Book Title: Nayavinshika
Author(s): Abhayshekharsuri
Publisher: Divya Darshan Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004971/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. vijaya abhayazekharasUri elin Education International - Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ motyu Na samaNasta bhagavao mahAvIrasTa sava.pU. gurudeva zrI bhuvanabhAnusUrIzvarajI ma.nI janmazatAbdI prasaMge zrIsaMghane sAdara svopajJavRtti ane gujarAtI bhAvAnuvAdathI samalaMkRtA JadESI : racayitA: vardhamAnataponidhi sva. pU.A. zrI vijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI ma.sA.nA ziSya sahajAnaMdI sva.pU.A. zrI vijaya dharmajisUrIzvarajI ma.sA.nA ziSya zrI sUrimaMtra susAdhaka sva. pU.A. zrI vijaya jayazekharasUrIzvarajI ma.sA.nA ziSya AcArya vijaya abhayazekharasUri prathama prakAzanaH vi.saM. 2065 * mUlya rUA. 200-00 : prakAzaka: divyadarzana TrasTa 39, kalikuMDa sosAyaTI, dhoLakA, ji. amadAvAda-387810. noMdha : jJAnakhAtethI prakAzita thayela A pustakanI gRhastha mAlikI karavI hoya to enuM mUlya jJAnakhAte bharI devuM. Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra...kA...za...kI...ya vartamAnamAM zrIsaMghane ArAdhanAnA dareka yogamAM anupama rIte joDanAra zrI vijayaprema-bhuvanabhAnusUri samudAyanA pU. AcArya zrI vijaya abhayazekharasUrIzvarajI ma.sA.nI mArgAnusArI prajJAnA prabhAve cAlelI adbhuta UMDI anuprekSAnA kAraNe, zrI jainazAsananA prANabhUta padArtho saptabhaMgI ane nikSepa aMgenA adbhuta rahasyonuM udghATana karanArA saptabhaMgIviMzikA ane nikSepaviMzikA granthonI zrIsaMghane bheTa maLI... ane Aje zrI jainazAsananI vizvaneM ananya dena evA nayo aMge teozrInI ja zAstrAnusArI tarkapUta kalame 'nayaviMzikA' grantha prakAzita thaI rahyo che. je ApaNA sahunuM parama saubhAgya che. pUjyazrIno mArgAnusArI kSayopazama ApaNane AvA ja adbhuta rahasyo kholanArA navA-navA granthonI bheTa ApyA kare evI bhAvabhInI vaMdanA sAthe bhArabhInI vinaMtI... A grantharatnanA prakAzanano saMpUrNa lAbha surata gopIpurA sthita AcArya zrI kArasUri ArAdhanA bhavana saMghe lIdho che enI khUba khUba anumodanA. A pustakanuM mudraNakArya cIvaTapUrvaka karanArA bharata grAphiksanA samasta sTAphane dhanyavAda. sahu koI jijJAsu A granthanA adhyayana dvArA potAnA nayabodhane vizada banAve evI maMgaLa kAmanA. zikSaNa, samAjaracanA ane agraNIonI kutarka bharelI rajuAtonA kAraNe jyAre dhArmika zraddhA, jJAna ane AcaraNane maraNatola phaTako paDe evI bhIti nirmANa thayelI tyAre gurukRpA ane potAnI AgavI koThAsUjha dvArA zibirano prAraMbha karAvI A bhItine ghaNuMkharuM dUra karavAno avismaraNIya anupamaupakAra karanArA sva. pUjyapAda gurudeva zrImadvijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI ma.sA.nI janmazatAbdI prasaMge A eka anupamaprakAzana divyadarzana TrasTa vatI kumArapALa vi. zAha Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAtaMga siddhAyikA paripUjitAya zrI vardhamAna svAmine namaH ( prastAvanA) cAra nikSepe re sAta naye karI re, vaLI mAMhi saptabhaMgI vikhyAta re; kumati jananA mada moDAya, vIra tArI dezanA re... samakIta bIja AropaNa thAya, vIra tArI dezanA re.... samyaktarUpI bIjanuM AropaNa karanArI prabhunI dezanA cAra nikSepAothI vyApta hoya che, sAta nayothI gUMthAyelI hoya che ne saptabhaMgIthI vaNAyelI hoya che. eTale pravacananA UMDA rahasyo pAmI samyaktanI prApti-daDhatA ane nirmaLatA karavI hoya to A cAra nikSepA vagerenI UMDI samajaNa joIe ja. e samajaNa keLavavA mATe karelI, jinavacanonA pUrvApara anusaMdhAnapUrvakanI anuprekSAe A nikSepA, saptabhaMgI tathA nayo aMge ghaNA ghaNA apUrva rahasyo kholI ApyA... tadanusAra saptabhaMgIviMzikA ane nikSepaviMzikAnA prakAzana bAda have nAyaviMzikA prakAzita thaI rahI che. A granthamAM ja eka sthaLe meM mArA aMtastoSane vyakta karyo che. bezaka, mAtra adhyetAone ja nahIM, khuda adhyApakone paNa keTalIya vAto sAva apUrva lAgaze... ne tethI enI zraddheyatA sAme prazno paNa UbhA thaze ja. prathama dRSTie, mArA nirUpaNathI sAva alaga bhAse evA aneka zAstrapATho paNa emane maLaze ja. mAtra evA zAstrapAThone ja najaramAM rAkhIne vicAryA karavAmAM usUtraprarUpaNA bhAsavAnI zakyatA paNa nakArI na zakAya. A badhA vidvAnone mArI eka ja namra vinaMtI che ke apUrva bhAsatA te te rahasyArthanA samarthanamAM meM je zAstrapATho ApyA che, ne e zAstrapAThono, anya zAsapAThonA saMdarbhamAM tarkasabhara anuprekSA karIne je artha karyo che, enA para teo vicAra kare, ne temAM koI tarkadoSa bhAse to mane jarUra jaNAve. Aje upalabdha pUrvagranthomAM je jovA nathI maLatI evI, naigamanayano viSaya UrdhvatA sAmAnya che; RjusUtranaya dravyArthika paNa che ne paryAyArthika paNa; naigamanayamAMthI sAMkhyadarzana nIkaLyuM che, vyavahAranayamAMthI nyAyavaizeSikadarzana nIkaLyuM che; naigamanaye piMDAdi avasthAomAM ghaTa e ja UrdhvatAsAmAnya che, mATI dravya nahIM; saMgrahAye ghaTa e ja tiryaksAmAnya che, ghaTatva nahIM; sAte nayonA upanyAsakramanA hetuo; dIrghakAlIna Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kriyA aMge kriyamANe kRti e vyavahAranayane mAnya che; "ahaM' zabdano vAcyArtha mAtra zarIra ke mAtra AtmA nathI, paNa zarIranuviddha AtmA che; naya pradhAnatayA itarAMzapratikSepI che, apradhAnatayA itarAMzaapratikSepI che; pUrva-pUrvanayanI uttarottara nayane zikhAmaNa; vagere vagere aneka vAto A granthamAM jANavA maLaze jene pUrvApara anusaMdhAnapUrvaka cintana-manana karavAnI khAsa vinaMtI che. A granthamAM je kAMI sAruM che te devAdhideva zrI vardhamAnasvAmIno acinta anugraha che. tathA, pUjyapAda gurudevonI amogha kRpA che. siddhAnta mahodadhi suvizALagacchasarjaka sva. pU.A. zrI vijaya premasUrIzvarajI ma.sA., nyAyavizArada bhAvAcArya sva. gurudeva pU.A. zrI vijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI ma.sA.; siddhAntadivAkara gacchAdhipati pa.pU.A. zrI vijaya jayaghoSasUrIzvarajI ma.sA., adhyAtmarasika karmasAhityamarmavid sva. pU.A. zrI vijaya dharmajitusUrIzvarajI ma.sA., zrIsUrima7nA paramasAdhaka dakSiNamahArASTraprabhAvaka sva. pU.AcArya zrImad vijaya jayazekharasUrIzvarajI ma.sA. A suvihita guruparaMparAnI mahatI kRpA ane sahavartI ziSyavRndanA sevA-sahakAra vinA AvA granthasarjananI zakyatA vicArI paNa ze zakAya? paMnyAsa zrI ajitazekharavijayajI gaNivara (hAla-AcArya) tathA munirAja zrI udayavallabhavijayajI gaNivare A granthanuM sUkSmatApUrvaka saMzodhana karIne enI upAdeyatAmAM vRddhi karI che. dhanyavAda. tema chatAM, zrI sarvajJaprabhunA trikALaabAdhita paramapavitra abhiprAyothI viparIta jo kAMIpaNa nirUpaNa A granthamAM thayuM hoya to huM enuM hArdika micchAmi dukkaDa dauM chuM... saMvigna bahuzruta gItArtho e aMge mAruM dhyAna dore evI prArthanA karuM chuM. zrI jainazAsananA naya aMgenA adbhata rahasyono saraLa bodha meLavavA mATe A granthano sahAro laI adhikArI jijJAsu varga mArA zramane saphaLa kare evI namra vinaMtI sAthe. vi.saM. 2065, caitra suda-4 gurupAdapAreNu- abhayazekhara (sva. pU.bA mahArAja sAdhvI zrI candraratnAzrIjI ma.nI prathamasvargArohaNatithi) kAvatIrtha Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vardhamAnataponidhi, nyAyavizArada, sakaLasaMghahitaiSI, anekakAMtadezanAkSa, prabhAvakapravacanakAra, zibironA Adyapreraka-vAcanAdAtA, bhAvAcArya, paramarSi, suvizALagacchAdhipati sva. pUjyapAda gurudeva AcAryabhagavaMta zrImadvijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI ma.sA.nuM huM saMkSipta jIvanakavana che) dikSA janma : caitra vada 6, saMvata 1967 tArIkha 19-4-1911, amadAvAda saMsArI nAma : kAMtilAla cImanalAla zAha, mAtA - bhUrIbahena vyAvahArika abhyAsa : gavarmenTa DIplomeITa ekAunTanTa (G.D.A.C.A samakakSa) pAsa insTiTyuTa opha benkarsa (iMglenDa) sapuraskAra pAsa insTiTyuTa opha InkorporeTeDa sekreTarIjha (iMglenDa) sapuraskAra pAsa caturthavrata svIkAra : vi.saM. 1990 Aso vada-6 (uMmara varSa 23) : poSa suda-12, saMvata-1991, tA. 16-12-1935, cANasmA vaDI dIkSA : mahA suda-10, saMvata-1991, cANasmA gurudevazrI : siddhAnta mahodadhi suvizAla gacchAdhipati pa.pU.A.de. zrImad vijaya premasUrIzvarajI mahArAja gaNipada : saMvata-2012, phAgaNa suda-11, tA. 22-2-1956, pUnA paMnyAsa pada : saMvata-2015, vaizAkha suda-6, tA. 2-5-1960, surendranagara AcArya pada : saMvata-2029, mAgasara suda-2, tA. 7-12-1972, amadAvAda gacchAdhipati pada : saMvata-2046, poSa suda-12, tA. 8-1-1990, IroDa 100 oLInI pUrNAhUti : saMvata-2016, Aso suda-15, tA. 14-10-1970, kalakattA Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 oLInI pUrNAhUti : saMvata-2035, phAgaNa vada-13, tA. 25-3-1979, muMbaI kula ziSya praziSya AjJAvartI parivAra : 435 vidyamAna zramaNo viziSTa guNo : gurupArataMtrya, vinaya tapa, saMyamazuddhi, tyAga, titikSA, kSamA, jJAna, vairAgya, prabhubhakti, kriyAzuddhi, apramattatA, brahmacarya, zAstraniSThA, zAsanadaSTi, zAsana pratye samarpaNa, kriyAo pratye ananya bahumAna, jAta pratye kaThora, Azrito pratye komaLa, stavana vagere darekanA zabdo para ciMtanazIlatA-rahasyodghATana, lakhalUTa Atmahita kamAI levAnI satata tAlAvelI, saMghavAtsalya, zramaNa-ghaDatara, nirdhAmaNAkauzalya Adi. upadezagaMgA : divyadarzana sAptAhika (gujarAtI), tIrthakara divyadarzana pAkSika (hindI) kula pustako : 114 bhASAjJAna : saMskRta, prAkRta, gujarAtI, hindI, aMgrejI, marAThI adhyayanopayogI sarjana : prAkRta niyamAvalI, saMskRta niyamAvalI, nyAyabhUmikA, prakaraNadohana, tattvArtha uSA vi... kalAtmaka sarjana : jaina citrAvalI, mahAvIra caritra, pratikramaNa sUtra Albama, gujarAtI-hindI bAlapothI, mahApuruSonA jIvanacAritranA 12 ane 18 phoTAnA be seTa, hemacandrasUri jIvanacitrono seTa, brAhmaNavADAmAM bhagavAna mahAvIra citra gelerI, piMDavADAmAM zrI premasUrijI ma.sA.nA jIvana citro. saraLa oLakhANa : nIcI daSTi, nispRhatA, nirdoSa gocarI, cAMdanImAM paNa lekhana, aSTApadajInI pUjA, abhuta pratikramaNa, nitya vAcanA, vyAkhyAnamAM nItarato vairAgya, zibira-preraka, sAdagI ityAdi. kALadharma : saMvata-2049, caitra vada-13, tA. 19-4-1993, bapore 1.30 kalAke, amadAvAda. Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vardhamAnataponidhi nyAyavizArada sva. pU. gurudeva AcArya zrImadvijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI ma.sA. Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukrama . ........ .......11 05 vRttimaMgaLazlokArtha.................. sUtronuM mUDhanayikatva................ nayavyatpAdananI AvazyakatA ..................... ************ anubaMdhacatuSTaya .. che .................. navasAmAnya lakSaNa................ ekAMzagrAhI badho ja bodha kAMI naya nathI ... nayagrAhyadharmono pratiyogi-pratiyogimarbhAva.............. 'rUpavAnuM ghaTaH" vagere "nA" nathI. itarAMzano apratikSepa gauNarUpe ja..... pratikSepamAM pradhAnatA ane gauNatA........... .............. dravya-paryAyAdi vacce paNa pratiyogi-pratiyogimabhAva .......16 dravya-paryAyArthikanaya mULanAya che..... ..............................17 nayanA bhASyokta prApakatvAdi lakSaNo. ................18 nayajJAnanI jarUriyAta ....... ........ 21 nayajJAna pramANAMza che .. ***********...... 22 nayajJAna laukika pramANa che .................................................. laukika-alaukika pramANa eTale zuM?............ jijJAsita aMzanA abodhakatvathI ja "nayatva' Ave ....................... "anekAntavAdamAM bodha saMzayAtmaka ja hoya evI zaMkAnu nirAkaraNa ............. naigamAdi nayomAM paraspara vipratipatti nathI....... naya-pramANavAkyonuM lakSaNa ......... .............. saptabhaMgI aMge nayopadezano adhikAra ............. "arthaparyAya'-'vyaMjanaparyAya' zabdono artha........ ................39 saptabhaMgIviMzikA'no adhikAra. ....41 mArA AnaMdanI vAta ....... ...............42 jA ............... ..........2 5. Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ...... 49 ............ *... 53 ...... .......57 .......................... naya vagere aMge zrI malayagirisUri mata........ zrI hemacandrAcArya mata ........... .................... traNe matono upasaMhAra................ ........... 51 naigamanayalakSaNa ................................. naigamazabdanI bIjI vyutpatti............. saMgrahanayalakSaNa .................... vyavahAranayalakSaNa ...... .............. upacarita prayogomAM lakSaNA-prayojana ............ ...............62 kRSNo bhramaraH" prayogavicAra ................. .............64 "ahaM na rUpavAnuM" vyavahArAnusArI nathI RjusUtranaya................................................................ Rju = akuTilatva eTale zuM? ........ ............. .....74 zabdanaya nirUpaNa ................. .......75 kALa-kArakAdi bhede arthabheda .... nAmaghaTAdi na mAnavAnA kAraNo..... ........... ...80 loka-zAstrano virodha badhA nayomAM samAna ...... zabdapradhAnatva eTale zuM? ... ........ .....86 samabhirUDhanaya nirUpaNa.......... ....................89 evaMbhUtanayavaktavyatA........... ...............92 badhA ja zabdo kriyAzabda che.................. ..............97 pUrva-pUrvanaya vizAlArtha che..... ......99 arthanaya-zabdanaya........................................................ pratipakSanayadRSTinA mizraNathI azuddhi.............. ......... .... 101 pUlArthatAthI azuddhi........................................... ...103 nizcaya ane vyavahAra bannemAM zuddhi-azuddhi...... ............ ....105 nayonI zuddhi-azuddhimAM koI niyata paribhASA nathI........................ ...109 vyavahAranayAbhiprAyamAM zuddhi-azuddhi......... .........113 paryAyanI apekSAe dravya pradhAna che ...... ...... 116 .......... .....84 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 ************...118 ...*************** ......... .131 ..138 utpAda-vyaya-dhrauvyamAM utpAda prathama che. anAdinidhana jIva-pudgaladravya ApaNo viSaya nathI .............. .............. .121 UrdhvatA sAmAnya e naigamano viSaya che .123 prasthaka dRSTAntathI enI siddhi ......... ..124 anuvRttimAM kahela kAryopacAra vyavahAranaye che ................ ............ .126 lokamAM thatA vacanaprayogo ja naya che ...................... ........... ...129 kASThAdimAM prasthakatvadarzana naigamane maulika, vyavahArane upacarita........... vyavahAra sAthe viSayasAMkaryA nivAravA naigamanuM anya lakSaNa .................. naigamanaye ghaTadRSTAntanI bhAvanA .......................................... jenI prabaLa abhilASA e naigamane dekhAya......... vyavahAranaye nAnAtva, naigama-saMgrahanaye anvaya ............. naigama-saMgrahane ghaTa e ja sAmAnya che ...................... dareka nayanA nirUpaNamAM vyavahArano aMza Ave ja................................ saMgrahanI pratyabhijJAno viSaya sAdagdhAtmaka abheda .. .........145 vasatidaSTAntathI naigamano viSaya UsAmAnya che enI siddhi .................. vasatidaSTAntamAM vyavahAranaye kyAM upacAra? kyAM maulikatA? ................. loka vasAmi javAba sarvavizuddhanaigama che ............ ................... 1pa1 namaskAraniryuktivacanathI naino UsAmAnya viSaya che enI siddhi ........... 153 UrdhvatA sAmAnya ja utpAda-vyayavirodhI che ............... ............... 156 Adinaigama "sarvadA sattva' kahe che, parasaMgraha "sarvatra sattva'..................... 161 Adinaigame mithyAtvIavasthAmAM paNa namaskAra sat che ............. parasaMgrahamate ghaTa-namaskArAdi kazuM nathI............. .............. 'sarva-dezasaMgrAhI' ema naigamanA be prakAra ............. ...............169 trikALasaMbhavita sarvaparyAyasamUha = dravya.....................................173 kevalI-vyavahAra-naigamanayanuM darzana ............ ...............175 zAlIbhadranI AhIraNI mAtA ................................................ 176 jinajIva AkALa dravyajina che ..........179 dezasaMgrahanaya-dezasaMgrAhInaigamanayane cAre nikSepA saMmata che.....................181 *.164 mana jIna che ......... Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ egaM NicaM A sAmAnya lakSaNa vyavahAranayAnusArI che naigamanI dRSTi aMge pUrvaparavirodha zaMkA-samAdhAna badhI vicAraNAonuM upaniSad ekAkAra-anugatAkAra buddhi vyavahArane ja mAnya che naigamanA saMgraha-vyavahAramAM antarbhAvanI saMgati naigamAdi traNa naye thatuM 'ayaM ghaTaH' jJAna dravyArthatAmAM naigama ja prabaLa che ekakaraNarUpa dravyArthatAmAM saMgraha prabaLa che. dhrauvyAMzamAM naigama . baLavAn che. 11 'utpAda-vyaya-dhrauvyayukta sat' A lakSaNamAM ja lAghava che nayono dravya-paryAyArthika vibhAga . dravyanA traNa aMzanA grAhaka traNa nayo vyavahAranaya dravyArthika ja che paryAyanA aneka aMza nathI .. dravyArthikanI tulyatA mATe ja paryAyArthikanA traNa bheda che RjusUtra dravyArthika paNa che, paryAyArthika paNa RjusUtra AdhArAMzagrAhI che enI siddhi. dravyanikSepa mAnavAmAtrathI naya dravyArthika na banI jAya zabdAdine dravyanikSepamAM abhimukhanAmagotra ja mAnya che zabdAdinA paNa keTalAka azuddha bhedo saMbhave che naya-nikSepavyavasthA kramazaH jJAna-vastunI apekSAe karavI RjusUtrano viSaya AdhArAMzadravya che enI siddhi. 'kSaNikadravya' kahevAmAM vadato vyAghAta nathI .. 'nityaparyAya' kahevAmAM vadato vyAghAta che. vizeSa ekavidha ja che judA-judA sAmAnya-vizeSAMzano grAhaka koI svataMtra naya nathI paryAyArthikanayomAM uttarottara zuddhi yogyatA dravyAMza che, abhivyakti paryAyAMza 183 187 .189 194 195 197 200 .203 205 209 211 212 .214 219 220 223 227 .229 231 235 .238 240 243 245 247 .250 .252 254 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAranaya vinA nistAra nathI.. vividhanaye indra uttara-uttaranayanI pUrva-pUrvanayane zikhAmaNa. 'hari' zabdanI vividha vyutpattio pUrva-pUrvanayanI uttarottaranayane zikhAmaNa pUrva-pUrvanayo paNa tarkasaha che naya-nikSepa yojanA .. dravya-paryAya zabdo ane dravya-bhAva zabdo bhinnArthaka che zabdAdi naye anupayukta jJAtA avastu che RjusUtrane kAryopacAra mAnya che dravyazaMkha aMge nayavicAra.. darzana-nayayojanA aMge zAstromAM vividhatA sAMkhyadarzananuM mULa naigamanaya che sammativacanathI paNa enI siddhi satkAryavAda mAnavAmAM pAMca kAraNo.. vyavahAramUlaka nyAya-vaizeSika darzana . mithyAdarzanonA mULabhUta nayo mithyA kema nahIM ? vRkSane jonArA be puruSonuM udAharaNa avadhAraNI bhASAno viveka pradezadaSTAnta 1241 jIvadaSTAnta. namaskAranA kAraNo aMge nayavicAraNA viSayanA prakAronI apekSAe nayonA varga bane che naigamAdi traNa nayono viSayabheda kriyAkALa dIrgha hoya tyAre kriyamANuM kRtaM e vyavahArasaMmata che jJAnanayavicAra... kriyAnayavicAra sthitapakSavicAra . vyavahAranaya paNa tattvArthagrAhI che. granthazodhana prArthanA-aMtimamaMgaLa, prazasti .257 .262 .263 .269 .271 281 .283 .285 .289 292 .294 .298 .300 .305 .306 .310 .313 .315 .319 .323 .326 ..329 .331 ..333 ..334 .339 .341 .344 .348 .353 ....354 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI zaGkhezvarapArzvanAthAya namaH mAtaGgasiddhAyikAparipUjitAya zrI vardhamAnasvAmine namaH zrI gautamasudharmAdigaNabhRdbhyo namaH zrI umAsvAtivAcakAdi - yazovijayAntebhyaH zAstrakRdbhyo namaH zrI vijaya prema-bhuvanabhAnu- jayaghoSa - dharmajit-jayazekharasUrIzebhyo namaH e~ namaH nayaviMzikA praNamya paramAtmAnaM bAlAnugrahasiddhaye / vivRNve zrutabhaktyai ca svopajJAM nayaviMzikAm // je bIjabhUta gaNAya che traNa pada caturdazapUrvanA, uppangeI vA vigameI vA dhuveI vA mahAtattvanA, e dAna suzrutajJAnanuM denAra traNajaganAtha je, evA prabhu arihaMtane paMcAMgabhAve huM namuM, evA prabhu vardhamAnane paMcAMgabhAve huM namuM. 1 nayasAra marIci ne vaLI naMdanaRSine huM namuM, zivazrItaNA adhiSThAnabhUta Arhattva dhyAna sadA dharuM, meruzikharasthitavIrajinanA caraNayugamAM vaMdanA, samavasaraNamAM birAjatA prabhu karajo pApanikaMdanA. 2 gurupremacaraNamAM sthita kAntilAla muja upakArI che, sadbodhane denAra gurutattva sadA jayakArI che, prAraMbha zibirataNo kare te bhAnuvijayanuM dhyAna ho, gurubhuvanabhAnusUriprabhAve mujane nayajJAna ho. 3 nizcaya tathA vyavahArane jIvanArA dharmajitira, ne jJAnakriyA ubhayanayamAM sthita jayazekharasUri, gurudghayataNA AziSathI A granthano prAraMbha ho, mA sarasvatI sAnnidhyathI nirdoSa tehano aMta ho. 4 vRttimaMgaLazlokArthaH paramAtmAne praNAma karIne bALajIvo para anugraha karavA mATe tathA zrutabhaktinA saMpAdana mATe svopajJa nayarvizikAgranthanuM vivaraNa karuM chuM. Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayaviMzikA iha hi sarvanayamaye zrI jainapravacane tattadvAkyavizeSasya tattannayavizeSAnusAritayA kiM vAkyaM kaM nayaM puraskRtya prayuktamiti samyagnirNayaH kartavyaH / tadarthamanuyogadvAreSu caturthaM nayadvAramupanyastaM vartate / ato nayavyutpAdanamAvazyakam / yadvA iha hi jagati sarvasya vastuno'nantadharmAtmakatvena saGkIrNasvabhAvatayA tatparicchedakaM pramANamapi tathAsvabhAvamevetyasaGkIrNapratiniyatadharmaprakArakabodhArthaM tathAvyavahArArthaM ca nayAnAmeva sAmarthyamityato'pi nayavyutpAdanamAvazyakam / nanvAgame sUtrANAM mUDhanayikatvamuktam / tathAhi samoyaraMti ihaM / ||aa.ni. 2279 // vyAkhyAlezazcAyaM samArabhya kAlikamupalakSaNAd dRSTivAda utkAlikaM ca sUtraM mUDhanayikaM 2 1 mUDhanaiyaM suyaM kAliyaM tu na nayA devendravanditebhya AryarakSitebhyaH mUDhA avibhAgasthA - zrI jainapravacana sarvanayamaya che. tenuM te te cokkasa vAkya te te nayane anusaranAruM hovAthI kayuM vAkya kayA nayane anusaranAruM che ? eno samyag nirNaya karavo jarUrI banato hoya che. e mATe zrI anuyogadvArasUtra AgamamAM cothuM nayadvAra rAkhavAmAM AvyuM che. tethI naviSayaka bodha vizada bane evuM nirUpaNa Avazyaka che. athavA, A vizvamAM sarva vastuo anaMtadharmAtmaka che. mATe vastuo saMkIrNa svabhAvavALI che. arthAt vastuo nityatva ane anityatva, ekatva ane anekatva vagere dharmothI saMkaLAyela che. eTale eno nizcaya karAvanAra 'pramANa' paNa saMkIrNa svabhAvavALuM ja hoya che. tethI prathamadRSTie viruddha bhAse evA nityatvAdi dharmothI saMkIrNa na thayela hoya evA pratiniyata anityatvAdi dharmane AgaLa karIne vastuno bodha karavA mATe ane e rIte vyavahA2 ka2vA mATe nayaviSayaka bodhane vizada karavo jarUrI che. Azaya e che ke pramANa to vastune nityAnitya ja jaNAvI zake che. mAtra nitya ke mAtra anitya nahIM. eTale vairAgyathI bhAvita thavA mATe vastune anityarUpe jovI ane kahevI hoya to e mATe nayanI ja jarUra paDe che. tethI nayanuM spaSTIkaraNa thAya e Avazyaka che. zaMkA-AgamamAM to kAlika vagere sUtrone mUDhanayika kahyA che. jemake Avazyaka niryukti (gA. 2279) mAM kahyuM che ke-'kAlikazruta mUDhayika che, emAM nayono samavatAra hoto nathI.' AnI vyAkhyAno jarUrI aMza Avo che - devendravandita zrIAryarakSitasUri mahArAjathI laIne kAlikasUtra tathA upalakSaNathI dRSTivAda ane utkAlikasUtra paNa mUDhaniyaka che. arthAt emAM navibhAga darzAvavAmAM Avato nathI. eTale ke emAM pade pade nayono samavatAra karavAmAM Avato nathI. Ama jo nayono samavatAra karavAno nathI, to enuM Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayavyutpAdanaprayojanam nayA yatra tad mUDhanayaM tadeva mUDhanayikaM vartate / atra nayA na samavataranti bhaNyanta ityarthaH / tatazca nayavyutpAdanamanAvazyakameveti cet ? na samyagarthAparijJAnAt / mahAnubhAvebhya AryarakSitebhyaH pUrvamanuyogAnAmapRthaktvamAsIt / ko'rthaH ? 'pratisUtraM catvAro'pyanuyogA vyAkhyAyante sma' ityarthaH / tatpazcAcca teSAM pRthktvmbhuut| ko'rthaH ? caraNakaraNAdInAmeka evAnyataro'nuyogaH pratisUtraM vyAkhyAyate, na tu catvAro'pItyarthaH / evameva tebhyaH pUrvaM pratisUtraM sarveSAM nayAnAM vistareNa samavatAra AsIt / tadAratastu tatra bhajanA / ko'rthaH ? nA'vazyaM nayairvyAkhyA kAryA, AcAryaziSyANAmatIkSNaprajJatvAt / tathApi ziSyamatiparikarmaNArthaM sthUlasaMvyavahArArthapratipAdakairnaigamasaGgrahavyavahArAkhyaistribhirAdyanayaiH sA kAryA'pi / yata uktaM = natthi naehiM vihUNaM suttaM attho ya jiNamae kiMci / Asajja u soyAraM nae nayavisArao bUyA // 2277 // tatazcaivamarthaH prApyate yad 3 pratipadaM na vyutpAdana karavAnI zI jarUra che ? samAdhAna-tamArI zaMkA barAbara nathI. kAraNa ke tame A Agamavacanano samyag artha jANyo na hovAthI AvI zaMkA karI rahyA cho. mahAnubhAva zrIAryarakSitasUri ma.nI pUrvamAM anuyoga apRthak hato. eTale ke sUtre sUtre cAre anuyoganI vyAkhyA thatI hatI. arthAt dareka sUtranI cAra alaga alaga vyAkhyA e rIte thatI ke jethI eka-eka vyAkhyA dvArA eka-eka anuyogasaMbaMdhI artha maLe. paNa teo pachI anuyoga pRthak thaI gayo. eTale ke sUtranA zabdonA pracalita artha parathI sIdho je artha maLe e rIte vyAkhyA karavA dvArA caraNakaraNAnuyoga vagere cAramAMthI je anuyoga maLe e ja rIte vyAkhyA karAya che. cAreya anuyoga maLe e rIte judI-judI cAra vyAkhyA karAtI nathI. e ja rIte zrIAryarakSitasUri pahelAM dareka sUtre badhA nayono vistArapUrvaka samavatAra thato hato. paNa emanA pachI bhajanA vikalpa che. eTale ke nayo vaDe avazya vyAkhyA karavI evo niyama nathI, kAraNa ke vyAkhyA karanAra AcArya ane sAMbhaLanAra ziSya tIkSNaprajJAvALA hotA nathI. tema chatAM, ziSyanI buddhi parikarmita thAya e mATe sthUla vyavahAra mAnya arthanA pratipAdaka prathama traNa naigama-saMgraha-vyavahAranayathI vyAkhyA karAya paNa che. kAraNa ke kahyuM che ke-"jinamatamAM koI sUtra ke koI artha nayarahita nathI. nayavizArada gurue yogya zrotAne pAmIne nayo paNa kahevA joIe. (vi.A.bhA. 2377)'" eTale Avo artha maLe che-ziSyo atimaMdabuddhi hoya to ekapaNa naya kahevA = Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayaviMzikA - 1 ziSyANAmatimatimAndye naikamapi nayaM bhASeta, ISanmatimAndye nayadvayena ziSyamatiparikarmaNAM kuryAd, vimalamatiM zrotAraM punarAsAdya nayavizAradaH sUriH samanujJAtamAdyanayatrayaM brUyAt, vimalataramatiM ziSyaM tu zeSAnapi nayAn brUyAditi / 4 yadvA'pRthaktve'nuyogAnAM bahUnAM ziSyANAM pariNAmakatvAdAsIt sarvanayavyutpAdanam / adhunA tu bahUnAmapariNAmAtipariNAmajanakatayA nikhilaparSadanupakAritvena na sUkSmanayopanyAsaH kriyate / tathApi kaJcittu pariNAmakaM vizadamatiM ziSyamAsAdya sa kriyate'pi / tadarthaM ca pUrvamAdyaistribhirnayairmativyutpAdanA kAryA / kRtAyAM ca tasyAM zeSairapi sUkSmAthairnayaiH sA kAryA / tatazca ke nayA: ? kiJca tatsAmAnyalakSaNam ? kiJca tattannayavizeSalakSaNamityAdi nirUpayitukAmo granthakAro nayaviMzikAkhyasya granthasyaitasyAdimAM maGgalAdipratipAdikAM gAthAmAha nayArthadezinamityAdi nayArthadezinaM vIraM praNamya svagurUMstathA / smRtvA vAgIzvarIM devIM pravakSye nayaviMzikAm // 1 // nahIM, sAmAnya maMdabuddhi hoya to be naya dvArA ziSyonI buddhi vikasAvavI. nirmaLabuddhi ziSyane nayavizArada sUrie je Adya traNa nayonI anujJA che e traNa nayo kahevA ane ziSya jo nirmaLatarabuddhi hoya to ene zeSa nayo paNa kahevA. athavA, anuyoga jyAre apRthak hato tyAre moTAbhAganA ziSyo pariNAmaka hatA, eTale ke nayanirUpaNane yogya rIte pariNamAvanArA hatA. mATe badhA nayo kahevAtA hatA. paNa hAla to ghaNA ziSyone apariNAma ke atipariNAma thavAnI saMbhAvanA hovAthI AkhI sabhAne upakArI na rahevAthI sUkSma nayonI vAta karAtI nathI. chatAM paNa, koIka pariNAmaka-nirmaLatarabuddhi ziSya maLI jAya to nayanirUpaNa karAya paNa che. emAM paNa pahelAM prathama traNa nayanA nirUpaNa dvArA enI buddhine vyutpanna karavI ane buddhi eTalI vyutpanna thAya eTale sUkSma arthavALA zeSa nayo dvArA paNa ziSyabuddhine vikasAvavI. A buddhivikAsa mATe 'kayA nayo che ?" 'nayonuM sAmAnya lakSaNa zuM che ?" te te nayonuM vizeSa lakSaNa zuM che ? vagere nirUpaNa karavAnI icchAvALA granthakAra 'nayarvizikA' nAmanA granthanI maMgaLa vagerenI pratipAdaka prathama gAthA kahe che gAthArtha-nayanA arthonA dezaka evA zrIvIraprabhune tathA svaguruone praNAma karIne ane vAgIzvarI (=sarasvatIdevI)ne yAda karIne huM nayaviMzikA kahIza. Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anubandhacatuSTayam sugamArthA / navaraM 'nayArthadezinaM' ityanena vizeSaNena prabhorvacanAtizayaH kathitaH / yathArthavacanasya jJAnena vinA'sambhavitayA tenaiva jJAnAtizayo'pi sUcitaH / 'vizeSeNerayati kampayati sarvApAyamUlaM karmeti vIraH' iti vyutpattyA'pAyApagamAtizaya uktaH / 'tapaAdi parAkramalakSaNena vIryeNa rAjata iti vIraH' iti vyutpattyA ca pUjAtizayo jJApitaH, nikRSTatapaso devapUjyatvAt / evaJca prabhozcatvAro'pyatizayAH proktAH / tatra ca pUjAtizayaM dRSTvA bAlAnAM, sarvApAyamUlaM karma yayA kampyate tAmatighorAM sAdhanAM dRSTvA madhyamAnAM, yathArthavAditvaM ca jJAtvA paNDitAnAM prabhau paramAptatvanirNayo bhavati / jJAnAtizayasya yathArthavacanAnumeyatayA yathArthavacana eva caritArthatayA ca na svatantraM tannirNAyakatvam / ata eva kalikAlasarvajJaiH zrImadbhihemacandrAcAryairanyayogavyavacchedadvAtriMzikAyAM-ayaM jano nAtha! tava stavAya guNAntarebhyaH spRhyaalurev| vigAhatAM kintu yathArthavAdamekaM priikssaavidhidurvidgdhH||2|| ityuktm| vivecana-gAthAno artha sugama che. ahIM prabhunA "nayArthadezI' evA vizeSaNa dvArA bhagavAnanA vacanAtizayane jaNAvyo che. vaLI yathArthavacana jJAna vinA saMbhavita nathI. eTale A ja vizeSaNa dvArA jJAnAtizaya paNa sUcita karelo jANavo. vaLI 'vIra' evA zabdanI "sarva apAyanA mULabhUta karmane vizeSa prakAre kaMpAvI nAkhe te vIra' AvI vyutpatti laIe to apAyApagamAtizaya kahevAyelo che ane "tapa vagere parAkramarUpa vIryathI zobhe te vIra' AvI vyutpatti laIe to pUjAtizaya jaNAya che, kAraNa ke vikRSTa tapasvIne devo paNa pUje che. Ama prabhunA cAre atizayo ahIM jaNAvelA che. A cAramAMthI pUjAtizayane joIne bALajIvo "prabhu paramaApta puruSa cheevo nirNaya kare che. sarva apAyanA mULabhUta karmone kaMpAvI nAkhanAra ghora sAdhanA joIne madhyama jIvo evo nirNaya kare che ane yathArthavAditA joIne paMDitajIvone evo nirNaya thAya che. prabhuno jJAnAtizaya yathArthavacana parathI ja chaprasthane anumAna dvArA jaNAya che. vaLI e yathArthavacananuM saMpAdana karIne (chabastha-upakArya jIvonI apekSAe) caritArtha thaI jAya che. mATe enA parathI svataMtra rIte prabhunA paramaAptatvano nirNaya thaI zakato nathI. eTale ja kalikALasarvajJa zrI hemacandrAcArye anyayogavyavacchedakArnAizikAmAM kahyuM che ke - he nAtha ! tAro A sevaka tArA anya guNo dvArA tArI stavanA karavAne icchuka che ja, chatAM yathArtha AptapuruSa koNa che ane koNa nathI ? enI parIkSA karavAmAM durvidagdha evo e ekamAtra yathArthavAda nAmanA guNane ja cakAso.. (enAthI ja tAruM parama Aptatva nizcita thaI jAya ema che.) Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayaviMzikA-2 atra deva-gurunamaskAreNa granthAdau maGgalaM kRtam / 'svagurUn' ityatra bahuvacanena svaguruzrIvijayajayazekhara-dharmajit-bhuvanabhAnusUryAdirUpAyAH zrIsudharmasvAmiparyantAyAH kRtsnAyA: paramparAyA namaskAryatvamata eva ca zraddheyatvaM kathitam / tatazcAsya granthasyA'nena guruparvakramasambandhena sarvajJamUlakatvakhyApanadvArA prekSAvatpravRttyarthaM prAmANyaM khyaapitm| 'nayaviMzikA'ityanena granthanAmnopAyopeyabhAvasambandho nayajijJAsoradhikAritvaM nayaviSayakabodhapradAna-AdAnalakSaNe svasya zrotuzcAnantaraprayojane ca sUcite jJeye / paraMparaprayojanaM cobhayoniHzreyasAvAptiriti prasiddhameva // 1 // granthaviSayIbhUtasya nayasya sAmAnyalakSaNamAha grAhako'dhikRtAMzasyetarAMzasyAniSedhakaH / avasAyavizeSo hi nayaH, sa saptadhA mataH // 2 // adhikRtAMzasya grAhaka itarAMzasyAniSedhako'vasAyavizeSo hi naya ucyate, sa ca A zlokamAM deva-gurune namaskAra karavA dvArA prAraMbhe maMgaLa karyuM che. "svagurUnuM AvA bahuvacanAntanirdeza dvArA potAnA guruvaryonI sva. A. zrIvijayajayazekharasUri mahArAja, vijayadharmajisUri mahArAja, vijayabhuvanabhAnusUri mahArAja vagere zrIsudharmAsvAmI sudhInI paraMparAne namaskArya jaNAvI che ne enA dvArA zraddheya jaNAvI che. eTale A grantha A guruparvakramasambandha dvArA TheTha sarvajJaprabhu zrImahAvIraparamAtmA sudhI saMbaMdha dharAve che. Ama "A grantha sarvajJamUlaka che evuM jaNAvavA dvArA prajJAzIla jijJAsuone vijJApana karyuM ke A grantha pramANabhUta che, mATe tame enA adhyayana-adhyApanamAM pravRtta thAo. vaLI "nayaviMzikA' evuM granthanAma je jaNAvyuM che enA dvArA (1) upAyaupeyabhAva sambandha (2) nayanA jijJAsu A granthanA adhyayananA adhikArI che te, tathA (3) nayaviSayakabodhanuM pradAna e potAnuM ane enuM AdAna(= grahaNa) e zrotAnuM anantara prayojana che te.. A traNanuM sUcana karyuM che e jANavuM. paraMpara prayojana to bannenuM mokSaprApti che e vAta prasiddha che ja. I1 granthanA viSayabhUta nayanuM sAmAnya lakSaNa jaNAve che - gAthArtha-vastunA adhikRta aMzano je grAhaka hoya ane itarAMzano je niSedha na karanAra hoya evo eka cokkasa prakArano adhyavasAya e naya che. e naya sAta prakAre kahevAyela che. (ahIM anvaye paNa A ja prakAre che.) TIkArtha-nayarahasyagranthamAM nayanuM A lakSaNa kahela che ke-prakRta vartuzano grAhaka Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayasAmAnyalakSaNam saptadhA mata ityanvayo'tra jJeyaH / taduktaM nayarahasye- 'prakRtavastvaMzagrAhI taditarAMzApratikSepI adhyavasAyavizeSo nayaH' iti / atra prakRtatvamaMzasya vizeSaNaM, na tu vastunaH tatra tasyAnatiprayojanAt / tathA ca 'vastunaH prakRtAMzagrAhI taditarAMzApratikSepI adhyavasAyavizeSo nayaH' iti lakSaNaM phalitam / navavadhyavasIyate Adhikyena paricchidyate'rtho'nena sa adhyavasAyaH' iti 'adhyavasAya'padavyutpattiH / tatra cAnekadharmAtmakasya vastuno'nekadharmaprakArakatayA bodhasyAdhikyena paricchedarUpatayA prastutalakSaNasyAsambhava eva sarvasyApi nayasyaikadharmaprakArakatvaniyamAditi cet ? na, adhikRtaikadharmaprakArakasyAsandigdhasya sAvadhAraNasya paricchedasya taadRkpricchedtvenaabhiprettvat| atra 'prakRtAMzadhrAhI' kRti vizeSaLAnupAvAne TurnayetivyApti:, tavA 'tavitarAMza'tyanenA = ane taditarAMzano apratikSepI (= aniSedhaka) evo cokkasa prakArano adhyavasAya e naya che. AmAM 'prakRta' e aMzanuM vizeSaNa che, vastunuM nahIM. kAraNa ke vastunA vizeSaNa tarIke enuM koI vizeSa prayojana nathI.(eTale ke vAta prastuta vastunI ja hoya che, emAM 'prastuta' evo zabda na bolo to paNa koI garabaDa thavAnI saMbhAvanA hotI nathI. mATe prakRta=prastuta... e vyartha banI rahe.) eTale, 'vastunA prastuta aMzano je jJApaka hoya, ane tadbhinna aMzano je apalApa karanAra na hoya evo cokkasa prakArano bodhAtmaka adhyavasAya e naya che' AvuM nayanuM lakSaNa phalita thayuM. zaMkA-nayanA lakSaNamAM 'adhyavasAya' zabda rahelo che. e zabdanI vyutpatti AvI che ke-'padArtha adhikapaNe jenAthI nizcita thAya te adhyavasAya.' eTale anekadharmAtmaka vastuno anekadharmane AgaLa karIne je bodha thAya te ja adhikapaNe nizcayarUpa hovAthI 'adhyavasAya' che. eTale prastuta lakSaNa to asaMbhavita ja banI jaze, kAraNa ke koIpaNa naya (= nayAtmaka bodha) eka dharmane AgaLa karIne ja thato hoya che. 7 samAdhAna-AvI zaMkA barAbara nathI. kAraNa ke anekadharmarUpa bodha e adhikabodha... Avo artha ahIM abhipreta nathI, paNa adhikRta eka dharmarUpe je asaMdigdha sAvadhAraNa (= jakAravALo) bodha e adhikabodha evo artha abhipreta che, je nayamAM asaMbhavita nathI. nayalakSaNanuM padakRtya : prakRtAMzagrAhI-AvuM vizeSaNa jo na laIe to durrayamAM ativyApti Avaze. kAraNa ke have 'tathI koIno parAmarza na thavAthI ditarAMzaprakRtAMza paNa laI zakAze Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayaviMzikA-2 dhikRtAMzasyApi grahaNasambhavAt, tadapratikSepitvasya durnaye'pi sattvAt, na hi durnayo'pi svAbhipretamaMzaM pratikSipatIti / tadupAdAne tu 'taditarAMza'ityanena prakRtAMzabhinnaviruddhAMzasyaiva grahaNasambhavenAtivyAptyabhAvAt, durnaye tadapratikSepitvasyA'sattvAt, na hi kazcidapi durnayaH svAnabhipretamaMzaM na pratikSipatIti / taditarAMzApratikSepItyasyAnupAdAne'pi tatraivAtivyAptiH, prakRtAMzagrAhitvasya durnaye'pi sattvAt, sarvo'pi nayaH svAbhipretamaMzaM tu gRhNAtyeveti / saptabhaGgAtmakazabdapramANapradIrghasantatAdhyavasAyaikadeze'tivyAptivAraNAyAdhyavasAyapadam, tasyAdhyavasAyaikadezatvenAdhyavasAyatvAbhAvAnnAtivyAptiH / rUpAdigrAhiNi rasAdyapratikSepiNyapAyAdipratyakSapramANe'tivyAptivAraNAya 'vizeSa'iti padam, tasyAdhyavasAyatve'pi na vivakSitamadhyavasAyavizeSatvamato nAtivyAptiH / ane durnaya paNa pote je aMzanuM grahaNa karanAra hoya te adhikRtaaMzano to apratikSepI hoya ja che. eTale have maLanAra "adhikataaMzano grAhaka ane e ja aMzano apratikSepI evo adhyavasAya e naya' evuM lakSaNa durnayAmAM paNa jaze ja, ane tethI ativyAptidoSa Avaze ja. paNa A vizeSaNa jo lagADavAmAM Ave to pachI tame prakRtAMza ja levAvAthI tacitarAMza tarIke prakRtaaMzathI bhinna evo prakRtaaMzano viruddha aMza ja pakaDAze... durnaya to eno pratikSepI hoya che, apratikSepI nahIM. mATe ativyApti thaze nahIM. tacitarAMzaapratikSepI - AvuM vizeSaNa na levAmAM paNa durnayamAM ja ativyApti thAya che. kAraNa ke have "prakRtAMzagrAhI adhyavasAyavizeSa e naya' eTaluM ja lakSaNa bAkI raheze. durnaya paNa svAbhipreta aMzano to grAhaka hoya che ja. A vizeSaNa lagADavAthI durnayamAM ativyApti nahIM thAya, kAraNa ke durnaya to tacitarAMzano pratikSepI hoya che. adhyavasAya-saptabhaMgAtmaka zabdapramANano je pradIrdha satata adhyavasAya, tenA ekadezabhUta eka eka bhaMgamAM thatI ativyAptinA vAraNa mATe nayanA lakSaNamAM adhyavasAya'pada che. A pada lakSaNamAM rAkhavAthI ativyAptinuM vAraNa eTalA mATe thAya che ke eka-eka bhaMga e adhyavasAyaekadezarUpa che, paNa "adhyavasAyarUpa nathI. vizeSapada - rUpAdino grAhaka ane rasAdino apratikSepI evo je apAyAdirUpa pratyakSapramANAtmaka adhyavasAya, temAM ativyAptinA vAraNa mATe vizeSa pada che. A apAya' adhyavasAya che, paNa naya tarIke abhipreta je cokkasa adhyavasAya che, tadrupa e nathI, mATe ativyApti rahetI nathI. Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratipanthibhyo'zebhya ekAMzagrAhibodhasyaiva nayatvam nanvanantadharmAtmakasya vastuna ekAMzagrAhiNo bodhasya nayatvAnapAyAdetasya rUpAdigrAhiNo rasAdyapratikSepiNo'pAyasyApi nayatvamakSatameva / tatazca tasyApi lakSyatayA kA tatrAtivyAptiriti cet ? na, ekAMzagrAhiNaH sarvasya bodhasya nayatvameveti niyamAbhAvAt / nanu kastarhi tatra niyamaH ? 'mithaH pratipanthino ye'zAstebhya ekasyAMzasya grAhako yo bodhaH sa nayaH' iti gRhANa / nanu grantheSu sAmAnyatayaivAMzAnAmullekho dRzyate, na tu mithaH pratipanthitvena vizeSarUpeNa, tathaR - egeNa vatthuNo'NegadhammuNo jamavadhAraNeNeva / nayaNaM dhammeNa tao hoi nao sattahA so ya // 2180 // tti vizeSAvazyakabhASye / tadvattAvapi-anekadharmaNaH = anantadharmAtmakasya vastuno yadekena nityatvAdinA'nityatvAdinA vA dharmeNAvadhAraNenaiva = sAvadhAraNaM nayanaM = prarUpaNaM takaH = asau nayo bhavati / anaMtadharmAtmakaM vastvekAMzenaiva nayati = prarUpayatIti nayaH / ityAdyuktamiti cet ? satyaM, tathApi vyAkhyAnato vizaSapratipattiriti nyAyena mithaH pratipanthinoM'zA eva tatra grAhyAH, anyathA kevalajJAnAdRte naikasyApi jJAnasya prAmANyaM zaMkA - anaMtadharmAtmaka vastunA ekAMzano grAhaka je bodha hoya te nayarUpa ja hoya che. eTale tame jaNAvela rUpAdigrAhaka-rasAdiapratikSepI evo apAya e paNa naye'rUpa hovAthI "lakSya'bhUta ja che. pachI emAM ativyApti zI ? samAdhAna - tamArI zaMkA yogya nathI, kAraNa ke "ekAMzano grAhaka je koI hoya te badho bodha nayarUpa ja hoya evo niyama nathI. prazna - to pachI niyama zuM che ? uttara - 'vastunA, paraspara pratipanthI = virodhI je aMzo hoya te aMzomAMthI eka aMzano grAhaka je bodha te naya' Avo niyama jANavo. zaMkA - granthomAM to khAlI aMzano ja ullekha jovA maLe che, paraspara pratipanthI aMzo" ema vizeSarUpe ullekha kAMI jovA maLato nathI. jemake vizeSAvazyakabhASyamAM kahyuM che ke - "aneka dharmAtmaka vastuno je eka dharmathI sAvadhAraNa bodha te naya che, ane e naya sAta prakAre che" enI vRttimAM paNa kahyuM che ke - "anaMtadharmAtmaka vastuno je eka nityatAdi ke anityatAdi dharmathI sAvadhAraNa nirUpaNa e naya che. anaMta dharmAtmaka vastune eka aMzathI ja je nirUpe che te naya che." samAdhAna - tamArI vAta sAcI che. ullekha to sAmAnyathI aMzano ja jovA maLe che. chatAM vyAkhyAno vizeSa pratipatti:. (vyAkhyA karavAthI vizeSa artha prApta thAya Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayaviMzikA-2 syAt, anaMtadharmAtmakavastunaH sarveSAmanantAnAmaMzAnAM matyAdinA kenApi chAdmasthikena jJAnena grahaNAsambhavAt, paramAvadherapyutkRSTato'pyasarvaparyAyaviSayatvAt / na ceSTApattiriti vaktavyam, tatpramANe // 1-10 // iti tattvArthAdhigamagatena sUtreNa teSAM pramANatAyAH khyApitatvAt / ata eva bhASyavRttikArairapi nityatvAdinA'nityatvAdinA vA dharmeNetyAdyeva vyAkhyAtaM, na tu rUpAdrinA rasAdrinA vA dhantyAtiA ata uva 2 'nayA: prApa: (ArA:), sAdha:.' ityAdi tattvArthabhASyavacanavyAkhyAnAvasare zrImadbhiryazovijayavAcakairnayarahasye 'atra prApakatvaM' pramANapratipannapratiyogi-pratiyogimadbhAvApannanAnAdharmaikataramAtraprakArakatvam' iti vyAkhyAtaM, na tu 'pramANapratipannanAnAdharmaikataramAtraprakArakatvam' iti / etaccAnyeSvapi naikeSu granthAdhikAreSu sUcitaM zrUyata eva / che) evA nyAya mujaba paraspara pratipanthI aMzo ja ahIM levAnA che e jaNAya che. nahIMtara kevalajJAna sivAya koI ja jJAna 'pramANa" rUpa banI nahIM zake, kAraNa ke anaMtadharmAtmaka vastunA badhA aMzonuM grahaNa matijJAna vagere cAra jJAnamAMnA koIpaNa chAbasthika jJAnathI thaI zakatuM nathI. paramAvadhijJAna paNa utkRSTathI paNa sarvaparyAyaviSayaka hotuM nathI. A Apatti amane iSTa ja che' ema na kahevuM, kAraNa ke zrI tattvArthAdhigamasUtramAM tatramANe I1-1LA evA sUtra dvArA chAbasthika jJAnone paNa pramANa tarIke jaNAvelA che. vaLI, ahIM paraspara pratipathI dharmo abhipreta che evo Azaya hovAthI ja vizeSAvazyakabhASyanA vRttikAre paNa nityatvAdi ke anityasvAdi dharmathI." ema paraspara pratipanthIdharmanA ullekhapUrvaka vyAkhyA karI che, paNa "rUpAdi ke rasAdi dharmathI....' evI vyAkhyA karI nathI. vaLI, eTale ja tattvArthabhASyanA "nayAH prApakAH (kArakA), sAdhakAH..." vagere vacananI vyAkhyA karavAnA avasare narahasyamAM zrImad yazovijayajI vAcake A pramANe vyAkhyA karI che ke - ahIM prApaka eTale pramANathI jeno bodha thayelo che evA pratiyogi-pratiyogimAna AvA bhAvane pAmelA je vividha dharmo, temAMnA koI eka dharmane prakAra tarIke rAkhIne thatuM jJAna. paNa mAtra AvI ja vyAkhyA nathI karI ke pramANathI jaNAyelA vividha dharmomAMnA koIpaNa eka dharmane prakAra tarIke rAkhIne thatuM jJAna..." AmAM pratiyogi-pratiyogimAnuM dharmo AvuM ja jaNAveluM che enAthI nityatvaanityatva ekatva-anekatva.. vagere rUpa paraspara pratipathI dharmo ja levAnA che e Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayagrAhyAnAmaMzAnAM mitho'virodhe'pi pratiyogi-pratiyogimaddhAva: nanu ke dharmA nayagrAhyAH ? mitho-viruddhA aviruddhA vA ? Adye chAyA''tapayoriva sAmAnAdhikaraNyAsambhavAnnaikasya vastunaH tatsarvadharmamayatvasambhavaH / carame rUparasAdInAmeva nayagrAhyatayA rUpAdigrAhiNo'pAyAdernayatvamApatatyeveti cet ? na, anye darzanakArA nityAnityatvAdermitho virodhaM yanmanyante kathayanti ca tadabhyupagamyaivAtra mithaH pratipanthitvena teSAM kathanaM, vastutastu teSAmavirodha eva / nanu tarhi mitho'viruddhAnAmeva dharmANAM nayagrAhyatAsiddhyA rUpAdigrAhiNo'pAyAdernayatvaM vajralepAyitameveti cet ? na, mitho'virodhe'pi yatra pratiyogi-pratiyogimadbhAvasteSAmeva dharmANAM nayagrAhyatvenAbhipretatvAnna tadapAyAdeyatvApattiH, rUpa-rasAdermitho pratiyAgi-pratiyogimadbhAvAbhAvAt / nanvapUrveyaM bhavatAM jainAnAM kalpanA yatpratiyogi-pratiyogimadbhAve'pi virodhAbhAvaH, na hi ghaTa-ghaTAbhAvayoravirodhaM manyamAnaH jaNAya che. kAraNa ke evA dharmo vacce ja pratiyogi-pratiyogimadbhAva hoya che. anya paNa aneka granthAdhikAromAM AvuM sUcana maLe ja che. zaMkA - kayA dharmo nayagrAhya che ? paraspara viruddha ke aviruddha ? prathama vikalpamAM taDako ane chAyAnI jema e sAthe rahI ja na zake. tethI koI eka vastu AvA badhA dharmamaya hoya e vAta ja asaMbhavita banI jaze. have jo ema kahezo ke paraspara aviruddha dharmo nayagrAhya che, to rUpa-rasa vagere ja nayagrAhya banavAthI rUpAdiviSayaka apAya vagere "nayarUpa banI ja jaze. samAdhAna - anya darzanakAro nityatva-anityatva vagereno je paraspara virodha mAne che ne kahe che, tene najaramAM laIne ja ahIM pratipasthitva (paraspara virodha) kahela che te jANavuM. vAstavika rIte vicArIe to A dharmo vacce virodha che ja nahIM. eTale tame darzAvelA be vikalpomAMthI prathama vikalpa ja mAnya hovA chatAM evI vastu asaMbhavita banI javAnI koI rIpatti AvatI nathI. zaMkA - A rIte to paraspara aviruddha evA rUpAdi dharmo nayagrAhyarUpe siddha thavAthI rUpAdigrAhI apAyAdi naya banI javAnI Apatti vajalepa banI jaze. samAdhAna - paraspara avirodha hovA chatAM jeono pratiyogi-pratiyogimadbhAva hoya evA ja dharmo nAyagrAhya tarIke abhipreta hovAthI e Apatti UbhI rahI zakatI nathI, kAraNa ke rUpa-rasAdi vacce pratiyogi-pratiyogimadbhAva che nahIM. zaMkA - A to tamArI jainonI apUrva kalpanA che ke dharmo vacce pratiyogi Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 nayaviMzikA-2 kazcid vipazcid bhavitumarhatIti cet ? tatkiM kapisaMyoga-kapisaMyogAbhAvayoravirodhaM naiyAyikAdayo'pi manyanta iti vipazcidagraNIbhavAnna jAnAti ? zAkhA-mUlalakSaNApekSyayorbhedena na tatra virodha iti samAdhAnaM tvatrApi samAnameva, dravyamapekSyaiva nityatvAdeH paryAyamapekSyaiva cAnityatvAderekatra vastuni saMmatatvAt / itthaJca nayalakSaNe prakRta-taditarAMzatayA pratiyogi-pratiyogimadbhAvApannayorevAMzayoAhyatayA na rUpAdigrAhiNo rasAdhapratikSepiNo'pAyAdernayatvApattiH / ata evAnityatvAdidharmaM puraskRtya yathA bauddhAdidarzanapravRttiH, na tathA rUpAdidharmaM puraskRtya kasyApi darzanasya pravRttiH / ghaTaM rUpavantameva manyate kiJciddarzanaM, tadanyattu taM rasavantameva manyata ityevaM na pRthakpRthag darzanAnAM pravRttirityarthaH / pratiyogimabhAva hovA chatAM virodha nathI. zuM ghaTa-ghaTAbhAvano avirodha mAnanAra paMDita hoya zake ? samAdhAna - kapisaMyoga ane kapisaMyogAbhAvano avirodha naiyAyika vagere paNa mAne che e paMDitAgraNI tame zuM jANatA nathI ? zaMkA - vRkSamAM kapisaMyoga zAkhAnI apekSAe che ane kapisaMyogAbhAva mULanI apekSAe che. Ama apesya judA judA hovAthI e be vacce pratiyogi-pratiyogimadbhAva hovA chatAM virodha nathI, ne tethI banne vRkSamAM ekakALe rahI paNa zake che. samAdhAna - A samAdhAna to prastutamAM paNa samAna rIte ja lAgu paDe che. vastumAM nityata dravyanI apekSAe ja che, anityatva paryAyanI apekSAe ja che. Ama apezya judA judA hovAthI e be vacce pratiyogi-pratiyogimadbhAva hovA chatAM virodha nathI, ne tethI eka vastumAM eka kALe paNa e be dharmo rahe e asaMbhavita nathI. Ama, nayanA lakSaNamAM vastunA prakRtAMza ane tacitarAMza tarIke pratiyogipratiyogimadbhAvApanna aMzo ja levAnA hovAthI rUpAdinA grAhaka ane rasAdinA apratikSepI (= aniSedhaka) evA apAya vagere naya banI javAnI Apatti nathI. vaLI, eTale ja (= pratiyogi-pratiyogimadbhAvApanna aMzo ja abhipreta hovAthI) anityatvAdi dharmone jonAra tarIke jema bauddhAdi darzano pravaryA che ema rUpAdidharmane jonAra tarIke koI svataMtra darzano pravaryA nathI. arthAt "ghaDo rUpavAna ja che" AvuM mAnanAra koIka darzana hoya ne "ghaDo rasavAna ja che' AvuM mAnanAra koI anya darzana hoya. AvuM che nahIMeTale ke AvA dharmonA grAhaka tarIke judA-judA darzano pravartI hoya evuM Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rUpAdyapAyAnAM na nayatvam nanvevaM tu nayalakSaNe'dhyavasAyavizeSa ityatra vizeSapadamanupAdeyameva, tadvyavacchedyasya rUpAdigrAhiNo'pAyAderalakSyasya prakRta-taditarAMzatayA pratipanthidharmayoreva grahaNenaiva vyavacchinnatvAditi cet ? satyaM, evaM sati vivakSAvizeSe tadanupAdeyameva, tadabhAva eva tadupAdeyatvasyAbhipretatvAt / / ___na ca tathApi rUpavAn ghaTaH' 'rasavAn ghaTaH' ityAdInAM vividhavacanapathAnAM 'jAvaiyA vayaNapahA tAvaiyA ceva huMti NayavAyA'tti sammativacanAnnayatvaM mantavyameveti tattadvacanakAraNakAryarUpANAM 'rUpavAn ghaTaH' ityAdyapAyAdilakSaNAnAM bodhAnAmapi nayatvaM mantavyameveti vAcyaM, ekasmin prastAve mithaH pratipakSitayA prayujyamAnAnAM vacanapathAnAmeva nayatayA sammatatvAt, yathA 'kiM sAmAyikam ?' iti prastAve 'guNavAn jIvaH sAmAyikam' 'jIvasya guNaH sAmAyikam' ityAdInAM, anyathA sarvatvasyaiva kathanIyatayA vacanapatheSUktasya yaavttvsyaanupptteH| banyuM nathI. zaMkA - A rIte artha levAmAM to nayanA lakSaNamAM "adhyavasAyavizeSa" e rIte kahevAmAM je "vizeSa'pada che, te binajarUrI banI jaze, kAraNa ke tenA dvArA jeno vyavaccheda karavAno che te rUpAdigrAhaka alakSyabhUta apAyAdino, prakRtAMza ane taditarAMza tarIke paraspara pratipathI dharmonuM ja je grahaNa karyuM che tenAthI ja vyavaccheda thaI jAya che. te paNa eTalA mATe ke rUpa-rasAdi dharmo kAMI paraspara pratipanthI nathI. samAdhAna - tamArI vAta sAcI che. AvI vizeSa prakAranI vivekSA rAkhIe tyAre vizeSapadanI jarUra nathI ja. evI vivekSA na hoya tyAre ja e padanuM grahaNa abhipreta che. zaMkA - chatAM paNa "rUpavAnuM ghaTaH" "rasavAnuM ghaTaH" vagere vividha vacanaprayogone zrI sammatitarkaprakaraNanA jeTalA vacanapatho(=vividha prakAranA vanacaprayogo) che eTalA nayavAda jANavA' evA vacana mujaba nayarUpe mAnavA ja paDaze. vaLI tethI te te vacanaprayoganA kAraNarUpa ke kAryarUpa "rUpavAn ghaTaH' vagere apAyAdi svarUpa bodhane paNa nayarUpe mAnavA ja paDaze. samAdhAna - AvuM na kahevuM joIe, kAraNa ke eka prastAvamAM thatA paraspara viruddha jevA bhAsatA vividha vacanaprayogo ja nayarUpe mAnya che. jemake sAmAyika zuM che? e prastAvamAM "guNavAnuM jIva sAmAyika che', "jIvano guNa sAmAyika che' vagere vacanaprayogo. jo Ama na mAnIe to vacanapathomAM kahela yAvandra anupapanna thaI jaze. kAraNa ke ADA-avaLA asaMbaddha vacanapatho to pAra vinAnA che. emAM jeTalApaNuM zuM? Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 nayaviMzikA-2 kiJca yenAbhiprAyeNa 'rUpavAn ghaTaH' iti vacanaprayogo'pAyAdirvA bhavati, na sa itarAMzabhUtAn rasAdIn pratikSipatIti kutastasya nayatvam ? nanvapUrvamidaM vAkcAturyaM yaditarAMzApratikSepitvena nayalakSaNe praviSTenaiva nayatvanirAkaraNamitIti cet ? na, abhiprAyAparijJAnAt, naya itarAMzaM yanna pratikSipati tadgauNatayaiva, prAdhAnyena tu taM pratikSipatyeva, grantheSu dravyArthikena kRtasya paryAyapratikSepasya, paryAyArthikena ca kRtasya dravyapratikSepasya bhUyo darzanAt / taduktaM nayarahasyetatra dravyamAtragrAhI nayo drvyaarthikH| ayaM hi dravyameva tAttvikamabhyupaiti, utpAda-vinAzau punaratAttvikau, AvirbhAvatirobhAvamAtratvAt / 'paryAyamAtragrAhI paryAyArthikaH / ayaM hyutpAdavinAzaparyAyamAtrAbhyupagamapravaNaH, dravyaM tu sajAtIyakSaNaparamparAtiriktaM na manyate, tata eva pachI to badhA ja vacanapatho 'naya che, ema kahevAnuM rahe. vaLI, je abhiprAyathI rUpavAnuM ghaTaH' evo vacanaprayoga ke apAyAdibodha thAya che te abhiprAya ItarAMzabhUta rasAdino pratikSepa=nirAkaraNa-niSedha-khaMDana karanAra hoto nathI (ghaDo rUpavAna ja che, rasAdimAnuM nathI. e rIte rasAdino niSedha karavAno abhiprAya nathI) to e "naya'rUpa zI rIte hoya ? naya to e che ke, je eka aMzanuM pote grahaNa kare che, tenAthI anya aMzano pratikSepa karanAro hoya. "rUpavAnuM ghaTaH jJAna rasAdiItarAMzano apratikSepI (= niSedha nahIM karanAra) ja che. pachI e "naya' rUpa zI rIte ? zaMkA - A to tamAruM apUrva vAkacAturya che ke nayanA lakSaNamAM praviSTa evA itarAMzaapratikSepitra dvArA ja tame "rUpavAnuM ghaTa vagere bodhane nayarUpe nakAro cho.. samAdhAna - tamArI A zaMkA barAbara nathI, kAraNa ke abhiprAyanA ajJAnamAMthI udbhavelI che. nayanA lakSaNamAM "naya itarAMzano pratikSepa nathI karato' ema itarAMza apratikSepitva je jaNAvyuM che te gauNarUpe ja. pradhAnarUpe to naya itarAMzapratikSepI ja hoya che. eTale ja granthomAM dravyArthikanaya dvArA karAto paryAyano pratikSepa ane paryAyArthikanaya dvArA karAto dravyano pratikSepa anekavAra jovA maLe che. jemake narahasyamAM kahyuM che ke - "temAM, dravyamAtranuM grahaNa karanAra naya e dravyArthikanaya. A naya dravyane ja tAttvika mAne che, utpAda-vinAzane to atAttvika ja mAne che, kAraNa ke e be kevaLa AvirbhAva-tirobhAvarUpa ja che. paryAyamAtranuM grahaNa karanAra naya e paryAyArthikAya. A naya mAtra utpAda-vinAza(paryAya)ne ja grahaNa karavAmAM tatpara che. dravyane to sajAtIya kSaNonI paramparAmAtrarUpa mAne che. enAthI atirikta koI dravya hoya evuM e Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 itarAMzasya kaH pradhAnatayA pratikSepaH kazca gauNatayA pratikSepaH ? pratyabhijJAdyutpatteH / na caivamitarAMzapratikSepitvAd durnayatvaM, tatpratikSepasya prAdhAnyamAtra evopayogAditi / ' prastute 'rUpavAn ghaTaH' ityAdau tu prayojanAbhAvAdilakSaNena kenApi kAraNena rasAderitarAMzasyopekSaiva, na tu prAdhAnyenApi pratikSepAbhiprAya iti kutastasya nayatvam ? nanvetena nayaH pradhAnatayetarAMzaM pratikSipati, gauNatayA ca na pratikSipatIti paryavasitam, tatra kaH pradhAnatayA pratikSepaH ? kazca gauNatayA'pratikSepa iti cet ? zRNu-yayA'pekSayA'dhikRtasya nayasya pravRttistasyA aparityAga itarAMzasya yaH pratikSepaH sa pradhAnatayA pratikSepaH, tasyAH parityAge tvitarAMzasya yaH svIkAraH sa gauNatayA'pratikSepaH / tathAhi-dravyArthiko dravyamapekSya jIve nityatvaM jAnAti vakti ca / tatazca dravyApekSAyA aparityAge'nityatvaM mAnato nathI. "A e ja ghaDo che" vagere je pratyabhijJAdi thAya che, e A paraMparAnA kAraNe ja thAya che, nahIM ke koI eka dravyanA kAraNe. zaMkA - naya A rIte jo ItarAMzano pratikSepa karanAra haze to e durnaya ja banI jaze. samAdhAna - nA, e durnaya nahIM banI jAya, kAraNa ke A pratikSepa kevaLa prAdhAnyamAM upayogI che." Azaya e che ke vastunuM pradhAnasvarUpa zuM che ? A vicAraNAmAM dravyArthika naya ema kahe che ke dravya (= dhrauvya) e ja vastunuM pradhAnasvarUpa che, utpAda-vinAza nahIM.. Ama pradhAnasvarUpa tarIke ja dravyArthikanaya utpAda-vinAzano niSedha kare che... gauNarUpe to eno niSedha karato nathI. mATe e durnaya banI jato nathI. A ja rIte paryAyArthikanaya dhrauvyano je niSedha kare che te pradhAnasvarUpa tarIke ja, gauNasvarUpa tarIke nahI', mATe e paNa durnaya nathI. prastutamAM "rUpavAnuM ghaTaH" vageremAM prayojana na hovuM vagere koIpaNa kAraNe rasAdi itarAMza aMge udAsInatA ja che, nahIM ke pradhAnarUpe paNa pratikSepa, pachI zI rIte e apAyAdi "naya banI jAya ? prazna - Ano artha to e thayo ke naya pradhAnarUpe itarAMzano pratikSepa kare che, ne gauNarUpe pratikSepa karato nathI. to AmAM pradhAnarUpe pratikSepa zuM che ? ane gauNarUpe apratikSepa zuM che ? uttara - sAMbhaLo. je apekSAe vivakSita naya pravarte che te apekSAne choDyA vinA karAtI vicAraNAmAM ItarAMzano karAto pratikSepa e pradhAnarUpe pratikSepa che ane apekSAne choDI daIne karAtI vicAraNAmAM ItarAMzano je karAto svIkAra e gauNarUpe apratikSepa che. te A rIte - dravyArthikanaya dravyanI apekSAe jIvamAM nityatvane jue che ane Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 nayaviMzikA-2 yannirAkaroti sa pradhAnatayetarAMzasya pratikSepaH, dravyApekSAyAH parityAge'nityatvaM yatsvIkurute sa gauNatayetarAMzasyApratikSepaH / idantu dhyeyamatra-apekSAyA yaH parityAga itarAMzasya ca yaH svIkAraH, etau dvau garbhitarUpeNaiva jJeyau, na tu vyaktarUpeNeti / atha pratiyogi-pratiyogimadbhAvApannayorevAMzayornayagrAhyatve dravya-paryAyagrAhiNordravyaparyAyArthikayoH sAmAnya-vizeSagrAhiNozca saGgraha-vyavahArayornayatvaM na syAt, dravya-paryAyayoH sAmAnya-vizeSayozca pratiyogi-pratiyogimadbhAvAbhAvAd, na hi paryAyaM dravyAbhAvarUpaM vizeSaM vA sAmAnyAbhAvarUpaM manyate kazcidapi vipazciditi cet ? maivaM, "ekavizeSavidhiniSedhayoranyavizeSaniSedhavidhyabhyanujJAphalakatvamiti nyAyena yasyaikasyAMzasya vidhAnaM tadanyasyAMzasya niSedhe paryavasyati tayoraMzayoH pratiyogi-pratiyogimadbhAvaH' iti vivakSaNAt / bhavati hi 'jIvadravyaM sAmAyikam' iti vidhAne guNalakSaNaparyAye sAmAyikatvasya niSedhaH / evameva sAmAnyavidhAne vizeSaniSedho'pyanubhUyata eva / parantu 'rUpavAn ghaTaH' iti vidhAne rasAderniSedho naivAnubhUyata iti kathaM 'rUpavAn ghaTaH' ityAdyapAyAdernayatvamiti ? kahe che. A dravyanI apekSAne ja UbhI rAkhIne e jIvamAM anityatvane je nakAre che te itarAMzarUpa anityatvano pradhAnarUpe pratikSepa che ane dravyanI apekSA choDIne paryAyanI apekSAe jIvamAM anityatvano je svIkAra che te itarAMzarUpa anityatvano gauNarUpe apratikSepa che. ahIM A vAta dhyAnamAM rAkhavI ke potAnI apekSAne choDavI ane itarAMzano svIkAra karavo. A banne garbhitarUpe ja hoya che, nahIM ke vyaktarUpe. (mATe ja e apratikSepa gauNarUpe kahevAya che.) zaMkA - pratiyogi-pratiyogimadbhAvavALA aMzo ja jo nayagrAhya che to dravyaparyAyanA grAhaka dravyArthika-paryAyArthikano ke sAmAnya-vizeSanA grAhaka saMgraha-vyavahAranayo "nayarUpa nahIM rahe, kAraNa ke dravya-paryAya vacce ke sAmAnya-vizeSa vacce pratiyogi-pratiyogimadbhAva nathI. te paNa eTalA mATe ke koI ja vidvAn paryAyane dravyAbhAvarUpe ke vizeSane sAmAnyAbhAvarUpe svIkAratA nathI. samAdhAna - AvI zaMkA karavI nahIM, kAraNa ke eka vizeSa aMgenA vidhi-niSedha anya vizeSanA niSedha-vidhimAM phalita thAya che' evA nyAya mujaba je eka aMzanuM vidhAna tenAthI anya je aMzanA niSedhamAM paryavasita thatuM hoya te be aMza vacce pratiyogi-pratiyogimadbhAva gaNavo evI ahIM vivakSA che. "jIvadravya e sAmAyika che" AvuM vidhAna karavAmAM "sAmAyika guNAtmakaparyAyarUpa nathI' evo niSedha thaI ja jAya che. e ja rIte sAmAnyanuM vidhAna karavAmAM vizeSano niSedha anubhavAya ja che. mATe Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravya-paryAyArthikayormUlanayatvam na ca tathApi naigamAdInAM saptAnAM kathaM nayatvasambhavaH ? mithaH pratiyogipratiyogimadbhAvasya dvayoreva dharmayoH sambhavAt, na tu saptAnAM dharmANAmiti vaktavyaM, saptAnAmapi naigamAdInAM dvayoreva dravyArthika-paryAyArthikAkhyayormUlanayayoH samAvezAt / taduktaM sammatautitthayaravayaNasaMgahavisesapatthAramUlavAgaraNI / davvaDio a pajjavaNao a sesA vigappAsiM smm-1/3|| etanmUlanayaviSayayozca dravya-paryAyayormithaH pratiyogi-pratiyogimadbhAvasyoktadizayA siddhatvAt / tacca dravyaM kiMsvarUpaM vaktavyam ? ityatra 'tad dravyaM sAmAnyAtmakam' 'vizeSAtmakam' ityAdayo ye vividhA vacanapathA naigamAdinayatvena prasiddhAsteSAM jAvaiyA vayaNapathA tAvaiyA ceva huMti nayavAyatti paribhASAlabdhaM nytvmksstmeveti| evameva paryAye'pi dravya-paryAya vacce ke sAmAnya-vizeSa vacce pratiyogi-pratiyogimadbhAva che ja. ne tethI enA grAhaka dravyArthikanaya vagere 'nayarUpa hovAmAM koI vAMdho nathI. paNa, "rUpavAnuM ghaTaH' evuM vidhAna karavAthI rasAdino niSedha kAMI anubhavAto nathI. mATe e apAya vagere naya' zI rIte banI jAya ? zaMkA - chatAM paNa naigama vagere sAta no "nayarUpa zI rIte banaze ? kAraNa ke pratiyogi-pratiyogimadbhAva to be dharmo vacce ja saMbhave che, nahIM ke sAta dharmo vacce. samAdhAna - AvI zaMkA na karavI, kAraNa ke naigamAdi sAte nayano dravyArthikaparyAyArthika nAmanA be mULanayamAM samAveza thaI jAya che. sammatitarka-prakaraNamAM (13) kahyuM ja che ke- "zrI tIrthakara bhagavAnanA vacanonA pratipAdya saMgraha (=sAmAnya=dravya) ane vizeSa(= paryAya)nA vistAra mULabhUta rIte jANanAra ane kahenAra be naya chedravyArthika ane paryAyArthika. bAkInA nayo A benA ja vikalpo = prakAro che." A be mULanayanA viSayabhUta dravya-paryAya vacce to pratiyogi-pratiyogimadbhAva hovo upara kahyA mujaba siddha che ja. vaLI A dravyane kevA svarUpavAnuM kahevuM ? e vicAraNAmAM - "e dravya sAmAnyAtmaka che" "e dravya vizeSAtmaka che' vagere je vividha vacanamArgo nagama vagere nayarUpe prasiddha che, te "jeTalA vacanApatho che teTalA nayavAda che' evI paribhASAthI nayarUpe siddha thAya ja che. A ja rIte paryAya aMge paNa jANavuM. ahIM dravyArthika-paryAyArthika naya badhA nayanA mULa adhArabhUta che evuM je kahyuM enAthI nIcenI zaMkA paNa nirasta jANavI. Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 nayaviMzikA-2 jJeyamiti / etena naigama-saGgrahAdiviSayabhUtayoH zabda-samabhirUDhAdiviSayabhUtayorvA dharmayoH sammIlane'pi yato na vastunaH prastutaM pUrNa svarUpaM na vA tadAdyordvayordvayornayayoH sammIlane'pi pramANatvaM samyaktvaM vA'to na naigamAdInAM nayatvamiti pratyuktaM, naigamAdInAM mUlanayatvAbhAvasyeSTatvAd, uttaranayatayaiva teSAM nayatvaprasiddhaH / nayA: prApaI: (ArA:), sAdhA:, nirvata; nirmAtA: 35HI; vyA ityanarthAntarami'ti tattvArthabhASyam (1-35) / tatra prApakatvAdInAmevamprakArA vyAkhyA nayarahasye nyAyavizAradaiH kRtA / atra prApakatvaM prmaannprtipnnprtiyogi-prtiyogimdbhaavaapnnnaanaadhrmaiktrmaatrprkaarktvm| pramANena pratipannAH pratiyogi-pratiyogimadbhAvApannA ye nAnAdharmAstebhya ekataradharmamAtraH prakAro yatra tattvamiti tadarthaH / zaMkA - naya to e che ke be nayanA viSayabhUta dharmone (aMzone) bhegA karavAmAM Ave to vastunuM prastuta pUrNasvarUpa banI jAya. athavA, nayo to e che ke je be nayAtmakabodhone bhegA karavAmAM 'pramANa' banI jAya, ke samyakatvanuM saMpAdana thAya. paNa prastutamAM nigama ane saMgraha e be nayanA ke zabda ane samabhirUDha e be nayanA viSayabhUta dharmone bhegA karavAmAM vastunuM prastuta pUrNa svarUpa kAMI maLatuM nathI. tathA naigama-saMgrahAtmaka be bodhone ke zabda-samabhirUDhanayAtmaka be bodhone bhegA karavAthI pramANAtmaka bodha' thato nathI, ke samyakatva saMpanna thatuM nathI. to A naigama-saMgraha vagerene ke zabda-samabhirUDha vagerene "naya' na kahevA joIe. samAdhAna vastunA pUrNa svarUpanuM ke pramANatvanuM saMpAdana thavAnuM tame je kaho cho te mULanaya mATe che. naigama vagere no mULabhUta (= AdhArabhUta) nayo tarIke amane iSTa nathI ja, uttaranayarUpe ja e badhA 'naya' tarIke iSTa che, prasiddha che. zrI tattvArthasUtra (1-35) nA bhASyamAM A pramANe jaNAvyuM che - "nayo prApaka che, (kAraka che), sAdhaka che, nirvataka che, nirbhasaka che, upalaMbhaka che, ane vyaMjaka che. A badhuM anarthAntara che." AmAM "prApaka vagerenI nyAyavizArada zrI yazovijayajI mahArAje narahasyamAM AvI vyAkhyA karelI che. ahIM prApaka eTale evuM jJAna je, pramANathI nizcita thayela ane pratiyogipratiyogimabhAvApanna evA vividha dharmomAMthI koIpaNa ekadharmaprakAraka ja hoya." arthAt pramANathI nityatva-anityatva vagere rUpa pratiyogi-pratiyogimadbhAvApanna je anekadharmo Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthabhASyoktAni nayalakSaNAni sAdhakatvaM tathAvidhapratipattijanakatvam / nirvartakatvamanivartamAnanizcitasvAbhiprAyakatvam / anivartamAno nizcito 'dravyamevArpaNIya'mityAdirUpaH svAbhiprAyo yatra tattvamityarthaH / nirbhAsakatvaM zRGgagrAhikayA vastvaMzajJApakatvam / tatra nirbhAsayanti vizeSeNa dIpayanti vastvaMzaM ye te nirbhAsakAH / zRGgaM gRhyate yasyAM kriyAyAM sA zRGgagrAhikA / zeSaM sugamam / upalambhakatvaM prativiziSTakSayopazamApekSasUkSmArthAvagAhitvam / prativiziSTakSayopazamasyApekSA yatra tAdRk sUkSmArthAvagAhitvamiti tadarthaH / nanu nayo vastuna ekamevAMzamavagAhate, pramANaM tu sarvAMzAniti pramANa eva prativiziSTakSayopazamApekSeti cet ? na, vividhairaMzairmizritasya vastunoM'zAnavibhajya yajjJAnaM tadapekSayA tAn vibhajya yajjJAnaM tatraiva prativiziSTakSayopazamasyApekSaNAt, vastvapekSayA vastvaMzasya sUkSmatvAt / ata evAbahumatijJAnApekSayA bahumatijJAnaM vastumAM jaNAyelA hoya temAMnA koIpaNa eka dharmane ja prakAra tarIke rAkhIne thatuM jJAna e naya che. "AvA ja prakAranA jJAnanuM janaka je hoya te sAdhaka che." "potAno nizcita abhiprAya jemAMthI khasI na jAya e nirvartakatva che." arthAt 'dravyanI ja arpaNA karavI' vagere rUpa nizcita svAbhiprAya jemAMthI dUra na thAya e nirvartaka che. 19 - "zRMgagrAhikanyAye vastunA te te aMzanuM jJApakatva e nirbhrAsakatva che.'' ziMgaDuM pakaDIne eka-eka pazune alaga tAravavAnI kriyA e zrRMgagrAhikA kriyA che. e rIte eka-eka vastuaMzane vizeSarUpe prakAzita karavo (jaNAvavo) e nirbhrAsakatva che. 'prativiziSTa kSayopazamanI jemAM apekSA hoya evuM sUkSmaarthanuM avagAhana karavuM e upalaMbhakatva che.'' zaMkA naya to vastunA eka aMzanuM ja grahaNa kare che jyAre pramANa sarvaaMzonuM grahaNa kare che. eTale nayamAM nahIM, paNa pramANamAM ja viziSTa kSayopazama apekSita banI rahe. samAdhAna - tamArI zaMkA barAbara nathI, kAraNa ke vividha aMzothI mizrita vastunA aMzono vibhAga karyA vagara je jJAna thAya enI apekSAe e aMzone alaga tAravIne je jJAna karavuM emAM ja vadhAre pakSayopazama apekSita hoya che. kAraNa ke vastunI apekSAe vastuno aMza sUkSma hoya che. eTale ja 'abahu' matijJAnanI apekSAe 'bahu'matijJAna pakSayopazamathI janya hoya che. vaLI eTale ja zrI Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 nayaviMzikA-2 paTukSayopazamajanyam / ata eva cAryarakSitebhya ArataH sUtrANAM mUDhanayikatve'pi na mUDhapramANikatvam / vyaJjakatvaM ca prAdhAnyena svaviSayavyavasthApakatvam / sugamam / evaM ca padArthaM pratipAdayannapi bhASyakArastattvato lakSaNAnyeva sUtritavAn / atha vastuno yamaMzaM nayo gRhNAti, taM tu pramANamapi gRhNAtyeva / tatazcAlamantargaDunA nayajJAnena tannirUpaNena veti / tattucchaM, pramANena taditarAMzasyApi grahaNAt / ayambhAva:prakRtamaMzaM gRhNadapi pramANaM na viviktaM gRhNAti, api tvitarAMzena karambitaM, vastunastathAsvarUpatvAt / atastattadaMzasya spaSTatarabodhArthaM taditarAMzamizraNaM nivAraNIyam / tannivAraNe na pramANasya sAmarthya, itarAMzasyApi grAhakeNa tena tadvivecanasyAzakyatvAt / atastadvivicya prakRtAMzabodhasya spaSTataratvArthaM nayasyopayogaH / taduktaM nayopadeze - ___ sattvAsattvAdyupetArtheSvapekSAvacanaM nayaH / na vivecayituM zakyaM vinA'pekSAM hi mizritam // 2 // tavRttilezazca - nanu 'ghaTo'stI 'tyAdivAkyazravaNAd 'ghaTaviSayakazAbdajJAnaM AryarakSitasUri mahArAja pachI sUtro mUDhamayika thayA che, paNa mUDhapramANika nathI thayA. arthAt kSayopazamanI paTutA ghaTI hovAthI nayavicAraNA aTakelI che, paNa pramANavicAraNA nahIM. pradhAnapaNe potAnA viSayanI vyavasthA karavI e vyaMjakatva che" A vAta saraLa che. A rIte nayonA, prApakavagere padadvArA arthapratipAdana karavA dvArA bhASyakAre vAstavika rIte to nayanA A badhA vividha lakSaNo ja jaNAvyA che. zaMkA - vastunA je aMzano bodha naya kare che e aMzano bodha to pramANa paNa kare ja che. to pachI nayajJAnanI ke enA nirUpaNanI zI jarUra che ? samAdhAna - AvI zaMkA tuccha che. kAraNa ke pramANa to taditarAMzano paNa bodha kare ja che. kahevAno bhAva e che ke - pramANa prastuta aMzanuM grahaNa jarUra kare che, paNa ene itarAMzathI alaga tAravIne nahIM, paNa ItarAMzathI mizritarUpe ja. kAraNa ke vastunuM svarUpa evuM mizrita ja hoya che. eTale te te aMzano spaSTatara bodha thAya e mATe itarAMzanuM mizraNa aTakAvavuM jarUrI banI rahe che. A aTakAyata pramANa dvArA thaI zakatI nathI, kAraNa ke itarAMzanA paNa grAhaka evA tenA vaDe teno (itarAMzano) viveka karavo (pRthakakaraNa) azakya hoya che. tethI teno viveka karIne prastuta aMzano spaSTatara bodha Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 nayajJAnAntargaDutvazaGkA tatsamAdhAnaM ca mama jAtami 'tyeva lokAH pratiyanti, na tu tatrApekSAtvamapItyapekSAtmakanayajJAnasattve kiM pramANam ? ata Aha-hi = nizcitaM, mizritaM = viruddhatvena pratIyamAnairnAnAdhamaiH karaMbitaM vastu apekSAM vinA vivecayituM = vivakSitaikadharmaprakArakanizcayaviSayIkartuM na zakyamityAdi / kiJca 'vastu dravyAtmakameva' ityAdyasadgrahe 'vastu na dravyAtmakam' ityAdi khaNDanamapyAvazyakam / na ca tatpramANena kartuM zakyaM, tena tasya dravyAtmakatAyA api jJApanAditi tadarthaM nayajJAnasyopayogaH / tathA vairAgyasaMpAdanArthaM 'sarvaM kSaNikam' iti jJApakasya paryAyArthikasya nayasyopayogaH, nirlepatvAdisAdhanArthaM 'jIvaH puSkarapalAzavannirlepaH' ityAdi jJApakasya dravyArthikasya nayasyopayoga iti na nayajJAnaM tannirUpaNaM vA nirarthakamiti // 2 // karavA mATe "naya" jarUrI banI rahe che. nayopadezamAM kahyuM ja che ke - "sattva-asattva vagere dharmothI yukta padArtho aMge apekSAvacana e naya che. apekSA vinA mizrita svarUpano viveka karavo zakya hoto nathI." enI vRttino jarUrI aMza Avo che - ghaToDasti' vagere vAkya sAMbhaLavAthI "ghaTaviSayaka zAbdabodha mane thayo' evI ja pratIti loka kare che. nahIM ke tyAM koI apekSAnI paNa. arthAt koIka apekSAe ja mane ghaDAnuM astitva jaNAyuM che - AvI pratIti kAMI loka karatuM nathI. tethI apekSAtmaka nayajJAna hovAmAM zuM pramANa che ?" AvI zaMkAne dUra karavA mATe kahe che - paraspara viruddha hovArUpe bhAsatA vividha dharmothI mizrita vastuno apekSA vinA(= svadravya-kSetrakALa-bhAvanI apekSA vagere rUpa apekSA vinA) viveka karavo zakya hoto nathI = vivakSita eka dharmathI bodha karavo zakya hoto nathI = ghaTAdi vastumAM astitvanAstitva vagere rUpa paraspara viruddha bhAsatA banne dharmo hoya che. emAMthI mAtra astitvano ja bodha karavo hoya to svadravyAdinI apekSA lAvavI ja paDe, kAraNa ke e svadravyAdinI apekSAe ja "asti' hoya che. vaLI, "vastu dravyAtmaka ja che' vagere rUpa galata Agraha baMdhAI gayo hoya tyAre vastu dravyAtmaka nathI" vagere rUpe enuM khaMDana paNa jarUrI bane che. A khaMDana pramANathI to thaI zakatuM nathI, kAraNa ke pramANa to tene dravyAtmaka hovArUpe paNa jaNAve ja che. mATe, nayajJAna jarUrI banyuM rahe che. tathA vairAgya vikasAvavAnuM prayojana hoya to "sarva kSaNika evuM jaNAvanAra paryAyArthika naya upayogI bane che ane jo nirlepatA vagere sAdhavAnA hoya to "jIva puSkarakamalanA patranI bhAMti nirlepa che' vagere jaNAvanAra dravyArthikanaya upayogI bane che. mATe, nayanuM jJAna ke nirUpaNa nirarthaka nathI. yArA have, Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayaviMzikA-3 athedaM nayajJAnaM pramANamapramANaM vetyAzakya tadubhayavilakSaNameveti nizcinoti - nayajJAnaM pramANaM vA'pramANamiti kathyatAm / zRNu nayaH pramANAMzaH samudrAMzavadiSyate // 3 // nayajJAnaM pramANamapramANaM veti kathyatAm ? (iti prazne) zRNu (uttaraM) nayaH samudrAMzavat pramANAMza iSyata ityatrAnvayaH / pramANa-nayayorbhedamapazyan kazcitpratyavatiSThate, nanu nayaH pramANameva, svapara(artha)vyavasAyitvAt, pratyakSavaditi cet ? na, asiddheH, nayasya sva-arthaMkadezavyavasAyitayA sva-arthavyavasAyitvAbhAvAt / atha nayaviSayatayA'bhipreto'yamarthaikadezo vastvavastu vA ? Adye'thaikadezasyApi vastutayA svArthavyavasAyitvAnapAyAd nayasya prAmANyameva syAd, antye khapuSpAdivadavastuviSayakatayA mithyAjJAnatvameveti cet ? na, dvayorapi vikalpayoranabhyupagamAt, A nayajJAna pramANa che ke apramANa ? evI zaMkAne dhyAnamAM laIne, e e bannethI vilakSaNa ja che evo nizcaya jaNAve che - gAthArtha - nayajJAna pramANa che ke apramANa ? te kaho. sAMbhaLo - nayajJAna e pramANano aMza che evuM samudrAMzanI jema jJAnIone mAnya che. gAthAno anvaya-anvayArtha sugama che. vivecana - pramANa ane nayanA taphAvatane na pakaDI zakanAro koIka zaMkA kare che. zaMkA - naya e pramANa ja che, kAraNa ke e sva-para (=artha) no nizcaya karAvanAra che, jemake pratyakSa. (arthAt "sva-paravyavasAyitva' rUpa pramANanuM lakSaNa nayamAM jAya che, mATe e pramANabhUta ja che.) samAdhAna-nayamAM svaparavyavasAyitvarUpa hetu asiddha hovAthI tamAro anumAnaprayoga TakI zakato nathI. naya parano = arthano nizcaya karAvanAra hoto nathI, paNa arthanA ekadezano nizcaya karAvanAra hoya che. zaMkA - nayanA viSaya tarIke tamane abhipreta A arthakadeza vastu che ke avastu? prathama vikalpamAM e arthakadeza paNa vasturUpa hovAthI naya pramANarUpa banI ja jaze, kAraNa ke sva-arthavyavasAyitva emAM akSata che. bIjA vikalpamAM naya mithyAjJAnarUpa banI jaze, kAraNa ke. eno viSaya khapuSpanI jema avastu che. samAdhAna - AvI zaMkA barAbara nathI, kAraNa ke ame A bemAMthI eka paNa Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayaviSayasya vastvaMzatvaM, na vastutvamavastutvaM vA arthaikadezasya vastutvAvastutvaparihAreNa vastvaMzatayA pratijJAnAt / taduktaM tattvArthazlokavArtikenAyaM vastu na cAvastu vastvaMzaH kathyate budhaiH / nAsamudraH samudro vA samudrAMzo yathocyate // 5 // yathaiva hi vivakSitasya samudrAMzasya samudratve zeSasamudrAMzAnAmasamudratvApatti:, teSAmapi pratyekaM samudratve samudrabahutvApattiH / tasyAsamudratve vA tadvadazeSasamudrAMzAnAmapyasamudratvAdiha jagati samudrAbhAva evApadyeta / tatazca samudrAMzaH samudrAMza evocyate, na samudro nApyasamudra iti / tathaiva nayaviSayI bhUto'rthaikadezo na vastu, zeSadezAnAmavastutvApatteH teSAmapi pratyekaM vastutve vastubahutvApatteH / nApyavastu, zeSadezAnAmapi tadvadavastutayA kvacidapi vastuvyavasthA'nupapatteH / ato'rthaikadezo vastvaMza eva, na vastu, nApyavastu / yadvA dravyArthikanayaviSayabhUto dravyalakSaNo'rthaikadezo na vastu utpAdavyayazUnyatvAt, khapuSpavat, nApyavastu, dhrauvyayuktatvAt, ghaTavat, ato vastvaMzaH / evameva paryAyArthikanaya 23 vikalpa mAnyo nathI. te paNa eTalA mATe ke arthanA ekadezane ame vasturUpe ke avasturUpe na mAnatA vastuaMzarUpe mAnIe chIe. tattvArthaslokavArtika (5)mAM kahyuM che ke-jema samudrano eka deza asamudra kahevAto nathI, paNa samudrAMza kahevAya che, tema A =arthekakreza paMDito vaDe vastu kahevAto nathI, avastu kahevAto nathI, paNa vastuaMza kahevAya che.' jema samudrano vivakSita aMza 'samudra' hoya to bAkInA aMzo asamudra banI jAya... teo badhA paNa jo samudrarUpa hoya to jeTalA aMza haze eTalA samudra thaI javAnI Apatti Avaze. have jo vikSita aMzane asamudra kahevAmAM Ave to enI jema bAkInA aMzo paNa asamudra banavAthI A jagatamAM samudrano abhAva ja thaI jaze. eTale samudrano aMza samudrAMza ja kahevAya che, samudra nahIM, asamudra paNa nahIM. e ja rIte nayanA viSayabhUta arthekadeza jo 'vastu' hoya to bAkInA dezo avastu banI jAya... bAkInA pratyeka deza paNa jo 'vastu'rUpa ja hoya to jeTalA deza eTalI vastu mAnavI paDe. have, arthekadezane jo avastu mAnavAmAM Ave to enI jema bIjA deza paNa avastu ja mAnavAnA rahevAthI kyAMya paNa vastu' jevI cIja raheze ja nahIM. Ama banne rIte prazna UbhA thatA hovAthI arthekadeza e vastuaMza ja che, vastu nahIM, ke avastu paNa nahIM. Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 nayaviMzikA-3 viSayabhUto paryAyalakSaNo'thaikadezo na vastu, dhrauvyazUnyatvAt, khapuSpavat, nApyavastu, utpAdavyayayuktatvAd, ghaTavad, ato vastvaMzaH / tatazca vastvaMzagrAhI nayo na pramANaM, nApyapramANaM, kintu pramANAMzaH / tathA, nayajJAnaM na pramANaM, sva-arthavyavasAyitvAbhAvAt, nApyapramANaM, atadvati tatprakArakatvAbhAvAt, na hi nayo'stitvAbhAvavatyastitvaM gRhNAti, api tvastitvavatyevAstitvaM gRhNAti / nanvevaM tu nayajJAnaM pramANameva syAt, tadvati tatprakArakatvAditi cet ? satyaM, laukikaM tu prAmANyaM vayamapi tatra svIkurmahe, alaukikameva tattatra nirAkurmahe / nanu laukikAlaukikayoH prAmANyayoH kaH prativizeSaH ? zRNu-laukikaM prAmANyaM pravRttimAtraupayikaM bhavati, alaukikaM tu tadvastunaH pUrNasvarUpavyavasAyi bhavati / nanu kimuktaM bhavati ? iti athavA bIjI rIte kahIe to - vyArthikanayanA viSayabhUta dravyAtmaka arthakadeza e vastu nathI, kAraNa ke utpAdavyayazUnya che, jemake khapuSya. vaLI e avastu paNa nathI, kAraNa ke dhrauvyayukta che, jemake ghaDo. mATe e vastuaMza che. e ja rIte paryAyArthikanayanA viSayabhUta paryAyAtmaka arthekadeza e vastu nathI, kAraNa ke dhrauvyazUnya che, jemake khapuSpa. vaLI e avastu paNa nathI, kAraNa ke utpAdavyayayukta che, jemake ghaDo. mATe e vastuaMza che. tethI vastuaMzano grAhaka naya e pramANa nathI, apramANa paNa nathI, paNa pramANAMza che. A ja vAta bIjI rIte paNa siddha thAya che. nayAtmakajJAna e pramANa nathI, kAraNa ke sva-arthanuM vyavasAyI nathI. vaLI e apramANa paNa nathI, kAraNa ke atadvAmAM ta...kAraka nathI. tivivakSitadharma. e jyAM na rahyo hoya te atadvAnuM... AvA padArthamAM paNa = atadvati) te dharma rahyo hoya evuM (= ta...kAraka) jJAna thAya to e apramANa hovuM spaSTa che ja.] paNa nayajJAna AvuM nathI. kAraNa ke e kAMI astitvAbhAvavAmAM astitvanuM grahaNa karatuM nathI, astitvavAnumAM ja astitvanuM grahaNa kare che. zaMkA - to to nayajJAna "pramANa' rUpa ja banI jaze, kAraNa ke tadvAmAM takAraka che. samAdhAna - barAbara che, laukika dRSTie e pramANa hovuM amane mAnya che ja. mAtra alaukika dRSTie e pramANa tarIke amane mAnya nathI. prazna - laukika ane alaukika pramANamAM zuM taphAvata che ? Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laukikAlaukikaprAmANyayorvizeSaH kRpayA spaSTIkriyatAm / idamuktaM bhavati - tadvati tatprakArakasya 'idaM rajataM' iti jJAnasya saMvAditayA tajjJAnAtpravartamAnasya rajataprAptirbhavatyeva / atastatra pravRttyaupayikaM prAmANyaM svIkriyate / evameva 'jIvo nityaH' ityAdi nayajJAnasya nityatvavati nityatvaprakArakatayA tajjJAnAtpravartamAnasya kutazcidapi prayojanAd nityatvArthinastatprAptirbhavatyeveti tatra pravRttyaupayikaM prAmANyaM svIkriyate / parantu 'jIvaH kiM nityo vA'nityo vA ?' ityAdi jijJAsAyAM 'jIvo nityaH' iti nayajJAnaM na pUrNasvarUpasya nizcAyakaM, paryAyApekSayA tatrAvasthitasyAnityatvalakSaNasya svarUpAMzasya tenAjJApanAt / tatazca vicAraupayikaM prAmANyaM tatra na svIkriyate / syAdevamevaM tu kevalajJAnAdRte naikasyApi chAdyasthikasya jJAnasya prastutaM prAmANyaM saMbhavet, anantaparyAyamayasya vastunaH samastasvarUpasyAnantatamabhAgasyaiva grahaNAt, na hi 'rUpavAn uttara - sAMbhaLo. laukika pramANa mAtra pravRtti karAvanAra hoya che, jyAre alaukika pramANa vastunA pUrNasvarUpano nizcaya karAvanAra hoya che. prazna - tame zuM kahevA mAgo cho e maherabAnI karIne spaSTa karo. uttara - ame A kahevA mAgIe chIe ke - tadvAmAM ta...kAraka (rajata aMge) A rajata che" evuM jJAna saMvAdI che. (jeno bodha thayo hoya e vastu tyAM maLI jAya to e bodha saMvAdIjJAna kahevAya che.) eTale AvA saMvAdI jJAnathI je pravRtta thAya che (= rajata meLavavA hAtha laMbAve che) tene rajatanI prApti thAya ja che. mATe AvA jJAnamAM pravRttinA upAyarUpa = kAraNarUpa prAmANya mAnya che. A ja rIte "jIva nitya che' vagere nayajJAna, nityatvavAmAM = nitya padArtha aMge nitya_prakAraka hovAthI saMvAdI che ane tethI, koIpaNa prayojanavazAt niyatvano arthI banela nayajJAtA AvA jJAnathI pravRtta thAya to ene nityatva maLe ja che. mATe AvA nayajJAnamAM, pravRttinuM kAraNa bananAra prAmANya mAnya ja che. parantu "jIva nitya che ke anitya che ?" AvI jijJAsA hoya tyAre "jIva nitya che" AvuM nayajJAna vastunA (jIvanA) pUrNasvarUpano nizcaya karAvanAra nathI, kAraNa ke paryAyanI apekSAe jIvamAM rahela anityasvarUpa svarUpAMzane e jaNAvatuM nathI. Ama vicAraupayika = vastusvarUpanI vicAraNAmAM upAyarUpa banatuM prAmANya nayajJAnamAM rahyuM hovuM mAnya nathI. zaMkA - A rIte to kevalajJAna sivAyanA koIpaNa chAbasthikajJAnamAM prastuta = vicAraupayika prAmANya saMbhavaze ja nahIM, kAraNa ke anaMtaparyAyamaya vastunA saMpUrNa Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayaviMzikA - 3 26 ghaTa:' iti cAkSuSapratyakSaviSayIbhUtAd rUpAderatiriktaM rasAdikaM kiJcidapi svarUpaM ghaTe nAstIti kazcidapi manyate / tatazcAlaukikeSu zAstreSu pramANatvena kathitAnAM rUpAdyapAyAdInAM prAmANyamanupapannameva / tathA 'jIvo nityo'nityazca' 'jIvo nityAnityaH' ityAdijJAnasya syAdastyeva-syAnnAstyevetyAdi saptabhaGgAtmakazabdapramANapradIrghasantatAdhyavasAyAtmakajJAnasyApi vA pramANyamanupapannameva syAt, ekAnekatvabhedAbhedAdilakSaNAnAM vastusvarUpAMzAnAM tenAbodhanAditi / maivaM, vastusvarUpasya yAvantoM'zA jijJAsitAstAvatAM sarveSAM bodhakasya jJAnasya pUrNabodhakRttvavivakSaNAt, tebhya eva keSAJcidaMzAnAmabodhakasya jJAnasyAMzabodhakatvavivakSaNAt, tadanyeSAmajijJAsitAnAmaMzAnAmabodhakasya vastvaMzamAtrabodhakatvenAparibhASaNAt / na hi rUpAdyapAyasthale rasAdayoM'zA jijJAsitA yena tadabodhakatvamAtreNa rUpAdyapAyAdInAM vastvaMzamAtrabodhakatvaM nayatvaM svarUpanA eka anaMtamA bhAgane ja A jJAno jaNAvI zake che. 'rUpavAna ghaTaH' evA cAkSuSa pratyakSanA viSayabhUta rUpAdithI juduM rasAdimaya koIpaNa svarUpa ghaDAmAM hotuM nathI evuM to koI mAnatuM nathI. tethI, lokottarazAstramAM jemane pramANa tarIke kahelA che e rUpAdinA apAyAghAtmaka jJAna alaukika pramANarUpe nahIM ja Thare, kAraNa ke 2sa vagere itarAMzanuM e jJApaka-nizcAyaka nathI. tathA, 'jIva nitya che, ane anitya (paNa) che' 'jIva nityAnitya che' vagere jJAnamAM tathA, jIvAdi aMge 'syAd asti eva' 'syAnnAsyeva' vagere rUpa saptabhaMgAtmaka zabdapramANanA pradIrgha-akhaMDa adhyavasAyAtmaka jJAnamAM paNa prAmANya asaMgata ja TharI jaze, kAraNa ke A jJAnothI ekatva-anekatva, bheda-abheda vagere svarUpa vasvaMzanuM jJAna thatuM ja nathI. samAdhAna - A badhI vAto yogya nathI, kAraNa ke 'vastusvarUpanA jeTalA aMzonI jijJAsA hoya e badhA aMzone jaNAvanAra jJAna e vastuno pUrNa bodha karAvanAra jJAna che' evI ahIM vivakSA che. A jijJAsita aMzomAMthI koka aMzonuM je abodhaka hoya te jJAna aMzabodha karAvanAra jJAna che evI ahIM vivakSA che. paNa, A sivAyanA je ajijJAsita aMzo hoya che tene na jaNAvanAra hovAmAtrathI 'jJAna vastuaMzamAtranuM bodhaka che' evI paribhASA nathI. jyAre rUpAdiapAya thAya che tyAre 2sa vagere aMzo kAMI jijJAsita hotA nathI ke jethI enuM abodhaka hovAmAtrathI rUpAdinuM apAyAtmaka jJAna vasvaMzamAtranuM bodhaka kahevAya ne e 'vasvaMzamAtranuM bodhaka' nathI kahevAtuM - eTale Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajijJAsitAnAmaMzAnAM bodhAbhAvo na nayatvaprayojakaH 27 prAmANyAnupapattizca syAt / paraMtu jIvo nityo na vA ? iti yadA praznastadA yathA nityatvaM jijJAsitaM tathaivAnityatvamapi jijJAsitameveti 'jIvo nityaH' ityetAvanmAnaM jJAnaM nayajJAnameva, na tu pramANaM, anityatvalakSaNavastvaMzAnavagAhitayA pUrNabodhakRttvAbhAvAt / tathApi tadaikAnekatvAdayo'zAH yato na jijJAsitA ato na tadanavagAhitvamAtreNa 'jIvo nityo'nityazca' ityAdInAM prAmANyAnupapattiH / evameva syAdastyevetyAdisaptabhaGgIsthale'pyanavagAhyamAnAnAmekAnekatvAdInAmaMzAnAmajijJAsitatvAdeva na prAmANyAnupapattiH / __ atha 'jijJAsitAnAM sarveSAmaMzAnAmavagAhino jJAnasya prAmANyamiti paribhASA prAjJAnAM nAdeyA, svakalpanAzilpanirmitatvAditi cet ? na, asiddheH / zAstreSu tdbodhkaanaamkssraannaaja samasta vastusvarUpabodhaka kahevAya che, mATe e nayarUpa TharI jatuM nathI ke pramANarUpe asaMgata TharatuM nathI. paraMtu 'jIva nitya che ke nahIM ?" evA praznakALe jema nityatva jijJAsita che ema anityatva paNa jijJAsita che ja. tethI "jIva nitya che mAtra ATaluM jJAna nayajJAna ja che, nahIM ke pramANa. kAraNa ke jijJAsita evA paNa anityatAtmaka vavaMzane jaNAvanAra na hovAthI pUrNabodha karAvanAra nathI. tema chatAM, e vakhate ekatva-anekatva vagere aMzo jijJAsita na hovAthI, ene na jaNAvanAra hovA mAtrathI "jIva nitya paNa che, anitya paNa che' AvA badhA jJAna pramANa tarIke asaMgata karI jatA nathI. e ja rIte "svAdaspeva ItyAdi saptabhaMgImAM paNa je ekatva-anekatAdi aMzo jaNAtA nathI te ajijJAsita hovAthI ja prAmANyanI asaMgati nathI. zaMkA - "jijJAsita badhA aMzonuM avagAhana karanAra jJAna pramANa che" AvI tame kahelI paribhASA prajJAzIla puruSone upAdeya nathI, kAraNa ke e mAtra tamArI kalpanAnI pedAza che. samAdhAna - "A mAtra amArI kalpanAnI pedAza che' evo tame Apelo hetu asiddha hovAthI tamArI A vAta barAbara nathI. zaMkA - zAstromAM AvI paribhASAne jaNAvanAra koI zabdo jovA maLatA nathI, mATe e tamArI kalpanAnI ja pedAza che. ne tethI ame Apelo hetu asiddha nathI. samAdhAna - A vAta paNa barAbara nathI, kAraNa ke zAstromAM ene jaNAvanArA sAkSAt akSaro maLatA na hovA chatAM arthathI ene jaNAvanAra akSaro maLe ja che. e A rIte-nayopadezamAM A pramANe kahyuM che-saptabhaMgIsvarUpa vAkya pUrNabodha karAvanAra Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayaviMzikA - 3 manupalabhyamAnatvAt svakalpanAzilpanirmitatvaM nAsiddhamiti cet ? na, sAkSAdakSarANAmanupalabhyamAnatve'pyarthatastadbodhakAnAmakSarANAmupalabhyamAnatvAt / tathAhi nayopadeze saptabhaGgyAtmakaM vAkyaM pramANaM pUrNabodhakRt / syAtpadAdaparollekhi vaco yaccaikadharmagam //6 // tavruttI ca sapteti saptabhaGgyAtmakaM syAdastyeva syAnnAstyevetyAdikaM vAkyaM pramANaM, yataH pUrNabodhakRt = saptavidhajijJAsAnivartakazAbdabodhajanakatAparyAptimat ... kiyadantare ca ete ca vidhiniSedhaprakArApekSayA pratiparyAyaM vastuni saptaiva bhaGgAH, dharmabhedenAnantasaptabhaGgIsambhave'pi pratidharmaM saptAnAmeva bhAvAt... ityAdyuktam / atra 'dharmabhedena...' ityAdi yaduktaM tena jJAyate yad - na saptabhaGgyAtmakaM kiJcidapyekaM vAkyaM vastuno'nantadharmAtmakaM svarUpaM sampUrNatayA jJApayati, anyAsAM saptabhaGgInAmabhAvaprasaGgAt / evaM satyapi tad vAkyaM pUrNabodhakRttvenAtra kathitam / tatazcAtra na prasiddhena pUrNatvenAdhikAra iti spaSTam / kiJca yo bodho'tra jAyate sa jijJAsitasya sattvAsattvAdereva, na tvajijJAsitasyaikAnekatvAderiti 'jijJAsitAnAM sarveSAmaMzAnAM bodhaH pUrNabodhaH' iti paribhASA kathaM na paryavasyed ? iti / 28 = B hovAthI pramANa che. je vacana eka dharmane jaNAvanAra hovA chatAM 'syAt' padathI anya dharmane paNa kheMcI lAvanAra hoya che teno paNa pramANa tarIke vyavahAra karavo.'' enI vRttimAM A pramANe kahyuM che ''syAdatsyava syAnnAsyeva vagere rUpa saptabhaMgyAtmaka vAkya pramANa che, kAraNa ke pUrNabodha karAvanA2 che sAta prakAranI jijJAsAne saMtoSanAra je zAbdabodha tenI janakatAnA paryApta AdhArarUpa che.' e vRttimAM ja thoDuM AgaLa A pramANe kahyuM che ke - 'vidhi-niSedhanA saMbhavita prakAronI apekSAe vastumAM astitvAdirUpa eka-eka paryAye sAta bhaMga ja hoya che. judA-judA dharmo dvArA anaMta saptabhaMgI saMbhavita hovA chatAM eka eka dharma aMge to sAta ja bhaMga hoya che.'' AmAM judA judA dharmo dvArA vagere je kahyuM che tenAthI jaNAya che ke saptabhaMgyAtmaka koIpaNa eka vAkya vastunA anaMtadharmAtmaka svarUpane saMpUrNa rUpe jaNAvatuM nathI, kAraNa ke nahIMtara to bIjI saptabhaMgIono abhAva ja thaI jAya. Ama chatAM, saptabhaMgAtmaka eka vAkyane ahIM pUrNabodha karAvanAra rUpe kahyuM ja che. tethI ahIM, prasiddha je saMpUrNatva che eno adhikAra nathI e spaSTa che. vaLI saptabhaMgyAtmaka vivakSita vAkyathI je bodha thAya che te paNa jijJAsita evA sattva-asattva vagereno ja, nahIM ke ajijJAsita evA ekatvaanekatva vagereno. tethI 'jijJAsita badhA aMzono bodha e pUrNabodha' AvI paribhASA kema phalita na thAya ? - = Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 anekAntavAde bodhasya saMzayatvazaGkAnirAkaraNam athaivaM 'jIvaH kiM nityaH ?' ityAdirUpeNa yadA jIve nityatvameva jijJAsitaM tadA'nityatvasyAjijJAsitatayA tadanavagAhino'pi 'jIvo nityaH' iti jJAnasya prAmANyaM syAditi cet ? na, tatrAnityatvasya sAkSAdanullekhe'pi garbhitarUpeNa jijJAsitatvAditi tadanavagAhino jJAnasya nayatvameva, na tu prAmANyam / parantu yatra jijJAsito'zo rUpAdikastatra na rasAderaMzasya garbhitarUpeNApi jijJAsitatvaM, pratiyogi-pratiyogimadbhAvAbhAvAditi na tadanavagAhitvamAtreNa rUpAdyapAyAdeyatvam / atha 'jIvo nityo vA'nityo vA' iti saMzayasyobhayAvagAhitayA prAmANyaM syAditi cet ? na, 'jIvo nityazcAnityazca' 'jIvo nityo'pyanityo'pi' ityAdau yathA nityatvasyAnityatvasya ca nizcayaH, na tathA saMzaye, tatazca na kevalaM prAmANyasyaivAbhAvaH, zaMkA - "jIva zuM nitya che ?' A rIte jyAre jIvamAM nityatva ja jijJAsita haze tyAre anityatva paNa ajijJAsita hovAthI tenuM anavagAhI evuM paNa "jIva nitya che" evuM jJAna pramANa banI jaze. samAdhAna - nA, nahIM bane, kAraNa ke tyAM anityatvano sAkSAt ullekha na hovA chatAM garbhitarUpe to e paNa jijJAsita che ja. mATe enuM anavagAhI jJAna "naya" ja che, "pramANa' nahIM. paraMtu jyAM jijJAsita aMza rUpAdi hoya che tyAM rasAdiaMza garbhitarUpe paNa jijJAsita hotA nathI ja, kAraNa ke jijJAsita evA rUpAdi sAthe e rasAdino pratiyogi-pratiyogimadbhAva nathI. eTale rasAdino anavagAhI hovA mAtrathI rUpAdiapAya "naya banI jato nathI. zaMkA - "jIva nitya haze, athavA anitya haze" Avo saMzaya paNa nityatvaanityatva ubhayano avagAhI hovAthI pramANa banI jaze.. samAdhAna - nA, nahIM banI jAya, kAraNa ke "jIva nitya che ane anitya che." jIva nitya paNa che, anitya paNa A badhAmAM jema nityatvano ane anityatvano banneno nizcaya che, evo saMzayamAM nathI. eTale saMzaya e mAtra pramANarUpa ja nathI ema nahIM, e nayIrUpa paNa nathI ja, kAraNa ke ekapaNa dharmano nizcaya che ja nahIM. eTale ja, "anekAntavAdamAM bodha saMzayAtmaka ja hoya che. kAraNa ke vidhi-niSedha ubhayakoTino avagAhI hoya che", A vAta UDI jAya che, kAraNa ke "Ama haze ke Ama haze ?' A rIte manane DolAyamAna avasthAmAM rAkhanAra "vA" zabda (gujarAtImAM Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 nayaviMzikA-3 nayatvasyApyabhAva eva tatra, ekasyA api koTenizcayAbhAvAt / etenAnekAntavAde bodhasya saMzayatvameva, ubhayakoTyavagAhitvAdityapAstaM, manaso DolAyamAnAvasthAyAH prayojakena 'vA'zabdena (vikalpena) aghaTitatayA nizcayarUpatvAt, 'vRkSaH (zAkhAvacchedena) kapisaMyogI, (agrAvacchedena) kapisaMyogAbhAvavAMzca' ityAdibodhavat / atra saMzayatvamanabhyupagacchatastatra tadudbhAvanamajJAnamUlaM mithyAtvodayavijRmbhitameva / itthaJca rUpAdyapAyAdeH 'jIvo nityAnityaH' ityAdezca samastavastugamakatayA'laukikaM prAmANyaM, 'jIvo nityaH' ityAdestu tadvati tatprakArakajJAnatayA satyapi pravRttyaupayike laukike prAmANye'laukikasya prAmANyasyAbhAva eva, vastvaMzamAtragrAhitvAditi sthitam / tatazcAlaukikaprAmANyApekSayA 'nayajJAnaM na pramANaM, nApyapramANaM, kintu pramANAMzaH' ityapi sthitam / taduktaM nayopadeze - athedaM nayajJAnaM pramApramayoH kutrAntarbhavatItyAzakya tadubhayavilakSaNameveti nishcinotike zabda) hAjara na hovAthI anekAntavAdamAM bodha nizcayarUpa hovAnA kAraNe saMzayarUpa hoto nathI. jemake-vRkSa zAkhAvacchedana (zAkhAnI apekSAe) kapisaMyogI che ane agrAvacchedana(=agrabhAganI apekSAe) kapisaMyogAbhAvavAnuM che' Avo bodha. A bodha paNa ubhayAvagAhI che ja, paNa eTalA mAtrathI koI ene saMzayarUpa mAnatuM nathI, kAraNa ke vA(= vikalpa)thI ghaTita nathI. A bodhane "saMzaya'rUpe na mAnanAra "jIva nitya che, anitya che' vagere bodhane saMzayarUpe jAhera kare e eno ajJAnamUlaka mithyAtvodayano ja nAca jANavo. Ama, rUpAdinA apAyAdi bodha ane "jIva nityAnitya che' vagere bodha samasta vastune jaNAvanAra hovAthI alaukika pramANarUpa che ja. "jIva nitya che' vagere bodha tadvati ta...kAraka jJAnarUpa hovAthI laukika pramANa hovA chatAM alaukika pramANa to nathI ja, kAraNa ke vavaMzamAtrano avagAhaka che. eTale ja alaukika pramANanI apekSAe nayajJAna pramANa paNa nathI, apramANa paNa nathI, kintu pramANAMza che e vAta paNa nizcita thaI. nayopadezamAM kahyuM che ke - "have, A nayajJAnano pramA ke apramAM zemAM antarbhAva che ? evI zaMkAnA samAdhAna mATe "nayajJAna A bannethI vilakSaNa che" evo nizcaya jaNAve che - gAthArtha - A saMzayarUpa nathI, kAraNa ke eka ja koTi che, samuccaya paNa nathI, vibhrama paNa nathI, kAraNa ke yathArtha che, e pramA paNa nathI, kAraNa ke apUrNa Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 naigamAdInAM na vipratipattitvam ayaM na saMzayaH koTeraikyAnna ca samuccayaH / na vibhramo yathArthatvAdapUrNatvAcca na prmaa||8|| tadvRttau ca - ...iti nayajJAnasya na pUrNapramAtvamata uktacatuSTayavilakSaNamevedaM nayajJAnamanubhavasiddhamabhyupagantavyaM, na cedaM svamanISikAvijRmbhitaM, yata uktaM tattvArthabhASye - tathApyete tantrAntarIyAH svatantrA vA codakapakSagrAhiNo matibhedena vipradhAvitAH, ubhayathApi mithyAtvamiti cet ? na, pramANApekSatvenaiteSAmubhayavailakSaNyAditi / / atha nAnAdhyavasAyarUpA naigamAdayo nayA vipratipattirUpAH, viruddhadharmagrAhitvAt, 'jIvo jJAnavIna" "navo jJAnazUnya:' rUtyAghadhyavasAyaviita vet ? , siddhaH | garbhAva: jagat sarvamekaM, sadavizeSAt, dvitayAtmakaM, jIvAjIvAtmakatvAt, tritayAtmakaM, dravya-guNa che. 8. enI vRttimAM kahyuM che ke - Ama nayajJAna pUrNaprayArUpa paNa na hovAthI ahIM kahelA (saMzaya, samuccaya, bhrama, pramA e) cAre vikalpothI vilakSaNa che e vAta anubhavasiddha mAnavI. vaLI A khAlI amArI potAnI buddhino vilAsa che evuM paNa nathI, kAraNa ke tattvArthabhASyamAM kahyuM che ke - zaMkA - chatAM paNa A navo anyadarzanarUpa che ke svadarzanamAM ja potapotAnI buddhithI UThelA pUrvapakSarUpa che ? banne rIte nayajJAna miththArUpa ja banavAnuM che. samAdhAna - A zaMkA barAbara nathI, kAraNa ke nayo pramANasApekSa hovAthI tame kahelA banne vikalpo karatAM vilakSaNa ja che. zaMkA - vastunA sAmAnya-vizeSa vagere rUpa judA judA aMzanA grAhaka jJAnarUpa nagamAdi no vipratipattirUpa che, kAraNa ke viruddhadharmagrAhI che, jemake "jIva jJAnavAnuM che' "jIva jJAnazUnya che' evA jJAno. koIka naya kahe che "ghaDo sAmAnyAtmaka che." anya naya kahe che "ghaDo vizeSAtmaka che." Ama viruddhapratipattirUpa vipratipattipaNe nayomAM spaSTa che ja. samAdhAna - "viruddhadharmagrAhitva' rUpa tame je hetu Apyo che, e asiddha hovAthI tamArI vAta barAbara nathI. Azaya e che ke ghaNIvAra prathama najare viruddha bhAsatA dharmo paNa vastutaH viruddha hotA nathI. jemake - "je eka che e be na ja hoI zake, mATe ekatva ane dvitva paraspara viruddha cheAvuM prathama dRSTie jaNAya che. chatAM UMDA utarIe to jaNAya che ke ekatva-ddhitva vagere dharmo sAthe rahI zakatA hovAthI viruddha nathI. te A rIte - AkhuM vizva eka che, kAraNa ke "sat' svarUpa che. vizva jIva ane ajIva ema ubhaya svarUpa che. vizva dravya-guNa-paryAya ema tritayAtmaka che. Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 nayaviMzikA-3 paryAyAtmakatvAt, catuSTayAtmakaM, caturdarzanaviSayatvAt, paJcAtmakaM, paJcAstikAyAvaruddhatvAt, sarvaM SaDAtmakaM SaDdravyakroDIkRtatvAd / yathA'traikatva-dvitva-tritva-catuSTva-paJcatva-SaTtvAnAM virodhasyApAtato bhAsamAnatve'pi na vastuto virodhaH, anyathA sarveSAmavirodhenAnubhavasiddhAnAM 'sarvamekaM' 'sarvaM dvayaM' ityAdyadhyavasAyAnAM vipratipattitvApatteH, tathaiva naigamAdyadhyavasAyagrAhyAnAmApAtata eva virodhaH, na tu vastutaH / ato viruddhadharmagrAhitvahetorasiddhatayA na tena vipratipattitvasiddhiH | nanu tathApyaMzagrAhitvahetunA tatsiddhiH syAt / tathAhi - naigamAdayo vipratipattirUpAH, aMzagrAhitvAt, 'gajaH stambharUpaH' ityAdyandhapuruSAdhyavasAyavaditi cet ? na, anaikAntika cakSudarzana vagere cAra darzanono viSaya evuM vizva catuSTayAtmaka che. paMcAstikAyathI saMkaLAyeluM hovAthI vizva paMcAtmaka che. padravyamAM vaheMcAyeluM hovAthI vizva SaDAtmaka che. Ama ekatva-dvivAdino virodha prathama najare dekhAto hovA chatAM vastutaH virodha nathI. kAraNa ke nahIMtara enA e ja vizvamAM ekatva-dvitva vagere rahI na zake. vaLI, nahIMtara to badhAne badhuM eka che" "badhuM berUpa che' vagere avirodha je anubhavasiddha che te vipratipattirUpa banI jAya. paNa e jema vipratipattirUpa nathI, ema naigama-saMgraha vagere nayanA viSayabhUta sAmAnya-vizeSa vagereno ApAtataH (=uparachallI najarathI) ja virodha che, vastutaH nathI. (eTale ja ghaDAmAM sAmAnyAtmakatva ane vizeSAtmakatva, dravyAtmakatva ane paryAyAtmakatva vagere dharmo sAthe rahI zake che.) eTale tame jaNAvela che viruddhadharmagrAhitya hetu e nayomAM asiddha hovAthI e hetu dvArA nayAmAM vipratipattitva siddha thaI zakatuM nathI. (athavA enI e ja anAmikAmAM rahelA hovAthI hrasvatvadIrghatvamAM jema paraspara virodha nathI, ema na viSayabhUta sAmAnya-vizeSa vagere aMge jANavuM. zaMkA - anAmikAmAM to madhyamAnI apekSAe hrasvatva ane kaniSThAnI apekSAe dirghatva che. eTale apekSyabheda hovAthI virodha nathI. samAdhAna - evuM ja naviSayomAM paNa che. samAna dharmonI apekSAe sAmAnyatva che ane asamAna dharmonI apekSAe vizeSatva che. dravyanI apekSAe niyatva che, paryAyanI apekSAe anityatva che. mATe emAM virodha nathI, ne tethI nayomAM viruddhadharmagrAhitya hetu rahyo nathI.) zaMkA - chatAM paNa "aMzagrAhitva hetuthI enI = vipratipattitvanI siddhi thaze. te A rIte - naigama vagere no vipratipattirUpa che, kAraNa ke aMzagrAhI che, jemake Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ matijJAnAdInAmiva nayajJAnAnAmapi vipratipattitvAbhAvaH 33 tvAt, paryAyavizuddhivazAt pRthagarthagrAhiNAM matijJAnAdInAmaMzagrAhitve'pi vipratipattitvAbhAvAt / taduktaM tattvArthasUtrabhASyavRttau mahopAdhyAya zrImadyazovijayaiH- yathA matijJAnI manuSyajIvasya manuSyaparyAyaM vartamAnaM cakSurAdinendriyeNa sAkSAtparicchinatti, tameva zrutajJAnI AgamenAnumAnasvabhAvena, tamevAvadhijJAnI atIndriyeNa jJAnena, tameva mana: paryAyajJAnI tasya manuSyaparyAyasya yaH prazne pravartate tadgatAni manodravyANi dRSTvA'numAnenaiva, kevalajJAnI punaratyantavizuddhena kevalena / na caitA vipratipattayaH viruddhAH pratipattayaH, svasAmarthyena viSayaparicchedAt, tadvannayavAdA ityarthaH / bahubahutarAdiparyAyagrAhitvAnmatyAdInAM yathA vizeSo na ca vipratipattitvaM tathA nayavAdAnAmityanye vyAcakSate / atrAyamabhiprAyaH matijJAnagrAhyA ye ca yAvantazca manuSyaparyAyAH sAmAnyatastadapekSayA zrutajJAnagrAhyANAM paryAyANAM bhinnatvamAdhikyaM ca trikAlaviSayatvAt zrutajJAnasya / ta = - hAthI aMgenA aMdhapuruSonA 'hAthI thAMbhalA jevo che' vagere jJAno. samAdhAna - 'aMzagrAhitva' hetu anaikAntika hovAthI tamArA abhISTa vipratipattitva sAdhyanI siddhi karI zakato nathI. paryAyavizuddhinA kAraNe judA-judA arthanA grAhaka evA matijJAna vageremAM aMzagrAhitva hovA chatAM vipratipattitva na hovAthI e hetu anaikAntika che. zrI tattvArthasUtra-bhASyanI vRttimAM mahopAdhyAya zrI yazovijayajIe kahyuM che ke"jema matijJAnI manuSyajIvanA vartamAna manuSyaparyAyane cakSu vagere indriyathI sAkSAt jue che ene ja zrutajJAnI anumAna svabhAvavALA AgamathI jANe che, ene ja avadhijJAnI atIndriyajJAnathI jANe che, ene ja mana:paryavajJAnI te manuSyaparyAyanA praznamAM (vicAramAM) pravartatA saMjJIjIvamAM rahelA manodravyane joIne anumAnathI ja jANe che, ane kevalajJAnI to atyanta vizuddha kevalajJAnathI jANe che. potapotAnA sAmarthya mujaba viSayano bodha thato hovAthI A badhAmAM jema vipratipattitva=viruddha pratipattitva nathI ema nayajJAnomAM paNa jANavuM - evo artha che. bIjA keTalAka A tattvArthasUtrabhASyavacananI vyAkhyA AvI kare che ke-mati vagere jJAno bahu-bahutarAdiparyAyonA grAhaka hovAthI paraspara vizeSatA dharAvatA hoya che, paNa vipratipattirUpa hotA nathI, e ja rIte nayavAdo paNa paraspara vizeSatA dharAvatA hovA chatAM vipratipattirUpa hotA nathI.' ahIM Avo abhiprAya che-matijJAnathI je ane jeTalA paryAyo jaNAya che, sAmAnyathI tenI apekSAe zrutajJAnathI judA ane adhika paryAyo jaNAya che, kAraNa ke zrutajJAna Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 nayaviMzikA-3 dgrAhyaparyAyApekSayA'vadhijJAnagrAhyANAM teSAM bhinnatvamAdhikyaJca, pratyakSatayA vizadatvAt / tadapekSayA manaHparyAyajJAnagrAhyANAM teSAM vyatiriktvamAdhikyaJca, paTukSayopazamajanyatvAt / tadapekSayA sarvaparyAyagrAhikevalajJAnagrAhyANAM paryAyANAM pRthaktvamAdhikyaJca spaSTameva / tathApi yathA nAtra vipratipattistathaiva nayavAdAnAmiti / anyakRtavyAkhyAnaM tu spaSTameva / __ na caikaviSaye pravartamAnAnAmeSAM naigamAdInAM mitho vilakSaNatvAdeva 'ayaM sthANuH' 'ayaM puruSaH' ityAdipratItInAmiva vipratipattitvamityAzaGkanIyaM, vyabhicArAt / svaviSayasya sannikarSaliGgasAdRzyapadavRttyAdinA niyataparicchedakatvAdyathA pratyakSAdInAM viSayAbhede'pi sAmagrIbhedAd mitho vilakSaNatvaM, na ca vipratipattitvaM, tathaiva nayavAdAnAmapi na tadityarthaH / yadvaikazabdajanyAnAmapi zakya-lakSya-vyaGgyArthapratItInAM vRttibhedAd mitho vilakSaNatve'pi yathA trikALaviSayaka hoya che. vaLI enA karatAM paNa avadhijJAnanA viSaya bananAra paryAyo alaga ane vadhu hoya che, kAraNa ke avadhijJAna pratyakSa hovAthI vizada hoya che. vaLI enA karatAM paNa mana:paryAyajJAnathI jaNAtA paryAyo bhinna ane vadhAre hoya che, kAraNa ke mana paryAyajJAna pakSayopazamajanya hoya che ane enI apekSAe sarvaparyAyagrAhI kevalajJAnagrAhya paryAyo pRthar ane adhika hoya che e to spaSTa ja che. chatAM paNa jema A badhA jJAno paraspara vipratipattirUpa nathI, ema ja nayavAdo aMge jANavuM. bIjAoe karelI vyAkhyA to spaSTa ja che. zaMkA - eka ja viSayamAM pravartatA evA paNa A naigamAdi nayono bodha paraspara vilakSaNa hovAthI ja vipratipattirUpa che, jemake eka ja TUMThA aMge pravartelI "A ThuMThuM che" "A puruSa che" vagere pratItio. samAdhAna - paraspara vilakSaNa hovArUpa tame Apela hetu vyabhicArI hovAthI AvI zaMkA karavA jevI nathI. pratyakSa potAnA viSayano sanikarSa dvArA bodha kare che. anumiti liMga dvArA, upamiti sAdazya dvArA ane zAbdabodha padavRtti vagere dvArA enA e ja viSayano niyata bodha kare che. Ama pratyakSAdi bodho viSayabheda na hovA chatAM sAmagrIbheda hovAthI paraspara vilakSaNa hoya che ne chatAM vipratipattirUpa hotA nathI. (mATe tamAro hetu vyabhicArI che). e ja rIte, nayavAdo aMge paNa jANavuM. athavA eka zabdajanya evI paNa zakyArthanI-lakSyArthanI ane vyaMgyArthanI upasthioi zakti-lakSaNAvyaMjanArUpa vRttiono bheda hovAthI paraspara vilakSaNa hovA chatAM jema vipratipattirUpa Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhayAtmakasya vAkyasya pramANatvama na vipratipattitvaM, tathA nayadhiyAmapi svasvArthavRtti-taditaropacArAbhyAM mitho vilakSaNatve'pi na vipratipattitvamiti // 3 // tadevaM nayAnAmadhyavasAyarUpatvaM puraskRtya nayapramANayorbhedo vyutpAditaH / zAstreSu tu nayajanyopadeze nayapadamupacarya 'uvaeso so Nao NAma' tti (Ava. ni. 1054) tathA 'jAvaiyA vayaNapahA tAvaiyA ceva huti NayavAya' (sammati0 3/47) tti vacanAd nayAnAM vacanarUpatvamapi pratipAditaM dRzyate / atastatpuraskRtya tayorbhedavyutpAdanAya nayopadezagatAM gAthAmevopanyasyati saptabhaGgayAtmakaM vAkyaM pramANaM pUrNabodhakRt / syAtpadAdaparollekhi vaco yaccaikadharmagam // 4 // saptabhaGgyAtmakaM vAkyaM pramANaM, (yataH) pUrNabodhakRt (vartate), yacca syAtpadAdaparollekhi ekadharmagaM vacaH (tadapi pramANam) ityatrAnvayaH / atra pUrvArdhena zrImadyazovijayAbhipretaM hotI nathI ema nayajJAno aMge jANavuM. emAM te te naya potapotAnA arthane vRtti (zakti)dvArA jANe che ane taditarAMzane upacArathI jANe che. (jemake dravyArthikanaya dravyaabhedasaMbaMdha vagere rUpa potAnA viSayane zaktithI jANe jaNAve che ane taditarane paryAyabhedasaMbaMdha vagerene e upacArathI=lakSaNAthI jANe-jaNAve che. A mATe dravya-guNaparyAyano rAsa pAMcamI DhALanI bIjI gAthA ane eno dabo jovo). Ama zaktilakSaNAnA kAraNe nayajJAnomAM vilakSaNatA bhale hoya, paNa vipratipattitva hotuM nathI. 3. Ama nayone adhyavasAyarUpa = jJAnarUpa svIkArIne naya ane pramANano bheda spaSTa karyo. zAstromAM to nayajJAnajanya upadezamAM = vacanaprayogamAM "nayapadano upacAra karIne nayone vacanarUpe paNa jaNAvyA che. jemake Avazyakaniryukti(1054)mAM 'te upadeza naya che ema jaNAvyuM che. sammatitarkaprakaraNamAM (3/47) paNa jaNAvyuM che ke "jeTalA vacanapatho che eTalA nayavAda che." eTale have nayonA vacanAtmakatvane najaramAM rAkhIne pramANa ane naya vaccenA bhedane spaSTa karavA mATe nayopadeza granthanI ja gAthAno ullekha kare che. gAthArtha - saptabhaMgI vAkya pramANa hoya che, kAraNa ke pUrNabodha karAve che. tathA je eka dharmane jaNAvanAra hovA chatAM "sAtuM' padathI anya dharmano paNa (arthathI) ullekha karanAra hoya che. evuM vAkya paNa pramANa che. Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 nayaviMzikA-4 pramANavAkyalakSaNaM jJeyam, uttarArdhena tu zrImalayagirisUryabhipretaM tad / nayavAkyalakSaNaM tu tato'rthato jJeyamiti / sapteti-saptabhaGgayAtmakaM syAdastyeva syAnnAstyevetyAdikaM vAkyaM pramANaM, yataH pUrNabodhakRt-saptavidhajijJAsAnivartakazAbdabodhajanakatAparyAptimat, tadAhuH-syAdastyeva sarvamiti vidhikalpanayA prathamo bhaGgaH 1, syAnnAstyeva sarvamiti niSedhakalpanayA dvitIyo bhaGgaH 2, syAdastyeva syAnnAstyeveti kramato vidhiniSedhakalpanayA tRtIyo bhaGgaH 3, syAdavaktavyameveti yugapadvidhiniSedhakalpanayA caturthaH 4, syAdastyeva syAdavaktavyameveti vidhikalpanayA yugapadvidhiniSedhakalpanayA ca paJcamaH 5, syAnnAstyeva syAdavaktavyameveti niSedhakalpanayA yugapadvidhi gAthAno anvaya ane anvayArtha saraLa che. AmAM pUrvArdhathI prathama je lakSaNa kahyuM che te zrImadyazovijayajI mahArAjane mAnya pramANavAkyanuM lakSaNa che, ane uttarArdhathI bIjuM je lakSaNa jaNAvyuM che te zrImad malayagirisUri mahArAjane mAnya pramANavAkyanuM lakSaNa che. nayavAkyanuM lakSaNa to arthathI = arthapattithI jANI levuM. nayopadezanI vRttimAM Ano vivecanaadhikAra Avo che - yAdaphleva, sAntAsyava vagere saptabhaMgyAtmaka vAkya pramANa che, kAraNa ke saMpUrNa bodha karAvanAra che = sAta prakAranI jijJAsAne saMtoSe evA zAbdabodhanI kAraNatAnI paryAptivALuM che. jyAre eka vastu anekamAM rahetI hoya tyAre e aneka bhegA thAya to ja e paryAptapaNe rahI zake che. jemake dvitva... be ghaDA hoya to ja e rahI zake. eka ghaDAmAM nahIM. prastutamAM kathita zAbdabodhanI kAraNatA sAtabhaMgasvarUpa sAta vAkyonA samUhamAM ja rahI zake che, 6-5 vagere vAkyomAM paNa nahIM. mATe kahevAya che ke e kAraNatAnI paryApti e vAkyasamUhamAM rahI che ne tethI e vAkyasamUha paryAptima che.) e paryAptivALuM che, mATe badhI jijJAsAone saMtoSe che. koI ja jijJAsA adhUrI rahetI nathI. mATe e pUrNabodha karAvanAra che. A saptabhaMgI mATe kahyuM ja che ke - svAdaspeva sarva.. e vidhikalpanAthI prathamabhaMga che. 1. svAnA sleva sarva e niSedhakalpanAthI bIjo bhaMga che. 2. sAdaspevasyAnAryeva e kramazaH vidhi-niSedha kalpanAthI maLato trIjo bhaMga che. 3. syAdavaktavya eva e yugapavidhi-niSedha kalpanAthI cotho bhaMga maLe che. 4. svAdatyeva-syAdavaktavya eva e vidhikalpanA ane yugapavidhi-niSedhakalpanAthI maLato pAMcamo bhaMga che. 5. syAnADhyava-syAdavaktavya eva e niSedhakalpanA ane yugapavidhi-niSedhakalpanAthI maLato Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 sapta bhaGgAH niSedhakalpanayA ca SaSThaH 6, syAdastyeva syAnnAstyeva syAdavaktavyameveti kramato vidhiniSedhakalpanayA yugapadvidhiniSedhakalpanayA ca saptamaH 7 iti| ete ca vidhiniSedhaprakArApekSayA pratiparyAyaM vastuni saptaiva bhaGgAH, dharmabhedenAnantasaptabhaGgIsambhave'pi pratidharma saptAnAmeva bhAvAt, ayaM ca niyamaH pratiparyAyaM pratipAdyaparyanuyogAnAM saptAnAmeva sambhavAt, teSAmapi saptatvaM saptavidhatajjijJAsAniyamAt, tasyA api saptavidhatvaM, saptadhaiva tatsandehasamutpAdAt, tasyApi saptaprakAratvaniyamaH, svagocaravastudharmANAM saptavidhatvasyaivopapatteritIti nayopadezagato'dhikAraH / bhaGgAnAM saptatvameva kathamityAdikaM tarkadRSTAntapurassaraM vistarataH spaSTIkRtaM mayA saptabhaGgIviMzikAyAmiti tadarthinA saiva vilokanIyA / tathA, tatraiva nayopadeze'gra evamadhikAraH prApyate - atra saptabhanayAmitthaM nayavibhAgamupadizanti zrI siddhasenadivAkarapAdAH - evaM sattaviappo vayaNapaho hoi atthapajjAe / vaMjaNapajjAe puNa saviappo Nivviappo a // sammati 1/41 // chaThTho bhaMga che. 6. syAdasyava-syAnATyava-syAdavaktavya eva.. e vidhikalpanAniSedhakalpanA ane yugapavidhiniSedhakalpanAthI maLato sAtamo bhaMga che. 7. vidhiniSedha prakAronI apekSAe A pratiparyAya = te te dharma aMge vastumAM sAta bhaMga ja maLe che. kAraNa ke alaga-alaga dharmanI apekSAe anaMta saptabhaMgI saMbhavita hovA chatAM ekaeka dharma aMge to sAta bhaMga ja saMbhave che. eka-eka dharma aMge ApavAnA uttaro sAta ja saMbhavatA hovAthI A sAta ja bhaMga hovAno niyama che. vaLI uttaro paNa sAta ja je saMbhave che, te paNa jijJAsA sAta prakAranI ja hovAno niyama hovAthI che. vaLI jijJAsA paNa sAta prakAranI ja eTalA mATe hoya che ke enA saMdeha paNa sAta prakAre ja udbhave che. saMdeha paNa sAta prakAre ja udbhavavAno niyama eTalA mATe che ke svaviSayabhUtavastudharmo sAta prakAranA ja hovA saMgata che." A nayopadezagranthano adhikAra che. bhaMga sAta prakAranA ja kema hoya che ? vagere vAtane meM "saptabhaMgIviMzikA' granthamAM tarka ane dRSTAnta sAthe vistArathI spaSTa karelI che. mATe enI jijJAsue e granthanuM ja avagAhana karavA bhalAmaNa che. tathA, nayopadezamAM tyAM ja AgaLa A pramANe adhikAra che-"zrIsiddhasenadivAkara sUri mahArAje A saptabhaMgImAM A rIte na vibhAga darzAvyo che - A pramANe arthaparyAyamAM Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayaviMzikA-4 evaM = anantaroktaprakAreNa saptavikalpaH saptabhedo vacanapatho bhavati arthaparyAye arthanaye saGgraha-vyavahAra - RjusUtralakSaNe, tatra prathamo bhaGgaH saGgrahe sAmAnyagrAhiNi, dvitIyastu nAstItyayaM vyavahAre vizeSagrAhiNi, RjusUtre tRtIyaH, caturtha: saGgraha - vyavahArayoH paJcamaH saGgraharjusUtrayoH, SaSTho vyavahArarjusUtrayoH, saptamaH saGgraha - vyavahArarjusUtreSviti / prayogazcaitaizcaturthatRtIyayorvyatyayeneSyate iti na tRtIye RjusUtrayojanA'nupapattiH / tathA tatraiva kiyadantare - vyaJjanaparyAye - zabdanaye punaH savikalpaH prathame (prathame zabdanaye puna: savikalpaH), paryAyazabdavAcyatAvikalpasadbhAvAdarthasyaikatvAcca, dvitIyatRtIyayornirvikalpazca, dravyArthAt sAmAnyalakSaNAnnirgatasya paryAyarUpasya vikalpasyAbhidhAyakatvAttayoH / tathA ca ghaTo nAma ghaTavAcakayAvacchabdavAcyaH zabdanaye'styeva, samabhirUDhaivaMbhUtayornAstyeveti dvau bhaGgau labhyete / liGgasaMjJAkriyAbhedena bhinnasyaikazabdAvAcyatvAt zabdAdiSu tRtIyaH / prathamadvitIyasaMyoge 38 = sAta prakArano vacanapatha hoya che. paNa vyaMjanaparyAyamAM to savikalpa ane nirvikalpa ema be prakAre ja e hoya che. (sammati0 1/41). (nayopadezamAM Apela AnI vRtti) arthaparyAyamAM=arthanayamAM=saMgraha-vyavahAra-RjusUtranayomAM sAta prakAre vacanapatha hoya che. emAM prathama bhaMga sAmAnyagrAhI saMgrahanayamAM Ave che. bIjo nAsti evo bhaMga vizeSagrAhI vyavahAranayamAM saMgata che. RjusUtramAM trIjo, saMgraha-vyavahAramAM cotho, saMgraha-RjusUtramAM pAMcamo, vyavahAra-RjusUtramAM chaTTho ane saMgraha-vyavahAra-RjusUtramAM sAtamo bhaMga samajavo. jo ke upara je sAta bhaMga kahyA che emAM syAdavaktavya e cotho bhaMga hovAthI RjusUtramAM cothA bhaMgano samavatAra kahevo joIe. paNa A nayo cothA-trIjA bhaMgano prayoga vyatyayathI trIjA-cothA krame mAne che mATe trIjA bhaMgamAM RjusUtrane kahevAmAM koI asaMgati nathI.' tathA tyAM ja thoDuM AgaLa A pramANe kahyuM che - vyaMjanaparyAyamAM = zabdanayomAM prathama zabdanayamAM savikalpa vacanapatha che, kAraNa ke paryAyavAcI zabdothI vAcyatArUpa vikalpa saMmata che, ane artha eka ja che. paNa bIjA-trIjA (= samabhirUDha-evaMbhUtanayamAM) vacanapatha nirvikalpa che--vikalpa-prakAra vinAnA che, kAraNa ke A banne nayo sAmAnyasvarUpa dravyArthamAMthI nIkaLI gayelA paryAyarUpa vikalpane kahenArA che. eTale, zabdanayamAM ghaTa ghaTavAcaka 'kuMbha' vagere badhA zabdothI vAcya che ja, ane samabhirUDha-evaMbhUtanayamAM e enAthI vAcya nathI ja, Ama be bhaMga maLe che. liMga-saMjJA-kriyAbhede bhinna evo artha eka zabdathI avAcya hovAthI zabdAdi traNe nayomAM trIjo bhaMga maLe che. pahelA-bIjAne = Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ evaM sattaviyappo0 gAthAyA upAdhyAyakRtA vyAkhyA 39 caturthaH, teSveva cAnabhidheyasaMyoge paJcama-SaSTha-saptamavacanamArgAH sambhavanti / athavA zabdanaye paryAyAntarasahiSNau savikalpo vacanamArgastadasahiSNau tu nirvikalpa iti dvAvevabhaGgo, avyaktabhaGgastu vyaJjananaye na sambhavatyeva, zrotari zabdoparaktArthabodhanasyaiva tatprayojanatvAt, avyaktabodhanasya ca tannaye sampradAyaviruddhatvena tathA bubodhayiSAyA evAsambhavAdityadhikamasmatkRtAnekAntavyavasthAyAm / anekAntavyavasthAyAM mahopAdhyAyairasyAM vyAkhyAyAM svakIyo'svarasaH sUcitaH, vyAkhyAntaraM ca dattam / yadyapyatra sammatimUlagAthAyAM 'atthapajjAe' 'vaMjaNapajjAe' ityevaM dvau zabdau vartete, na ca kvacidapi granthe 'paryAya'itizabdo nayavAcitayA prayukto dRzyate, na ca tayoH 'arthaparyAya:' 'vyaJjanaparyAyaH' iti yathAzrutArthagrahaNe kA'pyanupapattirApatantI dRzyate, pratyuta vinApi kayAcit kliSTakalpanayA sugamA tarkapUrNopapattirevopalabhyate, tathApi pUrvavRttikRdbhirmahAtmabhiranayoH zabdayoryathAkramaM 'arthanaye' 'vyaJjananaye = zabdanaye' ityartho yaH kRtaH sa bhegA karavAthI cotho bhaMga maLe che. teomAM=pahelA-bIjA-cothA bhaMgamAM anabhidheyaka avAcyane joDavAthI pAMcamo-chaThTho ane sAtamo vacanapatha maLe che. athavA, paryAyavAcI anya zabdane svIkAranAra zabdanayamAM savikalpa vacanapatha che, ane ene na svIkAranAra nayamAM nirvikalpa vacanapatha che. Ama be ja bhaMga maLe che. avyaktabhaMga vyaMjananayamAM saMbhavato nathI, kAraNa ke zabdathI zrotAne uparokta evo arthabodha karAvavAnuM ja vyaMjananayanuM prayojana hoya che. avyakta bodha karAvavo e vyaMjananaya mATe saMpradAyaviruddha hovAthI e rItano bodha karAvavAnI IcchA ja asaMbhavita che. A aMgenI vizeSa vAto amArA (zrImad yazovijayajI ma.nA) racelA anekAntavyavasthA granthamAMthI joI levI." anekAntavyavasthA granthamAM teozrIe A vyAkhyAmAM potAno asvarasa sUcavyo che, ane bIjI vyAkhyA ApelI che. jo ke prastutamAM sammatitarkaprakaraNanI mULagAthAmAM "asthamajjAe' ane vaMjaNapajAe' evA be zabdo rahelA che. vaLI koI ja granthamAM paryAya' zabda nayanA vAcakarUpe vaparAyelo jovA maLato nathI. tathA A be zabdano arthaparyAya ane vyaMjanaparyAya' evo yathAzruta-sIdhesIdho artha levAmAM koI asaMgati AvI paDatI jaNAtI nathI. uparathI koIpaNa jAtanI kliSTakalpanAo ke judI judI vyAkhyAo karyA vinA ja tarkapUrNa saraLa saMgati thaI jAya che. chatAM paNa pUrvanA vRttikAra mahAtmAoe Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayaviMzikA-4 kimarthamiti na jJAyate / ___ yathAzrutArthAnusaraNe tu sammatimUlagAthAyA evamarthaH prApyate-evaM = pUrvoktaprakAreNa saptavikalpaH = saptaprakAro vacanapatho bhavatyarthaparyAye / vyaJjanaparyAye punaH sa dviprakAra eva, savikalpo vidhirUpa ityarthaH, nirvikalpazca niSedharUpazcetyarthaH / __ tatra kambugrIvAdimato'rthasya yato raktatvaM dharmo'taH sa hastavastrAdIni raktIkaroti, tathA tasya vRttatvaM yato dharmo'taH sa vRttAkRtyAlekhanaM karoti / ityevaM tasya yo yo dharmo dharmadharmiNorabhedavivakSayA'rthakriyAkArI sa sa tasyArthaparyAya iti vyutpattyA raktavRttatvAdayo'rthaparyAyatayA prApyante / tathA tasmin kambugrIvAdimatyarthe ghaTapadavAcyatva-raktapadavAcyatvAdayo dharmA api vartante, anyathA ghaTAdipadAt tasyopasthityabhAvaprasaGgAt / ato ghaTapadavAcyatvAdInAmapi paryAyatvaM mantavyameva, vastudharmasya paryAyatvaniyamAt / na caiteSAM dharmANAM kiJcidapyarthakriyAkAritvaM A be zabdono yathAkrama arthanaya ane vyaMjananaya = zabdanaya Avo je artha karyo che te zA mATe karyo che ? e jaNAtuM nathI. sIdhesIdho artha levAmAM Ave to sammatitarkanI e mULagAthAno artha Avo maLe che - evuM = upara kahyA mujaba saptavikalpa = sAta prakArano vacanapatha arthaparyAya aMge hoya che. paNa vyaMjanaparyAya aMge e be prakArano ja hoya che - savikalpa = vidhirUpa ane nirvikalpa = niSedharUpa. kabugrIvAdimAn padArthano raktatva = raktavarNa e dharma che, ne enA kAraNe e hAtha-vastra vagerene lAla kare che. ema eno vRttatva e dharma che, ne tethI enA dvArA vRttAkRti dorI zakAya che. Ama eno je je dharma, dharma-dharmIno abheda samajIne arthakriyAkArI hoya che te te dharma e padArthano arthaparyAya che. (artha=prayojana.. arthaneprayojanane sAdhI ApanAra paryAya e arthaparyAya - AvI vyutpatti samajI zakAya che.) tathA, e kabugrIvAdimAn padArthamAM "ghaTa'padayAtva-raktapadavAdhyatva vagere dharmo paNa rahelA che, nahIMtara to "ghaTa' vagere padathI enI upasthiti thaI zake nahIM. tethI ghaTa'padavAdhyatva vagerene paNa enA paryAya mAnavA ja paDe che, kAraNa ke vastunA je koI dharma hoya e enA paryAya hoya ja Avo niyama che. paNa A dharmonuM koIpaNa arthakriyAkAritva saMbhavatuM nathI, mATe teone arthaparyAya kahI zakAtA nathI. chatAM te Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padavAcyatAyA vyaJjanaparyAyatvam sambhavatIti na te'rthaparyAyatayA vyavahartuM zakyAH / tathApi te paryAyA ghaTAdipadena tadabhivyaktAvupayujyanta evAto vyaJjanaparyAyA ucyante, 'vyajyate = prakaTIkriyate = bodhyate'rtho'nena paryAyeNeti vyaJjanaparyAyaH' iti vyutpattyAzrayaNAt / ata eva nyAyavizAradaiH zrImadyazovijayavAcakavaraiH svopajJasya gUrjarabhASAnibaddhasya 'dravya-guNa-paryAyano rAsa' ityAkhyasya granthasya caturthAyA DhAlikAyAstrayodazyAyA gAthAyAH stabake zrIsammatitarkaprakaraNasya prastutAyAH 'evaM sattaviappo' ityAdigAthAyA vyAkhyAnAvasare 'vyaJjanaparyAya je ghaTakumbhAdizabdavAcyatA' ityanena vAkyakhaNDena ghaTakumbhAdizabdavAcyatAyA vyaJjanaparyAyatvamuktam / tathA nayopadeze'pi padavAcyatAyA vyaJjanaparyAyatvaM kathitam / tadadhikAro'gre (pR. 44) drssttvyH| eteSAM ca ghaTAdizabdavAcyatAlakSaNAnAM vyaJjanaparyAyANAM mithaH sammIlanaM yato'zakyaM bhavati, atastatra tRtIyAdayo bhaGgA na sambhavantIti vyaJjanaparyAye dvAveva bhaGgau kathitAviti jJeyam / avAdiSaM tat zaGkApurassaraM saptabhaGgIviMzikAyAm - saptadhaiveti sarvatra bhaGgA nUnamasaGgatam / dvidhA vyaJjanaparyAya ityuktaM nanu sammatau // 16 // paryAyo "ghaTa vagere pada dvArA te padArthanI abhivyakti karavAmAM upayogI to bane ja che. mATe e vyaMjanaparyAya kahevAya che. kAraNa ke 'vyakta karAya=prakaTa karAya=jaNAya padArtha je paryAya vaDe te vyaMjanaparyAya....' AvI vyutpatti ahIM abhipreta che. eTale ja nyAyavizArada zrImadyazovijayajI vAcakavare svopanna-gujarAtI bhASAmAM racita dravyaguNa-paryAyano rAsa' nAmanA granthanI cothI DhALanI teramI gAthAnA TabAmAM zrI sammatitarka5424||nii prastuta 'vaM sattavimapyo...' yAnI vyAdhyAprasaMge 'vyaMzanaparyAya 42kuMbhAdizadvAcyatA evA kathana dvArA ghaTa-kuMbhAdizadvAcyatAne vyaMjanaparyAya tarIke kahela che. tathA nayopadezamAM paNa "padavANyatA e vyaMjanaparyAya che' ema kahela che, eno mAthi 2 mA (pR. 44) mApeko cha. A "ghaTAdi'padavAtArUpa vyaMjanaparyAyonuM paraspara saMmIlanA mizraNa) thaI zakatuM nathI, mATe vyaMjanaparyAya aMge trIjA vagere prakAre bhaMga maLatA nathI. tethI vyaMjanaparyAyamAM be ja bhaMga maLavA kahyA che. A vAtane meM saptabhaMgIviMzikA granthamAM A rIte zaMkApUrvaka kahelI che - "zaMkA - badhe sAta ja bhaMga maLe che Avo niyama asaMgata che, kAraNa ke sammatitarkaprakaraNamAM vyaMjanaparyAyamAM be ja bhaMga kahela che. /16ll samAdhAna Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayaviMzikA-4 AdhikyAsambhavAttatra taduktamiti manyatAm / saptatvaniyamastatra prokto'rthaparyayeSu hi // 17 // padena vAcyatA yA syAt saiva vyaJjanamucyate / sammIlanaM yato'zakyamiti nAdhikyasambhavaH // 18 // arthasya vyaJjanasyApi dUramatyantamantaram / svarUpAMzatvamarthasya nAnyasyeti vicintyatAm // 19 // iti / niHzaGkasulabhabodhArthaM tadviSayo vistaro tadvRttita eva jJAtavya iti / atra saprasaGgaM me'ntastoSaM vyaktIkaromi - sammatitarkaprakaraNasya evaM sattaviapyo... ttigAthAyA vyAkhyA tadvRttau tvastyeva, nyAyavizAradAnAM zrImatAM yazovijayavAcakAnAM 'anekaantvyvsthaaprkrnn'-'nyopdeshaa'digrnthessvpystyev| sarvatra atthapajjAe arthanaye, vaMjaNapajjAe-vyaJjananaye-zabdanaye ityevaM kRto'rtha upalabhyata eva / evaMprakArayA vyAkhyayA yayA'ntaHkaraNaM niHzaGkaM syAttathA'rthasaGgatiH -tatra=vyaMjanaparyAyamAM adhikabhaMgano asaMbhava hovAthI e pramANe kaheluM che, ema mAnavuM joIe. sAta bhaMga hovAno je niyama che te arthaparyAya aMge ja kahelo che. /17l padArthamAM rahela padanI vAcyatA e ja vyaMjanaparyAya che. A vyaMjanaparyAyonuM saMmIlana azakya hoya che, mATe emAM adhikabhaMgano saMbhava nathI. /18 arthaparyAya ane vyaMjanaparyAya vacce khAsso pharaka che. arthaparyAyo vastusvarUpanA aMzabhUta hoya che, vyaMjanaparyAyo evA hotA nathI, A vAtane sUkSmatAthI vicAravI. 19o A vAtono niHzaMka saraLa bodha thAya e mATe A aMgeno vistAra saptabhaMgIviMzikAnI svopajJavRttimAMthI ja jANI levo. ahIM saprasaMga mArA mananA eka saMtoSane-AnaMdane jaNAvavAnI rajA lauM chuMsammatitarkaprakaraNanI "evaM sattaviappo...' gAthAnI vyAkhyA enI vRttimAM che ja. nyAyavizArada zrImadyazovijayajI vAcakanA "anekAntavyavasthAprakaraNa" "nayopadeza'vagere granthomAM paNa enI vyAkhyA karelI jovA maLe che. badhe arthaparyAya = arthanaya, vyaMjanaparyAya = zabdanaya Avo karelo artha to maLe ja che. Avo artha laIe to, jenAthI aMtaHkaraNa niHzaMka thAya evI arthasaMgati zI rIte karavI ? enI anuprekSA daramyAna mane "vyaMjanaparyAya' zabdano artha zabdanaya na letAM vyaMjanaparyAya ja levo evI phuraNA Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ me'ntastoSaH 43 kathaM kAryA ? ityanuprekSAyAM me'ntaHkaraNe 'vaMjaNapajjAe' ityasya vyaJjanaparyAya evArtho grAhyo na tu zabdanaya iti sphuritam / sa ced vyaJjanaparyAya eva grAhyastarhi 'atthapajjAe'ityasyApi 'arthaparyAyaH' ityevArtho grAhya iti tu spaSTameva / kiJca 'artha-vyaJjanaparyAya'zabdayorapi zAstreSu vividheSu prastAveSu vividhA arthA upalabhyante / parantu me manasi 'arthakriyAkAriparyAyo'rthaparyAya:' 'arthaniSThA zabdavAcyatA vyaJjanaparyAyaH' iti sphuritam / etatsphuraNAnusAreNa pravRttAyAmanuprekSAyAM 'arthaparyAye saptabhaGgayAH saptApi bhaGgAH prApyante, vyaJjanaparyAye ca dvAveva bhaGgau' iti sammatitarkaprakaraNoktasyArthasya ni:zaGkopapattiH pratItA / yadi kazcicchAstrapAThaH prApyeta tadA varamiti bhAvanAyAH prabhAveNa 'dravya-guNa-paryAyano rAsa' granthe 'atthapajjAe'ttiasya 'arthaparyAyaH' ityevArthaH kRtaH, 'vaMjaNapajjAe'tti asya ca 'vyaJjanaparyAyaH' ityeva, na tu kramato'rthanayaH paryAyanaya iti dRSTaM, tathA tatra 'vyaMjanaparyAya je ghaTakumbhAdipadavAcyatA' iti pAThaH prApto'ntaHkaraNaJca pramuditam / tatazca tadanusAreNaiva 'dravya-guNa-paryAyano rAsa' granthasya gUrjarabhASAbaddhavivecane saptabhaGgIviMzikAgranthasya svopajJAyAM vRttau ca 'vyaJjanaparyAye dvayoreva bhaGgayoH sambhavaH' ityasyArthavistaro vistAritaH / thaI. vaLI e vyaMjanaparyAya ja levAno hoya to arthaparyAya' zabdano artha paNa arthaparyAya' ja levo joIe e spaSTa che. vaLI "arthaparyAya" ane "vyaMjanaparyAya zabdonA zAstromAM judA-judA adhikAromAM judA judA artha karelA jovA maLe che. paNa mane 'arthakriyAkArI paryAya e arthaparyAya ane "arthamAM rahelI zabdavAcyatA e vyaMjanaparyAya' evI phuraNA thaI. A phuraNAne anusAra cAlelI anuprekSAmAM arthaparyAyamAM saptabhaMgInA sAte bhaMga maLe che, ane vyaMjanaparyAyamAM be ja bhaMga maLe che' A - sammatitarkaprakaraNamAM kahela vAtanI niHzaMka saMgati bhAsI. "jo koI zAstrapATha maLI jAya to sAruM' AvI bhAvanAnA prabhAve "dravya-guNa-paryAyano rAsa' granthamAM "atthapajjAe zabdano "arthaparyAya evo ja artha jovA maLyo, nahIM ke "arthana', ema 'vaMjaNapajAe zabdano "vyaMjanaparyAya' evo ja artha karelo jovA maLyo, nahIM ke "zabdanaya. tathA 'yaMjanaparyAya eTale ghaTakuMbhAdipaDavAcyatA evo artha karelo paNa jovA maLyo, jethI mana khuza thaI gayuM. pachI ene anusarIne ja dravya-guNa-paryAyano rAsa" granthanA gujarAtI vivecanamAM tathA saptabhaMgIviMzikA granthanI svapajJavRttimAM vyaMjanaparyAyamAM be ja bhaMgano saMbhava che eno arthavistAra karyo. Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayaviMzikA-4 __ adhunA nayaviMzikA) nayopadezagranthasya kecidadhikAravizeSA dvistrirvA'valokitAH / tadavalokane ca paJcamagAthAyA vRttau sammatitarkaprakaraNasya 'vaMjaNapajjAyassa u puruso puruso tti niccamaviappo / bAlAivigappaM puNa pAsai se atthapajjAo' // 1-34 // tti gAthoddhRtA prAptA / tadvyAkhyA caivaM kRtA tatra prAptA-vyAkhyA-vyaJjayati vyanakti cArthAniti vyaJjanaM zabdaH na punaH zabdanayastasyarjusUtrasamAnaparyAyaviSayatvAt / tasya paryAyo vAcyatA... iti / dRSTvA caitadvacanamucchalito'pUrvaH ko'pyAnando hRdaye, yato'tra 'zabdanaya'ityasyArthasya sahetuniSedhaH, 'vAcyatA' ityasyArthasya grahaNaM ca vyaktarUpeNa kRtam / saptabhanayAstRtIyabhaGgo yugapadarpaNayA 'syAdavAcya eva' / atra bhaGge vastvavastveveti me kalpanA / etadvistaraH saptabhaGgIviMzikAyAM mayA prapaJcitaH / etadviSayiNI kAciccarcA'pi vaididdhiH sa6 sItA | tathANutra viye mama vastutvameva pratimati | zrI anuyogadvArasUtre Agamato dravyanikSepapratipAdanAvasare nayavicAraNA kRtA / tatra zabdAdInAmAgamato dravyanikSepAsaMmatirevamuktA-'tiNhaM saddanayANaM jANae aNuvautte avatthu, kamhA ? hAla nayaviMzikA-prastuta grantha mATe "nayopadeza' granthanA keTalAka adhikAro be traNa vAra joyA. e jovAmAM pAMcamI gAthAnI vRttimAM sammatitarkaprakaraNanI (1-34) vaMjaNapajAyasa u.... gAthA uddhata jovA maLI. tyAM upAdhyAyajI mahArAje karelI enI AvI vyAkhyA jovA maLI - "je arthone vyakta kare te zabda e vyaMjana che, nahIM ke zabdanaya, kAraNa ke eno to RjusUtrane samAna paryAya e viSaya che. AvA vyaMjanano paryAya (e vyaMjanaparyAya) = vAcyatA." A vacana joIne dilamAM eka apUrva AnaMda uchaLyo, kAraNa ke ahIM "zabdanaya' evo artha levAno sahetu niSedha karelo che ane vyaMjanaparyAya eTale "vAcyatA' evo artha spaSTa akSaromAM karelo che. mArI phuraNA aMge AvI ja bIjI vAta jaNAvuM - saptabhaMgIno trIjo bhaMga yugapad arpaNAthI "syAdavAcya eva' evo maLe che. A bhaMgamAM vastu "avastu' ja dekhAya che evI mArI kalpanA che. eno vistAra meM saptabhaMgIviMzikAmAM karelo che. A aMgenI keTalIka carcA paNa keTalAka vidvAno sAthe thayelI che. chatAM mane to "avastutva ja bhAse che. zrI anuyogadvArasUtramAM AgamathI dravyanikSepanuM pratipAdana karatI veLA nayavicAraNA karelI che. tyAM zabdAdinayone AgamathI dravyanikSepa mAnya nathI, e vAta A rIte karelI che-"traNa zabdanayone jJAtA anupayukta e avastu che. zA mATe ? jo jJAtA che, to anupayukta na hoya, jo anuyukta che, to jJAtA na hoya. tethI Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyabhane ghaTAdInAmavastutvam 45 jai jANae aNuvautte na bhavati, jai aNuvautte jANae Na bhavati, tamhA Natthi Agamao davvAvassayaM' ti (sU. 15) / tadvRttilezazca-idamatra hRdayaM - AvazyakazAstrajJastatra cAnupayukta Agamato dravyAvazyakamiti prAgnirNItaM, etaccAmI na pratipadyante, yato yadyAvazyakazAstraM jAnAti, kathamanupayuktaH ? anupayuktazcet ? kathaM jAnAti ? jJAnasyopayogarUpatvAditi / etenAdhikAreNaitadavasIyate yad jJAtRtvAnupayuktatve sva-paradharmAviti / idamuktaM bhavati-yatra jJAtRtvaM (= yasya jJAtRtvaM svadharmaH) tatra nAnupayuktatvaM (= tasyAnupayuktatvaM paradharmaH) / ato jJAtRtvAnupayuktatve sva-paradharmAviti spaSTam / tatazca tayoryugapadarpaNayA saptabhaGgayAstRtIyo bhaGgaH prApyata ityapi spaSTam / tadarthaM ca mUlasUtra eva 'tiNhaM saddanayANaM jANae aNuvautte avatthu' tti 'avastutvaM' kathitameveti tRtIyabhaGge ghaTAdayo'vastveveti sUtravacanairapi siddhm| (vyavahAranayena tu yatra jJAtRtvaM tatrAnupayuktatvasyApi sambhavAd dvayorapi svadharmatvasambhava iti dhyeyam) / prasthakadRSTAntavicAraNAyAM naigamasya kiM naikagamatvaM ? vanagamanaprayojanIbhUtadAdikaM AgamathI vyAvazyaka nathI." (sU) 15). enI vRttino aMza Avo che- "ahIM A rahasya che-AvazyakazAstrano jJAtA ane temAM anupayukta e AgamathI dravya Avazyaka che evo pUrve nirNaya karelo che. paNa A vAtane zabdAdinayo svIkAratA nathI, kAraNa ke jo AvazyakazAstrane jANe che, to anupayukta zI rIte ? jo anupayukta che to jANe ema zI rIte kahevAya ? kAraNa ke jJAna to upayogarUpa hoya che." A adhikArathI e jaNAya che ke jJAtRtva ane anupayuktatva e sva-para dharmo che. kahevAno bhAva e che ke-jyAM jJAtRtva che(=jJAtRtva e jeno svadharma che) tyAM (zabdAdinaye) anupayuktatva hotuM nathI.(=anupayuktatva e eno paradharma che). mATe jJAtRtva-anupayuktatva e svaparadharmo che e spaSTa che. tethI e bannenI yugapa6 arpaNAthI saptabhaMgIno trIjo bhaMga maLe che, e paNa spaSTa che. ane e bhaMga mATe mULasUtramAM ja "traNa zabdanayone jJAtAanupayukta e avastu che' ema "avastu' tarIke kahela ja che. Ama trIjA bhaMgamAM ghaTa vagere avastu-e sUtravacanothI ja siddha thaI jAya che. (vyavahAranaye to jyAM jJAtRtva hoya tyAM anupayuktatva paNa saMbhavita hovAthI banne paNa svadharma banI zake e jANavuM.) phuraNA aMgenI AvI ja trIjI vAta-prasthakadaSTAntanI vicAraNA naigamanuM naigamatva (= vastune jovAnI aneka dRSTio) zuM che ? vanagamananA prayojanabhUta kASTha vagere Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 nayaviMzikA-4 tasya mukhyaM prasthakamupacaritaM vA ? ityAdayo'neke praznAH smutthitaaH| taduttare ca naigamasyo caMtAsAmAnyaM viSaya iti sphuritam / tatazcAtra tatroktAnAmanekeSAM zAstravacanAnAmupapattirapi niHzaGkaM pratItA / namaskAraniryuktau yA napaskArasyAnutpannatvoktistasyAstu tasya tadviSayatvaM sutarAM sidhyatyeveti hRdayamAnandenApUrveNa kathaM na bhriyeta ? eSA siddhistadviSayiNaH samuttiSThantaH praznAza yathAsthAnuM prapazcatA pati dhyeyam | evamevAnyeSvapi me sphuriteSu jJeyamiti viduSAM caraNe vijJaptiH / kecitpracalitAH zAstrAdhikArAH sAkSAt zabdato matsphuritAdanyatprakAraM kiJcinnirUpayanti, tathApyanyaH ko'pi zAstrAdhikAraH sUkSmekSikayA paryAlocyamAnaH san matsphuritaM samarthayatIti mayA bhUyo bhUyaH pratItamiti / ato'pUrvatayA pratIyamAnamapi mannirUpaNaM prAyo na zAstratAtparyAtItamiti zraddhAtumarhanti sujanAH / ___atha nayopadezagato'dhikAraH punaranusandhIyate - tatra pUrvoktAdhikArAnantaramevamupasaMhArA nagamane je prasthaka tarIke mAnya che te mukhya prasthaka tarIke ke upacarita prasthaka tarIke ? vagere aneka prazno udbhavyA. enA javAba zodhavAnI anuprekSAmAM evI phuraNA thaI ke naigamanayano viSaya UrdhvatA sAmAnya hovo joIe. pachI to A phuraNAne anusAra nigamanaya aMge maLatA aneka zAstravacanonI niHzaMka saMgati paNa thatI bhAsI. tathA, yogAnuyoga namaskAraniryuktimAM "namaskAra anutpanna che' evuM je vacana maLyuM, tenA parathI tenuM naigamanayanuM taSiyatva=UrdhvatAsAmAnyaviSayatva nirvivAda siddha thAya ja che, pachI hRdaya apUrva AnaMdathI kema bharAI na jAya ? A kaI rIte siddha thAya che te tathA e aMge UThatA prazno vagere paNa yogyasthAne AgaLa vicArelA che, e khyAlamAM levuM. "A ja rIte mArI bIjI phuraNAo aMge paNa jANavuM' evI vidvacaraNomAM vinaMtI che. keTalAka pracalita zAstravacano sAkSAt zabdo dvArA, mArI phuraNA karatAM kaMIka alaga prakAranuM nirUpaNa karatA hoya che, chatAM paNa bIjo koI zAstrAdhikAra jyAre sUkSma buddhithI vicAravAmAM Ave che tyAre mArI phuraNAnuM samarthana karatA hoya che evuM meM vAraMvAra anubhavyuM che. tethI apUrvarUpe pratIta thatuM paNa mAruM nirUpaNa prAyaH zAstratAtparyathI para hotuM nathI evI zraddhA karavI e sajjanone yogya che. have, nayopadezano pUrve je adhikAra kahelo che ane pharIthI yAda karIe. tyAM pUrvokta adhikAra pachI tarata ja upasaMhAra vagere A pramANe jovA maLe che- "Ama, Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 malayagiricaraNamatam dikaM dRzyate- tadevaM pratiparyAyaM saptaprakArabodhajanakatAparyAptimadvAkyaM pramANavAkyamiti lakSaNaM siddhm| itthaJca tadantarbhUtasya tadahibhUtasya vA'nyatarabhaGgasya pradezaparamANudRSTAntena nayavAkyatvamevetyarthato labhyate / itarapratikSepI tu nayo nayAbhAso durnayo vetyucyate / malayagiricaraNAstu - "nayo durnayaH sunayazceti digambarI vyavasthA, na tvasmAkaM, nayadurnayayorAvizeSAt / syAcchabdena vivakSitadharmoparAgeNa kAlAdibhirabhedavRttyA'bhedopacArAdvA'nantadharmAtmakavastupratipAdane pramANavAkyasyaiva vyavasthiteH, ata eva syAcchabdalAJchitatayaiva sarvatra sAdhUnAM bhASAvinayo vihitaH, avadhAraNIbhASA ca niSiddhA, tasyA nayarUpatvAd nayAnAM ca sarveSAM mithyAdRSTitvAt / tathA cAnusmaranti - 'savve NayA micchAvAyiNo' tti / na ca saptabhaGgAtmakaM pramANavAkyaM, ekabhaGgAtmakaM ca nayavAkyamityapi niyantuM zakyaM, saptabhaGgAH saptavidhajijJAsopAdhinimittatvAt, A rIte pratiparyAya sAta prakAranA bodhanI kAraNatAnI paryAptivALuM vAkya e pramANavAkya che-evuM lakSaNa siddha thayuM. eTale ja e sAta bhaMgAtmaka vAkyanI antabhUta ke bahirbhata je ekAdabhaMganuM vAkya hoya te pradeza-paramANu dRSTAnna mujaba nayavAkya ja che ema arthApattithI jaNAya che. jema andhamAM attargata hoya to pradeza kahevAya, enAthI judo paDI gayo hoya to paramANu kahevAya. paNa e aMdha to nathI ja kahevAto, ema ekAdabhaMganuM vAkya saptabhaMgImAM antabhUta hoya ke ekaluM svataMtra kahevAyeluM hoya, e pramANavAkya banI zakatuM nathI. ne tethI pArizeSanyAye ene nayavAkya ja mAnavuM paDe che. vaLI e vAkya jo itarAMzano pratikSepa karanAra hoya to pachI e naya, nayAbhAsa ke durnaya kahevAya che." (A nayopadezamAM kahelo upAmahArAjano abhiprAya che. have tyAM ja zrImalayagiri mahArAjano je abhiprAya darzAvyo che te joIe.) pUjyapAda zrImalayagirimahArAja to A pramANe kahe che - naya, durnaya ane sunaya... A badhI digaMbaranI prakriyA che, ApaNI-zvetAMbaronI nahIM, kAraNa ke naya ane durnayanA arthamAM koI pharaka nathI. syAt zabdapUrvaka vivakSita dharmanA uparAgathI kALAdi ATha sAthenA abhedasaMbaMdhathI ke abhedaupacArathI anaMtadharmAtmaka vastunuM pratipAdana karavAmAM e pramANavAkya ja banI rahe che-evI vyavasthA che. eTale ja sAdhuoe syAtkArapUrvaka ja bolavuM e bhASAvinaya kahevAyelo che, tathA avadhAraNIbhASA (=jakAravALI bhASA) sAdhuone niSiddha che, kAraNa ke e navarUpa che, ane nayo to badhA mithyAdaSTi che eTale ja pUrvAcAryo kahe che - badhA no mithyAvAdI che. vaLI "saptabhaMgAtmaka vAkya e pramANa Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 nayaviMzikA-4 na ca tAsAM sArvatrikatvaM, 'ko jIvaH ?' iti prazne lakSaNamAtrajijJAsayA 'syAd jJAnAdilakSaNo jIvaH' iti pramANavAkyarUpasyottarasya siddhAntasiddhatvAt, syAtpadasya cAtrAnantadharmAtmakatvadyotakatvena prAmANyAGgatvaM, dyotakatvaM cAtropasampadAnakI zaktirlakSaNA vetyanyadetat, tatra ca zrutapadapratipAdyadharmAze laukikI viSayatA, syAtpadadyotyAnantadharmAtmakatvAMze ca lokottareti vizeSaH" rUtyamite | tatazca mahopAdhyAyAnAM mate saptabhaGgAtmakaM vAkyaM pramANaM anyatarabhaGgAtmakamitarApratikSepi nayaH, itarapratikSepi ca durnayaH / sunayAkhyo na kazcittRtIyo bhedaH naya eva durnyprtipkssitvaasunaya rUtyartha: | vAkya ane ekabhaMgAtmaka te naya vAkya" evo niyama banAvavo paNa zakya nathI, kAraNa ke sAta bhaMga sAta prakAranI jijJAsAnA kAraNe hoya che, paNa A sAta prakAranI jijJAsA sarvatra jAge ja evo niyaSa nathI. jemake "jIva koNa che ?" evA praznamAM lakSaNamAtranI jijJAsAthI syAd jJAnAdi lakSaNavALo jIva' je kahevAya che te pramANavAkyarUpa uttara che ema siddhAntamAM kaheluM che. ahIM 'syAspada e vastu anantadharmAtmaka che e vAtanuM dyotaka hovAthI pramANanuM aMga che [ane e pramANanuM aMga che eTale tadghaTita vAkya (= aMgI) pramANavAkya ja hoya e spaSTa che] tathA dyotakatva e ahIM upasaMpadAnakI zakti che ke lakSaNA ? e eka alaga vAta che. (ahIM vicAravAnI jarUra nathI.) vaLI A syApadaghaTita vAkyamAM (=syAdasyava ghaTaH vagere vAkyamAM) zrutapadathI (= saMbhaLAyelA asti' vagere padathI) pratipAdya je dharma hoya, (anaMtadharmAtmaka vastunA) te dharmarUpa aMzamAM laukikI viSayatA jANavI.(arthAt e vAkyathI e dharma je jaNAya che te laukikI viSayatAthI jaNAya che.) ane "sAt' padathI jANavA yogya je anaMtadharmAtmaka aMza, te aMzamAM lokottara viSayatA jANavI. (arthAt e anaMtadharmo je jaNAya che te lokottara viSayatAthI jaNAya che). (paNa A rIte "cA" padaghaTita e vAkyathI paNa pUrNabodha thAya che, mATe e paNa pramANavAkya che.) (Avo zrImalayagirisUri mahArAjano mata che.) Ama, mahopAdhyAyanA mate sAta bhaMgAtmaka vAkya e pramANa che. anyatara bhaMgAtmaka-itaraapratipIvAkya e naya che, ane itarapratikSepIvAkya e durnaya che. sunaya' nAme koI trIjo bheda nathI. naya pote ja durnayano pratipakSI hovAthI sunaya che ema artha jANavo. Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAdiviSaye matatrayam 49 malayagiricaraNAnAM mate sunayastu nAstyeva svatantraH, durnayo'pi svatantro nAstyeva, naya-durnayayorarthAvizeSAt / syAtpadalAJchitaM tvanyatarabhaGgAtmakamapi vAkyaM pramANameva / tadrahitaM tu nayavAkyatvAd mithyaiva / 'sadeva satsyAtsaditi tridhA'rtho mIyeta durnItinayapramANaiH' iti vacanAnusAreNa kalikAlasarvajJAnAM mate 'ghaTaH sanneva' iti vAkyaM durnayaH, 'ghaTaH san' iti vAkyaM nayaH, 'ghaTaH syAt san' iti vAkyaM pramANamiti jJAyate / evaM ca naya - durnayayorviSaye kalikAlasarvajJamahopAdhyAyAnAM mataM samAnaM, pramANaviSaye ca malayagiri - hemasUrINAM mataM samAnamiti nizcIyate / tatra 'jIvo nityo na vA ?' iti prazne'nityatvamapi jijJAsitameva, tathApi sAkSAtzabdataH syAtpadena vA yatra vAkye tadullekho nAsti, 'tatra gauNatayA'nityatvamapyabhipretameva' ityatra nAsmAkamAstheti jIvo nityaH ' ityAdinayavAkyAnAM mithyAtvameva, sAvadhAraNatayA'nityatvalakSaNasyetarAMzasya pratikSepitvAt zrImalayagirisUrinA mate svataMtra sunaya to koI nathI ja, svataMtra durnaya paNa koI nathI, kAraNa ke naya-durnayamAM koI pharaka nathI, syAt padathI yukta anyatara bhaMgAtmaka vAkya paNa pramANa ja che. e padathI rahita vAkya nayavAkya rUpa hovAthI mithyA ja che. "durnIti (= durraya), naya ane pramANa dvArA padArtha kramazaH 'sadeva', sat' ane 'syAtsat' ema traNa rIte jaNAya che" AvA vacana mujaba kalikALa sarvajJanA mate 'ghaTaH sandeva' e vAkya durnaya che, 'ghaTaH san' e vAkya naya che ane ghaTaH myAt san' e vAkya pramANa che, ema jaNAya che. Ama, naya-durrayanA viSayamAM kalikALasarvajJa ane mahopAdhyAyano mata samAna che, tathA pramANanA viSayamAM zrImalayagirisUri ane hemAcAryano mata samAna che ema nizcita thAya che. emAM, 'jIva nitya che ke nahIM ?' evA praznamAM anityatva paNa jijJAsita che ja, to paNa sAkSAt zabdathI ke syAspadathI je vAkyamAM eno ullekha na hoya 'tyAM gauNarUpe anityatva paNa abhipreta che ja' evI vAtamAM amaneM zraddhA nathI. mATe, 'jIva nitya che' vagere nayavAkyo mithyA ja che, kAraNa ke 'sarve vAkya sAvadhAraNa bhavati' nyAye A vAkya paNa sAvadhAraNa hovAthI anityatvAtmaka itarAMzanuM pratikSepI che. jemake sAMkhyane mAnya tevuM vAkya. tethI 'jIva nitya che' 'jIva nitya ja che' vagere Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 nayaviMzikA-4 sAGkhyAbhimatatAdRgvAkyavat / tatazca 'jIvo nityaH' 'jIvo nitya eva' ityAdikasya sAGkhyAbhimatasya vAkyasya mithyAtve tenAkSarazastulyasya dravyArthikanayAbhimatasya vAkyasyApi mithyAtvameva / neyaM svamanISikaiva, 'savve NayA micchAvAyiNo' ttizAstravacanasyopalabhyamAnatvAt / bhASyakRtApi - tinni vi sAmaiyAI icchaMtA mokkhamaggamAillA / kiM micchaddiTThIyA vayaMti jamasamuiyAiMpi // 2624 // ityatra naigamAdInAM nayAnAmavizeSeNa mithyAdRSTitvamuktameva / tathA'syaiva vAkyasya syAtpadalAJchitatve syAtkArasyetarAMzAkSepakatayA 'jIvaH syAnnityaH' ityAdikasya vAkyasya jijJAsitasamastavastusvarUpabodhakatvena prAmANyameva / yadvA syAtkArasya yathetarAMzAkSepakatvaM, tathaivetarabhaGgAkSepakatvamapi sambhavati / tatazca kathaM nAnyatarabhaGgAtmakasyApi vAkyasya prAmANyam ? iti malayagirisUrINAmAzayaH pratibhAsate / 'ghaTaH syAt san' iti vAkyasya prAmANyasvIkAre zrImatAM hemAcAryANAmapyevamevAzayaH pratibhAsate / 'ghaTaH sanneva' itivAkyasya sAvadhAraNatayetarAMzapratikSepitvena durnayatvam / sAMkhyamAnya vAkya ja mithyA che, to tene akSarazaH tulya dravyArthikanayane mAnya vAkya paNa mithyA ja hoya. A mAtra amArI ja kalpanA nathI, kAraNa ke "sarva nayo mithyAvAdI che' evuM zAstravacana maLe ja che. bhASyakAre paNa "traNe sAmAyikane mokSamArga mAnatA prathama traNa nayo kema mithyAdRSTi che ? eTalA mATe ke asamudita sAmAyikane (samyaktasAmAyikAdine) paNa mokSamArga tarIke svIkAre che." A pramANe (2628mI gAthAmAM) kahevA dvArA naigamAdi nayone avizeSapaNe mithyAdaSTi kahyA ja che. mATe amArI vAta zAstrasaMmata che. tathA A ja vAkya jyAre svAtaMdalAMchita bane che tyAre svAtkAra itarAMzane kheMcI lAvanAra hovAthI "nava nityaH' vagere vAkya jijJAsita samasta vastusvarUpanuM bodhaka hovAthI pramANa ja che. athavA yAtkAra jema ItarAMzano AkSepaka (= kheMcI lAvanAra) che tema itarabhaMgono AkSepaka hovo paNa saMbhave che. tethI anyatarabhAgAtmaka vAkya paNa kema "pramANa" na hoya ? Avo zrImalayagirisUri mahArAjano Azaya jaNAya che. zrImad hemacandrAcAryano paNa 'paTe: ti sana' evA vAkyane pramANa tarIke svIkAravAmAM AvI ja Azaya jaNAya che. "paTa: saneva' evuM vAkya sAvadhAraNa hovAthI itarAMzapratikSepI hovAnA kAraNe durnaya che. "paTa: san' evuM vAkya nirava dhAraNa hovAthI itarAMzanuM apratikSepI hovAnA kAraNe naya che. A vAkyamAM 'sarva vAkya sAvadhAraNa Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANa-nayayorlakSaNe 'ghaTaH san' itivAkyasya niravadhAraNatayetarAMzApratikSepitvena nayatvam / 'sarvaM vAkyaM sAvadhAraNaM bhavati' iti nyAyenaivakArasyAdhyAhartavye svaparyAyApekSA'pi tatrAbhyupagantavyaiva, tadapekSayA'sattvalakSaNasyetarAMzasya pratikSepe'pi na durnayatvamiti tu spaSTameva / saptabhaGgAtmakaM mahAvAkyameva pramANamiti tu mahopAdhyAyAH / tatazca tanmate 'syAd jJAnAdilakSaNo jIvaH' ityapi sunayavAkyameva, na tu pramANavAkyaM, ekabhaGgarUpatvAt / pramANavAkyatA tatrApyutthApyAkAGkSAkrameNa bhaGgaSaTkasaMyojanayaiva / lakSyalakSaNAdivyavahAro'pi nayavAkyaireva sidhyatItyabhyupagamaH / tathA vAkyasya sAvadhAraNatvamAtreNa naikAntavAdAtmakatvameva, na vA niSiddhatvameva, na vA durnayatvameva, pramANApekSatvenaikAntavAdAtmakatvAderniSedhena nayatvasambhavAditi / itthaJca mahopAdhyAyAnAM mate saptabhaGgAtmakaM vAkyaM pramANaM, tadantarbhUtaM tadahibhUtaM vA bhavati' e nyAye jo jakArano adhyAhAra karavAno hoya to svaparyAyanI apekSA paNa tyAM mAnavI ja paDe che. ane e svaparyAyanI apekSAe asattvAtmaka ItarAMzano pratikSepa thAya to paNa durnayapaNuM nathI e to spaSTa che ja. (te paNa eTalA mATe ke svaparyAyanI apekSAe to sattva ja che, asattva nathI ja.) saptabhaMgAtmaka mahAvAkya ja pramANa che' evo mahopAdhyAyajIno mata che. eTale emanA mate "syAd jJAnAdilakSaNo jIvaH' evuM vAkya paNa sunayavAkya ja che, pramANavAkya nathI, kAraNa ke ekabhaMgarUpa che. e pramANavAkya to ja bane jo bAkInA cha bhaMgonI AkAMkSAo UThAvI UThAvI e cha bhaMgone joDavAmAM Ave. (zaMkA - paNa to pachI "syAd jJAnAdi lakSaNo jIvaH' evA vAkyane lakSaNavAkya nahIM kahI zakAya, kAraNa ke e pramANavAkya nathI.) samAdhAna - lakSya-lakSaNa vagereno vyavahAra paNa nayavAkyothI ja pravarte che evuM ame mAnatA hovAthI A koI prazna nathI. tathA vAkya sAdhAraNa hovA mAtrathI ekAntavAdarUpa ja banI jAya evuM nathI, ke e niSiddha ja banI jAya ke e durnaya ja banI jAya evuM paNa nathI, kAraNa ke sAvadhAraNa hovA chatAM e ja pramANane sApekSa hoya to ekAntavAdano niSedha hovAthI naya banI zake che. Ama mahopAdhyAyajInA mate saptabhaMgAtmaka vAkya pramANa che. temAM antabhUta ke bahirbhata anyatarabhaMgavAkya naya che, ane e ja pramANanirapekSa hoya to durnaya che. Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 nayaviMzikA-5 'nyatarabhaGgAtmakaM vAkyaM nayaH, pramANanirapekSaM ca tad durnayaH / malayagiricaraNAnAM mate'nyatarabhaGgAtmakamapi syAtkAralAJchitaM satpramANavAkyameva, tadalAJchitameva nayavAkyaM, tattu mithyaiv| atra saprasaGgamAptamImAMsA(zloka-108)bhASyAdhikAraH - tathAhi nirapekSatvaM pratyanIkadharmasya nirAkRtiH / sApekSatvamupekSA, anyathA pramANanayAvizeSaprasaGgAt / dharmAntarAdAnopekSAhAnilakSaNatvAtpramANanayadurnayAnAM, prakArAntarAsambhavAcca / pramANAttadatatsvabhAvapratipatternayAttatpratipatte1rnayAdanyanirAkRtezceti vizvopasaMhRtiH // 4 // tadevaM naya-pramANavAkyayorbhedo vyutpAditaH, atha ke te sapta nayAH ? iti jijJAsAyAM nayasaptaprakArAn samutkIrtayati - naigamaH saGgrahazcaiva vyavahArarjusUtrakau / zabdasamabhirUdvaivambhUtAH sapta nayA matAH // 5 // zrI malayagirijInA mate anyatarabhaMgavAkya paNa jo cAtupadalAMchita hoya to pramANavAkya ja che, jo alAMchita hoya to e nayavAkya che, ane e to mithyA ja che. ahIM saprasaMga AptamImAMsA(zloka 108)bhASyano adhikAra paNa joI laIe"pratyanIkadharmanuM (=pratipakSIdharmanuM=ItarAMzanuM) nirAkaraNa e nirapekSatva che. enI upekSA e sApekSatva che. anyathA = ItarAMzanuM upAdAna e ja jo sApekSatva tarIke levAnuM hoya to pramANa ane naya vacce bheda ja na rahe, kAraNa ke ItarAMzadharmanuM AdAna-upekSA ane hAni ( niSedha-nirAkaraNa) e ja kramazaH pramANa-naya ane durnayanuM lakSaNa che, ane A sivAya cotho koI prakAra saMbhavato nathI. AmAM kAraNa e che ke pramANathI vastu te=d (=sattvAdi) svabhAvavALI che ane ata(=asattvAdi) svabhAvavALI paNa che e jaNAya che, nayathI vastu te svabhAvavALI che ema jaNAya che. (eTale ke AmAM atasvabhAvaasattvAdi aMge upekSA-udAsInatA che). ane durnayathI atasvabhAvanuM nirAkaraNa thAya che. A pramANe badho upasaMhAra jANavo." jo Ama nayavAkya ane pramANavAkyano bheda spaSTa karyo. have "e sAta navo kayA che ?' evI jijJAsAne saMtoSavA mATe nayanA sAta prakAronuM samutkIrtana kare che -- gAthArtha - nigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda, samabhirUDha ane evaMbhUta ema sAta nayo kahevAyelA che. anvaya ane artha bane sugama che. ApI sAta nayamAM prathama naigamanayane jaNAve Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naigamanayalakSaNam sugamAnvayA sugamArthA ca // 5 // tatrAdyaM naigamanayaM lakSayati nigameSu bhavo bodho naigamastatra kIrtitaH / yadvA naike gamAstasya yatastato'pi naigamaH // 6 // gAthAnvayaH sugamaH / lokArthanibodhA nigamA bhaNyante / lokasya jIvAdyartheSu nitarAmanekaprakArA bodhA nigamA ityarthaH / teSu bhavaH kuzalo vA'yamiti naigamaH / yadvA gamyate'neneti gamaH panthA bodhamArga ityarthaH, tatazca naike gamAH panthAno yasyAsau naikagamaH, niruktavidhinA kakAralopAd naigamaH / yathA ko grAmaH ? ityatra prastAve sImAparyanto grAmaH, prajAsamadhyAsitagRhA''rAma-vApI - devakulAdirUpo vA grAmaH kevalA prajA vA grAmaH, pradhAnapuruSo vA grAma ityAdIn sarvAnapi prakArAn manyate'sAvityevaM naikagamatvAd naigamo'sau / tathA kva vasati bhavAn ? iti prazne 'loke vasAmi' 'tiryagloke vasAmi' tathA manuSyakSetre, navUdrIpe, bharatakSetre, madhyavau, pATalIputra, vasatI, saMstAra, bALapravezejI vasAmi... 53 gAthArtha A sAta nayomAM, nigamomAM thayelo bodha e naigama kahevAya che athavA enA aneka gamabodha karavAnA mArgo che, mATe paNa e naigama kahevAya che. vivecana - gAthAno anvaya sugama che. lokArtha nibodha e nigama kahevAya che. loka jIvAdi padArthono je cokkasa aneka prakArano bodha kare che te nigama che evo artha jANavo. prathama naya AvA nigamomAM utpanna thayelo che athavA emAM kuzaLa che, mATe naigama kahevAya che. athavA, jenAthI (vastu) jaNAya te gama=paMtha=bodha karavAno mArga. tethI na ekaaneka che gama-paMtha jenA te naikagama, nirukta=vyutpattinA niyamAnusAra kakArano lopa thavAthI 'naigama' zabda bane che. jemake gAma kone kahevAya ? e prastAvamAM, 'sImA sudhI gAma kahevAya', 'prajA jyAM rahetI hoya tevA ghara-bagIcA-vAvaDI-devakula vagere rUpa gAma che,' athavA 'mAtra prajA e ja gAma', athavA 'mukhya puruSa e ja gAma', vagere badhA prakArane A naigamanaya svIkAre che. eTale naikagama hovAthI e naigama che. tathA vasatidRSTAntamAM 'tame kyAM raho cho ?' AvA praznanA uttaramAM 'lokamAM vasu chuM', 'tinlokamAM vasu chuM', 'manuSyakSetramAM vasu chuM', ema jaMbudrIpamAM-bharatakSetramAM-madhya khaMDamAM-pATalIputramAM-vasatimAM-saMthArAmAM-AkAzapradezomAM vasu chuM' e pramANe 'mArA AtmAmAM vasu chuM' AvA uttara sudhInA dareka uttaro naigamane mAnya che, mATe e anekabodhamArgavALo Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 nayaviMzikA-6 ityevaM yAvat 'svAtmani vasAmi' paryantAni sarvANyuttarANi naigamasya yataH saMmatAnyato naikamArgatvAt sa naigamaH / prasthakadRSTAnte ca naikagamatvamevaM jJeyam / magadhadezaprasiddhaH kASThaghaTito dhAnyamAnavizeSa: prasthakaH / tadarthamoghaniryuktivRttAvevamuktaM do asaio pasaI, dopasatio setiyA, causeiyAhiM mAhao pattho [ 715 vRttau ] / tatra tadyogyaM kASThamAnetumaTavIM gacchan takSA pRSTaH san 'prasthakamAnetuM gacchAmi' iti prAha / tatazca vanagamanaprayojanIbhUtaM prasthakopAdAnakAraNaM vanasthaM kASThamapi prasthakatayA'bhipretam / tathA AchuM chindrAnastakSA 'viM roSi ?' kRti pRSTha: sat prA6-'prastha chinavi' / mArge vAn pRSTaH 'iimaM jye tvayADaDaropitam ?' aMta bAda- 'prastha:' / vamAdRyana, ghaTayan, utkiran, zlakSNIkurvan, nAma ca tatrAkuTTayan yAvad dhAnyamAne ca taM vyApArayan 'jhimim ?' vRtti pRSTa: sanAda- 'prasthajoyam' / metAsu sarvAsvavyavasthAsu vaigama: prasthakavyapadezaM manyata iti / hovAthI negama che. prasthakadaMSTAntamAM naikagamatva A pramANe jANavuM - magadezamAM prasiddha kASThaghaTita anAjane mApavAnuM eka cokkasa sAdhana e prasthaka che. hAthano khobo e asalI kahevAya che, be asalInI eka pasalI thAya che, be pasalInI eka setikA thAya che, ane cAra setikAno eka magadeza prasiddha prasthaka thAya che. Ama oghaniryuktinI vRttimAM kahyuM che. emAM prasthayogya kASTha levA mATe jaMgalamAM jatA suthArane pUchatAM eNe javAba Apyo ke 'huM prasthaka levA jAuM chuM.' eTale vanamAM javAnA prayojanarUpa ane prasthakanuM upAdAnakAraNa evuM vanastha kASTha paNa prasthaka tarIke abhipreta che. tathA vRkSaparathI e kASThane chedI rahelA ene 'zuM kare che ?" evuM pUchatAM 'prasthaka chelluM chuM' evo javAba Apyo. vaLI mArgamAM pAchA pharatA ene pUchavAmAM AvyuM ke 'teM A khabhA para zuM UMcakyuM che ?" to kahyuM ke 'prasthaka.' ema e kASThane kUTatA-ghaDatA-koratA-ghasIne sUkSma-snigdha karatA-enA para 'prasthaka' evuM nAma kotaratAM... yAvat dhAnyane mApavAmAM eno upayoga karatI veLA 'A zuM che' evuM pUchavAmAM AvatAM dareka vakhate 'A prasthaka che' ema eNe kahyuM. Ama A badhI avasthAomAM naigamanaya ene prasthaka tarIke svIkAre che. athavA, aneka mAno vaDe evI paNa vyutpatti ahIM jANavI. pramANo vaDe vastune mApe athavA jANe te naigama AmAM naika + mA dhAtu che... tethI naikama zabda banavo = Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'naigama'zabdasya vyutpattyantaram yadvA 'nekainirminoti mimIte vA niruktavidhinA varNaviparyAyAnnaigamaH' ityapi vyutpattiratra jJeyA / ayamarthaH - samAnAnAM bhAvaH sAmAnyaM sattAlakSaNaM, nityadravyavRttayo'ntyasvarUpA vyAvRttyAkArabuddhihetavaH vizeSAH, sAmAnyavizeSobhayarUpaM vRkSatva-gotva-gajatvAdikamapAntarAlasAmAnyamubhayam / eSAM sAmAnya-ubhaya-vizeSANAM grAhakANi yAni sAmAnyobhayavizeSajJAnAni tairyasmAd minoti mimIte vA tato naigamaH, ata eva naikamAnaH = naikaparicchedaH kintu vicitrapariccheda iti / asya matena sAmAnyaM vizeSAzca dravyAd mithazca sarvathA bhinnA eva / atra yat sAmAnyaM tad dravyaM ye tu vizeSAste paryAyAH, tatazca dravya-paryAyAstikanayadvayamatAvalambyayaM naigamaH / tathApi sa mithyAdRSTireva, sAmAnya-vizeSayoH svAdhArAt parasparaM ca kathaJcidbhede'bhyupagata eva samyagdRSTitvasambhavAt / taduktaM vizeSAvazyakabhASye - jaM sAmannavisese paropparaM vatthuo ya so bhinne / mannai accaMtamao micchaddiTThI kaNAdovva // 2194 // joIe. paNa vyutpattinA niyama anusAra varNa badalAvAthI "naigama' zabda bane che e jANavuM. Ano bhAvArtha Avo che. samAna padArthono bhAva(=samAnatA) e sattArUpa sAmAnya che. nityadravyamAM rahelA anyasvarUpavALA ane vyAvRtti AkAravALI buddhinA kAraNabhUta "vizeSa hoya che. tathA, vRkSatva-gotva-gajatvAdirUpa avAMtarasAmAnya e sAmAnyavizeSobhayarUpa "ubhaya' che. A sAmAnya-ubhaya ane vizeSanA grAhaka je sAmAnyajJAnaubhayajJAna ane vizeSajJAna tenAthI vastune jANanAra hovAthI "naigama' che. eTale ja e ekamAna=eka prakAranA bodhavALo nathI, paNa vicitra prakAranA (aneka) pariccheda=bodhavALo che. A naigamanayanA mate sAmAnya ane vizeSa e banne vastuthI paNa sarvathA bhinna che ane paraspara paNa sarvathA bhinna che. AmAM je sAmAnya che te dravya che ane je vizeSa che te paryAyo che. tethI sAmAnya-vizeSa bannene jonAro A naigamanaya dravyArthikaparyAyArthika banne nayanuM avalaMbana karanAra che. chatAM paNa e mithyAdaSTi ja che, samyagudRSTi nathI, kAraNa ke sAmAnya ane vizeSano potAnA AdhArathI ane paraspara kathaMcit bheda (ane kathaMcit abheda) mAnavAmAM ja samyagRSTita saMbhave che. zrI vizeSAvazyakabhASyamAM kahyuM che ke - sAmAnya ane vizeSane paraspara tathA vastuthI je atyaMta bhinna mAne che, mATe naigamanaya kaNAdanI jema mithyAdaSTi che. paDulUke (vaizeSika darzane) banne naya(=vyArthika-paryAyArthika naya)ne anusarIne potAnuM zAstra racyuM che, chatAM Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 dohiM va naehiM nIyaM satthamulUeNa taha vimicchataM / jaM savisayappahANattaNeNa annonnaniravekkhA // 2195 // athAnena svatantrasAmAnyavizeSobhayAbhyupagame kaNAdavadurnayatvaM, zabalatadabhyupagame ca pramANatvameva, yathAsthAnaM pratyekaM gauNamukhyabhAvena tadupagame ca saGgrahavyavahArAnyatarapravezaH syAditi cet ? na, tRtIyapakSAzrayaNe doSAbhAvAt, na caivamatiriktanaigamanayakalpanAnairarthakyApattiH, kvacitsaGgraha - vyavahArasamAnaviSayatve'pi kvacidekasya sata ubhayagrahaNopayogavyAvRttatvena tadatirekAt, ata eva na saMyogenAnyathAsiddhiH, pratyekaviSayatAdvayAtiriktasvatantraviSayatAkatvAditi sampradAyaH // 6 // saGgrahaM lakSayati e mithyA ja che, kAraNa ke svaviSayanI pradhAnatAnA kAraNe banne anyonya nirapekSa che. 2194-95/ zaMkA - naigamanaya jo bilakula svataMtra evA sAmAnya-vizeSa banne mAnato hoya to kaNAdanI jema durnaya banI jaze, zabala=paraspara saMvalita evA te be mAnato hoya to pramANa banI jaze, yathAyogya pratyekane gauNa-mukhyabhAve mAnato haze to saMgrahavyavahAranayamAM ja annadbhUta thaI jaze. arthAt jyAM mukhyabhAve sAmAnyane mAnato haze tyAM saMgrahanayamAM ane jyAM mukhyabhAve vizeSane mAnato haze tyAM vyavahAranayamAM eno antarbhAva thaI jaze... eTale svataMtra sunayarUpa (athavA nayarUpa) naigamanaya to koI raheze ja nahIM. samAdhAna trIjo vikalpa svIkAravAmAM koI doSa nathI. zaMkA - paNa to pachI svataMtra naigamanaya mAnavAnI koI jarUra nahIM rahe, kAraNa ke bemAM ja eno antarbhAva thaI jAya che. nayaviMzikA - 6 - samAdhAna keTalIka bAbatomAM naigamanaya saMgraha-vyavahAranayane samAna viSayaka hovAthI emAM antarbhUta thato hovA chatAM keTalIka bAbatomAM bannenA grahaNarUpa upayoganA kAraNe vyAvRtta hovAthI e bethI bhinna che. eTale ja e bene bhegA karI devAthI naigama nirarthaka banI jaze' ema paNa kahI zakAtuM nathI, kAraNa ke bannenI eka-ekanI viSayatA... ema be viSayatAthI bhinna svataMtraviSayatAvALo naigamanaya che... A pramANe saMpradAya che = pUrvAcAryothI cAlI AvelI vAta che. II6 // have saMgrahanayane jaNAve che - - Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saGgrahanayalakSaNam lokasiddhAnvizeSAnyaH saGgRhNAti sa saGgrahaH / parAparau hi tadbhedau zuddhayazuddhisamAzrayau // 7 // I sUtre saGgRhItamiti aparA - dezavyApika = yo'dhyavasAyavizeSo lokasiddhAnAmrAdIn vRkSatvena saGgRhNAti sa saGgraho nayaH tasya hi zuddhayazuddhayoH samAzrayabhUtau parasaGgraho'parasaGgrahazcetyevaM dvau bhedau jJeyau / ayambhAva:- 'saMgahiya piNDiatthaM saMgahavayaNaM samAsao biMti' iti parA - sarvavyApikA jAtiH = sattAkhyamahAsAmAnyamityarthaH, piNDitamiti nAtiH- :- dravyatva - jIvatvAdisAmAnyamityarthaH / tatazca saGgRhItamevArtha : yasya vacanasya tat saGgrahavacanam / tathA piNDitamevArtha: vacanasya tatsaGgrahavacanam / evaJca sAmAnyamAtrAbhyupagamapravaNaikadezabodhatvaM saMgrahanayatvamiti lakSaNaM prApyate / yasmAt 'sat' ityevaM bhaNite bhuvanatrayAntargate dravya-guNa-karmalakSaNe dharmAdharmAstikAyAdini vA sarvatra vastuni buddhiranupravartate / na hi tat kimapi vastvasti yat 'sat' ityukte jhagiti buddhau na pratibhAsate / tasmAt sarvaM sattAmAtrameva ! kiJca ghaTaH mahAsAmAnyamevArtho aparasAmAnyamevArtho yasya 57 = gAthArtha - lokasiddha vizeSono je saMgraha kare che te saMgrahanaya che. zuddhi-azuddhinA AzrayabhUta para-aparasaMgraha e enA be bheda che. je cokkasa adhyavasAya lokaprasiddha AMbA vagereno vRkSa tarIke saMgraha kare che te saMgrahanaya che. tenA be bheda che. zuddhivALo evo parasaMgrahanaya ane azuddhino Azraya evo aparasaMgrahanaya. ahIM Avo Azaya che - 'saMgRhIta ane piMDita e ja che artha jeno evuM vacana e saMkSepamAM saMgraha vacana che' AvA sUtramAM saMgRhIta=parA jAti=sattA nAmanuM mahAsAmAnya. piMDita=aparA jAti=dezavyApikA jAtidravyatva-jIvatva vagere sAmAnya. eTale, saMgRhIta= mahAsAmAnya e ja che artha jeno te saMgrahavacana... ema piMDita=apa2sAmAnya... e ja che artha je vacanano te saMgrahavacana... Ama, sAmAnya mAtranuM grahaNa karavAmAM kuzaLa evo vastunA ekadezano bodha e saMgrahanaya... AvuM lakSaNa maLe che. jyAre 'sat' ema kahevAmAM Ave che tyAre traNe bhuvanamAM rahela dravya-guNa-karma svarUpa ke dharma-adharmAstikAyAdisvarUpa badhI vastu buddhino viSaya bane che. evI koI vastu che nahIM ke je 'sat' evuM kahe chate tUrta buddhimAM upasthita na thAya. tethI vizvanI sarva cIjo sattAmAtra rUpa ja che. vaLI 'ghaTa' A sattA karatAM bhinna che ke abhinna ? Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 nayaviMzikA-7 sattAto bhinno'bhinno vA ? yadyabhinnastarhi sattAmAtramevAsau, atha bhinnastarhi nAstyevAsau, sattAto'nyatvAt, kharaviSANavaditi / evaM paTAdayo'pi pratyekaM vAcyAH / ataH sarvameva ghaTa-paTAdikaM vastu sattAmAtrameva / ato'yaM nayo ghaTa-paTAdikaM sarvaM sattvenaivAdhyavasyati / ayaM paraH saGgraho jJeyaH, sattAlakSaNamahAsAmAnyagrAhitvAt / tathA, vanaspatirityukte cUtagulmAdike sarvatrAvizeSeNa buddhirupjaayte| ata AmragulmAdayaH sarve vanaspatisAmAnyameva, na vanaspativizeSAH / evameva 'gauH' ityukte zAbaleya-dhAvaleyAdike sarvatra gavi pratyayo jAyate, ataH zAbaleyAdayo gosAmAnyameva, na tu govizeSAH / ayambhAvaH - vanaspativizeSatvenAbhipreta AmrAdirvanaspatisAmAnyAd bhinno vA'bhinno vA ? bhinnazced ? nAstyevAsau, sAmAnyabahirbhUtatvAt, khapuSpavat / athAbhinnastarhi vanaspatisAmAnyamevAsau / etaccAparasAmAnyam / evameva gotva-ghaTatvAdayo drvytv-jiivtvaadyshcaaprsaamaanym| tatazca sarvANi dravyANi dravyatvenAdhyavasyan saGgraho'parasaGgrahaH / evameva sarvAn ghaTAn ghaTatvenAdhyavasyan saGgraho'parasaGgrahaH / itthaJca saGgrahasya dvau bhedau kathitau- mahAsAmAnya jo abhinna che to e sattAmAtrarUpa ja che. jo bhinna che, to che ja nahIM, kAraNa ke sattAthI bhinna che, jemake gadheDAnuM ziMgaDuM. A ja rIte paTa vagere paNa badhA padArtho jANavA. Ama ghaTa-paTAdi badhI vastu sattAmAtra ja che. tethI A naya ghaTa-paTAdi sarvane sat' rUpe ja jANe che. A parasaMgraha che, kAraNa ke sattAtmaka mahAsAmAnyano grAhaka * tathA, "vanaspati' ema bolatAM AMbo-gulma vagere badhA ja samAna rIte buddhinA viSaya bane che. mATe AMbo-gulma vagere badhA vanaspatisAmAnyarUpa ja che, nahIM ke vanaspativizeSarUpa. e ja rIte "gAya" ema kahevAthI zAbaleya-dhAvaleya vagere badhI gAyomAM buddhi pravarte che. mATe zAbaleya vagere gosAmAnya ja che, nahIM ke govizeSa. kahevAno bhAva e che ke - vanaspativizeSa tarIke abhipreta AMbA vagere vRkSo vanaspatisAmAnyathI bhinna che ke abhinna ? jo bhinna che to e asat ja che, kAraNa ke sAmAnyarahita che, jemake khapuSya. jo abhinna che, te e vanaspatisAmAnya ja che. A aparasAmAnya che. A ja rIte gotva-ghaTatva vagere ke dravyatva-jIvatva vagere paNa aparasAmAnya che. tethI badhA dravyono 'dravya tarIke saMgraha karanAra saMgraha naya e aparasaMgraha che. e ja rIte badhA ghaTono "ghaTa' tarIke saMgraha karanAra saMgraha e Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saGgrahanayaviSaye zuddhayazuddhI 59 (=parasAmAnya)prAdI para: sAda:, avAntarasAmAnya(=aparasAmAnya)grAhI vApara: sAha: / siddhAnte jIvazcetanatvenaikaH, trasa - sthAvaratvAbhyAM dvividhaH puMvedAdivedaistrividhaH, devAdigatibhedaizcaturvidhaH, ekendriyAdijAtibhedaiH paJcavidhaH, pRthvIkAyAdikAyabhedaiH SaDvidhaH, ityevaM jIvagocarA ye saGgrahaprakArA udIritAste'syAparasaGgrahanayasyAvAntarabhedairavagantavyAH / atra paraH saGgrahaH zuddhaH, aparazcAzuddhaH / tathA vyavahArasaMmatAnupacArAnasau naiva manyate, evaM vizeSAMzca naiva manyate / ata eva ca vyavahAraviSayApekSayA svaviSayaM zuddhaM manyamAnaH sa vyavahArApekSayA zuddhaH kathyate / tathA yato'sAvupacArAn na manyate'taH kAraNe kAryamupacarya vyavahAreNa vanagamanaprayojanIbhUtadArvAdAvapi yathA prasthakatvaM manyate na tathA'nena aparasaMgraha che. Ama saMgrahanayanA be bheda kahyA-mahAsAmAnya (=52sAmAnya) grAhI parasaMgrahanaya che. avAntarasAmAnyagrAhI (=aparasAmAnyagrAhI) aparasaMgrahanaya kahelo che. siddhAntamAM 'jIva cetanarUpe eka ja che, trasa-sthAvararUpe dvividha che, puruSaveda vagere vedonA kAraNe trividha che, devAdigatibhede caturvidha che, ekendriyAdi jAtibhede paMcavidha che. pRthvIkAyAdi kAyabhede Savidha che... AvA badhA jIva aMge je judA-judA saMgraho darzAvelA che te badhA A aparasaMgrahanA avAntarabhedarUpe jANavA. AmAM pa2saMgraha zuddha che ane aparasaMgraha azuddha che. vaLI, vyavahAranayane mAnya upacArone A svIkArato nathI. [saMgrahanayane siMha tarIke badhA siMha eka ja che. manuSya tarIke badhA manuSya eka ja che. have, jo A mANavaka nAmanA mANasane enA siMhasadeza svabhAvanA kAraNe siMha tarIke svIkAre to siMha ane mANasano abheda thaI javAthI badhA ja mANasone siMha kahevA paDe, je koIne mAnya nathI, kAraNa ke mANaso to ghaNA bakarI jevA sAva kAyarabIkaNa ane namAlA paNa saMbhave che. paraMtu vyavahAranayane to badhA manuSyo manuSyavizeSarUpe alaga-alaga ja che eTale mANavakane sadezasvabhAvanA kAraNe siMha kahevAmAM bIjA mAnavo kAMI siMha banI jatA nathI... mATe e upacArane svIkAre che.] vaLI, saMgrahanaya vizeSone paNa mAnato nathI. Ama upacAra ane vizeSane na mAnato hovAthI saMgrahanaya, vyavahAranayanA viSaya karatAM potAnA viSayane zuddha mAne che ane tethI e vyavahAranayanI apekSAe zuddha kahevAya che. tathA, e upacArane mAnato na hovAthI kAraNamAM kAryano upacAra karIne vyavahAranaya vanagamanaprayojanIbhUta kASTha vagerene paNa jema prasthaka tarIke svIkAre che, tema A saMgrahanaya svIkArato nathI. AnA Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 nayaviMzikA-8 = manyate / asya matena tu cito mitastathA meyArUDha eva prasthakaH / atra cita:- AsAditaprasthakaparyAyaH, mitaH AkuTTitanAmA, meyArUDhaH dhAnyavizeSaM meyamArUDhaH / atra dRSTAnte'sau kAryAkaraNakAle prasthakaM nAGgIkurute'to meyArUDhameva prasthakaM svIkurute / tathA vasatidRSTAnte 'saMstArakArUDha eva vasati' ityayaM brUte, anyatra vAsArthasyaivAghaTamAnatvAt // 7 // uktaH sAmAnyagrAhI saGgrahaH, adhunA sAmAnyapratipakSabhUtAnAM vizeSANAM grAhako vyavahAranayaH ka = laukikaM vyavahAraM yo'nusarati vizeSavit / sa upacAraprAyo vistRtArtho vyavahArakaH // 8 // vizeSavit upacAraprAyaH upacArabahulo vistRtArtho yo laukikaM vyavahAramanusarati sa vyavahArakaH = vyavahAranayo jJeya ityarthaH / ' vaccai viNicchiatthaM vavahAro savvadavvesu' =D = mate to je cita-mita ane meyArUDha hoya e ja prasthaka che. emAM cita eTale prasthakarUpe niSpanna thaI gayela hoya te. mita eTale jenA para prasthaka evA akSaro nAma tarIke kotarAI gayelA hoya te ane meyArUDha eTale je dhAnya mApavAnuM hoya te mApavA mATe bhareluM hoya te. A prasthakanA dRSTAntamAM A saMgrahanaya kArya jyAre na karAtuM hoya e kALe 'prasthaka' mAnato nathI, tethI meyArUDha prasthakane ja e prasthaka tarIke svIkAre che. (AmAM AvuM kAraNa paNa vicArI zakAya che ke - lokamAM jema kASThaghaTita mApavAnuM sAdhana 'prasthaka' kahevAya che ema enAthI mapAyela dhAnya paNa 'prasthaka' kahevAya che... 'A eka prasthaka che' vagere ullekha lokamAM thAya ja che. A bannene svataMtra prasthaka mAnavAmAM be prasthakavizeSa thaI jAya je saMgrahane mAnya nathI. eTale banneno eka ja prasthaka tarIke saMgraha karavA mATe e meyArUDha mAnane ja prasthaka tarIke svIkAre che.) tathA vasatinA dRSTAntamAM devadattAdi saMthArAmAM ArUDha thayA hoya tyAre 'e vase che' ema kahe che, kAraNa ke A sivAya ghara-oraDA vageremAM 'vasavuM' artha ghaTI zakato nathI. |7|| Ama sAmAnyano grAhaka saMgrahanaya kahyo. have sAmAnyanA pratipakSabhUta vizeSono grAhaka evo vyavahAranaya kahevAya che. gAthArtha - je laukika vyavahA2ne anusare che, vizeSane jANe che, upacArabahula che ane vistRtArtha che te vyavahAranaya jANavo. vivecana - 'vaccai viNicchiatyaM vavahAro savvadavvasu' evA AvazyakaniryuktinA Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAranayalakSaNam 61 ttiniyuktivacanAd 'vyavahAranayo vizeSAn vetti, na tu sAmAnya 'mityarthaH praapyte| ayambhAvaH -vyavahAranayaH sarvadravyeSu vinizcitArthaM = vicArya nizcito yo'rthastaM manyate / sa ca vicAra evaM pravartate - 'sat' iti bhaNite ghaTa-paTAdivizeSA eva pratIyante, arthakriyAkAriNAmeva sattvAt, ghaTapaTAdivizeSANAmeva cArthakriyAkAritvAt / jalAharaNAdau ghaTAdivizeSa evopayujyate, na tu ghaTatvAdisAmAnyam / vraNapiNDIpradAnAdayo nimbapatrAdivanaspativizeSaireva kriyante, na tu vanaspatisAmAnyeneti / kiJca 'gAM badhAna' ityukte na hi kazcidgotvaM baddhumadhyavasyati, api tu govizeSameva / ato vizeSA eva santi / sAmAnyaM tu nAstyeva, upalabdhilakSaNaprAptatve'pyanulabdheH, khapuSpavat / tathA sAmAnyaM vizeSebhyo'nyat ? ananyadvA ? yadyananyat tarhi vizeSamAtrameva, athAnyat, tarhi nAstyeva, nirvizeSatvAt, khapuSpavat / ata evAmranimba-jambUprabhRtivizeSebhyo'nyaH ko'pi vanaspatirnAstyeva yaH sAmAnyatvena gIyeta / yastvAmranimbAdiyAvadvizeSebhyo bhinnaH so'vanaspatireva, ghaTAdivad / vacanaparathI vyavahAranaya vizeSone jANe che, nahIM ke sAmAnyane" evo artha maLe che. te A rIte - vyavahAranaya sarvavastuo aMge vinizcitArthane = vicArIne nizcita thayelo je artha hoya tene mAne che. emAM vicAra A rIte cAle che - "sat' A rIte jyAre bolAya che tyAre enA artha tarIke ghaTa-paTa vagere rUpa vizeSa ja jaNAya che, kAraNa ke je arthakriyAkArI hoya te ja "satuM hoya che ane arthakriyAkAritva to ghaTapaTAdirUpavizeSamAM ja hoya che. te paNa eTalA mATe ke jaLAharaNAdimAM ghaTavagere rUpa vizeSa ja vaparAya che, nahIM ke ghaTavAdirUpasAmAnya. ema ghA rUjhavavA mATe davA bharavAnI hoya to nimbapatra vagere rUpa vanaspati vizeSano ja lepa karAya che, nahIM ke vanaspatisAmAnyano. tathA, 'gAyane bAMdha" A pramANe kahevA para koIpaNa sevaka gotvane bAMdhavAnuM samajato nathI, paNa gAyavizeSane ja bAMdhavAnuM samaje che. mATe vizeSo ja che, sAmAnya to che ja nahIM, kAraNa ke "ahIM sAmAnya che" evo nizcaya karavAnI sAmagrI hovA chatAM eno nizcaya kyAreya thato nathI, jemake khapuSpano. tathA, sAmAnya vizeSa karatAM bhinna che ke abhinna ? jo abhinna che, to vizeSarUpa ja che. jo bhinna che, to nathI ja, kAraNa ke vizeSazUnya che, jemake khapuSpa. eTale ja AMbo-lImaDo-jAMbu vagere rUpa vizeSothI bhinna koIpaNa vanaspati che ja nahIM jene sAmAnya tarIke kahI zakAya. je Ama-nimbAdi jeTalA vizeSo che te badhAthI bhinna hoya te avanaspati ja hoya, jemake ghaDo. Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayaviMzikA-8 na ca sAmAnyAnabhyupagame'nugatatvavyavahArAnupapattiriti zaGkanIyaM, zabdAnugamAdeva tadvyavahArasyopapattisambhavAt, kAraNatvAdAvitthamevAbhyupagamAt / / itthaJca sAmAnyAnabhyupagamAd 'vizeSeNAvahiyate = nirAkriyate sAmAnyamaneneti vyavahAraH' ityevaM 'vyavahAra'padaniruktirapyupapadyate / tathA 'asau girirdahyate' 'asAvadhvA yAti' 'kuNDikA zravati' ityAdaya upacArA yato'sminnaye bAhulyenopalabhyante'to'sau vyavahAranaya upacArabahulaH / nanu 'gaGgAyAM ghoSaH' ityasmi~llAkSaNike prayoge yathA gaGgApadasya gaGgAtIre lakSaNA zaityapAvanatvAdipratItizca prayojanaM, tathaiteSu lAkSaNikeSu prayogeSu kasya padasya kasmillakSaNA kiJca prayojanam ? zRNu - 'asau girirdahyate' ityatra 'giri 'padasya giristhatRNAdau lakSaNA, bhUyo dagdhatvapratItiH prayojanam / sAmAnyane jo nahIM mAnazo to anugatavyavahAra zI rIte karazo ?" AvI zaMkA na karavI, zabdanI samAnatAthI ja e vyavahAra thaI zakavAnI saMbhAvanA che. (arthAt jema eka ghaDAne jaNAvavA mATe ghaaa. A varNavalIghaTita "ghaTa' zabda bolAya che e ja rIte anya ghaDAne jaNAvavA mATe paNa e ja varSAvalIghaTita "ghaTa' zabda vaparAya che. mATe e banne aMge eka samAna "A ghaDo che' evI buddhi ane vyavahAra thAya che. eTale AvI anugata (= ekasamAna) buddhi ane vyavahArane ghaTAvavA mATe paNa sAmAnya mAnavAnI jarUra nathI.) ('AvuM anyatra kyAMya thAya che ?" AvA saMbhavita praznano uttara ApavA-) kAraNatA vageremAM AvuM ja manAyeluM che. arthAt kAraNatA e jAti tarIke mAnya na hovA chatAM 'A kAraNa che' "A kAraNa che" evo anugatavyavahAra zabdAnugamathI thAya che - ema manAyeluM ja che. Ama, sAmAnyano anabhupama = asvIkAra hovAthI, "vi + avataraNa = vizeSa mAnavA dvArA sAmAnyanuM apaharaNa = nirAkaraNa jenAthI thAya che te vyavahAra AvI vyavahAra' padanI vyutpatti paNa saMgata Thare che. tathA, "A parvata baLe che "A mArga jAya che" "DuM jhare che AvA badhA upacAra paNa A naya bahulatAe = pracuratAe mAne che, mATe e upacArabahula che. prazna - "gaMgAyAM ghoSaH' evA A lAkSaNika prayogamAM jema gaMgA padanI 'gaMgAtImAM lakSaNA che ane ghoSamAM gaMgAnadI jevI zItalatA-pAvanatAnI pratIti e prayojana che, tema A lAkSaNikaprayogomAM kayA padanI zAmAM lakSaNo che ? ane zuM prayojana che ? uttara - sAMbhaLo. "A parvata baLe che' AvA upacAramAM "giri' zabdanI parvata Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAranayasya laukikasamatvam 'asAvadhvA yAti' ityatrAdhvapadasyAdhvani gacchati puruSasamudAye lakSaNA, nairantaryapratItiH prayojanam / 'kuNDikA zravati' ityatra kuNDikApadasya kuNDikAsthajale lakSaNA, anibiDatvapratItiH prayojanam / yatazcAsau naya upacArabahulo vizeSagrAhI cAtaH sa vistRtArthaH, gaGgApravAhavad gaGgAtIrasyApyasya nayasya gaGgApadArthatvena saMmatatvAt, vizeSANAmanekatvAcca / tathA, lokavyavahArAnusAritvAccAsya 'vyavahAranayaH' iti nAmopapadyate / lokavyavahArAnusAritvaJcaivaM jJeyam / vastutaH paJcavarNAvayavArabdhazarIratvena yaH paJcavarNavAMstasmin bhramare 'kRSNo bhramaraH' ityevaM zyAmatvAdereva vinizcayAdeSa laukikaH / yathA hi loko nizcayataH paJcavarNe'pi bhramare kRSNavarNatvamevAGgIkaroti tathA'yamapItyasya laukikasamatvam / ata eva tattvArthabhASye 'laukikasama upacAraprAyo vistRtArtho vyavahAraH' ityevamuktam / na ca 52 2hela tRNa vageremAM lakSaNA che, ane 'puSkaLa baLI gayuM che' evI pratIti karAvavI e prayojana che. ('ghAsa baLe che' ema ja bolavAmAM Ave to ekabhAganuM thoDuM ghAsa baLyuM che evo ja sAMbhaLanArane bhAsa thavAnI saMbhAvanA che.) 'A mArga jAya che' AvA prayogamAM adhvA=mArgapadanI mArga 52 janArA musApharomAM lakSaNA che. niraMtaratAnI pratIti e prayojana che. ('musApharo jAya che' ema ja bolavAmAM kyAreka adhavacce pravAsa aTakI jAya... ke TUkaDe-TUkaDe pravAsa thAya evuM paNa bhAsI zake. 'mArga jAya che' evuM sAMbhaLavAthI niraMtara pravAsa jaNAya che.) tathA, 'kUMDuM jhare che' mAM 'kUMDuM' padanI kUMDAMmAM rahelA jaLamAM lakSaNA che, ane kUMDuM nibiDa nathI, (chidrALu che) evI pratIti karAvavI e prayojana che. 63 vaLI A naya upacArabahula hovAnA kAraNe tathA vizeSagrAhI hovAnA kAraNe vistRtArtha che. gaMgApravAhanI jema gaMgAtIra paNa A nayane 'gaMgA'padanA artha tarIke saMmata che, temaja vizeSo aneka hoya che. mATe A naya vistRtArtha che. tathA, lokavyavahArane anusaranAro hovAthI A nayanuM 'vyavahAranaya' evuM nAma saMgata che. lokavyavahAranuM anusaraNa A rIte jANavuM - je vastutaH pAMce varNanA avayavothI banelA zarIravALo hovAnA kAraNe pAMce varNavALo che te bhamarA aMge A vyavahAranaya 'kRSNo bhramaraH' e pramANe kALAzano ja vinizcaya kare che, mATe e laukika che. loka paNa nizcayathI pAMcavarNa dharAvanAra bhamarAne kALo ja mAne che. e ja rIte A paNa mAnato hovAthI e laukikasama che. eTale ja tattvArthabhASyamAM 'laukikasama, Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayaviMzikA-8 64 'kRSNo bhramaraH ' ityatra vidyamAnetarazuklAdivarNapratiSedhAd bhrAntatvaM tatpratiSedhe'tAtparyAt / nanu yadi zuklAdipratiSedhatAtparyaM nAsti, tarhi kRSNavat kutastasya nollekha iti cet ? anudbhUtatvenAvivakSaNAditi gRhANa / nanu tatra zuklAdipratiSedha eva tAtparyaM natvavivakSAmAtrameva, 'bhramaraH zuklo na vA ?' iti prazre 'naiva zuklaH' ityasyaivottarasya lokena dIyamAnatvAt, anyathA 'ekavizeSavidhAnasyAnyavizeSaniSedhaparatvaM' iti nyAyabhaGgApattezceti cet ? satyaM, lokaviSayIbhUteSveva varNAdiSu lokasya jijJAsA - vyavahArazca bhavati / lokaviSayIbhUtatvaJca yata udbhUtavarNAdInAmevAto lokavyavahAre yau vidhiniSedhau pravartete tAvudbhUtavarNAdiviSayAvaiveti upacAraprAya ane vistRtArtha e vyavahAranaya che,' ema kahyuM che. zaMkA - 'kRSNo bhramara:' mAM vidyamAna evA itarazuklAdivarNano niSedha thato hovAthI e bhrAnta banI jaze. (bhamarAne kALo kaho eTale 'e sapheda nathI' vagere pratIti thaI jAya che. - te paNa 'sarve vAkya sAvadhAraNa bhavati' nyAye... mATe A jJAna bhramAtmaka che.) samAdhAna - 'kRSNo bhramara:' AvuM je kahevAya che emAM zuklAdivarNano niSedha karavAnuM tAtparya na hovAthI e bhramAtmaka nathI. zaMkA - jo zuklAdino niSedha karavAnuM tAtparya nathI to kRSNavarNanI jema eno paNa kema ullekha thato nathI ? samAdhAna - kRSNavarNa udbhUta hoya che. zuklAdivarNo anubhUta hoya che. anudbhUta hovAthI enI avivakSA hovAnA kAraNe eno ullekha thato nathI. zaMkA - tyAM zuklAdino niSedha karavAnuM ja tAtparya che, nahIM ke mAtra avivakSA. eTale ja 'bhamaro zukla hoya che ke nahIM ?' evA praznanA javAbamAM 'zukla na ja hoya' evo ja javAba lokadvArA apAya che. vaLI kRSNavarNa ke je eka varNavizeSa che, tenuM vidhAna hovA chatAM zuklAdi anya varNavizeSano niSedha nahIM mAno to 'eka vizeSanuM vidhAna bIjA vizeSanA niSedhane jaNAvavAmAM tatpara hoya che' evA niyamano bhaMga thaI jaze. samAdhAna tamArI vAta barAbara che. lokano viSaya bananAra varNa vagere aMge ja lokane jijJAsA ane vyavahAra hoya che. je varNAdi lokanA viSaya banatA nathI enA lokane jijJAsA-vyavahAra vagere saMbhave ja zI rIte ? ane lokano viSaya to udbhUtavarNa vagere ja bane che. mATe lokavyavahAramAM je vidhAna ke niSedha thAya che te uddhRtavarNAdinA - Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'vRSNo bhramara: ' vacanavimarzaH 65 'kRSNo bhramaraH' iti vacanenodbhUtakRSNasyaiva vidhAnaM, udbhUtazuklAdInAmeva ca niSedha:, 'bhramaro naiva zuklaH' iti vacanena codbhUtazuklavarNasyaiva niSedhaH, tatazca kA'nupapattiH ? kA voktaniyamabhaGgApattiH ? nanu 'bhramaro bAdaraskandhatayA paJcavarNo bhavati' iti jAnAna AgamajJo yadi 'kRSNo bhramaraH ' iti vakti, tadA tasya tadvAkyasyAsatyatvApattiriti cet ? na, lokavyavahArAnukUlavivakSAprayuktatvena bhAvasatyatvAt / AgamAnusandhAnavelAyAM tu sa 'paJcavarNo bhramaraH' ityeva vakti, tadapi vAkyaM satyameva kevalaM nizcayataH, na tu vyavahArataH, lokavyavahArAnanukUlatvAt / paraMtu yadi kazcit 'pIto bhramaraH' ityevaM vakti, tadA tadvAkyaM na vyavahArato bhAvasatyaM, bhramara udbhUtapItavarNAbhAvena lokavyavahArAnanukUlatvAt, nApi nizcayataH, vidyamAnAnAmapi zuklavarNAdInAM ekavizeSavidhiniSedhau... ityAdinyAyena niSedhakatvAdityasatyameva tad jJeyam / ja. tethI 'kRSNobhramaraH' evA vacanathI udbhutakRSNanuM ja vidhAna thAya che, ane udbhUtazuklAdino ja niSedha thAya che. ema, 'bhamaro sapheda nathI ja hoto' evA vacanathI udbhUtazuklano ja niSedha thAya che. pachI zuM asaMgati che ? ke zuM kahelA niyamano bhaMga thavAnI Apatti che ? zaMkA - 'bhamaro bAdaraskaMdharUpa hovAthI pAMcevarNavALo hoya che' A vAta Agamano jANakAra jANato hoya che. eTale e jo 'kRSNo bhramaraH' ema bole to enuM e vAkya asatya banI jaze. samAdhAna nA, kAraNa ke lokavyavahArane anukULa vivakSAthI bolAyela hovAthI A vAkya bhAvasatyarUpa che ane jyAre AgamanuM anusanmAna hoya che tyAre to e paNa 'paMcavarNo bhramaraH' ema ja kahe che. e vAkya paNa satya ja che, hA, nizcayathI, nahIM ke vyavahArathI, kAraNa ke lokavyavahArane anusaranAra nathI. paraMtu jo koI 'pIto bhramara:' ema kahe to e vAkya vyavahArathI bhAvasatya nathI, kAraNa ke bhamarAmAM udbhUta pILo varNa na hovAthI Avo vAkyaprayoga lokavyavahArane anukULa nathI (arthAt e lokane najaramAM rAkhIne bolAyela nathI). vaLI e nizcayathI paNa bhAvasatya nathI, kAraNa ke vidyamAna evA paNa zuklAdi varNano, e 'ekavizeSanA vidhi-niSedha tadanyanA niSedhavidhimAM pariName che' e nyAye niSedha karanAra hovAthI Agamane najaramAM rAkhIne paNa bolAyela nathI. mATe e asatya ja jANavo. Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayaviMzikA-8 atha 'kRSNo bhramaraH ' iti vAkyavat 'paJcavarNo bhramara:' iti vAkyamapi kathaM na vyavahAranayAnurodhi ? tasyApi lokavyavahArAnukUlatvAt, vyutpannalokAnAmAgamabodhitArthe'pi vyavahAradarzanAditi cet ? na tasya lokabAdhitArthabodhakatayA lokavyavahArAnanukUlatvAt / nanvevaM tu 'AtmA na rUpavAn' ityAdi vAkyasyApyavyavahArakatvApattiH, AtmagauratvAdibodhakalokapramANabAdhitArthabodhakatvAt / na ca 'AtmA gauraH ' 'AtmA kAlaH' ityAdi pratIterlokasya kadAcidapyasambhavAllokapramANabAdhitArthabodhakatvamasiddhamiti zaGkanIyaM tadasambhave'pi 'ahaM gaura: ' ' ahaM kAla:' ityAdipratIteH sambhavAt, tatra ca 'ahaM'padenAtmana evollikhyamAnatvAd, anyathA 'ahaM sukhI' ityAdipratIteH zarIre sukhAdhAratvApatteH / na ca pratyakSaniyataiva lokavyavahAraviSayatA, na tvAgamAdiniyatA'pIti 'AtmA na rUpavAn' ityAderavyavahArakatvamiSTameveti vAcyaM, ekaM cArvAkaM muktvA zeSalokAnAmAtmano'pi vyavahAraviSayatvAditi cet ? zaMkA 'kRSNo bhramara' nI jema 'paMcavarNo bhramara:' vAkya paNa vyavahArane anusaranAra kema na mAnavuM ? kAraNa ke AgamajJAtA lokono Agamabodhita artha aMge paNa vyavahAra jovA maLato hovAthI A vAkya paNa lokavyavahArane anukULa ja che. samAdhAna - nA, e vAkya lokabAdhitaarthanuM bodhaka hovAthI loka jeno niSedha kare che evA arthane jaNAvanAra hovAthI lokavyavahArane ananukULa che. pUrvapakSa - Ama to 'AtmA rUpavAna nathI' vagere vAkya paNa avyavahAru lokavyavahArane ananukULa banI jaze, kAraNa ke AtmAnA gauratvanuM bodhaka je lokapramANa, tenAthI bAdhita arthanuM bodhaka che. "AtmA goro che' 'AtmA kALo che' AvI pratIti lokane kyAreya thatI nathI. tethI lokapramANathI bAdhitArthanuM e vAkya bodhaka hovAnI vAta asiddha che' - AvI zaMkA nahIM karavI, kAraNa ke evI pratIti thatI na hovA chatAM 'huM goro chuM' 'huM kALo chuM' vagere pratIti to lokane thAya ja che. AvI pratItimAM 'huM' zabda AtmAne ja jaNAve che, nahIM ke zarIrane, nahIMtara to 'huM sukhI' vagere pratItithI bhAsatA sukhano AdhAra paNa zarIrane mAnavuM paDe. zaMkA - lokavyavahAra pratyakSane ja anusare che, Agamane nahIM, Avo niyama hovAthI 'AtmA na rUpavAn' vagere avyavahAru banI jAya e iSTa ja che. AtmA pratyakSa na hovAthI Agamane anusaryA vagara Avo vAkyaprayoga saMbhavita nathI. samAdhAna (= pUrvapakSa) - A zaMkA barAbara nathI, kAraNa ke eka cArvAkane choDI dyo... bAkI to badhA lokonA vyavahAramAM AtmA paNa avatare ja che. mATe e 66 - = Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'ahaM pavavAghyArtha: : ? maivaM, 'AtmA na rUpavAn' ityAderlokabAdhitArthabodhakatvAbhAvAt / na cAtmagauratvabodhakaM 'ahaM gaura:' ityAdirUpaM lokasiddhaM yatpramANaM tena bAdhito yo rUpAbhAvavadAtmarUpo'rthastasya bodhakatvaM tatrAbAdhitameveti zaGkanIyaM, 'ahaM gaura:' ityAdinA 'ahaM 'padavAcye'rtha eva gauratvabodhanAd / etaduktaM bhavati - sAmAnyataH 'ahaM 'iti yaH zabdo lokavyavahAre samavatarati, na kevalaM zarIraM, na vA kevala AtmA tasya vAcyArthaH, kintu zarIrAnuviddha Atmaiva tasya vAcyArthaH, 'ahaM jaDaH' iti saMvedanasya kadAcidapyasambhavAt kevalasya zarIrasya tadvAcyArtha - tvAbhAvAt, 'ahaM na rUpavAn' ityasyApi saMvedanasya sAmAnyato'sambhavAt kevalasyAtmano'pi tdvaacyaarthtvaabhaavaat| uktamapyanyatra - 'zrutigamyAtmatattvaM tu nAhaMbuddhyA'vagamyate ' iti / ata vastrInA mahaM gaurI 'banne rAziLI' hatyAvisaMvedranuM mati, na tu 'ahaM gaura' 'ahaM rAnI' ityAdipulliGgasamabhivyAhRtaM saMvedanam / tathA 'ahaM' iti padasamabhivyAhAre kriyApada lokavyavahArAnusArI che ja. uttarapakSa - tamAro pUrvapakSa barAbara nathI, kAraNa ke 'AtmA na rUpavAn' vagere vAkya lokabAdhitArthanuM bodhaka che ja nahIM. (ane tethI e vyavahAru hovAmAM koI bAdhaka nathI.) pUrvapakSa - AtmAne goro jaNAvanAra 'ahaM gaura:' vagere rUpa je lokasiddha pramANa, tenAthI 'AtmA rUpAbhAvavAna che' A vAta bAdhita che ja, ane AvI bAdhita vAtanuM 'AtmA na rUpavAna'e vAkya bodhaka che e spaSTa ja che. 67 uttarapakSa - Avo pUrvapakSa na karavo, kAraNa ke 'banneM gaura:' vagere lokasiddha pratIti AtmAne goro jaNAvatI nathI, paNa 'rUM' padano je vAcyArtha hoya ene ja goro jaNAve che. kahevAno bhAva Avo che - sAmAnya rIte 'ahaM (huM)' Avo je zabda lokavyavahAramAM Ave che teno vAcyArtha ekaluM zarIra paNa nathI, ke ekalo AtmA paNa nathI. paraMtu zarIrathI saMkaLAyela AtmA ja eno vAcyArtha che, arthAt e zabdathI zarIra sAthe ekameka thayelA AtmAno ullekha thAya che. AmAM kAraNa e che ke 'huM jaDa chuM' AvuM saMvedana kyAreya saMbhavatuM na hovAthI kevaLa zarIra eno vAcyArtha nathI ane huM rUpavAna nathI' AvuM saMvedana paNa sAmAnyathI saMbhavatuM na hovAthI kevaLa AtmA paNa eno vAcyArtha nathI. anyatra kahyuM paNa che ke-vedonI zrutirUpa zAstrathI gamya Atmatattva 'e' 'huM' evI buddhithI jaNAtuM nathI. eTale ja strIone 'huM gorI chuM' 'huM rAgiNI chuM' vagere saMvedana thAya che, paNa 'huM goro chuM' 'huM rAgI chuM' evuM pulliMgatA prayogavALuM Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayaviMzikA-8 uttamapuruSaprayogo bhavati, yathA 'ahaM jAnAmi' ityAdau, paraMtu 'Atma'itipadasamabhivyAhAre kriyApade prathamapuruSaprayogo bhavati, yathA 'AtmA jAnAti' ityAdau, na kadAcidapi 'AtmA nAnAmi' tyeva thipi ziSTaH prayukte / gata va va 'ahaM sudhI' 'ahaM jJAnI' ityAdyAtmadharmollekhisaMvedanavad 'ahaM gaura: ' ' ahaM rogI' ityAdizarIradharmollekhisaMvedanAnyapi mavanceva / zci yathA 'mama zarIra' kRti pratIyate, 'mamAtmA' tyapi yathA pratIyate, 7 tathA 'mamAdaM' kRti draSivRtti pratIyate| tApi sUyati yat 'ahaM' kRti tha: zabda: sa na 'zarIra' zabdasamAnArthako na vA 'Atma'zabdasamAnArthaka iti / 68 tatazca 'ahaM gaura:' ityAdinA 'ahaM'padavAcye'rtha eva gauratvabodhanAd na tena 'AtmA na rUpavAn' ityAdivAkyajanyasyAtmani rUpAbhAvakhyApakasya bodhasya bAdha iti tasya vAkyasya saMvedana thatuM nathI. tathA 'ahaM' zabda vaparAyo hoya tyAre kriyApadamAM uttama puruSanA rUpano upayoga thAya che, jemake bahuM nAnami 'huM jANuM chuM' vageremAM. paNa jyAre 'AtmA' zabda vaparAyo hoya che tyAre kriyApadamAM prathama puruSanA rUpano prayoga thAya che, kemake AtmA jJAnAti 'AtmA jANe che' vageremAM, kyAreya paNa koIpaNa ziSTa puruSa 'AtmA jJAnAmi' 'AtmA jANuM chuM' AtmakartRka Avo prayoga karato nathI. Ama 'adaM' 'huM'zabda zarIrAnuviddha AtmAne jaNAvanAra hovAthI ja 'ahaiM suddhI' 'ahaM jJAnI' 'huM sukhI' 'huM jJAnI' vagere, sukha-jJAnAdirUpa AtmadharmanA ullekhavALA saMvedana ane vAkyaprayoganI jema 'huM goro' 'huM rogI' vagere gauratva-rogAdirUpa zarIradharmanA ullekhavALA saMvedana ane vAkyaprayogo paNa thAya ja che. vaLI, jema 'mAruM zarIra' evI pratIti thAya che, 'mAro AtmA' evI paNa pratIti thAya che, ema 'mAro huM' evI pratIti kyAreya thatI nathI. A paNa e ja sUcana kare che ke 'huM' evo je zabda che te nathI zarIrazabdasamAnArthaka ke nathI AtmazabdasamAnArthaka. tethI 'huM goro chuM' evuM vAkya 'huM' zabdanA vAcyArthamAM (zIrAnuviddha AtmAmAM) gorApaNAno bodha karAve che, paNa kevaLa AtmAmAM nahIM, ane tethI e 'AtmA rUpavAna nathI' evA vAkyathI kevaLa AtmAmAM rUpAbhAvane jaNAvanAra je bodha thAya che tenuM bAdhaka banI zakatuM nathI. Ama, 'AtmA rUpavAn nathI' evuM vAkya lokathI = 'huM goro chuM' vagere rUpa lokapratItithI abAdhita arthanuM bodhaka hovuM nirAbAdha hovAthI e vyavahAranayAnusArI kema na kahevAya ? Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'ahaM na rUpavAn' iti vAkyasya vyavahArAnanurodhitvam lokAbAdhitArthabodhakatvasyAkSatatayA kathaM na vyavahAranayAnurodhitvam ? nanu tathApi 'ahaM na rUpavAn' ityAdikasya tu vyavahAranayAnanurodhitvaM syAdeva, 'ahaM gaura:' ityAdi lokapratItibAdhitArthabodhakatvAditi cet ? kaH kimAha ? asmAkamapi tsyesstttvaat| ayambhAvaH 'ahaM dehabhinna AtmA, ato'haM na rUpavAn' ityAdibhAvanAyAH punaH punarabhyAsAnantarameva kasyacid dehAtmabhedaM saMvedayitukAmasya sAdhakasya 'ahaM na rUpavAn ' ityAdi saMvedanaM samuttiSThati / tatazca yato'tra punaH punarbhAvanAyA AvazyakatvaM, atastasya vyavahAranayAnanurodhitvaM, lokasiddhArthasaMvedanArthaM punaH punarbhAvanAyA anAvazyakatvAt / nanu 'ahaM na rUpavAn' ityatra 'ahaM'zabdena kevalasyAtmana evopasthitiH, na tu zarIrAnuviddhasyAtmanaH, tasya gaurAditayA rUpAbhAvasya bAdhitatvAt / tatazca 'AtmA na rUpavAn' ityasya vyavahArAnurodhitve 'ahaM na, rUpavAn' ityasya kathaM na vyavahArAnurodhitvamiti cet ? zRNu - bhramarasya bhramaratvenopasthitau jhaTiti tatra lokaprasiddhaM kRSNavarNavattvamevopa-tiSThate, upatiSThamAnasyaitasya kRSNavarNavattvasya yAvad jJAnAd viSayatayA na vyavacchedo na - zaMkA - chatAM paNa, 'huM rUpavAna nathI' vagere vAkya vyavahAranayAnusArI nahIM ja bane, kAraNa ke 'huM goro chuM' vagere lokapratItithI bAdhita je 'rUpAbhAvavAn huM chuM' evo artha, tenuM bodhaka che. samAdhAna AmAM kyAM vAMdho che ? amane paNa e mAnya ja che. Azaya e - che ke - 'huM dehabhinna AtmA chuM, mATe huM rUpavAn nathI' AvI bhAvanAne vAraMvA2 bhAvita karyA bAda ja deha ane AtmAnA bhedane saMvedavAne cAhatA koIka sAdhakane 'huM rUpavAn nathI (paNa arUpI chuM)' vagere saMvedana saMvedAya che. eTale A mATe vAraMvAranI bhAvanA je Avazyaka che tethI jaNAya che ke e vyavahAranayAnusArI nathI, kAraNa ke lokasiddha bAbatanA saMvedana mATe pharI pharI bhAvanA jarUrI hotI nathI. (e to sahaja saMvedanavALI hoya che.) 69 - - zaMkA - 'huM rUpavAnlR nathI' AmAM 'huM' zabdathI kevaLa AtmAnI upasthiti thAya che, nahIM ke zarIrAnuviddha AtmAnI, kAraNa ke zarIrAnuviddha AtmA to goro vagere hovAthI tyAM rUpAbhAva hovo bAdhita che. eTale kevaLa AtmAno ja ullekha karI emAM rUpAbhAvane jaNAvanAra 'AtmA rUpavAnlR nathI' evuM vAkya jo vyavahAranayAnusArI che, to 'huM rUpavAna nathI' evuM vAkya paNa zA mATe vyavahAranayAnusArI na kahevAya ? e paNa kevaLa AtmAmAM rUpAbhAvanuM bodhaka ja che ne ! Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 nayaviMzikA-8 tAvattatra paJcavarNavattvasya pravezaH / tadvyavaccheda-pravezArthaM ca bhramarasya bAdaraskandhatvenopasthitirapekSitA / sA copasthitirAgamajJasyApi tadviSayakAgamavacanAnusandhAnenaiva yato bhavati, ataH 'paJcavarNo bhramaraH' iti bodhasyAgamAnusAritvameva, na tu lokavyavahArAnusAritvam / evamevAtmano'haMtvenopasthitau jhaTiti tatra lokaprasiddha gauratvamevopatiSThate, ahaMtvenopasthite: zarIrAnuviddhatvaviziSTAtmatvenopasthitirUpatvAt / tatra rUpAbhAvasyopasthityarthamupatiSThamAnasyaitasya gauratvasya jJAnAd vyavaccheda AvazyakaH / tadvyavacchedArthaM ca 'ahaM 'padavAcyatAvacchedakAt zarIrAnuviddhatvasya vyavaccheda AvazyakaH / tadvyavacchedArthaM ca 'ahaM dehabhinna AtmA' ityAdibhAvanA'pekSitA / sA ca bhAvanA dehAtmabhedakhyApakAgamavacanAnusandhAnenaiva yato bhavati, ataH 'ahaM na rUpavAn' iti bodhasyAgamAnusAritvameva, na tu lokavyavahArAnusAritvam, parantu 'Atma'padAdAtmana upasthitiryataH kevalAtmatvenaiva bhavati, na tu zarIrAnuviddhatvaviziSTAtmatveneti zarIrAnuviddhatvasyApraviSTatvAdeva tad vyavacchedArthamapekSitAyAH 'ahaM dehabhinna samAdhAna - sAMbhaLo, bhamaro jyAre bhamarArUpe upasthita thAya che tyAre tarata ja emAM lokaprasiddha kALApaNuM ja upasthita thaI jAya che. upasthita thatI A kALAza jyAM sudhI jJAnamAMthI dUra khasatI nathI (= jJAnanA viSayamAMthI bAda thatI nathI = jJAnanA viSayarUpe maTI jatI nathI) tyAM sudhI jJAnamAM pAMca varNano praveza thaI zakato nathI (= pAMcavarNavALApaNuM jJAnano viSaya banI zakatuM nathI). jJAnamAMthI viSayarUpe kALAzanI bAdabAkI thAya ane pAMcavarNano praveza thAya e mATe bhamarAnI bAdaraskaMdha tarIke upasthiti apekSita hoya che. AvI upasthiti AgamanA jANakArane paNa, e aMgenA AgamavacananA anusaMdhAnathI ja thAya che, mATe "paMcavarNo bhramara: evuM vacana ane bodha AgamAnusArI ja che, nahIM ke lokavyavahArAnusArI. e ja rIte AtmAnI ahaM-huM rUpe upasthiti thavAmAM tarata ja emAM lokaprasiddha gauravagerepaNuM upasthita thaI jAya che, kAraNa ke ahaM tarIkenI upasthiti e zarIranuviddhatvaviziSTaAtmAnI upasthitirUpa che. emAM jo rUpAbhAvanI upasthiti karavI hoya to upasthita thatA A gaurapaNAnI jJAnamAMthI bAdabAkI thavI joIe. e bAdabAkI thavA mATe "ahaMpadanI vAcyatAnA avacchedakamAMthI zarIranuviddhatva evuM vizeSaNa khasI javuM joIe. e khasI jAya e mATe "huM dehabhinna AtmA chuM' vagere bhAvanA apekSita che. A bhAvanA zarIra ane AtmAnA bhedane jaNAvanAra AgamavacananA anusaMdhAnathI ja zakya bane che. tethI huM rUpavAnuM nathI" evuM vAkya tathA bodha AgamAnusArI ja che, nahIM ke lokavyavahArAnusArI. (A "aha" Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 71 RjusUtranayavaktavyatA AtmA' ityAdibhAvanAyA anapekSaNAdAgamAnusandhAnamapyanAvazyakameva / tasmAd 'AtmA na rUpavAn' iti bodhasya vyavahArAnurodhitvameva / itthaJca lokavyavahAraM yo'nusarati, yazca vastu vizeSarUpaM jAnAti, yazcopacArabahula: so'dhyavasAyo vyavahAranaya iti sthitam // 8 // tadevaM nirUpito vyavahAranayaH, atha kramaprAptaM RjusUtraM nirUpayitukAma Aha svakIyaM vartamAnaM cAbhyupagacchati yo nayaH / RjusUtra iti khyAto'kuTilaM sUtraNAtsa hi // 9 // atra cakAra evakArArthaH / tatazcaivamanvayo jJeyaH - yo nayaH svakIyaM vartamAnameva (vastu) abhyupagacchati sa hyakuTilaM sUtraNAd RjusUtra iti khyAtaH / atra 'paccuppaNNagAhI ujjusuo NayavihI muNeyavvo' tti AvazyakaniyuktivacanaM, 'satAM sAmpratAnAmarthAnAmabhidhAnaparijJAnamRjusUtraH' iti tattvArthabhASyavacanaM jJeyam / ubhayatra padathI thanArI AtmAnI upasthiti aMge kahyuM.) paraMtu "AtmA' padathI ja jyAre AtmAnI upasthiti thAya che, tyAre e kevaLa AtmArUpe ja thAya che. nahIM ke zarIrAnuviddha AtmArUpe. eTale zarIranuviddhatva emAM praviSTa ja na hovAthI ene khaseDavA mATe huM dehabhinna AtmA chuM' vagere bhAvanA apekSita rahetI nathI. ne tethI evuM jaNAvanAra AgamavacananuM anusaMdhAna paNa jarUrI na rahevAthI "AtmA rUpavAnuM nathI" evuM vAkya ane evo bodha vyavahArAnusArI ja che. Ama, je lokavyavahArane anusare che, je vastune vizeSarUpe jue che ane je upacArabahula che te adhyavasAya vyavahAranaya che, e vAta nizcita thaI. 8. Ama vyavahAranayanuM nirUpaNa karyuM. have krama prApta RjusUtranuM nirUpaNa karavAnI icchAthI kahe gAthArtha - je naya svakIya ane vartamAna vastune ja mAne che te Rju = akuTila (saraLa) sUtraNa karato hovAthI RjusUtra nAme prasiddha thayela che. gAthAmAM "cakAra 'ja kAranA arthamAM che. tethI upara mujabano gAthArtha maLe che. A RjusUtranaya aMge, pratyutpanna (= vartamAna) grAhI nathavidhi e RjusUtra jANavo" AvuM AvazyakaniyuktinuM vacana che. vidyamAna padArthone jaNAvanAra vAkya tathA jJAna e RjusUtranaya che' AvuM tattvArthabhASyanuM vacana che. banne sthaLe "svakIya Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 nayaviMzikA-9 svakIyatvamupalakSaNAd jJeyam / asya hyayamabhiprAyaH, yadatItaM tannAsti, vinaSTatvAt, yadanAgataM tadapi nAsti, anutpannatvAt / tathA yatparakIyaM tadapi nAsti, svakAryAsAdhakatvAt, parakIyadhanavad / yadvA atItaM-anAgataM-parakIyaM ca vastu nAsti, arthakriyAkAritvAbhAvAt, khapuSpavat / tatazca parakIyaM maGgalAdikaM yato'sya matenAvastu, ataH sa ekameva maGgalAdikamicchati, taduktamanuyogadvArasUtre- puhuttaM necchaitti / tathA nijaM vartamAnaM ca vastu liGga-vacanabhinnamapi pratipadyate / tatraikamapi triliGgaM yathA taTa:-taTI-taTamityAdi / tathaikamapyakevacana-bahuvacanAbhyAM, yathA gururguravaH, Apo jalaM, dArAH kltrmityaadi| tathA nAma-sthApanA-dravya-bhAvarUpAMzcaturo'pi nikSepAnasau manyate / kiJcAsya matena niSpannasvarUpo'rthakriyAhetuH prasthakaH, tatparicchinnaM dhAnyamapi prasthakaH, e upalakSaNathI jANI levuM. A RjusUtranayano Avo abhiprAya che - je vastu atIta che, te nathI ja, kAraNa ke vinaSTa che. je anAgata che, te paNa nathI ja, kAraNa ke anutpanna che. je parakIya che, te paNa nathI ja, kAraNa ke svakAryanI asAdhaka che, jemake parakIya dhana. (paradhana paththara mAnIe... vagere vacanomAM RjusUtranayanI chAMTa che.) athavA, atIta-anAgata ke parakIya vastu nathI, kAraNa ke arthakriyAkArI nathI, jemake khapuSpa. eTale A nayanA mate parakIya maMgaLa vagere avastu che, mAtra eka svakIya maMgaLa ja maMgaLa che. tethI e eka ja maMgaLa vagerene vastu tarIke svIkAre che. anuyogakArasUtramAM kahyuM ja che - (RjusUtranaya) pRthakatva = bahutvane svIkArato nathI." tathA RjusUtranaya svakIya-vartamAna vastune liMga-vacanabhinna hoya to paNa svIkAre che. arthAt liMga-vacanabhede vastubheda mAnato nathI. eTale eka ja vastune traNe liMgathI AliMgita paNa mAne che. jemake taTa, taTI, ta8. ema eka ja vastune ekavacanAnta padathI vAcya paNa mAne che ane bahuvacanAnta padathI vAcya paNa mAne che, jemake guru gurava:, mApo nanaM, tArI: -... tathA nAma, sthApanA, dravya ane bhAva e cAre nikSepAone RjusUtranaya svIkAre che. tathA, enA mate je saMpUrNa rIte taiyAra thaI gayelo hoya ane tethI arthakriyAmAM kAraNabhUta che evo prasthaka e prasthaka che, tema prakathI mapAyela prakapramANa dhAnya e paNa "prasthaka' che. kahevAno bhAva e che ke - prasthaka mApa na hoya athavA jene mApavAnuM che te meya dhAnya na hoya to "A prasthaka pramANa che" evo nizcaya asaMbhavita Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 RjusUtrasaMmataH prasthakaH tatazcobhayaM 'prasthaka'zabdavAcyam / ayambhAvaH - mAnameyayorekatarAbhAve tatparicchedasyAsambhava eva, ato dvayorapi prasthakatvaM mantavyam / kiJca saGgrahanayamate meyArUDhaM mAnaM prasthakatvena yaduktaM tatra vastuto meyArUDhaM mAnaM prasthakaH, yadvA mAnArUDhaM meyaM prasthaka ityatra vinigamakAbhAvAdubhayatraiva prasthakatvaM jJeyam / tatazca puSpadantAdizabdavat 'prasthaka'zabdasya nAnArthakatvaM jJeyamiti / nanu kathaM tarhi 'prasthakena dhAnyaM mIyate' iti prayogaH? ekatrobhayavAcakapadenaikasyAnupasthApanAditi cet ? satyaM, vyavahAranayenaivAyaM prayogaH, na tu RjusUtranayenApi, na hi sarve'pi vacanaprayogAH sarvaireva nayairupapAdanIyA iti niyamo'sti, pradezadRSTAnte 'paJcAnAmeva pradezaH' itivAkyasya saGgraheNaivopapattirgrantheSu darzitA, na tu vyavahAranayAdinApIti / tathA'sya mate, yeSvAkAzapradezeSu devadatto'vagADhasteSveva tasya vaasH| teSvapi vivakSitavartamAnakAla eva tadvasatiH, na samayAntare'pi, calopakaraNatayA'nyAnyakSetrAvagAhanAt / saMstArake ja rahe che. eTale A nizcaya mATe jema mAparUpa kASTha ghaTita prasthaka e hetuM hovAthI prasthaka' che, ema dhAnya paNa hetu hovAthI prasthaka' che. paNa saMgrahanayamate meyArUDhamAnane je prasthaka tarIke kahela che temAM vastutaH meyArUDha mAna e prasthaka che ? ke mAnArUDha meya e prasthaka che ? Ano nizcaya karAvanAra koI vinigamaka (nizcaya karAvI Ape evI yukti) na hovAthI mAna ane maya bannene svataMtra prasthakarUpe mAnavA joIe. eTale "prasthaka' zabdane "puSpadaMta' vagere zabdonI jema nAnArthaka mAnavo joIe. zaMkA - to pachI "prasthakathI dhAnya mapAya che' Avo prayoga zI rIte thaze ? kAraNa ke tRtIyAnta prasthaka padathI ahIM "mAna' upasthita thAya che, paNa "meya' upasthita thatuM nathI. "puSpadaMta' zabda to evo che ke enAthI hamezA sUrya ane candra banne upasthita thAya ja. bemAMthI eka upasthita na thAya evuM na bane. samAdhAna - tamArI vAta barAbara che. Avo vacanaprayoga vyavahAranaye ja thAya che, nahIM ke RjusUtranaye paNa. badhA ja vacanaprayogonI badhA ja naye saMgati karavI evo niyama kAMI che nahIM. eTale ja pradezadaSTAntamAM "pAMcano ja pradeza" evA vAkyanI saMgrahanaye ja saMgati darzAvI che, nahIM ke vyavahAranaye paNa. tathA, A RjusUtranayanA mate, devadatta je AkAzapradezone avagAhIne rahyo hoya emAM ja eno vAsa hoya che. e AkAzapradezomAM paNa vivakSita vartamAnakALe ja enI vasati e mAne che, nahIM ke anya samaye paNa. kAraNa ke calopakaraNa hovAthI (= Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 nayaviMzikA-9 tadvasatyabhyupagame tu gRhakoNAdAvapi tadupagamaprasaGgaH, saMstArakAvacchinnavyomapradezeSu saMstAraka evAvagADho na tu devadatto'pIti na teSvapi tadvasatibhaNanamupapadyate / saMstArakagRhakoNAdau devadattavasativyavahArastu pratyAsattidoSobhrAntimUlaka evetyetadabhiprAyaH / nanu 'Rju-akuTilaM sUtraNAd RjusUtraH' iti vyutpattau sUtraNe'kuTilatvaM kim ? zRNu-'kUTasya rUpyakasya rUpyatvena vyavahAre na RjutA, api tu vakratA' iti yatsarvairaGgIkriyate tatra kiM kAraNamiti prazne idamevottaraM dAtavyaM bhavati yat kUTaM rUpyakaM kAryasAdhakaM na bhavati, yattu paramArthato rUpyakaM tattu kAryasAdhakaM bhavatyeva / tathA ceyaM vyAptiH paryavasyatikAryAsAdhakasya kAryasAdhakatvena vyavahAre vakratA, na tu RjutA / atItasya, anAgatasya parakIyasya vA vastunaH svakAryAsAdhakatvaM tu spaSTameva / tathApi tasya tattadvastutvena vyavahAre vakrataitadvyAptisiddhA / tatazca tasyA vakratAyAH parihAreNa svakAryasAdhakasya svakIyasya vartamAnasya vastuna eva tattadvastutvena yo vyavahArastasminnakuTilatvaM sugamameva // 9 // Atmapradezo satata spaMdanazIla hovAthI) tyAre anya-anya kSetra avagAhIne e rahe che. devadattanI vasati jo saMthArAmAM mAnavAmAM Ave to pachI gharanA khUNAmAM paNa te mAnavI paDe. kAraNa ke, avagAhana ApanAra AkAzathI bhinna to saMthArAnI jema e khUNo paNa che ja. vaLI, saMthArAnI avagAhanAbhUta je AkAzapradezo che emAM to saMthAro ja rahyo che, nahIM ke devadatta paNa. eTale saMthArAnA AkAzapradezo, enI pratyAtti hovAthI thayelI bhramaNAnA kAraNe ja devadattanI vasati tarIke kahevAya che. Avo RjusUtranayano abhiprAya che. "Rju = akuTila sUtraNa kare te RjusUtra' AvI vyutpattimAM akuTila sUtraNa e zuM che ?" AvA praznano javAba - khoTA rUpiyAno rUpiyA tarIke vyavahAra karavAmAM RjutA nathI paNa vakratA che, A to badhAne mAnya che. paNa emAM kAraNa zuM ? e vicAratAM jaNAya che ke khoTo rUpiyo kAryasAdhaka hoto nathI, sAco rUpiyo ja kAryasAdhaka hoya che. eTale AvI vyApti maLe che ke kAryaasAdhakano kAryasAdhaka tarIke vyavahAra karavAmAM vakratA = kuTilatA che, RjutA nathI. atIta, anAgata ane parakIyavastu kAryasAdhaka hotI nathI e vAta spaSTa che. chatAM eno te te vasturUpe (= te te arthakriyAkArI vasturUpe) vyavahAra karavo e vakratA che, evuM A vyAptithI siddha thAya che. eTale, AvI vakratAno parihAra karIne svakAryasAdhaka svakIya vartamAnavastuno ja te te vasturUpe vyavahAra karavAmAM akuTilatA spaSTa che ja. A ja akuTila sUtraNa che. hA Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdanayanirUpaNam atha RjusUtrAnantaraM zabdanayaM lakSayatikAlakArakaliGgAderbhedo'rthabhedakRnmataH / vizeSitataraH pUrvAd yannayena sa zabdakaH // 10 // kAlakArakaliGgAderbhedo yannayenArthabhedakRnmataH sa pUrvAd zabdaka:- zabdanaya ityatrAnvayo jJeyaH / zapanamAhvAnaM, tatazca zapyate = AhUyate vastvaneneti zabdaH / zabdameva pradhAnaM yo manyate, na tvarthaM, sa zabdapradhAno nayaH zabdanayaH / so'pi RjusUtravat svakIyaM vartamAnameva vastu svIkaroti / tathApi tadvastu RjusUtraviSayAd vizeSitataraM manyate / vizeSitataratvaM ca kAlAderbhedAdarthabhedataH / ayambhAvaH babhUva sumeruH bhavati sumeruH bhaviSyati sumerurityatrAtItasumerorvartamAnasumerurbhinna eva, tasmAccAnAgataH sumerurbhinna evetyevaM kAlabhedAdvastubhedaM manyate zabdanayaH / tatra dravyarUpatayA yo'bhedastaM sa upekSate, anyathA durnayatvaprasakteriti / kAlabhede'pyarthasya yadyabhedastadA rAvaNazaGkhacakravartinorapyatItAnAgatayorekatvApatteH / 'AsIdrAvaNo 75 have RjusUtra bAda zabdanayane jaNAve che gAthArtha je naya kALa-kAraka-liMgAdinA bhedane arthabheda karanAra mAne che te pUrvanA RjusUtranayathI vizeSitatara evo zabdanaya che. gAthAno anvayArtha saraLa che. - RjusUtrAd vizeSitatara: 'zabda' zabdamAM zap dhAtu che. zAtu AhvAna arthamAM vaparAya che. tethI, 'jenAthI vastunuM AhvAna = kathana thAya te zabda' AvI vyutpatti maLe che. AvA zabdane ja je mukhya kare che, nahIM ke arthane, te naya e zabdanaya. e paNa RjusUtranayanI jema svakIya vartamAna vastune ja svIkAre che. chatAM te vastune RjusUtre mAnelI vastu karatAM kaMIka vizeSa rIte mAne che. A vizeSitataratva kALAdinA bhede vastubheda mAnavAthI Ave che. kahevAno bhAva A che - sumeru hato, sumeru che, sumeru haze... AmAM atIta sumeru karatAM vartamAna sumeru judo che, vartamAna sumeru karatAM bhAvI sumeru judo che. Ama kALabhede vastubheda mAne che zabdanaya. A traNemAM dravyarUpe je abheda che tenI e upekSA kare che (paNa, khaMDana karato nathI), kAraNa ke nahIMtara e durnaya banI jAya. kALabheda hovA chatAM jo vastuno abheda hoya to atIta rAvaNa ane anAgata zaMkhacakravartI e banne eka banI javAnI Apatti Ave. Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 nayaviMzikA-10 rAjA, zaGkhacakravartI bhaviSyati' ityatra zabdayorbhinnaviSayatvAnnaikArthateti cet ? tarhi babhUva-bhavati sumerurityatrApyekArthatA mA bhUd, bhinnaviSayatvAdeva / nanu rAvaNazaGkhacakravartinostu bhinnArthakazabdavAcyArtharUpatvAd bhedaH spaSTa eva, sumerostu na tatheti cet ? tatrApi bhinnArthakAkhyAtasamabhivyahAradarzanAd bhedaH spaSTa eveti / evaM 'vizvadRzvA'sya putro janitA' ityapi kAlabhedenArthabhede zabdanayasyodAharaNaM jJeyam / atra vizvaM dRSTavAniti vizvadRzvetyevaM vizvadRzvetyanena tanayasyAtItakAlatA khyApyate, janitetyanena tu bhaviSyatkAlateti suvyaktaH kAlabhedAdasya bhedaH / tathA kArakabhedAdarthabhedaM manyate zabdanayaH / yathA, ghaTaH karoti kriyate ityatra / atra kArakayoH kartRkarmaNo:dAd ghaTasya bhedaM zabdanayaH svIkurute / karotItyanena hi ghaTasya jalAharaNAdyarthakriyAM prati kartRtvaM dyotyate / kriyata ityanena tu karaNakriyAM prati karmatvam / na ca yaH kartA sa karma bhavati, atiprasakteH / tasmAt kartRsvabhAvAt kumbhAt karmasvabhAvaH kumbho bhinna eva / 'sa eva karoti kiJcit, sa eva ca kriyate kenacit' iti pratIterye zaMkA - "rAvaNa rAjA hato, zaMkhacakravartI thaze AvA sthaLe zabdo bhinna viSayavALA hovAthI banne eka banI javAnI Apatti nathI. samAdhAna - to pachI vamUva ane mavati A zabdo bhinna viSayane jaNAvanAra hovAthI banne eka nahIM ja banI jAya. zaMkA - rAvaNa ane zaMkhacakravartI to bhinna-bhinna arthavALA zabdothI vAcya artha rUpa hovAthI e be vacceno bheda spaSTa ja che, sumeru mATe evuM nathI. samAdhAna - nA, tyAM paNa bhinna bhinna arthavALA AkhyAtano ullekha thayo hovAthI bheda spaSTa che ja. vizvane joI cUkelo Ano putra thaze' A vacanamAM paNa kALabhede arthabheda e zabdanayanuM udAharaNa jANavuM. jeNe vizvane joI lIdheluM che te vizvadezvA... mATe e atItaartha che. jyAre janitA e putrane bhAvIartha tarIke jaNAve che. tethI kALabhede e banneno bheda hovo spaSTa ja che. tathA zabdanaya kArakabhede arthabheda mAne che. jemake "ghaDo kare che' ane 'ghaDo karAya che' A bannemAM vastu (= ghaDo) judI che. kAraNa ke kartAkAraka ane karmakArakano bheda che. AmAM 'kare che' A zabdo dvArA ghaDo jaLAharaNAdi arthakriyA pratye kartA che e jaNAya che jyAre karAya che" A zabdo dvArA "ghaDo karavAnI kriyAnuM karma che' e jaNAya che. je "kartA hoya te karma hotuM nathI, kAraNa ke tevuM hovAmAM atiprasaMga thAya che. Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraka bhedAdarthabhedaH 77 kartRkarmaNorbhede'pyabhinnameva kumbhalakSaNamarthamatrAdriyante na te nItinipuNAH, 'devadattaH kaTaM karoti' ityatrApi kartRkarmaNordevadattakaTayorabhedaprasaGgAditi / na cAtra devadatta - kaTalakSaNaprakRtipadabhedAdevArthabheda: spaSTa eveti vAcyaM, anyatrApi kartR- karmalakSaNakArakabhedAdarthabhedasya spaSTatvAt, anyathA 'ghaTaH kriyate' ityasya sthAne 'ghaTaM kriyate' ityasyApi yadvA 'ghaTaM roti' nRtyasya sthAne 'ghaTa: roti' rUtyasthApi sAdhutvaprasanAt / tathA liGgabhedAt 'puSyastArakA' ityatra puMstrIliGgayorbhedAdarthabhedamabhipraiti zabdanayaH / ye tvatra liGgabhede'pi nakSatralakSaNamekamevArthamabhimanyante na te tattvavedinaH, 'paTaH kuTi : ' ityatrApi paTakuTyorekatvaprasaGgAt, talliGgabhedAvizeSAditi / 'paTakuTyoH prakRtipadabhedAdevArtha tethI kartAsvabhAvavALA ghaDAthI karmasvabhAvavALo ghaDo judo ja che. 'te pote ja kaMIka kare che ane te pote ja koIkanA dvArA karAya che' AvI pratItinA kAraNe kartA-karmakArakano bheda hovA chatAM jeo ghaDAne eka ja mAne che teo nItikuzaLa nathI. kAraNa ke ema to 'devadatta sAdaDI kare che' AvA vAkyamAM paNa kartA-karmabhUta devadatta ane sAdaDIno abheda thaI javArUpa atiprasaMga Avaze. zaMkA - emAM to devadatta ane kaTa evA be je prakRtipada che e ja judA hovAthI enA vAcya arthano bheda spaSTa ja che. samAdhAna - jema prakRtipadanA bhede arthabheda hoya che, ema pratyayapadanA bhede paNa arthabheda hoya ja che. eTale kartA-karmarUpa kArakabhede arthabheda thAya ja. jo pratyayabheda hovA chatAM arthabheda mAnavAno na hoya to (arthAt pratyaya badalAyA chatAM artha badalAto na hoya to ghaTa: yite nA sthAne kaTa RiSa no prayoga ke ghaTa roti nA sthAne ghaTa: roti no prayoga paNa sAdhuprayoga banI jAya, kAraNa ke vibhakti prathamA ho yA dvitIyA... artha eka ja rahevAno che. tathA liMgabhede zabdanaya je arthabheda mAne che emAM puSastArA vagere udAharaNa che. AmAM puSyaH e pulliMgazabda che, tArA e strIliMga zabda che. mATe e banneno artha eka na hoI zake. ahIM liMgabheda hovA chatAM nakSatrarUpa eka ja artha jeo mAne che teo tattvanA jANakAra nathI, kAraNa ke to pachI to paTa: ane Ti e banneno artha paNa eka ja mAnavo paDe, kAraNa ke liMgabheda to samAna rIte che ja. ahIM to paTa ane Ti e prakRtipado bhinna hovAthI ja arthabheda che" evI zaMkA AgaLanI Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78. nayaviMzikA-10 meH' vize pUrvavava nirasanIyA | vimevottarannAIpa | tathA taTa: taTI, taraM... ityAdayo'pyatra dRSTAntA anusandheyAH / tathA saMkhyAbhedAd 'Apo'mbha' ityatra bahutvaikatvasaMkhyayorbhedAdarthabhedaM zabdanayaH pratijAnIte / ye punarihaivaM vadanti yad 'atra saMkhyAbhede'pyeka eva jalAkhyo'rthaH, saMkhyAbhedasyAbhedakatvAd, jema nirmULa karavI. A ja rIte AgaLa saMkhyAbheda vageremAM paNa jANavuM. tathA taTa:, tarI, ta8 vagere dRSTAnto paNa ahIM. jANavA. zabdanaya, RjusUtranayanI apekSAe zuddhatara vastune potAnA vyavahAranA viSaya tarIke mAne che. ahIM "zuddhatara" eTale - RjusUtranayanI dRSTi kSaNabheda sudhI ja sImita che, jyAre zabdanaya liMgabheda vagere paNa jue che. jema gujarAtI bhASAmAM charo ane charI... A banne sAmAnyathI cheda karavAnA sAdhana che. to paNa liMgabheda to che, kaMIka arthabheda paNa che ja. e ja rIte saMskRta bhASAmAM nadIkinArAne jaNAvavA mATe sAmAnyathI 'taTa' evA puliMga ane napuMsakaliMga zabdano prayoga thAya che, tathA 'tarI' evA strIliMga zabdano prayoga thAya che. zabdanaya AvA prayogasthaLe liMgabhede arthabheda mAne che... paNa RjusUtranI dRSTi tyAM sudhI pahoMcI zakatI nathI. zabdanaya kahe che ke "tarI' eTale nAnI nadIno komaLa kinAro... taTaH eTale moTI nadIno retALa kinAro... tAM eTale khAbaDa-khubaDa patharALa kinAro.. Avo kaMIka dharmabheda najaramAM hoya to ja bhinnaliMgaka zabdono prayoga thAya che. vaLI bIjI rIte kahIe to traNe liMga paraspara viruddha che. eTale viruddhadharmAdhyAsa spaSTa che ja. eTale jema vartamAnatva atItatva vagere viruddhadharmAdhyAsa hovAthI vastubheda che tema liMgabhede paNa viruddhadharmAdhyAsa che ja, pachI vastubheda zA mATe nahIM ? viruddhadharmAdhyAsa e ja to... bhedanuM lakSaNa che. eTale viruddhadharmAdhyAsa hovA chatAM jo abheda mAnavAno hoya to viruddha dharmAdhyAsane choDIne, bhedanuM bIjuM to koI ja lakSaNa na hovAthI arthAt ene choDIne, vastuomAM bheda karanAra anya to koI bhedaka tattva na hovAthI, jagatamAM koI vastu koInAthI judI raheze ja nahIM, tethI bhedanuM astitva ja na rahevAthI vizvamAMthI bhedakathAno ja lopa thaI jaze. - tathA "prApoDAma:' ahIM vacanabhede vastubheda che. mApa: bahuvacanAnta che. mama: ekavacanAnta che. tethI bahutva-ekatva saMkhyAno bheda hovAthI vastubheda che ema zabdanaya kahe che. "gura-rava: ahIMnI jema saMkhyAbheda e vastuno bhedaka na hovAthI mApa: Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vacanapuruSAdibhedAdartha bhedaH yathA "gururava' rUtyatra' ti, ne te nyAvizArA:, "paTa: tantava' tyatrAAtvapro , saMkhyAbhedAvizeSAditi / tatazca 'gururgurava'ityatrApi vacanabhedAdarthabhedo mantavya eva / __ tathA puruSabhedAt 'tvaM yAsyasi' 'bhavAn yAsyati' ityatra tvad-bhavadAkhyayoH madhyamaprathamapuruSayo:dAdarthasya bhedaH zabdanayaH svIkurute / ye tvatra puruSabhede'pi padArthamabhinnameva bruvate na te parIkSakAH 'ahaM pacAmi, tvaM pacasi' ityatrApi puruSabhede'pyekArthatvaprasaGgAditi / evamupasargabhedAdarthabhede zabdanayasyodAharaNaM 'saMtiSThate-avatiSThate' iti / atra hyupasargabhedAdarthabhedaM zabdanayo'GgIkurute, 'viharati-Aharati' ityAdAviva ye tUpasargabhede'pyabhinnamevArthamAdRtAH, upasargasya dhAtvarthamAtradyotakatvAd, iti na te vicArakAH, "tiSThati, pratiSThata' : mAM paNa saMkhyAbheda hovA chatAM vastu "jaLa' eka ja che" AvuM kahenArAo nyAyavizArada nathI, kAraNa ke AvuM mAnavAmAM to 2:-tatva: mAM paNa abheda thaI jaze, kAraNa ke saMkhyAbheda samAna che. jaLano eka paramANu ke je ekatvasaMkhyAthI AkrAnta che, te bahu-saMkhyAthI AkrAnta thaI zakato nathI. tethI ene jaNAvavA mATe mApa: evo, bahutvane jaNAvanAra bahuvacanAtta prayoga ucita nathI, paNa ekatvasaMkhyAne jaNAvanAra ekavacanAnta prayoga ja ucita che. eTale, gururavA ahIM paNa vacanabheda hovAthI arthabheda mAnavo ja joIe. ema, zabdanaya puruSabhede arthabheda je mAne che emAM udAharaNa che 'vaM yAsi', 'mavAn yAti' prayogo. saMskRta bhASAmAM "tuM" ne jaNAvavA mATe tuM ane mavAnuM ema banne zabdo vaparAya che. emAM "tva' zabda bIjo (madhyama) puruSa manAya che ne mavAna zabda trIjo (prathama) puruSa manAya che. tethI puruSabheda che. mATe bannenA vAcyArtha judAjudA che ema zabdanaya svIkAre che. jeo ahIM puruSabheda hovA chatAM padArthano bheda mAnatA nathI teo parIkSaka nathI... nahIMtara "huM pakAvuM chuM' 'tuM pakAve che A bannemAM paNa puruSabheda hovA chatAM huM ane tuM no vAcyArtha eka banI jaze. ema, dhAtune lAgatA upasarganA bhede paNa zabdanaya je arthabheda kahe che temAM niko-avaMtikate udAharaNa che. viharati = viharavuM.... bahati = kahevuM. jema AmAM upasargabhede arthabheda che ema sarvatra upasargabhede arthabheda mAnavo joIe. upasarga to dhAtvarthanuM mAtra ghotana = spaSTatA kare che, arthabheda karanAra nathI evuM kahIne jeo chate upasargabhede arthabheda mAnatA nathI, teo vicAraka nathI, nahIMtara tiSThati (= Ubho Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayaviMzikA - 10 ityatrApi sthitigatikriyayorabhedaprasaGgAt / tataH kAlAdibhedAdarthabhedaH zabdAnAmiti zabdanayaH prakAzayatIti / 80 itthaJca kAla-kAraka-liGga-vacana-puruSa-upasargabhedAdarthabhedaM zabdanayo manyata iti sthitam / RjusUtrastu naivamarthabhedaM pratijAnIta iti siddhaM RjusUtrAbhimatavastunaH zabdanayAbhi-matavastuno vizeSitataratvam / yadvA 'icchai visesiyataraM paccuppanno nao saddo' // 2184 // tti niryuktidalaM, tatra bhASyaM taM ciya riusuttamayaM paccuppannaM visesiyataraM so / icchai bhAvaghaDaM ciya, jaM na u nAmAdie tinni // 2228 // ' asyArthaH - asau - zabdanayaH tadeva RjusUtrAbhimataM pratyutpannaM vastu vizeSitataramicchati, kuta idaM jJAyate ? yad yasmAt pRthubudhnodarAdyAkArakalitaM mRnmayaM jalAharaNAdikriyAkSamaM prasiddhaghaTarUpaM bhAvaghaTamevecchatyasau, na tu nAma-sthApanA- dravyarUpAMstrIn ghaTAniti, zabdArthapradhAno hyeSa nayaH zabdArthazca prakRte 'ghaTa ceSTAyAM' iti dhAtvarthalakSaNo bhAvaghaTa eva yujyate, na nAmAdiSviti nikSepacatuSTayAbhyupagamaparAdRjusUtrAdvizeSitataraM vastvicchatyasau, bhAvaghaTasyaivAnenopagamAt / nAmAdighaTanirAkaraNe pramANamAha- nAmAdao na kumbhA, takkajjAkaraNao paDAi vva / paccakkhavirohAo, talliMgAbhAvao 2he che), jane pratiSThate (prasthAna = prayANa kare che) A banneno paNa artha eka banI bhaya... kheTale } 'sthiti' bhane 'gati' se janne artha kheDa thardha bhaya Ama zabdanaya kALa-kAraka-liMga-vacana-puruSa ane upasargabhede arthabheda mAne che e nizcita thayuM. RjusUtranaya to A rIte arthabheda mAnato nathI, mATe siddha thayuM ke -RjusUtrane mAnya vastu karatAM zabdanayane mAnya vastu adhika viziSTa hoya che. athavA, icchai visesiyataraM paccuppanno nao saddo // 2184 // bhAvA niryuktivayananA bhASyamAMtaM ciya0 // 2228 // vagere ke dhuMche seno artha: A zabhanaya te 4 vastune=RbhusUtra ne mAnya vastune vizeSitatara mAne che, kAraNa ke pRthubudhnaudara Adi AkAra yukta, mRnmaya, jaLAharaNAdi kriyA karavAmAM samartha prasiddha ghaTarUpa bhAvaghaTane ja e mAne che, nahIM ke nAma-sthApanA ke dravyaghaTa rUpa traNa ghaTane. emAM kAraNa e che ke A zabdArthane mukhya karanAro che. prastutamAM 'gha' dhAtu 'ceSTA' arthamAM hovAthI, jaLAharaNAdirUpa cokkasa ceSTA jemAM che tevA bhAvaghaTamAM ja dhAtvartharUpa zabdArtha ghaTe che. nAmAdi traNa ghaTamAM nahIM, mATe bhAvaghaTa e ja ghaDo che, zeSa traNa nahIM. Ama cAre nikSepa mAnanArA RjusUtranaya karatAM A zabdanaya vizeSitatara vastune mAnanAro che, kAraNa ke mAtra bhAvanikSepane ja mAne Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmaghaTAdInAmaghaTatve kAraNatrikam vAvi 2226 5 nAmasthApanAdravyarUpA: mmA na mavanti, (1) nAharagAvitArikhAtuM, paTAdivat / tathA (2) pratyakSavirodhAt aghaTarUpAste pratyakSeNaiva dRzyanta iti pratyakSavirodhaH / tathA (3) ghaTaliGgAdarzanAcca, jalAharaNAdi ghaTaliGgaM ca teSu na dRzyate, tato'numAnavirodho'pIti kathaM te nAmAdighaTA ghaTavyapadezabhAjo bhaveyuH ? na ca ghaTapadAnnAmAdighaTopasthiteraskhalitAyA darzanAt svArasikaghaTapadaprayogalakSaNo vyapadezasteSu na virudhyata iti vAcyaM, nayenAnena bhAvAtiriktaviSayAMze saGketagrahasyA'pramANatvena gRhItatayA nAmAdiSu tatpadaprayogasyAsvArasikatvAd / lokastu kadAcid 'budha'padenApi mUrkhollekhaM karoti, zrotuzca mUrkhopasthitirbhavatyapi, na caitAvataiva svArasikabudhapadaprayogalakSaNo vyapadezo mUrkhe na viruddha iti vaktuM pAryate / che. nAmAdighaTane zabdanaya je nakAre che temAM kAraNa A rIte Ape che mAo na aa 52226 nAma-sthApanA-dravyarUpa ghaDA e ghaDA nathI, kAraNa ke (1) jaLAharaNAdirUpa ghaTakArya karatA nathI, jemake paTa. (2) pratyakSathI virodha che. kAraNa ke pratyakSathI ja te nAmaghaTAdi aTarUpe dekhAya che ane (3) ghaTanuM jJApaka je jaLAharaNAdi liMga, te nAmaghaTAdimAM jovA maLatuM nathI, tethI anumAnavirodha paNa che. tethI e nAmaghaTa vagere 'ghaDo' zI rIte kahevAya ? zaMkA - 'ghaTa' pada sAMbhaLavAthI nAmAdi ghaTa paNa askhalita rIte upasthita thAya ja che, tethI nAmAdi ghaTa mATe 'ghaTa' padano svArasika prayoga viruddha nathI. samAdhAna - Ama na kahevuM, kAraNa ke A naya bhAvanikSepa sivAyanA viSayomAM (=nAmAdi nikSepAomAM) 'ghaTa' padanA saMketagrahane apramANa mAne che... arthAt gopALadAraka aMge 'Ane 'ghaTa' kahevo' vagere rUpa je saMketanuM jJAna, te pramANabhUta nathI evuM A naya kahe che. mATe nAmaghaTAdi mATe ghaTa'padanA prayogane A naya asvArasika mAne che. [zaMkA paNa loko to ghaTanAmaka gopALadArakane jaNAvavA mATe 'ghaTa'padano svArasika prayoga kare ja che, ne zrotAne paNa enAthI svArasika gopALadArakanI upasthiti thAya ja che ne !] samAdhAna loko to kyAreka 'budha' padathI mUrakha mANasano ullekha kare che ane zrotAne paNa 'mUrakha' nI upasthiti thAya ja che. paNa eTalA mAtrathI 'budha' zabdano mUrkhAne jaNAvavA mATe svArasika prayoga karavo e aviruddha che ema kahI zakAtuM nathI. e ja rIte nAmAdighaTa mATe jANavuM. - - 81 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayaviMzikA-10 nanu zabdanayo'pi bhUta-bhaviSyatkAlInaM vastu naiva manyate, tatazca kAlabhedAdarthabhedasya ko'rthaH ? atItasya sumerorvinaSTatvAdeva vartamAne'bhAva eveti kastatsambandhI vicAra:? iti bhaavH| atrocyate-vartamAne tadabhAve'pi vivakSite'tIte kAle tasya sattvAt tatkAlInAt sumerorvartamAnakAlInaH sumerubhinno vA'bhinno veti kathaM na vicAraH ? tatra ca vicAre 'vinaSTatvenAsatA'tItasumeruNA saha vartamAnatvena sataH sumerorbhedo niHzaGka eva' iti zabdanayAbhiprAyaH / nanu RjusUtro'pi zabdanayavad bhUta-bhaviSyatkAlInaM vastu naiva sviikurute| tatazca tanmate'pi kAlabhedAdarthabhedo mantavya eveti kathaM tamAzritya vizeSitataratvamiti cet ? satyaM, kArakAdyapekSyaiva tad vizeSitataratvaM bodhyam / ata eva 'vatthumavisesao vA jaM bhinnAbhinnaliGgavayaNaMpi / icchai riusuttanao visesiyataraM nayo saddo // 2233 // ' tathA 'to bhAvo cciya vatthu visesiyamabhinnaliMgavayaNaM v| bahupajjAyaM pi mayaM saddatthavaseNa zaMkA - zabdanaya paNa bhUta-bhAvI vastune mAnato nathI ja. jo vastu ja nathI to kALabhede arthabhedano zuM artha ? atIta sumeru vinaSTa ja hovAthI vartamAnamAM eno abhAva ja che, pachI eno vicAra ja zuM ? samAdhAna - vartamAnamAM eno abhAva hovA chatAM vivakSita atItakALamAM to e vastu vidyamAna hatI ja. eTale tatkAlIna sumeruthI vartamAnakAlIna sumeru bhinna che ke abhinna ? e vicAra kema na karI zakAya ? ane e vicAra karIe eTale, "vinaSTa hovAthI asat evA atItasumerunI sAthe, vartamAna hovAnA kAraNe sat evA sumeruno bheda hovo niHzaMka ja che' evo zabdanayano abhiprAya che. zaMkA - RjusUtranaya paNa zabdanayanI jema bhUtakAlIna tathA bhaviSyakAlIna vastune svIkArato nathI ja. eTale enA mate paNa kALabhede vastubheda mAnavAno rahe ja. to A bAbatamAM banne samAna thaI gayA. zabdanayano viSaya vizeSitatara zI rIte thayo? samAdhAna - sAcI vAta, kAraka vagerenI apekSAe ja ene vizeSitatara mAnavAno nahIM ke kALanI apekSAe paNa. eTale ja, vi.A.bhA.nI 2233 mI gAthAmAM A pramANe kahyuM che ke- "RjusUtranA bhinnaliMga-vacanavALI vastu ke abhinnaliMga-vacanavALI vastune avizeSapaNe svIkAre che. zabdanaya ene vizeSapaNe = bhinna svIkAre che, mATe zabdanaya vizeSitatara vastune svIkAre che." tathA "tethI, bhAvanikSepa e ja vastu che te paNa samAna liMga-vacanavALA zabdathI ja vAcya mAne che. Indra-zukra-puraMdara vagere Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAlabhedAdarthabhede zabdasyarjusUtrasamatvam 83 saddassa // 2235 // 'tti / atra liGgavacane sAkSAdukte / tadupalakSaNAt kArakAdereva grahaNaM mahopAdhyAyairanekAntavyavasthAprakaraNe kRtaM, na tu kAlasya / tamapekSya tu samAnatvamevoktam / tathAhi atrAbhinnaliGgavacanamiti yaduktaM tadabhinnakArakAdyupalakSaNaM, kaarkaadibhedenaapynenaarthbhedaabhyupgmaat| tathAhi - yathA RjusUtranayamata eva 'agniSTomayAjI putro'sya janitA' ityayuktaM, atItAnAgatayoH sambandhAbhAvAt, tathA zabdanayamate'nyakArakayuktaM yattadevAnyakArakasambandhaM nAnubhavatIti 'adhikaraNaM ced grAmaH ? adhikaraNAbhidhAnavibhaktivAcya eva, na karmAbhidhAnavibhaktyabhidheyaH' iti 'grAmamadhizete' iti prayogo'nupapannaH, tathA 'puruSabhede'pi naikaM vastu' iti 'ehi manye rathena yAsyasi, na hi yAsyasi, yAtaste pitA' iti ca aneka paryAyavAcI zabdothI vAcya eka vastu paNa zabdanaya svIkAre che, kAraNa ke eka ja indramAM indana-zakana-pUrghAraNa vagere artho ghaTe che."2235|| ahIM liMga ane vacana sAkSAt kahyA che. mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAje anekAntavyavasthA prakaraNamAM enA upalakSaNathI kArakAdinuM ja grahaNa karyuM che, paNa kALanuM nahIM. kALanI apekSAe to samAnatA ja kahI che. te A rIte-ahIM 'abhinnaliMga-vacana' ema je kahyuM che te abhinnakArakAdinA upalakSaNa tarIke jANavuM, kAraNa ke kArakAdibhede paNa A zabdanaya arthabheda mAne che. tathAhi-jema RjusUtranayane kALabhede arthabheda saMmata che ja, ema zabdanayane kArakAdibhede paNa arthabheda mAnya che. eTale vaiyAkaraNIoe 'niSTonayAnI putro'sya nitA' (=jeNe agniSToma yajJa karelo che tevo putra Ane thaze.) Avo je prayoga kahelo che tene RjusUtra paNa ayogya mAne che, ne zabdanaya paNa ayogya mAne che, kAraNa ke atIta-anAgatano saMbaMdha hoto nathI. Azaya e che ke 'agniSTomayAjI' AmAM yadhAtune bhUtakALaarthamAM in pratyaya lAgyo che. jyAre 'janitA'mAM bhaviSyakALasUcaka pratyaya che. paraMtu vAstavamAM atIta-anAgata kALano saMbaMdha thaI zakato nathI. eTale jo e putra bhUtakAlIna che, to bhaviSyakAlIna nathI, jo bhaviSyakAlIna che, to bhUtakAlIna nathI. eka ja putra bhUta-bhaviSya ubhayakAlIna banI zakato nathI. jema, ekakALayukta padArtha anya kALayukta banI zakato nathI, ema zabdanaye to eka kArakayukta padArtha anyakArakayukta paNa banI zakato nathI, eTale gAma jo adhizayananuM adhikaraNa che to e enuM karma na banI zake. Azaya e che ke vyAkaraNakArone 'adhi' upasarga sAthe zI(zIk)dhAtuno prayoga hoya to adhikaraNakArayukta(=adhikaraNabhUta) grAmarUpa vastunA vAcaka grAmazabdane 'grAmamadhizete' e pramANe bIjI vibhakti karavA Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayaviMzikA-10 84 prayogo na yuktaH, api tu 'ehi manyase yathAhaM rathena yAsyAmi' ityevaM prbhaavenaitnnirdessttvym| evamupagrahaNabhede'pi viramatItyAdirna yuktaH, AtmArthatayA hi viramata ityasyaiva mATe grAmanI tyAM karmasaMjJA kahelI che. ': zauthI : mAdhA?" (siddhahemata ra2-20) vizIsthA " (pANinI 1-4-46) ema vyAkaraNanA sUtro jANavA. zabdanaya A vAta svIkArato nathI. 'gAma e adhikaraNa che evuM sUcita karavA mATe adhikaraNavAcaka saptamI vibhakti ja vAparavI joIe. kAraNa ke adhikaraNa ane karmarUpa bhinnabhinna kAraka "gAma" rUpa eka vastumAM samAviSTa thaI zakatA nathI. eTale gAma jo grAmanuM ema dvitIyAkArakasUcita 'karmarUpa hoya to adhikaraNarUpe maLI zake ja nahIM. jo e adhikaNa tarIke abhipreta che, to e adhikaraNavAcaka saptamI vibhajyatta zabdathI ja vAcya hoI zake, nahIM ke karmavAcaka dvitIyAvibhakatyanta zabdathI vAcya. mATe 'grAmamadhizete" Avo prayoga ayogya ja che. ema zabdanaye puruSabhede paNa vastubheda mAnelo che, puruSabheda rahevA para vastu eka na hoya zake. Azaya e che ke pANinIRSie "prahANe kopare caruttama ' (1-4-106) AvuM sUtra pANinIvyAkaraNamAM kahela che. A sUtra ema jaNAve che ke jo manya'no prayoga thayelo hoya to "yAyAmi nA sthAne yATyasi" ema bIjA puruSano pratyaya lagADavo, ane anyane madhyamapuruSanA bIjA puruSanA) sthAne uttama puruSa(= prathama puruSa)no pratyaya lagADavo. vAkya prayoga Avo che - pada mace thena yAsthati, na di yArthI, yAtiste pitA [Avo, tame mAno che ke huM rathathI jaIza', paNa nahIM jaI zako. kAraNa ke ratha laIne tamArA pitA cAlyA gayA che. mATe tame amArI sAthe ja AvI jAo.)] zabdanaya kahe che ke A prayoga barAbara nathI. macaNe "kathAEUR rathana yAmi ' evo prayoga ja joIe. (tuM mAne che ke "huM rathathI jaIza') Ama parabhAvathI nirdeza karavo joIe. arthAt "ma' evA uttama puruSavALo prayoga nahIM, paNa e uttama puruSathI parabhAvano = anya puruSano ja ullekha karavo joIe. tethI "pa nA sthAne anyano prayoga karavo joIe tathA yAsinA sthAne yAmino prayoga karavo joIe. (pANinIe prahAre copAve. ItyAdi jema svatantrasUtra banAvyuM che tema siddhahemazabdAnuzAsanamAM svataMtrasUtra banAvyuM nathI. paNa traNa traNa kumAri (33-17) sUtranI brahavRttimAM eno nirdeza karyo che, e jANavuM.) Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 85 loka-zAstravilopau nayeSvakiJcitkarau prayogasya saGgateH, na caivaM loka-zAstravilopaH sarvatraiva nayamate tadvilopasya samAnatvAditi sammativRttau vyavasthitam / vastuto 'grAmamadhizete' ityAdau grAmottaradvitIyAdipadAdadhikaraNa ema upagrahaNabheda hovA chatAM viramati vagere prayoga yogya nathI, kAraNa ke AtmArthatA hovAthI viramate evo prayoga ja saMgata che. Azaya e che ke ram dhAtu Idita (=AtmanepadI) hovAthI ene AtmAnapadanA pratyaya lAge che. paNa "cAkyuM rama:' (3-3-105) A siddhahema sUtra vi-ma-pari A traNa upasargo sAthe ram dhAtune parasmapadanA pratyayo lagAvavAnuM jaNAve che ne tethI viramati-sAmati-parirati evA prayogo thAya che. zabdanayane A mAnya nathI, kAraNa ke upagrahabheda aMge paNa AtmArthaka viramaNa vagere kriyAne sUcita karavA mATe Atmapadano prayoga ja ucita che. eTale viramata vagere rUpa ja saMgata che. Atmapada ane parasmapadathI vyakta thanAra AtmArthatA ane parArthatA e upagraha kahevAya che. zaMkA - jo A rIte prAne dhazete, ma, yAmi, viramata vagere prayoga karavAmAM Avaze to tene e rIte zabdanayane anusaravAmAM Avaze to) loka ane zAstrano = vyAkaraNa zAstrano vilopa ja thaI jaze. Azaya e che ke - ziSyalokamAM jevo vyavahAra thato hoya che ene anusarIne vyAkaraNazAstra racAyeluM hoya che. eTale e banne to paraspara anusaranArA hoya che, paNa ene anusarIne to grAmaparAte, ma yAsi virati vagere prayoga ja saMgata che. eTale ke pote vagere prayoga karavAmAM lokavyavahAra ane zabdAnuzAsananuM ullaMghana che ja. samAdhAna - hA che ja. paNa emAM koI doSa nathI. kAraNa ke evuM ullaMghana to badhA ja nayamatomAM samAna che. Azaya e che ke lokavyavahArane vyavahAranaya anusare che. eTale emAM lokavyavahAranuM ane ene anusaranAra zAstranuM ullaMghana na hoya evuM maLe. zeSa nayo to A vyavahAranayathI alaga paDanAra hovAthI enuM ullaMghana maLe ja. AmAM kAMI Azcarya nathI ke ajugatuM nathI. nahIMtara to zeSano vyavahAranayathI alaga rahI ja nahIM zake. eTale ja te te ghaDAne judA mAnavAno lokavyavahAra hovA chatAM saMgrahanaya e badhAno abheda mAne che. ema lokavyavahAra ghaTa-paTAdine sthAyI mAnavAno hovA chatAM RjusUtrAdinaya ene kSaNika mAne che. A vAta sammatitarkaprakaraNanI vRttimAM kahelI che. (athavA, grAma adhikaraNa hovA chatAM dvitIyAvibhakti lagADavAmAM koI doSa nathI Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayaviMzikA - 10 tvAdiprakArakapratItyarthamadhikaraNatvAdiviziSTe lakSaNaiva svIkAryA, tannirUDhatvajJApanArthame vizeSAnuzAsanamiti na ko'pi doSa:' (pR. 58) iti / atra yato na kAlasyopalakSaNA grahaNamato na kAlamapekSya vizeSitataratvamiti nizcIyate / taduktaM sammatitarkaprakaraNa (kA 1/3) vRttau - kAlabhedAd vastubheda RjusUtreNAbhyupagata eve 'ti / tatazca kAlamapekSa yadvizeSitataratvaM tadvyavahArAbhimatavastvapekSayaiva neyaM tadanyattu RjusUtrAbhimatavastvapekSayApi / atha 'zabdapradhAno nayaH zabdanayaH' iti bhavatA yaduktaM tatra zabdapradhAnatvaM kim ? zRNu-arthaH zabdamanusarati na tu zabdo'rthamiti mananaM zabdapradhAnatvaM jJeyam / zabdasya 86 enI saMgati karavA pUjya upAdhyAyajI mahArAja kahe che -) vastutaH grAmamadhizete vagere prayogasthaLe grAma zabdane lAgelI dvitIyA vibhaktithI paNa adhikaraNatvanI pratIti thAya e mATe prAmaM zabdanI adhikaraNatvaviziSTagrAmamAM lakSaNA ja svIkArI levI. arthAt e artha lakSaNAthI maLe che, ema samajavuM. zaMkA - gAyAM ghoSa.... vagere lAkSaNika sthaLe 'gaMgA' padano gaMgAtI evo lakSyArtha meLavavA jema koza vageremAM kazuM vizeSa jaNAveluM hotuM nathI, ema prastutamAM paNa jo lakSyArtha ja levAno che, to vyAkaraNamAM vizeSa sUtranI zI jarUra che ? enI vizeSa zakti jaNAvavA mATe ja e sUtra nathI ?) samAdhAna nA, grAmadhizete vagere prayogamAM nirUDhalakSaNA che (= anAdikAlIna lakSaNA che... jyAre jyAre Avo prayoga thayo hoya tyAre tyAre lAkSaNika artha ja levAno hoya) AvuM jaNAvavA mATe vyAkaraNanuM e vizeSasUtra che. mATe AmAM koI doSa nathI. - anekAntavyavasthAprakaraNanA A adhikAramAM upalakSaNathI paNa kALanuM grahaNa nathI, mATe zabdanayamAM kALanI apekSAe vizeSitataratva nathI e jaNAya che. sammatitarkaprakaraNa (1-3) nI vRttimAM jaNAvyuM ja che ke - "kALabhede vastubheda RjusUtranaye (paNa) mAnyo ja che." eTale zabdanayane abhimata vastumAM kALanI apekSAe paNa je vizeSitataratva jaNAvyuM che te vyavahAranayane mAnya vastunI apekSAe ja jANavuM ane e sivAya liMgavacanAdinI apekSAe je vizeSitataratva kahyuM che te RjusUtrane mAnya vastunI apekSAe paNa jANavuM. prazna - zabdapradhAno naya: (= zabdane pradhAna karanAro naya) e zabdanaya' evuM tame je kaheluM temAM zabdapradhAnatva zuM che ? Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAdInAM zabdapradhAnatvaM kim ? 87 pulliGgatvAt 'taTa:' itizabdavAcye'rthe'yaM nayo puMliGgatvameva manyate / parantu 'tI' itizabdavAcye'rthe'yaM nayaH strIliGgatvameva svIkurute / evaJcArthasya zabdAnusAritvamananamevAsya zabdapradhAnatva jJeyam / vajra 'taTa:'-'taTI' paDvAghyArthayormeTa: spaSTa v, minnatikAv RjusUtranayaH kArakAderbhedAdvastubhedaM nAGgIkurute, eSa zabdanayastamaGgIkurute / etadeva zabdanayasya RjusUtrAdvizeSitataratvaM bodhyam / asya mate prasthakAdhikArajJagataH prasthakakartRgato vA prasthakopayoga eva prasthakaH, na tadatiriktaM kASThAdimayaM kimapi vastu prasthakaH, nizcayamAnAtmakaprasthakasya jaDavRttitvAyogAt, bAhyaprasthakasyApyanupalambhakAle'sattvenopayogAnatirekAzrayaNAt / nanu yathA''yuHkAraNatvAd uttara - artha zabdane anusare che, nahIM ke zabda arthane...' AvuM mAnavuM e zabdapradhAnatva che. taTa; evo zabda puliMga hovAthI eno vAcyArtha paNa puMliMga ja che evuM A naya mAne che. paNa taTI evA zabdanA vAcyArthane A naya strIliMga ja mAne che. Ama arthane zabdAnusArI mAnavo e ja enuM zabdapradhAnatva che. eTale, bhinnaliMga hovAthI taTa: nA vAcyArthano taTI nA vAcyArtha karatAM bheda hovo spaSTa ja che. RjusUtranaya kArakAdibhede vastuno bheda mAnato nathI, A zabdanaya mAne che. A ja zabdanayanuM RjusUtranaya karatAM vizeSitataratva che. A zabdanayanA mate prasthakanA adhikAranA jANakArano athavA prasthakanA karanArano prasthakaviSayaka upayoga ja prasthaka che, tenA sivAyanI kASThAdimaya koIpaNa vastu prasthaka nathI, kAraNa ke 'A dhAnya prasthaka pramANa che' AvA nizcayAtmaka prasthaka, koI jaDavasturUpa zI rIte hoya zake ? jyAre AvA nizcayAtmaka upayoga na hoya tyAre bAhyaprasthaka paNa A naya mAnato ja nathI, kAraNa ke e to 'prasthaka'ne upayogathI abhinna mAne che. eTale upayoga ja nathI to prasthaka zI rIte hoya ? athavA, 'mAnAdhInA mesiddhi:' koIpaNa meyanuM = viSayanuM astitva pratyakSAdijJAnAtmaka mAnane AdhIna hoya che evuM jJAna thAya to ja enuM astitva manAya che. eTale jyAre prasthakajJAna nathI tyAre enA viSayabhUta bAhya prasthakane paNa zI rIte mAnI zakAya ? ane jyAre jJAna che tyAre to jJAnAtmaka prasthaka ja hAjara hovAthI bAhyaprasthakanI zI jarUra ? zaMkA - jema AyuSyanuM (= jIvananuM) kAraNa hovAthI ghIne AyuSya (dhRtamAyu:) kahe che, ema 'A dhAnya prasthakapramANa che' AvA prasthakajJAnanuM kAraNa hovAthI kASThamaya prasthaka paNa prasthaka kahevAvuM joIe ne ! = Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 nayaviMzikA-10 ghRtamAyurucyate, tayA prasthakajJAnakAraNatvAt kASThamayaH prasthako prasthaka ucyatAmiti cet ? na, anaikAntikatvAt kaarnntvaabhaavaat| idamuktaM bhavati-prasthake'satyapi kasyApi dhAnyarAzyavalokanamAtreNApi kalanazaktisaMpannasyAtizayajJAnino vA prasthakaparicchedabuddhirupajAyate / kasyApi punarnAlikeradvIpAdyAyAtasya satyapi tasmin prasthakaparicchedabuddhirna saMpadyate, ityanaikAntika eva kASThamayaprasthakaH prasthakajJAnajanane / yadi vA bhavatu sa tatkAraNaM, tathApi na sa prasthakaH, atiprasaGgAt, dadhibhakSaNAdInAmapi paramparayA tatkAraNatvena prasthakatvaprasaGgAditi prasthakajJAnameva prasthakapramANam / tathA'yaM nayaH svasminneva svavasatiM vakti, svapradezeSveva svasya mukhyAyA vasateH sambhavAt, AkAzapradezAnAmapi paradravyatvena tatra svasambandhasya vicAryamANasyAghaTanAd / samAdhAna - kASThamaya prasthaka anaikAntika hovAthI prasthakajJAnanuM kAraNa nathI, mATe ene prasthaka kahevuM ucita nathI. kahevAno bhAva e che ke - prasthaka na hoya tyAre paNa koIkane dhAnyano rAzi jovA mAtrathI enuM mApa jANI levAnI zakti hovAthI athavA atizaya jJAna hovAthI prasthakajJAna thaI ja jAya che. ane nAlikaradvIpamAMthI AvelA mAnavane prasthaka hAjara hovA chatAM (kazI ja jANakArI na hovAthI) prasthakajJAna thatuM nathI. mATe kASThamaya prasthaka to prakajJAnanA jananamAM anekAntika(= vyabhicArI) ja che... athavA to bhale e prasthamajJAnanuM kAraNa bano, to paNa e prasthaka to nathI ja, kAraNa ke emAM to atiprasaMga thAya che (= eTale ke tamane paNa je prasthaka tarIke mAnya nathI, ene paNa prasthaka mAnavuM paDaze.) te A rIte - dahIMbhakSaNa vagere paNa paraMparAe to prasthakajJAnanA kAraNa bane ja che. mATe ene paNa tamAre prasthaka mAnavA paDaze. eTale e koIne prasthaka na mAnatA prasthakajJAnane ja prasthaka pramANarUpe mAnavuM yogya che. tathA, vasatidaSTAntamAM A naya potAnAmAM ja potAno vAsa hovo kahe che, kAraNa ke potAnA pradezomAM ja potAno mukhya(= nirupacarita)vAsa saMbhave che, te paNa eTalA mATe ke AkAzapradezo paNa paradravyarUpa hovAthI emAM vasaMbaMdhane vicAratAM e ghaTI zakato nathI. (Azaya e che ke e saMbaMdha bheda saMbaMdha hoya ke abhedasaMbaMdha ? jo bheda saMbaMdha hoya to devadatta je AkAzapradezone avagAhIne rahyo hoya, tenI sAthe jema devadattano bheda saMbaMdha che ema tadanya AkAzapradezo sAthe paNa e samAna rIte che ja, tethI e anya AkAzapradezomAM paNa eno vAsa mAnavo paDe. ane abhedasaMbaMdha to mAnI zakAya ema che ja nahIM, kAraNa ke devadatta ane AkAzapradezono abheda nathI.) Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samabhirUDhanayamatam ata eva dAnaM haraNAdikaM tatphalamapi caiSa nayaH svAtmaniSThameva svIkarotIti dik // 10 // atha kramaprAptaM samabhirUDhanayamAha - samabhirUDhanItyA hi zabdAH kumbhaghaTAdayaH / zabdabhedAnna tulyArthA ghaTapaTAdizabdavat // 11 // (vyavahAranayena ye) kumbhaghaTAdayaH zabdAstulyArthAH (te'pi) samabhirUDhanItyA= samabhirUDhanayena na hi naiva tulyArthAH, zabdabhedAda-bhinnazabdatvAd, ghaTapaTAdizabdavad iti jAthArthaH | 'bhASamANAM ghaTAdilakSaNAM saMjJAmeva samabhirohaNAt samabhirUDhaH' ityatra vyutpattiz2aiyA / Ama koIpaNa eka vastuno tadanyamAM saMbaMdha saMbhavato na hovAthI ja dhana vagerenuM dAna ke haraNa = corI saMbhavatA nathI ema A naya mAne che. te paNa eTalA mATe ke dhana vagere cIja, denAra ane lenAra bannethI bhinna hovAthI bemAMthI eka sAthe eno saMbaMdha saMbhavato nathI. eTale ke e denAranuM che ja nahIM to denAra enuM dAna zI rIte kare ? ane e lenAranuM paNa banI zakatuM ja nathI to, "dhananuM dAna karyuM ema zI rIte kahI zakAya ? AvuM ja haraNa aMge paNa jANavuM. hA, jenI sAthe abheda hoya enA dAnaharaNAdi saMbhavI zake che. dAtA potAnA AtmAne zubha bhAvanuM dAna karI zake che, ane cora corI karavA dvArA potAnA ja zubhabhAvanuM haraNa kare che ane eTale ja A bannenuM phaLa potAne ja maLe che, paNa jene dAna ApavAmAM AvyuM che ke jene tyAM corI thaI che ene A dAna-corInuM koI phaLa maLatuM nathI, ema A naya mAne che. (kAraNa ke dAna levAthI nathI potAnuM kAMI vadhatuM ke corAI javAthI nathI potAnuM kAMI ghaTatuM). //10mAM have krama prApta samabhirUDhanuM nirUpaNa granthakAra kare che - gAthArtha - samabhirUDhaname kuMbha'-ghaTa' vagere zabdo samAnArthaka hotA nathI, kAraNa ke zabdabheda che, jemake "ghaTa'-'paTa' vagere zabdo. vivecanA - vyavahAranaye je "kuMbha-ghaTa vagere zabdo samAnArthaka che te paNa samabhirUDhanaye samAnArthaka nathI, kAraNa ke judA-judA zabdarUpa che, jemake "ghaTa-paTa vagere judA judA zabdo. A naya, bolAtI "ghaTa' vagere svarUpa saMjJA para ja samabhirohaNa kare che, mATe e samabhirUDha che' AvI "samabhirUDha' zabdanI vyutpatti jANavI. Azaya A che ke Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayaviMzikA - 11 ayambhAvaH-bhASamANAyA ghaTAdilakSaNAyA: saMjJAyA ghaTAdilakSaNo yo vAcyArthaH sa ghaTapadavAcya eva, na tu kuTakumbhAdipadavAcyo'pIti samabhirUDho nayo manyate / tatazca yato'yaM nayastattadvAcyArthaviSayatvena bhASamANAM ghaTAdilakSaNAM saMjJAmeva samabhirohati=pramANIkaroti, ataH sa samabhirUDhaH / Avazyakaniryuktau ' vatthuo saMkamaNaM hoi avatthu nae samabhirUDhe ' ityuktaM, tattvArthabhASye ca 'satsvartheSvasaGkramaH' iti / ekazabdavAcyaM vastu zabdAntaravAcyatAM naiti, tathAvAcyatAyAmavastutvamevetyarthaH / anyathA ghaTAdau paTAdyarthasaMkrame ghaTapadavAcye'rthe paTAdipadavAcyArthasaMkrame kimayaM ghaTaH paTAdirvA ? iti saMzayaH syAt, ghaTAdau paTAdinizcayAdvA viparyayaH syAt, paTAdau vA ghaTAdyadhyavasAyAdekatvaM ghaTapaTAdyarthAnAM prApnuyAt, mecakamaNivat saMkIrNarUpatA vA ghaTapaTAdyarthAnAM bhavediti / iyamatra bhAvanA - samabhirUDhanayo ghaTa - kuTakumbhAdizabdAn paTa-stambhAdizabdAniva bhinnavyutpattinimittatvAd bhinnArthagocarAneva manyate / 90 bolAtI ghaTAdi zabdarUpa saMjJAno 'ghaTa' vagere rUpa je vAcyArtha hoya che te 'ghaTa'padavAcya ja hoya che, nahIM ke 'kuTa'-'kuMbha'vagerezabdavAcya paNa, evuM samabhirUDhanaya mAne che. eTale, A naya te-te vAcyArthanA viSaya tarIke=saMbaMdhI tarIke=vAcaka tarIke, 'ghaTa' vagere zabdarUpa saMjJA para ja samabhirohaNa kare che-vAcaka tarIke te te zabdane ja pramANabhUta mAne che, mATe e samabhirUDha' naya kahevAya che. A naya mATe, Avazyaka niryuktimAM 'samabhirUDhanayanA adhikAramAM vastuthI saMkramaNa thavAmAM avastu banI jAya che' e pramANe kahyuM che ane tattvArthabhASyamAM 'sat-vidyamAna arthomAM asaMkrama' ema kahyuM che. Ano artha Avo che-ekazabdavAcya vastu anyazabdavAcya banI zakatI nathI. te te vastumAM anyazabdavAcyatA mAnavAmAM to e avastu ja banI jAya. anyathA=nahIMtara to... eTale ke ghaTAdimAM paTAdi arthano saMkrama thato hoya to, arthAt 'ghaTa' padavAcyaarthamAM paTAdipadavAcyArtha(tAdAtmyasaMbaMdhathI) saMkramita thaI zakato hoya to 'zuM A ghaDo che ke paTAdi che ?' evo saMzaya paDe... athavA ghaDA aMge A paTa che' evo nizcaya thavAthI viparyaya thAya(= viparIta buddhi thAya), athavA paTa aMge 'A ghaTa che' evI paNa buddhi thavAthI ghaTa-paTa vagere badhA padArtho eka ja thaI jaze. athavA mecakamaNinI jema ghaTapaTa vagere padArtho saMkIrNasvarUpavALA banI jaze. = AnI bhAvanA AvI jANavI-samabhirUDhanayanuM kahevuM evuM che ke vyutpattinimitta alagaalaga hovAthI paTa-staMbha vagere zabdo jema alaga-alaga arthane jaNAve che ema ghaTa-kuTa Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdabhede'rthabhedaH tathAhi-ghaTanAd ghaTa iti viziSTaceSTAvAnartho ghaTa iti gamyate / tathA 'kuTa kauTilye' veTanAt = kauTilyo ti :, tathA "kama DaMkha pUraNe' kUSmAt = 3-35nAt = kutsitapUraNAt kumbha iti bhinnAH sarve'pi ghaTa-kuTAdyAH / tatazca yadA ghaTAdipadavAcye ghaTAdyarthe kuTAdizabdaH prayujyate, tadA kuTAdipadavAcyasya kuTAdervastunastatra saMkrAntiH kRtA bhavati, tathA ca sati yathoktAH saMzayAdidoSA iti / evaJca, ghaTa-kuTa-kumbhAdipadavAcyAnAmarthAnAM mitho bheda eva, vAcakazabdabhedAd, ghaTapaTapadavAcyArthavat / tataza "vizvadatha-sarvathA, cite-vidhI te, karoti viddhAti, puSya:-ti: mApa:vaarH' ityAdiSu paryAyabhede'pi zabdanayo'bhinnamarthaM pratijAnIte, kAlAdibhedAdeva tenArthabhedapratijJAnAt / samabhirUDhastu paryAyabhedeneSu bhinnAnAnabhipraiti / abhedaM tvarthagataM paryAyazabdAnAmupekSate / indrazabdo hi paramaizvaryazAlitvalakSaNaM nimittamapekSya pravRttaH, zakrazabdastu sAmarthyalakSaNaM kuMbha vagere zabdo paNa vyutpattinimitta judA judA hovAthI judA-judA arthane ja jaNAve che. emAM ghaTanAs paTe: A ghaTazabdanI vyutpatti che. eTale ke ghaTananA= jaLAharaNAdirUpa viziSTa ceSTAnA kAraNe ghaDo "paTa' kahevAya che. "ra auTilve' dhAtupAThanA A dhAtuparathI 'TanAt Ta:' A "kuTa' zabdanI vyutpatti che. mATe kuTanano=kauTilyano yoga hovAthI "kuTa' kuTa kahevAya che. zmanAvugma: e "kuMbha" zabdanI vyutpatti che. tethI, kutsita pUraNanA kAraNe kuMbha e "kuMbha" kahevAya che. eTale jo ghaTAdipaDavAcya ghaDA vagerene jaNAvavA mATe kuTa zabda paNa vaparAya to, ghaDo, ghaDo to che ja, vaLI ene kUTa paNa mAnavo paDe. eTale ke ghaDAmAM kuTano saMkrama thayo ema mAnavuM paDe ane to pachI pUrvokta saMzaya vagere doSo UbhA thAya ja. eTale A phalita thAya che ke - ghaTa-kuTa-kuMbhAdi zabdonA vAcyArtha alaga-alaga ja hoya che, kAraNa ke vAcakazabda alaga-alaga che, jemake ghaTa-paTa zabdanA vAcyArtha. tethI, vizvadA-sarvada%, yita-vidhI te, rati-viddhati, pu:-timApa:vAra: A badhAmAM, kALAdibhede ja arthabheda mAnanAra zabdanaya, paryAyabheda hovA chatAM arthabheda mAnato nathI. jyAre samabhirUDhanaya A badhAmAM paryAyabheda hovAthI bhinna-bhinna artha mAne che. A badhAnA vAcyArthamAM je abheda hoya che enI upekSA kare che. paraaizvarya hovuM... A nimittane najaramAM rAkhIne ndra zabda vaparAya che. sAmarthyarUpa nimittane dhyAnamAM laIne zakrazabdano prayoga thAya che. pura nAmanA dAnavane dAraNa karavuM =phADI nAkhavo. AvI bAbatane AgaLa karIne puraMdara zabda bolAya che. ethI, Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayaviMzikA - 11 92 tadapekSya pravRttaH, purandarazabdaH punarasurapUrdAraNalakSaNaM tadapekSya pravRtta iti suspaSTamatra paryAyazabdeSu niruktibhedena bhinnArthateti samabhirUDhanayAbhiprAyaH / prasthaka-vasatidRSTAntayostvasyApi zabdanayasamAna evAbhiprAyo jJeyaH // 11 // tadevaM samabhirUDhanayaH proktaH / atha caramamevaMbhUtanayaM nirUpayati kriyAnvitaM yadA vastu tadaiva tanmataM mama / evambhUtastu vaktyevaM vyaJjanArthavizeSaNaH // 12 // yadA vastu kriyAnvitaM (bhavati) tadaiva tat (tadvastutayA) mama matamevaM vyaJjanArthavizeSaNa evambhUtastu vakti-ityatrAnvayaH / turvizeSaNArthaH, samabhirUDhanayAdevambhUtanayaM vizeSayati / samabhirUDho hi kriyA'nanvayakAle'pi vastvaGgIkaroti, evambhUtastu jalAharaNaM kurvantaM yoSinmastakArUDhameva ghaTamaGgIkurute, na pUrvaM pazcAdvA, jalAharaNalakSaNaghaTanAbhAvAt / tatazca vyutpattinimittabhUtayA kriyayA'nvitameva vastvaGgIkurute'yamiti sthitam / ata eva sa vyaJjanArthavizeSaNaH / ko'rthaH ? vyaJjanaM zabdastenArthaM vizeSayatItyarthaH / vaMjaNa attha paryAyavAcI zabdomAM nimittabheda hovAthI vAcyArtha bhinna hoya che - Avo samabhirUDhanayano abhiprAya che. prasthaka ane vasatidRSTAntamAM to Ano paNa zabdanaya jevo ja abhiprAya che. ||11|| Ama, samabhirUDha naya kahyo. have evaMbhUtanayane jaNAve che . - gAthArtha - jyAre vastu kriyAyukta hoya tyAre ja te mane mAnya che' AvuM vyaMjanArtha vizeSaNa evo evaMbhUtanaya kahe che. gAthAno anvaya ane anvayArtha saraLa che. gAthAmAM je tu zabda rahelo che te kaMIka vizeSatA darzAvavA mATe che. eTale ke samabhirUDhanaya karatAM evaMbhUtanayamAM je vizeSatA che je pharaka che tene jaNAvavA mATe che, te vizeSatA AvI jANavI samabhirUDhanaya, vastu jyAre vAcakazabdanA vyutpattinimittabhUta kriyAthI yukta nathI hotI tyAre paNa e vastune e zabdapratipAdya tarIke svIkAre che. jyAre evaMbhUtanaya to strInA mastake ArUDha thaIne jaLAharaNa karI rahelA ghaDAne ja 'ghaTa' mAne che, e pUrve ke e pachI nahIM, kAraNa ke tyAre emAM jaLAharaNarUpa 'ghaTana' hotuM nathI. eTale ke vyutpattinimittabhUta kriyAthI yukta padArthane ja te vastu tarIke A evaMbhUtanaya svIkAre che e vAta nizcita thAya che. mATe ja e vyaMjanArthavizeSaNa che. eno zuM artha che ? - Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samabhirUdvaivambhUtayorlakSaNe tadubhayaM evaMbhUo visesei iti niyuktikAraH, 'vyaJjanArthayorevambhUtaH' iti tattvArthabhASyam / evaJca vyutpattyarthAnvayaniyatArthabodhakatvAbhyupagantRtvamevambhUtatvamiti lakSaNaM prApyate, tatra niyamaH kAlato dezatazca jJeyastena na samabhirUDhe'tivyAptiH, tena kAlato niyamasyAnabhyupagatatvAt, yatra vyutpattyarthAnvayastatra tadananvayakAle'pi vastvabhyupagamAt, apavarakakoNasthitasyApi ghaTatvena svIkArAt / tatazca vyutpattyarthAnvayaniyatArthabodhakatvAbhyupagantRtvaM samabhirUDhatvaM, niyamazca dezamAtrato na tu kAlato'pIti samabhirUDhalakSaNaM prAptam / ata eva samabhirUDhanaya indanAdikriyAyAM satyAmasatyAM ca devarAjAderarthasyendrAdipadavyapadezamabhipraiti, pazuvizeSasya gamanakriyAyAM satyAmasatyAM ca govyapadezavat, tathArUDhe: sadbhAvAt / evambhUtaH punarindanAdikriyApariNatamarthaM tatkriyAkAla evendrAdipadavyapadeza A-vyaMjana eTale zabda, zabdathI arthane vizeSita kare te vyaMjanAthavizeSaNa. A vAta niryuktikAre vaMga-galtha-taDumAM palaMpUro vilesa A rIte kahI che ane tattvArthabhASyakAre vyagnanArthayorevamUta: e pramANe kahI che. eTale "zabda vyutpattiarthanA anvaya sAthe niyama dharAvanAra arthano bodhaka hoya che Avo abhyapagama e evaMbhUtanaya che - evuM lakSaNa maLe che. AmAM niyama kALathI ane dezathI jANavo. [eTale ke jyAre ane jyAM (je padArthamAM) vyutpattiartha rahelo hoya tyAre ane tyAM ja te te zabdanI vAcyArthatA rahelI che evo niyama jANavo.] tethI samabhirUDhanayamAM A lakSaNanI ativyApti thatI nathI, kAraNa ke eNe kALathI niyama mAnyo nathI. te paNa eTalA mATe ke je padArthamAM vyutpattiartha rahelo hoya te padArthane, jyAre e vyutpattiartha na rahelo hoya tyAre paNa te zabdanA vArtha tarIke e svIkAre che. oraDAnA khUNAmAM adhomukha rahelA ghaDAne paNa e "ghaTa" tarIke svIkAre ja che. eTale samabhirUDhanayanuM lakSaNa AvuM jANavuM. - zabda vyutpattiarthanA anvayasAthe mAtra dezathI ja niyama dharAvanAra arthano bodhaka hoya che AvI mAnyatA e samabhirUDha naya che. eTale ja samabhirUDhanaya indanAdikriyA hoya ke na hoya, devarAjAdi padArthano indra tarIke ullekha svIkAre che, kAraNa ke evI rUDhi che. jemake gamana kriyA hoya ke na hoya, eka cokkasa pazuno go = gAya tarIke ullekha thAya che. [vo tUTervatIyaa.. eTale vyutpattiarthano yoga na hoya tyAre paNa rUDhi jo che to te te vyapadeza thAya ja che.] evaMbhUtanaya to indanAdi kriyAthI pariNata arthane e kriyAkALe ja IndrAdivya Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 nayaviMzikA-12 bhAjamabhimanyate / evaM sabhAyAmupaviSTazchatracAmarAdicihnaH zobhamAna evAsya matena rAjA, na tu chatracAmarAdizobhAvirahakAle, tadA rAjapadavyutpattinimittAbhAvAd rAjapadavAcyatvAbhAvAt / ayambhAvaH samabhirUDhanayo hi vyutpattinimittopalakSitaM sAmAnyaM zabdAnAM pravRttinimittatayA vakti / tatazca yatra yadA kadAcidapi vyutpattinimittabhUtendanAdikriyA vartate, tatra vartamAnaM vAsavatvAdilakSaNaM yat sAmAnyaM tasyaivendrAdizabdapravRttau nimittatvaM, tasya cendanAdikriyAzUnyakAle'pi vAsavAdau sattvAdindrAdivyapadezaH sammataH / evambhUtastu na vyutpattinimittopalakSitaM sAmAnyaM zabdAnAM pravRttinimittatayA kathayati, api tu vyutpattinimittameva, ata indanAdikriyApariNatamarthaM tatkriyAkAla evendrAdivyapadezabhAjamabhimanyate / tathaiva ca chatracAmarAdibhI rAjanakAla eva raajshbdvaacytvmbhiddhti|| nanvatanmate vyutpattinimittameva pravRttinimittamiti kenacidrUpeNa tadanatiprasaktaM vAcyaM, anyathA 'gacchatIti gauH' iti vyutpattyA gacchannazvAdirapi gauH syAt / tathA ca chatracAmarAdivirahakAle tatprayuktarAjanAbhAve'pItarAtizAyipuNyAdiprayuktarAjanasyAnatiprasaktasyAvyAhatatvAt padezavALo mAne che. ema rAjasabhAmAM je besela hoya-chatra-cAmarAdi cihnothI zobhatA hoya e ja AnA mate rAjA che, nahIM ke chatra-cAmarAdizobhA na hoya tyAre paNa. kAraNa ke e vakhate "rAjA" zabdanA vyutpattinimittano(rAjanano=zobhAno) abhAva hovAthI enAmAM "rAjA' padanI vAcyatA hotI nathI. Azaya e che ke samabhirUDha naya vyutpattinimittane ja nahIM, paNa enAthI upalakSita sAmAnyane zabdonA pravRttinimitta tarIke kahe che. eTale je padArthamAM kyAreka paNa vyutpattinimittabhUta indanAdi kriyA rahelI hoya te padArthamAM rahela vAsavavAdirUpa je sAmAnya te ja indrAdi zabdanuM pravRttinimitta che ne e to indanAdithI zUnyakALa paNa vAsavAdimAM rahela hovAthI indra evo ullekha samabhirUDhanayane mAnya che. paNa evaMbhUtanaya kAMI A rIte vyutpattinimittathI upalakSita sAmAnya pravRttinimitta mAnato nathI, kintu vyutpattinimittane ja pravRttinimitta mAne che. eTale, indanAdi kriyAthI pariNata vastune e kriyAkALe ja indravyapadezavALI mAne che. ema chatra-cAmarAdithI rAjana(= zobhA)hoya tyAre ja rAja' zabdanI vAcyatA svIkAre che. zaMkA - A nayanA mate vyutpattinimitta e ja pravRttinimitta che. eTale vyutpattinimittane evA koIka svarUpe pravRttinimitta mAnavuM joIe ke jethI atiprasaMga na thAya. nahIMtara to "gamana kare te gAya' evI vyutpattithI gamana karanAra azva paNa Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ evambhUtasya gacchannazvo'pi gauH kathaM na rAjazabdavAcyatvamiti cet ? satyaM prasiddhArthapuraskAreNa pravRttasyaivambhUtanayasya svArthAtiprasaGgo na dUSaNaM, kintu tannivArakanayAntaropAyakatvena bhUSaNameva / etadupajIvI vyavahArastu na vyutpattinimittameva pravRttinimittatayA kathayati, na vA tadupalakSitasAmAnyameva pravRttinimittatayA vakti, api tu tallakSita sAmAnyameva, ato na gacchatyazve gopadapravRtti: vyutpattinimittabhUtagamanalakSaNasya lakSaNasya sattve'pi gotvasAmAnyasyAbhAvAd, na vA'gacchati gAya banI jAya. ane AvuM mAnIe to 'rAjanayukta hoya te rAjA' evI vyutpattimAM paNa anyajana karatAM atizAyI puNyathI prayukta rAjanane pravRttinimitta mAnavuM yogya che, chatra-cAmarAdine nahIM, kAraNa ke nahIMtara to chatra-cAmarAdithI yukta zreSThI Adi paNa rAjA banI jatA hovAthI atiprasaMga thAya. jyAre atizAyI puNya mAtra rAjAnuM ja hovAthI tatvayukta rAjana atiprasakta thatuM nathI. paNa AvuM rAjana to chatracAmarAdi na hoya tyAre paNa abAdhita hovAthI rAjazabdavAcyatA paNa zA mATe na hoya? samAdhAna tamArI vAta sAcI che. gamana-rAjanAdi vyutpattinimitta atiprasakta thAya ja che. paNa prasiddha arthane mukhya karanAra evaMbhUtanayane potAnA arthano Avo atiprasaMga e dUSaNa nathI, paNa bhUSaNa che. Azaya e che ke 'gamana kare te gAya' A vyutpatti prasiddha che. emAM paNa 'gamana' tarIke sAmAnya gamana ja prasiddha che, koI vizeSa prakAranuM gamana ke je atiprasakta na hoya te kAMI vyutpattinimitta tarIke prasiddha nathI. eTale bhale ne gamana karatA azvAdimAM atiprasakta hoya, to paNa gamana tarIke prasiddha evuM sAmAnya gamana ja gAyanA vyutpattinimitta tarIke evaMbhUtanaya svIkAre che. e ja rIte chatra cAmarAdinI zobhA ja rAjana tarIke prasiddha hovAthI ene ja rAjana tarIke evaMbhUtanayano e prakA2 svIkAre che. eTale gamana karanAra azva e evaMbhUtanayanA A prakAranA mate gAya che ja. chatracAmarAdizobhAyukta zreSThI Adi rAjA che ja. A nayanA mate AmAM atiprasaMga doSa jevuM che ja nahIM. UlaTuM, je anya naya gamana karatA azvane gAya tarIke nakAre che tenuM nirAkaraNa karavAnA upAyarUpa A bAbata che, mATe e bhUSaNarUpa che. 'hAjara so hathiyAra...' Ane A nayanuM vAkya mAnI zakAya... eTale chatra-cAmarAdizUnya hoya tyAre rAjA A naye rAjazabdavAcya nathI ja. paNa A evaMbhUtanayanI chAyAvALo vyavahAranaya nathI mAtra vyutpattinimittane pravRttinimitta kaheto ke nathI vyutpattinimittathI upalakSita sAmAnyane pravRttinimitta kaheto. eTale nathI gamanakartR azvane gAya mAnavAnI Apatti ke nathI chatracAmarAdirahita - 95 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayaviMzikA - 12 96 gavi tatpravRttiH, gotvalakSaNasya sAmAnyasya sattve'pi tadA tasya gamanalakSaNena lakSaNena lakSitatvAbhAvAditi kuto'tiprasaGgaH ? na ca prasiddhArthapuraskarturevambhUtanayasya mate ghaTAdipadAnnirvikalpakApattiH, ghaTatvasya pravRttinimittatvAbhAvAt taduparAgeNa vinaiva ghaTopasthiteriti vAcyaM, kriyAzabdamAtravAdina etasya mate kriyoparAgeNaiva padArthopasthitiniyamAt taddoSAbhAvAt / ayamAzayaH na hi kazcidakriyA rAjAne 'rAja'zabda vAcya mAnavAnI Apatti. A naya to vyutpattinimittathI lakSita sAmAnyane ja pravRttinimitta tarIke svIkAre che. eTale ke gamanaviziSTagotva ja enA mate pravRttinimitta che. tethI gamanakartR azvane jaNAvavA 'gAya'' zabda bolAze nahIM, kAraNa ke vyutpattinimittabhUta gamanAtmaka lakSaNa hovA chatAM gotvasAmAnya nathI. ema gamana nahIM karatI gAyane jaNAvavA mATe paNa 'gAya' zabda vaparAze nahIM, kAraNa ke gotvAtmaka sAmAnya hovA chatAM tyAre e gamanAtmaka lakSaNathI lakSita nathI. pachI atiprasaMgadoSa zI rIte Ave ? (TUMkamAM vyavahAranaya gotvane, evaMbhUtanaya gamanane ane evaMbhUtanayanI chAyAvALo vyavahAranaya gotvaviziSTagamanane pravRttinimitta mAne che.) zaMkA - prasiddha arthane AgaLa karanAra evaMbhUtanaye ghaTAdipada sAMbhaLavAthI ghaTanI je upasthiti thaze te nirvikalpajJAnarUpa thaze, kAraNa ke ghaTatva e pravRttinimitta nathI. padajanyapadArthaupasthitimAM pravRttinimitta prakAratarIke bhAse evo niyama che. paNa have ghaTatva e jo pravRttinimitta nathI, to e prakAra tarIke nahIM ja bhAse... ane niprakArakajJAna e ja to nirvikalpakajJAna che. mATe, ghaTatvane AgaLa karyA vinA thanAra e upasthiti nirvikalpaka ja haze. samAdhAna je koI zabda bolAya che te badhA kriyApravRttinimittaka ja hoya che, AvuM mAnanAra A nayanA mate 'kriyAne AgaLa karIne padajanyapadArthopasthiti thAya che' evo niyama che. eTale ke ghaTanI upasthitimAM prakArarUpe ghaTatvasAmAnya bhale nathI bhAsatuM, ghaTanakriyA to bhAse ja che. pachI e upasthitirUpa jJAna nirvikalpaka hovAno doSa kyAMthI ? Azaya Avo jANavo- A naya mate evo koI zabda che nahIM jenuM pravRttinimitta 'kriyA' na hoya. jenA pravRttinimitta tarIke jAti abhipreta che evA goazva vagere paNa kriyAzabda (= kriyA che pravRttinimitta jenI evo zabda) ja che, jemake Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarveSAM zabdAnAM kriyAzabdatvam 97 zabdo'syAsti / gaurazva ityAdijAtizabdAbhimatAnAmapi kriyAzabdatvAt gacchatIti gauH, AzugAmitvAdazva iti / evaM zuklo nIla iti guNazabdAbhimatA api kriyAzabdA eva, zucIbhavanAcchuklaH, nIlanAnnIla iti / tathA devadatto yajJadatta iti yadRcchAzabdAbhimatA api kriyAzabdA eva, deva enaM deyAd, yajJa enaM deyAditi / saMyogidravyazabdAH samavAyidravyazabdAzcAbhimatAH kriyAzabdA eva daNDo'syAstIti daNDI, viSANamasyAstIti viSANItyastikriyApradhAnatvAt / paJcatayI tu zabdAnAM vyavahAramAtrAd, na tu nizcayAdityayaM nayaH svIkurute / tatazca ghaTAdipadAd ghaTanAdikriyApuraskAreNaiva ghaTAderupasthitiryato'sya saMmatA, na kadAcidapi ghaTatvAdipuraskAreNa, ato ghaTatvAdipuraskArAbhAvamAtreNa na nirvikalpakatvApattiriti / ata evendanAdyanubhavakAla eva devarAjAdeH pravRttinimittabhUtendanAdikriyAviSTatayendrAdizabdavAcyatvam / tatazcendanamanubhavannevendraH, zakanakriyApariNata eva zakraH pUrdAraNapravRtta eva gamana kare te gAya... Azugamana (= zIghragamana) kare te azva. ema guNapravRttinimittaka zukla-nIla vagere zabdo paNa kriyAzabda ja che. jemake zucIbhavana (pavitra thavuM ujvala thavuM)nA kAraNe zukla, nIlana(kALAza) karanAra hovAthI nIla kahevAya che. tathA devadatta-yajJadatta vagere yAdacchika zabdo paNa kriyAzabda che, jemake devano dIdhela che mATe devadatta. yaze dIdhelo che mATe yajJadatta... ema dravyapravRttinimittaka zabdo paNa kriyAzabda ja che. eTale daMDanA saMyogathI banela daMDI vagere saMyogidravyazabdo, ane viSANAdinA samavAyathI banela viSANI vagere samavAyidravyazabdo paNa rajjo'syAstIti DI... viSALamasyAstIti vizALI AvI vyutpatti hovAthI asti kriyAnI pradhAnatAvALA hovAnA kAraNe kriyAzabda ja che. (tathA, pAcaka vagere kriyApravRtti nimittaka zabdo to kriyAzabda che ja e spaSTa che.) eTale zabdonI paMcatayI (= jAti-guNa-dravya-kriyApravRttinimittaka zabdo tathA yAdacchika zabdo... ema pAMce prakAranA zabdo) je kahevAya che te, tevo vyavahAramAtra jANavo. paramArtha nahIM, paramArthathI to badhA ja zabdo eka ja prakAranA che - kriyAzabda. AvuM A naya mAne che. tethI ghaTa vagere zabdo sAMbhaLavAthI ghaTanAdi kriyAne AgaLa karIne ja ghaTAdinI upasthiti thAya che, nahIM ke ghaTatvAdi sAmAnyane AgaLa karIne, AvuM A nayane mAnya hovAthI, ghaTatvAdi prakArarUpe na bhAse eTalA mAtrathI e upasthiti nirvikalpaka banI jatI nathI. ata va... Ama, A nayamate vyutpattinimitta e ja pravRttinimitta hovAthI, Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 purandaraH / kriyA'nAviSTaM tvarthaM zabdAnAM vAcyatvenAsAvupekSate / 'vaMjaNa - attha - tadubhae evaMbhUo visesei' iti niyuktigAthAdalavyAkhyA caivaM jJeyAvyajyate'rtho'neneti vyaJjanaM vAcakaH zabdo ghaTAdistaM ceSTAvatA etadvAcyenArthena vizinaSTi-sa eva ghaTazabdo yazceSTAvantamarthaM pratipAdayati, nAnyaM, ityevaM zabdamarthena naiyatye vyavasthApayatItyarthaH / tathA, arthamapi vyaJjanena vizeSayati- ceSTA'pi saiva yA ghaTazabdavAcyatvena prasiddhA yoSinmastakArUDhasya ghaTasya jalAharaNAdikriyArUpA, na tu sthAna- bharaNakriyAtmikA, ityevamarthaM zabde naiyatye sthApayatItyarthaH / evamubhayaM vizeSayati = zabdamarthena, arthastu zabdena naiyatye sthApayatItyarthaH / tatazca zabdavazAdabhidheyaM pratipattavyaM, abhidheyavazAcca zabdo vaktavya iti manyate idamuktaM bhavati- pradIpazabdena prakAzavAnevArtho'bhidhIyate, anyathA saMzayAdayaH prasajyeran / tathAhi - yadi dIpanakriyAvikalo'pi dIpastarhi dIpazabde samuccArite, 'kimanena ' indanAdinA anubhavakALe ja devono rAjA pravRttinimittabhUta indanAdi kriyAthI yukta hovAnA kAraNe 'indra'zabdavAcya che. tethI indanane anubhavato ja indra hoya che, zakanakriyApariNata ja zakra che, pUrdhAraNamAM pravRtta ja puraMdara che. A naya kriyAzUnya arthanI zabdavAcya tarIke upekSA kare che. nayaviMzikA - 12 vaMgaLaprastha tadrumaN vaMbhUgo viSeseD... niryuktigAthAnA A aMzanI vyAkhyA AvI jANavI - vyaMjana eTale jenAthI artha vyakta thAya tevo vAcaka 'ghaTa' vagere zabda, A ghaTAdizabdane tenA vAcya ceSTAvAn arthathI viziSTa kare che evaMbhUtanaya. eTale ke 'ghaTa' zabda te ja che je ceSTAvAn arthane jaNAve che, anyane nahIM. Ama, evaMbhUtanaya zabdanI arthadvArA niyata=niyamavALI cokkasa vyavasthA kare che. e ja rIte A naya arthane paNa zabdathI viziSTa kare che. eTale ke ceSTA paNa kharekhara to e ja che je ghaTazabdavAcya tarIke prasiddha evI, strImastakArUDha ghaDAnI jaLAharaNAdi kriyArUpa hoya, nahIM ke sthAna-bharaNAdi kriyA... Ama arthanI zabdathI niyata vyavasthA kare che. eTale ke zabda-artha... bannene vizeSita kare che, eTale ke zabdanI arthadvArA ane arthanI zabdadvArA niyata vyavasthA kare che. tethI zabdavazAd abhidheya mAnavAnuM ane abhidheyavazAt zabda mAnavAno. eTale AvuM rahasya jANavuM - 'pradIpa' zabda dvArA prakAzavAn padArtha ja kahevAya che, nahIMtara saMzaya vagere paDe. te A rIte jo dIpanakriyA na hovA chatAM paNa 'dIpa' saMbhave, to 'dIpa'zabda bolavA para 'AnA vaDe dIpana=prakAzavAn artha - Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayeSu bahvalpaviSayatvam dIpanaH prakAzavAnartho'bhihitaH, kiM vA'prakAzako'pyandhopalAdiH?' iti sNshyH| 'andhopalAdireva tenAbhihito na dIpaH' iti viparyayaH / tathA dIpa ityukte'pyandhopalAdau, andhopalAdau cokte dIpe pratyayAt padArthAnAmekatvaM sAMkaryaM vA syAt / tasmAcchabdavazAdevAbhidheyaM, abhidheyavazAcca zabda iti / ayamapi bhAvanikSepameva svIkurute / tathA prasthaka-vasati dRSTAntayorasyApi zabdanayatulya evAbhiprAyo jJeyaH // 12 // tadevaM nirUpitA naigamAdayaH saptApi nayAH / kaH punaratra bahuviSayaH kazcAlpaviSaya ityAdi vivecayitumAha pUrvaH pUrvo vizAlArthaH paraH paro'lpagocaraH / catvAro'rthanayA AdyAH zabdanayAstrayaH pare // 13 // sugamAnvayA sugamArthA c| atra pramANanayatattvAlokAlaGkArasya saptame paricchede'yamadhikAraH / pUrvaH pUrvo nayaH pracuragocaraH paraH parastu parimitaviSaya iti // 46 // kahevAyo ke aprakAzaka paththaravagere? evo saMzaya paDe. athavA "eNe paththarane ja jaNAvyo che, nahIM ke dIvAne evo viparyaya thaI zake. tathA "dIpa'zabdathI paththara ane paththara' zabdathI dIvo jaNAya evuM paNa banavAthI dIvo-paththara vagere badhA padArtho eka thaI jAya ke e badhAnuM sAMkarya thAya. AvA badhA doSa nivAravA mATe, zabdavaza abhidheya hoya che ne abhidheyavaza zabda hoya che evuM mAnavuM ja joIe. A evaMbhUtanaya paNa bhAvanikSepane ja mAnya kare che. tathA, prasthaka ane vasati dRSTAntamAM Ano paNa zabdanaya jevo ja abhiprAya che. 12aa A rIte taigama vagere sAteya naya jaNAvyA. AmAM kayo naya bahuviSayavALo che ane kayo naya alpaviSayavALo che ? vagerenuM vivecana karavA mATe kahe che - gAthArtha - naigamAdi sAta nayomAM pUrva-pUrvano naya vizALa arthavALo che, ane enI apekSAe pachI pachIno naya alpaviSayavALo che. prathama cAra nayo = naigama, saMgraha, vyavahAra ane RjusUtranaya) arthanaya che ane pachInA traNa nayo (= zabda, samabhirUDha ane evaMbhUtanaya) zabdanaya che. vivecana - Ano anvaya ane artha sugama che. A bAbatamAM pramANanayatattAlokAlaMkAra granthanA sAtamA paricchedamAM Avo adhikAra che-pUrva-pUrvanaya pracura viSayavALo che, jyAre pachI-pachIno naya parimita viSayavALo che. /46/ saMgrahanayano viSaya mAtra Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 nayaviMzikA-13 sanmAtragocarAtsaMgrahAnnaigamo bhAvAbhAvabhUmikatvAdrmaviSaya iti // 47 // sadvizeSaprakAzakAd vyavahArataH saGgrahaH samastasatsamUhopadarzakatvAd bahuviSaya iti // 48 // vartamAnaviSayAhajusUtrAd vyavahArastrikAlaviSayAvalambitvAdanalpArtha iti // 49 // kAlAdibhedena bhinnArthopadezinaH zabdAhajusUtrastadviparItavedakatvAnmahArtha iti // 50 // pratiparyAyazabdamarthabhedamabhIpsataH samabhirUDhAcchabdastadviparyayAnuyAyitvAtprabhUtaviSaya iti // 51 // pratikriyaM vibhinnamarthaM pratijAnAnAdevaMbhUtAtsamabhirUDhastadanyArthasthApakatvAnmahAgocara iti // 52 // vyaktArthAnyetAni sUtrANi / nanvAdyAzcatvAro naigamAdinayA arthanayAH, zabdAdayastu trayaH zabdanayA iti yaduktamatra, tatra kimarthanayatvaM kiM ca zabdanayatvamiti ? vizeSAvazyakabhASya etadarthe yaduktaM tacchRNu - atthappavaraM saddovasajjaNaM vatthumujjusuttaMtA / saddappahANamatthovasajjaNaM sesayA biMti // 2262 // tti // pramANanayatattvAlokAlaGkAre'pi "eteSu catvAraH prathame'rthanirUpaNapravaNatvAdarthanayAH sat padArtha che. jyAre nigamanayano viSaya bhAva ane abhAva bane che. mATe taigamanaya saMgrahanaya karatAM adhika viSayavALo che. //47ii vyavahAranaya "sa"nA "vizeSa'no prakAzaka che, jyAre saMgraha samasta satsamUhano upadarzaka che. tethI vyavahAra karatAM saMgraha bahuviSayavALo che. //48ll RjusUtra mAtra vartamAna vastune jue che, jyAre vyavahAranaya trikALabhAvI vastune jue che. tethI RjusUtra karatAM vyavahAranaya analpaviSayavALo che. l49ll zabdanaya kALAdibhede (kArakAdibhede) bhinna artha jaNAve che. jayAre RjusUtra tenAthI viparIta (= abhinna) artha jaNAve che. tethI zabda karatAM RjusUtra nA mahArtha che. //paAll paryAyavAcI zabdabhede arthabheda mAnanAra samabhirUDhanaya karatAM enA karatAM viparIta mAnyatAvALo zabdanaya prabhUtaviSayavALo che. //pa1// 'kriyAe kiyAe artha judo hoya che evuM mAnanAra evaMbhUtanaya karatAM samabhirUDha tadanyaarthano paNa sthApaka hovAthI mahAnuM viSayavALo che. //para// A badhA sUtrono artha sugama che. prazna - A gAthAnA uttarArdhamAM, naigamAdi cAra nayo arthanaya che, zabdAdi traNa nayo zabdanAya che, Ama je kahyuM che temAM arthanaya eTale zuM ? ane zabdanaya eTale zuM ? uttara - zrI vizeSAvazyakabhASyamAM A aMge A pramANe kahyuM che - RjusUtra sudhInA nayo vastune arthanI pradhAnatAvALA ane zabdanI gauNatAvALA mAne che. zeSa nayo vastune arthanI gauNatA karI zabdanI pradhAnatAvALA kahe che. (eTale ke arthane pradhAna karanAra naya e arthanaya, zabdane pradhAna karanAra naya e zabdanaya.) pramANanaya Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthazabdanayalakSaNe 101 // 44 // zeSAstu trayaH zabdavAcyArthagocaratayA zabdanayA iti // 45 // " ityuktamatrArthe saptamaparicchede / anekAntavyavasthAprakaraNe ca "yo hyarthamAzritya vaktRstha: saGgrahavyavahArarjusUtrAkhyaH pratyayaH prAdurbhavati so'rthanayaH, arthavazena tadutpatterarthaM pradhAnatayA'sau vyavasthApayatIti kRtvA, zabdaM tu svaprabhavamupasarjanatayA vyavasthApayati, tatprayogasya parArthatvAt / yastu zrotari zabdazravaNAdudgacchati zabdasamabhirUDhaivambhUtAkhyaH) pratyayastasya zabda: pradhAnaM, tadvazena tadutpatteH, arthastUpasarjanaM, tadutpattAvanimittatvAt sa zabdanaya ucyate" ityuktamiti dhyeyam| atha nayeSu zuddhyazuddhI vicAryete / tatra pratipakSanayadRSTeraMzato'pi saMmizraNaM yathA na syAttathA kevalayA svakIyayaiva dRSTyA yaddarzanaM tatra tasya nayasya vizuddhatamatvaM vyavahriyate / A sAtamAM tattvAlokAlaMkAramAM paNa sAtamA paricchedamAM A pramANe jaNAvyuM che ke prathama cA2 nayo arthanirUpaNa karavAmAM kuzaLa hovAthI arthanayo che. / / 44 zeSa traNa nayo zabdavAcyaarthane viSaya banAvanAra hovAthI zabdanayo che. 45 // anekAntavyavasthA prakaraNamAM A pramANe kahyuM che-[vaktA prathama artha parathI bodha kare che ne pachI e bodhane anusarIne zabdo bole che. zrotA zabdo sAMbhaLe che ne pachI zabdo 52thI arthabodha kare che. A hakIkatane najaramAM rAkhavI.] arthane AzrIne vaktAne saMgrahavyavahAra-RjusUtranayanAme je pratyaya (= bodha) prAdurbhAva pAme che te arthanaya che, kAraNa ke e arthane anusarIne utpanna thayo hovAthI arthanI pradhAnarUpe vyavasthA kare che, ane sva(= janya)zabdanI to e gauNarUpe vyavasthA kare che, kAraNa ke zabdaprayoga bIjA mATe karavAno hoya che. vaktAe bolelA zabdane sAMbhaLavAthI zrotAne zabda-samabhirUDha-evaMbhUta nAme je bodha pedA thAya che te zabdanaya kahevAya che, kAraNa ke zabdane anusarIne e bodha utpanna thayo hovAthI emAM zabdapradhAna hoya che. jyAre artha to emAM gauNa hoya che, kAraNa ke e bodhanI utpattimAM artha nimitta banyo hoto nathI. have, nayomAM zuddhi ane azuddhino vicAra karAya che jemAM pratipakSanayadRSTinuM AMzika paNa mizraNa na thayuM hoya e rIte mAtra potAnI ja dRSTithI je jovuM, te nayanI vizuddhatamatA kahevAya che. tathA jema jema pratipakSanayadRSTinA aMzo bhaLatA jAya che tema tema te nayanI vizuddhi ghaTe che ane azuddhi vadhe che, ema kahevAya che. saMgrahanaya sAmAnyagrAhI che, eTale vizeSagrAhI nayadRSTi enA mATe pratipakSanayadRSTi che. tethI, Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 nayaviMzikA-13 tathA yathA yathA pratipakSanayadRSTeraMzAH saMmizrIbhavanti, tathA tathA tasya nayasya vizuddhiIyate, azuddhizca vardhata iti vyavahiyate / saGgrahazca yataH sAmAnyagrAhI, ato vizeSagrAhinayadRSTeH pratipakSatvaM spaSTameveti sattAmahAsAmAnyena sarveSAM samAhikAyAH sadadvaitavAdinyAH parasaGgrahadRSTevizuddhatamatvaM, vizeSasya lezato'pi grAhakatvAbhAvAt / tadapekSayA jIvatvena sarveSAM jIvAnAM saGgrAhikAyA aparasaGgrahanayadRSTerazuddhatvameva, pudgalAdeAvartakasya vizeSasyArthato grAhakatvAt / nanu 'vanagamanoddezyabhUtadApekSayA chidyamAnadArvAdeH prasthakaM prati kAraNatAbhAvasya kiJcidAsannatvAt tadabhyupagantu.gamasya kiJcidvizuddhatvaM, tadapekSayA vanagamanoddezyabhUtaM dAru prasthakatvena pazyato naigamasyAtivyavahitatvAd malImasatvaM, evaM pUrvapUrvApekSayottarottarasya vizuddhatA bhAvanIyA' ityarthakamanuyogadvArasUtravRttau yaduktaM tatkathamupapadyeta ? sarvAsAmapi dRSTInAM naigamasya svakIyadRSTitayA pratipakSanayadRSTastatsaMmizraNasya cAsambhavAdazuddheH sambhavAbhAvAt / aparaJca tasya na kA'pyekA niyatA dRSTiA vizuddhatamatvena vyapadeSTuM zakyA / tatazcAzuddha-zuddhazuddhataratvAdikaM yaduktaM tatra tatkathamupapadyeta ? / zRNvatrAsmatparizIlitamuttaram-yato naigamasya na kApi niyatA dRSTiryAmapekSya vizuddha sattAmahAsAmAnya dvArA sarvavastuono saMgraha karanAra saadvaitavAdI parasaMgrahanayadaSTi vizuddhatama che, kAraNa ke emAM vizeSanuM leza paNa grahaNa nathI. e dRSTinI apekSAe jIvarUpe sarva jIvono saMgraha karanAra aparasaMgrahanayadaSTi azuddha ja che, kAraNa ke e pudgalAdinI bAdabAkI karanAra vizeSanI arthataH grAhikA che. zaMkA - vanagamananA udezyabhUta kASThanI apekSAe chedAtA kASThanI prasthaka pratye je kAraNatA hoya) che te kaMIka vadhAre najIkanI hovAthI tene jonAra naigamanaya kaMIka vizuddha che. tenI apekSAe vanagamananA udezyabhUtakASThane prasthaka tarIke jonAra naigamanaya vadhAre vyavahita hovAnA kAraNe malina(avizuddha) che. e ja rIte pUrva-pUrva avasthAmAM prasthakapaNuM jonAra naigamanayanI apekSAe uttara-uttara avasthAmAM prasthakapaNe jonArA naigamanayanI vizuddhatA jANavI. zrI anuyogadvArasUtranI vRttimAM Avo bhAva je jaNAvyo che te zI rIte saMgata thaze ? kAraNa ke badhI ja dRSTio naigamanayanI potAnI dRSTirUpa hovAthI koI pratipakSadaSTi ke enuM saMmizraNa thavuM saMbhavita nathI. vaLI taigamanayanI koI eka niyata dRSTi che nahIM jene vizuddhatama dRSTi tarIke kahI zakAya. eTale azuddha-zuddhazuddhatara vagere je kahyuM che te zI rIte saMgata thaze ? samAdhAna - A bAbatamAM me vicAreluM samAdhAna sAMbhaLo - naigamanayanI koI Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 103 naigame vyavahAranayApekSayA zuddhayazuddhivyavahAraH rvyavahAraH sambhavet, evaM na kApi pratipakSabhUtA dRSTiryAmapekSyAzuddhervyavahAraH sambhavedityataH kasyacidapyanyasyaiva nayasyApekSayA zuddhyazuddhivyavahAraH kartavyaH syAt / anyeSu ca nayeSu sAmAnyatayA vyavahAranaya eva yataH zuddhayazuddhyAdervyavahartA, atastamapekSyaiva tadvyavahAraH kartavya ityabhiprAyeNAtrAnuyogadvArasUtravRttyadhikAre sa vyavahAranayamapekSya kRta iti pratibhAti / ata eva vyavahAranayasyAkuTTitanAmAnaM prasthakaM prasthakatvena svIkurvan yo'bhiprAyastasyaivAbhyupagantA naigamo'tra vizuddhatamatvena pratipAditaH / yastu tasmAd dUra-dUratarAdyavasthAyA grAhakaH sa azuddha-azuddhatarAditvena kathitaH / . nanu nayopadeze nayAnAM zuddhyazuddhI na pratipakSadRSTeramizraNamizraNApekSayA kathite, api tu sUkSmasthUlArthatayA / tathAhi - zuddhA hyeteSu sUkSmArthA azuddhAH sthUlagocarAH / phalataH zuddhatAM tvAhurvyavahAre na nizcaye // 74 // ye nayA yataH sUkSmArthAste tataH zuddhAH, ye ca sthUlagocarAste tato'zuddhA ityrthH| na ca sUkSmatvaM sthUlatvaM cArthAnAmatra bahvalpaviSayabhAvena, tathAsatyuttarottarebhyaH eka niyata dRSTi nathI ke jenI apekSAe vizuddhino vyavahAra thaI zake. ema enI koI pratipakSadaSTi paNa nathI ke jenI apekSAe azuddhino vyavahAra saMbhave. eTale koI anyanayanI apekSAe ja zuddhi-azuddhino vyavahAra karavAno rahe. anya nayomAM to sAmAnya rIte vyavahAranaya ja zuddhi-azuddhino vyavahAra karanAro che, eTale tenI apekSAe ja e vyavahAra karavo joIe evA abhiprAyathI ahIM anuyogadvArasUtranI vRttinA adhikAramAM te vyavahAra vyavahAranayanI apekSAe karelo che evuM lAge che. eTale ja vyavahAranayano Akuthrita nAmavALA prasthakane pracaka tarIke svIkArato je abhiprAya che tene ja svIkAranAra naigamabhedane A adhikAramAM vizuddhatama naigamana tarIke kahelo che. je naigamabheda tenAthI dUra-dUratara vagere avasthAne jue che tene azuddha-azuddhatara vagere rUpa kahela che. zaMkA-nayopadezagranthamAM nayonI zuddhi-azuddhi pratipakSadaSTinuM amizraNa-mizraNa thavAnI apekSAe nathI kahI, paraMtu sUkSma-sthUla arthanI apekSAe kahela che. te A rIte - A 7 nayomAM sUkSma arthavALA nayo zuddha che, sthUla viSayavALA nayo azuddha che. phaLanI apekSAe zuddhatA to vyavahAranayamAM hovI ja kahelI che, nahIM ke nizcayanayamAM. 74 eTale, je nayo, je nayanI apekSAe sUkSma arthane jonArA che te nayo te nayanI apekSAe zuddha che ane jeo sthUla arthane jonArA che te nayo azuddha che, evo artha Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 nayaviMzikA-13 pUrvapUrveSAM sUkSmArthatvaprApte:, 'pUrvaH pUrvo nayaH pracuragocaraH paraH parastu parimitaviSayaH' iti pramANanayatattvAlokAlaGkAra(7-46)vacanAt / paraMtu sUkSmatarkasahatvaM sUkSmArthatvaM, tadasahatvaM ca sthUlArthatvamiti paribhASaNIyamiti na RjusUtrAdervyavahArasya sUkSmArthatvApattiH, 'parakIyasyAvartamAnasya cAkAryakAritayA'sattvameva' ityasya RjusUtradattasya tarkasya tenaabodhnaat| itthaJca nizcayanayA evaiteSu zuddhAH, vyavahAranayAzcAzuddhA iti paryavasyati / kiJca vyavahAratadupajIvinayAnyanayatvamatra nizcayatvaM, vyavahAra-tadupajIvinayAnyataratvaM ca vyavahAratvamatreti vivekaH / atra nizcayasya zuddhatvaM, vyavahArasya cAzuddhatvaM yaduktaM tatsvarUpato jJeyam / phalatastvabhiyuktA vyavahAre zuddhatvaM nizcaye cAzuddhatvamAhuH / tathAhi - kriyA'kriyAphalaucityaM guruziSyAdisaGgatiH / yatra samyaktvahetuH sA vyavahArasya dezanA // 75 // maLe che. tathA ahIM viSayabhUta arthanuM sUkSmatva ke sthUlatva viSayanI pracuratA ke alpatAnA AdhAre nathI levAnuM, kAraNa ke emAM to uttarottara nayonI apekSAe pUrvapUrvanayano viSaya sUkSma banI jAya, te paNa eTalA mATe ke pramANanayatattvAlakAlaMkAra granthamAM (7-46) A pramANe kahela che ke "pUrva-pUrvanaya pracura viSayavALo che, ane para-paranaya parimita viSayavALo che." eTale e rIte artha na letAM, je sUkSmatasaha (= sUkSmatarkathI paNa je saMgata Thare-asaMgata na TharI jAya) hoya te sUkSma arthavALo kahevAya ane je sUkSmatarkane asahu hoya(=sahI na zake, asaMgata TharI jAya) te sthUlaarthavALo jANavo. AvI paribhASA ahIM levI. tethI RjusUtrAdithI vyavahAranaya sUkSyArthaka banI javAnI Apatti nahIM Ave, kAraNa ke "je parakIya che ke avartamAna che te svakIya kArya karanAra na hovAthI asat ja che Avo RjusUtra je tarka Ape che tene vyavahAranaya jANI zakato nathI. AvI paribhASA hovAthI A sAta niyAmAM je nizcayanayo che te zuddha che ane je vyavahAranayo che te azuddha che ema paryavasita thAya che. AmAM vyavahAranayathI ane ene AzritanayothI je anya hoya te nizcayanaya ane vyavahAranaya ke tene Azritanayamono koIpaNa naya e vyavahAranaya evo viveka jANavo. ahIM nizcayanayane zuddha ane vyavahAranayane azuddha je kahela che te svarUpane AzrIne jANavA. phaLane AzrIne to jJAnI puruSo vyavahAranayane zuddha ane nizcayanayane azuddha kahe che. te A rIte - kriyAnuM phaLa maLe che, akriyAnuM nathI maLatuM. AvuM Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAre zuddhatvaM nizcaye cAzuddhatvam bhuGkte'nyaH kurute cAnyo guruH ziSyazca yatra na / dezanA nizcayasyAsya puMsAM mithyAtvakAraNam // 76 // pariNAme nayAH sUkSmA hitA nApariNAmike / na vAtipariNAme ca cakriNo bhojanaM yathA // 7 // Ame ghaTe yathA nyastaM jalaM sva-ghaTanAzakRt / tathA'pariNate ziSye rahasyaM nayagocaram // 78 // pRthaktve nAdhikArastannayAnAM kAlikazrute / adhikArastribhiH prAyo naye vyutpattimicchatAm // 79 // tenAdau nizcayodgrAho nagnAnAmapahastitaH / rasIyanativiSaprAya: so dvitaH 80 || unmArgakAraNaM pApA parasthAne hi dezanA / bAlAdernAnyayogyaM ca vaco bheSajavaddhitam // 81 // iti / ata eva yatra praNidhAnAdInAM aucitya... A guru che - A ziSya che.. vagere vAtanI saMgati jemAM samyattvanuM kAraNa bane che (arthAt satyatAnuM kAraNa bane che, te vyavahAranayanI dezanA che. 7pa kare che anya ane bhogave che anya... koI guru nathI... koI ziSya nathI. AvI badhI vAto jemAM che e nizcayanayanI dezanA che, e jIvone mithyAtvanuM kAraNa bane che. //76 eTale ja sUkSmanayo (= nizcayanayo) pariNAmI jIvane ja hitakara bane che, apariNAmaka ke atipariNAmaka jIvone hitakara banatA nathI, jemake cakravartInuM bhojana. //77ll kAcA ghaDAmAM nAkheluM pANI jema potAno ane ghaDAno nAza karanAra bane che tema apariNata ziSyane ApeluM naya aMgenuM rahasya potAno ane e ziSyano nAza karanAra bane che. //78 eTalA mATe ja jyArathI anuyoga pRthaka thayo tyArathI kAlikakRtamAM nayono adhikAra nathI. chatAM jemaNe nayano bodha pAmavo hoya temane paNa prAyaH prathama traNanayono (= vyavahAranayono) ja adhikAra che. //79o tethI prAraMbhe ja (= zrotA haju pariNata nathI banyo tyAre paNa) digaMbaro nizcayanayano bodha ApavA je prayAsa kare che te galata che ema siddha thayuM. e bodha to rasAyaNarUpe karAyela jhera jevo che. (je ene pacAvavAnI kSamatAvALA banyA hoya emane ja lAbha kare.) AkhA jagatane e lAbha kare evuM che nahIM. llcoll (yogya jIvane yogya dezanA ApavI e svasthAna dezanA che. enAthI viparIta e parasthAna dezanA che. apariNata ziSyo mATe Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 nayaviMzikA-13 zubhAzayAnAM prAdhAnyamupavarNyate teSAM yogagranthAnAmadhikAritayA kula-pravRttacakrayogina eva kathitAH, na tvanyeSAmAcArAdipratipAdakAnAM granthAnAmiva baalaaH| ata eva ca nizibhojanatyAgasAmAyika-pratikramaNAdivyavahAradharme'susthitAnAmapi zubhAzayaprAdhAnyaparAyA viSAnuSThAnAdiviSayiNyA nizcayadezanAyA yaddAnaM tad bhavagahane dAruNavipAkamunmArganayanameva / taduktaM nayopadezavRttau mahopAdhyAyaiH avyutpAditavyavahAro duSprApyavyutpattikanizcayazca ziSyaH phalasandehadolAdhiropaNena saMsAra eva bhrAmitaH syAditi / / ___ itthaJca nayopadeze sUkSma-sthUlArthatayA nayAnAM zuddhayazuddhI kathite, na tu pratipakSadRSTeramizraNamizraNApekSayeti cet ? satyaM, naigamApekSayA saGgrahasya zuddhirazuddhirvA ? ityevaM nizcayanayanI dezanA e parasthAnadezanA che.) A parasthAnadezanA unmArganuM kAraNa bane che ne tethI pApA che = atyaMta ayogya che = bhAre nukazAnakAraka che. jema eka dardInuM auSadha anya dardIne hitakara banatuM nathI evI rIte anya yogya guruvacana anya bALAdi jIvane hitakara banatuM nathI. /81// eTale ja jyAM (nizcayaviSayabhUta) praNidhAnAdi zubhAzayonI mahattA khUba gAI hoya - gAvAnI hoya te yogagranthonA adhikArI tarIke kulayogI ane pravRttacakrogIne ja kahelA che, nahIM ke anya AcAradipratipAdaka AcArAMgAdigranthomAM kahela bAlAdi jIvo. eTale ja rAtrI bhojana tyAga-sAmAyika-pratikramaNa vagere rUpa vyavahAra dharmamAM jeo sArI rIte sthira nathI teone paNa zubhAzayanI pradhAnatAvALI viSAnuSThAnAdi saMbaMdhI nizcayanayadezanA ApavI, te gahana bhavavanamAM dAruNavipAkavALuM unmArganayana ja che, e jANavuM. nayopadezanI vRttimAM mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAje kahyuM che.je ziSyane vyavahAramAM vyutpanna banAvelo nathI (ane tethI je ziSyane) nizcayanayanI vyutpatti paNa duprApya che evA ziSyane nizcayanayanI dezanA ApavI e 'phaLa mane maLaze ke kema ?" evo saMdeharUpI hiMcakA para besADavA jevuM hovAthI pariNAme ene saMsAramAM bhamAvavAno ja thAya che. Ama nayopadezagranthamAM, je sUkSmarthaka hoya te zuddhanaya, ane je pUlArthaka hoya te azuddhanaya ema kahela che, paNa jemAM pratipakSanayadaSTi bhaLelI na hoya te zuddha, ane bhaLelI hoya te azuddha.. ema kahela nathI. samAdhAna - tamArI vAta sAcI che. naigamanayanI apekSAe saMgrahanaya zuddha che ke azuddha ? A pramANe naigama vagere nayonI paraspara zuddhi ke azuddhi jyAre vicAravAnI Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratipakSanayadRSTermizraNAmizraNApekSayA'zuddhizuddhI 107 naigamAdInAM nayAnAM mithaH zuddhyazuddhivicAraNAyAM 'yaH sUkSmArthaH sa zuddhaH, itarastvazuddhaH' iti paribhASA''daraNIyeti sUcitaM nayopadeze, parantu yadaikasyaiva naigamAdernayasyAvAntaraprakArA vicAryante tadA 'yatra pratipakSanayadRSTeraMzato'pyamizraNaM sa zuddhaH prakAraH, yatra tanmizraNaM so'zuddhaH, yathA yathA ca mizraNaM vardhate tathA tathA'zuddhatvamapi vardhate' iti paribhASAyA AdaraNIyatvamuktamatreti na kiJcidanupapannam / __ . na ca svamanISikAzilpanirmiteyaM paribhASetyAzaGkanIyaM, mahopAdhyAyairgurjarabhASAnibaddhasya 'dravya-guNa-paryAyano rAsa' itigranthasya dvitIyasyA DhAlikAyAzcaturthAyA gAthAyAH stabake 'zuddhasaMgrahanayanaiM mataI to sadadvaitavAdaI eka ja dravya AvaI' iti kathayadbhiretasyAH paribhASAyAH sUcitatvAt, vizeSalakSaNasya pratipakSanayaviSayasyAMzato'pyagrAhakatayaivAtra zuddhatvasya saMgrahe kathitasyopapadyamAnatvAt / tathA devasenAcAryapradarzitAnAM dravyArthikadazaprakArANAmanekAntavyavasthAprakaraNa evaM prakAra ullekho dRzyate-tatra dravyArthiko dazadhA, AdyaH karmopAdhinirapekSaH hoya tyAre je sUkSmarthaka hoya te zuddha ane tadanya azuddha AvI paribhASA rAkhavI - evuM nayopadezagranthamAM sUcavyuM che. paraMtu jyAre naigama vagere koIpaNa eka ja nayanA avAMtara bhedonI paraspara zuddhi-azuddhi vicAravAnI hoya tyAre "je bhedamAM pratipakSanayadaSTinuM aMzataH paNa mizraNa na hoya te zuddha meda, ane jemAM tenuM mizraNa hoya te azuddha, emAM paNa jema jema mizraNa vadhatuM jAya tema tema azuddhi paNa vadhatI jAya" AvI paribhASA AdaravI - evuM ahIM = anuyogadvArasUtra-vRttimAM sUcavyuM che, eTale koI asaMgati nathI. tame jaNAvelI A paribhASA mAtra tamArI potAnI buddhino vilAsa che' AvI zaMkA na karavI, kAraNa ke mahopAdhyAya zrIyazovijaya mahArAje potAnA gujarAtI dravyaguNa-paryAyano rAsa' granthanI bIjI DhALanI cothI gAthAnA TabAmAM "zuddha saMgrahanayane mate to sadadvaitavAde eka ja dravya Ave" evuM kahevA dvArA A paribhASAne sUcita karI che, kAraNa ke ahIM saMgrahanayane zuddha je kahela che tenI saMgati, pratipakSanayanA viSayabhUta vizeSanI lezamAtra paNa grAhakatA nathI enA kAraNe ja zakya bane che. tathA digaMbara zrI devasenAcArya dravyArthikanayanA je 10 prakAro darzAvelA che teno anekAnta vyavasthAprakaraNamAM A rIte ullekha maLe che - temAM dravyArthika daza prakAre che. prathama karmopAdhinirapekSa zuddha dravyArthika, jemake "saMsArI jIva paNa siddhAtmA jevo zuddhAtmA Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayaviMzikA - 13 zuddhadravyArthikaH, yathA saMsArijIvaH siddhasadRzazuddhAtmA // 1 // dvitIya utpAdavyayagauNatvena sattAgrAhakaH zuddhadravyArthikaH, yathA dravyaM nityam // 2 // tRtIyo bhedakalpanAnirapekSaH zuddhadravyArthikaH, yathA nijaguNaparyAyasvabhAvAd dravyamabhinnam // 3 // caturtha: karmopAdhisApekSozuddhadravyArthikaH, yathA krodhAdikarmajabhAva AtmA // 4 // ityAdi / atra hi karmopAdhijanyAvasthAlakSaNena, utpAda-vyayaprayujyAvasthAlakSaNena vA paryAyAtmakena bhedAtmakena ca pratipakSanayaviSayeNAMzato'pyamizritatayaivAdyeSu triSu prakAreSu dravyArthikasya zuddhatvaM caturthe ca prakAre karmopAdhijanyAvasthAlakSaNena paryAyAtmakena pratipakSanayaviSayeNa mizritatayaivAzuddhatvaM yatkathitaM tenApyasyAH paribhASAyAH sUcitatvAt / 108 nanvanuyogadvArasUtra - vRttyorvanagamanaprayojanIbhUtadArvAdikAsvAkuTTitanAmAntAsu sarvAsvavasthAsu prasthakatvaM naigamasya saMmatamiti kathitaM tatra cAkuTTitanAmAnaM prasthakamabhyupagantA yo naigamAbhiprAyaH sa eva sarvavizuddhatayA kathitaH, sa eva ca sarveSvabhiprAyeSu sUkSmatamArthagrAhI, ataH sarvatra sUkSma - sthUlArthApekSe eva zuddhyazuddhI mantavye, na tu pratipakSanayadRSTermizraNAdyapekSe che.' / / 1 / / utpAda-vyayane gauNa karIne sattAno grAhaka naya e bIjo zudgha dravyArthikattaya che. jemake 'dravya nitya che' / / 2 / bhedakalpanAthI nirapekSa evo zuddha dravyArthikanaya e trIjo prakAra che, jemake potAnA guNa-paryAyasvabhAvathI dravya abhinna che. III karyopAdhine sApekSa dravya jonAra azuddha dravyArthikanaya e cotho prakAra che, jemake krodhAdikarmajanya bhAvaAtmA che / / 4 / vagere. ahIM, karmopAdhijanyaavasthArUpa ke utpAda-vyayaprayujya avasthArUpa paryAyAtmaka ane bhedAtmaka je pratipakSanayano viSaya, tenI aMzataH paNa mizratA na hovAthI ja Adya traNa bhedomAM dravyArthikanayanI zuddhatA kahelI che, ane cothA prakAramAM karmopAdhijanya avasthArUpa paryAyAtmaka pratipakSanayaviSayanI mizratA hovAthI ja azuddhatA kahelI che. eTale A adhikAra paNa pratipakSanayadRSTinI mizratA-amizratA dvArA azuddhizuddhi gaNavAnI paribhASAnuM sUcana kare ja che. zaMkA - anuyogadvArasUtra ane tenI vRttimAM prasthaka dRSTAntanirUpaNamAM, vanagamana prayojanIbhUtakASThaAdi avasthAthI laIne Adhur3hitanAmasudhInI dareka avasthAmAM prasthaka mAneluM che. vaLI emAM AkuTTita nAmavALA prasthakane mAnanAra je naigamabheda, e ja sarvavizuddha hovArUpe kahela che. vaLI tyAM sudhInA sarvabhedomAM e ja sUkSmatama arthano grAhaka che. mATe sarvatra sUkSma-sthUlaarthanI apekSAe ja zuddhi-azuddhi mAnavA joIe, nahIM ke pratipakSanayadRSTinA mizraNAdinI apekSAe paNa. Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayazuddhyazuddhivicAre paribhASAvaividhyam 109 apIti cet ? tarhi sadadvaitavAdisaGgrahApekSayA dharmAdharmAdigrAhiNaH saGgrahasya zuddhyApattiH / yAvad dhAnyamAne ca taM vyApArayan 'kimidam' iti pRSTaH sannAha-'prasthako'yam' ityAdi vizeSAvazyakabhASyavRttivacanena prasthakatvena jJAyamAne dhAnyamAne vyApRte prasthaka eva sarvavizuddheH kathanIyatvApattizca, tadgrAhiNo naigamasyAkuTTitanAmAnaM prasthakatvena grAhiNa: naigamasyApekSayA sUkSmArthagrAhitvAt / ___ vastutastu nayAnAM zuddhayazuddhivicAre na kApi niyataikA paribhASA dRzyate, api tu vividhA ev| tathAhi - nayarahasye 'te ca pradeza-prasthaka-vasatidRSTAntairyathAkramaM vizuddhibhAjaH' ityuktvA pradezadRSTAnte saGgrahApekSayA vyavahArasya zuddhatvamuktaM, 'paJcAnAmeva pradezaH' iti saGgrahAbhiprAyapradarzanAntaraM 'vyavahArastvAha-paJcAnAM pradezastadA syAdyadi sAdhAraNaH syAt, yathA paJcAnAM goSThikAnAM hirnnymiti| prakRte tu pratyekavRttiH pradeza iti 'paJcavidhaH pradezaH' iti bhaNitavyam' ityevaM vyavahArAbhiprAyasya prdrshittvaat| paraMtu prasthakadRSTAnte vyavahArApekSayA saGgrahasya zuddhatvamuktaM, naigamamatamuktvA 'vyavahAre'pyayameva panthAH' iti vyavahArAtidezAnantaraM 'saGgrahastu vizuddhatvAt kAraNe kAryopacAraM kAryAkaraNakAle ca prasthakaM samAdhAna-to pachI, sadaatavAdIsaMgrahAyanI apekSAe dharmAstikAya-adharmAstikAyAdi dravyagrAhI saMgrahanaya zuddha banI jaze. (kAraNa ke eno viSaya sUkSma che.) tathA vizeSAvazyaka bhASyanI vRttinA dhAnya mApavAmAM teno upayoga karatI veLA - A zuM che evuM pUchavA para "A prasthaka che" ema kahe che. A vacanaparathI, AvA vaparAzamAM Avela prasthaka paNa nagamane prasthaka tarIke mAnya che. ne e ja sUkSmatama viSayarUpa che. mATe AphitanAmA prasthakane nahIM, paNa A prakane ja jonAra naigamabhedane sarvavizuddha kahevo paDe. vastutaH nayonI zuddhi-azuddhinA vicAramAM koI eka cokkasa paribhASA che nahIM, paNa vividha paribhASAo ja che. te A rIte-nayarahasyamAM "te cakanaigamAdinayo pradezaprasthaka ane vasatidRSTAntadvArA yathAkrama vizuddhivALA jANavA." ema kahIne pradezadaSTAntamAM saMyanayanI apekSA vyavahAra nayane vizuddha rahyo cha, // 29 // paJcAnAmeva pradezaH me prabhArI saMgrahanayano abhiprAya havyA pAha vyavahArastvAha-paJcAnAM pradezastadA syAdyadi... ityAdi rUpe vyavahAranayano abhiprAya darzAvyo che. (eTale ke A dRSTAntamAM saMgraha karatAM vyavahAranaya zuddha hovo jaNAya che.) paraMtu prasthaka dRSTAntamAM vyavahAranI apekSAe saMDanayane zuddha 4||vyo cha, // 29 // OM naigamamata DIne vyavahAre'pyayameva panthAH meM Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayaviMzikA - 13 nAGgIkurute' ityAdirUpeNa saGgrahamatasyoktatvAt / vasatidRSTAnte'pyevameva saGgrahasya zuddhatvamuktam / atra ca sarvatra yathAyathA tarkasahatvaM tathA tathA sUkSmArthatayA zuddhatvaM kathitamiti jJAyate / tathA, naigama-vyavahArasammatopacAravizeSAnavalambitvAt sagrahasya zuddhatvaM nayopadeze kathitaM tathAhi upacArA vizeSAzca naigamavyavahArayoH / iSTA hyanena neSyante zuddhArthapakSapAtinA // 24 // tathA tatraiva sUkSmArthatayA svarUpataH zuddhatvaM nizcayanayeSu kathayitvA phalatastad vyavahAranayeSu kathitaM taccaivaM 110 zuddhA hyeteSu sUkSmArthA azuddhAH sthUlagocarAH / phalataH zuddhatAM tvAhurvyavahAre na nizcaye // 74 // tathA tatraiva darzananayayojanAvasare " jAtaM dravyArthikAcchuddhAddarzanaM brahmavAdinAm / " (10) 'azuddhAt vyavahArAvyAt' (111) phatyAdri yaduvata, tena sAhasya zuddhadravyathitva, rIte vyavahAranayano atideza karyo che, ane tyAra bAda saddhahastu vizuddhatvAt ityAdi rUpe saMgrahanayano abhiprAya kahyo che. vasati dRSTAntamAM paNa A ja rIte vyavahAranayanI apekSAe saMgrahanayane zuddha kahyo che. A badhAmAM jema jema tarkasahatva adhika che tema tema sUkSmArthatA hovAthI zuddhi kahI che e jaNAya che. tathA, naigama ane vyavahAranayane saMmata upacAro ane vizeSone saMgrahanaya je mAnato nathI tethI e zuddha che ema nayopadezamAM kahyuM che. te A rIte - naigama ane vyavahAranayane iSTa upacAro ane vizeSo zuddha arthanA pakSapAtI evA A saMgrahanayane iSTa nathI. 24 // tathA, e ja nayopadezagranthamAM sUkSmArthaka hovAnA kAraNe svarUpane AzrIne nizcayanayone zuddha kahIne phaLane AzrIne vyavahAranayone zuddha kahyA che. te A rIte - A nayomAM sUkSmArthaka nizcayanayo zuddha che ane sthUlaviSayaka vyavahAranayo azuddha che. paNa phaLane AzrIne vyavahAranayo zuddha che, nahIM ke nizcayanayo... ema pUrvAcAryo kahe 99. 119811 tathA e ja granthamAM vibhinna darzano ane nayonI paraspara yojanA karavAnA avasare zuddha dravyArthikanayamAMthI brahmAdvaitavAdIonuM darzana nIkaLyuM che' / / 110 tathA 'vyavahAranAmanA azuddha dravyArthikanayathI...' / / 111// ityAdi je kahyuM che tenAthI saMgrahanaya e zuddhadravyArthika che ane vyavahAranaya e azuddha dravyArthikanaya che e jaNAya che. saMgraha Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saGgrahApekSayA vyavahArasyAzuddhatvam 111 vyavahArasya cAzuddhadravyArthikatvamuktam / ete ca saGgraha - vyavahAranayagate zuddhAzuddhatve kiM prayukte ? iti yadA vicAryate tadaitad jJAyate - parigamaNaM pajjAo aNegakaraNaM guNatti gaTThatti sammati (3-12) vacanAdanekakaraNatvaM guNa-paryAyalakSaNatayA prApyate / tatazcaikakaraNatvaM dravyalakSaNatayA'rthataH prApyate / ata eva 'yat sAmAnyaM tad dravyaM, vizeSAstu paryAyAH ' ityAdikaM vizeSAvazyakabhASyavRttyAdau dRzyate / tatazca yataH sadadvaitavAdI saGgrahanayaH sattAmahAsAmAnyameva gRhNAti, na kaJcidapi vizeSaM, ataH sa zuddho dravyArthikaH / vyavahArastu dravyArthikatve'pi vizeSAn gRhNAtIti so'zuddho dravyArthikaH / evaJca pratipakSanayadRSTeramizraNamizraNApekSe ete zuddhAzuddhatve iti spaSTam / tathA'nuyogadvAravRttAvevamadhikAro vartate - 'punardravyAstiko'pi sAmAnyato'pi dvividha:avizuddho vizuddhazca / tatra naigama - vyavahArarUpo'vizuddhaH, saGgraharUpastu vizuddhaH / katham ? yato naigama-vyavahArAvanantaparamANvanantadvyaNukAdyanekavyaktyAtmakaM kRSNAdyanekaguNAdhAraM trikAlaviSayaM cAvizuddhaM dravyamicchataH, saGgrahazca paramANvAdikaM paramANutvasAmyAdekaM tirobhUtaguNakalApamavidyamAnapUrvAparavibhAgaM nityaM sAmAnyameva dravyamicchati, etacca kilAnekatAdyabhyu vyavahAranayamAM rahela A zuddhAzuddhatva zAnA prabhAve che ? e vicAratAM jaNAya che ke -'parigamana e paryAya che ane anekakaraNa e guNa che. A banne ekArthaka che...' AvA zrIsammatitarkaprakaraNanA vacana parathI anekakaraNatva e guNa-paryAyanuM lakSaNa che e jaNAtuM hovAthI ekakaraNatva e dravyanA lakSaNa tarIke maLe che. eTale ja je sAmAnya che te dravya ane je vizeSo che te paryAya che' vagere vAto vizeSAvazyakabhASyanI vRtti vageremAM jovA maLe che. ane tethI, saddvaitavAdI saMgrahanaya jo sattAmahAsAmAnyane ja jue che, koIpaNa vizeSane svIkArato nathI, to e zuddhadravyArthika che ja. vyavahAranaya to dravyArthika hovA chatAM vizeSoMne svIkAre che, mATe e azuddha dravyArthika che. Ama, pratipakSanayadRSTinA amizraNa-mizraNanA kAraNe A zuddhatva-azuddhatva AvyA che e spaSTa che. tathA zrI anuyogadvAranI vRttimAM Avo adhikAra che vaLI dravyAstikanaya paNa sAmAnyathI dvividha che - avizuddha ane vizuddha. emAM, naigama-vyavahArarUpa dravyAstika naya avizuddha che ane saMgraharUpa dravyAstikanaya vizuddha che. zA mATe ? eTalA mATe ke naigama ane vyavahAranaya anaMta paramANu, anaMta vyaNukavagererUpa anekavyaktiAtmaka dravya mAne che. ema, kRSNavagere anekaguNanA AdhArabhUta ane trikALaviSayavALuM dravya mAne che. A dravya anekAtmakavagere che, mATe azuddha che jyAre saMgrahanaya to anaMtAparamANune - Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayaviMzikA - 13 pagamakalaGkenAkalaGkitatvAcchuddham / tatazca zuddhadravyAbhyupagamaparatvAdayameva zuddhaH / ' iti [sU0 97 vRttau ] / atrApyanekatvasya paryAyArthikanayaviSayatayA tadabhyupagamo dravyArthikasya kalaGkatayA'zuddhitayA cokta iti spaSTameva / tatazca pratipakSanayadRSTeramizraNamizraNApekSe te zuddhAzuddhatve ityapi spaSTameva / 112 kiJca vizeSagrAhiNo vyavahArasya sAmAnyagrAhiNI nayadRSTiH pratipakSanayadRSTiriti sa yathA yathA vizeSAnarpayati, sAmAnyaM cAnarpayati, tathA tathA tasya zuddhirbhavati / atha ghaTazarAvAdIn mRttvena gRhNanneko vyavahAranayAbhiprAyaH ghaTa - zarAvatvAdinA gRhNazca dvitIyo vyavahAranayAbhiprAyaH, anayormadhye kaH zuddhaH ? kazcAzuddhaH ? iti vicAryamANe dvAvapi zuddhatayA'zuddhatayA ca prApyete / idamaMtra rahasyaM - mRdapekSayA ghaTazarAvAdayo vizeSAH, mRttvaM tadapekSayA paramANutvanI samAnatAnA kAraNe eka ja mAne che. vaLI kRSNavarNAdi guNamUhane najaramAM leto nathI. (tethI varSAdibhede paNa paramANuono bheda kaheto nathI.) sa najIkano paramANu che, A dUrano che... Avo vibhAga paNa mAnato nathI. (tethI enA kA2Ne paNa paramANunA bheda thaI jatA nathI. Ama bheda vinAnuM nityasAmAnyarUpa dravya ja e mAne che. A dravya anekatAvage2erUpa kalaMkathI akalaMkita hovAthI zuddha che. Ama, zuddhadravyane mAnanAro hovAthI saMgrahanaya zuddha che. [sU. 97nI vRtti]. A adhikAramAM paNa, anekatva e paryAyanayano viSaya hovAthI dravyArthika naye ene mAnavuM e kalaMkarUpe ane azuddhirUpe kahela che ja. tethI, pratipakSanayadRSTinA amizraNa-mizraNanI apekSAe A zuddhAzuddhatva che e spaSTa che. vaLI, vyavahAranaya vizeSagrAhI che. tethI sAmAnyagrAhiNI nayadRSTi e enA mATe pratipakSanayadRSTi che. eTale vyavahAranaya jema jema vizeSonI arpaNA kare ane sAmAnyanI anarpaNA kare tema tema e zuddha. bane che. have ApaNe e vicAravuM che ke ghaTa-zarAva vagereno mATI tarIke bodha karanAra vyavahAranaya ane ghaTa-zarAva vagere tarIke bodha karanAra vyavahAranaya... vyavahAranayanA A be bhedamAM koNa zuddha che ? ane koNa azuddha che ? to banne zuddha paNa che ne banne azuddha paNa che ema nizcita thAya che. ahIM rahasya AvuM che-mATInI apekSAe ghaTazarAva vagere 'vizeSa' che ane mATI 'sAmAnya' che. eTale vyavahAranayane jyAre dravyArthika tarIke gaNavAmAM Ave tyAre, mATIsvarUpa sAmAnyano arpaka ane ghaTa-zarAvAdirUpa vizeSano anarpaka evo 'A mATI che' evo vyavahAranayAbhiprAya, mATIsvarUpa sAmAnyano Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekasyaiva vyavahAranayAbhiprAyasya zuddhatvamazuddhatvaM ca 113 sAmAnyam / tatazca vyavahAranayo yadA dravyArthikatvena vicAryate, tadA 'iyaM mRd' ityevaM mRllakSaNasAmAnyArpakasya ghaTAdilakSaNavizeSAnarpakasya vyavahArAbhiprAyasya 'ayaM ghaTaH' ityevaM mRllakSaNasAmAnyAnarpakAd ghaTAdilakSaNavizeSArpakAd vyavahArAbhiprAyAt zuddhatvaM, 'ayaM ghaTaH' ityabhiprAyasya ca tadanyApekSayA'zuddhatvaM, dravyasya sAmAnyalakSaNatayA yathA yathA sAmAnyamarpyate, vizeSAzcAnanA'nte tathA tathA dravyArthikasya zuddhatvaniyamAt / na ca 'iyaM mRd' ityevaM sAmAnyArpakasyAbhiprAyasya saGgrahanayatvameva, na vyavahAranayatvaM, sAmAnyagrAhitvAdityAzaGkanIyaM, sati mRdrvyasAdhye prayojane ghaTa-daNDAdidravyasamUhAd ghaTaM gRhNataH 'iyaM mRd' ityabhiprAyasya vyavahAranayatvaniyamAd, daNDAdervyavacchadekatayA pravRttatvAt / parantu vyavahAranayo yadA vizeSagrAhitayA vicAryate, tadA 'iyaM mRd' ityasyApekSayA 'ayaM ghaTaH' ityasyaiva zuddhatvaM, mRdapekSayA ghaTasya vizeSarUpatvAt / ata eva prasthakadRSTAnte vanagamanaprayojanIbhUtadAdikaM prasthakatvena gRhNadabhiprAyApekSayA''kuTTitanAmAnaM prasthakatvena gRhNadabhiprAyasyaiva zuddhatvaM kathitam / anardhaka ane ghaTavagere vizeSano arpaka evo "A ghaDo che' vagere rUpa je vyavahAranayAbhiprAya, tenA karatAM zuddha che, ane "A ghaDo che' evo vyavahAranayAbhiprAya A mATI che' evA abhiprAya karatAM azuddha che, kAraNa ke dravya sAmAnyAtmaka hovAthI jema jema sAmAnyanI arpaNA thAya-vizeSanI anarpaNA thAya ema ema dravyArthikanaya zuddha bane che. zaMkA - 'A mATI che' ema sAmAnya pradhAna karanAra abhiprAya to saMgrahanaya ja che, vyavahAranaya nahIM, kAraNa ke sAmAnyagrAhI che. samAdhAna - jyAre mATIdravyathI sAdhya prayojana hoya tyAre ghaTa-daMDa vagere dravyonA DhagalAmAMthI ghaTane viSaya banAvato "A mATI che evo abhiprAya e vyavahAranaya che, kAraNa ke daMDAdinI bAdabAkI karavArUpe pravaryo che. (nahIM ke ghaTa-zarAvAdino saMgraha karavArUpe.). paNa vyavahAranayane jyAre vizeSagrAhI tarIke vicAravAmAM Ave che, tyAre "A mATI che" evA bodha karatAM "A ghaDo che' evo bodha ja zuddha che, kAraNa ke mATInI apekSAe ghaDo vizeSarUpa che. eTale ja prasthakadaSTAntamAM vanagamanaprayojanIbhUta kASThAdine prasthaka tarIke jonAra abhiprAyanI apekSAe AkutinAmavALA prasthakane 'prasthaka tarIke jonAra vyavahAranayAbhiprAyane zuddha kahelo che. Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayaviMzikA - 13 naigamanaye'pi tameva prasthakatvena gRhNadabhiprAyasya zuddhatvamanuyogadvArasUtre kathitam / aneAntavyavasthAprarane 6 ':-prabhUtte:mAna:-mahAsAmAnya-gavAntarasAmAnya-vizeSajJAnalkssnnaiH minoti mimIte vA niruktavidhinA varNaviparyayAnnaigamaH' iti vyutpattimuktvA 'ayaM ca mahAsAmAnyAdiSu triSu krameNa sarvAvizuddho vizuddhAvizuddho vizuddhazca jJAtavyaH' ityevaM zuddha zuddhI kathite / tatazca naigamo yathA yathA vizeSaparastathA tathA vizuddha ityabhiprAyaH paryavasyati / 114 tathA vyavahAranayavannaigamanayasyApi dravyArthikanayatayA yathA yathA dhrauvyaparatvaM, tathA tathA vizuddhiH, yathA yathA cotpAda-vyayaparatvaM tathA tathA'zuddhiH / tatazca prasthakadRSTAnte vanagamanaprayojanIbhUtaM kASThaM prasthakaM manyamAnasya naigamAbhiprAyasya chidyamAnAdyavasthaM taM prasthakaM manyamAnanaigamAbhiprAyApekSayA vizuddhireva kathanIyA syAd, na tvazuddhiriti / ata eva namaskAraniryuktau namaskAramanutpannaM manyamAno naigamaH sarvasaMgrAhitayA''dyanaigamatvenoktaH, dhrauvyamAtragrAhitvAt tasya vizuddhatamatvaM tu spaSTameva / naigamanayamAM paNa teno ja prasthaka tarIke grahaNa karanAra abhiprAyane 'zuddha' tarIke zrI anuyogadvAramAM kahela che ane anekAntavyavasthAprakaraNamAM A pramANe kahela che mahAsAmAnya-avAntarasAmAnya ane vizeSanA jJAnarUpa aneka pramANothI vastune jue te naigamanaya (zabdamAM naikamA zabda che. vyutpattividhithI 'ka' varNano 'ga' varNa thaI gayo tethI 'naigama' zabda banyo.) AmAMthI mahAsAmAnyane grahaNa karanAro naigama sarvaavizuddha che, avAMtarasAmAnyane grahaNa karanAro zuddhAzuddha che ane vizaSane grahaNa karanAro vizuddha che. eTale naigama jema-jema vizeSagrAhI hoya tema tema vizuddha hoya che evo abhiprAya paryavasita thAya che. - vaLI, vyavahAranayanI jema naigamanaya paNa dravyArthika to che ja. tethI, e jema jema dhrauvyagrAhI hoya ema ema vizuddha che ane jema-jema utpAda-vyayagrAhI hoya che ema ema avizuddha che. eTale prasthaka dRSTAntamAM vanagamanaprayojanIbhUta kASThane prasthaka tarIke jonAra ` naigamaprakArane chidyamAnAdi avasthAmAM rahela kASThane prasthaka tarIke jonAra naigamaprakAranI apekSAe zuddha ja kahevAno rahe che, nahIM ke azuddha. eTale ja namaskAraniryuktimAM namaskArane anutpanna mAnanAra naigamaprakArane sarvasaMgrAhI hovAnA kAraNe Adyanaigama tarIke kahela che ane e mAtra dhruvatAnuM ja grahaNa kare che, tethI vizuddhatama to che ja. Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115 nayasya zuddhatvAdau vividhA: paribhASA: nayarahasye nikSepavicAraNAyAM- 'avizuddhAnAM naigamabhedAnAM nAmAdyabhyupagamapravaNatve'pi vizuddhanaigamabhedasya dravyavizeSaNatayA paryAyAbhyupagamAnna tatra bhAvanikSepAnupapattiH' iti yaduktaM tatra nAmAdinikSepatrayAbhyupagantRtvamazuddhiH, bhAvanikSepAbhyupagantRtvaM ca vizuddhiriti vivakSA nizcIyate / ata eva tatra 'zabdAdInAM paryAyArthikanayAnAM tu naigamavadavizuddhyabhAvAnna nAmAdyabhyupagantRtva' mityapyuktam / tathA nayopadeze nayAnAM zuddhyazuddhI na bahvalpaviSayabhAvena, kintu tarkasahAsahatvabhAvena kathitA / adhyAtmamataparIkSAyAM tu (zloka-67 vRttau) - syAdetat-RjusUtrazabdanayAzca zuddhA itare tvazuddhA iti niyamaH kathaM mukhyAmukhyArthakatvaM vinA ? iti, maivaM, vyApakAvyApakaviSayatvAdinaiva zuddhAzuddhabhedavyavasthAnAd, anyathA'tiprasaGgAditi // ityevaM vyApakAvyApakaviSayabhAvenaiva te kathite iti / tathA digaMbarAcAryazrIdevasenakRtAyAmAlApapaddhatau - 'zuddhasadbhUtavyavahAro yathA zuddhaguNazuddhaguNinoH zuddhaparyAyazuddhaparyAyiNorbhedakathanam / azuddhasadbhUtavyavahAro yathA'zuddhaguNAzuddha-- nayarahasyagranthamAM nikSepanI vicAraNA daramyAna "naigamanayanA avizuddha prakAro nAmAdi nikSepAone svIkAratA hovA chatAM vizuddhaprakAra to dravyanA vizeSaNa tarIke paryAyane jonAro hovAthI bhAvanikSepasvIkAra asaMgata nathI" AvuM ja kahyuM che tenA parathI nAmAdi traNa nipAo mAnavA e azuddhi che ane bhAvanikSepa mAnavo e zuddhi che evI vivakSA nizcita thAya che. eTale ja e adhikAramAM "zabdAdi paryAyArthika nayo nigamanI jema avizuddha hovA saMbhavatA na hovAnA kAraNe nAmAdinikSepAone svIkAratA nathI' ema kahyuM che. tathA, nayopadezagnamAM nayomAM zuddhi azuddhi viSayanI bahutA ke alpatAnA AdhAre nahIM, paNa tarkasahatva-asahatvanA AdhAre kahela che e ApaNe joI gayA chIe. jyAre adhyAtmamata parIkSAmAM (67mA zlokanI vRttimAM) vyApaka-avyApaka viSayanA AdhAre ja te kahela che. te A rIte - zaMkA - 'RjusUtra ane zabdanayo zuddha che ane anya nayo azuddha che' A niyama mukhya-amukhya (= upacarita) artha vinA zI rIte ghaTaze ? samAdhAna - AvI zaMkA na karavI, kAraNa ke vyApaka-avyApaka viSayanA AdhAre ja zuddhaazuddhanayanI vyavasthA saMbhave che, nahIMtara atiprasaMga thaze. tathA, digaMbarAcArya zrI devasene racelA AlApapaddhatigranthamAM A pramANe kahyuM che - zuddhaguNa-zuddhaguNI vacce bhedakathana karavuM.. ema zuddha paryAya-zuddha paryAyavAnuM vacce Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 nayaviMzikA-14 guNinorazuddhaparyAyAzuddhaparyAyiNorbhedakathanam / ' ityuktam / atra 'AtmanaH kevalajJAnaM' iti zuddhasadbhUtavyavahArasya 'Atmano matijJAnaM' iti cAzuddhasadbhUtavyavahArasyodAharaNaM jJeyam / viSayabhUtaguNazuddhyazuddhyapekSe ca zuddhyazuddhI jJeye / tathA tatkRte nayacakre 'jIvaH kevalajJAnAdirUpaH' ityasya nirupAdhikazuddhaviSayatvena zuddhanizcayatvaM 'jIvo matijJAnAdirUpaH' ityasya ca sopAdhikAzuddhaguNaviSayatvenAzuddhanizcayatvaM kathitamiti dhyeyam / tadevaM nayazuddhAzuddhatvavicAraNAyAM vividhA vivikSAH zAstreSu prApyanta iti // 13 // atha naigamAdinayAnAmevaM krameNopanyAse hetozcintanArthamAha - dravyasya hi pradhAnatvaM paryAyANAM tu gauNatA / iti dravyArthikA nyastAH pUrvaM pazcAttato'pare // 14 // hirevkaaraarthe| tatazcaivamarthaH prApyate-yasmAd dravyasyaiva pradhAnatvaM, paryAyANAM tu gauNateti (heto ) dravyarthatA nayAH pUrva castA, pazcAttatopane paryArthiva: | turvizeSArtha, bhedakathana karavuM e zuddhasadbhUtavyavahAranaya che ane azuddhaguNa-azuddhaguNI vacce tathA azuddhaparyAya-azuddhaparyAyavAnuM vacce bhedakathana karavuM e azuddha sabhUtavyavahAranaya che. AmAM "AtmAnuM kevalajJAna" e zuddhabhUtavyavahAranuM tathA "AtmAnuM matijJAna" e azuddha sadbhUtavyavahAranuM udAharaNa jANavuM. eTale viSayabhUta guNanI zuddhi-azuddhinA AdhAre nayanI zuddhi-azuddhi jANavAnI rahI. tathA e ja AcArye racelA nayacakragranthamAM - "jIva kevalajJAnAdirUpa che' Avo bodha e zuddhanizcayanaya che kAraNa ke nipAdhikazuddhaviSayavALo che, ane jIva matijJAnAdirUpa che' evo bodha e azuddhanizcayanaya che, kAraNa ke sopAkiazuddha guNavALo che. ema kahyuM che e jANavuM. Ama nayomAM zuddhi-azuddhinI vicAraNAmAM aneka judI-judI vivekSAo zAstromAM jovA maLe che, e jANavuM. ll13. have naigamAdinayone A (= naigama, saMgraha. vagere rUpa) kramamAM zA mATe kahyA che ? enuM kAraNa vicAravA mATe kahe che - gAthArtha - dravya ja pradhAna che, paryAyo to gauNa che. tethI dravyArthikanayo pahelAM kahyAM che ane paryAyArthikanayo pachI kahyAM che. gAthAmAM "hi kAra arthamAM che. anvayArtha sugama che. tu eka vizeSatAne jaNAve che. te A ke paryAyo gauNa je che te, teo Adheya che... vagere rUpe ja, nahIM ke vastunA aMzarUpe. A saMkSepArtha che. vistarArtha Avo jANavo - Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAyApekSayA dravyasya prAdhAnyam 117 paryAyANAM vakSyamANAdheyatvAdinaiva gauNatvaM na tu vastvaMzatayeti vizeSayatIti samAsArthaH / vistarArthastvayaM sato'rthasya dravyaparyAyamayatvaM prasiddham / tatrApi dravyasya paryAyAdhAratayA, paryAyopAdAnakAraNatayA, traikAlikatayaikatayA ca prAdhAnyaM paryAyANAM tu dravyAdheyatayA, dravyakAryatayA, anityatayA'nekatayA ca na tathAtvam / ata eva dravyasya paryAyApekSayA'bhyarhitatayA dravyaguNa- paryAyA ityatretaretaradvandvasamAse dravyapadasya pUrvanipAtaH / ata eva ca dravya-guNaparyAyapratipAdanapradhAnasyAnuyogasya dravyAnuyoga iti saMjJA zAstreSu prasiddhA, na tu guNAnuyoga iti paryAyAnuyoga iti vA / nanu 'utpAra-vyaya- dhrauvyayuktaM sat' (tattvArthasUtra - 5 - 29) ityatra sato'rthasya dravyAMzaM dhrauvyazabdaH pratipAdayati, paryAyAMzaM cotpAda-vyayazabdau pratipAdayataH / taduktamuttarAdhyayananiryukti - ( 30 ) bRhadvRttau vAdivetAlaiH zrIzAntyAcAryaiH utpattivigamAvatra mataM paryAyavAdinaH / dravyArthikasya tu dhrauvyaM, mAtRkAkhyapadatraye // 6 // iti, tatazca bhavaduktarItyA yadi dravyasyaiva paryAyApekSayA prAdhAnyaM, tarhi utpAda - vyaya - dhrauvyeSvapi dhrauvyasyaiva prAdhAnyenAbhyarhitatayA sUtrakAraiH koIpaNa sastu dravya-paryAyamaya hoya che e vAta zrI jainazAsanamAM prasiddha che. eTale ke vastunA be aMza che dravya ane paryAya... AmAM paNa dravya e pradhAna che, kAraNa ke e paryAyono AdhAra che, paryAyonuM upAdAnakAraNa che, vaikAlika che ane eka che. paryAyo to gauNa che, kAraNa ke dravyamAM Adheya che, dravyanA kArya che, anitya che ane aneka che. eTale dravya paryAyanI apekSAe abhyardhita hovAthI dravya-muLa-paryAyA: AvA itaretaradvandvasamAsamAM dravyapadano pUrvanipAta che. vaLI eTale ja, dravya-guNaparyAyanuM jemAM pradhAnatayA pratipAdana che e anuyoganI 'dravyAnuyoga' evI saMjJA zAstromAM prasiddha che, nahIM ke guNAnuyoga athavA paryAyAnuyoga evI... zaMkA - utpAd-vyaya-dhrauvyayukta sat A sUtramAM vastunA dravyAMzane dhrauvya zabda jaNAve che ane paryAyAMzane utpAta-vyaya zabdo jaNAve che. uttarAdhyayananiryukti(30) nI bRhavRttimAM vAdIvetAlazrIzAntisUrimahArAje kahyuM che ke ahIM mAtRkASya tripadImAM paryAyavAdIone utpatti ane vigama mAnya che. dravyArthikane dhrauvya mAnya che. IIF // eTale tamArA kathana mujaba jo dravya ja paryAyanI apekSAe pradhAna hoya to utpAda-vyayadhrauvyamAM paNa dhrauvya ja pradhAna banavAthI abhyati hovAnA kAraNe sUtrakAre dhrauvyotsAvyayayukta sat evuM ja sUtra kema na banAvyuM ? Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 nayaviMzikA-14 'dhrauvyotpAda-vyayayuktaM sat' ityevaM kiM na sUtritamiti cet ? satyaM, tathApi utpAda-vyayadhrauvyeSu utpAdasya prathamatvAditaretaradvandve prathamopanyAsaH / nanUtpAdasya prathamatvamityasya ko'rthaH ? ayamartha:-pUrvamutpAda eva bhavati / tadanantarameva tatra dhrauvyacintA zobhate / yastvanutpannastatra kA dhrauvyAdhrauvyacintA ? na hi khapuSpaM dhruvamadhruvaM veti cintyamAnaM kvacidapi kadAcidapi zobhate / na ca satyeva dravye paryAyANAmutpattiH sambhavati, na hi mRdravye'sati ghaTAdhutpadyante / kiJcAdhAratayA'pi dravyasyaiva prAthamyaM, anyairabhyupagatA 'iha tantuSu paTaH' iti buddhirapyetadeva sUcayati / tatazca pUrvaM dravyalakSaNaM dhrauvyameva bhavati, tadanantarameva paryAyANAmutpAda iti kramAnusaraNe'pi dhrauvyapadasyaiva pUrvanipAta itaretaradvandve samucita iti vAcyaM, anAdinidhanasya drvysyaarvaagdRshaamsmaakmvyvhaarytvaat| ayambhAvaH-jalaM yadA vayaM pazyAmastadA''dhArAnusAritrikoNa-catuSkoNAdyAkAravadeva tad dRzyate, tattadAkAravacca tadutpAdavinAzazAlyeva, na tu dhruvaM, AkArasya dhruvatvAbhAvAt / tattadAkAravattvena pariNamad jaladravyaM svarUpataH kIdRg samAdhAna - tamArI vAta sAcI che. chatAM, utpAda-vyaya-dhrauvya.... A traNamAM utpAdano krama prathama hovAthI eno prathama ullekha che. "utpAda prathama che' eno zuM matalaba ? eno e matalaba che ke pahelAM utpAda ja thAya che. vastuno utpAda thayA bAda ja emAM dravyano vicAra karavo e zobhe che. je anutpanna ja che tenA aMge e dhruva che ke adhuva ? evo zuM vicAra hoya ? AkAzakusuma dhruva hoya ke adhuva? e vicAra kyAreya paNa kyAMya paNa zobhato nathI ja. zaMkA - dravya hoya to ja paryAyonI utpatti saMbhave che. mATI ja na hoya to zuM ghaTa vagere utpanna thAya ? vaLI AdhArarUpe paNa dravya ja prathama hovuM saMbhave che. anya darzanakAroe phuda tatpu para: evI mAnelI buddhi paNa AvuM ja sUcana kare che. eTale prathama dravyanA lakSaNabhUta dhrauvya ja che, e pachI ja paryAyono utpAda che. mATe kramane anusarIe to paNa dhrauvyapadano ja pUrvanipAta itaretarandrasamAsamAM ucita che. samAdhAna - AvI zaMkA na karavI, kAraNa ke anAdinidhana dravya chamastha evA ApaNA vyavahArano viSaya nathI. Azaya e che ke - pANIne ApaNe jyAre joIe chIe tyAre e potAnA AdhArane anurUpa trikoNa-catuSkoNa vagere AkAravALuM ja dekhAya che. tevA tevA AkAravALuM e to utpAda-vinAzazALI ja hoya che, nahIM ke dhruva, kAraNa ke AkAra dhruva hoto nathI. te te AkArane dhAraNa karatuM jaLa dravya svarUpe kevuM haze Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anAdiSTajIvapudgaladravyayorasmadagocaratvam bhavitumarhati ? iti kriyamANAyAM kalpanAyAM kiJcidAkAravadeva tadavatarati, kenacidapyAkAreNApariNataM tatazcAkArazUnyaM jaladravyamasmadIyakalpanAyA aviSaya eva / evameva jIvAdidravyamapi manuSyAdirUpaM kaJcitparyAyaM puraskRtyaivAsmadgocarIbhavati / tattatparyAyarUpeNa pariNamad mUlabhUtaM jIvadravyaM kIdRgbhavitumarhati ? iti tu na kadAcidapyasmadIyakalpanAyAmavatarati / kriyamANAyAM tatkalpanAyAM yatsamavatarati tatkazcit paryAya eva / tathaiva ca pudgaladravye'pi piNDasthAsAdayaH paramANu-dvyaNukAdayo vA paryAyA evAsmadjJAnagocarIbhavanti, na kadAcidapi paryAyavimuktaM pudgaladravyasvarUpam / ata eva gUrjarabhASAnibaddhasya 'dravya-guNa- paryAyano rAsa' Akhyasya granthasya dvitIyasyA DhAlikAyAH prathamagAthAyAH stabake "koi kahasyaiM je 'ima dravyatva svAbhAvika na thayuM. ApekSika thayuM' to kahiiM je 'sabala vastuno apekSAI ja vyavahAra hoI, ihAM doSa nathI' ityuktam / ayambhAvaH tatra dravyanirUpaNe zrImadbhiryazovijayavAcakaiH pudgaladravyApekSayA paryAyarUpe'pi pudgalaskaMdhe ghaTAdyapekSayA dravyatvamuktam / evaM saMsArijIvalakSaNadravyApekSayA paryAyarUpe'pi manuSye bAlAdyavasthApekSayA dravyatvamuktam / ? e vicAra jyAre karavAmAM Ave che tyAre ApaNI kalpanAmAM kaMIka ne kaMIka AkAravALuM ja jaLadravya avatare che... koIpaNa AkArane dhAraNa na karela hoya... eTale ke AkArazUnya evuM jaLadravya ApaNI kalpanAno aviSaya ja banI rahe che. e ja rIte jIvAdidravya paNa manuSyAdirUpa koIka ne koIka paryAyane AgaLa karIne ja ApaNo viSaya bane che. te te paryAyarUpe pariNamatuM mULabhUta jIvadravya kevuM hoya ? e ApaNI kalpanAmAM kyAreya avataratuM nathI. jyAre A kalpanA karavAmAM Ave tyAre emAM je avatare che te koIka paryAya ja hoya che. e ja rIte pudgaladravya aMge paNa piMDasthAsa vagere paryAyo ke paramANu-caNuka vagere paryAyo ja ApaNA jJAnano viSaya bane che, nahIM ke kyAreya paNa paryAyavimukha kevaLa pudgaladravyanuM svarUpa. eTale ja gujarAtI grantha 'dravya-guNa-paryAyano rAsa' nI bIjI DhALanI prathama gAthAnA TabAmAM mahopAdhyAyajIe A pramANe kahyuM che - "koI prazna UThAvaze ke - A rIte to dravyatva svAbhAvika na thayuM, ApekSika thayuM... to javAba Apavo ke zabalavastuno apekSAe ja vyavahAra thAya che, emAM doSa nathI.'' 119 A adhikAramAM Avo abhiprAya che e granthamAM tyAM dravyanuM nirUpaNa cAlI rahyuM che. emAM granthakAre pudgaladravyanI apekSAe je paryAyarUpa che evA paNa pudgalaskaMdhane ghaTAdinI apekSAe dravyarUpe kahyuM che ema, saMsArI jIvarUpa dravyanI apekSAe je Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 nayaviMzikA-14 etad dravyatvamApekSikamuktamiti kazcitpRcchati-nanvevaM dravyatvamApekSikameva prAptaM, na tu svAbhAvikamiti cet ? pratyavasthAne ca zrImadbhiH 'zabalasya vastuno'pekSayaiva vyavahAro bhavati, na tatra kazciddoSaH' ityevaM dravyatvasyApekSikatvaM svIkRtameva / svIyAH pUrvottarakAlabhAvinInUtanatva-purANatvAdIrvividhA avasthA apekSya dravyatvenAdiSTA api ye ghaTAdayaH svopAdAnakAraNIbhUtamRdAdidravyANAmavasthAvizeSarUpatayA paryAyarUpA api te 'AdiSTadravyANi' ucyante, yeSu dravyeSu kiJcidapekSya paryAyatvamapi vartate tAnyAdiSTAni dravyANItyarthaH / eteSAmAdiSTadravyANAM ghaTAdInAM manuSyAdInAM ca dravyatvaM yato nUtanatvAdI lAdIrvA'vasthA apekSyaiva, ata ApekSikameva bhvti| parantvanAdinidhanasya pudgaladravyasya-jIvadravyasya ca dravyatvaM svAbhAvikameva bhavati, na tvApekSikaM, paryAyatvAbhAvAt kevalasya dravyatvasyaiva sattvAt / etatsvAbhAvikaM dravyatvaM puraskRtya zrImadbhiH praznakAreNa dravyatve AzaGkitamApekSikatvaM paryAyarUpa che evA paNa manuSyane bALa Adi avasthAnI apekSAe dravya tarIke kahela che. Ama A bane te te avAjora avasthAnI apekSAe ja 'dravya rUpa che. eTale koIka prazna pUche che - A rIte to dravyatva ApekSika ja thayuM, nahIM ke svAbhAvika A praznanA javAbamAM granthakAra zrImad yazovijayajI mahArAje "zabala vastuno apekSAe ja vyavahAra thAya che, emAM koI doSa nathI.." AvuM kahevA dvArA dravyatva ApekSika hovuM svIkArI lIdhuM che. potAnI pUrvottarakALabhAvI nUtanatva-purANatyAdi vividha avasthAonI apekSAe dravyatvena bASTi je ghaTAdi = dravya tarIke kahevAyelA je ghaTAdi, potAnA upAdAnakAraNabhUta mATI vagere dravyanI cokkasa avasthArUpa hovAthI paryAyarUpa paNa hoya che te AdiSTadravya kahevAya che. je dravyo kazAkanI apekSAe paryAya paNa che te AdiSTadravya' evo artha jANavo. A AdiSTadravyarUpa ghaTAdi ke manuSyAdi je dravyarUpa che te nUtanavAdi ke bALAdi avasthAnI apekSAe ja, eTale enuM dravyatva ApekSika ja hoya che. paraMtu anAdinidhana pudgaladravya ke jIvadravyanuM dravyatva svAbhAvika ja hoya che, nahIM ke ApekSika, kAraNa ke e kazAnI apekSAe paryAyarUpa na hovAthI mAtra dravyarUpa ja hoya che. eTale prazna nirmANa thAya che ke praznakAre dravyamAM ApekSikatvanI je zaMkA karI hatI enuM, A svAbhAvika (anapekSika) dravyane najaramAM rAkhIne nirAkaraNa kema na karyuM ? dravyanuM nirUpaNa karavAnA avasare A dravyano aMzamAtra paNa ullekha kema na karyo ? A praznano uttara jyAre vicArIe tyAre, granthakAre AvuM na karyuM emAM Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anAdinidhanajIvapudgalAderasmadgocaratvAbhAvaH 121 kiM na nirAkRtam ? etasya dravyatvasyollekhalezo'pi kimarthaM na kRtaH ? iti vicAryamANa etasyAnAdinidhanasya dravyasyAsmadIyajJAnaviSayatvAbhAvo'smadIyavyavahAraviSayatvAbhAvazcaiva kAraNatayA jJAyate / kiJca piNDAdikAH kapAlaparyantA vividhAH sarvA avasthAH, tAsvanusyUtaM mRddravyaM cAsmadjJAnaviSayo bhavati / parantu pudgaladravyasya trikAlabhAvinIH sarvA avasthA na kadAcidapi chadmasthAnAM jJAnasya viSayo bhavitumarhanti / tatazca tAsvanusyUtaM dravyamapi pudgaladravyatayA kathaM nizcIyeta? itthaJcAnAdinidhanaM pudgalAdidravyamasmAkamasaMvedyamiti sthitam / ata eva ca mRdAdi manuSyAdi vA''diSTadravyamevAsmAkaM vyavahAre samavataratIti ca sthitam / taccotpadyata eva, utpAdAnantarameva ca svIyAsu vividhAsvavasthAsu dhrauvyamanubhavati / yadbotpAda-vyayayornirNayaH kSaNamAtreNa bhavitumarhati dhrauvyasya tu cireNeti / yadvA bhayavaM kiM tattaM ? iti prazne bhagavatotpAdAdikrameNaivottaraM dattamiti / etAM vastusthitimAzritya sUtrakAraiH 'utpAda-vyayadhrauvyayuktaM sat' ityevaM utpAdapadasya pUrvanipAtavatsUtraM sUtritamiti sambhAvyate / tatazcAsmin sUtre kramamanusRtyotpAdapadasya pUrvanipAte'pi dravya-guNa- paryAyeSu dravyasyaiva prAdhAnyamiti sthitam / A (pudgala-jIvadravyarUpa) anAdinidhana dravya ApaNA jJAnano je viSaya banatA nathI ane ApaNA vyavahA2no je viSaya banatA nathI e ja kAraNa tarIke jaNAya che. vaLI piMDathI laIne kapAla sudhInI badhI vividha avasthAo ane emAM saMkaLAyeluM mATI dravya... A banne ApaNA jJAnano viSaya bane che. paraMtu pudgaladravyanI traNe kALamAM saMbhavita badhI avasthAo kyAreya paNa chadmasthanA jJAnano viSaya banI zakatI nathI. eTale pachI e badhAmAM saMkaLAyela dravya pudgaladravyarUpe zI rIte nizcita thAya ? Ama, anAdinidhana pudgalAdidravya ApaNI saMvedanAno viSaya nathI e vAta nizcita thaI. eTale ja ApaNA vyavahAramAM mATI vagere ke manuSya vagere AdiSTa dravya ja Ave che e paNa nizcita thayuM. ane e to utpanna thAya ja che. utpanna thayA pachI ja potAnI vividha avasthAomAM dhruvatAne anubhave che. athavA, utpAda-vyayano nirNaya kSaNamAtramAM thaI zake che, dhrauvyano to cirakALe. athavA, mayavaM itatta ? evA praznano bhagavAne utpAda vagere krame ja javAba Apyo che. AvI badhI je vAstavikatA che ene najaramAM rAkhIne sUtrakAre 'utpAta-vyaya-dhrauvyayukta sat' ema utpAva padanA pUrvanipAtavALuM sUtra racyuM hoya evuM lAge che. eTale A sUtramAM kramane anusarIne utpAdapadano pUrvanipAta hovA chatAM, dravya-guNa-paryAyamAM to dravya ja pradhAna che e nizcita thayuM. Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 nayaviMzikA-14 itthaJca dravya-paryAyayordravyasya pradhAnatayA''dau dravyArthikA upanyastAH, tadanantaraM ca paryAyArthi: atha dravyArthikeSvapi naigama Adau, tadanantaraM saGgrahaH, tadanantaraM ca vyavahAra ityevaM ne jo turata vet ? zray - yathA nityAnityAtmake vastuni nityAMzaM dravyArthikA gRhNanti, anityAMzaM ca paryAyArthikAH, yathA vA dravyaparyAyAtmake vastuni dravyAMzaM dravyArthikAH, paryAryAMzaM ca paryAyArthikA gRhNanti / tathA sAmAnyavizeSAtmake vastuni sAmAnyAMzaM ko gRhNAti ? vizeSAMzaM ca kaH? iti vicaarnniiym| tatra paryAyArthikA vizeSAMzameva gRhNanti, guNa-paryAyANAmanekatayA vizeSAtmakatvAd / dravyArthikeSvapi vyavahAro vizeSameva gRhNAti, lokavyavahArasya prAyo vizeSaparatvAt / atra ca ye AdiSTadravyAtmakA vizeSAstAn vyavahAro gRhNAti, ye tu guNa-paryAyAtmakAstAn paryArthi : | ___ sAmAnyaM dvividham / tiryaksAmAnyaM, UrdhvatAsAmAnyaM ca / tatra tiryaksAmAnya Ama dravya ane paryAyamAM dravya pradhAna che, mATe ene jonAra dravyArthikano prathama kahyA che, ane pachI paryAyArthikano kahyA che. have, vyArthikanayomAM paNa prathama nagamanaya, pachI saMgrahAya ane pachI vyavahAranaya je kahyo che temAM zuM hetu che ? e sAMbhaLo. jema nityAnityAtmaka vastunA nityaaMzane dravyArthikano jue che ane anitya aMzane paryAyArthikanayo jue che... athavA jema dravya-paryAyAtmaka vastunA dravyAMzane dravyArthikanayo ane paryAyAbaMne paryAyArthikano jue che, ema sAmAnya-vizeSAtmaka vastunA sAmAnya aMzane koNa jue che ? ane vizeSAMzane koNa jue che ? e vicAravuM joIe. (kAraNa ke dravya-paryAyanI jema sAmAnya-vizeSa paNa vastunA aMzarUpa che ja.) emAM paryAyArthikano vizeSAMzane ja jue che, kAraNa ke guNa-paryAya aneka hovAthI vizeSAtmaka ja che. dravyArthikanayomAM paNa vyavahAranaya vizeSane ja jue che, kAraNa ke lokavyavahAra lagabhaga vizeSaparaka hoya che, AmAM je AdiSTadravyAtmaka vizeSo che ane vyavahAranaya jue che, ane je guNa-paryAyAtmaka vizeSa che tene paryAyArthikano jue che. sAmAnya dvividha che. tiryasAmAnya ane UrdhvatAsAmAnya. emAM tiryasAmAnya e saMgrahanayano viSaya che. UrdhvatA sAmAnya kono viSaya che ? e naigamanayano viSaya che evI mArI dhAraNA che. Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123 naigamanayasyordhvatAsAmAnyaviSayakatvam saGgrahasya vissyH| UrdhvatAsAmAnyaM kasya viSayaH ? naigamanayasyeti me mtiH| nanu 'dravyAd mithazca sarvathA bhinnAH sAmAnyaM vizeSAzca naigamasya viSayaH' iti zrIvizeSAvazyakabhASyAdiSu grantheSu prasiddham / atra sAmAnyamapi tiryaksAmAnyaM, na tUrdhvatAsAmAnyaM, naigamatulyamatasya SaDUlukasya sattA-dravyatvAdyAkhyatiryaksAmAnyasyaiva saMmatatvAt, sAmAnyagrAhiNo naigamanayasya tiryaksAmAnyagrAhiNi saGgrahe'ntarbhAvasyAsmAkaM naikeSu zAstreSu kthittvaacc| tatazcordhvatAsAmAnyaM naigamanayasya viSaya ityucyamAnaM kathaM zobhetiti cet ? satyaM, etadasmacchAstreSUktamiti tu mayA'pi svIkriyata eva, ata eva ca pUrvaM mayApyetaduktameva / tathApi 'UrdhvatAsAmAnyaM kasya viSayaH ?' iti praznasya tvamevottaraM vada / na kasyApIti cet ? tatkimUrdhvatAsAmAnya na vastvaMzo yena tadgrAhiNo nayasyAsambhavaH ? tatazca yathA tiryaksAmAnyasya vastvaMzatayA tadgrAhiNyAH saGgrahanayadRSTe : prasiddhistathordhvatAsAmAnyasyApi vastvaMzatayA tadgrAhiNyApi kayAcinnayadRSTyA bhavitavyameva, na hyUva'tAsAmAnyalakSaNaM vastvaMzaM grahItuM yadi kazcidabhilaSati prayatate ca tadA taM niSeddhaM pratibadhnAtuM vA zakro'pyutsahate / tatazcordhvatAsAmAnyagrAhiNA zaMkA - dravyathI sarvathA bhinna ane paraspara paNa sarvathA bhinna evA sAmAnya ane vizeSo naigamananA viSaya che evuM zrI vizeSAvazyakabhASya vagere ghaNA granthomAM prasiddha che. emAM sAmAnya paNa tiryasAmAnya, nahIM ke UrdhvatA sAmAnya, kAraNa ke (1) naigamane tulya mata dharAvanArA paDUlukane sattA-dravyatva vagere tiryasAmAnya ja saMmata che. (2) sAmAnyagrAhI naigamanayano. tiryasAmAnyagrAhI saMgrahanayamAM antarbhAva thAya che evuM ApaNA aneka granthomAM kaheluM che. to pachI "UrdhvatA sAmAnya e naigamanayano viSaya che' evuM kahevuM e zI rIte zobhe ? samAdhAna - sAcI vAta. A vAta ApaNA zAstromAM kahI che e mane paNa svIkArya che ja. eTale ja pUrve meM e kahela che ja. chatAM paNa UrdhvatA sAmAnya kono viSaya che ? e tame ja kaho. zaMkA - e koI paNa nayano viSaya na hoya to zuM vAMdho che ? samAdhAna - to zuM UrdhvatA sAmAnya vastunA aMzarUpa nathI ? ke jethI ene grahaNa karanAra nayano saMbhava nathI ? eTale jema tiryakasAmAnya vastunA aMzarUpa hovAthI tene grahaNa karanAra saMgrahanayaSTi prasiddha che tema UrdhvatA sAmAnya paNa vastunA aMzarUpa hovAthI tene grahaNa karanArI koI nayadaSTi hovI ja joIe. A UrdhvatA sAmAnyarUpa Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 kenacinnayena bhavitavyameveti sthitam / naigamAdibhyaH saptabhyo nayebhyaH kaH sa naya ityadhunA vicArya tatra na zabdAdayo nayAstadgrAhiNaH, paryAyArthikAnAM teSAmUrdhvatAsAmAnyalakSaNasya dravyasyAviSayatvAt / nApi RjusUtrastadgrahItumadhyavasyati, vartamAnakSaNamAtragrAhiNastasya kSaNikagrAhitvAt, UrdhvatAsAmAnyasya cAkSaNikatvAt / vyavahAro'pi naiva tadgrahaNazIlaH, vizeSagrAhitvAt / sagraho'pi tajjJAtuM na vibhuH, tiryaksAmAnyagrAhitvAttasyeti pArizeSyAnnaigama eva tadgrAhakatayA sidhyati / na cedaM svamanISikAvijRmbhitameva, kutracidapi zAstra etadarthapratipAdakAnAmakSarANAmanupalabhyamAnatvAditi zaGkanIyaM, sAkSAdakSarANAmanupalabhyamAnatve'pyetasyArthasyArthataH sUcakAnAmakSarANAM prApyamANatvAt / se kiM taM patthagaditeNaM ? patthagadiTTaMteNaM se jahAnAmae kei purise parasuM gahAya aDavihutte gacchejjA, taM ca kei pAsittA vadejjA kattha bhavaM gacchasi ? avisuddho vastuaMzane grahaNa karavAne koIka icche ne e mujaba prayatna kare to tene nA pADavAne ke rokavAne zakra paNa utsAhita thato nathI. eTale UrdhvatAsAmAnyanuM grahaNa karanAra koIka naya hovo ja joIe e vAta nizcita thaI. nayaviMzikA - 14 - naigama vagere sAta nayomAMthI A kayo naya hoI zake ? e have vicArIe - zabdAdinayo to saMbhavatA nathI, kAraNa ke paryAyArthikanaya evA teono UrdhvatAsAmAnyarUpa dravya e viSaya nathI. RjusUtranaya paNa enuM grahaNa karavA mATe vyAvRta thato nathI, kAraNa ke vartamAnakSaNamAtrano grAhaka e kSaNikagrAhI hoya che. jyAre UrdhvatAsAmAnya to akSaNika hoya che. vyavahAranaya paNa enuM grahaNa karavAnA svabhAvavALo nathI, kAraNa ke e to vizeSagrAhI che. saMgrahanaya paNa eno bodha karI zakato nathI, kAraNa ke e to tiryaksAmAnyane jonAra che. eTale pArizeSanyAyathI naigamanaya ja tenA grAhaka tarIke siddha thAya che. zaMkA - A badho tamArI buddhino vilAsamAtra che, kAraNa ke koIpaNa zAstramAM AvI vAta jaNAvanArA zabdo jovA maLatA nathI. samAdhAna AvI zaMkA na karavI, kAraNa ke sAkSAt akSaro maLatA na hovA chatAM A vAtanuM arthathI sUcana karanArA(arthApattithI jaNAvanArA) akSaro zAstromAM jovA maLe che. te A rIte - Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naigamasya prasthakadRSTAntaH 125 negamo bhaNati - patthagassa gacchAmi / taM ca kei chiMdamANaM pAsittA vaijjA - kiM bhavaM chiMdasi ? visuddhatarAo gamo bhaNati patthayaM chiMdAmi / taM ca kei tacchemANaM pAsittA vadejjA kiM bhavaM tacchesi ? vizuddhatarAo Negamo patthayaM tacchemi / taM ca kei ukkiramANaM pAsittA vadejjA - kiM bhavaM uktirasi ? visuddhatarAo Negamo bhaNati - patthayaM uktiraami| taM ca kei (vi)linnamALa pAsettA vadhekhA-triM mavuM (vi)nisi? visuddhatarAo begamo maLatiptthyN (vi) lihAmi / evaM visuddhatarAgassa Negamassa nAmAuDitao patthao / evameva vavahArassa vitti anuyogadvArasUtra [ sU. 475] uktam / atra hi vane gamanaprayojanIbhUtadArvavasthAyAM prasthakatvena darzanamuktam / evameva chidyamAnatakSyamANAdiSvasthAsvapi prasthakatvena darzanaM kathitam / tatazca 'pUrvAparIbhUtAsu vividhAsvavasthAsu anuyogadvArasUtra (sU. 475) mAM prasthakadRSTAnna aMge A pramANe kahyuM che 'prasthakadRSTAnta zuM che ? prasthakadRSTAnta A che koIka puruSa hAthamAM kuhADI laIne jaMgalamAM jaI rahyo che. tene joIne koI pUche che H zA mATe jAo cho ? e vakhate avizuddharnaMgama kahe che (e puruSa avizuddhanaigamanayanI dRSTine apanAvIne kahe che) prasthaka mATe jAuM chuM. (kASThane) chedatA tene joIne koI pUche che - tame zuM chedo cho ? kaMIka vizuddhanaigamanaya kahe che-prasthaka cheduM chuM. tene cholatA joIne koIka pUche che-tame zuM cholo cho ? kaMIka vadhAre vizuddhanaigamanaya kahe che-prasthakane choluM chuM. pachI (kASThane) ukeratA tene joIne koIka pUche che-tame zuM koro cho ? vadhAre vizuddhanaigamanaya kahe che -prasthakane koruM chuM. pachI vilekhana karatA tene joIne koIe pUchyuM-tame zAnuM vilekhana karo cho ? ghaNA vizuddha evA naigamanaye kahyuM ke prasthakanuM vilekhana karuM chuM.-ema enA karatAM paNa vadhAre vizuddha evA naigamanayane prasthaka' evuM nAma jenA para kotarI dIdhela hoya, e ja prasthaka tarIke mAnya che. vyavahAranayano paNa Avo ja abhiprAya jANavo. anuyogadvAranA A adhikAramAM prasthaka banAvavA mATenuM kASTha levA vanamAM jaI rahela vyakti vanagamanaprayojanIbhUta A kASThane prasthaka tarIke jue che ane kahe che. e ja rIte vRkSa parathI e kASThane chedavAnI avasthAmAM... pachI cholavAnI avasthAmAM... A badhI avasthAmAM paNa ene prasthaka dekhAya che. eTale A pUrvApara vividha avasthAomAM prasthakadravya saMkaLAyeluM che e nizcita thAya che e ja to UrdhvatAsAmAnya che. (Azaya e che ke vyavahAranaya A kASThAdimAM prasthakatva nahIM, paNa prasthakayogyatA Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayaviMzikA - 14 prasthakadravyamanvayi' iti nizcIyate / etadeva hyardhvatAsAmAnyam / atha vanagamanaprayojanIbhUtadArvAdyavasthAyAM naigamo prasthakatvaM yanmanyate tatkAraNe kAryopacArAdeva, na tu mukhyaM, taduktamanuyogadvArasUtravRttau - yadyapyatra prasthakakAraNabhUtakASThanimittameva gamanaM, na tu prasthakanimittaM, tathApyanekaprakAravastvabhyupagamaparatvAt kAraNe kAryopacArAt tathAvyavahAradarzanAdevamapyabhidhatte 'sau 'prasthakasya gacchAmIti iti / loko'pi taddArvAdau prasthakakAraNatvameva vyavaharati, na tu prasthakatvam / tatazca piMDa - sthAsAdiSvavasthAsvanvayitayocyamAnaM mRddravyameva yathA zobhate, na tu ghaTadravyaM, kAraNe kAryopacArAttatra ghaTatvadarzane'pi, tathA prastute'pi taddArvAdAvanvayitayocyamAnaM kASThadravyameva zobhate, na tu prasthakadravyamiti cet ? na, tatra 126 jue che ne pachI yogyatAmAM == upAdAnakAraNatAmAM upacAra karIne prasthaka tarIke ullekha kare che. paNa A yogyatA e ja dravya che... e ja UrdhvatAsAmAnya che. te A rIte dravya = dravaNayogya te te rIte DhaLavAne yogya te te pariNAmarUpe pariNamavAne yogya... naigamanaya A yogyatAne jue che. eTale ke prasthakayogyatA e ja enA mate prasthakatva che ne prasthakayogyatA to vanagamanaprayojanIbhUta kASThAdimAM rahela che ja. mATe e badhI avasthAmAM naigamanaya prasthakane jue che. zaMkA - vanagamananA prayojanabhUta kASThAdi avasthAmAM naigamanaya prasthakatva je jue che te kAraNamAM kAryanA upacArathI ja, nahIM ke mukhya (= anupacarita), anuyogadvArasUtranI vRttimAM kahyuM che ke "jo ke ahIM prasthakanA kAraNabhUta kAnimitte ja gamana che, nahIM ke prasthakanimitte, to paNa aneka prakAranI vastune svIkAravAmAM tatpara hovAthI, kAraNamAM kAryano upacAra karIne tevo vyavahAra thato dekhAto hovAthI AvuM paNa e kahe che ke 'prasthaka mATe jAuM chuM.' loka paNa e kASTha vageremAM prasthakanI kAraNatAno ja vyavahAra kare che, nahIM ke prasthakatvano. eTale piMDa-sthAsAdi avasthAomAM saMkaLAyela dravya tarIke mATIdravya kahevuM jema ucita che, nahIM ke ghaTadravya, pachI bhale ne kAraNamAM kAryopacAra karIne e avasthAone 'ghaTa' kahI zakAtI paNa hoya. ema prastutamAM paNa te vividha avasthAomAM saMkaLAyela dravya tarIke kASThadravya kahevuM ja ucita che, nahIM ke prasthakadravya... AvI zaMkA barAbara nathI. kAraNa ke e vividha avasthAone naigamanaya upacAra vinA ja mukhya prasthaka tarIke jue che. Azaya e che ke - loka to te kASThAdimAM prasthakanI kAraNatAno ja mukhyatayA vyavahAra kare che... prasthaka tarIkeno samAdhAna - - Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddarzanAbhAvastadupacAre tantram dArvAdau naigamenopacAreNa vinaiva mukhyaprasthaka- tvadarzanAt / ayambhAvaH lokastu dArvAdau prasthakakAraNatvameva mukhyatayA vyavaharati, prasthakatvaM tUpacAreNa kvacideva kadAcideva prayojanavizeSe sati / parantu lokavyavahArAnusArI nayastu vyavahAra eva na tu naigama: / yadi so'pi tatra prasthakatvamupacaritameva manyeta tadA tasya naikagamatvAnupapattireva / sA caivaM- yadyatra na dRzyate tattatraivopacaryate / na hi yatrAgnitvaM sAkSAdupalabhyate eva tatra vahnau tatkadAcidapyupacaryate, kintu yatra tannopalabhyate tatraiva mANavakAdau tadupacaryate / tatazcaitatparyavasyati yad yatra yadupacaritaM manyate tatra tannaiva dRSTamiti / tasmAd vanagamanaprayojanIbhUtadArvavasthAdau yadi prasthakatvamupacaritaM manyeta naigamaH, kevala AkuTTitanAmani prasthaka eva ca tadanupacaritaM manyeta tadA''' kuTTitanAmani prasthaka eva tasya prasthakatvadarzanaM, nAnyatra vanagamanaprayojanIbhUtadArvavasthAdau kutracidapi ' ityanicchatA'pi mantavyamevetyaneke gamA darzanaprakArA yasya sa naigama iti vyutpattilabhyasya naikagamatvAsyAnupapattiH spaSTaiva / tadvAraNArthaM vanagamanaprayojanIbhUtadArvavasthAdau sarvatra sa prasthakatvaM pazyatyeveti mantavyameva / - to kyAreka ja kyAMka ja evuM koI prayojana hoya to upacArathI vyavahAra kare che. paraMtu lokanA AvA vyavahArane anusaranAro naya to vyavahAranaya che, nahIM ke naigamanaya. jo e paNa ene upacArathI ja prasthaka mAne to enuM naikagamatva ja asaMgata thaI jAya. te A rIte - je jyAM jovA na maLe teno tyAM ja upacAra thAya che. jyAM sAkSAt agnipaNuM dekhAya che te agnimAM kAMI teno kyAreya upacAra thato nathI. paraMtu jyAM te jovA maLatuM nathI te mANavakAdimAM ja teno upacAra karAya che. eTale A nizcita thAya che ke jyAM je upacirata manAya che tyAM te jovA maLyuM nathI ja. tethI vanagamanaprayojanIbhUta kASThAdiavasthAmAM naigamanaya prasthakapaNuM jo upacarita mAnato hoya, ane mAtra AkudgitanAmavALA prasthakamAM ja jo ene anupacirata mAnato hoya to eno matalaba e ja thAya ke e AkuTTitanAmavALA prasthane ja prasthaka tarIke jue che, vanagamanaprayojanIbhUtakASTha vagere kazAne nahIM... ane to pachI aneka gama che vastune jovAnA mArgo che jenA te naigama... AvI vyutpattithI maLatuM naikagamatva emAM asaMgata thaI ja jaze. = 127 A asaMgatine vAravI hoya to, vanagamanaprayojanIbhUta kASThAdi badhI avasthAmAM te prasthakatva jue ja che ema mAnavuM ja joIe ane tethI jo e jovAyeluM ja che, to e upacarita nathI e paNa spaSTa che ja. eTale naigamanayAbhiprAye te kASThAdi Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 nayaviMzikA - 14 tatazca yadi tad dRSTameva tatra tadA nopacaritamityapi spaSTameveti vanagamanaprayojanIbhUtadArvAdirna prasthakakAraNaM na vopacaritaM prasthakamapi tu mukhyaM prasthakameva / anuyogadvArasUtravRttau 'tathApyanekaprakAravastvabhyupagamaparatvAt kAraNe kAryopacArAt tathAvyavahAradarzanAd' ityAdi yaduktaM, tatra 'kAraNe kAryopacArAt tathAvyavahAradarzanAd' ityaMzo 'vyavahAranayAbhiprAyo'yaM ' ityabhivyanaktyeva, vyavahArasya vyavahAranayAbhiprAyeNa pravartamAnatvAt / tathA 'anekaprakAravastvabhyupagamaparatvAt' ityaMzo naigamanayAbhiprAyaM spaSTaM vyanaktyeva, 'anupacAreNAbhyupagatAni vastUnyeva vastunaH prakAratvArhANI 'tiniyamAd / idamuktaM bhavati - yasya kasyacidapi vastuno vibhAgapradarzanavAkya upacAraprAptAni vastUni naiva procyante / tRNajanyaH, araNijanyaH, maNijanyazcetyevamagnau trividhe prApyamANe tadvibhAgapradarzanavAkyaM 'agnizcaturvidhaH - tRNajanyo, araNijanyo, maNijanyo, mANavakazce'tyevaM na kadAcidapyucyate, mANavakasyopacAreNaivAgnitvAt / nanUpacAraprAptAni vastUnyapi prakAratayA gaNyatAM, ko doSaH ? prakAreyattAyA anaiyatyApattireva tatra doSa:, upacArANAM kAraNe kAryasya kArye kAraNasya- AdhAra Adheyasya - Adheya AdhArasyetyAdirUpeNAniyatatvAt / prasthakanA kAraNarUpa ke upacarita prasthakarUpa nathI, paNa mukhya prasthakarUpa ja che. anuyogadvArasUtranI vRttimAM ''chatAM paNa aneka prakAranI vastune svIkAravAmAM tatpara hovAthI, kAraNamAM kAryano upacAra karIne tevo vyavahAra thato dekhAto hovAthI' vagere je kahyuM che temAM 'kAraNamAM kAryano upacAra...' vagere je aMza che te A vyavahAranayano abhiprAya che' evuM sUcave ja che. kAraNa ke lokavyavahAra vyavahAranayane anusaranAro hoya che. tathA 'aneka prakAranI vastune...' vagere je aMza che te naigamanayanA abhiprAyane spaSTapaNe vyakta kare ja che, kAraNa ke upacAra vinA manAyelI vastuo ja vivakSita vastuno prakAra banI zakatI hoya che. kahevAno abhiprAya e che ke - koIpaNa vastunA vibhAgone (prakArone) jaNAvanAra vAkyamAM upacArathI prApta vastuo kahevAtI nathI. jemake agni tRNajanya, araNijanya ane maNijanya... ema traNa prakAre maLe che to enA prakArone jaNAvanAra vAkya tarIke agni cAra prakAre che tRNajanya, araNijanya, maNijanya ane mANavaka' AvuM vAkya kyAreya kahevAtuM nathI, kAraNa ke mANavaka upacArathI ja agni che. zaMkA - upacAra prApta vastuone paNa prakArarUpe gaNo ne, zuM vAMdho che ? samAdhAna pachI te te vastunA keTalA prakAra che ? enI saMkhyA ja niyata na rahevI e doSa che. upacAra to kAraNamAM kAryano... kAryamAM kAraNano... AdhAramAM - - - Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 129 naigamasaMmatAnAM prasthakAdInAmanupacaritatvam ___tatazca naigamAbhyupagatavastuno'neke prakArA ye mantavyAste'nupacaritA eva grAhyA iti sthitam / ata evopacArabahulatvaM vyavahAranaya evoktaM, na tu naigame'pi / tasmAt 'kAraNe kAryopacArAt, tathAvyavahAradarzanAdityAdi yaduktaM tadvyavahAranayenaivetyapi sthitam / nanvevaM sati naigamasyAnekaprakAravastvabhyupagamaparatvapradarzane vyavahAranayAbhipretasya kathanaM kimartham ? zRNu-jAvaiyA vayaNapahA tAvaiyA ceva huMti NayavAyA / jAvaiyA nayavAyA tAvaiyA ceva parasamayA // (sammatitarka0 3/47) tti vacanAd nayavAdAnAM vacanapathAtmakatvaM nizcIyate / vacanapathAzca loke vividheSu prastAveSu ye vacanaprayogA bhavanti tadrUpA eva / loke bhavanto vacanaprayogA eva ca vyavahAra ucyate / tatazca loke yasya yasya vacanavyavahArasya darzanaM sa evAbhiprAyAnusAreNa tattannayatvenocyate / ata eva vizeSagrAhiNo vyavahAranayasya pratipakSabhUtasya sAmAnyagrAhiNaH saGgrahanayasyAbhipretatvenAbhipretA ye 'ege AyA' (sthAnAGga) ityAdivacanaprayogAste'pi prastAvavazAd lokavyavahAre ye prayujyamAnAsta eva jJeyAH / tasmAtprastute naigamanayanirUpaNe'pi vyavahArAbhipretasya kathanamiti jJeyam / Adheyano. AdheyamAM AdhArano... vagere rUpa aniyata hovAthI pachI prakAranI saMkhyA paNa aniyata thaI ja jAya ne ! eTale naigamanayane mAnya vastunA aneka prakAra je mAnavAnA che te anupacarita ja levAnA che, e nakkI thayuM. eTale ja upacArabahulatA vyavahAranayamAM ja kahela che, nahIM ke naigamanayamAM paNa. tethI, nAraNe jAryopacArat tathA vyavahAranAt ItyAdi je kahyuM che te vyavahAranayane anusarIne che e paNa nizcita thayuM. zaMkA - naigamanaya aneka prakAranI vastu mAnanAro che e vAtanA nirUpaNamAM vyavahAranayane abhipreta vAta vacce karavAnI zI jarUra che ? samAdhAna - sammatitarkaprakaraNanA (3-47) "jeTalA vacanapatho che eTalA nayavAda che, jeTalA nayavAda che eTalA parasamaya che" AvA vacanathI nayavAdo vacanapathAtmaka che e jaNAya che. vacanamArgo to e ja che je lokamAM vividha prastAvomAM vacanaprayoga thatA hoya, lokamAM thatA vacanaprayogo ja vyavahAra kahevAya che. eTale lokamAM je-je vacanavyavahAra jovA maLe che te ja, abhiprAyane anusarIne te te nayarUpe kahevAya che. tethI ja, vizeSagrAhI vyavahAranayanA pratipakSabhUta sAmAnyagrAhI saMgrahanayane abhipreta tarIke kahevAtA je ne mAyA (ThANAMgajI) vagere vacanaprayogo che te paNa prastAvane anusarIne lokavyavahAramAM je bolAya che te ja jANavA. tethI prastutamAM nagamanirUpaNamAM paNa vyavahAranayane abhipreta vAta karI che ema jANavuM. Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayaviMzikA - 14 nanvevaM tu 'nigameSu bhavo naigamaH' iti naigamanayalakSaNaM vyavahAre'tivyApnuyAditi cet ? na, loke yatra viSaye mukhyatayA yo vyavahAraH pravartate tasyaiva vyavahAreNa mukhytyaa'bhyupgttvaat| atreyaM vyavasthA - loke yo yo vacanaprayogaH pravartate tatraikaH kazcitkasyacidekasya nayasya mukhyatayA anupacaritatayA'bhipretaH anyaH kazcidanyasya nayasya, aparazca kazcittadaparasya nayasya / tatra yo bahulatayA prayujyate yathA 'maJcasthA janAH krozanti' sa vyavahArasya mukhyatayA'bhipretaH, tadbhinnAzca kvacitkadAcit prayojanavizeSAtprayujyamAnAH prayostasyopacAreLabhipretA:, yathA 'maLyA: Rozanti' kRti| gata va'naujisama upacAraprAyo vistRtArtho vyavahAra:' iti tattvArthabhASyavacanam / atra 'laukikasama:' ityanena vyavahArasya mukhyatayA'bhipreto'rtha uktaH, 'upacAraprAyaH' ityanena tUpacAreNAbhipreto'rthaH, tayoH sammIlanena sa vistRtArtho jAyata iti 'vistRtArthaH' ityanena sUcitamiti jJeyam / vyavahArasyopacAreNa saMmatAste hi vacanaprayogA anyAnyanayasya mukhyatayA saMmatAH / yathA''tmatvajAtau 130 - zaMkA Ama to nimeSu mo naigama: evuM naigamanayanuM lakSaNa vyavahAranayamAM ativyApta thaze. = samAdhAna nahIM thAya, kAraNa ke je viSayamAM lokamAM je vyavahAra mukhyarUpepradhAnatAe thato hoya tene ja vyavahAranaya anuparitapaNe mAne che. A viSayamAM AvI vyavasthA jANavI - lokamAM je je vacanaprayoga thAya che temAMno koIka eka prayoga amuka nayane anuparitapaNe saMmata hoya che, bIjo vacanaprayoga bIjA koIka nayane mAnya hoya che. to vaLI trIjo koIka prayoga trIjA nayane... emAM je vAraMvAra thato hoya, jemake 'mAMcaDA para rahelA loko bUma pADe che' te prayoga vyavahAranayane mukhyarUpe mAnya hoya che, A sivAyanA kyAMka-kyAreka cokkasa prayojanavazAt thatA vacanaprayogo vyavahAranayane upacArathI ja mAnya hoya che, jemake mAMcaDA avAja kare che' evo vacanaprayoga. eTale ja tausima 3pacAraprAyo vistRtArtho vyavahAra: evuM tattvArthabhASyamAM vacana che. AmAM, 'laukikasama lokavyavahArane samAna...' AnA dvArA vyavahAranayane mukhyarUpe abhipreta artha kahyo che. pAraprAyaH AnA dvArA upacArathI abhipreta artha kahyo che. A banne bhegA thavAthI vyavahAranaya vistRtArtha bane che, e vAta vistRtArtha dvArA batAvI che. vyavahAranayane upacArathI mAnya te ja vacanaprayogo anya koIka nayane mukhyarUpe mAnya hoya che. jemake AtmatvajAtimAM rahela ekatvane jAtimAn evA - ' = Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraNe kAryopacArasya vyavahAranayAbhiprAyakatvameva sthitamekatvaM jAtimatyAtmanyupacarya kathyamAnaH 'ege AyA' iti vacanaprayogo vyavahArasyopacAreNa saMmataH, saGgrahasya tu mukhyatayA / tathA, atra 'AtmatvajAtau sthitamekatvaM jAtimatyAtmanyupacarya' iti yaduktaM tad yathA vyavahAranayAbhiprAyeNaiva, na tu saGgrahAbhiprAyeNa, tenAtmanyekatvasya mukhyasyaiva darzanAdupacArAbhAvAt, tathaivAnuyogadvAravRttau 'kAraNe kAryopacArAt tathAvyavahAradarzanAd' iti yaduktaM tadvyavahArAbhiprAyeNaiva, na tu naigamAbhiprAyeNeti sidhytyev| prasthakaviSaye ca yato loke bahulatayA''kuTTitanAmA prasthako hi prasthakatvena vyavahriyate, ataH sa eva vyavahArasya mukhyatayA saMmataH, vanagamanaprayojanIbhUtadAdistUpacAre-Naiva / parantu naigamastu tAnapi mukhyatayaiva prasthakatvena svIkaroti / mukhyatayA svIkAra eva naikagamatvena nigameSu bhavatvena vocyate, na tUpacAreNa svIkAro'pi, ato na vyavahAre naigamanayalakSaNAtivyAptiriti / ata eva, anuyogadvArasUtre 'evameva vavahArassavi' tti, tadvRttau 'evameva vyavahArasyApI' ti, nayarahasyAdau ca 'vyavahAre'pyayameva panthAH' iti yadatidiSTaM tena vyavahArasyApi AtmAmAM upacarIne kahevAto ne mAyA evo vacanaprayoga vyavahAranayane upacArathI mAnya che, jyAre saMgrahanayane mukhyarUpe mAnya che. tathA, ahIM "AtmatvajAtimAM rahelA ekatvane jAtimAnuM evA AtmAmAM upacarIne.... evuM je kahyuM che te jema vyavahAranayanA abhiprAya ja, nahIM ke saMgrahanayAbhiprAya, kAraNa ke saMgrahanaya to AtmAmAM mukhya ekatva 4 hoto DovAthI 75yAra hoto nathI, ama anuyogadArasUtranI vRttimAM kAraNe kAryopacArAt tathAvyavahAradarzanAt me che te vyavahAra nayanA matmiAye 4, nahI 3 naigamanayanA abhiprAye - e vAta siddha thAya che ja. prasthaka aMge, lokamAM Akuti nAmavALuM prasthaka ja bahulatayA prasthakarUpe kahevAya che, mATe e ja vyavahArane mukhyarUpe mAnya che, e sivAyanA vanagamanaprayojanIbhUtakASThAdi to ene upacArathI ja mAnya che, paNa naigamanaya to e kASThAdine paNa mukhya prasthakarUpe 4 svii||2. cha. // 24 // 3 bhujya35 svI12 me 4 naikagamatvena 3 nigameSu bhavatvena kahevAya che, nahIM ke upacArathI karelo svIkAra paNa. tethI vyavahAranayamAM nagamanayanA lakSaNanI ativyApti nathI. bheTa 04 anuyogadArasUtrama evameva vavahArassavitti, menI vRttimA evameva vyavahArasyApIti bhane naya24syAhimA vyavahAre'pyayameva panthAH mevo 4 matidRza aryo Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 nayaviMzikA-14 vanagamanaprayojanIbhUtadArvavasthAdau sarvatra prasthakatvaM saMmatameveti yadyapi jJAyate tathApyatra viSayavibhAgo jJeyaH / sa caivaM-AkuTTitanAmani prasthake'nupacAreNa tadanyatra tUpacAreNa sa tatsvIkarotIti / yadyevamprakAro viSayavibhAgo na manyeta, tadA (1) vyavahAranayasya lokavyavahArapradhAnatvahAniH, loke prayojana-prakaraNavizeSAdyapekSAyA abhAve sAmAnyatayA''kuTTita nAmanyeva prasthakatvavyavahAradarzanAt, tathA (2) naigamavad vyavahAranaye'pi naikagamatvApattizca / ata eva cAgamabodhitArthAnusandhAnadazAyAM vyutpannalokasya 'paJcavarNo bhramaraH' iti vyavahAradarzane'pi loke sAmAnyatayA tadvyavahArasyAdarzanAt 'paJcavarNo bhramaraH' iti vAkyasya vyavahAranayAnanurodhitvamiti prapaJcitaM nayarahasye nyAyavizAradaiH zrImadyazovijayavAcakaiH / nanu loko vanagamanoddezyabhUte kASThe kASThatvameva pazyati, na tu prasthakatvaM, tathApi tatkAraNatayA kAraNe kAryopacArAt prasthakatvaM vyavaharati / naigamanayastu tatra prasthakatvameva pazyati vakti ceti kathaM vaktuM pAryate ? prasthakAdatidUre'tivyavahite kASThAdau prasthakatvadarzanasya che tenAthI jo ke vanagamanaprayojanIbhUta kASThAdi dareka avasthAmAM vyavahAranayane paNa prasthaka mAnya che evo artha maLe che, to paNa Avo viSaya-vibhAga jANavo - AkuTTitA nAmavALA prasthakane te mukhyarUpe svIkAre che ane e sivAyanAne upacArathI svIkAre che. jo AvA prakArano viSayavibhAga na mAnIe to (1) vyavahAranaya lokavyavahArane mukhya karanAro che e vAta UDI jaze, kAraNa ke loka to, prayojana-vizeSa prakAranuM prakaraNa vagere rUpa apekSA na hoya to-sAmAnya rUpe AkutinAmavALA prasthAno ja prasthaka tarIke vyavahAra kare che, tadanyano nahIM. tathA (2) naigamananI jema vyavahAranaya paNa naikagama banI javAnI Apatti Ave. eTale ja, AgamathI jaNAtI vAtanuM jyAre anusaMdhAna(= smaraNa) hoya che tyAre vyutpannaloka = AgamanA jANakAra loka padgava prama: (= bhamaro pAMcavarNavALo hoya che) evo vyavahAra kare che, chatAM paNa lokamAM sAmAnya rIte evo vyavahAra thato nathI, mATe pazcava prama: evo prayoga e vyavahAranayane anusArI nathI e vAta narahasyamAM nyAyavizArada vAcakaDuMgava zrI yazovijayajI mahArAje karelI che. zaMkA - vanagamananA udezyarUpa kASThane loka kASTha tarIke ja jue che, nahIM ke prasthaka tarIke. chatAM paNa e kASTha prasthakanuM kAraNa hovAthI, kAraNamAM kAryano upacAra karIne prasthakano vyavahAra kare che, to taigamanaya ene prasthaka tarIke ja jue che ane prasthaka' ja kahe che evuM zI rIte kahI zakAya ? kAraNa ke prasthakathI atidUranI ane Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasthakAbhilASaprAbalye vanasthakASThe'pi prasthakatvadarzanasambhavaH 133 svapne'pyasambhavAditi cet ? satyaM, tathApi prasthakAbhilASAyAH prAbalye taddarzanasya smbhvaat| etaduktaM bhavati- mRddravyAdantarA'ntarotpadyamAnAsu mRtpiNDa - zivaka-sthAsa- -jozAti-kaasu kAryakoTiSu nirapekSatayA ghaTAbhilASayuktatayA ca kumbhakAro mRtpiNDa - zivakAdividhAnakAle'pi mRtpiMDaM karomI 'tyAdikaM tu naiva saMvedayati, kintarhi ? 'ghaTaM karomItyeva saMvedayati, mRtpiMDAdikamapi ghaTatayaiva saMvedayatItyarthaH / zilpakAro'pi pASANe mUrtimeva sAkSAtkaroti pUjyabhAvaM ca pradarzayati / tathaiva prastute'pi jJeyam / prasthakAbhilASAyAH prAbalye tatra kASThatvasya prasthakakAraNatvasya ca saMvedanaM vinaiva sAkSAtprasthakatvasaMvedanaM sambhavatItyarthaH / atha 'ege AyA' iti saMgrahanayasyaiva saMmataM, 'kSaNika AtmA' iti RjusUtrasyaiva saMmataM, nAtra mukhyatayA vyavahAranayasaMmatatvamapi tarhi AkuTTitanAmani prasthake 'ayaM prasthakaH ' iti naigamasaMmate bodhe vyavahAranayasaMmatatvamapi kathamiti cet ? satyaM, ata evaitadviSayasAGkarya ativyavahita avasthArUpa e kASThAdine 'prasthaka' tarIke jovA e svapnamAM paNa saMbhavita nathI. samAdhAna sAcI vAta. chatAM jyAre prasthakanI prabaLa abhilASA hoya che tyAre e rIte jovuM saMbhavita che. kahevAno bhAva e che ke mATIdravyamAMthI vacce vacce utpanna thanAra piMDa-zivaka-sthAsa-kozAdi kAryazreNinI kuMbhArane koI apekSA hotI nathI, ene to ghaTanI ja abhilASA hoya che. mATe piMDa-zivaka vagere banI rahyA hoya tyAre paNa 'huM piMDa banAvuM chuM' evuM saMvedana karato nathI, paNa 'huM ghaDo banAvuM chuM' evuM ja saMvedana kare che, arthAt piMDa vagerene paNa 'ghaDA' tarIke ja e saMvede che. zilpI paNa pASANamAM sAkSAt mUrtine ja jue che ne tadanurUpa pUjyabhAva vyakta kare che. prastutamAM paNa AvuM ja jANavuM. prasthakanI abhilASA prabaLa hoya tyAre e kASThAdine kASThAdi tarIke ke prasthakanA kAraNa tarIke saMvedyA vinA ja sAkSAt prasthaka tarIke saMvedana saMbhavita che. zaMkA - zne AyA A saMgrahanayane ja mAnya che. kSagiSTha AtmA A RjusUtranayane ja mAnya che. A banne bodha vyavahAranayane mukhyarUpe mAnya nathI. to pachI nAmAMkita prasthaka aMge 'A prasthaka che' evo naigamanayamAnya bodha vyavahArane paNa mukhyarUpe mAnya che. e zI rIte samAdhAna - sAcI vAta che. eTale ja A eka ja bodhamAM be nayanI mAnyatAnA sAMkaryane vAravuM... vagere rUpa koIka prayojanathI syAdvAdaratnAkaramAM naigamanayanuM anya lakSaNa paNa ApyuM che. te A rIte athavA naigamanayanuM AvuM lakSaNa jANavuM. jyAM Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 nayaviMzikA-14 vAraNAdilakSaNena kenacitprayojanavizeSeNa syAdvAdaratnAkare naigamanayasyAnyalakSaNamapi dattaM, tathAhi-athavedaM naigamasya lakSaNaM draSTavyam / aniSpannArthasaGkalpamAtragrAhI naigamaH / nigamo hi saGkalpaH, tatra bhavastatprayojano vA naigamaH / yathA kazcit puruSo gRhItakuThAraH pathi gacchankimarthaM bhavAn gacchatIti kenacitpRSTaH prativakti prasthamAnetumiti / edhodakAdyAharaNe vA kazcit pumAn vyApriyamANaH kiM karoti bhavAniti kenApi paryanuyuktaH prAha-odanaM pcaamiiti| na ca prasthaparyAya odano vA niSpannaH, tanniSpattaye saGkalpamAtre prasthAdivyavahArAt / yathoktaM - saGkalpo nigamastatra bhavo'yaM tatprayojanaH / tathA prasthAdisaGkalpastadabhiprAya iSyate // tttvaarthshlokvaartik-18|| iti| etadanusAreNAkuTTitanAmA prasthakastu vyavahAranayenaiva prasthakaH, na tu naigamena, tena tu tatpUrvAvasthAyAmeva sa prasthakaH, tadA ca na sa vyavahAranayena mukhyaH prasthaka iti na viSayasAGkaryam / / yadyapyetallakSaNAntaraM nAnyasminnekasminnapi granthe dRSTamiti naigamanayasyAkuTTitanAmA prasthako'pi prasthakatayA saMmata eva tathApi naigama-vyavahAranayaviSayayoryathA na sAGkaryaM tathA'gre (pR. 333) pravarIvariSyate | sudhI padArtha niSpanna thayo na hoya tyAM sudhInA saMkalpamAtra dvArA te te padArtharUpe grahaNa karanAra naya e naigamanAya che. nigama eTale saMkalpa. emAM je thayela hoya te naigama athavA tenA prayojanavALo hoya te nigama. jemake - kuhADI laIne mArge jatA koIka puruSane koIke pUchyuM : 'tuM zA mATe jAya che ? to eNe javAba Apyo - prasthaka levA jAuM chuM. athavA to baLataNa-pANI vagere lAvavA mATe jaI rahelA puruSane 'tame zuM karo cho ?" pUchavA para "bhAta rAMdhuM chuM' evo javAba Apyo. A vakhate prasthakaparyAya ke bhAta taiyAra thaI gayA nathI. mAtra ene taiyAra karavAno saMkalpa che. A saMkalpa mAtra hovA para prasthAdino vyavahAra thAya che. (tasvArthazlokavArtikamAM) kahyuM che - saMkalpa e ja nigama. te hote je thAya athavA tenA prayojanabhUta je hoya te naigama. eTale prasthakAdino saMkalpa prasthakanA abhiprAyarUpe kahevAya che. (arthAt e prasthaka kahevAya che.) A vyAkhyA mujaba to AkutinAmavALuM prasthaka vyavahAranayane ja mAnya che, nahIM ke naigamane paNa, enA mate to e pUrvanI avasthAmAM ja e prasthaka che ane tyAre to e vyavahAranaye mukhya prasthaka nathI. mATe be nayanA viSayanuM sAMkarya nathI. jo ke A anya lakSaNa bIjA koI granthamAM jovA maLyuM nathI, mATe nAmAMkita prasthaka paNa naigamane prasthaka tarIke mAnya che ja. to paNa naigama-vyavahAranayanA viSayanuM sAMkarya Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naimamanayena ghaTadRSTAntabhAvanA 135 yathA prasthakadRSTAntastathA ghaTadRSTAnto'pi naigamanayAnusAreNa bhAvayAmaH / ghaTakAraNabhUtamRtkhananAya kuddAlavyagrahastaM kulAlAdipuruSamaTavIM gacchantaM dRSTvA kazcidanyaH pRcchati-kva bhavAn gacchati ? tatra naigamanayamatAnusArI sannasau 'ghaTasya gacchAmi' iti pratyuttarayati / taM ca kazcid mRdaM khanantaM pRcchati-kiM bhavAn khanati ? tatrApi sa 'ghaTaM khanAmi' iti bhnnti| taM ca kazcit piNDaM kurvantaM dRSTvA vadati-kiM bhavAn karoti ? tatrApi naigamAnusArI sannasau 'ghaTaM karomi' iti kathayati / evaM zivaka-sthAsa-koza-kuzUla-ghaTAdikaM kurvantaM yadi kazcitpraznayati kiM bhavAn karoti ? tadApi naigamAnusArI sannasau sarvatra 'ghaTaM karomi' ityeva vakti / vyavahAranayasyApyevameva / parantu kambugrIvAdimantaM ghaTaM yadA sa ghaTatayA vyapadizati tadA tasya sa mukhyatayaiva saMmataH, tatpUrvAvasthAsu tUpacAreNaiva, na tu mukhyatayA, mRdravya-mRtpiNDAdiSu loke pradhAnatayA ghaTavyavahArAbhAvAt / naigamanayastvAsu sarvAsvavasthAsu taM mukhyaM ghaTameva manyate, na tUpacaritamiti vizeSaH / atha naigama Asu sarvAsvavasthAsu mukhyaM ghaTaM manyatayiti svIkRtaM, tathApi tasyAneka nathI, banneno viSaya alaga-alaga ja che e vAta AgaLa (pR. 333) spaSTa thaze. jema prasthakadaSTAnta che ema ghaTaSTAntanI paNa naigamanaye bhAvanA karIe. ghaDo banAvavAnI mATI khodavA mATe hAthamAM kodALI laIne jaMgala tarapha jaI rahelA kuMbhArAdine koIka pUche che - zA mATe jAo cho ? tyAre naigamanayane anusarIne e kuMbhAra uttara Ape che ke "ghaDA mATe jAuM chuM." pachI mATI khodatAM ene koI pUche che. tame zuM khodo cho ? tyAre paNa e "ghaDo khoduM chuM ema javAba Ape che. pachI e mATIno piMDa banAvatA ene koI pUche che-"zuM karo cho ?' tyAre paNa nagamanayane anusarIne e kahe che-"ghaDo karuM chuM'. e ja rIte kramazaH zivaka-sthAsa-koza-kuzUla-ghaTAdine karatI veLA koIka pUche ke "zuM karo cho ? tyAre paNa naigamanayAnusArI banIne e badhe e ja javAba Ape che ke "ghaDo banAvuM chuM.' vyavahAranayanA paNa AvA ja javAbo jANavA. paNa kabugrIvAdimAnuM ghaDAno jyAre e ghaDA tarIke ullekha kare tyAre e ene mukhyarUpe mAnya che, ane e pUrvenI avasthAomAM to upacArathI ja ghaDo mAnya che, nahIM ke mukhyarUpe, kAraNa ke mATIdravya-piMDa vagerene loka pradhAnarUpe ghaDA tarIke svIkArato nathI. naigamanaya to A dareka avasthAmAM tene mukhya ghaDA tarIke ja jue che, nahIM ke upacarita ghaDA tarIke vyavahAranaya karatAM naigamanayanI ATalI vizeSatA che. zaMkA - cAlo, naigamanaya A badhI avasthAomAM mukhya ghaDo mAne che e vAta Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 nayaviMzikA-14 prakAravastvabhyupagamaparatvaM kathaM siddham ? itthamiti gRhANa-vyavahAranayasya kambugrIvAdimAneva mukhyo ghaTaH, zeSAstUpacAreNaiveti sa ekavastvabhyupagamapara eva / naigamasya tu yathA kambugrIvAdimAn mukhyo ghaTastathaiva khanyamAnA mRdapi mukhyo ghaTa eva, evaM mRdyamAnA mRdapi mukhyo ghaTa eva, evameva mRtpiNDa-zivaka-sthAsAdayazca sarve'pi mukhyo ghaTa eveti siddhaM tasyAnekaprakAravastvabhyupagamaparatvam / nanu ko'tra samAsavigrahavidhirbhavatA''zritaH ? aneke prakArA yeSAM tAnyanekaprakArANi vastUni, teSAmanekaprakArANAM vastUnAM ghaTatayA'bhyupagamo yastasmin paraH anekaprakAravastvabhyupagamaparastasya bhAvastattvamiti samAsavigrahavidhiratrAhato mayeti / bhavatu bhavatA''dRtaH, na tUcitaH, naikgmtvsyaivmsiddheH| naike gamA: bodhaprakArA yasya sa naikagamaH, tasya bhAvo naikagamatvam, asya naikagamasyAsiddhiratra spaSTaiva, mRd-mRtpiNDasthAsAdiSu sarvatra 'ayaM ghaTaH' 'ayaM ghaTaH' ityevamekaprakArasya bodhasyaivAbhyupagatatvAditi svIkArI lIdhI.. to paNa e aneka prakAranI vastuno abhyapagama kare che e zI rIte siddha thaze ? samAdhAna - A rIte, vyavahAranayane kabugrIvAdimAna e ja mukhya ghaTa che, bAkInA to upacArathI ja ghaTa che, eTale e ekavastune ja svIkAre che. paNa naigamanayane to jema kabugrIvAdimAnuM e mukhya ghaTa che ema khodAtI mATI paNa mukhya ghaTa ja che. e ja rIte khuMdAtI mATI paNa mukhya ghaDo ja che ne e ja rIte piMDa-zivaka-sthAsAdi badhuM ja mukhya ghaDo che. eTale e aneka prakAranI vastune mAnavAmAM tatpara che e siddha thaI ja jAya che. zaMkA - nagama "aneka prakAravasvabhupagamapara' che. AmAM tame kevI rIte samAsavigraha karo cho ? samAdhAna - aneka che prakAro jenA te aneka prakAranI vastuo. A aneka prakAranI vastuono ghaDArUpe je abhyapagama te aneka prakAravastuabhyapagama... Avo abhyAgama karavAmAM tatpara hovuM te anekaprakAravastuabhyapagamapara, eno bhAva e tattva. Avo samAsavigraha meM svIkArelo che. zaMkA - tame bhale svIkArelo hoya. paNa e ucita nathI, kAraNa ke A rIte vigraha karavAmAM naikagamatva siddha thatuM nathI. jenA anekagama = anekabodha prakAro che te taikagama. teno bhAva e naikagamatva. AvuM naikagamata ahIM siddha thatuM nathI e spaSTa Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naikagamatvasiddhiH 137 cet ? na, tasyaiva samAsavigrahavidherucitatvAt, naikagamatvasiddhistvevaM jJeyA-mRdravyAd mardanAdidvArA mRtpiNDakaraNavelAyAM naigamanayo (naigamAnusArI san kulAla:) ghaTAbhilASaprAbalye 'ghaTaM karomi' iti vakti, kuzUlAbhilASaprAbalye ca 'kuzUlaM karomi' iti vadati, evaM kozAdhabhilASaprAbalye tu 'kozAdikaM karomi' iti kathayati / zarAvoddezyakapravRttau zarAvAbhilASaprAbalyaM bhavati, tatazca sa tadA 'zarAvaM karomi' iti vyapadizati / evaJca mRtpiNDalakSaNa ekasminneva puraHsthite vastuni naigamasya prabalAbhilASaviSayAnusAreNa ghaTakuzUla-kozAdi-zarAvAdilakSaNAnAmanekaprakArANAM vastUnAM yato'bhyupagamaH, atastasyAnekaprakAravastvabhyupagamaparatvena naikagamatvasiddhirapi nAsiddheti spaSTam / / na caivaM mRtpiNDalakSaNa ekasmin vastuni naigamasya 'ayaM ghaTaH' 'ayaM kuzUla:' ityAdayo'neke bodhaprakArAH siddhAH, tathApi 'naigamasyordhvatAsAmAnyalakSaNo vastvaMzo viSayaH' iti tvayA yaduktaM tattu naiva siddhaM, naigamasaMmatabodhaviSayANAM ghaTa-kuzUlAdInAmUrkhatAsAmAnyatvAbhAvAt / piNDa-zivakAdiSu ghaTa-kapAlAntAsu vividhAsvavasthAsu ghaTa-kuzUlAdInAmanvayidravya ja che, kemake mATI-piMDa-zivaka vagere badhI avasthAomAM kahyuM :-yaM dhaTa: evo eka ja prakArano bodha mAnelo che. samAdhAna - A zaMkA barAbara nathI, kAraNa ke samAsavigraha to e rIte karavo ja ucita che. naikagamatvanI siddhi A pramANe jANavI. mATImAMthI mardanAdi dvArA piMDa banAvatI veLA naigamanaya (naigamAnusArI banelo kuMbhAra) jo ghaTAbhilASA prabaLa hoya to "ghaDo banAvuM chuM' ema kahe che, jo kuzUlAbhilASA prabaLa hoya to kuzUla banAvuM chuM" ema bole che. e ja rIte kozAdinI abhilASA prabaLa hoya to "kozAdi banAvuM chuM ema jaNAve che. zarAva (koDiyuM) banAvavAno udeza hoya tyAre zarAvanI abhilASA prabaLa hovAthI "zarAva banAvuM chuM' evo ullekha kare che. Ama mATInA piMDA rUpa eka ja vastu aMge prabaLa abhilASAne anusarIne ghaTa-kuzUla-koza-zarAva vagere rUpa aneka vastuono bodha mAnelo che. Ama nigamanayanI aneka prakAranI vastu mAnavAnI tatparatAnA kAraNe nakagamatvasiddhi thavI asiddha nathI e spaSTa che. pUrvapakSa - A rIte mATInA piMDAmAM naigamanA artha paTe:, kAM zUnaH vagere aneka prakArano bodha siddha thayo.. paNa "naigamano UrdhvatAsAmAnyarUpa vastuaMza viSaya che" e vAta kyAM siddha thaI ? kAraNa ke naigamane mAnya bodhanA viSayarUpa ghaTa-kula vagere UrdhvatAsAmAnyarUpa nathI, te paNa eTalA mATe ke piMDa-zivakathI laIne ghaTa-kapAla Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayaviMzikA - 14 138 tvAbhAvAt, yasyAnvayidravyatvaM tasya tattvasyaiva vordhvatAsAmAnyatvaniyamAn mRddravyasya mRttvasyaiva vA'trordhvatAsAmAnyatvasiddhezca / atha piNDa-zivakAdiSvavasthAsu 'iyaM mRd" 'iyaM mRd' ityanugatAkArA buddhiryato bhavati, atastatra mRddravyasyAnvayitvamUrdhvatAsAmAnyatvaM ca yathA manyate tathA naigamanayAnusAreNa sudhInI vividha avasthAomAM ghaTa-kuzUla vagere kAMI anvayI dravyarUpa nathI. je anvayI dravya hoya te ja ke tepaNuM (tattva) ja UrdhvatAsAmAnyarUpa hovAno niyama hovAthI ahIM mRdravya ke mRttva ja UrdhvatAsAmAnyarUpa che. zaMkA - piMDa-zivaka vagere avasthAomAM 'A mATI che' 'A mATI che' evI anugataAkAravALI buddhi thAya che. eTale emAM mATIdravyane anvayI ane UrdhvatAsAmAnyarUpa jema manAya che tema naigamanayAnusAre te badhI avasthAomAM ghaTAbhilASA prabaLa hoya tyAre mayaM ghaTa: ayaM paTa: evI anugata AkA2vALI buddhi saMbhavita hovAthI emAM ghaTane anvayI ane UrdhvatAsAmAnyarUpa mAnavo ja joIe. samAdhAna (pUrvapakSa) : jyAre ghaTAbhilASA prabaLa hoya tyAre naigamanayAnusAre [1. yadyapi kulAlAderabhisaMdhijavIryasampanneSu piNDAdiSu sAmAnyatayA 'ayaM piNDaH' ityAdibuddherevodayo'nubhUyate, na tu 'iyaM mRd' iti / yastu piNDAdIn piNDAditayA na jAnAti tasyApi 'idaM mRnniSpannaM kiJcid' iti buddhirudeti, na tu 'iyaM mRd' iti / tathA, yadA piNDAdInAM samAnarUpeNa grahaNAbhiprAyastadApi 'ayaM mRnmayaH' 'ayaM mRnyamaH' ityeva jJAnaM prAdurbhavati, na tu 'iyaM mRd' iti / 'iyaM mRd' iti jJAnaM tu khananAdidvArA prAptAyAM kulAlaprayatnajanyAt prathamakAryarUpAt piNDAtpUrvAvasthAyAmavasthitAyAM mRdyevAnubhUyate / tathApi pRthivIvikAreSvapi ghaTAdiSu 'iyaM pRthivI' 'iyaM pRthivI' iti buddhirnaiyAyikAdInAM yA sammatA tAmanusRtya piNDAdiSu 'iyaM mRd' 'iyaM mRd' iti buddhirapi saMmatA syAdapItyabhiprAyeNAtra tadullekha iti dhyeyam / ] [1. jo ke kuMbhAra vagerenA abhisaMdhija vIryathI banelA piMDa vagere aMge sAmAnyathI artha piNDa: (A piMDo) vagere buddhi ja anubhavAya che, nahIM ke 'A mATI che' evI buddhi. je piMDa vagerene piMDa vagere rUpe jANato nathI ene paNa 'A mATInI koIka vastu che' evI buddhi jAge che, nahIM ke 'A mATI' evI buddhi. tathA jyAre piMDa-zivaka vagerenuM samAnarUpe jJAna karavAno abhiprAya hoya tyAre paNa 'A mRtmaya che' (athavA 'A mATInuM che') 'A mRnmaya che' evuM ja jJAna thAya che. nahIM ke 'A mATI che' evuM. 'A mATI che' evuM jJAna to je khodavA dvArA maLelI che, ane kuMbhAre emAMthI piMDa vagere kazuM paNa hajuM banAvyuM nathI evI avasthAmAM rahelI mATI aMge ja thAya che. to paNa, pRthvIdravyanA vikArarUpa ghaTAdimAM 'A pRthvI' 'A pRthvI' evI buddhi naiyAyika vageree je svIkArelI che tene anusarIne piMDa vageremAM 'A mATI' 'A mATI' evI buddhi paNa saMmata banI zake evA abhiprAyathI A ullekha che e dhyAnamAM rAkhavuM.] Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghaTAderanvayitvAbhAvApattiH 139 tAsu sarvAsvavasthAsu ghaTAbhilASaprAbalye 'ayaM ghaTaH' 'ayaM ghaTaH' ityanugatAkArA buddhiryataH sambhavati, atastatra ghaTasyAnvayitvamUrdhvatAsAmAnyatvaM ca mantavyameveti cet ? na, ghaTAbhilASaprAbalye naigamanayAnusAreNa piNDa-zivakAdiH sarvo'pi ghaTa eveti nAnAtvasyaivAbhAvAt kuto ghaTasyAnvayitvamUrkhatAsAmAnyatvaM vA ? syAdevaM - ghaTAbhilASaprAbalye sarvo'pi ghaTa eva, kuzUlAbhilASaprAbalye sarvo'pi kuzUla eva, evaM kozAdhabhilASaprAbalye sarvo'pi kozAdireveti kuto nAnAtvasyAsiddhiH? ghaTa-kuzUla-kozAdInAM bhinnatayA naanaatvprsiddheriti| tattucchaM, ekatra sandhitsato'nyatra pracyavAt, nAnAtva evaM rItyA saadhymaane'nvyitvaabhaavprasan ! yA (= dhafmatAprAva) pinkavirSaTatA tatra kuztadravya, vaddA (= kuzUlAbhilASaprAbalye) tu kuzUlastadA na tatra ghaTadravyamityevaM ghaTakuzUlAderekasyApyanvayitvAbhAvAdUrdhvatAsAmAnyatvAsiddhirvajralepAyitaiva / nanu piNDa-zivaka-sthAsAdayo vyavahAranayena nAnaiva, teSu ca naigamanayena 'ayaM ghaTaH' 'ayaM ghaTaH' ityanugatAkArabuddherjAyamAnatvAd ghaTadravyasyaivAnvayitvamUrkhatAsAmAnyatvaJcAbAdhitameveti cet ? na, nAnAtvaM vyavahAranayenAnvayitvaJca piMDa-zivaka vagere badhuM ghaTa ja che, eTale nAnAtva ja na hovAthI ghaTa anvayI zI rIte kahevAya ? UrdhvatA sAmAnya zI rIte kahevAya ? zaMkA - ghaTAbhilASA prabaLa hoya tyAre badhuM ghaTa ja jaNAya che ema kulanI abhilASA prabaLa hoya tyAre badhu kuzUla ja jaNAya che. ema kozAdinI abhilASA prabaLa hoya tyAre badhu kozArirUpe bhAse che. to pachI nAnA- asiddha kyAM rahyuM ? kAraNa ke ghaTa-kuzUla-koza vagere judA-judA hovAthI nAnAtva prasiddha thaI zake che. samAdhAna (pUrvapakSa) - AvI zaMkA tuccha che, kAraNa ke traNa sAMdhatA tera tUTe evuM thayeluM che. te paNa eTalA mATe ke nAnAtva siddha karavA jatAM anvayitva UDI jAya che. te A rIte - ghaTanI abhilASA prabaLa hoya tyAre piMDAdi ghaTarUpa hoya che, paNa e vakhate tyAM kuzUladravya hotuM nathI. jyAre kuzUlanI abhilASA prabaLa hoya che tyAre piMDAdi badhu kuzUlarUpa hoya che, paNa e vakhate ghaTadravya hotuM nathI. Ama, ghaTakula vageremAMthI eka paNa anvayI na banavAnA kAraNe UrdhvatA sAmAnyarUpa na banavAnI Apatti vajalepa jevI daDha che ja. zaMkA - piMDa-zivaka-sthAsa vagere vyavahAranaye nAnA (= judA-judA) che ja. ane e badhAmAM nagamanaye the dhaDa-dhaTa: evI anugatAkAravALI buddhi thAya che. eTale ghaTadravya ja anvayI hovuM ane UrdhvatA sAmAnyarUpa hovuM abAdhita che. Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 nayaviMzikA-14 naigamanayenetyarddhajaratIyanyAyApAtAditi vAcyaM, arddhajaratIyanyAyApAtAbhAvAd, anyathA saGgrahe'pi tava kA gatiH ? ayamAzayaH - saGgrahanayasya tiryaksAmAnyaM viSayaH, sAmAnyagrAhitvAttasya / tathA 'ege AyA' iti saGgrahanayadRSTiH / tatazca tannayenAtmana ekatayA nAnAtvasyAnupapatteH 'ayamAtmA' 'ayamAtmA' ityanugatAkArAyA buddharAtmadravyasyAnvayitvasya cAsambhavAt tiryaksAmAnyasyApyasambhava eva, anekatvasyaivAbhAvAd nityatve satyane kasamavetatvasyApi sutarAmabhAvAt / tathApi zAstreSu saGgrahanayaviSayatayA tiryaksAmAnyaM kathitameva / tadupapAdanArthaM 'vyavahAranayena nAnAtvaM, saGgrahanayena cAnvayitvaM' iti saGgatiM vihAya ko'nyaH panthAH ? evameva ghaTaviSaye'pi jJeyam / vyavahAranayena ye nAnA ghaTAH, teSu sarveSu satyapi dezAdibhedena bhede 'ayaM ghaTaH' 'ayaM ghaTaH' iti buddherudayAd ghaTadravyasyAnvayitvaM tiryaksAmAnyatvaJca / nanu nAnAghaTeSu 'ayaM ghaTa:' 'ayaM ghaTaH' iti buddhirvyavahAranayenApi sambhavatyeveti nAnAtvamapi vyavahAranayenAnvayitvamapi ca tenaiveti cet ? satyaM, parantu vyavahAranayasaMmatayA tayA'nugatabuddhyA samAdhAna (pUrvapakSa) : piMDAdimAM nAnA- vyavahAranaye mAnavuM ane e badhAmAM ghaTanuM anvayitva naigamanaye mAnavuM. A to ardhajaratIyanyAya thayo. mATe nagamanayanA viSayabhUta ghaTAdi UrdhvatA sAmAnya tarIke siddha thatA nathI. uttarapakSa - tamArI vAta barAbara nathI, kAraNa ke AmAM koI ardhajaratIya nyAya che nahIM. nahIMtara to saMgrahanayamAM paNa tamArI zuM gati thaze ? Azaya e che ke - saMgrahanayano tiryasAmAnya e viSaya che, kAraNa ke e sAmAnyagrAhI che. tathA ne mAyA (AtmA eka che) A saMgrahanayanI dRSTi che. eTale saMgrahAye AtmA eka ja hovAthI nAnAtva asaMgata hovAnA kAraNe mayamAtmA-mAtmA AvI anugatAkAravALI buddhi ane AtmadravyanuM anvayitva asaMbhavita rahevAthI tiryakasAmAnya paNa asaMbhavita ja banI jaze, kAraNa ke (naiyAyikane anusarIe to) anekatvano ja abhAva hovAthI nityatve sati ane samatatva no paNa sutarAM abhAva che ja. chatAM zAstromAM saMgrahanayanA viSaya tarIke tiryakassAmAnya kaheluM ja che. tene saMgata karavA mATe vyavahAranaye nAnAtva ane saMgrahAye anvayitva... AvI saMgati choDIne bIjo kayo mArga che ? e ja rIte ghaTa aMge paNa jANavuM. vyavahAranaye je nAnA ghaTa che te badhAmAM dezAdibhede bheda hovA chatAM gaye :-ayaM dhaTa: evI buddhi thatI hovAthI ghaTadravya anvayI che ane tiryaksAmAnyarUpa che. Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 141 saGgrahasya ghaTa eva tiryaksAmAnyaM, na tu ghaTatvam ghaTatvasyAnvayitvaM tiryaksAmAnyatvaJca sidhyati, na tu ghttdrvysy| nanu saGgraho'pi ghaTatvenaiva sarvAn ghaTAn sagRhNAtIti tasyApi ghaTatvameva tiryaksAmAnyatayA'bhipretaM, na tu ghaTadravyamiti cet ? na, saGgrahanayakalpanAyA antargaDutvApatteH, tadviSayasya ghaTatva-AtmatvAdilakSaNasya tiryaksAmAnyasya buddhervyavahAreNaivopapatteH, saGgrahanayasammatasya 'ege AyA' iti sUtrasyAnupapattezca, Atmatvasya tiryaksAmAnyatve 'ekamAtmatvaM' iti sUtraNasyAvazyakatvAt, tiryaksAmAnyatayA'bhipreta evaikatvasya sammatatvAt, na tu tadAzraye'pi / atha saGgrahanayasya dravyArthikatvAdabhedasambandhaH sammataH / ata Atmatva-AtmanorabhinnatayA''tmatvagatamekatvamAtmanyapi vartata eveti tadapekSya 'ege AyA' ityetat sUtraM sUtritamiti cet ? na, saGgrahanayasyAntargaDutvApattestadavasthatvAt, 'ege AyA' 'eko ghaTaH' ityAdInAM vyavahAreNaiva sAGgatyasambhavAt, dravyArthikasya tasyApyabhedasambandhasya sammatatayA''tmatvAbhinna AtmanyAtmatva zaMkA - nAnA ghaTamAM mayaM dharTa-paTaH evI buddhi to vyavahAranaye paNa saMbhave che. eTale nAnAtva paNa vyavahAranaya ane anvayitva paNa e ja naye ema levuM joIe, (jethI ardhajaratIya nyAya paNa na thAya.) samAdhAna - sAcI vAta. paNa vyavahAranayane mAnya te anugatabuddhithI anvayirUpe ane tiryassAmAnyarUpe ghaTatva siddha thaze, nahIM ke ghaTadravya. zaMkA - saMgrahanaya paNa ghaTata vaDe ja sarva ghaDAono saMgraha kare che, eTale tenA mate paNa ghaTatva ja tiryasAmAnya tarIke abhipreta che, nahIM ke ghaTadravya. samAdhAna - to pachI (1) saMgrahanaya vyartha banI jaze, kAraNa ke enA viSayabhUta ghaTatva-Atmatva vagere rUpa tiryakasAmAnyanI buddhi to vyavahAranaye ja saMgata thaI jAya che. (2) saMgrahanayasaMmata ne mAyA sUtra asaMgata thaI jaze, kAraNa ke Atmatva jo tiryasAmAnya hoya to 'eka AtmA' nahIM, paNa "eka Atmatva' evuM sUtra banAvavuM paData, te paNa eTalA mATe ke tiryasAmAnya tarIke je abhipreta hoya emAM ja ekatva mAnya che, nahIM ke enA AzrayamAM paNa. zaMkA - saMgrahanaya dravyArthika hovAthI abheda saMbaMdha mAnanAro che. tethI Atmatva ane AtmA abhinna hovAthI AtmatvamAM rahela ekatva AtmAmAM paNa rahyuM ja che, ne mATe enI apekSAe ane mAyA evuM sUtra banAveluM che. samAdhAna - AvI zaMkA barAbara nathI, kAraNa ke to saMgrahanaya nirarthaka banI javAnI Apatti evI ne evI ja UbhI rahe che. te paNa eTalA mATe ke mAyA, po dhaTa: vagerenI saMgati vyavahAranayathI ja zakya banI jAya che. vyavahAranaya paNa Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayaviMzikA - 14 gatasyaikatvasya vartamAnatvAt / tatazca saGgrahanayakalpanAyA antargaDutvavAraNArthamAtmanyevaikatvaM mantavyam / itthaJca yathA mRtpiNDe vyavahAranayaH kAraNe kAryopacArAdupacarito ghaTo manyate, naigamastu mukhya eva, tathaivAtmatvagatamekatvamupacarya vyavahAranaya AtmanyupacaritamekatvaM manyate, saGgrahastu tatra mukhyamekatvameva manyate / evameva ' sampanno vrIhi: ' 'yadauSadhaM tvayA gRhItaM tadeva mayA gRhItaM' ityAdikAn lokaprasiddhAn vAkprayogAn vyavahAranayo vrIhitvauSadhatvAdigatamekatvaM vrIhyauSadhAdiSUpacarya saGgamayati, saGgrahastUpacAreNa vinaiva tatra mukhyamekatvaM gRhItvA samayatIti dhyeyam / 142 tatazca vyavahAranayena ye nAnA''tmAnasteSu sarveSu saGgrahanaya ekamevAtmadravyamabhyupagacchati, evaM vyavahAranayena ye bahavo ghaTAstAn sarvAn saGgrahanaya ekaghaTatayaiva gRhNAtIti sthitam / ato nAnAtvaM vyavahAranayena, anvayazca saGgrahanayeneti sthitam, na tatrArddhajaratIyanyAyadoSApattiH, asmAdRte'nyasya samAdhAnaprakArasyAsambhavAt / evameva vyavahAranayena piNDa - zivaka-sthAsAdayo yA nAnA'vasthAstAH sarvA naigamanayo ghaTAbhilASaprAbalye ghaTatayaiva gRhNAtIti nAnAtvaM vyavahAranayena, anvayo naigamanayenetyevamupapAdane nArddhajaratIyanyAyadoSApattiH, anena vinA'nyasyo - dravyArthika che, abheda saMbaMdha mAnanAro che. eTale AtmatvamAM rahela ekatva AtmatvathI abhinna evA AtmAmAM raheluM mAnI ja zake che. tethI saMgrahanaya mAnavAnI jarUra rahetI nathI. A Apattine aTakAvavI hoya to AtmAmAM sAkSAt-nirupacarita ekatva raheluM che ema mAnavuM paDe. je vyavahArano viSaya na hovAthI, saMgrahanayano viSaya che ema mAnavuM jarUrI banavAthI saMgrahanaya sArthaka bane. eTale piMDamAM jema vyavahAranaya kAraNamAM kAryopacAra karIne ghaTa mAne che, paNa naigamanaya to mukhya ghaTa ja mAne che. ema, AtmatvamAM rahela ekatvano upacAra karIne vyavahAranaya AtmAmAM ekatva mAne che, paNa saMgrahanaya to emAM mukhya ekatva ja mAne che. e ja rIte, samvano vrIhiH, je davA tame lIdhI e ja meM lIdhI... vagere lokaprasiddha vacanaprayogone, vyavahAranaya vrIhitva-auSadhatva... vageremAM rahelA ekatvano vrIhi-auSadha vageremAM upacAra karIne ghaTAve che, saMgrahanaya to upacAra vinA ja emAM mukhya ekatva mAnIne ghaTAve che e dhyAnamAM rAkhavuM. tethI, vyavahAranaye je vividha AtmAo che te badhAmAM saMgrahanaya eka ja Atmadravya jue che. ema vyavahAranaye je ghaNA ghaDAo che te badhAne saMgrahanaya eka ja ghaDA tarIke jue che, e nakkI thayuM. eTale nAnAtva vyavahAranaye ane anvaya saMgrahanaye, emAM Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naigama-saGgrahayoranugatAkArabuddheranvayasya cAbhAva eva 143 papAdanaprakArasyAsambhavAt / vastutastu saGgrahanayavAkye'tra ca yo 'nvayaH' iti zabdaH prayuktaH so'pi vyavahAranayenaiva, saGgraha - naigamanayayostu nAnAtvasyaivAbhAvAt kA'nugatAkArA buddhi: ? ko vA'nvayaH ? itthaJca 'vyavahAranayena ye nAnA ghaTAsteSu sarveSu saGgrahanayenaikameva ghaTadravyamanveti' ityasmin vAkye 'ekameva ghaTadravyam' ityaMza eva saGgrahasammataH, zeSastu sarvo'pyaMzo vyavahAreNaiva / parantu 'vyavahAranayena ye nAnA ghaTAsteSu sarveSvekameva ghaTatvamanveti ' ityettattu saMpUrNaM vAkyaM vyavahAranayenaiva / evameva 'vyavahAranayena yA nAnA piNDAdikA avasthAstAsu sarvAsu naigamanayena ghaTadravyamevAnvayi' ityasmin vAkye 'ghaTadravyam' ityaMza eva naigamAbhimataH zeSastu sarvo'pyaMzo vyavahArAbhimata eva / parantu 'vyavahAranayena yA nAnA piNDAdikA avasthAstAsu sarvAsu mRddravyamanvayi' ityetattu saMpUrNaM vAkyaM vyavahAranayenaiva / evameva RjusUtranaye'pi vyavahAranayAMzo jJeyaH / tadyathA - ' pUrvakSaNIyo ghaTo nAsti' koI ardhajaratIyanyAyano doSa logato nathI, kAraNa ke AnA sivAya bIjo koI samAdhAnano mArga saMbhavato nathI. e ja rIte vyavahAranaye piMDa-zivaka-sthAsa vagere je nAnA avasthAo che te sarvane naigamanaya ghaTAbhilASA prabaLa hoya tyAre ghaDArUpe jue che. tethI nAnAtva vyavahAranaye ane anvaya naigamanaye... A rIte saMgati karavAmAM koI ardhajaratIya nyAya vagere doSa nathI, kAraNa ke A sivAya bIjo koI upAya ja nathI. vastutaH saMgrahanayanA vAkyamAM ane ahIM (= naigamanayanA vAkyamAM) je 'anvaya' zabda vaparAyelo che te paNa vyavahAranaye ja che, saMgraha-naigamanayane to nAnAtva ja na hovAthI anugataAkAravALIbuddhi zuM ? ke anvaya zuM ? eTale, 'vyavahAranaye je nAnA ghaDAo che te badhAmAM saMgrahanaye eka ja ghaTadravyano anvaya che' AvA vAkyamAM 'eka ja ghaTadravya' ATalo aMza ja saMgrahanayano che, bAkIno badho vyavahAranayano ja che. paraMtu 'vyavahAranaye je nAnA ghaDAo che te badhAmAM eka ja ghaTatvano anvaya che' A to AkhuM vAkya vyavahAranayanuM ja che. e ja rIte, 'vyavahAranaye je piMDa vagera vividha avasthAo che te badhImAM naigamanaye ghaTadravyano ja anvaya che' evA vAkyamAM 'ghaTadravya' ATalo aMza ja naigamanayano che, bAkIno badho vyavahAranayano che. paraMtu 'vyavahAranaye je piMDa vagere nAnA avasthAo che te badhImAM mATIdravyano anvaya che' A to AkhuM vAkya vyavahAranayanuM ja che. A ja rIte RjusUtranayanA vAkyamAM paNa vyavahAranayano aMza jANavo. jemake RjusUtrane abhimata 'pUrvakSaNIya ghaDo che nahIM' evA vAkyamAM 'pUrvakSaNIya ghaDo' eTalo Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 nayaviMzikA-14 iti RjusUtranayAbhimate vAkye 'pUrvakSaNIyo ghaTaH' ityaMzo vyavahAranayAbhiprAyeNaiva, anyathA RjusUtrAbhiprAyeNa tasyAsattayoddezyatvAsambhavAt kamuddizyAtrAstitvaM niSidhyate ? iti prazne maunamevAzrayaNIyaM syAt / parantu, 'adhvastatayA vyavahAranayena yaH pUrvakSaNIyo ghaTo'dhunA'pi vidyate tamuddizyAtra RjusUtranayenAstitvaM niSidhyate' ityAzrayaNe na ko'pi prazra iti spaSTameva / evamevAnyanayavAkyeSvapi vyavahAranayAMzo nizcayaH / naigama-saGgrahaviSaye cedamapi dhyeyam / pUrvaM mRtpiNDaM naigamanayadRSTyA ghaTatayA dRSTvA pazcAd ghaTIbhUtaM taM dRSTvA 'so'yaM ghaTaH' iti pratyabhijJA prAdurasti / 'tadevauSadhaM mayA gRhItaM' ityAdau ca saGgrahanayAnusAriNI pratyabhijJA'sti / tatra naigamAnusAriNyAH pratyabhijJAyAstAdAtmyarUpo'bhedo viSayaH, mRtpiNDasyaiva ghttiibhuuttvaat| parantu saGgrahAnusAriNyAH pratyabhijJAyA na tAdAtmyarUpo'bhedo viSayaH, api tu sAdRzyarUpo'bheda eva, 'tat 'padaparAmRSTauSadhena saha gRhItasyauSadhasya tAdAtmyAbhAvAt, sAdRzyasyaiva sadbhAvAt / aMza vyavahAranayanA abhiprAya ja che, nahIMtara RjusUtranayanA abhiprAya to e asat hovAthI udezya banI zakato nathI. tethI kone udezIne ahIM astitvano niSedha karAI rahyo che ? evA praznamAM mauna ja laI levuM paDe. paraMtu vyavahAranayAnusAre dhvasta nahIM thayela hovAthI vartamAnakSaNe paNa je ghaDo vidyamAna che tene udezIne A vAkyamAM RjusUtranA astitvano niSedha karAI rahyo che evuM tAtparya samajavAmAM koI prazna raheto nathI. e ja rIte anya naya vAkyomAM paNa vyavahAranayano aMza jANavo. (AkhuM ja vAkya RjusUtranayanuM mAnavuM hoya to vyavahAranayamAnya pUrvekSaNIyaghaDAno abhyapagama nyAye svIkAra karIne RjusUtra niSedha karI rahyo che evo artha levo. paNa emAM paNa abhyapagamaaMzamAM vyavahAranI vAta Ave ja che.) naigama ane saMgrahanayanA viSayamAM A vAta paNa dhyAnamAM rAkhavA jevI che - pahelAM mRpiMDane nigamanayanI dRSTithI ghaDA tarIke joyo. pachI ghaDo banI gayelA tene joIne "A e ja ghaDo che' evI pratyabhijJA thAya che. vaLI 'paNa e ja davA lIdhI' vageremAM saMgrahanayane anusaranArI pratyabhijJA che. A bemAM naigamanayAnusAriNI pratyabhijJAna tAdAbhyarUpa abheda viSaya che, kAraNa ke piMDo ja ghaDo banI gayo che. jyAre saMgrahanayAnusAriNI pratyabhijJAno tAdAbhyarUpa abheda e viSaya nathI, kintu sAdRzyarUpa abheda e viSaya che. kAraNa ke "tat' padathI je auSadhanI vAta che enI sAthe pote lIdhelI davAnuM tAdAbhya nathI, paNa sAdRzya ja che. Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdRzyalakSaNasyAbhedasya nApUrvatvam 145 atha tAdAtmyalakSaNo'bhedaH pUrvaM zruta eva, sAdRzyalakSaNastvapUrvo bhAtIti cet ? tatkiM paTe vivakSitasya ghaTasya ghaTatvAvacchinnapratiyogitAkaM ghaTabhedaM yathA tvaM manyase tathA'nyaghaTe'pi taM ghaTabhedaM manyase ? naiva manya iti cet ? tarhi siddhastatra sAdRzyalakSaNo'bhedaH / ayambhAvaH - anyasmin ghaTe vivakSitasya ghaTasya ghaTatvAvacchinnapratiyogitAkaghaTabhedo yannAsti tena tatra tadabhedo vartata iti jJAyate / parantu tatra tattAdAtmyaM tu nAstyeva, ghaTatvena saadRshymevaasti| etatsAdRzyamevAbhedatayA pratIyate / na ceyamapi kAcidapUrvA vArtA, naiyAyikAnAmapi saMmatatvAt / tathAhi - paTe ghaTatvAvacchinnaghaTabhedo vartate, parantu dravyatvAvacchinnaghaTabhedastu naiva vartate, tatra dravyatvasya sadbhAvAt / tatazca paTe dravyatvAvacchinnaghaTabhedAbhAvalakSaNo ghaTAbhedo mantavyaH / kiJca bhedAbhAvaH pratiyogitAvacchedakarUpo bhavatIti vyAptipaJcakAdau prasiddham / tasmAt paTe vartamAno dravyatvAvacchinnapratiyogitAkaghaTabhedAbhAvarUpo ghaTAbhedo dravyatvarUpa iti siddham / tathA paTe ghaTasAdRzyamapi dravyatvarUpameva, naiyAyikamate sAdRzyasya zaMkA - tAdAbhyasvarUpa abheda to sAMbhaLelo che, sAdRzyasvarUpa abhedanI vAta apUrva lAge che. samAdhAna - vikSita ghaDAno ghaTavAvacchinna pratiyogitAka ghaTabheda (= ghaDArUpe ghaDAno bheda) paTamAM jema tuM mAne che ema zuM anya ghaDAmAM paNa mAne che ? zaMkA - nathI ja mAnato. samAdhAna - to sAdRzyasvarUpa abheda siddha thaI ja gayo. Azaya e che ke - bIjA ghaDAmAM vivakSita ghaDAno ghaTavAvacchinna pratiyogitAka ghaTabheda je nathI enAthI emAM eno abheda che e jaNAya ja che. paraMtu e bIjA ghaDAmAM vivakSita ghaDAnuM tAdAbhya to che nahIM. ghaDArUpe sAdRzya ja che. A sAdRzya ja abhedarUpe jaNAya che. vaLI A paNa koI navI ja vAta che evuM nathI, kAraNa ke naiyAyikone paNa A vAta prasiddha ja che - mAnya ja che. te A rIte - paTamAM ghaTavAvacchinna ghaTabheda che, paraMtu dravyavAvacchinna ghaTabheda nathI, kAraNa ke emAM dravyatva sAkSAt hAjara che. eTale ke paTamAM dravyavAvacchinna pratiyogitAka ghaTabhedanA abhAvarUpa ghaTaabheda mAnavo paDe che. vaLI bhedano abhAva pratiyogitAvacchedakarUpa hoya che e vAta vyAptipaMcakAdi granthomAM prasiddha che. eTale paTamAM rahelo, dravyavAvacchinna pratiyogitAka ghaTabhedanA abhAvarUpa ghaTano abheda dravyatvarUpa che e nakkI thayuM. vaLI paTamAM raheluM ghaTasAdRzya paNa dravyatvarUpa ja che, kAraNa ke naiyAyikanA mate je tenAthI bhinna hoya ane temAM rahela ghaNA dharmo Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 nayaviMzikA-14 tadbhinnatve sati tadgatabhUyodharmarUpatvAt, atra tadgatabhUyodharmarUpatayA dravyatvasyaiva prApyamANatvAt / tadbhinnatvaJcAtra tAdAtmyalakSaNamabhedaM niSedhayati, tadgatabhUyodharmarUpaM dravyatvaJca sAdRzyalakSaNamabhedaM sUcayati / tatazca sAdRzyalakSaNo'bhedo naiyAyikAnAmapi prasiddha iti sthitam / sthite ca tasmin saMgrahAbhimatAyAH pratyabhijJAyAH sAdRzyalakSaNo'bhedo viSaya iti na tatkalpanA'pUrvetyapi sthitam / rUpakAlaGkAreNApi sAdRzyalakSaNo'bhedaH kiM na sUcyate ? __ tadevaM mRtpiNDa-zivakAdiSu ghaTadravyasyaivAnvayitayordhvatAsAmAnyatvam / tadeva ca yato naigamasya viSayaH, ato naigamasyordhvatAsAmAnyaM viSaya ityanuyogadvArasUtrAdigataprasthakaviSayanirUpaNena siddham / evaM vasatidRSTAntenApi tatsidhyati / tathAhi - se kiM taM vasahidiluteNaM? vasahidiTuMteNaM se jahAnAmae kei purise kaMci purisaM vadijjA-kahiM bhavaM vasasi ? tattha avisuddho Negamo bhaNai loge vasAmitti / tathA'sminneva sUtre naigamAnusAreNaiva tiriyaloe vAmi. maMjudI vasami. mara vasami. saLiyade vAmi. tripure vasami. devadattassa ghare vasAmi... gabbhadhare vasAmi... evaM visuddhassa Negamassa vasamANo vasati / ke mukhya dharma dharAvanAra hoya te tene sadaza" ema mAneluM che. ahIM temAM rahela mukhyadharma tarIke dravyatva ja maLe che. AmAM 'tenAthI bhinna hoya evuM je kahela che e tAdAbhyarUpa abhedane niSedhe che ane temAM rahela mukhya dharmarUpa dravyatva sAdazyarUpa abhedane sUcave che. Ama sAdRzyarUpa abheda naiyAyikone paNa prasiddha che ja. ane eTale saMgrahanayane abhimata pratyabhijJAno sAdRzyarUpa abheda e viSaya che" evI kalpanA paNa apUrva (navI) rahetI nathI. Ama mRtiMDa - zivaka vageremAM ghaTadravya ja anvayI hovAthI UrdhvatA sAmAnyarUpa che, ane e ja nagamanayano viSaya che. mATe taigamanayano UrdhvatA sAmAnya e viSaya che evI vAta anuyogadvArasUtra vageremAM kahela prasthakadaSTAntathI siddha thaI. ema, vasatidRSTAntathI paNa e siddha thAya che. te A rIte - vasatidRSTAnta dvArA nayanuM nirUpaNa zuM che ? A - eka mANasa bIjA mANasane pUche che - tamo kyAM raho cho ? tyAre avizuddha nigamanAya kahe che - lokamAM vasu chuM. tathA A ja sUtramAM AgaLa naigamanayAnusAre ja kramaza: tichalokamAM rahuM chuM... jaMbUdvIpamAM vasuM chuM... bharatakSetramAM vasuM chuM... dakSiNArdha bharatamAM vasuM , pATalIputramAM vasu chuM. devadattanA makAnamAM rahuM chuM. e makAnanA aMdaranA oraDAmAM rahuM chuM... jayAre vizuddhanagamanaye Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 147 vasatidRSTAnte vyavahAranayAbhiprAyaH evameva vavahArassavitti uktam (sU0 475) / pUrvametatsUtraM vicArayAmaH / nanu yathA prasthakadRSTAnte 'evameva vavahArassavitti atidiSTaM, tathaivAtrApIti yathA tatra 'prasthako'ya'mityevaM nAmAGkito niSpannaH prasthaka eva vyavahArasya mukhyatayA prasthakaH, tadanye tu sarve'pyupacArata eva, tathaivAtrApi kimuttaraM vyavahArasya mukhyatayA saMmatamityucyatAm / zRNu-prasthakadRSTAntAd vilakSaNaM vasatidRSTAntamiti vyavahAranayAbhiprAyo'pyatra bhinna ev| tatraika eva mukhyatayA vyavahAraviSayaH, atra tu prAyaH sarvANyapi mukhyatayA vyavahAraviSayAhANIti / 'kva vasati bhavAn ?' iti praznakAle pRcchyamAno jano yatra kSetre'vasthitastatkSetraM manasikRtya vyavahAranayaH pratyuttaraM dadAti / tadyathA-mitradevAdisahAyenordhvalokaM gatavAn yadi kenacit pRSTaH syAttadA 'tiryagloke vasAmi' ityuttaraM vyavahArasya mukhyatayaiva saMmataM, na tatra ko'pyupacAraH / praznakartA 'ahaM tiryagloke vasAmI 'ti tu kathamapi jAnAtyeva, parantu 'tiryagloke jambUdvIpAdau kutra vasAmi ?' iti tu na jAnAtIti tajjijJAsayA praznaM pRcchatIti to jyAre e tyAM vasato hoya tyAre ja huM vasuM chuM - evo ullekha kare che. A ja rIte vyavahAranayano ullekha paNa jANavo.. A pramANe anuyogadvAra (sU. 475) mAM kahyuM che. sau prathama A sUtrane ja vicArIe. prazna - jema prasthakadRSTAntamAM "A ja pramANe vyavahAranayano paNa ullekha jANavo" evuM sUcana che evuM ja A vasatidaSTAntamAM paNa che. eTale jema prasthakadaSTAntamAM 'pracaka nAmAMkita prasthaka ja vyavahAranayane mukhya prasthakarUpe mAnya che, bAkInA badhA upacArathI ja mAnya che, ema prastuta vasatidaSTAntamAM kayo uttara vyavahAranayane mukhyatayA mAnya che ? e kaho. uttara - vasatidaSTAnta svatannarUpe kahela che eTale jaNAya che ke e prasthakadaSTAnta karatAM vilakSaNa che ane tethI vyavahAranayano abhiprAya paNa A dRSTAntamAM vilakSaNa che. prasthakadRSTAntamAM mukhya viSayarUpe vyavahAranayane eka ja nAmAMkita prasthaka mAnya hatuM. jyAre vasatidaSTAntamAM lagabhaga badhA uttaro mukhyarUpe ene mAnya che. tame kyAM vaso cho ?' evA praznakALe pUchanAra mANasa je kSetramAM rahelo hoya e kSetrane dhyAnamAM rAkhIne vyavahAranaya javAba Ape che. jemake - mitradevAdinI sahAyathI UrdhvalokamAM gayelo hoya ne koI pUche to " tirjIlokamAM vasu chuM' evo javAba vyavahAranayane mukhyarUpe ja mAnya che, emAM koI upacAra nathI. "huM tiskRlokamAM vasu chuM evuM praznakartA koIpaNa rIte jANI gayela che, paNa tirjIlokamAM jaMbUDhIpAdimAM kyAM vasu chuM? e Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayaviMzikA - 14 pRcchyamAnena yadi pratIyate tadA 'jambUdvIpe vasAmI 'tyuttarameva vyavahArasya mukhyatayA saMmatam / evameva pRSTo jano yadi nandIzvaradvIpAdikaM gatavAn tatra ca pRSTaH, tadA 'jambUdvIpe vasAmI 'ti, yadi mahAvidehakSetre pRSTastadA ' bharatakSetre vasAmI 'ti, evaM yadyuttarArdha bharatakSetre pRSTastadA 'dakSiNArddhabharate vasAmIti, evaMkrameNa pATaliputrAt, svapATakAt, svagRhAd, svApavarakAdvA bahiryadi pRSTastadA yathAkramaM 'pATaliputre, amukasmin pATake, devadattagRhe, garbhagRhe vA vasAmI tyuttaraM yaddIyate tadvyavahArasya mukhyatayA saMmatamiti dhyeyam / tathA ca 'praznakAle pRcchyamAnasyAvasthAnakSetraM praSTurjijJAsAM vA'nusRtya dIyamAnaM yatkimapyuttaraM tatsarvaM vyavahAranayasya mukhyatayA'bhipretaM, na tatra ko'pyupacAra iti paryavasitam / nanu naigamena yadyaduttaraM dIyate tatsarvamapi yadi vyavahArasyApi mukhyatayaiva saMmataM syAttadA tayorvizeSAbhAvApattiriti cet ? na, vyavahArasya sarvasyottarasya mukhyatayA saMmatatvAbhAvAt / praznakAle pATaliputra evAvasthitaH pRcchyamAno janaH 'kva vasati bhavAn ?' iti pRSTe prayojanavizeSo yadi na syAttadA 'pATaliputre vasAmI 'tyAdikaM tUttaraM naiva dadAti, praSTurjijJAsAyAstenottareNAnupazamanAt, tasya pATaliputre vasanasyottara zravaNAtpUrvameva 148 jANato na hovAthI e jANavAnI jijJAsAthI prazna pUchI rahyo che,' evI jo pUchAnArane pratIti thaI hoya to 'jaMbudrIpamAM vasuM chuM' evo uttara vyavahAranayane mukhyarUpe mAnya che. ema, e jyAre naMdIzvaradvIpAdimAM gayela hoya ne pUchAya tyAre jaMbudrIpamAM vasu chuM' evo javAba, mahAvidehamAM gayelo hoya ne pUchAya tyAre 'bharatakSetramAM vasu chuM' evo uttara vyavahArane mukhyarUpe mAnya che. e ja rIte, jo uttarArdha bharatakSetramAM pUchAya to 'dakSiNAAbharatamAM vasu chuM.' evo uttara, e ja rIte kramazaH e pATaliputrathI, svapATakathI, svagRhathI, svaoraDAthI bahAra gayelo hoya ne pUchAya to kramazaH pATaliputramAM amuka pADAmAM, devadattanA makAnamAM, aMdaranA oraDAmAM huM vasu chuM' evo je uttara enA dvArA apAya che te badho vyavahArane mukhyatayA saMmata che, emAM upacAra nathI. zaMkA naigamanaya je je javAba Ape che e badhA ja jo vyavahArane paNa mukhyarUpe mAnya che to e be nayamAM bheda zuM raheze ? samAdhAna - tamArI zaMkA barAbara nathI, kAraNa ke vyavahArane badhA uttaro mukhyarUpe mAnya nathI. praznakALe pATaliputramAM ja rahela vyakti 'tame kyAM vaso cho ?' e praznanA uttaramAM jo koI vizeSa prakAranuM prayojana na hoya to 'pATaliputramAM vasu chuM' evo uttara na ja Ape, kAraNa ke (1) AvA uttarathI, pUchanAranI jijJAsA dUra thatI nathI. - Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vasatidRSTAnte vyavahAranayasya kvopacArasaMmati: ? 149 praSTrA jJAtatvAt / yadvA 'kasminnagare sa vasatI 'tyasyAjijJAsitatvAt, 'kasmin pATake sa vasatI 'tyasyaiva sAmAnyatayA'tra jijJAsitatvAt / tatazcaitAdRze prastAve sAmAnyatayA 'amukasmin pATake vasAmIti pratyuttarameva dIyate, tadeva ca vyavahArasya mukhyatayA saMmatam / tathApi yadyatra 'pATaliputre vasAmI 'tyuttaraM dIyate, tadA tatra kenacitprayojanavizeSeNa bhavitavyameveti naigamasya mukhyatayA saMmatatve'pi vyavahArasya tu taduttaraM mukhyatayA'saMmatameva / ato vyavahArasya tadupacAreNaiva saMmatamiti niHzaGkameveti naigamavyavahArayorvizeSAbhAvA''zaGkAgandho'pi kuta: ? atha pRcchyamAne pATaliputrasthe'pi 'pATaliputre vasAmi' ityuttaraM vyavahArasya mukhyatayA saMmataM syAdapi / katham ? itthaM - ' anyanagaravAstavyo'haM prayojanavazAt pATaliputramAgato'smi' iti zaGkayA pRcchan janaH 'kiMnagaravAstavyo'haM' iti jijJAsayA mAM 'kva vasati bhavAn ?' iti pRcchati-ityAdikAyAM pratItau pRcchyamAno janastAM jijJAsAmupazamayituM 'pATaliputre vasAmI'tyuttaraM vadedapIti cet ? maivaM, tadA sAmAnyatayA 'atraiva nagare vasAmyaham' ityuttarasya lokena dIyamAnatvAt 'pATaliputre vasAmI 'tyuttarasya prayojanAdivizeSeNaiva sambhavAt / anyathA (2) vaLI 'e pATaliputramAM rahyo che' A vAtanI to zravaNa karyA pUrve ja jANakArI maLI gaI che. athavA (3) kayA nagaramAM vAsa che ? e prastutamAM jijJAsita nathI, paNa kayA pADAmAM vAsa che ? e ja jijJAsita che. eTale AvA prastAvamAM sAmAnya rIte 'amuka pAAmAM huM vasu chuM' evo ja uttara apAto hoya che, ane e ja vyavahAranayane mukhyarUpe mAnya che. chatAM jo prastutamAM 'huM pATaliputramAM vasu chuM' evo uttara apAI rahyo che, to koI cokkasa prayojana emAM hovuM ja joIe. mATe A javAba naigamanayane mukhyarUpe mAnya hovA chatAM vyavahAranayane mukhyarUpe mAnya nathI, paNa upacArathI ja mAnya che, e vAta niHzaMka hovAthI naigama ane vyavahAramAM koI bheda na rahevAnI zaMkAnI gaMdha paNa kyAM ? zaMkA - pATaliputramAM ja jyAre hoya ne tyAre paNa 'huM pATaliputramAM vasuM chuM' evo javAba vyavahAranayane paNa mukhyarUpe mAnya hovo saMbhave che. zI rIte ? A rIte 'huM anya nagarano vAsI hoIza, paNa prayojanavazAt pATaliputramAM Avelo chuM' AvI zaMkAthI mane sAmo mANasa 'huM kyA nagarano nivAsI chuM' evI jijJAsAthI tame kyAM vaso cho ? ema pUchI rahyo che. jo AvI pratIti thaI hoya to, e, A jijJAsAne saMtoSavA mATe 'pATaliputramAM vasu chuM' ema javAba Ape paNa kharo. samAdhAna AvA avasare 'huM A ja nagaramAM vasu chuM' evo uttara sAmAnyathI - Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayaviMzikA - 14 jambUdvIpasthAdinA dIyamAnasya 'jambUdvIpAdau vasAmI 'tyuttarasya vyavahArasyApi mukhyatayA saMmatatvasambhavAn naigamAdvizeSo na syAt / nanu jambUdvIpasthenaiva dIyamAnaM 'jambUdvIpe'haM vasAmI tyuttaraM naigamasya mukhyatayA saMmataM kathaM syAt ? zRNvatra mayA parizIlitamuttaraM - ' zarIrAnuviddha AtmA 'ahaM 'padavAcyaH' iti nirNItamatraiva granthe'nyatreti sAmAnyatayA loko vartamAnabhavIyazarIrAnuviddhamAtmAna' mahaM 'padavAcyatayA svIkurute / tatazcaitadbhavIyanivAsasthAnaM manasikRtyottaraM dadAti 'pATaliputre vasAmI 'tyAdikam / paratUrdhvatAsAmAnyagrAhI naigamo yathA mRtpiNDAdikamapi ghaTatayA gRhNAti tathA pUrvapUrvatarAdibhavIyamAtmAnamapyahaMtayA gRhNAti / tatazca kazcijjIvo yadi pUrvabhave mahAvideha AsIt, tatpUrvabhave cairAvatakSetre'vasat... ityevaM jambUdvIpabhAvinIM bhavaparamparAM manasikRtya yadi sa vadati tadA 'ahaM jambUdvIpe vasAmi' iti kathayet / evameva yadA kazcittiryalokabhAvinIM bhavaparamparAM manasi karoti, tadA 'tiryagloke vasAmIti vakti / yadA ca sa AkAlabhAvina 150 apAya che. eTale 'pATaliputramAM vasu chuM' evo uttara to koIka evuM prayojana hoya to ja apAto hovAthI mukhyarUpe mAnya nathI. nahIMtara to jaMbudrIpamAM rahela vyakti paNa 'jaMbudrIpamAM rahuM chuM' evuM je kahe te mukhya banI zakavAthI naigama-vyavahArano koI bheda ja na rahe. prazna - jaMbudrIpamAM ja rahelI vyakti 'huM jaMbudrIpamAM vasu chuM' evo je uttara Ape te naigamanayane mukhyarUpe mAnya che, AvuM tame je kaho cho te zI rIte ? uttara - Ano javAba meM Avo vicArelo che 'ahaM' (huM) zabdano vAcyArtha 'zarIrAnuviddha AtmA' che e vAta A ja granthamAM anyatra vicArelI che. eTale sAmAnya rIte loka A bhavanA zarIrathI anuviddha AtmAne 'huM' zabdathI ullekhe che ane tethI A bhavanA nivAsasthAnane manamAM rAkhIne 'huM' pATaliputramAM vase chuM' vagere javAba Ape che. paNa UrdhvatAsAmAnyagrAhI naigamanaya jema mRtkiMDa vagerene paNa ghaDArUpe jue che ema e pUrva-pUrvatarAdibhavIya AtmAne paNa 'ahaM' tarIke (huM rUpe) jue che. eTale koIka jIva jo pUrvabhavamAM mahAvidehamAM hato, enI pUrvanA bhavamAM airAvatakSetramAM vaselo hato... A pramANe jambudvIpamAM thayelI bhavaparaMparAne dhyAnamAM rAkhIne jo e javAba Ape to e 'jammUdrIpamAM vasu chuM' evuM kahe paNa kharo. ema kyAreka tiryaklokabhAvinI bhavaparaMparAne manamAM rAkhIne 'tiryalokamAM rahu chuM' ema kahe paNa kharo. Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'loke vasAmI 'tyuttarasya sarvavizuddhanaigamatvam 151 manutpannamAtmAnamahaMtayA'bhipraiti, tadA 'loke vasAmIti pratyuttarayati / eSo'bhiprAya va sarvavizuddho naigamo mantavyaH / nanu kimityetadatyasamaJjasamucyate 'loke vasAmIti pratyuttaraM sarvavizuddhanaigama iti, yAvadanuyogadvArasUtrapramukheSu grantheSu tasya sarvAvizuddhanaigamanayatvena kathitatvAditi cet ? dhIro bhava ! mA riz2A:, anne (pR. 187) svadI ridhyamALA t / nanvetAvatA 'loke vasAmI 'tyuttarasya sarvavizuddhanaigamAbhipretatvaM siddhaM, parantu 'naigamasyordhvatAsAmAnyaM viSayaH' iti tu na tataH siddhamiti cet ? maivaM, sAkSAdakSaratastasyAsiddhatve'pyarthatastasya siddhatvAt / tathAhi - pATaliputrAd bahirgato yadi 'pATaliputre vasAmIti pratyuttarayati tadA vyavahArasya mukhyatayA saMmataM, antargata eva yadi vakti tadopacAreNeti nizcitamasmAbhiH / tatazca 'nivAsatvenocyamAnasya kSetrasyAntargatazced vaktA tadopacAra:' iti ane jyAre e AkAlabhAvinI bhavaparaMparAne 'ahaM' padanA vAcyArtha tarIke vivakSe tyAre 'huM lokamAM vasu chuM' evo uttara Ape che. Avo abhiprAya-javAba ja sarvavizuddhanaigamanaya jANavo. zaMkA AvuM atyaMta asamaMjasa-DhaMgadhaDA vagaranuM kema kaho cho ? kAraNa ke anuyogadvArasUtra vagere granthomAM AvA abhiprAyane sarvaavizuddha naigamanaya tarIke kahela che. dhIro paDa, utAvaLa na kara... AgaLa (pR. 257) A vAta spaSTa - samAdhAna karavAnI ja che. zaMkA - A rIte 'huM lokamAM vasu chuM' evo uttara e sarvavizuddhanaigamanayano abhiprAya che, e to cAlo mAnI laIe, paNa enAthI 'naigamanayano UrdhvatAsAmAnya e viSaya che' evuM kyAM sAbita thayuM ? samAdhAna - sAkSAt zAstravacanothI e siddha na hovA chatAM tAtparyArtharUpe e siddha thatuM hovAthI tamArI zaMkA barAbara nathI. pATilaputranI bahAra gayelo hoya ane jo 'pATaliputramAM vasu chuM' ema kahe to e vyavahAranayane mukhyarUpe saMmata che, paNa pATaliputramAM ja hoya ane chatAM ema kahe to upacArathI saMmata che, e vAta ApaNe joI gayA chIe. eTale 'nivAsasthAna tarIke jaNAvAtA kSetramAM ja jo vaktA hoya to e vakhate upacAra jANavo' evo niyama phalita thayo. 'huM' lokamAM vasu chuM' evo javAba to lokamAM antargata vaktA ja bole che, kAraNa ke lokanI bahAra gamana asaMbhavita che. eTale e javAba vyavahAranayane to upacArathI ja mAnya bane ema - Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayaviMzikA - 14 152 niyamaH paryavasyati / 'loke vasAmIti pratyuttaraM tvantargata eva vaktA vakti, lokAd bahirgamanasyAsambhavAditi vyavahArasyopacAreNaiva tatsaMmatamiti jJAyate / paraMtu naigamasya tu mukhyatayaiva tatsAdhanIyaM, upacArabahulatvasya vyavahArasyaiva vizeSaNatvAt / tatsAdhanArthaM niyamAntaramAzrIyate / pRcchyamAno jano devadattagRhasya garbhagRha eva vasatIti yadyaniyamaH, kadAciccarame'pavarake vasati, kadAcittu prathame... kadAcinmadhye'pavarake vasati kadAcittu mAlopari vasati / evamaniyate vAse sati sa 'garbhagRhe vasAmi' iti na pratyuttarayati, api tu 'devadattagRhe vasAmI 'tyeva vadati, tadvAsavyAptasya sampUrNadezasyAnenaivottareNollekhasambhavAt / evameva kazcijjIvo yadA naigamanayadRSTyA 'ahaM 'padavAcyArtharUpeNa svasya trikAlabhAvinIM bhavazivaparamparAM saMvedayati tadA tena 'loke vasAmityuttarameva dAtavyaM bhavati, tenaiva tadvAsavyAptasya sampUrNadezasyollekhasambhavAt / na ca 'devadattagRhe vasAmI 'tyuttaravadetaduttaramapi vyavahArasya mukhyatayA saMmataM syAditi zaGkanIyaM, vyavahAranayena 'ahaM 'padavAcyatayA vartamAnabhavIyazarIrAnu jaNAya che. paNa naigamanayane to e mukhyarUpe ja mAnya hovuM sAbita karavuM joIe, kAraNa ke upacArabahulatA vyavahAranayamAM ja kahI che. eTale ene sAdhavA mATe bIjo koI niyama mAnavo joIe. te A rIte - jyAre rahenAra mAnavI devadattanA makAnanA mAtra aMdaranA oraDAmAM ja rahe che evo niyama na hoya, kyAreka chellA oraDAmAM... kyAreka prathama kamarAmAM, kyAreka vacalA rUmamAM... to kyAreka uparanA mALe... Ama sthAna niyata na hoya tyAre e 'huM aMdaranA oraDAmAM rahuM chuM' evo javAba nathI Apato, paNa 'devadattanA makAnamAM rahuM chuM' evo javAba Ape che. kAraNa ke enA vasavATathI vyApta saMpUrNa kSetrano ullekha AvA javAbathI ja saMbhavita bane che. e ja rIte koIka-jIva jyAre naigamanayanI dRSTithI 'ahaM-huM' padanA vAcyArtharUpe potAnI trikALabhAvinI saMsAra-mokSaparaMparAne saMvede che tyAre eNe 'huM lokamAM vasuM chuM' evo ja uttara ApavAno rahe che, kAraNa ke to ja enA vasavATathI vyApta badhA kSetrano ullekha saMbhave che. zaMkA - to pachI 'devadattanA makAnamAM rahuM chuM' evA uttaranI jema A uttara paNa vyavahAranayane mukhya rIte saMmata banI jaze. samAdhAna nA, nahIM bane, kAraNa ke vyavahAranaya 'huM' padanA vAcyArtharUpe mukhyatayA vartamAnabhavIyazarIrathI anuviddha AtmAne ja saMvede che. A badhI vicAraNA Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namaskAraniryuktAvutpattidvAram 153 viddhasyAtmana eva mukhyatayA saMvedanAt / tatazca 'naigamasyordhvatAsAmAnyaM viSayaH' iti siddhaM, trikAlabhAvinISu sarvAsvavasthAsvanvayino'haMpadavAcyasya tadviSayasyordhvatAsAmAnyarUpatvAt / tadevamanuyogadvArasUtrAdigatavasatidRSTAntAdapi 'naigamasyordhvatAsAmAnyaM viSayaH' iti siddham / atha tadeva namaskAraniryuktivacanabalena sAdhyate / tadarthaM prathamaM tadadhikAraH atha niyuktikAra evotpattidvAraM vistareNAha uppannAnuppaNNo ittha nayA NegamassaNuppaNNo / sesANaM uppaNNo jai katto ? tiviha sAmittA // 2806 // - vyAkhyA utpannazcAsAvanutpannazcetyutpannAnutpanno namaskAro mantavyaH / Aha- kathameka evotpanno'nutpannazca bhavati ? virodhAt, ityAha- itthetyAdi, atra nayAH pravartante / te ca naigamAdayaH spt| naigamo dvividha:- sarvasaGgrAhI, dezasaGgrAhI ca / tatrAdinaigamasya sAmAnyamAtrAvalambitvAt, tasya cotpAda - vyayarahitatvAd namaskArasyApi tadantargatatvAdanutpannaH / 'sesANaM uppaNNo 'tti zeSA vizeSagrAhiNasteSAM zeSANAM vizeSagrAhitvAt, tasya cotpAda- vyayavattvAt, utpAdavyayazUnyasya vAndhyeyAdivadavastutvAt, namaskArasya tu vastutvAdutpanna iti / jai = parathI 'naigamanayano UrdhvatAsAmAnya e viSaya che' e siddha thayuM. kAraNa ke trikALabhAvinI badhI avasthAomAM anvayI 'huM'padavAcya evo eno viSaya UrdhvatAsAmAnyarUpa che. Ama, anuyogadvArasUtra vageremAM kahelA vasatidRSTAntathI paNa naigamanayano viSaya UrdhvatAsAmAnya che e siddha thayuM. have A ja vAta namaskAraniryuktinA vacanathI paNa siddha karavAmAM Ave che. e mATe pahelAM eno adhikAra joI laIe. - have niryuktikAra pote ja utpattidvArane vistArathI kahe gAthArtha-vyAkhyArtha-namaskAra utpanna paNa che ane anutpanna paNa che, eTale ke e utpannAnutpanna che. zaMkA-ekano eka namaskAra utpanna ane anutpanna ema banne rUpe hovo zI rIte saMbhave ? kAraNa ke emAM virodha spaSTa che. samAdhAna-A bAbatamAM nayo pravRtta thAya che--potapotAno dRSTikoNa raju kare che. A nayo naigama vagere sAta che emAM naigama be prakAre che-sarvasaMgrAhI ane dezasaMgrAhI. emAM prathama (= sarvasaMgrAhI) naigamanaya sAmAnyamAtrane viSaya banAve che. A sAmAnya utpAdavyaya rahita che ane namaskAra paNa temAM aMtargata che. mATe namaskAra paNa anutpanna che. zeSa vizeSagrAhI nayo. vizeSa utpanna paNa thAya che ne nAza paNa pAme che. je utpAda-vyayazUnya hoya te vaMdhyAputranI jema avastu hoya che. jyAre namaskAra to vasturUpa che. mATe e utpAdazIla hovAthI = Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 nayaviMzikA - 14 Rttotti yadyutpannaH ta:? tyAha-tivihasAmittA=trividha haiM tat svAmitva (vayiti) ceti samAsastasmAt trividhasvAmitvAt = trividhasvAmibhAvAt trividhakAraNAdityarthaH / athaiSo'dhikArazcintyate - ' tatrAdinaigamasya sAmAnyamAtrAvalambitvAt tasya cotpAdavyayarahitatvAd' iti yaduktaM tenaitatspaSTameva yad AdinaigamaH = sarvasaGgrAhInaigamaH sarvavizuddho naigamaH sAmAnyamAtrAvalambI-UrdhvatAsAmAnyamAtraviSayI bhavati, atra prakrame'valambizabdasya viSaya - zabdasamAnArthakatvAditi / nanvatra sAmAnyamAtrAvalambitvamuktaM na tUrdhvatAsAmAnyamAtrAvalambitvamiti tiryaksAmAnyaviSayitvameva grAhyaM yena tasya saGgrahanaye'ntarbhAvasambhavAcchAstreSvanekaza uktasya tadantarbhAvasya saGgatirapi syAditi cet ? na, naikairhetubhistadviSayitvasyAtra nirAkriyamANatvAt / tathAhi-niryuktigAthAyAM 'Negamassa' ityevaM naigamamAtrasyollekhasyopalabhyamAnatvAt / naca naigamasyopalakSaNAt saGgrahagrahaNamapi sambhavatIti vAcyaM upalakSaNavyAkhyAnAt kRtasya tadgrahaNasya bhASye vRttau cAnupalabhyamAnatvAt / na cAtra bhASyamevaM prApyate / 'uppaNNANupanno' utpanna che ema vizeSagrAhI nayo kahe che. namaskAra jo utpanna thAya che to zAnAthI utpanna thAya che ? e have jaNAve che traNa prakAranA kAraNothI namaskAra utpanna thAya che. (A kAraNonI vAta AgaLa karazuM.) namaskAraniryuktinA A adhikArano have vicAra karIe tyAM Adinaigamanaya sAmAnyamAtra avalaMbI hovAthI... ane e utpAda-vyayarahita hovAthI... AvuM ahIM je kahyuM che tenAthI A spaSTa che ke Adinaigamano=sarvasaMgrAhI naigamano=sarva vizuddha naigamano viSaya sAmAnyamAtra=UrdhvatAsAmAnyamAtra che, kAraNa ke A adhikAramAM avalaMbIzabdano artha viSayI(=viSayavALo) che. zaMkA - ahIM 'sAmAnyamAtraavalaMbI' ema kahyuM che, nahIM ke UrdhvatAsAmAnyamAtra. avalaMbI. eTale AdinaigamanA viSaya tarIke je sAmAnya kahela che te tiryaksAmAnya ja levuM joIe jethI eno saMgrahanayamAM samAveza saMbhavita banavAthI zAstromAM aneka sthaLe eno saMgrahanayamAM kahelo antarbhAva saMgata paNa thaI jAya... - - samAdhAna AvI zaMkA barAbara nathI, kAraNa ke 'naigamanayano tiryaksAmAnya e viSaya che.' AvI tamArI zaMkAnuM aneka hetuthI nirAkaraNa thaI jAya che. te A rIte prathama hetu - niryuktinI gAthAmAM gemamsa ema mAtra naigamano ja ullekha jovA maLe che. "naigamanayanA upalakSaNathI saMgrahanayanuM grahaNa paNa saMbhave ne !' evuM na kahevuM, - - Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atra 'sattA'zabdasyAstitvArthakatvam 155 ityatra bhASyam sattAmettaggAhI jeNAimanegamo tao tassa / uppajjai nAbhUyaM bhUyaM na ya nAsae vatyuM // 2808 // to tassa namokkAro vatthuttaNao nahaM va so nicco / saMtaM pi na taM savvo muNai sarUvaM va varaNAo // 2809 // ti / atra 'sattAmAtragrAhI 'ti yaduktaM tenaiva 'atra saGgrahanaye'ntarbhavan sattAlakSaNatiryaksAmAnyaviSayI naigamo'bhipreta' iti nizcIyata eveti vAcyaM etat sattA 'zabdasyAstitvArthakatayA sattAmahAsAmAnyalakSaNatiryaksAmAnyArthakatvAbhAvAt / nanvetat svakalpanAzilpanirmitameva pratIyate, 'sattA' zabdasya sattAmahAsAmAnyArthakatayA prasiddheH / tatkimastitvArthakaH sattAzabdastavAprasiddhaH ? prasiddha eva, parantu nAtra sa prayukta iti ced ? aho ! tarkacAturI yadvinaiva hetunA svAbhipretamarthaM zapathamAtreNa sAdhayitumabhilaSati / nanu nAyaM sattAmahAsAmAnyArthakaH sattAzabda ityatra svAbhipretArthasiddhau - kAraNa ke A niryuktigAthAnA bhASyamAM ke vRttimAM upalakSaNavyAkhyAdvArA paNa enuM grahaNa karyuM hoya evuM jovA maLatuM nathI. pUrvapakSa A adhikAramAM bhASyagrantha Avo che - savvANuSpo A niryukti gAthA para bhASya-Adinaigama sattAmAtrane jue che. tethI tenA mate asat vastu utpanna thatI nathI, ane sat vastu kyAreya nAza pAmatI nathI. / / 2808 // tethI enA mate, navakAra paNa vastu hovAnA kAraNe AkAzanI jema nitya che. e vidyamAna hovA chatAM tene badhA, karmAtmaka AvaraNanA kAraNe svarUpanI jema (AtmAnA svarUpanI jema) jANI zakatA nathI. / / 28095 AmAM sattAmAtragrAhI evuM je kahyuM che enAthI ja e jaNAya che ke ahIM saMgrahanayamAM antarbhAva pAmato ane 'sattA'rUpa tiryaksAmAnyane grahaNa karato evo naigamanaya abhipreta che. uttarapakSa ahIM je sattA zabda rahelo che teno artha astitva' ja che, nahIM ke sattAmahAsAmAnyarUpa tiryaksAmAnya. mATe tamArI vAta barAbara nathI. pUrvapakSa - A tamArI kalpanA mAtra che, kAraNa ke sattA zabda sattAmahAsAmAnyanA arthamAM prasiddha che. zaMkA - to zuM astitva arthamAM 'sattA' zabda tane aprasiddha che ? pUrvapakSa - prasiddha ja che, paNa e ahIM vaparAyo nathI. zaMkA - aho ! tarkacAturI ! je hetu vinA ja svAbhipreta vAtanI siddhi karavA tuM cAhe che. Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 nayaviMzikA-14 bhavatApi ko'pi heturnaiva datta iti cet ? satyaM, kintu na tatra mama doSaH, pratyuta tavaiva yaddhetudAnArthaM mamAvakAzameva dhIro bhUtvA na dadAsi / bhavAmi dhIraH, dadAmyavakAzaM, dehi hetum / zRNu - "tatrAdinaigamasya sAmAnyamAtrAvalambitvAt, tasya cotpAda-vyayarahitatvAd namaskArasyApi tadantargatatvAdanutpannaH" iti prastutaniyuktigAthAvRttAvuktam / atra sAmAnyamAtrAvalambitvakathanena prApyamANo niSedha utpAdavyayayoruktaH, na tu vizeSasyeti yatsAmAnyamutpAda-vyayavirodhi tasyAtra vArteti nizcIyate / tattu sAmAnyamUrkhatAsAmAnyameva, na tu tiryaksAmAnyaM, tasya vizeSavirodhitvAd / ata eva, yatra yatra saGgrahanayasya pratipAdanAvasaratayA tiryaksAmAnyarUpasya sattAkhyamahAsAmAnyasya kathanaM zAstreSUpalabhyate, tatra tatra niSedho vizeSasyaivopalabhyate, na tUtpAdasya vyayasya vA / yathA vizeSAvazyakabhASya2206gAthAvRttau- ekaM sAmAnyaM, sarvatra tasyaiva bhAvAt vizeSANAM cAbhAvAditi / tathA tatraiva pUrvapakSa - to prastutamAM sattAmahAsAmAnya arthavALo sattA zabda nathI AvuM svAbhipreta siddha karavA mATe tame paNa kyAM hetu Apyo che ? uttarapakSa - sAcI vAta. paNa emAM vAMka mAro nahIM, tAro che ke je tuM dhIra banIne mane hetu jaNAvavAno avakAza ja nathI Apato. pUrvapakSa - lyo. dhIra banu chuM. avakAza ApuM chuM... hetu jaNAvo. uttarapakSa - sAMbhaLa.... prastuta niryuktigAthAnI vRttimAM A pramANe kahyuM che - emAM Adinagama sAmAnya mAtrAvalaMbI che, ane sAmAnya utpAda-vyayarahita hoya che. eTale namaskAra paNa sAmAnyamAM antargata hovAthI anutpanna che." AmAM sAmAnya mAtraavalaMbI evuM kahevA dvArA maLato niSedha utpAda-vyayano kahyo che, paNa vizeSano nathI kahyo. eTale jaNAya che ke ahIM, je sAmAnya utpAda-vyayavirodhI hoya e sAmAnyanI vAta che ane e sAmAnya to UrdhvatA sAmAnya ja che, nahIM ke tiryasAmAnya. kAraNa ke tiryakasAmAnya to vizeSanuM virodhI che. eTale jyAM jayAM saMgrahanayanA pratipAdanano avasara hovAnA kAraNe tiryasAmAnyarUpa sattAmahAsAmAnyanI vAta zAstromAM jovA maLe che tyAM tyAM niSedha vizeSano ja jovA maLe che, nahIM ke utpAdano ke vyayano. jemake vizeSAvazyakabhASyanI 2206mI gAthAnI vRttimAM kahyuM che ke-eka sAmAnya ja che, kAraNa ke sarvatra e ja hAjara hoya che ane vizeSono abhAva hoya che. tathA e ja granthanI 2207 mI gAthAnI vRttimAM kahyuM che ke - tethI badhuM sattAmAtrasvarUpa che, enAthI alaga kazuM nathI ke jene "vizeSa tarIke kahI zakAya. Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utpAda-vyayavirodhitvamUrkhatAsAmAnyasyaiva, na tu tiryak sAmAnyasya 157 2207 gAthAvRttau-tataH tasmAt sarvaM tanmAtrameva-sattAmAtrameva, na punastadarthAntaraM kiJcidasti yadvizeSatayA kalpyeteti / nanu tiryaksAmAnyarUpasya sattAmahAsAmAnyasyApi nityatayotpAdavyayavirodhitvameveti cet ? satyaM, tathApi yadA yadA 'ayaM san' 'ayaM san' ityevaM saGgrahanayadRSTiH pravartate tadA tadA ghaTa-paTAdilakSaNasya vizeSasyaiva niSedhaH pratIyate, na tUtpAda-vyayayoriti tavApyanubhavasiddhamevAto yasyAH sattAyA grahaNAd vizeSasya niSedho na pratIyate, kintUtpAdavyayayoreva niSedhaH pratIyate, sA na tiryaksAmAnyarUpA sattA, api tUrdhvatAsAmAnyarUpaiveti mantavyameva / atha tasyA eva niyuktigAthAyAH 'sesANaM uppaNNo' tti aMzasya vyAkhyAne 'zeSAH -vizeSagrAhiNasteSAM zeSANAM vizeSagrAhitvAd' iti yaduktaM tena naigamanayapratipAdane yatsAmAnyamuktaM tadvizeSavirodhIti pratIyata eveti cet ? kaH kimAha ? tat tdvirodhyev| nanvayaM svayaM svapAde kuThAraprahAraH, evaM sati naigamanayasya tiryaksAmAnyaM viSayaH' ityasyAnAyA zaMkA - tiryasAmAnyarUpa sattA mahAsAmAnya paNa nitya hovAthI utpAda-vyayanuM virodhI ja hoya che. samAdhAna - sAcI vAta che. chatAM jyAre jyAre mayaM san artha sana e rIte saMgrahanayanI dRSTi pravarte che tyAre tyAre ghaTa-paTa vagere vizeSano ja niSedha pratIta thAya che, nahIM ke utpAda-vyayano, A vAta tane paNa anubhavasiddha che ja. eTale je sattAnuM grahaNa karavAthI vizeSano niSedha hovo pratIta na thAya, paNa utpAda-vyayano niSedha pratIta thAya e sattA tiryasAmAnyarUpa sattA na hoya, paNa UrdhvatAsAmAnyarUpa sattA ja hoya - ema mAnavuM ja paDe. zaMkA - e ja niryuktigAthAnA senAmAM 3quo aMzanI vyAkhyAmAM "zeSa= vizeSagrAhI nayo... te zeSano vizeSagrAhI hovAthI.." evuM je kahyuM che tenAthI pratIta thAya che ke naigamanayanuM pratipAdana karatI vakhate je sAmAnya kahyuM che te vizeSanuM virodhI che. (to ja naigama sivAyanA zeSanayone vizeSagrAhI kahI zakAya.) samAdhAna - AmAM kone zuM vAMdho che ? enuM virodhI che ja. zaMkA - A tame svayaM tamArA paga para kuhADIno ghA karI rahyA cho. kAraNa ke to pachI naigamanayano viSaya tiryasAmAnya che e vAta anAyAse ja siddha thaI jaze. te paNa eTalA mATe tiryasAmAnya ja vizeSanuM virodhI hoya che evI vAta tame ja karelI che. eTale mAre to icchitanI siddhi thaI ja gaI. Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayaviMzikA - 14 158 sasiddhatvAt, tiryaksAmAnyasyaiva vizeSavirodhitvamiti bhavataivoktatvAditi siddhaM mamAbhISTamiti cet ? motsahasva, evamapi tavAbhISTasiddhyabhAvAt / ayambhAvaH - yathA sAmAnyaM dvividhaM, tathA vizeSo'pi dvividha eva / tiryaksAmAnyapratipakSI vizeSaH, UrdhvatAsAmAnyapratipakSI vizeSazceti / atra mRtpiNDa - zivaka-sthAsAdaya UrdhvatAsAmAnyapratipakSiNo vizeSAH, bhUstho ghaTa:- phalakastho ghaTa:- madghaTaH- tvaddhaTa ityAdayazca tiryaksAmAnyapratipakSiNo vizeSA jJeyAH / prastuta UrdhvatAsAmAnyapratipakSiNo vizeSasyAdhikAraH, na tu tiryaksAmAnyapratipakSivizeSasyeti kuto bhavadabhISTasiddhiH / nanvatrordhvatAsAmAnyapratipakSiNo vizeSasyaivAdhikAra iti kozapAnamAtra grAhyaM, hetugrAhyaM vA ? hetugrAhyameva, tarkapurassarAyAM vicAraNAyAM kozapAnagrAhyatAyA anavakAzAt / tardi TrIyatAM hetu: naiR va, dau hetu vIyete, DA~ bhUtvA zRNu-atra vRttau 'zeSA:= vizeSagrAhiNaH' iti yaduktaM tatra zeSAntargatatayA sagrahasyApi grahaH kRta eva / tathAhiuppattimao'vassaM nimittamassau nayattiyaM tivihaM / icchai nimittametto jamaNNahA natthi saMI // bhASyagAthA ( 2827) / ' tathA ca satyasya namaskArasyotpattimattvAdavizuddhanaigama samAdhAna ema rAjI na thaI jA... kAraNa ke A rIte paNa tArA icchitanI siddhi thatI nathI, kahevAno bhAva e che ke - jema sAmAnya be prakAre che ema vizeSo paNa be prakAre che. tiryaksAmAnyanA pratipakSabhUta vizeSa ane UrdhvatAsAmAnyanA pratipakSabhUta vizeSa. emAM mRNiDa-zivaka-sthAsa vagere UrdhvatAsAmAnyanA pratipakSI vizeSo che jyAre bhoMya para rahelo ghaDo, phalaka para rahelo ghaDo, mAro ghaDo-tAro ghaDo... vagere tiryaksAmAnyanA pratipakSI vizeSo che. prastutamAM UrdhvatAsAmAnyapratipakSI vizeSono adhikAra che, nahIM ke tiryaksAmAnyapratipakSI vizeSono... pachI tArA icchitanI siddhi zI rIte ? prazna ahIM UrdhvatAsAmAnyapratipakSI vizeSono ja adhikAra che e vAta mAtra tamArA kahevAthI mAnI levAnI ke koI hetu dvArA mAnavAnI ? uttara - hetu dvArA ja mAnavAnI. tarkapradhAna vicAraNAmAM bAbA vAkya pramANane avakAza hoto nathI. - prazna to pachI hetu darzAvo... uttara - eka nahIM, be hetu ApIza, sAvadhAna banIne sAMbhaLa. (1) ahIM vRttimAM zeSa=vizeSagrAhI evo je artha kahyo che temAM zeSa tarIke saMgrahanayano paNa samAveza karyo che. te A rIte-(A niryuktigAthAnI vyAkhyArUpa 2827 mI bhASyagAthAmAM A pramANe kahyuM che-) '"je utpattimAn hoya enA avazya nimitta (kAraNa) hoya ja. A Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namaskArotpAde kAraNatrikam 159 -saMgrahavyavahAranayalakSaNaM prathamanayatrikaM samutthAna-vAcanA - labdhisvarUpaM trividhaM nimittamicchati' iti ca tadvRttilezaH / namaskAramutpannaM manyamAneSu zeSanayeSu saGgrahasya grahaNamatra bhASyagAthA-vRttyoH spaSTameva / tiryaksAmAnyagrAhiNa:- saGgrahanayasya tiryaksAmAnyapratipakSivizeSagrAhitvaM tvasambhavyeva tattvahAniprasaGgAditi niryuktigAthAvRttau ' zeSAH = vizeSagrAhiNaH ' iti yadvyAkhyAtaM tatra vizeSatayordhvatAsAmAnyapratipakSI vizeSo'bhipreta iti siddham / nanu suhRdbhAvena pRcchAmi - atra zeSatayA yathA saGgrahasya grahaNaM kRtaM, tathA naigamasyApi kRtameveti saGgrahasya grahaNAdyathA tiryaksAmAnyapratipakSI vizeSo'tra nAbhipretaH, tathA bhavadabhiprAyeNa naigamasyordhvatAsAmAnyagrAhitayA tadgrahaNAdUrdhvatAsAmAnyapratipakSI vizeSo'pyatra nAbhipreta ityanicchatApi mantavyamevetyatroktavizeSatayA bhavatA vizeSasya kastRtIyaH prakAraH kalpanIyaH ? alamanayA cintayA bandho ! svasthIbhava, UrdhvatAsAmAnyapratipakSiNo vizeSasyaivAtra grAhyatayA namaskAranuM prathama traNa nayo trividha kAraNa mAne che, kAraNa ke enA vinA AnI= namaskAranI utpatti nathI." A bhASyagAthAnI vRttino Avazyaka aMza Avo che-"AvuM hovAthI A namaskAra utpattimAna hovAnA kAraNe, avizuddharnaMgama-saMgraha ane vyavahArarUpa pahelAM traNa nayo samutthAna-vAcanA ane labdhisvarUpa traNa prakAranuM enuM kAraNa mAne che.'' namaskArane utpanna mAnanArA nayomAM=zeSanayomAM saMgrahanayanuM grahaNa A bhASya gAthAmAM ane enI vRttimAM spaSTa rIte jaNAya ja che. (vaLI A zeSanayone vizeSagrAhI rUpe paNa jaNAvyA che.) ane tiryakSAmAnyagrAhI evo saMgrahanaya tiryaksAmAnyanA ja pratipakSI evA vizeSano grAhaka hoya e to saMbhavatuM ja nathI, kAraNa ke to pachI e tiryaksAmAnyagrAhI rahI ja na zakavAthI saMgrahanayarUpe paNa na ja rahe. tethI niryuktigAthAnI vRttimAM zeSanaya tarIke vizeSagrAhInayo ema je vyAkhyA karI che emAM vizeSarUpe UrdhvatAsAmAnyapratipakSIvizeSa ja abhipreta che e siddha thAya ja che. prazna - mitrabhAve eka prazna pUchuM chuM - ahIM 'zeSa' tarIke jema saMgrahanayano samAveza che ema naigamanayano paNa samAveza che ja. eTale saMgrahanayanuM grahaNa hovAthI jema tiryaksAmAnyapratipakSI vizeSa ahIM abhipreta nathI, tema tamArA abhiprAya mujaba naigamanaya UrdhvatAsAmAnyagrAhI hovAthI, tenuM grahaNa hovAnA kAraNe UrdhvatAsAmAnyapratipakSI vizeSa paNa ahIM abhipreta nathI evuM anicchAe paNa mAnavuM ja paDaze. tethI ahIM je vizeSa kahela che e vizeSa tarIke tame vizeSano kayo trIjo prakAra Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 nayaviMzikA-14 tRtIyasya prakArasya kalpanAyA anAvazyakatvAt / ayambhAvaH 'naigamo dvividhaH-sarvasaGgrAhI, dezasaGgrAhI ca / tatrAdinaigamasya sAmAnyamAtrAvalambitvAt / ' ityatraiva niyuktigAthAvRttAvuktam / tatazcAdinaigamAnusAreNaivAtra namaskArasyAnutpannatvaM yaduktaM tena dvitIyasya naigamanayasya zeSanayeSvantarbhAvo namaskArotpAdavAditvaJca pratIyata eva / tathA'tra 'tatrAdinaigamasya sAmAnyamAtrAvalambitvAditi yaduktaM tena dvitIyo naigamaH sAmAnyavizeSobhayavAdI'tyapi pratIyata ev| tatazcAdinaigamasyordhvatAsAmAnyamAtravAditayA dvitIyanaigamasyordhvatAsAmAnyatatpratipakSivizeSobhayavAditvena grAhyatayA vizeSo'trordhvatAsAmAnyapratipakSIti sidhyatyeveti kutastRtIyasya prakArasya kalpanAyA Avazyakatvam ? syAdiyaM kalpanA-atrAdinaigamaviSayatayA sattAmahAsAmAnyaM grAhyaM, dvitIyanaigamaviSayatayA ca sAmAnyavizeSarUpaM gotvAdikamavAntarasAmAnyaM grAhyamiti / neyaM sAdhIyasI, naigamasya saGgrahAdavizeSApatteH, tasyApi parAparalakSaNadvaividhyena dvividhasya sattA-gotvAdiviSayatvAt / vRttau mAnazo ? uttara - dosta ! A ciMtAthI saryuM. ciMtA choDIne svastha banI jA, kAraNa ke UrdhvatAsAmAnya pratipakSI vizeSa ja ahIM grAhya hovAthI trIjA prakAranI kalpanA jarUrI nathI. Azaya e che ke naigama be prakAre che - sarvasaMgrAhI ane dezasaMgrAhI. emAM Adinaigama sAmAnya mAtrAvalambI hovAthI (enA mate namaskAra anutpanna che)' AvuM A niryuktigAthAnI vRttimAM ja kaheluM che. Ama, AdinaigamanayAnusAre ja namaskArane anutpanna je kahyo che tenAthI e pratIta thAya ja che ke bIjo naigama zeSanayomAM samAveza pAmanAro che ane namaskArano utpAda mAnanAro che. tathA ahIM "Adinegamane sAmAnya mAtrAvalambI" je kahyo che. tenAthI e paNa jaNAya che ke bIjo naigama sAmAnyavizeSaubhayavAdI che. eTale, Adinaigama jo mAtra UrdhvatAsAmAnyane jonAro che to bIjo naigama UrdhvatA sAmAnya ane eno pratipakSI vizeSa... e banneno grAhaka che evuM mAnavAnuM hovAthI vizeSa tarIke ahIM UrdhvatAsAmAnya pratipakSI vizeSa hovo siddha thaI ja jAya che, pachI vizeSano trIjo prakAra mAnavAnI jarUra ja kyAM che ? kadAca Avo vicAra Ave ke - "ahIM Adinaigamano viSaya sattAmahAsAmAnya che ane bIjA naigamano viSaya sAmAnya vizeSarUpa gotvAdi avAjorasAmAnya che... paNa A vicAra ucita nathI, kAraNa ke to pachI naigama-saMgrahamAM koI taphAvata ja nahIM rahe. Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattAmahAsAmAnyaM nAdinaigamaviSayaH 161 dvitIyanaigamaviSayabhUtasya vizeSasya kathitayorutpAda-vyayayoranupapattyApattezca, gotvAdivat prastute grAhyasya namaskAratvalakSaNAvAntarasAmAnyasya nityatvAt / sattAmahAsAmAnyagrAhiNo nayasyAviSayatayaiva namaskArasyotpannAnutpannatvakathAvilopApattezca / etaccAgre (pR. 164) vyktiikrissyte| tadevamatrovaMtAsAmAnyapratipakSiNo vizeSasyAdhikAra iti sAdhana eko heturdattaH / atha dvitIyo heturdIyate, sAvadhAno bhUtvA zRNu - prastutAdhikAre 'sattAmettaggAhI (2808)ttibhASyagAthAvRttAvevamadhikAraH prApyate- 'yena = yasmAtkAraNAdAdyanaigamaH sattAmAtragrAhI, tatastasyAdyanaigamasya matena sarvaM vastu nAbhUtaMnAvidyamAnaM, kintu sarvadaiva sarvaM sadeveti / ' atra sarvadA sattvaM yaduktaM tenovaMtAsAmAnyasyAtrAdhikAraH sidhyati, saGgrahanayaviSayabhUtasya tiryaksAmAnyasya yatra yatrAdhikArastatra tatra na sarvadA sattvasya, api tu sarvatra sattvasyaivokteH zrUyamANatvAt / tathAhi-saditi bhaNiyammi jamhA savvatthANuppavattae buddhI ttivizeSAvazyaka( 2207 )bhASyagAthApUrvArdhe savvattha-sarvatra te paNa eTalA mATe ke saMgrahanaya parasaMgraha-aparasaMgraha evA bhede be prakArano hovAthI sattA-gotva vagere banne viSayavALo che. vaLI Avo vicAra mAnya rAkhavAmAM, vRttimAM bIjA naigamanA viSayarUpa vizeSanA je utpAda-vyaya kahyA che e asaMgata banI jaze, kAraNa ke prastutamAM grAhya vizeSa e namaskAratvarUpa avAntara sAmAnyAtmaka hovAnA kAraNe govAdinI jema nitya che. tathA sattAmahAsAmAnyagrAhI nayano to namaskAra viSaya ja banato na hovAthI e utpanna che ke anutpanna ? enI vicAraNA ja UDI jAya. A vAta AgaLa (pR. 164) vyakta thaze. mATe Adinaigamano viSaya sattAmahAsAmAnya che vagere vicAra ucita nathI. Ama, prastutamAM UrdhvatA sAmAnya pratipakSI vizeSano adhikAra che e sAbita karavAmAM eka hetu Apyo. (che.) have bIjo hetu apAya che, sAvadhAna banIne sAMbhaLa. prastuta adhikAramAM sAmettAhI A bhASyagAthA(2008)nI vRttimAM Avo adhikAra che- "je kAraNe AnaMgama sattAmAtrano grAhaka che, tethI te AgamanA mate badhI vastu (kyAreya paNa) avidyamAna hotI nathI, paNa haMmezA badhI vastu sat = vidyamAna ja hoya che." ahIM sarvadA sattva (= haMmezA vidyamAnatA) je kahela che tenAthI UrdhvatA sAmAnyano prastutamAM adhikAra che ema siddha thAya che, kAraNa ke saMgrahanayanA viSayabhUta tiryasAmAnyano jyAM jyAM adhikAra zAstromAM maLe che, tyAM tyAM 'sarvadA Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 nayaviMzikA - 14 ityuktm| tadvRttAvapi yasmAt 'sat' ityevaM bhaNite sarvatra = bhuvanatrayAntargate vastuni buddhiranupravartate = pradhAvati' ityuktam / tatazca, 'sattAmettaggAhI 'tti anenAdinaigamaviSayabhUtA sattA yoktA sA yato na saGgrahanayaviSayabhUtatiryaksAmAnyarUpA'ta UrdhvatAsAmAnyarUpeti nizcIyate / tannizcitau ca ' zeSA:- vizeSagrAhiNa:' ityatra vizeSatayordhvatAsAmAnyapratipakSiNa eva vizeSasyAdhikAra ityapi nizcIyata eva / tatazca dvitIyena hetunA'pyetatsiddham / tathA, 'sattAmettaggAhI' tti yaduktaM tatra sattA na saGgrahanayaviSayabhUtA tiryaksAmAnyarUpeti yannizcitaM tenAyaM 'sattA' zabdo na sattAmahAsAmAnyArthaka iti sidhyatyeva / tatsiddhau cAnanyagatyA 'sa astitvArthakaH' ityapi sidhyatyeva / ata eva bhASyagAthAvRttau 'yata AdyanaigamaH sattAmAtragrAhI, atastanmatena sarvaM nAvidyamAnaM, kintu sarvadA sadeva' ityarthakaM vivRtam / kiJca dikpaTAcAryadevasenakRtadravyArthikanayadazabhedeSu dvitIyo bheda evamuktaH dvitIya utpAdavyaya sattva' nahIM paNa 'sarvatra sattva' kaheluM (hoya e) ja jovA maLe che. jemake vizeSAvazyaka bhASyanI 2207mI gAthAnA pUrvArdhamAM A pramANe kahyuM che ke 'sat' ema kahevAmAM Ave tyAre buddhi sarvatra pahoMcI jAya che. enI vRttimAM paNa kahyuM che ke 'sat' ema bolavAmAM Ave tyAre sarvatra traNe bhuvanamAM rahela badhI vastuomAM buddhi doDI jAya che (badhI vastuo buddhino viSaya banI jAya che.) eTale sattAmettAhI AvA zabdo dvArA AdinaigamanA viSaya tarIke je sattA kahelI che te saMgrahanayanA viSayabhUta tiryaksAmAnyarUpa nathI, ne tethI e UrdhvatAsAmAnyarUpa che e nizcita thAya che. ane e nizcita thayuM eTale 'zeSa = vizeSagrAhI' ema je kahela che temAM vizeSa tarIke UrdhvatAsAmAnyapratipakSI vizeSano ja adhikAra che e paNa nizcita thAya che ja. Ama bIjA hetu dvArA paNa A vAta siddha thaI. = tathA sattAmettAdI ema je kahyuM che temAM sattA tarIke saMgrahanayanA viSayabhUta tiryaksAmAnya nathI evuM je upara nizcita thayuM che tenAthI e paNa siddha thAya che ke A 'sattA'zabdano artha sattAmahAsAmAnya nathI. ne e siddha thayuM eTale have bIjo koI mArga na rahevAthI(=bIjo koI artha saMbhavita na rahevAthI) e zabdano artha astitva che e paNa siddha thAya che ja. eTale ja prastutabhASyagAthAnI vRttimAM 'AdyarnaMgama sattAmAtrano grAhaka che. tethI tenA mate sarva (kyAreya paNa) avidyamAna hotuM ja nathI, paNa haMmezA sat vidyamAna ja hoya che. e pramANe vivaraNa kareluM che. vaLI, digaMbaraAcAryadevasene karelA dravyArthikanayanA daza bhedomAM bIjo bheda A pramANe kahelo Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adinaigamena namaskArasya sarvadA'stitvam 163 gauNatvena sattAgrAhakaH zuddhadravyArthikaH, yathA dravyaM nityam iti / atra hi 'sattA' ityasya nityamastitvamevArthaH, na tu sattAmahAsAmAnyalakSaNaM tiryaksAmAnyaM, 'utpAdavyayagauNatvena' ityukteH, yathA dravyaM nityaM ityasyodAharaNasya cAnupapatteH / nannevamapyAdyanaigamasya viSayatayA 'astitvaM' sidhyati, na tUrdhvatAsAmAnyamiti cet ? na, rhsyaanbhijnyaanaat| idamatra rahasyaM - namaskAra utpanno'nutpanno vA ? iti vicAraNAyAmAdinaigamasyAnutpanna iti kathitam / tatsAdhanArthaM cAdinaigamaH sattAmAtragrAhItyuktam / tatazca yata Adinaigamo namaskArasya sarvadA'stitvameva gRhNAti, na kadAcidapi tasyAbhAvaH nAstitvaM, atastanmatena namaskAro'nutpanna ityarthaH prApyate / arthAttanmatenAsaMvyavahArarAzyavasthAyAmapi vivakSito jIvo namaskAraH, zeSasthAvarakAyAvasthAyAmapi namaskAraH, vikalendriyAvasthAyAmapi namaskAraH, evameva deva - narakAdigatiSu mithyAtvAdyavasthAyAmapi namaskAra eva / evaJca - che bIjo utpAdavyayane gauNa karIne sattAnuM grahaNa karanAra zuddhadravyArthikanaya che, jemake dravya nitya che. ahIM 'sattA'no artha nitya astitva ja che, nahIM ke sattAmahAsAmAnyarUpa tiryaksAmAnya, kAraNa ke utpAda-vyayane gauNa karavAnuM jaNAvyuM che. (jo tiryaksAmAnya levAno abhiprAya hota to vizeSone gauNa karavAnuM jaNAvata.) ane (2) jemake 'dravya nitya che' AvuM udAharaNa je ApeluM che te paNa asaMgata TharI jAya. (jo sattAmahAsAmAnyano abhiprAya hota to jemake nIva: san AvuM kAMIka udAharaNa Apata.) zaMkA - chatAM, A rIte to AdyanaigamanA viSaya tarIke astitva siddha thayuM, UrdhvatAsAmAnya kyAM siddha thayuM ? = samAdhAna rahasyane na jANI zakavAthI tame AvI zaMkA karo cho. ahIM A rahasya che-namaskAra utpanna che ke anutpanna? enI vicAraNAmAM Adinaigamane anutpanna che, ema kahyuM che ane e sAbita karavA mATe 'Adinaigama sattAmAtragrAhI che' ema kahyuM che. eTale, Adinaigama namaskAranA sarvadA astitvane ja jue che, kyAreya paNa tenA abhAvane=nAstitvane joto nathI, mATe enA mate 'namaskAra anutpanna che' evo artha maLe che. arthAt enA mate avyavahA2AziavasthAmAM paNa vivakSita jIva namaskAra che, zeSasthAvaraavasthAmAM paNa namaskAra che, vikalendriya avasthAmAM paNa namaskAra che... e ja rIte deva-narakAdigatimAM paNa mithyAtvAdi avasthAmAM paNa e namaskAra che ja. Ama badhI ja avasthAomAM e namaskAra ja che, kyAreya paNa anamaskAra nathI, kAraNa ke jo e kyAreya paNa anamaskAra hoya to e vakhate namaskAra nAsti banI jAya. - = Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayaviMzikA - 14 sarvAsvavasthAsu sa namaskAra eva na kadAcidapyanamaskAraH, namaskArasya nAstitvaprasaGgAt / etadeva ca namaskArordhvatAsAmAnyaM, sarvAsvavasthAsvanvayitvAditi siddhaM naigamasyordhvatAsAmAnyaM viSaya:| 164 kiJca sattAmAtragrAhiNo'nutpannatvavAdina Adyanaigamasya viSayabhUtA sattA na saGgrahAbhimatA tiryaksAmAnyarUpeti sAdhayitumanyo'pyeko hetuH pradarzyate / saGgraho dvividhaH paro'parazca / tatra parasaGgrahanayamatena 'ayaM san' 'ayaM san' iti buddherghaTapaTAdayaH sarve'pi padArthAH 'san' eva, na ko'pi ghaTaH paTo vA, vizeSagrAhitvApatteH / tatazca namaskAratayA pariNato jIvo'pi tanmatena 'san' eva, na tu namaskAraH / evaJca namaskArasyaivAbhAvAlluptaiva tasyotpannatvAnutpannatvakathA / aparasaGgrahamatena sarve'pi ghaTA 'ghaTa' eva, sarve'pi paTAH 'paTa:' eva / evameva namaskArapariNatAH sarve'pi jIvAH 'namaskAraH' eva / parantvasya matena sarve'pi mRtpiNDA na 'ghaTa:' eva, api tu 'mRtpiNDaH ' eva / pazcAtteSAM ghaTatayotpattyanantarameva te 'ghaTaH' / evameva tanmatena, namaskAratayA'pariNatA mithyAtvijIvA na 'namaskAraH', api tu namaskAratayotpattyanantarameva te namaskAraH / tatazcAparasagrahanayamatena namaskAra utpanna eva, Ama vivakSita jIva badhI avasthAmAM 'namaskAra' che. mATe sarva avasthAomAM anvayI evo A ja namaskAra UrdhvatAsAmAnya che. eTale naigamanayano viSaya UrdhvatAsAmAnya che e siddha thayuM. para ane vaLI, namaskAranI sattAmAtrane jonAra ane anutpannatAne kahenAra AdyanaigamanI viSayabhUta sattA e saMgrahanayanA viSayabhUta tiryaksAmAnyarUpa sattA nathI e sAbita ka2vA mATe bIjo paNa eka hetu apAya che saMgrahanaya be prakAre che apara. emAM parasaMgrahanayamate ayaM san-ayaM san evI buddhinA kAraNe ghaTa-paTa vagere badhA padArtho sat(=sattAvAnA) ja che, koI ja padArtha ghaTa ke paTa nathI, kAraNa ke parasaMgrahanI dRSTithI jo koI ghaTa ke paTa hoya to parasaMgraha naya vizeSagrAhI banI jAya. (te paNa eTalA mATe ke ghaTa ke paTa vagere vizeSarUpa che.) eTale namaskA2rUpe pariNamelo jIva paNa parasaMgrahanI dRSTie to 'sat' ja che, nahIM ke 'namaskAra'. Ama, enI dRSTie namaskAra jevI koI cIja ja na hovAthI e utpanna che ke anutpanna ? A vicAra jazo ? aparasaMgrahanI dRSTie badhA ghaDAo 'ghaTa' ja che, badhA paTo 'paTa' ja che. e ja rIte namaskArarUpe pariNamelA badhA jIvo 'namaskAra' ja che. paraMtu enI dRSTie badhA mRtsiMDo'ghaTa' nathI, paNa 'mRNiDa' ja che. pachI e badhA ghaDArUpe utpanna thayA - Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parasaGgraheNa namaskAra - ghaTAderabhAva eva 165 na tvnutpnnH| ata eva namaskArasyotpannatvavAdinAM zeSanayAnAM madhye saGgrahasyApi samAvezaH kRta eva / etenApi saGgrahanayasya namaskAra eva viSayaH, na tu namaskAratvamiti sidhyatyeva, namaskAratvajAterutpattyabhAvAt / tatazca saGgrahAbhimataM tiryaksAmAnyaM namaskArarUpameva, na tu namaskAratvarUpamityapi siddham / nanu yathA'vizuddhanaigamasyaivotpannasya namaskArasyAbhimatatayA zeSanayeSu naigamasyAvizuddhanaigamatayA samAvezastathA saGgrahasyApyaparasaGgrahatayaiva kuto na kRtaH ? zRNu-naigama Adinaigamasya tu namaskAro'nutpannatayaiva saMmataH, atastadvyavacchedArthamavizuddhatvavizeSaNamupAttam / saGgrahe tu parasaGgrahasyotpanno'nutpanno vA na ko'pi namaskAraH saMmataH, na kevalo namaskAra eva, ghaTapaTAdiH ko'pi padArthastasya naiva saMmataH, sanmAtragrAhitvAttasya / ata eva paJcasvapi gatiSu yeSAM jIva iSTasteSu nayeSu sarvasaGgraho yanna saGgRhItastadviSaye nayopadeza( 45 ) vRttau 'sarvasaGgrahasya sanmAtrArthatvAt tattyAgaH' ityuktam / tathA bAda ja 'ghaTa' che. e ja rIte A aparasaMgrahanI dRSTie namaskArarUpe jeo pariNamelA nathI evA mithyAtvI jIvo 'namaskAra' nathI ja. paNa namaskArarUpe utpanna thayA bAda ja teo 'namaskAra' che. eTale aparasaMgrahanaye namaskAra utpanna ja che, anutpanna nathI. eTale ja namaskArane utpanna kahenArA zeSanayomAM saMgrahanayano samAveza karelo ja che. A vicAraNAthI paNa e nizcita thAya che ke saMgrahanayano 'namaskAra' e ja viSaya che, nahIM ke namaskAratva, kAraNa ke namaskAratva jAti to utpanna hotI nathI, (jyAre saMgrahanayano viSaya to ahIM utpanna kahelo che) eTale ja saMgrahamAnya tiryaksAmAnya paNa namaskArarUpa ja che, nahIM ke namaskAratvarUpa e paNa siddha thayuM. zaMkA - jema avizuddharnaMgamane ja utpanna namaskAra mAnya hovAthI zeSanayomAM naigamanayano samAveza avizuddharnaMgama tarIke che, ema saMgrahanayano samAveza aparasaMgraha tarIke kema na karyo ? samAdhAna Adinaigamane namaskAra mAnya to che ja, mAtra anutpanna tarIke. eTale enI bAdabAkI karavA mATe 'avizuddharnaMgama' ema kahyuM. paNa saMgrahanayamAM parasaMgraha ne to 'namaskAra' jevI koI cIja ja nathI... are ! 'namaskAra' ja zuM ? ghaTa-paTa vagere jevI paNa koI cIja ja nathI, kAraNa ke e to 'sat' mAtrane jonAra che. eTale ja je nayone pAMce gatiomAM 'jIva' mAnya che te nayomAM sarvasaMgrahano saMgraha je nathI karyo e aMge nayopadeza(45)nI vRttimAM "sarvasaMgraha naya 'sat'mAtrane - Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayaviMzikA - 14 hiMsAvicAraNAyAmoghaniryukti ( 756 )vRttau 'saGgrahavyavahArayoH SaTsu jIvanikAyeSu hiMsA, saGgrahazcAtra dezagrAhI draSTavyaH' ityuktam / ataH prastute ghaTa - namaskArAdipadArthavizeSavicAraNAyAM tasya sambhavAbhAvAdeva na tadvyavacchedArthaM vizeSaNopAdAnaM kRtam / yadvA saGgrahasya vizeSaNazUnye'pyullekhe yathA'traughaniyuktivRttau dezagrAhI saGgraha eva gRhItastathaiva prastute'pyaparasagraha eva grAhyaH, vyAkhyAnato vizeSapratipattinyAyAt / na ca vizeSAvazyakabhASye yatrAdinaigamamatAdhikArastatra (gAthA - 2808-2809) vRttAvevamuktaM - idamuktaM bhavati - mithyAdRSTyavasthAyAmapi dravyarUpatayA namaskAro'sti, sarvathA'sataH kharaviSANasyeva pazcAdapyutpAdAyogAditi / tatazca namaskAratvena namaskArasyotpannatvamevAdinaigamasyAbhimatamityApatitaM, anyathA 'dravyarUpatayA' 'pazcAdapyutpAdAyogAd' ityuktyoranupapattyApattirityAzaGkanIyaM, vRttigatatatkathanasya vyavahAranayAnusAritvAt / ayambhAvaH- etadvRtti 166 jonAro hovAthI eno tyAga karyo che' ema jaNAvyuM che. ema oghaniryukti (756)nI vRttimAM hiMsAnI vicAraNA daramyAna saMgraha ane vyavahAranayane cha jIvanikAya aMge hiMsA mAnya che, ane AmAM saMgraha tarIke dezagrAhI saMgraha jANavo' ema kahyuM che. eTale prastutamAM ghaTa-namaskAra vagere rUpa vizeSa padArthanI vicAraNAmAM parasaMgrahanayano saMbhava ja na hovAthI enI bAdabAkI karavAnI rahetI nathI. mATe 'saMgraha'nA vizeSaNa tarIke 'apara' evuM vizeSaNa lagADyuM nathI. athavA to ullekhamAM bhale vizeSaNa nathI, chatAM jema A oniryuktinI vRttimAM dezagrAhI saMgraha ja lIdho che te ja rIte prastutamAM paNa 'vyAkhyAnato vizeSapratipatti' nyAye aparasaMgraha ja levo. pUrvapakSa - vizeSAvazyakabhASyamAM jyAM (gAthA 2808-2809) Adi naigamamatano adhikAra che tyAM vRttimAM A pramANe kahyuM che - kahevAno bhAva A che mithyAdRSTi avasthAmAM paNa dravyarUpe namaskAra vidyamAna hoya che, kAraNa ke sarvathA asatno to kharaviSANanI jema pAchaLathI paNa utpAda thaI zakato nathI. eTale 'namaskArarUpe namaskAra utpanna hovo ja Adinaigamane abhimata che' evuM mAnavuM ja paDaze, anyathA 'dravyarUpe' ane 'pAchaLathI paNa utpAda asaMbhavita che' AvuM je kahyuM che te asaMgata TharI jaze. (jo mithyArdaSTi avasthAmAM paNa namaskAra 'namaskAra'rUpe ja hAjara hoya to 'dravya'rUpe ema zI rIte kahI zakAya ? mATe e asaMgata banI jAya tathA 'pAchaLathI paNa utpAda na thaI zake' A vAtane aniSTarUpe jaNAvelI che. jo kharekhara utpAda na ja hoya to A vAta aniSTa na hoya zake, mATe e asaMgata banI jAya.) Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mithyAtvAvasthAyAmapi namaskArasya naigamena sattvameva 167 vacanAtpUrvaM tatraivamadhikAraH-Aha-nanu yadi namaskAraH sarvadaiva san tadA mithyAdRSTyavasthAyAM kimityasau na lakSyate ? ityAha saMtaMpItyAdi, sarvAvasthAsu santamapi namaskAramatizayajJAninaM vihAya na sarvo'pi muNati-jAnAtIti pratijJA, 'varaNAu' tti-AvaraNakarmasadbhAvAditi hetuH AtmanaH svarUpavaditi dRSTAntaH / atra 'asau na lakSyate' iti yaduktaM tenaitatkathanaM vyavahAramateneti sidhyati, vyavahAra eva taM na lakSayati, naigamastu piNDAvasthAyAM ghaTamiva mithyAdRSTyavasthAyAM namaskAraM lakSayatyeva / tathA'tizayajJAnI tu taM namaskAratayA santamapi jAnAtyeva, anatizayajJAnyevAvaraNakarmasadbhAvAnna jAnAtIti yaduktaM tena 'mithyAdRSTyavasthAyAmapi namaskAraH sanneveti sidhyati tathA'ta eva ca samyagdRSTyavasthAyAmapi sa notpadyate'pi tvanutpanna eva vartate ityapi sidhyati / nanu tatra vRttAvana evamadhikAro dRzyate - kevalaM jJAnAvaraNenAvRtatvAcchadmasthajantavastadrUpatayA santamapi taM namaskAraM na lakSayanti, yathA''tmanaH uttarapakSa - tamArI zaMkA barAbara nathI, kAraNa ke vRttimAM A ja vAta karelI che te to vyavahAranayAnusAre karela che. kahevAno bhAva A che - A vRttivacananI pUrve tyAM Avo adhikAra che. zaMkA - namaskAra jo haMmezA sat che to mithyAtvI avasthAmAM e jaNAto kema nathI ? AvI zaMkAne dUra karavA jaNAve che - sarva avasthAomAM vidyamAna evA paNa namaskArane atizayajJAnIne choDIne zeSa sarvajana jANato nathI, (A anumAna prayoganI pratijJA che.) kAraNa ke AvaraNakarmo hAjara hoya che (A hetu che.) jemake AtmAnuM svarUpa. (A dRSTAnna che.)" A adhikAramAM "A (= namaskAra) jaNAto nathI' AvuM ja kahyuM che tenAthI jaNAya che ke A kathana vyavahAranayamaTe che, kAraNa ke e avasthAmAM vyavahAranaya ja ene joto nathI. naigamanaya to piMDa avasthAmAM paNa jema ghaDo jue che ema mithyAtvI avasthAmAM namaskArane jue ja che. vaLI atizayajJAnI to tene namaskArarUpe vidyamAna paNa jANe ja che, anatizayajJAnI AvaraNakarma hovAthI jANatA nathI." AvuM ahIM je kahyuM che tenAthI mithyASTiavasthAmAM paNa namaskAra vidyamAna hovo ja siddha thAya che. tathA eTale ja "samyagRSTi avasthAmAM paNa ene navuM utpanna thavAnuM hotuM nathI, paNa anutpanna evo ja e pUrvAvasthAthI vartato hoya che' e paNa siddha thAya che. zaMkA - e vRttimAM AgaLa Avo adhikAra che - phakta jJAnAvaraNa karmathI AvRta hovAthI chapastha jIvo te rUpe vidyamAna evA paNa te namaskArane jANI zakatA nathI, jemake AtmAnA svarUpane. AtmAnuM svarUpa vidyamAna nathI evuM to nathI ja, mAtra Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 nayaviMzikA-14 svarUpam / na hyAtmanaH svarUpaM nAsti, kevalamamUrtatvAt sarvadA sadapi tatkevalinaM vihAya na ko'pi lkssyti| evaM namaskAro'pi / ityataH sarvadaiva sattvAdasAvAdinaigamAbhiprAyeNAnutpanna 3cata rUti /ra008-2006 // satra "tadrupatayA' rUtyastha 'dravya tayA' rUtvarthaH, tatraMva paGktau pUrvaM 'dravyarUpatayA namaskAro'stI'tyasyoktatvAditi mithyAdRSTyavasthAyAM sa dravyarUpatayaivAsti, na tu namaskArarUpatayeti cet ? na, tadrUpatayA tu chadmasthasyApi vissytvaat| ayaM bhAva:-'dravyarUpatayA' ityasya 'yogyatayA' ityrthH| mRtpiNDe yogyatayA tu ghaTaM na kevalaH kevalyeva, chadmastho'pi kulAlo jAnAtyeva, anyathA vAlukAyAmiva tatrApi ghttoddeshykprvRttybhaavaaptteH| zilpI pASANe yogyatayA tu mUrtiM pshytyev| kevalaM tattadabhilASaprAbalyAbhAvakAle naigamanayadRSTyabhAvAd vyavahAranayena tau tatra ghaTa-mUrtI na pazyataH, kevalI tu sarvadaiva te pshyti| tattadabhilASaprAbalye tu tAvapi naigamanayadRSTisadbhAvAt te pazyata eva / ata evAtmasvarUpalakSaNadRSTAnte chAdmasthikajJAnaviSayatvasya yo'bhAva uktastatrAmUrtatvaM hetutayoktaM, amUrta hovAthI sarvadA vidyamAna evA paNa tene, kevalIne choDIne anya koI jANatuM nathI. e ja rIte namaskAra aMge paNa jANavuM. Ama sarvadA sat hovAthI A namaskAra AdinaigamanA abhiprAya anutpanna kahevAya che. 2808-2009 ahIM "tadrupatAno (te rUpano) artha dravyarUpatA (= dravyarUpe) che, kAraNa ke e ja paMktimAM pUrve 'dravyarUpe namaskAra che' ema kaheluM che. mATe mithyAtvI avasthAmAM e dravyarUpe ja che, nahIM ke namaskArarUpe... samAdhAna - AvI zaMkA barAbara nathI, kAraNa ke dravyarUpe to e chabasthano paNa viSaya che. kahevAno bhAva e che ke - dravyarUpe = yogyatArUpe Avo artha che. mATInA piMDAmAM yogyatArUpe ghaDAne mAtra kevalI ja nahIM, chadmastha evo kuMbhAra paNa jANe ja che, nahIMtara to (jo e jANato na hoya to) retInI jema mATI aMge paNa ghaDA mATe prayatna kare ja nahIM. zilpI pASANamAM yogyatArUpe to mUrtine jue ja che. mAtra jyAre evI prabaLa abhilASA na hoya tyAre naigamanayanI dRSTino abhAva hovAthI vyavahAranaye te be jaNa (kuMbhAra ane zilpI) mATI-pASANamAM ghaDo ane mUrtine jotA nathI. kevalI to te bannene haMmezA jue che ane jyAre te tenI prabaLa abhilASA hoya che tyAre to te be paNa naigamanayaSTi hAjara hovAthI te bene jue ja che. eTale ja AtmAnA svarUpAtmaka dRSTAntamAM, chadmastha ene je jANI zakato nathI emAM kAraNa tarIke amUrtatAne Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naigamaviSayo namaskAra UrdhvatAsAmAnyameva na tu yogyatayA (=dravyatayA) avasthAnam / tatazca kevalinA sarvadA dRzyamAnamAtmasvarUpaM chadmasthenAdRzyamAnamapi sadAtmani yathA sarvadA'sti tathA namaskAro'pi chadmasthenAlakSyamANo'pi kevalinA sarvadA lakSyamANatayA''tmani mithyAdRSTyAdikAsu sarvAsvavasthAsvastIti mantavyameva / kevalaM jJAnAvaraNakarmasadbhAvAcchadmasthaH sAmAnyatayA taM na jAnAti, naigamanayadRSTiprabhAvAttu jAnAti / tasmAdAdinaigamasya namaskAraH sarvAsvavasthAsvavasthitatvAdanutpanna iti siddham / itthaJca, Atmano yA avasthA atItAH, yA ca vartamAne vartate, yAzca bhaviSyatkAle bhaviSyantyaH, tAsu sarvAsvanvayitayA namaskAra UrdhvatAsAmAnyameva, sa eva cAdinaigamasya viSaya iti naigamasyordhvatAsAmAnyaM viSaya iti namaskAraniryuktyAdhikArabalenApi siddham / athAdhiAretra 'vaizamo dvividha:-sarvasaMgrAhI, dezasaddhAhI ca' rUti pUrvamuAM (pR. 153), tatra naigame kiM sarvasaGgrAhitvam ? kiM vA dezasaGgrAhitvam ? zRNu-saGgrahanayasya tiryak sAmAnyaM viSayaH / tatazca 'sat' iti tiryaksAmAnyena yaH saGgrahanayaH vizvavizvavartIni sarvANi dravyANi saGgRhNAti sa yathA sarvasaGgrahanaya ucyate, yazca jIva- pudgala - ghaTAdilakSaNena kahI che, nahIM ke yogyatArUpe avasthAnane. (arthAt AtmAnuM svarUpa mAtra yogyatArUpe hAjara hovAthI chadmasthane jaNatuM nathI evuM nathI, paNa e amUrta hovAthI chadmasthane jaNAtuM nathI ema jaNAvyuM che). eTale kevalI jene haMmezA jue evuM AtmasvarUpa chadmasthane na jaNAtuM hovA chatAM AtmAmAM jema hamezAM hAjara hoya che. ema namaskAra paNa chadmasthane na jaNAto hovA chatAM kevalIne haMmezA jaNAto hovAthI AtmAmAM mithyAtvI vagere badhI avasthAomAM vidyamAna hoya che ema mAnavuM ja joIe. mAtra jJAnAvaraNakarma hAjara hovAthI chadmastha sAmAnya rIte ene jANato nathI, chatAM naigamanayanI dRSTinA prabhAve ene jANe che. tethI Adinegamamate namaskAra sarva avasthAomAM avasthita hovAthI 'anutpanna' che e vAta siddha thaI. Ama, AtmAnI je avasthAo atItakALamAM vItI gaI, je vartamAnamAM hAjara che, ane je bhaviSyakALamAM thavAnI che e badhI avasthAomAM anvayI hovAthI namaskAra UrdhvatAsAmAnya ja che, ane e ja Adinaigamano viSaya che. mATe naigamanayano viSaya UrdhvatAsAmAnya che e vAta namaskAra niryuktinA A adhikArathI paNa siddha thaI. A adhikAramAM naigama be prakAre che- sarvasaMgrAhI ane dezasaMgrAhI... evuM prazna pUrve je kahyuM che temAM naigamamAM sarvasaMgrAhIpaNuM zuM che? ane dezasaMgrAhIpaNuM zuM che? uttara - sAMbhaLa, saMgrahanayano tiryaksAmAnya viSaya che. tethI, je saMgrahanaya 'sat' 169 - Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 nayaviMzikA-14 tiryaksAmAnyena tadekadezabhUtAni jIva-pudgala-ghaTAdilakSaNAni dravyANi sagRhNAti, sa yathA dezasaGgrahanaya ucyate / tathaiva naigame'pi jJeyam / namaskAralakSaNenova'tAsAmAnyena yo naigamanayo namaskAratayA pariNatasya vivakSitasya jIvasya kAlatrayabhAvinISu sarvAsvavasthAsu namaskAratayA namaskAraM gRhNAti, arthAt tAH sarvA avasthA namaskAralakSaNenorkhatAsAmAnyena sagRhNAti, sa sarvasaGgrAhInaigamanayaH / yastu tAbhyaH sarvAbhya avasthAbhyaH kAsucideva namaskAramanvayitayA gRhNAti, arthAt tAsAM sarvAsAmavasthAnAmekadezabhUtAH kAzcidavasthA eva namaskAralakSaNenordhvatAsAmAnyena saGgrahNAti sa dezasaGgrAhInaigamaH / nanu yathA parasaGgrahasya sallakSaNaM tiryaksAmAnyaM viSayaH, aparasaGgrahasya ca jIvapudgala-deva-ghaTAdilakSaNaM tiryaksAmAnyaM viSayastathA sarvasaGgrAhiNo naigamasya ko viSayaH? kazca dezasaGgrAhiNaH ? ityucytaam| zRNu-namaskAra eva sarvasaGgrAhiNo naigamasya viSayaH sa eva ca dezasaGgrAhiNo'pi viSayaH / ata eva yo naigamabhedo vanagamanaprayojanIbhUtaM dAruM prasthakatayA gRhNAti tasya yathA prasthako viSayaH, 'ayaM prasthakaH' iti bodhodayAt, tathaiva evA tirthassAmAnya dvArA AkhA vizvamAM rahelA sarva dravyono saMgraha kare che, te jema sarvasaMgrahanaya kahevAya che, ane je saMgrahanaya jIva-pudgala-ghaTa vagere rUpa tiryak sAmAnyathI te sarvadravyonA ekadezabhUta jIva-pudgala-ghaTa vagere dravyono saMgraha kare che te jema dezasaMgrahanaya kahevAya che e ja rIte naigamanayamAM paNa jANavuM. je naigamanaya namaskArAtmaka UrdhvatA sAmAnyathI, namaskArarUpe pariNata thayelA vivakSita jIvanI trikALabhAvinI sarva avasthAomAM namaskArarUpe namaskArane jue che, arthAt te sarva avasthAono namaskArAtmaka UrdhvatAsAmAnyathI saMgraha kare che te sarvasaMgrAhI naigamanayA che ane je naigamanaya, te sarva avasthAomAMthI keTalIka avasthAomAM ja namaskArane anvayI tarIke jue che, arthAt te sarva avasthAomAMthI keTalIka avasthAono ja namaskArAtmaka UrdhvatA sAmAnyathI saMgraha kare che te dezasaMgrAhInaigamanaya. prazna-jema parasaMgrahano 'sat' evuM tiryasAmAnya e viSaya che, ane "apasaMgrahano jIva-pudgala-deva-ghaTAdi rUpa tiryaku sAmAnya viSaya che. tema sarvasaMgrAhI naigamano viSaya zuM che ? ane dezasaMgrAhInaigamano viSaya zuM che ? uttara - namaskAra e ja sarvasaMgrAhInagamano viSaya che ane e ja dezasaMgrAhI nigamano paNa viSaya che. eTale ja je naigamabheda vanagamanaprayojanIbhUta kASThane prasthaka Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ UrdhvatAsAmAnye naigamena parAparatvAbhAvApattiH 171 yo naigamabhedazchidyamAnaM dAruM prasthakatayA gRhNAti tasyApi prasthaka eva viSayaH, 'ayaM prasthakaH' ityeva bodhodayAt / evameva mRtpiNDaM ghaTaM manyamAnasya naigamasyeva zivakAdikaM ghaTaM manyamAnasya naigamasyApi ghaTa eva viSayaH, dvayorapi 'ayaM ghaTaH' ityeva bodhodayAt / nanvevaM tUrkhatAsAmAnye parAparatvAbhAvApattiH, ghaTasyaivordhvatAsAmAnyatvAt / tadvAraNArthamevaM mantavyaM - yo naigamabhedo mRdravya-piNDa-zivakAdiSvavasthAsvanvayitayA mRdravyaM pazyati sa paro naigamaH, mRdravyalakSaNaparordhvatAsAmAnyaviSayakatvAt, yazca tAsvavasthAsvanvayitayA ghaTaM pazyati, sa aparo naigamaH, tadviSayasya ghaTalakSaNordhvatAsAmAnyasya mRllakSaNordhvatAsAmAnyApekSayAlpavizeSeSvanvayitvAditi cenna, vyavahAranayena tasyAlpavizeSeSu vizrAntatve'pi naigamanayena tthaatvaabhaavaat| idamuktaM bhavati-vyavahAranayenAtra mRttvaM ghtttvnycordhvtaasaamaanye| tatra mRttvaM mRdravyAdikeSu kapAlAnteSu vizeSeSvanvayi, ghaTatvaM tu ghaTasya nUtanatva-purANatvAdyavasthAlakSaNeSu vizeSeSveveti tasyAparatvaM tadapekSayA mRttvasya ca prtvm| parantu naigamasya na tthaa| tarIke jue che teno jema "prasthaka' e viSaya che, kAraNa ke "A prasthaka che' evo bodha ene thAya che, ema je naigamabheda chedAtA kASThane prasthaka tarIke jue che teno paNa prasthaka ja viSaya che, kAraNa ke ene paNa A prasthaka che" evo ja bodha thAya che. e ja rIte mATInA piMDAne ghaDo mAnanAra naigamanI jema zivakAdine ghaDo mAnanAra nagamano paNa ghaDo ja viSaya hoya che, kAraNa ke bannene "A ghaDo che' evo ja bodha thAya che. zaMkA - A rIte to UrdhvatA sAmAnyanA para-apara evA be bheda asaMgata banI jaze, kAraNa ke ghaDo ja UrdhvatA sAmAnya che. eTale, AvI Apatti na Ave e mATe A pramANe mAnavuM joIe - je naigamabheda mRddhavya-piMDa-zivakAdi avasthAomAM anvayI tarIke mRdravyane jue che te paramaigama che. kAraNa ke mRddavyarUpa paraUrdhvatAsAmAnyane jue che ane je te avasthAomAM anvayI tarIke ghaDAne jue che te aparanaigama che, kAraNa ke enA viSayabhUta ghaTAtmaka UrdhvatAsAmAnya e, mRddavyAtmaka UrdhvatAsAmAnyanI apekSAe alpa vizeSamAM anvayI che. samAdhAna - tamArI zaMkA barAbara nathI, kAraNa ke ghaDo alpavizeSomAM anvayI je bhAse che te vyavahAranaye ja, nahIM ke naigamanaye paNa. Azaya e che ke vyavahAranayamane prastutamAM mRtva ane ghaTatva e UrdhvatA sAmAnya che (mRdravya ane ghaTa nahIM.) emAM mRtva mATIdravyathI laIne kapAla sudhInA vizeSamAM anvayI che. jyAre ghaTata ghaDAnI nUtanatva-purANatva vagere avasthAorUpa vizeSamAM ja anvayI che, mATe ghaTatva apara Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayaviMzikA - 14 172 tasya mRddravyaM ghaTazcAtrordhvatAsAmAnye / tatra ghaTAvayavabhUtAnAM paramANUnAM yA audaarikvrgnnaamRdravya-piNDa-ziva-sthAna-joza-zUta-dhaTa-pAtAiA vividhA avasthAstAsu sarvAsu yathA mRdravyamanveti tathaiva ghaTadravyamapi, abhilASaprAbalyAdilakSaNe tathAvidhakAraNe sati naigamanayadRSTyAM pravRttAyAmAsu sarvAsvavasthAsu yathA 'iyaM mRd' itibodhodayasambhavastathaiva 'ayaM ghaTaH' iti bodhodayasyApyanyUnAtiriktatayA sambhavAt / na kevalamAsveva tatpudgaladravyasyAnAdikAlata ArabhyAnanantaM kAlaM yAvat pravartamAnAyAM paramparAyAM sambhavantISu pUrvottarIbhUtAsu sarvAsvavasthAsu naigamagocarayogyAsu tayordvayorapi samAnatayA sambhavaH / na kevalaM tayordvayoreva bodhayoH api tu yeSAM bodhAnAM kAraNIbhUtAnAM naigamadRSTInAM tathAvidhAbhilASaprAbalyAdikAraNasambhUtAnAM sambhavaste sarve'pi bodhA Asu sarvAsvavasthAsu samAnatayA sambhavantyeva / tathAhi - mRt-pinDu-ziva-sthAsa-vhoza-bhUta-ghaTa-pAta-lakSAsvavasthAsUvA raLatavA gRhItAsu sarvAsu dRSTau mRdravyAbhilASaprAbalyoparaktAyAM satyAM 'iyaM mRd' 'iyaM mRd' iti bodhodayaH, tathaiva piNDAbhilASaprAbalyoparaktAyAM satyAM tAsu sarvAsu 'ayaM piNDaH' iti che jyAre mRttva enI apekSAe para che. paraMtu naigamanayanA mate AvuM nathI. enA mate to mRdravya ane ghaTa... e be ja ahIM UrdhvatAsAmAnya che. emAM ghaTanA avayavabhUta paramANuonI je audArikavargaNA-mATIdravya-piMDa-zivaka-sthAsa-koza-kuzUla-ghaTa-kapAla vagere vividha avasthAo hoya che te sarva avasthAomAM jema mRdravya anvayI hoya che ema ghaTadravya paNa anvayI hoya ja che, kAraNa ke tevA prakAranI prabaLa abhilASA vagere rUpa cokkasa kAraNa hoya tyAre naigamanayadRSTi pravarte che, ane tethI A sarva avasthAomAM jema 'A mATI' evo bodha thAya che ema anyanAtiriktapaNe 'A ghaDo che' evo bodha paNa saMbhave ja che. mAtra A avasthAomAM ja nahIM, e pudgaladravyanI anAdikALathI mAMDIne anaMtakALa sudhI pravartamAna paraMparAmAM saMbhavatI pUrvottarIbhUta ane naigamanayano viSaya banatI badhI avasthAomAM A banne bodhano samAna rIte saMbhava hoya che. mAtra A be bodhano ja nahIM, paraMtu je je bodha thavA mATe kAraNa bananAra naigamadRSTiono, tevA prakAranI prabaLa abhilASAvagererUpa kAraNAdinA prabhAve saMbhava hoya, te badhA prakArano bodha A badhI avasthAomAM samAna rIte saMbhave ja che. jemake - mATI-piMDazivaka-sthAsa-koza-kuzUla-ghaTa-kapAla rUpa avasthAo udAharaNa tarIke lIdhI hoya to A badhI avasthAomAM, jyAre dRSTi mRdravyanI prabaLa abhilASAthI raMgAyelI hoya tyAre 'A mATI...' 'A mATI...' evo bodha thAya che. e ja rIte piMDanI prabaLa abhilASAthI Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekadravye kAlatrayasambhavinAM sarvaparyAyANAM samAhAro dravyam 173 bodhodyH| evameva zivaka-sthAsAdInAmabhilASaprAbalyoparaktAyAM dRSTau 'ayaM zivakaH' 'ayaM zivakaH' 'ayaM sthAsaH' 'ayaM sthAsaH' ityAdInAM bodhAnAmAsu sarvAsvavasthAsu samAnatayodaya: sambhavatyeva / idamatra rahasyam- egadaviammi je atthapajjavA, vayaNapajjavA vA vi / tIyANAgayabhUyA, tAvaiyaM taM havai davvaM // ttisammatitarkaprakaraNe yaduktaM tena 'ekasmin dravye'tItAH sAmpratA anAgatAzca ye paryAyAsteSAM samAhAra eva dravyam' iti jJAyate / tattvArthasUtra( 2-1) vRttau pAriNAmikabhAvanirUpaNe 'pAriNAmiko'nAdiprasiddhaH sakalaparyAyarAzeH prahvatAM-abhimukhatAM pratipadyamAno'zeSabhAvAdhAratAM bibhartIti nAmunA vinA kasyacidbhAvasya niSpattiH, atazca prAdhAnyamasyaiva bhAvAnAM madhyayiti / ' iti yaduktaM tena tattadrvyasya kAlatrayasambhavino yAvantaH paryAyAsteSAM sarveSAM tasmin dravye yA yogyatAH santi tAsAM samUhamayo ya eko raMgAyelI hoya tyAre A piMDa "A piMDa' evo bodha thAya che. e ja rIte zivakasvAsa vagerenI prabaLa abhilASAthI daSTi raMgAyelI hoya tyAre "A zivaka' "A zivaka' evo tathA "A sthAsa" "A sthAsa' vagere bodha A badhI avasthAmAM samAna rIte saMbhave ja che. ahIM A rahasya che - eka dravyamAM atIta-anAgata ane sAmprata je arthaparyAyo ane vyaMjanaparyAyo hoya che e badhAno saravALo e te dravya hoya che. AvuM sammatitarka prakaraNamAM je kahyuM che tenAthI "eka dravyamAM saMbhavatA traNe kALanA paryAyono samudAya e ja dravyaevuM jaNAya che. tattvArthasUtra(2-1)nI vRttimAM pAriNAmikabhAvanuM nirUpaNa karatI vakhate "pariNAmikabhAva e che je anAdiprasiddha hoya che - arthAt anAdikALathI e siddha ja che, navo utpanna thato nathI, tathA e dravyanA traNe kALanA sakala paryAyarAzinI abhimukhatAneete te paryAyarUpe pariNamavAnI tatparatAne=yogyatAne dhAraNa karanAro-te te yogyatAonA samudAyarUpa hoya che, ne tethI badhA bhAvonI=audayika vagere bhAvonI AdhAratAne dhAraNa karanAro hoya che. eTale ja A pariNAmikabhAva vinA zeSa koI bhAva dravyamAM pedA thaI zakato nathI, ane tethI ja badhA bhAvomAM A pariNAmika bhAva ja pradhAna hoya che. AvuM ja kahyuM che tenAthI nizcita thAya che ke te te dravyanA traNe kALamAM saMbhavita jeTalA paryAyo hoya te badhAnI te dravyamAM je yogyatAo hoya che, te yogyatAonA samUhamaya je ekabhAva te pAriNAmika bhAva che. sammatitarkaprakaraNa ane tattvArthasUtravRtti A benA A vacanothI e jaNAya che ke Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 nayaviMzikA-14 bhAvaH sa pAriNAmiko bhAvaH iti nizcIyate / etAbhyAM vacanAbhyAmetannizcIyate yat 'pura:sthite vastuni tatsambandhinaH sarve paryAyAH santyeva' iti / tebhyazca sarvaparyAyebhyo vyavahAranayo sAmpratakAlInAn paryAyAn vyaktarUpeNa gRhNAti, zeSAnatItAnAgatAMstu paryAyAn yogyatArUpeNa / kevalajJAnI tu sarvadravyaparyAyaviSayeNa kevalajJAnena tAn sarvAn paryAyAn sAkSAt pazyati / naigamanayastvabhilASaprAbalyAdivazato yA naigamadRSTiH pravartate tadanusRtyaikameva paryAyaM pazyati / ata eva yathA dRSTistathA sRSTiriti nyAyasya prasiddhiH / ayambhAvaH - pura:sthitaM sthAsaM kevalajJAnI yathA sthAsatayA sAkSAtpazyati, tathaiva zivakatayA'pi sAkSAtpazyati, piNDatayA'pi sAkSAtpazyati, kozatayA'pi sAkSAtpazyati, kuzUlatayA'pi sAkSAtpazyati, ghaTatayA'pi sAkSAtpazyati, kapAlatayA'pi sAkSAtpazyati / evameva puraHsthitasya vastuno ye kecana kAlatrayabhAvinaH paryAyAstAn sarvAn kevalajJAnI sAkSAdeva-sthAsavad vyaktarUpeNaiva pazyati, sarvaparyAyaviSayatvAt kAlAtikrAntatvAcca kevljnyaansy| vyavahAranayastu taM sthAsatayA sAkSAt = vyaktarUpeNaiva pazyati, zivaka-piNDAditayA koza-kuzUla-ghaTAditayA vA yogyatArUpeNaiva pazyati, teSAM paryAyANAM tasmin sAmpratakAle yogytyaivaavsthaanaat| ata eva sa tasyopacaritazivakAditayA kArye kAraNopacAreNa kAraNe sanmukha rahelI vastumAM tenA saMbaMdhI badhA paryAyo hoya ja che." A badhA paryAyomAMthI vyavahAranaya vartamAna paryAyone vyaktarUpe jue che, bAkInA atIta-anAgata paryAyone yogyatArUpe jue che. kevalajJAnI to sarva dravya-paryAya jeno viSaya che evA kevalajJAnathI te sarva paryAyone sAkSAt jue che. naigamanaya to prabaLa abhilASA vagerenA prabhAve je naigamadaSTi pravarte tene anusarIne eka ja paryAyane jue che. mATe ja "jevI dRSTi evI sRSTi' evI kahevata pracalita thaI che. bhAva Avo che - sAme rahelA sthAne kevalajJAnI jema sthAsarUpe sAkSAt jue che, ema zivakarUpe paNa sAkSAt jue ja che. piMDarUpe paNa sAkSAt jue ja che, kozarUpe paNa sAkSAt jue ja che, kuzUlarUpe paNa sAkSAt jue ja che. ghaDArUpe paNa sAkSAt jue ja che, kapAlarUpe paNa sAkSAt jue ja che. e ja rIte sAme rahelI vastunA je koI traNe kALabhAvI paryAyo hoya te sarvane kevalajJAnI sAkSAt ja = svAsanI jema vyaktarUpe ja jue che, kAraNa ke kevalajJAna sarvaparyAyaviSayavALuM hoya che ane kALAtikAnta hoya che. vyavahAranaya to e sthAne sthAsa tarIke sAkSAt = vyaktarUpe ja jue che, paNa zivaka-piMDa vagere tarIke ke koza-kuzUla-ghaTAdi tarIke yogyatArUpe ja jue che, kAraNa ke Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naigama-vyavahAra- kevalajJAnAnAM viSayabhUtAH paryAyAH 175 vA kAryopacAreNa dravyakozAditayA vA vyavahAraM karoti / kevalajJAnaviSayA api ye paryAyA vyavahAranayaviSayAnarhAstAMstu vyavahAranayaH sAkSAd yogyatayA vA naiva gRhNAti vyavaharati vA, avissytvaadev| naigamanayastvabhilASaprAbalyAdirUpeNa kAraNena dRSTeryatparyAyoparaktatvaM tatparyAyameva gRhNAti / tatazca sthAsaparyAyoparaktAyAM dRSTau naigamastaM sthAsatayaiva gRhNAti, yogyatayA'pi kozAdikaM sa tatra naiva pazyati / evameva zivakAdi-kozAdyuparaktAyAM dRSTau sa taM sthAsaM zivakAdi-kozAditayaiva gRhNAti, yogyatayA'pi sthAsa - kuzUlAdikaM sa tatra naiva pazyati / tatazca-trikAlabhAvinyaH sarvA avasthAH kevalajJAnaviSayatayA tattaddravye sarvadA santyeva, kevalI ca tA gRhNAtyeva, tAbhyo vartamAnaikaivAvasthA vyaktarUpeNAsti, zeSAstu yogyatayaiveti vyavahAranayaH, tAbhyo'bhilASaprAbalyAdyanusAriNyekaivAvasthA vidyate, zeSANAM na ko'pi vicAra iti tu naigamanaya iti paryavasitam / ' A paryAyo vartamAnamAM yogyatArUpe ja rahyA che. eTale ja e, te sthAsano, kAryamAM kAraNano upacAra karIne upacarita zivakAdi tarIke ke kAraNamAM kAryano upacAra karIne dravyakozAdi tarIke vyavahAra kare che. kevalajJAnano viSaya evA paNa je paryAyo vyavahAranayano viSaya banavAne ayogya hoya che te paryAyone vyavahAranaya vyaktarUpe ke yogyatArUpe joto nathI ja, ke vyavahAra paNa karato nathI ja, kAraNa ke e viSayarUpa nathI. naigamanaya to prabaLa abhilASA vagere rUpa kAraNe dRSTi jyAre je paryAyathI uparakta thayelI hoya tyAre te paryAyane ja jue che. eTale jyAre dRSTi sthAsaparyAyathI uparakta hoya tyAre te sthAsane sthAsa tarIke ja jue che, yogyatArUpe paNa kozAdi tarIke joto nathI ja. e ja rIte dRSTi jyAre zivakAdi-kozAdithI uparakta hoya tyAre te sthAsane zivakAdi ke kozAdi tarIke ja jue che, yogyatArUpe paNa sthAsa-kuzUlAdi tarIke joto nathI. eTale trikALabhAvI sarva avasthAo kevalajJAnano viSaya banatI hovAthI te te dravyamAM haMmezA rahelI ja. hoya che, ane kevaLajJAnI to e badhIne jANe paNa che ja. A badhI avasthAomAMthI vartamAna eka avasthA vyaktarUpe hoya che bAkInI yogyatArUpe ja hoya che' ema vyavahAranaya kahe che. e badhI avasthAomAMthI prabaLa abhilASA vagerene anusarIne eka avasthA ja e dravyanI vidyamAna hoya che, bAkInI avasthAono koI ja vicAra hoto nathI e naigamanayano abhiprAya che.' Ama phalita thayuM. Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayaviMzikA - 14 tatazca mRttvaM parordhvatAsAmAnyaM ghaTatvaJcAparordhvatAsAmAnyamiti vyavahAranayenaiva / naigamanayasaMmatayormRddravya-ghaTalakSaNayorUrdhvatAsAmAnyayostaddravyasambandhinISu sarvAsvavasthAsu samAnatayA'nvayitvAnna parAparatvam / tathApi ghaTamanutpannaM manyamAnasyAdinaigamasya sa parordhvatAsAmAnyameva / dezasaGgrAhiNo naigamasya sa eva parordhvatAsAmAnyaM sa eva cAparordhvatAsAmAnyaM taccaivaM-prabhUtAsvavasthAsvanvayinaM taM manyamAnasya yadA sa viSayastadA parordhvatAsAmAnyaM, tadapekSayA'lpAsu tAsu tamanvayinaM manyamAnasya naigamasya yadA sa viSayastadA'parordhvatAsAmAnyam / itthaJca prabhuvIreNa zAlibhadraM mahAmuniM 'adya tava mAtA bhikSAM dAsyati' iti yaduktaM tad naigamasyopacAreNa vinaiva saMmataM, naigamanayamatena zAlibhadrasyApi saGgamatayA saGgamamAtuH zAlibhadramAtRtvAt / paraMtu vizeSavAdino vyavahAranayasya matena ghaTalakSaNavizeSAt piNDarUpavizeSasya bhinnatvAd ghaTasyopacAreNaiva yathA piNDAtmakatvaM tathaiva zAlibhadralakSaNavizeSAt saGgamarUpavizeSasya bhinnatvAt zAlibhadrasyopacAreNaiva saGgamatayA saGgamamAturapyupacAreNaiva zAlibhadramAtRtvam / 176 eTale mRttva paraUrdhvatAsAmAnya che ane ghaTatva apaUrdhvatAsAmAnya che e vyavahAranaye ja jANavuM. naigamanayane mAnya mRdravya ane ghaTadravyarUpa UrdhvatAsAmAnya te dravyasambandhI badhI avasthAomAM samAna rIte anvayI hovAthI e be vacce 52aparabhAva hoto nathI. tema chatAM, ghaTane anutpanna mAnanAra Adinaigamane mate ghaTa e paraUrdhvatAsAmAnya ja che. dezasaMgrAhI naigamanayane mate e ja paraUrdhvatAsAmAnya che ane e ja aparaUrdhvatAsAmAnya che. te A rIte-pUrvApara ghaNI avasthAomAM tene anvayI mAnanAra naigamabhedano jyAre viSaya hoya tyAre e paraUrdhvatAsAmAnya che ane enI apekSAe ochI avasthAomAM tene anvayI mAnanAra naigamabhedano jyAre viSaya hoya tyAre e aparaUrdhvatAsAmAnya che. naigamanayanI dRSTi AvI hovAthI, prabhuvIre zAlibhadra mahAmunine 'Aje tArI mAtA bhikSA vahorAvaze' evuM je kahyuM hatuM te naigamanayane upacAra vinA ja mAnya che, kAraNa ke enA abhiprAye zAlibhadra paNa saMgama hovAthI saMgamanI mAtA e zAlibhadranI mAtA ja che. paraMtu vizeSavAdI vyavahAranayamate ghaTAtmaka vizeSa karatAM piMDAtmaka vizeSa bhinna hovAnA kAraNe ghaDo jema upacArathI ja piMDa che, ema zAlibhadrarUpa vizeSa karatAM saMgamarUpa vizeSa bhinna hovAnA kAraNe zAlibhadra upacArathI ja saMgama hovAthI saMgamanI mAtA paNa upacArathI ja zAlibhadranI mAtA che. Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marIcirapi naigamanayena bhAvajina eva 177 tathA bharatacakravartinA tridaMDikavezo'pi marIciryadavandyata tatrApi naigamanayamatena bhAvajina eva vanditaH, naigamanayadRSTyA marIcermahAvIratvAt / parantu vyavahAranayamatena tu dravyajina eva vanditaH, marIceramahAvIratayA bhAvajinatvAbhAvAt / taduktamAvazyakaniryuktau Na vi te pArivajjaM vaMdAmi ahaM Na te iha jammaM / jaM hohisi titthayaro apacchimo teNa vaMdAmi // 428 // tathA triSaSTizalAkApuruSacaritre dazame parvaNi prathame sarge'pi proktaM- pArivrAjyaM na te vandyaM bhAvyarhanniti vandyase // 54 // atra 'yatastvaM bhAvyarhan, ato vandyase' ityarthasya prApyamANatvAd marIcedravyajinatvena vandyatA jJAyata eva / taduktaM pratimAzatakasya dvitIyasya kAvyasya vRttau - purazcakArazca vaMdananimittaM dravyajinaparyAyaM, na tvaudayikabhAvam / athAnuyogadvArAdau dravyasya ekabhavika - baddhAyuSka- abhimukhanAmagotralakSaNaM traividhyamuktam / tatrAnubhaviSyamANendraparyAyo yaH sAdhujIvaH sa abaddhAyuSko'pi janmadinAdArabhya 'ekabhavika indraH' ucyate, yatra bhave vartate sa evaiko bhava indratayotpatterantare'stIti kRtvA / - tathA bharatacakravartIe tridaMDikavezamAM rahelA paNa marIcine je vAMdhA, temAM paNa naigamanayamate bhAvajinane ja vAMghA che, kAraNa ke naigamanayanI dRSTie marIci e mahAvIra ja che. paNa vyavahAranayamate to dravyajinane ja vAMdhA che, kAraNa ke e nayAnusAre marIci mahAvIrarUpa na hovAthI bhAvijana nathI. Avazyakaniryukti (428)mAM kahyuM che "huM tArA parivrAjakapaNAMne vaMdato nathI, ke tArA A janmane vaMdato nathI. paNa tuM je caramatIrthaMkara thavAno che, mATe vaMdana karuM chuM.'' triSaSTizalakApuruSacaritramAM dazamA parvanA prathama sargamAM paNa kahyuM che ke-tAruM parivrAjakapaNuM vaMdanIya nathI, paNa tuM bhAvI tIrthaMkara che, mATe vAMkuM chuM.||54|| ahIM 'tuM bhAvI jina che, mATe vaMdAya che' Avo artha maLato hovAthI marIcinI dravyajina tarIkenI vaMdanIyatA jaNAya ja che. pratimAzatakanA bIjA kAvyanI vRttimAM kahyuM che-vaMdana karavAnA nimitta tarIke dravyajinaparyAyane AgaLa karyo, paNa audiyakabhAvane nahIM. zaMkA - anuyogadvAra vageremAM dravyanA ekabhavika, badghAyuSka ane abhimukhanAmagotra ema traNa bheda kahyA che. emAM je AgAmI bhavamAM indra thanAra che te sAdhujIva AgAmI bhavanuM e AyuSya haju bAMdhyuM nathI to paNa janmadivasathI ja laIne ekabhavikaindra kahevAya che, kAraNa ke je bhavamAM rahyo che e eka ja bhava have indra tarIke utpanna thavAmAM vacce rahelo che. pachI indra tarIkenuM AyuSya jyArathI baMdhAI jAya, te pachI Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 nayaviMzikA-14 evamindraprAyogyaM baddhamAyuSkaM yena sa 'baddhAyuSka indraH' ucyte| tathendrabhavaprAptasya jantorye avazyamudayamAgacchataste devagatyAdinAma-ucvairgotrAkhye abhimukhe-jaghanyataH samayenotkRSTato'ntamuhUrtamAtreNaiva vyavadhAnAdudayAbhimukhatvaprApte nAma-gotre karmaNI yasya so''bhimukhanAmagotra indraH' ucyate / tatazca yathendraH pUrvabhava eva dravyendraH, na tatpUrvaM, tathA jino'pi pUrvabhava eva dravyajinaH, na tatpUrvamiti marIcirapi kathaM dravyajinaH ? iti cet ? maivaM, anuyogadvArAdhikAre niyamapratipAdanAbhiprAyAbhAvAt / idamuktaM bhavati-bahulatayA lokaH pUrvabhava evAgAmibhavabhAviparyAyaM jJAtuM vyavahartuM ca yadarhati, tatprakAzayitumanuyogadvAra evaM traividhyamuktaM, na tu niyamanArtham / ata eva caityavaMdanabhASye 'davvajiNA jiNajIvA' ityanena jinajIvadravyasya dravyanikSepatvaM sphuTarUpeNoktam / na cAnuyogadvAragataM prastutamadhikAraM 'davvajiNA jiNajIva 'tti caityavaMdanabhASyavacanaM cAnusandhAya 'dvicaramabhave vartamAno jinajIvo dravyajinaH' ityartho mantavya iti vAcyaM, 'davvajiNA jiNajIvA' ityaviziSTokterahajjIvarUpAyA bhAvArhattvopAdAna e baddhAyuSka Indra kahevAya che. tathA Indrabhavane pAmelA jIvane je avazya udayamAM Ave te devagati vagere nAmakarma tathA uccagotrakarma jene abhimukha= udayAbhimukha thayA che te abhimukhanAmagotra indra kahevAya che. AmAM jaghanyathI ekasamaya ane utkRSTathI antarmuhUrta mAtranA aMtare jyAre A be karma udayamAM AvavAnA hoya tyArathI abhimukha kahevAya e jANavuM. eTale jema indra pUrvabhavamAM ja dravyendra che, e pahelAM nahIM, ema jina paNa pUrvabhavamAM ja dravya jina che, e pUrve nahIM. to marIci dravyajina zI rIte ? samAdhAna - AvI zaMkA na karavI, kAraNa ke anuyogadvAranA A adhikAramAM niyama darzAvavAno abhiprAya nathI. Azaya e che ke loko mukhyatayA pUrvabhavamAM ja AgAmI bhavamAM thanAra paryAyane jANavAne ane vyavaharavAne je samartha hoya che tene jaNAvavA mATe anuyogadvAramAM A traNa prakAra darzAvyA che, nahIM ke 'dravyanA A traNa prakAra ja hoya evo niyama darzAvavA mATe. eTale ja caityavaMdanabhASyamAM jinezvarabhagavAnanA jIvo e dravyajina che" ema spaSTarUpe kahela che. zaMkA - anuyogadvArano prastuta adhikAra ane caityavaMdanabhASyanuM TurthInA kinIvA evuM vacana... A bannenuM anusaMdhAna karIne dvicaramabhavamAM rahela jinajIva e dravya jina che' Avo artha mAnavo joIe. samAdhAna - AvI zaMkA barAbara nathI, kAraNa ke adhyAtmamata parIkSAnA vacanathI Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinajIvasyAkAlameva dravyajinatvam 179 yogyatAyA AkAlamekarUpatayaivAkalanAdi 'tyadhyAtmamataparIkSAvacanAdAkAlameva jinajIvasya dravyajinatvena jJAyamAnatvAt / tathAhi, AkAlamete parArthavyasanina upasarjanIkRtasvArthA ucitakriyAvanto'dInabhAvAH saphalArambhiNo'dRDhAnuzayAH kRtajJatApatayo'nupahatacittA devagurubahu - mAninastathA gambhIrAzayA itIti lalitavistarAyAM 'purisuttamANaM 'vizeSaNavivaraNe yaduktaM tenApi jinajIva AkAlaM yogyatAvizeSo'stIti nizcIyata eva / tatazca dravyajinatvamapyAkAlaM vartata eva / ata evAsaGkhyeyabhavapUrvamapi marIcirdravyajinatayA bharatacakravartinA vanditaH / nanvevaM tarhyasaMvyavahArarAzistho'pi jinajIvo dravyajinatayA vandanIya iti ced ? maivaM zaGkiSThAH, yatra kAryakAraNabhAvaH kenApyupAyenAnusandhIyate tatraiva dravyanikSepavyavahArAt / taduktaM pratimAzatakavRttau - etena 'dravyajinasyArAdhyatve karatalaparikalitajalaculukavartijIvAnAmapyArAdhyatvApattiH, jinajIva AkALa=saMpUrNakALa daramyAna dravyajina tarIke jaNAya che. te vacanano artha Avo che-TvaniLA nikhanIvA A vAta koIpaNa vizeSaNa lagADyA vinA kahI hovAthI arihaMtanA jIvasvarUpa bhAvaarihaMtanI upAdAnayogyatA saMpUrNakALa daramyAna eka sarakhI jaNAya che. tathA namutyurNasUtramAM rahelA purimuttamamAM vizeSaNanuM vivaraNa karatI vakhate lalitavistarAmAM je kahyuM che tenAthI paNa jinezvaradevanA jIvamAM saMpUrNakALa daramyAna koIka vizeSa prakAranI yogyatA hovI nizcita thAya ja che. eTale dravyajinapaNuM paNa saMpUrNakALa daramyAna raheluM ja che. lalitavistarAmAM tyAM A pramANe kahyuM che-"AzrI tIrthaMkaranA AtmAo AkAlaM=saMpUrNa kALa daramyAna parArthavyasanI, svArthane gauNa karanArA, ucitakriyAvAn, adInabhAvavALA, saphaLAraMbhI, adRDhaanuzayavALA, kRtajJatAnA svAmI, nahIM haNAyelA cittavALA, deva-gurupara bahumAnavALA tathA gaMbhIra AzayavALA hoya che.' Ama teo AkAla dravyajina hoya che, tethI ja asaMkhyabhava pUrve paNa marIcine bharatacakrIe dravyajina tarIke vaMdana karyuM. zaMkA - Ama to avyavahAra rAzimAM rahelA jinajIvane paNa dravyajinarUpe vAMdavA paDaze. samAdhAna AvI zaMkA na karavI, kAraNa ke kArya-kAraNabhAvanuM anusaMdhAna jyAM koI paNa upAyathI thAya tyAM ja dravyanikSepano vyavahAra thAya che. pratimAzatakanI vRttimAM kahyuM ja che ke ''dravyajina jo ArAdhya che, to hathelImAM rahela pANImAM rahelA jIvo paNa ArAdhya banI jaze, kAraNa ke teo paNa kyAreka 'jina' banavA saMbhave che.'' - - Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayaviMzikA - 14 180 teSAmapi kadAcijjinapadavIprAptisambhavAdi 'ti zAsanaviDambakasya lumpakasyopahAso nirastaH, dravyajinatvaniyAmaka paryAyasya tatrAparijJAnAdi' ti / tatazca jinajIva AkAlaM bhAvajinayogyatA'styeva, kevalaM yatra tadanusandhAnaM tatraiva dravyajinavyavahAraH / kevalajJAnI tvAkAlaM tatra samavasaraNasthArhallakSaNaM bhAvajinaM sAkSAtpazyatyeva / na caivaM sati naigamanayasya dravyanikSepAbhAvApattiH, AkAlaM tatra yogyatAyAH sattvAdAkAlaM tatra bhAvajinatvasyaiva sattvAt / yathA ghaTayogyatAzAlI piNDo vyavahAreNaiva dravyaghaTaH, naigamena tu bhAvaghaTa eva tathaiva prastute'pIti zaGkanIyaM iSTApatteH, vanagamanaprayojanIbhUtadArvAdikaM prasthakatayA pazyatA naigamena tasya bhAvaprasthakatayaiva grahaNAt / etadvistarArthaM vilokanIyA manikSepaviMzikA | atha naigamanayasya dravyanikSepAbhAvApatteH kathamiSTApattitvam ? 'bhAvaM ciya saddaNayA sesA icchaMti savvaNikkheve ' (vi.A.bhA. 2847) ttibhASyavacanavirodhAditi cet ? na, tadvacanasya dezasaGgrAhinaigamanayAnusAritvAt / ayaM bhAvaH sarvasaGgrahanayamatena yathA ghaTaH zAsananI viDaMbaNA karanAro mUrtilopaka Avo je upahAsa kare che te paNa nirasta jANavo, kAraNa ke 'A jIva dravyajina che' AvuM niyamana karI ApanAra paryAyanI e jIvomAM jANakArI maLI hotI nathI." (arthAt je jIvomAM Avo paryAya rahelo hovo koIpaNa rIte jaNAya teno ja dravyajina tarIke vandhatAdi vyavahAra thAya che.) Ama jinajIvamAM AkALa bhAvajinanI yogyatA hoya ja che, mAtra jyAM enuM anusaMdhAna thAya tyAM ja dravyajinano vyavahAra thAya che. kevalajJAnI to AkALa e jIvane samavasaraNamAM rahelA arihaMta svarUpa bhAvijana tarIke sAkSAt jue ja che. zaMkA - Ama to naigamanayamate dravyanikSepano abhAva ja thaI jaze. kAraNa ke AkALa e jIvamAM yogyatA rahI hovAthI AkALa e jIva bhAvijana ja che. jema ghaDAnI yogyatAvALo piMDa vyavahArathI dravyaghaTa che, naigamanaye to bhAvaghaTa ja che, tema. samAdhAna AvI zaMkA jarUrI nathI, kAraNa ke e amane iSTa ja che. vanagamanaprayojanIbhUtakASTha vagerene prasthaka tarIke jonAra naigamanaya ene bhAvaprasthaka tarIke ja jue che. AnI vistRta vicAraNA mATe mArI nikSepaviMzikA jovI. zaMkA - naigamanayamate dravyanikSepano abhAva thaI javo e iSTApatti zI rIte ? kAraNa ke emAM to zabdanayo bhAva nikSepa ja mAne che, zeSanayo sarva nikSepAone' AvuM jaNAvanAra bhASyavacanano virodha thAya che. Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvasaGgrahanayamatena dravyanikSepasyAbhAva eva 181 san tathA mRtpiNDo'pi san eva / evameva sarvaM vastu 'sad' eva, na kimapi tadvastvasti yad 'nedaM sat, kintu sataH kAraNaM' ityevaM vaktuM pAryate / tathA yo dezasaGgraho jIvapudgalAdikaM gRhNAti tanmatena sarve jIvA jIva eva, sarve pudgalAH pudgala eva, na kimapi tadvastvasti yad jIvapUrvAvasthArUpatayA jIvopAdAnakAraNatvena pudgalapUrvAvasthArUpatayA vA pudgalopAdAnakAraNatvena vyavahartuM zakyeta / tato viSayasya nityatayA sarvasaGgrahanayamatena etaddezasaGgrahanayamatena ca dravyanikSepasyAbhAva ev| na caitAvataiva 'sesA icchaMti savvaNikkheve' ttibhASyavacanavirodha udbhAvyate, anyadezasaGgrahanayamatena dravyanikSepasya praapymaanntvaat| tathAhiyo dezasaGgraho 'ayaM ghaTaH' ityevaM sarvAn ghaTAn ghaTatayA sagRhNAti tannayena mRtpiNDasya dravyaghaTatvaM nirbAdhameva / athaitaddezasaGgrahanayamatenApi dravyanikSepasyAbhAva eva, tadviSayasya kroDIkRtasarvaghaTavizeSasya ghaTasAmAnyasya nityatayA kaarnnaabhaavaat| tannityatvaJca 'egaM niccaM niravayavamakkiyaM savvagaM ca saamnnN| nissAmannattAo natthi viseso khapuSpaM va // 2206 // samAdhAna - AvI zaMkA barAbara nathI, kAraNa ke e bhASyavacana to dezasaMgrAhInaigamanayAnusArI che. Azaya A che ke-sarvasaMgrahanayamate jema dhaTa: san ema kRFiADuM: san mATIno piMDo paNa sat ja che. e ja rIte badhI ja vastuo sat che, evI koI vastu che ja nahIM jenA mATe sarvasaMgraha "A satuM nathI, paNa sanuM kAraNa che" ema kahI zake. tathA je dezasaMgraha jIva-pudgalAdine jue che tenA mate badhA jIvo jIva ja che, badhA pudgalo "pudgala' ja che. evI koI vastu che ja nahIM je "jIvanI pUrvAvasthArUpa hovAthI jIvanA upAdAnakAraNarUpe kahI zakAya, ke pudgalanI pUrvAvasthArUpa hovAthI pudgalanA upAdAnakAraNa tarIke kahI zakAya. tethI, viSaya nitya hovAthI sarvasaMgrahanayamane ane A dezasaMgrahanayamate dravyanikSepano abhAva ja che. paNa eTalAmAtrathI kAMI tenA rUchaMti sadgaviveve evA bhASyavacanano virodha kahevAto nathI. kAraNa ke A sivAyanA anya dezasaMgrahanaye dravyanikSepa maLe paNa che ja. te A rIte - je dezasaMgraha karyo dhaTa: e rIte badhA ghaDAono ghaTa tarIke saMgraha kare che tenA mate mRpiMDa dravyaghaTa hovo nibaMdha che ja. zaMkA - A dezasaMgrahanayamate paNa dravyanikSepano abhAva ja thaze, kAraNa ke sarva vizeSaghaDAone potAnI kukSimAM samAviSTa karI denAra ghaTasAmAnya ke je A dezasaMgrahanayano viSaya che, te nitya hovAthI enuM koI kAraNa hotuM nathI jene dravyanikSeparUpe kahI zakAya. A "sAmAnya nitya hoya che e vAta sAmAnya eka che, nitya che, niravayava che, 13 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 nayaviMzikA-14 ttibhASyavacanena siddhameveti cet ? na, asya sAmAnyalakSaNasya vyavahAranayAnusAritvAt / ghaTatvamevaikaM nityaM niravayavamakriyaM sarvagaM ca, na tu ghaTa ityAvayorubhayoH sammatam / pura:sthitAn bahUn ghaTAn saGgrahanayo na 'idaM ghaTatvaM' ityevaM gRhNAti, api tu 'ayaM ghaTa:' ityevmev| tadviSayo ghaTo na nityo na niravayavo nAkriyo na vA sarvaga iti tu prasiddhameveti bhASyoktaM sAmAnyalakSaNaM na saGgrahanayAbhimatasya sAmAnyasyeti spaSTam / parantu vyavahAranayaH sarveSu ghaTavizeSeSu 'ayaM ghaTaH' ityAkArA yaikAkArA buddhirudeti tatkAraNatayA teSu sarveSu vartamAnaM ghaTatvaM sAmAnyatayA svIkurute / tattu nityatvAdidharmasamanvitameveti bhASyoktaM sAmAnyalakSaNaM vyavahAranayAnusArIti siddham / tatazca saGgrahanayAbhimatasya ghaTalakSaNasya sAmAnyasya na nityatvaM na vA tatkAraNasyAbhAva iti kuto dravyanikSepAbhAvApattiH ? 'saGgrahanayaviSayabhUtaM sAmAnyaM ghaTarUpameva na tu ghaTatvarUpa'miti pUrvamatraiva granthe yaduktaM taditthaM saGgrahanayasammatasya dravyanikSepasyAnyathA'nupapatterapi nizcIyata eveti dhyeyam / tathA saGgrahanayasya yato vizve'pi vizva eka eva ghaTo'tastanmatena vastutaH kiM sAmAnyam ? akriya che, ane sarvagata che, "vizeSa" che nahIM, kAraNa ke nisAmAnya che, jemake khapuSpa..." AvA bhASyavacanathI siddha ja che. samAdhAna - AvI zaMkA na karavI. kAraNa ke bhASyamAM sAmAnyanuM A je lakSaNa darzAvyuM che te to vyavahAranayAnusArI che. ghaTatva ja eka-nitya-niravayava-akriya ane sarvagata hoya che, nahIM ke ghaDo. A vAta te ApaNane bannene mAnya che. sAme rahelA ghaNA ghaDAone saMgrahanaya "A ghaTatva che e rIte nahIM, paNa 'A ghaDo che' e rIte ja grahaNa kare che. eTale eno viSaya ghaDo che. e nitya nathI, niravayava nathI, akriya nathI ke sarvagata nathI e vAta to prasiddha ja che. eTale bhASyamAM kaheluM sAmAnyanuM lakSaNa saMgrahane mAnya sAmAnyanuM nathI e vAta spaSTa ja che. paraMtu vyavahAranA badhA vizeSa ghaDAo aMge mayaM paTa: evI eka AkAravALI je buddhi thAya che tenA kAraNa tarIke e badhA ghaDAmAM rahela ghaTatvane sAmAnya tarIke svIkAre che ane e to nityaeka vagere hoya ja che. mATe bhASyamAM kahela sAmAnyanuM lakSaNa vyavahAranayAnusArI che e vAta siddha thaI. eTale saMgrahanayanA viSayabhUta ghaTAtmaka sAmAnya nathI nitya ke nathI enA kAraNano abhAva... pachI enA dravyanikSepano abhAva zA mATe thaI jAya ? saMgrahanayanA viSayabhUta sAmAnya ghaTAtmaka ja che, nahIM ke ghaTavAtmaka. AvI vAta A granthamAM pahelAM je karI che ke ahIM paNa upara je karI te A rIte saMgrahanayasaMmata Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 183 bhASyoktaM sAmAnyalakSaNaM vyavahAranayAnusAryeva ko vA vizeSa:? na kazcidityarthaH / yathA''kAzasyaikatayA na kiJcidAkAzasAmAnyaM na vA kazcidAkAzavizeSo manyate, 'idamAkAzaM' 'idamAkAza'mityanugatAkArAyA buddheH 'asmAdAkAzAdidamAkAzaM vyAvRttaM' itivyAvRttAkArAyA buddhezcAbhAvAt, tathaiva saGgrahAbhimate ghaTe sAmAnyasya vizeSasya cAbhAva eva / tatazca saGgrahAbhimataM sAmAnyameva nAsti tatkutastadabhimatasya tallakSaNasya vArtA'pi / parantu vyavahAranayaH sAmAnyaM vizeSaM ca manyatayeva, loke'nugatAkArAyA vyAvRttAkArAyAzca buddharvyavahArasya ca pravartamAnatvAt / ato bhASyoktaM sAmAnyalakSaNaM vyavahAranayAnusAryeva, na tu saGgrahanayAnusArItyevamapi mantavyameva / prakRtaM prastumaH / 'sesA icchaMti savvaNikkheve 'ttivacanabalAtprAptasya saGgrahanayasammatasya dravyanikSepasya saGgatiryathA dezasaGgrahaM puraskRtyaiva zakyA, tathaiva naigame'pi jnyeym| sarvasanAhinaigamasammatasya namaskArAderghaTAdervA''kAlabhAvitvenAnutpannatayA na kiJcidapi kAraNaM dravyanikSepa anyathA anupapanna thatAM hovAthI paNa nizcita thAya ja che, e vAta dhyAnamAM levI. vaLI, saMgrahanayane to AkhA vizvamAM eka ja ghaDo che, to enA mate vastutaH zuM sAmAnya ke zuM vizeSa ? arthAt kazuM ja nahIM. jema AkAza eka hovAthI AkAzasAmAnya jevuM koI sAmAnya nathI, kAraNa ke rUmAvAza-rUmAM evI anugatAkAravALI buddhi kyAreya thatI nathI. vaLI, "ApaNA AkAza karatAM A AkAza juduM che" evI vyAvRtti buddhi paNa kyAreya thatI nathI, e ja rIte saMgrahamAnya ghaDo eka ja hovAthI emAM sAmAnya ane vizeSano abhAva ja che. eTale saMgrahamAnya sAmAnya kharekhara che ja nahIM to pachI ene abhimata enuM lakSaNa hoya ja zI rIte ? paraMtu vyavahAranaya sAmAnya ane vizeSa bannene mAne ja che. kAraNa ke lokamAM anugatAkAravALI buddhi ane vyAvRttAkAravALI buddhi tathA eno vyavahAra paNa thAya ja che. eTale bhANokta sAmAnya lakSaNa vyavahAranayane najaramAM rAkhIne ja che, nahIM ke saMgrahanayAnusArI paNa.. A vAta mAnavI ja rahI. have prastutamAM AvIe - rUchati savvavive evA vacanabaLe, saMgrahanayane mAnya je dravyanikSepa jaNAya che tenI saMgati jema dezasaMgrahane najaramAM rAkhIne ja zakya che, tema naigama aMge paNa jANavuM. eTale ke sarvasaMgrAhInaigamasaMmata namaskArAdi ke ghaTAdi AkALabhAvI hovAthI anutpanna hovAnA kAraNe enuM koI kAraNa saMbhavatuM nathI jene dravyanikSepa tarIke kahI zakAya. paNa je dezasaMgrAhInaigamanaya paMcendriyabhava vagerenA AraMbhathI Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 nayaviMzikA-14 sambhavati yadravyanikSepatayocyeta / parantu yo dezasaGgrAhinaigamanayaH paJcendriyabhavAderArabhyaiva namaskAra svIkurute tasya tatpUrvAvasthA tatkAraNatayA dravyanamaskAratvena prApyate / evaM yA dezasaGgrAhinaigamanayadRSTiH zivakAdArabhya kapAlaparyantameva ghaTaM pazyati tanmatena mRtpiNDo dravyaghaTa eva, ghaTakAraNatvAt / tatazca kuto bhASyavacanavirodhagandho'pi ? nanu tathApyanuyogadvArasUtroktasya nikSepacatuSTayasya sarvavastuvyApitAniyamasya tu bhaGga eva, sarvasaGgrAhinaigamanayasammatasya ghaTalakSaNasya vastuno dravyanikSepAsambhavAditi cet ? na, tatsammatasya ghaTasya vastutvAbhAvAt / ayambhAva :- dravyaparyAyAtmano vastuno dravyAMzo nityo bhavati, paryAyAMzazcAnitya iti yo nayo ghaTAdikaM nityamanutpannameva gRhNAti, sa na sampUrNa vastu gRhNAti, kintu tasya dravyAMzameva / tatazca sarvasaGgrAhinaigamanayaviSayasya nityasyAnutpannasya ghaTAdernamaskArAdervA na vastutvaM, utpAdavyayazUnyatvAt, nApi khapuSpavadavastutvaM, dhrauvyayuktatvAt, kintu vastvaMzatvameva / ata eva nayalakSaNe vastvaMzagrAhitvaM kathyate, na tu vastugrAhitvam / anuyogadvArasUtre nikSepacatuSTayasya sarvavyApitAniyamo yaH kathitaH sa tu ja namaskAra mAne che tene tenI pUrva avasthA tenA kAraNarUpe mAnya hovAthI e dravya namaskArarUpe prApta thAya che. ema je dezasaMgrAhInaigamanayardaSTi zivakathI mAMDIne kapAla sudhI ghaDo jue che tenA mate kRtiMDa e dravyaghaTa ja che, kAraNa ke ghaTanuM kAraNa che. pachI bhASyavacanano virodha hovAnI gaMdha paNa kyAM ? zaMkA - chatAM, anuyogadvArasUtramAM kahela cAra nipAnI sarvavyApitAnA niyamano bhaMga to thaze ja ne, kAraNa ke sarvasaMgrAhInaigamane mAnya ghaTAtmaka vastuno dravyanikSepa saMbhavato nathI. samAdhAna - A Apatti nathI, kAraNa ke ene saMmata ghaDo e vastu nathI. kahevAno bhAva e che ke - dravya-paryAyAtmaka vastuno dravyAMza nitya hoya che, paryAyAMza anitya. eTale je naya ghaTAdine nitya-anutpana mAne che te naya saMpUrNa vastune joto nathI paNa enA dravyAMzane ja jue che. eTale sarvagrAhI naigamananA viSayabhUta nitya anutpanna ghaTa ke namaskArAdi vastu nathI, kAraNa ke utpAda-vyayazUnya che, vaLI e khapuSpanI jema avastu paNa nathI, kAraNa ke dhrauvyayukta che. mATe e vastuaMza ja che. mATe ja nayanA lakSaNamAM vastuaMzagrAhitya kahyuM che, vastujhAhitva nahIM. anuyogadvArasUtramAM cAra nikSepanI sarvavyApitAno niyama je kahyo che te vastuo aMge ja, nahIM ke vastuaMza aMge paNa, pachI eno bhaMga thavAnI vAta ja kyAM ? nahIMtara to sarvasaMgrahanayanA "satuM' Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 185 jIvasya dravyanikSepAsambhave'pi kSaterabhAva: vastuSveva, na tu vastvaMze'pIti kutastadbhaGgavArtA'pi ? anyathA sarvasaGgrahanayasya 'sad' itiviSaye'pi kA gatiH ? sarvasyaiva bhAvasya 'sat'tayA bhAva sat'tvena dravyasato'bhAvAt / tatazca sadasadAtmakasya sAmAnyavizeSAtmakasya vA vastunaH 'sad'itisAmAnyalakSaNasya sarvasaGgrahanayaviSayasya yathA vastvaMzatayA dravyanikSepAsambhave'pi na nikSepacatuSTayavyApitAniyamasya bhaGgastathaiva sarvasaGgrAhinaigamanayaviSaye'pi jnyeym| evamevAnAdinidhanasya jIvasya dravyanikSepAsambhave'pi na kSatiH, tasya vastvaMzatayA vstutvaabhaavaat| etadvistarArthaM vilokanIyA nikSepaviMzikA / nanu sarvasaGgrAhinaigamasya yo viSayaH sa eva dezasaGgrAhiNo'pi, tatazca sarvasaGgrAhinayaviSayasya ghaTasya yadi dravyanikSepasyAsambhavastadA dezasaGgrAhinayaviSayasya tasyApi tadasambhava eveti 'sesA icchaMti savvaNikkheve 'tti vacanaM kathamupapAdanIyam? iti cet ? na, anupptterbhaavaat| yadyapi dvayorapi ghaTa eva viSayastathApi tatra vizeSo'pyastyeva, sarvasaGgrAhinaigamaviSayasya ghaTasyAnAdinidhanatvAd, dezasaGgrAhinaigamaviSayasya tu tasya sAdisAntatvAditi / tatazca dezasaGgrAhinaigamanayaviSayasya ghaTasyAdiSTadravyatvameveti tatkAraNasambhavAd dravyanikSepasyApi sambhava iti / nanu tathApi yato'yaM naigamanayastato dhrauvyAMzameva gRhNAtIti cet ? satyaM, evA viSaya aMge paNa zuM karazo ? kAraNa ke badhA ja bhAvapadArtho "sat hovAthI bhAva'sat banI javAnA kAraNe dravyasano abhAva thaI jaze. eTale, saasaAtmaka vastunA ke sAmAnya-vizeSAtmaka vastunA, sat evo sAmAnyarUpa sarvasaMgrahanayano viSaya jema vastuaMza hovAthI dravyanikSepa na maLavA chatAM cAranikSepanI sarvavyApitAno bhaMga nathI ema sarvasaMgrAhInaigamanaya aMge paNa jANavuM. e ja rIte anAdinidhana jIvano dranilepa na saMbhavavA chatAM doSa nathI, kAraNa ke e vastuaMza hovAthI vasturUpa nathI. A vAtanA vistAra mATe nikSepaviMzikA jovI... zaMkA - sarvasaMgrAhakanaigamano je viSaya che e ja dezasaMgrAhInaigamano paNa che. eTale sarvasaMgrAhInaigamanayanA viSaya ghaTano jo dravyanikSepa asaMbhavita che to dezasaMgrAhInaigamanA viSaya teno = ghaTano paNa dravyanikSepa asaMbhavita ja raheze. eTale sesA icchaMti savvaNikkheve meM ghananI saMgati zI rIta 42vI ? samAdhAna - AvI zaMkA binajarUrI che, kAraNa ke asaMgati che ja nahIM. jo ke banne naigamano viSaya ghaDo ja che. chatAM paNa emAM vizeSatA paNa che ja, kAraNa ke sarvasaMgrAhI naigamano viSaya ghaDo anAdinidhana che jyAre dezasaMgrAhInaigamano viSaya Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayaviMzikA - 14 zivakAdArabhya kapAlaparyantaM sa dhrauvyAMzameva gRhItvA tAsu sarvAsvavasthAsu 'ayaM ghaTaH ' 'ayaM ghaTaH' iti jAnAti tathApi tatpUrvaM tatpazcAcca yato'yaM mRtpiNDAdikaM ghaTatayA na jAnAti, ato'rthApattyotpAdavyayAMzamapi svIkarotyeva / iyameva ca tasyAdinaigamApekSayA'zuddhiH / tasmAt kevalaM dhrauvyAMzaM gRhNato'ta eva namaskAramanutpannaM vadata Adinaigamasya sarvavizuddhatvamuktaM, tadapekSayA namaskAramutpannaM vadato dvitIyasya naigamasyAzuddhatvamuktam / 186 itthaJca dvitIyanaigamaviSayasya ghaTasyAdiSTadravyatayA dravyaparyAyobhayAtmakatvena vastutvameveti tasya caturNAmapi nikSepANAM sambhavaH | AdinaigamaviSayasya ghaTasya tu dravyamAtrarUpatvena vastvaMzatayA dravyanikSepAsambhave'pi na kSatiH / vastutastu tatra naikasyApi nikSepasya sambhavaH, vastuna eva nikSepasambhavAt / etadarthaM vilokanIyA nikSepaviMzikA / tathaiva parasaGgrahaviSayasya sato'pi vastvaMzatayA vastuto naikasyApi nikSepasya sambhava iti dhyeyam / evo te sAdisAnta che. eTale dezasaMgrAhInaigamano viSaya ghaTa AdiSTadravya ja che, mATe enuM kAraNa saMbhavavAthI dravyanikSepa paNa saMbhave ja che. zaMkA - chatAM, e paNa naigamanaya ja hovAthI dhrauvyAMzane ja grahaNa karanAro che ne ! samAdhAna hA, zivakAdithI kapAla sudhInA dhrauvyAMzanuM ja grahaNa karIne e te sarva avasthAomAM 'A ghaDo' 'A ghaDo' ema bodha kare che. chatAM tenI pUrve ane pachInI smRNiDAdi avasthAone e ghaDA tarIke jANato nathI, eTale arthApattithI utpAda-vyayAMzane paNa e svIkAre ja che (eTale to namaskArane utpanna mAnanAro che). A ja enI AdinaigamanI apekSAe azuddhi che. eTale kevaLa dhrauvyAMzane grahaNa karanAra ane eTale ja namaskArane anutpanna kahenAra Adinaigamane sarvavizuddha kahela che ane enI apekSAe, namaskArane utpanna kahenAra dvitIyanaigamane azuddha kahela che. Ama, dvitIyanaigamano viSaya ghaDo Adidravya hovAthI dravya-paryAyaubhayAtmaka hovAnA kAraNe 'vastu' ja che ne tethI enA cAre nikSepAo saMbhave che. Adi naigamano viSaya ghaDo to mAtra (zuddha)dravyarUpa hovAthI 'vastuaMza' hovAnA kAraNe eno dravyanikSepa na saMbhave to paNa koI doSa nathI. vastutaH to enA eka paNa nikSepano saMbhava nathI, kAraNa ke vastunA ja nikSepa hoya che. AnI spaSTatA mATe paNa nikSepaviMzikA ja jovI. e ja rIte parasaMgrahanayanA viSayabhUta 'sat'no paNa vastutaH eka paNa nikSepa saMbhavato nathI, kAraNa ke e paNa vastuaMza che, A vAta dhyAnamAM rAkhavI. - Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrvAparavirodhazaGkA-taduddhArazca 187 na cAnuyogadvAraTippaNyAM(sU0 474)nikSepaviMzikAvRttau(zloka-18) ca bhavatA 'atredamasmatparizIlitamuttaraM-yato naigamasya na kApi niyatA dRSTiryAmapekSya vizuddhiH zakyavyavahArA syAt, evaM na kApi pratipakSabhUtA dRSTiryAmapekSyAzuddhiH zakyavyavahArA syAdityataH kasyacidapyanyasyaiva nayasyApekSayA zuddhayazuddhivyavahAraH kartavyaH syAdi 'tyuktm| atra ca dhrauvyAMzagrAhiNIM dRSTiM naigamasya niyatadRSTitayA, utpAdavyayAMzagrAhiNI ca pratipakSabhUtadRSTitayA bhavAn kathayati / ata eva cAdinaigamaM sarvavizuddhatayA tadapekSyaiva ca dezasaGgrAhiNaM tamavizuddhatayA kathayatIti kathaM na pUrvAparavirodhaH ? iti vAcyaM, anuyogadvArasUtropapAdanArthaM tasyottarasya parizIlitatvAt / etaduktaM bhavati namaskAraniryuktau kevalaM dhrauvyAMzaM jAnata Adinaigamasya sarvavizuddhatvamuktaM, tadapekSyotpAdamapi jAnato dezasaGgrAhiNo naigamasyAvizuddhatvamuktam / adhikArAdasmAd dhrauvyAMzagrahaNaM naigamasya svakIyA dRSTiranityatvAMzagrahaNaM ca pratipakSabhUtA dRSTiriti nizcIyate / yathA yathA cAsyAH pratipakSabhUtAyA dRSTeH sammIlanaM tathA tathA naigamasyAzuddhirityapi nizcIyate / tatazca prasthakadRSTAnte vyavahAranayasaMmatamAkuTTitanAmAnaM prasthakameva prasthakatayA svIkurvato naigamabhedasyApekSayA vanagamanaprayojanIbhUtaM dArumapi prasthakatayA zaMkA - anuyogadvArasUtra474nI TippaNamAM tathA nikSepaviMzikA(18)nI vRttimAM tame AvuM kahyuM che-ahIM mArA vaDe vicArAyelo uttara Avo che-"naigamanayanI koI niyata dRSTi nathI ke jenI apekSAe vizuddhino vyavahAra karI zakAya, ema enI koI pratipakSabhUta daSTi paNa nathI ke jenI apekSAe azuddhino vyavahAra karI zakAya. eTale koIka anya nayanI apekSAe ja zuddhi-azuddhino vyavahAra karavAno hoya che." ane ahIM tame kaho cho ke dhrauvyAMzagrAhiNI daSTi e naigamanI potAnI niyata dRSTi che ane utpAda-vyayAMzagrAhiNI dRSTi e enI pratipakSabhUtA dRSTi che. ane eTale ja Adinaigamane sarvavizuddha tarIke ane enI apekSAe dezasaMgrAhInaigamane azuddha tarIke tame kaho cho. to pUrvAparavirodha kema na kahevAya ? samAdhAna-AvI zaMkA na karavI, kAraNa ke e uttara je vicArelo te anuyogadvArasUtrane saMgata karavA mATe vicArelo. kahevAno bhAva A che ke-namaskAraniryuktimAM mAtra dhrauvyAMzane jANanAra Adinaigamane sarvavizuddha kahela che. enI apekSAe, utpAdane paNa jonAra dezasaMgrAhInaigamane azuddha kahela che. A adhikAra parathI dhrauvyAMzane jovo e nagamanI potAnI dRSTi che ne aniyatvAMzane jovo e enI pratipakSabhUta dRSTi che e nizcita thAya che. jema jema A pratipakSabhUta dRSTi bhaLe che tema tema naigamananI azuddhi Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 nayaviMzikA-14 svIkurvato naigamabhedasya vizuddhatvaM spaSTameva, adhikasya dhrauvyAMzasya grahaNAt / tathApyanuyogadvArasUtre'sya naigamabhedasyAzuddhatvamuktaM, tadapekSayA chidyamAnAdyavasthaM dAruM gRhNato naigamabhedasya zuddha-zuddhataratvAdikamuktaM, AkuTTitanAmAnaM ca prasthakatayA gRhNato naigamabhedasya vizuddhatamatvamuktam / tatazcaitadazuddhizuddhayAdikaM kathamupapAdanIyamiti prazraH samudbhavatyeva / naigamasya svakIyAM dRSTimapekSyopapattiratrAzakyaiva, spaSTaM viruddhatvAt / tasmAttAM parityajyAnyanayadRSTiAhyA / tatrApi vyavahAranayasaMmatasyAkuTTitanAmnaH prasthakasya grAhiNaH sarvavizuddhatvakathanaM, tathA vyavahAra eva prAyaH sarvatrAzuddhizuddhyAderyad vyavahartA, ato vyavahAranayadRSTirmayA gRhiitaa| parantu naigamanayavicAre'pi naigamanayadRSTeryaH parityAgastatra kazciddheturvAcya eva / tadarthaM naigamasya na kApi niyatA dRSTirityAdikaM mayoktam / tatra mRtpiNDa-zivakAdayo naigamasya sarve'pi yathA mRtpiNDastathaiva zivako'pi, tathaiva sthAsAdirapi / tathA yathA sarvAnapi mRtpiNDAdIn thAya che e paNa jaNAya che. eTale prasthakadaSTAntamAM vyavahAranayasaMmata nAmAMkita prasthakane ja prasthaka tarIke jonAra naigamabhedanI apekSAe vanagamanaprayojanIbhUtakASThane paNa prasthaka tarIke jonAra nagamabheda zuddha hovo spaSTa che ja, kAraNa ke e adhika dhrauvyAMzane jue che. tema chatAM anuyogadvArasUtramAM A naigamabhedane azuddha kahela che, ane enI apekSAe chedana vagere avasthAmAM rahelA kASThane prasthaka tarIke jonAra naigamabhedane zuddha-zuddhatara vagere kahela che ane nAmAMkita prasthakane jonAra nigamabhedane vizuddhatama kahela che. eTale anuyogadvAramAM kahela A azuddhi-zuddhi vagerenI saMgati zI rIte karavI ? e prazna Ubho thAya ja che. nigamanI potAnI dRSTinI apekSAe AnI saMgati bilakula azakya ja che, kAraNa ke spaSTapaNe viruddha ja che. mATe enI potAnI dRSTine choDIne anya nayanI dRSTinI apekSAe saMgati karavI jarUrI bane che. emAM paNa eka to vyavahAranayasaMmata nAmAMkita prasthakane jonAra naigamabhedane sarvavizuddha tyAM kahela che tathA bIjuM prAyaH vyavahAranaya ja badhe zuddhi-azuddhi Adino vyavahAra kare che, eTale meM paNa AnI saMgati karavA vyavahAranayanI dRSTino AdhAra lIdho che. paraMtu naigamananA vicAramAM paNa naigamananI dRSTi choDI devAmAM koIka hetu to Apavo ja paDe. eTale meM naigamanayanI koI niyatadaSTi nathI vagere kahela che. emAM piMDa-zivaka vagere badhA naigamanaye jema piMDarUpa che tema zivakarUpa paNa che ja, e ja rIte sthAsAdi rUpa paNa che ja. tathA jema piMDa vagere badhAne piMDa tarIke jonAra naigamabheda sarvavizuddha hoI zake che tema te badhAne zivakAdi Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naigamasya sarvAsAM dRSTInAM vizuddhatvamazuddhatvaJca 189 mRtpiNDatayA pazyan naigamabhedaH sarvavizuddhaH prApyate, tathaiva tAn sarvAn zivakAditayA pazyannapi sa tathA prApyata eva / kiJcAvizuddhA api naigamabhedAstAn mRtpiNDAditayA payuH | tataOM 'maye kRtpiAuM:' "mAM kRtpiDuM:' tivat 'yaM ziva:' "marya zivakaH' ityAdayaH sarvA api dRSTayo vizuddhAstA eva cAzuddhA apIti na kApi niyatA dRSTirityAdi mayoktamiti jJeyam / itthaJca namaskAraniryuktyadhikAre kathitAyA Adinaigamasya vizuddharupapAdanArthaM naigamasya yA dhrauvyAMzamAtragrAhiNI dRSTiH sA svakIyA niyatA ca, tAmapekSyaiva ca vizuddhiritikalpanam, anuyogadvArasUtrAdhikAre'rthataH kathitAyAstadazuddharupapAdanArthaM cAnanyagatyA naigamasya na kApi niyatA dRSTiryAmapekSya vizuddhivyavahAraH syAditi kalpanam / tatazca kaH pUrvAparavirodhaH ? evaJca (1) sarvasaGgrAhiNa AdinaigamasyAnAdinidhanatayA'nutpannamUrkhatAsAmAnyaM viSayaH, (2) dravyanikSepasyAsambhavazca siddhaH, tathApi (3) na nikSepacatuSTayasarvavyApitAniyamasya bhaGgo (4) na vA 'sesA icchaMti savvaNikkheve 'tti vacanavirodha ityapi sthitam / tathA (5) egaM niccaM niravayava 'mityAdibhASyoktaM sAmAnyalakSaNaM vyavahAranayAnusAri, (6) mRtpiNDo tarIke jonAra te paNa tevo sarvavizuddha hoI zake ja che. vaLI avizuddha naigamabhedo paNa te badhAne piMDa vagere rUpe joI ja zake che. eTale "A piMDa che" "A piMDa che" evI dRSTinI jema "A zivaka che' 'A zivaka che' vagere badhI ja dRSTio vizuddha paNa saMbhave che ne avizuddha paNa saMbhave che. tethI nagamanI koI niyata dRSTi nathI ema meM kaheluM che. Ama namaskAraniryuktinA adhikAramAM AdinagamanI kahelI vizuddhinI saMgati karavA mATe naigamanI je drauvyAMzagrAhiNI daSTi che te svakIya che ane niyata che. ane tenI apekSAe ja vizuddhi che evI kalpanA che. tathA anuyogadvArasUtranA adhikAramAM arthathI kahelI tenI azuddhinI saMgati mATe nirupAyapaNe naigamanI koI niyatadRSTi nathI jenI apekSAe vizuddhino vyavahAra thaI zake... vagere kalpanA che. pachI zuM pUrvAparavirodha ? A badhI vicAraNAthI nIcenI bAbato nizcita thaI. (1) sarvasaMgrAhI Adinaigamano anAdinidhana hovAnA kAraNe anutpanna evuM UrdhvatAsAmAnya e viSaya che. (2) dravyanikSepano asaMbhava siddha thayelo che. chatAM (3) cAra nikSepanI sarvavyApitAnA niyamano bhaMga nathI ke (4) nathI letA rucchati saLaMgaveve vacanano virodha... e paNa nizcita thayeluM che tathA (5) bhASyamAM paNa nirja niravayavaM... vagere je lakSaNa sAmAnyanuM kaheluM Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayaviMzikA - 14 vyavahAranayenaiva dravyaghaTa upacaritaghaTo vA, naigamanayena tu bhAvaghaTa eva, (7) evameva sarvavizuddhena naigamanayena jinajIva AkAlaM jina eva, namaskAravadanutpannatvAt, (8) sakalaparyAyarAzeryogyatAsamUho dravyaM, (9) tAn sarvAn paryAyAn kevalajJAnI vyaktarUpeNa pazyati, vyavahAranayo vartamAnamekaM paryAyaM vyaktarUpeNa pazyati, tadanyAn svaviSayAn yogyatArUpeNa, naigamanayastu yathAdRSTi paryAyamekaM pazyati, tadanyAMstu yogyatArUpeNApi na pazyati, (10) naigamasya ghaTa eva parordhvatAsAmAnyaM sa eva cAparordhvatAsAmAnyaM, (11) AkAlabhAvinIH sarvA avasthA yo namaskAra- ghaTAdilakSaNenordhvatAsAmAnyena saGgRhNAti sa sarvasaGgrAhinaigamaH / ' AdinaigamaH ' 'vizuddhanaigama:' ityAdayastasyaiva samAnArthakAH zabdAH, (12)tAsAmavasthAnAmekadezabhUtAH kAzcidavasthA ya UrdhvatAsAmAnyena kroDIkaroti sa dezasaGgrAhinaigamaH, 'azuddhanaigama:' iti tasyaiva samAnArthakaH zabdaH (13) Adinaigamasya namaskAraghaTAdikaM sarvamAkAlamavicalitarUpamanutpannameva / (14) naigamanayasya mRdravya-ghaTAdikamevotAsAmAnyaM, na tu mRttva - ghaTatvAdikaM tattu vyavahAranayenaivordhvatAsAmAnyam, (15) saGgrahanayo'pi 190 che te vyavahA2 nayAnusAre che. (6) mATIno piMDo dravyaghaTa ke upacaritaghaTa je kahevAya che te vyavahAranaye ja, naigamanaye to e bhAvaghaTa ja che. (7) ema sarvavizudghanaigamanaye jinajIva AkALa 'jina' ja che, kAraNa ke namaskAranI jema anutpanna che. (8) saMbhavita badhA paryAyonI yogyatAono samUha e dravya che. (9) e sarva paryAyone kevalajJAnI vyaktarUpe jue che. vyavahAranaya eka vartamAna paryAyane vyaktarUpe jue che, bAkInA svaviSayabhUta paryAyone yogyatArUpe jue che. naigamanaya to dRSTine anusAre eka ja paryAyane jue che, te sivAyanA anya paryAyone yogyatArUpe paNa joto nathI. (10) naigamanaye ghaDo ja paraUrdhvatAsAmAnya che ne e ja aparaUrdhvatAsAmAnya che. (11) traNe kALamAM thanAra sarva avasthAono je, namaskAra-ghaTa vagere rUpa UrdhvatAsAmAnyathI saMgraha kare che te sarvasaMgrAhI naigama che. Adinaigama-vizuddharnaMgama vagere enA ja nAmo che. (12) te sarva avasthAonA ekadezabhUta keTalIka avasthAono UrdhvatAsAmAnyathI je saMgraha kare che te dezasaMgrAhInaigamanaya che, azuddharnaMgama e eno ja samAnArthaka zabda che. (13) Adinaigamamate namaskAraghaTa vagere badhuM ja AkALa avicalitarUpavALuM hoya che-anutpanna ja hoya che. (14) naigamanayane mATI-dravya-ghaTa vagere ja UrdhvatAsAmAnya che, nahIM ke mRttva-ghaTatva vagere, e to vyavahAranaye ja UrdhvatAsAmAnya che. (15) Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upaniSadbhUtaH sAraH 191 dividhaH - para: saggadoDa52za, tatra "sarvasaMgra:' "zuddhasadga:' tyA : paragraha, "tezarada:' 'zuddhadaH ' rUTyAyazAsadasya paryAyavAvina: zabdA: (16)thA sAmAnyaM dvividhaM-tiryaksAmAnyamUrdhvatAsAmAnyaM ca tathA vizeSA api dvividhAH-bhUstho ghaTaH, vedikAstho ghaTaH, nIlo ghaTaH, rakto ghaTa ityAdayastiryaksAmAnyapratipakSiNo vizeSAH, mRtpiNDa-zivaka-sthAsAdayazcordhvatAsAmAnyapratipakSiNo vizeSAH, (17) saGgrahanayasya sajjIva-pudgala-ghaTAdikameva tiryaksAmAnyaM, na tu sattA-jIvatva-pudgalatva-ghaTatvAdikaM, tattu vyavahAranayenaiva tiryaksAmAnyam, (18)vastutastu saGgrahanayasya na kiJcitsAmAnyaM na vA kazcidvizeSaH, ekasyaiva vastuno'bhyupagamAdanuvRtta-vyAvRttAkArAyA buddherabhAvAt, (19)parasya sAhanayastha nIva-pudrata-paTAyaH sarveDapi 'sa' ava, nIva-pudrata-paTa : (20)mata eva namaskArasyotpannAnutpannatvavicAraNAyAM na parasagrahasya vicAraH, (21)anuyogadvArAdyuktaprasthaka-vasatidRSTAntAbhyAM namaskAraniyuktigatena ca namaskArasyotpannAnutpannatvAdhikAreNa ca naigamanayasyordhvatAsAmAnyaviSayakatvaM sidhyati, tatra (22) prasthakadRSTAnte vanagamanaprayojanIbhUtadArvAdikaM naigamasya mukhyaH prasthaka eva, vyavahArasya tUpacarita eva, tathA (23) saMgrahanaya paNa be prakAre che - parasaMgraha ane aparasaMgraha. emAM sarvasaMgraha, zuddha saMgraha.. A badhA parasaMgrahanA ane dezasaMgraha-azuddhasaMgraha A badhA aparasaMgrahanA paryAyavAcI nAmo che. (16) tiryaka sAmAnya ane UrdhvatAsAmAnyarUpe jema sAmAnya be prakAre che tema vizeSo paNa be prakAre che. bhUmi para rahelo ghaDo, vedikA para rahelo ghaDo, nIla ghaTa, raktaghaTa... A badhA tirthassAmAnyanA pratipakSI vizeSa che. jyAre piMDa-zivakasthAsavagere UrdhvatA sAmAnyanA pratipakSI vizeSa che. (17) saMgrahanayane sAmAnya tarIke sat-jIva-pudgala-ghaTa vagere ja mAnya che, nahIM ke sattA-jIvatva-pudgalatva-ghaTatva vagere. e badhA to vyavahAranaye ja tiryakasAmAnya che. (18) vastutaH to saMgrahanayane kazuM sAmAnya nathI ke kazuM vizeSa nathI, kAraNa ke eka ja vastu mAnI hovAthI anuvRttAkAravALI ane vyAvRttaAkAravALI buddhi ja nathI. (19) parasaMgrahanayamate jIva-pudgala-ghaTa vagere badhuM "sat' ja che, nahIM ke jIva-pugala-ghaTa vagere. (20) eTale ja namaskAra utpanna che ke anutpanna? e vicAraNAmAM parasaMgrahano vicAra ja nathI. (21)anuyogadvArasUtra vageremAM kahevA praka-vasatidaSTAnta dvArA ane namaskAra niyuktimAM kahela namaskAra utpanna che ke anutpanna? enA adhikAradvArA naigamanayano viSaya UrdhvatA sAmAnya che e siddha thAya che. emAM(22) prasthakadRSTAntamAM vanagamanaprayojanIbhUta kASThAdi nagamamate Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 nayaviMzikA-14 vasatidRSTAnte 'ahaM loke vasAmI'tyuttaraM dattavAn naigamanayaH sarvavizuddhaH, AkAlabhAvinInAM sarvAsAmavasthAnAM 'ahaM' ityanena kroDIkaraNAt, anuyogadvArasUtre tasyAzuddhiryA kathitA sA vyavahAranayamapekSya jJeyA, ata eva vyavahAranayasya sammatatayA yo vAsastatra kathitaH sa eva naigamasyApi vizuddhatamatvena kathita ityAdikaM sarvametAvatA siddham / tathA'nyatrocaMtAsAmAnyaM dvividhaM proktaM - oghazaktirUpaM, samucitazaktirUpaM ca / tRNalakSaNe dUravartini kAraNe ghRtasya yA zaktiH saughazaktirucyate, dugdha-dadhilakSaNe nikaTavartini kAraNe yA zaktiH sA samucitazaktiriti / atra naikaTyaM yaduktaM tatsvarUpakRtanaikaTyaM jJeyaM, na tu kAlakRtanaikaTyam / yadyapi yatra svarUpakRtanaikaTyaM tatra prAyaH kAlakRtanaikaTyamapi bhavatyevetyanyatra kAlakRtanaikaTyaM yadyuktaM bhavet tathApi prAdhAnyaM svarUpakRtanaikaTyasyaiva jJeyam / vivecitamidaM mayA 'dravya-guNa-paryAyano rAsa' granthasya gUrjarabhASAnibaddhe vivecane / parantu 'naigamanayasya na kiJcidUrdhvatAsAmAnyaM na vA kazcittadapekSo vizeSaH, vyavahArasyaiva tau saamaanymukhya prasthaka ja che, vyavahAramate upacarita prasthaka ja che. tathA (23) vasati daSTAntamAM 'huM lokamAM vasu chuM' evo uttara ApanAra naigamabheda sarvavizuddha che, kAraNa ke baTuM pada dvArA traNe kALabhAvI badhI avasthAono saMgraha karanAra che, anuyogadvArasUtramAM ene azuddha tarIke je jaNAvela che te vyavahAranayanI apekSAe jANavo. eTale ja vyavahAranayane mAnya je vAsa tyAM kahyo che tene ja naigamanayanA vizuddhatamabheda rUpe kahela che. atyAra sudhInI vicAraNAthI A badhI vAto siddha thayelI che. tathA anya granthamAM UrdhvatA sAmAnya be prakAre kahela che. oghazaktirUpa ane samucitazaktirUpa. ghAsarUpa dUravartI kAraNamAM ghInI je zakti (yogyatA) rahelI che te ghazakti kahevAya che, ane dUdha-dahIM vagere rUpa najIkanA kAraNamAM je zakti rahelI hoya che te samucita zakti kahevAya che. ahIM naikaTya = najIkapaNuM je kaheluM che te svarUpanI apekSAe jANavuM, nahIM ke kALanI apekSAe. jo ke jyAM svarUpApekSanaikaryo hoya che tyAM prAyaH kALApekSanaikaTya paNa hoya ja che. eTale anya granthamAM jo kALApekSanekaTya kaheluM hoya to paNa prAdhAnya svarUpApekSanekaTyanuM ja jANavuM. meM AnuM vivecana "dravyaguNa-paryAyano rAsa' granthanA gujarAtI vivecanamAM kareluM che. paraMtu "naigamanayane kazuM UrdhvatA sAmAnyarUpa nathI ke kazuM enA pratipakSIvizeSarUpa nathI, vyavahArane ja te sAmAnyavizeSamAnya che" evI vAta ahIM pUrve je karelI che ene anusarIne A oghazakti ane samucitazakti. e banne vyavahAranayane ja mAnya che e jANavuM, nahIM ke naigamanayane, Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiryagUrdhvasAmAnyayoH prativizeSaH 193 vizeSau saMmatau' ityarthakaM yatpUrvamuktaM, tadanusAreNeyamoghazaktiH samucitazaktizca vyavahAranayasyaiva saMmatA jJeyA, na tu naigamanayasya, tRNa-dugdha-dadhyAdInAM sarveSAM tena ghRtatayaiva grahaNAt / tathApi vyavahAranayasaMskArAdazuddhataraH san yo naigamo navanItAtpUrvavartiSu tRNa-dugdha-dadhitakrAdiSu ghRtatvaM na pazyati tasya tRNa oghazaktirdugdhAdiSu ca samucitazaktiH saMmatA syAdapIti dhyeym| tathA tannaigamAcchuddhasya dugdhamapi ghRtatayA pazyato naigamasya tRNe samucitazaktistatpUrvavartinyAmavasthAyAmoghazaktiriti jJAyate / ___ mahopAdhyAyaiH zrImadyazovijayairgurjarabhASAnibaddhe 'dravya-guNa-paryAyano rAsa'grantha etadarthako'dhikAro dRzyate - atha kazcit zaGkate-vibhinnAsu ghaTavyaktiSu yathaikaM ghaTatvasAmAnyaM, tathaiva piMDazivakAdiSu vibhinnAsu vyaktiSu mRdAdikamekaM sAmAnyaM vartate, tatazca tiryagUcaMtAsAmAnyayoH kaH prativizeSa:? zRNu-dezabhede'pi yenaikAkArA pratItirupajAyate tat tiryaksAmAnyaM, kAlabhede'pi yenAnugatAkArA pratItirupajAyate tadUrdhvatAsAmAnyamiti / ___etasminnadhikAra idaM rahasyaM jJeyaM-ayamadhikAro vyavahAranayAbhiprAyeNa jnyeyH| kimartham ? kAraNa ke e to ghAsa-dUdha-dahIM vagere badhAne "dhI" tarIke ja jue che. tema chatAM vyavahAranayanA saMskArathI azuddhatara banato je naigamabheda mAkhaNanA pUrvavartI ghAsa-dUdhadahIM-chAza vagerene ghI tarIke joto nathI tene ghAsamAM oghazakti ane dUdha vageremAM samucita zakti mAnya bane paNa che ja e jANavuM. tathA e naigamabheda karatAM zuddha evo anya naigamabheda ke je dUdhane paNa ghI tarIke jue che tene ghAsamAM samucitazakti ane enI paNa pUrvaavasthAmAM oghazakti mAnya hoya te jaNAya che. mahopAdhyAya zrImad yazovijayajI mahArAje racelA dravya-guNa-paryAyano rAsa" granthamAM A aMge Avo adhikAra jovA maLe che. ahIM koIka zaMkA kare che - vibhinna ghaTavyaktiomAM jema eka ghaTatvasAmAnya che, te ja rIte vibhinna piMDa-zivakAdi vyaktiomAM mATI vagere eka sAmAnya raheluM che to tiryaku-UrdhvasAmAnyamAM zuM bheda raheze ? A zaMkAnuM samAdhAna - dezabheda hovA chatAM ekAkAra pratIti thAya che te tiryasAmAnya che ane kALabheda hovA chatAM jenA kAraNe anugatAkAra buddhi thAya che te UrdhvatAsAmAnya che. A adhikAramAM AvuM rahasya jANavuM-A adhikAra vyavahAranayanA abhiprAya che. zA mATe? A mATe ghaNA hetuo che. te A rIte (1) vyavahAranaya ja tiryakSAmAnya Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 nayaviMzikA - 14 atra bahavo hetvH| tadyathA - (1) vyavahAranayasyaiva ghaTatvaM tiryaksAmAnyatayA'bhipretaM, saGgrahasya tu ghaTa eva / (2) piNDAdiSu mRdravyamevordhvatAsAmAnyamityapi vyavahAranayasyaivAbhiprAyaH, naigamasya tu piNDa-zivakAdIni sarvANyUrdhvatAsAmAnyatayeSTAni (3) ekAkArA'nugatAkArAca buddhirvyavahArasyaiva saMmatA, naigama-saGgrahasaMmatasya vastuna ekatvameva yatastatastadbuddhyo : kathamekAkAratvasyAnugatAkAratvasya vA sambhavaH ? nanu tiryaksAmAnyena vibhinnAsu ghaTavyaktiSu 'ghaTo'yaM' 'ghaTo'yaM' ityevamekAkArA buddhiryathA jAyate tathaivordhvatAsAmAnyenApi piNDa - zivakAdivyaktiSu 'iyaM mRd' 'iyaM mRd' ityekAkAraiva buddhirjAyate / tatazcAtra 'anugatAkArA buddhiriti kimityuktamiti cet ? zRNu - tiryaksAmAnyapratipakSiNaH sarve'pi vizeSA ekAkAratayA pariNatA ekAkAratayaiva ca bhAsante / yathA bhU-vedikAdisthAH sarve'pi ghaTA ghaTAkAratayaiva pariNatAstadAkAratayaiva ca bhAsante / parantUrdhvatAsAmAnyapratipakSiNo vizeSA na tathA tatraikaH piNDAkAratayA dvitIyastu tarIke ghaTatvane svIkAre che, saMgrahanayane to ghaTa e ja tiryaksAmAnya che. (2) piMDazivakAdimAM mATI dravya e ja UrdhvatAsAmAnya che-A paNa vyavahAranayano ja abhiprAya che. naigamanayane to piMDa-zivaka vagere badhuM ja UrdhvatAsAmAnya tarIke mAnya che. (3) ekAkArabuddhi ane anugatAkArabuddhi vyavahArane ja mAnya che. naigama-saMgraha saMmata vastu to eka ja hovAthI tenI buddhimAM ekAkAratA ke anugatAkAratAno saMbhava zI rIte hoya ? zaMkA - vibhinna ghaTavyaktio aMge tiryaksAmAnyanA kAraNe 'A ghaDo' 'A ghaDo' evI ekAkAra buddhi jema thAya che ema piMDa-zivakAdi vyaktiomAM UrdhvatAsAmAnyanA kAraNe A mATI' A mATI' evI ekAkAra buddhi ja thAya che. to ahIM ene 'anugatAkAra buddhi' kema kaho cho ? samAdhAna-tiryaksAmAnyapratipakSI badhA vizeSo (ghaTavyaktio) ekAkArarUpe pariNamelA hoya che ane ekAkArarUpe bhAse che. jema bhoMya-vedikA vagere para rahelA badhA ghaDA ghaTAkArarUpe pariNamelA che ne e ja rIte bhAse che. paNa UrdhvatAsAmAnyapratipakSI vizeSo mATe evuM nathI. tyAM to eka piMDarUpe, bIjo zivakarUpe ne anya sthAsAkArarUpe pariNamelo che ne e ja rUpe bhAse che. A rIte badhAno AkArabheda hovA chatAM eka mRdAkAra paNa badhAmAM saMkaLAyelo to che ja. paNa sAmAnya rIte to piMDa-zivaka vagere Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naigamasya saGgraha-vyavahArayorantarbhAvasaGgatiH zivakAkAratayA, anyastu sthAsAkAratayA pariNato bhAsate ca / evaM sarvatrAkArabhede'pyanuvartamAna eko mRdAkAro'pi vartata eva tatra sAmAnyatayA tu piNDa - zivakAdaya AkArA eva bhAsante, parantu paTukSayopazamena yadopayujyate tadA sarvatrAnugato mRdAkAro bhAsate'nugatAkArA buddhirjAyate / ata eva tiryaksAmAnyajJAnaM yathA sukaraM, na tathordhvatAsAmAnyajJAnamityanyatroktam / etadvistarArthaM 'dravya-guNa- paryAyano rAsa' granthasya gurjarabhASAnibaddhaM madvivecanaM vilokanIyam / atha sAmAnyagrAhiNo naigamasya saGgrahanaye'ntarbhAva iti zAstreSu naikaza upalabhyate / naigamanayasyordhvatAsAmAnyaviSayakatve sa kathaM saGgamanIyaH ? saGgrahanayasya tiryaksAmAnyaviSayakatvAditi cet ? satyaM, tathApi yathA tiryaksAmAnyaM 'sAmAnyaM' tathaivordhvatAsAmAnyamapi sAmAnyameva yato'taH sAmAnyagrAhitvalakSaNaM sAdRzyaM puraskRtya tasya saGgrahanaye'ntarbhAva ukta iti pratibhAti / atha vizeSagrAhiNastasya vyavahAranaye'ntarbhAvastatra tatra proktaH kathaM saGgamanIyaH ? itthamiti gRhANa-piNDAdikaM manasi kRtvA pravRttaM 'ayaM ghaTaH' iti jJAnaM piNDAdIn AkAro ja prathama najare bhAse che. paraMtu jyAre sUkSmatAthI jovAmAM Ave che tyAre badhAmAM saMkaLAyelo mRdAkAra dekhAya che ne anugatAkAra buddhi thAya che. eTale ja tiryaksAmAnyanuM jJAna jeTaluM saraLa che eTaluM UrdhvatAsAmAnyanuM jJAna saraLa nathI ema anyatra kaheluM che. A bAbatanI vizeSa spaSTatA mATe 'dravya-guNa-paryAyano rAsa' granthanuM mAruM gujarAtI vivecana jovuM. zaMkA - sAmAnyagrAhI naigamanayano saMgrahanayamAM antarbhAva kahelo zAstromAM anekazaH jovA maLe che. naigamanayano viSaya jo UrdhvatAsAmAnya che to AnI saMgati zI rIte karavI ? kAraNa ke saMgrahanayano viSaya to tiryaksAmAnya che. 195 samAdhAna - vAta sAcI che. chatAM paNa jema tiryaksAmAnya e 'sAmAnya' che ema UrdhvatAsAmAnya e paNa 'sAmAnya' che ja. eTale bannemAM sAmAnyagrAhitva ekasarakhuM che. A samAnatAne najaramAM rAkhIne naigamano saMgrahamAM antarbhAva karyo hoya ema lAge che. prazna - vizeSagrAhI naigamano samAveza vyavahAranayamAM karelo te te granthomAM jovA maLe che, enI saMgati zI rIte karavI ? uttara - A rIte - piMDa vagerene manamAM rAkhIne thayeluM ayaM ghaTa: jJAna piMDa vagerene sAMkaLI le che, paTAdinI to bAdabAkI ja kare che. A bAdabAkInI arpaNA Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 nayaviMzikA-14 kroDIkaroti, paTAdIMstu vyAvartayatyeva / enAM vyAvRttimarpayitvA yadi tasya vizeSagrAhitvaM kathyeta tadA vyavahAre'ntarbhAvo na dusskrH| yadvA yo naigamabhedaH samyaktvaprAptyanantaraM jinaM gRhNAti, tasya mithyAdRSTiyavasthA vyAvartata eveti tAM vyAvRttimarpayitvA yadi vizeSagrAhitvaM kathyeta tadA vyavahAre'ntarbhAvo na durlabhaH / 'siddhasya gatizcintanIyA' nyAyenaiSA'ntarbhAvasaGgatiH prdrshitaa| tathApi zAstraprasiddhaprasthakAdiSu sarveSu dRSTAnteSu prAyo naigamasya saGgraha-vyavahArAbhyAM bhinnaH svatantra evAbhiprAyaH kathito yad dRzyate tenApi tasya viSayaH saGgraha-vyavahAraviSayAbhyAM bhinna eveti pratIyata ev| tatazca naigamasyordhvatAsAmAnyaM viSayaH, saGgrahasya tiryaksAmAnyaM viSayaH, vyavahArasya vizeSo viSaya iti sidhyatyeva / tatrApi vyavahAranayo 'ayaM ghaTaH' ityevaM yadA jAnAti, tadA sa pura:sthitaM vastu piNDAdibhyo bhinnatayA yathA pratyeti, tathaiva paTAdibhyo bhinnatayA'pi pratyetyeva / arthAd vyavahAranayAnusArI 'ayaM ghaTaH' ityabhiprAyo yathordhvatAsAmAnyapratipakSivizeSaM gRhNAti tathaiva tiryaksAmAnyapratipakSivizeSamapi gRhNAtyeveti sAmAnyasya dvividhatayA sAmAnyaviSayau nayau yathA dvau na tathA vizeSasya dvividhatve'pi tadviSayau nayau dvau, api tveka eva vyavahAranayo dvAvapi vizeSau gRhNAti / karIne jo ene vizeSagrAhI kahIe to eno vyavahAranayamAM antarbhAva duSkara nathI. athavA je naigamabheda samyakatvaprApti bAda jinajIvane "jina" tarIke jue, ene mithyAtvI avasthAno vyavaccheda thAya ja che. A vyavacchedanI arpaNa karIne jo ene vizeSagrAhI kahevAya to vyavahAranayamAM antarbhAva durlabha nathI. siddhI nizcintanIyA e nyAye A antarbhAvanI saMgati dekhADI. bAkI to zAstraprasiddha prasthakAdi badhA dRSTAntomAM prAyaH naigamano abhiprAya saMgraha-vyavahAranaya karatAM judo-svatantra ja kahelo jovA maLe che. eTale eno viSaya A be nayanA viSaya karatAM judo ja che e pratIta thAya ja che. eTale naigamanayano UrdhvatAsAmAnya e viSaya che, saMgrahanayano tiryasAmAnya ane vyavahAranayano vizeSa e viSaya che. A vAta siddha thAya ja che. emAM paNa vyavahAranaya jyAre mayaM dhaTa: evo bodha kare che tyAre te sAme rahelI vastune piMDAdithI judI tarIke jema saMvede che tema paTAdithI judI tarIke paNa saMvede ja che. arthAt vyavahAranayAnusArI mayaM paTa: evo bodha jema UrdhvatA sAmAnyanA pratipakSI vizeSanuM grahaNa kare che te ja rIte tiryasAmAnyanA pratipakSI vizeSanuM grahaNa paNa kare ja che. mATe sAmAnya be prakAre hovAthI tene viSaya banAvanArA jema be nayo che, ema vizeSa be prakAre hovA chatAM ene viSaya banAvanArA be svataMtra nayo nathI, paNa eka ja vyavahAranaya e banne vizeSonuM grahaNa kare che. Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'artha ghaTa: ' jJAnasya nAma-sAha-vyavahAranayatvam 197 nanvatra 'ayaM ghaTaH' ityabhiprAyasya vyavahAranayAnusAritvamiti vizeSaNopAdAnaM kimartham ? vyAvartyasyAbhAvAditi cet ? na, vyAvartyasadbhAvAt / idamuktaM bhavati yadA piNDazivakAdikaM dRSTvA 'ayaM ghaTa:' itijJAnaM prAdurbhavati tadA sa naigamanayAbhiprAyaH / yadA puraH sthitAn bahUn ghaTAn dRSTvA tajjJAnaM pravRttaM tadA sa saGgrahanayAbhiprAyaH yadA ghaTapaTAdIn dRSTvA tajjJAnaM saMjAtaM tadA sa vyavahAranayAbhiprAyaH, paTAdIn vyAvartya ghaTalakSaNavizeSasya grAhakatvAt / tathaiva 'ayaM piNDaH', 'ayaM zivakaH ' 'ayaM (tu) ghaTa:' ityevaM piNDAdikaM dRSTvA yadA jJAnamAvirbhavati, tadApi 'ayaM ghaTa:' iti vyavahAranayAbhiprAya eva, piNDAdivizeSAn vyAvartya ghaTalakSaNasya vizeSasya grAhakatvAt / lokastu tiryaksAmAnyapratipakSivizeSagrahaNAbhiprAye satIvordhvatAsAmAnyapratipakSivizeSagrahaNAbhiprAye'pi 'ayaM ghaTaH' ityeva jAnAti vyavaharati ceti vizeSagrAhiNau na pRthag dvau nayau / tathA piNDa - zivaka- ghaTa-paTa - kaTAdiSu madhye 'ayaM ghaTaH' itijJAnaM yugapadeva piNDa - zivakAdIn paTa-kaTAdIMzca vyAvarttayati, ato'pi vizeSagrAhyeka samAdhAna zaMkA - ayaM ghaTaH evA bodhanuM ahIM 'vyavahAranayAnusArI' evuM vizeSaNa zA mATe vAparyuM che ? kAraNa ke koI vyAvartya (bAdabAkI karavA yogya) to che nahIM ? AvI zaMkA galata che, kAraNa ke vyAvartya hAja2 che. kahevAno Azaya A che ke jyAre piMDa-zivakAdine joIne ayaM ghaTa: evo bodha thAya che tyAre e naigama nayAbhiprAya che. jyAre sAme rahelA ghaNA ghaDAone joIne evo bodha thAya che tyAre e saMgrahanayAbhiprAya che. jyAre ghaTa-paTa vagerene joIne evo bodha thayelo hoya che tyAre e vyavahAranayano abhiprAya che, kAraNa ke paTa vagerenI bAdabAkI karIne ghaTAtmaka vizeSanuM grahaNa ka2nA2 che. e ja rIte piMDa vagerene joIne ayaM pi':, ayaM ziva:, ayaM (tu) ghaTa: e rIte jJAna thAya che tyAre paNa ayaM ghaTa: evuM jJAna vyavahAranayano ja abhiprAya che, kAraNa ke piMDa vagere vizeSonI bAdabAkI karIne ghaTAtmaka vizeSanuM grahaNa kare che. loka to tiryaksAmAnyanA pratipakSI vizeSanuM grahaNa karavAno abhiprAya hoya tyAranI jema UrdhvatAsAmAnyanA pratipakSI vizeSanuM grahaNa karavAno abhiprAya hoya tyAre paNa ayaM Ta: evuM ja jJAna kare che ne evo ja vyavahAra kare che. mATe vizeSagrAhI be svataMtra naya che nahIM. tathA sAme piMDa-zivakAdi paDyA hoya ne sAthe ja ghaTa-paTa-kaTa vagere paNa paDyA hoya tyAre ayaM ghaTa: jJAna eka sAthe ja piMDa-zivakAdine ane paTa-kaTAdine vyAvRtta kare ja che. tethI paNa vizeSagrAhI naya eka ja che. - Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayaviMzikA - 14 198 eva naya iti / yadvA naigamanayAbhiprAye sati jAtasya 'ayaM ghaTa:' iti jJAnasya piNDazivakAdiSvanvayyUrdhvatAsAmAnyaM viSayaH, saGgrahanayAbhiprAye sati jAtasya 'ayaM ghaTaH' iti jJAnasya sakalaghaTavizeSeSvanvayitiryaksAmAnyaM viSayaH / evaJca 'ayaM ghaTaH' ityAkAre samAne'pi viSayasya bhinnatvAnnayau bhinnau / paraMtu piNDa - zivakAdivyavacchedAbhiprAye sati jAtasya 'ayaM ghaTaH' iti jJAnasya yathA puraH sthitaH kambugrIvAdimatpadArtho viSayastathaiva paTa-kaTAdivyavacchedAbhiprAye sati jAtasya 'ayaM ghaTaH' iti jJAnasyApi sa eva viSaya iti viSayasyaikyAnnayasyApyaikyam / itthaJcordhvatAsAmAnyaviSayakaM 'ayaM ghaTa:' iti jJAnaM naigamanayAnusAri tiryaksAmAnyaviSayakaM 'ayaM ghaTa:' iti jJAnaM saGgrahanayAnusAri, UrdhvatAsAmAnyapratiyogikavizeSaviSayakaM tiryaksAmAnyapratiyogikavizeSaviSayakaM ca 'ayaM ghaTaH' iti jJAnaM vyavahAranayAnusArIti sthitm| tatazca kathaM vyAvartyasyAbhAvaH ? evaJca vyAvartyasadbhAvAttadvyAvRttyarthaM 'vyavahAranayAnusAritvaM' vizeSaNamuktamiti / nanu naigamanayo yAn piNDa - zivakAdivizeSAn 'ayaM ghaTaH' iti jJAnena saGgRhNAti, ghaTalakSaNamekaM vizeSaM muktvA tAn sarvAnavaziSTavizeSAn vyavahAranayo 'ayaM ghaTaH' iti athavA naigamanayAliprAya hoya tyAre thayelA ayaM ghaTaH jJAnano piMDa-zivaahibhAM saMjAyesa arghyatAsAmAnya viSaya che saMgrahanayAbhiprAyathI thayelA ayaM ghaTaH jJAnano saNa ghaTavyaktisomAM anvayI tiryasAmAnya viSaya che. Ama ayaM ghaTaH jevo bhAra samAna hovA chatAM viSaya bhinna hovAthI banne nayo judA judA che. paraMtu piMDashivahino vyavacche6 uravAnA abhiprAyathI thayelA ayaM ghaTaH jJAnano prema puraHsthita kambugrIvAdimAn padArtha viSaya che tema paTa-kaTa vagereno vyavaccheda karavAno abhiprAya hoya tyAre thayelA ayaM ghaTaH jJAnano viSaya pae se 4 che, ne tethI viSaya kheDa hovAthI naya paNa eka ja che. Ama ardhvatAsAmAnyaviSaya ayaM ghaTaH jJAna naigamanayAnusArI che, tiryasAmAnya viSayaka evuM jJAna saMgrahanayAnusArI che ane UrdhvatAsAmAnyanA pratipakSIvizeSaviSayaka } tiryasAmAnyanA pratipakSI vizeSa viSaya ayaM ghaTaH jJAna vyavahAranayAnusArI che. pachI vyAvartya nathI evuM zI rIte kahevAya ? eTale vyAvartya vidyamAna hovAthI tenI vyAvRtti mATe 'vyavahAranayAnusArI' evuM vizeSaNa lagADyuM che te jANavuM. prazna naigamanaya piMDa - zivaadhi ke vizeSono ayaM ghaTaH jJAna dvArA saMgraha hare - Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 199 tiryagUrkhatAsAmAnyAzrayavizeSeSu buddherekAnugatAkAratvam jJAnena vyavacchinatti / paraMtu saGgrahanayo yAn tattadghaTavizeSAn 'ayaM ghaTaH' iti jJAnena kroDIkaroti, na vyavahAranayaH pura:sthitamekaM ghaTavizeSa muktvA tAn sarvAnavaziSTaghaTavizeSAn 'ayaM ghaTaH' iti jJAnena vyavacchinatti, 'ayaM ghaTaH' iti jJAnaviSayatAyAH sarvasmin ghaTe sattvAt, kintu paTa-kaTAdIneva vyavacchinatti, tatra kiM kAraNamiti cet ? zRNu-vyavahAranayo lokamanusarati / lokazca yathA vizeSAn manyate yathA dvividhamapi sAmAnyaM manyate / tatra piNDa-zivakAdiSUrdhvatAsAmAnyatayA mRdravya(mRttvaM vA)manyate, na tu ghaTatvaM, ato 'ayaM ghaTaH' iti jJAnena piNDAdervyavacchedo bhavati / paraMtu sarveSu ghaTeSu tiryaksAmAnyatayA ghaTatvaM mnyte| 'ayaM ghaTaH' iti jJAnamapi ghaTatvaM puraskRtyaiva pravartate, atastadviSayatAyAH sarvasmin ghaTe sattvAnnaikasyApi ghaTasya vyavacchedaH, kintu paTAdereva / evameva yadi 'idaM mRdravyam' ityevaM jJAnaM jAyate, piNDAderapi vyavacchedo naiva bhavati, puraskriyamANasya mRttvasya tatra sattvAt, kintu paTAdereva vyavacchedo bhavati / ata eva vyavahArasya tiryaksAmAnyAzrayabhUteSu sarveSu vizeSeSu jAyamAnA buddhirekAkArA kathyate, parantUcaMtAsAmAnyAzrayabhUteSu sarveSu piNDAdiSu vizeSeSu jAyamAnA sA'nugatAkarA kathyate, na tvekAkArA / che temAMthI ghaTAtmaka eka vizeSane choDIne bAkInA badhA vizeSonI vyavahAra naya mAM ghaTaH zAnathI pAhADI re che. paraMtu saMDanaya te. te 4 ghavizeSono ayaM ghaTaH zAnathI saMgraha kare che, temAMthI vyavahAranaya sAme rahelA eka ghaTavizeSane choDIne bAkInA badhA vizeSonI ayaM ghaTaH nayI 67150 32 - me che nahIM, 29 // 3 ayaM ghaTaH jJAnanI viSayatA A bAkInA badhA vizeSamAM paNa rahelI ja che. eTale vyavahAranaya e jJAna dvArA paTa-kaTa vagerenI ja bAdabAkI kare che. AmAM zuM kAraNa che? uttara - sAMbhaLa. vyavahAranaya lokone anusare che. ane loka to jema vizeSone mAne che ema banne prakAranA sAmAnyane paNa mAne ja che. emAM piMDa-zivakAdimAM UrdhvatA sAmAnya tarIke mATIdravyane (ke mRttvane) mAne che, nahIM ke ghaTatvane. eTale mathe ghaTaH zAnathI piMDahinI pAhADI 25 mya che. paraMtu sarva gha2vyaktimobhA tirthasAmAnya tarI ghaTatvane mAne che. ayaM ghaTaH me zAna 59 // ghaTatvane ||nn rIne 4 thAya che. eTale enI viSayatA dareka ghaDAmAM rahI hovAthI eka paNa ghaDAnI bAdabAkI thatI nathI, paNa paTAdinI ja bAdabAkI thAya che. e ja rIte jo rUTuM pRdravyam AvuM jJAna thAya to piMDa vagerenI paNa bAdabAkI thatI nathI, kAraNa ke AgaLa thaI rahela mRtva piMDAdimAM paNa rahela che. mAtra paTAdinI ja bAdabAkI thAya che. A hakIkata hovAthI Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayaviMzikA - 14 naigamasyordhvatAsAmAnyaM viSayaH, saGgrahasya tiryaksAmAnyaM vyavahArasya ca vizeSA ityetAvatA granthena siddham / adhunA prakRtaM prastUyate / tacca nayAnAM naigama-saGgrahAdikrameNopanyAse hetorvicAraNam / tatra dravyasya pradhAnatayA dravyArthikA pUrvaM nyastAH paryAyArthikAstu pazcAditi pUrvaM vicAritam / dravyArthikeSvapi naigamasya kimiti prAthamyamiti vicAraNAyAM tasyordhvatAsAmAnyaM viSaya ityAdi nizcitam / tatazca yataH sa UrdhvatAsAmAnyaviSayako'tastasya dravyArthatAyA anyApekSayA prabalatvam / ata eva ca dravyArthikeSu sa prathamaH / ayambhAvaH'utpAda-vyaya- dhrauvyayuktaM sat' ityatra dhrauvyAMzo dravyalakSaNam / tatazca nayo yathA yathA dhruva - dhruvataraM vastu gRhNAti tathA tathA tasya dravyArthikatvaM prabala - prabalataram / ghaTameva ghaTatayA yo gRhNAti tasya saGgrahanayasyApekSayA piNDAdikaM kapAlAdikaM ca yo ghaTatayA gRhNAti tasya naigamanayasya dhruvataraviSayakatvaM spaSTameveti prabalataradravyArthikatayA sa prathamaH / 200 ja vyavahAranayane tiryaksAmAnyanA AzrayabhUta badhA vizeSo aMge thatI buddhi ekAkAra buddhi kahevAya che, jyAre UrdhvatAsAmAnyanA AzrayabhUta piMDAdi badhA vizeSomAM thatI buddhi anugatAkAra buddhi kahevAya che, nahIM ke ekAkAra buddhi. Ama ATalA adhikArathI e siddha thayuM ke naigamanayano UrdhvatAsAmAnya, saMgrahanayano tiryaksAmAnya ane vyavahAranayano vizeSa e viSaya che. have prastutamAM AvIe. ane e che nayono naigama-saMgrahAdi krame je upanyAsa karyo che tenA kAraNanI vicAraNA. emAM dravya pradhAna hovAthI dravyArthikanayo pahelAM kahyA che ane paryAyArthika nayo pachI kahyA che A vAta pUrve vicArelI che. dravyArthika nayomAM paNa naigamane kema prathama kahyo ? enI vicAraNAmAM A nizcita thaI cUkyuM che ke eno viSaya UrdhvatAsAmAnya che ane eno viSaya UrdhvatAsAmAnya che mATe ja anya dravyArthikanayo karatAM enI dravyArthatA (= dravyane prAdhAnya ApavApaNuM)prabaLa che ne mATe ja dravyArthikanayomAM ene prathama mUkavAmAM Avyo che. kahevAno bhAva A che ke-utpAd-vyaya-dhrauvyayukta sat... AmAM dhrauvyAMza e dravyanuM lakSaNa che. eTale naya jema jema dhruva-dhruvatara vastune jue che tema tema e dravya tarapha vadhu DhaLato hovAthI enI dravyArthikatA prabaLa-prabaLatara banatI jAya che. je ghaDAne ja ghaDA tarIke jue che e saMgrahanaya viSayanI apekSAe, piMDa vagerene tathA kapAla vagerene paNa je ghaDA tarIke jue che e naigamanayano viSaya dhruvatara che e spaSTa ja che. ne tethI nAgamanaya prabaLatara dravyArthika hovAthI prathama che. Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekakaraNamapi dravyalakSaNam 201 na ca yathA dhrauvyAMzo dravyalakSaNaM tathaivaikakaraNamapi dravyalakSaNam / idamuktaM bhavati'parigamaNaM pajjAo aNegakaraNaM guNatti egaTTha'ttivacanAt paryAyasyAnekakaraNaM lakSaNatayA jJAyate / tatazca dravyasyaikakaraNaM lakSaNamarthataH praapyte| tatazca saGgrahanayo yasmAt sarvAn ghaTAn ghaTatayaikakaroti tasmAtso'pi prabalataro dravyArthika iti vAcyaM, naigamasyApi piNDAdivizeSANAmekakaraNAt tallakSaNaprApteH / na ca tathApi "jIvAjIvaprabhedA yadantInAstadasti sat / ekaM yathA svanirdhAsi jJAnaM jIvaH svaparyayaiH // 31 // iti laghIyastrayavacanAt 'yathaiva jJAnasyAtmanirbhAsabhedA naikatvaM bAdhante, jIvasyAjIvasya vA kasyacit svaguNaparyAyAH, tathaiva satvasya bhedA jIvAjIvAdayaH // 31 // " iti tadvRttivacanAcca 'paraH saGgrahanayaH sattvena jIvAjIvAdIn sarvAnekIkarotI'ti jJAyate / naigamastu yadaikaM jIvaM jAnAti tadA tasyAdinaigamabhedo'pi tasyaivaikasyAdhikRtasya jIvasyAkAlabhAvinIH sarvA avasthA jIvatayaikIkaroti, nApareSAM jIvAnAmajIvAnAM vetyekIkaraNaM dravyalakSaNaM saGgrahasya yathA sarvavyApakaM na tathA naigamasyeti saGgraha eva dravyArthikeSu prathama upanyasya iti / pUrvapakSa - jema dhrauvyAMza e dravyalakSaNa che ema ekIkaraNa paNa dravyalakSaNa che ja. ahIM e kahevuM che ke - "parigamana-paryAya-anekakaraNa e guNa.. A badhuM ekArthaka che' AvA vacanathI jaNAya che ke anekakaraNa e paryAyanuM lakSaNa che. eTale arthapattithI e paNa jaNAya che ke ekakaraNa e dravyanuM lakSaNa che. eTale, badhA ghaDAone ghaDA tarIke eka karI nAkhanAra saMgrahanaya prabaLatara dravyArthika che ja. (pachI e kema prathama nahIM ?) uttarapakSa - ema to naigamanaya paNa piMDAdi vizeSone ghaDA tarIke eka karI ja de che. mATe ekakaraNa lakSaNa paNa emAM saMgata che ja. pUrvapakSa - ladhIyaaiyagranthamAM Ama jaNAveluM che ke - jIva-ajIvanA badhA bhedo jemAM antarlIna thaI gayA che te "satu" eka che. jema svanirmAsi jJAna eka che. svaparyAyo vaDe jIva eka che, tema. enI vRttimAM AvuM kahyuM che ke - jema jJAnanA AtmanirbhAsa bhedo, jJAnanA ekatvane bAdha pahoMcADatA nathI. athavA jema jIva ke ajIva koI vastunA aneka guNaparyAyo e vastunA ekatvane bAdhita karatA nathI, e ja rIte sattvanA jIva-ajIva vagere bhedo enA ekatvane bAdhita karatA nathI. A vacanothI jaNAya che ke parasaMgrahanaya "sat' rUpe jIva-ajIva vagere badhAne eka kare che. jyAre nagamanaya to jyAre eka jIvane jANe che tyAre teno Adinaigamabheda paNa te eka adhikRta jIvanI ja trikALabhAvI sarva avasthAone (paryAyone) jIvarUpe eka Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayaviMzikA - 14 atha carama evaMbhUtanayo ghaTo yoSinmastakArUDhaH sanyAvatkAlaM jalAharaNaM karoti tAvatkAlameva taM ghaTaM manyate dvicaramo nayaH samabhirUDhastu tatpUrvaM pazcAdapi taM ghaTaM manyate / tatazcaivaMbhUtanayo'dhruvatamaM vastu gRhNAtIti nizcIyate / itthaJca caramanayasyAdhruvatamavastugrAhitvaM yatparyavasitaM tenaitat sidhyati yatprathamo nayo dhruvatamaM vastu gRhNAtIti / dhruvatamaM tu naigama eva gRhNAtIti sa eva prathama upanyasya iti cet ? na, evamapi saGgrahasyaiva prAthamyociteH / tathAhi samabhirUDhanayaH kumbhakalazAdibhyo ghaTaM pRthag jAnAti / carama evaMbhUtastu jalAharaNaM kurvato yoSinmastakArUDhAd ghaTAt samabhirUDhasaMmataM tadakurvantaM ghaTamapyaghaTaM matvA pRthakkarotIti caramasyAnekakaraNe prabalatamatve siddhe ya ekakaraNe prabalatamaH sa prathama ityapi sidhyatyeva / ekakaraNe ca naigamApekSayA saGgraha evAdhikabalavAn / ayambhAvaH- devamanuSyAdijIvasantAne ghaTAderajIvasantAnino na kadAcidapi sambhavaH, jIva- pudgalAdidravyANAmitarApravezitvAditi naigamena 202 kare che, nahIM ke anya jIvonI ke ajIvonI avasthAone paNa. eTale ekakaraNa evuM dravyalakSaNa saMgrahanayamAM jeTaluM vyApaka che eTaluM naigamanayamAM nathI. mATe dravyArthikanayomAM saMgrahanayane ja prathama kahevo joIe. zaMkA carama evaMbhUtanaya, ghaDo strInA mastake ArUDha thaIne jeTalo kALa jaLAharaNa kare che eTalA kALa mATe ja ene ghaDo mAne che. dvicarama samabhirUDhanaya to tenI AgaLa-pAchaLanA kALamAM paNa ene ghaDo mAne che. eTale evaMbhUtanayano viSaya aghruvatama che e jaNAya che. Ama caramanayano viSaya jo adhruvatama che to e spaSTa che ke prathamanaya e ja hoI zake jeno viSaya dhruvatama hoya ane Avo dhruvatama viSaya to naigamano ja hoya che. mATe e ja prathama kahevo joIe. samAdhAna (pUrvapakSa) - A rIte paNa saMgrahanayane prathama kahevo ja ucita che. te A rIte samabhirUDhanaya kuMbha-kaLaza vagere karatAM ghaDAne pRthag jANe che. carama evaMbhUtanaya to jaLAharaNa karatA srImastakArUDha ghaDA karatAM, samabhirUDhane mAnya paNa jaLAharaNAdi nahIM karatA evA ghaDAne paNa ghaDA tarIke nahIM svIkArIne alaga pADI de che. Ama caramanaya aneka karaNamAM prabaLatama siddha thAya che ne tethI prathamanaya e ja hoI zake je ekakaraNamAM prabaLatama hoya. ane ekakaraNamAM to naigama karatAM saMgrahanaya adhika baLavAn ja. Azaya e che ke-deva-manuSya vagere rUpa jIvanA saMtAnamAM paraMparAmAM ghaTAdiajIva saMtAnIno kyAreya paNa saMbhava hoto nathI... (eTale ke e - = Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekakaraNe naigamApekSayA saGgrahasyaiva prAbalyam devAdirUpeNa nAjIvasantAninAmekakaraNam / kiJca jIvasantAniSvapi tattajjIvasantAninAmevaikakaraNaM, na sarvajIvasantAninAm / naigamo hi carama zrIvardhamAnajinatayA nayasAramarIcipramukhasantAnina eva gRhNAti, na tu dvicaramazrIpArzvajinAdisantAnino na vA zrIgautamAdijIvasambandhisantAninaH / evaJca saGgrahasyaiva prAbalyaM, naigamenaikasantAna bhAvinAmeva santAninAmekakaraNAt, sadadvaitavAdinA parasaGgraheNa sarvasantAna bhAvinAM sarvasantAninAmekakaraNAditi vAcyaM tathApi dravyArthikatvaprAbalyAnnaigamasya prAthamyociteH / ayambhAvaH naigamasya dhrauvyAMzarUpe dravyalakSaNe'dhikavizeSavyApakatvaM saGgrahasyaikakaraNarUpe dravyalakSaNa iti dvayostulyabalatvaM prAptam / tathApi jJAnino dhrauvyAMzameva dravyasya pradhAna lakSaLa manyate| tathAdi- yathA 'sarvastu utpA-vyayap- dhrauvyayuktaM bhavati, tathaiva ekAnekamapi bhavatyeva, sAmAnyavizeSAtmakamapi bhavatyeva / tatazca gaNadharaiH 'bhayavaM kiM tattaM ?' 203 paraMparAmAM kramazaH je judA judA pariNAmo-avasthAo AkAra le emAM ghaDAno naMbara asaMbhavita che.), kAraNa ke jIva-pudgala vagere dravyo itara apravezI che. eTale naigamanaya devAdirUpe ajIva saMtAnIone eka karI zakato nathI. vaLI jIvanA je saMtAnIo hoya emAM paNa te te eka jIvanA saMtAnIonuM ja e ekakaraNa kare che, nahIM ke badhA jIvanA saMtAnIonuM. naigamanaya caramazrIvardhamAnajina tarIke nayasAramarIci vagere saMtAnIonuM ja grahaNa kare che, nahIM ke dvica2ma zrIpArzva vage2e prabhunA saMtAnIonuM ke zrIgautamAdi jIvasaMbaMdhI saMtAnIonuM. Ama, saMgrahanaya ja prabaLa che, kAraNa ke naigamanaya eka saMtAnamAM thanArA saMtAnIonuM ja ekakaraNa kare che. jyAre saadvaitavAdI parasaMgrahanaya sarvasaMtAnabhAvI sarva saMtAnIonuM ekakaraNa kare che. mATe saMgrahanaya ja prathama kahevo joIe. uttarapakSa - tema chatAM dravyArthikatva prabaLa hovAthI naigamane prathama kahevo e ja ucita che. Azaya A che ke - dhrauvyAMzarUpa dravyalakSaNane vicArIe to naigamanaya adhika vizeSomAM vyApaka che. ekakaraNarUpa dravyalakSaNane vicArIe to saMgrahanaya adhika vizeSomAM vyApaka che. Ama banne tulyabaLI banyA. tema chatAM, jJAnIo dhrauvyAMzane ja dravyanuM pradhAna lakSaNa mAne che. te A rIte - sastu jema utpAda-vyaya-dhrauvyayukta hoya che ema ekAneka paNa hoya ja che, sAmAnya-vizeSAtmaka paNa hoya ja che. eTale gaNadharadevo vaDe bhayavaM viM tAM ? ema pUchavA para bhagavAn vADane vA evo athavA sAmAnya vA vizeSo vA evo kadAca uttara Apata to paNa koI doSa nahoto, kAraNa ke sane Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 nayaviMzikA-14 iti pRSTe bhagavatA 'ekaM vA'nekaM vA iti 'sAmAnyaM vA vizeSo vA' iti vA pratyuttaradAne na ko'pi doSaH, 'uppannei vA' ityAdivAkyatrayeNeva sarveSAM vastUnAM kroDIkaraNAt, na na doSa ityeva, pratyuta lAghavalakSaNo guNo'pi, 'ekaM vA' 'anekaM vA' iti vAkyadvayasyaiva yadvA 'sAmAnyaM vA' 'vizeSo vA' iti vaakydvysyaivoccaarnniiytvaat| tathApi prabhuNA 'uppannei vA' ityAdivAkyatrayameva kathitam / tadapi naika eva kazcittIrthakRt, sarve'pyetadeva mAtRkAkhyaM padatrayaM vadanti / tadAha zrImAn zAntyAcArya uttarAdhyayanabRhadvRttau- te hi tIrthavidhau sarve mAtRkAkhyaM padatrayam / utpatti-vigama-dhrauvyakhyApakaM sampracakSate // 30-5 // iti / tathaiva 'utpAda-vyaya-dhrauvyayuktaM sat' ityasyApekSyA 'ekAnekaM sat' ityevaM yadvA 'sAmAnyavizeSAtmakaM sat' ityevaM lakSaNapraNayane lAghavasya spaSTatve'pi tattvArthasUtrakArairlAghavakuzalairapi 'utpAdavyaya dhrauvyayuktaM sat' ityeva lakSaNaM praannaayi| tatazca dravyasyaikakaraNalakSaNApekSayA dhrauvyalakSaNa - lakSaNameva pradhAnatayA sammatamiti nizcIyata eva / tasmiMzca dhrauvyAMze saGgrahanayApekSayA naigama eva balavAniti tUktameveti dravyArthikeSu sa prathamaH / i vA vagere. 21 vA yonI mA uttarothI 59 // yI 4 vastumao saMss 14 cha. 5oSa nathI...' meTaj 4 nahIM, 752thI sAdha535 gu9|| 59 // mA 24so cha, 7 // 29 // OM uppannei vA vagaire 19 vA yonI 042yAme ekaM vA-anekaM vA sevA je pAyo ja athavA sAmAnya vA vizeSo vA evA be vAkyo ja bolavAnA rahe che. tema chatAM, prabhue 3Du vI vagere traNa vAkyo ja kahyA che. vaLI, koI eka tIrthakara ja nahIM, badhA ja tIrthaMkaradevo A ja mAtRkAga tripadIne kahe che. zrImAnuM zAtyAcArya zrI uttarAdhyayananI bRhadravRttimAM kahyuM che ke-te badhA ja tIrthaMkaradevo tIrthasthApanAnA avasare utpatti-vyaya-ane dhrauvyane jaNAvanAra mAtRkAnAme tripadIne kahe che. 30-pA e ja zata 'utpAda-vyaya-dhrauvyayuktaM sat' me sakSanI apekSA ekAnekaM sat bhe : 'sAmAnyavizeSAtmakaM sat' se sa panAmai luq. Do spaSTa hovA chatai cAdhava 42vAmAM duzaNa sevA tattvArthasUtra.2 zrImAsvAtimA24 utpAda-vyaya-dhrauvyayuktaM sat evuM ja lakSaNa banAvyuM che. eTale dravyanA ekakaraNarUpa lakSaNa karatAM dhrauvyarUpa lakSaNa ja pradhAna tarIke jJAnIone saMmata che ema nizcita thAya che ja. ane A dhrauvyAMzamAM to saMgrahanayanI apekSAe naigamanaya ja baLavAnuM che e vAta kahevAI gayelI che. mATe dravyArthikanayomAM e prathama che. Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhrauvyAMze saGgrahApekSayA naigama eva balavAn na ca dhrauvyAMze'pi saGgrahanayo na nirbala, sadadvaitavAdiparasaGgrahanayaviSayasyAnAdinidhanatvasiddhisambhavAt, 'sattvena na kiJcidapi kadAcidapyutpadyate vinazyati vetIti vAcyaM, tadviSayasyAnAdinidhanatvasiddhAvapi tvanmanorathasyAsiddheH / tadasiddhAvetau dvau hetU jJeyau / tathAhi - (1) ghaTa - prasthaka- namaskArAdeH sarvasya sattvena vyavahArasya kvacideva kadAcideva kenacideva tathAvidhAtipraviralaprayojane sati kriyamANatvAd ghaTAderghaTa-prasthaka- namaskAratvena vyavaharato'parasaGgrahasyaiva saGgrahanaye pradhAnatvam / ata eva sampanno vrIhiH, tadevauSadhaM mayA gRhItaM... ityAdayo'parasaGgrahanayAnusAriNo vyavahArA yathA loke bhUyo dRzyante na tathA 'ayaM san' iti parasaGgrahanayAnusArI vyavahAraH / aparasaGgrahasammatasya ghaTAderyAvAnavasthAnakAlastato naigamasammatasya ghaTAderavasthAnakAlaH sutarAM dIrgha eva, piNDAdikAlasyApi tatrAntarbhAvAditi naigama eva dhrauvyAMze prabalaH / (2) sattvena svaviSayamanAdinidhanaM manyamAnasyApi parasaGgrahanayasya balaM vizeSANAmekakaraNa eva, vizeSAn saGgRhNAtIti saGgraha iti vyutpatteH, pUrvapakSa dhrauvyAMzamAM paNa saMgrahanaya nirbaLa nathI. kAraNa ke sadvaitavAdI parasaMgrahanayano viSaya anAdinidhana hovo siddha thaI zake che, te paNa eTalA mATe ke sat tarIke koIpaNa vastu kyAreya paNa nathI utpanna thatI ke nathI nAza pAmatI. uttarapakSa - eno viSaya anAdinidhana hovo siddha thavA chatAM tamAro manoratha asiddha ja rahe che. te asiddha rahevAmAM nIcenA hetu jANavA. (1) ghaTa-prasthakanamaskArAdi badhAno sat tarIke vyavahAra kyAreka ja kyAMka ja koIka ja evuM atipravirala prayojana hoya to kare che. eTale ghaTAdino ghaTa-prasthaka-namaskArAdirUpe vyavahAra karanAra apara saMgraha ja vadhu upayogamAM Avato hovAthI saMgrahanayamAM pradhAna che. eTale ja sampano prItti: (dANo taiyAra thaI gayo) 'meM paNa te ja auSadha lIdhuM che' vagere aparasaMgrahanayane anusaranArA vyavahAro lokamAM je rIte ghaNIvAra jovA maLe che e rIte yaM sanJayaM san ema badhI vastuono parasaMgrahanayane anusarIne thato sat tarIkeno vyavahAra jovA maLato nathI. A apa2saMgrahane ghaDo ghaDA tarIke saMmata che, nahIM ke sat tarIke. ane dhaDA tarIke to aparasaMgrahane jeTalo avasthAnakALa mAnya che enA karatAM naigamanayane mAnya avasthAnakALa nirvivAda adhika hoya che, kAraNa ke emAM piMDAdino kALa paNa samAviSTa che. mATe dhrauvyAMzamAM naigama ja prabaLa che. (2) potAnA viSayane sat tarIke anAdinidhana mAnanAra parasaMgrahanayanuM jora paNa vizeSonA ekakaraNamAM ja hoya che, kAraNa ke vizeSono saMgraha kare te saMgrahanaya evI vyutpatti che. tathA - 205 Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 nayaviMzikA-14 tatra tatra sarvatra saGgrahanayaviSayapratipakSatayA bahUnAM vizeSANAmeva pratipAdanAcca, na hi kvacidekasminnapyadhikAre pratipakSatayA kSaNikAnAmarthAnAM pratipAdanaM, saGgrahanayena kRtaM kSaNikatvanirasanaM voplbhyte| ata eva zrImadvAdidevasUriviracite pramANanayatattvAlokAlaGkAre tasya syAdvAdaratnAkarAkhyAyAM svopajJavyAkhyAyAM caivamadhikAra :- udAharanti-vizvamekaM sadavizeSAditi yathA // 7-16 // asminnukte hi saditijJAnAbhidhAnAnuvRttiliGgAnumitasattAkatvenaikatvamazeSArthAnAM saMgRhyate // 16 // iti / atra mUlasUtraM vizvamekaM... iti praNItaM, na tu vizvaM nityaM, sadavizeSAditi... iti / vRttAvapi 'ekatvamazeSArthAnAM saGgRhyate' ityuktaM, na tu 'nityatvamazeSArthAnAM sagRhyate' iti / tatazca saGgrahanayAbhiprAya ekakaraNAMza eva na tu dhrauvyAMza iti niHshngkm| tatazca dhrauvyAMzagrAhiNo naigamasyaiva prabalataradravyArthikatvam / ata eva nyAyAvatAravRttAvadvaitavAdino vedAntino na zuddhadravyAstikatvamuktaM, kintu zAstromAM te te sthaLe saMgrahanayanA viSayanA pratipakSI viSaya tarIke aneka vizeSonuM ja pratipAdana maLe che, koI ekAda adhikAramAM paNa enA pratipakSarUpe kSaNika padArthonuM pratipAdana jovA maLatuM nathI, ke saMgrahAye kSaNikatvanuM khaMDana karyuM hoya evuM jovA maLatuM nathI. eTale ja zrImad vAdidevasUri mahArAje racelA pramANanayatattAlokAlaMkAra granthamAM ane tenI syAdvAdaratnAkara nAmanI svopajJa vyAkhyAmAM nIce mujabano adhikAra maLe che. "udAharaNa Ape che-jema ke AkhuM vizva eka che, kAraNa ke satuthI alaga kazuM nathI. 7-16/?" tathA AnI vRttimAM "A="sa" evuM kahetAMnI sAthe ja azeSa padArthono eka tarIke saMgraha thaI jAya che, kAraNa ke "sa" evuM jJAna ke "sa" evuM abhidhAna.. A bannenI sarva padArthomAM anuvRtti hoya che. eTale A anuvRtti liMga banIne e sarva padArthomAM sattAnI anumiti karAve che ane Ama badhAmAM sattA jaNAvAthI badhA padArtho 'sat' tarIke ekarUpe saMgRhIta thaI jAya che. /16/ Ane vicArIe to jaNAya che ke mULa sUtra vizvamevaM... vagere rUpe kahyuM che, paNa "vizva nitya che, kAraNa ke satthI alaga nathI....' AvuM sUtra praNayana karyuM nathI. tathA vRttimAM paNa "azeSa padArthonuM ekatva saMgRhIta thAya che" ema kahyuM che paNa 'azeSa padArthonuM nityatva saMgRhIta thAya che." ema nathI kahyuM. eTale saMgrahAyanuM jora ekakaraNa aMzamAM che paNa dhrauvyAMzamAM nathI e vAta nizcita che. tethI dhrauvyAMzagrAhI naigamanaya ja prabaLatara dravyArthika che. eTale ja nyAyAvatAranI vRttimAM advaitavAdI vedAntIne zuddhadravyAstika nathI kahyo, Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhauvyAMzagrAhiNo naigamasyaiva prabalataradravyArthikatvam 207 dhrauvyavAdinaH sAGkhyasyaiva taduktam / tathAhi tatra kApilaM zuddhadravyAstikaM, bauddhaM zuddhaparyAyAstikaM, zeSadarzanAni zuddhAzuddhAnIti / tatra sAGkhyo dhrauvyameva pratipannavAn, na vidhivigamau / tasya hi na kiJcidutpadyate nApi vinazyati / iti ( 56 kArikAvRttau ) / itthaJca dhrauvyavAdinaH sAGkhyasya zuddhadravyAstikatve tatprakRtibhUtasya dhrauvyAMzagrAhiNo naigamasyaiva prabalataradravyArthikatvena prAthamyaM niHzaGkameva / ata eva dikpaTena devasenAcAryeNa dravyArthikAnAM nayAnAM dazaprakAranirUpaNAvasara Adau tatra dravyArthiko dazadhA, AdyaH karmopAdhinirapekSaH zuddhadravyArthikaH, yathA saMsArijIvaH siddhasadRzazuddhAtmA // 1 // dvitIya utpAda - vyayagauNatvena sattAgrAhakaH zuddhadravyArthikaH, yathA dravyaM nityam // 2 // ityevaM naigamanaya evoktaH / nanvatrAnayordvayornaigamAnusAritvaM kathaM sidhyed ? itthaM - kASThaM prasthakatayA pazyannabhiprAyo naigamanaya eveti bhavato'pi saMmataM, tatazca saMsAriNaM jIvaM siddhatayA pazyato'bhiprAyasya naigamatve kA zaGkA ? tathA dvitIye'pi sattAyA dhrauvyasyetyarthastena tadgrAhakasya naigamatvaM nizaGkameveti / paNa dhrauvyavAdI sAMkhyane ja kahyo che. te A rIte - emAM kApila (=sAMkhya) darzana zuddhadravyAstika che, . bauddha zuddhaparyAyAstika che. bAkInA darzano zuddha-azuddha che. emAM sAMkhyadarzana dhrauvya ja mAne che, vidhi-vigama nahIM. enA mate kazuM nathI utpanna thatuM ke nathI nAza pAmatuM. (56mI kArikAnI vRttimAM A pramANe dhrauvyane jaNAvanAra sAMkhyadarzana zuddhadravyArthika hovAthI tenI mULaprakRtirUpa dhrauvyAMzagrAhI naigamanaya ja prabaLatara dravyArthika hovAthI prathama hovo niHzaMka che. eTale ja digaMbarAcArya devasene dravyArthikanayonA dasa prakAronuM nirUpaNa karavAnA avasare pahelAM naigamanaya ja kahyo che. te A rIte - emAM dravyArthika daza prakAre che. pahelo-karmopAdhinirapekSa zuddhadravyArthika, jemake saMsArIjIva siddha jevo zuddhAtmA che. 1 bIjo-utpAda-vyayane gauNa karIne sattAno grAhaka zuddhadravyArthika, jemake dravya nitya che. ghara // = ahIM A prathama banne nayo naigamanaya che ema zI rIte sAbita karazo ? prazna uttara A rIte. kASThane prasthakarUpe jonAro abhiprAya naigamanaya ja che e to tamane paNa mAnya che. eTale saMsArIjIvane siddharUpe jonAra abhiprAya naigama hovAmAM zuM zaMkA ? tathA bIjA prakAramAM paNa sattAno-arthAt dhrauvyano grAhaka abhiprAya hovAthI e naigamarUpa hovAmAM koI zaMkA nathI. - - Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 nayaviMzikA-14 nanu yena kenApi prakAreNa naigamasya prAthamyaM sAdhanIyamiti bhavatA pUrvameva nirNItamiti mAM pratibhAti, ata eva caiSaH sarvo'pi tarkADambaro bhavatA prapaJcita iti cet ? satyameva, kaH kimAha? mA vyAkulIbhava, tyaja roSaM, na hi roSeNa tattvanirNayo kadAcidapi bhavati / nanu kimarthaM vAdAtpUrvameva bhavatA tathA nirNItamiti cet ? zRNu-siddhasya gatizcintanIyeti nyAyo bhavato'pi prasiddha eva / prastute prathamo naigamaH, tadanantaraM saGgrahaH, tadanantaraM vyavahAraH... ityAdi nayopanyAsakramaH zAstrasiddha eva, atra tatra sarvatrAnenaiva krameNa nayAnAM nirUpaNasya dRzyamAnatvAdityeSa kramaH kenApyupAyena saGgamanIya iti mayA pUrvaM nirNItameva, tadarthaM caitAvAn tarkavistarastathApi yadi tatra ko'pi kutarkastadA taM prakAzayatu bhavAn, na hi tarkapracure vAde tarkazUnyasya mithyA''ropasya ko'pyavakAzaH / ___yadvA tuSyatu bhavAn / bhavadabhiprAyatulyenaiva kenacidabhiprAyeNa zrImatA'kalaMkadevena laghIyastraye pUrvaM (dvAtriMzattamagAthAto'STAtriMzattamagAthAM yAvat) saGgrahanayo nirUpitaH, tadanantaraM ca naigamanayaH (ekonacatvAriMzattamagAthAta ekacatvAriMzattamagAthAM yAvat) / zaMkA - koIpaNa rIte naigamane prathama sAbita karavo evo pahelethI tame nirNaya karI lIdho che evuM mane lAge che, ne tethI A badho tarka ADaMbara tame vistAryo che. samAdhAna - bilakula sAcI vAta. AmAM mAre kazuM kahevApaNuM che ja nahIM. eTale tuM vyAkuLa na thA... roSane tilAMjali Apa. kAraNa ke roSathI kyAreya paNa tattvanirNaya thato nathI. zaMkA - paNa vicAra - vimarza karyA pUrve ja Avo nirNaya karI levAnI zI jarUra? samAdhAna - siddhastha nizcitnIyA nyAyane tuM paNa jANe ja che. prastutamAM prathama nagamanaya, bIjo saMgrahanaya... e pachI vyavahAranaya... vagere nayono upanyAsakrama zAstrasiddha ja che, kAraNa ke zAstromAM Thera Thera - lagabhaga badhe ja A ja krame nayonuM nirUpaNa jovA maLe che. eTale A krama koIpaNa upAye saMgata Theravavo evo meM pahelethI nirNaya karelo che ne mATe A tarkavistAra che. tema chatAM AmAM koI kutarka hoya to jaNAva, kAraNa ke tarkapradhAnavAdamAM tarkazUnya mithyA Aropane koI sthAna hotuM nathI. athavA to bhale tuM paNa khuza thA. tArA jevA ja koIka abhiprAyathI zrImAnuM akalaMkadeve laghIyastrayagranthamAM pahelAM 3ramI gAthAthI 30mI gAthA sudhI saMgrahAyanuM nirUpaNa karyuM che, ane te pachI 39mI gAthAthI 41mI gAthA sudhI nigamanayanuM nirUpaNa karyuM che. Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'utpAda - vyaya - dhrauvyayuktaM sat' iti lakSaNa evaM lAghavam 209 nanu saprasaGgamatraikaH prshnH| 'utpAda-vyaya- dhrauvyayuktaM sat' iti sUtrapraNetRRNAM zrImatAmumAsvAtivAcakavaryANAM bhavatA 'lAghavakuzalaiH' iti vizeSaNamupAttaM, parantvatraiva sUtre lAghavaM tu gurUbhUtameva dazyate, 'nityAnityaM sat' kRti sUtraprAyane bhASavAt, 'utpA-vyaya-dhrauvya' iti trayANAM padAnAM sthAne 'nitya - anitya' iti dvayoreva padayoruccAryatvAditi cet ? na, tatraiva lAghavasya gurUbhUtatvAt / tathAhi utpAdAdaya AbAla - gopAlaprasiddhAH, punaH punarlokavyavahAre prayujyamAnatvAt / 'nityatvaM' tu na tathA, yasya sAkSAt paramparayA vA'lpo'pi zAstraparicayastenaiva kvacit kadAcit sati prayojane nityatvasya pratipAdyamAnatvAt / ata v 'taddhAvAvyayaM nityuM' (tattvA. /rU0) vRtti nityalakSaLa kRtaddhirvAnavay: 'prANabhAvAprtiyogitve sati dhvaMsApratiyogitvaM' ityAdirUpaM nityalakSaNaM kRtavadbhizcAnyairapi na kutrApyutpAdalakSaNaM kRtaM dRshyte| tatazca nityatvakathanAnantaraM tallakSaNamapi kathanIyameva syAt, tathA tatkathanAnantaraM kiM lakSaNaM nirdoSam ? kiM vA sadoSam ? ityapi vicAraNIyaM syAdeva, vividhAnAM nityalakSaNAnAM prApyamANatvAditi dUre lAghavasya vArtA, gauravamevApatitaM syAditi / zaMkA ahIM saprasaMga eka prazna che. utpA-vyaya-dhrauvyayukta sat e sUtranA praNetA zrImAn umAsvAtivAcakavaranuM tame lAghavakuzaLa evuM vizeSaNa vAparyuM che. paraMtu A sUtramAM lAghava to gaurava banI gayeluM jaNAya che, kAraNa ke nityAnityaM sat evuM sUtra banAvavAmAM ja lAghava che. te paNa eTalA mATe ke emAM utpAdAdi traNa padanA sthAne 'nitya' ane 'anitya' ema be ja pada kahevAnA rahe che. . samAdhAna : tamArI zaMkA asthAne che. kAraNa ke kharekhara to tame kaho cho evA sUtramAM ja lAdhava gauravarUpa banI rahe che. te A rIte-lokavyavahAramAM vAraMvAra bolAtA hovAthI utpAda vagere to AbALagopALa prasiddha che. paNa nityatva evuM nathI, kAraNa ke jene sAkSAt ke paraMparAe alpapaNa zAstraparicaya hoya tevI ja vyakti vaDe kyAMka kyAreka evA prayojane nityatvano ullekha thAya che. A ja kAraNa che ke nityanuM taddhAvAvyayaM nityaM evuM lakSaNa kahenAra vAcakavara zrIumAsvAti mahArAje, ke prAgabhAvano je apratiyogI hoya ane sAthe dhvaMsano paNa apratiyogI hoya te nitya... AvuM lakSaNa kahenAra anya darzanIoe kyAMya utpAdanuM lakSaNa kahyuM hoya evuM jovA maLatuM nathI. Ama nityanuM lakSaNa jarUrI che, utpAdanuM jarUrI nathI... e jaNAve che ke utpAda sAmAnya lokane paNa paricita che ne tethI emAM upasthitikRta lAghava che. bAkI to nityatva jo kahyuM hoya to e kahyA bAda enuM lakSaNa paNa kahevuM ja paDe, ne e kahyA pachI kayuM lakSaNa nirdoSa che ? kayuM sadoSa che ? e paNa vicAravuM ja paDe, kAraNa ke enA to Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayaviMzikA - 14 itthaJca dravyArthikeSu dhrauvyAMzagrAhI naigama eva yato baliSThaH, ataH sa evAdAvupanyastaH / tadanantaraM caikakaraNazIlaH saGgraho yato vyavahArApekSayA balIyAn, ataH sa upanyastaH, yadvA sAmAnyagrAhitvasAdRzyAnnaigamAnantaraM sa upanyastaH / nanu vyavahArApekSayA saGgrahasya balIyastvaM kuto hetoH siddham ? ekakaraNazIlAddhetoriti jAnIhi / saGgrahanayo hi sarvAn ghaTAnekaghaTatayaiva gRhNAti / vyavahArastu tattadghaTaM ghaTavizeSatayaiva pratijAnIte, vizeSeSvevArthakriyAkAritvasya sammatatvAllokavyavahArasya vizeSeSu vizrAntatvAt / vizeSANAM bahutvaM tu prasiddhameveti na vyavahAranaya ekakaraNarUpaM dravyalakSaNaM vartate, saGgrahanaye tu tadvartata eveti vyavahArApekSayA dravyArthikatve saGgrahanayasya balIyastvaM siddham / evaJca dravyArthikeSu prathamo naigamaH, dvitIyaH saMgraha:, tRtIyastu vyavahAra iti kramo nyAyopapannaH // 14 // atha yadi vyavahAranaye ekakaraNarUpaM dravyalakSaNaM nAsti, tadA tatrAnekaraNameva prasaktam / anekakaraNaM ca guNaparyAyalakSaNaM, na tu dravyalakSaNam / ata eva vizeSAvazyakabhASyavRttyAdau sAmAnyaM dravyaM, 210 vividha lakSaNo jovA maLe che. eTale lAghava to dUra... moTuM gaurava ja AvI paDe. mATe vAcakavare kareluM lakSaNa ja lAghava dharAve che ne tethI teozrInuM 'lAghavakuzaLa' vizeSaNa paNa samucita che. Ama, dravyArthika nayomAM dhrauvyAMzagrAhI naigama ja dravyArthatAnI dRSTie sauthI baliSTha che ne tethI e prathama kahevAyo che. e pachI ekakaraNazIla saMgrahanaya vyavahAranayanI apekSAe balIyas che, mATe e kahevAyo che. athavA sAmAnyagrAhitvarUpa sAdRzyanA kAraNe naigamanaya pachI e kahevAyelo che. prazna vyavahAranayanI apekSAe saMgrahanaya dravyArthatAmAM adhika baLavAn che evuM kayA hetuthI siddha karazo ? uttara - ekakaraNazIla hetuthI e siddha thAya che. saMgrahanaya badhA ja ghaDAone eka ghaDArUpe jue che. jyAre vyavahAranaya te te ghaDAne ghaTavizeSarUpe ja jue che, kAraNa ke vizeSamAM ja arthakriyAkArita saMmata hovAnA kAraNe lokavyavahAra vizeSono ja thAya che. ane vizeSa to ghaNA hovA prasiddha che ja, mATe vyavahAranayamAM ekakaraNAtmaka dravyalakSaNa rahyuM nathI, saMgrahanayamAM to te rahyuM ja che. eTale dravyArthatAmAM vyavahAranI apekSAe saMgrahanaya baLavAn siddha thAya che. Ama dravyArthikanayomAM prathama naigama, bIjo saMgraha ane trIjo vyavahAranaya e krama saMgata thaI gayo. // 14 // zaMkA - jo vyavahAranayamAM ekakaraNAtmaka dravyalakSaNa nathI, to temAM anekaka2Na ja AvI paDaze ane anekakaraNa . Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 211 naigamAdInAM dravyArthikatvAdivibhAgaH vizeSAzca paryAyA iti vivRtamapyupalabhyata eva / tathAhi-(gAthA 2193vRttau) nanvevaM sati yat sAmAnyaM tadravyaM, vizeSAstu paryAyAH, tato dravya-paryAyAstikanayadvayamatAvalambitvAt samyagdRSTirevAyaM naigamanayaH, jainsaadhuvt| iti| yadyapyayaM pUrvapakSagranthastathApi tayordravyaparyAyatvaM vRttikArairyato na nirAkRtamatasteSAmapi saMmatamiti jJAyata eva / tatazca vyavahAranayasya paryAyArthikatvameva syAditi zaGkAmapanetuM nayAnAM drvyaarthik-pryaayaarthikvibhaagmupdrshytyaadimeti| yadvA, nanu dravyArthikeSu naigama-saGagraha-vyavahArANAM kramopanyAsa upapAditaH, RjusUtrasya kimiti nopapAditaH? tasyApi dravyArthikatvAt / bhASyasudhAmbhonidhayaH zrIjinabhadragaNikSamAzramaNAstasya dravyArthikatvamuktavanta iti tu prasiddhameva / evaM satyapi tadanupAdAne bhavatAM kiM tatrAsvarasodbhAvanameva prayojanam ? ityAkSepamasahamAno naigamAdInAM dravyArthikatvAdivibhAgaM spaSTIkurvannAha - AdimacaramANAM hi dravyaparyAyatA matA / trayANAmRjusUtrasyobhayatvamiti me matiH // 15 // to guNa-paryAyanuM lakSaNa che, nahIM ke dravyanuM. eTale ja vizeSAvazyakabhASyanI vRtti vageremAM sAmAnya e dravya che ane vizeSa e paryAya che evuM vivaraNa jovA paNa maLe ja che. te A rIte - (gAthA 2193 nI vRttimAM) zaMkA - A rIte to je sAmAnya che te dravya che ane vizeSo e paryAya che. tethI dravyAstika-paryAyAstika bane nayane jonAra hovAthI A nigamanaya jainasAdhunI jema samyagudRSTi ja banI jaze. jo ke A pUrvapakSagrantha che, chatAM sAmAnya-vizeSanI dravya-paryAyatAne uttarapakSagranthamAM nakArI nathI, mATe e saMmata hovI jaNAya che. eTale vyavahAranaya paryAyArthika ja banI jaze. AvI zaMkAne dUra karavA mATe nayonA dravyArthika-paryAyArthika vibhAgane darzAve che - athavA, dravyArthikanayAmAM nagama-saMgraha-vyavahAranayano krama saMgata Theravyo, to RjusUtrano kema saMgata karI na dekhADyo ? e paNa dravyArthika che ja. bhASyasudhAjhmonidhi jinabhadragaNikSamAzramaNe enuM dravyArthikatva kaheluM che e to prasiddha ja che. tema chatAM tame eno ullekha nathI karatAM to emAM asvarasa darzAvavAnuM ja zuM tamAruM prayojana che? AvA AkSepane sahI na zakanAra granthakAra naigamAdinayano dravyArthikatva vagere vibhAga spaSTa karatAM kahe che - gAthArtha : prathama ane carama traNa-traNa nayonI dravyarthatA ane paryAyArthatA mAnya che. RjusUtranayanI ubhayatA mAnya che, AvI mArI mati che. Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 nayaviMzikA-15 AdimacaramANAM trayANAM hi dravyaparyAyatA matA, RjusUtrasyobhayatvaM(mataM) iti me matiH (=iti madabhiprAya ityarthaH) itytraanvyH| AdimAzca caramAzca AdimacaramAH, dravyaM ca paryAyazca dravyaparyAyau, tayorbhAvaH dravyaparyAyatetyatra samAsavigrahaH, bhImo bhImasena iti nyAyAd dravyatA-dravyArthikatA, paryAyatA-paryAyArthikatA ityartho jJeyaH, hirevakArArthe / tatazca AdimAnAM trayANAM naigama-saGgraha-vyavahArANAM nayAnAM dravyArthikatvameva jJeyam, caramANAM trayANAM= zabda-samabhirUDha-evaMbhUtAnAM nayAnAM paryAyArthikatvameva jJeyam / RjusUtrasyobhayatvameva = dravyArthikatvaM paryAyArthikatvameva ca jJeyamiti me matiH-madabhiprAya ityrthH| nanu 'me mati'riti ko'rthaH ? ayamarthaH zrImatAM jinabhadragaNikSamAzramaNapramukhAnAM siddhAntinAmRjusUtro dravyArthika eva, zrImatAM siddhasenadivAkarasUrimukhyAnAM tArkikANAM sa paryAyArthika eva / na ca tayoreko'pyasmAkamanApta iti RjusUtrasyobhayatvamasmAkaM saMmatamiti saMkSepArthaH / vistarArthastvevaM-dravyasya trayoM'zAH kthitaaH| 'utpAda-vyaya-dhrauvyayuktaM sadi'tyatrotpAdavyayau vastunaH paryAyAMzaM khyApayataH, dhrauvyaM ca dravyAMzam / etad dhrauvyamevordhvatAsAmAnya vivecana : ahIM "Adima 'carama" zabdano tathA "dravya-paryAya' zabdano itaretaravuM samAsa che. vaLI bhIno bhImasenaH nyAye dravyatA dravyArthikatA ane paryAyatA=paryAyArthikatA artha levAno che. 'hi jakAra arthamAM che. eTale, prathama traNa=naigama-saMgraha-vyavahAranayo dravyArthika ja che. carama traNa zabda-samabhirUDha ane evabhUtano paryAyArthika ja che. RjusUtranaya ubhaya che = vyArthika paNa che ne paryAyArthika paNa che ja... Avo mAro abhiprAya che. prazna : "mAro abhiprAya che' eTale zuM ? uttara : zrImAnuM jinabhadragaNikSamAzramaNa vagere saiddhAttika vidvAna RjusUtrane dravyArthika ja kahe che. zrImAn siddhasenadivAkarasUri vagere tArkika vidvAno ane paryAyArthika ja kahe che. A bannemAMthI koI ja ApaNane anApta nathI. mATe RjusUtra dravyArthikaparyAyArthika ubhaya che evuM amane mAnya che. A saMkSepArtha che. vistarArtha Avo jANavo - dravyanA traNa aMzo kahelA che. utpAda-vyaya-dhrauvyayukta sat.... AmAM utpAda ane vyaya vastunA paryAyAMzane jaNAve che. jyAre dhrauvya e dravyAMzane jaNAve che. A dhrauvya ja UrdhvatAsAmAnyane paNa sUcave che, kAraNa ke piMDazivaka vagere vizeSamAM UrdhvatA sAmAnya ja dhruva hoya che. eTale UrdhvatAsAmAnya e eka dravyAMza che. Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyasya trayoM'zAH 213 sUcayati, piNDa-zivakAdivizeSeSacaMtAsAmAnyasya dhruvtvaat| tatazcodhvAMsAmAnyameko drvyaaNshH| __'sAmAnya-vizeSAtmakaM sad' ityatra sAmAnyasya dravyatvAd vizeSANAM ca paryAyatvAt sAmAnyaM dvitIyo dravyAMza iti prApyate / kiJcAtra vizeSatayA tattadvyaktivizeSANAmabhipretatvAt sAmAnyatayA tiryaksAmAnyaM prApyate, tattadghaTavizeSeSu tiryksaamaanysyaivaanvyitvaaditi| yadvordhvatAsAmAnyasya prathamadravyAMzatayA'vaziSTaM tiryaksAmAnyamatra dvitIyadravyAMzatayA prApyate / tasmAt tiryaksAmAnyaM dvitIyo dravyAMzaH / 'ekAnekaM sad' ityatraikaM dravyaM bhavati, aneke ca guNa-paryAyAH / tatrApi 'guNaparyAyavad dravyam' iti sUtreNa dravyamAdhAratayA guNa-paryAyAzcAdheyatayA prApyante / bhavanti hyekasmin ghaTAdilakSaNa AdhAre varNa-gandha-rasAdayo'neka AdheyAH / tatazca AdhArastRtIyadravyAMzatayA prApyate / etebhyastribhyo'zebhya ekaikasyAMzasya grAhaka ekaiko nayaH / tatrotAsAmAnyalakSaNasya prathamadravyAMzasya grAhako naigamanayaH / tiryaksAmAnyalakSaNasya dvitIyasya dravyAMzasya grAhakaH saGgrahanayaH / AdhAralakSaNasya tRtIyasya dravyAMzasya grAhako vyavahAranayaH / ete trayo'pi yato dravyAMzameva gRhNanti tato dravyArthikA eveti spaSTam / athAvataraNikAyAmAzaGkitaM vyavahAranayasya paryAyArthikatvaM nirAkaraNIyam / taccaivaM sAmAnya-vizeSAtmaka sat.... AmAM sAmAnya e dravya che ane vizeSa paryAya che. mATe sAmAnya e bIjA dravyAMza tarIke maLe che. vaLI ahIM vizeSa tarIke te te vizeSa vyakti abhipreta hovAthI sAmAnya tarIke tiryasAmAnya maLe che, kAraNa ke te te ghaTa vyaktimAM tiryasAmAnya ja anvayI hoya che. athavA UrdhvatAsAmAnya prathamadravyAMza tarIke AvI gayela che, mATe ahIM tiryasAmAnya A bIjA dravyAMza tarIke maLe che. ekAneka sa. ahIM eka dravya hoya che ane aneka guNa-paryAya hoya che. temAM 55guNa-paryAyavad dravyam sevA sUtrathI dravya sAdhA23pe sane gu-paryAyo mAya3pe maLe che. ghaTAdirUpa eka AdhAramAM varNa-gaMdha-rasa vagere aneka Adheyo hoya che ja. eTale AdhAra e trIjA dravyAMza tarIke maLe che. A traNe aMzamAMthI eka-eka aMzano grAhaka eka-eka naya che. emAM UrdhvatAsAmAnyarUpa prathamadravyAMzano grAhaka naigamanAya che. tiryasAmAnyarUpa bIjA dravyAMzano grAhaka saMgrahanaya che ane AdhArAtmaka trIjA dravyAMzano grAhaka vyavahAranaya che. Ama A traNe nayo dravyAMzanuM ja grahaNa kare che, mATe A traNe naya dravyArthika ja che. 15 Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 nayaviMzikA-15 naigamanayo ghaTAdikamUrdhvatAsAmAnyarUpeNa gRhNAti / tatra ghaTa evorkhatAsAmAnyam / arthAnnaigamanayasya ghaTa UrdhvatAsAmAnyarUpa eva / taccordhvatAsAmAnyaM yathA ghaTe vartate tathaiva piNDAdiSvapi vartata eva / ato naigamasya piNDAdayo'pi ghaTa eva / saGgrahanayo ghaTAdikaM tiryaksAmAnyarUpeNa gRhNAti / tatra ghaTa eva tiryaksAmAnyam / arthAt saGgrahanayasya ghaTastiryaksAmAnyarUpa eva / tacca tiryaksAmAnyaM yathaikasmin ghaTe vartate tathaiva sarveSu ghaTeSu vartata eva / ataH saGgrahasya sarve'pi ghaTA ghaTa eva / vyavahAranayo ghaTAdikaM vizeSarUpeNa gRhNAti / tatra viSayabhUto ghaTa evordhvatAsAmAnyapratipakSivizeSarUpaH sa eva ca tiryaksAmAnyapratipakSivizeSarUpazca / arthAt vyavahAranayasya ghaTaH piNDazivakAdyanyaghaTAdibhinnavizeSarUpa eva / tatazca naigamanayo yAn piNDa-zivakAdivizeSAn ghaTatayaikakaroti tAn vyavahAranayaH piNDa-zivaka-ghaTAditayA pRthakkaroti / evameva saGgrahanayo yAn ghaTavizeSAn ghaTatayaikakaroti tAn vyavahAranayastattadghaTatayA pRthakkaroti / etadeva tasyAnekakaraNamiti kutastasya paryAyArthikanayatvagaMdho'pi ? have, vyavahAranaya paryAyArthika che evI AzaMkA avataraNikAmAM je karelI hatI tenuM nirAkaraNa karavAnuM che. te A rIte-naigamanaya ghaTAdine UrdhvatAsAmAnyarUpe jue che. e ghaTa e ja UrdhvatA sAmAnya che. eTale ke naigamamate ghaDo UrdhvatA sAmAnyarUpa ja che ane e UrdhvatA sAmAnya jema ghaDAmAM che ema piMDAdimAM paNa che ja. mATe naigamanane piMDAdi paNa ghaDo ja che. saMgrahanaya ghaTAdine tiryasAmAnyarUpe jue che. emAM ghaDo ja tiryasAmAnya che. eTale ke saMgrahano ghaDo tiryasAmAnyarUpa ja che. ane e tiryassAmAnya jema eka ghaDAmAM rahyuM hoya che ema badhA ghaDAmAM rahyuM ja hoya che. mATe saMgrahanayane badhA ja ghaDA ghaDo' ja che. vyavahAranaya ghaTAdine vizeSarUpe jue che. emAM, viSayabhUta ghaDo ja UrdhvatA sAmAnyanA pratipakSIvizeSarUpa che ane e ja tiryasAmAnyanA pratipakSI vizeSa rUpa che. arthAt vyavahAranaye ghaDo piMDa-zivakAdithI ke anya ghaTAdithI bhinna vizeSarUpa ja che. eTale naigamanaya je piMDa-zivakAdivizeSone ghaDArUpe eka kare che tene vyavahAranaya piMDa-zivakaghaTAdirUpe alaga pADe che. e ja rIte saMgrahanaya je vizeSa ghaDAone ghaDArUpe eka kare che tene vyavahAranaya te te ghaDArUpe alaga kare che. A ja enuM anekakaraNa che, pachI e paryAyArthikanaya banI jAya evI gaMdha paNa kyAM ? Azaya A che ke - eka ja Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahArasyAnekakaraNaM kiMrUpam ? 215 ayambhAvaH ekasyaiva ghaTasya rUpaghaTa : ( = rUpAtmako ghaTaH) rasaghaTo, gandhaghaTa: sparzaghaTa ityAdirUpeNa yadanekakaraNaM tadeva guNa- paryAyalakSaNam / na hi vyavahAranaye tAnekakaraNaM vartateM / sa tu piNDa-zivakAdivizeSAnanekAn naigamenaikakRtAn pRthakpRthag gRhItvA'nekAn karoti, evaM tattadghaTavizeSAnanekAn saGgraheNaikakRtAn pRthakpRthag gRhItvA'nekAn karotIti / tatazca ghaTameva gRhNAnau naigamasaGgrahanayau yathA dravyArthiko tathaiva ghaTameva vizeSatayA gRhNan vyavahAranayo'pi dravyArthika eva, dravyasyaiva grAhakatvAd / yadyapi rUpa - rasAdivizeSA api ghaTaM vizeSayatyeveti nIlaghaTAdraktaghaTo bhinna eva, tathApi vyavahAranayo yatasteSAM rUpa- rasAdInAmAdhAraM ghaTameva nIlaghaTAditayA gRhNAtyataH sa dravyArthika eva / ata eva nIlavarNAdraktavarNasya bhinnatve'pi vyavahAranayo nIlaghaTAdraktaghaTaM bhinnaM na manyate, nIlaghaTo raktIbhUta iti vyavaharati ca / atha pUrvaM naigama - saGgrahanayayoryadekakaraNaM dravyalakSaNatayoktaM tatpiNDazivakAdInAmeva tattadghaTAdInAmeva veti teSAmanekakaraNamapi paryAyalakSaNatayA prApyata eveti ced ? evamapi piNDa - zivakAdirUpAstattadvaTAdirUpA vA ye ghaDAnuM rUpaghaTa (=rUpAtmaka ghaTa), rasaghaTa, gaMdhaghaTa, sparzaghaTa vagere rUpa je anekakaraNa che te ja guNa-paryAyanuM lakSaNa che. vyavahAranayamAM kAMI AvuM anekakaraNa nathI. e to piMDazivakAdi anekavizeSo ke jene naigamanaye eka karI nAkhyA che, tene pRthak pRthak jANIne aneka kare che. eTale ghaDAne ja jonAra naigama-saMgrahanaya jema dravyArthika che tema ghaDAne ja vizeSarUpe jonAra vyavahAranaya paNa dravyArthika ja che, kAraNa ke chevaTe dravyano ja grAhaka che. jo ke rUpa-2sAdivizeSo paNa ghaTane vizeSita kare ja che, ne tethI nIlaghaTa karatAM raktaghaTa judo ja che. tema chatAM vyavahAranaya te rUpa-rasAdinA AdhArarUpa ghaDAne ja nIlaghaTa vagere rUpe jue che ne mATe e dravyArthika ja che. eTale ja, nIlavarNathI raktavarNa bhinna hovA chatAM vyavahAranaya nIlaghaTathI raktaghaTane judo mAnato nathI, ane 'nIlaghaTa (pAka ApavAthI) raktaghaTa banI gayo' evo vyavahAra kare che. zaMkA - pahelA naigama-saMgrahanayanuM je ekakaraNa dravyanA lakSaNa tarIke kaheluM te piMDa-zivakAdinuM ekakaraNa ja, ke te te ghaTAdanuM ekakaraNa ja. eTale teonuM anekakaraNa paryAyanA lakSaNa tarIke maLe ja. to vyavahAranaya paryAyArthika kema nahIM ? samAdhAna to paNa piMDa-zivakAdirUpa ke te te ghaTAdarUpa je AdiSTadravyAtmaka paryAyo tenuM ja grahaNa karanAro hovAthI vyavahAranaya dravyArthika che. kahevAno bhAva A - Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 nayaviMzikA-15 AdiSTadravyAtmakA paryAyAsteSAmeva grAhakatvAd vyavahAranayo dravyArthika eva / ayambhAvaH - piNDa-zivakAdayastaddhaTAdayo vA rUpAdiguNAnAmAdhAra eva, na tu rUpAdivadAdheya ityAdhArAMzadravyagrAhitayA vyavahAro drvyaarthikH| ata eva vyavahAranayastRSAzamanasya kAraNatayA nairmalya-mAdhuryAderAdhArabhUtaM jalameva vakti, na tu nairmalya-mAdhuryAdiguNarUpamAdheyam / kiJcopacArabahulatayA'pi vyavahAro dravyArthikaH / na hi paryAyArthikA upacAraM manyante, ata eva ca te zuddhA ucynte| tathA'ta eva dravyArthikAnAM guNA gauNA ev| kiJca te dravyeNa sahAbhedAd mitho'pyabhinnA ev| rUpaM ghaTAbhinnaM, raso'pi ghttaabhinnH| tatazca raso rUpAbhinnaH, rUpAbhinnaghaTAbhinnatvAditi siddhaM rUparasayorekatvam / evameva gandhAdInAM jJeyam / tatazca yathA naigama-saGgrahau rUpa-rasAdIn ekaM kurutastathaiva vyavahAro'pi karotyeveti so'pyekakaraNalakSaNAd dravyArthika eva / nanu yadyevaM vyavahAranayo rUpa-rasAdInekaroti, tarhi tasyApi 'rUpa-rasAdIn sagRhNAtIti saGgrahaH' iti vyutpattyA 'saGgrahaH' ityeva nAma kartavyamiti cet ? na, nAmAdizabdaprayoge pravRttinimittasyopayogitvAt / anyathA paGke jAtAnAM kITakAdInAmapi 'paGkaja'saMjJAkaraNApattiH / che ke - piMDa-zivakAdi ke te te ghaTAdi rUpAdiguNonA AdhAra ja che, nahIM ke rUpAdinI jema Adheya. eTale AdhArAMza dravyano grAhaka hovAthI vyavahAranaya dravyArthika che. eTale ja vyavahAranaya tRSAzamananA kAraNa tarIke nirmaLatA, madhuratA vagere guNarUpa Adheyane nathI kaheto, paNa e guNonA AdhArarUpa jaLane ja kahe che. tathA upacArabahula hovAnA kAraNe paNa vyavahAranaya dravyArthika hovo jaNAya che. paryAyArthikanayo kAMI upacArane mAnatA nathI ane tethI ja teo zuddha kahevAya che. vaLI eTale ja dravyArthikanayone guNo gauNa ja hoya che. tathA guNono dravyanI sAthe abheda hovAthI paraspara paNa abheda ja hoya che. rUpa ghaTathI abhinna che, rasa paNa abhinna che. tethI rasa rUpathI abhinna hoya che, kAraNa ke rUpathI abhinna evA ghaDAthI e abhinna che. AvA anumAnathI rUpa ane rasano abheda siddha thAya che. e ja rIte gaMdhAdino abheda paNa jANavo. eTale jema naigamasaMgrahanaya rUpa-rasAdine eka kare che tema vyavahAranaya paNa kare ja che. mATe te paNa ekakaraNalakSaNathI dravyArthika ja che. zaMkA : jo A rIte vyavahAranaya rUpa-rasAdine eka kare che to tenuM paNa "rUparasAdino saMgraha kare te saMgrahanaya' evI vyutpattithI "saMgrahanaya' nAma rAkhavuM joIe. samAdhAna : nAmAdino prayoga karavAmAM pravRttinimitta jovAtuM hovAthI tamArI Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekakaraNena vyavahArasya dravyArthikatvameva, na tu saGgrahatvam 217 kiJca vyavahAranayasya dravyArthikatayA rUpa-rasAdayo na mukhyatayA viSaya iti gauNIbhUtAnAM teSAM saGgraho'pi na mukhyH| kiJca yAn rUparasAdIn sa sagRhNAti, te na kadAcidapi pRthagupalabhyante'rthAtte mithaH kathaJcidabhinnA evetyato'pi teSAM saGgraho na mukhyaH / nanvapUrvo'yaM nyAyo yadekIkRtAnAM rUpAdInAM gauNaviSayatayA naye samatvaM na saMmataM, dravyArthikatvaM tu saMmatameveti cet ? na, nyaaysyaapuurvtvaabhaavaat| ayamAzayaH-guNanamanekakaraNamiti yadguNaparyAyalakSaNaM tatraikasyaiva ghaTasya rUpaghaTo rasaghaTa ityAdilakSaNamanekakaraNaM yato'bhipretamato dravyalakSaNatayA'pi teSAmevaikakaraNaM praapyte| ato gauNaviSayANAmapi rUpAdInAmekakaraNena nayasya dravyArthikatvaM saMmatam, parantu saMgrahatvaM tvanekeSAM ghaTavyaktInAmekakaraNAdeva yataH saMmatamato rUpAdInAmekakaraNe'pi na vyavahArasya saMgrahanayatvaM saMmatamiti / ___ atha naigamaH svaviSayatayA mukhyAnAmeva piNDAdInAM saGgrahaM karotIti tasya 'saGgrahaH' iti nAma kartavyameveti cet ? na, pravRttinimittAbhAvAt / kiJca paraH saGgraho yathA zaMkA barAbara nathI. nahIMtara to kAdavamAM thatA kIDAne paNa paMkaja kahevA paDe. vaLI, vyavahAranaya dravyArthika hovAthI rUpa-rasAdi enA mukhya viSaya nathI. eTale gauNaviSaya evA rUpAdino saMgraha paNa mukhya nathI. je rUpa-rasAdino e saMgraha kare che te kyAreya paNa judA hovA maLatA ja nathI, eTale ke te paraspara kathaMcit abhinna hoya ja che, mATe paNa teono saMgraha mukhya nathI. zaMkA - tamAro A apUrva nyAya che ke eka karAyelA rUpAdi gauNa viSaya hovAthI naya saMgrahanaya tarIke saMmata nathI, ne chatAM e dravyArthika tarIke to saMmata che ja. samAdhAna - A koI apUrva nyAya nathI. Azaya e che ke guNana = anekakaraNa.... AvuM guNa-paryAyanuM je lakSaNa che emAM eka ja ghaDAne rUpaghaTa-rasa ghaTa vagere rUpe aneka karavo e abhipreta hovAthI dravyanA lakSaNa tarIke je ekakaraNa abhipreta che te paNa rUpAdinuM ja. tethI gauNaviSayarUpa evA paNa rUpAdinA ekakaraNathI naya dravyArthika banI zake che. paNa saMgrahanaya to e ja banI zake che je aneka ghaTavyaktione ghaDArUpe eka karanAro hoya. jyAre prastutamAM vyavahAranaya to rUpAdine eka kare che, ghaTavyaktione nahIM, pachI e saMgrahAyarUpe zI rIte banI zake ? zaMkA - naigamanaya potAnA viSaya tarIke mukhya evA ja piMDa vagereno saMgraha kare che. to enuM nAma to "saMgrahanaya' rAkhavuM joIe ne ? samAdhAna - nA, kAraNa ke pravRttinimitta che nahIM. vaLI, para saMgrahanaya jema Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayaviMzikA - 15 218 sarvAn sattvena saGgRhNAti, na tathA''dinaigamo'pi, ekajIvasantAne sambhavAnAM deva-manuSyAdInAM sarveSAM vizeSANAM saGgrahe'pi pudgalAdisantAne'nyajIvasantAne ca sambhavAnAM vizeSANAM tenAsaGgrahaNAt / ekasantAnasambhavino yAn piNDAdivizeSAn sa ekakaroti te'pi bhinnakAlInA eva, na tu samAnakAlInAH / samAnakAlInAnAM saGgraha ucyamAnaH zobhate / na hi pratimAsaM rUpyakasahasramupArjayitvA vyayaM kurvANasya mAsazatakAnte lakSAdhipatitayA kriyamANo vyavahAraH zobhate / ata evAvalikAdInAM samayasamUharUpatve'pi kAlo'stikAyo nocyate / tathA yAn piNDAdivizeSAn sa UrdhvatAsAmAnyena saGgRhNAti te'pi mitha: kathaJcidabhinnA eva, mitho'bhinnAnAM kaH saGgraha : ? iti / nanu tathApi teSAM mithaH kathaJcidbhedo'pi vartata eveti cet ? satyaM, ata eva naigamanayasyottarabhedayoH sarvasaGgrAhI dezasaGgrAhIti saMjJe gIyete eva / itthaJca vyavahAranayasya dravyArthikatve siddhe trayANAmapi dravyAMzAnAmekaikasya grAhaka ekaiko nayaH prAptaH / tatazca trayo dravyAMzAstrayazca dravyArthikA nayA iti siddham / sarvavastuono 'sat' tarIke saMgraha kare che e rIte Adinaigama paNa saMgraha karato nathI, kAraNa ke eka jIvanI paraMparAmAM saMbhavatA deva-manuSyAdi sarva vizeSono saMgraha karato hovA chatAM pudgalAdinI ke anya jIvanI paraMparAmAM saMbhavatA vizeSono e saMgraha karato nathI. eka saMtAnamAM saMbhavatA piMDa vagere je vizeSone te eka kare che te paNa bhinnakAlIna vizeSone ja, nahIM ke samakAlIna vizeSone. saMgraha to eno kahevo zobhe je samAnakAlIna hoya. je mahine mahine hajAra rUpiyA kamAIne kharcI nAkhato hoya evA mAnavIne so mahinAnA aMte lakSAdhipati kahevo kAMI ucita nathI. eTale ja AvalikA vagere samayanA samUharUpa hovA chatAM kALane astikAya kahevAto nathI. tathA, je piMDAdi vizeSono naigamanaya UrdhvatAsAmAnyarUpe saMgraha kare che te vizeSo kathaMcid abhinna ja hoya che. paraspara abhinna vastuono saMgraha zuM che ? mATe naigamanaya saMgrahanaya kahevAto nathI. zaMkA - chatAM e piMDAdino kathaMcid bheda paNa hoya ja che ne ! samAdhAna hA. eTale ja bhaigamanayanA je be peTA bheda che emanA sarvasaMgraha ane dezasaMgraha evA be nAma kahevAyelA che ja. Ama, vyavahAranaya saMgrahanaya tarIke siddha thato nathI, paNa dravyArthikanaya tarIke to siddha thAya ja che ane e siddha thayuM eTale e paNa siddha thayuM ke dravyanA traNa Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAyasyaika evAMzaH, na trayoM'zAH 219 paraMtu dravyasya yathA trayoM'zA na tathA paryAyasya trayoM'zAH, tasya tu 'guNaparyAyavad dravya'mitisUtraprApta eka evAdheyAMzaH / na ca sahabhAvino guNAH kramabhAvinazca paryAyA ityevaM paryAyANAmapi dvividhatvaM prasiddhameveti vAcyaM, kramabhAvinAM piNDa-zivakAdInAM manuSyadevAdInAM cAdiSTadravyatayA vastuto dravyAtmakatvameva, anyathA rUpa-jJAnAdInAmAdhAratvAnupapatteH, tadanyeSAM tu guNa-paryAyANAM paryAyatvameva, guNAnAmapi vastutaH paryAyatvAt, vivakSAvazata eva teSAM pRthagupanyAsAd, anyathA vastuto'pi teSAM paryAyabhinnatve paryAyArthikanayavat svatantro guNArthikanayo'pi zAstreSu prokta upalabhyeta / na copalabhyate'to guNA api paryAyA eveti paryAyANAmekavidhatvameva / tatazca tadgrAhakaH paryAyArthiko nayo'pyeka eva / ata eva trayo dravyArthikA eka RjusUtra ekazca paryAyArthika ityevaM 'naigama-saGgraha-vyavahArarjusUtrazabdA nayAH // 1-34 // ' iti sUtreNa tattvArthAdhigamasUtre paJca nayAH proktAH / tathApi dravyArthikA aMzomAMthI eka-eka aMzano grAhaka eka-eka naya che. eTale traNa dravyAMza che ne mATe traNa dravyArthikanayo che e nizcita thayuM. paNa dravyanI jema paryAyanA traNa aMzo che nahIM. teno to guNa-paryAyavadravya.... evA sUtrathI prApta thato eka ja AdheyAMza che. "sahabhAvI guNo ane kramabhAvI paryAya...." ema paryAyo paNa be prakAranA prasiddha che ja evI zaMkA na karavI, kAraNa ke kramabhAvI je piMDa-zivaka vagere ke manuSya-deva vagere paryAyo, te to AdiSTadravyarUpa hovAthI vastutaH dravyAtmaka ja che, nahIM to e badhA rUpa-jJAna vagerenA AdhAra na banI zake. A sivAyanA guNaparyAyo to paryAya ja che, kAraNa ke guNo paNa chevaTe paryAya ja che, mAtra evI vivakSAnA kAraNe ja emane alaga kahevAmAM Ave che. nahIMtara to = vastutaH paNa jo teo paryAyathI bhinna hoya to paryAyArthikanayanI jema svataMtra evo guNArthikanaya paNa zAstromAM kahelo jovA maLata. paNa maLato nathI. mATe guNo paNa paryAya ja che, ne tethI paryAyo eka prakAranA ja che ane eTale paryAyono grAhaka naya paNa eka prakArano ja che. eTale traNa dravyArthikanayo, eka RjusUtra ane eka paryAyArthikanaya. Ama tattvArthasUtramAM nagama-saMgraha-vyavahAra-RjusUtra ane zabdanaya... ema kula pAMca nayo kahela che. tathA hindu saLayA"(sU. 148) AvA sUtradhArA anuyogadvAramAM paNa zabda-samabhirUDha ane evaMbhUtanayane "zabdana' tarIke sUcita karela che ja, ne e rIte pAMca nayonA nirUpaNamAM potAnI saMmati pradarzita karela che. Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 nayaviMzikA-15 yadi trayo nayAstadA paryAyArthikA api trayo bhavantu yena dvayostulyatA syAdityevaM samAnatA''pAdanArthaM payAyArthikAnAmapi sAmprata-samabhirUdvaivambhUta-lakSaNAstrayo bhedAH zAstreSu kathitAH / atra yaH sAmpratanayaH sa eva zabdanayatvenApyucyate / ato naigama-saGgraha-vyavahArAstrayo dravyArthikA eka RjusUtraH zabda-samabhirUDha-evambhUtAzca trayaH paryAyArthikA ityevaM sapta nayA: prasiddhaH | na ' dra-vyaya-dhrauvyayukta sat' rUTyUTotpaTUi-vyathI paryAyamathataH | ata: paryAyasyApi dvAvaMzau prAptau, eka utpAdAMzo dvitIyazca vyayAMza iti dravyArthikavat paryAyArthikasyApi viSayabhedena dvaividhyaprAptisambhava iti vAcyam, utpAdasyaiva vyayatvAt / ayambhAvaH -yaH pUrvaparyAyasya vyayaH sa evottaraparyAyasyotpAdo bhavati / etadarthavistarArthaM dRSTavyo mahopAdhyAyaviracito 'dravya-guNa-paryAyano rAsa' granthaH / nanu yasya paryAyasyotpAdastasyaiva vyayo'trAbhipretaH, tau cotpAdavyayau bhinnAveveti cet? na, jagataH shuunytvprsnggaat| tathAhi tema chatAM dravyArthika jo traNa nayo che to paryAyArthika paNa traNa nayo hovA joIe. jethI bannenI samAnatA thAya. AvI kalpanAthI paryAyArthikanayonA paNa sAMpratasamabhirUDha ane evaMbhUta ema traNa bhedo zAstromAM kahelA che. AmAM je sAMpratanaya che e zabdanaya tarIke paNa kahevAya che. eTale naigama-saMgraha-vyavahAra A traNa dravyArthika nayo, eka RjusUtranaya ane zabda-samabhirUDha - evaMbhUta.... A traNa paryAyArthika nayo. Ama kula sAta no prasiddha thayelA che. zaMkA - DAyadhrauvyayukta sat AmAM utpAda ane vyaya paryAyane jaNAve che. eTale paryAyanA paNa be aMza maLe ja che, eka utpAdAMza ane bIjo vyayAMza. eTale dravyArthikanayanI jema paryAyArthikanayanA paNa viSayabhede be bheda maLavA saMbhava che ja. samAdhAna - utpAda pote ja vyayarUpa hovAthI be bheda maLavA saMbhavita nathI. Azaya e che ke je pUrvaparyAyano vyaya che e ja uttaraparyAyano utpAda che. A vAtanA vistAra mATe mahopAdhyAyajIno 'dravya-guNa-paryAyano rAsa' grantha jovo. zaMkA - je paryAyano utpAda e ja paryAyano vyaya ahIM abhipreta che, ne e to bhinna ja hoya che, pachI viSayabhede nayabheda zA mATe nahIM ? samAdhAna - AvuM mAnazo to jagata zUnya ja thaI jaze. te A rIte - jeno utpAda eno ja vyaya AvuM mAnavAnuM hoya to jyAre utpAda haze tyAre vyaya nahIM Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 221 paryAyArthikAnAM trayaH prakArA na viSayabhedena, api tu dRSTeH sUkSmatvAdibhedenaiva yadotpAdastadA na vyayaH, yadA vyayastadA notpAda iti na kadAcidapi kasyacidapi vastuna utpAda-vyaya-dhrauvyayuktatvasambhavaH / tatazca sarvasya sato'bhAvadhrauvyAtsarvaM zUnyamApadyeteti na kiJcidetat / ata eva paryAyArthikanayAnAM kRteSvapi triSu bhedeSveka utpAdAMzagrAhI, anyo vyayAMzagrAhItyAdirUpeNa viSayabhedena prakArA naiva prApyante, api tu dRSTe: sUkSmatvAdibhedenaiva trayaH prakArA prApyante / arthAd viSayastveka eva, yastaM sUkSmadRSTyA gRhNAti sa zabdanayaH, yaH sUkSmataradRSTyA sa samabhirUDhaH yastu sUkSmatamadRSTyA sa evambhUto naya iti / evaJca viSayabhedena dravyArthikAnAM trayaH prakArAH, paryAyArthikasyaika eva prakAra:, eka RjusUtra iti sarve paJcaiva nayAH / paraMtu viSayasya bhedAbhAve'pi dRSTeH sUkSmatvAdibhedena nayabhedaM vivakSayitvA dravyArthikasamAnatvasampAdanArthaM paryAyArthikAnAmapi trayaH prakArA yadi manyeraMstadA sapta nayA iti sthitam / athaiSu saptasu nayeSvAdyAstrayo dravyArthikA agrimAzca trayaH paryAyArthikA iti bhavatoktaM, RjusUtrastu pRthagevoktastadadhunA sa dravyArthikaH paryAyArthiko veti spaSTamucyatAmiti / zRNu hoya... jyAre vyaya haze tyAre utpAda nahIM hoya... eTale kyAreya paNa koIpaNa vastu utpAda-vyaya ane dhrauvya A traNethI yukta hovI na saMbhavavAthI badhA ja sat padArthono abhAva nizciMta banI javAnA kAraNe sarva zUnya thaI jaze. mATe tamArI vAta tuccha che. eTale ja (arthAt je utpAda che te ja vyayarUpa hovAthI banne alaga-alaga na hovAnA kAraNe ja), paryAyArthika nayonA traNa vibhAga karyA hovA chatAM eka utpAdAMzagrAhI che, bIjo vyayAMzagrAhI che vagere rUpe viSayabhede nayabheda maLatA nathI, paNa dRSTinI sUkSmatA vagere kAraNe ja nayabheda maLe che. eTale ke, viSaya to eka ja che, je ene sUkSmadRSTithI jue che te zabdanaya, je sUkSmataradRSTithI jue che te samabhirUDha che ane je sUkSmatamadraSTithI jue che te evaMbhUtanaya che. Ama, viSayabhede dravyArthikanA traNa bheda, paryAyArthikanayano eka ja bheda ane eka RjusUtra... Ama kula pAMca naya che. paNa viSayano bheda na hovA chatAM dRSTinA sUkSmatAdibhede nayabhedanI vivakSA karIne, dravyArthikanI samAnatA lAvavA mATe paryAyArthikanA paNa jo traNa prakAra manAya to kula sAta naya che e nizcita thayuM. prazna : A sAta nayomAM pahelA traNa dravyArthika che ane chellA traNa paryAyArthika che, e tame jaNAvyuM. paNa RjusUtrane to alaga kahyo che. to e dravyArthika che ke paryAyArthika e have spaSTa karo. Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 nayaviMzikA-15 atra viSaye zrImatAM haribhadrasUrIzvarANAM zAstravArtAsamuccayagranthasya syAdvAdakalpalatAvyAkhyAyAM zrImadbhiryazovijayavAcakairevamuktam-RjusUtro dravyamapi nAbhyupaiti, ata evAdyAstrayo nayA dravyArthikabhedAH, agrimAzca catvAraH paryAyArthikabhedAH iti vAdI siddhasenaH / asminnabhyupagame 'ujjusuassa ege aNuvautte egaM davvAvassayaM puhuttaM Necchai' [anu. dvAra sU. 15] itisUtravirodhaH syAditi siddhAntavRddhAH / atItAnAgataparakIyabhedapRthaktvaparityAgAd RjusUtreNa svakAryasAdhakatvena svakIyavartamAnavastuna evopagamAd nAsya tulyAMza-dhruvAMzalakSaNadravyAbhyupagamaH / ata eva nAsyA'sadghaTitabhUta-bhAviparyAyakAraNatvarUpadravyatvAbhyupagamo'pi, uktasUtraM tvanupayogAMzamAdAya vartamAnAvazyakaparyAye dravyapadopacArAt samAdheyam, paryAyArthikena uttara : A bAbatamAM zrImad haribhadrasUri mahArAjanA zAstravArtAsamuccaya granthanI syAdvAda-kalpalatA nAmanI vyAkhyAmAM zrImad yazovijayajI vAcake A pramANe kahyuM che - "RjusUtra naya dravyane paNa mAnato nathI. eTale ja pahelA traNa nayo dravyArthika nayanA prakAro che ane AgaLanA cAra paryAyArthikanayanA prakAro che." A pramANe vAdIsiddhasenanuM kahevuM che. AvuM mAnavAmAM 'RjusUtramate eka anupayukta AtmA eka dravyAvazyaka che, e pRthakatva mAnato nathI." evuM jaNAvanAra anuyogadvArasUtrano virodha thAya che" e pramANe siddhAntavAdI vRddha purUSo kahe che. A aMge siddhasenasUri mahArAjanA matAnuyAyIo A pramANe kahe che ke-RjusUtra svakAryasAdhaka hovAthI mAtra svakIya vartamAna vastune ja svIkAre che. atIta vastu, anAgata vastu ke parakIya vastu kAMI potAnuM kAma karI ApatI nathI. mATe potAne mATe e vastu che ja nahIM. Ama jyAre eka svakIya vastu ja che, tethI tulyAMza(sAdezyakatirthaksAmAnya) rUpa dravyane e mAnato nathI. tathA atIta anAgata vastu na hovAthI dhruvAMza=UrdhvatAsAmAnyarUpa dravyane paNa e mAnato nathI. vaLI chuvAza nathI mAnavAno... eTale bhUta-bhAvI paryAya enA mate asat che ane e asat che eTale bhUta-bhAvInA kAraNa tarIke je dravya" kahevAya che ene paNa e svIkArato nathI. anuyogadvAranuM dravyanikSepasaMmati jaNAvanAra uktasUtranuM samAdhAna "anupayogo dravyam' nyAye anupayogazane najaramAM rAkhIne karavuM. eTale ke upayogazunya evo je vartamAna Avazyaka paryAya... emAM dravya'padano upacAra karIne ene dravyanikSepa kahevo. paryAyArthikanaya 'dravyano je niSedha kare che te mukhya (=anupacarita) dravyano ja niSedha kare che, upacarita dravyano nahIM. (eTale RjusUtra paryAyArthika hovA chatAM e AvA upacarita dravyarUpa dravyanikSepane svIkAre emAM enuM paryAyArthikapaNuM bAdhita thaI jatuM Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RjusUtro dravyArthiko'pi, paryAyArthiko'pi mukhyadravyapadArthasyaiva pratikSepAt / adhruvadharmAdhArAMzadravyamapi nAsya viSayaH, zabdanayeSvatiprasaMgAt iti kecana siddhasenamatAnusAriNaH / ' naitat kamanIyam, nAmAdivadanupacaritadravyanikSepadarzanaparatvAduktasUtrasya / na cedevam, zabdAdiSvapi kathaJcidupacAreNa dravyanikSepaprasaGgAt, pRthaktvaniSedhe'pRthaktvena dravyavidherAvazyakatvAt, ekavizeSaniSedhasya taditaravizeSavidhiparyavasAyitvAt' ityAdistu jinabhadramukhAravindanirgaladvacanamakarandasaMdarbhopajIvinAM dhvaniH / etadarthavistaravatI carcA nikSepaviMzikAyAM nibhAlanIyA / atra viSaye matparizIlanaM pradarzyate - RjusUtranayo dravyArthiko'pi zrImadbhirjinabhadragaNikSamAzramaNairdravyArthikatayA kathitatvAt / tathA paryAyArthiko'pi, zrImadbhiH siddhasenadivAkarasUribhistathAtayA kathitatvAditi / nanveka eva RjusUtranayaH kathaM dravyArthiko'pi paryAyArthiko'pi ? virodhAditi cet ? na, virodhAbhAvAt / tathAhi RjusUtro vartamAnakSaNamAtragrAhIti tu 223 nathI.) tathA dharmanA adhruva-AdhArAMzarUpa dravya paNa A RjusUtranayano viSaya nathI, kAraNa ke to pachI zabdanayomAM atiprasaMga thaI jAya. '"zrI siddhasenasUrinA anuyAyIonuM AvuM kathana rucikara nathI, kAraNa ke nAmanikSepa vagerenI jema anuyogadvAramAM e sUtra paNa anupacaritadravyanikSepane jaNAvavAnA tAtparyavALuM ja che. jo AvuM na hoya to zabdAdinayone paNa koIka rIte upacAra dvArA dravyanikSepa mAnavAno prasaMga Ave. te A rIte - pRthano niSedha hovAthI apRthak tarIke dravyanuM vidhAna Avazyaka banI rahe che, kAraNa ke eka vizeSano niSedha tenAthI anya vizeSanA vidhAnamAM paryavasita thato hoya che. Azaya e che ke anekakaraNatva e paNa paryAyanuM lakSaNa che, ekakaraNatva e dravyanuM... tethI pRtha anekatvano niSedha ekatvanuM vidhAna kare ja che ane tethI, zabdAdinayone paNa dravyanikSepa mAnya che evuM mAnavuM ja paDe...'' AvuM badhuM zrIjinabhadragaNikSamAkSamaNanA mukhakamalamAMthI nIkaLatA vacanamakaraMdanA saMdarbhane anusaranArA mahAtmAonuM kahevuM che...'' A aMgenI vistRta carcA nikSepaviMzikAmAM jovI. have, A viSayamAM mAruM rizIlana dekhADAya che RjusUtranaya dravyArthika paNa che, kAraNa ke zrIjinabhadragaNikSamAzramaNe ene dravyArthika kahyo che. vaLI e paryAyArthika paNa che, kAraNa ke zrIsiddhasenadivAkarasUrie ene evo kahyo che. zaMkA-ekano eka RjusUtranaya dravyArthika paNa che ne paryAyArthika paNa che e zI rIte ? kAraNa ke emAM to virodha che. Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 nayaviMzikA-15 prasiddhameva tatazcotpAda-vyaya-dhrauvyebhyaH sa utpAdavyayau gRhNAtIti sthitam / tau tu paryAyalakSaNameva, dhrauvyasyaiva dravyalakSaNatvAditi tasya paryAyAtviM siddham / kiJca dhrauvyAMzalakSaNaM dravyamagRhNannapi sa AdhArAMzadravyaM tu gRhNAtyeveti tasya dravyArthikatvamapi siddhameva | tataza no virodha: ? na ca bhavatu tatra virodhAbhAvaH, parantu yadi RjusUtro dravyamapi gRhNAti, paryAyamapi ca, tadA sa pramANameva syaaditi| atholUko dravyaM paryAyAMzca manyate, tathApi yatastAvanyonyanirapekSau manyate'taH sa na pramANamapi tu mithyA naya eva, taduktaM vizeSAvazyakabhASye - dohiM vi naehiM nIyaM satthamulUeNa taha vi micchttN| jaM savisayapahANattaNeNa annonnaniravekkha ||2195||tti| tadvyAkhyA - "dvAbhyAmapi-dravya-paryAyAstikanayAbhyAM sarvamapi nijaM zAstraM nItaM samarthitamulUkena tathApi tad mithyAtvameva, yad-yasmAt svasvaviSayaprAdhAnyAbhyupagamenolUkAbhimatau dravya-paryAyAstikanayAvanyonyanirapekSau, jainAbhyupagatau punastau parasparasApekSau, syAcchabdalAJchitatvAditi // " evameva prastute RjusUtre'pi dvayordAhakatve'pi pramANatvAbhAvo samAdhAna - nA, emAM virodha nathI. te A rIte - RjusUtranaya vartamAnakSaNamAtrane ja jue che, A vAta to prasiddha che. eTale utpAda-vyaya-dhrauvyamAMthI e utpAda-vyayanuM ja grahaNa kare che e nakkI che ane e to paryAyanuM lakSaNa che, kAraNa ke dravyanuM to dhrauvya e lakSaNa che. mATe RjusUtra paryAyArthika che e siddha thayuM. vaLI, dhrauvyAMzarUpa dravyanuM e grahaNa karanAro na hovA chatAM AdhArAMza dravyanuM grahaNa to e kare ja che. mATe e dravyArthika hovo paNa siddha thAya ja che. pachI zuM virodha ? pUrvapakSa : emAM bhale virodha na hoya. paNa jo e dravya ane paryAya bannene jue che, to e pramANa ja banI jaze. zaMkA-UlUka dravya ane paryAya bannene mAne che. chatAM e bannene anyonya nirapekSa mAne che, ne tethI e pramANa nathI, paNa mithyA naya ja che. zrI vizeSAvazyakabhASyamAM kahyuM ja che ke - Ulke potAnuM zAstra bane nayone anusarIne racyuM che, chatAM e mithyA ja che, kAraNa ke svaviSayane pradhAna karIne anyonya nirapekSa rahenArA che. enI vyAkhyA A pramANe che-Uluke potAnA zAstranuM dravyAstika-paryAyAstika e banne naya vaDe samarthana karyuM che, to paNa e mithyA ja che, kAraNa ke potapotAnA viSayanI pradhAnatA mAnI hovAthI ene abhimata dravya-paryAyAstikano anyonya nirapekSa che, jyAre jainone mAnya e be nayo paraspara sApekSa hoya che, kAraNa ke 'cAt' padathI lAMchita hoya che. A Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 225 RjusUtragRhItayordravyaparyAyayormithaH sApekSatvameva nayatvaJca sambhavediti cet ? na dRSTAnta-dAntikayorvaiSamyAt / tathAhi - ulUkena sAmAnyalakSaNAd dravyAd vizeSalakSaNA: paryAyAH sarvathA nirapekSA: pRthagbhUtAH kalpitAH, ataH sAmAnyagrAhiNo dravyAstikAdvizeSagrAhI paryAyAstiko nirapekSa eva / parantu prastute RjusUtre naye na tathA rUpAdiguNAnAmAdhAratayA gRhItasya ghaTAdereva kSaNikatayA grahaNAd / tatazca yadAdhArAMzadravyaM tasyaiva kSaNikatayA paryAyatvAdRjusUtragRhItau dravyaparyAyau na mitho nirapekSau, api tu mitho'nuviddhatvAtparasparasApekSAveveti jainasAdhorbodhavadRjusUtraH pramANameva syAd, na tu naya iti vAcyaM kSaNikatayA paryAyagrAhiNo bodhasya dhrauvyAMzadravyagrAhitva eva pramANatvasiddheH, dhrauvyasyaiva kSaNikatvapratipanthidharmarUpatvAt / ayambhAvaH kasya bodhasya nayatvamiti niyamanArthaM 'mithaH pratipanthino yeM'zAstebhya ekasyAMzasya grAhako yo bodhaH sa nayaH' iti pUrvaM (pR. 9) uktam / tatazca 'mithaH pratipanthinAM sarveSAmaMzAnAM grAhako yo bodhaH sa pramANamityapi niyamaH prApyata ev| RjusUtro yamutpAdavyayAMzaM gRhNAti tasya ja rIte prastutamAM RjusUtramAM paNa bannene grahaNa karavApaNuM hovA chatAM pramANatvano abhAva ane nayapaNuM saMbhave che. samAdhAna (pUrvapakSa)-AvI zaMkA barAbara nathI, kAraNa ke dRSTAnta ane dArdAntikamAM viSamatA che. te A rIte UlUke sAmAnyAtmaka dravyathI vizeSAtmaka paryAyone sarvathA nirapekSa pRthabhUta kalpelA che. eTale sAmAnyagrAhI dravyAstika karatAM vizeSagrAhI paryAyAstikanaya bilakula nirapekSa ja che. paraMtu prastutamAM RjusUtramAM AvuM nathI, kAraNa ke rUpAdiguNonA AdhArarUpe gRhIta ghaTAdine ja te kSaNika tarIke grahaNa kare che. eTale je AdhArAMza dravya che te ja kSaNika hovAthI paryAyarUpa hovAnA kAraNe A be dravyaparyAya paraspara nirapekSa nathI, paNa paraspara saMkaLAyelA hovAthI paraspara sApekSa ja che. mATe jaina sAdhunA bodhanI jema RjusUtranaya paNa pramANa ja banaze, nahIM ke naya. uttarapakSa - Avo pUrvapakSa karavo nahIM, kAraNa ke kSaNikatAnA kAraNe je bodha paryAyane jue che e jo dhrauvyAMzadravyane jonAra hoya to ja pramANarUpe siddha thaI zake che. kAraNa ke dhrauvya ja kSaNikatAnA pratipatthI dharmarUpa che. bhAva e che ke kayo bodha nayarUpa bane ? enuM niyamana karavA mATe pUrve (pR. 9) kahyuM che ke - "paraspara pratipaMthI aMzomAMthI eka aMzanuM grahaNa karanAro bodha e naya." eTale ja "paraspara pratipaMthI hoya evA badhA aMzonuM grahaNa karanAro bodha e pramANa' evo niyama paNa maLe ja che. RjusUtra je utpAda-vyaya aMzanuM grahaNa kare che tenA pratipaMthI evA dhrauvya aMzanuM 1 - - Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 nayaviMzikA-15 pratipanthinaM dhrauvyAMzamapi yadi gRhNIyAttadA pramANaM syAdeva, paraMtu taM tu sa naiva gRhNAtIti kathaM pramANam ? pratyuta 'mithaH pratipanthino ya utpAda-vyaya-dhrauvyAMzAstebhya ekasyotpAdavyayAMzasya (=kSaNikatvAMzasya) eva grAhakatvAttasya nayatvameva sidhyati / evaJcarjusUtro naya eva, AdhArAMzagrAhitvAt sa dravyArthikaH, kSaNikatvAMzagrAhitvAcca sa paryAyArthika iti siddham / atharjusUtraH kSaNikatvAMzaM gRhNAtIti tu siddhameva, AdhArAMzamapi gRhNAtIti kutaH siddhaM yena tasya dravyArthikatvamapi sidhyediti cet ? na, ghaTAdigrAhakasya tasyAdhArAMzagrahaNasya siddhatvAt, ghaTAde rUpAdiguNAnAmAdhAratvAt / nanu sa ghaTAdeAhaka iti kutaH siddham ? naikaiH zAstravacanaiH siddhamiti gRhaann| tadyathA-vizeSAvazyakabhASya( 2225) vRttAvevamuktaM - he vyavahAranayavAdin ! yadi tava vyavahArAnupayogAdanupalambhAcca sAmAnyaM na mataM saGgrahasya saMmatamapi neSTamityarthaH, nanu tathA = tenaiva prakAreNa vyavahArAnupayogAdanupalambhAcca gataM = atikrAntaM eSyacca = anAgataM vastu mA'bhyupagamastvaM, yukteH samAnatvAt / tathA parAkyamapi vastu maiSIH, svaprayojanAsAdhakatvena niSphalatvAt, paradhanavaditi // 2225 // iti / paNa jo grahaNa karato hoya to e pramANa bane ja. paraMtu enuM to e grahaNa karato nathI ja, pachI zI rIte pramANa ? UlaTuM, paraspara pratipaMthI evA je utpAda-vyayadhrauvya aMzo, temAMthI eka utpAda-vyayAMzano ja (kSaNikatvaaMzano ja) grAhaka hovAthI e nayarUpe ja siddha thAya che. Ama RjusUtra e naya che, vaLI e AdhArAMzano grAhaka hovAthI dravyArthika che ane kSaNikatvAMzano grAhaka hovAthI paryAyArthika che, e siddha thayuM. pUrvapakSa - RjusUtra kSaNikatvAMzano grAhaka che e to siddha ja che. AdhArAMzano paNa e grAhaka che evuM kyAM siddha che ke jethI e dravyArthika tarIke paNa siddha thAya? uttarapakSa - ghaTAdino grAhaka evo te AdhArAMzano grAhaka hovA rUpe siddha thAya ja che, kAraNa ke ghaTAdi rUpAdiguNanA AdhArabhUta che. zaMkA - e ghaTAdi AdhArano grAhaka che evuM paNa kyAM siddha che ? samAdhAna - aneka zAstravacanothI e siddha che. jemake vizeSAvazyakabhASyanI vRttimAM A pramANe kahyuM che - he vyavahAranayavAdina ! vyavahAramAM anupayogI hovAthI ane dekhAtuM na hovAthI, saMgrahanayane mAnya evuM paNa sAmAnya jo tane mAnya nathI to e rIte ja vyavahAramAM anupayogI hovAthI ane anupalaMbha hovAthI atIta ane anAgata vastu paNa tAre na mAnavI joIe. kAraNa ke yukti badhe samAna rIte lAgu Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RjusUtrasyAdhArAMzadravyagrAhakatvasiddhau prazraH 227 adhikAreNAnenaitattu spaSTameva yad vyavahArasya vartamAnaM svakIyaM yadvastu saMmataM tattu RjusUtrasyApi saMmatameveti / tatazca rUpAdInAmAdhArabhUtasya ghaTAdidravyarUpasya vartamAnasya vastuno vyavahArasya saMmatatvAdRjusUtrasyApi saMmatatvaM jJAyata eva / tathA tatra vRttAvagre (2228 gAthAvRttau) 'atazcaturo'pi nAmAdighaTAnicchata RjusUtrAd...' ityAdi yaduktaM tenApi tasya dravyAtmakA nAmaghaTAdayaH saMmatA iti jJAyate / itthaJca yata RjusUtro ghaTAdeAhako'ta AdhArAMzasya grAhaka iti sidhyatyeva / / athaitAvatA tasya ghaTAdigrAhakatvameva siddhaM, na tvAdhArAMzadravyagrAhakatvamapi, 'zAstravacanena yatra yatra ghaTAdigrAhakatvaM sidhyati tatra tatrAdhArAMzadravyagrAhakatvaM sidhyatIti vyApterabhAvAd, anyathA zabdAdinayAnAmapi dravyArthikatvApatteH / ayambhAva:-vizeSAvazyakabhASya ( 2228) vRttau zabdanayanirUpaNa evamuktaM-'yad-yasmAt pRthubudhnodarAdyAkArakalitaM mRnmayaM jalAharaNAdikriyAkSamaM prasiddhaghaTarUpaM bhAvaghaTamevecchatyasAviti / tathA samabhirUDhanayanirUpaNe tatra(2236) paDatI hoya che. tathA parakIya vastune paNa mAnavI na joIe, kAraNa ke parAyA dhananI jema e svaprayojananI asAdhaka hovAthI niSphaLa hoya che. /ra 22pa// A adhikArathI ATaluM to spaSTa che ke vyavahAranayane vartamAna svakIya je vastu saMmata che te to RjusUtrane paNa saMmata che ja. eTale rUpAdinA AdhArabhUta ghaTAdidravyarUpa vartamAnavastu vyavahAranayane mAnya hovAthI RjusUtrane paNa mAnya hovI jaNAya ja che. tathA e ja granthavRttimAM AgaLa (2228 gAthAnI vRttimAM) "eTale nAmaghaTa vagere cAre ghaDAne IcchatA RjusUtra karatAM..." vagere je kahyuM che tenAthI paNa tene dravyAtmaka nAmaghaTa vagere saMmata hovA jaNAya che ja. Ama RjusUtra naya ghaTAdino grAhaka hovAthI AdhArAMzano grAhaka hovo siddha thAya che ja. pUrvapakSa - A zAstrapAThothI to RjusUtranaya ghaTAdino grAhaka hovo ja siddha thAya che, AdhArAMzano grAhaka hovo kAMI siddha thato nathI, kAraNa ke zAstrapATha dvArA je je nayamAM ghaTAdigrAhakatva siddha thAya te te nayamAM AdhArAMzadravyagrAhakatva paNa siddha thaI ja jAya evI vyApti nathI. nahIMtara to zabdAdinayo paNa dravyArthika banI jaze. Azaya e che ke vizeSAvazyakabhASya(2228)nI vRttimAM zabdanayanA nirUpaNamAM AvuM kahyuM che"A zabdanaya pRthubunodarAdiAkAravALA, mRtmaya, jaLAharaNAdikriyAmAM samartha evA prasiddha ghaTasvarUpa bhAvaghaTane ja mAne che." tathA samabhirUDhanayanA nirUpaNamAM e vRttimAM (2236mI gAthAnI vRttimAM) A pramANe kahyuM che ke "je ghaTazabdavAcya artha che tene Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayaviMzikA - 15 vRttAvevamuktaM- 'yo ghaTazabdavAcyo'rthastaM kuTa-kumbhAdiparyAyazabdavAcyaM necchatyasAvityartha iti' iti / tathaivambhUtanayanirUpaNe'pi tatra ( 2251) vRttAvevamuktaM- 'ayaM hi yoSinmastakArUDhaM jalAharaNAdikriyAnimittaM ghaTamAnameva = ceSTamAnameva ghaTaM manyate, na tu gRhakoNAdivyavasthitam' iti / atra hi zabdAdInAM trayANAmapi ghaTaH sammatatayoktaH, na caitAvataiva sa dravyatayA saMmata' iti nizcetumucitaH zabdAdinayAnAM dravyArthikatvApatteH / evameva RjusUtre'pi jJeyam / zAstravacanebhyastasya ghaTaH sammata ityeva nizcetuM yogyaM tatsaMmato ghaTo dravyarUpo vA paryAyarUpo veti tu naiva nizceyam / tatazca RjusUtragRhIto ghaTa: kSaNikatayA yadi paryAyarUpo nizcIyate, tadA tasyAdhArAMzadravyatvakalpanaM kathaM zAstrAnusAri syAd ? na kathaJcidityarthaH / tatazcarjusUtra AdhAraMzagrAhitayA dravyArthika iti naiva siddhamiti cet ? atra kazcit RjusUtrasya dravyArthikatvasiddhau kimanena vRthA''yAsena ? yAvadanuyogadvAra - 228 A samabhirUDhanaya kuTa-kuMbha vagere ghaTazabdanA paryAyavAcI zabdonA vAcya tarIke svIkArato nathI.'' vaLI evaMbhUtanayanA nirUpaNaveLA paNa tyAM (2251mI gAthAnI) vRttimAM Ama kahyuM che ke "A evaMbhUtanaya to strInA mastake caDhIne jaLAharaNAdi kriyAmAM vyAdhRta ghaDAne ja ghaTa tarIke mAne che, nahIM ke gharanA khUNA vageremAM paDelA ghaDAne..." AmAM zabdAdi traNe nayone ghaDo mAnya che e jaNAveluM che. paNa eTalA mAtrathI 'e dravyarUpe mAnya che' ema mAnI levuM e ucita nathI. kAraNa ke to pachI zabdAdinayo paNa dravyArthika ja banI jAya. AvuM ja RjusUtranaya aMge paNa jANavuM joIe. zAstravacano parathI tene RjusUtranayane ghaDo mAnya che eTalo ja nizcaya karavo joIe, paNa e ghaDo dravyarUpa che ke paryAyarUpa ? e nahIM. eTale RjusUtranaya dvArA gRhIta ghaTa kSaNika hovAthI jo paryAyarUpe nizcita thAya che, to e AdhArAMza dravyarUpa che evI kalpanA zI rIte zAstrAnusArI hoI zake ? koIpaNa rIte nahIM. eTale RjusUtra AdhArAMzano grAhaka hovAthI dravyArthika che e vAta siddha thatI nathI ja. (ahIM koIka anya A pUrvapakSano javAba ApavA mATe kahe che) zaMkA - RjusUtranayane dravyArthika siddha karavA mATenA A phogaTa prayAsathI saryuM, kAraNa ke anuyogadvAranA sUtradvArA ja e siddha thaI gayela che. te A rIte "RjusUtranayane eka anupayukta AtmA e eka dravyAvazyaka tarIke mAnya che. pRthane = bahutvane = Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyanikSepasaMmatimAtreNa na dravyArthikatvasiddhiH 229 gatena sUtreNaiva tasya siddhatvAt / tathAhi ujjusuasa ege aNuvautte egaM davvAvassayaM puhuttaM Necchai (sU. 14) ttisUtramRjusUtrasyaikaM dravyAvazyakaM sammatamiti spaSTamupadarzitam / tatazca dravyanikSepasaMmatau dravyasaMmatistvanAyAsasiddhaiveti / tattucchaM, ApAtamAtraramaNIyatvAt, anayA rItyA dravyasaMmaterdravyArthikatvasiddhezcAsambhavAt, dravyanikSepasambandhi' dravya 'zabdasya dravyArthikanayasambandhi' dravya 'zabdasya samAnArthakatvAbhAvena pRthaktvAt / tathAhi - ' dravyArthikanaya 'itinAmagataM 'dravya 'padamUrdhvatAsAmAnyalakSaNe'rthe yadvA tiryaksAmAnyalakSaNe'rthe yadvA guNaparyAyAdhAralakSaNe'rthe ityevaM triSvartheSu prayujyate / 'dravyanikSepa 'itinAmagataM 'dravya 'padaM bhUtabhAvibhAvakAraNalakSaNe'rthe yadvA'nupayogalakSaNe'rthe prayujyate / tatazca dravyArthikanayasaMlagna' dravya 'zabdaprayoge yo'bhiprAyastasmAd dravyanikSepasaMlagna' dravya 'zabdaprayoge yo'bhiprAyaH sa bhinna eveti sthitam / ata eva 'aNuvaogo davvaM' iti vacanAd dravyanikSepatvena prAptasyAnupayogasya paryAyatve'pi na doSaH / yathopayoga AtmanaH paryAyo na tvAtmadravyaM tathaivAnupayogo'pyAtmanaH e svIkArato nathI." A sUtra RjusUtrane eka dravyAvazyaka mAnya che evuM spaSTa jaNAve ja che. Ama dravyanikSepa jo mAnya che to dravya mAnya hovuM to vagara prayAse siddha thaI ja jAya che ne ! samAdhAna (pUrvapakSa) - A vAta tuccha che, kAraNa ke mAtra uparachallI dRSTie ja sArI che, ane A rIte dravyanI mAnyatA ane dravyArthikatvanI siddhi paNa saMbhavatI nathI. te paNa eTalA mATe ke dravyanikSepasaMbaMdhI 'dravya'zabda, dravyArthikanayasaMbaMdhI 'dravya'zabdane samAnArthaka na hovAthI judo che. te A rIte-'dravyArthikanaya' AvA nAmamAM rahela 'dravya'zabda UrdhvatAsAmAnyarUpa arthane jaNAvavA mATe, ke tiryaksAmAnyasvarUpa arthane jaNAvavA mATe ke guNa-paryAyanA AdhArAtmaka arthane jaNAvavA mATe... Ama traNa prakAranA arthane jaNAvavA vaparAya che. jyAre 'dravyanikSepa' evA nAmamAM rahela dravyazabda bhUta ke bhAvI bhAvanA kAraNarUpa arthane jaNAvavA mATe athavA anupayogAtmaka arthane jaNAvavA mATe vaparAya che. tethI dravyArthikanayasaMlagna 'dravya'zabda vAparavAmAM rahelA abhiprAya karatAM dravyanikSepasaMlagna'dravya'zabda vAparavAmAM 2helo abhiprAya alaga ja hoya che e vAta nizcita thAya che. eTale ja, anuvaJono varjA evA vacanathI dravyanikSeparUpe maLato anupayoga paryAya hovAmAM paNa koI vAMdho nathI. jema upayoga e AtmAno paryAya che, nahIM ke 16 Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayaviMzikA - 15 230 paryAya eva na tu dravyamiti spaSTam / tatazca yadA'nupayukta AtmA dravyanikSepatayocyate tadA sa dravyArthikasya viSayaH, yadA cAtmano'nupayoga eva dravyanikSepatvena kathyate tadA sa paryAyArthikasya viSayaH / na caivamanupayogasya dravyanikSepatayA grAhakatvamAtreNa tasya paryAyArthikatvahAnirdravyArthikatvApattirvA anupayogalakSaNasya paryAyasyaiva grAhakatvAd / tatazcarjusUtro'pi yadyanupayogalakSaNaM dravyanikSepaM svIkuryAd na caitAvataiva tasya dravyArthikatvasiddhiH kathyamAnaucitiM bhjet| evaM yadA mRddravyaM dravyaghaTatayA, AgAmini bhava indratayotpitsurjIvo vA dravyendratayocyate tadA mRd- jIvadravyasyaiva dravyanikSepatayA dravyArthikanayagrAhyatve'pi yadA mRtpiNDo dravyaghaTatayA, ekabhavikAdisAdhurvA dravyendratayocyate tadA paryAyasyaiva dravyanikSepatvaM ghaTApekSayA mRtpiNDasya, indrApekSayA vaikabhavikAdisAdhoH paryAyatvAt / na hi mRtpiNDo ghaTApekSayA dravyaM, kintarhi ? mRllakSaNasya dravyasya pUrvakAlInaH paryAya eva / evaM na hi ekabhavikAdisAdhurindrApekSayA dravyaM, kintu jIvalakSaNasya dravyasya pUrvabhavIyaH paryAya eva / Atmadravya, ema anupayoga e paNa AtmAno paryAya ja che, nahIM ke dravya... A vAta niHzaMka che. eTale, jyAre anupayukta AtmAne dravyanikSepa tarIke kahevAya che tyAre e dravyArthikanayano viSaya che ane jyAre AtmAnA anupayogane, upayogazUnyavaktRtvane ke upayogazUnyakriyAne dravyanikSepa tarIke kahevAya che tyAre e paryAyArthikanayano viSaya che. paNa A rIte anupayogAdine dravyanikSeparUpe grahaNa karavA mAtrathI e nayanuM paryAyArthikatva haNAI jatuM nathI ke dravyArthikatva AvI paDatuM nathI, kAraNa ke chevaTe anupayogAtmaka paryAyanuM ja grahaNa thaI rahyuM che. eTale RjusUtra paNa jo anupayogAtmaka dravyanikSepane svIkAre to eTalA mAtrathI ene dravyArthika kahI devo e ucita nathI. ema jyAre mATIdravya ja dravyaghaTarUpe ke AgAmI bhavamAM indra tarIke utpanna thanAra jIva ja dravyendra tarIke kahevAtA hoya tyAre mATI ke jIvadravya ja dravyanikSeparUpa hovAthI dravyArthikanayanA viSaya bane che. tema chatAM jo mATIno piMDo dravyanikSeparUpe ke ekabhavikAdisAdhu dravyendrarUpe kahevAtA hoya tyAre paryAya ja dravyanikSeparUpe maLe che. kAraNa ke ghaTanI apekSAe piMDo ke indranI apekSAe ekabhavikAdi sAdhu e paryAya ja che. piMDa kAMI ghaDAnI apekSAe dravya nathI, to zuM che ? mATIrUpa dravyano pUrvakAlIna avasthArUpa paryAya ja che. ema ekabhavikAdisAdhu kAMI indranI apekSAe dravya nathI, paraMtu jIvAtmaka dravyano (pUrvakAlIna) pUrvabhavIya avasthArUpa paryAya ja che. Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAdInAmabhimukhanAmagotro dravyanikSepaH saMmataH 231 nanu mRddravyApekSayA paryAyarUpasyApi piNDasya svaguNa paryAyApekSayA svakIyA yAH pUrvottarA avasthAstadapekSayA ca dravyatvameva, ata eva tasyAdiSTadravyatvamucyate zAstreSu / evamevaikabhavikAdisAdhorapyAdiSTadravyatvaM jJeyam / tatazca tadgrAhiNo nayA dravyArthikA eva na tu paryAyArthikA iti cet ? satyaM, ata eva 'guNapratipanno jIvaH sAmAyikaM' iti dravyArthikAnAmeva saMmatatayoktaM, anyathA tasyApi jIvadravyasyAvasthAvizeSarUpatayA paryAyatvena paryAyArthikAnAmapi saMmatatvaM syAdeva / tathApi yadi piNDagata ekabhavikAdisAdhugato vA kazcidguNavizeSa eva dravyanikSepatayA kathyeta tadA sa tu paryAya eva / nanvevaM tvanuyogadvArasUtravirodhaH, tatra zaGkhadravyanikSepatayaikabhaviko baddhAyuSko'bhimukhanAmagotrazcetyevaM kathitebhyastribhyaH prakArebhyo naigamAdInAM trayANAM nayAnAmete trayo'pi nikSepAH saMmatAH, RjusUtrasya prathamavarNau dvau saMmatau, zabdAdInAM tu caramo'bhimukhanAmagotra eva saMmata ityuktam / bhavatA tvekabhavikAdiprakAra : paryAyarUpatayA'pi kathitaH / ataH paryAyarUpasya tasya dravyArthikAviSayatayA paryAyArthikAnAM zabdAdInAmeva viSayatayA mantavyatvena kathaM na sUtra - } zaMkA - mATIdravyanI apekSAe piMDo bhale dravyarUpa ho, paNa potAnA guNa-paryAyanI apekSAe ke potAnI pUrvottarakAlIna avAMtara avasthAonI apekSAe to e dravya ja che. eTale ja zAstromAM ene AdiSTadravya kahevAya che. ema, ekabhavikAdi sAdhu paNa AdiSTadravya ja hovA jANavA. mATe ene jonArA nayo dravyArthika ja banI raheze, nahIM ke paryAyArthika. samAdhAna (pUrvapakSa) - sAcI vAta. eTale ja 'guNavAn jIva e sAmAyika che' A vAta dravyArthikanayone ja saMmata hovI kahevAyelI che. nahIMtara to e paNa jIvadravyanI eka cokkasa avasthArUpa hovAthI paryAyarUpa banavAnA kAraNe paryAyArthikanayono viSaya kahI zakAta. tema chatAM, jo piMDAmAM rahela koIka cokkasaguNa ke ekabhavikAdi sAdhumAM rahela koIka cokkasa guNa (yogyatA) ja jo dravyanikSeparUpe kahevAya to e to paryAya ja che. zaMkA - Ama kahevAmAM to anuyogadvA2sUtrano virodha thaze. kAraNa ke emAM to zaMkhanA dravyanikSepa tarIke ekabhavika, badghAyuSka ane abhimukhanAmagotra evA je traNa prakAro kahelA che temAMthI naigamAdi traNa nayone A traNe prakAra mAnya che, RjusUtrane badghAyuSka ane abhimukhanAmagotra ema be prakAro mAnya che, jyAre zabdAdinayone mAtra carama abhimukhanAmagotra ja mAnya che ema jaNAvela che. tame to ekabhavikAdi prakArane Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 nayaviMzikA-15 virodha iti cet ? satyaM, tathApyekabhavikasya prathamaprakAratayaiva tadapekSya paryAyarUpatvaM sAdhitaM, vastutastvabhimukhanAmagotrApekSayaiva paryAyarUpatvaM jJeyam / arthAdabhimukhanAmagotro jIva eva yadA dravyanikSepatRtIyaprakAratayA kathyate tadA sa dravyArthikAnAmeva dravyanikSepatayA saMmataH / parantu tasya jIvasyaitadabhimukhatvalakSaNaH paryAya eva yadA dravyanikSepatayA kathyate, tadA sa paryAyArthikAnAM zabdAdInAmeva saMmata ityarthaH / ___ atha bhavatA pUrvaM yaduktaM tadanusAreNaikabhavikajIvagatasya guNavizeSasya dravyanikSepatvamabAdhameva, tasya ca paryAyatayA zabdAdinayaviSayatvameveti zabdAdInAmabhimukhanAmagotra eva kevalaH saMmata ityetatkatham ? zRNu-zabdAdinayA ekabhavikaM baddhAyuSkaM ca (tattadgataguNavizeSa ca) dravyanikSepatayaiva na sviikurvnti| idamatra rahasyaM-indrapadavAcyasyaivendranikSepatvamiti tu bhavatAmapi sNmtmev| ekabhavikAdisAdhorvastuta indratvAbhAve'pi kAraNe kAryamupacaryendrapadavAcya paryAyarUpe paNa kaho cho, ne tethI ja e dravyArthika evA naigamAdino viSaya na rahevAthI paryAyArthika evA zabdAdino viSaya che ema paNa sUcitArtharUpe jaNAvo cho, to anuyogadvArasUtramAM kahelI A vAtano virodha kema nahIM ? samAdhAna (pUrvapakSa) - bilakula sAcI vAta. A to ekabhavika e prathama prakAra che, mATe enI apekSAe vAta karI che. bAkI abhimukhanAmagotranI apekSAe ja A vAta jaNAvI. arthAt abhimukhanAmagotra evo jIva ja jo A trIjA prakAranA dravyanikSepa tarIke kahevAto hoya to e dravyArthikanayone dravyanikSepa tarIke mAnya che ane A abhimukhapaNuM e ja jo dranikSepa tarIke kahevAtuM hoya to e paryAyArthikanayone dravyanikSepa tarIke mAnya che, ema artha jANavo. zaMkA - paNa tame pUrve kahyuM e mujaba ekabhavikamAM rahela cokkasa guNa e dravyanikSepa che ja, ne e paryAyAtmaka hovAthI zabdAdinayono ja viSaya che. to pachI zabdAdinayone mAtra abhimukhanAmagotra ja mAnya che, evuM zA mATe kahyuM ? samAdhAna (pUrvapakSa) : eTalA mATe ke zabdAdino ekabhavika ane baddhAyuSkane (eTale ke emAM rahelA guNavizeSane) dravyanikSepa tarIke svIkAratA ja nathI. Azaya e che ke je indrapadavA hoya (eTale ke "indra tarIke kahevAto hoya) e ja indrano nikSepa banI zake che. ekabhavikAdi sAdhu kAMI vAstavika indra nathI, chatAM enA kAraNabhUta hovAthI kAraNamAM kAryano upacAra karIne indra' kahevAya che ne tethI IndranA Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekabhavikAdidravyanikSepeSu nayavicAraNA 233 tvamindrasya dravyanikSepatvaJca prApyate / tatra naigamAdayastrayo nayA ekabhavikAdiSa triSvapyupacAraM yataH svIkurvanti, atasteSAM te trayo'pi dravyanikSepatayA saMmatAH / tatra RjusUtro vaktiekabhavikasyAtivyavahitakAraNatayA na tatrendropacAra ucitaH, anyathA bhavazatAtpUrvasminnapi bhave sa kimiti na kartavyaH? tatazca dvibhavikastribhivika ityAdInAmapi prakArANAM vktvytvaapttiH| tasmAd baddhAyuSkAbhimukhanAmagotrayordvayorevopacAraH kartavyo dravyanikSepatvaJca mntvymiti| ataH zabdAdinayA RjusUtraM zikSante-vyavahitakAraNa ekabhavike yadhupacAro'nucitastarhi baddhAyuSke'pyevameva, tasyApi vyavahitakAraNatvAdeva / ata utkRSTato'pi yasyAntarmuhUrtamevAntaraM tasminnabhimukhanAmagotra evopacAraH kartavyo dravyanikSepatvaM ca mantavyam / tatazcAyamatra sAro labhyate - ekabhavikasAdhuryadA dravyarUpo vivakSitastadA sa naigamAdInAM dravyanikSepatayA saMmataH / tadgataguNavizeSAtmakaparyAyarUpo yadA vivakSitastadA naigamAdInAM tvaviSaya eva, zabdAdInAM viSayatve'pi tatropacArasyAsaMmatatvAdeva nendrapadavAcyatvaM dravyanikSepatvaM vaa| yadA tu vartamAnakSaNikadravyarUpo vivakSitastadA tatrarjusUtraviSayatve'pyupacArasyAsaMmata dravyanikSepa tarIke maLI zake che. emAM naigamAdi traNa nayo ekalavikAdi traNemAM upacAra svIkAratA hovAthI dravyanikSepa tarIke mAnya kare che. RjusUtranaya ema kahe che ke ekabhavika to bahu dUranuM kAraNa che, mATe emAM "Indrano upacAra karI na zakAya... nahIMtara to so bhava pUrvanA bhavamAM paNa upacAra karavo paDe ne tethI dvibhAvaka, tribhavika vagere seMkaDo prakAra mAnavA paDe. mATe baddhAyuSka ane abhimukhanAmagotra e bemAM ja upacAra karavo ne e bene ja dravyanikSepa tarIke svIkAravA. eTale zabdAdi nayo RjusUtrane kahe che ke dUranuM kAraNa hovAthI jo ekabhavikamAM upacAra na karI zakAya, to baddhAyuSka paNa dUranuM ja kAraNa che, emAM paNa upacAra na ja karI zakAya. mATe eka samayathI aMtarmuhUrta sudhInA ja aMtaravALuM - najIkanuM kAraNa evA abhimukhanAmagotramAM ja upacAra karI zakAya. eTale e ja "Indrapada vAcya che ne e ja IndranA nikSepa tarIke amane mAnya che. eTale sAra A maLe che ke - ekabhavika sAdhu jyAre dravyarUpe kahevAya tyAre dravyanikSepa tarIke naigamAdinayone mAnya che. emAM rahelA guNavizeSAtmaka paryAyarUpe kahevAya tyAre e naigamAdinayono to viSaya ja nathI, zabdAdinayono e viSaya che, paNa e nayone emAM upacAra mAnya na hovAthI e Indra' ja nathI, ne tethI IndranA dravyanikSeparUpa paNa nathI ja. ekabhavikasAdhu tarIke vartamAnakSaNika dravyane levAya to Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 nayaviMzikA-15 tvAnnendrapadavAcyatvaM dravyanikSepatvaM vA RjusUtrasya sammatam / itthaJcAjanmendrabhavAyurbandhaM yAvadakSaNikaM jIvadravyaM naigamAdinayAnAM dravyendraH / tadgato guNavizeSo vartamAnakSaNikatathAbhUtajIvadravyaM vA na kasyApi nayasya dravyendraH / / evaM baddhAyuSkaM jIvadravyaM naigamAdInAM dravyendraH, vartamAnakSaNikatathAbhUtajIvadravyaM RjusUtrasya dravyendraH, tadgato guNavizeSazca na kasyApi dravyendraH / / tathA'bhimukhanAmagotraM jIvadravyaM naigamAdInAM dravyendraH, vartamAnakSaNikatathAbhUtajIvadravyaM RjusUtrasya dravyendraH, abhimukhanAmagotragato guNavizeSaH zabdAdInAM dravyendra iti / nanu 'bhAvaM ciya saddaNayA' (vi.A.bhA. 2847) iti vacanAt 'zabdanayA bhAvanikSepamevecchantIti jJAyate, tadatra kathaM 'tiNNi saddaNayA abhimuhaNAmagottaM saMkhaM icchaMti' tti kathitam ? abhimukhanAmagotrasya dravyazaGkhatvAditi cet ? satyaM, tathApi 'siddhasya gatizcintanIye 'tinyAyAt sUtrasiddhasyAsya saGgatizcintanIyaiva / sA caivaM pratibhAti-yathA RjusUtrano viSaya che, paNa ene e "Indra tarIke upacArathI paNa mAnya na hovAthI dravyanikSepa tarIke paNa mAnya nathI. Ama janmathI laIne AgAmI indrabhavanuM AyuSya na bAMdhe tyAM sudhInuM akSaNika evuM jIvadravya e naigamAdi traNa naye dravyendra che. vartamAna kSaNikadravya ke emAM rahela guNavizeSa e koI ja nayanA mate IndranI dranikSepa nathI. ema baddhAyuSka jIvadravya jyAre dravyanikSeparUpe kahevAya tyAre e naigamAdi traNa nayone mAnya che. paNa vartamAna kSaNikadravya jo kahevAya to e RjusUtrane dravyanikSepa tarIke mAnya che. paraMtu emAM rahela guNavizeSa to koI ja nayane dravyanikSepa tarIke mAnya nathI. tathA, abhimukhanAmagotra evuM jIvadravya jyAre dravyanikSeparUpe kahevAya tyAre niMgamAditraNanayone mAnya che. vartamAna kSaNikadravya jo kahevAya to RjusUtrane mAnya che ane emAM rahela cokkasa guNa jo dravyanikSeparUpe kahevAya to e zabdAdinayone mAnya che. zaMkA- mAvaM viya sagayA evA vizeSAvazyakabhASya vagerenA vacanathI jaNAya che ke zabdano bhAvanikSepane ja mAne che. to anuyogadvAranA A adhikAramAM traNa zabdano abhimukhanAma gotra zaMkhane mAne che evuM kema kahyuM ? kAraNa ke e to dravyazaMkha che. samAdhAna - sAcI vAta che. chatAM "je siddha hoya tenI saMgati vicAravI joIe evA nyAyane anusarIne sUtrasiddha evI A vAtanI paNa saMgati vicAravI joIe. e Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayanikSepasaMlagnAnAM dravya-bhAva- paryAyazabdAnAmekArthakatvAbhAvaH 235 saGgrahanayasya sAmAnyagrAhitve'pi kvacidazuddhasaGgrahaH kaJcidvizeSamapyabhyupagacchati, evaM zuddhAnAM zabdAdInAM bhAvanikSepamAtragrAhitve'pyazuddhAnAM teSAM kvacid dravyanikSepagrAhitvamapi nAsambhavi / yadvA naigama-saGgraha - vyavahArANAM sthUladRSTitayA trividhadravyazaGkhAbhyupagantRtvamuktaM, RjusUtrasya vizuddhatayA dvividhadravyazaGkhAbhyupagantRtvamuktam / ato 'vizuddhataratayaikavidhameva dravyazaGkhamabhyupagacchan nayaH kaH ?' iti jijJAsAyAM RjusUtrApekSayA zabdAdInAmeva vizuddhatara -- tvAtteSAM tadabhyupagantRtvamatroktamiti mantavyam / etadviSaye kiJcidagre'pi (pR. 294) vakSyate / itthaJcAnupayogalakSaNo dravyanikSepo bhUta- bhAvibhAvakAraNalakSaNazca dravyanikSepa etayordvayorapi dravyarUpatvamapi kathanArhaM paryAyarUpatvamapi / tatra tau dravyarUpau yo gRhNAti sa dravyArthikanayaH, yastu tau paryAyarUpau gRhNAti sa paryAyArthikanaya iti RjusUtrasya dravyanikSepasaMmatimAtreNa dravyArthikatvApAdanamanucitameva / kiJca yathA naya - nikSepasaMlagnau ' dravya 'zabdau naikArthakau, tathaiva bhAva- paryAyazabdAvapi naikArthakau / 'bhavanaM-vivakSitakriyAnubhavanaM bhAvaH' iti tu nikSepasaMlagnabhAvazabdasya vyutpattiH, AvI hovI lAge che jema saMgrahanaya sAmAnyagrAhI hovA chatAM kyAMka azuddhasaMgrahanaya kazAka vizeSane paNa svIkAre che ema zuddha zabdanayo bhAvanikSepane ja mAnatA hovA chatAM temanA azuddha bhedo kyAMka dravyanikSepane paNa mAnatA hoya e asaMbhavita nathI. athavA naigama-saMgraha-vyavahAranaya sthUlaTaSTivALA hovAthI trividha dravyazaMkhane mAnanArA che ema kahyuM. RjusUtra vizuddha hovAthI be prakAranA dravyazaMkhane mAnanAro kahyo. eTale enAthI paNa vizuddhatara hovAthI eka prakAranA dravyazaMkhane ja je mAnato hoya evo naya kayo ? evA praznanA uttaramAM RjusUtranI apekSAe zabdAdinayo ja vizuddhatara hovAthI teo ene mAne che ema ahIM (anundvAramAM) kahyuM che. A aMge thoDI spaSTatA AgaLa (pR. 294) paNa thaze. Ama, anupayogarUpa dravyanikSepa ane bhUtakAlIna-bhaviSyakAlInabhAvanA kAraNarUpa dravyanikSepa... A bannene dravyarUpa hovA paNa kahI zakAya che ane paryAyarUpa hovA paNa kahI zakAya che. emAMthI je naya e bene dravyarUpa jue che te dravyArthikanaya che ane je naya te bene paryAyarUpa jue che e paryArthikanaya che. eTale dravyanikSepane mAnato hovAmAtranA kAraNe RjusUtranayane dravyArthika kahI devo e ucita nathI. vaLI, jema naya ane nikSepa saMbaMdhI 'dravya' zabdo ekArthaka nathI ema bhAva ane paryAya zabdo paNa ekArthaka nathI. 'bhavana vivakSitakriyAno anubhava e bhAva che' - = Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 nayaviMzikA - 15 'parito gamanaM sarvato vyAptiH paryAyaH' iti tu nayasaMlagnaparyAyazabdasyeti vyutpattibhedenArthabhedAt / ata eva kvaciddravyamapi bhAvanikSepatayocyata eva / zAstreSu bhAvendratayA prasiddhaH zakrapuraMdarAdiparyAyavacanAbhidheya indanAdikriyAnubhUtiyuktaH zacIpatirdravyameva, indanAdyAdhAratvAt / ata eva bhAvanikSepalakSaNe bhAvo vivakSitakriyAnubhUtiyukto hi vai samAkhyAtaH / sarvajJairindrAdivadihendanAdikriyAnubhavAt // ityevaM kriyAnubhUtiyuktatvamuktameva / nanu zabdAdinayAnAmapi bhAvanikSepasahatvaM zAstreSu kathitameveti vivakSitakriyAnubhUtiyuktaM dravyaM bhAvanikSepatayA gRhNAnAnAM teSAM dravyanikSepatvaM prasajyediti cet ? na tAdRgdravyasya ya aizvaryAdiparyAyastasyaiva tairbhAvanikSepatayA grahaNAt / evameva yo naya indre upayuktamAtmAnaM bhAvendratayA gRhNAti tasya dravyArthikanayatvameva, bhAvendratayA jIvadravyasyaiva grahaNAt, yazcendropayogamevAgamato bhAvendratayA gRhNAti tasya paryAyArthikanayatvameva, indropayogasya paryAyatvAt / ata eva naigamAdinayAnAM bhAvanikSepasahatvamAtreNa yad dravyArthikatvahAniprasaJjanaM, paryAyArthikatvApattiprasaJjanaM ca tattucchameva jJeyaM, bhAvanikSepatayA dravyasyaiva grAhakANAM teSAM dravyArthikanayatvasya AvI nikSepasaMbaMdhI 'bhAva' zabdanI vyutpatti che. 'paritaH cAre bAjuthI vyApti e paryAya che' AvI nayasaMbaMdhI 'paryAya' zabdanI vyutpatti che. eTale vyutpattibheda hovAthI A banne zabdonA arthano bheda che. eTale ja kyAreka dravya paNa bhAvanikSeparUpe kahevAya ja che. zAstromAM bhAvendrarUpe prasiddha, zakra-puraMdara vagere paryAyavAcI zabdothI vAcya, indanAdikriyAnI anubhUtithI yukta evo zacIpati dravya ja che, kAraNa ke indanAdino AdhAra che. eTalA mATe ja bhAvanikSepanA lakSaNamAM 'bhAva e sarvajJo vaDe vivakSitakriyAnI anubhUtithI yukta kahevAyelo che. jemake indanakriyAno anubhava hovAthI indra e bhAvaindra che' A pramANe kriyAnubhUtiyuktapaNuM kahela che. zaMkA - 'zabdAdinayo paNa bhAvanikSepane mAne che' evuM zAstromAM kahyuM ja che. eTale vivakSitakriyAnubhUtiyukta dravyane bhAvanikSepa tarIke grahaNa karatA teo dravyArthikanaya ja banI jaze. samAdhAna (pUrvapakSa) - nahIM bane. kAraNa ke tevA dravyanA aizvaryAdiparyAyane ja teo bhAvanikSepa tarIke joze. e ja rIte je naya indranA upayogavALA AtmAne ja bhAvendra tarIke jue che te dravyArthikanaya ja che, kAraNa ke bhAvendra tarIke jIvadravyane jue che. paNa je naya indranA upayogane ja AgamathI bhAvendra tarIke jue che te to paryAyArthika ja che, kAraNa ke indropayoga paryAya che. eTale ja naigamAdinayomAM bhAvanikSepa M Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravya-paryAyArthikasaMmatAnAM dravya-bhAvanikSepANAM svarUpam 237 vajralepAyitatvAditi / ata evAvazyakaniryukteH 'jIvo guNapaDivanno Nayassa davvaviyassa sAmaiyaM / so ceva pajjavaNayaTThiyassa jIvassa esa guNo // 792 // tti gAthAyAM kiM sAmAyikam ? iti prazne dravyArthikasya guNapratipanno jIvaH sAmAyikamiti yaduktaM tatra guNapratipannasya jIvadravyasya sAmAyikatvakathane'pi na tad dravyasAmAyikaM, api tu bhAvasAmAyikameva / tathaitadbhAvasAmAyikamabhyupagacchato'ti naigamasya na tadabhyupagamamAtreNa dravyArthikatvavyAhatiH paryAyArthikatvApattizca, bhAvasAmAyikatayA jIvadravyasyaivAbhyupagatatvAt / tathA, yathA'tra guNapratipanno jIvo'pi bhAvasAmAyikatayA prokto jIvasya guNo'pi tathA prokta evameva sarvatra jJeyam / ata Atmano'nupayogo yathA dravyanikSepastathaivAnupayukta AtmA'pi dravyanikSepaH / samucitazakti( =yogyatA)zAlI piNDo yathA dravyaghaTastathaiva tasya piNDasya samucitayogyatA'pi dravyaghaTaH / tathopayukta AtmA yathA bhAvanikSepastathaivAtmana upayogo'pi bhAvanikSepaH / indanAdiyuktaH zacIpatiryathA bhAvendrastathaiva zacIpaterindanAdikamapi bhAvendraH / atra yo yo nikSepo dravyarUpaH sa dravyanikSepo bhavatu bhAvanikSepo vA, tadgrAhako svIkAravA mAtranA kAraNe paryAyArthika banI javAnI Apatti dekhADavI e tuccha che, kAraNa ke bhAvanikSepa tarIke dravyane ja jonArA teo dravyArthikanaya hovAnI vAta vajalepa jevI daDha che. eTale ja AvazyakaniyuktinI nIvo guNapaDivano.. I762 / mI gAthAmAM sAmAyika zuM che ? e praznanA uttara tarIke dravyArthikanayone "guNapratipannajIva e sAmAyika che' ema mAnya che evuM je kahyuM che temAM guNayukta jIvadravyane sAmAyika tarIke kahevA chatAM e dravyasAmAyika nathI, paNa bhAvasAmAyika ja che tathA A bhAvasAmAyikane svIkAravA mAtrathI naigamanaya dravyArthika maTI jato nathI ke paryAyArthika banI jato nathI, kAraNa ke bhAvasAmAyika rUpe jIvadravyane ja mAneluM che. tathA, jema ahIM guNayuktajIva paNa sAmAyika tarIke kahevAyelo che ane jIvano guNa paNa sAmAyika tarIke kahevAyelo che, e ja rIte sarvatra jANavuM. eTale anupayukta AtmA jema dravyanikSepa che ema AtmAno anupayoga paNa dravyanikSepa che ja. samucitazakti (= yogyatA)vALo piMDa jema dravyaghaTa che ema e piMDanI samucita zakti paNa dravyaghaTa che ja. tathA, upayukta AtmA jema bhAvanikSepa che ema AtmAno upayoga paNa AgamathI bhAvanikSepa che ja. indanAdiyukta zacIpati jema bhAve che tema zacIpatinA indanAdi paNa bhAvendra che ja. AmAM je je nikSepa dravyAtmaka che te dravyanikSepa hoya ke bhAvanikSepa.. tene grahaNa karanAro naya dravyArthika ja che, kAraNa ke dravyanuM ja grahaNa Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 nayaviMzikA-15 nayo dravyArthika eva, dravyasyaiva grahaNAt / yo yo paryAyarUpaH so'pi dravyanikSepo bhavatu, bhAvanikSepo vA tadgrAhako nayaH paryAyArthika eva, paryAyasyaiva grahaNAt / tatazca dravyabhAvanikSepatve na dravya-paryAyArthikanayatvayorniyAmake iti sthitam / arthAt nayavyavasthA jJAnApekSayaiva kartavyA, tadyathA - yadyanyAvizeSaNatvarUpaprAdhAnyena paryAyo gRhyate yathA 'jIvaguNaH sAmAyikaM' ityatra, tadA paryAyArthikatvaM, yadi ca tathAprAdhAnyena dravyaM gRhyate, yathA 'guNayuktajIvaH sAmAyika mityatra, tadA dravyArthikatvameva / nikSepavyavasthA tu vastvapekSayaiva kartavyA / vivakSitakriyAnubhUtiyuktaM cedvastu tadA bhAvanikSepa eva, tacchUnyaM kAraNIbhUtaM cedvastu tadA dravyanikSepa eveti / tathA''gamato dravya-bhAvanikSepArthamasti cedupayogo bhAvanikSepa eva, nAsti ced, dravyanikSepa eveti / vistarArthinA'vagAhanIyA nikSepaviMzikA / ____ itthaJca dravyanikSepasaMmatimAtreNa RjusUtranayasya dravyArthikatvasiddhimanoratho vyartha eveti sthitam / ___athaivaM sati 'RjusUtra AdhArAMzagrAhitayA dravyArthika iti naiva siddhamiti cet ?' kare che. je je nikSepa paryAyAtmaka che te paNa dravyanikSepa hoya ke bhAvanikSepa, eno grAhakana, paryAyArthika ja che, kAraNa ke paryAyanuM ja grahaNa kare che. eTale dravyabhAvanikSepapaNuM dravyArthika-paryAyArthikapaNAnA niyAmaka nathI e nizcita thAya che. eTale ke nayavyavasthA jJAnanI apekSAe ja karavI joIe. te A rIte-jo anyanA avizeSaNarUpa pradhAnatAthI paryAya jovAto hoya, jemake "jIvaguNa sAmAyika che' Avo bodha, to naya paryAyArthika ja che ane jo evI pradhAnatAthI dravya jovAtuM hoya, jemake "guNayukta jIva sAmAyika che" Avo bodha, to naya dravyArthika ja che. paNa nikSepanI vyavasthA to vastunI apekSAe ja karavI joIe. vastu jo vivaNita kriyAnI anubhUtithI yukta che, to bhAvanikSepa ja che ane jo enAthI rahita che-paNa kAraNabhUta che, to dravyanikSepa ja che. tathA AgamathI dravya-bhAvanikSepa mATe upayoga jo che, to bhAvanikSepa ja, jo nathI, to dravyanikSepa ja. AnA vistAra mATe nikSepaviMzikA jovI. Ama, dravyanikSepanA svIkAramAtrathI RjusUtranayane dravyArthika siddha karI devAno manoratha vyartha che, e nakkI thayuM. ahIM pUrvapakSanI sAme vacce koIke karelI zaMkA ane pUrvapakSIe kareluM enuM samAdhAna pUrNa thayuM. eTale pUrvapakSa kahe che.) Ama, "RjusUtra AdhArAMzano grAhaka hovAthI dravyArthika che e vAta siddha thatI nathI ja' AvA adhikAra dvArA ame pUrve (pR. 228) je zaMkA dekhADelI te to UbhI ja rahelI che. Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jA jayamANassa0 gAthArthe nayavicAraNA 239 ityantenAdhikAreNa (pR. 228) pUrvamasmAbhirudbhAvitA zaGkA'nuddhRtaiveti cet ? satyamiSTaM ca, na hyanucitena pathA zaGkA'panayanaM viduSAmiSTaM bhavitumarhati / tacchaGkoddhArasyocitaH panthA'yam / jA jayamANassa bhave virAhaNA suttavihisamaggassa / sA hoi NijjaraphalA ajjhatthavisohijuttassa // o.ni. 759 // tti Agamavacanena virAdhanAyAM karmanirjarAhetutvaM yaduktaM tadviSayiNI carcA mahopAdhyAyairyazovijayavAcakairdharmaparIkSAgranthe kRtA / tathA ca tatrAdhikAraH -na ceyamanAbhogajanyA varjanAbhiprAyavatI vA, kintu jJAnapUrvakatvenarjusUtramatena vilakSaNaiva satI vyavahAranayamatena ca vilakSaNakAraNasahakRtA satI bandhaheturapi nirjarAhetuH ghaTakAraNamiva daNDo ghaTabhaGgAbhiprAyeNa gRhIto ghaTabhaGge / ' iti / atrarjusUtreNa virAdhanA vilakSaNatayA proktA / arthAd virAdhanAyAM virAdhanAtvadharmastvastyeva, tatra jJAnapUrvakatvadharmapravezAtsA vilakSaNA bhavatItyuktaM, dvayodharmayorekatra samAvezastu uttarapakSa - tamArI vAta sAcI che ne iSTa paNa che, kAraNa ke anucita rIte zaMkAne dUra karavI e vidvAnone ISTa na ja hoI zake. te zaMkAne dUra karavAnI yogya rIta A che - sUtravidhithI saMpUrNa-jayaNAzIla ane adhyAtmavizuddhithI yukta evA sAdhuthI je virAdhanA thAya che te nirjarAphalaka hoya che." (o.ni. 759, piM.ni. 760) evA Agamavacana dvArA virAdhanAmAM karmanirjarAnI kAraNatA je kahelI che te aMgenI carcA mahopAdhyAya zrI yazovijayajI vAcake dharmaparIkSAgranthamAM karelI che. e adhikAra Avo che - A virAdhanA anAbhogajanya ke varjanAbhiprAyavALI (huM A virAdhanAne vajuM evA abhiprAyavALI) hotI nathI. paraMtu jJAnapUrvakanI hovAthI RjusUtramate vilakSaNa ja hoya che ane vyavahAranayamate vilakSaNa kAraNathI sahakRta hovAthI karmabaMdhanA badale karmanirjarAnuM kAraNa bane che. jemake ghaDAnuM kAraNa evo paNa daMDa jo ghaDo bhAMgavAnA abhiprAyathI vaparAya to ghaTabhaMganuM kAraNa bane che. (Azaya e che ke virAdhanA to karmabaMdhanuM kAraNa che paNa jo e jJAnapUrvaka thAya che, to e karmanirjarAnuM kAraNa bane che. A aMge RjusUtranaya ema kahe che ke jJAnapUrvakanI virAdhanA e vilakSaNa ja che = mULa virAdhanA karatAM sAva alaga ja vastu che ne tethI nirjarAnuM kAraNa bane che. vyavahAranaya ema kahe che ke virAdhanA to e ja che paNa sahakArI kAraNa badalAvAthI kArya badalAI jAya che. eTale jJAnapUrvakatvarUpa sahakArIkAraNa maLavA para enAthI nirjarA thAya che.) A adhikAramAM RjusUtranaye virAdhanA vilakSaNa banI jAya che e jaNAvyuM che. Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 nayaviMzikA-15 dravya eva sambhavati, na tu paryAye, paryAyANAM sarveSAM pRthaktvAt, ekasmin paryAye'nyaparyAyasamAvezAsambhavAt, anyathA 'dravyAzritA niSparyAyAH paryAyAH' iti niyamabhaGgApatteriti RjusUtrasaMmatAyA virAdhanAyA dravyAtmakatvaM mantavyameva / evameva daNDe daNDatvaM tu vartata eva, tatra samucitasambandhena ghaTabhaGgAbhiprAyasya samAveza RjusUtrasya sammataH, ato dharmadvayasamAvezAd daNDo'pi dravyatayA tasyAbhipreta iti sidhyatyeva / nanvatra 'vilakSaNA'zabdo yo vartate tenaitadapi sambhAvyata eva yadRjusUtrasaMmatA virAdhanA paryAyarUpaiva, jJAnapUrvakatvapravezAt saMpanno yo vilakSaNaH kSaNastadavasthArUpa: paryAyo'trarjusUtrasya nirjarAhetutayA saMmata ityasya vaktuM zakyatvAditi cet ? na, RjusUtreNobhayadharmapariNatavilakSaNakSaNasya viSayatayA sviikRttvaat| idamuktaM bhavati-nyAyavizAradazrImadyazovijayaiH sandRbdhasyAdhyAtmamataparIkSAgranthasya vRttau mokSasya kiM kAraNam ? jJAnaM vA cAritraM vA? iti arthAt virAdhanAmAM virAdhanA- dharma to che ja, have jJAnapUrvakatva dharma pravezavAthI e vilavaNa banI jAya che, ema jaNAvyuM che. have, be dharmo eka ja sthAnamAM rahevA e to dravyamAM ja saMbhave che, nahIM ke paryAyamAM paNa, kAraNa ke paryAyo badhA pRthak hoya che. te paNa eTalA mATe ke eka paryAyamAM bIjA paryAyano samAveza saMbhavato nathI. nahIMtara to "paryAyazUnya paryAyo dravyAzrita hoya che Avo niyama ja bhAMgI jAya. tethI RjusUtra saMmata virAdhanAne dravyAtmaka ja mAnavI paDe che. e ja rIte daMDamAM daMDatva to che ja. emAM yogya saMbaMdha dvArA ghaTabaMgAbhiprAyano samAveza RjusUtrane mAnya che. Ama be dharmono samAveza hovAthI daMDa paNa dravyarUpe ja ene mAnya che e vAta siddha thAya ja che. zaMkA - ahIM vistakSanA zabda je che tenAthI e saMbhAvanA paNa thaI zake che ke - RjusUtrane mAnya virAdhanA paryAyarUpa ja che, kAraNa ke "jJAnapUrvakatva umerAvAthI je vilakSaNa kSaNa saMpanna thAya che te avasthArUpa paryAya RjusUtranayane nirjarAnA kAraNa tarIke abhipreta che" AvuM kahI zakAya che. samAdhAna-A vAta barAbara nathI, kAraNa ke RjusUtranaye, banne dharmothI pariNata thayela eka vilakSaNa kSaNane potAnA viSaya tarIke svIkArela che. Azaya e che kenyAyavizArada zrImad yazovijayajI mahArAje racela adhyAtmamataparIkSAgranthanI vRttimAM, mokSanuM kAraNa zuM ? jJAna ke cAritra ? e vicAraNA daramyAna Avo adhikAra Ave che- "vaLI, RjusUtranayamate paNa kevalajJAna paNa kSaNaparaMparAmAM paryavasita thanAruM ja che. Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 241 RjusUtrasaMmatakSaNasya dravyatvasiddhiH vicAraNAyAmevamadhikAro dRzyate-"api ca, RjusUtranayamate'pi kevalajJAnamapi kSaNaparamparAparyavasannameva, tatra ca zailezIcaramakSaNo jJAnacAritrabhAvena parasparamupazliSTasvabhAva eva mokSajanaka iti tatkSaNatvena dvayorjanakatvaM tulymev| na ca tathAjanakatAyAmatiprasaGgaH, tatkSaNapariNatAtmanastaddhetutayA syAdvAdapravezenA'natiprasaGgAt / na ca jJAnanirUpitatvacAritranirUpitatvalakSaNaviruddhadharmAdhyAsAdekasya tatkSaNasya bhedaprasaGga iti vAcyaM, ekatra jJAne nIlapItAdinAnAjJeyAkArANAmivAnyatrApi yugapannAnAdharmANAM samAvezasyAviruddhatvAditi dig|" iti / eSo'dhikAraH 'RjusUtrasya yaH kSaNaH sammataH sa dravyarUpaH' iti niHzaGkaM sUcayati, svayaM dharmarUpe paryAye dharmAntarasamAvezasya viruddhatayA yatra yugapannAnAdharmANAM samAvezastasya dravyatvadhrauvyAt / navRjusUtrAnnirgatatayA kathyamAnasya sugatadarzanasya paryAya eva viSayatayA saMmataH, Atmano vijJAnatvena kalpanAt, taduktaM nyAyasiddhAntamuktAvalyAM - 'nanvastu vijJAnamevAtmA, tasya emAM zailezInI carama kSaNa, jJAna-cAritra e banneno sadbhAva hovAthI paraspara upazliSTa svabhAvavALI ja che. arthAt jJAna ane cAritrano upazleSa thaIne zailezI caramasaNa saMpanna thayela che ane e mokSajanaka bane che. eTale e caramakSaNarUpe e bannenI mokSakAraNatA tulya ja che. "A rIte mokSanuM kAraNa mAnavAmAM to atiprasaMga thaze" evuM na kahevuM. kAraNa ke te kSaNarUpe pariNata AtmA ja mokSanuM kAraNa hovAthI syAdvAdano praveza thavAnA kAraNe atiprasaMga Avato nathI. AvI zaMkA paNa na karavI ke-jJAnanirUpitatva ane cAritranirUpitatvarUpa be viruddha dharmono A caramasaNamAM samAveza thayo hovAthI viruddhadharmAdhyAsa thavAthI, akhaMDa evI te kSaNa khaMDita thaI jaze. kAraNa ke jema tame ekajJAnamAM zeyanA nIla-pItAdi aneka AkArono samAveza mAnyo che ema anyatrakacaramakSaNamAM paNa eka sAthe aneka dharmono samAveza viruddha nathI." A adhikAra RjusUtranayasaMmata kSaNa dravyarUpa hoya che e vAtanuM niHzaMka sUcana kare che, kAraNa ke svayaM dharmarUpa paryAyamAM anya dharmano samAveza viruddha che. eTale jyAM ekasAthe aneka dharmono samAveza mAnya hoya te AdhAra 'dravya hovo nizcita che. zaMkA - RjusUtramAMthI sugadarzana nIkaLyuM che ema kahevAya che. A sugatadarzanane viSayarUpe. paryAya ja mAnya che, kAraNa ke eNe AtmAne vijJAnarUpa mAnyuM che. nyAyasiddhAntamuktAvalImAM kahyuM che ke-(bauddhadarzanasaMmata AtmAnuM nirUpaNa cAlu thAya che tyAM) "are ! enA karatAM AtmAne kSaNika vijJAnarUpa ja mAno.. e svataH prakAzarUpa Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 nayaviMzikA-15 svataH prakAzarUpatvAccetanatva'mitIti tadmUlabhUtasyarjusUtrasyApi paryAya eva viSaya iti cet ? na, tasya vijJAnasya prakAzarUpatva-cetanatva-jJAnasukhAdyAkArarUpAnekadharmAzrayatvena tena kalpitatvAd dravyatvAnapAyAt / kiJca paramANupuJjastu tasyApi saMmataH, na hi paryAyANAM pu: samavati | itthaJca 'RjusUtrasya kSaNikadravyaM viSayaH' iti siddham / tatazca sa dravyaM yad gRhNAti tadarpayitvA zrIjinabhadragaNikSamAzramaNAdayastaM drvyaarthikmaacksste| tathA sa kSaNikatvaM yad gRhNAti tadarpayitvA zrIsiddhasenAdivAkarapramukhAstaM paryAyArthikamAcakSate / yadA tUbhayamarpyate tadA sa dravyArthiko'pi paryAyArthiko'pIti / ___atha 'kSaNikadravya'kathane 'mAtA me vandhyA'vad vadato vyAghAtadoSaH / yathA 'mAtA' ityanena putrajananaM sUcyate, 'vandhyA' ityanena ca putrajananAbhAvaH, ato vadato vyAghAtaH, evaM 'dravyaM' ityanena dhruvatvamucyate, 'kSaNika'ityanena dhruvatvAbhAvaH, tatazca kuto na vadato vyAghAtadoSa iti cet ? maivaM, abhiprAyAparijJAnAt / ayamatrAbhiprAyaH-vastuto 'dravya'zabdena yat hovAthI cetana che." eTale e sugatadarzananA mULabhUta RjusUtranayano viSaya paNa paryAya ja che. samAdhAna - AvI zaMkA barAbara nathI, kAraNa ke e darzana vaDe e vijJAnane prakAzarUpa-cetanatva-jJAnasukhAdi aneka AkArarUpa aneka dharmanA Azraya tarIke manAyeluM hovAthI dravyarUpa mAnavuM Avazyaka che. vaLI paramANupuMja to teone saMmata che ja. paryAyono paMja kAMI thaI zakato nathI ja. eTale A badhI vAto parathI RjusUtrane paNa dravya e viSaya che e vAta siddha thAya ja che. Ama RjusUtrano kSaNikadravya e viSaya che e siddha thayuM. eTale e dravyanuM je grahaNa kare che ene mukhya karIne zrIjinabhadragaNakSamAzramaNa vagere ene dravyArthika kahe che ane e kSaNikatvanuM je grahaNa kare che ene mukhya karIne zrIsiddhasenadivAkarasUri vagere ene paryAyArthika kahe che. jo bannene mukhya karavAmAM Ave to e dravyArthika paNa che ane paryAyArthika paNa che. zaMkA - kSaNikadravya bolavAmAM to mAtA me vaMdhyA jevo vadato vyAghAta doSa che. jema, "mAtA" zabdathI putrajanana sUcita thAya che ane vAMjhaNI zabdathI putrajananAbhAva siddha thAya che. tethI vadato vyAghAta (= bolavAnI sAthe ja vacana pUrvAparavirodha hovAthI Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vadato vyAghAtadoSodbhAvanaM taduddhArazca 243 kAlatraye'pyavicalitasvarUpamanAdinidhanaM tajjIvAdikamevocyate, tathApi parimitakAlInA utpAdavinAzamanto ghaTAdayo vyavahAranayasya saMmatA eva / na ca te paryAyatayA saMmatAH, vyavahAranayasya paryAyArthikatvApatteriti 'vyavahAranayasya parimitakAlInaM dravyaM viSayaH' ityeva vaktavyaM syAt / tatkimatrApi vadato vyAghAtadoSamudbhAvayiSyaSi ? yato 'dravyaM' ityanena dhruvatvaM = utpAda-vinAzAbhAvaH kathyate 'parimitakAlInaM' ityanenAdhruvatvaM = utpAdavinAzamattvaM kathyata iti / atha yathA manuSyasya jIvAvasthAvizeSarUpatayA paryAyatve'pi tasya bAlAdayo yA avAntarAvasthAstA apekSya dravyatvaM kathyate tathaiva ghaTAdeH pudgaladravyasyAvasthAvizeSarUpatayA paryAyatve'pi tasya nUtanatva-purANatvAdayo yA avAntarAvasthAstA apekSya dravyatvaM yadi kathyate tadA ko vadato vyAghAtadoSaH ? kiJca jIvapudgalAderiva sampUrNasya dhruvatvasya yato manuSyAdau tUTI paDe che evo) doSa che. e ja rIte dravya' zabda dhruvatAne jaNAve che, jyAre kSaNika zabda dhruvatAnA abhAvane jaNAve che. to vadato vyAghAta doSa kema nahIM ? samAdhAna - A zaMkA barAbara nathI, kAraNa ke abhiprAyane samajyA vinA karelI che. ahIM abhiprAya Avo che - vastutaH dravyazabda, je traNe kALamAM avicalita svarUpathI yukta hoya, anAdinidhana hoya te jIvAdine ja jaNAve che. tema chatAM, parimitakAlIna-utpAdavinAzayukta evA ghaTAdi paNa vyavahAranayane mAnya to che ja. vaLI e kAMI paryAya tarIke mAnya nathI, nahIMtara to vyavahAranayane paryAyAstika kahevo paDe. tethI 'vyavahAranayane parimitakAlIna dravya mAnya che' Ama ja kahevuM paDe. to zuM tame AmAM paNa vadato vyAghAta doSa darzAvazo ?, kAraNa ke dravya" zabda dhruvatvane = utpAda-vinAzanA abhAvane jaNAve che ane "parimitakAlIna zabda adhuvatvane = utpAda-vinAzavALApaNAne jaNAve che. pUrvapakSa - jema manuSya e jIvanI cokkasa avasthArUpa hovAthI paryAyasvarUpa to che ja, chatAM enI bALapaNa vagere je peTAavasthAo che enI apekSAe to e dravyasvarUpa che ja. e ja rIte ghaTAdi paNa pudgalanI eka cokkasa avasthArUpa hovAthI paryAyarUpa hovA chatAM potAnI khudanI nUtana-purANatva vagere je peTAavasthAo che tenI apekSAe ene dravya kahI de to emAM vadato vyAghAta doSa zuM che ? vaLI, jIvapudgalAdimAM jema kevaLa saMpUrNa dhruvatva che evuM manuSyAdimAM ke ghaTAdimAM to nathI ja. eTale ja e nirapekSa zuddha dravya nathI kahevAtA, paNa AdiSTadravya ja kahevAya che. Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 nayaviMzikA-15 ghaTAdau cAbhAvaH, ata eva na nirapekSaM zuddhaM dravyatvaM kathyate, api tvAdiSTadravyatvameva / na ca- yathA'lpakAlo'pi ghaTa AdiSTadravyaM, tathA tadapekSayA'lpatarakAlInamapi kiJcidAdiSTadravyaM bhavatyeva / evaM tadalpatarakAlInavastvapekSayA'pi yadalpatarakAlInaM tadapyAdiSTadravyaM sambhavatyeva / evaMkrameNa yatsarvAlpatamakAlInaM kSaNikaM vastu tasyApyAdiSTadravyatve ko bAdhaH ? iti vAcyaM, yatastasya kSaNikatayA kA'vAntarAvasthA yAmapekSyAdiSTadravyatvaM kthyet| kiJca tathApi tasyAdiSTadravyatvakalpanAyAM ghaTatulyatvameva syAditi tadgrAhiNo bodhasyApi vyavahAranaya evAntarbhAvAdRjusUtrasya nirviSayatvApattiriti cet ? satyaM, ghaTAdInAM tu yAvAnavasthAnakAlastAvatkAlaM ghaTAditayotpAdavinAzAbhAvAd dhruvatvaM sambhavatyapi, kSaNikasya tu kSaNamAtrasthAyitvAd na dhruvatvasambhava iti dhrauvyAMzalakSaNaM dravyaM puraskRtya 'kSaNikadravya'miti kathane vadato vyAghAtadoSa Apatedeva / parantu dhrauvyAMzo naika eva dravyasya lakSaNaM, AdhArAMzasyApi tallakSaNatvAditi guNAnAM kSaNikAdhAratayA ghaTAdikaM gRhNata RjusUtrasya kSaNikadravyaM viSaya iti kathane ko vadato vyAghAta:? yatazca sa AdiSTadravyaM na gRhNAti, atastasya na vyavahAre'ntarbhAvo na vA vyavahAravad dravyArthikatvameva, yatazca sa AdhArAMzamapi gRhNAti, atastasya na zabdAdiSvantarbhAvo na vA paryAyArthikatvameveti tasya svatantranayatvaM dravya zaMkA - jema alpakAlIna evo paNa ghaTa AdiSTadravya che ema, enI apekSAe paNa alpatarakAlIna evI koIka vastu Adidravya banaze ja. vaLI e alpatarakAlIna vastunI apekSAe paNa je vadhAre alpatarakAlIna vastu haze e paNa AdiSTadravya hovI to saMbhave ja che. A ja krame je sarvaalpatamakAlIna kSaNika vastu, te paNa AdiSTadravya DopAmai | qiuo cha ? samAdhAna (pUrvapakSa) - emAM vAMdho e che ke e kSaNika hovAthI enI koI avAntara avasthA che ja nahIM jenI apekSAe ene AdiSTa dravya kahI zakAya ane chatAM ene AdiSTadravya kahevAmAM to e ghaTatulya ja banI javAthI eno grAhaka bodha vyavahAramAM ja aMtarbhAva pAmI javAthI RjusUtrano koI viSaya ja nahIM rahe. uttarapakSa - tamArI vAta sAcI che. ghaTAdino to jeTalo avasthAnakALa hoya eTalo kALa ghaTAdirUpe utpAda-vinAza na hovAthI dhRvatva saMbhave paNa che. kSaNika to kSaNamAtra sthAyI hovAthI dhRvatva saMbhavatuM nathI ja. eTale dhrauvyAMzarUpa dravyane najaramAM rAkhIne "kSaNika dravya' kahevAmAM vadato vyAghAta doSa che ja. paraMtu dravyanuM dhrauvyAMza e ja eka svarUpa che, evuM nathI. AdhArAMza paNa enuM lakSaNa che ja. eTale guNonA kSaNika Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nityaparyAyasyAsambhavAdeva tadgrAhiNo nayasyAbhAvaH 245 paryAyArthikanayayorantarAle ( = dravyArthikanayAnAM pazcAt paryAyArthikanayAnAM ca pUrvaM ) nirdezazceti me'bhiprAyaH / nanu yathA kSaNikadravyagrAhI svataMtro naya RjusUtratayA proktastathA nityaparyAyagrAhyapyekaH svataMtro nayaH kathanIyaH, tasya ca nityatvagrAhitayA dravyArthikatvaM paryAyagrAhitayA ca paryAyArthikatvamapIti cet ? na, vadato vyAghAtadoSApAtAt, 'nitya 'zabdena nityatvasya 'paryAya'zabdena ca tadabhAvasya khyApyamAnatvAt / na ca yathA RjusUtranayaviSaye kSaNikadravye bhavatA vadatovyaghAtadoSavAraNArthaM dhrauvyalakSaNaM dravyAMzaM parityajyAdhArAMzalakSaNo dravyAMzo gRhItastathA'smAbhirapi kSaNikatvalakSaNaM paryAyAMzaM taddoSavAraNArthaM parityajyate, AdheyAMzalakSaNaM paryAyAMzaM ca gRhyate, tatazca ko vadato vyAghAtadoSa iti vAcyaM, paryAyANAmaMzAbhAvAt / nanu paryAyANAmapyaMzAH zAstreSu kathitA eva / tathAhi - ' utpAda-vyaya- dhrauvyayuktaM sat' ityatrotpAdavyayau AdhAra tarIke ghaTAdine jonArA RjusUtrano kSaNikadravya e viSaya che evuM kahevAmAM zuM vadato vyAghAta che ? vaLI e AdiSTadravyane jonAro nathI, mATe nathI eno vyavahA2mAM aMtarbhAva ke nathI e vyavahAranayanI jema mAtra dravyArthika. vaLI e AdhArAMzane paNa jonAro che, mATe nathI eno zabdAdimAM antarbhAva ke nathI e mAtra paryAyArthika. tethI e svataMtranaya che ane eno dravyArthika-paryAyArthikanayanI vacamAM (= dravyArthikanayonI pachI ane paryAyArthikanayonI pahelAM) ullekha che, Avo mAro abhiprAya che. zaMkA-jema kSaNidravyagrAhI evo svataMtra RjusUtranaya kahyo che ema nityaparyAyagrAhI paNa eka svataMtranaya kahevo joIe ane nityagrAhI che, mATe dravyArthika che ane paryAyagrAhI che mATe paryAyArthika paNa che. samAdhAna-AvI zaMkA na karavI, kAraNa ke emAM vadato vyAghAta doSa che. te paNa eTalA mATe ke 'nitya' zabda nityatAne jaNAve che jyAre 'paryAya' zabda enA abhAvane jaNAve che. zaMkA jema RjusUtranayanA viSaya kSaNikadravyamAM vadato vyAghAtadoSa TALavA dhrauvyAMzadravyane choDIne AdhArAMzadravya lo cho, ema ame paNa e doSane vAravA mATe kSaNikatva rUpa paryAyane choDIne AdheyAMzarUpa paryAyane laIzuM, pachI zuM vadato vyAghAtadoSa ? samAdhAna AvuM na kahevuM, kAraNa ke paryAyanA aMzo hotA nathI. zaMkA - are ! paryAyanA aMzo paNa zAstromAM kahelA ja che. te A rIte utpAda-vyaya-dhrauvyayukta sat-AmAM utpAda-vyayapada paryAyanA kSaNikatvAMzane jaNAve che. Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 nayaviMzikA-15 paryAyasya kSaNikatvaM kthytH| 'guNa-paryAyavad dravyam' ityatra 'guNa-paryAyavad' iti padaM guNa-paryAyANAmAdheyatvaM kathayati / tatazca paryAyANAmaMzAbhAvaH kathyamAnaH kathaM zobheta? iti cet ? na, kSaNikatvAMza-AdheyatvAMzayoH pRthaktvAbhAvAt / ayambhAvaH - yathA dravyArthikeSu sAmAnyagrAhiNau dvau nayau naigama-saGgrahAkhyau, dravyAMzabhUtayostiryagUrdhvatAsAmAnyayoH pRthaktvAt, parantu vizeSagrAhI tveka eva vyavahAranayaH, vizeSayoH pRthktvaabhaavaat| na ca vizeSAvapi dvividhAveva, UrdhvatAsAmAnyapratipakSI vizeSaH, tiryaksAmAnyapratipakSI ceti vAcyaM, tayordvayorapi pRthaktvAbhAvAt / atra dvAbhyAM hetubhyAM tatpRthaktvAbhAvasiddhiH prdrshyte| (1) yadi sAmAnyavad vizeSayorapi pRthaktvaM syAt tadA sAmAnyagrAhiNau yathA dvau nayau svatantrAvuktau tathaiva vizeSagrAhiNAvapi dvau nayau kathitAvupalabhyeyAtAm / na copalabhyete / tatazca vyavahAranayo yaM vizeSaM gRhNAti tadanyena vizeSeNa kimaparAddhaM yenAkAlaM kadAcidapi kvacidapi kenacidapi sa naiva gRhyate / gRhyate cettadgrAhiNA nayena bhavitavyameva / na ca svatantraH ko'pi nayaH guNaparyAyavad dravya AmAM "guNa-paryAyava evuM pada guNa-paryAyanA AdhatvAMzane jaNAve che. pachI, paryAyonA aMza hotA nathI evuM kahevuM zI rIte zobhe ? samAdhAna - kSaNikatvAMza ane AdheyatvAMza e alaga-alaga na hovAthI AvI zaMkA barAbara nathI. kahevAno bhAva e che ke - dravyAMzarUpa tiryassAmAnya ane UrdhvatA sAmAnya alaga-alaga hovAthI dravyArthikanayomAM sAmAnyagrAhI nayo be che - naigama ane saMgraha. paNa vizeSagrAhI to vyavahAranaya eka ja che, kAraNa ke be vizeSo alaga-alaga nathI. zaMkA - vizaSo paNa be prakAranA alaga-alaga che ja ne ! UrdhvatAsAmAnyano pratipakSI vizeSa ane tiryasAmAnyano pratipakSI vizeSa. samAdhAna - e be alaga-alaga na hovAthI tamArI zaMkA barAbara nathI. e be alaga-alaga na hovAmAM be hetu darzAvIe chIe. (1) jo sAmAnyanI jema vizeSa paNa svataMtra be prakAranA hota to sAmAnyagrAhI jema be svataMtra naya kahyA che tema vizeSagrAhI be svataMtra naya paNa kahelA jovA maLata, paNa maLatA nathI. eTale vyavahAranaya je vizeSanuM grahaNa kare che te sivAyanA anya vizeSe zuM aparAdha karyo che ke jethI traNe kALamAM kyAreya paNa kyAMya paNa koIpaNa enuM grahaNa karatuM nathI ? jo koI grahaNa karatuM hoya to eno grAhakanaya paNa hovo ja joIe. paNa evo svataMtra koI naya zAstromAM kahyo nathI. eTale vyavahAranaya ja eka ja bodha vaDe e bannenuM grahaNa kare Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 247 sAmAnyasya dvividhatve'pi vizeSasyaikavidhatvameva kathita iti vyavahAranaya evaikena bodhena tau dvAvapi gRhNAtItyanicchatApi mantavyameva / ato grahaNApekSayA tau na pRthagiti sidhyatyeva / (2) kambugrIvAdimantaM pura:sthitamarthamuddizya prAdurbhUtaM vyavahAranayAnusAri 'ayaM ghaTaH' iti jJAnaM piNDa-zivakAdiSvanvayi ghaTalakSaNamUrdhvatAsAmAnyaM yathA vyacchinatti tathaiva tattadghaTavyaktiSu sthitaM ghaTalakSaNaM tiryaksAmAnyamapi vyavacchinattyeva, na tadvyavacchedArthamanyajjJAnamapekSaNIyamiti sAmAnyadvayavyacchedakajJAnaviSayatayApi tau na pRthagiti sidhyatyeva / evameva paryAyasya kssnniktvaadheytvyordvyorNshyorjeym| nayAnAM paJcavidhatvakalpanAyAM paryAyAthikanayastvekaH zabdanaya ev| sa yamaMzaM gRhNAti tadanyena paryAyAMzena kimaparAddhaM yena na kazcidapi kadAcidapi kvacidapi taM gRhNAti? na ca nayAnAM saptavidhatvakalpanAyAM paryAyArthikanayAnAM trikatvAttebhya eko nayastaM gRhNAtviti vAcyaM, shbd-smbhiruudvaivmbhuutnyaanaamevNvidhvissybhedaabhaavaat| ata eva prasthaka-vasati-namaskArotpattyAdikeSu bahuSu dRSTAnteSu che, ema anicchAe paNa mAnavuM paDe che. eTale grahaNanI apekSAe e banne alaga nathI - ema siddha thAya che ja. (2) AgaLa rahelA kabugrIvAdimAn padArthane joIne vyavahAranayAnusArI thayeluM para: jJAna, piMDa-zivakAdimAM anvayI ghaTAtmaka UrdhvatAsAmAnyano jema vyavaccheda kare che ema te te ghaTavyaktimAM rahela ghaTAtmaka tiryasAmAnyano paNa vyavaccheda kare ja che. eno vyavaccheda karavA mATe kAMI koI bIjA jJAnanI jarUra paDatI nathI. mATe be prakAranA sAmAnyano vyavaccheda karanAra jJAnanA viSayarUpe paNa te be alaga nathI e siddha thAya ja che. AvuM ja paryAyanA kSaNikatvAMza ane AdhatvAza aMge jANavuM joIe. nayanA pAMca prakAra mAnavAnI kalpanAmAM paryAyArthikanaya to eka zabdanaya ja che. te je aMzanuM grahaNa kare che, e sivAyanA anya aMze zuM aparAdha karyo che ke jethI traNe kALamAM kyAreya paNa kyAMya paNa koIpaNa enuM grahaNa karatuM nathI ? zaMkA - paNa nayo to sAta paNa che ne. emAM paryAyArthika nayI traNa che. e traNamAMno koIpaNa eka naya enuM grahaNa karo ne ! samAdhAna - zabda-samabhirUDha-evaMbhUtanayomAM Avo viSayabheda na hovAthI tamAre AvuM kahevuM na joIe. eTale ja prathaka-vasati-namaskAranI utpatti vagere ghaNA dRSTAntomAM zabdAdi traNe nayonuM lagabhaga samAna pratipAdana ja jovA maLe che. athavA to pachI tame ja kaho Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 nayaviMzikA-15 zabdAdInAM trayANAM nayAnAM samAnameva pratipAdanamupalabhyate / athavA bhavAneva kathayatu ko nayaH kSaNikatvAMzaM gRhNAti, kazcAdheyatvAMzaM, kaM cAMzamavaziSTo naya iti| kiJca ghaTanaparyAyagrAhiNA paryAyArthikanayAnusAriNA 'ayaM ghaTaH' iti jJAnena yathA dhruvatvAMzasya vyavacchedo bhavati tathaivAdhAratvAMzasya vyavacchedo'pi bhavatyeva, na tadarthamanyajjJAnamapekSaNIyaM bhvti| tatazca paryAyasya kSaNikAdheyatvAMzau na grahaNApekSayA pRthag na vA dhruvatvAdhAratvalakSaNadravyAMzadvayavyavacchedakajJAnaviSayatayA pRthagiti paryAyANAM pRthagaMzAbhAvaH kathyamAnaH kathaM na zobheta? zobhetaivetyarthaH / nanu kSaNikadravyakathanaM zobhate nityaparyAyakathanaM tu netyetat katham ? zRNu-yasya dIrgho'vasthAnakAlastasya kayAcidapekSayA'lpakAlAvasthAnaM kathyamAnaM sambhavati, parantu yaH svata eva kSaNikastasya kayAcidapyapekSayA dIrghakAlAvasthAnaM naiva sambhavati / ayambhAva: -yo rUpyakadazakaM dhArayati, kayAcidapekSayA 'sa ekaM rUpyakaM dhArayati' iti kathanaM sambhavati, parantu yaH svata evaikameva rUpyakaM dhArayati tamuddizya 'sa rUpyakadazakaM dhArayati' iti kathanaM kayAcidapyapekSayA naiva sambhavati / evameva prastute'pi jJeyam / / nanu parimitakAlo'pi ghaTa Adinaigamena yathA'nAdinidhano'nutpanno manyate tathA ke kayo naya kSaNikatvAMzane jue che ane kayo naya AdheyatvAMzane jue che ane kayA aMzane avaziSTanaya grahaNa kare che ? vaLI, paryAyArthikanayAnusArI ghaTanaparyAyagrAhI artha paTa: evuM jJAna jema dhruvatAMzano vyavaccheda kare che ema AdhArAMzano vyavaccheda paNa kare ja che, enA mATe kAMI koI anya jJAna jarUrI hotuM nathI. eTale paryAyanA kSaNikatva ane Adhatva A be aMzo nathI grahaNanI apekSAe pRthagU ke nathI dhRvatvaAdhAratva rUpa be dravyAMzanA vyavacchedaka jJAnanA viSayarUpe pRthagu. pachI, paryAyonA pRthaka aMza hotA nathI evuM kahevuM zA mATe na zobhe ? arthAt zobhe ja. prazna - kSaNikadravya kahI zakAya ane nitya paryAya na kahI zakAya, AvuM zA mATe ? uttara - jeno dIrdhaavasthAnakALa hoya enuM koIka apekSAe alpakALAvasthAna kahI zakAya che. paNa je svataH ja kSaNika che tenuM koIpaNa apekSAe dIrghakALa avasthAna kahevuM na ja saMbhave ne. Azaya e che ke jenI pAse 10 rUpiyA hoya eno koIka apekSAe 'eka rUpiyAvALo che' evo ullekha thaI zake. paNa je svataH ja eka ja rUpiyo dharAve che eno "e daza rUpiyAvALo che' evo ullekha koIpaNa apekSAe na ja thaI zake ne ! AvuM ja prastutamAM jANavuM. zaMkA - jema parimitakALavALo evo paNa ghaDo Adinaigamanaya vaDe anAdinidhana Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mervAdInAM pravAhata evAnAdinityaparyAyatvam 249 kSaNiko'pi paryAyaH kenacinnayena dhruvo manyatAM, ko doSaH ? tasya nayasya dravyArthikatvasyAvazyaMbhAvAnnaigama evAntarbhAvena tava svatantranayasAdhanamanorathasya bhUsAdbhavanameva doSa iti jAnIhi / ayambhAvaH - vyavahAranayena yadA ghaTAbhAvaH kathyate tadA piNDAdikAle naigamanayo yogyatAmeva ghaTatayA jAnAti vakti ca / iyaM yogyataivaughazaktiH samucitazaktirvocyate / sA tu dravyameveti naigamavatpUrvakAle'pyastitvaM svIkuMvato nayasya dravyArthikatvameva / tatazca sa naigama eva, na svatantraH kazcinnayaH / ___itthaJca nityaparyAyasya vastuto'sambhavAd jJAnaviSayatayA'pi cAsambhavAnna tadgrAhI ko'pi nayaH sambhavatIti sthitam / ata eva dravyArthikanayadazaprakArANAM nirUpaNAnantaraM dikpaTadevasenAcAryeNa nayacakragranthe paryAyArthikaSaDbhedanirUpaNAvasare prathamo'nAdinityaparyAyArthikanayo yo nirUpitastasya dRSTAntatayA pudgalaparyAyarUpamerupramukho yaH kathitastatsaGgatirmahopAdhyAyaiH 'dravya-guNa-paryAyano rAsa' granthe pravAhata eva kRtA / pudgalaparyAyAstu kSaNikA ane anutpanna manAya che tema kSaNika evo paNa paryAya koIka naya vaDe dhruva manAya to zuM vAMdho che ? samAdhAna - e naya avazya dravyArthika banI javAthI naigamamAM ja aMtarbhAva pAmI javAnA kAraNe tAro svataMtranaya siddha karavAno manoratha jamInadosta thaI javo e ja vAMdho che. Azaya e che ke vyavahAranaye jyAre ghaDAno abhAva che tyAre = piMDAdikALe nigamanaya yogyatAne ja ghaDA tarIke jue che ane kahe che. A yogyatA ja ogha zakti ke samucita zakti kahevAya che. e to dravya ja che, eTale naigamanI jema pUrvakALamAM paNa astitva jonAra naya dravyArthika ja hoya zake ane to pachI to e naigamanaya ja che, nahIM ke koI svataMtra naya.' Ama, nityaparyAya vastutaH asaMbhavita hovAthI jJAnanA viSaya tarIke paNa asaMbhavita ja hovAnA kAraNe teno grAhaka koI naya hovo saMbhavato nathI, e nizcita thayuM. eTale ja dravyArthikanayanA dasa prakAronuM nirUpaNa karyA pachI digaMbarAcArya devasene nayacakra granthamAM paryAyArthikanA cha bhedonuM nirUpaNa karavAnA avasare prathama anAdinityaparyAyArthikanaya je kahyo che, ne enA dRSTAnta tarIke pudgalaparyAyarUpa meru vagere je kahyA che tenI saMgati mahopAdhyAyazrIyazovijayajIe "dravya-guNa-paryAyano rAsa' granthamAM pravAhathI ja karI che. pudgalaparyAyo to kSaNika ja che, paraMtu pravAhathI anAdikALathI te paryAyo e rIte prAdurbhAva pAme che ke jethI merunAM sthAna-saMsthAna-parimANa vagere jevA pUrve Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 nayaviMzikA-15 eva, parantu pravAhato'nAdikAlAt te tathA prAdurbhavanti yathA meroH sthAna-saMsthAna-parimANAdayo yathA pUrvaM chadmasthaidRSTAstathaivAdyApi dRzyante, anantakAlAnantaramapi tathaiva prekSyante'tasteSAmanAdinitya-paryAyatayA vyapadezaH, vastutastu te na tathA / pudgalAnAM cayApacayau bhavata eva, tatsAkaM paryAyANAM parivartanamapi bhavatyeva / ata eva mahopAdhyAyaistasminneva grantha eteSAM dazaSaTprakArANAM yathAyogyaM saGgraha-vyavahAra-RjusUtrAdiSu nayeSvantarbhAvaH kathitaH / na tu svatantro kazcinnaya uktaH / itthaJca nityaparyAyagrAhI na ko'pi naya iti sthitam / nanu dravya-paryAyAtmakasya vastuno dravyAMzasya traividhyAdekaM dravyAMzamekaM ca paryAyAMzamAdAya yatharjusUtro nayaH pravRttastathA sAmAnya-vizeSAtmakasya vastunaH sAmAnyAMzasya dvaividhyAdekaM sAmAnyAMzamekaM ca vizeSAMzamAdAya kazcitsvatantro nayaH pravartantAmiti cet ? na, svtntrnysyaasmbhvaad| idamuktaM bhavati-UrdhvatAsAmAnyena saha tatpratipakSivizeSa eva yadA saMyujyate tadA pravartamAnasya nayasyAvizuddhanaigamatayA naigame evaantrbhaavH| yathA-piNDAdArabhya kapAlaparyantameva ghaTaM svIkurvANo nayaH, anAdinidhanaghaTasAmAnyApekSayA'sya ghaTasya vizeSarUpatvAt / tathordhvatAsAmAnyena saha tiryaksAmAnyapratipakSivizeSo yadA saMyujyate tadApi naigama eva chabasthoe joyelA evA ja Aje paNa dekhAya che ane anaMtakALa pachI paNa dekhAze. mATe emano anAdinityaparyAyarUpe ullekha che, vastutaH kAMI teo tevA nathI. pudgalono caya-apacaya thAya ja che, enI sAthe paryAyonuM parivartana paNa thAya ja che. mATe ja mahopAdhyAyajIe e ja granthamAM A 10 ane cha prakArano antarbhAva yathAyogya saMgraha-vyavahAra-RjusUtrAdimAM jaNAvelo che, paNa svataMtra koI naya kahelo nathI. Ama, nityaparyAyagrAhI koI naya che nahIM e siddha thayuM. zaMkA - jema dravya-paryAyAtmaka vastuno dravyAMza trividha hovAthI eka dravyAMza ane eka paryAyAMzane jonAro RjusUtranaya pravRtta thayelo che. to tema, sAmAnya-vizeSAtmaka vastuno sAmAnyAMza dvividha hovAthI eka sAmAnyAMza ane eka vizeSAMzane jonAro paNa eka svataMtra naya pravRtta thavo joIe ne ! samAdhAna - nA, 129 // ? svataMtra naya saMbhavato nathI. DevU me cha : - UrdhvatAsAmAnyanI sAthe eno ja pratipakSI vizeSa paNa jyAre jJAnamAM joDAya che tyAre pravRtta thanAra naya avizuddhanagama hovAthI naigamamAM ja samAviSTa che. jemake piMDathI kapAla sudhI ja ghaDAne jonAro naya. ahIM anAdinidhana ghaTasAmAnyanI apekSAe A Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAntarAsambhavaH 251 nayaH, naigamanayaviSayANAM sarveSAM ghaTAnAM tattadghaTarUpatayA tiryaksAmAnyapratipakSivizeSarUpatvAt / eka ghaTasantAne'nyaghaTasamAvezasyAsambhavAttadviSayabhUtAnAM ghaTAnAM tattadghaTarUpatvaM jJeyam / evameva tiryaksAmAnye'pi jnyeym| tatpratipakSivizeSo yadA saMyujyate tadA'parasaMgraho jnyeyH| UrdhvatA-sAmAnyapratipakSivizeSasaMyoge'pi sa eva / tadyathA-piNDatayA sarvAn piNDAn ghaTatayA ca sarvAn ghaTAn saGgrahNataH saGgrahanayasya viSayabhUtAH piNDa-ghaTAdayo yathA tiryaksAmAnyarUpAsta-thaivordhvatAsAmAnyapratipakSivizeSarUpA apIti / parasaGgrahaviSaye tu naikasyApi vizeSasya sambhavaH, sanmAtragrAhitvAttasya / tathA nityAnityAtmakaM sat, AdhArAdheyAtmakaM sat...ityAdau nitya-anityAdyekaikaviSayasya nayasyaiteSu naigamAdiSvevAntarbhAvaH, saMyogaprAptasya tu nitya-anitya-AdhAra-AdheyAdInAmanekAMzAbhAvAdeva naikasyApi svatantranayasya sambhava iti paJcaiva mUlanayA vivakSAvazAt saptaiva vA mUlanayAH prApyante na nyUnA na vA'dhikAH, nyUnAdhikaviSayAbhAvAditi jJeyam / yadaikaikasya ghaDo vizeSarUpa che ja. ema UrdhvatA sAmAnyanI sAthe tiryasAmAnyano pratipakSI vizeSa jyAre joDAya che tyAre paNa naigamanaya ja bane che, kAraNa ke naigamananA viSaya bananArA badhA ghaDAo te te ghaTarUpa hovAthI tiryasAmAnya pratipakSIvizeSarUpa che. ghaDAnA eka saMtAnamAM anya ghaDo kyAreya avatarato nathI, mATe naigamanayanA viSayabhUta ghaDAo te te ghaTarUpe ghaTavizeSa che e jANavuM. jema UrdhvatAsAmAnyanI vAta karI ema tiryasAmAnya aMge paNa jANavuM. enI sAthe jyAre potAno ja pratipakSI vizeSa joDAya che tyAre naya aparasaMgraha bane che ane jyAre UrdhvatAsAmAnyano pratipakSI vizeSa joDAya che tyAre paNa naya aparasaMgraha ja hoya che. te A rIta-piMDarUpe badhA piMDono ane ghaTarUpe badhA ghaDAono saMgraha karatA saMgrahanayanA viSayabhUta piMDa-ghaTa vagere jema tiryasAmAnyarUpa che ema UrdhvatAsAmAnyanA pratipakSIvizeSarUpa paNa che ja. parasaMgrahanayanA viSayamAM to ekapaNa vizeSano saMbhava nathI, kAraNa ke e naya "sat' mAtrano grAhaka che. tathA nityanityAtmavaM sat dhArAdheyAtmavaM sat vageremAM nitya ke anitya vagere eka-eka viSayane ja grahaNa karanAra nayano A naigamAdinayomAM ja antarbhAva che. saMyoga prApta viSayano grAhaka koIpaNa svataMtra naya saMbhavato nathI, kAraNa ke nityaanitya-AdhAra-AdheyAdinA aneka aMza hotA nathI. eTale mULa no pAMca che, athavA vivaphAvazAt sAta che, nahIM nyUna ke nahIM adhika, kAraNa ke nyUna ke adhika viSaya saMbhavatA nathI. vaLI jyAre A eka-eka mULa nayanA 100-100 uttarabheda karavAmAM Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 nayaviMzikA-15 mUlanayasya zataM zatamuttarabhedAH kriyante tadA nayAnAM paJcazatI saptazatI vA jJeyA / taduktaM vizeSAvazyakabhASye-ikikko ya sayaviho sattanayasayA havaMti emev| anno vi ya Aeso paMceva sayA nayANaM tu // 2264 // eteSAmapi yAvantaH sambhavanti tAvaduttarabhedakaraNe yatprApyate tadapi tatraiva proktam / tadyathA- jAvanto vayaNapahA tAvanto vA nayA visaddAo / te ceva parasamayA sammattaM samudiyA savve // 2265 // tti / itthaJca RjusUtro dravyArthiko'pi paryAyArthiko'pIti sthitm| ata eva dravyArthikanayakathanAnantaraM tatkathanam / tatkathanAnantaraJca paryAyArthikatvasAdhAt paryAyArthikAnAM kathanam / tatra ca paryAyANAM kSaNikatvamanekakaraNaJca lakSaNam / tatazca kSaNikatvamanekakaraNaM ca yathA yathA vardhate tathA tathA paryAyArthikAnAM nayAnAM zuddhiH, yathA yathA ca dhruvatvamekakaraNaM ca vardhate tathA tathA dravyAMzasya vRddheH paryAyArthikAnAmazuddhiH / ataH zabdanayApekSayA samabhirUDhaH zuddhaH, evambhUtastu sarvavizuddhaH paryAyArthikaH / tacca kathamityadhunA vicAryate - __RjusUtrasya svakIyo vartamAnaghaTo viSayaH / atItAnAgataparakIyaghaTAstu svakAryAkaraNAd Ave che tyAre 500 naya ke 700 naya maLe che. vizeSAvazyakabhASyamAM kahyuM che ke - "ekeka mULanAya 100 prakArano che, tethI e rIte 900 naya thAya che. athavA bIjo paNa eka Adeza che ke 500 no che." A 500 ke 700 jeTalA saMbhavatA hoya e badhA ja bheda karavAmAM Ave to je maLe te paNa e ja granthamAM A rIte kahela che ke- "athavA to jeTalA vacanamArga che eTalA nayo che evuM vi(vi) zabdathI jaNAya che. A badhA nayo parasamaya che, ane jo badhA samudita thAya to samyakatva che." //ra 265 Ama, RjusUtranaya vyArthika paNa che ne paryAyArthika paNa e siddha thayuM. eTale ja dravyArthika nayone kahyA pachI ene kahyo che ane ene kahyA pachI paryAyArthitva sAdharmane laIne paryAyArthikanayo kahyA che. emAM paryAyonuM kSaNikatva ane anekakaraNa e lakSaNa che. eTale A kSaNikatva ke anekakaraNa jema jema vadhe che tema tema paryAyArthikanayo zuddha thAya che ane jema jema dhruvatva-ekakaraNa vadhe che tema tema dravyazanI vRddhi thavAthI paryAyArthikano azuddha thAya che. mATe zabdanayanI apekSAe samabhirUDha ane enI apekSAe evaMbhUtanaya e sarvavizuddhaparyAyanaya bane che. te zI rIte ? A rIte - RjusUtranayano svakIya vartamAnaghaTa e viSaya che. atIta-anAgata ane parakIya ghaTa svakArya karanArA na hovAthI ghaTa nathI. AmAM vartamAnakALa tarIke je nayaprakAra Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAdInAM viSayaH 253 na ghaTaH / tatra vartamAnakAlatayA vartamAnakSaNamAtraM yo manyate sa sUkSmaRjusUtraH / yastu vartamAnAvalikA-muhUrta-dinAdInapi vartamAnakAlatayA svIkRtya tattadAvalikA-muhUrtAdikAlabhAvinaM ghaTaM svIkurute sa sthUlaRjusUtraH / yato'yaM 'ghaTa'padavAcyatayA dravyaM svIkarotyatastasya catvAro'pi nikSepAH saMmatAH, nAmaghaTAdiSvapi 'ghaTa'padavAcyatAyAH sattvAt / / zabdAdayastu trayo'pi nayAH paryAyArthikatvAt 'ghaTa'padavAcyatayA ghaTanaparyAyaM manyante, na tu dravyam / nAma-sthApanA-dravyaghaTeSu ghaTanaparyAyastu nAstyeveti teSu ghaTapadavAcyatAyA abhAvAt paTAdiSviva na ghaTanikSepatvam / tatazca te bhAvanikSepameva manyanta iti sthitam / evambhUtanayo vartamAnakAle yatra ghaTanaparyAyo dRzyate tameva ghaTatayA sviikurute| arthAd yo yoSinmastakArUDho bhUtvA jalAharaNaM karoti sa eva tasya ghttH| atrApi yatra ghaTanaparyAya ityAdi yaduktaM tadvyavahAranayAnusAreNa, anyathaivambhUtanayasya ghaTanaparyAya eva ghaTaH, tadAdhArabhUtaM dravyaM kiJcidapi nAstyeveti 'ytr'aadishbdpryogstsyaanuppnnH| kambugrIvAdimAnapi yo vartamAnakAle jalAharaNAdiSu na vyApRtaH sa ghaTanaparyAyAbhAvAnna ghaTaH / vartamAna kSaNamAtrane jue che te sUkSma RjusUtra che ane je nayaprakAra vartamAna AvalikA-muhUrta-dina vagerene paNa vartamAnakALa tarIke svIkArIne te te AvalikA-muhUrta vagere kALamAM rahenAra ghaTane svIkAre che te sthUlaRjusUtra che. vaLI A naya "ghaTa'padanA vAcyArtha tarIke dravyane svIkAre che, mATe ene cAre nikSepa mAnya che, kAraNa ke nAmaghaTa vageremAM paNa ghaTapadanI vAcyatA rahelI che. ' zabda vagere traNe nayo paryAyArthika hovAthI ghaTapadanA vAcyArtha tarIke ghaTanaparyAyane kahe che, nahIM ke ghaTadravyane. nAma-sthApanA-dravyaghaTamAM ghaTanaparyAya to hoto nathI ja, mATe e badhAmAM ghaTa'padavANyatAno abhAva hovAthI paTAdinI jema e badhA paNa ghaTanA nikSepa nathI. eTale A navo mAtra bhAvanikSepane ja mAne che e nizcita thayuM. evaMbhUtanaya vartamAnakALe jyAM ghaTanaparyAya jovA maLe ene ja ghaDA tarIke svIkAre che. eTale ke je strIne mastArUDha thaI jaLAharaNa kare e enA mate ghaTa che. AmAM paNa jyAM ghaTanaparyAya... vagere je kahyuM che te vyavahAranayAnusAre jANavuM, nahIMtara evaMbhUtanayane to ghaTanaparyAya e ja ghaTa hovAthI enA AdhArabhUta kazuM na hovAnA kAraNe "jyAM' vagere zabdaprayogo asaMgata che. tathA kaMbugrIvAdiyukta evo paNa je ghaDo vartamAnamAM jaLAharaNAdi nathI karI rahyo te A nayanA mate, ghaTanaparyAyano abhAva hovAthI "ghaTa' nathI. Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayaviMzikA - 15 samabhirUDhastu vartamAnakAle jalAharaNAdikurvantaM tu ghaTaM manyata eva, parantu yaH kambugrIvAdimAn vartamAnakAle tanna karoti tamapi ghaTaM manyate / nanu samabhirUDho'pi paryAyArthika eveti tasyApi vartamAnaghaTanaparyAya eva ghaTaH / tatazca tatparyAyAbhAvAt kathaM sa tasya ghaTaH ? satyaM, tathApi yadi kazcidicchet tadA vinApi kaJcit prakriyAvizeSaM sa kambugrIvAdimAn jalAharaNaM kartumarhatyeva / ghaTanaparyAyasyAtisamucitaiSA yogyatA'pi samabhirUDhasya ghaTatayA saMmateti so'pi tasya ghaTaH / atha yogyatA dravyamucyate, na tu paryAyaH / taduktaM sampatauegadaviammi je atthapajjavA vayaNapajjavA vAvi / tIyANAgayabhUyA, tAvaiyaM taM havai davvaM // na hi dravye sarve'pi paryAyA yugapatkadApi sambhavanti / parantu tadyogyatAH sambhavanti / ataH sarvAsAM yogyatAnAM samUhaH saMpUrNaM dravyaM tattadyogyatA tu dravyAMzaH, tattadyogyatAyA abhivyaktistattatparyAyaH / tatazca paryAyArthikaH samabhirUDho ghaTanayogyatAM dravyAMzarUpAM ghaTatayA kathaM svIkuryAditi cet ? satyaM, tathApi yataH sa naivaMbhUtavat sarvavizuddho'tastaM ghaTaM manyate / 254 samabhirUDhanaya vartamAnakALamAM jaLAharaNa karI rahelA ghaTane to ghaTa mAne ja che, paNa je kambugrIvAdimAn padArtha vartamAnamAM e na karato hoya ene paNa 'ghaTa' tarIke svIkAre ja che. zaMkA samabhirUDha paNa paryAyArthika naya ja che. eTale ene paNa vartamAna ghaTanaparyAya e ja ghaTa' che. to e paryAya hAla na hovAthI e zI rIte enA mate ghaTa' banaze ? samAdhAna sAcI vAta. to paNa, jo koIka icche to koIpaNa vizeSa prakriyA (ghaDAno AkAra Apavo vagere rUpa kriyA) vinA ja e kaMbugrIvAdamAn jaLAharaNa karI ja zake che. ghaTanaparyAyanI A atyaMta samucita yogyatA paNa samabhirUDhane ghaTa tarIke saMmata che. mATe enA mate e paNa ghaTa che. - zaMkA - yogyatA to 'dravya' che, nahIM ke paryAya. sammatimAM kahyuM che ke ''eka dravyamAM je koI atIta-vartamAna-anAgata arthaparyAya ke vyaMjanaparyAya hoya che, e badhAnA saravALArUpa e dravya hoya che.'' A badhA paryAyo eka sAthe to kyAreya saMbhavatA nathI. paNa enI yogyatAo saMbhave che. mATe A badhI yogyatAono samUha e saMpUrNadravya che ane te te yogyatA e dravyAMza che. te te yogyatAnI abhivyakti e te te paryAya che. eTale paryAyArthika evo samabhirUDhanaya dravyAMzarUpa ghaTanayogyatAne ghaDArUpe zI rIte jue ? - Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ evambhUtApekSayA samabhirUDhasyAzuddhiH 255 svaviSaya etAvaddravyAMzamizraNameva tasyAzuddhiH / evambhUtastu lezato'pi dravyAMzamizraNaM na svIkurute'taH sa sarvavizuddhaH / anyathA'pyetatpradarzyate - samabhirUDhaH kumbhAdeH ghaTaM pRthakkaroti, paraMtu jalAharaNamakurvato ghaTAnna karoti / arthAd jalAharaNe vyApRtAvyApRtau ghaTAvekIkaroti / etadekakaraNaM samabhirUDhasyAzuddhiH / evambhUtastu jalAharaNe'vyApRtamaghaTamuktvA ghaTAtpRthakkarotyeveti tasyaikakaraNalakSaNAzuddhyabhAvAt sarvavizuddhatA / athavaivambhUto yAvatkAlaM jalAharaNe vyApRtastAvatkAlameva taM ghaTaM manyate'tastatra na dhrauvyAMzasya mizraNam, parantu samabhirUDhaH pUrvaM pazcAdapi vA taM ghaTatayA svIkurute, etAvaddhrauvyAMzasya mizraNaM tasyAzuddhiH / evambhUte tanmizraNAbhAvAt sarvavizuddhiH / nanu paryAyArthikanayAH zuddhAH kathyanta iti paryAyArthikasya samabhirUDhasya kathamazuddhisambhavaH ? ucyate- paryAyArthikAH zabdAdayo nayA yato nAmAdIMstrIn nikSepAn na svIkurvante, kevalaM bhAvanikSepameva svIkurvante'taH zuddhA ucyante / tathA yataste upacAramapi na manyante'taH zuddhAH kathyante / na caitAvataiva teSAM mitho'pi zuddhAzuddhabhAvAbhAvaH / teSAM paryAyArthikanayatayA samAdhAna sAcI vAta. to paNa e evaMbhUtanaya jevo sarvavizuddha na hovAthI ene paNa 'ghaTa' tarIke svIkAre che. potAnA viSayamAM ATalA dravyAMzanuM mizraNa e ja enI azuddhi che. evaMbhUta to aMzamAtra paNa dravyAMzanuM mizraNa calAvato nathI, mATe e sarvavizuddha che. A ja vAtane bIjI rIte joIe - samabhirUDha naya 'kuMbha' vigerethI ghaDAne judo kare che, paNa jaLAharaNa na karanAra ghaDAthI ene judo pADato nathI. arthAt jaLAharaNamAM vyAvRta ke avyAvRta... banne ghaDAne 'ghaDA' tarIke eka kare che. A ekakaraNa e samabhirUDhanI azuddhi che jyAre evaMbhUta to jaLAharaNamAM avyAvRta ghaTane 'aghaTa' kahIne vyAvRtaghaDAthI alaga pADI ja de che. eTale enAmAM ekakaraNarUpa azuddhi na hovAthI sarvavizuddhatA hoya che. athavA evaMbhUtanaya ghaDo jyAM sudhI jaLAharaNamAM vyAvRta hoya tyAM tyAM sudhI ja (te te kSaNe) ene ghaDo mAne che, mATe emAM dhrauvyAMzanuM mizraNa na hovAthI e zuddha che. paraMtu samabhirUDha to AgaLa-pAchaLa paNa ene 'ghaTa' mAne che. mATe eTalA dhrauvyAMzanuM mizraNa thatuM hovAthI e enI azuddhi che. prazna paryAyArthikanayo to zuddha kahevAya che. pachI samabhirUDhanayamAM azuddhi zI rIte saMbhave ? uttara - paryAyArthika evA zabdAdinayo nAmAdi traNa nikSepAone mAnatA nathI, mAtra bhAvanikSepane ja mAne che, mATe zuddha kahevAya che. tathA, teo upacAra mAnatA - - Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayaviMzikA - 15 gRhyamANaviSaye dravyAMzamizraNamazuddhimApAdayatyeveti yasya viSayo dravyAMzena sarvathA muktaH sa evambhUtaH sarvavizuddhaH, yasya viSayo dravyAMzenAnalpapramANenopaliptaH sa zabdanayaH paryAyArthikeSu sarvAvizuddhaH, samabhirUDhastu dravyAMzenAlpapramANenopaliptaviSayatayA dvayoH zuddhAzuddhayormadhyasthito jJeyaH / 256 kiJca paryAyArthikanayAnAmindanaparyAya eva 'indra: ' ( = indrapadavAcyArtha :), zakanaparyAya eva 'zakraH', pUrdAraNaparyAya eva puraMdaraH / nanu zabdAdiparyAyArthikanayAnAM bhAvanikSepa eva smmtH| tasya caivaM lakSaNamanuyogadvAravRttyAdAvupalabhyate - " bhAvo vivakSitakriyA'nubhUtiyukto hi vai samAkhyAtaH / sarvajJairindrAdivadihendanAkriyA'nubhavAt // 13 // vRttikArakRtA tadvyAkhyA - vakturvivakSitakriyAyA: - vivakSitapariNAmasya indanAderanubhavanaM = anubhUtistayA yukto yo'rthaH sa bhAvatadvatorabhedopacArAdbhAvaH sarvajJaiH samAkhyAtaH / nidarzanamAha- indrAdivadityAdi / yathendanAdikriyAnubhavAt=pAramaizvaryAdipariNAmena pariNatatvAdindrAdirbhAva ucyate ityarthaH, ityAryArthaH / " iti / atra pAramaizvaryAdipariNAmena yo pariNataH sa bhAvendratayoktaH, na tu sa pariNAma eveti nathI, mATe paNa zuddha kahevAya che. paNa ATalAmAtrathI teomAM paraspara paNa zuddhatvaazuddhatva na ja hoya evuM nathI. teo paryAyArthika naya che. eTale gRhyamANa viSayamAM dravyAMzanuM mizraNa azuddhi lAve ja che. tethI jeno viSaya dravyAMzathI sarvathA mukta che te evaMbhUtanaya sarvavizuddha che. jeno viSaya analpapramANa dravyAMzathI lepAyelo che te zabdanaya, paryAyArthikanayomAM sarvaavizuddha che. samabhirUDhanaya to alpapramANanA upaliptaviSayanA kAraNe zuddha ane azuddhanI vacamAM jANavo. vaLI, paryAyArthikanayone to indanaparyAya e ja indra che, arthAt 'indra' padavAcya che, zakanaparyAya e ja zakra che ane pUrdhAraNa paryAya e ja puraMdara che. zaMkA zabdAdi paryAyArthikanayone bhAvanikSepa ja mAnya che. anuyogadvAranI vRttimAM enuM AvuM lakSaNa kaheluM che - sarvajJo vaDe, vivakSita kriyAnubhUtiyukta bhAva e ja bhAvanikSepa che. jemake indra. kAraNa ke ahIM indanakriyAno anubhava che. vRttikAre karelI enI vyAkhyA - "vaktAne vivakSita kriyArUpa indanAdinA anubhavathI yukta je padArtha, te ja bhAva ane bhAvavAnA abhedaupacArathI bhAvanikSepa tarIke sarvajJo vaDe kahevAyela che. (arthAt anubhUti e bhAva che. ahIM evA bhAvathI yukta indrane bhAva (nikSepa) kahevo che, tethI abhedaupacAra jaNAvyo che.) jemake indanAdi kriyAnA - Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zacIpaterbhAvendratvaM vyavahAreNaiva, na tvevambhUtenApi 257 nendanAdiparyAyaH, api tu tatparyAyavadrvyameva bhaavnikssepH| tatazca zabdAdinayAnAmapi dravyarUpo bhAvendraH saMmata iti cet ? na, etasya lakSaNasya caturo'pi nikSepAn manvAnasya vyavahAranayasya matenoktatvAd / ata eva tatra bhAva-tadvatorabhedopacAro'pi kathitaH / / na ca durvAdigajAGkazaiH zrImadbhirvAdidevasUribhirviracite pramANanayatattvAlokAlaGkAre evambhUtanayodAharaNArthamevaM sUtra praNItaM - yathendanamanubhavannindraH, zakanakriyApariNataH zakraH pUrdAraNapravRttaH purandara ityucyata iti // 7. 41 / / atra hyevambhUtanayodAharaNAdhikArastathApIndanAdikamanubhavad dravyamevendrAditayA kathitaM, na vinvanAdiparyAya iti vAcyaM, vyavahAranayAnusAritvAt ttkthnsy| nanu sundaro'yaM tava nyAyo yatsarvatra naye vyavahAranayaH - vyavahAranaya iti raTaNamiti cet ? zAnto bhava, alaM roSeNa, zrutAdAna-pradAna-dharmavAdAdikaH sarvo'yaM yato vyavahAraH, ataH sarvatra vyavahAranayena vinA na nistaarH| ata eva parasaGgrahanayo anubhavanA kAraNe = paramaizvaryanA pariNAmathI pariNata hovAthI IndrAdi bhAvanikSepa kahevAya che, evo gAthAno artha jANavo." ahIM pAraaizvaryAdi pariNAmathI je pariNata che ene bhAvendrarUpe kahela che, nahIM ke e pariNAmane ja. eTale indanAdi paryAya nahIM, paNa e paryAyavALuM dravya ja bhAvanikSepa che. tethI zabdAdi nayone paNa dravyarUpa bhAvendra mAnya che. samAdhAna - AvI zaMkA barAbara nathI, kAraNa ke bhAvanikSepanuM A lakSaNa to cAre nikSepAone mAnanAra vyavahAranayanA mate kahela che. mATe ja emAM bhAva ane bhAvavAnUno upacAra paNa kahelo che. (zabdAdi nayone to upacAra mAnya nathI.) zaMkA - durvAdIrUpI gaja mATe aMkuza samAna zrImAnuM vAdidevasUriviracita pramANanayatattAlokAlaMkAramAM evaMbhUtanayanA udAharaNane jaNAvavA mATe AvuM sUtra che -jemake indanane anubhavato Indra, zakanakriyA pariNata zaka, puranuM kAraNa karavAmAM pravRtta puraMdara kahevAya che. //7-41// AmAM evaMbhUtanayano adhikAra che ane chatAM indanAdino anubhava karatAM dravyane ja indrAdirUpe kahela che, nahIM ke indanAdi paryAyane ja. samAdhAna - A kathana vyavahAranayAnusArI hovAthI tamAre kahevA yogya nathI. zaMkA - tame A bahu sAro rasto zodhI kADhyo che.. kAMI paNa zaMkA uThAvIe eTale e to vyavahAranayAnusArI che.. vyavahAranayAnusArI che ema javAba ApI devo. samAdhAna-zAnta thAo.. ropathI saryuM... zrutanAM AdAna-pradAna ke dharmavAda.. vagere A badhuM vyavahAra hovAthI vyavahAranaya vinA nistAra nathI. eTale ja parasaMgrahanayanA Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 nayaviMzikA-15 dAharaNArthapraNIte sUtre'pi vyvhaarnyprveshH| tadyathA-vizvamekaM sadavizeSAditi yathA // 716 // iti| atra parasaGgraha yataH sadadvaitavAdyataH 'sad'ityanena vinA ghaTapaTAdikaM kiJcidapi yathA tasya na saMmataM tathaiva vizvamapi naiva sNmtm| tathApi sUtre tadyat zrUyate tadvyavahAranayenetya-nicchatA'pi svIkartavyameveti saGgrahanayasUtre'pi yathA vyavahAranayasya pravezaH, tena vinA pratipipAdiSitArthapratipAdanAsambhavAt, tathaiva prastute'pi jJeyam / nanveSa bhavattarko'smAkamucito na bhAtIti cet ? tarhi 'evambhUto vyavahAre'ntarbhUtaH' iti svIkAra eva yuSmAkaM gatiravaziSyeta, indanAdyanubhavadravyaviSayakatayA niyamena dravyArthikasya tasya sAmAnyadvayAviSayatayA vyavahAranaya-tvAvazyaMbhAvAditi, cenneSTeyaM gatistadA 'evambhUtasyendanaparyAya evendraH' iti svIkAra eva yuSmaccharaNaM bhavitumarhati / itthaJcaizvaryazAlitvalakSaNendanaparyAya evendraH, sAmarthyalakSaNazakanaparyAya eva zakraH, asurapuradAraNalakSaNaH pUrdAraNaparyAya eva puraMdara iti sthite indra-zakra-puraMdarA bhinnA eva, na udAharaNa mATe praNIta sUtramAM vyavahAranayano praveza che ja. te A rIte-jemake vizva eka che, kAraNa ke satuthI alaga nathI. 7-16/l ahIM, parasaMgraha sadaitavAdI hovAthI enA mate "satra sivAya ghaTa-paTa vagere kazuM che nahIM, ema vizva' jevI paNa koI cIja che ja nahIM. chatAM sUtramAM e je saMbhaLAya che te vyavahAranave ja che evuM anicchAe paNa mAnavuM ja paDe che. eTale saMgrahanayanA sUtramAM paNa jema vyavahAranayano praveza che, kAraNa ke e vinA jenuM pratipAdana karavAnI IcchA che enuM pratipAdana saMbhavita nathI, ema prastutamAM paNa jANavuM. zaMkA - tamAro A tarka amane ucita lAgato nathI. samAdhAna - to pachI "evaMbhUtanaya vyavahAranayamAM antabhUta che." Avo svIkAra ja tamArA mATe gati = zaraNabhUta banaze, kAraNa ke indanAdine anubhavatA dravyane jonAra hovAthI je avazya dravyArthika che, ne vaLI be sAmAnyamAMthI ekapaNa sAmAnyane jonAra nathI, mATe e naya vyavahAranaya hovo jarUrI che. jo A gati tamane ISTa nathI, to "evaMbhUtanayane indanaparyAya ja Indra che' Avo svIkAra ja tamArA mATe zaraNabhUta banI rahe che. Ama aizvaryazALIpaNAMrUpa IndanaparyAya ja indra che, sAmarthyarUpa zakanaparyAya ja zake che, pura nAmanA dAnavanA kAraNarUpa pUrdhAraNaparyAya ja puraMdara che... Ama nizcita thaye Indra-zukra-puraMdara vagere judA judA ja che, abhinna nathI e spaSTa che. tethI evaMbhUta Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samabhirUDhasya prasamucitA yogyatA'pi ghaTaH 259 tvabhinnA iti spaSTameva / ata evambhUta samabhirUDhanayau indrAdIn bhinnAneva svIkuruta: / evameva, yoSinmastakArUDhasya jalAharaNalakSaNaM ghaTanameva ( = IdRgghaTanaparyAya eva) ghaTaH, kumbhanaparyAya eva kumbhaH, kuTanaparyAya eva ca kuTaH / yatazcaite ghaTanAdayaH paryAyA mitho bhinnA ata evambhUta-samabhirUDhanayau ghaTa- kumbhAdIn bhinnAneva manyete / tatrApyevambhUtanayo ghaTanAle eva ghaTanaparyAyaM ghaTaM ca manyate / samabhirUDhastu tatpUrvaM pazcAdapi vA mnyte| ayaM tasyAbhiprAyaHzivakAdikrameNa kuzUlatvamApanno'pi piNDo jalAharaNaM kartuM naiva samarthaH / tatkartuM sa kulAlakRtaM kaJcit prakriyAvizeSamapekSata eva / tatprakriyA'nantaraM sa kambugrIvAdimAn bhavati / atha ca yadeSyeta tadA sa jalAharaNaM kartuM samarthaH, na ca kasyacidapi prakriyAvizeSasyApekSA / etAdRzIM prasamucitAM (= prakarSeNa samucitAM ) yogyatAmapi samabhirUDho ghaTanatayA svIkurute / na hi jalAharaNe vyApRtAvyApRtayorghaTayoH svakIye svarUpe ko'pi vizeSaH pratIyate yena tadavyApRte ghaTanaparyAyAbhAvaH kathyamAnaH zobheta / tatazca ghaTanakAle sa ghaTaH, na tvaghaTanakAle'pIti vaktuM na yujyate ! parantu yogyatA yato dravyasya lakSaNamataH paryAyArthikasya samabhirUDhanayasya tAvatAMzenAzuddhirbhavati / evambhUtastu ghaTanaparyAyameva ghaTaM manyate, na tu tatprasamucitAM yogyatAmapIti pratipakSiNo dravyasyAMzato'pi mizraNAbhAvAt sa sarvavizuddhaH / ane sabhirUDha naya indra vagerene judA judA ja mAne che. e ja rIte strIne mastakArUDha thaI jaLAharaNa karavArUpa ghaTanaparyAya ja ghaDo che. kuMbhana paryAya ja kuMbha che ane kuTanaparyAya e ja phuTa che. A ghaTanAdi paryAyo paraspara bhinna hovAthI tadvrAhaka evA be nayo ghaTa-kuMbha vagerene judA ja mAne che. emAM paNa evaMbhUtanaya ghaTanakALe ja ghaTanaparyAya ane ghaTa mAne che. samabhirUDha enI AgaLa-pAchaLa paNa mAne che. emAM eno A abhiprAya che ke - zivakAdikrame kuzUlarUpe banI gayelo piMDa paNa jaLAharaNa ka2vA samartha nathI. haju kulAla dvArA kaMIka prakriyA thAya enI apekSA che. e prakriyA thayA bAda e kaMbugrIvAdimAn bane che. have jyAre icchA thAya tyAre e jaLAharaNa ka2vA samartha che, koIpaNa vizeSa prakriyAnI apekSA nathI. AvI atyaMta samucita yogyatAne samabhirUDhanaya 'ghaTana' rUpe svIkAre che. enI dalIla e che ke ghaDo jaLAharaNamAM vyAvRta hoya ke na hoya, enA potAnA svarUpamAM koI taphAvata jaNAto nathI ke jethI avyAvRta ghaTamAM 'ghaTana' paryAyano abhAva kahevo dilane jace. mATe 'ghaTanakALe ja e ghaTa che, nahIM ke aghaTanakALe paNa' AvuM kahevuM yogya nathI. paNa yogyatA to dravyanuM lakSaNa che. mATe paryAyArthika evo samabhirUDhanaya eTalA aMze azuddha bane che. evaMbhUta Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 nayaviMzikA-15 kiJca paryAyArthikA nayA yathA paryAyAn manyante, tathaiva bhedamapi / ata evendanaparyAyAcchakanaparyAyasya sarvathA pRthaktayendrAcchakraH pRthageveti smbhiruudvaivmbhuutau| parantvevambhUtApekSayA samabhirUDho'zuddhaH, tadapekSayA ca shbdnyH| dravyArthikanayaviSayasyAbhedasyAMzato mizraNaM zabdanayasya smmtmityrthH| ataH kAla-liGgAdibhedaprAptAnAM paryAyANAM mitho bhedamAcakSANo'pi zabdanaya indana-zakanAdiparyAyANAmabhedaM matvendrazakrAderabhedaM svIkurute / yadvaivambhUto lokavyavahAraM naiva gnnti| samabhirUDhastadapekSayA taM kinycinmnyte| ato'ghaTanakAle'pi ghaTaM svIkaroti / zabdanayastu samabhirUDhanayApekSayA lokavyavahAramISadadhikaM manyate / ato yatrendanayogyatA tatraiva zakanAdiyogyatA api svIkarotIti tasyendra-zakrAdayo na bhinnAH / sa samabhirUDhaM zikSate-yathA'pavarakakoNastho ghaTo vinaiva kaJcitprakriyAvizeSaM ghaTanayogyaH, atazca ghaTaH, tathaiva sa kumbhanAdiyogyo'pi bhavatyeveti kathaM sa na kumbhaH ? rUti | naya to ghaTanaparyAyane ja ghaDo mAne che. prasamucita yogyatAne paNa nahIM, eTale pratipakSI evA dravyanuM aMzathI paNa mizraNa na hovAthI e sarvavizuddha che. vaLI, paryAyArthika nayo jema paryAyone mAne che ema bhedane paNa mAne che. eTale ja indana paryAya karatAM zakana paryAya sarvathA pRthak hovAthI indra karatAM zakra judo ja che ema samabhirUDha ane evabhUta naya kahe che. paNa evaMbhUtanI apekSAe samabhirUDha azuddha che, ane enI apekSAe zabdanaya. eTale ke dravyArthikanayanA viSayabhUta abhedanuM AMzika mizraNa zabdanayane mAnya che. eTale kALa-liMgAdinA bhedanA kAraNe paryAyono paraspara bheda mAnanAro paNa zabdanaya indana-zakanAdiparyAyono abheda mAnI indra-zarka vagereno paNa abheda kahe che. athavA, evaMbhUtanaya lokavyavahArane bilakula najaramAM leto nathI. samabhirUDhanaya enI apekSAe tene kaMIka najaramAM le che. eTale ghaTana na hoya tyAre paNa ghaTa mAne che. zabdanaya to samabhirUDhanayanI apekSAe lokavyavahArane ora thoDuM vadhAre mAna Ape che. eTale jyAM indanayogyatA che tyAM ja zakanAdi yogyatAone paNa rahelI svIkAre che. mATe enA mate indra-zukra vagere judA nathI. e samabhirUDhanayane samajAve che ke - jema oraDAnA khUNe paDelo ghaDo koIpaNa vizeSa prakriyA vinA ja ghaTanayogya hoya che ne mATe ghaTa che, tema, e ja rIte e kumbhanAdiyogya paNa hoya ja che, pachI e kuMbha zA mATe nahIM ? Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogyatayoH pRthakkaraNe sUkSmatarekSikA'pekSitA 261 athendana-zakanAdiparyAyabhedamapazyan zabdanayaH kAlAdibhedakRtaM paryAyabhedaM draSTuM kathaM zaknotIti cet ? kAlAdibhedakRtasya paryAyabhedasya sthaulyAditi jAnIhi / ayambhAvaH atItakAlAliGgitAd ghaTanaparyAyAd vartamAnakAlAliGgitaM ghaTanaparyAyaM pRthakkartuM yA ca yAvatI ca sUkSmekSikA'pekSitA tAM zabdanayo dadhAti / parantu ghaTanayogyatAyAH kumbhanayogyatAM pRthakkA sA sUkSmekSikA na paryAptA, tadarthaM sUkSmatarekSikAyA apekSaNAt / tAM ca sUkSmatarekSikAM samabhirUDhanayo dhArayati, na zabdanayaH / atha ghaTana-kumbhanAdibhedamavalokayituM sUkSmatarA buddhirapekSaNIyetyatra kiM pramANam ? etadvacanameva pramANamiti gRhANa / ayambhAva:'zabdanayaH kAlabhedAdvastubhedaM manyate, na tu paryAyadhvanibhedAdarthabheda 'miti sarvajJazAstreSu yatkathitaM tenaitannirNayaH kiM na sukaraH ? tathA liGgAdibhedaM tu sthUlabuddhirapi pazyatyevetyAbAlagopAlaprasiddham / pura:sthitamindrAditayA'jAnAno'pi jano 'ayaM pumAn' ityAdirUpeNa tu jAnAtyeva / tatra styAyatyasyAM garbha iti strI, prasUte svAn paryAyAniti pumAn, tadubhayAtyaye napuMsakam / zaMkA - indana-zakanAdi paryAyanA bhedane nahIM joI zakanAro zabdanaya kALAdibhedanA kAraNe thatA paryAyabhedane zI rIte joI zake che ? samAdhAna - e paryAyabheda bhUla hovAthI enI najaramAM AvI zake che. kahevAno bhAva e che ke - atItakALathI AliMgita ghaTanaparyAya karatAM vartamAnakALathI AliMgita ghaTanaparyAyane pRthak jANavA mATe je ane jeTalI sUkSmaNikA apekSita hoya che ene zabdanaya dharAve che. paNa ghaTanayogyatAthI kuMbhayogyatAne alaga pADavA-jANavA mATe e sUkSmaNikA paryApta nathI hotI. enA mATe to sUkSmatarekSikA apekSita hoya che jene samabhirUDha naya dharAve che, paNa zabdanaya dharAvato nathI. zaMkA-ghaTana-kuMbhanAdinA bhedane jovA mATe sUkSmatara buddhi joIe che evuM mAnavAmAM zuM pramANa che ? samAdhAna - A zAstravacana ja pramANa che. "zabdanaya kALAdibhede vastubheda mAne che, paNa paryAyavAcI zabdabhede vastubheda mAnato nathI" AvuM sarvajJanA zAstromAM je kahyuM che tenAthI Avo nirNaya zuM zakya nathI ? tathA liMgAdi bhedane to skUlabuddhijIvo paNa pakaDI zake che e AbALa-gopALa prasiddha che. sAme rahelI vyaktine indrAdirUpe na jANanAro paNa "A puruSa che' ityAdi rUpe to jANI ja zake che. emAM, jemAM garbha thIje-sthira thAya e strI, potAnA paryAyone jaNe te puruSa, e banne na hoya to Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 nayaviMzikA - 15 taduktaM . saMstyAnavivakSAyAM strI, prasavavivakSAyAM pumAn, ubhayavivakSAyAM napuMsakamiti / [ pAtaM0 mahAbhASya- 4-1-3] ete ca liGgajanyAH paryAyAH spaSTaM bhinnA eveti / evameva vacanAdiSvapi jJeyam / itthaJca zabdAdInAM trayANAmapi nayAnAM 'indanA 'diparyAyA eva 'indrAditayA sammatA iti sthitm| tatazca viSayasyaikatvAnnayo'pi yadyeka eva gaNyate tadA paryAyArthiko naya eka eva syAt, sarve ca nayA paJceti / ata evendanAdikAle indanamevendratayA sarveSAM samAnatayA sammatam / idamuktaM bhavati naigamanayasyendrordhvatAsAmAnyamindraH, saGgrahasyendratiryaksAmAnyaM sa vyavahAranayasyendanAdyAdhAro vyaktivizeSaH sa, RjusUtrasya kSaNiko vartamAna indanAdyAdhAraH sa / te ca catvAro'pi svatantrA eva / parantu zabdAdInAM na tathA / tribhirapIndanasyaivendratayA grahaNAditi / navaramevaMbhUtasyendanakAla evendanamindrazca sammataH, samabhirUDhasya tatpUrvaM pazcAdvApi sammataH, zabdasya tvindana - zakanAdInAmAdhAradvArA kathaJcidabhedo'pi sammataH / tatazca naigamo dravyArthika eva, evambhUtaH paryAyArthika eva, naigamAdArabhya yathA yathaivambhUtaM prati gamyate tathA napuMsaka. pAtaMjalamahAbhASya (4-1-3) mAM kahyuM che ''saMsyAnanI vivakSAmAM strI, prasavanI vivakSA hoya to puruSa ane bannenI vivakSA hoya to napuMsaka..." AvA liMgajanya paryAyo bhinna hovA spaSTa che ja. e ja pramANe vacanAdimAM paNa jANavuM. Ama, zabdAdi traNe nayone indanAdiparyAyo ja indrAdirUpe mAnya che e nakkI thayuM. eTale viSaya eka ja hovAthI naya paNa jo eka ja gaNavAmAM Ave to paryAyArthikanaya eka ja maLe, ane kula nayo pAMca thAya. eTale ja jyAre indana hoya tyAre to e indana ja 'indra'tarIke zabdAdi traNene mAnya che. Azaya e che naigamanayamate indraUrdhvatAsAmAnya e indra che, saMgrahanayamate indratiryaksAmAnya indra che, vyavahAranayamate indanAdino AdhAra cokkasa vyakti e indra che, RjusUtranayamate kSaNika vartamAna indanAdino AdhAra e indra che. A cArenA viSaya alaga hovAthI e cAre svataMtra nayo che. paraMtu zabdAdi traNa nayonuM evuM nathI, e to traNe nayo indanAdine ja indra tarIke jue che. mAtra, evaMbhUtane indanakALe ja indana ane indra mAnya che, samabhirUDhane AgaLa-pAchaLa paNa e mAnya che, zabdanayane to indana-zakanAdino AdhAra dvArA (= AdhA2no abheda hovAthI AdheyanA abhedarUpe) kathaMcid abheda paNa mAnya che. eTale naigamanaya dravyArthika ja che, evaMbhUta paryAyArthika ja che, tathA naigamathI zaru karIne jema jema evaMbhUta tarapha jaIe tema tema dravyArthikatA ghaTatI jAya che, paryAyArthikatA vadhatI Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 263 zabdAdInAM kramopanyAse hetavaH tathA dravyArthikatvaM hIyate, paryAyArthikatvaM ca vardhate / zabdAdInAM trayANAM madhye tu zabdApekSayA samabhirUDhasya paryAyArthikatvavRddhiH spaSTaiva / evameva samabhirUDhApekSayaivambhUtasya tavRddhirapi spaSTaiveti zabdAdiSu triSu pUrvaM zabdanayaH, tatpazcAt samabhirUDhaH, tadanantaraM caivambhUtanaya upanyasta iti dhyeyam / tadevaM naigama-saGgrahAdikrameNa nayAnAmupanyAse hetavazcintitAH / tatrAdyena naigamanayena sarvamUrdhvatAsAmAnyamayameva / yannovaMtAsAmAnyamayaM, tannAstyeva, khapuSpavat / 'AdAvante ca yannAsti, vartamAne'pi tattathA' iti hi naigamasaMmataH pradhAno nyAyaH / tatazca yadi vartamAne =ghaTakAle ghaTo'sti, tadA sa Adau-piNDAdikAle ante ca-kapAlAdikAle cAstyeva, anyathA vrtmaanaastitvaanupptteH| evaJca piNDAdikA kapAlaparyantA'khilA'pi piNDa-zivakasthAsAdiparamparA naigamasya ghaTa eva / / evaMvAdinaM naigamanayaM saGgrahanayo brUte-yeSu pRthubudhnodarAdilakSaNo ghaTAkAro naivopalabhate, pratyuta tadbhinnapiNDAdyAkAra evopalabhate tAnapi piNDa-zivakAdInekaghaTatayA pazyaMstvaM yeSu pRthubudhnodarAdilakSaNo ghaTAkAra eva spaSTamupalabhate tAn sarvAn ghaTAn ekaghaTatayA kiM na jAya che. zabdAdi traNa nayomAM zabdanI apekSAe samabhirUDhamAM paryAyArthikatA vadhAre hovI spaSTa ja che. ema samabhirUDhanI apekSAe evaMbhUta vadhAre paryAyArthika hovo spaSTa ja che. mATe zabdAdi traNamAM pahelA zabdanaya, pachI samabhirUDha ane chelle evaMbhUtanaya kahelo che e jANavuM. Ama, naigama-saMgraha vagere krame nayone je ullekha che enA hetuo ApaNe vicAryA. emAM, Adinaigamanaye badhuM ja UrdhvatAsAmAnyamaya ja che. je UrdhvatA sAmAnyamaya na hoya te che ja nahIM, jemake khapuSpa. "je pahelAM nathI, pachI nathI. e vartamAnamAM paNa na ja hoya" A naigamanayamAnya mukhya siddhAnta che. eTale jo vartamAnamAM ghaTakALe ghaDo che to e Adau=pUrvakALe=piMDAdi avasthAmAM tathA aMte kapAlAdi avasthAmAM paNa hoya ja, anyathA vartamAnamAM enuM astitva asaMgata thaI jAya. eTale piMDathI laIne kapAla sudhInI piMDa-zivaka-sthAsa-koza-kuzUla-ghaTa-kapAla. A AkhI paraMparA nagamanA mate ghaTa' ja che. AvuM kahetA naigamanayane saMgrahanaya kahe che - jemAM pRthububbodarAdirUpa ghaTAkAra jovA maLato nathI, uparathI enAthI bhinna evo piMDAdi AkAra ja jovA maLe che tevA paNa piMDa-zivakAdine eka ghaDA tarIke joto tuM, jemAM pRthabubbodarAdirUpa ghaTAkAra Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 nayaviMzikA-15 svIkuruSe ? ato yadasti tatsarvaM tiryaksAmAnyamayameva / yadvizeSAdikaM tadatiriktatayocyate tannAstyeva, ni:sAmAnyatvAt, khpusspvt| kiJca jalAharaNArthinA'pi piNDAdiSvanvayi ghaTordhvatAsAmAnyaM nopAdIyate, api tu sakalaghaTavyaktiSvanvayi ghaTasAmAnyalakSaNaM tiryaksAmAnyameveti devAti | atha lokavyavahAratatparo vyavahAranayaH sAmAnyavAdinau dvAvapi nayau zikSate-ghaTAbhilASukaM kulAliAdikaM vihAya na ko'pi piNDAdikaM ghaTatayA pazyati vyavaharati vA / jalAharaNArthyapi pura:sthitamapi piNDAdikaM naivopAdadAti, ghaTamevAnviSyati / evameva sa ghaTasAmAnyaM nopAdadate, api tu ghaTavizeSameva / yena jalAharaNAdikaM kriyate, atazca yo ghaTaH, sa ghaTavizeSa eva, na tu ghaTordhvatAsAmAnyaM, na vA ghaTatiryaksAmAnyam / tasmAd vizeSa evAsti, arthakriyAkAritvAt, ghaTavizeSavat / yacca tadatiriktaM sAmAnyaM, tannAstyeva, nirvizeSatvAt, khapuSpavat / kiJca yadi piNDAdikAle'pi ghaTo'styeva, tadA kulAlAdibhiH kiM kartavyam? na kiJcidityarthaH, tatkRteH pUrvameva ghaTasya vidymaantvaat| atha vidyamAno'pi sa kriyate, tarhi punaH punaH karaNaprasaGgAt kriyA'virAmApattiH / atra naigama Aha-sadevotpadyate, asata spaSTa jovA maLe che te badhA ghaDAone eka ghaTa tarIke zA mATe joto nathI ? mATe je kAMI che te badhuM tiryasAmAnyamaya ja che, je vizeSo tenAthI bhinna hovArUpe kahevAya che te paramArthathI che ja nahIM, kAraNa ke niHsAmAnya che, jemake khapuSpa. vaLI jaLAharaNArthI paNa piMDAdimAM anvayI evA ghaTaUrdhvatAsAmAnyanuM upAdAna nathI karato, paNa sakaLa ghaTavyaktimAM anvayI ghaTatiryasAmAnyanuM ja kare che, mATe e ja sat che. have lokavyavahAramAM tatpara evo vyavahAranaya sAmAnyavAdI evA banne nayone zikhAmaNa Ape che - ghaTAbhilASaka kulAlAdine choDIne piMDAdine ghaDA tarIke koI jotuM nathI, ke vyavahAra karatuM nathI. jaLAharaNArthI paNa pura:sthita piMDAdine upADato nathI, ghaDo ja zodhe che. e ja rIte e ghaTasAmAnyanuM upAdAna karato nathI, paNa ghaTavizeSanuM ja kare che. jenAthI jaLAharaNAdi thAya che, ane eTale ja je ghaDo che, te ghaTavizeSarUpa ja che, nahIM ke ghaTaUrdhvatA sAmAnyarUpa ke ghaTatiryasAmAnyarUpa. tethI, vizeSa ja sat che, kAraNa ke arthakriyAkArI che, jemake ghaTavizeSa. je enAthI bhinna sAmAnya che, te asat che, kAraNa ke nirvizeSa che, jemake khapuSpa. vaLI jo piMDAdikALamAM paNa ghaDo che ja, to kulAlAdie zuM karavAnuM rahe ? kazuM ja nahIM, kAraNa ke enA prayatna pUrve paNa ghaDo to vidyamAna che ja. vidyamAna evo Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ piNDAdiSu ghaTAdeH kathaJcidastitvasiddhiH utpAdAyogAt, anyathA khapuSpasyApyutpAdaprasaGgAt / kiJca ghaTo'pi yat piNDAdiSvevotpadyate, na sikatAdiSu tatra kAraNaM vAcyam / nanu prAgabhAva eva tatra kAraNaM, yatra prAgabhAvastatra sa utpadyate, yatra nAsti prAgabhAvastatra prayatnasahasreNApi sa notpadyata iti cet ? atha sa prAgabhAvaH sarvathA'bhAvarUpastuccha eva kathaJcidbhAvarUpo vA ? na prathamavikalpa:, khapuSpavadakiJcitkaratvApatteH / atha dvitIyo vikalpastatra sa ghaTaprAgabhAvaH kathaJcidghaTabhAvarUpo vA tadbhinnapaTakaTAdyanyatamabhAvarUpo vA ? carame vinigamakAbhAvAtprathamasyaiva vikalpasya zreyastvAt siddhaM piNDAdiSu ghaTAdeH kathaJcidastitvamiti / evaJca naigamaH satkAryavAdI, AvirbhAvatirobhAvAveva manyate, na tUtpAdavinAzau / vyavahArastvasatkAryavAdI, nAvirbhAvatirobhAvamAtraM manyate, api tUtpAda - vinAzau manyate / etadviSayo vistaro'gre'pi (pR.309) draSTavyaH / paNa te jo karAya che, to pachI ene pharI pharI karyA ja karo... kyAreya virAma ja nahIM Ave. ahIM naigama kahe che je sat hoya e ja utpanna thAya che, asatno utpAda thaI zakato nathI, nahIMtara to khapuSpa paNa utpanna thavuM joIe. vaLI ghaDo paNa piMDAdimAM ja je utpanna thAya che, sikatA(retIkaNo)AdimAM nahIM, tenuM kAraNa vicAravuM joIe. "are ! prAgabhAva ja enuM kAraNa che. jyAM prAgabhAva hoya tyAM utpanna thAya, jyAM na hoya tyAM hajAra prayatne paNa na thAya." AvI vicAraNA na karavI, kAraNa ke e prAgabhAva sarvathA abhAvarUpa tuccha che ke kaMIka paNa bhAvarUpa che ? AmAM prathama vikalpa kahI zakAto nathI. kAraNa ke to pachI e khapuSpanI jema akiMcitkara banI jaze. tethI jo bIjo vikalpa lezo to e ghaTaprAgabhAva kathaMcit ghaTabhAvarUpa che ke tadbhinna paTa-kaTAdianyatamabhAvarUpa che? AmAM caramavikalpamAM vinigamaka na rahevAthI (paTabhAvarUpake kaTabhAvarUpa ? eno nirNaya karAvanAra yukti na rahevAthI) prathama vikalpa ja ucita che. (arthAt piMDAdimAM rahela ghaTaprAgabhAva kathaMcit ghaTabhAvarUpa che.) eTale piMDAdimAM kathaMcit ghaTAdi rahyA ja che e siddha thaI gayuM. Ama naigamanaya satkAryavAdI che, AvirbhAva-tirobhAva ja mAne che. (eTale ke vyavahAramAM to e paNa bole che ke ghaDo utpanna thayo vagere. Ano artha ghaDo AvirbhAva pAmyo... vagere ja karavo ema e kahe che. eTale ke AvirbhAva-tirobhAva kathana paNa vyavahAranayanI vAsanAno prabhAva che. bAkI enI svataMtradRSTi to piMDAdimAM paNa ghaTanA ja darzana karanArI che, eTale ke tyAre paNa ghaDo to AvirbhUta ja che.) utpAda-vinAza to e mAnato ja nathI. jyAre 265 Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 nayaviMzikA-15 vyavahAranayaH saGgrahanayamapi brUte-nAsti sAmAnyaM, upalabdhilakSaNaprAptasyAnupalabdheH, khpusspvt| vizeSAstu santi, svapratyakSatvAt, ghaTAdivat / kiJca vizeSA eva santi, taireva saMvyavahArasya kriyamANatvAt / na hi jalAharaNa-vraNapiNDIpradAnAdiko lokavyavahAra: sAmAnyena kriyamANo dRzyate, kintarhi ? ghaTa-nimbapatrAdivizeSaireva sAkSAt kriyamANo dRzyate, iti vizeSA eva santi / / ___athaivaM svAbhiprAyaM samarthitavantaM vyavahAranayaM yuktitaH svapakSaM grAhayan RjusUtra Ahahe vyavahAranayavAdin ! saGgrahasya saMmatamapi sAmAnyaM yadi vyavahArAnupayogitvAdanupalambhAcca tava na saMmataM, nanu tenaiva prakAreNa vyavahArAnupayogAdanupalambhAccAtItamanAgataM ca vastu mA'bhyupagamastvaM, yukteH samAnatvAt / tathA parakIyamapi vastu maiSIH, svaprayojanAsAdhakatvena niSphalatvAt, paradhanavaditi / kiJca 'kuNDikA zravati' ityAdau jalazravaNaM tu mantavyameveti kuNDikAzravaNakalpanaM vyarthaM gauravamevAtaH 'kuNDikA zravati' ityAdaya upacArabahulAH prayogA api naiva mantavyAH / vyavahAranaya asatkAryavAdI che, AvirbhAva-tirobhAvamAtra nahIM, paNa utpAda-vinAza mAne che. A aMgenI vistRta vicAraNA AgaLa (pR. 379) paNa Avaze. vyavahAranaya saMgrahanayane paNa kahe che - sAmAnya (= tiryasAmAnya nathI, kAraNa ke upalabdhinI (= jANakArInI) sAmagrI hAjara hovA chatAM upalabdha thatuM nathI, jemake khapuSya. jyAre vizeSo to che, kAraNa ke ApaNane khudane pratyakSa che, jemake ghaDo. vaLI, vizeSo ja che, kAraNa ke badho vyavahAra vizeSa vaDe ja karAya che. jaLAharaNa - ghAmAM davA lagADavI... vagere rU5 lokavyavahAra kAMI sAmAnya vaDe karAto jovAmAM nathI Avato, to ? ghaTa-nimbapatra vagere rUpa vizeSo vaDe ja karAto e sAkSat dekhAya che, mATe vizeSa ja sat che. Ama potAnA matanuM samarthana karanAra vyavahAranayane yukti dvArA potAno pakSa samajAvatAM RjusUtranaya kahe che-saMgrahanayane mAnya evuM paNa sAmAnya, he vyavahAranayavAdI ! jo vyavahAramAM anupayogI hovAthI ane eno upalaMbha na hovAthI tene mAnya nathI, to e ja rIte vyavahAramAM anupayogI hovAthI ane anupalaMbha hovAthI atIta ane anAgata vastu paNa tAre na mAnavI joIe, kAraNa ke yukti badhe samAna che. e ja rIte parAyI vastu paNa tAre na mAnavI joIe, kAraNa ke svaprayojananI asAdhaka hovAthI niSphaLa hoya che. jemake parAyuM dhana. vaLI "kuMDuM jhare che' vageremAM pANInuM jharavuM Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RtusUtranayaM prati zabdanayasya zikSA 267 ____ atha zabdanaya RjusUtranayazikSaNArthaM svAbhiprAyamAviSkaroti - yadi vigatA anutpannAzca tavAho ! RjusUtra ! kumbhA neSTAH, prayojanAbhAvAt, tarhi nAmAdayo'pi kumbhAH kimitISTAH? prayojanAbhAvasya samAnatvAt / na khalu tairapi jalAharaNAdilakSaNaM kumbhaprayojanaM kimapi vidhIyata iti / kiJca yadarthakriyAkAri dRSTaM tadeva sad mantavyam, anyathA khapuSpasyApi sattvakathanaprasaGgAt / tatazca paryAyA eva mantavyA na tu dravyam / taduktaM - paryAyArthamate dravyaM paryAyArthebhyo'sti no pRthak / yatairarthakriyA dRSTA nityaM kutropayujyate ||nyopdesh-16 // ayambhAvaH - tRSAzamanaM kena bhavati ? jalena jalagatamAdhuryeNa vA ? na tAvat jalena, samudrajalenApi tRSAzamanaprasaGgAt / tatazca mAdhuryeNa tRSAzamanaM bhavatIti mantavyameva / mAdhuryaM ca paryAya eveti paryAyA eva santi, arthakriyAkAritvAt, na tu dravyaM, tadabhAvAt / nanvatra na mAdhuryaM tRSAM zamayati, kintu mAdhuryaviziSTaM jalameva tat zamayati, tattu dravyameveti cet ? na, 'savizeSaNe hi vidhiniSedhau vizeSaNamevopasaGkrAmataH, vizeSAbAdhe sati' iti nyAyAt to mAnavAnuM ja che, pachI kuMDAnuM jharavuM paNa mAnavuM... e nAhakanuM gaurava che. eTale 3fuDA sUvati vagere upacArabahula prayogo paNa na ja mAnavA joIe. have zabdanaya, RjusUtranayane zikhAmaNa ApavA mATe potAno abhiprAya vyakta kare che - jo atIta ke anAgata ghaDA he RjusUtra ! tane mAnya nathI, kAraNa ke enAthI prayojana saratuM nathI, to pachI nAmAdi ghaDA paNa kema mAnya che ? kAraNa ke prayojana to enAthI paNa saratuM nathI ja. teo paNa kAMI jaLAharaNAdi karI zakatA nathI ja. vaLI je arthakriyAkArI dekhAya, e ja mAnavuM joIe. nahIMtara to khapuSpane paNa sat kahevuM paDe. tethI paryAyo ja mAnavA joIe, nahIM ke dravya.. nayopadezamAM kahyuM ja che ke - paryAyArthikanayamate dravyaparyAyothI pRtha hotuM nathI. kAraNa ke paryAyothI ja arthakriyA thatI dekhAya che. nitya evuM dravya to kyAM upayogI bane che ? Azaya A che - tRSAzamana zAnAthI thAya che ? jaLathI ke jaLamAM rahela mAdhuryathI ? "jaLathI thAya che' ema kahI zakAtuM nathI, kAraNa ke to to samudrajaLathI paNa tRSAzamana thaI zakavuM joIe. eTale mAdhuryathI e thAya che ema mAnavuM ja paDe che ane mAdhurya to paryAya ja che, mATe paryAyo ja sat che, kAraNa ke arthakriyAkArI che, nahIM ke dravya, kAraNa ke arthakriyAkArI nathI. Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 nayaviMzikA-15 tRSAzamanatvasyAtra mAdhurya eva kalpanaucityAt / uktamapi hi nizIthabhASya (gA. 47) cUrNI - guNaviriyaM jaM osahINa titta-kaDukkasAya-aMbilamahuraguNatAto rogAvaNayaNasAmatthaM etaM gunnviriyN| tti / atra hi savizeSaNe0 iti nyAyena tiktAdInAM rasAnAM rogaapnynsaamrthymuktaniti | aparaJcaivaM sati yadi paryAyA eva santi, tarhi paryAyeSu tu bhUtakAlInebhyaH paryAyebhyo vartamAnakAlInA paryAyAH sutarAM bhinnA eva / evaM puMstvAliGgitaparyAyAt strItvAliGgitaH paryAyo nirvivAdaM bhinna eva / evameva vacanAdiSvapi jJeyam / tatazca kAlAdibhedAd vastubhedo'pi mantavya eva / / tadevaM zabdanayena svamate sAdhite'dhunA samabhirUDhanayastamAha - hanta ! zabdanayavAdin / yadi liGgavacanabhinnAnAM ghaTa-paTa-stambhAdizabdavAcyAnAmivArthAnAM dhvanibhedAd bhedastavAnumataH, tarhi ghaTa-kuTa-kumbha-kalazAdizabdavAcyAnAmarthAnAM kimiti bhedo neSTaH ? dhvanibhedasyAtrApi zaMkA - ahIM mAdhurya kAMI tRSAzamana nathI karatuM, paNa taghukta jaLa ja kare che... ane e jaLa to dravya ja che. samAdhAna - A zaMkA barAbara nathI, kAraNa ke "savizeSaNa vizeSya aMge karelA vidhi-niSedha, jo mAtra vizeSyamAM bAdhita hoya, to vizeSaNane ja lAgu paDI jAya che" evA nyAye prastutamAM vizeSaNabhUta mAdhuryamAM ja e tRSAzamanakAraNatva mAnavuM ucita che. nizIthabhASya(gAthA-47)nI cUrNimAM kahyuM ja che ke - auSadhionuM tikta-kaTukaSAya-Asla-madhuraguNanA kAraNe je rogApanayana sAmarthya hoya che te guNavIrya che. ahIM savizeSaNe.' nyAye tikta vagere rasomAM rogane dUra karavAnuM sAmarthya jaNAvela che. vaLI A rIte paryAyo ja jo sat che, to paryAyo to bhUtakAlIna paryAya karatAM vartamAnaparyAya nirvivAda bhinna ja hoya che. ema puliMgathI AliMgitaparyAya karatAM strItvathI AliMgitaparyAya nirvivAda bhinna ja hoya che. e ja rIte vacanAdimAM paNa jANavuM. eTale kALAdibhede vastubheda paNa mAnavo ja joIe. Ama zabdanaye potAno mata sAbita karavA para samabhirUDhanaya ene kahe che - o zabda nayavAdI ! jo liMga-vacanabhinna arthone tuM ghaTa-paTa-khaMbhAdizabdavAcya padArthonI jema dhvanibhedanA kAraNe bhinna mAne che, to ghaTa-kuTa-kuMbha-kalazAdizabdavAcya arthono bheda tuM kema mAnato nathI ? kAraNa ke dhvanibheda to ahIM paNa samAna rIte che ja. vaLI arthabhedamAM prayojaka koNa ? to tamAre ema jaNAvavuM paDaze ke vibhinna liMgavacanAdi Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'hari 'zabdasya vividhA vyutpattayaH 269 samAnatvAt / kiJca vibhinnaliGgavacanAdizabdavAcyatvamarthabhede prayojakaM tvayocyata iti gauravaM, mayA tu vibhinnazabdavAcyatvameva tathA vAcyamiti lAghavam / na ca 'hari' itizabdAbhede'pi tadvAcyAnAM viSNu-indrAdyarthAnAM nAbhedaH, evaM ghaTa - kuTAdizabdabhede'pi tadvAcyAnAM ghaTakuTAdyarthAnAM bhedo na bhaviSyatItyAzaGkanIyaM yatra yatra bhinnazabdavAcyatvaM tatra tatrArthabheda iti vyApteH sattvAd ghaTa-kuTAdInAM bhedastu siddha eva / viSNu - indrAdyarthAnAM nAnArthakaikazabdavAcyAnAM zabdabhedAdbhedAbhAve'pi lakSaNa - svarUpAdibhedAdbhedo bhaviSyati, na hyarthabhede zabdabhedalakSaNamekameva pratiniyataM prayojakam / vastutastu zabdabhedAdarthabhedo yathA'sya saMmatastathA'rthabhedAt zabdabhedo'pi saMmata ev| iyamatra bhAvanA - viSNubodhakasya 'hari'zabdasya 'harati pApaM bhaktAnAmiti vyutpattyanusAreNa bhaktapApaharaNaM vyutpattinimittam / indrabodhakasya 'hari'zabdasya 'haratyaizvaryamasurANA' zabdavAcyatva... arthAt je vAcyArtha vibhinna liMgavALA zabdathI vAcya hoya... athavA vibhinna vacanavALA zabdathI vAcya hoya..., te vAcyArtha bhinna hoya... AvuM mAnavAmAM gaurava spaSTa che. ame to je vAcyArtha vibhinna zabdothI vAcya hoya te bhinna hoya AvuM kahIe chIe. eTale AmAM lAghava spaSTa che. zaMkA - 'hira' evo zabda bhinna na hovA chatAM enA vAcyArtha viSNu-indra vagere arthono abheda nathI. ema ghaTa-kuTa vagere zabda bhinna hovA chatAM enA vAcyArthamAM bheda na paNa hoI zake. samAdhAna AvI zaMkA na karavI, kAraNa ke jyAM jyAM bhinnazabdavAcyatva hoya tyAM tyAM arthabheda hoya evI vyApti hovAthI ghaTa-kuTa vagereno bheda to siddha ja che. anekArthaka(hari vagere)zabdavAcya viSNu-indra vagere arthono zabdabhede bheda na hovA chatAM lakSaNa svarUpAdinA bhedanA kAraNe bheda thaI ja zake che. arthabheda hovAmAM zabdabheda e ja eka pratiniyata prayojaka che evo niyama kAMI che nahIM. vastutaH to A samabhirUDhanayane jema zabdabhede arthabheda saMmata che ema arthabhede zabdabheda paNa saMmata che ja. kahevAno bhAva e che ke 'hari'zabda judA judA aneka arthamAM vaparAya che. A artha jema badalAya che ema eno vAcaka 'hari'zabda paNa badalAya che. evuM A samabhirUDha naya kahe che. jemake viSNubodhaka 'hari'zabda 'bhaktonA pApa hare te dira' A rIte banyo hovAthI bhaktapApaharaNa e enuM vyutpattinimitta che. indrabodhaka harizabda asuronuM aizvarya hare te hari' A rIte banyo hovAthI asuraizvaryaharaNa e enuM vyutpattinimitta che. siMhavAcaka A zabdanuM 'jIvonA prANa hare te hari' evI vyutpatti - Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 nayaviMzikA-15 mitivyutpattyanusAreNa 'asuraizvaryApaharaNaM' vyutpttinimittm| siMhavAcakasya tasya 'harati prANAn jantUnAmi'tivyutpattyanusAreNa jantuprANaharaNaM vyutpattinimittaM, yadvA 'harati-vAhanatayA dezAntaraM prApayati svasvAminI caNDikAmi 'tivyutpattyanusAreNa dezAntaraprApaNaM vyutpattinimittam / ityevaM vyutpattinimittabhedAt sarve'pi 'hari'zabdA mitho bhinnA eveti padabhedAdarthabhedo'pi sphuTa eva / __ athaivaM harizca harizca harI ityekazeSavidhAnasthale samAsavidhyanupapattiH, arthasArUpyAbhAvAditi cet ? na, padasArUpyeNaivaikazeSavidhAnAt, samAnavarNAnupUrvIkatayA padasArUpyasyAkSatatvAt / na ca ghaTapadAdiva kuTapadAdapi ghaTatvenaivArthabodha iti ghaTa-kuTapadayoH paryAyatvameva yuktamiti zaGkanIyaM, vyutpattinimittabhUtaghaTana-kuTanAdivibhinnakriyApuraskAreNaiva ghaTakuTAdipadebhyo'rthabodhAt / 'hanta ! evaM pAribhASikazabdasyAnarthakatvamApannamiti cet ? Apannameva, kiM 'hante 'tipUtkAreNa ? taduktaM-tatra pAribhASikI nArthatattvaM bravItIti / anusAre jIvaprANaharaNa e vyutpattinimitta che athavA, potAnI svAminI caMDikAne vAhanarUpe dezAntaramAM laI jAya te hari AvI vyutpattine anusarIne dezantaraprApaNa e vyutpattinimitta che. Ama, vyutpattinimitta alaga-alaga hovAthI badhA "hari' zabdo paraspara paNa bhinna ja che, ne tethI padabhede arthabheda paNa spaSTa ja che. zaMkA - AvuM hoya to, rizra hariza harI evo ekazeSa samAsa thaI nahIM zake, kAraNa ke artha to judo che, zabda paNa judA ja che. samAdhAna - samAsa thaI zakaze, kAraNa ke padasArUpya hoya tyAM ekazeSa karavo evuM vidhAna che. prastutamAM vyutpattinimittabhede pasArUpya bhale nathI, paNa samAnavarNAnupUrvI hovA rUpe to e che ja, pachI samAsa thavAmAM zuM vAMdho ? zaMkA - "ghaTa' padanI jema "kuTa' padathI paNa ghaDArUpe ja bodha thAya che. mATe 'ghaTa' kuTa' padone paryAyavAcI zabda tarIke mAnavA joIe. samAdhAna - AvI zaMkA na karavI, kAraNa ke ame vyutpattinimittabhUta ghaTana-kuTana vagere vibhinna kriyAne AgaLa karIne ja ghaTa-kuTa vagere padothI arthabodha mAnIe chIe. zaMkA - to pachI pAribhASika zabdo ke jenI vyutpattinimitta koI kriyA hotI nathI, enAthI koI ja arthabodha na thaI zakavAnA kAraNe e badhA hanta ! arthazUnya banI jaze. Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ evaMbhUtanayaM prati samabhirUDhasya vaktavyatA tathA hasti - dantinorekArthatve hasta-dantayorapyekArthatvApattiH sphuTaiveti padabhedAdarthabhedakalpanameva zreya iti samabhirUDhanayaH / athaivNbhuutnyaavsrH| sa samabhirUDhanayaM vakti - vyutpattinimittabhUtaghaTanakriyApuraskAreNaiva ghaTapadAd ghaTabodho bhavatIti tu bhavataiva kathitam / tatazca ghaTanAvyApRto ghaTaH kathaM ghaTaH syAt ? paTAdiSviva tatrApi ghaTanAbhAvAt / ato ghaTanakAla eva ghaTaH, kuTanakAla eva kuTa ityAdikaM balAdapi mantavyameva / evamuttarottarairnayaiH pUrvapUrveSu nayeSu zikSiteSvadhunA pUrva: pUrvo nayaH svottaranayaM kathaM zikSate tatpradarzanAvasaraH / 271 tatra samabhirUDhanaya evambhUtanayaM vakti yadA tvaM jalAharaNArthI, tadA kiM karoSi ? 'kiM karomi ? ghaTamAdAya jalAharaNalakSaNaM matprayojanaM sAdhayAmi / ' nanu jalAharaNAt prAg ko ghaTaH ? tava matena ghaTanakAla eva tasya ghaTatvAt / tatazca jalAharaNArthI tvaM samAdhAna banI ja jaze, emAM hanta ! ema cIsa pADavAnI zI jarUra che? tattvArthabhASyamAM kahyuM ja che ke pAribhASikI saMjJA arthatattvane jaNAvatI nathI. vaLI hastI ane dantI... A banne jo ekArthaka hoya to hasta in danta + OMn... Ama thavAthI hasta ane daMta paNa eka ja artharUpa banI javAnI Apatti spaSTa ja che. mATe padabhede arthabheda mAnavo ja kalyANakara che, ema samabhirUDhanaya kahe che. have, evaMbhUtanayano avasara che-e samabhirUDhanayane samajAve che-vyutpattinimittabhUta ghaTanakriyAne AgaLa karIne ja 'ghaTa' zabdathI ghaDAno bodha thAya che, evuM to tame ja kahyuM che. to pachI ghaTanamAM jyAre vyAvRta na hoya tyAre ene ghaDo zI rIte kahevAya ? kAraNa ke paTAdinI jema emAM paNa ghaTana nathI ja. tethI ghaTanakALe ja ghaTa, kuTanakALe ja kuTa... vagere baLAtkAre paNa mAnavuM ja paDe che. Ama, uttarottara nayo vaDe pUrva-pUrvanA nayone samajAvye chate, have pUrva-pUrvano naya pota-potAnI vAta uttara-uttaranayane zI rIte samajAve che ? te jaNAvavAno avasara che. emAM, samabhirUDhanaya evaMbhUtanayane kahe che jyAre tuM jaLAharaNArthI hoya che tyAre zuM kare che ? "zuM karuM chuM ? ghaDo laIne mAruM jaLAharaNarUpa prayojana sAdhu chuM." are ! jaLAharaNa pUrve to koNa ghaDo che ? tArA mate to dhaTanakALe ja e ghaTa che. eTale jaLAharaNArthI tuM paTAda aghaTane jema leto nathI ema ghaDo paNa tAre na ja levo joIe, kAraNa ke emAM paNa aghaTatva samAna ja che. ane tethI jaLAharaNa + Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 nayaviMzikA-15 paTAdikamaghaTaM yathA nopAdatse, tathaiva ghaTo'pi naivopAdeyaH, aghaTatvAvizeSAditi jalAharaNAsambhavAt sarvaM vizvaM ghaTazUnyameva syAt / evameva tasya paTAdizUnyatayA sarvazUnyatvApattiH / tasmAd ghaTanakAlAtpUrvaM pazcAdapi ca ghaTanaprasamucitayogyatAM puraskRtya sa ghaTo mantavya evaMvAdinaM samabhirUDhanayaM zabdanaya AcaSTe-kA nAma sA ghaTanaprasamucitayogyatA? yAM puraskRtya ghaTanAvyApRto'pi ghaTo ghaTapadAd budhyate / nanu ghaTatvameva sA, 'yatra yatra sA yogyatA tatra tatra ghaTatvaM, yatra yatra ghaTatvaM tatra tatra sA yogyate 'ti samavyApyavyApakabhAvaprApteH / kiJca yena rUpeNa yatpadArthabodhastenaiva rUpeNa tatpadazaktiH kalpanIyA bhavati / bhavati ca ghaTapadAdiva kuTapadAdapi ghaTatvenaivArthabodha: / ghaTapadAd ghaTatvena yatra ghaTanaparyAyo budhyate tatraiva kuTapadAd ghaTatvenaiva kuTanaparyAyo budhyata ityarthaH / tatazca ghaTanakuTanAdhAratayA ghaTa-kuTapadavAcyArthayorekatvam / ata eva yo ghaTanalakSaNaM vyutpattyarthaM na asaMbhavita banavAthI AkhuM vizva ghaTazUnya banI jaze. e ja rIte vizva paTAdizUnya banI javAthI sarvazUnya thaI jaze. tethI ghaTanakALanI pUrve ane pachI paNa ghaTananI prasamucita yogyatAne AgaLa karIne ene ghaDo mAnavo ja joIe. AvuM kahenAra samabhirUDhanayane zabdanaya kahe che - A tamArI ghaTananI prasamucita yogyatA zuM che ? jene AgaLa karIne ghaTana(= jaLAharaNa)mAM avyApRta ghaTa paNa ghaTa'padathI jaNAya che. kharekhara to e ghaTavarUpa ja che, kAraNa ke "jyAM jyAM te yogyatA che tyAM tyAM ghaTatva che, ane jyAM jyAM ghaTatva che tyAM tyAM e yogyatA che' evo samavyApya-vyApaka bhAva maLe che. vaLI je rUpe je padanA arthano bodha thAya che te rUpe ja te padanI zakti mAnavI joIe. "ghaTa'padanI jema "kuTa'padathI paNa ghaTavadharmane AgaLa karIne ja bodha thAya che. eTale ke "ghaTa'padaparathI ghaTatvena jyAM ghaTanaparyAya jaNAya che tyAM ja "kuTa'padaparathI ghaTatvena ja kuTana paryAya jaNAya che. (Azaya e che ke ghaTana ane kuTana alaga hovA chatAM ghaTatva ane kuTatva alaga nathI, kAraNa ke e banne vacce samavyApyavyApakabhAva che. vaLI jyAM jyAM ghaTananI prasamucita yogyatA che tyAM tyAM kuTananI paNa e yogyatA che ja, e mATe kuMbhAre kazuM navuM karavAnI jarUra hotI nathI. eTale ghaTapadaparathI jyAM ghaTanaparyAya jaNAya che tyAM ja - te ja padArthamAM - 'kuTa'padathI kuTanaparyAya jaNAya ja che.) eTale ghaTana-kuTananA AdhArarUpe ghaTa-kuTa padano vAcyArtha eka ja che. Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 273 zabdanayaM prati RjusUtrasya zikSA jAnAti tasya ghaTanakriyApuraskArAsambhave'pi ghaTapadAd ghaTatvaM puraskRtya ghaTo budhyata eva / na ca tasyaivaM ghaTabodhe'pi nArthavyavasthAsambhavaH, anyathA viparItazaktigrahavazAt paTapadAjjAyamAnena ghaTabodhenApyarthavyavasthAprasaGgAditi vAcyaM, tatra zaktigrahAdau pazcAdbhAvinA bAdhAdijJAnena tadvyavasthApratibandhasambhavAt / yatra tvaviparIte zaktigrahAdau pazcAdapi na bAdhAdijJAnaM tatra ghaTatvaM puraskRtya jAyamAnena ghaTabodhenArthavyavasthA tviSva / kiJca paryAyazabdAnAmabhAve'nuzAsanabalAjjAyamAnasya saGketagrahasya prAyo'sambhava eva syAt, anuzAsanakozAdau prAyaH paryAyazabdaireva saGketasya sUcitatvAt / tatazca saGketagrahAbhAve vyavahAra eva kathaM syAt ? ato ghaTakuTAdizabdAnAmekArthakatvaM paryAyatvaM mantavyameva / __atha RjusUtraH zabdanayaM zikSate - yadi vibhinnavarNAnupUrvIkANAmapi ghaTakuTAdipadAnAmekArthatvaM zabdanayavAdin ! tava saMmataM, tarhi taTaH-taTI-taTaM ityAdau liGgabhedAdi eTale ja je ghaTanAtmaka vyutpajyarthane jANato nathI ene ghaTanakriyA AgaLa thavAno saMbhava na hovA chatAM "ghaTa'padaparathI ghaTatvane AgaLa karIne ghaDo jaNAya ja che. zaMkA - ene ghaTabodha bhale thAo. paNa AvI rIte A bodhadvArA arthavyavasthA saMbhavatI nathI. arthAt vivakSita ghaTArirUpa artha ahIM che ke nahIM ? eno yathArtha nizcaya thaI zakato nathI, nahIMtara to koIne zaktino nizcaya viparItapaNe thayelo hoya to "paTa'pada parathI paNa ghaTabodha thAya... ne enAthI paNa arthavyavasthA mAnavI paDe. samAdhAna - nahIM mAnavI paDe, kAraNa ke e zaktinA nizcayamAM pAchaLathI thatA bAdhAdijJAna (paTa' zabda parathI ghaTa jANavo. AvuM zaktijJAna khoTuM che - paTapadanI zakti ghaTamAM rahI nathI.. vagere rUpa bAdhAdijJAna) dvArA te vyavasthAno pratibaMdha thaI zake che ane je zaktigraha yathArtha ja thayo hovAthI pAchaLathI paNa bAdhAdijJAna thatuM nathI tyAM ghaTatvane AgaLa karIne thatA ghaTabodha parathI thatI arthavyavasthA to iSTa ja che. vaLI paryAyavAcI zabdo jo hoya ja nahIM, to vyAkaraNa parathI thatA saMketagrahano prAyaH asaMbhava ja thaI jaze, kAraNa ke vyAkaraNa-koza vageremAM prAyaH paryAyavAcI zabdo vaDe ja saMketanuM sUcana kareluM hoya che. eTale pachI saMketagrahaNa ja na hoya to vyavahAra ja zI rIte thAya ? tethI ghaTa-kuTa vagere zabdone ekarthika-paryAyavAcI mAnavA ja joIe. have RjusUtra zabdanayane salAha Ape che-je zabdonI varNAnupUrvI judI judI che evA ghaTa-kuTa vagere zabdone paNa te zabdanayavAdI ! jo tuM ekArthaka mAne che to taTa: taTI ta8. vageremAM liMgabheda vagere mAtrane AgaLa karIne arthabheda mAnavo yogya nathI. Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 nayaviMzikA-15 mAtreNArthabhedakalpanaM na yuktam / na hi kozAnuzAsanAdAvapi liGga-vacanAdibhedamAtreNArthabhedaH kathitaH / kiJca tRSAzamanArthyapi na mAdhuryaM gaveSate, api tu tadAzrayaM jaladravyamevetyarthakriyAkAritvamapi kSaNike mAdhuryAdyAdhArabhUte jalAdidravya eva mantavyam / AdhArabhUtaM jaladravyaM vimucya svatantraM mAdhuryaM kutropalabhyate? na kutracidityartha ityato'pyAdhAratayA'vazyaMkalpanIye jaladravya evArthakriyAkAritvakalpanA zreyaskarI / tathA, ghaTanalakSaNaM vyutpattyarthaM yo na jAnAti tasyApi ghaTapadAd ghaTabodho bhavatIti svIkurvaMstvaM nAmaghaTAdIn kiM na svIkuruSe ? idamuktaM bhavati-vyutpattyarthabodhaM vinApi jAyamAnena ghaTabodhenaitatsUcyate yad vyutpattyarthapuraskAreNaiva ghaTAdipadAd ghaTabodho bhavatIti nAsti niyama iti / nanu tatrApi ghaTatvaM puraskRtyaiva ghaTabodho bhavati, nAmaghaTAdiSu tu ghaTatvasyApyabhAva eveti kathaM te 'ghaTa'padavAcyA:? iti cet ? na, vyutpattinimittaniyamavat pravRttinimittaniyamasyApyabhAvAt, pravRttinimittamajAnAnenApi saGketajJAnamAtraprabhAvAt tattatpadAt ttttpdaarthbodhsyaanubhuuymaantvaat| kathamanyathA pAribhASika koza-anuzAsana vageremAM paNa kAMI liMga-vacanAdi bhedamAtrathI arthabheda kahelo nathI. vaLI, tRSAzamanano artha paNa madhuratAne zodhavA nathI nIkaLato, paNa tenA AzrayabhUta jaLadravyane ja zodhe che. eTale arthakriyAkAritva paNa madhuratAdinA AdhArabhUta kSaNika jaLAdidravyamAM ja mAnavuM joIe. AdhArabhUta jaLadravyane choDIne mAdhurya svataMtra hovuM kyAM jaNAya che ? kaze ja nahIM. mATe A kAraNe paNa AdhArarUpe avazya kalpanA karavA yogya jaLadravyamAM ja arthakriyAkAritvanI kalpanA karavI e yogya che. tathA ghaTanAtmaka vyutpattiarthane je nathI jANato ene paNa "ghaTa'pada parathI ghaTabodha thavo svIkAranAra tuM nAmaghaTa vagerene kema nathI mAnato ? Azaya e che ke vyutpattiarthano bodha na hovA chatAM je ghaTabodha thAya che enAthI A sUcana maLe che ke ghaTAdipadaparathI vyutpattiarthane AgaLa karIne ja ghaTabodha thAya evo niyama nathI. zaMkA - chatAM, tyAM paNa ghaTatvane AgaLa karIne ja ghaTabodha thAya che. nAmaghaTAdimAM to ghaTatvano paNa abhAva ja che, pachI e zI rIte ghaTapadavAcya banI zake ? samAdhAna - jema vyutpattinimittano niyama nathI ema pravRttinimittano niyama paNa nathI ja. arthAt ghaTavane AgaLa karIne ja "ghaTa'pada parathI ghaTano bodha thAya evo paNa niyama nathI ja. kAraNa ke pravRttinimittano ajANa mAnavI paNa saMketajJAnamAtra parathI te te pada parathI te te padArthanA bodhano anubhava kare che. jo AvuM na mAnavAmAM Ave to, pAribhASika zabda parathI arthabodhano anubhava zI rIte thaI zake ? eTale Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RjusUtranayaM prati vyavahArasya vyAhRtiH zabdAdarthabodhAnubhUti: ? tatazca yatra ghaTanalakSaNaM vyutpattinimittaM nAsti, yatra ghaTatvAdilakSaNaM pravRttinimittaM ca nAsti teSAmapi nAmaghaTAdInAM yadi 'ghaTa' padena saMketAdivazAdupasthitiranubhUyate tadA teSAM kathaM na ghaTapadavAcyatvaM ? kathaM vA na ghaTanikSepatvam ? iti catvAro'pi nikSepAH saMmantavyAH / jalAharaNaM tu bhAvaghaTenaiva sambhavatIti tvanyadetat / atha vyavahAranayaH svAbhimatamRjusUtraM grAhayannAha - RjusUtra ! jalAharaNAdilakSaNaprayojanAsambhave'pi nAmaghaTAdInicchaMstvamatItamanAgataM parakIyaM vA ghaTaM kimiti necchasi ? na hi te'tItAdayo ghaTA nAmaghaTAdivad na ghaTapadavAcyA iti / na hi vA svaprayojanasambhavAbhAvamAtreNa teSAM ghaTatvApavadanaM nyAyyam / tathA, 'aGkuramakurvanto bIjaprathamAdikSaNA na aGkurakAraNaM, tadvilakSaNo bIjacaramakSaNa eva tatkAraNaM, tatraiva kurvadrUpatvasattvAttenaivAvyavadhAnenAGkarotpAdAt / ' ityAdi yattvaM bravISi tadapi nocitaM, aGkurArthinAM bIjaprathamAdikSaNe prvRttidrshnaattessaamngkurkaarnntvklpnsyaavshyktvaat| anyathA yadi bIjaM nAGkurakAraNaM tadA'GkurArthI kimiti bIja eva pravartate, na sikatAdiSu ? bIjamapi pUrvamaGkuraM yannotpAdayati tatrApi kAraNaM na tasyAkAraNatvaM, api tu sahakArisamavadhAnAbhAva eva / anyathA pUrvaM kurvadrUpatvAnizcaye pravRttyanupapattireva 275 jyAM ghaTanAtmaka vyutpattinimitta nathI, ane jyAM ghaTatvAtmaka pravRttinimitta nathI, te paNa nAmaghaTAdino jo 'ghaTa'pada parathI saMketavazAt bodha thavo anubhavAya che, to e paNa ghaTapadavAcya zA mATe nahIM ? ne tethI e paNa ghaTanikSepa zA mATe nahIM ? mATe cAre nikSepa mAnavA joIe. jaLAharaNa to bhAvanikSepathI ja saMbhave che e vAta alaga che. have vyavahAranaya svamAnya vAtano svIkAra karAvavA mATe RjusUtranayane kahe che - he RjusUtra ! jaLAharaNa vagere rUpa prayojana asaMbhavita hovA chatAM nAmaghaTa vagerene svIkArato tuM atIta-anAgata ke parakIyaghaTane zA mATe svIkArato nathI ? e atItaghaTa vagere nAmaghaTa vagerenI jema ja ghaTapadavAcya nathI evuM to nathI ja. temaja svaprayojanano saMbhava na hovA mAtrathI enA ghaTatvano apalApa karavo paNa yogya nathI ja. tathA, "aMkurane nahIM pragaTAvanAra bIja prathamAdikSaNo aMkuranuM kAraNa nathI, e badhAthI vilakSaNa bIjacaramakSaNa ja enuM kAraNa che. kAraNa ke emAM ja kurvadnapatva hovAthI enAthI ja vinA vyavadhAna aMkurotpAda thAya che." AvuM badhuM he RjusUtra ! tuM je kahe che te paNa ucita nathI. kAraNa aMkurArthIonI bIjaprathamAdikSaNamAM ja pravRtti jovA maLatI hovAthI e badhI kSaNone aMkurakAraNa tarIke mAnavI jarUrI che. nahIMtara to-bIja Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 nayaviMzikA-15 syaat| kiJcedaM kurvadrUpatvamapi sahakArisampattAveva nAnyathetyavasthitakAraNAdeva sahakAricakrAnupravezAt kAryopapattau kiM kurvadakurvatorbhedAbhyupagamakaSTena / tatazca bIjaM tu prathamakSaNAdArabhya caramakSaNaM yAvattadeva, yadelApavanAdisahakArisamavadhAnaM tadAGkaramutpAdayatItyalaM kSaNikavAdena / tathA sahakArivazAd ghaTotpAdaM ghaTanAzaM ca kurvan daNDaH sa eva, na bhinnaH, sahakArivizeSavazAd ghaTanAzaM kurvato'pi tasyAnyasahakArisaMprAptau ghaTotpAdakatvAditi / evaMvidhaistakaH svAbhiprAyaM RjusUtraM grAhayantaM vyavahAranayaM saGgrahanayastaireva taka: zikSayannAha-mitraM vyavahAranayavAdin ! yathA'GkarotpatteH prAk kurvadrUpatvanizcayAsambhavena pravRttyanupapattistathaivAGkaravizeSotpatteH prAk bIjavizeSasya kAraNatvanizcayAsambhavena pravRttyanupapattireveti na bIjavizeSasya kAraNatvaM kalpanIyaM, kintvaGkarasAmAnyaM prati bIjasAmAnyasyaiva jo aMkuranuM kAraNa nathI to aMkurArthI zA mATe bIja aMge ja pravRtti kare che ? nahIM ke retIkaNo aMge ? bIja, pahelAM aMkurotpAda je nathI karatuM temAM paNa e akAraNa che e kAraNa nathI, paNa sahakArIonuM samavadhAna na hovuM e ja kAraNa che. nahIMtara to pahelAM kurvakUpatvano nizcaya na hovAthI pravRtti thaI ja nahIM zake. (Azaya e che ke bIja to kAraNa nathI ane kurvakUpatva kAMI pratyakSAdithI pahelAM jaNAI zakatuM nathI. pachI aMkurArthI zAnuM upAdAna kare ?) vaLI tame je kurvakUpatva kaho cho te paNa sahakArI kAraNo bhegA thavA para ja saMpanna thAya che, nahIM ke e vinA. to pachI bIja vagere rUpa avasthita kAraNa + sahakArI cakra.... ATalAthI ja kArya thaI jAya che to pachI kurvakUpatna-akurvakUpatra vagere bheda mAnavAthI saryuM. (eTale ke je bIjane sahakArI maLI jAya enAthI aMkurotpAda thAya.. jene e na maLe, enAthI na thAya.. vAta ATalethI patI jAya che, pachI kurghadrupata vagere kalpanAnI zI jarUra che ?) tethI bIja to prathamathI caramakSaNa sudhI e ja che, jyAre IlA-pavana vagere sahakArI maLe che tyAre aMkurotpAda kare che. mATe kSaNikavAdathI saryuM! ema, ghaTotpAda ke ghaTanAza karanAro daMDa to e ja che, bhinna nathI, kAraNa ke amuka sahakArI maLe ghaTanAza karanAro e ja bIjA prakAranA sahakArIo maLavA para ghaTotpAda karI zake che. AvA tarko vaDe potAno abhiprAya RjusUtranayane samajAvatA vyavahAranayane have saMgrahanaya e ja tarko vaDe potAnI vAta zikhavADe che - he mitra vyavahAranayavAdI ! jema, Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAranayaM prati saGgrahasya tarkAH 277 kAraNatvaM kalpanIyam / itthaJca sAmAnyasyaivArthakriyAkAritvAt sAmAnyamevAsti, na vizeSAH / nanu yadi sAmAnyamevArthakriyAkAri tadA rogopazamanArthaM yatkimapyauSadhaM prayoktavyaM, na tvaussdhvishessH| na caivaM ko'pi vaidyaH karoti, ekasya rogasyopazamakasyApyauSadhasya tadanyasya rogasyottejakatvasambhavAditi ced ? aho vismaraNazIlatA''yuSmato yatsvayaM dattamapi tarka vismrsi| yathA ghaTadhvaMsaM prati ghaTo'pi kAraNaM tathA rogopazamanaM prati rogo'pi kAraNam / tatazca rogo'pyauSadhasya sahakArikAraNam / 'ghaTotpAdakAd daNDAd ghaTanAzako daNDo vilakSaNa eva, anyathA kAryavailakSaNyAnupapatte 'riti vadantamRjusUtraM bhavatA yastoM dattaH sa evAtra kimiti na smarasi ? kaH sa tarkaH ? ayaM- daNDena ghaTotpAdo bhavatu ghaTanAzo vA, daNDastu sa eva, na tatra ko'pi vizeSaH, kevalaM sahakArivizeSasannidhAne tena ghaTotpAdaH, tadanyasannidhAne ca ghaTanAzaH / prastute'pyauSadhaM tu tadeva, na tatra ko'pi vizeSaH, kevalamekasya rogavizeSasya aMkuroAdanI pahelAM kurghadrapatvano nizcaya asaMbhavita hovAthI tadarthonI pravRtti thaI zakatI nathI, e ja rIte aMkuravizeSanA utpAda pUrve bIjavizeSanI kAraNatAno nizcaya asaMbhavita hovAthI pravRtti thaI ja nahIM zake. (Azaya e che ke aMkuravizeSa pratye bIjavizeSa kAraNa che ke aMkurasAmAnya pratye bIjasAmAnya? AmAM prathamakAraNano to ekara utpanna thAya e pachI ja nirNaya thaI zake che ke A aMkurA pratye A bIja kAraNa banyuM, e pahelAM nahIM, eTale pravRtti zI rIte thAya ?) eTale bIjavizeSane kAraNa kalpI zakAtuM nathI. mATe aMkura sAmAnya pratye bIja sAmAnyane ja kAraNa mAnavuM ucita che. eTale sAmAnya ja arthakriyAkArI hovAthI e ja sat che, nahIM ke vizeSo. zaMkA - jo sAmAnya ja arthakriyAkArI hoya to roga maTADavA auSadharUpe koIpaNa auSadha vAparavuM joIe, nahIM ke koI cokkasa auSadha ja. paNa AvuM koIpaNa vaida karato nathI. kAraNa ke eka roganuM upazamana karanAra auSadha paNa anya roganuM uttejaka banI zake che. samAdhAna - aho tamArI vismaraNazIlatA ! je khuda ApelA tarkane bhUlI jAo cho. jema ghaTadhvasa pratye ghaDo paNa kAraNa che ema rogopazamana pratye roga paNa kAraNa che. tethI roga paNa auSadhanuM sahakArI kAraNa che. "ghaTotpAdaka daMDa karatAM ghaTanAzaka daMDa vilakSaNa ja che, nahIMtara kAryamAM vilakSaNatA saMbhave nahIM." AvuM kahenAra RjusUtranayane tame je tarka Apo cho e tarkane prastutamAM kema yAda karatAM nathI ? e kayo tarka che? A-daMDathI ghaTotpAda thAya ke ghaTanAza, daMDa to e ja che, emAM koI pheraphAra nathI, mAtra Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 nayaviMzikA-15 sannidhAne tena rogopazamanaM, anyasya sannidhAne ca rogottejanamiti / tathA vaidyopadiSTaM vissmpyaussdhaayte| tatra sAmAnyatayA mRtyuprayojakaM bhavad viSatvaM vaidyakRtaprakriyAvizeSaNa suSuptaM bhavati, tadgatamauSadhatvaM yatsAmAnyatayA suSuptamavatiSThate tad jAgRtaM bhavati, tatazcauSadhatvasAmAnyena rogopazamanaM bhvti| viSe viSatvaM dharmavizeSaH, auSadhatvaM auSadhasAmAnyadharmaH, tatra viSaM na viSatvalakSaNena dharmavizeSeNa rogamupazamayati, tena tu tasya mRtyukAraNatayA prasiddhatvAt, kintvauSadhatvalakSaNenauSadhasAmAnyenaiva, tadanyasya dharmasya kalpanAgauravagrastatvAt / tatazca yathA viSamauSadhasAmAnyatayA rogamupazamayati tathaiva ghRtAdayo'pi na ghRtatvAdinA, kintvauSadhatvenaiva rogamupazamayatIti mantavyamiti siddhaM sAmAnyamevArthakriyAkAri / kiJca vyavahAranayavAdin ! 'auSadhena rogaH zAmyatI ti tu loke yataH prasiddhamato rogasAmAnyazamanaM pratyauSadhasAmAnyasya kAraNatA tu svIkaraNIyaiva, tatazcauSadhavizeSasyApi kAraNatAyAH svIkAralakSaNaM gauravaM kimartham ? bhavadanuyAyinAM hi - kalpanAgauravaM yatra taM pakSaM na sahAmahe, kalpanAlAghavaM amuka sahakArI maLe to enAthI ghaTotpAda thAya che, anya sahakArI maLe to enAthI ghaTanAza thAya che. prastutamAM paNa auSadha to e ja che, emAM koI pheraphAra nathI. mAtra amuka roganuM nidhAna hoya to tenAthI roga zame che, anya roganuM saMnidhAna hoya to vadhe che. tathA vaide kahela viSa paNa auSadha banI jAya che emAM sAmAnya rIte mRtyunuM prayojaka banatuM viSatva vaide karelI prakriyAnA kAraNe suSupta banI jAya che, ane emAM rahela auSadhatva ke je sAmAnyathI suSupta rahetuM hoya che, te jAgRta bane che ane pachI e auSadhatvasAmAnyathI rogopazamana thAya che. vizvamAM viSatva e vizeSa dharma che, auSadhatva e sAmAnya dharma. emAM viSa, viSatvadharmarUpe roga zamAvatuM nathI, kAraNa ke e rUpe to e motanuM kAraNa hovuM prasiddha che, paNa auSadhatvarUpa auSadhasAmAnyadharmathI ja e rogane zamAve che. e sivAyanA dharmanI kalpanA karavAmAM gaurava che. tethI jema viSa auSadhasAmAnyarUpe roga zamAve che, ema ghI vagere paNa vRtatvAdivizeSa dharmarUpe nahIM, paNa auSadhasAmAnyarUpe ja roga zamAve che ema mAnavuM paDe che. vaLI te vyavahAranayavAdI ! tuM to lokane anusaranAro che ane lokamAM to 'davAthI roga maTe A vAta ekadama prasiddha che. eTale koIpaNa rogazamana pratye auSadha sAmAnyane to kAraNa mAnavAnuM ja che. pachI auSadhavizeSarUpe paNa kAraNatA mAnavAnuM gaurava zA mATe? kAraNa ke A paNa tArA ja anuyAyIono pralApa che ke Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saGgraha-vyavahAraM prati naigamasyoktayaH 279 yatra taM pakSaM tu sahAmahe // iti pralApaH // tadevauSadhaM.. ityAdayaH prasiddhavyavahArA api sAmAnyasyaivArthakriyAkAritvaM sUcayatIti / atha caramo naigamanayaH svAbhiprAyamAha - saGgrahanayavAdin ! yeSAM mithaH kathaJcidapi tAdAtmyaM nAsti tAnapi sarvAn ghaTAdInekaghaTatayA sagRhNAnastvaM yeSAM mithaH kathaJcittAdAtmyaM saMmataM tAn piNDa-zivakAdIn ghaTatayA kimiti na sagRhNAsi ? atra vyavahAranayo naigamaM pRcchati-piNDAdyavasthAyAM jalAharaNAdilakSaNAyA arthakriyAyA abhAvAt kathaM ghaTatvamucyamAnaM zobheta ? naigamaH pratyuttarayati - nanvevaM tvapavarakakoNasthe'dhomukhe ghaTe'pyarthakriyAyA abhAva eveti kiM so'pi na ghaTaH ? atha kAlAntare tena jalAharaNAdikaM kriyata eveti cet ? nanu kAlAntare tu piNDenApi tat kriyata eveti samAnam / avyavadhAnena tatkaraNameva saMmatamiti tvevambhUtasyaivAbhiprAyaH, na tu vyavahArasya na vA naigamasyeti / atha piNDaH pRthubunodarAdilakSaNaM - jemAM kalpanA-gaurava hoya evI vAta ame svIkAratA nathI, jemAM kalpanAnuM lAiva hoya evI vAta ame svIkArIe chIe. eTale sAmAnya ja arthakriyAkArI che e siddha thAya che. meM paNa e ja auSadha lIdhuM vagere vyavahAro paNa enuM ja sUcana kare che. (kAraNa ke je auSadhavizeSa arje lIdhuM che e auSadhavizeSa pote levuM zakya nathI ja.) have carama naigamanaya potAno abhiprAya jaNAve che - he saMgrahanayavAdI ! jeomAM paraspara bilakula tAdAtma nathI evA paNa badhA ghaDAono ekaghaDArUpe saMgraha karato tuM jeonuM paraspara kaMIka paNa tAdAtma saMmata che te piMDa-zivaka vagereno ghaDA tarIke saMgraha kema karato nathI ? ahIM vyavahAranaya naigamanane pUche che - piMDAdiavasthAmAM jaLAharaNAdirUpa arthakriyAno abhAva hovAthI "ghaDo' kahevo zI rIte zobhe ? nagamanayano javAba - ema to oraDAnA khUNAmAM UMdhA paDelA ghaDAmAM paNa arthakriyAno to abhAva ja che. to zuM ene paNa ghaDo nahIM kaho ? zaMkA - kALAntare e ghaTa paNa arthakriyA kare ja che ne ! samAdhAna - kALAntare to piMDa paNa evI arthakriyA kare che, mATe e vAta samAna che. "avyavadhAnathI kAryakaraNa ja amane saMmata che' evo to evabhUtanayano ja abhiprAya che. nahIM ke vyavahAranayano ke naigamanayano... pUrvapakSa - piMDo, pRthubuddhodarAdi AkAra rUpa rUpAntarane pAmIne pachI ja jaLAharaNAdi kare che, jyAre ghaDo to svarUpe ja e kare che, mATe bemAM ghaNo pharaka che. Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 nayaviMzikA-15 rUpAntaramAsAdyaiva jalAharaNAdikaM karoti, ghaTastu svarUpeNaiveti mahadantaramiti cet ? na, piNDe'pi pRthubudhnodarAdilakSaNasya tasya svarUpasya vidyamAnatvAt, kevalaM taddarzanArthaM naigamanayadRSTirapekSitA / ___ kiJca bIjaprathamakSaNasvarUpAd bIjacaramakSaNasvarUpaM sarvathA samAnameva bhavatISadbhinnaM vetyAlocyamAne ISadbhinnaM bhavatItyeva nizcIyate, anyathelApavanAdisahakAricakrasyAkiJcitkaratvApatteH / ayambhAvaH - sahakAricakraM bIje kasyacid vizeSasyAdhAnaM karoti na vA ? pazcime vikalpe taccakrasyAkiJcitkaratvaM spaSTameva / atha prathamo vikalpastarhi siddho bIjaprathamakSaNAd bIjacaramakSaNe tadvizeSalakSaNo vizeSaH / dRzyate'pi cAvayavazithilIbhavanAdilakSaNo vizeSo bIjacaramakSaNe / ata eva RjusUtranayo bIjacaramakSaNaM vilakSaNameva manyate, aGkarakAraNatayA'pi tameva svIkurute bIjacaramakSaNaM, na tu bIjaprathamAdikSaNam / tathApi vyavahAranayavAdin ! prathamakSaNAccaramakSaNaM yAvad bIjaM tadeva, na tatra kiJcidapi vailakSaNyaM, bIjacaramakSaNavad bIjaprathamakSaNo'pyavizeSeNAGkarakAraNamityAdikaM yadbhavatA kathyate tenaitatspaSTameva samAdhAna- nA, pharaka nathI. piMDamAM paNa e pRthububbodarAdirUpa AkAra rahelo ja che, mAtra ene jovA mATe naigamanayanI dRSTi joIe. vaLI bIjanuM prathama kSaNe je svarUpa hoya che tenAthI enuM camakSaNanuM svarUpa sarvathA samAna hoya ke kaMIka paNa juduM hoya? A vicAratAM jaNAya che ke kaMIka paNa juduM hoya che. jo emAM jarA paNa pheraphAra thayo na hoya to IlA-pavanAdi sahakArI kAraNo akiMcitkara banI jAya. Azaya e che ke sahakArI kAraNo bIjamAM koI vizaSatA UbhI kare che ke nahIM ? jo na karatAM hoya to teo akiMcitkara che e spaSTa che. have jo kare che ema prathama vikalpa kahIe to prathamabIjakSaNa karatAM caramabIjakSaNamAM e vizeSatArUpa pheraphAra siddha thaI ja jaze. vaLI avayavo zithila banI javA (pocA paDI javA) vagere rUpa pheraphAra bIjacaramakSaNamAM jovA maLato ja hoya che. eTale ja RjusUtranaya bIjacaramaNane vilakSaNa ja mAne che, ane aMkuranA kAraNa tarIke paNa ene ja mAne che, nahIM ke bIjaprathamAdikSaNane. chatAM paNa te vyavahAranayavAdI ! "prathamakSaNathI caramakSaNa sudhI bIja e ja che, emAM koI ja vilakSaNatA hotI nathI ane tethI bIjacamakSaNanI jema bIjaprathamakSaNa paNa samAna rIte aMkuranuM kAraNa che" vagere tuM je kahe che tenAthI A vAta spaSTa ja che ke bIjaprathamakSaNamAM vyakta rUpe nahIM dekhAtuM ane aMkuranuM kAraNa banatuM evuM bIjanuM camakSaNIya cokkasa svarUpa tuM caramaNanI jema prathamakSaNamAM paNa samAna rIte jue ja che ne kahe ja che, Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrvaH pUrvo'pi nayastarkasaha eva 281 yad bIjaprathamakSaNe vyaktarUpeNAdRzyamAno'pyaGkarakAraNIbhavaMzcaramakSaNIyasvarUpavizeSo caramakSaNa ivAvizeSeNa vartamAnaH svIkriyate bhavateti, anyathA RjusUtranayavad bIjaprathamAdikSaNasyAkAraNatvakathanaprasaGgAt / evameva ca piNDAdau vyaktarUpeNAdRzyamAno'pi jalAharaNAdau kAraNIbhavan pRthubudhnodarAdyAkAropalakSitaH svarUpavizeSo ghaTa ivAvizeSeNa vartamAnaH kimiti na svIkaraNIyaH ? svIkaraNIya eveti siddhaM piNDo'pi ghaTa eva / iti vyavahAranayaM prati naigamanayasya vaktavyatA / nanvevaM tu pUrvaH pUrvo'pi nayastarkasaha iti pratIyata iti cet ? pratIyata eveti kimatra praSTavyam ? nayAnAM sarveSAM ziSTapuruSajJAnarUpatvAt ziSTapuruSaprayuktavacanarUpatvAdvA / na hi kazcidapi nayo mUrkhapralAparUpaH / ziSTAzca na kadAcidapi tarkAtItaM kiJcijjAnanti vadanti veti / nanvanyatra (nayopadeze) 'ye sUkSmArthAste zuddhA:, ye ca sthUlArthAste'zuddhAH ! tatra sUkSmatarkasahatvaM sUkSmArthatvaM, tadasahatvaM ca sthUlArthatvamiti nizcayanayA evaiteSu zuddhAH, vyavahAranayAzcAzuddhAH' ityarthakaM yaduktaM tena sahAsya virodha iti cet ? na, upalabhyamAneSu grantheSu sAmAnyatayA nahIMtara to RjusUtranI jema tAre paNa bIjaprathamAdikSaNane aMkuranuM akAraNa kahevuM paDe. basa e ja rIte piMDAdimAM vyaktarUpe (tane) na dekhAnAra, jaLAharaNamAM kAraNIbhUta ane pRthubughnodarAdiAkArathI upalakSita evuM je cokkasa svarUpa che e ghaDAnI jema piMDamAM paNa samAna rIte raheluM kema na svIkAravuM ? svIkAravuM ja joIe. ne tethI piMDa paNa ghaDo che ja e sAbita thAya che. A pramANe vyavahAranaya pratye naigamanayanI vaktavyatA jANavI. zaMkA tamArI A vAto parathI to evuM jaNAya che ke pUrva-pUrvano naya paNa tarkasaha (= tarkapUrNa) che. samAdhAna - che ja. emAM pUchavA jevuM zuM che ? kAraNa ke badhA ja nayo ziSTapuruSone thatA jJAnarUpa ke temanA vacanaprayogarUpa che. koI ja naya mUrkhAonA bakavAsarUpa nathI. ane ziSTo to kyAreya paNa tarkaviruddha kazuM jANatA nathI ke bolatA nathI. zaMkA - paNa to pachI anyatra (nayopadeza vageremAM) je kahyuM che teno virodha thaze. tyAM kahyuM che ke - je nayo sUkSmArthavALA che te zuddha che, je sthUlaarthavALA che te azuddha che. emAM sUkSmatarkanI sAme paNa je TakI rahe te sUkSmatarkasaha nayo sUkSmArthavALA che, je na TakI zake te sUkSmatarkaasaha nayo sthUlArthavALA che. mATe nizcayanayo zuddha che ane vyavahAranayo azuddha che. samAdhAna nA virodha nathI. kAraNa ke vartamAnamAM maLatAM granthomAM sAmAnya rIte badhe pUrvapUrva nayonI apekSAe uttarottara naya tarkasaha hovo je jaNAvyo che enI - = Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 nayaviMzikA-15 sarvatra pUrvapUrvanayApekSayottarottaranayasya tarkasahatvanirUpaNameva yadRzyate tadapekSayA tasya kthittvaat| anyathA'troktAnusAreNa yadA pUrvapUrvanayasya tarkasahatvaM vicAryate tadA 'vyavahAranayA evaiteSu zuddhAH, nizcayanayAzcAzuddhAH' iti jJAyata eva / etaccaivaM mantavyameva, anyathA naigame'pi prathamo ya Adinaigamastasya namaskAraniyuktau kathitasya sarvavizuddhatvasyAnupapattiprasaGgAt / ata eva 'vavahAro vi hu balavaM' ityAdinA vyavahAranayasyApi nizcayatulyabalatvaM tatra tatra kathitamiti / yadi vyavahAranayA azuddhA eva, nizcayanayAzca zuddhA eva, tadA vyavahArasya nizcayatulyabalatvaM naiva sambhavediti / ata eva ca 'niyaniyavayaNijjasaccA nayA paraviyAlaNe mohattisammativacanena nizcayanayAnAmiva vyavahAranayAnAmapyavizeSeNaiva nijanijavAcye'rthe satyatvaM-tarkasahatvamuktaM, anyanayavAcye cArthe vyavahAranayAnAmiva nizcayanayAnAmapi mohatvaM mUDhatvaM bodhasAmarthyazUnyatvamiti yAvatkathitameva / tathA nayopadeze'pi kriyAkriyAphalaucityaM... ityAdizlokairvyavahArasya zuddhatvaM nizcayasya cAzuddhatvaM kathitamiti / // 15 // tadevaM saptanayAstadupanyAsakramahetavazca cintitaaH| atha tAn nayAn nikSepeSu yojayitukAma apekSAe ja nopadeza vageremAM AvI vAto kahelI che. bAkI ahIM upara kahyA mujaba jyAre pUrva-pUrva nayanuM tarkasahatva vicAravAmAM Ave che tyAre vyavahAranayo zuddha che ane nizcayanayo azuddha che e jaNAya ja che. A mAnavuM jarUrI che ja, nahIMtara nigamanAmAM paNa je prathama Adinaigama che tene namaskAra niryuktimAM sarvavizuddha je kahela che te asaMgata banI jAya. vaLI eTale ja vavahAro vi Tu vanavuM vagere vacano dvArA vyavahAranayane paNa nizcayatulya baLavALo je te te granthomAM kahela che te saMgata thAya. bAkI to jo vyavahAranayo azuddha ja hoya, ane nizcayanayo jo zuddha ja hoya to vyavahAranayamAM nizcayatulya baLa saMbhave ja nahIM. eTale ja niniyavajhisatta. evI sammatinI gAthAmAM "nayo potapotAnI vaktavyatAmAM sAcA che, bIjAnI vicAraNAmAM mUDha che'' evuM kahevA dvArA nizcayanayonI jema vyavahAranayone paNa samAna rIte potapotAnA vAcya arthamAM satya = tarkasaha hovA kahyA che ane anyanaya vAcya arthamAM vyavahAranayanI jema nizcayanayone paNa moha = mUDha = bodha karavAnA sAmarthyathI zUnya kahyA che. tathA nayopadezamAM paNa ziyAyitnavicUM.. vagere zloko dvArA vyavahAranayane zuddha ane nizcayanayane azuddha kahela che. I1pI Ama sAte nayo ane enA kramanA hetuo vicAryA. have A nayone nikSepAomAM joDavAnI icchAthI kahe che - Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 283 naya-nikSepayojanA ke nayA: kAMzca nikSepAn manyante kRpayA vada / catvArazcaturaH zeSAH zuddhA ityantimaM jaguH // 16 // ke nayAH kAn nikSepAn manyante ? iti kRpayA vada / tatrottaraM-catvAraH naigamAdaya AdyAzcatvAro nayAzcaturaH nAmAdIMzcaturo'pi nikSepAn manyante / zeSAH-zabdAdayo(yataH) zuddhA itihetau, ato'ntimameva nikSepaM te jaguriti gAthArthaH / vistarArthastvevaM - nAmAdiSu madhye nAma-sthApanA-dravyanikSepatrayaM paryAyAstikanayasya nAbhimataM, vivakSitabhAvazUnyatvAt, paryAyAstikasya bhAvagrAhitvAditi / zabdAdayastu paryAyAstikA eva, ataste bhAvanikSepamevecchanti / naigamAdayastu sarvAn nikSapAnicchanti / taduktaM... bhAvaM viya saMyA phucchati savyaviveveti (vi.mA. mA. 287) atha naigamena nAmAdicatuSTayAbhyupagame tasya dravyArthikatvavyAhatiH syAd, dravyArthikena dravyasyaivAbhyupagamAt / tathA, zrIjinabhadragaNikSamAzramaNAdInAM mate RjusUtrasya dravyArthikatayA dravyanikSepasaMmatau na ko'pi prshnH| parantu zrIsiddhasenadivAkarasUryAdInAM mate'tItAnAgataparyAya gAthArtha - kayA nayo kayA nikSepAone mAne che te kRpA karIne kaho. (prathama naigamAdi) cAra nayo nAmAdi cAre nikSepAone svIkAre che. bAkInA nayo zuddha hovAthI mAtra antima-bhAva nikSepane ja mAne che. (gAthArtha sugama che). vistarArtha Avo jANavo - nAmAdi cAra nikSepAomAM nAma-sthApanA ane dravya.. A traNa nikSepAo paryAyArthikanayane mAnya nathI, kAraNa ke vivakSitabhAvathI zUnya che ane paryAyAstikanaya to bhAvano ja grAhaka hoya che. zabdAdinayo to paryAyAstika ja che. mATe teo bhAvanikSepane ja mAne che. naigama vagere nayo to badhA nikSepAone mAne che. kahyuM ja che ke - zabdanayo bhAvanikSepane ja Icche che, zeSanayo badhA nikSepAone.. (vi.A.bhA. 284). - naigamanaya jo nAmAdi cAre nikSepa mAnato hoya to enuM dravyArthikapaNuM ghavAI jaze, kAraNa ke dravyArthikanaya to mAtra dravyane ja mAnanAro che. tathA zrI jinabhadragaNi kSamAzramaNanA mate RjusUtra dravyArthika hovAthI dravyanikSepa mAne emAM koI prazna nathI. paNa zrI siddhasenadivAkarasUri mahArAja vagerenA mate, atIta-anAgata paryAyane nakAranAra RjusUtra zuddha arthaparyAyane mAnanAro hovAthI dravyArthika nathI. emano kahevAno bhAva A che-vartamAna svakIya vastu ja kharekhara eka vastu che, kAraNa ke svakAryasAdhaka che. te sivAya Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 nayaviMzikA-16 pratikSepI RjusUtraH zuddhamarthaparyAyaM manyamAno naiva dravyArthikaH / ayambhAvaH-svakAryasAdhakatvena svakIyasyaiva vastuna upagamAdasya matena svakIyamekameva vastu sat / tadanyAni parakIyANi sarvANi vastUni yato'sya mate'santyevAtaH pRthaktvasyAsambhavAnnAsya tiryksaamaanylkssnndrvyaaNshaabhyupgmH| tathA svakAryasAdhakatvena vartamAnasyaiva vastuna upagamAdasya matena vartamAnameva vastu st| tadbhinnAnyatItAnAgatAni sarvANi vastUni yato'sya mate'santyevAto nAsyordhvatAsAmAnyalakSaNadravyAMzAbhyupagamaH / ata eva nAsyA'sadghaTitabhUtabhAviparyAyakAraNatvarUpadravyatvAbhyupagamo'pi, tathA ca bhUtasya bhAvino vA bhAvasya yatkAraNaM tad dravyamiti vyAkhyAprAptasya dravyanikSepasyApyasya mate'sambhava ev| anuyogadvArasUtraM tvanupayogadravyAMzamAdAya vartamAnopayogazUnyAvazyakaparyAye dravyapadamupacarya samAdheyamiti zrIsiddhasenadivAkarasUryAdInAM mate RjusUtranayasya dravyanikSepo vastuto'sammata eveti| kiJca nAmAdivadanupacaritadravyanikSepadarzanaparatvAduktasyAnuyogadvArasUtrasya dravyapadoccAreNopapattiranupapannaiveti cet ? maivaM, naigamanayasya bhAvanikSepasahatve'pi dravyArthikatvavyAhaterabhAvasya naikaiH smaadhaanparAyI badhI cIjo AnA mate asatuM hovAthI pRthakatva = bahutva saMbhavatuM na hovAnA kAraNe tiryasAmAnya nAmano dravyAMza che nahIM. vaLI, svakAryasAdhaka tarIke vartamAna vastu ja mAnavAnI hovAthI atIta-anAgata badhI vastuo AnA mate asat ja che. mATe UrdhvatAsAmAnyarUpa dravyAMza paNa A nayane mAnya nathI. eTale ja enA mATe bhUtabhAvI paryAya asat hovAthI enA kAraNarUpa dravyAMza paNa ene mAnya nathI. eTale ja bhUtabhAvI bhAvonuM je kAraNa te dravya evI vyAkhyAthI maLato dravyanikSepa paNa Ane mAnya nathI. anuyogadvArasUtramAM RjusUtrane dravyanikSepa mAnya hovAnuM je kahyuM che te anupayogadravyAMzane najaramAM rAkhIne saMgata karavuM. arthAt madhuvakono buM vyAkhyAne anusAra vartamAnamAM je upayogazUnya evo AvazyakaparyAya emAM dravyano upacAra karIne ene dravyanikSepa kahevo... ane e rIte anupayogasUtranA e sUtronuM samAdhAna karavuM. A pramANe zrI siddhasenadivAkarasUri mahArAja vagerenA mate RjusUtrane vastutaH to dravya nikSepa asaMmata ja che. vaLI nAmAdinikSepAonI jema uktasUtra to anupacarita dravyanikSepane jaNAvavAnA tAtparyamAM ja che. mATe dravyapadanA upacArathI samAdhAna karavuM e ucita nathI. uttarapakSa - Avo pUrvapakSa barAbara nathI, kAraNa ke naigamana bhAvanikSepa mAne to paNa dravyArthika maTI jato nathI. A vAtanI saMgati aneka prakAranA samAdhAna dvArA nayarahasya vagere granthomAM darzAvelI che athavA Avo paNa anya eka samAdhAnaprakAra Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvanikSepasaMmatimAtreNa na paryAyArthikatvam 285 prakArairnayarahasyAdAvupapAditatvAt / yadvA'nyasyApyevamprakArasya samAdhAnAntarasyAtra sambhavAt / taccaivaM - nikSepasaMlagnau dravya-bhAvazabdau yadabhiprAyako, na nayasaMlagnau dravya-paryAyazabdAvapi tadabhiprAyakAveva, api tu bhinnAbhiprAyako-bhinnArthakAveveti yAvat / etattu pUrva vicAritameva / tatazca yadi kazcinnayo dravyanikSepamicchati, na caitAvataiva tasya dravyArthikatvameva paryAyArthikatvahAnizceti vaktuM pAryate / evameva yadi kazcinnayo bhAvanikSepamicchati, na caitAvataiva tasya paryAyArthikatvameva dravyArthikatvahAnizcetyapi zakyate vaktum / ata evAvazyakaniyukteH 'jIvo guNapaDivanno' (792) tti gAthAyAM 'kiM sAmAyikam ?' iti prazne dravyArthikasya guNapratipanno jIvaH sAmAyikamiti yaduktaM tatra guNapratipannasya jIvadravyasya sAmAyikatvakathane'pi na tad dravyasAmAyikaM, api tu bhAvasAmAyikameva / tathaitad bhAvasAmAyikamabhyupagacchato'pi naigamasya na tadabhyupagamamAtreNa dravyArthikatvavyAhatiH paryAyArthikatvApattizca, bhAvasAmAyikatayA jIvadravyasyaivAbhyupagatatvAt / tathA RjusUtranayo yadi dravyanikSepaM svIkuryAd, naitAvataiva tasya paryAyArthikatvahAniH, dravyArthikatvApattirvA''pAdayituM zakyA, dravyanikSepatayA vartamAnakSaNamAtrasthAyinaH paryAyasya A bAbatamAM saMbhave che - je dravya ane bhAvazabdo nikSepasaMlagna che teno abhiprAya ane je dravya-paryAyazabdo nayasaMlagna che eno abhiprAya. A banne eka abhiprAyavALA nathI, paNa judA-judA abhiprAyavALA che. bhinna-bhinna arthamAM vaparAya che. A vAta AgaLa (pR. 229) karI gayA chIe. eTale koIka naya dranilepa mAne eTalA mAtrathI e dravyArthika ja banI jAya, enuM paryAyArthikapaNuM haNAI ja jAya evuM kahI zakAtuM nathI. e ja rIte jo koIka naya bhAvanikSepane mAne che eTalA mAtrathI e paryAyArthika ja banI jAya, dravyArthikarUpe maTI ja jAya... evuM paNa kahI zakAtuM nathI. mATe ja AvazyakaniryuktinI nIva guDivano.. gAthAmAM sAmAyika zuM che ? evA praznanA uttaramAM 'dravyArthikanayane guNapratipanna jIva e sAmAyika che evuM je kahyuM che temAM jIvadravyane sAmAyikarUpe kahela hovA chatAM e dravyasAmAyika nathI, paNa bhAvasAmAyika ja che. tathA AvA bhAvasAmAyikane icchavA chatAM naigamanayanuM dravyArthikatva maTI jatuM nathI ke paryAyArthitva AvI jatuM nathI, kAraNa ke chevaTe bhAvasAmAyikarUpe jIvadravyane ja mAnela che. - tathA, RjusUtranaya jo dravyanikSepane svIkAre, to paNa eTalA mAtrathI e paryAyArthika maTI jato nathI, ke dravyArthika banI jato nathI, kAraNa ke dravyanikSeparUpe vartamAna Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 nayaviMzikA-16 grahaNasambhavAt / tatazca sammatitarkaprakaraNakArANAM zrImatAM siddhasenadivAkarasUripramukhANAM mate RjusUtranayasya paryAyArthikatve'pi dravyanikSepasahatve na ko'pi doSaH, na vaa'nuyogdvaarsuutrvirodhaH | tatazcAnuyogadvArasUtrasyaivamprakArA dvividhA vyAkhyA jJeyA-vizeSAvazyakabhASyakArANAM bhagavatAM jinabhadragaNikSamAzramaNAnAM mate-upayogazUnya Avazyakasya vaktA jIva Agamato dravyAvazyakam / zrImatAM siddhasenadivAkarANAM mate-AvazyakavakturjIvasyopayogazUnyAvasthAlakSaNaH paryAya Agamato dravyAvazyakamiti / nanu yathA'nupayogadravyAMzamAdAya matadvaye'pi dravyanikSepaH saMmataH, tathA kAraNadravyAMzamAdAya sa saMmato na veti ? saMmata eveti me matiH, vivakSitakSaNAvyavahitapUrvavartikSaNasyopAdAnakAraNatvasambhavAt / tatra yasya mate RjusUtrastaM kSaNaM dravyarUpaM gRhNIyAttasya mate RjusUtrasya dravyArthikatvaM, yasya ca mate taM paryAyarUpaM gRhNIyAt, tasya mate tasya paryAyArthikatvam / na ca vartamAnakSaNagrAhiNa RjusUtrasya mate'tItakSaNasya khapuSpavadasattvAtkAraNatvasya dravyanikSepa kSaNamAtrasthAyI paryAyanuM grahaNa saMbhave che. eTale sammatitarka prakaraNakAra zrImAn siddhasenadivAkarasUri vagerenA mate RjusUtranaya paryAyArthika hovA chatAM dranilepa mAne emAM kazo doSa nathI ke anuyogadvArasUtrano virodha nathI. eTale anuyogadvArasUtranI AvI be prakAre vyAkhyA jANavI-vizeSAvazyakabhASyakAra bhagavAna zrI jinabhadragaNi kSamAzramaNAnA mate - Avazyakano vaktA upayogazUnya jIva e AgamathI dravya Avazyaka che. zrImAn siddhasenadivAkarasUrijI ma.nA mate - AvazyakanA vaktA jIvano upayogazUnya avasthArUpa paryAya e AgamathI dravya Avazyaka che. zaMkA - jema anupayogadravyAMzane AgaLa karIne bannene dravyanikSepa mAnya che, ema kAraNadravyAMzane najaramAM rAkhIne e mAnya che ke nahIM ? samAdhAna - e mAnya che ja evo mAro abhiprAya che. kAraNa ke vivakSitakSaNanI avyavahita pUrvekSaNa upAdAnakAraNa tarIke maLI zake che. emAM jemanA mate RjusUtranaya te kSaNane dravyarUpe joze temanA mate e dravyArthika banaze ane jemanA mate e tene paryAyarUpe joze emanA mate e paryAyArthika banaze. zaMkA - vartamAnakSaNagrAhI RjusUtranA mate atItakSaNa khapuSpanI jema asat hovAthI kAraNarUpa banavAno ke dravyanikSeparUpa banavAno saMbhava ja kyAM che ? samAdhAna - AvI zaMkA na karavI, kAraNa ke vartamAnamAM e asat hovA chatAM Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya-nikSepayorvyavasthA 287 tvasya cAsambhava iti vAcyaM, vartamAne tasyAsattve'pyavyavahitapUrvakSaNe tasya sttvaatkhpussptulytvaabhaavaat| yadA ca sattvaM tadA kAraNatvasya dravyanikSepatvasya ca sambhave doSAbhAvAt / anyathA vyavahAranayamate'pi sAdhordravyadevatvAbhAvaprasaGgAt, devAvasthAyAM sAdhorabhAvAt / ata eva jainatarkabhASAyAM RjusUtraviSayaM sthApanAnikSepAsvIkAramataM nirAkurvadbhirmahopAdhyAyaH suvarNAdidravyasya kuMDalAdiparyAyarUpabhAvakAraNatvAbhyupagamaH kathitaH / ata eva ca RjusUtrAnnirgatasya sugatadarzanasya grantheSu yathA vinAzasya nirhetukatvasiddhyartho mahAprayAso dRzyate, na tathotpAdasya nirhetukatvasiddhyarthaH / utpAdaviSaye tu tatrApi pUrvAparakSaNayorupAdAnopAdeyabhAvakathanadvArA sahetukatvasiddhireva sAdhitA / tatazca kAraNarUpo dravyanikSepo'pi tasya saMmata iti sidhyatyeva / itthaJca nayavyavasthA jJAnApekSayaiva krtvyaa| tadyathA-'jIvaguNaH sAmAyikaM' ityAdAviva yadyanyAvizeSaNatvarUpaprAdhAnyena paryAyo gRhyate tadA paryAyArthikatvaM, yadi ca 'guNayuktajIva: sAmAyikaM' ityAdAviva tathAprAdhAnyena dravyaM gRhyate, tadA dravyArthikatvameveti / nikSepavyavasthA tu vastvapekSayaiva kartavyA / vivakSitakriyAnubhUtiyuktaM cedvastu tadA bhAvanikSepa eva, tatzUnyaM kAraNIbhUtaM cedvastu tadA dravyanikSepa eveti / avyavahita pUrvekSaNe to e sat hatI ja, mATe emAM khapuSpatulyatva nathI. jyAre sattva hoya tyAre kAraNatA ane dravyanikSepatA hovAmAM zuM vAMdho che ? nahIMtara to vyavahAranaya mate paNa sAdhu dravyadeva banI nahIM zake, kAraNa ke devaavasthAmAM sAdhu hotA nathI. eTale ja jainatarkabhASAmAM "RjusUtranaya sthApanAnilepa svIkArato nathI" evA matanuM nirAkaraNa karatI veLA mahopAdhyAya zrI yazovijayajI mahArAje suvarNAdidravyamAM kuMDalAdirUpa paryAyAtmaka bhAvanI kAraNatAno svIkAra jaNAvyo che. vaLI, eTale ja RjusUtramAMthI nIkaLelA bauddhadarzananA granthomAM jema vinAzane nirdetuka siddha karavA mATe ghaNI mathAmaNa karelI dekhAya che evI utpAdane nihetuka siddha karavA mATenI jovA maLatI nathI. utpAdanI bAbatamAM to tyAM paNa pUrvAparakSaNano upAdAna-upAdeyabhAva kahevA dvArA sahetukatvanI siddhi ja karI che. eTale kAraNarUpa dravyanikSepa paNa RjusUtrane mAnya hovo siddha thAya ja che. eTale nayanI vyavasthA je pramANe jJAna thAya ene anusarIne ja karavI joIe. te A rIte - "jIvaguNa sAmAyika che' ityAdinI jema jo anyanA vizeSaNa tarIke na jaNAvavArUpa prAdhAnyathI paryAya jaNAto hoya to paryAyArthikanaya ane "guNayukta jIva e sAmAyika vagerenI jema evA prAdhAnyathI jo dravya jaNAtuM hoya to dravyArthika naya. Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 nayaviMzikA-16 tatazca dravyArthikasya naigamasya 'indrA'dizabdavAcyatayA caturNAmapi saMmatatayA nAmasthApanA-dravya-bhAvA ityevaM catvAro'pi nikSepAH saMmatA iti sthitam / nanvevaM sati 'nAmAitiyaM davvaTThiyassa bhAvo ca pajjavanayassa' ttibhASyavacanasya(75) kA gatiH? na kAcidapi, dravyArthikasya nAmAditrikaM bhAvazcetyevaM catvAro'pi nikSepAH saMmatAH, paryAyanayasya bhAva eva saMmataH' iti vyaakhyaanaat| etadviSayo sarvavistaro nikSepaviMzikAgranthato'vaseyaH / na ca siddhasenadivAkarasaripramakhANAM paryAyArthikatayA sammatasyApi RjusUtranayasya yathA dravyanikSepaH saMmatastathaiva zabdAdInAmapi sa saMmataH syAditi vAcyaM, Agamato noAgamatazceti dvayorapi dravyanikSepayorasambhavAt / tathAhi-jJAtA'nupayukta ityasya zabdAdInAM mate'vastutvAdevAgamato drvynikssepsyaasmbhvH| taduktamanuyogadvArasUtravRttyoH - tiNhaM saddanayANaM jANae aNuvautte avatthu, kamhA ? jai jANae aNuvautte na bhavati, jai aNuvautte jANae Na bhavati, tamhA Natthi Agamao davvAvassayaM' ti (sU. 15) / tadvRttilezazca - idamatra paNa nikSepanI vyavasthA vastunI apekSAe karavI. vivakSitakriyAnI anubhUtivALI jo vastu hoya to bhAvanikSepa, nahIMtara dravyanikSepa. eTale dravyArthika evA naigamana ne "indra vagere zabdanA vAcyArtha tarIke cAre saMmata hovAthI nAma-sthApanA-dravya ane bhAva.... e cAre nikSepAo saMmata che e nakkI thayuM. zaMkA - to pachI nAti.. vagere bhASyagAthA (75)mAM je kahyuM che ke dravyArthika nayone nAmAditrika ane paryAyArthikanayone bhAva saMmata che tenuM zuM karazo ? samAdhAna - kazuM nahIM, kAraNa ke dravyArthikanayane nAmAditrika ane bhAva ema cAre nipAo mAnya che, paryAyArthika nayane mAtra bhAva ja saMmata che, evI vyAkhyA ame karIzuM. A aMgeno badho vistAra nikSepaviMzikAgranthamAMthI jovo. zaMkA - zrI siddhasenadivAkarasUri mahArAja vagerene paryAyArthika rUpe mAnya evA paNa RjusUtrane jo dravyanikSepa saMmata che to e rIte to e zabdAdine paNa mAnya thaI jaze. samAdhAna - AvI zaMkA na karavI, kAraNa ke AgamathI ane noAgamathI. banne prakAranA dravyanikSepa saMmata banI zakatA nathI. te A rIte - jJAtA-anupayukta.. e zabdAdinA mate avastu hovAthI ja AgamathI dravyanikSepano saMbhava nathI. anuyogadvArasUtra ane tenI vRttimAM kahyuM che-traNa zabdanayone jJAtA-anupayukta e avastu che. zA mATe ? eTalA mATe ke jo jJAtA che, to anupayukta na saMbhavI zake, jo anupayukta che, to jJAtA na saMbhavI zake. mATe AgamathI dravyAvazyaka che nahIM. enI vRttino aMza Avo che - Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAdInAmanupayukto jJAtA vastveva 289 hRdayaM AvazyakazAstrajJastatra cAnupayukta Agamato dravyAvazyakamiti prAgnirNItaM, etaccAmI na pratipadyante, yato yadyAvazyakazAstraM jAnAti, kathamanupayuktaH ? anupayuktazcet kathaM jAnAti ? jJAnasyopayogarUpatvAt / yadapyAgamakAraNatvAdAtmadehAdikamAgamatvenoktaM, tadapyaupacArikatvAdamI na manyante, zuddhanayatvena mukhyavastvabhyupagamaparatvAt tasmAdetanmate dravyAvazyakasyAsambhava iti / nanu dravyArthikAnAM jJAtA'nupayukto yadi vastu, tarhi paryAyArthikAnAM kathamavastu ? iti cet ? teSAM paryAyagrAhitvAditi gRhANa / ayambhAvaH zabdAdinayA yataH paryAyArthikA ataste jJAnameva jJAtRtvena gRhNanti, na tu jJAtAraM jIvaM, tasya dravyatvAt / evaM ta upayogamevopayuktatvena, anupayogameva cAnupayuktatvena gRhNanti / tatazca 'jJAtA'nupayukta:' ityasya teSAM mate 'jJAnamanupayogaH' ityarthakatayA jJAnasya copayogarUpatayAnupayuktasya jJAturavastutvaM vandhyAputrasyeva spaSTameva / nanvevaM tu RjusUtrasyApi dravyanikSepAbhAvaprasaGgaH / zrIsiddhasenadivAkarasUrimatena - AvazyakazAstrano jANakAra emAM anupayukta hoya to AgamathI dravyAvazyaka che evo pahelAM nirNaya thayelo che paNa zabdAdinayo A vAta svIkAratA nathI. emanI dalIla evI che ke jo AvazyakazAstrane jANe che to anupayukta zI rIte ? ane jo anupayukta che to jANe che ema zI rIte kahevAya ? kAraNa ke jJAna upayogarUpa hoya che. vaLI, AgamanuM kAraNa hovAthI Atma-dehAdi je Agama tarIke kahevAyelA che te paNa aupacArika hovAthI A nayo svIkAratA nathI, kAraNa ke zuddhanayarUpa hovAthI maulika vastunA svIkAramAM ja tatpara hoya che. mATe A nayonA mate dravyAvazyakano abhAva ja che. zaMkA - dravyArthikanayone zAtA anupayukta e vastu che, to paryAyArthikone e zA mATe avastu che ? samAdhAna - teo paryAyagrAhI hovAthI. Azaya A che ke - zabdAdinayo paryAyArthika hovAthI jJAnane ja jJAtA tarIke jue che. nahIM ke jJAtA jIvane, kAraNa ke e to dravyAtmaka che. ema teo upayogane ja upayukta tarIke ane anupayogane ja anupayukta tarIke jue che. eTale teonA mate jJAtA'nupayukta = jJAna anupayoga evo artha thato hovAthI ane jJAna to upayogarUpa hovAthI anupayuktajJAtA e vaMdhyAputranI jema avastu banI jAya che. zaMkA - Ama to RjusUtrane paNa dravyanikSepano abhAva thaI jaze, kAraNa ke zrI siddhasenadivAkarasUrinA mate paryAyanA grAhaka evA tenA mate jJAtA'nupayuktano jJAnaanupayoga evo ja artha thaze. Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 nayaviMzikA-16 paryAyagrAhiNastasyApi 'jJAtA'nupayuktaH' ityasya 'jJAnamanupayogaH' ityarthakatvAditi cet ? satyaM, ata eva 'RjusUtro na jJAnalakSaNaM paryAyaM gRhNAti, api tu 'kSaNikatvalakSaNaM paryAyaM gRhNAti' iti kalpanA zreyaskarI pratibhAti / ayambhAvaH - jJAturjIvadravyasya sahabhAvI jJAnaguNo yathA paryAyastathA kramabhAvinI kSaNikA'vasthA'pi paryAyaH / tatra paryAyArthikatvenAbhipreta RjusUtranayo jJAtRtvena yadi jJAnaguNameva gRhNIyAt, tadA zabdAdInAmiva tasyApi dravyanikSepo'saMmata eva syAditi spaSTo'nuyogadvArasUtravirodhaH / yadi ca sa kSaNikAvasthAlakSaNaM kramabhAvinaM paryAyaM gRhNIyAt kSaNikaM jJAtAraM gRhNIyAdityarthaH, tadA dravyArthikAnAmiva tasyApi dravyanikSepaH saMmataH syAdeva, jJAnasyAnupayogatvAsambhave'pi jJAturanupayuktatvasya sambhavAt, anyathA dravyArthikAnAmapi dravyanikSepAsambhavApatteH / atha jJAturjJAnAzrayatayA dravyatvena tadgrAhI RjusUtro dravyArthika eva syAd, na tu paryAyArthika iti cet ? satyaM, tathApi kSaNikatvasya paryAyalakSaNatvameva, na hi kSaNika AdiSTadravyatvasyApi sambhavaH, pUrvottarakAlabhAvinInAmavasthAntarANAmabhAvAt / itthaJca RjusUtranayo yato'nupayuktasya jJAturgrAhakaH, ato dravyArthikaH, yatazca kSaNikatvasya grAhakaH, ataH paryAyArthiko'pi / ata eva kSaNikadravyagrAhI RjusUtro dravyArthiko'pi paryAyArthiko'pIti mayA pUrvaM nirUpitam / evaJca zabdAdInAmAgamato dravyanikSepAsambhave'pi na RjusUtrasya tadasambhava iti sthitam / / samAdhAna - sAcI vAta. eTale ja RjusUtranaya jJAnAtmaka paryAyano grAhaka nathI, paNa kSaNikatvarUpa paryAyano grAhaka che evI kalpanA zreyaskara lAge che. Azaya A che ke - jJAtA jIvadravyano sahabhAvI jJAnaguNa jema paryAya che tema kramabhAvI kSaNika avasthA paNa paryAya che. AmAMthI paryAyArthika manAto RjusUtra jJAtA tarIke jo jJAnaguNanuM ja grahaNa kare to zabdAdinI jema tene paNa dravyanikSepa asaMmata na thaI jAya. ne to pachI anuyogadvArano virodha thAya ja. paNa jo e kSaNikaavasthArUpa kramabhAvI paryAyane grahaNa kare, arthAt kSaNikajJAtAne grahaNa kare, to dravyArthikanayonI jema ene paNa dravyanikSepa saMmata bane ja. kAraNa ke jJAna anupayogAtmaka saMbhavatuM na hovA chatAM jJAtA anupayukta hovo saMbhave ja che. nahIMtara to dravyArthika nayone paNa dravyanikSepa asaMmata banI jAya. zaMkA - jJAtA to jJAnAzraya hovAthI dravya che. mATe eno grAhaka RjusUtranaya dravyArthika ja banI jaze, nahIM ke paryAyArthika. samAdhAna - sAcI vAta. tema chatAM kSaNikatva e paryAyanuM ja lakSaNa che, kSaNika vastumAM AdiSTadravyatva paNa saMbhavatuM nathI ja, kAraNa ke pUrva-uttara kAlIna peTA avasthAo Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 291 dravyanikSepAsaMmatau zabdAdInAmAzayaH atha noAgamato dravyanikSepaH zabdAdInAM yathA'saMmatastathA cintyate / 'bhUtasya bhAvino vA bhAvasya yatkAraNaM tadrvyam' iti vacanAtprApyamANo nikSepo noAgamato dravyanikSepa ucyte| yathaikabhavikAdisAdhurdravyendraH / nanu dravyArthikAnAM dravyAtmakaH sAdhurindrakAraNatayA yathA dravyendrastathA paryAyArthikAnAmindanAdiparyAyalakSaNasya bhAvendrasya kAraNabhUtaH sAdhoH paryAyavizeSo dravyendro bhvitumrhti| tatazca kathaM zabdAdinayAnAM dravyanikSepAbhAva iti cet ? na, tasya paryAyavizeSasyendrapadavAcyatvAbhAvAdindranikSepatvAbhAvAt / ayambhAvaH - dravyArthikA nayA upacAramapi svIkurvante / ataH kAraNe kAryamupacarya sAdhumapIndrapadavAcyaM manyante / tatazca sAdhorindranikSepatvasambhavAd dravyendratvam / parantu paryAyArthikA nayAH zuddhatvAdupacAraM yato na svIkurvanti, atasteSAM tasya paryAyavizeSasyendrapadavAcyatvasyaivAbhAvAt kuta indranikSepatvaM yena dravyendratvaM syAt? nanvevaM tu RjusUtrasyApi dravyendratvAbhAvaH prasajyeta, tenApyupacArasyAsvIkRtatvAditi cet ? na, asiddhtvaat| na copacArAsvIkAralakSaNo hetu siddhaH, vyvhaarnysaMbhavatI nathI. Ama, RjusUtra anupayukta jJAtAno grAhaka che mATe dravyArthika che, ane kSaNikatvano grAhaka che mATe paryAyArthika paNa che. eTale ja kSaNikadravyagrAhI RjusUtra dravyArthika paNa che ne paryAyArthika paNa che evuM meM pUrve nirUpaNa kareluM che. have noAgamathI dravyanikSepa zabdAdinayone asaMmata che e vicArIe - bhUta ke bhAvI bhAvanuM che kAraNa te dravya.. AvI vyAkhyAthI maLato nikSepa noAgamathI dravya nikSepa kahevAya. jemake ekabhavikAdisAdhu e dravyendra che. zaMkA - jema dravyArthikanayone dravyAtmaka sAdhu indranA kAraNarUpa hovAthI dravyendra che ema paryAyArthika nayone indanAdiparyAyAtmaka bhAvendranA kAraNabhUta evA sAdhuno paryAyavizeSa dravyendra banI zake che to dranikSepano abhAva zA mATe ? samAdhAna - eTalA mATe ke e paryAyavizeSa indrapadavAcya na hovAthI indrano nikSepa ja nathI. Azaya e che ke dravyArthika no upacAra paNa svIkAre che. eTale kAraNamAM kAryano upacAra karIne sAdhune paNa indra tarIke mAne che. tethI sAdhu paNa indranA nikSepa rUpa banavAthI dravya indra banI zake che. paNa paryAyArthikano zuddha hovAthI upacAra svIkAratA nathI. eTale teonA mate, e paryAyavizeSa indrapadavAcya ja banI zakato na hovAthI indrano nikSepa ja nathI, pachI dravyendra paNa zI rIte hoya ? zaMkA - to to pachI RjusUtrane paNa dravyendrano abhAva thaI jaze, kAraNa ke e paNa upacArane svIkArato nathI. Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 nayaviMzikA-16 saMmatAnAM 'kuNDikA sravati' 'adhvA gacchati' 'giridahati' ityAdhupacAraprayogAnAmRjusUtreNa kRtasya niSedhasya nayopadezAdau zrUyamANatvAditi vAcyaM, tasya niSedhasya vyvhaarsNmtopcaarbhultvmaatrnissedhprtvaat| ata eva tatropAdAnakAraNe kRtasya kAryopacArasya niSedhako na ko'pi dRSTAntaH shruuyte| etacca mantavyameva, anyathA (1) anuyogadvArasUtravizeSAvazyakabhASyAdau zrUyamANAyAzcaturNAmapi nikSepANAmRjusUtrasaMmateranupapattyApattiH, kAraNe kAryopacAramantareNa saadhaavindrpdvypdeshytvaasmbhvenendrniksseptvsyaapysmbhvaat| (2) dravyanikSepa saGgrahasaMmaterapyanupapattyApattiH, upacArA vizeSAzca naigamavyavahArayoH / iSTA hyanena neSyante zuddhArthapakSapAtinA // 24 // itivacanena nayopadeze saGgrahanayena kRtasya vyavahArasaMmatopacArANAM niSedhasya prtipaadittvaat| tatazca yadhupacAramAtrasya niSedho'tra grAhyastadopAdAnakAraNe kAryopacArasyApi niSiddhatvAtpUrvavat sAdhordravyendratvAbhAva eva / na ca prasthakadRSTAnte 'saGgrahastu vizuddhatvAt kAraNe kAryopacAraM kAryAkaraNakAle ca prasthakaM nAGgIkurute' iti nayarahasyavacanena saGgrahasya samAdhAna - tame Apela upacArano asvIkAra hetu asiddha che. zaMkA - nA, e asiddha nathI, kAraNa ke vyavahAranayasaMmata "kuMDuM jhare che" "rasto jAya che" "parvata baLe che' vagere upacAraprayogono RjusUtra niSedha kare che. e vAta nayopadeza vageremAM karelI che. samAdhAna - paNa e niSedha mAtra vyavahArasaMmata upacArabahulatvano niSedha karavA mATe ja che. mATe ja tyAM upAdAnakAraNamAM karelA kAryanA upacArano niSedha karanAra koI dRSTAnta jovA maLatuM nathI. A vAta mAnavI ja paDe ema che, kAraNa ke nahIMtara to (1) zrI anuyogadvArasUtra-vizeSAvazyakabhASya vageremAM RjusUtrane cAre nikSepa saMmata che e vAta je karelI che te asaMgata TharI jaze, kAraNa ke kAraNamAM kAryanA upacAra vinA sAdhumAM indrapadavANyatvano asaMbhava thavAthI indranikSepatva paNa asaMbhavita banI jaze. (2) dravyanikSepa saMgrahanayane mAnya hovAnI vAta paNa asaMgata banI jaze. kAraNa ke nayopadezamAM - "naigama-vyavahArane mAnya upacAro ane vizeSo zuddha arthanA pakSapAtI evA saMgrahanAne mAnya nathI" ema kahIne vyavahAramAnya upacArono niSedha karelo che. eTale jo upacAramAtrano niSedha AnAthI samajavAno hoya to kAraNamAM kAryano upacAra paNa niSiddha banI javAthI sAdhu dravyaIndra banI nahIM ja zake. zaMkA - prasthaka dRSTAntamAM "saMgrahanaya vizuddha hovAthI kAraNamAM kAryopacAra mAnato nathI ane kAryakiraNakALe prasthaka mAnato nathI" AvuM nayarahasyamAM je kahyuM che enAthI Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RjusUtrasyApyupacAraH saMmataH 293 kAraNe kAryopacAro'pi naiva saMmata iti jJAyata iti vAcyaM, tasyA asaMmateH prsthktvnissedhaarthtvaat| ayambhAvaH-tatra kasya nayasya kaH prasthakaH kazcAprasthaka ityasyAdhikAraH, na tu prsthknikssepaadhikaarH| 'kAryAkaraNakAle ca prasthakaM nAGgIkurute' iti yaduktaM tenApyetannizcIyata eva, kAryakaraNakAle saGgrahanayenAGgIkriyamANasya meyArUDhasya prasthakasya prsthktvaat| tatazca naigamasya vanagamanaprayojanIbhUtadAdikaM sarvaM mukhyo prasthaka eva, vyavahArasya tvAkuTTitanAmaiva prasthakaH, saGgrahasya tu sa na prasthakaH, meyArUDha eva prasthakaH ityarthaH praapyte| parantu prasthakanikSepAdhikAre'pi yadi tasya dArvAdeH kAraNe kAryopacAreNApi prasthakapadavyapadezyatvaM saGgraho naiva manyeta, tadA tasya prasthakanikSepatvAbhAvAd dravyaprasthakatvAbhAvaH snggrhsyaapdyetaiv| (3)grantheSu mukhyatayA zabdAdInAM kathitasya zuddhatvavizeSaNasya RjusUtrasyApi kathanApattiH, upacArAnaGgIkArasyaiva zuddhatvenAbhipretatvAt / na ca tatkathitaM, tatrAzuddhatvasya kathitatvAt - tathAhi-sammatau(1-5)vyAkhyAyAM-asya tAtparyArtha:-paryAyanayasya prakRtirAdyA RjusUtraH, sa tvazuddhA zabdaH zuddhA, zuddhatarA samabhirUDhaH, atyantataH zuddhAtvevambhUta iti / jaNAya che ke saMgrahanayane kAraNamAM kAryano upacAra paNa mAnya nathI. samAdhAna - e amAnyatA prasthakatvanA niSedha mATe ja che. kahevAno bhAva e che ke - tyAM prasthakanA nikSepAono adhikAra nathI... paNa kayA nayane zuM prasthaka che ne zuM aprasthaka che ? e jaNAvavAno adhikAra che. "kAryakiraNakALe e prasthakane svIkArato nathI" evuM je kahyuM che tenAthI paNa A ja vAta nizcita thAya che. kAraNa ke kAryakaraNakALe saMgrahAye mAnela meyArUDha prasthaka e prasthaka che. eTale nigamane vanagamanaprayojanIbhUta dAru vagere badhuM ja mukhya prasthaka che, vyavahAranayane nAmAMkita prasthaka e prasthaka che ane saMgrahanayane e paNa prasthaka nathI, mAtra meyArUDha prazyaka e pracaka che evo artha maLe che. paNa prasthAnA nikSepa karavAnA avasare paNa jo te kASTha vagerene kAraNamAM kAryopacAra dvArA prasthakapadavAo mAnavAnA na hoya to e prasthakanA nikSepArUpe ja na maLavAthI saMgrahanayamate dravyanikSepano abhAva thaI ja jAya. (3) granthomAM mukhyatayA zabdAdinayone ja je zuddha kahyA che, tyAM RjusUtrane paNa zuddha kahevo paDe, kAraNa ke upacArano asvIkAra zuddhi tarIke ahIM abhipreta che. paNa e kahela nathI, azuddha ja kahela che. jemake sammati.(1-5)nI vyAkhyAmAM - Ano tAtparyArtha A che - paryAyArthikanayanI prathama prakRti RjusUtra che, te azuddha che, zabdanaya zuddha che, samabhirUDha zuddhatara che, evaMbhUta atyaMta zuddha che. 2). Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 tatazca RjusUtreNa kRtasyopacAraniSedhasya vyavahArasaMmatopacArabahulatvamAtraniSedhaparatva sthitam / tasmAdupAdAnakAraNe kAryopacAra RjusUtrasya saMmata eveti dravyanikSepo'pi saMmata eveti siddham / zabdAdayastu nayAH zuddhatvAdupacAramAtrasya yato niSeddhAraH, ataH kAraNe kAryopacAramapyanaGgIkurvatAM teSAM dravyanikSepasyAbhAva eva / na cAtraiva granthe bhavataikabhavikAdisAdhugatasya kasyacidyogyatAvizeSalakSaNasya paryAyasya dravyanikSepatvamuktam (pR.231)| etatparyAyastu paryAyArthikAnAmeva viSayaH, na tu dravyArthikAnAmiti siddhA zabdAdInAmapi dravyanikSepasaMmatiriti vAcyaM, abhiprAyAparijJAnAt / dravyArthikanayazabdagato dravyazabdo dravyanikSepagatazca dravyazabda ityetau dvau dravyazabdau bhinnArthakau, tathA paryAyArthikanayazabdagato paryAyazabdo bhAvanikSepazabdagatazca bhAvazabda ityetau dvau zabdAvapi bhinnArthakAvityetadvyutpAdanAbhiprAyeNaiva tasya paryAyasya tatra dravyanikSepatvena kathitatvAnna doSaH / yadvA'nuyogadvAragranthe evamadhikAra:- (sU. 491 ) iyANiM ko Nao kaM saMkhaM icchati tattha Negama-saMgaha-vavahArA tivihaM saMkhaM icchaMti, taM jahA -ekkabhaviyaM baddhAuyaM abhimuhanAmagottaM A badhI Apattio na Ave e mATe mAnavuM ja paDe che ke - RjusUtre je upacArano niSedha karelo che te mAtra vyavahAramAnya upacAra bahulatAno niSedha karavAnA tAtparyamAM ja che. eTale upAdAna kAraNamAM kAryano upacAra RjusUtrane mAnya che ne tethI dravyanikSepa paNa mAnya che e nizcita thAya che. zabdAdinayo zuddha hovAthI upacAramAtrano niSedha karanArA che: mATe kAraNamAM kAryopacArane paNa nahIM svIkAranArA teonA mate dravyanikSepano abhAva ja che. nayaviMzikA - 16 zaMkA A ja granthamAM tame ekabhavika sAdhumAM rahela koIka yogyatAvizeSarUpa paryAyane dravyanikSepa tarIke kahela che (pR. 231). A paryAya to paryAyArthikano ja viSaya che, nahIM ke dravyArthikanayono... mATe zabdAdinayone dravyanikSepa mAnya che e siddha thaI gayuM. samAdhAna abhiprAyane na jANI zakavAthI tame AvI zaMkA karo cho. Azaya e che ke 'dravyArthikanaya' AvA zabdamAM rahela dravyazabda ane 'dravyanikSepa' zabdamAM rahela dravyazabda... A banne dravyazabdo judo-judo artha dharAve che... ema 'paryAyArthikanaya' zabdamAM rahela 'paryAya' zabda ane 'bhAvanikSepa' zabdamAM rahela 'bhAva' zabda...A banneno artha judo judo che-A vAtane siddha karavAnA abhiprAyathI ja te paryAyane tyAM dravyanikSepa tarIke kahela che, mATe koI doSa nathI. athavA, anuyogadvAramAM Avo adhikAra che - have, kayo naya kayA zaMkhane mAne che ? (e vicArAya che) temAM naigama-saMgraha-vyavahAra - Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdanayasyApi kAryopacAra: saMmataH 295 ca / ujjusuo duvihaM saMkhaM icchati, taM jahA baddhAuyaM ca abhimuhanAmagottaM ca / tiNNi saddaNayA abhimuhanAmagottaM saMkhaM icchaMti / atrAbhimukhanAmagotradravyendratayA yaH sAdhuruktastadgataH kazcidyogyatAvizeSalakSaNaH paryAya eva dravyanikSepatayA grAhyaH, zabdanayAnAM paryAyArthikatayA paryAyagrAhitvAt / tasmiMzca paryAye dravyendratvopapAdanArthaM kAraNe kAryamupacaryendrapadavAcyatvaM mantavyameva / nanu zabdanayA upacAramAtraM na manyante, zuddhanayatvAditi cet ? satyaM, tathApi teSAM zatamuttaraprakArAH zAstreSu ye kathitAstebhya AsannaRjusUtrakAH kecana prakArAH kAraNe kAryopacAraM svIkurvante'pIti mantavyaM, anyathA'nu-yogadvAragatasyaitasyAdhikArasya spaSTo virodhaH, tasya yogyatAvizeSalakSaNasya paryAyasye-ndrapadavAcyatvAbhAvenendranikSepatvAsambhavAt / etatparyAyasya dravyanikSepatvaM manasi kRtvA tattatroktamiti na doSaH / tathApyenamupacAraM dravyanikSepaM ca manvAnAH zabdanayottaraprakArA dvitrA paJcaSA vaiva, zeSAstvadhikanavAstatprakArA upacAraM dravyanikSepaM ca yannaiva manyante'taH zabdanayasya sAmAnyatayA zuddhatvena bhAvanikSepamAtragrAhitvena ca zAstreSu vyapadeza iti dhyeyam / A traNa no ekabhavika, baddhAyuSka ane abhimukhanAmagotra. ema traNe dravyazaMkha mAne che. RjusUtra baddhAyuSka ane abhimukhanAma gotra ema be prakAranA dravyazaMkhane svIkAre che. traNe zabdanayo mAtra abhimukhanAmaMgotra dravyazaMkhane mAne che." AmAM abhimukhanAmagotra dravyendrarUpe je sAdhu kahela che temAM rahela koI yogyatA vizeSarUpa paryAya ja dravyanikSeparUpe levAno che, kAraNa ke zabdano paryAyArthika hovAthI paryAyanuM ja grahaNa karanArA hoya che. e paryAyamAM dravya~tvanuM saMpAdana karavA mATe kAraNamAM kAryano upacAra karIne indrapadavAcyatva mAnavuM ja paDe. zaMkA - zabdanayo to zuddhanaya hovAthI upacAramAtrane mAnatA nathI ne ? samAdhAna - sAcI vAta. chatAM teonA so-so prakAra zAstromAM je kahyA che temAMnA RjusUtrane najIkanA keTalAka prakAro kAraNamAM kAryopacAra mATe paNa che evuM mAnavuM jarUrI che, nahIMtara anuyogadvAranA A adhikArano virodha spaSTa che, kAraNa ke yogyatAvizeSarUpa te paryAya upacAra vinA indrapadavA na banI zakavAnA kAraNe dravyanikSeparUpe maLI zakato nathI. A paryAyane dravyanikSeparUpe najaramAM rAkhIne meM pUrve e kahyuM che, mATe koI doSa nathI. tema chatAM, A upacArane ane dravyanikSepane mAnanArA AvA avAMtara prakAro be-traNa ke pAMca-cha ja che, bAkInA nevuMthI adhika prakAro to upacAra ke dravyanikSepa kazuM mAnatA ja nathI. mATe zabdano sAmAnyathI zuddha hovAnA Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 nayaviMzikA-16 __ atha vanagamanaprayojanIbhUtaM kASThaM naigamasya yathopacAreNa vinaiva mukhyaH prasthakaH, ata eva ca bhAvaprasthakastathaivaikabhavikasAdhorapi tasyopacAreNa vinaiva mukhyendratvAd bhAvendratayA na dravyendratvamityupacAramamanvAnasya vizuddhasya naigamanayasyApi dravyanikSepo'saMmata eveti cet ? na, ajJAnavilasitatvAdetasya pralApasya / tathAhi-AdinaigamasyendrasyAnutpannatayA''kAlaM mukhyamindratvameva, na kadAcidapyupacaritamiti tasyendrajIvasyAkAlaM bhAvendratayA dravyendrasyAbhAva eva / etasyAdinaigamasya naiko'pyuttarabhedaH / ye'pyanye naigamabhedAste sarve'pi dvitIyasya naigmsyaiv| tatra yo naigamabheda ekabhavikalakSaNamavasthAvizeSamArabhya taM jIvamindratayA pazyati tasya naigamanayabhedasyaikabhavikaH sAdhurbhAvendra eva / parantu tasmAdapyekabhavikAt pUrvo yo'vasthAvizeSastatra taM jIvaM sa naigamabheda indratayA naiva pazyatIti kAraNe kAryopacAreNaiva tasyendratayA dravyendratvameva / tathA yo naigamabhedo baddhAyuSkalakSaNamavasthAvizeSamArabhyaiva taM jIvamindratayA gRhNAti, tasya naigamabhedasyaikabhavikasya sAdhorupacAreNaivendratvAd dravyanikSepatvamakSatameva / evamabhimukhanAmagotramArabhyaivendragrAhakasya naigamabhedasya baddhAyuSko'pi dravyendra eva / tathendrabhavavartinamevendratayA svIkarturbhegamabhedasyAbhimukhanAmagotro'pyupacAreNaiva yata indrastato kAraNe mAtra bhAvanikSepagrAhI hovA zAstromAM kahelA che. zaMkA - vanagamananuM prayojanarUpa kASTha naigamanane jema upacAra vinA ja mukhya prasthaka che ne mATe bhAvaprasthaka che ema ekabhavika sAdhu paNa enA mate upacAra vinA mukhya indra hovAnA kAraNe bhAvendra ja banavAthI dravyendra nahIM bane ne tethI upacArane nahIM mAnatA vizuddha nigamanayamate dravyanikSepa asaMmata ja banaze. samAdhAna - AvI zaMkA e ajJAnano vilAsa che. te A rIte - indrane anutpanna kahenAra Adinaigamane to e jIva yAvatukALa bhAvendra ja hovAthI dravyendrano abhAva thavAno ja che. A Adinaigamano koI peTabheda che nahIM. A sivAya naigamanA je anya bhedo che te badhA dvitIyanaigamanA ja che. emAM je naigamabheda ekabhavikarUpa avasthAvizeSathI ja te jIvane indra tarIke jue che te naigamabhedane ekabhavikasAdhu bhAvendra ja che. paNa enI paNa pUrvanA bhavamAM je avasthAvizeSa hoya tyAM te jIvane te naigamabheda indra tarIke joto nathI. eTale kAraNamAM kAryano upacAra karIne ja e indra banavAthI dravyandra banI raheze. ema je naigamabheda baddhAyuSkaavasthAthI ja Indrane jue che te naigamabhedane ekabhavika sAdhu paNa upacAra dvArA ja Indra banavAthI dravyanikSepa Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAdInAM nAmasthApane apyasaMmate 297 dravyanikSepa eva / tatazca naigamanayasyopacArAsaMmatervizuddhatvasya dravyanikSepAsaMmatezca gandho'pi kutaH ? tathA'nuyogadvArAdigrantheSu vyavahAranayavad naigamanayasyApyupacArasaMmatiryoktA sA'nayaiva rItyA saGgamanIyA / ___atharjusUtrasya dravyanikSepaH saMmataH zabdAdInAM tvasaMmata iti siddhaM, parantu nAma-sthApane api teSAmasaMmate iti tu naiva siddham / ayaM bhAvaH-gopAladArake pitrA indra 'iti nAmna: saGketitatvAd mUrtezcandrAbhiprAyeNaiva sthApitatvAd indra'iti nAmno nAmasthApanayorgRhItasaGketatvamevetIndrazabdazravaNAcchabdAdInAmapi nAmanikSepasya sthApanAnikSepasya copasthiteH zakyatayA kathamasaMmatatvamiti cet ? na, tatrApi gRhItasaGketasya zabdasya bhAvamAtrabodhakatvaparyavasAnAt / bhAvAtiriktaviSayAMza uktasaGketasyAprAmANyagrahAt, saGketamAtrasya prAmANye tathAsaGketavazAt 'paTa 'padAdapi ghttopsthitiprsnggaat| tatazca zabdAdInAM nAmasthApane apyasaMmate iti siddhe teSAM ja banaze. e ja rIte abhimukhanAmagotrathI ja indrane jonAra naigamabhedanA mate baddhAyuSka paNa indrano dravyanikSepa ja banaze. tathA IndrabhavamAM rahelAne ja indra tarIke jonAra nagamabhedane to abhimukhanAmagotra paNa upacarita indra banavAthI dravyanikSepa ja banaze. eTale naigamanayane upacAra mAnya nathI, e vizuddha ja hoya ane dravyanikSepa asaMmata ja hoya evI vAtanI gaMdha paNa kyAM ? vaLI, anuyoga dvArAdi granthomAM vyavahAra nayanI jema nagamanane paNa upacAra mAnya che evuM je kahyuM che te A rIte saMgata karavuM. zaMkA - A rIte RjusUtrane dravyanikSepa saMmata che, zabdAdine nathI e siddha thayuM. paNa zabdAdine nAma-sthApanAnikSepa paNa saMmata nathI e to siddha na ja thayuM. kahevAno bhAva e che ke pitAe gopALadArakamAM "indra evA nAmano saMketa karyo hoya che, ane mUrti to IndranA abhiprAyathI ja sthApita hoya che. eTale "Indra zabdano nAmasthApanAmAM paNa saMketa gRhIta hovAthI "zabda sAMbhaLavA para nAma ke sthApanA nikSepa paNa upasthita thavo zakya hovAnA kAraNe e bene asaMmata zI rIte kahI zakAya ? samAdhAna - nAma-sthApanAmAM saMketagraha karyo hovA chatAM e zabdane A nayo bhAvamAtranA bodhaka mAne che. kAraNa ke bhAva sivAyanA viSayamAM e saMketagrahane teo apramANa mAne che. te paNa eTalA mATe ke zabdapradhAna evA zabdanayo vyutpattivyutpanna arthamAM ja saMketane pramANa mAne che. saMketamAtra jo pramANabhUta hoya to to tevA saMketanA prabhAve "paTa'padathI paNa ghaTanI upasthiti thaI jAya. eTale zabdanayonA mate gopALadAraka ke mUrti "indrapadavAcya ja na rahevAthI indranA nikSepArUpa banatA nathI. tethI zabdAdinayone Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 nayaviMzikA-16 bhAvanikSepa eva saMmataH, naigamAdInAM tu caturNAM catvAro'pi nikSepAH saMmatA iti sthitam // 16 // uktA nikSepa-nayayojanA / atha darzana-nayayojanAmAha jAtaM kiM darzanaM kasmAnnayAnnaikagamAditaH / sAGkhya-vedAnta-tarkANi saugatAnIti budhyatAm // 17 // atra naikagamAdita iti naigamAdita ityarthaH / tatazca naigamAditaH kasmAnnayAt kiM darzanaM jAtamiti praznaH / tatra yathAkramaM sAGkhya-vedAnta-tarkANi saugatAni ceti darzanAni jAtAnIti budhytaamityuttrm| tatazca cakAro'trAdhyAhAryaH saugatAnIti bahuvacanaM saugtottrbhedsnggrhaarthm| tatazca naigamAtsAGkhyadarzanaM jAtaM, saGgrahanayAd vedAntadarzanamudbhUtaM, vyavahAranayAnnaiyAyikadarzanaM samudbhUtaM, naiyAyikopalakSaNAd vaizeSikamapi jJeyaM, prAyaH samAnaviSayatvAt, RjusUtranayAdeH saugataM darzanaM samupajAtam / tatrarjusUtrAt sautrAntikaH, zabdanayAd vaibhASika:, samabhirUDhAdyogAcAraH, evambhUtAcca mAdhyamikaH samutpannaH / ____ yadyapi pUrvagrantheSu darzana-nayayojanaivamprakArA prApyate-zuddhAd dravyArthikanayAt saGgrahalakSaNAd brahmAdvaitavAdinAM vedAntadarzanaM jaatm| vyavahArAkhyAdazuddhAd dravyArthikanayAt cetanA mAtra bhAvanikSepa ja mAnya che, ane naigamAdi cAra nayone cAre nikSepAo mAnya che e nizcita thayuM. ll16Ama nikSepa-nayayojanA thaI. have darzana-nayayojanAne jaNAve che - gAthArtha - prazna - kayuM darzana nagamAdi kayA nayamAMthI udbhava pAmyuM che ? uttara - (yathAkrama)sAMkhya, vedAnta, tarka ane saugadarzana nIkaLyA che ema jANo. vRttiartha - naikagamAdino artha naigamAdi karavAno che. "ca'kArano adhyAhAra karavAno che. sau tAni ema bahuvacana, saugadarzananA peTAbhedono saMgraha karavA mATe che. eTale naigamamAMthI sAMkhyadarzana, saMgrahanayamAMthI vedAntadarzana, vyavahAranayamAMthI taiyAyika darzana ane RjusUtranayamAMthI bauddhadarzana nIkaLyuM che. emAM paNa RjusUtramAMthI sautrAntika, zabdanayathI vaibhASika, samabhirUDhanayathI yogAcAra ane evaMbhUtanayathI mAdhyamika darzana utpanna thayela che. naiyAyikadarzananA upalakSaNathI vaizeSikadarzana paNa laI levuM, kAraNa ke banneno viSaya lagabhaga samAna che. eTale vaizeSikadarzana paNa vyavahAranayamAMthI nIkaLyuM che. jo ke pUrvagranthomAM darzana-nayayojanA AvI maLe che - zuddhadravyArthika evA saMgraha nayamAMthI brahmAtivAdI vedAntadarzana nIkaLyuM che. azuddha dravyArthika evA vyavahAranayamAMthI cetana-acetana dravyonA anaMtaparyAyadarzaka sAMkhyadarzana utpanna thayuM che. zuddha ane azuddha Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstreSu vividhA darzana - nayayojanAH 299 cetanadravyAnantaparyAyadarzakaM sAGkhyadarzanaM samudbhUtam / zuddho'zuddhazca naigamo na kasyApi darzanasya hetuH, saGgraha-vyavahArayorantarbhUtatvAt / yadvA naigamasya saGgraha - vyavahArAbhyAM pArthakye svatantradravyaparyAyobhayaviSayatvameva bIjatayA mantavyaM, tathA ca tata eva kaNAdamatotpattirvaktavyA / vaizeSikadarzanaM sAmAnyavizeSagrAhibhyAM saGgrahavyavahAranayAbhyAmunnItaM, tathApi parasparaviviktadravyaparyAyobhayAvagAhitvAt svamatAgrahAt tanmithyA jJeyam / RjusUtrAditaH saugatadarzanaM smutpnnm| tatrApi RjusUtra-zabda-samabhirUDhai - vambhUtanayebhyo yathAkramaM sautrAntika- vaibhASika- yogAcAramAdhyamikAnAM samutpattirjJeyA / etadviSayo vistaro nayopadezAd jJeyaH / tathA syAdvAdaratnAkare tu darzana- nayayojanaivamprakArA pradarzitA - naigamanayAd naiyAyika-vaizeSikadarzanayorutpattiH, saGgrahanayAdadvaitavAdinAM darzanAnAM sAGkhyadarzanasya ca prAdurbhAvaH RjusUtranayAtsaugatadarzanasya pravRttiH, zabdAdinayebhyastu kasyApi darzanasya samudbhAvo nokta iti / kalikAlasarvajJaviracitAyA anyayogavyavacchedadvAtriMzikAyAH zrImatA malliSeNasUriNA viracitAyAM syAdvAdamaJjaryAM vRttau tu 'zabdAdinayAvalambino vaiyAkaraNAdayaH' ityuktamiti dhyeyam / naigamanaya koIpaNa darzananuM kAraNa nathI, kAraNa ke e saMgraha-vyavahAramAM aMtarbhAva pAmI jAya che. athavA naigamanayane saMgraha-vyavahArathI jo alaga gaNavAmAM Ave to enA viSaya tarIke svataMtra dravya-paryAya mAnavAnA rahe. ane tethI kaNAdamatanI utpatti emAMthI thaI che ema kahevuM. vaizeSikadarzana sAmAnya-vizeSanuM grahaNa karanAra saMgraha-vyavahAranaya dvArA pedA thayela che. chatAM paraspara bhinna evA dravya-paryAyaubhayane mAnanAra hovAthI svamatAgrahI e mithyA ja jANavuM. RjusUtra vagerethI sugatadarzana nIkaLyuM che. emAM paNa RjusUtra-zabda-samabhirUDha-evaMbhUtanayamAMthI kramazaH sautrAntika-vaibhASika-yogAcAra ane mAdhyamikanI samutpatti jANavI. A aMgeno vistAra nayopadezamAMthI jANI levo. tathA syAdvAdaratnAkaramAM darzana-nayayojanA AvI darzAvelI che naigamanayamAMthI nyAya-vaizeSika darzananI utpatti thayelI che, saMgrahanayamAMthI advaitavAdI darzanIono tathA sAMkhyadarzanano prAdurbhAva thayela che. RjusUtranayamAMthI sugatadarzana nIkaLyuM che. zabdAdi nayomAMthI koIpaNa darzanano samudbhava kahyo nathI. kalikALasarvajJaracita anyayogavyavacchedadvAtriMzikAnI zrImAn malliSaNasUrimahArAje racela vRtti syAdvAdamaMjarImAM to zabdAdinayonuM avalaMbana karanArA che vaiyAkaraNa vagere ema kahyuM che, e dhyAnamAM rAkhavuM. Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 nayaviMzikA-17 tathApi matpradarzitA darzana-nayayojanA'pi bahuzrutairavazyaM vicAraNIyA / sA ca vicAraNaivaM jJeyA-naigamanayasyordhvatAsAmAnyaM viSaya iti tu pUrvaM nirNItam / ata evAdyasya naigamasya namaskAro'nutpanna ityaavshykniryuktau| tathA tadbhASye uppajjai nAbhUyaM ttikathanena naigamanayasya satkAryavAditvaM spaSTarUpeNa kthitmev| kiJca tatraiva mithyAdRSTyavasthAyAmAvaraNAdeva namaskArAgrahaNaM yaduktaM, na tvabhAvAt, tenApyAvirbhAva-tirobhAvamAtrAbhyupagantustasya satkAryavAdaH saMmata iti jnyaayte| ata eva nayopadeze'nutpattivAdinaH sAGkhyasya naigamanayopajIvitvamAzaGkitam / tathAhi-anutpannatvapakSazca niyuktau naigame zrutaH / neti vedAntisAGkhyoktyoH saGgraha-vyavahAratA // 114 // tadvRttiH- 'anutpanna' ityaadi| anutpannatvapakSazca niyuktau = namaskAraniryuktau naigame = naigamanaye zrutaH, 'uppannANuppanno ittha NayA''inigamassANuppanno / sesANaM uppaNNo' iti vacanAt / tathA cAnutpattivAdI sAGkhyo naigamanayamevopajIvet, vyavahArikotpattivAdI vedAntI ca vyavahAranayamiti bhAvaH, iti hetorvedAntisAGkhyoktyoH =tadarzanayoH saGgrahavyavahAratA-saGgraha-vyavahArAkhyazuddhA-zuddhadravyArthikaprakRtikatA na bhavati / pUrvAcAryoe Avo alaga-alaga prakArano vibhAga darzAvyo che. tema chatAM meM upara darzAvelI darzana-nayayojanA paNa bahuzrutoe avazya vicAravA jevI che. e vicAraNA AvI karI zakAya-naigamanayano viSaya UrdhvatA sAmAnya che e ApaNe pUrve nirmIta karI gayA chIe. mATe ja Adinaigamamate namaskAra anutpanna hovo namaskAra niryuktimAM kahela che tathA enA bhASyamAM paNa "asat utpanna thatuM nathI' evA vacana dvArA naigamanaya satkAryavAdI che evuM spaSTa rUpe kahela ja che. vaLI, tyAM ja mithyASTi avasthAmAM namaskAra je jaNAto nathI temAM AvaraNane ja kAraNa kahela che, nahIM ke abhAvane. eTale enAthI paNa AvirbhAva-tirobhAva mAtrane mAnanAra tene satkAryavAda saMmata che e jaNAya che. mATe ja nayopadezamAM anutpattivAdI sAMkhyadarzana naigamanayano Azrita che evI zaMkA karI che. te A rIte - "niryuktimAM anutpannatvapakSa naigamamAM saMbhaLAya che. mATe vedAntIsAMkhyanA kathano saMgraha-vyavahAranayAnusArI na hoI zake." AnI vRttimAM kahyuM che kenamaskAraniryuktimAM anutpannatvanI vAta naimaganayamAM kahI che. te vacane AvuM chenamaskAra utpanna-anutpanna che. AmAM no avatare che. Adinaigamane e anutpanna che, zeSa nayonA mate e utpanna che. eTale anutpattivAdI sAMkhya nagamanane ja anusare che ane vyAvahArika utpatti kahenAro vedAntI vyavahAranayane anusare che. A kAraNe, vedAntadarzananI mULa prakRti zuddhadravyArthika evo saMgrahanaya che ane sAMkhyadarzananI mULaprakRti Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAGkhyadarzanaM na vyavahAramUlam tathA ca sammatau tathokte: kA gatiH ? iti bhAvaH // 114 // tathaitadgAthA'vataraNikAyAmapyuktaM -'kiJca satkAryyavAditvAdapi sAGkhyasya na vyavahArAnurodhitvaM, vyavahAranayo hi kAraNavyApArAnantarameva kAryotpattiM pazyannasatkAryapakSamevAzrayate / na ca kSaNikAsatkAryAnabhyupagamamAtreNAsya vyavahArapakSapAti (tvaM), tadanabhyupagame'pyuktatcanabhyupagamena vyavahArabahirbhAvAdityabhiprAyaM spaSTIkaraNapUrvakaM nigamayannAhe 'ti / etena granthAdhikAreNaitatspaSTameva yannyAyavizAradAnAM mahopAdhyAyAnAM manasyapi sAGkhyadarzanasya naigamAnusAritvaM na tu vyavahAranayAnusAritvamityapyasphuradeva / nanvayaM tu pUrvapakSagranthaH, mahopAdhyAyaistu 'samAdhatte - tathApIti dvayene 'tyAdigranthena tatsamAdhAnaM dattameveti cet ? satyaM tatra pUrvapakSeNa vedAntadarzanasya saGgrahanayaprakRtitA yA niSiddhA sA tairuttarapakSagranthena samarthitA / sA tu mamApISTaiveti na ko'pi praznaH / sAGkhyadarzanasya vyavahAranayaprakRtitAsamarthanArthaM caivamuktaM tatra - 'sAGkhyA' iti sAGkhyazAstre ca nAnAtmanAM azuddha dravyArthika evo vyavahAranaya che-A vAta saMbhavatI nathI. paNa sammatitarka prakaraNamAM to evuM kahyuM che, mATe e kathananuM zuM thaze ? 114// vaLI A gAthAnI avataraNikAmAM paNa kahyuM che vaLI, satkAryavAdI hovAthI paNa sAMkhyadarzana vyavahAranayane anusaranAra nathI. kAraNa ke vyavahAranaya to kAraNanA vyApAra pachI ja kAryanI utpatti jonAra hovAthI asatkAryavAdane ja mAne che. sAMkhya kSaNikaasatkArya nathI mAnato, paNa eTalA mAtrathI e vyavahAranayano pakSapAtI banI jato nathI, kAraNa ke e na mAnavA chatAM, utpatti ja mAnato na hovAthI vyavahAranayathI alaga paDI jAya che. AvA abhiprAyane spaSTa karavApUrvaka nigamana karatA kahe che... A badhA adhikAra parathI A to spaSTa ja che ke nyAyavizArada mahopAdhyAyajInA manamAM paNa sAMkhyadarzana naigamAnusArI che, nahIM ke vyavahAranayAnusArI... AvI vAta sphurelI ja che. zaMkA A to pUrvapakSagrantha che ane mahopAdhyAyajIe samAdhAna Ape che - tathApi...'' vagere grantha dvArA enuM samAdhAna paNa ApyuM ja che. (eTale ke sammatimAM kahela sAMkhyanI vyavahAranayaprakRtikatA sAbita karI ja ApI che.) samAdhAna sAcI vAta. emAM pUrvapakSe vedAntadarzananI saMgrahanayaprakRtikatA (= saMgrahanayamAMthI utpanna thavApaNuM) je nakArI hatI tenuM nirAkaraNa karIne teoe uttarapakSagranthathI enuM samarthana karyuM che. e to mane paNa iSTa ja che, mATe koI prazna nathI. sAMkhyadarzananI vyavahAranayaprakRtikatAnuM samarthana karavA mATe teoe tyAM A pramANe - - . 301 Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 nayaviMzikA-17 vyavasthA pratiniyatajanmamaraNAdivyavahArakRdbhavati, ityetAvatpuraskRtya-tAtparyaviSayIkRtyAyaM vivekaH sammatau, yaduta vyavahAraprakRtikaM sAGkhyadarzanaM saGgrahaprakRtikaM ca vedAntadarzanamiti vedAntaprakRtibhUtasaGgrahanayenaikatayA viSayIkRtasyAtmano bhedakaraNena saGgrahaviSayabhedakatvalakSaNasamanvayAdvyavahAraprakRtikatvaM sAGkhyadarzanasya vivakSitamiti tAtparyaM, tena satkAryAAze vyavahAraprakRtitvAbhAve'pi na kSatiH - iti / sUkSmekSikayA vicAryamANa etasmin granthAdhikAre jJAyate yat - sAGkhyasammatasyAtmanAnAtvasyopapAdanArthaM saGgrahanaya tAtmavizeSAnekatayA sagRhNAti teSAM vopapAdanArthameva zrImadyazovijayacaraNaiH sAGkhyadarzanasya vyavahAraprakRtikatvaM samarthitamiti / tatrApi taiH 'vivakSitaM' iti yatkathitaM tenAyaM vivakSAvizeSa eveti jJAyate / ata eva taiH saGkhyadarzanasammate satkAryAdyaMze vyavahAraprakRtitvAbhAvakathanadvArA''zaGkitasya naigamaprakRtitvasya svIkAraH sUcita eva / tatazca yadi sAGkhyadarzanasammate AtmanAnAtvAMze'pi naigamanayaprakRtikatvaM kathamapyupapadyeta tadA sAGkhyadarzanasya sarvAMze naigamaprakRtitvasambhavAt kahela che - "sAMkhyadarzananA granthamAM aneka AtmAonI vyavasthA je kahelI che te pratiniyata janma-maraNa vagere vyavahArane sAbita karanArI che. ATalI vAtane najaramAM rAkhIne = potAnA kahevAnAM tAtparyano viSaya banAvIne sammatimAM Avo viveka karI dekhADyo che ke sAMkhyadarzana vyavahAramakRtika che ane vedAMtadarzana saMgrahaprakRtika che. eTale vedAntadarzananI prakRti samAna saMgrahanaye ekarUpe joyelA AtmAone sAMkhyadarzana judA pADe che, mATe e vyavahAranayaprakRtika che evI vivakSA karavAmAM AvelI che, kAraNa ke saMgrahanayanA viSayano bheda karavo e vyavahAranayanuM lakSaNa che. eTale sAMkhyadarzanamAM satkAryavAda vagere aMzamAM vyavahAranayane anusaravApaNuM na hoya to paNa vAMdho nathI." A granthAdhikArane sUkSmakSikAthI vicAravAmAM Ave to jaNAya che ke - sAMkhyadarzanane mAnya AtmAnI anekatAne saMgata karavA mATe, athavA saMgrahanaya je AtmavizeSono eka AtmasAmAnyarUpe saMgraha kare che te aneka AtmavizeSone saMgata karavA mATe ja zrImad yazovijayajI mahArAje sAMkhyadarzana vyavahAraprakRtika che evI vAtanuM samarthana karyuM che. vaLI e samarthanamAM paNa teo zrImade "vivakSita" ema je kahela che enAthI A paNa jaNAya che ke A eka vivakSAvizeSa ja che. eTale ja teozrIe sAMkhyadarzanane mAnya satkAryavAda vagere aMzamAM vyavahAranayaprakRtikatvano abhAva kahevA dvArA, AzaMkita evI nagamanayaprakRtikatAno svIkAra sUcavI ja dIdho che. eTale sAMkhyane mAnya AtmanAnA-aMzamAM paNa jo naigamanayaprakRtikatva koIpaNa rIte saMgata thaI jAya to Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAGkhyadarzanaM naigamamUlameva 303 tadicchanIyameva syAt / sA copapattirevaM jJeyA naigamanayaH piNDa - zivakAdisantAna bhAvinIH sarvA avasthA yaddhatayA svIkurvate, sa tatsantAnabhAvyeva ghaTaH, na tvanyasantAnabhAvyapi, tatpiNDAdiSu tadghaTasyaiva taadaatmyaat| tatazca yAvanti piNDa - zivakAdisantAnAni tAvanto ghaTAstasya saMmatAH / evameva nAnA AtmAno'pi tasya saMmatA eveti sAGkhyadarzanasammata AtmanAnAtvAMze'pi naigamaprakRtikatvamupapannameva / tatazca sAGkhyadarzanasya naigamamUlatve kA'nupapattiH ? sUkSmadhiyA vicAraNIyametad bahuzrutaiH / kiJca vanagamanaprayojanIbhUtadAruM-chidyamAnadArvAdInAM naigamasya prasthakatvaM yatsaMmataM, tadavizeSeNaiva yat, tena naigamanayaH prasthakayogyatAmeva prasthakatayA'bhyupagacchatIti nizcIyate, tAsu sarvAsvavasthAsu yogyatAyA evAvizeSeNAvasthitatvAt / Adinaigamastu taddravyasyAkAlabhAvinISu sarvAsvavasthAsu tAM yogyatAmavizeSeNAvasthitAM manyate / tasyAM ca yogyatAyAM naigamanayasaMmato na ko'pi vizeSaH kadAcidapi saJjAyate, avizeSeNa prasthakasammatervyAghAtaprasaGgAt, oghasamucitayogyatAlakSaNau yogyatAvizeSau tu vyavahAranayasammatAveva / sA yogyataiva ca naigamanayasya sAMkhyamAM sarvAMze naigamaprakRtikatA saMbhavI zakavAthI e icchanIya ja banI rahe. e saMgati A rIte thaI zake che - naigamanaya piMDa-zivakAdiparaMparAmAM thatI badhI avasthAone ghaDA tarIke je jue che te, te paraMparAnA ghaDA tarIke ja, nahIM ke anya paraMparAmAM thanArA anya ghaDA tarIke paNa, kAraNa ke anya paraMparAnA ghaDAnuM te piMDAdimAM tAdAtmya hotuM nathI. eTale piMDa-zivaka vagerenI jeTalI paraMparAo hoya eTalA ghaDA ene mAnya che, e ja rIte aneka AtmAo paNa ene mAnya ja che. eTale sAMkhyamAnya AtmanAnAtva aMzamAM paNa naigamanayaprakRtikatva saMgata ja che. to sAMkhyadarzana naigamamUlaka hovAmAM zuM asaMgati che ? bahuzrutoe A vAta sUkSmabuddhithI vicAravA yogya che. vaLI, vanagamananuM prayojana je kASTha, chidyamAna je kASTha... e badhA naigamanayane prasthakarUpe je mAnya che te samAna rIte ja, emAM koI vizeSatA nathI. AnAthI spaSTa che ke naigamanaya prasthakanI yogyatAne ja prasthaka tarIke jue che. kAraNa ke e badhI avasthAomAM yogyatA ja samAna rIte rahI che. Adinaigama to e dravyanI trikALabhAvinI badhI ja avasthAomAM e yogyatAne avizeSapaNe (sarvathA samAnarUpe) rahelI jue che. e yogyatAmAM naigamanayane mAnya hoya evo koIpaNa pheraphAra kyAreya paNa thato nathI, kAraNa ke jo e thAya to samAna rIte prasthakanuM darzana thaI na zake. yogyatAnA oghazakti ane samucita zakti AvA je be bheda che te to vyavahAranayamAnya ja che. Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 nayaviMzikA-17 prsthkH| ata evAdinaigamasya prasthako'nutpannaH / itthaJcAdinaigamasya prasthakaH kuuttsthnityH| yathA prasthakastathaiva tasyAtmA''pi kUTasthanityaH puSkarapalAzavannirlepa iti yAvat / puruSasya puSkarapalAzavannirlepatvaM tu sAGkhyasyaivAbhimatam, na tu SaDulUkasya / / aparaJca namaskAraniryuktau kathitena namaskArAnutpannatvenApyetatsUcyate / yasya naigamabhedasya vivakSito jIvo namaskArastasya vyavahAranayasaMmatAsvekendriyAdimithyAdarzanAdyavasthAsvapi sa jIvo'vizeSeNa namaskAra eva, tadA tasyAnamaskAratve pshcaannmskaarsyotpnntvprsnggaat| tatazca tAsu tAsvasthAsu tasmin jIve na kadAcidapi kazcidapi vizeSaH saMjAta iti balAdapi mantavyameveti siddhaM tasya kUTasthanityatvaM puSkarapalAzavannirlepatvaJca / evameva yasyAdyanaigamabhedasya vivakSito jIvaH saMyamastasyAkAlabhAvinISu sarvAsvavasthAsu sa saMyama eva, na tAH kAzcidapyavasthAH santi yAsu sa na saMyamaH, tadanantarabhAvinISvavasthAsu saMyamasyotpannatvApatteriti siddhaM tasya jIvasya saMyamatayA kUTasthanityatvaM pusskrplaashvnnirleptvnyc| evameva pRthakpRthagAdyanaigamabhedAnAM tasya vivakSitasya jIvasyApramatta-vItarAga-kevalitvAdinA kUTasthanityatvAdikaM bhAvanIyam / itthaJcAdyanaigamasya naikagamatvamapi sidhyati / eka samAna A yogyatA ja naigamanayano prasthaka che. mATe ja Adinaigamane e anutpanna che. eTale ke AdinaigamamAnya prasthaka kUTasthanitya che. jema prasthaka ema AtmA paNa ene kUTastha nitya che. eTale ke puSkara palAzavat nirlepa che. puruSa puSkara palAzanI jema nilapa hovo sAMkhyane ja mAnya che, nahIM ke paDulUkane. (mATe naigamamAMthI sAMkhyadarzana nIkaLyuM che, SaDulUka nahIM.) bIjuM, namaskAra niyuktimAM namaskArane anutpanna kahela che tenA parathI A sUcita thAya che ke - je naigamabhedane vikSita jIva 'namaskAra' che tene, vyavahAranayamAnya je ekendriyAdi-mithyAtvI Adi avasthAo, te badhImAM e jIva samAna rIte namaskAra ja che, kAraNa ke tyAre jo e anamaskAra hoya to pAchaLathI namaskAra utpanna thavAnI Apatti Ave. eTale te te avasthAomAM e jIvamAM kyAreya paNa koIpaNa vizeSatA pedA thayelI nathI e baLAtkAre paNa mAnavuM ja paDe che. mATe kUTasthanityatva ane puSkara palAzavat nirlepatva siddha thAya che. e ja rIte je Adinaigamabheda vivakSita jIvane saMyama' tarIke jue che tenA mate AkALabhAvinI badhI avasthAomAM e "saMyama' ja che. evI koI avasthA che nahIM, jemAM e saMyama na hoya (asaMyama hoya), kAraNa ke to pachI to e pachInI avasthAmAM saMyama utpanna thayela banI jAya. mATe e jIva Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammativacanenApi sAGkhyasya naigamamUlatvasiddhiH 305 tatazca yataH puSkarapalAzavannirlepatvaM puruSasya sAGkhyadarzanAbhimatamataH sAGkhyadarzanasya naigamanayaprakRtikatvaM kathaM na sidhyediti bahuzrutairavazyaM parAmarzanIyam / kiJca, jaM kAvilaM darisaNaM eyaM davvaTThiyassa vttvvN| suddhoaNataNaassa u parisuddho pajjavaviappo // 3-48 // iti sammatau yaduktaM tenApi kApiladarzanasya naigamamUlatvaM sidhyatyeva / na ca dravyArthikapadamatra vyavahAralakSaNAzuddhadravyArthikaparameveti tasya vyavahAranayamUlatvameva sidhyatIti vaktavyaM, tadA kapiladarzanasyApyazuddhadravyArthikatvasiddhyA nyaayaavtaarvRttivirodhApareH | tathahi-tatra(RripakvavRtta) - ' naigamasAhavyavahArarjusUtrazabdasamabhirUDaivaMbhUtA hi saptanayAH / tatra dravyAstikaparyAyAstiko mUlanayau / zeSAstadbhedAH / taduktam - vyakijho A pavano ra tenA viyaU fuM " (sanmati 2.3) tatra saMyamarUpe kUTasthanitya ane puSkarapalAzavat nirlepa siddha thAya che. e ja rIte alagaalaga AdyanaigamabhedonA mate te vivakSita jIva 'apramatta che, "vItarAga' che, "kevalI' che ane te te rUpe e kUTasthanitya vagere che e paNa vicAravuM. A rIte AdyanaigamanuM naikagamatva paNa siddha thAya che. eTale puruSanuM puSkarapalAzavat nirlepatva sAMkhyadarzanane abhimata che, mATe sAMkhyadarzana naigamanayaprakRtika che evuM zA mATe siddha na thAya ? e bahuzrutoe avazya vicAravuM joIe. vaLI, "je kapiladarzana che (= kapilamunipraNIta sAMkhyadarzana che) te dravyArthikanayanuM vaktavya che. zuddhodanatanayanuM je darzana che (te bauddhadarzana) to parizuddha paryAyArthikanayano vikalpa che." AvuM sammati(3-48)mAM je kahyuM che tenAthI paNa sAMkhyadarzana naigamamUlaka che te siddha thAya che ja. zaMkA - A kArikAmAM 'dravyArthika' evuM je pada che te vyavahAranaya svarUpa azuddha dravyArthika nayane ja jaNAve che, ne tethI sAMkhyadarzana vyavahAranayamUlaka che e ja siddha thAya che. samAdhAna - AvuM na kahevuM, kAraNa ke to pachI (= sAMkhyadarzana paNa) azuddhadravyArthika tarIke ja siddha thavAthI nyAyAvatAranI vRtti sAthe virodha thaze. te A rIte - nyAyavatAranI pa6mI kArikAnI vRttimAM Avo adhikAra che - naigama-saMgraha-vyavahAraRjusUtra-zabda-samabhirUDha ane evaMbhUta Ama sAta nayo che. temAM dravyAstika ane paryAyAstika A be mULa nAyo che. bAkInA enA bhedo che. sanmatitarka prakaraNamAM kahyuM Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 nayaviMzikA - 17 kApilaM zuddhadravyAstikam / bauddhaM zuddhaparyAyAstikam / zeSadarzanAni zuddhAzuddhAni iti / tatra sAMkhyo dhrauvyameva pratipannavAn / na vidhivigamau / tasya hi na kiJcidutpadyate nApi vinazyati / taduktam 'asadakaraNAdupAdAnagrahaNAt sarvasaMbhavAbhAvAt / zaktasya zakyakaraNAt kAraNabhAvAcca sat kAryam // " [ sAGkhya0 9] evaM paJcabhiH hetubhiH satkAryavAda: samarthita: / tathAhi yadasat tanna kenApi kriyate yathA AkAzakusumam / asacca paramatena kAraNe kAryamiti vyApakaviruddhopalabdhiprasaGgaH / na caivam, tasmAt sat kAraNe kAryamiti / tathA, upAdAnagataNAditi / upAdAnaM : kAraNaM tasya niyatasyaiva grahaNam / anyathA sarvasyaiva avidyamAnatvAvizeSAd grahaNaM syAt, = ** che ke-dravyArthikanaya ane paryAyArthikanaya... bAkInA A benA vikalpo=prakAro che. emAM kApiladarzana e zuddhadravyAstika che, bauddhadarzana e zuddha paryAyAstika che ane bAkInA darzano zuddhAzuddha che. AmAM, sAMkhya dhrauvyane ja mAne che, vidhi(=utpAda) ke vigama(=vinAza)ne e mAnato nathI. enA mate kazuM ja utpanna thatuM nathI ke kazuM ja vinAza pAmatuM nathI. sAMkhyanI 9mI kArikAmAM kahyuM ja che ke 'asanuM akaraNa, upAdAnanuM grahaNa, sarvasaMbhavano abhAva, zaktanuM zakyakaraNa ane kAraNano sadbhAva... A pAMca hetuothI kArya sat hovuM siddha thAya che." = Ama A kArikAmAM pAMca hetuo dvArA satkAryavAdanuM samarthana che. A pAMca hetuonI samajaNa AvI jANavI. (1) asanuM akaraNa je asat hoya te kyAreya karAtuM nathI, nahIMtara AkAzakusuma paNa karAvuM joIe, paNa karAtuM nathI. mATe (siddha thAya che ke) tala vagere dvArA tela vagere rUpa je kArya karAya che te pUrve paNa kAraNamAM sat vidyamAna hatuM ja. pUrvapakSInA mate kAraNamAM kArya asat che. Ama vyApaka viruddhopalabdhi nAmano doSa AvI ja paDe che. paNa AvuM che nahIM, mATe kAraNamAM kArya sat hoya che. (2) upAdAnanuM grahaNa = niyata-cokkasa kAraNanuM ja grahaNa. jo kAraNamAM pUrve kArya sat na hoya, asat ja hoya, to puruSo cokkasa upAdAnakAraNanuM grahaNa na karata. ane to pachI zAliprakAranA cokhAnA arthI zAlibIjanuM grahaNa kare evuM na raheta, kodravIjanuM paNa grahaNa karata... kAraNa ke bIja to zAlinuM hoya ke kodravanuM... kAryabhUta zAlino to bannemAM abhAva ja mAnavAno che... eTale badhAmAM kAryanI Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAravRttyadhikAraH 307 na vA kasyacit / na caivam / ata: sat kAryamiti / tathA sarvasaMbhavA'bhAvAd iti / sarvasmAt sarvaM kAryamutpadyeta / pUrva kAraNAzrayaNena prasaGga uktaH, saMprati tu kAryamAzrityeti vizeSaH / na ca sarvaM sarvato bhavati / tasmAdayaM niyamaH / tatraiva tasya sadbhAvAditi / tathA, zaktasya zakyakaraNAditi / yadyapyasatkAryavAdibhirniyatameva kAraNaM niyatakAryakaraNazaktikamupeyate, tathApi zakyameva kAryaM karoti / yacca nIrUpaM tdnaadheyaatishym| tathAbhUtaM ca kathaM kenacicchakyeta krtum| tasmAt sadeva zakyate kartum, naasditi| tathA, uktanyAyAdasatkArye na kiJcit kAraNaM syAt / asti ca kAraNam / tadAha-kAraNabhAvAcca avidyamAnatA samAna hovAthI kyAM to badhAnuM grahaNa thAta ne kyAM to koInuM ja na thAta. paNa AvuM banatuM nathI, mATe zAlibIjamAM zAlikArya sat che. (ne tethI enuM ja grahaNa thAya che, ema mAnavuM ja joIe. (3) sarvasaMbhavano abhAva = koIpaNa kAraNamAMthI badhAM kAryo saMbhavita na banavA. paNa jo kArya asatuM hoya to, zAlibAnya zuM ke kodravadhAnya vagere zuM ? badhA ja zAlibIjamAM samAna rIte asatuM hovAthI zAlibIjamAMthI zAli-kodrava vagere badhAM ja kAryo thaI zakavA joIe. paNa badhA kAraNathI badhAM kAryo kAMI thatA nathI. mATe A niyama che ke je kArya je kAraNamAM vidyamAna hoya te ja temAMthI utpanna thAya. pUrve vivalita kArya mATe koIpaNa kAraNa laI zakAya. cokkasa kAraNa ja levuM evo niyama nahIM rahe... e rIte doSa batAvelo. ahIM vivakSita kAraNathI cokkasa kArya ja thAya.. evo niyama nahIM. badhAM kAryo thavA joIe evo doSa batAvelo che. mATe e vizeSatA che. (4) zaktanuM zakyakaraNa... zaMkA - amuka cokkasa kAraNamAM amuka cokkasa kArya karavAnI ja zakti ame mAnIe chIe. eTale kArya asatuM hovA chatAM vivakSita kAraNathI amuka ja kArya thAya che, nahIM ke AkAzakusuma, ema je samartha hoya evA ja upAdAnakAraNanuM grahaNa thAya che, nahIM ke ADedhaDa game tenuM tathA vivakSita kAraNathI amuka ja kArya thAya che, nahIM ke badhAM kAryo. eTale tame je Apattio darzAvI che enAthI kArya sat hovAnI siddhi thatI nathI. samAdhAna - amuka cokkasa kArya karavAnI ja zaktithI zakta (= samartha) evuM paNa kAraNa, jemAM kaMIka paNa kriyA karavI zakya hoya evA zakyakriya kAryane ja karI zake che, nahIM ke azakyakriya evA kAryane paNa. tame to kAryane zazazRMganI jema asat mAneluM che. mATe e koIpaNa svarUpa vinAnuM nIrUpa che. jenuM potAnuM koI ja svarUpa nathI evA nIrUpamAM to koI ja atizayanuM Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 nayaviMzikA-17 satkAryamiti / ityuktam / atra sAGkhyadarzanasya zuddhadravyAstikatvaM sAkSAdakSarairevoktam / kiJca prastutena sammatikArikAvacanenApyetat sidhytyev| tathAhi-tatra paryAyAstikanayavikalpatvaM bauddhadarzanasya yaduktaM tatparizuddhaparyAyAstikanayasya yata uktamato dravyAstikanayavikalpatvaM sAGkhyadarzanasya yaduktaM tadapi parizuddhadravyAstikanayasyaivetyatra kA zaGkA ? kiJca dravyArthikanayavaktavyatAnirUpaNAvasare zuddhaM dravyArthikaM parityajyAzuddhasya tasya nirUpaNe ko hetuH ? iti praznasya samucitottarAbhAvo'pyatra zuddhasya dravyArthikasyaiva vaktavyatAM sUcayati / tathA kSaNikavAdi bauddhadarzanaM yadi zuddhaH paryAyAstikaH, tarhi dhrauvyavAdi sAGkhyadarzanaM zuddhaH dravyArthika iti niHzaGkameva / tatazca jaM kAvilaM... ityAdikArikAyAM zuddhasya dravyArthikasyaiva vArteti siddhau naigamanayamUlatvamapi sAGkhyadarzanasya sidhyatyeva, na hi vyavahAranayaH zuddhaH dravyArthikaH / AdhAna zakya hotuM nathI - arthAt koI ja pheraphAra thaI zakato nathI. AvuM nIrUpa kArya to koIpaNa kAraNathI zI rIte thaI zake ? mATe sat evA kAryane ja karI zakAya che, nahIM ke asat evA kAryane... (5) kAraNano sadbhAva-A cAra hetuothI asat evuM kArya saMbhavatuM ja nathI e siddha thaye... jo kazuM kArya ja nathI to kAraNa konuM? eTale, bIja vagere kazuM kAraNa nathI, kAraNa ke enuM koI kArya nathI, jemake kUrmaroma. paNa AvuM che to nahIM. kAraNa ke bIja vagere kAraNarUpa to che ja. mATe kAraNanI vidyamAnatAne saMgata karavA mATe kAryane paNa 'satu" mAnavuM joIe. nyAyAvatAravRttinA A adhikAramAM sAMkhyadarzana e zuddhadravyAstika che evuM spaSTa akSaro dvArA kahyuM ja che. vaLI, sammatinI prastuta kArikAnA vacanathI paNa A vAta siddha thAya che ja. te A rIte - tyAM bauddhadarzanane paryAyAstikanayanA vikalpa tarIke je kahela che te parizuddhaparyAyAstikanayanA vikalpa tarIke kahela che. eTale dravyAstikanayanA vikalpa tarIke sAMkhyadarzanane je kahela che te paNa parizuddhadravyAstikanayano ja kahela hoya emAM zuM zaMkA che ? vaLI, dravyArthikanayanI vaktavyatAnA nirUpaNa avasare zuddhadravyArthikane choDIne azuddhadravyArthikanuM nirUpaNa karavAmAM kAraNa zuM hoI zake ? AvA praznano yogya uttara na maLavo e paNa ahIM zuddhadravyArthikanI ja vaktavyatAne sUcave che. tathA, kSaNikavAdI bauddhadarzana e jo zuddhaparyAyAstika che to dhrauvyavAdI sAMkhyadarzana zuddha dravyArthika hoya e niHzaMka ja che. eTale = vAM. ityAdi kArikAmAM zuddhadravyArthikanayanI ja vAta che evuM siddha thavA para sAMkhyadarzana naigamamUlaka che e paNa siddha thaze ja, kAraNa ke vyavahAranaya kAMI zuddha dravyArthika nathI. Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSIrasya dadhitve naigamasyaiva sammatiH 309 tathA'tra nyAyAvatAravRttau zrImatA zAntisUriNA 'tatra sAGkhyo dhrauvyameva pratipannavAn...' ityAdi yaduktaM tenApi tasya naigamamUlatvaM sidhyatyeva, na hyAdinaigamaM vihAyAnyaH ko'pi nayo vastuno dhrauvyamutpAdavinAzAbhAvaM ca pratipannavAn, namaskAraniryuktAvAdinaigametarANAM nayAnAmutpAdavAditvasya spaSTaM kthittvaat| na ca parasagraho'pyanutpannatvavAdIti vAcyaM, tanmatena sarvasyaiva sattvAd nmskaarendrghttaadenmskaaraadityaa'bhaavaat| ata eva namaskAraniyuktau sadadvaitavAdinaH parasaGgrahasya namaskArAnutpAdavAditayA nollekhaH / aparasaGgraho namaskArAdikaM tu manyata eva, kintUtpannameva, na tvanutpannaM, tasya namaskAraniryuktAvutpannatvavAdinayeSu samAvezAt / kiJca sAGkhyadarzanasya praNetAraM kapilAcAryamupahasadbhirasatkAryavAdibhiH 'yadeva dadhi tatkSIraM, yatkSIraM taddadhIti ca / vadatA vindhyavAsitvaM khyApitaM vindhyavAsinA // ' iti yaduktaM tenApi sAGkhyadarzanasya naigamamUlatvaM khyApyata eva, vanagamanaprayojanIbhUtaM dAru prasthakatayeva kSIraM dadhitayA gRhNato nayasya naigamatvaniyamAt / sUkSmadhiyA paryAlocyamAnA ete sarve'dhikArAH sAGkhyadarzanasya naigamanayaprakRtikatvaM sUcayati na veti nirNetavyaM bahuzrutaiH / tathA, ahIM nyAyAvatAranI vRttimAM zrImAn zAMtisUrie "emAM sAMkhya dhrauvyane ja mAne che" vagere je kahyuM che tenAthI paNa te naigamamUlaka hovo siddha thAya che ja. kAraNa ke Adinaigamane choDIne anya koIpaNa naya vastunA dhrauvyane ane utpAdavinAzanA abhAvane mAnato nathI. te paNa eTalA mATe ke namaskAraniryuktimAM Adinagama sivAyanA nayone utpAdavAdI hovArUpe spaSTa rIte kahela che. parasaMgraha paNa anutpattivAdI che ne ' evI zaMkA na karavI, kAraNa ke enA mate to badhuM mAtra "satuM hovAthI namaskArAdirUpe namaskAra-indraghaTAdi kazuM che ja nahIM. eTale ja namaskAraniryuktimAM satavAdI parasaMgrahanayano namaskArane anutpanna kahenAra tarIke ullekha karelo nathI. aparasaMgrahanaya namaskArAdi mAne che kharo, paNa utpanna ja, nahIM ke anutpanna, kAraNa ke namaskAraniryuktimAM eno zeSa tarIke utpannatva kahenAra nayomAM samAveza karyo che. vaLI, sAMkhyadarzananA praNetA kapilAcAryano upahAsa karatAM asatkAryavAdIo vaDe je dahIM che te dUdha che, je dUdha che te dahIM che-AvuM kahetA vidhyavAsI AcArye potAnuM vidhyavAsitva=jaMgalamAM rahevApaNuM siddha karyuM che" AvuM ja kahevAyuM che tenAthI paNa sAMkhyadarzana naigamamUlaka che e jaNAya ja che, kAraNa ke vanagamananA prayojanabhUta kASThane pratyekanI jema dUdhane dahI tarIke jonAra naya naigama ja hoya zake. Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 nayaviMzikA-17 ___ atha sAGkhyadarzanasya naigamamUlatve vyavahAramUlatvaM kasya darzanasyeti ced ? nyAyadarzanasya tattulyaprAyasya vaizeSikadarzanasya ceti gRhANa / vaizeSikadarzanasya naigamamUlatvaM zAstreSu kathitamiti cet ? kathitameva, tathApi tasya vyavahAramUlatvamapi bahuzrutairavazyaM vicAraNIyam / taccaivaM - nayopadezagranthe naigamanayanirUpaNArthamevamuktaM - nigameSu bhavo bodho naigamastatra kiirtitH| tadbhavatvaM punarlokaprasiddhArthopagantRtA // 20 // tatprasiddhizca sAmAnyavizeSAdhubhayAzrayA / tadanyatarasannyAse vyavahAro hi durghaTa: //ra? || etallakSaNamanusRtya nyAya-vaizeSikadarzanayoretallakSaNalakSyanayaprakRtikatvaM zAstreSu kathitam, tayorapi sAmAnya-vizeSAdyabhyupagantRtvAt / parantu yadA sUkSmekSikayA vicAryate tadaitallakSaNasya lakSyabhUtanayatayA naigamApekSayA vyavahAranayo hyucitataro bhaaste| na hi naigamasaMmataM vanagamanaprayojanIbhUtadArvAdeH prasthakatvaM lokprsiddhaarthH| na hi naigamaH sAmAnyaM vizeSAMzcAbhyupagacchati, A badhA adhikArone sUkSmabuddhithI vicAratA sAMkhyadarzananI mULa prakRti naigamanaya che evuM sUcana thAya che ke nahIM ? eno bahuzrutoe nirNaya karavo joIe. prazna - sAMkhyadarzana jo naigamamUlaka che to vyavahAramUlaka kayuM darzana che ? uttara - nyAyadarzana ane tatulyaprAya vaizeSikadarzana vyavahAramUlaka che ema jANavuM. zaMkA - zAstromAM to vaizeSikadarzanane naigamamUlaka kahyuM che. samAdhAna - hA, kahyuM ja che. chatAM e vyavahAranayamUlaka hovuM paNa bahuzrutoe avazya vicAraNIya che. te A rIte - nayopadezagranthamAM naigamanayanA nirUpaNa mATe A pramANe kahyuM che - "temAM, nigamomAM thayelo bodha e nigama kahevAyelo che. lokamAM prasiddha arthane svIkAravo e nigamomAM thayelA bodharUpa che. vaLI e arthanI prasiddhi sAmAnya-vizeSa bannene mAnavAthI thAya che. te bemAMthI ekane paNa nakAravAmAM Ave to vyavahAra durghaTa banI jAya che = vyavahAra ghaTavo muzkela banI jAya che." A lakSaNane anusarIne zAstromAM nyAya-vaizeSikadarzanane A lakSaNanA lakSyabhUta je naya hoya temAMthI udbhavelo kahyo che, kAraNa ke A be darzano paNa sAmAnya ane vizeSa bannene mAne che. paraMtu jyAre sUkSmabuddhithI vicAravAmAM Ave tyAre AvA lakSaNanA lakSya tarIke naigamanI apekSAe vyavahAranaya vadhu ucita jaNAya che. vanagamananA prayojanabhUta kASThane prasthaka mAnavuM e kAMI lokaprasiddha artha nathI. vaLI taigama kAMI sAmAnya ane vizeSa e bannene mAnato nathI, kAraNa ke e to UrdhvatAsAmAnyane mAne che. (nahIMtara Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayopadezoktasya naigamalakSaNasya vyavahAra eva lakSyam UrdhvatAsAmAnyaviSayakatvAt tasya / AkuTTitanAmAdikasya prasthakatvAdirUpo lokaprasiddhArtho vyavahAranayasyaiva viSayaH / sarveSu ghaTAdiSu ghaTatvAdilakSaNaM sAmAnyaM, nAnAghaTAdilakSaNAn vizeSAMzca vyavahAranayo hi svIkurute / tathA, vyavahAre durghaTe vyavahAranayasyaiva durghaTatvaM, na tu naigamasya, vyavahAranayasyaiva lokavyavahArAnusAritvAt / tatazcaitallakSaNaM vyavahAranayasyaiveti kalpanA nAzreyaskarI prtibhaati| ata evaitallakSaNakanayaprakRtikaM naiyAyikadarzanaM vyavahAranayamUlamiti kalpanA'pi nAzreyaskarI / ata eva ca sAGkhyavedAnta-nyAya-bauddhAdidarzanAdiSu nyAyadarzanasyoktIryuktIzca loko yathA vinA''yAsena svIkaroti na tathA sAGkhyAdidarzanAnAmuktIyuktIzca, nyAyadarzanoktyAdInAmeva lokasya supricittvaat| ata eva ca sAGkhyAdidarzanAnAM satyasya yathA paramArthato vyavahAratazceti dvau vibhAgau, na tathA naiyAyikadarzanasya / ayambhAvaH-sAGkhyadarzanasya puruSasya puSkarapalAzatulyanirlepatva-akartRtvAdayaH paramArthataH satyam, tathApyaparAdhakartRtvAdilokavyavahAranirvAhArthaM puruSasya tatkartRtvAdikamata eva ca salepatvamapi tasya saMmatameva, parantu vyavahArataH, etadeva tasya vyavahArataH stym| vedaantto eNe paNa namaskArane utpanna ja mAnavo paDe.) nAmAMkita prasthaka e ja mukhya prasthaka che Avo lokaprasiddhArtha vyavahAranayane ja ISTa che. badhA ghaTAdimAM ghaTatvAdirUpa sAmAnya ane aneka ghaTAdirUpa vizeSone vyavahAranaya ja mAne che. tathA lokavyavahAra durghaTa thavAmAM vyavahAranaya ja durghaTa bane che, nahIM ke naigamanaya, kAraNa ke vyavahAranaya ja lokavyavahArane anusaranAro che. mATe A lakSaNa vyavahAranayanuM ja che evI kalpanA ahitakara nathI ema lAge che. ane eTale ja A lakSaNavALA naya mUlaka evuM naiyAyikadarzana vyavahAranayamUlaka che evI kalpanA paNa ahitakara lAgatI nathI. eTale ja sAMkhya-vedAnta-nyAya-bauddhAdidarzanomAM nyAyadarzananI vAto ane yuktione loka je sahajatAthI samajI ane svIkArI zake che e sahajatAthI sAMkhyAdidarzanonI vAto ane yuktione nahIM, kAraNa ke nyAyadarzananA vacano vagere ja lokane suparicita hoya che. eTale ja sAMkhyAdidarzanone mAnya satyanA jema paramArthathI ane vyavahArathI ema be vibhAga che ema taiyAyikadarzanamAnya satyanA nathI. Azaya e che ke sAMkhyadarzanane puruSa puSkarapalAzatulya nirlepa hovo-akartA hovo.... A badhuM paramArthasatya tarIke mAnya che, tema chatAM aparAdhakaraNAdi lokavyavahAranA nirvAha mATe puruSane eno kartA mAnavo, ane tethI salepa mAnavo.. A badhuM paNa ene saMmata che, paNa mAtra vyavahArathI, A ja enuM vyavahArathI satya che. ema, vedAMtadarzanane brahmAdvaitavAda paramArthathI satya che. paNa Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 darzanasya brahmAdvaitavAdaH paramArthataH satyaM, tathApi guru-ziSyAdivyavahAranirvAhArthamAtmanAnAtvamapi tasya saMmatameva, parantu vyavahArata eva na tu paramArthato'pi / evaM bauddhasya kSaNikatvameva paramArthaH, tathApyuttamAdhamarNAdivyavahAraM so'pi yato vyavaharatyevAto'kSaNikatvamapi tasya saMmatameva, kintu yatastad vyavahAranirvAhArthameva, ato vyavahArata eva satyaM, na tu paramArthataH / parantu naiyAyikadarzanasaMmatasya satyasya naivaM dvau vibhAgau, tatsaMmatena paramArthasatyenaiva vyavahArasyApi nirvAhasambhavAt tadatiriktavyavahArasatyasaMmateranAvazyakatvAt / tatazca naiyAyikadarzanasya lokavyavahArAnukUlatvasiddhervyavahAranayamUlakatvamapi kathaM na sidhyediti bahuzrutairavazyaM vimarzanIyam / evaJca naigamanayAt sAGkhyadarzanaM, saGgrahanayAd vedAntadarzanaM, vyavahAranayAd naiyAyika(vaizeSika) darzanaM, RjusUtranayAcca saugatadarzanaM samudbhUtamiti sthitam / atha sAGkhyAdidarzanAnAM mithyAtayA taddhetubhUtAnAM naigamAdinayAnAmapi kathaM na mithyAtvamiti cet ? nanu nayAnAM pramANApekSatvena tantrAntarIya - svatantracodakapakSagrAhyubhayavailakSaNyAnna mithyAtvamiti pUrvamuktaM kiM na smarasi ? bADhaM smarAmi, kintu nayAnAM kA guru-ziSyAdi vyavahAranA nirvAha mATe e koIka rIte AtmanAnAtva paNa mAne che. paNa mAtra vyavahArathI, nahIM ke paramArthathI paNa. ema, bauddhane kSaNikatva e paramArtha che. to paNa, leNadAra-devAdAra vagere vyavahAra to e paNa kare che, tethI akSaNikatva paNa tene mAnya che ja, paNa e vyavahAranA nirvAha mATe ja mAnya hovAthI vyavahArathI ja satya che, nahIM ke paramArthathI. paNa, naiyAyikadarzanane mAnya satyanA AvI rIte be vibhAga lagabhaga nathI, kAraNa ke ene mAnya paramArthasatyathI ja vyavahArano nirvAha paNa saMbhavita hovAthI vadhArAnuM vyavahA2satya mAnavuM jarUrI nathI. eTale naiyAyikadarzana lokavyavahArAnukUla hovuM siddha thavAthI vyavahAranayamUlaka hovuM paNa kema siddha na thAya? e bahuzrutoe avazya vicAravuM. nayaviMzikA - 17 Ama, naigamanayamAMthI sAMkhyadarzana, saMgrahanayamAMthI vedAntadarzana, vyavahA2nayamAMthI naiyAyika-vaizeSikadarzana ane RjusUtranayamAMthI saugatadarzana udbhava pAmyuM che e nizcita thayuM. zaMkA-sAMkhyAdidarzano mithyA hovAthI tenA mULabhUta naigamAdinayo paNa kema mithyA na jAne ? Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAnAM kiM pramANApekSatvam ? 313 pramANApekSA ? pramANApekSatvaM ca kathaM mithyAtvamapanayatIti na samyag jJAyate iti cet ? zRNu-sAGkhyAdidarzanAni 'jIvo nityaH' ityAdirUpeNa nityatvAdikaM yad gRhNanti tadeva vastunaH samastaM svarUpamiti manyante kathayanti ceti teSAM mithyAtvam / parantu naigamAdinayAstu svaviSayabhUtaM nityatvAdikaM vastusvarUpAMzatayaiva manyante, na samastavastusvarUpatayA, anityatvAderitarAMzasyApi prmaannpricchinntvaat| yadyapi naigamalakSaNo dravyArthiko dravyaM manasikRtyaiva= arpayitvaiva vastu paricchinatti, tatazca zabdato vyaktarUpeNa na kadAcidapi 'jIvo'nityaH' 'jIvo'nityo'pi' ityAdi svIkaroti, vakti vA, pratyuta 'jIvo nitya eva' ityevaM nityatvasya sAvadhAraNaM vidhAnaM, 'jIvo naivAnityaH' ityevamanityatvasya sAvadhAraNaM nirAkaraNamapi karotyeva, dravyApekSayA jIvasya nityatvasyaiva sambhavAd, anityatvasya svapne'pyasambhavAd / tathApi yataH sa pramANApekSaH, ato'vyaktarUpeNa-garbhitarUpeNeti yAvat pramANaparicchinnama samAdhAna - are ! nayo pramANApekSa hovAthI tantrAntarIya ke svataMtramAM zaMkA karanAra. e bannethI vilakSaNa hovAnA kAraNe mithyA hotA nathI, AvuM pUrve kahI ja gayA chIe ene kema yAda karato nathI ? zaMkA - ene yAda to ghaNuM karuM chuM, paNa nayone zI pramANanI apekSA hoya che? pramANanI A apekSA mithyAtvane zI rIte dUra kare che ? e barAbara samajAtuM nathI. samAdhAna - samajAvuM. sAMbhaLa. sAMkhyAdidarzano nIvo nityaH vagere rUpe je nityasvAdine jue che tene ja vastunA saMpUrNasvarUpa tarIke mAnI le che ane nirUpe che, mATe teo mithyA che. paraMtu naigamAdino svaviSayabhUta nityavAdine vastusvarUpanA aMzarUpe ja mAne che, nahIM ke saMpUrNa vastusvarUpa rUpe, kAraNa ke vastusvarUpano je anityavAdi svarUpa itarAMza, te paNa pramANathI paricchinna che, (eTale ke e paNa vastumAM rahela to che ja.) jo ke naigamanAme dravyArthikanaya dravyane manamAM rAkhIne arpaNA karIne ja vastune jue che. eTale vyaktarUpe to kyAreya nIvoDanitya "nIvoDanityofpa ityAdi svIkArato nathI, ke bolato nathI, UlaTuM nIvo nitya parva.. e pramANe nityapaNAnuM sAvadhAraNa (jakAra sahitanuM) vidhAna kare che. ane nIvo naiva nitya: e rIte anityatvanuM sAvadhAraNa nirAkaraNa paNa kare ja che, kAraNa ke dravyanI apekSAe jIvamAM niyatva ja saMbhave che, anityatva svapnamAM paNa saMbhavI zakatuM nathI. tema chatAM e pramANApekSa (=pramANanI apekSAvALo) hovAthI avyaktarUpe-garbhitarUpe pramANathI nizcita thayela anityasvAtmaka itarAMzane svIkAre che, eno niSedha karato nathI. Avo Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 nayaviMzikA-17 nityatvAtmakamitarAMzaM svIkaroti, na prtikssipti| ayaM svIkAra eva tasya pramANApekSatvam / 'vastusvarUpavicAraNAyAM yathA dravyasyArpaNA-paryAyasyAnarpaNA kriyate, tathA'nyayA'pekSayA dravyasyAnarpaNA-paryAyasyArpaNA'pi kriyata eva, mayA na kriyata iti tvanyadetat / tadA tu jIvAderanityatvameva, na tu nityatvaM, paryAyApekSayA nityatvAdeH svapne'pyasambhavAd / vastusvarUpasya yathA'haM grAhakastathaivAnyaH paryAyArthiko'pi, pramANaparicchinnasyaivAnityatvasya tena grhnnaat| nAhaM pramANaM, kintu naya eva, aNshmaatrgraahitvaat| mama nityatvaM yad bhAsate tatkayAcidapekSayaiva, na tu nirapekSatayA, anyasyAnyayA'pekSayA'nityatvamapi bhAsata eve'ti / ityevamAdayo vikalpA nayasya garbhitarUpeNa bhavantyeva / IdRvikalpajananameva pramANApekSatvasya mithyAtvApanayanaM jJeyam / paraMtu sAGkhyAditIrthAntarIyANAM te vikalpA garbhitarUpeNApi naiva sambhavanti / te tvevameva manyante yad 'mayA gRhyamANaM nityatvAdikaM vastunaH pUrNasvarUpameva, tadbhinnamanityatvAdikaM vastuni naiva sambhavati, mama nityatvAdikaM yadbhAsate tannirapekSatayaiva, na tu kayAcidapyapekSayA, ata evArpaNAnarpaNe na kecidapi staH! ahaM pramANameva, na tu svIkAra e ja enuM pramANApekSatva che. "vastunA svarUpanI vicAraNAmAM jema dravyanI arpaNA(pradhAnatA) ane paryAyanI anarpaNA(gauNatA) hoya che ema anya apekSAe dravyanI anarpaNA ane paryAyanI arpaNA paNa karAtI ja hoya che, huM nathI karato e eka alaga vAta che." "paNa e vakhate jIva anitya ja che, nahIM ke nitya, paryAyanI apekSAe jIva nitya hovo svapnamAM paNa saMbhavato nathI." "vastusvarUpanuM jema huM grahaNa karuM chuM ema bIjo paryAyArthika paNa grahaNa kare ja che. kAraNa ke pramANathI nizcita thayela anityatvanuM ja e paNa grahaNa karanAro che." "huM pramANa nathI, paNa naya ja chuM, kAraNa ke aMzamAtragrAhI chuM." "mane jIva nitya je bhAse che te koIka apekSAe ja, nahIM ke apekSA vinA, kAraNa ke anyane bIjI apekSAe e anitya paNa bhAse ja che." AvA badhA vikalpo nayane garbhitarUpe hoya ja che. AvA vikalpo pedA karavA e pramANApekSatva vaDe karAtuM mithyAtvanuM apanayana (= dUra karavuM e) jANavuM. paraMtu sAMkhya vagere anya darzanone A vikalpo garbhita rUpe paNa hotA nathI. teo to ema ja mAnatA hoya che ke "huM je nityatvAdine jouM chuM e vastunuM pUrNasvarUpa ja che, enAthI bhinna anityatva vagere vastumAM saMbhavatuM nathI ja." "mane je nityasvAdi bhAse che te nirapekSapaNe ja, nahIM ke koIka apekSAe.. mATe ja arpaNA-arpaNA jevuM kAMI che ja nahIM." "huM pramANa ja chuM, nahIM ke naya, kAraNa ke saMpUrNa vastugrAhI chuM..." Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vRkSadarzinau dvau puruSau nayaH, saMpUrNavastugrAhitvAt / neha jagati kAcidapi sA'pekSA yayA vastunyanityatvAdikamapi bhAsete 'ti / yato darzanAntarIyANAmevamAdayo vikalpAH, ataste mithyA eva / ayambhAva:- dvau puruSau vRkSasya zAkhAM pazyata: / tatra prathamaH ' zAkhA vRkSasyaiko'vayavaH ' iti manyate, tadanyastu 'zAkhaiva saMpUrNo vRkSa:' iti / yadyapi prathamo'pi zAkhAmeva pazyati, na tu mUlaM, ataH sa zabdato vyaktarUpeNa na kadAcidapi 'vRkSaH kapisaMyogAbhAvavAn' 'vRkSaH kapisaMyogAbhAvavAnapi ' ityAdi svIkaroti vakti vA pratyuta 'vRkSaH kapisaMyogyeva' ityevaM kapisaMyogasya sAvadhAraNaM vidhAnaM, 'vRkSo naiva kapisaMyogAbhAvavAn' ityevaM kapisaMyogAbhAvasya sAvadhAraNaM nirAkaraNamapi karotyeva, zAkhApekSayA vRkSe kapisaMyogasyaiva sambhavAt, kapisaMyogAbhAvasya tadA'sambhavAt / tathApi garbhitarUpeNa sa mUlamapi vRkSAvayavatayA yataH svIkaroti, ataH kapisaMyogAbhAvalakSaNamitarAMzamapi vRkSe svIkaroti, na tu pratikSipati / vRkSe kapisaMyogo'sti na veti vicAraNAyAM yathA zAkhAyA arpaNA - mUlasyAnarpaNA tathA'nyayAspekSayA mUlasyArpaNA - zAkhAyA anarpaNA'pi kriyata eva, mayA na kriyata iti tvanyadetat / tadA tu vRkSe kapisaMyogAbhAva eva na tu kapisaMyogo'pi, mUlApekSayA (mUlAvacchedena) vRkSe 315 'A jagatamAM evI koI apekSA che nahIM, je vastune anityAdirUpe jaNAve." anya darzanone AvA vikalpo hoya che, mATe te mithyA ja che. A bAbatamAM rahasya AvuM che be puruSo vRkSanI zAkhAne joI rahyA che. emAM prathama zAkhA e vRkSano eka avayava che evuM mAne che. bIjo 'zAkhA e ja saMpUrNa vRkSa che' khema mAne che. bhe he prathama paae| zAjAne 4 bheI rahyo che, nahIM } bhUja .... khane kheTase khe zabdathI-vyasta3ye jyAreya yA vRkSaH kapisaMyogAbhAvavAn, vRkSaH kapisaMyogAbhAvavAnapi khAvuM svIjharato nathI se josato nathI. usa vRkSaH kapisaMyogyeva khema pisaMyoganuM sAvadhAraNa vidhAna, bhane vRkSo naiva kapisaMyogAbhAvavAn (vRkSa vAMharAnA saMyoganA abhAvavALuM nathI ja) ema kapisaMyogAbhAvano sAvadhAraNa niSedha paNa kare ja che, kAraNa ke zAkhAnI apekSAe tyAre kapisaMyoga ja saMbhave che, kapisaMyogAbhAva saMbhavato nathI ja. tema chatAM te garbhitarUpe mULane paNa vRkSanA avayavarUpe svIkAre che, mATe kapisaMyogAbhAvarUpa itarAMzane paNa vRkSamAM svIkAre ja che, nakArato nathI. vRkSa para kapisaMyoga che ke nahIM ? e vicAraNAmAM jema zAkhAnI arpaNA ane mULanI anarpaNA che ema anya apekSAe mULanI arpaNA-zAkhAnI anarpaNA... paNa karAtI ja hoya che, huM nathI karato e eka alaga vAta che. e vakhate vRkSa para kapisaMyogAbhAva ja che, Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayaviMzikA - 17 kapisaMyogasya tadA'sambhavAd / vRkSasvarUpasya yathA'haM grAhakastathaivAnyo mUlaM pazyannaro'pi, vRkSAMzasyaiva tenApi grahaNAt / nAhaM sampUrNavRkSagrAhI, kintu tadaMzagrAhyeva, zAkhAmAtragrAhitvAt / mama kapisaMyogo yadbhAsate tatkayAcidapekSayaiva na tu nirapekSatayA, anyasyAnyayA'pekSayA kapisaMyogAbhAvo'pi bhAsata eva / ityevamAdayo vikalpA asya prathamasya puruSasya garbhitarUpeNa bhavantyeva / paraMtu dvitIyasya te garbhitarUpeNApi naiva sambhavanti / sa tvevameva manyate yad 'mayA gRhyamANaH kapisaMyogaH samastasya vRkSasya svarUpaM kapisaMyogAbhAvastu vRkSe nAstyeva / mama kapisaMyogo yad bhAsate tannirapekSatayaiva, na tu zAkhApekSayA / ata evArpaNAnarpaNe na kecidapi staH / ahaM samastavRkSagrAhyeva, na tu vRkSAMzagrAhI, vRkSasya zAkhAmAtratvAt / neha vRkSa idAnIM kazcidapi soM'zo yaM puraskRtya kapisaMyogAbhAvo'pi bhAseteti / dvitIyasya puruSasyaivamAdayo vikalpAH, atastasya darzanaM mithyaiva / evameva prastute'pi jJeyam / nayaH prathamapuruSasthAnIyaH, darzanAntaraM ca dvitIyapuruSasthAnIya iti darzanAntarasya mithyAtve'pi nayasya na mithyAtvam / 316 nahIM ke kapisaMyoga paNa... kAraNa ke mUlanI apekSAe e vakhate vRkSa para kapisaMyoga saMbhavato nathI. 'vRkSanA svarUpanuM jema huM grahaNa karuM chuM ema anya mULane jonAra puruSa paNa (vRkSanA svarUpanuM grahaNa kare che), kAraNa ke te paNa vRkSanA aMzanuM ja grahaNa kare che" "huM saMpUrNa vRkSane jonAro nathI, paNa enA aMzane ja jonAro chuM, kAraNa ke mAtra zAkhAne ja jouM chuM." "mane kapisaMyoga je bhAse che te koIka apekSAe ja, nahIM ke nirapekSapaNe, bIjAne bIjI apekSAe kapisaMyogAbhAva paNa bhAse ja che.'' AvA badhA vikalpo prathama puruSane garbhitarUpe hoya ja che. paNa bIjA puruSane e garbhitarUpe paNa saMbhavatA nathI ja. te to ema ja samaje che ke 'mane bhAsato pisaMyoga e AkhA vRkSanuM svarUpa che, kapisaMyogAbhAva vRkSa para che ja nahIM' 'mane kapisaMyoga je bhAse che te nirapekSapaNe ja, nahIM ke zAkhAnI apekSAe. mATe arpaNA-anarpaNA jevuM kAMI che nahIM.'' 'huM AkhA vRkSanuM jJAna karanAro chuM, nahIM ke vRkSanA aMzamAtranuM, kAraNa ke vRkSa zAkhAmAtrarUpa ja che." 'A vRkSa para evo koI aMza che nahIM jene AgaLa karIne hAla kapisaMyogAbhAva paNa bhAse'' bIjA puruSane AvA badhA vikalpo hoya che, mATe enuM darzana mithyA ja che. AvuM ja prastutamAM jANavuM joIe. AmAM naya prathama puruSa jevo che. anya sAMkhyAdidarzana bIjA puruSa jevuM che. mATe anya darzano mithyA hovA chatAM naya mithyA nathI. Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 317 naya-darzanayoH samAne'pi nirUpaNe prativizeSaH syAnmatiH-dravyArthikanayasya garbhitarUpeNa bhavaduktA vikalpA bhavantvapi, vyaktarUpeNa tu zabdataH sa sAGkhyavanna kadAcidapyanityatvaM svIkurute, api tu nirAkuruta eva / 'paryAyApekSayA jIvAdI vastunyanityatvamapi vartata eva' ityAdikaM sAGkhyavat so'pi kadAcidapi mukhato naiva kathayati, tathAkathane svasya dravyArthikatvahAneH / ata eva dravyArthiko nayo vA bhavatu, sAGkhyadarzanI vA, nirUpaNaM tu dvayoH samAnameva / tatazca sAGkhyadarzanino nirUpaNameva mithyA, na dravyArthikanayasyetyarddhajaratIyanyAya eveti / maivaM, dvayornirUpaNayoH zabdataH samAnatve'pi naye dravyArthike kasyacitprativizeSasya sattvAt / kaH sa prativizeSa iti cet ? ayaM-nityatvavAdI sAGkhyaH kSaNikatvavAdI ca sugato yadA samayatastadA vairivatparasparaM vivadete eva, na tu sahakArabhAvaM bhajataH, tatastau vastuvighAtAyaiva bhavataH, na punastatsvarUpanizcayAya / paraMtu nityatvavAdI dravyArthiko nayo'nityatvavAdI ca paryAyArthiko nayo yadA samayataH, samuditau ca vastunaH sampUrNasvarUpanizcayArthaM prayatete tadA mithaH sahakArabhAvameva bhajataH, na tu vairibhaavm| ata eva tau samuditau samastavastugamakau bhavataH, Avo vicAra AvI zake ke - dravyArthikanayane garbhitarUpe tame kahelA vikalpo bhale ho, vyaktarUpe zabdathI to e sAMkhyanI jema kyAreya paNa anityatvane svIkArato nathI, paNa nirAkaraNa ja kare che. paryAyanI apekSAe jIvAdi vastumAM anityatva paNa raheluM ja che.' vagere e paNa sAMkhyanI jema kyAreya mukhathI kaheto nathI ja, kAraNa ke evuM kahevAmAM enuM dravyArthikapaNuM ja haNAI jAya. eTale ja dravyArthikanaya hoya ke sAMkhyadarzana hoya, nirUpaNa to bannenuM samAna ja hoya che. eTale sAMkhyadarzananuM ja nirUpaNa mithyA, nahIM ke dravyArthikanayanuM nirUpaNa - A to ardhajaratIyanyAya ja che. paNa A vicAra yogya nathI, kAraNa ke A benuM nirUpaNa zabdathI samAna hovA chatAM dravyArthikanayanA nirUpaNamAM kaMIka vizeSatA paNa che ja. "e vizeSatA kaI ?" AnityatAvAdI sAMkhya ane kSaNikatvavAdI bauddha jyAre bhegA thAya che tyAre zatrunI jema paraspara vivAda ja kare che, sahakArabhAva dAkhavatA nathI, ane tethI vastusvarUpano vighAta karanArA ja bane che, nahIM ke teno vAstavika nizcaya. paraMtu nityatAvAdI dravyArthikanaya ane anityatAvAdI paryAyArthikanaya jyAre bhegA thaIne vastunA saMpUrNasvarUpano nizcaya karavA mATe prayatnazIla bane che tyAre paraspara sahakAra bhAva ja rAkhe che, nahIM ke zatrubhAva. eTale ja bhegA thayelA te be samasta vastunA bodhaka bane che, ane eTale ja te benA samudAyamAM samyakatva kahevAya che. paraspara vairabhAvane choDIne sahakArabhAva Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 nayaviMzikA-17 ata eva ca tayoH samudAye samyaktvaM bhavati / mitho vairibhAvaM tyaktvA sahakArabhAvabhajane'nyanayaviSayIbhUtasyAnityatvAdergarbhitarUpeNa vastvaMzatayA yaH svIkAraH sa eva kAraNam / tatazca samastavastugamakatvApAdakaH samyaktvApAdakazcAyaM garbhitarUpo'pi svIkAraH kathaM na prativizeSaH? atha malayagiricaraNairAvazyakasUtravRttAvavadhAraNIbhASAyA niSedhaH, nayarUpatvaM, mithyAtvaJca kathitam / tathA ca tadgranthaH - ata eva syAcchabdalAJchitatayaiva sarvatra sAdhUnAM bhASAvinayo vihitaH, avadhAraNIbhASA ca niSiddhA, tasyA nayarUpatvAt, nayAnAM ca sarveSAM mithyAdRSTitvAt, tathA cAnusmaranti 'savve NayA micchAvAyiNo 'tti iti / kalikAlasarvajJairapi 'sadeva-satsyAtsaditi tridhA'rtho mIyeta durnIti-naya-pramANaiH' iti kathayadbhiH sAvadhAraNasya nayavAkyasya durnayatvameva sUcitam / bhavatA tu 'jIvo nitya eva, na tvanityaH' iti sAvadhAraNasya vAkyasyApi dravyArthikanayatvamamithyAtvaJca kathitamiti kathaM na virodha iti cet ? na, samyagabhiprAyAparijJAnAt / ayamatra samyagabhiprAyaH - 'sarvaM vAkyaM sAvadhAraNaM bhavati' iti bhajavAmAM, anya nayanA viSayabhUta anityatAdino garbhitarUpe vastuaMza tarIke je svIkAra e ja kAraNarUpa bane che. tethI samasta vastunuM bodhakatva lAvI ApanAra tathA samyakatva lAvI ApanAra A garbhita rUpavALo evo paNa svIkAra nayanI vizeSatA kema na kahevAya ? zaMkA - pUjyapAda zrI malayagiri mahArAje AvazyakasUtranI vRttimAM avadhAraNI bhASAno niSedha karyo che, ene nayarUpe kahI che ane mithyA kahI che. te grantha A pramANe che - mATe ja "cA" zabdasahita ja bolavuM e rIte ja sAdhuono bhASAvinaya vihita che, ane avadhAraNI bhASA (jakAravALI bhASA) niSiddha che, kAraNa ke e nArUpa che, ane naya to badhA ja mithyASTi che. zAstrakAro jaNAve ja che ke - "badhA nayo mithyAvAdI che. ! kalikAlasarvajJa zrI hemacandrasUri mahArAje paNa - 'durnaya-naya ane pramANa dvArA padArthano yathAkrama sadeva-sat-svAtsat ema traNa rIte bodha karAya che' AvuM kahevA dvArA sAvadhAraNa evA nayavAkyane durnaya tarIke sUcita kareluM ja che. jyAre tame to "jIva nitya ja che, nahIM ke anitya' evA sAvadhAraNa vAkyane paNa dravyArthikanayarUpe ane amiththArUpe kaho cho. to virodha kema nahIM ? samAdhAna - AvI zaMkA yogya nathI, kAraNa ke tame abhiprAyane samyagU rIte jANyo nathI. ahIM samyaguabhiprAya Avo che - 'sarva vAkya sAdhAraNa hoya che Avo Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 319 nayavAkyAnAmavadhAraNasAhitya-rAhityavimarzaH hi prasiddho nyAyaH / 'avadhAraNena vinA na kimapi vAkyaM zAbdabodhajanakaM bhavati' iti hi tatsUcito'rthaH spaSTa eva, anyathA sAvadhAraNatvaniyamasya vaiyarthyApatteH / nayavAkyamapi zAbdabodhajanakaM tu bhavatyeva, ziSTaiH prayujyamAnatvAt, vastusvarUpasya vivakSitasyAMzasya bodhajanakatvAcca / atastenApi sAvadhAraNena bhavitavyameva / ato 'jIvo nitya eva, na tvanityaH' iti sAvadhAraNaM nayavAkyaM myoktm| malayagiricaraNairhemasUribhizcAvadhAraNIbhASAyA mithyAtvaM-durnayatvaM ca yaduktaM, tatsamastavastusvarUpanizcAyakatvAbhiprAyeNa prayujyamAnasyAvadhAraNasyAbhiprAyeNaiva, tAdRgavadhAraNena sAvadhAraNasya vAkyasyaiva tIrthAntarIyaprayuktavAkyatulyatayA mithyAtvAt / tatazca vastvaMzanizcAyakenAvadhAraNena sahitaM, samastavastunizcAyakenAvadhAraNena rahitaM nayavAkyaM bhavatIti phalito'rthaH / atha 'sarvaM vAkyaM sAvadhAraNaM bhavati' iti na hyetAvAneva tanyAyaH, api tu 'iSTazcAvadhAraNavidhiH' ityaMzasahita eva tannyAyaH / tatazca yathA 'nIlaM kamalaM bhavati' jAya che. "avadhAraNa vinA koIpaNa vAkya zAbdabodhajanaka banatuM nathI' e eno sUcitArtha spaSTa che, kAraNa ke nahIMtara sAvadhAraNatvano niyama vyartha banI jAya. nayavAkya paNa zAbdabodha janaka to banatuM ja hoya che, kAraNa ke (1) ziSTa puruSo dvArA bolAya che, tathA (2) vastusvarUpanA vivakSita aMzanuM bodhajanaka hoya che. mATe e paNa sAvadhAraNa hovuM ja joIe. tethI, "jIva nitya ja che, nahIM ke anitya" evuM sAvadhAraNa nayavAkya meM kahyuM che. zrImalayagiri mahArAja ane zrI hemacandrAcArya mahArAje avadhAraNI bhASAne mithyA ane durnayarUpe je kahela che te samasta vastusvarUpano nizcaya karAvI Ape evA abhiprAyathI vaparAtI avadhAraNI bhASAnA abhiprAyathI ja kahela che. (arthAt vastunuM saMpUrNa svarUpa jaNAvavAno abhiprAya hoya.. ane e vakhate nIvo nitya va ema avadhAraNIbhASA vAparavAmAM Ave to e mithyA che, durnaya che...) AvA jakArathI sAvadhAraNa baneluM vAkya je anya darzananA vAkyane tulya hovAthI durnaya bane che - mithyA bane che. eTale, vastunA aMzano nizcaya karAvanAra avadhAraNathI sahita vAkya, tathA samasta svarUpano nizcaya karAvanAra avadhAraNathI rahita vAkya e nayavAkya hoya che, evo ahIM phalitArtha maLyo. zaMkA - "sarva vAkya sAvadhAraNa hoya che' A nyAya ATalo ja nathI, paNa rUchazrAvadhArAvidhi: (je rIte ISTa hoya e rIte vAkyamAM "jakAra goThavavo) evo aMza paNa sAthe rahelo che. eTale "nIlakamaLa hoya che' AvA vAkyamAM "nIla ja kamaLa hoya Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 nayaviMzikA-17 ityasmin vAkye 'nIlameva kamalaM bhavati' ityevaM yadvA 'nIlaM kamalameva bhavati' ityevamavadhAraNaM na kriyate, aniSTatvAt, kintvatyantAyogavyavacchedo yathA syAttathA 'nIlaM kamalaM bhavatyeva' ityevamevAvadhAraNaM kriyate, tatprAptasyArthasyeSTatvAt, tathA prastute'pi 'jIvo nityo bhavatyeva' ityevamevAvadhAraNaM kartavyaM, jIve nityatvasyApi sattvAttatprAptasyArthasyeSTatvAt / na punaH 'jIvo nitya eva' ityevaM, tatprAptasyAnityatvavyavacche dalakSaNasyArthasyAniSTa tvAt, jIve'nityatvasyApi sattvAditi cet ? aho nayanipuNatA''yuSmato yad dravyArthikanayaprastAve paryAyArthikanayaviSayIbhUtasyAnityatvasya vyavacchedamaniSTatvenodbhAvayasi, na hi dravyArthikanayArpaNayA jIvAdau vastunyanityatvamasti yena tadvyavacchedo'niSTaH syAditi / evaM prakAreNAyogavyavacchedakenAvadhAraNenAnityatvasya prApyamANo vyavaccheda evetarAMzasya pradhAnatayA pratikSeparUpatvAd 'jIvo nitya eva' iti jJAne nayatvaM sampAdayati / tathA'nityatvasyApi vastvaMzatayA yo svIkAraH sa evetarAMzasyApratikSepaH, tathApi yataH sa svIkAro garbhitarUpeNaiva, na tu vyaktarUpeNa, ataH so'pratikSepo gauNatayaiva, na tu pradhAnatayA / enenetarAMzasya gauNatayA'pratikSepeNaiva tasya nayasya mithyAtvAbhAvaH sunayatvaM ca / tvaduktasAvadhAraNatva che' e rIte ke "nIla kamaLa ja hoya che. e rIte 'ja kAra mUkAto nathI, kAraNa ke evA jakArathI maLato artha aniSTa che. paNa atyaMtaayogano vyavaccheda thAya e pramANe nIla kamaLa hoya che ja e ja rIte jakAra mUkAya che, kAraNa ke enAthI maLato artha iSTa che. A ja rIte prastutamAM paNa nIvo nitya: AvA vAkyamAM atyaMta ayogano vyavaccheda thAya e ja rIte bIvo nityo vityeva e ja rIte avadhAraNa karavuM joIe. paNa navo nitya parva e rIte avadhAraNa na karavuM. kAraNa ke enAthI anityatvano vyavaccheda je thAya che te iSTa nathI. te paNa eTalA mATe ke anityatva paNa jIvamAM raheluM ja che. samAdhAna - aho ! tamArI niyanipuNatA ! ke je dravyArthikanayanA prastAvamAM paryAyArthikanayanA viSayabhUta anityatvanA vyavacchedane aniSTa tarIke lekhavo cho. dravyArthika nayanI apekSA hoya to jIvAdivastumAM aniyatva kAMI che nahIM ke jethI eno vyavaraccheda aniSTa bane. AvA prakAranA ayogavyavacchedaka evA avadhAraNathI anityatvano maLato vyavaccheda e ja itarAMzanA pradhAna pratikSeparUpa hovAthI nIvo nitya evA jJAnane nayarUpa banAve che. tathA, anityatvano paNa vastunA aMza tarIke je svIkAra, te ja itarAMzano apratikSepa che. paNa e svIkAra garbhitarUpe ja che, vyaktarUpe nathI, mATe e Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayavAkya evakArasya niSedho'niSedhazca 321 rItyA tvanityatvasya pradhAnatayaivApratikSepaH, tatazca tadjJAnasya nayatvameva na syAd, api tu nityatvasyAnityatvasya ca svIkRtatvAt pramANatvameva syAt / evaJca samastavastusvarUpanizcAyakasyAvadhAraNasyApekSayA nayavAkya evakAro niSiddho mithyAtvApAdakazca, vastvaMzanizcAyakasyAvadhAraNasyApekSayA sa na niSiddho na vA mithyAtvApAdaka ityatra sAro jJeyaH / mahopAdhyAyairapi nayopadeza ukta-avadhAraNI ca bhASA ekAntavAdAtmakaiva niSiddhA, na tu nayarUpApi, tasyAH pramANaparikaratvena tatrAvadhAraNItvasya nizcAyakatvarUpabhASAlakSaNAnvayenaiva siddhAntasiddhatvAt iti / __ anekAntavyavasthAprakaraNe naya-durnayayorantaraM (naya-darzanAntarayorantaraM) evamupapAditaM - nanu tathApi visAmAnyArthayatno vyavahAranayasyAnupapannaH itarArthapratikSepe nayatvAyogAditi cet ? satyaM, durnayAvasthAyAmeva tadupapatteH, athavA pareSAM pramANAnugrAhakatarkasyeva apratikSepa gauNarUpe ja che, pradhAnarUpe nahIM." itarAMzanA A gauNa apratikSepanA kAraNe ja e naya mithyA na banatA sunaya banI rahe che. tame kahela avadhAraNavidhi mujaba to anityatvano pradhAnatayA ja apratikSepa maLaze ane to pachI e jJAna naya' nahIM bane, paNa nityatva-anityatva e banneno bodha karAvanAra hovAthI "pramANa" ja banI raheze. Ama, samasta svarUpano nizcaya karAvI ApanAra kAra nayavAkyamAM niSiddha che ane mithyAtva lAvanAra che. paNa vastunA svarUpanA aMzano ja nizcaya karAvI ApanAra rakAra nayavAkyamAM niSiddha nathI ke mithyAtva lAvanAra nathI e ahIM TUMkasAra jANavo. mahopAdhyAya zrImadyazovijayajI mahArAje paNa nayopadezamAM kahyuM che-avadhAraNI bhASA to ekAntavAdAtmaka hoya to ja niSiddha che, nahIM ke jayarUpa paNa, kAraNa ke evI bhASA to pramANanA parikara (= parivAra) rUpa hovAthI, te bhASAmAM avadhAraNa hovuM e siddhAntasiddha che. te paNa eTalA mATe ke arthano nizcayAtmaka bodha karAvavo e bhASAnuM lakSaNa che. AvuM lakSaNa avadhAraNIbhASAmAM rahyuM hoya che. anekAntavyavasthAprakaraNamAM naya ane durnayano (naya ane darzanAntarano) taphAvata A rIte saMgata karI dekhADyo che-zaMkA-to paNa visAmAnyArthayatna=vastu sAmAnyAtmaka nathI evuM sAbita karavAno vyavahAranayano prayatna asaMgata TharI jaze, kAraNa ke e to (svAbhipreta vizeSAtmaka arthathI) itarArthanA pratikSepa karavArUpa banavAthI emAM nayatva rahI zake nahIM. samAdhAna - sAcI vAta. ItarArthano pratikSepa bodha durnayanI kakSAmAM hoya Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 nayaviMzikA-17-18 visAmAnyArthayatnasyAtra svArthadAyAyaivApekSA, na tvirAMzapratikSepamukhyodezena, tAdRzoddezasyaiva ca durnayatvaprayojakatvamiti na kazciddoSa iti| nanu saptabhaGgIviMzikAyAH svopajJavRttau bhavataiva "tatraivakArasyAstItikriyApadena saha prayogadarzanAdatyantAyogavyavacchedo'rthaH" ityuktamiti cet ? satyaM, vizeSaNasaMgataivakAro'yogavyavacchedabodhako yathA zaGkhaH pANDura eveti, vizeSyasaMgataivakAro'nyayogavyavacchedabodhako yathA pArtha eva dhanurdharaH, kriyApadasaGgataivakAro'tyantAyogavyavacchedabodhako yathotpalaM nIlaM bhavatyeveti zAstreSu yatprasiddhaM tadanusRtya taduktaM tatra, mRnmayatvAdinA syAdastyeva ghaTa ityatra prathamabhaGge'stItikriyApadasaGgatasyaivakArasya zrUyamANatvAt / tathApi yadi prathamabhaGgo mRnmayatvAdinA ghaTaH sannavAsti ityAkAro gRhyeta tadA sattvasya ghaTavizeSaNatayaivakArasya vizeSaNasaGgatatayA'yogavyavacchedaH prApyata eva / dravyArthikanayArpaNayA 'syAddhaTo nitya evAsti' ityatra prathamabhaGga evakArasya yato vizeSaNasAGgatyamevAto'yogavyavaccheda evArtha iti tu spssttmev| tatazca sarvatrAyogavyavacchedako vizeSaNasaGgata evakAra eva mantavya iti // 17 // tadevaM kRtA darzana-nayayojanA, sAGkhyAdidarzanAnAM mithyAtve'pi tatprakRtibhUtAnAM naigamAdinayAnAM kathaM na mithyAtvamityapi vicAritamato nayaviSaye'vaziSTAM vicAraNAM vicArayitumAha - kasya pradeza ityAdidRSTAntAH kathitAstu ye / te cintyAH kriyamANaM hi kRtaM kasya nayasya ca // 18 // to ja saMgata thAya. athavA taiyAyika vagere paradarzanIone pramANano grAhakatarka-anukULatarka e svataMtra pramANarUpe mAnya na hovA chatAM, pramANane daDha karavArUpe anugraha karanAro to hoya ja che, ema sAmAnyanuM nirAkaraNa karavAno nayano prayAsa svaabhipretaarthanI dRDhatA mATe ja apekSita hoya che, nahIM ke vastumAMthI e ItarAMzanI bAdabAkI karavA mATe ja. vastusvarUpamAMthI itarAMzano bilakula pratikSepa karI devAno udeza ja nayane durnaya banAvanAro che, mATe koI vAMdho nathI. /17 Ama darzana-nayayojanA karI. sAMkhyAdidarzano mithyA hovA chatAM enA utpattisthAnabhUta naigamAdinayo kema mithyA nathI? e paNa vicAryuM... eTale have, bAkI rahelI vicAraNA karavA mATe kahe che - gAthArtha - 'no pradeza ?' mere se dRSTAnto (zAstromai) ThevAyedA cha tenA para ciMtana karavA yogya che, tathA kriyamANe kRta... A niyama kayA nayane mAnya che? e paNa ciMtana karavuM. Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradezadRSTAntaH 323 kasya pradezaH ityAdidRSTAntAH (zAstreSu) ye kathitAste (bahuzrutairavazyaM) nayabodhavyutpAdanArthaM) cintyA / tathA (zAstreSu kathitaM) kriyamANaM kRtaM kasya nayasya (saMmataM) ityapi cintyamiti gAthArthaH / vistarArthastvayaM - pUrvaM pradezadRSTAntazcintyate / tatra naigamanayastAvad dharmAdharmAkAzajIvaskandhAnAM taddezasya ceti SaNNAM pradezamAha / atra skandhazabdena pudgalaskandho grAhyaH / pudgalasyApi paramANorapradezatvAt pudgalaM parityajya skandhagrahaNaM kRtamiti dhyeyam / skandhapradezAd dezapradezo nAtiricyate, 'dAsena me kharaH krIto dAso'pi me kharo'pi me' ityAdinyAyAd dezasya svIyatvena tatpradezasyApi svIyatvAvyabhicArAd dezapradezasya skandhapradezatvameveti 'paJcAnAmeva pradezaH' ityevaM vaktavyamiti saGgrahanayaH / vyavahAranayastvAha-paJcAnAM pradezastadA syAdyadi sAdhAraNaH syAt, yathA paJcAnAM goSThikAnAM hirnnymiti| prakRte tu na tathA, naiko'pi pradezaH paJcAnAmapi sAdhAraNaH prApyate, kintu pratyakevRttireva pradeza iti 'paJcavidhaH pradeza:' ityeva kathanIyam / atra saGgrahanayo yataH Ano vistarArtha Avo jANavo - pahelAM pradezadRSTAntano vicAra - emAM naigamanaya dharma-adharma-AkAza-jIva-skaMdhano tathA tenA dezano pradeza kahe che. AmAM skaMdha zabdathI pudgalano skaMdha levo. pudgala evo paNa paramANu apradezI hoya che. eTale ke enA pradeza hotA nathI. mATe pudgala' evo ullekha na karatAM 'skaMdha' evo ullekha ahIM karyo che. skaMdhanA pradeza karatAM enA dezano pradeza kAMI alaga nathI hoto. mArA dAse gadheDo kharIdyo. eTale dAsa paNa mAro ja che ne gadheDo paNa mAro ja che" A nyAyane anusarIne dharma vagere mATe deza potAno hovAthI dezano pradeza paNa potAno kahevAmAM koI vyabhicAradoSa raheto na hovAthI dezano pradeza paNa skaMdhano ja pradeza che. mATe dharma vagere pAMcano pradeza" ema kahevuM joIe - Avo saMgrahanayano abhiprAya che. vyavahAranaya to ema kahe che ke - "pAMcano pradeza" AvuM to tyAre ja kahI zakAya jo koI eka sAdhAraNa pradeza pAMceno saMbaMdhI hoya. jemake koIka jhaverAtanA pAMca mAlika hoya tyAre enuM e jhaverAta pAMca jaNAnuM sAdhAraNa che, mATe "pAMcanuM jhaverAta" ema kahI zakAya che. paNa prastutamAM AvuM nathI. Avo to koI eka pradeza che ja nahIM, je dharmano paNa hoya ne ema adharmAdino paNa hoya. paraMtu darekano potapotAno pradeza che. tethI, "pAMcano pradeza" ema na kahetAM, pAMca prakArano pradeza" ema kahevuM joIe. Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 nayaviMzikA-18 sAmAnyavAdyato dharmAdInAM paJcAnAmapi pradezAn pradezatvena sagRhNAti, tatazca 'paJcAnAmapi pradezaH' iti vyapadizati / parantu vyavahAranayastu vizeSavAdyato dharmapradezAdadharmapradezaM viziSTameva manyate / tatazca 'pradezaH' ityukte yadi dharmapradezo gRhItastadA nAdharmapradezAdInAM grahaNamiti sa 'paJcAnAmeva pradezaH' iti vyapadezaM niSidhya 'paJcavidhaH pradezaH' iti kathayati / RjusUtrastu brUte - 'dharmAdInAM paJcavidhaH pradezaH' ityukte pratisvaM paJcavidhatvAnvayAt paJcaviMzatividhatvaprasaGgaH / tato 'bhAjyaH pradezaH' iti vaktavyaM, 'pradezaH syAd dharmAstikAyasya syAdadharmAstikAyasya' ityAditadarthaH / zabdanayastu pratijAnIte - ayuktamuktametadRjusUtreNa, bhajanAyA vikalparUpatvenaikataramAdAya vinigantumazakyatvAd dharmAstikAyapradezasyApyadharmAstikAyatvena bhajanIyatvaprasaGgAt / tadevamabhidheyaM-dharme dharma iti vA pradezo dhrmH| adharme'dharma iti vA prdesho'dhrmH| AkAza AkAza iti vA pradeza AkAzaH / jIve jIva iti vA pradezo nojIvaH / skandhe skandha alabat saMgrahanaya to sAmAnyavAdI che, eTale dharmAdinA pAMcenA pradezono pradeza tarIke saMgraha kare che. ane tethI 'pAMceno pradeza" ema ullekha kare che. paNa vyavahAranaya to vizeSavAdI che. eTale dharmanA pradeza karatAM adharmanA pradezane viziSTa-alaga ja mAne che. eTale "pradeza'zabdathI jo dharmano pradeza lIdho hoya to e zabdathI adharmAdinA pradezano ullekha thaI zakato nathI ja. eTale e pAceno pradeza' evA ullekhane nakArIne "paMcavidha pradezaH" evA ullekhane svIkAre che. | RjusUtranaya to ema kahe che ke - "dharmAdino paMcavidha pradeza" ema kahevAmAM dharma vagere darekanA pAMca-pAMca prakAranA pradeza thavAthI paccIza prakAranA pradeza thaI jAya. eTale evuM na kahetAM "pradeza bhajanIya che" ema kahevuM joIe. eTale, (vivakSita) pradeza dharmano hoI zake athavA adharmano hoI zake... vagere vagere eno artha che. zabdanayano abhiprAya Avo che - RjusUtranI A vAta ayukta che, bhajanA to vikalparUpa hovAthI koI eka pradezanI jyAre vAta hoya tyAre e dharmano ja che ke adharmano? vagereno vinigama (= cokkasa nizcaya) azakya banavAnA kAraNe dharmAstikAyanA pradezane paNa adharmAstikAyanA pradeza tarIke bhajanIya mAnavo paDe. mATe A pramANe kahevuM joIe ke - dharme dharma rUti vA pravezo tha: dharTeDa ti vA pravezogharSa | AkAza AkAza iti vA pradezaAkAzaH / jIve jIva iti vA pradezo nojIvaH / skandhe nya ti vA kaddezo nondhaH | Ano artha Avo jANavo dharmamAM = dharmAstikAyamAM Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 325 pradezadRSTAnte zabda-samabhirUDhanayau iti vA pradezo noskandha iti| asya caivamartho vijJeyaH-dharme dharmAstikAye yaH pradezaH sa dharmo dharmAstikAya iti saptamItatpuruSeNa, dharmAstikAyazcAsau pradezo dharmAstikAya iti karmadhArayeNa vA nirNayaH kartavyaH / evamadharme'dharma iti vA pradezo'dharma ityAdInAmapyartho jnyeyH| atra dharmAdharmAstikAyAderaikyAt tattatpradezasya dharmAstikAyAdirUpatA'natiprasakteti tthoktiH| jIva-skandhayostu pratisvamanantatvAt kathamadhikRtapradezasya sakalasantAnAtmakatvasambhava iti vivakSitapradeze sakalasantAnaikadezabhUtavivakSitasantAnAtmakatvapratipAdanAya nojIvatvanoskandhatvoktiriti dhyeyam / evaM zabdanayena samAsadvaye kathite samabhirUDho bravIti- dharme pradeza iti saptamIsamAso nocitaH, tathA prayoge 'kuNDe badara 'mityAderiva bhedbuddhiprsnggaat| 'ghaTe ghaTasvarUpa' mityAdau kvacidabhede saptamIprayoge'pyabhedaprakArakabodhArthaM karmadhArayasyaivAvazyamAzrayaNIyatvAd dvitIyaH pakSa eva yukta iti / je pradeza hoya te dharma = dharmAstikAya hoya. Ama saptamI tapuruSathI samAsa choDavo athavA dharmAstikAya evo pradeza.... e rIte karmadhAraya samAsathI vigraha karIne nirNaya karavo. A ja rIte adharmamAM = adharmAstikAyamAM je pradeza hoya te adharma = adharmAstikAya hoya.. vagereno artha paNa jANavo. AmAM dharma-adharma ane AkAza ekaeka hovAthI te teno pradeza te te dharmAstikAyAdirUpa hovAmAM koI prazna nirmANa thato nathI, mATe e rIte kathana che, paNa jIva ane skaMdha to potapote paNa anaMta-anaMta hovAthI adhikRtapradeza sakalasaMtAnAtmaka hovo zI rIte saMbhave ? eTale vivakSita pradeza sakaLa saMtAnonA ekadezabhUta vivakSita santAnAtmaka che evuM jaNAvavA mATe nojIvanoskandha ema kahela che. (vivakSita jIvapradeza, je jIvano hoya te jIvAtmaka kahI zakAya, paNa tadanyajIvAtmaka zI rIte kahI zakAya ? mATe e anaMta jIvanA ekadezabhUta je vivakSita jIva, tadAtmaka hovAthI nojIva che.) Ama zabdanaye be samAsa kahevA para samabhirUDhanaya carcAmAM jhaMpalAve che - "dharmamAM pradeza A rIte saptamItapuruSa samAsa karato ucita nathI, kAraNa ke to pachI kuMDAmAM bora' vagerenI jema bhedabuddhi thaze. (arthAt kUMDA karatAM bora jema bhinna bhAse che ema dharma karatAM eno pradeza bhinna hovo bhAsaze.) zaMkA - 'ghaTamAM ghaTasvarUpa che' ityAdimAM, abheda arthamAM ja saptamI vibhaktino prayoga thayelo ja che ne ! (ghaTa-ghaTasvarUpa vacce abheda spaSTa che ja.) Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 nayaviMzikA-18 __ evambhUtastvAha-deza-pradezakalpanArahitamakhaNDameva vastvabhidhAnIyaM, deza-pradezayorasattvAt, bhede sambandhAnupapatteH, abhede shoktynupptteH| na ca vindhyahimavadAdibhAvAvacchedakatayA''kAzAdidezasiddhiH, pareNa samaM sambandhasyaivAnupagamAt, tAdAtmyatadutpattyanyatarAnupapatteriti vize | uktaH pradezadRSTAntaH / adhunA jIvadRSTAntaH pradarzyate - tatra 'jIvo nojIvo'jIvo noajIva' ityAkArite kena nayena ko'rthaH pratIyate ? samAdhAna - hA, tema chatAM abhedaprakArakabodha mATe karmadhAraya samAsa ja karavo jarUrI hovAthI bIjo vikalpa ja yukta che. saptamI tapuruSavALo prathama vikalpa nahIM. have chello evaMbhUta potAno abhiprAya vyakta kare che - deza-pradezanI kalpanArahita akhaMDa vastu ja kahevI joIe, kAraNa ke deza-pradeza jevuM kAMI che ja nahIM. te paNa eTalA mATe ke e deza-pradezano mULa vastu sAthe bheda ke abheda kazuM mAnI zakAtuM nathI. te A rIte - jo bheda mAno to saMbaMdha kayo ? je saMbaMdha kahezo eno vaLI mULa vastu sAthe bheda mAnavAno ke abheda ? bheda mAnavAmAM eno paNa navo saMbaMdha mAnavo jarUrI banavAthI pariNAme anavasthAdoSa Avaze. jo abheda mAnavAno hoya to pahelethI ja vastuno deza sAthe abheda mAnI lyo ne ! mATe bheda saMbaMdha to saMgata thaI zakato nathI. eTale have jo abhedasaMbaMdha mAnazo to sahokti = eka sAthe kathana asaMgata banI jaze. ghaTanA evo prayoga kAMI ziSTo karatA nathI. ema navapravezaH evo paNa prayoga zI rIte thaI zake ? zaMkA - vidhya-himAlaya... vagere bhAvapadArthonA (avakAzanA) avaracchedakarUpe AkAza vagereno deza siddha thaI zake che. eTale ke "A vidhyaparvatanuM AkAza' "A himAlayanuM AkAza' vagere rUpe AkAzanA vibhAga-deza thaI ja zake che ne ? samAdhAna - eka padArthano anya padArtha sAthe saMbaMdha ame mAnatA na hovAthI SaSThI vibhaktivALo Avo prayoga asaMgata hovAnA kAraNe tamArI vAta barAbara nathI. ame to mAtra tAdAbhya ke tadutpatti. A be saMbaMdha ja mAnIe chIe, ane vastuno deza sAthe A bemAMthI koI saMbaMdha saMbhavato nathI. mATe deza-pradeza jevI koI cIja che ja nahIM. Ama, pradezadaSTAnta kahyuM. have jIvadaSTAnta dekhADAya che - emAM, jIva, nojIva, ajIva, noajIva. A cAra prakAranA uccAraNamAM kayA Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvadRSTAntaH 327 atrocyate-jIva ityAkArite naigama-dezasaGgraha-vyavahAra-RjusUtra-zabda-samabhirUDaiH paJcasvapi gatiSvanyatamo jIvaH pratIyate / ete hi nayA jIvaM pratyaupazamikAdibhAvapaJcakagrAhiNaH / tanmate vyutpattinimittajIvanalakSaNaudayikabhAvopalakSitAtmasvarUpapariNAmabhAvaviziSTasya jIvasya bhAvapaJcakAtmanaH padArthatvAt / evambhUtanayastu jIvaM pratyaudayikabhAvagrAhakaH, tanmate kriyAviziSTasyaiva padArthatvAd / ataH sa 'jIva'ityAkArite bhavasthameva jIvaM gRhNAti, na tu siddhaM, tatra jIvanArthAnupapatteH / 'nojIva' ityAkArite naigamAdinayA ajIvadravyaM, jIvasya dezapradezau vA pratiyanti / tatra nozabdasya sarvaniSedhArthakatve'jIvadravyaM, dezaniSedhArthakatve ca dezasyApratiSedhAjjIvasyaiva desh-prdeshau| evambhUtastu tatrAjIvadravyaM siddhaM vaiva pratyeti / yato dezapradezau sampUrNagrAhiNA'nena na svIkriyete'tastanmate nozabdaH sarvaniSedhArthaka eva / tathA jIvatvenAsya bhavasthajIva eva yataH saMmato'to nojIvo'sya mate'jIvadravyaM siddho vI | naye kayo artha pratIta thAya che ? sAMbhaLo - "jIva' evo zabda sAMbhaLavA para nagama, dezasaMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda ane samabhirUDhanaya. A badhA no pAMce gatimAM (4 gati-mokSamAM)rahela koIpaNa jIvanI pratIti kare che. A jayo jIva pratye aupathamika vagere pAMca bhAvonA grAhaka che. teonA mate, vyutpattinimitta "jIvana" svarUpa je audayikabhAva, tenAthI upalakSita je AtmasvarUpa pariNAmabhAva, tenAthI viziSTa evo bhAvapaMcakAtmaka jIva e ja "jIva'padanA artharUpe che. evaMbhUtanaya to jIva pratye mAtra audayikabhAvane ja jue che, kAraNa ke enA mate vyutpattinimittabhUta jIvanAdirUpa kriyAthI je yukta hoya te ja padano artha-padArtha banI zake che. eTale 'jIva' evo zabda sAMbhaLavA para e bhavasthajIvano ja bodha kare che, siddhAtmAno nahIM, kAraNa ke siddhAtmAmAM jIvanaartha asaMgata banI rahe che. nojIva' zabda sAMbhaLavA para naigamAdinayo ajIvadravyanI athavA jIvanA dezapradezanI pratIti kare che. emAM jo nozabda sarvaniSedhArthaka hoya to ajIvadravyanI pratIti kare che ane dezaniSedhArthaka hoya to (tadanya)dezano niSedha thayo na hovAthI deza-pradezanI pratIti kare che. evaMbhUtanaya to tyAre ajIvadravyanI ke siddhanI ja pratIti kare che, kAraNa ke saMpUrNa-akhaMDa vastune jonAra e deza-pradeza mAnato nathI. mATe enA mate nozabda sarvaniSedhArthaka ja che. vaLI jIva tarIke ene bhavastha jIva ja mAnya che, mATe no jIva tarIke ene ajIvadravya ke siddha mAnya che. Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 nayaviMzikA-18 ___ 'ajIva' ityAkArite nakArasya sarvapratiSedhArthatvAt paryudAsAzrayaNAcca naigamAdinayA jIvAdanyat pudgalAdyajIvadravyameva sNvidnti| evmbhuuto'pyevmev| 'noajIva' iti sarvapratiSedhAzrayaNe 'dvau nau prakRtamarthaM gamayata' itinyAyAd jIvadravyameva naigamAdinayA bodhanti / 'no'zabdasya dezapratiSedhAzrayaNe cAjIvasyaiva deza-pradezau / atra 'ajIva' ityanenAjIvadravyasyaiva grAhyatvAd 'noajIva' ityanenAjIvasyaiva dezapradezau pratIyete / ata eva nayarahasyanayopadezAdAvatrAjIvasyaiva deza-pradezau kathitau / tathApi tattvArthabhASye'tra jIvasyaiva dezapradezau yatkathitau tatra heturgaveSaNIyo bahuzrutaiH / evambhUtastu no'jIvatvena bhavasthajIvameva manyate | etattu dhyeyaM-evambhUtanayena bhavastha eva jIvaH, siddhastu sattvayogAt sattvaH, atati satatamaparaparyAyAn gacchatItyAtmA ca syAdeveti / nanvatra sarvasaGgrahasya na kApi vArtAkteti cet ? satyaM, tanmatena sarvasya sattayaiva "ajIva" evuM bolavAmAM AvyuM hoya to emAM rahela nakAra (naga) sarvapratiSadhArthaka hovAthI ane paryudAsanano Azraya karyo hovAthI naigamAdinayo jIvabhinna evA pudgalAdidravyone ja jANe che. evaMbhUta paNa evo ja bodha kare che. : "noajIva evA zabdamAM sarvapratiSedha artha levAmAM "be nakAra mULa arthane jaNAve che' evA nyAye naigamAdinayo jIvadravyano ja bodha kare che. (ahIM jIva e mULa artha che. ajIvamAM eka nakAra to che ja. no paNa sarvapratiSedhArthaka hovAthI bIjo nakAra thayo.) no zabda jo dezaniSedhArthaka ja levAya to ajIrvanA deza-pradezano bodha kare che. ahIM ajIva zabdathI ajIva ja jaNAya che tethI noajIva zabdathI enA deza-pradeza jaNAze. eTale ja nayarahasya nayopadezAdimAM A aMge ajIvanA ja dezapradeza kahelA che. tema chatAM tattvArthabhASyamAM ahIM jIvanA ja deza-pradeza je kahelA che teno hetu bahuzrutoe vicAravA yogya che. evaMbhUta to noajIva tarIke bhavastha jIvane ja mAne A vAta dhyAnamAM rAkhavI ke evaMbhUtanaye bhavasthajIva e ja jIva che. siddhajIva to emAM sattva hovAthI "sattva' che, tathA satata acAnya paryAyomAM atana = gamana karyA kare che mATe "AtmA che. zaMkA - A vicAraNAmAM sarvasaMgrahAyanI mAnyatA to kazI ja darzAvI nathI. samAdhAna - sAcI vAta che, kAraNa ke enA mate to badhuM ja "sattAnA kAraNe Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namaskArotpAdakeSu nayavicAraNA 329 sattvAd jIvasyaivAbhAvAt / ata eva namaskArasyotpannAnutpannatvacintAyAmapi tasya vArtAyA abhAva eva, tanmatena namaskArasyaivAbhAvAt / atha yesvizuddhanaigamAdinayA namaskAramutpannaM manyante teSAM matena sa kuta utpadyate ? atrocyate - uppannAnuppaNNo ittha nayA NegamassaNuppaNNo / sesANaM uppaNNo jai katto tivihasAmittA // samuTThANa - vAyaNA-laddhio ca paDhame nayattie tivihaM / ujjusuyapaDhamavajjaM sesanayA laddhimicchaMti ||aa.ni. 2806 - 7 // nmskaarniryukternyorgaathyorrthH:-namAra utpannAnutpanno mantavya: / tatrAdinaigamasya sa anutpannaH / shessaannaamutpnnH| yadyutpannaH, kutaH ? ityAha-tivihasAmittA trividhakAraNAdityarthaH / tatra samutthAnaM, vAcanA, labdhizca trividhAni kAraNAni / tatra samyak saMgataM vottiSThate'smAditi samutthAnaM nimittamityarthaH / kiM punastadiha ? iti ucyate - anyasyAzrutatvAt tadAdhAratayA pratyAsannatvAd deho'tra parigRhyate, deho hi namaskArasya kAraNaM, tadbhAvabhAvitvAt, bIjavadaGkurasya / tathA gurubhyaH zravaNamadhigamazca vAcanocyate / sA'pi namaskArasya kAraNam / tathA tadAvaraNakSayopazamarUpA labdhirapi namaskArasya kAraNam / tatra naigama- saGgraha - vyavahAralakSaNaM nayatrikametat trividhaM kAraNamabhyupagacchati / 'sat' mAtra rUpa hovAthI jIva jevI koI cIja ja nathI. eTale ja namaskAra utpanna che ke anutpanna ? enI vicAraNAmAM paNa enI kazI vAta nathI, kAraNa ke enA mate namaskArano ja abhAva che. prazna je avizuddharnaMgama vagere nayo namaskArane utpanna mAne che teonA mate e zAnAthI utpanna thAya che ? uttara namaskAraniryuktinI 3bannAnuLo samudrALa0 2806-7 A be gAthAmAM A aMge A pramANe jaNAvyuM che namaskAra utpanna/anutpanna che emAM AdinaigamanayanA mate e anutpanna che, zeSa nayonA mate e utpanna che. jo utpanna che to zAnAthI ? e jaNAve che traNa prakAranA kAraNathI namaskAra utpanna thAya chesamutthAna, vAcanA ane labdhi A trividha kAraNo jANavA. AmAM, jemAMthI samyag rIte namaskAranuM utthAna thAya te samutthAna eTale ke nimitta. ahIM bIjuM kAMI saMbhavatuM na hovAthI, tathA namaskArano AdhAra hovAnA kAraNe najIkanuM kAraNa evo deha ahIM samutthAna tarIke levAno che. deha hoya to ja namaskAra utpanna thAya che. mATe aMkuranuM kAraNa jema bIja che tema namaskAranuM kAraNa deha che. tathA guru pAse sAMbhaLavuM ane bodha meLavavo e vAcanA kahevAya che. e paNa namaskAranuM kAraNa che. tathA namaskAranA - Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 nayaviMzikA-18 RjusUtrastu prathamavarjaM vAcanA-labdhidvayaM namaskArasya kAraNamAha, tacchUnyasya jantodehamAtrasadbhAve'pi nmskaaraakhykaaryotpttivybhicaaraat| zabdAdayaH zeSanayAstu labdhimevaikAM namaskArakAraNatvenecchanti, vAcanAyA api labdhizUnyeSvabhavyAdiSu namaskArAjanakatvAt labdhiyukteSu tu pratyekabuddhAdiSu tadabhAve'pi tatsadbhAvato vybhicaaritvaaditi| tadevamuktaM namaskArotpAdakAraNavAdinAM vividhanayAnAM mantavyam / / ____ atra saprasaGgaM kiJciccintyate - atra samutthAnaM, vAcanA labdhizcetyevaM trINi kAraNAni, nayAnAmapi trayo vargAH pUrvAcAryaiH pradarzitAH / tatra prathamo naigama-saGgraha-vyavahAranayAnAM vargastrINyapi kAraNAni svIkaroti, dvitIya RjusUtralakSaNo vargaH prathamavarje dve kAraNe, zabda-samabhirUdvaivambhUtAnAM tRtIyastu vargo labdhilakSaNamekameva caramaM kAraNam / anuyogadvArasUtre dravyazaGkha ekabhaviko baddhAyuSko'bhimukhanAmagotrazcetyevaM trividhaH kathitaH / tatazca tatra nayAnAmapyevameva trayo vargAH pradarzitAH / tathAhi-naigama-saGgraha-vyavahAranayAstrividhamapi AvaraNanA kSayopazamarUpa labdhi paNa namaskAranuM kAraNa che. emAM nigama-saMgraha-vyavahAra... A traNa navo A traNe kAraNone svIkAre che. RjusUtranaya paheluM choDIne vAcanA ane labdhi e bene namaskAranA kAraNa tarIke kahe che, (paNa dehane kAraNa tarIke svIkArato nathI.) kAraNa ke vAcanA-labdhi na hoya to deha hovA chatAM, namaskAranAmanA kAryanI utpattimAM vyabhicAra che. zabda vagere zeSa nayo to ekamAtra labdhine ja namaskAranuM kAraNa mAne che, kAraNa ke labdhi vinAnA abhavyAdi jIvone vAcanA maLavA chatAM namaskArotpAda thato nathI ane labdhivALA pratyekabuddhAdine vagara vAcanAe paNa namaskArotpAda thaI jAya che. mATe vAcanA paNa vyabhicArI che. Ama namaskAranI utpattimAM kAraNane jaNAvanArA vividha nayono abhiprAya kahyo. AmAM samasaMga kaMIka vicArIe. ahIM samutthAna-vAcanA ane labdhi ema traNa kAraNo batAvyAM che ane nayonA paNa traNa varga pUrvAcAryoe darzAvelA che. emAM prathama naigama-saMgraha ane vyavahAra e traNa nayono varga traNe kAraNo mAne che. bIjo RjusUtranaya nAme varga prathama sivAyanA be kAraNo mAne che. zabda-samabhirUDha ane evaMbhUta nAmanA nayono trIjo varga labdhirUpa eka carama kAraNane ja mAne che. anuyogadvArasUtramAM dravyazaMkhanA ekabhavika, baddhAyuSka ane abhimukhanAmagotra evA traNa prakAra kahelA che. eTale tyAM nayanA paNa AvA ja traNa vibhAga darzAvelA che. naigamasaMgraha ane vyavahAra.... A traNano varga traNe dravyakha mAne che. RjusUtranaya prathama Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 331 viSayavibhAgApekSayA nayavibhAgAH dravyazaGkhamicchanti / RjusUtra AdyavarjaM dvividhameva / zabdAdayastvantimamabhimukhanAmagotrameva / evamevAnyatrApi / tatazca yadA'dhikRtasya vastunastrividhatvaM, tadA prAyaH sarvatra nayAnAmapi trayo vibhAgAH / prathamo dravyArthikAnAM, dvitIya RjusUtrasyaikasyaiva, tRtIyaH pryaayaarthikaanaam| ata eva mayA pUrvaM nayAnAM traya ekastrayazcetyevaM trayo vibhAgAH kthitaaH| tathA, RjusUtranayo dravyArthikebhyo vilakSaNaH paryAyArthikebhyazca vilakSaNa ityapi nizcIyate / evaM yadA'dhikRtasya vastuno dvividhatvameva tadA nayAnAmapi dvAveva vibhAgau / tathAhi... evaM ciya suddhanayA nivvANaM saMjamaM beti // 1132 // ttivizeSAvazyakabhASyavacanavRttau... evameva ca saMyamasya pradhAnakAraNatvaM manyamAnAH zuddhanayA RjusUtra-zabdAdayaH saMyamameva nirvANamAhuH, atyantapratyAsannakAraNe sarvasaMvarasaMyame kAryasya nirvANasyopacArAt, na jJAnaM nirvANaM te bruvate, tasya vyavahitakAraNatvAditi bhAvaH / tathA coktaM- tavasaMjamo aNumao niggaMthaM pavayaNaM ca vavahAro / saddajjusuyANaM puNa nivvANaM saMjamo ceva ||ityaadhuktmiti| tathA zabdAdayo'pi kvacidupacAre manyanta iti pUrvaM dravyazaGkhAdhikAra yaduktaM tadanenApi granthAdhikAreNa sivAyanA be dravyazaMkha mAne che. zabdAdino aMtima abhimukhanAmagotra dravyazaMkhane ja mAne che. A ja rIte anyatra paNa jANavuM. eTale jyAre vicAraNA heThaLanI vastu trividha hoya che, tyAre prAyaH sarvatra nayono vibhAga paNa Avo ja jovA maLe che. pahelo dravyArthikanayano, bIjo RjusUtrano ane trIjo paryAyArthikanayono. eTale ja meM pUrve nayonA traNa, eka ane traNa ema traNa vibhAga darzAvelA che. tathA RjusUtranaya dravyArthikanayothI vilakSaNa che ane paryAyArthikanayothI vilakSaNa che e paNa AnA parathI nizcita thAya che ja. ema, jyAre adhikRta vastu dvividha ja hoya tyAre nayonA paNa be ja vibhAga karAya che. jemake - e ja rIte zuddhanayo saMyamane ja nirvANa kahe che' AvA vizeSAvazyakabhASyanA vacananI vRttimAM kahyuM che ke - ema, saMyamane pradhAnakAraNa mAnatA RjusUtra-zabda vagere zuddhanayo atyaMta prayAsanna sarvasaMvarasaMyamamAM kAryabhUta nirvANano upacAra karIne saMyamane ja nirvANa kahe che. paNa jJAnane nirvANa kahetA nathI, kAraNa ke e vyavahitakAraNa che. kahyuM ja che ke - tapa-saMyama ane nigraMtha pravacana. A badhuM ja vyavahAranayane mAnya che. paNa zabda ane RjusUtranayane nirvANa tarIke mAtra saMyama ja mAnya che. vaLI, pUrve dravyazaMkhanA adhikAramAM zabdAdi no paNa kyAMka upacAra svIkAre che evuM je kaheluM hatuM te A granthAdhikArathI paNa sUcita thAya ja che. tathA Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 nayaviMzikA-18 spaSTaM sUcyata eva / kiJcAtra dvividhAbhiprAyake'dhikAra RjusUtrasya paryAyArthikazabdAdinayatulyo'bhiprAyo yaH pradarzitastena tasya paryAyArthikanayatvaM sUcyata eva / tathA nikSepAdhikAre tasya nAmAdicatvAro'pi nikSepAH saMmatA ityevaM dravyArthikanaigamAdinayatulyo'bhiprAyo yaH pradarzito'sti tena tasya dravyArthikanayatvamapi dhvanyata eveti RjusUtro dravyArthiko'pi paryAyArthiko'pIti mayA pUrvaM yannirUpitaM tadapi samarthyata eMva / nanu zabdAdInAM nayAnAM vastuta ekatvameva, prAyaH sarvatrasamAnaviSayatvAt, kevalaM zuddha-zuddhataratvAdibhedenaiva, na tu viSayabhedena, teSAM trividhatvaM vivakSyata iti pUrvaM bhavatA kathitam / evaM tu 'naigamAdInAM trayANAmapi vastuta ekatvameva, atra samAnaviSayatvAt, trividhatvaM tu zuddhatvAdibhedenaiva vivakSyate, na tu viSayabhedene'tyapi suvacaH syAditi cet ? maivaM, naigamAdInAM samAnaviSayatvAsiddheH / nanu yathA naigamanayaH samutthAnAdilakSaNaM kAraNatrikaM namaskArotpAde manyate tathaiva saGgraha-vyavahArAvapi / tatazca samAnaviSayatvahetoH kathamasiddhiriti ahIM nirvANa kone kahevuM ? emAM be abhiprAyo che. AvA be prakAranA abhiprAyavALA A adhikAramAM RjusUtranaya zabdAdi paryAyArthikanayo sAthe beselo che enAthI e paryAyArthikanaya che evuM sUcita thAya che ane nikSepAdhikAramAM e "nAmAdi cAre nikSepa mAnya che' evuM kahevA dvArA naigamAdi dravyArthikanayo sAthe beselo zAstromAM je kahelo che tenAthI e dravyArthikanaya che evuM dhvanita thAya che. eTale RjusUtranaya dravyArthika paNa che ne paryAyArthika paNa che evuM pUrve meM je nirUpeluM che tenuM samarthana paNa thAya zaMkA - zabdAdino vastutaH eka ja che, kAraNa ke sarvatra prAyaH samAna viSayavALA che, mAtra zuddha-zuddhataratAdibhede ja teo bhinna kahevAya che, nahIM ke viSayabhede paNa... AvuM tame pUrve jaNAveluM che. paNa, A rIte to "naigamAdi traNe nayo paNa vastutaH eka ja che, kAraNa ke A bAbatomAM samAna viSayavALA che, emanA traNa prakAra to zuddhatvAdibhedanA kAraNe ja vivakSita che, nahIM ke viSayabhedanA kAraNe paNa.." AvuM paNa kahI zakAya che ne ? samAdhAna - tame Apelo samAna viSayatva hetu asiddha hovAthI tamArI zaMkA yogya nathI. zaMkA - jema nagamanaya samutthAnAdi traNene namaskArotpAdamAM kAraNa mAne che e ja rIte saMgraha-vyavahAranaya paNa mAne ja che. to samAnaviSayatva hetu asiddha zI rIte ? Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAne'pi trividhe kAraNe naigamAdInAM viSayabhedaH cet ? na, samutthAnAdInAM trayANAmapi kAraNatvasya svIkAre'pi naigamAdinaya-saMmatasya samutthAnAdeH svarUpasya bhinnatayA vissybhedsyaakssttvaat| tathAhi-namaskAratvamApannasya samyagdRSTerjIvasya deho'tra samutthAnam / sa ca deho dravya-paryAyAtmakaH / tatra dehadravyasya trayoM'zAH, UrdhvatAsAmAnyaM, tiryaksAmAnyaM, AdhArAMzazca / tatra naigamanayasya matena dehordhvatAsAmAnyameva yataH samutthAnaM, atastadeva namaskArakAraNam / tatrApi tattannaigamabhedasya yAvadyAvatkAlavyApinI dRSTistAvattAvatkAlabhAvinISu sarvAsvavasthAsvanvayi dehordhvatAsAmAnya tattannaigamabhedasya namaskArakAraNam / tathA tAdRgdehavizeSeSu yAvatsvanvayi dehatiryaksAmAnya saGgrahanayasya namaskArakAraNam / tathA namaskArotpAdAnukUlaguNAdyAdhArabhUto dehavizeSo vyavahAranayasya namaskArakAraNam / evameva vAcanA-labdhyorjeyam / tatazca spaSTa eva viSayabhedaH / tathA gurUpadezaM zRNvan yo jIvakSaNastallakSaNA vAcanA yazca kSayopazamAtmakalabdhipariNAmapariNato jIvakSaNastallakSaNA labdhirityete RjusUtrasaMmate nmskaarkaarnne| tathA tAdRgjIvasya kSayopazamalakSaNapariNAmavizeSAtmikA labdhiH zabdAdinayasaMmataM namaskArakAraNaM seyam | samAdhAna - samutthAnAdi traNene kAraNa tarIke svIkAravA chatAM A samutthAnAdinuM svarUpa A traNe nayonA mate bhinna bhinna hovAthI viSayabheda akSata ja che. te A rIte - namaskArarUpa banelA samyaktI jIvano deha ahIM samutthAna che. e deha dravyaparyAyAtmaka che. emAM dehadravyanA paNa traNa aMzo che. UrdhvatA sAmAnya, tiryasAmAnya ane AdhArAMza. emAM naigamanayane dehaUrdhvatA sAmAnya e ja samutthAna hovAthI e ja namaskAranuM kAraNa che. emAM paNa te te naigamabhedanI jeTalA jeTalA kALamAM vyApatI dRSTi hoya teTalA kALamAM saMbhavita badhI avasthAomAM anvayI dehaUrdhvatA sAmAnya che te te naigamabhedane mAnya namaskArakAraNa che. tathA tevA prakAranA badhA dehavizeSomAM anvayI dehatiryasAmAnya e saMgrahanayane mAnya namaskArakAraNa che. tathA namaskAranA utpAdana anukULaguNAdinA AdhArabhUta dehavizeSa e vyavahAranayamAnya namaskArakAraNa che. e ja rIte vAcanA ane labdhi aMge paNa jANavuM. eTale viSayabheda spaSTa che ja. tathA, guruupadezane sAMbhaLanAra jIvakSaNarUpa je vAcanA ane kSayopazamAtmaka labdhipariNAmathI pariNata jIvakSaNarUpa je labdhi.. A banne RjusUtranayane mAnya namaskAranA kAraNo che. tathA, evA jIvanA kSayopazamarUpa pariNAmavizeSAtmaka je labdhi e zabdAdinayone mAnya namaskArakAraNa jANavuM. Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 evameva zAstrakathiteSvanyeSu dRSTAnteSvapi nayabhAvanA bhAvanIyeti / atha 'kriyamANaM kRta 'miti kasya nayasya saMmatam ? zRNu-yadaikasAmayikyA: kriyAyA vicArastadaitad nizcayanayasya saMmatam, yathA badhyamAnaM baddhaM, nirjIryamANaM nirjIrNamityAdi / ata eva dvAdazaguNasthAnakacaramasamaye caramaniSekagatasya jJAnAvaraNakarmadalikasya nirjIryamANasya nirjIrNatvAdAvaraNAbhAvasya sampannatvAnnizcayanayena kevalajJAnAvAptirucyate / etadviSaye kRtakaraNAparisamAptirityAdikAzcAlanAH kAryamutpAdya kriyoparameNa tatsamApterityAdIni ca tatpratyavasthAnAni vizeSAvazyakabhASyAdigranthebhyo'vaseyAni / parantu yadA dIrghakAlinyAH kriyAyA vicArastadaitad vyavahAranayasya saMmatam, yathA kriyamANo'pi ghaTaH kRta ucyate, saMstIryamANo'pi saMstArakaH saMstIrNa ucyate / na caitadviSaye nayopadezAdAvetadarthako'dhikAro dRzyate-athaivaM cakrabhramaNAdyupalakSitadIrghakriyAkAle kuto na dRzyate ghaTo yadi kriyamANaH kRta eveti cet ? na, Ama namaskAranA kAraNa aMge navibhAga joyo. e ja rIte zAsrakathita anya dRSTAnta vageremAM paNa nayavibhAganI bhAvanA karavI. prazna yimALa tam A kayA nayane mAnya che ? uttara jyAre ekasamayabhAvinI kriyAno vicAra hoya tyAre A nizcayanayane mAnya vAta che. jemake vadhyamAnaM vandra, nirvIryamALa nirnI... vagere. eTale bAramA guNaThANAnA caramasamaye camaniSekamAM rahela jJAnAvaraNIyakarmadalika nirjharyamANa hovAthI nirjIrNa hovAnA kAraNe AvaraNakarmano abhAva saMpanna thaI jAya che ne tethI e ja caramasamaye kevalajJAna prApta thaI jAya che ema nizcayanaya kahe che. jo kriyamANa kRta hoya to, kRtanuM ja karaNa, kriyAnI aparisamApti. vagere rUpa zaMkAo ane kAryane utpanna karIne kriyA zAMta thaI jatI hovAthI enI samApti thAya che vagere rUpa enA samAdhAno vizeSAvazyakabhASya vagere granthomAMthI joI levA. paraMtu jyAre dIrghaavasthAna kALavALI kriyAno vicAra hoya tyAre A yimALa tam e vyavahAranayasaMmata vAkya che. jemake karAI rahelo evo paNa ghaDo kRta kahevAya che. saMstIryamANa evo paNa saMthAro saMstIrNa kahevAya che. nayaviMzikA - 18 - zaMkA - A viSayamAM nayopadeza vageremAM AvA arthavALo adhikAra jovA maLe che - zaMkA -jo kriyamANa kRta hoya to cakrabhramaNAdithI jaNAtA dIrghakriyAkALamAM ghaDo dekhAto kema nathI ? samAdhAna-ghaDAne utpanna karavAnA vyApArarUpa kriyAno dIrghakALa Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 335 'kriyamANaM kRtam'vAkye vyavahAranayasyApi saMmatiH ghaTajananavyApArarUpAyAH kriyAyA dIrghakAlatvAsiddheH, caramasamaya eva tadabhyupagamAt / ghaTagatAbhilASotkarSavazAdeva mRnmardanAdyAntarAlikakAryakaraNavelAyAM 'ghaTaM karomIti vyavahArAt / taduktaM mahAbhASyakRtA-'paisamayakajjakoDIniravekkho ghaDagayAhilAso si| paisamayakajjakoDiM thUlamai ghaDaM milAesi // ' iti / tatazca na ghaTakaraNAdayaH kriyA dIrghakAlinyaH, kintu caramasamayalakSaNaikasamayabhAvinya eveti tadviSaye'pi kriyamANaM kRtamiti nizcayanayasyaiva sammatamiti vAcyaM, nizcayanayasaMmatasya kriyamANasya kRtatvasyopapAdanArthatvAdetasyAdhikArasya / nanu kuta etannizcayaH ? itaH-etadadhikArAnusAreNa tu ghaTazcaramasamaya eva kriyamANaH, tadaiva ca kRtaH / tatpUrvaM tu mRnmardanAdyAntarAlikakAryANyeva kriyamANAni, tattatsamaye kRtAni ca / asiddha hovAthI tamArI zaMkA barAbara nathI... arthAt jyAre ghaTajananakriyA hoya tyAre to kriyamANa evo ghaDo kRta hovAthI dekhAya ja che. paNa AvI kriyA ame caramasamaye ja mAnIe chIe. e pUrvanI cakrabhramaNAdi kriyAkALe ame ghaTajananakriyA mAnatA ja nathI. tethI ghaDo tyAre kriyamANa ja na hovAthI kRta paNa nathI ja, pachI dekhAya zI rIte? (zaM% - jo A pUrvakALamAM ghaDo karAI rahyo nathI, to kuMbhAra "ghaDo karuM chuM' ema zA mATe bole che? samAdhAna -) ghaDo banAvavAnI tIvra abhilASAnA kAraNe, mATI khUMdavI vagere kriyAkALe paNa "ghaDo karuM chuM' evo kuMbhAra vyavahAra kare che. mahAbhASyakAre A vAta karI ja che ke - samaye samaye thaI rahela kAryonI paraMparAnI tane koI apekSA nathI ane ghaDAno tIvra abhilAya che. mATe te skUlamati ! tuM pratisamaya thanAra kAryazreNine ghaDAmAM lagAvI de che." eTale ghaDo karavo vagere kriyA koI dIrghakAlIna hotI nathI. paraMtu caramasamayarUpa ekasamayabhAvinI ja hoya che. mATe enI bAbatamAM bolAtuM kriyamANe kRtaM vAkya nizcayanayane ja mAnya che. samAdhAna - nizcayanayamAnya "kriyamANe kRta'nI saMgati karavA mATe A adhikAra hovAthI tamArI zaMkA barAbara nathI. prazna - Avo nizcaya zAnA AdhAre ? uttara - A rahyo eno AdhAra - A adhikAranA AdhAre to ghaDo caramasamaye ja karAI rahyo che, ne tyAre ja kRta che. e pahelAM to mATI khUMdavI vagere avAMtara kAryo ja karAI rahyA che, ne te te samaye e ja kAryo kRta che. paraMtu mATI khUMdavI vagere kALe gharAka vaDe 'ghaDo karyo ke nahIM ?" evuM pUchavA para kuMbhAra vaDe devAto "ghaDo thaI gayo' evo javAba kayA nayane mAnya che ? nizcayanayane to e mAnya nathI ja, Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 nayaviMzikA - 18 parantu mRnmardanAdikaraNavelAyAM kretukAmena ghaTa: kRto na veti pRSTe kulAlena dIyamAnaM 'kRta' ityuttaraM kasya nayasya saMgatam ? na hi nizcayanayasya tatsaMmataM tanmatena tu tadA ghaTasya kriyamANatvameva nAsti, kutaH kRtatvam ? ato pArizeSyAd vyavahAranayasya tatsaMmatamiti pryvsyti| athaitaduttaramalIkamaveti na vyavahAranayasyApi saMmatamiti cet ? na, jamAliziSyasya mRSAvAditvApatteH / na hi jamAlinA saMstArakasaMstaraNakriyAyAzcaramasamaya eva saMstArakaH kRto na veti pRSTaM, ziSyeNa ca 'kRta' ityuttaraM dattaM caramasyaikasya samayasya chadmasthasya jamAlestacchiSyasya cAviSayatvAt / api tu tatpUrvameva jamAlinA pRSTaM, ziSyeNa cottaraM dattam / tatazca tvanmatena sa jamAliziSyo mRSAvAdI syAdeva / na hi sa mRSAvAdI, ekenApi granthakRtA tathA ghoSitatvAbhAvAt pratyuta tadvacanasya satyatvaM matvopapatteH sAdhitatvAcca / sA copapattirnizcayanayena tvazakyaiva tadA saMstArakasya saMstIryamANatvasyApyabhAvAt, caramasamaya eva tasya nizcayasaMmatasya saMstIryamANatvasya sadbhAvAditi caramasamayAbhiprAyeNa yadi 'saMstIryamANaH saMstIrNa' ityucyate tadA nizcayanayasaMmatirjJeyA, tatpUrvaM tu vyavahAranayasaMmatiH / ata eva laukikAH ziSTA api tAdRzaM vyavahAraM satyatayA svIkurvantyeva / kAraNa ke enA mate to e vakhate ghaDo kriyamANa ja nathI, pachI kRta zI rIte hoya zake ? eTale pArizeSanyAye e vyavahAranayane saMmata che e ja phalita thAya che. zaMkA enA karatAM A vAkyane jUTha ja mAnI levuM joIe. eTale e vyavahAranayane mAnya paNa nathI ja. samAdhAna AvuM mAnavAmAM to jamAlinA ziSyane mRSAvAdI kahevA paDaze. jamAlie kAMI saMthAro pAtharavAnI kriyAnA caramasamaye ja saMthAro thaI gayo ?' ema pUchyuM nathI, ema caramasamaye ja ziSye 'thaI gayo' eve javAba Apyo evuM paNa nathI. kAraNa ke chadmastha evA jamAli ane enA ziSyano carama eka samaya e viSaya ja nathI. paraMtu e pUrve ja jamAlie pUchyuM che ne enA ziSye eno javAba Apyo che. eTale tArA mate to e ziSya mRSAvAdI banaze ja. paNa, e mRSAvAdI to nathI ja, kAraNa ke koI ja granthakAre ene evo cItaryo nathI, UlaTuM enA vacanane 'satya' mAnIne enI saMgati ja sAdhI dekhADela che. e saMgati nizcayanaye to zakya ja nathI, kAraNa ke e kALe saMthAro saMstIryamANa paNa nathI ja, te paNa eTalA mATe ke caramasamaye ja nizcayasaMmata saMstIryamANatva saMbhave che. eTale caramasamayanA abhiprAyathI jo 'saMstIryamANa saMstIrNa' kahevAtuM hoya to e nizcayanayasaMmata che, ane e pUrve kahevAtuM - Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzanAzATIdagdhatvavicAraH 337 nanu kimetena vAgADambareNa yAvad bhagavatA bhASyakRtaivAtra RjusUtranayasaMmatiruktA / tathAhi ujjusuaNayamayAo vIrajiNaMdavayaNAvalaMbINaM / jujjejja DajjamANaM DaDDUM vottuM na tujjhatti // jamAlimatavyudgrAhitAM priyadarzanAM prati bhagavadvacanavAsitacetaso DhaMkArasyoktiriyaM jJeyA / atrApi zATIdAhakriyA dIrghakAlinyeva, priyadarzanayA cAcaramasamaya eva 're ! re ! me zATI dagdhe 'ti kathitamiti cet ? na, ekasAmayikyA: zATIdAhakriyAyA abhiprAyeNaiva tatsaMmateruktatvAt / tathA ca nayopadeze'dhikAra :- " nanu yadyevaM kAraNavyApAracaramakSaNa eva kriyAkAlo niSThAkAlazca bhASyakRtA nirNItastadA zATyekadeze dahyamAne zATI dagdheti vacanaM kathaM bhagavaduktarjusUtrAnuvAdena samarthitam ? tadAnIM zATIdAhakriyAkAlasaMvalitasya tanniSThAkAlasyAbhAvAditi jijJAsAyAmAha dahyamAne'pi zATyekadeze skandhopacArata: / zATI dagdheti vacanaM jJeyametannayAzrayam // 32 // (vRtti:) dahyamAne'pIti- zATyekadeze dahyamAne'pi tatra skandhopacArata: zATIskandhavAcakazATIpadopacArAcchATI dagdheti vacanametannayAzrayaM = RjusUtrAbhiprAyakaM jJeyaM tadAha bhASyakAra: hoya to e vyavahAranayasaMmata che. eTale ja laukika ziSTa puruSo paNa tevA vyavahArane satya tarIke svIkAre ja che. zaMkA - ATalA badhA vacanavilAsanI zI jarUra che ? kAraNa ke bhASyakAra bhagavAn zrIjinabhadragaNikSamAzramaNe A viSayamAM RjusUtranayanI saMmati jaNAvela ja che. te A rIte "RjusUtranayanA mate zrI vIraprabhunA vacananuM avalaMbana laIne bolAtuM rahyamAna thaeN AvuM bolavuM tArA mATe yogya nathI.'' jamAlinA matathI vyutkrAhita thayelI priyadarzanA pratye prabhunA vacanathI vAsita cittavALA DhaMkArazrAvakanuM A kathana che. ahIM paNa sADI baLavAnI kriyA dIrghakAlinI ja che. priyadarzanAe acaramasamaye ja re re, mArI sADI baLI gaI' ema cIsa pADI che. samAdhAna nA, eka samayamAM thanAra sADInA dAhanI kriyAnA abhiprAyathI ja te saMmati tyAM kahelI che. nayopadezamAM Avo adhikAra che - (avataraNikA - jijJAsA) jo Ama kAraNavyApAranI caramakSaNe ja kriyAkALa (= kAryajananAnukULakriyAno kALa) ane niSThAkALa (= kriyA pUrI thaI jAya - kArya pedA thaI jAya eno kALa) hoya che Avo bhASyakAre nizcaya karyo che to sADIno eka bhAga dahyamAna hoya tyAre sADI baLI gaI evuM vacana prabhue kahela RjusUtranaya dvArA zI rIte samarthita thAya ? kAraNa ke tyAre sADInI dAhakriyAnA kALathI saMvalita evA tanniSThAkALano abhAva che. AvI jijJAsAne Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayaviMzikA - 18 '' -ujjusuaNayamayAo..." ityAdi / atratyAvataraNikAdhikAreNAcaramasamaye zATIdAhakriyAyAstanniSThAyAzcarjusUtranayamatenAbhAva eveti spaSTam / tathA'tra mUle vRttau coktenopacAreNa "priyadarzanAyAH re re zATI me dagdhe 'tivacanasamaye dahyamAnasya zATyakedezavizeSasya dagdhatvamevAtrAbhipretaM, na tu sampUrNaprAyAyAH zATyAH" ityapi spaSTameva / tatazcaitAdRgupacArAbhiprAyAbhAve 'dahyamAnA zATI dagdhe 'tyatrarjusUtrasaMmaterabhAvAd vyavahAranayasaMmatiH saMmantavyaiva / yadvA saMstArake saMstRtaprAye'pi saMstIrNatvasya vyavahAre na tatkAle saMstIryamANasya saMstArakaikadezasyaiva saMstIrNatvajJApanAbhiprAyaH AgamyatAM zIyatAM cetyabhiprAyAnupapatteH, kintu saMstaraNaprArambhAd vartamAnakSaNaM yAvadyAvAn saMstArakAMzaH saMstIrNaH, yazca vartamAnakSaNe saMstIryamANaH avaziSTo yazca zIghraM saMstariSyamANa ityetAn sarvAnaMzAn sammIlya sampUrNasya 338 saMtoSavA mATe kahe che baLatA evA sADInA ekadezamAM skaMdhano upacAra karIne 'sADI baLI gaI' evuM vacana A nayane RjusUtrane anusaranAruM jANavuM. (enI vRttiH) sADIno eka bhAga baLI rahyo che chatAM e eka bhAgamAM skandhano AkhI sADIno vAcaka je sADI zabda, teno upacAra karIne sADI baLI gaI' evuM vacana A RjusUtranayane AzrIne kahevAyeluM che. bhASyakAre - 3SNusUJayamayAgo... vagere kahyuM ja che.'' - = nayopadezamAM ahIM je avataraNikA karI che enA adhikArathI A spaSTa che ke acaramasamaye to sADInI dAhakriyAno ane tenI niSThAno RjusUtranayamate abhAva ja che. tathA mULamAM ane vRttimAM kahelA upacArathI e paNa spaSTa che ke je samaye priyadarzanA 'mArI sADI baLI gaI' ema bolI che te samaye baLI rahelo je sADIno eka bhAga, te ja dagdha tarIke abhipreta che, nahIM ke lagabhaga saMpUrNa baLI gayelI sADI... eTale jyAre Avo upacAra na hoya tyAre 'baLI rahelI sADI baLI gaI che' AvA vacanamAM RjusUtranI saMmati na hovAthI vyavahAranayanI saMmati ja mAnavAnI rahe che. athavA, saMthAro lagabhaga patharAI gayo hoya tyAre paNa saMstIrNatvano vyavahAra thavAmAM, te ja kALe saMthArAno je eka deza saMstIryamANa hoya, ene ja saMstIrNa jaNAvavAno abhiprAya hoto nathI, kAraNa ke 'Avo ane sUo' Avo abhiprAya emAM saMgata thaI zakato nathI. paraMtu saMstaraNakriyAnA prAraMbhathI vartamAnasamaya sudhImAM jeTalo saMthArAno bhAga patharAI gayo che, jeTalo vartamAnamAM patharAI rahyo che ne bAkIno jeTalo zIghra patharAI = Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 339 vividhAni nayadvandvAni saMstArakasya saMstIrNatvajJApanAbhiprAya eva, tadarthamAvazyaka upacAra upacArabahulasya vyavahAranayasya saMmatireva saMmantavyeti sUkSmadhiyA vicAraNIyametad // 18 // atha naikeSu grantheSu zrUyamANAni naikAni nayadvandvAni vicArayannAha jJAna-kriyAnayau dravya-paryAyau nizcayastathA / vyavahArazca cintyo'tra nayo nayavizAradaiH // 19 // nayavizAradairatreti zrIjinapravacane'smin vA granthAdhikAre jJAna-kriyAnayau cintyau, dravya-paryAyAviti dravyArthika-paryAyArthikanayau cintyau, ubhayatrAbhidheyavazAd vacanavyatyayaH, tathA nizcayo nayo vyavahAro nayo cintyaH, 'ca'zabdAdarpitAnarpitau nayAvartha-zabdanayau ca cintyAviti gAthArthaH / tatra yathoddezaM nirdeza iti nyAyena prathamaM jJAna-kriyAnayau cintyete - sarvatra jJAnameva kAraNamiti jJAnanayo vakti / kriyaiva sarvatra kAraNamiti kriyAnayo brUte / siddhAntastu jJAnakriyAsamudAyaH sarvatra kAraNamiti / __ atra viSaye niyuktigAthA-nAyammi gihiyavve agiNhiyavvammi ceva atthammi / jaiyavvameva ii jo uvaeso so nao nAma // 3592 // jJAnanayamatena tAvadasyA gAthAyA javAno che. A badhA bhAgono saravALo karIne Akho saMthAro patharAI gayo hovAnuM jaNAvavAno abhiprAya ja emAM hoya che, e mATe upacAra Avazyaka banI rahe che. je upacArabahula vyavahAranayane ja saMmata hovAthI - AvA kriyamANe kRtaM prayogamAM vyavahAranayanI saMmati mAnavI ja paDe che. sUkSmabuddhithI A vAta vicAravI. 18 have aneka granthomAM jovA maLatAM baLe nayonA joDakAMone vicAravA mATe kahe che - gAthArtha - nayavizArada bahuzrutoe A zrIjainapravacanamAM athavA A granthAdhikAramAM jJAna-kriyAnaya, dravyArthika-paryAyArthikanaya, nizcayanaya tathA vyavahAranaya ane ca zabdathI arpita-anarpita nayano tathA arthanaya-zabdanayano vicAra karavo joIe. ahIM gAthAmAM vijyaH ema ekavacanAtta ullekha che. paNa jyAM jJAna-kriyAnaya.. ema be abhidheya hoya tyAM e abhidheyane anusarIne vincI ema dvivacanAttatA samajI levI... A badhA joDakAMmAM pahelAM jJAna-kriyAnayanA joDakAMno vicAra karAya che - sarvatra=dareka kArya pratye jJAna ja kAraNa che ema jJAnanaya kahe che. sarvatra kriyA ja kAraNa che ema kriyAnaya kahe che. jJAna-kriyAno samudAya e sarvatra kAraNa che evuM siddhAnta kahe che. A viSayamAM nAma fifbe.. A niryukti gAthA che. A gAthAnI racanA Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayaviMzikA - 19 vyAkhyA-artho dvividhaH aihika AmuSmikazca / tatraihikastrividha:- srak- candanAdigrahyaH, ahi-viSAdiragrAhyaH, tRNapAMzvAdizcopekSaNIyaH / AmuSmiko'pyevameva trividhaH / tatra samyagdarzanAdigrahyaH, mithyAtvAdiragrAhyaH, svargAdizcopekSaNIyaH / evambhUte'rthe jJAta eva tatprApti - parihAro-pekSArthinA pravRttyAdilakSaNaH prayatnaH kArya iti / bhAvArthasvayam-iha jJAnanayo jJAnaprAdhAnyakhyApanArthaM pratipAdayati- nanvaihikA''muSmikaphalArthinA tAvat samyagvijJAta evArthe pravartitavyam, anyathA pravRttau phalavisaMvAdadarzanAt, tathA cAnyairapyuktam " vijJaptiH phaladA puMsAM na kriyA phaladA matA / mithyAjJAnAt pravRttasya phalAsaMvAdadarzanAt / " tathA cAgame'pyuktam-" paDhamaM nANaM tao dayA" ityAdi "jaM annANI kammaM khavei" ityAdi / tathA'paramapyuktam "pAvAo viNivattI pavattaNA taha kusalapakkhammi / viNayassa paDivattI tinni vi nANe samappaMti // " 340 itazca jJAnasyaiva prAdhAnyam, yatastIrthakara - gaNadharairagItArthAnAM kevalAnAM vihAro'pi niSiddha:, tathA ca tadvacanam " gIyattho ya vihAro bIo gIyatthamIsao bhaNio / etto taiyavihAro nANunnAo jiNavarehiM // " - evI che ke enI jJAnanayAnusA2I vyAkhyA paNa thaI zake che ane kriyAnayAnusArI vyAkhyA paNa. prathama jJAnanayAnusArI vyAkhyA-artha be prakAre che- aihika ane AmuSmika. emAM aihika trividha che. puSpamALA-caMdana vagere grAhya, sarpa-jhera vagere agrAhya, ghAsadhULa vagere upekSaNIya. AmuSmika artha paNa A ja rIte trividha che. temAM samyagdarzanAdi grAhya che, mithyAtvAdi agrAhya che ane svargAdi upekSaNIya che Avo artha jJAta thaye ja enI prApti-parihAra ke upekSAno arthI pravRtti vagereno prayatna kare che. jJAnanayano abhiprAya Avo che phaLArthIe arthane sArI rIte jANyA bAda ja pravRtti karavI joIe, nahIMtara phaLaprAptimAM visaMvAda jovA maLe che (arthAt pravartavA chatAM phaLaprApti na thAya.) bIjAoe paNa kahyuM che jJAna e ja puruSone phaLa ApanAra che nahIM ke kriyA, kAraNa ke mithyAjJAnathI pravRtta thanArane phaLano visaMvAda jovA maLe che. AgamamAM paNa paDhamaM nANuM tao dayA... jaM annANI kamma khavei... vagere kahyuM ja che. vaLI, A paNa kahyuM che ke - pApathI nivRtti, kuzaLapakSamAM=hitakAryamAM pravRtti ane vinayanI pratipatti... A traNe jJAnamAM samarpita thAya che. vaLI zrI tIrthaMkara Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAyammi0 niyuktigAthAyA jJAna-kriyAnayAbhyAM vyAkhyA 341 yasmAdandhenAndhaH samAkRSyamANaH samyakpanthAnaM na pratipadyata iti bhAvaH / evaM tAvat kSAyopazamikaM jJAnamadhikRtyoktam / kSAyikamapyaGgIkRtya viziSTaphalasAdhakatvaM tasyaiva jJeyam, yasmAdahato'pi bhavAmbhodhestaTasthasya dIkSApratipannasyotkRSTatapazcaraNavato'pi na tAvadapavargaprAptiH saMjAyate, yAvadakhilajIvAdivastustomasAkSAtkaraNadakSaM kevalajJAnaM notpannam / tasmAjjJAnameva puruSArthasiddhernibandhanam / prayogazcAtra-yad yena vinA na bhavati tad tannibandhanameva, yathA bIjAdyavinAbhAvI tannibandhana evAGkaraH, jJAnAvinAbhAvinI ca sakalapuruSArthasiddhiriti / tatazcAyaM nayazcaturvidhasAmAyike samyaktvazrutasAmAyike evAbhyupagacchati, jJAnAtmakatvena tayoreva mukhyamuktikAraNatvAt / deza-sarvaviratisAmAyike tu necchati, jJAnakAryatvena gauNatvAt tayoriti / tadevaM jJAnanayamateneyaM gAthA vyAkhyAtA / atheyameva kriyAnayamatena vyAkhyAyate / tatra kriyAnayo vadati-iha jJAte'vabuddhe grahItavyAdike'rthe sarvAmapi puruSArthasiddhimabhilaSatA yatitavyamiti pravRttyAdilakSaNA kriyaiva kartavyA, ityevamatra vyAkhyAna evakAraH svasthAna eva yojyate / evaM ca sati jJAte'pyarthe gaNadharadevoe "gItArthavihAra, ane bIjo gItArthanizcitavihAra... A sivAyano trIjo vihAra zrIjinezvaroe mAnya karyo nathI" AvA vacanadvArA mAtra agItArthonA vihArane niSiddha kahyo che e paNa jJAnane ja pradhAna hovArUpe jaNAve che. kAraNa spaSTa che - AMdhaLA vaDe dorAto AMdhaLo samyagU rasto zI rIte pAmI zake ? ATalI vAta kSAyopathamikajJAnane AzrIne karI. kSAyikajJAnane AzrIne paNa e ja viziSTaphaLa sAdhaka banI rahe che - e jANavuM. kAraNa ke bhavasamudranA kAMThe pahoMcI gayelA-dIkSA lIdhelAutkRSTa tapa-cAritravALA evA paNa arihaMtone kevalajJAnanI prApti vinA mokSa maLato nathI. mATe puruSArthane siddha karavAmAM jJAna ja kAraNa che. AmAM anumAnaprayoga Avo jANavo - je jenA vinA thatuM nathI, te tannimittaka hoya che, jemake bIja vinA aMkura thato nathI, to aMkura bIjanimittaka hoya che. sakaLa puruSArthanI siddhi paNa jJAna vinA thatI nathI, mATe jJAnanimittaka ja che. eTale A naya cAra sAmAyikamAMthI samyatvasAmAyika ane zrutasAmAyika ja mAne che, deza-sarvaviratisAmAyika mAnato nathI, kAraNa ke e be to jJAnanA kAryarUpa hovAthI gauNa che. Ama jJAnanaye niryuktigAthAnI vyAkhyA karI. have kriyAnayane anusarIne A ja gAthAnI vyAkhyA-arthane jANyA pachI paNa sarva puruSArthasiddhine icchanAre pravRttivagerarUpa kriyA ja karavAnI hoya che. (A vyAkhyAmAM 'ja' kArasvasthAnamAM ja rAkhavo.) Ama jANyA pachI paNa kriyA ja sAdhavAnI hoya che. Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayaviMzikA - 19 342 kriyaiva sAdhyA / tato jJAnaM kriyopakaraNatvAd gauNam / ityataH sakalasyApi puruSArthasya kriyaiva pradhAnaM kAraNam / ityayamevopadezaH sa nayaprastAvAt kriyAnayaH / zeSaM pUrvavat / ayamapi svapakSasiddhaye yuktIrudbhAvayati nanu kriyaiva pradhAnaM puruSArthasiddhikAraNam, prayatnAdilakSaNakriyAviraheNa jJAnavatApyabhilaSitArthasaMprAptyadarzanAt:, tathA cAnyairapyuktam"kriyaiva phaladA puMsAM na jJAnaM phaladaM matam / yataH strIbhakSyabhogajJo na jJAnAt sukhito bhavet // " tathA''game'pi tIrthakara - gaNadharaiH kriyAvikalAnAM jJAnaM niSphalamevoktamsubahaM pi suyamahIyaM kiM kAhI caraNavippamukkassa / aMdhassa jaha palittA dIvasayasahassakoDI vi // nANaM savisayaniyayaM na nANametteNa kajjaniphattI / maggaNNU diTTaMto hoi saceTTho aceTTho ya // jANato va tarIuM kAiyajogaM na juMjai jo u / so buDDui soeNaM evaM nANI caraNahINo // jahA kharo caMdaNabhAravAhI' - mATe jJAna to kriyAnA upakaraNa=sAdhana=kAraNarUpa hovAthI gauNa che. mATe badhA ja puruSArthamAM kriyA ja mukhya kAraNa che. Avo upadeza e kriyAnaya che. zeSa pUrvavat jANavuM. A kriyAnaya paNa potAnA pakSanI siddhi mATe yuktione jaNAve che. kriyA ja puruSArthasiddhinuM pradhAna kAraNa che, kAraNa ke prayatnAdirUpa kriyA vinA jJAnavAnane paNa icchitaarthanI prApti jovA maLatI nathI. anyoe paNa kahyuM che ke jIvone kriyA ja phaLapradA bane che, nahIM ke jJAna, kAraNa ke strI-bhojana vagerene bhogavavAnuM jJAna dharAvanAra paNa e jJAnamAtrathI sukhI banI jato nathI. tathA AgamamAM paNa zrItIrthaMkara gaNadhara devoe niSkriyajIvonuM jJAna niSphaLa ja kahyuM che. jemake-ghaNuM zruta bhaNyA... paNa e cAritrazUnyajIvane zuM lAbha kare ? jhagajhagAyamAna paNa lAkho-karoDa dIvAo AMdhaLAne zuM lAbha kare ? jJAna svaviSayamAM niyata hoya che, jJAnamAtrathI kAMI kArya thatuM nathI. AmAM mArgajJa dRSTAMta che. e saceSTa cAlato hoya to icchita sthAne pahoMce che, nizceSTa hoya to pahoMcato nathI. taravAno jANakAra tAru paNa hAtha-paga halAvavA vagerenI kriyA na kare to pravAhathI DUbI jAya che. e ja pramANe cAritrakriyA zUnya jJAnI paNa saMsAramAM DUbe che. ahIM nA vo aMtaLamAravAhI vagere zAstravacano paNa jANavA. = Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna-kriyAnayayornirbharaH 343 ityAdi / evaM tAvat kSAyopazamikI caraNakriyAmaGgIkRtya prAdhAnyamuktam / atha kSAyikImapyAzritya tasyA eva prAdhAnyamavaseyam, yasmAdarhato'pi bhagavataH samutpannakevalajJAnasyApi na tAvad muktyavAptiH saMpadyate, yAvadakhilakarmendhanAnalajAlAkalApakalpAM zailezyavasthAyAM sarvasaMvararUpacAritrakriyAM na praapnoti| tasmAt kriyaiva pradhAnaM sarvapuruSArthasiddhikAraNam / prayogazcAtra-yad yatsamanantarabhAvi tat tatkAraNam, yathA'ntyAvasthAprAptapRthivyAdisAmagrayanantarabhAvI ttkaarnno'ngkrH| kriyAnantarabhAvinI ca sakalapuruSArthasiddhiriti / tatazcaiSa caturvidhasAmAyike dezaviratisarvaviratisAmAyike eva manyate, kriyArUpatvena prdhaanmuktikaarnntvaat| samyaktvazrutasAmAyike tu tadupakAritvamAtrato gauNatvAd necchatIti // anayozca nayayoratra nirbharaH-(1) daMDazcakrabhramaNadvArA ghaTamutpAdayati / tatra daMDo vyApArI cakrabhramaNaM ca vyApAraH / lokazca daMDameva ghaTakAraNatayA vyavaharati, na tu cakrabhramaNamiti daNDasyaiva mukhyA kAraNatA / jJAnanayo'pyevameva vakti-jJAnaM kriyAdvArA mokSasAdhakamatastadeva mukhya kAraNaM, kriyA tu jJAnavyApAra eva (2) kulAlapiturvinA A kSAyopathamika kriyAne AzrIne kahyuM. kSAyikI kriyAne AzrIne paNa e ja pradhAna jANavI. kAraNa ke zrI arihaMta bhagavAnane paNa kevalajJAna prApta thaI javA chatAM, jyAM sudhI badhA ja karmarUpa idhanane bALI nAkhanAra aganajavAlArUpa sarvasaMvaracAritrakriyA zailezI avasthAmAM prApta thatI nathI tyAM sudhI mokSa thato nathI. mATe sarvapuruSArthanI siddhimAM kriyA ja mukhya kAraNa che. AmAM Avo anumAnaprayoga jANavo - je jenA pachI thAya te tatkAraka hoya, jemake aMtima avasthAmAM prApta pRthvI vagere sAmagrInI pachI thanAra aMkuranuM kAraNa e sAmagrI kahevAya che. badhA ja puruSArthanI siddhi kriyA bAda ja thAya che, mATe e ja pradhAna kAraNa che. tethI A naya cAra prakAranA sAmAyikamAMthI dezavirati-sarvavirati" e be sAmAyika ja mAne che, kAraNa ke kriyArUpa hovAthI mokSanuM mukhya kAraNa che, samyakatva-zrutasAmAyika to e be sAmAyikanA upakArI hovAmAtranA kAraNe gauNa che. A be nayonuM jora A pramANe che - (1) daMDa cakrabhramaNadvArA ghaTotpatti kare che.. AmAM daMDa e vyApArI che, cakrabhramaNa e vyApAra che. loka daMDane ja ghaTanuM kAraNa tarIke kahe che, cakrabhramaNane nahIM, mATe daMDa ja pradhAnakAraNa che. jJAnanaya paNa A ja dalIlano Azraya le che. jJAna kriyAdvArA mokSanuM kAraNa bane che. mATe jJAna e ja mukhya kAraNa kahevAya, kriyA to enuM dvAramAtra che. (2) kuMbhArano bApa na hoya to kuMbhAra ja na Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 nayaviMzikA-19 kulAlAsambhave ghaTasyApyasambhava ev| tathApi ghaTaM prati tvanantarakAraNatayA kulAla eva kAraNaM, na tu tatkAraNIbhUtastatpitA'pi, kAraNakAraNasya tasya kulAlapiturghaTaM pratyanyathAsiddhatvameva / evameva mokSaM prati kriyAyA evAnantarakAraNatvaM, jJAnasya tu kAraNIbhUtAyAH kriyAyAH kAraNatayA'nyathAsiddhatvameva mokSaM prati / ataH kriyaiva mokSakAraNamiti kriyAnayaH / nanu pakSadvaye'pi yuktidarzanAtkimiha tattvam ? ityataH sthitapakSamAha niyuktikAra:savvesi pi nayANaM bahuvihavattavvayaM nisaamittaa| taM savvanayavisuddhaM jaM caraNaguNaTThio sAhU // 3539 // tti| na kevalaM jJAnakriyAnayadvayasyaiva, kiM tarhi? sarveSAmapi svatantrasAmAnyavizeSavAdinAM nAmasthApanAdInAM vA nayAnAM parasparavirodhinI vaktavyatAM nizamya tadiha sarvanayavizuddhaM= sarvanayasaMmataM pramANasaMmatamiti yAvad, yaccaraNaguNasthitaH sAdhuH / atra caraNaM cAritrakriyA, guNo jJAnaM, tayoH sthitaH-jJAna-kriyAbhyAM dvAbhyAmapi yukta eva sAdhurmuktisAdhako na punarekena kenaciditi bhaavH| yat tAvajjJAnavAdinA proktaM-yadyena vinA na bhavati tattannibandhanameve'tyAdi tadasmAkamapISTameva, kevalaM tenaiva kriyA'pi kAraNatayA sidhyatyeva, kriyAyA vinApi siddhrsmbhvaat| dAhapAkAdyarthinAM mokSArthinAM vA dahanAdiparijJAnamAtrAt kevljnyaanhovAthI ghaDo paNa na ja bane. chatAM, ghaDA pratye to anaMtarakAraNa evo kuMbhAra ja "kAraNa" kahevAya che, e kuMbhAranA kAraNarUpa kuMbhArapitA ghaDA pratye anyathAsiddha kahevAya che. ema mokSanuM anaMtara kAraNa to kriyA che, jJAna to e kriyAnuM kAraNa che. mATe kriyA ja kAraNa che, jJAna to mokSapratye anyathAsiddha che, ema kriyAnaya kahe che. zaMkA - A to banne pakSe potapotAnI yuktio che, to AmAM rahasya zuM che? e jaNAvavA mATe niryuktikAra sthitapakSane (siddhAMtane) kahe che - mAtra jJAna-kriyAnaya ja nahIM, svataMtra sAmAnya-vizeSane kahenAra nayo, nAma-sthApanAdi mAnanAra nayo... A badhAnI paraspara virodhI vaktavyatAne sAMbhaLyA pachI e vAtano nizcaya karavo joIe je sarvanayavizuddha sarvanayasaMmata hoya, arthAt pramANane mAnya hoya. e vAta A che ke caraNaguNa sthita=guNa eTale jJAna ane caraNa eTale kriyA" ema jJAna-kriyA banemAM sthita sAdhu mokSasAdhaka bane che, bemAMthI mAtra eka dvArA nahIM. jJAnavAdIe je kahela ke "je je vinA na thAya te tanimittaka hoya' e mAnya ja che. paNa enAthI ja kriyA paNa kAraNa tarIke siddha thaI ja jAya che, kAraNa ke kriyA vinA paNa kArya thatuM nathI ja. dAha-pAkAdinA arthIne ke mokSanA arthane dahanAdinA jJAnamAtrathI ke Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntapakSaH 345 mAtrAdvA na dahanasiddhirmokSasiddhirvA, kintu tadAnayanAdikriyAnuSThAnaM yathAkhyAtacAritrakriyA'pi vA tatrApekSyata eva / tathA kriyAnayenApi yaduktaM yadyatsamanantarabhAvi tattatkAraNamityAdi, tato'pi jJAnamapi kAraNatayA sidhyatyeva, dahanAnayanAdikriyAkAle sarvasaMvararUpakriyAkAle'pi vA dahanAdiparijJAnasya kevalajJAnasya vA sattvAditi jJAnakriyobhayasAdhyaiva muktyAdisiddhiH / uktamapi- hayaM nANaM kiyAhINaM hayA annANiNo kiyA / pAsaMto paMgulo daDDo dhAvamANo ya aMdhao // // saMjogasiddhIi phalaM vayaMti na hu egacakkeNa raho payAi / aMdho ya paMgU ya vaNe sameccA te saMpauttA nagaraM paviTThA // // iti // nanvevaM jJAna-kriyayormuktyavApikA zaktiH pratyekamasatI samudAye'pi kathaM syAt ? na hi pratyekamasat samuditeSvapi sikatAkaNeSu tailaM sambhavatIti / atrocyate-sikatAkaNeSu yataH sarvathA tailasyAbhAva evAtastatsamudAye'pi tadabhAva eva / prastute tu naivaM, jJAnakriyayoH pratyekaM mokSakAraNatAyA yo niSedhaH sa sampUrNopakAritAmapekSyaiva, na tu kevalajJAnamAtrathI paNa iSTasiddhi thaI jatI nathI, paNa baLataNa lAvavuM vagere kriyA ke yathAkhyAtacAritrakriyA Avazyaka bane ja che. tathA kriyAnaye je kahela ke "je jenA pachI thAya te tatkAraNaka hoya' enAthI jJAna paNa kAraNa tarIke siddha thAya che ja. kAraNa ke baLataNa lAvavuM vagere kriyAkALe, sarvasaMvarakriyAkALe kramazaH dahanAdijJAna ke kevalajJAna hoya ja che. mATe kAryasiddhi jJAna anaMtarabhAvI paNa che ja. mATe kAryasiddhi jJAnakriyAubhayasiddha che. eTale ja kahyuM paNa che ja ke - kriyAhIna jJAna haNAyeluM che, ajJAnInI kriyA haNAyelI che. jovA chatAM pAMgaLo ane doDato evo AMdhaLo banne AgamAM baLI gayA. saMyoga dvArA phaLa maLe che. eka cakrathI ratha cAlato nathI. AMdhaLA para pAMgaLo besI gayo, mArgadarzana kare che ane ema banne bhegA thaIne ISTanagare pahoMcI gayA. zaMkA - ekalA jJAna ke ekalI kriyAmAM jo mokSaprApikA zakti nathI, to e benA samudAyamAM paNa e zI rIte hoya ? retInA 1-1 kaNamAM nahIM rahela tela enA samudAyamAM paNa hotuM nathI ja. samAdhAna - retInA kaNamAM to sarvathA tela che ja nahIM, mATe samudAyamAM paNa nathI. prastutamAM AvuM nathI. jJAna-kriyA pratyekamAM mokSasAdhakatAno je niSedha karAya che te saMpUrNaupakAritAnI apekSAe ja. dezapakAritA to bannemAM che ja, je benA samudAyamAM Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayaviMzikA - 19 dezopakAritAmapekSyApi tasyAstatra sattvAt / iyaJca dezopakAritA samudAye sampUrNA bhavati / ataH sthitamidaM-jJAna-kriye samudite eva muktikAraNaM, na pratyekamiti / tadyuktazca bhAvasAdhuH sarvairapi nayairiSyata eva // tadevaM vicAritau jJAna - kriyAnayau / adhunA kramaprAptau dravya - paryAyArthikanayau cintanIyau | tatra davvaTThiassa davvaM vatyuM pajjavanayassa pajjAo / appiyamayaM viseso, sAmannamaNappiyanayassa // 3588 // ttibhASyavacanAd dravyArthikasya dravyameva vastu, na tu paryAyAH, avastutvAt, khapuSpavat / ata eva dravyamartho'syeti dravyArthiko'yamucyate / paryAyanayastu paryAya eva vastu, na tu dravyaM, avastutvAt, kUrmaromavadityAha / ata eva paryAyo'rtho'syeti paryAyArthiko'sAvucyate / tatra naigama - saGgrahavyavahArA dravyArthikAH zabdAdayastu trayaH paryAyArthikAH, RjusUtrastu dravyArthiko'pi paryAyArthiko'pItyAdikaM pUrvaM savistaraM vicAritameva / athAsyAM bhASyagAthAyAM kathitAvarpitAnarpitanayau pUrvaM kathyete- tatrAprpyate vizeSyata ityarpito vizeSastadvAdI nayo'rpitanayaH samayaprasiddho jJeyaH / tanmataM vizeSa evAsti, na sAmAnyam / saMpUrNa bane che. mATe koI doSa nathI. eTale A nizcita thayuM ke samudita evA jJAnakriyA mokSanuM kAraNa che, nahIM ke alaga-alaga. tenAthI=jJAna-kriyAnA samudAyathI yukta bhAvasAdhu badhA nayone muktinA kAraNa tarIke mAnya che. Ama, jJAna-kriyAnayano vicAra karyo. have kramaprApta dravya-paryAyArthikanayano vicAra karavAno che. emAM, 'dravyArthikanayane dravya e vastu che. paryAyArthikanayane paryAya e vastu che. arpitanayane mAnya che vizeSa ane anarpitanayane sAmAnya mAnya che. / / 3588' AvA bhASyavacanathI jaNAya che ke dravyArthikanayamate dravya e ja vastu che, nahIM ke paryAyo, kAraNa ke paryAyo khapuSpanI jema avastu che. eTale ja dravya che artha jeno te dravyArthikanaya ema kahevAya che. paryAyanaya ema kahe che ke vastu paryAyasvarUpa ja che, dravyasvarUpa nathI, kAraNa ke dravya avastu che, jemake kUrmoma. eTale ja paryAya che artha jeno te paryAyArthikanaya ema kahevAya che. emAM naigama-saMgraha ane vyavahAranayo dravyArthika che, zabdAdi traNa nayo paryAyArthika che, jyAre RjusUtranaya dravyArthika paNa che, paryAyArthika paNa che... A badhI vAto pUrve vistArasahita vicArelI che. have A ja bhASyagAthAmAM kahelA arpita-anarpitanayane pahelAM kahevAya che emAM je arpita thAya te vizeSa e arpita che. teno grAhakanaya arpitanaya je zAstramAM prasiddha che. eno mata evo che ke vizeSa ja che, sAmAnya nathI. avizeSita 346 Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAra-nizcayanayau 347 anarpitamavizeSitaM sAmAnyamucyate, tadvAdI nayo'narpitanayaH, so'pi samayaprasiddha eva boddhavyaH, tanmataM tu sAmAnyamevAsti, na vizeSaH / atrApyarpitA'narpitanayadvaye saGgrahAdInAM samavatAro draSTavya itIti tatra bhASyagAthAvRttau / cazabdagRhItAvarthazabdanayAvapi pUrvaM vicAritAveva / __ athAvaziSTau vyavahAra-nizcayanayau cintyete / tatra-logavvavahAraparo vavahAro bhaNai kAlao bhamaro / paramatthaparo maNNai nicchaio paMcavaNNo tti // 3589 ||ttibhaassygaathaato lokAbhimatArthagrAhI nayo vyavahAraH, tattvArthagrAhI nayo nizcaya iti lakSaNe prApyete / taduktaM dravya-guNa-paryAyano rAsagranthe-te mATaiM nizcaya-vyavahAranuM lakSaNa bhASyai-vizeSAvazyakai kahiuMtima niradhAro tattvArthagrAhI nayo nizcayaH, lokAbhimatArthagrAhI vyvhaarH| iti| tatra yuktisiddhastarkasahastattvArthabhUto'rthastattvArthaH / ayamartha IdRgeva bhavitumarhatIti yatrAsmadantaH karaNasyApyakutrimA sammatiH sa tattvArthatayA jJeyaH / yathA-yatra pratyAkhyAnAvaraNarAgadveSayoranudaya evedRzI pariNatiH sAdhuteti / evuM sAmAnya e anarpita che. eno grAhakanaya e anarpitanaya. e paNa zAstraprasiddha naya ja jANavo. eno mata evo che ke sAmAnya ja che, vizeSa nathI. vaLI e ja bhASyagAthAnI vRttimAM A jaNAvyuM che ke A arpita-anarpita evA be nayomAM saMgraha vagere nayono samavatAra jANavo. ca zabdathI gRhIta arpita-anarpita nayone kahyA bAda e ja "cazabdathI gRhIta arthanaya ane zabdanayanuM joDakuM kahevuM iSTa che. paNa e pUrve kahevAI ja gayeluM che. have bAkI rahelA nizcaya-vyavahAranayano vicAra karAya che. "lokavyavahAramAM tatpara evo vyavahAranaya kahe che ke bhamaro kALo hoya che. paramArthamAM tatpara evo nizcayanaya ema mAne che ke bhamaro (bAdaraskaMdharUpa hovAthI) pAMce varNavALo hoya che. 3589ll AvI bhASyagAthA parathI AvA lakSaNa maLe che ke lokane abhimata arthane jonAro naya e vyavahAranaya ane tattvArthane=tattvabhUta arthane jonAro naya e nizcayanaya. 'dravya-guNa paryAyano rAsa' granthamAM kahyuM ja che ke-te mATe nizcaya-vyavahAranuM lakSaNa vizeSAvazyaka bhASyamAM kahyuM che tema vicAravuM-te A pramANe-tattvArthagrAhInaya nizcaya, lokAbhimatArthagrAhI naya vyavahAra. AmAM je yuktisiddha hoya, tarkasaha hoya e tattvArthabhUta artha kahevAya. A padArtha Avo ja hoya zake e rIte je artha aMge ApaNuM dila bole e padArtha tattvArthabhUta jANavo. jemake-pratyAkhyAnAvaraNa kakSAnA rAga-dveSano anudaya hoya evI pariNati e sAdhutA che. Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 nayaviMzikA-19 chadmastho loko'ntargatAM pariNatiM jJAtuM prAyo nArhatIti sa bAhyavezAdikamanusRtyaiva vyvhrti| yathA sAdhuvezasahitA''layavihArAdikriyA saadhuteti| tatazca loke prasiddhirapyasyaivArthasya bhavatIti / yadyapi pramANamapi tattvArthagrAhyeva, tathApi tasya sakalatattvArthagrAhitvaM nizcayanayasya tvekadezatattvArthagrAhitvamiti vizeSaH / nanu tattvabhUtasyArthasya dvitIyaH ko'zaH ? yaM pramANaM gRhNAti, na tu nizcayanaya iti| vyavahAragrAhyo'zastatheti gRhANa / hanta ! evaM tu vyavahAro'pi tattvArthagrAhyeva syAditi cet? syAdeva kiM hanteti pUtkAreNa? tarhi zramaNavezAlayavihArAdikriyAdInAmapi tattvArthatvaM kiM saMmatam? saMmatameva, kimatra praSTavyam? svakAryakAriNastattvArthatvaniyamAt / nanu zramaNavezAdayo'pi pratisamayamasaGkhyaguNanirjarAlakSaNaM sAdhutAkAryaM kiM kurvanti ? na kurvantIti cet ? tarhi kathaM teSAM tattvArthatvam ? svakAryakAritvAdeva, na hi nirjarAlakSaNamekameva sAdhutAkAryaM, kintarhi ? vaMdanapratipattyAdikamapi tatkAryameveti tatkurvato chadrastha loka AMtarika pariNatine prAyaH jANI zakato nathI. eTale e bAhyaveza vagere joIne ja vyavahAra kare che. jemake sAdhuveza hoya-AlayavihArAdikriyA hoya to e sAdhutA che. eTale lokamAM prasiddhi paNa AvA ja arthanI thAya che. jo ke pramANa paNa tattvArthagrAhI ja hoya che. to paNa e sakaLatattvArthagrAhI hoya che, jyAre nizcayanaya ekadezatattvArthagrAhI hoya che. prazna - tattvabhUtaarthano bIjo kayo aMza che ? jenuM pramANa grahaNa kare che paNa nizcayanaya karato nathI ? uttara - vyavahAranayagrAhyaaMza e bIjo tattvabhUtaarthAza che ema jANa... zaMkA - heM ! Ama to vyavahAranaya paNa tattvArthagrAhI banI jaze. samAdhAna - che ja, emAM "huM zuM karavAnuM ? prazna - to zuM zramaNaveza-AlayavihArAdikriyA vagere paNa tattvabhUtaartha tarIke mAnya che? uttara - hA, mAnya ja che, emAM pUchavA jevuM zuM che ? je svakArya karI Ape e artha tattvabhUta hoya ja evo niyama che. prazna - zramaNaveza vagere pratisamaya asaMkhyaguNakarmanirjarArUpa karmanirjarAvizeSAtmaka sAdhutAkArya zuM kare che ? uttara - nathI karatA. Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAranayasyApi tattvArthagrAhitvam 349 vezAdikasya kuto na tattvArthatvam ? tathApi karmanirjarAvizeSalakSaNaM kAryamakurvatastasya tattvArthatvAbhAva eveti cet ? maivaM, pariNAmavizeSasyApi tattvArthatvAbhAvaprasaGgAt, tenApi vaMdanapratipattyAdilakSaNasya kAryasyAkaraNAt / niHspRhasya sAdhorvandanAdyapratipattau na kiJcit sUyata iti cet ? na, arthasya svakAryakaraNe spRhAsattvAsattvayorakiJcitkaratvAt, spRhAzUnyo'pi vahnirdahatyeva / anyathA karmanirjarAvizeSasyApi kAryatvAyogApatteH, mokSe bhave ca sarvatra niHspRho munisattama iti vacanAttatrApi spRhAyA abhAvasambhavAt / __bhavatu tarhi vandanAdipratipattyAdikamapi sAdhutAkArya, tathApi tad gauNameva, mukhyaM tu kAryaM karmanirjarAvizeSa eveti cet ? na, gauNamukhyabhAvAbhAvAt, vavahAro vi hu balavaM ityaadivcnaat| tathApi sAdhuvezAdinA karmanirjarAvizeSastu naiva bhavatIti cet? kiM kurmastatra prazna - to pachI e artha tattvabhUta zI rIte ? uttara - svakAryakArI hovAthI ja. sAdhutAnuM nirjarAvizeSa e ja eka mAtra kArya nathI. to ? vaMdanapratipatti vagere paNa enuM kArya che ja. ene karI ApanAra vezane tattvabhUta artha zA mATe na kahevAya ? prazna - nirjarAvizeSAtmaka kAryane na karI ApanAra ene tattvabhUta zI rIte kahI zakAya ? uttara - Ama to aMdaranI cokkasa pariNatine paNa tattvabhUta nahIM kahI zakAya. kAraNa ke e paNa vaMdanapratipatti vagere rUpa kAryane karatI nathI. prazna - niHspRha sAdhune vaMdana thayA to paNa zuM ? ne na thayA to paNa zuM ? uttara - padArtha svakArya kare emAM spRhA hovI-na hovI eno koI matalaba nathI. spRhAzUnya evo paNa agni dAhakArya kare ja che ne ! nahIMtara to nirjarAvizeSane paNa kArya tarIke nahIM kahI zakAya, kAraNa ke "mokSa pratye ane saMsAra pratye.. munizreSTha sarvatra niHspRha hoya che..." AvA vacanathI nirjarAvizeSa pratye paNa nispRhatAno saMbhava jaNAya ja che. zaMkA - vaMdanapratipatti vagere paNa bhale sAdhutAnuM kArya ho... to paNa e gauNa ja che, mukhya to nirjarA ja che. samAdhAna - nA, Avo gauNa-mukhyabhAva che nahIM, kAraNa ke vevAro vi Tu vartavuM evA vacana mujaba vyavahAranaya (ane tethI vyavahAranayamAnya viSaya paNa) nizcayatulya baLavAnuM che ja. Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 nayaviMzikA-19 nirupAyA vayam ? sarvo'pi svakAryameva karoti, na parakAryamityatra kimapi paryanuyojyaM kadAcidapi naiva bhavatIti / parantu lokavyavahArasya na ko'pi niyamaH, kevalavezadhAriNo dravyaliGgino'pi sAdhutayA vyvhaaraat| nanu tasya kA vArtA? yAvatprayojanavizeSeNetvarasAdhuvezadhAriNaM bhANDamapi lokaH sAdhutayA vyavaharati, parantu tasyAkiJcitkaratvameveti naiva vaktavyaM, bhANDenApi mahAmantriNa udAyanasyAntimasamaye samAdheH sampAditatvAditi / nanu vyavahArastu sAdhucitramapi sAdhutayA vyavaharatIti cet ? vyavaharatu ko doSaH ? tenApi darzakeSu prItibhaktyAdayo jAyante, vandanapratipattyAdikaM ca sambhavati / na sarveSAM darzakAnAM prItyAdayo jAyanta iti cet ? sati pratibandhake kAryAsampattimAtreNa kAraNatvaniSedhaH kimucitaH ? anyathA bhAvasAdhAvapi prazna eva, taM dRSTvApi kasyacit tiraskArAdibhAvasambhavAt / tathApi zramaNavezAdirvyavahAragrAhyo'rthaH prItyAdisampAdanadvArA'nyAnupakaroti, na tu svamiti zaMkA - to paNa sAdhuvezAdithI vizeSa nirjarA to thatI nathI ja ne ! samAdhAna - emAM nirupAya ApaNe zuM karI zakIe ? dareka vastu svakArya ja kare che, parakArya nahIM. emAM kyAreya paNa koIpaNa prazna pUchavAno hoto nathI. zaMkA - paNa lokavyavahArane to koI dhArAdhoraNa nathI. e to mAtra vezadhArI dravyaliMgIno paNa sAdhu tarIke vyavahAra kare che. samAdhAna - are bhAI ! enI zuM vAta karavI ? koI tevA kAraNe alpakALa mATe sAdhuveza dharanAra bhAMDane paNa loka e vakhate sAdhu tarIke saMbodhe che. "paNa e arkicitkara ja hoya che ema na kahevuM, kAraNa ke evA bhADe paNa udAyanamaMtrIne aMtima samaye samAdhi ApI hatI. zaMkA - vyavahAra to sAdhunA citrane paNa sAdhu kahe che.. samAdhAna - bhale ne kahe, zuM vAMdho che ? enAthI paNa darzakone prIti-bhakti vagere ubharAya che ane vaMdanapratipatti vagere paNa thAya ja che. zaMkA - paNa, badhA darzakone prIti vagere kyAM thAya che ? samAdhAna - pratibaMdhaka hoya to na paNa thAya.. paNa eTalA mAtrathI kAraNatAno niSedha karI devo zuM yogya che ? nahIMtara bhAvasAdhu mATe paNa prazna Avaze ja. emane joIne paNa koIkane dveSAdi thatA hoya che. zaMkA - chatAM, vyavahAragrAhya zramaNavezAdirUpa artha prItyAdi dvArA bIjAone upakAraka banI zake che. potAne nahIM, mATe tattvabhUta nathI. Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhuvezAderapi saMyamopakAritvam 351 na tasya tattvArthatvamiti cet ? na, asiddheH / svayaM saMyamAnukUlapariNatiM yatprAptavAMstatrApi prathamamanyasya sAdhuvezAdikaM dRSTvodbhUtAyAH prItyAderupakArAt, ata eva arihaMtA arihaMtapubviatti zAstravacanam / nanveSo'nyasAdhuvezAderupakAraH, svasAdhuvezAdestu na ko'pi svopakAra iti cet ? maivaM, nizcayagrAhyAyAH pariNaterutpAde sthirIkaraNe vizadIkaraNe ca sAdhuvezAderupakArakatvAt / ata eva sAdhuvezAdirvinaiva saJjAtA saMyamapariNatirantarmuhUrtAdUrdhvaM nAvatiSThate / svakIyo'pi sAdhuvezaH prasannacandraM rAjarSimupAkaroditi tu prasiddhameva / saMyamapariNatau zithilIbhUtAyAM svakIyavezAdikaM dRSTvA, tadRSTvA zrAvakAdibhiH kriyamANaM vandanAdikaM ca dRSTvA lajjAloH saMyamapariNatisthairyaM bhavatItyapi nAprasiddham / kiJca jinokto mokSamArgo nizcaya-vyavahArobhayasaMvalita iti mokSamArgAMzabhUto vyavahAro'tattvabhUto bhavituM kathamarhati? aparaJca zAstreSu vyavahAragrAhyasya zramaNavezAderAlayavihArAdezcArthasya naikasahasrazaH zlokapramANaM sUkSmaM sUkSmataraM nirUpaNaM yatprApyate tadapi tasya tattvabhUtatvamAveda samAdhAna - A vAta barAbara nathI, kAraNa ke pote paNa Aje saMyamapariNati sudhI je pahoMcyo che temAM sarvaprathama bIjAnA sAdhuvezAdi joIne thayela prIti vagereno upakAra che ja. eTale ja arihaMtA rihaMtapubriga evuM zAstravacana che. zaMkA - A paNa anyanA sAdhuvezano upakAra che. potAnA sAdhuvezAdino to potAne koI upakAra che ja nahIM ne ! samAdhAna - nA, evuM nathI. nizcayanA viSayabhUta pariNatine utpanna karavAmAM, sthira karavAmAM ane nirmaLa karavAmAM sAdhuvezAdi upakAraka che. eTale sAdhuvezAdi vagara ja koIkane thaI gayelI saMyamapariNati antarmuhUrtathI adhika TakI zakatI nathI. potAnA sAdhuveze prasannacandrarAjarSine upakAra karyo hato e prasiddha che ja. saMyamapariNati zithila thaI hoya tyAre potAno sAdhuveza joIne ke e joIne agraNI zrAvakAdi dvArA karAtA vaMdanAdine joIne lajajALu jIvanI saMyamapariNati sthira thAya che e vAta paNa aprasiddha nathI. vaLI, jinokta mokSamArga nizcaya-vyavahAraubhaya saMvalita che. eTale je mokSamArganA aMzabhUta che e vyavahAra atattvabhUta zI rIte hoya zake ? tathA, vyavahAragrAhya evo je zramaNavezArirUpa ke AlayavihArAdirU5 artha, enuM zAstromAM hajAro zloka pramANa khUba vistArathI ane ghaNI jhINavaTabharyuM nirUpaNa kareluM che. emAM jarA paNa garabaDa karanArane AkarA prAyazcitta dekhADelA che. A paNa sUcave ja che ke A vyavahAragrAhya Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 nayaviMzikA-19 yatyeva, na hyatattvabhUto'rtha etAvanmahattvamarhati / ata evainaM tattvabhUtamarthAMzamagRhNan nizcaya ekadezatattvArthagrAhI, tamapyaMzaM gRhNatpramANaM sakalatattvArthagrAhItyAdi yaduktaM tadapyupapadyate / atha vyavahAranayo'pi yadi tattvArthagrAhI, tarhi bhASye tattvArthagrAhI nayo nizcayaH, lokAbhimatArthagrAhI vyavahAra ityevaM kimiti kathitam ? zRNu-jIvasya dve svarUpe, ekaM bAhyamanyattvAntaram / ete ca dve mitho'nukUle api bhavataH, kadAcidviparIte api| tathaite ca dve api jIvasvarUpasyaikadezabhUte, dvayoH sammIlane sakalasya tattvabhUtasyArthasya prAptiH / vyavahAranayastvAbhyAM pradhAnatayA bAhyaM svarUpaM gRhNAti, nizcayastvAntaraM, pramANaM tu dve api svarUpe iti / chadmastho loko bAhyaM svarUpaM draSTameva smrthH| pariNatilakSaNasyAntarasya svarUpasyAbhrAnto nizcayastasya sAmAnyatayA'zakyaprAyaH / atastattvabhUtasyArthasyaiko vyavahAraviSayIbhUtoM'zo lokAbhimato bhavati / tasmAllokAbhimatArthagrAhI nayo vyavahAranaya ityevaM vyavahAranayalakSaNaM bhASyakRtA'kAri / tadarthastu lokAbhimato yastattvabhUto'rthastadgrAhI nayo vyavahAranaya ityeva / artha paNa tattvabhUta ja che. atattvabhUta arthane mahApuruSo ATaluM mahattva kAMI Ape nahIM. eTale ja A tattvabhUta arthAzane nahIM jonAro "nizcayanaya ekadezatattvArthagrAhI che ane e aMzanuM paNa grahaNa karanAra pramANa sakalatattvArthagrAhI che" vagere je kaheluM che te saMgata Thare che. zaMkA - vyavahAranaya paNa jo tattvArthagrAhI che, to bhASyamAM, tattvArthagrAhInaya nizcaya che, lokAbhimatArthagrAhInaya vyavahAra che - AvuM zA mATe kahyuM che ? samAdhAna - jIvanA be svarUpa che- eka bAhya, bIjuM AMtarika. A banne paraspara anurUpa paNa hoya che ke kyAreka paraspara viparIta paNa hoya che. tathA A banne jIvasvarUpanA aMzabhUta che, banne bhegA thavA para pUrNa tattvabhUtaartha maLe che. vyavahAranaya AmAMthI mukhyarUpe bAhyasvarUpane jue che, nizcayanaya AMtarikasvarUpane jue che, pramANa banne svarUpane jue che. chadmastha evo loka bAhyasvarUpane jovAne ja samartha che. pariNatisvarUpa AMtarika svarUpano abrAntanizcaya enA mATe sAmAnyathI azakya jevo hoya che. eTale tattvabhUta arthano eka aMza, je vyavahArano viSaya hoya che te lokAbhimata bane che. eTale lokAbhimata arthane jonAra naya e vyavahAranaya evuM lakSaNa bhASyakAre banAvyuM che. eno artha to A ja che ke lokAbhimata je tattvabhUta artha che tene jonAra naya e vyavahAranaya. eTale pArizeSathI bAkI rahelo tattvabhUta artha nizcayanayano viSaya che e Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAra-nizcaya-pramANalakSaNAni 353 tatazca pArizeSyAdavaziSTastattvabhUto'rtho nizcayanayagrAhya ityapi gamyata eveti tallakSaNatayA tattvArthagrAhI nayo nizcaya ityeva kathitam / gobalIvardanyAyena caiSo'rtha AntarapariNatirUpa iti nizcIyata eva, bAhyasvarUpasya vyavahAraviSayatvena nishcittvaaditi| parantu vyavahAranayalakSaNatayApi yadi 'tattvArthagrAhI nayo vyavahAra' ityevocyeta tadA dvayorlakSaNayoH samAnatvameva syAditi / tatazcAyamatra sAraH prApyate-lokAbhimatatattvArthagrAhI bodho vyavahAranayaH, lokAtikrAntatattvArthagrAhI bodho nizcayanayaH, ubhayatattvArthagrAhI bodhaH pramANamiti / itthaJca trayANAM viSayatA api bhinnA eva / tathAhi 'pramattayogAtprANavyaparopaNaM hiMsA' ityatra, vyavahAranayasya prANavyaparopaNaM hiMsA, nizcayanayasya pramattayogo hiMsA, pramANasya ca pramattayogAtprANavyaparopaNaM hiMseti // 19 // tadevaM vicAritAni jJAna-kriyAnayAdIni nayadvandvAni / atha granthazodhanaprArthanAmantimaM maGgala ca granthe nibandhayannAha nayamArgAdatikrAntaM kiJcidatra matibhramAt / yadyuktaM kRpayA zodhyaM gItairabhayazekharaiH // 20 // paNa samajAya ja che, mATe enA lakSaNa tarIke tattvabhUta arthano grAhaka naya e nizcaya eTaluM ja lakSaNa banAvyuM. go-balIvadaMnyAye A artha AMtarapariNatirUpa che e nizcita thAya che ja, kAraNa ke bAhyasvarUpano vyavahAranA viSaya tarIke nizcaya thaI gayo che. paNa vyavahAranayanA lakSaNa tarIke paNa jo 'tattvArthagrAhI naya e vyavahAranaya" evuM ja kahevAmAM Ave to bannenuM lakSaNa samAna ja thaI jAya. mATe enA lakSaNa tarIke lokAbhimata vagere kahyuM che. eTale A sAra ahIM jANavo - lokAbhimatatattvabhUta arthane jonAra bodha e vyavahAranaya. lokAtikrAnta tattvabhUta arthane jonAra bodha e nizcayanaya. tattvabhUta ubhaya arthane jonAra bodha e pramANa. eTale A traNenI viSayatA paNa judI-judI ja che. jemake - pramattayo~iAvyaparopa hiMsA AmAM, vyavahAranayamate prANavyaparopaNa e hiMsA che, nizcayanayamate pramattayoga e hiMsA che. pramANanA abhiprAya pramattayogapUrvaka thayela prANavyaparopaNa e hiMsA che. /19o Ama jJAna-kriyAnaya... vagere naya joDakAMono vicAra karyo. have, granthanI zuddhi karavAnI prArthanA ane aMtimamaMgaLane granthamAM joDatAM kahe che - gAthArtha - A granthamAM matibhramanA kAraNe jo nayamArganuM ullaMghana karIne kAMIpaNa kahevAyeluM hoya to abhaya banelA jIvomAM zikhare rahenArA gItArtha mahAtmAoe kRpA karIne enuM saMzodhana karavA yogya che. Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayaviMzikA - 20 pade padasamudAyopacArAd gItA iti gItArthAH / atra matibhramAd yadi nayamArgAdatikrAntaM iicavuAM (mavet tat) amayazerai: zaud: (gItAe:) nRpayA zodhyuM (rUtyada prAthaye) ityatra gAthAnvayaH / gAthArthazca sugamaH / atra 'abhayazekharaiH' iti gItArthAnAM vizeSaNena granthasyAntimaM maGgalaM kRtam / tathA granthakRtA abhayazekharasUririti svanAmApi sUcitam / ko'yaM vijayAbhayazekharasUririti cet ? zRNu zAsanapatiH zrIvIraparamAtmA gaNezazca zrIsudharmAsvAmI yasyAH paramparAyA mUlaM, tasyA tapogacchaparamparAyAmabhuvan nirmalabrahmacaryAH suvizAla zramaNasamudAyasarjakAH saGghaikyAbhilASiNaH siddhAntamahodadhayaH zrImanto vijayapremasUrIzvarAH / tatpaTTamalaGkRtavatAmiSTaphalasiddhivAdavijetRRNAM nyAyavizAradAnAM vardhamAnataponidhInAM zibirAdyaprerakANAM zrImatAM vijayabhuvanabhAnusUrIzvarANAM paTTe rarAje sahajAnandinaH karma-chedagranthavizAradA adhyAtmapipAsavaH zrImanto vijayadharmajitsUrIzvarAH / zrI sUrimantrasusAdhakAnAmanantalabdhinidhAna zrIgautamasvAmisubhaktAnAM gajAbhiSekajainatIrthAdiprerakANAM tacchiSyANAM zrImatAM vijayajayazekharasUrIzvarANAM ziSyalavo'haM vijayo'bhayazekharasUriH / 354 ahIM 'gIta' evA padamAM gItArtha evA padasamudAyano upacAra che ne tethI gItArtha evo artha maLe che. abhayazekhara evA gItArtha mahAtmAone huM evI prArthanA karuM chuM ke jo matibhrama vagere kAraNe meM kAMIpaNa nayamArgathI viparIta nirUpaNa karyuM hoya to e tamAre saMzodhana karavA yogya che. gItArthonA abhayazekhara evA vizeSaNadvArA granthakAre aMtima maMgaLa karyuM che tathA abhayazekharasUri evuM svanAma paNa sUcita karyuM che. 'A abhayazekharasUri koNa che ?' sAMbhaLo - - zAsanapati zrImahAvIraprabhu ane gaNadharadeva zrIsudharmAsvAmI jenuM mULa che te tapAgacchanI paraMparAmAM nirmaLabrahmacArI, suvizALazramaNasamudAyanA sarjaka, saMghaekatAnA abhilASI, siddhAntamahodadhi zrImad vijayapremasUrIzvarajI ma.sA. thayA. iSTaphaLasiddhivAdavijetA, nyAyavizArada vardhamAnataponidhi zibiranA Adyapreraka-vAcanAdAtA zrImadvijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAja sAhebe emanI pATane zobhAvI. vaLI te zrI bhuvanabhAnusUrIzvarajI ma.sA.nI pATa para sahajAnaMdI, karma-chedazAstravizArada, adhyAtmarasika zrImadvijaya dharmajinsUrIzvarajI ma.sA. zobhyA. emanA ziSya zrIsUrimantranA paramasAdhaka, anaMtalabdhinidhAna zrI gautamasvAmInA paramabhakta, gajAbhiSekajainatIrthanA preraka zrImadvijaya jayazekharasUrIzvarajI ma.sA.no ziSyalava huM vijaya abhayazekharasUri chuM. have, pUrvagranthomAM rahela prazastinA keTalAka zloka TAMkIne granthasamApti karuM chuM. Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazastiH 355 atha pUrvagranthagatAn kAMzcit prazastizlokAn samuddhRtya samApayAmi / granthe dUSaNadarzane nivizate durmedhasAM vAsanA, bhAvAbhijJatayA mudaM tu dadhate ye ke'pi tebhyo namaH / mandAradrumapallaveSu karabhA kiM no bhRzaM dveSiNo ye cAsvAdavidastadekarasikAH zlAghyAsta eva kSitau // [nayarahasyam] nikSepA vA nayA vA tadubhayajanitAH saptabhaGgAtmakA vA, zRGgArAH sArvavAcaH paraguNaracanAjAtarociSNubhAvAH / yasyAgre bhAnti kiJcinna nirupadhicidudbuddhazuddhasvabhAvAt, tadrUpaM svIyamuccaiH prakaTaya bhagavan bADhamAtman prasIda // [nayopadezaH] imaM granthaM kRtvA viSayaviSavikSepakaluSaM, phalaM nAnyad yAce kimapi bhavabhUtiprabhRtikam / ihAmutrApi stAnmama matiranekAntaviSaye, dhruvetyetad yAce tadidamanuyAcadhvamapare // [ane0 vyavasthAprakaraNam] durbuddhionuM mana granthamAM dUSaNa joyA karavAmAM ja tatpara rahe che. bhAvonA jANakAra hovAthI je koI granthane joIne AnaMda pAme che te badhAne namaskAra ho. maMdAravRkSanA parNo pratye UMTane zuM khUba vaiSa nathI hoto ? paNa jeo enA AsvAdanA jANakAra hoya che ne tethI enA rasiyA hoya che te ja kharekhara A dharatI para prazaMsanIya che. (narahasya) nikSepAo athavA nayo athavA te bannethI thayelA saptabhaMgAtmaka sarvajJavANInA camakatA zRMgAro zreSTha-guNaracanAnA kAraNe rucikara banelA che. AvA zRMgAro paNa nirupAdhika cinmaya udbhuddha svabhAvanA kAraNe jenI AgaLa kAMI camakatA nathI tevuM potAnuM zreSTha svarUpa he bhagavan ! atyaMta prakaTa kara.... he Atman ! khUba prasanna thA.... (nayopadeza) je viSayarUpI jheranA vikSepathI kaluSita che evuM saMsAranA vaibhava vagere rUpa anya koI phaLa huM A grantha karIne yAcato nathI. paNa A lokamAM ane paralokamAM paNa mArI buddhi anekAntasiddhAntamAM sthira banI raho evuM huM yAcuM chuM, ane mArI pAchaLa bIjA sujJo paNa evI ja yAcanA karo. (anekAnta vyavasthAprakaraNa) Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 nayaviMzikA-20 eSa ca svopajJavRttyalaGkRto 'nayaviMzikA 'granthaH paMnyAsa zrIajitazekharavijayena (adhunA''cAryavijayAjitazekharasUriNA) munizrIudayavallabhavijayagaNivareNa ca saMzodhita iti tau dhanyavAdAau~ / devaguruprasAdena mayeyaM nayaviMzikA / indrAGkakhadvike varSe racitA jayatAcciram // (vi.saM. 2064) adya saccAritracUDAmaNInAM zrImatAM vijayapremasUrIzvarANAM svargArohaNatithiH / bAraDolInagare'dya (vaizAkhakRSNAyAmekAdazyAM) nUtanazrAvikAviratimaMdira(upAzraya)syodghATanaM saJjAtam / evamprakAre maMgaladine yogAnuyogataH samAptasyaitasya granthasyAdhyayanAdhyApanapravRttizciramavicchinnA bhavatAdityAzaMse / zubhaM bhavatu zrIzramaNasaGghasya... svapajJavRttithI alaMkRta A "nayaviMzikA'grantha paMnyAsa zrI ajitazekharavijayajI gaNivare (hAla AcArya zrI vijayaajitazekharasUrijIe) ane munirAja zrI udayavallabhavijayajI gaNivare saMzodhita karela che, mATe teo bannene dhanyavAda che. devagurunI kRpAthI vi.saM. 2064 mAM mArA vaDe racAyelI A naviMzikA cirakALa 4ya pAbho. syyaatriyuuddaamei| sva. pU4556 vi04yapremasUrIzva27 ma.sA.no (vai.va. 11) svargArohaNa dina che. bAraDolInagare Aje zrAvikA virati maMdira (upAzraya)nuM uddaghATana thayeluM che. ne A grantha AjanA maMgaLadine samApti pAmyo che. A aMtimamaMgaLarUpa yogAnuyoga A granthanI adhyayana adhyApana paraMparAne cirakALa sudhI avicchinna rAkho. zrI saMghanuM zubha thAo. Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pU. A. zrI abhayazekharasUri ma. sA.nuM saMpAdita-anuvAdita likhita adhyayanopayogI sAhitya adhyAtmamataparIkSA 2) dharmaparIkSA sAmAcArI prakaraNa, ArAdhaka virAdhaka caturbhAgI kRpadeSTAntavizadIkaraNa prakaraNa samyakatva SasthAnanI caupai kAnniza kAtrizikA bhAga-1 6-8) karmaprakRti padArtho bhAga : 1-2-3 9-10) nyAya siddhAntamuktAvalI bhAga : 1-2 11) satyadAdi prarUpaNA 1 2) hAribhadrayogabhAratI 13) yogaviMzikA 14) siddhinAM sopAna 15) tattvAvalokana samIkSA 16). tattva nirNaya 17-21) navAMgI gurupUjana praznottarI vagere 22) zataka nAme pAMcamA karmagranthanA padArtho-TIppaNo 23-25) dazavidha sAmAcArI (bhAga : 1-2-3) 26-27) tithi aMge satya ane samAdhAna (bhAga : 1-2) 28) saptabhaMgIviMzikA 29) dravya-guNa-paryAyano rAsa bhAga-1 30) nikSepaviMzikA - 31) kyA jinapUjA karanA pApa hai ? 32) anuyogadvAra-saTIppaNa 33-35) batrIzInA sathavAre-kalyANanI pagathAre bhAga-1-2-3 36) nayaviMzikA pU. A. zrI abhayazekharasUri ma. sA. likhita upadezAtmaka sAhitya 1) haMsA ! tuM jhIla maitrI sarovaramAM...(guja.+hindI=49000 nakala) 2) haiyuM mAruM nRtya kare 3) huM karuM huM karuM e ja ajJAnatA 4) kara paDikkamaNuM bhAvazuM 5) aviSNA aNAzaMde 6) huM chuM sevaka tAro re 7) hA ! pastAvo vipula jharaNuM... 8) micchAmi dukkaDa 9) TALiye doSa saMtApa re... BHARAT GRAPHICS - Ahmedabad-01. L Ph: 079-22134176, M : 992501 helibrary.org Jain Educationternational