Page Text
________________
२९
अनेकान्तवादे बोधस्य संशयत्वशङ्कानिराकरणम्
अथैवं 'जीवः किं नित्यः ?' इत्यादिरूपेण यदा जीवे नित्यत्वमेव जिज्ञासितं तदाऽनित्यत्वस्याजिज्ञासिततया तदनवगाहिनोऽपि 'जीवो नित्यः' इति ज्ञानस्य प्रामाण्यं स्यादिति चेत् ? न, तत्रानित्यत्वस्य साक्षादनुल्लेखेऽपि गर्भितरूपेण जिज्ञासितत्वादिति तदनवगाहिनो ज्ञानस्य नयत्वमेव, न तु प्रामाण्यम् । परन्तु यत्र जिज्ञासितोऽशो रूपादिकस्तत्र न रसादेरंशस्य गर्भितरूपेणापि जिज्ञासितत्वं, प्रतियोगि-प्रतियोगिमद्भावाभावादिति न तदनवगाहित्वमात्रेण रूपाद्यपायादेयत्वम् ।
अथ 'जीवो नित्यो वाऽनित्यो वा' इति संशयस्योभयावगाहितया प्रामाण्यं स्यादिति चेत् ? न, 'जीवो नित्यश्चानित्यश्च' 'जीवो नित्योऽप्यनित्योऽपि' इत्यादौ यथा नित्यत्वस्यानित्यत्वस्य च निश्चयः, न तथा संशये, ततश्च न केवलं प्रामाण्यस्यैवाभावः,
શંકા - “જીવ શું નિત્ય છે ?' આ રીતે જ્યારે જીવમાં નિત્યત્વ જ જિજ્ઞાસિત હશે ત્યારે અનિત્યત્વ પણ અજિજ્ઞાસિત હોવાથી તેનું અનવગાહી એવું પણ “જીવ નિત્ય છે” એવું જ્ઞાન પ્રમાણ બની જશે.
સમાધાન - ના, નહીં બને, કારણ કે ત્યાં અનિત્યત્વનો સાક્ષાત્ ઉલ્લેખ ન હોવા છતાં ગર્ભિતરૂપે તો એ પણ જિજ્ઞાસિત છે જ. માટે એનું અનવગાહી જ્ઞાન “નય” જ છે, “પ્રમાણ’ નહીં. પરંતુ જ્યાં જિજ્ઞાસિત અંશ રૂપાદિ હોય છે ત્યાં રસાદિઅંશ ગર્ભિતરૂપે પણ જિજ્ઞાસિત હોતા નથી જ, કારણ કે જિજ્ઞાસિત એવા રૂપાદિ સાથે એ રસાદિનો પ્રતિયોગિ-પ્રતિયોગિમદ્ભાવ નથી. એટલે રસાદિનો અનવગાહી હોવા માત્રથી રૂપાદિઅપાય “નય બની જતો નથી.
શંકા - “જીવ નિત્ય હશે, અથવા અનિત્ય હશે” આવો સંશય પણ નિત્યત્વઅનિત્યત્વ ઉભયનો અવગાહી હોવાથી પ્રમાણ બની જશે..
સમાધાન - ના, નહીં બની જાય, કારણ કે “જીવ નિત્ય છે અને અનિત્ય છે.” જીવ નિત્ય પણ છે, અનિત્ય પણ આ બધામાં જેમ નિત્યત્વનો અને અનિત્યત્વનો બન્નેનો નિશ્ચય છે, એવો સંશયમાં નથી. એટલે સંશય એ માત્ર પ્રમાણરૂપ જ નથી એમ નહીં, એ નયીરૂપ પણ નથી જ, કારણ કે એકપણ ધર્મનો નિશ્ચય છે જ નહીં. એટલે જ, “અનેકાન્તવાદમાં બોધ સંશયાત્મક જ હોય છે. કારણ કે વિધિ-નિષેધ ઉભયકોટિનો અવગાહી હોય છે”, આ વાત ઊડી જાય છે, કારણ કે “આમ હશે કે આમ હશે ?' આ રીતે મનને ડોલાયમાન અવસ્થામાં રાખનાર “વા” શબ્દ (ગુજરાતીમાં
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 004971 |
| Book Title | Nayavinshika |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Abhayshekharsuri |
| Publisher | Divya Darshan Trust |
| Publication Year | 2008 |
| Total Pages | 370 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 18 MB |