Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mIrA~bAI (jIvana-carita aura AlocanA) lekhaka DAkTara zrIkRSNa lAla, ema0 e0, DI0 phil0, adhyApaka kAzI hindU vizvavidyAlaya ndI-sAhitya sammelana 2007 hindI sAhitya sammelana, prayAga For Private And Personal Use Only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Achar mIrA~bAI (jIvana-carita aura mAlocanA) lekhaka DAkTara zrIkRSNa lAla, ema0 e0, DI0 phila0, prAdhyApaka kAzI hindU vizvavidyAlaya 2007 hindI sAhitya sammelana, payAga For Private And Personal Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir dvitIya saMskaraNa 3000 malma // mudraka va prakAzaka-rAmapratApa zAstrI, sammelana mudraNAlaya, pryaa| For Private And Personal Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Achar prakAzakIya prastuta pustaka 'mIrA~bAI' ke sambandha meM hindI sAhitya sammelana kA dvitIya prakAzana hai / isase pUrva zrI parazurAma caturvedI dvArA sampAdita 'mIrA~bAI kI padAvalI' nAmaka pustaka prakAzita ho cukI hai| 'mIrA~bAI' kI bhakti ne hindI sAhitya ko kisa prakAra rasa-sikta kiyA hai, yaha sAhityAnurAgiyoM se avidita nahIM hai / yaha granya do khaNDoM meM vibhakta hai 1. jIvanacarita, 2. AlocanA / prathama khaNDa meM mIrAbAI ke jIvana ke sambandha meM anusandhAnapUrvaka aneka jJAtavya bAtoM kA paricaya karAyA gayA hai aura dUsare khaMDa meM mIrA~bAI kI racanAoM ke sAtha bhaktiyuga meM mIrA~ usakI premasAdhanA aura usakI kAvya-kalA ke sambandha meM parimArjita samIkSA dekara hamAre vidvAn lekhaka zrI DA0 zrIkRSNalAla ema.e., DI. phila. ne isa abhaktiyuga, isIlie akalyANamaya kAla meM prAcIna bhakti paramparA kA smaraNa karAyA hai| pustaka kI upAdeyatA to vijJa pAThakoM kI sammati para hI nirbhara hai| kintu hama itanA avazya kaheMge ki sammelana ko madhyamA aura uttamA parIkSA ke parI. kSArthiyoM ke zAna-varddhana meM yaha pustaka parama sahAyaka hogii| guru pUrNimA 2006 jyotiprasAda mizra nirmala sAhitya maMtrI For Private And Personal Use Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org For Private And Personal Use Only Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir svargIyA snehamayI jananI kI puNya smRti meM zrIkRSNa lAla For Private And Personal Use Only
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jIvanI khaMDa For Private And Personal Use Only
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Achar Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir do zabda 'mIrA~cAI ke praNayana kA kArya san 1643 meM hI guruvara DA0 rAmakumAra varmA ke sujhAva se prArambha ho gayA thA, paraMtu bIca-bIca meM kitanI hI bAdhAoM ke kAraNa, kaI varSoM bAda yaha prakAzita ho rahA hai| ina pA~cachaH varSoM meM mujhe na jAne kitanI preraNAe~, kitane parAmarza aura kitanI sahAyatA prApta huI, una sabakA ullekha grAvazyaka nahIM hai, phira bhI apane hRdaya kA bhAra halakA karane ke vicAra se do eka zabda likha denA anucita nahIM jAna pdd'taa| mere zraddhAspada zrAcArya DAkTara dhIrendra varmA ne samaya-samaya para jo protsAhana aura amUlya parAmarza die, unake binA sambhavataH isa graMtha kI racanA hI na ho pAtI / unakI kRpA aura sneha kA maiM itanA abhyasta ho gayA hU~ ki usake lie AbhAra-pradarzana sambhava nahIM jAna par3atA ! suhRdvara DA0 mAtAprasAda gupta ne apanA amUlya samaya de pAMDulipi ko bhalI bhA~ti par3hakara kucha sujhAva die the jisake lie maiM unakA RNI huuN| mere priya vidyArthI zrI narezakumAra mehatA, ema0 e0, ne 'vRhat kAvya dohana' ke gujarAtI akSaroM meM chape mIroM ke padoM kI pratilipi nAgarI akSaroM meM kara merI sahAyatA kI jisake lie ve dhanyavAda ke pAtra haiN| jina-jina lekhakoM kI kRtiyoM se isa graMtha ke praNayana meM sahAyatA lI gaI hai, usakA maiM AbhArI huuN| aMta meM maiM apane priya mitra zrI prabhAta zAstrI, sAhityAcArya aura hindI sAhitya sammelana, prayAga ke sAhitya maMtrI zrI jyotiprasAda mizra 'nirmala' ko aneka dhanyavAda detA hU~ jinhoMne isake prakAzana kI vyavasthA kii| durgAkuMDa, kAzI zrIkRSNa lAla For Private And Personal Use Only
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Achar viSaya-sUcI prathama khaMDa (jIvana-carita) viSaya rut ... 74 pahalA adhyAya-praveza dUsarA adhyAya-AdhAra aura sAmagrI tIsarA adhyAya-mIrA~bAI kI jIvana sambaMdhI tithiyA~ cauthA adhyAya-saMskAra aura dIkSA * pA~cavA~ adhyAya-jIvana vRtta upasaMhAra dvitIya khaMDa (racanAe~ tathA pAlocanA) pahalA adhyAya-mIrAbAI kI racanAe~ ... dUsarA adhyAya-bhakti-yuga aura mIrA~ ... tIsarA adhyAya-mIrAM kA kAvya-viSaya-bhakti... cauthA adhyAya-mIrA kI prema-sAdhanA pA~cavA~ adhyAya-mIroM kI kAvya-kalA upasaMhAra ... 76 123 176 - For Private And Personal Use Only
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Achar pahalA adhyAya praveza . vikrama kI paMdrahavIM, solahavIM tathA satrahavIM zatAbdI meM uttara bhArata meM bhaktidharma kI pradhAnatA bhI / kinanI hI dRSTiyoM se isa bhaktiyuga kA vizeSa mahatva hai aura isa mahatvapUrNa yuga meM bho mI bAI kA viziSTa sthAna hai| yaha nAjapUtoM ko vIratA kA yuga thA......mahArANA sAMgA aura pratA,vIrazreSTha jayamala aura puttA,rAva jodhA jI aura mAladeva jaise mAladhanI vAroM kI kIti se sArA rAjapUtAnA gUja rahA thA- aura mArA isa buga ke raNabAMkure rAThaura rAva jodhA jI kI prapautrI, vIra jayamala kI bahina tathA sIsaudiyoM ke sUrya mahAgaraNA sAMgA kI jyeSTha putravadhU thI; yaha kabIra, dADU, nAnaka, raidAsa tathA narasI mehatA jaise IzvaraparAyaNa bhaktoM kA yuga thA aura mI eka mahAna bhakta thI; yaha eka avatArI yuga thA jaba gosAI tulasIdAsa Adi kavi maharSi vAlmIki ke, gaurAMga mahAprabhu zrI caitanyadeva bhagavAna kRSNa ke, mahAtmA haridAsa zrI lalitA sakhI ke aura gosAI hita harivaMza bhagavAna muralIdhara ko muralI ke avatAra samajhe jAte the aura moroM dvApara yuga kI vaja-gopI ko avatAra prasiddha thI; yaha haridAsa, tAna pena, vaijU bAvare tathA sUradAsa jaise gAyakoM kA yuga thA aura mIrAbAI eka alaukika gAyikA thIM; yaha sUradAsa, tulasIdAsa, vidyApati tathA kabIra jaise mahAkaviyoM kA yuga thA aura mIrauM eka janmajAta kavi thiiN| mArAMza yaha ki mAsUbAI isa yuga kA gaurava bar3hAne vAlA eka mahAn zrAtmA thiiN| For Private And Personal Use Only
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mIbAI 2 AlavAroM ke pAvana kaMTha se nikalI huI bhakti-dhArA zrI rAmAnuja, madhva, viSNusvAmI aura nimbArka jaise bAcAyoM kI pratibhA sarasvatI ke saMyoga se eka bAr3ha sI umar3a kara dakSiNa bhArata ko rasamaya karatI huI uttara kI ora bar3hI aura kucha hI samaya meM baMgAla aura madhyadeza bhI isa bhakti dhArA ke pravAha se rasamaya ho uThA / kAzI meM svAmI rAmAnaMda apanI dvAdaza ziSyamaMDalI ke sAtha 'jAta-pA~ta pUche nahiM koI, hari ko bhajai so hari ko hoI / ' kA pracAra kara rahe the aura pAvana bhUmi braja meM eka aura mahAprabhu vallamAcArya apane ziSyoM ke mAtha bAla gopAla bhakti kA prasAra kara rahe the, dUsarI ora caitanyadeva ke priya ziSya rUpa, sanAtana aura jIva gosvAmI mAdhurya-bhAva kI bhakti bhAvanA se rasa kI dhArA vahA rahe the| daivayoga se yaha samaya mI bhaktidharma ke prasAra meM vizeSa sahAyaka pramANita huA -- vijetA yavanoM se padadalita aura pIr3ita nirAza hindU janatA ke liye Izvara kI bhakti ke atirikta aura cArA hI kyA thA ? parantu yaha bhakti-dhArA rAjapUtAne kI marubhUmi meM apanA mArga khojane meM asamartha thI / vahA~ aba bhI talavAra ke pAnI aura rakta ke raMga kI holI khelI jAtI thI, vahA~ aba bhI muMDamAlI ko muMDamAla car3hAyA jAtA thA / rAma aura kRSNa ke sthAna para vahA~ bhAle aura bacha kI pUjA hotI thI;sarayU aura yamunA ke sthAna para vahA~ ke vIra pujArI' zoNita ke srota' meM snAna kara apanA jIvana kRtArtha karate the aura 'sune re nirbala ke bala rAma' ke sthAna para vahA~ tana talavAroM tilachiyo, tila tila Upara sIba | vAlA vAva UTasI, china ika Thahara nakIca !!" ke gIta gAye jAte the / saca to yaha hai ki bhakti-dharma kI agni parIkSA ke liye rAjasthAna kI marubhUmi ne jauhara kI nAga jalA rakkhI thI / paraMtu yaha 1 1 isa vIra kA zarIra talavAra ke ghAvoM se Tukar3e Tukar3e ho gayA hai aura tila tila para silA huA hai| he cAraNa / tuma thor3I dera ke lie apanI vIra vANI baMda karo, nahIM to yaha vIra gole ghAvoM se uTha kara abhI phira raMga ke liye calA jAyagA / For Private And Personal Use Only
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org C Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acha jIvanI khaMDa zrAga jahA~ pracaMDatama rUpa se prajvalita ho rahI thI vahIM acAnaka bhati-dharma kA maMDA phaharA uThA / patthara para dUba jamane kI jo kahAvata prasiddha hai use caritArtha hote dekha logoM ke Azcarya kI sImA na rhii| assI dhAvoM ke cihna jisakI vIratA ke adbhuta sAkSI the unhIM rANA sAMgA kI pracaMDa talavAra ke ThIka nIce hI hari-bhakti kI eka amara veli pallavita ho uThI / kauna jAnatA thA ki khaDga devatA ke sabase bar3e purohita mahArANA sAMgA kI putravadhU aura usake (khaDga devatA ke) sabase bar3e pujArI vIrazreSTha jayamala kI bahana acAnaka hI gA uThegI: zrI giradhara bhAge nAcU~gI // Teka || nAca nAca piva rasika rijhAU~, premI janakajAca gii| paraMtu sA~vare ke raMga meM ra~gI huI usa prema-pratimA kI svara laharI ne kevala marubhUmi rAjasthAna ko hI nahIM, sampUrNa uttara-pazcima bhArata ko apanI pAvana bhakti-dhArA se abhisiMcita kara diyaa| rAjasthAna meM jisa dharma aura saMskRti kA prabhAva thA vaha talavAra aura rakta-dhArA kI kaThora bhitti para sthita thA, paraMtu bhakti-dharma kI nIMva meM mAnavahRdaya kI komala bhAvanAyeM nihita thiiN| isIliye baMgAla kI bhAvuka prakRti ne bhakti-dharma kA pUrNa svAgata kiyA aura vahIM isa kAminI-janocita dharma kI pUrNa pratiSThA huI / baMgAla ke puruSa-caitanya aura caMDIdAsa-meM rAdhA bhAva kI pUrNatA milatI hai / dUsarI ora rAjasthAna kI striyA~ taka-karmadevI, javAhara bAI ityAdi-talavAra lekara rakta kI nadiyA~ bahAyA karatI thIM / isI vaiSamya ke kAraNa baMgAla meM rAjapUta dharma kI pratiSThA na ho sakI aura rAjasthAna meM bhakti-dharma kabhI pallavita na ho sakA / parantu rAjasthAna ke jalavAyu meM utpanna hokara vahA~ kI saMskRti aura dharma meM palakara, puruSocita bhAvanA ke vAtAvaraNa meM rahakara bhI mIrA~ ne mAdhurya bhAva kI bhakti kA jo carama vikAsa pradarzita kiyA, vaha mAnava jAti ke itihAsa meM eka adbhata ghaTanA hai| baMgAla jaise sudUra prAMta se pAkara jina rUpa, sanAtana aura jIva gosvAmI ne brajabhUmi meM mAdhurya bhAva kI rasa-dhArA umar3A dI thI, unheM bhI mIrA kI bhakti-bhAvanA ke sammukha nata-mastaka honA par3A thaa| mIrA aura jIva For Private And Personal Use Only
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mIrAbAI gosvAmI ke sambandha meM jo janazrati prasiddha hai, vaha sambhava hai vAstavika satya na bhI ho, parantu rUpaka ke rUpa meM usakI satyatA asaMdigdha hai| sUra Adi kaviyoM ne bhramaragIta ke dvArA jJAna aura yoga se bhakti kI jo zreSThatA pramANita karane kA prayAsa kiyA, use sAdhAraNa janatA ne yogI aura mahAjJAnI jIva gosvAmI ko bhakta mAMga ke sAmane niruttara dikhAkara isa janazrati dvArA ayaMta sarala rIti se pramANita kara diyaa| mI bhakti-bhAvanA kI pratIka hai, unakA jIvana hI bhakti-sAdhanA hai aura unakI kavitA meM usakI carama siddha hai| : mIrA~bAI kA itihAsa aura jIvana-vRtta hindI ke anya mahAkaviyoM kI bhA~ti ekadama anizcita nahIM hai / yaha saca hai ki hama nizcita rUpa se yaha nahIM kaha sakate ki mIrAbAI kisa saMvat meM avatarita huI, athavA kaba aura kaise unhoMne yaha nazvara deha chor3I; pantu yahI to saba kucha jAnanA nahIM hai| jo jAnanA Avazyaka hai vaha to yaha hai ki ve kisa yuga, kisa vaMza, kisa vAtAvaraNa meM avatarita huI unakI zikSA aura dIkSA kisa prakAra kI huI; unake jIvana meM kitane saMgharSa kisa rUpa meM upasthita hue aura una saMgharSoM ko unhoMne kisa rUpa meM kitanI saphalatA ke sAtha melA / mIrA~ ke sambandha meM ina sabhI Avazyaka bAtoM kA nizcita jJAna prApta karanA kucha kaThina nahIM hai| daivayoga se ve rAjapUtAne ke eka prasiddha rAjakula meM utpanna huI aura eka pratiprasiddha rAjakula meM unakA vivAha huaa| rAjasthAna 1-kahA jAtA hai ki mIrA vRndAvana meM bhakta ziromaNi aura gosvAmI ke darzana ke lie gaI thiiN| gosvAmI jI sacce sAdhu the aura si.yoM kI chAyA taka se bhAgate the, isIlie bhItara se hI kahalA bhejA ki hama siyoM se nahIM milate / isapara mIrA~bAI ne uttara diyA ki maiM to samajhatI thI vRndAvana meM zrIkRSNa jI hI eka mAtra puruSa haiM paraMtu yahA~ Akara jAna par3A ki unakA eka aura pratidvaMdI paidA ho gayA hai| mIrA kA aisA mAdhurya-bhAva se yukta premapUNa uttara sunakara jIva gosvAmI naMge paira bAhara nikala Ae aura bar3e hI prema se morAMbAI se mile / For Private And Personal Use Only
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jIvanI khaMDa ke itihAsa meM unake pitRkula aura zvasura kula kI vIratA svarNa akSaroM meM aMkita hai; unakI zikSA-dIkSA aura jIvana-saMgharSa kA itihAsa unake padoM meM milatA hai, unake jIvana ke saundarya, saphalatA, aura vijaya kA itihAsa sAhitya aura janazrutiyoM meM bikharA par3A hai| yadi thor3I kalpanA aura anumAna kA sahArA liyA jAya to mIrA~bAI kA itihAsa aura jIvana-vatta nizcita rUpa se upasthita kiyA jA sakatA hai / anumAna zabda sunakara cauMkane kI AvazyakatA nhiiN| jahA~ satya kI khoja ke lie anya koI sAdhana aprApya hai, vahA~ anumAna hI ekamAtra sahArA hai| For Private And Personal Use Only
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir dUsarA adhyAya AdhAra sAmagrI - aM... sAkSya-mIroM ke jIvana vRtta-vicAra ke lie, sabase pahale, unake nAma se prasiddha padoM kI ora dhyAna jAtA hai| mIroM kI racanAoM meM aise pada paryApta saMkhyA meM mila jAte haiM jinameM unakI jIvana-sambandhI bAtoM kA spaSTa nirdeza milatA hai / parantu unakI prAmANikatA asaMdigdha nahIM hai / una padoM meM pradhAna rUpa se do viSayoM kA nirdeza milatA hai--eka to saMta raidAsa tathA unake ziSyoM ke satsaMga kA prabhAva aura mIroM kI vairAgya pravRtti dUsare rANA dvArA kie gae asaphala atyAcAroM kA varNana / kAvya-vastu kI dRSTi se vicAra karane para una padoM kA mIrA~ dvArA likhA jAnA asambhava nahIM hai / gosAI tulasIdAsa ne bhI kavitAvalI aura vinayapatrikA meM aise chaMda aura pada paryApta saMkhyA meM likhe haiM jinameM unakI jIvana sambaMdhI bAtoM kA spaSTa nirdeza milatA "hai aura unakI prAmANikatA meM kisI ko bhI saMdeha nahIM hai / parantu mIrA~ ke ina padoM ke sambandha meM saMdeha honA svAbhAvika hai / kucha pada to aise haiM jo mIroM ke likhe ho hI nahIM skte| eka udAharaNa lIjie / mhAre sira para sAligarAma, rANA jI mhAro kAI karasI ||ttek| mIrA rau~ rANA ne kahI re, suNa mIrA morI bAta / sAdhoM kI saMgata chor3a de re, sakhiyA~ saba sakucAta // 1 // mIrA ne suna yoM kahI re, suna rANA jI bAta / sAdha to bhAI bApa hamAre, sakhiyA~ kyU ghabarAta // 2 // jahara kA pyAlA bhejiyA re, dIjo mIrA hAtha / amRta karake pI gaI re, bhalI kareM dInAnAtha // 3 // For Private And Personal Use Only
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jIvanI khaMDa mIrA pyAlA pI liyA re, bolI dou kara jora / te mAraNa kI karI re, mero rAkhaNahAro ora / / 4 / / aAdha johar3I kIca he re, Adhe johar3a hauja / Adhe mIrA ekalIre, zrAdhe rANA kI phauja // 5 // kAma krodha ko DAla ke re, sIla liye hathiyAra / jItI mIrA ekalI 2, hArI rANA kI dhAra // 6 // kAcagirI kA cautarA re, baiThe sAdha pacAsa / jinameM mIrA aisI damake, lakha tAroM meM parakAsa // 7 // [ mIrA kI zabdAvalI, velaveDiyara presa saMskaraNa pR0 40-41 ] isa pada kI dhvani kucha aisI hai jo ise mIrAM-racita hone meM saMdeha upasthita karatI hai / vizeSakara aMtima do caraNa 'kAcagirI kA cautarA re ityAdi to mIroM kI lekhanI se udbhUta ho hI nahIM sakate / isI prakAra mIrA~ tathA unakI pAsa aura nanada kI bAcacIta jina padoM meM dI gaI hai, unake mIrA~-racita hone meM pUrNa saMdeha hai| eka udAharaNa dekhie : [UdA bhAbhI mIrA kula ne lagAI gAla,4 IDara gar3ha kA zrAyA jI aolaMbA / [ mIrA ] bAI UdA thAre mhAre nAto nAhiM, bAso basyAM kA AyA jI aolaMbA // 1 // [ UdA ] bhAbhI mIrA~ kA sAdhA~ kA saMga nivAra, ___ sAro sahara thA~rI nindA krai| [ mIrA ] bAI UdA kare to par3ayA makha mAro, mana lAgo ramataH rAma sU // 2 // [vahI pR0 37-38] ye pada to nauTaMkiyoM ke padya baddha vArtAlApa jaise jAna par3ate haiN| inakA mIroM dvArA likhA jAnA kisI prakAra sambhava nahIM jAna pdd'taa| 1 bar3A tAlAba yA jhIla / 2 phauja / 3 villaura / 4 kalaMka / 5 ulAhanA / 6 tumhAre ghara Akara rahI isIse ulAhanA milA / For Private And Personal Use Only
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mIrA~bAI ___ aMtaHsAkSya ke ina padoM meM eka vizeSa bAta yaha hai ki inameM eka hI bAta kitane hI padoM meM kitanI hI taraha se kahI gaI hai / rANA ke viSa kA pyAlA mejane kA ullekha lagabhaga Der3ha darjana padoM meM milatA hai / isI prakAra sataguru ke rUpa meM raidAsa kA ullekha bhA lagabhaga Adhe darjana padoM meM hai / isa punarukti se do hI niSkarSa nikAle jA sakate haiM-yA to mIga ke pAsa viSaya kA itanA abhAva thA ki ve eka hI bAta ko aneka prakAra se kahane ko bAdhya thIM, athavA unhoMne do hI eka pada isa viSaya para likhe hoge, bAda meM anya kaviyoM ne na jAne kisa bhAvanA se prerita ho isI viSaya para kitane ho pada kucha parivartana aura parivardhana ke sAtha mIrA~ ke nAma se likhakara pracalita karA die / pichalI sambhAvanA hI adhika jAna par3atI hai kyoMki yaha viSaya kucha aisA hai jisa para viSayAbhAva hone para bhI mIrA~ ne punarukti na kI hogii| phira ina padoM meM kahIM kahIM 'sA~pa-piTArA' bhejane tathA 'sUla-seja' para sulAne kA bhI ullekha milatA hai| yathA : mIrA magana bhaI hari ke guNa gAya ||ttek|| sA~pa piTArA rANA bhejyA, mIrA hAtha diyo dAya / / nhAya dhoya jaba dekhaNa lAgI, sAligarAmagaI pAya // jahara kA pyAlA rANA bhejyA amata dInha bnaay|| nhAya dhoya jaba pIvaNa lAgI, ho amara a~cAya // sUla seja rANA ne bhejI, dIjyo mIrA sulAya // sA~jha bhaI mIrA sovaNa lAgI, mAno phUla bichaay|| [ mIrA kI zabdAvalI belaveDiyara presa saMskaraNa pR0 64 ] aura mI rANA jI mhArI prIta purabalI maiM kyA karU~ // TekA xx xxxx. viSa kA ppAlA bhejiyA jI jAvo mIrA pAsa / kara caraNAmRta pI gaI, mhAre rAma jI ke bisvAsa / / X X xx xx - 1 pokara / For Private And Personal Use Only
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jIvanI khaDa peya' bAlaka bhejiyA jI, ye hai candana hAra | nAga gale meM pahiriyA, mhA~ro mahalA~ bhayo ujAra || 1 || [ mIrA kI zabdAvalI, belabeDiyara presa saMskaraNa 50 65 ] 11 parantu 'sA~pa piTArA' tathA 'sUla seja' kA ullekha na to nAbhAdAsa ke chappaya meM hai aura na priyAdAsa ke kavitto meM / nAbhAdAsa ne kevala eka hI chappaya mIrA~ ke sambandha meM likhA thA, isalie sambhava hai ki sthAnAbhAva ke kAraNa ve inakA ullekha na kara pAe hoM, paraMtu priyAdAsa ko to sthAna kA abhAva na thaa| unhone to daza kavittoM meM kitanA hI bAtoM kA ullekha kiyA hai aura yadi unake samaya meM mArga ke pAsa 'sA~pa piTArA' bhejane tathA unako 'sUla 'seja' para sulAne kI kathA kA pracAra hotA athavA uparyukta donoM pada mIroM ke hI likhe hote to ve inakA ullekha karanA kabhI na bhuulte| phira raghurAja siMha racita 'bhaktamAlA' meM jo vividha janazrutiyo kA atyadhika vistAra milatA hai usameM bhI 'sA~pa piTArA' aura 'sUla seja' kA ullekha nahIM hai / isase yaha bAta nizcita rUpa se pramANita ho jAtI hai ki uparyukta donoM pada mIroM kI racanA nahIM hai, varan mIroM kI mRtyu ke bahuta dinoM pazcAt priyAdAsa ke samaya ke uparAMta, jaba bhakta mIrA~ ke saMbaMdha meM nae-nae kathA-prasaMgoM aura gota tathA padoM kI sRSTi ho rahI thI, usa samaya unake kisI bhakta ne ina padoM kI racanA karake janatA meM pracalita karA diyA, jo kAlAMtara meM mIga~-racita mAne jAne lage / phira uparyukta donoM padoM meM pahale meM piTAre kA sA~pa zAligrAma kI mUrti bana jAtA hai, paraMtu dUsare meM bAsaka ( vAsuki nAga ) caMdana hAra ke rUpa meM parivartita hokara mahala meM ujAlA karatA hai / ye donoM paraspara virodhI bAteM satya nahIM ho sakatIM, inameM eka to avazya hI satya hai aura adhika sambhava hai ki donoM hI satya ho / saca to yaha hai ki ye donoM hI pada mIroM ke likhe nahIM haiM / For Private And Personal Use Only madhyakAlIna uttara bhArata meM pramukha bhaktoM aura mahApuruSoM kI smRti aneka gItoM, kathA-vArtA aura prasaMgoM tathA rUpakoM dvArA jIvita rakhI jAtI thI / 1. sandUka, piTArA / 2 vAki nAga, sA~pa
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mIrA~bAI kavi aura gAyaka gItoM aura padoM meM una mahAtmAoM kI kIrti gAte phirate the; vRddhagaNa unake sambandha meM aneka kathA aura prasaMga utsuka zrotAoM ko sunAte rahate the aura saMgIta athavA nauTaMkiyoM ke chaMdabaddha vArtAlApoM meM unake jIvana ke pramukha prasaMga rUpakoM ke rUpa meM pradarzita kie jAte the / gopIcaMda, pUrana bhakta, aura ikIkata rAya ke rUpaka paMjAba meM aba taka pracalita hai saMyukta prAMta ke pUrvI bhAga meM aba taka jogI phakIra gopIcaMda aura bharatharI ke gIta gA-gA kara bhIkha mAMgate haiN| rAjasthAna meM mogaiMbAI ke jIvana se sambandha rakhanevAle kitane hI rUpaka pracalita rahe hoMge jo pavoM aura tyohAroM ke avasara para janatA ke sAmane khele jAte hoNge| sAtha hI ramate yogI aura phakIra, gAyaka aura cAraNa, unake sambaMdha meM vividha prakAra ke gIta aura pada gA gA kara janatA ko mugdha karate rahe hoNge| striyoM meM mIroM kA vizeSa rUpa se adhika pracAra thaa| kAlAMtara meM kitane hI gIta aura pada, rUpakoM ke kitane hA chaMdabaddha vArtAlApa mIroM ke nAma se janatA meM pracAra pA gae hoNge| yaha korA anumAna hI nahIM hai, isakA eka pratyakSa pramANa sAhitya ratnAkara' nAmaka saMgraha-graMtha meM milatA hai / gujarAta ke zrI kahAna jI dharmasiMha ne 'sAhitya-ratnAkara' nAmaka do jildoM meM hindI kI prAcIna kavitAoM kA saMgraha prakAzita kiyA jisakI tRtIyAvRtti 1626 I0 meM huii| isake prathama bhAga meM pR0 417-18 para mIroM bAI ke nAma se tIna chaMda, 1 dohA aura do kavitta die gae haiM jinameM donoM kavitta iTAve ke prasiddha kavi deva jI kI racanAe~ haiM jo sambhavataH mIrA~ kI prazaMsA meM likhe gaye the / deva kavi ke nAma para bhI kitane kavitta aura savaiyA usameM saMgrahIta haiM jisase jAna par3atA hai ki deva-racita ina kavittoM ko saMgrahakartA mIrA~-racita hI samajhatA thA / Thoka isI prakAra kI bhUle mIroM ke ina padoM ke sambaMdha meM bhI huI haiM / belave Diyara presa se prakAzita 'mIrA~bAI kI zabdAvalI' meM 'mIbAI aura kuTumbiyoM kI kahA-sunI' ke aMtargata jo chaMdabaddha vArtAlApa milate haiM, ve sambhavataH mIrA~bAI ke jIvana-saMmbandhI rUpakoM aura nauTaMkiyoM ke avazeSa haiM aura anya pada bhI isI prakAra bhUla se unakI racanA meM sthAna pA gae haiN| zrastu, jina padoM meM mIroM kI jIvana saMbaMdhI bAtoM kA spaSTa nirdeza milatA For Private And Personal Use Only
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jIvanI khaMDa hai, aMtaHsAkSya ke ve pada adhikAMza mIrA~ kI racanAe~ nahIM hai / parantu isa prakAra ke sabhI padoM ko sahasA aprAmANika mAnanA bhI ThIka nahIM hai| kucha pada to mIroM ke hI likhe jAna par3ate haiM, parantu nizcita rUpa se kacha kahA nahIM jA sakatA / udAharaNa ke lie dekhie : rANA jI maiM to govida kA guNa gAsyA~ // Teka // caraNAmRta kA nema hamAre, nita uTha darasana jAsyA~ // 1 // hari mandira meM nirata karAsyA~, dhU dhariyA dhamakAsyA~ // 2 // rAma nAma kA jahAja calAsyA~, bhavasAgara tara jAsyA~ // 3 // yaha saMsAra bAr3a kA kauMTA, jyA~ saMgata nahiM jAtyA~ / / 4 / / mIrA ke prabhu giradhara nAgara, nirakha parakha guNa gAsyA~ / / 5 // mIrAbAI kI zabdAvalI velave Diyara presa saMskaraNa pR.66 ] yaha pada mIroM kA hI likhA jAna par3atA hai| isa prakAra ke kucha pada sambhavataH moroM ne likhe hoMge, parantu jyoM-jyoM unakI kIrti bar3hane lagI, tyo tyo unake sambandha meM naI-naI janazratiyoM kA pracAra bar3hane lagA aura unhIM ke anurUpa mIroM ke nAma se nae-nae padoM kA pracAra bhI hone laga gayA / ina nae padoM se mIroM ke padoM ko chA~Ta nikAlanA yadi asambhava nahIM to kaThina avazya hai| ataH ina padoM ko aMtaHsAkSya ke rUpa meM svIkAra karanA ThIka nahIM hai, phira bhI inase bahiHsAkSya kA upayoga to kiyA hI jA sakatA hai aura yahI upayoga upayukta bhI hai| - aMtaHsAdhya ke ina padoM ke atirikta zeSa agaNita padoM meM mIroM kI bhaktibhAvanA kA adbhuta pravAha milatA hai jinameM unakA jIvana sambandhI bAtoM kA nide za nahIM hai / inameM kacha pada to aise bhI hai jinameM kavi ne apanI bhaktibhAvanA ke grAveza meM apane jIvana kI ora bhI saMketa kiyA hai / yathA : tero koI nahiM rokaNahAra magana hoi mIrauM clii| Teka lAja, sarama kula kI manAMdA sira se dUra krii| mAna apamAna doU dhara paTake nikasI hU~ zAna galI / / 1 // xx xx For Private And Personal Use Only
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mIrA~bAI seja sukhamaNA mIrA sohai, subha hai aAja dharI / tuma jAno rANA ghara zrapaNe, merI terI nAhiM marI // 4 // moga mandAkinI pada 109 1.051] athavA-AlI re mere nainana bAna par3I / Teka // cita car3hI mere mAdhurI mUrata, ura bica zrAna ar3I // 1 // xx mIrA giradhara hAtha vikAnI, lega kahai dhigar3I // 4 // [morAbAI kI paDhAvalI ve0 pre050 20] parantu mIroM ke padoM meM unake AdhyAtmika vikAsa kA jo kramika itihAsa milatA hai vaha vAstava meM mahatvapUrNa hai| mIroM ke padoM kA sUkSma vizleSaNa karane para hameM cAra-pA~ca viziSTa dhArAoM ke pada milate haiM / mabase pahale nAtha sampradAya ke yogiyoM ke prabhAva se prabhAvita hokara mINa ke kitane hI pada 'jogI' ke sambandha meM milate haiN| eka prasiddha udAharaNa dekhie : jogI mata jA mata jA, pAya parU~ maiM cerI terI hauM / prema bhagati ko pair3o hI nyArI, hama gaina batA jA / agara cadana kI citA racAU, apaNe hAtha jalA jaa| jala jala bhaI bhasma kI DherI, apane aMga lagA jaa| mIrA kahe prabhu giradhara nAgara, jota meM jota milA jaa| [ mIrAbAI kI zabdAvalI 1.0 98 } phira saMtoM ke prabhAva se prabhAvita saMsAra aura jIvana kI nazvaratA prakaTa karane vAle bhajana ke pada milane hai / eka udAharaNa dekhieH bhaja mana carana kavala abinAsI // ttek|| jetAha dIse gharani gagana bica, tetAha saba uThi jAsI / / kahA bhayA tAratha brata kInheM, kahA lie karavata kAsI // 1 // isa dehI kA garaba na karanA, mATo meM mila jaasii| yo saMsAra cahara kI bAjI, sA~jha par3ayA~ uThi jAsI // 2 // [ mo0 sa0 0 0 1.1.2] For Private And Personal Use Only
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jIvanI khaMDa 15 phira Age bar3hakara usI prabhAva se prabhAvita rahasyonmukha viraha ke pada milate haiM / yathA: herI maiM to prema divAnI merA darada na jANe koya // Teka // sUnI Upara seja hamArI, kisa vidha soNA hoya ! gaganu maDala pai seja piyA kI, kisa vidha milaNA hoya // 1 // [ mI0 zabdA. ve0 pre0 pa. 4] tIsare bhAgavata ke prabhAva se prabhAvita zrIkRSNa-lIlA aura vinaya ke pada milate haiM jo sUradAsa ke padoM se samAnatA rakhate haiM / udAharaNa ke lie dekhie: mero mana basigo giradhara lAla soM ||ttek / / mora mukuTa pItAmbaro, gala baijaMtI mAla / ga uvana ke sa~ga DAlata ho jasumati ko lAla // 1 // mI0 zabdA0 0 0 1.09] aura vinaya ke pada: mana re parasi hari ke caraNa | Teka // subhaga sItala ka~vala komala, tribiMdha jvAlA haraNa / jiNa caraNa prahalAda parase, iMdra padavI dharaNa / / 1 // [mI0 zabdA0 ve0 pre0 pU02] vinaya aura lIlA ke padoM ke atirikta viraha ke pada bhI milate haiM jinameM kRSNa-kAvya ke vipralambha zRMgAra kI jhalaka milatI hai| yathA : DAri gayo manamohana pAsI // Teka // A~bA kI DAli koila ika bolai,mero maraNa ara jaga kerI hA~sI / ciraha kI mArI meM bana bana DolU, prAna tajU karabata lyaM kaasii| mIrA ke prabhu hari abinAsI, tuma mere ThAkura maiM terI dAsI // [ mI0 kI padAvalI hi0 sA0 sammelana saM0 pU0 34-3 aMta meM kRSNa ke prema meM tanmaya hokara mIrauM giradharalAlamaya ho jAtI hai aura unake kaMTha se ullAsa bhare pada phUTa nikalate haiM jinameM mAdhurya bhAva kI suMdara abhivyaki milatI hai / yathA : For Private And Personal Use Only
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir thavA mIrA~bAI mere to giradhara gopAla, dasaro na koii| jAke sira mora mukuTa mero pati soI / / kahA~ kahA~ jAU~ tere sAtha knhaiyaa| . baMsI kere bajaiyA kanhaiyA / bRdAbana kI kuMja galina meM gahe lIno mero hAtha kanhaiyA / ityAdi [rAga kalpadrana prathaga bhAga 5.0 661] ina vividha prakAra ke padoM meM mIrA~ ke jIvana para vividha prabhAva aura usake pariNAma svarUpa unake AdhyAtmika jIvana ke vikAsa-krama kA suMdara itihAsa milatA hai| saMta-prabhAva se prabhAvita hokara saMsAra kI nazvaratA aura Izvara-bhakti kI sAratA prakaTa karatI huI unakI pratibhA rahasyonmukhI ho uThatI hai,phira bhAgavata ke prabhAva se kRSNa lIlA,vinaya ke pada aura vipralambha zRgAra se prArambha hokara unake padoM meM usa tanmayatA aura prema kA paricaya milatA hai jo zrAdhyAtmika anubhUti kA carama vikAsa hai aura jo sAhitya meM gopI-bhAva athavA rAdhA-bhAva ke nAma se prasiddha hai| bahiHsAkSya-mIrA~bAI ke jIvana vRtta-sambandhI bahiHsAdayoM meM sabase adhiva, prAmANika graMtha nAmAdAsa-racita 'bhaktamAla' hai, jisakI racanA saM0 1642 ke pIche kisI samaya huI thii| usa samaya taka mIrA~bAI ko mare adhika dina nahIM hue the--zAyada saba milAkara bIsa varSa bhI na bIte pAe the| isalie usase mIroM ke sambandha meM nikaTa satya jAnane kI pUrI sambhAvanA thii| parantu durbhAgya se 'bhaktamAla' meM mIrA~ ke sambandha meM kevala eka hI chappaya milatA hai| paraMtu vaha eka hI chappaya itanA arthagarbhita aura gambhIra hai ki usase kavi ke jIvana para paryApta prakAza par3atA hai / vaha chappaya isa prakAra hai : loka lAja kula zRMkhalA taji mIrauM giradhara bhjii| sadRza gopikA prema prakaTa kaliyugahiM dikhAyo! nira aMkuza ati niDara rasika jasa rasanA gaayo|| For Private And Personal Use Only
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jIvanI khaMDa duSTani doSa bicAri mRtyu ko udyama kIyAM / bAra na bA~ko bhayo, garala amRta jyo pIyo // bhakti nisAna bajAya ke, kAhU te nAdina lajI / loka-lAja kula zRkhalA taji mIrA~ giradhara bhajI // isameM mIrA~ kI bhakti-bhAvanA kI prazaMsA kI gaI hai / 'garala amRta jyA pIyoM meM eka alaukika ghaTanA kA ullekha kiyA gayA hai jo bilakula asambhava bhI nahIM kahA jA sktii| ___ 'bhaktamAla' ke pazcAt gusAMI hita harivaMza ke prasiddha vidvAn ziSya harIrAma vyAsa kI 'bAnI' ke padoM meM kucha samakAlIna bhaktoM kA ullekha hai jinameM mIrA~bAI bhI eka haiM / eka pada isa prakAra hai : bihArahiM svAmI bina ko gAvai ? binu haribaMsahiM rAdhikAvallabha ko rasa rIti sunAvai.? rUpa sanAtana binu kA vRndA vipina mAdhurI pAvai ? kRSNadAsa binu giradhara jU ko ko aba lAr3a lar3Avai ? mIrAbAI binu ko bhaktani pitA jAna ura lAvai ? svAratha paramAratha jaimala binu ko saba baMdhu kahAvai ? paramAnaMda dAsa vina ko aba lIlA gAya sunAvai ? sUradAsa bina pada racanA ko kauna kabihi kahi zrAvai ? isa pada kI dhvani se aisA jAna par3atA hai ki isakI racanA usa samaya huI thI jaba isameM ullikhita sabhI bhakta svarga sidhAra cuke the / paraMtu isameM varNita sabhI bhakta vyAsa jI ke samakAlIna the aura unase vyAsa jI kA paricaya bhI avazya rahA hogaa| isa pada meM hArdikatA kUTa-kUTa kara bharI hai jisase spaSTa patA calatA hai ki bhaktoM kI jina vizeSatAoM kA ullekha isameM kiyA gayA hai ve kevala sunI-sunAI nahIM kavi kI svayaM anubhUta haiM / vyAsa jI saM0 1622 ke AsapAsa kisI samaya gusAI hita harivaMza ke ziSya huye the, isake pahale ve zroDachA ke mahArAja madhukara zAha ke rAjaguru the| astu, rUpa,sanAtana,kRSNadAsa mIrA~bAI, jaimala, paramAnaMdadAsa aura sUradAsa Adi bhaktoM kA paricaya unhoMne mI0 2 For Private And Personal Use Only
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 18 mIrA~bAI saM0 1622 ke AsapAsa athavA kucha bAda meM prApta kiyA hogA / mIrA~bAI ke atirikta anya sabhI bhaktoM kA saM0 1622 taka jIvita rahane kA nizcaya -sA isa pada se yaha niSkarSa nikAlanA anucita na hogA ki mIrA~bAI bhI saM 2622 ke AsapAsa taka jIvita thIM / hai, hari-bhaktoM ko pitA samajha kara hRdaya se lagAnA mIrAMbAI kI hI vizeSatA thI / mIroM ke caritra kI yaha pavitratA aura uccatA, saralatA aura vinamratA unake kAvya meM pratibimbita huI hai / 'caurAsI vaiSNavana kI vArtA' meM bhI mIrA~bAI ke sambaMdha meM kucha bAteM milatI haiN| yaha prAcIna vArtA graMtha gusAI gokulanAtha dvArA saM0 1625 meM likhA mAnA jAtA hai | isakI prAmANikatA ke sambaMdha meM vidvAnoM ko saMdeha rahA hai / abhI kucha hI dinoM pahale vidyA vibhAga kA~karolI se prakAzita 'prAcIna vArtA rahasva' dvitIya bhAga kI bhUmikA meM isa graMtha ko prAmANika pramANita karane kI ceSTA kI gaI hai, aura ina vArtAoM ke sambaMdha meM kucha naI bAteM bhI batalAI gaI haiN| 'caurAsI vaiSNavana kI bArtA' tathA 'do sau bAvana vaiSNavana kI vArtA' ke tIna saMskaraNa mAne jAte haiN| mUla rUpa meM ina vArtAoM kA janma maukhika kaMthana aura pravacana dvArA huA / zrI gokulanAtha jI kathA pravacanoM meM 'baiThaka caritra, barU vArtA aura sevakoM se sambaMdha rakhane vAle caritra (vArtA ke prasaMga ) varNana karate the / ' isa prathama saMskaraNa kA samaya saM0 1642 se 1645 taka mAnA gayA hai / isake kucha samaya pazcAt 'saMgraha kI sAhajika mAnavIya lipsA vRtti ne unheM surakSita rakhane ke lie eka avyavasthita likhita svarUpa diyA jisakA samaya saM0 1694 se 1735 taka mAnA jAtA hai / yaha dvitIya saMskaraNa thA jisameM 84 aura 252 vaiSNavoM kA vargIkaraNa kiyA gayA aura gokulanAtha jI ke ziSya harirAma ne vArtAyoM meM gokulanAtha jI kA nAma nirdeza kiyA / tIsarA saMskaraNa zrI harirAya jI ke samaya meM huA / isI samaya hariNaya ne bhAva prakAza' nAmaka TippaNa bhI likhA / isa prakAra vArtAoM ko prAmANika pramANita avazya kiyA gayA paraMtu itihAsa aura jIvana-caritra ke liye isakI upayogitA nagaNya hai / isakA kAraNa yaha hai ki ye vArtA-graMtha For Private And Personal Use Only
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Ach jIvanI khaMDa bahuta kucha puSTi mArga ke purANa haiM jinameM alaukika aura atimAnuSika bAtoM kA samAveza hai kevala eka udAharaNa paryApta hogaa| 'zrI prAcArya jI mahAprabhUna ke sevaka kRSNadAsa meghana chatrI tinkI-bArtA' ke prathama prasaMga meM milatA hai : 'bahura badrikAzrama te AgeM padhAre jahA~ jIva kI gamya nAhIM hai| tahA~ bedabyAsa jI ko sthAna hai tahA~ padhAre / taba kRpyA dAsa soM kayau jo tU TAr3o rhiyo| taba zrI prAcArya jI mahAprabhU Age padhAre / taba vedavyAsa jI sAmheM Aye / so zrI prAcArya jI mahAprabhUna ko apane dhAma meM le Aye / pAche vedavyAsa jI ne zrI prAcArya jI mahAprabhUna so kahyau jo tuma nai|shrii bhAgavata kI TIkA kInI hai so moko sunaavau| taba zrI prAcArya jI mahAprabhUna ne jugala gIta ke adhyAya ko eka zloka kahyau / so zloka : vAma vAhu kRta vAma kapolo valitarabhrU dharArpita vennu| komalAMguli nirAzrita mArga gopyaIra yati yatra mukundaH / / yA zloka kI vyAkhyAna kahyau sA tAna dina meM sampUrNa bhayo / taba vedavyAsa jI ne vInatI karI jo maiM cA bhAgavata ke vyAkhyAna kA aba dhAranA kari sakata nAhI tAteM aba kSamA karI / pAche zrI prAcArya jo mahAprabhUna ne vedavyAsa jI so kahyau jo tuma vedAMta ke aise sUtra kahA kIye jo mAyAvAda para artha lgyo| taba vyAsa jI ne kahyau jo meM kahA karU~ moko aAjJA hI aisI hutI jo aise artha kariyoM / taba zrI prAcArya jI mahAprabhUna ne kahA jo meM brahmavAda para artha kiyo hai so vyAsa jI ko sunAyo so vyAsa jo sunakara bahuta prasanna bhae / caurAsI vaiSNavana kI vAto, DAkora saMskaraNa saM0 1960 pR08] isa vaijJAnika yuga meM isa prasaMga kI satyatA para koI vizvAsa nahIM kara sktaa| vArtAkAra ne ballabha sampradAya vAloM ko prazaMsA meM aise kitane hI prasaMgoM kI avatAraNA kI hai, paraMtu jo isa sampradAya se alaga the aura jinakA prabhAva isa sampradAya ke utkarSa meM bAdhaka pramANita ho rahA thA athavA ho sakatA thA unakI nindA aura apamAna karanA bhI isa graMtha kA eka uddezya jAna par3atA hai| vRMdAvana ke rUpa-sanAtana ke prabhAva se braja-maMDala meM ballabha For Private And Personal Use Only
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 20 mIrA~bAI sampradAya kI bar3I kSati ho rahI thI aura pazcimI bhArata -- rAjasthAna aura gujarAta meM mIrA~bAI ke vyaktitva ke kAraNa isa sampradAya ke utkarSa meM bAdhA par3a rahI thI / isIliye inako apadastha karane ke lie jahA~-tahA~ inaka ullekha kiyA gayA hai| paraMtu isase bhI eka lAbha hI huA / sAmpradAyika saMkIrNatA ke kAraNa vArtA meM mIrA~bAI kI | mahattA prakaTa karane vAle kevala laukika prasaMga Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir alaukika aura adbhuta prasaMgoM kA saMketa bhI nahIM hai, hI usameM varNita haiM aura yadyapi inameM mIroM kA apamAna karane kA hI prayatna kiyA gayA hai, phira bhI sAvadhAnI se upayoga karane para bahuta kucha upayogI sAmagrI mila sakatI hai / 'caurAsI vaiSNavana kI vArtA' meM mIrA~bAI se sambaMdha rakhane vAle nimnalikhita zravataraNa milate haiM : ( 1 ) govinda dube sAcorA brAhmaNa tinakI vArtA aura eka sameM govinda dube mIrA~bAI ke ghara hute tahA~ mIrA~bAI so bhagavArtA karata Take / tatra zrI zrAcArya jI ne sunI jo govinda dube mIrA~bAI ke ghara utare haiM so aTake haiM, taba zrI gusAIM jI ne eka zloka likhi paThAyo so eka brajavAsI ke hAtha paThAyau taba vaha brajavAsI calyo so vahA~ jAya pahu~ce, tA samaya govinda dube sadhyAvaMdana karata hute, taba brajavAsI ne grAya ke vaha patra dInoM so patra bA~ci ke govinda dube tatkAla uThe, taba mIrA~bAI ne bahuta samAdhAna kIyo, pari govinda dube ne phira pAcheM dekhau | [ prasaMga 2 cau0 bai0 kI vA TAkora saM0 1930 pR0 126-127 ( 2 ) zratha mIrA~bAI ke purohita rAmadAsa tinakI vArtA soM eka dina mIrA~bAI ke zrI ThAkura jI ke Age rAmadAsa jI kIrtana karata hute so rAmadAsa jI zrI zrAcArya jI mahAprabhUna ke pada gAvata hute, taba mIrA~bAI bolI jo dUsarau pada zrI ThAkura jI kau gAvo taba rAmadAsa jI ne kahyau mIrA~bAI so jo re dArI rAMDa yaha kauna ko pada hai / yaha kahA tere khasama kau mU~r3a hai jo jA Aja se terau muhar3au kabahU~ na dekhUMgI / taba tahA~ te saba kuTumba ko le ke rAmadAsa jI uThi cale taba mIrA~bAI neM bahutero kahyau pari rAmadAsa jI rahe nAhIM / pAcheM phiri ke vAko mukha na dekhyau / aise apane prabhUna sA~ For Private And Personal Use Only
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jIvanI khaMDa anurakta. hute / so vA dina te mIrAbAI ko mukha na dekhyau, bAkI vRtti chor3a dInI,phera vAke gA~va ke Age hoya ke nikase nAhIM / mIrAbAI ne bahuta bulAye pari ve rAmadAsajI zrAye nAhIM / tava ghara baiThe bheMTa paThAI soI pheri dInI aura kahA~ jo rA~Da tero zrI prAcArya jI mahAprabhUna Upara samattva nAhIM jo hamako terI vRtti kahA karanI hai / [prasaMga 1 cau0 bai0 ko vA0 DAkora saM0 9930 50 131 132 ] (3) atha kRSNadAsa adhikArI tinakI vArtA so ve kRSNadAsa zUdra eka bera dvArakA gaye hute mo zrI raNachora jI ke darzana karike tahA~ te cale so zrApana mIrA~bAI ke gA~va aAyai so ve kRSNadAsa mIrA~bAI ke ghara gayai tahA~ harivaMza byAsa prAdi de vizeSa saha vaiSNava hute so kAhU ko prAya bATa dina kAhU ko prAyai daza dina kAha ko prAyai paMdraha dina bhaye hute tinakI vidA na bhaI hutI aura kRSNadAsa ne to aAbata hI kahIM jo hU~ to clNgau| taba mIrAbAI ne kahI jo baiTo taba kitaneka moira zrInAtha jI ko dena lAgI so kRSNadAsa ne na lInI aura kahyo jo tu zrI grAcArya jI mahAprabhUna kI sevaka nAhI hota tAte terI bheMTa hama hAtha te chuveMge nAhIM soM aise kahike kRSNadAsa uhA~ te uThi cle| prasaMga 1 co0 vai0 kI bA0 DAkora saM0 1960 ] ina uddharaNoM se hama tIna prakAra ke niSkarSa nikAla sakate haiN| pahalA niSkarSa mIrA~bAI ke samaya ke sambaMdha meM hai / pahale uddharaNa ke prasaMgAnusAra mIroM zrI ballabhAcArya kI samakAlIna ThaharatI haiN| ballabhAcArya kI mRtyu saM0 1587 meM huI thI; ataH yaha prasaMga isameM pahale kisI samaya kA hogAsambhavataH saM0 1580 se 1585 ke bIca kisI samaya kA jAna par3atA hai| usa samaya mIrA~bAI usa avasthA ko prApta kara cukI thIM jaba ki govinda dube jaise mahAprabhu ke paTa ziSyoM ko bhI unase bhagavadvArtA karate hue aTakanA par3atA thaa| astu, usa samaya mIrA~ kI avasthA 25 varSa se kama na raho hogI, ataeva unakA janma kAla saM0 1555 aura 1560 ke bIca meM TaharatA hai / tIsare uddharaNa se ve kRSNAdAsa adhikArI, hita harivaMza aura For Private And Personal Use Only
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 22 morA~bAI byAsa kI samakAlIna TaharatI haiM / kRSNadAsa adhikArI kA samaya saM0 1554 se 1634 taka aura hitaharivaMza kA saM0 1556 se 1656 taka mAnA gayA haiM; astu, mIroM kA samaya nizcita rUpa se saM0 1555 se saM0 1560 ke bIca meM jAna par3atA hai| tIsare uddharaNa se patA calatA hai ki jaba kRSNadAsa adhikArI mIrA ke ghara pahu~ce usa samaya vahA~ hita harivaMza ke sAtha hI sAtha byAsa bhI the / ye vyAsa ( harIrAma byAsa ) pahale proDachA mahArAja ke rAjaguru aura eka prasiddha zAstrArthI vidvAn the| saM0 1622 ke aAsapAsa gusAI hita harivaMza se zAstrArtha karane jAkara unake ziSya ho gae the / hita harivaMza aura vyAsa kI eka sAtha upasthiti yaha pramANita karatI hai ki tIsare uddharaNa kA prasaga saM0 1622 ke pazcAt kisI samaya kA hai, yaha bhI asambhava nahIM hai ki ye donoM mahAtmA daiva saMyoga se alaga alaga eka hI samaya mIrA~bAI ke ghara pahu~ce hoM jaise ki kRSNadAsa bhI pahu~ca gae the; paraMtu saM0 1622 se pahale vyAsajI vaiSNava prasiddha na the aura na isa prakAra kisI ke ghara pahu~cate hI the kyoMki taba taka unakA eka mAtra uddezya zAstrArtha karanA huyA karatA thaa| paraMtu isa prasaga meM ve vaiSNava likhe gae haiM, ataeva yaha prasaMga nizcita rupa se saM0 1622 ke pazcAt kisI samaya kA hai / isa prakAra mIrA~bAI kA saM0 1622 ke bAda taka jIvita rahane kA pramANa mila jAtA hai| dUgarA niSkarSa mIroM kI zikSA-dIkSA aura unakI prakRti se sambandha rakhatA hai| ina avataraNoM se patA lagatA hai ki ballabha sampradAya vAloM ke 1 vidyA-vibhAga kAMkarolA se prakAzita 'prAcona yAtto rahasya' dvitIya bhAga meM jo kRSNadAsa adhikArI kI vArtA dI gaI hai, usake prathama prasaMga meM harivaMza aura vyAsa kA ullekha nahIM milatA jaisA ki DAkora ne prakAzita saMskaraNa meM milatA hai| uso grantha ke gujarAtI aMza ke anusAra kRSNadAla aura mIrAbAI kI milana-tithi saM0 1582 ke pazcAt saM 1583 ke Asa pAma nizcata kI gaI hai| yadi prAcIna vArtA rahasya kA pATha prAmANika ThaharAyA jAya to mIrAM ke na. 1622 taka jIvita rahane kA pramANa isa pasaMga se nahIM mila sakatA / For Private And Personal Use Only
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Achar jIvanI khaMDa ucita aura anucita sabhI prakAra ke prabhAva DAlane para bhI mIrA kabhI usa sampradAya meM dIkSita nahIM huii| unakI zikSA isa koTe kI huI thI ki ve binA kisI bAdhA ke mAdhu-saMtoM kI saMgati karatI aura bhagavadvArtA karatI huI bar3e bar3e saMtoM aura vidvAnoM se moracA letI thiiN| unakI prakRti bahuta hI svataMtra jAna par3atI hai jisase ve kisI sampradAya-vizeSa meM na raha sakatI thiiN| phira bhI ve atyanta udAra thIM aura anya matoM aura saMtoM ko bhA~ti unameM sAmpradAyika saMkIrNatA na thii| jaba ki purohita rAmadAsa eka z2arA sI bAta para gAliyoM kI bauchAra karate haiM, usa samaya mIrA~ unheM ghara baiThe bheMTa bhejatI haiM / jahA~ kRSNadAsa adhikArI mIrA~ kA apamAna karanA hI apanA kartavya aura dharma samajhate the, vahA~ mIrA~ ne unakA ucita Adara kiyA aura zrInAtha jI ke lie bheMTa bhI bhejanA caahaa| vaha unake caritra kI mahAnatA sUcita karatI hai| tIsarA niSkarSa mIrA~vAI kI kIrti ke sambandha meM hai| tIsare avataraNa meM jaba kRSNadAsa mIroM ke ghara pahu~cate haiM taba vahA~ hita harivaMza aura vyAsa jaise vikhyAta vaiSNava milate haiM jo sambhavataH mIroM kI kIrti sunakara unake darzana ke nimitta tryAe jAna par3ate haiM | nusAI hitaM harivaMza saMskRta ke acche vidvAn , bhASA ke prasiddha kavi aura rAdhAvallabhI sampradAya ke pravartaka ye aura vyAsa jI bhI saMskRta ke prakAMDa paMDita aura bhASA ke sukavi the / svayaM kRSNadAsa bhI mIroM ke ghara unakA apamAna karane hI nahIM gae the varan unakA uddezya bhI harivaMza aura vyAsa kI bhA~ti mIrA~ kA darzana karanA hI jAna par3atA hai| 'do sau bAvana vaiSNavana kI vArtA' meM morAMbAI kA ullekha bahuta ho kama hai / gusAI viDalanAtha kI sevikA ajaba kuMvara bAI ko vArtA se patA calatA hai ki mIrA~cAI kI sasurAla mevAr3a meM thI aura unakI kisI devarAnI kA nAma ajaba kuMara bAI' thaa| isake atirikta meratA grAma ke nivAsI 1 zrI gusAI jI ke sevaka ajaba kuvara bAI tinako vArtA sove ajaba kuMvara bAI mevAr3a meM rahetI hatI mIrAbAI kI derAnI htii| For Private And Personal Use Only
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 24 mIrA~bAI haridAsa baniyA kI vArtA meM kisI 'jaimala kI bena' kA ullekha milatA hai jo gusAI jI kI ziSyA ho gaI thii| isa 'bena' ko kucha vidvAnoM ne ' mIrA~bAI hI mAna liyA hai, paraMtu bhalI bhA~ti vicAra karane para yaha bAta ThIka nahIM jAna par3atI / mIrA~bAI jayamala kI cacerI bahana avazya thIM, parantu parade meM rahanevAlI tathA gusAI viTThalanAtha kI ziSyA hone vAlI yaha 'rAjA jaimala kI bena' mIrA~bAI ke atirikta koI anya bahana rahI hogI; kyoMki mIrA~bAI to apane sasurAla meM bhI paradA na karatI thIM aura govinda dube, rAmadAsa purohita, kRSNadAsa adhikArI Adi sabhI se nirbhaya bhagavadvArtA karatI thIM aura ve kabhI bhI ballabha sampradAya meM dIkSita nahIM huI jaisA ki 'caurAsI vaiSNavana kI vArtA' se spaSTa hai / vArtAoM ke pazcAt dhruvadAsa kI 'bhakta nAmAvalI' ( racanA- kAla saM0 1668) meM mIrA~ kA ullekha to avazya milatA hai, parantu unake sambaMdha meM kisI mahattvapUrNa ghaTanA yA prasaMga kA varNana nahIM hai, na to usase koI Avazyaka niSkarSa hI nikAlA jA sakatA hai; kevala cAra dohoM meM nAbhAdAsa ke prasiddha chappaya kI pratidhvani kI gaI hai / ve dohe isa I prakAra haiM : prati heta / lAja chA~r3i giridhara bhajI, karI na kucha kula kAni / soI mIrA~ jaga vidita, prakaTa bhakti kI khAni // lalitA hU~ lai bolike, tAso hauM Ana~da soM nirakhata phirata, vRndAvana rasa kheta // nRttyata nUpura bA~dha kai, gAvata lai karatAra | vimala hIya bhaktana milyo, tRna sama ganyo saMsAra || baMdhuni viSa tAkauM dayo, kari vicAra cita zrAna / so viSa phira amrata bhayo, taba lAge pachatAna // nAja chor3akara giradhara lAla kI bhakti aura viSapAna - ye donoM bAteM 1 DA0 rAmakumAra varmA, hindI sAhitya kA AlocanAtmaka itihAsa, pU 0 689 / For Private And Personal Use Only
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jIvanI khaMDa 25 aura gAnA-atirikta inameM bhI 'bhaktamAla' ke samAna isameM bhI varNita hai / rasakSetra vRMdAvana meM mIrA kA nivAsa aura prema tathA bhakti ke umaMga meM nAcanA - inameM eka navIna aura upayogI sAmagrI milatI hai| isake mIroM kI bhakti bhAvanA kI prazaMsA kI gaI hai| Age calakara deva kavi nemIroM kI mAdhurya bhAva kI vyavicala bhakti kI bar3I sundara abhivyaMjanA do kavittoM meM kii| priyAdAsa ne 'bhaktamAla' kI TIkA meM 20 kavitta likha kara mIroM ke sambaMdha meM pracalita sabhI janazrutiyoM kA saMgraha kiyA jo ghurAjasiMha - racita 'bhaktamAlA' meM prati vistAra ke sAtha milatA hai / ina saba kA vicAra janazrutiyoM ke aMtargata kiyA jAyagA / 3 itihAsa aura janazruti - satrahavIM zatAbdI ke sAhitya meM mIrA~bAI kA thor3A bahuta ullekha to mila jAtA hai, parantu usa samaya ke likhe gae musalamAnoM ke itihAsa graMtha tathA rAjasthAna kI khyAtoM meM mIroM kA nAma bhI nahIM hai / sambhavataH strI hone athavA vIra rAjapUtI dharma kA parityAga kara bhakti-dharma kA svAgata karane ke kAraNa ve itihAsa kI dRSTi meM upekSita pramANita huI; parantu mI to apanI bhakti bhAvanA ke prabhAva se usa avicala kIrti kI svAminI banIM jo itihAsa kI apekSA nahIM karatI varan samasta rASTra aura jAti kI sampatti bana jAtA hai aura jise sAdhAraNa janatA kavitA aura gItoM, kathA aura kahAniyoM, camatkRta kAryoM aura laufor prasaMgoM ke rUpa meM sarvadA smaraNa karatI rahatI hai / sArAMza yaha ki itihAsa kI sImA pAra kara mIroM kAvya aura janazruti kA viSaya bana gii| , mIbAI ke sambaMdha meM uttarI bhArata ke lagabhaga sabhI prAMtoM meM aneka janazrutiyA~ pracalita haiM | rAjasthAna, gujarAta, mahArASTra, madhyadeza tathA sudUra baMgAla taka meM mIroM ke sambaMdha meM aneka kathAe~ kahI jAtI haiN| unakI pUrva bhakti bhAvanA aura jIvana-saundarya se prabhAvita hokara kaviyoM ne, bhaktoM ne aura sAdhAraNa janatA ne kitano hI kathAoM kI sRSTi kI jo maukhika - paramparA se For Private And Personal Use Only
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 26 - mIrA~bAI aAja taka calI A rahI haiM aura jinheM sAhitya meM janazru ti kI saMjJA pradAna kI gaI hai| ina janazrutiyoM ke pIche tIna-cAra pramukha bhAvanAeM kAma karatI dikhAI par3atI haiM / pahalI bhAvanA niyati ke anyAyoM ke prati kavi hRdaya kA asaMtoSa hai| yaha vahI asaMtoSa hai jisase prerita hokara kaviyoM ne "nAma caturAnana pai cUkate cale gaye" kaha kara vidhAtA taka kI khabara lI hai| niyati sarvadA se mahApuruSoM ke prati anyAya karatI zrAI hai / jina gosvAmI tulasIdAsa ne 'kalikuTila jIva nistAra hita' aise rAmacarita-mAnasa kA nirmANa kiyA jisake eka akSara ke uccAraNa mAtra se karor3oM pApoM kA prakSAlana ho jAtA hai, unhoMne kahA jAtA hai, svayaM kisI pIr3A se paritaptaM ho bar3e kaSTa se prANa chor3A thaa| usa, mahAn kavi aura AtmA ke prati niyati kA yaha kitanA kaThora upahAsa hai| kavi-hRdaya niyati ke aise anyAyoM ko sahana nahIM kara pAtA aura una para paradA DAla dene ke lie aisI kathAoM kI sRSTi karatA hai jo bhautika satya na hone para bhI kAvya-nyAya' kI dRSTi se parama satya jAna par3atI haiM / mIrA~ kI mRtyu ke sambaMdha meM bhI eka isI prakAra kI kathA prasiddha hai| kahA jAtA hai ki mIrA~ ko manAkara cittaur3a lauTA lAne ke liye mevAr3a ke mahArANA ne kucha brAhmaNa dvArakA bheje the| ve vinagaN mIrA~ se mevAr3a lauTa calane kA Agraha karane lage aura dvAra para dharanA dekara baiTha gae / mIrauM apane iSTadeva zrI raNachora jI se grAjJA lene maMdira meM gaI aura vahIM mUrti ke sAmane nAcatI-gAtI2 umI meM 1 yaha zabda aMgrejI ke poITika jasTisa kA anuvAda hai / hamAre prAcIna nATya-zAstroM meM jo sukhAMta nATaka likhane kI prathA hai usake mUla meM bhI kAvya-nyAya kA siddhAMta dikhAI par3atA hai| 2 jina padoM ko gAtI huI mIrA~ raNachora jI kI mUrti meM samA gaI thIM ve pada isa prakAra haiM: hari tuma haro jana kI bhIra // Teka / / dropadI kI lAja rAkhyo tuma bar3hAyo cIra / / 1 / / bhakta kArana rUpa narahari dharayo zrApa sarIra // 2 // hiranakasyapa mAri lInho dharayo nAhina dhIra / / 3 / / For Private And Personal Use Only
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jIvanI khaDa 27 vilIna ho gaI / vaijJAnika dRSTikoNa se vicAra karane para yaha eka asambhava ghaTanA pratIta hotI hai / kisI vyakti kA acAnaka eka patthara kI mUrti meM vilIna honA to kabhI dekhA nahIM gayA parantu jaba hama mIroM ke sampUrNa jIvana para vicAra karate haiM, unake mAdhurya bhAva kI tIvratA kA anubhava karate haiM, unake utkaTa vizvAsa ko dhyAna meM lAte haiM, taba apanI kavitvapUrNa pratibhA kI sphUrti meM nAcato-gAtI huI moroM kA apane iSTadeva kI mUrti meM samA jAnA hI parama satya jAna par3atA hai / kama se kama kAvya kI dRSTi se isase bar3hakara dUsarA koI satya nahIM hai| __mahArASTra ke prasiddha vaiSNava kavi mahIpati ne apane kAvya-graMtha 'bhaktivijaya' ( racanA kAla saM0 1816-20) meM mIrA~ kI jo kathA likhI hai vaha bhautika jIvana ke satya ke prati eka bhArI asaMtoSa kI bhAvanA se pUrNa hai| jinakA avicala nizcaya thA ki : mere to giradhara gopAla dUsarA na koI / jAke sira mora mukuTa mero pati soI // aura jinhoMne svaSTa zabdoM meM likhA thA ki kAnuDe na jANI morI prIta, vAI hu~ to bAla kuvArI re| una 'bAla kuvArI' mIrA~ kA udayapura ke rAjakumAra bhojarAja ke sAtha vivAha kaisA ? aitihAsika satya hone para bhI yaha kAvya kA satya nahIM ho sktaa| bUr3ate gaja raja rAkhyo kiyo bAhara nIra // 4 // dAsa morA lAla giradhara dukha jahA~ taha pIra // 5 // sAjana sudha jyoM jAne tyoM lIje ho|| tuma bina mere aura na koI kRpA rAvarI kIje ho / divasa na bhUkha raina nahiM nidrA yoM tane pala pala chIje ho| mIrA kaha panu giradhara nAgara mili bichurana nahiM kIje ho| nIrA jisa mUrti meM samA gaI thI vaha mUrti aba DAkora ilAke gujarAta meM hai aura unakA cIra aba taka bhI bhagavata bhaktoM ko raNachora jI ke bagala meM nikalA huA dikhAI detA hai / [ mIrA bAI kA jIvana caritra...nu0 devI prasAda racita paSTha 27 ] For Private And Personal Use Only
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 28 mIrA~bAI isIlie to kavi ne mIrA~ ko kumArI hI rakkhA hai| 'bhakti-vijaya' kI kathA ke anusAra mIrA~ mevAr3a ke eka parama vaiSNava rANA kI kanyA thI / jaba kanyA kevala eka dina kI thI, rANA ne use bhagavAn kRSNa kI mUrti ke caraNoM meM DAla diyA / bArahaveM dina usa kanyA kA mIrAbAI nAma pdd'aa| mIrA~ ne bacapana meM hI giradharalAla kI mUti se vivAha kara liyA thA / apane laukika vivAha kA vaha sarvadA virodha karatI rahI / IzvaraparAyaNa pitA ne usakA virodha svIkAra kara usakA vivAha nahIM kiyaa| parantu loka-nindA to apanA kArya karatI hI rhii| mIrA~ ke kaumArya tathA sAdhu-saMtoM kI niraMtara saMgata se janatA meM bhArI asaMtoSa phaila gayA thA / aMta meM loka-mata se vivaza hokara rANA ne mIrA kA vivAha karane kA nizcaya kara liyA, parantu mIrA~ isake lie kisI prakAra bhI prastuta na haI / aura koI cArA na dekha rANA ne rAnI dvArA viSa kA pyAlA mIrA~ ke lie bhejA / bhagavAn para apanI bhAvanAoM ko ekAgra kara mArA apanI mAtA ke sAmane hI halAhala-pAna kara gaI / viSa-pAna kA usa para koI bhI prabhAva na par3A, varan giradhara lAla ( mUrti) kA mukha vivarga ho gayA / rANA ko jaba jJAta huA ki unhoMne apanI mUrkhatA ke kAraNa apane iSTadeva bhagavAn ko hI halAhala-pAna karAyA to unake duHkha kI sImA na rhii| aMta meM mIroM ke vinaya se bhagavAn phira apane zyAmala svarUpa meM pariNata ho gara, kevala mIrA~ kA gaurava cihna banAe rakhane ke lie yAda bhI giradharalAla kI mUti ke kaMTha meM eka vivarNa-cihna milatA hai| dUsarI ora eka baMgAlI lekhaka ne mIroM ko jo kathA 'bhAratIya bidupI' meM likhI hai, usameM ve kevala bhakta hI nahIM, varan zakuMtalA kI bhA~ti prema aura saundarya kI bhavya pratimA bhI hai unakI svara laharI meM zraddhata aAkarSaNa hai: unakA aAtithca aAdarza hai; ve puSpa ke samAna nidoSa aura satI nAriyoM ke samAna pati kI AjJAnuvartinI haiM / sArAMza yaha ki va yAdarza Izvara bhakta 1 rAmajI lAla zarmA dvArA mUla baMgalA se anuvAdita / isa graMtha meM bhArata kI pasiddha vidvAn aura guNI striyoM kA jIvana caritra vargina hai| For Private And Personal Use Only
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jIvanI khaMDa 26 hI nahIM, zIla, guNa aura saundarya meM bhI advitIya haiM; unameM samasta kAminIjanocita guNoM aura saundarya kA adbhuta AkarSaNa hai / ___ madhyadeza ke kavi hRdaya ne na to aitihAsika satya ke prati asaMtoSa prakaTa kiyA, na mIrA~ ko zrAdarza nArI ke rUpa meM citrita kiyA, varan usane bhAgavata se mIrA~ kI eka upamA hU~r3ha nikAlI-braja-gopI / braja kI gopiyA~ bhI mos ke samAna vivAhitA thIM, paraMtu bhagavAn zrIkRSNa ke prati unakA svakIyA kAsA prema thA / mIroM kI bhakti-bhAvanA bhI ThIka usI koTi kI thii| sabase pahale bhakta kavi nAbhAdAsa ne hI yaha nAmya DhUMr3ha nikAlA thA / 'bhaktamAla' meM ve mIroM ke sambaMdha meM likhate haiM : sadRza gopikA prema prakaTa kaliyugahiM dikhaayo| nira aMkuza ati niDara rasika jasa rasanA gAyo / phira deva kavi ke do kavittoM meM isa upamA kA kavitvapUrNa vikAsa huaa| kavi ne mIrA~ ke mukha se kahalavAyA hai : koI kahau kulaTA kulIna akulIna kaho, koI kahau raMkini kalaMkiti kunArI hauN| kaiso naraloka, paraloka, varalokani meM, lInhIM maiM alIka lAka-lIkani te nyArI ho / / tana jAU, mana jAU deva gurujana jAU, prAna kina jAu Teka Tarati na TArI hauN| vRndAvanavArI vanavArI kI mukuTa vArI, pItapaTa vArI vahi mUrati pai vArI ho / kaisI kulabadhU ? kula kaiso ? kulabadhU kauna ? tU hai yaha kauna pUcha kAhU kulaTAhi rI / kahA bhayo tohi, kahA kADi tohi tohi mohiM, kIdhauM aura kA hai aura kahA na to kAhi rii|| For Private And Personal Use Only
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 30 mIrA~bAI jAti hI te jAti kaisI jAhi ko hai jAti cerI, to soM hrauM risAnI merI mAM soM na risAhirI / 'lAja gahu, lAja gahu'- lAja gahibe ko rahI, paMca ha~si haiM rI hauM to paMcana ta bAhirI // paraMtu itane se bhI janatA ke kavi hRdaya ko saMtoSa na huaa| astu, sAdRzya kI isa bhAvanA ko aura Age bar3hAkara usane mIroM ko braja-gopI kA avatAranizcita kiyA / mIrA~ ke nAma se prasiddha kitane hI padoM meM isa bAta kI ora saMketa milatA hai / yathA : mere prItama pyAre rAma ne likha bhejU~ rI pAtI // Teka // syAma saneso kabahu~ na dInhoM, jAna bUjha guru bAtI // Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir X X X X X X tuma dekhyA~ bina kala na parata hai, hiyo phaTata morI chAtI // mIrA kahe prabhu kaba re miloge pUrva janama ke sAthI | [ mI0 zabdA0 ve0pra0 5021] aura bhI rANA jI mhArI prIta purabalI maiM kyA karU~ / 8 rAma nAma bina ghar3A na suhAve, rAma mile merA hiyarA TharAya || [ mI0 zabdA0 pR0 35 aura bhI helI mhA~sU hari bina rahyo na jAya / XX X X pUrva janma kI prIta purANI, so kyU~ chor3I jAya / mIrA ke prabhu giradhara nAgara aura na zrAve mhA~rI dAya // [mI0 zabdA0 pU0 38 ] aura eka pada meM to spaSTa rUpa se likhA milatA hai ki pUraba janama kI maiM hU~ gopI kA adhavica par3a gayo jholo re / tere kAraNa saba jaga tyAgo, aba mohe kara soM lo re || mIrA ke prabhu giradhara nAgara, cerI bhaI bina molo re // [ rAga kalpadruma prathama bhAga pR0 327 For Private And Personal Use Only
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir . jIvanI khaMDa itanA hI nahIM isa bIsavIM zatAbdI ke vaijJAnika yuga meM bhI gujarAta ke prasiddha vidvAn aura lekhaka kAkA sAhaba kAlelakara ne mIrA~bAI ko rAdhA jI kA avatAra mAnA hai| 'janmASTamI kA utsava' nAmaka nibaMdha meM ve likhate haiM"gopikAnoM ke prema ko mIrAbAI ne spaSTa kara dikhAyA hai / jaba-jaba dharma para se logoM kI zraddhA haTa jAtI hai, taba taba usako phira se sthira kara dene ke lie mukta puruSa isa vizva meM avatAra dhAraNa karate haiM, aura apane pratyakSa anabhava aura jIvana ke dvArA logoM meM dharma ke prati zraddhA utpanna karate haiN| isI taraha jaba logoM ko gopiyoM kI zuddha bhakti ke viSaya meM azraddhA utpanna huI, taba gopiyoM meM se eka ne-zAyada rAdhA jI ne-mIrA~bAI kA avatAra lekara premadharma kI sthApanA kii|" [jIvana sAhitya prathama bhAga pra0 saMskaraNa san 1927 janmASTamI kA utsava 50 38] yadi kavi hRdaya ne mIroM ko avatAra nizcita kiyA to bhaktoM ne una para devatva kA aAropa kiyA aura unake sambaMdha meM alaukika aura atimAnuSika prasaMgoM kA pracAra kiyA / mIrA~ ke nAma se prasiddha padoM meM piTAre meM bhejA huA sA~pa kabhI zAligrAma kI mUrti bana jAtA hai, kabhI caMdanahAra bana kara mahaloM meM ujAlA karatA hai; sUla seja mIrA~ ke lie puSpa zaiyA aura viSa kA pyAlA sAkAra amRta bana jAtA hai / muM0 devIprasAda ne likhA hai ki koI loga yaha kahate haiM ki rANA ne mIroM ke lie jo viSa kA pyAlA bhejA thA usa viSa kA mIrA~ para kucha asara na huzrA balki dvArikA jI meM raNachora jI ke muMha se bhAga nikale the| eka pada aisA bhI milatA hai ki viSa kA pyAlA pIkara mIrA~ so jAtI haiM aura unheM jagAne ke lie garur3a para car3hakara svayaM unake zyAma pAte haiM : rANe jI viSarA pyAlA mokalyA dIjo mIrA re hAtha / maiM to caraNAmRta kara pI gaI aba the jANe mhArA nAya / / mIrA viSa kA pyAlA pI gaI, sotI khU TI tAna / mhA~ro darada divANA sA~varo mhA~ne daur3a jagAve pAna / / 1 mIrAbAI kA jIvana caritra pa.0 14 For Private And Personal Use Only
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mIrA~bAI garur3a car3hi hari aba pAe mIrA ke pAsa / zrAna~da tUra bajAi ke pUrI mana kI bAsa // [rAga kalpadruma dvitIya bhAga pU. 0 671 ] 'mAilasTonsa ina gujarAtI liTarecara' (Milestones in Gujarati Literature) ke racayitA kRSNalAla mohanalAla maberI ne gujarAta meM pracalita janazrati ke AdhAra para likhA hai ki jaba rANA ne dekhA ki mIrA~ para viSa kA kucha bhI prabhAva na par3A taba unhoMne svayaM talavAra se mIroM kA aMta karanA cAhA, paraMtu unake talavAra uThAte hI eka sAtha cAra-cAra mIrAbAI dikhAI par3I aura ve nizcaya hI na kara sake ki vAstavika mIrA kauna sI hai| mekAlifa (M.Macaulif) ne 'da lIjeMDa prAva mIrA~bAI (The Lerend of Mira Bai) meM likhA hai ki rANA ne mIrA~ ko talavAra ke ghATa utAranA cAhA, paraMtu kSatriya hokara abalA kI hatyA karanA mahApAtaka samama kara mIrA~ ko tAlAba meM DUba marane kI yAjJA dI / savedA bar3oM kI yAjJAnuvartinI mIrA~ apane giradhara lAla kA dhyAna karatI huI puSkara meM kUda par3IM, paraMtu vahA~ bhI ve DUba na sakIM, eka divya puruSa ne unheM puSkara ke kinAre lagA diyA aura aAjJA dI ki vRMdAvana jAkara bhagavAna kRSNa kA guNagAna kreN| kucha janazratiyoM ke anasAra ve divya puruSa svayaM mIroM ke giradhara nAgara the isI prakAra giradhara lAla kI mUrti kI prApti tathA mIrA~ aura giradhara lAla ke vivAha ke sambaMdha meM bhI alaukika kathAe~ pracalita haiN| ina janazrutiyoM ke pIche devIkaraNa (Deification) kI bhAvanA kAma karatI dikhAI par3atI hai| ___ kavitva aura devatva ke zrAropa ke atirikta kucha aisI janazrutiyA~ bhI pracalita haiM jinameM laukika bhAvanA pradhAna hai / ina janazrutiyoM meM satya aura asatya kA kucha aisA sammizraNa hai ki una para sahasA vizvAsa karanA bhI ucita nahIM hai aura asatya kaha kara unakI upekSA bhI nahIM kI jA sktii| ataH sthAna, kAla aura pAtra kI saMgati milAkara unakA pUrNa vivecana kie binA kacha kahanA ThIka nahIM hai / mIroM ke sambaMdha meM aisI kitanI hI janapratiyoM kA pracAra hai jinameM mukhya cAra janazrutiyoM kA yahA~ vivecana kiyA jaaygaa| For Private And Personal Use Only
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jIvanI khaMDa sabase pahale tAnasena ko sAtha lekara mugala-samrAT akabara kA mos ke darzana ke lie mevAr3a-gamana kI kathA para vicAra karanA hai| isa janazruti kA prAcInatama ullekha priyAdAsa kRta 'bhaktamAla' kI TIkA meM milatA hai: rUpa kI nikAI bhUpa akabara bhAI hiye liye saMga tAnasena dekhibo ko zrAyo hai| nirakhi nihAla bhayo chabi giradhArI lAla, pada sukha jAla eka taba hI car3hAyo hai | bAda meM raghurAjasiMha kRta 'bhaktamAlA' meM isakA bahuta adhika vistAra milatA hai jo sabakA saba alaukika aura asatya hai / musalamAna itihAsakAroM ke anusAra akabara saM0 1624 meM mevAr3a para caDhAI karane ke lie hI pahale-pahala vahA~ gayA thA aura saM0 1620 ke lagabhaga samrATa ne rAmacaMdra baghelA se tAnasena ko prApta kiyA thaa| ataeva saM0 1620 se pahale akabara kA tAnasena ke sAtha mevAr3a jAnA asambhava hI thA / paraMtu jahA~ taka khoja huI hai, usase yaha nizcita hai ki mIrA~ isa samaya se bahuta pahale hI,sambhavataH akabara ke janma(saM01566) se bhI pahale mevAr3a chor3a cukI thIM aura usa samaya dvArakA meM nivAsa karatI thiiN| astu, sthAna aura kAla ko dRSTi se yaha janazruti asaMgata ThaharatI hai| ku~vara kRSNa ne apane nibaMdha' meM yaha anumAna lagAyA hai ki samrATa akabara ne mevAr3a meM nahIM gujarAta (dvArakA ) meM jAkara saM0 1626 meM mIrA~ kA darzana kiyA thA, parantu yaha janazruti ke viruddha hai aura kevala anumAna mAtra hai| akabara ne mIroM ke darzana ke lie kabhI mevAr3a-yAtrA nahIM kI aura na kabhI unake darzana hI kie / priyAdAsa ne jo likhA hai vaha sambhavataH asatya nahIM bhI ho sakatA, parantu isa janazruti meM satya kI mAtrA leza mAtra bhI nahIM hai / yadi priyAdAsa ke upayakta kavitta kA artha yaha hai ki mIrA~ kI rUpa kI nikAI dekhane ke lie tAnasena ke sAtha samrATa akabara mevAr3a AyA thA, to yaha asatya hI nahIM upahAsAspada bhI hai kyoMki akabara jaba paidA huyA : 1 pariSad nibaMdhAvalI dvitIya bhAga (prakAzaka hindI pariSad prayAga vizvavidyAlaya) prathama nibNdh| mI03 For Private And Personal Use Only
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 36 mIrAbAI (saM0 1566) thA, usa samaya mIrA~ kI avasthA cAlIsa varSa kI thI aura jisa samaya mugala-samrATa ne kisI kAminI kI rUpa kI nikAI dekhane kI icchA utpana hone kA avasthA prApta kI hogI, usa samaya mIrA~ yauvana kI aMtima sIr3hI pAra kara sATha varSa kI bRddhA ho gaI hoNgii| ataH sATha varSa kI bRddhA mIroM kI rUpakI nikAI dekhane ke lie bIsa varSIya akabara kA gupta veza meM mevAr3a jaise sudara praveza kI yAtrA karanA hAsyAspada nahIM to aura kyA hai ! upayuka kavitta kA eka dUsarA yaha artha bhI ho sakatA hai ki samrATa akabara mIroM ke iSTadeva giradhara lAla ke rUpa kI nikAI dekhane AyA thA aura usane vahI dekhA bhI jaisA ki dUsare caraNa se spaSTa hai ki bhUpa giradhara lAla ki chabi dekhakara nihAla huaA aura mIroM ke iSTadeva giradhara lAla kA mUrti ke caraNoM meM eka sukhajAla meMTa cdd'aayaa| jAna par3atA hai ki.saM. 1624 meM mevAr3a-vijaya ke uparAMta cittaura ke rakSaka vArazreSTha jayamala (jisakI vIratA ne samrATa ko mugdha kara rakhA thA ) kI bahana mIrAbAI kI adbhata kIrtinagAthA sunakara unake prati apanI zraddhAMjali prakaTa karane ke nimitta guNagrAhI akabara mIroM ke nAma se prasiddha maMdira meM unake iSTadeva kI mUrti ke darzana ke lie gayA hogA aura usA ke AdhAra para janatA meM yaha prAsaddhi ho gaI hogI ki samrATa akabara mIrA~ ke darzanoM ke lie AyA thaa| / samrATa akabara kA maktoM ke darzana ke lie gupta veza meM yAtrA karane kI aura bhI kitanI kathAe~ prasiddha haiN| mahAtmA haridAsa ke darzana ke lie 'tAnasena ke sAtha mugala samrATa kA nidhuvana jAnA prasiddha hI hai / 'do sau bAvana vaiSNavana kI vArtA meM bAdazAha akabara kA govinda svAmI kA gAnA sunane ke lie gokula meM yazodA ghATa para jAne aura unakA bhairava rAga sunane kI kathA milatI hai| aura chAtasvAmI kI vArtA meM bAdazAha akabara kA chipakara janmASTamI ke pAlanA kA darzana karane gokula meM . do sau bAvana vaiSNavana kI vArtA ( DAora saMskaraNa saM0 1906 ) govinda svAmI kI vArtA / prasaMga 15 / pRSTa 11 For Private And Personal Use Only
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jIvanI khaMDa pAne kA prasaMga milatA hai| ina saba janazrutiyoM meM satya kI mAtrA leza bhara bhI nahIM hai, kevala bhaktoM ke mahatva-pradarzana ke lie ye gar3ha lie gae haiN| mArauMbAI aura jIva gusAI ke saMbaMdha meM jo kathA pracalita hai vaha atyanta mahatvapUsa hai kyoMki usameM mAroM ke gRha aura rahasyamaya siddhAnta kI saSTa vyAkhyA milatI hai / isa kathA ke aneka rUpa pracalita hai| parantu sabase pracalita kathA yaha hai ki mIroM vandAvana meM bhakta ziromaNi jIva gosvAmI ke darzana ke lie gii| gosvAmI jA sacce sAdhu the aura striyoM kI chAyA taka se bhAgate the, isalie bhItara se hI kahalA bhejA kI hama striyo se nahIM milte| isa para mAsUbAI ne uttara diyA ki maiM to samajhatI thI ki vRndAvana meM zrIkRSNa hI eka puruSa hai, parantu yahA~ Akara jAna par3A ki unakA eka aura pratidvaMdI paidA ho gayA hai| mAroM kA aisA mAdhurya-bhAva saMyukta premapUrNa uttara sunakara jIva gumAI naMge paira bAhara nikala Ae bAra bar3e hI prema se unase mile| isa kathA kA mA ullekha sabase pahale priyAdAsa ke kavittoM meM milatA hai| yathA: 1 mI bAvana baigavana kA vA (hAkora saMskaraNa saM0 1960 chIna svAmI kI vArtA pramaMga 3 / pa019 / ' 2 mu. devIprasAda 'bhoravAI kA jopana caritra' pR. 29 para ima kathA ko isa prakAra likhate haiM / ( mIrA), eka daphe mathurA hokara vRndAvana ko gaI thI hAM eka brahmacArI bolA ki maiM kI kA muMha nahIM dekhatA hU~, mIrAbAI ne kahA vAha mahArAja abhI taka strI puruSa meM hI ulajhe haiM arthAt sA dRSTi nahIM hue haiN| (yaha brahmacArI aura koI nahIM mAra prasiddha jova gosvAmI hai|) zrI sItArAmazaraNa bhagavAna pra-gada jI rUpakalA apane grantha 'zrI mIgAI bhI. meM 50 43.44 para likhate haiM ke mo. bAI ne prasiddha mahAtmA hA tathA sanAtana gosvAmI ke darzana kie aura jIva gosvAmI ke darzoM kI abhilASA prakaTa kii| paraMtu jaba sunA ki ve striyoM kA mukha dekhanA ne dura rahA unheM apane Azrama meM ghusane taka nahIM dete, tava' unhoMne eka patrikA likha bhejI ki " zrI vRndAvana to zrI bihArI jI kA raGgamahala rahasyakuJja hai, aura vAstava meM yahA~ ko saba kI saba kevala striyAM hI hai| 'puruSa' to eka bajavihArI zrI kRSNacandra Anandakanda mahArAja mAtra hI hai| Apa vikhyAta For Private And Personal Use Only
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mIrA~bAI vRndAbana pAI jIva gusAI jU so mila milI, tiyA mukha dekhibo ko pana le chuTAyo hai| __ aura nAbhAdAsa ke chappaya meM bhI isakA saMketa milatA hai jaba ki ve kahate haiM : bhakti nisAna bajAya ke kAhU te nAhiMna ljii| aura gaur3Iya vaiSNavoM meM bhI isa janazruti kA pracAra hai; aMtara kevala itanA hI hai ki vahAM jIva gosvAmI ke sthAna para unake cAcA rUpa gosvAmI kA nAma liyA jAtA hai| zizira kumAra ghoSa racita 'lArDa gaurAMga aura sailvezana phAra aoNla' ( Lord Gaurang or Salvation for All) ke prathama bhAga kI bhUmikA pR0 40 para likhA hai : jaba rAjapUta rAjakumArI mIrAbAI, jinhoMne bhagavAna kRSNa ke prema meM saba kucha tyAga diyA thA, zrI gaurAMga (caitanya mahAprabhu) ke eka pramukha bhakta vRndAbana nivAsI prakhyAta rUpa gosvAmI ke darzana ke lie gaI to eka zreSThamata saMnyAsI hone ke nAte rUpa gosvAmI ne unase milanA isa kAraNa asvIkAra kara diyA ki unheM kisI strI kA mukha dekhane kA adhikAra na yaa| vastutaH mIrAbAI eka parama sundarI yuvatI rAjakumArI thIM aura mIrA kI bhakti bhAvanA meM unheM adhika vizvAsa na thA / rUpa gosvAmI kA saMdeza sunakara 'mIrA ne uttara diyA' 'taba kyA ve puruSa haiN| yadi aisA hai to unheM bRndAbana meM ghusane kA koI adhikAra nhiiN| puruSoM kA yahA~ praveza nahIM hai / yadi bRndAvana kI adhiSThAtrI devI ko unakI yahAM upasthiti kI sUcanA mila vivekI viza mahAtmA hote hue bhI apane Apako yadi puruSa mAnate ho to yo jo zrI antaHpurI meM Apane sthAna adhikAra kiyA hai, isa niDara sAhasa kI isa Azcaryamaya dhRSTatA kI sUcanA svAminI zrI rAdhikA mahArAnI jI kI sevA meM abhI abhI kyoM nahIM pahu~cAI jAve ? so Apa zIghrasara batAne kI kRpA kIjiye ki saca hI Apa apane taI puruSa mAnate haiM ?" isa patrikA ko par3hakara gosvAmI jI kI samajha meM AgayA ki maurAM koI sAmAnya vyakti nahIM haiM; varan dvApara kI gopI kI avatAra haiM / tatkAla hI jIva gusAI naGge pAMva calakara mIrAbAI jI se A mile| For Private And Personal Use Only
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jIvanI khaMDa 37 jAegI to ve unheM yahA~ se nirvAsita kara deNgii| kyA gosvAmI mahAtmA yaha nahIM jAnate ki samasta vizva meM eka hI puruSa haiM aura ve mere priyatama kRSNakanhaiyA hai aura unake atirikta sabhI nArI hai / ' ava rUpa gosvAmI ko vidita ho gayA ki mIrA~bAI vastutaH kRSNa kI parama bhakta haiM aura unhoMne unase milanA svIkAra kiyA / " sthAna aura kAla kI dRSTi se vicAra karane para mIrA~ aura jIva gosAI kI isa janazruti meM koI asaMgati nahIM dikhAI par3atI kyoMki mIrA~bAI kA vRMdAvana jAnA aura vahA~ kucha dinoM nivAsa karanA pramANita hI hai aura usa samaya vRMdAvana meM jIva gosAI bhI upasthita the aura unakI vidvattA kI kIrti bhI phaila rahI thI / paraMtu vAstavika asaMgati pAtra kI dRSTi se vicAra karane para prakaTa hotI hai / jIva gosAI avasthA meM mIroM se bahuta choTe the| DA0 suzIlakumAra De ne saMskRta kAvya-zAstra ke itihAsa meM likhA hai ki baMgAla meM aisI prasiddhi hai ki jIva gosvAmI kA janma zAke 1445 (saM0 1580 ) aura 1 When Mirabai, the Rajput princess, who left everything for her love for Krishna, visited the renowned Rupa Goswami of Vrindaban, one of the chief Bhaktas of Shree Gaurang ( Chaitanya ), Rupa, an ascetic of the highest order, refused to see her on the ground that he was procluded from seeing the face of a woman. As a fact, Mirabai was a most beautiful young princess and he had not much faith in her pretensions Hearing the message of Rupa, Mirabai replied. Is he then a male ? If so, he has no access to Vrindaban. Males cannot enter there, and if the goddess of Vrindaban comes to know of his presence, she will turn him out. For does not the great Goswami know that there is but one male in existence, namely my beloved Kanai Lal and that all besides are female ?' Rupa now understood that Mira was really a staunch devotee of Krishna and so agreed to see her. (Lord Gaurang or Salvation for All, Vol.I Introduction page40) For Private And Personal Use Only
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mIrAbAI mRtyu zAke 1540 (saM0 1675 ) meM huI thii| kucha vidvAnoM kA aisA bhI mata hai ki unakI janma tithi saM0 157 . hai| cAhe jo bhI ho jIva gosvAmI kA janma mamaya saM0 1570 se pahale nahIM bAda meM hI par3atA hai aura isa prakAra ve mIrA~ se daza athavA usase bhI kucha adhika varSa choTe pramANita hote hai / phira mIneM jaba bUMdAbana gaI thIM usa samaya unakI avasthA bhI cAlIsa varSa se kama hI thii| ataH tIma varSa se bhI kama avasthA vAle saMnyAsI ke darzana ke lie cAlIsa varSa kI praur3a vayaskA bhakta kA jAnA kacha asaMgata sA jAna par3atA hai jaba ki usI samaya aura usI sthAna para jIva ke donoM parama vikhyAta bhakta aura vidvAn cAcA rUpa aura sanAtana bhI upasthita the| yaha saca hai ki Age calakara jIva gosvAmI vidvattA, bhakti aura kIrti tInoM hI meM apane donoM cAcA se bAjI mAra le gae the, paraMtu jisa samaya (saM0 1566-1600) mIroM bUMdAbana meM thIM usa samaya jIva eka navayuvaka saMnyAsI mAtra the aura rUpa, sanAtana pacAsa varSa ke praur3ha bhakta aura prakhyAta vidvAn the| ataH mIrA~bAI kA rUpa gosvAmI ke darzanoM ke lie jAnA adhika susaMgana aura sambhava jAna par3atA hai jaisA ki zizirakumAra ghoSa ne likhA hai| jAna par3atA hai ki jIva gosvAmI ko adhika kIrti phailane ke kAraNa hI rUpa ke sthAna para jIva kA nAma pracalita ho gyaa| mIrA~bAI aura gosAI tulasIdAsa ke bIca jo paramArthI patra vyavahAra kI kathA prasiddha hai vaha na to priyAdAsa kI TIkA meM hI milatI hai aurana raghurAja siMha kRta 'bhaktamAla' meM hI usakA ullekha hai| jAna par3atA hai ki 'gosAIcarita, ke racayitA bAbA veNImAdhava dAsa ne hI pahale pahala isakI kalpanA kI / gumAI carita' meM likhA hai: 1- A tradition in Bengal gives Saka 1445 (1523 A. D.) and Saka 1540 (1618 A. D.) as the dates of his (Jive-Gos. wami's) birth and death respectively. (History of Sanskrita poetics Vol. I pages 255-256- Ist ed. 1923.) For Private And Personal Use Only
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jIvanI khaMDa soraha se soraha lage, kAmada giri Dhiga vaas| suci ekAMta pradesa maha~, Aye sUra sudAsa // xxxxxx le pAti gaye jaba sUra kabI / ura meM padharAya ke syAma chabI taba zrAyo mevAr3a te, vipra nAma sukhapAla / mIrAbAI patrikA, lAyo prema prabAla || par3hi pAtI, uttara likhe, gIta kavitta banAya / saba taji hari bhajibo bhalo, kahi hiya vipra paThAya / / arthAt mIrA~bAI kA patra lekara sukhapAla nAmaka brAhmaNa saM0 1616 meM mevAr3a se aaayaa| pIche mIrIMbAI ne patra meM kyA likhA aura gusAI tulasIdAsa ne usake uttara meM kyA likha bhejAra yaha bhI nizcita rUpa se patA lagA liyA 1 mIrAbAI kA patra isa prakAra kA kahA jAtA hai : zrI tulasI sukhanidhAna, dukha harana gumAI / bArahiM bAra praNAma karU, aba hage soka samudAI / / ghara ke svajana hamAre jete, sabana upAdhi bddh'aaii| mAdhu-saMga aru bhajana karana, mohi deta kalesa mahAI / / bAlapane. te morA kInhIM giradhara lAla mitaaii| mo to aba chUTata nahiM kyoM hU~, lagI lagana bariyAI / / mere mAta pitA ke sama ho, hari bhaktana sukhdaaii| hamako kahA ucita kariko hai, so likhiyo samujhAI / / 6 mIrA ke patra ke uttara meM gusAI tulasIdAsa ne nimnalikhita pada likhA thA jAke priya na rAma vaidehii| sajiye tAhi koTi bairI sama, jadyapi parama snehii| tajyo pitA prahalAda, vibhISaNa bandhu, bharata mhtaarii| bali guru tajyo, kanta braja banitA, bhaye saba maGgalakArI / / nAto neha rAma so maniyata, suhRda musevya jahAM lauN| zraana kahA AMkha jo phUTa, bahuka kahIM kahAM lo|| tulasI soM saba bhAMti parama hina, pUjya prAna te pyaaro| jAsoM bar3he saneha rAma pada, eto mato hmaaro|| For Private And Personal Use Only
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mIrA~bAI gayA / parantu isa patra-vyavahAra kI satyatA para vizvAsa karanA kisI prakAra bhI sambhava nahIM hai| bAbA beNImAdhava dAsa ne apane carita-nAyaka kI mahattA pramANita karane ke lie usa yuga ke sabhI labdhapratiSTha bhaktoM aura kaviyoM kA tulasI se saMbaMdha sthApita karane ke lie kathAe~ gar3hI haiM jinameM lagabhaga sabhI kI sabhI sthAna, kAla aura pAtra kI dRSTi se vicAra karane para asaMgata aura asambhava jAna par3atI hai / mahAkavi kezavadAsa eka hI rAta meM rAma-caMdrikA jaise bRhat mahAkAvya kI racanA karake assI ghATa para gusAI jI ke darzana ke nimitta pAte hai; musalamAna kavi rasakhAna ko tIna varSa taka 'mAnasa' kI kathA sunanI par3atI hai; TaTTI samprAdAya ke pravartaka bhakta ziromaNi mahAtmA haridAsa ko gusAI jI se apanA pada zuddha karAne nidhuvana aura vRndAvana chor3akara ayodhyA AnA par3atA hai aura itanA hI nahIM svayaM mahAtmA sUradAsa ko 76 varSa kI bRddhAvasthA meM aMdhepana aura bur3hApe kI upekSA kara apanA sUrasAgara dikhAne apane se avasthA meM bahuta choTe tulasIdAsa jI ke yahA~ kAzI aAnA par3atA hai / mevAr3a jaise sudUra prAMta meM rahane athavA mevAr3a rAjavaMza kI kulavadhU honeke kAraNa hI mIrA para bAbA jI kI kucha vizeSa kRpA huI ki unheM svayaM parAmarza lene kAzI nahIM AnA par3A, varana sukhapAla vipra dvArA eka patrikA bheja kara hI ve chuTTI pA gaI / sArAMza yaha ki sUra, mIrA~, haridAsa, kezava, rasakhAna aura samrATa akabara Adi sabhI se gusAI tulasIdAsa ko zreSThatara aura mahattara pramANita karane ke lie ye saba kathAe~ gar3ha lI gaI haiM, para inameM satya kI mAtrA leza bhara bhI nahIM hai| sthAna, kAla aura pAtra kI dRSTi se vicAra karane para yaha janazrati asatya aura asaMgata ThaharatI hai| yadi saca hI mIrA~bAI ko kabhI aise patra bhejane kI kucha logoM kA mata hai ki isa pada ke sAtha nimna likhita savaiyA bhI gusAIjI ne likhA thA so jananI so pitA soi bhrAta, so bhAmina so hita mero| soi sago so sakhA soha sevaka, so guru so sura sAhiba cero|| so tulasI priya prAna samAna, kahAM lo batAi kahA~ bhutero| jo taji geha ko deha ko neha, saneha soM rAma ko hoya sbero|| For Private And Personal Use Only
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jIvanI khaMDa AvazyakatA par3I hogI, jaisA ki janazruti meM prasiddha hai, to vaha samaya saM01560 ke AsapAsa athavA usase pahale hI ho sakatA thA jaba ki unake devara rANA vikramAditya kA amAtya vIjAvargI unapara aneka atyAcAra kara rahA thaa| saM0 1561 ke pahale hI mIrA~ ne mevAr3a tyAga diyA thA kyoMki usa varSa cittaur3a meM jo sAkA huaA thA usameM mIrA~bAI na thIM / ataH isa patra kA samaya adhika se adhika saM0 1561 ho sakatA hai, paraMtu 'gusAI-carita' meM yaha tithi 1616 dI gaI hai jaba ki mIrA~ sambhavataH mevAr3a meM thI bhI nhiiN| yadi yaha bhI mAna liyA jAya ki saM0 1560-61 ke AsapAsa mIrA~ ne koI patra bhejA thA taba bhI isa janazruti kI saMgati nahIM baiTha pAtI kyoMki usa samaya taka tulasIdAsa paidA hI hue the, kyoMki vidvAnoM ne bahumata se unakA janma saM01586 sthira kiyA hai| yadi tulasIdAsa jI kA janma saM01554 bhI mAna liyA jAya jaisA ki bAbA beNImAdhava dAsa ne likhA hai taba bhI saM01660 taka unhoMne koI aisA kArya nahIM kiyA thA jisase mevAr3a jaise sudUra prAMta meM unakI kIrti pahu~ca sake / yadi mIrA~ ko sacamuca hI aisA patra bhejanA thA to ve pAsa hI meM mahAprabhu vallabhAcArya, gumAI viThThalanAtha, mahAtmA sUradAsa, gusAI hita harivaMza,zrI haridAsa athavA aise hI kisI aura mahAtmA ke pAsa bheja sakatI thI jinhoMne usa samaya taka kAphI kIrti prApta kara lI thI aura mevAr3a ke pAsa hI brajamaMDala ke nivAsI the| kuMvara kRSNa ne bAbA veNImAgha vadAsa ke kathana ko satya aura susaMgata pramANita karane ke lie apane nibaMdha 'mIrA~bAI-jIvana aura kavitA meM yaha anumAna lagAyA hai ki 'jaba braja-bhUmi meM mugala paThAnoM ke raNa-vAdya bajane lage to sambhavataH saM01612-13ke AsapAsa (mIrA~) punaH cittaura kI ora ravAnA huI / ...... sambhavataH isI samaya unhoMne sukhapAla ke hAtha patrikA bhejI hogI jo unheM ( gusAI tulasIdAsa jI ko) saM01616 ke bAda mila sakI thii| isa anumAna meM kucha bhI satya nahIM hai kyoMki mIrA~ bRdAvana se mIdhe dvArakA nalI gaI thiiN| unake phira mevAr3a lauTa Ane kA 1 pArapad nibaMdhAvalI dvitIya bhAga (hindI pariSad, prayAga 1vazvAAlaya dvArA prakAzita) prathama nibNdh| For Private And Personal Use Only
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mIrA~bAI koI pramANa nahIM milatA / yadi yaha bhI mAna liyA jAya ki saM01612-13 ke zrAsapAsa mIrauM phira mevAr3a lauTa AI thIM, taba bhI unapara 'svajanoM dvArA atyAcAra kiye jAne kA koI pramANa nahIM milatA jisase prerita hokara ve isa prakAra kA paga gusAI jI ke pAsa bhejatIM / jaisA ki Age calakara vicAra kiyA gayA hai, saM0 1611 meM cittaur3a meM mIrA~ ke giradhara nAgara kI mUrti pratiSThita karAI gaI thI, phira unake sAtha duvryavahAra kaise ho sakatA thaa| sArAMza yaha ki ye sabhI anumAna asaMgata hai aura mIrA~bAI ke paramArthI patravyavahAra meM leza mAtra bhii| satya nahIM hai, kevala gusAI tulasIdAsa kI mahattA 'pramANita karane ke lie unake bhaktoM dvArA kalpita jAna par3atI hai| . isI prakAra mIroM ke raidAsa kI ziSyA hone kI janazruti bhI kevala raidAsa kI mahattA bar3hAne ke lie gar3hI jAna par3atI hai| isa janazruti kA mUla zrAdhAra mIroM ke nAma se prasiddha kucha sphuTa pada hai: 1. mero mana lAgo hari jI saM, aba na rahU~gI aTakI / guru miliyA raidAsa jI, dInhIM jJAna kI guTakI' / / mI0 zabdA. ve0 pre0 pR0 25 2. guru raidAsa mile mohiM pUre, dhura se kalama bhir3I / sataguru saina daI jaba pAke, jota meM jota ralI // 3. raidAsa maMta mile mohiM sataguru dInhA surati sahadAnI ! 4. mIrA ne govinda milyA jI, guru milayA raidAsa // aura gujarAta meM mIroM kA eka pada prasiddha hai: jhA~jha pakhAvaja veNu bAjiyA, mAlarano jhanakAra / kAzI nagara nA coka mA mane guru miliyA rohidAsa // paraMtu priyAdAsa kI TIkA meM mIroM ko raidAsa kI ziSyA nahIM likhA gayA hai, varan unakI pitAmahI sAsa rANA sAMgA kI mAtA kAlI rAnI ratakuMvari ko priyAhAsa ne saMta raidAsa kI ziSyA likhA hai| yadi mIrA bhI raidAsa kI ziSyA 21 ghuutt| 2 basanta citaura mAMjha rAnI eka jhAlI nAma nAma vina kAma vAlI, pAni ziSya bhaI hai|" priyAdAsa kI TokA meM raidAsa ke sambaMdha meM milatA hai| For Private And Personal Use Only
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jIvanI khaMDa hotI to priyAdAsa isakA ullekha karanA kabhI na bhUlate raghurAjasiMha racita bhaktamAlA' meM bhI mIrA~ raidAsa kI ziSyA nahIM hai, kevala ina padoM meM hI mIrA~ raidAsa kI ziSyA jAna par3atI hai jo sambhavataH raidAsa ke ziSyoM kI racanAe~ hai| gujarAta meM ravidAsI sampradAya kA bahuta adhika prabhAva pahale bhI thA aura aba bhI hai| jaba mIrAbAI kI korti gujarAta meM bahuta adhika phailane lagI kyoMki gujarAta meM mIrA~ ke padoM kA utanA hI pracAra hai jitanA saMyukta prAMta meM tulasI aura sUra ke padoM kA taba apane guru kA mahatva ghoSita karane ke lie raidAsa ke ziSyoM ne sambhavataH mIroM ke nAma se isa prakAra ke pada likhakara pracalita karA die| sthAna aura kAla kI dRSTi se mIrA~. raidAsa kI ziSyA nahIM ho sktii| raidAsa kAzI ke nivAsI aura saMta kabIra ke samakAlIna the aura unakA samaya saM0 1455 se 1575 ke aAsapAsa mAnA gayA hai| raidAsa kI mRtyu ke samaya mIroM kI avasthA adhika se adhika 18 varSa kI ho sakatI thI aura usa samaya taka unake patideva bhI jIvita the / ataH saM0 1575 ke pahale taka mIroM kA kAzI ke cauka meM saMta raidAsa ko guru rUpa meM prApta karanA asambhava jAna par3atA hai aura 120 varSa kI bRddhAvasthA meM raidAsa kA kAzI se mevAr3a kI yAtrA karanA to eka dama asambhava kalpanA hai / astu, sthAna aura kAla ke vicAra se mIroM aura raidAsa kA eka dUsare ke samparka meM AnA sambhava hI nahIM thaa| phira siddhAMta kI dRSTi se mIrauM raidAsa kI ziSyA nahIM ho sktiiN| 'caurAsI vaiSNavana ko vArtA' se spaSTa hai ki mIrA~ kI prakRti bahuta hI svataMtra aura udAra thI / kitanA hI prayatna karane para bhI vallabhAcArya ke ziSya unheM apane sAmpradAya meM na lA sake the| naca to yaha hai ki mIrA kI bhakti-bhAvanA sAmpradAyikatA kI sImA se bahuta pare thii| yaha sambhava hai ki apanI udAra aura vinamra bhAvanA ke kAraNa unhoMne sabhI sampradAya vAloM kI satsaMgati kI hogI aura bahata sambhava hai ki apanI pitAmahI sAsa jhAlI rAnI ke pAsa pAne jAne vAle raidAsa ke ziSyoM ke samparka meM bhI ve zrAI hoM, aura unase prabhAvita bhI huI ho, paraMtu kisI sampradAya-vizeSa athavA guru vizeSa kI ziSyA banakara rahanA unakI prakRti ke anukUla na thaa| For Private And Personal Use Only
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 44 mIrAbAI mIroM ke saMbaMdha meM aura bhI kitanI janazrutiyA~ pracalita hai / ye sabhI kathAe~ na jAne kina-kina prazasta aura saMkIrNa bhAvanAoM se prerita hokara likhI gaI thIM ki inameM satya aura asatya, devatva aura manujatva, kavitva ora Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir face kI paraspara virodhI bhAvanAoM kA sammizraNa milatA hai / eka ora to mIrA~ bhagavAn zrIkRSNa kI ananya premikA, rAsa nipuNA braja - gopI kI avatAra mAnI jAtI haiM, dUsarI ora kAzI nagara ke cauka meM saMta raidAsa ko apanA guru banAtI haiM; eka ora to sAkSAt garur3a vAhanArUr3ha bhagavAn zrIkRSNa hI unheM jagAne ke lie Ate haiM, dUsarI ora unheM eka sAdhAraNa-sA parAmarza lene ke lie sahasroM mIla dUra kAzI ko patra vAhaka daur3AnA par3atA hai / astu, sabhI janazrutiyoM para sahasA vizvAsa kara lenA buddhimAna vyakti ke lie sambhava nahIM hai / unheM sthAna, kAla, pAtra kI kasauTI para kasakara svIkAra karanA cAhie / 4 Adhunika khoja - mIrA~bAI ke jIvana caritra sambaMdhI sabase upayogI sAmagrI Adhunika kAla ke khojoM meM prApta huI hai| mIrA~bAI ke pitRkula, zvasurakula tathA unake jIvana carita ke sambaMdha meM janazrutiyA~ bilkula hI mauna thIM; Adhunika khoja se ina para pUrNa prakAza pdd'aa| rAjasthAna ke itihAsa ke sAtha hI sAtha mIrA~bAI kA itihAsa bhI Adhunika yuga kI khoja hai, jisakA prathama sambaddha rUpa karnala jemsa TADa (Colonel James Todd ) ne apane 'enAlsa ainDa ainDIkviTIz2a oN rAjasthAna' ( Annals and Antiquities of Rajasthan ) meM upasthita kiyA / isa pUrva graMtha meM rAjapUtI vIratA aura gaurava kA saccA rUpa to avazya milatA hai, paraMtu isameM kucha aitihAsika bhrAMtiyA~ bhI milatI haiM; mIrA~bAI kA itihAsa isakA eka udAharaNa hai / mevAr3a ke parAkramI rANA kumbhakarNa (kumbhA ) ne apanI aneka vijayoM ke upalakSa meM eka jayastambha athavA kIrtistambha banavAyA thA / usI ke pAsa eka hI U~cI kursI para Adi vArAha aura kumbhasvAmI ke do maMdirapAsa hI pAsa For Private And Personal Use Only
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir avanI khaMDa bane milate haiN| inameM bar3A Adi vArAha kA mandira rANA kumbhA kA aura choTA kumbhasvAmI kA sandira mIrA~bAI kA kA jAtA hai / sambhavataH isI ke AdhAra para karnala TADa ne mIrA~ ko rANA kumbhA kI rAnI sthira kiyaa| TADa hI ke AdhAra paravAjeTiyara meM bhI mIrA~bAI rAvadUdA jI kI putrI aura rANA kambhA kI rAnI likhI gaI hai; aura hindI sAhitya ke prathama itihAsa lekhaka zivasiMha seMgara tathA moroM ke prathama jIvana carita lekhaka kArtikaprasAda khatrI ne bhI mIrA~bAI ko rANA kumbhA kI rAnI mAnA thaa| isa bhrAMti ke nirAkaraNa hone ke bahuta dinoM bAda taka logoM ko isa bAta para vizvAsa banA rahA kRSNalAla mohanalAla jhaverI ne 1614 I0 taka meM ( yadyapi 1888 meM muM0 devIpasAda ne isabhrAMti kA nirAkaraNa kara diyA thA) mAroM ko rANA kumbhA kI rAnI mAnA hai aura usakA samaya sa05460 se 1527 taka sthira kiyA hai: aura1933 taka meM baMgAla ke prasiddha sinemA-nirdezaka devakI bosane apanI philma kRti 1. Kumbha married a daughter of the Rat or of Merta, the fitrst of the clans of Marwar. Mira Bai was the most celebrated princess of her time for beauty and romantic piety. Annals and Aniiquities of Rajsthan. 2. Rao Jodha, the eldest son of Ranmal, born in 1415 succeeded in 1444 and died in 1488. He was a man of great vigour and capacity, and a very successful ruler...... .. His eldest son was Satal, who succeeded him, the sixth was Bika, the founder of Bikaner state and the fourth was D.da who established himself at Merta (whence the Mertiya sect of Rathor takes its name ), gave his daushter Mira Bai in marriage to Rana Kumbha and was himself the randfather of the heroic Jaimal etc. (Jodhpur Gazetteer) 3 mIrAbAI kA vivAha saM0 1470 ke karIba rAnA mokaladeva ke putra rAnA kumbhakarNa cittaura nareza ke sAtha huA thaa| sa0 1415 meM UdArAnA ke putra ne rAnI ko mAra ddaalaa| [zivasiMha saroja pa0 475] . 4 'mAilasTonsa ina gujarAtI liTarecara' ke pU0 31-35 meM kRSNalAla mohanalAla jhaverI ne mIrA ko rANA kummA kI rAnI banAne ke do kAraNa diye haiN| 1 kA ke nAma se prasiddha pucha padyoM meM mIrAbAI kA ullekha milatA hai| yathA : For Private And Personal Use Only
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 46 mIrA~bAI 'rAjarAnI mIrauM' meM mIroM ko rANA kumbhA kI rAnI ke rUpa meM hI citrita kiyA hai| isa bhrAMti kA nirAkaraNa sabase pahale muM* devIprasAda ne kiyA thA jinhoMne mAravAr3a aura mevAr3a meM 'darayAphta' kara mArA~bAI kA eka prAmANika jIvanacarita likhaa| isameM kitanI ho naI bAtoM kA ullekha kiyA gayA hai jo priyAdAsa kI TIkA aura TADa ke rAjasthAna meM nahIM thii| phira mahArANA sAMgA nAmaka itihAsa graMtha ke racayitA hara vilAsa sAradA ne bhI TADa ke mata kA khaMDana kiyA aura mIrA~bAI ko mahArANA sAMgA ke jyeSTha putra bhojarAja kI patnI sAdhu po Ggati pAI, jAkI pUrana kamAI / Teka sAdhu kI saGgata santa ke vacana avadhar3a rahI vatAI / / dhanA, sena, raidAsa nAma nIsarI mIrA bAI / kahata kabIrA suna mere manavA jyota meM jyota milAI / aura bhI-nArAyaNa su laga raho bhaaii| ganakA gIdha ajAmila tAraco aura tArayo mIrAbAI / / kabIra kI mRtyu 1579 saM0 meM huI thI ataH mIrA kI mRtyu inase pahale hI ho jAnA cAhiye amArI kA samaya kAra ke sAtha hI par3atA hai| gujarAta meM aisI prasiddhi hai kimI narasI mehatA kI samakAlIna thI / narasI mehatA kA janmakAla saM0 1470 ke AsapAsa mAnA jAtA hai, astu mIroM kA samaya vikrama kI 15 vo aura 16 vIM zatAbdI ThaharatA hai| parantu upayukta donoM pada kabIra kI racanAe~ nahIM hai, unake kisI bhakta kI racanA jAna par3atI hai| dUsare mIrA narasI kI samakAlIna nahIM thI unase lagabhaga sau varSa pIche huI thiiN| / so yaha vilakula galata hai kyoMki rANA ku.bhA. to mIrAbAI ke pati kuvara gejarAja ke paradAdA the aura mIrAMvAI ke paidA hone se 25 yA 30 barasa pahile mara cuke the| mAlUma nahIM ki yaha bhUla rAjapUtAne ke aise bar3e tavArIkha likhane vAle se kyoM kara se gaI hai |...............miiraaNbaaii kA nAma meDatanI hai aura mahArANA kuMbhA jI kA iMtakAla saM0 1525 meM huA hai usa vakta taka mIrAbAI ke dAdA dUdA jI ko mer3atA milA hI nahI thA isaliye mobAI rANA kumbhA kI rANI nahIM ho skii|" [morAMbAI kA jIvana caritra pa 0 31-32 ! For Private And Personal Use Only
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Achar jIvanI khaMDa nizcita kiyaa| karnala TADa ne itanI asaMgata bAta likhI thI ki usakA nirAkaraNa bahuta pahale hI ho jAnA cAhie thaa| caurAsI vaiSNavana kI vArtA se mIroM kA samaya nizcita karanA kucha kaThina na thaa| paraMtu jAna par3atA hai ki logoM ne isa ora vizeSa dhyAna hA nahIM diyA / phira Age calakara mIrAbAI ke nAma se prasiddha kumbhasvAmI ke mandira meM sa0 1505 kA eka prazasti milatI hai jisake anusAra yaha nizciA ho jAtA hai ki yaha maMdira bhI unhIM rANA kumbhA kA banavAyA huA hai jinhoMne kArtistambha aura Adi bArAha kA maMdira banavAyA thA / jAna par3atA hai ki mAsAI isA maMdira ma pRjApATa aura bhajana kiyA karatI thI, isI kAraNa janatAmeM vaha mArAbAI kA maMdira prasiddha hogyaa| mIrA~bAI ke itihAsa kI khoja karanevAloM meM mahAmahopAdhyAya DA. gaurIzaMkara hIrAcaMda aomA kA nAma bar3e Adara se liyA jAtA hai| mIroM ke zvasurakula aura pitRkula kA vista ta aura atyaMta prAmANika vivaraNa unhoMne apane 'uda-pura rAjya kA itihAsa' aura 'jodhapura kA itihAsa meM diyA hai| 'udayapura rAjya kA itihAsa' pR0 358-56 para mAsUbAI ke sambaMdha meM ve likhate haiM : "kuvara bhojarAja aura usakI strA mArauM bAI-rANAgA kA jyeSTha kuMvara bhojarAja thA,jisakA vivAha mer3ata ke rAva bAramadeva ke choTe bhAI ratnasiMha kI putrI mArA~bAI ke sa.tha sa0 1573(1516 I.)maM huA thA / paratu kucha varSoM 1. Col. Todd nas stated THAT Miran Bai to be the queen of Kumbha. This is an error. Kumbha was killed in S. 1524 (A.D. 1467), while miran's grandfather Duda, became Raja of Merta atter that year Miran's father Ratan Singh was killed in the battle of khanua, 59 years after Kumbha's death Miran Bai was married to prince Bhojraj in S 1573 (AD. 1516) Miran sai was born at 1555 (AD 1494) and died in S 1603 (AD 1546) at Dwarka (Kathi awar Jat which place she had been residing for several years.. (Maharana Sanga page 95.96 Ajmer 1918) 2 kumbhazvAmina pAlaya vyaracayadhAmakA 1: / For Private And Personal Use Only
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org C Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acha 48 mIrAbAI bAda mahArANA kI jIvita dazA meM hI bhojarAja kA dehAMta ho gayA, jisase usakA chATA bhAI ratnasiMha yuvarAja huyaa|" 1. XX . XX XX "mIrA~bAI mer3ate ke rAThor3a rAva dUdA ke caturtha putra ratnasiMha kI jisako dUdA ne nirvAha ke lie 12 gAMva de rakkhe the, ikalautA putrI thI / usakA janma kar3akI gA~va meM vikramo saM0 1555(1468 I.)ke zrAsapAsa honA mAnA jAtA hai| bAlyAvasthA meM ho usako mAtA kA dehAMta ho gayA, jisase rAva dA ne use agne pAsa bulavA liyA aura vahAM usakA lAlana-pAlana huaaa| vikramI saM0 1572 (1515 I0) meM rAva dUdA ke dehAMta hone para vIramadeva mer3ate kA svAmA huzrA / gaddA para baiThane ke dUsare sAla usane usakA vivAha mahArANA sAMgA ke kaMvara bhojarAja ke sAtha kara diyaa| vivAha ke kucha varSoM bAda yuvarAja bhojarAja kA dehAMta ho gyaa| yaha ghaTanA kisa saMvat meM huI yaha nizcita rUpa se jJAta nahIM huzrA, to bhI sambhava hai ki yaha vikramI sa0 1575 (158 I0) ora 1580 (1523 I0) ke bIca kisI samaya huI ho|" mAsUbAI ke pitRkala ke sambadha meM Aja taka jitanI khoja ho sakI hai usake anusAra ve rAva dUdA ko vaMzaja ThaharatI haiM / jodhapura ke saMsthApaka rAva jodhA jI kA chaH rAniyoM meM pA~cavIM soNagirI rAnI campA ke do putra barasiMha aura rAva dUdA the| rAva dUdA bar3e hI parAkramI the / choTo avasthA meM hI unhoM ne rAThauroM ke parama zatru mevA saMdhala kA vadha kiyA thA jisakA parAkrama ajeya samajhA jAtA thaa| saM0 1518 meM apane sahodara bar3e bhAI barasiMha ke sAtha unhoMne mer3atA aura usake pAsa pa.sa ke saikar3oM gA~va vijaya kara apane pitA ke rAjya meM milaayaa| saM0 1545 meM marate samaya rAva jodhA ne mer3atA kI jAgAra rAnI campA ke donoM putra-varasiMha aura gava dUdA-ko diyA phalataH saM0 1545 meM barasiMha jodhAvata ne mer3atA rAjya kI saMsthApanA kii| kahA jAtA hai ki barasiMha aura rAva dUdA donoM bhAiyoM meM paTI nahIM aura rAva dadA apane sautele bhAI bIkA jI ke pAsa bIkAnera cale gae / barasiMha bar3e hI lar3Ake the aura Asa-pAsa ke musalamAnI riyAsatoM meM ve prAyaH lUTa-mAra kiyA For Private And Personal Use Only
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Achar jIvanI khaMDa karate the| saM0 1548 meM ajamera ke zAsaka mallU khA~ ne dhokhe se barasiMha ko baMdI banA liyA ! yaha samAcAra pAte hI rAva dUdA apane jyeSTha putra bIrama deva ko mer3atA kA rAjya sa~bhAlane ke lie chor3akara jodhapura ke mahArAja sAtaladeva kI sahAyatA se pIpAr3a ke pAsa mallU khA~ ko parAsta kiyA / barasiMha kArAmukta to avazya huai parantu kucha hI dinoM bAda saM0 1546 meM unakI mRtya ho gii| kahA jAtA hai ki kArAgRha meM hI musalamAnoM ne unheM jahara de diyA thA / barasiMha kI mRtyu ke uparAMta mer3ate kA zrAdhA rAjya rAva dUdA ko milA aura Adhe bhAga para barasiMha ke putra sIhAjI kA adhikAra rahA / sIhA jI nirbala zAsaka the aura unameM ajamera tathA nAgaura ke musalamAna zAsako se yuddha karane kI sAmarthya na thii| ataeva saM0 1552 meM ye sampUrNa mer3atA apane cAcA rAva dUdA ke lie chor3a svayaM rIyA cale ge| rAva dUdA ke chaH putroM meM rAva vIramadeva sabase bar3e the jinake gyAraha putro meM sabase bar3A cittaura kA rakSaka vIrazreSTa jayamala thaa| dUdAjI ke caturtha putra rAva ratnasiMha the jinheM gujAre ke lie bAraha gA~va mile the| inhIM bAraha gA~voM meM se eka kur3akI nAmaka gA~va meM mIrA~bAI kA janma huA jo apane pitA kI ikalautI beTI thIM / bacapana meM hI mAtRhIna ho jAne ke kAraNa mIrA~ apane pitAmaha rAva dUdA ke sAtha mer3atA meM hI rahane lagIM jahA~ unase choTe cacere bhAI jayamala bhI rahate the / rAva dUdA caturbhuja bhagavAn ke bhakta eka parama vaiSNava the / mer3ate meM unakA banavAyA huaA caturbhuja jI kA prasiddha maMdira aba taka maujUda hai / saM0 1572 meM rAva dUdA kI mRtyu ke pazvAt bIramadeva bher3atA ke zAsaka huye jinhoMne saM0 1573 meM mIrA~bAI kA vivAha mahArANA sAMgA ke jyeSTha kuvara yuvarAja bhoja ke sAtha kara diyaa| saM0 1584 meM khanavA~ ke yuddha meM mahArANA sAMgA kI parAjaya huI aura usI yuddha meM mIroM ke pitA ratnasiMha bhI vIragati ko prApta hue| _ 'bhakta nAmAvalI' ke sampAdaka rAdhAkRSNa dAsa mevAr3a meM mIrAbAI ke nAma se prasiddha mandira ko mUrtizUnya dekha, unake iSTadeva giradhara lAla kI mUrti kI khoja karate huye thAmera pahu~ce aura vahA~ usa mUrti ko zrI jagata For Private And Personal Use Only
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mIrA~bAI ziromaNi jI ke nAma se pratiSThita pAyA / kahA jAtA hai ki jaba rAjA mAnasiMha ne cittaura vijaya kiyA taba inheM (zrI giradhara lAla kI mUrti ko) sAtha lAe the aura apane putra kuvara jagatasiMha kI akAla mRtyu para 'jagata ziromaNi' ke nAma para inakI sthApanA kI thI / hU~r3hate DhU~r3hate zrI garur3a jI kI saMgamaramara kI mUrti kI caukI para eka lekha khudA milA-"sa. 1611 phAgu sudI sAtAM bhAva saMdha kA (1) sutradhAra vohItha Isara kI se" aura unhIM garur3a jI ke caukhaTa para bAhara kI ora eka dUsarA lekha bhI milA"sa 0 1716 mi0 sAvana sudI 8........ dAsa se beTA......dube nainn"| ina lekhoM ke AdhAra para sampAdaka ne yaha anumAna lagAyA ki sa0 1611 meM cittaur3a meM mIrA~bAI ke iSTadeva kI mUrti sthApita kI gaI aura sa0 1716 meM vahI ti aAmera meM pratiSThita huI / mu devI prasAda ko mIrA~bAI ke giradhara lAla kI mUrti mer3atA meM caturbhuja jI ke mandira' meM milI thii| ina donoM mUrtiyoM meM mer3atA kI mUrti hI mAgavAI kI apanI mUrti jAna par3atI hai| sa0 1611 ke giradharalAla kI jo mUrti mIrA~bAI ke mandira meM cittaur3a meM sthApita huI thI, yaha sambhavataH mIrAbAI kI apanI mUrti nahI thIM, varan usI prakAra kI nava-nirmita koI dUsarI hI mUta thii| sa0 1611 meM mIrA~ sambhavataH mevAr3a meM nahIM dvArakA meM thIM; aura mevAr3a meM usa bhakti aura prema kI pratimUrti mIrA~ ke prati zraddhAMjali prakaTa karane ke lie tatkAlIna mahArANA udayasiMha ne mIrA~bAI se pUjA-sthala meM, jahA~ kabhI unake giradhara lAla kI mUti pratiSThitaH thI, eka naI mUti kI sthApanA kA hogii| kahA bhA hai ki kaha gorakha kaha~ bharatharI, kaha~ gopIcaMda gaudd'| siddha gayA~ hI pUjiyA, siddha rahA~ kI Thaur3a / / . janazrutiyoM meM kisI rANA dvArA mIrA~ para atyAcAra kie jAne kI kathA 1 mIrA~bAI mer3ate meM jisa mahala meM rAta ko giradhara lAla jI kI mUrati ko zRGgAra karake usake Age gAyA bajAyA zrIra nAcA karatI thI vaha aba caturbhuja jI ke mandira meM zAmila hai aura giradhara lAla jI kI vaha mUrani bhI isI mandira meM maujUda hai| [ mIrA~vAI kA jIvana caritra pR0 17 ] For Private And Personal Use Only
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jIvanI khaMDa 51 milatI hai / mIrA~ ke mevAr3a-nivAsa ke saMkSipta kAla meM tIna rANA huemahArANA sAMgA (saM0 1584 taka) rANA ratnasiMha (saM0 1584-88) aura rANA vikramAditya (saM0 1588-1562) / aba prazna yaha uThatA hai ki ina tIna rANAoM meM kisa-kitane kaba-kaba kyA-kyA atyAcAra kie ? itihAsakoM kA mata hai ki rANA vikramAditya ne ho mIroM ko sAre kaSTa die the / mahArANA sAMgA apane vividha yuddhoM meM itane vyasta rahA karate the ki ina gharelU tathA choTI-choTI bAtoM para dhyAna dene kA unheM samaya bhI na milatA thA / khanavA~ ke yuddha meM parAjita hone ke kucha hI dinoM bAda saM0 1584 meM mahArANA kA mRtyu ho gii| rANA ratnasiMha ke samaya meM bhI mIrA~ para adhika atyAcAra nahIM hue, sambhava hai ki loka lajAvaza sAdhu-saMtoM kI saMgati meM kucha bAdhA pahu~cAI gaI ho / ratnasiMha eka prajAvatsala aura suyogya zAsaka the, parantu saM0 1588 meM bUMdI ke rAva sUrajamala se kucha jhagar3A ho jAne ke kAraNa unakI mRtyu ho gaI aura rANathambhaura se lAkara rANA vikramAditya mevAr3a ke rAjasiMhAsana para biThAe / vikramAditya kI avasthA usa samaya caudaha varSa kI thI ( janma saM0 1574) / kahA jAtA hai ki rANA vikramAditya ne mIroM ko bahuta kaSTa die / vikamAditya ke samaya meM sAre sAmaMta aura sArI prajA unase asaMtuSTa thI / jAna par3atA hai ki eka bAlaka aura sAtha hA nirbala zAsaka pAkara usake amAtya bIjavargI ne rANA kI oTa le sabhI sAmatoM kA apamAna kiyA hogA aura usI ne mIrA~ para bhI atyAcAra kie hoNge| prasiddha bhI hai ki bIjAvargI bAniyo, dUjI gUjara gaur3a / tIjo mile jo dAhamo, kare TAparo caudd'| mIrA~ para jo jo atyAcAra kie gae vaha eka caudaha-paMdraha varSa ke bacce kI sUjha nahIM ho sakatI, cAhe vaha baccA rAjadarabAra meM hI kyoM na palA ho / astu, rANA ko proTa lekara bIjAvargI ne hI mIrA~ para atyAcAra kie the| mIroM ko jo viSa diyA gayA thA, vaha bhI isA bIjAvargI kI karAmAta thii| mu. devIprasAda ne likhA hai, "aAkhira jaba rANA jI ne dekhA ki roka-Toka se kucha For Private And Personal Use Only
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 52 mIrAbAI phAyadA na huzrA to apane musAhaba kI salAha se jo bIjAvargI jAta kA mahAjana thA, mIrAbAI ke mArane kI tajabIja kI, pahile phUloM kI DAliyoM meM sAMpa-viccha chupA-chupA kara bheje aura phira eka pyAlA jahara halAhala kA taiyAra karake usI mahAjana ko diyA ki bhAbhI jI ko pilA grAve / "aAge phira likhA hai ki " mIrA~bAI ne usa musAhaba ko sarApa diyA ki tere kula meM aulAda ho to mAyA na ho aura jo mAyA ho to aulAda na ho / kahate haiM ki isa sarApa kA asara kula kauma para pdd'aa| jodhapura meM jo bIjAvargI baniye haiM ve bhI yahI kahate hai ki mIrA~bAI ke sarApa se aba taka hamArI aulAda aura AmadanI meM tarakkI nahIM hotI hai| 'mevAr3a ke bIjAvargI to tIna terA ho gae haiM aura jaba hI se rAjoM meM isa kauma kA aitabAra jAtA rahA hai aura kahIM kisI bIjAvargI ko rAja kA kAma nahIM miltaa|" astu, sAdhAraNa logoM meM jo prasiddha hai ki rANA ne mIrA~ para atyAcAra kie, vaha satya nahIM hai| vAstava meM mahAjana jAti kA bIjAvargI hI ina saba atyAcAroM ke mUla meM thaa| mIrA~bAI ke nAma ke sambaMdha meM kucha vidvAnoM kA anumAna hai ki yaha nAma nIrA~ kA vAstavika nAma na thA kevala saMtoM dvArA diyA gayA upanAma mAtra thA jo aAge calakara itanA adhika pracalita ho gayA ki mIrA~ kA vAstavika nAma ekadama vismRta ho gayA / isa anumAna kA kAraNa 'mIrAbAI' nAma kI asAdharaNatA hai / DA0 pItAmbaradatta bar3athvAla ke matAnusAra 'mIrA~, zabda kA prayoga 'kabIra-graMthAvalI' meM tIna sthAnoM para aura dAda kI bAnI meM eka sthAna para milatA hai, anyatra kahIM bhI isa zabda kA prayoga nahIM milatA / 'mIrA~' zabda kI vyutpatti karate hue DA0 bar3AthvAla isa niSkarSa para pahu~ce haiM ki yaha zanda phArasI kA hai, saMskRta kA nahIM / astu, unakA yaha anamAna anucita nahI hai ki mIroM kI bhakti bhagavAna se prabhAvita hokara kisI saMta-- vizeSakara musalamAna saMta-ne unheM yaha nAma diyA ho| 1 mIrAbAI kA jIvana-caritra pR0 11-12 / 2 vahI pR0 13 / For Private And Personal Use Only
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jIvanI khaMDa mIroM jaisI mAdhurya bhAva kI bhakti karane vAlI ko mIrA~bAI arthAt 'bhagavAn kI patnI' nAma diyA jAnA asambhava nahIM hai, parantu jo bAta sambhava nahIM jAna par3atI vaha yaha hai ki mIrA~ ne isa nAma ko aMgIkAra kiyA aura kevala aMgIkAra hI nahIM kiyA varan apane padoM meM mIrA~ nAma kI chApa bhI lgaaii| phira eka aura bhI prazna khar3A hotA hai ki mIrA~ ko yadi yaha nAma kisI saMta dvArA diyA gayA hogA to paryAsa yaza milane ke pazcAt hI diyA gayA hogA, pahale nahIM; ataeva yaha nAma milane se pahale mIrA~ ne jo pada likhe the, jo racanAe~ kI thIM, usameM kisa nAma kI chApa lagI thI aura una padoM kA kyA huA ? rahI mIrA~ nAma kI asAdhAraNatA-to yaha nAma sAdhAraNa he athavA AsAdhAraNa isakA vicAra isa dRSTi se nahIM karanA cAhie ki bhAratIya sAhitya meM yaha nAma aura zabda nahIM milatA; bhAratIya sAhitya meM raidAsa nAnaka aura pIpA zrAdi zabda aura nAma hI kahA~ milate haiM ? yaha nAma to asAdhAraNa tabhI kahA jA sakatA hai jaba usa samaya athavA usase pahale ke rAjapUta samAja meM isa prakAra kA na mile / yadi yaha kahA jAya ki mIrauM zabda kA mUla saMskRta nahIM phArasI haiM, to rAjapUtoM ke nAma sabhI saMskRta mUla ke hI hote ye aisA koI niyama nahIM hai / rAjapUtoM ke saikar3oM nAma asAdhAraNa haiM aura una saba nAmoM kA sambaMdha saMskRta mUla se jor3anA asambhava-sA hai| udAharaNa ke lie naiNasI kI khyAta se kucha nAma dekhie-bhUNAga sI, kAnharaNa deva, bAppA rAvala, khIvA~, kItA, aLU, cUDA, kAdhala, mA~jA, kallA, zekhA, ballU, kammA, kacarA, DUMgara siMha ityAdi / rAjapUtoM meM kitanI hI jAtiyA~ zaka aura sithiyana mUla kI haiM aura unake nAma bhI saMskRta mUla ke nahIM milte| raNathambhaura ke parAkramI rANA hamIra kA nAma bhI kahA jAtA hai ki phArasI 'amIra' zabda kA rUpAMtara hai astu, rAjapUtoM ke nAmoM kI asAdhAraNatA dekhate hue 'mIrauM' nAma kI asAdhAraNatA bahuta kama ho jAtI hai / usa samaya ke rAjapUta-samAja meM mIrA~ nAma asAdhAraNa to nahIM jAna pdd'taa| rAjapUta striyoM kA nAma itihAsa-graMthoM tathA khyAtoM meM bahuta kama milatA hai, isase kahanA kaThina hI hai ki mIrA nAma sAdhAraNa yA athavA asA For Private And Personal Use Only
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Anh mirAbAI dhAraNa; paraMtu puruSoM ke nAmoM para dhyAna dene se yaha anumAna lagAyA jA sakatA hai ki mIrA~ nAma asAdhAraNa nahIM thaa| naiNasI kI khyAta meM 'merA' nAma lagabhaga Adhe darjana vyaktiyoM kA milatA hai| maMDora ke rANA mokala ko rANA khetA ke pAsabAniye khAtaNa ke putra cAcA va merA ne mArA / narasiMha ke putra sUrA ke vaMza meM sUrA ke tRtIya putra kallA ke putra kA nAma bhI merA thA / isI prakAra bAvasUI ke cauhAnoM meM sIhA rUdA ke putra kA nAma bhI merA yA / UparakoTa ke sor3hoM ke ghaMza meM dhArAvarSa ke putra durjanasAla kI vaMzAvalI meM bhI 'merA' nAma milatA hai| isa prakAra rAjapUtoM meM 'merA' nAma asAdhAraNa na yA / yadi bAlaka kA nAma 'merA' rakhA jA sakatA hai to kanyAoM kA mIrA, athavA mIrA~ nAma asAdhAraNa nahIM kahA jA sktaa| astu, mIrA~bAI kA yaha nAma saMto dvArA diyA gayA upanAma mAtra nahIM jAna par3atA, varan yaha unakA prakRta nAma thaa| For Private And Personal Use Only
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir tIsarA adhyAya mIrA~bAI kI jIvana-sambaMdhI tithiyA~ mIroM kI janma-tithi ke sambadha meM vidvAnoM meM bar3A matabheda hai / jo loga mIrA~ ko rANA kumbhA kI rAnI mAnate the athavA bhakti-bhAvanA ko paitRka sampatti samajhakara unheM prasiddha bhakta aura yoddhA vIra jayamala mer3atiyA kI kanyA mAnate the, unake matoM tathA tithiyoM para vicAra karanA hI vyartha hai, kyoMki 'caurAsI vaiSNavana kI vArtA' tathA Adhunika khoja se yaha nizcita rUpa se pramANita ho cukA hai ki mIroM kA janma saM0 1555 aura 1560 ke bIca kisI samaya huA thaa| patA nahIM mizrabaMdhuoM ne kisa prakAra yaha bhUla kI ki unhoMne apane 'vinoda' meM moroM kI janma tithi saM0 1573 sthira kI aura rAmacaMdra zukla ne bhI na jAne kaise isa tithi kA anumodana kiyaa| saM0 1573 to sarvasammati se mIroM ke vivAha kI tithi hai| jina ku~vara bhojarAja se mIroM kA vivAha honA kahA jAtA hai, unakI mRtyu saM0 1580 ke aAsapAsa athavA kucha pahale hI ho cukI thii| ataH 1573 vi0 ko mIroM kI janma-tithi mAnanA ThIka nahIM hai| yaha sacamuca Azcarya kI bAta hai ki mIrA~bAI ke prathama prAmANika caritra-lekhaka maMzI devI prasAda ne karnala TADa aura kArtikaprasAda khatrI ke mata kA khaMDana karate hue bhI mIrA~ kI janma-tithi kA nizcita ullekha nahIM kiyaa| phira bhI yaha bAta nizcita-sI hai ki ve mIroM kI janma-tithi saM01550 aura 1555 ke bIca meM mAnate the / karnala TADa kI 'galatI' batAte hue ve likhate haiM ki rANA kumbhA mIrA~bAI ke paidA hone se 25 yA 30 varSa pahile mara cuke the,' aura rANA kumbhA kI mRtyu-tithi unhoMne saM0 1525 mAnI 1 mIrAbAI kA jIvana caritra 1.0 31 / For Private And Personal Use Only
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mIrAbAI hai, ataH mIroM kA janma saM0 1550-55 ke bIca kisI samaya hA hogaa| rAjasthAna ke anya itihAsakAra haravilAsa sAradA aura gaurIzaMkara hIrAcaMda ojhA ne eka mata se mIrA~ kI janma-tithi saM01555 ke AsapAsa nizcita kI hai aura DA0 rAmakumAra varmA tathA parazurAma caturvedI ne bhI isI tithi ko svIkAra kiyA hai| parantu isa tithi ko svIkAra karane meM eka aApatti yaha hai ki vivAha ke samaya mIrA~ kI avasthA 18 varSa kI AtI hai jo deza-kAla ko dekhate bahuta adhika jAna par3atI hai| musalamAnoM ke atyAcAra ke kAraNa hI madhya yuga meM bAla-vivAha kI prathA cala par3I thI aura kahIM-kahIM to apanI lajjA bacAne ke lie bAlikA-badha kI prathA bhI pracalita ho gaI thii| mIrA ke janma ke kucha hI dinoM pahale saM0 1548 meM gaNagaura ke mele se 140 kumArI rAThaurakatyAoM kA haraNa huA thA jinakI rakSA ke lie jodhapura ke mahArAva sAtaladeva tathA mIrAbAI ke pitAmaha rAvadUdA ne musalamAnoM se ghora yuddha kiyA thaa| sAtala deva usI yuddha ke ghAvoM se svargagAmI hue the, paraMtu marane ke pahale unhoMne sabhI kumAriyoM ko mukta karA liyA thaa| aise vAtAvaraNa meM yaha kaise sambhava thA ki rAva dUdA aura bIramadeva 18 varSa kI avasthA taka apanI kanyA ko kumArI hI rkhte| phira saM0 1555 meMmIroM kA janma mAnane para unake pati ku~vara bhojarAja kI janma-tithi saM01553 ke AsapAsa athavA kucha pahale hI mAnanI hogii| isa prakAra mahArANA sAMgA, jinakA janma saM01536 (12 apraila san 1482 I0) meM huaA thA, 14 varSa kI avasthA meM hI eka saMtAna ke pitA bana jAte haiM jo sambhAvanA se dUra jAna par3atA hai| phira jaba puruSa hokara bhI mahArANA sAMgA kA vivAha 14 varSa se bhI kama avasthA meM ho gayA thA, taba yaha kaise sambhava ho sakatA hai ki bAlikA hokara bhI mIrA~ 18 varSa taka avivAhitA rhtiiN| ve bhI to eka bar3e vaMza kI ikalautI beTI thiiN| astu, saM0 1555 ke AsapAsa mIrA~ kA janma mAnanA saMgata nahI jAna pdd'taa| kanhaiyAlAla muMzI aura viyogI hari ne mIroM kI janma-tithi saM01557 ke AsapAsa mAnI hai, jisake saMbaMdha meM bhI vahI Apatti khar3I ho jAtI hai 1 Gujrat and its Literature 1935 A. D. For Private And Personal Use Only
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Achar jIvanI khaMDa paraMtu kucha kama mAtrA meM | 'bhaktamAlA' meM mIrA~ kI vivAha ke samaya kI avasthA 12 varSa likhI hai aura anAthanAtha vasu ne 11 varSa sthira kI hai| sambhavataH isI ke AdhAra para mekAlipha ne mIroM kI janma-tithi 1561 sthira kI hai jo saM0 1555 athavA 1557 kI apekSA sambhAvanA ke adhika nikaTa hai| tanasukharAma manasukharAma trivedI ne 'vRhat kAvya dohana' bhAga 7 kI bhUmikA meM mIrA~ kI janma-tithi saM01550 aura 1560 ke bIca mAnI hai aura kavara kRSNa, viSNukamArI 'maMju' aura DA0 dhIrendra varmA mIrA kA janma saM. 1560 meM mAnate haiN| sabhI bAtoM para samyaka vicAra karane para mIroM kI janma-tithi saM0 1556-60 ke AsapAsa ThIka jAna par3atI hai| mIroM ke vivAha kI tithi saM0 1573 nizcita-sI hai, kevala anAthanAtha vasu saM0 1567 meM mIroM kA vivAha mAnate haiM / unake vidhavA hone kI tithi abhI taka nizcita nahIM ho sakI hai| muM0 devIprasAda kuvara bhojarAja kI mRtyu saM0 1573 aura 1583 ke bIca kisI samaya mAnate haiM aura gaurIzaMkara zromA saM0 1575 aura 1580 ke bIca kisI samaya / mevAr3a ke aitihAsika vibhAga meM isa sambaMdha meM koI sUcanA nahIM milatI / sambhavataH yaha durghaTanA saM0 1580 ke AsapAsa kisI samaya huI thii| ____ mIroM ke mevAr3a-tyAga kI tithi saM0 1560 ke aAsapAsa hai / saM01561 meM cittaura meM jo zAkA huaA thA usameM 13000 mahilAoM ne jauhara kiyA thaa| usa samaya mIrA~ cittaura meM hotI to unheM bhI jauhara avazya karanA par3atA, kyoMki eka to ve vidhavA thIM, dUsare rANA tathA anya kaTumbI unakI mRtyu cAhate bhI the / ataeva nizcita rUpa se mIrA~ saM0 1561 se pahale hI mevAr3a chor3a mer3atA jA cukI thIM, jahA~ unake cAcA bIramadeva aura bhAI jayamala unakA bahuta Adara karate the| paraMtu mer3atA meM bhI mIrA~ adhika dina na raha skiiN| saM0 1565 meM jodhapura ke rAva mAladeva ne bIramadeva se mer3atA chIna liyA aura ve bhAga kara ajamera cale gae / mIrA~ ko usa samaya vivaza hokara mer3atA bhI chor3anA par3A aura taba ve sambhavataH vRMdAvana kI ora tIrthayAtrA ke lie cala par3I / astu, saM0 1565-66 meM mIrA~ vRMdAvana AI aura For Private And Personal Use Only
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 58 mIrA~bAI vahA~ prakhyAta bhakta tathA vidvAn rUpa gosvAmI ke darzana kie| vRMdAvana se mIrA~ dvArakA kI ora kaba aura kyoM gaIM isakA kucha bhI patA nahIM hai, paraMtu itanA to nizcaya rUpa se kahA jA sakatA hai ki saM0 1603 se pahale hI ve dvArakA pahu~ca gaI thIM; kyoMki prAyaH sabhI itihAsakAroM ne saM0 1603 meM dvArakA meM mIrA~ kI mRtyu nizcita kiyA hai / saM0 1603 meM mIrA~ kI mRtyu nahIM huI jaisA ki zrAge vicAra kiyA jAegA, parantu ve usa samaya taka dvArakA avazya pahu~ca gaI hoMgI / vRMdAvana meM ve kAphI dinoM taka rahI hoMgI kyoMki vRMdAvana unheM bar3A priya thA / ve svayaM likhatI haiM: Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zrAlI mahA~ne lAge vRMdAvana nIko // Teka // ghara-ghara tulasI ThAkura pUjA, darasaNa goviMda jI ko // niramala nIra bahuta jamunA meM, bhojana dUdha dahI ko || ratana siMghAsana zrApa birAje, mukaTa dharayo tulasI ko // kuMjana-kuMjana phirata rAdhikA, sabada suNata muralI ko // mIrA~ ke prabhu giradhara nAgara, bhajana binA nara phIko || aura 'bhakta nAmAvalI' meM bhI likhA milatA hai: lalitA hU laha boli ke, tAsoM hau prati heta / zrAnaMda soM nirakhata phirai, vRndAvana rasa kheta // phira usa 'rasa kheta' vRMdAvana ko chor3a ve dvArakA kyoM calI gaI, isakA kucha kAraNa nahIM milatA / priyAdAsa ne avazya isa ora saMketa kiyA hai ki 'rAnA kI malIna mati dekhi basI dvArAvatI, parantu rAnA kI malIna mati se mIroM ke vRMdAvana - nivAsa meM kyA bAdhA par3a sakatI thI, yaha bAta samajha meM nahIM / sambhava hai ki vRMdAvana ke samAna dvArakA ko bhI giradhara lAla kA priya sthAna jAna kara mIrA~ tIrtha-yAtrA ke vicAra se gaI hoMgI aura vahIM - rama gaI hoMgI / kAraNa cAhe jo bhI ho saM0 1600 ke AsapAsa athavA kucha pIche mIrA~ vRMdAvana se dvArakA calI gaI aura mRtyu paryanta vahIM raNachor3a jI ke mandira meM nivAsa karatI rahIM / For Private And Personal Use Only
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jIvanI khaMDa 56 mIrA~ ke nidhana kI tithi muM0 devIprasAda ne saM0 1603 mAnI hai / ve likhate haiM : 'rAThor3oM kA eka bhATa jisakA nAma bhUradAna hai, gA~va lUNave, paragane . mAroTha ilAke mAravAr3a meM rahatA hai / usakI jabAnI sunA gayA ki mIrA~bAI kA dehAMta saM0 1603 meM huA thA aura kahAM huA yaha mAlUma nahIM / ' [ mIrA~bAI kA jIvana caritra pR0 28 ] isI maukhika sAkSya para mIrA~ kI mRtyu saM0 1603 meM nizcita kI gaI aura anya itihAsakAra harivilAsa sAradA, gaurIzaMkara hIrAcaMda zromA bhI isI tithi ko pramANa mAnate haiM / dUsarI ora velaveDiyara presa dvArA prakAzita 'mIrA~bAI kI zabdAvalI aura jIvana-caritra' meM isakA khaMDana kiyA gayA hai aura AdhAra rUpa meM do janazrutiyoM kA sahArA liyA gayA hai / ve janazrutiyA~ samrAT kadara kA tAnasena ke sAtha mIrA~bAI ke darzanoM ke lie thAnA aura mIrA~ tathA gosAI tulasIdAsa ke bIca patra-vyavahAra hai / mIrA~ kA nidhana saM0 1603 meM mAnane para ye donoM janazrutiyA~ satya siddha ho jAtI hai kyoMki saM0 1566 meM janma grahaNa karane vAlA akabara saM0 1603 taka mIrA~ ke darzanoM ke lie nahIM jA sakatA thA aura saM0 1586 meM paidA hone vAle caturdaza varSIya bAlaka tulasIdAsa ke sAtha mIrA~ kA paramArthI patra-vyavahAra asambhava thA / paraMtu ve janazrutiyA~ usa graMtha meM pramANika aura satya mAnI gaI haiM / astu, usa graMtha ke lekhaka mIroM kA nidhana saM0 1620 aura 1630 ke bIca kisI samaya mAnate haiM jaisA ki bhAratendu bAbU harizcaMdra ne udayapura darabAra kI sammati se nirNaya kiyA thA / 'bRhat kAvya dohana' meM bhI isI AdhAra para harizcaMdra kI dI huI tithi mAna lI gaI hai aura DA0 rAmakumAra varmA bhI isI tithi kA anumodana karate haiM / paraMtu jaisA ki pahale likhA jA cukA hai samrATa akabara kA tAnasena ke sAtha mIroM ke darzanArtha zrAnA aura mIrA~ tathA tulasIdAsa jI kA paramArthI patra-vyavahAra -- ina donoM hI janazrutiyoM meM satya kI mAtrA leza bhara bhI nahIM hai; isalie ina janazrutiyoM ke sahAre mu0 devIprasAda kI tithi kA khaMDana For Private And Personal Use Only
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mIrA~bAI nahIM kiyA jA sktaa| phira bhI sambhavataH mIroM kI matyu sa0 1603 meM nahIM huI thI / 'vyAsa-bANI' tathA 'caurAsI vaiSNavana kI vArtA' meM mIrA~-sambaMdhI avataraNoM para vicAra karate hue hama isa niSkarSa para pahuMce the ki mIrA~ sa0 1622 ke bAda taka bhI jIvita thI / saM0 1603 taka mIroM kI avasthA 45 varSa kI bhI nahIM phuNctii| gujarAta meM mIroM kI prasiddhi dekhate hue yaha asambhava jAna par3atA hai ki ve itanI kama avasthA meM marI hoMgI / viyogI hari saM01625 ke AsapAsa mIrA~ kA nidhana mAnate haiM, aura kuvara kRSNa saM. 1630 ke aAsapAsa / matyutithi saM0 1630 mAnane para mIroM kI avasthA bhI 70 ke AsapAsa pahuMca jAtI hai jo isa kIrti ke lie paryApta hai aura kisI prakAra adhika bhI nahIM kahI jA sktii| eka prazna aba yaha khar3A hotA hai ki bharadAna bhATa ne jo tithi batAI thI usameM usakA koI svArtha to thA nahIM, usane bhI yaha bAta kisI AdhAra para kahI hogI. yadyapi usa AdhAra kA nirdeza nahIM kiyA gyaa| vahuta sambhava hai ki isa tithi kA sambandha priyAdAsa kI TIkA meM varNita usa prasaMga se hai jisake anusAra mevAr3a ke rANA ne mIrAbAI ko mevAr3a lauTA lAne ke lie brAhmaNoM kA eka dala bhejA thA / brAhmaNa jaba mIroM ko lauTA lAne meM samartha nahIM hue taba sambhavataH unhoMne apanI maryAdA bacAne ke lie unake mUrti meM aMtAna hone kI kathA gar3ha lI jo mevAr3a aura mAravAr3a meM svIkAra kara lI gii| astu, rAjasthAna meM mIrA ke aMtAna hone kI tithi saM0 1603 prasiddha ho gaI aura saM0 1611 meM bar3e dhUmadhAma se mIrA~bAI ke nAma se prasiddha maMdira meM unake iSTadeva zrI giradhara lAla kI mUrti kI sthApanA huI jaisA ki rAdhAkRSNa dAsa kI khoja se spaSTa hai| isI prakAra mIroM kA saM0 1603 se pahale hI dvArakA pahu~ca jAnA adhika sambhava jAna par3atA hai| astu, mIrA~ kI jIvana-sambandhI aAvazyaka tithiyA~ isa prakAra hai : janma-tithi saM0 155660 vi0 vivAha saM0 1573 vi0 vaidhavya saM0 1580 vi0 ke AsapAsa For Private And Personal Use Only
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org mevAr3a nivAsa mevAr3a-tyAga mer3atA - nivAsa mer3atA-tyAga jIvanI khaMDa saM0 1573 se 1560 vi0 taka saM0 1560 vi0 ke AsapAsa saM0 1560 se 1565 vi0 taka saM0 1565 vi0 vRMdAvana-yAtrA saM0 1565-66 vi0 rUpa gosvAmI se bheMTa saM0 1566-68 vi0 ke bIca dvArakA-gamana Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private And Personal Use Only 61 saM0 1600 vi0 ke AsapAsa mRtyu saM0 1630 vi ke aAsapAsa isake atirikta mevAr3a meM giradhara lAla kI mUrti kI sthApanA saM0 1611 vi0 /
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Achar cauthA adhyAya saMskAra aura dIkSA mIrA~bAI ke padoM meM unakI alaukika bhakti bhAvanA, apUrva bhAvodreka aura gambhIra rahasyonmukhI pratibhA kA adbhuta saMyoga dekhakara kucha mahAnubhAvoM ne to unameM parva janma kA koI saMskAra pAyA aura kucha na usa yuga ke kitane hI siddhi prApta saMtoM aura mahAtmAoM meM se kisA eka athavA aneka ko zikSA aura dIkSA kA prabhAva mAnA / jo loga unameM kisI pUrva janma kA saMskAra mAnate the, unhoMne usa madhura bhAva kI sAkAra bhakti svarUpA ko dvApara yuga ke vadAvana-vihArI bhagavAn zrIkRSNa kI sakhI kisI vraja-gopI kA avatAra mAnA aura jo ise zikSA aura dIkSA kA prabhAva mAnate the unhoMne krama se unheM saMta raidAsa, gAsAI viThThalanAtha, caitanya deva aura jIva gosvAmI kI ziSyA pramANita kiyaa| __ avatAra kI kalpanA kavitvapUrNa aura sudara to avazya hai, paraMtu vaijJAnika dRSTikoNa se usakA mahatva kama hai / para yadi avatAra kI kalpanA kevala janma gata saskAroM ko puSTi ke lie hI huI ho to maiM isase pUrNa rUpa se sahamata huuN| mIrA~ ke janmagata saMskAra hI unakI apUrva bhakti-bhAvanA aura kAvya-pratibhA ke anukUla the / binA saMskAra ke kevala zikSA aura dIkSA ke sahAre Aja taka koI itanA bar3A bhakta aura kabi nahIM huaa| kabIra, raidAsa, jIva gosvAmI prabhRti saMtoM aura mahAtmAoM ke kitane hA dIkSita ziSya rahe hoMge' paraMtu mIrA~ jaisA bhakta aura kavi to unameM eka bhA nahIM huA / astu bhAratIyoM kA kavitvapUrNa zailI meM cAhe unheM vraja gopA kA avatAra mAnA jAya,cAhe pAzcAtya vaijJAnika dRSTikoNa se unameM pratibhA ( genius ) aura saMskAra ( Intui tion ) kA vikAsa samajhA jAya, donoM eka hI artha ke dyotaka haiM / For Private And Personal Use Only
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jIvanI khaMDa parantu pratibhA aura saMskAra hone para bhI zikSA aura dIkSA kI AvazyakatA par3atI hai ise kisI prakAra asvIkAra nahIM kiyA jA sktaa| parantu mIrA~ ko ziSya rUpa meM prApta karane kA saubhAgya kise prApta huA thA, isakA abhI nizcaya nahIM ho sakA hai| kitane hI sampradAyavAle inheM apane sampradAya meM dIkSita pramANita karane kA prayatna karate Arahe haiM aura isa sambaMdha meM aneka janazrutiyA~ aura pada bhI pracalita ho gae haiM, parantu unapara sahasA vizvAsa nahIM kiyA jA sakatA / raidAsa sampradAyava loM ne mIroM ke nAma se kitane hI pada likha kara unheM raidAsa kI ziSyA pramANita karane kA prayatna kiyA hai| bAbA veNI mAdhava dAsa ne mIrA ke patra dvArA gosAI tulasIdAsa se dIkSA lene kI kathA gar3hI hai aura vallabha sampradAyavAloM ne unheM gusAI viTThalanAtha se dIkSita honA likhA hai / mekAlipha ne isa AdhAra para ki jisa samaya mIrA~ mAravAr3a aura mevAr3a meM thIM, vahA~ rAmAnaMdI sAdhuoM kA bahuta adhika jora thA, unake rAmAnaMdI sampradAya meM dIkSita hone kI kalpanA kI hai aura viyogI hari ne jIva gosvAmI ko mAroM kA dIkSA guru pramANita karate hue likhA hai, "jIva gosvAmI ko inhoMne ( mIrA~bAI ne) apanA guru banAyA / inake kucha padoM se yaha bhI jAna par3atA hai ki yaha bhakta vara raidAsa ko celI thiiN| sambhava hai raidAsa jI kA bAnI kA prabhAva ina para par3A ho aura unako bhI inhoMne guru mAna liyA ho, parantu siddha guru zrI caitanyadeva ke kRpApAtra jIva gAsmA hI the|' sAtha hI apane mata kI puSTi ke lie unhoMne caitanyadeva kI prazasA meM likhA hunA mIrA~bAI kA eka pada bhA uddhata kiyA hai jo 'rAga kalpadruma' prathama bhAga pR0 555 para milatA hai / vaha isa prakAra hai: aba to hari nAma lau laagii| saba jaga ko yaha mAkhana corA nAma dharayA vairAgI // kita chor3I vaha mohana muralI, kaha~ chor3A saba gopI / mUMr3a mur3Ai' Dori kaTi bA~dhI, mAthe mohana TopI / mAta jasomati mAkhana kArana, bA~dhai jAke pA~va / syAma kisora bhayo nava gorA, caitanya jAko nA~va / / For Private And Personal Use Only
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir EY mIrAbAI pItAmbara ko bhAva dikhAve, kaTi kopIna kasai / gaura kRSNa kI dAsI mArI, rasanA kRSNa basai // saMta raidAsa ko guru pramANita karane vAle pada saMkhyA meM adhika hai aura unakA pracAra bhI adhika hai, isalie adhikAMza vidvAna raidAsa ko mIrA~ kA guru mAnate haiM / parantu jaisA ki pahale likhA jA cukA hai, sthAna aura kAla ke vicAra se raidAsa aura mIroM kA samparka sambhava hI nahIM thA, isalie mIrauM raidAsa kI ziSyA kisI prakAra nahIM ho sakatI thiiN| apane guru aura sampradAya kA mahatva bar3hAne ke lie hI raidAsa ke ziSyoM ne aise pada pracalita karA diye the| isI prakAra mIrA~ kA tulasIdAsa jI se patra dvArA dIkSA lene kI kathA bhI asatya hai aura gar3hI huI jAna par3atI hai| ballabha sampradAya meM mIrA~ kA dIkSita honA 'caurAsI vaiSNava kI vArtA' se hI asatya pramANita ho jAtA hai, kyoMki kRSNadAsa adhikArI jaba mIrA ke 'gAma' padhAre the usa samaya mIrA~ kI bheMTa lenA kevala isIlie asvIkAra kiyA thA ki ve ballabha sampradAya meM zraddhA nahIM rakhatIM / 'do sau bAvana vaiSNavana kI vArtA meM kisI 'jaimala kI bena' kA gusAI viTThalanAtha kI ziSyA honA likhA hai, paraMtu yaha bAta pahale pramANita kI jA cukI hai ki ve mIrA~ bAI ke atirikta koI anya 'bena' rahI hogii| mekAlipha kA mata kevala anumAna mAtra hai usake pIche koI tarka athavA pramANa nahIM hai, ataH usa para vizeSa vicAra kI AvazyakatA nahIM hai; paraMtu viyogI hari kA mata vicAraNIya avazya hai / upAsanA aura bhakti bhAvanA kI dRSTi se mIroM kA mata jIva gosvAmI ke mata se bahuta sAmya rakhatA hai; sthAna aura kAla ke vicAra se bhI mIroM kA jIva gosvAmI kI ziSyA honA sambhava aura saMgata jAna par3atA hai; kevala suyogya lekhaka ne jIva gosvAmI kI avasthA kA vicAra nahIM kiyaa| jIva gosvAmI kA janma saM0 1570 ke aAsapAsa athavA kucha bAda meM hI huA thA aura isa prakAra ve avasthA meM mIrA se daza yA bAraha varSa choTe the| yaha satya hai ki guNI aura vidvAna kA guNa hI dekhA jAtA hai, avasthA nahIM dekhI jAtI, parantu guru karate samaya to For Private And Personal Use Only
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jIvanI khaMDa sabhI bAtoM kA vicAra kiyA jAtA hai| jaisA ki pahale likhA jA cukA hai, sambhavata: rUpa ke sthAna para jIva gosvAmI kA nAma prasiddha ho gayA ho, paraMtu svayaM rUpa gosvAmI bhI mIrA ke dIkSA-guru nahIM ho skte| jisa janazrati ke sahAre mIrA~ aura rUpa athavA jIva gosvAmI kA samparka pramANita kiyA gayA hai, usa kathA meM to mIrA~ hI rUpa athavA jIva ko zikSA detI dikhAI gaI hai| gosvAmI jI ne jaba mIroM se bheMTa karane kI prArthanA asvIkAra kI thI, usa samaya mIrA~ ne jo uttara diyA thA, vaha kisI prazna kA uttara na thA, varan unake ajJAna aura damma kA uttara thaa| vaha uttara kyA thA, svayaM gosvAmI jI ko eka zikSA thI ki 'mahArAja tuma saMsAra ko mAdhurya bhAva kI bhakti kA upadeza dete ho, parantu tumheM svayaM puruSa hone kA itanA dambha hai ki tuma striyoM kA mukha dekhanA pApa samajhate ho / yahI kyA tumhAga rAdhA-bhAva hai ? yahI kyA tumhArI madhura bhAva kI bhakti hai?' yaha karArA uttara pAkara gosvAmI jI apanA sArA jJAna aura vairAgya bhUla naMge pA~va mIroM ke darzana ke lie bAhara nikala Aye the| itanA saba hone para ye mIrA~ ko dIkSA kisa mukha se de sakate the| astu mIrA, rUpa athavA jIva gosvAmI kI bhI ziSyA nahIM ho sakatI thiiN| apanI svataMtra prakRti ke kAraNa kisI sampradAya vizeSa kI ziSyA na hone para bhI mIrA~bAI para usa yuga kI vicAra-dhArA aura bhakti-upAsanA-. paddhati kA bahuta prabhAva pdd'aa| moroM ke padoM meM tAna prabhAva to spaSTa rUpa se dikhAI par3ate haiN| pahalA prabhAva saMta kaviyoM aura mahAtmAoM kA thaa| jaisA ki mekAlipha ne likhA hai moroM ke samaya meM rAjasthAna meM rAmAnandI sAdhuoM kA bar3A prabhAva thaa| astu, rAmAnando sAdhuoM kA moroM para paryApta prabhAva par3A hogA yaha nizcita-sA hai| phira mIrA~ kI pitAmahI sAsa mAlI rAnI raidAsa kI ziSyA thaaN| ataH unake pAsa raidAsa ke ziSyoM kA niraMtara samAgama rahatA hogA aura unhIM ke samparka se moroM para bhI unakI vicAra-dhArA kA paryAta prabhAva par3A hogaa| mevAr3a aura mer3atA tyAga kara bUMdAvana Ane para vahA~ kI dhArmika vicAra-dhArA se ve avazya prabhAvita huI hoMgI / bRMdAvana usa mI05 For Private And Personal Use Only
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 66 mIrA~bAI samaya sAre bhAratavarSa meM kRSNa bhakti kA saba se bar3A kendra thA / eka ora mahAprabhu ballabhAcArya kA puSTi mArga gopAla bhakti kA upadeza de rahA thA, dUsarA aura rUpa, sanAtana aura jIva gosvAmI mAdhurya bhAva kI bhakti kA prasAra kara rahe the; eka aura madhva sampradAya kA jora thA, to dUsarI ora nimbArka - sampradAya kA; kahIM rAdhAballabha ke gIta gAye jA rahe the to kahIM st sampradAya kA prabhAva thA / galI-galI meM, maMdiroM meM bhAgavat kI kathA calatI rahatI thI; sUradAsa, naMdadAsa tathA aSTachApa ke anya kAvayoM ke padoM se maMDala gUMja rahA thA / bhakti bhAvanA aura kavitva ke aise vizuddha vAtAvaraNa meM pahuMca kara mIroM kA saMskAra jAna par3A hogA aura ve bhI bhaktibhAvanA meM cU hokara U~ce svara meM gA uThI hogI : hA~ne cAkara rAkho jI, giradhArIlAlA cAkara rAkho jI !! cAkara rahayU~ bAga lagAyU~, nita uTha darasana pAsU | vRndAvana kI kuMja galina meM, govinda lIlA gAU~ // jAna par3atA hai vRMdAvana ke usa vAtAvaraNa meM rahakara mIroM ke kaMTha se vinaya aura lIlA ke pada phUTa par3e hoNge| una para bhAgavata kA prabhAva paryApta mAtrA meM par3A hogA / aMta meM vRndAvana se dvArakA pahu~ca kara unapara vahA~ ke vAta'varaNa kA prabhAva par3A hogA aura naramI mehatA ke prabhAva se rAdhA-kRSNa sambandhI zRMgAra ke pada race gae hoNge| mIroM meM saMskAra aura pratibhA pradhAna thI kevala vAtAvaraNa vizeSa ke prabhAva se vizeSa prakAra kA saMskAra pradhAna ho uThatA thA / mahAtmAoM se bhI kahIM parantu saMta-sAhitya, bhAgavata tathA saMta adhika prabhAva unapara apane jAti, kala aura dharma kA par3A / mIrA~ eka prasiddha rAThaura rAjavaMza kI kanyA thIM aura rAjapUtI vIratA ke yuga meM paidA huI thIM / uma mamaya pratyeka rAjapUta vIratA kI pramUrta huA karatA thA aura rAjapUta kanyAoM meM vIratA ke sAtha hI prema kA samudra bhI laharAyA karatA thA / eka ora to ve apane vIra patiyoM se kahatI thIM : For Private And Personal Use Only
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Anh jIvanI khaMDa 67 ghor3A hIse vAraNe, vIra akhAr3e pola // kaMkaNa bA~dho raNa car3ho, vai vAgyA raNa Dhola / ' aura dUsarI ora pati ke raNanyAnA karane para prema vihvala ho ve apanI apanI sakhiyoM se kahatI thiiN| jo maiM hotI bAdalI, aAbhai jAya aData // pantha bahantA sAjanA, Uhara chA~ha kAnta // 2 mIrAbAI unhIM rAjapUta striyoM meM se eka thIM aura unhIM ke saMga khelI-kUdI aura palI thIM / paramparA se unheM bhI vIratA aura prema kI zikSA milI thii| daivayoga se unheM bacapana meM hI giradhArI lAla jaisA pati mila gyaa| phira kyA thA, usa rAjapUtI haTadharmI ke sAtha unhoMne apanA prema nibAhA / padminI ke samAna hI mAroM kA pAtivrata aTala thA, aMtara kevala itanA hI thA ki padminI cittaura ke mahArANA ranasiMha kI rAnI thIM aura mIrAbAI mora-mukuTa pItAmbara dhAraNa karanevAle naTanAgara zyAma ke raMga meM ra~gI thiiN| -- - -- 1 bAhara ghor3e hinahinA rahe hai, aura vIragaNa DyoDhI meM upasthita haiM / aba lo, yaha kaMkaNa bA~dho aura yuddha ke lie prastuta ho, mano vaha raNa kA bAjA bajane lgaa| 2 yadi maiM kahIM badalI hotI to ur3a kara Upara. calI jAtI aura mArga meM nAte hue pati ke Upara chAyA kiMra calatI! For Private And Personal Use Only
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Anh pA~cavA~ adhyAya jIvana-vRtta mIrA~bAI kI jIvana-gaMgA tIna dhArAoM meM pravAhita huI hai| prathama prArambhika dhArA unake janma, bAlyakAla, zikSA aura vaivAhika jIvana se sambaMdha rakhatI hai| dUsarI dhArA meM ve eka bhakta ke rUpa meM prakaTa hotI hai jaba ki anya Izvara-parAyaNa bhaktoM kI bhA~ti samAja aura vAtAvaraNa ke saMgharSa meM Akara apane dharma-haTha, bhakti-bhAvanA aura tejasvitA kA paricaya detI huI zrAge bar3hatI hai, aura aMtima dhArA meM mAdhurya bhAva kI bhakti-bhAvanA ke carama vikAsa para pahu~ca kara ve braja-gopI ke avatArI rUpa meM pratiSThita hotI hai aura apanI pAvana svara-laharI se saMsAra kA zoka-tApa haratI huI anaMta meM vilIna ho jAtI hai| vAstava meM mIroM kI jIvana-dhArA bhakti-bhAvanA kA kramika vikAsa hai| mer3atA ke vIra zAsaka raNa-bA~kure rAThaura rAva dUdA ne apane caturtha putra rAva ratnasiMha ko nirvAha ke lie bAraha gA~va die the unhIM meM se eka gA~va kur3akI meM saM0 1556.60 I. ke aAsapAsa eka kanyA-ratna kA janma huA jo saMsAra meM morA~bAI ke nAma se prasiddha huii| caMdrakalA ke samAna apane ghara ko ujAlA karatA huI vaha bA lekA bar3hane lago / bacagna meM hI usakI mAtA use chor3a svarga midhAroM / pitA rAva ranasiMha eka vIra sainika the, yuddha karanA hI unakA byavasAya thA / ataH morauM apane pitAmaha rAva dUdA ke yahA~ mer3atA meM aAkara rahane lagI / dUdA jI kevala talavAra ke hI dhanI nahIM the, caturbhaja magavAn ke bhakta eka parama vaiSNava bhI the| unhIM kI chatrachAyA meM rahakara morA~bAI aura unake vIra baMdhu, rAva vIramadeva ke jyeSTha putra, vIra jayamala ne bhakti aura dharma kI zikSA pAI thii| bacapana se hI ye bAlikA For Private And Personal Use Only
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jIvanI khaMDa aura bAlaka rAdhA mAdhava ke vivAha kA khela khelA karate the aura usI khela hI khela meM na jAne kaba mIrA~ ne apane giradhara lAla ko varaNa kara liyA thaa| mRtyu-vyavasAyI una vIra rAjapUtoM ke yahA~ zikSA-dIkSA kA koI vizeSa prabaMdha na thA / bAlaka talavAroM ke khela hI khela meM maranA aura mAranA sIkha lete the; bAlikAe~ gur3iyoM ke khela meM hI prema aura vIratA kI zikSA pA letI thIM / gorA aura bAdala, bAppA rAvala aura hammIra, padminI aura karma devI ityAdi kI vIra kahAniyA~ rAjasthAna ke zvAsa-prazvAsa meM pravAhita hotI thIM / pracalita lokagIta aura ramate yogiyoM ke upadeza hI usa yuga kI pAThazAlAe~ thiiN| mIrA~bAI bhI usI jalavAyu meM palI thIM aura usI pAThazAlA se unhoMne zikSA grahaNa kI thii| saM0 1572 meM rAva dUdA kI mRtyu huI aura unake jyeSTha putra rAva bIramadeva mer3atA ke zAsaka hue / dUsare hI varSa saM0 1573 meM bIramadeva ne mevAr3a ke parAkramI mahArANA sAMgA ke jyeSTha ku~vara bhojarAja ke sAtha mIroM kA vivAha kara diyaa| mIrA ne apane pAralaukika jIvana aura prema kA aAdhAra to pahale hI pA liyA thA, aba unheM apane laukika jIvana aura prema ke lie bhI eka AdhAra mila gyaa| paraMtu unakA vaivAhika jIvana bahuta hI saMkSipta rhaa| vivAha ke kucha hI dinoM pazcAt saM0 1580 ke AsapAsa hI kuvara bhojarAja kI mRtyu ho gaI / kevala bIsa varSa kI choTI avasthA meM hI mIrA~ vidhavA ho gaI aura unake jIvana kA vaha laukika AdhAra china gayA / astu, unake jIvana meM laukika aura pAralaukika prema ke sAmaMjasya kI jo sambhAvanA thI vaha ekadama miTa gaI / aba mIrA~ kA asIma sneha, anaMta prema aura adbhuta pratibhA eka sAtha hI giradhArI lAla kI ora umar3a pdd'ii.| laukika prema kI itizrI hone para mIrA~ ne pAralaukika prema kI ora dhyAna diyA aura ve bhagavAn kRSNa kI bhakta bana gii| bhakta jIvana kI pramukha vizeSatA yaha hai ki usameM U~ca-nIca aura strI-puruSa kI bheda-bhAvanA kA lopa ho For Private And Personal Use Only
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 70 mIrAbAI jAtA hai| Izvara ke prati prema prakaTa karane kA saba ko samAna adhikAra hai, cAhe vaha strI ho athavA puruSa, cAhe vaha brAhmaNa ho athavA zudra, Izvara to saba kA samAna rUpa se hai| isI bhAvanA se prerita hokara svAmI rAmAnaMda ne bhaktoM meM jAti-pA~ti kI bhAvanA hI miTA dI thii| dUsarI ora sanAtana hiMdU dharma aura samAja meM U~ca-nIca aura strI-puruSa meM bheda kI bhAvanA prabala rUpa se vidyamAna thii| advijoM ko zikSA kA adhikAra na thA, striyoM ko parade ke bhItara rahane kI AzA thI, puruSa-samAja meM nikalane kA unheM adhikAra bhI na thaa| itanA hI nahIM eka varga achUnoM kA huyA karatA thA jisake sparza mAtra se dvija varga apavitra ho jAyA karatA thaa| gA~va-gA~va, nagara-nagara meM jAtivahiSkRta vyaktiyoM kA jIvana bhAra-svarUpa ho rahA thaa| astu. ina virodhI bhAvanAoM aura vicAra-dhArAtroM meM saMgharSa kI bhAvanA bahuta adhika thI aura yaha saMgharSa pratyakSa sAmane aayaa| pratyeka saMta aura bhakta ke sambaMdha meM isa saMgharSa kI aneka kathAe~ kahI jAtI hai| eka bhakta cAhe vaha kitanA hI pratibhAsampanna aura siddhi-prAsa kyoM na ho, prabala hindU dharma aura samAja ke viruddha eka bahuta hI nirbala aura tuccha prANI yA, isIlie hindU samAja ke kitane atyAcAra use sahane par3ate the| saMta jJAnezvara, nAmadeva, tulasIdAsa aura narasI mehatA ityAdi sabhA bhaktoM ko isa virodha aura saMgharSa meM kaSTa uThAnA par3A thA, parantu ina virodhoM se unakI bhakti-bhAvanA niraMtara bar3hatI hI gaI, kabhI parAjita hokara kama nahIM huii| __ samAja aura vAtAvaraNa ke viruddha jitanA prabala virodha mIrA~bAI ko sahanA par3A thA utanA zAyada hI kisI bhakta ke bA~Ta meM par3A ho / bAta yaha thI ki mIrA~ strI thIM aura sAdhAraNa strA nahIM, cittaur3a rAjavaMza kI kulabadhU thIM, tisapara bhI akAla meM vidhavA ho gaI thiiN| isIlie unake Upara baMdhana bhI vizeSa thaa| paramparA se striyA~ parade meM rahatI AI thIM, puruSoM kI dAsI banakara unakI sabhI anucita-ucita aAzAtroM kA pAlana karanA unakA kartavya huzrA karatA thA; unakI koI svataMtra sattA na thii| phira vidhavAtroM ke Upara hindU samAja kA zAsana aura bhI kaTora thaa| parantu mIroM una striyoM meM na thiiN| For Private And Personal Use Only
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org C Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acha jIvanI khaMDa unakI apanI eka tvataMtra sattA thI, ve apane priyatana giradhara nAgara kI dAsI mIrI thI, unako nAca-gA kara rijhAnA hI unakA dharma thA, sAdhu-saMtoM se bhagavadvArtA karanA unakA priya viSaya thaa| ataeva unheM puruSa-samAja kA virodha sahanA pdd'aa| vaha puruSa-samAja bhI koI sAdhAraNa na thA, mevAr3a kI sArI rAjazakti usake pIche thii| parantu bAbara aura humAyU~ jaise mugala samrAToM kA hRdaya dahalA denevAlI yaha rAjazakti eka abalA bhakta mIrA~bAI ke dharma aura vizvAsa ko.hilA na sakI / bAlaka rANA kI aoTa lekara mevAr3a ke amAtya vIjAvargI ne usa abalA bhakta para kyA-kyA atyAcAra na kie, parantu mIrA~ bhI to eka rAjapUta kanyA thiiN| Aga kI lapaToM ko saharSa AliGgana karanevAlI bAlAoM meM mIrA agragaNya thiiN| astu, sabhI prakAra ke kaSToM ko sahana karatI huI, viSa kA pyAlA pIkara amara huI usa bhakta ne apanI bhakti-bhAvanA ko akSuNNa rkkhaa| saM0 1560 ke aAsapAsa mIrA~ bAI ne apane cAcA bIramadeva kA nimaMtraNa pAkara mevAr3a kA tyAga kiyA / parantu vaha tyAga parAjita vyakti kA tyAga na thA, vaha eka vijayI kA tyAga thA jaise bhabhavAn kRSNa ne mathurA kA tyAga kiyA thaa| usa tyAga ne mevAr3a ko mukti dii| aba mer3atA meM mIrA~ ke giradhara nagara kI pratiSThA huii| parantu aba mIrA~ ke bhakta jIvana kI agniparIkSA athavA viSa-parIkSA ho cukA thI, unheM svacchaMda bhAva se bhakti sAdhanA kA varadAna mila cukA thaa| rAva boramadeva aura vAra jayamala donoM hI mIrA~ kA aAdara karate the / yaha krama cAra-pA~ca varSoM taka calatA rahA / saM01565 meM jaya rAva mAladeva ne bAramadeva se mer3atA chIna liyA, taba mAroM ke lie eka aAzraya ko AvazyakatA huI / striyoM ke lie pitRgRha aura patigRha vahI do zrAzraya-sthAna huA karate haiM / pitRgRha meM zrAzraya kA abhAva pAkara mIrA~ apane patigRha ko cliiN| laukika pati aura patigRha se to unakA sambaMdha TUTa hI cukA thA, ataH va apane pArilaukika pati giradhara nAgara ke priya kor3AkSetra vadAvana kI aora clii| jisa samaya mAsUbAI bRMdAvana meM pahu~cI, usa samaya unake giradhara nAgara ko baMdAvana chor3e sahasoM varSa bIta cuke the| taba se usa samaya taka na jAne For Private And Personal Use Only
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 72 mIrAbAI kitane videzI AkramaNoM ne usa puNya-bhUmi ko raktaraMjita banAyA thA, na jAne kitane parivartana pAe aura cale gae, kitanI A~dhiyA~ AI aura calI gaI; phira bhI usa bRMdAvana ke kuMja-kaMja meM, galI-galI meM usa naTanAgara kI smRti vidyamAna thii| maMdira-maMdira meM bhagavAn kI kathA kA pATha hotA thaa| kavi aura gAyakoM ke kaMTha se unhIM lIlAmaya kI lIlA svara aura tAnoM meM phUTa-phUTakara nikala rahI thii| koI naMda-yazodA ke vAtsalya prema para mugdha thA, to koI gopiyoM ke ananya prema kA svAMga raca rahA thA / prema aura lIlA ke aise vizuddha vAtAvaraNa meM apane giradhara nAgara ko khojatI huI mIrA~ bhI vahA~ A phuNcii| mevAr3a ke kArAvAsa tulya jIvana meM rahate hue mIrA~bAI ne jisa svacchaMda bhakta-jIvana kI kAmanA aura kalpanA kI hogI, usakA pratyakSa darzana pAkara bRMdAvana ko unhoMne svarga se bhI bar3hakara mAnA hogaa| sAdhu-samAgama kA svacchaMda AnaMda, bhagavadArtA zravaNa karane kA parama sukha, bRMdAvana kI kaMjagaliyoM meM apane giradhara nAgara kI lIlAoM kA guNAnuvAda karate hue nAcane-gAne kA svacchaMda avasara pAkara usa bhakta-ziromaNi ke harSa kA ThikAnA na rahA hogA / usa svacchaMda vAtAvaraNa meM rahakara eka abhinava mIrA~bAI kA janma huaaa| bRMdAvana ke usa puNya nivAsa ne bhakta mIrA~ kI kAyA palaTa kara dI, unakI vicAra-dhArA aura bhakti-bhAvanA meM eka adbhuta parivartana A gayA / nirguNa-paMthI saMtoM ke samAgama se mIrA~ ne saMsAra kI nazvaratA aura Izvara-bhakti kI AvazyakatA kI ora hI dhyAna diyA thA aura apanI kavitvapUrNa pratibhA ke Aveza meM viraha ke utkRSTa padoM kI racanA bhI kI thI parantu bUMdAvana meM Akara unhoMne caitanyadeva kI ziSya-maMDalI-rUpa, sanAtana aura jIva gosvAmI se AdhyAtmika prema kA siddhAMta pAyA aura sUra tathA aSTachApa kaviyoM se vinaya aura lIlA ke padoM kA Adarza liyaa| unake nArI jIvana kA jo ullAsa aba taka unake aMtastala meM suSupti avasthA meM mUJchita par3A thA, vaha acAnaka eka Thokara pAkara jAga uThA aura apane svacchaMda ullAsa meM acAnaka hI mIrauM gA uThI : For Private And Personal Use Only
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org jIvanI khaMDa Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir maiM to sA~vare ke raMga rA~cI / sAja siMgAra bA~dhi paga ghu~ghurU loka-lAja taji nAcI // 3 73 vRMdAvana ke nivAsa ne eka nUtana mIrA~bAI ko janma diyA jise hama mIrA~ kA avatArI rUpa kaha sakate haiM / zravatAra zabda kA prayoga vahA~ paurANika artha meM nahIM varan sAhityika artha meM hai / dvApara yuga kI braja-gopiyoM ke ananya prema-bhakti ke ucca Adarza kA pUrNa nirvAha karane ke kAraNa mIrA~ ko unakA zravatArI rUpa mAnA gayA hai / isa avatArI rUpa kA prathama darzana sambhavataH usa samaya hotA hai jaba mIrA~ ne mAdhurya bhAva kI bhakti kA upadeza karanevAle vRMdAvana ke prasiddha gosvAmI ke sAmane isa bAta kI ghoSaNA kI thI ki brajamaMDala meM unake giradhara nAgara ke atirikta aura koI puruSa hI nahIM hai / yaha ghoSaNA koI maukhika kathana mAtra na thA, mIrA~ ne isa satya ko apane jIvana meM sAkSAt pratyakSa kara dikhAyA thA / isIlie to vRndAvana ke vidvAn gosvAmiyoM ke rahate hue bhI devatva kA abhiSeka mIrA~bAI hI para kiyA gayA / saM0 1600 ke AsapAsa mIrA~bAI ne vRndAvana se dvArakA kA prasthAna kiyA / dvApara yuga kI gopiyoM se bhI jo na ho sakA thA use kaliyuga kI gopI ne kara dikhAyA / vahA~ raNachora jI ke maMdira meM bhagavAn kI mUrti ke. sAmane nAcanA aura gAnA hI mIrA~ kI dinacaryA thI / mIrA~ kI bhakti bhAvanA aura kIrti eka dharma-kathA ke rUpa meM cAroM ora phaila gaI / AsapAsa ke gAvoM. se kuMDa ke jhuMDa loga isa devI ke darzanoM ke lie zrAne lage the / dUra-dUra se vaiSNava sAdhu isa avatArI mIroM ko dekhane zrAte the / gosvAmI hita harivaMza, harirAma vyAsa jaise prasiddha vaiSNava mIrA~ ke prati zraddhAMjali prakaTa karate the / For Private And Personal Use Only saM0 1630 ke AsapAsa eka dina mIroM ke isa alaukika astitva kA lopa ho gayA, paraMtu nazvara zarIra ke aMtardhyAna hone ke pahale hI ve mara ho cukI thIM; isIlie unake mAnava-jIvana ke aMta ko mRtyu kI saMjJA na dekara apane priyatama meM vilIna honA kahA gayA hai| mIrA~ kA aMta bhI unake jIvana ke anurUpa rahA /
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir upasaMhAra bhAratIya sAhitya meM prema aura tyAga kI mUrti nArI ke do uccatama zrAdarza milate haiM-- eka hai janakakumArI sItA aura dUparI barasAne kI vRSabhAna-dulArI rAdhA / sItA kA pati-prema bahuta hI U~cA hai, itanA U~cA ki deva-bhakti aura Iza-bhakti bhI umameM chipa jAte haiN| dUsarI ora rAdhA kA kRSNa-prema bhI itanA U~cA hai ki usake sAmane laukika pati-prema kI koI sattA hI nahIM raha jaatii| eka ne karma kI kasauTI para pati-prema ko kasA, dUsare ne hRdaya kI sAtvika bhAvanAoM ko saMsAra se sameTa kara bhagavAn kI ora mor3A; eka ne prama kA aAdarza upasthita kiyA aura dUsare ne prema-bhakti kA / mIrA~bAI ne apane jIvana meM rAdhA ke ucca Adarza kI abhivyakti kI / rAdhA ne apanA prema aura viraha usa vRndAvana meM pradarzita kiyA thA, jahA~ madhuvana me 'lalita-labaMga-latAparizIlana komala malaya samIra' bahatA rahatA thA; jahA~ madhukara nikara karambita' kuMja-kuTIra meM koyala kUkatI thI. japA~ kalakala nAdinI kAlindI kI zyAma dhArA zrIkRSNa kA smaraNa karAtI thI, jahA~ bhagavAna kRSNa ke sakhA gopa aura gopA rAsa racA karate the| paraMtu mIroM ne apanA prema aura viraha mer3atA aura mevAr3a ke rAjabhavana meM prakaTa kiyA thA, jahA~ ISyA aura dveSakA sAbhrAjya thA, mAnApamAna aura loka-nindA kA bhaya thA, jahA~ viSa kI bhISaNa jyAlA meM prema aura bhakti ke parIkSA denI par3atI thii| phira bhI apanI utkaTa prema bhakti se mIrA~ ne usa marubhUmi ko bhI madhumaya banA diyA / isIlie to mIrAbAI ko rAdhA kA avatAra mAnA gayA hai| bhagavadbhaktoM meM mIrauM agragaNya haiN| itanI ucca koTi kI bhakti paurANika yuga meM sambhavataH rahI ho, aitihAsika yuga meM isa bhakti kI koI upamA hI nahIM / niguNa paMtha ke vidvAn kavi sudaradAsa ne bhakti kI tIna zreNiyA~ uttama, madhya aura kaniSTha nizcita kI hai| inameM uttama zreNI kI parAbhakti For Private And Personal Use Only
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Anh jIvanI khaMDa se yukta koI makta dRSTigocara nahIM hotA / purANoM meM bhI nArada hI eka aise bhakta haiM / madhya zreNI kI prema-lakSaNA bhakti hI mIrA~bAI kI bhakti hai jisakA lakSaNa kavi ne isa prakAra likhA hai : prama lagyau paramezvara sauM taba bhUli gayau saba hI dharabArA / jyoM unamatta phire jita hI tita naiku rahI na zarIra sa~bhArA // svAsa usvAsa uThe saba roma calai dRga nIra akhaMDita dhaaraa|| sundara kauna karai navadhA vidhi chAki parayo rasa pI matavAra | na lAja kAni loka kI, na deva ko kahyo krai| na zaMka bhUta preta kI na deva yakSa taiM Darai // sunai na kAna aura kI, dRzai na aura akssnnaa| kahe na mukkha aura bAta, bhakti prema lakSaNA / ['sandara-sAra se uddhRta ] mIroM ke jIvana para vicAra karane tathA unake madhura padoM kA manana karane para jisa vyakti kI kalpanA kI jA sakatI hai, vaha prema-lakSaNA ke isa lakSaNa se pUrNa sAmya rakhatA hai| prema ke rasa meM matavAlI mIroM ko itanA avakAza hI na thA ki ve koI sampradAya sthApita karatI, athavA zipya-maMDalI banAkara sAdhanA aura bhakti kA upadeza karatIM / unakA sampUrNa jIvana hI bhakti kA jIvana thA, ve svayaM bhakti kI sAkAra mUrti thIM, isIlie binA kisI vaMza athavA ziSya-paramparA ke aAja bhI loga usa devA ke prati apanI zraddhAMjali prakaTa karate haiM aura pazcimI bhArata meM Aja bhI eka samudAya isa devI ko aArAdhya mAnakara apane ko mIrAbAI ke patha kA pathika mAnatA hai| eka A~kha / 2. A small sect called 'Mirabais' acknowledging the leadership of the Rajput princess, is saib to be still in existence in Western India, "The mystics' Ascentics and Saints of India by John Camp bell Oman (London J903) pR0 35, 9 se 11 lApana tk| For Private And Personal Use Only
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mIrAbAI sadAcAra aura naitika AdazoM kI uccatama sIr3hI para pahuMce binA uccatama koTi kI bhakti prApta hI nahIM ho sakatI / mIrA~ ne donoM hI prApta kara liyA thA / unakA AcaraNa aura caritra ThIka usI prakAra Adarza aura advitIya thA jisa prakAra unakI bhakti / nAbhAdAsa, vyAsa aura dhruvadAsa ne mIrA~ kI bhakti-bhAvanA kI prazaMsA ke sAtha hI sAtha unake caritra kI pavitratA ora nirmalatA kA bhI ullekha kiyA hai / mIrA~ kevala bhakta hI na thIM ve kavi thI, gAyikA thIM, aura sabase bar3hakara eka zuddha, sarala aura pavitra hRdayA mAnavI thii| For Private And Personal Use Only
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AlocanA khaMDa For Private And Personal Use Only
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org For Private And Personal Use Only Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama adhyAya mIrA~bAI kI racanAe~ muMzA devIprasAda ne rAjasthAna meM jo hindI pustakoM kI khoja kI usameM mIroM kI racanAo se sambaMdha rakhane vAlI cAra pustakoM kA patA lagA thA jo nimnalikhita haiM : 1. gItagovinda kI TIkA - zrI jayadeva ke prasiddha kAvya gItagovinda kI bhASA TAkA / 2. narasI jI kA mAharA -- gujarAta ke prasiddha bhakta narasI mehatA ke bhAta bharane kI kathA jo pUrNataH padoM meM likhA gayA hai / viSaya kA varNana mAroM kI kisI mithulA nAma kI sukhI ko sambodhita karake kiyA gayA hai / 3. rAga soraTha pada - saMgraha - mIrA~bAI, kabIra aura nAmadeva ke padoM kA saMgraha | 4. phuTakara pada-mIrA~bAI Adi dasa bhaktoM ke padoM kA saMgraha | inake atirikta mIrA~bAI ke kucha aura padoM kA bhI ullekha milatA hai / rAmacaMdra zukla ne apane 'hindI sAhitya ke itihAsa' meM 'rAga govinda' nAmaka : eka aura graMtha kA ullekha kiyA hai| gaurIzakara hIrAcaMda zrotA bhI isa bAta ko svIkAra karate haiM ki mIroM ne isa nAma kA kavitA kA eka graMtha likhA thA / isake astitva ke sambaMdha meM abhI taka saMdeha banA hai | gaurIzaMkara hIrAcaMdA ne yaha bhI likhA hai ki 'mIrA~bAI kA malAra' nAmaka rAga aba taka pracalita hai aura bahuta prasiddha hai / sambhavataH isa rAga kI kucha viziSTa racanAe~ mIroM ne kI hoMgI / inake atirikta bhI kRSNalAla mohanalAla For Private And Personal Use Only
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Anh 80 mIrA~bAI jhaberI ne gujarAta meM pracalita garvA gotoM meM kitane hI gItoM ko mIrA~ kI racanA svIkAra kI hai| mIrA~ racita 'gItagovinda kI TIkA' abhI taka upalabdha nahIM huI hai, ataeva kucha vidvAnoM kI dhAraNA hai ki sambhavataH mahArANA kumbhA racita prasiddha 'rasika-priyA TIkA'ko hI mIrA racita mAna liyA gayA ho / aisA bhI ho sakatA hai ki mevAr3a pAne para mahArANA kumbhA kI prasiddha TIkA kA paricaya pAkara mIrA~bAI kI kavi-pratibhA jaga uThI ho aura unhoMne bhI apanI alaga TIkA likha DAlI ho| paraMtu mIrA~ kI upalabdha racanAoMpara 'gItagovinda'kA prabhAva itanA kama hai ki sahasA yaha vizvAsa hI nahIM hotA ki mIrA~ ne kabhI 'gItagovinda, kI TIkA likhI hogI, kyoMki jayadeva kI vaha amara kRti itanI sarasa aura madhura hai ki eka bAra usake prabhAva meM prAjAne para phira usase mukta nahIM huzrA jA sktaa| narasI jI kA mAharA' athavA 'narasI jI ro mAhero' nAmaka graMtha ke kucha aMza upalabdha avazya haiM parantu use mIrA~ kI racanA mAnane meM saMkoca hotA hai / saca to yaha hai ki mIrA~bAI apane giradhara nAgara meM hI itanI nimama thIM ki kisI anya viSaya para graMtha-racanA karane kA na to unheM utsAha rahA hogA na avakAza hI / sambhava hai ki yaha mIrA~ kI bahuta prArambhika racanA ho jabaki ve apanI sakhI saheliyoM meM khelatI rahatI thIM aura usI samaya kabhI apanI kisI mithulA sakhA ko sambodhana karake gujarAta ke prasiddha kavi aura bhakta narasI mehatA kI prazaMmA meM yaha choTA-sA graMtha raca DAlA ho / bolacAla kI rAjasthAnI bhASA meM isI viSaya para kisI lakar3ahAre kI eka prasiddha racanA kahI jAtI hai / sambhava hai usI ke AdhAra para mAroM ne apanI bAla pratibhA ke prAbeza meM isakI racanA kara DAlI ho / parantu sAhityika dRSTi se isa graMtha kA vizeSa mahatva nahIM hai| ...' sAhityika dRSTi se jina racanAoM kA adhika mahatva hai ve haiM mIroM ke phuTakara pada / ina phuTakara padoM kA saMgraha sambhavataH janatA meM pracalita gItoM ke AdhAra para kiyA gayA hai| baMgAla ke zrI kRSNAnaMda deva vyAsa ke 'rAga kalpa For Private And Personal Use Only
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AlocanA khaMDa 81 druma' meM sabase pahale mIroM ke padoM kA saMgraha milatA hai jo saMkhyA meM lagabhaga 45 pada the| ye pada caMgAla, gujarAta aura rAjasthAna meM pracalita gItoM se saMgraha kie gae the| saM0 1660 meM muMzI devIprasAda ko rAjapUtAne meM hindI pustakoM kI khoja meM do aise saMgraha mile the jinameM anya bhaktoM ke sAtha mIroM ke pada bhI saMgrahIta the / ye saMgraha bhI sambhavataH janatA meM pracalita gItIM ke AdhAra para hue the aura aitihAsika dRSTi se 'rAgakalpadruma' se kucha prAcIna the / hindI meM kevala moroM ke hI padoM kA sabase pahalA saMgraha navalakizora presa, lakhanaU se 'mIrA~bAI ke bhajana' nAma se prakAzita huA thA jisakI dvitIyAvRtti saM0 1670 meM huI thI / isa choTI sI pustikA meM mIroM ke nAma se pracalita kucha thor3e se padoM kA saMgraha thA jinameM adhikAMza mIroM kI prAmANika racanAe~ na thIM / isI samaya gujarAta meM eka vRhat kAvya-saMgraha graMtha 'vRhata kAMvya dohana' ke nAma se daza jildoM meM prakAzita hutrA jisameM mIrA~ ke gujarAtI padoM kA saMgraha thA / ye pada saMkhyA meM do sau se bhI Upara the / isake pazcAt velaveDiyara presa, prayAga se 'mIrA~bAI kI zabdAvalI' nAma kA eka prAmANika saMgraha graMtha prakAzita huA jisameM saba milAkara 168 pada hai / ina padoM meM saMto kI paramparA se prabhAvita pada hI adhika saMkhyA meM milate haiN| astu, yaha saMgraha bhI bahuta kucha ekAMgI ho gayA hai| isake pazcAt aura bhI kitane choTe-bar3e saMgraha graMtha prakAzita hue jinameM pramukha narottamadAsa svAmI kI 'mIrA~-maMdAkinI' aura parazurAma caturvedI kI 'mIrA~bAI kI padAvalI' haiN| aMtima pustaka bar3e parizrama se sampAdita hai aura hindI sAhitya sammelana, prayAga se prakAzita huI hai / jayapura ke purohita harinArAyaNa jI ke pAsa mIrA~ ke lagabhaga 500 pada saMgrahAta ho gae haiN| saba milAkara bhI mIroM ke nAma se pracalita padoM kI saMkhyA adhika nahIM -sambhavataH gujarAtI padoM ko milAkara bhI saMkhyA cAra sau ke hI lagabhaga pahu~cegI; parantu ina thor3e se padoM meM bhI mIroM ke racita padaM sambhavataH kama hI haiN| adhikAMza padoM kI prAmANikatA meM bahuta saMdeha hai / mIroM ke jIvana-kAla kI ghaTanAoM se sambaddha padoM ke sambaMdha meM pahile kucha vicAra kiyA ja mI0 6 For Private And Personal Use Only
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mIrAbAI cukA hai aura hama isa niSkarSa para pahu~ce the ki unameM adhikAMza pada mAroM kI racanAe~ nahIM hai, paraMtu kucha vizeSa kAraNoM se mIroM ke nAma se pracalita ho gaI haiM / anya padoM ke sambandha meM bhI hameM bahuta kucha isI niSkarSa para pahu~canA par3atA hai / mIroM kA prabhAva kSetra gujarAta se lekara baMgAla taka rahA hai, ata: eka prAMta meM mIrA~ ke sambaMdha meM jo racanAe~ hotI thIM ve anya kSetra meM mIroM kI racanA samajha lI jAtI thiiN| isakA eka udAharaNa 'sAhitya-ratnAkara' nAmaka saMgraha-graMtha meM milatA hai, jisameM deva-racita do kavitta mIroM kI racanAe~ mAna lI gaI haiM / sambhava hai isa prakAra ke aura bhI kitane udAharaNa hoN| isa vistRta prabhAva-kSetra ke kAraNa eka hI pada bhinna bhinna prAMtoM meM bhinna-bhinna rUpa dhAraNa kara letA hai| paraMtu mIrA~ kI padAvalI meM aprAmANika padoM kI milAvaTa kA sabase bar3A kAraNa yaha hai ki uttara-pazcima bhArata meM mIrA~ mAdhurya-bhAva kI bhakti kI pratIka hai, jisa prakAra kabIra nirgaNa bhAva kI bhakti ke / pIche ke saMto ne jisa prakAra 'kahai kabIra suno bhAI sAdhI' likhakara kitane hI nirgaNa padoM ko kabIra kI racanA meM zAmila kara diyA, usI prakAra 'mIrA~ ke prabhu giradhara nAgara' likhakara kitane hI lIlA aura madhura bhAva ke pada mIroM ke nAma se pracalita karA die gae jo maukhika-paramparA se pracAra pAkara aAja mIrAbAI kI racanAe~ samajhI jAne lagI haiM / zrAja mIrA~ ke nAma se saikar3oM pada milate haiM ve sabhI usa madhura bhAva kI pratimA mIrA~ kI racanAe~ nahIM haiM, varan mIrA~ kI bhakti-bhAvanA ke prati zraddhA rakhane vAle eka samudAya kI racanAe~ haiM jinameM mIrA~ pratIka rUpa meM vidyamAna haiM / ataH vaijJAnika dRSTi se mIrA~ ke nAma se prasiddha aghikAMza pada aprAmANika avazya haiM, parantu bhAvanA kI dRSTi se una sabhI padoM ko mI kI racanA mAnane meM koI Apatti nahIM honI cAhie kyoMki pratIka rUpa meM ve mIrA~ kI hI racanAe~ haiM; kevala zabda-racanA bhIrA~ kI nahIM hai| For Private And Personal Use Only
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir dUsarA adhyAya bhaktiyuga aura mIrA~ hindI ke bhakta kaviyoM meM mIrA~bAI kA eka viziSTa sthAna hai| isa mahAn kavi ke prati hindI saMsAra kI udAsInatA adbhata avazya hai, paraMtu Azcaryajanaka nahIM : jisakI kavitA meM sAhityika kRtrimatA kA leza bhI nahIM, jisane janasamudAya ko AkarSita karane kA koI prayAsa nahIM kiyA; kevala apanI bhaktibhAvanA ke ullAsa meM bhakti aura prema ke madhura gIta gAe, apane viraha-vidhura hRdaya kA bhAra hI ilakA kiyA, jisakI koI ziSya-paramparA nahIM, jisakA koI paMtha athavA sampradAya nahIM, usake prati yadi hindI saMsAra udAsIna hai to koI Azcarya kI bAta nahIM hai| paraMtu hindI prAMta ke bAhara hindI ke isa madhura kavi kA sabase adhika mAna aura pracAra hai-gujarAta aura baMgAla meM mIrA~ ke pada ghara-ghara gAe jAte haiM; rAjasthAna kI to mIrA~bAI sarvasva hI haiN| phira sUra, tulasA, kabIra aura vidyApati ke yuga kI bhakti-bhAvanAtroM kA jaisA zuddha aura saMdara svarUpa mIroM ke padoM meM milatA hai, vaisA anyatra kahIM durlabha aura duSprApya hai| bhArata kI dhArmika pravRttiyoM kA sUkSma vizleSaNa karane para sarvaprathama hameM dharma ke vAhya prAcAroM aura upakaraNoM ke darzana hote haiM jo veda aura brAhmaNa graMthoM meM karma-kAMDa ke nAma se prasiddha haiN| isakA prArambha Rgveda kI una RcAoM se mAnA jA sakatA hai jinameM uSA, varuNa, iMdra, marut, agni ityAdi prakRti kI daivI zaktiyoM kI prazastiyA~ milatI haiM, vahI atharvaveda meM bahuta nIce utara kara jAdU aura TonA ke rUpa meM pariNata ho gayA hai aura isakA carama vikAsa brAhmaNa graMthoM meM hotA hai jahA~ vividha saMskAroM tathA yajJoM For Private And Personal Use Only
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mIrAbAI kA vistArapUrvaka varNana milatA hai / dUsarI ora upaniSadoM meM ina bAhya zrAcAroM aura upakaraNoM kA upahAsa kiyA gayA hai ( dekhie zvAna udgItha-chAMdogyopaniSad ) aura dharma ke prAMtarika pakSa para adhika jora dekara brahmazAna aura AtmajJAna kI AvazyakatA pramANita kI gaI hai| Age calakara dharma kI ina vAhya aura AMtarika pravRttiyoM ke samanvaya kA bhI prayatna kiyA gayA / paraMtu jahA~ ina donoM pakSoM ke samanvaya aura sAmaMjasya kA prayatna kiyA jA rahA thA, vahA~ gautamabuddha ne ina-donoM kA virodha karake eka laukika dharma kI vyavasthA kI jisameM karma-kAMDa kA ghora virodha thA, sAtha hI upaniSadoM ke brahmajJAna aura AtmajJAna kI bhI upekSA kI gaI thii| yaha mAnava-yAcaraNa aura jIvana kA dharma thA, vaha puruSArtha aura karma kA mArga thaa| abhI taka ina sabhI dhArmika pravRttiyoM meM mAnava-hadaya kA samparka nahIM ho sakA thA, kevala buddhi (jJAna) aura kriyA (karma) inhIM do ko pradhAnatA dI gaI thii| isI samaya eka aisI dhArmika pravRtti kA udaya huaA jo adbhuta aura abhUtapUrva thaa| isa pravRtti meM karma-kAMDa ke prati koI AsthA naM thI, brahmajJAna aura AtmajJAna ke prati koI AkarSaNa na thA aura sAtha hI bauddhoM ke sevA, dayA aura prema ke dharma se pUrNa saMtoSa bhI na thaa| isameM bhagavAn ke prati dRr3ha zrAsthA thI, unakI dayA, karuNA aura bhaktavatsalatA para pUrNa vizvAsa thA aura unase vyaktigata nikaTa sambaMdha sthApita karane kI utkaTa icchA thii| yaha vyaktigata hRdaya kA dharma thA jise vidvAnoM ne bhakti-dharma kI saMjJA pradAna kI hai| isa bhakti-dharma kA kaba aura kaise udaya huyA, isakA nizcita jJAna nahIM hai, paraMtu isakI sarvaprathama spaSTa vyAkhyA zrImadbhagavadgItA meM milatI hai jahA~ svayaM bhagavAn vAsudeva zrIkRSNa ne jJAna aura karma ke sAtha hI sAtha bhakti kA upadeza kiyA thaa| paraMtu jisa bhakti-dharma ne eka vistRta jana AMdolana kA rUpa dhAraNa kiyA, vaha bhagavadgItA kA jJAna-karma-samanvita bhaktiyoga na thA, varan nArada bhakti-sUtra tathA bhAgavata kA vizuddha bhakti mArga thaa|' isa vizuddha bhakti nArada ne bhakti ko 'svayaMpramANa mAnA hai| yaha bhakti, jJAna aura karma se svataMtra hai. pUrNa zAMti aura pUrNa AnaMda isakI do vizeSatAeM hai| For Private And Personal Use Only
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AlocanA khaMDa 1 bhAvanA kA vAstavika svarUpa jisane sarvaprathama sAdhAraNa janatA ko AkRSTa kiyA, vaha AlavAra kaviyoM kA madhura gAna thA / dakSiNa bhArata ke tamila prAMta meM IsA kI sAtavIM zatAbdI se lekara dazavIM zatAbdI taka lagabhaga tIna sau varSoM ke lambe samaya meM eka ke bAda eka kavi-gAyaka paidA hote gye| ve maMdira-maMdira meM ghUmakara apane iSTadeva kI mUrti ke sAmane AnaMda-vibhora ho kAvya-racanA karate aura gAte rahate the / inameM kitane zaiva bhI the aura kitane vaiSNava / vaiSNava kavi-gAyakoM meM bAraha vizeSa rUpa se prasiddha hue aura unhIM bAraha kavi - gAyakoM ko alavAra' kI saMjJA pradAna kI gaI / ve jAti-vahiSkRta tathA zUdroM ko bhakti kA upadeza karate the aura unameM kitane hI svayaM jAti-vahikRta the / inhIM bAlavAroM ke madhura saMgIta meM sabase pahale vizuddha bhakti-bhAvanA prasphuTita ho uThI thI, jisane Age calakara manISiyoM aura zAstrajJa vidvAnoM ko bhI AkRSTa kiyA / nAtha muni, yAmunAcArya aura rAmAnujAcArya bhI ina lavAroM se bahuta prabhAvita hue the / isa bhakti bhAvanA ne vidvAnoM ko bhI kRSTa kiyA isIlie isakA bhI zAstra bananA zrAvazyaka ho gayA aura hRdaya kI eka madhura bhAvanA ko lekara kitane tatvoM kA cintana prArambha ho gayA, zAstra banane lage, saMhitAe~ likhI jAne lagIM, purANoM kI sRSTi huI, na jAne kitane khaMDana-maMDana prArambha ho gayA / nArada bhaktisUtra meM eka sUtra haiM 'vAdo nAvalambya H ' arthAt bhakta ko vAda-vivAda nahIM karanA cAhie, parantu isI bhakti ko lekara kitanA vAda-vivAda uTha khar3A huA usakI koI sImA nahIM / kavi kI eka sarala suMdara bhAvanA lekara dArzanikoM aura dharmAcAryoM ne eka bRhat AMdolana prAraMbha kara diyA jo dharma ke itihAsa meM bhakti AMdolana ke nAma se prasiddha hai / 85 1 12 AlavAroM ke nAma isa prakAra haiM: pAyagaira, bhUtAtta, peyAra, tirumalisAi, zaThakopa athavA nammAlavAra madhura kavi, kulazekhara, periyara, prandala, tondaripoddhi, tiruppanara, tirUmaMgAi / inameM aMdala strI thI / For Private And Personal Use Only 2 nammAlavAra kI kRtiyAM tamila prAMta meM veda ke samAna zraddhA kI dRSTi se dekhI jAtI haiM | nAtha muni nammAlavAra ke ziSya kahe jAte haiM jinhoMne AlavAroM ke 4000 padoM kA saMgraha kiyA thaa|
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 86 mIrAbAI bhakti-dharma ke pramukha prAcArya zrI rAmAnuja the jinhoMne zaMkarAcArya ke zradvaitavAda kA khaMDana kara ise eka Thosa dArzanika bhUmi para lAkara pratiSThita kiyA / unake pazcAt madhvAcArya, viSNusvAmI aura nimbArka ne apanI dArzanika vizeSatAe~ pradarzita kIM, parantu mUlarUpa meM una sabhI ne eka bhaktidharma ko svIkAra kiyA / isa prakAra yaha bhakti-dharma kramazaH adhika pracAra pAne lagA / dakSiNa bhArata meM pUrNa prabhutva sthApita kara lene ke bAda isa bhakti-dharma ne uttara bhArata kI ora apanI vijaya yAtrA zrArambha kI / nimbArka ne dakSiNa se Akara bhagavAna kRSNa kI lIlA bhUmi vraja meM apanA kendra sthApita kiyA | unhIM se prabhAvita hokara jayadeva ne bArahavIM zatAbdI ke aMta meM 'gIta govinda' kI amara racanA kI / nimbArka' kI (ziSya-paramparA meM mAdhavendrapurI zraura IzvarIpurI tathA aMta meM caitanya mahAprabhu ne braja aura baMgAla meM rasa kI dhArA umar3A dii| isI prakAra dakSiNa se dIkSita hokara svAmI rAmAnaMda ne kAzI ko apanA kendra banAyA aura unake bAraha ziSya-maMDalI ne madhyadeza meM bhakti-dharma kA pUrNa pracAra kiyA / viSNusvAmI kI ziSya-paramparA vallabhAcArya ne braja maMDala ko apanA kendra banAyA aura pazcima bhArata meM bhakti kI madhura dhArA pravAhita kara dI / isa prakAra dakSiNa se prArambha hokara yaha bhakti-dharma kramazaH bhArata ke kone-kone meM phaila gayA / * Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir uttara bhArata meM bhakti dharma ko apane vikAsa patha para do pramukha pravRttiyoM se saMgharSa lenA par3A thA / eka thA zaMkarAcArya kA advaitavAdI jJAna-mArga jo samasta bhAratavarSa meM paMDita-samAja meM mAnya thA aura jisane bauddha dharma jaise vistRta aura vizAla dharmaM ko jar3a se ukhAr3a diyA thA / yaha advaitavAdI jJAnamArga upaniSadoM kA brahmajJAna hI thA jise zaMkarAcArya kI adbhuta pratibhA ne atyaMta spaSTa aura tarkasaMgata banA diyA thaa| dUsarA nAtha sampradAya kA haThayoga mArga thA jo bauddhoM ke tAMtrikavAda aura vajriyAna zAkhA ke AdhAra para eka pracalita mArga bana gayA thA / isase sampUrNa uttara bhArata prabhAvita ho rahA thA / isa mArga ke pramukha AcArya machaMdaranAtha ( matsyendra nAtha ) ke ziSya gorakhanAtha (gorakSanAtha ) the, jinakA prabhAva bahuta dUra taka phailA huA For Private And Personal Use Only
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir aAlocanA khaMDa 87 thA / mahArASTra ke pramukha saMta jJAnezvarI gItA ke racayitA jJAnezvara inhIM kI ziSya-paramparA meM the, paMjAba meM pUrana bhakta gorakhanAthaM kA ziSya thA, gaur3a deza ke rAjA gopIcaMda aura usakI mAtA mayanAvatI gorakhanAtha ke gurubhAI hAlIkapAva (jAlaMdharanAtha) ke ziSya the / bhatRhari jaisA kavi aura yazasvI rAjA bhI gorakhanAtha se prabhAvita huA kahA jAtA hai / kathAoM meM aisA bhI prasiddha hai ki madhya yuga kA ardha-kalpita vIra-nAyaka AlhA bhI gorakhanAtha kA ziSya thaa| uttara bhArata ke advijoM meM isa yoga kA khUba pracAra thaa| IsA kI bArahavIM aura terahavIM zatAbdI meM jo vijetA musalamAna uttara bhArata meM phaila rahe the unameM bhI isa yoga kA pracAra phaila rahA thaa| prasiddha musalamAna yAtrI ibnabatUtA, jisane muhammada tugalaka ke zAsana kAla san 1334 meM bhArata-yAtrA kI thI, likhatA hai ki usa samaya yogiyoM kA bahuta prabhAva thaa| unake alaukika camatkAroM kA varNana karate hue vaha likhatA hai : __ "yogIjana bhI bar3e-bar3e adbhuta kArya kara DAlate haiN| koI-koI to kaI mAsa paryaMta binA kucha khAe-pie vaise hI raha jAte haiM; aura koI-koI dharatI ke bhItara gaDDhe meM baiTha Upara se cinAI karAkara bAyu ke lie kevala eka raMdhra chur3avA dete haiM / ve kaI mAsa taka, kucha logoM ke anusAra yUre varSa bhara, isI prakAra se raha sakate haiN|" "maMjaura ( maMgalaura ) nAmaka nagara meM mujhe eka aisA musalamAna dikhAI diyA jo inhIM yogiyoM kA ziSya thA / yaha vyakti eka U~ce sthAna para Dhola ke bhItara baiThA huzrA thaa| pacIsa dina paryaMta to hamane bhI isako nirAhAra aura binA jalapAna ke yoM hI baiThe dekhA parantu isake pazcAt vahA~ se cale Ane ke kAraNa phira hamako patA na calA ki vaha aura kitane dina isa prakAra upavAsa karatA rhaa|" isI prakAra aura bhI yogiyoM ke camatkAra kI bAteM usa yAtrI ne vistArapUrvaka likhI haiM, jinase patA calatA hai ki musalamAna loga bhI isa yoga se prabhAvita ho rahe the / aisA thA vaha yoga-mArga jisase bhakti-dharma ko saMgharSa lenA pdd'aa| advaitavAda aura haThayoga ke atirikta baMgAla meM tAMtrika upAsanA aura For Private And Personal Use Only
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mIrAbAI zAkta-dharma kA bar3A pracAra thaa| paMca makAroM kI sAdhanA kA vaha unmatta mArga bar3A hI ghRNita thA / bhakti-dharma ko usase bhI saMgharSa lenA par3A thaa| caitanya mahAprabhu ne baMgAla meM bhakti-dharma kA DaMkA bjaayaa| uttara bhArata meM bhakti-dharma ne advaitavAdI jJAna-mArga, haThayoga tathA taMtraina tInoM matoM ke samparka meM Akara tIna bhinna svarUpa dhAraNa kiye ! girizRMga se utarane vAlI srotasvinI apane pravAha-patha meM jisa prakAra bhinna-bhinna bhU-khaMDoM ke samparka se bhinna-bhinna svarUpa dhAraNa karatI hai-parvatoM se utarate samaya nirbhara ke rUpa meM giriprAMta ko mukharita karatI jAtI hai| ghane jaMgaloM meM A~kha micaunI khelatI huI vakrAkAra mAga se cakkara kATatI calatI hai aura samatala bhUmi-khaMDa meM Akara prazasta mArga para dhIre dhIre bahatI huI kamala, sevAra tathA choTI-bar3I lahariyoM meM zobhA pAtI hai, usI prakAra bhakti kI sarasa srotasvinI ne bhI tIna bhinna svarUpa dhAraNa kiye| jJAna ke ucca girizRMga ke samparka meM Akara isa bhakti-dhArA ne saguNa lIlArUpI nirbhara kA rUpa dhAraNa kiyA jisameM maryAdA-puruSottama bhagavAn rAma tathA naTanAgara zrIkRSNacaMdra kI saguNa lIlA ke sarasa madhura gAna ne samasta madhyadeza ko mukharita kara diyaa| eka ora gusAI tulasIdAsa ke bhagavAn rAma apanI mAyA-svarUpA sItA se kahate haiM : sunahu priyAvrata rucira susIlA / maiM kachu karaba lalita nara liilaa|| tuma pAvaka maha~ karahu nivAsA | jaba lauM, karahu~ nisAcara nAsA || dUsarI ora sUradAsa ke bAla gopAla binA kisI se kucha kahe hI apanI lalita bAla-lIlA dikhA rahe haiM : hari apane Age kachu gAvata / tanaka tanaka caranana so nAcata, manahIM manahiM rijhAvata / / bA~ha u~cAi kAjarI-dhaurI gaiyana Teri bulAvata / kabahu~ka bAbA nanda bulAvata, kabahu~ka ghara meM zrAvata || mAkhana tanaka aApane kara lai tanaka badana meM nAvata / kabahu~ citai prativimba khambha meM lavanI lie khavAvata / / For Private And Personal Use Only
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir aAlocanA khaMDa 59 duri dekhati jasumati yaha lIlA, harakha ananda bar3hAvata / 'sUra' syAma ke bAla-carita ye nita dekhata mana bhAvata // dUsarI ora yoga-mArga ke gahana kAnana se cakkara kATatI huI yaha bhakti-dhArA saMta kabIra kI aTapaTI bAnI meM phuTa par3atI hai: piyA milana kI prAsa rahauM kaba lauM varI / U~ce nahiM car3hi jAya, mane lajA bharI // pA~va nahIM ThaharAi car3ha gira gira parU~ / phiri phiri car3hAu~ samhAri, carana Age dharU~ // aMga-aMga thaharAi to bahu bidhi Dari rhuuN| karama-kapaTa maga gheri to bhrama meM pari rhuuN|| bArI nipaTa anAri ye to jhInI gaila hai / aTapaTa cAla tumhAri milana kasa hoi hai // choro kumati vikAra, sumati gahi lIjiye / sataguru zabda samhAri, carana cita dIjiye // antara paTa de khola zabda ura lAvarI / dila bica dAsa kabIra, mile tohi ko bAvarI // aura baMgAla prAMta ke zAkta-dharma evaM taMtra-sammata paMca makAroM ke sthUla laukika jIvana ke samparka meM Akara yaha bhakti-dhArA samatala maidAna meM bahane vAlI zaivAla-raMjitA maMdagAminI saritA kI bhAMti jayadeva, caMDIdAsa aura vidyApati ke padoM meM kitanI sarasa aura madhura ho uThI hai| ina padoM meM laukika jIvana kI vaha madhura jhaMkAra hai, gharelU sneha aura praNaya kA vaha paricita vAtAvaraNa hai jo sahasA dRSTi ko mugdha kara detA hai| vidyApati kA eka pada dekhiye : sakhi he kI puchasi anubhava moya / soi pirIta anurAga bakhAnahata tila nUtana hoi // janama avadhi hama rUpa nihArala nayana na tirapita bhelA / soi madhura bola zravanahiM sUna loM zruti patha parasana gelA // kata madhu jAmina rabhase gamAaoloM nA bumaloM kaisana kelI / lAkha lAkha juga hiya hiya rakhaloM tauu hiya jur3ana na gelI // .. For Private And Personal Use Only
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mIrAbAI kata vidagdha jana rasa anugamana anabhava kAha na pekha / vidyApati kaha prAna jur3Aita lAkhe na mIlala eka // eka hI makti dhAga ke ye tIna svarUpa eka dUsare se kitane vilaga aura vicitra haiM / gusAI tulasIdAsa ke rAma kI lalita nara lIlA dekhakara mugdha hone kI vastu hai / vaha itanI maryAdApUrNa aura mahat hai ki usa para devatA baMda ke phUla hI barasA karate haiM, RSi-muniyoM ke mukha se dhanya-dhanya kI vANI mukharita hotI rahatI hai aura veda tathA brAhmaNa vaMdanA karate nahIM thakate / becAre tuccha mAnavoM ke liye to dAsya bhAva kI bhakti karane ke atirikta aura koI cArA hI nahIM raha jaataa| gusAI tulasIdAsa ne bhakti aura saguNa lIlA kA atizaya maryAdita rUpa upasthita kiyA / bAta yaha thI ki ve bar3e jJAnI aura paMDita the, zAstra, purANa, darzana sabake pUrNa jJAtA the, isIlie unake vinaya ke padoM tathA saguNa lIlA ke kathA-prasaMgoM meM maryAdA kA bahuta adhika dhyAna rakhA gayA hai / sUradAsa kI kRSNa lIlA meM yadyapi maryAdA kI isa sImA taka pahu~cane kA prayAsa nahIM hai, phira bhI usameM maryAdA kA bhAva avazya hai aura vaha usI sImA taka hai jisase lalita nara -lIlA karane vAle bhagavAna kRSNa Izvara nahIM banate, varan mAnava hI rahate haiM / isake viparIta kabIra aura vidyApati kI bhakti meM na lIlA kA bhAva hai na vinaya kA; vahA~ to bhagavAn unakA atyaMta nikaTa premI hai jisakI prema kI hI maryAdA hai, prema kI hI lIlA hai, prema kA hI vinaya hai / paraMtu kabIra aura vidyApati kI bhakti-bhAvanA meM itanI samAnatA hone para bhI unakI manovRtti meM bahuta adhika aMtara hai| kabIra kA jaba apane premI se milana hotA hai, taba usa grAnaMda kA varNana karate hue kavi gA uThatA hai: gagana garaji barasai amI, bAdara gahira gaMbhIra / cahu~ disi damakai dAminI, bhIjai dAsa kabIra // yaha zrAnaMda kucha adubhuta sA hai jo sahasA samajha meM nahIM aataa| gaMge ke gur3a ke samAna hI yaha anirvacanIya hai| paraMtu jaba vidyApati isI zrAnaMda kA varNana karate hue gA uThate haiM : For Private And Personal Use Only
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir yAlocanA khaMDa 61 aAju rajanI hama bhAgye pohAyanu, pekhanu piya mukha candA / jIvana yauvana saphala kari mAnanu, dasa disa bho niraddA // aAju hama geha geha kari mAnanu, aAju mora deha melA dehA / zrAju vihI mora anukUla hoyala, TUTala sabahu saMdehA // soi kokila aba lAkhahi DAkau, lAkha udaya karu candA / pA~ca bAna aba lAkha bAna hanu, malaya pavana bahu mandA / / aba so na jabahu moha parihoyata, tabahu mAnava nija dehA / vidyApati kaha alapa bhAgi naha dhani dhani tu nava nehA / / taba unakA yaha aAnanda hamArI samajha meM A jAtA hai, vaha nirvacanIya hai; vaha aisA sukha hai jisameM cir3iyA-raina-baserA ke samAna kaMkar3a patthara kA choTA sA ghara apanA ghara jAna par3atA hai aura aMta meM citA kI agni meM jala jAne vAlA yaha nazvara zarIra apanA zAzvat zarIra jAna par3atA hai / yaha vahI sukha hai jaisA kavi 'prasAda' ne likhA hai: mila gaye priyatama hamAre mila gaye / yaha alasa jIvana saphala aba ho gayA / kauna kahatA hai jagata hai duHkhamaya yaha sarasa saMsAra sukha kA sindhu hai, isa hamAre aura piya ke milana se, svarga Akara medinI se mila rahA / / aura yaha vahI sukha hai jisake sambandha meM jAyasI ne likhA hai ki : hotahi darasa parasa bhA lonA; dharatI saraga bhavahu saba sonA / kabIra kA Ananda jitanA hI aspaSTa aura rahasyapUrNa hai, vidyApati kA saMyogasukha utanA hI spaSTa aura tIna hai / isI prakAra apane parama priya ke viraha meM nyAkula hokara jaba kabIra kaha uThate haiM : biraha-kamaMDala kara lie vairAgI dou naina / mA~gata darasa madhUkarI, chake raheM dina raina / / For Private And Personal Use Only
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 62 mIrAbAI taba isa biraha meM usa tIvra vedanA ke darzana nahIM hote jo vidyApati ke viraha meM dhvanita hotA hai: sakhi he hamara dukhana nahiM aura / i bhara bAdara mAha bhAdara sUna mandira mora / / bhakti ke ye tInoM bhinna svarUpa hameM mIrA~ meM eka hI sthAna para mila jAte hai| eka ora gusAI tulasIdAsa aura sUradAsa ke vinaya ke padoM meM apanA kaMTha milAkara mIrA~ usI dhuna meM gA uThatI haiM : rAma nAma rasa pIje manuzrA rAma nAma rasa pIje / taja kusaMga satasaMga baiTha nita hari caracA suNa lIje / / kAma krodha mada lobha moha , cita se bahAya dIje / mIroM ke prabhu giradhara nAgara, tAhi ke raMga meM bhIje / / athavA hari tuma haro jana kI bhIra // Teka || dropadI kI lAja rAkhyo tuma bar3hAyo cIra / / bhakta kArana rUpa narahari dharayo Apa sarIra / harinakasyapa mAra lInhoM dharayo nAhiMna dhIra // ityAdi / dUsarI ora sUradAsa ke kRSNa-lIlA ke padoM se samAnatA karatI huI ve lIlA ke pada gA uThatI haiM:-- kamala dala locanA teMne kaise nAthyo bhujaMga / paisi piyAla kAlI nAga nAthyo phaNa phaNa nita karanta // kUda parayo na Darayo jala mAhIM aura kAhU nahiM saMka / mIroM ke prabhu giradhara nAgara, zrI vRndAvana canda / / chA~Do la~gara morI bahiyA~ gaho naa| maiM to nAra parAye ghara kI, mere bharose gupAla raho nA // jo tuma merI bahiyA~ gahata ho, nayana jora more prANa haro naa| vRndAvana kI kuMja galI meM, rIta chor3a anarIta karo nA / / mIrA ke prabhu giradhara nAgara, caraNa kamala cita TAre TaronA / / athavA For Private And Personal Use Only
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org AlocanA khaMDa 63 tIsarI aura kabIra aura raidAsa ke nirguNa padoM meM rasa kI dhArA umar3AtI huI mIrA~ gA uThatI haiM : athavA athavA Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sakhI rI maiM to giradhara ke raMga rAtI // Teka // paMcaraMga merA colA raMgA de, maiM muramaTa khelana jAtI / kuramaTa meM merA sAIM milegA khola Dambara gAtI // caMdA jAyagA suraja jAyagA jAyagA dharaNa akAsI / pavana pANI donoM hI jAya~ge, aTala rahe avinAsI // surata nirata kA divalA sa~jAle, manasA kI kara bAtI / prema haTI kA tela banA le, jalA kare dina rAtI // jinake piya paradesa basata haiM, likhi likhi bhejeM pAtI / mere piya mo mAhiM basata haiM, kahU~ na zrAtI jAtI // ityAdi // cauthI ra mIrAM caMDIdAsa, vidyApati tathA narasI mehatA ke madhura bhAva kI bhakti kA zrabhivyaMjanA karatI haiM : tumhare kAraNa saba sukha choDyA, va mohiM kyUM tarasAvo / viraha vithA lAgI ura aMdara so tuma prAya bujhAvo // aba chor3ayA~ nahiM banai prabhU jI, ha~sa kara turata bulAvo / mIrA dAsI janama janama kI, aMga sU~ graMga lagAvo // kAnur3e na jAraNI morI pIra, hU~ to bAla ku~vArI re, kAnur3e na jANI morI pIra // Teka // jala re jamanA zrame pANIDAMgayA tAM, bAhalA kAnuDe uDADyA zrAchAM nIra; udayAM phararararararara re; kAnur3e ... 1 // bhaja mana caraNa ka~vala vinAsI / jetA dIse dharani gagana bica, tetAha saba uThi jAsI / kahA bhayo tIratha vrata kInheM; kahA lie karavata kAsI // isa dehI kA garaba na karanA, mATI meM mila jAsI / yo saMsAra cahara kI bAjI, sAMjha par3ayA~ uThi jAsI // ityAdi // For Private And Personal Use Only
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 24 www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mIrA~bAI vRndA re bana mA~ vAle rAma racyo che sola se phATayA~ cara rara ra rara re; gopInA~ tAraNyAM cIra, kAnur3e... // 2 // hUM varaNA gI kAnhA tamArAre nAmanI re, kAnur3e mAyoM ke zramane tIra vAgyA~ ararararararara re; kAnur3e ... // 3 // bAI mIrAM ke prabhu giradhara nAgara, kAnur3e vAlI ne pheMkI u~ce gIra; rAkha ur3e phara rara ra rara re; kAnur3e ... // 4 // [ arthAt kanhaiyA mere prema aura viraha kI pIr3A ko nahIM jAnatA aura nahIM jAnatA mere kumArI ke prema ko / hama yamunA nadI se jala lAne ke lie gaI thIM; vahA~ kanhaiyA ne jala ke chIMTe uchAla kara hameM bhigo diyaa| hamAre priyatama kanhaiyA ne vRndAbana meM rAsalIlA racI aura solaha sau gopiyoM ke pari dhAna khIMce aura unake khIMcane se hama logoM ke vastra cara cara karake phaTa ge| he kRSNa maiM tumhAre nAma ke pIche pAgala ho gaI hU~ tumane vANa calAkara mujhe bedha diyA hai aura ve bANa mere hRdaya meM ghusate hI jA rahe haiM / ] bhakti ke ina svarUpoM ke atirikta eka cauthA svarUpa bhI hai / sAgara ke samIpa pahu~ca kara usa anaMta mahAsAgara meM vilIna hone kI prabala utkaMThA jo nadI kI jaladhArA meM dikhAI par3atI hai vaha pravala Avega hI jala-dhArA kI pramukha vizeSatA hai / yaha vega to dhArA meM niraMtara vidyamAna rahatA hai paraMtu mahA sAgara ke pAsa pahu~cakara usakA vega atyanta tIvra ho uThatA hai / bhakti kA yaha prabala vega, apane priyatama se milane kI yaha prabala utkaMThA, jitanI tIvra mIroM ke padoM meM milatI hai; utanI aura kisI bhI bhakta aura kavi ke padoM meM nahIM milatI / bAta yaha hai ki apane priyatama ke jitanA samIpa mIrA~ pahu~ca gaI thIM, utanA aura koI bhakta nahIM pahu~ca sakA thA / isIlie yaha zrAvega, yaha utkaMThA bhI mIroM meM tIvratama hai| kevala eka udAharaNa paryApta hogA: maiM hari bini kyUM jiU~ re mAi / for kAraNa baurI bhaI, jyU~ kAThahi dhuna khAi // khada mUla na saMcarai, mosi lAgyo baurAi | For Private And Personal Use Only
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir aAlocanA khaMDa isa prakAra mIrA~bAI ke padoM meM usa yuga kI sabhI pramukha bhAvanAoM kI atyaMta suMdara vyaMjanA mila jAtI hai / mIrauM bhakti-yuga kI pratinidhi kavi hai| yaha pratinidhitva kitanA mahatvapUrNa aura byApaka hai, isakA kucha AbhAsa isIse mila sakatA hai ki baMgAla se lekara gujarAta taka aura paMjAba se lekara kAzI taka eka ati vistRta bhUmi-khaMDa meM jitanI bhI prakAra kI bhakti-bhAvanAe~ pracalita thIM, lagabhaga una sabhI bhAvanAoM kI eka hI atyaMta suMdara abhivyaMjanA moroM ke padoM meM milatI hai / yaha saca hai ki monU ke pada saMkhyA meM bahuta hI kama haiM, ataeva, pratyeka bhakti-bhAvanA para unake adhika pada nahIM milate, paraMtu jo bhI thor3e pada upalabdha hote haiM, prabhAva aura saundarya meM ve kisI se pIche nahIM rhte| bhakti-dharma ke itihAsa meM, hama pahale ho dekha cuke haiM ki bhaktoM ke do viziSTa samudAya the, eka tA kavi gAyakAM kA, dUsarA prAcAryoM kA / pAlavAra kavi-gAyaka the aura rAmAnuja, madhva, viSNu svAmA tathA nimbArka zrAcArya the / bAlavAroM ke aMta: pradeza ke bhakti-bhAvanA kA ullAsa, prema aura bhakti kA adamya Aveza, usakI dhArA ke samAna phUTa nikalA thA; usameM sahajAdreka thA, bhAva-pravaNatA aura thA eka tIvra Avega jo sabhI bAdhAoM ko ThelatA huzrA nirantara Age hI bar3hatA gayA / parantu AcAryoM ke dArzanika cintana meM isa prakAra kA koI Avega nahIM thA, usameM tarka thA, vivAda thA aura yo mastiSka kA mathana aura bAlor3ana / rUpaka kI bhASA meM kahA jA sakatA hai ki zrAlavAroM kA gAna pahAr3I nadA kI bhA~ti sahaja aura svacchaMda thA aura zrAcAyoM ke siddhAMta ijAniyaroM kI banAI prazasta rAjamArga kI bhAMti eka nahara thI jo usa naisArgaka dhArA se nikAlakara janatA ke zuSka aura nIrasa hRdayoM ko abhisiMcita karane ke lie banAI gaI thii| eka bAra jJAna-vijJAna kI bAdhAoM ko Thelakara hRdaya kA ullAsa niriNI kI jala-dhArA kI bhA~ti umar3a par3A thA to dUsarI ora yaha hRdaya kA ullAsa jJAna-vijJAna kI sImAoM For Private And Personal Use Only
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mIrA~bAI meM bA~dha kara sAdhAraNa janatA ke upayoga ke lie saMcita kiyA gayA thA / uttara bhArata meM jina kaviyoM zrIra AcAyoM ne bhakti kI saraladhArA pravAhita kI thI unameM bhI spaSTa do varga the| prAcAryoM meM svAmI rAmAnaMda aura mahAprabhu ballabhAcArya to vizuddha prAcArya the jinhoMne bAda aura tarka se, upadeza aura nideza se, zikSA aura dIkSA se logoM ko bhakti kA upadeza kiyA, paraMtu caitanya mahAprabhu kavi gAyaka zreNI ke prAcArya the, jinhoMne apanI bhakti bhAvanA ke prAgeza se janatA ko prAkRSTa kiyA thA / isI prakAra bhakta kaviyoM meM bhI spaSTa do varga the / eka varga vizuddha kavi-gAyakoM kA thA aura dUsarA varga prAcAryoM kaa| jayadeva, caMDIdAsa, vidyApati aura mIrA~bAI apanI bhakti-bhAvanA ke ullAsa meM rasa kI dhArA umar3Ane vAle vizuddha kavi gAyaka the aura gusAI tulasIdAsa, kabIra aura naMdadAsa bhakti-dharma kA mArga prazasta karane vAle kavi-prAcArya the, vizuddha kavi-gAyaka nahIM / eka madhya zreNI aMdhe kavi sUradAsa kI thI jo vAstava meM kavi-gAyaka the paraMtu saMsarga-doSa se unheM zrAcAryatva bhI karanA pdd'aa| bhakta kaviyoM meM pramukha kavi prAcArya gosAI tulasIdAsa the jinhoMne * 'kali kuTila-jIva-nistAra-hita' eka aise 'mAnasa' kI vyayasthA kI jisake eka akSara ke uccAraNa-mAtra se sabhI pApa dhula jAte the / yaha saca hai ki rAmacarita mAnasa ke prArambha meM hI gosAI jI ne spaSTa zabdoM meM likha diyA hai ki :"svAntaH sukhAya tulasI raghunAtha gAthA bhASA nibaMdha mati maMjula mAtanoti" parantu bAlakAMDa meM rAma-kathA prArambha karane ke pahale jo ati vistRta bhUmikA dI gaI hai use par3hakara koI bhI nahIM kaha sakatA ki yaha kathA kevala 'svAntaH sukhAya, likhI gaI thii| saca to yaha hai ki janatA ko rAma bhakti ke prati AkRSTa karane kA jitanA saphala prayAsa rAmacarita-mAnasa meM milatA hai utanA zAyada hI aura kahIM mila sake / kathA aura prasaMga se, tarka aura buddhi se,pratIta aura pramANa se, upadeza aura nideza se, jitanI prakAra bhI sambhava thA, gusAI tulasIdAsa ne rAma-bhakti ko sabase adhika sahaja, sulabha aura phaladAyaka pramANita kiyaa| bhakti-bhAvanA kA mArga prazasta karane vAle ve eka atyanta For Private And Personal Use Only
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AlocanA khaMDa daha saphala kavi AcArya the / Upara jisa rUpaka kA nirdeza kiyA gayA hai, usakI bhASA meM kahA jA sakatA hai ki janatA ke lie rAma bhakti ko sulabha banAne vAle 'mAnasa' ke racayitA tulasIdAsa eka saphala iJjIniyara the / rAma kI bhakti dhArA ko unhoMne jisa kauzala se apane rAmacarita mAnasa meM bA~dhA hai, usakA pUrA vivaraNa mAnasa-rUpaka meM milatA hai / kavi ke zabdoM meM hI dekhie: sumati bhUmi thala hRdaya agAdhU | veda purAna udadhi dhana sAdhU // barakhahiM rAma sujasa bara bArI / madhura manohara maMgalakArI // lIlA saguna jo kahahiM bakhAnI / soi svacchatA karai mala hAnI || premabhagati jo barani na jaaii| soi madhuratA susItalatAI || so jala sukRta sAli hita hoI / rAma bhagata jana jIvana soI // medhA mahigata so jala pAvana / salila zravana maga caleu suhAvana // bhareu sumAnasa suthala thirAnA / sukhada sIta ruci cAru cirAnA | suThi sundara saMvAda bara, virace buddhi vicAra | tei ehi pAvana subhaga sara, ghATa manohara cAri // sapta prabaMdha subhaga sopAnA / gyAna nayana nirakhata mana mAnA // raghupati mahimA aguna bAdhA | baranaba soi vara bAri zragAdhA // rAma sIya jasa salila sudhA sama / upamA bIci vilAsa manorama || puraini saghana cAru caupAI / juguti maMju chaMda soraThA sundara dohA / soi bahu raMga ratha anUpa subhAva subhAsA / soi parAga makaraMda suvAsA // sukRta puMja maMjula ali mAlA / jJAna virAga vicAra marAlA || mani sIpa suhAI || kamala kula sohA || dhunivare kabita guna jAtI / mIna manohara te bahu bhA~tI // ityAdi isa prakAra manohara ghATa se ba~dhe sapta-sopAna-saMyukta nirmala-jala, kamala, muktA, mIna aura marAla se suzobhita eka parama pavitra niSkaluSa mAnasa kI vyavasthA karanA tulasIdAsa jaise kavi- iMjIniyara kA hI kauzala hai / isI kAraNa tulasIdAsa bhaktiyuga ke sabase bar3e kavi zrAcArya haiM / parantu mIrA~bAI ne isa prakAra kA koI kauzala nahIM dikhAyA / ve eka vizuddha kavi-gAyikA thIM; mI0 7 For Private And Personal Use Only
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 18 mIrA~bAI unakI bhakti-bhAvanA naisargika jala-dhArA ke samAna svacchaMda bhAva se pravAhita huI hai| jisa prakAra gusAI tulasIdAsa bhaktiyuga ke sabase bar3e kavi-AcArya haiM, usI prakAra mIrA~ usa yuga kI zreSThatama kavi-gAyaka haiN| yahA~ sUra, tulasI, kabIra aura mIrA~ kA eka tulanAtmaka vivecana aprAsaMgika na hogA / jaisA ki pahale likhA jA cukA hai sUradAsa aura tulasIdAsa ne jJAna ke gaurava-girizRMga para bhakti kI sarasa dhArA umar3AI thI ataeva unakI kavitA meM bhakti aura jJAna kA saMgharSa spaSTa rUpa se milatA hai| janatA ko bhakti kI ora AkRSTa karane ke lie bhakti ko jJAna se, saguNopAsanA ko nigaNopAsanA se zreSTha pramANita karane kI parama aAvazyakatA thii| tulasIdAsa ne isa samasyA ko paurANika DhaMga se sulajhAyA ! rAmacarita mAnasa meM na jAne kitanI bAra bhakti ko jJAna se zreSTha batalAyA gayA hai| kitanI bAra to svayaM parabrahma paramezvara svarUpa bhagavAn rAmacaMdra ne apane zrImukha se hI bhakti kI zreSThatA ghoSita kI hai| uttarakAMDa meM ve svayaM kahate hai ki : _ 'bhagativaMta ati nIcahu prAnI / mohi prAna sama asa mama bAnI / ' aura lakSANa ko jJAna tathA bhakti kA upadeza karate hue ve kahate haiM; jAte vegi dravauM maiM bhAI / so mama bhagati bhagata sukhadAI / so sutaMtra avalamba na aanaa| tehi AdhIna jJAna vijnyaanaa|| jJAna aura vijJAna sabako bhagavAna rAma ne apanI bhakti ke adhIna batalAyA / isI prakAra uttarakAMDa meM guru, brAhmaNa, puravAsI, bandhugaNa tathA muni-samAja ke sAmane bhagavAn ne upadeza karate hue kahA thA : jJAna agama pratyUha anekaa| sAdhana kaThina na mana mahu~ TekA // karata kaSTa bahu pAvai koU / bhagati hIna mohi priya nahiM soU / / bhagati sutatra sakala sukha khaanii| ... ... ... ... ... aura aMta meM bhakti kI vizeSatA batalAte hue kahA thA : kahahu bhagati patha kavana prayAsA / joga na makha japa tapa upavAsA // sArAMza yaha ki bhakti-mArga atyanta sarala hai; isameM na yoga sAdhanA par3atA hai, na yajJa karanA par3atA hai, na japa tapa kA kAma hai, na upavAsa kA / parantu bhakti For Private And Personal Use Only
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zrAlocanA khaMDa 64 kI sabase bar3I vijaya satI-moha prasaMga meM dikhAI gaI hai jo gusAI tulasa dAsa kI apanI sUjha hai / isa prasaMga meM satI jJAna kI pratIka hai aura zivajI bhakti ke / lIlApriya bhagavAn rAma ko sItA ke viyoga meM vikala dekhakara sacce bhakta ziva jI to pulakita ho uThate haiM, paraMtu jJAna kI pratIka satI ke hRdaya meM kitanI ho zaMkAe~ uThatI haiM : brahma jo vyApaka viraja aja, akala anIha abheda / so ki deha dhari hoi nara, jAhi na jAnata veda / / viSNu jo sura hita nara tanu dhArI / sou sarvajJa jathA tripuraarii| khojai so ki ajJa iva nArI / jJAnadhAma zrIpati asuraarii|| aura ina zaMkAoM se prerita hokara jaba vaha rAma kI parIkSA lene jAtI hai, taba use apane jJAna kI tucchatA kA bodha hotA hai aura phira zaMkara dvArA parityakta hokara, pitA dvArA apamAnita hokara use apanA zarIra bhasma karanA par3atA hai| isa prakAra jJAna aura bhakti ke saMgharSa meM jJAna parAjita hI nahIM hotA use apanA astitva hI miTA denA par3atA hai| satI jaba dUsarA avatAra dhAraNa karake gaurI ke rUpa meM janma letI hai taba vaha bhI ziva jI kI hI bhAMti bhakta hai, jJAnI nahIM / isa prakAra eka paurANika kathA ke rUpa meM tulasIdAsa ne jJAna kA mUloccheda hI kara ddaalaa| dUsarI ora sUradAsa ne bhI jJAna ke Upara bhakti kI vijaya dikhAI, je bhAgavata kI paramparA meM hote hue bhI kavitvapUrNa aura suMdara hai / sUra ne bhakti kI pratIka goSiyoM ko samajhAne ke liye zAna ke pratIka uddhava ko lA khar3A kiyA aura isa prakAra bhakti aura jJAna kA saMgharSadikhalA kara bhakti kI vijaya dikhAI / yaha vijaya tarka kI vijaya nahIM thI jaisI ki zaMkarAcArya ne apane pratidvaMdviyoM para prApta kI thI varan yaha bhAvanA kI vijaya thii| tarka kI dRSTi se bhakti aura jJAna meM koI saMgharSa hI nhiiN| jJAna aura bhakti kA aMtara spaSTa karate hue sacce kavi hRdaya sUra ne uddhava se kahalavAyA hai : hau ika bAta kahata niguna kI vAhI meM aTakAU~ / vai umar3I vAridhi taraMga jyoM jAkI thAha na pAU~ // For Private And Personal Use Only
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 100 mIrA~bAI bhakti-bhAvanA samudra kI eka taraMga ke samAna hai jo acAnaka hI uTha kara taTaprAMta ko jalamaya kara detI hai| usakI koI sImA nahIM koI thAha nahIM, koI Adi nahIM, koI aMta nahIM / eka bAra jaga jAne para vaha koI avarodha nahIM mAnatI / dUsarI ora jJAna eka U~ce parvata ke samAna hai, ucca, gambhIra aura gahana / jJAna ke gahana mArga para calane vAle uddhava bhakti ke isa tarala Avega se abhibhUta ho gaye, yahI bhakti kI saccI vijaya thii| kavi-hRdaya sUra ne bhakti kI aisI kavitvapUrNa vijaya dikhAI hai ki hRdaya mugdha ho jAtA hai| ___ paraMtu mIrA~ ko jJAna se koI matalaba hI na thaa| vaha bhakta thIM, ataeva bhakti ke atirikta anya kisI bhI vastu se unakA koI sambaMdha na thA, saMgharSa na thA, dveSa na thA IrSyA na thii| bhakti ko jJAnase zreSTha samajhakara to unhoMne bhakti kI nahIM thI, isIlie bhakti ko jJAna se zreSTha pramANita karane kI unheM koI zrAvazyakatA hI na par3I / jisa samaya uddhava gopiyoM ke pAsa zrIkRSNa kA saMdeza lekara Ae usa samaya mIrA~ kI gopiyoM ne koI tarka nahIM kiyA, koI upAlambha nahIM sunAyA, kevala apane aMtaratama kI pIr3A saralatama zabdoM meM prakaTa kara diyA: apaNe karama ko vo chai dosa kAkU~ dIjai re Udho || apnne||ttek|| suNiyo merI bagar3a par3osaNa, gele calata lAgI coTa / pahalI gyAna mAna nahiM kInhau maiM mamatA kI bA~dhI poTa / maiM jANyaM hari nAhiM tajeMge, karama likhyo bhali poca / mIroM ke prabhu hari avinAsI, paro nivAro nI soca // [ mIrAbAI kI padAvalI pada sa0 184 pa 0 87 ] mIrA~ kI gopiyoM ne mIroM kI hI bhA~ti kucha samajha bUjha kara to prema aura bhakti kI nahIM thI vaha prema aura bhakti to rAste calate acAnaka coTa laga jAne jaisI bAta thI, usake kAraNa yadi viraha vyathA sahanI hI par3I to doSa kevala apane karma kA hai / bhakti kI mIrA~ne kitanI suMdara vyAkhyA kI hai'gele calata lAgI coTa / ' jIvana-patha para calate hae yaha jo acAnaka hRdaya For Private And Personal Use Only
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AlocanA khaMDa ko coTa-sI laga gaI hai use jJAna se zrISTa kisa prakAra kahA jA sakatA hai| isIlie mIrA~ ne kevala apane coTa kA, apanI vyathA kA hI varNana kiyA; jJAna se usakI tulanA na kI / itanA hI nahIM usa anaMta viraha-vyathA se vyAkula hokara kabhI to ye prema karane kI hI manAhI karanA cAhatI haiM / apane giradhara nAgara se upAlambha-svarUpa unhoMne kahA bhI hai : jo maiM aisA jANatI re, prIta kiyA~ dukha hoi / nagara DhiDhorA pheratI re, prIta karo mata koh|| sUra aura tulasI ne bhakti ko jJAna se zreSTha pramANita kiyA to kabIra ne bhakti ko yoga aura bAhya AcAroM se zreSTha batalAyA / yogiyoM kA upahAsa karate hue to kahate haiM : mana na ra~gAe, ra~gAe jogI kpdd'aa| zrAsana mAra maMdira meM baiThe, brahma chADi pUjana lAge patharA // kanavA phar3Aya jogI jaTavA bar3haulo, dAr3hI bar3hAya jogI hoi gaile bkraa| jaMgala' jAya jogI dhuniyA ramaule, kAma jarAya jogI hoi gaile hijraa| mathavA mur3Aya jogI kapar3A raMgaule, gItA bA~ca ke hoi gaile lbraa| kahahiM kabIra suno bhAI sAdho, jama darabajavA bA~dhala jaibe pakar3A / yaha DA~Ta-phaTakAra kevala phaTakAra hI nahIM hai, isake pIche 'mana raMgAne ke prati jo utkaTa vizvAsa aura dRr3ha zrAsthA hai; usakI upAdeyatA aura zreSThatA meM jo aTala vizvAsa hai vahI kabIra kI kavitA kI jAna hai / kabIra bhakti ko sabhI mAgoM meM sulabha aura zreSTha mAnate haiM aura usIkA upadeza karate haiM, paraMtu unakA DhaMga na sUra jaisA kavitva pUrNa hai na tulasIdAsa jaisA paurANika, vaha khaMDana-maMDana kI prakRti se pUrNa eka sudhAraka jaisA DhaMga hai, jisameM vyaMgya aura upahAsa kI mAtrA kucha aAvazyakatA se adhika ho gaI hai| phira bhI unakI uktiyoM meM bala hai aura hai AtmavizvAsa / saMtoM kI samAdhi se zreSTha apanI bhakti kI sahaja samAdhi kA ve kisa nindvatA se varNana karate haiM : saMtoM, sahaja samAdhi bhlii| sA~i te milana bhayo 'jA dina te, surata na aMta calI // For Private And Personal Use Only
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mIrA~bAI A~kha na ma dUM, kAna na saiMdhU, kAyA kaSTa na dhArU~ / khule naina maiM ha~sa ha~sa dekhU , sundara rUpa nihArU~ // kahU~ so nAma sunU~ so sumirana, jo kachu karU~ so pUjA / gRha udyAna eka sama dekhU , bhAva miTAU~ dUjA // jaha jaha~ jAU~ soi parikaramA, jo kachu karU~ so sevA / jaba soU~ taba karU~ daMDavata, pU jU aura na devA ||ityaadi|| paraMtu mIroM ko yoga se, bAhya prAcAroM se, kisI se bhI dvASa nahIM, kisI se ghRNA nahIM / jisase lagana lagI hai usase milane ke lie ve saba kucha karane ko taiyAra haiN| jisase unakA mana raMga gayA hai, usase milane ke liye yadi kapar3A raMgAnA par3e, patthara pUjanA par3e, zrAsana mAranA par3e yahA~ taka ki kAzI meM aArA se dhar3a bhI ciravAnA par3e to bhI koI Apatti nahIM / isIlie to ve kahatI haiM : bAlhA maiM bairAgaNa hU~gI ho| jI jI bheSa mhAro sAhaba rIjhe soi soi bheSa dharU~gI ho / aura apane giradhara nAgara ko saMbodhita karake ve kahatI haiM : aisI lagana lagAya kahA~ tU jaasii| tuma dekhyA~ bina kala na par3ata hai, talapha talapha jiya jAsI // tere khAtara jogaNaM hU~gI , karavata lU~ gI kAlI / mIroM ke prabhu giradhara nAgara, caraNa kamala ko dAsI / / mIrA~ ne apanI bhakti meM isa sImA taka AtmasamarpaNa kara diyA thA ki kisI mata azavA mArga se unheM koI rAga thAna dvss| apanI siddhi prApti ke liye ve koI bha nA svIkAra karane ko taiyAra tho-jAna, yoga aura karmakAMDa kisI ke prati upekSA kA bhAva unameM na thA / aAkhira ye sabhI mArga to unhIM ke pAsa pahu~cane ke liye haiM phira kisI ke prati ghRNA kyoM ? jisa mArga se priyatama ke deza taka pahuMcane ko suvidhA ho moroM umo ko svokAra karane ko prastuta hai| parakIyA sAdhanA se lekara yoga sAdhanA taka saba sAdhanA unheM svIkAra hai / ve likhatI haiM : For Private And Personal Use Only
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AlocanA khaMDa 103 calA vAhI desa prItama pAvA~, calA~ vAhI desa / kaho kusumbI sArI ra~gAvA~, kaho to bhagavA bhesa // kahoto motiyana mA~ga bharAvA~, kaho chiTakAvA~ kesa / mIrA ke prabhu giradhara nAgara, suniyo virada naresa // yaha jo karma-kAMDa aura haTha-yoga, jJAna aura bhakti mArgoM kI saMkIrNatAoM ko dara haTAkara mIrA~ kevala apane giradhara nAgara ke prati Asakta haiM, yaha unhIM jaise udAra kavi hRdaya kI vizeSatA hai / jisa yuga meM bhaktagaNa jJAna, yoga aura karma-kAMDa kI nindA kara apane mArga-vizeSa kI zreSThatA pramANita karane meM hI apane kavi-karma kI saphalatA samajhate the, usI yuga meM samasta saMkIrNatAoM kA ullaMghana kara vizuddha bhakti-bhAvanA kA zrAdarza upasthita karanA mIrA~vAI ke hI bA~Ta meM par3A thaa| bhakti kAvya aura sAhitya kI saba se bar3I vizeSatA yaha thI ki vaha jIvana se bahuta nikaTa thA / yoM to jIvana aura sAhitya kA itanA ghaniSTa sambaMdha hai ki sAhitya kA jIvana ke nikaTa honA usakA Avazyaka guNa hai, koI vizeSa guNa nahIM, paraMtu madhyakAlIna bhAratIya sAhitya ke liye yaha sAmAnya nahIM vizeSa guNa hI mAnanA cAhie / jahA~ paThana-pAThana aura zikSA kA adhikAra kucha vizeSa vargoM ke liye hI surakSita thA, jahA~ zrAcAra aura vyavahAra meM, jAti-jAti meM, varNa-varNa meM, manuSya-manuSya meM bheda-bhAva kI spaSTa rekhAe~ khiMcI huI thIM vahA~ sAhitya kA jIvana ke sAtha nikaTa sambaMdha ho hI kaise sakatA thaa| phira jaba se sAhitya-zAstra ne sAhitya aura kAvya ko prabhAvita karanA prArambha kiyA aura jaba se sAhilya-zAstra para bhI vyAkaraNa, darzana aura nyAya zAstra kI chAyA par3ane lagI tabase kevala sahRdaya hI kAvya ke adhikArI mAne jAne lage, zeSa vyaktiyoM kA kAvya meM prabeza anadhikAra ceSTA samajhI gaI / isakA phala yaha huA ki sAhitya jIvana se niraMtara dUra hI hotA gyaa| aise vAtAvaraNa meM bhakti sAhitya kA jIvana ke atyaMta For Private And Personal Use Only
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 104 mIrA~bAI nikaTa honA usakI pramukha vizeSatA samajhI jAyagI / baMgAla aura mithilA prAMta meM vaiSNava kavi jIvana ke nikaTa avazya pahu~ca gaye the parantu ve bhI jIvana ke itanA nikaTa nahIM pahu~ca sake jitanA madhyadeza ke mahAkavi sUra, tulasI, mIrA~ aura kabIra pahu~ca sake the| bAta yaha thI ki bhakta hote hue bhI ve kavi. gaNa nAyikA-bheda kI paramparA se eka dama mukta na ho sake the, parantu sUra, tulasI, mIrA~ aura kabIra usa paramparA se ekadama mukta the| inameM mIrA~ aura kabIra to sabhI sAhityika paramparAoM se mukta the / . gusAI tulasIdAsa ne sampUrNa hindU-samAja ko rAmacarita-mAnasa kA viSaya bnaayaa| kSatriya jAti meM prasiddha raghuvaMza meM janma lekara maryAdA puruSottama bhagavAn rAma ne trailokya-vijayI mahAparAkramI durantaH rAkSasarAja rAvaNa, kumbhakarNa, meghanAda, kabaMdha aura virAdha prabhRti kA ho badha nahIM kiyA, go. brAhmaNoM kA pratipAlana bhI kiyA; vaziSTha aura vizvAmitra, atri aura agasta, sutIkSNa aura vAlmIki zrAdi maharSigaNoM ko apane zIla dharma se prasanna kara unake sneha bhAjana bhI bane; mahArAja dazaratha aura videharAja janaka ke satya dharma kI rakSA bhI kI; sugrIva aura vibhISaNa, jAmavaMta aura jaTAyu se maitrIdharma kA nirvAha bhI kiyA; niSAda aura hanumAna kI sevA grahaNa kI; zavarI para vizeSa kRpAkara usakA aAtithya svIkAra kiyA; janakapura ke nivAsiyoM aura vana-yAtrA karate samaya mArga meM grAma-baMdhutroM ko apane zIla saundarya se mugdha kiyA; aura mAtA, baMdhu, patnI tathA prajA sabase samucita zIla dharma kA nirvAha kara ve hindU samAja ke prAdarza aura ArAdhya bane / saca to yaha hai ki gusAI tulasIdAsa ne sampUrNa hindu-samAja ko 'rAmamaya' kara diyaa| sUradAsa ne sampUrNa hindU jAti ko nahIM kevala gokula gA~va ke eka choTe se samAja ko liyA / go,gopa aura gopiyoM ke bIca manamohana zyAma ne jo rasa kI dhArA umar3AI, vaha kevala gokula taka hI sImita na raha sakI, varan samasta bhArata usa rasa meM nimagna ho gayA / aMdhe kavi sUradAra kI dRSTi usa vyApaka samAja kI ora nahIM gaI jahA~ gusAI tulasIdAsa ne apane bhagavAn rAma ko For Private And Personal Use Only
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir alocanA khaMDa 105. pratiSThita kiyA thA, parantu gokula gA~va ke sarala aura sarasa jIvana meM hI sUra ne kucha aisA mAdhurya bhara diyA ki musalamAna kavi rasakhAna bhI usa sarala jIvana para tInoM lokoM kA rAjya nichAvara karane ko prastuta ho gayA thaa| mIrA ne na to hinda-samAja ko liyA, na gA~va athavA ghara ke eka choTe se samAja ko| usa kavi-gAyikA kA kSetra eka vyakti taka hI sImita rahA aura usa vyakti vizeSa ke bhI kevala viraha-nivedana kI aora mIroM kI vizeSa ruci rahI / isa sImita dRSTikoNa ne jahA~ unakI vyApaka bhakti bhAvanA ko kSati pahu~cAI, vahA~ bhAvoM kI gaharAI meM mIrA~ advitIya pramANita huii| unhoMne samasta rASTra aura jAti ko, gA~va aura ghara ke sarala samAja ko rAmamaya aura kRSNamaya nahIM kiyA, paraMtu giradharanAgara ke prema meM unmatta apane vyaktitva ko hI itanA U~cA uThA diyA ki unake madhura saMgIta para, unake eka-eka pada para kevala hindu samAja hI nahIM mAnava mAtra mugdha hue binA nahIM raha sakatA / sArAMza yaha ki jahA~ gusAI tulasIdAsa ne sampUrNa hindU-samAja ko 'rAmamaya' kara diyA, sUra ne go, gokula aura gopiyoM ko zrIkRSNamaya banAyA vahA~ mIrA~ ne vyakti-vyakti ke hRdaya meM AdhyAtmika prema kI lau jlaaii| jIva aura brahma kA sambaMdha bhAratIya dArzanika cintana kI eka pramukha samasyA rahI hai / upaniSad kAla ke RSiyoM ne isa sambaMdha meM bar3A gambhIra cintana aura manana kiyA thA aura aMta meM ve isa niSkarSa para pahu~ce the ki vastutaH paramAtmA aura jIvAtmA eka hI haiM unameM koI aMtara nahIM / isI vicAra-dhArA kA tArkika vikAsa karate hue jagadguru zaMkarAcArya ne ativAda kA pratipAdana karake yaha mata sthira kiyA thA ki vAstava meM jIva aura brahma abhinna haiM---'girA aratha jala bIci sama, kahiyata bhinna na bhinna |'-aur yaha jo 1 yA lakuTI aru kAmariyA para rAja tihU~ pura ko taji DArauM / AThahu siddhi navoM nidhi ko sukha nanda kI gAya carAya bisArauM / koTina hU kaladhauta ke dhAma karIla ke kuJjana Upara vaarauN| rasakhAna kahai ina A~khina se braja ke bana bAga tar3Aga nihArauM / / For Private And Personal Use Only
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mIrA~bAI prakaTa aura pratyakSa bhinnatA dikhalAI par3atI hai, vaha mAyA ke kAraNa hai / mAyA ke AvaraNa se AcchAdita hokara jIva brahma se vilaga ho jAtA hai / mAyA ke isa aAvaraNa ne nirAkAra ko sAkAra, nirguNa ko saguNa, asIma ko sasIma aura anaMta ko sAMta banA diyA hai / jo jJAnI haiM, jinheM nirgaNa aura nirAkAra asIma aura anaMta kA zrAkarSaNa vizeSa hai, ve isa mAyA ke AvaraNa ko svIkAra karanA nahIM cAhate, ise ve bhrAMti mAnate haiM, ajJAna samajhate haiN| svapna meM anubhava kie gae sukha aura duHkha jaise asatya haiM, yaha mAyA jagata bhI ThIka vaisA hI hai / isIlie jJAnI puruSa isa nAyA ke AcchAdana ko bheda kara brahma meM vilIna ho jAnA cAhate haiN| parantu jo jJAnI nahIM haiM, jinheM nirgaNa aura nirAkAra asIma aura AnaMta ke prati vizeSa AkarSaNa nahIM haiM, varan isa saguNa aura sAkAra prANI ke prati jinameM moha aura mamatA hai ve isa mAyA ke prAvaraNa ko satya mAnakara use svIkAra karate haiM; ve brahA meM vilIna honA nahIM cAhate, brahma kA sAnnidhya prAta karanA hI unakA carama uddezya hotA hai / bhAgavata purANa meM isa prAvaraNa-virahita brA ko kavitva kI bhASA meM puruSa kI aura mAyA ke prAvaraNa meM AcchAdita jIva ko lajjA ke yAvaraNa meM rahane vAlI nArI kI saMjJA dI gaI hai| brahma puruSa hai, jIva nArI aura isI AdhAra para mAdhuryabhAva kI bhakti kI prANa-pratiSThA huI hai| hindI sAhitya-saMsAra meM mIrA~bAI mAdhurya-bhAva kI bhakti kI pratIka haiM / mIroM ko apane nArItva kA pUrNa jJAna hai, apane lajjA ke prAvaraNa ke prati moha hai| usa zrAvaraNa-virahita brahma kI zreSThatA svIkAra karatA huI bhI ve apanA AvaraNa chor3anA nahIM caahtiiN| bhAgavata kI prasiddha cIra-haraNa-lIlA kA varNana karatI huI ve kahatI haiM : maTa dyo mero cIra, morArI, morArI re jhaTa dyo mero cIra / le mero cIra kadama car3ha baiTho, meM jala bIca ughaadd'ii| UbhI rAdhA araja karata he, ho cIra dIvo giradhArI / prabhu tore pA~va pruuNgii| je rAdhA tero cIra cahata ho. jala se ho jA nyArI / For Private And Personal Use Only
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir aAlocanA khaMDa jala se nyArI kAnA kabhuve na hovaMgI, tuma ho puruSa hama nArI / lAja mohu~ aAvata bhArI / / tuma to ku vara naMdalAla kahAvo, meM brajabhAna dulaarii| mIrA~ ke prabhu giradhara nAgara, tuma jIte hama haarii| carana para jAu~ balihArI // . [bRhat kAvya dohana bhAga 7 mIrAM ke pada naM0112 ] zrAvaraNa-virahita brahma-rUpI puruSa murArI kI jIta huI aura mAyA ke prAvaraNa se bAcchAdita jIva-rUpI nArI rAdhA ne apanA parAjaya svIkAra kiyA, paraMtu usa jIva kA bhI kitanA aTala nizcaya hai "jala se nyArI kAnA kabhuve na hovUgI tuma ho puruSa hama nArIlAja mohU~ zrAvata bhArI / " nArItva kI maryAdA kA kitanA suMdara citraNa hai| vahIM nArItva kI maryAdA mIroM kI bhakti aura kavitva kA mUla rahasya hai / jIva kI nArI bhAvanA ko lekara aura bhI kitane kaviyoM ne mAdhurya-bhAva kI bhakti-dhArA pravAhita kI hai, parantu una kaviyoM ne nArItva kI maryAdA kA dhyAna nahIM rakhA, nArI jIvana kI pavitratA aura mahAnatA kA citra upasthita nahIM kiyaa| unhoMne kevala ucchakhala nArI-prakRti kA hI citra upasthita kiyA / una kaviyoM * lagabhaga sabhI ke sabhI puruSa the, isI kAraNa sambhavataH unhoMne nArI-jIvana kI pavitra maryAdA kA nirvAha nahIM kiyA; parantu unameM jo strI kavi bhI huI haiM, unhoMne bhI paramparA ke vazIbhUta hokara nArI-prakRti kI pavitratA aura maryAdA kA dhyAna nahIM rkhaa| mIrA~bAI ne usa paramparA kI avahelanA kara nArI-ja vana kI jo eka maryAdA sthApita kI, vaha bhAratIya sAhitya meM advitIya hai / vRMdAvana meM gaue~ carAnevAle muralIdhara zyAma se be prArthanA karatI haiM : mane cAkara rAkha jI, mane cAkara rAkho jii| cAkara rahatUM bAga lagAsaM, nita uTha darasaNa pAsU / bindrAbana kI kaMja galina meM, terI lIlA gAsaM // For Private And Personal Use Only
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mIrA~bAI cAkarI meM darasaNa pAU~,sumiraNa pAU~ khrcii| bhAva bhagati jAgIrI pAU~,tInoM bAtA~ sarasI / / mora mukaTa pItAmbara sohai, gala baijantI mAlA / bindrAbana meM dhenu carAbe, mohana muralI vAlA // hare hare nita banna banAU~,bicabica rAkhU kyaarii| sAMvariyA ke darasaNa pAU~, pahara kusumbhI sArI / / jogI pAyA joga karaNa ka,tapa karaNe saMnyAsI / harI bhajana ka sAdhU pAyA,bindrAvana ke bAsI // mIrA~ ke prabhu gahira gabhIrA sadA raho jI dhIrA / AdhI rAta prabhu darasaNa daihai,prema nadI ke tIrA / / [mIrAMcAI kI padAvalI pada saM0 154 pR0 74-75 ] nArI ne puruSa se cAkarI mAMgate hue usake udyAna meM mAlina banane kI prArthanA kI / isameM usako kitane hI lAbha the| apane priyatama kI priya vastu ko sa~bhAlane aura sajAne kA rucira kArya, phira prAtaHkAla phUla arpita karate samaya svAmI kA darzana, avakAza ke samaya udyAna ke hare-bhare kujoM meM dhUma-ghUma kara priyatama kI lIlAoM kA sumadhura gAna, unake liye naI-naI kyAriyAM sajAnA,nae-nae phUla khilAnA aura aMta meM kusumbhI sArI pahana kara sAMvaliyA kA darzana pAnA-kitane alabhya lAbha haiM / kusumbhI sArI pahana kara 'sAMvaliyA' ke darzana pAne kI lAlasA apane priyatama puruSa ko AkarSita karane ke liye nahIM hai,vaha to kevala apane saMtoSa ke lie hai,apanI sahaja nArI prakRti kI tRpti ke lie hai| baMgAla ke kavIndra ravIndra ne isI sahaja 'nArIprakRti kA citraNa karate hue apane eka gIta meM likhA hai : "zro mAM ? aAja rAjakumAra hamAre dvAra para se hI nikalane vAle haiM, isa prAtaHkAle meM apanA nitya kA aAvazyaka kArya kaise kara sakatI huuN| mujhe merA keza bAMdhanA sikhalAo, Aja maiM kauna-sA vastra dhAraNa karU~, yaha btlaashro| mAM ! merI ora zrAzcaryacakita hokara kyA dekha rahI ho ? For Private And Personal Use Only
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AlocanA khaMDa 106 __ maiM acchI taraha jAnatI hU~ ki ve rAjakumAra mere vAtAyana kI ora eka bAra bhI dRSTipAta na kareMge; ve nimiSa mAtra meM hI mere dRSTi-patha se dUra cale jAe~ge, kevala vINA kI niraMtara kSINa hotI huI svara-dhArA hI bahuta dUra se sisakatI huI mere pAsa taka thA skegii| __ parantu rAjakumAra mere hI dvAra para se jAe~ge aura maiM usa samaya apane saMdaratama paridhAna meM musajjita rhuuNgii|" mIrA~ ne isI sahaja nArI-prakRti kA jo bhAvamaya citraNa kiyA hai vaha kitanA sarala hai phira bhI kitanA madhura / nArI kA puruSa ke prati jo eka svAbhAvika yAkarSaNa hai vaha kevala eka AkarSaNa mAtra hai, eka kutUhala hai jisameM kisI vAsanA kA leza nahIM, koI kAmanA nahIM, jo svacchaMda hone para bhI pavitra hai| isI svacchaMda aura pavitra nArI-bhAvanA se mIrA~ apane giradhara nAgara kA darzana karanA cAhatI haiM / phira yaha bAga lagAne kI cAkarI mIrA~ jaisI nArI ko hI zobhA detA hai / jo asaMkhya anaginata nAriyoM kA eka hI puruSa hai, jisakI zraddhA aura sevA ke lie lakSAvadhi nAriyA~ apanI bhinna-bhinna bhAvanAoM se prastuta haiM, vahA~ yaha premapUrNa bhAvapravaNa cAkarI kitanI adabhuta aura apUrva hai / mIrA ne hI pahale-pahala isa premapUrNa cAkarI kI kalpanA kI thI aura unake sAr3he tIna sau varSoM bAda baMgAla ke kavIndra ravIndra ne sambhavataH unhIM se prabhAvita hokara isa cAkarI ko varaNa kiyA thaa| ve likhate haiM : 1. O mother, the young Prince is to pass by our door ---how can I attend to my work this morning ? Show me how to braid up my hair; tell me what garment to put on Why do you look at me amazed, Mother? I know well he will not glance up once at my windows; I know he will pass out of my sight in the twinkling of an eye; cnly the vanishing strain of the flute will come sobbing to me from a far. . But the young Prince will pass by our door, and I will put on my best for the moment. ( Gardener VII Song.) For Private And Personal Use Only
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mIrA~bAI sevaka-merI rAjarAnI ! apane sevaka para dayA kro| 'rAjarAnI-sabhA visarjita ho gaI aura mere sabhI sevaka cale gaye / tuma itanI dera meM kyoM Ae ? sevaka-jaba Apa sabhI se chuTTI pA jAtI haiM, tabhI to merI sevA kA samaya hotA hai| maiM yaha jAnanA cAhatA ki Apake aMtima sevaka ke lie, kaunasA kArya baca gayA hai|| rAjarAnI--jaba itanI dera ho gaI taba tuma kisa kArya kI sambhAvanA karate ho ? sevaka-maiM apane anya kArya chor3a dUMgA / maiM apanA kRpANa aura barthI dhUla meM pheMkatA huuN| mujhe dUra rAjadarabAroM meM na bhejiye, mujhe kisI navIna abhiyAna para jAne kI AjJA na dIjiye, varan mujhe apane puSpodyAna kA mAlI bnaaiye| rAjarAnI-udyAna meM tuma kaunasA kArya karoge? sevaka-aApake avakAza samaya kI sNvaaeN| Apa prAtaHkAla jisa dUrvAdala ke komala patha para pada-saMcAra karatI haiM maiM use harA-bharA rakhaMgA, jahA~ aApake komala zrI caraNoM se dalita hone kI kAmanA vAle puSpa zrApake caraNoM kA vinayayukta svAgata kreNge| ravIndra apanI adhiSThAtrI devI ke mAlI honA cAhate haiM aura mIrA~ apane giradhara nAgara kI mAlina / kalA, saMgIta aura nATakIya guNoM meM ravIndra kA yaha gIta advitIya hai parantu bhAvoM kI komalatA aura sahaja madhuratA meM mIroM ke 2. Servant--Have mercy upon your servant, my queen ! Queen--The assembly is over and my servants are all gone. Why do you come at this late hour ? Servant----When you have finished with others, that is my time. I come to ask what remains for your last servant to do. Queen--What can you expect when it is too late ? Servant-I will give up my other work. I throw my swords and lances in the dust Do not send me to distant courts, do For Private And Personal Use Only
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AlocanA khaMDa 111 isa pada kI koI tulanA hI nahIM hai / svacchaMda aura pavitra nArI-prakRti ke ullAsa kA yaha madhura saMgIta hindI sAhitya kI amUlya nidhi hai| jIvAtmA ko nArI kA rUpaka mIrA ke atirikta anya bhaktoM aura kaviyoM ne bhI diyA hai, parantu una sabhI ne jIvAtmA ko nArI kA rUpaka mAtra mAnA, .jIvAtmA ko nArI svIkAra nahIM kiyA / isakA kAraNa yaha thA ki nArI ke prati unameM zraddhA aura vizvAsa kA abhAva thaa| jisa prakAra gusAI tulasIdAsa ne kAmI puruSoM kI nArI ke prati zrAsakti se bhagavAn rAma ke prati apanI Asakti kI tulanA kI hai, parantu ve svayaM kAmI puruSoM kI nArI-pAsakti ko ghRNA kI dRSTi se dekhate the, usI prakAra 'rAma kI bahuriyA' kabIra ne rUpaka kI dRSTi se jIvAtmA ko nArI kA svarUpa to avazya diyA parantu svayaM nArI ke prati zraddhAlu na hone ke kAraNa use nArI nahIM mAna sake / nArI-jIvana ke mukhya do pakSa haiM--eka hai usakA nirvala pakSa, dUsarA sabala / nArI kA abalA. pana aura asamarthatA, azIca aura ajJAnatA, bAhya komalatA aura AvaraNa usake nirvala pakSa haiM; dUsarI ora usakA vizvAsa aura nizcala prema, karuNA aura kSamA, dhairya aura kaSTa-sahiSNutA usake sabala pakSa haiM / kavi prasAda ne 'kAmAyanI' meM zraddhA se bhI kahalAyA hai: yaha aAja samajha to pAI hU~, maiM durbalatA meM nArI huuN| avayava kI suMdara komalatA, lekara maiM sabase hArI huuN|| yaha nArI kA nirbala pakSa hai / dUsarI ora vahI zraddhA jaba kahatI hai : not bid me undertake new conquests- But make me the gardener of your ffower garden Queen--What will your duties be? Servant--The service of your idle days. I will keep fresh the grassy path where you walk in the morning, where your foot will be greeted with praise at every step by flowers eager for death ( Gardener The first song ) 1 kAmihiM nAri piyAri jimi, lobhihiM priya jimi dAma / tyoM raghubIra nirantara priya lAgarhi mohiM rAma / / For Private And Personal Use Only
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 112 mIrA~bAI mahAtaru chAyA meM / sarvasva samarpaNa karane kI vizvAsa cupacApa par3I rahane kI kyoM mamatA jagatI hai mAyA meM // isa arpaNa meM kucha aura nahIM, kevala utsarga chalakatA hai / maiM de dU~ aura na phira kucha lU~, itanA hI sarala phalakatA hai // taba vaha nArI - jIvana ke sabala pakSa kI ora saMketa karatI hai| madhyakAlIna saMta kaviyoM ne nArI-jIvana kA kevala nirbala pakSa hI dekhA thA / dekhiye kabIra kA nArI ke prati kaisA bhAva hai : calo calo sabahI kahaiM, pahu~cai biralA koya | eka kanaka kAminI, durgama ghATI doya || nArI kI bhAI par3e, aMdhA hota bhujaMga / kabirA tinakI kauna gati, nita nArI ke saMga // Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir isI azraddhA ke kAraNa kabIra ne nArI kI ajJAnatA, asamarthatA, balApana aura usake bAhya AvaraNa ko hI nArI kA sarvasva mAnakara jIvAtmA para kevala unhIM kA Aropa kiyA / nArI ke prAMtarika guNa -- usakI lajjA, karuNA, vizvAsa aura aTala prema kA Aropa karane kA unheM dhyAna hI na rahA / zrastu jIvAtmA kI ajJAnatA ko lakSya karake kabIra kahate haiM : jAgu piyArI aba kA sovai / raina gaI dina kAhe ko khovai // jina jAgA tina mAnika pAyA / taiM baurI saba soi ga~vAyA || piya tere catura, mUrakha tU nArI / kabahu~ na piya kI seja sa~vArI // isI prakAra nArI kI azucitA kA Aropa karake ve jIvAtmA se kahalavAte haiM : merI cunarI meM pari gayo dAga piyA / pAMca tatta kI banI cunariyA, soraha se baMda lAge jiyA / yaha cunarI mere maike te zrAI, sasurA meM manunA~ khoya diyA mali mali dhoI dAga na chUTA, jJAna ko sAbuna lAya piyA | kahai kabIra dAga kaba chuTi haiM, jaba sAhaba apanAya liyA // aura nArI ke balApana aura asamarthatA kA dhyAna rakha kara ve kahate haiM : For Private And Personal Use Only
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir aAlocanA khaMDa 113 milanA kaThina hai kaise milauMgI priya jAya / samami soci paga dharauM jatana se bAra-bAra Diga jAya // U~cI gaila rAha rapaTIlI, pA~va nahIM ThaharAya / / loka-lAja kula kI marajAdA, dekhata mana sakucAya // naihara-bAsa basauM pIhara meM, lAja tajI nahiM jAya / adhara bhUmi jaha~ mahala piyA kA, hama pai car3hayo na jAya // ityAdi paraMtu mIrA~ kI nArItva para zraddhA thI, vizvAsa thA / isIlie unhoMne nArI kI ajJAnatA, asamarthatA aura abalApana kI ora dhyAna na dekara nArI kA aTala prema aura vizvAsa, sahanazIlatA aura tyAga dekhA aura priyatama ke viraha meM lajjA ko tilAMjali dekara piyA ke U~ce mahala kI ora jAne kA prayatna nahIM kiyA, abhisAra kI pravRtta nahIM dikhAI, varan apanI nizcala bhakti, vyathA sahane kI kSamatA aura tyAga se bhagavAna ko hI apane nikaTa khIMcane kA prayatna kiyaa| viraha kI vyathA se vyAkula hokara ve gA uThatI hai: darasa bina dUkhana lAge naina / jaba ke tuma bichure prabhu more kabahu~ na pAyo caina / sabada suNata merI chatiyA~ kA~pai, mIThemIThe baina / biraha kathA kA kAhU~ sajanI, baha gaI karavata aina // kala na parata pala hari maga jovata, bhaI chamAsI raiNa / mIroM ke prabhu kabare miloge, dukha meTaNa sukha daiNa || isa kaSTa-sahiSNutA meM, isa vyathA meM kitanA tyAga hai, kitanA aAtma-samarpaNa hai, vaha bhI mArA~ spaSTa rUpa meM kaha detI haiM : tumare kAraNa saba sukha chADyA aba mohiM kyUM tarasAvI ho| biraha bithA lAgI ura aMtara, so tuma zrAya bujhAvI ho / aba chor3ata nAhiM bana prabhU jI, ha~si kari turata bulAvI ho| __ mIrA dAsI janama janama kI, aMga se aMga lagAvI ho| vidyApati tathA baMgAla ke vaiSNava kaviyoM ne bhI jIvAtmA ko nArI kA rUpaka diyA, paraMtu nArI jAti ke prati unakI mI zraddhA adhika nahIM thii| mI.8 For Private And Personal Use Only
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mIrA~bAI vaiSNavoM ke pratinidhi kavi aura AcArya rUpa gosvAmI ke sambaMdha meM kahA jAtA hai ki unhoMne mIroM se milanA kevala isalie asvIkAra kiyA thA ki ve nArI thiiN| isI kAraNa nArI kA sahaja suMdara citraNa karane meM ve vaiSNava kavi bhI asamartha rahe / yadyapi kabIra yAdi saMtoM kI bhAMti nArI kI ajJAnatA, azauca aura asamarthatA ko hI unhoMne nArI-jIvana kA sarvasva nahIM mAnA, paraMtu ve bhI nAyikA-bheda ke lakSaNa-granthoM meM varNita mAna, abhisAra, pUrvAnurAga aura viraha taka hI raha gae, nArI jAti ke sarala vizvAsa, aTala prema aura adbhuta sahanazIlatA kA citra prastuta nahIM kiyA / astu, vidyApati jahA~ nAyikA-bheda kI paramparA kA anusaraNa karate hue kahate haiM :--- naMdaka naMdana kadamaka taru tare dhire dhire muralI bjaau| samaya saMketa niketana baimala beri beri bola paThAu / / sAmarI torA lAgi anuchana vikala murAri / jamunaka tIra upavana udavegala phiri phira tata hiM nihAri / gorasa vecana avaita jAita jani jani puche banamAri / / vahA~ mIrA~ ne isa paramparA kI pUrNa avahelanA kara nArI jAti ke sahaja svAbhAvika guNoM kA hI citraNa kiyaa| apane giradhara ke viraha meM ve gA uThatI hai: maiM to giradhara ke ghara jAU~ // Teka || giradhara mhAro sA~co, dekhata rUpa lubhAU~ / / raiNa par3e taba hI uTha jAU~, bhora gaye uTi graauuN| raiNa dinA vAke sa~ga khelaM , jyaM jyaM vAhi rijhAUM | jo pahirAvai soI pahirU~, jo de soI khaauuN| merI uNakI prIta purANI, uNa cina pala na rahAU~ / / jahA~ baiTAvai titahI baiThaM, becai to bika jAU~ / mIrA ke prabhu giradhara nAgara, bAra bAra bali jAU~ // madhyayuga meM jahA~ saMtoM aura vaiSNava kaviyoM ko nArI ke prati itanI azvaddhA thI, vahA~ aAdhunika mahAkAva ravIndranAtha ThAkura ko nArI jAti ke prati atyadhika zraddhA hai / eka gIta meM ve likhate haiM : For Private And Personal Use Only
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AlocanA khaha 115 "nArI ! tuma kevala bhagavAn kI hI adbhuta kRti nahIM ho, varan mAnavoM kI bhI adbhuta kRti ho; ve niraMtara apane aMtaratama se tumheM saundarya kI vibhUti se bhUSita karate rahate haiN| ___kavigaNa svarNima kalpanA ke dhAgoM se tumhAre lie eka jAla-sA bunate rahate haiM; citrakAra niraMtara tumhAre svarUpa ( bAhya saundarya ) ko amaratva pradAna karate rahate haiN| tumheM vibhUSita karane, aAcchAdita karane, tumheM atyadhika atulanIya banAne ke lie sAgara muktA dete haiM, khAna suvarNa aura vasaMtodyAna apane puSpa pradAna karate haiN| mAnava-hRdaya kI vAsanA ne tumhAre yauvana ko sadaiva aizvarya pradAna kiyA hai| tuma arddha nArI ho aura arddha svapna / 1 nArI AdhI to paMca tatvoM kI banI bhautika mAnavI hai aura AdhI svapna isIlie isa nArI se abhisAra karane svayaM bhagavAn ko pAnA par3atA hai| kabIra tathA vaiSNava kaviyoM ne amisAra kA sArA kArya-bhAra nArI para hI rakhA thA, paraMtu ravIndranAtha ko yaha bAta sahya nahIM huii| jo Izvara tathA mAnava donoM kI hI priya sRSTi hai, use apane nArItva kI maryAdA aura lajjA kI tilAMjali dekara abhisAra ke lie le jAnA usakA apamAna karanA hai| isIlie tvayaM bhagavAn hI isa nArI se abhisAra ke lie nikalate haiN| itanA hI nahIM, jaba puruSa __ 1.0 Woman, you are not merely the handiwork of God, but also of men; these are ever endowing you with beauty from their hearts. Poets are weaving for you a web with threads of golden imagery: painters are giving your form ever new immortality The sea gives its pearls, the mines their gold, the summer gardens their flowers, to deck you, to cover you, to make you more precious The desire of men's heart has shed its glory over your youth. You are one-half woman and one-half dream.(Gardener LIX) For Private And Personal Use Only
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mIrAbAI brahma jIvAtmA nArI ke prema ke AkarSaNa se abhisAra ke lie usake dvAra para zrA pahu~catA hai, taba bhI nArI-sulabha lajjA se vaha apanA prema chipA le jAtI hai: "jaba merI zaiyA-ghara kA dIpa bujha gayA, maiM pratyUSakAlIna pakSiyoM ke sAtha uTha baitthii| maiM apane bikhare alakoM para eka nUtana mAlA DAle apanI khulI khir3akI para baiTha gii| prabhAta ke svarNima nIhArikA meM navayuvaka yAtrI rAjamArga se pAyA / usake gale meM motiyoM kI mAlA thI aura vAla sUrya kI kiraNeM usake mukuTa para par3a rahI thiiN| vaha mere dvAra para Akara ruka gayA aura utkaMThita svara meM mujhase pUchA, vaha (premikA) kahA~ hai ! ___ lajjA ke kAraNa maiM yaha bhI nahIM kaha sakI ki vaha maiM hI hU~, yAtrI, vaha maiM hI huuN|" moroM kI nArI ravIndranAtha kI nArI kI bhAMti AdhI svapna nahIM hai, varan vaha sampUrNa bhautika nArI hai; usameM durbalatAe~ bhI haiM aura guNa bhii| eka ora to vaha nArIjanocita bhaya se bAdala dekhakara hI Dara jAtI hai : .. bAdala dekha DarI ho syAma maiM bAdala dekha DarI | dUsarI aura unhIM bAdaloM ke garjana meM use apane hari ke Ane kI AvAja sunAI par3atI hai : 1. When the lamp went out by my bed I woke up with the early birds. I sat at my open window with a fresh wreath on my loose hair. The young traveller came along the road in the rosy mist of the morning. A pearl chain was on his neck, and the sun's rays fell on his crown- He stopped before my door and asked me with an eager cry, "Where is she pa ____ For very shame I could not say, "She is I, young traveller, she is I" Gardener For Private And Personal Use Only
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AlocanA khaMDa sunI ho maiM hari zrAvana kI zrAvAja / mhela car3he maga joU~ morI sajanI, kaba zrAvai mahArAja / / dAdara mora papayA bole, kohala madhure sAja / umagyo indra cahU~ disi barase, dAmiNi chor3I lAja / dharatI rUpa navA navA dhariyA, iMdra milaNa ke kAja / moroM ke prabhu hari avinAsI bega milo mahArAja || [gIrAbAI kI padAvalI pada saM0 141 pa 0 69-70 ] nArI-sulabha lajjA se mIrA~ kI nArI prAyaH svayaM abhisAra ke lie nahIM nikalatI, paraMtu usake lie usake priyatama bhI abhisAra ke lie nahIM nikalate / moroM unakI 'janama janama kI dAsI' haiM, dAsI ke lie unakA abhisAra ucita bhI nahIM hai / mIrA~ ne nArI ko vAstavika nArI ke rUpa meM dekhA aura usake prema aura bhakti kA jitanA yathArtha aura sundara citraNa unhoMne kiyA vaisA sAhitya meM anyatra kahIM dulabha hai| mIroM ke padoM meM sahaja aura svacchaMda nArI-prakRti kA prema aura viraha apUrva hai / puruSa aura nArI ke bIca jo eka pavitra aura maryAdApUrNa prema kA baMdhana hai, vahI prema kA baMdhana mIrA~ ne apane giradhara nAgara ke sAtha sthApita kiyA / isa sarala nArI-hRdaya ke prema aura viraha meM jo sahaja pavitratA hai, jo sarala gambhIratA hai, jo mugdhakara saundarya hai, vaha hindI sAhitya meM advitIya hai| sarala-hRdayA nArI ko apane prabhu se milane kI utkaTa icchA hai, unake viraha meM vaha atyanta vyAkula hai, paraMtu isa utkaTa abhilASA ke rahate hue bhI vaha saralA hai, anajAna hai, use patA nahIM ki kaba aura kaise priyatama prabhu se milanA hotA hai / isIlie usake sAjana Akara cale bhI jAte haiM aura vaha sotI hI rahatI hai: maiM jANyo nahIM prabhu ko milaNa kaise hoharI // Teka // zrAe mere sajanA, phiri gae aganA, maiM abhAgaNa rahI soirii|| phArU~gI cIra karU~gala kaMthA, rahU~gI vairAgaNa hoirii| curiyA~ phorU~ mA~ga bakherU~ kajarI maiM DAla~ dhoirI / / For Private And Personal Use Only
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 118 mIrA~bAI nisabAsara mohi biraha satAvai, kala na parata pala moi rii| mIroM ke prabhu hari abinAsI, mili bicharo mati koi rI // [mIroM0 padA0 pada0 saM0 48] parantu isa saralatA se usakI vyathA kama nahIM hotI, bar3ha hI jAtI hai / usakA viraha-duHkha kitanA adhika hai, usameM kitanI vyathA hai, kitanI jvAlA hai, usakA varNana mIrA~ ne bahuta hI marmasparzI zabdoM meM kiyA hai / sarala hRdaya se nikalI huI mIrA~ kI spaSTa aura sahaja vyathA meM kitanI pavitratA hai, kitanA gAmbhIrya hai| nArI-prakRti kA itanA svacchaMda, phira bhI itanA pavitra aura maryAdApUrNa ullAsa kisI bhI sAhitya kI amUlya nidhi hai aura hindI sAhitya ko mIrA~ ke ina padoM para samucita garva honA caahie| gusAI tulasIdAsa ne bhakti ko jJAna se zreSTha pramANita karane ke lie eka adbhuta tarka upasthita kiyA hai| mAnasa ke uttarakAMDa meM garur3a ke isa prazna para ki 'gyAnahiM bhagatihiM aMtara ketA' kAkabhuzuMDi ne uttara diyA : bhagatihiM gyAnahiM nahiM kachu bhedA / ubhaya harahiM bhavasaMbhava khedaa| nAtha munIsa kahahiM kachu aMtara / sAvadhAna sou sunu vihaMga vara / / gyAna birAga joga vigyAnA / e saba puruSa sunahu harijAnA / puruSa pratApa prabala saba bhA~tI / abalA abala sahaja jar3a jAtI / / puruSa tyAgi saka nArihi jo virakta mati dhIra / na tu kAmI jo viSaya basa, bimukha jo pada raghubIra / sou muni gyAnanidhAna, mRganayanI bidhumukha nirakhi / bikala hohiM harijAna, nAri viSnu mAyA pragaTa / ihA~ na pacchapAta kachu rAkhauM / veda purAna saMta mata bhaakhauN| moha na nAri nAri ke rUpA / pannagAri yaha rIti anUpA // mAyA bhagati sunahu prabhu doU / nAri varga jAnahiM saba koU ! puni rabubIrahiM bhagati piyArI / mAyA khalu nartakI bicArI / / For Private And Personal Use Only
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 116 aAlocanA khaMDa jJAna puruSa hai isa kAraNa vaha mAyA nArI ke prati AkRSTa hotA hai, bhakti nArI hai isalie vaha mAyA nArI ke prati AkRSTa nahIM hotI / isI kAraNa bhakti jJAna se sarala aura zreSTha hai / gusAI jI kA tarka cAhe koI mAne yA na mAne, parantu itanA to mAnanA hI par3egA ki jJAna puruSa hai aura bhakti nArI / puruSa ko apanI buddhi kA bala hotA hai, strI ko hRdaya kA; puruSa kisI dUsare para nirbhara nahIM rahatA, paraMtu nArI ko eka avalamba avazya cAhie / isIlie jahA~ jJAna rUpI puruSa apanI buddhi ke abhimAna meM kaha uThatA hai : ahaM nirvikalpaM nirAkArUpaM vibhurvyApta sarvatra sarvendriyANi / sadA meM samatvaM na muktinabaMdhaH cidAnaMdarUpaM zivo'ham zivo'ham // vahA~ bhagavAna para avalambitA bhakti nArI gA uThatI hai : mhAro janama marana ko sAthI, thAne nahIM bisarU~ dina rAtI / tuma dekhyA~ bina kala na par3ata hai jAnata merI chaatii| isa bhakti nArI kA jitanA saphala citraNa mIrA~ ne kiyA hai utanA aura koI bhakta kavi nahIM kara skaa| gusAI tulasIdAsa ne bhakti ko nArI to avazya mAnA parantu nArI-bhAva kI bhakti-bhAvanA ve na kara sake / unakI bhakti bhAvanA dAsya bhAva kI thii| 'mAnasa' meM ne spaSTa likhate haiM : __ 'sevaka sevya bhAva binu bhaMva na tariya uragAri / ' sevaka bhI apane svAmI para avalambita rahatA hai, parantu vaha avalambana ThIka usI prakAra kA nahIM hai jaisA nArI kA / sevaka ko apanI sevA kA bala hai aura bala hai apane svAmo kI dayA aura karuNA. kA; nArI ko apane hRdaya kA bala hai aura bala hai apanI vyathA sahane kI kSamatA aura tyAga kaa| pahale meM dInatA kA bhAva bharA hai, dUsare meM kSamatA hai, tyAga aura hai mhaantaa| nArada bhakti sUtra meM likhA hai ki bhagavAn kA abhimAna se dveSa bhAva hai aura dainya se priya bhAva / ' sambhavataH isIlie bhaktoM ne apane vinaya ke padoM meM ati dainya bhAva prakaTa kiyA hai| astu, jaba gusAI tulasIdAsa apane bhagavAna se kahate haiM : 1. IzvarasyApyabhimAna doSitvAd dainyapriyatvAcca / nArada bhakti sUtra // 27 // For Private And Personal Use Only
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 120 www.kobatirth.org mIrA~bAI Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mAdhava jU mo sama maMda na koU / jadyapi mIna pataMga hInamati mohiM nahiM pUjahiM oka / X X mere va sArada aneka juga ganata pAra nahiM pAvai / tulasIdAsa patitapAvana prabhu yaha bharosa jiya zrAvai :: f taba apanI dInatA, pApa aura asahAya zravasthA kI duhAI dekara garIbanivAja aura bhaktavatsala bhagavAn se dayA aura karuNA kI bhikSA mA~ganA hI unakA ekamAtra uddezya hai / suradAsa ne apane vinaya ke padoM meM apane ko atyaMta tuccha, hIna aura ghRNita prANI ke rUpa meM citrita kiyA hai : mosama kauna kuTila khala kAmI / tuma sauM kahA chipI karunAmaya, sabake aMtarajAmI // jo tana diyo tAhi bisarAyo, aiso namakaharAmI / bhari bhari droha viSaiauM dhAvata, jaise sUkara grAmI // X X pApI parama adhama aparAdhI, saba patitana meM nAmI / sUradAsa prabhu adhama udhArana, sunie zrIpati svAmI // parantu yaha dIna bhAva bhagavAna ke kRpApAtra eka bhakta ko zobhA nahIM detA / bhagavAna ko abhimAna se dveSa hai, zrAtmAbhimAna se nahIM / mIrA~ ne abhimAna kA tyAga avazya kara diyA thA, kyoMki abhimAna aura ahaMkAra ke rahate zrAtmasamarpaNa sambhava hI nahIM hai; parantu zrAtmAbhimAna kA tyAga nahIM kiyA / isIlie unhoMne apane ko atyaMta hIna aura tuccha nahIM smjhaa| unakI bhakti bhAvanA meM dInatA aura asamarthatA kA leza bhI nahIM hai / vaha bhagavAna sarvazaktimAna hai, zreSTha hai, saba carAcara kA svAmI hai ise asvIkAra nahIM kiyA jA sakatA, parantu bhakta kA bhI eka svataMtra astitva hai, usakI bhI eka maryAdA hai / bhakta bhagavAn para avalambita zravazya hai, parantu vaha avalambana usI prakAra kA hai jaise latA taru para avalambita hai / mIroM kI bhakti bhAvanA isI For Private And Personal Use Only
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir aAlocanA khaMDa 121 prakAra kI thii| AtmAbhimAninI mIrA~ apane hari kI upekSA nahIM saha sktiiN| ve kaha uThatI hai: mAI mhArI hari na bUjhI baat| piMDa mA prANa pApI nikasa kyU~ nahiM jAta // aura apane avicala prema tathA bhakti ke viparIta unheM jaba bhagavAna ke darzana nahIM milate taba upAlambha-svarUpa ve kaha uThatI haiM : jAzrI hari niramohar3A re jANI thArI prIta / lagana lagI taba aura bAta hI aba kachu avalI rIta / / mIrA~ ne bhatti kI, prema kiyA, prema meM AtmasamarpaNa bhI kara diyA, parantu apane ko tuccha aura hIna nahIM bnaayaa| __ 'caurAsI vaiSNavana kI vArtA' meM likhA hai ki jaba sUradAsa pahale pahala mahAprabhu vallabhAcArya kI sevA meM upasthita hue aura mahAprabhu kI AjJA se 'hauM hari saba patitana ko nAyaka' tathA 'prabhu maiM saba patitana ko TIko do pada sampUrNa karake sunAe taba mahAprabhu ne kahA thA 'jo sUra hai ke aiso ghidhiyAta kAhe ko hai|' yaha bAta sUradAsa ke hRdaya meM aisI cubha gaI ki usI dina se unhoMne 'ghidhiyAnA' chor3a diyaa| bhakta kA kAma ghidhiyAnA nahIM hai, bhakti karanA hai, aura mIrA ne bhakti kI thii| isalie unhoMne apane ko dIna, hIna aura choTA pramANita karane kA prayatna nahIM kiyA, apanI vyathA aura sahanazIlatA ke bala para apane hRdaya-dhana ko prApta karane kI unakI ceSTA thI unakI bhakti bhAvanA meM eka ullAsa thA, vaha ullAsa jo sIdhe hRdaya se nikalA thA, jisa para buddhi kA koI niyaMtraNa nahIM, loka-lajjA kA koI bhaya nahIM; vaha ullAsa jo svacchaMda hokara bhI pavitra thaa| vaha bhakti kA ullAsa hI thA, jisameM mIrA~ gA uThatI haiM :--- paga ghughurU bAMdha mIrA~ nAcI re / maiM to apane nArAyaNa kI, Apahi ho gai dAsI hai| loga kaheM mIrA~ bhaI bAvarI, nyAta kaheM kula nAsI re // . For Private And Personal Use Only
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 222 mIrA~bAI viSa kA pyAlA rANA jI bhejyo pIvata mIrA~ hAsI re| mIroM ke prabhu giradhara nAgara, sahaja mile abinAsI re // vaha aisA ullAsa thA jo pAvasa-payasvinI kI bhA~ti saba kucha bahA le jAne meM samartha thA, jisameM badanAmI bhI mIThI lagatI thI / kavIndra ravIndra ne jisa bhakti kI upekSA karate hue likhA hai :-- ye bhakti tomAre laye dhairya nAhiM mAne, muhUrte vihvala haya nRtya-gIta gAne, bhAvonmAda mattatAya, sei jJAnahArA udbhrAMta ucchalaphena bhakti-mada-dhArA nAhi cAhi naath| saMta kabIra-bhUmikA pR0 195 se uddhana ] mIrA ne usI 'jJAnahArA' bhakti ko svIkAra kiyA thaa| jo bhakti jJAna aura karma se samanvita hai, vaha vizuddha bhakti nahIM hai| vaha jJAnI puruSa ke lie upayukta ho sakatI hai, paraMtu bhakti-prANa nArI ke liye nahIM / mIrA~ nArI thIM, bhakti kI pratIka thIM, isI kAraNa unhoMne isa 'jJAnahArA udbhrAMta ucchalaphena bhakti-pada-dhArA' ko apnaayaa| mIrA~ kI bhakti-bhAvanA kI yahI mahattA hai| 1 rANA jI mujhe yaha badanAmo lage mIThI // Teka / / koI nindo koI binda co. maiM lUMgI cAla apUThI // [ mIrA~0 kI padA0 pada saM0 36 pR0 19] For Private And Personal Use Only
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir tIsarA adhyAya mIrA~ kA kAvya - viSaya - bhakti bhakti yuga ke sabhI bhakta kaviyoM kA eka hI kAvya viSaya thA bhakti, paraMtu eka hI viSaya hote hue bhI usameM saMkIrNatA aura sImitatA kA leza bhI nahIM hai / rItikAlIna kaviyoM kA bhI eka hI kAvya-viSaya thA zRMgAra, paraMtu vaha kitanA sImita aura saMkIrNa hai / bAta yaha thI ki bhakta kaviyoM kI kAvyaparamparA sajIva thI, isI kAraNa eka hI viSaya bhakti ko apanI ruci vaicitrya, cintana aura bhAvanA ke kAraNa unhoMne vividha prakAra se anubhava kara agaNita kAvya rUpoM aura zailiyoM meM prakAzita kiyA - kisI ne sabadI, sAkhI aura ramainI likhI, kisI ne mahAkAvya aura khaMDakAvya kI racanA kI, kisI ne padoM meM rasa kI dhArA umar3AI aura kisI ne janatA meM pracalita holI, dhamAra ra cA~cara kI dhUma macA dI / rItikAlIna kaviyoM kI kAvya- paramparA sajIva na thI, kevala prAcIna saMskRta sAhitya paramparA kA aMdhAnukaraNa mAtra thA, isIlie usameM kAvya-rUpa aura zailI kI vividhatA nahIM milatI, viSaya kI vyApakalA nahIM milatI, milatI hai kevala ekarasatA aura eka hI kalA kA nirjIva pradarzana | bhakti kAvya kI vyApakatA dikhAne ke pahale bhakti kI spaSTa vyAkhyA kara - lenA atyaMta Avazyaka hai| kisI bhI padArtha se gAr3hA prema rakhanA bhakti kahalAtA hai / bhakti rasAmRta - sindhu ke anusAra "hamAre iSTa padArthoM kI zrora jo hamArA zrAMtarika prema rahatA hai, usI utsAhita prema ko bhakti kahate haiM / " patnI kA apane pati ke prati jo pragAr3ha prAMtarika prema hai vahI usakI pati-bhakti hai / paraMtu kisI bhI iSTa padArtha ke prema ko bhakti nahIM kahate, kevala Izvara ke prati 1 bhakti yoga [ mUla lekhaka azvinIkumAra datta / hindI anuvAdita pR0 1 ] For Private And Personal Use Only
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 124 mIrA~bAI pragAr3ha prema ko hI bhakti kahate haiM / isIlie zAMDilya sUtra meM likhA hai "Izvara ke prati apUrva anurAga ko bhakti kahate haiM / '' Izvara ke atirikta anya iSTa padArthoM se jo pragAr3ha prema hotA hai vaha sAmAnya bhakti nahIM vizeSa bhakti hai, jaise deza-bhakti aura svAmI-bhakti ityAdi; bhakti to kevala eka paramAtmA ke hI prati hotI hai| bhakti ke Azraya, pAlambana aura bhAvanA ye tIna pradhAna aMga haiM / bhakti Azraya hai, bhagavAna bAlambana aura ina donoM ke bIca jo eka bhAvanA kA sambaMdha hai vahI bhakti hai| yaha bhAvanA kA sambaMdha kaI prakAra kA ho sakatA hai / sAmAjika jIvana meM mAnava-mAnava ke bIca jitane bhI dRr3ha bhAvanA-sambaMdha ho sakate haiM ve sabhI sambaMdha bhakta aura bhagavAna ke bIca sambhava haiM / astu, aAzraya tathA pAlambana ke prakRti-bheda se bhakti bhI kaI prakAra kI ho sakatI hai| bhagavAna ke prakRti-bheda se usakI upAsanA-paddhati meM bheda zrA jAtA hai / brahma triguNAtmaka hai; sattva guNa se bhagavAna ke dayA, dAkSiNya zrAdi kI utpatti hotI hai aura aise satvaguNa-pradhAna brahma kI upAsanA usI ke anurUpa dAsya, sakhya, vAtsalya aura madhura Adi bhAvanAoM dvArA hotI hai / rajoguNa se bhagavAna kI zakti utpanna hotI hai aura aise rajoguNa-pradhAna brahma kI upAsanA yuddha dvArA hI ho sakatI hai| asuroM aura atyAcAriyoM kA nAza hI rajoguNa pradhAna brahma kI bhakti aura upAsanA he / tamoguNa se bhagavAna zarIra dhAraNa kara icchAnusAra catubhuja Adi rUpa rakhate haiM aise tamoguNa-pradhAna brahma kI upAsanA puSpa,mAlA,caMdana Adi upahAroM se kI jAtI hai| sarvasAdhAraNa aisI hI bhakti aura upAsanA kiyA karate haiN| isI prakAra zrAzraya ke prakRti-bheda se bhI bhakti-bhAvanA meM bhinnatA pAtI hai| satvaguNa-pradhAna bhakta navadhA bhakti karatA hai jaisA ki rAmacarita mAnasa meM bhagavAna rAma ne zabarI ko upadeza kiyA thaa| nArada, hanumAna, dhrava aura prahlAda Adi paurANika bhakta tathA sUra, tulasI, mIrA~ caitanya Adi bhaktagaNa isI prakAra kI bhakti 1 sA ( bhakti ) parAnuraktirIzvare / 2 dekhie AnaMda maTha ( baMkimacaMdra caTajI kA upanyAsa) For Private And Personal Use Only
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zrAlocanA khaMDa 125 karate the / rajoguNa pradhAna bhakta bhagavAna se sparddhA kI bhAvanA rakhatA hai aura tAmasI prakRti kA bhakta bhagavAna se vaira-bhAvanA kA hI sambandha sthApita karatA hai | rAmacarita mAnasa kA rAvaNa isI koTi kA bhakta thA / vaira bhI hRdaya kA eka sambandha hai aura sneha, prema kI hI bhA~ti zratyanta tIvra bhI hai / isa prakAra bhakti vividha prakAra kI ho sakatI hai, parantu jisa bhakti ko sAhitya aura kAvya meM bhakti kI saMjJA pradAna kI gaI hai vaha kevala satvaguNa pradhAna bhakta dvArA satvaguNa pradhAna bhagavAna kI bhakti hai / thI ki usa 'akala, nahIM sakatA aura jaba nahIM hotA, taba taka bhakti kAvya kI vyApakatA kA mukhya kAraNa yaha thA ki bhakta kaviyoM ne kevala apanI bhakti bhAvanA kA hI nirUpaNa aura zrabhivyaMjana nahIM kiyA, varan unhoMne bhagavAn ke svarUpa kA, unake viziSTa guNoM kA bhI nirUpaNa kiyA, unakI dayAlutA aura bhaktavatsalatA ke bhI gIta gAe, bhaktoM kI mahattA, kaSTa - sahiSNutA aura aTala niSThA kI prazaMsA bhI kii| itanA hI nahIM nirguNavAdI saMta kaviyoM ne sataguru ko bhI bhakti kA eka aMga mAnA aura unakI prazaMsA bhI jI khola kara kii| bAta yaha zrIha, zrabheda' bhagavAna kA jJAna binA guru ke ho hI taka bhagavAna kA jJAna nahIM hotA, usakA sAkSAtkAra saccI bhakti bhAvanA kA udaya sambhava hI nahIM hai / isIliye to kabIra ne guru kA mahatva govinda ke samAna athavA kucha adhika aura bhaktamAla ke racayitA nAbhAdAsa ne bhakta, bhakti, hI zarIra ke cAra nAma mAne hai / isa prakAra bhakta kaviyoM ne bhagavAna kA varNana kiyA-- unakI naralIlA, unakI sarvavyApakatA, unakI bhaktavatsalatA ke gIta gAe; bhaktoM kA guNagAna kiyA; guru kI vaMdanA kI aura apanI bhakti bhAvanA kI sarasa dhArA-sI umar3A dii| sAtha hI kucha bhakta kaviyoM ne isa bhavasAgara ke apane kucha anubhava bhI batAe aura laukika jIvoM kI kalyANa-kAmanA se prerita ho unheM saMsAra kI anityatA aura usase pAra 1- guru goviMda doU khar3e kAke lAgU pA~ya, balihArI guru Apane jina goviMda diyo batAya / 2-- bhakta, bhakti, bhagavanta, guru, caturnAma vapu eka / hI sthira kiyA hai'; bhagavaMta aura guru ko eka For Private And Personal Use Only
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 126 mIrA~bAI jAne ke lie cetAvanI aura upadeza bhI die / isa prakAra eka bhAvanA, eka ullAsa mAtra ko bhakta kaviyoM ne kitanA vyApaka aura sajIva banA diyaa| mIrA~ ne bhI apanI ruci aura bhAvanA ke anurUpa bhagavAna kA citraNa kiyA, bhakti kI dhArA umar3AI, bhavasAgara ke apane anubhava - sunAe aura upadeza tathA cetAvanI ke aMga varNita kie| mIrA ke bhagavAna-mIrA~ ke bhagavAna unake priyatama giradhara nAgara haiM jo kitane hI bhinna-bhinna rUpoM meM hamAre sAmane Ate haiN| unakA pahalA svarUpa nirguNa brahma kA hai jo kabIra, nAnaka aAdi saMta kaviyoM ke nirgaNa nirAkAra brahma ke bahuta nikaTa jAna par3atA hai / vaha dUra U~ce mahala kA rahane vAlA hai / ' vaha gagana maMDala meM seja vichAkara sone vAlA priyatama hai / usake pAsa pahu~cane kA rAstA U~cA-nIcA aura rapaTIlA hai jisa para pA~va bhI nahIM Taharate,,jahA~ kosa-kosa para paharA baiThA huA hai aura paga-paga para cora-luTeroM kA bhaya hai / parantu vaha dUra hI nahIM hai atyanta pAsa bhI hai, svayaM mIroM ke hRdaya meM nivAsa karane vAlA hai, jahA~ se vaha kahIM aAtA jAtA nahIM hai; vaha jIva-nAriyoM ke sAtha jhuramuTa khelane vAlA priyatama hai / mIrA~ apane 1 mIrA mana mAnI surata saila asamAnI / 2 gagana maNDala meM seja piyA kI kehi bidhi milaNA hoi / 3 galI to cAroM banda huI maiM hari se mila kaise jAi / U~cI nIcI rAha rapaTIlI pA~va nahIM ThaharAi // soca-soca paga dharU jatana se bAra-bAra Diga jAi / U~cA nIcA mahala piyA kA,hamase car3hayA na jAya / piyA dUra pantha mhAro jhINoM surata jhakolA khAi / kosa-kosa para paharA baiThyA, paiMDa paiMDa baTamAra / he vidhanA kaisI raca dInI dUra basyo mhArI gAma / [mIroM kI padA0 pada saM0 193] 4 sakhIrI maiM to giradhara ke raGga raatii| pacaraNa merA colA raga de maiM jhuramuTa khelana jaatii| jhuramuTa meM merA sAI milegA khola aDambara gAtI / For Private And Personal Use Only
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Anh aAlocanA khaMDa 127 'sAhiba' ko nainoM meM basAnA cAhatI hai jahA~ 'trikuTI' jharoke se ve jhA~kI lagAe~gI aura 'sunna' mahala meM sukha kI seja bichAe~gI / ve eka adbhuta rahasyamaya bhagavAna hai jinakA koI raMga-rUpa nhiiN| mIroM ke giradhara nAgara kA eka dUsarA svarUpa yogI kA hai| usa yogI kI khoja meM mIrA ne bhI yoga le liyA hai| use na dina meM bhUkha lagatI hai na rAta meM nIMda AtI hai; vaha ghara-ghara alakha jagAtI phiratI haiM / usa jogI se prIti karane meM duHkha-hI-duHkha hai| phira bhI usase prIti karanI hI par3atI hai kyoMki vaha atyanta suMdara hai aura bahuta hI mIThe zabda bolatA hai| vaha jinake piya paradesa basata hai likhi-likhi bhejai paatii| mere piya mo mAhiM basata haiM, kahU~ na AtI jaatii|| [ mIrAbAI kI zabdAvalI pR0 10 ] athavA ramaiyA maiM to thAre raMga raatii|| orA ke piyA paradesa vasata haiM likhi likhi bhejeM paatii| merA piyA mere hiradai basata haiM gUMja karUM dina rAtI // cUvA colA pahira sakhIrI, maiM jhuramuTa ramavA jaatii| jhuramuTa meM mohi mohana miliyA~, khola milU gala baattii| [ mIrA~bAI kI zabdAvalI pR0 20] 1. nainana banaja basAU~rI jo maiM sAhiba paauuN| ina nainana merA sAhiba basatA Darato palaka na lAU~ ro| trikuTI mahala meM banA hai jharokhA nahA~ se jhA~kI lagAU~ rI / sunna mahala meM surata jamAU~, sukha kI seja bichAU~ rii| mIrA ke prabhu giradhara nAgara bAra bAra bali jAU~ rii| . 2 jogiyA se prIta kiyA dukha ho / prIta kiyA~ sukha nA morI sajanI jogI mita na koi / rAta divasa kala nAhiM parata hai tuma miliyA~ bini moi / aisI sUrata yA jaga mAhIM, pheri na dekhI soi / mIrA ke prabhu kaba re miloge, miliyA~ A~Nada hoi / / [ mIrA padA0 pada saM0 57 ] 3. jAbA de jAbA de jogI kisakA miit| sadA udAsa rahe morI sajanI nipaTa aTapaTI rIta / / For Private And Personal Use Only
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 128 mIrAbAI yogI zrAsana mAra kara aDiga hokara baiThA hai jo na pAte dikhAI par3atA hai na jAte, vaha kisI kA bhI mitra nahIM / vaha vicitra yogI adhabIca hI meM chor3a kara calA gayA, usakI prIti duHkha kA mUla hai / mIrA~ ke bhAgya meM aisA hI duHkha bhoganA likhA thA, tabhI to usakI prIti aise yogI se jur3a gaI hai| svayaM mIrA~ kahatI haiM : tero marama nAhiM pAyo re jogii| AsaNa mAMDi guphA meM baiTho dhyAna harI ko lagAyo / gala bica selI hAtha hAjariyo, aMga bhabhUti rmaayo| mIroM ke prabhu hari abinAsI bhAga likhyoso hI paayo| [ mIrAbAI kI padAvalI pada saM0 189] eka yogI kA rUpa gItA ke yogezvara kRSNa ke lie adbhuta nahIM kahA jA sakatA, phira bhI mIroM ke isa selhI, hAjariyoM se yukta yogI ko gItA ke kRSNA se bhinna hI mAnanA pdd'egaa| hInayAna sampradAya vAle bauddha bhagavAna buddha ko 'yogI' kahate the / mahAyAna sampradAya meM yogI buddha ke sthAna para bodhisatva kI pratiSThA kI gaI paraMtu vajriyAna sampradAya ke bauddhoM tathA siddhoM ne aura unhIM ke prabhAva se nAthoM ne apane bhagavAna ko yogI ke rUpa meM svIkAra kiyaa| haThayoga, taMtra tathA zaivAgama ke dhArmika sAhitya meM yogI ziva jI kA paryAyavAcI zabda hai / nAtha sampradAya ke pramukha zrAcArya gorakhanAtha zaiva mAne jAte haiM aura unakI haThayoga-paramparA ke saMsthApaka zrAdinAtha svaya bolata bacana madhura se mAna, jorata nAhIM prIta / maiM jAe~ yA pAra nibhegI, chAMr3i cale adhabIca / mIroM ke prabhu syAma manohara prema piyArA mota // [ mI0 padA0 pada saM061] koI dina yAda karoge ramatA rAma atIta // 'pAsaNa mAra aDiga hoya vaiThA, yAhI bhajana kI riit|| maiM to jAe jogI saGga calegA, chAMr3a gayA athavIca / Ata na dIse jAta nadIse, jogI kisakA mIta / mIrA kahe prabhu giradhara nAgara, caraNana Ave cIta // [vahI pada saMkhyA 59] For Private And Personal Use Only
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Achar pAlocanA khaMDa 126 ziva jI hI the / mIroM ke giradhara nAgara kA jo yogI svarUpa hai usa para spaSTataH nAtha sampradAya ke yogiyoM kA prabhAva dikhAI par3atA hai| rAjasthAna meM nAtha sampradAya ke yogiyoM kA paryApta prabhAva thaa| DA. bar3athvAla kA anumAna hai ki prasiddha yogI carapaTa nAtha rAjapUtAne ke nivAsI the| unake pazcAt siddha dhUMdhalImala aura garIbanAtha rAjasthAna ke prasiddha yogI hue haiM jinakA ullekha naiNasI kI khyAta meM milatA hai | siddha dhuMdhalImala kA Azrama dhAraNoda meM thA aura unake ziSya garIbanAtha ne apanA Azrama lAkhar3I meM sthApita kiyA thA / aisA jAna par3atA hai ki mevAr3a meM Ane se pahale mIrA~ ina yogiyoM se prabhAvita ho cukI thIM / ye yogI apane bhagavAna ko yogI ke rUpa meM dekhate the / gItA ke yogezvara kRSNa se ina nAtha siddhoM ke yogI bhagavAna ko milAkara mIrA~ ne apane giradhara nAgara ko yogA rUpa meM citrita kiyaa| ___moroM ke giradhara nAgara kA tIsarA svarUpa saguNa brahma kA hai| braja ko rakSA ke lie govarddhana parvata dhAraNa karane vAle bhAgavata ke bhagavAna kRSNa moroM ke giradhara nAgara haiM / ina giradhara nAgara kI sabhI vizeSatAoM kA eka hI jagaha varNana mIrA~ ne isa prakAra kiyA hai : mero mana basi go giradhara lAla so // Teka // mora mukuTa pItAmbaro gala baijantI mAla / gauvana ke sa~ga Dolata ho jasumati ko lAla // kAlindI ke tIra hA kAnhA gauvA~ carAya / sItala kadama kI chahiyA~ ho muralI bajAya / / jasumati ke duvaravA~ ho gvAlina saba jAya / barajahu Apana dularavA ho hamasoM aramAya // vRndAbana krIr3A karai gopina ke sAtha / sura nara muni saba yo ho ThAkura jadunAtha / / 1. yoga pravAha-DA0 pItAmbaradatta bar3athvAla pR0 71 2. , , , pR0 73 mI06 For Private And Personal Use Only
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 130 mIrA~bAI indra kopa ghana barakho mUsala jaladhAra / bUr3ata braja ko rAkheU, more prAna adhAra // mIrA~ ke prabhu giradhara ho, suniye cita lAya / tumhare darasa kI bhUkhI ho, mohi kachu na sohAya / / [mIroM kI zabdAvalI pR06] ina giradhara nAgara kI saba se bar3I vizeSatA yaha hai ki ve atyaMta sundara aura manamohana haiN| mIrA~ unake isa apUrva aura aparUpa rUpa para mugdha haiM : nipaTa ba~kaTa chabi aTake / mere nainA nipaTa ba~kaTa chabi aTake / / dekhata rUpa madana mohana ke piyata piyUkha na maTake / bArija bhavAM alaka Ter3hI mano, ati sugandha rasa aTake / Ter3hI kaTi Ter3hI kari muralI, Ter3hI pAga lara laTake / mIrA~ prabhu ke rUpa lubhAnI, giradhara nAgara naTake / jabase mIrA ne una giradhara nAgara kI chabi dekha lI hai usake netra jaise unhIM ke ho gae haiM : jabase mohiM nandana~dana dRSTi par3ayo mAI / taba se paraloka loka, kachu nA suhaaii| morana kI candrakalA, sIsa mukuTa sohai| kesara ko tilaka bhAla, tIna loka mohaiM | kuMDala ko alaka jhalaka kapolana para chAI / mano mIna saravara taji, makara milana AI / / kuTila bhakuTi tilaka bhAla, citavana meM ttaunaa| khaMjana aru madhupa mIna, bhUle mRga chaunA / / athavA naiNA lobhI re bahuri sake nahiM shraai| rU~ma rUma nakha sikha saba nirakhata, lalaki rahe lalacAi / / 1 xx xx xx loka kuTumbA baraji barajahIM, batiyA~ kahata banAi / caMcala nipaTa aTaka nahi mAnata, parahaya gara bikAi / / For Private And Personal Use Only
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AlocanA khaMDa 5 " bhalI kahIM koI burI kahI maiM saba laI sIsi caDhAi / mIrA~ kahaiM prabhu giradhara ke bina, pala bhara rahyo na jAi // giradhara nAgara kI dUsarI vizeSatA hai unakI lIlApriyatA / ve nAgara haiM aura sabhI gopiyoM se lIlA kiyA karate haiM / sUradAsa bhI bhagavAna kI lIlA para mugdha hai; parantu jahA~ ve bhagavAna kI bAla lIlA, gocAraNa lIlA, mAkhanacorI lIlA tathA prema praNaya lIlA sabhI para mugdha haiM aura sabakA varNana karate haiM, vahA~ mIrA~ bhagavAna kI prema lIlA .para hI mugdha haiN| __ yadyapi sabhI bhaktoM ke bhagavAna bahuta kucha samAna rUpa se patitapAvana aura karuNAnidhAna haiM, phira bhI apanI bhAvanA aura ruci ke anurUpa bhinnabhinna bhaktoM ne apane bhagavAna meM kucha vizeSa guNoM kA Aropa kiyA hai / kisI ne unakI dInabaMdhutA aura bhaktavatsalatA dekhI to kisI ne unakI lIlApriyatA; kisI ne unake zIla aura zakti kI prazaMsA kI to kisI ne unake saundarya kI / udAharaNa ke lie gosvAmI tulasIdAsa apane bhagavAna rAma ke zIla guNa para mugdha hokara gA uThate haiM : suni sItApati sIla subhAU / moda na mana, tana pulaka, nayana jala so nara khehara khAu / x x x x x x samujhi samujhi gunagrAma rAma ke ura anurAga bar3hAu / tula sidAsa anayAsa rAma pada, pAihai prema-pasAu // aura sudAmA-caritra ke racayitA narottamadAsa apane bhagavAna kRSNa kI karuNA kA saMdara citra khIMcate haiM : kaise bihAla vivAina so bhaye, kaMTaka jAla gae paga joe / hAya mahAdukha pAe sakhA, tuma aAe itai na kitai dina khoe / dekhi sudAmA kI dIna dasA, karunA karikai karunAnidhi roe / pAnI parAta ko hAtha chue nahiM, nainana ke jala so paga dhoe / tathA aMdhe kavi sUradAsa ko bhagavAna kRSNa kI lIlAe~ hI ati priya haiN| ina sabase bhinna mArA~bAI apane giradhara nAgara ke rUpa aura saundarya para hI For Private And Personal Use Only
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mIrA~bAI nyauchAvara ho gaI haiM bhagavAna ke zIla aura zakti, dayA aura karuNA kI zrIra mIroM kI dRSTi hI nahIM jAtI; unakI A~khoM meM to zyAmasuMdara kA rUpa hI samAyA huA hai| hamAro praNAma bA~ke bihArI ko // mora mukuTa mAthe tilaka virAjai, kuMDala alakAkArI ko| adhara madhura para baMsI virAjai, rIjha rijhAnai rAdhA pyArI ko| yaha chavi dekha magana bhaI mIrA~, mohana giradhara dhArI ko // [ mIrAbAI kI padA0 pa 0 saM0 2] aura ve nissaMkoca bhAva se apanI sakhiyoM ( samAna bhakti-bhAvanA bAloM) se kaha uThatI haiM : aise piyA jAna na doje ho |ttekaa calo rI sakho mili rAkhi ke nainA rasa pIje ho / syAma salono sA~varo, mukha dekhe jIje ho / joha joi bheSa so hari mile,soi soi bhala kIje ho / mIroM ke giradhara prabhU , bar3a bhAgana rIjhe ho / [ mIrAbAI ko zabdAvalI 50 6] yaha bhagavAna ke mohana rUpa para romanA nArI mIroM ko hI zobhA detA hai| mAdhurya bhAva kI bhakti karane vAlI moroM ke lie apane priyatama bhagavAna kI sabhI vizeSatAoM ko chor3a unakA madhura saundarya hI sabase adhika AkarSaka hai| apane apane bhagavAn ke saundarya citrita karane meM vidyApati, sUra aura tulasI ne bho kucha uThA nahIM rakhA, parantu morA~ ke rUpa-saundarya ke citraNa meM jo tanmayatA aura sajIvatA hai vaha anyatra durlabha hai| sUra aura tulasI ne eka taTastha kalAkAra ko dRSTi se bhagavAna kRSNa aura bhagavAna rAma kA rUpa-. citraNa kiyA / sAhitya kI nakha-zikha-varNana-paramparA kA pAlana karate hue tulasIdAsa ne gItAvalI meM rAma kA saundarya citrita kiyA hai: For Private And Personal Use Only
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir aAlocanA khaMDa jAnakIbara sundara maaii| iMdranIla-mani-syAma subhaga aMga aMga manojani bahu chabi bAI / arana-carana a~gulI manohara nakha dutivaMta kachuka / arunaaii| kaMja dalani/para manahu bhauma dasa baiThe acala-su-sadasi banAI / / aura isI paramparA kA pAlana karate hue sUra ne bhI bhagavAna kRSNa kI chabi aMkita kI hai; parantu nArI mIrA ne puruSa rUpa bhagavAn kRSNa ke jisa sahajabaMkima saundarya kA citraNa kiyA hai: baso mere nainana meM naMdalAla / mohanI mUrata saoNvalI sUrata, nainA bane bisAla / zradhara sudhArasa muralI rAjata,ura baijantI mAla / chudra ghaMTikA kari taTa sobhita nUpura sanda rasAla / mIrA~ prabhu saMtana sukhadAI, bhagatavachala gopAla // usameM jo tanmayatA aura sajIvatA hai vaha sUra aura tulasI ke alaMkRta aura paramparAgata varNanoM meM kahA~ mila sakatA hai| __ isa prakAra mIrA~ kabhI nirguNa brahma kI khoja karatI hai, kabhI saguNa brahma rUpa bhagavAna kRSNa kI 'saoNvalI sUrata' para balihArI jAtI hai; kabhI 'nipaTa udAsa rahane vAle yogI ke lie byAkula ho uThatI haiM, kabhI gaNikA,gIdha aura amAmila ke tArane vAle kI duhAI detI haiM / sArAMza yaha ki mIroM kI bhagavAna viSayaka dhAraNA bahuta spaSTa na thI,jaba jaisA prabhAva-una para par3A, taba usI ke anurUpa apane bhagavAna kI kalpanA kara liyA karatI thiiN| paraMtu unakI bhakti bhAvanA atyaMta spaSTa aura sthira thii| cAhe bhagavAna kA jo bhI svarUpa ho, cAhe vaha niguNa ho vA saguNa,yogI ho vA giradhara nAgara, mIroM kI bhakti-bhAvanA sadaiva eka sI hai, unakI viraha-vedanA usI prakAra tIvra hai; unakI Atmotsarga kI bhAvanA usI prakAra nizcala hai / bhagavAna kA viSaya buddhigamya hai, cintana-pradhAna hai, jJAna aura tarka se sambaddha hai, isIlie mIrA~ usa viSaya meM spaSTa nahIM haiM, na ho hI sakatI haiM | dArzanika cintana ke isa durgama aura jaTila mArga meM nArI kI gati kahA~ ? parantu bhakti For Private And Personal Use Only
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mIrAbAI bhAvanA kA viSaya hai, hRdaya kA dharma hai, ataeva isa kSetra meM mIrA~ atyaMta baSTa aura sthira hai| mIrA kI bhakti-mIroM kI bhakti bhAvanA ke spaSTa do rUpa haiM (1) vinaya aura (2) viraha-nivedana / / vinaya ke pada saMkhyA meM bahuta hI kama haiM, sambhavataH saba milA kara eka darjana bhI na hoMge jaba ki viraha-nivedana ke pada saMkhyA meM bahuta adhika haiM aura pada-racanA meM bhI atyaMta utkRSTa koTi ke haiN| isalie yaha niSkarSa nikAlanA anucita na hogA ki vinaya ke pada mIroM kI saccI bhakti-bhAvanA ke dyotaka nahIM haiM, kisI vizeSa avasara para vizeSa prabhAva dvArA hI ve likhe gae the| vinaya ke ina padoM meM bhagavAna kI sarvazaktimattA tathA unakI asIma dayA aura karuNA kI prazaMsA to avazya milatI hai, paraMtu bhakta kI ora se usa dainya bhAva kA abhAva hai jo sUra aura tulasI ke vinaya padoM kI vizeSatA hai / yaha saca hai ki vinaya ke ina padoM meM mIrA~ ne dAsya bhAva kI hI bhakti pradarzita kI hai', paraMtu apanI ora apane giradhara nAgara kI dRSTi AkarSita karane ke lie apane pAtaka aura dainya kI duhAI nahIM dii| jaba ki sUra aura tulasI apane ko saba patitana ko nAyaka' aura 'patitana ko Toko' pramANita karane meM apanI sArI kalA aura baddhi lagA dete haiM, vahA~ mIrA apane sahaja vizvAsa se kevala itanA hI kahatI haiM : tuma suNau dayAla mhArI arajI // bhavasAgara meM bahI jAta hU~, kAr3ho to thArI mrjii| yau saMsAra sago nahiM koI sA~cA sagA radhubara jI / / bhaja mana caraNa kamala avinAmI jetAi dIse dharaNi gagana bica tetAi saba uThi jaasii| xxx xxx ara jo kara abalA kara jore, syAma tumhArI daasii|| mIrAM ke prabhu giradhara nAgara kATo jama kI phaaNsii| [ nIrAMbAI kI zabdA0 10 1-2 ] For Private And Personal Use Only
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AlocanA khaMDa 135 mAta pitA au kuTama kabIlo, saba matalaba ke grjii| mIrA~ kI prabhu arajI suNalo, caraNa lagAvo thA~rI marajI // aura bhagavAna ke caraNa-kamaloM kI adbhuta vizeSatAoM kI ora dhyAna dilAtI huI ve apane mana se kahatI haiM : mana re parasi hari ke caraNa / subhaga sItala kevala komala, trividhi jvAlA hrgaa| jiNa caraNa prahalAda parase, iMdra padavI dharaNa / jiNa caraNa dhruva chATala kINo, rAkhi apaNI saraNa / jiNa caraNa brahmAMDa bheTyo nakha sikha sirI dharaNa | ityAdi kucha padoM meM mIrA~ ne yajJAmila., gaNikA, sadanA kasAI ityAdi bhaktoM ke tArane kI kathA kI ora saMketa karake apane Upara kRpA karane kI bhI prArthanA kI hai| mI ke viraha-nivedana meM jisa pIr3A-darada--kA varNana hai vaha atyaMta gambhIra aura anirvacanIya hai| mIrA~ ke bIsoM padoM meM yaha vyathA umar3I sI par3atI hai jaise mahAsAgara ke aMtara kA mathana aura pAlor3ana usake uttAla taraMgoM meM umar3A par3atA hai / kevala do udAharaNa paryApta hoMge : ghar3I eka nahiM zrAvar3e ki tuma darasana bina moya tuma ho mere prANa jI, kaa| jIvaNa hoya / / dhAna na bhAve, nIMda na Ave, biraha satAve mohi / ghAyala sI ghUmata phirU~ re, mero darada na jANe koya / / divasa to khAya gamAiyo re, raiNa gamAI soya / prANa gamAyo jhUratA~ re, naiNa gamAyA roya / 1. suna lIje vinatI morI, maiM sarana gahI pranu torI / / tuma to patita aneka udhAre, bhava-mAgara se tAre / meM sabakA to nAma na jAnoM, koi koi bhakta bakhAnoM / [mIrAbAI kI zabdAvalI pR0 70] For Private And Personal Use Only
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir tathA mIrA~bAI jo maiM aisA jANatI re, prIta kiyA~ dukha doi / nagara DhaMDhorA pheratI re, prIta karo mata koI // paMtha nihAro Dagara buhArU~, UbhI mAraga joi / mIroM ke prabhu kabare miloge, tuma miliyA~ sukha hoi| [ mIrA0 kI padA0 pada saM0 1.02 ] he rI maiM to darada divANI hoi darada na jANe mero koi / ghAila kI gati ghAila jANe, kI jiNa lAI hoi| jauhari kI gati jauharI jANe, kI jina jauhara hoi| sUlI Upara sepha hamArI sovaNA kisa cidha hoi / gagana maMDala pai sema piyA kI kisa vidha milaNA hoi / darada kI mArI bana bana DolU~, vaida milyA nahiM koi / mIroM kI prabhu pIra miTaigI, jaba vaida savaliyA hoi / / mIroM ke ye ati prasiddha pada apanI spaSTatA aura viraha kI gambhIratA ke lie advitIya haiN| hindI ke katipaya samAlocakoM ne jAyasI ke viraha-varNana ko hindI kAvya meM sarvotkRSTa ThaharAyA hai, parantu jAyasI kA viraha-nivedana mIrA~ ke ina gambhIra padoM ke sAmane kevala UhAtmaka aura atizayoktipUrNa uktiyA~ hI jAna par3atI haiN| dAdU kA viraha-varNana avazya utkaSTa bana par3A hai, parantu jo vyApakatA aura gambhIratA mIrA~ ke padoM meM hai usakA leza bhI dAdU ke dohoM aura padoM meM nahIM milatA / sIdhe-sAde aura spaSTa zabdoM meM hRdaya ke aMtaratama kI gambhIra vyathA kA darzana karanA ho to dekhie mIrA~ kahatI haiM : maiM birahiNa baiThI jAgeM,jagata saba sovai rI bhaalii| birahiNa baiThI raMga mahala meM, motiyana kI lar3a povai / ika birahiNa hama aisI dekhI, a~suvana kI mAlA povai / tArA giNa giNa raina bihAnI, sukha kI ghar3I kaba Avai / mIrA~ ke prabhu giradhara nAgara, mila ke bichur3a na jAvai / / For Private And Personal Use Only
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AlocanA khaMDa viraha-nivedana ke ye pada kucha to nirguNa brahma ke prati kahe gaye haiM, kucha yogI brahma ke prati aura zeSa saguNa brahma giradhara nAgara ke lie haiN| nirgaNa brahma ke prati kahe gaye padoM meM aspaSTatA aura rahasya-bhAvanA adhika hai, parantu anya do ke prati kahe gae padoM meM spaSTatA aura gambhIratA hai / jahA~ nirguNa brahma ke prati apanI aspaSTa viraha-vedanA meM mIrA~ kaha uThatI haiM : mIrA~ mana mAnI surata saila asamAnI // jaba jaba surata lage vA ghara kI pala pala nainana paanii| jyoM hiye pIra tIra sama sAlata, kasaka kasaka kasakAnI / rAta divasa mohiM nIMda na Avata, bhAvai anna na pAnI / aisI pIra viraha tana bhItara, jAgata raina bihaanii| aisA vaida mile koI bhedI, desa videsa pichaanii| tAsoM pIra kahU~ tana kerI, phira nahiM bharamoM khaanii| khojata phiroM bheda vA ghara ko, koI na karata bkhaanii| [mI0 padA0 pada saM0 159] vahA~ apane giradhara nAgara ke prati unakA viraha atyaMta spaSTa aura tIbra hai : tumare kAraNa saba sukha chADyA, aba mohiM kyU~ tarasAvau ho| viraha biyA lAgI ura aMtara so tuma Aya bujhAvau ho| aba chor3ata nahiM baNai prabhu jI ha~si kari turata bulAvau ho| mIrA~ dAsI janama janama kI, aGga se aGga lagAvau ho / / [ mI0 padA0 pada saM0 104 ] jogI ke prati viraha-nivedana meM mIroM ne eka ora to usakI udAsa aura aTapaTI bAnI kI ora saMketa kiyA hai aura dUsarI ora bholepana ko kosA hai jisake kAraNa vaha jogI ko vA~dha na sakI : jogiyA jI nisi dina joU~ bATa // pA~va na cAlai paMtha duhelo prADA aughaTa ghATa ! nagara zrAi jogI rama gayA re, mo mana prIta na pAi / / maiM bhAlI bholApana kInhau, rAkhyau nahiM bilmaai| [ mI0 padA0 pada 0 49 : For Private And Personal Use Only
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 138 mIrA~bAI usI ke bholevana ke kAraNa to priyatama zrAkara lauTa bhI gayA aura vaha sotI hI raha gaI / nidrA se jAga kara mIrA~ ko apanA sArA zRMgAra asahya-sA ho uThA, ve kaha uThatI haiM : maiM jANyo nahIM prabhu ko milana kaise hoi' rI / zrAe mere sajanA phiri gae a~ganA maiM abhAgaNa rahI soi rii| phArU~gI cIra karU~ gala kathA, rahU~gI bairAgaNa hoi rii| curiyA~ phorU mA~ga bakheru, kajarA maiM DAleM dhoi rii| nisibAsara mohiM biraha satAvai, kala na parata pala moi rii| mIroM ke prabhu hari abinAsI, mili bicharo mata koirii|| mI0 padA0 paTa saM0 48 [ isa prakAra jogI kI prIti kevala duHkha kA mUla banatI hai| vaha ramatA jogI kahIM dikhAI bhI par3a jAtA hai to usI prakAra udAsa calA jAtA hai| use rokane kA koI upAya nahIM, vaha apane hI dhuna meM masta hai / mIrA~ usase anunaya karatI haiM : hogI mata jA mata jA mata jA, pA~i parU~ maiM cerI terI hauM / prema bhagati ko pair3o hI nyAro, hamaku~ gaila batA jaa| agara caeNdaNa kI citA bagAU~, apaNe hAtha jalA jaa| jala bala bhaI bhasma kI DherI, apaNe aMga lagA jaa| mIroM kahai prabhu giradhara nAgara, jota meM jota milA jaa|| [mo0 padA0 pada saM0 50] mIroM kI yaha saralatA aura itanA aAtmotsarga sacamuca hI apUrva hai / bhakta to 1--yahI bhAva vizvakavi ravIndranAtha ke eka gIta meM isa prakAra milatA hai : Pe came and sat by my side but I woke not. What a cursed sleep it was, O miserable me ! He came when the night was still, he had his harp in his hands and any dream became resonant with its melodies. ___Alas, why are my nights all thus. lost ? Ah, why do I ever miss his sight whose breath touches my sleep. Gitanjali 26. For Private And Personal Use Only
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AlocanA khaMDa 136 usa yuga meM eka se eka bar3ha kara hue haiM, aura unhoMne bar3I sarasa bhASA meM apanI bhakti bhAvanA aura viraha vedanA ke gIta gAe haiM, parantu moroM ke ina padoM meM jitanI hArdikatA, saralatA aura gambhIratA bharI hai utanI zAyada hI kahIM dekhane ko mile / bhakti bhAvanA kA vizleSaNa karane vAle yAcAryoM ne bhakti ke kramika vikAsa meM nava bhAvanAoM athavA sIr3hiyoM kA ullekha kiyA hai jo navadhA bhakti ke nAma se prasiddha hai / bhAgavata meM eka hI zloka meM isakA ullekha kiyA gayA hai : rajj kIrtanaM viSNo, smaraNaM pAdasevanam / prarcanaM vandanaM dAsyaM sakhyamAtmanivedanam // server meM saba se U~cI sAdhanA Atmanivedana kI hai jisameM bhakta bhagavAna ke prati zrAtmasamarpaNa kara detA hai ! mIrA~ bhakti kI isI carama sImA para pahu~ca kara kahatI haiM : maiM to giradhara ke ghara jAU~ / giravara mhAMro sA~co priyatama, dekhata rUpa lubhAU~ / gA par3e taba hI uThi jAU~, bhora gae uThi AU~ | caina dinA vAke saMga khelU~, jyU tyU~ cAhi rijhAU~ / mo pahirAvai soI pakSirU~, jo de soI khAU~ merI ukI prIta purANI, usA vini pala na rahAU~ / jahA~ baiThA titahI baiThUM becai to bika jAU~ / ke prabhu giradhara nAgara, bAra bAra bali jAU~ / 1 [ mI0 kI padA0 pada saM0 17 isa parAkASThA para pahu~cakara bhakta apanI bhakti ko gambhIratA aura jIvana ke Ananda athavA viraha-vedanA kI atizayatA ke kAraNa unmatta sA ho uThatA hai / mIrA~ bhI isa prema meM ekadama pAgala ho uThatI haiN| mIrA~ kA unmAda AnaMdAtireka ke kAraNa nahIM viraha kI vedanA ke kAraNa hai / apane giradhara nAgara kI prema kaTArI se ve ghAyala ho gaI haiM : For Private And Personal Use Only
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir . 140 mIrA~bAI zrAlI sA~varo kI dRSTi mAno prema kI kaTArI hai| lAgata behAla bhaI, tana kI sudhi budhi gaI ; tana mana vyApo prema, mAno matavArI hai| athavA premanI premanI premanI re mane lAgI kaTArI premanI re // aura isa prema kI kaTArI kA ghAva bhI sAdhAraNa nahIM hai / sUra ne ThIka hI kahA hai 'joi lAge soI pai jAne prema bAna aniyAro' aura mIrA~ bhI isa ghAva ke sambandha meM kahatI haiM : / ghAyala kI gati ghAyala jANe kI jina lAI hoya __ jauharI kI gati jauharI jANe kI jina jauhara hoya // ina ghaav|kii koI davA nahIM / isa ghAva ko acchA karane vAlA vaidya bhI eka mIroM kI yaha pIra miTai jaba vaida sa~valiyA hoya / parantu usa sa~valiyA vaida' kA milanA asambhava hI hai / lekina mIroM ko apanI pIr3A para vizvAsa hai ve usa pIr3A ko lekara usakI pratIkSA meM baiTa jAtI haiM / ro-rokara gA-gAkara apane giradhara nAgara ko bulAtI huI mIroM vedanA meM pAgala ho uThatI haiN| saba loga to pAte haiM kevala vahI sa~valiyA na jAne kahA~ chipA hai jo aAtA hI nahIM | mIrA~ vyAkula ho kara, khIjha kara kaha uThatI hai: koi kahiyo re hari zrAvana kI, zrAvana kI mana bhAvana kii| ve nahiM Avata likha nahi bhejata, bAna par3I lalacAvana kI / / ye dou naina kahyo nahiM mAnata, a~suzrA~ bahaiM jaise sAvana kI / lIlAmaya bhagavAna ko lalacAne kI Adata par3a gaI hai aura mIrA kI A~khe bhI jaise pAgala ho gaI haiM, kisI kA kahanA hI nahIM mAnatIM, aura A~sutroM kI dhArA bahatI hI jAtI hai| kitanI mArmikatA se darada-divAnI mIrA~ ne apanI vyathA kA varNana kiyA hai| yaha virahonmAda aAtma-nivedana kI carama sImA hai aura kevala mIrA~ hI isa sImA taka pahu~ca sakI hai| For Private And Personal Use Only
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zrAlocanA khaMDa bhagavAna aura bhakti ke atirikta moroM ne bhagavadbhaktoM ko kathA aura lolA sambaMdhA pada bhI gAe haiN| narasI jI kA mAharo, yadi mIrA~ kI hI prAmANika racanA hai to usameM bhakta narasI mehatA ke bhAta bharane kI kathA likho gaI hai| mIroM ke padoM meM bhagavAna kRSNa ko ananya bhakta brajagopiyoM ko bhagavAna ke prati prapaya lolAtroM kA bahuta sundara varNana milatA hai| morA~ kI hI bhA~ti braja-gopiyA~ bhI bhagavAn ke jAdU kara dene vAle suMdara rUpa para atizaya mugdha haiM isaliye to dadhi becane jAkara gopiyA~ dadhi kA nAma bhI bhUla jAtI haiM aura zyAmasuMdara kA hI raTa lagAtI jAtI haiM : yA braja meM kachu dekhyo rI TonA / / Teka / / le maTukI sira calI gujariyA, zrAge mile nanda jI ke chonaa| dadhi ko nAma bisari ga yo pyArA, le lehu ro koI syAma salonA / bindrAvana kI kuMja galina meM, A~kha lagAi gayo mana mohanA // mIroM ke prabhu giradhara nAgara, sundara syAma sabara rasa lonA / [ mI0 padA0pada saM0 178] una gopiyoM ke lie pUre braja-maDala meM kevala eka hI puruSa mIrA~ kA giradhara nAgara thA aura ve sabhI usa ke apUrva mohana rUpa para mugdha thIM aura vaha manamohana bhI ina gopiyoM se sabhI prakAra kI lIlAe~ kiyA karatA thaa| ye gopiyA~ kabhI to apanI sahaja nArI-prakRti ke kAraNa usa manamohana se lajA karatI hai : zrAvata morI galiyana meM giradhArI, maiM to chupa gaI lAja kI maarii| aura kabhI dhRSTa manamohana se prArthanA karatI haiM : chA~DA la~gara morI bahiyA~ gaho naa| maiM to nAra parAye ghara kI mere bharose gupAla raho naa| jo tuma merI bahiyA~ gahata ho, nayana jora more prANa haronA / vRndAbana kI kaMja galina meM, rIta chor3a anarIta karo nA / / [mI0 padA0 pada maM0 173 For Private And Personal Use Only
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 142 mIrAbAI aura kabhI apanI praNaya-lAlasA ke kAraNa atizaya dhRSTa hokara kaha uThatI haiM : vaMzIvAre ho kAnhA morI re gagarI utAra gagarI utAra mero tilaka sa~bhAra / yamunA ke nIre tIre barasIlo meha / choTe se kanhaiyA jI so lAgI mhAro neha / vRndAvana meM gaue~ carAve tora liyo garavA ko hAra / mIroM ke prabhu giradhara nAgara tore gaI balihAra / / [rAga kalpadrama dvitIya bhAga pR0 53 ] athavA holI ke ucchakhala aura nirlajja vAtAvaraNa meM svAbhAvika spardhA se kahatI haiM : morI cunara bhIje maiM re bhijoU~gI pAga | naMda mahara jI ko kuMvara kanhaiyA, jAna na deU~gI Aja / / [ rAga kalpadra ma di0 mA0 pR0 330 ] isa prakAra ye gopiyA~ yamunA nadI ke kinAre, panaghaTa para, galiyoM meM, bana upavana meM, kUla aura kachAra para bhagavAna se prema lIlAe~ karatI rahatI haiN| mIrauM bhI apanI kalpanA meM una gopiyoM meM milakara apane giradhara nAgara se sabhI prakAra kI krIr3Ae~ karatI haiM, aura bhagavAna ke mathurA gamana ke pazcAt gopiyoM ke viraha-nivedana meM jaise mIroM kA svara spaSTa sunAI par3atA hai| bhagavAna ke agaNita bhaktoM meM madhura bhAva kI bhakti karane vAlI braja gopiyA~ hI mIroM kI zrAdaza thiiN| lagabhaga sabhI bAtoM meM mIroM kA una gopiyoM se sAmya thA aura bahuta sambhava hai ki brajagopiyoM ke nAma se ve apanI hI suSapta praNaya-vAsanA aura prema-lIlAoM kA kalpita citra upasthita kara rahI ho / Ina madhura padoM meM itanI tanmayatA aura hArdikatA bharI hai ki jAna par3atA hai morA~ svayaM braja gopI hokara ye saba prema lIlAe~ kara cukI haiN| eka-eka pada se mIrA~ kI prema-bhakti sAkAra ho uTatI hai / kevala eka udAharaNa paryApta hogA : For Private And Personal Use Only
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AlocanA khaMDa 143 nAgara naMdA re bAla mukundA re chor3I dyone jaga nA dhaMdhA, nAgara naMdA, mArI najare rahego re nAgara naMdA / kAma ne kAja mane kA~I naya sUjhe, bhUlI gaI chU mArA ghara dhaMdhA re; aAi~ avalU meM to kAI nava joyU~ joyA joyA cha pUnama kerA caMdA re: bAI mIroM ke prabhu giradhara nAgara, lAgI che mohanI mane phaMdA re // guru ko aMga-mIroM ke padoM meM raidAsa saMta ko guru mAna kara kitane hI padoM meM unakI prazaMsA milatI hai, paraMtu jaisA pahale likhA jA cukA hai, mIrA~ raidAsa kI ziSyA nahIM thIM aura sambhavataH kisI bhI saMta athavA prAcArya kI ziSyA nahIM huii| phira bhI unake padoM meM kahIM-kahIM sataguru kI vaMdanA milatI hai| una padoM kI prAmANikatA ke sambaMdha meM nizcita rUpa se kucha bhI nahIM kahA jA sakatA, paraMtu sambhava hai, paramparA se prabhAvita ho kisI sataguru ke lie unhoMne kucha pada likhe hoN| paraMtu ye pada saMkhyA meM bahuta kama haiM / eka udAharaNa dekhie : maiMne rAma ratana dhana paayau| basata amolaka dI mere sataguru kari kirapA apaNAyau / janama janama kI pU~jI pAI jaga meM sabai khovAyau / kharacai nahiM koI na cora na lebai, dina dina badhata svaayau| sata kI nAva khevaTiyA sataguru bhavasAgara tari Ayo / mIroM ke prabhu giradhara nAgara harakhi harakhi jasa gAyau / [mI0 padA0 pada saM0 157 ] sataguru kI mahimA saMta-paramparA meM bahuta adhika hai aura mIroM ne bhI usa paramparA kA nirvAha kiyA hai| upadeza aura cetAvanI-bhakta, bhakti bhamavaMta aura guru ke atirikta mIrA~ ne apane jIvana ke anubhava batAe haiM tathA sAMsArika jIvoM kI kalyANa-kAmanA For Private And Personal Use Only
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 144 mIrA~bAI se unheM upadeza aura cetAvanI bhI dI hai| unhoMne apane anubhava se dekha liyA thA ki saMsAra meM jitanI vastue~ haiM ve sabhI nAzavAna haiM / tulasIdAsa ne mAnasa meM jo likhA hai : go gocara jaha~ lagi mana jAI / so saba mAyA jAnehu bhAI / ThIka yahI bAta kitane suMdara DhaMga se mIrA~ ne kahI hai : bhaja mana caraNa ka~vala vinAsI je tAi dose dharaNa gagana bica, te tAi saba uTha jAsI / kahA bhayo tIratha vrata kInheM, kahA lie karavata kAsI / dehIkA garaba na karaNA, mATI meM mila jAsI / yo saMsAra cahara kI bAjI, sA~jha paDayA~ uTha jAsI // yaha sArA saMsAra sA~jha hote ho vilIna ho jAtA hai, saMsAra asAra hai, nazvara hai, yadi koI avinAzI vastu hai to vaha kevala bhagavAna kA caraNa kamala aura nAma hai aura mIrA~ usI se sneha karane kA upadeza karatI hai : rAma nAma rasa pIje manutrA~ rAma nAma rasa pIje / taja kusaMga satasaMga baiTha nita, hari caracA suNa lIje / kAma, krodha, mada, lobha, moha kU~, cita se bahAya dIje / mIroM ke prabhu giradhara nAgara, tAhi ke raMga meM bhIje / saMsAra kI nazvaratA aura bhagavAna ke avinAzatva ke atirikta mIrA~ yaha bhI cetAvanI detI haiM ki bhakti aura bhajana, mAnava zarIra aura mAnava cetanA se hI sambhava hai aura yaha mAnava zarIra bar3e bhAgya se milatA hai aura vaha bhI kevala thor3e samaya ke lie| isalie isa sugravasara ko hAtha se jAne denA ThIka nahIM hai / bhavasAgara se pAra jAne kA yahI samaya hai aura isa samaya bhI mAnava yadi ceta rahegA to phira samaya para cUka kara pachatAne ke sivAya aura kucha hAtha na lagegA | mIrA~ kahatIM haiM : nahiM aiso janama bArambAra / kA jAnU~ kachu puNya pragaTe mAnusA zravatAra | For Private And Personal Use Only
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AlocanA khaMDa bar3hata china china, ghaTata pala pala jAta na lAge baar| biracha ke jyU~ pAta TUTe, bahuri na lAge DAra / bhausAgara ati jora kahie, anaMta U~DI dhAra / rAma nAma kA bA~dha ber3A, utara parale pAra // [mI0 padA0 pada saM0 195 ] aura bhI manakhA janama padAratha pAyo aisI bahura na AtI / / abake mosara jJAna vicAro, rAma nAma mukha gAtI / / [ mI0 padA0 pada saM0 197 ] isa prakAra mIrA~ saMsAra kI nazvaratA aura mAnava zarIra tathA cetanA kI amUlyatA dikhAkara apane mana ko aura usI ke bahAne sAre saMsAra ko bhagavAna kI bhakti kI ora prerita karatI haiN| upadeza aura cetAvanI ke pada bhI mIrA~ ke padoM meM bahuta kama haiM aura ve kucha pada bhI sambhavataH paramparA ke prabhAva se hI likhe gae / saca to yaha hai ki guru kI vadanA, cetAvanI, upadeza tathA bhaktoM kI prazaMsA aura kathAvarNana ke lie mIrA ke pAsa na to avakAza hI thA na ruci, unheM to kevala apane giradhara nAgara aura unake viraha meM unakI pratIkSA ke atirikta aura kucha bhI acchA na lagatA thA / yadyapi mIrA ne bhagavAna, bhakta, guru aura upadeza tathA cetAvanI sabhI para kucha pada likhe haiM, parantu bhakti hI mIroM kA vizeSa viSaya thA aura mIroM ko hama vizuddha bhakti-bhAvanA aura viraha-nivedana kA kavi kaha sakate haiM / mIroM ne svayaM apane ko viraha divAnI kahA hai : milatA jAjyo ho gura-jJAnI thArI sUrata dekhi lubhAnI / mero nAma mi tuma lIjyo maiM hU~ viraha divAnI / / aura isa viraha divAnI para hindI sAhitya ko samucita garva hai| makta, bhakti, bhagavaMta, guru aura upadeza tathA cetAvanI ke atirikta prakRti kA citraNa bhI kahIM-kahIM bhakta kaviyoM kI kavitA meM mila jAtA mI. 10 For Private And Personal Use Only
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 146 www.kobatirth.org mIrA~bAI 1 hai / yaha citraNa prakRti kI svataMtra sattA mAna kara nahIM kiyA gayA, varan adhikAMza uddIpana vibhAva ke hI rUpa meM zrAyA hai| milana-sukha athavA viraha kI vedanA ko uddIpta karane vAlI prakRti ne hI bhakta kaviyoM aura bAda ke rIti kaviyoM ko AkRSTa kiyA / bhakta kavi apanI bhakti aura apane bhagavAna meM hI itane magna ho rahe the ki unheM prakRti kI svataMtra sattA kA dhyAna bhI na thA / phira bhI paramparA vaza milana-sukha aura viraha vedanA ko uddIpta karane vAlI prakRti para unakI dRSTi par3e binA na rhii| sUra aura vidyApati ke padoM meM prakRti ke isa rUpa kA bahuta hI sundara aura vyApaka varNana milatA hai / mIrA~ kI viraha vedanA aMtarmukhI thI isIlie uddIpana vibhAva ke rUpa meM bhI prakRti kA citraNa unakI kavitA meM bahuta kama hai / kevala eka pada meM unhoMne 'bArahamAsA' kI paramparA kA pAlana kara diyA hai / kevala vasaMta aura varSA kA vana kucha vistAra se milatA hai kyoMki ye donoM Rtue~ kavi hRdaya ko prabhAbita karatI hI hai / ina donoM RtuoM ke varNana meM bhI vasaMta kA varNana kevala holI ke rUpa meM atyaMta saMkSipta hai / holI meM sAre saMsAra ko rAga-raMga meM masta dekhakara nArIjanocita spardhA ke bhAva se mIrA~ kevala itanA hI kahatI haiM : kiraNa saGga khelU~ holI, piyA taja gae haiM akelI / haMlI piyA bina mohiM na bhAvai, ghara brA~gaNa na suhAve / dIpaka jo kahA karU~ helI, piMya paradesa rahAve / sUnI seja jahara jyU lAge, musaka susaka jiya jAveM / nIMda naina nahi yAve / pUrNa rUpa se zrakRSTa kiyA | Dola jAtA hai, taba viyogI parantu varSA Rtu ne virahiNI mIroM kA dhyAna bAdaloM ko dekhakara jaba sukhI logoM kA bhI mana kA to kahanA hI kyA ? kAle-kAle bAdaloM ne mIroM kA dhairya hara liyA ve' adhIra hokara pukAra uThatI hai : athavA Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1. dekhiye bhIrA~bAI kI padAvalI pada saM0 116 / 2. meghA loke bhavati sukhinopyanyathA vRtti cetaH / kaMThA ileSaprakhayini jane ki punadUra saMsthe meghadUtam pUrvameghaH, tRtIya zloka uttarAddha' For Private And Personal Use Only
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 147 AlocanA khaMDa nanda nandana bilamAI, badarA ne gherI mAI // Teka // ita bana laraje, uta dhana garaje, camakata bijju sapAI // 1 // umar3a ghumar3a cahu~ disa se aAyA, pavana cale puravAI // 2 // dAdura mora papIhA bole, koyala sabda sunaaii| moga ke prabhu giradhara nAgara carana kamala cita lAI / / mo0 zabdA0 pR00 48] aura bhI, bAdala dekha bhI ho syAma maiM bAdala dekha jharI / kAlI pIlI ghaTA UmaMgI barasyo eka gharI / jita jAU~ tita pAnihi pAnI, huI saba bhoma harI / / [ mI0 zabdA0 pR0 saM0 47 ] kabhI to bAdaloM kI garaja meM mIroM ko apane giradhara nAgara ke Ane kI AvAja sunAI par3atI hai aura unheM yaha cintA satAtI hai ki :. matavAro bAdala aAyo re, hari ke saMdeso kucha nahiM lAyo re // dAdura mora papIhA bole, koyala sabada sunAyo re| kArI aMdhiyArI bijulI camake, virahina ati DarapAyo re // eka to sAvana ne yoM hI mana ko sarasa banA kara giradhara nAgara se milane kI utkaMThA atyaMta tIvra kara dI hai, dUsare papIhA ne 'pI kahA' kI raTa lagA kara viraha-vedanA ko asahya banA diyA hai| isIlie bhUta mAtra se sneha rakhane vAlo mArA~ papIhe ko vairI samajhakara usase pUchatI haiM : re papaiyA pyAre kaba ko vaira citAro / / meM sUtI chI apane bhavana meM, piya piya karata pukaaro| dAdhyA Upara lUNa lagAyo, hivar3e karavata saaro| prakRti kA citraNa mIroM ne bahuta hI kama kiyA hai paraMtu jo kucha bhI kiyA hai vaha bahuta hI svAbhAvika aura sundara hai, atyaMta kavitvapUrNa hai| vyartha kI atizayostiyoM meM ulajhanA, kevala paramparA kA pAlana karanA mIroM kA svabhAva na thA, unhoMne to kevala apanI svAbhAvika anubhUtiyoM ko saralatama zabdoM meM prakAzita kiyA hai| For Private And Personal Use Only
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cauthA adhyAya mIrA~ kI prema-sAdhanA mahAprabhu caitanyadeva ne manuSya mAtra kA dharma tona satyoM para avalambita mAnA hai| pahalA sambaMdha-sraSTA aura sRSTi kA sambaMdha; dUsarA abhidheyaIzvara ke prati mAnava kA kartavya aura tIsarA prayojana arthAt mAnava-sRSTi kA bhaviSya / ina tInoM meM sambaMdha kA jJAna hI satya kI pahalI sIr3hI hai| darzana ke kSetra meM brahma aura jagat (jIva) kA sambaMdha; dharma ke kSetra meM Izvara aura mAnava prANI kA sambaMdha tathA kAvya ke kSetra meM zabda aura artha kA sambaMdha hI mukhya vicAraNIya viSaya hai / astu, bhakti-sAhitya meM magavAn aura bhakta kA sambaMdha hI sabase prathama aura pradhAna vastu hai / darzana kI bhASA meM jo brahma aura jIva kA sambaMdha hai kAvya kI bhASA meM vahI 'tuma aura maiM' ke rUpa meM vyakta kiyA gayA hai / svAmI rAmakRSNa paramahaMsa ne bhagavAna taka pahu~cane ke tIna mArga sthira kiye haiM--pahalA mArga ahaM athavA maiM kA mArga hai, jisameM ki sAdhaka kahatA hai ki sabhI kucha yahA~ taka ki brahma bhI maiM hU~ dUsarA mArga tU athavA tuma kA mArga hai jisameM sAdhaka kahatA hai ki Izvara ! sabhI sthAna para tumhI tuma ho aura yaha sabhI kucha tumhArA hI hai tumhAre atirikta aura kucha hai hI nahIM / tIsarA mArga 'tuma aura maiM kA mArga hai jisameM sAdhaka kahatA hai ki 'bhagavAn ! tuma svAmI ho maiM sevaka hU~, tuma priyatama ho maiM dAsa huuN|' ina tInoM mAgoM meM kisI eka kI bhI pUrNa sAdhanA se bhagavAn mila jAte haiN| bhakta kaviyoM kA mArga 'tuma aura maiM' kA mArga hai, unhoMne 'tuma aura maiM' kA sambaMdha vibhinna rUpoM meM prakaTa kiyA hai / kabIra isa sambaMdha ko isa prakAra vyakta karate haiM: kabirA kUtA rAma kA, mutiyA merA nAu~ / gale rAma kI jevar3I, jita baiMce tita jAu~ / For Private And Personal Use Only
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir aAlocanA khaMDa 146 gosvAmI tulasIdAsa isI sambaMdha kI carcA karate hue kaha uThate haiM : tU dayAla, dIna hauM, tu dAni, hau bhikhArI / hauM prasiddha pAtakI, tU pApa-puMja-hArI / nAtha tU anAtha ko, anAtha kauna mo so? mo samAna bhArata nahi, zrAratihara to so| brahma tU , hauM jIva, tuhI ThAkura hau cero / tAta, mAta, guru, sakhA, tU saba bidhi hitu mero|| saMtakavi raidAsa bhI isI 'tuma aura maiM' ke sambaMdha kI carcA karate haiM : prabhu jI tuma caMdana maiM pAnI / jAkI bAsa a~ga aGga smaanii| prabhu jI tuma dIpaka hama bAtI / jAkI jyoti jalai dina rAtI / aura isI sambaMdha kI carcA karate hue Adhunika rahasyavAdI kavi nirAlA bhIgA uThate hai : tuma tuGga himAlaya zRMga aura maiM caMcala-gati sura-saritA // mIrA~bAI bhI usI 'tuma aura maiM' kI vivecanA karatI huI gA uThatI haiM : tuma bica hama bica antara nAhI, jaise sUraja ghaamaa|| sUrya aura usake prakAza ke samAna abheda bhAva rahate hue bhI 'tuma' aura 'maiM' meM bheda bhI hai aura sAdhAraNa bheda nahIM bahuta bar3A bheda hai / isIlie to mIrA~ eka sthAna para likhatI haiM:___ jala te nyArI kAnhA kabhuvoM na hoU~gI; tuma ho puruSa hama naarii| lAja mohiM Avata bhaarii| yaha brahma aura jIva kA eka sAtha hI zrameda aura bheda bhAva dArzanika daSTi se nimbArka ke detAdaita athavA bhedAbheda siddhAMta ke anurUpa hai| daitAdvaita siddhAMta ke anusAra jIva aura brahma meM ata aura abheda bhAva bhI hai, sAtha hI dvaita aura bheda bhAva bhI ; jisa prakAra mahAsAgara aura usakI lahara meM abheda bhAva hai kyoMki donoM hI jala haiM aura sAtha hI bheda-bhAva bhI hai, kyoMki mahAsAgara atyaMta vizAla hai aura lahara usI kA atyaMta laghu vyakta rUpa hai| jAgrata avasthA meM brahma aura jIva do haiM parantu turIyAvasthA athavA samAdhi For Private And Personal Use Only
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 150 mIrA~bAI meM donoM meM bheda bhAva sthApita ho jAtA hai| mIrA~ dArzanika nahIM thIM, parantu aisA jAna par3atA hai ki ajJAta rUpa se ve isI dvaitAdvaita siddhAMta kI mAnane vAlI thiiN| mUla rUpa se bhagavAna aura bhakta meM abheda bhAva hote hue bhI vyakta rUpa se donoM meM bahuta bheda hai / isa bheda ko laukika dRSTi se mIrA~ ne ruSa aura nArI kA bheda mAnA hai / yaha puruSa aura nArI kA sambaMdha laukika dRSTi se spaSTa hai; parantu kevala itanA kahane se kAma nahIM calegA / mAnava samAja meM nara aura nArI ke bIca aneka sambaMdha haiM | nara-nArI kA sambaMdha hI mAnava samAja kI cirantara samasyA hai / astu, 'tuma ho puruSa hama nArI' mAtra kahane se yaha sambaMdha spaSTa nahIM hotA kucha aura bhI kahanA Avazyaka ho jAtA hai / mIrA~ bhI kevala itanA hI kaha kara cupa nahIM rahI haiM, unhoMne bhI isa puruSa aura nArI ke sambaMdha ko adhika spaSTa karate hue likhA hai : ghar3I eka nahiM Avar3e, tuma darasana bina moya / tuma ho mere prANa jI, jAsU jIvana hoya ! nIMda na Avai dhAna na bhAvai, viraha satAvai moya / ghAyala sI ghUmata phirU~ rI, merA darada na jANe koya || tuma ( puruSa ) mere nArI jIvana ke prANa ho, tumhAre ( puruSa ke ) darzana binA mujhe ( nArI ko ) eka ghar3I bhI caina nahIM milatA, tumase ( puruSa se ) hI merA ( nArI kA ) jIvana hai / tumhAre ( puruSa ke ) binA maiM (nArI) tumhAre viraha meM ghAyala ke samAna ghUmatI rahatI hU~ / na mujhe nIMda AtI hai, na dhyAna mAtA hai, merA darda koI bhI nahIM jAna sakatA / yaha 'tuma aura maiM' kI bar3I spaSTa vyAkhyA hai| isase bhI spaSTa dekhanI ho to dekhie tuma arthAt apane bhagavAn kI spaSTatama vyAkhyA karatI huI ve kahatI haiM : mhAro janama marana ko sAthI, thA~ne nahiM visarUM dina rAtI / 'tuma dekhyA~ cina kala na par3ata hai, jAnata merI chAtI / U~cI car3ha-car3ha paMtha nihArU roya roya akhiyA~ rAtI // For Private And Personal Use Only
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zrAlocanA khaMDa 151 yo saMsAra sakala jaga . Tho, jhUThA kularA nyaatii| dou kara joDyA~ araja karata hU~, suNa lIjyo merI bAtI / / xxxxxx pala pala terA rUpa nihArU, nirakha nirastra sukha paatii| mIroM ke prabhu giradhara nAgara hari caraNA~ cita rAtI // [ mI0 padA0 pada saM0 106 ] aura bhI mere to giradhara gopAla, dUsaro na koii| jAke sira mora mugaTa, mero pati soI / chA~r3i daI kula kI kAni kahA karihai koI saMtana DhiMga baiThi baiThi loka lAja khoI / arthAt bhagavAna mIrA~ kA saccA pati hai; ve kula-kAni, sAmAjika baMdhana saba kA ullaMghana kara usI mora mukuTa vAle ko hI apane janma aura maraNa kA sAthI banAtI hai aura usI kA rUpa pala pala dekhakara sukha pAtI hai / isI prakAra 'maiM' kI byAkhyA karatI huI ye kahatI haiM : herI maiM to darada divANI merA darada na jANe koya / aura bhI rAma milaNa ke kAja sakhI, mere prArati ura meM jAgI rI ||ttek| talaphata talaphata kala na parata haiM viraha vANa ura lAgIrI / nisa dina paMtha nihArU~ pIva ko, palaka na pala bhari lAgIrI / / pIva pIva maiM rahU~ rAta dina, dUjI sudhi budhi bhAgI rIM // viraha bhavaMga mero Dasyo hai kalejo,lahari halAhala jAgI rii| merI prArati meTi gusAI, prAha milau mohi sAgI rii|| mIrauM byAkula ati akulAnI, piyA kI umaMga ati lAgI rI // [mo0 padA0 pada saM0 91 ] isa prakAra mIrA~ ne apane bhagavAn kA aura apanA sambaMdha spaSTatama zabdoM meM prakaTa kara diyA hai| vaha giradhara nAgara mIroM kA priyatama puruSa hai, jisase milane ke lie ne atyadhika utkaMThita haiM aura mIrA~ apane giradhara nAgara kI dAsI mIrA nArI haiM jo apane priyatama ke viraha meM pAgala sI ghUmatI phirata For Private And Personal Use Only
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 152 mIrA~bAI hai / sArAMza yaha ki mIrA~ kA apane bhagavAn ke sAtha praNaya prema kA sambaMdha hai aura vaha prema bhI sAdhAraNa nahIM jIvanavyApI ciraMtana viraha kA rUpa dhAraNa karane vAlA prema hai / isIlie isa prema ko sAdhAraNa prema kI saMjJA na dekara prema-sAdhanA kA nAma diyA gayA hai| yaha prema sacamuca hI eka sAdhanA hai aura vaha bhI sAdhAraNa sAdhanA nahIM, sambhavataH isase U~cI koI sAdhanA nahIM hai| mIrA ke zabdoM meM hI usa sAdhanA kA eka varNana sunie :-- sakhI merI nIMda nasAnI ho / piya ko paMtha nihArata sigarI raiNa bihAnI ho / saba sakhiyana mila sIkha daI mana eka na mAnI ho / far dekhyA~ kala nAhiM par3ata jiya aisI ThAnI ho // aMga aMga byAkula bhaI, mukha piya piya bAnI ho / tara vedana viraha kI vaha pIra na jAnI ho / jyU~ cAtaka ghana ko raTai; macharI jimi pAnI ho / mIrA~ vyAkula virahiNI sudha budha bisarAnI ho || yaha ciraMtana viraha ko prema-sAdhanA mahattama prema kI prANa hai, isI ke dvArA vadda amaratva prApta karake yuga-yuga meM kitane kAvya aura kitane amUlya, saMcita kara jAtA hai, yaha prema-sAdhanA milana ke abhAva meM hI pratipUrNa aura dAruNa vyathA meM hI prati madhura hai / prema kI carama pariNati viraha meM hotI hai aura viraha kI carama pariNati isa ciraMtana viraha - sAdhanA meM / mIroM isI ciraMtana viraha-sAdhanA meM mahAn haiM / unakI isa prema sAdhanA athavA viraha - sAdhanA kI tulanA kevala rAdhA kI viraha- sAdhanA se kI jA sakatI hai| baMgAla ke vaiSNava kaviyoM ne rAdhA ke prema aura viraha kI bar3I suMdara aura madhura racanAe~ prastuta kI haiN| maithila kokila vidyApati aura sacce kavi hRdaya sUra ne bhI rAdhA ke prema aura viraha kI marmasparzI vyaMjanA kI hai / yahA~ donoM kI eka tulanAtmaka samIkSA aprAsaMgika na hogI / 1. dekhie zaraccandra caTarjI likhita patra-nirdeza kA aMtima pairAgrApha / For Private And Personal Use Only
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AlocanA 'khaMDa 153 rAdhA aura mIrA - rAdhA aura mIrA~ donoM ne hI bhagavAn kRSNa se prema kiyA thaa| baMgAla ke vaiSNava kaviyoM tathA vidyApati ne rAdhA kA kRSNa ke prati prema prathama darzana meM hI vyakta kiyA hai / yaha prema bhI eka hI ora nahIM donoM ora hai; zrIkRSNa jI bhI prathama darzana meM hI apanA hRdaya kho baiThate haiM / prathama darzana ke pazcAt hI rAdhA aura kRSNa kA prema vyakta karate hue vidyApati likhate haiM : jabahiM duhu~ diThi birala, duhu mana dukha lAgu / duhuka Asadiya bUphala, manamatha A~kura bhAMgu / viraha dahana duhu tAtraya, duhu samIhaya meli / ekaka hRdaya eka na pAula, te nahiM pAula keli // yaha rUpajanya AkarSaNa Age bar3ha kara prema kA praur3ha svarUpa grahaNa karatA hai / dUsarI ora kavi sUradAsa ko sambhavataH yaha prathama darzana kA rUpajanya prema rucikara na thA / isIliye unhoMne bAlakrIr3AnoM meM hI rAdhA-kRSNa kA milana karA kara sAhacarya dvArA prema kA praur3ha svarUpa prakaTa kiyA / paraMtu mIroM kA apane giradhara nAgara ke prati jo prema hai usakA prArambha na prathama darzana se hotA hai, na sAhacarya dvArA usameM vikAsa aura praur3hatA zrAtI hai / vaha prema viraha se hI prArambha hotA hai aura viraha meM hI usakI carama pariNati hai / yaha bAta kucha asambhava sI jAna par3atI hai, parantu satya hai / giradhara nAgara ke prati apanI prIti kA varNana karatI huI mIrA~ kahatI haiM : merI unakI prIti purAnI, una bina pala na rahAU~ / parantu yaha kitanI purAnI prIti hai isakA kucha ThikAnA nahIM / kahIM-kahIM saMketa rUpa meM mIrA~ ne avazya batalA diyA hai ki yaha prIti isa janma se bhI purAnI hai, vaha kisI pUrva janma kA prema hai : mere prItama pyAre rAma ne likha bhejU~ rI pAtI // syAma saneso kabahu~ na dInhoM jAna bUjha guru bAtI / U~cI caDha caDha paMtha nihArU roya roya a~khiyA gatI / For Private And Personal Use Only
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 154 mIrAbAI tuma dekhyA~ bina kala na parata hai, hiyo phaTata morI chAtI / mIrA~ kahe prabhu kaba re miloge, pUrva janma ke sAthI / athavA helI mhA~sU hari bini rahyo na jAya // sAsa laDai merI nagAda khijAvai ragA yA rimAya : xx xxxx pUrva janama kI prIta purANI, so kyU~ chor3I jAya / mIroM ke prabhu giradhara nAgara aura na Ave mhArI dAya / mo0 padA0 pada saM0 46 / isa prakAra mIroM kI prIti purAnI avazya hai, parantu kitanI purAna: hai yaha koI bhI nahIM kaha sktaa| kisI pUrva janma meM jaba be sambhavataH koI gopI rahI hoMgI taba prathama darzana meM athavA bAla-krIr3A ke milana aura sAhacarya dvArA hI bhagavAn kRSNa ke prati unakA prema ho gayA hogA aura vaha prema isa janma meM bhI kisI bhUlI huI smRti ke samAna jAga uThA hai / jaba se vaha purAnI prIti mIrA~ kI cetanA meM sAkAra ho uThI hai tabhI se ve viraha meM vyAkula ho gaI haiM / isa prakAra mIrA~ kA prema viraha se prArambha hokara viraha meM hI samApta huaa| mIroM ke isa janma meM unakI purAnI prIti jAgane kA kucha varNana unake kucha padoM meM milatA hai / eka sthAna para mIrA likhatI haiM : mAI mhaoNne supane meM, paraNa gayA jagadIsa / sotI ko supanA zrAviyA jI, supanA visvA bosa / mI0 padA0 pada maM027) aura bhI, sovata hI palakA meM maiM to, palaka lagI pala meM piu paae| maiM ju uThI prabhu zrAdara dena , jAga parI piva hUMr3ha na pAe / aura sakhI piu sUta gamAyeM, maiM ju sakhI piu jAgi gamAe / aAja kI bAta kahA kahU~ sajanI, sapanA meM hari leta bulAe / vastu eka jaba prema kI pakarI, zrAja bhaye sakhi mana ke bhaae| astu, kalpanA athavA svapna meM hI apane giradhara nAgara kA darzana pAkara mIrA For Private And Personal Use Only
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir aAlocanA khaMDa 155. ne unheM apanA liyA aura apanA hI nahIM liyA unheM mola hI le liyA aura * una para apanA saba kucha nyauchAvara bhI kara diyA : mAI rI maiM lIyo govindo mola // Teka / / koI kahai chAne, koI kahai caur3e, liyo rI bajjatA Dhola / koI kahai mu~hagho koI su gho, liyo rI tarAjU tola / koI kahai kAro, koI kahai goro, liyo rI A~khI khola / yAhI ka saba loga jANata hai, liyo rI A~khI khola / mIroM ke prabhu darasana dIjyau, pUraba janama ko kola / mIroM ne apane priyatama ko luka-chipa kara nahIM, Dhola bajA kara, tarAjU para taula kara, apanI A~kheM khola kara acchI taraha parIkSA kara lene ke pazcAt hI mola liyA hai| yaha prema adbhuta aura apUrva hai / prAcIna AcAryoM ke lakSaNa graMthoM meM bhI svapna-darzana, citra-darzana tathA guNoM kA gAna sunakara pUrvAnurAga utpanna honA svIkAra kiyA gayA hai, parantu vaha pUrvAnurAga kevala pUrvAnurAga hI hotA hai, prema kI isa carama pariNati ko kabhI prApta nahIM hotaa| pUrvAnurAga ke pazcAt milana hInA prema kI praur3hatA ke lie Avazyaka mAnA gayA hai| paraMtu yahA~ mIrA~ ke pUrvAnurAga ne binA milana ke hI prema kI praur3hatA hI nahIM prApta kI, varan vaha prema kI carama sImA taka pahu~ca gaI / vaha pUrva janma ke saMskAra dvArA hI sambhava ho sakatA hai / mahAkavi kAlidAsa ne bhI kahA hai ki mana pichale janma ke sambandha ko bhalI bhA~ti pahacAna hI letA hai|' milana ke abhAva meM bhI mIroM kA prema aura viraha kisI bhI prema-yoginI se kama nahIM thaa| saca to yaha hai ki viraha-sAdhanA meM mIrA~ aditIya haiN| apane rAma ke lie unakI pratIkSA kA eka rAga sunie : rAma milaNa ro ghaNo umAvo, nita uTha joU~ bATar3iyA~ ||ttek|| darasa binA mohiM kachu na suhAvai, jaka na par3ata hai aA~khar3iyA~ / 1. ratismaraunUnamimAvabhUtAM rAjJAM sahasradhu tathA vibAlA / gateyatmApratirUpameva mano hi janmAntara maGgatizam / / [ raghuvaMza, mama saMga, 15 vAM zloka ] For Private And Personal Use Only
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 156 mIrA~bAI talaphata talaphata bahu dina bItA, par3I viraha kI pAthar3iyA~ / aba to begi dayA kara sAhiba, maiM to tumhArI daasdd'iyaaN| naiNa dukhI darasana ko tarase, nAbhi na baiThe sA~sar3iyA~ / rAti-divasa yaha bhArati mere, kaba hari rAkhai paasdd'iyaaN| yaha ciraMtana viraha aura ciraMtana pratIkSA hI mIrA~ kI prema-sAdhanA hai.| AcArya rAmAnuja ne sneha ( tela) ke snigdha aura satata pravAha ke samAna bhagavAn ke akhaMDa dhyAna ko hI bhakti kI saMjJA pradAna kI thii| isa akhaMDa dhyAna ke liye bhagavAn ke Upara pUrNa zrAsthA aura unake prati avirala aura aTala prema atyanta Avazyaka hai| isa prakAra kI bhakti meM bhAvanA kI apekSA dhyAna aura dhAraNA kI hI mahattA vizeSa hai / bhakti kA zAstrIya rUpa yahI hai aura gItA meM bhagavAn ne isI zAna-samanvita-bhakti kA upadeza kiyA thA / pUrNa vizvAsa aura zraddhA ke sAtha bhagavAn kA dhyAna hI alaukika bhakti hai / parantu yaha bhakti kevala kucha jJAniyoM aura yogiyoM kI hI sampatti ho sakatI thI, sAdhAraNa janatA isa ucca koTi kI alaukika bhaktibhAvanA taka pahu~ca hI nahIM sakatI thI, sambhavataH isI kAraNa bAda ke bhaktoM ne dhyAna aura dhAraNA kI carcA taka na kii| unhoMne jisa bhakti kA nirUpaNa kiyA usameM bhAvanA ke atireka meM bhagavAna ke prema kA Ananda prApta karanA hI mukhya thaa| yaha aAnanda bhI alaukika athavA iMdriyoM ke atIta na thA, varan pUrNa rUpa se laukika aura iMdriyagamya thaa| jaise kAmI puruSa iMdriyoM ke sukha kI hI kAmanA karatA hai, usI prakAra tulasIdAsa bhI rAma kI bhakti kI kAmanA karate haiM : kAmihi nAri piyAra jimi, lobhihi priya jimi dAma / tyo raghuvIra nirantara, piya lAgihi mohiM rAma / / yaha bhakti kA AnaMda itanA gambha ra aura adbhuta hai ki bhaktagaNa isake pIche artha, dharma, kAma aura mokSa-cAroM padArthoM ko tuccha mAnate haiM / bhAgavata meM For Private And Personal Use Only
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AlocanA khaMDa 157 isI laukika bhakti kA pratipAdana kiyA gayA hai jo hRdaya kI eka madhura aura sarasa bhAvanA kI bAr3ha ke tulya hai, jo eka nazA hai, eka unmAda hai / kabIra spaSTa zabdoM meM upadeza karate haiM : pIle pyAlA ho matavAlA, pyAlA nAma amI rasa kA re| aura mIrA~ bhI isI nazA aura unmAda kA varNana karatI huI kahatI haiM : lagI mohiM rAma khumArI ho / rimajhima barasai mehar3A bhIje tana sArI ho| isa laukika bhakti-bhAvanA ke anubhava se jisa sAtvika bhAva aura anubhAva kI abhivyakti hotI hai usakA varNana bhakta kaviyoMne bar3e sundara DhaMga se kiyA hai / gosvAmI tulasIdAsa ne rAmacarita mAnasa meM bhaktoM ke sAtvika bhAvoM kA, unake bhakti se dravita hRdaya kA, avirala azrudhArA, gadagada kaMTha, hAsya aura prasannatA kA bar3A hI sundara citra upasthita kiyA hai| araNya kAMDa meM 'prema magana' sutIkSNa kA eka citra dekhie : nirbhara prema magana suni gyAnI / kahi na jAi so dasA bhavAnI / disi asa vidisi pantha nahiM sUmA / ko maiM caleu~ kahA~ nahiM bUjhA / kabahu~ka phiri pAche puni jAI / kabahu~ka nRtya karai guna gaaii|| yaha prema ke matavAle kA unmAda hai aura bhakti-kAla isI unmAda kI eka vyApaka abhivyakti se otaprota hai| bhakta ke aMtaratama kI prAnanda-dhArA bAr3ha ke jala ke samAna samI indriyoM se phUTa nikalatI thii| tabhI to mIrA~gA uThatI haiM: maiM to sA~vare ke raja raaNcii| sAji siMgAra bA~dha paga ghughurU loka lAja taji naacii| astu, bhakti-kAla kI mukhya vizeSatA yaha thI ki dhyAna aura dhAraNA vAlI bhakti tathA aMtaratama kI aAnandadhArA kA sambandha laukika bhAvanAtroM aura indriyagata anubhUtiyoM kI abhivyakti se jur3a gayA / jJAna-samanvita-bhakti ke sthAna para pAgala banA dene vAlI ugrabhakti kA pracAra huA / zAna kyA For Private And Personal Use Only
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jJAna-samanvita-bhakti ko satayuga, tretA aura dvApara yugoM ke upayukta batAkara kaliyuga meM isI ugra bhakti kI upayogitA siddha kI gii| bhaktoM ke anubhava aura aAnanda jaba alaukika aura indriyAtIta kI koTi se nIce utArakara laukika aura indriyagamya anubhUtiyoM aura saMvedanAyoM kI koTi meM lA die gae, taba jJAna-samanvita-bhakti ke sthAna para laukika bhAvanAoM ne bhakti kA svarUpa dhAraNa kiyA aura anubhava kI tIvratA kI dRSTi .se ina bhAvanAoM ko bhI mukhya pA~ca svarUpa diyA gayA jo sAhitya meM zAMta, dAsya, sakhya, vatsala aura madhura ke nAma se prasiddha haiM | anubhava kI atizaya tIvratA aura bhAvoM ke utkaTa Avega ke kAraNa madhura-bhAva kI bhakti hI sarvotkRSTa koTi kI bhakti mAnI gaI aura unake abhAva meM zAMta bhAva kI bhakti ninnatama koTi kI bhakti huI / dAsya, sakhya, vatsala bhAva kI bhakti ina donoM ke bIca meM pratiSTita huI / itanA hI nahIM, madhura bhAva kI isa ugratama bhakti-bhAvanA meM bhI svakIya aura parakIya bhAva kI do sAdhanAoM ke bIca parakIya bhAvanA ke ugratara hone ke kAraNa kucha bhakti-sampradAyoM meM parakIya sAdhanA kA atyadhika mahattva svIkAra kiyA gyaa| bhAvanA kI dRSTi se ugratama aura tIvratama hone para bhI parakIya sAdhanA meM ucchaGkhalatA aura asaMyama ko bahuta adhika prazraya milA aura bhaktoM meM jyoM-jyoM bhakti-bhAvanA zithila par3atI gaI tyoM-tyoM isa sAdhanA ne samAja meM ucchaGkhalatA, asaMyama aura azlIlatA kA bIja boyA / mIroM kI bhaktibhAvanA isa ugratama aura tIvratama koTi kI hotI huI bho usakI abhivyakti meM ucchaGkhalatA aura asaMyama nAmamAtra ko bhI nahIM hai| gosvAmI tulasIdAsa ke kAvya ke sambandha meM kahA jAtA hai ki unakA zRMgAra-varNana atyaMta 1.svAmI rAmakRSNa paramahaMsa ke upadezoM meM eka sthAna para kahA gayA hai, "yadi tumheM pAgala hI bananA hai to sAMsArika vastuoM ke pIche pAgala mata bano, varan Izvara kI bhakti prema ke pIche pAgala bno| isa kaliyuga meM ugrabhakti hI adhika upayogI hai aura saMyamita bhakti kI apekSA zIna phaladAyaka hotI hai| Izvara prApti kA durgama gar3ha isa ugra bhakti meM hI tor3anA caahiye| For Private And Personal Use Only
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AlocanA khaMDa 154 zuddha aura pavitra hai / parantu isameM koI vizeSatA nahIM hai kyoMki tulasIdAsa kI bhakti-bhAvanA dekhate hue unake zRMgAra-varNana meM zuddhatA aura pavitratA na honA avazya Azcaryajanaka hotA / tulasIdAsa dAsyabhAva kI bhakti karate the jo laukika bhakti-bhAvanA kI koTi meM bahuta nimnazreNI kI mAnI gaI hai| vahA~ ucchaM khalatA aura asaMyama ke lie koI sthAna hI nahIM varan vahA~ to maryAdA kI rakSA kA hI mahatva adhika hai / eka sevaka apane svAmI aura svAminI ke zRMgAra-varNana meM zuddhatA aura pavitratA ke atirikta aura dekha ho kyA sakatA hai| parantu moroM ne mAdhuryabhASa kI tIvratama bhakti-bhAvanA meM bhI jo pavitratA, gambhIratA aura svAbhAvika saralatA pradarzita kI hai vaha vAstava meM adbhuta aura abhUtapUrva hai| mArI ke padoM meM madhura bhAva ko pavitra, gambhIra aura sahaja abhivyakti ke mukhya do kAraNa hai| pahalA to unakA giradhara nAgara ke prati madhura bhAva milana ke abhAva meM atyaMta gambhora ho uThA hai| laukika zRMgAra kI sabhI apavitratA aura ucchakhalatA viraha ko pavitra divya jvAlA meM jala kara bhatma ho gaI hai| viraha se mArambha kara viraha meM hI samApta hone vAlI unako gambhIra prema-sAdhanA meM tapAe hue sone ke samAna vaha nirmala tejasvitA hai ki usake sAmane par3hane vAloM ko lokika zRMgAra bhAvanA bhI zuddha ho jAtI hai| yaha bAta nahIM hai ki mIrA~ kevala viraha kI A~ca meM hI jalatI rahatI haiM; unheM milana kI aAzA kA AnaMda aura saMyoga kA kAlpanika sukha bhI mila jAtA hai, parantu usa kSaNika pAzA aura bhilana-sukha meM bhI sAdhaka ke pavitra bhAvoM ke hI darzana hote haiM / sAvana meM bAdaloM ko maMda dhvani meM unheM apane priyatama ke Ane kI AvAz2a sunAI par3ato hai aura ve utsuka aAzA se pratIkSA karane lagatI haiM : sunI ho maiM hari zrAvana kI AvAja || hela car3he cAhe joUM merI sajanI, kaba zrAvai maharAja / / athavA, muka pAI badariyA sAvana kI, sAvana kI mana bhAvana kii| For Private And Personal Use Only
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mIrA~bAI sAvana meM uma~gyo mero manavA, bhanaka sunI hari zrAvana kI / , umar3a-ghumar3a cahu~disa zrAyo, dAmaNa damaka mara lAvana kI / / aura eka dina milana bhI ho jAtA hai (sambhavataH kalpanA meM ), paraMtu vaha milana itanI kaThora sAdhanA ke pazcAt hotA hai ki usa saMyoga se kevala zuddha aAnaMda kI hI upalabdhi hotI hai, zArIrika vAsanA aura laukika zRMgAra bhAvanA kA usameM leza bhI nahIM raha pAtA / usa alaga pravAsa meM rahane vAle ke Ane se mIrA~ sukhI avazya hai : mhArA aolagiyA ghara AyA jI ||ttek|| tana kI tApa miTI sukha pAyA, hilamila maMgala gAyA, jii| ghana kI dhuni suni mora magana bhayA, yU~ mere pANada AyA jii| magana bhaI mili prabhu apaNAsU; bhau kA darada miTAyA, jii| canda . dekhi kamodaNi phUla, harakhi bhayA merI kAyA, jii| raga raga sItala bhaI merI sajanI, hari mere mahala sidhAyA jii| [ mI0 padA0 pada saM0 149 ] parantu isa sukha meM tanika bhI unmAda nahIM, uttApa nahIM / itanA prazAMta aura pUrNa zrAnaMda bahuta bar3I sAdhanA ke uparAMta hI milatA hai aura mIroM kI prema sAdhanA vAstava meM bahuta bar3I hai| ___ dUsarA kAraNa hai, mIroM ne paramparAgata nAyikA-bheda ke lakSaNa graMthoM kI avahelanA kara zuddha aura sarala nArI hRdaya se prema kI abhivyakti kI hai| yaha mAna aura abhisAra athavA unmAda aura pralApa vAlA kRtrima prema nahIM hai, varan sAdhanA aura prAtma samarpaNa kI bhAvanA se pUrNa eka sarala nArI kA sahaja prema hai / apane viraha-nivedana meM ve viraha kI paramparAgata ekAdaza dazAoM kA varNana nahIM karatI varan apanI sahaja vyathAkA hI varNana karatI haiN| rItikAla kI virahiNI nAyikAe~ jaba prema-patra likhane kA prayatna karatI hai, taba viraha ke zabdoM kI A~ca se hI kAgaja jalakara bhasma ho jAtA hai, syAhI sUkha jAtI hai aura kalama kA DaMka jala uThatA hai| isI prakAra sUradAsa kI gopikAe~ mI jaba bhagavAna kRSNa ke pAsa patra bhejane kA prayatna karatI haiM to AsutroM kI. For Private And Personal Use Only
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AlocanA khaMDa jaladhArA se sabhI akSara ekAkAra hokara phaila jAte haiM, parantu morA~ jaba apane priya giradhara nAgara ko patra likhane baiThatI haiM, taba na to syAhI sUkhatI hai, na kalama kI DaMka jalatI hai, na kAgaja bhasma hotA hai, na bhIgatA hI hai| phira bhI unase patra likhate nahIM bntaa| ve kahatI haiM : uttiyA~ maiM kaise likhU likhahI na jAI / Teka // kalama dharata mero kara kaMpata, hirado raho gharAI / bAta kahU~ mohiM bAta na zrAvai, naina rahe pharrAI / kisa vidha caraNa kamala maiM gahihauM, sabahi aMga tharrAI / mIrA~ kahai prabhu giradhara nAgara, sabahI dukha bisarAI // [mI0 padA0 pada saM0 77 ] usa lajjAzIlA se bAta hI kahate nahIM banatA / yadyapi viraha ne use itanI vyathA dI hai phira bhI apane priyatama ko vaha kyA likhe, kaise likhe, yaha samajha hI meM nahIM AtA / kitanI svAbhAvika bAla moroM ne kitane sarala Dhaga se kaha dI hai| jAyasI kI virahiNI kI bhA~ti vaha apane priyatama ke pAsa isa prakAra kA saMdeza nahIM bhejatI ki : __ piya soM kahehu sa~desar3A, he paMchI he kAga / so dhani virahe jari muI, tehi ka dhunauM mohiM lAga / kyoMki isa saMdeza meM asambhava atizayokti ke atirikta aura kucha bhI nahIM hai vaha to yadi koI le jA sake to apanI saccI vyathA kA hI saMdeza bhejegI ki : ramaiyA, bina nIMda na paavai| nIMda na Ave biraha satAve, prema kI A~ca hulAvai // TaMka // bina piyA jota maMdira a~dhiyArau, dIpaka dayA na aavai| piyA bina merI seja alUnI, jagata raiNa bihAvai / piyA kaba re ghara zrAvai / dAdura mora papIhA bole, koyala sabada suNAvai / ghumaTa ghaTA alara hoi zrAI, dAmina damaka DarAvai / naina jhara lAvai ! mI0 11 For Private And Personal Use Only
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mIrAbAI kahA karU~ kita jAU~ morI sajanI, vedana kUNa butAvai / viraha nAgaNa morI kAyA DasI hai, lahara lahara jiva jaave| jar3I ghAsa laavai| viraha-nivedana prAyaH hindI ke sabhI kaviyoM kI racanAoM meM milatA hai, parantu viraha kI saccI anubhUti kI isa prakAra saralatama aura spaSTatama zabdoM meM abhivyaJjanA moroM ke atirikta aura kahIM bhI nahIM mila sktii| vaiSNava bhaktoM kI mAdhurya bhAva kI bhakti aura unake praNaya-prema kI amivyakti ko vidvAnoM ne rahasyavAda ke aMtargata mAnA hai / moroM kI bhakti bhAvanA bhI mAdhurya bhAva kI thI, astu, mIrA~ kI prema-sAdhanA bhI rahasyavAda ke aMtamata prAtA hai / vaha bhagavAn * neka aura anaginata jIva nAriyoM kA eka hI puruSa hai, isa parama satya ko hRdayaMgama kara mIrA~ ne jisa praNayAnubhUti aura viraha-vyAkulatA kI abhivyakti kI vaha rahasyavAda kI bhAvanA se aotaprota avazya hai, parantu unakI abhivyaJjanA kI zailI itanI sarala, spaSTa aura svAbhAvika hai ki sahasA moga ko rahasyavAdoM kavi kahanA anucita jAna par3atA hai,kyoMki zailI kI dRSTi se mIrA~ anya saguNa bhaktA se adhika bhinna nahIM haiN| mIroM kI praNayAnubhUti itanI ucca koTi kI thI, sAtha hI itanI sarala aura 'gambhIra thI ki usameM rUpaka tathA sAMketika prayogoM ke lie koI sthAna hI nahIM thA / sAMketika zabdoM kA rUr3ha prayoga karake hI kitane kavi rahasyavAdI prasiddha hogae haiM (jAyasI isI prakAra ke rahasyavAdI haiM ) parantu jahA~ laukika aura alaukika' kA sammilana hotA hai, prema kI usa carama sthiti taka kevala kucha thor3e se kavi aura bhakta pahu~ca pAe haiM aura mIrA~ una thor3e se bhaktoM aura kaviyoM meM pramukha thiiN| bhagavAn kI ora unmukha mIrA kA saccA prema arjana ke lakSya' kI bhA~ti kevala unake giradhara nAgarako dekha pAtA thA kisI 1 eka bAra droNAcArya ne kaurava aura pAMDavoM ko lakSyavedha-parIkSA lii| eka vRkSa para For Private And Personal Use Only
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 163 zrAlocanA khaMDa dasarI ora dekhane aura saMketa karane kI use na aAvazyakatA hI thI na avakAza hI thA; isI kAraNa mIroM kI anubhUti meM vaha gambhIratA aura tIvratA hai, vaha saralatA aura spaSTatA hai jo kisI dUsare rahasyavAdI kavi meM hU~r3he bhI nahIM miltii| mIroM kA rahasyavAda sAmpradAyika nahIM, vaha svAbhAvika thA; rUr3higata nahIM svacchaMda thaa| mIrA nArI thIM, unheM apane nArItva kA pUrNa jJAna aura abhimAna thA; unhoMne anya vaiSNava bhaktoM ke samAna jIva nArI kA abhinaya nahIM kiyA, varana svayaM apane giradhara nAgara kI dAsI bana gaI aura apanI saccI prema-sAdhanA kI spaSTa aura utkRSTa vyaMjanA kii| mIroM kI sarala aura saSTa zailI kA yahI rahasya hai| pattoM ke bIca eka kRtrima pakSI ke A~khoM kA nizAnA banAnA thaa| droNa ke prazna karane para yudhiSThira Adi anya rAjakumAroM ne batalAyA ki ve pakSI kI AMkhoM ke atirikta pakSI, patte vRkSa ityAdi bhI dekha rahe haiM aura ve sabhI isa parIkSA meM asaphala rahe / aMta meM arjuna kI bArI AI / prazna karane para unhoMne batalAyA ki ve na to vRkSa dekhate haiM, na vRkSa ke patte, * aura pakSI kI AMkha ke atirikta usake anya aMga bhI unheM dikhalAI nahIM par3a rahe the| ajuna ne hI lakSya vedha kiyA / For Private And Personal Use Only
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Ach pA~cavA~ adhyAya mIroM ko kAvya-kalA kavitA kI kitanI paribhASAe~ pracalita haiM, parantu usakI eka sarvasammata paribhASA, usakI samucita mImAMsA aura spaSTa vyAkhyA Aja bhI na ho skii| saca to yaha hai ki kavitA kI spaSTa vyAkhyA karanA sambhava hI nahIM hai| jo vastu jitanI hI vyApaka aura mahat hotI hai, vaha utanI hI sUkSma aura avyakta bhI hotI hai, aura isIlie usakI na koI paribhASA ho sakatI hai, na usakA koI niyama ho sakatA hai aura na koI niyAmaka hii| Izvara, dharma aura kAvya aisI hI vastue~ haiN| anAdi kAla se ina tInoM ke sambaMdha meM kitane hI prakAra ke cintana hote rahe haiM, parantu Aja bhI ve usI prakAra aspaSTa haiM, jaise pahale thIM, aura aMta meM yahI kahanA par3atA hai : nAhaM manye suvedeti no na vedeti veda ca / to nasla dveda tadvaida no na vedeti veda ca / kenopaniSad arthAt maiM na to yaha mAnatA hU~ ki usako (brahma, dharma, kAvya ko) acchI taraha jAna gayA aura na yahI samajhatA hU~ ki use nahIM jaantaa| isalie maiM use jAnatA hU~ aura nahIM bhI jaantaa| astu, kavitA kI saSTa vyAkhyA nahIM ho sakatI, phira bhI saubhAgya se kavitA ko sabhI pahacAna lete haiM, yadyapi sabakI pahacAna eka dUsare se bhinna ho sakatI hai| koI usako usake chaMdoM ke prAvaraNa se pahacAnatA hai to koI usake aMtyAnuprAsa se; koI usako saMgIta se pahacAnatA hai to koI usakI gati se; koI usake alaMkAroM para mugdha hai, to koI usakI dhvani aura vyaMjanA para; koI usake bhAvoM kI gaharAI nApatA hai to koI anubhUti kI vyApakatA; koI usameM AnaMda kI khoja karatA hai to koI sAMtvanA kI / kavitA meM ye sabhI tatva thor3I-bahuta mAtrA meM avazya mila jAte haiM, parantu For Private And Personal Use Only
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zrAlocanA khaMDa 165 kavitA itane hI taka sImita nahIM hai, vaha inase bhI pare hai| vaha kyA hai, ise Aja taka kisI ne na jAnA / kavitA kI abhivyakti zabdoM meM citra aura saMgIta ke dvArA hotI hai / buddhi kalpanA dvArA kavi apane varya vastu kA citra upasthita karatA hai aura bhAvanA dvArA saMgIta kI sRSTi kiyA karatA hai| citra-kalpanA kavitA ke prabaMdhakAvya-rUpa ( mahAkAvya aura khaMDakAvya ) ke lie atyaMta upayogI haiM aura saMgIta kI sRSTi gIti kAvya rUpa ke liye atyaMta zrAvazyaka samajhA jAtA hai / yaha satya hai ki mahAkAvya aura khaMDakAvyoM meM bhI saMgIta kI sRSTi honI hI cAhie, parantu vahA~ citra kalpanA hI pradhAna hai, saMgIta nahIM aura isI prakAra gItikAvyoM meM bhI citra kalpanA zravazya honI cAhie, paraMtu pradhAnatA saMgItasRSTi hI kI huA karatI hai / yuga-yuga meM jaba kabhI kaviyoM kI citra kalpanA sajIva ho uThatI hai tabhI mahAkAvyoM aura pUrva khaMDakAvyoM se sAhitya kA bhaMDAra bharatA hai, aura jaba buddhi kalpanA ke sthAna para bhAvanA kA srota umar3a par3atA hai taba AnaMda aura vedanA kI dhArA saMgIta ke rUpa meM pravAhita hone lagatI hai aura phalataH gIti-kAvyoM kI sRSTi huA karatI hai / kAlidAsa, azvaghoSa tathA bhAravi ityAdi kA yuga buddhi kalpanA kA yuga thA, zabda-citroM kA yuga thA, mahAkAvya aura khaMDakAvyoM kA yuga thA, aura jayadeva, vidyApati, sUra aura mIroM kA yuga bhAvanA aura anubhUti kA yuga thA, saMgIta kA yuga vA aura thA gIti kAvyoM kA yuga / aisA jAna par3atA hai ki deza meM jaba citrakalA kA vikAsa hotA hai, taba sAhitya meM bhI citra kalpanA pradhAna ho uThatI hai aura jaba deza meM saMgIta kI unnati hone lagatI hai taba sAhitya meM bhI gIti kAvyoM kI pradhAnatA dikhAI par3atI hai / bhAratIya citrakalA ke itihAsa meM IsA kI sAtavIM aura AThavIM zatAbdI meM sarvotkRSTa citroM kI sRSTi huI thI aura isa kalA kA vikAsa lagabhaga tIna cAra sau varSoM se ho rahA thaa| ThIka yahI samaya saMskRta ke mahAkAvyoM kI racanA kA bhI hai / saMgIta ke punarutthAna ke sAtha-hI-sAtha gIti kAvyoM kI pradhAnatA hone lagI / madhyakAlIna uttara bhArata meM lagabhaga paMdrahavIM aura For Private And Personal Use Only
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mArAbAI solahavIM zatAbdI meM saMgIta kA punarutthAna huA thA / jaunapura ke ibrAhIma zAha zarkI tathA usake pautra husenazAha zarkI ke darabAra meM bhAratIya saMgIta kI vizeSa unnati huI thii| isI zI saltanata meM kar3A mAnikapUra ke zAsaka malika sulatAna zAha ke putra malika bahAdurazAha ne eka vRhat saMgIta sammelana kA Ayojana kara 'saMgIta-ziromaNi' nAmaka grantha ( racanA kAla 1428) prastuta karAyA thaa| isI samaya mevAr3a ke svanAmadhanya mahArANA kumbhA bhI bar3A saMgIta premI, gAyaka aura vINA-vAdana meM nipuNa prasiddha huA hai| usane saMgIta-zAstra para 'saMgIta rAja' nAmaka grantha kI racanA kI, sAtha hI sAtha saMgIta racanA bhI 'saMgIta-ratnAkara' tathA 'gItagovinda' kI TIkA ke rUpa meM upasthita kii| lagabhaga usI samaya nidhubana ke svAmI haridAsa, jo prasiddha gAyaka tAnasena ke saMgIta-guru prasiddha hai, tathA baijU bAvare bhI bhAratIya saMgIta kI dhArA bahA rahe the| mug2ala samrATa akabara bhI bhAratIya saMgIta kA premI thA aura usake darabAra meM tAnasena, rAmadAsa aura usake putra sUradAsa jaise prasiddha gAyaka rahate the| ballabhAcArya ke ziSyoM meM kitane hI prasiddha gAyaka the / saMgIta ke usa punarutthAna kAla meM hindI sAhitya meM bhI saMgIta-pradhAna gIti-kAvya zailI kA khUba pracAra huzrA / hRdaya ke dharma bhakti kI anubhUtiyoM aura bhAvanAoM kI sarasa dhArA pravAhita karane ke lie yaha kAvya-rUpa atyanta upayogI bhI pramAriNata huaaa| phalataH usa kAla meM, jise sAhitya meM bhaktikAla kI saMjJA dI gaI hai, hindI kavitA meM gIti-kAvya-zailI kA bolabAlA thaa| gIti-kAvya saMgIta-pradhAna to hotA hI hai, usakI sabase bar3I vizeSatA usakI aMtarmukhI pravRtti hai / sAdhAraNa gIti-kAvyoM meM yaha aMtarmukhI vRtti kavi ke vyaktigata athavA usake nAyaka aura nAyikA ke sukha aura duHkha, AzA aura nirAzA, bhaya aura pIr3A, krodha aura vRNA ityAdi kI sahaja aura saMgItamaya abhivyakti karatI hai| paraMtu kucha gIta aise bhI hote haiM jahA~ kadhi kI aMtarmukhI vRtti usakI vyaktigata athavA kAlpanika nAyaka-nAyikA kI laukika bhAvanAoM aura anubhUtiyoM kA atikramaNa kara alaukika ke kSetra meM jA pahu~catI hai: hA~. laukika aura sAdhAraNa sukha duHzva ke sthAna para alaukika aura asAdhAraNa For Private And Personal Use Only
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir . 167 AlocanA khaMDa zrAnaMda aura vedanA kI abhivyakti hotI hai; jahA~ sAdhAraNa saMyoga aura viyoga kI anubhUtiyoM ke sthAna para svayaM bhagavAna se saMyoga aura viyoga kI sAdhanAmayI anubhUtiyoM kI abhivyaMjanA hotI hai / isa prakAra ke gItinoM kI mahata gIti-kAvya kI saMjJA dI jA sakatI hai| inameM bhagavAna ke lie pAgala hRdaya kI aspaSTa aura avyakta dhvani sunAI par3atI hai| hindI sAhitya meM mahat gIti-kAvya kI racanA karane vAloM meM mIrI advitIya haiN| pada-racanA meM sUradAsa aura maithila kokila vidyApati ne bhI adbhuta kauzala pradarzita kiyA hai, paraMtu sIdhe hRdaya para coTa karane vAlI racanA mIroM ke hI kaMTha se niHsRta huI thii| jahA~ sUra aura vidyApati ke padoM meM braja kI gopiyoM athavA rAdhA ke sambhoga aura viyoga kI zrAnaMda aura vedanAmayI anubhUtiyoM kI sarasa abhivyakti huI hai vahA~ mIroM ke padoM meM svayaM mIroM kI viraha-vyathA sAkAra ho uThI hai| sUradAsa ke muktaka padoM aura gItiyoM ke bhItara eka kathA kI dhArA aMtaHsalilA sarasvatI kI bhA~ti bahatI rahatI hai aura usI prasiddha kathA ke sahAre una padoM kA saundarya parakhA jA sakatA hai, isI prakAra vidyApati ke padoM meM bhI nAyikA-meda kI paramparA kA sahArA lie binA unakI ramaNIyatA bhalI prakAra spaSTa nahIM ho pAtI, paraMtu mIroM ke padoM meM kathA kI na koI aMtardhArA hai, na kisI sAhityika paramparA kA sahArA hai; vahA~ mIroM kI bhAvanA sIdhe mIroM ke hRdaya se, unake aMtatama pradeza se, nikalatI hai| isIlie usakA prabhAva bhI adhika par3atA hai| moroM ke padoM meM saralatA hai, spaSTatA hai aura hai sIdhApana ( directness) / paraMtu una padoM kI sabase bar3I vizeSatA hai svcchNdtaa| vaha yuga-yuga se calatI A rahI kAvya-paramparara se svacchaMda hai; bhASA aura chaMda, bhAva aura anubhUti kisI kA bhI aADambara mIrA~ ke padoM meM nahIM hai| paraMtu mIroM ko svacchaMdatA korA anargalavAda nahIM hai, vaha eka nijhariNI kI nirmala dhArA kI svacchaMdatA hai, jisameM eka rAga hai, eka adamya Avega hai, baMdhanoM kI sImA kA ullaMghana karane kA eka utsAha hai; paraMtu jisameM asaMyama nahIM, azlIlatA nahIM, vidroha kI bhAvanA nhiiN| For Private And Personal Use Only
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mIrAbAI mIroM kI bhakti-bhAvanA kI svacchaMdatA ne, jisameM loka-lAja nahIM thA, samAja kA bhaya nahIM thA, kAvya-kalA meM bhI isI prakAra kI svacchaMdatA dada lI thI / bhASA, chaMda aura kAvya-paramparA saba meM mIrA ne eka svAbhAvika svacchaMdatA pradarzita kI hai| bhASA-mIrA~bAI ke pada vartamAna rUpa meM tIna bhinna bhASAoM meM milate haiM / kucha padoM kI bhASA pUrNa rUpa se gujarAtI hai aura kucha kI zuddha braja bhASA hai, zeSa pada rAjasthAnI bhASA meM pAye jAte haiM, jinameM brajabhASA kA bhI puTa milA huA hai| patA nahIM mIroM ke mUla pada kisa eka athavA kina-kina bhinna bhASAoM meM likhe gae the, paraMtu isa samaya unameM spaSTa tIna bhASAe~ haiM / aisA bhI sambhava hai ki sacamuca hI tIna bhinna bhASAoM meM likhI gaI hoM kyoMki mIrA~ gujarAta meM kAphI dinoM rahI thIM, braja meM bhI unhoMne lagabhaga pA~ca chaH varSa bitAe the aura rAjasthAna meM to ve paidA huI thIM, vahIM vyAhI gaI thIM aura jIvana kA adhikAMza bhAga vahIM bitAyA thaa| brajabhASA tathA braja-mizrita rAjasthAnI bhASA meM viracita mIrA ke padoM meM bhASA kA prADambara tanika bhI nahIM hai / jAyasI, kabIra tathA anya saMta kaviyoM kI bhA~ti mIrA~bAI bhI pariSkRta tathA pUrNa sAhityika bhASA nahIM likha sakatI thIM, aisI bAta nahIM hai, varan isake viparIta kucha padoM meM mIra ne aisI pariSkRta tathA zuddha sAhityika brajabhASA kA prayoga kiyA hai jo pichale kheve ke kaviyoM ke lie Adarza mAnI jA sakatI hai / udAharaNa ke lie dekhie : mana re parasi hari ke caraNa / / Teka // subhaga sItala ka~vala komala, trividha jvAlA haraNa / jiNa caraNa pahalAda parase, indra padavI dhrnn| jiNa caraNa dhruva aTala kIne, rAkhi apanI saraNa / tyAhida[ mI0 padA0 pada0 saM0 1] athavA chA~r3oM laeNgara morI bahiyA~ gaho naa| maiM to nAra parAye ghara kI, mere bharose gupAla raho naa| For Private And Personal Use Only
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org aura bhI, sakhI merI nIMda nasAnI ho / athavA AlocanA khaMDa jo tuma merI bahiyA~ gahata ho, nayana jora more prANa haro nA / vRMdAvana kI kunja galina meM, rIta chor3a anarIta karo nA / ari ke prabhu giradhara nAgara, caraNa kamala cita TAre Taro nA / [ mI0 padA0 pada saM0 172 ] Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir piya ko paMtha nihArata, sigarI raina bihAnI ho || saba sakhiyana mili sIkha daI mana eka na mAnI ho / bina dekhyA~ kala nAhiM, jiya aisI ThAnI ho // aMga aMga vyAkula bhaI, mukha piya piya bAnI ho aMtara vedana viraha kI vaha pIra na jAnI ho / jyU~ cAtaka ghana kU~ raTai, macharI jimi pAnI ho / mIrA~ vyAkula virahaNI, sudha budha bisarAnI ho // [ mI0 SadA0 pada saM0 87 ] isI prakAra aura bhI kitane pada haiM jo saralatA aura spaSTatA, madhuratA aura komalatA meM hindI sAhitya meM atula haiN| sUra aura matirAma, rasakhAna aura ghanAnanda kI vrajabhASA bhI itanI madhura aura spaSTa nahIM hai / parantu mIroM kI bhASA kA svacchaMda pravAha dekhanA ho to dekhie : jogiyA rI prItar3I hai dukhar3A ro mUla / dila mila bAta baNAvata mIThI, pIche jAvata bhUla / tor3ata jeja karata nahiM sajanI, jaise camelI ke phUla / ari at prabhutumare darasa bina, lagata hivar3A meM sUla // [mI0 0 padA0 pada saM0 58 ] mere parama sanehI rAma kI nita lUDI Ave // Teka // rAma hamAre hama haiM rAma ke, hari bina kucha na suhAvai / zraviNa kaha gae ajahu na Ae, jivar3o ati ukalAvai / tuma darasaNa kI Asa ramaiyA, nisa dina citavata jAvai // [ mo0 zabdA0 pR0 saM0 12-13 ] For Private And Personal Use Only 166
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 270 mIrA~bAI aura bhI, prabhu jI the kahA~ gayA nehar3I lagAya // Teka // chor3a gayA visvAsa sa~gAtI, prema kI bAtI barAya // nIdar3I nahiM Avai sArI rAta, kisa vizva hoi parabhAta // athavA prItar3I aura dukhar3A, olUr3I aura jibar3o, ramaiyA aura sa~gAtI, nehar3I aura nIMdar3I ityAdi zabdoM meM kitanI svAbhAvika ramaNIyatA hai / zranagar3ha aura bIhar3a caTTAnoM para uchalatI huI jala kI dhArA jisa prakAra madhura saMgIta utpanna karatI hai, mIroM kI svAbhAvika bhAva-dhArA bhI ina anagar3ha aura svAbhAvika zabdoM meM usI prakAra kA saMgIta utpanna karatI hai / yaha svacchaMda saMgIta-dhArA kevala mIroM ke hI padoM meM mila sakatI hai jo yamaka aura anuprAsa ke zrADambara se utpanna huI saMgIta se kama madhura nahIM hai / yaha satya hai ki lalita - lavaMga latA - parizIlana komala malaya samIre / madhukara-nikara-karambita kokila kUjita kuMja kuTIre / kI komala kAMta-padAvalI atyaMta madhura hai; paraMtu mIrA~bAI kI : rAma milaNa ro ghaNo umAvo, nita uTha joU~ bATar3iyA~ / darasa binA mohiM kucha na suhAvai, jaka na par3ata hai A~khar3iyA~ / talaphata talaphata bahu dina bItA, par3I viraha kI pAzar3iyA~ / to begi dayA kari sAhaba, maiM to tumhArI dAsar3iyA~ / naiNa dukhI darasaNa ka~ taraseM, nAbhi na baiThe sA~sar3iyA~ / rAti divasa yaha Arati mere; kaba hari rAkhai pAsar3iyA~ / lagI lagana chUTa kI nAhIM, aba kyU~ kIjai Tar3iyA~ | mIrA~ ke prabhu kabara miloge, pUrau mana kI Asar3iyA~ / [ mI0 padA0 pada saM0 108 ] svacchaMda vega se bahane vAlI padAvalI bhI sacce rasikoM ke lie kama madhura aura AkarSaka nahIM hai / mIroM kI bhASA meM alaMkaraNa nahIM, sajAvaTa nahIM, varan eka svacchaMda For Private And Personal Use Only
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 171 AlocanA khaMDa Avega hai / bhAva kI svacchaMdatA ke sAtha svAbhAvikatA, pariSkAra ke sAtha analaMkaraNa mIroM kI bhASA kI vizeSatA hai| chaMda-mIrA~ ke pada piMgala ke niyamoM ko dRSTi meM rakhakara nahIM likhe gae the| una padoM kI gati aura saMgIta meM mIrA~ ke sarala aura saMdara bhAvoM kA svAbhAvika saMgIta milatA hai, jisakA koI niyama nhoN| bhAvoM ke anurUpa hI chaMda kI gati badalatI rahatI hai / dekhie : karaNoM suNi syAma merI, maiM to hoi rahI cerI terii| darasaNa kAraNa bhaI bAvarI viraha vithA tana gherii| tere kAraNa jogaNa hU~gI dUMgI nagra bica pherI ! kuMja saba herI herI // aMga bhabhUta gale mriga chAlA, yo tana bhasama bharU~rI / ajahu~ na milyA rAma abinAsI, bana bana bIca phiruuNrii| roU~ nita herI herI // [ mI0 padA0 pada saM0 94 ] isakA pahalA caraNa 13 mAtrA kA hai, dUsarA 18 mAtrA kA, tIsarA aura cauthA 16+12 mAtrA kA aura pA~cavA~ 16mAtrA kA hai / isa prakAra svacchaMda bhAva se chaMdoM kI gati badalatI rahatI hai| bhASA kI bhA~ti mIrA~ ke chaMda bhI svacchaMda haiN| kalA-mIroM ke pada nAyikA bheda tathA anya sAhityika paramparAoM se hI mukta nahIM haiM, unameM dhvani aura vyaMjanA, rIti aura vakrokti, guNa aura alaMkAra kI kAvya paramparA kA bhI nirvAha nahIM hai| yoM to kucha padoM meM rUpaka, / rUpaka ( sudhana jala sIMci sIci prema beli voI / aba to bela phaila gaI prAMNada phala hoii| bhausAgara ati jora kahie, anaMta OMDo dhAra : rAma nAma kA bAMdha ber3A, utara paralI pAra / / jJAna cosara manDI cohaTe, sarata pAsA maar| yA duniyAM meM racI bAjI, jIla bhAva hAra / / For Private And Personal Use Only
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 172 morAMcAI upamA aura utprekSA Adi alaMkAroM kI jhalaka avazya mila jAegI aura prasAda guNa to mIrA~ kI kavitA kA prANa hI hai, paraMtu ye sabhI vizeSatAe~ sundara kAvyoM meM sAdhAraNa rUpa se pAe jAte haiM, kalA ke rUpa meM mIroM meM inakA leza mAtra bhI nahIM hai / aura ye jo thor3e alaMkAra mila bhI jAte haiM ve prAyaH apavAda-svarUpa hI haiM, kyoMki inakI saMkhyA nagaNya hai / saca to yaha hai ki jahA~ hRdaya kI atyaMta mArmika vedanAoM aura gUr3ha bhAvoM ko khola kara rakhanA par3atA hai, vahA~ guNa aura alaMkAra, dhvani aura vakrokti Adi kAvya-kalA kI paramparAoM kI koI upayogitA hI nahIM, koI sArthakatA hI nahIM; vahA~ to kavitAsuMdarI apane sarala svAbhAvika veza meM hI atyaMta AkarSaka jAna par3atI hai| bhAratavarSa meM bahuta prAcIna kAla se hI kAvya meM kalA kI pradhAnatA svIkAra kI gaI hai / isI kAraNa prAyaH sabhI kaviyoM meM kalA kA gaharA raMga pAyA jAtA hai| paraMtu mIrA~ kI kavitA meM isakA apavAda milatA hai| aMdhe kavi sUradAsa ne virahiNI rAdhikA ke aMgoM kI zrIhInatA dikhalAne ke lie kAvya-paramparA kA sahArA lekara likhA hai : taba te ina sabahina sacu pAyo / jaba te hari saMdesa tihArau sunata tA~varo Ayo / phUle byAla dure te pragaTe pavana peTa bhari khaayo| U~ce baiThi vihaMga sabhA bica, kokila maMgala gAyo / nikasi kaMdarA te keharihU mAthe pU~cha hilAyo / bana gRha teM gajarAja nikasi kai a~ga a~ga garva janAyo / 1upamA-(zrA nAto nAma ko mosU tanaka na tor3eyo jaai| pAnA nya pIlI paDI re loga ko piMDa rog| (ba) pyAre darasaNa doyo Aya, tuma bina rahyo na jAya / / jala bina kaivala, caMda vina rajanI, aise tuma dekhyAM bina sjnii| 2 utpekSA jabase mohiM naMdanaMdana dRSTi paDyo maaii| tabase paraloka loka, kaLU na suhaaii|| kuMDala kI jhalaka alaka, kapolana para chaaii| manoM mIna saravara taji, makara milana aaii| For Private And Personal Use Only
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bAlocanA khaMDa aura jAnakI ke viraha meM rAma ke mukha se tulasIdAsa ne bhI isI prakAra kI kalA kI karAmAta prakaTa kiyA hai jaba ki rAma kahate haiM : kuMdakalI, dADima, dAminI, kamala, sarada sasi, ahi bhAminI / zrIphala kanaka kadali haraSAhIM, neku na saMka sakuca mana maahiiN| sunu jAnakI tohi binu aAjU, haraSe sakala pAi janu rAnU / / isa 'rUpakAtizayokti, alaMkAra kA aAnaMda sahRdaya cAhe jitanA pA leM parantu rAdhikA tathA rAma ke viraha kI abhivyakti isameM nahIM ke barAbara huI hai| mIroM ko apanI viraha vyathA prakaTa karanI hai, isIlie unheM zrIphala, dADima aura dAminI tathA vyAla, kokila aura kehari kI prasannatA kI ora dekhane kA avakAza bhI nahIM milatA ; unheM to apanI hI viraha-vyathA se chuTTI nahIM milatI / ve kitane sarala DhaMga se apanI viraha-vyathA kaha DAlatI haiM : maiM virahaNi baiThI jAgU, jagata saba sovai rI pAlI / birahaNi baiThI raMgamahala meM motiyana kI lar3a pocai / / ika virahaNi hama aisI dekhI a~suvana kI mAlA povai / tArA giNa giNa raiNa bihAnI sukhakI ghar3I kaba pAvai / mIroM ke prabhu giradhara nAgara mila ke bichur3a na jAvai / isa spaSTa saralatA meM jo saundarya hai vaha alaMkAra ke zrADambara meM kahA~ / isI prakAra naMdanaMdana se adhika jar3a bAdala kI proti dekhakara rUpa-rasa kI pyAsI gopiyA~ upAlambha-svarUpa kaha uThatI haiM : vA ye badarAU barasana pAe / apanI avadhi jAni na~danaMdana garaji gaganadhana lAe / suniyata haiM paradesa basata sakhi sevaka sadA parAe / cAtaka kula kI pIra jAni ke, teu tahA~ te dhAe / tRNa kie harita, haraSi belI mili dAdura mRtaka jivAe // parantu mIrA~ kA dhyAna to apane giradhara nAgara para hI aTala hai, unheM bAdala aura caMdra, mora aura papIhA Adi kI ora dekhane kI icchA bhI nahIM, ve bhalA For Private And Personal Use Only
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 174 mIrA~bAI apane giradhara ke prema kI unase tulanA kyoM karane calIM / ve to sAre saMsAra ko bhUla kara eka usI nAgara kI raTa lagAe hue haiM : ' mhAro janama marana ko sAthI, thA~ne nahiM visarU~ dina raatii| tuma dekhyA~ bina kala na par3ata hai, jAnata merI chAtI / U~cI car3ha car3ha paMtha nihArU~, roya rAya aMstriyA~ raatii| xxx xxx pala pala terA rUpa nihArU~ nirakha nirakha sukha paatii| mIroM ke prabhu giradhara nAgara hari caraNa cita raatii|| aura isIlie prakRti ke niyamAnusAra vasaMta Rtu meM madhuvana ko vikasita aura pallavita dekhakara sUra kI gopiyoM kI bhA~ti ve isa prakAra kosatA nahIM ki: madhuvana tuma kata rahata hre| viraha viyoga syAmasuMdara ke ThAr3e kyo na jre| unake aMtara meM tozyAma-viraha ke atirikta, aura koI bhAva hI nahIM hai| IrSyA aura deSa moha aura matsara krodha aura ghRNA saba isa biraha kI bAr3ha meM baha gayA hai: rAma milaNa ke kAja sakhI, mere zrArati ura meM jAgI rii||ttek|| talaphata talaphata kala na parata hai, viraha bANa ura laagiirii| nisadina paMtha nihArU pIva ko, palaka na pala bhari lAgI rii| pIva pIva maiM rahU~ rAta dina dUjI sudhi budhi bhAgI rii| viraha bhavaMga mero Dasyo hai kalejo, lahari halAhala jAgI rii|| mIroM ke viraha kI yaha ekaniSThA kalA kA upahAsa sA karatI hai; kyoMki sAdhAraNa vyathA aura sAdhAraNa prema to kalA kI karAmAta se, vakrokti aura vyaMjanA se, upamA aura utprekSA se ramaNIya,camatkArapUrNa aura AkarSaka banAye jA sakate haiM, paraMtu jahA~ prema kA apAra sAgara hai, jahA~ umar3atI huI vedanA kI eka bAr3ha hai, vahA~ kalA aura kauzala kI pahu~ca bhI nahIM ho pAtI / jahA~ aMtaratama ko pAr3A aura AnaMda kI anubhUti kI abhivyakti karanI par3atI hai, vahA~ rasa, ara alakAra dhvani aura vyaMjanA,rIti aura vakrokti Adi sabakA atikramaNa kara sarala aura spaSTatama zabdoM kA hI sahArA lenA par3atA hai / mInU For Private And Personal Use Only
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AlocanA khaMDa ne apanI usI aMtaratama kI vyathA kA saralatama aura spaSTatama zabdoM meM amivyakti kI / yaha kalA se atIta aura kAvya-paramparA se svacchaMda mahat gItikAnya ko racanA mIroM kI apanI vizeSatA hai| mIroM ke padoM meM sabase adbhuta aura apUrva kauzala yahI hai ki unakI samasta racanA kalA ke ADambara se rahita hai / jaisA ki gujarAtI ke prasiddha lekhaka zrI kanhaiyAlAla muMzI ne likhA hai, kalAvihInatA hI mIroM kI sabase bar3I kalA hai| vakrokti jIvitakAra ne kaviyoM kI ruci aura pravRtti-bheda ke anusAra tIna mArgoM kI kalpanA kI hai| kucha kavi saukumArya pravRtti ke hote haiM aura unakA mArga sukumAra mArga' kahA gayA hai; kucha kavi vaicitrya se rUci rakhate haiM aura vicitra mArga ke pathika hai; kucha ina donoM se madhyama ruci ke hote haiM aura apanI kavitA meM ina donoM kA samanvaya karate haiM / hindI-sAhitya ke adhikAMza kavi vicitra mArga ke pathika haiN| rItikAlIna sAhitya meM vakrokti aura vaicitrya kA hI prAdhAnya hai| bhaktikAla ke adhikAMza kaviyoM ne madhyama mArga kA avalambana kiyA hai / sukumAra mArga ke pathika kavi hindI meM bahuta hI kama haiM aura ina kaviyoM meM mIrA~bAI sarvAgraNI haiN| 1 sukumAra mArga ko racanAoM meM kavi kauzala AhArya ( kRtrima ) nahIM hotA varana svAbhAvika hotA hai| unameM svabhAvokti ko pradhAnatA dI jAtI hai aura jo anya alaMkAra Ate haiM ve pRthak prayala ke pariNAma na hokara binA prayAsa hI A jAte haiM aura atyaMta svAbhAvika hote haiN| ina racanAoM meM rasa kA pradhAnya rahatA hai, rasa-dhvani adhika pAe jAte haiM tathA mAdhurya, prasAda; lAvaNya (zabdoM kA suMdara cayana) aura AbhijAtya (smoothness) Adi guNoM kI vizeSatA hotI hai| 2. vicitra mArga meM vakrokti aura vaicitrya kA prAdhAnya hotA hai; kRtrimatA aura prayAsa adhika hotA hai / sabhI alaMkAra lAne kA prayala aura pRthak prayAsa pAyA jAtA hai| isameM alaMkAra kA prAdhAnya rahatA hai aura alaMkAra-dhvani bhadhika pAe jAte haiN| isameM mAdhurya, azithila vAkya vinyAsa, prasAda, dIrgha aura laghu svaroM kA suMdara krama aura sAmaMjasya tathA bhoja hotA hai| For Private And Personal Use Only
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir upasaMhAra hindI ke zreSTha kaviyoM meM mIrA~bAI kA sthAna bahuta U~cA hai, paraMtu hamAre kitane hI labdhapratiSTha samAlocaka mIroM ko kavi mAnane ko taiyAra nahIM, be to unheM kevala eka prasiddha bhakta mAtra svIkAra karate haiM / 'mIrA kI prema sAdhanA' nAmaka AlocanA graMtha ke racayitA mahodaya bhI mIrA~ ko kavi nahIM mAnate kyoMki eka sthAna para ve likhate haiM " mIrA na kabIra kI bhA~ti jJAnI hI thI, na jAyasI kI taraha kavi hI / vaha eka mAtra prema kI pujArina thI / " 1 jo kabIra ko jJAnI aura jAyasI ko kavi samajhate haiM unake lie to mIrA~bAI sacamuca hI na to jJAnI hai na kavi, kyoMki unhoMne na to kabIra kI bhA~ti aTapaTI bAnI' kahIM aura na jAyasI kI bhA~ti asambhava atizayoktiyoM kI bharamAra kI / mIrA~ jJAnI nahIM thIM, ise mAnane meM kisI ko vizeSa prApatti nahIM hogI, paraMtu kavi to mIroM ke samAna hindI meM bahuta hI kama hue haiN| yadi vAgvidagatA aura ukti vaicitrya hI kAvya kA mAnadaMDa hai to jAyasI avazya kavi haiM aura mIrA~ jAyasI kI taraha kavi nahIM; parantu kavitA isase kahIM mahat aura U~cI vastu hai / jo kavitA meM kalA kI khoja karate haiM, jo alaMkAroM aura vakroktiyoM ko hI kavitA mAnate haiM, unheM mIroM ke padoM se nirAzA hI hogI; paraMtu jo kavitA ko kalA se pare, alaMkAroM ke ADambara se pratIta, hRdaya kI svAbhAvika aura sarasa anubhUtiyoM ko saralatama aura spaSTatama abhivyaMjanA ke rUpa meM samajhate haiM, unheM mIroM ke padoM meM uccatama koTi kI kavitA ke darzana hoNge| mIroM ke padoM meM jo adbhuta aura pUrva kalA unakI kalAvihInatA hai use hamAre vijJa samAlocakoM ne atyaMta tuccha samajha rakkhA hai / kalA kI abhyasta A~khoM ko kalAvihInatA kA svAbhAvika saundarya jaise prAkRSTa nahIM kara pAtA; usI prakAra kAvya-kalA kI paramparA ke 1. mIrA kI prema sAdhanA - prathama saMskaraNa pR0 saM0 83 / For Private And Personal Use Only
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AlocanA khaMDa sahRdaya paMDitoM ko mIrA~ kI kalAvihInatA nahIM jNcii| isI kAraNa mIrA kA hindI sAhitya meM jo ucita sthAna hai vaha Aja bhI unheM nahIM milaa| viraha-nivedana meM mIroM ke pada advitIya hai / 'darada divANI' mIrA~ ne viraha kI jaisI saccI aura utkRSTa vyaMjanA kI hai, vaisI vyaMjanA anya kisI bhI kavi kI vANI meM nahIM huI / mIrA~ ne apanI virahAgni kI jvAlA kA prativimba apane cAroM ora phaile vistRta prakRti meM nahIM dekhA; caMdra kI zItala kiraNoM ne, zItala kuMjoM meM maMda-maMda bahane vAlI sugaMdhita vAyu ne, musukAte hue kusumoM ne unakI virahAnala ko uddIsa nahIM kiyA; sAvana kI rAte unheM bAvana ke Daga ke samAna nahIM jAna par3I, palAsa ke 'nirama aMgAra' tulya DAloM para car3hakara jala marane kI icchA unheM kabhI nahIM huI; sArAMza yaha ki mIroM ko apanI viraha-vyathA sampUrNa brahmAMDa meM vyApta hokara nahIM dikhAI pdd'ii| isakA kAraNa yaha nahIM thA ki mIroM kA viraha atyaMta sAdhAraNa koTi kA thA, varan isakA eka mAtra kAraNa yahI mA ki, vaha atyanta gambhIra thaa| jisa viraha meM bAhya-vedanA hI adhika hotI hai aMtavedanA kama, usI meM virahI prakRti ko, sAre saMsAra ko, jvAlAmaya aura bhasma hotA huA dekhatA hai, aura svayaM bhI nitya jalatA rahatA hai / usI viraha ke kAraNa jAyasI kI virahiNI cItkAra kara uThatI hai: lAgiu~ jare, jarai jasa bhArU, phiri phiri bhUjesi, tajiu~ na bArU / saravara hiyA ghaTata niti jAI, TUka TUka hoi ke biharAI / biharata hiyA, karahu piya TekA, dIThi vagarA merabahu ekA // , usI viraha meM padmAkara kI virahiNI gopiyA~ bhagavAna kRSNa ko saMdeza bhejatI haiM : Udho yaha sUdho so saMdeso kahi dIjo jAi, braja meM hamAre hyA~ na phUle bana keMja haiN| kiMsuka, gulAba, kacanAra au anArana ke, DArana pai Dolata a~gArana ke paMja haiM / aura usI viraha meM sUradAsa kI virahiNI gopiyA~ bilakhatI haiM : mI0 12 For Private And Personal Use Only
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 178 mIrA~bAI binu gupAla vairini bhaI kNjai| taba ve latA lagata ati sItala, aba bhaI viSama jyAla kI pNjai| parantu jahA~ viraha bahirmukhI na hokara aMtarmukhI hotA hai, jahA~ vaha atala gambhIra mahAsAgara kI bhA~ti Upara se zAMta kiMtu bhItara hI bhItara zrAndolita hotA rahatA hai; vahA~ bAhya vedanA nahIM hotI atarvedanA bhItara hI bhItara apanA kAma karatI hai; vahA~ zarIra bhAr3a ke samAna nahIM jalatA, kaMje jvAlA kI paMje nahIM banatIM, kiMzuka, gulAba, kacanAra kI DAroM para aMgAroM ke paMja nahIM Dolate; vahA~ to mIrA~ kI bhA~ti aMgi agi vyAkula bhaI sukha piya piya bAnI ho / aMtara vedana viraha kI vaha pIra na jAnI ho| kA anubhava hotA hai aura virahiNI kevala itanA hI kahatI hai ki : pyAre darasaNa dIjo prAya, tuma bina rahyo na jAya / jaba bina ka~vala, caMda bina rajanI, aise tuma dekhyA~ bina sajanI, vyAkula vyAkula phirUM raiNa dina, biraha kalejo khaay| divasa na bhUkha nIMda nahiM raiNA, mukha sUkathata na Avai baiNA; kahA kahU~ kucha kahata na Avai, milakara tapata bujhaay|| yaha vedanA anirvacanIya hai| mIroM kA viraha aMtarmukhI thA, bahirmukhI nahIM, isI kAraNa unakA viraha nivedana anya hindI kaviyoM ke sAdhAraNa viraha varNana se bahuta bhinna hai / sambhavataH isIliye hindI ke kitane hI samAlocakoM ne mIroM kA viraha varNana pasaMda nahIM kiyA / 'mIrA kI prema-sAdhanA' ke racayitA kI sammati hai ki "hindI sAhitya meM viraha ke sarvotkRSTa kavi jAyasI hue 1 / " isakA artha yaha huA ki jAyasI kA viraha-varNana sUradAsa, vidyApati aura mIrA~ se bhI utkRSTa hai| yahA~ bhI aisA jAna par3atA hai ki jAyasI kA vAgvidagbatA aura atizayoktipUrNa uktiyoM se prabhAvita hokara vijJa samAlocaka ne aisI bAta likha DAlI hai, nahIM to kahA~ mIroM aura kahA~ jAyasI / 1 'mIrA kI prema sAyanA' pRNa 2071 For Private And Personal Use Only
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir aAlocanA khaMDa 176 hindI sAhitya ke kavi-gAyakoM meM mIroM kA sthAna uccatama hai / gIti. kAvya kI racanA karane vAloM meM hindI ke tIna kavi-vidyApati, sUra aura mIroM -bahuta saphala hue haiN| inameM sUradAsa meM adbhuta vyApakatA hai to mIrA~bAI meM apUrva gambhIratA; vidyApati ke padoM meM anupama mAdhurya bharA hai to mIroM ke pada sahaja spaSTatA aura svacchaMdatA meM advitIya haiM / mIroM kI racanAe~ parimANa meM adhika nahIM haiM, paraMtu jo thor3I racanAe~ prApta haiM, geyatA aura gambhIratA, maralatA aura spaSTatA meM ve atulanIya haiN| ___ mIrA~ ke 'sphaTika tulya svaccha hRdaya para bhakti-yuga kI sabhI vizuddha bhAvanAtroM kA prativimba par3A thaa| kabIra aura raidAsa kI nirguNa jJAna bhakti 'se lekara caitanya aura caMDIdAsa ke rAdhA-bhAya taka kI sabhI vizuddha bhakti bhAvanAe~ mIrA~ kI kavitA meM eka sAtha hI mila jAtI haiN| sAtha hI kabIra kA aTapaTApana, tulasIdAsa kI sAmpradAyika saMkIrNatA aura jayadeva tathA vidyApati kI paramparAgata azlIla vyaMjanAoM kA usameM leza bhI nahIM hai / yaha satya hai ki mIroM meM vaha pAMDitya nahIM, vaha vidyA-buddhi nahIM, vaha sAhityika zailI nahIM, paramparA se prApta vaha kalA kI bhAvanA nahIM jo sUradAsa, tulasIdAsa aura vidyApati kI kavitAoM meM milatI hai, paraMtu jahA~ taka vizuddha kavi hRdaya aura naisargika pratibhA kA prazna hai, vahA~ mIrA~ ina kaviyoM se kisI prakAra halakI nahIM ThaharatI / mIroM kA sAhityika mUlya sUra aura tulasI ke samakakSa kadApi nahIM hai kyoMki unhoMne sUrasAgara kI bhA~ti athAha aura asIma rasa sAgara kA nirmANa nahIM kiyA aura na 'rAmacarita mAnasa' kI bhA~ti niSkaluSa pavitra mAnasa kI racanA kI, paraMtu girizRMga se utarane vAlI nirmala niriNI ke svacchaMda pravAha aura kalakala zabda meM yadi koI saundarya hai to mIroM ke padoM meM hameM vahI saundarya milatA hai| samApta For Private And Personal Use Only
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Achar For Private And Personal Use Only
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private And Personal Use Only