Book Title: Jain Ganitanuyog
Author(s): Vijayshree Sadhvi
Publisher: Vijayshree Sadhvi
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004290/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sacitra gANAta sAdhvI DaoN. vijayazrI 'AryA' .. naMdIzvara dvIpa ikSavara dIpa dhUtabAra dvIpa kSIra dvIpa bAruNAnAtha karadvApa TINa alAka. dizi sapaTa ...aloka paSkAvara samaTha vAruNIvara samaTa kSIravara samudra pRtavara samudra ikSavara samudra naMdIzvara samada 1-alA dakSiNa sUrya maMDala kA merU parvata se aMtara paridhana --- pUrI dakSiNa tApa kSetra kA AkAra C lavapAsamuha parvata janbU dvIpa Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anya kamala anya devI ke bhavana avasarpiNI kAla: da yama duSamA nAmaka chaThoM Are kA dRzya bArampanika gagAmaTI pAnI se UparapattAvApAna 10 bojanaAdhA yo. OMA malabaralAya AN cUla himavaMta parvata uttara dizA / samabhUtala sthAna gaNitAnuyoga darzana dakSiNa adholoka maru parvata ko madhyaloka Urdhvaloka pAdukaMbala zilA kSetramAna kAlamAna vijJAna yo.1000 yo 11000 yo. 1000 yo.1000 yo. 1000 yo. 1000 yo,1000 yo. zunya 11000 yo. catuSkoNa narakAvAsa Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahalA BIT kor3A kor3A sAgaropaya cUlikA kor3A kor3A sAgaropaNa suSama-suSama saThavA ArA saMtati pAlanaH syA dUsarA ArA vakSa pasaliyA~ paliyA 1028 256 | 256 kilyA kor3A kAr3A sAgarAyama pAMcavoM vRkSa kalpa vRkSa Daka yagAlA zarIrakosa AAyavya upalyoyama Aharadina se tuvara pramANa zarIrakAsa Ayavya3palyApama/ Ahara3dina se (tIsarA ArA koDAkoDIsAgaropayo ta makhara pramANa valyApama Arata MEka 2800 (-1000 yojana - koTI bhAkaMA Diplolic suSama-duHSama kor3A kor3I sAgaropama Aya sa mpaa.ho| bayAna dina panagara pani mAvarga meM eka eka bAla nikAlata nikAlata kA samyaNa pAlA hA jAya asaMkhya vAka panyApama/ PRA -36000 yojana - A.100 kya GAD tIsarA kAMDa zAkha bhAya20 .ro bhAyu,20-varSa narakagAmI nakA .kA.sAgara mAma paoNvadA ArA 21000 varSa chaThavA~ 121000 varSa du:yama-daHSamA 21000 varSa pahalA 62500 yojana ArA vasarpiNI kAlasara duHSama-daHpamA jAya bharaNI 4% yojana yojana dUsarA kAMDa 8 yojana -500 yojana- bhUmi sthAna para 10000 1000 yojana U~cAI halA kADa aSTa rUcaka pradeza Page #4 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Namo'tthuNaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa jaina gaNitAnuyoga - eka bAra avazya par3heM.. bharata airAvata mahAvidaha Adi aneka kSetroM, jambUdvIpa lavaNa samudra Adi asaMkhyAta dvIpasamudrI, Udhrva madhya adhaH tInoM lokoM kA vistRta vivecana, samaya se lekara pudgala parAvartana taka ananta kAlamAna, pradeza se rAjU taka kA ati vaijJAnika kSetramAna, anya jaina gaNita sUtroM va jyAmitika AkRtiyoM ke sAtha-sAtha vijJAna sammata vizva kA digdarzana karAne vAlA sacitra saMgrahaNIya, paThanIya, sArapUrNa ekamAtra upyogii graMtha sRjana : sAdhvI DaoN. vijaya zrI 'AryA' Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaya Atma! // OM ahN|| jaya AnaMda! prastuta graMtha 'divyakRpA dRSTi AzIrvRSTi kuul hRsstti preraNApuSTi : jaina gaNitAnuyoga : AcArya samrAT pUjya zrI devendra muni jI mahArAja paMjAba pravartanI mahAsatI zrI kezaradevI jI mahArAja adhyAtmayoginI mahAzramaNI zrI kauzalyAdevI jI mahArAja / parama pUjya dhyAnayogI AcArya samrAT zrI ziva muni jI mahArAja prajJA maharSi pUjya pravartaka zrI sumana muni jI mahArAja upapravartanI mahAsAdhvI DaoN. zrI sarojazrI jI mahArAja jaina sudhA mahAsAdhvI DaoN. zrI maMjuzrI jI mahArAja : sAdhvI DaoN. vijayazrI 'AryA' : mahAsatI zrI priyadarzanAzrI jI priyadA' mahAsatI DaoN.zrI pratibhAzrIjI 'prAcI' mahAsatI zrI tarulatAzrI jI taru' : vIra saMvat 2540, vikrama saMvat 2070, IsvI san 2014 : pA~ca sau rupaye mAtra (Rs. 500/- only) : zrI divAkara prakAzana e-7, avAgaDha hAusa, aMjanA sinemA ke sAmane, ema.jI. roDa, AgarA-282002 phona : 0562-2851165, mo. : 9319203291 prathama kAvRtti mUlya prakAzaka prApti-sthAna : zrI sumeracaMda jI jaina, 78, sUryanagara, AgarA-282002(u. pra.) mo. : 9319103000 zrImatI zakuMtalA devI zAMtilAla jI sAMDa 1730, AgarA roDa, posTa baoNksa naM. 34 dhUliyA- (mahArASTra) mo. : 09888537724 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ VAN samarpaNAma mere saMyama patha va pAtheya kI prAyikA mere graMtha - praNayana kI AtmA sabhI zreSThatA va maulikatA kI AdhArasthalI merI jIvana kyArI ko sadA sIMcane vAlI paMjAba pravartanI mahAsatI zrI kesaradevI jI ma. sA. kI ziSyAratnA zramaNa saMskRti kI gaurava vAhikA, samatva sAdhikA, Atma-ArAdhikA kalyANa kI varSA karane vAlI mahAmeSa dhArA adhyAtmayoginI mahAzramaNI pUjyA guruvaryA zrI kauzalyA devI jI ma. sA. kI 12vIM puNya smRti svarUpA sacina jaina gaNitAnuyogA kI yaha kRti savinaya-sabhakti sAdura samarpita -sAdhvI DaoN. vijayazrI kAryA SANOTES aga sRjana : sAlI DaoN. vijayazrI azI Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina gaNitAnuyoga zruta premI zrImAn vIrendrakumAra jI dhAkar3a indaura (ma. pra.) zrImAn esa. ela. bAphanA indaura (ma. pra.) dIpamAlA zrImAn vidyAsAgara jI jaina indaura (ma. pra.) zrImAn aruNakumAra jI jaina vallabha vihAra, dillI zruta stambha zrImatI nirmalA prakAzacanda jI bAphanA, baiMgalora (karnATaka) zrImAn sudarzanakumAra jI gAMga baDanerA, amarAvatI (mahArASTra) sva. sau. kauzalyAdevI kI smRti meM zrImAn mohanalAla jI kaMvarIlAla jI ostavAla baDanerA, amarAvatI (mahArASTra) zrImAn pravINakumAra jI jaina baMdhu tripuTI, agarabattI bAle, indaura (ma. pra.) zrutAdhAra zrImatI kamalAbAI bhaMvaralAlajI bhaMDArI doDDabAlApura (karnATaka) zrImAn mahAvIra prasAda jI jaina jhA~sI (u.pra.) zruta preraka zrImatI premalatA jI , azokakumAra jI surANA, indaura (ma. pra.) zrImatI prabhA dhAkar3a, indaura (ma. pra.) zrImAn dilIpakumAra jI dhIMga, indaura (ma. pra.) zrImAn vardhamAna jI mehatA mehatA zugara kaM., udayapura (rAjasthAna) zrImAn prakAzakumAra jI suAlAlajI daka baiMgalora (karnATaka) zrImAn kanakamala jI zAha adhyakSa zrI vardha. sthA. jaina saMgha, AkolA (mahArASTra) zrImAn mahAvIra prasAda jI jaina, paiMcI (ma. pra.) zrImatI ratanadevI jI AnandIlAla jI mehatA udayapura (rAjasthAna) jaina kaoNnphreMsa ke nivartamAna adhyakSa zrI kesarImala jI burar3a, baiMgalora (karnATaka) jaina kaoNnphroMsa ke rASTrIya upAdhyakSa zrI subhASa jI osavAla dillI zrImAn kizanalAla jI campAlAla jI, makANA, doDDabAlApura (karnATaka) zrImAn indaracaMda jI jaina-(eDavokeTa) azokanagara (ma. pra.) Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaya sImandhara zramaNa saMgha jayavaMta ho jaya mahAvIra / / jaya Atma || || jaya Ananda / / || jaya devendra / / || jaya jJAna / / || jaya ziva / / AcArya maMgala saMdeza zivamuni jainadharma vItarAga dharma hai / vItarAga dharma meM pratipAdana kA viSaya hai AtmA / AtmA aura anAtmA kA hI saMsAra hai| jIva karmAdhIna cAra gati caurAsI lAkha jIva yoni meM anAdikAla se bhramaNa kara rahA hai| jaina AgamoM meM bhUgola, khagola evaM aMtarikSa sambandhI jitane bhI pATha milate haiM, prAya: unakA saMkalana gaNitAnuyoga meM kiyA gayA hai / upAdhyAya zrI kanhaiyAlAla jI mahArAja ne gaNitAnuyoga para athaka puruSArtha kara zodha pUrNa kArya kiyA hai, usI AdhAra para mahAsAdhvI zrI vijayazrIjI ne hindI bhASA meM sacitra prakAzana karavAne kA puruSArtha kiyA hai| mahAsAdhvI DaoN. vijayazrI jI 'AryA' AtmArthI sAdhvIratnA hai| AtmA kI sAdhanA meM bhI ApakA puruSArtha hai, sAtha hI svAdhyAya ke kSetra meM Apa cAroM anuyogoM para jo puruSAthaSa kara rahe haiM, vaha anumodanIya hai| Apake dvArA likhita graMtha jana-jana ko svAdhyAya kI ora AkarSita kreN| unameM samyak jJAna, samyak darzana, satya-darzana, Atma-darzana ko upalabdha hone kI pyAsa jge| ve AtmA se paramAtmA bneN| sahamaMgala maitrI, zavamuni AcArya zivamuni dinAMka : 12 sabakA maMgala ho sthAna : zivAcAryasamavasaraNa, rAmA vihAra, dillI-81 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sacitra jaina gaNitAnuyoga jaina sAdI TA. vijayAnI 'AryA cata sAdhI DaoN. vijaya mahAsatI zrI vijaya zrI jI AryA dvArA likhita, saMkalita, saMpAdita pustake mahAsAbA HLI tIphAra pradIpikA Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma kI zramaNiyoM ko 4 mahAsatI kesaradevI gaurava-grantha jainadharma kI zramaNiyoM ko bRhad itihAsa itihAsa amavathAnayAra Tan uparavAnagI nAsatIyA sIjI mahArAja satI DaoN. vijayanI zani kAramahAmA zrIsukhavipAka sUtra. jaina zramaNI paramparA : eka sarvekSaNa navakA bhaDAnama .sAvitrI kauzalyA kAvya sumana mudata-nirjara svAtma sabodha | 3Jlni kiikaai maMgala pravacana saurabha prabhAta Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -sAdhvI DaoN. vijayazrI 'AryA' jaina siddhAntAcArya parovAkU gaha vizva kyA hai? kitanA bar3A hai? kisa AkAra va 1prakAra kA hai? isameM kyA-kyA rahA huA hai? hama indriyoM se jitanA jAnate haiM, kyA vahI aMtima satya hai yA anya padArtha bhI vizva meM haiM? isa prakAra ke aneka prazna vizva ko lekara mAnava mastiSka meM ubharate rahe haiN| prAcIna vedajJa RSi-maharSiyoM ne vizAlatamA isa pRthvI kI sImA jAnane kI utsukatA nimna zabdoM meM abhivyakta kI hai-'pRcchAmi tvAM paramantaM pRthivyAH |'-(Rgved 1/164/34) zvetAzvatara upaniSad ke RSi ne bhI yahI prazna uThAyA hai-'ki kAraNaM brahma kataH sma jAtAH jIvAma kena kva ca sNprtisstthaaH|' (zvetA 1/1) arthAta hama kahA~-kahA~ se paidA hue haiM aura hama sabakA avasthAna kisa para AdhArita hai? isase yaha spaSTa hai ki bhAratIya cintaka isa pRthvI aura sRSTi ke viSaya meM satata jijJAsu the aura unhoMne apanI tapomaya adhyAtma sAdhanA dvArA jisa satya kA sAkSAtkAra kiyA, vaha una-unake dharmagrathoM meM nibaddha hai| jaina darzana meM aMga praviSTa aura aMgabAhya Agama sAhitya ke ina donoM vibhAgoM meM sRSTi-vijJAna sambandhI pracura sAmagrI bharI par3I hai| vizeSa taura para jambUdvIpa prajJapti, candraprajJapti aura sUryaprajJapti to sRSTi-vijJAna kI sAmagrI se paripUrNa Agama hai| jinheM gaNitAnuyoga ke antargata sthAna diyA gayA hai| jainadharma kI AdhyAtmika dRSTi-jainadarzana AdikAla se eka nivRttipradhAna dharma rahA hai, ata: isameM sRSTi viSayaka jJAna bhautika vijJAna kI sImita parIkSaNa-paddhati para AdhArita na hokara AdhyAtmika dRSTi se sarvajJa bhagavantoM dvArA upadiSTa huA hai| unhoMne kevalajJAna kI dUrabIna meM jo kucha jAnA hai dekhA hai, vahI kahA hai| unakA jJAna AtmasAkSAtkAra se udbhuta hai| loka kA, sRSTi kA vivecana jisa prakAra unhoMne kiyA vaha kAlpanika nahIM, varan Thosa satya hai| sarvajJa kathita Agama meM saMbhAvanA (Theory) nahIM varan satya (Fact) hai, vastusthiti hai, vastuvijJAna hai| unhoMne sRSTi kA varNana mAtra mAnacitroM kA saMgrahAlaya yA raMga raMkhAoM aura koNoM-bhujAoM kA jyAmitika dRzya darzAne ke liye nahIM kiyA hai varan svagRha kI sthiti kA bodha karAne ke lie kahA hai ataH vaha eka satya tathya hai| sRSTi ke pUrNa va vAstavika svarUpa ko jAnakara jIva yaha vicAra karatA hai ki isa puruSAkAra caudaha rAjU loka meM maiM ajJAnavaza niruddezya ghUma rahA huuN| ajJAna va moha kA nazA mujhe vahA~ nahIM pahu~cane de rahA jo merA zAzvata ghara hai| maiM jahA~-jahA~ isa sRSTi meM bhaTakA, jisako pAne ke lie maiM hara sthAna para aTakA aura Akula-vyAkula rahA, vaha kitanA tuccha, svalpa aura azAzvata hai| kolhU ke baila kI taraha A~khoM para ajJAna kI paTTI bA~dhakara merI AtmA ne kabhI kahIM aura kabhI kahIM vAsa kiyaa| jisa loka ko maiMne apanI karmabhUmi banAyA hai, vaha mAtra eka maMca hai, jahA~ kucha dera ke liye abhinaya karane AyA huuN| (viii) Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavi bhUdharadAsa jI ne loka bhAvanA meM isI marma ko udghATita karate hue kahA hai caudaha rAju uttuMga nabha, lokapuruSa sNtthaann| tAme jIva anAdi te, bharamata hai bina jnyaan|| arthAt anantakAla se isI loka meM paribhramaNa karane ke pazcAt bhI isa AtmA ko na apane maMca kA jJAna ho rahA hai na usake naipathya kaa| samyakdarzana aura samyakjJAna ke darpaNa meM jaba yaha satya spaSTa hotA hai to vaha isa aMtahIna cakravyUha se chUTane ke upAyoM ko jAnane ke lie utsuka hotA hai| bhogabhUmiyA~, karmabhUmiyA~, narakAvAsa, devaloka tathA asaMkhya dvIpa-samudroM kA svarUpa aura paricaya prApta kara puNya aura pApa ke suphala-duSphala Adi se bhI sahaja paricita ho jAtA hai taba vaha asat karma se nivRtta hotA huA satkarma kI ora agrasara hotA hai aura aMta meM vaha ISatprAgbhArA pRthvI jise siddhazilA kahA gayA hai usakI chatrachAyA meM pahu~cakara amRtatva ko prApta kara letA hai, jahA~ na janma hai, na maraNa, na roga hai, na zoka, na Adhi hai, na vyAdhi, na koI upaadhi| saMkSepa meM, sRSTi ke svarUpAdi jJAna se manuSya ko apanI ananta yAtrA kA atIta, vartamAna aura bhaviSya spaSTa ho jAtA hai| AcArya vidyAnandi ne tattvArtha zloka vArtika meM kahA hai-"samasta loka kA tathA pRthvI para sthita jambUdvIpAdi kA nirUpaNa zAstroM meM na ho to jIva apane svarUpa se hI aparicita raha jaaegaa| aisI sthiti meM Atma tattva ke prati zraddhAna jJAna Adi kI saMbhAvanA bhI samApta ho jaaegii|" lokasvarUpa se dharmadhyAna-jaina paramparA meM loka svarUpa kA adhyayana dhyAna ke lie bhI mahattva rakhatA hai| dhyAna, saMvara, nirjarA aura mokSa kA pramukha sAdhana hai| jaisA ki 11vIM zatAbdI ke mahAna jainAcArya kalikAlasarvajJa zrI hemacandra sUri ne apane yogazAstra (11/1) meM kahA hai-"svargApavargaheturdharmadhyAnamiti kIrtitaM yAvat" arthAt dharmadhyAna mokSa va svarga donoM kA sAdhaka hai| dharmadhyAna ke cAra bhedoM meM saMsthAna vicaya eka pramukha bheda hai| loka ke svabhAva, AkAra tathA loka sthita vividha dvIpoM, kSetroM, samudroM Adi ke svarUpa cintana meM manoyoga kendrita karanA saMsthAna vicaya dharmadhyAna hai| lokasvarUpa para vicAra karane kA vizeSa phala hai-(1) lezyAvizuddhi aura (2) vairaagyvRddhi| 'dharmadhyAna rUpa saMsthAna vicaya meM piNDastha dharmadhyAna kI pA~ca dhAraNAe~ kahIM haiM, unameM pArthivI dhAraNA ke antargata sAdhaka madhyalokavat kSIra samudra ke madhya jambUdvIpa ko eka kamala ke rUpa meM ciMtana karatA hai, isa kamala meM merU parvata ko divya karNikA ke rUpa meM dhyAna kA viSaya banAyA jAtA hai| isa prakAra mokSa kA sAdhanabhUta dhyAna lokasvarUpa va usakI AkRti ke jJAna se dRr3ha va puSTa banatA hai| dvAdaza bhAvanAoM meM bhI lokasvarUpa bhAvanA ko mahattvapUrNa sthAna diyA gayA hai| vahA~ loka ke vAstavika svarUpa kA bAra-bAra cintana karane kA nirdeza diyA hai| jisakA phala upayoga kI sthiratA aura citta vizuddhi batAyA gayA hai| lokasvarUpa para bAra-bAra cintana karane se Atmadravya para anurakti aura para padArtha se virakti dRr3ha hotI hai, sAtha hI pramAda kA bhI parihAra hotA hai aura sabase bar3I upalabdhi apane yathArtha astitva kA bodha honA hai| digambara grantha jambUdvIpa prajJapti (13/157) meM jambUdvIpa ke jJAna, paThana va zravaNa se mokSa prApti honA kahA hai| AcArAMga sUtra meM spaSTa kahA hai Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ____"je loyaM viyANei se appaM viyANei, je appaM viyANer3a se loyaM viyaanne||" arthAt jo loka ko jAnatA hai vaha AtmA ko jAnatA hai aura jo AtmA ko jAnatA hai vaha loka ko bhI jAnatA hai| loka puruSAkRti meM hai, ataH lokabodha kA artha Atmabodha hI hai| arthAt jo loka hai, vahI puruSa hai, jo puruSa hai, vahI loka hai| isI ko aMgrejI meM kisI vicAraka ne kahA hai The whole universe is present with us. arthAt samasta loka manuSya ke bhItara hai| puruSa svayaM meM minI loka hai| prastuta jaina gaNitAnuyoga grantha prastuta grantha kA nAma "jaina gaNitAnuyoga" hai| hamAre pUrvAcAryoM ne sampUrNa Agama-sAhitya ko viSaya kI samAnatA ke AdhAra para cAra bhAgoM meM vibhAjita kiyA hai (1) caraNAnuyoga-sAdhu va zrAvaka kI aacaar-shailii| (2) dharmakathAnuyoga-dRSTAnta, kthaaeN| (3) dravyAnuyoga-jIva-ajIva dravya, navatattva aadi| (4) gaNitAnuyoga-gaNita ke sUtra, loka svarUpa aadi| prastuta graMtha gaNitAnuyoga se sambandhita hai| isameM loka kA tIna bhAgoM meM vargIkaraNa karake Urdhva, madhya aura adholoka kA varNana kiyA gayA hai| loka kI saMracanA evaM saMkhyA, jambUdvIpa Adi asaMkhyAta dvIpa-samudra, merU parvata Adi parvatoM, gaMgA-siMdhu Adi mahAnadiyoM, cakravartI kI SaTkhaNDa vijaya yAtrA kA krama, isake atirikta samaya se lekara saMkhyAta, asaMkhyAta ananta kAlamAna kA svarUpa va bheda, palyopama sAgaropama, utsarpiNI-avasarpiNI, pudgala parAvartana Adi kAla kA yathokta vivecana tathA kSetramAna meM pradeza se prArambha kara sUcyaMgula, pratarAMgula, ghanAMgula, jagat zreNI, jagatpratara Adi loka ke vividha mApadaNDoM kA bhI vivecana hai| aMta meM vartamAna vijJAna ke anusAra vizva kA saMdarzana karAyA gayA hai| pUrvokta varNana gaNitAnuyoga viSaya ke antargata AtA hai| gaNitAnuyoga kA samagra sparza karane vAlA hone ke kAraNa graMtha kA nAma "jaina gaNitAnuyoga" hI sArthaka pratIta huaa| digambara paramparA meM yaha anuyoga karaNAnuyoga ke nAma se pracalita hai| karaNAnuyoga meM loka varNana ke alAvA jIvoM ke aneka prakAra ke bhAva, guNasthAna, mArgaNA, jIva ke bheda aura karmoM kA vistRta varNana bhI sammilita hai| zvetAmbara paramparA meM ukta viSayoM kA samAveza dravyAnuyoga ke antargata kiyA gayA hai| graMtha kI AdhAra sAmagrI pramukhatayA pUjya yuvAcArya madhukara muni jI mahArAja evaM bhAvayoginI mahAsatI lIlamabAI dvArA sampAdita Agama sAhitya sthAnAMga, samavAyAMga, vyAkhyAprajJapti, jIvAjIvAbhigama, jambUdvIpa prajJapti, candraprajJapti, sUryaprajJapti, anuyogadvAra Adi se saMkalita kI gaI hai| isake atirikta digambara graMtha tiloyapaNNatti, trilokasAra, siddhAntasAradIpaka tathA zvetAmbara graMtha-laghusaMgrahaNI, lokaprakAza, bRhatkSetrasamAsaTIkA evaM jainatattvaprakAza, jiNadhammo, jainadRSTie madhyaloka jaina bhUgola vizeSAMka Adi graMthoM kA bhI viSaya kI sAmyatA spaSTatA va saralatA hetu upayoga kiyA hai| yatra-tatra Agama yA graMthoM meM prApta prAcIna Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citroM kA anusaraNa kara viSaya ko subodha banAne kA prayatna kiyA gayA hai, kahIM unakA navInIkaraNa evaM kahIM zAstrokta rIti se sudhAra bhI kiyA hai| kucha AkRtiyA~-rucakadvIpa, ar3hAI dvIpa ke bAhara sUrya-candra kI saMkhyA, ghanAkAra loka kI AkRtiyA~ Adi naI bhI nirmita kI haiN| AbhAra pradarzana-lagabhaga cAra varSa pUrva hastinApura ke zAMta ekAnta vAtAvaraNa meM anuyoga pravartaka pUjya zrI kanhaiyAlAla jI mahArAja 'kamala' ke anuyoga graMthoM ko dekhakara sArapUrNa, sarala, saMkSipta bhASA meM lekhanI calAne kA vicAra mana-mastiSka meM ubharA, taba jaina caraNAnuyoga' evaM 'jaina dharmakathAnuyoga' nAma se do pustakeM prakAza meM aaiiN| ukta donoM pustakoM kA vimocana jainadharma evaM darzana ke marmajJa vidvAn mAnanIya DaoN.sAgaramala jI jaina (nidezaka prAcya vidyApITha, zAjApura) ke kara-kamaloM se sampanna huaa| unhoMne ukta graMthadvaya kI upayogitA kI mukta kaMTha se sarAhanA kI aura zeSa do anuyogoM para bhI kArya karane kI preraNA dii| usa samaya gaNitAnuyoga jaise kliSTa viSaya para likhanA atyanta kaThina kArya pratIta ho rahA thaa| jaisA ki kavi kAlidAsa ne raghuvaMza prArambha karane se pUrva likhA hai kva sUryaprabhavo vaMzaH kva cAlpaviSayA mtiH| titIrghadustaraM mohAduDupenAsmi saagrm|| apanI alpa mati ko dekhate hue mujhe yaha prayAsa laghu naukA se samudra ko pAra karane jaisA pratIta huaa| kintu mere eka mAsa zAjApura pravAsa ke samaya mAnanIya DaoN. sAhaba ne jaba tatsambandhita 15-20 graMtha mujhe pradAna kiye to duSkara lagane vAlA kArya bhI saralatA se gatizIla hotA gyaa| kalyANa mandira stotra kI ve do paMktiyA~ barabasa smaraNa ho AIM yadvA dutistarati yajjalameSa nUnamantargatasya marutaH sa kilaanubhaavH| arthAt mazaka ko samudra meM tirAne kA zreya jaise usake andara rahI huI havA ko jAtA hai, usI prakAra isa duSkara kArya kI siddhi kA zreya bhI una graMthakAroM ko jAtA hai, jo AkAzadIpa kI bhA~ti merA patha prazasta karate rhe| ___ inake sAtha hI merI bAla lekhanI ko praur3hatA pradAna karAne vAle parama zraddheya AcAryasamrATa zrI devendra muni jI ma. sA. tathA merI anavarata anta:prerikA pUjyA guruvaryA zrI kesaradevI jI ma. sA. evaM zAMtamUrti pUjyA zrI kauzalyAdevI jI mahArAja ke prati bhI maiM sadaiva zraddhAnata hU~, jinake AzIrvAda kI chAyA meM vighna rUpI tApa kA sahaja zamana ho jAtA hai| parama pUjya AcAryasamrAT zrI zivamuni jI ma. sA. kI maiM sadaiva RNi hU~, jo vizAla dharmazAsana ke adhizAstA hote hue bhI merI pratyeka kRti meM apanA anamola maMgala saMdeza bhejakara mujhe anugRhita evaM utsAhita karate haiM merI sahavartinI sAdhvI tarulatAzrI jI bhI sarvAtmanA samarpita rahakara sahayoga pradAna karatI haiM, unheM maiM anta:karaNa se AzIrvAda detI huuN| (xi) Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha kI sAja-sajjA, citrAMkana, prakAzana Adi kI dRSTi se atha se iti paryanta sajAne-saMvArane kI kalA meM nipuNa bhAI saMjaya surANA kA AbhAra mAnanA unakI kalA kA apamAna karanA hai| maiM pramudita mana se unake ujjavala bhaviSya kI kAmanA karatI huuN| graMtha ke prUpha saMzodhana evaM zuddhikaraNa hetu mahAvIra nagara iMdaura kI sujJA yuvatI ratnA manISA surANA kA AtmIyatA pUrNa pratibhA sampanna sahayoga hRdaya kI gaharAIyoM meM aMkita ho gayA hai| vaise hI graMtha prakAzana meM gurubhakta zrI pravINa jaina baMdhu tripuTI (agarabattI parivAra, indaura) kA pramodabhAva, ananya gurubhakta suzrAvaka prakAza bAphanA-nirmalA bAphanA (baiMgalora) kA samarpaNa bhAva, zrI mahAvIra prasAda jaina (jhAMsI), zrImAn campAlAla jI sA. makANA evaM zrIyuta vikAsa bhaMDArI (baiMgalora) kI AsthA, jaina kaoNnphreMsa ke nivartamAna adhyakSa zrI kesarImala jI burar3a, rASTrIya upAdhyakSa bhAI zrI subhASa jI osavAla ke sAtha-sAtha mAtezvarI zrImatI ratanadevI jI mehatA evaM anya zruta premI, zruta anumodaka sabhI dAnadAtAoM kA zraddhApUrNa anudAna graMtha rUpI mAlA meM mauktika ke samAna anusyUta hai, una sabhI ke prati maiM maMgala kAmanA preSita karatI huuN| atyaMta sAvadhAnI rakhane para bhI pATha bheda, dRSTibheda, lipibheda priMTa kI azuddhi Adi ke kAraNa truTiyA~ sambhAvita hai| ataH sudhI pAThaka hameM sUcita kareM, tAki AgAmI saMskaraNa meM unakA sudhAra ho ske| yaha graMtha mumukSu pAThakoM kI tattva jijJAsA ko saMtuSTa kare, lokabhAvanA ko puSTa kare, sarvajJa ke jJAna kI agAdhatA kA bodha karAe, arihaMta deva ke prati dRr3ha AsthAvAna banAe, isI maMgala manISA ke sAtha..... / sarva maMgala mAMgalyam, sarva kalyANaka kaarnnN| pradhAnaM sarvadharmANAm, jaina jayati shaasnm|| jinazAsana sadaiva jayavanta ho! jayavanta ho!! (xii) Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNitAnuyoga kA garbha (anukramaNikA) krama viSaya pRSTha saMkhyA krama viSaya pRSTha saMkhyA adhyAya 1 : loka varNana * loka adhikAra 1. loka aura aloka 2. aloka meM loka kI sthiti 3. loka kA saMsthAna 4. loka kA parimANa 5. loka kA ghanaphala 6. loka meM trasanAr3I 7. valayAkAra loka 8. sampUrNa loka ke madhya sthAna 9. dizAoM kA nirNaya 10. dasa dizAoM ke nAma adhyAya 2 : adholoka * naraka adhikAra 2. sAta naraka pRthviyA~ : nAma aura svarUpa 2. narakoM meM valaya kI sthiti 3. narakAvAsoM ke AkAra va prakAra 4. narakAvAsoM kI vizAlatA 5. narakAvAsoM kI bhami 6. nArakiyoM ke utpatti sthAna 7. nArakI jIvoM kI saMkhyA 8. nArakI jIvoM ke lezyA pariNAma 9. naraka ke jIvoM kI vedanA | 10. saiMkar3oM vedanAoM meM sAtA ke kucha kSaNa 11. naraka meM utpanna jIva 12. nArakiyoM kI gati * bhavanapati deva 13. bhavanapati devoM ke indra 14. bhavanapatiyoM ke bhavana 15. paramAdharmI deva 16. paramAdharmI devoM kI jalacara manuSyoM meM utpatti 23 adhyAya 3 : madhyaloka * vyantara aura vANavyantara deva 2. vyantaroM ke AvAsa 3. vyantara devoM kI Rddhi 4. vyantara devoM meM utpatti ke kAraNa * merU parvata 5. meru parvata ke cAra vana 6. abhiSeka zilAe~ | 7. tIrthaMkara janmotsava vidhi (8. meru parvata kI cUlikA 19. meru parvata ke nAma * jambUdvIpa 10. jambUdvIpa nAma 11. jambUdvIpa kI jagatI 12. padmavaravedikA 13. vanakhaNDa 14. jambUdvIpa ke cAra dvAra 15. jambUdvIpa meM sAta kSetra . bharata kSetra 16. dakSiNArddha evaM uttarArddha bharata | 17. vaitADhya parvata 18. tamisrA va khaNDaprapAta guphA 19. umagnajalA va nimagnajalA mahanadiyA~ (xiii) Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krama pRSTha saMkhyA viSaya 29 45 viSaya pRSTha saMkhyA krama viSaya 20. vidyAdhara zreNiyA~ | 49. tigiMcha draha aura usase nirgata nadiyA~ 21. Abhiyogika zreNiyA~ * mahAvideha kSetra 22. RSabhakUTa parvata 39|50. mahAvideha kSetra kA vistAra 23. cullahimavaMta parvata aura padmadraha 40|51. mahAvideha ke cAra vibhAga | 24. cullahimavaMta ke 11 kUTa 41/52. solaha vakSaskAra parvata * SaTkhaNDa pRthvI para cakravartI kI vijaya yAtrA |53. bAraha antaranadiyA~ 25. cakravartI ke 13 tele | 54. mahAvideha kI vijaya 26. cakravartI ke 14 ratna * devakuru-uttarakuru kSetra 27. nau nidhiyA~ 55. yugala parvata . kAlacakra 56. devakuru uttarakuru ke draha 28. kAlacakra kI avadhi 57. kaMcanagirI parvata 29. avasarpiNI (apakarSa) kAla | 58. cAra gajadanta (vakSaskAra) parvata 30. kalpavRkSoM ke nAma 51 | 59. nIlavAna varSadhara parvata 31. bhogabhUmi meM utpatti ke kAraNa 51 /60. kesarI draha aura usase nirgata nadiyA~ 32. kulakaroM ke utpatti 52 |* ramyakvarSa kSetra 33. tIrthaMkara janma va karmabhUmi kA prArambha 52 | 61. rukmi varSadhara parvata 34. caubIsa tIrthaMkaroM ke nAma 62. mahApuNDarIka draha aura , 35. tIrthaMkaroM kA antarakAla narakAntA va rupyakUlA mahAnadiyA~ 36. cakravartI * hairaNyavata kSetra 37. nau baladeva | 63. zikharI varSadhara parvata 38. nau vAsudeva | 64. puNDarika draha aura suvarNakUlA, 39. nau prativAsudeva ___rakta va raktavatI mahAnadiyA~ 40. duSama kAla ke 30 lakSaNa 54 |* aivata kSetra 41. utsarpiNI (utkarSa kAla) | 65. chappana antarvIpa * jambUdvIpa kA haimavata kSetra lavaNa samudra 43. zabdApAtI vRttavaitADhya 66. cAra mahApAtAla kalaza 44. mahAhimavAna varSadhara parvata 67. laghu pAtAla kalaza 45. mahApadma draha aura usase nirgata nadiyA~ | 68. jala zikhA * harivarSa kSetra | 69. jalavRddhi (bharatI va oTa) 47. vikaTApAtI vRtta vaitADhya 63 | 70. jalavRddhi kA samaya 48. niSadha parvata 63 | 71. jalavRddhi rokane vAle velaMdhara deva (xiv) Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya 88 108 110 110 111 112 116 krama pRSTha saMkhyA krama viSaya pRSTha saMkhyA 72. lavaNa samudra kA adhiSThAyaka deva aura 100. sUrya ke bAhya-Abhyantara maMDala evaM unakA nivAsa parikramA parimANa 73. dRzyamAna samudra evaM lavaNa samudra 88 | 101. sUrya ke udaya-asta kI vyavasthA * dhAtakIkhaNDa dvIpa 102. jambUdvIpa meM dina-rAtri kA vibhAga 75. jambUdvIpa aura dhAtakIkhaNDa ke 103. rAtri-divasa kI hAni-vRddhi kA pramANa merU parvata meM aMtara | 104. dakSiNAyana-uttarAyaNa * kAlodadhi samudra 105. chAyA kA pramANa * puSkara dvIpa 106. pauruSI kA pramANa 113 78. mAnuSottara parvata | 107. bhAratIya airavatIya sUrya 114 179. Abhyantara puSkarArddha dvIpa 92 | 108. donoM sUryoM ke svatantra mArga 114 * ar3hAI dvIpa | 109. sUrya kI muhUrta gati 114 81. ar3hAI dvIpa meM tIrthaMkaroM kI saMkhyA 110. tApa-aMdhakAra kSetra 115 82. ar3hAI dvIpa ke bAhara kI sthiti 111. sUrya prakAza kA pramANa 116 * ar3hAI dvIpa ke bAhara dvIpa-samudra | 112. sUrya maMDala kA meru se aMtara 84. nandIzvara dvIpa 97 | 113. sUrya maMDaloM ke madhya aMtara 117 85. kuNDala dvIpa 98 | 114. do sUryoM ke madhya aMtara 118 86. rucaka dvIpa 98 | 115. udaya-asta ke samaya sUrya kA lAla varNa 119 |87. aruNodaka samudra kA vikAra-tamaskAya | 116. candra jyotiSka deva * jyotiSI deva | 117. candra maMDala evaM unakI saMkhyA 89. samabhUtalA pRthvI se jyotiSa cakra kA aMtara 118. candra maMDala kI lambAI-caur3AI va aMtara 120 |90. jyotiSka ke maMDala | 119. candra kI muhUrta gati 91. kAla gaNanA kA AdhAra sUrya aura candra 105 120. candra maMDala kI hAni-vRddhi evaM 92. tArA vimAna va usake deva tithiyoM kI vyavasthA |93. tArA vimAna kA meru Adi se aMtara 121. candra maMDala aura sUrya maMDala meM aMtara 94. eka tArA vimAna se dUsare tArA 122. nakSatra jyotiSka va unake deva | vimAna kA aMtara 123. nakSatra maMDala kI niyata vyavasthA |95: tArA devoM kI Rddhi 124. nakSatra maMDala aura meru ke madhya aMtara 96. dhruvatArA 125. nakSatroM kA paribhramaNa kSetra |97. sUrya jyotiSka 126. kula, upakula aura kulopakula nakSatra 124 98. sUrya maMDala | 127. candra ke mArga meM nakSatroM kA saMcAra 125 99. sUrya maMDala kA kSetra 128. mAsa nakSatra aura unakI ahorAtriyA~ 126 (xv) Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krama viSaya pRSTha saMkhyA krama viSaya pRSTha saMkhyA 156 158 161 129. graha jyotiSka aura unake deva 130. vAhana jAti ke jyotiSka deva 131. cara-acara jyotiSki 132. ar3hAI dvIpa meM kula jyotiSka saMkhyA / / 133. dvIpa-samudroM meM candra-sUrya kI saMkhyA nikAlane kI vidhi | 134. sUrya-candra kI do-do paMktiyA~ 135. manuSya kSetra ke bAhara candra-sUrya kA aMtara 136. jyotiSka devoM kI gati 137. maharddhika kA krama 138. sUrya viSayaka jJAtavya 38 bindu 139. candra viSayaka jJAtavya 25 bindu adhyAya 5: kSetra va kAla mAna | 1. pradeza se rajjU taka kA kSetramApa 2. aMgula ke tIna bheda 157 3. sUcI, pratara aura ghana 4. ATha prakAra kA kSetramApa 160 5. jyAmitika AkRtiyA~ 6. kAla-mAna ke do prakAra 162 7. samaya kA svarUpa 164 8. saMkhyAta kAla mAna ke bheda 164 |9. asaMkhyAta kAla mAna | 10. palyopama kAla ke bheda 11. sAgaropama kAla ke bheda 166 12. gaNanA saMkhyA ke tIna prakAra 13. saMkhyAta kA svarUpa 167 14. asaMkhyAta kA nirUpaNa 169 15. anaMta kA nirUpaNa 169 | 16. pudgala parAvartana | adhyAya 6 : vijJAnasammata vizva 142 165 165 167 141 145 146 adhyAya 4 : Urdhvaloka * bAraha kalpopapanna devaloka 1. saudharma-IzAna Adi devaloka 2. ATha kRSNarAjiyA~ 3. nau lokAntika deva 4. navagraiveyaka 5. pA~ca anuttara vimAna 6. devoM ke vimAna : AkAra va prakAra 7. vimAnoM kA svarUpa 8. devoM kA upapAta 9. devoM kA divya svarUpa 10. devoM ke prakAra 11. kalpopapanna devoM ke dasa prakAra 12. deviyoM kI utpatti-sthiti va prakAra * siddhazilA 13. siddhakSetra meM siddhoM kI avasthiti 14. mokSa ke yogya adhikArI | 1. pRthvI para jIva sRSTi 145 |2. jIva vikAsa kA krama | 3. pRthvI ke pA~ca vibhAga 146 4. eziyA khaNDa meM bhAratavarSa 147 5. bhAratavarSa kI mukhya nadiyA~ 6. jyotiSa maMDala va candramA 148 7. candra kA kSetraphala 8. sUryamaNDala 9. tAre tathA prakAzavarSa 10. nIhArikAe~ | 11. AkAzagaMgA | 12. grahoM kI sUrya se dUrI 155 172 173 174 174 176 176 177 177 178 178 178 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krama citra sUcI krama viSaya pRSTha saMkhyA krama viSaya pRSTha saMkhyA adhyAya 1: loka varNana ke citra 9. jambUdvIpa ke cAra dvAra | 10. jambUdvIpa kA dvAra pramANa caudaha rAjuloka kA samagra darzana 2. ananta alokAkAza ke madhya loka 11. jambUdvIpa kA dakSiNArdha aura uttarArdha bharata kSetra 12. vaitADhya parvata kA parimANa 3. puruSAkRti meM loka trizarAva sampuTAkRti meM loka 13. dIrgha vaitADhya parvata aura nau kUTa loka kA ghanAkAra nikAlane kI AkRtiyA~ 14. guphAe~, nadiyA~ aura prakAza maMDala 6. samacaturasra ghanAkAra loka 15. padmadraha 7. valaya se AveSTita loka 16. guphA kA dvAra kholatA suSeNa senApati 8. vAyu evaM jala para sthita pRthvI 17. cakravartI kI SaTkhaNDa vijayayAtrA kA krama 45 9. loka kA ghanaphala, rAjU evaM tInoM lokoM ke... 7 |18. cakravartI ke caudaha ratna | 10. rucaka pradezoM se nikalatI dasa dizAe~ 8|19. cakravartI kI navanidhiyA~ | 20 kAlacakra adhyAya 2 : adholoka ke citra |21. gaMgA-siMdhu ke taTa para 72 bila 1. adholoka 9 |22. zabdApAtI vRtta vaitADhya parvata 2. ratnaprabhA pRthvI ke tIna kANDa 10 | 23. nadI kI jihvikA 3. prathama narakAvAsa kA eka prastara 10 | 24. chaha mahAdraha va unase nikalatI 14 mahAnadiyA~ 64 4. naraka pRthviyoM kA jhAlara jaisA AkAra 13 | 25. pUrva-pazcima mahAvideha tathA 5. AvalikA praviSTa narakAvAsa devakuru-uttarakuru kSetra 6. prastara meM AvalikA praviSTa aura prakIrNaka / 14 |26. mahAvideha kSetra kI eka vijaya 7. sAtavIM naraka ke pA~ca narakAvAsa 14 | 27. mahAvideha ke cAra mukhavana 8. ratnaprabhA pRthvI ke AMtaroM meM bhavanapati | 28. jambUdvIpa ke 190 vibhAga | va vyantara devoM ke AvAsa 29. chappana antarvIpa 9. 15 prakAra ke paramAdharmI deva 30. antarvIpa kA pramANa adhyAya 3 : madhyaloka ke citra | 31. lavaNa samudra meM gotIrtha aura jala zikhA 1. vyaMtara aura vANavyantaroM ke sthAna | 32. velaMdhara parvata 2. meruparvata aura cAra vana | 33. lavaNa samudra 3. bhadrazAla vana aura usake ATha vibhAga | 34. mahApAtAla kalaza 4. naMdanavana | 35. laghupAtAla kalaza 5. paMDaka vana para abhiSeka zilAe~ |36. lavaNa samudra meM gotIrtha aura jalavRddhi 6. jambUdvIpa | jalazikhA aura vela 7. jambU vRkSa 3337. dhAtakIkhaMDa dvIpa 8. jambUdvIpa kI jagatI 34 | 38. kAlodadhi samudra (xvii) Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 101 134 108 147 krama viSaya pRSTha saMkhyA krama viSaya pRSTha saMkhyA 39. ar3hAI dvIpa |70. parva rAhu se candragrahaNa 122 40. naMdIzvara dvIpa 98 |71. candra ke mArga meM nakSatroM kA saMcAra 126 41. kuMDala dvIpa 99 |72. nakSatroM kI AkRti va unake tAre 128 42. rucaka dvIpa | 73. ar3hAI dvIpa meM sUrya va candra kI paMktiyA~ 43. asaMkhya dvIpa-samudra | 74 ar3hAI dvIpa ke bAhara sUrya-candra 44. tamaskAya kA bAhya darzana 102 45. tamaskAya ke aMdara kA dRzya 102 adhyAya 4 : Urvaloka ke citra 46. meru parvata kI pradakSiNA karatA jyotiSa cakra 104 | 1. Urdhvaloka 140 47. eka tAre se dUsare tAre kA antara | 2. kRSNarAjiyA~ aura lokAntika vimAna 142 48. dhruva tArA 3. vaimAnika devoM ke AvalikAbaddha aura 49. sUrya kA sAmAnya darzana puSpAvakIrNa vimAna 50. sUrya kA vartulAkAra maMDala 108 vaimAnika ke prataroM kA dUravartI darzana .. 148 51. jIvA koTI ke Upara sUrya maMDala 5. siddhazilA aura siddhAtmAe~ 154 52. sarvAbhyantaramaMDala se sarvabAhyamaMDala meM jAte sU. ke 183 mArga adhyAya 5 : kSetra va kAlamAna ke citra 53. sarvabAhyamaMDala se sarvAbha sarvAbhyantaramaMDala meM / jAte sUrya ke 183 mArga 100|1. kSetramApa : aMgula se dhanuSa taka 157 54. sUrya ke udaya-asta kI vyavasthA 110|2. bharata kSetra meM bAhA Adi AkRti 55. udayAsta samaya kA antaramAna 111 | 3. ATha prakAra ke caturbhuja 162 56. jambUdvIpa meM dina-rAtri kA | 4. tribhuja Adi kI AkRtiyA~ vibhAga karate do sUrya 112 | 5. ghana kI vividha AkRtiyA~ 163 57. rAtri-divasa kI hAni-vRddhi kA pramANa 112 | 6. anya kSetra kI AkRtiyA~ 58. bhAratIya airavatIya sUrya 113 |7. trijyA, vyAsa, kSetraphala 163 59. donoM sUryoM kA svatantra mArga 113 / 8. palyopama kAla mApa kA ghanavRttapalya 165 60. bAhya AbhyaMtara maMDala meM sUrya kI muhUrta gati 114 |9. jaghanya paritta asaMkhyAta kA kalpita mApa 168 61. tApa kSetra kA AkAra 116 adhyAya 6: vijJAnasammata 62. karka va makara saMkrAMti meM sUrya 117 63. sUrya maMDala kA meru parvata se aMtara 117 vizva ke citra 64. sUrya maNDala ke madhya aMtara | 1. vartamAna pRthvI ke pA~ca vibhAga 173 | 65. donoM sUryoM ke madhya aMtara athavA 2. bhAratavarSa kI mukhya nadiyA~ 175 maMDala kI lambAI-caur3AI 3. vijJAnasammata sauramaMDala 176 | 66. udaya-asta ke samaya sUrya kA lAlavarNa ___119 | 4. Igala nebulA 179 67. candra vimAna svAna nebulA 179 68. pRthvI para candradarzana evaM tithiyA~ 121 6. AkAzagaMgA 180 69. nitya rAhu se hone vAlI pAkSikI hAni-vRddhi 122 162 163 118 118 120 (xviii) Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sacitra gaNitAnuyoga The BAARAATMASARAM PAma WITTERY nAlavata parvata kezarI daha AM BALBAR HHHHHHHHHHHHHHHTRA niSadha parvata harikAMtA nadI 3. harivAra pItAmma zayAmAtI 113.himavata ra. laghu himavaMta papadraha Int 1.bharata kSetra bharatakSetra . pracAra -abocyA lekhaka : sAdhvI DaoN. vijayazrI AryA Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudaha rAjuloka siddhakSetra (anaMta siddha) Siddhakshetra (Infinite Siddhas) 5 anuttara vimAna (1 pratara) 5 Anuttar Vimaans (one level) siddha zilA Siddha Shila (Realm of Siddhas) 31TchT9T Space Devalck (dhine realm) 12 devaloka 11 -9 graivayaka ke 9 pratara 9 levels of 9 Graiveyak gods 4 pratara 4levels 4 pratara 4levels gedrich Urdhva Lok (Upper World) ghanodadhi) * Dense water ghanavAta Dense air) ghanavAta Dense air >4 pratara 4levels -5 pratara 5 levels 6pratara 6 levels 1 lokAMtika 9 Lokantik gods 12 pratara 12.levels 3) kilviSI 3 Kilvishi gods 13 pratara 13 levels devaloka Devalok divine ghanodadhi Dense water - anaMta alokAkAza Infinite Alokaakaash (Unoccupied space) madhyaloka (Middle World) (tirkhAloka) (1800 yojana U~cA) (Tirchhaloka or transverse world) (1800 Yojan high) 10 jaMbhaka deva 10 Jrambhak gods - meru parvata Meru Mountain cara-acara jyotiSa cakra Moving and non-moving Jyotish Chakra (Stellar Zone) -asaMkhya dvIpa samudra Infinite islands and seas -naraka 1(ratnaprabhA) First hell (Ratnaprabha) - anaMta alokAkAza Infinite Alokaakaash (Unoccupied space) naraka2 (zarkarAprabhA) Second hell (Sharkaraprabha) 16 vANavyaMtara 16 Vaanavyantar gods 10 bhavanapati 10 Bhavanpati gods 15 paramAdharmI 15 Parmaadhaami gods) naraka 3 (vAlukAprabhA) Third hell (Balukaprabha) Adho Lok (Lower World) naraka 4 (paMkaprabhA) Fourth hell (Pankaprabha) AkAza asaMkhya yojana Space Infinite Yojans naraka 5 (dhUmraprabhA) Fifth hell (Dhoom-prabha) ghanodadhi Dense water ghanavAta Dense air naraka 6 (tama:prabhA) Sixth hell (Tamah-prabha) tanavAta Rarified air naraka7(tamaHtamaHprabhA) Seventh hell (Tamstamah-prabha) sthAvara nADI Sthavar Naadi (Zone of immobile) aloka Alok (Unoccupied space) aloka trasanADI Tras-naadi (Zone of mobiles) Alok 1 rajjU caur3I- 14 rajjU U~cI 1Rajju wide - 14 Rajju high citra kra.1 (Unoccupied space) sacitra jaina gaNitAnuyoga Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya 1 : loka varNana namiUNa asur-sur-gruul-bhuyNg-privdie|| gaya kilese arihe siddhAyarie uvajjhAe svvsaahuunnN|| __ (caMdraprajJaptisUtra, gAthA-2) asura-sura-garUr3a aura nAgakumAroM se vaMdita, kleza rahita arihaMta, siddha, AcArya, upAdhyAya, aura sarva sAdhuoM ko namaskAra karake gaNitAnuyoga prArambha kiyA jA rahA hai| jaina gaNitAnuyoga cAroM gatiyoM kA darpaNa sadRza hai| isameM loka, aloka, devaloka, sUrya, candra Adi graha-nakSatra, bharata, airAvata, mahAvideha Adi karmabhUmi tathA devakurU, uttarakurU Adi akarmabhUmi kSetra, jambUdvIpa Adi dvIpa, lavaNa samudra Adi samudra, vaitADhya va sudarzana merU Adi parvata, manuSyaloka, utsarpiNI-avasarpiNI kAla, samaya, palyopama, sAgaropama Adi kAla, sAta naraka, bhavanapati-vANavyaMtara deva Adi gaNitIya viSayoM kA samAveza hai / eka prakAra se yaha anuyoga jaina bhUgola-khagola ke samyak jJAna kA sAgara hai| loka adhikAra loka aura aloka-loka zabda 'luk' dhAtu se niSpanna hai, jisakA artha hai-dekhnaa| 'lokyate-avalokyate iti lokaH' arthAt jo-jo sthAna aura usameM rahe hue jo-jo dravya sarvajJa-sarvadarzI bhagavAna ke dvArA avalokita hai, vaha sthAna loka hai| uttarAdhyayana sUtra (28/7) meM loka ko isa prakAra paribhASita kiyA hai dhammo ahammo AgAsaM kAlo puggala jNtvo| esa logotti pannatto, jiNehiM vrdNsihiN|| arthAt AkAza ke jitane bhAga meM dharmAstikAya, adharmAstikAya, kAla, jIva aura pudgala vidyamAna hai, vaha 'loka' hai| isake viparIta jahA~ ukta pA~ca dravya nahIM hai, zuddha AkAza hI AkAza hai, vaha 'aloka' hai| AkAza loka-aloka donoM meM hI hai, ata: AkAza kA hI eka bhAga 'lokAkAza' va dUsarA bhAga 'alokAkAza' -loka kahA jAtA hai| (citra kramAMka 1 : sAmane ke pRSThapara dekheN|) aloka meM loka kI sthiti-aloka pole gole ke AkAra kA anantAnanta, akhaNDa, amUrtika aura cAroM ora kevala AkAzamaya (polAra) hai| isa anantAnanta alokAkAza ke bahumadhya bhAga meM loka usI prakAra sthita hai jaise vizAla sthAna ke ananta alokAkAza ke madhya loka madhya meM eka chIMkA laTakA ho| (citra kramAMka 2) citra kra.2 sacitra jaina gaNitAnuyoga aloka ja Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Urdhvaloka madhyaloka loka kA saMsthAna-ananta asIma AkAza ke bahumadhya bhAga meM 1 rAjU sthita sAnta aura sasIma isa loka kA vahI AkAra banatA hai, jo - ulTA dharmAstikAya aura adharmAstikAya kA AkAra hai| dUsare zabdoM meM, jisa AkAra se dharma aura adharma dravya lokAkAza meM sthita hai, usI AkAra se 5 rAja sakorA loka sthita hai| bhagavatI sUtra (11/10) 1 rAjU- sIdhA siddhazilA meM loka ko 'supratiSThaka sakorA AkAra' kA kahA gayA hai| - ulTA supratiSThaka AkAra kA artha sakorA hai- trishraavsmputtaakaar| eka zikorA (zarAva) ulTA, 7 rAjU usa para eka zikorA sIdhA, phira usa para eka ulTA rakhane lAla trizarAva sampuTAkRti meM loka citra kra.3 se jo AkAra banatA hai, use trizarAvasampuTAkAra kahate haiN| isa prakAra se bane AkAra meM nIce caur3AI adhika aura madhya meM kama hotI hai| punaH Upara caur3AI adhika hotI hai aura anta meM punaH kama ho jAtI hai| anyatra samagra loka kA AkAra purUSa-saMsthAna bhI batalAyA gayA hai| donoM hAtha kamara para rakhakara jaise koI purUSa vaizAkha saMsthAna kI taraha paira caur3e 171 rakhakara khar3A ho, vaisA hI AkAra loka kA hai| (citra kramAMka 3,4) purUSAkRti meM loka loka kA parimANa-loka ke tIna parimANa haiM-U~cAI, citra kra.4 moTAI aura caudd'aaii| isameM sampUrNa loka kI U~cAI 14 rAjU pramANa hai| rAjU kA parimANa nimna prakAra se kalpita kiyA gayA hai-3,81,12,970 mana vajana vAlA eka bhAra; aisA 1000 bhAra kA golA koI Upara se nIce pheMke, vaha golA 6 mAsa, 6 dina, 6 pahara, tathA 6 ghar3I meM jitane sthAna ko lA~gha jAe utane vizAla kSetra ko eka rAjU kahate haiM athavA nimeSa mAtra (eka palaka jhapakane) meM eka lAkha yojana pAra kara jAne vAlA deva chaha mAsa taka usI gati se calatA rahe to vaha eka rAjU pAra karatA hai, isa prakAra se bhI rAjU kA pramANa kalpita kiyA gayA hai, aise 14 rAjU pramANa U~cA yaha loka hai| loka kI moTAI sarvatra 7 rAjU hai| parantu caur3AI vibhinna sthAnoM para bhinna-bhinna hai| yaha loka nIce sAta rAjU caur3A hai| phira Upara anukrama se caur3AI meM eka-eka pradeza kama hotA-hotA sAta rAjU kI U~cAI para madhyaloka meM eka rAjU caur3A raha gayA hai| punaH madhyaloka se eka-eka pradeza bar3hate-bar3hate Upara sADhe tIna rAjU kI U~cAI para pA~ca rAjU caur3A hai, phira Age krama se ghaTatA-ghaTatA aMtima loka ke agrabhAga para eka rAjU caur3A hai| adholoka 6 -4 sacitra jaina gaNitAnuyoga Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ loka kA ghanaphala-loka ko ghanAkAra samacaturastra karane ke lie adholoka jo ki nIce 7 rAjU caur3A, Upara eka rAjU caur3A tathA 7 rAjU U~cA va sarvatra 7 rAjU moTA hai| use yadi kalpanA se do samabhAgoM meM bA~TA jAya to nIce kI ora 37 rAjU va Upara kI ora / rAjU caur3e tathA 7 rAjU U~ce do khaMDa prApta hote haiN| inameM pUrvavartI bhAga ko yathAvat rakhate hue pazcima vAle bhAga ko ulTA karake isake sAtha jor3a diyA to 7 rAjU moTA, 7 rAjU U~cA va 4 rAjU caur3A eka khaMDa bana jAtA hai| (citra kramAMka 5) rAjU rAjU rAjUra-37 rAjU rAjUra-3% rAjU pazcimI pazcimI bhAga bhAga 7 rAjU AANE pazcimI bhAga pUrvI bhAga pUrvI bhAga bhAga -7 rAjU K-3/ rAjUra -37 rAjU do samabhAga adholoka > rAjU K-37 rAjU citra kra.5 4 rAjU adholoka adholoka isI prakAra Urdhvaloka jo ki 7 rAjU U~cA, madhya meM 5 rAjU caur3A tathA Upara va nIce 1-1 rAjU caur3A hai usake 37 rAjU U~ce do bhAga kreN| aba Upara vAle bhAga ko pUrva se pazcima do barAbara bhAga karane para nIce 2/2 rAjU va Upara / rAjU caur3e tathA 37 rAjU U~ce do khaMDa prApta hote haiN| isameM pUrva dizAvartI bhAga ko yathAvat rakhate hue pazcima vAlA bhAga ulTA karake usake sAtha jor3ane para 3% rAjU U~cA, 3 rAjU caur3A evaM 7 rAjU moTA khaMDa banatA hai| isI prakAra kI kriyA nIce vAle bhAga ke sAtha doharAne se ukta mApa kA hI dUsarA khaMDa banatA hai| dono khaMDoM ko Upara-nIce sAtha meM rakhane para 7 rAjU kI moTAI vAlA, 7 rAjU U~cA va 3 rAjU caur3A khaMDa prApta hotA hai| (citra kramAMka 6) rAjU rAjU 2%rAja pazcimI pavA bhAga 37 rAjU pazcimI bhAga bhAga 2/- rAjU 27 rAjU 2%rAja 2% rAjU / % rAjU 2%, rAjU 27 rAjU pUrvI pazcimI bhAga 3% rAjU bhAga bhAga pazcimI bhAga 2% rAjU K 1rAjU Urdhvaloka *rAjU rAjU Upara va nIce do samabhAga Urdhvaloka %rAjU 3 rAjU UdhvaMloka citra kra.6 sacitra jaina gaNitAnuyoga Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Urdhvaloka va adholoka ke isa prakAra prApta khaMDoM ko U~cAI ke samAnAntara sAtha meM jor3a kara rakhane para 7 rAjU U~cA, 7 rAjU caur3A aura 7 rAjU moTA eka khaMDa prApta hotA hai| yaha samacaturastra ghanAkAra loka hai, jisakA ghanaphala laMbAI x caur3AI x U~cAI (7x7x7) karane para 343 rAjU hotA hai| (citra kramAMka 7) rAjU ArAjU 7 rAjU Urdhvaloka adholoka -7 rAjU U~cAI - L 7 rAjU moTAI 3rAjU 1 kosa2 kosa . -4 yojana -3 yojana -7 rAjU caur3AI 4 rAjU samacaturastra ghanAkAra loka citra kra.7 loka meM trasanAr3I-tInoM lokoM ke bIcoMbIca meM 1 rAjU caur3I, 1 rAjU moTI tathA Upara se nIce taka 14 rAjU lambI trasanAr3I hai| trasanAr3I ke aMdara hI sabhI trasajIva-nArakI, deva, manuSya tathA beindriya se paMcendriya taka tiryaMca jIva pAye jAte haiN| ekendriya jIva trasanAr3I ke aMdara aura bAhara donoM sthAnoM para haiN| trasajIva bhI svalpa samaya ke liye trasanAr3I ke bAhara tIna kAraNoM se pAye jAte haiM, jaise-1. kisI trasajIva ne trasanAr3I ke bAhara sthAvara jIva ke rUpa meM utpanna hone kI Ayu bA~dhI ho, to vaha mAraNAntika samudghAta karake apane Atma pradezoM ko trasanAr3I ke bAhara phailAtA hai| 2. trasajIva Ayu pUrNa karake, vigrahagati se jaba trasanAr3I ke bAhara AtA hai| 3. kevali samudghAta karate samaya jaba kevalI ke Atma-pradeza 1575 dhanuSa - cauthe-pA~caveM samaya meM sampUrNa loka meM phailate haiN| -5 yojana 0 valayAkAra loka-jaise sarpa saba ora se kAMcalI se veSTita hotA hai aura vRkSa tvacA se, usI prakAra isa lokAkAza ko cAroM tarapha se veSTita karake tIna valaya hai| ye tInoM valaya apkAya tathA vAyukAyika jIvoM ke zarIra svarUpa sthira svabhAva vAle haiN| ghanodadhivalaya gomUtra ke raMga kA hai, ghanavAtavalaya kAle raMga kI mUMga ke samAna evaM tanuvAtavalaya -4 yojana aneka raMgoM vAlA hai| sarvaprathama loka ko cAroM ora veSTita karake ghanodadhi (jamA huA pAnI) hai, isako veSTita karake ghanavAta (piNDibhUtavAyu) hai aura isako 77 yojana veSTita karake tanuvAta (patalI/halkI vAyu) hai| tanuvAta ke cAro ora ananta alokAkAza hai| loka ke nIce ghanodadhi kI moTAI 20 hajAra yojana hai, Upara kramazaH kama hote-hote madhyaloka ke pArzva meM inakI moTAI kramazaH 5, 4, 3 hajAra yojana hai aura Urdhvaloka ke Upara inakI moTAI kramazaH 2 kosa, 1 kosa aura 1575 dhanuSa hai|' (citra kramAMka 8) 7 yojana 5 yojana 4 yojana >5 yojana -3 yojana -5 yojana -4 yojana 1. loka ke cAroM ora valaya kI mAnyatA digaMbara evaM kucha zvetAmbara AcAryoM kI bhI hai| (dekheM-jaina tattva prakAza pR. 45) -ghanodadhi 20,000 yojana -ghanavAta 20,000 yojana -tanuvAta 20,000 yojana >AkAza asaMkhyAta yojana citra kra.8: valaya se AveSTita loka sacitra jaina gaNitAnayoga Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AkAza vAyu ke AdhAra para udadhi aura udadhi ke AdhAra para pRthvI kaise Thahara sakatI hai? isa prazna kA spaSTIkaraNa karate hue kahA pRthvI gayA hai-koI purUSa vaijJAnika DhaMga kI banI thailI ko havA bhara kara ghanodadhi phulA de| phira usake mu~ha ko phIte se majabUta gA~Tha dekara bA~dha de ghanavAyu tathA isa thailI ke bIca ke bhAga ko bhI bA~dha de| aisA karane se thailI patalI vAyu meM bhare hue pavana ke do bhAga ho jAe~ge, jisase thailI DugaDugI jaisI lgegii| taba thailI kA mu~ha kholakara Upara ke bhAga meM se havA nikAla de aura usakI jagaha pAnI bharakara phira thailI kA mu~ha baMda vAyu evaM jala para sthita pRthvI kara de aura bIca kA bandhana khola de| aisA karane para jo pAnI thailI citra kra.90 ke UparI bhAga meM bharA gayA hai, vaha Upara ke bhAga meM hI rahegA nIce nahIM jAegA, kyoMki Upara ke bhAga meM jo pAnI hai, usakA AdhAra thailI ke nIce ke bhAga kI vAyu hai| jaise thailI meM havA ke AdhAra para pAnI Upara rahatA hai, vaise hI vAyu ke AdhAra para udadhi aura udadhi ke AdhAra para pRthvI pratiSThita hai| (citra kramAMka 9) ___ sampUrNa loka ke madhya sthAna-caudaha rAjU parimANa yaha loka sarvatra sama nahIM hai| kahIM caur3A hai to kahIM saMkar3A hai| pradezoM kI hAni-vRddhi ke kAraNa yaha viSama bhAga vAlA hai| kintu ratnaprabhA pRthvI ke UparI bhAga meM do kSullaka pratara haiN| ve donoM sama aura sabase choTe haiN| ina donoM prataroM meM pradezoM kI hAni-vRddhi nahIM hotii| Upara ke kSullaka pratara se Upara kI ora tathA nIce ke kSullaka pratara se nIce kI ora loka kI vRddhi hotI hai| ina donoM prataroM kI - lambAI-caur3AI samAna eka rAjU parimANa hai| ina do kSullaka prataroM meM tirchAloka kA madhya bhAga hai| yahI ATha rucaka pradeza haiM jinameM se dasa dizAe~ nikalI haiN| sampUrNa loka kA madhyabhAga ratnaprabhA pRthvI ke AkAza khaNDa ke asaMkhyAtaveM bhAga kA ullaMghana karane ke bAda hai| adholoka kA madhya bhAga cauthI paMkaprabhA pRthvI kA Adhe se adhika AkAza khaMDa pAra karane ke bAda AtA hai| tathA Urdhvaloka kA madhyabhAga sanatkumAra evaM mAhendra devaloka ke Upara aura brahmadevaloka ke nIce riSTa nAmaka tIsare pratara meM hai| (citra kramAMka 10) dizAoM kA nirNaya-jaMbUdvIpa caur3AI 7 rAjUke meru parvata ke bahusama madhya bhAga meM | citra kra. 10 : loka kA ghanaphala, rAjU evaM tInoM lokoM ke madhya sthAna rAja siddha zilA - moTAI 7 rAjU anuttara vimAna 12% greveyaka MR. Urdhvaloka 5 rAjU ACA/ANI Urdhvaloka kA madhya pA~caveM devaloka kA. tIsarA riSTa pratara. 1 rAjU meru parvata ke 8 rucaka pradezoM para 12 tiryaka loka kA madhya - moTAI 7 rAjU - U~cAI 14 >loka kA madhya > adholoka kA madhya (paMkaprabhA pRthvI) adholoka - -moTAI 7 rAjU 343 rAjU ghanAkAra sacitra jaina gaNitAnuyoga Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnaprabhA pRthvI ke Upara aura nIce ke do kSullaka (laghutama) prataroM meM tirachAloka ke madhya bhAga rUpa gAya ke stana ke AkAra ke ATha rUcaka pradeza haiN| jo cAra Upara kI ora tathA cAra nIce kI ora sadA avasthita rahate haiN| ina rUcaka pradezoM se hI pUrva, pazcima, uttara, dakSiNa-ye cAra dizA, IzAna, Agneya, naiRtya va vAyavya-ye cAra vidizA tathA Urdhva aura adhaH-isa prakAra 10 dizAe~ nikalI haiN| Urdhva-adho dizA Upara se nIce taka cAra-cAra pradezI haiN| vidizAe~ Adi se anta taka eka-eka pradezI haiM tathA cAra dizAe~ prArambha meM do-do pradezI hai, phira Age do-do pradeza bar3hate jAte haiN| meru parvata uttara dizA meM hai, isI prakAra rAtri meM jisa dizA meM dhruvatArA dikhAI detA hai, vaha bhI uttara dizA hai| usake pIche kI dakSiNa dizA hai| usakI dA~yI ora pUrva dizA aura bA~yI ora pazcima dizA hotI hai| isa dRSTi se nirNita huI cAroM dizAoM ko Agama meM kSetra dizA kahA hai| cAra dizAoM ke bIca kI dizAe~ vidizA kahalAtI haiM jaise uttara-pUrva ke madhya kA koNa 'IzAnakoNa', pUrNa-dakSiNa ke madhya kA koNa 'Agneya koNa', dakSiNa-pazcima ke madhya kA koNa naiRtya koNa' aura pazcima-uttara ke madhya kA koNa vAyavya' koNa hai| (citra kramAMka 11) dizAoM kA yaha nirdhAraNa kSetra kI dRSTi se (Naumenal Point of View) hai, vyavahAra meM sUrya se dizA kA nirNaya kiyA jAtA hai-arthAt jidhara sUrya kA udaya hotA hai, vaha pUrva dizA mAnI jAtI hai aura phira isake AdhAra para anya dizA vidizAoM kA nirdhAraNa kiyA jAtA hai| isa prakAra nirNita huI dizA ko Agama meM 'tApa' dizA kahate haiN| kSetra dizA nizcita aura sthAyI hai| tApa dizA meM sUrya ke maMDala badalate rahane ke kAraNa pUrva dizA meM sUryodaya aura pazcima dizA meM sUryAsta nizcita eka sthAna para nahIM hotaa| kiMcit sthAna parivartana hotA hai| isa prakAra pUre jambUdvIpa ke alaga-alaga tarapha ke kSetroM kI apekSA dizA badala jAtI hai| sUrya-candra Adi merU parvata ko kendra meM rakhakara ayana mArga (Spiral root) meM bhramaNa karate haiN| dasa dizAoM ke nAma-pratyeka dizA ke adhipati deva ke AdhAra se ina dizAoM ke nAma isa prakAra haiM-(1) pUrva dizA ke adhipati deva 'indra' haiM, ataH ise 'aindrI' dizA kahate haiN| (2) agnikoNa ke svAmI agnideva haiM, ata: ise 'AgneyI' kahate hai| (3) ATha rUcaka pradeza se nikalatI cAra dizAe~ va vidizAe~ dakSiNa dizA ke adhipati 'yama' haiM, ataH ise 'yAmyA' dizA kahate haiN| (4) naiRtyakoNa ke svAmI 'naiRti' haiM, ataH yaha 'naiRtya' dizA hai| uttara dizA (5) pazcima dizA ke adhipati varuNa' deva haiM, isa kAraNa ise 'vAruNI' kahate haiN| (6) vAyavya koNa | ke svAmI 'vAyu' deva haiM, ataH yaha 'vAyavya' dizA kahalAtI hai| (7) uttara dizA ke adhipati 'soma' deva hone se use 'saumyA' kahate haiN| (8) IzAnakoNa ke adhipati 'IzAna' deva haiM, ataH use 'IzAna' do pratara dizA dizA kahate haiN| (9) Urdhva dizA meM aMdhakAra nahIM hai, vaha nirmala hai, ataH use 'vimalA' dizA kahate cAra rucaka pradeza haiN| (10) adhodizA meM gAr3ha aMdhakAra hone se use eka rAjU 'tamA' dizA kahA hai| ina dazoM dizAoM kA utpatti citra kra. 11 sthAna ATha rucaka pradeza haiN| UvaM dizA vAyavya IzAna pazcima dizA pUrva dizA samabhUtala sthAna neRtya Agneya rala prabhA pRthvI ke dakSiNa adho dizA 8 sacitra jaina gaNitAnuyoga Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya 2 : adholoka samapRthvI 10 bhavanapati 15 paramAdhAmI 216 vANavyaMtara -naraka-1(ratnaprabhA) (ghammA) 13 pratara 12 aMtara naraka-2 (zarkarAprabhA) (vaMzA) 11 pratara 10 aMtara 2. moTAI1,32,000 naraka-3 (vAlukAprabhA) (zIlA) 1pratara 8 aMtara 1,28,000 naraka-4 (paMkaprabhA) (aMjanA) AR 7 pratara 6 aMtara naraka-5 (dhUmraprabhA) (riSTA) 1,20,000 AkAza vAyu asaMkhya yojana 5 pratara 4aMtara 5. moTAI 1,18,000 naraka-6(tamaHprabhA) (maghA) 3 pratara 2 aMtara loka ke tIna bhAga haiM-adholoka, madhyaloka aura uurdhvlok| adholoka ko pAtAlaloka yA narakaloka bhI kahate haiN| yaha merUparvata ke samatala ke nIce 900 yojana kI gaharAI ke bAda ginA jAtA hai| isakI U~cAI sAta rAjU, adholoka ke caur3AI nIce sAta rAjU sAta rajjU anaMta alokAkAza aura Upara eka rAjU | 1. mottaaiihai| isa adholoka meM | 1,80,000 sAta pRthviyA~ haiM jo 2. moTAIuttarottara nIce haiM aura | 3. moTAIeka-dUsare ke madhya asaMkhyAta yojana ke 4. moTAIaMtara se sthita hai| 4 ina sAta pRthviyoM ke nAma isa prakAra hai1. ratnaprabhA, 6. moTAI2. zarkarAprabhA, 1,16,000 3. bAlukAprabhA, 7. moTAI 1,08,000 4. paMkaprabhA, trasanADI 5. dhUmaprabhA, 6. tamaHprabhA, aloka 1 rajjU caur3I - 14 rajjU U~cI aloka 7. mhaatmHprbhaa| (citra kramAMka 12) adholoka (7 rAjU U~cA) citra kra. 12 - sAta naraka pRthviyA~ 1. ratnaprabhA pRthvI-ratnoM kI pradhAnatA hone se isa pRthvI ko ratnaprabhA kahate haiN| isa naraka pRthvI kI U~cAI eka rAjU aura ghanAkAra vistAra dasa rAjU pramANa hai| isake tIna kANDa (hisse) haiN| sabase Upara kA prathama 'kharakANDa' hai, jo ratnapracura hai| usakI moTAI 16 hajAra yojana hai, usake 16 vibhAga haiM, pratyeka vibhAga 1000 yojana moTe haiM aura ratna, vajra, vaiDUrya Adi 16 jAti ke ratnoM kI pradhAnatA vAle haiN| usake nIce kA dUsarA kANDa 'paMkabahula' hai, jisakI moTAI 84 hajAra yojana hai| usake nIce kA tIsarA kANDa 'jalabahula' hai, jisakI moTAI 80 hajAra yojana hai| tInoM kANDoM kI moTAI kula milAkara 1 lAkha 80 hajAra yojana hai| usameM se Upara aura nIce eka-eka hajAra yojana chor3akara bIca meM 1 lAkha 78 hajAra yojana kA polAra hai| isameM teraha 1 pratara naraka-7 (tamaHtamaHprabhA) (mAghavatI) tanavAta dhanavAta AkAza sthAvaranADI yanIdAdhA sacitra jaina gaNitAnayoga Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahalI nArakI ke tIna kAMDa 1 rAjU rala kAMDa vaja kADa. 1,000 yo 1,000 yo. 1,000 yo, vaiDUrya kAMDa prastara (pAthar3A) haiM aura bAraha antara hai| pratyeka prastara 3000 yojana ke aura pratyeka antara 115831/3 yojana ke U~ce hai| inameM Upara ke do AMtare chor3akara zeSa 10 antaroM meM asurakumAra Adi dasa prakAra ke bhavanapati deva rahate haiN| tIna-tIna hajAra yojana vAle teraha hI prastaroM meM eka hajAra yojana Upara aura eka hajAra yojana nIce chor3akara madhya meM eka hajAra yojana kI polAra hai, jisameM 30 lAkha narakAvAsa haiN| inameM asaMkhyAta kumbhiyA~ hai aura asaMkhyAta nairayika jIva haiN| inakA dehamAna utkRSTa 7% dhanuSa 6 kalapaON000 00000 0000 lohitAkSa.kADa masAragalla kAMDa haMsagarbha kAMDa pulaka kAMDa saugaMdhika kAMDa jyotirasa kAMDa aMjana kAMDa. aMjanayulaka kAMDa rajata kAMDa jAtarUpa kAMDa aMka kAMDa sphaTika kAMDariSTa kAMDa 1,000 yo. yaMka kAMDa prathama narakAvAsa kA eka prastara nArakiyoM ke utpatti sthAna rUpa kuMbhiyoM kI AkRtiyA~ 40000+-400000 kADa 000 zUnya bhUmi bhAga dhanodadhi ghanavAta tanuvAta AkAza 20000 yo. asaMkhyAta yo. asaMkhyAta yo. asaMkhyAta yo. kuMbhiyA~ S0007 S000-- nArakiyoM ke ra citra kra. 13 kiyoM ke rahane kA sthAna ( nArakiyoM AAS aMgula hai tathA AyuSya jaghanya 10 hajAra varSa aura utkRSTa eka sAgaropama hai| (citra kramAMka 13-14) 2. zarkarAprabhA pRthvI-dUsarI naraka kI pRthvI zarkarA (kaMkara) sadRza hone se 'zarkarAprabhA' kahalAtI hai| yaha pRthvI eka rAjU kI U~cAI aura 17 rAjU ke ghanAkAra vistAra meM sthita hai| isameM 1 lAkha 32 hajAra yojana kA pRthvIpiNDa hai| usameM se eka-eka hajAra yojana Upara-nIce ke bhAga ko chor3akara 1 lAkha 30 hajAra yojana kI polAra hai| isa polAra meM 11 prastara aura zUnya --000 bhUmi bhAga citra kra.14 1. jaise makAna meM maMjileM hotI haiM vaise hI naraka meM bhI maMjileM hotI haiN| naraka kI maMjila ko aMtara kahate haiN| jaise maMjiloM ke bIca meM chata-pRthvIpiMDa rahatA hai, vaise hI aMtaroM ke bIca ke pRthvI-piNDa ko 'pAthar3A' kahA jAtA hai / pAthar3oM ke madhya parvatIya guphAoM ke samAna polAra zUnya pradeza hotA hai, usI meM narakAvAsa hotA hai| =O. 10 SO sacitra jaina gaNitAnuyoga Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 antara hai| pratyeka prastara 3 hajAra yojana kA aura pratyeka antara 9700 yojana kA hai| antara khAlI hai aura pratyeka prastara ke madhya meM 1 hajAra yojana kI polAra meM 25 lAkha narakAvAsa hai| inameM asaMkhyAta kumbhiyA~ aura asaMkhyAta nairayika jIva hai| inakA dehamAna utkRSTa 15/2 dhanuSa aura 12 aMgula hai aura Ayu jaghanya eka sAgaropama tathA utkRSTa 3 sAgaropama hai| isameM tathA Age kI bhUmiyoM meM kANDa nahIM hai, kyoMki unameM zarkarA, bAlukA Adi sarvatra eka-se haiN| 3. bAlukAprabhA pRthvI-bAlukA (reta) pradhAna hone se isa bhUmi kA nAma bAlukAprabhA' hai| yaha eka rAjU kI U~cAI meM tathA 22 rajjU ghanAkAra vistAra meM sthita hai| isameM 1 lAkha 28 hajAra yojana kA pRthvI piNDa hai| usameM se Upara evaM nIce kA eka-eka hajAra yojana chor3akara bIca meM 1 lAkha 26 hajAra yojana kI polAra hai| isameM 9 prastara va 8 antara hai| pratyeka prastara 3 hajAra yojana kA hai aura pratyeka antara 12 hajAra 375 yojana kA hai| antara saba khAlI haiN| pratyeka prastara ke madhya eka hajAra yojana kI polAra meM 15 lAkha narakAvAsa haiN| isameM asaMkhyAta kumbhiyA~ aura asaMkhyAta nArakIya jIva haiN| inakA dehamAna utkRSTa 31/ dhanuSa kA aura AyuSya jaghanya tIna aura utkRSTa sAta sAgaropama kI hai| 4. paMkaprabhA pRthvI-kIcar3a kI adhikatA hone se cauthI naraka bhUmi ko paMkaprabhA kahate haiN| yaha eka rAjU kI U~cAI meM aura 28 rAjU ghanAkAra vistAra meM avasthita hai| isameM 1 lAkha 20 hajAra yojana kA pRthvIpiMNDa hai| Upara nIce kA eka-eka hajAra yojana chor3akara bIca meM 1 lAkha 18 hajAra yojana kI polAra hai| isameM 7 prastara aura 6 antara hai| pratyeka prastara 3 hajAra yojana kA evaM pratyeka antara 161662/3 yojana kA hai| saba antara khAlI hai pratyeka prastara ke madhya meM eka hajAra yojana kI polAra meM dasa lAkha narakAvAsa haiN| jinameM asaMkhyAta kuMbhiyA va asaMkhyAta nairayika jIva hai| ina nArakI jIvoM kA dehamAna utkRSTa 62% dhanuSa kA hotA hai| Ayu jaghanya 7 sAgaropama aura utkRSTa 10 sAgaropama kI hotI hai| 5. dhUmaprabhA pRthvI-dhue~ kI adhikatA ke kAraNa isa pA~cavI naraka bhUmi ko 'dhUmaprabhA' kahate haiN| eka rajjU kI U~cAI meM tathA 34 rajjU ghanAkAra meM yaha sthita hai| isameM 1 lAkha 18 hajAra yojana kA pRthvIpiNDa hai| umaseM se 1000 yojana Upara aura 1000 yojana nIce chor3akara bIca meM 1 lAkha 16 hajAra yojana kI polAra hai isameM pA~ca prastara aura cAra antara hai| pratyeka prastara tIna hajAra yojana aura pratyeka antara 25250 yojana kA hai| antara khAlI hai| pratyeka prastara ke madhya meM 1000 hajAra yojana kI polAra meM 3 lAkha narakAvAsa haiN| jinameM asaMkhyAta kumbhiyA~ aura asaMkhyAta nairayika jIva haiN| ina jIvoM kA dehamAna utkRSTa 125 dhanuSa kA aura AyuSya jaghanya 10 sAgaropama tathA utkRSTa 17 sAgaropama kA hai| 6. tamaHprabhA pRthvI-aMdhakAra kI pracuratA ke kAraNa chaThI naraka pRthvI ko 'tama:prabhA' kahA jAtA hai| yaha eka rAjU kI U~cAI tathA cAlIsa rAjU ghanAkAra vistAra meM sthita hai| isameM 1 lAkha 16 hajAra yojana kA pRthvI piNDa hai| usameM se 1000 yojana Upara aura 1000 yojana nIce chor3akara bIca meM 1 lAkha 14 hajAra yojana kI polAra hai| isa polAra meM tIna prastara aura do antara hai| pratyeka prastara tIna hajAra yojana kA aura pratyeka antara 52 hajAra 500 yojana kA hai| antara khAlI hai aura pratyeka prastara ke madhya eka hajAra yojana kI polAra meM 99995 (pA~ca kama eka lAkha) narakAvAsa haiN| inameM asaMkhyAta kumbhiyA~ haiM jisameM asaMkhyAta sacitra jaina gaNitAnuyoga 11 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nArakIya jIva rahate haiN| ina jIvoM kA dehamAna utkRSTa 250 dhanuSa kA tathA Ayu jaghanya 17 sAgaropama va utkRSTa 22 sAgaropama kI hai| ___7. mahAtamaHprabhA pRthvI-ghane aMdhakAra kI adhikatA ke kAraNa yaha bhUmi 'mahAtamaHprabhA' pRthvI kahalAtI hai| yaha eka rAjU U~cI aura 46 rAjU ghanAkAra vistAra meM sthita hai| isameM eka lAkha ATha hajAra yojana moTA pRthvI piNDa hai| usameM se 527 hajAra yojana nIce aura 527 hajAra yojana Upara chor3akara bIca meM tIna hajAra yojana kI polAra hai| usameM eka hI prastara hai, antara nahIM hai| prastara meM 'kAla', 'mahAkAla', 'raurava' (rUdra), mahAraurava' (mahArUdra) aura 'apratiSThAna' nAmaka pA~ca narakAvAsa haiN| ina narakAvAsoM meM asaMkhyAta kumbhiyA~ haiM jinameM asaMkhyAta nArakI jIva rahate haiN| ina jIvoM kA dehamAna utkRSTa 500 dhanuSa kA aura AyuSya 22 sAgaropama evaM utkRSTa 33 sAgaropama kA hai| sAtoM narakoM meM apane dehamAna (avagAhanA) se dugunI avagAhanA uttara vaikriya dvArA nArakI kara sakate haiN| 10 narakoM meM valaya kI sthiti / sAtoM naraka pRthviyA~ ghanodadhi, ghanavAta tathA tanuvAta-ina tIna valayoM para sthita haiN| naraka pRthviyoM ko cAroM ora (sabhI dizA-vidizA) se veSTita karake rahe hue hone ke kAraNa inheM valaya' kahate haiN| sarvaprathama naraka pRthviyoM ke nIce ke kinAroM ko sparza karake ghanodadhi (jamA huA pAnI) valaya hai, isako veSTita karake ghanavAta (piNDibhUta vAyu) hai| isako veSTita karake tanuvAta (patalI/halkI vAyu) hai| ghanodadhi 20 hajAra yojana moTA hai, usake nIce ghanavAta asaMkhyAta yojana kA phira tanuvAta asaMkhyAta yojana kA phira asaMkhyAta yojana kA AkAza hai| sAtoM naraka pRthviyoM ke nIce isI krama se ghanodadhi Adi vidyamAna hai| 0 tInoM valayoM kI U~cAI naraka pRthvIpiNDa kI moTAI ke samAna hai aura caur3AI nimna prakAra se hainaraka ghanodadhi ghanavAta tanuvAta tInoM valaya kI caur3AI aura aloka se aMtara pRthvI 41/2 yojana+ 6 yojana + 6/3 yojana + + = 12 yojana = 122/3 yojana = 131/3 yojana laM 6213 yojana+ 7 yojana + 71/3 yojana + 72/3 yojana+ 8 yojana + = 14 yojana | 1/2 yojana 11/2 + 1/12 yojana 1/2 + 2/12 yojana 13/4 yojana 13/4 + 1/12 yojana 13/4 + 2/12 yojana 2 yojana 43/4 yojana+ 5 yojana 51/4 yojana+ 512 yojana+ 5314 yojana+ 6 yojana+ = 142/3 yojana = 15/5 yojana = 16 yojana 12. sacitra jaina gaNitAnuyoga Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahalI naraka pRthvI ke caramAnta se cAroM dizAoM meM sAta naraka pRthviyoM kA jhAlara kA AkAra aloka 12 yojana dUra hai aura sAtavIM naraka ke pRthvIpiNDa ke caramAnta se 16 yojana dUra hai| pRthvIpiNDa aura usake nIce rahe ghanodadhi Adi jhAlara ke AkAra haiM aura cautarapha rahe ghanodadhi Adi valayAkAra hai| citra kra.15 - narakAvAsoM ke AkAra va prakAra sAtoM narakoM meM kula milAkara 49 prastara, 42 aMtara aura 84 lAkha narakAvAsa hai| ye sabhI prastara 3000 yojana U~cAI vAle haiN| unameM nIce aura Upara ke 1000-1000 yojana chor3akara madhya ke 1000 yojana kI polAra meM nArakiyoM ke do prakAra ke AvAsa haiM-(1) AvalikA praviSTa aura (2) prakIrNaka nrkaavaas| (1) AvalikA praviSTa narakAvAsa ke pratyeka prastara ke madhya meM eka mukhya kendrabhUta narakAvAsa hotA hai, usakI cAroM dizAoM aura vidizAoM meM paMktibaddha vimAna hote haiN| madhya kA narakAvAsa gola aura usakI dizA-vidizA kI prathama paMkti ke ATha narakAvAsa trikoNa hote haiN| unake cAroM ora ke ATha narakAvAsa catuSkoNa tathA unake cAroM ora ATha narakAvAsa gola haiN| usake bAda anukrama se trikoNa, catuSkoNa aura gola-isa prakAra Avalika praviSTa vimAna tIna-tIna AkAra ke haiN| ina saba AvAsoM ke Upara cabUtare (pITha) kA madhyabhAga aMdara se gola, bAhara se catuSkoNa aura nIce tIkSNa noMkadAra zastra jaisA hai| avalikA praviSTa narakAvAsa tInoM ora se dekhane para AvalikA praviSTa narakAvAsa 3 pAthaDA 1000 yo. 1000 yo.1000 yo. 1000 yo.1000 yo.1000 yo. 1000 yo. 1000 yo.1000 yo. 2 pAthaDA zUnya catuSkoNa narakAvAsa 1pAthaDA gola trikoNa sImantaka V narakendra citra kra. 16 sacitra jaina gaNitAnuyoga 13 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naraka kA eka pratara prakIrNaka narakAvAsa .. uttarIya paMkti .. .. IzAnya paMkti 10.10.40.10.. vAyavya paMkti pazcimI paMkti 40. .. . . pUrvIya paMkti .. . . -1000 yojana - .. . . . . .. .. AgneyI paMkti 1001 .. naiRtya paMkti 40101401101. .. dakSiNI paMkti .." avalikAbaddha narakAvAsa citra kra. 17 : prastara meM AvalikA praviSTa aura prakIrNaka narakavAsa mahAraurava 1000 - 1000 yo. apratiSThAna mahAkAla kAla 10001 1000 yA. -1,00,000 yo. - 1000 yo. 18001 +- 3000 yojana raurava 1000 yA. yo. 1000 asaMkhya yojana nArakiyoM ke yA. bhAga rahane kA sthAna 1000 yA. asaMkhya yojana citra kra. 18 : sAtavIM naraka pRthvI ke pA~ca narakavAsa (tIna ora se) 14 sacitra jaina gaNitAnayoga Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) prakIrNaka narakAvAsa paMktibaddha vimAnoM ke bIca-bIca meM puSpAvakIrNa (vividha AkRti vAle) hote haiN| ye saba aMdara se gola bAhara se trikoNa, catuSkoNa aura nIce noMkadAra zastra jaise haiN| prathama naraka kI eka prastara kA udAharaNa-jaise prathama naraka kA madhya prathama prastara 'sImaMtaka' nAma kA hai, usakI cAroM dizA meM 49-49 aura vidizA meM 48-48 paMktibaddha narakAvAsa hai| isa prakAra eka sImaMtaka (indraka) + 49 x 4 = 196 dizAgata aura + 48 x 4 = 192 vidizAgata narakAvAsa kula 389 AvalikAbaddha narakAvAsa prathama prastara meM hai| isI prakAra 13 prastara meM 13 indraka aura AThoM dizA kI kula 4433 paMktibaddha tathA zeSa 29,95,563 prakIrNaka narakAvAsa haiN| saba milAkara 30 lAkha narakAvAsa prathama naraka meM haiN| sAtoM narakoM meM pratyeka prastara ke madhya meM eka indraka (mukhya) narakAvAsa aura usakI dizA-vidizA meM eka-eka nyUna narakAvAsa samajhanA caahiye| sAtavIM naraka pRthvI meM eka hI prastara hai| usake madhya meM apratiSThAna' nAma kA indraka narakAvAsa hai| usakI dizA meM cAra narakAvAsa haiN| vidizA meM narakAvAsa nahIM hai tathA isa naraka meM prakIrNaka narakAvAsa bhI nahIM naraka 707 AvalikAbaddha aura prakIrNaka narakAvAsa prathama | dUsarI | tIsarI | cauthI / pA~cavIM / chaThI | sAtavIM naraka naraka naraka naraka naraka naraka AvalikA praviSTa4433| ___2695 1 485 265 635 narakAvAsa prakIrNaka | 29,95,567 24,97,305 | 14,98,515| 9,99,2932,99,735 | 99,932 narakAvAsa kula narakavAsa | 30 lAkha 25 lAkha 15 lAkha 10 lAkha 3 lAkha 99,9955 narakAvAsoM kI vizAlatA-sAtavIM naraka kA apratiSThAna narakAvAsa eka lAkha yojana kA lambA-caur3A aura golAkAra hai| pahalI naraka kA sImAMtaka narakAvAsa 45 lAkha yojana kA lambA-caur3A aura golAkAra hai| zeSa sabhI narakAvAsa asaMkhyAta yojana vistAra vAle haiN| ve itane vistRta haiM ki tIna cuTakI bajAe, utane samaya meM eka lAkha yojana vistAra vAle jambUdvIpa ke 21 cakkara lagAkara vApisa A jAve aisI zIghragati vAlA deva chaha mahIne taka nirantara calatA rahe, to bhI kisI narakAvAsa kA pAra pA sakatA hai, kisI kA nhiiN| narakAvAsoM kI bhUmi-atIva aMdhakAra pUrNa naraka kI bhUmi mare hue kutte, gadhe, sUara Adi jAnavaroM ke atyaMta sar3e hue mA~sa aura viSThA Adi se bhI atyaMta durgadhamaya hai| yadi sAtavIM naraka kI miTTI kA eka kaNa bhI yahA~ A jAe to yahA~ ke 25 kosa taka ke jIva mara jaae| aisI durgaMdhamaya miTTI kA ve nArakI jIva bhakSaNa karate narakAvAsoM kI bhUmi hamezA mala-mUtra, viSThA, zleSma, kapha Adi gaMdagI se vyApta rahatI hai| mA~sa, nakha, keza, dA~ta, carma Adi se AcchAdita zmazAna jaisI bhUmi hotI hai| vahA~ kI bhUmi kA sparza itanA tIkSNa aura pIDAjanaka hai, jaisI eka hajAra bicchuoM ke eka sAtha kATane se hotI hai| kahA bhI hai sacitra jaina gaNitAnuyoga 15 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tahA~ bhUmi parasata duHkha iso| vIchU sahasa Dase tana tiso|| roma-roma kA~pa uThe, kAna ke parade phaTa jAe, aisI bhayaMkara cIkheM vahA~ nirantara calatI rahatI haiN| nArakiyoM kI karUNa cItkAroM se vahA~ kA vAtAvaraNa sadA azAMta banA rahatA hai| nArakiyoM kA utpatti sthAna-nArakI jIva narakAvAsoM kI dIvAroM meM bila ke AkAra ke yonisthAna jinheM 'kumbhI' kahA jAtA hai, vahA~ 'aho siro kaTaTuM uvei duggaM' arthAt sira nIcA aura pA~va Upara karake utpanna hotA hai| ye kumbhiyA~ cAra prakAra kI hotI haiM-1. U~Ta kI gardana ke samAna Ter3hI-mer3hI, 2. ghI kI kuppI ke samAna mukha saMkar3A aura adhobhAga caur3A, 3. Dibbe jaisI Upara-nIce samAna parimANa vAlI aura 4. aphIma ke DoDe jaisI-peTa caur3A aura mukha sNkdd'aa| eka muhUrta kAla meM hI ve nArakI vahA~ chahoM paryAptiyoM se pUrNa ho jAte haiN| pUrNa dehamAna vAle hone se saMkarI kumbhI meM burI taraha se pha~sa jAte haiM, kumbhI kI tIkhI dhAreM unheM cAroM ora se cubhatI hai aura nArakI jIva vedanA se tilamilAne lagate haiN| usa samaya pahalI se tIsarI naraka taka paramAdharmI deva tathA zeSa narakoM meM pUrvotpanna nArakI jIva unheM cImaTe yA saMDAsI se pakar3akara khIMcate haiN| nArakI jIva khaNDa-khaNDa hokara usameM se nikalate haiN| isa prakAra utpatti ke prathama kSaNa se hI ve ghora mAraNAntika vedanA kA anubhava karate hai, kintu marate nahIM, kyoMki ye anapavarttanIya AyuSya vAle hote haiN| unakA zarIra chinna-bhinna hokara bhI pAre kI taraha punaH mila jAtA hai| jaba taka AyuSya pUrNa nahIM hotA, taba taka ve isI prakAra mRtyu tulya vedanA kA kSaNa-pratikSaNa vedana karate rahate haiN| . / nArakI jIvoM kI saMkhyA-pratyeka naraka meM asaMkhyAta nArakI haiN| asatkalpanA se koI eka-eka nArakI kI pratisamaya ginatI karatA calA jAya to asaMkhyAta utsarpiNI aura asaMkhyAta avasarpiNI bIta jAne para bhI eka naraka ke saMpUrNa nArakI nahIM gine jA skte| ye sabhI nArakI napusaMka hote haiM, inameM strI-purUSa kA bheda nahI hotaa| nArakI jIvoM ke lezyA-pariNAma-pahalI naraka bhUmi se dUsarI aura dUsarI se tIsarI isa prakAra sAtavIM naraka bhUmi taka ke nAraka azubha, azubhatara aura azubhatama zarIra racanA vAle haiN| una narakoM meM sthita nArakoM kI lezyA, pariNAma, deha, vedanA aura vikriyA bhI uttarottara azubha hai| ratnaprabhA meM kApota lezyA hai| zarkarAprabhA meM bhI kApota hai, para ratnaprabhA se adhika tIvra saMklezakArI hai| bAlukAprabhA meM kApota-nIla lezyA hai| paMkaprabhA meM nIla lezyA hai| dhUmaprabhA meM nIla-kRSNa lezyA hai| tama:prabhA meM kRSNa lezyA hai aura mahAtamaHprabhA meM bhI kRSNa lezyA hai, para tama:prabhA se tIvratama hai| 1. Ayu do taraha kI hotI hai-apavartanIya aura anapavartanIya / jo Ayu bandha-kAlIna sthiti ke pUrNa hone se pahale hI bhogI jA sake vaha apavartanIya aura jo Ayu bandha kAlIna sthiti ke pUrNa hone se pahale na bhogI jA sake vaha anapavartanIya Ayu kahalAtI hai| aupapAtika jIva (nArakI aura deva), carama-zarIrI (janmAntara kie binA isa zarIra se mokSa jAne vAle), uttama purUSoM (tIrthaMkara, cakravartI, vAsudeva Adi) aura asaMkhya varSoM kI Ayu vAle jIva anapavartanIya Ayu vAle hI hote haiN| 16 sacitra jaina gaNitAnuyoga Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naraka ke jIvoM kI vedanA-nArakI jIvoM ko pramukha rUpa se tIna prakAra kI vedanA hotI hai1. paramAdharmIdevakRta vedanA, 2. kSetrakRta vedanA, aura 3. parasparakRta vednaa| 1. paramAdharmIkRta vedanA-paramAdharmika eka prakAra ke asuradeva hote haiM, jo prathama tIna narakoM taka jAkara nArakiyoM ko aneka prakAra se pIr3ita karate rahate haiN| unheM rote va cillAte dekhakara bahuta khuza hote haiN| 2. kSetrakRta vedanA-nArakiyoM ko dasa prakAra kI kSetra vedanA niraMtara hotI hai-1. zItavedanA, 2. uSNavedanA, 3. kSudhA vedanA, 4. pipAsA vedanA, 5. kaNDu-khujalI vedanA, 6. parajanya-parajanita yA parataMtratA kA kaSTa, 7. bhaya, 8. zoka, 9. jarA-bur3hApA, 10. vyAdhi vedanA-ye sabhI vedanAe~ sAtoM narakoM meM uttarottara asaMkhyAta guNA adhika haiN| pahalI tIna narakoM meM uSNa vedanA, caturtha meM uSNa zIta, pA~cavI meM zItauSNavedanA arthAt yahA~ zIta kI pradhAnatA hai, uSNatA km| chaThThe meM zIta aura sAtaveM meM mahAzIta vedanA hai| uSNatA aura zItatA kI yaha vedanA narakoM meM itanI sakhta hotI hai ki isa vedanA ko bhogane vAlA nArakI yadi manuSyaloka kI bhISaNa garmI yA kar3akar3AtI sardI meM A jAe to use bar3e ArAma se nIMda A sakatI hai| chaThI aura sAtavI naraka meM nArakI ko hamezA 5,68,99,585 roga udaya meM rahate hai, evaM bhayaMkara vedanA utpanna karate haiN| ___3. parasparakRta vedanA-nArakI jIvoM ko paramAdharmIdevakRta evaM kSetrakRta vedanA to hai hI, sAtha hI ve Apasa meM bhI eka-dUsare ko pIr3ita evaM pratAr3ita karate rahate haiN| ve aneka prakAra ke tIkSNa aura dusahya zastroM kI vikurvaNA karake eka-dUsare para prahAra karate haiN| vikriyA dvArA ve dUsaroM ko atikarkaza, kaTuka, niSThura vacana bolakara dusahya vedanA dete haiN| yaha vikurvaNA rUpa vedanA pA~cavIM naraka taka samajhanI caahie| chaThI aura sAtavI naraka meM to nAraka jIva vajramaya mukha vAle lAla aura gobara ke kIr3e ke samAna bar3e-bar3e kunthuoM kA rUpa banAkara eka-dUsare ke zarIra para car3hate haiM aura kATa-kATakara aMdara taka ghusa jAte haiN| jaise ikSu kA kIr3A ikSu ko khA-khAkara chalanI kara detA hai, vaise hI ve eka-dUsare ke zarIra ko chalanI karake vedanA pahu~cAte rahate haiN| saiMkar3oM vedanAoM meM sAtA ke kucha kSaNa-jIvAbhigamasUtra meM kahA hai ki yadyapi naraka meM nimeSa mAtra bhI sukha nahIM hai, tathApi kucha apavAda hai uvavAeNa va sAyaM neraio deva-kammuNA vA vi| ajjhavasANa nimittaM, ahavA kmmaannubhaavennN|| (tRtIya pratipatti, tRtIya uddezaka gAthA-6) 1. upapAta-agni yA zastra Adi ke binA sahaja rUpa meM mRtyu ko prApta huA jIva jaba naraka meM jAtA hai, taba utpatti ke samaya asAtA kA vedana nahIM karatA hai| 2. deva prabhAva se-koI jIva pUrvabhava ke mitra deva ke prabhAva se svalpa samaya ke lie sAtA kA vedana karatA hai| 3. adhyavasAya se-koI samyakdRSTi nairayika viziSTa zubha adhyavasAya se bAhya kSetraja Adi vedanAoM ke hote hue bhI asAtA kA anubhava nahIM karatA hai| 4. kalyANaka para-tIrthaMkaroM ke cyavana janma, dIkSA, kevalajJAna tathA nirvANa kalyANaka ke avasara para nairayika jIva kSaNa bhara ke lie sAtA kA anubhava karate haiN| sacitra jaina gaNitAnayoga 17 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naraka 149 narakoM kI tAlikA yaugika | raur3hika AMtarA | 84 lAkha | pRthvI kI | naraka kI | janma kA | utkRSTa avadhi utkRSTa nAma nAma pratara narakAvAsa moTAI / | pRthvI aMtara | Ayu jJAna kI avagAhanA (yojana meM) sImA 1 ratnaprabhA ghammA | 13 | 12 . 30 lAkha | 1lAkha ratna ke | 24 muhUrta 1 sAgara 4kosa |7 dhanuSa 80 hajAra | samAna 6agala 2 zarkarAprabhA vaMzA | 11 | 10 7 dina | 25 lAkha | 1 lAkha kaMkara ke 32 hajAra samAna 15 lAkha | 1lAkha | reta ke 28 hajAra samAna 3 sAgara | 37 kosa| 15% dhanuSa 12 aMgula |7 sAgara | 3 kosa 317 dhanuSa bAlukAprabhA zilA | 9 | 8 paMkaprabhA aMjanA 7 10 lAkha 1lAkha | kIcar3a yukta| 1mAsa |10 sAgara 2/2 kosa| 62/dhanuSa 20 hajAra dhUmaprabhA | ariSThA | 5 | 4 3lAkha | 1 lAkha | dhuMe yukta 18 hajAra 2 mAsa 17 sAgara | 2 kosa 125 dhanuSa 6 tamaHprabhA maghA / 3 5 kama 1 lAkha 1lAkha | aMdhakArapUrNa| 4 mAsa 22 sAgara 12 kosa | 250 dhanuSa 16 hajAra mahAtama:prabhA mAghavatI 1 pA~ca . ghanA 6 mAsa 33 sAgara 1 kosa | 500 dhanuSa 1lAkha 8 hajAra aMdhakArapUrNa vizeSa-narakoM meM nArakiyoM ke 10 prANa,6 paryAptiyA~,4 saMjJA, 3 jJAna, 3 ajJAna, 3 darzana, 3 azubha lezyA, bhavyatva abhavyatva, pAriNAmika bhAva, Arta aura raudra ye 2 dhyAna tathA pahale se cauthA guNasthAna hotA hai| naraka meM utpanna jIva-naraka meM ghora pApa karane vAle manuSya va tiryaMca hI utpanna hote haiM, deva aura nArakI nhiiN| manuSya meM bhI karmabhUmi ke manuSya hI naraka meM jA sakate haiM akarmabhUmi ke nhiiN| tiryaMca jIvoM meM asaMjJI jIva pahalI naraka, sarIsRpa, godhA nakula Adi jIva dUsarI naraka, pakSI tIsarI naraka, siMha cauthI naraka, sarpa pA~cavI naraka, striyA~ chaThI naraka taka utpanna hotI haiM, sAtavIM naraka meM kevala nara matsya va manuSya hI utpanna hote haiM arthAt prathama naraka meM pA~coM prakAra ke saMjJI va asaMjJI tiryaMca paMcendriya, dUsarI naraka meM pA~coM prakAra ke saMjJI tiryaMca paMcendriya, tIsarI naraka meM bhujaparisRpa chor3akara zeSa cAra cauthI naraka meM khecara bhI chor3akara zeSa tIna, pA~cavIM naraka meM sthalacara bhI chor3akara zeSa do, chaThI naraka taka eka jalacara tiryaMca paMcendriya aura sAtavIM naraka meM jalacara strI chor3akara jalacara puruSa aura napuMsaka tiryaMca paMcendriya utpanna ho sakate haiN| garbhaja manuSya sAta naraka taka utpanna ho sakate haiN| sAtavIM naraka meM utpanna hone vAle pA~ca jIvoM ke nAma jIvAbhigamasUtra meM Ate haiM-1. jamadagniputra parazurAma (21 bAra pRthvI ko kSatriya vihIna karane vAlA), 2. lacchaviputra dRDhAyu, 3. uparIcara vasurAjA (parvata aura nArada ke madhya 'aja' zabda ke artha ko lekara hone vAle vivAda meM aja kA artha 'bakarA' kara hiMsAmaya yajJa ko protsAhana dene vAlA), 4. kauravya gotrIya aSTama cakravartI subhUma (pRthvI ko sAta bAra brAhmaNoM se rahita karane vAlA), 5. culanIsuta brahmadatta cakravartI (atyaMta bhogAsakta tathA krUra adhyvsaayii)| 18 sacitra jaina gaNitAnuyoga Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nArakiyoM kI gati-naraka se nikalane ke bAda nArakI jIva manuSya yA tiryaMca hI banatA hai, deva yA nArakI nahIM bntaa| usameM bhI pahalI tIna narakoM ke jIva manuSya janma pAkara tIrthaMkara pada pA sakate haiM, cauthI naraka ke jIva manuSya-gati meM nirvANa pada bhI pA sakate haiN| pA~cavI naraka ke jIva manuSya banakara saMyama kA lAbha le sakate haiN| chaThI naraka se nikale hue deza-virati (zrAvaka-dharma) aura sAtavIM naraka se nikale hue jIva samyaktva prApta kara sakate haiN| bhAva yaha hai ki nArakIya jIvoM kA sadA ke lie patana nahIM ho jAtA hai| vaha naraka se nikalakara, manuSya-janma lekara satya, ahiMsA kI sAdhanA dvArA apane bhaviSya ko ujjvala banA sakatA hai| - adholoka meM bhavanapati deva / ___ adholoka meM kevala nArakiyoM kA hI nivAsa nahIM hai, varan bhavanapatidevoM ke bhI bhavana haiN| adholoka meM eka rAjU vistAra vAlI aura eka lAkha 80 hajAra yojana kI moTI jo ratnaprabhA nAma kI prathama pRthvI hai, usake eka hajAra yojana Upara aura nIce chor3akara zeSa madhyagata eka lAkha 78 hajAra yojana kSetra meM 13 pAthar3e va 12 AMtare haiN| una 12 aMtaroM meM se Upara ke do AMtare chor3akara zeSa dasa AMtaroM meM alaga-alaga jAti ke bhavanapatideva rahate haiN| ina aMtaroM meM unake vimAna nahIM hote, balki bhavana hote haiN| ye deva una bhavanoM meM nivAsa karate haiM, ataH ye bhavanapati kahalAte haiN| ye dasa prakAra ke haiM - ___(1) asurakumAra, (2) nAgakumAra, (3) suparNakumAra, (4) vidyutakumAra, (5) agnikumAra, (6) dvIpakumAra,(7) udadhikumAra,(8) dizAkumAra,(9) vAyukumAra,(10) stanitakumAra bhavanapati devoM kA svarUpa-ye saba bhavanapatideva kumAra' isalie kahe jAte haiM, kyoMki ve kumAra kI bhA~ti dekhane meM prAyaH suMdara manohara tathA sukumAra hote haiM va madhura gati vAle tathA krIr3Apriya hote haiN| ye deva atyanta zaktizAlI bhI hote haiN| eka cuTakI bajAe utanI dera meM jaMbUdvIpa kI 21 bAra pradakSiNA kara sakate haiN| ye deva kisI purUSa kI A~kha kI bhauMha para 32 prakAra ke nATaka kara lete haiM, phira bhI usa vyakti ko kaSTa nahIM hotaa| rAjapraznIya sUtra meM ina devoM dvArA kiye gaye nATaka kA vistAra se varNana AtA hai| bhavanapati devoM kA dehamAna 7 hAtha pramANa hai| inheM 2 dina se lekara 9 dina taka meM bhojana karane kI icchA hotI hai| ye mana icchita kArya ko sAdhane vAle hote haiN| ye deva do se nau muhUrta meM zvAsocchvAsa lete hai| inakI AyuSya jaghanya 10,000 varSa tathA utkRSTa eka sAgaropama hai| asurakumAra deva parama lAvaNya yukta moTI kAyA vAle hote haiN| ye eka palaka jhapakane mAtra meM saMpUrNa jaMbUdvIpa kI pradakSiNA kara sakate haiN| nAgakumAra devoM kA mastaka aura mukhamaMDala atIva zobhAyukta hotA hai| ye mRdu va lalita gati vAle hote haiM tathA apane phaNa se sAre jaMbUdvIpa ko Dhaka sakate haiN| suparNakumAra devoM kA gardana aura udara bhAga atIva suzobhita hotA hai| ye deva apane paMkha dvArA sAre jaMbUdvIpa ko Dhaka sakate haiN| vidyutakumAra deva snigdha avayava vAle, jyoti svabhAvI hote hai| ye pUre jaMbUdvIpa meM bijalI kA prakAza phailA sakate hai| agnikumAra devoM kA sampUrNa deha mAnonmAna pramANayukta hotA hai| ye deva pUre jaMbUdvIpa ko jalAkara bhasma kara sakate haiN| dvIpakumAra devoM kA skaMdha aura vakSasthala, bhujA aura agrahasta vizeSa zobhita hotA hai| ye deva pUre jaMbUdvIpa ko eka hAtha para sthApana kara sakate haiN| udadhikumAra devoM kA urU va kaTi bhAga adhika zobhA sampanna sacitra jaina gaNitAnuyoga 19 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samabhUtalA pRthvI sthAna REL zunya pRthvI piNDa vANa vyaMtara zUnya pRthvI piNDa 210 yo. nikAya sthAna: 470 yo. Poo00000 dakSiNa nikAya uttaranikAya.: . 1b0000000 &00o 100 yo. hotA hai| pUre jaMbUdvIpa ko ye deva jala se bhara sakate haiN| dizAkumAra devoM kI jaMghAe~ va paira atyaMta majabUta va zobhita hote haiN| ye deva apane paira kI er3I dvArA pUre jaMbUdvIpa ko kaMpAyamAna kara sakate haiN| vAyukumAra deva sthira, puSTa, sudaMra va gola gAloM vAle hote haiN| ye deva saMpUrNa jaMbUdvIpa ko havA se prakampita kara sakate haiN| stanita kumAra snigdha avayavI, gaMbhIra nAda vAle jAtivaMta deva haiN| inheM meghakumAra devoM ke nAma se bhI jAnA jAtA hai| ye cAheM to saMpUrNa jaMbUdvIpa ko megha se AcchAdita kara sakate haiN| ___bhavanapati devoM ke indra-bhavanapati devoM kA netRtva karane vAle 20 indra hote haiN| ina devoM ke bhavana dakSiNa va uttara ina do dizAoM meM vibhAjita hone ke kAraNa donoM dizAoM ke indra bhinna-bhinna haiN| dakSiNa dizA ke iMdra ko dakSiNArdha bhavanapati iMdra va uttara dizA ke iMdra ko uttarArdha bhavanapati iMdra kahate haiN| isa taraha 10 iMdra uttarArdha ke va 10 dakSiNArdha ke milakara bhavanapati devoM ke 20 iMdra hote haiN| bhavanapati devoM ke pratyeka indra ko 33 trAyastriMzaka deva, 4 lokapAla, 4 saparivAra agramahiSiyA~, 3 pariSad, 7 senA, 7 senAdhipati hote haiN| uttara-dakSiNa ke asurakumAra indroM ko kramazaH 60,000 aura 64,000 sAmAnika deva aura usase cAra guNe adhika AtmarakSaka deva hote haiN| zeSa navanikAya 180000 yo. devendroM ke chaha-chaha hajAra sAmAnika deva aura usase cAra guNA AtmarakSaka deva haiN| nArakI bhavanapatiyoM ke bhavana-dakSiNArdha bhavanapati bhavanapati iMdroM ke kula bhavana 4 karor3a 6 lAkha tathA uttarArdha vANa vyaMtara bhavanapati iMdroM ke 3 karor3a 66 lAkha bhavana haiN| arthAt ke nivAsa kula 7,72,00,000 bhavana hote haiN| ye sabhI bhavana bAhara se gola evaM aMdara se sama catuSkoNa (caurasa) aura tala meM puSkara karNikA ke AkAra ke haiN| ye sabhI ratnamaya mahAprakAza yukta aura samasta sukha sAmagriyoM se paripUrNa haiN| inameM choTA se choTA bhavana jaMbUdvIpa ke barAbara hai arthAt eka lAkha yojana kA hai aura sabase bar3A bhavana asaMkhyAta dvIpa samudroM ke barAbara arthAt zUnya piMDa 1000 yojana asaMkhyAta yojana kA hai| saMkhyAta yojana ke bhavana meM 'ghanodadhi 'ghanavAta saMkhyAta deva-deviyoM kA aura asaMkhyAta yojana ke tanuvAta bhavana meM asaMkhyAta deva-deviyoM kA nivAsa hai| (citra citra kra. 19 : ratnaprabhA pRthvI ke prastara-aMtara kramAMka 19) aura bhavanapati vANavyantara devoM ke AvAsa zUnya piMDa 100 yojana 1.sImaMtaka pratara 300 yojana . zUnya piMDa 11583 yojana naraka pratara asura kumAra . . A . . nAga kumAra 4A..ADA.. suparNa kumAra vyaMtara A . vidyuta kumAra . . . . agni kumAra . 8 A . sthAna 9 A . 10A dvIpa kumAra . . A . . A . udadhi kumAra . . A . . A . dizA kumAra . . A . . pavana kumAra . . stanita kumAra . . A . . A . zUnya piMDa 11583] yojana naraka pratara 11A 12 A . 13 20 sacitra jaina gaNitAnuyoga Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhavanapati devoM kI tAlikA bhavanapati kA nAma dehavarNa | vastra varNa cihna uttarArdha indra bhavana | dakSiNArddha indra bhavana kula bhavana 1. asurakumAra zyAma lAla cuDAmaNI | balIndra 30 lAkha camarendra 34 lAkha 64 lAkha 2. nAgakumAra atizveta | harA sarpa bhUtAnendra 40 lAkha | dharaNendra 44 lAkha 84 lAkha 3. svarNakamAra kanaka gaura sapheda garUr3a | veNudAlIndra | 34 lAkha | veNudevendra | 38 lAkha | 72 lAkha 4. vidyutakumAra | | lAla | | harA harisahendra | 36 lAkha | harikAntendra | 40 lAkha | 76 lAkha 5. agnikumAra | lAla | harA kalaza agnimANavendra | 36 lAkha | agnizikhendra | 40 lAkha 76 lAkha 6. dvIpakumAra lAla harA siMha viziSThendra 36 lAkha pUrNendra | 40 lAkha 76 lAkha 7. udadhikumAra zveta harA magara | jalaprabhendra | 36 lAkha | jalakAntendra | 40 lAkha 76 lAkha 8. dikkumAra svarNa jaisA zveta hAthI amivAhanendra | 36 lAkha amItagatendra | 40 lAkha [76 lAkha 9. pavanakumAra harA gulAbI | azva | prabhaMjanendra 46 lAkha | velambhendra 50 lAkha | 96 lAkha | 10. stanita kumAra svarNa jaisA | sapheda zarAva yugala mahAghopendra | 36 lAkha | ghopendra | 40 lAkha 76 lAkha - paramAdharmI deva / paramAdharmI asurakumAra devoM kI eka nimna jAti hai| ye bahuta krUra svabhAva vAle, nindya pravRtti vAle aura kutUhalapriya hote haiN| inheM dUsaroM ko satAne va parezAna karane meM AnaMda milatA hai| ye prathama tIna narakoM meM jAkara nArakI jIvoM ko bhayaMkara du:kha aura yAtanA dete haiN| isaliye inheM parama adhArmika='paramAdharmI' yA yamapurUSa' kahA jAtA hai| (citra kramAMka 20) inake nAma aura kArya isa prakAra haiM (1) amba-ye nArakI jIvoM ko AkAza meM le jAkara nIce paTaka dete haiN| (2) ambarIza-ye chUrI vagairaha se nArakI jIvoM ke choTe-choTe Tukar3e kara dete haiN| (3) zyAma-ye rassI yA lAta-ghUsoM se nArakI jIvoM ko mArakara bhayaMkara kaSTakArI sthAnoM meM le jAkara paTaka dete haiN| (4) zabala-ye nAraka jIvoM ke zarIra kI A~teM, naseM aura kaleje Adi ko bAhara nikAla lete haiN| (5) rUdra-ye bhAlA-bI Adi nukIle zastroM meM nArakoM ko piro dete haiN| (6) uparUdra-ye nArakoM ke aMgopAMgoM ko phAr3a dete haiN| (7) kAla-ye nArakoM ko kar3AhI meM pakAte haiN| (8) mahAkAla-ye nArakoM ke mA~sa ke khaNDa-khaNDa karake unheM jabardastI khilAte hai| (9) asipatra-ye apanI vaikriya zakti dvArA talavAra jaise tIkSNa pattoM vAle vRkSoM kA vana banAkara unake patte nArakoM para girAte haiM aura nArakoM ke zarIra ke tila jitane choTe-choTe Tukar3e kara DAlate haiN| (10) dhanuSa-ye dhanuSa se tIkhe bANa phaiMkakara nArakoM ke kAna, nAka Adi avayavoM kA chedana karate hai| sacitra jaina gaNitAnuyoga ON 21 21 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 prakAra ke paramAdhArmika deva (1) amba (2) ambarISa (3) zyAma (4) sabala (5) rudra (raudra) (6) mahArudra (mahAraudra) (7) kAla (10 (8) mahAkAla (9) Isipatra (10) dhanuSa (11) kumbha (13 15. (12) bAluka (13) vaitaraNI (14) kharasvara (15) mahAghoSa citra kra.20 22 sacitra jaina gaNitAnuyoga Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (11) kumbha-ye nArakiyoM ko nIMbU kI taraha cIra-phAr3a kara usameM namaka mirca Adi bharakara kumbhI meM pakAte haiN| (12) bAluka-ye bhar3abhUje kI taraha nArakiyoM ke zarIra ko uSNa retI meM cane Adi kI taraha pUMjate haiN| (13) vetaraNI-ye asura vetaraNI nadI para le jAkara nArakiyoM ko zilA para pachAr3a-pachAr3akara mArate haiM tathA mA~sa rUdhira Adi padArtho se ubalatI huI nadI meM nArakiyoM ko phaiMka dete hai| (14) kharasvara-ye devatA zAlmali vRkSoM para nArakiyoM ko biThalAkara havA calAte haiM unake tIkheM patto se nArakiyoM ke aMga kaTa jAte haiN| kaI bAra zAlmali vRkSoM para car3hAkara karUNa cItkAra karate hue nArakiyoM ko khIMcate haiN| (15) mahAghoSa-ye deva ghora andhakAra se vyApta saMkare koThe meM nArakiyoM ko DhUMsa-ThUsa kara khacAkhaca bharate haiM aura vahIM roka rakhate haiN| paramAdharmI devoM meM aise jIva janma lete hai, jo agni, jala aura vanaspati ke ananta jIvoM kI ghAta karake ajJAnatapa karate haiN| ve svalpa puNyoM ke udaya se marakara nimna jAti ke paramAdharmI deva bana jAte haiM tathA pUrva janma ke kusaMskAroM se prerita hokara nArakI jIvoM ko dukha dete haiN| . paramAdharmI devoM kI jalacara manuSyoM meM utpatti nArakI jIvoM ko duHkha dene vAle paramAdharmI deva bhI marakara sUara, bakare, murge Adi nIca yoniyoM meM utpanna hote haiM athavA aMDagolika jalacara manuSya banate haiN| graMthoM meM ina manuSyoM ke viSaya meM aisA varNana AtA hai ki ye zyAmavarNI, kaThora sparzI aura ghora bhayAnaka dRSTi vAle vajraRSabhanArAca saMghayaNa ke dhAraka mahAparAkramI mA~sa-madirA aura strI lolupI hote haiN| ye sAr3he 12 hAtha kI avagAhanA aura saMkhyAta varSa kI Ayu vAle hote haiN| 0 ye jalacara manuSya siMdhunadI jahA~ lavaNa samudra meM milatI hai, vahA~ se dakSiNa dizA meM 55 yojana dUra eka vedikA meM 12% yojana lambI jagaha para 47 aMdhakAramaya guphAoM meM janma lete haiN| vahA~ samudra kI gaharAI 37 yojana hai| _yahA~ se 31 yojana dUra ratnadvIpa hai| vahA~ ke manuSya vajra nirmita ghaTTiyoM ko mA~sa-madirA se liptakara tUMboM se bane vAhana meM DAlakara samudra meM Ate haiN| mA~salolupI jalacara manuSya mA~sa-madirA ke lAlaca meM una ghaTTiyoM meM girate haiN| ratnadvIpavAsI manuSya do-tIna dina ke pazcAt zastrasajjita hokara vahA~ Ate haiM aura una ghaTTiyoM ko cAroM ora se ghera lete haiN| ghaTTiyoM ko eka varSa taka ghumAne para bhI unakI haDDiyA~ TUTatI nahIM haiN| itane samaya taka bhayaMkara vedanA ko sahana karane ke bAda ve mRtyu prApta karake naraka meM utpanna hote haiN| ratnadvIpavAsI unake zarIra se aMDagolika ko nikAlakara camarI gAya kI pU~cha ke bAla se gUMthakara kAna meM laTakAte haiM aura ratna prApta karane ke liye samudra meM praveza karate haiN| aMDagolika ke prabhAva se matsya Adi jalacara jIva unheM takalIpha nahIM dete aura ve sukhapUrvaka ratna prApta kara lete haiN| isa prakAra paramAdharmI deva aneka kSudrayoniyoM meM asaMkhya yA anantakAla paribhramaNa karate rahate haiN| sacitra jaina gaNitAnuyoga AAAAAAAD 23 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya 3: madhyaloka madhyaloka eka rAjU pramANa laMbA-caur3A 1800 yojana kI U~cAI vAlA tathA dasa rAjU ghanAkAra vistAra vAlA hai| samatala bhUmi arthAt meruparvata ke madhya meM sthita ATha rUcaka pradezoM se 900 yojana Upara aura 900 yojana nIce isa prakAra kula 1800 yojana kA kSetra madhyaloka' kahalAtA hai| madhyaloka meM jaMbUdvIpa se lekara svayaMbhUramaNa samudra paryaMta asaMkhyAta dvIpa samudra eka rAjU pramANa tiryak samabhUmi para tirache vyavasthita haiM, ata: ise tiryakloka' yA 'tirachAloka' bhI kahate haiN| isake alAvA mukhya rUpa se manuSyoM kA nivAsa sthAna yahA~ hone se ise 'manuSyaloka' bhI kahA jAtA hai| madhyaloka meM 790 yojana Upara se lekara 900 yojana kSetra meM jyotiSka cakra avasthita hai| nIce ke 900 yojana meM 10 yojana nIce se lekara 800 yojana taka ke kSetra meM vANavyantara aura vyantara devoM ke AvAsa haiN| ina donoM ke bIca arthAt ratnaprabhA pRthvI kI chata para manuSya aura tiryaMcoM kA nivAsa hai| - vyaMtara va vANavyantara deva / _ 'vi' arthAt vividha prakAra ke 'aMtara' arthAt Azraya jinake hoM, ve vyaMtara haiN| bhavana, nagara aura AvAsoM meM vividha jagahoM para rahane ke kAraNa ye deva 'vyaMtara' kahalAte haiM tathA jo deva vanoM ke vividha parvatAntaroM, kaMdarAntaroM Adi AzrayoM meM rahate hai, aura vana meM paribhramaNa karane ke zaukina hote haiM, ve vANavyaMtara deva haiN| - vyaMtaroM ke AvAsa / / ye donoM jAti ke deva caMcala svabhAva ke hote haiN| inheM gIta, nRtya, saMgIta bahuta priya hotA hai| ataH apane manohara nagaroM meM deviyoM ke sAtha nRtya gAna karate hue pUrvopArjita puNyoM ke phala kA anubhava karate hue vicarate haiN| inake AvAsa samatala bhUmi ke nIce 900 yojana taka hai yaha kSetra madhyaloka meM AtA hai| arthAt ratnaprabhA pRthvI ke Upara kA jo eka hajAra yojana kA pRthvIpiMDa hai, usameM Upara-nIce 100-100 yojana chor3akara zeSa 800 yojana kI polAra meM asaMkhyAta saMdara nagara haiM. ve asaMkhyAta dvIpa-samudra taka phaile hue haiM inameM 8 prakAra ke vyaMtara jAti ke deva rahate haiN| jaise-(1) pizAca,(2) bhUta,(3) yakSa,(4) rAkSasa,(5) kinnara,(6) kiMpurUSa,(7) mahoraga evaM (8) gandharva tathA Upara ke 100 yojana meM 10 yojana Upara aura 10 yojana nIce chor3akara bIca meM 80 yojana kI polAra meM bhI asaMkhyAta nagara haiM aura ina nagaroM meM ATha prakAra ke vANavyaMtara jAti' ke deva rahate hai| unake nAma haiM-(1) AnapannI, (2) pAnapannI, (3) isIvAi, (4) bhUivAi, (5) kandiya, (6) mahAkandiya, (7) kohaNDa,(8) pyNgdev| (citra kramAMka 21) vyaMtara aura vANavyaMtaroM ke AvAsa ati vistRta hote haiN| inakA choTA se choTA nagara bharatakSetra ke barAbara madhyama mahAvideha kSetra ke barAbara aura bar3A se bar3A jaMbUdvIpa ke barAbara hai| ye sabhI nagara bAhara se gola andara se caurasa tathA nIce kamala karNikA ke AkAra meM saMsthita haiN| unake cAroM ora vistRta khAIyA~ haiN| 24 sacitra jaina gaNitAnuyoga Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samabhUtalA pRthvI sthAna vANa vyaMtara nikAya sthAna 210 yojana 1-80 yojana 10 yojana nikAya dakSiNa nikAya uttara nikAya 800 yo 100 yojana ___ vyaMtara devoM kI meru parvata Rddhi-sthAna kI apekSA se zUnya pRthvI piNDa ru ina donoM jAti ke devoM ke do-do vibhAga haiM-dakSiNa vibhAga aura uttara vibhaag| ina vibhAgoM meM rahane vAle 16 prakAra ke devoM kI eka-eka jAti meM 3. do-do indra haiM, ataH kula 32 indra haiN| pratyeka indra ke 4-4 hajAra sAmAnika deva, 16-16 5. vyaMtara hajAra AtmarakSaka deva, 4-4 agramahiSiyA~ haiN| pratyeka agramahiSI ke eka-eka hajAra kA parivAra hai| sAta anIka haiM, tIna pariSad haiN| AbhyaMtara pariSad ke 8000 deva, madhyama zUnya pRthvI piNDa pariSad ke 10 hajAra deva aura bAhya pariSada ke 12 hajAra samabhUtalA pRthvI sthAna tathA vANavyantara vyantara nikAya sthAna deva haiN| citra kra.21 AbhyaMtara pariSad ko 'IzA', madhyama pariSad ko 'truTitA' aura bAhya pariSad ko 'dRr3harathA' kahA jAtA hai| tInoM pariSad meM deviyoM kI saMkhyA 100-100 hai| ina sabhI devoM kI AyuSya jaghanya 10 hajAra varSa kI aura utkRSTa 1 palyopama kI hai| deviyoM kI Ayu jaghanya 10 hajAra varSa kI aura utkRSTa arddha palyopama kI hai| vyaMtara devoM meM utpatti ke kAraNa-gale meM phA~sI lagAkara marane vAle, viSa bhakSaNa kara marane vAle, kisI ke viraha meM duHkhI hokara marane vAle, nadI tAlAba meM DUbakara marane vAle, parvata ke zikhara se girakara marane vAle vyakti prAya:vyaMtara jAti meM paidA ho jAte haiN| pazu-pakSI bhI bhUkha-pyAsa na saha sakane kI sthiti meM marakara vyaMtara meM utpanna ho jAte haiN| akAla mRtyu ke kAraNa devayoni meM janma lene ke bAda bhI inakA svabhAva bhaTakane kA hI hotA hai| ataH ye apane nagaroM se nikalakara manuSya kSetra meM bhaTakate rahate haiN| jahA~ inheM acchA lagA, vahIM nivAsa kara lete haiN| vRkSa kI koTara, bagIce, kue~, bAvar3I yA parvata kI kaMdarA, guphA, jIrNa-zIrNa makAna Adi jo bhI jagaha inheM pasaMda A jAya, vahIM apanA aDDA jamA lete haiN| kintu sabhI vyaMtara deva isa svabhAva vAle nahIM hote, kyoMki tIrthaMkara bhagavAna ke yakSa-yakSiNI, ghaMTAkarNa, maNibhadra, kSetrapAla, bhairava, chappana dizAkumAriyA~, cakrezvarI padmAvatI, sarasvatI aura lakSmI Adi deva-deviyA~ bhI vyaMtaranikAya ke hI mAna jAte haiN| ataH | isa para yaha anumAna kiyA jA sakatA hai ki sabhI vyaMtara deva-devI duSTa nahIM hote, balki sAttvika vicAra vAle samyagdRSTi bhI hote haiN| kSetrasamAsa aura bhagavatIsUtra kI TIkA meM sarasvatI devI ko indra kI agramahiSI kahA hai| sacitra jaina gaNitAnuyoga AAAAAE 25 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varNa vyaMtara devoM kI tAlikA 800 yojana ke prathama pratara ke 8 jAti ke | 80 yojana kI dUsarI pratara ke 8 jAti ke donoM prataroM ke devoM ke zarIra vyantara devoM kA yantra vANavyantara devoM kA yantra kA varNa aura mukuTa kA cihva 8vyantara dakSiNa dizA uttara dizA ke 8 vANa vyantara dakSiNa dizA uttara dizA ke zarIrakA mukuTa kA devoM ke nAma ke indra ke nAma indra ke nAma | deva ke nAma ke indra ke nAma indra ke nAma | cihna 1. pizAca kAla mahAkAla 9. AnapannI | sannihitendra | sanmAnendra zyAma kadaMba vRkSa | 2. bhUta surUpa pratirUpa |10. pAnapannI | dhAtendra vidhAtendra zyAma zAli vRkSa 3. yakSa pUrNabhadra maNibhadra 11. IsIvAI IsIndra isIpatendra zyAma vaTa vRkSa 4. rAkSasa bhIma mahAbhIma 12. bhUivAI Ilvarendra mehezvarendra zveta pATalI vRkSa 5. kinnara kinnara kiMpurUSa 13. kaMdIye / suvacchendra / vizAlendra | harA | azoka vRkSa 6. kiMpurUSa | supurUSa | mahApurUSa 14. mahAkaMdiye| hAsyendra hAsyaratIndra zveta caMpaka vRkSa 7. mahAroga atikAya mahAkArya 15. kohaMDa zvetendra meha vetendra zyAma nAga vRkSa 8. gaMdharva gItarati gItayaza 16. payaMgadeva | pahegendra pahaMgapatendra | zyAma tumbarU vRkSa noTa-ye sabhI indra mahAparAkramI, saMpUrNa sukhI, atiRddhivanta evaM apUrva sAmarthya se yukta hote hai| cauthe rAkSasa nikAya kA cihna khaTvAMga (bhikSA pAtra) AkAra kA hai,zeSa sabhI ke cihna vividha jAti vAle vRkSa hai| - merUparvata / / madhyaloka meM jaMbUdvIpa Adi asaMkhyAta dvIpa-samudra haiM, una saba ke madhya kendra meM eka lAkha yojana kA sudarzana merUparvata hai| yaha mallastambha athavA gAya kI pUMcha kI AkRti kA nIce caur3A Upara kramazaH saMkar3A hotA gayA hai| mUla meM 10,090 yojana tathA bhUmitala para 10 hajAra yojana caur3A hai| usake bAda caur3AI meM kramazaH ghaTate-ghaTate Upara zikhara bhAga para 1,000 yojana caur3A raha jAtA hai| isakI paridhi mUla meM 31,9101 yojana, bhUmitala para 31,623 yojana tathA UparI tala para kucha adhika 3,162 yojana kI hai| yaha 99 hajAra yojana pRthvI ke Upara hai aura 1,000 yojana pRthvI ke nIce hai| pRthvI ke aMdara ke bhAga kI caur3AI sarvatra 1,000 yojana haiN| merU kA 100 yojana kA bhAga adholoka meM, 1,800 yojana kA bhAga madhyaloka meM tathA 98,100 yojana kA bhAga Urdhvaloka meM hai| isa prakAra yaha loka kI nAbhi ke samAna Urdhva, madhya aura adho tInoM lokoM kA sparza karatA hai| yaha sarvaratnamaya, svaccha, sukomala hai tathA eka padmavaravedikA va eka vanakhaNDa se cAroM ora se ghirA huA hai| samajhane kI dRSTi se isa parvata ko tIna kAMDoM/bhAgoM meM bA~TA gayA hai-1. prathama kANDa-pRthvI ke bhItara mRttikA, pASANa, kaMkara aura vajraratnamaya hai jo eka hajAra yojana kA hai| 2. dUsarA kAMDa-pRthvI para sphaTikaratna, aMkaratna, rUpya aura suvarNamaya hai, vaha 63 hajAra yojana kA hai| 3. tIsarA kAMDa-pRthvI ke Upara rakta suvarNamaya hai, vaha 36 hajAra yojana kA hai| isa prakAra 1,000 + 63,000 + 36,000 = 1,00,000 yojana U~cA merU parvata hai| (citra kramAMka 22) merU parvata ke cAra vana-merU parvata para cAra vana haiM-(1) bhadrazAla vana,(2) nandanavana, (3) somanasa vana evaM(4) pNddkvn| 26 sacitra jaina gaNitAnuyoga Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ merU parvata cUlikA 40 yo. uttara kurUkSetra abhiSeka zilA uzAnanda makavaTala zilAyasana paDaka vana tIsarI -1000 yojana mekhalA deva kurUkSetra naMdana vana bhadrazAla vana 36000 yojana tIsarA kAMDa somanasa dUsarI mekhalA vana 62500 yojana zani svAti maMgala caMdra 110 yojana jyotiSa cakra bharaNI abhijIta caMdra mUla bharaNI naMdanavana dUsarA kAMDa pahalI mekhalA bhadrazAlavana -500 yojana bhUmi sthAna para 10000 yojana vistAra samabhatala 1000 yojana U~cAI PIPsh bhUmi ke aMdara gaharAI 1000 yojana caur3AI 1009010 yojana kaMda vibhAga aSTa rUcaka pradeza citra kra. 22 076 sacitra jaina gaNitAnuyoga 27 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaMdhamAdana parvata mAlyavata parvata izAnendra marU ra koNa) eva BEEEEEEEEEEEEEEEHHREMEHELLEHEHELHHHHHHHHH zakendra 1 (1) bhadrazAla vana-merUparvata kA 1,000 yojana kA bhAga jo bhUmi ke aMdara hai use 'kaMda' kahA gayA hai| parvata jaise hI bhUmi ke bAhara AyA hai vahA~ prathama bhadrazAlavana haiN| ise merUparvata kI talahaTI bhI kahate haiN| yaha 'samabhUtalA pRthvI' kahalAtI hai, kyoMki loka kA saMpUrNa vibhAga-mApa yahIM se kiyA jAtA hai| yaha vana pUrva-pazcima 22-22 hajAra yojana lambA aura uttara-dakSiNa meM 250-250 yojana caur3A hai| somanasa, vidyutprabha, gaMdhamAdana tathA mAlyavAn nAmaka cAra vakSaskAra parvatoM tathA zItA-zItodA mahAnadI ke dvArA yaha vana ATha bhAgoM meM vibhakta hai| bhadrazAlavana meM cAroM dizAoM meM bhadrazAla vana aura usake ATha vibhAga 50-50 yojana Age jAne para 50 yojana 8 lambA, 25 yojana caur3A tathA 36 yojana U~cA EO uttara kurUkSetra saiMkar3oM stambhoM vAlA siddhAyatana hai tathA LE cAroM vidizAoM meM cAra-cAra puSkaraNiyA~ hai| uttara-pUrva (IzAna koNa) tathA uttara-pazcima (vAyavya koNa) meM cAra puSkaraNiyoM ke madhya 500 yojana U~ce aura 250 yojana caur3e 0 4 kA mahala devarAja IzAnendra ke uttama AvAsa haiN| isI sItodA mahAnadI 22,000 yo. sItA mahAnadI 22,000 yo, prakAra dakSiNa-pUrva (Agneya koNa) evaM dakSiNa-pazcima (naiRtya koNa) meM zakendra mahArAja saparivAra rahate haiN| ve AvAsa 500 yojana U~ce aura 250 yojana caur3e haiN| (citra kramAMka 23) bhadrazAlavana meM merU parvata ke pAsa ATha deva kurU kSetra hastikUTa (hAthI ke AkAra ke parvata) bhI batAye hai| inameM (1) padamottara, (2) nIlavAn, (3) suhastI, (4) aMjanagirI ye citra kra.23 cAra dizA hastikUTa' hai| ye cAroM merU parvata ke uttara, dakSiNa, pUrva aura pazcima meM hai tathA (5) kumuda, (6) palAza, (7) avataMsa, (8) rocanagiri-ye cAra vidizA hastikUTa' kahe gaye hai| ye naiRtya vAyavya, Agneya aura IzAna koNa meM haiN| inameM apane-apane nAmAnurUpa devoM kA Adhipatya hai| (2) nandanavana-yaha bhadrazAlavana ke samatala bhUmibhAga se 500 yojana Upara valayAkAra-kaMkaNa ke samAna gola tathA madhya meM khAlI hai| saba ora se samAna vistAra kI apekSA se 500 yojana kA hai, merUparvata ko cAroM ora se gherA haA hai| naMdanavana ke bAhara merUparvata kA vistAra 9954/ yojana hai| naMdanavana se bAhara usakI paridhi kucha adhika 32,479 yojana hai| naMdanavana ke bhItara usakA vistAra 8944/6 yojana va paridhi 28316/ yojana hai| yahA~ bhI cAroM dizAoM meM siddhAyatana tathA vidizAoM meM puSkaraNiyA~ hai| naMdanavana meM vibhinna dizAoM meM nau kUTa haiM, jaise-(1) nandanavanakUTa,(2) mandarakUTa,(3) niSadhakUTa,(4) himavatkUTa, (5) rajatakUTa, (6) rUcakakUTa, (7) sAgaracitrakUTa, (8) vajrakUTa tathA (9) blkuutt| balakUTa 1,000 28 Misa Visa MA SO MA SANG sacitra jaina gaNitAnuyoga HHHHHHHHHHHHHHHHHHENDEIFIELETELEMEIFIERE kA mahala somanasa parvata Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nadanavana IzAnendra kA AvAsa -balakUTa-1000 yojana U~cA dizAkumArI kA AvAsa 50 yo. merU parvata Fr zakrendra kA AvAsa IzAnendra kA AvAsa Op zakrendra kA AvAsa citra kra. 24 yojana U~cA hai, jisakA svAmI bala nAmaka deva hai| zeSa sabhI kUTa 500 yojana U~ce hai| ina para 8 dizAkumAriyoM ke AvAsa haiN| kumAriyoM kI taraha sadA krIr3Apriya hone se tathA lAvaNyamayI hone ke kAraNa inheM dikkumAriyA~ kahate haiN| samabhUmi se 500 yojana Upara naMdanavana hai aura dikkumAriyoM ke kUTa 500 yojana U~ce hone se usake Upara rahe hue dikkumAriyoM ke AvAsa samabhUmi se 1,000 yojana U~ce haiN| madhyaloka samabhUmi se Upara 900 yojana taka mAnA gayA hai, isaliye ye dikkumArikAe~ Urdhvaloka vAsinI kahalAtI hai| (citra kramAMka 24) (3) saumanasa vana-saumanasa vana nandanavana se 62,500 yojana Upara jAne para 500 yojana vistIrNa kSetra para hai| naMdanavana ke samAna hI yaha bhI valayAkAra aura merUparvata ko cAroM ora se pariveSTita kie hue hai| parvata ke bAhara kA vistAra 4272/ yojana kA evaM bhItara kA vistAra 3272/ yojana kA hai| parvata ke bAhara kI paridhi 13511/4 yojana tathA bhItara 10349/ yojana kI hai| yaha vana kAle, nIle pattoM vAle vRkSoM ke kAraNa nIlI AbhA vAlA hai| isa para kUTa nahIM hai| zakrendra, IzAnendra evaM aneka deva-deviyoM kI yaha AzrayasthalI hai| (4) paNDakavana-yaha vana saumanasa vana se 36 hajAra yojana Upara jAne para merUparvata ko cAroM ora se veSTita karake valayAkAra rUpa se suzobhita ho rahA hai| yaha 494 yojana vistAra vAlA gola hai| isakI paridhi kucha | adhika 3162 yojana kI hai| yahIM para abhiSeka-zilAe~ hai| jahA~ tIrthaMkaroM kA 64 indroM dvArA janmotsava manAyA jAtA hai| sacitra jaina gaNitAnuyoga 29 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - abhiSeka zilAe~--ye abhiSeka zilAe~ cAroM dizAoM meM cAra haiN| cAroM zilAe~ 500 yojana lambI, 250 yojana madhya meM caur3I evaM 9 yojana moTI hai| sabhI zilAe~ ardhacandrAkAra hai| inameM do zvetasvarNamayI aura do raktasvarNamayI hai| pUrva meM pAMDukazilA' hai, yahA~ do siMhAsana haiN| una para jaMbUdvIpa ke pUrva mahAvideha meM janmeM do tIrthakaroM kA janmotsava manAyA jAtA hai| dakSiNa meM pANDukambala zilA para eka siMhAsana haiN| vahA~ bharata kSetra meM utpanna tIrthaMkara kA janmotsava hotA hai| pazcima dizA kI 'raktazilA' para do siMhAsana hai| vahA~ pazcima mahAvidehotpanna do tIrthaMkaroM kA tathA uttara dizA kI 'raktakambalazilA' para eka siMhAsana hai vahA~ airAvata kSetra meM utpanna eka tIrthaMkara kA janmotsava manAyA jAtA hai| ataH eka sAtha yA to do yA cAra siMhAsanoM para janmotsava hotA hai| bharata-airAvata kSetra meM jaba tIrthakara kA janma hotA hai taba mahAvideha meM nahIM hotA, kyoMki tIrthaMkara sadA madhyarAtri meM hI janma lete haiM aura bharata-airAvata kSetra meM jaba rAtri hotI hai, taba mahAvideha kSetra meM dina hotA hai| yaha bAta prathama khaMDa meM sthita ayodhyA nagarI kI apekSA se kahI gaI pratIta hotI hai| ataH eka samaya meM yA to bharata-airAvata ke do tIrthakaroM kA janmotsava hotA hai athavA mahAvideha ke cAra bhAgoM meM eka-eka tIrthaMkara, aise cAra tIrthaMkaroM kaa| (citra kramAMka 25) tIrthaMkara janmotsava vidhi- sarvaprathama adholokavAsinI ATha dizAkumAriyA~ Asana calAyamAna hone kA saMketa pAkara tIrthaMkara ke janmanagara meM sAmAnika deva-deviyoM ke sAtha vimAna se AtI haiN| deva-devI janma-bhavana ke pAsa rukate haiN| dizAkumAriyA~ aMdara jAkara tIrthaMkara kI mAtA ko praNAma kara apanA paricaya detI paMDaga vana para abhiSeka zilAe~ uttara raktakaMbala zilA hledh IzAnendra kA mahala siddhAyatana raktazilA IzAnendra kA mahala siddhAyatana / meru parvata kI cUlikA siddhAyatana bAvaDI siddhAyatana zakrandra kA mahala pAMDuzilA pAMDukaMbala zilA zakrendra kA mahala dakSiNa citra kra.25 30 sacitra jaina gaNitAnuyoga Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiN| Ane kA kAraNa batAte hue, bhayabhIta na hone kA nivedana karatI haiN| phira usa nagarI va Asa-pAsa ke eka yojana pramANa kSetra kI saphAI kara maMgalagIta gAtI haiN| ___Urdhvaloka ke merUparvata ke naMdanavana se bhI ATha dizAkumAriyA~ isI prakAra Akara nagarI meM sugaMdhita jala va puSpavRSTi karatI haiN| rUcaka dvIpa ke pUrva, pazcima, uttara va dakSiNa dizA meM rahane vAlI 8-8 dizAkumAriyA~ bhI kramaza: darpaNa, jhArI, paMkhA va cAmara lekara apanI-apanI dizA meM khar3I rahatI haiN| cAra vidizAoM kI kumAriyA~ bhI cAroM vidizA meM dIpaka lekara khar3I rahatI haiN| phira madhya rUcaka parvatavAsinI cAra dizAkumAriyA~ isI vidhi se Akara tIrthaMkara ke nAbhinAla ko cAra aMgula chor3akara kATatI haiM aura gaDDhA khodakara gAr3atI haiN| gaDDhe ko ratnoM se pUrita kara usa para cabUtarA banAtI hai, phira usakI tIna dizAoM meM kadalI gRha va unameM siMhAsana kI racanA karatI haiN| dakSiNa dizA ke siMhAsana para tIrthaMkara va mAtA kA ubaTana karatI haiM, pUrvI siMhAsana para snAna karAtI haiM, uttarI siMhAsana para caMdana kA havana kara rAkha kI poTalI se rakSAsUtra bA~dhatI haiM tathA dIrghAyu hone kA AzIrvAda detI haiN| ukta kRtya ke bAda donoM ko yathAsthAna lAkara sulA detI haiN| isa prakAra 8 adholoka se, 8 Urdhvaloka aura 40 rUcaka dvIpa se kula 56, dizAkumAriyA~ tIrthakara kA zucikarma karatI haiN| tatpazcAt saudharmendra svayaM tIrthaMkaroM ke janma sthAna para jAkara pA~ca rUpa dhAraNa karate haiN| eka rUpa se bhagavAna ko hAtha meM uThAte haiN| dUsare rUpa se Age vajra lekara calate haiN| tIsare rUpa se pIche chatra lekara calate haiM evaM do rUpa se dAyeM-bAyeM camara lekara calate haiN| isa prakAra pA~ca rUpoM meM saudharmendra bhagavAna ko merUparvata para lAkara apanI goda meM biThAte hai, zeSa indra sIdhe hI merUparvata para Ate haiM, phira acyutendra arthAt bArahaveM devaloka ke indra ke Adeza se janmotsava prArambha hotA hai| janmAbhiSeka hetu indroM ke Adeza se deva kSIrasamudra se vividha jAti ke kalazoM meM jala bharakara lAte haiN| ye sabhI kalaza 25 yojana U~ce, 12 yojana caur3e, 1 yojana gahare hote haiN| inameM (1) sone ke, (2) cA~dI ke, (3) ratna ke, (4) ratna + sone ke, (5) ratna + cA~dI ke, (6) sonA + cA~dI ke, (7) ratna + sonA + cA~dI ke, aura (8) miTTI ke-isa prakAra ATha jAti ke mahAkalaza 8,000 - 8,000 hote haiN| kula 8 x 8,000 = 64,000 kalaza hote haiN| ina eka-eka kalaza ke 250 abhiSeka kie jAte haiN| ataH 64,000 x 250= 1,60,00,000 (eka karor3a sATha lAkha) abhiSeka tIrthaMkara ke hote haiN| ___meru kI cUlikA-paNDakavana ke madhya kendra meM 'mandara' nAmaka 40 yojana U~cI cUlikA-coTI hai, jo mUla meM 12 yojana, madhya meM 8 yojana tathA Upara 4 yojana caur3I hai| isakA AkAra gAya kI pU~cha sadRza hai| yaha / vaiDUrya (nIlama) ratnamaya va ujjavala hai| cUlikA ke Upara siddhAyatana hai| merUparvata ke nAma-merUparvata ke 16 nAma haiM-(1) mandara-maMdara deva ke kAraNa, (2) merU-kendra sthAna meM hone se, (3) manorama-mana ko ramaNa karAne ke kAraNa, (4) sudarzana-darzana suMdara hone ke kAraNa, (5) svayaMprabha-svayaM prakAzya hone se, (6) girirAja-sabhI parvato meM U~cA hone se, (7) ratnoccaya-pracura ratna hone ke kAraNa, (8) ziloccaya-pAMDu Adi zilAe~ hone ke kAraNa, (9) lokamadhya-tIna loka ke madhya meM hone se, (10) lokanAbhi-puruSa kI nAbhi ke samAna hone se, (11) accha-atyaMta nirmala, (12) sUryAvarta-sUrya Adi pradakSiNA karate haiM,(13) sUryAvaraNa-sUrya-caMdra isake Asa-pAsa ghUmate haiM,(14) uttama yA uttara-sabhI parvatoM meM uttama, (15) digAdi-dizA-vidizA yahIM se nikalI hai tathA (16) avataMsa-mukuTa ke samAna sabhI parvatoM meM uuNcaa| sacitra jaina gaNitAnayoga 31 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - jaMbUndIpa // 'dvIpa' arthAt jisake cAroM ora pAnI ho aura madhya meM rahane yogya bhUmi ho; aise asaMkhya dvIpa-samudroM ke madhya pramANAMgula se niSpanna eka lAkha yojana vistAra vAlA jaMbUdvIpa hai| yaha jaMbUdvIpa sabhI dvIpa samudroM ke madhya meM sthita tathA sabase choTA hai| yaha pratipUrNa caMdramA athavA tela meM tale pUe ke samAna capaTA va gola hai| pUrva se pazcima taka aura uttara se dakSiNa taka yaha eka lAkha yojana kA hai| isakI paridhi (cAroM tarapha kA gherA) tIna lAkha solaha hajAra do sau sattAIsa yojana 3 kosa, 128 dhanuSa, sAr3he teraha aMgula, 5 yava aura eka yukA se kucha adhika hai| isake madhya meM 'nAbhi' tulya merU parvata hai| (citra kramAMka 26) uttara pAtAla kalaza jambU dvIpa Jable bile PR Alhn S Blalt 12 thaible 6229 arape Caller 22 RPIRAND FDIOPPS hiple AIYAR KHADHA tRP RAL 2pOPIU 2 db De tres UPayanepal peshjanA sh anuvelaMdhara CHER IPEDISH higaa nabalh happala sUryadvIpa PHP Irin velaMdhara 26 suvA vijaya 22PLODE 29 valguvijaya .31 gadhila vijaya 2 gadhilAvatI THEIRHARIHA neeleb rasukacha vijaya 3mAkaccha vijaya ite vijaya 6magalAvatAjaya ekalAvataM vijaya INDI BIHa pazcima pAtAla kalaza vapra vijaya 5 HHHHHHHHHHHHHHHHI Japangal m sIbImA nadI HHHHHHHHHHHHHHH kalaza pAtAla 23 kumuda vijaya sanalina vijaya sazakhavijaya .30 padamAvatI vijaya pUrva videh| HHHHHHI 1 6 magalAvatI vijaya 19 mahApaya vijaya 8 supA vijaya 17 pacAvajaya HELELELELE kAnagiri .5 maNIya vijaya .14 ramyak vijaya .13 ramya vijaya 2vattakAvata vijaya 11 mahAvatsa vijaya 10 suvatsavijaya .9 vatsa vijaya IR I sayadIpa velaMghara gItamadIpa niSadha parvata tigiccha draha candradvIpa vRttavaitAvya gaMdhApAtI harikAMtA nadI harI salilA nadI sUryadvIpa 3. harivarSa kSetra mahA pAdaha mAhimavata parvata vRttavaitAgya zabdApAtI rohitAMzA nadI . A 2. himavaMta kSetra rohitA nadI laghu himavaMta parvata TipadAdaha uttara khaDa4 tamitrA apabhakUTa khaMDaprapAtA 1.bharata kSetra khaMDa 5 dIrgha vaitAvya khaDa2 0 aMtaradvIpa 1. bharata kSetra khaMDa prabhAsa - ayodhyA varadAma mAgadha naveladhara velaMdhara pAtAla kalaza keyupa citra kra.26 dakSiNa 32 sacitra jaina gaNitAnuyoga Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jadhApa lAma-nhA kamapyamAna 40. madhya meM sthita siddhAyatanaH HEART pazcimI zAkhA yojana uttarIya zAkhA 3yojana mukhya zAkhA yojana dakSiNI zAkhA yojana ke bhavana uttara pazcima - maNipIThikA dakSiNa 2 kosa toraNa 2 kosa U~cI -500 yojana caur3AI jaMbadIpa nAma-jambadvIpa ke madhyabhAga meM , ' ' ' jamba vakSa sthita uttara kurUkSetra ke pUrva kone para 8 yojana U~cA evaM AdhA yojana moMTA maNiratnamaya jaMbU nAmaka vRkSa hai| vRkSa ke samAna AkRti, zAkhA, patra, puSpa, phala Adi hone ke kAraNa ise vRkSa kahate haiN| isa vRkSa kA mUla vajra ratnamaya, zAkhAe~ jaMbUnada jAtIya svarNa kI va phala-phUla, patte Adi arUNa mRdula svarNamaya hai| isa prakAra yaha vRkSa saMpUrNa pRthvImaya ratnanirmita aura trikAla zAzvata hai| 500 yojana lambe-caur3e golAkAra jambUpITha ke bIcoMbIca ATha yojana anAdRta deva lambI-caur3I, maNipIThikA ke Upara yaha sthita hai| pUrvI zAkhA isake cAroM ora 4-4 yojana U~ce 108 vRkSa evaM yojana unase AkIrNa vana hai| - caur3AI ____jaMbU sudarzana ke cAroM dizAoM meM cAra zAkhAe~ haiN| unameM pUrva kI zAkhA para eka kosa lambe-caur3e svarNamaya bhavana meM jambUdvIpa kA adhiSThAyaka vyaMtara jAti kA jambU pIThikA padmavara vedikA 'anAdRta' deva jo apane ko vaibhava, aizvarya tathA Rddhi meM anupama mAnatA hai tathA palyopama kI citra kra. 27 AyuSya vAlA hai, vaha apanI cAra agramahiSiyoM, cAra hajAra sAmAnika devoM evaM 16 hajAra AtmarakSaka devoM va parivAra ke sAtha nivAsa karatA hai, zeSa tIna zAkhAoM para prAsAda haiN| vartamAna meM jo anAdRta deva haiM, vaha pUrvabhava meM jambUsvAmI ke cAcA the| jambU sudarzana vRkSa ke bAraha nAma kahe gaye haiM-(1) sudarzanA, (2) amoghA, (3) suprabuddhA, (4) yazodharA, (5) videhajambU, (6) saumanasyA, (7) niyatA, (8) nityamaNDitA, (9) subhadrA, (10) vizAlA, (11) sujAtA tathA (12) sumanA / (citra kramAMka 27) jaMbUdvIpa kI jagatI-'jagatI' kA artha hai, koTa yA golAkAra dIvAra / jaMbUdvIpa eka maNiratnoM se nirmita vajramaya jagatI se cAroM ora se ghirA huA hai| vaha jagatI ATha yojana U~cI, mUla meM bAraha yojana caur3I, bIca meM ATha yojana caur3I aura Upara cAra yojana caur3I, gAya kI pU~cha ke samAna AkRti kI hai| vaha mUla meM caur3I aura Upara saMkarI hai| jagatI ke madhya lavaNa samudra kI tarapha cAroM ora valayAkAra gavAkSa-jAlI samUha hai, vaha AdhA yojana U~cA aura 500 dhanuSa caur3A hai| yahA~ deva aura vidyAdhara manuSya manoraMjana hetu Ate haiN| jagatI ke bIca meM anekoM bar3e-bar3e chidra haiM jinameM se lavaNa samudra kA pAnI jaMbUdvIpa meM AtA hai| (citra kramAMka 28) / padmavaravedikA-jagatI ke Upara ThIka madhyabhAga meM eka vizAla golAkAra padmavaravedikA hai, jo vaiDUryaratna ke stambhoM tathA svarNa-rajata ke phalaka se nirmita hai| vaha AdhA yojana U~cI aura 500 dhanuSa caur3I hai| isakI golAI jagati ke madhyabhAga kI paridhi ke barAbara haiN| padmavaravedikA sthAna-sthAna para saikar3oM zvetakamaloM se suzobhita hone ke kAraNa ise 'padmavaravedikA' kahA jAtA hai| sacitra jaina gaNitAnuyoga 33 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambU dvIpa kI jagatI aparAjita dvAra Abhyantara vanakhaNDa 1/2 yo. U~cI padmavara vedikA bAhya vanakhaNDa 500 dhanuSa caur3I -4 yojana cauDI jagatI kI dIvAra lavaNa samudra gavAkSa kaTaka PL yojana U~cI vijayaMta dvAra 12 yojana caur3I jagatI kI dIvAra lavaNa samudra vanakhaNDa-eka sadRza vRkSa jahA~ ho vaha vana' kahalAtA hai aura aneka jAti ke uttamavRkSa ho vaha sthAna 'vanakhaNDa' kahA jAtA hai| jagati ke Upara aura padmavaravedikA ke bAhara donoM ora do vizAla hare-bhare vanakhaNDa haiN| ve kucha kama do yojana pramANa vistAra vAle aura jagati ke samAna hI paridhi vAle haiN| vanakhaNDa ke bhUmibhAga atyaMta ramaNIya aura samatala haiN| vahA~ pRthvIkAyamaya paMcavarNIya ghAsa hai| vAyu se maNi aura tRNoM ke saMgharSaNa se svAbhAvika karNapriya gIta jaisI dhvaniyA~ nikalatI hai| vanakhaMDa ke doMno ora svaccha va nirmala jala se yukta bAvar3iyA~ haiN| kaI choTe-bar3e parvata haiM, pratyeka parvata para kaI prAsAda hai, vahA~ vyaMtara deva-devI Amoda-pramoda va krIr3A karate haiN| eka taraha se ye vanakhaNDa vANavyaMtara devoM ke pikanika spaoNTa haiN| jaMbUdvIpa ke cAra dvAra-jaMbUdvIpa ke cAroM dizAoM meM cAra dvAra haiM-(1) vijaya, (2) vijayaMta, (3) jayaMta,(4) apraajit| sarvaprathama merUparvata ke pUrva meM 45 hajAra yojana Age jAne para jaMbUdvIpa ke pUrvAnta meM sItA mahAnadI ke Upara 'vijaya' nAma kA manorama dvAra AtA hai| yaha dvAra 8 yojana kA U~cA, 4 yojana kA caur3A aura cAra yojana hI praveza hai| isake donoM aura do naiSedhikAe~ (baiThane ke sthAna) haiM, jo nAgadantoM kI paMktiyoM, vanamAlAoM kI katAroM aura suMdara susajjita putaliyoM se suzobhita hai| vahA~ 4 yojana U~ce 2 yojana lambe-caur3e prAsAdAvataMsaka haiN| prasAdAvataMsakoM ke alaga-alaga ramaNIya bhUmibhAga para eka yojana kI lambI-caur3I aura Adhe yojana moTI ratnamayI maNipIThikAe~ haiN| maNipIThikAoM ke Upara ramaNIya evaM mulAyama lAla vastroM se AcchAdita alaga-alaga siMhAsana hai| (citra kramAMka 29-30) vijayadvAra para vibhinna citroM se cihnita kula 1,080 dhvajAe~ haiN| vijayadvAra ke Age nau bhauma arthAt viziSTa bhavana hai, madhyavartI pA~cave bhauma meM eka bar3A siMhAsana hai| usake pazcima-uttara (vAyavya koNa) meM, uttara dizA meM evaM uttara-pUrva dizA (IzAna koNa) meM 'vijaya deva' ke cAra hajAra sAmAnika deva, siMhAsana kI pUrva dizA meM cAra agramahiSiyA~ va unakA parivAra, dakSiNa-pUrva (Agneya koNa) meM AbhyaMtara pariSada ke ATha hajAra deva, dakSiNa meM madhyama pariSada ke 10 hajAra deva, dakSiNa-pazcima (naiRtya koNa) meM bAhya pariSadA ke 12 34 sacitra jaina gaNitAnuyoga 0 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara dvAra (79052 yo.1 gAU 1532 dhanuSa sAdhika 1532 dhanuSa sAdhika 479052 yo.1 gAU pazcima jayanta dvAra dvAra vijaya kuhaler TESL 79052 yo.1 gAU 1532 dhanuSa sAdhika lt L 'l 75062 dvAra hajAra deva, pazcima meM vijayadeva ke sAta jambUdvIpa ke anikAdhipati evaM mUla siMhAsana ke pUrva, dakSiNa, pazcima aura uttara meM vijaya deva cAra dvAra ke 16 hajAra AtmarakSaka deva-isa aparAjita prakAra vizAla parivAra kA 'vijaya' deva Adhipatya karatA huA nivAsa karatA hai| vijaya deva kI AyuSya eka palyopama kI hai| ___ vijaya deva kI vijayA jambU dvIpa nAma kI rAjadhAnI vijaya dvAra ke pUrva meM tiGke asaMkhyAta dvIpa . samudroM ko pAra karane ke bAda jambUdvIpa (yaha dvIpa anya hai) nAma vaijayanta ke dvIpa se 12 hajAra yojana Age jAne para 12 hajAra yojana lambI-caur3I tathA 37,948 yojana se kucha adhika paridhi vAlI citra kra.29 hai| isakI pratyeka dizA meM 125-125 dvAra hai, kula dakSiNa milAkara 500 dvAroM se vaha suzobhita hai| rAjadhAnI ke cAroM dizAoM meM cAra vistRta vanakhaNDa haiM, jaise-(1) azokavana, (2) saptavarNa vana, (3) campakavana, (4) Amravana / vanakhaNDoM ke madhyabhAga ke prasAdAvataMsako meM eka palyopama kI sthiti vAle (1) azoka, (2) saptaparNa, (3) caMpaka, (4) Amra nAma ke cAra maharddhika deva saparivAra rahate haiN| - isI prakAra vaijayanta' dvAra merUparvata ke dakSiNa meM sthita hai| 4% yojana 'jayanta' nAma kA dvAra merUparvata ke pazcima meM 'aparAjita dvAra' merUparvata ke uttara meM 45-45 hajAra yojana Age jAne para hai| ye tInoM dvAra bhI vijaya dvAra ke samAna 8 yojana U~ce va 4 yojana caur3e haiN| apane-apane nAma ke anusAra hI eka palyopama kI sthiti vAle maharddhika deva apane nAmAnurUpa rAjadhAnI meM bhogopabhoga bhogate hue vicaraNa karate haiN| ina tInoM kI rAjadhAniyA~ bhI isa prasiddha jambUdvIpa meM na hokara asaMkhya dvIpa-samudra pAra karane ke pazcAt eka anya jaMbUdvIpa hai, vahA~ para hai| jaMbUdvIpa ke ina dvAroM meM eka dvAra se dUsare dvAra kA antara unyAsI hajAra bAvana (79,052) yojana aura citra kra. 30 : jagatI kA dvAra pramANa dezona AdhA yojana kA hai| 1gAU 4yojana 8 yojana sacitra jaina gaNitAnuyoga 35 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaMbUdvIpa meM sAta kSetra-eka lAkha yojana vistAra vAle isa jaMbUdvIpa ke pUrva-pazcima dizA meM chaha varSadhara parvata haiN| jo eka vRtta kI jIvA ke rUpa meM phaile hue hai| inake nAma isa prakAra haiM-(1) cullahimavaMta parvata, (2) mahAhimavaMta parvata, (3) niSadhaparvata, (4) nIlavaMta parvata, (5) rUkmi parvata, (6) zikharI prvt| ina parvatoM ke kAraNa jaMbUdvIpa sAta kSetroM meM ba~TA huA hai-(1) bharatakSetra, (2) himavaMta kSetra, (3) harivarSa kSetra, (4) mahAvideha kSetra, (5) ramyak kSetra, (6) heraNyavata kSetra, (7) airavata kssetr| | bharata kSetra | jaMbUdvIpa meM anekoM kSetra hai, jinameM merU parvata se 85,000 yojana dakSiNa kI ora pahalA bharata kSetra hai| isakA adhipati palyopama pramANa sthitivAlA mahAdyutivAna 'bharata' deva hai, ataH ise bharata kSetra kahate haiN| yaha nAma zAzvata hai| yaha arddhacandra ke sadRza hai tathA tIna ora se lavaNa samudra kA sparza kiye huye hai| bharata kSetra ke ThIka bIca meM pUrva-pazcima laMbA vaitADhya parvata hai, jo bharatakSetra ko do bhAgoM meM vibhakta karatA hai, eka dakSiNArddha bharata aura dUsarA uttarArddha bharata! uttara se dakSiNa kI ora pravAhita gaMgA aura siMdhu mahAnadI ke kAraNa bharata kSetra chaha bhAgoM meM vibhakta ho gayA hai, ye hI chaha khaNDa kahalAte haiM, jina para cakravartI kA ekachatra zAsana calatA hai| vAsudeva kA rAjya dakSiNArddha ke tIna khaMDoM (1,2,6) para hotA hai| isa jambUdvIpa ke 190 bhAga karane para bharatakSetra usakA eka bhAga hotA hai| isa hisAba se bharata kSetra 526 yojana 6 kalAM kA caur3A hai|' dakSiNArddha evaM uttarArddha bharatakSetra-dakSiNArddha bharata vaitADhya parvata ke dakSiNa bhAga ko kahA jAtA hai| yaha arddhacandrAkAra hai| gaMgA mahAnadI aura siMdhu mahAnadI se yaha tIna bhAgoM meM vibhakta ho gayA hai| dakSiNArddha bharata 238" yojana caur3A hai| isakI jIvA (Chord) 9,74812/17 yojana lambI hai| dakSiNArddha bharata ke jIvopamita bhAga kA pIche kA hissA dakSiNa meM 9,766 yojana se kucha adhika hai| uttarArddha bharata kSetra vaitADhya parvata ke uttarI bhAga meM evaM cullahimavaMta parvata ke dakSiNa bhAga meM sthita hai| yaha pUrva-pazcima laMbA aura uttara-dakSiNa meM caur3A hai| isakA AkAra 'palaMga' jaisA hai| yaha donoM ora se lavaNa samudra kA sparza karatA hai| gaMgA evaM sindhu mahAnadI ke kAraNa yaha bhI tIna bhAgoM meM vibhakta hai| isakI caur3AI dakSiNArddha bharata jitanI 238"yojana kI hai| bhujAkAra kSetra pUrva-pazcima meM 1,8927/12 yojana lambA hai| isakI lambAI 14,4711' yojana hai tathA dhanuSya-pIThikA (Arc of aCircle) paridhi kI apekSA se dakSiNa meM 14,528"""yojana hai| dakSiNArddha bharata meM gaMgA evaM siMdhu nadI ke bIca vAlA khaNDa (bhAga) prathama mAnA jAtA hai| ise 'madhyakhaMDa' bhI kahA jAtA hai, yahI AryakhaNDa' hai| jo loka-paraloka, puNya-pApa ko mAnatA hai, vaha Arya' aura inheM nahIM mAnatA vaha anArya; yaha sAmAnya vyAkhyA hai| 63 zalAkA purUSoM kA janma 'AryakhaNDa meM hI hotA hai| cakravartI kI rAjadhAnI bhI isI khaNDa meM hotI hai| siMdhu nadI kI pazcima dizA meM dUsarA khaNDa hai| uttarArdha bharata meM siMdhu nadI aura dakSiNa lavaNa samudra ke bIca vAlA bhAga tIsarA khaNDa hai| siMdhu evaM gaMgA nadI ke bIca meM cauthA khaNDa hai, gaMgA nadI pAra karake pA~cavA khaNDa tathA vaitADhya parvata pAra kara dakSiNa kI ora chaThA khaMDa hai| ye saba 'anArya khaNDa' kahalAte haiN| chaha khaNDa meM kula milAkara 32,000 deza hote haiN| jinameM pA~ca anArya khaNDa meM pratyeka meM 5,336 Arya khaNDa meM 5,320 deza haiN| unameM 25% deza Arya aura zeSa anArya haiN| (citra kramAMka 31) 1. 19 kalA kA eka yojana hotA hai ( eka yojana kA 19vA~ bhAga)-jaMbUdvIpaprajJapti, vakSaskAra 6 36A AAAAAA sacitra jaina gaNitAnuyoga Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siMdhuprapAta kaMDa uttarArddha bharata / padma draha A1 khaMDa 3 khaMDa 4 RSabhakUTa khaMDaprapAta tamistraguphA vaitAkA parvata vanitA nagarI khaMDa 1 vartamAna vizva bharata guphA vaitADhya parvata-pUrva se gaMgAprapAta kuMDa pazcima taka lambA hone se ise 'dIrgha gaMgAvata kUTa cullahimavaMta parvata vaitADhya parvata' bhI kahA jAtA hai| yaha parvata bharatakSetra ke madhya pUrva se pazcima taka 10,72012/19 yojana - dakSiNArdha lambA, uttara-dakSiNa meM 50 yojana caur3A, 25 yojana U~cA aura savA chaha lavaNa samudra yojana jamIna meM gaharA hai| yaha rUcaka saMsthAna yukta saMpUrNa rajatamaya hai| vaitADhya jambUdvIpa kA dakSiNArdha aura citra kra.31 uttarArdha bharata kSetra parvata ke nau kUTa (zikhara) hai-(1) siddhAyatana | kUTa, (2) dakSiNArdha bharatakUTa, (3) khaNDa prapAtaguhA kUTa, (4) maNibhadrakUTa, (5) vaitADhyakUTa, (6) pUrNabhadrakUTa, (7) tamisraguhAkUTa, (8) uttarArdha bharata kUTa, (9) vaizramaNa kuutt| | ye sabhI kUTa pUrva lavaNaM samudra ke pazcima meM evaM kramazaH pUrva se pazcima kI ora sthita hai| sabhI kUTa chaha yojana eka kosa U~ce, mUla meM chaha yojana eka kosa caur3e, Upara kucha adhika tIna yojana caur3e haiN| mUla meM / inakI paridhi kucha kama 22 yojana kI, madhya meM kucha kama 15 yojana kI tathA Upara kucha adhika 9 yojana kI hai| | isa prakAra ye sabhI kUTa mUla meM vistIrNa, madhya meM saMkucita tathA Upara patale hai| gAya ke UrdhvamukhI pU~cha ke | AkAra jaise haiN| sabhI kUTa kI tInoM dizAoM meM 500 dhanuSa U~ce aura 250 dhanuSa caur3e aura utane hI praveza parimANa tIna dvAra hai| inake sama bhUmibhAga para 500 dhanuSa lambe-caur3e aura U~ce devAsana hai| vahA~ tIrthaMkaroM kI daihika U~cAI jitanI U~cI 108 jina-pratimAe~ haiN| 3 mekhalA 410(citra kramAMka 32) vaitADhya parvata ke madhya meM maNibhadrakUTa, vaitADhyakUTa evaM pUrNabhadrakUTa-ye tIna kUTa svarNamaya haiM zeSa chaha kUTa ratnamaya haiN| vaitADhya kUTa para vaitADhya deva kA AvAsa haiN| tamistraguhA kUTa aura khaNDaprapAta guhA kUTa para kRtyamAlaka tathA dakSiNa vaitADhya parvata kA parimANa nRtyamAlaka do visadRza nAmoM vAle deva rahate haiN| citra kra. 32 bAkI ke chaha kUToM para kUTa sadRza nAma ke adhiSThAyaka deva rahate haiN| unameM se pratyeka kI eka palyopama sthiti hai| merU parvata ke dakSiNa meM tirache asaMkhyAta dvIpa samudroM ko pAra karane ke bAda jaMbUdvIpa nAma ke anya dvIpa meM bAraha yojana nIce jAne para inakI rAjadhAniyA~ haiN| tamisrA guphA aura khaNDaprapAta guphA-vaitADhya parvata ke mUla bhAga meM siMdhu aura gaMgA nadI ke nikaTa do vizAla guphAe~ haiN| usameM pahalI tamisrAguphA hai aura dUsarI khaNDaprapAta guphA hai| ye donoM guphAe~ uttara -dakSiNa meM 50 yojana lambI va pUrva-pazcima meM 12 yojana caur3I hai| inakI U~cAI 8 yojana hai| ina donoM guphAoM meM sUrya, candra to kyA tArA jitanA bhI prakAza nahIM hai, ve itanI saghana va nibir3a hai ki guphA meM praveza karanA hI duHzakya hai, 2 mekhalA a.de.zreNI -10- A. deva zreNI 1 mekhalA -10 vidyAdhara zreNI Slage 50 yojana uttara O sacitra jaina gaNitAnuyoga 37 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nau kuTa vaitADhya deva girIkumAra kA AvAsa zikhara para 9 kUTa 10 yojana Urca AbhiyogikAdevoM kI dakSiNa zreNIkA Abhiyogika devoM kI uttara zreNI 10 yojana U~ce vidyAdharoM kI dakSiNa zreNI:50 nagara vidyAdharoM kI uttara zreNI 60 nagara 24. tamisra guphA khaDaprapAta gaphA - 10,720 yojana 12 kalA siMdhu nadI gaMgA nadI dIrgha vaitADhya parvata aura nau kUTa citra kra. 33 ina guphAoM ke cAra dvAra haiM, ye cAroM dvAra vajramaya hai aura sadA baMda rahate haiM, ye jaba cakravartI SaTkhaMDa jItane ke liye nikalatA hai tabhI khulate haiN| (citra kramAMka 33) umagnajalA nimagnajalA mahAnadiyA~-tamisrAguphA ke ThIka bIca meM arthAt 21 yojana calane ke bAda 'umagnA' nAma nadI AtI hai evaM usase do yojana aura Age calane para 'nimagnA' nAmaka nadI hai| ye donoM pahAr3I nadiyA~ haiM jo 3 yojana caur3I aura 12 yojana lambI haiN| ye vaitADhya parvata ke pattharoM meM se gujaratI huI guphA meM se hokara sindhu mahAnadI meM mila jAtI hai| ye dono nadI pUrva se pazcima meM bahatI hai| umagnajalA nadI kI yaha vizeSatA hai ki yadi usa pAnI meM koI tRNa, ghAsa, patthara yahA~ taka ki hAthI, ghor3e yA manuSya bhI gira jAya to vaha nadI unheM tIna bAra idhara-udhara ghumAkara kisI ekAMta nirjala pradeza meM lAkara DAla detI hai| arthAt isa nadI meM koI bhI vastu DUbatI nahIM hai, tairatI hI rahatI hai evaM thor3I hI dera meM jala pravAha ke jhapATe meM Akara vaha vastu kinAre para phika jAtI hai| nimagnajalA nadI kA svabhAva isase viparIta hai usameM bhArI padArtha to kyA, halkA se halkA tinakA yA rUI bhI gira jAya to vaha DUba jAtA hai| ataH cakravartI bar3I sAvadhAnI se apane vArdhakI ratna-zilpakAra kI salAha ke anusAra ina donoM nadiyoM para pula banavAkara nadiyA~ pAra karatA hai| ve pula cakravartI ke jIvanakAla taka bane rahate haiN| utane samaya taka uttarArddha yA dakSiNArddha bharata ke nivAsI binA roka-Toka yA avarodha ke ina guphAoM meM gamanAgamana kara sakate haiN| (citra kramAMka 34) 38 A AAAsacitra jaina gaNitAnuyoga Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guphAe~ nadiyA~ aura prakAza maMDala vaitADhya parvata * -21 yojana . .. -21 yojana - pazcimI dIvAra para 24 prakAza maMDala 4yojana dakSiNa dvAra 4 yojana4 yojana4 yojana unmagnajalA nadI 2 yo. nimagnajalA nadI uttarI dvAra pUrvI dIvAra para 25 prakAza maMDala 50 yojana 63 yo.- vaitADhya parvata citra kra.34 vidyAdhara zreNiyA~-vaitADhya parvata para 10 yojana Upara jAne para yaha parvata donoM ora se 10-10 yojana - ghaTa gayA hai, jisase donoM aura samatala bhUmi bana gaI hai vahA~ parvata ke barAbara lambI aura 10 yojana caur3I do vidyAdhara zreNiyA~ haiN| dakSiNa zreNI meM gaganavallabha Adi 50 nagara tathA uttara zreNI meM rathanUpura cakravAla Adi 60 nagara (rAjadhAniyA~) haiN| (kyoMki dakSiNa tarapha kI mekhalA jagatI kI golAI ke kAraNa thor3I choTI hai, jabaki laghu himavaMta parvata ke ora uttara dizA kI mekhalA thor3I bar3I hai) isa prakAra donoM zreNiyoM kI rAjadhAniyoM kI saMkhyA 110 haiN| ye nagara eka zreNIbaddha bane hue haiN| yahA~ mahAna parAkramI vaibhavazAlI aura rohiNI, prajJapti Adi hajAroM vidyAoM ke dhAraka vidyAdhara manuSya' rahate haiN| Abhiyogika zreNiyA~-vidyAdhara zreNiyoM se dasa yojana Upara dasa yojana caur3I do zreNiyA~ aura haiM, vahA~ zakra, lokapAla Adi ke AjJApAlaka dasa prakAra ke jRmbhaka devoM ke AvAsa haiM-(1) annamuMbhaka-anna ke rakSaka, (2) pAna juMbhaka-pAnI ke rakSaka, (3) layana juMbhaka-suvarNa Adi dhAtuoM ke rakSaka, (4) zayana muMbhaka-makAna rakSaka, (5) vastra muMbhaka-vastra ke rakSaka, (6) phala juMbhaka-phaloM ke rakSaka, (7) phUla muMbhaka-phUloM ke rakSaka, (8) phala-phUla muMbhaka-sAtha rahe hue phUloM aura phaloM ke rakSaka, (9) avipata muMbhaka-patra-bhAjI ke rakSaka,(10) bIja muMbhaka-bIja, dhAnya ke rkssk| _ye deva vANavyaMtara jAti ke haiN| apane-apane nAma ke anusAra anna, pAnI Adi ukta vastuoM kI rakSA karane ke liye prAtaH, madhyAhna aura sAyaMkAla paribhramaNa karate haiN| ina dasoM jRbhaka devoM kI deha 7 hAtha evaM AyuSya eka palyopama hai| tIrthaMkara bhagavAna dIkSA se pUrva jaba varSIdAna dete haiM, to ye deva pratidina 1 karor3a 8 lAkha svarNa-mudrAoM se unakA bhaMDAra bhara dete haiN| tIrthaMkara bhagavAna kA jahA~ pAraNA hotA hai vahA~ phUla, vastra Adi kI vRSTi tathA kama se kama 1,25,000 svarNa-mudrA evaM utkRSTa se sAr3he bAraha karor3a svarNa-mudrA kI vRSTi bhI juMbhaka deva karate haiN| RSabhakUTa parvata-vaitADhya parvata se uttara meM cullahimavaMta parvata kI talahaTI meM gaMgA aura sindhu ke prapAta kuNDa ke madhya uttarArdha bharata kSetra ke cauthe khaNDa meM RSabhakUTa nAmaka parvata hai| vaha 8 yojana kA U~cA 2 yojana gaharA, mUla meM 8 yojana caur3A, bIca meM 6 yojana caur3A tathA Upara 4 yojana caur3A hai| mUla meM kucha adhika 25 sacitra jaina gaNitAnuyoga 39 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIdevI kA bhavana padmadraha mukhya kamala anya kamala anya devI ke bhavana siMdha nadI dhanAni AdhA yo. pAnI se Upara gaMgA nadI yojana paridhi yukta tathA Upara 2 yojana kucha adhika kI paridhi hai| gaupuccha kI AkRti vAlA hai| cakravartI jaba digvijaya karate hue yahA~ Ate haiM, taba isa parvata para apanA nAma aMkita karate haiN| cullahimavaMta parvata aura padmadraha-bharata kSetra kI sImA para uttara kI ora cullahimavaMta parvata hai, jo 100 yojana U~cA, 25 yojana jamIna meM gaharA, 24,932 yojana lambA, 1,052 yojana 12 kalAM (yojana kA 19vA~ bhAga) kA caur3A hai| yaha pItasvarNamaya hai tathA pUrva aura pazcima donoM ora se lavaNa samudra ko chue hue hai| parvata ke madhya meM 1,000 yojana lambA, 500 yojana caur3A aura 10 yojana gaharA 'padma' nAma kA draha (kuNDa) hai| padmadraha ke ThIka madhya meM eka yojana lambA-caur3A, 10 yojana jala meM gaharA va AdhA yojana jala se Upara vividha maNi ratnamaya eka vizAla padma hai| isakI karNikA para zrIdevI' kA AvAsa hai| zrIdevI kI Ayu eka palyopama kI hai| unake 4,000 hajAra sAmAnika deva haiM, 16,000 AtmarakSaka deva, 8,000 Abhyantara pariSada ke deva 12000 bAhya pariSada ke deva. 7 anIkanAyaka deva, 4 mahattarI deviyA~, 1,20,00,000 Abhiyogika deva haiN| ina sabake rahane ke lie mukhya kamala ke cAroM ora kula 1,20,50,120 kamala pA~ca gherAva meM hai| pratyeka gherAva ke kamala prathama gherAva kI apekSA lambAI-caur3AI meM Adhe-Adhe haiN| padmadraha se tIna mahAnadiyA~ nikalatI haiM(1) gaMgA, (2) siMdhu aura (3) rohitaaNshaa| (citra kramAMka 35) (1) gaMgA mahAnadI-gaMgA mahAnadI citra kra.35 'padmadraha' ke uttarI toraNadvAra se nikalI hai| vaha parvata para 500 yojana bahatI hai| gaMgAvartakUTa ke pAsa se punaH mur3akara 523 yojana 3 kalAM dakSiNa kI ora bahatI hai arthAt parvata ke kinAre taka A jAtI hai| vahA~ magara ke samAna khulA huA mu~ha jaisI jihvikA hai, usameM se yaha vegapUrvaka uchalatI-kUdatI 'gaMgAprapAta kuNDa' meM jAkara giratI hai| parvata kI U~cAI 100 yojana kI hone se jala prapAta prArambha meM mor3a letA hai, usa samaya usakI lambAI cullahimavanta parvata ke zikhara se prapAta kuNDa taka kucha adhika sau yojana hotI hai| __gaMgAprapAta kuNDa 60 yojana lambA-caur3A evaM 10 yojana gaharA hai| usakI paridhi 190 yojana se kucha adhika hai| vaha svaccha, sukomala aura hIrakamaya pASANayukta taTavAlA hai| usake pUrva, dakSiNa tathA pazcima kI ora tIna-tIna sIr3hiyA~ toraNadvAroM se yukta hai| gaMgAprapAta kuNDa ke madhya 8 yojana lambA-caur3A, jala se do kosa U~cA, kucha adhika 25 yojana ke vistAra meM 'gaMgAdvIpa' hai, vahA~ RddhizAlIni 'gaMgAdevI' kA eka kosa lambA, AdhA kosa caur3A aura kucha kama eka kosa U~cA AvAsa sthAna (bhavana) hai| ___ gaMgAprapAtakuNDa ke dakSiNI toraNa se Age bar3hatI huI gaMgA nadI jaba Age bar3hatI hai, taba vaitADhya parvata taka pahu~cate hue 7 hajAra nadiyA~ usameM aura A milatI haiN| vaha unase ApUrNa hokara khaNDaprapAta guphA hotI huI, vaitADhyaparvata ko cIratI huI dakSiNArdha bharatakSetra kI ora jAtI hai, usake ThIka madhyabhAga se bahatI huI pUrva kI A AAAAAsacitra jaina gaNitAnuyoga na APPLINAMAMIERE caDunimAyApAna 10 yojana mUla vana ratnamaya cUla himavata parvata 40 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ora mur3atI hai, vahA~ taka anya 7 hajAra nadiyA~ bhI usameM mila jAtI haiN| isa prakAra kula 14 hajAra nadiyoM ke parivAra se yukta hokara jaMbUdvIpa kI jagatI ko cIratI huI pUrvI lavaNasamudra meM mila jAtI hai| ___ gaMgA mahAnadI apane udgama srota para eka kosa adhika 6 yojana ke vistAra (caur3AI) vAlI va AdhA kosa gaharI hai| pazcAt kramazaH pramANa meM vistRta hotI huI jaba lavaNa samudra meM giratI hai taba usakI caur3AI bar3hate-bar3hate sAr3he bAsaTha yojana aura gaharAI eka yojana eka kosa hotI hai| arthAt kuNDa se samudra taka usakA vistAra va gaharAI dasa guNA bar3ha jAtI hai| gaMgA-siMdhu nadI kA yaha vistAra bharata-airAvata meM avasarpiNI kAla ke pahale aura utsarpiNI ke aMtima Are (suSama-suSamA) kI apekSA se hai| bharata-airAvata kSetra meM prakRti se hI kAla parivartana ke kAraNa unakA koI niyata svarUpa nahIM likhA jA sktaa| duSama-duSama kAla meM ina nadiyoM kA pravAha ratha ke pahiye kI dhUrI ke samAna (bailagAr3I ke mArga jitanA) aura gaharAI bahuta kama raha jAtI hai| vartamAna meM jo gaMgA-siMdhu nadiyA~ haiM, ve mUla nadI haiM yA anya kinhIM nadiyoM ko ye nAma diye haiM, yaha zodha kA viSaya hai| (2) siMdhu nadI-gaMgA mahAnadI ke anurUpa hI sindhu mahAnadI kA AyAma-vistAra hai| aMtara itanA hai ki siMdhu mahAnadI isa padmadraha ke pazcima digvartI toraNa se nikalatI hai| pazcima meM bahatI huI 'sindhvAvarta kUTa' se mur3akara dakSiNAbhimukha hotI huI bahatI hai| Age sindhuprapAta kuNDa, sindhudvIpa kA varNana gaMgAprapAta kuMDa va dvIpa sadRza hai| phira nIce tamisrA guphA se hotI huI vaha vaitADhya parvata ko cIrakara pazcima kI ora mur3atI hai| vahA~ 14 hajAra anya nadiyoM ke parivAra ke sAtha jaMbadgIpa kI jagatI ko vidIrNa karatI haI pazcimI lavaNasamadra meM jAkara mila jAtI hai| (3) rohitAMzA nadI-yaha nadI padmadraha ke uttarI toraNa se nikalakara parvata para uttara meM 2761" yojana bahatI huI jihvikA se hokara himavaMta kSetra ke rohitAMzA prapAtakuNDa' jisakI lambAI-caur3AI 120 yojana, paridhi kucha kama 183 yojana va gaharAI 10 yojana kI hai; usameM vegapUrvaka giratI hai| kuNDa ke ThIka madhya, jala se do koza U~cA uThA huA 50 yojana paridhi vAlA rohitAMza dvIpa hai, usameM eka palyopama kI sthiti vAlI RddhizAlIni 'rohitAMzA'devI' kA AvAsa hai| __rohitAMzA prapAtakuNDa ke uttarI toraNa se rohitAMzA mahAnadI Age haimavatakSetra kI ora bar3hatI hai| vahA~ caudaha hajAra nadiyA~ se ApUrNa hotI huI vaha zabdApAtI vRttavaitADhya parvata ke AdhA yojana dUra rahane para pazcima kI ora mur3atI hai aura haimavata kSetra ko do bhAgoM meM vibhakta karatI huI Age bar3hatI hai| tatpazcAt aTThAIsa hajAra nadiyoM ke parivAra sahita nIce kI ora jagatI ko cIrakara pazcima-digvartI lavaNasamadra meM mila jAtI hai| rohitAMzA mahAnadI jahA~ se nikalatI hai, vahA~ usakA vistAra sAr3he bAraha yojana hai, gaharAI eka koza hai| tatpazcAt vaha mAtrA meM kramazaH bar3hatI jAtI hai| samudra meM milane ke sthAna para usakA vistAra eka sau paccIsa yojana hotA hai, gaharAI ar3hAI yojana hotI hai| yaha nadI apane donoM ora do padmavara vedikAoM tathA do vanakhaNDoM se ghirI huI hai| cullahimavAna parvata ke 11 kUTa-cullahimavAna parvata ke 11 kUTa haiM-(1) siddhAyatana kUTa, (2) cullahimavAna kUTa, (3) bharatakUTa, (4) ilAdevI kUTa, (5) gaMgAdevI kUTa, (6) zrIkUTa, (7) rohitAMzA kUTa,(8) sindhudevI kUTa,(9) surAdevI kUTa,(10) haimavata kUTa,(11) vaishrvnnkuutt| sacitra jaina gaNitAnuyoga 41 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ye sabhI kUTa pUrvI lavaNa samudra ke pazcima meM gAya ke UrvIkRta pU~cha ke AkAra vAle haiN| ye 500 yojana U~ce, mUla meM 500 yojana, madhya meM 375 yojana tathA Upara 250 yojana vistIrNa hai| mUla meM inakI paridhi kucha adhika 1,581 yojana, madhya meM kucha kama 1,186 yojana tathA Upara kucha kama 791 yojana hai| siddhAyatana kUTa ke pazcima meM 'cullahimavAna kUTa' hai| isI prakAra Age-Age ke kUTa kramazaH pazcima-pazcima meM sthita hai| cullahimavAna kUTa para palyopama kI sthiti vAle 'cullahimavAna girikumAra' kI rAjadhAnI hai| vaha kUTa ke dakSiNa meM asaMkhyadvIpa samudroM ko pAra kara anya jaMbUdvIpa ke dakSiNa meM 12 hajAra yojana pAra karane para 12 hajAra yojana lambI-caur3I haiN| isI prakAra bharata haimavata tathA vaizravaNakUToM para bhI usa nAma ke devoM kI rAjadhAniyA~ hai| inake atirikta zeSa kUToM para deviyA~ nivAsa karatI haiM, deva nhiiN| 0 SaTkhaNDa pRthvI para cakravatI kI vijaya yAtrA || saMpUrNa bharatakSetra para cakravartI kA adhipatya hotA hai| vaha chaha khaNDa para apanI vijaya vaijayantI phaharAtA hai| usakA vistRta varNana jaMbUdvIpa prajJapti sUtra meM isa prakAra diyA hai cakravartI kI AyudhazAlA-zastrAgAra meM jaba 'cakraratna utpanna hotA haiM to AyudhazAlA kA adhikArI rAjasabhA meM isa zubha saMvAda kI sUcanA detA hai| cakravartI isa zubha vArtA se harSita ho zIghra hI siMhAsana se uThakara cakraratna ke sanmukha sAta-ATha kadama calakara hAtha jor3akara use praNAma karate haiN| phira AyudhazAlA ke adhikArI ko jIvanopayogI vipula puraskAra pradAna kara use saMtuSTa karate hai| snAnAdi se nivRtta hokara apane maMtrImaMDala, senApati, sabhI mAMDalika rAjA tathA nagara ke sabhI pratiSThita zreSThiyoM ke sAtha AyudhazAlA meM Akara cakraratna ko pratyakSa praNAma karate haiN| divya sugaMdhita jala, caMdana, puSpa evaM vastrAbhUSaNoM se usakI arcA-pUjA karake use aSTa maMgala se citrita karate haiN| ATha dina taka sampUrNa nagara meM cakrotpatti kA mahAmahotsava manAyA jAtA haiN| O yaha cakraratna eka hajAra devoM dvArA adhiSThita hotA hai| pUjA-arcA se saMtuSTa huA vaha svayaM AyudhazAlA se bAhara nikalakara AkAza meM sthita ho jAtA hai| cakravartI hastiratna para ArUDha hokara apanI caturaMgiNI senA ke sAtha nagara ke pUrvI dvAra se nikalakara cakraratna ke pIche-pIche cala par3ate haiN| sarvaprathama ve gaMgA mahAnadI ke dakSiNI taTa se hote hue sahasroM grAma, nagara, paTTaNa Adi ke rAjAoM ko jItate hue, unase zreSTha upahAra grahaNa karate hue pratyeka yojana para par3Ava DAlate hue mAgadhatIrtha meM Ate haiN| vahA~ 12 yojana lambA 9 yojana caur3A uttama nagara sadRza sainya zivira lagAte haiN| cakravartI kA vardhakiratna unake liye vizeSa rUpa se pauSadhazAlA kA vahA~ nirmANa karatA hai| cakravartI yahA~ tele kA tapa aMgIkAra karate haiN| tatpazcAt pUrva dizA kI ora cakraratna ke nirdezita mArga se Age bar3hate hue ve ratha ke pahiye bhIge, utanI gaharAI taka lavaNa samudra meM praveza karake bANa choDate haiN| yaha bANa 12 yojana dUra mAgadhatIrtha ke adhiSThAyaka deva ke bhavana meM giratA hai| bANa ko dekhakara pahale to deva krodha meM Aga babUlA ho uThatA hai, kiMtu jaba bANa para cakravartI kA nAmAMkana dekhatA hai, to vaha Adara aura sammAna sahita cakravartI ke pAsa Akara hAra, mukuTa Adi amUlya upahAra bheMTa karatA hai tathA cakravartI kI isa tarapha kI sImA kI rakSA kA dAyitva svIkAra karatA hai| cakravartI bhI prasanna bhAva se deva ko visarjita kara tele kA pAraNA karate haiN| tatpazcAt ve dakSiNa-pazcima dizA (naiRtya koNa) meM varadAma tIrtha para telA karake vahA~ ke adhiSThAyaka deva ko vaza meM karate haiN| isI prakAra uttara-pazcima dizA hote hue pazcima meM prabhAsa tIrtha para telA 42 sacitra jaina gaNitAnuyoga Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ATTA tapa karake usake adhipati deva ko apane vaza meM karate hai| vijaya ke upalakSa meM sarvatra aSTa divasIya mahotsava karate haiN| cakraratna ke dizA darzana meM cakravartI vahA~ se sindhu mahAnadI ke dAhine kinAre hote hue pUrva dizA meM sindhu devI ke bhavana kI ora bar3hate haiN| (siMdhu devI kA bhavana uttarArdha bharata meM siMdhuprapAta kuNDa meM, siMdhudvIpa meM aura yahA~ bhI hai| maharddhika deva-deviyoM ke bhavana hara sthAnoM para hote haiN|) vahA~ para pUrvavat hI zivira DAlakara telA tapa kI ArAdhanA karate haiN| sindhu devI kA Asana calAyamAna hone para vaha avadhijJAna dvArA cakravartI ko AyA jAnakara unheM do bhadrAsana aura 1008 ratna-kalaza bheMTa karatI hai evaM unakI AjJAkAriNI bana jAtI hai| yahA~ se ve uttara-pUrva dizA meM IzAna koNa meM vaitADhya parvata kI dAhinI talahaTI para sainya zivira sthApita kara vaitADhya girikumAra kA dhyAna karate hue telA tapa karate haiN| vaitADhya girikumAra bhI unheM upahAra pradAna kara AjJAkArI bana jAtA hai| isake bAda cakravartI pazcima dizA meM sthita tamisrA guphA ke dvAra khulavAne hetu 'kRtamAla deva' ko uddiSTa kara telA tapa karate hai aura apane senApati ko sindhu mahAnadI ke pazcima meM vidyamAna bharatakSetra ke koNavartI dvitIya khaNDa rUpa siMdhu niSkUTa (kone kA) pradeza ko adhikRta karane kA Adeza dete haiN| siMdhu ke dakSiNa niSkUTa ke pUrva aura dakSiNa kI ora siMdhu nadI, uttara meM vaitADhya parvata aura pazcima kI ora lavaNasamudra hai| siMdhu nadI se vaha alaga hai| ataH use 'siMdhu niSkUTa' kahate haiN| senApati 12 yojana vistRta carmaratna para saMpUrNa senA sahita ArUr3ha hokara siMdhu nadI ko pAra karatA hai aura vahA~ ke grAma, nagara, paTTaNa Adi jItatA hue siMhala, barbara deza, yavana dvIpa, roma aura araba dezoM para vijaya prApta kara upahAra Adi lekara siMdha nadI pAra kara cakravartI ke pAsa AtA hai| tatpazcAt tamisra guphA ke dakSiNa dvAra ke kapAToM kI pUjA arcanA evaM praNAma karake daNDaratna se kapATa para tIna prahAra karatA hai| tIsare prahAra meM sarasarAhaTa kI AvAja ke sAtha kapATa khula jAte haiM aura cakravartI ke uttarArdha bharata tamisra guphA kA dvAra kholatA huA meM jAne kA mArga sarala ho jAtA hai| (citra kramAMka 36) suSeNa senApati citra kra. 36 cakravartI maNiratna ko apane hastiratna ke mastaka ke dAhine bhAga para bA~dhakara guphA ke dakSiNI dvAra se guphA meM praviSTa hote haiN| maNiratna ke prakAza se guphA meM Age-Age prakAza rahatA hai| pIche A rahI senA ke prakAza ke lie cakravartI svayaM kAkiNIratna se guphA kI pUrva-pazcima dizA kI bhIMtoM para pramANAMgula se donoM tarapha AdhA-AdhA milAkara eka yojana taka kSetra ko prakAzita karane vAle gomUtrAkAra/vartulAkAra 49 prakAza maNDala (pUrvI dIvAra para 24 aura pazcimI dIvAra para 25) banAte haiN| isase guphA meM sUryavat prakAza phaila jAtA MUSL I MIRDuradatest 1. ye nadiyA~ khaNDaprapAta guphA ke pazcimI bhAga se nikalakara Age bar3hatI huI pUrvI bhAga meM gaMgA mahAnadI meM milatI hai| sacitra jaina gaNitAnuyoga 43 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| ye prakAza maNDala pUrva kI dIvAra se prArambha karate haiN| guphA kA vistAra 50 yojana hone ke kAraNa 49 maNDala banate haiN| prakAza maNDala kI lambAI guphA pramANa 12 yojana kI (pUrva-pazcima) caur3AI uttara-dakSiNa meM eka yojana aura U~cAI ATha yojana kI hotI hai| ___ cakravartI guphA ke ThIka bIca meM Ane vAlI umagnajalA aura nimagnajalA mahAnadiyoM para saikar3oM khambhoM vAle pula kA nirmANa karavAkara unheM pAra karate haiM tathA tamisrA guphA ke uttarI dvAra para pahu~cate haiN| unake vahA~ pahu~cate hI uttarI dvAra svata: sarasarAhaTa kI AvAja ke sAtha khula jAtA hai| isa dvAra se nikalakara cakravartI bharata kSetra ke uttarArddha bhAga meM arthAta catartha khaMDa meM praveza karate haiN| | bharatakSetra ke uttarArdha bhAga meM ApAta nAmaka mahAparAkramazAlI anArya AdivAsI krUra bhayaMkara RddhivaMta bhIla rahate haiM, unake pAsa karor3oM kI senA hotI hai, ve cakravartI ke sAtha mahAbhayaMkara yuddha karate haiN| bhIloM ke AkramaNa se cakravartI kI senA bhI trasta hokara bhAga jAtI hai| senA kI agrapaMkti bhaMga hone para senApati AgababUlA hokara svayaM morce para Akara yuddha karatA hai| vaha cakravartI kI talavAra ko lekara kirAtoM ke prabala yoddhAoM ko mAra DAlatA hai, kaIyoM ko ghAyala aura kaIyoM ko matha DAlatA hai| taba ve mleccha nirvastra aura Urdhvamukha hokara tele kI tapasyA ke sAtha apane kula devatA meghamukha nAgakumAra devoM kA AhvAna karate haiN| deva vaikriya zakti se bAdaloM kI vikurvaNA kara mUsalAdhAra varSA karate haiN| cakravartI isa bhayaMkara varSA se apanI senA kI rakSA ke liye carmaratna ko 12 yojana taka vistRta karate haiM aura ninyAnave hajAra svarNa nirmita zalAkAoM se yukta chatraratna ko kucha adhika 12 yojana tirachA phailA dete haiN| carmaratna para unakI sArI senA car3ha jAtI hai, Upara chatra tana jAtA hai tathA maNiratna ke prakAza meM gAthApatiratna dhAnya, sabjI Adi bhojya sAmagrI kI saMpUrNa vyavasthA kara detA hai| isa prakAra sAta dina-rAta kI bhayaMkara varSA meM bhI cakravartI kI senA ko kisI bhI prakAra kA tanika bhI kaSTa nahIM hotA hai| aMtataH kirAtoM kI dhRSTatA dekhakara kopAyamAna cakravartI meghakumAra devoM ko phaTakArate haiM, taba upadrava zAMta hotA hai aura sabhI mleccha rAjA cakravartI kI zaraNa svIkAra karate haiN| tadanantara cakravartI ke Adeza se senApati sindhu mahAnadI ke pazcimI bhAgavartI dUsare niSkuTa-koNa pradezoM ko jo pUrva meM sindhu mahAnadI meM pazcima meM samudra, uttara meM cullahimavAna parvata tathA dakSiNa meM vaitADhyaparvata se maryAdita hai, usake sama-viSama koNastha sthAnoM ko jItatA hai, vaha tIsarA khaMDa kahalAtA hai| isake pazcAt cakravartI cullahimavAna parvata ke pAsa usake bahirbhAga aura Abhyantara bhAga meM adhiSThita sabhI nAgakumAra, asurakumAra, suparNakumAra devoM ko adhIna karake tele kI tapasyA ke sAtha cullahimavAn girikumAra ko vaza meM karate haiM evaM use uttara dizA kA sImArakSaka niyukta karate haiN| yahA~ se ve caturtha khaNDa meM sthita 'RSabhakUTa parvata' ke pAsa Akara ratha ke agrabhAga se usakA tIna bAra sparza karavAte haiM aura kAkiNI ratna se parvata ke pUrvIya kaTaka madhyabhAga meM apanA nAmAMkana karate haiN| vahA~ se dakSiNa dizA meM vaitADhya parvata kI uttara dizAvartI talahaTI ke pAsa sainya zivira sthApita kara vidyAdhara rAjAoM ko sAdhane ke liye telA karate haiN| yahA~ para cakravartI ko vizva meM advitIya suMdarI strI-ratna kI prApti hotI hai| phira ve vahA~ se uttara-pUrva dizA ke pA~caveM khaNDa meM gaMgA devI ke bhavana kI ora prayANa karate haiN| tele kI tapasyA ke sAtha gaMgAdevI ko vaza karake gaMgA ke pazcimI kinAre dakSiNa dizA meM khaNDaprapAta guphA kA dvAra khulavAne hetu nRttamAlaka adhipati deva kA dhyAna karate hue telA tapa karate haiN| nRttamAlaka deva ko vaza meM karane ke bAda cakravartI senApati ko gaMgAniSkUTa ke pradeza para vijaya prApta karane kA Adeza dete haiN| senApati pA~caveM khaNDa ke sama-viSama sthAna para vijaya dhvaja phaharAkara punaH gaMgA nadI pAra kara chAvanI meM AtA hai| taba cakravartI 44 sacitra jaina gaNitAnuyoga Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDaprapAta guphA kA uttarI dvAra senApati dvArA khulavAte haiN| yahA~ bhI tamisrAguphA ke samAna hI kAkiNI ratna se 49 maNDala banAte hue umagnajalA va nimagnajalA nadiyoM ko pAra kara guphA ke dakSiNI dvAra se nikalate haiN| vahA~ se gaMgA mahAnadI ke pazcimI taTa para nau nidhiratnoM ko uddiSTa kara tele kA tapa karate haiN| navanidhiyoM kI prApti ke pazcAt vahA~ se cakravartI ke Adeza se senApati ratna bharatakSetra ke koNa sthita dUsare pradezoM ko, jo pazcima dizA meM gaMgA se, pUrva evaMdakSiNa dizA meM samudroM se aura uttara dizA meM vaitADhya parvata kI sImA ke haiM, una sama-viSama koNastha pradezoM para vijaya-vaijayantI phaharAtA hai| yaha chaThA khaNDa kahA jAtA hai| aMta meM, cakravartI vahA~ se dakSiNa-pazcima dizA (naiRtyakoNa) meM tele kI tapasyA ke sAtha apanI rAjadhAnI vinItA meM pUrvI dvAra se hI praveza karate haiN| rAjadhAnI meM mahotsava pUrvaka chahoM khaNDa ke rAjA-mahArAjA cakravartI kA rAjyAbhiSeka mahotsava manAkara use 'cakravartI' pada pradAna karate haiN| usa samaya bhI cakravartI telA tapa karate haiN| cakravartI pada kA pramodotsava 12 varSa taka calatA hai| digvijaya yAtrA meM cakravartI 13 bAra telA tapa karate haiN| (citra kramAMka 37) __cakravartI ke SaTkhaNDa sAdhanA ke mukhya kendra aura 13 tele digvijaya yAtrA meM cakravartI-3 tIrtha, 2 nadI kI devI, 2 guphA ke deva, 2 parvata ke deva, 1 vidyAdhara rAjA, 1 navanidhi, 1 vanitA praveza aura 1 rAjyAbhiSeka ke avasara para-isa prakAra kula 13 tele karate haiN| cakravartI kI SaTkhaNDa vijaya yAtrA kA krama padma draha cullahimavaMta deva bhavana prapAta kuDa gaMgA devI bhavana RSabhakUTa khaMDa 3 khaMDa khaMDa4 9 uttarArdha siMdhu niSkUTa 8kRtamAla deva bhavana uttarArdha gaMgA niSkUTa vaitADhya kumAra bhavana nRtamAla deva bhavana gaMgA dakSiNArdha siMdhu niSkUTa khaMDa 2 5 . dakSiNArdha gaMgA niSkUTa khaMDa 6 siMdha 15 nadI khaMDa 1 siMdhudevI bhavana praveza ayodhyA navanidhi nirgamana mAgadha citra kra.37 varadAma sacitra jaina gaNitAnuyoga 45 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ do guphA ke dvAra kholane ke liye 2 tele senApati karatA hai| cullahimavaMta parvata ke deva ke tele ke sAtha hI RSabhakUTa para nAmAMkana kiyA jAtA hai| guphAvartI do-do nadI aise kula cAra nadiyoM para sthAyI pula cakravartI ke Adeza se vardhakI ratna banAtA hai aura donoM guphAoM ko prakAzita karane kelie 49-49 sthAyI maMDala cakravartI banAtA hai| tIna tIrtha aura cullahimavaMta parvata-ina cAra sthAnoM para hI cakravartI tIra pheMkatA hai| cullahimavaMta para 72 yojana dUra deva bhavana meM tIra phaiMkane ke lie cakravartI parvata kI U~cAI ke barAbara arthAt 100 yojana jitanA U~cA vaikriya zarIra banAtA hai| cakravartI ke caudaharatna (1) cakraratna-yaha senA ke Age-Age AkAza meM 'garaNATa zabda karatA huA calatA hai aura chaha khaNDa sAdhane kA rAstA batAtA hai| (2) chatraratna-yaha senA ke Upara 12 yojana lambe, 9 yojana caur3e chatra ke rUpa meM pariNata ho jAtA hai aura zIta, tApa tathA vAyu Adi ke upasarga se rakSA karatA hai| (3) daNDaratna-viSama sthAna ko sama karake sar3aka jaisA rAstA banAtA hai aura vaitADhya parvata kI dono guphAoM ke dvAra kholatA hai| (4) khaDgaratna-yaha 50 aMgula lambA, 16 aMgula caur3A aura AdhA aMgula moTA, atyanta tIkSNa dhAra vAlA hotA hai| hajAroM kosoM kI dUrI para sthita zatru kA sira kATa DAlatA hai| (5) maNiratna-cAra aMgula lambA aura do aMgula caur3A hotA hai| ise U~ce sthAna para rakhane se do yojana taka candramA ke samAna prakAza phaila jAtA hai| agara hAthI ke mastaka para rakha diyA jAya to savAra ko kisI prakAra kA bhaya nahIM hotaa| (6) kAkiNIratna-chahoM ora se cAra-cAra aMgula lambA-caur3A, sunAra ke airana ke samAna, 6 tale, 8 kone aura 12 hAMse vAlA tathA 8 sonaiyA bhara vajana kA hotA hai| isase vaitADhya parvata kI guphAoM meM eka-eka yojana ke antara para 500 dhanuSa ke golAkAra 49 maMDala kiye jAte haiN| usakA candramA ke samAna prakAza jaba taka cakravartI jIvita rahate haiM, taba taka banA rahatA hai| (7) carmaratna-yaha do hAtha lambA hotA hai| yaha 12 yojana lambI aura 9 yojana caur3I naukA rUpa ho jAtA hai| cakravartI kI saMpUrNa senA isa para savAra hokara gaMgA aura siMdhu jaisI mahAnadiyoM ko pAra kara letI hai| ___(8) senApatiratna-bIca ke donoM khaNDoM ko cakravartI svayaM jItatA hai aura cAroM konoM ke cAroM khaNDoM ko cakravartI kA senApati jItatA hai| yaha vaitADhya parvata kI guphAoM ke dvAra daMDa kA prahAra karake kholatA hai aura mlecchoM ko parAjita karatA hai| (9) gAthApatiratna-yaha carmaratna ko pRthvI ke AkAra kA banAkara, una para 24 prakAra kA dhAnya aura saba prakAra kA mevA-masAlA,zAka-sabjI Adi dina ke pahale pahara meM lagAtA hai, dUsare pahara meM saba paka jAte haiM unheM tIsare pahara meM taiyAra karake cakravartI kI saMpUrNa senA ko khilA detA hai| 46. sacitra jaina gaNitAnuyoga Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1cakAla 2 chacana ESCERE (10) vardhakiratna-yaha muhUrta bhara meM 12 yojana lambA, 9 yojana caur3A aisA 42 khaMDa kA mahala taiyAra kara detA hai| sAtha hI pauSadhazAlA, rathazAlA, ghur3asAla, pAkazAlA, bAjAra Adi saba sAmagrI se yukta nagara taka banA detA hai| cakravartI SaTkhaNDa vijaya ke samaya apane samasta parivAra ke sAtha usameM nivAsa karate haiN| (11) purohitaratna-yaha zubha muhurta batalAtA hai| lakSaNa, hastarekhA Adi (sAmudrika), vyaMjana (tila, masA Adi) svapna, aMga kA phar3akanA ityAdi sabhI taraha ke zubha-azubha phala batAtA hai, zAntipATha japa ityAdi karatA hai| (12) strIratna-(zrIdevI) yaha vaitADhyaparvata kI uttara zreNI ke svAmI vidyAdhara kI putrI hotI hai| yaha saMpUrNa bharatakSetra meM advitIya surUpavatI aura sadaiva kumArikA ke samAna yuvatI rahatI hai| isakA dehamAna cakravartI ke dehamAna se cAra aMgula kama hotA hai| yaha putra prasava nahIM karatI hai| aMta samaya taka bhogoM meM lipta rahakara yaha AyuSya pUrNa kara chaThI naraka meM jAtI hai| (13) azvaratna-(kamalApati ghor3A) yaha pUMcha se mukha taka 108 aMgula lambA, khura se kAna taka 80 aMgula U~cA, kSaNa bhara meM abhISTa sthAna para pahu~cA dene vAlA aura vijayaprada hotA hai| (14) gajaratna-yaha cakravartI se dugunA cakravartI ke caudaha ratna U~cA hotA hai| mahAsaubhAgyazIla, kAryadakSa aura atyanta sundara hotA hai| (citra kramAMka 38) cakravartI ke 14 ratnoM meM cakraratna, daNDaratna, asiratna tathA chatraratna ye 4 ekendriya ratna AyudhazAlA-zastrAgAra meM utpanna hote haiN| carmaratna, maNiratna, kAkiNI ratna zrI gRha-bhaNDArAgAra meM utpanna hote haiN| senApati ratna, gAthApati ratna, vardhaki ratna, tathA purohita ratna, ye cAra ayodhyA rAjadhAnI meM utpanna hote haiN| strIratna uttara vidyAdhara zreNI meM utpanna hotI hai| azva aura gajaratna vaitADhya parvata kI talahaTI meM utpanna hote haiN| cakravartI kI nau nidhiyA~ (1) naisarpa nidhi-gA~va, nagara, bhavana Adi kA nirmANa va senA kA par3Ava DAlane ke liye sAmagrI aura vidhi pradAna karatI hai| (2) pANDuka nidhi-tolane aura mApane ke upakaraNa tathA cA~vala Adi dhAnyoM ko utpanna karane vaalii| daNDana paNiyala 6 kAkiNani carmarana 9 gAthApatirala 48 senApatirana 10 varSakiralA purohitarava 12 strIrala 13 azvAlA 14 jAna citra kra.38 sacitra jaina gaNitAnuyoga 47 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3) piMgalaka nidhi-manuSya yA hAthI-ghor3e Adi ke AbhUSaNa utpanna karane vaalii| (4) sarvaratna nidhi-azva gaja, cakra, daNDa Adi cakravartI ke 14 ratnoM kI utpatti meM hetu banatI hai| (5) mahApadma nidhi-sabhI prakAra ke vastra ko utpanna karane, unheM raMgane, dhone Adi samagra sajjA kA niSpAdana karane vaalii| (6) kAlanidhi-vividha prakAra ke bartana sau prakAra ke zilpoM kA jJAna tathA bhUta-bhaviSya ke zubhAzubhatva kA jJAna karAne vaalii| (7) mahAkAla nidhi-vividha prakAra ke svarNa-rajata-hIre-mUMge Adi kI khAneM utpanna karane kI vizeSatA yukt| (8) mANavaka nidhi-sabhI prakAra ke astra-zastra kI sAmagrI evaM yuddhanIti va rAjanIti kA jJAna karAne vaalii| (9) zaMkha nidhi-saba prakAra kI nRtya vidhi, nATaka vidhi kAvya evaM vAdyoM ko jJAna karAne vaalii| (citra kramAMka 39) ye nau hI nidhiyA~ samudra aura gaMgA mahAnadI ke saMgama sthAna para arthAt gaMgA ke pazcimI taTa para rahatI haiN| jaba cakravartI nau nidhiratnoM ko uddiSTa kara 37. cakravartI kI nava nidhiyA~ inheM prApta karane ke liye telA tapa karate haiM, taba inake adhiSThAtAdeva cakravartI ke samakSa 2. pAMDuka nidhi nau nidhiyoM sahita upasthita hote haiN| pratyeka 3 piMgala nidhi nidhi 8 yojana U~ce, 9 yojana caur3e aura 12 yojana lambe maMjUSAkAra ATha-ATha cakroM ke Upara avasthita hotI hai| ye maMjUSAe~ 4. sarvarala nidhi svarNajaTita hotI haiM, inake kapATa vaiDUryamaNimaya, candra sUrya, cakra ke cihnoM se yukta hote haiN| vividha prakAra ke ratnoM se paripUrNa ina maMjUSAoM meM iSTa artha kI siddhi karane vAlI pustakeM hotI haiM, jinheM par3hakara unheM prApta karane kI vidhi kA jJAna hotA hai| apane-apane nAma sadRza eka palyopama kI sthiti vAle devoM dvArA ye adhiSThita hotI haiN| ye saba nidhiyA~ anupama va anamola hotI haiN| cakravartI ke sAtha-sAtha dharatI ke nIce calatI huI rAjadhAnI ke bAhara sthita rahatI hai| nidhiyoM kA mukha suraMga ke jaisA hotA hai, citra kra.39 sacitra jaina gaNitAnuyoga 11. nisarpa nidhi majUSA 6 kAla nidhi 5. mahApadma nidhi 7. mahAkAla nidhi mANava nidhi zaMkha nidhi 48 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaha zrIgRha meM khulatA hai| cakravartI ke jIvanakAla meM ye unake pAsa rahatI haiM, unake dIkSA aMgIkAra kara lene yA Ayu pUrNa hone para apane-apane sthAna para calI jAtI haiN| gaMgA aura siMdhu nadI ke pula dhIre-dhIre vinaSTa ho jAte haiN| tamisrA aura khaMDaprapAta guphA ke dvAra usake adhiSThAyakadeva baMda kara dete haiN| arthAt chaha khaNDa kA vyavahAra chaha mAsa meM apane Apa baMda ho jAtA hai| sAta ekendriya ratna apane sthAna para cale jAte haiN| paMcendriya ratna Ayu pUrNa kara jAte haiN| strIratna marakara naraka meM paidA hotI hai| kAlacakra sRSTi anAdi se hai aura anaMtakAla taka rhegii| yaha kabhI naSTa nahIM hotI, kiMtu kahIM-kahIM kAla ke prabhAva se utAra-car3hAva AtA rahatA hai| kAla kA yaha pahiyA kevala ar3hAI dvIpa meM sthita bharata-airAvata kSetra meM hI ghUmatA hai| ata: vahA~ kabhI hAsa kI sthiti AtI hai kabhI vikAsa kI, isI ko kAlacakra' kahate haiN| ___ mukhyarUpa se kAla ke do vibhAga hote haiM-(1) avasarpiNI kAla aura (2) utsarpiNI kaal| jisa kAla meM manuSya evaM tiryaMcoM kI AyuSya saMhanana, saMsthAna zarIra kI U~cAI, sukha-vaibhava evaM vicAra Adi nirantara ghaTate rahate haiM, vaha 'avasarpiNI kAla' tathA jisameM ukta sabhI bAteM kramaza: bar3hatI jAtI haiM, vaha 'utsarpiNI kAla' kahalAtA hai| avasarpiNIkAla samApta hone para utsarpiNI kAla AtA hai aura utsarpiNI kAla samApta hone para avasarpiNI kAla AtA hai| dina ke bAda rAtri aura rAtri ke bAda dina ke samAna anAdikAla se bharata-airAvata kSetra meM yaha krama calA A rahA hai aura anantakAla taka yahI krama calatA rhegaa| utsarpiNI meM loga apane du:kha ke dina yAda kareMge aura avasarpiNI meM sukha ke din| kAlacakra kI avadhi-avasarpiNI kAla dasa koTAkoTi sAgaropama kA hai isI prakAra utsarpiNI kAla bhI dasa koTAkoTi sAgaropama kA hai| donoM milakara 20 koTAkoTi sAgaropama kA eka 'kAlacakra' hotA hai| kAlacakra koI vAstavika cakra nahIM, kiMtu jaise cakra ghUmatA huA punaH usI sthAna para A jAtA hai, usI prakAra Aja jaisA kAla hai, vaha amuka samaya pazcAt punaH lauTa AegA, ataH kAla ko cakra rUpa meM ginA gayA hai| pratyeka kAla ke chaha-chaha Are (bheda) haiM, kAlacakra ke kula bAraha Are haiN| (citra kramAMka 40) avasarpiNI (apakarSa) kAla (1) suSama-suSamA-cAra koTA koTi sAgaropama taka calane vAlA yaha ArA atyanta sukha hone ke kAraNa 'suSama-suSamA' kahA jAtA hai| isa kAla meM bhUmi raja, dhUma, agni, hima, kaMkara, kaMTaka Adi se rahita hotI hai| zaMkha, kIr3e-makor3e, cIMTI, makkhI-macchara, khaTamala, bicchU Adi vikalendriya jIva nahIM hote| asaMjJI tathA jAta-virodhI jIva bhI nahIM hote| hAthI, ghor3e, gAya, U~Ta, hiraNa Adi tathA siMha, vyAghra Adi jaMgalI pazu bhI vairAnubaMdha se rahita bhadra svabhAvI hote haiN| paMcavarNI puSpalatAe~, kamala Adi se yukta nirmala jala se paripUrNa vApiyA~, unnata parvata, indra nIlamaNI Adi ratna, maNimaya bAlU se zobhita uttama nadiyA~ hotI haiN| garmI, sardI, aMdhakAra nahIM hotaa| parastrIramaNa, paradhanaharaNa Adi vyasana nahIM hote| isa kAla meM uttama tila, masA Adi cihna aura zaMkha, cakra Adi lakSaNoM sahita mahArUpavAna aura sarala svabhAva vAle strI-purUSa kA jor3A eka sAtha utpanna hotA hai, 49 dina taka unakA pAlana-poSaNa karane ke bAda ve svAvalambI hokara sukhopabhoga karate haiN| sacitra jaina gaNitAnuyoga vvvvvvv 49 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuSyoM kA dehamAna tIna kosa kA tathA AyuSya tIna palyopama kI hotI hai, zarIra meM 256 pasaliyA~ hotI haiN| vajraRSabhanArAca saMhanana evaM samacaurasa saMsthAna hotA hai| AhAra kI icchA tIna-tIna dina ke antara se hotI hai, taba apane zarIra parimANa (tuara ke barAbara) kalpavRkSoM ke phala-phUloM kA AhAra karate haiN| miTTI bhI mizrI ke samAna mIThI, cakravartI ke bhojana se bhI adhika svAdayukta hotI hai| svAmI sevaka vyavahAra nahIM hotaa| pratyeka manuSya kA bala nau hajAra hAthiyoM sadRza hotA hai| nara-nArI ke atirikta anya parivAra nahIM hotaa| jaba yugala kI Ayu pandraha mahInA zeSa rahatI hai, taba yugalinI Rtu ko prApta hotI hai, usa samaya vedamohanIya karma ke udaya se unakA sabaMdha hotA hai aura nArI garbha dhAraNa karatI hai aura Ayu ke chaha mahIne pUrva yugalinI putra-putrI kA kAlacakra pahalA 4koDA Akor3A kor3I sAgaropama suSama-suSama ArA ropama kA 4 kor3A kAr3I sAgaropaNa suSama-suSama -kor3I sAgaropama ArA saMtati pAlana dUsarA ArA. ladasa kor3A-koDI suSama kor3A kAr3A sAgaropa pasaliyA pasaliyA~ 256256 KUS SAMAP suSama car kor3A kAr3A sAgaropama/ vakSa ArA vakSa yugalika GAAAVAIYAL yagalika CA zarIra 3 kosa AyuSya 3 palyopama Ahara 3 dina se tavara pramANa 68 dina zarIra 3 kosa AyuSya upalyopama Ahara 3 dina se/ tUvara pramANa / riib ArA 04daba 2 kor3A kor3I sAgaroyama suSama-duHSama ACCCCCCCCOOK vayAnakA bamAla zarIra 2 kosa agni MEka sthApanAjAyarI Ahara dina pIpalyo zarIra2 kosa 0 utsapiNI kAla dasa zarIra 1 kosa Ayu 1 palyApama/Ara nabara pramANa Ahara 2 dina Ayu,2 palyo. bara pramANa toTA-kAla AMvalA pramANa ke SndEEG sAgarApana (63GNSP asaMkhya bAloM meM bharA kuMA prati mAvAvara eka M bAla nikAlata nikalate kuA sammAvAlA ho jAya - asaMkhya varga = eka palyopama 10 ko suSama-duHSama kor3A kor3I sAgaropama yo.Ayu. pilyopama zAra 1 kosa ma.pA. 5 dina AMvalA pramANa sapA 9 dina SEARS caja za.500 dhanuSa Ayu, pUrva kroDa Ahara aniyamita 13000 varSa nyUna1 ko,ko, sAgara duHSama-suSama za.7 hAthaAR A.100 varSaOA anta meM sarvapralaya zAhAtha 5542000 A, 100 varSa anta meM 28 OM tIrthakara varSa Aya.204 kA-kor3I sAgaropama 41hAtha za.1 hAtha .18 kAra duHSama-suSama 42000 vaSanyUnIkA.kA.sAgara sarvapralaya kAya.203 tIsarA ArA bilavAsI narakagAmI Agna bilavAsI matsa bhojana paliyA eliyA masi pA~cavA ArA duHSama 21000 varSa th:2 21000 varSa dUsarA ArA eThavA Aya 21000 varSa duHSama-duHSamA pahalA ArA 21000 varSa duHSama-du:SamA avasarpiNI kAla dasa citra kra.40 50 sacitra jaina gaNitAnuyoga Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka jor3A prasava karatI hai| eka-dUsare kA viyoga nahIM dekhanA par3atA, roga-zoka bImArI, kisI bhI prakAra kA bAhya yA AMtarika upadrava nahIM hotaa| eka ko chIMka, dUsare ko jaMbhAI Ate hI Ayu pUrNa kara ve devagati meM vartamAna Ayu se kucha kama Ayu prApta kara utpanna hote haiN| usa kSetra kA adhiSThAtA deva mRtaka zarIra ko kSIra-samudra meM prakSipta kara detA hai| isa kAla meM grAma, nagara, asi, masi, kRSi, vaNika, paNita Adi nahIM hote| dasa prakAra ke kalpavRkSoM se ve apanI mana-kalpita sabhI icchAoM aura AvazyakatAoM kI pUrti karate haiM kalpavRkSoM ke nAma-(1) mattAMga-madhura phala pradAtA, (2) bhRtAMga-vividha prakAra ke bhAjana-pAtra bartana ke pradAtA, (3) truTitAMga-49 prakAra ke vAdyaMtra madhura zabda-svara pradAtA, (4) dIpazikhAprakAzapradAyaka, (5) jotiSika-rAtri meM sUrya ke sAmana camakane vAle, (6) citrAMga-sugaMdhita mAlA puSpa pradAtA, (7) citrarasa-18 prakAra kA svAdiSTa bhojana dene vAle, (8) maNyaMga-maNimaya AbhUSaNoM ke pradAtA, (9) gehAkAra-vividha prakAra ke gRha-nivAsasthAna pradAtA, (10) anagna-vastroM kI AvazyakatA pUrNa karane vaale| ye sabhI kalpavRkSa na koI vyantara deva haiM na anya koI camatkAra, varan sabhI utkRSTa jAti ke pRthvIkAya yA vanaspatikAya kA rUpa haiM, jo jIvoM ko unake puNya karmo kA phala dete haiN| bhogabhUmi meM utpatti ke kAraNa-bhogabhUmi meM manuSya yA tiryaMca jIva utpanna hote haiN| mithyAtva bhAva se yukta hone para bhI jo maMdakaSAyI, madhu-mA~sAdi ke tyAgI, guNiyoM ke guNoM meM anurakta, bAla tapasvI, nirgrantha sAdhuoM ko AhArAdi dAna dene vAle jIva yA anumodanAdi karane vAle pazu bhI yahA~ manuSya rUpa se utpanna hote haiN| jisane samyagdarzana prApta karane se pUrva manuSya Ayu kA baMdha kara liyA hai aise kSAyika samyagdRSTi jIva bhI bhogabhUmi meM utpanna hote haiN| koI ajJAnI vrata-bhaMga kara kudeva-kugurU-kudharma kI upAsanA karane lagate haiM, ve bhI bhogabhUmi meM tiryaMca hote haiN| samyaktva ke kAraNa vahA~ para koI jIva jAtismaraNa se, koI devoM ke sambodhana se koI RddhidhArI muni Adi ke upadeza se samyaktvI to ho sakate haiM, kiMtu zrAvaka ke vrata yA sAdhu ke mahAvrata dhAraNa nahIM kara skte| (2) suSamakAla-suSama-suSamA kAla meM varNa, gaMdha rasa sparza, saMhanana, saMsthAna karma, bala, vIrya, purUSAkAra, parAkrama Adi niraMtara ghaTate cale jAte hai| isa prakAra prathama Are kI samApti ke bAda tIna koTAkoTi sAgaropama kA 'suSama' kAla prArambha hotA hai| isa kAla meM zarIra kI U~cAI do kosa arthAt cAra hajAra dhanuSa, Ayu do palyopama aura zarIra kA varNa candramA sadRza dhavala hotA hai| pRSThabhAga meM 128 pasaliyA~ raha jAtI haiN| suMdara samacaturasra saMsthAna se yukta ye tIsare dina bera ke barAbara AhAra kara tRpta ho jAte haiN| pRthvI kA svAda zakkara jaisA raha jAtA hai| mRtyu se chaha mAsa pUrva yugala putra-putrI janma lete haiM, 64 dina unakA pAlana-poSaNa hotA hai| Are ke aMtima samaya taka varNa, rasa, gaMdha aura sparza kI uttamatA meM anantaguNI hInatA A jAtI hai| (3) suSama-duSamA kAla-dUsarA ArA samApta hone para do koTAkoTi sAgaropama pramANa tIsare Are meM duHkha kI svalpa saMvedanAe~ hone lagatI haiN| manuSyoM kI U~cAI eka kosa (do hajAra dhanuSa) AyuSya eka palyopama aura pRSThabhAga meM 64 pasaliyA~ raha jAtI haiN| prati dUsare dina A~vale ke barAbara AhAra grahaNa karate haiN| sacitra jaina gaNitAnuyoga 51 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRthvI kA svAda gur3a jaisA hotA hai| chaha mAsa pUrva yugalinI eka yugala ko janma detI hai aura 79 dina pAlana-poSaNa karane para ve svAvalambI bana jAte haiN| ukta tInoM bhogabhUmi ko uttama, madhyama aura jaghanya bhogabhUmi bhI kahate haiN| kulakaroM kI utpatti-tIsare Are ke 66 lAkha karor3a, 66 hajAra karor3a, 66 karor3a, 66 lAkha, 66 hajAra, 666 sAgaropama bIta jAne para arthAt tIsare Are ke tIsare bhAga meM Rddhi, bala, teja Adi kI kramazaH hInatA ke kAraNa paraspara vivAda prArambha hote haiN| unakA samAdhAna karane ke liye eka ke bAda eka 14 kulakaroM kI utpatti hotI hai| unake nAma haiM-1. sumati, 2. pratizruti, 3. sImakara, 4. sImaMdhara, 5. kSemaMkara, 6. kSemaMdhara, 7. vimalavAhana, 8. cakSuSmAna, 9. yazasvAn, 10. abhicandra, 11. candrAbha, 12. prasenajita, 13. marUdeva aura 14 naabhi| ye vartamAna avasarpiNI ke atyaMta tejasvI buddhimAna, janmAntara ke saMskAroM se yukta maryAdA purUSa the| prAraMbha ke pA~ca kulakaroM ke samaya 'hakAra' daNDanIti arthAt 'hA'! tumane yaha kArya kiyA?' isa prakAra aparAdhI ko lajjita kiyA jAtA thaa| Age pA~ca kulakaroM ke samaya 'makAra' arthAt 'aisA mata kro|' tathA usake bAda kulakaroM ke samaya dhikkAra' daNDanIti thii| aisA kahane mAtra se loga aparAdha karanA chor3a dete the| tIrthaMkara janma evaM karmabhUmi kA prArambha jaba tRtIya kAla meM caurAsI lAkha pUrva tIna varSa sAr3he ATha mAsa zeSa rahate haiM, taba aMtima kulakara ke yahA~ avasarpiNI kAla ke prathama tIrthaMkara kA janma hotA hai| yuvAvasthA meM unakA vivAha sampanna hotA hai, pazcAt ve prajA ko asi, masi, kRSi, vidyA, vANijya aura zilpa ina SakriyAoM se AjIvikA kA upAya batAte haiN| purUSoM kI 72 evaM striyoM kI 64 kalAe~ sikhAte haiN| cAra kula evaM 18 zreNiyA~-prazreNiyA~ sthApita karate haiN| kSatriya, vaizya, zudra, nAma se tIna vargoM kI sthApanA karate haiN| yadyapi ye sabhI kalAe~, vidyAe~, lipiyA~ evaM zreNI-prazreNiyA~ anAdikAla se haiM aura anaMtakAla taka raheMgI, tathApi kAla ke prabhAva se bharata aura airavata kSetra meM kabhI lupta ho jAtI haiN| prathama tIrthaMkara banane vAlI AtmA apane rAjyakAla meM ina sabhI vidyAoM aura kalAoM ko punaH prakaTa karatI haiN| ye sabhI vidyAe~ mahAvideha kSetra meM sadaiva banI rahatI haiN| (4) duSama-suSamA kAla-yaha ArA 42 hajAra varSa kama eka koTAkoTi sAgaropama kA hai| isameM duHkha jyAdA aura sukha alpa hotA hai| pUrvApekSayA varNa, gaMdha, rasa, sparza, saMghayaNa, saMsthAna Adi kI uttamatA meM kamI A jAtI hai| dehamAna kramazaH ghaTate-ghaTate 500 dhanuSa kA aura AyuSya eka karor3a pUrva kI raha jAtA hai| pasaliyA~ sirpha 32 hotI haiN| dina meM eka bAra bhojana kI icchA paidA hotI hai| isameM manuSya ke chahoM saMhanana' (zarIra her 1. chaha saMhanana-(1) vajraRSabhanArAca saMhanana-eka hajAra mana kA bharA huA zakaTa zarIra para se nikala jAe to kacce sUta ke samAna mAlUma par3e vaha saMhanana kI racanA-vizeSa, (2) RSabhanArAca saMhanana-eka sau mana kA zakaTa zarIra para se nikala jAve to kacce dhAge kI taraha mAlUma par3e,(3) nArAca saMhanana-10 mana kA zakaTa jisa zarIra para se nikala jAve to bhI kacce dhAge kI taraha mAlUma par3e,(4) arddhanArAca saMhanana-eka mana kA zakaTa jisa zarIra para se nikala jAve to bhI kacce dhAge kI taraha mAlUma deve, (5) kIlikA-saMhanana-jisameM narama jhAr3a kI taraha AsAnI se haDDiyA~ jhuka jAtI hai, jo adhika vajana sahana nahIM kara sakatI, (6) sevArtaka-saMhanana-jisameM haDDiyA~ adhika durbala hoM, sAdhAraNa vajana se TUTa jaaeN| 52 AAAAAAAA- sacitra jaina gaNitAnuyoga So / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI majabUtI) aura chahoM saMsthAna (zarIra kA AkAra vizeSa) hote haiN| isa Are meM naraka, tiryaMca, manuSya, deva aura mokSa ina pA~coM gatiyoM ko prApta hone vAle jIva hote haiN| 23 tIrthaMkara, 11 cakravartI, 9 baladeva, 9 vAsudeva aura 9 prativAsudeva bhI isI kAla meM janma lete haiN| tIrthaMkara-jo bhavasAgara se svayaM tirate haiM aura apane sAtha lAkhoM mumukSu AtmAoM ko tirAne kA mArga pradAna karate haiM, ve tIrthaMkara' kahalAte haiN| pratyeka avasarpiNI aura utsarpiNI kAla meM aisI sarvotkRSTa AtmAe~ 24 hI avatarita hotI hai, unake nAma isa prakAra hai 1. RSabhadeva, 2. ajitanAtha, 3. saMbhavanAtha, 4. abhinaMdananAtha, 5. sumatinAtha, 6. padmaprabha, 7. supArzvanAtha, 8. candraprabha, 9. suvidhinAtha, 10. zItalanAtha, 11. zreyAMsanAtha, 12. vAsupUjya, 13. vimalanAtha, 14. anaMtanAtha, __15. dharmanAtha, 16. zAMtinAtha, 17. kuMthunAtha, . 18. arahanAtha, 19. mallinAtha, 20. munisuvratanAtha, 21. naminAtha, 22. neminAtha, 23. pArzvanAtha, 24. mhaaviir| tIrthaMkaroM kA antara kAla-prathama tIrthaMkara ke mokSa jAne ke pazcAt 50 lAkha karor3a sAgara vyatIta ho jAne para dUsare tIrthaMkara mokSapada prApta karate haiN| inake 30 lAkha karor3a sAgara vyatIta ho jAne para tIsare tIrthaMkara siddha hote haiN| isake bAda kramazaH 10 lAkha karor3a sAgara vyatIta ho jAne para cauthe, 9 lAkha karor3a sAgara ke bAda pA~cave, 90 hajAra karor3a sAgara ke bAda chaThe, 9 hajAra karor3a sAgara ke bAda sAtaveM, 900 karor3a sAgara ke bAda AThaveM, 90 karor3a sAgara ke bAda nauveM, 9 karor3a sAgara ke bAda dasaveM bhagavAna siddha hue| 33 lAkha 73 hajAra nau sau sAgara ke vyatIta ho jAne para gyArahaveM, 54 sAgara ke bIta jAne para bArahaveM, 30 sAgara vyatIta ho jAne para terahaveM, 9 sAgara vyatIta ho jAne para caudahaveM, 4 sAgara ke pazcAt pandrahaveM, pauna palya kama 3 sAgara ke bIta jAne para solahaveM, arddhapalya kAla ke bIta jAne para satrahaveM, eka karor3a varSa kama pAva palya ke bIta jAne para aThArahaveM, eka hajAra karoDa varSa ke bAda unnIsaveM, 54 lAkha varSoM ke bIta jAne para bIsaveM, 6 lAkha varSa bIta jAne para ikkIsaveM, 5 lAkha varSa ke bAda bAIsaveM, 83,750 varSa ke bAda teIsaveM, 250 varSa pazcAt caubIsaveM tIrthaMkara siddha gati ko prApta hote haiN| usa samaya paMcama kAla ke praveza hone meM tIna varSa sAr3he ATha mAsa zeSa rahate haiN| cakravartI-saMpUrNa bharata kSetra ke adhipati ekamAtra cakravartI hote haiN| ve bharata kSetra ke chaha khaNDoM para ekachatra rAjya karate haiN| ye 14 ratna navanidhAna ke svAmI evaM sarvaRddhi sampanna hote haiN| inake zarIra meM 40 lAkha aSTApadoM kI zakti hotI hai| aMta meM sarvaRddhi kA tyAgakara jo saMyama grahaNa kara lete hai ve mokSa yA vaimAnika devoM 2. chaha saMsthAna-(1) samacatustrasaMsthAna-jisameM zarIra kI racanA, Upara nIce tathA bIca meM samabhAga rUpa se ho, (2) nyagrodha parimaNDala-saMsthAna-bar3a ke samAna jisa zarIra kI racanA nIce se kharAba aura Upara se acchI ho arthAt nAbhi se nIce ke aMga choTe aura Upara ke bar3e hoM, (3) sAdi-saMsthAna-jisameM nAbhi se nIce ke aMga pUrNa aura Upara ke apUrNa hoM, (4) kubjakasaMsthAna-jisameM chAtI para yA pITha para kubar3a ho, (5) vAmanasaMsthAna-jisameM zarIra baunA ho, ThiganA ho, (6) haNDakasaMsthAna-jisameM zArIrika aMgopAMga kisI vizeSa AkAra meM na hoM,Ter3hA-mer3hA aakaar| sacitra jaina gaNitAnuyoga 53 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM jAte hai, kiMtu jo aMtima samaya taka bhogoM meM hI Asakta rahakara mRtyu prApta karate hai, ve naraka meM jAte haiN| 12 cakravartI ke nAma-(1) bharata, (2) sagara, (3) maghavA, (4) sanatkumAra, (5) zAntinAtha, (6) kunthunAtha, (7) aranAtha, (8) subhUma, (9) mahApadma, (10) hariSeNa, (11) jayasena (12) brhmdtt| baladeva- baladeva vasudeva ke bar3e bhAI hote haiN| dono ke pitA eka aura mAtA alaga-alaga hotI hai| donoM bhAIyoM meM paraspara 'atyaMta' prema hone se donoM hI milakara tIna khaNDoM para rAjya karate haiN| baladeva meM eka lAkha aSTApadoM kA bala hotA hai| vAsudeva kI Ayu pUrNa hone ke bAda baladeva saMyama dhAraNa karate haiM aura Ayu kA aMta hone para svarga yA mokSa meM jAte haiN| nau baladeva-(1) acala, (2) vijaya, (3) bhadra, (4) suprabha, (5) sudarzana, (6) Ananda, (7) nandana, (8) padmaratha (rAma), (9) blbhdr| vAsudeva-pUrvabhava meM nirmala tapa saMyama kA pAlana karake niyANA (nidAna-karmaphala kI icchA) karate haiM aura Ayu pUrNa hone para svarga yA naraka kA eka bhava karake uttama kula meM avatarita hote haiN| unakI mAtA ko sAta uttama svapna Ate haiN| janma grahaNa karake yuvAvasthA ko prApta hokara rAjasiMhAsana para sthita hote haiN| 20 lAkha aSTApadoM kA bala inake zarIra meM hotA hai| vAsudeva pada kI prApti ke samaya sAta ratna utpanna hote haiN| yathA(1) sudarzana cakra, (2) amogha khaDga, (3) komudI gadA, (4) puSpamAlA, (5) dhanuSa-amoghabANa (zakti),(6) kaustubhamaNi aura (7) mhaarth| nau vAsudeva-(1) tripRSTha, (2) dvipRSTha, (3) svayaMbhU, (4) purUSottama, (5) purUSasiMha, (6) purUSapuNDarIka, (7) datta, (8) lakSmaNa, (9) kRssnn| prativAsudeva-vAsudeva se pahale prativAsudeva utpanna hotA hai| vaha dakSiNArddha bharata kSetra para rAjya karatA hai| vAsudeva use mAra kara usake rAjya ke adhikArI bana jAte haiN| arthAt vAsudeva kA tIna khaNDoM para eka chatra rAjya hotA hai| prativAsudeva aMtima samaya meM atRptakAmI hokara naraka gati meM jAte haiN| nau prativAsudeva-(1) sugrIva, (2) tAraka, (3) meraka, (4) madhukaiTabha, (5) nisumbha, (6) bala, (7) prahlAda, (8) rAvaNa, (9) jraasNdh| (5) duSama ArA-caubIsaveM tIrthaMkara ke nirvANa ke pazcAt tIna varSa sAr3he ATha mAsa vyatIta hone para duSama nAmaka pA~cavA~ ArA praviSTa hotA hai| yaha ArA 21 hajAra varSa kA hai| isa kAla meM cauthe Are kI apekSA zubha pudgaloM meM anantaguNI hInatA A jAtI hai| AyuSya jaghanya antarmurhata, utkRSTa 125 varSa va dehamAna sAta hAtha kA raha jAtA hai| pasaliyA~ 16 raha jAtI haiM, dina meM do bAra AhAra kI icchA hotI hai| isa Are meM tIrthaMkara, cakravartI, baladeva, vAsudeva, prativAsudeva, nArada, kAmadeva Adi zreSTha, uttama puruSoM kA janma nahIM hotA hai| isake atirikta dasa bAtoM kA abhAva ho jAtA hai-(1) kevala jJAna, (2) manaHparyavajJAna, (3) paramAvadhijJAna, (4) parihAra vizuddhi caritra, (5) sUkSmasaMparAya caritra, (6) yathAkhyAta cAritra, (7) pulAka labdhi, (8) AhAraka zarIra, (9) kSAyika samyaktva, (10) jinakalpI muni| ___ isa Are meM janmA koI bhI jIva mukti nahIM pA sakatA, kintu caturtha Are meM janmeM manuSya ko isa Are meM kevalajJAna va mokSa ho sakatA hai| jaise-jNbuusvaamii| yaha ArA du:kha pradhAna hai isaliye isakA nAma 'duSamA' rakhA gayA hai| duSamakAla ke 30 lakSaNa-duSamakAla meM dharma kA, mAnavatA kA kramazaH hrAsa hotA jAtA hai, kabhI ativRSTi, kabhI duSkAla se prakRti meM bhI parivartana hotA hai| pUjya amolaka RSi jI mahArAja ne duSamakAla ke 54 AAAAAAA-sacitra jaina gaNitAnuyoga 4 A . Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 lakSaNa jaina prakAza meM varNita kiye haiM-(1) zahara grAma jaise ho jAte haiM, (2) grAma zmazAna jaise ho jAte haiM, (3) zreSTha kuloM meM utpanna manuSyoM ko naukarI karanI par3egI, (4) rAjA yamarAja ke samAna krUra svabhAva vAle hoMge, (5) kulIna nAriyA~ durAcAriNI hoMgI, (6) putra, pitA kI AjJA meM nahIM raheMge, (7) ziSya, gurU kI niMdA karake nIcA dikhAe~ge, (8) durAcArI manuSya sukhI hoMge, (9) sajjana, suzIla manuSya duHkhI raheMge, (10) sarpa, bicchU, makkhI, macchara, khaTamala, kIr3e-makor3e, Adi kSudra jIvoM kI utpatti adhika hogI, (11) bAra-bAra duSkAla par3eMge, (12) brAhmaNa lobhI hoMge, (13) hiMsA meM dharma hai, aisA upadeza dene vAle paMDita bahuta hoMge, (14) dharma meM aneka mata-matAntara hoMge, (15) mithyAtva kI vRddhi hogI, (16) deva darzana durlabha ho jAe~ge, (17) vaitADhya parvata ke vidyAdharoM kI vidyA kA prabhAva kama ho jAegA, (18) dugdha Adi rasoM kI pauSTikatA kama ho jAegI, (19) pazu alpAyu ho jAte haiM, (20) pAkhaNDiyoM kI pUjA adhika hotI hai, (21) caumAse meM sAdhu-sAdhviyoM ke yogya kSetra kama ho jAte haiM, (22) sAdhu kI bAraha aura zrAvaka kI gyAraha pratimAoM kA pAlana karane vAlA koI nahIM rahatA, (23) gurU, ziSya ko zAstrajJAna nahIM dete, (24) ziSya avinIta hote haiM, (25) adharmI, haThAgrahI, dhUrta, dagAbAja aura jhagar3AlU jIva adhika hote haiM, (26) dharmAtmA, sajjana aura sarala svabhAvI loga kama hote haiM, (27) utsUtra prarUpaNA karane vAle, logoM ko bhrama meM DAlakara pha~sAne vAle nAma mAtra ke dharmAtmA jyAdA hotA haiM, (28) alaga-alaga samAcArI va niyama Adi banAkara AcArya svamata kI prazaMsA aura para-mata kI niMdA kreNge| (29) mleccha rAjA adhika hoMge, (30) sacce dharma para logoM kI prIti kama hogii| ADaMbara aura pradarzana meM rUci adhika hogii| ___ ukta sabhI bAteM zanaiH-zanaiH adhikAdhika bar3hatI jaayeNgii| 21 hajAra varSa pUrNa hote-hote sabhI dharmo kA viccheda ho jaaegaa| rAjanIti, dharmanIti Adi sabhI nItiyA~ samApta ho jaaeNgii| bAdara agni bhI usa samaya samApta ho jaaegii| sonA-cA~dI Adi dhana kA viccheda ho jAegA lohe kI dhAtu rhegii| camar3e kI mohareM rheNgii| ye jinake pAsa hoMgI ve zrImaMta mAne jaaeNge| pA~cave Are ke aMtima dina zakrendra kA Asana kampAyamAna hotA hai| chaThA ArA mahAduSama kAla kA prAraMbha jAnakAra ve logoM ko sAvadhAna kreNge| sAdhu-sAdhvI dharmAtmA loga moha-mamatA kA tyAgakara anazana grahaNa kara leNge| usameM katipaya loga svarga meM jAe~ge, vartamAna meM cAra jIvoM ke ekAbhavAvatArI hone kA ullekha hai(1) dupasaha AcArya, (2) phAlgunI sAdhvI, (3) jinadAsa zrAvaka aura (4) nAgazrI shraavikaa| paMcama Are ke aMta meM bhayaMkara A~dhiyA~ calane se kAphI jIvana naSTa ho jAegA, kevala vaitADhya parvata, RSabhakUTa, lavaNa samudra kI khAr3I, gaMgA aura siMdhu nadI zeSa rahatI hai| pahale prahara meM jainadharma dUsare meM anya samasta dharma tIsare prahara meM rAjanIti aura cauthe prahara meM agni kA viccheda ho jAtA hai| (6) duSama-duSamA kAla-paMcama Are kI pUrNAhUti hote hI 21 hajAra varSa kA chaThA ArA 'mahAduSamakAla' ke nAma se prArambha hotA hai| yaha ArA manuSya aura pazuoM ke duHkhajanita hAhAkAra se vyApta hogaa| isa Are ke prArambha meM dhUlimaya bhayaMkara A~dhiyA~ caleMgI, dizAe~ dhUli se bhara jaaeNgii| sarvatra aMdhakAra chA jaaegaa| Aga, viSa Adi prANanAzaka padArthoM kI varSA hogii| pralayakAlIna pavana aura varSA ke prabhAva se vividha vanaspatiyA~ naSTa ho jaaeNgii| trasa prANI tar3apha-tar3apha kara mRtyu ko prApta hoNge| bharatakSetra kA adhipati deva paMcama 36 sacitra jaina gaNitAnuyoga 55 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Are ke vinAza pAte manuSyoM evaM pazuoM meM se bIja rUpa kucha manuSya va pazuoM ko uThAkara vaitADhya parvata ke dakSiNa-uttara bhAga meM jo gaMgA-siMdhu nadI hai unake AThoM kinAroM (taToM) meM se eka-eka kinAre para guphA jaise nau-nau bila haiN| kula milAkara ye 72 bila hoNge| eka-eka bila meM tIna-tIna maMjila hai, unameM se 63 biloM meM manuSya, 6 biloM meM sthalacara pazu evaM 3 biloM meM khecara pakSI rakha dete haiN| unase hI manuSya va pazuoM kA phira vistAra hogaa| nigoda ke anaMtajIva jaise eka zarIra meM rahate haiM usI prakAra ye manuSya va pazu bila rUpa AvAsoM meM eka sAtha rheNge| kAla ke atyaMta rUkSa hone se sUrya Aga kI taraha tapegA, candramA rAtri ko atyaMta zIta avasarpiNI kAla : duHSama-duSamA nAmaka chaThaveM Are kA dRzya hogaa| bharatakSetra kI bhUmi tape hue tave ke samAna atyuSNa bana jaaegii| saMpUrNa mAnava jIvana tIvra sUrya kA prakAza asta-vyasta rhegaa| (citra kramAMka 41-42) - manuSyoM kA dehamAna utkRSTa eka hAtha kA, Ayu 20 varSa kI raha jAtI hai| zarIra meM mAtra 8 pasaliyA~ hotI hai| khAne kI aparimita icchA hotI hai| kitanA bhI khA lene para bhI tRpti nahIM hotii| rAtri meM ati zIta aura dina meM ati tApa ke kAraNa manuSya biloM se bAhara garma bAla meM machaliyA~ nahIM nikala skeNge| sirpha sUryodaya aura sUryAsta ke dabAte huye| samaya eka muhUrta-48 minaTa ke liye bAhara nikalate haiN| gaMgA-siMdhu nadI kA pAnI jo sarpa kI taraha vakragati se bahane vAlA tathA gAr3I ke pahie ke madhyabhAga jitanA caur3A aura AdhA pahiyA DUbe, patalI sakarI gaMgA nadI machaliyAM pakar3ate jitanA gaharA hotA hai| usameM rahe maccha-kaccha ko bAna baDola mnussy| pakar3a-pakar3a kara kinAre para laaeNge| unheM nadI kI vaitADhya parvata ke biloM meM vAsa / citra kra.41 padma draha chaThe Are ke manuSya, pazu va pakSiyoM ke ATha kinAroM para AvAsa sthAna (bilo. uttarArdha bharata siMdhu nadI ke 4kinAroM para bila gaMgA nadI ke 4 kinAroM para bila dakSiNArdha bharata citra kra.42 56 sacitra jaina gaNitAnuyoga Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ reta meM gAr3akara ve apane biloM meM bhAga jaaeNge| rAtri ke zIta se pake jalacara jIvoM ko prAtaH aura dina meM sUrya kI garmI se pake jIvoM ko sandhyA meM nikaaleNge| usa para saba manuSya eka sAtha TUTa par3eMge aura lUTakara khaaeNge| mare hue manuSyoM kI khopar3I meM pAnI bharakara piiyeNge| jAnavara maccha-kaccha kI bacI huI haDDiyoM ko khAkara gujara kreNge| isa Are ke manuSya dIna-hIna, krUra, aMdhe-kAne, gUMge, daridra, krodhI, kUbar3e, kurUpa dhUmravarNa vAle va mahAmUrkha hote haiN| ye nagna, AcArahIna, durbala, durgandhita deha vAle, maryAdA rahita, kSudra aura tuccha svabhAva vAle hote haiN| mAtA-bhaginI-putrI Adi kisI ke bhI sAtha maithuna sevana karate haiN| chaha varSa kI nArI kutiyA aura suaranI ke samAna bahuta saMtAna paidA karatI hai| nAnA prakAra kI vyAdhiyoM se zarIra grasta rhegaa| hRdaya meM satata rAga-dveSa kI bhaTTI jalatI rhegii| sevArtaka saMghayana aura huMDaka saMsthAna hogaa| dharma-karma kA koI bhAna nahIM hogaa| duHkha hI duHkha meM apanI saMpUrNa Ayu vyatIta karake ye naraka athavA tiryaMca gati meM jaaeNge| usa samaya jo siMha, bAgha, bher3ie, rIcha tathA siyAra bilAva, kutte, suara, kharagoza Adi jIva hoMge, ve bhI mAMsAhArI, kSudrAhArI hoMge tathA ve bhI naraka, tiryaMca gati meM hI utpanna hoNge| ___chaThe Are ke aMta taka yaha sthiti adhikAdhika viSama hotI calI jaaegii| zarIra kI U~cAI eka hAtha se bhI kama aura AyuSya 16 varSa kA raha jaaegaa| aMtima samaya meM kSAra, viSa, agni, dhUla aura dhue~ kI varSA se bhayAnakatA bar3ha jaaegii| dharatI para jIvana samAptaprAyaH ho jaaegaa| pRthvI eka yojana nIce taka jalakara rAkha ho jaaegii| taba avasarpiNI kAla kA aMta aura utsarpiNI kAla kA prArambha hogaa| utsarpiNI (utkarSa kAla) avasarpiNI kAla ke dasa koTAkoTi sAgaropama vyatIta hone ke bAda dasa koTAkoTi sAgaropama kA hI utsarpiNI kAla prArambha hotA hai| avasarpiNI ke jina chaha AroM kA varNana Upara diyA gayA hai, vahI chaha Are 'utsarpiNI kAla' meM hote hai| antara kevala itanA hI hai ki utsarpiNI kAla meM ina chaha AroM kA krama ulaTA ho jAtA hai| utsarpiNI kAla duSama-duSamA se prArambha hotA hai aura suSama-suSamA para samApta hotA hai| isa kAla ko 'utkarSa kAla' bhI kaha sakate haiN| isake chaha AroM kA saMkSipta vivaraNa nimnokta hai| (1) duSama-duSamA-avasarpiNI ke chaThe Are jaisA hI utsarpiNI kA yaha prathama ArA 21,000 varSa kA hotA hai| zrAvaNa kRSNA pratipadA kA dina isakA prAraMbhika dina hai| taba se lekara varNa, rasa, gaMdha sparza saMhanana, prakRti Adi saba kucha prazasta zubha-zubhatara hone lagate haiN| (2) duSamakAla-isake anantara dUsarA duSamA ArA bhI 21,000 varSa kA hotA hai aura vaha bhI zrAvaNa kRSNA pratipadA ke dina Arambha hotA hai| isa Are ke Arambha hote hI pA~ca prakAra kI vRSTi sampUrNa bharatakSetra meM hotI hai| yathA-sarvaprathama AkAza, ghana-ghaTAoM se AcchAdita ho jAtA hai aura vidyuta ke sAtha sAta dina-rAta taka nirantara 'puSkara' nAmaka megha vRSTi karate haiN| isase dharatI kI uSNatA dUra ho jAtI hai| isake pazcAt sAta dina varSA banda rahatI hai| phira sAta dina paryanta niraMtara dUsare dugdha ke samAna kSIra' nAmaka megha barasate hai, jisase sArI durgaMdha dUra ho jAtI hai| phira sAta dina taka varSA banda rahatI hai| tatpazcAt tIsare 'ghRta' nAmaka megha sAta sacitra jaina gaNitAnuyoga -57 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dina-rAta taka nirantara barasate rahate haiN| isase pRthvI meM snigdhatA A jAtI hai| isake bAda lagAtAra sAta dina-rAta taka caturtha amRta ke samAna 'amRta' nAmaka megha barasate haiN| isa varSA se 24 prakAra ke dhAnyoM ke tathA anyAnya saba vanaspatiyoM ke aMkura jamIna meM se phUTa nikalate haiN| phira sAta dina khulA rahane ke bAda pA~caveM Ikha ke rasa ke samAna 'rasa' nAmaka megha sAta dina-rAta taka niraMtara barasate haiM, jisase vanaspati meM madhura, kaTuka, tIkSNa, kaSaile aura amlarasa kI utpatti hotI hai| vanaspatiyA~ auSadhiyoM se yukta susvAda ho jAtI haiN|' prakRti kI yaha nirAlI lIlA dekhakara loga Azcaryacakita ho jAte haiN| vRkSoM ko rAkSasa samajhakara unase bhayabhIta hue apane biloM meM bhAga jAte haiN| latAoM aura pattoM ko hilate hue dekhakara aniSTa kI AzaMkA se ve kA~pa uThate haiN| kintu biloM kI durgaMdha se ghabarAkara ve puna: bAhara nikalate haiN| vanaspatiyoM ke varNa aura sugaMdha se AkRSTa hokara ve unake pAsa pahu~cate haiN| dhIre-dhIre unakA bhaya dUra hone lagatA hai| phira ve phaloM ko tor3akara khAne lagate hai, phala unheM madhura lagate haiM, taba ve mA~sa-machalI se ghRNA karane lagate hai, unheM apavitra samajhakara usakA bahiSkAra karate haiM, nahIM khAne vAloM ko zreSTha samajhate haiN| phira ve jAtIya niyama banA lete haiM ki 'aba jo mA~sa kA AhAra karegA usake sAtha hama koI vyavahAra nahIM rkheNge|' isa prakAra dhIre-dhIre jAti vibhAga bhI ho jAte haiM aura pA~cave Are jaisI sArI vyavasthAe~ sthApita ho jAtI hai| isa kAla ke eka hajAra varSa zeSa rahane para 14 kulakara utpanna hote haiN| isameM prathama kulakara kI U~cAI 4 hAtha kI aura aMtima kulakara kI 7 hAtha kI hotI hai| aMtima kulakara ke samaya vivAha-vidhiyA~ zurU hotI hai| isa Are ke jIva marakara apane-apane karmAnusAra cAroM gatiyoM meM utpanna hoNge| kiMtu siddha pada koI prApta nahIM kregaa| (3) duSamakAla-suSamakAla-duSamakAla ke 21 hajAra varSa vyatIta hone ke bAda utsarpiNI kA -saSama nAma kA tatIya Araka prArambha hogaa| yaha ArA 42 hajAra varSa kama eka koTAkoTi sAgaropama kA hotA hai| isa Are meM chaha saMhanana tathA chaha saMsthAna hoNge| zarIra kI U~cAI 7 hAtha se bar3hatI-bar3hatI 500 dhanuSa pramANa taka hogii| AyuSya antarmuhUrta se lekara eka pUrva koTi taka kA hogaa| isa Are meM cAroM gati tathA mokSa meM jAne vAle manuSya hoNge| 23 tIrthaMkara, 11 cakravartI, 9 baladeva, 9 vAsudeva, 9 prativAsudeva Adi avasarpiNI ke caturtha Are ke samAna ulTe krama meM hoNge| pudagaloM ke varNa, gaMdha, rasa, sparza meM anantaguNA parivRddhi hogii| (4) suSamakAla-duSamakAla-tIsarA ArA samApta hone para cauthA suSama-duSama kAla do koTA koTi sAgara kA prArambha hotA hai| isake 84 lAkha pUrva, 3 varSa aura sADhe ATha mahIne ke bAda caubIsaveM tIrthaMkara, jinakA sampUrNa vaktavya bhagavAna RSabhadeva ke samAna hai, ve mokSa cale jAte haiM aura usake pazcAt kucha kama 18 karor3a sAgaropama, taka bharata-airAvata kSetra se dharma kA viccheda ho jAtA hai| koI bhI tIrthaMkara janma nahIM letaa| isa kAla meM eka cakravartI hotA hai| karor3a pUrva kA samaya vyatIta hone ke bAda kalpavRkSoM kI utpatti hone lagatI hai| unhIM se manuSya aura pazuoM kI icchAe~ pUrNa ho jAtI haiN| asi, masi, kRSi, vANijya, zilpakarma evaM purUSa va striyoM 1. isa prakAra pA~ca saptAha varSA ke aura do saptAha binA varSA ke ina samasta dinoM ko milAkara 7x5=35+14 = 49 dina hote haiN| 50veM dina sabhI bila nivAsiyoM ne pratijJA kI thI ki hama Aja se mA~sAhAra nahIM kreNge| ata: isI dina saMvatsarI mahAparva manAyA jAtA hai| yaha samvatsarI parva anAdi hai aura anaMtakAla taka rhegaa| 58 sacitra jaina gaNitAnuyoga Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI saba kalAe~ baMda ho jAtI hai| binA puruSArtha ke hI saba sukha upalabdha hone lagate haiN| yugala paidA hone lagate haiN| daNDanItiyoM kA krama 'dhikkAra', 'makAra' aura 'hAkAra' taka hokara daNDanIti samApta ho jAtI hai| bAdara agnikAya aura dharma kA viccheda ho jAtA hai| isa prakAra cauthe Are ke saba manuSya va tiryaMca akarmabhUmika bana jAte haiN| varNAdi zubha paryAyoM kI nirantara vRddhi hotI rahatI hai| (5) suSamA kAla-tatpazcAt tIna kor3Akor3I sAgaropama kA suSama ArA lagatA hai| isakA vivaraNa avasarpiNIkAla ke dUsare Are ke samAna hai| varNa Adi zubha paryAyoM meM kramazaH vRddhi hotI jAtI hai| (6) suSamA-suSamA kAla-phira cAra kor3Akor3I sAgaropama kA chaThA ArA lagatA hai| isakA vivaraNa avasarpiNIkAla ke prathama Are ke samAna hai| varNa Adi zubha paryAyoM meM anantaguNI vRddhi hotI hai| isa prakAra dasa kor3Akor3I sAgaropama kA avasarpiNIkAla aura dasa kor3Akor3I sAgaropama kA utsarpiNIkAla hotA hai| donoM milakara bIsa kor3Akor3I sAgaropama kA eka 'kAlacakra' kahalAtA hai| bharata aura airavata kSetra meM yaha kAlacakra anAdi se sUI ke kA~Te kI taraha ghUma rahA hai aura anantakAla taka ghUmatA rhegaa| kAlacakra kI tAlikA manuSyoM kI Ayu sthiti zarIra kI U~cAI AhAra kAantara avasarpiNIkAla ke chaha Are suSama-suSamA suSamA | suSamA-duSamA du:Sama-suSamA 4kor3Akor3I sAgaropama | 3 palya se 2 palyopama | 3 kosa se 2 kosa taka tIna dina 3 kor3Akor3I sAgaropama | 2 palya se 1 palyopama 2 kosa se 1 kosa taka | do dina 2 kor3Akor3I sAgaropama | 1palya se koTI pUrva / 1kosa se 500 dhanuSa | eka dina 42000 varSa kama. kror3a pUrva se 500 dhanuSa se 7 hAtha taka pratidina eka bAra 1 kor3Akor3I sAgaropama | 100 varSa jhAjherA 21000 varSa taka / 100 varSa se 20 varSa taka | 7 hAtha se 2 hAtha taka | aneka bAra 21000 varSa taka 20 varSa se 16 varSa taka | 2 hAtha se 1 hAtha taka | bAra-bAra 5. du:SamA duHSamA-duHSama ukta chaha Are rUpa utsarpiNI avasarpiNI kAla, 5 bharata va 5 airAvata ke kSetroM meM hI hotA hai| zeSa 91 kSetra arthAt 5 mahAvideha, 30 akarmabhUmi aura 56 antarvIpoM meM yaha kAla parivartana nahIM hotA hai| vahA~ sadA eka jaisA kAla pravartamAna hotA hai| yathA 5 mahAvideha meM-avasarpiNI ke cauthe Are kA prArambha kaal| 10 devakurU va uttarakurU meM-avasarpiNI ke prathama Are kA prArambha kaal| 10 harivarSa va ramyakavarSa meM-avasarpiNI ke dUsare Are kA prArambha kaal| 10 hemavaMta va heraNyavata kSetra meM-avasarpiNI ke tIsare Are kA prArambha kaal| 56 antarvIpoM meM-avasarpiNI ke tIsare Are ke aMtima bhAga kA zuddha yugala kaal| sacitra jaina gaNitAnuyoga C 59 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthiti manuSyoM kI Ayu zarIra kI U~cAI varNa utsarpiNIkAla ke chaha Are AhAra kA antara | duSama-duSamA 21000 varSa 16 varSa se 20 varSa taka |1 hAtha se 2 hAtha zyAma bAra-bAra duSamA 21000 varSa duSamA- suSamA 42000 varSa kama 1kor3Akor3I sAgaropama 20 se 100 varSa jhAjherA | 2 hAtha se 7 hAtha rUkSa aneka bAra 100 varSa jhAjherA se 7 hAtha se 500 dhanuSa pA~coM varNa pratidina pUrva koTI varSa eka bAra 4. suSamA-duHSama 2 kor3Akor3I sAgaropama | pUrva koTI se 1 palyopama | 500 dhanuSa se 1 kosa priyaMgu ke| eka dina samAna 5. suSamA 3 kor3Akor3I sAgaropama | 1 palyopama se 2 palyopama| 1 kosa se 2 kosa candramA ke do dina samAna 4 kor3Akor3I sAgaropama | 2 palyopama se 3 palyopama 2 kosa se 3 kosa | sUrya ke tIna dina samAna 6. suSamA-suSamA - jaMbUDhIpa kA haimavata kSetra | bharatakSetra se uttara kI ora pUrva se pazcima lavaNa samudra taka lambA, palaMga ke AkAra kA haimavatakSetra hai| jo pUrva-pazcima meM 6755 yojana 4kalAM lambA aura uttara-dakSiNa meM 2105 yojana 5 kalAMcaur3A hai| uttara dizA meM isakI jIvA-pUrva-pazcima taka kucha kama 37,674 yojana 16 kalAM kI aura dakSiNa meM usake dhanupRSTha kI paridhi 38740 yojana 10 kalAM kI hai| isameM rahane vAle yaugalika hote haiN| yahA~ sarvadA suSama-duSama Are ke prathama bhAga jaisI sthiti rahatI hai| yaha akarmabhUmi kSetra hai, yahA~ ke manuSyoM kI saba icchAe~ kalpavRkSa hI pUrNa kara dete haiN| yahA~ ke manuSyoM kA dehamAna eka kosa evaM AyuSya eka palyopama hai| inakA deha svarNa ke samAna pIlA damakatA hai| zabdApAtI vRttavaitADhya-haimavata kSetra ke ThIka madhyabhAga meM yaha gola AkAra kA vaitADhya parvata hai| jo eka hajAra yojana U~cA aura DhAI sau yojana bhUmi meM hai| isakI lambAI-caur3AI eka hajAra yojana kI evaM paridhi kucha adhika 3162 yojana kI hai| pyAle ke samAna gola AkRti vAlA yaha parvata sarvatra samatala, sarvaratnamaya hai| eka padmavaravedikA aura eka vanakhaNDa se cAroM ora ghirA huA hai| eka palyopama kI sthiti vAlA parama RddhizAlI, prabhAvazAlI 'zabdApAtI' nAma kA deva vahA~ nivAsa karatA hai| isakI rAjadhAnI merUparvata ke dakSiNa meM anya jambUdvIpa meM hai| (citra kramAMka 43) ___ mahAhimavAn varSadhara parvata-yaha parvata haimavatakSetra ke uttara meM aura harivarSakSetra se dakSiNa meM dono kSetroM kI maryAdA bA~dhane vAlA hai| cullahimavAn kI apekSA lambAI, caur3AI, U~cAI, gaharAI evaM paridhi meM bar3A hone ke kAraNa ise 'mahAhimavAn' kahA jAtA hai| palaMga kI AkRti vAlA yaha parvata apane pUrvI kinAre se pUrvI lavaNasamudra aura pazcimI kinAre se pazcimI lavaNasamudra kA sparza karatA hai| vaha do sau yojana U~cA hai, 50 yojana bhUmigata hai, 42100/1" yojana caur3A hai| usakI jIvA pUrva-pazcima 927611deg yojana lambI hai| 60 sacitra jaina gaNitAnuyoga 6. 60 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 1000 yojana bhamigata 250 yojana uttara meM usakI jIvA pUrva-pazcima kucha adhika 53931deg/1' zabdApAnI vRnavaitATyA parvata yojana lambI hai| dakSiNa meM usake dhanapRSTha paridhi caur3AI 31 yojana 5729310/1" yojana hai| vaha rUcaka sadRza AkAra liye hue hai, U~cAI 621 yojana sarvathA ratnamaya hai, svaccha hai| isake donoM ora do 1000 yojana padmavaravedikAe~ tathA do vanakhaNDa haiN| ___mahAhimavAn varSadhara parvata ke ATha kUTa haiM, jaise(1) siddhAyatanakUTa, (2) mahAhimavAnkUTa, (3) haimavatakUTa, (4) rohitakUTa, (5) hrIkUTa, (6) harikAntakUTa, (7) harivarSakUTa tathA (8) vaDUyakUTA pulA (8) vaidduurykuutt| cullahimavAn kUToM ke samAna hI inakA varNana hai| ____ mahApadmadraha-mahAhimavAn parvata ke ThIka madhyabhAga meM 'mahApadmadraha' hai| yahA~ padmadraha kI apekSA padmoM kI saMkhyA - 1000 yojana - dugunI arthAt 2,41,00,240 hai| vistAra meM bhI yaha padmadraha kI apekSA dugunA hai| yaha do hajAra yojana lambA, eka hajAra citra kra.43 yojana caur3A tathA dasa yojana jamIna meM gaharA hai| isake madhya meM sthita padma do yojana kA hai, usakI ratnamayakarNikA para eka palyopama kI sthiti vAlI 'hI' nAmaka devI nivAsa karatI hai| zeSa varNana 'padmadraha' vat hai| mahApadmadraha se do mahAnadiyA~ pravAhita hotI haiM-(1) rohitA mahAnadI,(2) harikAntA mhaandii| rohitA mahAnadI mahApadmadraha ke dakSiNI toraNa se nikalatI hai| vaha mahAhimavAn parvata para dakSiNAbhimukha hotI huI 1605 yojana 5 kalAM bahatI hai| parvata zikhara se nIce prapAta taka usakA pravAha kucha adhika 200 yojana hotA hai| usa prapAta kA nAma rohitaprapAta kuNDa' hai| vaha 120 yojana lambA-caur3A dasa yojana gaharA va paridhi kucha kama 380 yojana hai| usakA talabhAga hIroM kA hai, vaha golAkAra hai aura taTa samatala hai| kuNDa ke madhya rohita' nAmaka vizAla dvIpa hai, jo 16 yojana lambA-caur3A, 50 yojana kI paridhi meM hai| jala se do kosa U~cA uThA huA saMpUrNata: hIrakamaya hai, vahA~ palyopama sthiti vAlI 'rohita' nAmaka devI kA AvAsa sthAna hai| rohitA mahAnadI rohitaprapAtakuNDa ke dakSiNI toraNa se nikalakara haimavata kSetra kI ora Age bar3hatI huI zabdApAtI vRttavaitADhyaparvata jaba AdhA yojana dUra raha jAtA hai, taba vaha pUrva kI ora mur3atI hai aura haimavata kSetra ko do bhAgoM meM bA~TatI huI Age bar3hatI hai| usameM 28,000 nadiyA~ milatI hai| vaha unase ApUrNa hokara nIce jambUdvIpa kI jagatI ko cIratI huI pUrvI lavaNasamudra meM mila jAtI hai| rohitA mahAnadI ke udgama, saMgama Adi sambandhI sArA varNana rohitAMzA mahAnadI jaisA hai| dUsarI 'harikAntA' nAmaka mahAnadI 'mahApadmadraha' ke uttarI toraNa se nikalatI hai| uttarAbhimukha hotI huI 1605 yojana 5 kalAM parvata para bahatI hai, phira 2 yojana lambI 25 yojana caur3I aura AdhA yojana sacitra jaina gaNitAnuyoga 61 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikhara tala jibikA moTI magaramaccha ke samAna vizAla jihnikA- praNAlikA' se 'harikAntAprapAta kuNDa' meM jAkara giratI hai| (citra kramAMka 44) yaha kuNDa 240 yojana lambA-caur3A hai, usakI paridhi 759 yojana kI hai| isake bIcoM-bIca 'harikAnta' nAmaka eka vizAla dvIpa hai| vaha 32 yojana lambA-caur3A hai| usakI paridhi 101 yojana hai, vaha jala se Upara do koza U~cA uThA huA hai| vegapUrvaka giratI milI cAroM ora eka padmavaravedikA dvArA tathA eka vanakhaNDa dvArA ghirA huA hai| padAkA rAjAhakA harikAntAprapAtakuNDa ke uttarI toraNa se harikAntA mahAnadI Age harivarSa kSetra meM bahatI huI, vikaTApAtI vRttavaitADhyaparvata se eka yojana pahale hI pazcima kI ora mur3a kara harivarSakSetra ko do bhAgoM meM vibhAjita karatI huI Age bar3hatI hai| phira 56,000 nadiyoM se ApUrNa hokara nIce kI ora jambUdvIpa citra kra.44 kI jagatI ko cIratI huI pazcimI lavaNasamudra meM mila jAtI hai| harikAntA mahAnadI jisa sthAna se udgata hotI hai, vahA~ usakI caur3AI paccIsa yojana tathA gaharAI AdhA yojana hai| tadanantara kramaza: usakA pramANa bar3hatA jAtA hai| jaba vaha samudra meM milatI hai, taba usakI caur3AI 250 yojana tathA gaharAI pA~ca yojana hotI hai| vaha donoM ora do padmavaravedikAoM se tathA do vanakhaNDoM se ghirI huI hai| harivarSa kSetra mahAhimavAn varSadhara parvata ke uttara meM pUrva-pazcima donoM ora se lavaNa samudra kA sparza karatA huA 'harivarSa' nAmaka akarmabhUmi kSetra hai| isakA vistAra 8421 yojana eka kalAM kA hai| usakI dakSiNI jIvA pUrva-pazcima 13,361 yojana 62 kalAM lambI hai| uttara meM usakI jIvA pUrva-pazcima 73,901 yojana 17/ kalAM lambI tathA dhanuH pRSTha 84,016 yojana 4 kalAM hai| isameM rahane vAle yugaliyoM kA zarIra rakta prabhAyukta hai| katipaya yugaliyoM kA zarIra zveta AbhA vAlA hai| yahA~ sadaiva avasarpiNI ke suSamA nAmaka dUsare Are jaisI avasthA rahatI hai| prapAta kuNDa caur3AI lambAI 1. parvata ke jisa sthAna se nadI vega pUrvaka nIce AtI hai, vahA~ eka nAlI-praNAlI hotI hai, usase pAnI nIce AtA hai, vaha praNAlI jIbha ke AkAra kI hotI hai, ata: use 'jibikA' kahate haiN| 6.62AAAAAAAA-sacitra jaina gaNitAnuyoga 1 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ _ vikaTApAtI vRtta vaitADhya-harivarSa kSetra ke bIcoMbIca yaha gola AkAra kA vaitADhya parvata hai| isake pUrva dizA meM 'harisalilA' nAma mahAnadI aura pazcima meM 'harikAntA mahAnadI' bahatI hai| isakI caur3AI, U~cAI gaharAI, paridhi Adi saba zabdApAtI vRtta vaitADhya ke samAna hai| vizeSa, yahA~ arUNa' nAmaka RddhizAlI deva kI merUparvata ke dakSiNa kI ora anya jaMbUdvIpa meM rAjadhAnI hai| niSadha parvata-harivarSa kSetra ke bAda uttara kI ora pRthvI se 400 yojana U~cA, 100 yojana jamIna meM gaharA, pUrva-pazcima meM 94,156 yojana 2 kalAM lambA tathA uttara dakSiNa meM 16,842 yojana 2 kalAM caur3A mANika ke samAna raktavarNa vAlA 'niSadha parvata' hai| isakI dakSiNI jIvA 20,165-2/ yojana evaM dhanuH pRSTha 1,24,346-9 yojana kA hai| yaha rUcaka-svarNa ke AbhUSaNa ke samAna AkRti kA hai| isake bahuta se kUTa-niSadha arthAt vRSabha ke AkAra sadRza hone se ise 'niSadha parvata' kahA jAtA hai| isa para palyopama kI AyuSya vAle 'niSedhadeva' kA bhI nivAsa hai| niSadha varSadhara parvata ke nau kUTa haiM-(1) siddhAyatanakUTa, (2) niSadhakUTa, (3) harivarSa kUTa, (4) pUrvavidehakUTa, (5) harikUTa, (6) dhRtikUTa, (7) zItodAkUTa, (8) aparavidehakUTa tathA (9) ruuckkuutt| _tigiMcha draha-niSadha varSadhara parvata ke Upara samatala bhUbhAga ke madhya 'tigiMcha' nAma kA draha hai| vaha 4,000 yojana lambA 2,000 yojana caur3A tathA 10 yojana jamIna meM gaharA hai| isa para palyopama kI sthiti vAlI 'dhRti' nAmaka devI kA nivAsa hai| yahA~ padmoM kI saMkhyA padmadraha kI apekSA cAra gunI arthAt 4,82,00,480 hai| zeSa sArA varNana padmadraha ke samAna hai| isa draha se do nadiyA~ nikalatI haiM-(1) harisalilA aura (2) siitodaa| (1) harisalilA nadI-yaha tigiMchadraha ke dakSiNI toraNa se nikalI hai| vaha dakSiNa meM usa parvata para 7,421 yojana eka kalAM bahatI hai| phira hariprapAta kuNDa meM girate hue usakA pravAha Upara se nIce taka kucha adhika 400 yojana kA hotA hai| zeSa jihikA, kuNDa, dvIpa evaM bhavana kA varNana harikAntA mahAnadI ke samAna hai| harivarSa kSetra ke madhya meM hotI huI yaha nadI jambUdvIpa kI jagatI ko cIrakara 56,000 nadiyoM ke sAtha pUrvI lavaNa samudra meM mila jAtI hai| (2) sitodA mahAnadI-yaha tigiMchadraha ke uttarI toraNa se nikalakara usa parvata para 7,421 yojana eka kalAM bahatI hai| vega pUrvaka 'zItodAprapAtakuNDa' meM jaba giratI hai taba Upara se nIce taka usakA pravAha kucha adhika 400 yojana kA hotA hai| isa prapAta kI jibikA cAra yojana lambI, 50 yojana caur3I aura eka yojana moTI hai| prapAta kI lambAI-caur3AI 480 yojana evaM paridhi 1,518 yojana hai| zItodA prapAtakuNDa ke bIcoM bIca 'zItodA' nAmaka vizAla dvIpa hai, vaha jala ke Upara do kosa U~cA uThA huA hai| vahA~ palyopama sthiti vAlI zitodAdevI' kA AvAsa hai| (citra kramAMka 45) sacitra jaina gaNitAnuyoga 63 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaha varSadhara parvatoM para sthita chaha mahAdraha va unameM se nikalatI 14 mahAnadiyoM na airAvata kSetra / zikhI puMDarika draha parvata raktavatI nadI rupyakulA nadI suvarNakulA nadI mahA puMDarika draha ramyaka kSetra nArIkAMtA nadI narakAMtA nadI nIlavaMta parvata kesarI draha pazcima mahAvideha kSetra pUrva pahAvideha kSetra sItodA nadI sItA nadI meru parvata | tigiccha draha harivarSa kSetra harikAMtA nadI harisalilA nadI zItodAprapAta kuNDa ke uttarI toraNa se nikalakara zItodA mahAnadI Age devakurU kSetra meM hotI hiraNyavaMta kSetra huI citra-vicitra kUToM, parvatoM, niSadha, devakurU, sUra, sulasa evaM vidyutprabha nAmaka drahoM ko vibhakta karatI haI jAtI hai| usa bIca usameM 84,000 nadiyA~ A milatI hai| phira bhadrazAla vana kI ora Age bar3hatI huI jaba merU parvata do yojana dUra raha jAtA hai, taba vaha pazcima kI ora mur3atI hai| nIce vidyutprabha nAmaka vakSaskAra parvata ko bheda kara mandara parvata ke pazcima meM apara videhakSetra ko do bhAgoM meM vibhakta karatI huI bahatI hai| usa bIca usameM 16 cakravartI vijayoM meM se eka-eka se 28,000-28,000 nadiyA~ A milatI hai| isa prakAra 4,48,000 ye tathA 84,000 pahale kI kula 5,32,000 nadiyoM se ApUrNa vaha zItodA mahAnadI nIce citra kra.45 jambUdvIpa ke pazcima digvI jayanta dvAra kI jagatI ko vidIrNa kara pazcimI lavaNasamudra meM mila jAtI hai| zItodA mahAnadI apane udgama-sthAna meM pacAsa yojana caur3I tathA eka yojana gaharI hai| tatpazcAt vaha mAtrA meM kramazaH bar3hatI-bar3hatI jaba samudra meM milatI hai, taba 500 yojana caur3I tathA 10 yojana gaharI ho jAtI hai| vaha apane donoM ora do padmavaravedikAoM tathA do vanakhaNDoM dvArA parivRta hai| mahAvideha kSetra jaMbUdvIpa ke ThIka madhyabhAga meM mahAvideha kSetra hai| isake eka ora uttara meM 'nIlavanta' aura dUsarI ora / dakSiNa meM niSadha' nAmaka varSadhara parvata hai| ina donoM parvatoM ne mahAvideha kSetra kI sImA bA~dha rakhI hai| isa kSetra ko 'mahAvideha' isaliye kahA jAtA hai ki jaMbUdvIpa meM bharatAdi kula sAta kSetra hai, una sabase AkAra evaM paridhi meM yaha vistRta hai| athavA 'videha' arthAt 'deharahita avasthA' isa kSetra meM sadaiva mukti meM jAne mahA himavaMta. mahApadma draha himavaMta kSetra rohitAMzA nadI rohitA nadI sindhu nadI gaMgA nadI laghu himavaMta parvata padma draha 64 AAAAAAAsacitra jaina gaNitAnuyoga | Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAle jIva vidyamAna rahate haiM, deha rahita jIvoM kI avasthiti sadA rahane ke kAraNa bhI ise 'videha kSetra' kahate haiM tathA eka palyopama kI AyuSya vAle parama Rddhisampanna 'mahAvideha' nAmaka deva kA nivAsa hone se bhI yaha 'mahAvideha' ke nAma se pukArA jAtA hai| karmabhUmi kA yaha sarvotkRSTa kSetra hai| isa kSetra meM sadAkAla kama se kama cAra tIrthaMkara bhagavAna kI upasthiti to rahatI hI hai| utkRSTa kabhI-kabhI 32 vijayoM meM 32 tIrthaMkaroM kA vicaraNa bhI eka samaya meM hI hotA hai| bharatakSetra meM jaba bhagavAna ajitanAtha vicaraNa kara rahe the, taba isa mahAvideha kSetra meM 32 tIrthaMkara bhagavAna sadeha vicaraNa kara rahe the| usI samaya dhAtakIkhaMDa ke do aura arddhapuSkara dvIpa ke do-ina cAra mahAvidehoM meM bhI 32-32 tIrthaMkara vicaraNa kara rahe the| usa samaya kula milAkara 32 x 5 = 160 tIrthaMkara mahAvideha meM tathA pA~ca bharata kSetra meM aura pA~ca airAvata kSetra meM isa prakAra 160 + 10 = 170 tIrthaMkara vicaraNa kara rahe the| mahAvideha ke manuSya chaha prakAra ke saMhanana aura chaha saMsthAna se yukta hote haiN| inakA AyuSya kama se kama antamuhUrta se lekara adhika se adhika eka karor3a pUrva kA hotA hai| AyuSya pUrNa hone ke pazcAt apane-apane karmAnusAra ye cAroM gatiyoM meM janma lete haiN| kaI AtmAe~ sabhI karmoM kA kSaya kara siddhagati prApta karatI haiN| mahAvideha kSetra kA vistAra-mahAvideha kSetra pUrva-pazcima meM lambA aura uttara-dakSiNa meM caur3A hai| isakA eka kinArA pUrvI lavaNa samudra kA sparza karatA hai to dUsarA kinArA pazcimI lavaNa samudra ko chUtA hai| meru parvata ke pUrva meM 45,000 yojana aura pazcima meM 45,000 yojana tathA madhya meM 10,000 yojana kA meru parvata-isa prakAra pUrva se pazcima taka mahAvideha kSetra kI lambAI eka lAkha yojana hai| caur3AI meM yaha dakSiNa niSadha parvata kA aura uttara kI ora nIlavaMta parvata kA sparza karatA hai| meru parvata ke uttara meM mahAvideha kSetra kA vistAra 11,842" yojana aura dakSiNa meM 11,842 tathA madhya meM meru parvata kA 10,000 yojana, isa prakAra mahAvideha kSetra uttara se dakSiNa taka 33,684 yojana 4 kalAM caur3A hai| isakI bAhA pUrva-pazcima 33,767 yojana 7 kalAM lambI hai| usake bIcobIca usakI jIvA pUrva se pazcima taka lavaNa samudra kA sparza karatI hai, vaha eka lAkha yojana lambI hai| isakA dhanupRSTha uttara-dakSiNa donoM ora paridhi kI dRSTi se kucha adhika 1,58,113 yojana 16 kalA hai| isakA AkAra palyaMka ke samAna lamba caurasa hai| mahAvideha kSetra meM eka merUparvata, 32 vijaya, 16 vakSaskAra parvata, sItodA-sItA mahAnadI, 12 aMtaranadiyA~, citra-vicitra, yamaka-samaka parvata, kaMcanagiri parvata, gajadanta parvata, devakurU-uttarakurU kSetra, jambU evaM zAlmalI vRkSa Adi aneka padArtha haiN| unakA savistAra varNana Age kiyA jA rahA hai| (citra kramAMka 46) mahAvideha ke cAra vibhAga-mahAvideha kSetra ke madhya meM 'merU' nAma kA, 1,00,000 yojana U~cAI vAlA parvata haiN| isa parvata ke dakSiNa dizA meM niSadha parvata se hAthI ke dAMta sadRza do gajadanta parvata nikala kara merU parvata kI talahaTI kI ora Ate haiN| ThIka vaise hI uttara dizA ke nIlavaMta parvata se bhI do gajadanta parvata nikala kara merUparvata ke pAsa Ate haiN| isase yaha mahAvideha do bhAgoM meM vibhAjita ho jAtA hai-(1) pUrva mahAvideha aura (2) pazcima mhaavideh| gajadanta parvata ke bIca kA pradeza dakSiNa kI ora devakurU tathA uttara kI ora uttarakurU kSetra kahalAtA hai ye donoM yugalika kSetra haiN| niSadha parvata para sthita tigiMcchi draha se sItodA nAmaka mahAnadI nikalakara devakurU kSetra sacitra jaina gaNitAnuyoga NA AAAAA 65 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrva 2GU ) lavaNa samudra . do lAkha yojana HIPIB BEELHEHHEHEHEHE 8. puSkalAvatA vijaya ekazaila parvata7. puSkalAvarta vijaya -paMkAvatI nadI6. maMgalAvarta vijaya nalinakUTa parvata 5. AvatakhaDgI vijaya sItA nadI vaizramaNa parvata BELASHEELBEERBLEHRER 9. vatsa vijaya trikUTa parvata / 10. suvatsa vijaya -taptakalA nadI 11. mahAvatsa vijaya 12. vatsAvatI vijaya matajalA nadI 13. ramya vijaya aMjana parvata 14. ramyaka vijaya - unmattajalA nadI 15. ramaNIya vijaya mAtaMjaya parvata 16. maMgalAvatI vijaya 4. kacchAvatI vijaya paDAkUTa parvata kara 3. mahAkaccha vijaya %AhAvatA nadI 12. sukaccha vijaya cinakaTa parvata 1. kaccha vijaya HEREHERBARIERE HEREDE FEBIHRERE mamamamamamamamaBAITHHTEEETTE mAlyavata somanasa SEEEEEEEEEEEEEEEEEEE bhadrazAla vana bhadrazAla vana gajadaMtA parvata zarkancha kA mahala siddhAyatana jambU vRkSa deva kurUkSetra citra parvata kaMcanagirI parvata yamaka parvata mahAvideha aura devakuru-uttarakuru kSetra OO uttara kesarI draha dakSiNa vicitra parvata pAva nIlavaMta parvata yamaka parvata uttara kurU kSetra niSadha parvata A-KARAN EkuTa zAlmalI zakrendra IzAnendra ke mahala FREE: EEEEEE=== zakrandra 1.kA mahala gajadato parvata gaMdha mAdana 'vidyutaprabha FLEEELERBRERHIBUR HELHLHIILELERLEM - 32. gaMdhilAvatI vijaya devakUTa parvata in 21.gaMdhila vijaya gaMbhIramAlinI nadI 30. suvalgu vijaya 24 20 29. valgu vijaya phanamAlinI nadI 28. vaprAvatI vijaya sUryakUTAparvata 27. mahAvaprA vijaya urmimAlinI nadI, 26. suvaprA vijaya candrakUTa parvata ....25. vaprA vijaya RERBELEMERELEDEEMERELEEEEEER FEEEEEEEEsItodA nadI FREETHTTEEEEEEEEEEE 17. padya vijaya aMkAvatI parvata 18. supadma vijaya kSIrodA nadI - 19. mahApA vijaya padyAvatI parvata 20. padmAvatI vijaya zItasrotA nadI 21. zaMkha vijaya AzIviSa parvata 22. kumuda vijaya - aMtaravAhinI nadI 23. nalina vijaya - sukhAvaha parvata / 24. nalinAvatI vijaya HECHHHHHHHHHHHHHHHH lavaNa samadra sItIdA mukha vana dire M citra kra.46 pazcima 66 sacitra jaina gaNitAnuyoga Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM sthita sItodA prapAtakuNDa meM girakara samatala bhUmi para bahatI huI devakurU kSetra ko pAra karatI huI merU parvata ke nikaTa jAkara palaTa kara gajadaMta parvata ko bhedakara pazcima mahAvideha se gujaratI huI pazcima lavaNa samudra meM mila jAtI hai| isa nadI ke kAraNa pazcima mahAvideha bhI do bhAga meM vibhAjita ho jAtA hai-(1) uttara-pazcima mahAvideha aura (2) pazcima-dakSiNa mhaavideh| ThIka usI taraha nIlavaMta parvata para sthita kezarIdraha meM se sItA nAmaka nadI nikalakara uttarakurU kSetra meM sItAprapAtakuNDa' meM girakara uttarakurU kSetra meM se hotI huI merUparvata ke pAsa se palaTakara gajadaMta parvata ko bhedatI huI mahAvideha kSetra se gujaratI huI pUrva lavaNa samudra meM mila jAtI hai| isake kAraNa pUrva mahAvideha do bhAgoM meM vibhAjita ho jAtA hai| (1) uttara-pUrva mahAvideha evaM (2) pUrva-dakSiNa mhaavideh| isa taraha mahAvideha kSetra cAra bhAga meM ba~TA huA hai| ina cAroM vibhAgo meM ATha-ATha vijaya haiM, ata: mahAvideha kSetra meM 8 x 4 = 32 vijaya, 16 vakSaskAra parvata aura pratyeka vibhAga meM tIna-tIna antaranadI hone se 4x 3 = 12 antaranadiyA~ hai| solaha vakSaskAra parvata-vakSas yAni chAtI, ye parvata Amane-sAmane chAtI kI taraha hone se inheM vakSaskAra parvata kahate haiN| ye parvata vijayoM kI rakSA karate haiM isalie sInA tAnakara khar3e hoM, aisA lagatA hai| isalie bhI inheM vakSaskAra parvata kahate haiN| ye kula milAkara jambUdvIpa ke mahAvideha meM 16 haiN| inake nAma nimna haiM-(1) citra, (2) brahmakUTa, (3) nalinI kUTa, (4) eka zaila, (5) trikuTa, (6) vaizramaNa, (7) aMjanagiri,(8) mAtaMjanagiri,(9) aMkapAtI, (10) padmApAtI,(11) AzIviSa,(12) sukhAvaha,(13) candra,(14) sUrya,(15) nAga,(16) dev| sabhI vakSaskAra parvata dakSiNa mahAvideha meM niSadha parvata ke pAsa se evaM uttara mahAvideha meM nIlavaMta parvata ke pAsa se nikale hue haiN| ina parvatoM para cAra-cAra kUTa haiM- pahalA siddhAyatana kUTa, dUsarA parvata ke nAma kA hI kUTa, usake bAda do Asa-pAsa kI vijayoM ke nAma vAle do kUTa haiN| kUTa sadRza nAma vAle deva ina para nivAsa karate haiN| ye sabhI parvata prArambha meM 400 yojana evaM anta meM 500 yojana U~cAI vAle haiN| inakI caur3AI 500 yojana hai evaM jamIna meM 100 se 125 yojana gaharI nIMva vAle haiN| bAraha antaranadiyA~-prArambha se anta taka eka samAna pravAha vAlI nadI aMtaranadI kahI gaI haiN| anya nadiyA~ inameM sammilita nahIM hone se ye nadiyA~ eka samAna pravAha se bahatI haiN| ye antaranadiyA~ 12 haiM-(1) grAhavatI, (2) drahavatI, (3) vegavatI, (4) taptajalA, (5) mattajalA, (6) unmattA, (7) kSIrodA, (8) siMhastrotA, (9) antaravAhinI, (10) unmAlinI, (11) gambhIra mAlinI, (12) phenmaalinii| * ye sabhI nadiyA~ 125 yojana caur3e pravAha vAlI haiM tathA 10 yojana gahare jala vAlI haiN| ye sabhI nadiyA~ niSadha aura nIlavaMta parvata ke nikaTa nIce kuMDa jinheM janmakuNDa kahA gayA hai, unameM se nikalatI haiM, pazcAt pUrva mahAvideha kI sabhI antara nadiyA~ sItA mahAnadI meM evaM pazcima mahAvideha kI sabhI antara nadiyA~ sitodA mahAnadI meM mila jAtI haiN| ina nadiyoM kA pravAha itanA adhika vega vAlA hai ki mAnava ina nadiyoM ko pAra karane meM asamartha hai| sacitra jaina gaNitAnuyoga ATTA A A67 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaDa kaDa RSabha kaTa vijaya kI caur3AI 22128 yojana vijaya kI laMbAI 165923 yojana 3-khaMDa 4-khaMDa 5-khaMDa vaitAdaya vijaya mahAnadI siMdhu vijaya mahAnadI gaMgA 6-khaDa 2-khaMDa 1-khaDa mahAvideha kSetra kI vijaya-'vi' arthAt vizeSa prakAra se 'jaya' yAni jItate haiN| cakravartI rAjAoM ke jItane yogya SaTakhaMDa pRthvI ko 'vijaya' kahate haiN| bharatakSetra eka vijaya hai, isI prakAra jaMbUdvIpa ke mahAvideha meM aisI 32 vijaya hai| pratyeka vijaya kI lambAI 16,592 mahAvideha kSetra kI eka vijaya yojana 2 kalAM adhika hai tathA caur3AI 2213 yojana kI hai| ye sabhI vijaya uttara-dakSiNa meM lambe aura pUrva pazcima meM niSadha - nIlavaMta parvata caur3e haiM, palyaMka ke AkAra meM avasthita haiN| bharatakSetra ke samAna hI yahA~ bhI utane hI lambe-caur3e vaitADhya parvata haiN| ye pUrva-pazcima lambe va uttara-dakSiNa meM caur3e hai| vahA~ para vidyAdharoM kI uttara aura dakSiNa zreNiyoM meM 55-55 hajAra nagara haiN| Abhiyogya zreNiyA~ bhI usI prakAra haiN| vizeSa sItA mahAnadI ke uttara meM jo zreNiyA~ hai ve IzAnendra ke adhIna haiM, zeSa zreNiyA~ zakrendra kI hai| pratyeka vijaya apane-apane vaitADhya parvata ke kAraNa dakSiNArdha aura uttarArdha ina do bhAgoM meM vibhAjita ho jAtA hai| pratyeka vaitADhya parvata ke uttara meM nIlavaMta parvata ke pAsa 8 yojana U~ce RSabhakUTa parvata haiM, ina para usa-usa vijaya ke cakravartI apanA nAma aMkita karate haiN| (citra kramAMka 47) mahAvideha kI 1 se 8 vijaya aura 17 se 24 kula 16 vijayoM meM 16 gaMgA nadI aura 16 siMdhu nadI haiN| isI prakAra citra kra.47 9 se 16 aura 25 se 32 vijaya-ina solaha kSetroM meM raktA va raktavatI nAma se 16-16 nadiyA~ haiN| ye nadiyA~ niSadha yA nIlavanta varSadhara parvata ke pAsa RSabhakUTa ke donoM ora Aye hue kuNDa meM se nikalatI haiN| 32 vijaya hone se mahAvideha ke 64 kuNDa haiN| inheM prapAtakuNDa nahIM kahate, kyoMki mahAvideha kI ye nadiyA~ parvata ke Upara se nIce nahIM giratI haiN| tathA ina nadiyoM ko mahAnadiyA~ bhI nahIM kahate kyoMki ve sIdhI lavaNa samudra meM nahIM miltii| varan apane 14-14 hajAra nadiyoM ke parivAra ke sAtha mahAvideha kSetra kI sItA-sItodA mahAnadI meM milakara usake parivAra rUpa banakara usake sAtha lavaNa samudra meM milatI hai| RSabhakUTa se pUrva meM gaMgA yA raktA kuNDa hai aura pazcima meM sindhu yA raktavatI kuMDa hai| ye cAroM kuNDa 60 yojana lambe-caur3e golAkAra haiN| ina kuNDoM se gaMgA-sindhu Adi nadiyA~ nikalakara, vaitADhya parvata kI donoM guphAoM ke nIce hokara 14-14 hajAra nadiyoM ke parivAra se sItA yA sItodA mahAnadI meM jAkara mila jAtI hai| isase pratyeka vijaya chaha khaNDoM meM vibhAjita ho jAtA hai| mahAvideha kI eka vijaya kSetra kI dRSTi se bharatakSetra se kaI gunA adhika hai| ina sabhI vijayoM meM manuSyoM kA nivAsa hai| mahAvideha kI gaMgA-siMdhu, raktA aura raktavatI nAma kI 64 hI nadiyoM kA vistAra, gaharAI / Adi pUrvokta bharata kSetra kI gaMgA-siMdhu nadI ke samAna hai| (1) pUrva-uttara mahAvideha-ise hama 'IzAna mahAvideha' bhI kaha sakate haiN| IzAna mahAvideha meM 8 vijaya 4vakSaskAra parvata evaM 3 aMtaranadI hai| unakA krama isa prakAra hai mahAnadI prabhAsa varadAma mAgadha 68 sacitra jaina gaNitAnuyoga Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaccha vijaya-yaha sItA mahAnadI ke uttara meM nIlavAna varSadhara parvata ke dakSiNa meM, citrakUTa vakSaskAra parvata ke pazcima meM aura mAlyavAn parvata ke pUrva meM uttara-dakSiNa lambI aura pUrva-pazcima caur3I hai| yahA~ gaMgA aura siMdhu nadI ke bIca meM kSema nagarI' rAjadhAnI hai| isa vijaya kI sImA sItA nadI ke pAsa 500 yojana U~ce cAra kUTa vAle 'citrakUTa vakSaskAra' parvata ke dvArA nirdhArita kI jAtI hai| isake cAra kUTa haiM-(1) siddhAyatana, (2) citrakUTa,(3) kacchakUTa,(4) sukcchkuutt| 2. sukaccha vijaya-citrakUTa parvata ke bAda dUsarI sukaccha vijaya hai| kSemapurA' isakI rAjadhAnI hai, yahA~ grAhAvatI kuNDa se nikalI huI 'grAhAvatI nadI' hai, jo sItA nadI meM jAkara mila gaI hai| | 3. mahAkaccha vijaya-grAhAvatI nadI ke pAsa pUrva kI ora mahAkaccha vijaya hai| 'ariSTA' rAjadhAnI hai| ___ isake pAsa 'brahmakUTa vakSaskAra' parvata hai| brahma yA padmakUTa ke cAra kUTa (zikhara) haiM-(1) siddhAyatana, (2) padmakUTa, (3) mahAkaccha, (4) kcchaavtii| | 4. kacchAvatI vijaya-yaha brahmakUTa (padmakUTa) vakSaskAra ke pUrva meM haiN| isakI 'ariSTavatI' rAjadhAnI hai| yahA~ Age'drahavatI nadI' hai| 15. Avartta vijaya-drahavatI nadI ke pUrva meM Avarta vijaya hai| isameM 'paMkAvatI' rAjadhAnI hai| isake bAda pUrva meM 'nalina kUTa vakSaskAra' parvata hai isa para (1) siddhAyatana, (2) nalina, (3) Avarta aura (4) maMgalAvarta-ye cAra kUTa haiN| 6. maMgalAvatI vijaya-nalinakUTa vakSaskAra ke pUrva meM ukta vijaya aura usakI maMjUSA' rAjadhAnI hai| vahA~ nalina kUTa se nikalane vAlI 'vegavatI nadI' hai jo maMgalAvatI vijaya aura Age puSkara vijaya ko do bhAgoM meM vibhakta karatI hai| 7. puSkara vijaya-isameM RSabhapurI rAjadhAnI hai aura sImA para 'ekazaila parvata' hai| isa para (1) siddhAyatana, (2) eka zaila, (3) puSkalAvarta aura (4) puSkalAvatI-ye cAra kUTa hai| puSkalAvatI vijaya-isakI 'puNDarIkiNI' rAjadhAnI hai| puSkalAvatI vijaya ke pUrva meM 'sItAmukhavana' hai, vaha 16,592 yojana 3 kalAM lambA aura dakSiNa meM sItA mahAnadI ke pAsa 2,922 yojana caur3A hai| pazcAt kramazaH ghaTatA huA uttara meM nIlavAn parvata ke pAsa yaha kevala 1/19 yojana caur3A raha gayA hai| isake pAsa pUrva meM jaMbUdvIpa kA 'vijaya dvAra' hai| (2) pUrva-dakSiNa mahAvideha-ise 'Agneya koNa mahAvideha' bhI kaha sakate haiN| yahA~ bhI pUrvavat 8 vijaya 4 vakSaskAra aura tIna nadI haiN| jaMbUdvIpa ke vijaya dvAra ke aMdara sItA nadI kI dakSiNa dizA meM 'vatsa vijaya' se pUrva' dakSiNI 'sItAmukha vana' hai| uttara dizAvartI sItAmukha vana se isakI vizeSatA yaha hai ki yaha vana niSadha parvata ke pAsa 1/19 yojana caur3A hai| 1. vatsa vijaya-sItAmukhavana ke pazcima meM sItA nadI ke dakSiNa meM trikUTa vakSaskAra se pUrva vatsa nAmaka' nauvIM vijaya hai| isakI 'susImA' rAjadhAnI hai| isake bAda trikUTa vakSaskAra parvata hai| 2. suvatsa sacitra jaina gaNitAnuyoga 69 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vijaya-parvata ke bAda dasavIM suvatsa vijaya hai| usakI kuNDalA rAjadhAnI' AtI hai| isake bAda 'taptajalA mahAnadI' hai| 3. mahAvatsa vijaya-tapta jalA nadI ke bAda gyArahavIM vijaya hai, isakI aparAjitA rAjadhAnI hai| isake anantara 'vakSaskAra kUTa' hai| 4. vatsakAvatI vijaya-pUrvokta vakSaskAra parvata ke pazcAt bArahavIM vatsakAvatI' vijaya hai| isakI prabhaMkarA' rAjadhAnI hai| pazcAt 'mattajalA mahAnadI' hai| 5. ramya vijaya-vatsakAvatI ke pazcAt terahavIM vijaya 'ramya' hai| yahA~ aMkAvatI rAjadhAnI hai| isakI sImA bA~dhane vAlA aMjana vakSaskAra' parvata hai| 6. ramyaka vijaya-caudahavIM ramyak vijaya kI 'padmAvatI' rAjadhAnI hai vahA~ 'unmattajalA' nAmaka mahAnadI hai| 7. ramaNIya vijaya-yaha pandrahavIM vijaya hai| isakI 'zubhA' rAjadhAnI hai| Age 'mAtaMjana vakSaskAra parvata' hai| 8. maMgalAvatI vijaya-yaha solahavIM vijaya kahalAtI hai| isakI 'ratnasaMcayA' rAjadhAnI hai| isake pAsa 22 hajAra yojana kA bhadrazAla vana hai| (3) pazcima-dakSiNa mahAvideha-ise 'naiRtya mahAvideha' nAma diyA jA sakatA hai| isameM 8 vijaya, 4 vakSaskAra aura 3 antaranadiyA~ isa krama se haiM 1. pakSma vijaya-merUparvata se pazcima meM niSadha parvata ke uttara meM, zItodAnadI ke dakSiNa bhAga meM 17vIM vijaya hai| isakI rAjadhAnI 'azvapurI' hai| isakI sImA bAMdhane vAlA 'aMkAvatI vakSaskAra parvata' hai| 2. supakSma vijaya-isakI rAjadhAnI 'siMhapurI' hai| isake pAsa 'kSIrodA nadI' hai| 3. supakSma vijaya-isakI rAjadhAnI 'mahApurI' hai| isake pAsa 'pakSmAvatI vakSaskAra' parvata hai| 4. pakSmAvatI vijaya-pakSmAvatI vakSaskAra ke bAda yaha 20vIM vijaya hai| isakI rAjadhAnI 'vijayapurI' hai| isake pAsa 'zItasrotA' nadI hai| 5. zaMkha vijaya-yaha 21vIM vijaya hai, isakI rAjadhAnI aparAjitA' hai| usake pAsa 'AzIviSa vakSaskAra' parvata hai| 6. kumuda vijaya-yaha 22vIM vijaya hai, isakI rAjadhAnI 'arajA' hai| isake pAsa antarvAhinI nadI' hai| 7. nalina vijaya-yaha 23vIM vijaya hai, isa kI 'azokA' rAjadhAnI hai| isake Age 'sukhAvaha vakSaskAra' hai| 8. nalinAvatI vijaya-yaha 24vIM vijaya hai, isakI rAjadhAnI 'vItazokA' haiN| isa vijaya ke pAsa sItAmukha vana ke samAna hI 'zItodAmukha vana' AtA hai aura usake bAda jambUdvIpa kA pazcima jayantadvAra' AtA hai| (citra kramAMka 48) (4) pazcima-uttara mahAvideha-yaha 'vAyavya mahAvideha' kahalAtA hai| isameM bhI ATha vijaya 4 vakSaskAra aura 3 antaranadiyA~ hai| 1. vaprA vijaya-jayanta dvAra ke andara zItodA nadI ke uttara meM bhI 'uttaramukhI zItodAmukha vana' hai| isake pAsa pUrva meM merU kI tarapha 25vIM vaprA vijaya' hai| isameM vijayA rAjadhAnI' hai| isake pAsa 'candrakUTa vakSaskAra' parvata hai| 2. suvaprA vijaya-26vIM suvaprA vijaya kI 'vaijayantI' nAma kI rAjadhAnI hai| usake pAsa 'urmimAlinI nadI' hai| 3. mahAvaprA vijaya-yaha 27vIM vijaya hai, usakI rAjadhAnI jayantI' hai, usake pAsa sUrakUTa vakSaskAra' hai| 4. vaprAvatI vijaya-yaha 28vIM vijaya hai| isakI rAjadhAnI aparAjitA' hai| 70 PARAsacitra jaina gaNitAnuyoga 1 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvideha ke cAra mukhavana pazcima niSadha parvata dakSiNavartI sItodA mukhavana sItodA nadI -2922 yo nIlavAna parvata uttaravartI sItodA mukhavana 16592 yo.2 kalA 25vIM vaprA vijaya 24vIM nalinAvatI vijaya uttara merU 8vIM puSkalAvatI vijaya dakSiNa 9vIM vatsa vijaya 16592 yo.2 kalAM dakSiNavartI sItA mukhavana : uttaravartI sItA 2922 yo. sItA nadI mukhavana pUrva citra kra.48 usake pAsa 'phenamAlinI nadI' hai| 5. valgu vijaya-yaha 29vIM vijaya hai, isakI rAjadhAnI 'cakrapurA' hai| usake pAsa 'nAgakUTa vakSaskAra' hai| 6. suvalgu vijaya-yaha 30vIM vijaya hai, isakI rAjadhAnI khaDgI' hai| isake pAsa 'gambhIramAlinI nadI' hai| 7. gandhilA vijaya-isakI rAjadhAnI 'avadhyA' hai| isake pAsa 'devakUTa vakSaskAra' hai| 8. gaMdhilAvatI vijaya-yaha mahAvideha kI 32vIM vijaya kahalAtI hai| ayodhyA isakI rAjadhAnI hai| isake pAsa merUparvata kA 'bhadrazAla vana' aura 'gandhamAdana parvata' hai| - jaMbUdvIpa kI ina 32 vijayoM meM se AThavIM puSkalAvatI vijaya meM zrI sImaMdhara svAmI, paccIsavIM vaprA vijaya meM zrI yugamaMdhara svAmI, nauvIM vatsavijaya meM zrI bAhu svAmI aura caubIsavIM nalinAvatI vijaya meM zrI subAhusvAmI-isa prakAra krama se cAra viharamAna vartamAna meM vicaraNa kara rahe haiN| apanI apekSA se zrI sImaMdhara svAmI IzAnakoNa meM haiM ata: hama unheM IzAna koNa meM vaMdana karate haiN| _ pazcima mahAvideha kI bhUmi anAdi se kramika nIce gaI hai| meru ke pAsa se prArambha hokara pazcima kI ora jAte hue jagatI ke najadIka 24vIM salilAvatI aura 25vIM vaprA vijaya ke aMtima kaI grAma 1,000 yojana taka nIce gaye haiM, unheM adholoka' ke grAma, nagara, nadI, parvata Adi kahA jAtA hai| sItodA nadI bhI kramazaH 1,000 yojana nIce bahatI huI jagatI ke adhobhAga ko bhedakara samudra meM milatI hai| sacitra jaina gaNitAnuyoga 71 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devakurU-uttarakurU kSetra merUparvata ke dakSiNa meM niSadha parvata ke pAsa do gajadanta parvatoM ke bIca meM 'devakurU' nAma se akarmabhUmika kSetra hai tathA devakurU kSetra ke ThIka sAmane merUparvata ke uttara meM, nIlavanta parvata ke pAsa, do gajadanta parvatoM ke bIca meM uttarakurU' nAma kA kSetra hai| ye donoM kSetra pUrva-pazcima lambe aura uttara-dakSiNa caur3e haiN| ye arddhacandra kI AkRti ke haiN| inakI uttaravartI jIvA pUrva-pazcima vakSaskAra parvata kA sparza karatI hai| vaha 53,000 yojana lambI hai, 11,842 yojana 2 kalAM adhika caur3I hai| dakSiNa meM usake dhanupRSTha kI paridhi 60,418 yojana 12 kalAM kI hai| yahA~ yugalika manuSya evaM tiryaMcoM kA nivAsa hai| akarmabhUmi ke sabhI kSetroM meM ye dono viziSTa kSetra haiN| yahA~ 3 palyopama kI AyuSya evaM 3 kosa kI avagAhanA vAle atIva puNyazAlI, zubhavarNAdi yukta, yaugalika manuSya nivAsa karate hai| yahA~ sadA 'suSama-suSamA' jaisA kAla hai| kahA jAtA hai bhagavAna RSabhadeva ke liye devatA devakurU-uttarakurU ke kalpavRkSoM se hI phala lAkara dete the| yugalaparvata-uttarakurU kSetra meM nIlavaMta varSadhara parvata se 834" yojana dakSiNa meM sItA nadI ke pUrvI aura pazcimI taTa para 'yamaka-samaka' nAmaka do parvata haiN| ve 1,000 yojana U~ce, 250 yojana jamIna meM gahare, mUla meM 1,000 yojana caur3e, madhya meM 750 yojana tathA Upara 500 yojana caur3e haiN| inakI paridhi mUla meM kucha adhika 3,162 yojana caur3e, madhya meM kucha adhika 2,372 yojana evaM Upara kucha adhika 1,581 yojana hai| ye svarNa ke samAna pIle aura yamaka pakSiyoM ke samAna saMsthAna vAle haiM mAnoM ye dono eka sAtha utpanna do bhAI hoN| yahA~ do-do koza U~cI aura 500-500 dhanuSa caur3I eka-eka padmavaravedikA tathA eka-eka vanakhaNDa hai| pratyeka vanakhaNDa ke madhya sAr3he 62 yojana U~cA, 31 yojana eka koza kA lambA-caur3A eka-eka uttama prasAda haiM, vahA~ 'yamaka-samaka' nAma ke do parama RddhizAlI deva apane parivAra ke sAtha rahate haiN| inakI rAjadhAnI merU parvata ke uttara meM anya jambUdvIpa meM 12 hajAra yojana Age jAne para AtI hai| isI prakAra devakurU kSetra meM bhI zItodA prapAtakuNDa ke donoM ora 'citra-vicitra' nAmaka aise hI do parvata haiN| unakA varNana 'yamaka-samaka' parvata ke samAna hai| devakurU ke adhiSThAyaka deva citra evaM vicitra haiN| devakurU-uttarakurUkSetra ke dasa draha-niSadha parvata se 834" yojana uttara meM devakurU kSetra ke madhyabhAga meM zItodA mahAnadI ke ThIka madhyabhAga meM pA~ca draha sarovara haiM-(1) niSadhadraha, (2) devakurU draha, (3) suraprabhadraha,(4) sulasa draha,(5) vidyutprabha drh| ___ isI prakAra nIlavaMta parvata se 834" yojana dakSiNa meM uttarakurU meM sItA mahAnadI ke ThIka madhyabhAga meM bhI pA~ca draha hai-(1) nIlavaMta draha,(2) uttarakurU draha,(3) candradraha,(4) airAvata draha, (5) mAlyavaMta drh| ye dasoM draha 'padmadraha' ke samAna 1,000 yojana lambe, 500 yojana caur3e aura 10 yojana gahare haiN| pratyeka draha meM chaha-chaha kamala valaya haiN| ina drahoM ko bhedakara hI zItodA aura sItA mahAnadI Age jAtI hai| kaMcanagirI parvata-ina drahoM ke Asa-pAsa 10-10 kaMcanagirI parvata hai| svarNa ke hone kAraNa inheM 'kaMcanagiri' kahate haiN| ye dasa-dasa pUrva meM aura dasa-dasa pazcima meM hai| isa prakAra kula 20-20 parvata hai| 72 sacitra jaina gaNitAnuyoga Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA~coM drahoM ke 20 x 5 = 100 parvata uttara dizA meM hai aura 100 parvata dakSiNa dizA meM haiN| 100 + 100 = 200 hI kaMcanagiri parvata bhUmi para 100 yojana, madhya meM 75 yojana evaM Upara 50 yojana vistAra vAle Urdhva gopucchAkAra golAkAra haiN| ye sabhI parvata dasa-dasa yojana ke antarAla para sthita hai| parvatoM ke Upara kI bAvar3iyoM meM kaMcana jaisI kAMti vAle kamala hone se ye parvata kAMcanaka' kahe jAte haiN| 'kAMcanadeva' hI ina parvatoM kA adhiSThAyaka hai| cAra gajadanta parvata-uttarakurU kSetra meM jaise jaMbUvRkSa hai, usI prakAra pazcimI devakurU kSetra ke bIcoMbIca kUTa zAlmalI vRkSa hai| isake adhipati garUr3a deva haiN| devakurU aura uttarakurU ke donoM ora do-do vakSaskAra parvata haiN| unameM somanasa vakSaskAra' aura 'vidyutprabha vakSaskAra' ye donoM parvata devakurU kSetra ke donoM ora pUrva-pazcima meM sthita hai| isI prakAra uttarakurU kSetra ke pUrva-pazcima meM mAlyavAna aura gaMdhamAdana' do' parvata' hai| ye cAroM parvata hAthI ke dA~ta ke samAna mUla meM caur3e, bIca meM vakra (Ter3he) aura aMta meM patale hai, ataH inheM gajadanta' parvata bhI kahate haiN| ye parvata niSadha aura nIlavanta parvata ke pAsa mUla meM 500 yojana caur3e evaM merU parvata kI tarapha ghaTate-ghaTate aMta meM aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga jitane patale haiN| inakI U~cAI niSadha aura nIlavaMta ke pAsa mUla meM 400 yojana kI aura vaha bar3hate-bar3hate merUparvata ke pAsa 500 yojana kI ho jAtI hai| ina parvatoM kI lambAI 30,209 yojana 6 kalAM kI arthAt niSadha parvata yA nIlavanta parvata se merU parvata jitanI hai| gaharAI mUla meM 100 yojana kI aura aMta meM 125 yojana kI hai| (prAyaH sarvatra parvatoM meM U~cAI kA cauthA bhAga gaharAI hotI hai|) somanasa vakSaskAra para bahuta se saumya sarala madhura svabhAva yukta deva-devI vizrAma karate haiM, isaliye use 'somanasa kahate haiN| vidyutprabha parvata vidyuta kI taraha AbhA aura udyota liye hue hai| gaMdhamAdana parvata se tagara Adi sugaMdhita padArthoM jaisI sugaMdha nikalatI hai aura mAlyavAn parvata vividhavarNa evaM sugaMdha se yukta latAoM aura puSpoM se suzobhita hai, ata: inake nAma bhI usI prakAra guNa sampanna haiN| athavA ina parvatoM para apane-apane nAma vAle Rddhisampanna devoM ke AvAsa haiM, ata: unheM ina nAmoM se pukArA jAtA hai| __ 'somanasa parvata' cA~dI ke samAna zveta hai, vidyutprabha parvata tape hue svarNa ke sadRza pIlA, mAlyavanta parvata vaiDUryaratna samAna nIlA aura 'gaMdhamAdana parvata' sarvaratnamaya hai / somanasa vakSaskAra para sAta kUTa haiM(1) siddhAyatanakUTa, (2) somanasa kUTa, (3) maMgalAvatI kUTa, (4) devakurU kUTa, (5) vimalakUTa, (6) kaMcana kUTa, (7) vshisstthkuutt| ye saba kUTa 500 yojana U~ce haiN| vimalakUTa tathA kaMcanakUTa para 'suvatsA' evaM 'vatsamitrA' nAmaka do dikkumAriyoM kA nivAsa haiN| zeSa kUToM para kUToM ke sadRza nAma vAle deva nivAsa karate hai| vidyutprabha vakSaskAra para nau kUTa haiM-(1) siddhAyatanakUTa, (2) vidyutprabha kUTa, (3) devakurU kUTa, (4) pakSmakUTa, (5) kanakakUTa,(6) sauvatsika kUTa,(7) zItodA kUTa, (8) zatajvala kUTa, (9) hari kuutt| harikUTa ke atirikta sabhI kUTa pA~ca-pA~ca sau yojana U~ce haiN| unameM tatsadRza nAma vAle devoM kA nivAsa hai| harikUTa eka hajAra yojana U~cA hai, yahA~ harideva kI rAjadhAnI hai| kanakakUTa tathA sauvatsika kUTa meM 'vAriSeNA' evaM balAhakA' nAma kI do dizAkumAriyoM kA nivAsa hai| sacitra jaina gaNitAnuyoga 73 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAlyavAn vakSaskAra para nau kUTa hai-(1) siddhAyatanakUTa, (2) mAlyavAna kUTa, (3) uttarakurU kUTa, (4) kaccha kUTa, (5) sAgarakUTa, (6) rajata kUTa, (7) zItAkUTa, (8) pUrNabhadrakUTa, aura (9) harissaha kuutt| sAgarakUTa para 'subhogA' aura rajatakUTa para 'bhogamAlinI devI' rahatI haiN| harissaha kUTa para 'harissaha deva' kI 500 yojana rAjadhAnI hai| yaha kUTa eka hajAra yojana U~cA hai| zeSa 500 yojana U~ce kUToM para kUTa sadRza nAma vAle devoM kA nivAsa hai| __gaMdhamAdana vakSaskAra para sAta kUTa haiM-(1) siddhAyatanakUTa, (2) gaMdhamAdana kUTa, (3) gandhilAvatI kUTa,(4) uttarakurUkUTa, (5) sphaTikakUTa, (6) lohitAkSakUTa, (7) AnandakUTa / ye sabhI kUTa 500 yojana U~ce haiN| sphaTikakUTa tathA lohitAkSakUTa para 'bhogaMkarA' evaM 'bhogavatI' nAmaka do dikkumArikAe~ nivAsa karatI hai| bAkI ke kUToM para tatsadRza nAma vAle deva nivAsa karate haiN| ukta cAroM kUToM kI ATha dizAkumAriyA~ nIce adholoka meM bhavanapati nikAya kI deviyA~ kahalAtI haiN| ina sabhI ke do-do prAsAda gajadanta parvata para bhI haiN| ye sabhI tIrthaMkaroM ke janma samaya saMvartaka vAyu se eka yojana taka kI bhUmi ko svaccha karatI hai tathA prasUtigRha kA nirmANa karatI haiN| __ nIlavAn varSadhara parvata-mahAvideha kI sImA bA~dhane vAlA jaise dakSiNa meM niSadha parvata hai, vaise hI mahAvideha ke uttara meM nIlavAn nAmaka varSadhara parvata hai| isakA saMpUrNa varNana niSadha parvata ke samAna hai| itanA aMtara hai ki isakI jIvA dakSiNa meM hai, aura dhanupRSTha bhAga uttara meM hai| isakA varNa 'nIlama' ke samAna hai| nIlavAn varSadhara parvata ke nau kUTa haiM-(1) siddhAyatanakUTa, (2) nIlavaMtakUTa, (3) pUrvavidehakUTa, (4) zItAkUTa, (5) kIrtikUTa, (6) nArIkAntAkUTa, (7) aparavidehakUTa, (8) ramyakakUTa, (9) updrshnkuutt| ye saba kUTa pA~ca sau yojana U~ce haiN| inake adhiSThAtR devoM kI rAjadhAniyA~ merU ke uttara meM hai| kesarI draha aura usase nirgata nadiyA~-nIlavaMta parvata ke madhya meM kesarI draha' hai| usase do nadiyA~ nikalatI haiM-(1) sItA mahAnadI, (2) nArIkAntA mhaandii| dakSiNa se 'sItA mahAnadI' nikalI hai| sItA mahAnadI dakSiNa tarapha uttarakurU kSetra aura yamaka-samaka parvata ke madhya meM hokara (1) nIlavAn, (2) uttarakurU kSetra, (3) candra, (4) airAvata evaM (5) mAlyavAn-ina pA~ca drahoM ko do bhAgoM meM vibhAjita karatI huI Age bar3hatI hai| usameM 84 hajAra nadiyA~ milatI hai| unase ApUrNa hokara vaha bhadrazAla vana ke madhya meM bahatI huI merU parvata se 2 yojana pahale pUrva dizA kI tarapha mur3akara nIce mAlyavanta vakSaskAra parvata ko bhedatI huI pUrva videha kSetra ko do bhAgoM meM vibhAjita karatI hai| eka-eka cakravartI vijaya kI 28-28 hajAra nadiyA~ usameM milatI hai| isa prakAra 28,000 x 16 + 84000 = 5,32,000 nadiyoM se ApUrNa vaha nIce vijayadvAra kI jagatI ko vidIrNa kara pUrvI lavaNa samudra meM mila jAtI hai| kesarIdraha se dUsarI 'nArIkantA nadI' uttarAbhimukha hokara bahatI hai| vaha ramyakvAsa kSetra ke madhya meM hokara 56,000 nadiyoM ke sAtha pazcima lavaNa samudra meM jAkara milatI hai| usakA varNana pUrva ke sadRza hai| itanA antara hai-jaba gandhApAti vRttavaitADhya parvata eka yojana dUra raha jAtA hai, taba vaha vahA~ se pazcima kI ora mur3a 74 sacitra jaina gaNitAnuyoga Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAtI hai| bAkI kA varNana pUrvAnurUpa hai| udgama tathA saMgama ke samaya usake pravAha kA vistAra harikAntA nadI ke sadRza hotA hai| draha ke maNi ratnamaya kamala kI karNikA para kIrtidevI' saparivAra nivAsa karatI hai| ramyakvarSa kSetra - yaha kSetra nIlavAn varSadhara parvata kI uttaradizA meM tathA rUkmi parvata ke dakSiNa meM sthita hai| yaha akarmabhUmika kSetra hai| yahA~ para yugaliyA manuSya va tiryaMca haiN| dUsare 'suSama' kAla jaisI yahA~ sthiti hai| yaha harivarSa kSetra ke samAna hai| itanA antara hai ki isakI jIvA dakSiNa meM aura dhanupRSTha bhAga uttara meM hai| isake madhya 'gaMdhApAtI' nAmaka golAkAra vaitADhya parvata hai| vikaTApAtI sadRza usakA varNana hai| ramyakvAsa ke yugaliyoM kA zarIra bar3A hI ramaNIka hai tathA 'ramyakdeva' kA bhI yahA~ nivAsa hai ataH ise 'ramyakvarSa' kahA jAtA hai| rUkmi varSadhara parvata-yaha parvata ramyakavarSa kSetra aura hairaNyavata kSetra kI sImA nizcit karatA hai| yaha ramyakvarSa ke uttara meM aura hairaNyavata ke dakSiNa meM tathA pUrva se pazcima lavaNa samudra taka phailA huA hai| mahAhimavanta parvata ke sadRza isakA varNana hai| vizeSa isakI jIvA dakSiNa meM aura dhanupRSThabhAga uttara meM hai| yaha rajata kI AbhA vAlA rajatamaya hai tathA palyopama kI sthiti vAlA rUkmi' nAmaka deva isa parvata kA adhiSThAtA hai ataH iseM rUkmi parvata' kahA gayA hai| isake ATha kUTa batalAye gaye haiM-(1) siddhAyatanakUTa, (2) rUkmIkUTa, (3) ramyakakUTa, (4) narakAntAkUTa, (5) buddhikUTa, (6) rUpyakalAkUTa, (7) hairaNyavatakUTa tathA (8) mnnikaaNcnkuutt| ye sabhI kUTa pA~ca-pA~ca sau yojana U~ce hai| uttara meM inakI rAjadhAniyA~ hai| mahApuNDarIkadraha aura narakAntA va rUpyakUlA nadiyA~-rUkmi parvata ke madhya 'mahApuNDarIka draha' haiN| isake dakSiNa toraNa se narakAntA nadI nikalatI haiN| vaha dakSiNa kI ora ramyakvAsa kSetra ke madhya meM hokara 15 hajAra nadiyoM ke parivAra se pUrva ke lavaNa samudra meM jAkara milatI hai| dUsarI rUpyakUlA nadI' mahApuNDarIdraha ke uttarI toraNa se nikalatI hai vaha hairaNyavata kSetra ke madhya meM hotI huI 28 hajAra nadiyoM ke parivAra se pazcimI lavaNa samudra meM jAkara milatI hai| narakAntA nadI kA varNana rohitA nadI ke sadRza aura rUpyakalA nadI kA varNana harikAntA nadI ke sadRza hai| mahApuNDarika draha ke ratnamaya kamala kI karNikA para 'buddhidevI' saparivAra rahatI hai| hairaNyavata kSetra rUkmi nAmaka varSadhara parvata ke uttara meM tathA zikharI varSadhara parvata ke dakSiNa meM pUrva se pazcima chora taka lambA hairaNyavata kSetra hai| yaha kSetra rUkmi aura zikharI varSadhara parvatoM se do ora ghirA huA hai yaha nitya hairaNya-cA~dI ke samAna camakatA hai tathA hairaNyavata deva' isa kSetra kA adhipati hai ata: ise 'hairaNyavata' kahate haiN| isa kSetra meM haimavata kSetra ke samAna hI sadaiva tIsare Are suSama-duSamA ke prathama bhAga jaisI sthiti rahatI hai| vizeSa, isakI jIvA dakSiNa meM aura dhanupRSThabhAga uttara meM hai| isake madhya meM 'mAlyavaMta' nAma kA vRtta-golAkAra vaitADhya parvata hai| usakA varNana zabdApAtI vRtta vaitADhya sadRza smjhnaa| sacitra jaina gaNitAnuyoga 75 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikharI varSadhara parvata-yaha parvata hairaNyavata ke uttara meM hai| airAvata kSetra kI sImA bA~dhane vAlA yahI parvata hai| yaha pUrvI lavaNa samudra se pazcimI lavaNa samudra taka lambA hai| isakA varNana 'cullahimavAn' parvata ke sadRza hai| kevala isakI jIvA dakSiNa meM aura dhanupRSTha bhAga uttara meM hai| isa parvata ke bahuta se kUTa usI ke AkAra ke haiN| zikharI nAmaka deva kA yahA~ nivAsa hai, ataH ise 'zikharI parvata' kahA hai| | usake gyAraha kUTa batalAye gaye hai-(1) siddhAyatana kUTa,(2) zikharI kUTa,(3) hairaNyavata kUTa,(4) suvarNakUlA kUTa, (5) surAdevI kUTa,(6) raktA kUTa,(7) lakSmI kUTa,(8) raktAvatI kUTa,(9) ilAdevI kUTa, (10) airAvata kUTa, (11) tigiMccha kuutt| ye sabhI kUTa pA~ca-pA~ca sau yojana U~ce hai| inake adhiSThAtR devoM kI rAjadhAniyA~ uttara meM hai| puNDarika draha aura suvarNakUlA, rakta va raktavatI mahAnadiyA~-zikharI varSadhara parvata para 'puNDarika' nAma kA draha hai| jisa para 'lakSmIdevI' saparivAra rahatI hai| padmadraha ke samAna puNDarIka draha se bhI tIna nadiyA~ nikalI hai| inameM se 'raktA' aura 'raktavatI' nAmaka do nadiyA~ uttara kI ora airAvata kSetra meM hokara 14-14 hajAra nadiyoM ke parivAra se pUrva aura pazcima lavaNa samudra meM giratI hai aura tIsarI 'suvarNakUlA' nadI dakSiNa kI tarapha hairaNyavata kSetra meM hokara 28 hajAra nadiyoM ke parivAra ke sAtha lavaNa samudra meM jAkara mila gaI hai| suvarNakUlA kA varNana rohitAMzA nadIvat aura raktA-raktavatI nadI kA varNana gaMgA-siMdhu nadI ke samAna haiN| aivata kSetra __airavata kSetra bharatakSetra ke samAna hI karmabhUmi kSetra hai| yahA~ bhI avasarpiNI-utsarpiNI kAla hai| pratyeka kAla ke chaha-chaha Are haiM tathA pratyeka suSamA-duSamA aura duSama-suSama kAla meM kula 24 tIrthaMkara, 12 cakravartI, 9 baladeva, 9 vAsudeva evaM 9 prativAsudeva hote haiN| vartamAna meM vahA~ bhI pA~cavA 'duSama ArA' cala rahA hai| bharatakSetra meM jaise prathama bharata cakravartI the vaise yahA~ 'airavata' cakravartI the| 'airavata nAmaka deva' yahA~ kA adhiSThAtA hai| yaha kSetra merUparvata ke uttara dizA meM hai| arddhacandrAkAra hai| uttara meM lavaNa samudra se aura dakSiNa meM zikharI parvata se isakI sImA ba~dhI hai| sArAMza-isa prakAra eka lAkha yojana vistAra vAle jambUdvIpa meM bharata Adi mukhya 7 kSetra haiN| 170 mleccha khaNDa, 34 karmabhUmiyA~ aura 6 bhogabhUmiyA~ haiN| 4 vRtta vaitADhya, 34 dIrgha vaitADhya, 16 vakSaskAra, citra-vicitra aura yamaka-samaka 4 yugala parvata, 200 kaMcanagiri, 4 gajadaMta, meru aura 6 varSadhara parvata, Adi kula milAkara 269 zAzvata parvata haiN| 16 vakSaskAra parvatoM ke 4-4 kUTa (16x4 = ) 64 kUTa, somanasa aura gaMdhamAdana ke 7-7 zikhara, rUkmi, mahAhimavaMta ke 8-8 kUTa, cauMtIsa dIrgha vaitADhya, vidyutprabha, mAlyavaMta, niSadha, nIla aura naMdanavana ke 9-9 kUTa, himavaMta aura zikharI parvata ke 11-11 kUTa, isa prakAra 61 parvatoM para kula 467 parvata kUTa haiN| cauMtIsa vijayoM meM 34 RSabhakUTa, meruparvata aura jaMbU vRkSa ke Upara 8 kUTa, devakuru meM 8, harikUTa aura harissaha kUTa-isa prakAra ye 60 bhUmikUTa haiN| arthAt ye parvata Upara ke zikhara nahIM haiM apitu sIdhe hI bhUmi ke Upara zikhara hote haiN| inameM harikUTa aura harissahakUTa; jo gajadanta parvata ke haiM, unheM 'sahasrAMka kUTa' ke nAma se jAnA jAtA hai| 76 AAAAAAA-sacitra jaina gaNitAnuyoga 1 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvideha kSetra kI 32 vijaya evaM bharata-airavata kSetra meM mAgadha, varadAma aura prabhAsa tIrtha hai| ataH (34 x 3 = ) 102 tIrtha haiN| 34 dIrgha vaitADhya parvata ke Upara, vidyAdhara aura Abhiyogika devoM kI do-do zreNiyA~ haiN| ataH (34x4 =) 136 zreNiyA~ haiN| cakravartI ke jItane yogya 34 vijaya haiN| chaha padmadraha aura devakurU-uttarakurU ke 5-5 draha; aise (6 + 10 = ) 16 draha haiN| bharata-airAvata kSetra kI gaMgA-siMdhu aura raktA-raktavatI mahAnadiyoM kA (14,000 x 4 =) 56,000 nadiyoM kA parivAra hai| isI taraha AbhyaMtara kSetra (himavaMta, hiraNyavaMta, harivarSa, ramyakvarSa kSetroM kI cAra mahAnadiyoM kA (28,000x4 = ) 1,12,000 aura cAra mahAnadiyoM kA (56,000 x 4 = ) 2,24,000 kula 3,36,000 nadiyoM kA parivAra hai| devakuru-uttarakuru kI 84-84 hajAra nadiyA~ tathA mahAvideha kI 64 nadiyA~ haiN| pratyeka ke 14-14 hajAra kA parivAra (14,000 x 64 =) 8,96,000 nadiyA~ / inameM 84-84 hajAra milAne se mahAvideha kI 10,64,000 nadiyA~ huiiN| inameM pUrva kI saMkhyA milAne para (56,000 + 3,36,000 + 10,64,000 = ) 14,56,000 nadiyA~ haiN| isakI saMgrahaNI gAthA se jambUdvIpa kI sampUrNa jAnakArI prApta hotI haikhaMDA joyaNa vAsA pavvaya kUDA ya tittha seddhiio| jambUdvIpa ke 190 vibhAga vijaya daha salilAo ya, piMDehiM hoi sNghnnii|| . (jambU. 6 vakSaskAra) jambUdvIpa meM jo chaha varSadhara parvata aura sAta kSetra haiM, ve bharatakSetra se meru parvata taka dUne-dUne vistAra vAle haiM aura meru se Age airavata kSetra taka Adhe-Adhe vistAra vAle haiN| eka lAkha yojana jambUdvIpa ke 526 yojana 6 kalAM (bharata kSetra) jitane khaNDa kiye jAyeM to 190 khaNDa hote haiM, arthAt bharata kSetra jambUdvIpa kA 190vA~ bhAga hotA hai| (citra kramAMka 49) airAvata zikharI parvata hairaNyavata kSetra rukmI parvata ramyakvAsa kSetra nIlavaMta parvata uttara kuru mahA videha deva kuru niSadha parvata harivAsa kSetra mahAhimavaMta parvata hemavaya kSetra cullahimavaMta parvata bharata 2 citra kra.49 jambUdvIpa ke nau kSetroM kI tAlikA-bharata kSetra | nAma laMbAI/jIvA caur3AI bAhA - dhanupRSTha parvata nadI kAla dakSiNArdha | 9,748 yo. | 238 yo. - 9,766 yo. | bharata kSetra | 12 kalA 3 kalA 1kalA uttarArdha | 14,471 yo. | 238 yo. | 1,842 yo. |14,528 yo. bharata kSetra | 5 kalA 3 kalA | | 7% kalA | 11 kalA sampUrNa 14,471 yo. 526 yo. | 1,892 yo. |14,528 yo. bharata kSetra | 6 kalA 6 kalA |77 kalA 11 kalA dIrgha vaitADhya gaMgA-siMdhu nadI 28,000 parivAra suSamAdi 6 Are karmabhUmi kSetra saMsthAna / tIra car3he dhanuSa jaisA palyaMka laMba caurasa tIra car3he dhanuSa jaisA sacitra jaina gaNitAnuyoga 77 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 niSadha parvata kA dakSiNa nIlavaMta parvata ke uttara meM dizA meru parvata kA dakSiNa cullahimavaMta parvata ke uttara meM 37,674 yojana 16 kalA 1,00,000 yojana meru parvata kA dakSiNa mahAhimavaMta parvata ke uttara meM 73,901 yojana 17/2 kalA 8,421 yojana 1 kalA 33,684 yojana 4 kalA 2,105 yojana 5 kalA 33,767 yojana 7 kalA 6,755 yojana 3 kalA dizA lambAI caur3AI bAhA jIvA dhanupRSTha parvata nadI mahAvideha kSetra kI tAlikA 13,361 yojana 6% kalA lambAI caur3AI bAhA jIvA dhanupRSTha parvata haimavata kSetra kI tAlikA dizA lambAI caur3AI bAhA jIvA dhanupRSTha parvata harivarSa kSetra kI tAlikA 1,00,000 yojana dezona 37,674 yojana 16 kalA 73,901 yojana 17/ kalA 84,016 yojana 4 kalA 1,58,113 yojana 16 kalA madhya meM meru parvata, 16 vakSaskAra parvata sItA sItodA kA 10,64,000 parivAra tathA 12 aMtara nadI duSama suSamA jaisA karma bhUmi kSetra 38,740 yojana 10 kalA madhya meM zabdApAtI vRtta vaitADhya rohitA rohitAMzA aura 56,000 parivAra madhya meM vikaTApAtI vRtta vaitADya harikAMtA harisalilA kA 1,12,000 kA parivAra nadI sacitra jaina gaNitAnuyoga suSama duSama jaisA akarma bhUmi kSetra suSamA kAla jaisA akarma bhUmi kSetra kAla saMsthAna nadI kAla saMsthAna kAla saMsthAna palyaMka (laMba caurasa) palyaMka (laMba caurasa) palyaMka (laMba caurasa) Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAla saMsthAna suSama | arddhacandra devakuru kSetra kI tAlikA dizA lambAI caur3AI jIvA dhanupRSTha parvata / nadI / | meru parvata | 53,000 | 11,842 | 53,000 60,418 | citra- | sItodA ke dakSiNa yojana | yojana | yojana | yojana | vicitra va meM niSadha 12 kalA 12 kalA parvata Ara| 84 | parvata aura 84,000 parvata ke 100 | kA uttara meM kAMcanaka | parivAra parvata suSamA kAla saMsthAna uttarakuru kSetra kI tAlikA dizA lambAI caur3AI jIvA dhanupRSTha parvata / nadI / | meru parvata | 53,000 | 11,842 | 53,000 | 60,418 | do yamaka| sItA / ke uttara | yojana| yojana | yojana | yojana | parvata | nadI kA meM nIlavaMta 12 kalA 100 | 84,000 parvata ke kAMcanaka parivAra dakSiNa meM parvata suSamA | arddhacandra suSamA ramyavarSa kSetra kI tAlikA dizA lambAI caur3AI 'bAhA jIvA dhanupRSTha parvata / kAla saMsthAna meru parvata se uttara meM zikharI parvata se dakSiNa meM 73,901 yojana 17/ kalA 8,421 yojana 1kalA 13,361 yojana 6% kalA 73,901 yojana 17/kalA 84,016 yojana 4 kalA madhya meM gaMdhApAtI vRtta vaitADhya nArIkAMtA narakAMtA va h,12,000 kA parivAra suSama kAla jaisA akarma bhUmi kSetra palyaMka (laMba caurasa) hairaNyavata kSetra kI tAlikA lambAI caur3AI bAhA jIvA dhanupRSTha parvata dizA nadI kAla saMsthAna meru parvata ke uttara meM zikharI parvata ke dakSiNa meM 37,674 yojana 15 kalA 2,105 yojana 5 kalA 6,755 yojana 3 kalA dezona 37,674 yojana 16 kalA 38, 740 yojana 10 kalA madhya meM mAlyavaMta vRtta vaitADhya suvarNakUlA rUpyakUlA va 56,000 parivAra suSama duSamA jaisA akarmabhUmi kSetra palyaMka (laMba caurasa) sacitra jaina gaNitAnuyoga 79 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nadI kAla saMsthAna | palyaMka airAvata kSetra kI tAlikA | nAma lambAI caur3AI bAhA jIvA dhanupRSTha parvata dakSiNArdha 14,471 yo. 238 yo. 1,892 yo. 14,471 yo. 14,528 yo. airAvata 6 kalA | 3 kalA |7% kalA 6 kalA 11 kalA uttarArdha 9,748 yo. | 238 yo. 9,748 yo. 9,766 yo. RSabhakUTa airAvata 12 kalA | 3 kalA 12 kalA 1 kalA parvata sampUrNa | 14,471 yo. 526 yo. 1,892 yo. 14,471 yo. 14,528 yo. madhya meM dIrgha | airAvata 6 kalA | 6 kalA |7% kalA 6 kalA 11 kalA vaitADhya raktA-raktavatI kA 28,000 parivAra suSamAdi 6 ArA karmabhami kSetra tIra car3he tIra car3he dhanuSa jaisA jaMbadvIpa kA AyAma-viSkambha u AW 53,9316/19 krama. sAta kSetra evaM laMbAI pUrva se pazcima caur3AI jaMbUdvIpa ke khaMDa chaha varSadhara parvata (yojana meM) (yojana meM) bharata kSetra 14,4715/91 526/6 1khaNDa pramANa cullahimavaMta parvata 24,932 1,052/12 2khaNDa pramANa haimavata kSetra 37,67416/19 2,105/5 4 khaNDa pramANa mahAhimavaMta parvata 4,210/10 8 khaNDa pramANa harivarSa kSetra 73,9017/19 8,421/1 16 khaNDa pramANa niSadha kSetra 94,156 16,842/2 32 khaNDa pramANa mahAvideha kSetra 1,00,000 33,684/4 64 khaNDa pramANa nIlavaMta kSetra 94,156 16,842/2 32 khaNDa pramANa ramkayavarSa kSetra 73,90117/19 8,421/1 16 khaNDa pramANa rUkmI parvata 53,9316/19 4,210/10 8khaNDa pramANa hairaNyavata kSetra 37,67416/19 2,105/5 4 khaNDa pramANa 12 zikharI parvata 24,932 1,052/12 2 khaNDa pramANa 13 airavata kSetra 14,4715/91 526/6 1khaNDa pramANa jaMbUdvIpa kA AyAma viSkambha 1,00,000 yojana 1,00,000 yojana 190 khaMDa bharata kSetra jitane noTa-isameM kSetroM kA pramANa 55,789 yojana kalA aura parvatoM kA pramANa 44210 yojana 10 kalA hai| 6-80AAAAAAAA- sacitra jaina gaNitAnuyoga 1 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 | dAdhava 306 / / zAzvata parvata evaM unake kUTa krama. zAzvata parvata ke nAma parvata kI saMkhyA parvata para kUTa kI saMkhyA merU parvata _ 1 | 2 | laghu himavaMtAdi chaha varSadhara parvata 56 | dIrgha vaitADhya parvata (32 vijayoM meM 32,1 bharata, 1 airavata) 34 | 4 | vRtta vaitADhya parvata 15 yamaka samaka parvata 16 | citrakUTa vicitrakUTa parvata 2 17 || gajadanta parvata (devakurU, uttarakurU) 4 32 8- kaMcanagirI parvata 200 19 vakSaskAra parvata 16 64 269 parvata 467 kUTa noTa-yamaka, samaka, citrakUTa, vicitrakUTa, cAra vRtta vaitADhya evaM kaMcanagiri para kUTa nahIM hai| chaha varSadhara parvata para Aye chaha mahAdraha se nikalatI nadiyA~ krama. parvata kA nAma mahAdaha laMbAI adhiSThAtA mahAnadiyA~ sammilita nadI saMkhyA laghuhimavaMta parvata | padmadraha 1,000 zrI devI | pUrva dvAra se gaMgA nadI / caudaha hajAra pazcima dvAra se siMdhu nadI | caudaha hajAra uttara dvAra se rohitAMzA nadI aTThAIsa hajAra 2 mahAhimavaMta parvata | mahApadmadraha 2,000 hrI devI dakSiNa dvAra se rohitA aTThAIsa hajAra uttara dvAra se harikAMtA 3 niSadha parvata tigicchadraha 4,000 ghI devI dakSiNa dvAra se harisalilA | chappana hajAra uttara dvAra se zItodA 5lAkha 32 hajAra 4 nIlavanta parvata kezarIdraha 4,000 kIrti devI | uttara dvAra se nArIkAntA chappana hajAra dakSiNa dvAra se zItA 5lAkha 32 hajAra 5 rUkmI parvata mahApuNDarika draha 2,000 buddhi devI | uttara dvAra se ruupykuulaa| aTThAIsa hajAra dakSiNa dvAra se narakAntA chappana hajAra 6 zikharI parvata | puNDarika draha 1,000 lakSmI devI pUrva dvAra se raktA caudaha hajAra pazcima dvAra se raktavatI caudaha hajAra dakSiNa dvAra se suvarNakUlA aTThAIsa hajAra | citra-vicitrakUTa | niSadha devakurU sUra, parvata (devakurU meM)| sulasa, vidyutprabha =5 | yamaka samaka parvata | nIlavaMta uttarakurU caMdra, (uttarakurU meM) airavata,mAlyavaMta =5 kula yoga 16 mahAdraha 14 mahAnadiyA~ 14,56,000 nadiyA~ noTa-sabhI drahoM kI lambAI se caur3AI AdhI hai| gaharAI sabakI 10 yojana hai| chappanahajAra sacitra jaina gaNitAnuyoga SAEAAAAAA 81 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chappana antardIpa bharatakSetra se uttara meM sthita cullahimavAn parvata ke pUrva-pazcima donoM caramAnta se hAthI ke dA~ta ke samAna vakrAkAra do-do paMktiyA~ lavaNa samudra meM 8,400 yojana se kucha adhika Age taka hai| donoM dizAoM kI eka paMkti dakSiNa kI ora mur3I huI hai aura eka uttara kI or| ina cAra paMktiyoM para sAta-sAta dvIpa haiM, jo thor3e-thor3e antara para haiM, arthAt unake bIca-bIca meM samudrI jala hai| jaMbUdvIpa kI jagatI se prathama antara 300 yojana kA hai usake pazcAt 300 yojana vistAra vAlA dvIpa hai| dUsarA antara 400 yojana kA hai, phira 400 yojana hI vistRta dvIpa, tIsarA antara 500 yojana kA aura 500 yojana vistRta dvIpa isI prakAra sau-sau yojana Age bar3hAte hue sAtavA~ antara 900 yojana kA hai aura Age 900 yojana kA hI dvIpa hai| ina sabhI dvIpoM kI jagatI se dUrI bhI itanI hI hai| eka paMkti meM sAta antarvIpa haiM, ata: cAroM paMktiyoM meM kula milAkara 7 x 4 = 28 antarvIpa hai| ina 28 antarvIpoM ko cAra-cAra samUha meM vibhakta karane se sAta catuSka banate haiN| (citra kramAMka 50-51) uttara pazcima dakSiNa chappana antarAdvIpa uttara dizAvartI 28 dvIpa zikharI parvata meru parvata 17 6 6. 30 2 laghu himavaMta parvata 2. A lavaNa samudra dakSiNa dizAvartI 28 dvIpa citra kra. 50 82 %A AAAAAsacitra jaina gaNitAnuyoga Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharata kSatra jIvA cUlahimavaMta parvata hemavaya kSetra jambUdvIpa 400 yo 500 yo. 600 yo. lavaNa samudra meM antIpoM kI sthiti kA darzana 700 yo. 1800 yo. lavaNa samudra 900 yo 8400 yo 900 yo. vRtta viSkaMbha 900 yo. 800 yo. pahalA 56 antIpoM ke sAta catuSka citra kra.51 dizA dUsarA tIsarA cauthA pA~cavA / chaThA / sAtavA~ catuSka catuSka catuSka || catuSka catuSka catuSka catuSka IzAna ekorUka | hayakarNa Adarzamukha | azvamukha | azvakarNa ulkAmukha | ghanadanta Agneya AbhAsika | gajakarNa | meMDhaka mukha | hastimukha | siMhakarNa | meghamukha laSTadanta naiRtya vaiSANika | gokarNa | ayomukha / siMhamukha | akarNa vidyutmukha | gUDhadanta / vAyavya nADgalika zaSkulIkarNa | gomukha - vyAghramukha | karNa prAvaraNa | vidyutdanta | zuddhadanta vistAra laM. cau. 300 400 500 600 700 800 900 yojana meM jagatI se dUrI | 300 400 500 600 700 800 900 paridhi 949 1265 1581 1897 2213 2529 2845 56 antarvIpa va akarmabhUmi kI tAlikA ____ sthAna dehamAna AyuSya AhAradina AhAra parimANa pasalI apatya pAlana 56 antaradvIpa 800 dhanuSa | palyopama kA | eka dina ke | A~vale ke barAbara 64 | 79 dina asaMkhyabhAga | antarAla se himavanta, hiraNyavaMta | 1 gAu | 1palyopama | eka dina ke | A~vale ke barAbara 64 | 79 dina antarAla se harivarSa, ramyak varSa | 2 gAu 2 palyopama do dina ke | bera ke barAbara . | 128 | 64 dina antarAla se devakurU, uttarakurU | 3 gAu | 3 palyopama | tIna dina ke | tuara ke dAne ke barAbara | 256 | 49 dina antarAla se sacitra jaina gaNitAnuyoga 83 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isI prakAra zikharI parvata ke pUrva-pazcimI caramAnta se nikalI huI cAra golAkAra paMktiyoM para bhI pUrvokta nAma evaM pramANa vAle 28 dvIpa haiN| ye saba milakara 28 + 28 = 56 antaradvIpa hote haiN| ye sabhI dvIpa do kosa U~cI evaM 500 yojana caur3I padmavaravedikA se parivRta haiN| vedikA ramaNIya vanoM se suzobhita hai| ekorUkAdi 28-28 dvIpa ke sabhI manuSya aura striyA~ suMdara aMgopAMga yukta, pramANopeta avayava vAle, candra ke samAna saumya aura atyanta bhogazrI sampanna hote haiN| prakRti se bhadrika hote haiM, eka dina ke bAda AhAra kI icchA hotI hai vaha kalpavRkSoM se pUrNa hotI hai| ye manuSya 800 dhanuSa U~ce aura palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kI Ayu vAle sarvaroga upadrava rahita hote haiN| chaha mAsa Ayu zeSa rahane para yugalika strI santAna ko janma detI hai| yahA~ sadA suSama-duSamA kAla kI sthiti rahatI hai| ye bhogabhUmija manuSya sukha pUrvaka Ayu pUrNa kara bhavanapati yA vANavyantara devoM meM jAkara utpanna hote haiN| 16,000 yo. dhAtakI khaNDa jambUdvIpa U~cAI 700 yo. M 1000 yo. gaharAI S gotIrtha bhUmi gotIrtha bhUmi [10000 yo samatala lavaNa samudra jaMbUdvIpa kI jagatI ke bAhara sAdhika tIna lAkha yojana kI paridhi lavaNa samudra meM gotIrtha aura jala zikhA vAle jambUdvIpa ko ghere hue donoM ora se valaya-cUr3I ke AkAra kA lavaNa samudra hai| isakA cakravAla viSkambha do lAkha yojana kA hai| isakI paridhi 15 lAkha 81 hajAra 139 -95000 yo. -95000 yo. yojana se kucha adhika hai, jo jambUdvIpa kI paridhi se lagabhaga 5 lavaNa samudra gunI adhika hai| gaharAI meM yaha samudra lavaNa samudra kinAre para bAla ke agrabhAga jitanA citra kra. 52 hai kiMtu Age krama se isakI gaharAI bar3hatI calI gaI hai| lavaNa samudra ke donoM kinAroM se 95 hajAra yojana taka kI bhUmi kramazaH nIce utaratI calI gaI hai| isa kAraNa lavaNa samudra kI gaharAI bhI kramaza:bar3hatI gaI hai| isa DhalAna vAlI jagaha ko gotIrtha kahate haiN| donoM tarapha ke gotIrtha ke madhya 10,000 yojana kA bhUmibhAga samatala hai| vahA~ lavaNa samudra kI 1000 yojana gaharAI hai| phira kramazaH kama hote-hote dhAtakI khaNDa dvIpa ke samIpa punaH bAla ke agrabhAga jitanI hI gaharAI hai| isakA pAnI namaka jaisA khArA, kaTuka va amanojJa hai| yaha padmavara vedikA aura vanakhaNDa se kramazaH cAroM tarapha se ghirA huA hai| cAroM dizAoM meM vijaya Adi cAra dvAra haiN| jisakA sampUrNa varNana jambUdvIpa ke samAna hai| (citra kramAMka 52-53) isa lavaNa samudra meM utsedhAMgula se 500 yojana taka ke dehadhArI matsya hote haiN| kAlodadhi samudra meM 700 yojana evaM svayaMbhUramaNa nAmaka antima samudra meM 1000 yojana ke matsya hote haiN| anya samudroM meM jalacara jIva nahIM hote haiN| 84AAAAAAAEA sacitra jaina gaNitAnuyoga 10 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ velaMdhara parvata dhAtakI khaNDa 216. 1172 yo. UMcAI zikhA jaMbU dvIpa 42,000 yo. 1022 yo lavaNa samudra lavaNa samudra 1-1aMtara meM 9-9 lar3iyA~ prathama lar3I meM 215 dUsarI lar3I meM tIsarI lar3I meM 217 cauthI lar3I meM 218 pA~cavarvI lar3I meM 219 chaThI lar3I meM 220 sAtavIM lar3I meM 221 AThavIM lar3I meM 222 naurvI lar3I meM 223 kula milAkara 1971 cAroM aMtara meM 1971 x 4 = 7884 laghupAtAla kalaza 2430 yo pAnI meM gaharA uttara lavaNa samudra pazcima dakSiNa sUrya 00000000000M 00000000 100000000000000 ANDO0000000000AM 000000000000 boo0000 woo00000270000 roo000000000000 AND0000 OGodococom 000000 Caroo0000000CDOM/H 5000000000000000 00000000000000 Ro0000090006 DOCIZOO000 60000900 Poornoo0000000000 Roycho00000612000MMS hoOOSCOO00 000000000000 mana zilAka velaMdhara parvata 10000000 000000000000000 000 0000000 KOO000 0000223000000000 400000000000 722000000000000 9000020000000 000000 SAMOOO00000000 OOO00000001 goo000008105 22200000 160000000000wal anuvelaMdhara deva anuvelaMdhara deva dvIpa sUyA dagamAlA dIpa yapaka jambUdvIpa gautama dIpa velaMdhara parvata vaDavAmukha sakha mAstUpa candravalaMdhara parvata dagamAlA dagamAlA dIpa 0000023/000 22200000000000 R-0000000000000 4220000000000 B000000000s F0000000000 0000201000% 2360000000 00000000000 -95,000 yo anavelaMdhara deva anuvelaMdhara deva zivakA velaMdhara parvata sUrya 0000000000000 9002050000 O000000000000 216000000 0000032000 .278000000comdog 20000000000000000 laghu pAtAla kalaza 0000000000000000 dagamAlA E00000009000000 822000000000000tAla 16-00000-2200000 42200000000la candra 000000223000009 95,000 yojana mahA pAtAla kalaza citra kra.53 sacitra jaina gaNitAnayoga 85 85 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33.3335yo. vAyu 33,333,5yo. pAnI 33,333.5yo, vAyu to TOD 10,000 yo. cAra mahApAtAla kalaza-lavaNa samudra meM mahApAtAla kalaza jambUdvIpa aura dhAtakIkhaMDa dvIpa ke dono kinAroM se 10,000, yojana 95-95 hajAra yojana aMdara jAne para bIca kA jo dasa hajAra yojana kA samatala bhAga hai isI meM mahApAtAla pAnI kalaza haiN| ye mahApAtAla kalaza ghar3e ke AkAra ke haiM tathA cAroM dizAoM meM cAra haiM- pUrva dizA ke tala meM 'valayAmukha', dakSiNa dizA meM 'keyUpa', pazcima dizA meM 'yUpaka' evaM uttara dizA meM 'Izvara' nAmaka mahAkalaza hai| kalazoM ke nIce kA talabhAga 10,000 yojana hai| mukha bhAga 10,000 yojana caur3A hai evaM madhya meM ye mahAkalaza 1,00,000 yojana vistAra vAle aura itanI hI gaharAI vAle haiN| mahApAtAla kalaza ke tIna vibhAga haiN| ye tInoM hI vibhAga 33,3331/3 yojana citra kra.54 pramANa vistRta haiN| inake nIce ke tribhAga arthAt '/3 bhAga meM vAyu bharI huI hai| dUsare '/3 bhAga arthAt madhya meM jala aura vAyu bharA huA hai evaM Upara ke 1/3 bhAga meM mAtra jala bharA huA hai| ina cAra pAtAla kalazoM meM palyopama kI sthiti vAle cAra maharddhika deva rahate haiM-(1) kAla, (2) mahAkAla, (3) velaMba aura (4) prbhNjn| laghupAtAla kalaza-ina cAroM hI mahApAtAla kalazoM ke bIca ke cAra aMtaroM meM kramaza: 1,971-1,971 aise kula milAkara 7,884 laghu pAtAla kalazoM kI nau-nau paMktiyA~ haiN| laghukalazoM kI caur3AI nIce mUla bhAga meM tathA Upara mukha bhAga meM 100 yojana, madhya bhAga meM 1,000 yojana hai tathA inakI gaharAI 1,000 yojana hai| inakI ThIkarI kI moTAI sarvatra eka jaisI 10 yojana kI hai| __jambUdvIpa kI ora prathama paMkti meM 215 laghu kalaza haiN| isake bAda samudra kI paridhi bar3hane se Age-Age kI pratyeka paMkti meM eka-eka kalaza kI vRddhi hotI hai| ata: dUsarI paMkti meM 216, tIsarI paMkti meM 217- isa prakAra navamI paMkti meM 223 laghupAtAla kalaza haiN| isa prakAra nau paMkti meM kula milAkara 1,971 laghu kalaza haiN| aise cAra AMtaroM ke milAkara 7,884 laghu pAtAla kalaza haiN| ina saba laghu kalazoM ke nIce bhI 1/3 bhAga (3331/3) meM vAyu, madhya ke 1/3 bhAga meM vAyu aura jala tathA Upara ke 1/3 bhAga meM jala hai| ina sabhI mahAkalaza va laghukalazoM kA mukha lavaNa samudra ke samatala bhUmi bhAga para samazreNI meM hai aura kalaza samudra ke bhUmi tala se lage hue haiN| (citra kramAMka 54-55) jalazikhA-jambUdvIpa aura dhAtakIkhaNDa dvIpa ke donoM kinAroM se 95,000-95,000 yojana chor3akara madhya ke 10,000 yojana kA pAnI svabhAvata: hI sadA 16,000 yojana kI U~cAI para hI sthita rahatA hai| dIvAra kI taraha sthita lavaNa samudra ke isa pAnI ko jalazikhA yA dagamAlA kahate haiN| isake kAraNa lavaNa samudra ke do bhAga ho jAte haiN| dagamAlA se jambUdvIpa kI tarapha kA bhAga Abhyantara lavaNa samudra aura dhAtakIkhaNDa kI ora kA bhAga bAhya lavaNa samudra kahA jAtA hai| 86 AAAAAAAsacitra jaina gaNitAnuyoga Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Upara uchalatI lahareM yUpaka vaDavAmukha AbhyaMtara lavaNa samudra laghu pAtAla kalaza keyUpa laghu pAtAla kalaza mahApAtAla kalaza jalavRddhi (bharatI va oTa) laghu pAtAla kalaza va jala zikhA (tripArzva darzana) pAtAla kalazoM ke nIce ke tribhAga kI vAyu jaba kSubhita hotI hai, taba vaha Upara se pAnI ko UrdhvamukhI banAtI hai| pariNAmasvarUpa 16,000 yojana kI U~cAI vAlA dagamAlA (jalazikhA) kA pAnI do kosa (AdhA yojana) adhika U~cA ho jAtA hai| jalazikhA meM jalavRddhi hone se sampUrNa samudra meM taraMgeM-lahareM utpanna hotI haiM, cAroM aura pAnI meM khalabalAhaTa maca jAtI hai| usI ko 'jalavRddhi' yA 'bharatI' kahate haiN| jaba pAtAla kalazoM kI vAyu zAMta ho jAtI hai, taba pAnI bhI apanI mUla sthiti citra kra.55 meM A jAtA hai| usI ko samudra kI oTa' kahate haiN| ___jalavRddhi kA samaya-prAyaH dina meM do bAra jalazikhA meM 'bharatI' aura 'oTa' arthAt vadhaghaTa hotI hai| isI prakAra aSTamI, caudasa, pUnama tathA amAvasyA ke dina bhI isI prakAra bharatI aura oTa AtI hai| asaMkhya dvIpa-samudroM meM se eka lavaNa samudra meM hI bharatI aura oTa AtI hai| anya samudroM ke jala eka samAna rahate haiN| jalavRddhi rokane vAle velaMdhara deva-lavaNa samudra kI jalazikhA kA pAnI jaba pAtAla kalazoM kI vAyu ke kSubhita hone para tIvra vega se Upara uchalatA hai, taba vaha pAnI jambUdvIpa aura dhAtakIkhaNDa dvIpa kI jagatI kI ora bahane lagatA hai| usa jalavRddhi ko velaMdhara jAti ke nAgakumAra deva bar3e-bar3e kar3achoM se rokate haiN| usameM jambUdvIpa kI ora bhittirUpa Abhyantara velA ko 42,000 deva, dhAtakI khaNDa tarapha kI bAhya velA ko 72,000 deva aura jalazikhA ke Upara ke bhAga kA agrodaka velA ko 60,000 deva-isa prakAra kula 1,74,000 velaMdhara jAti ke nAgakumAra deva velA ke pAnI ko rokane kA kArya karate haiN| pariNAmataH vaha jala jambUdvIpa meM yA dhAtakI khaNDa dvIpa meM nahIM A paataa| jaMbUdvIpa aura dhAtakIkhaMDa ke tIrthaMkara Adi uttama purUSoM ke prabhAva se bhI ye donoM dvIpa jalamagna nahIM hote| 'vela' arthAt samudra kI bar3hatI jaladhArA ko 'dhara' arthAt dhAraNa karane vAle 'velandhara deva' kahalAte haiM, inakA anusaraNa karane vAle devoM ko anuvelandhara deva kahA jAtA hai| (citra kramAMka 56) inake AvAsa lavaNa samudra meM 42 hajAra yojana Age jAne para pUrva dizA meM 'gostUpa' dakSiNa dizA meM 'zivakA' pazcima meM 'zaMkha' tathA uttara meM 'manaHzilAka' nAmaka parvata para hai| sabhI velandhara devoM kI Ayu eka palyopama kI hai| ye sabhI bhavanapatinikAya ke nAgakumAra jAti ke deva haiN| anuvelaMdhara devoM ke nivAsa lavaNa samudra meM cAroM vidizAoM meM haiN| sacitra jaina gaNitAnuyoga 87 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vela /2 kosa UMcI tmaalaa| lavaNa samudra ghAtakI khaMDa jalazikhA yojana vela lAvapAsamada kA vAdakA 16,000 yojana kula U~cAI 17000 yojana - 200 yojana 16,000 yo. .. U~. 700 yojana : -95,000 yojana OM. 700 yojana -95,000 yojana jaMbUdvIpa gotIrtha bhUmi 1,000 yo.- gotIrtha bhUmi 210,000 yojana - lavaNa samudra ke adhiSThAyaka deva aura usakA nivAsa-lavaNa samudra kA adhiSThAyaka 'susthita' nAmaka deva hai| isakA AvAsa 'gautama dvIpa' para hai jo jambUdvIpa kI jagatI se 12,000 yojana aMdara lavaNa samudra meM hai| merU parvata kI apekSA pazcima dizAvartI jayaMtadvAra ke sammukha sthita haiN| yaha 62 yojana 5 kalA~ U~cA tathA 31 yojana 25 kalAM vistAra vAlA hai| isakI AyuSya eka palyopama kI hai| yaha deva lavaNa samudra meM sthita sabhI parvata, dvIpa Adi kA AbhyaMtara bAhya lavaNa samudra adhipati hai| lavaNa samudra dRzyamAna samudra evaM lavaNa samudra-jaina zAstroM ke anusAra dRzyamAna sabhI samudra cAhe vaha hiMdamahAsAgara, ho yA araba sAgara, aTalAMTika sAgara, ho yA pesiphika sAgara-sabhI lavaNa samadra ke hI bhAga haiN| samudra kA bhUmitalaba mahApAtAla kalaza - citra kra.56 kyoMki lavaNa samudra bharatakSetra kI apekSA dakSiNa gotIrtha-gAya Adi pazuoM ke sarovara meM utarane kA mArga meM hai| aura ye sabhA samudra bhA dakSiNa meM hI hai| jo taTa para se kramazaH nIce DhalAvadAra hotA hai| dUsarI bAta, jaise lavaNa samudra kA pAnI khArA mAnA gayA hai vaise hI dRzyamAna sabhI samudroM kA pAnI bhI khArA hai| isake atirikta jaina zAstroM meM varNita asaMkhya samudroM meM se kevala lavaNa samudra meM hI jvAra bhATA AtA hai, anya kisI bhI samudra meM nhiiN| isI prakAra lavaNa samudra ke aMza hone se pA~ca khaNDoM meM dikhAI dene vAle ukta sabhI samudroM meM bhI jvAra-bhATA AtA hai| ina saba pramANoM se yaha siddha hotA hai ki dRzyamAna sabhI samudra lavaNa samudra ke hI aMza haiM aura inhoMne hI pRthvI ko pA~ca bhAgoM meM bA~Ta diyA hai| dhAtakI khaNDa dIpa lavaNa samudra ko cAroM ora se veSTita karake rahA huA cUr3I ke samAna golAkAra dhAtakIkhaNDa dvIpa hai| isakA cakravAla viSkambha arthAt golAkAra caur3AI 4,00,000 yojana hai| yaha dvIpa aMdara meM 15 lAkha 81 hajAra 139 yojana kI paridhi meM aura bAhara 41 lAkha 10 hajAra 961 yojana se kucha nyUna paridhi vAlA hai| isa dvIpa meM 'dhAtakI' (AMvalA) ke aneka vana haiM aura isa dvIpa kA adhiSThAyaka bhI dhAtakI vRkSa para nivAsa karatA hai| ata: isa kSetra ko dhAtakI khaNDa' nAma se pukArA jAtA hai| isa dvIpa ke do adhiSThAyaka haiM-1. sudarzana deva va 2. priyadarzana dev| sudarzana deva dhAtakI vRkSa para aura priyadarzana deva mahAdhAtakI vRkSa para rahatA hai| ye donoM vRkSa zAzvata hai| samasyA 88 sacitra jaina gaNitAnuyoga Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAtakIkhaNDa ke madhya meM 500 yojana U~ce, 4 lAkha yojana lambe aura 1,000 yojana caur3e pUrva aura pazcima dvAra se nikale do iSukAra parvata haiN| 'iSu' arthAt 'bANa' bANAkAra dIrgha aura sIdhe hone se ye donoM parvata 'iSukAra' kahalAte haiN| ina donoM parvatoM ke kAraNa dhAtakI khaNDa dvIpa do bhAgoM meM vibhAjita ho gayA hai(1) pUrva dhAtakI khaNDa,(2) pazcima dhAtakI khnndd| pUrva meM 'vijaya' merU hai aura pazcima meM acala' merU hai| pratyeka merU 85-85 hajAra yojana U~ce haiM, 1,000 yojana gahare aura bhUmi para 9,400 yojana caur3e hai| Upara calakara nandanavana meM 9,250 yojana, somanasa vana meM 3,800 yojana tathA zikhara para 1,000 yojana caur3e haiN| samabhUmi para sthita 'bhadrazAla vana' se 500 yojana Upara nandanavana' hai aura vahA~ se 55,500 yojana Upara 'somanasa vana' hai aura isase bhI 28,000 yojana Upara 'pANDuka vana' hai| jambUdvIpa aura dhAtakIkhaNDa ke merU parvata meM aMtara 1. merU parvata se samabhUmi taka 1,000 yojana U~cA merU parvata mUla se samabhUmi taka 1,000 yojana U~cA 2. samabhUmi se naMdanavana 500 yojana samabhUmi se naMdanavana taka 500 yojana 3. naMdanavana se somanasa vana 62,500 yojana naMdanavana se somanasa vana taka 55,000 yojana 4. somanasa vana se paMDakavana 36,000 yojana somanasa se paMDakavana taka 28,000 yojana kula-1,00,000 yojana kula - 85,000 yojana vistAra meM jambUdvIpa ke merUparvata kA 11 yojana para 1 yojana vistAra (caur3AI) ghaTatA hai aura | dhAtakIkhaNDa ke merUparvata kA 10 yojana para 1 yojana ghaTatA hai| dhAtakIkhaNDa ke pratyeka vibhAga meM kSetra, parvata, draha nadI, jagatI aura cAra dvAra Adi sabhI padArtha jambUdvIpa ke anusAra hI hai, lekina pratyeka parvata kI lambAI 4 lAkha yojana aura caur3AI jambUdvIpa ke varSadhara parvatoM se dugunI hai| U~cAI jambUdvIpa ke parvatoM ke samAna hI hai| gaharAI 12 varSadhara parvatoM kI U~cAI se 1/4 bhAga hai| varSadhara parvata sabhI cakra ke Are ke samAna hai aura varSakSetra do AroM ke madhya ke aMtara ke samAna hai| arthAt parvatasama haiM aura kSetra viSama hai| ye sabhI padArtha zAzvata haiN| sabhI kSetra lavaNa samudra kI ora saMkIrNa aura kAlodadhi kI ora vistRta haiN| dhAtakIkhaMDa ke mahAvideha meM jo aMtaranadI, parvata aura vanamukha haiM, ina tInoM kA vistAra mAtra jambUdvIpa se dugunA hai| jagatI to saba jagaha kI 12 yojana kI hI hotI haiN| zeSa sArA vistAra vijaya kI lambAI meM A jAtA hai| isI prakAra merU parvata kA mApa bhI zAzvata hai, isa kAraNa zeSa lambAI bhadrazAla vana meM ginI jAtI hai| pUrva dhAtakIkhaMDa meM 68 vijaya haiN| 34 vijaya pUrvArdha aura 34 vijaya pazcimArdha meM hai| pUrvArdha dhAtakIkhaMDa mahAvideha kI 8, 25, 9 aura 24vIM vijaya meM kramazaH sujAta svAmI, svayaMprabha svAmI, RSabhAnana svAmI aura anantavIrya svAmI-ye cAra viharamAna haiM tathA pazcima dhAtakIkhaMDa kI 8,25,9 aura 24vIM vijaya meM kramaza: sUraprabha svAmI, vizAladhara svAmI, vajradhara svAmI aura candrAnana svAmI-ye cAra viharamAna haiN| isa prakAra dhAtakIkhaMDa meM kula ATha viharamAna haiN| dhAtakIkhaMDa meM 12 candra aura 12 sUrya haiN| usameM 6 candra aura 6 sUrya dhAtakIkhaMDa kI eka dizA meM paMktibaddha haiM aura 6 candra, 6 sUrya usake sAmane kI dizA meM paMktibaddha haiN| saba sUrya-candra ke parivAra meM kula 336 nakSatra, 1056 graha aura 8,03,700 koTAkoTI tAre haiN| (citra kramAMka 57) sacitra jaina gaNitAnuyoga 89 7 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAtakIkhaMDa suvarNakulA nadI rUpyakulA nadI narakAMtA nadI raktAvatI na -zikharI parvata ikSukAra parvata aivata kSetra airavata kSetra zikharI parvata nArIkAMtA nadI heraNyavata kSetra heraNyavata kSetra PINE rukmI parvata rukmI pUrvaka ramyakavarSa kSetra nIlavaMta parvata ramyakavarSa kSetra lavaNa samudra nIlavaMta parvata mahAvid pazcimI mahAvideha sItA naMdI - sItodA naMdI niSadha parvata harikAMtA nadI niSadha parvata harivarSa kSetra harivarSa kSetra harisalilA nadI rohitAMzA nadI mahAhimavaMta parvata siMdhu nadI siMdhu nadI mahAhimavaMta parvata hemavaMta kSetra cUlahimavaMta parvata bharata kSetra ikSukAra parvata bharata kSetra cUlahimavaMta parvata . rohitA nadI hemavaMta kSetra gaMgA nadI gaMgA nadI citra kra.57 | kAlodadhi samudra dhAtakIkhaNDa dvIpa ko cAroM ora se ghere hue valaya-cUr3I ke AkAra kA sabhI ora se 8 lAkha yojana vistAra vAlA kAlodadhi samudra hai| isakI paridhi 91 lAkha 70 hajAra 605 yojana se kucha adhika hai| yaha eka kinAre se dUsare kinAre taka eka jaisA arthAt eka hajAra yojana gaharA hai| isakA jala kAle raMga kA hai aura pAnI kA svAda sAdhAraNa pAnI jaisA hai| lavaNa samudra kI taraha isa samudra meM na bharatI AtI hai na ott| jvArabhATA bhI nahIM AtA, na hI isameM 56 aMtaradvIpa hai| 90 sacitra jaina gaNitAnuyoga Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAtakI khaMDa 4 lAkha yojana kAlodadhi samudra 8 lAkha yojana vajamaya jagati 2 lAkha yojana lavaNa samudra 8 lAkha yojana kAla maharddhika deva mahAkAla maharddhika deva jambU dvIpa 1 lAkha yo. Chdaii kAlodadhi samudra citra kra.58 kAlodadhi samudra ke bhI do adhiSThAyaka deva haiN| jinake nAma 'kAla' evaM 'mahAkAla' hai| ye donoM eka palyopama kI AyuSya vAle vyaMtara jAti ke maharddhika deva haiM, jo kAlodadhi samudra meM sthita gautama dvIpa' meM rahate haiN| yahA~ do gautama dvIpa va eka sau ATha sUrya-candra ke dvIpa haiN| kAlodadhi meM 42 candra, 42 sUrya, 1176 nakSatra, 3696 mahAgraha aura 28,12,950 koTAkoTI tAre haiN| (citra kramAMka 58) dhAtakI khaNDa dvIpa se aMtima svayaMbhUramaNa samudra taka do-do adhiSThAyaka deva haiN| kAlodadhi ke bAda jo nAma dvIpa ke haiM, ve hI nAma samudra ke haiN| aise asaMkhyAta dvIpa va samudra ke nAma eka sadRza haiN| - puSkara DhIpa | kAlodadhi samudra ko cAroM ora se ghere hue cUr3I ke AkAra kA hI valayAkAra tathA sabhI ora se 16 lAkha yojana vistAra vAlA 'puSkara dvIpa' hai| isakI paridhi 1,92,89,894 yojana kI hai| isake cAroM ora eka sacitra jaina gaNitAnuyoga 91 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padmavaravedikA aura eka vanakhaNDa hai tathA vijaya, vaijayaMta, jayaMta aura aparAjita-ye cAra dvAra kramazaH pUrvAdi cAra dizA meM haiN| puSkara dvIpa meM padmavRkSoM, padmavanoM kI adhikatA hai, ata: isa dvIpa ko puSkara dvIpa kahate haiN| yahA~ padmavRkSa para 'padmadeva' aura mahApadmavRkSa para 'puNDarIka deva' saparivAra nivAsa karatA hai, usakI eka palyopama kI sthiti hai| mahARddhizAlI ye donoM deva puSkaradvIpa ke adhiSThAyaka haiN| mAnuSottara parvata-puSkaravara dvIpa ke ThIka madhya bhAga meM cUr3I ke samAna valayAkAra mAnuSottara parvata hai, vaha 1,721 yojana U~cA, 430 yojana va eka gAU pRthvI meM gaharA, mUla meM 1,022 yojana caur3A, madhya meM 723 yojana aura zikhara para 424 yojana kA caur3A hai| manuSya kSetra kI sImA bA~dhane vAlA yA manuSya kSetra ke aMta meM hone ke kAraNa ise 'mAnuSottara parvata' kahate haiN| yaha siMhaniSAdI AkAra kA suvarNamaya hai| isa parvata ke kAraNa puSkaradvIpa ke do vibhAga ho gaye haiM-1. Abhyantara puSkarAddha, 2. bAhya pusskraarddh| (1) Abhyantara puSkarArddha dvIpa-mAnuSottara parvata ke aMdara ke vibhAga ko 'Abhyantara puSkarArddha dvIpa' kahate haiN| Abhyantara puSkarArddha dvIpa kA cakravAla viSkambha ATha lAkha yojana kA hai| usakI paridhi 1,42,30,249 yojana hai| dhAtakI khaNDa dvIpa ke samAna hI isameM kSetra, pahAr3a va nadiyoM kI saMkhyA hai| puSkarArdha ke pratyeka kSetra kI lambAI 8 lAkha yojana aura caur3AI viSama hone se alaga-alaga haiN| prArambha meM caur3AI kama hai aura kramazaH bar3hatI huI aMta meM adhika haiM pratyeka parvata kI lambAI bhI 8 lAkha yojana hai aura caur3AI dhAtakIkhaMDa ke varSadhara parvatoM kI apekSA dugunI hai| U~cAI jambUdvIpa ke parvatoM ke samAna hai| gaharAI U~cAI se 1/4 bhAga hai| isa dvIpa ke madhya meM bhI do iSukAra parvata hai, jinase isake bhI do vibhAga ho gaye haiM-(1) pUrva puSkarArddha dvIpa aura (2) pazcima puSkarArddha dviip| dhAtakI khaNDa jaise aura utane hI U~ce tathA vistAra vAle do merU pUrva meM mandira aura pazcima meM vidyunmAlI Adi samasta zAzvata padArtha puSkarArddha dvIpa meM bhI hai| yahA~ bhI dhAtakIkhaMDa ke samAna pUrva puSkarArddha kI 8, 25, 9 aura 24vIM vijaya meM kramaza: zrI candrabAhu svAmI, bhujaMgasvAmI, Izvara svAmI aura nemaprabhu svAmI tathA pazcima puSkarArddha dvIpa kI 8,25,9 aura 24vIM vijaya meM krama se zrI vIrasena svAmI, mahAbhadra svAmI, devayaza svAmI aura ajitavIrya svAmI-isa prakAra 8 viharamAna vicaraNa kara rahe hai| AbhyaMtara puSkarArddha dvIpa meM 72 candra aura 72 sUrya, 6,336 mahAgraha, 2016 nakSatra aura 48,22,200 koTAkoTi tAre haiN| ar3hAI dvIpa-asaMkhya dvIpa-samudroM meM se madhya ke Abhyantara puSkarArddha dvIpa taka ar3hAI dvIpa aura do samudra pramANa kSetra ko hI ar3hAI dvIpa yA manuSya kSetra kahate haiN| eka lAkha yojana kA jambUdvIpa, donoM aura 4 lAkha yojana kA lavaNa samudra, donoM ora 8 lAkha yojana kA dhAtakI khaNDa dvIpa, donoM ora 16 lAkha yojana kA kAlodadhi samudra tathA donoM ora 16 lAkha yojana kA puSkarArdha dvIpa isa prakAra 1 + 4 + 8 + 16 + 16 = 45 lAkha yojana kA ar3hAI dvIpa hai| ina ar3hAI dvIpoM meM hI 101 kSetroM ke manuSyoM kA nivAsa hai| yaha ar3hAI dvIpa manuSyoM kA svakSetra hai| isakI paridhi Abhyantara puSkarArddha dvIpa ke samAna arthAt 1,42,30,249 hai| ____ ar3hAI dvIpa meM manuSyoM kI jaghanya aura utkRSTa saMkhyA 29 aMka pramANa kahI hai| arthAt jaghanya eka-eka ke aMka se 29 aura utkRSTa 7,92,28,162, 51,42,643,37,59,351, 39,50,336 = 29 aMka pramANa manuSya rahate haiN| kahA jAtA hai ki ajitanAtha bhagavAna ke samaya manuSyoM kI 29 aMka pramANa utkRSTa saMkhyA thI,saMbhavataH isa utkRSTa gaNanA meM strI kI yoni se utpanna 9 lAkha saMjJI jIvoM ko bhI milA diyA hai| . 92 sacitra jaina gaNitAnayoga Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ar3hAI dvIpa suvarNakulA nadI rUpyakulA nadI rukmI parvata narakAMtA /nadI airavata aizvata kSetra IkSukAra parvata bAhya artha puSkara dvIpa zikharI parvata raktAvatI nadI zikharI parvata dIvaitAdA dI vastakA heraNyavaya kSetra parvata nArIkAMtA nadI haNyavayana ramyakavAsa kSetra SHAHPA myakavAsa kSetra nIlavaMta parvata ikSakAra parvata nIlavaMta parvata kAlodadhi samudra ardhapaSkara dvIpa bAhya ardha puSkara dvIpa jIvana parvata dhAtakA khaDA jogna unAkA ITREARROTAS lavaNa samudra -Prahptoh sItA mukhavana kA.mahAvideha kSetra % 3mahAvideha kSetra "jambUdvIpa pazcima-ardhapaSkaradvIpa tiginchandraha niSadha parvata bharata kSetra bharata kSetra hiArakAtAna niSadha parvata IkSakAra parvata harivAsa harivAsa bAhA artha puSkara dvIpa kSeitra kAlodadhi samudra zahitIzAna sahAhamavanapata -siMdhu nadI siMdha nadI dIrgha vaitAThA parvata 5 hamavaya cUlahimavaMta parvata parvata IkSukAra parvata bharata kSetra dIrgha vaitAkA cUlahimavaMta parvata bharata kSetra bharata kSetra bAhA ardha puSkara dvIpa karmabhUmi ke kSetra 5 bharata kSetra akarmabhUmi ke kSetra 5 hemavaya kSetra 5 heraNyavaya kSetra 5 harivAsa kSetra 5 ramyakvAsa kSetra 5 devakuru 5 uttarakuru 5 airavata kSetra citra kra.59 5 mahAvideha kSetra - ar3hAI dvIpa meM hAthI aura siMha kI AyuSya manuSya kI Ayu ke barAbara hotI hai| ghor3e kI Ayu manuSya kI Ayu kA cauthA bhAga, bakare-meMr3he kI Ayu AThavA~ bhAga, gAya, bhaiMsa, U~Ta, gadhe kI Ayu pA~cavA~ bhAga aura kutte kI Ayu dasavA~ bhAga samajhanA caahie| (citra kramAMka 59) sacitra jaina gaNitAnuyoga 93 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ar3hAI dvIpa meM tIrthaMkaroM kI saMkhyA ar3hAI dvIpa meM pA~ca bharata evaM pA~ca airAvata kSetra meM sadAkAla tIrthaMkara nahIM hote, kintu mahAvideha kI 160 hI vijaya tIrthaMkaroM kI utpatti ke yogya hai| arthAt sabhI vijayoM meM tIrthaMkara sarvakAla utpanna ho sakate haiN| tathApi sabhI vijayoM meM tIrthakara vartamAna raheM yaha Avazyaka nahIM aura sabhI vijaya khAlI rahe yaha bhI sambhava nhiiN| kama se kama 20 aura adhika se adhika 160 tIrthaMkara, nitya hI mahAvideha meM vicaraNa karate haiN| eka vijaya meM eka hI tIrthaMkara ho sakatA hai, adhika nhiiN| - mahAvideha meM jaba koI viharamAna tIrthaMkara rUpa meM hotA hai, usa samaya anya koI viharamAna banane vAlI AtmA zramaNa paryAya meM, koI rAjyAvasthA meM, koI bAlyAvasthA meM anya-anya vijayoM meM hotI hai| eka tIrthaMkara kI 84 lAkha pUrva kI Ayu meM usake pIche eka-eka lAkha pUrva ke antarAla meM 83 viharamAna hote haiN| isa saMkhyA ko 20 se guNita karane para (83 x 20 = ) 1,660 viharamAna hote haiN| unameM vartamAna 20 tIrthaMkara milAne para 1,680 kI jaghanya saMkhyA AtI hai| aura jaba mahAvideha ke utkRSTa 160 tIrthaMkaroM ko 83 se guNita kiyA jAe to (160 x 83 =) 13,280; unameM 160 vartamAna viharamAna milAne para 13,440 tIrthaMkara hote haiN| ye sabhI tIrthaMkara eka-dUsare se milate nahIM, itanI kSetrIya dUrI sabhI meM hotI hai| bharata-airAvata kSetra meM kAla parivartana ke kAraNa na to sadA tIrthaMkara hote haiM, na hI una sabhI kA eka jaisA antara hai| yahA~ kAla ke prabhAva se zAsana viccheda kI sthitiyA~ AtI rahatI haiM, kintu mahAvideha meM kabhI zAsana viccheda nahIM hotaa| ar3hAI dvIpa ke zAzvata padArtha jambUdvIpa dhAtakIkhaMDa arddhapuSkara kula dvIpa meM 1. | varSadhara kSetra 14 2. varSadhara parvata 7 parvata para kUTa 467 942 962 2371 abhiSeka zilAe~ janmAbhiSeka ke siMhAsana 12 RSabhakUTa parvata 34 68 68 170 koTizIlA (vAsudeva uThAte haiM) -34 6 8/ 6 170 | vaitADhya parvata kI guphAe~ 136 136 vaitADhya parvata ke bila 144 288 288 10. | mAgadha Adi tIrtha 204 - 510/ krama nAma 14 14 zilAe~ 20 12 1. 8. 340/ 720 102 204 94 sacitra jaina gaNitAnuyoga Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11. vijaya kSetroM ke khaNDa 12. vijaya kSetroM ke deza | vijaya kSetroM ke Arya deza | vaitADhya parvata kI zreNiyA~ 4334 (34 x 6= ) 204 _408| 408 1020 10,88,000 | 21,76,000/ 21,76,000/ 54,40,000 (34x 25%) 867 1734 1734 136 _272 272 680 16 32| 32 80 14 28| 2870 28 28/ 70 14,56,000/ 29,12,000/ 29,12,000/ 72,80,000 17. 14 10 - 16. mahAnadiyA~ prapAtakuNDa 18. nadiyoM kA parivAra 19. | pRthvIkAyamaya mahAvRkSa 20. pratyeka vRkSa ke valaya vRkSa 21. sItA-sItodA ke mukhavana 22. | merU parvata ke vana 23. yugalika kSetra .. 24. karmabhUmi kSetra antarvIpa 20 1,20,50,120 2,41,00,240 4,82,00,480/31,33,03,120 488 8/ 6 12 1 la 15 80 56 ar3hAI dvIpa ke bAhara kI sthiti tirchaloka meM ar3hAI dvIpa ke bAda asaMkhyAtA dvIpa aura asaMkhyAtA samudra haiN| vahA~ kevala tiryaMca gati ke hI jIva haiM, vahA~ manuSya nahIM haiN| manuSya kSetra ke bAhara manuSyoM kA janama-maraNa nahIM hotA hai| kisI vizeSa vidyA yA devIya zakti ke prabhAva se manuSya ar3hAI dvIpa ke bAhara jA to sakatA hai, kiMtu vahA~ janma-maraNa nahIM krtaa| yahA~ taka ki kisI bhI strI, cAhe vaha mAnuSI ho yA vidyAdharI; usake garbha meM bhI koI jIva utpanna nahIM ho sktaa| kisI kA AyuSya pUrNa hone AyA ho to kSetra kA adhiSThAyaka deva use uThAkara ar3hAIdvIpa meM chor3a detA hai| isakA kAraNa vahA~ kA kSetra-svabhAva hai| manuSya kSetra ke bAhara bharata Adi kSetra, gA~va, nagara, dhana-dhAnya Adi nidhi, gaMgA, siMdhu Adi zAzvatI mahAnadiyA~, padmAdi draha aura varSadhara Adi parvata bhI nahIM hote, kiMtu azAzvatI nadiyA~ yA sarovara ho sakate haiN| puSkarAvarta megha garjanA Adi bhI nahIM hotii| asurAdi devoM dvArA kabhI-kabhI mAyA ke kAraNa megha garjanA yA bijalI kA camakanA ho sakatA haiN| para, vahA~ bAdara agni kA abhAva hai| kAla, samaya, AvalI Adi vyavahAra bhI vahA~ nahI hai, kyoMki ar3hAI dvIpa ke bAda sUrya aura caMdra bhramaNa nahIM karate, jahA~ sUrya hai vahA~ sadA dina hI rahatA hai evaM jahA~ caMdra haiM vahA~ sadA pUnama kI cA~danI jaisA prakAza rahatA hai| vahA~ candragrahaNa yA sUryagrahaNa bhI nahIM hotaa| sacitra jaina gaNitAnuyoga AN 95 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. | A. 5. 6. 9. aDhAI dvIpa kA pUrva se pazcima taka 45 lAkha yojana kA mApa 1. puSkarArdha dvIpa ke 2 vanamukha pratyeka 11,688 yo. ke x 2 _ = 23,376 2.|| puSkarArdha dvIpa ke 32 vijaya,1,9791/4 yo. ke x 32 = 6,33,416 puSkarArdha dvIpa ke 16 vakSaskAra pratyeka 2,000 yo. ke x 16 = 32,000 puSkarArdha dvIpa ke 12 aMtaranadI, pratyeka 500 yo. ke x 12 = 6,000 puSkarArdha dvIpa ke 2 merU ke 2 vana, pratyeka 4,40,916 yo. ke x 2 = 8,81,832 puSkarArdha dvIpa ke aMdara ke 2 vanamukha, pratyeka 11,676 yo. ke x 2 = 23,352 7. aDhAI dvIpa meM do dvIpa do samudra kI 78 jagatI pratyeka 12 yo. kex8 = 96 8. kAlodadhi samudra dono ora 8-8 lAkha yo. = 16,00,000 dhAtakI khaMDa ke donoM ora ke 4 vanamukha, pratyeka 11,664 yo. x4 = 23328 dhAtakI khaMDa kI 32 vijaya, pratyeka 96033/8 yo. x 32 = 307308 11. dhAtakI khaMDa ke 16 vakSaskAra, pratyeka 1000 yo. x 16 = 16000 12. dhAtakI khaMDa ke 12 aMtaranadI, pratyeka 250 yo. ga 12 dha = 3000 13. dhAtakI khaMDa ke 2 merU ke bhadrazAlavana, pratyeka 2,25,158 yo. x 2 = 450316 14. lavaNasamudra dono ora 2-2 lAkha yojana = 4,00,000 15. jaMbUdvIpa kI dono ora kI jagatI 2910 yo. x 2 = 5,820 16. jaMbUdvIpa ke mahAvideha kI 16 vijaya, pratyeka kucha kama 2213 yo. x 16 = 35,406 17. jaMbUdvIpa ke 8 vakSaskAra, pratyeka 500 yo. x8 = 4,000 18. jaMbUdvIpa kI 6 aMtaranadI, pratyeka 125 yo. x 6 =750 19. jaMbUdvIpa kA merU aura bhadrazAlavana kula = 54,000 isa prakAra pUrva-pazcima ar3hAI dvIpa kI kula lambAI = 45,00,000 yojana aDhAI dvIpa kA dakSiNa se uttara taka 45 lAkha yojana kA mApa puSkarArdha dvIpa ke donoM ora ke 2 ikSukAra parvata, pratyeka 8 lAkha yojana ke x 2 = 16,00,000 yojana | | 2. | kAlodadhi samudra donoM ora 8-8 lAkha yojana = 16,00,000 yojana dhAtakIkhaMDa ke 2 ikSukAra parvata, pratyeka 4 lAkha yojana x 2 = 8,00,000 yojana lavaNa samudra ke dono ora ke 2-2 lAkha yojana = 4,00,000 yojana dakSiNa bharatArddha aura dakSiNa airAvatArddha, pratyeka 2293/19 yojana x 2 = 4586/19 yojana vaitADhya parvata (bharata kSetra + airAvata kSetra) pratyeka 50 yojana x 2 = 100 yojana 7. ayodhyA nagara kI caur3AI (da. bharatArddha + u. airAvatArddha) pratyeka 9 yojana x 2 = 18 yojana uttara bharatArddha aura uttara airAvatArddha pratyeka 2383/19 yojana x 2 = 476deg/19 yojana 1. puSkarA dvIpa kI jagatI puSkaradvIpa pUrNa hone para AtI hai, ata: usakI gaNanA yahA~ nahIM kii| NON 96AAAAAAAAsacitra jaina gaNitAnuyoga 1 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. cullahemavanta parvata tathA zikharI parvata kI caur3AI pratyeka 105212/19 x 2 = 210424/19 yojana hemavanta kSetra tathA heraNyavata kSetra kI caur3AI pratyeka 21055/12 x 2 | = 421010/19 yojana | mahAhimavaMta tathA rUkmi parvata kI dakSiNottara caur3AI pratyeka 421010/19 x 2 | = 842020/19 yojana | harivarSa kSetra va ramyaka kSetra kI dakSiNottara caur3AI pratyeka 84211/19 x2 | = 16842/19 yojana 13. | niSadha parvata tathA nIlavaMta parvata kI caur3AI pratyeka 16,842-/19 x 2 = 336844/19 yojana | devakurU kSetra tathA uttarakurU kSetra kI dakSiNottara caur3AI 11842-/19 x 2 = 236844/19 yojana 15. | merUparvata kA dakSiNottara viSkambha = 10,000 yojana dakSiNottara kI kula caur3AI = 45,00,000 yojana ar3hAI dIpa ke bAhara dIpa-samudra puSkara dvIpa ke bAda 32 lAkha yojana kA puSkara samudra, pazcAt dugune-dugune vistAra vAle varuNavara dvIpa-varuNavara samudra, kSIravara dvIpa-kSIravara samudra, ghRtavara dvIpa-ghRtavara samudra, kSodavara dvIpa-kSodavara samudra Adi asaMkhya dvIpa aura samudra haiN| ___ inameM puSkara samudra kA pAnI mIThA hai tathA pAcaka bhii| varUNa samudra kA jala madirA jaisA hai| 'kSIrasamudra' kA jala cakravartI ke dUdha jaisA svAdiSTa hai| isa jala se deva merUparvata para tIrthaMkaroM kA abhiSeka karate haiN| 'ghRtavarasamudra' kA jala gAya ke ghI jaisA hai| mana:zIla sAgara aura svayaMbhUramaNa samudra kA jala sAmAnya hai tathA 'ikSuvara samudra' evaM zeSa asaMkhyAta samudroM kA pAnI ikSu ke rasa jaisA svAdiSTa hai| nandIzvara dIpa ar3hAI dvIpa ke bAhara madhyaloka kA yaha AThavA~ dvIpa hai| yaha dvIpa atyaMta ramaNIya va manohara hai| isakI divya-bhavya prAkRtika saMracanA vaibhava sampanna hone se isakA nAma 'naMdIzvara dvIpa' rkhaa| isa dvIpa meM kArtika, phAlguna aura ASAr3ha mAsa ke aMtima ATha dinoM meM (tInoM caumAsI ke samaya) tathA tIrthaMkaroM ke paMca kalyANaka Adi zubha dinoM meM devatA aSTAhnikA (aThAI) mahotsava karate haiN| isa dvIpa kI caur3AI 163 karor3a 84 lAkha yojana hai| isameM cAroM dizA ke madhya meM 84 hajAra yojana U~ce zyAmavarNa vAle cAra 'aMjanagiri parvata' hai| aMjanagiri 'parvata' ke cAroM ora eka-eka lAkha yojana ke aMtara para 1,00,000 yojana lambI-caur3I tathA dasa yojana gaharI 4 x 4 = 16 bAvar3I hai| ina saba ke madhya bhAga para ulaTe pyAle ke AkAra vAle zvetavarNIya dadhimukha' nAmaka 16 parvata haiM, jo 64 hajAra yojana U~ce aura 1 hajAra yojana gahare tathA 10,000 yojana caur3e haiN| pratyeka dadhimukha parvata para eka siddhAyatana hai, jo 100 yojana lambe, 50 yojana caur3e aura 72 yojana U~ce hai| dvIpa ke madhya bhAga meM cAroM vidizA meM cAra 'ratikara parvata' haiN| ve 1,000 yojana U~ce 100 kosa gahare aura 10,000 yojana lambe-caur3e palaMga saMsthAna vAle haiN| isa taraha eka dizA meM 1 aMjanagiri 4 dadhimukha parvata aura 8 ratikara parvata haiN| cAra vidizA ke ratikara parvata se lAkha yojana dUra, lAkha yojana pramANa vAlI saudharmendra evaM IzAnendra kI 8-8 agramahiSiyoM kI 8-8 rAjadhAnI hai| isa prakAra 16 rAjadhAniyA~ haiN| sacitra jaina gaNitAnuyoga 97 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naMdIzvara dvIpa uttara cAra dizA meM - 13x4 - 52 parvata haiN| pratyeka parvata ke Upara eka-eka siddhAyatana hai| isaliye nandIzvara dvIpa meM 52 siddhAyatana haiN| aisI divya racanA jagata ke kisI bhI dvIpa meM nahIM hai| jambU dvIpa parvata pazcima aneka utpAta parvata siddhAyatana bAvadA ratikara parvata dadhimukha parvata dakSiNa84,000 yojana U~cA aMjanaka parvata citra kra. 60/ jaba tIrthaMkara bhagavAna ke kalyANaka hote haiM taba saudharmendra Adi indra 'pAlaka' nAmaka vimAna jo eka lAkha yojana pramANa hai| usameM baiThakara naMdIzvara dvIpa' para utarate haiM aura yahA~ se apane-apane vimAnoM kA saMkSepa kara bharata Adi kSetroM meM jAte haiN| (citra kramAMka 60) kuNDala dIpa yaha 11vA~ dvIpa hai isake madhya bhAga meM valayAkAra mAnuSottara parvata kI taraha hI siMha niSAdI AkAra kA 'kuNDalagiri parvata' hai| isake dakSiNa dizA kI ora saudharmendra ke cAra lokapAla-soma, yama, vaizravaNa evaM varUNa tathA uttara dizA kI ora IzAnendra ke cAra lokapAloM kI rAjadhAniyA~ haiN| (citra kramAMka 61) rUcaka dIpa jIvAbhigama sUtra meM pandrahaveM dvIpa ke rUpa meM isakA ullekha hai| rUcaka dvIpa ke madhya bhAga meM mAnuSottara parvata ke samAna valayAkAra rUcakagiri' nAmaka parvata hai| yaha 84,000 yojana U~cA, mUla meM 10,022 yojana, madhya meM 7023 yojana aura zikhara para 4024 yojana caur3A hai| rUcakagiri parvata ke 40 kUTa (zikhara) haiN| eka-eka kUTa para eka-eka dizAkumArI kA bhavya prasAda hai| ataH 40 kUTa para 40 prAsAdoM meM 40 dizAkumAriyA~ nivAsa karatI haiN| isa rUcakadvIpa taka jaMghAcAraNa muni jAte haiM, isake Age koI bhI manuSya nahIM jA sktaa| rUcaka dvIpa se pUrva ke dvIpa-samudroM kA viSkambha saMkhyAta yojana hai| rUcaka dvIpa va usake bAda svayambhUramaNa samudra taka ke dvIpa-samudra asaMkhyAta yojana viSkambha vAle haiN| (citra kramAMka 62) 98 sacitra jaina gaNitAnuyoga Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara kuNDala dIpa bAhya bhAga pazcima + IzAnendra ke cAra lokapAloM kI rAjadhAniyA~ dakSiNa kuNDalagirI parvata jambU dvIpa jagati siddhAyatana saudharmendra ke cAra lokapAloM kI rAjadhAniyA~ citra kra.61 cAroM dizAoM meM cAra siddhAyatana rucaka dIpa para 40 dizAkumAriyoM ke AvAsa 56 vidizA kUTa madhya ke 4 kUTa A0 18 38 13 22 19 781716 citra kra.62 sacitra jaina gaNitAnuyoga 99 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samudra 20. 21. 8. ' madhyalokavartI dvIpa-samudra kI sthApanA krama dvIpa krama dvIpa samudra 1. jaMbUdvIpa - lavaNa samudra | 17. | rUcakavarAvabhAsa dvIpa - rUcakavarAvabhAsa samudra 2. dhAtakIkhaMDa dvIpa - kAlodadhi samudra |18. | zaMkhadvIpa - zaMkha samudra | puSkaravara dvIpa - puSkaravara samudra, | 19. | zaMkhavara dvIpa -zaMkhavara samudra | vArUNIvara dvIpa - vArUNIvara samudra | zaMkharAvabhAsa dvIpa - zaMkharAvabhAsa samudra 5. kSIradvIpa - kSIrasamudra arUNopapAta dvIpa -arUNopapAta samudra 6. ghRta dvIpa - ghRta samudra | 22. | arUNopapAtavara dvIpa - arUNopapAtavarAvabhAsa samudra 7. | ikSuvaradvIpa - ikSuvara samudra | 23. | arUNopapAtavarAvabhAsa dvIpa- arUNopapAtavarAvabhAsa samudra naMdIzvara dvIpa naMdIzvara samudra | 24. bhujaMga dvIpa - bhujaMga samudra 9. | arUNa dvIpa - arUNa samudra | 25. | bhujaMgavara dvIpa - bhujaMgavara samudra | 10. | arUNavara dvIpa - arUNavara samudra 26. | bhujaMgavarAvabhAsa dvIpa - bhujaMgavarAvabhAsa samudra.. | 11. | arUNavarAvabhAsadvIpa- arUNavarAvabhAsa samudra | 27. | kuza dvIpa -kuza samudra 12. | kuMDala dvIpa - kuMDala samudra | 28. | kuzavara dvIpa - kuzavara samudra | 13. | kuMDalavaradvIpa - kuMDalavara samudra |29. | kuzavarAvabhAsa dvIpa - kuzavarAvabhAsa samudra | 14. | kuMDalavarAvabhAsa dvIpa - kuMDalavarAvabhAsa samudra 30. | krauMca dvIpa - krauMca samudra | 15. | rUcaka dvIpa - rUcaka samudra | 31. | krauMcavara dvIpa - krauMcavara samudra | 16. | rUcakavara dvIpa - rUcakavara samudra | 32. | krauMcavarAvabhAsa dvIpa - krauMcavarAvabhAsa samudra / O yahA~ se pratyeka zubha vastu ke nAma vAle aura sabhI tripratyAvatArI arthAt dvIpa ke nAma tathA usake Age 'vara' aura 'varAvabhAsa' jor3akara banane vAle asaMkhyAta dvIpa va asaMkhyAta samudra haiN| ina asaMkhya dvIpa-samudra meM sabase aMtima tripratyavatAra 'sUrya' nAma kA dvIpa va samudra hai, jaise-(1) sUryadvIpa, sUryasamudra, (2) sUryavaradvIpa, sUryavara samudra,(3) sUryavarAvabhAsadvIpa, sUryavarAvabhAsa smudr| aMtima pratyeka nAma vAle dvIpa samudra isa prakAra haiM-(1) devadvIpa-deva samudra,(2) nAgadvIpa-nAga samudra, (3) yakSadvIpa-yakSa samudra, (4) bhUtadvIpa-bhUta samudra, (5) svayaMbhUramaNa dvIpa aura aMta meM pUrva varNita asaMkhya dvIpa samudra samA jAya itanA vistRta Adhe rAjU ke ghere meM svayaMbhUramaNa samudra hai| arthAt svayaMbhUramaNa samudra ke pUrva dizA kI vedikA se pazcima dizA kI vedikA taka kA aMtara eka rAjU pramANa hai| isa samudra kI jagatI se 12 yojana dUra cAroM ora aloka hai| (citra kramAMka 63) arUNodaka samudra kA vikAra-tamaskAya tamaskAya kA artha hai-aMdhakAra vAle pudgaloM kA smuuh| gAr3ha aMdhakAra kI rAzi ko tamaskAya kahate haiN| yaha bAdara pRthvIkAya yA agnikAya rUpa nahIM haiM, kyoMki pRthvIkAya to ratnaprabhAdi AThoM pRthviyoM, parvatoM aura vimAnoM meM hI hotA hai tathA koI pRthvI (ratna Adi) prakAzaka hotI hai, koI aprakAzaka / agnikAya kevala manuSyaloka meM hI hai| kintu apkAya sampUrNa aprakAzaka hI hotA hai| ataH apkAya va tamaskAya kA eka 100 sacitra jaina gaNitAnuyoga SANA Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asaMkhya dvIpa-samudra aloka..... ......aloka.. svayaMbharamaNa dvIpa naMdIzvara dvIpa aloka...... ikSuvara dvIpa ___......aloka dhRtavara dvIpa .......alAka... kSIra dvIpa vAruNI dvIpa puSkara dvIpa khaDabI. dhAtakI jambU -- dvIpa lavaNa kAlAda lAdadhi sam puSkaravara samudra ..aloka.. vAruNIvara samuha kSIravara samudra zrIravara ghRtavara samudra ikSuvara samudra naMdIzvara samudra ....alAka...... ......aloka.. citra kra.63 svayaMbhUramaNa samudra sarIkhA svabhAva hone ke kAraNa tamaskAya bAdara apkAya rUpa mAnA gayA hai| yaha pAnI kA eka vizeSa prakAra kA pariNamana hai| isameM bAdara apkAya, bAdara vanaspatikAya aura trasajIva utpanna hote haiN| | yaha tamaskAya jambUdvIpa ke bAhara tirache asaMkhya dvIpa samudroM ko pAra karane ke bAda arUNavaradvIpa AtA hai, usake bAda arUNodaka samudra kI AbhyaMtara vedikA se 42 hajAra yojana Age jAne para samudra ke uparitana jalAnta se eka pradeza kI zreNI se prArambha hotI hai| aruNodaka samudra cUr3I ke AkAra kA hone se tamaskAya bhI valayAkAra rUpa meM Upara uThI hai| lavaNazikhA ke samAna samabhitti rUpa 1721 yojana eka jaisI U~cI hai, usake bAda tirachI vistRta hotI huI saudharma, IzAna, sanatkumAra aura mAhendra ina cAra devalokoM ko AcchAdita karake sacitra jaina gaNitAnuyoga 101 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tamaskAya kA bAhya darzana pratara 3 pratara 2 NEDA pratara 1 6.-7X brahmA what unase bhI Upara paMcama brahmaloka kalpa ke / riSTa vimAna nAmaka prastara ke pAsa asaMkhyAta yojana vistRta ho gaI hai| isa prakAra sampUrNa tamaskAya kA AkAra nIce surAhI ke mukha jaisA aura Upara murge ke piMjare jaisA hai| isameM sUrya, candra, graha, nakSatra nahIM haiM, kintu isake kinAre jyotiSa vimAna ho sakate haiN| isameM unakI prabhA par3atI hai, kintu pragAr3ha aMdhakAra ke kAraNa vaha niSprabha ho jAtI haiN| yahA~ na grAma hai na makAna hai| yaha itanI vistArayukta hai ki eka cuTakI meM jaMbUdvIpa kI ikkIsa parikramA kara lene vAlA deva utkRSTa chaH mAha taka isameM cale to bhI tamaskAya kA ullaMghana nahIM kara paataa| tamaskAya saMkhyAta aura asaMkhyAta hajAra yojana mAhendra sanatkumAra tamaskAya TECENTRAwinr217hi.NAwaruurMatrissainram A VASI . tomatlab -.mms.aslil AMAttatram Ans...MATO/ AM MET 1130 izAna sIdharma SSETTER TCSRA CRIMAashikarannamaarmAAMTAS LALLAnnadatakoAMANPORN emainderinANARTEEN RADHits-aftNEPATIALA bhitti AkAra kA 11721:yojana da JASTHAN tamaskAya tamaskAya ke aMdara kA dRzya citra kra. 64 aruNavara samudra asaMkhyAtavA~ samudra vistRta hai| isameM bar3e-bar3e bAdala barasate hai| deva, asuroM ke dvArA bhI yahA~ bAdala sI gar3agar3AhaTa, bijalI aura meghavarSA hotI hai, parantu devakRta hone se vaha acitta hai| yaha bhayAnaka romaharSaka kAle varNa kI hone se deva bhI vahA~ Dara ke kAraNa jAne ko taiyAra nahIM hote| kabhI jAnA par3a bhI jAe to zIghra hI use pArakara puna: lauTate haiN| isaliye isakA tamaskAya, yaha nAma jala kI mukhyatA se nahIM, balki aMdhakAra kI mukhyatA se diyA gayA hai| isake anya 13 nAma isa prakAra haiM-(1) tama-aMdhakAra rUpa 1721 yo. U~cI arUNavara samudra citra kra.65 102 Aasaas sacitra jaina gaNitAnayoga Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAna, (2) tamaskAya-aMdhakAra kA samUha rUpa kSetra, (3) aMdhakAra-tamorUpa kSetra, (4) mahAaMdhakAra-mahAtama rUpa kSetra, (5-6) lokAMdhakAra, lokatamisra-loka meM sabase adhika aMdhakAra kA kSetra, (7-8) devAMdhakAra, devatamisra-devoM ko bhI mahAMdhakAra rUpa pratIta hone vAlA, (9) devAraNya-zakti sampanna deva bhI jahA~ jAne se DareM, (10) devavyUha-devoM dvArA bhI durbhedya, (11) devaparidha-gaharI khAI ke samAna gati kA pratirodhaka, (12) deva pratikSobha-devoM ko kSubhita karane vAlA, (13) arUNodaka samudra-arUNodaka samudra kA vikaar| isa loka ke sabhI jIva bhUtakAla meM tamaskAya ke rUpa meM utpanna ho cuke haiN| (citra kramAMka 64-65) jyotiSI deva 'atyaMta prakAzitvAjjyotiH' jina devoM ke vimAna sadA prakAzita rahate haiM tathA ti loka ko dyotita-prakAzita karate haiM ve 'jyotiSka vimAna' kahalAte haiN| aise prakAza yukta vimAnoM meM rahane vAle deva jyotiSka deva hai| athavA jo apane-apane mukuToM meM rahe hue candrasUryAdi ke cihnoM se prakAzamAna haiM, ve jyotiSka deva haiM / jyotiSI deva pA~ca prakAra ke haiM-(1) candra,(2) sUrya,(3) graha,(4) nakSatra,(5) taaraa| inameM candra aura sUrya indra rUpa hai| ina donoM ke parivAra rUpa 28 nakSatra, 88 graha aura 66,975 koTAkoTi tAre haiN| ti loka meM asaMkhya candra aura sUrya haiN| una sabakA graha Adi parivAra samAna hai| ____ AkAza maMDala meM jo sUrya-caMdra Adi jyotiSa cakra dikhAI dete haiM, ve devoM ke vimAna arthAt nivAsa sthAna haiN| sUrya-candra deva evaM unakA deva-devI parivAra ina vimAnoM meM rahatA hai| ye vimAna zAzvata haiM tathA pRthvIkAyika haiN| ar3hAI dvIpa meM ye saba jyotiSka vimAna sadAkAla apane gatikSetra para svabhAvataH paribhramaNa karate haiN| devoM ko jaba anyatra jAnA ho to ve vikriyA dvArA nayA vimAna banAkara jAte haiN| jambUdvIpa meM paraspara virodhI dizA meM 2 candra aura 2 sUrya haiM lavaNa samudra meM 4 candra, 4 sUrya haiN| dhAtakI khaNDa meM 12 candra, 12 sUrya hai| kAlodadhi samudra meM 42 candra, 42 sUrya aura arddha puSkara dvIpa meM 72 candra aura 72 sUrya haiN| ye sabhI candra, sUrya eka paMkti meM samazreNI meM hote haiN| ar3hAI dvIpa ke bAhara ye paribhramaNa nahIM karate, arthAt ye sthira haiN| sabhI jyotiSI vimAnoM kA AkAra vaisA hI hai, jaise eka saMtare ke do khaMDa karake unheM UrdhvamukhI rakhA jAe to caur3AI vAlA bhAga Upara aura golAI vAlA thor3A sA bhAga nIce rahatA hai| hameM yahA~ se mAtra nIce kA bhAga dikhAI detA hai, Upara kA nahIM, ataH ye ardhakapittha ke AkAra vAle kahe gaye haiN| kiMtu ar3hAI dvIpa se bAhara vAle jyotiSa vimAna Ayata (pakI huI IMTa) ke AkAra vAle haiN| samabhUtalA pRthvI se jyotiSka cakra kA aMtara-jambUdvIpa ke meru parvata ke madhya bhAga meM arthAt meru parvata kI jo 10,000 yojana kI caur3AI hai, usake madhyabhAga meM ratnaprabhA pRthvI ke Upara-nIce do kSullaka pratara haiN| yahIM tiryakloka kA madhya bhAga hai| vahA~ ATha rucaka pradeza haiM, jahA~ se dizA-vidizAoM kA prArambha hotA hai, yahI sthAna samabhUtalA pRthvI kahalAtI hai| isa samapRthvI se 790 yojana kI U~cAI se lekara 900 yojana ke bIca graha, nakSatra aura tAroM ke maMDala haiN| arthAt ye 110 yojana ke bIca kahIM bhI ho sakate haiN| samapRthvI se 800 yojana para sUryamaMDala aura 880 yojana para candramaMDala hai| kitane hI graMthoM meM graha, nakSatra, tArA maMDala kA samapRthvI se aMtara nimna prakAra se batAyA hai sacitra jaina gaNitAnuyoga - 103 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - sUrya budha zukra jyotiSka cakra kI samapRthvI se U~cAI jyotiSka deva samapRthvI se U~cAI jyotiSka vimAna se U~cAI tArAmaMDala 790 yojana 10 yojana ___800 yojana tArAmaMDala se 80 yojana candra 880 yojana 4 yojana | kitane hI nakSatra maMDala | 884 yojana candra 4yojana graha maMDala meM budhAdi graha / 888 yojana nakSatra 3 yojana zukrAdi graha .891 yojana 3 yojana | bRhaspati Adi graha ___894 yojana 3 yojana maMgala Adi graha 897 yojana bRhaspati 3 yojana zani Adi graha / 900 yojana maMgala jyotiSka ke maMDala meruparvata kI pradakSiNA karatA jyotiSa cakra samapRthvI se 790 yojana Upara se prArambha karake 900 yojana taka arthAt 110 yojana kSetra meM ye jyotiSI deva hai| ar3hAI dvIpa meM ina pA~coM prakAra ke devoM ke vimAna meru parvata kI pradakSiNA karate hue paribhramaNa karate haiN| inameM sUrya aura candra kI pradakSiNA kA mArga sampUrNa maMDalAkAra nahIM hai, varan ye paribhramaNa karate-karate apane sthAna se dUra khisaka jAte haiN| jalebI kI candra maMDala taraha aMdara ke mArga se bAhara aura bAhara ke mArga se aMdara kI ora kula 510 yojana meM parikramA karate haiN| sUrya ke 184 aura candra ke 15 anavasthita maMDala haiN| graha, nakSatra aura tArA apane nizcit vartulAkAra maMDala para hI samapRthvI citra kra.66 he guru zukra Cobudha nakSatra maMDala 110 yojana nitya DE CIA maMDala keta 10 yo. 790 yo. Upara 104 sacitra jaina gaNitAnayoga Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paribhramaNa karate rahate haiN| 28 nakSatroM ke ATha avasthita maMDala haiM, jina para ve hI nakSatra paribhramaNa karate rahate haiM, dUsare nakSatra dUsare maMDala para-isa prakAra pratyeka nakSatra kA maMDala nizcit hai| nakSatra ke ATha maMDala sUrya-candra ke samAna hI 510 yojana kSetra meM hai| candra, sUrya, nakSatra kA prathama maMDala meru parvata se 44,820 yojana dUra hai, tArAoM kA prathama maMDala 1,121 yojana dUra hai| candra, sUrya aura nakSatra kA prathama va aMtima maMDala samarekhA meM Upara-nIce hai| ata: unakA vyAsa, paridhi Adi samAna hai| (citra kramAMka 66) kAla gaNanA kA AdhAra sUrya aura candra donoM sUrya milakara (pratyeka sUrya ardha-ardha maMDala ko pUrNa karate hue) 60 muhUrta (48 ghaMTe) meM eka pradakSiNA pUrNa karate haiN| 30 muhUrta (24 ghaMTe) kA eka ahorAtra hotA hai| donoM candra milakara 6223/221 muhUrta aura nakSatra 59307/367 muhUrta meM eka pradakSiNA pUrNa karate haiN| isa pradakSiNA meM sUrya jisa kSetra meM prakAza karatA hai, vahA~ dina aura sUrya prakAza ke abhAva meM vahA~ rAtri kahI jAtI hai| isa prakAra manuSya ke dRSTipatha kI apekSA se sUrya kA yaha udaya asta kA vyavahAra hotA hai| ____candra paribhramaNa ke AdhAra para tithi nirmita hotI hai| candra-sUryAdi ke isa paribhramaNa ke AdhAra para candra-sUryAdi mAsa aura saMvatsara Adi kAla gaNanA hotI hai| candra-sUrya apane aneka maMDaloM meM paribhramaNa karate haiN| sUrya jaba meru parvata ke prathama maMDala se aMtima maMDala kI ora prayANa karatA hai, use dakSiNAyana aura lavaNa samudra ke aMtima maMDala se prathama maMDala kI ora AtA hai, use uttarAyaNa kahA jAtA hai| graha, nakSatra aura tArA eka maMDala se anya maMDala ke Upara gamana nahIM karate, ataH unameM uttarAyaNa-dakSiNAyana kA vibheda nahIM hotaa| jyotiSka sambandhI isa sAmAnya jJAtavya ke pazcAt aba hama unakA pRthak-pRthak varNana kreNge| pRthvI ke sabase nikaTa tArA maMDala hai, ata: sarvaprathama tArA jyotiSka kA varNana kara rahe haiN| tArA vimAna va usake deva - samabhUtalA pRthvI se 790 yojana se 900 yojana taka arthAt 110 yojana kSetra meM karor3A-karor3a tArAmaMDala hai| eka yojana ke 3200 mIla hote haiM, ata: 790 x 3200 = 25,28,000 mIla dUra tAroM ke vimAna haiN| ye sabhI vimAna Adhe kosa pramANa lambe aura utane hI caur3e haiN| ye paMcavarNIya aura ardhakapittha ke AkAra ke haiN| tAroM ke vimAna meM utpanna sabhI devoM kI deha sAta hAtha kI hotI hai aura sthiti jaghanya palyopama kA AThavA~ bhAga evaM utkRSTa pAva palyopama kI hai| tArA deviyoM kI sthiti jaghanya palya kA AThavA~ bhAga utkRSTa kucha adhika hai| ina sabake mukuTa 'tArA' ke cihna se yukta hote hai| tArA vimAna ko do hajAra deva uThAte haiN| O sacitra jaina gaNitAnuyoga -105 105 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tArA vimAna kA meru Adi se aMtara-tArAoM ke vimAna meru parvata se 1121 yojana dUra rahakara paribhramaNa karate haiN| lokAnta se ye 1111 yojana dUra hai| samapRthvI se 790 yojana se lekara 900 yojana arthAt 110 yojana tArAmaMDala ke vimAna haiN| eka tArA vimAna se dUsare tArA vimAna kA aMtara-jaMbUdvIpa meM eka tArA vimAna se dUsare tArA vimAna kA aMtara parvata Adi kA vyAghAta na ho to jaghanya 500 dhanuSa tathA utkRSTa 2 kosa kA hai| yadi vyAghAta ho to jaghanya 266 yojana tathA utkRSTa 12 hajAra 242 yojana kA hai| vaha isa prakAra hai-niSadha aura nIlavaMta parvata bhUmi se 400 yojana U~ce aura ina parvatoM ke Upara 500 yojana U~ce nau-nau kUTa (zikhara) haiN| inakI caur3AI 250 yojana hai| kUToM ke donoM ora 8-8 yojana kI dUrI para inakA saMcaraNa hone se 8 + 250 + 8 = 266 yojana kA jaghanya vyAghAta kahA hai| utkRSTa vyAghAta meru parvata se par3atA hai| kyoMki merUparvata se eka (pUrva) dizA meM 1121 yojana dUra tArAmaMDala paribhramaNa karatA hai, to usake sAmane kI (pazcima) dizA meM bhI 1121 yojana dUra tArAmaMDala hai| donoM ora ke 1121 + 1121 ke sAtha merU kA vyAsa 10,000 yojana jor3ane para eka tArA se dUsare tArA kA aMtara (merU ke vyAghAta apekSA) 12 hajAra 242 yojana pramANa hai| isI prakAra nakSatroM kA aMtara bhI jAna lenA caahiye| (citra kramAMka 67) eka tAre se dUsare tAre kA antara -10000 yojana 1121 yojana 1121 yojana utkRSTa vyAghAta 12242 yojana nirvyAdhAta aMtara jaghanya 500 dhanuSya ......... 8 yojana 8yojana 250 yojana 266 yojana vyAghAta aMtara jaghanya madhyama 1gAU ........... * 900 yojana U~cAI -500 yojana kUTa utkRSTa 2 gAU ..........* niSadha parvata nIlavaMta parvata para veta 400 yojana citra kra.67 106 106 AAAAAAsacitra jaina gaNitAnuyoga 46 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvideha dhruva tArA uttara uttara dhruva tArA pazcima mahAvideha uttara tArA devoM kI Rddhi-jyotiSI devoM meM tArAmaMDala ke sabhI vimAna IP be * samabhUtalA pRthvI se 790 yojana para hI nahIM, varan candra-sUrya vimAna kI samazreNI meM bhI haiM aura kaI tArA vimAna candra-sUrya vimAna se Upara ke kSetra meM bhI haiN| inameM kitane hI tArA devoM kI Rddhi alpa hai aura kitane hI samaRddhi sampanna bhI haiN| / yadyapi sabhI jyotiSI | devoM ke indra, candra aura sUrya | hai| unakA svAmitva sabhI graha, nakSatra, tArA vimAnoM para rahatA hai, dhruva tArA | tathApi pUrvabhava meM upArjita tapa, niyama, bharata kSetra citra kra.68 brahmacarya Adi ke pariNAmasvarUpa tArAoM kI Rddhi meM samAnatA bhI ho sakatI hai| jaise manuSya loga meM pUrva saMcita puNya ke kAraNa kaI zreSThI rAjA nahIM hone para bhI rAjA ke samAna Rddhi vAle hote haiM, usI prakAra devoM kI bhI indra ke samAna Rddhi ho sakatI hai| kintu aise tArAdeva atyalpa hote haiN| prAya: to nimnatara yA nimnatama Rddhi vAle hI hote haiN| dhruvatArA-koTAkoTI tArAmaMDala ke madhya yaha eka viziSTa tArA hai, jo jagata ke tathAvidha svabhAva se sadA hI sthira hai| isake samIpa meM rahane vAle tArA maMDala merU kI pradakSiNA nahIM karate, dhruva tAre kI pradakSiNA karate hue vahIM ke vahIM ghUmate haiN| yaha dhruva tArA bharatakSetra kI apekSA se uttara dizA meM hai| aise dhruva tAre cAra haiM ve bhI airavata kSetra, pUrva mahAvideha aura pazcima mahAvideha kSetra kI apekSA se anukrama se uttara dizA meM hai| (citra kramAMka 68) "sarveSAmeva varSANAM merUrUttarataH sthitaH' arthAt jaise merUparvata pratyeka kSetra kI apekSA se uttara dizA meM hai usI prakAra dhruva tArA bhI uttara meM sthita hai| uttara meM hone ke kAraNa yaha 'dhruvatArA' dizAsUcaka yaMtra dvArA samudra meM calate jahAja, sTImara, havAIjahAja Adi ko dizA kA jJAna karAne meM atyaMta upayogI hotA hai| kyoMki usakA kA~TA sadA uttara dhruva kI ora rahatA hai| sacitra jaina gaNitAnuyoga AAAAAAA 107 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ U~cAI 124 yojana sUrya jyotiSka sUrya vimAna tArA maMDala se 10 yojana Upara evaM samabhUtalA pRthvI se 800 yojana Upara sUrya ke vimAna haiN| ye eka yojana ke 61 bhAga meM se 48 bhAga lambe-caur3e aura 24 bhAga U~ce haiN| sUrya vimAnavAsI deva svarNa kI taraha lAla varNa vAle utkRSTa eka palyopama aura eka hajAra varSa kI Ayu vAle hote haiN| inakI deviyoM kI AyuSya jaghanya pAva palyopama aura utkRSTa AdhA palyopama evaM 500 varSa kI hai| inake mukuTa meM 'sUrya' kA cihna hotA hai| sUrya ke vimAna ko 16,000 deva uThAte haiN| sUrya vimAna ke lambAI 148 yojana pRthvIkAyika jIvoM ke Atapa nAmakarma kA udaya citra kra.69 hai| isa kAraNa mUla meM zItala hote hue bhI usakI prabhA 'kiraNeM garma hotI hai| (citra kramAMka 69) sUrya kA vartulAkAra maMDala sUryamaMDala-sUrya kA meru kI pradakSiNA kA vartulAkAra niyata mArga sUryamaMDala kahA jAtA hai| yaha sUryamaMDala vAstavika rUpa meM sampUrNa maNDalAkAra nahIM hai| kyoMki jisa kSetra kI samazreNI se vartulAkAra gati prArambha kara punaH usI kSetra para A jAya, use vAstavika maMDala kahate haiN| sUrya pratyeka ardha pradakSiNA meM do yojana aura eka pradakSiNA pUrNa hone para 4 yojana dara calA jAtA hai| ataH sUrya maMDala sampUrNa vartala (gola) nahIM hai, vartula sadRza hone se maMDala' kahA gayA hai| (citra kramAMka 70) sUrya maNDala kA kSetra-kula sUrya maNDala 184 haiN| usameM se 65 citra kra.70 sUrya maMDala jambUdvIpa ke Upara aura 119 maNDala lavaNa samudra ke Upara hai| jambUdvIpa ke 65 maMDaloM meM se 63 jIvA koTI ke Upara sUrya maMDala maMDala niSadha aura nIlavaMta parvata ke Upara hai| 2 maMDala harivarSa aura ramyak varSa kSetra kI jIvA koTI para hai| pratyeka dizAvartI vyakti apanI-apanI dizA ke Adhe maMDala ko hI dekhatA hai| (citra kramAMka 71) 0 sUrya ke bAhya-Abhyantara maNDala evaM parikramA parimANa-sUrya-candra ke vRttAkAra bhramaNa kSetra ko 'maNDala' kahA jAtA hai| merUparvata ke sabase citra kra.71 miru parvata niSadha parvata harivarSa kSetra kI jIvA harivarSa kSetra 108 Aasaas sacitra jaina gaNitAnuyoga Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMDala saMkhyA 184 AMtarA 183 uttara pazcima - pUrva dakSiNa prathama maMDala maDala 184vAM sarva bAhya maMDala nikaTavartI maNDala ko sarvAbhyantara maNDala' tathA lavaNa-samudra meM pahu~ca sabase dUra antima 184veM maNDala ko 'sarva bAhya maNDala' kahate haiN| maNDala 184 hone para bhI sUrya ke calane ke mArga 183 haiN| jaba sUrya pahale maMDala se parikramA karatA huA dUsare maMDala meM usa sthAna kI sIdha meM pahu~catA hai, taba usakA prathama cakkara pUrNa hotA hai| tIsare maMDala meM pahu~cane para do aura 184veM maMDala meM pahu~cane para 183 cakkara pUrNa hote haiN| isI prakAra 184veM maMDala se calakara puna: pahale maMDala ke usa sIdha vAle dhruva sthAna para pahu~cane meM phira 183 cakkara hote haiN| isa prakAra prathama maMDala se aMtima maMDala meM jAkara punaH prathama maMDala meM Ane para sUrya kI eka parikramA 183 + 183 = 366 dina rAta meM pUrI hotI hai| ___pahale aura sarvAbhyantaramaNDala se sarvabAhyamaNDala meM jAte sUrya ke 183 mArga aMtima ina do maMDaloM meM sUrya eka-eka cakkara lagAtA hai | arthAt inakA sparza eka bAra karatA hai sarvAbhyantara jabaki zeSa 182 maMDala mArgoM para do-do bAra gamana karatA hai| ata: 182 x 2 + 2 = | 366 cakkara meM 366 lavaNa samudra dina-rAta ho jAte haiN| meru parvata aisI eka parikramA se jambU dvIpa eka sUrya saMvatsara arthAt eka varSa pUrA sarvabAhyamaNDala se sarvAbhyantaramaNDala meM jAte sUrya ke 183 mArga hotA hai| AMtarA 183 pazcima ra pUrva prathama maMDala se aMtima maMDala taka jAne aura punaH prathama maMDala taka Ane meM maMDala ) ghumAva eka dizAvartI hI hotA hai| arthAt sUrya sadA pUrva se dakSiNa, pazcima uttara kI tarapha hI bar3hatA hai| lavaNa samudra meru (citra kramAMka 72) parvata jambU dvIpa citra kra.72 maMDala saMkhyA 184 uttara dakSiNa sarvAbhyantara maMDala prathama maDala 184vAM sarva bAhya maMDala sacitra jaina gaNitAnuyoga 1095 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUrya ke udaya-asta kI vyavasthA-sUrya jaba uttara-pUrva (IzAna koNa) meM udita hotA hai to pUrva-dakSiNa (Agneya koNa) meM asta hotA hai| pUrva-dakSiNa (Agneya koNa) meM udita huA dakSiNa-pazcima (naiRtya koNa) meM asta hotA hai| dakSiNa-pazcima (naiRtya koNa) meM udita huA pazcima-uttara (vAyavya koNa) meM asta hotA hai aura pazcima-uttara (vAyavya koNa) meM udita hokara uttara-pUrva (IzAna koNa) meM asta hotA hai| (citra kramAMka 73) vAyavya (asta) zikharI parvata IzAna (udaya) vAyavya (udaya) IzAna (asta) zikharI parvata nIlavaMta parvata nIlavaMta parvata oo pUrva pazcima pazcima mahAvideha merU merU. mahAvaha pazcima mahAvideha merU pUrva mahAvideha mahAvideha niSadha parvata niSadha parvata laghu himavAna parvata ehimavAna parvata naiRtya (udaya) Agneya koNa (asta) naiRtya (asta) Agneya. (udaya) pUrva-pazcima vibhAga meM sUryodaya-sUryAsta uttara-dakSiNa vibhAga meM sUryodaya-sUryAsta citra kra.73 jaMbUdvIpa meM dina-rAtri kA vibhAga-jaMbUdvIpa meM rAta-dina kA vibhAga do sUryoM ke prakAza dvArA hotA hai| jaMbUdvIpa ke do sUryoM meM se eka sUrya jaba dakSiNa-pUrva dizA (Agneya koNa) meM (jaMbUdvIpa kI jagatI se 180 yojana aMdara) udita hotA hai, taba usI sUrya kI samazreNI meM uttara-pazcima dizA (vAyavya koNa) meM jaMbUdvIpa kA dUsarA sUrya udita hotA hai| usa samaya bharata aura airavata ina dono kSetroM meM sUryodaya huA kahA jAtA hai usake bAda jaise-jaise prathama sUrya merU se dakSiNa kI ora evaM dUsarA uttara kI ora bar3hatA jAtA hai vaise-vaise bharata aura airavata ke una-una kSetroM ko prakAzita karatA jAtA hai| ___jaba bhArata sUrya dakSiNa pazcima (naiRtya koNa) meM AtA hai| taba pazcima mahAvideha meM sUrya udaya hotA hai aura airavata sUrya uttara-pUrva (IzAna koNa) meM AtA hai taba pUrva mahAvideha meM sUrya udaya hotA hai| isI prakAra punaH pazcima mahAvideha kA sUrya uttara meM Akara airavata kSetra ko aura pUrva mahAvideha kA sUrya dakSiNa meM Akara bharata kSetra ko prakAzita karatA hai| isa prakAra eka sUrya 30 muhUrta arthAt eka ahorAtra meM Adhe merUparvata kI pradakSiNA karatA hai aura do ahorAtra meM merUparvata kI pUrNa pradakSiNA karatA huA eka maMDala pUrNa karatA hai| isase yaha sahaja samajhA jA sakatA hai ki ar3hAI dvIpa meM jise hama sUryodaya-sUryAsta kahate haiM, vastutaH vaha sUrya kA udaya yA asta honA nahIM hai| sUrya ke vimAna aura usakA prakAza sadA hI AkAza meM rahatA hai, arthAt sUrya sadA kAla 110 sacitra jaina gaNitAnuyoga Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara pazcima pazcima se pUrva dakSiNa dakSiNa -800 yo. 800 yo uttara vibhAga (dina) rAtri rAtri pazcima vibhAga (dina) pUrva vibhAga (dina) rAtri dakSiNa vibhAga (dina uttara maka parvata parva sUrya niSadha parvata prakAzamAna hai, tathApi jahA~ jambUdvIpa meM dina-rAtri kA vibhAga karate do sUrya / dikhAI detA hai usa pradeza meM udaya aura jahA~ nahIM dikhAI detA ho, vahA~ asta mAnane kA vyavahAra hai| (citra kramAMka 74-75) | rAtri-divasa kI hAni-vRddhi kA pramANa-sUrya 366 divasa meM sarvAbhyantara maMDala se sarvabAhya maMDala meM aura sarvabAhya maMDala se | citra kra.74 sarvAbhyantara maMDala kI sarvAbhyantara maMDala meM sthita sUrya kA vividha aMtara para parikramA pUrNa karatA hai| jaba prApta hotA udayAsta samaya kA antaramAna sUrya sarvAbhyantara maMDala meM hotA hai taba 18 muhUrta kA dina evaM 12 muhUrta kI rAtri hotI hai| isa dina se varSa prArambha hotA hai| isa prathama dina ke prathama cakkara meM sUrya dUsare maMDala meM calA jAtA hai| phira jaise-jaise bAhyamaMDala kI ora gamana karatA hai vaise-vaise divasa ke citra kra.75 parimANa meM 2/61 bhAga kI hAni aura rAtri ke pramANa meM 2/61 bhAga kI vRddhi hotI hai| - isI prakAra sUrya jaba sarvabAhyamaMDala meM vartamAna hotA hai taba 12 muhUrta kA dina aura 18 muhUrta kI rAtri hotI hai| phira jaise-jaise sarvAbhyantaramaMDala kI tarapha gamana karatA hai vaise-vaise dina meM vRddhi aura rAtri meM hAni hotI hai| hAni-vRddhi kA pramANa muhUrta ke 2/61 bhAga jitanA hotA hai| prathama 6 mAsa meM dina ghaTatA hai aura rAtri bar3hatI hai| dUsare 6 mAsa meM dina bar3hatA hai aura rAtri ghaTatI hai| jaba sUrya 183 maMDala meM se 917veM maMDala para athavA kula 184 maMDala ke 927veM maMDala para paribhramaNa karatA hai, taba 15 muhUrta kI rAtri aura 15 muhUrta kA dina hotA hai| / pauSa mAsa meM sabase bar3I rAta 18 muhUrta kI hotI hai aura ASAr3ha mAsa meM sabase bar3A dina 18 muhUrta kA hotA hai, yaha sAmAnya kathana hai| hindU jyotiSa gaNita ke anusAra ASAr3ha meM karka saMkrAti ko sabase bar3A dina aura sacitra jaina gaNitAnuyoga 111 mahA himavaMta parvata laghu himavaMta parvata vaitADhaya u parvata dakSiNa Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAhya AbhyaMtara maMDala meM rAtri-divasa kI hAni vRddhi uttara uttara - pUrva pazcima pazcima - pUrva dakSiNa dakSiNa sarvabAhA maMDala pahalA maMDala 784vAM maMDala sarvabAhya pahalA maMDala jambU dvIpa jambU dvIpa 18 muhUrta kI rAtri 18 muhUrta kA dina 12 muhUrta kA dina mahata kI rAtri rAtri-divasa kI hAni-vRddhi citra kra.76 dina 13 muhUrta rAtri 17 muhartta kuMbha saMkrAMti dina 14 muhUrta rAtri 16 muhUrta mIna saMkrAMti dina 12 muhUrta rAtri 18 muhUrta makara saMkrAMti meSa saMkrAMti rAtri 15 muhUrta dina 15 muhUrta phAlguna dina 13 muhUrta rAtri 17 muhUrta mAgha samAsa dhanu saMkrAMti vaizAkha vRSa saMkrAMti rAtri 14 muhUrta dina 16 muhUrta jyeSTha ASAda mAsa ch dina 14 muhUrta rAtri 16 muhUrta vRzcika sakrAMti makara saMkrAti ke dina pauSa mAsa meM sabase bar3I rAta hotI hai| aMgrejI jyotiSa ke anusAra 23 disambara ko sabase bar3I rAta aura 21 jUna ko sabase bar3A dina hotA hai| 21 sitambara ko dina-rAta / barAbara hote haiN| dina va rAtri kA parimANa citra meM dekheN| (citra kramAMka 76-77) dakSiNAyana-uttarAyaNa-varSa meM do ayana hote haiM-dakSiNAyana aura uttraaynn| zrAvaNa kRSNA ekama se jaba sUrya saMvatsara prArambha hotA hai, taba se prathama ke 6 mAsa, jisameM donoM sUrya Abhyantara maMDala se aMtima 184veM maMDala kI ora prayANa karate haiM, taba taka arthAt 183 maMDala gati karane kI 183 hI ahorAtriyA~ dakSiNAyana kI kahI jAtI haiN| mAgha citra kra.77 kRSNA ekama se uttarAyaNa kI prathama ahorAtrI meM sUrya sarvabAhya ke dUsare arthAt 183veM maMDala para paribhramaNa karatA hai| usake bAda 183 se prathama maMDala kI ora gati karate hue sUrya kI 183 ahorAtriyA~ uttarAyaNa kI kahI jAtI hai| arthAt sUrya kA sarvabAhya maMDala se sarvAbhyantara 112 -sa-GARAassacitra sacitra jaina gaNitAnuyoga mithuna saMkrAMti rAtri 13 muhUrta dina 17 muhUrta kArtika Lobil's 221 dina 15 muhUrta rAtri 15 muhUrta tulA sakrAMti ALL KLE 491 ZL KUT Ah 81 h EL KW ALL / Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMDala kI ora gamana karanA uttarAyaNa hai| aura sarvAbhyantara maMDala se sarvabAhya maMDala kI ora gamana karanA dakSiNAyana hai| jaba sUrya sarvAbhyantara maMDala para paribhramaNa karatA hai, vaha dina karka saMkrAnti' kA hotA hai, usake dUsare dina se dakSiNAyana prArambha hotA hai| zrAvaNa kRSNA ekama ko pUrvIya athavA bhAratIya sUrya niSadha parvata ke samIpa se| dUsare maMDala para jaba jAtA hai, taba bharata kSetra meM navavarSa tathA pazcimI athavA airAvatIya sUrya nIlavAna parvata ke samIpa se dUsare maMDala para jAtA hai taba airAvata kSetra meM naye varSa kA prArambha hotA hai| isI prakAra sUrya jaba sarvabAhya maMDala para paribhramaNa karatA hai| vaha dina 'makara saMkrAnti' kA hotA hai aura usake dUsare dina uttarAyaNa kA prArambha hotA hai| athavA jisa dina kisI bhI vastu kI chAyA vastu ke pramANa ke anusAra hotI hai, vaha dina dakSiNAyana kA prathama dina hotA hai| zrAvaNa kaSNA ekama ko jAna kI chAyA apane hI pramANa ke anasAra 24 aMgala paDatI' ataH dakSiNAyana zrAvaNamAsa se prAraMbha hotA hai aura uttarAyaNa mAgha mAsa se| isI prakAra ASADha zuklA pUnama uttarAyaNa kA aMtima dina tathA pauSa zuklA pUnama dakSiNAyana kA aMtima dina hai| uttarAyaNa aura dakSiNAyana meM sUrya kI pradakSiNA ke kAraNa samagra vizva kA taMtra vyavasthita calatA hai| isIlie bhAratIya jyotiSa graMthoM meM kAla, koSThaka gaNita Adi vyavasthita dekhane ko milatA hai| chAyA kA pramANa-dakSiNAyana meM chAyA bar3hatI hai aura uttarAyaNa meM kama hotI hai| isameM chAyA kA AkAra vahI hotA hai jo vastu kA AkAra hotA hai| gola vastu kI chAyA kA AkAra gola, caurasa vastu kI chAyA kA AkAra caurasa aura vaTavRkSa kI chAyA vaTavRkSa ke AkAra kI hotI hai| chAyA kI lambAI meM hAni-vRddhi hotI hai, AkAra meM nahIM / AkAra to prakAzya vastu ke samAna hI hotA hai| ____paurUSI pramANa-jaina dharma meM 'paurUSI' kA atyadhika mahattva hai| sAdhu ko svAdhyAya karanA ho yA tapa, pratyeka kriyA meM paurUSI kA pramANa dekhA jAtA hai| paurUSI kA artha hai-'purUSa pramANa chAyA athavA vastu pramANa chaayaa'| sUryodaya ke samaya chAyA purUSa ke pramANa se lambI hotI hai, vaha jaba ghaTate-ghaTate purUSa ke apane zarIra pramANa raha jAya taba use 'paurUSI' kahA jAtA thaa| sUryodaya se sUryAsta taka ke samaya ko cAra bhAgoM meM vibhAjita karake dina kI cAra paurUSI isI prakAra rAtri kI cAra paurUSI mAnI gaI hai| kiMtu sadA hI paurUSI purUSa pramANa chAyA jitanI nahIM hotii| dina aura rAtri ke samaya meM sadA 2/61 bhAga kI hAni-vRddhi hotI rahane ke kAraNa paurUSI pramANa meM bhI hAni-vRddhi hotI hai| use pratyeka mAsa meM pAda aura aMgula ke mAdhyama se samajhAyA gayA hai| dakSiNAyana uttarAyaNa krama | mAsa paurUSI | vRddhi krama mAsa | paurUSI | hAni 1. zrAvaNa | 2 pAda 4 aMgula | 4 aMgula 1. | mAgha | 3 pAda 8 aMgula | 4 aMgula bhAdrapada | 2 pAda 8 aMgula | 8 aMgula |2. | | phAlguna 3 pAda 4 aMgula | 8 aMgula Asoja 3 pAda 1pAda caitra 3 pAda kArtika 3 pAda 4 aMgula 1pAda 4 aMgula 4. vaizAkha 2 pAda 8 aMgula 1 pAda 4 aMgula | mArgazIrSa | 3 pAda 8 aMgula | 1 pAda 8 aMgula | jyeSTha 2 pAda 4 aMgula | 1 pAda 8 aMgula pauSa 4 pAda 2 pAda ASAr3ha | 2 pAda 2 pAda 3. 1pAda sacitra jaina gaNitAnuyoga 113 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAyavya koNa parvata marU koNa SSC bhAratIya sUrya bharata kSetra bhAratIya airavatIya sUrya-zrAvaNa kRSNA | airavatIya sUrya airavata kSetra ekama naye varSa ke prathama dina jo sUrya pUrvI kendra (pazcimI sUrya) zikharI parvata arthAt pUrva dizA ke aMta se (Agneya koNa) dakSiNa dizAvartI dUsare ardhamaMDala para paribhramaNa prArambha kara dakSiNa dizA kI ora gati karatA huA bharata kSetra ko prakAzita karatA hai vaha bhAratIya sUrya athavA pUrvI sUrya tathA isI dina pazcimI kendra arthAt vAyavya koNa se uttara dizAvartI anya ardhamaMDala para paribhramaNa prArambha kara uttara dizA kI ora jAkara airAvata kSetra ko niSadha parvata prakAzita karane vAlA sUrya airavatIya yA pazcimI sUrya Agneya kahA jA sakatA hai| (citra kramAMka 78) cullahimavaMta parvata donoM sUryoM ke svatantra mArga-pratyeka saMvatsara (pUrvI sUrya) (varSa) meM bhAratIya aura airavatIya donoM sUrya dakSiNAyana meM (Abhyantara se bAhya maMDala meM jAte bhAratIya airavatIya sUrya citra kra. 78| hue) apane-apane svataMtra maMDala para calate haiM tathA 183 maMDala para paribhramaNa karate hue 510 yojana kA dakSiNAyana meM donoM sUryoM kA svataMtra mArga kSetra pAra karate haiN| usameM eka bAra bhI eka-dUsare ke maMDala kA sparza nahIM krte| kintu uttarAyaNa meM (bAhara se aMdara Ate hae) ye svacalita aura paracalita maMDala para jitanA calate haiM, usameM eka pUrNa maMDala ke cAra dizA bhAga karake isa prakAra samajhA jA sakatA hai| (citra kramAMka 79) bhAratIya airavatIya sUrya ke pratyAgamana maMDala maMDala ke cAra bhAratIya sUrya airAvatIya sUrya vibhAga maMDala saMkhyA maMDala saMkhyA Agneya koNa |92 svacalita | 91 svacalita vAyavya koNa |91 svacalita | 92 svacalita IzAna koNa |92 paracalita | 91 paracalita naiRtya koNa |91 paracalita | 92 paracalita citra kra.79 ge kIya saya kA sarve bAhara airavatIya sUrya InJAPARBA pUrvI sUrya * pazcimI sUrya 184 bhAratIya sarya kA sA sUrya kI muhUrta gati-pratyeka maMDala para sUrya eka-eka muhUrta meM jitanI gati karatA hai, use muhUrta gati kahate haiN| yahA~ yaha to spaSTa hai ki eka sUrya eka ahorAtri meM AdhA maMDala gati karatA hai aura dUsarA sUrya maMDala usI ahorAtri meM zeSa AdhA maMDala pUrNa karatA hai| donoM sUrya kI eka-eka ahorAtri hotI hai, kintu donoM kI 114 AAAAAAEA sacitra jaina gaNitAnuyoga na Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAhya-AbhyaMtara maMDala meM sUrya kI muhUrta gati sarvAbhyantara maMDala meM sUrya kI muhUrta gati 525129 yojana kI sarva bAhyamaMDala meM sUrya kI muhUrta gati 5030515 yojana kI 43 sarvabAhya maMDala sarvAbhyantara maMDala sarvAbhyantara maMDala sarvabAhya maMDala 47263 yojana 'bharata airavata kSetra ke manuSya 4726321 yojana dUra se sUrya ko dekhate haiN| 3183139 yojana / bharata airavata kSetra ke manuSya 3183158 yojana dUra se sUrya ko dekhate haiN| eravata bharata bharata citra kra.80 milakara do ahorAtri hotI hai| eka ahorAtri ke 30 muhUrta haiM, do ahorAtri ke 60 muhUrta hote haiN| do sUrya 60 muhUrta meM eka maMDala pUrNa karate haiN| isa kAraNa maMDala kI paridhi meM 60 kA bhAga dene para jo saMkhyA AtI hai, vaha sUrya kI muhUrta gati hogii| jaise sarvAbhyantara maMDala kI paridhi 3,15,089 yojana hai, use do ahorAtri ke 60 muhUrta se bhAga dene para (3,15,0897 60) 525129/60 yojana prApta hote haiN| vaha prathama maMDala para sUrya kI muhUrta gati hai| usa samaya isa bharata kSetra ke manuSya usa sUrya ko 47,263/60 yojana dUra se dekhate haiN| Age pratyeka maMDala kI paridhi meM vastuta: 1738/60 aura vyavahAra meM 18-18 yojana kI vRddhi hotI hai, isa kAraNa sUrya ke pratyeka maMDala meM eka ahorAtri (60 muhUrta) meM 18-18 yojana adhika gati karanA par3atA hai| isa prakAra sUrya pratyeka maMDala meM 18/60 yojana kI muhUrta gati bar3hAtA huA sarvabAhya maMDala pahu~catA hai, taba pratyeka muhUrta meM 5030515/60 yojana kSetra pAra karatA hai| usa samaya isa bharata kSetra ke manuSya usa sUrya ko 31,8313960 yojana dUra se dekhate haiN| (citra kramAMka 80) tApa-aMdhakAra kSetra-tApa, Atapa yA prakAza-ye tInoM zabda ekArthaka hai| jitane AkAza khaMDa meM sUrya prakAza phailatA hai vaha tApa kSetra' aura jahA~ sUrya prakAza nahIM pahu~catA use aMdhakAra kSetra' kahate haiN| ina donoM taraha ke kSetra kA AkAra UrdhvamukhI dhaturA yA tAr3a-puSpa ke samAna hai, yaha upamA ekadezIya hai, vastuta: vaha aMdara kI ora meru parvata ke samIpa saMkar3A arddha golAkAra aura bAhara lavaNa samudra kI ora caur3A hai| (citra kramAMka 81) - jambUdvIpa ke donoM sUryoM kA prakAza meru se lavaNa samudra taka 33,333173 yojana paryanta kSetra ko prakAzita karatA hai| sUrya sarvAbhyantara maMDala meM jambUdvIpa ke 6/10 bhAga ko dIpta rUpa meM aura bAhya maMDala meM 4/10 bhAga ko maMda rUpa meM prakAzita karatA hai| sacitra jaina gaNitAnuyoga 115 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara pazcima se pUrva dakSiNa "800 yojana 800 yojana sUrya sarvAbhyantara maMDala meM jaba 18 muhUrta kA dina hotA tApa kSetra kA hai taba apane sAmane kI dizA ke tIna-tIna kula 6 vibhAgoM AkAra ko prakAzita karatA hai aura sarvabAhya maMDala para sUrya ho aura 12 muhUrta kA dina ho, taba do-do vibhAga meM dina aura zeSa tIna vibhAga meM rAtrI hotI hai| pratyeka tApa va aMdhakAra kSetra meru ke aMta bhAga se prArambha hotA hai aura lavaNa samudra para pUrNa hotA hai| meru se jambadvIpa 45.000 yojana lambA aura lavaNa samadra meM 33.3331/2 lambA hai| 45.000+33.3331/2 = 78,3331/3 yojana kI lambAI hai| kisI bhI maMDala para paribhramaNa karate sUrya ke tApa va aMdhakAra kSetra kI lambAI hamezA avasthita rahatI hai| ise 'bAhA' kahate haiN| 10 tApa va aMdhakAra kSetra kI caur3AI paridhi kA 3/10 yA 2/10 pramANa hotI hai| uttarAyaNa ke antima dina 3/10 kSetra para prakAza aura dakSiNAyana ke aMtima dina utkRSTa 2/10 kSetra para prakAza phailatA hai| meru parvata kI ora tApa-aMdhakAra kSetra saMkar3A aura lavaNa samudra kI ora citra kra.81 vistRta hone ke kAraNa caur3AI eka jaisI nahIM hai| ataH sarvAbhyantara maMDala meM paribhramaNa ke samaya tApa kSetra kI caur3AI 9,486910 yojana tathA aMtima maMDala meM 95,4945/10 yojana hai| aMdhakAra kSetra kI caur3AI sarvAbhyantara meM 6,324610 aura aMtima maMDala meM 63,663 yojana kI hai| (citra kramAMka 82) sUrya prakAza kA pramANa-sUrya kA prakAza sarvatra eka sadRza nahIM hai| varan Urdhva dizA meM 100 yojana taka arthAt apane vimAna kI dhvajA-patAkA taka hI pahu~catA hai| adhodizA meMvaha 1800 yojana bhUmibhAga ko prakAzita karatA hai| kyoMki sUrya se 800 yojana nIce samapRthvItala hai aura vahA~ se 1000 yojana nIce taka pazcima mahAvideha kSetra kI 24vIM salilAvatI vijaya aura 25vIM vaprA vijaya gaI huI hai| vahA~ taka kA kSetra sUrya prakAza se prakAzita hotA hai| ata: 800 + 1000 = 1800 yojana adhokSetra taka sUrya prakAza karatA hai| tirachI dizA meM 47,26321/60 kSetra ko prakAzita karatA hai| yaha kathana dRSTipatha kI apekSA sarvAbhyantara maMDala meM sUrya ho, usa apekSA se hai| sarva bAhyamaMDala meM sUrya hone para 31,831/2 yojana taka prakAza phailatA hai| sUrya maMDala kA meru parvata se aMtara sUrya ke maMDala kula 184 haiN| usameM prathama maMDala ko sarvAbhyantara maMDala tathA aMtima maMDala ko sarvabAhya maMDala kahate haiN| sarvAbhyanatara maMDala jambUdvIpa kI sImA (jagatI) se 180 yojana aMdara hai| merU parvata se jambUdvIpa sImA paryanta 45,000 yojana hai, usameM se 180 yojana nikAla dene para (45,000-180 =) 44,820 yojana kA aMtara merU parvata se sUrya ke sarvAbhyanatara maMDala kA hai| isI prakAra sarvabAhya maMDala arthAt 184vA~ maMDala lavaNa samudra meM 330 yojana dUra hai| meru se jambUdvIpa kI sImA 45,000 yojana meM 330 yojana jor3a dene para (45,000 + 330 =) 45,330 yojana kA aMtara meru ke donoM ora ke sarvabAhya maMDala para rahe hue sUrya aura meru parvata kA hai| (dekheM citra 83) 116 sacitra jaina gaNitAnuyoga Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karka va makara saMkrAMti meM sUrya karka saMkrAti ke prathama dina makara saMkrAti ke prathama dina Prinase paridhi ke dazAMza kA donoM tarapha kA 3-3 bhAga meM prakAza aura 2-2 bhAga meM rAtri (6 bhAga meM prakAza) uttara (4 bhAga meM rAtri) paridhi ke dazAMza kA donoM tarapha kA 3-3 bhAga meM rAtri aura 2-2 bhAga meM prakAza (6 bhAga meM rAtri) uttara (4 bhAga meM prakAza) 184 sarvavAra parvabAhA maMDala jabU dvIpa 118393 yA. daSTiveSaein o123chs. 18 muhUrta kI rAta pazcima kAza viSTa 6324 15494 yojana tamaH 1994 tamaHkSetra vikA high 2. lon2 prakAza kI laMbAI CV4000aMdIpa meM lavaNa samudra tri viSkA prakAza kI laMbAI 45000jaibUdvIpama 'sarvAbhTAntaramA 726325daSTikSetra lavaNa samudra 63663 yojana dakSiNa prakAza aura aMdhakAra kI 78332 yojana saMpUrNa laMbAI prakAza kSetraviSkamA lavaNa samudra dakSiNa dinamAna 18 muhUrta prakAza kI laMbAI 333334 yo. samudra meM prakAza kI laMbAI33333 To. samudra meM dinamAna 12 muhUrta la va Na / sa mu dra citra kra. 82 la va Na Ta uttara dakSiNa sarvAbhyantara 44.820 yo.dUra maDala sarva bAhya maMDala 45,330 yojana sUrya maMDaloM ke madhya sUrya maMDala kA pazcima + pUrva aMtara merU parvata se aMtara sUrya ke eka maMDala se | dUsare maMDala kA aMtara do | yojana hai| vaha isa prakAra | hai-prathama aura aMtima maMDala | ke bIca 510 yojana kA | aMtara hai| sUrya vimAna kI lavaNa samudra | lambAI-caur3AI 48/61 yojana hai| ataH sUrya kA cAra jambU dvIpa kSetra 51048/61 yojana huaa| citra kra.83 sUrya maMDala 48/61 yojanAMza | pramANa vAlA hai| aise 184 maMDala haiM, ataH 184 x 48/61 yojanAMza = 14448/61 yojana pramANa maMDaloM kA kSetra hotA hai| sUrya maMDala ke 51048/61 yojana ke bhramaNa kSetra meM se 14448/61 yojana kama karane para 45,330 yojana -maMDala antara 2 yo.48 meru parvata sacitra jaina gaNitAnuyoga 117 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarva maNDala saMkhyA 184 AMtarA 183 uttara pazcima -- pUrva sarva bAhA maMDala dakSiNa yo. yo A . yo. 2262724 sarvAbhyantara maDala (51048/61 -14448/61) = 366 sUrya maNDala ke madhya aMtara yojana zeSa rahate haiN| unako sUrya ke AMtare 183 se bhAga dene para (366 : 183 = 2) do yojana prApta hotA hai| yahI pratyeka maMDala ke madhya kA aMtara huaa| (citra kramAMka 84) do sUryoM ke madhya aMtara kA se kha ke bIca sUrya 44,820 yojana pUrva-pazcima yA uttara kA cAra kSetra 51048 yojana aura moTAI hI hai dakSiNa, donoM ora jambUdvIpa kI lavaNa samudra sImA se sarvAbhyantara maMDala 180-180 yojana aMdara hai| donoM jambU dvIpa ora kI jor3a (180 + 180 =) 360 yojana hai| jambUdvIpa ke 1 lAkha yojana vyAsa meM se 360 nikAla dene para (1,00,000-360 = ) 99,640 yojana prApta hotA hai| yaha sarvAbhyantara maMDala meM rahe hue eka sUrya se dUsare sUrya kI dUrI hai athavA sarvAbhyantara prathama maMDala kI lambAI-caur3AI hai| isI prakAra sarvabAhya maMDala lavaNa samudra meM 330 yojana dUra hai| jambUdvIpa ke vyAsa meM donoM ora ke (330 + 330 =) 660 yojana jor3a dene para (1,00,000 + 660 =) 1,00,660 yojana hote haiN| yaha sarvabAhya maMDala meM rahe hue do sUryoM ke madhya kI dUrI hai athavA sarvabAhya maMDala kI lambAI-caur3AI hai| (citra kramAMka 85) donoM sUryoM ke madhya aMtara athavA maMDala kI laMbAI caur3AI citra kra.84 sarvabAhya maMDala meruparvata .510 yojana - 0 sarvAbhyaMtara prathama maMDala -510 yojana 10000 yA. 99640 yo. 199640 yo. sarvabAhya maMDala -100660 yojana citra kra.85 118 A HARAAAAecitra saina gaNilAlazoe 3 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udaya-asta ke samaya sUrya kA lAla varNa sUrya apane maNDalAkAra kSetra meM pUrva se dakSiNa, dakSiNa se pazcima, pazcima se uttara aura uttara se pUrva kI ora merU kI pradakSiNA karatA hai| sUrya udaya aura asta ke samaya vidizA meM hotA hai| ataH bharata kSetra meM jaba sUrya kA udaya hotA hai, taba vaha pUrva aura dakSiNa ke madhya Agneya koNa meM hotA hai| usa samaya pUrva mahAvideha meM vaha sUrya asta huA kahA jAtA hai aura bharata kSetra meM udaya huA kahA jAtA hai| udaya ke samaya sUrya lAla varNa kA dikhAI detA hai, isI prakAra asta ke samaya bhI vaha lAla varNa kA hI dikhAI detA hai| isakA yaha artha nahIM ki sUrya kA varNa lAla hai| yadi sUrya kA varNa lAla hotA to dina meM bhI vaha usI varNa kA dikhAI de| vastutaH sUrya kA prakAza zveta hai| kintu vidizA meM sthita sUrya udaya aura asta ke samaya niSadha parvata ke samIpa hotA hai, niSadha parvata pUrva se pazcima taka lambA aura lAla varNa kA hai, usakI praticchAyA sUrya prakAza para par3ane ke kAraNa udaya aura asta ke samaya sUrya lAla dikhAI detA hai| yaha kathana bharata kSetra kI apekSA hai| airAvata kSetra meM sUrya nIlavanta parvata ke pAsa udita hotA hai| nIlavanta parvata kA varNa nIlA hai, usakI praticchAyA sUrya para par3ane se airAvata kSetra meM udaya aura asta ke samaya vaha nIlA- dRSTigata dRSTigata udaya-asta ke samaya sUrya kA lAlavarNa .. hotA hai| (citra kramAMka 86) candra jyotiSka deva airavata kSetra sUrya vimAna se 80yojana evaM samabhUtalA nIlavanta parvata pRthvI se 880 yojana Upara candra ke vimAna haiN| ye eka yojana ke 61 bhAga meM se 56 bhAga lambe-caur3e aura 28 bhAga U~ce sphaTika ratnamaya haiN| asta niSadha parvata candra vimAnavAsI deva 7 hAtha kI kAyA vAle mukuTa meM candra cihna ko dhAraNa karane vAle aura 1 citra kra. 86 lAkha varSa adhika 1 palyopama kI utkRSTa Ayu vAle hote haiN| inake deviyoM kI Ayu jaghanya pAva palyopama kI utkRSTa 50 hajAra varSa adhika AdhA palyopama hai| candra vimAna ko bhI 16,000 deva uThAte haiN| candra vimAna kI pIThikA ke nIce sphaTikamaya mRga kA cihna nirmita hai| ataH pUrNamAsI ke cA~da meM 'mRga' kA cihna dikhAI detA hai| candra vimAna ke pRthvIkAyika jIva udyota nAmakarma ke prabhAva se zItala kiraNoM vAle haiN| (citra kramAMka 87) asta marU PSJ bharata kSetra sacitra jaina gaNitAnuyoga 119 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lambAI 156 U~cAI 128 pAThikA 2700 yojana citra kra.87 candra maMDala evaM unakI saMkhyA candra vimAna candramA ke maMDala 15 haiM, usameM 5 candra maMDala jaMbUdvIpa ke 180 yojana kSetra meM tathA 10 candra maMDala lavaNa samudra ke 330 yojana kSetra meM haiN| samapRthvI se 880 yojana U~ce rahakara candra meru kI pradakSiNA karate haiN| candra kI paribhramaNa gati sUrya kI apekSA maMda hai, ata: usake maMDala dUra-dUra haiN| candra kA sarvAbhyantara maMDala jambUdvIpa meM merUparvata se 44,820 yojana dUra hai aura sarvabAhya maMDala meruparvata se 45,330 yojana dUra hai| vaha isa prakAra hai jambUdvIpa kI sImA se meru kA 45,000 yojana kA aMtara hai aura candra kA sarvAbhyantara maMDala jambUdvIpa kI sImA se 180 yojana aMdara hai| ataH (45,000-180 =) 44,820 yojana dUra candra kA pahalA maMDala hai aura candra kA sarvabAhya maMDala lavaNa samudra meM 330 yojana dUra hai| ata: meru se jambUdvIpa kI sImA meM candra kA lavaNa samudragata cAra kSetra jor3ane para (45,000 + 330 = ) 45,330 yojana kA aMtara meru aura candra ke madhya kA hotA hai| candra maMDala kI lambAI-caur3AI va aMtara pratyeka maMDala para donoM candra eka-dUsare ke Amane-sAmane hote haiN| ata: candra maMDala kI lambAI-caur3AI jitanI hogI utanA hI aMtara donoM candra ke bIca rhegaa| ___ sarvAbhyantara maMDala jambUdvIpa kI sImA se cAroM dizAoM meM 180-180 yojana hai, donoM milakara 360 yojana aMdara hai| jambUdvIpa ke 1 lAkha yojana vyAsa meM se 360 nikAla dene para (1,00,000-360 = )99,640 yojana prApta hotA hai| yaha prathama maMDala kI lambAI-caur3AI aura donoM candra ke madhya kA aMtara hai| eka maMDala se dUsare maMDala meM gati karate hue pratyeka maMDala meM 3625/61 yojana kA aMtara donoM ora se bar3hatA hai| ata: (3625/61 ,4/7x 2) 725161 , 1/7 yojana kI vRddhi pratyeka maMDala ke vyAsa meM hotI hai| jaba sarvabAhya maMDala meM jAtA hai taba aMtima maMDala kI lambAI-caur3AI 1,00,65945/61 yojana pramANa hotI hai| candra kI muhUrta gati pratyeka candra eka ardhamaNDala ko 1 ahorAtra adhika 1 muhUrta (31 muhUrta 11/2/221 muhUrtAMza) meM pUrNa karate haiN| donoM candra milakara eka maMDala ko 2 ahorAtra aura 223/221 muhUrtAza arthAt 6223/221 muhUrta meM pUrNa karate haiN| sarvAbhyantara maMDala kI paridhi 3,15,089 yojana hai, use 6223/221 muhUrta se bhAga dene para 5,0737744/13725 yojana Ate haiN| ata: candra kI prathama maMDala meM itanA hI kSetra eka muhUrta meM pAra karatA hai| prathama maMDala para paribhramaNa karate hue candra ko bharata kSetra ke manuSya 47,26321760 yojana dUra se dekhate haiN| 120 sacitra jaina gaNitAnuyoga Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaba candra sarvabAhya maMDala para paribhramaNa karatA hai, taba vaha pratyeka muhUrta meM sAdhika 5,125 yojana kSetra pAra karatA hai aura bharata kSetra ke manuSyoM ko 31,831 yojana dUra se dikhatA hai| caMdra maMDala kI hAni-vRddhi evaM tithiyoM kI vyavasthA-jaise sampUrNa jambUdvIpa meM dina aura rAtri kA vibhAga karane vAle do sUrya haiM, vaise hI tithiyoM kI vyavasthA karane vAle do candra hai| inameM sUrya ke bimba kI hAni-vRddhi pratidina nahIM hotI kintu candrabimba kI hAni-vRddhi hara roja hotI hai| jaise ki dUja ke dina candramA kA bimba kevala dhanuSa ke AkAra kI eka patalI lakIra jaisA hotA hai| usake bAda kramazaH vRddhi ko prApta hotA huA zukla pakSa kI pUrNimA ke dina sampUrNa candra maMDala dikhAI detA hai| yadyapi mUla svarUpa meM to candramA sadA pUrNa maMDala kA hI hotA hai| usameM koI ghaTa-bar3ha nahI hotii| kiMtu AvaraNa ke kAraNa vaha sadA ghaTatA-bar3hatA dikhAI detA hai| (citra kramAMka 88) candra maMDala kI zukla pakSa meM anukrama se vRddhi honA aura kRSNa pakSa meM hAni hone kA kAraNa 'rAhU' ke vimAna kA AvaraNa aura anAvaraNa mAtra hai| rAhU do prakAra ke haiM-(1) nitya rAhU aura (2) parva raahuu| nitya rAhU tithi, pakSa, mAsa Adi kA kAraNa hai aura parva rAhU caMdragrahaNa-sUryagrahaNa kaa| (1) nitya rAhU-rAhU kA vimAna kRSNavarNa kA hai| yaha vimAna svAbhAvika rUpa se hI candramA ke sAtha niraMtara hotA hai| candra ke vimAna ke nIce cAra aMgula dUra calatA huA candramA kI eka-eka kalA ko DhaMkatA jAtA hai| aMtima dina kI 16 kalA meM jo eka kalA zeSa raha jAtI hai usI kA nAma amAvasyA' hai| yahI kRSNa pakSa' pRthvI para candradarzana evaM tithiyA~ pUrNamAsI caMdra vadi 3 caMdra vadi 12 caMdra rAhU rAhU pRthvI pRthvI pRthvI amAvasa caMdra sudI 3 caMdra sudI 12 rAhU rA pRthvI pRthvI pRthvI citra kra. 88 sacitra jaina gaNitAnuyoga HAARAA- A GA 121 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16151413 12 1110987654320 LEDIEERBOOROSODED ALLPEE R RAMETERREETagpugaOPEDY citra kra. 89 hai| phira vahI rAhU pratipadA ke dina se candramA ke pratyeka mArga meM eka-eka kalA chor3ate hue pUrNimA ko 15 kalAe~ chor3a detA hai taba candramA pUrNa dikhAI detA hai| usa dina pUrNimA' ho jAtI hai taba isa pUre pakSa ko 'zukla pakSa' kahA jAtA hai| (citra kramAMka 89) isI prakAra tithiyoM kI vyavasthA banatI hai| candravimAna ke 16 bhAga karane para usameM pratidina jaba rAhU eka-eka bhAga ko AvRtta karatA hai, vaha eka bhAga tithi kahalAtI hai| athavA jitane kAla meM candramA kA 16vA~ bhAga AvRtta yA anAvRtta ho, usa kAla pramANa ko eka tithi samajhanI caahiye| aise 15 tithi kA eka pakSa' aura 30 tithi kA eka 'candramAsa' hotA hai| (2) parva rAhU-yaha rAhU kisI-kisI samaya hI apane vimAna ke dvArA candra yA sUrya ke vimAna ko DhaMkatA hai| usa samaya saMsAra meM grahaNa lagA'-aisA kahA jAtA hai| yaha parva rAhU jaghanya 6 mAsa meM candra aura sUrya ko DhaMkatA hai| arthAt apane vimAna kI chAyA se caMdra aura sUrya ke vimAna ko AcchAdita karatA hai| utkRSTa se candra ko 42 mAsa meM aura sUrya kI 48 varSa meM AcchAdita karatA hai| (citra kramAMka 90) yadyapi yaha rAhU kA vimAna Adhe yojana kA hai aura candra vimAna 56/61 yojana pramANa arthAt lagabhaga dugunA hai, to vaha pUrNa rUpa se candramA ko kaise AcchAdita kara sakatA hai? isakA samAdhAna yaha hai ki jaise dhue~ se pUrA AkAza maMDala vyApta ho jAtA hai usI prakAra rAhU kI atyanta zyAma kAMti ke kAraNa candra dharatI ke logoM ko saMpUrNa AcchAdita huA dikhAI detA hai| candragrahaNa pUrNimA ke dina hotA hai aura sUryagrahaNa amAvasyA ke dina hotA hai| jaba yaha grahaNa amuka pramANa meM amuka rIti se hotA hai, taba use 'khagrAsa' (khaNDagrAsa) kahA jAtA hai| jaba bharata kSetra meM candra yA sUryagrahaNa hotA hai taba saMpUrNa ar3hAI dvIpa meM rahe 132 candra aura 132 sUryoM ko bhI grahaNa eka sAtha meM hI hotA hai| kyoMki manuSya kSetra meM amuka nakSatra kA yoga ho taba grahaNa hotA hai| isase saMpUrNa candra-sUrya kA eka hI nakSatra ke sAtha yoga sabhI sthAnoM para samazreNI meM vyavasthita hone se sabhI kA grahaNa bhI eka sAtha hotA hai| yaha grahaNa kisI bhI kSetra meM ho sakatA hai| grahaNa kI zubhAzubhatA se logoM meM bhI sukha-duHkha Adi kA prabhAva kaisA hogA, isa saMbaMdha meM bhaviSya kA vicAra jyotiSa zAstroM ke dvArA kiyA jAtA hai| candra grahaNa parva rAhu kA vimAna 880 yo. pRthvI citra kra.90 122 sacitra jaina gaNitAnuyoga Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugalika kSetroM meM bhI candrAdi kI gati hone se vahA~ bhI grahaNa to saMbhava hai, kintu unake mahA puNya evaM kSetra prabhAva tathA jyotirAMga kalpavRkSoM ke kAraNa grahaNa darzana ke abhAva se unako koI upadrava nahIM hotaa| isakI vizeSa jAnakArI jIvAbhigama sUtra se jAnanI caahie| sUrya grahaNa aura candra grahaNa jAnane kI sarala rIti-sUrya ke nakSatra meM hI amAvasa hotI hai aura usI dina zAma ko ekama/pratipadA tithi A jAya to usa dina avazya sUrya grahaNa hotA hai| isI prakAra kRSNapakSa kI tRtIyA ko jo nakSatra hotA hai, usI nakSatra meM pUrNamAsI A jAya to candra grahaNa avazya hotA hai| dohe meM kahA bhI haije nakSatre ravi tape, amAvasyA hoy| par3avA sAMjhe jo mile, sUryagrahaNa taba hoy||1|| mAsa kRSNa kI tIja aMdhArI, hoya jyotiSI leya vicaarii| te nakSatre je hoya pUnama grahaNa hoya na rakhIsa vahema // 2 // jaina jyotiSa meM sUryagrahaNa aura candragrahaNa kaba-kaba hogA, ise batAne vAle hajAroM varSoM ke keleNDara taiyAra hue haiN| candra maNDala aura sUrya maNDala meM antara (1) candra ke 15 maNDala haiN| jabaki sUrya ke 184 maNDala hai| (2) candra ke 15 maNDaloM meM se 5 maNDala jambUdvIpa meM aura 10 maNDala lavaNa samudra meM hai| jabaki sUrya __ke 184 maNDaloM meM se 65 maNDala jambUdvIpa meM hai aura 119 maNDala lavaNa samudra meM par3ate haiN| (3) candra vimAna kI apekSA sUrya vimAna kI gati zIghra hai| isa kAraNa candra maNDala kI apekSA sUrya maNDala najadIka-najadIka haiN| (4) candra aura sUrya donoM ke maNDala kSetra (vicaraNa kSetra) 510 yojana 48/61 bhAga pramANa haiN| usameM 180 yojana pramANa saMcAra kSetra jambU dvIpa meM haiM aura 330-48/61 yojana kSetra lavaNa samudra meM haiN| (5) sUrya maNDaloM meM dakSiNAyana aura uttarAyaNa ye do mukhya vibhAga haiN| candra maNDaloM meM bhI ye do vibhAga haiM, kintu sUrya ke samAna nahI, kyoMki vyavahAra meM bhI nahIM aate| (6) candra maNDala 15 hone se usake bIca antara 14 hote hai aura sUrya-maNDaloM kI saMkhyA 184 hone se usake antara 183 haiN| (7) candra maNDala ke eka antara kA pramANa 35076 yojana hai| jabaki sUrya maNDala ke 1 antara kA pramANa .. do yojana hai| (8) candra kA maNDala 56/61 yojana pramANa viSkambha vAlA hai| jabaki sUrya maNDala 48/61 yojana pramANa hai| nakSatra jyotiSka va unake deva candra vimAna se 4 yojana Upara nakSatramAlA hai| jo samabhUtalA pRthvI se 884 yojana (28,28,800 mIla) Upara hai| inake vimAna pA~coM vargoM ke ratnamaya eka-eka kosa ke lambe-caur3e aura Adhe kosa U~ce haiN| inameM rahane vAle devoM kI deha sAta hAtha kI Ayu jaghanya pAva palyopama utkRSTa Adhe palyopama hai| deviyoM kI Ayu jaghanya pAva palyopama kI utkRSTa pAva palyopama se kucha adhika hai| nakSatra maMDala kI niyata vyavasthA-nakSatroM ke ATha maMDala haiN| jambUdvIpa ke 180 yojana kSetra meM 2 aura lavaNa samudra ke 330 yojana kSetra meM 6-isa prakAra kula nakSatra maMDala ATha haiN| inake maMDala kA AkAra vartula 'gola hai| ye sabhI nakSatra apane-apane niyata maMDala para hI paribhramaNa karate haiN| eka maMDala sthAna chor3akara anya sacitra jaina gaNitAnuyoga PAHARASARDARASA- 123 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMDala para gamana nahIM krte| arthAt pratyeka nakSatra ke ATha-ATha maMDala nahIM hai, parantu amuka nakSatra kA amuka maMDala hai, vaha isa prakAra hai nakSatra maMDala / sthAna prathama maMDala - jambUdvIpa jambUdvIpa lavaNa samudra lavaNa samudra dUsarA maMDala tIsarA maMDala cauthA maMDala pA~cavA~ maMDala chaThavA~ maMDala sAtavA~ maMDala AThavA~ maMDala abhijita, zravaNa, dhaniSThA, zatabhiSaka, pU. bhA., u. bhA., revatI, azvinI, bharaNI, pU. pha., u. phA., svAti = 12 nakSatra / punarvasu aura maghA = 2 nakSatra kRtikA citrA, rohiNI = 2 nakSatra | vizAkhA ... anurAdhA lavaNa samudra lavaNa samudra lavaNa samudra jyeSThA lavaNa samudra ArdrA, mRgazirA, puSya, AzleSA, mUla, hasta, pUrvASAr3hA aura uttarASAr3hA = 8 nakSatra / nakSatra maMDala aura meru ke madhya aMtara-jambUdvIpa ke meru parvata se sarvAbhyantara nakSatra maMDala 44,820 yojana tathA sarvabAhya maMDala 45,330 yojana dUra hai| nakSatra maMDala, candra se 4 yojana Upara hone ke kAraNa candra maMDala ke samAna hI nakSatra maMDala kA meru se ukta aMtara hai| nakSatra maMDala kI lambAI, caur3AI, paridhi Adi bhI isI prakAra candra maMDala ke samAna hI (99,640 yo. prathama maMDala tathA 1,00,660 yojana sarvabAhya maMDala) samajhanA caahie| nakSatroM kA paribhramaNa kSetra-Abhyantara maMDala meM 12 nakSatra haiN| unameM abhijita nakSatra kA vimAna meru ke sabase nikaTa hai| mUla nakSatra sarvabAhya maMDala ke 8 nakSatroM kI apekSA lavaNa samudra kI tarapha adhika bAhara hai| svAti nakSatra U~cAI meM sabase Upara aura bharaNI nakSatra kA bhramaNa kSetra sarva nakSatroM kI apekSA kucha nIce hai| kula, upakula aura kulopakula nakSatra jina nakSatroM dvArA mahInoM kI parisamApti hotI hai, ve mAsasadRza nAma vAle nakSatra 'kula' kahe jAte haiN| jo kuloM ke adhastana hote haiM, kuloM ke samIpa hote haiM, ve upakula' kahe jAte haiN| ve bhI mAsa samApaka hote haiN| jo kuloM tathA upakuloM ke adhastana hote haiM, ve 'kulopakula' kahe jAte haiN| jaise zrAvaNI pUrNimA ke dina dhaniSThA kula, zravaNa upakula aura abhijita kulopakula nakSatra haiN| bhAdavA kI pUrNimA ko uttarabhAdrapada kula, pUrva bhAdrapada upakula aura zatabhiSA kulopakula nakSatra hai| Age bhI isI prakAra jaannaa| 124 sacitra jaina gaNitAnuyoga Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrNimA aura amAvasyA ke nakSatroM kA saMyoga amAvasa amAvasyA kula upakula kulopakula krama krama 7 - 10 5 8 10 11 12 zrAvaNa mAgha 3. ghaniSThA 2. zravaNa 1. abhijita bhAdrapada 8 phAlguna 6. u. bhA. 5. pU. bhA. 4. zatabhiSaka Asoja 9 caitra 8. azvinI 7. revatI kArtika vaizAkha 10. kRtikA 9. bharaNI mRgazIrSa jyeSTha | 12. mRgazIrSa 11. rohiNI pauSa ASAr3ha | 15 puSya 14. punarvasu | 13. ArdrA mAgha zrAvaNa 17 maghA 16 azleSA phAlguna bhAdrapada | 19. u. phA. 18. pU. phA. caitra Asoja | 21. citrA 20. hasta - vaizAkha 4 kArtika | 23. vizAkhA 22. svAti - jyeSTha 5 mRgazIrSa | 26. mUla | 25. jyeSThA | 24. anurAdhA ASAr3ha pauSa | 28. uttarASAr3hA | 27. pUrvASAr3hA prastuta koSThaka se yaha siddha hotA hai ki jisa mAsa kI pUrNimA ko jisa nakSatra kA yoga hotA hai, usa mAsa kI amAvasa ko usa mAsa se sAtaveM mAsa kI pUrNimA ke nakSatra kA yoga hotA hai| jaise- zrAvaNa mAsa se sAtavA~ mAgha mAsa hai, to mAgha kI pUrNimA ko maghA aura azleSA nakSatra kA yoga hotA hai| ina donoM nakSatroM kA zrAvaNI amAvasa ko yoga hotA hai| isI prakAra jaba upakula saMjJaka nakSatra pUrNimA ko samApta karatA hai, taba upakula se pUrva ke zravaNAdi nakSatra anukrama se amAvasa ko samApta karate haiN| jaba kulopakula saMjJaka nakSatra pUrNimA ko samApta karate haiM, taba upakula saMjJaka nakSatroM se pUrva ke abhijita Adi nakSatra amAvasyA ko samApta karate haiN| candra ke mArga meM nakSatroM kA saMcAra-candra kI 15 galiyA~ haiN| unameM se 8 galiyoM meM 28 nakSatra saMcAra karate haiN| yathA-1. candra kI prathama vIthI meM abhijita, zravaNa, dhaniSThA, zatabhiSA, pUrvA bhAdrapada, uttarA bhAdrapada, revatI, azvinI, bharaNI, svAti, pUrvAphAlgunI aura uttraaphaalgunii| 2. tRtIya vIthImeM punarvasu aura magha, 3. chaThI vIthI meM kRtikA, 4. sAtavIM vIthI meM rohiNI aura citrA, 5. AThavIM meM vizAkhA, 6. dasavIM meM anurAdhA, 7. gyArahavIM meM jyeSThA, tathA 8. pandrahavIM (antima) vIthI meM hasta, mUla, pUrvASAr3hA, uttarASAr3hA, mRgazIrSA, ArdrA, puSya aura AzleSA meM ATha nakSatra saMcAra karate haiN| (citra kramAMka 91) _manuSya kSetra meM sabhI nakSatra krama-krama se candra ke sAtha saMyoga karate haiM, kintu manuSya kSetra ke bAhara jo nakSatra jahA~ haiM, vahIM rahatA hai, ata: vahA~ candra kA abhijit nakSatra ke sAtha aura sUrya kA puSya nakSatra ke sAtha sadA yoga rahatA hai| sacitra jaina gaNitAnuyoga 125 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 vIthikAoM kA caMdra ke mArga meM nakSatroM kA saMcAra aMtara 35214 yojana meru parvata se sudarzana 144820 yo. meru parvata dUra caMdra kI prathama vIthI abhijita Adi maghAva punarvasu kA saMcAra jaMbadvIpa kI vedIkRtikA kA saMcAra rohiNIvacitrA kA saMcAra vizAkhA kA saMcAra anurAdhA kA saMcAra jyeSThA kA saMcAra 00 hastamUla Adi kA saMcAra kAsaMcAra 6 7 citra kra.91 8 9 10 11 12 13 14 15 mAsanAma zrAvaNa (abhinaMdana) 2. bhAdrapada (supratiSTha) ye sAta nakSatra pUrva dizA ke dvAra vAle nakSatra kahe gaye haiN| ina nakSatroM meM pUrva dizA meM jAnA zubha mAnA gayA hai| | 3. Asoja (vijaya) mAsa nakSatra aura unakI ahorAtriyA~ mAsa kI nakSatra saMkhyA ahorAtra uttarASAr3hA 14 ahorAtra abhijita 7 ahorAtra zravaNa 8 ahorAtra dhaniSThA 1 ahorAtra dhaniSThA 14 ahorAtra zatabhiSA 7 ahorAtra pUrvA bhAdrapada 8 ahorAtra uttarA bhAdrapada 1 ahorAtra uttarA bhAdrapada 14 ahorAtra revatI 15 ahorAtra azvinI 1 ahorAtra 14 ahorAtra bharaNI 15 ahorAtra kRtikA 1 ahorAtra kRtikA 14 ahorAtra rohiNI 15 ahorAtra 1 ahorAtra mRgazIrSa 17 ahorAtra ArdrA 8 ahorAtra punarvasu 7 ahorAtra - puSya 1 ahorAtra - 4. azvinI kArtika (prItivardhana) ye sAta nakSatra dakSiNa dizA dvAra vAle haiN| dakSiNa dizA meM ye zubhaphaladAyI haiN| 5. mRgazira (zreyAMsa) mRgazIrSa 6. pauSa (ziva) 126EAARADAR sacitra jaina gaNitAnuyoga Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. mAgha (zizira) puSya azleSA maghA phAlguna (hemanta) maghA pUrvA phAlgunI uttarA phAlgunI uttarA phAlgunI hasta citrA ye sAta nakSatra pazcima dizA dvAra vAle haiN| pazcima dazA meM ye zubhaphaladAyI haiN| 9. caitra (vasaMta) 10. vaizAkha (kusuma saMbhava) 14 ahorAtra 15 ahorAtra 1 ahorAtra 14 ahorAtra 15 ahorAtra 1 ahorAtra 14 ahorAtra 15 ahorAtra 1 ahorAtra, 14 ahorAtra 15 ahorAtra1 ahorAtra 14 ahorAtra 8 ahorAtra 7 ahorAtra 1 ahorAtra 14 ahorAtra 15 ahorAtra 1 ahorAtra - citrA svAti vizAkhA vizAkhA anurAdhA jyeSThA mUla mUla pUrvASAr3hA uttarASAr3hA 11. jyeSTha (nidAgha) ye sAta nakSatra uttara dvAra vAle haiN| uttara dizA meM ye zubhaphaladAyI hai| . ASAr3ha ((vanaviroha) 1,830 sUrya, candra, nakSatra, Rtu aura abhivardhita-isa prakAra vyavahAra yogya ye pA~sa mAsa kahe gaye haiN| inameM eka yuga (pA~ca varSa) meM kitane mAsa, muhUrta, dina aura ahorAtra hote haiM, use isa cArTa se samajheMeka yuga meM / mAsa eka mAsa ke eka varSa meM eka mAsa meM eka yuga ke dina muhUrta dina - ahorAtra | nakSatra nakSatra 67 81927 - 32757 | 2721 | candra 62 885 30 354 12 2932 1,830 | sUrya 60 9 15 366 30 1 1,830 Rtu 61 360 1,830 abhivardhita |57 mAsa 7 divasa | 95317 1,918 14 1123 muhUrta 915 900 383 __21 18 sacitra jaina gaNitAnuyoga 127 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nakSatroM kI AkRti va unake tAroM kI saMkhyA dhaniSTA zaMtabhiSag HEA zravaNa tArA saMkhyA : 3 tArA saMkhyA : abhijit tArA saMkhyA : 2 rAsakhyA: asatya. uttarabhAdrapadA revatI azvinI tArA saMkhyA: 3 pUrvabhAdrapadA * * MILINDIAN tArA saMkhyA : 21 tArA saMkhyA : 2 tArA saMkhyA: 36 kRttikA rohiNI tArA saMkhyA: 6 tArA saMkhyA: 3 nAAAH bhariNI tArA saMkhyA : 3 mRgazirA punarvasu puSya azleSA tArA saMkhyA AdrA tArA saMkhyA : 1 tArA saMkhyA : 5 tArA saMkhyA : 2 X pUrvAphAlgunI tArA saMkhyA: 2 uttarAphAlgunI tArA saMkhyA : 2 maghA tArA saMkhyA : 3 aaur tArA saMkhyA: 5 citrA tArA saMkhyA: svAti R tArA saMkhyA :50 anurAdhA tArA saMkhyA : 1 vizAkhA tArA saMkhyA:4 jyeSThA mUla | pUrvASADhA tArA saMkhyA : 4 uttarASADhA tArA saMkhyA : 4 tArA saMkhyA: 11 citra kra.92 tArA saMkhyA : 128 sacitra jaina gaNitAnayoga Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krama 2. vasu jaMbUdvIpa prajJapti (sUtra 188-192) ke anusAra nakSatroM ke devatA va gotra krama nakSatra devatA gotra nakSatra devatA gotra abhijit / brahmA / modgalAyana | 15. puSya 5. puSya vRhaspati / avamajjAyana zravaNa viSNu sAMkhyAyana | 16. azleSA sarpa mANDavyAyana dhaniSThA agrabhAva | 17.| maghA pitR piMgAyana zatabhiSak varuNa kaNNilAyana | 18.| pUrvAphAlgunI bhaga govallAyana pUrvabhAdrapadA / aja jAtukarNa | 19. uttarAphAlgunI aryamA kAzyapa uttarabhAdrapadA abhivRddhi dhanaMjaya 20. hasta savitA kauzika revatI pUSA puSyAyana 21. citrA tvaSTA dArbhAyana azvinI azva azvAyana 22. svAti vAyu cAmaracchAyana bharaNI yama bhArgaveza 23. vizAkhA indrAgni zuMgAyana kRttikA agni agnivezya anurAdhA mitra golavyAyana 11. rohiNI prajApati gautama | 25. jyeSThA indra cikitsAyana 12. mRgazira soma bhAradvAja | 26. mUla nairRta kAtyAyana ArdrA lohityAyana Apa vAbhravyAyana 14. punarvasa aditi vAsiSTha 28. uttarASADhA vizvadeva / vyAghrApatya 35 24. graha jyotiSka va unake deva nakSatra mAlA se 4 yojana Upara arthAt samabhUtalA pRthvI se 888 yojana (888 x 3,200 = 28,41,600 | mIla) Upara graha ke vimAna haiN| ye vimAna do kosa lambe-caur3e, eka kosa U~ce paMcavarNIya haiN| isameM utpanna hone vAle devoM ke zarIra kI U~cAI sAta hAtha kI tathA AyuSya jaghanya pAva palyopama utkRSTa eka palyopama kA hai| | inakI deviyoM kI jaghanya pAva palyopama utkRSTa Adhe palyopama kI Ayu hai| candra-sUrya ke maNDala ke samAna grahoM ke maMDala nahIM hote| graha 88 haiN| ye meru parvata ke cAroM ora aniyamita rIti se gati karate haiN| kabhI ye dUra cale jAte haiM, kabhI nikaTa A jAte haiM, kabhI thor3e pIche kI ora gati kara punaH Age gati karane lagate haiN| ataH zAstroM meM inakI niyamita gati nahIM milatI, tathApi, rAhu, ketu, maMgala Adi graha thor3I niyamita gati vAle hone se unakA gaNita milatA hai| 1. samabhUtalA pRthvI se 888 yojana Upara sarvaprathama haritaratnamaya budha graha hai| budha se 3 yojana kI U~cAI | Upara sphaTika ratnamaya zukra graha hai| zukra se 3 yojana Upara pItaratnamaya guru graha haiM guru se 3 yojana Upara raktamaya maMgala graha hai| maMgala se 3 yojana Upara jAmbUnadamaya zani graha hai| inake atirikta zeSa sabhI graha bhI ukta 888 se 900 kula 12 yojana kI dUrI meM samAviSTa ho jAte haiN| isa prakAra samabhUtalA pRthvIse 790 yojana kI dUrI se prArambha hokara 900 yojana taka arthAt 110 yojana ke bhItara ye sabhI jyotiSI vimAna A jAte haiN| 900 yojana Upara madhyaloka kI sImA hai| usa sImA rekhA kI samApti zani sacitra jaina gaNitAnuyoga 129 1295 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke vimAna se hotI hai| arthAt zani graha madhyaloka meM sabase Upara sthita hai| usake bAda Urdhvaloka kA kSetra Arambha ho jAtA hai| vAhana jAti ke jyotiSI deva-manuSyalokavartI jyotiSka-vimAna yadyapi svayaM gamana-svabhAvI hai, tathApi Abhiyogya jAti ke deva; sUrya candrAdi vimAnoM ko gatizIla banAye rakhane meM nimitta-svarUpa haiN| ye deva siMha, gaja, baila aura azva kA AkAra dhAraNa kara aura kramazaH pUrvAdi cAroM dizAoM meM saMlagna rahakara sUryAdi ko gatizIla banAe rakhate haiN| isa kArya ko karane meM ve apanA gaurava samajhate haiM ki sampUrNa loka meM prasiddha candra-sUrya jaise indroM ke hama sevaka haiN| ataH svajAti yA anya ko samRddhi dikhAne ke lie ve siMhAdi kA rUpa dhAraNa kara prasanna bhAva se vAhana kA kArya karate haiN| inameM candra va sUrya vimAna ke cAroM dizAoM ke vAhaka deva 16-16 hajAra haiM, graha ke 8 hajAra, nakSatra ke 4 hajAra aura tArA ke 2 hajAra haiN| ye vAhaka deva pUrva meM siMha kA rUpa dhAraNa karake calate haiM, dakSiNa meM hasti, pazcima meM vRSabha aura uttara dizA meM azva rUpa ko dhAraNa karake calate haiN| paridhi 'nAma candra sUrya graha nakSatra tArA jyotiSiyoM kA AyAma-viSkambha, paridhi evaM bAhalya (U~cAI) AyAma viSkambha U~cAI 56/61 yojana 5 6/61 x 3 yojana 28/61 yojana 48/61 yojana | 48/61 x 3 yojana | 24/61 yojana 2 kosa 1/2 3 yojana 1kosa 1 kosa 1x3 yojana 1/2 kosa 1/2 kosa 1/2x3 yojana -500 dhanuSa ye vimAna U~cAI meM apane-apane AyAma-viSkaMbha se arddhapramANa vAle haiN| arthAt candra kA vimAna eka yojana ke 61 bhAga meM 28 bhAga pramANa, sUrya kA 24 bhAga, graha ke 1 kosa, nakSatra ke Adhe kosa aura tArA ke 500 dhanuSa U~ce haiN| cara-acara jyotiSka-ar3hAI dvIpa ke sabhI candra aura sUrya pA~coM meru parvatoM ke cAroM ora sadA bhramaNa karate rahate haiM, ataH unheM cara jyotiSka kahate haiN| ar3hAI dvIpa ke bAhara asaMkhyAta dvIpa-samudroM ke jyotiSka vimAna, sadaiva sthira rahate haiM, ata: unheM acarajyotiSka kahate haiN| acara jyotiSka vimAnoM kI lambAI-caur3AI tathA U~cAI cara jyotiSka vimAnoM se AdhI hai, unakA teja bhI maMda hai, jaisA ar3hAI dvIpa ke sUrya va candra kA udita hone ke samaya teja hotA hai, vaisA halkA teja vahA~ ke sUrya-candra kA sadaiva rahatA hai| ar3hAI dvIpa ke bhItara ke vimAnoM kA AkAra arddha phala-kavITha, amarUda Adi ke samAna nIce se gola aura Upara se sama hai| aDhAI dvIpa ke bAhara ke jyotiSka vimAna IMTa ke AkAra ke haiN| lambAI meM adhika aura caur3AI meM kama haiN| ina vimAnoM meM kabhI bhI rAhu kA yoga nahIM hotA, ata: grahaNa Adi bhI nahIM lgtaa| aDhAI dvIpa meM kula jyotiSka saMkhyA-eka sUrya-candra ke parivAra meM 88 graha, 28 nakSatra aura 66,975 koTAkoTI tAre haiN| jambUdvIpa meM do sUrya-candra ke parivAra kI saMkhyA ko kramazaH ginane para (88 x 2 =) 176 130 sacitra jaina gaNitAnuyoga Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graha, (28 x 2 =) 56 nakSatra aura (66,975 x 2 =) 1,33,950 koTAkoTI tAroM kA parivAra banatA hai| isI prakAra lavaNa samudra meM 4 candra, dhAtakIkhaMDa meM 12, kAlodadhi meM 42 aura puSkarArddha dvIpa meM 72 sUrya-candra kA parivAra kitanA hogA, yaha nimna tAlikA se jAnA jA sakatA hai| aDhAI dvIpa ke jyotiSka devoM kI saMkhyA ___kSetra sUrya candra graha nakSatra / tArA | jambUdvIpa 2 2 176 56 | 1,33,950 koTA koTI | lavaNa samudra 4 4 352 1122,67,900 koTA koTI | dhAtakIkhaMDa | 12 | 12 | 1056 | 336 | 8,03,700 koTA koTI | kAloda samudra 42 42 3 696 1176 | 28,12,950 koTA koTI | puSkarArdha dvIpa - 72 72 6 336 2016 48,22,200 koTA koTI kula saMkhyA - 132 132 | 11616 | 3696 | 88,40,700 koTA koTI yahA~ eka prazna ho sakatA hai ki 45 lAkha yojana pramANa ar3hAI dvIpa meM 88,40,700, koTAkoTI (88,40,70,00,00,00,00,00,00,000) itane tAre kaise samAviSTa ho sakate haiM? samAdhAna yaha hai ki tAroM ke vimAna kA nApa utsedhAMgula se hai aura jambUdvIpAdi kA mApa pramANAMgula se| pramANAMgula utsedhAMgula se hajAra guNA bar3A hai| jambUdvIpa kA kSetraphala pramANAMgula se 7,90,56,94,150 yojana kA hai| itane bar3e AkAza kSetra meM aise koTAkoTI kI saMkhyA vAle tAre jo ki utsedhAMgula se AdhA kosa pramANa lambe-caur3e haiM, ve AsAnI se samA sakate haiN| dvIpa-samudroM meM candra-sUrya kI saMkhyA nikAlane kI vidhi-kAlodadhi se svayambhUramaNa samudra paryanta sUrya aura candra kI saMkhyA nikAlane kI vidhi isa prakAra hai-jisa dvIpa yA samudra kI candra saMkhyA yA sUrya saMkhyA nikAlanI ho, usako tigunI karake pichale dvIpa-samudra kI candra-saMkhyA ke sAtha jor3a dene se kisI bhI dvIpa aura samudra ke candroM yA sUryoM kI saMkhyA mAlUma ho jAtI hai| jaise kAlodadhi samudra ke sUrya-candra kI saMkhyA jJAta karanI hai to dhAtakIkhaNDa dvIpa meM 12 candra aura 12 sUrya kahe haiN| inheM tigunA karane se 12 x 3 = 36 hue| inameM jambUdvIpa ke 2, lavaNa samudra ke 4 milA dene se 42 hue to kAlodadhi meM 42 candra aura 42 sUrya haiN| isI prakAra kAlodadhi ke 42 ko tigunA karane meM 42 x 3 = 126 hue| inameM jambUdvIpa ke 2, lavaNa samudra ke 4 aura dhAtakIkhaNDa ke 12 yoM 18 milAne se 144 hue| ataeva puSkara dvIpa meM 144 candra aura 144 sUrya haiN| isI prakAra Age bhI samajhanA caahie| arddhapuSkara dvIpa meM 144 ke Adhe 72 sUrya aura 72 candra haiN| candra-sUrya kI do-do paMktiyA~-manuSya kSetra meM samazreNI gata 132 sUrya aura 132 candra kI saMkhyA hai| usameM dakSiNa dizA meM eka sUrya paMkti aura uttara dizA kI eka sUrya paMkti kula do sUrya paMktiyA~ haiN| isI taraha merU ke pazcima meM eka candra paMkti aura merU ke pUrva meM eka candra pNkti| isa taraha pratyeka paMkti meM 66-66 sUrya aura 66-66 candra hote haiN| arthAt jaba jambU dvIpa kA eka sUrya meru ke dakSiNa bhAga meM hotA hai taba isI sUrya kI sacitra jaina gaNitAnuyoga 131 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ar3hAI dvIpa meM 132 sUrya va caMdra kI paMktiyA~ mAnuSottara parvata AbhyaMtara arddhapuSkara dvIpa kAlodadhi samudra dhAtakI khaNDa 136 sUrya 21 sUrya dvitIya paMkti meM 66 sUrya 6 caMdra 21 caMdra 36 caMdra lavaNa samudra dvitIya paMkti meM 66 caMdra 6 sUrya jaMbU dvIpa 2 sUrya / 32 caMdra merU 2 caMdra . lavaNa samudra 2 sarya . prathama paMkti meM 66 caMdra . dhAtakI khaNDa 36 caMdra 21 caMdra 6 caMdra prathama paMkti meM 66 sUrya, kAlodadhi samudra 6 sarya 21 sUrya 36 suury| AbhyaMtara arddhapuSkara dvIpa bAhya puSkara dvIpa citra kra.93 samazreNI meM dakSiNa dizA meM lavaNa samudra ke do, dhAtakIkhaNDa ke 6 kAlodadhi ke 21 aura puSkarArdha ke 36, isa prakAra 66 sUrya dakSiNa dizA meM hote haiN| jaba jambUdvIpa kI dakSiNa dizA meM 1 sUrya hotA hai, taba eka sUrya uttara dizA meM bhI hotA hai| aura vaise hI usa sUrya kI samazreNI meM bhI lavaNa samudra ke 2 dhAtakI khaNDa ke 6, kAlodadhi ke 21 aura puSkarArdha ke 36 sUrya = 66 sUrya uttara dizA kI samazreNI meM Ate haiN| isI prakAra pUrva-pazcima dizA meM 66-66 candra paMkti kI vyavasthA bhI samajha lenI caahie| isakA yaha artha nahIM ki sUrya paMkti sadA dakSiNottara dizA meM aura candra paMkti sadA pazcima dizA meM prakAza karatI hai| kintu ar3hAI dvIpa ke candra-sUrya Adi jyotiSI vimAna cara hone ke kAraNa jaba paMktigata 66 sUrya 132SADAAAAAsacitra jaina gaNitAnuyoga - Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dakSiNottara dizA meM hote haiM, taba paMktigata 66 candra pUrva-pazcima dizA meM hote haiN| sUrya jaba ghUmate-ghUmate pUrva-pazcima dizA meM Ate haiM, taba candra ghUmate-ghUmate dakSiNa dizA meM A jAtA hai| isa prakAra 132 candra aura 132 sUrya rAtri aura divasa ke vibhAga pUrvaka manuSya kSetra meM satata paribhramaNa karate rahate haiN| kintu sva-paMkti meM se koI bhI candra yA sUrya Age-pIche nahIM hotaa| (citra kramAMka 93) 66-66 sUrya-candra kI ye do paMktiyA~ hI manuSya kSetra meM merU kI pradakSiNA karatI hoM, aisI bAta nahIM, varan eka sUrya-candra kA pUrA parivAra-28 nakSatra, 88 graha,66975 koTA koTI (saMkhyA ke Age 14 bindu) tArA bhI apane-apane candra ke sAtha paribhramaNa karate haiN| ____ isa prakAra 132 candra ke 3696 nakSatra vimAna 11616 graha parivAra aura 88,40,700 koTAkoTI tArA kA parivAra manuSya kSetra meM sadA kAla meru ke cAroM ora paribhramaNa karatA hai| isameM itanA vizeSa hai, ki candra-sUrya aura graha pRthak-pRthak maNDala meM paribhramaNa karane vAle hone se anavasthita yoga meM paribhramaNa karate haiN| jabaki nakSatra aura tArA apane-apane maMDala meM hI paribhramaNa karane vAle hote haiN| ___ sAtha hI jaMbUdvIpa ke candra ke sAtha jisa nakSatra kA yoga hai, samazreNI meM rahane vAlI sabhI candra paMktiyoM ke sAtha usI nakSatra kA yoga hotA hai| jaise abhijita nakSatra se prArambha hone vAlI paMkti meM ar3hAI dvIpa taka 66 hI nakSatra abhijita vAle hoNge| isI prakAra sabhI paMktiyoM ke viSaya meM samajha lenA caahie| ina cAroM vibhAgoM meM varSAdi Rtue~, dakSiNAyana, uttarAyaNa divasa-rAtriyA~ Adi bhI samAna hotI haiN| kintu inakA prArambha dakSiNa-uttara vibhAga meM pUrva-pazcima vibhAga kI apekSA eka samaya pahale hotA hai| avasarpiNIutsarpiNI kAla kA parivartana to dakSiNa-uttara vibhAga meM bharata-airAvata kSetra meM hI hotA hai, anyatra nhiiN| isa prakAra 66-66 kI do paMktiyA~ ar3hAI dvIpa ke pUrvIya, dakSiNI, pazcimI aura uttarIya sabhI vibhAgoM meM kramazaH gatimAna rahatI haiN| manuSya kSetra ke bAhara candra-sUrya kA aMtara-manuSya kSetra ke bAhara eka candra se dUsare candra kA paraspara aMtara eka lAkha yojana sAdhika eka yojana kA 48/61 bhAga jitanA hai, kyoMki vahA~ eka candra se dUsare candra ke madhya sUrya vimAna AtA hai| sUcI zreNI dvArA candra se sUrya kA vimAna 50,000 yojana aura usake 50,000 yojana bAda puna: candra kA vimAna AtA hai| isI prakAra eka sUrya aura dUsare sUrya ke madhya candra kA vimAna itanI hI dUrI para AtA hai| vahA~ sabhI sUrya aura sabhI candroM kI Apasa kI dUrI eka lAkha yojana kI ho jAtI hai, usameM candra kA vistAra (56/61) aura sUrya kA vistAra (48/61) bhI jor3a lenA caahie| kintu candra se sUrya kA aura sUrya se candra kA aMtara sadA 50,000 yojana kA hI rhegaa| _ ar3hAI dvIpa ke bAhara candra-sUrya donoM kA prakAza kSetra pakI huI IMTa ke samAna laMbacaurasa (Ayata) AkAra kA hai| unake tApa kSetra kI lambAI aneka lAkha yojana kI aura caur3AI eka lAkha yojana hai| candra-sUrya ke madhya 50 hajAra yojana kA aMtara hone se candraprabhA, sUryaprabhA se mizrita haiM aura sUryaprabhA candraprabhA se mizrita hai| ataH manuSya loka kI taraha atyanta garama yA atyanta zItala nahIM, varan sukha rUpa hai| ina jyotiSka vimAnoM kA AkAra pakI huI IMTa ke samAna lamba caurasa hone ke kAraNa inake prakAza kSetra kI lambAI aneka lAkha yojana kI aura caur3AI eka lAkha yojana kI hai| (citra kramAMka 94) 0 133 sacitra jaina gaNitAnuyoga AAAAAAAAD Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ar3hAI dvIpa ke bAhara sUrya-candra va unakI saMkhyA ikSuvara samudra ghRtavara samudra DOD.DED kSIra samudra AN66. vAruNIvara samuddha 90,85,632 caMdra puSkara samudra 7,79,424 caMdra 266,864 caMdra 90,85,632 sUrya 7,79,424 sUrya 66,864 sUrya 6736 caMdra caMdra 492 caMdra *dvitIca paMkti meM 66 caMdra 37marya 492 sUrya caMdra kAlodadhi samada caMdra dvitIya paMkti meM 66 sUrya prathama paMkti meM 66 sUrya mUrya se sUrya kA aMtara - sAdhika 100000 yojana C .COCOCCE sUrya se caMdra kA aMtara-50,000 yojana 36 21 DODOD.DODOppopot. aDhAI dvIpa ke bAhara caMdra sUrya 262136 sUrya sUrya sUrya sUrya sUrya sUrya sUrya sUrya meM 66 caMdra prathama paMkti 91,680 caMdra DAA-AR 36216 caMdra caMdra caMdra 02 sarya 1,680 sUrya bAhyapuSkarAdvApa 19,584 caMdra 2,28,288 caMdra 19,584 sUrya 2,28,288 sUrya DODI 3,10,20,228 caMdra vAruNI dvIpa DODDDDDDD 3,10,20,228 sUrya kSIra dvIpa ghRtavara dvIpa citra kra.94 naMdIzvara dvIpa isI prakAra Age bhI jisa dvIpa yA samudra ke candra-sUrya kI saMkhyA nikAlanI ho to usake pIche kI saMkhyA ko tigunA karake usameM zeSa pIche ke sabhI dvIpa-samudroM ke sUrya-candra kI saMkhyA milaanaa| jaise-naMdIzvara samudra ke sUrya-candra kitane haiM, yaha jAnanA hai to naMdIzvara dvIpa ke candra-sUrya 3,10,20,288 haiM, use tigunA karane para 9,30,60,864 kI saMkhyA AtI hai| isa saMkhyA meM pUrvokta 14 dvIpa-samudroM kI saMkhyA (1,28,49,024) milAne para 10,59,09,888 saMkhyA AyegI, jo naMdIzvara samudra ke candra-sUryoM kI saMkhyA hai| SO134A AAAAA sacitra jaina gaNitAnuyoga Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jyotiSka devoM kI gati-sabhI jyotiSI devoM meM candramA kA vimAna sabase bar3A hai| ata: vaha atyanta maMda gati vAlA hai| sUrya vimAna usakI apekSA choTA hone se tIvragAmI, usase zIghratara graha, inase zIghratara nakSatra evaM nakSatroM se bhI zIghraMtara gati vAle tAragaNa haiN| grahoM meM budha se zukra usase maMgala, usase vRhaspati aura usase zani kramazaH zIghra gati vAle haiN| maharddhika kA krama-maharddhika kA krama isase viparIta hai| arthAt jisakI gati jaise-jaise maMda hotI hai, vaise-vaise maharddhikapane meM bar3hakara hai| pazcAnupUrvI se tAroM kI Rddhi alpa hai, nakSatra usase adhika Rddhi sampanna, unase graha vizeSa, grahoM se sUrya aura sUrya se bhI atizaya Rddhi sampanna candra hai| ___ jyotiSka devoM meM prathama krama-saMvatsaroM meM prathama candra-saMvatsara hai| ayanoM meM prathama dakSiNAyana hai| RtuoM meM prathama prAvRTa-ASAr3ha-zrAvaNarUpa pAvasa Rtu hai| mahInoM meM prathama zrAvaNa hai| pakSoM meM prathama kRSNa pakSa hai| ahorAtra meM prathama divasa hai| muhUrtoM meM prathama rudra muhUrta hai| karaNoM meM prathama bAlavakaraNa hai| nakSatroM meM prathama abhijit nakSatra hai| _jyotiSka kA alpa bahutva-candra aura sUrya kI saMkhyA sama hai| sabase alpa nakSatra haiN| graha saMkhyeya guNa hai, tArA usase saMkhyeya guNa hai| - sUrya viSayaka jJAtavya biMdu 1. sUrya, candra aura nakSatra ke sarvamaNDala kSetra 510-48/61 yojana hai| 2. jaMbUdvIpa meM sUryamaNDala aura candramaNDala kSetra kA cakravAla viSkaMbha 180 yojana hai| 3. pratyeka maNDala kA cakravAla viSkaMbha aura sUrya vimAna viSkaMbha 48/61 yojana hai| 4. eka sUryamaNDala se dUsare sUryamaNDala kI dUrI 2 yojana kI hai| 5. pahale Abhyantara maNDala kA viSkabha tathA usI maNDala meM rahe hue sUrya-sUrya ke bIca tathA candra-candra ke bIca antara 99,640 yojana kA hai| 6. sarva bAhyamaNDala kA viSkaMbha tathA usI maNDala meM rahe hue sUrya-sUrya tathA candra-candra ke bIca antara 1,00,660 yojana kA hai| 7. sarvaprathama maNDala kI paridhi 3,15,089 yojana tathA sarvabAhyamaNDala maNDala kI paridhi 3,18,315 yojana hai| 8. jambUdvIpa meM sUrya ke 65 maNDala tathA lavaNa samudra meM 119 maNDala haiN| isa prakAra kula 184 maNDala haiN| 9. 184 maNDaloM meM pratyeka maNDala ke bIca kI antaravRddhi 2-48/61 yojana hai| 10. prathama maNDala se lekara sabhI bAhya maNDaloM taka pratyeka maNDala meM sUrya-sUrya ke bIca kI antaravRddhi 5-35/61 yojana hai| 11. sUrya-candra kA prathama Abhyantara maNDala meru parvata se 44,820 yojana tathA sarvabAhya maNDala 45,330 yojana hai| sacitra jaina gaNitAnuyoga 135 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12. sarvaAbhyanatara maNDala meM sUrya ho (karka saMkrAnti ke prathama divasa), vaha dina 18 muhUrta kA aura rAtri 12/ muhUrta kI hotI hai| 13. sarvabAhya maNDala meM sUrya ho (makara saMkrAnti ke prathama divasa), vaha dina 12 muhUrta kA aura rAtri 18 muhUrta kI hotI hai| (14. sarvaAbhyantara maNDala se sUrya sarvabAhya meM jAe taba pratyeka maNDala meM 2/61 bhAga dinamAna kama hotA hai| isI prakAra sarvabAhya se sUrya sarva Abhyantara meM Ae taba 2/61 bhAga dinamAna bar3hatA jAtA hai| 15. prathama maNDala meM sUrya ho taba arthAt karka saMkrAnti ke prathama dina meru ko sparza kara rahe tApa kSetra kA golAkAra mApa vistAra 9,486-9/10 yojana tathA aMdhakAra kA viSkaMbha 6,324-6/10 yojana hotA hai| 16. prathama maNDala meM gati karate sUrya kA prathama maNDala meM hI tApa viSkaMbha 94,256-42/60 tathA tamaH viSkaMbha 63,017-48/60 yojana hotA hai| 17. prathama maNDala meM sUrya ho taba jambUdvIpa ke kinAre para tApa viSkaMbha 94,868-4/10 tathA tamaH vistAra 63,245-6/10 yojana hotA hai| 18. bAhya maNDala para tApa viSkaMbha 95,494-1/2 yojana tathA tama: viSkaMbha 63,663 yojana hai| 19. sarva bAhya maNDala meM sUrya ho taba prathama maNDala meM tApa viSkaMbha 63,017-48/60 yojana, meru ko sparza karake 6324-6/10 yojana aura jambUdvIpa ke kinAre para 63,245-6/10 tApa vistAra hotA hai| 20. kisI bhI maNDala meM sUrya gati karatA ho, taba prakAza kSetra kI lambAI jambUdvIpa meM 45,000 yojana, lavaNa samudra meM 33,333-1/3 yojana, isa prakAra 78,333-1/2 yojana hai| 21. sarva Abhyantara maNDala meM sUrya kI kiraNoM kA uttara vistAra 44,820 yojana aura dakSiNa vistAra 33,513 yojana hai| 22. sarvabAhya maNDala para sUrya kI kiraNoM kA vistAra 31,881-1/2 yojana hai| 23. Abhyantara maNDala ke prathama maNDala kI paridhi kA dazAMza bhAga 31,508-9/10 evaM bAhya maNDala meM 31,831-5/10 yojana hai| 24. sUrya ke vimAnoM ke kiraNoM kI Upara ke bhAga meM lambAI 100 yojana tathA nIce ke bhAga meM 1,800 yojana hai| 25. prathama maNDala ke prArambha ke sthAna para sUrya kI muhUrta gati 5251-29/60 yojana hai tathA antima maNDala meM 5305-15/60 yojana hai| 26. pratyeka maNDala meM dakSiNAyana ke samaya pratimaNDala meM 18/60 yojana muhUrta gati kI vRddhi evaM uttarAyaNa ke samaya 17-38/60 muhUrta gati kI hAni hotI hai| 27. prathama maNDala meM sUrya ke udaya-asta ke madhya kA antara 94256-42/60 yojana tathA bAhya maNDala meM / 31831-1/2 yojana hai| 28. prathama maNDala meM sUrya 47,263-21/60 yojana dUra se dikhAI detA hai jabaki sarvabAhya maNDala meM dRSTipatha kramAMka 31,831-1/2 yojana hai| 136 SA sacitra jaina gaNitAnuyoga Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29. pratimaNDala meM sUrya vimAna 144-48/61 yojana kSetra ko rokatA hai| 30. jambUdvIpa meM sUrya ke 184 maNDala ke AMtare 183 haiM va inakA kSetra 366 yojana hai| 131. sUrya ko eka maNDala pUrNa karane meM 30 muhUrta lagate haiN| 32. eka yuga 5 saMvatsara kA hotA hai| eka yuga meM 60 sUrya mAsa hote haiN| 33. eka sUrya mAsa 30 ahorAtri kA hotA hai evaM eka yuga kI 1830 ahorAtri hotI hai| 34. eka yuga meM sUrya pakSa 120 va sUrya ayana 10 hote haiN| 35. sUrya ke uttarAyaNa yA dakSiNAyana kI ahorAtriyA~ 183 hotI haiM evaM eka RtumAsa yA karkamAsa kI 30 ahorAtri hotI hai| 36. eka yuga meM sUrya 5 bAra sarvanakSatroM kA bhoga karatA hai| 28 nakSatroM meM sarvaprathama sUrya nakSatra puSya hai| 37. nakSatra kSetrAMza ko sUrya eka dina-rAta meM 150 yojana sparza karatA hai| eka muhUtta meM sUrya 5 nakSatra kSetrAMza kA atikramaNa karatA hai| 38. eka sUryamuhUrta meM candra muhUrta kA pramANa 13-2/5 hotA hai| 0 candra viSayaka jJAtavya bindu 1. candra kA sarvamaNDala kSetra cakravAla viSkaMbha meM 510-48/61 yojana hai| vaha jaMbUdvIpa ke andara 180 yojana aura lavaNa samudra meM 330-48/61 yojana hai| candra kA prathama Abhyantara maNDala meru parvata se 44,820 yojana dUra tathA aMtima maNDala 45,330 yojana dUra 3. pratyeka candramaMDala ke vimAna kA kSetra 56/61 yojana haiN| 4. sabase pahale candramaNDala kI paridhi (gola gherA) 3,15,089 yojana tathA viSkaMbha 99,640 yojana hai| sarvabAhya maNDala kI paridhi 3,18,315 yojana hai| 5. pahale candramaNDala meM eka candra se dUsare candra kA antara 99,640 yojana bAhya maNDala meM 1,00,660 yojana 6. pratyeka candra kA maNDala pUrva ke candramaNDala se 35-30/61,4/7 yojana hai| 7. candra-candra kI antaravRddhi 72 yojana (51-1/7/61) hai| karka saMkrAMti se prathama dina meru ke pAsa candra prakAza kA viSkaMbha 63,245-6/10 yojana hai tathA makara saMkrAMti ke prathama divasa 94,868-2/10 yojana hai| 9. makara saMkrAMti ke prathama divasa prathama maNDala meM prakAza viSkaMbha 94,256-42/60 yojana hai evaM sarvabAhya maMDala meM prakAza 95,494-1/2 yojana hai| 10. candraprakAza kI sampUrNa lambAI 78,333-1/3 yojana hai, jo jambUdvIpa meM 45,000 yojana va lavaNa samudra meM 33,333-1/3 yojana hai| 11. candra ke jambUdvIpa meM 5 evaM lavaNa samudra meM 10 isa prakAra kula 15 maNDala va 14 AMtare haiN| sacitra jaina gaNitAnuyoga 137 1 137 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12. candra kI sarvAbhyantara maNDala meM eka muhUrta meM gati 5073-7744/13,725 yojana hai| 13. sarva bAhya maMDala meM candra kI muhUrta gati sAdhika 5125 yojana hai| 14. candra ko eka maNDala pUrNa karane meM 2-31/442 dina lagate haiN| 15. nakSatra aura candra donoM kI 1,3,6,7,8, 10, 11, 15 maNDaloM meM eka sAtha gati hotI hai| 2,4,5,9,12, 13, 14 maNDaloM meM akele candra kI hI gati hotI hai| 1,3,11, 15 maNDaloM meM candra va nakSatra ke sAtha sUrya kI bhI gati hotI hai| 16. candra ke sabhI nakSatroM meM bhogakAla ke muhUrta 919-27/67 hote haiM va dina 27-21/67 hote haiN| 17. candra bhogya 28 nakSatroM meM pahalA nakSatra abhijita hai| 18. eka abhivarddhita varSa ke candramAsa 13 hote haiM evaM eka candra mAsa 29-32/62 ahorAtri kA hotA hai| 19. eka candra varSa 354-12/62 dina kA hotA hai aura eka tithi 29 muhUrta kI hotI hai| 20. eka yuga meM 134 candrAyaNa hote haiM aura eka candra ayana kI kula ahorAtri 13-44/67 hotI hai| 21. eka yuga meM candra apane 884 maNDaloM ko pUrNa karatA hai| 22. eka yuga meM 30 Rtue~ aura 54,900 muhUrta hote haiN| 23. eka Rtu ke 67 divasa hote haiM aura eka Rtu saMvatsara 367 dina kA hotA hai| 24. eka graha vimAna kA viSkaMbha 2 kosa aura nakSatra vimAna kA vyAsa eka kosa hai| 25. eka muhUrta meM candra nakSatra ke 67 kSetrAMza kA atikramaNa karatA hai|' deva jaghanya pravIcAra / jyotiSa devoM kI tAlikA nivAsa - bheda indra lezyA zarIra kI utkRSTa U~cAI Ayu Ayu 2 7 dhanuSa kucha adhika - 1/8 palya ekapalya jyotiSka deva 5 | kAyA pravIcAra 1/4 palya candra madhyaloka meM pRthvI tala se 790 yojana se 900 yojana taka arthAt 110 yojana pramANa jyotiSa maNDala haiN| kRSNa-nIla-kApota jaghanya pIta lezyA 1/8 palya 1 hajAra varSa adhika 1 palya 1 lAkha varSa adhika 1 palya AdhA palya 1 palya 1/4 palya nakSatra graha 1/8 palya 1/8 palya 1/8 palya " " " tArAgaNa 1. saMgrahaNI ratnam - anuvAdaka - pUjya muni zrI yazovijaya jI ma. sA. - - - -- 138 AA S ARASA sacitra jaina gaNitAnuyoga Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya 4 : Urdhvaloka jyotiSka loka meM zanaizcara vimAna kI dhvajA ke bAda vahIM para madhyaloka kA anta evaM Urdhvaloka kA prArambha mAnA gayA hai, jo lokAnta taka jAkara samApta hotA hai| Urdhva loka kI U~cAI 1,800 yojana nyUna 7 rAjU pramANa hai| dUsare IzAna devaloka taka Der3ha rAjU, cauthe mAhendra devaloka taka DhAI rAjU, AThaveM sahasrAra devaloka taka cAra rAjU, bArahaveM acyuta devaloka taka pA~ca rAjU tathA lokAnta taka sAta rAjU ho jAtA hai| sAta rAjU pramANa kSetra meM mukhyata: 12 kalpavAsI deva, 9 greveyaka, 5 anuttara vimAna aura siddhazilA pRthvI AtI hai| devatAoM kI nivAsa bhUmi hone ke kAraNa Urdhvaloka ko 'amaraloka' yA 'devaloka' bhI kahA jA sakatA hai| yaha Urdhvaloka mRdaMga ke AkAra kA hai| madhyaloka kI sImA samApti para yaha eka rAjU hai, usake bAda sAr3he tIna rAjU parimANa U~ce kSetra taka loka ke vistAra meM vRddhi hotI gaI hai, phira sAr3he tIna rAjU taka kramazaH ghaTate-ghaTate lokAnta para eka rAjU pramANa caur3AI raha jAtI hai| (citra kramAMka 95) - bAraha kalpopapanna devaloka | 1-2 saudharma aura IzAna devaloka-zani ke vimAna kI dhvajA se Der3ha rAjU Upara aura 19-1/2 rAjU ghanAkAra vistAra meM ghanodadhi ke AdhAra para jambUdvIpa ke meru parvata se dakSiNa dizA meMprathama saudharma aura uttara .. dizA meM dUsarA IzAna devaloka hai| ye pUrva-pazcima lambe aura uttara-dakSiNa meM caur3e haiN| donoM devaloka arddha candrAkAra meM sthita haiN| donoM devalokoM kA bhUmibhAga eka hone se donoM milakara pUrNacandra ke AkAra vAle haiN| donoM devalokoM meM 13-13 pratara eka ke Upara eka (jaise makAna meM maMjila) haiN| ina prataroM meM 500-500 yojana U~ce aura 2,700 yojana bhUmi meM gahare vimAna (AvAsa) haiN| prathama devaloka meM 32 lAkha va dUsare devaloka meM 28 lAkha vimAna haiN| prathama devaloka ke indra kA nAma 'zakrendra' aura dUsare devaloka ke indra kA nAma 'IzAnendra' hai| ina donoM indroM kI 8-8 agramahiSiyA~ (indrANiyA~) haiN| pratyeka indrANI kA 16-16 hajAra deviyoM kA parivAra hai| pahale devaloka ke devoM kI Ayu jaghanya eka palyopama va utkRSTa do sAgaropama kI hai| inakI parigRhItA devI kI Ayu jaghanya eka palyopama kI aura utkRSTa sAta palyopama kI hai| dUsare devaloka ke devoM kI Ayu jaghanya eka palyopama se kucha adhika aura utkRSTa nau palyopama se kucha adhika hai| donoM devalokoM meM 2,000 varSa ke bAda bhojana kI icchA hotI hai aura icchA mAtra se hI inheM DakAra A jAtI hai evaM peTa bhara jAtA hai| donoM devalokoM meM devoM kI deha sAta hAtha kI hotI hai| dUsare devaloka taka deva tathA devI donoM utpanna hote haiM aura manuSya kI hI taraha maithuna kA sevana karate haiN| prathama devoM ke mastaka mukuTa meM mRga kA cihna hotA hai, dUsare devaloka ke devoM ke mukuTa meM mahiSa kA cihna hotA hai| 60 3-4 sanatkumAra va mAhendra devaloka-pahale dUsare devalokoM kI sImA ke 1 rAjU Upara arthAt samabhUmi se ar3hAI rAjU U~ce sAr3he solaha rajjU ghanAkAra vistAra meM ghanavAta (jamI huI havA) ke AdhAra para dakSiNa dizA meM sacitra jaina gaNitAnayoga 139 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Urdhvaloka pazcima siddhakSetra (anaMta siddha) aparAjitaa 5 anuttara vimAna (1 pratara) jayaMta sarvArtha siddha -siddha zilA - vijaya -vaijayanta tRtIya trika dvitIya trika prathama trika 19 graivayaka ke 9 pratara AkAza 12 devaloka 11 14 pratara 10 ghanodadhi 4 pratara aura ghanavAta >4 pratara 5 pratara -6 pratara dakSiNa uttara ghanavAta -9 lokAMtika 12 pratara ghanavAta 2 devaloka 1 3) kilviSI 13 pratara 13 pratara ghanodadhi madhyaloka (tirchAloka) (1800 yojana U~cA) meru parvata cara-acara jyotiSa cakra 10 juMbhaka deva asaMkhya dvIpa samudra 7 rAjU kI U~cAI citra kra.95 140 sacitra jaina gaNitAnuyoga Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA sanatkumAra devaloka aura uttara dizA meM cauthA mAhendra devaloka pUrvokta prathama dvitIya devaloka ke samAna hI pUrNa candrAkAra meM sthita hai| donoM meM 12-12 pratara haiN| ina prataroM meM 600-600 yojana U~ce aura 2,600-2,600 yojana nIMva vAle vimAna haiN| tIsare devaloka meM 12 lAkha aura cauthe devaloka meM 8 lAkha vimAna haiN| tIsare devaloka ke devoM kI jaghanya do sAgaropama utkRSTa sAta sAgaropama tathA cauthe devaloka meM utpanna devoM ko sAta-sAta hajAra varSa meM bhUkha lagatI hai| inakA dehamAna chaha hAtha kA hai| inheM deviyoM ke sparza mAtra se hI kAmasukha kI prApti ho jAtI hai| inake mastaka, mukuTa para kramazaH suara tathA siMha ke cihna hote haiN| _5. brahma devaloka-ukta donoM devalokoM kI sImA se pona rAjU arthAt samabhUmi se savA 3 rAjU Upara 18-3/4 rAjU ghanAkAra vistAra meM meru parvata ke ThIka Upara madhya meM ghanavAta ke AdhAra para pUrNacandrAkAra pA~cavA~ brahmadevaloka hai| isameM chaha pratara haiM, jisameM 700 yojana U~ce aura 2,500 yojana nIMva vAle 4 lAkha vimAna haiN| inameM utpanna devoM kI kAyA 5 hAtha kI, AyuSya utkRSTa 10 sAgaropama kI hai| inheM 10 hajAra varSa ke pazcAt AhAra kI icchA hotI hai| ye deviyoM kA rUpa dekhakara hI saMtuSTa ho jAte haiN| ye mastaka mukuTa para bakare ke cihna se pahacAne jAte haiN| ATha kRSNarAjiyA~-brahmadevaloka meM kRSNa varNa kI ATha mahAzilAe~ haiM, jinheM kRSNarAjiyA~ kahate haiN| tamaskAya aura kRSNarAjiyA~ donoM kAle varNa ke pudgaloM kA pariNAma hai| tathApi donoM eka nahIM haiN| tamaskAya ko apkAya mAnA gayA hai aura kRSNarAjiyoM ko pRthvI ruup| tamaskAya kA varNana pIche asaMkhyAta dvIpa-samudroM ke sAtha diyA gayA hai, aba kRSNarAjiyoM kA varNana kiyA jAtA hai| kRSNarAjiyA~ kula ATha haiN| ye khule maidAna (akhAr3A) ke AkAra kI pA~caveM devaloka ke tIsare ariSTa nAmaka pratara ke pAsa dakSiNa dizA meM trasanAr3I ke bhItara haiN| kRSNa arthAt kAlA pASANa, rAji arthAt lambI shilaaeN| ye AThoM mahAzilAe~ kAle varNa kI haiN| inameM candra-sUrya kI kAMti nahIM hai| ye itanI saghana kRSNavarNI haiM ki koI bhI prakAza inheM prakAzita nahIM kara paataa| jaise katipaya aMdhakAra prakAzaka padArthoM se naSTa ho jAte haiM. kintu kucha aMdhakAra aise hote haiM jinheM prakAzaka padArtha ThIka usI raMga meM dikhA to dete haiM kintu naSTa nahIM kara paate| jaise mazAla ke Upara nikala rahe kAle dhae~ ko mazAla kI jyoti naSTa nahIM kara pAtI apita use dikhAtI hai, usI prakAra ye rAjiyA~ bhI kAle varNa kI dIvAra yA vastroM kI taraha pratIta hotI haiN| ye AThoM hI rAjiyA~ asaMkhyAta hajAra yojana lambI aura saMkhyAta hajAra yojana caur3I haiN| inakI paridhi asaMkhyAta hajAra yojana kI hai| ATha kRSNarAjiyoM ke nAma-1. kRSNarAji, 2. megharAji, 3. meghA, 4. mAghavatI, 5. vAtaparighA (A~dhI ke samAna saghana), 6. vAtaparikSobha, 7. devaparighA (devoM ke liye bhI durladhya), 8. deva parikSobha (devoM ko bhI bhaya paidA karAne vaalii)| ye do pUrva meM, do pazcima meM, do uttara meM aura do dakSiNa meM-isa prakAra cAroM dizAoM meM kula ATha haiN| pUrva-pazcima kI bAhara vAlI do kRSNarAjiyA~ SaTkoNa haiM tathA inhIM do dizAoM ke aMdara vAlI do rAjiyA~ catuSkoNa haiN| isI prakAra uttara-dakSiNa ke bAhara kI do rAjiyA~ trikoNAkAra evaM inhIM donoM dizAoM kI AbhyaMtara do rAjiyA~ catuSkoNa haiN| ye do-do kRSNarAjiyA~ eka-dUsare ko eka kinAre se sparza karatI haiN| sacitra jaina gaNitAnuyoga 141 Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRSNarAjiyA~ pRthvIrUpa pariNAma hone para bhI inameM grAma, nagara, makAna, vimAna Adi nahIM haiN| pAnI, agni aura vanaspati (bAdara) kA yahA~ sarvathA abhAva hai tathApi devoM dvArA megha, varSA va bijalI Adi saMbhava hai| (citra kra.96) nau lokAntika deva-brahmadevaloka meM ATha kRSNarAjiyoM ke ATha aMtaroM meM ATha vimAna aura AThoM ke madhya meM bhI eka vimAna haiN| isa prakAra kula nau vimAnoM meM lokAntika jAti ke deva rahate haiN| vaise to ye sabhI pA~caveM brahmendra ke sAmrAjya meM hI Ate haiM, kintu inakI kucha vizeSatAoM ke kAraNa ye nava lokAntika ke nAma se svataMtra pahacAne jAte haiN| inake svAmI deva ekAbhavAvatArI hote haiM arthAt zIghra hI loka kA aMta karane vAle hone se inheM lokAntika kahate haiM athavA loka (trasanAr3I) ke kinAre para rahane ke kAraNa bhI ye 'lokAntika' kahe jAte haiN| AThakRSNarAjiyA~ aura nau lokAntika vimAna uttara 7. trikoNa kRSNarAji 8. supratiSThAbha 7. zukrAbha 8. catuSkoNa kRSNarAji 5. SaTkoNa kRSNarAji 1. arci 6. sUryAbha 6. catuSkoNa kRSNarAji JUUUUUUUU pazcima pUrva STOTATATATATAINTATr 1. SaTkoNa kRSNarAji 5. caMdrAbha 9.riSTa 2. catuSkoNa kRSNarAji 3. vairocana 2. arcimAlI 4. catuSkoNa kRSNarAji 4. prabhaMkara 3. trikoNa kRSNarAji dakSiNa RAMAYA-AR sacitra jaina gaNitAnuyoga citra kra.96 142 142 | Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ inameM 1. pUrva uttara koNa ke arcivimAna (IzAna) meM sArasvata nAmaka jAti ke deva, 2. pUrva dizA ke arcimAlI vimAna meM Aditya jAti ke deva, 3. Agneya dizA ke vairocana vimAna meM vahni deva, 4. dakSiNa dizA ke prabhaMkara vimAna meM varuNa deva, 5. naiRtya bhAga ke sUryAbha vimAna meM gardatoya deva, 6. pazcima dizA ke sUryAbha vimAna meM tuSita deva, 7. vAyavya dizA ke zukrAbha vimAna meM avyAbAdha, 8. uttara dizA ke supratiSThAbha vimAna meM agni deva aura 9. ina sabake madhya riSTa vimAna meM ariSTa devoM ke vimAna haiN| ina vimAnoM se lokAnta asaMkhyAta yojana dUra hai| sArasvata aura Aditya kA 700 devoM kA parivAra hai| vahni aura varuNa kA 14,000 devoM kA, gardatoya aura tuSita kA 7,000 devoM kA avyAbAdha, agni aura ariSTa deva kA 6,000 devoM kA parivAra hai| krama dizA devoM kA parivAra 1. 700 700 14,000 pUrva pUrva dakSiNa dakSiNa pazcima pazcima uttara kRSNarAjiyA~ evaM nau lokAntika vimAna sthAna AkAra - sparza deva vimAna deva (kRSNarAji) bAhya | SaTkoNa 8-1- arcivimAna | sArasvata AbhyaMtara | catuSkoNa | 2-3 arcimAlI Aditya bAhya / trikoNa 2-3 vairocana vahmi AbhyaMtara | catuSkoNa | 4-5 | prabhaMkara varuNa bAhya SaTkoNa | 4-5 caMdrAbha gardatoya AbhyaMtara | catuSkoNa | 6-7 sUryAbha tuSita bAhya | trikoNa / 6-7 zukrAbha avyAbAdha AbhyaMtara 8-1 agni madhya madhya | riSTAbha | ariSTa 14,000 7,000 7,000 6,000 6,000 uttara 6,000 ina vimAnoM meM rahane vAle sabhI deva pA~ca hAtha kI kAyA vAle 8 sAgaropama kI Ayu vAle samyakdRSTi deva hote haiN| tIrthaMkaroM kI dIkSA ke avasara para ve jaya-jaya nandA jaya-jaya bhaddA svarUpa madhura bhASA meM prabhu se dIkSA grahaNa kara tIrtha pravarttana karane kI vinatI karate haiN| vaise to tIrthaMkara svayaM hI jJAnI evaM bodha prApta hote haiM, tathApi lokAntika devoM kA yaha jItAcAra hai| ye sabhI deva kucha hI bhavoM meM mokSa prApta karane kI yogyatA vAle hote haiN| sabhI zukla lezyI bhadrika pariNAmI hone se devarSi nAma se bhI jAne jAte haiN| 6. lAntaka devaloka-pA~cave devaloka kI sImA se pAva rAjU aura samabhUmi se 37 rAjU Upara 18-3/4 rAjU ghanAkAra vistAra meM, ghanodadhi aura ghanavAta ke AdhAra para chaThA lAntaka devaloka hai| isameM pA~ca pratara hai jinameM 700 yojana U~ce aura 2500 yojana kI aMganAI vAle, pUrNa candramA ke AkAra ke 50,000 vimAna haiN| sacitra jaina gaNitAnuyoga 143 Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ inameM utpanna devoM ke mukuTa para meMDhaka kA cihna rahatA hai| inakA dehamAna 5 hAtha aura utkRSTa Ayu 14 sAgaropama kI hotI hai| 14,000 varSa bAda hI AhAra kI icchA hotI hai| ye sabhI deva, deviyoM kA rUpa mAtra dekhakara hI kAma sukha kI tRpti kara lete haiN| 7.mahAzukra devaloka-chaThe devaloka kI sImA se pAva rAjU va samabhUmi se pone cAra rAjU Upara aura savA 7 rAjU ghanAkAra vistAra meM ghanavAta aura ghanodadhi ke AdhAra para sAtavA~ mahAzukra devaloka hai| isameM cAra pratara hai, jinameM 800 yojana U~ce aura 2,400 yojana kI aMganAI vAle 40,000 vimAna hai| ina vimAnoM meM utpanna hone vAle devoM kI deha 4 hAtha kI hotI hai, AyuSya 17 sAgaropama kA aura 17,000 varSa ke bAda hI AhAra kI icchA hotI hai| inake mukuTa para azva kA cihna hotA hai| 8. sahasrAra devaloka-sAtaveM devaloka kI sImA se pAva rAjU tathA samabhUmi se 4 rAjU Upara savA 7 rAjU ghanAkAra vistAra meM, ghanavAta aura ghanodadhi ke AdhAra se hI AThavA~ sahasrAra devaloka hai| isameM 4 pratara hai, jisameM 800 yojana U~ce aura 2,400 yojana kI aMganAI vAle 6,000 vimAna haiN| yahA~ devoM kI kAyA 4 hAtha kI hai| AyuSya utkRSTa 18 sAgaropama aura 18,000 varSa ke bAda AhAra kI icchA vAle ye deva hote haiN| inake mukuTa meM hasti kA cihna hotA hai| sAtaveM-AThaveM devaloka ke devoM ko deviyoM ke aMgopAMga dekhane se hI tRpti ho jAtI hai| deviyoM kA Agamana bhI yahIM taka sImita hai, yahA~ se Upara deviyA~ nahIM jA sakatI haiN| yadyapi deviyA~ dUsare devaloka taka hI hotI haiM tathApi 8veM devaloka taka ke deva pahale-dUsare devaloka kI aparigRhitA deviyoM ko apane sthAna para le jA sakate haiN| 9-10. Anata-prANata devaloka-AThaveM devaloka kI sImA se AdhA rAjU va samabhUmi se 4/ rAjU Upara 12rAjU ghanAkAra vistAra meM meru parvata se dakSiNa dizA meM AkAza ke AdhAra para sthita nauvA~ Anata devaloka aura uttara dizA meM dasavA~ prANata devaloka hai| donoM meM 4-4 pratara haiN| ina prataroM meM 900 yojana U~ce aura 2,300 yojana kI aMganAI vAle donoM ke milAkara 400 vimAna haiN| ina devalokoM ke devoM kI Ayu navameM kI utkRSTa 19 aura dasaveM kI 20 sAgaropama kI hai| utane hI hajAra varSa meM unheM AhAra kI bhI icchA hotI hai| inake mukuTa meM kramaza:sarpa aura geMDe kA cihna hotA hai| ___11-12. AraNa aura acyuta devaloka-nauveM aura dasaveM devaloka kI sImA se AdhA rAjU tathA samabhUmi se 5 rAjU Upara aura sAr3he dasa rAjU ghanAkAra vistAra meM merU parvata se dakSiNa dizA meM AkAza ke AdhAra se gyArahavA~ AraNa devaloka hai aura uttara dizA meM bArahavA~ acyuta devaloka hai| ina donoM meM bhI 4-4 pratara haiM, jinameM hajAra yojana U~ce aura 2,200 yojana kI aMganAI vAle donoM devalokoM ke milAkara 300 arddhacandrAkAra vimAna haiN| 9 se 12 devaloka taka deha 3 hAtha kI, utkRSTa Ayu gyArahaveM kI 21 sAgaropama tathA bArahaveM kI 22 sAgaropama kI hai, itane hI hajAra varSoM meM unheM AhAra kI icchA hotI hai| inake mukuTa para kramazaH baila aura mRga kA cihna hotA hai| naveM, dasaveM, gyArahaveM aura bArahaveM devaloka ke deva apane sthAna para jaba bhoga kI icchA karate haiM, to unake bhoga meM Ane yogya prathama yA dUsare devaloka meM rahI huI deviyoM kA mana unakI ora AkarSita ho jAtA hai| ve deva 144AAS SAN sacitra jaina gaNitAnuyoga Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unake vikAra yukta mana kA avadhijJAna se avalokana karate hI tRpta ho jAte haiN| bArahaveM devaloka ke Upara devoM ko bhoga kI icchA hI nahIM hotii| navagraiveyaka-gyArahaveM-bArahaveM devaloka kI sImA se 1 rAjU va samabhUmi se 6 rAjU Upara sAr3he 8 rAjU ghanAkAra vistAra meM eka-dUsare ke Upara AkAza ke AdhAra se navagraivayeka devaloka haiN| vastutaH puruSAkAra 14 rAjU loka kI grIvA-gardana ke sthAna para hone se inheM 'graiveyaka' kahA gayA hai| inake tIna trika meM 9 pratara haiN| pahale trika (tIna devaloka kA samUha) meM 1. bhadra, 2. subhadra aura 3. sujAta nAmaka tIna graiveyaka haiN| ina tInoM meM 111 vimAna pUrNacandra ke AkAra ke haiN| dUsarI trika meM 4. sumAnasa, 5. sudarzana aura 6. priyadarzana nAmaka tIna graiveyaka haiN| ina tInoM meM 107 vimAna haiN| tIsare trika meM 7. amoha, 8. supratibhadra aura 9. yazodhara nAmaka tIna graiveyaka haiM, inameM 100 vimAna haiN| ye kula 318 hI vimAna 1,000 yojana U~ce aura 2,200 yojana kI aMganAI vAle haiN| inakA zarIra do hAtha kI avagAhanA vAlA hai aura AyuSya kramaza: 23 sAgaropama se eka-eka kI vRddhi karate hue aMtima graiveyaka deva kI 31 sAgaropama hai| itane hI hajAra varSoM meM unheM AhAra kI icchA hotI hai| ina devalokoM taka abhavya jIva bhI utpanna ho sakate haiN| aise abhavya jIva devagati se cyavakara to manuSya gati meM hI Ate haiM, kintu bAda meM svakarmAnusAra cAroM gatiyoM meM bhramaNa karate rahate haiN| pA~ca anuttara vimAna-graiveyaka kI sImA se 1 rAjU tathA samabhUmi se 7 rAjU Upara aura 6-1/2 rAjU ghanAkAra vistAra meM cAroM dizAoM meM 4 anuttara vimAna AkAza ke hI AdhAra para sthita haiN| ye 1,100 yojana U~ce aura 2,100 yojana kI aMganAI vAle tathA asaMkhyAta yojana lambe-caur3e trikoNAkAra haiN| ina cAroM vimAnoM ke madhya meM 1,00,000 yojana vistAra vAlA pUrNa candrAkAra sarvArthasiddha vimAna hai| ina pA~coM vimAnoM ke nAma isa prakAra haiM-1. pUrva dizA meM 'vijaya' vimAna, 3. dakSiNa meM vaijayaMta', 3. pazcima meM 'jayaMta', 4. uttara meM 'aparAjita', 5. madhya meM sarvArthasiddha' vimAna hai| ye pA~coM vimAna saba vimAnoM meM utkRSTa hai| inake 'uttara' meM arthAt bAda meM, 'an' arthAt koI vimAna nahIM hai| ataH sabase utkRSTa va sabase Upara hone ke kAraNa ye 'anuttara vimAna' kahalAte haiN| ina pA~coM vimAnoM meM rahane vAle devoM kA zarIra 1 hAtha pramANa hai| cAra vimAnoM ke devoM kI jaghanya Ayu 31 sAgaropama aura utkRSTa 33 sAgaropama kI hai| sarvArthasiddha vimAnavAsI devoM kI Ayu 33 sAgaropama hai, isameM jaghanya utkRSTa kA bheda nahIM hai, saba devoM kI Ayu barAbara hai| . navagraiveyaka aura pA~ca anuttara vimAna meM 'kalpAtIta deva' hote haiM, ye sabhI deva svAmI sevaka ke vyavahAra se rahita svayaM indra ke samAna hai| ataH inheM ahamindra kahA gayA hai| ye apane vimAna se kabhI bAhara nahIM nikalate, ata: na to tIrthaMkaroM ke kalyANaka mahotsava meM jAte haiM aura na hI bhagavAna ke samavazaraNa meM / ve sadaiva AtmAnaMda meM magna rahate haiN| inheM jaba kisI prakAra kA saMzaya utpanna hotA hai taba ve zayyA se nIce utarakara tIrthaMkara bhagavAna ko namaskAra karake apanI manovargaNA se bhagavAna ko prazna pUchate haiN| bhagavAna usa prazna ke uttara ko manomaya pudgaloM meM pariNata karate haiM, deva apane viziSTa avadhijJAna se una pudgaloM ko grahaNa karake samAdhAna prApta kara lete haiN| sacitra jaina gaNitAnuyoga 145 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA~coM vimAnoM meM zuddha saMyama kA pAlana karane vAle caudaha pUrvadhArI sAdhu hI utpanna hote haiN| pA~coM anuttara vimAnavAsI deva ekAnta samyaka dRSTi haiN| cAra anuttara vimAnoM ke deva eka yA do bhava karake mokSa prApta karate haiM, aura sarvArtha siddha vimAna ke deva eka hI manuSya kA bhava karake mokSa prApta karate haiN| yahA~ ke deva sarvAdhika sukha ko bhogate haiN| inakI upapAta zayyA ke caMdarave para 32 mana ke vividha jAti ke motI laTake hue haiM, unake paraspara TakarAne se jo madhura dhvani nikalatI hai, usa dhvani ke Ananda meM hI inake sAr3he solaha sAgaropama vyatIta ho jAte haiN| devoM ke vimAna-samapRthvI se asaMkhyAta kroDAkor3I yojana Upara prathama saudharma aura dUsarA IzAna devaloka hai| vahA~ se asaMkhyAta kroDAkor3I yojana Upara tIsarA sanatkumAra aura cauthA mAhendra devaloka hai| ye cAroM vimAna ardha candrAkAra haiN| usake bAda pA~cavA~, chaThA, sAtavA~ aura AThavA~-ye cAra devaloka pUrNa candrAkAra haiN| usake bAda tIna trika meM navagraiveyaka vimAna haiM, usake pazcAt cAra anuttara vimAna cAra dizA meM trikoNAkAra aura madhya meM eka lAkha yojana vistRta golAkAra sarvArthasiddha vimAna haiN| vimAnoM kA AkAra-devalokoM meM vimAna do prakAra ke hote haiM-(1) saMkhyAta yojana vistAra vAle, (2) asaMkhyAta yojana vistAra vaale| saMkhyAta yojana vistAra vAle vimAna jambUdvIpa ke tulya haiN| asaMkhyAta yojana vistAra vAle vimAna utanI hI vistRta paridhi meM haiN| vimAnoM meM do prakAra hote haiM-(1) AvalikA praviSTa-paMktibaddha, (2) puSpAvakIrNa-puSpa ke samAna bikhare hue| (1) AvalikA praviSTa-pratyeka devaloka ke prataroM ke bIca madhya meM eka mukhya vimAna hotA hai, use 'indraka' kahate haiM, vaha gola hotA hai| indra vimAna 45 lAkha yojana kA hai vaha ar3hAIdvIpa ke ThIka Upara hai| usakI cAroM dizAoM meM cAra vimAna trikoNa, usake pazcAt ke vimAna caurasa, pazcAt kramaza: gola, trikoNa aura caurasa vimAna cAroM dizAoM kI pratyeka paMkti meM hai| AvalikAgata vimAnoM kA paraspara antara asaMkhyAtA yojana kA hai| (2) puSpAvakIrNa-AvalikAbaddha vimAnoM ke bIca-bIca meM sarvatra bikhare hue puSpoM ke samAna jo vimAna hote haiM, ve prakIrNaka vimAna puSpAvakIrNa kahe jAte haiN| ina vimAnoM kA paraspara antara saMkhyAta yojana kA bhI hotA hai aura asaMkhyAta yojana kA bhii| ye vividha AkAra ke hote haiN| jaise-svastika, naMdyAvarta aadi| pA~ca anuttara vimAna meM madhyavartI sarvArthasiddha vimAna golAkAra haiM aura usakI cAroM dizAoM meM cAra anuttara vimAna trikoNa AkAra ke haiN| vahA~ catuSkoNa vimAna nahIM hai| (citra kramAMka 97) vimAnoM kA svarUpa-bAraha devaloka, nau graiveyaka aura pA~ca anuttara vimAna ina chabbIsa devalokoM meM kula milAkara 62 pratara aura 84,97,023 vimAna haiN| sabhI vimAna ratnamaya, aneka stambhoM se parimaMDita vividha citrAvalI se citrita, aneka khUTiyoM aura lIlAyukta putaliyoM se suzobhita, sUrya ke samAna jagamagAte hue aura sugaMdha se maghamaghAyamAna hai| pratyeka vimAna ke cAroM ora upavana ratnamaya bAvar3iyA~ nirmala jala aura sahasradala vAle kamaloM se paripUrNa hotI hai| maNi-ratnoM ke suMdara vRkSa, latAe~, gucche aura patra-puSpa vAyu se hilate hue jaba 146 A sacitra jaina gaNitAnuyoga Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara puSpAvakIrNa puSpAvakIrNa pazcima indraka trikoNa caurasa trikophI puSpAvakIrNa puSpAvakIrNa Apasa meM TakarAte haiM to unameM se chaha rAga aura chattIsa rAganiyoM kI madhura dhvani nikalatI hai| vahA~ sone aura cA~dI kI reta bichI hai| ati suMdara aura sadaiva navayauvana se lalita, divya teja vAle , samacaturasra saMsthAna ke dhAraka, ati uttama maNiratnoM kI vastu gola ke dhAraka, divya alaMkAroM se suzobhita deva ora deviyA~ icchita krIr3A karate hue aura manorama bhoga bhogate hue vicaraNa karate haiN| deva-deviyoM kA paraspara divya prema rahatA hai| pA~coM indriyoM ke 23 viSaya citra kra.97 unheM pUrva puNya se prApta hote haiN| ye devatA nATaka, vana vihAra, jalakrIr3A Adi meM apanA samaya vyatIta karate haiN| devatAoM ko kahIM bhI jAnA ho to ve uttaravaikriya rUpa banAkara jAte haiN| mUla deha se ve vimAna meM hI rahate haiN| (citra kramAMka 98) devoM kA utpAda-deva manuSya kI taraha nau mahIne garbha meM rahakara janma nahIM lete| inakA janma utpAdazayyA para hotA hai| aisI utpAda zayyAe~ saMkhyAta yojana vAle deva sthAnoM meM saMkhyAta haiM aura asaMkhyAta yojana vAle deva sthAnoM meM asaMkhyAta haiN| una zayyAoM para devaduSya vastra DhaMkA rahatA hai| dharmAtmA aura puNyAtmA jIva jaba isameM utpanna hote haiM to vaha aMgAroM para DAlI huI roTI ke samAna phUla jAtI hai| pAsa meM rahe hue deva janmotsava kI khuzI meM ghaMTanAda karate haiM to usake adhInastha sabhI vimAnoM meM ghaMTe kA nAda ho jAtA hai, use sunakara sabhI deva-deviyA~ utpAda zayyA ke pAsa ekatrita ho jAte haiM aura jaya-jayakAra kI dhvani se sArA vimAna gUMja uThatA hai| antarmuhUrta / (48 minaTa) ke bAda utpanna huA deva pA~coM paryAptiyoM se pUrNa hokara 18 varSa ke taruNavaya vAle ke samAna zarIra dhAraNa kara mAno nidrA se uThA ho; isa prakAra uThakara baiTha jAtA hai| taba usake samIpa meM khar3e hue deva usase prazna | karate haiM ki "Apane kyA karanI kI thI, jisase hamAre nAtha bane?" dakSiNa sacitra jaina gaNitAnuyoga 147 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaimAnika ke prataroM kA dUravartI darzana caukora golAkAratrikoNAkAra puSpAvakIrNa trasa nAr3I citra kra.98 navotpanna deva yaha sunakara bhava pratyaya (deva yoni ke svabhAva se prApta hue) avadhijJAna se apane pUrva janma ko dekhatA hai aura apane svajana mitroM kI yAda karatA hai, sAtha hI pRthvI para Ane ko taiyAra hotA hai, kintu deva kahate haiM-"Apa vahA~ jAkara kyA kahoge? pahale muhUrta bhara yahA~ ke divya sukha-nATaka Adi to dekha lo|" usI samaya nRtyakAra-anIka jAti ke deva apanI dAhinI bhujA se 108 kumAra aura bA~yI bhujA se 108 kumAriyA~ nikAlakara 32 prakAra ke nATaka karate haiN| gaMdharva-anIka jAti ke deva 49 prakAra ke vAdyoM ke sAtha 6 rAga aura 30 rAganiyoM ko madhura svara se alApate haiN| isa prakAra alaukika Azcaryajanaka adbhuta dRzya dekhate-dekhate yahA~ ke 2,000 varSa vyatIta ho jAte haiN| taba taka vaha deva vahA~ ke divya sukhoM meM aisA lubdha ho jAtA hai ki manuSya loka meM AnA hI pasaMda nahIM krtaa| manuSyaloka kI durgandha devoM ko 400-500 yojana Upara taka AtI hai| ise ve sahana nahIM kara pAte tathApi kabhI-kabhI tIrthaMkaroM ke paMcakalyANaka yA sAdhu-saMtoM ke tapa / / kevalajJAna mahotsava yA kabhI sneha aura kabhI vaira kA badalA lene ke lie bhI A jAte haiN| devoM ke divya svarUpa-devoM ke zarIra kI kAMti atyanta manorama va divya hotI hai| inake samacaturasra saMsthAna yukta sundara vaikriya zarIra hotA hai| usameM khUna, mAMsa, keza, roma, nAkhUna, haDDiyA~, carabI, camar3I, / 148 sacitra jaina gaNitAnuyoga Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mala-mUtra, viSThA Adi azucikAraka padArtha nahIM hote haiM balki inakI deha puSpa kI taraha komala aura nirmala sugaMdhita zvAsocchvAsa se yukta hotI hai| inake zarIra meM raja, maila, pasInA Adi bhI nahIM hotaa| vRddhAvasthA aura roga se rahita kAyA vAle ina devoM kA zarIra sadA hI tejasvI va kAMtimAna rahatA hai| __devatA sadA animeSa nayana vAle, mana se kArya sAdhane vAle, puSpazayyA meM utpanna hone vAle, bhUmi se cAra aMgula Upara calane vAle evaM arddhamAgadhI bhASA bolane vAle hote haiN| dIrgha-pradIrgha Ayu vAle hote haiN| kama se kama inakI Ayu 10,000 varSa kI ora adhika se adhika 33 sAgaropama kI hotI hai| ye roga se, vRddhAvasthA meM yA akasmAt nahIM marate varan AyuSya pUrNa hone para hI marate haiN| taba inakA vaikriya zarIra kapUra kI taraha AkAza maNDala meM tirohita ho jAtA hai| mRtyu se chaha mAha pUrva inake kaNTha meM rahI puSpamAlA ke murajhAne se inheM patA cala jAtA hai ki mRtyu nikaTa hai| devatA devaloka se cyavakara svakarmAnusAra manuSya yA tiryaMca gati meM paidA hote haiM, ve naraka meM nahIM jaate| devoM ke prakAra-deva do prakAra ke haiM-1. kalpopapanna aura 2. klpaatiit| kalpa arthAt AcAra-maryAdA, vyvsthaa| jina devalokoM meM niyama, maryAdA vyavasthA hotI hai, ve kalpopapanna deva kahe jAte haiM aura jahA~ niyama-maryAdA kI AvazyakatA nahIM, unheM kalpAtIta deva kahate haiN| bhavanapati vANavyaMtara, jyotiSa aura vaimAnika ke 12 devaloka prazAsanika vyavasthA ke adhIna calane vAle hote haiN| vahA~ svAmI sevaka ke anusAra vyavahAra kA pAlana karanA par3atA hai, ata: ve kalpopapanna yA kalpavAsI deva kahalAte haiN| isake pazcAt nau graiveyaka aura pA~ca anuttara vimAna 9 + 5 = 14 devalokoM meM svAmI-sevaka kA vyavahAra nahIM hai, vahA~ na koI choTA hai na bar3A, ve sabhI ahamindra arthAt kalpAtIta deva kahe jAte haiN| | kalpopapanna devoM ke dasa prakAra-manuSya loka meM jaise rAjA aura prajA kI sArI surakSA vyavasthA aura vyavahAra sucArU rUpa se calAne ke lie rAjA, jAgIradAra, purohita, mahAmAtya, aMgarakSaka, dvArapAla, sabhAsada aura cAMDAla Adi bhinna-bhinna prakAra kI zreNI ke loga hote haiN| usI prakAra devalokoM meM bhI dasa prakAra kI zreNI ke deva hote haiN| unase devaloka kA zAsana suvyavasthita rUpa se calatA hai| vedasa prakAra nimnalikhita haiN| 1. indra-ye aNimA Adi Rddhi evaM aizvarya sampanna sabhI devoM ke svAmI hote haiN| rAjA kI taraha inakI AjJA kA pAlana sabhI deva karate haiN| 2. sAmAnika-AjJA aura aizvarya ke atirikta kAMti, vaibhava Adi meM ye indra ke samAna hI RddhizAlI hote haiN| . 1 3. trAyastriMzaka-rAja purohita ke samAna indroM ke 33 trAyastriMzaka deva hote haiN| ye devaloka ke vimAnoM va devoM kA dhyAna rakhane vAle, purohita kI taraha zAMtika-pauSTika karma karane vAle hote haiN| saMkhyA meM 33 hI hone ke kAraNa trAyastriMzaka kahalAte haiN| 4. pAriSada-indra ke mitra ke samAna deva pAriSada kahalAte haiN| pariSadA arthAt sabhA tIna prakAra kI hotI hai-(ka) AbhyaMtara pariSada ke deva-salAhakAra maMtrI ke samAna jo indra ke bulAne para hI Ate haiN| sacitra jaina gaNitAnuyoga Vo 149 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (kha) madhyama pariSada ke deva-kAmadAroM ke samAna zreSTha kAma karane vAle, jo bulAne se bhI Ate haiM aura binA bulAe bhI Ate haiN| (ga) bAhya pariSada ke deva-karmacArI ke samAna sabhI kAma karane vAle ye binA bulAe Ate haiM aura apane-apane kAma meM tatpara rahate haiN| 5. AtmarakSaka-indra kI rakSA meM hara samaya ttpr| rAjA ke aMgarakSaka ke samAna kavaca dhAraNa kara astra-zastra sahita indra ke pAsa hara samaya khar3e rahate haiN| 6. lokapAla-indra ke AdezAnusAra usa-usa vibhAga kI rakSA karane vAle, aparAdhiyoM ko yathAyogya daMDa dene vAle lokapAla kahe jAte haiN| 7. anIka-ye sAta prakAra kI senA ke rUpa meM indra ke kAma Ate haiN| hAthI, ghor3e, ratha, mahiSa, paidala, gaMdharva aura nATya Adi rUpa meM vaikriya zakti dvArA rUpa banAkara indra ke sipAhI ke rUpa meM kArya karate haiN| gaMdharva anIka deva' madhura gAna-tAna karate haiM aura nATaka anIka deva' 32 prakAra ke manorama nATya Adi karate haiN| 8. prakIrNaka-ye nagaravAsiyoM yA prAMtavAsiyoM ke samAna hote haiN| 9. Abhiyogika-ye dAsa ke samAna hote haiN| vimAnoM ko khIMcane aura vAhana Adi rUpa meM kAryarata rahate haiN| 10. kilviSika-ye caMDAla ke samAna azubha karma karane vAle nIca jAti ke deva hote haiN| deva avasthA ko prApta karake bhI ye ajJAnI, pApazIla, dveSI aura durAcArI hote haiM, ata: devaloka meM rahakara bhI ye uttama devoM ke sthAna se nIce dUra adhobhAga meM rahate haiN| ye tIna prakAra ke haiM-(ka) tIna palya vAle-ye kilviSI bhavanapati ke devalokoM se lekara pahale-dUsare vaimAnika devaloka taka hote haiM, inakI Ayu tIna palyopama kI hotI hai evaM deha sAta hAtha kI hotI hai| (kha) tIna sAgaropama vAle-ye deva tIsare-cauthe devaloka ke nIce rahakara cauthe devaloka taka ke devoM ke kAma Ate haiN| (ga) teraha sAgaropama vAle-pA~cave devaloka ke Upara aura chaThaveM devaloka ke nIce inakA sthAna hai| 13 sAgaropama kI sthiti vAle ye deva chaThe lAtaMka kalpa taka ke devoM kA dAsa yogya karma karate haiN| deva, guru, dharma kI nindA karane vAle, pUjya vyaktiyoM kA anAdara-apamAna karane vAle aura tapa-saMyama kI corI karane vAle marakara kilviSI devoM meM janma lete haiN| pariNAmasvarUpa vahA~ ye saba devoM kI ghRNA ke pAtra banate haiN| ye kurUpa aura azubha vikriyA karanevAle hote haiN| indra sabhA meM inako praveza nahIM miltaa| vyaMtara aura jyotiSka devoM meM trAyastriMza aura lokapAla ke sivA zeSa ATha bheda hote haiN| jyotiSa devoM ke mahiSa sivAya chaha prakAra kA sainya hai| ___ vastutaH kalpopapanna devalokoM meM devaloka kA sampUrNa sAmrAjya indra ke adhIna hai| kintu jaba indra kI AyuSya pUrNa ho jAtI hai aura kama se kama eka samaya va adhika se adhika 6 mAsa devaloka indra se rahita hotA hai, taba cAra-pA~ca sAmAnika deva milakara indra sthAna kA saMcAlana karate haiN| pratyeka indra kA nivAsa apane-apane devaloka ke aMtima pratara ke kalpAvataMsaka vimAna meM hotA hai, usake cAroM ora lokapAla devoM ke nivAsa hote haiN| kahA gayA hai ki eka indra ke bhava meM do kror3Akror3a 85 lAkha kror3a,71 hajAra kror3a, 428 kror3a, 57 lAkha 14 150 sacitra jaina gaNitAnuyoga Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indra nAma sacitra jaina gaNitAnuyoga vaimAnika devaloka kI tAlikA devalokoM ke vimAna vimAna vimAnoM sAmAnika Atma- Abhyantara madhyama bAhya devoM kI devoM | devoM Upara taka nIce taka nAma ke kI deva rakSaka pariSada pariSada pariSada deha kA kA kI kA - avadhi avadhi AdhAra AkAra U~cAI deva / ke deva | ke deva ke deva pramANa dehavarNa Ayu AhAra | jJAna jJAna 1. saudharma ghanAdAcA ardhacaMdra | 500 yo. zakrendra | 84,00013,36,000/ 12,000|14,000/16,00017 hAtha | rakta / maga | 2 sAgara | 2 hajAra vimAna kI ratnaprabhA / svarNa varSa meM dhvajA taka 2. IzAna ghanodadhi ardhacaMdra 500 yo. | IzAnendra | 80,0003,20,000|10,000 12,000/14,000/7 hAtha | rakta | 2 sAgara 2 hajAra vimAna kI ratnaprabhA svarNa adhika varSa meM dhvajA taka 3. sanatakumAra ghanavAta | ardhacaMdra 600 yo. sanatkumArendra 75,0003,00,000| 8,000 10,000|12,000/6 hAtha | kamala zUkara 7 sAgara 7 hajAra vimAna kI zarkarAprabhA kezara dhvajA taka 4. mahendra ghanavAta ardhacaMdra 600 yo. mAhendra 70,0002,80,000|6,000|8,00010,000/6 hAtha kamala siMha 7 sAgara | 7 hajAra vimAna kI zarkarAprabhA kezara adhika dhvajA taka 5. brahmaloka ghanavAta pUrNacaMdra | 700 yo. brahma lokendra 60,0002,40,000| 4,000|6,000|8,00015 hAtha | kamala bakarA 10 sAgara 10 hajAra vimAna kI bAlukAprabhA kezara dhvajA taka 6. lAMtaka ghanodadhi pUrNacaMdra 700 yo. lAMtakendra 50,000 2,00,000/ 2,0004,0006,0005 hAtha | zveta meMDhaka 14 sAgara 14 hajAra vimAna kI bAlukAprabhA ghanavAta dhvajA taka 7. mahAzukra ghanAdAdha pUrNacaMdra | 800 yo. mahAzukrendra 40,000|1,60,000/ 1,0002,0003,000/4 hAtha | zveta ghor3A 17 sAgara 17 hajAra vimAna kI paMkaprabhA ghanavAta dhvajA taka 8. sahasrAra | pUrNacaMdra 800 yo. sahasrArendra 30,000|1,20,000/5001,000 2,000/4hAtha | zveta hAthI 18 sAgara 18 hajAra vimAna kI paMkaprabhA ghanavAta dhvajA taka 9. Anata AkAza ardhacaMdra 900 yo. 3 hAtha | zveta sarpa | 19 sAgara 19 hajAra vimAna kI dhUmaprabhA donoM ke dhvajA taka 10. prANata | | 20,000 AkAza ardhacaMdra 900 yo. eka 80,000-250500 | 1,000 3 hAtha | zveta | geMDA 20 sAgara 20 hajAra vimAna kI dhUmaprabhA prANatendra dhvajA taka 11. AraNa AkAza ardhacaMdra 900 yo. 3 hAtha | zveta baila 21 sAgara 21 hajAra vimAna kI dhamaprabhA donoM ke dhvajA taka 12. acyuta eka | 10,000 40,000 125 | 250 500 AkAza ardhacaMdra 900 yo. acyutendra zveta mRga 22 sAgara 22 hajAra vimAna kI dhUmaprabhA dhvajA taka 9. naugraiveyaka AkAza pUrNacaMdra | 1000 yo. indra nahIM 2 hAtha | zveta mRga 23 se 31/23 se 31 vimAna kI tamaHprabhA hote sAgaropama hajAra dhvajA taka pA~ca anuttara AkAza pUrNacaMdra | 1100 yo. indra nahIM 1 hAtha | zveta mRga 31 se 33/31 se 33| siddhazilA trasanAr3I sAgaropama hajAra varSa taka kucha kama | ina ekeka indroM ke 7 prakAra kI aNikA (senA) hai, yathA-1, gandharva,2. nATaka, 3. hastI, 4. ghor3e, 5. ratha, 6. paidala, 7. vRssbh| 151 hote Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hajAra 285 deviyA~ utpanna hokara cyavita ho jAtI haiN| eka indra itane samaya taka pUre devaloka para Adhipatya karatA huA vicaratA hai| sampUrNa devalokoM meM cAroM nikAyoM ke kula milAkara 64 indra haiM-uttarendra bhavanapati 10, dakSiNendra bhavanapati 10, uttarendra vANavyaMtara 16, dakSiNendra vANavyaMtara 16, candra jyotiSkendra 1, sUrya jyotiSkendra 1, 1 se 8 vaimAnika devaloka meM 8, 9 va 10veM devaloka kA 1 (prANatendra), 11 va 12veM devaloka kA 1(acyutendra) = 64 indroM kA svAmI acyutendra hotA hai| deviyoM kI utpatti, sthiti va prakAra-deviyoM kI utpatti, bhavanapati, vANavyaMtara, jyotiSI aura vaimAnika ke do devalokoM taka hotI hai| ataH ye sabhI deva-deviyoM ke sAtha sapravicArI (saviSayI) hote haiN| kintu do devalokoM ke Upara deviyoM kI utpatti nahIM hone ke kAraNa ve sabhI deva apanI svadeviyoM se rahita hote haiM, tathApi AThaveM sahasrArakalpa taka deviyoM kA AvAgamana hotA rahatA hai usake bAda dasaveM se bArahaveM acyuta devaloka taka ke deva bhI sapravicArI hI hote haiM arthAt mana se viSaya bhoga kI kAmanA karane vAle hote haiN| ve saudharma aura IzAna do devaloka kI aparigRhItA deviyoM ke sAtha viSaya bhoga karate haiN| parigRhItA deviyA~ apane devoM meM hI anurakta hotI haiM, ata: ve Upara ke devalokoM meM nahIM jaatiiN| kevala aparigRhItA deviyA~ hI jAtI haiN| isa prakAra utpatti kI apekSA se pahale dUsare devaloka meM do prakAra kI deviyA~ haiM-1. parigRhItA, 2. aprigRhiitaa| parigRhitA arthAt sadAcaraNa vAlI, kulIna, maryAdita jIvana jIne vAlI deviyA~ aura aparigRhItA arthAt vezyA ke samAna svecchAcAriNI deviyaaN| saudharma devaloka meM aparigRhItA deviyoM ke utpatti sthAnabhUta 6 lAkha vimAna haiM tathA IzAna devaloka meM 4 lAkha vimAna haiN| ina vimAnoM meM jina deviyoM kI paripUrNa eka palyopama kI sthiti hai, ve saudharma devoM ke hI bhoga meM AtI hai| isase adhika dasa palyopama taka kI sthiti vAlI deviyA~ sanatkumAra devoM ke bhoga meM AtI hai| dasa palyopama se adhika AyuSya vAlI deviyA~ tIsare devaloka se Age mAhendra devaloka ke devoM ke pAsa jAnA pasaMda karatI hai| isa prakAra kisa Ayu vAlI deviyA~ kauna-se devaloka taka bhogya hai, ise cArTa se samajheMkitanI AyukI devI kauna-se deva ke bhogya kitanI Ayu kI devI / / kauna-se deva ke bhogya 1palyopama 1. saudharma deva bhogya 30 palyopama 7. mahAzukra deva bhogya sAdhika 1 palyopama - | 2. IzAna deva bhogya ___35 palyopama 8. sahasrAra deva bhogya 10 palyopama 3. sanatkumAra deva bhogya ___40 palyopama 9. Anata deva sevya 15 palyopama 4. mAhendra deva bhogya ___45 palyopama 10. prANata deva sevya 20 palyopama 5. brahmakalpa deva bhogya 50 palyopama 11. AraNa deva sevya 25 palyopama 6. lAMtaka devabhogya / 55 palyopama 12. acyuta devasevya nyopama 6 152 sacitra jaina gaNitAnuyoga Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | siddhazilA / sarvArthasiddha vimAna se 12 yojana Upara 11 rajjU valayAkAra vistAra meM 45 lAkha yojana kI lambI-caur3I uttAna chatra ke AkAra vAlI siddhazilA hai| isake ATha nAma haiM (1) ISat-ratnaprabhA Adi sAta pRthviyoM kI apekSA yaha pRthvI choTI hai, (2) ISatprAgbhAra-anya pRthviyoM kI apekSA isakI U~cAI kama hai, (3) tanvI-zeSa pRthviyoM se patalI hai, (4) tanutanvI-makSikA ke paMkha se bhI isakA carama bhAga adhika patalA hai, (5) siddhi-yaha siddhakSetra ke samIpa hai athavA yahA~ pahu~ca kara jIva kRtakRtya ho jAtA hai, (6) siddhAlaya-yaha siddhoM kA sthAna hai, (7) mukti-yahA~ karmoM se mukta jIva hai, (8) muktAlaya-yaha mukta jIvoM kA sthAna hai| isake atirikta lokAgra, lokAgrastUpikA (zikhara) lokAgra budhyamAna aura sarva prANa-bhUta-jIva-sattva sukhAvahA-ye cAra nAma aura bhI haiN| manuSya kSetra kI taraha hI siddhazilA kI lambAI-caur3AI bhI 45 lAkha yojana hai| isakI paridhi 1 karor3a 42 lAkha 30 hajAra 249 yojana se kucha adhika hai| isakA madhya bhAga 8 yojana moTA hai| usake Age cAroM ora isa pRthvI kI moTAI kramazaH prati yojana aMgula pRthaktva kama hotI-hotI carama bhAga meM makkhI ke paMkha se bhI adhika patalI ho gaI hai| isakA varNa zaMkha, candramA, gokSIra aura kuMdapuSpa se bhI kaI gunA zveta hai, yaha sampUrNa sphaTika ratnamayI hai| isa pRthvI ke eka yojana Upara eka kosa ke chaThe bhAga meM jo 333 dhanuSa aura 32 aMgula parimANa hai vahA~ anaMta siddha bhagavAna virAjamAna haiN| yahIM loka kA aMta ho jAtA hai| loka ke cAroM ora ananta aura asIma alokAkAza hai| alokAkAza meM AkAza dravya ke atirikta aura koI dravya nahIM hotaa| ekamAtra AkAza hI AkAza hai| (citra kramAMka 99) siddhakSetra meM siddhoM kI avasthiti-siddhazilA ke Upara aura lokAMta ke nIce jo eka yojana kA madhyabhAga hai usameM bhI Upara ke eka kosa kA chaThavA~ bhAga hI siddhakSetra hai| sabhI muktAtmAoM ke Atmapradeza isI siddhakSetra meM avasthita hai| mAtra vizeSatA yaha hai ki jinake aMtima zarIra kI jo bhI avagAhanA hotI he, usake do-tihAI bhAga meM unake Atmapradeza ghanIbhUta hokara rahate haiN| siddha hone se pUrva jaghanya do hAtha, madhyama 7 hAtha aura utkRSTa 500 dhanuSa kI avagAhanA vAle jIvoM kI siddhakSetra meM 2/3 bhAga avagAhanA hotI hai, ataH siddhoM kI avagAhanA jaghanya 1 hAtha 8 aMgula, madhyama 4 hAtha 16 aMgula, utkRSTa 333 dhanuSa 32 aMgula kI rahatI hai| siddhAtmAoM ke zirobhAga kI aMtima U~cAI ke jo Atmapradeza haiM, ve niyama se lokAnta kA sparza karake rahe hue haiN| kyoMki lokAnta ke bAhara dharmAstikAya, adharmAstikAya kI sattA nahIM haiM, ata: siddhajIva lokAnta taka jAkara vahIM sthira ho gaye haiN| jaise gaisayukta vibhinna kada ke gubbAre kisI haoNla meM chor3e jAe~ to una sabakA uparima bhAga haoNla kI chata kA sparza karake hI rahatA hai, usI prakAra sabhI siddhoM ke Atmapradeza bhI lokAnta kA hI sparza karake rahe hue haiN| aMtima samaya kI jo bhI mudrA baiThI huI,khar3I huI avasthA ho vaha siddha hone ke pazcAt bhI 1. eka kosa 2,000 dhanuSa kA hotA hai, ata: 2,000 dhanuSa kA chaThA bhAga yAni 2,000 : 6 = 333 dhanuSa 32 aNgul| sacitra jaina gaNitAnuyoga - 153 153 Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhazilA aura siddhAtmAe~ aloka siddha kSetra ETTINSAmAmAmAbhAmamA kosa kA -1 kosa kA chaTThA bhAga 333 dhanuSa 32 aMgula lokAnta -AkharI 1 kosa - -siddhazilA se 1 yojana U~cA lokAnta 3999 kosa - 45 lAkha yojana 8 yojana siddhazilA 12 yojana [jJAtavya-loka aura siddhazilA donoM zAzvata hai| isaliye ina donoM ke bIca jo 1 yojana kA kSetra hai, vaha zAzvata yojana hai arthAt 1 yojana = 4000 kos|] 5 anuttara vimAna bIca meM sarvArthasiddha citra kra.99 6 154 154 sacitra jaina gaNitAnuyoga Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yathAvat rahatI hai| siddhajIvoM kI yaha gatikriyA aMtima hai, lokAnta meM avasthita ho jAne ke bAda ve Atma-pradeza vahIM sthira va akampa ho jAte haiN| siddha jIvoM kI vizeSa jAnakArI ke lie 9 dvAra kahe gaye haiM (1) satpada prarUpaNA-mokSa sadA se thA aura sadA rhegaa| (2) dravya dvAra-siddha ananta haiM ve abhavI jIvoM se bhI ananta guNe adhika haiN| (3) kSetra-siddha jIva siddhazilA ke Upara 1 yojana ke aMtima kosa ke chaThe bhAga meM 333 dhanuSa 32 aMgula pramANa kSetra meM rahate haiN| (4) sparzana-kSetra se kucha adhika bhAga kA ve sparza karate haiN| (5) kAla-eka siddha kI apekSA Adi hai anta nhii| sabhI siddhoM kI apekSA siddha anAdi ananta hai| (6) bhAga-ve loka ke asaMkhyAtaveM bhAga para rahate haiN| (7) bhAva-siddhoM meM kSAyika bhAva, jIvatva bhAva aura pariNAmika bhAva hai| (8) antara-siddha jIva punaH lauTakara nahIM Ate, ataH unakA antara nahIM pdd'taa| (9) alpabahutva-sabase kama napuMsaka siddha hote haiM, usase strI paryAya se siddha hone vAle saMkhyAta haiM aura purUSa usase saMkhyAta guNA adhika siddha hote haiN| eka samaya meM napuMsaka 10 strI 20 aura purUSa 108 siddha ho sakate haiN| _ mokSa ke yogya adhikArI-(1) bhavyasiddhika, (2) bAdarajIva, (3) trasajIva, (4) saMjJI, (5) / paryApta, (6) vajra RSabha nArAca saMghayaNa vAlA, (7) manuSya gati, (8) apramAdI, (9) kSAyika samyaktvI , | (10) avedI, (11) akaSAyI, (12) yathAkhyAtacAritrI, (13) snAtaka nigraMtha, (14) parama zuklalezyI, / (15) paMDitavIrya, (16) zukladhyAnI, (17) kevalajJAnI, (18) kevaladarzanI aura (19) carama zarIrI-ye | 19 prakAra ke jIva mokSa ke adhikArI haiN| / sabhI mukta AtmAe~ zarIra rahita haiM, ataH zarIra sambandhI kisI bhI prakAra kI upAdhi vahA~ para nahIM hai| vahA~ janma, jarA, maraNa, bhaya, roga, zoka, duHkha, daridratA, karma, kAyA, moha, mAyA nahIM hai| vahA~ svAmI-sevaka vyavahAra bhI nahIM hai| vahA~ na bhUkha hai na pyAsa, na rUpa hai na rasa-gaMdha-sparza / vahA~ na strI hai, na purUSa hai na npuNsk| mAtra saMpUrNa jJAtA-parijJAtA aura zuddha nirmala AtmA hai| siddhoM ke mukhya ATha guNa haiN| jo aSTakarmoM kA kSaya karane para pragaTa hue-(1) anantajJAna, (2) anantadarzana, (3) ananta sukha, (4) anantacAritra, (5) aTala avagAhanA,(6) amUrtika,(7) agurUlaghu,(8) anntviiry| ve jyoti meM jyoti kI taraha eka dUsare meM samAye hue hai| jahA~ eka siddha hai vahA~ ananta siddha hai aura jahA~ ananta siddha hai vahA~ eka siddha hai| ve apane kevalajJAna ke dvArA saMsAra ke samasta dravya-paryAyoM ko eka sAtha dekhate haiN| ve paudgalika sukha-du:khoM se rahita hokara ananta Atmika sukhoM meM sadA hI lIna parama Atma jyoti svarUpa hai| usa carama va parama saccidAnaMda avasthA ko prApta karanA hI hamArA lakSya hai| sacitra jaina gaNitAnuyoga 155 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya 5 : kSetra va kAlamAna jaina gaNitAnuyoga kA mukhya uddezya jaina khagola aura bhUgola arthAt loka ke svarUpa ko samajhAnA hai, loka kSetra aura kAla sApekSa hotA hai, ataH isake antargata kSetra aura kAla kI carcA bhI samAhita hai| kSetra se tAtparya hai-lambAI-caur3AI aura uuNcaaii| yaha mApa 'pradeza' se prArambha hotA hai aura 'rajju' taka jAkara samApta hotA hai| arthAt kSetra mApa kI sabase choTI ikAI 'pradeza' hai aura sabase bar3I ikAI rajju hai| 'pradeza' arthAt gatizIla eka paramANu eka samaya meM sAmAnyataH jitanI dUrI pAra karatA hai, utane AkAza ke kSetra ko 'pradeza' kahate haiN| dUsare zabdoM meM pradeza' 'vAstavika bhaumitika bindu' (True Geometrical Point) hai| / ati sUkSmatA ke kAraNa paramANu aMsavyavahArya ho jAtA hai| arthAt vaha vyavahAra meM upayogI nahIM hai| isalie 'vyavahArika paramANu' nAma se dUsarA 'mAna' sthApita kiyA gayA hai| yaha anaMta paramANuoM kA banA huA 'skandha' hai| ananta vyavahArika paramANuoM kA eka prasiddha skandha "utzlakSaNa zlakSNikA' banatA hai| yaha mApa kSetra kI vyavahArya ikAI ke rUpa meM hai| pradeza ke dvArA vyavahArika mApa kA koSThaka nimna prakAra hai anaMtAnaMta sUkSma paramANu = 1 utzlakSNazlakSNikA - vyavahArika prmaannu| 8 utzlakSNa zlakSNikA = 1 shlkssnnshlkssnnikaa| 8 zlakSaNa zlakSNikA = 1Urdhva reNu - ve kaNa jo sUrya prakAza meM khir3akI Adi meM ur3ate dikhAI deN| 8 urdhva reNu = 1 trasa reNu - pUrva dizA kI vAyu se prerita hokara ur3ane vAle knn| 8 trasareNu = 1 rathareNu - calate ratha ke cakra ke kAraNa ur3ane vAle dhuuliknn| 8 rathareNu = 1 bAlAgra - devakurU, uttarakurU ke yugalikoM kaa| 8 bAlAgra = 1 bAlAgra - harivarSa - ramyaka varSa ke yugalikoM kaa| 8 bAlAgra = 1 bAlAgra - hemavata - hairaNyavata ke yugalikoM kaa| 8 bAlAgra = 1 bAlAgra - mahAvideha ke manuSyoM kaa| 8bAlAgra = 1 bAlAgra - bharata-airAvata kSetra ke manuSya kaa| 8bAlAgra = 1 lIkha 8lIkha = 1 nU~ = 1 java 8 java = 1 utsedhAMgula (do utsedhAMgula se bhagavAna mahAvIra kA eka AtmAMgula banatA hai|) 8 na~ 6 156 156 sacitra jaina gaNitAnuyoga Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 utsedhAMgula = 1 pA~va kA madhyabhAga 2 pA~va ke madhya bhAga ___ = 1 beMta (bAlizta) 2 beMta = 1hAtha 2 hAtha = 1 kukSi 2 kukSi = 1 dhanuSa 2 hajAra dhanuSa = 1kosa cAra kosa = 1 yojana (utsedhAMgula se 8 mAila) (citra kramAMka 100) vibhAganiSpanna kSetra mApa-isakI Adya ikAI 'aMgula' hai| aMgula tIna prakAra kA hai-(1) utsedhAMgula, (2) AtmAMgula, (3) prmaannaaNgul| kSetra mApa pAda yava hAtha ratti HIHITI chaha aMgula kA eka pAda do beMta kA hAtha (ratni) ATha yava madhya kA eka aMgula 2 rattni = kukSi, do hAtha kI kukSi do pAda (12 aMgula) do kukSi = dhanuSamAna nAvitasti (beMta) citra kra.100 sacitra jaina gaNitAnuyoga - 157 Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) utsedhAMgula-utsedha kA artha hai-bddh'naa| utsedhAMgula mApa kI prathama ikAI hai-paramANu / isake pazcAt trasareNu, rathareNu, bAlAgra, lIkha, na~, jau (java) ye sabhI kramazaH ATha gunA bar3hate jAte haiM athavA pA~cavA~ ArA 21 hajAra varSa kA hotA hai| sAr3he 10 hajAra varSa vyatIta hone para jo manuSya hoMge unakI u~galiyoM ke nApa ko utsedhAMgula kahate haiN| utsedhAMgula se nArakI, tiryaMca, manuSya va devoM ke zarIra kI avagAhanA kA mApa hotA hai| (2) AtmAMgula-AtmAMgula arthAt svayaM kI aNgulii| jisa kAla meM jo manuSya hote haiM, unake apane aMgula ko AtmAMgula kahate haiN| apane aMgula se 12 aMgula kA eka mukha aura nau mukha (108 aMgula) kI U~cAI kA eka purUSa, zreSTha guNa yukta purUSa 108 aMgula U~ce hote haiN| 104 aMgula pramANa ke purUSa madhyama koTi ke hote haiM tathA adhama purUSa 96 aMgula kI U~cAI vAle hote haiN| AtmAMgula ke pramANa se kue~, bAvar3I, nadI, tAlAba, vana, udyAna, devasthAna, dvAra, mArga, ratha, yAna, pAtra, upakaraNa Adi mAnavakRta sabhI vastuoM kI lambAI-caur3AIU~cAI mApI jAtI hai| (3) pramANAMgula-aMgula kA yaha sabase bar3A mApa hai| eka utsedhAMgula ko 1,000 se guNA karane para eka pramANAMgula banatA hai| (yaha bharata cakravartI ke aMgula kA mApa hai|)' digambara mAnyatA ke anusAra pramANAMgula utsedhAMgula se 500 gunA hai| ataH zvetAmbara mAnyatA anusAra pramANAMgula niSpanna yojana = 4,000 kosa kA hotA hai| digambara mAnyatA anusAra pramANAMgula niSpanna yojana = 2,000 kosa kA hotA hai| pramANAMgula se bane yojana ko asaMkhyAta se guNA karane para sAta rAjU pramANa lambI AkAza pradeza kI eka 'zreNI' hotI hai| usako asaMkhyAta se guNA karane para eka 'pratara' hotA hai tathA eka pratara ko asaMkhyAta se guNA karane para 'loka' kA parimANa banatA hai aura loka ko ananta se guNA karane para 'aloka' kA parimANa banatA hai| loka meM rahe hue dvIpa, samudra, kSetra, nadI, parvata Adi sabhI zAzvata padArtho kI lambAI-caur3AI Adi pramANAMgula ke dvArA mApI jAtI hai| ina tInoM ke punaH tIna-tIna bheda haiM-(1) sUcyaMgula,(2) pratarAMgula, tathA (3) ghnaaNgul| (1) sUcyaMgula-sUcyaMgula meM asaMkhya pradeza hote haiM lekina ve eka sIdhI rekhA meM hote haiN| unameM caur3AI aura moTAI nahIM hotI mAtra lambAI hotI hai| isameM pradeza isa prakAra sthApita hote haiM ki isakA AkAra sUI (sUcikA) ke samAna bne| eka aMgula lambI tathA eka ............. sUcI pradeza caur3I AkAza pradezoM kI zreNI (paMkti) ko sUcyaMgula kahate haiN| (2) pratarAMgula-varga ko pratara kahate haiN| kisI bhI rAzi ko do bAra likhakara guNita karane para jo saMkhyA bane vaha 'varga' hai| vargAkAra yA AyatAkAra aMgula ko pratarAMgula kahate haiM arthAt jo eka aMgula lambA aura eka aMgula caur3A ho vaha pratarAMgula pratara 1. vartamAna meM eka utsedhAMgula arthAt lagabhaga 17 iMca, utsedhAMgula se eka hAtha arthAt 17 se 18 iMca, eka gAU arthAt 27 mIla, eka yojana arthAt 9 miil| 158 sacitra jaina gaNitAnuyoga Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghana hai| isameM lambAI aura caur3AI donoM hotI hai| sUcyaMgula (zreNI) ko sUcyaMgula se guNA karane para pratarAMgula niSpanna hotA hai| jaise sUcyaMgula 3 pradeza kI haiM to use 3 se guNA karane para (3 x 3 = 9) nau AkAza pradeza ko pratarAMgula kheNge| (3) ghanAMgula-pratArAMgula ko sUcyaMgula se guNita karane para ghanAMgula banatA hai| ghanAMgula meM moTAI, lambAI tathA caur3AI tInoM hotI hai| vargAkAra meM usI saMkhyA ko usI saMkhyA se do bAra guNita kiyA jAtA hai, jabaki ghanAkAra meM usI saMkhyA ko usI saMkhyA se tIna bAra guNita kiyA jAtA hai| ghanAMgula eka aMgula lambA, eka aMgula caur3A aura eka aMgula moTA hotA hai| jaise 3 pradezAtmaka sUcyaMgula x 9 pradezAtmaka pratarAMgula = 27 pradezAtmaka ghanAMgula jaannaa| sUcyaMgula se lambAI, pratarAMgula se vastu kI lambAI-caur3AI aura ghanAMgula se vastu kI lambAI-caur3AI aura moTAI mApI jAtI hai| sUcyaMgula (zreNyaMgula) sabase choTA hai, usase pratarAMgula asaMkhyAta guNA hai aura pratarAMgula se ghanAMgula asaMkhyAta guNA hai| asaMkhyAta kor3Akor3I ghanAMgula guNita yojanoM kI paMkti ko 'zreNI' yA 'jagaccheNI' kahate haiN| jagacchreNI ke varga ko 'jagatpratara' kahate haiM aura jagacchreNI ke ghana ko loka yA ghana-loka kahate haiN| inameM se jagacchreNI ke sAtaveM bhAga-pramANa kSetra ko rAjU kahate haiN| ghana loka 343 rAju pramANa hai| siddhAnta meM jahA~ kahI bhI binA kisI vizeSatA ke sAmAnya rUpa se zreNI' athavA 'pratara' kA ullekha ho, vahA~ sarvatra isa ghanAkAra loka kI sAta rAjU pramANa zreNI' athavA 'pratara' samajhanA caahiye| / isI prakAra jahA~ kahIM bhI sAmAnya rUpa se 'loka' zabda Ae, vahA~ ghanarUpa loka kA grahaNa karanA caahiye| saMkhyAta rAzi se guNita loka ko saMkhyAtaloka', 'asaMkhyAta rAzi se guNita loka ko 'asaMkhyAtaloka' tathA ananta rAzi se guNita loka ko 'anantaloka' kahate haiN| yadyapi anantaloka ke barAbara to aloka hI hai, tathApi vaha pramANa isaliye hai ki usake dvArA aloka kA svarUpa jAnA jAtA hai| anyathA alokaviSayaka buddhi hI utpanna nahIM ho sakatI hai| ghanAkAra rajju 46 40 34 sarvaloka ke ghanAkAra 343 rajju kA hisAba ___ adholoka ke lokAnta se sAtaveM naraka sAtaveM naraka se chaThe naraka chaThe naraka se pA~cave naraka pA~cave naraka se cauthe naraka cauthe naraka se tIsare naraka tIsare naraka se dUsare naraka dUsare naraka se prathama naraka 28 . | | 22 16 10 sacitra jaina gaNitAnuyoga 159 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama-naraka se madhyaloka madhyaloka se pahalA-dUsarA devaloka taka pahale-dUsare se tIsare-cauthe devaloka taka tIsare-cauthe se pA~cave-chaThe devaloka taka __pA~cave-chaThe se sAtaveM-AThaveM devaloka taka sAtaveM-AThaveM se nauveM-dasaveM devaloka taka nauveM-dasaveM se gyArahaveM-bArahaveM devaloka taka gyArahaveM-bArahaveM se nau graiveyaka devaloka taka nau graiveyaka se pA~ca anuttaravimAna devaloka taka pA~ca anuttaravimAna se siddha kSetra sarvalokaghanAkAra rajju 10 1972 16/ 37/ 142 12/ 10% 872 62 11 343 kSetra kA mApa karane ke liye-rajjU kA mApa aMtima hai, isI se loka kA kSetraphala jAnA jAtA hai, isake pazcAt aloka kA mApa karane ke liye loka ko AdhAra banAyA jAtA hai, arthAt aloka kitanA bar3A hai, isa prazna kA uttara yahI hai ki jisameM anaMta loka samA jAya itanA vizAla AkAza kSetra aloka kA hai| aloka kI koI sImA nahIM hai, vaha anaMtAnaMta hai| ATha prakAra kA mApa-jaMbUdvIpa eka lAkha yojana kA hai, yaha vRtta viSkambha arthAt gola evaM thAlI ke samAna capaTe AkAra kA hai| aise AkAra ko prataravRtta' kahA jAtA hai| isa prakAra ATha mApa kahe gaye hai (1) paridhi Circumference-gola vastu kA gheraav| (2) gaNitapada yA kSetraphala Area of a Circle-amuka mApa ke samacaurasa khaMDa athavA vRtta (golAkAra) kSetra ke yojana jitane samacaurasa bhaag| jaise koI vyakti jambUdvIpa ke 1 yojana lambe aura 1 yojana caur3e Tukar3e karanA cAhe to vaha jambUdvIpa ke 7 araba, 90 karor3a, 56 lAkha,94 hajAra 150 Tukar3e kara sakatA hai| ___(3) jIvA Chord-kisI bhI kSetra kI pUrva se pazcima taka kI utkRSTa lambAI athavA dhanuSa kI DorI jaisI utkRSTa lmbaaii| (4) ISu Height of a Segment-tIra car3he dhanuSa meM tIra kA sthAna madhya meM hotA hai vaise hI madhya kI caur3AI athavA dhanupRSTha ke madhya se jIvA ke madhya bhAga taka kA visskmbh| (5) dhanuHpRSTha Are of a Circle-arddhacaMdrAkAra bharatAdi kSetra kA pIche kA bhAga arthAt dhanuSa ke pIche kA bhaag| (6) bAhA Arc(s) of the Zone of two parrelel Chords-dhanu:pRSTha ke donoM ora ke madhya kA mur3A huA adhika bhaag| (7) pratara Area of a Segment-khaMDa kA kSetraphala athavA caukora padArtha kI lambAI-caur3AI kA gunnaakaar| (8) ghana Cube-lambAI-caur3AI aura U~cAI kA guNAkAra / (citra kramAMka 101) O-160A asana sa citra jaina gaNitAnuyoga 16: Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paridhi. jambUdvIpa kI 3,16,227 yojana se kucha adhika jambUdvIpa kA kSetraphala || 7905694150 yojana / dakSiNArdha bharata kI jIvA 9,74812119 jIvA kSetraphala dakSiNArdha bharata kSetra kI ISu sAdhika 2383/19 yojana dakSiNArdha bharata kA dhanuHpRSTha sAdhika 9,7661/19 yojana uttarArdha bharata kSetra kI bAhya pUrva pazcima 1,892772/19 yojana lambI bAhA bharata kSetra meM bAhA Adi AkRti bAhA jIvA ghana citra kra. 101 dhanu:pRSTha jyAmitika AkRtiyA~-jaina AgamoM meM loka svarUpa kA varNana karate hue sUrya, candra, nakSatra, dvIpa, samudra Adi ke varNana meM kSetra-gaNita kI alaga-alaga jyAmitIka AkRtiyoM kI vizada carcA huI hai| sUryaprajJapti' (300 I.pU.) meM ATha prakAra ke caturbhujoM kA ullekha kiyA hai jaise-samacatumra, | viSamacaturastra, samacatuSkoNa, viSamacatuSkoNa, samacakravAla, viSamacakravAla, cakrArdhacakravAla, ckraakaar| | (citra kramAMka 102) sacitra jaina gaNitAnuyoga 161 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ATha prakAra ke caturbhuja samacatusra viSamacatusra samacatuSkoNa viSamacatuSkoNa 6 samacakravAla viSamacakravAla cakrArdhacakravAla cakrAkAra citra kra. 102 tribhuja, caturbhuja, Ayata, vRtta, aura dIrghavRtta (Ellipse) ina AkRtiyoM ke liye granthoM meM kramazaH tristra, catutra, Ayata, vRtta tathA parimaNDala ye nAma diye gaye haiN| (citra kramAMka 103) caturbhuja tribhuja Ayata dIrghavRtta citra kra. 103 ina kSetroM ke pratara aura ghana-ye do bheda batAkara anuyogadvArasUtra' meM bar3I sUkSma carcA kI hai| ghanatriyastra, ghanacatutraM, ghanAyata, ghanavRtta tathA ghanaparimaNDala kA Azaya kramazaH tribhujAkAra sUcIstambha, ghana, AyatAkAra Thosa, golA aura dIrghavRttakAra belana se hai| inakI AkRtiyA~ isa prakAra haiM-(citra kramAMka 104) 1 ghanatriyastra 2 ghanacatustra ghanAyata 162 C sacitra jaina gaNitAnuyoga Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghanaparimaNDala ghanavatta anya kSetra AkRtiyA~ / hastadaMta kSetra yavAkAra kSetra murajAkAra kSetra 5vajrAkAra kSetra paNavAkAra kSetra citra kra. 104 trijyA, vyAsa aura kSetraphala trijyA (Radius) viSkaMbhArdha-vartula ke madhyabiMdu se paridha ko jor3ane vAlI sIdhI rekhA ko trijyA | kahate hai| trijyA vyAsa se AdhI hotI hai| vyAsa (Diameter) viSkaMbha-vartula ke madhyabiMdu meM se hotI huI paridha ke dono choroM ko jor3atI sIdhI rekhA ko vyAsa kahate hai, yaha trijyA se dugunA hotA hai| kSetraphala-amuka mApa ke samacaurasakhaMDa athavA vRttakSetra ke yojana pramANa samacaurasa vibhAga ko kSetraphala kahate haiN| (citra kramAMka 105) kSatraphala trijyA vyAsa citra kra. 105 sacitra jaina gaNitAnuyoga VASAY 163 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAla mAna jaina darzana meM kAla-gaNanA ke mAna tIna bhAgoM meM vibhakta hai-(1) saMkhyAta kAla-mAna, (2) asaMkhyAta kAla-mAna, (3) anaMta kaal-maan| 'samaya' se lekara 'zIrSa prahelikA' taka kA kAla 'saMkhyAta kAla mAna' hai| palyopama, sAgaropama Adi 'asaMkhyAta kAla-mAna' aura pudgala-parAvartana Adi anaMta kAla-mAna hai| prastuta graMtha meM sthAna-sthAna para saMkhyAta, asaMkhyAta aura anaMta kAla-mAnoM kA prayoga huA hai; ata: yahA~ para inakI vistRta paribhASAe~ dI jA rahI haiM (1) saMkhyAta kAla-mAna-kAla kA atyaMta sUkSma avibhAjya bhAga 'samaya' hai| 'samaya' se prArambha karate hue AvalikA, muhUrta, ahorAtra, tathA Age 194 aMka rUpa zIrSa prahelikA taka ke kAla-mAna ko 'saMkhyAta' kAlamAna kahate hai| samaya-samaya kI sUkSmatA ko vyavahAra meM samajhAne ke lie anuyogadvAra sUtra meM jIrNa vastra-karttana kA udAharaNa diyA hai eka tarUNa, balavAna aura kalA nipuNa darjI kisI eka ati jIrNa-zIrNa vastra ko eka hI bAra meM eka hAtha pramANa phAr3a DAlatA hai, utane kAla meM asaMkhyAta samaya vyatIta ho jAte haiM, isa siddhAMta ko isa prakAra samajhAyA gayA hai-vastra meM aneka taMtu haiM, pratyeka tantu aneka 'pakSmaNoM' kA samudAya hai; pratyeka pakSmaNa aneka 'samitiyoM ke saMgaThana se banA hai; pratyeka 'samiti' ananta 'saMghAtoM' kA samudAya hai| pratyeka saMghAta ananta paramANuoM ke milane se banA hai| ataH jaba anaMta paramANuoM kA kSaraNa hogA tabhI eka saMghAta phttegaa| anaMta saMghAtoM ke phaTane para hI eka samiti, aneka samitiyoM ke phaTane para hI eka pakSmaNa, aneka pakSmaNoM ke phaTane para hI eka taMtu aura aneka taMtu phaTeMge tabhI sampUrNa vastra phttegaa| jisa prakAra vastra kI pratyeka kriyA eka ke bAda eka ghaTita hotI hai, tathApi hameM sampUrNa vastra eka sAtha eka samaya meM phaTA, aisA pratIta hotA hai| usI prakAra sUkSmAtisUkSma kriyA meM asaMkhyAta samaya pUrNa ho jAtA hai| samaya ke pazcAt usake samUha rUpa kAlavibhAga ko nimna prakAra se varNita kiyA haisamaya = kAla kA sUkSmatama aMza jaghanya yukta asaMkhyAta samaya = 1 AvalikA 256 AvalikA = 1 kSullaka bhava (nigoda kA) saMkhyAta AvalikA = 1 ucchvAsa saMkhyAta AvalikA = 1 ni:zvAsa (athavA) 17/ kSullaka bhava = 1 zvAsocchvAsa 1 ucchvAsa niHzvAsa ke kAla = 1 prANa 7 prANa = 1 stoka 7stoka = 1 lava 30 muhUrta = 1 ahorAtri (eka dina aura rAta) 77 lava = 1 muhUrta (48 minaTa) 1. eka ucchvAsa meM sthUla gaNanA se 2880/3773 saikaNDa hote haiN| itane hI ni:zvAsa meM bhii| 2. 3773 ucchvAsa, ni:zvAsa kA eka muhUMta kahA hai| 164 ARSIC sacitra jaina gaNitAnuyoga Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 ahorAtra = 1 pakSa 2 pakSa = 1 mAsa 2 mAsa = 1 Rtu (hemaMta, zizira, basaMta Adi) 3Rtu = 1 ayana 2 ayana = 1 saMvatsara (varSa) 5 saMvatsara = 1 yuga 20 yuga = 100 varSa 10 zataka = 1000 varSa zatasahastra varSa = 1 lAkha varSa 84 lAkha varSa = 1 pUrvAMga 84 lAkha pUrvAMga = 1 pUrva 84 lAkha pUrva = 1 truTitAMga isI prakAra 84-84 se guNA karate jAne para truTita, ar3aDAMga, aDaDa, avavAMga avava, hUhUkAMga, hUhUka, utpalAMga, utpala, padmAMga, padma nalinAMga, nalina, arthanupUrAMga, arthanupUra, ayutAMga, ayuta, prayutAMga, prayuta, nayutAMga, nayuta, cUlikAMga, cUlikA, zIrSaprahelikAMga, zIrSaprahelikA saMkhyA banatI hai| yaha saMkhyA 7582, 6325, 307, 3010, 2411, 5797, 3569, 9756, 9640, 6218, 9668, 4808, 0183, 296 ina 54 aMkoM para 140 biMdI lagAne para 194 aMka pramANa hai| graMthAMtaroM meM ina saMkhyAoM ke krama aura nAmoM meM aMtara haiM, tathApi saMkhyA meM kisI prakAra kA aMtara nahI aataa| zIrSaprahelikA kA aMtima saMkhyAta mAna hai| isake bAda gaNita kA viSaya samApta ho jAtA hai| (2) asaMkhyAta kAla-mAna-'zIrSaprahelikA' ke bAda aMsakhyAta 'kAla-mAna' prArambha hotA hai| use palyopamakAla mApane kA upamA dvArA samajhAyA gayA hai| upamA ke mukhya do bheda ghanavRttapalya haiM-(1) palyopama, (2) saagropm| palyopama kAla-mAna- belanAkAra khaDDe yA kue~ ko 'palya' kahA jAtA hai| 'palya' kI upamA se batAyA gayA mAna 'palyopama' hai| palyopama ke tIna prakAra hai-(1) uddhAra palyopama, (2) addhA palyopama, (3) kSetra palyopama / (citra kramAMka 106) (1) uddhAra palyopama-utsedhAMgula pramANa eka eka yojana yojana lambe, eka yojana caur3e eka yojana gahare evaM tIna yojana se kucha adhika paridhi vAle eka golAkAra palya yA kue~ meM eka dina ke athavA sAta dina taka ke bAlakoM ke bAlAgra kinAre taka isa prakAra lUMsa-ThUsa kara bhare gaye hoM ki una para cakravartI kI senA bhI nikala jAye para ve dabe nhiiN| ve itane saghana hoM ki una bAloM ko na agni jalA sake na havA ur3A ske| paripUrNa usa palya meM se eka yojana 1. eka pUrva kA parimANa-70 kharaba 56 (70,56,00,00,00,000) varSa kA hotA hai| citra kra.106 sacitra jaina gaNitAnuyoga A -165 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka-eka bAlAgra pratisamaya nikAlA jAye, jaba taka ki vaha palya pUrNa rUpa se khAlI yA nirlepa na ho jAye-utane kAla ko eka uddhAra palyopama' kahate haiN| uddhAra palyopama ke bhI do bheda haiM-(1) sthUla (bAdara) uddhAra palyopama, (2) sUkSma udvAra plyopm| sthUla uddhAra palyopama meM pratisamaya eka bAlAgra nikAlA jAtA hai aura sUkSma uddhAra palyopama meM una bAloM ke aMsakhya khaMDa karake phira pratisamaya eka-eka khaMDa nikAlA jAtA hai| itane adhika bAla nikalane meM bhI jo saMkhyA hogI use nizcaya meM to saMkhyAta hI kaheMge, asakhyAta nhii| kyoMki nizcaya se to bAla saMkhyAta haiM, ata: saMkhyAta samaya meM ve nikala jaayeNge| isI prakAra sUkSma uddhAra palyopama meM bhI asaMkhya adRzya Tukar3oM ko nikAlane meM saMkhyAta karor3a varSa kA samaya hI lagatA hai| (2) addhA palyopama-addhA palyopama ke bhI do prakAra haiM-(1) bAdara addhApalyopama, (2) sUkSma addhaaplyopm| / sau-sau varSa kI avadhi meM eka-eka bAla nikAlane meM jo samaya lage use bAdara (sthUla) addhA palyopama kahate haiN| yaha addhA palyopama saMkhyAta karor3a varSoM kA hI hotA hai| sau-sau varSa meM eka-eka sUkSma bAlAgra ke khaNDoM ko nikAlane meM jo avadhi lagatI hai use sUkSma addhA palyopama kahate haiN| yaha sUkSma addhA palyopama asaMkhyAta karor3a varSoM kA hotA hai| (3) kSetra palyopama-kSetra palyopama do prakAra kA hai-(1) bAdara kSetra palyopama, (2) sUkSma kSetra plyopm| pUrva kathita palya ke AkAza pradezoM meM se samaya-samaya eka-eka AkAza pradeza kA apaharaNa karate hue, jitane kAla meM palya khAlI ho vaha eka bAdara (vyavahAra) kSetra palyopama hai tathA ThasAThasa bhare hue sUkSma bAlAgra-khaNDoM ko chue hue evaM nahIM chue hue sabhI AkAza pradezoM meM se pratisamaya nikAlane meM jitanA kAla lage vaha sUkSma kSetrapalyopama hai| isameM bhI asaMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNI parimANa kAla hai, kintu isakA kAla bAdara kSetra palyopama ke kAla se asaMkhyAta guNA bar3A hai| sAgaropama-sAgaropama bhI tIna prakAra kA haiM-(1) addhA sAgaropama, (2) uddhAra sAgaropama, (3) kSetra sAgaropamA (1) addhA sAgaropama-bAdara addhA palyopama ke kAla ko 10 koTA koTI se guNA karane para bAdara addhA sAgaropama aura sUkSma addhA palyopama ke kAla ko 10 koTAkoTi se guNA karane para eka sUkSma addhA sAgaropama hotA hai| addhA sAgaropama ke kAla se avasarpiNI aura utsarpiNI kA kAla mAna kiyA jAtA hai| sUkSma addhA sAgaropama parimANa se cAroM gati ke jIvoM kI Ayu, karma sthiti, kAya sthiti kA tathA bhava sthiti (vartamAna bhava kI paryAya) kA aMkana kiyA jAtA hai| (2) uddhAra sAgaropama-bAdara uddhAra palyopama ke kAla ko dasa koTA koTI (10 karor3a x 10 karor3a) se guNA karane para eka bAdara uddhAra sAgaropama hotA hai aura sUkSma uddhAra palyopama ke kAla ko dasa koTA koTI se guNA karane para sUkSma uddhAra sAgaropama kA kAla banatA hai| ina donoM palya kA parimANa sAgara ke samAna 166 sacitra jaina gaNitAnuyoga Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ati vistRta hone ke kAraNa use 'sAgaropama' kahA jAtA hai| sUkSma uddhAra sAgaropama ke samayoM se bhI DhAI guNA adhika tiryaka loka meM dvIpa-samudroM kI saMkhyA hai| (3) kSetra sAgaropama-dasa koTA koTI bAdara kSetra palyopama kA eka bAdara sAgaropama hotA hai| isI prakAra dasa koTA koTI sUkSmakSetra palyopama kA eka sUkSmakSetra sAgaropama hotA hai| gaNanA saMkhyA-yaha mukhya rUpa se tIna prakAra kI haiM-(1) saMkhyAta,(2) asaMkhyAta, aura (3) anNt| (1) saMkhyAta kA svarUpa-gaNanA saMkhyA meM vahI saMkhyA lI jAtI hai jisakA varga karane se vRddhi / ho| ataH saMkhyA kA prArambha 'do' se hotA hai 'eka' ko gaNanA saMkhyA meM nahI ginA gayA hai, kyoMki varga karane / para bhI usakI vRddhi nahIM hotii| 'saMkhyAta' aMka ke tIna prakAra haiM-(ka) jaghanya saMkhyAta-do kI saMkhyA, (kha) madhyama saMkhyAta-tIna se prArambha hokara utkRSTa saMkhyAta meM eka kama, (ga) utkRSTa saMkhyAta-isakA svarUpa isa prakAra hai___ jambUdvIpa ke samAna vistAra vAle cAra palya kramazaH 1. anavasthita, 2. zalAkA, 3. pratizalAkA, 4. mahAzalAkA kI asat kalpanA kI jaaye| jinakI gaharAI eka hajAra yojana kI aura U~cAI sAr3he ATha yojana kI ho| isameM anavasthita palya kI lambAI caur3AI eka sI nahIM hotI, mUla anavasthita palya jambUdvIpa ke barAbara 1 lAkha yojana kA hai, usake bAda Age ke saba anavasthita palya lambAI-caur3AI meM adhikAdhika hai| sarvaprathama mUlAnavasthita palya ko sarasoM se bhara denA, phira usakA eka-eka dAnA jaMbUdvIpa se lekara Age ke pratyeka dvIpa-samudra meM DAlate jAnA isa prakAra DAlate-DAlate jisa dvIpa yA samudra meM mUla anavasthita palya khAlI ho usa dvIpa yA samudra kI lambAI-caur3AI vAlA nayA anavasthita palya banAyA jAye, yaha pahalA | uttarAnavasthita palya hai| phira isa palya ko pUrNa rUpa se sarasoM se bharanA aura isameM se eka-eka sarasoM ko Age | ke pratyeka dvIpa tathA samudra meM DAlate jAnA, jahA~ yaha pahalA uttarAnavasthita palya khAlI ho usa dvIpa samudra jitanA lambA-caur3A palya phira se banA lenA yaha dUsarA uttarAnavasthita palya hai| / isa prakAra kramaza: anavasthita palya banAte jAnA-yaha palya kaba taka banAnA? isake uttara meM batAyA gayA / hai ki pratyeka anavasthita ke khAlI hone para eka-eka sarSapa zalAkA palya' meM DAlate jaanaa| isase yaha jJAta hogA ki kitane anavasthita palya bane aura khAlI hue| isa zalAkA palya ke bhara jAne para eka-eka sarSapa / 'pratizalAkA' meM DAlA jAtA hai| pratizalAkA ke sarSapa kI saMkhyA se jJAta hotA hai ki kitanI bAra zalAkA palya bharA aura khAlI huaa| pratizalAkA palya ke eka-eka bAra bhara jAne aura khAlI ho jAne para eka-eka sarSapa 'mahAzalAkA palya' meM DAla diyA jAtA hai| jisase kitanI bAra pratizalAkA palya bharA gayA va khAlI kiyA gayA hai, yaha jJAta ho jAtA hai| (citra kramAMka 107) isa krama se cAroM palya sarSapoM se ThasAThasa bhare jAte haiN| jitane dvIpa samudroM meM eka-eka sarSapa DAlane se pahale tIna palya khAlI ho gaye haiM, una saba dvIpa-samudra kI saMkhyA aura paripUrNa cAra palyoM ke sarSapoM kI saMkhyA-ina donoM kI saMkhyA milAne se jo saMkhyA ho usase eka kama kI saMkhyA ko 'utkRSTa saMkhyAta' kahate haiN| sacitra jaina gaNitAnuyoga 167 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaghanya paritta asaMkhyAta kA kalpita mApa niraMtara bar3hate rahane vAlA anavasthita palya 43 gAU12 pAra 227 yojana 416 hajAra ridhi 3 lAkha mUla anavasthita palya 1 lAkha yojana laMbA-caur3A 10081 yojana gaharA 18dhanuSa sAdhina dUsarA anavasthita palya prathama palya se kaI gunA bar3A aMtima anavasthita palya prathama palya se utkRSTa saMkhyAta yA jaghanya paritta asaMkhyAta kI saMkhyA vAle dvIpa yA samudra jitanA bar3A anavasthita palya ke khAlI hone kA sUcaka zalAkA palya ke khAlI hone kA sUcaka pratizalAkA palya ke khAlI hone kA sUcaka zalAkA palya 1 lAkha yojana laMbA-caur3A 10081 yojana gaharA pratizalAkA palya 1 lAkha yojana laMbA-caur3A 10081 yojana gaharA mahAzalAkA palya 1lAkha yojana laMbA-caur3A 10081 yojana gaharA mahAzalAkA palya bharane ko pratizalAkA bharanA hogA aura pratizalAkA ko bharane ke lie anavasthita se zalAkA aura zalAkA se pratizalAkA bharate rahane kI pUrva vidhi kA bAra-bAra anusaraNa karanA hogA, aMta meM mahAzalAkA pUrNa hone para pratizalAkA kA, pratizalAkA pUrNa hone para zalAkA aura zalAkA pUrNa hone para anavasthita palya pUrNa hogaa| vaha aMtima anavasthita palya sabase aMta meM DAle gaye sarSapa ke dvIpa-samudra jitanA bar3A hogaa| citra kra.107 sacitra jaina gaNitAnuyoga Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) asaMkhyAta nirUpaNa-isake bhI tIna prakAra haiM-(ka) parIta asaMkhyAta, (kha) yukta asaMkhyAta, (ga) asaMkhyAta-asaMkhyAta, ye tInoM asaMkhyAta punaH jaghanya, madhyama aura utkRSTa isa taraha tIna prakAra ke haiM-(ka) jaghanya parIta asaMkhyAta-utkRSTa saMkhyAta meM eka kA prakSepa karane se jaghanya parIta asaMkhyAta hotA hai, (kha) madhyamaparIta asaMkhyAta-usake bAda jaba taka utkRSTaparIta asaMkhyAta na bane taba taka kI sArI hI saMkhyA, (ga) utkRSTa parIta asaMkhyAta-jaghanya parIta asaMkhyAta rAzI ko jaghanyaparIta asaMkhyAta rAzI se guNita karake usameM se eka kama karane para utkRSTa parIta asaMkhyAta kA parimANa hotA hai| (kha) yukta asaMkhyAta-utkRSTa parIta asaMkhyAta meM eka jor3ane se jaghanya yukta asaMkhyAta saMkhyA banatI hai| eka AvalikA meM jo asaMkhyAta samaya kahe haiM ve jaghanya yukta asaMkhyAta ke samajhane caahie| madhyama yukta asaMkhyAta-jahA~ taka utkRSTa yukta asaMkhyAta saMkhyA prApta na ho| utkRSTa yukta asaMkhyAta-jaghanya yukta asaMkhyAta kI rAzi ko usI rAzi se guNA karane se prApta saMkhyA meM se eka kama karane para utkRSTa yukta asaMkhyAta hotA hai| (ga) asaMkhyAta-asaMkhyAta-utkRSTa yukta asaMkhyAta meM eka prakSepa karane se upalabdha rAzi jaghanya asaMkhya-asaMkhyAta hai| pazcAt utkRSTa asakhyAta-asaMkhyAta prApta hone se pUrva taka kI saMkhyA madhyama asaMkhyAta-asaMkhyAta hai| jaghanya asaMkhyAta-asaMkhyAta ko usI rAzi se guNita karake jo saMkhyA Aye usameM eka kama karane para prApta rAzi utkRSTa asaMkhyAta-asaMkhyAta hai| (3) anaMta kA nirUpaNa-anaMta tIna prakAra ke haiM-(ka) parItAnaMta, (kha) yuktAnaMta, (ga) anaMta| anNt| (ka) paritAnaMta-utkRSTa asaMkhyAta-asaMkhyAta meM eka (rUpa) kA prakSepaNa karanA jaghanya parItAnanta, utkRSTa parItAnanta ke prApta na hone ke pUrva kI rAzi madhyama parItAnanta, aura jaghanya parItAnanta ko jaghanya parItAnanta se paraspara abhyAsa rUpa guNita karake usameM se eka kama karanA utkRSTa parItAnanta hai| (kha) yuktAnanta-utkRSTa parItAnanta meM eka rAzi (aMka) prakSipta karane se jaghanya yuktAnanta hotA hai| abhavya jIva jaghanya yuktAnanta jitane hote haiN| utkRSTa yuktAnanta meM eka aMka kama kI saMkhyA madhyama yuktAnanta haiN| jaghanya yuktAnanta rAzi ke sAtha abhavasiddhika (abhavya) rAzi kA paraspara abhyAsa rUpa guNAkAra karake prApta saMkhyA meM se eka nyUna karane para prApta rAzi utkRSTa yuktAnanta kI hotI hai athavA eka nyUna jaghanya kI rAzi anantAnanta utkRSTa yuktAnanta hai| (ga) ananta-ananta-jaghanya yuktAnanta ke sAtha abhavasiddhika jIvoM (jaghanya yuktAnanta) ko paraspara 'abhyAsa' rUpa se guNita karane para prApta pUrNa saMkhyA jaghanya ananta-ananta kA parimANa hai athavA utkRSTa yuktAnanta meM eka prakSepa karane se jaghanya ananta-ananta hotA hai| tatpazcAt (jaghanya ananta-ananta ke bAda) sabhI sthAna madhyama ananta-ananta hote haiN| kyoMki utkRSTa ananta-ananta rAzi meM koI parimANa sambhava nahIM hai| kintu kucha AcAryoM ne utkRSTa ananta-ananta kA tIna bAra varga karake usameM nimnalikhita chaha ananta sacitra jaina gaNitAnuyoga 169 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. siddha jIvoM kI rAzi, 2. nigoda ke jIvoM kI rAzi, 3. vanaspatikAyika jIvoM kI rAzi, 4. tInoM kAloM ke samayoM kI rAzi, 5. sarvapudgala dravyoM kI rAzi, tathA 6. lokAkAza va alokAkAza ke pradezoM kI rAzi inako milAkara phira sarvarAzi kA tIna bAra varga karake usa rAzi meM kevaladvika (kevala darzana, kevala jJAna) kI ananta paryAyoM kA prakSepaNa kara utkRSTa anantAnanta rAzi kA parimANa bhI varNita kiyA hai| (trilokasAra, gA. 49) gaNanA saMkhyA kA saMkSipta prArUpa isa prakAra haiMtrividha saMkhyAta 1.jaghanya 2. madhyama 3. utkRSTa navavidha asaMkhyAta 1. jaghanya parIta-asaMkhyAta 4. jaghanya yukta-asaMkhyAta 7. jaghanya asaMkhyAta-asaMkhyAta 2. madhyama parIta-asaMkhyAta 5. madhyama yukta-asaMkhyAta 8. madhyama asaMkhyAta-asaMkhyAta 3. utkRSTa parIta-asaMkhyAta 6. utkRSTa yukta-asaMkhyAtA 9. utkRSTa asaMkhyAta-asaMkhyAta aSTavidha ananta 1. jaghanya parIta-ananta 4. jaghanya yukta-ananta 7. jaghanya ananta-ananta 2. madhyama parIta-ananta 5. madhyama yukta-ananta 8. madhyama ananta-ananta 3. utkRSTa parIta-ananta 6. utkRSTa yukta-ananta pudgala parAvartana pudgala parAvartana se tAtparya hai-caudaha rAjU lokavartI sabhI pudgaloM kA parAvartana arthAt audArika Adi zarIra rUpa se grahaNa karake chodd'naa| anAdi kAla se caturgati meM paribhramaNa karate hue jIva ne anaMta pudgala parAvartana kiye haiN| yaha pudgala parAvartana cAra prakAra kA hai-dravya, kSetra, kAla aura bhaav| puna: pratyeka ke sUkSma aura bAdara aise do-do bheda haiN| pratyeka pudgala parAvartana sthUla dRSTi se anaMta utsarpiNI-avasarpiNI pramANa hotA (1) dravya pudgala parAvartana-saMsAra rUpI bhayaMkara aTavI meM paribhramaNa karatA huA koI AtmA jaba caudaha rAjU lokavartI audArikAdi sabhI pudgaloM ko anaMta janama-maraNa karake zarIra rUpa meM krama se yA akrama se grahaNa karake chor3atA hai| usameM jitanA kAla lagatA hai use bAdara dravya pudgala parAvarta kahate haiN| isa pudgala parAvartana meM eka samaya meM audArika rUpa se jina pudgaloM ko grahaNa kiyA ve audArika kI ginatI meM vaikriya rUpa se grahaNa kiye vo vaikriya meM isI prakAra taijasa, bhASA, zvAsocchavAsa, mana aura kArmaNa-ina sAtoM ke pratisamaya meM jo pudgala grahaNa kareM, ve usameM ginanA bAdara dravya pudagala parAvartana kahalAtA hai| sUkSma dravya pudgala parAvarttana meM audArikAdi sAtoM vargaNA ke sabhI pudgaloM ko krama se grahaNa karake chodd'e| yadi eka vargaNA ke pudgala ke madhya dUsarI vargaNA ke pudgaloM ko pharasA hai to ve isa ginatI meM nahIM 170 sacitra jaina gaNitAnuyoga Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aayeNge| arthAt audArika vargaNA ke pudgaloM kA grahaNa pUrNa hone ke bAda hI vaikriya vargaNA ke pudgaloM ko grahaNa karake chor3e isI prakAra Age bhI krama se kare taba vaha sUkSma pudgala parAvartana kahA jAtA hai| (2) kSetra pudgala parAvarttana-kSetra arthAt lokAkAza ke pradezoM kI shrennii| koI jIva caudaha rAjU loka ke sabhI AkAza pradezoM ko krama yA utkrama kaise bhI mRtyukAla se sparza karatA hai, use bAdara kSetra pudgala parAvarttana kahate haiN| yadyapi maraNa kAla meM jIva asaMkhya AkAza pradezoM kA sparza karatA hai tathApi yahA~ unameM se eka bAra meM eka hI AkAza pradeza ko nizcita karake ginatI meM liyA jAtA hai, sabhI ko nhiiN| sUkSma kSetra pudgala parAvarttana meM jIva prathama jisa AkAza pradeza meM mRtyu prApta huA jaba dUsarI bAra usake pAsa vAle AkAza pradeza para mRtyu prApta karatA hai, usI ko grahaNa kiyA jAtA hai| (3) kAla parAvarttana-koI bhI eka jIva utsarpiNI athavA avasarpiNI ke prathama samaya meM mRtyu prApta huA vahI jIva dUsarI bAra kisI ora samaya meM mRtyu prApta huA aura tIsarI bAra kisI ora smy| isa taraha krama yA utkrama se jaba vaha eka kAlacakra ke sabhI samaya ko mRtyu dvArA sparza karatA hai use 'bAdara kAla pudgala parAvarttana' kahate haiN| jaba jIva utsarpiNI yA avasarpiNI ke sabhI samayoM ko krama se mRtyu prApta karake sparza karatA hai, to use sUkSmakAla pudgala parAvartana kahate haiN| _(4) bhAva pudgala parAvarttana-saMyama ke asaMkhyAta sthAnakoM se tIvra, maMda Adi rasabaMdha ke adhyavasAya sthAna asaMkhyAta guNA (asaMkhyAta lokAkAza pradeza pramANa) haiN| isameM pratyeka adhyavasAya sthAnaka meM mRtyu prApta karake jaba rasabaMdha ke sabhI adhyavasAyoM ko krama yA utkrama se sparza karatA hai use bAdara bhAva pudgala parAvarttana kahate haiM tathA jIva prathama sarva jaghanya adhyavasAya sthAna meM mRtyu ko prApta hokara kAlAMtara meM usase adhika kaSAyAMza vAle dUsare adhyavasAya sthAna meM maratA hai, isa taraha kitane hI kAlAMtara ke bAda usase adhika kaSAyAMza vAle tIsare adhyavasAya meM maratA huA rasabaMdha ke sabhI adhyavasAya sthAnakoM ko kramazaH mRtyu dvArA sparza karatA hai, taba sUkSma bhAva pudgala parAvartana hotA hai| ye parAvartana anaMta utsarpiNI-avasarpiNI pramANa samajhane caahiye| isameM bhI bAdara pudgala parAvartana kI apekSA sUkSma pudgala parAvartana kI utsarpiNI-avasarpiNI anaMta guNI adhika hai| || samayAvali ya muhuttA, divasamahoratta-pakkha-mAsA y|| | sNvcchr-jug-pliyaa-saagr-osppi-priyttttaa|| isa prakAra kAla mApa meM samaya sabase sUkSma hai, usase AvAlikA, muhUrta, divasa, ahorAtra, pakSa, mAsa varSa, yuga, palyopama, sAgaropama, utsarpiNI-avasarpiNI evaM pudgala parAvartana eka-dUsare kI apekSA se bar3e haiN| samaya AvalikA meM AvalikA AnaprANa meM, AnaprANa stoka meM, stoka lava meM, lava muhUrta meM, isI prakAra palyopama sAgaropama meM, sAgaropama utsarpiNI-avasarpiNI meM aura kAlacakra pudgala parAvartana meM samAviSTa ho jAte haiN| pudgala parAvartana bhI atIta-anAgata meM aura atIta-anAgata kAla sarva addhAkAla meM samAviSTa hai| sarva addhAkAla se bar3A koI kAla nhiiN| vaha to AtmabhAva meM hI samavatarita hotA hai| sacitra jaina gaNitAnuyoga 171 Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya 6: vijJAnasammata vizva vartamAna vaijJAnika jisa pRthvI kA varNana karate haiM, usI pRthvI kA varNana jaina AgamoM meM sthAna-sthAna para milatA hai| kintu donoM kI mAnyatA meM AkAza-pAtAla jitanA aMtara hai| jaina bhUgola-khagola aura vartamAna vijJAna kI mAnyatAoM meM itanA adhika aMtara hai ki usake sAtha kisI bhI prakAra se hama tAlamela biThA sakeM, yaha zakya nahIM hai| ata: vijJAnasammata vizva ko alaga adhyAya dekara hama jaina dRSTie madhyaloka graMtha ke AdhAra para yahA~ prastuta kara rahe haiN| pRthvI para jIva sRSTi-vaijJAnika isa loka ko jaina darzana ke samAna zAzvata nahIM mAnate apitu eka ghaTanA kA pariNAma mAnate haiN| unake anusAra nAraMgI ke AkAra kI gola yaha sampUrNa pRthvI; jisakA vyAsa lagabhaga 8 hajAra mIla aura paridhi lagabhaga 25 hajAra mIla hai, vaha Aja se karor3oM varSa pUrva jvAlAyukta agni kA golA thii| vaha agni dhIre-dhIre ThaMDI hotI gii| yadyapi Aja pRthvI kA bhUmibhAga ThaMDA hai, tathApi isake bhItara agni kI tIvra jvAlAe~ hai aura isI kAraNa pRthvI kA bhUtala bhI thor3A uSNa hai| nIce kI jamIna khodane para uttarottara adhika uSNatA milatI hai| kabhI-kabhI yaha jvAlA tIvra banakara bhUkaMpa yA jvAlAmukhI ke rUpa meM pragaTa hotA hai| isI ke kAraNa parvata, pRthvI, nadI, samudra Adi meM pheraphAra hotA rahatA hai, agni ke tApa se pRthvI ke dravya yathAyogya dabAva va ThaMDaka pAkara vibhinna dhAtuoM va upadhAtuoM ke rUpa meM parivartita hote rahate haiN| ve hI koyalA, lohA, sonA, cA~dI, peTrola yA pAnI ke rUpa meM dikhAI dete haiN| jala aura vAyu hI sUrya ke tApa se bAdala banakara AkAza maMDala para chA jAte haiN| yaha vAyumaMDala pRthvI ke bhUtala se kama-kama hotA huA lagabhaga 400 mIla taka phailA huA hai| pRthvI saba jagaha samatala nahIM hai| himAlaya kA gaurIzaMkara (mAMuTa aivaresTa) pRthvI kA sabase coTI kA bhAga mAnA jAtA hai, vaha samudratala se 29 hajAra phuTa arthAt lagabhaga sAr3he pA~ca mIla U~cA hai| samudra tala 35,400 phuTa arthAt lagabhaga 6 mIla mAnA jAtA hai, isa prakAra pRthvItala ke uparI aura nimnatala meM sAr3he 11 mIla kA aMtara hai| ___pRthvI ThaMDI hone para usa para jamI parateM jo lagabhaga 70 mIla kI mAnI jAtI hai, ve sAr3he tIna karor3a varSa pahale jamIM thii| pRthvI para mAtra Upara ke 34 mIla kI parata para hI jIvanI zakti hai| zeSa sthAna para nhiiN| isa AdhAra para yaha anumAna kiyA jAtA hai ki pRthvI para jIvoM kI utpatti 2 karor3a varSa pUrva aura mAnava vikAsa ke cihna kevala eka karor3a varSa pUrva ke haiN| jIva vikAsa kA krama-Adhunika jIva-zAstra ke anusAra jIva ke vikAsa kA krama nimna prakAra se hai-sarvaprathama sthira jala para jIvakoza utpanna hue, ve patthara Adi jar3a padArthoM se tIna bAtoM meM vizeSa the(1) ve AhAra lete the, (2) ve kahI bhI calakara jA sakate the, (3) ve apane samAna anya jIvakoza bhI taiyAra kara sakate the| kAlakrama se inameM se kitane hI jIvakoza dharatI meM apanI jar3eM jamAkara vanaspati bana 172 sacitra jaina gaNitAnuyoga Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaye, kitane hI pAnI meM hI vikAsa prApta kara machalI bana gaye, phira pRthvI para bhI zvAsochvAsa kI kriyA kara sakane vAle meMDhaka Adi prANI anukrama se paidA hote gaye, phira peTa kI tAkata se calane vAle sAMpa, ajagara Adi paidA hue, inakA vikAsa do prakAra se huA-(ka) aMDe se utpanna hone vAle pakSI, (kha) stanadhArImagaramaccha, bher3a, bakarI, gAya bhaiMsa ghor3A aadi| ina stanadhArI prANiyoM meM eka baMdara kI jAti bhI utpanna huI, ina baMdaroM ne kisI samaya Age ke donoM pA~va U~ce kara pIche ke do pairoM se calanA sIkha liyA, basa, inhIM meM se manuSya jAti kA vikAsa honA prAraMbha huaa| jIvakoza se mAnavavikAsa taka kI pratyeka vikAsa yAtrA meM lAkhoM karor3oM varSoM kA aMtara mAnA jAtA hai| isa vikAsa krama meM samaya-samaya para usa samaya kI sthiti aura vAyamaNDala ke AdhAra para vibhinna prakAra kI jAtiyoM vAle anya prANI bhI utpanna hokara vinAza ko prApta hote gaye, yaha bAta inake avazeSoM se jJAta hotI hai| pRthvI ke pA~ca vibhAga-pRthvI para pAnI kA tigunA vistAra hai arthAt 29 pratizata sthala jagaha aura 71 pratizata pAnI hai| pAnI ke vibhAga se eziyA, yUropa aura aphrikA milakara eka khaMDa, uttara-dakSiNa amerikA dvitIya khaNDa, AsTreliyA tIsarA khaMDa, uttarI dhruva cauthA aura dakSiNI dhruva yaha pA~cavA isa prakAra pRthvI pA~ca khaNDoM meM vibhakta hai| isake atirikta choTe-bar3e aneka dvIpa haiN| (citra kramAMka 108) vartamAna pRthvI ke pA~ca vibhAga khaNDa-4 khaNDa -2 khaNDa -1 samudra khaNDa -3 samudra khaNDa -5 citra kra.108 sacitra jaina gaNitAnuyoga 173 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahale pRthvI ke mukhya khaMDa paraspara jur3e hue the| yUropa-aphrikA kI pazcima ora kI samudra rekhA, uttara-dakSiNa amarIkA kI pUrva tarapha kI samudra rekhA barAbara meM hai tathA hiMda mahAsAgara kI dvIpa-samUhoM kI kar3I eziyA aura AsTreliyA ke sAtha jur3atI dikhAI detI hai| abhI nahara khodakara aphrikA ko eziyA-yUropa ke bhUmikhaMDa se aura uttara amarIkA ko dakSiNa amarIkA se pRthak kiyA gayA hai| ina bhUmikhaMDo kA AkAra, pramANa aura sthiti paraspara bhinna-bhinna hai| / bhAratIya jantu vidyA samiti (jiyolojikala sarve oNpha iNDiyA) ke pUrva DaoNyarekTara DaoN. bI. ena. caupar3A ko vArANAsI ke kuoM meM Adima yuga ke kIr3e kA patA calA, jisake purakhe karIba dasa karor3a varSa pahale pRthvI para vAsa karate the| vaha kIr3A eka prakAra ke jhIMge (kaiMkar3e) kI zakla kA hai| yaha zIze ke samAna pAradarzI hai| isake 100 paira haiN| yaha kIr3A AkAra meM bahuta choTA hai| bhU-maNDala-nirmANa ke itihAsa meM karIba 10 karor3a varSa pUrva (mesojoika) kAla meM yaha kIr3A pRthvI para pAyA jAtA thaa| abhI taka isa kisma ke kIr3e kevala AsTreliyA, TesaminiyA, nyUjIlaiNDa aura dakSiNa aphrIkA meM dekhe jAte haiN| isa kIr3e ke bhArata varSa meM prApta hone se bhU-vijJAnavettAoM kA yaha anumAna hai ki atyanta purAtana kAla meM eka samaya bhArata, AsTreliyA, dakSiNa aphrikA, amerikA, TaisaminiyA, nyUjIlaiNDa aura eziyA kA dakSiNa bhAga eka sAtha mile hue the| eziyA khaMDa meM bhAratavarSa-bhAratavarSa eziyA khaMDa ke dakSiNa-pUrva (Agneya koNa) kA bhAga hai| yaha trikoNAkAra hai| dakSiNa ora kA koNa laMkA dvIpa ke pAsa taka gayA hai, vahA~ se bhArata kI sImA uttara kI ora pUrva-pazcima dizA meM vistRta hotI gaI hai aura himAlaya parvata kI zreNiyoM ke Upara jAkara pUrNa hotI hai| bhArata kA pUrva-pazcima aura uttara-dakSiNa vistAra lagabhaga do-do hajAra mIla kA hai| isake uttara meM himAlaya parvata hai, madhya meM vindhya aura sAtapur3A kI parvatamAlAe~ haiM tathA dakSiNa ke pUrva va pazcima samudra kinAre para pUrva ghATa ora pazcima ghATa kI parvatazreNiyA~ phailI huI haiN| bhAratavarSa kI mukhya nadiyA~- bhAratavarSa kI mukhya nadiyoM meM himAlaya ke madhyabhAga se nikalakara pUrvI samudra meM milatI brahmaputrA aura gaMgA nadI hai| isakI sahAyaka nadiyoM meM yamunA, caMbala, betavA va sona nadI hai| himAlaya se nikalakara pazcima ke samudra meM milane vAlI siMdhu nadI aura isakI sahAyaka nadiyA~ jhelama, cinAba, rAvI, vyAsa aura sataluja hai| gaMgA aura siMdhu kI lambAI lagabhaga 1500 mIla kI hai| bhArata ke madhya viMdhya aura satapur3A ke bIca pUrva se pazcima tarapha samudra taka bahane vAlI narmadA nadI hai| satapur3A ke dakSiNa meM tApI nadI hai| dakSiNa bhArata kI godAvarI, kRSNA, kAverI Adi nadiyA~ pazcima se pUrva kI ora pravAhita hotI haiN| (citra kramAMka 109) bhArata ke uttara meM siMdhu se gaMgA ke kinAre taka AryajAti tathA satapur3A se dUra dakSiNa meM dravir3a jAti tathA pahAr3I pradezoM meM goMDa, bhIla, kola aura kirAta Adi AdivAsI jAti ke loga rahate haiN| 174 sacitra jaina gaNitAnuyoga Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iNDasa jehalama bhAratavarSa kI mukhya nadiyA~ bhAkhar3A bAMdha yamunA gAgarA gaDaka luNI --brahmaputrA gNgotrii| cambala sAbaramatI padmA hugalI narmadA zatrujaya tAptI godAvarI mAMjarA bhImA godAvarI kRSNA DUNT tuMgabhadrA CATCet citra kra. 109 sacitra jaina gaNitAnuyoga 175 Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jyotiSa maMDala va candramA-ATha hajAra mIla vistAra aura paccIsa hajAra mIla paridhi vAle bhUmaMDala ke cAroM ora anaMta AkAza hai, jisameM sUrya, candra aura tArAmaMDala hai| pRthvI ke sarvAdhika nikaTa candra hai, jo pRthvI selagabhaga DhAI hajAra mIla dara hai| yaha pRthvI jaisA gola aura pathvI se kaI ganA choTA eka bhamaNDala hai, jo pRthvI ke cAroM ora paribhramaNa karatA rahatA hai| isI ke kAraNa pRthvI para zuklapakSa aura kRSNapakSa hotA hai| candramA kA dikhAI dene vAlA prakAza svayaM kA nahIM hai, vaha sUrya ke prakAza se prakAzita hotA hai, jo apane nizcit paribhramaNa pramANa meM ghaTatA-bar3hatA dikhAI detA hai| candra kI pRthvI ekadama ThaMDI hai hamArI pRthvI ke samAna usameM uSNatA nahIM hai| usake AsapAsa vAyumaNDala bhI nahIM hai tathA pAnI bhI nahIM hai, isI kAraNa vahA~ zvAsochvAsa vAle prANI aura vanaspati bhI nahIM hai| vahA~ parvata aura guphAoM ke sivA anya kucha nahI hai| candra pRthvI kA hI eka Tukar3A hai jise pRthvI se alaga hue pA~ca-chaha karor3a varSa hue, aisI bhUgola vizeSajJoM kI mAnyatA hai| (citra kra. 110) candra kA kSetraphala-vaijJAnikoM ke anusAra candramA sambandhI jJAtavya isa prakAra hai* candra kA vyAsa 2160 mIla athavA 3546 kilomITara hai, jo pRthvI kA cauthA bhAga hai| * candra kI paridhi 10864 kilomITara hai| * candra kA pRthvI se aMtara 381171 kilomITara hai| citra kra. 110 vijJAna sammata sauramaMDala kllkv 176 176 sacitra jaina gaNitAnuyoga Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candra kA tApamAna 137 seMTImITara hai| candra ke mArga meM tApamAna 117 seMTImITara hai| candra kI sataha para gurUtvAkarSaNa pRthvI kA chaThA aMza hai| pRthvI para jisa vastu kA 27 kilA vajana hai, vaha candra para 4-5 kilo hotA hai| candra kA vistAra pRthvI kA sauMvA aMza hai aura usakI lambAI pRthvI kA pA~cavA~ bhAga hai| candra kI gati pratighaMTA 3669 kilomITara hai| candra ko pRthvI kI parikramA karane meM 27 dina 7 ghaMTA aura 43 miniTa lagatA hai, kyoMki vaha lagabhaga isI gati se apanI jagaha para ghUmatA hai| ___ candra ke pazcAt anukrama se zukra, budha, maMgala, gurU aura zani Adi graha haiM, ye sabhI hamArI pRthvI ke samAna hI bhUmaNDala vAle haiM tathA sUrya kI parikramA karate haiM aura sUrya ke hI prakAza se prakAzita hote haiN| ina grahoM meM koI bhI jIvadhArI prANI nahIM rahatA, kyoMki vahA~ kA vAyumaNDala jIvana ke sAdhanoM se viparIta hai| __sUryamaNDala-ina grahoM ke pazcAt pRthvI se lagabhaga sAr3he 9 karor3a mIla dUra sUryamaMDala hai, vaha pRthvI se 15 lAkha gunA bar3A hai, arthAt hamArI pRthvI jaise lagabhaga 15 lAkha bhUmaNDala usameM samA jAya utanA vizAla hai| sUrya kA vyAsa 8,60,000 mIla hai| yaha mahAkAya sUryamaMDala Aga kA sAkSAt golA hai isakI jvAlA lAkhoM mIla dUra taka dikhAI detI hai| sUrya kI jvAlAoM se karor3oM mIla vistAra vAle sauramaMDala meM prakAza evaM uSNatA kA anubhava hotA hai| sUrya kI bhUmi para 10,000 pherana hITa garamI hai| 'jemsa jInsa' nAmaka vaijJAnika kA mata hai ki, pRthvI, budha, gurU Adi graha aura upagraha sUrya se hI pRthak hue Tukar3e haiM, jo Aja taka bhI sUrya ke AkarSaNa se AkarSita hue usI ke Asa-pAsa ghUma rahe haiN| apanI pRthvI sUrya kI parikramA 3657 dina meM tathA pratyeka caturtha varSa meM 366 dina meM pUrNa karatI hai| isI ke AdhAra para yahA~, dina mahInA aura varSa kA vyavahAra hotA hai| hamArI pRthvI prati ghaMTA 60 mIla kI gati se sUrya kI parikramA karatI hai, isa kAraNa dina aura rAta hote haiN| pRthvI kA jo golArddha sUrya ke sAmane hotA hai, vahA~ dina aura zeSa golArddha meM rAtri hotI hai| tAre tathA prakAza varSa-yadyapi AkAza meM sUrya jaisA vizAla jyoti maMDala anya dRSTigocara nahIM hotA, kintu yahA~ se bahuta nanheM dikhAI de rahe tAroM meM bhI koI-koI tArA sUrya ke barAbara aura kaI tAre to sUrya se bhI adhika vizAla haiM, ve sUrya se saiMkar3oM, hajAroM, lAkhoM gunA bar3e haiN| sUrya se bhI adhika dUrI hone ke kAraNa ve hameM choTe-choTe dikhAI dete haiN| jyeSThA nakSatra itanA vizAla hai ki usameM 7 nIla (sAta ke Age 13 biMdu) pRthviyA~ samA sakatI haiN| tAroM kA aMtara samajhane ke liye hamAre saMkhyAvAcaka zabda kAma nahIM karate, isake liye vaijJAnikoM ne 'prakAza gati' ko mApa banAyA hai| prakAza kI gati prati saikaMDa 1 lAkha 86 hajAra mIla tathA pratyeka minaTa meM 1 karor3a 11 lAkha 60 hajAra mIla kI hai| isa pramANa se sUrya ke prakAza ko hamArI pRthvI taka pahu~cane meM sAr3he ATha minaTa lagate haiM, tArAmaMDala hamArI pRthvI se itanA dUra hai ki inakA prakAza hamAre yahA~ taka pahu~cane meM varSoM laga jAte - haiN| jitane varSoM meM unakA prakAza yahA~ pahu~catA hai, utane hI prakAza varSa dUra vaha tArA kahA jAtA hai| saMcUrI' nAma kA tArA jo pRthvI ke sarvAdhika nikaTa hai, vaha hamAre se sAr3he 4 prakAza varSa dUra hai kyoMki usakA prakAza yahA~ taka Ane meM itanA hI samaya lagatA hai| isI prakAra koI tArA 10, koI 20 koI 50 yahA~ taka ki koI-koI tArA to hamArI dharatI se 10 lAkha prakAza varSa dUra hai, aura ve tAre sUrya se bhI lAkhoM gunA bar3e haiN| sacitra jaina gaNitAnuyoga 177 Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tAroM kI saMkhyA asaMkhya hai| hameM hamArI dRSTi se to adhika se adhika chaThA bhAga arthAt 6-7 hajAra tAre hI dikhAI par3ate haiM, paraMtu jitanA zaktizAlI dUrabIna ho usase utane hI adhika tAroM ko dekhA jA sakatA hai| vartamAna meM sabase adhika zaktizAlI dUrabIna ke dvArA samparNa tAroM kA 20 vA~ bhAga dekhA gayA hai arthAt 2 araba se adhika tAre dekhe gaye haiN| prakAza kI nyUnAdhikatA ke AdhAra para vaijJAnikoM ne tAroM ko 20 vargoM meM vibhAjita kiyA hai varga saMkhyA varga 11. varga 16. | 4850 2. saMkhyA 19 65 200 530 17. 14300 11. | 12.| 13. saMkhyA 87000 2270000 5700000 13800000 32000000 | varga saMkhyA 16.171000000 | 17.15000000 18.296000000 560000000 | 20.| 10000000000/ IAw 41000 117000 324000 14. 19. |10. 19. 5. | 1620 | 15.| inameM pahale, dUsare aura tIsare varga ke tAre adhika camakate haiN| AThaveM varga taka ke tAroM ko ginanA yA dekhanA asaMbhava hai| kiMtu isase Age ke tAroM ko dUrabIna se dekhA yA ginA jA sakatA hai| jemsa jInsa ke anusAra saMsAra meM itane tAre haiM, jitane apanI pRthvI ke sampUrNa samudra ke kinAroM kI reta / arthAt asaMkhya tAre haiN| sabase najadIka kA tArA sAr3he cAra prakAza varSa dUra hai to asaMkhya tAroM kI yahA~ se paraspara kI dUrI kitanI adhika hogI yaha anumAna se hI jAnA jA sakatA hai| ye sabhI tAre ati vega se gati karate haiN| _ nIhArikA-bikhare hue geMhU ke samAna aneka tAroM ke samUha ko nIhArikA' kahate haiN| hama apanI khulI A~khoM se eka-do nIhArikAe~ dekha sakate haiM, ve dekhane meM tAre jaisI hI hotI haiN| kiMtu inakA AkAra itanA bar3A hai ki hama bIsa karor3a mIla vyAsa vAle goloM kI lambAI-caur3AI kA anumAna kareM phira bhI ukta nIhArikA ke sAmane yaha anumAna tuccha hI hogA aura ye itanI dUrI para haiM ki 1 lAkha 86 hajAra mIla prati saiMkiDa calane vAle prakAza ko vahA~ se pRthvI taka pahu~cane meM 10 lAkha 30 varSa taka laga sakate haiN| (tIrthaMkara, bhUgola vizeSAMka) dUrabIna se dekhane para kitanI hI nIhArikAe~ gola aura kitanI hI zaMkha ke cakra jaisI hai| karor3oM tAroM ke jhumake se banA yaha eka choTA vizva hai| zodha karane para sabase kama nIhArikAe~ hai, tathApi dUrabIna se lagabhaga 20 lAkha cakrAkAra nIhArikAe~ dikhAI dI hai| (citra kraM. 111-112) AkAzagaMgA-rAtri meM AkAza meM eka zveta bAlU kA mArga yA gaMgA jaisI zveta caur3I dhArA naiRtya se IzAna tarapha lambI (dhArA) dikhAI detI hai vahI 'AkAzagaMgA' hai| AkAzagaMgA' yaha tAroM kA eka samUha hai, isameM sUrya jaise lagabhaga do kharaba tAre haiN| isakA AkAra aMDe jaisA yA hAtha ghar3I yA do jur3e hue tave jaisA bIca meM moTA aura kinAre para patalA hai| isakA vyAsa 3 lAkha prakAza varSa aura moTAI 10 hajAra prakAza varSa hai| (citra kramAMka 113) graha-jyotirmaMDala meM grahoM kA mahattvapUrNa sthAna hai| kucha grahoM kI vijJAna sammata jAnakArI nimna koSThaka meM dI jA rahI hai 178 sacitra jaina gaNitAnuyoga Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Igala nebulA citra kra.111 Igala nebulA-Igala arthAta bAja pakSI kI AkRti kA yaha eka tArA maMDala hai| jisameM 500 tAroM kA samUha hai| vijJAna ke anusAra yaha Birth Place of Star hai| aneka tAre isameM janma lete haiN| svAna nebulA citra kra.112 sacitra jaina gaNitAnuyoga 179 Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AkAza gaMgA citra kra. 113 upagraha 0 1 2 | graha sUrya se aMtara vyAsa budha | 3,60,00,000 mIla | 3030 mIla | zukra 6,72,00,000 mIla | | 7700 mIla pRthvI 9,29,00,000 mIla / | 7918 mIla | maMgala 14,15,00,000 mIla 4230 mIla ___48,32,00,000 mIla 86500 mIla | zani 88,59,00,000 mIla 73000 mIla | arUNa | 17,82,20,0000 mIla | 31900 mIla varUNa | 2,79,16,00,000 mIla 34800 mIla | kubera - 3,70,00,00,000 mIla _3605 mIla | parikramA 0.22 varSa / 0.62 varSa 1.00 varSa 1.88 varSa 11.86 varSa 29.46 varSa 84.02 varSa 164.78 varSa 250.00 varSa | gurU 4 anizcit 180 sacitra jaina gaNitAnuyoga Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUrya tathA usakA graha parivAra milakara 'sauramaMDala' banatA hai| jise hama brahmANDa' kahate haiM, isameM aneka sUryamaMDala haiN| aise sauramaMDaloM kI saMkhyA lagabhaga10 karor3a hai| hamArA sauramaMDala 'airAvata patha' (Milki Way) nAmaka brahmANDa meM hai| airAvata patha ke candra rUpI mArga ke lagabhaga 2/3 bhAga para eka pIlA biMdu hai vahI biMdu sUrya hai, jo apane grahoM ko sAtha lekara airAvata patha para barAbara ghUmatA hai| pUrva airAvata patha meM lagabhaga 500 karor3a tAre haiN| inameM se bahuta se tAre to dina meM nikalate haiN| ataH sUrya ke prakAza meM hameM dikhate hI nhiiN| tAroM ke alAvA airAvata patha meM gaisa aura dhUla bhI ati pramANa meM hai| rAta meM bahuta se tAroM kA prakAza milakara isa gaisa aura dhUla ko prakAzita karate haiN| isa prakAra sampUrNa vizva kA pramANa asaMkhya hai aura AkAza kA to kahIM aMta hI nahIM dikhtaa| tAroM ke AkAza meM jisa rIti se vibhAga hai tathA AkAzagaMgA meM jo tAroM kA puMja dikhAI detA hai, usase anumAna lagatA hai ki tArAmaMDala sahita sampUrNa loka kA AkAra lensa (Lens) jaisA hai arthAt Upara-nIce kA bhAga uThA huA aura madhya kA bhAga vistRta va gola hai| usakI paridhi para AkAzagaMgA tathA uThe hue bhAga ke madhya sUryamaMDala hai| ukta sArA varNana vaijJAnika mAnyatA ke anusAra yahA~ varNita kiyA hai yadyapi vaijJAnika satya kI khoja meM laganazIla hai, prakRti ke rahasyoM ko udghATita karane meM juTe haiM, tathApi ve yaha dAvA nahIM karate ki unhoMne pUrNa rUpa se satya kA patA lagA liyA hai, ve antima biMdu taka jA pahu~ce hai, jaisA ki mahAn vaijJAnika nyUTana kA kathana hai-"abhI hama to kinAre ke kaMkar3a-patthara hI baTora rahe haiM, jJAna kA mahAsAgara to hama se abhI bahuta dUra hai|" vastutaH vijJAna zodha aura prayoga ke stara para hai, bahuta saMbhava hai ki jaba vijJAna kI zodha pUrNa ho jAye to ve bhI mahAvIra kI bhASA bolane lge| sacitra jaina gaNitAnuyoga 181 Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina gaNitAnuyoga meM AgamoM ke sandarbha sUtra krama. viSaya Agama sUtra ke nAma - No ooo loka adhikAra - bhagavatI sUtra, zataka 11, uddezaka 3 - bhagavatI sUtra, zataka 13, uddezaka 4 dizAoM kA varNana -bhagavatI sUtra, zataka 10 jambUdvIpa adhikAra -jambUdvIpa prajJapti, vakSaskAra 1 bharata kSetra adhikAra - jambUdvIpa prajJapti, vakSaskAra 1 kAlacakra varNana -jambUdvIpa prajJapti, vakSaskAra 2 cakravartI kI vijaya yAtrA -jambUdvIpa prajJapti, vakSaskAra 3 jambUdvIpa ke avazeSa, kSetra, parvata, nadiyA~ -jambUdvIpa prajJapti, vakSaskAra 4 meru parvata, cAra vana tIrthaMkara kA devoM dvArA janmAbhiSeka -jambUdvIpa prajJapti, vakSaskAra 5 naraka pRthvI aura narakAvAsa -jIvAjIvAbhigama, pratipatti 3, uddezaka 1 nairayikoM kA varNana -jIvAjIvAbhigama, pratipatti 3, uddezaka 2 antarvIpoM kA varNana -jIvAjIvAbhigama, pratipatti 3. uddezaka4 jambUdvIpa kI jagatI dvAra -jIvAjIvAbhigama, pratipatti 3, uddezaka 4 lavaNa samudra, pAtAla kalaza, jalazikhA -jIvAjIvAbhigama, pratipatti 3, uddezaka 4 ar3hAI dvIpa aura bAhara ke dvIpa-samudra -jIvAjIvAbhigama, pratipatti 3, uddezaka 4 devoM kI pariSad, saMkhyA, sthiti -jIvAjIvAbhigama, pratipatti 3, uddezaka 4 vaimAnika devaloka pRthvIpiMDa,U~cAI AdhAra -jIvAjIvAbhigama, pratipatti 3, uddezaka 4 bhavanapati devoM ke bhavanoM kI saMkhyA, Rddhi Adi -jIvAjIvAbhigama, pratipatti 3, uddezaka4 vyantara devoM ke nagara jIvAjIvAbhigama, pratipatti 3, uddezaka 4 jyotiSa devoM kA adhikAra -jIvAjIvAbhigama, pratipatti 3, uddezaka4 bhavanapatiyoM ke AvAsa, utpatti -bhagavatI sUtra, zataka 13 vyantaroM ke AvAsa, utpatti -bhagavatI sUtra, zataka 13 jyotiSi devoM ke AvAsa, utpatti -bhagavatI sUtra, zataka 13 vaimAnika devoM ke AvAsa, utpatti - bhagavatI sUtra, zataka 13 jyotiSa maMDala adhikAra -sUrya-candra prajJapti, 1 se 20 prAbhRta, jIvAjIvAbhigama pratipatti 3, uddezaka 4, jambUdvIpa prajJapti, saptama vakSaskAra dina va rAtri kA kAlamAna - bhagavatI sUtra, zataka 5, uddezaka 1 tamaskAya - bhagavatI sUtra, zataka 6, uddezaka 5 ATha kRSNarAjiyA~ - bhagavatI sUtra, zataka 6, uddezaka 5 lokAntikadeva - bhagavatI sUtra, zataka 6, uddezaka 5 siddhazilA evaM siddhAtmAe~ -aupapAtika sUtra kSetramAna -anuyogadvAra, upakrama kAlamAna -anuyogadvAra, upakrama 182 sacitra jaina gaNitAnuyoga Page #205 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dakSiNa uppana antarAdvIpa uttara dizAvartI 28 dvIpa zikharI parvata meru parvata 45 lAkha yojana laghu himavaMta parvata 12Ivana lavaNa samudra kSaNa dizAvartI 15 anuttara vimAna 28 dvIpa bIca meM sarvArthasiddhA karka va makara saMkrAMti meM sUrva karka saMkrAti ke prathama dina makarasaMkrAti ke prathama dina neka ke prataroM kA dUravI darzana / - paridhi ke dazAMza kA donoM tarapha kA3-3 bhAga meM prakAza aura2-2bhAgI paridhike zAzikA donoM tarapha ko 3-3mAga meM rAti aura 2-2 bhAga meM prakAza (bhAga meM 4bhAga meM prakAza wat HelloENvi PA thikAoM kA caMdra ke mArga meM nakSatroM kA saMcAra aMtara 35 sudarzana meru parvata meru parvata se 44820 yo. dUra caMdra kI prathama vIthI ajita AdikA bhadhAva punarvasukA saMcAra -jabadrIpa kI vedIkRtikA kA saMcAra rohiNI va citrA kA saMcAra vizAkhA kA saMcAra anurAdhA kA saMcAra jyeSThA kA saMcAra hastamUla Adi kA saMcAra nIlavaMta Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUrya vimAna pAnA TUESTISEE U~cAI 12 yojana L10,006 yo / tApa kSetra kA AkAra lambAI 148 yojana uttara / Igala nebulA pUrva pazcima dakSiNa tamaskAya kA bAhya darzana 800 yojana aSTava rAjA rAta 245 - yojana 18.yojana 250 yojana 266 yojana ghAta atara bulutations 43. kAkA alisername iMzAna sAdhamahind 36543 bhitti AkAra niSadha parvata tamaskAya STHead3500 56 Arun aruNavara-samudra Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRtikAra kA paricaya janma : 10 pharavarI 1952, udayapura (rAja.) mAtA-pitA : zrImatI ratanadevIjI AnandIlAlajI mehatA dIkSA : vijayAdazamI, 12 akTUbara 1967, sAdhvI DaoN. vijayazrI AryA' ___ kolhApura roDa, dillI guruvaryA paMjAba pravartinI mahAsatI zrI kesaradevIjI ma. sA. kI variSTha ziSyA adhyAtmayoginI mahAzramaNI zrI kauzalyAdevIjI ma. sA. dIkSA pradAtA : zera paMjAba upAdhyAya zrI premacandajI ma. sA. adhyayana : battIsa Agama, jaina siddhAntAcArya , M.A., Ph.D. zodhagraMtha : jaina zramaNiyoM kA vRhad itihAsa ziSyA-praziSyAe~ : sAta vizeSatA : dhArmika evaM laukika zikSA meM 13 bAra sarvaprathama rUpa se puraskRta, chaha svarNapadaka vijetA, dasa hajAra sAdhviyoM ke itihAsa kI ekamAtra lekhikA kaviyatrI, jIvana-caritra se lekara zodha graMtha taka aneka graMthoM kA sRjana va saMpAdana, svAdhyAya, dhyAna, japa-tapa, zivira, graMthAlaya, vibhinna maMDala, upakaraNa bhaMDAra Adi dvArA jinazAsana kI prbhaavnaa| adyatana 48 varSAvAsoM kI sUcI : dillI 10, udayapura 2, mumbaI 4, sikaMdarAbAda 2, haidarAbAda 3, baiMgalora 3, maisUra 2, cennaI 2, pUnA, jAlanA, AlaMdI, ghor3anadI, dhUliyA, nAsika (mahA.), doDDabAlApura (karnATaka), vijayavAr3A (Andhra pradeza), bhAvanagara (gujarAta), jayapura (rAja.), jammU, pharIdakoTa, amRtasara, samAnA (paMjAba), sAharanapura, sAhibAbAda, AgarA (uttara pradeza), gvAliyara, iMdaura (madhya pradeza), amarAvatI (vidrbh)| Designed by Sanjay Surana, Shree Diwakar Prakashan, Agra,