Book Title: Collection Of Jaina Philosophical Tracts
Author(s): Nagin J Shah
Publisher: L D Indology Ahmedabad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/011040/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ COLLECTION OF JAINA PHILOSOPHICAL TRACTS L. D. SERIES 41 EDITED BY NAGIN J. SHAH GENERAL EDITOR DALSUKH MALVANIA DEPUTY DIRECTOR LD INSTITUTE OF INDOLOGY AHMEDABAD-9 L. D. INSTITUTE OF INDOLOGY AHMEDABAD 9 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Printed by Swami Tribhuvandas Shastri, Shree Ramapand Printing Press, Kapkaria Road, Ahmedabad 22 and Published by Dalsukh Malvania Director L D Institute of Iodology, Ahmedabad 9. FIRST EDITION MAY, 1973 LO iw . Rovisu IVO RSC 0 . Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dArzanika prakaraNa saGgraha saMpAdaka nagIna jI zAha, - prakAzaka lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmadira', ahamadAvAda-6 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Introduction 1 SaDadarzananirNaya 2 padarzanakhaNDana 3 vividhamatasthApakotthApakAnumAnasa praha 4 vAdacatuSka 5 parabrahmotthApanasthala 6 hetu viDambanasthala 7 8 pramANasAra prakaraNAnukramaH khaNDanapANDisya (vAdivijayaprakaraNa) 9 pramANasundara 10 syAdvAdasiddhi zrImerutuGgasUri bhajJAtakartRka bhajJAtakartRka ajJAta ka zrIbhuvanasundarasUri zrI jina maNDana zrI sAdhuvijayayati zrImunIzvarasUri zrIpadmasundara ajJAtakartRka 1 1- 11 12- 19 20- 30 31- 48 49- 58 59- 75 76-106 107-126 127-160 161-164 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PREFACE The L D. Institute of Indology has great pleasure in publishing the present volume contalning ten Jaina philosophical tracts hitherto unpub. lished. All these Sanskrit tracts written in Medieval Age show that the writers who were Jaina monks reacted in their own way to the current philosopbical views. Looking to the nature of these tracts we feel that they have been written mainly for the beginners It was customary for the Jaipa authors to assist their pupils by producing help-books [pspite of this these tracts reveal 10sight into the philosophical problems I ani thankful to Dr Nagin J. Shah for editing these tracts and writing an informative introduction. He has given, in the introduction, a succinct account of the authors and their works ; moreover, he has summarised the tracts one by one. - I am sure the students and scholars interested in the subject of Indian Philosophy will find this book useful L D. Institute of Indology, Ahmedabad-9 11-4-1973 Dalsukh Malvania Director Page #10 -------------------------------------------------------------------------- Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ INTRODUCTION (1) Saddarsananirnaya The text of this tract is edited on the basis of the photocopy of the manuscript belonging to Bombay Branch Royal Asiatic Society (No 1666). The ms consists of six folios. Except few lines in folio No 1 the handwriting is uniform The size of the ms, is 22 cas x 8 cms Each side of the folio has 12 or 13 lines and each line bas nearly 54 letters Lines Nos 2-3 on folio No 1A are erased. The condition of the ms is good. The ms. belongs to c 16th century of Vikrama Era At the end there occurs krtir ayam frinadancalagacchesasrimerutungasurindranam. This is the work of Merutungasuri of Ancalagacca He was a pupil of Mahendraprabhasuri He composed Sanskrit Balavabodha co Katantra Vyakaranal 10 V S 1414, and Tika on Saptatibhasya in V. S 1449. From the colophon at the end of the ms of Saptatibhasyatika belonging to Dosabhai Bhandar, Bhavanagar we learn that he had also composed Vitti on Meghaduta and Dhaluparayana 2 In the beginning of this small tract the author points out as to what constitutes real Brahmanahood and real Yatilood. According to him, truth (satya), penance (tapas), control of sense 'organs (indriyadama), etc. constitute Brahmanabood Mere birth in the Brahmana family and wearing of sacred thread do not make one a Brahmana There is a possibility of Brahmanas in the Candala caste and of Candalas in the Brahmana caste. Similarly, equanimity (samata) which is the result of the conquest of narrow love and hatred is the true mark of a Yati Staying in woods, weariog bark garments, living upon fruits, leaves or flowers, abondoament of purifying agents of the body, observation of fasts, etc are merely the. accidents and not the essentials of a Yati After this general discussion the author explains six systems of Indian Philosophy, viz Bauddha, Minamsa (alongwith Vedanta), Sarkya, Naiyayika, Vaisesika and Jaina While dealiog with a particular system of Indian philosophy he elucidates the nature of God, spiritual teacher and religion as accepted by its theoreticians In short, he explains and examines its main philosophical theories 1 2 Bombay Branch Royal Asiatic Society No 22 Cf Jama Sahit yano Sank sipta Itiha n Dasai, 442 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ But what he wants to emphasise is that inspite of metaphysical differences all the systems of Indian philosophy agree with regard to values of life and spiritual discipline. He substantiates his finging by the quotations from the works of different systems The author quotes anonymously from the Hitopades'a, the Bhagavadgita, the Brahmabindu, the Nyayamanjari, the Mahadeyastotra, the Yajnavalkyasmrti, the Vyasasmrti and the Trsastisalakapurusacarita He refers to Bhatlaraka SrSuka and Visyakarma, and quotes their words He mentions by name the Nyayasara, the Yogasara, the Yogasastra, the Markandeyapurana, the Visnupurana and the Mahabharata. (2) Pancadarsanakhandana The text of this small treatise is edited mainly on the basis of a manuscript belonging to Muni Shri Punyavijayaji's Collection preserved in LD Institute of Indology, Ahmedabad.9. In the printed catalogue the ms is given the serial No. 56. Its size is 264 cms. & 112 cms. It contains 3 folios. Each folio has 18 lines per side and 65 letters per line Its script is nice and condition good It is written in V S. 1503 The name of the author of this small work is not known. But this much is certain that he is a Jaina. This treatise contains the refutation of the four pbilosophical systems, viz Nyaya, Vaisesika, Sankhya and Bauddha, eventhough the title mentioned in the beginning and the end of the mos. is 'Pancadarsanakhandana' (Refutation of Five Systems of Philosophy) In the refutation of Nyaya system the author points out that upamana (analogy) is not to be regarded as an independent pramana (means of knowledge) but it should be considered to be a case of anumana (inference). He explains how twelve prameyas recogaised by Nyaya are covered by the twofold division of Jiva (soul) and ajioa (non-soul) accepted by the Jaipas. He does not favour the employment of the devices, viz chala (quibling artifices), jali (futile replies) and nigrahasthana (a ground of defeat in debate) in the discussion That is, he recognises only one type of discussion, viz yada (discussion that aims only at finding truth of the matter discussed) and rejects the other two types, viz jalpa (mere wrangling) and vitanda (caviling) While refuting Vaisesika system the author declares that prthvi (earth). ap (water), tejas (fire) and vayu (air) are not four independent susbstances, That is, there is no qualitative difference among the atoms. Again, he does not endorse Illy" Vaisesika view that Dig is an independent substance. He disapproves of the Vaisesika tenet that substanca (guni; and Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ e property (guna) are quite different from one another According to Vaisesikas labda (sound) is a quality of Akasa Our author refutes this view and establishes the theory that sabda is a mode of matter (paudgalika) He criticises the Vaisesika view that samanya (universal) is different from the thing in which it resides by raising a dilemma, viz as to whether things are sat (existent) by themselves or they become sat (existent) only when they are associated with Universal Existence (Satta) The Vaisesika tenet that the visesas (particularities) are necessary to differentiate liberated souls and atoms.one from the other lanfstad he whem how anonim ~ krirasatA sama mila parivArakA Melis chabA dinityA Enter ADRE coac The author quotes anonymously from the Trilaksanakadarthana, the Tattvarthasutra, the Pramanavartika and the Laghiyastraya (3) Vividhamatastha pakotthapakanumanasangraha This small tract is edited in the present volume on the basis of a ms belonging to Dela Upasraya Bhandara (Box No. 63, Ms. No. 3052) It consists of two folis Each side of the folio has four columns Each column has 27 lines and each line 22, letters. The size of the ms. 1s 26 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ But what he wants to emphasise is that inspite of metaphysical differences all the systems of Indian philosophy agree with regard 10 values of life and spiritual discipline. He substantiates his finding by the quotations from the works of different systems. The author quotes anonymously from the Hitopades'a, the Bhagavadgita, the Brahmabindu, the Nyayamanjari, the Mahadevastotra, the Yajnavalkyasmrti, the Vyasasmrti and the Trisastisalakapurusacarita He refers to Bhatfaraka Sri Suka and Visvakarma and anatesa thais moneda by pu mi COL Its MU viz 10 Re (ana kao He twof He artif deba. com mewuvosmoTony Unt Type Or DISCUSsion, viz yada (discussion that aims only at finding truth of the matter discussed) and rejects the other two types, viz Jalpa (mere wrangliag) and vitanda (caviling) Wbile refuting Vaisesika system the author declares that prthoz (eartb). ap (water), tejas (fire) and vayu (air) are pot four independent susbstances. That is, there is no qualitative difference among the atoms. Again, he does not endorse the Vaisesika view that Dig is an independent - substaoce He disapproves of the Vaisesika tenet that substance (gun) and Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ property (guna) are quite different from one another According to Vaisesikas sabda (sound) is a quality of Akasa Our author refutes this view and establishes the theory that sabda is a mode of matter (paud galika) He criticises the Vaisesika view that samanya (universal) is different from the thing in which it resides by raising a dilemma, viz as to whether things are sat (existent) by ibemselves or they become sat (existent) only when they are associated with Universal Existence (Satta The Vaisesika tenet that the yisesas (particularities) are necessary to differentiate liberated souls and atoms one from the other is also refuted by him by raising a question as to what differentiates one visesa from another The Vaisesika doctrine of Samavaya is also criticised Next be refutes the following doctrines of Sankhya system (1) Without the Regulator the three gunas (Viz sattya, rajas and tamas), though of opposite nature, co-operate in the production of an evolute and co-exist in it This is, says the author, an absurd position (2) Intellect (Mahat, Buddhi) and Ego (Ahamkara) are the evolutes of insentient (acetana) Prakrti (Nature) This Sankhya view is attacked by the author. He declares that Intellect and not seem to be essentially different from sentience (cetana) and hence they should be viewed as qualities of Purusa (Soul) (3) According to the Sankhyas no cause is required to break the equilibrium in Prakrti Our author points out that the thiog which is causeless as eitheir eternally existent or eternally non-existent (4) The Sankhya view of Emergence of five Bhutas (Physical elements) from five tanmatras is criticised by the author (5) For the Sankhyas soul (Purusa) is absolutely changeless and hence it is akarta The author says this position makes spiritual discipline and moral life an impossibility (6) The Sankhya view that Praksti functions for Purusa is declared absurd by our author At last the author enumerates twelve ayatanas accepted by the Buddhists and shows how they are covered by the twofold division of Jiva and ajiva recognised by the Jaipas According to the Buddhists the perception involves no thought whatsoever Our author refutes this theory on the ground that it has no pragmatic value. The author quotes anonymously from the Trilaksanakadarthana, the Tatlvarthasutra, the Pramanavartika and the Laghiyastraya vid hamatastha pakotthapakanumanasangraha This small tract is edited in the present volume on the basis of a ms belonging to Dela Upasraya 'Bhandara (Box No. 63, Ms. No. 3052) It consists of two folios Each side of the folio thas four columns Each column has 27 lines and each line 22 letters. The size of the ms. 18 26 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cms. x 11 cms The bandwriting is beautiful and uniform The ms belongs to c 1600 VS It is to be noted that the writer has left three columns blank. It is not known as to who is the author of this small work. But it is certain that he is a Jaina because he upholds the vtew that sabda is a mode of matter. In this small work he has collected syllogisms for and/or against some important philosophical views He bas given some syllogisms for omniscience He has gleaned main syllogisms for and against isvarakartstva (the view that God is the creator of the world) and prapancamithyatoa (the view that the world is an illusion) After that he has first given some inferences in favour of Vijnanavada idealism and then has refuted it by demolishing its doctrine of citrajnana After this first he has collected the inferences that prove sabdabralmayada (theory of Absolute Logos) and then has given inferences that prove the existence of artha (objects) fodependent of Sabda (Word) He has collected twelve syllogisms that prove sabda (sound) to be non-material Afterwards, he has given syllogisms that establish the position that sabda is material in the section of pramanayada he has first lucidly explained the Carvaka position that inference is not a means of knowledge (pramana) But afterwards he has strongly established the position that anumana is a pramana. The tract contains quotations from the Vakyapadiya and the Brhadarnyakabhasyavartika. (4) Vadacaluskam The text of this small treatise is edited on the basis of the manuscript belonging to Muni Sbri Sagaracandra Collection preserved in L D Institute of Indology, Abmedabad The ms bears No 144 It has five folios The handwriting in the folio No. 1 is bigger than that in the remaining folios The first folio bas 19 lines per side and 55 letters per line Each of the remaining folios has 22 or 23 lines per side and 73 letters per line The size of the ms is 25.5 cms x 108 cms The condition of the manuscript is good It belongs to c 1690 V. S It is copied by Rupasundara, a pupil of Rujasundara It has no general title. Hence we have given the general title yadacalusham as it contains four Vadasthalas The author of this treatise is not know. But this much is certain that he is a Jaina. This treatise contains four Vadas (Discussions), Viz (1) Agnisitatvastha. panaizdo (Discussion Icading to the establishment of the coolness as a quality of fire). (2) Sarsaj fasthapahasthalam (Discussion leading to the establish. ment of an Omniscient being), (3) Chiarastha pahasthalam (Discussion that Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ establishes a view that putting on.garments, does not disqualify a person to attain Liberation) and, -Isqarotthapakasthalam - (Refutation of Tsvara - God - as the creator of the world) - ! One would find strange when the author establishes the seemingly queer position, viz 'fire' is cold. But it seems to us that this miracle the author performs simply to answer the question put to him who is the believer in Anekantavada, viz of your Anekantavada is true then the fire should be cold, but is it cold ?? Readers will enjoy the discussion. The Jainas believe 10 omaiscience. Hence they refute the Mimamsakas who do not consider omoiscience to be an independent cognitive faculty , . There are two sects of the Jainas, viz. Svetambara and Digambara. The former believes that putting on garments does not come in the way of one's atlaiding, Liberation whereas the latter considers nakedness to i be essential for the aitainment of Liberation In support of Svetambara view a quotation of Vacka Siddhasena is given. - We are unable to trace this quotation in Siddhasena Divakara's work or in Siddbasenagani's Tika on the Tattvarthasutra 1 Jainas do not believe in God as the Creator of the world and as the Dispenser of the fruits of Karmas Hence they refute Nyaya-Vaisesika thinkers who believe in God 'Here 'we' have a specimen of this refutation, The author quotes anonymously from the Mimamsasutra, the Mimamsa Slokavartika, the Vakyapadiya, the Visesavasyakabhasya, the Dasavarkalikasutra, the Avasykasutra, and the Uttaradhyayanasutra , *. - (5) Parabrahmotthapanasthalam The text of this interesting tract is edited on the basis of the manuscript belonging to Shri Devasari's Collection preserved in L D. Institute of Indology, Abmedabad It bears 'No 9245 It consists of seven folios The handwriting is beautiful and uniform. Each side of the folio has 13 lines and each line has 52 letters The size of the ms. is 27 cm x 12.8 cmrs The mis belongs to. V. S. 1965. At the end of the ms there occurs : iti sri Bhuvanasundarasuriviracitah sthalah sampurnah . . The author of this tract is Bhuvanasundarasuri, a pupil of Soma. sundarasuri of Tapagaccha He flourished in 15th century of Vikrama Era His other works are **(0) Mahavidyavidambanavyakhyana, (2) Laghu-mahavidya Vidambana, (3) Mahavidya-vivarana-fippana" ' and (4) Vyakhyanadipika 1 1 For details one may refer to Introduction to Malavidyavidambanam XII), pp XXVII-wix ( G O S No, Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ First the autbor demolishes the inference of the Vedantins, viz. *The world is illusory as it is perceived (drsyatvas); those that are perceived are illusory, as for example shell-1n-silver.' The author retorts that on Vedantin's showing fine atoms and distant mountains, wbich are not perceived, should be regarded as real. The Vedantins answer that they are also perceived by some one at least. The author asks them as to whether the one who perceives them is doing so by sensory perception or extrasensory perception. If the former, then they should be perceived by ordinary persons too If the latter, then there arise two alternatives, viz the possessor of extrasensory perception should be either non-omniscient or omniscient. If he is non-omniscient then the things that are not perceived by bim should be regarded as real. If he is omniscient, then the Vedantios' (Msmamsakas') thesis that there is no omnisclent being stands contradicted. If it be said by the Vedantios that the atoms etc are not recognised by them, then the reason *drsyatdal' will have no paksa to reside in with the result that there will arise the fallacy of asrayasiddha. The Vedantias' view that though the world is uoreal it is perceived by the force of Nescience (avidya) is attacked by the author in the following manner. They are asked if their Nescience is real, unreal or indescribable. If it is real, then the doctrine of advaita is contradicted. If it is unreal, then it cannot enable us to perceive the world because both are unreal If it is indescribable then there arises a question as to whether it is indescribable totally or partly. If the former, then we cannot even name it as "avidya'. If the latter, then all things of the world will have to be regarded as iodescribable. If it be said that by indescribable is meant different from real as well as unreal', then it Is to be pointed out that such a thiog does not exist. If it be said that from the standpoint of vyavahara it does exist, then the question arises as to whether vyavahara itself is real or unreal. Both these alternatives involve difficulties already pointed out. The author asks the Vedanties as to whether the perception that perceives the world is real or parcel Jf unreal, then it cannot function like a son-of-a-barren-woman If real, then the doctrine of advaita stands cantradicted. Moreover, he asks them as to whether the function of perception is to assert or to negate Acceptance of the first alternative is not conducive to the negation of the world. The second alterative is pot acceptable to the Vedantins because that goes against their scriptural dictum, viz ahur vidhatpratyaksam na nisedhvpascitah The author asks the Vedantips as to what 18 the meaning of mihyalya. If it means paramarthasat yatvavaidhurya then it implies the Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sadrupata of the world. So, the controversy boils down to the question whether the world is paramarthasatya or not the term paramarthasat yatva meaas either parabrahmasvarupaiya or pramanapratistharthvasayalva And in both these seoses the world is paramarthasatya. The Vedantids maintain that the yyavahara becomes possible on account of the combination of satya and anria The author points out that this combination of satya and ansta is impossible None has ever seen the combination of unreal bare's horn with real pot. If such a combida. tion is considered to be a possibility then that of a son-of-a-barren-woman with 'Brahma would be effected. But this is absurd. The Vedantios accopt the world as real for the sake of vyavahara only. They accept three grades of reality - illusory (pratibhasika), empirical (vyavaharika) and absolute (paramarthika). Silver cognised 10 shell has illusory existence The pot, etc, which ordinary belogs perceive every moment has empirical existence. Things having illusory existence as also having empirical existence are sublated by succeeding knowledge and hence are regarded as mental figment Existence or reality belongiog to, Brahman is ultimate because it 18 never sublated The author shows how this gradation of reality does not stand to reason. If pratiti is asat then on its strength nothing can be established as real. If it is sat, then its object cannot be asat (unreal) This same logic applies to vyayahara. If vyavahara is asat then on its strength nothiog can be established as sat. And if it 18 sat then its object cannot be asat, To the Vedantins the author puts a question, viz 'what is the nature of Avidya ?' If it is held to be not-describable-cither-as-sat-or-as-asat, then it should be paramartha sat, because like Parabrahma it is nelther sat nor asat. If it be said that Parabrahma is not avacya (inexpressible) then it' should be vacya (expressible) or laksya (indicable) or vyangya (suggestible) or tatparyagamya (koowable through purport). If it be held vacya then it is on par with the world which is certainly vacya. If it be held laksya then it should have some connection with vacya There is no laksyartha which is not connected with vacyartha. Moreover, whatever 18 laksyartha should also be vacyartha at some time. Tata (bank of a river) is laksya when the sentence 'gangayam ghocak' is uttered but it is yocya when the world 'tafa' is employed in the sentence 'gangatate ghosah' Thus' .when all the tbings that aro laksya are proved vacya also the view that Brahma is lahsya has no speciality. If it be held that Brahma is vyangya, then vyangya being of various types the author asks as to which type of vyangya Brahma belongs to. Moreover, he polats out that whatever is Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyangya must also be vacya at some time Hence to declare that Brahma is vyangya serves no purpose If it be said that like rasa (sentiment) it is vyangya only then there arises a question as to whether it is abhoyaktasvabhata or anabhivyaktasyabhaya Buth the alternatives are fraught with many difficulties Nor can it be held tatparyagamya because the thing that is not vacya at any time can never be tatparyagamya. The logical reason 'drsyatyal (because it is perceptible) adduced by the Vedantios to prove nithyatya (unreality) of the world, says the author, proves quite the opposite, viz satyalya (reality) of the world, Asat is never drsya If it be said that even though the jalacandra (moon-10-water) is asat, it is drsya then the author, as a representative of Jaida pbilosopby, declares that jalacandra is sat because it works as a probaos Further, he says that if an absolutely asat thing were dtsya then a square circle should be dysya; but none has ever seen it. Agajast the Vedantin's inference, viz "the world is mithya (uoreal) because it does not illumine its own sell', the author produces the counterinference viz Brahman is milhja (unreal) because it does not illumine thiogs other than its own self. The author further points out that if Brahman is held paraprakasaka then satyalya of the world will naturally follow from it The author anonymously quotes from the Brahmasiddhi, the Chandogya Up, the Brhadaranyaka Up, the Svelasvalara Up, the Tarttiriya Up, and the Slokayartika. (6) Heluvidambanasthalam The text of this tract is edited on the basis of a manuscript belonging to Muniraja Shri Punyavijayap's Collection (Serial No. 3524) preserved in L. D Institute of lodology, Ahmedabad It consists of dine folios. It has 17 lines per side and 50 letters per line The handwritiog is uniform and beautiful The size of the mos is 25 7 cm x 11 cms., The ms belongs to c. 1650 V. S The last verse occurring at the end of the ms contains the names of the author, bis spiritural teacher and his present tract, viz. Jinamandana, Somasundarasuri and, Hetukhandanam respectively. Jinamandana, pupil of Somasundaraduri, belonged to the latter half of the 15th century of Vikrama Era "He composed the Kumarapalaprabandha in 1492 V. S, and sraddhagunasangrahavivarana in 1498 V, S. He is also the author of Dharmapariksa All these three works have been published by Atmananda Jaida Sabha, Bhavnagar. ??? In this tract the Jaina author, in the spirit of a Carvaka, demonstrates that an joserence can never be a pramana. (means of knowledge). First he Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9 proves the impossibility of a sadhya and then of a hetu Again, he forcefully shows the impossibility of arriving at the necessary universal relation (vyapti). The author quotes anonymously from the Pramanavartika and the Tantravartika He mentions Kumarila and Lilavatikara and quotes from their works. He refers to Suresvaragura. (7) Hetukhandanapanditya alias Vadivijayaprakarana. The text of this tract is edited on the basis of two mss., one belonging to Muni Shri Punyavijayaji's Collection and the other to Vijaya Devasuri's Collection Both these collections are preserved in the LD Institute of Indology, Ahmedabad. The ms belonging to Muni Shri Punyavijay's collection is given the serial No. 3517 in the printed Catalogue. Its size is 26 cms x 105 cms. It has 16 folios Each side of the folio has 14 lines and each line has 50 letters. It belongs to c 1650 VS Its condition is good The ms belonging to Vijaya Devasuri's collection bears serial No 629 in the printed Catalogue Its size is 26 cms. x 122 cms. It consists of 17 folios Each side of the folio has 14 lines and each line has 51 letters It is dated 1964 V. S. From the prasasti verses occurring at the end we know that the author's name is Sadhuvijayayati, he was a pupil of Jinaharsa, Jinaharsa was a pupil of Sumatisadhu, Sumatisadhu was a pupil of Laksmisagara who flourished in the line of Somasundra of Tapagaccha. The date assigned to Sadhuvijayayati by scholars is 1550 V. S The tract is divided into five sections, and at the end there occurs an appendix, so to say. The five sections are (1) Trividhahetukhandana; (2) Upadhiviveka, (3) Upadhiprakasa, (4) Pratyupadhipradipa and (5) Upadhikhandanakanksasiksa The first section deals with the flaws that vitiate a hetu (logical reason) and make it invalid ( hetvabhasa) Again, it demonstrates the flaws of aprayojakahetu, mahavidyahetu, and vakracchayanumanahetu. The second section discusses the nature of upadhi Some thinkers hold that a hetu is vitiated by the defect aprayojakatva on account of upadhi (vitiating condition), Hence the author raises a questions as to what upadhi is He explains with Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 illustrations a definition of Upadhi, viz sadhanaoyapakatve sati sadhyasamadyaptir upadhih' The third section explains another definition of upadhi viz sadhyavinabhave sapaksasadharanadharmayan upadhih,' Morever, in this section the author points out that the defects of asiddha, viruddha, anaikantika, satpratipaksa, etc are present when an Upadhi is present. The fourth section is devoted to the exposition of pratyupadhi which is defined as upadhyahatanumananugrahaka In the fifth section having pointed out various shortcomings of the definition of upadhi the author declares that upadhi is potbing over and above hetvabhasa He further states that Jaipa theoretricians do not recogaise in an upadhi any defect other than vyabhicara What follows the fifth section is a sort of an appendix which pertains to problems and benefits of argumentation. The author quotes anonymously from the Mimamsa slokavartika, the Siddhahema and the Fisanabhangadhyaya of Jnanasrimitra. He refers to and quotes from the Khandanakhandakhadya, the Syudyadaratnakara Udayanacarya and the Byhanmahaydyavidambana of Bhuvanasundarasuri. He simply refers to the Nyayabindu (8) Pramanasara The text of this tract is edited on the basis of the ms belonging to Muniraja Shri Puayavijayaji's Collection preserved in L, D. Institute of Indology, Abemadabad-9 In the printed catalogue the ms, is given the serial No. 3508 Its size is 26 9 cms x 10.9 cms The ms consists of nine folios. Each side of the folio has 15 lines and each line has 54 letters The condition of the ms is good. The ms belongs to c. 18th century of Vikrama Era At the end of the text there occurs colophon, viz. SriveddhagacchalankarasaravadindracudamanikayisaryabhaumabhatjarakasriMunisvarayiracitah Pramanasaragranthah sampurnah 1 From the colophon we gather that the author belonged to Vrddha gaccha and that he earned the title Vadindracakracudamam. Our author seems to be identical with one Mudisvarasuci mentioned in an inscription on an idol. In the inscription we are told that in V S. 1479 Munisvarasuri of Brhadgaccha got installed the idol.1 Again, in another 10scription dated V s. 1501 on an idol it is written that for the spiritual good (punyartha) of Vadiodracakracudamani Mudisvarasuri, who flourished in the line of Devacarya of Bihad Gaccha after Jinaratnasari, Tilakasuri and Bhadresvarasuri, the idol has been got installed The title occurring in this inscription exactly tallies with the one found in the colophon So, we conclude that J. Bikaner Jaina Lekha Sangraha, No 963, p 82. 2. Bikaner Jaina Lekha Sangraha, No 2152, P 298. Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 the author of the tract Pramanasara flourished in the latter half of 15th century V.S1 The tract is divided into three Paricchedas, viz. (1) Pramanasvarupaprarupaka, (2) Promanasankhya-visaya-phalavipratipatti-vyasedhaka and (3) Darsanavyavasthasvarupa prarupaka The first Pariccheda (section) is mainly devoted to the treatment of the nature of pramana The author first gives definitions of samsaya (doubt), anadhyavasaya (indeterminate cognition) and viparyaya (error); and then excludes pramana from them He shows that pramana-pravrtti is impossible in the case of Brahmadvaito, Jnanadvaita and Sunyavada He refutes the Carvaka position that pratyaksa is the only pramana He is of the opinion that tarka is a pramananga According to him the definition of pramana is : sva-paravyavasayi jnanam pramanam He maintains that pramanya (validity) as well as apramanya of a piece of cognition is intrinsic (svatah) in the case of repeated acquaintance (abhyasadasa) and extrinsic (paratah) in the case of first acquaintance According to him the object of pramana is of the nature of both samanya (generic characters) and visesa (specific characters) At this juncture he refutes the view that the thing is of the nature of samanya alone as also the view that the thing is of the nature of visesa alone He explains the Jaina theory of change (parinamavada) He demolishes the Buddhist theory of Universal flux (or momentariness) coupled with the doctrine of destruction without residue (niranvayavinasavada). He suggests that the theory of Syadvada (Non-absolutism) is a logical corollary of the ontological theory of infinite-properties-of-a-thing He has elucidated the Jaina doctrine of Sevenfold Judgment. The second section is devoted to the classification of pramanas (knowledges). It mentions twofold classification of pamanas into pratyaksa (perceptual knowledge) and paroksa (non-perceptual knowledge) Pratyaksa is divided into samvyavaharika (empirical) and paramarthika (transcendental) Samyyavaharika pratyaksa is divided into sakala (perfect) and vikala (imperfect). In the class of vikala paramarthika pratyaksa fall avadhynana and manahparyayajnana, whereas the class of sakala paramarthika partyaksa has one member only, viz kevalajnana The cause of kevalajnana is the absence of raga-dvesa Food-taking does not obstruct kevalajnana. Kevalt does take food It is so because hunger is the result of vedantyakarma, it is not the result of mahantyakarma. Moreover, even a woman can 1 We wrongly thought that the verse pradhvaste etc occurring in the tract is a quotation from Syadvadamuktavali by Yasasvatasagara (V S 1700-1770) We found the verse quoted in Ratnakaravatarika from the Pancasat Hence the verse is not a quotation from the Syadvadamuktavali So, the quotation, viz pradhvaste etc does not go against this date Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 attain kevalihood. Womanhood is not a, bar to the attainment of kevali. hood Again, kevali may wear garments Wearing of garments does not come in the way of his attainment of kevalajnana or moksa. The pramanas that are included in the class of paroksa pramana are : (1) smarana, (memory), (2) pratyabhijna (recognition), (3) tarka, (knowledge of invariable concomitance), (4) anumana (10ference), and (5) agama (verbal testimony). Let us remember that formerly at one place in the first puriccheda the author has said that tarka is pramananga What distinguishes pratyaksa from paroksa is spastatva (vividness) By spastatya the author means cognition of more visesas (specific characters). The third pariccheda gives the essentials of six systems of philosophy, viz Jaina, Naiyayika, Bauddha, Sankhya, Vaisesika and Jaimidiya, The author quotes anonymously from the Chandogya Up, the Brahmabindu, the Nyayamanjari, the Mimansa Slokavartika the Aptamimamsa, the Poncasat, the Brahmasiddhi, the Pramanayartika, the Mahabharata, the Sankhyakarika, the Sankhyasutra, the Brladaranyaka Up, and the Saddarsanasamuccya He refers to Dharmakirti, Dharmottaravadi and Mabavratio (9) Pramanasundara. The text of this tract is edited on the basis of the manuscript belonging to Sri Saotisagara Collection (No. 300+1298) preserved in LD Institute of Indolcgy It has 18 (10 + 8) folios The size of the ms, is 28 cms x 12 cms Each side of the folio has 14 lines and each line has 57 letters The ms. belongs to c 1900 VS. In the verses occurring at the end of the tract the author tells us that Padmasundara, a pupil of Padmameru who again is a pupil of Anandameru of Tapa-gaccha, has composed Pramanasundara Harsakirti who flourished in the same line after Padmasundara informs us that Padmasun. dara was honoured by Emperor Akbara just as Anandaraya (Adandameru) had been honoured by Emperors Babara and Humayu. In his Dhatutar. angint Harsakirti further tells us that Padmasuodara was hoboured by Maladeya of Jodhpur and that he defeated a Pandit at the court of Emperor Akbar When in 1582 A D Hitavijayasuri visited Akbar's court Padmasun. dara was no more and his books lying with Prince Salim were handed over to Hiravijayasuri who established a Bhandar with them at Agra. It is beyond doubt that Padmasundara was a great scholar He wrote Akabarajahsrngaradar panal (a work on Poetics), Hayanasundara (a work 1. Published in Ganga Oriental Series, Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 on Astrology), Pramanasundara (a work on Logic), Sundaraprakasasabdarnaya (a Lexicon), Yadusundaramahakavya, Parsvanathamahakavya, Rayamallabhyudayamahakayya, etc. The tract Pramanasundara is divided into four sections The first section is devoted to the definition of pramana The definition given and discussed here is as follows samyaksva paravyavasayatmakam jnanam pramanam The second section treats of the classification of pramanas. All the pramanas are classified into pratyaksa and paroksa, Then pratyaksa is classified into samvyavaharika and mukhya, the former again is classified into avagraha (initial grasping), tha (cogitation), avaya (parceptual judgment) and dharana (retention) and the latter into vikala and sakala, the vikala being avadhi and manaha paryaya and sakala being kevalajnana The third section is devoted to the treatment of anumaua, a type of paroksa pramana. The paroksa-pramana is defined as - athantarangakarmanakalankadislesayisesodayanibandhanah kascid aspassatyaparanama svanubhavasamved yah pratibhasavi. sesah paroksam The author classifies the paroksa-pramana into two, viz anumana and agama, the anumana is further divided into gauna (secondary) and mukhya (principal). Under the head of gauna anumana are brought Smarana, pratyabhina and tarka This aspect of classification is somewhat novel in Jaina tradition as it views smarana, pratyabhijna and tarka to be the cases of anumana By mukhya anumana the author means what is generally considered to be anumana According to him arthapatti (implication) and adhava (non-cognition) are simply the different forms of mukhya anumana. He refutes the threefold or fivefold nature of a valid hetu and establishes avinabhavaniyama to be the nature of a valid helu Again, he refutes the Buddhist view that there are only three types of hetu, Viz svabhavahetu karyaheru and anu palabdhihetu He criticises the Sankhya view that there are three types of hetu-sanvayi, vyalirehi and tadubhayi He criticises Vaisesika view that there are four types of hetu, viz. samyogi, samavayi, ekarthasa. mavayi and tadvirodhi The well known twofold division of anumana into svartha and parartha is also explained by him He classifies sadhana into vidhisadhana and pratisedhasad hana, and further explains their divisions and sub-divisions with illustrations He discusses various types of hetvabhasa (pseudo-hetus) and drstantabhasas (pseudo-drstantas) Moreover, he treats of pratyaksabhasa (pseudo-pratyaksa), smaranabhasa (pseudo-memory) and pratyabhijfiabhasa (pseudo-recognition) The fourth section is devoted to the treatment of agama The cognition generated in the hearer through the words of an apta (authority) is agama pramana. Thus, only secondarily agamapramana is verbal At this juncture the author refutes Mmamsa theory of authorless Vedas. Apta is of two types, viz, avikalajflani and vikalajnani, the former is again of two types, Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 pratyaksa-avikalajnana-vat and paroksa-avikalajnana-vat. Tirthankara and kevali are pratyaksa-avikalajnana-vat (1. e having cognition of all things with all their modes directly) while Ganadhara, etc. are paroksa-avikalajnanavat (1. e having cognition of all things with all their modes indirectly through the words of tirthankara or kevalt). Hence tirthankara's words are characterized by nondiscrepancy with other pramanas In other words, whatever is said in the agama (words of tirthankara) is contradicted neither by pratyaksa nor by anumana etc. Again, one part of agama being proved valid we can naturally infer the validity of entire agama The agama treats of Anekanta (non-absolute nature of things), parinama, (change that characterises all things) marga (Path to Liberation) and the subjectmatter of the marga, viz nine tattvas. The author explains succinctly all this as also the doctrines of Sevenfold Judgment and Naya The author quotes anonymously from the Aptmimamsa, the Tattvarthasutra, the Anuyogadvarasutra and the Panini-sutra. He refers to and quotes from Manu and Udayana (10) Syadvadasiddhi The text of this tract is edited on the basis of a ms belonging to Vijayadevasuri's Collection preserved in L D. Institute of Indology. In the printed Catalogue the ms is given the serial No 625 Its size is 28 cms x 12.5 cms. It contains 3 folios. Each folio has 14 lines and each line has 47 letters The ms belongs to c 1950 V. S, The title of the work is not mentioned in the ms. The author of the work is also not known The tract discusses the various points against the doctrine of Syadvada and refutes them one by one Again, the author points out the instances where the Nyaya-Vaisesika theoreticians have accepted the principle of Syadvada The author quotes anonymously from the Bhagavatisutra. -Nagin J. Shah Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dArzanika prakaraNa saGgraha Page #28 -------------------------------------------------------------------------- Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zromerutuGgasarisaMdRbdhaH // SaDdarzananirNayaH // ||AUM namaH paramAtmane // cidAnandaikarUpAya sarvApAyatiraskRte / dhyAnagamyasvarUpAya namo'stu paramAtmane // 1 // tathAhi-iha kila rUDhitazcatvAro varNAzcatvAraH AzramA SaDdarzanAni ityAdivicitravizvavyavasthitiH / paraM sarveSAmapyeSAmahameveti ahaMbhAvaH sa svabhAvAdAvirbhavan durnivAraH, paramArthadRzA vIkSyamANaH sarvathA'nucitazca / kathamiti ceducyate-kila brAhmaNakSatriya-vaizya-zUdrazcatvAro varNAH / teSA madhye brAhmaNo varNa. jyeSTha zreSThazceti yadyapi lokavyavahAra', paraM tad brAhmaNya satya-tapodayendriyadamAdirUpabrahmAtmakaM mukhyalakSaNam, parairjAtyAdibhiryajJopavItAdibhizca sarvathA na bhavatIti prAk bauddhAcAryeNa nirNItam / ata evoktaM zrutau - satyaM brahma tapo brahma brahma cendriyanigrahaH / sarvabhUtadayA brahma etad brAhmaNalakSaNam // tathA brAhmaNo brahmacaryeNa yathA zilpena zilpikaH / anyathA nAmamAtraM syAdindragopakakITavat // satyA[18]dirUpaM ca brahma nirmalasvabhAvatayA jAyamAnaM sarveSvapi varNeSu ghaTata eva / sarvajAtiSu cANDAlAH sarvajAtiSu brAhmaNA / .. brAhmaNeSvapi cANDAlAzcANDAleSvapi brAhmaNAH / / iti zrutaprAmANyAt / tathA brahmacArI gRhI vAnaprastho bhikSuzceti catvAra AzramAH / tatrAdhamAzrama- dvayaM gRhasthAnAmucitama , antyamAzramadvayaM ca yatInAm / tato yadyapi vyavahArato gRhasthAnAM yatayaH pUjyA eva, para tad yatitvaM bhAvarahita na vanavAsa-valkalaparidhAna-puSpaphalapatrAhArAdibhiH syAt / vanecarANAmapi vanavAsAdi sarvamasti, na ca te yataya / tathA- na bhUzayanoJchavRtti zItAtapasahanAdibhiH, mRgAdInAmapi tadbhAvAt / nAGga 1 bhadvitIyarUpa / 2 kaSTa / 3 ayogya / Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImerutugasarisaMdRbdhaH saMskAratyAgAdibhiH, vRpalANAmapi tadarzanAt / na bhikSATana-nirayanatAdibhiH, durbhikSAdau vahunAmapi tatsambhavAt / na 'AkiJcanyAdibhi , dargatAnAmapi tadghaTanAt / tasmAd rAgadveSaparihArarUpasamatAsvIkAra eva yatitvam / uktaM ca vane'pi doSAH prabhavanti gagiNAM gRhe'pi paJcendriyanigrahastapa / akutsitakarmaNi yaH pravartate nivRttarAgasya gRhaM tapovanam // hitopadeza, sadhi, 90] tathA-~ rAgadveSau yadi syAtA tapasA kiM prayojanam / tAveva yadi na syAtAM tapasA kiM prayojanam 1 // tathA bauddha-mImAMsaka-sAGkhya-naiyAyika-vaizeSika jainamedena SaDdarzanAni / tatra yadyapyetAnyAtma-puNya-pApApavargAdisattAvAditayA sadarzanAnIti vyavahArastathApi svasvapakSotkarSa-parapakSApakarSa -kaDhAgrahaninahAya kima[2A]pyucyate / iha bauddhAnAM vuddho devatA. catvAri du khAdInyAryasatyAni / tatra vijJAnAdayaH paJcaskandhA , dvAdazAyatanAni ca du kham / rAgAdInAmudayaheturAtmIyabhAvAkhya samudayaH / sarva kSaNikamiti vAsanA mArga / jJAnasantAnocchedo mokSaH / nirodho mokSa ityarthaH / pratyakSAnumAne dve pramANe / evaM sati yadi buddho devatA'syeti bauddhatvavyapadezastarhi sa buddhaH saMsArI vA'saMsArI vA ? / yadi sasArI tarhi asmadAdivad rAgAdikaluSitatayA na devaH / athAsaMsArI tarhi kSaNiko'kSaNiko vA / kssnnikshcnnaasNsaarii| kSaNikatvAdeva santAnocchedAbhAvena mokSAbhAvAt / akSaNikazcet kiM san vA'san vA ? / sacenna, yat sat tat kSaNikamiti pratijJAvyAghAtAt / asacenna pramANam, kharaviSANasyApyasata. pramANatvaprasagAt / tata ekAntakSaNikatvavAdinAM teSAM kathaM buddho devateti / kiJca, sarvasya kSaNikatve'bhyupagamyamAne mokSopAyapravRttirapi na syAt / sarveSAmapi jJAnakSaNAnAM niranvayanAzena mokSaphalopabhogAbhAvAt / atha jJAnasantAnocchedasyaiva mokSatvAbhyupagame mA bhUt kasyApi mokSaphalopabhoga iti cet tarhi sarvajantunAmavasAnakAlasvAbhAvenaiva jJAnasantAnocchedasambhavAt svaya mokSe sati viziSTakriyAvaiphalyaM bhaviSyati / atha sa eva jJAnasantAno'nyatra dehAntaraM saGkrAmatIti nAvasAnakAle mokSaprasaGga iti cenna, dehAntarasakramaNasyaivAghaTanAt / tathAhi-dIpa 1 aparigraha / * mhttvaaropnn| : avarNavAda / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ssdddrshnnirnnyH| zikhAsantAno'pi svAdhArapAtraM muktvA na pAtrAntare saDkrAmati / evaM jJAnasantAno'pi svAdhAradehaM muktvA nAnyaM dehaM sakrAmati / karmavazAt saDakrAmatIti cenna, yena jJAnakSaNena pUrvadehe kRtaM karma sa svakarma [a]bhuktvA vinaSTaH / anyatrotpitsu nakSaNastu kena karmaNA dehAntaramApnoti / pUrvajJAnakSaNakRtakarmaNeti cenna, anyasya karmaNA, anyasya - phalopabhoge sarvavizva[2B]vaisaMsthulyApatteH / , kecinnikhilavAsanocchede vigatavividhaviSayAkAropaplavavizuddhajJAnotpAdo mokSa iti manyante, tadapyayuktam / samalacittakSaNAnAM svAbhAvikyAH sadRzArambhaNazakterasadRzAmalajJAnakSaNArambhaM pratyazaktezcAkasmAdanucchedAt / tasmAt sarvaM na kSaNikam / kintu, anAdyananto jJAnAdiguNAdhAro dravyatayA nityo jIvaH / uktaM ca jIrNAni vAsAMsi yathA vihAya navAni gRhNAti naro'parANi / tathA zarIrANi vihAya jIrNA nyanyAni saMyAti navAni dehI // [bhagavadgItA 2.22] sa ca jIvaH sakalakarmakSaye'vAptAnantajJAno muktasvarUpo vijayate / ukta .. jIvaH zivaH zivo jIvaH zivAjIvo na bhidyate / karmabaddho bhavejjIva' karmamuktaH sadAziva' // [ ] tathA bhImAMsakAnA sarvajJaH ko'pi nAstIti, taduktA AgamA api na santi / tato'pauruSeyatvena nityA vedA eva pramANam / tatra yAgAdikriyAM prati pravartakavacorUpo nodanAlakSaNo dharmaH / pratyakSAnumAnAgamopamAnArthApattyabhAvarUpANi SaT pramANAni / brahmAdvaitavAdinAM caiSAmAtmanyAtmalayo mokSa / __ itthaM caite nodyAH / nanveSa sarvajJo bhavatA jJAto niSidhyate ajJAto vA / jJAtazcet tarhi tajjJApakapramANasadbhAvAta kathaM niSedhaH ? / ajJAtazcenna, ajJAtasya ghaTAderapi niSedbhumazakyatvAt / kiJca, sarvajJo nAstIti yaducyate tat kimatra deze'tra kAle sarvadezeSu sarvakAleSu vA 1 / Adya pakSo'smAkamapyabhimataH, dvitIyapakSe tu yaH ko'pi sarvadezasarvakAlagata sarvajJo nAstItyAdika svarUpaM jAnAti sa eva sarvajJaH / tataH kathaM sarvajJAbhAvaH / eva sarvajJasiddhau taduktA AgamA prAmANyena siddhA eva, AptavacanatvAt / / 1 tulanA-jIva ziva zivo jIva sa jIva kevala ziva. / pAzabaddha pazurdevi pAzamukta sadAziva // tuSeNa vaddho vrIhi tuSAbhAve tu taNDulam / karmabaddha sadA jIva karmamukta sadAziva / / tantra Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImerutuGgasUrisaMhavdhaH 2 tathA vedA apaurupeyA ityayuktam / yata zAstraM vacanAtmakam, vacanaM ca puruSatAlvoSThAdivyApAraM vinA na kApyupalabhyate / ato'pauruSeyatvAbhAvAnna nityA vedAH / kiJca, nityA vedAzcettarhi kimupalabhyasva [ 3A ]bhAvA anupalamyasvabhAvA vA +- / atra pakSadvaye'pi doSa' / nityatvena sarvadopalambhasyAnupalambhasya vA prasaGgAt / anyathA, svabhAvahAnyA anityatvApatte / tato'pauruSeyA nityAstu vedA na bhavantIti na te pramANam / "vedA avedA yajJA ayajJA" iti zrutiprAmANyAt / gItAyAmapyuktam -- ac yAmimAM puSpitAM vAcaM pravadanti vipazcitaH / vedavAdaratA pArtha' nAnyadastIti vAdina' | kAmAtmAna sa ( sva ) rgaparA janmakarmaphalapradAm / kriyAvizeSabahulAM bhogaizvaryaphalaM prati // bhogaizvaryaprasaktAnAM tayApahRtacetasAm / vyavasAyAtmikA buddhi samAdhau na vidhIyate // traiguNyavipayA vedA nistraiguNyo bhavArjuna / / nirdvandvo nityasattvastho niryogakSema AtmavAn // [ bhagavadgItA, 2 42-45] iti kina, sudhAbhujo devA ata. kathaM gomedhAdiSu huhyamAnA gavAdipalaM bhuJjate evameSAmapi palAda tvaprasaGgAt / na ca yAgAdikriyA svargaM sAdhayanti / yUpaM chittvA pazUn hatvA kRtvA rudhirakardamam / yadyevaM gamyate svarge narake kena gamyate // iti bhaTTAraka zrIzukavacanAt / tasmAd, ahiMsA-sayama-taporUpa AtmayajJa eva svargAdisAdhanam / uktaM caindriyANi pazUn kRtvA vedIM kRtvA tapomayIm / a ahiMsAmAhutiM dadyAdeSa yajJaH sanAtana || sAMkhyamate akartA nirguNo bhoktA puruSa / guNatrayANAM sAmyAvasthA prakRti' / sA ca pradhAnAvyaktasaMjJAmyA vAcyA / prakRtezca mahadutpadyate buddhirityarthaH / mahato'haMkAraH / ahaGkArAd dvidhA sRSTirekAdazaka - dazakagaNarUpA / tatraikAdazaka / paJca buddhIndriyANi paJca karmendriyANi manazca / DhAkagaNazca zabda-rUpa- gandha-rasa-sparzAstebhyo nabhasteja pRthivyambhovAyava paJcabhUtAnIti paJcaviMgatitattvAni / tepAM ca jJAnAnmokSaH / uktaM ca 1 he arjuna ! 2 'garti iti mudritabhagavadgItAyAm / 3 zAzvato yajJa / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pdddrshnnirnnyH| paJcaviMzatitattvajJo yatra tatrAzrame rataH / jaTI muNDI zikhI vA'pi mucyate nAtra saMzayaH // iti / / mokSazca prakRtipuruSayo[3B]vibhAga' / pratyakSAnumAnazabdAni trINi pramANAni / - atra cAyaM vicAraH / yadyacetanA prakRtistarhi tato bodharUpA buddhi kathamutpadyate / atha puruSAdhiSThiteti prakRtirbuddhiM janayati tarhi sA cetanarUpA buddhiH puruSadharmaH prakRtidharmo vA ? puruSadharmazcet katha prakRtita utpattiH / prakRtidharmazcat kathaM jaDarUpaprakRterjJAnarUpabuddhidharma', virodhAt / na hi sUryAjjAyamAnaH prakAzastamaso dharma iti vaktuM zakyam / kiJca, yadyakartA puruSastarhi dharmamadharma kariSyAmIti adhyavasAyaM ko vidhatte / prakRtizcenna, tasyA acetanatvAt / puruSazcenna, tasyAkartRkatvena saMmatatvAt / tato'nAdiH saMsAro'nAdiH karmabaddho jIva iti tattvam / " na kadAcidanIdRzaM jagat" iti vacanaprAmANyAt / kiJca, kriyAM vinA tattvajJAnamAtreNa na hi kasyApi mokSaH / bhuktikriyAM vinA tajjJAnena tRpterayogAt / uktaM ca kiyA phalapradA puMsAM na jJAna kevalaM kacit / na hi strIbhakSyabhogajJo jJAnAdeva sukhI bhavet / / naiyAyikamate sRSTisahArakArI nityaH sarvajJAtA vyApaka' zivo devaH / pratyakSAnumAnopamAnAgamAzcatvAri pramANAni / pramANa-prameya-sazaya-prayojana-dRSTAnta-siddhAntAvayava-tarka-nirNaya-bAda-jalpa-vitaNDA-hetvAbhAsa-chala-jAti-nigrahasthAnAnIti SoDazatattvAni / eteSAM ca parijJAnAnmokSAvAptiH / nityasaMvedyamAnena sukhena viziSTAtyantikI duHkhanivRttiH puruSasya mokSa iti / evaM caite pRcchayA / nanu nityaH san ziva sRSTisaMhArAvekena svabhAvena vidhatte svabhAvabhedena vA 1 / tatra na tAvadekasvabhAvenaiveti vaktuM zakyam / sRSTisaMhArasvabhAvayoH pradyotAndhakArayorivAtIvaviruddhatvAt / svabhAvAntareNa cet tadA na nityaH / svabhAvabhedenApracyutAnutpannasthiraikasvabhAvasya nityalakSaNasya vyAghAtAt / atha nitya eva bhagavAn icchAvazAt sRjati saMharati [4A]ceti / na, kAma-krodha-lobha-dambha-garva-harSarUpormiSaTkarahitasyecchAyA apyasambhavAt / kiJca, sarvajJo'sau svadveSiNa kiM sRjati / na hi zuddhamArgocchedAya prekSAvAn pravartate / atha pUrvamadveSiNa sRSTA' pazcAd dveSiNo jAyante, tarhi nAsau sarvajJo'nAgatatadveSabhAvAjJAnAt / tathA yadi IzvarakartRkaM jagat tadA kiMkartaka / 1 Izvara kartA asya jagata / tat IzvarakartRkam / 2 ka kartA asya Izvarasya sa kiMkartRka Izvara / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImerutuGgasUrisaMdRbdhaH izvara ityapi cintyam / athAnAdinidhano bhagavAn svabhAvasiddha iti nAnyakartRkastarhi vizvamapi tathaiva svabhAvasiddhamiti vadatA kiM vaktraM vakrIsyAt / kiJca, nityasya zivasya ekA mUrtistrayo bhAgA brahmaviSNumahezvarA ityapi na ghaTate / rAjasAdipRthagguNasya bhAgatrayasya ekatvanityatvAnupapatte / tathA yadyasau sarvajJo vyApakazca tadA yatra jIvastatra zivaH, "sarvaM viSNumayaM jagaTTA" iti vacanAdyathA sarvajantUnAM vyApyatvaM tathA sarvajJatvamapi kiM na syAt / anyacca, zivamayatve viSNumayatve vA jagata ArAdhyArAdhakAdi-muktAmuktAdivyavasthA'pi vizIryeta / tasmAd etAni vAkyAni eka eva hi bhUtAtmA dehe dehe vyavasthita / ekadhA bahudhA caiva dRzyate jalacandravat // [ brahmabindu upaniSad 12] 'yAdRk piNDe tAdRg brahmANDe' ityAdIni ca zivAdiSviva sarvabhUteSvaduSTadhIpratipAdakAni mantavyAni / na cAyaM ziva pAradavat khaNDatAmavApya nAnAbhUteSu cessttte| 'nainaM chindanti zastrANi' iti [bhagavadgItA 2.23] vacanAjjIvasya : khaNDatvAyogAt / nApi nijAMgAnnAnArUpatayA vyApArya vicitraM ceSTate iti vAcyam / yataste'zAstato bhinnA vA'bhinnA vA syuH / bhinnAzcet khaNDatAdoSaH / abhinnAzcedekasmin sukhini duHkhini vA sarve'pi sukhino duHkhino vA syu / tasmAniraJjana sRSTi-saMhArAnadhikArI sarvajJaH paramapadastha ziva iti / uktaM ca svarUpaikapratiSThAna parityakto'khilairguNaiH // UrmiSaTkA'tiga' rUpaM tadAhurmanISiNaH / sasAravandhanAdhInaklegaduHkhAdyadUSitam / / ityAdi nyAyamaJjarInavamAhnike anyatrApyuktam na svadhunI na phaNino na kapAladAma nendo kalA na girijA na jaTA na bhasma / yatrAsti kiJcidapi nAnyadupAsmahe tad rUpa purANamunizIlitamIzvarasya || vaizeSikANAmapi deva ziva eva / dravya-guNa-karma-sAmAnya-vizeSa-samavAyA pada padArthA. / pratvakSAnumAne dve pramANe / navAnA [4 B] buddhi-sukha-duHkhecchAdveSa-prayatna-dharmAdharma-saskArarUpavizeSaguNAnAmatyantocchede mokSa iti / te caivaM 1 atikrAnta / 2 jIrNa / 3 sevita / Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzananirNayaH / paryanuyojyA ' / nanu AgamAH pramANamapramANaM vaa| yadyapramANaM kathaM tarhi Agamavalena SaTpadArthAdiprarUpaNA pramANIkriyate / atha pramANaM tadA kathaM dve eva pramANe ?' / tasmAdAgamArthApattyAdInyapi pramANAni mantavyAni / anyathA, sarvavyavahAralopAt / kiJca, vizeSaguNocchede mokSastadA muktajIvasya sarvajJAnasukhayorabhAvAdAkAzAdyajIvaiH saha manAgapi no bhedaH / atastattvajJAnAdinA mokSamavApya bhavanmate jIvairajIvairbhAvyaM [iti] lAbhamicchato mUlakSatiH / anyacca / yathA'bhracchi(ccha)nnAdityasya zanaiH zanairabhrApagame prakAza' spaSTaspaSTataro bhavan sarvAbhrApagame sarvathA spaSTa eva syAdevaM karmAcchAditasya jIvasya zanaiH zanaiH karmakSaye sphuTasphuTatarIbhavajJAnaM mokSakSaNe sarvakarmakSaye sampUrNa kevalajJAnameva jAyate, na punaH sarvathA jJAnoccheda iti / kiJca, paramAtmasvarUpaM pazyato yogino yathA yathA viSayoparamaistathA tathA paramAnandasukha bahubahutarameva dRzyate tato yadA mokSakSaNe sarvaviSayoparamastadA sarvottamaM paramAnandasukhaM jAyamAnaM kena nivAryate / uktaM ca nyAyasArasUtre sukhamAtyantikaM yatra buddhigrAhyamatIndriyam / taM vai mokSaM vijAnIyAd duSprApamakRtAtmabhi * // 1 / / zrIjainadarzane rAgadveSavinirmuktaH sarvajJo mahodayI bhagavAn jino devaH / jIvAjIvAdIni navatattvAni / pratyakSaparokSalakSaNaM pramANadvayam / anantadharmAtmakaM syAdvAdakroDIkRtaM sarva vastu pramANaviSayaH / samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH / atra caivaM vicAraH / nanu samyagdarzanajJAnacAritrANi vyastAni vA samastAni vA vyastasamastAni vA mokSamArga iti trayI gatiH / tatra na vyastAni yato yathAvasthitajIvAdinavatattvAnAM vistarAdvA saMkSepAhA'vabodho jJA[5 A]nam, zraddhAnaM ca darzanaM bahUnAmapi bhUtaM bhavati bhaviSyati ca / na ca te cAritraM vinA mokSaM yAtA yAnti yAsyanti ca / cAritramapi sarvasAvadyatyAgalakSaNamAgamoktatvAdabhavyAnAmapi bhavati / na ca te siddhA. siddhayanti setsyanti ca / tasmAnna vyastAni tAni mokSamArgaH / nApi samastAni, zrIbharatacakravAdInAM rAjyaM kurvatAmeva mokSaprApteH / nApi vyastasamastAni dharmatIrthasyApravRttatayA svataH parato vA jJAnAdInAmasambhave'pi bhagavanmAtRmarudevAdInAM mokSasya lAbhAt / tasmAt sarvazuddhazubhapariNAmapariNata Atmaiva samyagajJAnAdiratnatrayarUpo jJAtavyaH / sa eva mokSazceti / uktaM ca Atmaiva darzanajJAnacAritrANyathavA yateH / yat tadAtmaka evaiSa zarIramadhitiSThati // 1 pRcchayA / 2 nivRtti| 3 mUrkha / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImerutuGgasUrisaMdRndhaH ayamAtmaiva sasArakaSAyendriyanirjitaH / tameva tadvijetAraM mokSamAhurmanISiNaH // ata eva nAmAdikadAgrahaM muktvA guNotkIrtanadvAra( re )Naiva devagurudharmatattvAni sarvairapi tattvajaiH pramANIkRtAni / tadyathA- vItarAgaH paramAtmasvarUpo bhagavAn arhan zrIsarvajo deva / jJAnaMtapobhyA pAtratAmApanna sayamI guruH / sarvajJabhASito dayAdimUlo dharmaH / ityetattrayasyaiva jJAnazraddhAne samyaktvam / taduktaM zrIviSNupurANe [6. 6. 1] svAdhyAyasayamAbhyA sa dRzyate puruSottama / tatrAptikAraNaM brahma tadetaditi paThyate // tatra[6.5.66] devaviSaye-- yat tadavyaktamajaramacintyamajamavyayam / anirdizyasvarUpaM ca pANipAdAdyasAmpratam // tadeva bhagavadvAcyaM svarUpaM paramAtmanaH / vAcako bhgvcchbdstsyaadysyaakssyaatmnH|| [6.5.68] para' parANA sakalA na yatra klezAdayaH santi parA'pareze / sarvezvara sarvagaH sarvavettA samastazaktiH paramezvarAkhyaH // sa jJAyate yena sadastadoSaH siddhaH paro nirmalarUpa eka. / tajjJAnamajJAnamato'nyaduktaM sa dRzyate vA'pyatha gamyate vA / / vizvakarmaNApyuktam indriyarna jito nityaM kevalajJAnanirmalaH / [5B] pAraM gato bhavAmbhodheryo lokAnte vasatyalam / / jyotIrUpeNa yastatra puMrUpeNAtra vartate / rAgadveSavyatikrAntaH sa epa paramezvaraH // 2 // bauddhairapyuktam bhagna mAravalaM yena cUrNitaM bhavapaJjaram / nirvANapadamArUDhaM taM buddha praNamAmyaham // 1. jJAnamadhye darzana jJAtavyam / -- Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paradarzananirNayaH yogazAstre'pyuktam sarvajJo jitarAgAdidoSastrailokyapUjitaH / yathAsthitArthavAdI ca devo'rhan paramezvaraH / / yogasAre'pi niSkalo nirmamaH zAmbhaH sarvajJaH zubhadaH prabhuH / sa eva bhagavAneko devo seyo niraJjanaH / / vyomarUpo jagannAtha. kriyAkAlaguNottara / saMsArasRSTinirmukta. sarvatejovilakSaNaH // kevalajJAnasampUrNaH kevalAnandasaMzritaH / kevaladhyAnagamyazca deveza: sarvadarzane / / atastattvamidam--- bhavavIjAGkurajananA rAgAdyAH kSayamupAgatA yasya / brahmA vA viSNurvA haro jino vA namastasmai // [mahAdevastotra, 44] jJAnatapaHpAtraM saMyamI guruH / ukta cana vidyayA kevalayA tapasA vA'pi pAtratA / yatra vRttamime cobhe taddhi pAtraM pracakSate // yAjJavalkyasmRti, 1.200] tathA~ ye kSAntadAntAH zrutapUrNakarmA jitendriyAH prANivadhAnnivRttAH / parigrahe saDkucitAgrahastA ste brAhmaNAstArayituM samarthAH ||1||[vyaassmRti, 4. 58] tathA-- vimuktaM sarvasaGgebhyo munimAkAzavat sthitam / svasthameka cara zAnta taM devA brAhmaNaM viduH // 1 // aheriva gaNAdbhItaH sanmAnAnnarakAdiva / / kuNapAdiva ca strIbhyastaM devA brAhmaNa viduH // 2 // jIvitaM yasya dharmArtha dharmA(mI) jJAnArthameva ca / ahorAtrAzca puNyArtha taM devA brAhmaNaM viduH // 3 // zAntiparvaNi // Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImerutuGgasUrisaMdRbdhaH tathA anagnimaniketaM tamekAhAvasathAzrayam' / vimuktasaGgaM taM dRSTvA procuH svapitaro munim // 1 // ___ -mArkaNDeyapurANe [87.2] rucistotre / / tathA ahiMsakaH satyavaktA sarvasaGgaparAGmukhaH / brahmacArI savairAgyo bhikSubauddhamate guruH // ataH sAramitimahAvratadharA dhIrA bhaikSyamAtropajIvinaH / sAmAyikasthA dharmopadezakA guravo matAH ||1||[trishsstti.sh.pu., 2.3.896] tathA kSamA-mArdavArjava-mukti-[6A]tapa-saMyama-satya-zaucAkizcanya-brahmacaryarUpaH sarvajJapraNIto davidho dharmaH / tathAhi ahiMsA satyamasteyaM zaucamindriyanigrahaH / dAnaM dayA damaH kSAntiH sarvaiSAM dharmasAdhanam // 1 // -yAjJavalkyasmRtau[1.122] // tathA ahiMsA hyeva sarvebhyo dharmebhyo jyAyasI matA // yadi yajJAMzca vRkSAMzca yUpAMzcoddizya mAnavAH / vRthA khAdanti mAMsAni naiSa dharmaH pradarzyate // surA matsyA madhu mAsamAsavAH kRzaraudane / dhUrteH pravartitaM hyatannata veSu kalpitam // kAmAnmohAca lobhAcca lokyameta(loke hyeta)t pravartitam / viSNumeva hi jAnanti sarvayajJeSu brAhmaNAH / / pAyasaiH sumanobhizca tasyApi yajanaM smRtam / yAjJiyAzcaiva ye vRkSA vedeSu parikalpitAH // yaccApi kiJcit kartavyamanyaccokSaiH susaskRtam / mahAsattvai zuddhabhAvaiH sarva devAhameva tat // iti zrImahAbhArate zAntiparvaNi tulAdhArajAjalisavAde / 1. mudrite tu "hAramanAzramam' iti pATha * / -- Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDadarzananirNayaH tathA satyAM vAcamahinAM ca vadedanapavAdinIm / kalkA'petAmaparupAmanRzaMsAmapaizunAm // 1 // tathAbrahmacaryamahiMsA ca zArIraM tapa ucyate / vAGmanoniyamaH sAmyaM mAnasaM tapa ucyate // tathA AnRzasyaM kSamA zAntirahiMsA satyamArjavam / adroho nAtimAnazca hIstitikSA damastathA / panthAno brahmaNastvete etaiH prApnoti yatparam // ___-zAntiparvaNi / ityevaM sarvadarzanasaMmatadevagurudharmarUpasya tattvatrayasya samyaksvarUpaM parijJAya zeSamazeSakadAgrahaM muktvA prekSAvatA sarvajJeyasArametattrayameva jJeyaM zraddheyaM samanupTheyaM ceti yathA sampadyate sakalakalyANA'bhyudayasamRddhayaH / kRtiriyaM zrImadaJcalagacchezazrImerutuGgasUrIndrANAm ||ch||shriichaashrii||shubhN bhata(bhavatu) ||ch|ch||shrii|| iti SaTdarzananirNaya :1] sarvasaGkhyA // 181 // 4 // 1 mAyA Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajJAtakartRkam // paJcadarzanakhaNDanam // AUM| naiyAyikadarzane tAvat pramANa-prameya-saMzaya-prayojana-dRSTAntasiddhAntA-'vayava-tarka-nirNaya-bAda-jalpa-vitaNDA-hetvAbhAsa-chala-jAti-nigraha-sthApanA(sthAnA)nyete SoDazapadArthA abhihitAH / tatra heyopAdeyapravRttirUpatayA yena padArthaparicchattiH kriyate tat pramIyate'neneti pramANam / tacca pratyakSAnumAnopamAnazAbdabhedAccaturdhA / tatrendriyArthasannikarpotpanna jJAnamatryapadezyamavyamicAri vyavasAyAtmakamiti pratyakSam / tatrendriyArthayorya sambandhastasmAt yadutpannaM-nAbhivyaktaM; jJAnaM-na sukhAdikam; avyapadezyamiti-vyapadezyatvena zAbdatvaprApteH; avyabhicAri-na dvicandrajJAnavad vyabhicaratIti; vyavasAyAtmakamiti nizcayAtmakaM pratyakSam / __ tatrAsya pratyakSatA na buddhayate / tathAhi-yatrAtmA arthagrahaNaM prati sAkSAd vyApriyate tadeva pratyakSam / taccA'vadhi-manaHparyAya-kevalAtmakam / etacca paropAdhidvAreNa pravRtteranumAnavat parokSamityupacArapratyakSaM tu syAt , nopacArastattvacintAyAM vyApriyata iti / __ anumAnamapi pUrvavaccheSavatsAmAnyatodRSTamiti tridhA / tatra kAraNAt kAryAnumAnaM pUrvavat / kAryAt kAraNAnumAnaM zeSavat / sAmAnyatodRSTaM tu cUtameka vikazi(sitaM dRSTvA puppitAzcUtA jagatIti / yadi vA, devadattAdau gatipUrvikAM sthAnAt sthAnAntarAvAptiM dRSTvA Aditye'pi gatyanumAnamiti / tatrApyanyathAnupapattireva gamikA, na kAraNAdikam / tayA vinA kAraNasya kArya prati vyabhicArAt / yatra tu sA vidyate tatra kAryakAraNAdivyatirekeNApi gamyagamakabhAvo dRSTaH tadyathA-bhaviSyati zakaTodayaH kRttikAdarzanAditi / taduktam anyathA'nupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim / nAnyathA'nupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim / / [ trilakSaNakadarthana ] api ca pratyakSasyAprAmANye tatpUrvakasyAnumAnasyApyaprAmANyamiti / prasiddhasAdhAt sAdhyasAdhanamupamAna 'yathA gaurgavayastathA' / atra ca saMjJAsajJisaMvandhapratipattirupamAnArthastathApi siddhAyAmanyathAnupapattau anumAnasya lakSaNatvena tatraivAntarbhAvAt pRthakpramANanvamanupapannameva / atha nAstyanyathAnupapattistato vyabhicArAdapramANatopamAnasya // Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcadarzanakhaNDanam zAbdamapi na sarvaM pramANam / ki tAhiM ? AptapraNItameva / tasyaivA''gamasya prAmANyAt / na cAheM ( hai ) vyatirekeNAparasyAsssatA yuktiyuktA ityetaccAnyatra nirloThi tameva / 13 sarvamapyetatpramANamAtmano jJAnam, jJAnaM cAtmaguNaH pRthakapadArthatayAbhyupagantu na yukto rUparasAdInAmapi pRthakapadArthatApatteH / atha prameyagrahaNenendriyArthatayA te'pyAzritAH / satyamAzritAH, na tu yuktiyuktA (ktAH) / tathAhi - - dravyavyatirekeNa teSAmabhAvAt tadgrahaNe teSAmapi grahaNa siddhameveti na yuktaM pRthagupAdAnam / prameyaM tvAtma garIrendriyArthabuddhi-mana' pravRtti doSa pretyabhAva-phala-duHkhA'pavargAH / tatra AtmA sarvasya draSTopabhoktA icchA-dve pa-prayatna- sukha-duHkha-jJAnAnumeyaH / sa ca jIvapadArthatayA gRhIta evAsmAbhiriti / zarIraM tu tasya bhogAyatanam, bhogsaadhnaaniindri| yANi, bhoktavyA indriyArthAH / etadapi zarIrAdikaM jIvAjIva grahaNenoktamasmAbhiriti / upayogo buddhirityetacca jJAnavizeSaH / sa ca jIvaguNatayA jIvopAdAnatayopAtta eva / sarvaviSayamantaHkaraNaM yugapat jJAnAnupapattiliGgaM mana; tadapi dravyamana: paugalikamajIva - grahaNena gRhItaM bhAvamanastvAtmaguNatvAjjIvagrahaNeneti / Atmana: sukhadukhasaMvedanAyAM yA nirvartanakaraNaM pravRttiH sApi pRthakUpadArthatayA nAbhyupagantuM yuktA / tathAhi - pravRttirityAtmecchA, sA cAtmaguNa evAtmAbhiprAyatayA jJAnavizeSatvAt / AtmAnaM dUSayatIti doSa' / tadyathA - - asyAtmano nedaM zarIra [ma] pUrvam anAditvAdasya, nApyanuttaram anantatvAt saMtateriti yo'yam Atmano'dhyavasAya sa doSaH, rAgadveSamohAdiko vA dopaH / ayamapi dopo jIvAbhiprAyatayA tadantarbhAvIti na pRthagvAcyaH / pretyabhAvaH paralokasadbhAvaH / ayamapi sasAdhano jIvAjIvagrahaNenopAtta eva / phalamapi sukhaduHkhopabhogAtmakam / tadapi jIvaguNa evAntarbhavatIti na pRthagupadeSTavyamiti / duHkhamityetadapi vividhavAdhanAyogarUpamiti na phalAdatiricyate / janmamaraNaprabandhocchedarUpatayA sarvaduHkhaprahANalakSaNo mokSaH / sa cAsmAbhirupAtta eveti / kimityanavadhAraNAtmakaH pratyayaH sazaya / asAvapi nirNayajJAnavadAtmaguNa eveti / yena prayukta' pravartate tat prayojanam / tadapIcchAvizeSatvAdAtmaguNa eva / avipratipattiviSayApanno'rtho dRSTAnta' / asAvapi jIvAjIvayoranyataro na, etAvatA'sya pRthakupadArthatA'yuktA atiprasaGgAt / avayavagrahaNena ca tasyottaratragrahaNAditi / siddhAntazcaturvidha / tathathA sarvatantrAviruddhastantre'dhikRto'rthaH sarvatantrasiddhAntaH / yathA sparzanAdInIndriyANi; sparzAdaya indriyArthA; pramANaiH prameyasya graha Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajJAtakartRkam Namiti // 1 // samAnatantre siddhaH pratitantre'siddha pratitantrasiddhAnto yathA sAkhyAnAM nAsata AtmalAbhaH / na ca sata. sarvathA vinAza iti / tathA coktam- 'nAsato jAyate bhAvo nAbhAvo jAyate sata" iti // 2 // yasiddhAvanyasyAnupaDgeNa siddhiH so'dhikaraNasiddhAnto yathA indriyavyatirikto jJAtA'''mAsti darzanasparzanAbhyAmekArthagrahaNAt / tatrA''nuSaGgiNo'rthA indriyanAnAtvam ; niyataviSayANIndriyANi; svaviSayagrahaNaligAni ca jJAturjJAnasAdhanAni, sparzAdiguNavyatirikta dravyaM guNAdhikaraNam ; aniyapa(ta)vighayA cetanA iti pUrvArthasiddhAvete'rthAH sidhyanti / naitairvinA pUrvArthaH sabhavIti // 3 // a[pa]rIkSitArthAbhyupagamAt tadvizeSaparIkSaNam abhyupagamasidvAntaH / tadyathA-ki zabda iti vicAre kazcidAha dravyaM zabdaH, sa tu kiM nityo'thAnitya ityevaM vicAraH // 4 // sa cAyaM caturvidhopi siddhAnto na jJAnavizeSAdatiricyate / jJAnavizeSasya cAtmaguNatvAd guNasya ca guNigrahaNena grahaNAnna pRthagupAdAnamiti / athAvayavAH pratijJA-hetUdAharaNopanaya-nigamanAni / tatra sAdhyanirdezaH pratijJA / yathA'nityaH zabdo nityo veti / hinoti gamayati pratijJAtamarthamiti hetuH / tadyathAutpattidharmakatvAt / sAdhyasAdhAttaddharmabhAvI dRSTAnta udAharaNam yathA ghaTa iti / vaidharyodAharaNaM yadanityaM na bhavati tadutpattimadapi na bhavati yathAkAzamiti / tathA na tatheti vA pakSadharmopasahAra upanayastadyathA'nityaH zabdaH, kRtakatvAt , ghaTavat , tathA cAyam ; anityAbhAve kRtakatvamapi na bhavati, AkAzavat , na tathA'yamiti / pratijJAhetvo' punarvacanaM nigamanam tasmAdanitya iti / tatrA'mI paJcApyavayavAH / yadi zabdo gaDubhAva (2) tataH zabdasya paudgalikatvAt pudgalAnAM cAjIvagrahaNena grahaNAnna pRthagupAdAnaM vAcyam / atha tajjaM jJAna tano(to) jIvaguNatvAjjIvagrahaNenaivopAdAnamiti / jJAnavizeSapadArthatAbhyupagame ca padArthabahutvaM syAt / anekaprakAratvAt jJAnavizeSANAmiti / saMzayAdUrva bhavitavyatApratyayaH sadarthaparyAlocanAtmakastoM yathA bhavitavyamatra sthANunA purupeNa veti. ayamapi jJAnavizeSa eva / na ca jJAnavizeSANAM jJAturabhinnAnA pRthakpadArthatAkalpana(na) samanujAnate vidvAMsaH / sazayatarkAbhyAmuttarakAlabhAvI nizcayAtmaka pratyayo nirNayaH, ayamapi prAgvat na jJAnAdatiricyate / kiJcAsya nizcayAtmakatayA pratyakSAdipramANAntarbhAvAt na pRthanirdezo nyAyya iti / / tinaH kathA vATo jalpo vitaNDA ceti / pramANatarkasAdhanopAlambha' siddhAntAviruddha pakSapratipakSaparigraho vAda / sa ca tattvajJAnArtha ziSyAcAryayorbha1 tulanA-nAsato vidyate bhAvo nAbhAvo vidyate sata / gItA 2 16 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcadarzanakhaNDanam vati / sa eva vijigISuNA sAghu chala-jAti-nigrahasthAnasAdhanopAlambho alpaH / sa eva pratipakSasthApanAhIno vitaNDeti / tatrAsAM tisRNAmapi kathAnAM bheda eva nopapadyate yatastattvacintAyAM tattvanirNayArtha vAdo vidheyo na ca chalajAtyAdinA tattvAvagamaH kartuM pAryate / chalAdikaM hi paravaJcanArthamupanyasyate / na ca tena tattvAvagatiriti / satyapi bhede nAsAM padArthatA yato yadeva paramArthato vastuta(vR)tyA vastvasti tadeva padArthatayAbhyupagantuM yuktam / vAdAstu puruSecchAvazena bhavanto'niyatArthA vartante / na teSA padArthateti / kiJca, puruSecchAvidhAyino vAdAH kukkuTalavakAdiSvapi pakSapratipakSaparigraheNa bhavantyatasteSAmapi tattvaprAptiH syAt / na caitadiSyata iti / asiddhA'naikAntikaviruddhA hetvAbhAsAH / hetuvadAbhAsanta iti hetvAbhAsAH / tanna samyagahetUnAmapi tattvavyavasthitiH, kiM punastadAbhAsAnAm / tathAhi-iha yanniyataM vastu asti tadeva tattvaM bhavitumarhati, hetavastu kacidvastuni sAdhye hetavaH kacidahetava ityaniyatAsta iti / ____ atha chalam arthavighAto'rthavikalpopapattyeti / tatrArthavizeSe vivakSite'bhihite vakturabhiprAyAdarthAntarakalpanA vAkchalam, yathA navakambalo'yaM devadattaH, atra navaH kambalo'syeti vakturabhiprAyaH, vigrahe ca vizeSo na samAse / tatrAyaM chalavAdI-nava kambalA asyetyetadbhavatA'bhihitamiti, na cAyaM tathetyevaM pratiSedhayati / tatra chalamityasadarthAbhidhAnam / tadyadi chalaM na tarhi tattvam , tattvaM ced na tarhi chalam / paramArtharUpatvAt tattvasyeti / tadevaM chalaM tattvamityatiriktA vAcoyuktiH / / dUSaNAbhAsAstu jAtayaH / tatra samyagdUSaNasyApi na tattvavyavasthitiraniyatatvAt / aniyatatva ca yadevaikasmin samyagdUSaNa tadevAnyatra dUSaNAbhAsam, puruSazaktyapekSatvAcca dUSaNa-dUSaNAbhAsavyavasthiteraniyatatvamiti / kutaH punardUSaNAbhAsarUpANAM jAtInAM tattvatvaM vAstavam , avAstavatvAt tAsAmiti / vAdakAle vAdI prativAdI vA yena nigRhyate tat nigraha sthAnam / tacca vAdino'sAdhanAGgavacanam, prativAdinastu asadoSodbhAvana vihAya yadanyadabhidhIyate naiyAyikaistatpralApamAtramiti / tacca pratijJAhAniH pratijJAntaraM pratijJAvirodha ityAdikam / etacca vicAryamANaM na nigrahasthAna bhavitumarhati / tasyoktanItyA sadoSatvAditi / tadapi ca puruSasyaivAparAdhaM kartumalaM na tu tattvaM bhavitumarhati / vaktRguNadoSau hi parArthe'numAne'dhikriyeta na tu tatvamiti / tadevaM na naiyAyikairuktaM tattva tattvenAyituM yujyate tasyoktanItyA sadoSatvAditi / / Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajJAtakartRkam nApi vaizeSikoktaM tattvamiti / tathAhi--dravya-guNa-karma-sAmAnya-vizeSa-samavAyAstattvamiti / tatra pRthivyap-tejovAyavAkAza-kAla-digA-''tma-manAMsIti navadravyANi / tatra pRthivyap-tejovAyUnA pRthagadravyatvamanupapannam / tathAhi-ta eva paramANavaH prayogavipra(sra)sAbhyA pRthivyAditvena pariNamanto'pi na svakIyaM dravyatvaM tyajanti / na cAvasthAbhedena dravyabhedo yukto'tiprasagAt / AkAzakAlayozca asmAbhirapi dravyatvamabhyupagatameva / DhizastvAkAzAvayavabhUtAyA anupapannaM pRthagadravyatvamatiprasaGgadoSAdeva / AtmanaH zarIramAtravyApina upayogalakSaNasyAbhyupagatameva dravyatvamiti / manasazca pudgalavizeSatayA pudgaladravye antarbhAvaH paramANuvat / bhAvamanasazca jIvaguNatvAd AtmanyantarbhAva iti / yadapi tairabhidhIyate yathA pRthivItvayogAt pRthivIti tadapi svaprakriyAmAtrameva / yato na hi pRthivyA pRthagbhUtaM pRthivItvamasti yena tadyogAt pRthivI bhaved iti / api tu sarvamapi yadasti tatsAmAnyavizeSAtmakam / narasiMhAkAram(ravada) ubhayasvabhAvamiti / tathA coktam nAnvayastadvibheditvAnna bhedo'nvayavRttitaH / mRdbhedadvayasaMsargavRtti jAtyantaraM ghaTaH // tathA na naraH siMharUpatvAt na siMho nararUpataH / / zabdavijJAnakAryANAM bhedAjAtyantaraM hi saH // ityAdi / atha rUpa-rasa-gandha-sparzA rUpidravyavRttivizeSaguNAH / tathA-saGkhyAH parimANAni pRthaktvaM sayogavibhAgau parattvAparatve ityete sAmAnyaguNA sarvadravyavRttitvAt / tathA buddhi-sukha-du.khecchA-dveSa-prayatna-dharmAdharma-saskArA AtmaguNA / gurutvaM pRthivyudakayo / dravya(va)tvaM pRthivyudakAgniSu / sneho'mbhasyeva / vegAkhyaH saskArAmU(ro mUrta)dravyeSveva / AkAzaguNaH zabda iti / tatra saGkhayAdayaH sAmAnyaguNAH rUpAdivad dravyasvabhAvatvena paropAdhikatvAd guNA eva na bhavanti / athApi syustathApi guNAnAM na pRthagU vyavasthA / tatpRthagbhAve dravyasvarUpahAneH "guNaparyAyavad dravyam" [tattvArthasUtra 5. 37] iti kRtvA, ato nAnnarIyakatayA dravyagrahaNenaiva grahaNaM nyAyyamiti na pRthagabhAvaH / kiJca, tasya bhAvastattvamityucyate / bhAvapratyayazca "yasya guNasya hi bhAvAda dravye zabdanivegastadabhidhAne tvatalau" iti anena bhavati / tatra ghaTo rakta udakasyAhArako jalavAn sarvai reva ghaTa ucyate / atra ghaTasya bhAvo ghaTatvam, raktasya bhAvo raktatvam, AhArakasya bhAva AhArakatvam, jalavato bhAvo jalavattvam ityatra ghaTasAmAnya-raktaguNa-kriyA-dravyasaMvandharUpANAM guNAnA sadbhAvAt dravye pRthubudhno 1. tulanA-mAdRzya narasiMhAdau yuktaM jAtyantare sati / "lo0 vA0 vAkyAdhi0 125 / 0 vAkyapa0 290, tattvopa0 pR0 119 / / Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcadarzanakhaNDanam darAdyAkAre udakAdyAharaNakSame kuTakAkhye zabdasya ghaTAderabhinivezastatra tvatalau / iha ca raktAkhyaH ko guNo yatsadbhAvAt kataraca tad dravyaM yatra zabdanivezo yena ca bhAvapratyayaH syAditi / paraH-kimidAnI raktasya bhAvo raktatvamiti na bhavitavyam 1 / AcArya-bhavitavyam upacAreNa / tathAhi-rakta ityetat dravyatvenopacaryaH / tasya sAmAnyabhAva iti raktatvamiti / na ca upacArastattvacintAyAm upayujyate / zabdasiddhAveva tasya kRtArthatvAd iti / zabdazca AkAzaguNa eva na bhavati / tasya paugalikatvAt, AkAzasya ca amUrtatvAd iti / zeSaM tu prakriyAmAtram na sAdhanadUSaNayoraGgam / kriyA'pi dravyasamadA(vA)yinI guNavat pRthagAzrayituM na yukteti / atha sAmAnyam / tad dvidhA param aparaM ca / tatra paraM sAmAnyaM sattAkhyaM dravyAdipadArthavyApi / tathA coktam-saditi yato dravyaguNakarmasu sA sattA / aparaM ca dravyaguNakarmatvAtmakam / tatra na tAvat mahAsattAyAH pRthakpadArthatA yujyate / yatastasyAM yatsaditi pratyayaH sa kim aparasattAnibandhana uta svata eva / tadyadi aparasattAnibandhanastatrApyayame [va] vikalpo'to'navasthA / atha svata eva tataH tadvad dravyAdiSvapi svata eva sat-pratyayo bhaviSyatIti kimaparasattayA ajAgalastanakalpayA vikalpitayA / kiJca, dravyAdInAM satAM sattayA satpratyayo uta asatAm / tadyadi satAM tata eva satpratyayo bhaviSyatIti kiM tayA / athAsatAM tarhi zazaviSANAdiSvapi sattAyogAt satpratyayaH syAditi / tathA coktam svato'rthAH santu sattAvat sattayA kiM sadAtmanAm / asadAya(dAtmanastu naiSA syAt sarvathA'tiprasaGgataH // ityaadi| [laghIyastraya 40] etadeva dUSaNam aparasAmAnye'pi yojyaM tulyayogakSematvAt / kiJcAsmAbhirapi sAmAnyavizeSarUpatvAdvastunaH kathaJcit tadiSyata eveti / tasya kathaJcidavyatirekAda dravyagrahaNenaiva grahaNam iti / atha vizeSAH / te cAtyantavyAvRttizu(bu)ddhihetutvena parairAzrIyante / tatredaM cintyte| yA teSu vizeSabuddhiH sA nApara vizeSahetukA''zrayitavyA'navasthAbhayAt / svataH samAzrayaNe ca tadvat dravyAdiSvapi vizeSabuddhi' syAt, ki dravyAdivyatiriktairvizeSairiti / dravyA'vyatiriktAstu vizeSA asmAbhirapi AzrIyante sarvasya sAmAnyavizeSAAmakatvAditi / Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 ajJAtakartRkam etattu prakriyAmAtram / tadyathA--nityadravyavRttayo'ntyA vizeSAH / nityadravyANicaturvidhA paramANavaH, muktAtmAnaH, muktamanAsi ceti niyuktikatvAdapakarNayitavyamiti / samavAyastvayutasiddhAnAmAdhArAdheyabhUtAnAM ya iha-pratyayahetu. sa samavAya ityudhyte| asAvapi nitya ekazcA''zrIyate / tasya ca nityatvAt samavAyino'pi nityA Aporan / tadanityatve ca tamyApyanityatApattistadAdhArarUpatvAt tasya / tadekatvAcca sarveSA samavAyinAmekatvApattistasya vAnekatvamiti / kiJcAyaM samavAyaH sambandhastasya [ca] dviSThatvAd [samavAyino'] yutasiddhatvameva daNDadaNDinoriva / vIraNAnAM kaTotpattau tadrUpatayA vinAza., kaTarUpatayotpatti., anvayarUpatayA vyavasthAnamiti dugdhadadhnoriveti / eva(va) vaizeSikamate'pi na samyakpadArthavyavasthitiH / sAmprataM sADakhyadarzane tattvanirUpaNa prakramyate / tatra prakRtyAtmasayogAt sRSTirupajAyate / prakRtizca sattvarajastamasAM sAmyAvasthA / tato mahAn , mahato'hakAraH ahaGkArAd ekAdazandriyANi paJcatanmAtrANi [ca], paJcatanmAtrebhyaH paJcabhUtAnIti / caitanyaM puruSasya svarUpam / sa cAkartA nirguNo bhokteti / tatra parasparaviruddhAnAM sattvAdInAM guNAnAM niyAmakaM guNinamantareNaikatrAvasthAnaM na yujyate kRSNasitAdiguNAnAmiva / na ca mahadAdivikAre janye prakRtivaiSamyotpAdane kazciddhetustadvyatiriktavastvantarAnabhyupagamAd AtmanazcAkartRkatvenA'kiJcitkaratvAt / svabhAvavaiSamyAbhyupagame tu nirhetukatvApatte nityaM sattvamasattvaM vA syAditi / uktaM ca-- nityaM sattvamasatvaM vA hetoranyA'napekSaNAt / apekSAto hi bhAvAnAM kAdAcitkatvasaMbhava // [pramANavA0 3. 34 ] api ca, mahadahakArau savedanAdabhinnau pazyAma. / tathAhi-buddhiradhyavasAya, ahaGkAra cAha sukhI ahaM du khItyevamAtmakaH pratyayaH, tayozca cidrUpatayA AtmaguNatvam na jaDarUpAyAH prakRtervikArAvetAviti / __ api ca, yeyaM tanmAtrebhyo bhUmoto(bhUto)tpattiriSyate tadyathA gandhatanmAtrAt pRthivI, rasatanmAtrAdApaH, rUpatanmAtrAttejaH, sparzatanmAtrAdvAyuH, zabdatanmAtrAdAkAzamiti-sA'pi na yuktikSamA; yato yadi bAhyabhUtAzrayeNaitadabhidhIyate tadayuktam, teSA sarvadA bhAvAt na kadAcidanIdRza jagaditi kRtvA / atha pratizarIrAzrayaNAdetaducyate-tatra kila tvagasthikaThinalakSaNA pRthvI, zleSmA'sRgadravalakSaNA ApaH, paktilakSaNaM teja:. prANApAnalakSaNo bAyu , zupiralakSaNamAkAgamiti-tadapi na yujyate / Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcadarzanakhaNDanam yato'trApi keSAJciccharIrANAM zukrA'sRkprabhavotpattirna tatra tanmAtrANAM gandho'pi samupalakSyate / adRSTasyApi kAraNatvakalpane'tiprasaGgaH syAt / aNDajodbhijAGkarAdInAmapyanyataSo(tazco)tpartibhavantI samupalakSyate / tadevaM vyavasthite pradhAnamahadahaGkArAdikotpattiryA sAMkhyaiH svaprakriyayA'bhyupagamyate sA niyuktikameva svadarzanAnurAgeNAbhyupagamyata iti / AtmanazcAkartRkatvAbhyupagame kRtanAzo'kRtAbhyAgamazca syAt , bandhamokSA bhAvazca / nirguNatve ca jJAma(na)zUnyatApattirityato bAlapralApamAtram / prakRtezcA'cetanAyA AtmArtha pravRttiyuktivikaleti / atha bauddhamataM nirUpyate / tatra padArthA dvAdazAyatanAni / tadyathA---cakSurAdIni paJca, rUpAdayazca viSayAH paJca, manaAyatanam , dharmAyatanaM ca / dharmAH sukhAdayaH / dvAdazAyatanaparicchedake pratyakSAnumAne dve eva pramANe / tatra cakSurAdIndriyANyajIvagrahaNenaivopAttAni bhAvendriyANi tu jIvagrahaNeneti / rUpAdayazca viSayA ajIvopAdAnopAttA na pRthagupAdAtavyA' / zabdAyatanaM tu paudgalikatvAcchabdasyAjIvagrahaNena gRhItam / na ca vastuprativyaktipadArthatA yuktA saGgatA vaa| dharmAtmakaM sukhaM duHkha ca yadyasAtasAtodayarUpa tato jIvaguNatvAjjIve'ntarbhAvaH / atha tatkAraNaM karma tataH paudgalikatvAdajIva iti / __ pratyakSaM ca tairnirvikalpakamiSyate / taccAnizcayAtmakatayA pravRttinivRttyoranagamityapramANameva / tadaprAmANye tatpUrvakatvAdanumAnamapIti // iti paJcadarzanakhaNDanam // granthAgraM 200 // saMvata 1503 varSe zrAvaNasudi paJcamyA bhomavAre likhitam / samAptam ajAryAm / zubhaM bhavatu // zrI // Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajJAtakakA // vividhamatasthApakotthApakAnumAnasaGgrahaH / / 1. sarvajavAdaH asti sarvajJaH sunizcitAsambhavadAdhakapramANatvAt sukhAdivat / / 1 // kazcidAtmA sakalArthasAkSAtkArI tadgrahaNasvabhAvatve sati prakSINapratibandhapratyayavAt / yad yad grahaNasvabhAvatve sati prakSINapratibandhapratyaya tat tat sAkSAtkAri / yathA'pagatatimirAdipratibandhalocanaM rUpasAkSAtkAri / sakalArthagrahaNasvabhAvatve sati prakSINapratibandhapratyayazca kazcidAtmA / tasmAt sakalArthasAkSAtkArI / na cAyaM vizeSaNAsiddho heturAgamadvAreNAzeSArthagrahaNasvabhAvatvasyAnmani prasiddhatvAt / / 2|| rAgAdaya kasyacidatyantamucchyinte / asmadAdiSu taducchedaprakarSApakarpopalambhAt / mUryAdyAvara kajaladapaTalavat // 3 // jJAnatAratamyaM kvacidvizrAntaM tara tamazabdavAcyatvAt parimANatAratamyavat ||4||tthaa sarve bhAvA kasyacit pratyakSA prameyatvAt / ghaTavat / yasya ca pratyakSA sarvajJaH sH||5|| sambhavati sarvArthasAkSAtkArI / anupadezAliGgAvisaMvAdiviziSTadigdezakAlapramANAdyAtmakacandrAdigrahaNAdyupadezadAyitvAt / yo yadvipaye'nupadezAliGgAvisaMvAdyapadezadAyI sa tatsAkSAtkArI / yathA tvayamanubhUte'rthe'smadAdi / anupadezAliGgAvisavAdyupadezadAyI ca kazcit / tasmAt tatsAkSAtkArI / na ca tathAvidhopadezadAyitvatya vRddhaparamparAyAtatvAdasiddhaM tatsAkSAtkAritvam / teSA rAgAdimattvena tathAvidhopadezadAnAbhAvAt // 6 // kasmiMzcidasarvajJa sarvajJazabdo mukhyasarvajJApekSa / gauNatvAt / mANavake'gnitvavat // 7 // jJAnaM kacidAtmani prakarSavat / svAvaraNahAnyutkarSe sati prakAzakatvAt / cakSurdIpAdivat / yatra ca prakarSavajJAnaM sa sarvajJa // 8 // samasti samastavastuvistAragocaraM vigadaM pratyakSadarzanam / tadocarAnumAnapravRtte / iha yadgocarAnumAnaM pravartate tasya grAhaka pratyakSaM samasti / yathA citrabhAnoH / pravartate ca sakalArthaviSayamanumAnamatastadavalokinA vizadadarzananA'pi bhavitavyam / tadvAn sarvajJa' // 9 // tathAvidho vivakSita. kazcijIva mambhavadatyantavizuddhiko'vizuddhipratipakSAvikalakAraNakalApopetatvAt / yo yo'vizuddhipratipakSAvikalakAraNakalApopeta sa sambhavaDhatyantavizuddhiko yathA kSAramRtpu1. yatra tra vizrAnta sa sarvajJa / 2 na ca prameyatvamasima / sabhAvapramANavyabhicAraprasakte / tathAhi pramANapaJcakAtikrAntasya hi vastuno'bhAvapramANaviSayatA bhavatA'bhyupagamyate / gadi ca jaladhijalaDhalapramANAdiyu pramANapaJcakAtitrAntarUpamaprameyatva tadA teSvapyabhAvapramANaviSagatvAnna cAtra tattve'pi sA'sabhavinIti / 3. idaM kevalanAnasAdhakamanumAnam / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividhamatasthApakotthApakAnumAnasaGgrahaH TapAkAdivizuddhikAraNakalApopeto jAtyo ratnavizeSaH / tathA ca tathA vidho vivakSitaH kazcijjIvaH prakarSaprAptatapazcAritrajJAnAzraya-dhyAna-yoganirodhAdi vizuddhikAraNakalApopetastasmAt sambhavadatyantavizuddhikaH // 10 // tathAvidhasya kasyacid bhavyajIvasyASTAdazapApasthAnopArjitajJAnAdyAvRtirUpaM karma pratiniyataviziSTaviyojakabhAvasAmagrayAmatyantaM viyujyate / AvRtirUpatvAt / yad yad AvRtirUpaM tat tadatyantaM viyujyate / yathA pratiniyataviziSTaviyojakabhAvasAmagrIsadbhAve kAJcanopalakAJcanasya malapaTalam / tathA cedamaSTAdazapApasthAnopArjitaM jJAnAdyAvRtirUpaM karma / tasmAdatyantaM viyujyate / evaMvidhaH sakalakarmaviyukto jIvo jJAnasvarUpaH sakalArthagrahaNapravaNa' sarvajJa iti // 11 // abhyasyamAnAyAH prajJAyA vyAkaraNAdinA zAstrasaskAreNottarottaravRddhayA prajJAtigayo dRSTastatra kasyacidatyantAtizayaprApte sarvajJatvaM syAditi sambhavAnumAnam // 12 // // iti sarvajJasAdhakAnyanumAnAni / 2. IzvarajagatkartRtvavAdaH athezvarajagatkartRtvasAdhakAni / asAdhAraNakAraNapUrvakaM jagadvaicitryaM vicitratvAccitrAdivaicitryavat / 1 urvIparvata-tarvAdika sarvaM buddhimatkAraNAdhiSThitam / sthitvA sthitvA'bhimataphalasampAdanAya pravartamAnatvAt / yathA vAsyAdi dvaidhIkaraNAdau // 2 // vimataM sakartRkam / sannivezaviziSTatvAt ghaTavat / abhUtabhAvitvAt acetanopAdAnatvAdvA ghaTavadeva // 5 // ayaM / ghaTa etajjanakAnityajJAnetarajJAnajanya / kAryatvAt paTavat // 6 // vimataM sarvapramAtRpara kartapUrvakam / kAryatvAt / sarvapramAtRparakatRpUrvakaM yanna bhavati tanna kAryam / yathA''tmA / na ca tathedaM kArya na bhavati / tasmAt sarvapramAtRvat parakartRpUrvakaM (sarvapra(mAtRparakartRpUrvakaM ) bhavati // 7 // icchAdaya etadgrAhakAnityajJAnAtiriktapratyakSavedyAH / aparokSatvAt / rUpAdivat // 8 // iti vaktrachA(katricchA)yA anumAnam / bhUdharAdika kAryam / sAvayavatvAt ghaTavat // 9 // bhU-bhUdharAdhamu(rAdi utpAdavat / avayavitvAt / ghaTavat // 10 // // iti Izvara-jagatkartRtvasAdhakAni // atha tanniSedhe / Izvaro jagatkartA na bhavati / nirupakaraNatvAt / daNDa-cakracIvarAdyupakaraNarahitakulAlavat // 1 // tathAtraiva pakSe vyApitvAd vyomavat // 2 // eka Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 ajJAtakartRkaH tvAt tadvat ||3|| agarIratvAt / siddhAtmavat ||4|| IzvaratrijagannimittaM na bhavati / vizeSaguNAdhikaraNatvAt / vyatireke dikkAlau || 5 || Izvaro bhavAdinimittaM na bhavati, amUrtadravyatve sati animittatvAdantarikSavat / vyatireke dikkAlau ||7|| kSityAdikaM buddhimadvidheyaM na syAdasmadAdyanavagrAhya pariNAmAdhAratvAt / vyomavat ||8|| vivAdAdhyAsitamakartRkaM garIrAjanyatvAt / zarIranirmitetaratvAdvA / zarIriNA'janitatvAt / mahA bhRtatvAt / gaganavat // 12 // itIzvarajagatkartRtvanipedhakAni // * * 3. prapaJcamithyAtvavAdaH vidhireva tattvam / prameyatvAt / yattu na vidhirUpaM tanna prameyam / yathA khapuSpam // 1 // sarve bhAvA brahmavivartA / sattaikarUpeNAnvitatvAt / yad yadrUpeNAnvita tat tadAtmakameva / yathA mRdrUpeNAnvitA mRdAtmakA eva ghaTAdayaH / sattaikarUpeNAnvitAzcAmI tasmAd brahma vivartA eva || 2 || grAmArAmAdaya padArthAH pratibhAsAntaHpraviSTAH / pratibhAsamAnatvAt / pratibhAsasvarUpavat || 3 || prapaJco mithyA / anAtmatvAt ' / jaDatvAt / dRzyatvAt / utpattimattvAt / vinAzitvAt / yattu naivaM na tadevaM yathA prarabrahma ||8|| tatra jaDatva nAmA'nAtmaprakAzakatvam | asaMvidrUpatvam / paryudAsAtmakaM vA / dRzyatvaM tu svayavahAre svAtirekisvadarzanApekSAniya tividhimAtramiti / iti jaDatva-dRzyatvayorbheda / apekSAniryAtirdRzyatvamityukte svaprakAzasyApi vynyjkaapekssaaniymo'styev vyavahAre / tadarthamuktaM svadarzanapadam / tathApi svarUpabhUtasphuraNAspekSA'styeveti svAtirekipadam / tathApyAtmana sopAdhivyavahAre svAtirekisvadarzanApekSA'stIti tadarthamuktaM svavyavahAra iti / vidhimAtramiti kevala vidhirUpam / na niSedhAtmarUpam / iti dRzyatvArtha pramANamAlAyAm | advaitavAdI prAha- asmAkaM bhedapratItivyavasthAparyanuyogavANadhAraNAya bajravAraNAyamAnA'nirvacanIyatA vijayate / nanu krimidamanirvacanIyatvam / na tAvannirvacanAnarhatvam / mUkIbhAvaprasaGgAt / nApi sadvai - 4. zarIraprerakeNAtmanAnekAnta / 1 5. athavA'mUrtadravyatve mati parAparaguNAnadhikaraNatvAt AkAzavat / ( kAlena vyabhicAro'smin - hetau 1) 6 anAtmatvAt = aprakAzakatvAt / asyAnumAnasya viparyayo'yam / yathA - parabrahma mithyA parAprakAkatvAt / yat satya tan paraprakAzaka dRSTam yathA bhAnu- pradIpendriyajJAna- candrAdaya / 7. trAhmantrAdivadanyavyAvRtyAtmakaM jaDatvam / Du Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividhamatasthApakotthApakAnumAnasangrahaH lakSaNyam asato'pi tathAtvAt / na cAsadvailakSaNyaM sato'nirvacanIyatvApAtAt nApi sadasadvailakSaNyam / sadasato. pratyekamanirvacanIyatvAt / na ca sadvilakSaNatve sati asadvilakSaNatvam / tathAbhUtasya kvApyadarzanAt pramANAbhAvAcceti cet / na khyAtivizeSaviSayatve bAdhyatvAnupapattistathAtvasAdhikA / tathAhi khapuSpasamatve'parokSatvAnupapattirAtmasamatve bAdhA'nupapattirna cAnyatra dRSTamevAnyatrAzrayaNIyaM darzanA'navasthApAtAt / uktaM ca sattve na bhrAntibAdhau stAM nAsattve khyAtibAdhakau / sadasadbhyAmanirvAcyAvidyA vedyaiH saha bhramAH // tathA'nirvAcyaH prapaJcaH / aparokSapratibhAsavAdhA'nyathA'nupapatteH / iti prapaJcasyAnirvAcyatvasAdhakamanumAnam // // iti parabrahmasAdhakAnyanumAnAni // prapaJco mithyA na bhavati / asadvilakSaNatvAt / Atmavat // 1 // pratibhAso grAmArAmAdiSu praviSTastAn vinA tasya kutrApyadRzyamAnatvAt / yad yadvinA kutrApi na dRzyate tat tatraivAsti / yathA parabrahmasvarUpaM parabrahmaNi ghaTAdisvarUpaM ghaTAdiSu / na dRzyate ca tAn vinA kutrApi pratibhAsaH / tasmAt teSveva vidyate / tatazca prapazcaH satya eva // 2 // prapaJcastattvA''vedakapramANaviSayo dharmitvAdAtmavat // 3 // vivAdAdhirUDhaH prapaJca satya pramANasiddhatvAdAtmavat // 4 // ayaM ghaTa etadghaTaniSThabAdhyamedAtiriktadravyAzrayaH / dravyatvAt paTavat // 5 // prapaJcaH satyaH pratibhAsyatve sati pratItijanakatvAt / yathA parabrahma // 6 // jalacandra-svapnajJAnAdi bhAvarUpa naimittikatvAd ghaTavat // 1 // jalabimbaM bhAva samyaggamakatvAdagnigamakadhUmavat // 2 // pratibimbaM bimbAdvi(danyadvi)lakSaNapratItigrAhyatvAt / yathA mudrAtaH prtimudraa| tathA cedam / tasmAt tathA // 3 // idaM pratibimbasyArthAntaratvasAdhakam / pratibimbasyotpAdakaM kAraNa jalamevopAdAnakAraNaM, candrAdikaM tu nimittakAraNam / gaganatalAvalambinaM candra nimittIkRtya jalAdestathApariNamanAt / svapnajJAna bhAva. / jJAnatvAt / ghaTajJAnavat // 4 // iti prapaJcasAdhakAnyanumAnAni / jalacandra-svapnajJAnAdInA bhAvarUpatvasAdhakAni ca / 8 zuktirajatAdisasanirmiNi vyabhicAravAraNAya nA'sau dharmI mithyAtvAditi yojyam / 9 vAdhyamedAtiriktadeg = satyameda Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 ajJAtakartakaH __ prapaJco mithyA na bhavati / asadvilakSaNatvAt / parabrahmavat / nanvatra asavilakSaNatvahetau naJ prasajya. paryudAso vA / prasajyapakSe sata. padArthAnna vili]kSaNaH sadavilakSaNa ityarthaH / satsadRza evetyarthaH / tathA ca prativAdyasiddho hetuH / vedAntinA prativAdinA satA parabrahmaNA saha prapaJcasya sAmyAnaGgIkArAt / yaddA anyonyAzraya / tathAhi satsadRktvasiddhau mithyAtvAbhAvasiddhiH / mithyAtvAbhAvasiddhau ca satsadRktvasiddhi / atha cet sacchabdenArthakriyAkAritvameva vivakSita tadA'sadvilakSaNatvAditi padAnarthakyam / sattvAdityeva siddheH / tathA ca sAdhyasamo'pyayaM hetuH / ubhayo satsadRktvajJApanAt / atha cet * paryudAsaH tadAnImasata. padArthADilakSaNatvAditi hetvarthaH saGgacchate / so'pi na yukta / asacchabdena kilA'bhAva ucyate / sa ca prAgabhAvAdibhedAccaturdhA / tatrAdyAbhAvatrayAdvilakSaNatvaM yadi hetustadA'siddha eva / mRtpiNDa-kapAla-stambhAdibhya. krameNa prAgabhAvapravaMsAbhAvAnyonyAbhAvasajJebhya prapaJcasya vailakSaNyAnaGgIkArAt / prapaJcasya tadAdyAtmakatvAdeva / atha cet kharaviSANAderatyantAbhAvAdvailakSaNyamiSTaM tadA vyabhicArI hetu. / zuktirajatAdau mithyArUpe hetorvartanAt / api ca kena guNena prapaJcasyA'sato vailakSaNyamAkAhitam / kiM jJAnamAtragocaratvena uta prapaJcagrAhakajJAnasya satyatvAdeva / tatkAlamarthakriyAkaraNena kAlAntare'pyarthakriyAkaraNena vA / iti vikalpacatuSkam / Aye zuktirUpyamRgatRSNikAdinA vyabhicArI hetuH / dvitIye cakrakam / tathAhi-jJAnasya satyatvaM tAvat samyagarthagrAhakatayA / sA cArthasya samyaktvasiddhe / tacca tadgrAhakajJAnasatyatvarUpeNa sadvilakSatvahetunA sisA(pA)vayiSitamiti spaSTameva cakrakaM sAdhyaheto / tRtIye tu zuktirUpyara jubhujagAdibhirvyabhicArI hetu / tatkAlaM jJAnakSaNetaraipi draSTurupAditsAjihAsodbhUtapravRttinivRttiharSabhayAdyarthakriyANAM yathAkrama vidhApanadarzanAt / turyastu kSodIyAneva / nirIkSaNakSaNAntarameva kSayamupagacchata svacchapayovuvudasya kAlAntare'rthakriyAkaraNAbhAve'pi mithyAtvAnagIkArAt / tathA ca heto gAsiddhatApattiH / ghaTAdau vartanAd budbudAvartanAcca / eva ca na kiJcana prapaJcasya sadvailakSaNyaM lakSyate / paryante svarUpAsiddha evAyam // 6 // * * 4. vijJAnavAdaH nIlADhaya padArthA savedanarUpA eva / avabhAsamAnatvAt / sukhAdivat // 1 // artha. savedanAnna bhidyate / niyamena sahopalabhyamAnatvAt / taimirikopalabhyamAnAdekasmAccandrAd dvitIyacandravat / / 2 / / jJAnamayA bhAvA svayaprakAzamAnatvAt sukhAdi Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividhamatasthApakotthApakAnumAnasagrahaH vat // 3 // nIlAdayo jJAnAdabhinnA eva vedyamAnatvAt jJAnasvarUpavat // 4 // citrajJAnaM nIlasukhAdyanekAkArakhacitamAbhAsate na punarvAhyArthastatsadbhAve pramANAbhAvAt / yasya sadbhAve pramANaM nAsti tannAsti / yathA khapuSpam / nAsti ca bAhyArthasadbhAve kimapi pramANam / tasmAnnAstyeva bAhyo'rthaH / na cedamasiddham / yatastadgrAhaka jJAnaM sAkAraM nirAkAraM vA syAt / dvitIye tattvAvizeSAt pratikarmavyavasthAvilopaH / prAcye tu siddhameva jJAnaM nIlAdyanekAkArAkrAntam / na tu tadvyatirikto jaDo'rthaH / tadvayavasthAhetoH kasyacidapyabhAvAt / na cA''kAraviziSTacideva tadvayavasthAhetuH / tasya svAkArAnubhavamAtreNaiva caritArthatvAt / taduktam dhiyo'nIlAdirUpatve" bAhyo'rthaH kiM nibandhanaH / dhiyo nIlAdirUpatve" bAhyo'rthaH kiM nibandhanaH // // iti yogAcArasamatajJAnAdvaitasiddhiH / / nolAdayaH padArthA aneke na bhavanti / ekajJAnAvyatiriktatvAt / yadekasmAdvayatirikta tadanekam / nIlAdaya. padArthAH naikajJAnAd vyatiriktAH / ] yathA jJAnasvarUpamiti // 1 // citratA jJAnadharmo na bhavati / bAhyArthadharmatayA pratyakSa pratibhAsamAnatvAt / yo yaddharmatayA pratIyate sa tato'nyadharmo (tasyaiva dharmo naa'nysy)| yathA'gnidharmatayA pratIyamAnA bhAsuroSNatA na jaladharmaH / bAhyArthadharmatayA pratIyate ca citratA / tasmAttaddharma // 2 // // iti citrajJAnotthApakAnumAnadvayam // * * 5. zabdabrahmavAdaH // // sarve bhAvA' zavdamayAH / tadAkArAnusyUtatvAt / ye yadAkArAnusyUtAste tanmayAH / yathA ghaTa-ghaTI-garAvodaJcanAdayo mRdAkArAnusyUtA mRNmayA eva // 1 // zabdAnna vyatiricyate'rthaH / tatpratItAveva pratIyamAnatvAt / yat pratItAveva yat pratIyate na tat tato vyatiricyate / yathA zabdasya svarUpam / zabdapratItAveva pratIyate cArtha / tasmAttathA // 2 // iti zabdabrahmasAdhakAnumAnadvayam // 10 vAyArthasya yetadeva phala yattena buddhau svAkAro'rpaNIya / tamyAzcAta drUpatvAt kiM tena / 11 dhiya eva vAhyArtharUpatayA tadarthakriyAkaraNAt / tulanA dhiyo nIlAdirUpatve vAhyo'rtha kiMpramANaka / dhiyo'nIlAdirUpatve sa tasyAnubhava katham // pra0vA02.433 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajJAtakatakA na so'sti pratyayo loke yaH zabdAnugamAdRte / anuviddhamivA''bhAti sarva zabde pratiSThitam // 1 // vAgrUpatA cedutkrAmed avabodhasya zAzvatI / na prakAza prakAzeta sA hi pratyavamarzinI // 2 // vAkyapa0 1.123-24] yathA vizuddhamAkAza timiropapluto janaH / saGkIrNamiva mAtrAbhizcitrAbhiriva manyate // 3 // tathedamamalaM brahma nirvikAramavidyayA / kaluSatvamivApannaM bhedarUpaM prapazyati // 4 // (bRhadA0 bhA0 vA0 3.5.43-44] nivaddhaikarUpatvAddIcIvuvudaphenavat / vAcaH sAramapekSante zabdabrahmodakAdvayam // 5 // // iti zabdabrahmavAdimatasiddhiH // zabdArthayostAdAtmyaM na bhavati / vibhinnendriyagrAhyatvAt / yathA rUpa rasayoH // 1 // na cedamasiddham / zabdAkArarahitasya ghaTAderlocanavijJAne pratibhAsanAt , tadrahitasya tu gabdasya zrotrajJAne / tathAbhUtayorapyanayostAdAtmyAbhyupagame'tiprasaGgaH / tathA nAsti zabdArthayostAdAtmyam / vibhinnadeza-kAlAkAratvAt / yathA ghaTapaTayoH / na ca vibhinnadezatvamatrAsiddham / prAk prasAdhitatvAt / nApi vibhinnakAlatvam / ghaTAdInAM tacchabdebhyaH prAgapi sattvapratIteH / nApi vibhinnAkAravatvam / tatra tasya sakalajanaprasiddhatvAt / nanu tattAdAtmyAbhAve kathamato'rthapratItirityayuktam / tadabhAve'pyasyAH saGketasAmarthyAdupajAyamAnatvAt / zabdaparamparAto hi zabdAnAM sahajayogyatAyuktAnAmarthapratItiprasAdhakatamatvam / kASThAdInA pAkaprasAdhakatvavat / tanna tatra tAdAtmya ghaTate // 2 // // iti zabdArthayostAdAtmyaniSedhaH // * * 6. zabdapaudgalikatvavAdaH zabdo'paugalika sparzazUnyAzrayatvAt / tathAtraiva pakSe atinibiDapradeze pravezanirgamayorapratighAtAt , pUrva pazcAccAvayavAnupalabdheH, sUkSmamUrtadravyAntarAprerakatvAd , gaganaguNatvAcca // 5 // na cAsya gaganaguNatvamasiddham / tathAhi-zabdaH kvacidAzrito guNatvAd rUpAdivat // 1 // na cAsya guNatvamasiddham / zabdI guNaH / dravyakarmA Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividhamatasthApakotthApakAnumAnasaGgrahaH nyatve sati sattAsambandhitvAt / yathA rUpAdi // 2 // na ca dravyakarmAnyatvamasiddham / zabdo na dravyamekadravyatvAt / rUpAdivat // 3 // na caikadravyatvamasiddham / ekadravyaM shbdH| sAmAnyavizeSavattve sati bokendri(baikendri)yapratyakSatvAt / rUpAdivat // 4 // tathA karmApi na syAdasau / sayogavibhAgAkAraNatvAd rUpAdivat // 5 / / itazca na dravyaM na karma zabdo'nityatve sati niyamenAcAkSuSapratyakSatvAt / rasAdivat / AtmanA vyabhicAranivRttyarthamanityatve satIti vizeSaNam / tathApyacAkSuSapratyakSapratIyamAnadravya-karmabhyAM vyabhicArastannivRttyarthaM niyameneti / tayoH zabdAdivadacAkSuSapratyakSatvaniyamAsabhavAt // 6 // tathA gavdo dravya karma ca na syAdasau vyApakadravyasamavetatvAt sukhAdivat // 7 // ataH siddha dravyakarmAnyatve sati vizeSaNam / dravyakarmAnyatvAdityukte sAmAnyAdinA vyabhicArastannivRttyayaM sattAsambandhitvAdityuktam / ataH siddha guNatvena zabdasya kvacidAzritatvam / yazcAsyAzrayastat pArizeSyAdAkAzam / tathAhi-na tAvat sparzavatAM paramANUnAM vizeSaguNo'sAvasmadAdipratyakSatvAt / kAryadravyarUpAdivat // 8 // nApi kAryadravyANA pRthivyAdInAM vizeSaguNo'sau kAryadravyAntarAprAdurbhAve'pyupajAyamAnatvAt / sukhAdivat // 9 // akAraNaguNapUrvakatvAt / icchAdivat // 10 // ayAvadrvyabhAvitvAt / / 11 / / asmadAdipuruSAntarapratyakSatve sati puruSAntarApratyakSatvAt / tadvat // 12 / / sparzavatA hi pRthivyAdInAM yathoktaviparItaguNAH pratIyanta iti / nApyAtmavizeSaguNo'haGkAreNa vibhaktagrahaNAt / AtmAntaragrAhyatvAcca buddhayAdInAM cAtmaguNAnAM tadvaiparItyenopalabdhe / nApi manoguNo'smadAdipratyakSatvAd rUpAdivat // nApi dikkAlayorvizeSaguNa / tayoH] pUrvAparAdipratyayahetutvAt / iti pArizeSyAt siddhaM gaganaguNatva zabdasya / // iti zabdasyApaudgalikatvasAdhakAni / / paudgalikaH zabda indriyArthatvAd rUpAdivat // 1 // zabdo dravya guNa-kriyAvattvAd bANAdivat // 2 // na cAsya guNa-kriyAvattvamasiddhaM gabdasya guNakriyAvattvasAdhakapramANasadbhAvAt / tathAhi-guNavAn zabda. sparzAlpatvamahattva-parimANa-sakhyAsayogAzrayatvAd badarAmalakAdivat // 3 // na tAvat sparzAzrayatvamasiddham / tathAhisparzavAn zabdaH svasambaddhArthAntarAbhighAtahetutvAt / mudgarAdivat // 4 // na cedamasiddhaM kaMsapAtryAdivAnAbhisambandhe zrotrAbhighAtapratIteH / tathA sparzavAn zabdaH sparzavatA'rthenAbhihanyamAnatvAt tRNAdivat / / 5 // na cedamapyasiddham / prativAtabhittyAdibhiH sparzavaddhistadabhighAtapratIte. / nApyalpatvamahattvaparimANAtrayatvamasiddham / alpa Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajJAtakartRkaH mahattvaparimANapratItiviSayatvAt / yathA vaDharAmalakAdi / na cAyamasiddho hetuH / alpaH zabdo mahAn zabda iti pratItervidyamAnatvAt / iti siddhaM zabdasya guNakriyAvattvam / tathA paudgalikaH zabdo guNakriyAvattve satyasmadAdikasyendriyapratyakSatvAt / ghaTAdivat // 7 // na gaganaguNaH zabdo'smadAdipratyakSatvAd rUpAdivat // 8 // // iti paudgalikatvasAdhakAni zabdasya // 7. pramANavAdaH pramANaM dvidhA / pratyakSaparokSabhedAt / atra kecit prAhuH pratyakSa jyeSThaM pramANaM svArthanirNItAvanyAnapekSatvAt / eva tarhi anumAnamapi jyeSThamastu / tata eva / na hi tadapi tasyAmanyApekSam / svotpattau tadanyApekSamiti cenna pratyakSamapi svotpattAvanyApekSameva / tat svanimittamakSAdikaM tatrApekSate na punaH pramANamanyaditi cettatranumAnamapi tathaivAstu / na hi tadapi liGgahetumapekSya jAyamAnamanyatpramANamapekSate / yatta liGgasvarUpagrAhi pramANam tadanumAnotpattinimittameva na syAt / ligaparicchittAveva caritArthatvAt / atha pratyakSaM jyeSThaM vizadAvabhAsitvAt / evaM cet tarhi dvicandrAdyavabhAsisavedanasyApi jyeSThatvApattiH // atha cArvAkaH prAha-nAnumAnaM pramANa gauNatvAt / pakSadharmatvaM hi tajjanakasya hetoH svarUpam / pakSazca dharmadharmisamudAyAtmA / tadanizcaye kathaM taddharmatayA hetonizcayastannizcaye vA'numAnavaiphalyam / tato'vazya pakSadharmavyavahArasiddhaye dharmadharmisamudAyarUDho'pi pakSazabdastadekadeze dharmiNyupacaraNIyaH / tasmAditthaM pakSasya gauNatvam / tadvauNatve ca hetorapi gauNatA / taddhamatvalakSaNatvAttasya / tasmAd gauNakAraNajanyatvena gauNamanumAnam / gauNatvAcca na pramANam / api cAnumAnasya dharmI dharmastatsamudAyo vA sAdhyaH syAt / tatra yadyAdyaH so'yuktaH / dharmiNa prasiddhatvena sAdhanavaiphalyaprasakte. hetorananvayAnuSaNAcca / na khalu yatra yatra dhUmastatra tatra parvatanitamba ityanvaya sambhavati / dvitIyapakSe'pi dharma sAmAnyarUpo vizeSarUpo vA sAdhyaH syAt / tatrAye siddhasAdhanam / na ca tanmAtrapratItau kiJcit phalamupalabhAmahe / na hi vahnitvaM dAhapAkAdAvupayujyamAnaM pratItam / vizeSarUpasya ca dharmasya sAdhyatve'nanvayaheturbhavet / na hyatratyedAnItanena khadirAdisvabhAvena vahninA vahnimAn parvatanitamba ityatra vizeSeNAnvaya saGgacchate / mahAnasAdau dRSTAnte tathAvidhasAdhyena sama dhUmasya vyAptyapratIte. / tanna dharmo'pi sAdhyaH, nApi tatsamudAyastasyApyanyatrA'nanvayAt / na hi yatra yatra dhUmastatra tatra [agnimat] parvatanitamba ityanvaya' pratItidhurAmadhirohati / mUlA'numAnaviSayApahAriNo'numAnavirodhasya vizeSaviruddhAparAbhidhAnasyeSTavidhAta kRtaH sande Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividhamatasthApakotthApakAnumAnasaGgrahaH hahetoviruddhAvyabhicAriNo vA sarvatrAnumAne sambhAvyamAnatvAcca duSprApa prAmANyam / taduktam -- - vizeSe'nugamAbhAvAt sAmAnye siddhasAdhanAt / / tadvato'nupapannatvAdanumAnakathA kuta. // anumAnavirogho vA yadi veSTavighAtakRt / viruddhAvyabhicArAtta sarvatra sulabhodayaH // 2 // atha jainaH pratyuvAca / yattAvadUce pratyakSameka ghaTate pramANamiti tadasamyak / svaparavyavasAyi jJAnaM hi pramANasvarUpam / tasya ca parokSe'pi vidyamAnatvAt / tathAhi-~anumAnAdikaM pramANa svaparavyavasAyitvAt pratyakSavaditi / yaccAjalpi nAnumAnAdikaM pramANaM gauNatvAdityAdi tatra yadi sakSiptAsaMkSiptacetobhiH zAstrakAraidharmadharmisamudAye saGketito'pi pakSazabdastadekadeze dharmiNyupacAreNa prayuktaH syAnnaitAvatA zAstre pakSagavdAt pratipattau dharmiNo gauNatA / anumAnasamaye punaH prAkRtairiva tArkikairapyaprayuktapakSazabdaireva dharmiNaH pratyakSata' pratIyamAnatve kathaM gauNatA / tadagauNatAyA ca tadadhikaraNasya hetorapyagauNatvAt kathaM tajanyasyAnumAnasya gauNatvaM gaditumanuguNam / yaccAparaM nyagAdi-anumAnAdarthanizcayo durlabha iti tadetattadvacanaM darzanAdarzanamAtreNa hetuvyAptigrahaNavAdino jaiminIyAn dunoti na punastAkhyapramANena sarvatra sAdhyasAdhanasambandhabodhAmidhAyino jainAn / yathaiva hi tarkapramANena laukikahetUnAmavyabhicAranizcayaH kartuM zakyastathA tantraprasiddhahetUnAmapIti kathaM na tebhyo'pi sA pratipattiH / tanna gauNatvAdanumAnasyAprAmANyaM vaktuM yuktamiti / athAspaSTasvarUpatvAt 1 svanizcaye parApekSatvAt 2 pratyakSapUrvakatvAt 3 arthAdanupajAyamAnatvAt avastuviSayatvAt 5 bAdhyamAnatvAt 6 sAdhyasAdhanayo pratibandhapramANAbhAvAdvA 7 tasyApramANyamucyate tadapyalpam / na tAvat prathama / yadi hi spaSTatva pramANalakSaNaM syAttadA'numAnAnnivartamAna prAmANyamAdAya nivartata ityapramANyamasya yuktaM syAt / na caitat pramANalakSaNaM dvicandrAdijJAne spaSTatvasadbhAve'pi prAmANyAbhAvAt // 1 // na dvitIyaH / pratyakSavadanumAyA' svArthanizcaye'bhyAsAvasthAyA parAnapekSatvAdanabhyAsAvasthAyA tvatra parApekSatvaM pratyakSasyApyasti ||2||tRtiiystvsiddhH / tarkAkhyapramANapUrvakatvenAnumAnasyAbhidhIyamAnatvAt / astu vA pratyakSAdevAnumiterjanma tathApi nA'prAmANyam / pratyakSa hyanumAnasya janmani [nimittameva] svasAmagrItazyopajAyamAnasya tasyA'pradhAnye(prAmANye) pratyakSasyApi tata evA'prAmANyamastu / kiJca, pratyakSapUrvakatvenA'numAnasyAprAmANye pratyakSasyApi kasyacidanumAnapUrvakatve Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anAtakartRkA nA'prAmANyAnupagaH / dRzyate hyanumAnAnnizcitya pravartamAnasya pramAturanumAnapUrvikA pravRtti // 3 // nApi turyaH / pratyakSavadanumAnasvArthAdutpatteranubhUyamAnatvAt // 4 // nApi paJcama / tadvat sAmAnyavizeSAtmakArthagocaratvAt tasya / na hi avastubhUtA'pohagocaramanumAnaM saugatavajjanairiSTam / tatra tadgocaratvasyAnagIkArAd // 5 // nApi SaSThaH / yato vAdhyamAnatva ki satyAnumAnasya tadAbhAsasya vA / nAdya. satyaghUmAdisAdhanAdagnyAdyanumAne bAdhyamAnatvasyAsambhavAt / tadAbhAsasya tu tatsambhave tasyaivAprAmANyaM yuktam / na satyAnumAnasya / anyathA pratyakSAmAsasya vAdhyamAnatvenA'prAmANyopalambhAt satyapratyakSasyApyaprAmANyApatti. // 6 // saptamo'pyasiddhaH / tarkAkhyapramANasya tadgrAhakasya sadbhAvAt / tarkapramANasya hi sArvatrikasambandhapratipattAvapi sAmArthyasvIkArAt // 7 // kiJca, anumAnasyopadravastatsvarUpAbhAvAnniravadyatallakSaNAbhAvAdvA ? nAdya / tatsvarUpasya sakalajanapratItatvAd yataH gopAlo'pi prabalavigaladvAppavindupravandhe netre kartumadhuramadhuyugmaJjarImlAniheto. / dhUmAt pIDAM kacidapi samAlokya mAnAt pradeze jAnAtyeva jvalanamakhila kSiptazaGkAvilAsa // 2 katha cAnumAnasvarUpAbhAve 'pratyakSameva pramANamagauNatvAt' ityanumAnaM vadatastava vacanavigedho na syAd ? tathA ca sadbhAvamasyati sadA'numitermatasya svIyasya siddhiranayaiva ca satanoti / AbhAtyalaukikamamuSya mIpiloke lokAyatanya sakala carita tadetat / / prAmANyamitaracceha tvata eveti kApilA / prAmANya ca svato'nyacca parato jaiminIyakA // aprAmANyaM prAmANya ca bauddhA svaparato viduH / ubhaya parato yogA jainAnAM [tu yathAyatham // 1. nAti nirapati dvitIya / henugrahaNamanyadhanmaraNa kAra Naka mAdhyavinAnaminyAdeniravadyatallakSaNasya masAra / sagAvAci anumAnamya dharmI dharmastAsamudAyo venyapi na prayogakAlApekSayA mAdhyasya maidAna / vyAptI hi mAya dhamanamAnyam , prayogAle tu tadviziSTa prasiddho dharmAtyabhidhAnAt / nijamAne torannyayo vA nyAna / yadapi mUlAnumAnaviSayApahAriNa ityAdipratyapArika manyAmanyAmAni prayuke'numAnavirodhAdyasambhavAt / iti nAstikatiraskAra / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajJAtakartRkA ||vaadctusskH|| 1. agnizItatvasthApanAvAdaH - OM namaH / zIto vahnirdAhakatvAt / yad yad dAhakaM tattacchItam [ himavat ] / dAhakazca vahnistasmAt gIta eva / atha sakalaprajJAlapravAlacakravAlAvacUlaividyate vAdi zArdUlairyathA--pratyakSaviruddhA'sau pratijJA / yataH samastairapi janairvahrAvuSNatvamevopalabhyate / na zItatvalezo'pi / tanna vAcyam yataH hemantasamayavAsaramukhavyajyamAnAdrIkRtatAlavRntaprAntaprocchalatzItazIkarAsArazizire vaizvAnare uSNatvopalabdhintaiiva yathA virahiNAM sakalajananetrapAtrakalehyamAnamahasi candramasi ussnntvprtiitiH| ____ athaivamuddaNDapuNDarIkapANDuranijayaza prasaradugdhamakarAkarAntaHparisphuratpANDityAdiguNaDiNDIrapiNDIkRtabrahmANDamANDairvambhaNyate vidvatprakANDai yathA zItadyutAvuSNatvapratIterdhAntatvaM bhavatu bahubhistacchItatvopalambhAt / vartestUSNatvaM sarvairapi pratIyate na kenApi gItatvam / tasmAt pratyakSaviruddhaH / idamapi vicAryamANaM na sthemAnamApnoti / yataH nirdoSANAM kuzIcATanaphAlagrahaNAdidivya kurvatAmanusmRtamantrANAM ca hutAzane zItatvapratIti samastyeva / athaivaM nibiDajaDimavananikuJjojjA(jodbhA) sanakuJjarai. prajalpyate yathA - kuzIcATanaphAlagrahaNAdidivyaM kurvatAM devatAnubhAvAt kRzAnoH gItatvopalambhaH saMbhavati na punaH svayaM zItaH / yadi punaH svayaM gIta' syAt tatkathaM doSavatAM jihAsphoTakadaMSTrikAdAhAdInyupalabhyeran / tasmAduSNa eva [1] tadapyAzAmAtrameva / yataH yaddoSavatAM sphoTakAdikamupalabhyate tadapuNyAnubhAvena tadIyadoSAviSkaraNAya devatAdivazAt sajAyate na punarvahverauSNyAt / ___ athAnavadyavidyAvibudhavratazreNisaMprINanpraphullanmallikAbhiH samullapyate vidvanmatallikAbhiH--yathA nAma doSavatAM sphoTAdikaM devatAdibhistadIyadoSAviSkaraNAya / paraM yadi svAbhAvikaM vaDheruSNatvaM nAsti tatkathaM sarveSAmapi janAnAM vahnisasarge sphoTakAdikamutpadyamAnaM darIdRzyata iti / tasmAt svabhAvenApyuSNa eva zrayitavyaH / tadetadapi vAvadyamAnaM na viduSAmAnandasampadaM sampAdayati / yata noSNatvaM sphoTakotpattikAraNam, bhillAtakarAjikAdisamparke'pi sphoTakotpattyupalambhAt / na ca teSAmuNNatvamasti / tanna sphoTakotpAdakatvena vaDheruSNatva kalpanIyamiti / / athaivaM sArvabhaumayazasaH prajalpanti sumanasa.-yathA bahubhirvahruSNatvopalabhyamAnatvA duSNatvameva tAttvikam, zItatvopalambho bhrAnta eveti / tadetadapi na sudhImato dhinoti / Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajJAtakartRkaH na hi dhattUrakabhAvitAnAM bahUnAmapi loSTAdipu suvarNajJAnaM bhrAntaM na bhavati / zrUyate ca zAstreSu lokeSu ca zatam apyandhAnAM na pazyati / kiJca, yadi bahUnAmupalambhaH pramANaM tarhi jJAnamayAmUrtatvAdilakSaNayathAvasthitAtmanaH svarUpe yogiparijJAnamapramANaM syAt / yogivyatiriktaiH samastairapi janaistathAvidhasyAtmasvarUpasyAparijJAnAt / na ca stokAnAmapi yoginAM jJAnam apramANaM bhavati / tasmAt svalpAnAmapi yajjJAnaM samyaga bhavati tadeva pramANam / tatazca bhavadAdInAM zIte'pi vahnau uSNatvasaMvedanaM bhrAntameva / __ athaivaM prakaTavikaTakopATopaprakampamAnatanUkai pratipAdyate vAvadUkai. yathA-asmadAdInAM vaDheruSNatvagrAhaka jJAna bhrAntamiti katha nizciyate / na hi sarvajJamantareNAnyasyavaMjAtIyA zaktirasti / tadetadapi prakaTAntarvA(A)ptitAM bhavatAM prakaTayati / yato yathA hyekatramahAnasAdau dhUmadhUmadhvajayoravinAbhAvagrahaNe sati sarvatrAyam asarvajJasyApi nizcayo bhavati yathA yatra dhUmastatra vahnirbhavatyeveti / tathA'trApyekajJAnasya viparItArthagrAhakasya bhrAntatvaM nizcIyate / evaM tathA viparItArthaparicchedakatvAt / yad yad viparItArthaparicchedakaM tat tat bhrAntam / yathA zuktikAzakale rajatajJAnam / viparItArthaparicchedakaM caitat / tasmAd bhrAntamiti / athaivaM nigadyate niravadyahRyagadyapadyapravandhavandhurAbhirvAgbhirbhavadbhiH yathA zuktikAzakale dUradezAvasthitatvasadRzatvAdikAraNavazAd rajatabuddhibhavantI bhrAntA bhavati / iha tu gIte vahnau uSNatvopalabdhiH kutaH saMjAyate / iti na hi tAvat kimapi kAraNamupalabhAmahe yena bhrAntatvaM syAt / atastasmAd vaheruSNatvasavedanamabhrAntameva / tadetadapi vAvadyamAna vasantasamayavanna bhavanmanorathamallikAvallikA pallavayati / yato'nAdyavidyAvAsanAvazAt tuSArakaNazItale'pi vahnau uSNatvavuddhirbhavatAM bobhavIti yathA dAkharUpeSvapi viSayeSu sukhabuddhiH kaizcittu mantradevatAdisAnnidhyena sakalapadArthasArdhayAthAtmyam / tasmAt pratyakSeNaivAzuzukSaNe zItatvopalambhAt na pratyakSaviruddha pakSaH / nApyanumAnaviruddhaH / atha pracaNDapaNDitaprakANDamaNDalImaulimaNDanAyamAnairni sUpyate'bhirUpapradhAnai - yathA uSNo vahnirdAhakatvAt / yad yad dAhaka tat taduSNam / yathA mArtaNDamaNDalam / dAhakazcAyam / tasmAd uSNa evetyanumAnenAnumAnaviruddho'yam / nanvetadapi vicArAsahameva / tathAhi pratyakSaviruddhA'sau pratijJA, vaDhe zItatvasya pratyakSapakSavinisthApitatvAt / anumAnaviruddhA nAsmadIyA [pratijJA] / anumAne na (ca) heturapyanaikAntika. / hime gIte tvapi (gIte'pi) dAhakatvopalambhAt / dRSTAnto'pi sAdhyavikala. tasyApi zItatvAt / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 vAdacatuSkam athAnumAnamantareNa zItatvaM nAGgIkriyate tarhi anumAnamapyucyate / zItaM mArtaNDamaNDalaM pArthivatvAt sphaTikopalAdivat / athaitadoSabhItairmArtaNDamaNDalAMzuvaditi dRSTAntAntaramAzrIyate / nanveva sati dRSTAntAntarapratipattilakSaNaM dUSaNaM samApanIpadyeta bhavatAm / kiJca, kiraNAnyapi gItalAnyeva / atrApyanumimImahe / zItalAni mArtaNDamaNDalAMzUni pArthivasaMbhavatvAd ghaTavat / tatazca dRSTAntAntarAzrayaNe'pi na kAcidapyarthasiddhirabhUt / evaM ca sati so'yamAbhANakaH satyaH sampannaH yathA kAko'pi bhakSito'jarAmaratvamapi na sajAtamiti / heturapi nAsiddha. / viparyayasAdhane dRSTAntAbhAvAt / nApyanekAnatikaH / vipakSe vRttyabhAvAt / dRSTAnto'pi na sAdhyavikala. sAdhanavikalo vA, hime zItatvasya dAhakatva]sya ca sakalajagatpratItitvAt / tasmAt sakalakalaGkacakravAlavikalAnumAnena svasAdhyaM sAdhyata eveti sthitam / // agnizItatvasthApanAvAdaH / / 2. sarvajJavyavasthApakasthalam iha kecidajJAnamahAmahIdharabhArAkrAntacetasa sakalavimalAkaralokAlokavilokitAzepapadArthasArthasya bhagavata' sarvajJasya nirAkaraNArthamitthaM pramANapaJcakAbhAvamudbhAvayanti / nAsti sarvajJastadgrAhakapramANapaJcakAbhAvAt kharaviSANavat / na tAvat pratyakSa pramANaM sarvajJasAdhanAyotsahate / tasyAtIndriyatvAt / pratyakSasya ca sadindriyaviSayatvAt / "satsamprayoge puruSasyendriyANA vuddhijanma tat pratyakSam" [mI0sU01.1.4] iti vacanAt // 1 // nApyanumAnam / taddhi liGgaliginoravinAbhAvagrahaNe sati pravartate / yathA mahAnasAdAvagnidhUmayoradhyakSeNAyaM dhUmo'gniM vinA na bhavatItyavinAbhAvaM vinizcitya pazcAt parvatanitambAdau gaganatalAvalambinI bahuladhUmarekhAmavalokya tatkAraNabhUtasyAgneH pratItirbhavati / na caiva sarvajJAvinAbhUtaM kiJcilliGgamupalabhAmahe yena tatkalpanA sAdhvI syAt // 2 // nApyupamAnaM tatsAdhanAya kakSAM badhnAti, upamAnopameyasadbhAve pravartanAt / yathA nagarAyAtena kenacit kazcid grAmavAsI prapacchekIdRzo gavaya iti / sa ca prayukte yathA gau. kharaviSANakukunda(kakutsAsnAlAgUlAdyavayavasampannastathA gavayo'pIti vacanAhitasaskArasya pazcAdavyAM kvacit paryaTato gavayadarzanAt tasya vimarzaH pravartate yathA gauraktalakSaNastathA gavayo'yamiti Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___34. ajJAtakartRkam sa pratipadyate / na cAtrAmukavat sarvajJa iti kalpanA yuktA tathAvidhasya kasyacidabhAvAt ||3|| nApi zAvdaM pramANaM tadastitvaM sAdhayati / tato'pi tasyApratipatteH / tathAhi-yathA kazcidAhapAkAdyarthI kazcidavipratArakamaprAkSIt-kyAgnirasti / sa cAbhidhatte asmAt kUTAt paratra pravibhAge vahnistiSThatIti vacanAnantaraM pravRttasya jAjvalyamAnajvAlAkalApAkule dAhapAkAdyarthakriyAkSame hutabhuji pratItirbhavati / naivaM sarvajJazabdAdAptaprayuktAdapi sarvajJe pratipattistathA tadadarzanAt // 4 // nApyarthApattiratra gamikA / / sA hi kAryaniSpattyanyathAnupapattI vyavasthApyate / yathA 'pIno devadatto divA na bhukte' / pInatvasyAnyathAnupapatternizi bhukta iti gamyate / na ca sarvajJasadbhAvamantareNa kazcidartho notpadyate (nopapadyate) yena tadbhAvadarzanAt [tasiddhiH bhavet ] // 5 // tasmAt pramANapaJcakAbhAvAdabhAva evAtra pravartata iti / uktaM ca pramANapaJcaka yatra vasturUpe na jAyate / vastvasattAvabodhArtha tatrAbhAvapramANatA // [lo0vA 0abhAva 1] tadetad pittajvaroparuddhasyeva pralApamAtram / na punarvivakSitArthasAdhakamityapahastayitavyam / tathApi vidvajjanamanoraJjanAya kiJciducyate / tatra yattAvannAsti sarvajJastadgrAhakapramANapaJcakAbhAvAt kharaviSANavaditi sAdhanamupanyastaM tatra pratijJApadayorvirodhaM prakaTameva lakSayAmaH / tathAhi-yadi sarvajJo, nAsti katham ; nAsti cet , sarvajJaH kathamiti / athetthamAcakSIthA --'paraiH sarvajJo'bhyupagamyate-teSAmaniSTasampAdanArtha sarvajJa ityucyate' / tarhi bhavantaM pRcchAmaH parakIyo'bhyupagamo bhavatA pramANamapramANaM vA syAditi / yadi pramANaM tarhi paraiH sarvajJasyAbhyupagamakatvAnnirmUlatayA tAvakInaM pramANaM tvAbhimataM (pramANatvAbhimata) sAdhanamapramANatAkoTimArohatIti / athApramANaM tarhi pratijJApadayorvirodhastadavastha evAvatiSThate / tathA heturapyAzrayAsiddha prameyAbhAvAt / ___atha paryAkulitacetovRttireva brUyAt parikalpanAkRtaprameya iti tarhi sA vidyamAnasyAvidyamAnasya veti. vikalpo janmAntaropAttadharmAdharmAvivAvyAhataprasarau purato'vatiSThate / yadi vidyamAnasya [tarhi] vyarthA parikalpanA / tAmantareNApi tasya vidyamAnatvAt / vidyamAnasyApi yadi parikalpanA tadA'tiprasaGgo vedasyApi kalpanApatte / tatazca pramANopanyAsenApi pratikSeptumazakyatvena viparItasAdhanAdviruddhazca syAt / athAvidyamAnasya kalpanA'bhipreyate / eva ca sati na kazcidapi heturAzraya(yA)siddhimAsphandet / tathAsati anityaH zabdazcAkSuSatvAdityAderapi.gamakatvaprasanaH / tatrApi kasyaciddharmiNa' kalpayituM zakyatvAt / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 'vAdacatuSkam kiJca, pramANapaJcakAbhAva kiM jJAta sarvajJAbhAvaM sAdhayedajJAto veti kalahaMsayugalamiva vimalavikalpayugalamavatarati / yadi jJAtaH kuto jJaptiriti vAcyam / aparapramANapaJcakAbhAvAt cet so'pi kuto jJAta iti nirlajja kuDinIvA navasthA pazcAddhAvantI durnivArA syAt / atha prameyAbhAvAt pramANAbhAvastarhi prameyAbhAve [ pramANAbhAvaH ] pramANAbhAve ca prameyAbhAva iti samudrodakavad dustaramitaretarAzrayatvaM - samApana padyeta / athAjJAtastahiM avizeSeNA vidvadaGganAdInAmapi sarvajJAbhAvaM gamayenna caitat gRhItasaGketasyaiva tadabhAvapratipattyabhyupagamAditi / svarUpasyApi jJAtumazakyatvAt svarUpAsiddhazca / tathA kharaviSANasyApi dRSTAntatvenopanyastasyAparadRSTAntamantareNAsiddheranyadRSTAntopanyAsApattistatrApyayameva vRttAnta ityaparyantA'navasthA syAt / atha svata eva kharavipANasyAbhAvasidvistarhi tadvat sarvajJasyApi "sA bhaviSyati / kimanarthamUlena dRSTAntopanyAseneti / tadevaM pratyavayava vicAryamANa sAdhanaM jIrNakuTIramiva vizIryata ityupekSAmarhati / kiJca, kiM bhavata eva tadgrAhaka pramANapaJcakAbhAvaH kiM vA sarveSAM pramAtRNAmiti vikalpadvaya bhImArjunadvayamiva pratipakSapakSavikSobhadakSamupatiSThate / yadi bhavataH siddhaM sAdhyate, bhavato mahAmohAndhyAbhibhUtatvAd yadvacanAcca tadapanodo bhavati tasya ca bhagavata' sarvajJasyAnu(na)bhyupagamAt / atha sarveSA tadasiddham, tasya hi etadvaktuM yujyate yasya bhuvanodarAntaravartiprANipariSaccetovRtti pratyakSA bhavati na bhavataH / tatpratyakSIkaraNe ca tavaiva sarvajJatvaprAptiriti siddhaM na samIhitam / ya eva rAdhAvedhaM vidhatte sa evAjaina iti / athAnumAnAntaraM saGgIryate - yo ya puruSaH sa sarvajJo na bhavati puruSatvAdasmadAdivadityetadapi nadI sroto'ntaHpra (pla )vata kuzaMkAzAvalambanaprAyam / puruSatvasyaikAntenAsmadAdisAdRzyasAdhakatvAnupapatteH / tathAhi puruSatvAvizeSe'pi mUrkhavipazcidAdibhedaH salakSyate / tadvat kazcit sarvajJo'pi bhavaSyati / atha vikalpAbhyAM pratyavatiSThethA. - sa sarvaM jAnan kimindriyadvAreNa jAnAti tadantareNa vA / prathamapakSe'kSANAM sannihitArthagrAhitvAnmakarAkarAdInAM ca vyavahitatvAdajJAne sarvajJatvahAni: adRSTamudgaraka (rapAta) kalpA syAt / dvitIye tvandhabadhirAdInAmapi sarvajJatvaprAptirityetadapyanabhyupagamavajrapAta nirdalitamastakatvAnotthAtumutsahate / tasyAtIndriyajJAnAbhyupagamAt / yo ya puruSastasyAtIndriya [jJAnaM ] nAsti puruSatvAdasma Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajJAtakartRkam dAderiveti cet tahiM tAvakenAnumAnena kimidAnI tathAbhAva sAdhyate kiM vA kAlatraye'pIti dantidantayugalamivAmala vikalpadvayamApatati / yadyadhunA, siddhaM sAdhyate / kAlatraye cAsiddham , kAlatrayasyApratyakSatvAt, kasmizcit kAle tathAbhUtasyApi sambhavAt / atha yo yaH kAlaH sa so'tIndriyajJAnavacchUnyaH kAlatvAdidAnIMtanavadityanumAnapratyavasthAnaM kurvIthAstahi yo yaH kAlaH sa mattvatpitAmahAdizUnyaH kAlatvAdidAnIMtanakAlavaditi nAsmAkamapi sarvottaramatidurlabhaM (2) syAdityaniSTaprAptiH / abhyupagame ca bhavato nirhetukaM janma syAt / ____athaivaM paryanuyuJjIthAH kimete bhAvA indriyajJAnagrAhyasvabhAvA utAtIndrijJAnagrAhyasvabhAvAH / AdyapakSe pratijJAhAni. bhavadvivakSitasyAtIndriyajJAtRtvenAbhyupagamAt / dvitIyapakSe tu pratItivAdhA'kSajJAnena teSAM vedyamAnatvAt / etadapi jalabhRtakumbhasyodakavinduriva bahi plabate / tepAmanekatvabhAvatvenAtIndriyajJAnenApi grAhyamANatvAt / anekasvabhAvatvaM cendriyajJAnenApi bhedena grahaNadarzanAt / yadi punaH sarvathaikasvabhAvA bhAvA bhaveyuH tadendriyajJAnenApi bhedo na syAt / sa ca dRzyate / ekasminneva vastuni mandacakSuSA saMsthAnamAtrasya, vimalalocanena tutadadhikasya raktatvAde pratipatteriti / atIndriyajJAnasadbhAvazcAvisaMvAdijyoti zAstrAdipraNayanAnyathAnupapattyA nizcIyate / tadantareNa tathAvidhasyAnupapatteriti / kiJca, sarvajJAbhAvo'pi katha pramANapaJcakena gRhyata iti cintyam / pratyakSasya sadindriyaviSayatvenAbhAvagrahaNAbhAvAd bhAve cAbhAvapramANavaiyarthaM tenaiva tadviSayasya parichinnatvAt / anumAnasyApi ligalinigrahaNasambandhasmaraNottarakAlapravRtterabhAvasya tucchatvena bhAvato'bhAvAt , bhAve vA abhAvatvavirodhAt / upamAnasyApyubhayasadbhAve bhAvAt sarvajJasya cAbhAvarUpeNAbhyupagamAt / bhAvAbhAvayozcopamAnopameyAbhAvAt / bhAvarUpatve ca vidyamAnatvenaiva grahaNAt kharaviSANavat sarvajJaH sarvajJa]vaddA kharaviSANamityupamAnopanyAsaH pralApamAtraphala eva syAt / gabdasyApi vidhisAdhakatvenaiva pramANatAbhyupagamAt / yathA 'agnihotraM juhyA(huyA)t svargakAma' ityAde / na ca sarvajJAbhAvamantareNa kazcidartho nopapadyate yena tadabhAva syAdityarthApatteravinAbhAvasAdhakatvamiti / ata eva sAdhakabAdhakapramANAbhAvAt saMzayo'stviti cenna sAdhakapramANasya vidyamAnatvAt / tathAhi-asti kazcidatIndriyArthasAkSAtkArI / anupadezAligAvisaMvAdiviziSTadigdezakAlapramANAtmakacandrAdigrahaNAdyupadezadAtRtvAt / yo yadviSaye'nupadezAliGgAvisaMvAdAdyupadezadAsAmatazAlUpatkArIdRSTo (dhupadezadAyI Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vodakam sa tatsAkSAtkAro dRSTo) yathA'mmadAdiH svayamanubhUte'rthe'nupadezAliGgAvisaMvAdAdyupadeza dAyI tatsAkSAtkArI / anupadezAliGgA visaMvAdAdi viziSTa digdezakAlapramANAtmakacandrA digrahAdyupadezadAyI ca kazcittasmAt tatsAkSAtkArI / na cAyamasiddho hetuH / anupadegA liGgA visaMvAdyupadezasyAsmadAdiSvapi avigAnena vidyamAnatvAnnApyanaikAntikastathAvidhopadezadAyitvasyAsAkSAtkAritvataH sarvathA nivRtteH, tato vyAvRttatvAdeva ca na viruddha iti / evaMbhUtazca sarvajJa eva / 37 tathAvidhopadezasya vRddhaparamparAtaH samAyAtatvAdasiddhaM tatsAkSAtkAritvamiti cenna teSAM rAgAdimattvena tathAvidhopadegadAnAbhAvAt / ata eva kacidanyathA prarUpaNAt / dRzyante ca kacit parapratArakAH puMmAso'nyathA vicintyAnyAnyagabdaprayogaM kurvANAH-' nadyAstIre guDazakaTaM paryastaM dhAvata DimbhakAH' ityAdivat / tathApyatAnta(pyAntara) rAgAdivizleSo'syAyukta' purupatvAditi cennAtyantocchedasadbhAve pramANopapatte / tathA hi-rAgAdayaH kasyacidatyantamucchidyante / utkarSApakarSakatvAt / pradIpajvAlAvat / yathA hi vAtAdinA pradIpAderatyantocchedo bhavatyevaM kacit puMsi vipakSabhAvato rAgAdInA nirmUlocchedo bhaviSyati / yadi ca tathAvidhaH puruSo nAGgIkriyate tadA rAgAdimatA vedArthasya vijJAtumazakyatvAt vedasya svata eva svakI - yArthAparijJAnAnna vedArthe yAthAtmyanizcayaH / tathA 'agnihotraM juhyA (huyA ) t svargakAma" ityAdervAkyasya 'mAMsa bhakSayet svargakAmaH' ityapyarthaH kasmAnna [bha]vati niyA[ma]kAbhAvAt / bhAve ca niyata pauruSeyatAsiddhiH / vedasya svata eva pramANAnna pauruSeyatvamiti cenna padavAkyaracanA viziSTasyApau rupeyatvAsiddhe / yat padavAkyaracanAviziSTaM zAstraM [tat paurupeyam ] / tathAbhUtaM caitat / tasmAt pauruSeyametat / evaM pramANapaJcakAbhAvasyAbhAvasAdhakatvAnupapatte pramANapaJcaka yatra vasturUpe na jAyate / vastvasattAvabodhArthaM tatrAbhAvapramANatA // [ zlo0 vA0 abhAva 1] iti zabdaguDamAtraM vivakSitArtharahitatvAt / na ca pramANapaJcakAbhAvo loke'pyekAntenAbhAvaM sAdha[ya]ti / samudrodakasikatAdiparisaGkhyAnena vyabhicArAt / athetthamabhidhatse kimidaM sarvajJavijJAnaM nirAkAramAhosvit sAkAram / yadi nirAkAra na tenArthaparicchedaH / sAkAra cet tadapi kiM svAkAramutArthAkAramiti vikalpau rAga-dvepAvivA[[bha] pretArthavyAdhAtakArAnudhAvata / yadi svAkAraM pUrvo doSa. / arthAkAraM cet tarhyarthAnAmAnantyAd bhinnajAtIyatvAcca tacchaba 7 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 ajJAtakartRkam larUpaprAptyA naikasyApyarthasya yAthAtmyagrahaNaM syAt / naitadapi caturacetasi cAru cakAsti / vijJAnasyArthasya grahaNAbhyupagamAt / yadi hyarthA vijJAne svAkAramarpayantItyabhyupagamyate tadeva doSo'nupadyeta / yadA ca vijJAnamevArthagrAhakatvena pAraNamiti (pariNamati) tadA dUSaNaM kathaM syAt / tatpariNAmazca vastuno'nekasvabhAvAdanyarthA (thA) srthaparicchedAnupapatte / tathApyatItAnAgatArthagrahaNamanupapannamasattvAt teSAmiti cenna sarvathA'sattvAnu ( na ) bhyupagamAt / sata sarvathA'sattvAnApatterasatazcotpattiprApteH / tadA teSAmeva vartamAnatvAt / vartamAnA eva hi bhAvAstathApariNAmenAtItAdivyapadezabhAjo bhavantIti / anyathA vartamAnasyApyanupapattiriti bhUta-bhavat - bhaviSyatsakalapadArthatattvAvabodhaka' suvyavasthita sarvajJa iti / // sarvajJavyavasthApakasthalam || * 3. cIvarasthApakasthalam egayA acelabha hoI sacele Avi egayA / eyaM dhammahiyaM naccA nANI no paridevae || [ uttarA0 2.13] iti mahArtha karmapravAdapUrvoddhRtaparISahAdhItam / samyaktvajJAnazIlAni tapatIha siddhaye / teSAmupagrahArthAya smRta cIvaradhAraNam // jaTI kUrcI zikhI muNDI cIvarI nagna eva ca / tapyannapi tapaH kaSTa mauyAdvisro na zuddhayati // samyagjJAnI dayAvAstu jJAnI yastapyate tapaH / nagrazdhIvaradhArI vA sa siddhyati mahAmuni // iti vAcakavacanAnUdita sacelatvamanucita kecidAhustanna / iha yo yadarthI sa na tannimittopAdAnaM pratyanAdRte / yathA ghaTArthI mRtpiNDopAdAna prati / cAritrArthinazca yatayastannimitta ca covaram / na cAsyAsiddhatvam / taddhi tasya tadanimisA ca tatra tasya bAdhAvidhAyitayA audAsInyena vA / na tAvadvAdhAvidhAyitayA, yato'sau paJcamavratavighAtakatayA sasaktiviSayatayA doSakAraNatvena vA / yadi paJcamatratavighAtakatvena tadapi kuto ' yuktita iti cennanviyaM svatantrA siddhAntAdhInA vA / yadi svatantrA tarhi 'salomA maNDUkacatuSpAce ( pAde ) sati tatA syAta Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAdacatuSkam , utplutya gamanAt / hariNavat / alomA vA hariNazcatuSpAJve(pAde) satyutplutya gamanAt / maNDUkavat' itivannirmUlayukteH sAdhyasAdhya(dha)katvaM katham / uktaM ca .yatnenAnumito'pyarthaH kugalairanumAtRbhiH / abhiyuktatarairanyairanyathaivopapAdyate // [vAkyapa0 1 34] siddhAntayuktistu tdbhaavaadsmbhvinii.| athAstyasau 'gAme vA nagare vA appaM vA bahuM vA jAva no parigiNhejjA' ityAdistadanugRhItA yuktizca 'yad yat parigrahasvarUpaM tat tadupAdIyamAnaM paJcamavratavighAtakam / yathA dhana-dhAnyAdikam / parigrahasvarUpaM ca cIvaram / ' nanvasiddho heturayam / tathAhi-parigrahahetutvaM kiM mU hetutvena dhAraNAmAtreNa vA / yadi mU hetutvena garIramapi mUrchAyA heturna vA / na tAvadahetustasyAntaraGgatvena durlabhatayA ca vizeSatastaddhetutvAt / uktaM ca aha kuNasi thullavatthAiesu mucchaM dhuvaM sarIrammi akke jadullabhatare kAhisi mucchaM viseseNaM // [vizeSA0bhA03047] athAstu tannimittametat / tarhi cIvaravat tasyApi kiM na prathamata eva tyAgo dastyajatvena muktyaGgatayA vA ? dustyajatvena cet tadapi parihAryam / muktyaGgatayetyAzrayaNe ca kiM cIvareNAparAddham / tasyApi tathAvidhazaktivikalAnAM zItakAlAdiSu svAdhyAyAdhupaSTambhena muktyagatvAt / abhyupagamya ca mU hetutvamucyate / na hi nigRhItAtmanAM kacinmUrchA'sti / taduktam savvatthuvahiNA buddhA saMrakSaNapariggahe / avi appaNo vi dehammi nAyarati mamAiyaM // [[dazavai0 6.22] nApi dhAraNAmAtreNa / evaM zItakAlAdau pratimApra[tipa]tyAdau kenacidbhaktyAdinoparikSiptasyApi cIvarasya parigrahatAprasaGgaH / atha tatra svayaM grahNAbhAvAdadoSaH / yadi svayaMgrahaH parigrahahetustarhi kuNDikAdyapi nopAdeyam / dRSTeSTavirodhi cedam / atha tatra mUrchAyA abhAvAdaparigrahatvam / evasati sayamarakSaNAyopAdIyamAne cIvare ko doSa' / uktaM ca jaMpi vatthaM ca pAyaM vA kaMbalaM pAyapuMchaNaM / taM pi saMjamalaJjaTThA dhAraMti pariharaMti ya // [ dazavai0 6.20] atha saMsaktiviSayatayA / yadyevamAhAre sA kimasti na vA ? na tAvannAsti / kRmigaNDUpadAdhutpAdasya tatra pratiprANi pratItatvAt / athAsti paraM yatanayA na doSastaditaratrApi tulyam / kapAyakAraNatvena cet tat kimAtmanaH parepAM vA / yadyAtma 1. lA. da vidyAmadirasaskaraNam / Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajJAtakartRkam nastadA zrutamapi kepAzcidahakArahetutvena kapAyakAraNamiti tadapi nopAdeyaM syAt / atha vivekinAM na tadahaDkRtihetuH / 'prathamaM jJAna tato dayA' iti nItito dharmopakAri ceti tadupAdAnam, cIvare'pi samAnametat / atha cIvarasya dharmAnupakAritayA'tulyatA / nanu kuna etadavasitam / kimacIvarAstIrthakRta iti jhuMtasta jinakalpA''karNanAt, 'jitAcelaparIpaho muni' iti vacanAdvA / na tAvadAdyo vikalpa. / tIrthakRtA hi acIvaratva kadAcit sarvadA vA / ka(kA)dAcike ko vA kimAha / kadAcidasmAkamapyabhimatatvAt / atha sarvadA, tanna 'sabve vi egadUseNa niggayA jiNavarA cauvvIsaM [A0206] iti vacanAt / tatra 'eka(ga)doseNa' tti pAThaH / sarve'pi sasAra]dopeNa ekena nirgatA iti kRtvA / nanvevamanavasthA / sarvatra sarvairapi svecchAracitapAThAnAM sukaratvAt / kiJca, tIrthakRtAmacIvaratve teSAmeva tad dharmopakArIti nizcayo'stu nAparepAm / na hi yadeva teSA dharmopakAri tadevetareSAmapi / anyathA yathA na te paropadezata. pravartante yathA ca chadmasthAvasthAyAM paropadezaM dIkSAM ca na prayacchanti tathAnyairapi vidheyamiti mUloccheda eva tIrthasya / uktaM ca Na parovaesavisayA na u chaumatthA parovaesa pi / diti na ya sIsavaggaM dikkhaMti jiNA jahA sabve // taha sesehi vi savvaM kajjaM jai tehi savvasAhammaM / evaM ca kao titthaM na cedacelo tti ko gAho ? // vizeSA0bhA03071-72] atha jinakalpA''karNanAt / tatra hi na kiJcidupaga(ka)raNamiti cIvarasyApyabhAvastathA ca tasya na dharmopakAritA / nanu jinakalpikAnAmupakaraNAbhAva Agamata pravADhato vA / na dvitIyo, na hi 'vasati kila vRkSe rakSa' ityAdinirmUlapravAdAnAM pramANatA / nApyAgamasteSAmapi zaktyapekSayopakaraNapratipAdanAt / taduktaM jiNakappiAdayo puNa sovadhao svvkaalmegNto| uvagaraNamANamesiM purisAvikkhAya bahubheaM // [vizeSA0bhA0 3067] athavA astu jinakalpikAnAmupakaraNAbhAva(vo) dhRtigaktisaMhananazrutAtizayayuktAnAmeva tapratipattiH, atha rathyApuruSANAmapi / yadyAdyo vikalpastahiM evaMvidhA sampratyapi santi na vA / santi cedupalabdhilakSaNaprAptA upalabhyeran / anupalabdhilakSaNaprAptAzca kutaH satvena nizcIyante / atha na santi tahi tAdRzAmeva jinakalpaprattipatti riti vRthaiva - maNa-paramohi-pulAe AhAraga-khavaga-uvasame kappe / saMjamatiya-kevali-sijjhaNA ya jaMbummi vocchinnA || [vizeSA0bhA03076] Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAdacatuSkam ityAptavacanAnAzrayaNam / yadi tu rathyApuruSANAmapIti kalpyate tirazcAmapi tatkAlpanA'stu / atha dezaviratibhAja eva te iti na teSAM tatpratipattistahi sarvaviratistatkAraNam / tathA ca tadvatA ekena yad kRtaM tat kimakhilaiH kartavyaM, 'tathAvidhazaktiyuktairvA ? yadyAdyastadA ekasminnapi mAsa-SaNmAsAdikatapazcaraNe'parairapi tadAcaraNIyaM syAt / atha dvitIyaH pakSastarhi jinakalpo'pi tathAvidhazaktiyuktaireva pratipattavyaH / tathAvidhazaktivikalAnAM ca tat tapazcaraNaM bahutaradoSAyeti na tat tapazcaraNIyam / tad vastre'pi samAnaM bhavatyevedAnIMtanayatInAM tathAzaktisaMhananavikalatayA himakaNAnuktazItAdiSu bahuto bahuto doSahetukamagnyArambhAdikam / Aha ca vAcakaH - / zItavAtAtapairdazamazakaizcApi kheditaH / __' mA samyaktvAdiSu dhyAnaM na samyak savidhAsyati // [ ] yacca 'jitAcelaparISaho muniH' iti vacanato na cIvaraM dhrmopkiiti(dhrmopkaariiti)| tatra jitAcelaparISahatvaM celAbhAvenaivAhosvideSaNAzuddhatatparibhogenApi / yadi celAbhAvenaiva tataH kSutparISahajayanamapyAhArAbhAvenaiveti vratagrahaNakAla evAnazanamAyAtam / etacca tavApi na samatam / tataH parizuddhopabhogitayApi jitAcelaparISahatvamiti dvitIya eva pakSaH / sa cAsmatpathavatyeveti na kuto'pi cIvarasya dharmAnupakAritvanizcayaH / atha pareSAM kapAyakAraNatvena cAritrabAdhakatvaM cIvarasya, tarhi dharmAdayo'pi kasyacit kapAyakAraNaM na vA ? na tAvanna te'pi kasyacit kaSAyakAraNamiti cIvaratve'pIti / uktaM ca atthi va ki kiM vi jae jassa va tassa va kasAyabIjaM jaM / vatthU na hujja evaM dhammo vi [tume Na] vettanvo // jeNa kasAyanimittaM jiNo vi gosAlasagamAINaM / dhammo dhammaparA vi ya paDiNIANaM jiNamayaM ca // [vizeSA0bhA0 3042-43] athaiSAM muktyagatayA kaSAyahetutve'pi na hetutA, tadihApi samAnam / ukta ca vAcakasiddhi(ddha)senena mokSAya dharmasiddhayarthaM zarIraM dhAryate yathA / zarIradhAraNArthaM ca bhaikSagrahaNamiSyate // tathaivopagrahArthAya pAtracIvaramiSyate / jainairupagrahaH sAdhoriSyate na parigrahaH // [ Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajJAtakartRkam audAsInyenApi na cIvarasya cAritraM pratyanimittatA tasya tadupakAritvAt / yacca yatropakAri na tat tasminnudAsInam / yathA tantvAdayaH paTe | cAritropakAri ca cIvaram, tatha'hi-sayamAtmakaM cAritram / na tvata ( tveta) sya tatparihAreNa zuddhirasti / Agamazca 42 kiM saMjamovayAraM karei vatthAi jati maI suNasu / sIattANaM tANaM jalaNataNagatANa sattANaM // taha nisi cAukkAlaM sajhAyajjhANasAhaNamisINaM / mahimahiyAvAsosArayAtira kkhAnimittaM ca // [vizeSA0 bhA0 3058-59 ] jo vi duvattha-tivattho eMgaNa acelago vi saMthara / 1 na hu te hIlati paraM savve via te jiNANAe || ityata sthitametat cAritranimittaM cIvaramiti / nAsiddhatA heto' / viruddhAnaikAntikate cetatkA (ca tarkA) nusArata parihartavye / tatazca 'nirgranthAnAmamalajJAnayutaistIrthakRdbhiruktAni / samyagvratAni yasmAnnairgranthyamataH prazaMsanti // rAgAdyapacayaheturnairgrandhyaM svapravRttitasteSAm / tadvRttiratovazyaM vastrAdiparigrahayutAnAm // ' ityAdi durmatispanditamakarNanIyam / garIyastvA[t] sacelasya dharmasyAnyaistathAgatai / ziSyasya pratyayAccaivaM vastraM dadhreta lajjayA // // iti cIvarasthApakasthalam // 4. IzvarotthApakasthalam || OM || IzvaravAdina Izvarasya jagatkartRtvasthApanArthamitthaM pramANayanti / kSityAdikaM buddhimatkartRkaM kAryatvAda ghaTAdivaditi / na cAyamasiddho hetu' / kSityAdeH sAvayavatvena kAryatvaprasiddhe / tathAhi urvIparvatatarvAdikaM sarvaM kArya sAvayavatvAd 1 tulanArthaM draSTavyam - bRhatkalpabhASyagAthA 3984, nizIyabhASyagAthA 5807 / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAdacatuSkam ghaTavat / nApi viruddho nizcitakartRke ghaTAdau kAryatvadarzanAt / nApyanaikAntiko nizcitAkartRkebhyo vyomAdibhyo vyAvarttamAnatvAt / nApi kAlAtyayApadiSTaH pratyakSAgamAbAdhitaviSayatvAt / na ca vAcyaM ghaTaka didRSTAntadRSTAsarvajJatvAsarvakartRtvAdidharmAnurodhena sarvajJAdivizeSaNaviziSTasAdhyaviparyayasAdhanAd viruddho heturdRSTAntazca sAdhyavikalaH ghaTAdau tathAbhUtabuddhimato'bhAvAditi / yataH sAvya-sAdhanayorvizeSeNa vyAptau gRhyamANAyAM sakalAnumAnocchedaprasaktiH / kintu sAmAnyenAnvayavyatirekAbhyAM hi vyAptiravadhAryate, tau cAnantyAd vyabhicArAcca vizeSeSu grahItuM na zakyau / tena buddhimatpUrvakatvamAtreNa kAryatvasya vyAptiH pratyetavyA na zarIratvAdinA / na khalu kartRtvasAmagrayAM zarIramupayujyate / tadvayatirekeNApi jJAnecchAprayatnAzrayatvena svazarIrakaraNe kartRtvopalambhAt / akiJcitkarasyApi sahacaratvamAtreNa , kAraNatve vahnaH paiGgalyasya dhUmaM prati kAra[Na]tvaprasaGgaH syAt / vidyamAne'pi hi zarIre jJAnAdInA samastAnAM vyastAnA vA'bhAve kulAlAdAvapi kartRtvaM nopalabhyate / prathamaM hi kAryotpAdakakAraNakalApajJAnaM tataH karaNecchA tataH prayatnastata phalaniSpattirityamISAM trayANAM samuditAnAmeva kAryakartRtve sarvatrAvyabhicAraH / sarvajJatA cAsyAkhilakAryakartRtvAt siddhA / prayogo'tra IzvaraH sarvajJo'khilakSityAdikAryakartRtvAt / yo hi yasya kartA sa tadupAdAnAdyabhijJaH, yathA ghaTotpAdaka. kulAlo mRtpiNDAdyabhijJaH, jagataH kartA cAyam, tasmAt sarvajJa iti / upAdAnaM hi jagata. pArthiva-Apya taijasa-vAyavIyalakSaNAzcaturvidhAH paramANava., nimittakAraNamadRSTAdi, bhoktA'tmA, bhogyaM tanvAdi / na caitadanabhijJasya kSityAdau kartRtvaM sabhavatyasmadAdivat / te ca tadIyajJAnAdayo nityAH, kulAlAdijJAnAdibhyo vilakSaNatvAt / ekatva ca kSityAdikarturanekakartRNAmekAdhiSThAtRniyamitAnAM pravRttyupapatteH siddham / siddhA hi sthapatyAdInAmekasUtradhAraparatantrANAM mahAprAsAdAdikAryakaraNe pravRttiH / na ca-IzvarasyaikarUpatve nityatve ca kAryANAM kAdAcitkatva vaicitryaM ca viruddhayate iti vAcyam / kAdAcitkavicitrasahakArilAbhena kAryANAM kAdAcitkatviAdi] virodhAsabhavAt / nanu kSityAdevuddhimahetukatve kriyA'darzane'pi jIrNakUpAdiSviva kRtavuddhirutpadyeta, na cAtra sotpadyamAnA dRSTA, ato dRSTAntadRSTasya hetordharmiNyabhAvAdasiddhatvaM / tadapyayuktam / yata. prAmANikasya tu nAsiddhatva kAryatvasya buddhimatkartRpUrvakatvena pratipannAvinAbhAvasya kSityAdau prasiddheH, parvatAdau dhUmAdivat / na ca yAvantaH padArthAH kRtakAstAvantaH kRtavuddhimAtmanyAvirbhAvayantIti niyamo'sti / khAtapratipUritAyAM bhavyakriyAdarzinaH Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajJAtakartRkam kRtabuddhyutpAdAbhAvAt / kiJca, buddhimatkAraNAbhAvo'trAnupalavdhito bhavatA prasAdhyate / etaccAyukta dRzyAnupalabdherevAbhAvasAdhakatvopapatte na ceyamatre rna sambhavati ( ceyamatra sambhavati ) / jagatkarturadRzyatvAt / anupalabdhasya cAbhAvasAdhyatve pizAcAderapi tatprasaktiH syAditi / 44 atra pratividhIyate / tatra yattAvat kSityAderbuddhimaddhetukatvasiddhaye kAryatvasAdhanamuktaM tat kiM sAvayavatvam 1 prAgasataH svakAraNasattAsamavAyaH 2 kRtamiti pratyayaviSayatvam 3 vikAritvaM 4 vA syAt yadi sAvayavatvaM tadetadapi kimavayaveSu vartamAnatvaM 1 avayavairArabhyamANatvaM 2 pradezavattvaM 3 sAvayavamiti buddhiviSayatvaM vA 4 1 tatrAdye pakSe avayavasAmAnyenAnaikAntiko'thaM hetustadvayavayaveSu vartamAnamapi niravayavamakArya ca procyate / dvitIyapakSe tu sAdhyasamo heturyathaiva hi kSityAdeH kAryatvaM sAdhyamevaM para [ mA] NvAdyavayavArabhyatvamapi / tRtIyo'pyAkAzenAnaikAntikastasya pradezavattve'pyakAryatvAt / prasAdhayiSyate cAgrato'sya pradezavattvam / caturthakakSAyAmapi tenaivAnekAnto na cAsya niravayavatvaM vyApitvavirodhAt paramANuvat // 1 // nApi prAgasataH svakAraNasattAsamavAya. kAryatvaM tasya nityatvena tallakSaNAyogAt / tallakSaNatve vA kAryasyApi kSityAdestadvannityatvAnuSaGgAt kasya buddhimaddhetukatvaM sAdhyate / kiJca, yoginAmazeSakarmakSaye pakSata pAtinyapravRttatvena bhAgAsiddho'yaM hetustatpakSa(kSe) tasya pradhvasAbhAvarUpatvena sattAsvakAraNasamavAyayorabhAvAt // 2 // kRtamiti pratyayaviSayatvamapi na kAryatvaM khananotsecanAdinA kRtamAkAzamityakArye'pyAkAze vartamAnatvenAnaikAntikatvAt ||3|| vikAritvasyApi kAryatve mahezvarasyApi kAryatvAnuSaGgaH / sato vastuno'nyathAbhAvo hi vikAritvam, taccezvarasyApyastItyasyAparabuddhimaddhetukatvaprasaGgAdanavasthA syAt / avikAritve cAsya kAryakAritvamatidurghaTamiti kAryasvarUpasya vicAryamANasyAnupapadyamAnatvAdasiddha. kAryatvAdityayaM hetu / kiJca, kAdAcitkaM vastu loke kAryatvena prasiddhaM jagatastu mahezvaravat sadA sattvAt kathaM kAryatvam / tadantargatatarutRNAdInA kAryatvAt tasyApi kAryatve mahezvarAntargatAnAM buddhyAdInAM paramANvAdyantargatAnA pAkajarUpAdInA kAryatvAt mahezvarAderapi kAryatvAnuSaGgaH / tathA cAsyApyapabuddhimaddhetukakalpanAyAmanavasthA'pasiddhAntazcAnuSajyete / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45. vAdacatuSkam astu vA yathAkathaJcijjagataH kAryatvam / tathApi kAryamAtramatra hetutvena vivakSitam tadvizeSovA +-yadyAdyastarhi na tato buddimatkartRvizeSasaddhiH / tena saha tasya vyAptyasiddheH / kintu, kartRsAmAna (nya)sya [tu siddhe / ] tathA ca hetorakiJcitkaratvaM sAdhyaviruddhasAdhanAd viruddhatva vA / tataH kAryatvaM kRtabuddhayutpAdaka buddhimatkarturgamaka na sarvaM; sArUpya - mAtreNa ca gamakatve bASpAderapyagniM prati gamakatvaprasaGgo mahezvaraM pratyAtmatvAdezca sAdRzyAt saMsAritvaprasaGga N / kiJcijjJatvA'khilajagadakartRtvAnumApakAnuSaGgastulyAkSepasamAdhAnatvAt / tato bASpadhUmayoH kenacidaMzena sAmye'pi yathA kutazcidvizeSAda dhUmo'gnigamayati na bASpAdistathA kSityAdI tarakAryatvayorapi kazcidvizeSo'bhyupagamaH (myaH) / atha dvitIyastarhi hetorasiddhatvaM kAryavizeSasyAbhAvAt, bhAve vA jIrNakUpaprAsAdAdivadakriyAdarzino'pi kRtabuddhayutpAdakatvaprasaGgaH / samAropAnneti cet so'pyubhayatrA vizeSataH kiM na syAt ubhayatra karturatIndriyatvA'vizeSAt / " atha prAmANikasyAstevA (syAstyevA) tra kRtabuddhiH / nanu katha tasya tatra kRtatvAvagamo'nenAnumAnenA'numAnAntareNa vA 2 Adye'nyonyAzrayastathA hi siddhavizeSaNAdvetorasyotthAnam, tadutthAne ca hetorvizeSaNa siddhiriti / dvitIyapakSe'numAnAntarasyApi savizeSeNa hetorevotthAnam / tatrApyanumAnAntarAt tatsidbhAvanavasthA / tanna kRtabuddhayutpAdakatvarUpavizeSaNa siddhistathA ca vizeSaNAsiddhatvaM hetoH / yaduccayate khAtapratipUritabhUnidarzanena kRtakAnAtmani kRtabuddhayutpAdakatva - niyamAbhAva iti tadapyasat tatrAkRtrima bhUbhAgAdisArUpyasya tadanutpAdakasya sadbhAvAt, tadanutpAdakasyopapatteH / na ca kSityAdAvapya kRtrimasasthAnasArUpyamasti yenAkRtrimatvabudvirutpadyate tasyaivAnabhyupagamAdabhyupagame vA'pasiddhAntaprasaktiH syAditi kRtabuddhayutpAdakatvarUpavizeSaNAsiddhatva heto' / siddhayatu vA tathApyasau viruddho ghaTAdAviva zarIrAdiviziSTasyaiva buddhimatkarturatra prasAdhanAt / nanvevaM dRSTAntadAntikasAmyAnvepaNe sarvatra hetUnAmanupapattiriti cenna / dhUmAdhanumAne mahAnasetarasAdhAraNasyAgne pratipatteH / atrApyevaM buddhimatsAmAnyaprasiddherna viruddhatvamityayuktam, dRzyavizeSAdhArasyaiva tatsAmAnyasya kAryatvaheto' prasiddhernAdRzya vizeSAdhArasya, tasya svapne'pyapratIteH kharaviSANAdhAratatsAmAnyavat / tato yAdRgAt kAraNAd yAdRzaM kAryamupalabdhaM tAdRzAdeva tAdRzamanumAtavyam / yathA yAvaddharmAtmakAd vahneryAvaddharmAtmakasya dhUmasyotpatti sudRDhapramANAt pratipannA tAdRgAdeva dhUmAt tAdRzasyaivAgneranumAnamityaitena sAdhya-sAdhanayorvizeSeNa vyAptau gRhyamANAyAM sarvAnumAnocchedaprasaktirityA Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajJAtakartRkam dyapAstaM draSTavyamiti / tathA'kRSTaprabhavastarutRNAdibhirvyabhicAryaya hetuH / dvividhAni kAryANi upalabhyante / kAnicid buddhimatpUrva kANi yathA ghaTAdIni / kAnicittu tadviparItAni yathA'kRSTaprabhavatRNAdIni / teSAM pakSIkaraNAdavyabhicAre sa syAmastatputratvAditaraputravadityAderapi gamakatvaprasaGgAnna kazcidveturvyabhicArI syAd vyabhicAra vipayasya sarvatrApi pakSIkartuM zakyatvAt / IzvaravuddhacAdibhizca vyabhicArastepA kAryatve satyapi samavAyikA raNAdIzvarAd vibhinnabudrimatpUrva katvAbhAvAt / tadabhyupagame cAnavasthA / tathA kAlAtyayApadiSTazcAyamakRSTaprabhavADkurAdau kaJabhAvasyAdhyakSeNAdhyavasAyAt / agneranuSNatve sAdhye dravyatvavat / ___ nanu tatrApyadRzya Izvaravat karteti cettanna / yatastatra tatsadbhAvo'smAdevA'nyato vA pramANAt siddhayet / prathamapakSe cakrakam, anyato hi tatsadbhAve siddhe'syAdRzyatvenAlambhasiddhistatsiddhau ca kAlAtyayApadiSTatvAbhAvastatazcAsmattatsadbhAvasiddhiriti / dvitIyapakSo'pyayuktastadbhAvAvedakasya pramANAntarasyaivAbhAvAt / astu vA tatra tatsadbhAvastathApyasyAdRSTatve zarIrAbhAvaH kAraNaM vidyAdiprabhAvo jAtivizeSo vA / prathamapakSe kartRtvAnupapattirazarIratvAnmuktAtmavat / nanu zarIrAbhAve'pi jJAnecchAprayatnAzrayatvena svazarIrakaraNe kartRtvamupapadyata ityapyasamIkSitAbhidhAnam / zarIrasambandhenaiva tatpreraNopapatteH / zarIrAbhAve muktAtmavat tadasabhavAt / zarIrAbhAve ca jJAnAdyAzrayatvamapyasabhAvyam / tadutpattAvasya nimittakAraNatvAt / anyathA muktAtmano'pi tadupapattiprasakte. / vidyAdiprabhAvasya cAdRzyatvahetutve kadAcidasau dRzyeta / na khalu vidyAbhRtAM zAzvatikamadRzyatvaM dadRze / pigAcAdivajAtivizeSo'pi nAdRzyatve hetu', ekasya jAtivizeSAbhAvAt , anekavyaktiniSThatvAt tasyAH / astu vA dRzyo'dRzyo vA'sauM, tathApi kiM sattAmAtreNa 1 jJAnavattvena 2 jJAnecchAprayatnavattvena 3 tatpUrvakavyApAreNa 4 aizvaryeNa 5 vA kSilyAde. kAraNaM syAta? tatrAdyapakSe kulAlAdInAmapi jagatkartRtvamanuSajyate satvAvizeSAt / dvitIye tu yoginAmapi kartatvApatti. / tRtIyo'pyasAmprato'zarIrasya pUrvameva jJAnAdyAzrayatvapratiSedhAt / caturtho'pyasaMbhAvyo'zarIrasya kAyavAkkRtavyApAratvAsambhavAt / aizvaryamapi jJAtRtvaM kartRtvamanyadvA / jJAtRtva cet tat kiM jJAtRtvamAtra sarvajJatva vA ? AdyapakSe jJAtaivAsI syAnnezvaro'smadAdyanyajJAtRvat / dvitIye'pyasya sarvajJatvameva syAnnaizvarya mugatAdivat / atha kartRtva tarhi kumbhakArAdInAmapyanekakAyakAriNAmaizvaryaprasakti / nApyanyat, icchAprayatnavyatirekeNAnyasyaizvaryanibandhanasyezvare'bhAvAt / kiJce Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAdacatuSkam / zvarasya jagannirvA(mA)Ne yathArucipravRttiH 1 karmapAratantryeNa 2 karuNayA 3 krIDayA 4 nigrahAnigrahavidhAnArthaM 5 svabhAvato 6 vA / atrA''dyavikalpe kadAcidanAdRzyeva sRSTiH syAt / dvitIye svAtantryahAnistRtIye sarvamapi jagat sukhitameva karoti / athezvaraH kiM karoti pUrvArjitairava karmabhirvazIkRtA duHkhamanubhavanti / tadA tasya ka. puruSakAraH ? adRSTApekSasya ca kartRtve kiM tatkalpanayA jagatastadadhInataivAstu / caturthapaJcamayostu vItarAgadveSatA'bhAvaH prasajyate / tathAhi-rAgavAne(nI)zvaraH krIDAkAritvAt bAlavat tathA'nugrahapradatvAd rAgavat tathA dveSavAnasau nigrahapradatvAt tadvadeveti / atha svabhAvatastahiM acetanasyApi jagata eva svabhAvataH pravRttirastu kiM tatkartRkalpanayeti / na kAryatvaheturbuddhimantaM kartAramIzvaraM sAdhayati / evaM sannivezaviziSTatvAdacetanopAdana(dAna ?)tvAdabhUtabhAvitvAdAdayo'pi svayamutthAgyA stulyAkSepasamAdhAnatvAt / kiJca, kSityAderbuddhimatpUrvakatve sAdhye pradIyamAnAH sarve'pi hi hetavo viruddhA dRSTAntAnugraheNa sagarIrAsarvajJAsarvakartRpUrvakatvasAdhanAt / na ca dhUmAt pAvakAnumAne'pyayaM doSaH / tatra tArNapArNAdivizeSAdhAravahnimAtravyAptasya dhUmsya darzanAt / naivamatra sarvajJAsarvajJakartRvizeSAdhikaraNatatsAmAna(nya)kAryatvasyAsti vyAptiH / sarvajJasya katurato'numAnAt prAgasiddharvyabhicAriNazvAmI, buddhimantamantareNApi vidyudAdInAM prAdurbhAvavibhAvanAt / svapnAdyavasthAyAmabuddhimatpUrvasyApi kAryasya darzanAnceti / kAyA(lA)tyayApadiSTAzcaite, pratyakSAgamabAdhitapakSAnantaraM prayuktatvAt / tadvAdhA ca pUrvameva darzitA / prakaraNasamAzcAmI prakaraNacintApravartakAnAM hetvantarANAM sadbhAvAt / tathAhi-Izvaro jagatkartA na bhavati nirupakaraNatvAd daNDacakra-cIvarAdyupakaraNarahitakulAlavat / tathA vyApitvAdAkAzavat / ekatvAt tadvad / ityAdaya iti / nityatvAdoni tu vizeSaNAni tadvayavasthApanAyAnIyamAnAni SaNThaM prati kAminyA rUpasampannirUpaNaprAyANyapakarNanIyAnyeva / vicArAsahatvalyApanArtha tu kiJciducyate / tatrAdau nityatvaM vicAryate / taccezvare na ghaTate / tathAhi-nezvaro nityaH svabhAvabhedenaiva kSityAdikAryakartRtvAt / apracyutAnutpannasthiraikasvabhAvaM kUTasthaM nityamiti hi nityatvalakSaNAbhyupagamAt / svabhAvabhedAnabhyuva(medAnabhyupagame) sRSTisahArAdiviruddha . kAryakAritvamatidurghaTam / nApi tajjJAnAdInAM nityatvaM vAcyaM pratItivirodhAt / IzvarajJAnAdayo na nityA jJAnAditvAdasmadAdijJAnAdivadityanumAnavirodhAcceti / etena Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajJAtakartRkam tadIyajJAnAdayo nityA ityAdi yadavAdi tadapohitamUhanIyam / sarvajJatvamapyasya kena pramANena grAhyam / na tAvat pratyakSeNa tasyendriyArthasannikarSotpannatvenAtIndriyArthagrahaNAsamarthatvAt / nApyanumAnenAvyabhicAriliGgAbhAvAt / nanu jagadvaicitryA'nyathA'nupapattirUpaM tadastyeveti cenna tena sahAvinAbhAvAbhAvAt / jagadvaicitryasya sArvajJa vinApi zubhAzubhakarmaparipAkAdivazenopapadyamAnatvAt / kiJcAyaM yadi sarvajJastadA jagadupaplavakaraNasvairiNa' pazcAdapi kartavyanigrahAnasurAdIstadadhikSepakRto'smadAdIMzca kimartha sRjatIti nAya sarvajJaH / tathA bahUnAmekakAryakaraNe vaimatyasambhAvanayA maheziturekatvakalpanA bhojanAdivyayabhayAt kRpaNasyAtyantavallabhaputra-kalatra-mitrAdiparityajane zUnyAraNyAnosevanatulAmAkalayati / anekakITikAsaraghAzatasampAdyatve'pi zakramUrddhamadhucchatrAdikAryANAmekarUpatayA'vigAnenopalambhAt / kiJcezvarasyAkhilajagatkartRtve'bhyupagamyamAne zAstrANA(NAM) pramANetaravyavasthAvilopaH syAt / tathAhi sarva pramANaM zAstramIzvarapraNItatvAditaratatpraNItazAstravat / prativAdyAdivyavasthAvilopazca sarveSAmIzvarAdezavidhAyitvena tatpratilomAcaraNAnupapatteH prativAdyabhAvaprasaGgAditi na sRSTikarasya mahezvarasya kathaJcidapi siddhiH / // IzvarotthApakasthalaM samAptam // ' 1. lipikArasya puppikA-'paNDitazrIrAmasundaragaNiziSyarupasundareNa likhitaH' / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrIbhuvanasundarasUriracitam . // parabrahmotthApanasthalam // - zrIvIrajinamAnamya sarvAtizayazAlinam / vaitaNDikanirAsena sthApyate jainazAsanam // -- iha hi yuktikalApollolakallolamAlAvyAptasakaladikcakravAlasyAdvAdaM samudramivAvagAhayitumatha sAmarthya bibhrANAH, nityAnityatvasadasattvAdisvavacanaracanAprasRtvarakaraprakarairbhAsitabhUmaNDalAntaM ca kauzikA iva sahasrakaraM dRggocarIkartumatha prabhutAM dadhrANAH, gatasarvapratibhAvilAsAH kRkalAsA iva taM copahasantaH, pracaNDasvatuNDatANDavADambarabalenaiva sarvatra vikasantaH pramANaprameyavyavasthAbAhIkAH, pratyakSAdipramANapratiSThitaprapaJcAdivastuno'pi nirloThanena gatasakalahIkAH, svIkRtasyAdvAdavAdavAdivRndArakavadanodbhUtapramUtayuktivyaktimahAnadIpUraplAvyamAnAH kuzakAgAvalambanAnIva nAnAmatAni prApanIpadyantaH anyatIrthIyAH / . ... / tatra vedAntamatAnusAriNa evaM pramANayanti-prapaJco mithyA dRzyatvAt zuktizakalakaladhautavat rajjubhujaGgavat svapnopalabdharAjyAdivacca / ___ atra paratuNDakaNDavyapohAya vyApAryante kAzciduttaravyatikarauSadhaprakriyAH / asiddhaviruddhAnekAntikadoSA. pratyakSA haryakSA iva trayastrAsayantyamuM hetuhariNapotam / tathAhidRzyatvam atra kasyApekSayA vivakSitaM zubhavadbhirbhavadbhiH 1 kiM paramANvAdisUkSmAkArApekSayA stambhAdisthUlAkArApekSayA vA ? Adyavikalpo'sambhavabAdhitatvenAvakezitaruriva na bhavatA manorathaphalAvalIprAptyai, paramANUnAM tadgatarUparasagandhasparzAdInAM ca bhavatAmadRzyatvAt / dvitIyavikalpo'pyasatkalpa eva sthUlAkArANAmapi mandarapurandarasvargabhargabhArgavAdInAM bhavatAmadRzyatvAt / __ atha mA bhavantvasmAkaM sarve'pi dRzyAH kintu kasyApi puruSavizeSasya bhaviSyanti tarhi so'pIndriyajJAnagrAhI atIndriyajJAnagrAhI vA ? Adhavikalpe prAguktameva dUSaNaM lAlagIti / dvitIyavikalpe'tIndriyajJAnagrAhyapi sarvajJo, vA syAdasarvajJo vA ? dvitIyavikalpe prAcya eva doSa / Adyavikalpo'pi na jAghaTIti sarvajJasya bhavadbhiranaGgIkArAt / __ atha na hi paramANvAdyasmAbhiraGgIkriyate prapaJcamithyAtvasyaiva pratijJAnAt tarhi AzrayAsiddhatAmAtaGgIsparzapAtaka hetuzrotriyasya, prapaJcasyA''zrayasya yuSmanmatenAsattvAt / atha prapaJco asannapyanAdyavidyAbalena dRzyate iti cet tarhi sA satI asatI Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIbhuvanasundarasUriracitam avAcyA vA ? yadi satI tarhi "ekamevAdvitIyaM brahma' [chAM0u06.2.1] itya. sambaddham , avidyAyA dvitIyAyAH sadbhAvAt / asatI cet tarhi na tabalAt prapaJcapratItiH dvayorapyasattvAt / avAcyA cet tarhi sarvathA ekadezena vA ? Adyavikalpe'vidheti nAmnA'pyAvAcyatvaM syAt / asti ca yuSmanmatenAvidyAzabdena sA vAcyA / tataH prakaTa evAtra virodhaH / dvitIyavikalpe sarve'pyavAcyAH syu. padArthAH, kaizcit prakAraiH sarvepAmavAcyatvAt / sadasadvilakSaNatvamavAcyatvamityAzayaH / tadapi klIvasya kAminIkAmanAyAmapatyotpatyabhilASaprAyam , sadasadvilakSaNasya vastuna evAsattvAt / atha sarvavyavahArApekSayA'sti tarhi vyavahAro'pi sannasan veti tadeva dUSaNam / kiJca, prapaJco dRzyaH pratyakSeNa / taiccAsadrUpaM sadrUpaM vA ? Adyavikalpe na hi tena bandhyAstanandhayeneva kiJcit sAdhayituM pAryate / dvitIyavikalpe pratyakSasya sadrUpatve'dvitIyavAdahAniH / tathA pratyakSaM vidhAyakaM niSedhaka vA ? nAdyavikalpaH prapaJcaniSedhasiddhau nibandhanam, pratyakSasya vidhAyakatvAdeva / tathA coktam-'AhurvidhAta pratyakSaM na niSeddhR vipazcitaH" [bra0 si0 2.1] iti vacanAt / dvitIyavikalpastu vAnagIkArAdeva bAdhitaH / athAnumAnagabhyaH prapaJcastarhi dRzyatvAditi sthAne anumeyatvAditi vAcyam / evaM kalpane'pyajAgalastanadohaneneva na bhavadiSTasya dugdhasyeva prAptiH / tadapyanumAnaM sadasadveti dUSaNaparamparodghoSaNA kAryA / athAsatyAdapi anumAnAt parabrahmasiddhiyathA asatyAdapi jalacandrAnnabhacandrasya / etadapi na caturacetazcamatkArakArakam , asatyena kharaviSANeneva kasyApi sAdhayitumazakyatvAt / ____ atha mithyAtvaM paramArthasatyatvavaidhuryaM sisAdhayiSitam / eva tarhi sadrUpatA siddhA prapaJcasya / paramArthasatyatve vivAda / so'pyapAkariSyate / tathAhi-kimidaM paramArthasatyatvaM nAma parabrahmarUpasattvaM pramANapratiSThitArthaviSayatvaM vA ? Adhavikalpe sutarAM ghaTapaTa-zakaTa-mukuTAdipadArthasArthapuruSottamasya paramArthasatyatvalakSmIsambhogabhAjanatvam, bhavadbhireva paramabrahmavivartatvena svIkArAt "sarva vai khalvidaM brahma' [chA.u.3.14.1] "neha nAnAsti kiJcana" [vR070 4.4.19] ityAgamaprAmANyAt / dvitIye brahmaNaH pramANapratiSThitArthaviSayatve prapaJcasyApi pramANapratiSThitArtharUpatvam, brahmarUpatvAt tasya / tathA ca ghaTapaTAdayaH padArthAH satyAH, pratibhAsamAnatvAt parabrahmavat ityanenApi tatsiddhiH / atha svavyavahArAtireki svadarzanApekSayA niyatavidhimAtraM dRzyatvamAkAsitaM tarhi , etadeva vicAryate / svazabdasya prapaJcApekSatve prapaJca satyo'satyo vA ? Adyavikalpe 1 tat pratyakSam / Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parabrahmotthApanasthalam / asmanmatapraveza / asatyazcet tena vyavahAraH katham ? kiJca, mahAvidyAnumAnasyeva bahvakSarasvalpArthasyAsya matasya' tAtparyArthastvayameva yat svaprakAze parApekSitatvaM tacca vicAryamANaM yuSmaccittavRttimahilAyAH SaNDhAliGganamiva na cintitAbhilASapUt / yat yat svaprakAze parApekSaM tat tat mithyeti prativAdino vyAptyasiddharasiddha evAyaM hetvAbhAsaH / citrabhAnu-sudhAbhAnu- pradIpAdInAM prapaJcAntargatatve'pi svaprakAze parApekSitatvArbhAvena bhAgAsiddho'yam / tathA brahmaNo'pi svarUpanirUpaNaM vedAgamavAkyaireva kartuM zAMzakyate atastasyApi prakAze parApekSitatvena mithyAtvaM' vabhUva / kiJca, svAtireka ityatra svasmAdatirekastadaiva syAt yadA dvayaM siddhaM bhavati, yathA bhImArjunayormadhye bhImo'dhikaH / . atha "satyAnRte mithunIkRtya vyavahAra' pravartate / evamapi satyAnRtayomithunIkaraNaM kathamiti vAvyam / nahi kharaviSANasyAsatyasya satyena ghaTapaTAdinA saMyogaH sambhavI / sambhave vA vandhyAstanaMdhayaparabrahmaNI api saMyojayitavye / / .. atha lokanyavahArApekSayA prapaJcaH satyo'pyaGgIkriyate / tatra prAtItikavyAvahArikapAramArthikabhedAt tredhA satyam / tathAhi-prathamajJAne rajatasya satyasya pratibhAsAt tatra pravRttihetukatvena zuktizakale rajatapratItiH prAtItikaM satyaM prathamam / ghaTapaTAdayaH pratikSaNavIkSyamANA vyavahiyante ityetat dvitIyaM satyaM vyAvahArikam / vyAvahArikatvaM caiSAM ghaTapaTAdInAM vAdhapratibhAsAbhyAM anirvacanIyarUpatvAt / bAdhazca jJAnAntareNa zuktikAyAM tatkAlameva, rajatAbhApena zuktikAprApteH / ghaTapaTAdipadArthasArthe tu parabrahmasvarUpaparijJAnenottarakAlaM bAdhaH / pratibhAsazcobhayatrApi vidyata eva / pAramArthikasatyaM tu parabrahmaiva tasyaiva tAttvikasya sadbhAvAt / tAttvikatva ca bAdhapratibhAsAbhAvAt / etadapi hi satyatAlakSaNaM vicAryamANaM vizarArutAM aJcati / tathAhi-pratItizcedasatyA tarhi tadbalAt satya katham / satyaM cet pratItirasatyA katham ? eva vyAvahArikasatye'pi vyavahAraH satyo'satyo veti tadeva dUSaNam / kiJca, ghaTapaTAdayo brahmaNo bhinnA abhinnA vA ? bhinnatve dvayasiddhiH / abhinnatve teSAmasatyatve tadapyasatyaM jAtam / kiJca, parabrahma ekamanekaM vA ? eka cet tarhi kathaM navanavAkAraiH pratIyate / anekatA tvabhigamenaiva bAdhitA / athAvidyAvazAt tadanekadhA pratibhAsate / evaM tarhi avidyAsiddhau nAnAtvasiddhiH nAnAtvasiddhau ca avidyAsiddhiriti sphuTamitaretarAzrayatvam / / 'kiJcAvidyA kiMsvarUpA 2 sadasadvilakSaNatvenAvAcyeti cet tarhi paramArthasatyA, 1 tulanA-satyAnte mithunIkRtya naisargiko'ya lokavyavahAra / bra0sU0 zA0bhA0 11.1 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIbhuvanasundarasUriracitam sadasadvilakSaNatvAt parabrahmavat / atha parabrahmA'vAcyaM na bhavati tarhi vAcyaM labhyaM vyaGgyaM tAtparyagamyaM vA ? yadi vAcyaM tarhi tadvat prapazco'pi vAcya evAstu / atha lakSyaM tarhi brahmetyukte kathaM mukhyArthavAghaH ? kiJca, mukhyArthAsaMvadraM na lalyaM nAma SaDbhedAyAM lakSaNAyAm , ato na lakSaNA / kiJca, yallakSyaM bhavati tadvAcyamapi syAt yathA 'gaMgAyAM ghoSaH' ityukte taTaM lalyaM, taTamityukte vAcyaM ca / tasmAt sarvArthAnAM vAcyatve siddhe lakSyaM brahmeti vacanaM na kiJcid vizeSa puSNAti / atha vyaGgyaM tarhi mukhyagauNalakSyAdyarthavyatiriktaH pratItiviSayo vyaGgayo'rthaH, ayaM ca vastvalakArarasAdibhedAt tredhA, so'pi vidhipratiSedhAdirUpo anekadhA, eteSu ko nAmAyaM vyaGgayo'rthaH ? vyaGgyatve'pi vAcyatvaM lakSyatvaM ca svIkartavyameva / tasmAt vyaGgaya brahmetyukte'pi na kazcid vizeSo dRzyate / atha zRGgArAdirasA yathA vyagayA eva bhavanti na vAcyA evaM brahmApi tarhi abhivyaktasvabhAvaM tad vidyate anabhivyaktasvabhAvaM vA ? Adyavikalpo'satkalpa purA'pyabhivyaktasvabhAvatvAt' / atha tAtparyagamyaM brahma tathAhi vaidikavAkyairajJAnanivRttistasyAM ca jAtAyAM brahmaivAviziSyata iti tasya tAtparyagamyatvam / etadapyavicAritaramaNIyaM yato brahmaNastAtparyagamyatvaM tadA kalpate yadA vAcyatvaM siddhaM na syAt / "nirmalanizcalaniSkriyarUpaM vyoma yathaiva ghaTe bahirantaH tadidaM paramArthasattatvaM bhUtagaNeSu bhaved vahirantaH" tathA "puruSa evedaM sarvaM yad bhUtaM yacca bhAvyam" [zvetA upa03.15] ityAdi tathA "sarvaM vai khalvidaM brahma'[ chAM0 u 3. 15. 1]ityAdi tathA "tattvajJAnotpAdyamithyAkAraNapradhvaMsatatkAryasAmAnAdhikaraNyaM mokSa"[ ], "satyaM jJAnamanantaM brahma"[ taitti0 u0 2. 3] ityAdivAkyairvAcyatvasyApi svIkArAt / kiJca, yathA bhavadbhirevamucyate prapaJcasya vicAryamANasyAghaTamAnatvAt brahmaivAviziSyate tathA kaizcit evamapi vakSyate prapaJcasya brahmaNo'pi cAghaTamAnatvAt zUnyavAda eva tAtparyabhUtaH / atha brahma ghaTamAnaM prapaJco'pi ghaTamAna eveti tyajyatAM matsaraH / kiJca, vedavAkyairdAnAdhyayanayajJAdInAM svarUpaM pratipAdyate tathA brahmaNo'pi / na caiteSAM vizeSo dRzyate / evaM satyapi yadi brahma tAtparyagamya tarhi te'pi tAtparyagamyA bhavantu samAnatvAt / bhavatu vA brahma tAtparyagamyaM kintu yathA brahma tAtparyagamyaM prapaJco'pi tathaivAstu / kiJca, brahmaNo ladayatve prapaJcasya mukhyArthavAcyatvaM balAdAyAtam / atha mAyAvazAt prapaJcasya mukhyArthavAcyatvaM tarhi lakSyatvamapi brahmaNastadvazAdeva bhavatu / atha prapaJco'nirvAcya eva yathA zuktizakale kaladhautam / tathAhi-zuktizakale kaladhautaM tAvat sanna bhavati rajatasAdhyArthakriyAyA akaraNAt / / asadapi 1. atra pATha patita pratibhAti / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parabrahmotthApanasthalam / na bhavati tatra pratIyamAnatvAt / na ca sarvathA'sat pratIyate kharaviSANavat / tasmAt zuktizukale kaladhautavat sadasadvilakSaNatvenAnirvAcya evAyaM prapaJcaH / - etadapi na prAmANikaparSadarham / tathAhi-zuktizakalakaladhautasya sadasadvilakSaNatve kiM pramANaM pratyakSamanumAnaM vA ? nAdyaH pakSaH sadasadvilakSaNagrAhakatvAbhavAt / athAnumAnamasti tannizcAyakam / tathAhi-anirvAcyaM zuktizakalakaladhautam aparokSapratimAsavAdhAnyathAnupapatte / etadapyanumAnaM ayuktaM 'hetoviruddhatvAt / pratyakSapratibhAsavAdhA ca yatra syAtAM tatra prathamaM kaladhautAdizabdaiH pazcAcca zuktikAdizabdaiH sarvairapi vAcyatvasyaiva svIkArAt / tathA'tra vyAptirubhayasiddhA nAsti / na hyaparokSatayA pratimAso bAdhA ca yasya syAtAM tadanirvAcyatvenA'smAbhiH svIkriyate / tatrAsattvasyaiva svIkArAt / tato dRSTAntavikalatvenAvyAptamevedaM sAdhanam / ' kiJca, mativaiguNyAd viparyaya eva zuktau rajatajJAnasyAGgIkAryaH / ekatra cenmatimAndyAd viparyayo jAtaH tarhi sarvatra viparyayeNaiva kiM bhavitavyam ? aikena cet timirAdidoSeNa dvau candrau dRSTau tarhi sarvairapi kiM tathaiva draSTavyau 1 tathAbhyupagame dRSTahAniradRSTakalpanA ca / tathA sarve'pyevaM vadanti yathA'sya shuktishklkldhautbhraantirjaataa| na hi punaH ko'pyevaM vAvadIti ghaTa-paTa-lakuTa-zakaTamukuTAdau sarvatra sarveSAM bhrAntireva / na hi yathA marumarIcikAyAM jalapratItirdhAntA tathA taTAkataTinyAdAvapi bhrAntava, kaizcidapi tathA'kathanAt / atha sarveSAM 'vacanamapramANaM tahiM bhavato'pi vacanaM kathaM pramANam ? sarvAntargatatvAd bhavataH / bahUnAM vacanAprAmANye caikasya vacanaM pramANIkriyate tarhi dvicandrajJAnamapi satyaM syAt / kiJca, pratItiH saiva satyA yA'rthakriyAkAriNI, anyA tu bhrAntaiva / yadi ca marumarIcikAjala-taTAkajalapratItI dve api bhrAntatvena samAne syAtAM tadA marumarIcikAyAmiva taTAkAdAvapi na kriyeta pravRttiqhatatattvairbhavadbhiH, kriyate ca / tasmAdapi vizeSaH / vizeSe ca siddhe ekA pratItiH satyA, ekA bhrAntA ceti balAt pratipattavyam / tatpratipattau ca na hi bhrAntapratipattibalenAbhrAntA'pi pratipattirdhAntA kartu zakyA / samutthalaTvabaladhUlipaTala, zItakAle jalAdau bASpAdimaNDala vA dRSTvA ekatrAgnyanumAnabhrAntau kiM sarvatra bhrAntyaiva bhAvyam ? tathAGgIkriyamANe'numAnavyavahAro'pi na yuktaH / tathA ca sati prapaJco mithyetyAdyanumAnaM na yuktam / evaM caikasya doSaduSTatAyAM tribhuvanamapi doSaduSTa syAt / tato nA'nena dRSTAntena sadasadvilakSaNatvaM sAdhayituM zakyate / prapaJcasyAsmAn prati dRSTAntasyAsiddhatvAt / / Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIbhuvanasundarasUriracitam atha zuktikale kaladhautamasat tarhi pratibhAsate kathamiti ceta cAkacikyAdisAdhAraNadharmasadbhAvAditi brUmaH / nanu tarhi kharaviSANasyApi kathaM na pratibhAsaH ? sAdhAraNadharmAbhAvAdityavehi / yato yat sarvathA nAstyeva tasya dharmA api kathaM kalpayituM zakyA' / atha kaladhautamapi tatra nAsti / mA'bhUt tatrAnyatra sadbhAvena purA dRSTatvena ca tadvarmaNA pratibhAso yukta eva / atha yA yA pratIti sA sA bhrAntaiva tarhi brahmaNo'pi pratItirbhAntA syAt pratIyamAnatvAt / evaM ca lAbhamiSTato lahAna / atha brahmApratIyamAnaM tahi sarvathA kicidvA Adya vikalpastarhi brahmaviSayavacanAnAmapravRttermaunameva va zreya taduktau / atha dvitIyaH pakSastarhi kathazcit prapaJco na pratIyate paramANvAdInAmapratIyamAnatvAt / tasmAt sadasadvilakSaNatvaM prapaJcasya kathamapi na jAghaTIti / tadaghaTane ca durApAstamevAnirvacanIyatvam / 54 bhavatu vA'nirvacanIyatvaM svIkArya, yuktInAmubhayatra samAnatayA [yA. ] kAzcit prapaJcayukta prapaJcayiSyante tAH sarvA api brahmaNi lAlagatya kathaM nivAraNIyA ? kiJca, sarvathA'nirvAcyatve prapaJcasya sadasadvilakSaNatvazabdenApi vAcyatvaM na yuktam | tathA prapaJcazabdena ghaTapaTAdizabdairapi ca vAcyatA na yuktA / kizva, prapaJcasyA'nirvAcyatve mithyAtvAvagamo'pi katham ' tathAtvapratipAdakA''gamAditi cet tarhi tathAtvapratipAdakavacanai. sa vAcyo'vAcyo vA ? vAcyatve durnirvacanIyatAvirodha. / avAcyatve tatparijJAnaM durghaTam / kiJca tattathAtvapratipAdakavacanAni prapaJcamadhye vahirvA ? madhye cet tarhi tAnyapi vAcyAnyavAcyAni vA ? vAcyAni cet tarhi tadvat prapaJcasyApi vAcyatA / avAcyAni cet tarhi yAni vaktumazakyAni taiH prapaJcamithyAtvaM kathaM pratipAdayituM zakyam | atha dvitIyo vikalpastarhi tAni satyAnyasatyAni vA ? satyAni cet tarhi advaitavAdahAniH / asatyAni cet tarhi na tai kA'pi siddhiH / atha vyavahArasatyAni tarhi vyavahAro'pi jJAnarUpo'jJAnarUpo vA prapaJcAntarbahirvA satyamasatyaM veti tadevAssvartate / 2 jJAnaM cet tarhi kiJca, prapaJcazabdena sarve padArthAH eka kazcid vA vivakSita ? ekacet tanna- yuktaM yata. kenApi pRSTaM bho ! etadvastu taba kIdRzamityukte'vAcyamiti na vakSyate tUSNImapi na sthAsyate bhavatA kintu samagramapi tat svarUpamAkhyAsyate / tathA ca sati jAtaM vAcyatvam / atha sarve, tarhi yathA ekastathA sarve'pi bhavantu vAcyA kA nAma ati. / atha sAmastyena ekasyApi svarUpaM pratipAdayituM na zakyaM tarhi sAmastyena brahmaNo'pi svarUpaM tathaivAsti (stu) / evamanirvAcyatvaM vicAryamANaM kathamapi Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parabrahmotthApanasthalam / 55 na jAghaTIti / tasmAt kadAgrahaM muktvA prapaJcasya mAyAyA brahmaNo'pi ca vAcyatvameva svIkAryamiti dRzyatvahetorasiddhatodbhAvanaprakAraH / / / / athAsya hetoviruddhatodbhAvyate / tathAhi- sAdhyaviparyayeNaiva yasya hetoranyathAnupapattiH sa viruddhaH / atra ca prapaJcamithyAtvaviparyayeNaivAsya hetovRttiH / tathAhi-yatra yatra dRzyamAnatvaM tatraiva sadrUpatA / na hi asat kenApi dRSTam / atha jalacandrAdayo'santo'pi dRzyante / na, jainaisteSAM satyatvasvIkArAt / dRSTAntasya prativAdyasiddhatvAt / tathAhi-jalacandrasvapnajJAnAdi bhAvarUpaM naimittikatvAt ghaTavat / jalavimbaM bhAvaH samyaggamakatvAt agnigamakadhUmavat / svamajJAnaM bhAvaH jJAnatvAt ghaTajJAnavat / zuktizakalakaladhauta-rajjubhujagAdayo'pi na sarvathA'sata eva pratIyante, dhAvalyAdisamAnaguNatvena bhrAntijanakatvAdapaTudRzAm / na hi nirmaladRzAM tatra bhrAntiH / * bahUnAM madhye ekasyaiva kasyacidapaTuktvAt / sarvathA'sadapi cet dRzyate tadA SaSThabhUtamapi kvacit dRzyatAm / athAnaikAntikatA hetorbhAvyate / yasyA'nyathAnupapattiH sandihyate so'naikAntikaH / sandigdhavipakSavRttitvena nirNItavipakSavRttitvena ca sA dvidhA / ayaM ca nirNItavipakSavRttikaH / tathAhi-na hi yat dRzyaM tanmithyaiva / parabrahmaNo dRzyatve'pi satyatvena svIkArAt / kiJca, dRzyatvaM kasyApekSayA yuSmadAdyapekSayA yogyapekSayA vA ? yoginAM tu sarva pratyakSamevAsti / bhavadAdInAM tu mervAdayo'pyadRzyAH / athAdRzyaM parabrahma avyavahAryatvAt khapuSpavat / evaM tarhi nAsti parabrahma adRzyatvAt avyavahAryatvAcca khapuSpavadeva / tathA'yaM pakSaH pratyakSavAdhita' pratyanumAnabAdhitazca / pratyakSavAdhA, tAvadAbAlagopAlAGganAprasiddhaiva / anumAnabAdhA cettham-prapaJco'pi mithyA na bhavati asadvilakSaNatvAt AtmasvarUpavat / tathA sAdhyavikalazcAyaM dRSTAnta. zuktizakalakaladhaute prapaJcAntargatatvena mithyAtvasya sAdhyamAnatvAt / athedamanumAnamasAdhyasAdhakaM mithyArUpatvAt jalacandravaditi cenna asAdhyasAdhake gandharvanagarazuktizakalakaladhautAdau vipakSe jalacandrAdau sapakSe pakSe cAsminnanumAne bhithyArUpatvasyAsya hetorvata nenAnaikAntikatvAt / tadevedamanumAnaM yathA yathA vicAryate tathA tathA na kSodaM zamate / / . ... tathA prAmArAmAdaya padArthAH pratibhAsAnta praviSTAH pratibhAsamAnatvAt pratibhAsasvarUpavat / atra pratibhAsaH svaptaH parato vA ? nAdyaH pakSaH ghaTapaTAdInAM svataH kadApi pratibhAsAbhAvAt / na paM kadApi, jAnanti / atha Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 zrIbhuvanasundarasUriracitam / dvitIyaH so'pi na yuktaH, parasya jJAne cedete pratibhAtAH tadaitAvatA tepAmasattvaM kathaM bhavet ? atha te santa eva santi parabrahmaNo divAH tarhi brahma majaDaM te ca jaDA iti medaH kathaM ? yasya yadrUpaM bhavati tat tadAkArameva dRSTam / na hi ghaTapaTAdayo mRdAkArAd vyatiriktA dRSTAH kutrApi | kizcaivamanumAne kriyamANe itthamapyanumAnaM bhaviSyati-ghaTapaTAdayo dIpapramAyAM praviSTAH dIpyamAnatvAt , yahIpyate tadIpaprabhAyAM praviSTam yathA dIpaprabhAsvarUpama tathA pratibhAso jJAnam / yadi tatra grAmArAmAdayaH praviSTAstadA dRzyante katham ?, pratibhAso hi hRdayAntarvartate, tatra praviSTAnAM teSAM darzanAbhAvAt / atha pradIpaprabhAyAM na ghaTapaTAdayaH sarve'pi dIpyante / evaM tarhi yuSmadAdipratibhAse'pi na paramANumandarapurandarAdayaH pratibhAsante / tasmAnna kiJcidetat / athAnumAnavaiparItyamapyatra sambhAvyate / tathAhi-pratimAso grAmArAmAdipraviSTaH, tAn vinA tasya kutrApyadRzyamAnatvAt / yad yad vinA kutrApi na dRzyate tat tatraivAsti, yathA paramabrahmasvarUpaM paramabrahmaNi, ghaTAdisvarUpaM ghaTAdipu / evaM ca lAbhamicchato mUlahAniH / atha vidhireva sAdhyate nAvidhistadapyasat / kutrApi bhUtale ghaTapaTAdInAmabhAve pratIyamAne'vidherapi pratIyamAnatvAt / kiJca, ghaTapaTAdiSu vidhau sAdhyamAne'nanta eva siddhA' paramabrahmavat / azrocyate anuvRttAkAraM sattaikarUpaM sarvaM pratIyate / etadapi na, anuvRttavyAvRttAkArasya pratIyamAnatvAt / tathA coktam nirvizeSa hi sAmAnyaM bhavet kharaviSANavat / sAmAnyarahitatvena vizeSAstadvadeva hi // [ zlo0 vA0 AkRti0 107 atha prapaJco mithyA anAtmaprakAzatvAt / yat satyaM tadAtmaprakAzaM yathA parabrahma / atrAnumAne viparyAso'pi kartuM zakyaH / tathAhi-parabrahma mithyA parAprakAzanAt / yat satyaM bhavati tat paraprakAzakaM dRSTaM yathA indriyajJAna-bhAnu-pradIpAdayaH / atha brahma paraprakAzakaM tadA siddhaM prapaJcasya satyatvaM prakAzyaprakAzakayorubhayorapi siddhatvAt / atha bhAvA brahmavivartA sattvaikarUpeNAnvitatvAt / yad yadrUpeNAnvita nat tadAtmakameva yathA ghaTapaTAdayo mRdrUpeNAnvitAH mRdAtmakA eva, sattvekarUpAnvitaM ca sakalaM vastu tasmAda brahmavivartarUpameva tat / atrocyate-anaikAntiko hetuH / na hi yad yadrUpeNAnvita tat tadeva bhavati / rUpAnvitatve'pi ghaTapaTAdInAM rUpasvarUpatvasyAbhAvAt / pratyakSavAdhitazca pakSaH / ghaTapaTAdiSu brahmavivartatvasya kenApyapratIyamAna Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parabrahmotthApanasthalam / tvAt / na hi brahmaNo ghaTapaTAdirUpatvena vivoM yuktaH, vijAtIyena saha vivartAyogAt / indriyagamyeSu tathAdarzanAt / na hi mRd ambhorUpeNa vivartate tadvA tadrUpeNa / sakalasiddhametat / asyAnyathAtve pratItibAdhA / ghaTapaTAdiSu ca mRdanvaya eva dRzyate, na caitanyAnvayaH / atha tatra sattAnvayo'sti / evaM na hi yatra sattA tatra prapaJcAnvayo'pyasti / tathA ca sati prapaJcarUpameva syAd vizvam / kiJca, sattApi ghaTapaTAdIn vinA na bhavati / na hi guNinaM vinA guNAn ko'pi dRSTapUrvI / tasmAdetadapyanumAnaM bhavadiSTArthaprApaNapravaNaM na bhavati / kiJca, brahmaNaH sAdhakaM kiM pramANam ? Agama iti cet tarhi sa tasmAdbhinno vA syAdabhinno vA ? bhinnatve'dvaitavAdahAniH / abhinnatve sAdhyasAdhakabhAvAnupapattiH / kiJca, AgamaH artharUpo vA syAt jJAnarUpo vA ? AdyapakSe prapaJcasiddhiH / dvitIyapakSe bhinnatve jJAnadvaitasiddhiH / abhinnatve brahmaiva kevalam na tatsAdhakAgamo nAma pramANaM kiJcit / atha, AgamaH artharUpo brahmasAdhaka' artho'pi jJAnarUpa eva / etadapi vicAryamANamasaGgatameva / arthasya jJAnarUpatvAsiddhe. tathApratibhAsAbhAvAt / tathApratibhAsAbhAve'pi tasya tathArUpatvaM cet sAdhayiSyate tarhi sarva sarvAtmanA sAdhyaM sAdhyavyavasthAyA yuSmadAyattIbhUtatvAt / atha brahmaivA''gamarUpa svasAdhakaM tarhi Agama' padavAkyarUpo vAcyaH, brahma ca avAcyam tayoraikya kathaM syAt 1 ekatve vA brahmaiva, nAgamapramANaM tasmAd bhinna kiJcit / atha pradIpa svasAdhaka. evaM brahmA'pIti cet tarhi Agamo brahmasAdhaka iti bAlapralapitaM jAtam / kiJca, pradIpaH svaprakAzako janAnAm, parabrahma ca kasya svaprakAzakaM iti vAcyam ? jantUnAmiti cet tarhi parabrahmaNA jantUnAM svarUpa jJApyate iti tAttvikatritayasiddhiH / evaM sati 'ekamevAdvitIyaM brahma" iti vacanamAtram, jJApyajJApakAdyaGgIkArAt / kiJca, sarvadeheSu ekasyaiva nirvizeSasya parabrahmaNa]stAttvikatve ekasya muktau sarveSA muktiH, ekasya bandhe sarveSAM bandhaH, ekasya pIDAyAM sarvasya pIDA, ekasya saukhye sarvasya saukhyamevAbhiyujyate / athaikasminnapi dehAdhiSThAtari yathaikasya pAdasya pIDAyA nAparasya pAdasya pIDA evaM samAne'pi brahmaNi yathAdRSTameva pIDAdyaGgIkAryam , etadapyasaGgatam / pAdapIDAyAM tasyaiva dehAdhiSThAturekasyaiva pIDAdyagIkArAt saukhye'pi tasyaiva saukhyAsvAdAt na tu pAdAdeH / kiJca, vaya dehAdhiSThAtAraM sAMzam evAGgIkurmahe / tathA ca kApi pIDA kApi saukhya ityAdi yujyata eva / bhavadbhistu paramabrahma niraMzamevA Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIbhuvanasundarasUriracitam gIkriyate / tathA ca sati ekarUpameva yujyate na tvanekarUpam / anekarUpatve vA sAMza nanityaM tadagIkAryam tathA ca svamatakSati / eka dehAdhiSThAtR, eka jagadvyApakaM brahmetyAdyapi na yuktam / brahmaNo rUpye cakatyahAniH / evaM ca yupmanmate paramabrahmaNaH sAdhakaM na kiJcit ghaTAkoTisaMTaGkamATIkate / kiJca, ekameva parabrahma yadi paramArthasatyaM tadA'paraM sarvamapyaparamArtham / evaM ca sati bhavatAM suvarNe lopTe, puSpasraji sarIsRpe, hAlAhale paramAnnabhojane ca samAnaiva pravRttivilokyeta / na cAsti tathA / tasmAdasti ko'pi vizeSaH / kiJca, ekasyaiva paramabrahmaNastAttvikatvAt tasya ca sarvatra samAnatvAt zvapAkakRtapAke brAhmaNakRtapAke ca samAnaiva bhavatAM bhojanavRttiyujyate / kiJca, zvapAkaspRSTAnAM bhavatAM snAnamapi na yuktiyukta]m , ubhayorapi bhavato. paramabrahmavivartatvAt pAvitryahetukatvena jalAde. kasyApyasvIkArAcca / atha lokavyavahAreNa sarva pramANam / evaM lokavyavahArazca caNDAlAdibhirapi kriyamANo'styataste'pi svasAdhyasAdhakA bhaviSyanti / kiJca, ekasyaiva paramabrahmaNastAttvikatvenAGgIkAre brAhmaNakSatriyAdivarNavibhAgo'pyayuktaH / tadevamadvaitavAdasya vicAryamANasyAghaTamAnatvAt siddhaM pramANaprameyarUpaM sakalaM tattvam / tathA jainamatameva sakalaparavAdinirAkariSNutvena vijayate / durvAdikolamadamardanasiMharUpaM syAdvAdasazravaNanaSTakuyuktipakti / rAgAdidoSarahitaM sahitaM guNaughaiH jaina mataM vijayate vijayapradAyi // [iti] paramabrahmotthApanasthalam / bhuvanasundarasUrikRtaM sthalam ya iha ujjvaladhIH prayatiSyate / zaThakuvAdikaNo'naNuyuktibhiH pratihato laThayiSyati tatpado // iti zrIbhuvanasundarasUriviracitaM sthalaM saMpUrNam / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinamaNDananibaddham // hetuviDambanasthalam // praNamya zrImadahantaM paramAtmAnamavyayam / 'hetorviDambanopAyo nirapAyaiH pratAyate // iha hi yaH kazcid vipazcitpracaNDaprAmANikaprakANDazreNIziromaNIyamAnaH, sarvAGgINA'naNIya pramANadhoraNopraguNIbhavadakhaNDapANDityoDDAmaratAM svAtmani manyamAnaH, svAnyAnanyasamasaujanyadhanyatribhuvanamAnyavadAnyagaNA'vagaNanAnuguNAnaNutattadbhaNitiraNaraNakakaraM raNannissamAnAbhimAna', apratihataprasarapravaraniravadyasadyaskAnumAnaparamparAbobhuvitanistuSamanIpAvizeponmipanmanISipariSajjAgratpratyagrodagramahIyomahimasanmAnaH, zatamakhagurumukhAJjavimukhatAkArihArisarvatomukhazemupImukharA'saGkhyasaGkhyAvadvikhyAta---- parSadi viditatarkakarkazavitarkaNacaNa' prAmANikagrAmaNIH pramANayati, tasyAgasyAhaGkAraprAgbhAratiraskArAya cAruvicAracAturIgarIyazcaturanaracetazcamatkArAya ca kiJciducyate / haM ho manasvin / mAnyamanISimanomanoharavinodAya prazastazabdArthasArthavinyAsasauvanavopanyAsaprollAsalIlAyitadarzanAya ca yadanumAnamavAdi, vAdivRndArakavRndapurandareNa niSpratibhaprAtibhavatA bhavatA tatra 'Adau hetunA sAdhyasiddhirvidheyA dhIdhanena' iti kRtvA sAdhyameva kiJcid vicAryate / yathAhi-yadatra pavitrAnumAne sAdhyamabhyadhAyi bhAgyalabhyasabhyaharSaprakarSAdhAyi tat kiM svarUpataH siddhasvabhAvaM bobhUyAdasiddhasvabhAvaM vA na tAvadasiddhasvabhAvam , tasya hi sakalopAkhyAvikalatAvikhyAtakharaviSANaprakhyatvena sAdhyatvA'ghaTanAt / tathArUpasyApi sAdhane saprazrayAzrayAsiddherdu rnivAratvAt / sAdhyasvarUpAsiddhau ceha heto. 'yatra yatra sAdhana tatra tatra sAdhyam ityevaMrUpavyApti. tadupapattiprakAzanopakramo'pi vandhyAstanaMdhayabhAgadheyavarNanamiva kasya hAsyAya na syAt prazasyAtmana / _atha siddhasvabhAvamiti manyethAstathApi ki tad bhavata. siddhasvabhAvamuta sarveSAM vA ? na tAvat sarveSAm / na hi ko'pi vikasatpravekavivekavAcaspatiH sarveSAM siddhasvabhAvasAdhyasAdhanAya ceklizyate / na hi kvApi dhavalasya dhavalIkaraNam piSTasya peSaNam carvitasya carvaNa vA kenApi dRSTamiSTa vA / / atha bhavata iti samataM tarhi tatrApi tat kimabhIpsitaM bhavedanabhIpsita vA ? nA'nabhIpsitam, yata mvAnabhiprete sAdhye sAvyamAne dhImato'nityatvasAdhane sAGkhya 1 paJcamyanto liGgapratipAdakavacanarUpo hetu yathA dhUmo'gneliGgam / 2 nirdUSaNa. 3 zreSThaH / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinamaNDananibaddham traukate / tatrAdyo nAnavadya' yataH sA yasattvasya pUrvameva pratipAditattrAt / nApi dvitIyaH / na hi ko'pi prAmANikagrAmaNI. pramANAviSayIbhUtasya sAnyasya pramANaviSayIkaraNAya raNaraNakaparAyaNo bobhUyate / kiJca, sAdhyasya pramANAviSayatve hetuprarUpaNamapi nirAzrayatvamazizriyadeva / na hi kvApi mAtaramantareNa sutaratnajananamahotsava protsAhzAlinAma, prAmaM vinA vA nissImAbhirAmasImAnivezavyavasthA / atha tRtIye'pi sAdhyanyAyathArthatvaM kiM pramANanirAkRtatvena uta vyabhicAritvena kiM vA visavAditvena praNijAgayeta / pramANanirAkRtatvamapi kiM tadAnIm kAlAntare vA ! tadAnImityaGgIkAre 'anuSNaH kRSNavA' 'kRtakamAkAzam' 'zuci narazira kapAlam' ityAdivat pramANAdinirAkRtatvena sAdhyatvA'ghaTanAt , heto. kAlAtyayApadiSTatvApattezca nirAkRtaracasAdhyadhavizaMpaNatAkuTTinI pakSapRSThilagnA kathaM nivAraNIyA vA / kAlAntare pramANanirAkRtatvasya sampratyAtmanAmaviSayatvAt / tanna nirAkRtatvenA'yathArthatvam / nApi vyabhicAritvam / tatrApi ki yatra yatra sAdhanaM na tatra natra sAdhyamiti dezata. ki vA yadA yaDhA sAdhanaM na tadA tadA sAdhyamiti kAlato vA ? kiM cAtaH / ubhayathApi vyabhicAritve hetoranaikAntikatAkalaGkapaGkapaDkilatvaM kathamapi na prakSAlayitumala bhUyate / kiJca, bhavatA'pi sAdhyasAdhanayordezakAlAbhyAM vyAptiprakaTanapaTutAmana[GgIkArAt] vyabhicAritve'sya svayameva nirAkariSyamANatvAt / tanna vyabhicAritvam / visaMvAditvamapi kiM saMvAdAbhAvena vA syAduta viruddhasaMvAdena vA / yadyAdya. prakAraH pracArakArI tadA hetorasiddhatA proddhatapAmaroparIrambhArambhavad durbhagIbhAvasya RbhuvibhunApi praabhvitumshkytvaat| dvitIye tu viruddhatA uddhatavubhukSitarAkSasI sAdhanasya kaNThaSThivilagnA na kathamapi pazcAtkartuM prabhUyate bhUtapatinApi / tanna sAdhyasyApratItatA smbhvinii| tadabhAve durupapAdameva sAdhyam / tadabhAve hetorvyAptivarNanaM sakarNAnAM gaganAGgaNodgatapraguNAravindalIlAmanuzIlayatyavikalAM kalAzAlinAm / ____ atha bhavatu bhavadabhimata yathAkathaJcit sAdhyam / na tatra vayaM vivadAmahe | paraM "viduSAM vAcyo hetureva hi kevala" [pramANavA0 3,26] sAyasiddhinivandhanamiti kRtvA so'pi kaJcidvicArapadavImadhiropyate / tathAhi--sa ki bhavannirUpito hetu sakalakalAzAlitvAnta.samIhitasallakSaNapuraskRta' syAdAhosvit parolakSadakSavikSepitalakSaNavaimukhyasamAliGgito vA 8 iti pakSobhayo / tatra yadi dvitIyA bhit tarhi hetornirlakSaNatvena sAdhyasiddhAvakiJcitkaratvAt / akiJcitkarasya ca kAryasiddhAvanAdaraNIyatvAt / na hi ko'pi prAmANikIbhUya bhUyaH prAmANikasabhAyAM nirlakSaNatvenAkiJcitkara hetumabhidadhIta / atha prathamA bhidA yadA pratItipathAtithIkriyate tadA nizitataradurddharadhAro Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetuviDambanasthalam / dbhurAtivakracakrakanipAtanirdalitamastakatvAnnocchvasitumapyutsahate / tathAhi-hetuH svAtmanaH siddhisaudhAdhirohAya sAkSAdakSAmalakSaNapraNayitAmapekSate, lakSaNaM ca vyAptiprAptim, vyAptirapi hetum, hetuzca lakSaNam , lakSaNaM ca vyAptim , vyAptirapi hetum , hetuzca lakSaNamityAvartaH pravartate'ta. sphuTa eva sarvato dhArAlakarAlacakrakapracAra surezvaraguruNApi praNAgayitumazakyatvAt / tathA hetuH svasiddhaye lakSaNamukhaprekSitAmavalambate, lakSaNamapi svasiddhayarthaM vyAptidvArA hetumiti duruttaretaretarAzrayo'pi saprazrayaM pRSThilagno na manAgapi vizrAmAya mano vitanoti / atha bobhUyatAM satAM mAnanIyo yuSmadIyo heturayaM kathamapi lakSaNalakSitaH / paraM kiM tallakSaNa lakSaNa H prajJApyate prajJA'vajJAtapuruhUtasUribhiH / atha nizcitavyAptimalliGgamiti tallakSaNamiti cet nanu keyaM vyApti' ? nizcitAvinAbhAva eva vyAptiriti cet tarhi ko'yamavinAbhAva. 1 ki sAdhanasadbhAve sAdhyasadbhAva ityanvayarUpaH kevalaH prarUpyeta, kiM vA 'sAdhyAbhAve sAdhanAbhAva iti kevalavyatirekasvarUpa', utobhayathA vA ? iti kalpanAtritayI praguNaguNatrayIva sarvatrApratihataprasarA prasarIsarIti / tatra tAvadAdyA hRdyA na vidyAvatAM hRdi, yataH kevalavyatirekiNo hetorahetutvaprApteH / kevalavyatirekiNo'nvayitvena pakSAdanyatrApi sadbhAce kevalavyatirekitvAyogAt / kevalAnvayirUpAvinAbhAvAdeva vyAptisamAptau 'sAtmakaM jIvaccharIraM prANAdimattvAt' ityAdi kevalavyatirekyanumAnAnAM 'parvato'yaM vahnimAn dhUmAt' ityAdyanvayavyatirekyanumAnAnA [ca] prAmANyaprANavyaparopaNapApasantApaH kathaM zAnti prApaNIyaH / nApi dvitIyA, kevalAnvayini hetAvavyAptiprApteH / na hi kevalAnvayinaH kvApi sAdhyAbhAvasAdhanAbhAvI sambhavataH / sAdhyasAdhanayoH kvApyabhAve ca sakalavastuniSThatvalakSaNasya kevalAnvayitvasya nirUpayitumazakyatvAt / nApi tRtIyA advitIyAnandAya / anvayavyatirekiNi tatsadbhAve'pi kevalAnvayinaH kevalavyatirekiNazca pratyeka tadabhAvAt / evaM ca kevalAnvayi-kevalavyatirekihetvoH prAmANyaM sakalapramANazAstroktaM kathaM nirvAhaNIyam / kiJca, bhavatu nizcitAvinAbhAvo hetulakSaNam param avinAbhAvanizcayo'pi durupapAda / tathAhi-avinAbhAvo hi sAdhyasAdhanayoH paraspara sArvatrikadeza-sArvadikakAlA'vyabhicAritvam / tannirNayazca sAmprataM sarvajJamantareNetareNa kartuM na pAryate / na hi katiSucid vyaktipu kadAcit sAdhya[sAdha]nayoravyabhicAritvopalabdhAvapi sArvadikaH sArvatrikazca tathAbhAva' sambhAvayitumapi zakya / kutracitkadAcidanyathAbhAvo'pi vibhAvyata eva gopAlaghaTI-zakramUrdhAdau dhUmasadbhAve'pi vaheranupalambhAt / tanna nizcitAvinAbhAvo hetorlakSaNatvena prarUpaNIyo nipuNaziromaNibhiH / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinamaNDananivaddham syevAnabhIpsitasAdhyadharmavizeSaNatvadRpaNApatti pakSe'nivAraNIyA syAt / athAbhImitamapi kiM bhavata. sarveSAM veti dvayI gatiH / na tatrAgrenvarI prAgraharA gatiH, sarvapAmabhIpsitatve vipratipatterabhAvena sAbhyopanyAsasya mudhA prayAsaprApteH / atha bhavata eveti prAgraharA'tanA gatirmatimatA pratAyate / tatrApi kiM tada vizeSarUpa syAdutAho sAmAnyarUpaM vA ? na tAvad vizeSarUpam , tasya hi niyatekathamivyaktimAtraniSTatvenAnyatrAnanuyAyitvAt / tathAtve ca nidarzanasya sAdhyavikalatA kalAvatA kathamunmUlanIyA ? anvayavyAptirapi sAdhyasAdhanayo. sapakSasadbhAvavalena jalpyamAnA pralA pamAtramevAtra / atha sAmAnyarUpam tatrApi ki tannityamanityaM vA syAt ? na tAvannityaM tasya sAdhyatvAyogAt / pUrvamasAdhyamadhunA tu sAdhyamiti svabhAvamedApanyA'nityatvaprApte / bhavatu vA nityaM param arthakriyAsaMmukha vA tadvimukha vA ? arthakriyAsAMmukhyaM tasya krameNa yogapadyena vA ? ityAdyanekAnanyavikalpakalpanAyA aparisamApterna saadhysiddhiryugaante'pi| athaitadbhayAt tat sAdhyamanityamagIkurvIthAH / tatrApi kiM tat kSaNikaM vA kiyakAlAvasthAyi vA syAt ? na tAvata kSaNikam , tasya hi tathAtve dvitIyakSaNamAvI hetuH kiM sAdhayet / na hi pUrvameva yA zepatya pazcAccikitsAprastAvaH; sAdhyasya tu kSaNavinAzitve hetorAzrayAsiddhivandhIkalako'pi kena parAkriyate ? ___ athaitadoSadoSAcarapracAratrasta kiyatkAlAvasthAyi sAdhyaM manyethAstatrApi kiM tat pratItampratIta vA bobhUyeta ? pratItamapi kiM [sarvApekSayA] bhavadapekSayA veti pkssyii| sarvApekSayeti pakSe kabhIkriyamANe samAptisaudhamadhyamadhyAsIna eva vivAdadurdharakesarI yata sarvapratIte vastuni 'Apo dravA' ityAdivad vivAdAyogAta / tasyApi sAdhane na mandarapurandarAdayo'pi sAdhyatvamAsAdayeyu / pratItasAdhyadharmavizeSaNatvapakSadUpaNApatteranivAryatvAt / na hi ko'pi manasvI [sarvasvIkRtapratItasAdhyasAdhanAya sAdhanopanyAsaklezamAzezrIyate / atha bhavadapekSayeti pakSo'pi dakSoditanodito na sthemAnamadhigacchati / tathAhi-tat sAdhyaM bhavata pratItaM pramANato'nyathA vA ? na tAvadanyathA, atiprasaktiparAhatatvena yuktiriktatvAt / atha pramANatastatpItiriti praNigayeta cAturvedyahRdyena / tatrApi kiM tat pramANaM sAmAnyAtmakaM vizepAtmaka vA ? sAmAnyAtmakamapi ki jJAna vA'nyad veti vikalpayugalI maJjulamarAlayugalIva vimalIbhAvamAvibhratI pratItipathamavatetIryate / anyadapi kiM sanniko vA kArakasAkalya vA / dvayorapyetayorajJAni(na)tvena svaparAnizcAyaka Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetuviDambanasthalam / tvAt pramANapraguNAnaNupaDktau pravezAnahatvAt pavitrazrotriyazreNAviva cANDAlasya / jJAnamapi kimavAdhitAnubhavasvabhAvaM kiM vA'vyabhicAryanubhavasvabhAvaM bhavediti vikalpadvayaM bhImArjunadvayamiva samagrapratipakSapakSavikSepabaddhakakSaM purastAd visphurtimat prasarIsati / tatrApyAye pakSe tasyAbAdhitatvaM ki tAtkAlika kAlAntarIya vA parikalpyate / na tAvat tAtkAlikam, gurutaramarumarIcikAnicayacumbyudakAdAvatiprasaktiparAbhUtatvena viduSAma nAdaraNIyatvAt / kAlAntarIyabAdhavirahasyAsarvajJA'vijJeyatvAt / tannAbAdhitAnubhavasvabhAvaM jJAna pramANatvena prINayati pravaNAntarvANiprANigaNAn / dvitIyo'pi vikalpo nAnalpakalyanAtalpamadhirohati / tatrApi ki yatrArthastatra jJAnamiti dezataH kiM vA yadA'rthastadA jJAnamiti kAlato vA'vyabhicAritva procyeta prAJcaccAturIgarIyasA / ubhayathA'pi na ghaTAkoTimATIkate'vyabhicAritvam yato jJAnArthayovilakSaNasvabhAvatvena pRthak pRthak dezAvasthAyitvena pUrvottarakAlabhAvitvena ca parasparamavinAbhAvasya svapnAntare'pyavibhAvanAt / tanna sAmAnyAtmakapramANato bhavataH sAdhyapratIti prItimutpAdayet / atha vizeSAtmakamiti mati sApi na matimatAM ratidAyinI yatastadapi kiM pratyakSamanumAnamAgamo vA syAt / pratyakSamapi kimaindriyamatIndriyaM vA ? atIndriyamapi yogisatkam mAnasaM vATa na tAvada yogisatkam , tasya ca sAmprataka lInAnAM malImasAlmanAM dUrApAstatvAt / nApi mAnasam , tasyApIndriyAnuyAyitvenendriyAdhyakSoktadoSAvakIrNa tvAt / aindriyamapi kiM bhavadIyam sarvIya vA ? na tAvat sarvIyam yataH sarveSAM pratyakSapratIte vastuni pura parisphuratsphuTaghaTavad visavAdAsambhavena sAdhyatvA'yogAt / bhavadIyamapi kiM savikalpakaM nirvikalpaM vA syAt ? savikalpakamapi ki savAdope (taM) vA'nyathA vA / savAdo'pi tasya kiM svata' parato vetyAdyAvartanena parola:rapi varSerna vikalpakalpanA'nalpajalpavizrAnti / nApi nirvikalpakam tasya zabdapravezAvakAzAbhAvena asatkalpatvAt / nApyanumAnam, tadapi kiM prarUpyamANaM prAmANikenaitadeva syAdanyadeva vA 2 | etadeveti pakSe parasparAzrayaH saprazrayamAzrayatyeva / athAnyadevetyucyate tahi na garhitA'navasthAvallirullasantI [zakyA vyAvartayitum ] / Agamo'pi bhavadIyo'nyadIyo vA ? iti caya'mAno jagadaya'caturamacarcikAbhirna kSaNamapi vizrANayati manovinodaM sumanojanAnAm / tanna pratItaM sAdhyam / ___athApratItamiti vikalpo jalpodyatai lpyate tatrApi kimapratItatvaM vAdina prativAdino vA Ahosvid dvayorveti trayI gatiH / na tAvad vAdina yatastasya sAdhyApratItau sAdhyodbhAvanA'bhAvAnnigrahasthAnApattezca / atha prativAdino'pi tadapratIti. kiM tadasattvena pramANAviSayatvena utAyathArthatvena vA syAt ? iti vikalpatrayI trinetrapavitranetratritayIva Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinamaNDananivaddham __ athavA'stu salakSaNo hetuH paraM tallakSaNamapi salakSaNaM [vilakSaNaM] vA syAt ? vilakSaNatvakSitiH kSitipatinApi na rakSituM kSamImUyate / salakSaNatve tasyApi lakSaNaM prarUpaNIyam / evamanavasthAdausthyaM tadavasthameva / kiJca, tallakSaNaM sakalasvalakSyavyaktibhi. saha nizcitavyAptika kathyate kiM vA'nizcitavyAptikAmati gatidvayam / tatra na tAvadanizcitavyAptikam tasyAtivyApakakalaGkapakilatvena lakSaNatvAbhAvAt unmattavAkyavat / atha nizcitavyAptikam tarhi kiM sakalasvalasyavyaktibhi. saha lakSaNasya vyAptinizcaya[.] pramANAt pramANakoTimAropaNIyosnaNIyodhiSaNairapramANAdvA ? na tAvadapramANAdapramANasya nizcAyakatvAghaTanAt / yadi punarapramANamapi nizcAyakamityanutASThIyate ziSTapraziSTaistadA samagrapramANAnveSaNaM niSpramANakoTimArTIkiSTa spaSTameveSTasAdhakam apramANAdapi nizcayAdikAryaparamparAbhyupagamAt / atha pramANAd vyAptinizcaya ityurarIcarkarAMcakre tArkikacakracakravartinA tarhi tat ki pramANa salakSaNaM vilakSaNaM vA / vilakSaNatve pUrvavad doSamapIkAluSyapoSaH / salakSaNatve tu tallakSaNa nizcitavyAptikaM lakSyavyaktibhi sahAnizcitavyAptika vA ? anizcitatve pUrvalakSaNena kimaparAddha tava yena tannirAkuruSe / nizcitatve tu nizrayo'pi kiM pramANAdapramANAd vA 2 pramANamapi salakSaNamalakSaNaM vetyAdyAvartanena satatA'navasthAsthiradausthyanissImamahimA na hi mAnazAlinA kalpAnte'pi vyapAsituM zAzakyate / athAstAM prazastAntarvANimAnyAt pramANAllakSaNasya vyAptinizcayaH sacetasAm / paraM ki tat pramANam prAmANikaMmanyaiH pramANIkariSyate-kiM pratyakSamAhosvidanumAnaM vA ? pratyakSamapi kiM bhavadIyamanyadIyaM vA samAsAdayatyudayapadavIm / bhavadIyamadhyakSa bhavadIyasaudhamanyasaJcArisahacAriNyAH pura. saJcAryamANaM cArimANamAcanIskadyate / kiJca, etaddhetulakSaNaM sakalakalApavyApinIsamagrasvalanyavyaktIApnotIti mavadIyamadhyabha nizcinotIti kasya manasvino manasi vizvAsAya jAjAyate / evaM cAvApannopanatA bhavataH sarvajJatApatti / tathA ca kucarcacarvaNaM nIrasatrastarasabhakSaNaprAyamanAzrayaNIyameva bhavet / tanna bhavadIyapratyakSAllakSaNavyAptinizcaya / anyadIyamapi pratyakSa lakSaNavyAptinizzAyakaM bhavatA jJAtamajJAtaM vA bhavet / ajJAtatve bhavato varAkasya kimAyAtam / na hi mahimasattamasomadattagRhe'naNumaNigaNazreNisambhave sambhaved bhavato'mudradAridramudrAdrAvaNa drAvaNam / atha jJAtamiti matistarhi tajJAtRtvamapi jJAnAdanyato vA ? jJAnamapi kiM bhavadIya parakIyaM vA ? ubhayamapi kiM pratyakSarUpamanumAnarUpa vA ? pratyakSAnumAne api nizcitaprAmANye utAnyathA ityAdyAvartanena na kvApi vikalpakalpanA kalpAnte'pi vizrAmyati / atha bhavatu vA yasya kasyApyadhyakSavRttimAnya Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetuviDambanasthalam / 65 " sAkSAllakSaNavyAptinizciAyakam paraM tadapi kiM vilakSaNaM [salakSaNaM] vA bhavediti bhedayI / nAdyA niravadyA, yato vilakSaNatvenAkiJcitkaratvApatteH / dvitIyabhidi tu salakSaNamanyakSaM nizcitaprAmANyam kivA anizcitaprAmANyaM syAditi vikalpau / anizcitaI prAmANye atiprasaGgaraGgatuGgamAtaGgasaGgabhollAsaH / nizcitaprAmANyamityAdye vikalpe tannizcayo'pi kiM [ svataH parato vA ] ? svataH prAmANyanirNaye sarvepAmavipratipattiprasaktiH / tathA ca bhrAntAbhrAntavyavasthA duravasthAsthAnImAzizriyadeva / taima (mi)rikAdipratyakSANAmapi prAmANyaM kena prodbhaTena parAbhUyeta 2 parata. prAmANyAGgIkAre paramapi jJAnam ? kimanyad vA * nAnyat tasyAzruteH / zrutAvapi svaparAnizcAyakatvena pra (prA) - mANyAyogAt / jJAnamapi kimekasantAnam bhinnasantAnaM vA etad dvayamapi kimekajAtIyam [bhinnajAtIyaM] vA ? ubhayamapi kiM nizcitaprAmANyamanyathA vetyAdi pUrvavat sakalavikalpAvatAraNenAnavasthAdopakAluSyAdadayakadarthanAtAdavasthyaM gIrvANaprabhuNApi parANetumazakyatvAt / tanna pratyakSAllakSaNanyAptinirNayaH prINayati / 2 athAnumAnaM lakSaNavyAptinizcAyakaM yadi jAgadopi manISijanaraJjanAya tarhi kimetadeva syAt ' anyadeva vA ? etasmAllakSaNatryAptinizvaye'nyonyAzrayaH prathito'tithiravasarAgata' katha parANudyate sArvavaidyavaigAra dyahRdyahRdayai sahRdayai / tathAhi - etasmAdanumAnAllakSaNavyAptinirNayamidbhiH, lakSaNavyAptinirNayasiddho caitadanumAnasiddhiriti / anyadapi kiM salakSaNam vilakSaNa vA ? alakSaNasya nizcAyakatve sarvAnumAnalakSaNaprANavyaparopaNapraguNapApapaGkakAlimA na pralIyate / atha salakSaNam, tatrApi kiM tallakSaNa nizcitam anizcitaM vA ? nizcayo'pi pramANAdapramANAd vA ? pramANamapi pratyakSamanumAna vetyAdi - nAssvartanena yugasahasrairapi na salakSaNahetusiddhiH sAdhIyastAM dedhIyate / kiJca hetu salakSaNaced bhavata sammatastarhi tallakSaNaM sAmAnyAtmakaM vA bobhUyAt +- vizeSAtmakaM vA ? na tAvat sAmAnyAtmakam, tasyAnuvRttipratyayajanakatvena vyAvRttidharmavizeSarUpatvAt, 'vyatirekI hetuvizeSo lakSaNam' iti vacanAt / atha svavyaktiSvanuvRttisvabhAvatve'pi sakalAhetuvyaktivyAvRttijanakatvena sAmAnyarUpasyApi tasya na lakSaNamanupapannamiti cet tarhyanuvRttivyAvRttirUpobhayasvabhAvatvena sAmAnyavizeSAtmakatvApattiH syAt, tathA ca virodha. sAnubandhaH kathaM na bhavet / athAstu vastuvRttyA sAmAnyAtmaka lakSaNam, para tat kiM sakalahetuvyaktInAmekamaneka vA kathyeta tathyavAdinA yadyeka tarhi nikhilahetUnAmekalakSaNalakSitatvena bhedAbhAvaprasakte lakSaNabhedA'vinAbhUtatvAddhi lakSyabhedasya / tathAtve ca kevalAnvayi - kevalavyatirekihetubhedakathA kathAzeSatAmeva vizeSayet / kiJca, ekamapi lakSaNaM sakalasvahetuvyaktiSu vartamAna kiM sAmastyena prava Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinamaNDananiSaddham rovRtyeta ? kiMvA ekadezena ? iti dvipakSIrAkSasI pratyakSIvobhavIti / tatra yadi prathamaH prathyate prathIya svAntaistadA tasya niyataikahetuvyaktipariniSTitatvena samastAnyahetuvyaktiSu vartanA'nupapatteH / tathA ca vyaktamevAparahetuvyaktInAmalakSaNatvApattivipattiH saprasattiH / athaitadabhayAdekadezeneti pakSa. sAkSAdvizuddhobhayapakSairdakSaiH kakSIkariSyate tadA sakalasAdhanavyaktInAM lakSaNaikaikadezalakSitasvaikaikadezAn vihAya zepAparadezeSu nirlakSaNatvaM jAyamAnaM kenotkaTenApi parAcekriyeta / tathA lakSaNasya sAmAnyAtmakatvena sAMzatApattirapi durnivaaraa| sAmAnyasya niraMzatvena tadAtmalakSaNasyApi niraMzatvAt / tanna nikhilahetuvyaktInAmekaM lakSaNamAkhyAyamAnaM saGkhyAvatA khyAtaye jAyeta / athAnekamityaGgIkriyate tadApi vizeSarUpatApatti , anekarUpatvAd vizeSANAm / tatra ca purastAnnirAkariSyamANavizeSAtmakapakSadUSaNodghoSaNA'nivAritaprasareti nAnekarUpamapi lakSaNaM prarUpaNIyam / tanna sAmAnyAtmaka lakSaNaM hetoranuguNam / atha vizeSAtmakaM tarhi tasya lakSaNatvAnupapattiH] niyataikatvahetulyaktilakSakatvena samagrA'parahetuvyaktInAmalakSakatvAt svAzrayamAtravizeSakatvAcca / tathA coktam-"svAzrayavizeSakatvAd vizeSAH" iti / atha pratihetuvyakti pRthak pRthak lakSaNamiSyata iti svIkuryAstarhi lakSaNAnantyaM kena vAryeta / hetuvyaktInAmAnantyAt tallakSaNAnAmapi tathAbhAva. sAvadhAna eva vibhAvyate / tathAtve ca na kalpAnte'pi sakalahetuparijJAnam / tanna vizeSAtmakamiti pakSaH sUpakSepa / athAstu vizeSAtmakamapi, paraM hetostad bebhidyAnna vA ? yadi na bebhidyate tadA heturvA syAllakSaNaM vA , na tu pRthak dvayam , parasparamapRthagbhUtatvenaikyApatterdurvAryatvAt / athAbebhidIt tarhi hetornirlakSaNatvApattisajjanirlajjakuTTinI kaNThapIThaniviSTA kathamutsAraNIyA / kiJca, lakSaNasya bhinnatve 'hetorevedaM nAnyeSAm' ityeSA kA vizeSAnuraktacetasAM vacovaicitrI / atha hetunA saha sambandhAddhetorevedaM nAnyeSAmiti cet tarhi kastayoH sambandhaH / lakSyalakSaNabhAva eveti cet nanu so'pi sambandho hetu-lakSaNAbhyAM bhinno'bhinno vA vobhUyeta / abhinnatve hetu-lakSaNe dve eva na tRtIyaH kazcillakSyalakSaNabhAvasambandhaH / bhinnatve tu so'pi sambandhastAbhyAM sambaddho'sambaddho vA vizuddheddhabuddhinA'bhidhIyate / yadyasambaddhastahi hetu-lakSaNayo sambandhAbhAvastadavastha eva , yato lakSyalakSaNabhAvasambandhasya tAbhyAM sahAsambaddhatvena pRthagbhUtatvAt / atha sambaddhastadA kiM sambandhAt anyathA vA / yadyanyathA tarhi hetu-lakSaNe api tathA kiM na bhavetAm , kiM lakSya[la]kSaNabhAvasambandhakalpanA'nalpaklezena / atha sambandhAditi matimatA procyate tarhi so'pi sambandhaH Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetuviDambanasthalam / kiM lakSyalakSaNabhAvasambandhena saha sambaddho'sambaddho vetyAdyAvartanenAnavasthAdoSaviDambanA niviDaM bhavanta nipIDayantI na kathamapi vigamArAmasammukhInaM mano viracayati / tanna hetoH salakSaNatva kathamapi vicAryamANaM caturacetasi camatkArakatvena pratibAbhAti / atha bhavatu bhavattuSTipuSTaye salakSaNaM sAdhanaM paraM tadapi sarvatra svasAdhyasAdhanAya samyak nizcitAyA vyAptau satyAM satyatAJcita sAdhIyaH sAvadhAnaniravadhidhIdhanairabhidhIyate nAnyatheti rItiH suprItaye sunItimatAm / tatra tAvat vyAptireva paramAptapravINaiH sapraNayaM vicAryamANA na pramANAnuguNatAdhirohiNI / tathAhi-vyAptirbhavantI kiMsAdhanasAdhyavyaktyorvobhoti 1 utAho sAdhanatva-[sAdhyatva]jAtyorvA 2 Ahosvit sAdhanavatsAdhyavato. 3 kiM vA sAdhanatvavatsAdhyatvavatoH 4 uta sAdhanavattvasAdhyavatvayoriti 5 pakSapaJcatayIM trijagadviSayasaJcAritayA nirUpaNIyA'naNIyo'nupamasvarUparUparasAdiviSayapaJcatayIva sakalajIvalokavilokanIyA kanIya kamanIyavyApArasArA prasarIsarIti varIyasI / tatra nAdyo vidyotate sadyovidyotividyodyogihRdayasahRdayasamudayasadasi praNigadyamAnaH / yato vyAptirhi trikAla viSayI sAdhyasAdhanasambandhaH, tadgrahaNasya ca vyaktInAmAnantyena sarvadA'pyasambhavAt / na hi sarvajJa vinA kenApi sarvavyaktayo vizeSato'vagamyante / evaM ca sati sarvopasahAravatI yAvatA vyAptirna vijJAyate na tAvatA sAdhyasAdhanayoH sArvatrikI sArvakAlikI ca pratibandhasiddhirullAlasyeta / na ca sArvatrikaprativandhasiddhimantareNa kApyanumAnaM prANasadhAraNAya praguNAyate / tanna vyaktirUpayoyAptiriti pakSa kSemakAra / kiJca, sAdhyasAdhanayorvyAptiH kiM 'yatra yatra sAdhanaM tatra tatra sAdhyam' iti dezarUpA nirUpyeta, kiM vA 'yadA yadA sAdhanaM tadA tadA sAdhyam' iti kAlarUpA, yugapadubhayasvabhAvA vA ? pakSatrayamapi vicArapadavImAropyamANaM kRpApAtratAmevAvagAhate / tathAhi-udgato nabhazcandraH, jalacandrodayadarzanAt , AsIt pUrvasmin deze vRSTi., uttaratra tathAvidhavAripUra vilokanAta , bhaviSyati vArivAhavRSTi , tAdRgvArivAhavibhAvanAt , udepyati rohiNI, kRttikodayAt , udeSyati va savitA, adyatanAdityodayadarzanAt , udagAd muhUrtAt pUrva pUrvaphalgunI, uttaraphalgunInAmudayopalabdherityAdyanumAnA-nAmanekeSAM deza-kAlobhayebhyo viprakRSTAnAM kAryakAraNa-pUrvacara-uttaracarahetuvizeSANAM dezakAlogayaiH kvApi vyApyanupapattera hetutvaprApte / tathA ca sakalAnumAnaprANaprahANapApavyApArapaGkakAlimA na pralIyate kalpakoTibhirapi / api ca yadi 'yatra yatra sAvana tatra tatra sAdhyam' iti dezato vyApti Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinamaNDananivaddham rurarIcarIkriyate tarhi sAdhye'pi sAdhyApatti kena niSi yeta / tadyathA 'yatra yatra sAdhyaM tatra tatra sAdhanam' ityevaMvidhoyamAne yathA sAdhye sAdhanaM tathA sAdhanAvinAbhUtaM tatra sAdhyamapi vilokyate'nyathA hetoranaikAntikatvaprApteH / sAdhye sAdhanasadbhAve'pi sAdhyAbhAvAt tena ca vyabhicArAt / sAdhye sAdhyAGgIkAre ca saprazrayo'yamAtmAzraya svAtmavandhu. kathaM na prAghuNakIbhavet / dezavyAptimAtrAGgIkAre samaprajAgratprAmANikamAnye dhUmAnumAne'pi satyatAbhimAno'bhimAnazAlinA kathaM prathApathamAnIyate / tatra ca dezavyApte. svapnadazAyAmapi vibhAvanA'bhAvAt / tathAhi-gaganamaNDalatalAvalambI dhUmaH, parvatAkharvanitambasambandhI ca ghUmadhvaja iti kva dezavyAptiriti / nApi sAdhanatva-sAdhyatvajAtyorityevaMrUpo dvitIyo'dvitIyocitamukhAyAntarmukhANAm / na hi kvApi yatra sAdhanatvarUpA jAtistatra sAdhyatvarUpA jAtiriti pratIyate svasvavyaktiniSThayostayorjAtyobhinnAdhikaraNatvAt / na kadAcidapi kutrApyapekSitasvAdhikaraNA jAtiranyAdhikaraNAM jAtimapekSate svasiddhaye / na hi ghaTatvaM paTatvAvinAbhRtaM paTatvaM vA ghaTatvAvinAbhUtaM kvApi kalAvatA vilokyate, tayobhinnAdhikaraNatvenApekSitaniyataikatvavyaktitayA parasparamapekSAyA durApAstatvAt / tRtIyapakSo'pi tRtIyaprakRtisatatAnukRtiprativaddharati kasya hi matimato hAsyAya na syAt , yata. kevalavyaktInAmiva vyaktivizeSitavyaktInAmapyAnantyAt / tatra cAsa vidA pratibandhasya grahItumazakyatvAt / tadgrahaNe ca sarveSAmayatnopanatasarvajJatvaprApte. , pUrvottaracarAdihetUnAmahetutvaprAptyAdidUSaNodghoSaNAyA avAraNIyatvAcca / tathA yaH sAdhanavAn sa sAdhyavAniti na sArvatriko vizvAsa. kvApi sampadyate / gopAlaghaTacAdau sAdhanasadbhAve'pi sAdhyAbhAvasya vibhAvanAt / kiJca, yo yaH sAdhanavAn sa sa sAdhyavAnityevaM vyAptisamaye sarveSAmapi sAdhyavatAM gRhItatvAt kiM punastatrAnumAnapravartanena / atha vyAptyavasare sAdhyavanmAtrameva sAdhanavavyApakatayA gRhItaM na tu niyatapakSAzrayaH sAdhyavAn iti cet tatkimidAnIm bahavaH sAdhyavanta' ? / hanta ! eva sAdhanavanto'pi bahavo bhaveyuriti tadAnantyAt sambandhagrahaNAnupapattistadavastheveti ghaTakuTyA prabhAtam / caturtho'pi na prArthanIya sArthakatvena / jAtiviziSTavyaktInAmapyAnantyena pUrvoktadUSaNAnativRtte. / nApi paJcamazcamatkArakArI garIyastAGgatAnAm / na hi niyataikavyaktyavinAbhAvinI jAti svapRthagbhUtAnyavyaktyA sahAvinAbhAvamutpAdayet / tanna vyAptikaraNopAyo nirapAyo'sti yena tadvalena sAdhanaM sAdhIya. syAt / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetuviDambanasthalam / atha bhavatAd vA bhavatAmabhimatA sAdhyasAdhanavyaktyAdInAM yathAkathaJcid vyApti. paraM parasparaM sAdhyasAdhanayoH sA bhavantI pramANena nizcayapadavImApyate prAmANikaprakANDeranyathA vA ? na tAvadanyathA'tiprasakteravizvAsAcca / tathA ca kumArila --- pramANavantyadRSTIni kalpyAni subahUnyapi / vAlAgrazatabhAgo'pi na kalpyo niSpramANakaH // [ tantravA0 2.1.2.5 ] atha pramANena / tatrApi ki pratyakSeNa 1 kiM vAnumAne[na] 2 utA'rthApattyA 3 AhosvidabhAvapramANena 4 atha kiM vA tarkeNa 5 iti sphuradanalpajalpollAsinI vikalpapaJcatayI samagrapratipakSapakSavikSepadakSA sAkSAt pratyakSIbobhoti / ___ na hi tatrAdhyakSeNa vyAptinirNayaH kvApi kartuM pAryate zrImadAthaiH / na hi sakalavyaktivarganiSThasyaganvayasya vyatirekasyobhayasya vA pratyakSatvamasarvajJasya sambhavati / tatpratyakSatve vA'numAnapravRttervaiyarthyaprApteH spaSTameva niSTaDkyamAnatvAt sarvasya sArvajJaprAptezca / nApyanumAnena, satatAvasthAnAnavasthAnadausthyaprAkaTyasya paTutamapATUpaTakoTibhirapi vighaTTayitumazakyatvAt / vyAptinirNayamantareNAnumAnAnudaye tattadvyAptinizcAyakavikasadanumAnaparamparAyA durnirUpatvAt / arthApattirapi na pRthak sArthakatvena prArthanIyA pRthutamayazovizAlaistasyAstattvato'numAnAnatirekitvAt / atha kadAcidatireko'pi vivekopagatairabhyupagamyate tadA'rthApattyaivAnumAnAvaseyArthAdhigamAdanumAnasya durApAstatvAt / tathAhi -- sAdhyasadbhAvAbhAve sAdhanasyAnupapattirihArthApattiH satataprasattizAlibhirabhyupagatA / tathA ca tayaivAnupapattyA liGgino'vinAbhAvAdhigatau kiM pazvAtkRtakSauranakSatraparIkSAsadRkSaNAnumAnena prayojanam / nApyabhAvo vyAptiprAdurbhAvavibhAvanaprabhu / sa hyevaM pramANIkriyate prAmANikapravekai - 'yadi sAdhanaM vinApi sAdhyaM syAt tadA sAdhyaM vinA kvApi sAdhanopalambho'pi bhavet , na bhavati ca kutrApi sAdhyavinAkRtasAdhanopalambha' tasmAnna sAdhana sAdhyavyatirekeNa' iti / etacca prAJcaccetovRttibhirvicAryamANa na cArutAmaJcati / tathAhi-kiM sarvepAmasau vyabhicArAnupalambhaH prAdurbhAvamAvibharti kiM vA'numAnakarturanupalambha uta yogyAnupalambho vA bhavediti bhedatrayI tripathagApravAhatrayIva jagattrayIM pavitrayantI trokate / na tAvadAdyo niravadyo vidyotate , sarvapramAtRNAM vyabhicArAnupalambhasya nizcetumazakyatayA saMzayA'nativRtteH / na hi kvApyAgdRzA sudRzAmapi samagrapramAtRmAnasavRttaya pratyakSA. Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 jinamaNDananivaddham sampanIpadyante sadyaskatAdRzAmalasakalakevalajJAnalIlAM vinA / na dvitIyo'pi pratItaprItaye sajAyeta, durAvAravyabhicArapizAcaduHsaJcArapuraskRtatvAt / na hyekena nopalabdha kimetAvatA sarvairapi nopalabhyata iti rItirasti prazastanItinipuNAnAm, anyathA'ndhenaikena na tribhuvana dRSTaM tathA'nyairapi na dRSTaM bhavet / na hi nAgarikanareNa gavayo nopalabdha ityetAvatA grAmINopalabdhagavayasyApalApaH kvApi prApyate / tRtIyakalpo'pi nAnalpaH / na hi kenApi sArvatrikI yogyAnupalabdhiriSTA dRSTA vA / tasyAH sarvatra sarvadA niyatatayaivopalabhyamAnatvAt / yaduktaM lIlAvatIkAreNa "sarvAdRNTezca sadehAt svAdRSTeyabhicArata / yogyAdRSTerasattvAcca pratibandho na sidhyati // " [ ] tannA'bhAvapramANena vyAptinizcayaH / na tarko'pi vyAptivinizcayavidhau sAvadhAnI, tarkasyApi vyAptimUlatvenetaretarAzrayAdyApatteH / tathAhi-vyAptisiddhau vyAptimUlatarkasiddhistatsiddhau ca vyAptisiddhirityanyonyAzraya. / vyAptinizcayasiddhau tarkApekSaNam / tarkasiddhau cAparatApekSaNam / tatra cAparatarkApekSaNam / tatra cAparatAntarApekSaNamityanavasthA veti / kiJca, yat sAdhanaM tat sAdhyapUrvakamiti vyAptau siddhAyAM yadakAraNapUrvakaM tat sadA syAnna syAd vA iti tarkeNa prasaGga prodbhAvyate / na cAdyApi vyAptiH sarvasAdhyasAdhanavyaktInA siddhisaudhamadhyAsta iti to'pi na vyAptivyavasAyavidhAne sAtizaya / tanna sAdhyasAdhanapratibandhAvabodha pramANAdhInaH sAdhIyo medhAdhAribhirvidhIyate / kiJca, sAdhyasiddhayai sAdhanaM yadabhyadhAyi tatki vizeSAtmaka syAdutAho sAmAnyAtmakaM veti kalpanobhayo / tatra nAnimA samagrodagrapratyagradhImatAM sammatA / yato vizeSAtmakatve sAdhanasyAbhyupagamyamAne niyataikavyaktiniSThatvenAsAdhAraNyasvabhAvatvAt / tathAtve cAnuvRttipratyayAjanakatvena sAdhanasya sakaladezakAlakalApavyApisarvopasaMhAravyAptyanupapatte / yA hi pakSA divyaktivibhAgamantareNApi samastasajAtIyavyaktisAdhAraNyena vyApti pradazyate sA sarvopasaMhAvyAptiH / tasyAzca svAzrayamAtrAnuyAyitayA vizeSarUpasAdhanasyAGgIkRte vADmAtratvAt / vyApteranupapatto ca sAdhyasAdhanayoH prativandhA'siddhi. / tadasiddhau ca sAdhanAt sAdhyasiddhimanoratho npuskaadptyprsvvaanychaanukaarii| atha durvalaM vAdina dRSTvA'bhyupagamyA'pi brUmahe-bhavatu vizeSAtmakaM sAdhanaM paraM tat ki pakSamAtraniSThaM vA sapakSamAtraniSThaM vA pakSasapakSobhayamAtraniSTha veti vikalpatritayI Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetuviDambanasthalam / 71 trivalIva taralAkSINAmunmIlati / na tatra paurastyaH prazastasvastidAyI / pakSamAtraniSThatve hi hetoH sAdhanavikalatAdumIha(durmahi)lA dRSTAntagalAvalambinI kathaM vizleSaNIyA / na hi pakSamAtraniSTaM sAdhanamanyatraniSThamiti vaktuM yuktaM nirNiktayuktisaMyuktAtivyaktacetasAM sumedhasAm / tathA cAnvayavyAptimUla* kevalAnvayI kva ca pravarteta ? nApi dvitIyaH, heto. sapakSamAtraniSThatve hi pakSadharmatAyA ayogAt / tadayoge ca hetorasiddhatAsamuddhatabandhukIsamparkakalaGkapaGkapakilatvamanirgalaM kathaM prakSAlanIyaM nirmalabahulanItilIlAyitasukumArahRdayaiH / athAntyapakSo'pi sAkSAdantyajajAtiriva tyAjya eva jyAyovRttInAm / yatastatra kiM yadeva pakSe tadeva sapakSe kiM vA'nyadeveti kalpanAyugalI maJjulakalamarAlayugalI[va] vimalIbhAvaM kalayantI kaM layantI [tI]vaM praguNayatyeva guNajJagaNacittAGgaNeSu / tatra yadyanyadeveti kalpanA kalpanAmArgagAminI tadA pUrvasaJcAritA'navAritaprasarasAdhanavikalatA-pakSadharmatA'bhAvarUpadoSamaSIkAluNyapoSaH svAntaHsantoSazoSAya vizeSajJAnAM samunmipatyeva / atha yadeva pakSe tadevetyAdikalpanA parikalpyate'nalpajalpAkaiH tadA satatAnuvRttipratyayotpAdakatvena sAmAnyarUpatApattervizeSAtmakasAdhanAya prAdAyi svahastena jalAJjaliH prAJjalahRdaya / vizeSAtmakasya svAzrayamAtraniSThatvena sarvatonyAvRttipratyayasvabhAvatvena cobhayaniSTatAyAH svapne'pyasambhavAt / tanna vizeSAtmakatvaM hetoH sahetuka hetujJai. prajJApayituM zAzakyate / __ atha sAmAnyAtmakamiti na dvaitIyIko'pi kalpaH sazrIkatayA'dhirUDhAtiprauDhatamamanopimAnyatAmadhigacchati / yatastatrApi kiM parasAmAnyAtmakam aparasAmAnyAtmakaM vA sAdhanaM syAt / tatra yadi parasAmAnyAtmakamiti pakSa svapakSIkariSyate dakSaistadA tasya vizvavyApitvena niravazeSavyaktiniSThatvApattiranavAritaprasarA / tathAtve ca vipakSavRtterapi sambhavena hetoranaikAntikatvaM vikasitameva / atha etadbhayAdaparasAmAnyAtmakamityucyate rucyavacovaicitrIcaJcubhiH, tatrApi kiM tatsAdhana sAdhyena sAkaM savyAptikaM syAt , avyAptikaM veti vikalpayAmalamaviralalulallolakallolalIlAyitamanuzIlayat pratikalamunmIlati / tatra yadi avyAptikamiti parikalpyate tadA atiprasagaragaduttuGgacaGgaragAcAryoM na manAgapi svaragatimasaGgatimAropayati / vyAptiprAptitiraskRtasAdhanAt sAdhyavyavasthA stheyasI yadyaGgIkriyate tadA 'dhavalaH prAsAdaH kAkasya kAryyAt', 'nityaH zabdaH kAryatvAt', 'anitya' zabdazcAkSuSatvAt' ityAdayo'pi sabhyagghetutAmAzrayantaH kena tiraskaraNIyA bhaveyu. 1 / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 jinamaNDananivaddham atha savyAptikamiti saGgIryate maryAdAvaryaiH, tatrApi vyAptiH sAmAnyAtmakasAdhanasya sAdhyena saha procyamAnA ki sAmAnyAtmakenocyeta kiM vizeSAtmakena vA ? na tAvad vizeSAtmakeneti kalpanA kalpanAhI / sAmAnyAtmakasAdhanena saha vizeSAtmakasAdhyasya sambandhAsambhavena vyApternirmUlatvAt / tathAhi-vizeSAtmakasAdhyasya svAzrayamAtrAnuyAyitvenAnyatrA'nugamAvidhAyakatvAt 'yatra yatra sAdhanaM tatra tatra sAdhyam, tadabhAve na kvApi sAdhanamupalabhyate' ityevarUpeNa sarvaviSayiNI vyAptiH sambhAvayitumapi na zakyate kiM punardayitum / vyAptirhi pravartamAnA sarvopasahAreNaiva pravarIvRtyate / na hi vizeSAtmakasAdhyasya sarvApasahAra' sarvopakalpAnte'pi kalpayituM pAryate / tathAtve ca hetoH sandigdhAsiddhatAdurbhagabhAminIkalaGkakAlimollAsaH prAdurAseva / atha sAmAnyAtmakasAdhyeneti mukhyapakSaH sakhyAvadbhirAkhyAyate svakhyAtaye; tatrApi sAmAnyAtmakayoH sAdhya-sAdhanayorvyAptirjAyamAnA nissamAnAbhimAnarataiH kiM niyatavyaktimAtraniSThayo ki vA aniyatavyaktipratiSThitayoH pratiSThApyeta praSTapratiSThAgariSThaiH / yadi prathamo'bhyupagamyate ramyasamyagamatisImantinIkamanIyapariSvagaragasaGgibhistarhi sarvopasaMhAravyAptiprakArasArakelpakAraskaramUle nihita eva nizitataradhArakuThAraprahAra svayameva / na hi niyatavyaktyAzritayoraniyatavyaktyAzrayaNaM kvApi sambhAvanIyam / na hi gRhAbhyantarakoNakasthitayordevadatta-yajJadattayostribhuvanabhavanavyApitvam / nApi ca niyatavyaktiniSThayoH sAdhyasAdhanayoH pratibandhamAtrasiddhau sArvatrikavikasatprativandhasiddhiH / tadabhAve ca heto. saMdigdhAsiddhatvaM sphuTameva / yadi pratiniyataprativandhasiddhau sAdhanAni sAdhyasAdhanAya parikalpyante jalpajalpAkaistadA 'anuSNo'gnirdAhakatvAddhimavat , mathanajanyatvAt mrakSaNavat vA' ityAdInyapi sAdhanAni samyaksAdhanatvazriyaM saMzrayeyuH / na caitad vilokyate / tanna pratiniyatavyaktyAzritayorvyAptiH sAdhIyasI / __ athaitadbhItairaniyatavyaktyAzritayoH sAmAnyAtmakasAdhyasAdhanayoAptirurIkriyate, tatrApi kiM tayoH parasparaM pratibandhaprativaddhayorapratibaddhayorvA vyAptiriti dvipakSI bubhukSitarAkSasI sAkSAdbhavantI na kathamapi bhavatpakSabhakSaNamantareNAkSAmakukSiH sampanIpadyate sadyaH / yadyaprativaddhayoriti bhedaH prAduSkriyate tadA prasahya sahya-vindhyayoriva dAsa-cakrIvatoriva vA kstyorvyaaptividhaanmnorth.|| ___ atha pratibandhapratibaddhayorityudghoSyate'pratighoSapratibhAsitasvAntavRttibhistatrApi kastayoH sAmAnyAtmakayoH prativandho nissambandhavAndhavena zrImatA'bhidhIyate kiM tAdAtbhyam ? kiM vA tadutpatti. 1 utAho samavAya. ? kiMsvit sAdhyasAdhanabhAvo vA ? 1. kalpakAraskara. klpvRkssH| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 73 hetu viDambanasthalam tatra na tAvat tAdAtmyAvatAraH sukhottAraH, sAdhyasAdhanayoH sarvavAdibhirnirvivAdaM bhedenaivorarIcarIkRtatvAt / tayoH siddhAsiddhasvarUpayostAdAtmyopapatterni:jatvAt / tAdAtmye hyabhyupagate sAdhyaM sAdhanaM vekatarameva bhavenna tu pRthak dvayam / tathA ca, sAdhyopanyAse sAdhanopanyAsasya sAdhanopanyAse sAdhyopanyAsasya ca svayameva siddhatvAd na hi nAma kopi cheko janaH pRthak sAdhanopanyAsaprayAsamAzezliSyate / evaM ca sati nirmAyanyAyopAyazAlisakalakuzalakulaviditAtulavimalAnumAnAvayavapaJcakavyavasthAvilopapApavyApAro'pAra eva zAstrapArAvArapArINAnAm / tanna tAdAtmyaM sughaTaghaTAkoTisaNTakamATIkate / / . nApi tadutpittirapi , sadupapattisampatti bAbhakti / tathAhi-tadutpattI satyA kiM sAdhanAt sAdhyotpattiH 1 kiM vA sAdhyAt sAdhanotpattiH ? na bhavet sAdhanAt sAdhyotpatti' tadAhi sAdhyasya sAdhananiyatatva syAnna sAdhanasya sAdhyaniyatatvam / tatazca sAdhanAdavinAbhAvapurassarasAdhyAvadhAraNavarNanAmakarNAnAM nabho'mbhojarAjivirAjisaurabhyalIlAmavikalamAkalayedeva / atha sAdhyAt sAdhanotpattirUpA'pi tadutpattiH kimasArvatrikI sArvatrikI vA sosUtryate svatantreNa bhavatA / na tAvadasArvatrikI pavitrIbhA[va]nAM varIbharti / yato na niyatatadutpattipratibandhamAtrasiddhau sArvatrikastathAbhAva' sambhAvyaH sAdhyasAdhanayoH / tamantareNApi 'brAhmaNo'ya pitrorbrAhmaNatvAt , puSpitA AmrAH puSpitaikAmradarzanAt , vikasitAni kumudAni kumudavAndhavodayAt' ityAdInAM bhUyasAmapyanumAnAnAM satyatayA vilokyamAnatvAt / tat pratiniyatatadutpattipratibandhamAtrapratibaddhayoH sAdhyasAdhanayoranumAnAGgatve ko vizvAsaH ? nApi sArvatrikI tadutpattiH / tasyAH sarvAnumAneSvavidyamAnatvAt / yadi tu tadutpattireva kevalA sAdhyasAdhanayoH pratibandhasiddhAGgatvena svIkriyate tadA pUrvacarottaracarAdihetUnAmahetutvaM na. pratihanyeta / teSAM tadutpattaH(tteH) kvApyadRzyamAnatvAt / tanna tadutpattisambandho'pi sAnubandhaH / nApi samavAyo / nirmAyavidvajjanasamavAyaraJjanAya saJjAyate / tasya jagadvyApakatvena niyataikasvabhAvatvena ca sarvatra tulyatvAnna hi pratiniyatasAdhyena saha sAdhanasya sambandhakatvam kintu vipakSAdibhirapi, tathAtve ca vipakSavRtterapi sambhavena prasarisatyeva sphUrtimadanaikAntikatvam / bhavatu vA samavAyaH, paraM kiMlakSaNa ? "ayutasiddhAnAmAdhAryAdhArabhUtAnAM yaH sambandha ihapratyayahetuH sa samavAyaH" iti cet tayaM sAdhyasAdhanayo. svapne'pi vicAryamANo na saNTakakoTikoTIratAmaTATyate / 10 / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 jinamaNDananivaddham tathAhi yutasiddhaH pRthagavasthiti sA yayornAsti tau tathA tayoH sambandhaH samavAyaH / na cAyaM sarvadA yutasiddhayo' sAdhyasAdhanayoH sAdhIyAn / tanna samavAyo'pi sAdhyasAdhanayoranubandhavidhAyaka' / sAdhyasAdhanabhAvasambandho'pi na parasparaM sAdhyasAdhanayo sambandhAdhAyakaH / yataH so'pi tayoH kimekAzrayAzritayo. kiM vA vibhinnAzrayAzritayorita dvayI gatiH / tatrAdyAyAM gatau kiM pakSakAzrayasazritayoH kiM vA sapakAzrayasazritayoH pratiSThApyeta ? kiJcAta. pakSadvaye'pi 'yatra yatra sAdhanaM tatra tatra sAdhyam' iti sopasaMhAravyAptimahAsalyA. prANahatyApApAropa. zirasi sarasiruhAroha ivAyAtaH kathaM pazcAtkriyate vipazciccANAkyaiH / sArvatrikavyAptyayoge kva nAmAnumAnADkuraprarohaH sarvathA ni:jatvAt / kiJca, pakSasapakSarUpaikaikAzrayAzritatve sAdhyasAdhanayoH zetrIyamANe yathAkrama pakSadharmatAvaidhuryajarjaritatvena sAdhanasyAsiddhatAgAdhanizzaGkazAkinIvikAsitasatatAtaGkaH gaDkuvad hRdaye nihitaH kathamuttAraNIyaH / nidarzanasyobhayavikalatA'vikalakalavitadurlalanAsagatimAlinyaM ca kathaM nirvAlanIyaM syAt ? ekavyaktyAzritatvAbhyupagame gozRGgayoriva jIvasthAmUrtatvajJAnavattvayoriva vA kiM kasya sAdhyaM sAdhakaM vA bhavet , tathA ca sAdhyasAdhanabhAvasambandhasambhAvanA'pi na smbhvii| atha pRthagAzrayAzritayoriti vidhA pradhAnatayA pradhAryate vivudhadhoraNIdhuryaiH / tatrApi kiM tayo parasparaM sApekSayornirapekSayorcA ? na tAvanirapekSayorityanantara' pakSaH sUpakSepaH / yatastatra 'dhavala prAsAda kAkasya kAryAt , devadattajAyA raNDA somadattasyAvidyamAnatvAt' ityAdivad vyAptyanupapatti[.] prativandhAbhAvAdidoSapoSAvatArasya tAdavasthyAt / kiJca, pRthaka pRthaga vyaktyAzritayoH sAdhyasAdhanayoH sarvathA nirapekSatve katha sAdhyasAdhanabhAvasambandha. ? na hi kvApi ghaTasthaghaTatvaM paTasthapaTatvasAdhanAya paTIyastA ghaTayati / atha sApekSayostatrA(tra) ki sApekSatvamekadezAvasthAyitvena kiM vaikakAlabhAvitvena vibhAvyeta / ubhayathApi sApekSatve'GgIkriyamANe kAryakAraNapUrvacarottaracarAdihetUnA sarvathApi dezakAlAnapekSANAM kathaM sambandho gRhyate gunngRHi| keSucid gRhIto'pi na nizzeSasAdhyasAdhanAnA paraspari]sambandhasiddharaGgatvAt jAjAyate,sadehA'nivRtteH / tanna sAdhyasAdhakabhAvasambandho'pi sAmAnyi]guNagRnya(hya)rUpasAvyasAdhanayoH smbhvii| atha vobhotu bho. ! tavAbhimato yo'pi ko'pi sambandhaH; na tatra vayaM kimapi kurmahe kAcapicyam / param aparasAmAnyAtmaka sAdhanaM nizcita vipakSavyAvRttimadanyathA vA ? Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 75 hetuviDambanasthalam / natAvadanyathA, hetoH sdigdhaanekaantiktaaptteH| dvitIye'pi nizcitavipakSavyAvRttimattvaM kiM sArvakAlikaM tAtkAlikaM yeti kalpanobhayI sabhayIkaroti bhavantam / na tAvat tAtkAlikI / tathAtve hyuttarakAlabhAvivipakSavRtteH sambhAvitatvena sadigdhAnakAntikatAyA anivRtteH / na hi yAvatA sAdhanasya traikAlikI vipakSavyAvRttirnizcIyate na tAvatA vyApteranavadyatvamutpAdyate / nApi sArvakAlikI, tasyA asarvajJA'vijJeyatvAt / kiJca, bhavatAt sArvakAlikI vipakSavyAvRttiH , paraM sA nizcitA'nizcitA vA syAt / nA'nizcitA, tasyA vizvAsA'naGgatvAt / [atha nizcitA] nizcayo'pi kiM pratyakSeNa kiM vA parokSeNa ? pratyakSeNa(Ne)ti yadi mukhyaH pakSa prakhyApyate dakSalakSamukhyaistatrApi kiM tadadhyakSamaindriyamatIndriya vetyAdipUrvapradarzitabhavadIyAnyadIyasavikalpakanirvikalpakAdipratyakSavikalpAvatAro durvAra eva / parokSamapi kimanumAnamAgamo vA ? nA'pyanumAnam / tatrApi pUrvAvatAriprakArasArodArasphAratara vikalpAnalpaprojjvalallolakallolamAlA kathamuttaraNIyA'na-- NIyodhiSaNaiH / Agamo'pi na sukhasagamollAsI / so'pi kiM bhavadIyaH parakIyo vA ? ekaiko'pi ki pauruSeyo'pauruSeyo vetyAdi daridrajanagRhAmudrakAcapicyaM na kadAcanApi virameta / tanna vipakSavyAvRttiH zakyate vidhAtum / vipakSavyAvRttinizcayanamantareNa sAdhanAnyabhidhIyamAnAni ke vizeSa popayanti vizeSajJasabhAyAm ? evaM vipazcidbhivicAryamANA yadi samyagghetAvapi hetvAbhAsatA pratipadyate(gheta) tadA prasarpadoM paravAdinAM kiJcinmAtrasAdharmyavaidhopayuktahetumAtravalA'valambanena kathaM samujjambhate sarabhasaM parirambhAya vijayalakSmIH / / / zrIsUrIzvarasomasundaraguroH zaikSakSamAmaNDalakhyAtazrIzazigacchadugdhajaladhisphurjasudhArociSaH / , zrImadvAcakanAyakaH pratimatadhvAntAryamAryodayaH ziSyaH zrIjinamaNDanaH sma tanute hetoridaM khaNDanam // / iti hetuviDambanesthalam / kRtaH(tiH) zrIjinamaNDanasya / Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImatsAdhuvijayanibaddham || hetukhaNDanapANDityam // aparanAma // vAdivijayaprakaraNam || 1. trividhahetu khaNDanam OM namaH sarvajJAya zrIjinaM harSato natvA vIraM vizvAtizAyinam / hetukhaNDanapANDityatANDavaM maNDyate mayA // ' asya vyAkhyA / mayA hetukhaNDanapANDityatANDavaM maNDyate / hetoH sAdhanasya, khaNDanaM nirdalanam, tasya pANDityaM cAturyam, tadeva tANDavaM viduranaranikara vismayAvaha - tvAt nRtyam, maNDyate prArabhyate iti yAvat / kiM kRtvA ? 'zrI' zriyA catustriMzadatizayarUpayA upalakSitaM tIrthezama, jinaM kevalinam, vizvAtizAyina lokottarAtizayam, vIraM vardhamAna harSato natvA praNamyetyarthaH / 2 asya zAstrasya sarvapArSadatvAt kaviH ziva- kezavayorapi namaskAraM karoti / mayA hetukhaNDanapANDityatANDava maNDyate / kiM kRtvA ' zrIjinaM zriyA lakSmyA yutam - etAvatA - lakSmInArAyaNaM natvA / jinaM kIdRzam ' vIraM vinA pakSiNA - Irik gatikampana - yoriti gatyarthAt-Irtte gacchati kvipi vIraH taM vIraM garuDavAhanamityartha. / punaH kIdRzam ' vizvAtizAyinaM vizvA devA teSu atizAyinaM iti kezavArtha' / 2 atha givaM stauti / mayA hetukhaNDanapANDityatANDavaM maNDyate iti prAgvat / kiM kRtvA +- natvA / kam ' vIraM 'vi' viruddham, I kAmaM, Irayati kampayatIti vIraH kAmanAzanaH shivstm| kIdRzam ' zrIjina zrIja' kAma, sa vidyate yasya, 'bhato'nekasvarAt' [ 7|2|6| siddhahe 0 ] iti 'in' iti zrIjinaH taM zrIjinam - bhillIrUpAM pArvatIM vIkSya sarAgamityartha / punaH kiMsvarUpam vizvA sampUrNA, atirjJAnam, tasya zA lakSmIH, tatra AyinaM prAptam, sarvajJavat / , 2 atha kaviH samprati vijayamAnazrI sumatisAdhusUrIzvaraM tannAmAkarSaNapUrvaM stauti / he vIram ukArAt para' Ir gacchan akAreNa yukto makAro yasmin sa vIram, etAvatA ma iti siddham / tathA azva azca samAhAre aM, avati gacchatIti kvipi U, gacchat ca tat aM ca tadastIti vin vIram cAsau vI ca vIrasvin evaMvidhaH suAati / sA iti zabdasta 'ayi-vaya-payi mayi gatau', ayate iti ' zIlArthe' Nini Ayin, 2 viravi -U+bha+va+in 3 zvAti-su+bhA+a+ti / atra zakArasthAne sakAra kalpita / 4 (zAyi - ) atrApi 'zA' sthAne 'sA' kalpita tata 'sAthi' iti sAdhitam / u+ir +am = vIram / Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetukhaNDanapANDityam / etAvatA sumatisA iti siddham / tathA naM nakAraM amati gacchati iti nam tam etAvatA dha iti siddham / pazcAt karmadhAraye sambodhane he vIravizvAtizAyinam ! etAvatA sumatisAdha iti jAtam / hetukhaNDaM hetuzabdasya khaNDaM ukAralakSaNaM yasya sa hetukhaNDaH / etAvatA sumatisAdhu iti jAtam / he sumatisAdhuguro ! tvAM arthAnnatvA pANDityatANDavaM kAkvA na maNDyate / api tu maNDyate / tvAM kIdRzam ? zriyA gaNadharalakSmyA jinamiva jinam, "titthayarasamo sUrI" iti vacanAt / atha kaviH svavidyAgurunamaskAraM karoti / zrIjinaM natvA hetukhaNDanapANDityatANDava mayA maNDyate / zrIjinaM kIdRzam ? harSa iti zabdasya tA lakSmostasyA udIptiyatra etAvatA zrIjinaharSagurusta pazcAnupUrvyA vA jinaharSamiti prasiddhaM natvA / kIdRzam ? vIraM zreSTham , yadvA urvRSadhvaja. zrInAmeyasta Irte pratijJApadena paratIrthipu jAnAtIti vipi vIr; yadvA vIraM vikrAntaM prativAdivijayena; athavA vIraM virAjamAnaM jagajjAdhikayazasA tam / punaH kIdRzam ? vizvAtizAyinaM viziSTA ye 'svA. svakIyAH sAdhavasteSu vidyAdiguNairatizAyinam ananyasAmAnyaguNopetam / punaH kathaMbhUtam ? hetavo viSayA arthAt sasArasyAzravadvArANi, teSAM khaNDanaM nirdalanaM, tatra pANDityaM yasya taM stutvA tANDavaM bAlacApalaM maNDyate prastuyata iti kriyAsaMTaGkaH / nanu bho ! sakalakalindikAdikAkamalinIsamullAsanasahasrakarAnukArivyAhArAH ! sujanajanamanastApavyApanirvApaNaprathamajaladharadhArAvadhIrivAgavyApArAH ! hRdyAnavadyavidyAvidyAdharoparirambhaNopAttavidyAdharAvatArAH ! viduranaranikaracetazcamatkArakArimanohArimahImaNDalavistArimahimAdhArAH ! vikramAkrAntadikcakrabhUzakrasabhAlaGkArahArAnukArAH ! mayA yadanumAna vidhIyamAnamAste tadubhAkarNi samAkarNyatA sakarNAH ! sarvAntarvANivaNyamAnAsavarNavarNAH / / tathAhi--bhU-bhUdhara-dinakara-makarAkarAdikaM jagad buddhimatkartRkam kAryatvAt / yad yat kArya tat tad buddhimatkartRkam , yathA ghaTaH / yad buddhimatkartRkaM na bhavati tat kAryamapi na bhavati, yathA vyomAdi / na tAvadaya heturuddhatA'siddhatAsiddhasIkottarIgarIyastaradustarakaTAkSalakSavikSepavikSepitaH / sadbhUtAnubhavasiddhAvinAbhAvasiddhadharmAdhikaraNavidyAsiddhatvAt / nApi durddharaviruddhatoddhatatarkavitarkendhanakArkazyAvaruddhatA dhIdhanairudbhAvanIyA vicakSaNAkSINakSodakSamAdhyakSanirNItavipakSavyAvRttivyAptizaktiprakopapAvakAhutIbhUtapratyarthipakSatvAt / / 1. 'vizvA' iti 'visvA' kalpitam / 2 pu0 kaliGkAdi Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 sAdhuvijayanivaddham __nApi manaikAntikAkrAntavipamavipadharIvipAvegavidhurIbhUnatAzyAzainAyA | svapabhApakSasAdhyavavRttyatiriktapakSanirNItavyAvRttimaJjulakSitiruhAyatacchAyA mugvanipaNNatvAt / nApi kAlAtyayApadiSTatAduSTadandazUkadaratvaM niSTahanIyam / pratyakSAnugAnAgamAvAdhitapakSaprayogapakSAdhirAjapakSAntarazrAntavizrAntatvAt / nApyasya hetunaravarasya prakaraNasamanAnakAkrAntatvaM gahanIyaH / etatpratipandhisamarthapratyanumAnAbhAvAtapatrapavitraprabhutAprAptasAmrAjyamubhagatvAt / eva ca samarthAsiddhatAdidoSapratyarthipRthudaityakadarthana prAptavijayalanmIyauvanakRtAIkaraNacaNelammIkAntenAmunA hetunA svasAdhyamAdhanavidhau sAmaya'mAnaM (sAmarthya samagemAnaM) kena nivArayitu zAzakyate zakrapagakrameNApi ? ucyatA mucyatA mauna sicyatAM karNakoTaram / svakIyagorasodgArairAsArairiva bhUruha // iha hi sarvAGgINAnaNIya sudhAvIripramANadhoraNIpraguNIbhavadavaNDapANDi. tyoDDAmaratAM manyamAne , sakalapravINaprAmANikazreNiziromaNIyamAnai., nijanavopanyAsavinyAsacamatkriyamANakovidapurandarai , tathAvidhAma pramANaprayogaprakAzanAbhimukhIkRtaviduranaranikaraistatrabhavadbhiH zubhavadbhirbhavadbhirabhimatasAnyasAdhanAya yadanumAnamavAdi vAdivRndArakapurandarairmAdyatkuvAdikulaphalaDhasamUlonmUlanadurdvarasindhuraistadanumAna vicAryamANaM na cArutayA caturacetasAM cetasi cakAsti / sAdhyasiddhacanibandhanatvAt / sAdhyasiddhayanivandhanatvaM ca vicArAsahatvAt / tathAhi-nanu bhavannirUpito hetu kiM nizcitasvarUpaH uta anizcittasvarUpa. ? iti vimalAnalpavikalpayugalaM vAdIndravadanacaGgagAgaragadanuttaratarataraGgabhaGgIsubhaGgIbhUtAvikalavipulapulinAdavatarat kalamarAlavAlavimalayugalamiva bhavatpurataH prasarIsarIti / atha tatra bahutithapRthuH prathama kalpaH kalpanApathamatithIkriyate prathIyastarapratibhAprAgbhAraparAvomuvitajambhArigurubhistatrabhavadbhivadbhiH, tatredaM parIpRcchayate--nijAjaryavaryayaza.karpUrapUrasurabhIkRtatribhuvanabhavanAnAM zrImatAM bhavatA kutastanizcitasvarUpatvam ?-svata parata pramANAd vA ? iti advaitapakSadvaya bhImArjunadvayamiva pratipakSapakSalakSavikSobhadakSaM sAkSAdupatiSThate / tatra paurastyazcet prastUyate prAstAgastatama sto(sto) 2. de. karaNacalaNa' 3 sakaladoSarAhityam abhazatvam / 4 aya hetuH sAdhyasiddhayanivandhanaH vicArAsahatvAt / yo yo vicArAsaha sa sa sAdhyasiddhayanivandhana., yathA'siddhAdaya hetvAbhAsAH / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetukhaNDanapANDityam / maistadA'vyavadhAnena svApekSaNalakSaNa AtmAzrayapAtaH / tathA ca kathaM svasAdhyasidvau sAdhakatamamidam / tadbhAvanA caivam-nizcitasvarUpatve nizcitasvarUpatvaM na vartate, AtmAzrayapAtAt yathA prameyatva-sattvAdiSu / jAtisambandhabAdhakAdvA tathA anApIti / anyacca loke'pi suzikSito vicakSaNaH svaskandhAdhirohaNAya na caNaH / nApi nizitataradhArAkarAlakaravAlaM svaM chettumAhitavyApAramiti kenApi dRSTamiSTaM veti / athaitaddoSasaroSaviSamaviSadhara viSAvegajvAlAvigalitapratibhAvibhavairdvitIyaH pakSaH kakSIkariSyate parolakSadakSavikhyAtatArkikacakracakravartiparSadi saharSam , tadA tasyA'pi prAmANyaM svataH parato veti vikalpau janmAntaropAjitadharmAdharmAvivA'vyAhataprasarau bhavata' purato'vatiSThete / tatra nAdhaH sadyoniravadyavidyAvinodAya, pUrvavadAtmAzrayapAtAt / bhAvanA pUrvavaditi / dvitIyazcet tadA tasya prAmANya svataH parato vA / / svataH prAmANye pUrvavadAtmAzrayaH / paratazcet tadA bhavanta eva praSTavyA -- tatra parazabdena kimAvastRtIyo vA ? iti vikalpayugala kulAcaladantAbalasthUladantamuzalayugalamivAvatarati / tatra na paurastyo vAstavasvastimacchriyaM tantanIti bhavatA duruttaretaretarAzrayAjasravizrAmAvAsAzrayAt , dvayoranyonyApekSaNalakSaNatvAt tasya / tadbhAvanA caivam-svanizcitasvarUpaprAmANyasiddhau parazabdopAttAdyasya prAmANyasiddhiH, parazabdasaMgRhItAdyasya prAmANyasiddhau dvitIyasya prAmANyasiddhiriti / atha tRtIyAditi vikalpo vivAdazabdagocarIcarIkI(ki)yate svavacazcAturyAhAryamatibhiH, tadA tasyApi svanizcAyakaprAmANyaM svataH parato vA ? iti vikalpadvayaM pUrvavadupaDhaukate / tatra nAdyo'navadyaH sadyaskottaracaturANAm / svataH prAmANyasiddhau pUrvavadAtmAzrayasyodbhaTatvam / atha parata iti vAvadyate vAvadUkaistadA para iti padena kimAdyo dvitIyazcaturtho veti vikalpatrayI pavitratrinetranetratrayIvAtra trokate / tatra prathamastathyapathyaprItipAtratayA'tithIkriyate, tadA dhArAkarAlAtivakracakrakAtipAtapAtitamastakaH svasAdhyasiddhiprANapriyAM praNayinI prItipAtraM kathaM prApayiSyati / tasya cedaM lakSaNamAcakSate vicakSaNAH-pUrvasya pUrvApekSitamadhyamApekSitottarApekSitatvaM cakrakamiti / tasya caivaM bhAvanA - pUrvo nizcitasvarUpo vikalpaH svaprAmANyApAdanAya dvitIyaM pramANamapekSate, svayaM pramANIkaraNe pUrvoktadoSAt , dvitIyo'pyapramANa pUrvasya prAmANyamApAdayitu na zaknoti, yathA svayaM daridro na param IzvarIkartum , tena dvitIyaH svaprAmANyAya tRtIyamapekSate; so'pyaprAmANyAdanyataH svapramANIkaraNAyuktau(kto)'pramANIbhUtamAdyamapekSate, tathA pUrvavat so'pi dvitIyam, so'pi tatkRte tRtIyam, so'pi pUrvoktayuktyA pUrvamityAdyanulomApAdanena cakraka Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhuvijayanivaddham ___ miti cakrakAkrAntamauli. kathaM svasAdhyasAdhaka iti / yataH ... yazcakrakApAtanikRttamauleH samIhate sAdhanato'rthasiddhim / padmAkarasya pratibodhamastAt sa padmavandhorapi vAJchati sma / athAmutrAmAtrapavitrapuruSArthatrayasya sArthakaprAmANA(Nya)samarthanAsamarthacaturthapurupArtha iva caturthaH pakSaH tRtIyavikalpasya prAmANyasamarthanArthameva samarthayipyate, tadA dusthA'navasthArUpakRtyotthAnaM svavadhAya prasthApitaM vibudhadhoraNIdhurAdharaNadhIreyaiH / tasyAzcedaM lakSaNam - pUrvasyottarottarApekSeti / sA caivamAvedyate-paurastyo nizcitasvarUpaH svaprAmANyApAdanAya dvitIyam, so'pi tathaiva tRtIyam, so'pi caturtham evamuttaro ttaraprasRtvaraparaH sahasrAnalpapramANavikalpakalpanairapyabhRtodaravivarAM mUlamayavaddhakakSAM tAmapAkartuM kathamupakramyate / yadAhuH zrIAnandAnubhavAcAryAH yathA "mUlakSayakarImAhuranavasthA hi dUSaNam" iti / tataH kathaM sAdhyasiddhiH 1 / yataH - dusthA'navasthotthitadausthyadusthaM prasthApayet sAdhanamarthasiddhayai / vAJchatyasAvastamatiH svavandhyA sImantinItastanayaprasUtim // evaM ca nizcitasvarUpatvopapattiyuktau AtmAzraya-itaretarAzraya-cakrakA-'navasthAdyanekavizeSadoSajAlanyAkulatvamAkarNya karNAneDanapIDitaiH sakarNaiH punarapi tatsiddhividhau anizcitarUpo dvitIyapakSa. kakSIkriyate / so'pi nAdvaitavAda iva dhanyamAnyasaujanyAmandamAkandakandakandalanAyAmbudavRndAyate / yatastatrApyasmAbhi pratividhIyate -- yathA tatra pavitrAnumAne'siddhaviruddhAnekAntikarUpAstrayo'pi hetvAbhAsaharyakSA bhavadupanyastahetuhariNapotaM trAsayantaH kathamapAkariSyante sUkSmArNama(mAkSuNNama)nIpAvizeSaviSamavizikhavikSepAkSepavaddhakakSairapi / tathAhi-hetostAvat pakSadharmatva-sapakSasattva-vipakSavyAvRttirUpANi trINi rUpANi nirUpyante'bhirUpapradhAnaiH / tatra bhavannirUpitahetoranizcitapakSadharmatvena tallakSaNAbhAvAduddhatAsiddhatAproddhatapAmarIparIrambhArambhasambhavatkalakapaGkaH kathamapAkariSyate hetuzrotriyasyAzakyapratikriyaiH / mahat kautukamidaM yadevaMvidhAdapi hetoH sAdhyasiddhiH samIyate / yaduktaM syAdvAdaratnAkare Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetukhaNDanapANDityam / kimapi kautukamekamaho janAH zRNuta yUyamamuSya manasvinaH / kavalitotkaTahAlahalo'pi yannavasudhArasamugiratIha yat // agatikagatinItyA yastu hetorasiddhAdapi vadati vizuddhAmatra sAdhyasya siddhim / sa khalu glitbuddhirvndhysiimntiniitH| spRhayati bhuvanAnAM bhUSaNaM putraratnam // yathA kazcit pramANayati-dhUmavattva-bASpa-mazaka-kalikAvivekAnizcaye 'vahnimAnayaM pradezaH dhUmavattvAt' ityAdau yathA nizcayAbhAvAdanizcitAparaparyAyaH sandigdhAsiddho hetvAbhAso na sAdhyasAdhakastathA'trApIti / vyApyatvAsiddhatvaM tvagre darzayiSyate / anyacca, hetoranizcitarUpatvAd vipakSavRttibhAvAt tadAhato durdharoddhataviruddhatAdoSakesarikiso(go)rApAtagalitagatirbhavadupanyastaprazastahetuhastinIpati' svasAdhyasiddhiprANapriyapraNayinIprathIyastaraprItipathAvitathAtithyAbhyarthanAsamarthanAsAmarthya kathaM samarthayiSyati / yathA 'pRthivI nityA kAryatvAt, ghaTavat' iti / atra kRtakatva tu kAryarUpadvayaNukAdipRthivyAM vartate, na paramANvAdau, vipakSe tu ghaTAdau sarvatrApyasti / tathehApyanizcitarUpaheto. pakSavRttitvaM vipakSavRttitvaM ca vartate / tathA ca katha nAma svasAdhyasAdhakatvamiti / yathA-- hetoviruddhAdapi sAdhyasiddhi yazcekSate zikSitamAnazikSaH / krodhaprabandhoddhatapannagendrAt samIhate saudharasasya vRSTim // tathA khaNDane'pyuktaM zrIharSamitrai.-- yAvaccAvyatirekitvaM gatAMzenApi zaGkayate / vipakSasya kutastAvadvetorgamanikAbalam // iti / tato yatkiJcidetaditi / tathaivAnizcitarUpapakSAGgIkArapakSe'pyakAntAnaikAntikatAkAmukakuTinokaTukaTAkSavikSepAkSepavikSepita svabuddhividhividhIyamAnayogAbhyAso bhavadupanyastahetvAbhAso mumukSumukhya iva manISitasvasAdhyasiddhisaudhamadhyaM kathamadhyArohati / hetulakSaNapratiyogyanizcitasvarUpatvAt tasya pakSe, vipakSe pUrvadarzitayuktyA sandigdhavattitvam , sapakSe tathArUpAnirNItavRttitvaM ca / tathA pakSatrayavRttyanaikAntikalakSaNatvAcca / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhuvijayanivaddham tadbhAvanA caivam - yathA prapaJco mithyA, pratIyamAnatvAt, zuktikAzakale kaladhautajJAnavaditi / atra pakSa-sapakSayomithyAtvAnizcitavRttitvaM vipakSe brahmaNi niNItavRttitvaM ca / tathA'trApi / tathA ca kathaM svasAdhyasAdhakatvam 1 yadavAdi-~~ hetoranaikAntikato'pi kAntAM svasAdhyasiddhizriyamIhate ya. / paJcatvaprAptAdapi keriputrAskekAyita kAmayate'nabhijJa // tathA savyabhicAryapyasAvityucyate iti sthitam / aparaM ca, athAvitathatathAvidhaprajJAprakarSaprAptapramANaprayogaprabodhaprathitapratijJopanyAsavinyAsasamarthanAsAmarthyAbhAvAdaprayojako'pyayaM hetu. / kathamasya nizcitapaJcarUpopapannapratiSTApratiSTitasya hetunarezvarasyAprayojakatvam ? mahAvyAdhIbhUtoddhatopAdhisadbhAvAt / bhavatu pacyantAM tvadIyA api maNDakAH / param, atra kastAvadupAdhiH sanidhIyate dhIdhanapradhAna. / pakSetaratvamiti ced aho tadakSaNa(kSuNNa)lakSaNAnapekSyaM tava vaiduSyam, samavyApterabhAvAt / yathA, 'parvato'yaM vahnimAn dhUmavattvAt' ityAdau pakSetaropAdheH samanyAptyabhAvaH, yathA 'yo yo vahimAn sa sa pakSetaraH' ityasti, param 'yo yA pakSetara' sa sa vahnimAn' iti nAsti / pakSeNaiva vyabhicArAt / tena pakSetaropAdherna dUSaNatvam | maivamavAdipustatrabhavanto bhavantaH / tathAhi-~-'adRSTaM kasyacit pratyakSa prameyatvAt , karatalAmalakavat' iti / atra pakSetarAparaparyAyamasmatpratyakSalvamupAdhiH / tasya ca sAdhyasamavyAptisadbhAvAt / tadyathA 'yat kasyacit pratyakSaM tadasmadAdipratyakSam, yathA ghaTaH / yadasmadAdipratyakSaM tat kasyacit pratyakSa yathA tadeva' iti samavyApterapi sadbhAvAt / evamanekeSvapi samavyApterapyupanIvakatvena pakSetarasyopAdhitvaM na nirAkAryam / etaccAgrata upAdhikhaNDanAdhikAre vistarato darzayiSyate / anyaccAparo'pyupAdhi. suvidhanidhirivopaDhaukate, yathA pakSAvRtti-sAdhyAvinAbhAvisapakSAsAdhAraNarUpa iti / atra sakalamapi lakSaNaM bhAvanIyam / etayAkhyAnabhAvanA pratyupAdhipradIpAdhikAre jJeyA / evaM ca sopAdhikatve hetuH kathaM nAma svasAdhyasAdhakaH / yaduktamudayanAcArya: anye paraprayuktAnAM vyAptInAmupajIvakAH / / tairdRSTairapi neSTavyA vyApakAMgAvadhAraNA // svasAdhyasaMsiddhividhAvupAdhivyAdhiprabandhoddharamIhate yaH / hetuM sa vai bAlakuvelanAlAvalambanAdambudhipAramicchet // 5 de0 kssunn| Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetukhaNDanapANDityam / evaM pUrvoktayuktyA vicAryamANo yuSmannirUpito heturna svasAdhyasiddhau sAdhIyastAM dadhAti / tathApi punarapyekazaH prakArAntareNa vicAryate / tathAhiasau hetustarkavitarkasamparkakarkazazemuSIvizeSonmeSAbhilaSitalakSaNalakSita Ahosvit parolakSadakSavikSepitalakSaNalakSitaH ? iti vikalpayugalaM kulAcalakuJjarasthUlavimaladantayugalamiva pratItipathAtithIbhAvaM bhajati / tatra dvitIyo nAdvaitAnandaniSyandasampatsampAdakaH / na hi ko'pi pravINaprAmANikaH prAmANikIbhUya bhUyaH saGkhyAvatparSadi nirlakSaNaM hetumAcaSTe, tasya sarvopAkhyAvirahitatvena sAdhyasiddhAvanAdaraNIyatvAt / atha paurastyaH prastUyate / svastivAstavIbhUtaprazastamatibhistadA pracaNDadordaNDAkhaNDapANDityoDDAmaratAmaNDalAkhaNDalaparAkramAyamANapaNDitaprakANDacaNDimonmuktAtivakracakrakakRttamuNDaH kathaM svasAdhyasiddhiprANapriyApraNayinImanaHpramodasampatsampAdanAya sapanIpadyate / tathAhihetuH svAtmasiddhisaudhamadhyamadhyArohaNAya lakSaNamapekSate, lakSaNamapi vyAptiprAptim, vyAptiprAptirapi hetum, heturapi lakSaNam, lakSaNamapi vyAptiprAptim, vyAptirapi hetumityAvartanamiti katha svasAdhyasAdhakaH / yataH yazcakrakApAtanikRttamaulehetoH svasAdhyasya samRddhisiddhim / vinaiva ratnatrayamIhate'sau duruttarAnantabhavAbdhipAram // pUrvopAdheranaupAdhikaH sambandho vyAptiravyabhicaritasambandho vA vyAptiriti lakSaNAyA vyApterabhAvAcAnakAntiko bhavan kathamapyasau hetuH svasAdhyasAdhakaH / tathA prakaraNasamo'pyayaM hetu', sAdhyaviparItasAdhakahenvantarasadbhAvAt / tathAhi-ihedaM sAdhanaM svasAdhyasiddhaye nopanyasanIyam , svasAdhyasiddhAvasAdhakatamatvAt / yad yatra svasAdhyasAdhanAyAsAdhakatamaM tat tatra nopanyasanIyam, yatheha ghaTaM prati ghaTaH / na jAyate cAnena sAdhyasiddhiH / tasmAnnopanyasanIyamiti vyApakaviruddhopalabdhiriti / aparamapi yathA pakSaH svasvetaravRttitvAnadhikaraNAsvavRttidharmAdhikaraNam, meyatvAt , ghaTavaditi / 1 / atrAnyAnyapi pramANAni mugdhaprAmANikamedhAvyAmohApanodAya likhyante / yathA-pakSaH sAdhyaniSThAtyantAbhAvAdhikaraNam, meyatvAt , ghaTavaditi / 2 / pakSaH sAdhyadharmAtiriktadharmAdhikaraNam , pratIyamAnatvAnirvivAdapadavat / 3 / pakSavipakSadharmaniSThAtyantAbhAvAdhikaraNam, prameyatvAdavigItapadavat / 4 / ayaM pakSa etatpakSadharmAnyadharmavAnasattvAt 5 / pakSo'yaM pakSadharmaniSThAtyantAbhAvAdhikaraNam, meyatvAd ubhayAvigItapadavat / 6 / ityAdIni vakracchAyAnumAnAni pratipakSotthApakAni para zatAni parisphuranti / tataH kathamida sAdhanaM yuSmadupajJasAdhyasAdhakamiti / yathA--- Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhuvijayanivaddham pratyarthihetorapi yaH svahetorvAvakti vai sAdhyasamRddhisiddhim / sphuratsphuliGgAt sa hutAzanAdeH pAnIyapAnaM kurute na kasmAt // ityupahasanIyam / nanu vipakSasapakSAdipakSIkRtya pravartamAnamahAvidyAtanutrANaparitrANAyamAnavismayasmerAsmadupanyAsavinyAsAvAsavizrAntahetunarezvarasya purato vAcaspaterapi pravINavANI kRpANIpraguNIkRtA satI kuNThatAkArpaNyAyotkaNThate / ke ete'sa[t]kalpA gajavikalpakalpA vikalpA evaM cet tarhi zakreNApi apratikriyamANaparitrANAyamAnAsmadvidhIyamAnapratyavasthAnavidheradha sthIsthIyatAM kSaNamekaM vilokyatA tattanutrANaparitrANatAm / nanvaho vAdin ! sAvadyasyAsyAnumAnasya vidyAtvamapi nopapattipaddhatimupayAti / kutastannAma mahAvidyAtvam / tathAhi-asiddhatvAdidopaviraho hi mahAvidyAtvaM zubhavatA bhavatA bhaNyate / tacca prAmANikacakrAkAmoghayuktizaktiprakopapAvakaprathamAhutIbhUtam / yato vyApyatvAsiddhatvavAdhito'ya hetvAbhAsaH / kevalAnvayitvena vyatirekavyApterabhAvAt / tathAhi-sAdhyaM paramArthato'trAnityatvameva zabdasya / tathAhi--'anityaH zabdaH kRtakatvAt , ghaTavat' ityatrAzra(zrA)vaNatvamupAdhiH / tato 'yadanityaM tadazrAvaNam' iti sAdhyavyApakazcAyamupAdhiriti zabdasya vivAdAspadIbhUtaM sAdhyatvenAbhipretaM zabdanityatvam, tatastenAvyabhicAritvAdeva sopAdhikatvaM siddham / maiva vAdIH / yato'tra zabdasyAnityatvaM na sAdhyam, kintu zabdetarAnityanityavRttitvAnadhikaraNAnityavRttitvam / tatra ca nopAdhinA vyAptiH | zabdatvena vyabhicArAt / tataH sAdhyavyApakatvAbhAvAnnAyamupAdhiriti tanmaivam / prAmANikapraNItapramANamArgAtikramaNavipulasvakapolakalpitAnalpayattacchandavikalpazabdanalambIkRtasyApyanumAnasya zabdAnityatva eva vizrAmAt / sAdhyaM ca tadeva yad vivAdAspadIbhUtaM sisAdhayiSitamasti pratipakSe meyatvena / tat tattvato'nityatvameveti / yaduktametadanumAnopAdhisaMgrAhaka padyaM bRhanmahAvidyAviDambane yo bhaGgisthanivRtimattvarahito yadvarjite meyatA meyatve zrutigocaratvaviraha sa syAdupAdhirbhuvaH / zabdatvAdi nivartyamasti na tataH pakSetaratvabhrama sarvatraivamupAdhirapratihato no cenna hetvantare // iti / tato vyApyatvAsiddhatvenAprayojakatvAnna sAdhyasiddhiH / yaduktam-anye paraprayuktAnA mityAdi / ] tathA viruddhoddhatarAkSasIkukSinikSipto'pyayaM hetvAbhAsaH / yato virudrasAdhanAd viruddhaH, taccAtrAnityatvaM sAdhyam, tadviparItaM nityatvam, tadapyanenAnumAnena zabdavaiparItyena sAdhayituM zakyatvAt / tathAhi-ghaTaH zabdetarAnityavRttitvAnadhikaraNanityavRttidharmavAn iti / anyacca prameyatvaM bhavatu, zabdetarAnityanityavRttitvAnadhi Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetu khaNDanapANDityam / karaNAnityavRttidharmatvaM mAstu evaM pareNa prasaJjite, pramANAnugrAhakavyAghAtabAdhakatarkasya vyabhicArapizAcaduH saJcaratvenAnudayAda naikAntikazca / tathA ca kathaM mahAvidyAtvam / aparaM ca mahAvidyAsAdhye mahAvidyAsAdhyaM vartate na vA / vartate cet tadA saprazraya AtmAzrayapAtaH / na vartate cet tadA mahAvidyAsAdhye hetorvartanAt, sAdhye sAdhyasyA'vartanAt tasyaiva vipakSatvAdanaikAntikazceti doSatrayI trinetranetratrayIvAtra caukamAnA kathaM mahAvidyAtvaM kSamate iti cintanIyaM caturacetobhiH | " anyacca, anitye padArthe sAdhyamAne AtmAdinityapadArthasya pakSIkaraNaM na yuktimat / yataH saMdigdhasAdhyavAn pakSa iti pakSalakSaNam, taccAtmAdau nitye padArthe nAsti / anityatvasya zabde sAdhyamAnatvena zabdasyaiva, saMdigdhasAdhyavattvAt, Atmano nityatve nobhayo':, siddhasya tathAtvAbhAvAt / tathAtve'pi tatra hetuvRttyaGgIkAre'siddhatvAdyudbhAvanamuktayuktyA kena nivAryate / tasmAdAtmAdayaH pakSatvenopanyasyamAnA ajAgalastanakalpanAssakatkalpA eva prAmANikamArgAnanusaraNAt / yathA sAdhyAbhAvamapi pakSIkuruSe tadapi na samIcInam / sarvathA'sato nirUpAkhyasya pakSIkartumazakyatvAt / asadapi cet pakSIkriyate tadA tuGgaturaGgazRGgagaganAmbhoruhAdayo'pi pakSIkriyatAm / yukteH samAnatvAt / tucche sAdhyAbhAve sAdhyasAdhane'daridrameva vizva syAt / ityAdayo mahAvidyAhetukhaNDanaprakArAH zrIbhuvanasundara sUripAdapraNItamahA vidyAviDambanAdavaseyAH / 1 tathA prameyatva - sattvarUpasAdhanAnAM hetumallolalAGgUlalambAyitamahAvidyAnumAnAnAM vakracchAyAnumAnAnAM cAniSTavyApyaprasaJjanena hetoranaikAntikatvaM bhAvanIyam / tatra vipakSavRttitvena vyApakAropAsambhavAt na pramANAnugrAhaka vyadhititarka sambhava iti / anukUlatarkasambhavazcaivaM dvayorviruddhadharmayorekatrasamuccaye kIrttamAne vyAghAtaH syAt, yathA 'parvato'yaM vahnimAn dhUmatvAnmahAnasavat' ityAdi vAdinA'bhihite paro nizcitAnyathAnupapatyekarUpaM hetulakSaNaM nirAkartuM vyApAro'yaM vidhatte / yathA vyatirekavyAptau vyApyatveno (nA) bhimato vahnimattvAbhAvastatra dhUmatvasadbhAvAropo yathA 'dhUmavattvaM bhavatu vahnimattvaM mAstu' ityukte prativAdinA hetoH sAdhyAbhAvatvaM sUcitaM tathA cAsiddhatvaM heto. / 85 tannirAkaraNAya raGgavprasaGgavyAsaGgAghasaGghAtavidhAtodbhaTaprakaTavyAghAtanirghAtadarzanena vyApakAropaH kriyate, yathA 'yathanagni' syAt tarhi nirdhUma' syAt' iti prasaGgAgato vyApakAropaH / bhAvanA tvevam asti ca dhUmastasmAdvahnimAniti vyApyArope vyApakAropa iti lakSaNena tarkeNa pramANAnugrAhakeNa sAdhyAbhAvavattvaM hetoH prasaJjitaM 1 pakSIkaraNamiti zeSa. / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhuvijayanivaddham nirAkRtam / tathA ca nAnaikAntikatvamiti / eva ca prameyatvasattvahetvoApyArope kRte vyApakAropAbhAvAdanakrAntikatvaM samarthanIyamiti / anyacca, vakracchAyAnumAnasAdhyepu sAdhya vartate na vA ? / vartate cet tarhi vyAdhAto, ghaTe ghaTavaditi / na vartate cet tarhi pakSasya pratyakSabAdhitatvam / tathA ca kAlAtyayApadiSTatvamajaniSTa / anyacca, sAdhye sAdhyAbhAvAt pakSasya vipakSIbhUtatvena hetostatra vartanAdanaikrAntikAdayo doSA udbhAvanIyA. / evaM ca vakracchAyAnumAnahetavo nigakaraNIyAH sahRdaye. / atra prakRtatvAnmUlAnumAnahetukhaNDanakautukaM darzyate / yathA, atra pramANena pUrvakoTyanupalabdherasiddhaH / yathA pUrvakoTizabdenA darucyate; yat kila kArya ghaTAdiH, tasyAdi. pramANenopalabhyate na tu bhU-bhUdharAdInAmAdirupalamyate; atasteSu kAryatvAnulabdherasiddhatvam / anyacca-prasaGgaprasaJjitavyAdhAtAbhAvavihitavyApyavAsiddhatvaM darzyate / yathA anvayAmimatavyApakabhAve vyApyArope pareNa prasaJjite idAnImapyutpadyamAnatastRNavidyudabhrAdibhirvyabhicArAt pramANAnugrAhakatarkAsambhavastatazca vyAghAtasyodraTatvAbhAvena sAdhyAbhAve vyApyAropasya satyatvApAdanato'pi vyApyatvAsiddhatvaM hetoH, tathA buddhimatpUrvakatvaM sAdhyo dharmaH, tadvigaMpo'zarIravattvaM vakturabhipretam, tadviruddhaM sazarIratvaM vyAptivalena sAdhyate, ata. kAraNAdazarIrapUrvakatvAnumAne kAryatvAdityayaM heturabhimatavizeSavyAvRttyA svapakSasyaiva vipakSabhavanAt tatra ca vartanAd viruddha / yadvA prasaGgena sAdhyAbhAve sAdhanasya sadbhAvavyaJjanenApi viruddhatvaM sAdhanIyamiti / manyacca, 'yad yat kArya tat tat buddhimatkartRkam' ityatra pUrvadarzitavyabhicAreNAnaikAntikatvam / tathA vyAptigrAhakeNa ghaTAdau zarIriNa eva karturdarzanAt , pramANavAdhite'zarIrakartRkatvalakSaNe'rthe pravartamAno hetu. kAlAtyayApadiSTa' / tathAncayavalena dRSTAntadRSTakartRsadRzaH kartA siddhayati / nAtra tathA, tena dRSTAntadAAntikayovaiSamyam / tathA'prayojakazcAyaM hetu. sazarIrajanyatvopAdheH / tadbhAvanA cehaivopadaryamAnopAdhivivekAda jJeyA / yatropAdhistatrAsiddhaviruddhAnakAntikasatpratipakSAdidopabhAvanAprakAra pratyupAdhiprAnte darzitastato jJeyaH / prakaraNasamadarzanArthaM tadvyatireko Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetukhaNDanapANDityam / ___ dayate, yathA 'yat sazarIrajanyaM na bhavati tad buddhimatkartRkamapi na bhavati yathA vyoma' / etasya pratipakSAnumAnaM yathA 'bhU-bhUdharAdikaM buddhimatkartRkaM na bhavati, sazarIrAjanyatvAt , vyomAdivat' iti prakaraNasamatvam / / ___ vyAghAtazca prAgdarzitaH / athetaretarAzrayo dayate, yathA tasya mAhAtmyavizeSAdadRzyazarIratve itaretarAzrayaH, pizAcAdivaccAdRzyazarIratvena tu sazayaH, evaM ca mUlAnumAnadoSabhAvanA svayameva kAryA / prakRtatvAdevaivaM manAg darzitaM jJeyamiti sthitam / iti vAdivijayanAmni prakaraNe trividhahetukhaNDanAdhikAraH prathamaH / * * 2. upAdhivivekaH nanu hetukhaNDanaprathamAdhikAre sopAdhitvena hetoraprayojakatvamavAdi vAdivRndArakapurandaraiH / tatredaM parIpRcchayate / upAdheH kiM rUpam , kiM ca tasya lakSaNamiti ? pratyAhataH prativAdyAha / "anyatragato dharmo'nyatropacaryamANa upAdhirabhidhIyate / yathA japAkusumasasargAdAruNyazUnye sphaTikopale'ruNatvaM pratIyate tathopAdhau vartamAnaM vyApyatvaM vyApyatvAbhAvavati hetau pratIyate / iti vyAptidUrIkaraNenopAdherdUSaNatvam / tasyopAdheridaM lakSaNam-'sAdhanAvyApakatve sati sAdhyasamavyAptirupAdhi' / sukhAvabodhArthamidaM lakSaNaM vyavacchidyate / upAdhizabdena lakSyanirdezaH / itareNa ca lakSaNanirdezaH / sAdhanAvyApaka upAdhirityukte 'anityaH zabdaH kRtakatvAd ghaTavat' ityatrAnumAne 'yatra yatra kRtakaM(takatvaM) tatra tatra dravyatvaM nAsti guNAdau vyabhicArAt' iti sAdhanAvyApakatvena dravyatvamupAdhiH syAt / tannirAsArtha sAdhyavyAptipadam / sAdhyavyAptirityukte 'anityaH zabdaH kRtakatvAd ghaTavat' ityatrAnumAne 'yatrAnityatvaM tatra prameyatvam' iti vyAptisambhavena prameyatvamupAdhiH syAt / tannirAsArtha sAdhanAvyApakapadam / sAdhanAvyApakaH sAdhyavyApaka upAdhirityukte 'anityaH zabdaH kRtakatvAt ghaTavat' ityatrAnumAne 'yatra yatrAnityatvaM tatra tatra zabdetaratvam' iti sAdhyavyAptisambhavena 'yatra kRtakatvaM tatra zabdetaratvamiti nAsti, pakSeNa vyabhicArAt' iti sAdhanAvyApakatva Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 sAdhuvijayanibaddham sambhavAcca zabdetaratvamupAdhiH syAt / tannirAsArthaM samapadam / evamamunA prakAreNa sarvapadasArthakyaM jJAtavyam / evaMvidhasyopAdhedRSTAntasthalamAha / 'vimatA hiMsA adharmasAdhanaM hiMsAtvAd brAhmaNahiMsAvat' ityatra niSiddhatvamupAdhiH / yojanAprakArazcAyam / yatra yatrAdharmasAdhanatvaM tatra tatra niSiddhatvaM yathA vyarthahiMsAyAm / yatra yatra niSiddhatvaM tatra tatrAdharmasAdhanatvam yathA surApAnam / yatra yatra hiMsAtvaM tatra tatra niSiddhatvamiti niyamo nAsti, vedavihitahiMsAyAM vyabhicArAt / yadA samavyAptirupAdhiriti manyate tadopAdheH sAdhyaM prati vyApyatvaM vyApakatvaM ca sambhavati / yaduktam vyApya-vyApakabhAvo hi bhAvayoryAdagiSyate / tayorabhAvayostasmAd viparItaH pratIyate // vyAkhyA- anvaye sAdhyopAdhyorbhAvarUpayoApyavyApakabhAvo yAdRgiNyate tayoH sAdhyopAdhyorabhAvarUpayostasmAd vyApyavyApakabhAvAd vyApyavyApakabhAvo viparIto jJeyaH / anvaye sAdhyaM pratyupAdheApakatvAt / sAdhyasya vyApyatvAditi tattvam / taduktam -- yo yasya dezakAlAbhyAM samo nyUno'pi vA bhavet / sa vyApyo vyApakastu syAt samo vApyadhikopi vA // [lo0 vA0 anumAna 5] ___zlokArthaH yasya yena sAkaM dezataH kAlato vA nyUnavRttitvaM tasya vyApyasajJaiva, adhikavRtti(tte)stu vyApakasa va, samavRttestu vyApyasaMjJA vyApakasaMjJA veti / tatra vyApyaM tu gamaka proktaM vyApaka gamyamucyate / viparIte pratoyete ta eva tadabhAvayoH // vyApyaM sAdhanaM gamakam, vyApakaM sAdhyaM gamyam, gamayati jJApayatIti vya(vyutpattyA gamakaM sAdhanaM heturveti bhaNyate, gamyate jJApyate iti vyutpattyA gamyaM sAdhyamucyate, vyatirekavyAptau ca gamyagamakabhAvo viparIta iti vyatireke sAdhyaM heturUpaM hetuH sAdhyarUpa ityarthaH / ayaM tAvadupAdhiranvayavyatirekiNyeva, na kevalAnvayini nApi kevalavyatirekiNi / taduktamudayanAcAryaiH ekasAcyAvinAbhAve mithaH sambandhazUnyayo. / sAdhyAbhAvAvinAbhAvI sa upAdhiryadatyayaH // Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetukhaNDanapANDityam / asyArthaH / ekena sAdhyena vedavihiti(ta)hiMsAdilakSaNena(Ne) pakSe'dharmatvarUpeNa sahobhayorhetUpAdhibhUtayoravinAmAve sAhacA(ca)ryabhAve sati mithaH parasparaM niSiddhatvahiMsAtvayoH sambandhena vyApyavyApakamAvalakSaNena rahitayoMIyodharmayormadhye yasya niSiddhatvalakSaNasyAtyayo'bhAvaH sAdhyasyAdharmatvasyAbhAvenAvinAbhAvI bhavati, sa tatrAdharmatvalakSaNe sAdhye niSiddhatvalakSaNa upAdhiriti tattvam / etAvatA vyatirekanyAti vinA nopAdhergamakatvam / yadvA sa upAdhirucyate / sa kaH? yasyopAdheratyayo'bhAvaH sAcyAbhAvena sahAvinAbhAvI ) ko'rthaH ? yatropAcyabhAvastatra sAdhyAbhAvaH / etAvatopAdhiAvartamAnaH sAdhyamAdAya vyAvarta ta] ityAyAtam / yathA yanniSiddhaM na bhavati tadadharmasAdhanamapi na bhavati, yathA devapUjAdi / ka sati 1 ekasAdhyeti / aikena sAdhyena vimatahiMsAyAmadharmasAdhanatvalakSaNena sahobhayohi sAtvahetu-niSiddhatvopAdhyoravinAbhAve sati, yathA 'yatra yatrAdharmasAdhanatvaM tatra tatra niSiddhatvaM yathA vyrthhiNsaayaam| 'yatra yatra niSiddhatvaM tatra tatrAdharmasAdhanatvaM, yathA surApAnam' tathA hetunAvinAbhAvitvam, yathA 'yatra yatra hiMsAtvaM tatra tatrAdharmasAdhanatvaM yathA brAhmaNahiMsAyAm / evaM sati kiM rUpayorhetUpAdhyoH 1 mithaH parasparaM vyApyavyApakamAvastena rahitayoH / yathA yatra yatra hiMsAtvaM tatra tatra niSiddhatvamiti nAsti, vedoktahiMsayA vyabhicArAditi / ayaM tAvadupAdhirnAnvayini / sAdhyAbhAvAvinAmAvItyaMzasyAsambhavAt / nApi vyatirekiNi / sAdhyavyApaka ityaMzasyAsambhavAt / pakSe sAdhyavyApakatve siddhasAdhanatAprasaGgaH / ato'yamupAdhiranvayavyatirekiNyeva sambhavati / sauMpAdhitvena hetoraprayojakatvaM vadanti / tadAha- / samAsamAvinAbhAvAvekatra stoM yadA tadA / samena yadi no vyAptastayohIno'prayojakaH // asyAyamarthaH / samazcAsamazca samAsamau, samAsamAvavinAbhAvau yayostau samAsamAvinAbhAvau / ekasya samo'vinAbhAvo'nyasyAsamaH / sAdhyenAdharmatvAdinA samatvaM ca 'yatra yatra sAdhyamadharmatvAdi tatra tatra niSiddhatvAdi, yatra yatraM niSiddhatvAdi tatra tatrAdharmatvAdi' iti samAvinAbhAvaM niSiddhatvAdi / asamatvaM ca 'yatra hiMsAditvAdi tatrAdharmasAdhanatvAdi, yatrAdharmasAdhanatvAdi na tatra niyamena hiMsAtvAdi / hiMsAtvAdikamantareNApi surApAnAdAvadharmasya darzanAt / avinAbhavizca pramIyamANanyabhicArIbhAvaH / na hi hiMsAtvamavinAbhUtamadharmatvena, anaupAdhikasambandhasyAvinAbhAvasya hiMsAtvahetAvabhAvAnniSiddhatvasyaikopAdhitvAt / vyabhicArAjJAnaM ca nAsti, upAdhidarzanena Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhuvijayanivadam vyabhicArazaGkAyA jAtatvAt / zaGkA ca saMzayaH / sa cAjJAnameveti / tau samAsamAvavinAbhAvau yadaikatra staH bhavataH iti yAvat / ekatreti dRSTAnte paridRzyamAnAdharmasAdhanarUpAdau tayormadhye hIno'samAvinAbhAvo hiMsAtvAdiraprayojako na sAbhyaM sAdhayatItyarthaH / asamAvinAbhAva iti yena vinApi sAdhyamadharmatvAdyavatiSThate / asti ca hiMsAtvaM vinApi surApAnAdAvadharmatvAdi / tatossamAvinAbhAvI aprayojakaH / anyacca, upAdhinA vyabhicAronnAyakatvadarzanato'prayojakatvaM samarthyate tathAhi upA dhireva sAdhyavyApakIbhUtaH pakSAd vyAvartyamAnaH pakSAt sAdhyaM vyAvartayati / tatazca pakSe eva sAdhyAtyantAbhAva iti hetorvRtte (tti) vyabhicAronnAyakatvamiti / yaduktam-- vyabhicAronnayaM kurvannupAdhiryAti doSatAm / etadeva ca sarveSAmupAdhInAM parAyaNam / yasya pakSAvRtterbhAvAbhAvau sAdhyabhAvAbhAvau prati vyApyau sa upAdhirityAdI - nyapi lakSaNAnyatraivAntarbhAvanIyAni samAnArthatvAditi / 90 iti vAdivijayanAmni prakaraNe trividhahetukhaNDane upAdhiviveko nAma dvitIyo'dhikAraH / * * * 3 upAdhiprakAzaH atha sapakSodArakandarodarasaJcaratsahacAriNIvilAsalIlAlasA (lIlAsA) ditapramIlAmIlitalocanakamalasya samarthapratyarthihetugarjadgajaghaTAravazravaNapraguNIbhavatkopaprakampa procchaladatucchahanUmallolalAGgUlAsphoTaprakaTitotkaTabhRmaNDalAkampasya sa upAdhipazcAnanasya tatpravodhAkSepakAkSUNa (NNa) lakSaNastatrAtodyaM vAdyate / tathAhi - sAdhyAvinAbhAve sapakSA sAdhAraNadharmavAnupAdhirabhidhIyatAm / sapakSadharma upAdhirityukte hetoreva sapakSadharmatvAt taddharmeNaiva siddhasAdhyatA syAt / brAhmaNahiMsArUpasapakSe hiMsArUpadharmasambhavAt / tathA cAtiprasaGgaH / tannivRttyarthaM sapakSAsAdhAraNeti padam / sapakSasAdhAraNadharmAH prameyatvasattvAdayasteSAmapyupAdhitvam / tannivRttyarthamasAdharaNeti kRtam / sapakSAsAdhAraNadharma upAdhirityukte prameyatvasattvAdisAdharaNadharmANAM nivRttyA pakSAvRttIti jAtam / tathApi brAhmaNahiMsArUpasapakSagharmA' gauratva- zyAmatva- vidvattva- vaktRtva- pralambatva- hUsvatvAzUdra bhojitvAdayo'nekadharmAsteSAmapyupAdhitvaprasaGga / tathA ca sAghanAvyApaka. sAdhya samavyAptika upAdhirityupAdhilakSaNahAni / taddayavacchedAya sAdhyAvinAbhAve sati ityuktam / kosrtha. ? yo dharma sandigdhasAdhyavati pakSe na vartate, sAdhyena saha pramIyamANa Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 91 hetukhaNDanapANDityam / vyabhicArAbhAvena sAdhyadharmAvinAbhAvI bhavati, sa upAdhiH, yathA yatra sAdhyaM tatropAdhiH, yatropAdhistatra sAdhyam / etAvatopAdhivyAvRttau sAdhyadharmasya vyAvRttirbhavati / hetustu tatra pakSa eva tiSThatIti mithaH sambandhazUnyatvaM siddham / tathA ca sarvapadasArthakyam / evaMvidhaM dharmaM dRSTAntasthale bhAvayati / yathA 'vedavihitA hiMsA adharmasAdhanaM , hiMsAtvAt , brAhmaNahiMsAvat' ityatra brAhmaNahiMsAlakSaNe sapakSe upAdhidharmo vicAryate / tathAhi-anvayavyatirekivyApyanyApakarUpeNAdharmasAdhanarUpasAdhyena sahAvinAbhAvI vimatahiMsArUpapakSa-devapUjanarUpavipakSAbhyAM vyAvRttaH kevalabrAhmaNahiMsArUpasapakSe niSiddhatvarUpadharma eva vicAryamANa upapattipaddhatimupaitti / tenAtra niSiddhatvamevopAdhiH / upAdhiyojanAprakArazca pUrvoktayuktyA cintyaH / evaM sAdhyAvinAbhAvI, pakSavipakSAvRttidharmaH sapakSe sazodhyAsAdhAraNadharma upAdhitvenodbhAvyaH / yatropAdhistatrAsiddhaviruddhAnakAntikasatpratipakSAdayo doSA sambhavantIti upAdherdUSaNatvam / tacca dazyate / yathAnumAne'nvayavyAptau yatra vyApyaM tatra vyApakam / vyatireke vyApyIbhUtavyApakanivRttau vyApakIbhUtavyApyanivRttiriti prAmANikasamayaH / tatrAnvaye tathAtvAbhAve'naikAntikatvaM yathA pratIyamAnatvena prapaJcamithyAtvasAdhane parabrahmaNA vyabhicArAt / vyatireke tu vyApyatvAsiddhatvaM yathA dhUmadhvajAbhAve dhUmavattvamiti / tathaivaM sopAdhikAnumAne'pi / tatprAthamikaprAmANikamativyutpattyartha vistarato daya'te / hiMsAyAM vimatahiMsA'dharmatvasAdhye niSiddhatvopAdhiryathA yatra yatra hiMsAtvaM tatra tatra niSiddhatvamiti nAsti / pakSeNaiva vyabhicArAdanaikAntikatvam / tadvayatirekavyAptau sAdhyamAdAya vyAvartamAnopAdhau sAdhyena saha hiMsAlakSaNasAdhanasyAvyAvattatvAd vyApyatvAsiddhatvaM nizcitAnyathAnupapattilakSaNAbhAvAt / tathA tathaiva sAdhyamAdAya vyAvartamAnopAdhau sAdhyAtyantAbhAvAt pakSasyaiva vipakSatvaM jAtam / hetostathaiva tatra vartamAnAd viruddhatvam / yathA vedavihitA hiMsA'dharmasAdhana hiMsAtvAditi na kenApi dRSTamiSTa vA / evaM sapakSe'pi sattvAt tathA kAntikatvamapi, brAhmaNahiMsAdAvapi vartanAditi / evamevopAdhinA pratipanthipramANAvirbhAvanena satpratipakSatvam / evaM bAdhitaviSayatvAdyapi samarthanIyamiti sthitam / ityupAdhiprakAzo vAdivijayanAmni trividhahetukhaNDane / tRtIyo'dhikAraH / * * Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 sAdhuvijayanivaddham 4 pratyupAdhipradIpaH zrI jinaM harSato natvA vIraM vizvAtizAyinam // pratyupAdhipradIpAya tANDavaM darzyate mayA // nanu sAdhanAvyApakatve sati sAdhyasamavyApaka upAdhiriti / lakSaNAbhede sati upAdhipratyupAdhyorbhedenopanyAsa vinyAsaH kathaM pramANakoTimATIkate ? ucyate - svabhAvamedAt, yathA loke ekodarasamutpannayoH putrayorekabIjitve'pi svabhAvabhedAd viruddhArthakriyAkAriNorvirodhatvena bhinnatvaM dRzyate tathAtrApIti / yadvA 'anaupAdhikaH samvandho vyAptiH', 'avyabhicaritasambandho vyAptiH' evaMvidhalakSaNAmede satyapyarthakriyAbhedAdanvayavyatirekAbhyAM vyAptidvaividhyamAste tathAtrApIti iti cenmaivam / yathA tatrApi parasparavyAvartakakriyAkAritvena tadvAcakalakSaNe'pi bhinne yuktiyukte stastathAtrApyupAdhipratyupAdhivirodhisvabhAvajJApakalakSaNaM vinA lakSyabhedaH kathaM bhavatIti cintyamiti cet tarhi tatredaM virodhisvabhAvavAcakaM lakSaNaM yathA upAdhyAhatAnumAnAnugrAhakatvaM pratyupAdhiriti / anugrAhakaH pratyupAdhirityukte sAkAGkSatA syAt / tathA vacaso vaiyarthyam / tannivRttyarthamanumAnAnugrAhaka ityuktam / anumAnAnugrAhakaH pratyupAdhirityukte tarkeNa siddhasAdhyatA syAt / tasyApi prasaGgAhatAnumAnasya anugrAhakalakSaNatvAt / tadvyAvRttyarthamAhateti kRtam / tathApi sAkAGkSatvam / tathA ca tasya vaiyarthyam / tannivRttyarthamupAdhyAhateti padam / tathA ca sarvapadasArthakyamiti / evaMvidhapratyupAdherdRSTAntasthalamAha / vimatA hiMsA pakSaH / tatra adharmasAdhanatvaM sAdhyam / hiMsAtvAditi hetuH / brAhmaNahiMsAvaditi dRSTAntaH / atra niSiddhatvamupAdhiH / yojanAprakArazca pUrvavaditi / upAdhyAhatatva darzyate / yathA sarvatra sopAdhikAnumAne'nvayavyAptau dRSTAntaprabhavenopAdhinA sAdhyasya samAvinAbhAvitvam / hetunA sahAsamAvinAbhAvitvavibhAvanenAveditamaprayojakatvaM sAdhanasya / tathA ca vyApyatvAsiddhatvamudbhAvyate / vyatirekavyAptau pakSAda vyApyIbhUtAdharmasAdhanatvarUpasAdhyamAdAya svaya vyApakIbhUya vyAvartamAnenopAdhinA sAdhyAtyantAbhAvavati vipakSe sAdhana vRttitvApAdanenAnaikAntikatvamAviSkriyate / tathA ca siddhamupAdhyAhatAnumAnatvamiti / yathA pakSAd vyAvartamAnenopAdhinA sAdhyamAdAya hetoraprayojakatvaM kRtvA pramANavyAhatatvaM vyadhAyi tathaiva tadvyatirekipramANa sapakSodbhUtapratyupAdhinA tatpakSe punaH pratyAhatya heto. sAdhyena sahAnyathAnupapattitvamAghAyAnumAnAnugrAhakatvaM kriyate / Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'hetukhaNDanapANDityam / 93 tathA ca pUrvopAdheraprayojakatvaM jAtam / taddarzyate / tadvyatirekyanumAnaprakAzanapUrvam / tadyathA-vedavihitA hiMsA dharmasAdhanaM bhavati, aniSiddhatvAt brAhmaNabhojanAdivat / atrAhiMsakatvaM pratyupAdhiH / etadyojanA sukhAvabodhAya likhyate / yathA yatra yatra aniSiddhatvaM tatra tatra ahiMsakatvamiti nAsti, vedavihitahiMsayA vyabhicArAt / yatra yatra dharmasAdhanatvaM bhavati tatra tatra ahiMsakatvam, yathA brAhma[Na]bhojanAdau / yatra yatra ahiMsakatvaM tatra tatra dharmasAdhanatvaM bhavati, yathA zrutapAThAdau / vyatirekavyAptistvayam -- yatra ahiMsakatvaM na bhavati tatra dharmasAdhanatvamapi na bhavati, yathA vyarthahiMsAdau / atrAhiMsakatva pratyupAdhirvyAvartamAno vedavihitahiMsAyAM dharmasAdhanatvaM vyAvartayati / tathA ca siddhaM pakSe sAdhyApAdana hetu sAdhyAvinAbhAvitvasthApanena pratyupAdhitvam / tathA caivaM mUlAnumAnamAgatam / yathA vedavihitahiMsA adharmasAdhanaM hisAtvAt brAhmaNahiMsAvaditi tathA copAdhyAhatapramANAnugrAhakalakSaNapratyupAdhinA ekalakSaNatve'pi virodhidharmitvamupAdhiriti / athavA, kumudamedamedurodaraprativAdyudbhAvitopAdhimahAvyAdhivyAdhUtastanaMghayavAdina' pUrvoktayuktyA nirvilambapratyupAdhyAvirbhAvanAzaktau prativAdidurmadApanodAya nirvilambameva tadudbhAvanAprakArAntaramAvirbhAvyate / yathA prAyo vAdivihitamUlAnumAnasAdhanavaiparItyaM sAdhanAvyApakasAdhyasamavyApakalakSaNopAdhinA anvayavyatirekAbhyAM vyabhicAraparihArapUrvaM manasi vimRzya pratyupAdhitvena bhaNanIyam / prAyo bhaNanAdaparamapi tallakSaNaM dharmamupAdhivyatirekasapakSe pUrvoktopapattyA sazodhyopAdhilakSaNayojanayA manasi sapradhArya pratyupAdhIkRtyopAdhirnirAkAryaH / etacca sodAharaNaM darzyate / yathA ko'pi jaiminimunivineyaH kathazcit kayAcit karmayogyatayA sarvapadArtheSvanityatAM pazyan kazcit suparvopA [sa] nAsAditAnanyopameyAtizayaH sarvasamarthapratyarthipArthivakadarthanAmanmathapratyarthIyamAnaM kamapi mahArAjAnaM prasRtvararajanikaradinakarakara nikarajitvarAsakhyaguNajyotirvisa raparAstadustamatamastomabhara yathArthakriyA samarthArthasArthamithyAvAsanAvazapaTutaraM vAcAmagocaraM cidAnandAdvaitarasAsvAdasodaramekamevAdvitIyaM brahma iti vadan sAkSAt sakalalokAlokaprakAzagocaraM mahA jyotiH prasaramadIdRzat / tadanu tad [ti ] rikta carAcaraprapaJcasaraparamArthasatyatA nirAci - kISuH (rSuH) svAbhimatamatasthApanAyAnumAnamidamavAdIt -- "vivAdapadaM mithyA dRzyatvAt / yad yada (da) dRzyaM tat tanmithyA, yathA zuktizakale kaladhautam / dRzyate ca vivAdapadam / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhuvijayanivaddham tasmAnmithyA' iti / naiyAyikAdyanusAreNa paJcAvayavaprayogamAva(mAraca)yati sma / jaimu(mi)nimunivineyamImAMsakAdyanusAreNa tryavayavam , bauddhAnusAreNa dvayavayavamiti vibhAgaH / tatra vivAdapadagrahaNaM prapaJcaikadeze siddhasAdhyatAvyudAsArtham / loke vivAdapadasyAnekarUpatvaM tathApi mithyeti sAdhyagrahaNena yatra satyatvamithyAtvAbhyAM vivAdaH sa eva dharmo jnyeyH| atrezvarakRtasya jagato mithyArUpatvamAkarNya sakarNAkarNanIyamanarthakriyAkAritvopAdhimudbhAvya hetoraprayojakatvaM cakre dakSyo(kSo)'kSapAdamukhyaH / tadyojanA ceyam-yad yada(d) dRzyaM tat tadanarthakriyAkAri iti nAsti, pakSeNa vyabhicArAt / yanmithyA tadanarthakriyAkAri, yathA marumarIcikAsu jalajJAnam / yadanarthakriyAkAri tanmidhyA, yathA dvicandrajJAnam / vyatirekastvevam-yadanarthakriyAkAri na bhavati tanmithyArUpamapi na bhavati, yathA brahma ityupAdhiH / atra nirvilambaM pratyupAdhyudbhAvanAya mUlAnumAnadRzyatvahetuvaiparItyamadRzyatvaM pratyupAdhi / atra mUlAnumAnahetoraprayojakatvaM kRtamupAdhinA svavyAvRttyA sAdhyamapaharatA / tatazcaivamanumAnamabhUt yathA 'vimataM mithyArUpaM na bhavati, arthakriyAkAritvAt, brahmavat' iti / atra pratyupAdhibhAvanA ceyam yadarthakriyAkAri tadadRzyamiti nAsti, pakSaNa vyabhicArAt / yadadRzyaM tanmidhyA na bhavati, yathA paramANuH / yanmithyA na bhavati tadadRzyaM yathA brahma / vyatirekastvevam-yadadRzyamiti na bhavati tanmithyaiva bhavati, yathA zuktikaladhautajJAnamiti / eva ca mUlAnumAnamevAgatam / yathA vimataM mithyA dRzyatvAt , zuktizakalakaladhautavaditi / athAtrApi kenApyupAdhirAvirbhAvyate / tadA sa jvalansphulliGgacakracakrakasphoraNena tiraskaraNIyaH iti / punarapi mugdhamedhAvivRddhaye'paramapi-~-yathA vimataM buddhimatpUrvakam, kAryatvAt , ghaTavadityatra sapakSasyAsAdhAraNo dharmaH pakSe'vartamAno dRzyazarIrakartRkatvam / tatrApi pUrvavadupAghivyatirekasapakSe gaganarUpe'kAryatvaM pratyupAghiriti / sarvatrAnupalabhyamAnaguNatvahetunA mAtmano'sarvagatatvasAdhye ghaTasapakSe mUrtatvamupAdhistavyatirekasapakSe sarvatropalabhyamAnaguNatvaM pratyupAdhistadvyatirekAnmUlAnumAnamiti / eva sarvatra yatra prativAdinopAdhirudbhAvyate tadaiva tatpAduipAdhivyatireka. kAryate / tadvyatireke vyabhicArAdidarzane upAdhivaiyarthyam / tadasambhave ca tatsapakSe mUlAnumAnahetuvaiparItya pratyupAdhistavyatirekAnmUlAnumAnameva bhavedevaM nirvilambameva pratyupAghiprakAzo bhavediti tattvaM pUrva prAyobhaNanAt / upAdhivyatirekasapakSe'sAdhAraNa Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetukhaNDanapANDityam / manyaM dharma saMzodhya sakalopAdhilakSaNabhAvanAM vimRzya pratyupAdhirudbhAvya iti tatvam / tacca darzyate-yathA kazcit saugatamatAnugataH sarvapadArtheSvekAntakSaNikatvasAdhanAya kaNTakoddhArabandhuramanumAnaM padyarUpamavIvadat yat sat tat kSaNikaM yathA jaladharaH santazca bhAvA ime sattA zaktirihArthakarmaNi miteH siddheSu siddhA ca saa| nApyekaiva vidhAnyadApi parakRnnaiva kriyA vA bhavet dUdhApi kSaNabhaGgasaGgatirataH sAdhye ca vizrAmyati // [jJAnazrI] vyAkhyA / sarve bhAvAH kSaNikAH sattvAt / yat sat tat kSaNika yathA jaladharaH / santazceme bhAvAH / tasmAt kSaNikA iti paJcAGgavyavasthAyAmapi bauddhaiAptyupanayarUpAGgadvayasyaiva svIkArAdatrAnumAne kAvyaprathamapAde vyAptyupanayau darzayati / yat sat tadityAdi / atha hetukRtA . sattA kiMrUpA'bhISTetyAha satteti / ihAnumAne'rthakarmaNi arthakriyAyA zaktiH sAmarthya sattetyucyate / yadevArthakriyAkAri tadeva paramArthasaditi / tadAgamavacanAdarthakriyAkAritvamiti yAvat satteSTA iti, hetoH svarUpamuktvA'siddhatAM parijihIrghaH pakSadharmatvaM darzayati / miteH- pratyakSAdirUpAyAH siddheSu pakSIbhUteSu bhAveSu sA sattA siddhA / miterapi padasyobhayatra sambandhAt svarUpAsiddhatA AzrayAsiddhatApi parihRtA / asiddhatAM parihRtya viruddhatA parijihIrghavipakSasyaiva nityaikasvabhAvasya vastuno'bhAvaM prasaGgadoSapUrvakaM prakaTayati / nApyekaiva vidheti nApi vastuna ekaiva vidhA eka eva prakAra. sarvakAla nityaikasvabhAvatvamiti yAvat / tathAsvIkAre prasaGga anyadApi parakRditi / yadi hi vastu nityaikasvabhAva svIkriyate tadA sveSTakAlavat kAlAntare'pi parakRditi jJAnAdanyo'rthaH para iti vacanAdarthakRt arthakriyAkAri bhavet / yathA kumbhakArAdiH pratiniyatakAle ghaTAdyarthakriyA kurute tathA sarvasminnapi kAle kuryAdityarthaH / doSAntaramAha naiva kriyeti / vA athavA nityaikasvabhAve vastuni kriyA naiva bhavet / eva zabdo'vadhAraNArthatvAt / sarvakAlamapIti / aymbhipraayH| pratiniyatakAlAt kAlAntare yadyarthakriyA na svIkriyate tadA pratiniyatakAle'pyathakriyA na syAt / arthakriyAkaraNAkaraNarUpasvabhAvadvayAGgIkAre nityaikasvabhAvatvakSi(kSa)teriti / itthamubhayathA prasaGgadoSAvirbhAvAdarthakriyAmutthApayatA pratipakSasya nityaikasvabhAvasya vastuno'vastutvamabhyadhAyi / anarthakriyAkAri avastviti bacanAt / vipakSAbhAvAccAyaM heturna viruddha iti / nApyanaikAntikastata eveti svayaM jJeyam / evaM doSoddhAraM vidhAya sAdhye eva hetozca vizrAnti samarthayati / dvedhApi Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ sAdhuvijayanivaddham iti arthakriyAyAH pakSe pramANasiddhatvAd vipakSe uktaprakAreNAnupapattezceti dvedhApi kSaNabhaGgasaGgatirasti / atazcArthakriyAhetuH sAdhye kSaNikatve vizrAmyati kSaNikatvaM sAdhayatIti vRttArthaH / etadAkarNya kopATopaprakampamAnatanuH saMkhyAvatAM mukhyaH sAMkhyaH sarvavastuSu AvirbhAvatirobhAvAbhyA sadutpatti sAdhayan ekAntanityatvamaGgIkurvan tatkSaNikaikAntanirAkaraNAyAtadrUpatvopAdhiprabodhanena sAdhanasyAprayojakatvaM kRtavAn / tatra sAdhyavyApakatvasAdhanAvyApakatvabhAvanA pUrvavat / vyatirekastvevamya datadrUpaM na bhavati tat kSaNikamapi na bhavati yathA vyoma / AvirbhAvatirobhAvopapattibhAvanAprapaJcaH svayameva prAmANikairavadhAryaH / pratyupAdhizikSAmAtratvAdasyeti / __ athAtra bauddhastUpAdhinighATanAya pratyupAdhi prakaTayati amUrtatvalakSaNam / sAdhyasAdhanayoAptyavyAptI pUrvavat / vidheye vyatireko dayate / yadamUrtaM na bhavati tannityamapi na bhavati, yathA pradIpalikA / evaM ca mUlAnumAnamevamAgatam / yathA sarva kSaNika sattvAjjaladharavaditi / evaM mUlAnumAnasAdhanavyatirekAt pUrvabhAvitAdanyo dharmaH upAdhivyatirekanidarzane saMzodhyopAdhinirAkaraNAya pratyupAdhitvena paThanIyaH / evaM copAdhyunnItAsiddhaviruddhAnekAntikAdayo doSA nirAkRtA bhavantIti tAtparyam / ___ ekAntakSaNikAkSaNikapakSayoH paurastyopAdhipurazcarapratyupAdhividhuratvena kathamapyarthakriyAkAritvopapattyadarzanAdanekAndhaspaSTaspRSTagajA'saka(tka)tpavikalpajalpino janAniva vivadamAnAnAlokya ko'pi sarvajJopajavastuvyavasthayA tatrArthakriyAkAritvopapattisiddhisAdhakamatumAnaM vadati jainaH-nityAnityAtmakaM vastu, arthakriyAkAritvAnyathAnupapatteH ityatra tathA syAhAdarUpiSu 'sadasadabhilApyAnabhilApyasAmAnyavizeSAtmakavastvanantadharmAtmakatvAt [ityA]dhanumAneSvantarvyAptirUpeSu nizcitatathopapattyanyathAnupapattyA nirNItapakSadhamitvavipakSavyAvRttirUpayA upAdherdUrApAstatvAdasiddhaviruddhAnakAttikAdInAM zaGkApi ta kAryA tathA saugatoditasvabhAvakAryAnupalabdhirUpahetuSu trissu| tatraikAdazAtuphlabdhirUpe tRtIye hetAvapi nopAdhi / / tatra caiMkAdazAnupalabdhiSvAdyAzcatasro dayante / tatra viruddhopalabdhiyathA nAtra zItasparzo'gneriti / 1 virUddhakAryoMpalabdhiryathA nAtra zItasparTI dhUmAditi 12 kAraNAnupalabdhiryathA nAtra dhUmo'gnyabhAvAditi / 3 svabhAvAnupalabdhiryathA nAstyatra ghaTa upalabdhilakSaNaprAptasyApyanupalabdheriti / 4 zeSAstu saptApyanupalabdhayo dharma(nyAya) vinduzAstrapratipAditAH pratibhedarUpatvena eSvevAntarbhavantIti pRthaga nopadarzitAH / Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 97. hetukhaNDanapANDityam / ___ tathA kevalAnvayini kevalavyatirekiNyapi ekasAdhyAvinAbhAvAditi lkssnnsyaabhaavaat| tathA paJcarUpopapanne'pyanyahetau sAdhyasya nirNItavyApakatve vipakSazaGkAnudayAnnopAdhiH / yathA dhUmavattvasAdhanopapanne dhUmadhvajasAdhyazatAMzenApi yatra vipakSazaGkA na bhavati tatropAdhina bhavati / tadabhAvAt pratyupAdhirapi na bhavatIti tattvamiti sthitam // iti vAdivijayanAmni trividhahetukhaNDane pratyupAdhiprakAzapradIpazcaturtho'dhikAraH / 5. upAdhikhaNDanAkAGkSAzikSA zrIjinaM harSato natvA vIraM vizvAtizAyinam / upAdhikhaNDanAkAkSAzikSA lelikhyate mayA // 'iha hi sakalatArkikacakracakravartinA nijanistamastamamatisphItimAsphUrtivismayAspadIkRtavAcaspatinA svAbhimatatattvasAdhanAyAnumAnamavAdi / tadAkarNanamAtrakarNotpaladalodgacchadatucchazUlonmIladunmAdAvisaMvAdivAdinA ' prativAdinA upA-dhirudbhAvyate / tena hetoH svasAdhyavyApakatvapriyAmapahRtya hetoApyatvAsiddhatvotpAdanenAprayojakatvamAvizcakre / tadAkarNanAdeva vAdividhIyamAnamAdyatprativAdimadameduratApanodavinodAloka[no]tsukadigdevAjhanAmandAnandakandakandalanAmbudAyamAnasvavAgvilAsAbhaGgasaubhAgyaprathanAya kvApyazrutapUrvaH pratyupAdhiH prakAzyate / tena mUlAnumAnahetoreva pUrvotpAditopAdhisAdhyavyAptinirAkaraNena sAdhyavyApe(pa)katvapriyAM pratyAhRtya svasAdhya sAmrAjye'bhiSeka. kriyate rAvaNApahRtasItApratyAhArakazrIrAmadeveneva vibhISaNe / tat kimupAdhiVSaNaM na syAt , kiJcopAdhau dUSaNatvabhrama eveti pratyAhato vAdyAha ativyApterathAvyApteH pratyupAdhezca sambhavAt / cakrakAntaprapAtAcca - nopAdhirdUSaNaM pRthak // atra , madamedurataradurddharagandhasindhuraziraHsindUrapUrodArazeSa(kha)rAyitanijAnavadyaprasRtvarapratApabharaiH praNigadyate / sAdhanAvyApakaH sAdhyavyApti riti lakSaNaM lakSyazvAtropAdhiH / na ca lakSaNapratItimantareNa lakSyapratItiH / lakSaNaM caitannizcetuM na zakyate, pakSetaratve'tivyAptizaktiprakopapAvakAhutIbhUtatvAt / tacca prAthamikaprAmA- 13 / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhuvijayanivaddham NikasukhAvavodhAya pUrvadarzitAnumAna eva darzyate / 'vedavihitA hiMsA adharmasAdhanam, hisAtvAt brAhmaNahiMsAvat' ityatra sAdhyavyApakatvaM yathA yatrAdharmasAdhanatvaM tatra pakSetaratvam / pakSAtiriktavyarthahiMsAdau sarvatra bhAvAt / yatra yatra hiMsAtvaM tatra tatra pakSetaratvamiti nAsti pakSa eva hiMsAtvena, pakSAtiriktatvAbhAvAditi mAdhanAvyApakavAdativyAptiH / ____ nanu na pakSetaroSAdheH sAdhyavyApakatvaM nizcitam / pakSe sAdhyasandehe'pi upAdhyabhAvasya nizcitatvena sAdhyaM pratyanvayavyatirekavyAptyabhAvAt / tathAhi yat pakSetarat tadadharmasAdhanamiti nAsti devapUjanabrAhmaNabhojanAdau pakSetaratvAdadharmasAdhakatvaM syAt / vyatirekastvevam-yat pakSetaranna bhavati tadadharmasAdhanamapi na bhavati pakSAtiriktasyAnyasyAbhAvAt / pakSe tvadyApyasiddhatvAditi / maivam / tathA sati pakSe sAdhyasandehe'pi sAdhanasadbhAvanizcayena hetoH zaGkitavyabhicAritvaM syAdeva tathA ca sarvAnumAnocchedApatti. / tarhi pakSetaropAdhivyudAsAya sAdhyasamanyAtiriti padaM gRhImaH / tathApi tatraivAtivyApteH yathA 'zabdo'bhidheyaH prameyatvAd ghaTavat' ityatra pakSe sAdhyavyApakatvanizcayAdanvayavyatirekasambhavAt / yathA 'yadabhidheyaM tat pakSetarat , yat pakSetarat tadabhidheyam / ubhayasya ghaTAdau sarvatra bhAvAt / yat pakSetaranna bhavati tadabhidheyamapi na bhavatIti / aparamapi, yathA 'adRSTaM kasyacit pratyakSam , prameyatvAt karatalAmalakavat' ityAdiparaHzatAnumAneSu anvayavyatirekasAdhyavyApakatvasadbhAvAt / samapadagrahaNo(Ne)'pi nAtivyAptinirAsaH / tathA ca satyo'yamAbhANako jAtaH 'kAko'pi bhakSito'jarAmaratvamapi na jAtam' iti / tato'tivyApakatvAnna lakSaNasiddhiH / athAvyAptirdayate---yathA dezAntaragato maitraputraH zyAmaH tatputratvAt, purodRzyamAnAnyaputravadityatra zAkAdyAhArapariNatipUrvakatvaM sAdhyazyAmatvaM na vyApnoti / yathA yo yaH zyAmaH sa sa zAkAdyAhArapariNAmavAn iti nAsti / indranIlAdau zyAmatve satyapi zAkAdyA[hAra]pariNaterabhAvAt avyApakatvam / pUrva hi sarvatra lakSaNe yaM tyAjyameva ativyAptyavyApti ca / te come'pi atra staH / tataH kathamidaM lakSaNaM hetorvyApyatvAsiddhatvAdidoSodghoSaNayA aprayojakatvApAdane sAmarthya dadhAtIti cenmaivam / maitraputrahetoH puruSadharmatAvalAt puruSazyAmatvameva paryavasitaM sAdhyam / taccopAdhinA vyAptameveti cet satyamupAdheAptibhaJjakatvena vyAptau vaktavyatvAt vyAptirvicAraNIyA / sA ca-'yo yo maitraputraH sa zyAmaH' ityevAsti / nanu (tu) 'yo yo maitraputraH sa sa puruSazyAmaH' iti puruSavizeSaNavaiyarthyAt / yataH sAcya Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetukhaNDana pANDityam / zyAmatvazabdena yatra sAvyaM tatropAdhirityeva bhaNanAditi yatkizvidetallakSaNamityupahasanIyam / pratyupAdhezca bahuvaktavyatvena prAgdarzitaH / atha cakrakAnteti yaduktaM tatra pUrvamAtmAzrayapAtAdidaM lakSaNaM na prItaye prItisphItimApAtrIbhavadgAtrANAM mitrANAmapi / tatra lakSaNe sAdhyavyApakatvaM hi sAdhyena samamanaupAdhikaH sambandhaH / sa copAdhijJAnAdhInajJAnaH / tathA cAnyavadhAnena AtmApekSitatvaM syAt / tacca svAtmani arthakriyAvirodhAdiprabandhAvaruddham / tallakSaNAkSepopalakSita upAdhiH pakSAt svavyAvartanodvartitasAdhyavyAvRttivipakSIbhavat pakSe nirNIta vRterhetorvyabhicAranizAcara saJcArAvirbhAvitAnaikAntikatAdopakalaGkalitAM kartuM kathaM sAdhIyastAM dadhAtIti cintanIyam / tadutpAdanAdevopAdherdUpaNatvaM netarathA / yaduktam-- 'vyabhicAronnayaM kurvan' ityAdi / tathA tatraivopAdhilakSaNe duruttare[tare]tarAzrayApArapArAvAraprocchachallolakallolamAlAkavalanojjvalIbhave (va) tsaMvarttakahutAzanaprathamAhutIbhUte katha nAma dUSaNatvaM syAt / tathAhi - hetoH sAdhyavyApakatvam, sAdhyasya tena hetunA vyAptiH, vyAptizcopAdhyabhAvavAn sambandhaH, sa [ti ] ca tasmin pratIte upAdhipratItiH, upAdhipratItau ca upAdhyabhAvapratItiriti / tathA ca kathaM [ta] dadhInopAdhi' pakSAt sAdhyena saha vyAvartamAnaH sa ( sA )dhyavaiparItyasAdhanoddhatena hetorviruddhatvonnAyakatvakalpanAya kalpayiSyate vicakSaNenApi bhavatetyapi vicAraNIyam / athopAdhAvAtmAzrayetaretarAzrayabhAvanodbhava vikaTakopATopotkaTakaTukaNTakaDaGkitaH paryAkulitacetovRttitayA ' pramANAdhInA hi prameyavyavasthA' iti vimRzya tatsAdhanAya pramANaM cakrIyate / tadA kriyatAM nAma kiM tat pramANaM vivAdapadazandita upAdhiriti vyavahartavyam / sAdhanAvyApakatve sati sAdhyasamavyApakatvAt / na yad evaM na tad evam / yathA dhUmadhvajAbhAve dhUmavattvAbhAvaH / etadapi prathIyastaraM bhavanmanorathataruM na pallavayati / svarUpAsiddhatvAdatra hetoH / pUrvabhAvitAtmAzrayetaretarAzrayapAtavisa (za) rArutAmApAdite sAdhyavyApakatve sAdhye tarddha (ddha ) rmatvAbhAvAt / anityaH zabdazcAkSuSatvAd ghaTavadityAdivat / tathAtivakracakrakAkrAntaH katha svavikramamAkramiSyati ? pUrvokopapatyA nirupAdhikasambandhavyAptisiddheH sAdhyavyApakatvasiddhiH tatsiddhAvupAdhisiddhiH, tatsiddhau ca nirupAdhikasambandhasiddhi ityAdyAvartanAditi kiyanto vA di ( da ) dhimASabhojane kRpaNA vivecyante / Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhuvijaya nivaddham ato'nekado padUpitalakSaNAdhInopAdherhetvAbhAsAtiriktadUSaNatvaM nopapattipaddhatipadavImavagAhate vicArAsahatvAdAkAzakuzezayasurabhitvasAdhyavaditi / ata eva pratyakSaparokSapramANapraguNIbhavadAdezadvaitAdiSTa spaSTAbhaGga saptabhaGgyAvirbhAvitavastvanantadhamAtmakA (ka)tvopasthApitArthakriyopapattizaktivyaktIbhava (t) syAdvAdamahAvAdA (da) vyAsopanyAsavismayIkRtabhUmaNDalAkhaNDaladattasarvajJaputravirudairvAdimadavidrAvaNonnidrairata eva jainendracandrairupAdhau vyabhicArAtiriktadUSaNatvaM nAGgIkriyate / janendrANAM ca purataH kA etA vibhISikAH yataH uktaM syAdvAdaratnAkare 100 - tAvadeva labhate pratiSThitaM proktametadakhilaM kutIrthikaiH / yAvadeva na jinendrasUnavo vyaJjayanti dRDhayuktiDambara [m ] // ata eva sarvAparatIrthiSvahaMprathamat ( ta )stAneva vRNute sAdhuvijayalakSmIH / * * * jinaharSaM guruM natvA smRtvA sArasvataM mahaH / parAkSiptena satpadopanyAsAya prayatyate // iha hi kazcidakharvagarvaparvatArohaNAgraNIH pravINaprAmANikA(ka)grAmaNIH prAthamikaprAmANikaM svagurucaraNaparicaryAcaraNaprasAda saMvAda sodaraM siddhasArasvatodgArAnukAraM gaGgApagottuGgacaGgaraGgataraGgabhaGgIsubhagaM tattadanavasatha (tatrApyanavadyasadya) skaprA (pra) mANaprayogaM vyAcakSANaM vicakSaNaM vIkSa ( kSya) anvayivyatirekihetumahAvidyAnumAnavakracchAyAnumAnahetu khaNDa [na] upAdhipratyupAdhikarSaNopAyatata (t) khaNDanAdinA tatparAjayAzaktamAtmAnaM manyamAnaH svacaNDatuNDatANDavADambareNa sarvamayathAvanmanyamAnaH svAkhaNDapracaNDapANDityaprakAzanAya svotkarSAkarSakapratijJApadAni pApaThIti zaThatAmaThaH / yathA AkalpakAlaM ye'nalpavikalpairjalpanakSamAH / vaya [va]dAmaste pacairanindyaistatra ke pare // anyacca ghaTIM vA yAmaM vA divasamapi vA jalpitumalaM kSamAsteSAM paGktau na khalu gaNanIyA vayamamI / sphuTai sAraizcaJcadbahuvidharasaiH padyaniva haiyugAntaM yAvadye prabhaNitumalaM te khalu vayam // Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetukhaNDanapANDityam / 101 ityAdipadyaiH parakriyamANAdhikSepamAkarNya yastadurmadApanoda vinodAya notsahate sa pauruSAt paribhraSTa ityucyate / yathA yo vA vAdinaM samprApte kampate mUDhamAnasaH / kevalaM sa guruklezAvezAyaiva naraH kharaH // zrIvAdidevasUripAdairapi paThitam AH kaNThazoSaparipoSakaphalapramANavyAkhyAzramo mayi babhUva gurorjanasya / evaMvidhAnyapi viDambanavivarANi yaH zAsanasya ha ha hA masRNaH zRNomi // ityAdi marnAsa vidhAya pUrvaM sAmavAkyaireva nirvacanIyaH kAryaH / cchAsanasyeti / yathA ahaGkArodrekaH kalayati na vA saMmanasino na ca dveSonmeSaH zamarasasudhA sAravizade / evamukto'pi yadi na nivartate tadottarArdhanirUpaNena tiraskArya:, yathAparaM ye daurmoM (mu) gghA (gdhyA ) dadhati guNamAtsaryamadhiyo na mRzyAmasteSAM kSaNamapi madonmAdamadhunA // jJAsyate vAdavaiduSyaM jJAsyate gurugauravam / sthAsyate'smadupanyAso vinyAsottarasaGgare // zrUyatAM zrUyatAM pUrvaM sthIyatAM sthIyatAM sthiram / vayaM vadAmastatpadyairanindyaistarhi tadyathA // : ghaTo'yametajjanikRd vinAzijJAnetara jJAnapadena janyaH / kAryatvataH kumbhavadatra cintyaM tathopapattyetarathA na vai upazama phalatvA syAt // mUlAnumAnaM cedam - aya ghaTa etajjani (na) kAnityajJAneta ra jJAnajanyaH kAryatvAt paTavat / ete ubhe'pi jagatkartRtvasAdhake, ete eva zabdaparAvRtyA jagadakartRtvasAdhake / yathA ghaTo'yametajjanikRd dvinAzi jJAnetarajJAnabhRtA na janyaH / kAryatvataH kum [bha]vadatra nAnAtvameva na syAjjagatastathAtve // Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 sAdhuvijayanivaddham etanmUlAnumAnam-nAyaM ghaTa etajjanakAnityajJAnetarajJAnajanyaH, kAryatvAt , paTavat / tathA--- ghaTo'yametadghaTaniSTa(Tha)vAdhyadharmAtiriktottaradharmasAdhya / vevidyate meyapadopapannA kheto. parabrahma[va]datra cintyam // mUlAnumAnaM vedam ayam [ghaTa] etadghaTaniSTA(chA)tyantAbhAvAnyadharmapratiyogI, meyatvAt , brahmavat / ete ubhe'pi prapaJcasAdhake / tathA aMzina. svAzagAM(ma)tyantAbhAvasya pratiyoginaH / aMzatvAditarAzIvadigeva guNAdipu / mulAnumAnamidam-ayaM paTa etattantuniSTA(ThA)tyantAbhAvapratiyogI avayi(ya). va(vi)tvAt paTAntaravat / ete ubhe'pi prapaJcamithyAtvasAdhake / tathA ayaM paTa etattantuniSTA(ThA)tyantAbhAvapratiyogI meyatvAt , brahmavaditi / etatprapaJcasatyatvasAdhakam astyeva kazcijjagata* pramANAdasambhavadvAdhakataH pramAtA karasthamuktAphalavat parokSaparopadezAnupapattitazca // nAstyeva kazcijagataH pramAtA tadgrAhakasya pramiterabhAvAt / nAstyeva yadgrAhakatA pramANe rna tad yathA tuGgaturaGgazRGgam // iti sarvajJasAdhakotthApakAnumAne / evaM ca yathAyuktigadyapadhairanumAnAni kRtvA kaNTakoddhAro'pyevaM nirvilambaM vidheyastathuktizcaivam na cAtra pakSakSapadakSadosazleSapoSa' pariposphurIti / AkhyAyate cedatha tadgadoSo nivedyatAM tat katamazcakAsti // pakSe pratItatvanirAkRtatvAnabhISTatA sAdhyavizeSaNepu / Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 103 hetukhnnddnpaanndditym| eteSu doSeSu na ko'pi tAvat tallakSaNAnIkSaNataH samasti / / nAsiddhatAkAmukakuTinInAM kaTAkSalakSairapi vIkSyate'sau / hetuH sunirNItasupakSasAdhyadharme svanirNItipavitrito yat // viruddhatAdurdharasiddhasokottarIgarIyastaradoSadauSTyam / heturnidhatte pratipanthipakSavyAvRttimantro(manno) varivartyasau yat // pakSaH pramANAntarabAdhyabAdhAM dhatte na sAdhyAnugasAdhane'smin / tasmAnna kAlAtyayA(ya)tApadiSTadoSogradakaradausthyamAste // na sAdhane satpratipakSadoSakathAprathAmeti vRthA'vimAnA / tathAvidhapratyanumAnabAdhosthAnAdhabhAvAditi bhAvanIyam // nopAdhibAdhAvidhuratvamAste sunizcitavyApakasAdhanatvAt / dhUmadhvajasya pramitau tathAtvAt na tadbhamastadvadihA'pi sAdhye // padhairanindyaiH supadaprayogacamatkRtaprAjJajanairanUnaiH / AzUcyatAM svIyavacaHprapaJcacaJcUktibhirvyaktitavarNavAdaiH // vilambalambAyitakAlamete same kSamante na sabhAsado'tra / tanmaunamudrAmapahAyamAnopanyAsa[vinyAsa-]vidhirvidheyaH // Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 sAghuvinayanivacam ucyatA mucyatA maunamityAdyanalpAlApairanumAnAnavavodhAdinA pratisamAdhAnayutInAmasphuraNena vAdIndreNa maunamudrevAdriyate tadAvRtaiva vijayazrIH prAptaiva prabhAvakepureSA / atha kadAcit tathAvidhapramANaprayogapratibodhotpannauddhatyAviddhabuddhinA pUrvameva vakracchAyaM mahAvidyAsatkaM vA pramANaM kriyate / tatra prAthamikatvena nivilamba pratisamAdhAnAya yuktayo na sphuranti / tatra ca prameyatva-sattva-meyatva-pratIyamAnatvAnakAntikahetutveSvekatamo heturbhavati / tadA tatra prasaGgodbhAvanena hetAvasiddhatva-viruddhatvA'naikAntikatvAdi bhAvanIyam / tadyuktipadhaM tvidam vicakSaNAH sAdhanamastu sAdhyAbhAvo'stu tadbAdhakamatra nAsti / tato'tra sAdhyApratiyogikatvAt hetorasiddhiH sphuTamIkSate'tra // athaiteSu hetupu eko'pi nAsti tadA prasaGgaphalAbhAve'pyudbhAvyate ekazo vAdinaH skhalanenAnyA api yuktayaH sphuranti / atha tadudbhAvanAyuktau vikalpaiH pratyavasthAna vidhIyate / tatpadyamidam kiM nizcito heturanizcita. syAdAtmAzrayAyAH prathame vikalpe / asiddhatAdyAzcarame ca pakSe pUrvoktayuktayA paribhAvanIyAH // AdizabdAditaretarAzrayacakrakAdyAzcarame'siddhaviruddhAne( nai)kAntikAzca pUrvoktayuktyA paribhAvanIyAH / anyacca pratyanumAnaM vA vidheyam / taccedam pakSo'yameta pratipakSasAdhyadharmAzrayo meyapadopapannAt / hetorvigItetaravAcyavadvai vicAryamevaM pratimAnametat // kaNTakoddhArastvevam-~nAsiddhadoSaH pariposphurIti sallakSaNAnIkSaNato'tra hetau / yavyApakenAvyatireki tattvaM nirNItavRttyA varivarti vidvan / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetukhaNDana pANDityam / 14 tathA viruddhoddharadurbhagasya saGgaM naM saGgacchati lezato'sau / sunizcitaM samprati yadvipakSavyAvRttimeSo'tra bibharti hetuH // tathApyanaikAntikakuJjareNa na dRzyate hetumRgAdhirAjaH / nAsau yataH zAtravapakSakakSAM zatAMzato'pi kSamate kadAcit // C evaM ca pratipakSaparAjayo bhavatIti jJeyam / ata eva pUrvameva padhairyadyabhyAsaH kRtaH syAt tadA vyAmoho na bhavati vuddhiprakAzaprAgalbhyakSobhAbhAvamanaHprasatyAdayo guNA bhavanti iti tattvam / evaM ca pratipakSaparAjayAjjinazAsanaprabhAvasamyaktvazuddhisulabhabodhivIjabhavanAdinA krameNa mokSaprAptiriti tattvam / + zrImattapogaNanabho'GgaNabhAsanaika bhAnUpamAH paramatApimahaH samUhAH / zazvannabhogarucayaH zucayastapobhiH zrIsomasundaragurupravarA babhUvuH // teSAM santatigaNapatilakSmIlIlAvilAsagovindAH | zrI mallakSmIsAgaraguravo gopIvarA rejuH // yatkRSNavartmAvyabhicAridhUmA - 105 numAnasamyag (k) samudIritaM tat / akRSNavartmApi viziSTadhUmo - jjvalacchaviryad yazasAM samUhaH // tatpaTTodaya bhUdharasahasrakarasodarA yugapravarAH / zrIsumatisAdhusUrIzvarA jayantyasamatamamahasaH // hRtkuNDAntaramaNDitojjvalataradhyAnAgninA yaiH sphuratkAmaH zyAmatanurvyadhAyi sahasA naSTo'tha duSTo'sakau / tApAkrAntatanuH sudhAmayatanuM zizrAya zItadyutiM tasmin zyAmalalAJchanacchavimiSAdadyApyayaM vIkSyate // Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 sAdhuvijayanivaddham teSA zrIgaNarAjye vidyAguNagautamAnukArakRtAm / zrIjinaharSagurUNAM ziSyazizuH sAdhuvijayayatiH // prAthamikaprAmANikapaThanAyAlIlikhadyathAvagamam / prakaraNamidaM sudhIbhiH saMzodhyaM mayi kRpA kRtvA // yaH paThati vAdivijayaprakaraNamidamAdito'pi kautukataH / ahamahamikayAmodAt vRNute taM sAdhuvijayazrIH // iti vAdivijayaprakaraNaM samAptam / Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImunIzvarasarinivaddhaH ||prmaannsaarH|| brUmaH zriye taM varivasya sAvaM rahasyamuddizya vizeSadRSTIn / spaSTASTakarmaprakRtIrvijitya jagrAha yo'nantacatuSTayaM prAk / / tarkAntavidyAH samavekSya jainatIrthAnyapi kSoNibhujAM sabhAzca / svAntaM yadA zAntarasAntarAsInmudA tadA'yaM vihito'sti gumphaH // ajihmavAgbrahmavazAt pramANasAraprabodhAkhyamadhItya gumpham / akharvagarvAn prativAdividyAmudrArthino digvijaye jayantu / rahasyaM proktukAmasya pramANasyopadarzanam / sAgaraM gantukAmasya himavadgamanopamam / / nanu sambandhAbhidheyaprayojanavatprakaraNakaraNaM syAt / iha jvaraprasarApasArizeSaziroratnopadezavadazakyAnuSThAnAbhidheyaM 'dazadADimAni ghaDappAH kuNDamajAjinam' iti sambandhavandhyaM ca jananyA[:] pANipIDanopadezavadanabhimataprayojanaM syAt / tatra prekSAcakSuSaH kSodiSTAmapi pravRtti na prArabhante / tadiha pramANasArAvabodhe nikhilaM siddham / tadidamAkimetakanna [1] / avijJAtatattve'rthe kAraNopapattitastatvajJAnArthamUhastarko rahasyajJAna pramANamiti, pramANena carantIti prAmANikAH, teSAM prAmANikAnAM catasro vipratipattayo bhavanti pramANasya svarUpa-saGkhyAphala-viSayalakSaNAH / tatra pramANasvarUpamiti AditaH / atra sAkAdaM vacanaM pramANam / pramiNotIti pramAtA AtmA vA, pramANaM na, sAdhakatvAt kartRtvAcca / pramIyate yo'rthaH prameyaM vA, pramANa na, sAdhyatvAdasya karmapadatvAcca / pramAtIti pramA samyaganubhava eva vA, pramANa na, pramA-pramANayormahAn bhedaH, pramAyAH kAryarUpatvAt , [pramANasya] tAvat karaNasya kAraNarUpatvAditi / atha ghaTamahamAtmanA vedmIti - ahamityAtmA jJAtA kartA, ghaTamiti jJeyaM karma, venIti phalaM kriyA / kena ? AtmanA jJAnena(ne)[ti] karaNavyutpattezca kartR-karmavilakSaNaM tadveditavyaM pramANam / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 zra munIzvarasUrinivaddhaH jitaM jitaM vAdyatAM mitra jhallarI / alamalaM gallajhallarIjhAtkAreNa / kiM vaMhIyAnanehA nIraso nirasyate / uttiSThottiSThAprAmANika ! prAmANikamaNDalItaH / prakRtaM mahe mahecchAstAvadanuSThIyate pramANagoSThI / __ avijJAtatattve'rthe kAraNopapattitastattvajJAnArthamUhastarkaH pramANAGgam / sazayAdivyudAsavizadaM pramANapadamAsAdya tattvajJAnArthI kAraNopapattI gayate / bhAvA avijJAtaparamArthA avAntarabhedakAraNajJAnena nirNItArthAH syuH / mAnAdhInA meyasiddhirmAnasiddhizca lakSaNAt / pramANamiti sAkAkSA(kSa) vacanam / tatra mAnasiddhizca lakSaNAt / tatra lakSaNaM dvedhA - sAmAnyalakSaNaM vizeSalakSaNaM ca / tatra svaparajAtIyavyAvartako dharmo lakSaNamasAdhAraNameva / paTAt ghaTasvarUpaM vyAvartayati ghaTAt paTasvarapamiti svaparajAtIyavyAvRttiH / lakSaNe trINi dUSaNAni-avyApakatvam, ativyApakatvam asambhavitvaM ceti / svapakSamapi na vyApnotyavyApakam / yathA brAhmaNazcaturvedAbhijJaH, vrAtyenAnaikAntikatvAt / svaparapakSasiddhau samatve'tivyApakatvam / yathA yajJopavItadhArI brAhmaNa, bhatriyAdAvativyAptiH / brAhmaNena surA peyA dravadravyatvAt kSIravadityasambhavitvaM ceti / / iha hi nyAyazAstre caturdhA pravRttirasti-uddezo lakSaNaM parIkSA vibhAgAceti / uddeza' kimucyate ? nAmnA padArthAnAM saMkSepeNAbhidhAnamuddezaH / uddiSTasvaparajAtIyavyAvartako dharmo : lakSaNam / lakSitasya yathAkramaM vicAraH parIkSA / parIkSitasyAvAntarabhedaprakaTanaM vibhAgaH / tataH prAk sUtre pramANasvarUpAduddezaH kRtaH / tato 'yathoddezaM nirdeza' iti nyAyamAzritya caturdhA vipratipattau prAk pramANasvarUpamAha-~'svaparavyavasAyi jJAnaM pramANam' / svaM AtmA jJAnasya svarUpam / paraH svasmAdanyo'rtha iti yAvat / tau vizeSeNa yathAvasthitasvarUpeNAcetanasya sannikarSAdeH parAkaraNenAvasyati nizcinotItyeva zIla yajjJAnaM svaparavyavasAyi pramANamiti sAmAnyalakSaNam / tato jJAnamevaitat / jJAnasyaiko hyutpattikSaNo dvitIyo jJaptikSaNa / jJAnasya prAmANyamaprAmANyaM ca / avagrahehAdibhirAsannadazAyAM ghaTAdijJAnotpattikSaNe prameyAvyabhicAritvaM prAmANyaM parataH / anabhyAsadazAyAM tu sAnumati dhUmavattvAdgopAlaghaTyAdau sadoSavahnimattvajJAnotpattikSaNa aprAmANyaM parata eva, jJaptikSaNe tu jJAnasya prAmANyaM savAdakajJAnataH parata' prAdurbhavati / jJaptikSaNe tu vAdhakajJAnato'nAsannadazAyAmaprAmANyamapi parata iti // Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prmaannsaarH| 111 , - tadidaM vivAda(dA)spadIbhUtamaduSTaM siddhaM pramANasvarUpam / tato utpadya jJAnaM kiM gRhNIyAt / yattAvaduktaM pramoyate vastutattvAtho'neneti / tat sAmAnyavizeSAdyanekAtmakaM vastu / pUrvAparapariNAmasAdhAraNaM dravyaM sAmAnyam / tadAzrayA vizeSAH / guNaparyAyavad dravyam' / yathA''tmani jJAnAm / sahabhAvI guNa' / kramabhAvI paryAyaH / guNaH katham ? yathA AtmA dravyam, jJAnaM guNaH / paryAyaH katham ? yathA''tmani naranAraka-tiryaktvAdiH / . dravyaM paryAyaviyutaM paryAyA dravyavarjitAH / kva] kadA kena saMdRSTA dRSTA mAnena kena vA // [ ] dravyApekSayA sarve bhAvA nityAH / paryAyApekSayA sarve'nityAH / utpAdavyayadhrauvyAtmakaM sat / tadrAvA'vyayaM nityam / AdIpamAvyoma nityAnityam / mAnAdhInA meyasiddhiH / prameyaM pramANasiddhamiti / kathamiti ? pare giraM saGgirante / ayutasiddhAnAmAdhAryAdhArabhUtAnAmihapratyayahetuH samvandhaH sa samavAyaH / yathA zilAtalazakalayugalAnusadhAyakaM tArtIyakatayA rAlAdidravyam / tathendriyArthajJAnasambandhI ihapratyayo vizepaNabhAvAtmakaH / ihabhUtale ghaTo'sti / iha bhUtale ghaTo nAsti / zuklarUpaM kRSNarUpazUnyam iha zuklarUpe kRSNarUpaM nAsti / gRhyate yena yadbhAvastadabhAvastena gRhyate / tadapare prAhu indriyeNa paricchinne rUpAdau yadanantaram / tadrUpAdistatastasya manojJAnaM pravartate // AtmA manasA saMyujyate, mana indriyeNa, indriyamartheneti / zabdArthajJAnaM ca vAcyavAcakabhAvasambandhAt / vAnyo'rthaH / vAcakaH zabdaH / svAbhAvikasaGketitazabdagrahaNAnniyamitArthasyaiva grahaNaM kim 1-pRthuvudhnodarAdyAkAravAnarthakriyAkAri(rI) dAsIzirasi ceSTata iti ghttH| ghaTa ityukte taraGgazRGgabhRGgazRGgArabhRGgArAdiSu ghaTa evAdIyate na tu pttH| nAtra sambandhamAvo vaktuM yuktaH / atha tadayaM zabdArthayormavastAdAtmyaM tadutpattirvAcyavAcakabhAvo vA / prAcipakSe sa evAtmA yasyeti zabdArthadvaye hyekatvameva, sarvabhAvAnAM zabdarUpatA vA'rtharUpatA vA / yadi zabdarUpatA tarhi bhAvAnAM svasvavAcakatvasvabhAvAnAM yugapat sarvadA gumagumAyamAnatApa : saGgItakArambhanimRtamiva tribhuvanaM cakAsyAt / paTazabdoccAraNata evAvaraNakriyA prasajyeta / bhAvAnAmartharUpataiva cet ... 1. tatvArthamantra 5.38 / , 2 tattvArthasUtra 530 / 3 tattvArthasUtra 5.31 / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 zrImunIzvarasUrinivaddhaH tarhi khaDgAgnimodakoccAraNe vadanasya cheda- dAha - pUraNAdiprasaktiH / atha dvaye katvaM katham zabdastu karNakoTarAvalambI sAkSAt kSititalamilitakumbhastambhAmbhoruhAdibhAvarAgirityatastAvat tAdAtmyapakSo'pi na kSemakAraH / 1 tadutpattirapi / zabdAdartha unmajjedarthAdvA zabdaH / zabdAdarthazcet tarhi ghaTazabdoccAraNe [sa]ti jalAssharaNakriyA siddhaiva ko nAma sUtra - pa ( kha ) NDa - daNDa-cakracIvarAdikAraNamIlana klezamAzrayediti / vAkyataH prayojanaM siddham / dvitIyabhiTAyA tu arthAdvA zabdaH / sa tu tAlvoSThapuTAdivyApA [ rA ] deva dRSTaH, na tu kalazAdeH / vAcyavAcakabhAvo'pi tadavastho vyavasthAdausthyasyemAnamAstighnute / kiM vAcyavAcakayorbhedo vA'bhedo vA bhedAbhedo vA ? bhedazcet tanniyamitArthagrahaNAbhAvAdasambaddhatALUtAlatA lAlagyAt / abhede kathaM sAkSAt zabdArthAvupalabhyete tadityayuktibandhakIsamparkato'spRzya evAyaM pakSaH / bhedAbhedapakSazcet paryAyAntare kathaJcidavimvagbhAvAtmakaH sambandha evAGgIkRtaH sudhA (ghI) madbhi [ ] | taditi taTAdarzizakuntapotanyAyAjjino ktiSveva vizrAmaH // arthopalabdhau sannikarSAdeH prAmANyamAmananti vaizeSikAH / adagdhadahananyAyena tAn pratyAcakSmahi / na vai sannikarSAderajJAnasya prAmANyamupapannam / tasyArthAntarasyeva svArthavyavasitau sAdhakatamatvAnupapatteH / na hyacetanastambhaH stambhAntaraM nizcinoti / na hIndriyavadaJjanabhojanAdeH sannikarSAdarthAntarajJAnaM sajAghaTIti / dravyendriyaM tu bhAvendriyAdhInam / bhAvendriya hyAtmajJAnameva yuktyantareNa svIkRtaM syAditi phalitArthaH / api ca arthasya pramito prasAdhanapaTu procuH pramANaM pare teSAmaJjana bhojanAdyapi bhaved vastu pramANaM sphuTam / Asannasya tu mAnatAM yadi tadA saMvedanasyaiva sA syAdityandhabhujaGgarannagamiva tIyaiH zritaM tvanmatam // [ 1 atyantavyAvRttAnAM piNDAnAM yata. kAraNAdanyo'nyasvarUpAnugamaH pratIyate tadanuvRttipratyayahetu sAmAnyam / ekAkArA pratItirekazabdavAcyatA cAnuvRttiH sarvatra gotvaM gotvamiti / bhAvAH sAmAnyavizeSAtmakAH svabhAvasAmagrItaH svata eva sAmAnyavizeSAtmakA' syu / ghaTe ghaTatvamiti sAmAnyam / tadAzrayAH saGkhyA-varNaparimANAdayo vizeSAH / nirvizeSaM hi sAmAnyaM bhavet kharaviSANavat / sAmAnyarahitatvena vizeSAstadvadeva hi // [zlo0 vA0 AkRti 10] Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prmaannsaarH| sAmAnyarahitA vizeSA maa(m)nndduukjttaabhaaraanukaaraaH| vizeSarahitaM sAmAnyamapi tadavastham / taditi sAmAnyavizeSAdyanekAtmakaM vastu prameyamanugataviziSTAkArapratItiviSayatvAt pUrvAparA]kAraparityAgopAdAnasvarUpapariNAmenArthakriyAkAritvAcca siddham / sAmAnyapakSavAdino mImAMsakAH sAmAnyato'rthakriyAM kuryuH / vizepavAdino bauddhAH vizeSAneva pramANayanti sAmAnyaM parAkurvanti / jainAstvaviyutasAmAnyavizeSasvarUpavAdinaH / ___ atha tattvamanantadharmAtmakameva sattvAnyathAnupapatteriti / ekAntapakSo'pi na kSodakSamaH / utpAvyayadhrauvyayukta sat' / tAvadekAntanityasya sattvasyAtmAde[:] sukhaduHkhopabhogaH katham ? ekA sukhAvasthA'parA duHkhAvasthA / na hi guNo guNinamatiricya kvacana kevalo'valokitaH / avasthAbhede'vazyamavasthAvato'pi bhedaH syAt / ayameva hi bhedo bhedaheturvA yadviruddhadharmAdhyAsaH kAraNabhedazceti / svabhAva eva hi kAraNamanityatAyAH / taddevamekAntanityAtmano'nitya[tA] eva pratyuta bhavitumarhati / lAbhamicchato mUlakSatirevaivam / gehe narditayA svagRha eva praNigadyamAnaM hRdyaM na tu prAmANikaprakANDaparSadi / __ekAntA'nityasyAtmanastAvat kRtakarmanAzo'kRtakarmopabhogazca / yenA'nityAtmanA sukRtaM kRtaM sa kAkanAzaM naSTaH kSaNAntare sAnvayavinAzena vAsanAM dattvA, alaktadravabhAvitabIje karpAse raktatA yathA, dagdhe rAmaThe parimalo ythaa| tathA cAmananti apara evAtmA'vatAtarIti / tathA sati prAkkRtopabhogo'parasya kathaMkAraM prAgbhave smAraM smAraM dattamAdatte / kathamiti ? yenAnityAtmanA'sukRtaM kRtaM sa tAvaccauraMkAraM palAyitaH parakRtaM ko'yamaparaH sambandhavinAkRto labhate / 'yaH sAparAdhaH sa eva daNDyaH ' atra na tu [sa] mAvyo (nyo ?) nyAyaH / kSaNAntarotpanna AtmA svakRtamevopabhuGkte na tu parakRtam / atha yat tadastu nAma / anityAtmagatA sA vAsanA''tmano bhinnA'bhinnA vA / bhinnA cet kathaM tasyeti sA / abhinnA cet sA'nityA nityA vA ? nityA cet svapade kuThAraprahAraH pratijJAhAnirnAma nigrahasthAnam / anityA cet sA kautaskutI sahaivAtmanA varAkI kAkIva karatAlIbhisnAtaiva / atha kSaNikAtmA sAnvayaM niranvayaM vA vinazyati 1 sAnvayaM cet tarhi samUlakASaM kaSita eva / dvArikAdAhasandezArpakasadevat tatra na ko'pi kSaNAntarabhAvI / so'yaM tAthAgatadharmakIrteH panthA dustaraH / kA gatistAvadasya ? 1. tattvArthasUtra 5.30 / 2 pra. vA. svopajJavRtti pR0 13 / 15 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImunIzvarasUrinibaddhaH atha kSaNikAlmA niranvayaM vinazyati, anvayarUpAM vAsanAM dattvA kSaNAntarabhAvI savati cennanu dharmottaravAdistava sandhAsambandhAbhisandhiriti-yat kilAtmA kSaNavinAgI / anvayarUpA vAsanA tiSThati / sA vAsanA paramparAM pravartayatIti / nUnaM nityAnityaguNopabhogamAk sa evAtmA andhabhujagarandhramiva, yathA andho bhujaGgo yatra tatra bhrAntvA sarala svarandhrameva vizati; parai pakSAntare jinamatamevAzritam // manaste kutracidyAtu vapuste vartate na vA / yadevArthakriyAkAri tadeva paramArthasat // [ ] iti saugatavRSasyantI prati piGgavAgbhirapi prastutArthaH samarthita. syAdeva / / kiJca, sattvasyAnantadharmAtmakatvaM bhUyaH pratijAnIte jinaiH / nanvekAntanityAnityasya kramAkramAmyAM hyarthakriyAkAritvaM na ghaTate / ekAntanityAnityo bhAva. krameNArthakriyAM kuryAdakrameNa vA ? kramo hi paurvAparyam / pAkakriyAyAmadhizrayaNA'dikA kriyA pUrvabhAga. / nippannamityaparabhAgaH / tatraikAntanityatya pUrvAparabhAgau na ghadete / avasthAbhedato'nityatAprasakteriti / tAvekAntAnityasyApi na yujyeyAtAm / pUrvabhAgo'parabhAgaM yAvat kSaNakSayo na pratIkSyate maDkSu kSIyate ca / yugapadubhayorapi na siddhiriti tAtparyArthaH / / . anantadharmAtmakatvamiti syAddAdalakSaNam / 'sadeva sat' durnItivAkyam / 'syAt sat' nayavAkyam / 'saditi ghaTaH' pramANavAkyam / ghaTo'stIti na vaktavyaM 'sanneva hi ghaTo yataH, sattAyAmapi sattAyoge'navasthA; nAstItyapi na vaktavyaH, "virodhAt, sadasattvayoH pratyakSavirodhaH / sarvamasti svarUpeNa pararUpeNa nAsti ca / anyathA sarvasattvaM syAt svarUpasyApyasambhavaH // [ ] ekasmin bhAve satvamasattvaM ca, na virodha / parasparavirodhe hi na prakArAntarasthitiH / naikatApi viruddhAnAmuktamAtravirodhinI // virodhe cAvirodhe ca pramANaM kAraNaM matam / pratIyate cedubhayaM viroghaH ko'yamucyate / / nolotpale yathA / narasiMha iti bhAge siMho naro bhAge, dvayasyaikArthakriyAkAritvAnna virodhaH / atha---- guDo hi kaphahetuH syAnnAgaraM pittakAraNam / dvayAtmani na doSo'sti guDanAgarabhepaje // [ ] Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prmaannsaarH| tathA mecakavastuSvapi dvayaM nai viruddham , setpramANaprasiddheriti / ' ekAntanityo bhAvaH kathaM kaarykaarnntaamshnute|| ekA kAraNAvasthA'parA kAryAvasthA / kAraNaM tredhA samavAyakAraNam , asamavAyakAraNam , nimittakAraNaM ceti / prAptAnAM prAptiH samavAyaH, yathA ghaTe raktatvAdirUpasamavAyaH / aprAptAnAM prAptiH saMyogaH, yathA 'iha kuNDe badarANi' / tatra 'samavAyakAraNa ghaTotpattI mRdAdi, paTotpattau tantavaH / / asamavAyakAraNaM sUtrambaNDa-daNDa-cakra-cIvarAdi ghaTotpattI, paTotpattau turIvemAdi / nimittakAraNa kulAlAdi [ghaTe], paTe kuvinda iti / atra kAraNe kAryopacArAt kAraNaM mRdAdi kArya ghaTAdi / kAraNasya kArya cet tadanityatApattiH / yat kRtakaM tadanityam / tulyakAlatve yugapaccet kiM kasya kAraNaM kiM' kasya kAryamubhayostulyakAlatvAdamulyorivaH / ekAntAnityapakSo'pi kSaNakSayitvAt kathaM kAryakAraNabhAvamAsAdayati / kAraNApalApe kAryamevAstIti cet taduditaH yo yadanantaraH kAraNApekSayAM kAryam / / kArya kAraNamanveSayati / kSaNikatve tAvat kAraNaM kAryaM yAvanna pratIkSate / / ' saugatamate kAraNamasat kAryamapyasat / 'kAraNe vilIneH kArya kamadhikRtya pravartate / kArya tu kAraNAdhInameva / kAraNAbhAve- kasya kAryamiti / kriyata iti, kAryam / apekSitaparalyApAro hi bhAvaH svA(svo)tpattau kRtaka ityucyate / sApekSamasamartham / kAraNApekSaM hi kAryam / kAryakAraNatve cArthakriyAkAritvam / tarhe ()vaM kArya paryAyarUpamanityam / kAraNaM dravyarUpaM nityam / athetthamAyanekAntamataM prasiddhisamAdhisaudhamadhyamadhyAste // tathA caikAntanityAnityayoH kA gatiH 1 ekAntanityavAdI sAMkhyo'nityapakSe doSalakSamAkhyAya pratipakSaM saugatamAkSa(kSi)pati nityapakSaguNAMzca prakAzayati / ekAntAnityavAdI bauddho'pi svapakSaM saguNaM jalpannekAntanityapakSaM sadoSaM pratijAnAnaH sAMkhyaM parAkurute / tadeva(vaM) kaNTakeSu parasparadhvaMsiSu so'yaM nityAnityaguNavAnanekAntaH parabhAga' sarvotkarSeNa vartate / evaM sati hyanantadharmAtmakatA praNigadhamAnA hRdyaiva // tthaahi| payovrato na dadhyatti na payo'tti dadhivataH / agorasavato nobhe tasmAdvastu trayAtmakam // ghaTamaulisuvarNArthI nAzotpAdasthitiSvayam / zokapramodamAdhyasthyaM jano yAti sahetukam // [AptamImAMsA 59-60] Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImunIzvarasUrinibaddhaH pradhvaste kalaze zuzoca tanayA maulau samutpAdite putraH prItimavApa kAmapi nRpaH zizrAya madhyasthatAm / pUrvAkAraparikSayastadaparAkArodayastadvayAdhArazcaika iti sthitaM trayamayaM tattvaM tathApratyayAt / / [syAdvAdamuktAvalI 1. 18] api ca-syAdvAdaH pramANasvarUpam / syAdityavyayamanekAntadyotakam / syAtA upalakSitaH sadasannityAnityA]bhilApyAnamilApyo vAdaH syAdvAdaH / tatrAyaM(traya) saptabhaGgI-syAdastyeva sarvamiti vidhikalpanayA prathamo bhaGgaH / syAnnAstyeva sarvamiti niSedhakalpanayA dvitIyo bhaGgaH / syAdastyeva syAnnAstyeveti kramato vidhiniSedhakalpanayA tRtIyo bhnggH| syAdavaktavyameveti yugapadvidhiniSedhakalpanayA caturtho bhaGgaH / syAdastyeva syAdavaktavyamiti vidhikalpanayA yugapadvidhiniSedhakalpanayA ca paJcamo bhaGgaH / syAnnAstyeva syAdavaktavyamiti niSedhakalpanayA yugapavidhiniSedhakalpanayA ca SaSTho bhaGgaH / syAdastyeva syAnnAstyeva syAdavaktavyamiti kramato vidhiniSedhakalpanayA yugapadvidhiniSedhakalpanayA ca saptamo bhaGgaH / yA praznAdvidhiparyudAsabhidayA bAdhacyutA saptadhA dharma dharmamapekSya vAkyaracanA'nekAtmake vastuni / nirdoSA niradezi deva ! bhavatA sA saptabhaGgI yayA jalpan jalparaNAGgaNe vijayate vAdI vipakSa kSaNAt / / granthagauravabhayAdaatAvaduktam / vistarataH syAdvAdaratnAkarAdavaseyam / iti pramANasAre pramANasvarUpaprarUpakaH svopajJaH prathamAdarzaH atha pramANasvarUpavipratipattihetuM pradarzya pramANasaGkhayAvipratipata(tti)musa(mudasya)nti / athAnekAntamataprAmANyamabhyupagamya jitakAzI pratyuta pratyavasthAnapurassaraM paraprativAdinaM prativAdI jainaH pratijAnIte-'nanu bho vAdin / prAzniH kriyatAm' / paraH --'kiyanti pramANani' 1 ityukte jainaH --- 'jijJAsAviSkaraNa prazna iti / jhAtumicchA jijJAsA / atra jJAte sati pRcchA'jJAte vA ? sunizcitAzepapadArthaparamArthasya kimarthaM pRcchA / ajJAte vA kaH kRtI karmamarmavinAkRtena vRthApralApinA samyagvAgjanmavaiphalyaM nATayati' / para.- 'maivaM bhavadabhimataM mataM Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 117 prmaannsaarH| vivecayAmaH' iti cet taki sAmAnyalakSaNaprazno vizeSalakSaNaprazno vA ? na paraH, ko nAmApakriyamavyavahAri sAmAnyamAdriyate / "bhAgA eva hi bhAsante sanniviSThA yathA tathA" iti / jAtiH sAmAnyaM gotvaM sarvatra / 'iyaM kRSNA gauH' iti dohanakriyAyAM tasyAmevArthakriyAkAritvaM na tu sarvagata]jAtau / maivam, kiM tatra gavi svarUpasattvaM svIkriyate na vA ? ajAtitvena khura-kakudaH(d )sAsnAlakSaNAnaDuho'pi dohanaprasakteH svarUpasattvAbhavAt / svarUpasattvaM cet tadeva sAmAnyam / tatraiva saGkhyA-parimANAdivizeSA iti / nivizeSa hi sAmAnyaM prAguktayuktyA'siddhameva kiM pissttpessnnN(nnen)| tatra sAmAnyataH pramANalakSaNamuktam / samprati vizeSata. prastutamanusandhIyate / . pratyakSaM parokSaM ca dve pramANe / sArvazyaM jJAnaM prathamaM jAnAti tataH pazyati / asmadAdijJAnaM prathamaM pazyati tato jAnAti / AhurvidhAtR pratyakSaM na niSedha vipazcitaH / naikatva Agamastena pratyakSeNa prabAdhyate // [brahmasi0 tarkapAda zlo0 1] AgamapramANaM niSedhakam , kvApi vidhAyakam / pratyakSaM tu vidhAyakameva, na niSedhR / ko'rthaH ? vaizeSikamatamuddizya pratyakSamanumAnAdhInaM cakSurAdeH prakAzakaM na tu grAhakam / pUrvAnubhUtaM tadAkAratayA tadiSTaM sAdhyaM sAdhayatIti / pramANetarasAmAnyasthiteranyadhiyogateH / pramANAntarasadbhAvaH pratiSedhAcca kasyaciditi // [ dharmakIrti ] / cArvAkA api pratyakSayogyArthamAtragrAhakAM giraM sagirante sma / nAstyAtmA pratyakSapramANAtikrAntatvAditi / akSaM akSaM prati pratyakSamityavyayIbhAvAniyatanapuMstva syAt / akSizabdAdapi cenna caivaM sparzanAdipratyakSa naitacchabdavAcyaM syAditi / ataH akSamindriyaM tataH pratigataM pratyakSamiti siddham / tadidaM pratyakSasvarUpasya savedanasya svAbhAvikasAmarthyasaGketitArthabodhabuddhizabdAbhyAmanumAnAdyAdhikyena vizeSaprakAzana spaSTatvam / / pratyakSamapi dviprakAram - sAMvyavahArikaM pAramArthikaM ca / tatrendriyA'nindriyanimittaM dezataH sAMvyAvahArikaM pratyakSam / tatrendriyANi viSayiNaH paJca, sparza-rasa-gandha-rUpa-zabdAH [viSayAH / sparzana-rasana-prANa-zrotrANyanyendriyatAbalAt / cakSuraprApyavijJAtR manovat pratipadyatAm // [ Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 zrImunIzvarasUrinibaddhaH aparANIndriyANi prApyakArINi / yathA zrotrendriyaM zabdapudgalaM prApyaivArtha mRhIyAditi / tAvaccakSuraprApyakAri, anyendriyabalavAnmanovat / anyendriyAsadRzaM caitasta(ttasmAdaprApyakAryeva / anindriyamanityamAtmaparimANaM mana. / sAMtryAvahArikaM mAnasamapi pratyakSam / paramate tu nityamaNuparimANaM mana iti / cetaH sanAtanati]yA kalitasvarUpa sarvApakRSTaparamANupavitritaM c| prAyaH priyapraNayinIpraNayAtirakAdetat karoti hRdaye na tu tarkatajjaH / / [ ityapi saTaRviTaGka / pAramArthikanAne kaivalye hyAnmamAtrAdhInatvAditi vibhaDgipratipAtijJAnasya saMkSiptatvAdeva manaso nityatA svAne'pi durlabhA syAdityuttAnArthaH / indriyAnindriyanimittamapi pratyakSa caturdhA -avagrahehAvAyadhAraNAmedAdekazazcaturvikalpam / ekasAmA(ma)vika. sattAmAtragrAhako'vagrahaH / vizeSAkAkSaNamIhA / vizeSA(gha)nirNayo'vAyaH / sa eva dRDhatamAvasthApanno dhAraNA / jJaptI hi kramo'mISAmayamevAnyathA prameyA'navagatiprasaGgaH / sAmAnyamAtragrAhI prathamasAmayiko arthAvagrahaH kramAvirbhUtApUrvApUrvavastuparyAyaprakAzakaH syAt , sazayAdinirAsAnyathA'nupapatte. | kvacidavagrahAdInAmAzUtpAdAjJAnotpattikramasyAnupalakSaNaM hi yugapannAgavallIdalazatavyatimedavacceti / sAMvyavahArikaM pratyakSam / tatra pAramArthikaM cAtmamAtrApekSaM pratyakSam / tad dvividham - vikalaM sakalaM ca / [vikalam] avadhi-manaHparyAya medAt / kSetrAvadhi rUpidavyagocaram / bhava-guNapratyaya hyavadhijJAnam / saMyamavizuddherutpanna manodravyaparyAyAlambanaM manaHparyAyajJAnam / sakalaM tu dravya-kSetra-kAla-bhAvasAmagracA kSapakazreNyupazamazreNibhyAM ca kSINamohaguNasthAnodaye jJAnAvaraNIyAntarAyamohanIyAsAtAvedanIyakarmaprakRtiSu samUlakASaMkaSitAsu AyurnAmagotrasAtAvedanIyakarmaprakRtiSTha dagdhara prAyAsu satsu karakalitAmalakIphalavat samastavastuparyAyasAkSAtkArisvarUpaM kevalajJAnam / atra puruSavizeSaprakRtaya - adhamAdhamaH, adhamaH, vimadhyamaH, madhyama, uttamaH, uttamottamaH, ityetAgvidhaviSvaDyaDmati()vividhabudhasavizeSapuruSavizeSasya ni.zeSitAzeSadopatya hi kevalitvam / AtmanaH kevalAvasthAnamiti yAvat / tathA sati Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prmaannsaarH| , kRtajJAnAvaraNA(Na)vivaratimiravyatikaraparikSaye sArbabhyameva / nanu puruSazemuSItAratamyayogato jJAnatAratamyaM kvacidvizrAntameva / atra tAthAgata. pratyavatiSThate - ___ sarva pazyatu vA mA vA tattvamiSTa tu pazyatu / tasmAdanuSTheyagataM jJAnamasya vicAryatAm / kITasakhyAparijJAnaM tasya na kvopayujyate // sarva (dUraM) pazyatu vA mA vA tattvamiSTaM tu pazyatu / pramANaM dUradarzI cedeta gRdhrAnupAsmahe || [pra0vA0 1.33,35] atra sarvadarzitve sarvajJatve ca / tAtparya hi sarvagataparijJAna bhAvAdanvayavyatirekAbhyAM heyopAdeyasvarUpaprarUpaNamasagataM vanIvacyate / tadvAn arhan nirdoSatvAt ; nirdoSo'yam , pramANA'virodhivAktvAt / rAgAdvA dveSAdvA mohAdvA vAkyamucyate hyanRtam / yasya tu naite dopAstasyAnRtakAraNaM kiM syAt // [ ] iti vizeSArthaH / na ca kavalAhAreNa sArvazyaM hIyate / jJAnaM AdheyabhUtam / zarIramAdhArabhUtam / deho hi puggalamao AhArAIhi virahio na bhave / siddhA ya aNAhArA sesA AhAragA jIvA || [ ] ityAptokteH / utpanne jJAne vizadatvameva na tu indriyatRptiH / azanAyodanyayorAhAreNaiva tuSTiH / jJAnaM hyAtmaguNaH / AhArasaJjJA tu zarIrasya / kSudhodanye hi vedanAmutpAdayataH sAtAvedanIyazeSamastIti ca / ato vedanIyAntarbhUte ete, naiva mohniiykrmprkRtii| iti kevlimuktiH| strIvedamarjitaM karma, strIpuMsAvAtmakarmakSaye hi mucyete / AtmA hyubhayatra samAna eveti strImuktiH / ___ mahAvatinAM hi dvaghA nayaH -nizcayo vyavahArazca / vyavahAranayaH samavasaraNAdibhirjinairapi svIkRtaH / vyavahAranaye[na] hi pratiSThArthaM bhavatpravajitAryAdibhirvastraprAvaraNamAdriyate, gurubhirna [iti] ko'yaM guruziSyanyAyaH / chamasthaistu tIrthaMkarAtizayaspRhA tu svapne'pi durlabhA / bIhApadaM dhubhayatra samAnameveti siddhA vastrapratiSThA / iti prastAvAgatAH prakaTaM dikpaTA[:] 'paricaye paryanuyojyAH / __ atha aspaSTaM parokSam / smaraNa-pratyabhijJAna-tarkAnumAnAgamabhedatastat pnycprkaarm| tatra naiyAyikAH smaraNajJAnaM pramANAjhaM nAbhimanyante / tanmate jJAnamarthajam / smaraNaM tvavidyamAnasyaiva padArthasya tattatsaskAraprabodhAmRtamanubhUtArthagocara tadityAkAraM smara Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 zrImunIzvarasUrinibaddhaH iti / guNaparyAyavad dravyam / sahabhAbino guNAH, yathA Atmani jJAnavijJAnAdayaH / kramamAvinaH paryAyA', yathA Atmani naranArakatiryagAdaya iti / dravyApekSayA yaM eva mAvo nityaH paryAyApekSayA sa evAnitya ityavirodha. / dve pramANe - pratyakSa parokSa ca / jJAnAt karmakSaye mokSaH / muktAH saMsAriNo dvividhA jIvA / avayava(va)vAkyamatumAnam / sati kAraNe kAryam / AtmA kartA bhoktA ca / karmavAdino jainAH // karmaNaH prAdhAnyaM ca / na hozvaraH kartA bhavitumarhati, karmApekSatve sati sAmarthyarahitatvAt prakRtavat / sRjeccet svArthAt kAruNyAhA ? na porastyA, tasya kRtakRtyatvAt svArthaH kazcana nAtti / na hitIyaH, paraduHkhagrahANecchA hi kAruNyam, ataH sarvAn sukhina eva sRjet , no vA, mUkaiMDakuJjanAtyandhajAtamAtravipattimAgmiH karmamarmavazagaiH krimaparAddham ? atha ca tRNabha(ta)rupuraMdarayanuramAdInAmapi kartRpAravatyaM na saMpazyAmahe / sa kartA sazarIro 'zarIroM] vA ? sazarIrazret kulAlakuvindAdivad ghaTapaTotpattau dRzyarUpatApattariti vizarArutAlatAlutA lAlagyAt / azarIrazcet kiM pizAcAdibadadRzya iti ? taccettaikiJcitkara eva / ato anIzvaraM jagat svasvakarmavipAkaprAdurbhUtaprabhUtapunarbhavatvAditi siddham / dattaH kartRvAdAya jalAJjali. / tatra naiyAyikA jaTAdharavizeSA akSapAdA. kartRvAdina / urvI-parvata-tarvAdikaM buddhimaddhetukam , kAryatvAditi / kArya ghaTAdi / kAraNaM tredhA samavAyakAraNam, asamavAyakAraNaM nimittakAraNaM ca / samavAyakAraNaM mRdAdi / asamavAyakAraNaM sUtrakhaNDa-daNDa-cakra-cIvarakulAlAdi / nimittakAraNaM hIzvara eva / "Izvaraprerito gacchet svarga vA zvabhrameva vA / ajJo janturanIzo'yamAtmanaH sukha-duHkhayo. // " [mahAbhArata vana030.28] iti / "sukhamAtyantikaM yat tad budvigrAhyamatIndriyam / taM vai mokSa vijAnIyAd duSprApamakRtAtmabhiH // " [ ] "AnandaM brahmaNo rUpaM tacca mokSe'mivyajyate / " [ ] pratyakSamanumAnamAgama iti pramANatrayam / pratijJA-hetUdAharaNopanaya-nigamanAnyavayavAH paJcAvayavavAkyam / pRthivyaptejovAyvAkAzakAlaDhigAtmamanAMsIti nava dravyANi / pramANa-premeyasaMzaya-prayojana-dRSTAnta-siddhAntAvayava-tarka-nirNaya-bAda-jalpa-vitaNDA--hetvAbhAsa-ulajAti-nigrahasthAnAnAM poDanatattvAnAM tattvajJAnAni.zreyasAdhigama iti / podA sambandhasannikarSapramANavAdino nyaayikaa.| Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANasAraH / atha bauddhA ekAntAnityavAdino'nadhigatArthAdhigantRpramANavAdinastAthAgatA yogAH zUnyavAdino jJAnAdvaitavAdinazca / jJAnino dharmatIrthasya kartAraH paramaM padam / gatvA''gacchanti bhUyo'pi bhavaM tIrthanikArataH // ita ekanavate kalpe zaktyA me puruSo hataH / tasya karmavipAkena pAde viddho'smi bhikSavaH // yathA yathA vicAryate vizIryante tathA tathA / yadetat svayamarthebhyo rocate tatra ke vayam // [ pra0 vA0 209 - 210] prapaJco mithyA pratIyamAnatvAd mRgatRSNAmbuvat / kSaNakSayatvAddhi kAryApoha eva / na tatkAraNamAlaktaka iva bhAvite karpAse raktatA yathA, dagdhe rAmale (The) parimalo vA / kSayasvabhAvAH kSaNAH pratikSaNaM kSIyamAnA niranvayavinAzinaH kSIyante / paramanvayarUpA vAsanA tiSThati / tayaiva vyavahAraH syAt / api ca gotvasAmAnyamarthakriyAkAritvAbhAvAd vyartham / kintu vyavahAriNo vizeSA eva / iyaM kRSNA gau dohanakSameti vizeSArthatA / pramANadvayam -- pratyakSamanumAna ca / dharmakIrteramI ziSyA bhagavadveSadhAriNaH / mAne (maNi) padme japantyannaM pAtraprAptamadanti ca // tatra sAGkhyA kApilA ekAnta nityavAdino'mI / 123 1 sAGkhyA nirIzvarAH kecit kecidIzvaradevatAH / satkarmavAdinaH ke'pi kecit kartRtvavAdinaH // asadakaraNAdupAdAnagrahaNAt sarvasambhavAbhAvAt / zaktasya zakyakaraNAt kAraNabhAvAcca satkAryam // [ sAM0 kA 0 9] atidUrAt sAmIpyAdindriyaghAtAnmano'navasthAnAt / saukSmyAda vyavadhAnAdabhibhavAt samAnAbhihArAcca // saukSmyAt tadanupalabdhirnAbhAvAt kAryatastadupalabdhe / mahadAdi tacca kAryaM prakRtisarUpaM virUpaM ca // [ sAM0 kA 0 7-8 ] sattvarajastamasAM sAmyAvasthA prakRtiH / [ sA0 sU0 1. 61] mUlaprakRtiravikRtirmahadAdyA prakRtivikRtayaH sapta / ' 1 SoDazakazca vikAro na prakRtirna vikRti puruSaH // [sAM0 kA 0 3] avyaktamekam, mahadahaMkAraH paJcatanmAtrANi [ ekAdazendriyANi paJcabhUtAni ceti] trayoviMzavidhaM vyaktam / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 zrImunIzvarasUrinibaddhaH Nam , yathA 'sa devadattaH' iti 'tat tIrthakarabimbam' ca / nanu tvanmate'pyanumAnamavinAbhAvabhAvitadhUmadhUmadhvajayoH pUrvAnubhavasmaraNAdeva / pramANamapi anumAnam / aprAmANikasmaraNasadarzitasyAnumAnAGgasya svIkAraH kathaM yuktiyukta. syAditi ? paraM pUrvAnubhUtasAdhanAdavidyamAnasyaiva sAdhyasya vahnimattvAdeH parijJAnam / tasyApi kAlAntare kSetrAntare'pi pratyakSIkaraNArhatvAdadopa / evaM tattatsaskArapravodhaH sAdhanam , pUrvAnubhavasavedanaM sAdhyam / siddhamanumAnAgAmiti / tatra pratyabhijJAnaM hyanubhavasmaraNasAdhanAd yadabhijJAnaM gavalazAvaleyAdipariNAmasAmAnyavRttyA sarvatra gotvaviSayam 'sa evAya jinadatta' ityAdi / yathA caitrAbhijJAnAt maitro'pi sAdhyate / vaizeSikopamAna tu 'gosadRzo gavayaH' iti / tathA 'govisadRzo mahiSaH' ityapi syAt / nAlikeradIpavAsino hi dvayamapyaprasiddhamiti durdarUTa(Dha)kaNTakoddhAraH / tatra tarka UhA'paranAmA vicAra iti yAvat / kAlatrayavartinoH sAdhyasAdhanayoravinAbhAvasambandhavyAptyA vAcyavAcakaviSayAviSkaraNaM 'idamasmin satyeva bhavati' ityAkAraM vedana tarka Uha iti sajJAntaraM labhate / yatu(ttu) tAthAgatA Uhasya prAmANyaM nohAMcakrire, ghaTapaTAdirityapohamAtram , teSAmazeSazUnyatvavAdasya niravakAzatvApatteH / AH kimidamakANDakUSmANDADambaroDDAmaramabhidhIyate / tAvacchRNu zrAvayAmi-tarkastAvadanumAnapramANaprAmANyasya prANAH / pramANetarasAmAnyasthiteranyaghiyo gateH / pramANAntarasadbhAvaH pratiSedhAcca kasyacit // [dharmakIrti] ityAhuH / UhastAvatsAmAnyavizeSAtmakavastunaH sambandhAlambanam / taistu pramAjJAnavinAkRtaiH padArthApohaH procyate / ata evAyamalabdhaparamArtha zUnyavAdIti prasiddhaH / UhasiddhirityanumAnavizeSalakSaNam / sAmAnyalakSaNaM tu sAdhanAt sAdhyavijJAnamanumAnaM prasiddhamiti // Agamo hyAptavacanamApti doSakSayaM viduH / kSINadopo'nRtaM vAkya na yAtvisambhavAt / / [mAThara, sA0 kA0 5] iti / AptavacanAdAvirbhUtamarthasaMvedanamAgamaH upacArAdAptavacanaM ca / abhidheyaM vastu yathAvasthitaM yo jAnIte'vaJcakaH sa AptaH / sa ca dvedhA-laukiko lokottarazca / laukiko janakAdiH lokottarastu tIrthakarAdiH / iti kAlatrayapramAtRpravaktaprarUpitasyAgamasya siddhiH / prmaannsddyaaviprtipttirpaastaa| . Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANasAraH / 121 atha prAcInottarAkAraparityAgopAdAnenAnugatapratItyA tasya viSayazca sAmAnyavizeSAdyanekAtmakaM vastu hi, arthakriyA sAmarthyAnyathA'nupapatteH / sAmAnyaM dviprakAramtiryagUrdhva tAsAmAnyabhedAt / gotva - sAdhAraNajAtitvAt / vizeSo'pi dvirUpo guNaH paryAyazca / jJAnAdiH sahabhAvI guNaH / sukhaduHkhanaranArakAdiH kramabhAvI paryAyaH / iti nirastA tadviSaya [vi] pratipattiH / yat pramANena sAdhyate tadasya phalam / naigama-saGgraha-vyavahAra-RjusUtrazabda-samabhirUDha-evaMbhUtAH saptanayAH / asya nayasya phalaM prabhAvat / tad dvividham AnantaryeNa pAramparyeNa / kintu pramAtRsvarUpameva phalam / na pramAtari sattAvAdinAM vipratipattiriti siddham / 1 iti pramANa sAre pramANasya saGkhyA-viSaya-phala- vipratipattivyASedhako dvitIyaH paricchedaH / * * darzanavyavasthAsthApanArthamidamupakramyate / nanu khalu bhoH ! zAradazazAGkasamujjvalayazaso vizAradA' subhavadbhirbhavadbhirvAcoyuktInAM dhuribhavadbhiraharahaH zAstrAbhyAsaH samAtanyate / tadiha prekSAcakSuH samakSa sAkSepaM svapakSe sAdhanaM parapakSe bAdhanaM kurmahe mhecchaa[:]| haM ho AditastAvana (t) jaina-naiyAyika- bauddha-sAGkhya-vaizeSika- jaimanIyA iti darzanAni SaT / tatra jainA anekAntavAdinaH / syAdasti syAnnAsti / syAdi - tyavyayaM hyanekAntadyotakam / ekasmin sanmukhavastuni ghaTAdAvastitvaM nAstitvaM 'cetyanekAntaH / * sarvamasti svarUpeNa pararUpeNa nAsti ca / anyathA sarvasattvaM syAt svarUpasyApyasambhavaH // [ ] iti / ghaTe ghaTatvamasti / yadevArthakriyAkAri tadeva paramArthasat / ghaTe ca paTatvaM nAstIti tatraiva paTAbhAvo yuktyAssyAtaH kena nirAkartuM zakyate / api ca parasparaviruddhamapyanekAntayuktyA nityAnityatvaM hyekasminneva vastuni ubhayaM samasti / yataH 16 dravyaM paryAyaviyuta paryAyAH dravyavarjitAH / ka kadA kena sadRSTA dRSTA mAnena kena vA // [ l Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 zrImunIzvarasUrinibaddhaH paJcaviMzatitattvajJo yatra tatrAzrame rataH / jaTI muNDI zikhI vA'pi mucyate nAtra saMzayaH // [ ] eSAmAvirbhAvatirobhAvau kAraNam / nityaH zabdo'kRtakatvAdAkAzavat / yadyadakRtakaM tat tannityaM yathA sapratipannam / zabdo hi tAlvoSThapuTAdivyApAraiH satkAraNa evAvirbhAvyate na tUtpAdyate yathA'pavarakAntaH saMtamase(si) tirobhUtaH padArthasArthaH dIpaprakAzena prAdu kriyate na tu janyate / yato'vidyamAnasya vAjiviSANasyAnutpattireva / na SaSThasya bhUtasyAsadrUpasyaivAvirbhAvaH / bhAvAnAM vipattistu kAraNabhAvAbhAvAt tirobhAva eva / bhAvAH sAmagrIsadbhAve prAdurbhavanti / AvirbhAvAbhAvAt tirobhavanti / kAraNavAdino'mI / kArya hi kAraNarUpamanyathA vA / kAraNaM sthiraikarUpaM cedvizvaM nityameva / pratyakSamanumAnamAgama iti pramANatrayam / prakRtiviyogo mokSaH pravRttisvarUpAyA virAma eva prakRteH / prakRtiH karoti prakRtizca bhukte / AtmA darpaNavat pratibimbamAtraphalaM labhate / ____atha vaizeSikAH / dravya-guNa-karma-sAmAnya-vizeSa-samavAyA SaTpadArthAstattvatayA'bhipretAH / arthopalabdhihetuH pramANam / pratyakSAnumAnAgamopamAnAni catvAri pramANAni / tatropamAnaM 'yAdRggaustAdRggavayaH' / / kIdRggavaya ityevaM pRSTo nAgarikairyadA / vadatyAraNyako vAkyaM yathA gaurgavayastathA // buddhi-sukha-duHkhecchA-dveSa-prayatna-dharmAdharma-saskArA navAtmaguNAH / sukhAdiguNasantAnocchede mokSaH / AtmavizeSaguNAnAM santAno'tyantamucchidyate, santAnatvAt / yo yaH santAnaH sa so'tyantamucchidyate / athaitAn vipratipannAH sagirante - ko hi nAma zilAkalpamapagatasukhasavedanamAtmAnamupapAdayituM yade(te)ta / yataH - varaM vRndAvane ramye kroSTatvamabhivAJchati / ___ na tu vaizeSikI muktiM gautamo gantumicchati // [ ] sAmAnyavizeSavAdino'kSapAdA vaizeSikA jaGgamakApAlikavizeSAH / bhagavadveSadhAriNo bhATTA. prAbhAkarA brahmAdvaitavAdino mImAMsakAparaparyAyAH sAmAnyavAdina / pramANAdicatuSTayaM na svIkurvate / sarvaM brahmavivartameveti / eka eva hi bhUtAtmA dehe dehe vyavasthitaH / / ekadhA bahudhA caiva dRzyate jalacandravat // [va0 vi0 12] advaitaM paraM(paramaM) brahma neha nAnA'sti kiJcana / Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 125 prmaannsaarH| ArAmaM tasya pazyanti na taM pazyati kazcana // [bRhadA0 4. 3.14] azarIrA devAH / caturthyantaM padamiti devatAH yathA vaSaDindrAyeti / atIndriyANAmarthAnAM sAkSAdraSTA na vidyate / nityebhyo vedavAkyebhyastattvajJAnArthanizcayaH // vAgvyavahArArthaM prAhu*manIyAH pratyakSamanumAnaM ca zabdamupamayA saha / arthApattirabhAvazca SaD pramANAni jaimineH / / pramANapaJcakaM yatra vasturUpe na jAyate / vastusattAvavodhArthaM yatrAbhAvapramANatA // [zlo0 vA0 abhAva0 1] etaiH paJcabhiH sattAvAdibhiH sarva brahmavivartameva manyamAno gehe narditayA khaNDanavAdI'prAmANikaH parAstrairyuyutsurAzAmodakatRpta iva jainenApi vAkcapeTayA proccATanIyaH / athAsadarzanino nAstikAH paralokAtmamokSApalApinazcArvAkA laukAyatikA bArhaspatyA visadRzapratyakSakapramANavAdino giraM saMgirante sma etAvAneva loko'yaM yAvAnindriyagocaraH / bhadre vRkapadaM pazya yadvanti bahuzrutAH // piba khAda ca jAtazobhane ! yadatItaM varagAtri ! tamma te / na hi bhIru ! gataM nivartate samudayamAtramidaM kalevaram // kiJca pRthvI jalaM tejo vAyubhUtacatuSTayam / caitanyabhUmireteSAM mAna tvakSajameva hi // [SaDdarzanasamu0 81-83] kiJca, nAnAkAraM jagat bhrAntimAnaM marumarIcikAnicayAmbuvat / pRthivyaptejovAyurUpabhUtacatuSTayasamavAyatazcaitanyaM yathA dhAtukIprasUnaguDadvasaMyogAdunmAdavat / nAstiko'sau sarvApalApI vRthApralApI pApIyAn sarvairapi sattAvAdibhiH prabhUbhUya ca sambhRya kaimutakanyAyena jainenApi nirvAsya iti / iti siddhaH SaDdarzanasamuccayatAtparyArthaH / zrImunIzvarasUrIndraH proktastArkikaparSadi / muniharSamunereSa hastabANaH pramA[Na]taH // Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 zrImunIzvarasUrinibaddhaH iti pramANasAre prastAvAgatadarzanavyavasthAsvarUpaprarUpakastRtIyaH paricchedaH // zrIvRddhagacchAlaGkArasAravAdIndracUDAmaNikavisArvabhaumabhaTTArakazrImunIzvarasUriviracitaH pramANasAragranthaH sampUrNaH / 1. pratau prakaraNAnte lokadvayamasti / tadyathAtattvAnA paJcaviMza kalayati kapila. SaTU padArthAn kaNAda / zrIsarvajJo navaiva prakaTayati puna SoDazazvAkSapAda. / brahmaka vyAjarAjo vadati mativalI jaiminiH karmaSaTkaM buddho brUte dvipadakAyatanamida gI pati bhUtavAdI // 1 // cArvAko'dhyakSamekaM sugatakaNabhujau sAnumAnaM sazAbda tadvaita pAramarSi sahitamupamayA tat traya cAkSapAda. / arthApattyA prabhAkRdvadati ca nikhila manyate bhaTTa etat sAbhAsa dve pramANe jinapatisamaye spaSTato'spaSTatazca // 2 // pustikA likhitA du(mu)nI(ni)candreNAtmAthe lekhaka[pAThaka]yoH zubha bhavatu / Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIpanasundaraviracitaH pramANasundaraH // OM namaH syAdvAdavAdine // syAtkAramudritAnekasadasadbhAvavedinam / pramANarUpamavyaktaM bhagavantamupAsmahe / / samyaksvaparavyavasAyAtmakaM jJAnaM pramANaM pramANatvAnyathAnupapatteH' / dvirUpaM hi vyavasAyasvabhAvasaMvedanam-pravRttirUpaM nivRttirUpaM ceti / na cetthaM svaparaviSayatayA marumarIcikAtoyAdivedanasyApi prAmANyaprasaGga / tathaivAvyutpannasaMzayAderapi na prAmANyamasamyaktvAt / tato'stu suparicchinnatvena jJAnavyaktiSu samyaktvasyaivopapannatvam / na cedamavyutpannasaMzayAdinivRttirUpameva nIrUpatvApatte. / nApi pravRttirUpameva svarUpAdinaivAvyutpannasazayAdirUpeNApi tadrUpatvApattaH / vyavasAyasya cAvyu. tpannasagayAdinA virodhaprasiddhe. / tanmukhyatastu suparijJAtajJAnasyaiva tatra karaNatvam / acetanasya tvindriyaliGgAdestatra karaNatvaM vAtAyanAdeH prakAzasyopacArAdeva 'annaM vai prANA' ityAdivat / upacArazca tadvayavacchittau suparijJAtajJAnasyendriyasahAyatayA pravRtteH / tathA savedanasya dvividho viSaya. - svarUpam , arthazceti / tatrobhayatra tata eva' pramitivi(vi)zvarUpatvAt / savedanaM tu prakAzarUpamevAnanyavyavahitajJAnasvarUpeNa 1 samyagiti atra ca dagdhadahananyAyena yAvadaprAptaM tAvadvidheyamiti vipratipannAnAzritya svaparetyAdikamavyutpannAn prati pramANa pramANaprameyApalApinastUddizya dvayamapi vidheya, zeSa punaranuvAdyam / tatra pramANamiti prAgvat , svamAtmA jJAnasya svarUpam, para svasmAdanyo'rtha iti yAvat, tayorvyavasAyo nizcayastad AtmA yasya tat . jJAyate prAdhAnyena vizeSo gRhyate'neneti jJAnam / etacca vizeSaNamajJAnarUpasya vyavahAradhurAdhaureyatAmanAdadhAnasya sanmAtragocarasya svasamayaprasiddhadarzanasya sannikarSAdezvAcetanasya naiyAyikAdikalpitasya prAmANyaparAkaraNArthama tasyApi ca pratyakSarUpasya zAkauzAkya ) nirvikalpakatayA prAmANyena jalpitasya saMzayaviparyayAnadhyavasAyAnA ca pramANatvavyacchedArtha vyavasAyIti / spaSTaniSTakyamAnapAramArthikapadArthasArthaluNTAkajJAnAdvaitavAdimatabhatyasitu pareti / nityaparokSavuddhivAdinA mImAMsakAnAmekAtmasamavAyijJAnAntarapratyakSajJAnavAdinAM yaugAnAmacetanajJAnavAdinA kApilAnA ca kadAgraha nigrahItu sveti| ye kecanaivamaGgIkurvanti cakSu pramANam kasmAt, pramAkaraNatvAt , tadayuktam / cakSuSA pramAkaraNatvAbhAvAt / pramAkaraNa tu pramAtA bhavati ghaTori bhavati / ato heto. pramAkaraNatvAbhAva. / pramANasyApyabhAva svajJAnAbhAvAt / yato yena sva na jJAyate tasya parasya jJAnamapi na bhavati / ata. svapada yuktameva / cakSuSa. prakAzana jJAna bhavati na tu svaprakAzanam / yena jJAnena svaprakAzo jAyate paraprakAzo jAyate tadeva jJAnaM pramANamiti / 2 dvimedam / 3 sujJAnatvena / 4 kharazirasi viSANavat sarvathA nosvabhAvatvApatteH / 5. anadhyavasAya / 6 saMvedanAdeva / 7 vyApakatvAt / / Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 zrIpadmasundraviracitaH athAntaraGgakArmaNakalaGkavizleSavizeSodayanibandhanaH kazcidaspaSTatvAparanAmA svAnubhavasaMvedyaH pratibhAsavizeSaH parokSam / tadapi dvividham-anumAnamAgamazceti / anumAnamapi dvividham-gauNaM mukhyaM ceti / tatra gauNaM tridhA-smaraNaM, pratyabhijJAnaM tarkazceti / tadityanubhUtasmRtisaGkalanAtmakaM sAmAnyaviSayavedanaM smaraNam / taditi prAptikAle tasyAsannipAtAditi na mantavyaM pratyakSasyaiva smaraNaviSayasya nikSepAdestadviSayasyopalambhapratIteH / tiryagUrvatAsAmAnyaviSayAnubhavAgamAdyAhitasaskAravizeSatayA 'sa evAyam' ityAdijJAnaM pratyabhijJAnam / tatra 'gosadRzo gavayaH' 'tadvisadRzo mahiSaH' ityAderupamAnatvAnna pratyabhijJAnamiti nAnumantavyam / tatredamasmAdunnatamavanatamupacitamaNudIrghamityAderupamAnatvAsambhavAd bhavatu pratyabhijJAnam / tato'nyAthA 'nIrakSIravivecanacaraNo marAlo', 'madhuvrata. paTcaraNa.', 'zikhaNDamaNDitaH zikhaNDI' ityAdivAkyopajanitasaMskArasya punastadarzane sa evAtra marAlAdizabdasyArtha iti vAcyavAcakasambandhaparijJAnasyopamAnavadapratyabhijJAnatve tu pramANAntarasya catuHpramANIniyamavyAghAtavidhAyinaH prasaGgAdupamAnasyaiva pratyabhijJAne'ntarbhAvo bhavatAditi samAdhiH / tataH sAdRzyAdinA prAgAgamAdyavagatasya pUrvAparAnusadhAnAnuvidhaikasavedanasAmAnyAtmakapratyabhijJAnataH pratyabhijJAnatvasyaivopapattarityupamAnasyApyetallakSaNenaiva prAmANyamiti / tathedamitthameva sambhavati nAnimiti sarvAkSepeNa vyAptiparijJAnAtmA tarkaH / na cAsya vikalpAtmakatvena sazayAdivadaprAmANyam / kiJca, sadigdhe'rthe nyAyaH pravartate iti pAramparyasya suvacatvAd vicArakatvAt tadvataH sarvadarzitvApatteriti / tathoktam -- "pratyakSAdipramANAnAM tarko'nugrAhako bhavet" iti; tathodayanaH "UhAparanAmAtiprasaGgAtmA tarka" iti, tathA manu.... lakSaNamabhidhAnamudahati / tato yathA sakala ghanapaTalakuTakuTyAdyAvaraNApagame bhAnoranya eva sphuTarUpaH prakAzaH syAt tahApi sakalamatijJAnAdyAvaraNavilayena tathAvidho matijJAnAdisajita* kevalajJAnasye(sya)va sphuTa prakAzo bhavati / sarvAtmanA yathAvasthitavastuparicchedarUpa. itydossH| anye punarAhuH antyeva matijJAnAdIni sayogikevalyAdau kevalaphalatvAnna vivakSyante yathA sUryodaye nakSatrAdIni / kevala zuddhaM ca tadAvaraNamalapaGka pagamAt / sakala vA tat prathamata yeva ni zeSatadAvaraNavigamataH saMra!tyate / aptAdhAraNa cAnanyasadRzanvAt / anantaM vA jJeyAnantatvAt kAlAdvA / kevala ca tad mAnava kevalajJAnam / indriye po'tikAnta jJAnamatIndriyam / yadvA indriyANi atikrAntamatIndriyam / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANasundaraH / "ArSaM dharmopadezaM ca vedazAstrAvirodhinA / yastarkeNAnusaMdhatte sa dharmaM veda netaraH || " iti 131 anyathA'numAnAderapi tathAtvaprasaGgAt / na cAsyAnumAnatvenAnavasthApattistadanumAnaliGgA vinAbhAvasyApyanyasmAdanumAnAdavagama ityaparAparasyAnumAnasyApekSaNAt tatosnumAnAdanyatama evAdasoyo vikalpaH pramANayitavya iti tarko'numAnAnaM pramANamanyathA liGgasya svasAdhyAvinAbhAvaniyamasya tato'navagamaprasaGgAt / tatosstu smaraNAderaupacArikasyAnumAnasya prAmANyamevaM mukhyasyApIti / atha mukhyamanumAnamAha-tatra sAdhyAvinAbhAvaniyamalakSaNaM sAdhanam, tato nizcayalakSaNAt sAdhanAdeva sAdhyasya zakyAbhipretAprasiddhasyaiva yad vijJAnaM tadanumAnamiti tannizcayo'visavAdAdevAsya svavedaneSu prAmANyavyAptatvena pratipatternizcitavyAptikAdarthAdarthAntarapratipattezceti / atra tu bahirvyApteranumAnasyAntarvyApterarthApatterbhinnapramANatvamiti na mantavyam, yato'me'syA evAnumAne'ntarvyAptergamakAGgatvena samarthayiSyamANatvAt ; tataH 'parvato'yamagnimAn dhUmavattvAt' itivat 'agnirayaM dAhazaktimAn dAhadarzanAt ' itIdamapyanumAnameva nAnyaditi / atha pratyakSAdAvanantarbhAvAdabhAvasya pramANAntaratvaM ghaTAdyabhAvena pratIyamAnatvAdityapi bAlavilasitam / tatrApi pratyakSameva pramANaM yato ghaTAbhAvo nAma bhUtalasya kaivalyameva nAparo'prativedanAt / tatrApi 'ghaTo nAsti' ityAkArasyAnubhUyamAnaghaTAviziSTatayopalabhyamAnatatkaivalyaparAmarzinaH pratyabhijJAnatvena tadanantarbhAvAnupapatteH 'nAstyatra ghaTo'nupalabdhergaganatAmarasavat' ityAkArasyApyanumAne'ntarbhAvAnna pramANAntaratva mati pramANaparimANaniyamaH / tatra trairUpyaM pAJcarUpyaM' vA hetorlakSaNamityapi bAlavilasitam tadAbhAse'pi smbhvaat| pakSadharmatvAgamakatvam yathA 'udeSyati zakaTa kRttikodayAt ' tadabhAvazca zakaTe dharmiNyadeSyatve sAdhye kRttikodayasya hetorabhAvAt / kAlasya muhUrtadharmitve cet tarhi 'bhUtalaM parvatAgnimad ayaskAra kuTIradhUmatvAt' ityubhayagarbha vistAriNo bhUtalasya dharmitvena heto. pakSadharmatopapatteH / sapakSe sattvamagamakam, yathA vinainamapi kevalayatirekiNo 1 pakSadharmatvam 1 sapakSe sattvam 2 vipakSAd vyAvRtti 3 bhavAdhitaviSayatvam 4 asatpratipakSatvam 5 ceti / 2 hetorya pakSena sambandha pakSe vyApyavRttitva tat pakSadharmatvam / Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 zrIpadmasundaraviracitaH vodhakatvAt / savedanavahirbhAvI nIlAdirevArtho nIlAdyarthastu kadAcidaprakAzo'pi parApekSabodhyatvena / tatastasyArthatvam / tahi sUktam -- prameyAvyabhicAritvaM pramANatvaM saMvedanasyaiva svaparaprakAzatayA pratapamAnasyeva tadviSayaprakAzyArthasya pratyakSIkaraNAt / tato'tra pramAtR-pramANa-prameya-pramiti-kartR-karaNa-kriyA-phalAdInAM kathaJcid bhedAbhyupagamAt kAryakAraNabhAvAvirodho'pyanumantavya / tato'rthadharmamAhAtmyAdAtmA svatantrasvarUpa pramAtA, karaNasAdhanaM pramANam , taddharmAdhAratvaM prameyam, samyaktvaparaparicchittiH pramitiH, sAdhakatamasvabhAvaM kartRbhAvasAdhanaM karaNam, svArthanirNItisvabhAvA kriyA, tannizcaya. phalamityAdi kathaJcid dharmabhede'pyabheda. prtipttvy.| tatrodAharaNamyathA karatalAmalakamamAtmA AtmAnamAtmanA vemItyAdivadityevaMsAdhyAvinAbhAvitvanirNIto heturasAdhAraNadharmo bhAvasya lakSaNamavyabhicArAdagneraupNyavat / iti zrIpramANasundaraprakaraNe lakSaNakhaNDaH prathamaH / taca pramANaM dvividham-pratyakSaMca parokSa ca / tatra yat spaSTAvabhAsaM tat pratyakSam / yadanta kArmaNamalavizleSavizeSanivandhano vizuddhivizeSa eva spaSTatvam / tathoktam --- idamityAdi yajJAnamabhyAsAt purata. sthite / sAkSAtkaraNanastatra pratyakSa mAnasaM matam // tato'bhyAsadazAyA parAmarzakatvena spaSTatvaM mAnasapratyakSameva / pratyakSasyApi spaSTatvaM svAnubhavanena tathaivAnvIkSaNAditi / __ tat pratyakSamapi dvividhaM-sAMvyavahArikaM mukhyaM ca / tatrAdyaM dvividha-indripratyakSamanindriyapratyakSa ceti / tatrendriyasya cakSurAde. kAryaM yad vahirnIlAdiviSayasaMvedanaM tadindriyapratyakSam / tatrApi zaktiniyamAdeva viSayaniyamaH / saMvedanasya niyatazaktikA hi saMvittaya. svahetumAmAdupajAyante janminAmiha / svaniyatArthagrahaNalakSaNa bhAvendriyasvabhAvAyA yogyatAyA eva sAdhakatamatvAdanupacaritapramANaM jJAnameva pratyakSam / sukhAde. smaraNAdijJAnasya ca svarUpavedanamanindriyapratyakSam / anindriyamiha tu na paugalikaM mana pratipattavya kiJca(kintu) kSayopazamavizeSAdhyAsitaH kazcidAtmapradezavizeSa evAnindriyam / tat punardibhedamapi pratyakSaM pratyekamavagrahehAvAya 1 mAnute bhakSNoti vA vyApnoti sakaladravyakSetrakAlamAvAn iti akSo jIvo'nute viSayamiti akSam indriyaM dhA / akSamala prati gata pratyakSam / indriyANyAzritya vyavahArasAdhakaM yajjAnamutpadyate tat pratyakSamityartha / 2 bhakSANA paraM parokSam, akSe ca parato vartata iti vA / Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANasundaraH / 129 dhAraNA medAccaturvidham / tatra viSayavipayisannipAtAnantarabhAvisattAdarzanapurassaro manuSyatvAdhavAntarasAmAnyAdhyavasAyipratyaya' samayamAtraniyato'vagrahaH / tadavagRhItavizeSasya yajJadatvena bhAvyamiti bhavitavyatAmullIkhantI pratotirIhA / IhitavizeSasya yajJadatta evAyamityavadhAraNAtmako'dhyavasAyo'vAyaH / niItasyaiva kAlAntarasmaraNayogyatayA grahaNaM dhAraNA / bhavitavyatAvizeSakAkSApratItAvohAyAH sazayAd bhedaH / yathAsvakAlAnatikrameNa yathAkramotpAdAd mativizeSabhedAdeSAM kathaJcit svarUpabhedaH / tadepAmavagrahAdimativizeSa vi(pavi)kalpAnAM pUrvapUrvasya pramANatvamuttarottarasya ca tatphalaM(phalatvaM) pratipattavyam / tata: sUktam ---"pramANasya phalaM sAkSAt prasiddhiH, svArthavinizcayazca pAramparyeNa nirvANAdyadhigamaH" iti / sAMvyavahArika pratyakSaM vyAkhyAtam / mukhyaM tu pratyakSamatIndriyam / tacca yathAstrasAmagrIvizeSavizleSitatattadAvaraNamatIndriyaM mukhyaM pratyakSam / tadapi dvividham -- vikalaM sakalaM ca / tatrAyaM dvividham avadhirmanaHparyavezca / tatrAvadhijJAnAvaraNavIryAntarAyakSayopazamavizeSAvirbhUta(taM) rUpidravyAdhikaraNabhAvaviSayaM bhavaguNapratyayavizeSa(paM) vishdmvdhijnyaanm| caraNaguNaprAdurbhUtatadAvaraNavIryAntarAyakSayopazamavizepa(gha) vizadaM manodravyaparyAyaviSayaM manaHparyavajJAnam / sakalaM tu pratyakSa prakSINAzepAnAdyavidyAkandAyamAnaghAtimalakalakojjambhamANanirati zayavaizadyatAdAtvikapratapanAkrAntasakalabhUtabhaviSyavastuvAstavayAthAyathyapariNamanaviSayA___ vyavadhAnaM kevalajJAnam, vyAkhyAtaM ceda sakalaM mukhyamatIndriyapratyakSam / iti pramANasundaraprakaraNe pratyakSakhaNDaH dvitIyaH // 1. vastu / 2. indriyasayoga. / 3 viyojit| 4 avadhAnamavadhirindriyAdyanapekSamAtmanaH sAkSAdarthagrahaNam / ata eveda pratyakSajJAnam / yadvA'dho'dho vistRta vastu dhIyate paricchidyate'neneti avadhi / 5. pari sarvato bhAve'vanaM vedana paribhava. paryava , manasi paryavo mana paryava. sarvatastapariccheda ityartha / yadvA''tmabhirvastucintane vyApAritAni manAsi paryeti avagacchatIti mana . paryAyA(yava)m / 6 kevalameka matyAdijJAnarahitatvAt / Aha-yadi matyAdIni jJAnAni svasvAvaraNakSayopazamabhAve'pi prAdu Santi tato ni zeSata svAvaraNakSaye sutarA bhaveyu cAritrapariNAmavat, tatkatha teSA tadAnImabhAva ? ucyate-yathA bhAnorghanAntaritasyApAntarAlAvasthitakaTakuTyAvaraNavivarapraviSTaprakAzo ghaTapaTAdIn prakAzayati tathA kevalAvaraNAvRtasya kevalasyApAntarAlamatijJAnAvaraNAdikSayopazamarUpavivaranirgata prakAzo jIvAdona prakAzayati / sa ca tathA prakAzayan matijJAnamityAdi Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 zrIpadmasundaraviracitaH gamakatvAt 'sakalaM jIvaccharIraM sAtmakaM prANAdimattvAd vyatireke bhasmavat' iti / vipakSAsattvamagamakam yathA 'sarvamanekAntAtmakaM satvAt' ityasya svasAdhyapratyAyanasamaye nirUpayiSyamANatvAditi / na ca trairUpyasAkalyaM gamakam , 'pakvAnyetAni phalAni ekazAkhAprabhavatvAdupabhuktaphalavat' ityAdau / pAJcarUpyasyApyagamakatvam, tathA 'mUkho'yaM devadattastatputratvAditara ta]t putravat' ityAdAvapyekazAkhAprabhavatvatyA yabAdhitaviSayatvAsambhavAdAmatAgrAhipratyakSeNaiva tadvipayatya bAdhitatvAt tatputratvAdezcAsatpratipakSatvAbhAvAt tatpratipakSasya zAstraniSNAta(tA)diliGgasya sambhavAditi / tataH sAdhyAvinAbhAvaniyamalakSaNasyaiva tattvopapatteH pakSadharmatvAdyabhAve'pi, 'santi pramANAnISTasAdhanAt' ityAdau tasyaiva bhAvAdityagre nirUpaNAt / na ca tathAgatamatakalpitaM svabhAvakAryAnupalabdhilakSaNa liGgaM trividham / avinAbhAvaniyataM liGga ghaTAmaJcati / rasAde rUpAdAvatatsvabhAvAderapi gamakatvAt / na hi rasAdeH rUpAdisvabhAvatvam , tasya bhedena pratipatte , nApi tatkAryatvaM samasamayatvAt , atha pAramparyeNa cet tahIMndhanasyApi pAvakajanmano dhUmakAryatvena, talliGgatvopapatte. / atha rasAdikAraNAd rUpAderavagama iti sati kAraNasya liGgatvAnabhyupagate svabhAvaliGgatvopagame dhUmAderapi tata eva talliGgatvaprasaGgana kAryaliGgasyAbhAvAnuSagAnna rasAde. kAryasvabhAvayorantarbhAvaH, na cAnupalabdhau vidhisAdhanatvAt iti na liGgasya traividhyam / nApyanvayAditrayaM liGgam 'santi pramANAnISTasAdhanAt' ityasyAgamakatvaprasakteH, nahyasAvanvayI vyatireko tadubhayI vA sAdhAderabhAvAditi, na cAsAvagamako'pyane nirUpaNAt / nApi sayogisamavAyyekArthasamavAyitadvirodhicatuSTayaM talliGgam / tatra kRttikodayasya zakaTodayAdau, dhUmasya pAvakAdau Dava saMyogAbhAvAnna saMyogi, nApi goriva viSANAdiH samavAyi, nApi rUpAdineva rasAdirekArthasamavAyi, nApi tadvidhiliGgatvAt tadvirodhi / tanna traividhyAdikalpanaM liGgam , atanniyatasyApi sAdhyAvinAbhAvaniyamaviSayasyAnekasye(syai )va bhAvAt / ___ tadanumAnamapi dvidhA--svArtha parArthaM ceti / tadviSaye'pi svArthaprakAzanahetukSayopazamayogyatAvizeSaH pratipattavyaH / tato yogyatAvizeSAt tarkanirNItAvinAbhAvena sAdhyavijJAna svArtham / tatra sAdhyamiSTamabAdhitamasiddhamiti / tatra vAdyabhiprAyecchayA viSayIkRtamiSTa yathA 'zabda kathaJcid anityo janasya na sarvathA' / abAdhitaM tu pratyakSAnumAnAdibhi , 'azrAvaNAt' iti pratyakSabAdhita na tathA / asiddhapada tu sadigdhaviparyastAvyutpannAnAM sAdhyatvAyeti prativAdyapekSayAsiddhaM pratipAdyatvAt , tasyAvijJAtArtha 1 astyatra nivuke ramaH sAditi / 2 pAvakasya janma yasmAt sa / Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANasundaH / 133 svarUpatvAd , vAdinastu [siddha] pratipAdakatvAt / na cAvijJAtArthasvarUpaH pratipAdako nAmAtiprasaGgAditi / kvacid vyAptisamaye sAdhya dharmo nityatvAdiH, prayogasamaye tu sAdhyadharmeNa viziSTo dharmI pakSa. / tatprasiddhirvikalpapramANAbhyAM dvayenaikena vA, tatra vyAptI tu sAdhya dharma eva na punadharmI tato'nyathAM tadaghaTanAda~nena hetoranvayAsi / na hi yatra yatra kRtakatvaM na[tra tatra zabdAnityatvAdyanvayo'sti / tatra sAvyasAdhanayoApyavyApakayorniyatAvinAbhAvo vyAptistato'numAnam / tatprabheda cecchatA'vinAbhAva eva vyApyasya pradhAnalakSaNa pratipattavyam / so'pi sahabhAvaniyamaH kramabhAvaniyamazcAvinAbhAva iti / tatra sahacArirUparasAdilakSaNayoApyavyApakayo ziMzapAtva-vRkSatvAdidharmayoH sahabhAvaH, pUrvottaracAriNo. kRttikAzakaTodayAdidharmayoH, kAryakAraNayoragnidhUmAdisvarUpayorvA kramamAva iti / tarkatastannirNayaH / sAdhyasAdhane tadvimarzivacanodbhUta parArthAnumAnam / tadvacanamapi tadarthahetutvAdupacArata. pramANa mukhyatastu jJAnameveti / tatra hetuprayogo dvividhaH - tathopapattiranyathAnupapattizceti / yadidaM sAdhanatvAbhipretaM vastu asmin sAdhyatvAbhiprete satyevAgnAveva dhUmo bhavatIti tathopattiH, sAdhyamantareNa na bhavatyeva [iti] anyathAnupapatti / sAkalyavyAptitvenAsyAprAmANyAbhAvaH / tatrApi hetorantAptyA sAdhyasiddhau bahiAptiprayogo vandhya eva / pakSIkRta eva vipaye sAdhanasya sAdhyena saha vyApti. 'anekAntAtmaka sarvaM sattvAt' itivad antarvyAptiranyatra bahirvyAptiriti / tathaikaheto pakSadharma tvAdyanekadharmAtmakatve'nekAntasamavatAro durnivAra eva / tato'nekAntAtmakasya sAdhyAvinAmAvaniyamalakSaNasya vyApyatva pakSadharmatvAdervyApakatvam / tata. padArthAntarAnuvRttavyAvRttarUpamAtmAnaM bibhradekamevArthasvarUpaM pratipatturbhedAbhedapratyayaprasUtinivanvana hetutayopAdeyaM sAdhyasiddhinibandhanamabhyupeyam / tatra pakSaH pratijJAvacanamAgama eva, heturanumAnam , pratijJAtArthasya tenAnumIyamAnatvAda dvayamevAnumAnam / mandamatipratipattyarthaM prativyaktirUpo dRSTAnto dvidhA-sAdha 1. pakSa sAdhya / 2 dharmiNa eva sAdhyatve / 3 vyApteraghaTanAt / 4 vyaptau eka vyApakam eka vyApya bhavati / tatrobhayomadhye yadadhivRtti tavyApakam / yaccAlpavRtti vyApakena sahAvinAbhUta tat vyApyam / yathA dhUmAnumAne vahriA pakm , dhUmo vyApyam , yato yatra yatra vahnistatra tatra dhUma iti nAsti aGgArAvasthAyA pahisadbhAve, vahi sarvatrApyastyeva tena vahiradhivRttitvAd vyApaka dhUmathAlyavRttitvAd vyApyam / ukta ca vyApaka tdataniSTha vyApyaM tanniSThameva ca / vyApya gamakamAdiSTa vyApaka gamyamiSyate // 5 sAdharmyavadharmya / 6. hinoti gamayati jijJAsitadharmaviziSTAn arthAn iti hetu / - Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 zrIpadmasundaraviracitaH myavedhAbhyAmiti / tatrAyo vahnau sAdhye mahAnasAdiH / sAdhyAbhAve sAdhanavaidharmya vaidhaHdRSTAntaratatraiva mahAdAdiH / upanaya upamAnam / sarvepAmaikyaviSayapradarzanaM nigamanarmiti tryavayavI bAlavyutpattaye nAnArthikA, vAde'syA anupayogAt pakSahetubhyAmeva sAdhyasiddhAreti / tata. sAdhyapratipitsunA hetuprayogavat pakSaprayogo'bhyupeya iti / ___tana sAdhyAvinAbhAvaniyamalakSagoM hetuH sAyanam / tad dvidhA-vidhisAdhana pratipebasAdhanaM ceti / tatra vidhirupalabdhi , pratipeyo'nupalabdhi , tayoH sAdhanam / yathA sAvyasAdhanayoApyavyApakabhAvo vidherupalabdhau sAdhye gamakatvaM tathA'nupalabdhAvapi, praniSedhAdapi yathA'nupalabdhau gamakatva tathopalabdhAvapIti / tatra vidhisAdhana dvidhA-dharmiNastadvize vasya ceti / tatra dharmiNo yathA 'santi vahirthAH sA bana TU paNaprayogAt' / tatra sAdhanaM nIlAde. savedanatvasamarthanam , dUSaNaM bahirarthaniSedhanam , tayo prayoga prakAzanam , tadyathA 'nIlAdiH savedanAvyatiriktastadvecatvAt svarUpavat', tathA dUpaNa 'na jaDo nIlAdiH pratibhAsamAnatvAt sukhAdivat' / tayedamanyat 'santi prAmANAni, iSTasAdhanAta' iti / na hi pramANanirapekSamiSTasya vibhramaikAntADhe sAdhanamupapannamiSTasAdhanasya pramANasadbhAvAvinAbhAvitayA nirNayAt , pramANanirapekSe hi tatsAdhane syAdatiprasaGga / tataH prayogasya vahirarthavizepatvaM zabdarUpatvAdevAbhyupeyam , vibhramAderupAyAdarzanAt pArizepyapramANena tadviparyayasyaiva vyavasthApanamiti / dharmivizeSasAdhanaM dvidhA -dharmiNo'narthAntaramarthAntaraM ceti / anarthAntaramapi hivA-mapakSaNa vikalamavikalaM ceti / tatrAdyaM yathA 'sarvamanekAntAtmakaM sattvAt' iti sattva sAmadhyana vyAptam samarthAd gaganAmbhoruhATe. satvasya vyAvRtte , sAmarthyasya caikatve tu na tata pradIpAdisambandhina kajalamocanatelazopavartikAdAhordhvacalanasvara paraprakAganatamaHspheTanasphoTAdikaraNAnuvRttipratyayotpAdanapradIpAntarakaraNAdikAryam, anekatve ca katha na bhAvasyAnekAntAtmakatvam / tanna, kathamekasyAne kAntatvam ? virodhAditi nAnumeyam , yadanekasvarUpAyA budveranekAntamanicchatAmasambhavAt , virodhasaMzayAdipratikSepattyAne nirUpaNAt , na cApyanavasthAdidopo'nAditvAt tatprabandhasya, nApi kevalastrabhAvAt kAryAnekanvaM tadanyathAnupapattiniyamabattayA svahetotra tathAvidhAt tapanayotpattariti yuktaM sarvasyAnekAntAtmakatvaM sattva ceti / tatra sapakSAvika ramapi 1 niganyataM nizcIrane pakSe mAdhyaganena bacaneneti nigamanam / .. vizrIkAntAdi / 1. mAmaya nAna myaamiyaakrikhm| 1 kAraNamyAnekAntatvAbhAva kAryamapi anekAntAtmaka ne pAye / 5. kAryAnebamparayopataH / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prmaannsundr| . 135 dvidhA-sapakSasya vyApakamavyApakaM ceti / vyApaka yathA 'anityaH zabdaH kRtakatvAt ghaTavat' iti / sapakSavyApakatvaM cAsya ghaTavadanitye sarvatra vidyudvat kusumAdAvapi bhAvAt / tadavyApakaM yathA 'zabdo'nityaH prayatnAntarIyakatvAd ghaTavat' iti / tasya tattva ghaTavadanitye'pyanyatra jaladharadhvAnAdAvabhAvAt prayatnasya tu puruSadharmatvAditi / dharmiNo bhinnamapi ligamanekadhA-kArya, kAraNam , akAryakAraNaM ceti / tatra kArya dhUmaH parvatAdau pAvakasya; vyAhArAkAravizeSagraho tAlvAdisahAyasyaivAtmano vyapArAbhyupagame, ghaTAdyutpattau cakrAdisahAyasya kumbhakArAApAravattvAditi kathamanyathA ghaTAderapyAtmakAryatA / kAryakAryAderapi kAryahetAvevAntarbhAva / kAraNaliGgaM yathA 'astyatra chAyA chatrAt, medhonnativizeSo varSaNasyAbhyavahAravizeSazca tRpte.' iti / kAraNakAraNAderapyatrAntarbhAva / akAryakAraNaM liGga dvidhA sAdhyena samasamayam vibhinnasamayam / tatrAdya rasAdiH rUpAde ; zarIrAkAravizeSo vA jIvasya / pratipadyante hi gADhamUrchAdyavasthAyAM tadvizeSadarzanAjjIvatyayamiti pratipattAra, kathamanyathA tadavA'panodAya teSAM cikitmAvidhAvupakrama / vibhinnasamayaM yathA 'uttaredyuA (1)tipatirudeSyati avatanadyutipaterudayAt' / taditthamanyadapi vidhisAdhanaM pratipattavyam / pratipedhasAdhanamapi dvidhA - vidhirUpaM pratiSedharUpaM ceti / vidhirUpamapyanekadhAviruddhaM, tatkArya, tatkAraNa, kAryakAraNaM ceti / tatrAdya yathA 'nAstyatra zizIrasparza vahneH' iti, vahniH khaLUSNatvavyApyenAvagamyamAnastatpratiSedhyasya zizirasparzasyAbhAvagamaka' syAt / viruddhakAryaM yathA 'nAstyatra gItasparTI dhUmAt', dhUmo hi vahnitatkAryatvena tadvirodhizItasparzAbhAvagamakaH syAt / kAraNaviruddhakAryamapyadasIyo bhedaH 'nAsya haimano romaharSAdivizeSo dhUmAt' iti , dhUmo hi himasya tatpratipakSidahanopanayanenAbhAvamadhigamayaMstatkAryatadvizeSAbhAvagamakaH syAt / viruddhakAraNaM yathA 'nAyaM mumukSuH parapIDakaH kRpAlutvAt ', kRpAlutva hi anugrahatAtadvatastatpratipanthiparapIDakatvAbhAvagamakaM syAt / kAraNaviruddhakAraNamapIdamIyo vikalpaH yathA 'nAsya munemithyAvAdastattvazAstrAbhiyogAt', tadabhiyogo hi tattvajJAnaM tadvatastanniSedhyamithyAjJAnanivRttinivedanena mithyAvAdAbhAvagamakaH syAt / kAryakAraNamapi anekadhA viruddhavyAptyAdibhedAt / tadyathA 'nAsti bhAveSu sarvathaikAnta sattvAt', sattvaM hi anekAntena vyApta 1 sapakSAvyApakatvam / . arthAntaram / 3 gADhamUrchAdyavasthA / 4. pratipattaNAma / 5 zizirasparzavirodhivahnikArya dhUma' / 6 haimanaromaharSakAraNa hima, tadvirodhivahikAryatvaM dhUme / 7 parapIDanasya virodhi aparapIDanam / 8. mithyAvAdakAraNa miyAjJAna tasmAdviruddha samyagajJAnaM tatkAraNa tattvazAstrAbhiyoga / Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 zrIpadmasundaraviracitaH mnyathA tadanupapatte. ' / yadi bhAvaH svArthakriyAkArI okasvabhAvastadaikameva kArya syAnna dezakAlAkArAdibhinnamanekam / tato'nyathA vizvavizvasyApyekahetukatApattaH / sahakAribhedAdekasvabhAvAdevAnekAntamini nAnumeyama , anekasvabhAvasyaiva tattatsamudAyinAM tattadrUpasTa hetoranekakAryakAritvAt , nAvasthAnaM cAnAditvAt tatpravandhasya, tatastadvirodhi sarvathaikAntanirAsamAdhanaM siddhamiti / viru dvasahacaraM yathA 'nAsya mithyAjJAnaM samyagdarzanAvirbhAvAt' iti, taTabhAvena hi viruddhastatsadbhAva iti, virudvasahacarasya tu kAraNamatraiva sAdhyeta tattvAdhigamAditi, kArya ca zamasavegAderiti, tattvAdhigamo hi samyagdarzanasya kAraNa, zamasavegAdi ca kAryamavinAbhAvanizcayAt samyagjJAnasahabhAvina tadbhAvamadhigamayan mithyAjJAnavyudAsAdhyavasAyamAsAdayediti / tathA'nyadapi vidhirUpa pratiSedhaliGgamanumantavyam / anupalabdhikasAdhakapratiSedharUpamapi talliGgamanekadhA-svabhAvakAraNavyApakAnupalambhAdi medAt / tatra svabhAvAnupalambho yathA 'nAsti bodhAtmani rUpAdimattvam anupalambhAt kharazirasi viSANavat' / kAraNAnupalambho yathA 'na tatraukasi pAkasambhava pAvakAnupalambhAt' / vyApakAnupalambho yathA 'nAstyatra ziMzapA vRkSAnupalambhAt' / kAryAnupalambho yathA 'nAtra zarIreSu buddhiApArAdivizeSAnupalabdhe.' / sahacarAnupalambho yathA 'nAstyasya tattvajJAnaM samyagdarzanAbhAvAt' / pUrvacarAnupalambho yathA 'na bhaviSyati muhUrtAnte zakaTodayaH kRttikodayAnupalabdhe.' / uttaracarAnupalambho yathA 'muhUrtAt prAg nodagAd bharaNiH kRttikodayAnupalabdhe.' iti / pratiSedhenApyanupalambhasiddhau vidhisAdhanasambhavo'pi tridhA-viruddhakAyasvabhAvAnupalambhAdibhedAt / viruddhakAryAnupalambho yathA 'asminnagini ko'pyasti rugvizeSastathollAghatvAnupalabdheH', rugbhedastu nairujyena viruddhastadabhAve tatkAryaviziSTaceSTAyA anupalambhavato rugvizeSAnumAnam / viruddhakAraNAnupalambho yathA 'astyatra prANini sukhamaniSTasayogAbhAvAt', sukhena hi viruddhaM duHkham , tasya kAraNamaniSTasayogaH, tadamAvaH tadanupalambhaH sukhAstitvagamaka. syAt / viruddhasvabhAvAnupalabdhiryathA 'anekAntaM vastvekAntAnupalabdhe', anekAntena viruddho nityaikAntaH kSaNikaikAnto vA, tasyAnupalabdhi. pratyakSAdipramANenAsya grahaNAbhAvAt suprasiddhA / paramparayA sambhavatkAryakAryAdisAdhanamapi kAryA(rya 2)viruddhopalambhe'ntarbhAvanIya yathA 'abhUdatra cakre zivakA sthAsAt', zivakasya hi sAkSAcchatrakaH kArya sthAsastu paramparayA, anyathA tu niyataparimANavyAghAtaH syAt / evaM hi tAdAtmyatadutpattilakSaNaprativandhe'pyavinAbhAvAdeva 1. ekAntaviruddho'nekAntastena vyAptastattvam / 2. samyagdarzanasadbhAvam / 3. narujyasya kArya yA viziSTA ceSTA tasyA anupalambhata. / Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANasundaraH / 137 gramakatvam, tadabhAve' vaktRtva-tatputratvAdestAdAtmya - tadutpattipratibandhe satyapi asarvajJatve zyAmatve ca sAdhye gamakatvApratItestadabhAve'pyaivinAbhAvAnugrahAdeva kRttikodaya-candrodayagRhItANDakapipIlikotsarpaNaikAmraphalopalabhyamAnamadhurarasasvarUpANAM hetUnAM yathAkramaM zakaTodaya-samasamayasamudravRddhi - bhAvivRSTi-samakAlakuD kumAruNarUpasadbhAveSu gamakatvapratIteriti / taditthaMbhUta liGgaprabhavamanumAnaM pramANameva / sAdhyeSu 1 atha pratyakSAdeH pramANasya svArthavaikalyamapyAM (pyaM) taraGgAvaraNodayAvinAbhUtabahiraGgAkSadoSavijRmbhitena pramANAbhAso'pi syAt, tadevAha - 'ajJAnAtmakAnAtmaprakAzakasvamAtrAbhAsakanirvikalpaka samAropAH pramANasya svarUpAbhAsAH / ' tannAjJAnAtmakaM tu sannikarSAdi jJAnam apekSita paravyApAratvAt svarUpapararUpavyavasthA'nupapatteH / atha yadi sannikarSasyaiva pratyakSatvaM tatazcakSuSA rUpavad rasAderapi grahaNaprasaGgastasya taMtra (2) vetaratrApi sayuktasamavAyena sannikarSAt sannikarSAdisadbhAve'pi bhAvendriyAsannidhAne svArthasaMvedanA'nupapattezca, aJjanAdeH sannikRSTasyApi cakSuSA prAptasyApi ghaTAdivad [a]darzanAditi satyaM svarUpAbhAsatvaM pratyakSasya sannikarSajJAnamiti / anAtmaprakAzakamasvasaMviditajJAnam, na hi svarUpamanizcinvan vikalpo'rthanizcAyakaH syAt / svaMmAtrAvabhAsakaM paravAdino'rthApalApakaM jJAnam / nirvikalpakaM tu darzanam, tadAsskasmikadhUmadarzanAd vahnivijJAnavat, taduktaM ca " viSayadarzanavat sarvamajJasyAkalpAnAtmakaM darzanaM na pramANaM syAdavisavAdahAnita:" iti / samAropastu pramANaparipanthiko tasmiMstadityadhyavasAyalakSaNaH / sa ca sagayaviparyAsAvyutpannAtmaka iti / tatra 'marumarI - cikAcakaM toyAdirvA' iti calitA pratItiH sazayaH, zuktikAyAM rajatAropo viparyAsaH, kimityAlocanolliGgi jJAnama[na] dhyavasAyaH pathi puruSasya gacchataH tRNasparzavaditi / caitre maitrasyAropaH samAropatryaGga iti pratyakSAbhAsaH / tadvadanumAne'pyuktasyAntaraGgabahiraGgarUpasya hetvAbhAsAdestaddhetorbhAvAt tatra trividho hetvAbhAsaH -- asiddhAnaikAntikaviruddhavikalpAt / " " tatrAsiddho'pi tridhA - svarUpAjJAtasadigdhabhedAt / svarUpAsiddho yathA 'anityaH zabdazcAkSuSatvAt' iti, na hi zabdasya cAkSuSatvam, zrAvaNatvasyava tatra bhAvataH pratipatteH / bhajJAtAsiddhastu zabdAnityatve sarvo'pi kRtakatvAdiH, na hi tasyai kutazcit parijJAnam, pratyakSasya - svalakSaNaviSayatayA sAmAnyAtmani, svalakSaNe vikalpasya ca svAkAraparya - 1. avinAbhAvAbhAve / 2. tAdAtmyatadutpattipratibandhAbhAve'pi / 3. kRtakasya / 15 Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 zrIpamasundaradhiracitaH vsaayitvenaaprvRtteH| saMdigdhAsiddho yathA 'sAnumAnayaM vaddhimAn dhUmAditi', tatra dhUmo vASpAdibhUtasaGghAto veti saMzayyamAno na hyasau vahipratipattI dhUmatayopadiSTo gamakaH syAt , nizcitasyaiva tatvopapatteH, sadigdhasya cAnizcitatvAt mugdhabujherasannizcayAditi / tathA cA''zrayavat svarUpasyAsattve mAzrayAsiddhasya svarUpAsiddha evAntarbhAvAt sattve cAnyathAnupapattau hetutvasyAnyathAvyabhicarAt / bhAgAsinddhastu pakSAvyApakagamakatvena nirdhAraNAcchabdasya prayatnAntarIyakatve'pi jaladharAmbhodhiyopAdAvabhAvAt / tathA 'cetanAstaravaH svApAt', tasya dvidalepvivaikadaleSvapi cetanatvasyAvyabhicArAt tavyAtahetUpasthApanena tasyApi vyavasthApanAnna doSa iti / viparyastAsiddhastvajJAtAsiddha evAntarbhUto dhUmasya viparyAsena pratIyamAnasya svarUpAparijJAnAt / tatrAsatsattAnizcayo'siddha iti labdhavarNavAcastallakSaNenaiva vizeSyavizeSaNAsiddhasaMdigdhavyarthavizeSyavizeghaNanyadhikaraNAsiddhAdayo'pi pradarzanamAtreNa pratipattavyA. 'dhavalaH prAsAdaH kAkasya kAryAt' ityAdivaditi / tathA vipakSe'pyaviruddhavRttiranaikAntikaH savyabhicAraH / sa dvidhA-nizcitavyabhicArasaMbhAvyavyabhicArabhedAt / tatrAdye nizcito vyabhicAraH pakSaikadeze yathA 'pakvAnyetAni phalAni, ekazAkhAprabhavatvAt upabhuktaphalavat' iti, na tvasti yatrAnumAne tatraive tannizcayaH pakSIkRteSviva bahulamAmeSvapi prekRtahetorbhAvAt / kvacidaparatra yathA 'saH zyAmastatputratvAditaratatputravat' ityaparatraiva tannizcayaH zyAma ivAzyAme'pi tatputratvasya drshnaat| dvitIyo yathA 'vivAdApannaH purupaH kiJcidajJo rAgAdimAn vA, vaktRtvAdeH rathyApurupavat' iti / sambhAvanA vyabhicArasyAtra sarvajJAdAvapi virodhAbhAvena vaktRtvAdeH sambhavAvirodhAt, virodho vA jJAnaprakarSAtAta(phtAra)tamyasyaiva vaktRtvasyApakarpatAratamyopalambhAt, na caivaM 'kiJcijJo na sarvajJaH' iti paryudAsavRttyA'bhidhIyate, na ca jJAnatAratamyAd vacanasyApi tathAbhAvo dRzyate / prasajyapratiSedhavRttitve zavazarIrAdau tadupalambhaprasaGgaH, tataH satyapi vaktRtve kiJcijJe'pyatigayatAratamyasthaiva pratipatteH / tataH sambhavatyevAtizayaparyantagatajJAnasya sakalavedino vaktRtvam , susthita tarhi sambhAvyavyabhicAratvAd vRktRtvAderanaikAntikatvamiti / tadetallakSaNalakSitatvAvizeSAt parAbhyupagatapakSatrayavyApakAdyanaikAntikaH prapaJco'pyanarthAntarameva / , sAdhyArthAbhAvaniyamanizcito viruddho hetvAbhAsaH / sa cAnekadhA - dharmatadvizepAbhyAM gharmitadvizeSAbhyAM viparyayasyaiva sAdhanAt / tatra dharmavizeSaviparyayasAdhano yathA 1. ghUmavASpAdivivekAnizcaye kavidAha / 2 ekazAkhAyAmeva / 3. ekazAkhAprabhavatvAd ityasya / 4. mImAsakAnA mate sarvajJo nAsti / Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANasundaraH / 139 " 'nIlatadjJAnayorabhedaH sahopalambhaniyamAd dvicandravat' iti, tatsAdhanatvaM cAsya yo (yo)gapadyArthe sahazabde tanniyamasyA bhedaviruddhe nAnAtva eva bhAvAt sannapi tatra tanniyamo viruddha eva tadvizeSaviparyayasAdhanatvAditi / dharmivizeSaviparyayasAdhano yathA 'abhAvo na kravyam, ekadravyavattvAt dravyatvavat' iti, dravyatvaM hi yathA na dravyaM na tathAsbhAvospi / tathA ' puruSo'sti bhoktatvAt' iti / atrApi kUTasthapuruSadharmivizeSatvena bhoktRtvasya tatsAdhanatayA tadviparItasAdhanatvamato viruddhatvam / itthaM viruddhatvA (ddhA)vyabhicAriNo'pi / viruddhatvaM tu niranvayaviparyayasya sAnvayavinAzasyaiva sAdhanAdane - kAntavAdinAM viruddha eva viruddhAvyabhicArIti / uktaM ca- viruddhAvyabhicArI syAt virudvo viduSAM mataH / prakriyAvyatirekeNa sarve samohahetavaH // [ ] // iti // taditareSAM tu kRtakatvAnityatvAdayaH saMzayahetava eva / parAbhyupagatavirudvamedASTakaimetallakSaNatvAvizeSAdatraivAntarbhAvanIyamiti / atha yadavinAbhAvo hetulakSaNamiti sAdhyam tadviparIta sAdhyAbhAsam, tacca pratyakSAdiviruddhabhedAdanekadhA / tatra pratyakSaviruddhaM yathA 'anuSNo'gnirdravyatvAjjalavat', 'pratikSaNavigarAvo bhAvAH' iti vA, pratyakSatasteSu kathaJcidavizaraNasyApi pratipatteH / anumAnaviruddhaM yathA ' na santi bahirarthA:' iti sAdhanadUSaNaprayogAdinA tadbhAvasyAvasthApanAt / Agamaviruddha yathA 'pretyAsukhado dharmaH puruSAzritatvAdadharmavat' i'te, Agame hi dharmasyAbhyudayaniHzreyasahetutvaM tadviparItamadharmasyeti / svavacanaviruddhaM yathA 'na vAco vastuvipayAH' ityasya vastuviSayatve prakRtapratijJAnasya virodhAt / avastuviSayatve cAnarthakavacanatayA nigrahasthAnatvApatteH / lokavirudva yathA 'zuci naraziraHkapAlaM prANyaGgatvAt zaGkhamuktivat' / loke hi prANyaGgatvAvizepe'pi kiJcidapavitra pavitra ca yathA gopiNDotpannatvAvizeSe'pi vastusvabhAvAt kiJcid dugdhAdi zuddhaM na gomAMsam / atha sAdhyasAdhanadharmayoH sambandho yatra nirNItaH sa dRSTAnto'nvayavyatirekAbhyAM dvidhA / tadAbhAsAH punarasiddhasAdhyasAdhanobhayAdayo yathA 'apauruSeyaH zabdomUrtatvAdindriya sukhaparamANughaTavat' iti / indriyasukhe hi sAdhanamamUrtatvamasti sAdhyaM tvapauruSeyatva nAsti pauruSeyatvAt tasyeti sAdhyavikalam / paramANuSu tu sAdhyamapauruSeyatvamasti sAdhanamamUrtatvaM nAsti mUrtatvAt teSAmiti sAdhanavikalam / ghaTe tUbhayamapi nAsti pauruSeyatvAnmUrtatvAccAsyetyubhayavikalam / 'rAgAdimAn sugato vaktRtvAdeH rathyApuru 1 viruddhasAdhanatvam / 260 pramANamImAMsA 2.1.20 // Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 zrIpadmasundraviracitaH / pavat' iti, rathyApuruSe sAdhyasya pratyakSeNAnizcayAd vacanasya ca tatra dRSTasya tadabhAve'pIcchayA sambhavAditi saMdigdhasAdhyam / 'maraNadharmA'yaM rAgAt' iti saMdigdhasAdhanam / 'asarvajJo'yaM rAgAt' iti saMdigdhobhayam , rAgAdivadasarvajJasyApi tatra nizcetumazakyatvAt / 'rAgAdimAnayaM vaktRtvAt tatra rAgAderasiddhau tadanvayasyAsiddherityananvayam / 'anityaH zabdaH kRtakatvAt ghaTavat' iti, tato'tra 'yat yat kRtakaM tat tadanityam' ityanvayapradarzanasyAtrAbhAvAdapradarzitAnvayam / 'yadanityaM tat kRtakam' iti viparItAnvayam / taditthaM navAnvayadRSTAntAbhAsA tathA vyatirekeNApi / tadyathA vyatireke dRSTAntAH - asiddhasAdhyasAdhanobhayavyatirekAdayo yathA 'apauruSeyaH zabdo'mUrtatvAt , yannApauruSeyaM tannAmUrtaM paramANvindriyasukhAkAzavat' iti / paramANubhyo hyamUrtatvavyAvRttAvapyapauruSeyatvaM na vyAvRttamapauruSeyatvAt teSAmiti sAdhyAcyAvRttam / indriyasukhe tvapauruSeyatvavyAvRttAvapi amUrtatvaM na vyAvRttamamUrtatvAt tasyeti sAdhanAvyAvRttam / AkAze tUbhayaM na vyAvRttamapauruSeyatvAdamUrtatvAccAsyeti dyAvyAvRttam / 'asarvajJaH kapilo'kSaNikaikAntavAditvAt , yaH yaH sarvajJaH sa sa kSaNikaikAntavAdI yathA sugata" iti sadigdhasAdhyacyatirekam / 'anityaH zabdaH sattvAt, yanna tathA na tat sad yathA gaganam' iti ggnsttvsaadhnvytirekm| 'saMsArI hariharAdiravidyAdimA(ma)ttvAt, yastu naivaM nAsauM tathA yathA vuddhaH' iti saMdigdhobhayanyatirekaM buddhAt saMsAritvAdivyAvRtteH pramAjAnavadhAraNAt / 'nitya. zabdo'mUrtatvAt, yanna nityaM na tadamUrta yathA ghaTaH' ityavyatirekam / ghaTe sato'pi sAdhyavyatirekasya hetunivartanaM pratyaprayojakatvAdanyathA karmaNyapi tatya karmatvopapatteH 'anitya zabdaH sattvAt, vaidhayeNAkAzavat' ityapradarzita vytirekm| tatraiva 'yanna sanna tadanityamapi yathA nabha" iti viparItavyatirekam / ta ime nava, pUrve'pi aSTAdazadRSTAntAbhAsAH pratipattavyAH / asanyaganubhUte'rthe tadeveti jJAnaM smaraNAbhAsaM yathA jinadatte dRSTe sa devadatto yayeti / tathA tulye'rthe 'sa evAyam' iti yamalajAtavaditi jJAnaM pratyabhijJAnAbhAsam / avidyamAnatryAptau tadavamAsastAbhAso yathA 'sa zyAmastatputratvAditaratatputravata' iti / bhavyutpannavyutpattaye paJcAvayavo'pi prayogaH, prayogAbhAsastatra kiyadadgahInatApi yathA 'vAimAnaya deza., dhUmavattvAt, yaditthaM tadittham , yathA mahAnasa.' iti 'dhUmavAMzcAyam' iti yo vyutpannagrajo'numAnaprayoge paJcAvayave gRhItasaGketaH sa upanayanigamanarahitasyAnigamanatya vA prayogasya tadAbhAsatA manyate / atha rAgadveSamohAkAntapuruSavacanAmjAtamAgamAbhAsam / rAgAkrAnto hi puruSo vinodArtha vastu kiJcidalabhan mANa 2. raagaaybhaaye| Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prmaannsundrH| vakaiH sahedamudgarati yathA 'kUlaMkaSAkUle modakarAzayaH santi dhAvadhvaM mANavakAH' iti, tathA kacit kArye vyAsaktacetA mANavakaiH kadarthito doSAkrAnto'pi nijAzramAt taduccATAnAyedaM brUyAdvA, mohAkrAntastu sAhyAdiH 'aGgulyo karinikarazatamAste' idamunireddA, na hyajJAnamahIdharAkrAntaH pumAn yathAvadvastu vivecayituM kSamo viparItArtho'pi sthApakapramANAvaseyatvAdAgamAbhAsateti / taditthamagavaikalyAdivaiparItyena saGkhyAbhAsaviSayAbhAsaphalAbhAsAdayaH pratipattavyAH / ataH pramANatadAbhAsasvarUpau yathAvat pratipannA'pratipannadharmoM jayetaravyavasthAnivandhanaM syAtAmiti / anumAnanirNayaH / // zrIpramANasundaraprakaraNe sAbhAsaH anumAnakhaNDaH tRtIya. // __* * sAkSAdAptajJAnAtizayaparicchinnayathAvadarthapratipattirAgamaH / sa ca zabdAtmakaH pramANakAraNakAryatvAdupacArataH pramANam, mukhyatastaitsavedanameva / etasyopadeSTA'tIndriyArthadraSTA bhagavAneva / Agamasya ca pauruSeyatvAdeva prAmANyapratIte, AptapuruSAdhInavAt , anyathA jaladharadhvAnonmattasuptapralApAderapi praamaannyprsnggH| athApauruSeyAH vedA asmaryamANakartRtvAt, tataH kartRsmaraNamantareNa vedAH pramANa cenna ca kartRsmaraNaM parasyAniSTam , sa hi padavAkyatvena hetunA tatkartuH smaraNaM pratIyan kathaM tatsmaraNasyAniSTatAM brUyAt / apauruSeyatvaM svataH siddhaM cet kathaM pratoyema ? yadi laukikenAgnyAdizabdenAviziSTatvAd vaidikasyAgnyAdizabdasyArthapratipattistarhi pauruSeyeNAviziSTatvAt pauruSeya evAsau kathaM na syAt, laukikasya hyagnyAdizabdasyArthavattvaM pauruSeyatvena vyAptam / tatrAyaM vaidiko'gnyAdiH paurupeyatvaM parityajya tadarthameva grahotumazaknoti / ubhayamapi hi gRhNIyAt / na ca laukikavaidikazabdayoH zabdadharmatvAvizeSe saGketagrahaNasavyapekSatvenArthapratipAdakatve'nuccAritayozcAnyenAzravaNe tulye'nyo vizeSo'sti yato laukikavaidikayoH pauruSeyApaurupeyatvasambhavaH / na cApauruSeyatve puruSecchAvazAdarthapratipAdakatvaM yuktam / upalabhyate ca yatra puruSai saGketitAH zabdAstaM tamarthamavigAnene pratipAdayanti / tato'nyathA tatsaGketa medakalpanA''narthakyaM syAt / tato 'ye puruSavacanaracanAviziSTAste pauruSeyA yathA'bhinavakUpaprAsAdAdiracanAviziSTA jIrNakUpaprAsAdAdayaH, puruSavacanaracanAviziSTaM ca vaidika vacanam' iti / zrUyate ca zratibhyo'pi tatkartA / 'yo vedAMzca prahiNoti' ityAdi 'hiraNyagarbha. samavartatAne veti 1. artha / 2. jJAna / 3 jAnan / 4. anindanena / 5. puruSasaGketamantareNa / 6 zabda / Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 zrIpadmasundaraviracitaH kartA smayate tathAvAkyebhyaH / tathA kANva-mAnyadina-taittirIyAdayaH zAkhAbhedAH kathamasmaryamANakartRkAH / tataH svavacanaviraddho'yaM pakSAbhAso, yathA 'mAtA me vandhyA, purupasayoge'pi garbhAbhAvAt , prasiddhavandhyAvat' iti / tataH siddhamAptapraNIta evAgamaH pramANam , pauruSeyatvAditi / tatra sadasadAdibhirabhidheyamarthamanantadharmAtmakaM saMvitte yathAvadabhidhatte vA sa evApta. / sa ca dvighA-vikalAvikalajJAnavikalpAt / vikalajJAnasyAptatvaM tadvacanasyAdhikaM vyavahArAvirUDhatvAt / avikalajJAno dvividha -parokSapratyakSajJAnabhedAt / tatra parokSajJAno gaNadharAdiH tasya tu pravacanopanItavizvArthaparArthaviSayAvizadajJAnatayA parokSajJAnatvAt / pratyakSajJAnavAMstu syAdvAdavAdI tIrthakarabhaTTArakastadanyo'pi kevalI tasya niravazeSanidhUtakaSAyadoSamalopalepatayA paramavairAgyAtizayavijRmbhitasya sakaladravyaparyAyAtmakAnantadharmAtmakavastutAdAtvikaipratapanasAkSAtkAriNaH pratyakSajJAnasya bhAvAt / tato yuktaM taduktatvAt pravacanasya guNavattvamaviruddhatvAditvamanyathA tadvacanasya tathAtvAsambhavAt / vItarAgasyApi sarAgavadIhApUrvakaM vacanamiti na zaGkanIyam , tasya tu prAgbhavArjitatIrthakaragotrasukRtavizeSopanipAtAt svabhAvAdeva bhAnubhato nalinavikAzavadudanvadambhovivardhanavacca tuhinadyutervijRmbhate nirIhito dhvanivizeSaH / tatra tu pratyarthaniyateviSayAbhisandherniyatatAyAstu sammavaH / praznaviSaya eva pratyarthaniyatAnekasvabhAvAdhikaraNAdapi tadarzanAt tadupapatteH / na ca kSAyikaM kevalajJAnaM krameNAzeSArthagrAhakaM yato'zeSaghAtikarmaparikSaye sahasrosravada(da) yugapadakhilArthodyotakasvabhAvatvAt tasya karaNaMkramavyavadhAnAtivartitvAcceti / tatra prathamakSaNa evAzepArthodyotitvaM dvitIye tvajJa iti sarvajJApalApavAdibhirna mantavyam , jJeyaniSThaM jJAnaM vaizadyamanubhavatIti jJAnajJeyadvayasyAnantatvAduktadoSAnavakAzaH / tanniSThatve tu tadvAneveti na mantavyaM tathApariNAmo hi tattvakAraNaM na savinmAtram / anyathA madyAdiritthaMbhUtarasa iti vAkyAcchrotriyasyApi tadrasAsvAdanadoSaprasaGgaH / rasanendriyajatvAt tasyAdoSo'nyatrApi samAnaH / tathA kacidviSaye" tasyodbhUtasyAtmabhAvatathA vinAzAsambhavAt / na hi svabhAvo bhAvasya vinazyati sphaTikasya svacchatAdivat / anyathA tasyApyabhAvaH syAdaupAdhikasyeva niyatavinAzAditi / athAnumAnAgamajJAnasyAspaSTatvAt tajjanitasyApyavaizacaM tato na vizadajJAnavAniti bAlavilasitam / na hi sarvathA kAraNAnurUpameva kArya 1 tadAnAM bhava prakAza / 2 kevalajJAnamantareNa / 3 AgamAsambhavAt / 4. dhvanivizeSe 5 nizcita / 6. abhiprAyAt / 7. kevalajJAnasya / 8. indriya / 9 kevalajJAne / 10. aprasanna jJeyaH / 11. kaivalyAdiviSaye / 12. kaivalyasya / 13. AtmarUpatayA / Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 143 prmaannsundrH| tadvisadRzasyApyaDkurAdevIjAderutpattidarzanAt / sarvatrApi sAmagrIbhedAt kAryabhedaH / atrApi AgamAdijJAnenAbhyAsaprativandhakApAyAdisAmagrIsahAyenAsAditAzeSavizeSavijJAnamAvirbhAvyate' bhAvanAbalAt / tato yugapat parasparaviruddhAnAmandhatamasodyotAdInAm ekatra saMvidi yugapat pratibhAsasaMvedanam / anyathA 'yat kRtakaM tadanityam' ityAdivyAptijJAnAbhAvAnuSagaH syAt / alaM prapaJcena / tatastatpraNItavacane'sti cAyaM pramANAvirodhalakSaNAvisaMvAdaH, tatastadarthasya kasyacit pratyakSeNAparasyAnumAnenAtyantaparokSasya tadaikadezairaviruddhatayaiva pratipatteH / ___ tatra pratipattavyArthAnAha-bhAveSvanekAntaH, pariNAmaH, mArgaH, tadviSayazceti / tatrAnekAnto nAma yugapadanekarUpatvaM teSAM pariNAmazca krameNa / asti hi tayoH 'guNaparyayavad dravyam' 'utpAdavyayadhrauvyavat sat'iti prabhRterAgamAdiva pratyakSAderapi pratipattiH, cetane tu svaparavikalpavibhramAdibhiH svasvabhAvaiH, acetane'pi sAmAnyavizeSaguNAdibhistadekAntabhedAbhedayorapratipattyA pratikSepeNAyugapadanekarUpasyAdhyakSataH , zaktibhedaizca kAryabhedapratipattikAdanumAnato'pi nirNayapathaprApaNAt / evaM pariNAmasya / tasyApi smaraNapratyabhijJAnAdyanupAtinazcitsvabhAvasyAcitsvabhAvasyApi kuNDalaprasAraNAdhanuSaGgibhujagAdyAtmanaH svAnubhavAd indriyAdapyadhyakSato'nvIkSaNAt / taditthamanumAnato'pi / taccedaM kramAdapyanekAntAtmA bhAvo yugapadapi, anyathA tadanupapatteH / niranvayavinAze tu tasya cidrUpAdezcirAkrAntavat kAryatatsamayamaprAptasyAnupayogenAvastutvApatteH / sAnvayavinAze tu sa eva parAparasamayeSvapi / tasyeti tacchabdena vastunaH parAmarzAt tasya vastunaH / AtmAnau parasparApekSau bhedAbhedAtmako guNaparyAyau yasminniti vyutpattyA tadAtmanaH kramAnekAntasya / tataH sAdhanam - avinAbhAvasya tatraivAdhyavasAyAditi / - tathA niHzreyasasyopeyasya prAptyupAyalakSaNastrirUpo mokSamArgaH / sa ca samyagadarzanajJAnacAritrANIti mokSamArgaH / tadanumAnaM ca-trirUpo'pavargamArgo'pavargamArgatvAda]nyathA'pavargamArgatvAnupapatteH / na cAzrayAsiddho'yaM hetuH, apavargavAdinAM sarveSAmeva tasya prasiddhatvAt, na cAnyathopapattiH / jJAnAde. pArthakyena tanmArgatvAbhAvAt / pArthakye tu na jJAnAdeva kevalAd muktiH samutpannajJAnasyApyamuktasyAvasthiteH, na tadvacariktAda darzanAdevAyamaibhirucimAtrAt tadviSayAparijJAne tasyaivAsambhavAt, nApyanuSThAnamAtrAt tadviSayavedanazraddhAnayorabhAve tasyaivAbhAt / atha 'jJAnAgniH sarvakarmANi bhasmasAt 1. prakaTayate / 2. anubhUtAdyavismRtiH / 3. jJAne / 4. bhAgamArthasya / 5. bhAvAnAm / 6. anekAntapariNAmayoH / 5. pratyakSataH / 8. anumAnam / 9, mokssH| Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pruSTa zrIpadmasundara viracitaH kurute' [gItA 4. 37 ] ityanenaiva tattvajJAninAM karmasakSayo nArabdhajanmAntarazarIrazce(sye)tyasundaram / tathA satyapi niSiddhAcaraNasya pravRtterasAdhIyastvAd mokSApalA - pastadAgamavirodhazca 'akurvan vihitaM karma pratyavAyena lipyate' [ ] iti / nityanaimittike kuryAt pratyavAyajihAsayA / mokSArthI na pravarteta tatra kAmyaniSiddhayoH ||ti || [ ] tatastadanuSThAnaM tatparijihIrSAyAmanavadyameva / nApi prArabdhakarmaNastadvipAkavedanatryatirekeNa mokSopalambha' syAt / "nAbhuktaM kSIyate karma kalpakoTizatairapi" / [ ] tadanumAnaM ca-karmANyupabhogAdeva kSIyante, karmatvAt, prArabdhagarIrakarmavaditi / tatastanniyatinA[zA]ya tapovizeSAcaraNaM niHzreyasakAraNamastu / tatrApi jJAnAgne sAnuSThAnatayaiva vyaakhyaanaat| 'yathaidhAMsi samiddho'gnirbhasmasAt karute kSaNAt' iti tu sakalaM saMvararUpacAritropabRMhitasyaiva jJAnAgnerazeSakarmakSaye sAmarthyAbhyupagamAt siddhasAdhanam / anyathA tadupabhogenaiva ityekAntopapattyA'pyAgAmikakarmanimittAbhilASe saMsArAnucchedaH / tataH samyagjJAnasya tu mithyAjJAnocchedakrameNa vAhyAbhyAntaragranthamohanivRttidharmasaMyamopabRMhitasyAgAmikarmAnutpattisAmarthyAt saMcitakarmakSaye'pi sAmarthyaM sambhAvyata eva yathoSNasparzasya bhAvizItasparzAnutpattau sAmarthyavat pravRttatatsparzAdidhvaMse'pi sAmarthyasya saMbhAvanAt / kiJca, vaidyopadegA dAturo'pyauSadhAdyAcaraNe nIrugbhAvAbhilASeNaiva pravartate na punarjJAnamAtrAt / tata' pUrNasamyagdarzanajJAnacAritrasyaiveti 'jIvanmukterapi trayAtmakAdeva hetoH siddheH / saMsArakAraNaM hi midhyAdarzanAditrayAtmakaM na punarmidhyAjJAnamAtrAtmakamiti / tathA muktAvapi anekAntasya nikSepAt / tatra dvedhA'nekAntaH kramAnekAnto'kramAnekAntazca / tatrAdyo ya eva prAgamuktaH sa eva sAmprataM muktaH, tata sa evamuktaH saMsArI cetyavirodhaH / anekAntAbhyupagamo nirdoSa eveti / tato'nAdyavidyAvijRmbhitASTakarmasantatipravAhavilayAdanantadarzanajJAnasukhavIryapratipattisvarUpe draSTurbhagavataH paramAnande'vasthAnaM mokSa iti / tato hyAgamokta paJcadazavidhasiddhAdanyatamasyApi siddhatvam, avidyAnirmitaliGgasya mokSapratyUhe nirhetukatvAt siddhasyAtmasvarUpe'vasthAnAditi / to viSayastu mArgasya navadhA tattvam - " jIvAjIvapuNyapApAzravabandhasaMvaranirjarAmokSAstatvam" iti zrutadharavAca / mArgaviSayatvaM tu tasya nirNayAdeva pravRtte' nahi jIvasyAnirNaye 1. pApa / 2. avazyameva bhoktavya kRtaM karma zubhAzubhamiti apretana padadvayam / 3. jIvato muktiryasya tasya kevalina ityartha. / 4. ajJAnam / Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pramANasudaH / tatpravRttiranirNItasyApavargArthitvAsambhavAt / tatra jJAnasyaiva, svaparasaMvedanasvabhAvasyAnvayino jIvatvAt / tasya tu kramAnekAntanirUpaNena nirNayAt / nApyajIvasya, tadA tatsambandhasya bandhasyAnakgamena tadviyogAkAkSA'nutpatteH / nApyAzravasya, puNyapApAtmakasya tannivartanadvAreNa zakyanivartanatvAnavagamena kasyacidapi tannivartanAyodyamAnupapatteH / nApi samitiguptiparISahajayanirvedaprakarSabhAvanAtmakasaMvarasya, sakAmAkAmanirjarAmokSayorvA,tadApi tasya tannidAnapratyanIkatvasya tayorbandhavizlepasvabhAvatvasya mRdAdyupalepavilayodbhidyamAnanIrasAlAbuvat pUrvaprayoganiHsaGgatvavitrasordhvagamanasvabhAvasya bhAvasyaH cAnavagamena tadanupapatteH / tadeSAM nirNayastu sAmAnyavizeSaviSayAtmakapramANenAnuvRttavyAvRttapratyayatvena syAdvAdanirNinIpUNAm avirodhatayA sAkSAt pratyayajanakatvAdeva syAt / anyathaikAntaprakriyAvyAmugdhAnAM pratItyapalApaH prAdurbobhavIti pratikSaNaniranvayavinAzAbhyupagamAditi / tatra sAmAnyaM dvidhA-tiryagUrkhatAsAmAnyabhedAt / tatra sadRzapariNAmastiryaksAmAnyaM khaNDamuNDAdiSu gotvavat / tathoktam. ekapratyavamarzasya hetutvAddhIrabhedinI / ekadhIhetubhAvena vyaktInAmapyabhedatA // [pramANavA0 3.108] tadainabhyupagamenAha. no ced bhrAntinimittena saMyojyeta guNAntaram / zuktau vA rajatAkAro rUpasAdharmyadarzanAt // [pramANavA0 3.43] ityAdivirodhAnuSaGgAt / tathA zabaladhavalayorvarNabhedopacAre'pi tatraikatvopacAraH / tathAhyekatvaM dvividhaM mukhyamupacaritaM ca / natra mukhyamAtmAdidravye, sAdRzye tUpacaritaM ceti / tayorabhedopacAre sati sAmAnyaM na tu tena samAno'yamato bAdhabodhAdi(ghi)rUDhatvAt siddhaM sadRzapariNAmabhUtarUpa vastusvarUpaM sAmAnyamiti / tathA'parAparavirtavyApidravyamUrkhatAsAmAnyaM mRdiva sthAsakozakusUlAdiSu / tatra pUrvottaravivartavyatirekeNAparasya tadvyApino dravyasyAsattvamiti na mantavya yataH pratyakSata evArthAnAmanvayirUpapratIteH pratikSaNavizarArutayA svapne'pi tatra teSAM pratItyabhAvAt / kiJca, yathaiva pUrvottaravivartayovRttapratyayAdanyo'nyamabhAvaH , pratItastathA . mRdAdyanuvRttapratyayAvasthitirapi tadvadarthagrAhiNI / kSaNikA buddhizcedAstAM buddheH kSaNikatve'pi pratipatturakSaNikatvAt / tathAhi pratyakSA 1. tena jIvenaH sambandho yasya / 2. bandha 3. sAmAnya / 4 paryAya / 5. vinazvaratayA / Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIpadmasundaraviracitaH disahAyo hyAtmaivotpAdavyayadhrauvyAtmakatvaM bhAvAnAM pratipadyeta / yathaiva hi ghaTakapAlayorvinAzotpAdau pratyakSasahAyo'sau' pratipadyate tathaiva mRdAdirUpatayA sthitimapi / na cAnantarAtItAnAgatakSaNayoH pratyakSasya pravRttau smaraNapratyabhijJAnAnumAnAnAM vaiphalyam, tatra teSAM sAphalyAnabhyupagamAt bhativyavahite tadaGgIkaraNAt / na cAkSaNikasyAtmano'rthagrAhakatve svagatabAlavRddhAdyavasthAnAmatItAnAgatajanmaparamparAyAH sakalabhAvaparyAyArNAmekadaivI(vo)palambhaprasaGgaH, jJAnasahAyasyaivArthagrAhakatvAbhyupagamAt, tasya ca prativandhakakSayopazamAnatikrameNa prAdurbhAvAt na parikalpitadoSAnupaGgaH / tato yatraivAsya jJAnaparyAyaprativandhApAyastatraiva grAhakatvaniyamo nAnyatretyanavadyam / AtmA pratyakSasahAyo'nantarAtItAnAgataparyAyayorekatvaM pratipadyateti, smaraNapratyabhijJAnasahAyazcAtivyavahitaparyAyepvapi iti, citramecakasaMzayajJAnavad yugapadekasyAnekAkArasambandhitvakrameNApi, tat tasyAvirUddhamiti siddhaM parAparavivartavyApyekadravyalakSaNamUrkhatAsAmAnyamiti / tathA vizeSo'pi dvividhaH - paryAyavyatirekabhedAt / tatra paryAyasvarUpaM nirUpayati / ekatra dravye kramabhAvinaH pariNAmAH paryAyA Atmani harSAmarSAdivat / sa cApekSApUrvakArI / tatazcitrasaMvedanavadanekAkAralyApitvenAtmanaH svasavedanapratyakSasiddhatvAt / yad vastu yathA vAstavasvabhAvena pratibhAsate tat tathaiva vyavahartavyam , yathA vedyAkArAtmakaikarUpatayA pratibhAsamAnaM savedanaM sukhAdyanekAkArakAtmatayA pratibhAsamAnazcAtmetyanumAnaprasiddhatvAt / tathA ca sukhaduHkhAdiparyAyANAmanyonyamekAntato bhede ca 'prAgahaM sukhyAsaM saMprati duHkhI varte' ityanusaMdhAnapratyayo vAsanA, sA tu na sukhAdimyo bhinnA, tebhyastasyAH kathaJcidbhede nAmamAtraM bhighetAhamahamikayA svasaMvedanapratyakSaprasiddhasyAtmanaH sahakramabhAvino guNaparyAyAnAtmasAtkurvato vA vAsaneti nAmAntaram / kramavRttisukhAdInAmekasantatipatitatvenAnusaMdhAnamityapyAtmanaH santatizabdenAbhidhAnAt / teSAM kathaJcidekatvAbhAve'nekapuruSasukhAdivadekasantatipatitatvasyApyayogAt / bhAtmano'nabhyupagame tu kRtanAzAkRtAbhyAgamadoSAnuSaGgaH / kartuniranvayanAze hi kRtasya karmaNo nAzaH, kurtuH phalAnabhisambandhAdakRtAbhyAgamazcAkartureva phalAbhisambandhAt / tatastaddoSaM parijihIrghaNA''tmano'nurgamo'bhyupagantavyaH / na cApramANako'yaM tatsvabhAvAvedakayoH svasavedanAnumAnayoH pratipAdanAt / udahameva jJAtavAnahameva veyItyAderekapramAtRviSayapratyabhijJAnasyApi sadbhAvAt / tathA ca bhaTTapAdAH 1. mAtmA / 2 jJAnam / 3. mAtmanaH / 4. sukhAdibhya / 5 vAsanAyAH / 6. anssyH| Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANasundaraH / ... .tasmAdubhayamAnena vyAvRttyanugamAtmakaH / puruSo'bhyupagantavyaH kuNDalAdiSu sarpavat ||iti|| [ zlokavA0 Atma028] kiJca, Atmaiva hi sukhaduHkhAdiparyAyatayA pariNamati nolAdyAkAratayA svaparagrahaNazaktidvayAtmatayaikavijJAnavat / na khalu yayaiva zaktyA''tmAnaM pratipadyate vijJAnaM tayaivArthaM tayorabhedaprasaGgAt / anyathA Atmano yena rUpeNa sukhapariNAmastenaiva duHkhapariNAmo'pyanayorbhedo na syAt / na ca tacchaktibhede tadAtmano jJAnasyApi bhedo'nyathaikasya svaparagrAhakatvaM na syAnnApi citrajJAnasya nIlAdyanekAkAratayA pariNAme'pyekAkAratayA vyAghAtastadvat sukhAdyanekAkAratayA pariNAme'pyAtmano naikatvavyAdhAto vizeSAbhAvAt / - tatrArthAntare visadRzapariNAmo vyatirekaH / tathA kasmAdarthAt sajAtIyo vijAtIyo vA'rtho'rthAntaraM . tadgato'nyAdRzaH pariNAma iti gomahiSAdivat / yathA goSu khaNDamuNDAdilakSaNo visadRzapariNAmaH, mahiSeSu ca vizAlavisaGkaTatvalakSaNaH, gomahiSeSu cAnyonyamasAdhAraNasvarUpalakSaNa iti / ____ tataH sAmAnyavizeSayo. parApekSaparAnapekSabhedenAnuvRttavyAvRttapratyayalakSaNavastudharmArtha kriyAkAritvenAmedAd vAstavatvaM siddhameva / na cArthasya sAmAnyavizeSAtmakatvena graahkprmaannaabhaavo'nekdhrmtvaat| tathAhi-vAstavAnekadharmAtmako'rthaH, parasparavilakSaNAnekArthakriyAkAritvAt pitRpautrabhrAtRbhAgineyAdyarthakriyAkAridevadattavat / na cAyamasiddho hetuH, Atmano manojJAganAnirIkSaNasparzanamadhuradhvanizravaNavyAhAracaMkramaNAvasthAnaha viSAdAnuvRttavyAvRttajJAnAdyanyonyavilakSaNAnekArthakriyAkAritvenAdhyakSato'nubhavAt / tathA dUretaradezavartinaH pAdapasya pUrvottarapratyayaikaviSayatve'pi sAmAnyavizeSApekSayA tvaspaSTetaraviSayabhedAdekAntAnuSaGgabhaGgaH pratIta eva yathA tantupaTayorivAtrAbhinnapramANagrAhyatvenAvayavAvayaviguNaguNiprabhRtInAM kathaJcidbhedAbhedaprasiddherbhinnapramANagrAhyatvamasiddha yatastantava evAtAnavitAnIbhUtA avasthAvizeSaviziSTAH paTo(Ta ullekhitastato na tantubhyo'rthAntaraM paTa iti / pramANaM hi yathAvastu vivecakam / yatrAtyantabhedagrAhakaM tat tatrAtyantabhedo yathA ghaTapaTamukuTAdau, yatra kathaJcid bhedagrAhakaM tatra kathaJcid medo yathA tantupaTAdAviti, pUrvottarakAlabhAvitvAdyapyavasthAbhedameva tantUnAM prasAdhayati nAtyantikabhedam / atra tu vastuna AtmAnau dravyaparyAyau, tayorbhAvaH tAdAtmyam, bhedAtmakatvaM vastuno bheda' paryAyataiva, abhedastu dravyarUpatvameva, bhedAbhedau tu dravyaparyAyasvabhAvAveva / na khalu dravyamAnaM paryAyamAnaM vA vastu, ubhayAtmanaH samudA 1 svasaMvedanapratyakSa-anumAnapramANAbhyAm / 2. jJAnArthayo / Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -148 zrIpadmasundaraviracitaH yasya vastutvAt / dravyaparyAyayoratu na vastutva nApyavastutA kintu castvekadezatvaM yathA samudrAzo na samudro nApyasamudraH kintu samudraikadeza eva / na cAtra saMzayAdidoSopanipAtAnuSajhAvakAzaH syAdvAdaprakriyApratIterabhyupagamAt / iha kila bhedAmedayorapratItau calitapratItiH saMzayaH, sAkSAt pratItau tu sthANutvapuruSatvayoracalitapratItirasazaya evaM / tathA kathaJciduktayoH sattvAsattvayoriva bhedA medayovirodhAsiddheH / svadravyAdikaM nimittamapekSya bhAvapratyayaM janayedarthaH paradravyAdikamapekSyAbhAvamityanyonyAvyavacchedenaikasminnAdhAre bhedAbhedayodharmayoH sattvAsattvayorvA pratibhAsamAnatvAt / na sahAnavasthA na]lakSaNo virodhaH andhakAraprakAzayoriva / na cAtra vya(va)dhyadhAtakalakSaNo virodhaH phaNinakulayobalavadavalavatoriva pratItaH sattvAsattvayorbhedAbhedayoH samAnavalatvAt / astu vA kathaJcid virodhaH parasparaparihArasthitilakSaNaH kazcit sahaikatrAmraphalAdau rUparasayorivAnayoH sambhavatoreva syAnna tvasambhavatoH sambhavadasambhavatorvA / kiJcAyaM virodho dharmayora 1. bhedAbhedAtmake vastuni / 2 medAmedAtmake ca vastuno'sAdhAraNakAraNena nizcetumazakteriti sazayaH / 3. nA'bhedo bhedarahito medo vA'medavarjitaH / kevalo'sti yatastena kutastatra vikalpanam / / yenAkAreNa bheda. kiM tenAsAveva vA dvayam / asattvAt kevalasyeha satazca kathitatvata // yatazca tat pramANena gamyate yubhayAtmakam / ato'pi jAtimAtraM tadanavasthAdidUSaNam / / eva bhayadoSAdidoSA api na dUSaNam / samayak jAtyantaratvena medaamedprsiddhitH|| tenAnekAntavAdo'yamajhe. samupakalpitaH / na yujyate vaco vaktumiti nyAyAnusAriNaH / / anyonyavyAptibhAvena dravyaparyAyayo. katham / bhedo(dA)medo viruddhaH syAt tadbhAvAnupapattitaH // nAnyonyavyAptirekAntamede'bhede ca yujyate / / atiprasazAccaikyAcca zabdArthAnupapattitaH // bhanyonyamiti yajheda vyApti cAha viparyayam / bhedAmede dvayostasmAdanyonyavyAptisambhava // eva zavalarUpe'smin vyAvRttyanugamAvapi / syAdvAdanItita. siddhau tathAnubhavasusthiteH / / ityaM pramANasiddhe'smin virodhoddhAvana nRNAm / vyasana dhIjaDatvaM vA prakAza[ya]ti kevalam // Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / prmaannsundrH| 149 stu -mAtuliGgadravye rUparasAdivat, na ca dharmadharmiNovirodhaH / tathAvirodhe sati dharmiNi dharmANAM pratItyapalApaH syAnna caivamastIti / atha kathaJcid virodhastu sarvatra samAna eva svasya bhAvaH svatvamityAdivaditi / nApi vaiyadhikaraNyam, nirbAdhamedAbhedayoH sattvAsattvayorvA ekAdhAratayA pratIyamAnatvAt / nApyubhayadopazcaurapAradArikAbhyAm caurapAradArikavajjainAbhyupagatavastuno jAtyantaratvAnna tayoranyonyanirapekSayoryasmAdayaM doSaH, tatsApekSayoreva / tadabhyupagamAt, tathA pratIte ceti / nApi saGkavyatikarau svarUpeNaivArthe tayoH pratIteH / nApyanavasthA, dharmiNo hyanekarUpatvaM na dharmANA kathaJcaneti vastuno hyabhedo dharyeva, bhedastu dharmA eva, tatkathamanavasthAdausthyam, anAditvAt prabandhasyeti / abhAvasya tu prAgevApasAritatvAdarthasya svadezAdipu sattvaM paradezAdiSvasattvam / atretaretarAbhAva ityunmattapralapitam / tathetaretarAbhAvasya ghaTAbhede tadvinAze paTotpattiprasaGgAt paTAbhAvasya vinaSTatvAt / atha ghaTAdabhinno'sau tarhi ghaTAdInAmanyonyaM bhedo na syAt / yathaiva hi ghaTasya ghaTAbhAvAdbhinnatvAt ghaTarUpatA tathA paTAderapi syAt / nApyeSAM parasparAbhinnAnAmabhAvena bhedaH kartuM zakyo bhinnAbhinnabhedakaraNe tasyAkiJcitkaratvaprasaGgAt / nApi bhedavyavahAraH kartuM zakyaH svahetubhyo'sAdhAraNatayotpannAnA sakalabhAvAnAM pratyakSeNa pratibhAsamAnatvAdeva bhedavyavahArasyApi prasiddheralamanarthakaprayAseneti / pratikSiptazcetaretarAbhAva iti siddhaM bhedAbhedAtmakaM , sAmAnyavizeSaviSayAtmakamarthajJAnaM pramANamiti / prameyArthabhedaH paryAptaH / AstAM tAvannizcitalakSaNena pratyakSAdinA savAdAt tadviSaye prAmANyamAgamasya / tato'tyantaparokSe tu jagatsannivezavizeSAdau kathaM nirNatavyam ? atanirNaye tattvajJAnasyAparipUrNatayA niHzreyasanibandhanatvAbhAvaprasaGgAditi nAzaGkanIyam / tadviSayasyApi pravacanasya pratyakSAdinA savAdabalAdavadhAritaprAmANyapravacanasamAnakartakatayA nirNayAt / na ca niravazeSanidhUtarAgAdimalakalaGkasya sarvavedino bhagavataH kvacita tathyAmithyAvAkva(gva)canapravRttiH pratipanIpadyata / rAgAdimattve ca tadatajjhatvamithyAderupalambhAt tatra samAnakartRkatvamapi yato'tyantaparokSArthodyotinaH zrutabhAgasya pratyakSAprasiddhArthodyotizrutabhAgAntareNa zrutAntaravadavacchinnAd upadezapAramparyAdavagateH / padAdi 1. ekAntenaikAtmakatve yo'nekasvabhAvatvAd bhAvalakSaNo doSaH, anekAtmakatve caikasvabhAyatvAdabhAvalakSaNa ityubhayadoSa / 2 sarveSA yugapat prApti. sakara., ekatvAnekatvayo parasparaviSayaga'mana vytikr.| yena(yenaika)svabhAvatA tenA'nekasvabhAvatvasyApi prasano yena cAnekatvaM tenaikatya'syApi iti sakaraprasaGga / 3 tatazcApratipattito'bhAva / 4 ghaTa. paTo na bhavati paTaH ghaTo na bhavati iti itaretarAbhAvaH iti / Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 zrIpadmasundaraviracitaH rUpameva pravacanaM varNakramasyaiva padAditvAt tadanyasya sphoTAtmano'pratipatteH / itaretaradezaparihArAvasthAyinAM kArakANAmapyekatra kArye yathAsvadezaM bhAvAdiva varNAnAmapi yathAsvakAlaM vidyamAnatvasyAvizepAdavazyamevamabhyupagantavyam, itarathA tAlvAdiparispandasyAparAparasamayabhAvino hyekatra padAdisphoTAbhivyaktAvapyanupayogitvenAnarthakatvaprasaktaH / tathAhi na sphoTAt svAdhInAbhivyaktikAdanabhivyaktA(vyaktikA)dvA'rthapratipattistato hyarthapratipattau sarvadA sarvasyApi ttestdaaptteH| tato varNakramavinivezarUpameva padAdikam / tasya tu porupeyatvAdupapannaM puruSaguNAyattaM tatra prAmANyam / tataH zabdasyAnityatve'pi vyavahArakAlaM yAvadavyavasthiterayamasyArthasya vAcakaH kAmati nAzakanIyam tAtkAlikasyaivAsya kAlAntarabhAvino'pi tAdRzatayA samayaviSayatvAdupapadyata eva tasya vyavahAropayogitva yato 'daivaraktAH kiMzukAH kena rajyante' itivat sahajayogyatayaiva zabdArthayoH pratipAdyapratipAdakazaktipyijJApakazaktivaditi / tato laukiko vaidiko vA zabda. sahajayogyatAsamayavazAdevArthapratipAdakaH / kartavyazcetthamabhyupagamaH / kiJca, varNAnAM parasparApekSANAM nirapekSasamudAyaH padam, padanA tu tadapekSANAM nirapekSaH samudAyo vAkyam / atra tu nirAkAhatva hi pratipattadharmo vAkyeSvadhyAropyate na punaH zabdadharmastasyAcetanatvAt / sa cet pratipattA tAvataivArtha pratyeti kimityaparamAkAGket / kiJca, pratipatturyAvatsu parApekSepu padeSu samuditepu nirAkAitvaM tasya tAvatsu vAkyatvasiddhiriti gamyam / taditthaM kRtasamayA vanayo'rthAbhidhAyakAH / samayasya tu sAmanyavizeSAtmakesrthe'bhihitatvAnna jAtyAdimAtre, tathAbhUtasyArthasya vAstavatvAt / na cehApyAnantyAd vyaktInAmanyonyAnanugamAcca saGketA'sambhavaH, samAnadharmasAkAitvena kSayopazamavizeSAvirbhUtohAkhyapramANena tAsAM pratibhAsamAnatayA saGketaviSayatopapatteH, anyathA kathamanumAnapravRttiriti / yacca parairabhyadhAyi zabdasyAmUrtasyaiva vIcitaraGganyAyena zrotrapradeze'bhyupasarpaNam idamapyarddhajaratInyAyavAkyaM yaduktam zabdasyAgamanaM tAvadadRSTaM parikalpitam / mUrtisparzAdimattvaM ca teSAmabhibhavaH satAm / / tvagagrAhyatvamanye ca bhAgAH sUkSmAH prakalpitAH / teSAmadRzyamAnAnAM katha hi racanAkramaH ? / / [zloka0zabdani0107-109] ityAdi tadvayakavAyvAgamane'pi samAnam, 'zabda'sthAne vAyuM paThitvA tadAgamanamapi tAvadadRSTam / itthamadRSTakalpanAgauravadoSAnuSaGgastatpakSa eva na cAsmatpakSe tatrArthe 1 sphoTAt arthapratipattyApatte / 2. acetanatvenAkAkSAvikalatvAt / 3. sAmAnyavizeSAtmakasya / 4. 'zabdasyAgamanaM tAvad' ityatra 'vAyorAgamanaM tAvad' iti / Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prbhaannsundr||| zabdasya guNatvAmUtatvatiraskArAya brUmaH / na ca bhittipaTAdyadhikaraNavyatirekeNa citrAdiracanAjhamaH saMjAghaTIti varNAdisAdharmyavaidhAdyanupapattestatastamapi prmaannyaamH| tathAhipudgaladravyaM zabdaH, sparzAlpatvamahattvaparimANasaMkhyAsaMyogaguNozrayatvAt, yadyadIdRzai tat tat pudgaladravyam yathA badarAmalakAMdi, tathA zabdaH, tasmAt pudgaladravyameva / na cAsya sparzAzrayatvamasiddham / tathAhi-sparzavAn zabdaH, svasambaddhArthAntarAbhighAtahetutvAt mudgaropalAdivat, supratIto hi kaMsatAlaDiNDimAdinA'bhisambandhena zrotrAghabhighAtastatkAryasya vAdhiryAdeH pratIteH, na cAsyAsparzavattvena syAt na vAyunA zabdasahacaritena tadabhighAtaH, tasya tu zabdAbhisamvandhAnvayavyatirekAnuvidhAyitvAt / na cAsyAlpatvamahattvaparimANAzrayatvamasiddhamalpamahattvapratItiviSayatvAt badarAdivat, tathA cAlpaH zabdo mando mahAn paTustItra ityAdipratyayenAlpamahattvam / nApi saMkhyAzrayatvamasiddhameko dvau bahavaH zabdA iti sakhyAvattvapratIteghaTAdivat / nApi saMyogAzrayatvamasiddhaM vAyvAdinA'bhihanyamAnatvAt pAzvAdivat, sayuktA eva pazviAdayo vAyunAnyena cAmihanyamAnA dRSTAH, tena tedabhighAtazca, devadattaM pratyAgacchataH zabdasya prativAtena pratinivartanAt pAzvAdivat tadapyanyadigavasthitenaiva zravaNAt / tataH siddhaM guNavattvAd dravyatvaM zabdasya / kiJca, AkAzaguNatve zabdasyAsmadAdipratyakSatA na syAdAkAzasyAtyantaparokSatvAt , tathA parAbhyupagatazabda iti / tataH zabdasyAkAzaguNAsiddhiH / tathA ca dravyatvaM zabdasya kriyAvattvAd vANAdivaditi, na cAsida, niSkriyatve tu tasya zrotreNAgrahaNamanabhisambandhAt, tathApi grahaNe zrotrasyAprApyakAritvaM syAt / ata AkAzasya niSkriyatvAda dvayaNukAdidravyavivartaneva kriyAtvasya parikalpanam upapannam / tato hi pudgalavivartaH zabdaH karaNAdhInajJAnavedyatvAd ghaTAdisasthAnavat / na ca toyAdinA tadvadyatve satyapi pudgalavivAbhAvatvena vyabhicAraH, tatrApyanabhivyaktasya gandhAdeH sparzavattvAdeva liGgAt pRthivyAmiva prattipatteH, anubhUtasvabhAvatvAcca hemnyuSNasparzavadanupalambhasyApyavirodhAt pRthivyAdirUpatayA cAturvidhyasyApi dhAraNadravoSNeraNarUpatayA pudgalatvAvizeSe'pyupapatteH / tanna paraparikalpito'yaM niyamo ghaTAmaTATyate yat-Apo rUparasasparzavatya eva, tejo rUpasparzavadeva, vAyustu sparzavAneveti / nApi sAmAnyaiH karmabhirvyabhicAraH, sAmAnyAdInAM tadvato bhede'pIndriyavedyatvasyAprativedanAt , abhede tu tadvataH pudgalatayA tadvivartanatvena teSu sapakSasyaiva bhAvAt / atha ca pariNAminyevArthe yathoktam karmopapadyate na cedamapyanarthAntaram / tathA zrotrazaSkulIvivaraparicchinno 1. vAyunA zabdAbhighAtaH / 2. tathAhi ye'tyantaparokSaguNiguNA na te'smadAdipratyakSA yathA paramANurUpAdayaH / Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 zrI padmasundaraviracitaH namasaH pradeza evAmUrttimadindriyamityapi na hRdayaGgam, tasya tu vAstavatve kAryatve ca nabhasaH kalazAdivadanityatvaprasaGgAt, kAlpanikasya tu vyomakusumAdivadindriyatvAnupapatteH / tatosstu kSayopazama svabhAvazaktivizepAdhyAsita jIvapradezAdhiSThitasya zarIrAvayavasyaiva zrotratvam, tatsaMsparzanenaiva zabdasya zravaNamiti / na tasyendriyAntarAt kazcana vizeSaH / na cAprApyakAritvaM zrotrasya / tathAhi prApyakAri zrotram, pratyAsannagrAhitvAt, yannaivaM na tadevam, yathA nayanam tathA zrotramiti prApyakAritvasya vyavasthApanAt / pratyAsannagrAhitvaM tata evaM / tadvivaravartinaH kITakAdivvAnasyAprattipatteH sAdhanavyAvRttizca nayanAt tato'JjanAdestadgatasyAprativedanAdaprApyakAritvena pravacane niruupittvaat| ekazrItrAviSTasyeva varNasyAnyairapi zravaNaM paudgalikatvena nAzaGkanIyam, varNasya tu nAnAdigabhimukhapravRttikasAdhAraNAnekasvarUpatayaiva svahetubalato gandhavadeva prAdurbhAvAt / tatastAlvAdivyApArajanmano dhvanivizeSasya ghaTasya cakrAdivyApArajanupa ivAnityasyApyevameva samayaviSayatayA varNAbhivyavatAvupayogAt / naivaM pravacanasyA paudgalikatva parikalpanamupapannam / tathA zrImadAptapraNItAgamaH saiMdhayAra - ujjoo pabhA chAyAtavei ya / vaNNarasagaMdhaphAsA puggalANaM tu lakkhaNaM // [ utta0 28.12] iti pravacanapratipannatvAccaturasraM siddha podgalikatvamiti / tataH sthitaM bhUtabhavadbhAvibhAvAdhiSTAnayoH anayoranaikAntapariNAmayo mArgatadviSayayozca pratipAdakaM pravacanamavisaMvAdabhAvAt, tadbhAvasya ca nirUpitatvAt pramANamiti / pramANatadAbhAsalakSaNamuddizya vineyAnAmavikalavyutpattaye saptabhaGgIM nidarzayAmo yataH pramANamapyanekAntAdau tatpratyanIkadharmasapratipakSe vidyamAne saptabhaGgImanuvartate / tadyathA - syAdanekAtmaiva bhAvaH, syAdekAtmaiva, syAdubhayAtmaiva, syAdavaktavya eva syAdanekAtma (mADa ) vaktavya eva, syAdekAtmA'vaktavya eva syAdubhayAtmA'vaktavya eva / tadviSayavastudharmasya saptavidhatvenaiva saptabhaGgopapatteH pratipAdyapraznAnAM tAvatAmeva sambhavaniyamAt / tathAhi - ekAtmanastatpratipakSasyApi pratyekamubhayo' krameNa yugapacca pratipitsAyAmAdyA viklpctussttyii| Adyavikalpatrayasya krameNAvaktavyena saha vubhutsAyAmitaravikalpatrayIti / anekAntasyetthaM yuktiraviruddhA tathAyuktisaGgAt yathA 'calAcalAtmakaM vastu, kRtakAkRtakAtmaka 1. prApyakAritvAdeva / 2. 'varNasyaikasmin zrotre AviSTatve satyapi punaryatra varNa tadapaudgalikatvAdeva yuktam paugalikatve tu ekasminneva zrotre samAptatvAt kathamanyeSA zravaNIyam' iti nAzaGkanIyam / tatrAha varNasyeti / 3 zabdo'ndhakAraM ubhayatra supo luk / udyoto ratnAdiprakAza / prabhA candrAdiruci / chAyA zaityaguNa / Atapo ravivimbajanita uSNaprakAza ! Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 153 prmaannsundrH| tvAt' iti / na cAyamasiddho hetu , prAcyarUpatyAgAvinAbhAvipararUpotpAdasyApekSitaparavyApArarUpeNa kRtakatvamiddhe, sadAsthAsnusvarUpasyAnapekSitapakSAparatvenAkRtakatvanizcayAt / tadutpAdavyayadhrauvyasamuditaM saditi / tathA 'guNaparyAyavat dravyam' [tattvArthasU0 5.38] ityapi / na cAtrotpAdAdonAM kathaJcidbhinnalakSagatvaM virudvam, parasparA'napekSatve tu viyadambhojavat kevalasya tvavastutApatte / tathAhi notpAdaH kevalaH sthitivyayahInatvAd viyadambhojavat, na ca sthiniH kevalA vyayotpAdahInatvAt tadvat / vyayaH kevalo'pi na sthityutpattihInatvAt tadvadeveti yojanAt / sAmarthyAdeva trirUpakalita saditi manyAmahe / tadanyatamApAye sattvarayApyanupapatteH / uktaM ca - ghaTamaulisuvarNArthI nAzotpAdasthitiSvayam / gokapramodamAdhyasthyaM jano yAti sahetukam // [AptamImAMsA 59] yato ghaTaM bhaktvA maulinivarttane ghaTArthina. zokasya, maulyarthinaH pramodasya maulyutpAdanimittatvAt, suvarNArthino mAdhyasthyasya hemasthitihetukatvAt sahetukamiti / tataH sadasato vidhipratipedhAbhyAmeva bhAvAbhAvatvaM kathaJcideva na sarvathA / uktaM ca dravyAdyantarabhAvena nipedha' sajJinaH sata' / asadbhedo na cAvastu sthAnaM vidhinipedhayoH // [AptamImAMsA 74] tato'trAbhAvasya bhAvAntarasvabhAvenAvabhAsanam, svarUpasiddhasya ghaTasya ghaTAntararUpeNAghaTatvavat, vastuno'pi vastvantararUpeNaivAvastutvapratipatteH, parasparaparihArasthitatvAdeva / bhAvavyatirekimiH zabdairapi bhAvAbhidhAnAnnAsamaJjasasvarUpa tatvamiti / anyathA tu parAbhyupagatamanabhilApyameva / uktaM ca avasna namilApyaM syAt sarvAntaH parivarjitam / vastvevAvastutAM yAti prakriyAyA viparyayAt // [AptamImAMsA 48] 1 sat dravyalakSaNamiti / yat sat tad draSyamityarthaH / yadyeva tadeva tAvad vaktavya kiM saditi ? ata Aha-utpAdavyayadhovyayukta sat / cetanasyAcetanasya dravyasya svAjAtimahata. ubhayanimittavazAdbhAvAntarAvAptihanpAdanamutlAdaH mRtpiNDatya ghaTaparyAyavat, tathA pUrvabhAvavigamana vyaya yathA ghaTottattau piNDAkRte / anAdipAriNAmikasvabhAvena vyayodayAbhAvAt dhruvati sthirIbhavatIti dhruva / dhruvasya bhAva karma vA dhrauvya yathA mRtpiNDAdyavasthAsu mRdAdyanvayAt / tairutpAdanyayadhrauvyairyuka utpAdavyayadhraudhyayukta saditi / Aha mede sati yuktazabdo dRSTaH yathA daNDena yukto devadatta iti / tathA sati teSA trayANA taiyuktasya dravyasya cAbhAva prApnoti / naiSa doSa , bhamede'pi kathaJcidbhedanayApekSayA yuknazabdo dRSTaH yayA sArayukta. stambha iti / tathA sati teSAmavinAbhAvAt sadvayapadezo yukta / samAdhivacano vA yuktazabdaH yuktaH sama hita tadAtmaka ityartha / utpAdavyayadhrauvyAtmakamiti yAvat / etaduktaM bhavati utpAdAdIni dravyasya lakSaNAni, dravya lakSyam / tat pavAdAkinayApekSayA parasparato dravyAccAntarabhAva / dravyArthikanayApekSayA vyatirekeNAnupalabdhi anarthAntarabhAva iti lazyalakSagabhAvasiddhiriti / [sarvArthasiddhi 530] 20 / Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 zrIpAsundaraviracitaH iti tatra pariNAmo'pyanaikAtmaiva yojayitavyaH yato vyasya lakSaNaM guNaparyayavattvam, kramA'kramabhAvivicitrapariNAmAbhAve dravyasya lakSitumazakteH, dravyApAye guNaparyAyatvasyAnupapatte. / kAryadravye ghaTAdiviziSTe guNatvasya bhAvAnnavapurANAdiparyAyayogitvasya ca bhAvAnnAvyAptile saNasya, nApyativyaptiH sparzAdisAmAnyeSu sahabhAviguNeSu spazIdivizeSeSu ca kramabhAviparyAyeNvabhAvAt / tathA paryAyasya tadbhAvo lakSaNam / 'tadbhAvaH pariNAma [tattvArthasUtra 5.41] ityuktaH / tena tena prativiziSTarUpeNa bhavanaM pariNAmaH // tathA ca dravyamekam, aneke paryAyA ityatra samyagekAntasyAnekAntena virodhAbhAvAnnayApaNAdekAntasya pramANArpaNAdanekAntasyopadezAdekamapyanekamanekamapyekamiti na viruddham / uktaM ca dravyaparyAyayoraikyaM tayoravyatirekataH / pariNAmavizeSAcca zaktimacchaktibhAvataH // 'saMjJAsaMkhyAvizeSAca svalakSaNavizeSataH / prayojanAdibhedAcca tannAnAtvaM na sarvathA // [AptamImAMsA 71-72] taditthaM vastuparyAyAvekaM vastu pratibhAsabhede'pyavyatiriktatvAd vedyavedakajJAnavat / tathAhi-na kevalaM dravyamarthakriyAnimitta kramayogapadyavirodhAt kevalaparyAyavat / paryAyo vA na kevalo'rthakriyAhetuH, tata eva kevaladravyavat / kramayogapavirodho'siddho na mantavyaH, anekaparyAyAtmana eva dravyasya tadupalambhAt anyatiriktatvamaikyameva, kathaJcidapyazakyavivecanatvAt / bhedo'pi parasparasaMjJAsaMkhyAdibhinnalakSaNAt / tathA dravyasyAnAdyanantaikavaisrasikakAlatrayavartipariNAmitvAt, paryAyasya ca sAdyantA'nekasvabhAvatatkAlagocarapariNAmatvAt / dravyasya caikatvAnvayatvaM paryAyasyAnekatvavyAvRttipratyayavattvAdanyonyaviviktasvabhAvatvaM svayamasAdhAraNa lakSaNaM tadvizeSo vA lakSyA'vinAbhAvitvamiti nAnAtmakamekaM vastu siddham sarvathA bhinnayovyaparyAyatvAsambhavAt sahyavindhyavat tayoravirodhastu mecakAdijJAnavaditi / uktaM ca tyaktAtyaktAtmarUpaM yat pUrvApUrveNa varttate / kAlatraye'pi yad dravyamupAdAnamiti smRtam // 1 egatta ca puhattaM ca saMkhA saThANameva ya / sajogA ya vijogA ya pajavANa tu lakSaNa // [utta0 28 13] ekavaM bhinneSvapi paramANvAdiSu yadeko'ya ghaTAdiriti pratItihetuH, pRthaktvaM cAyamasmAt pRthagiti pratyayanivandhanam, sakhyA yata eko dvau traya ityAdikA pratItirupajAyate, saMsthAnametat parimaNDalo'yamityAdinibandhana meveti, pUraNe ca sarvatra, samuccaye sayogo'yamanayo. sayoga ityAdivya padezaheturvA, vibhAgazcAyamito vibhakta iti buddhihetava. / ubhayatra vyaktyapekSa bahuvacanamupalakSaNatvAt navapurANAdIni paryAyANAm / tu pUraNe, lakSaNamabhidhAnam / Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANasundaraH / vyatirekeNa yat svarUpaM tyajatyeva yanna tyajati sarvathA / tannopAdAnamarthasya kSaNikaM zAzvataM yathA // iti tato nyAyaprAptasyAnabhyupagamAyogAt tato'nekapariNAmapariNatatve dravadravyatvamiti vyutpatteH sUktaM dravyalakSaNaM trirUpAtmakaM sadityasyApyadUSitatvAditi / tathA coktam virodhAnnobhayaikAtmyaM syAdvAdanyAyavidviSAm / *avAcyataikAntapakSe'pi nAvAcyamiti yujyate // [AptamImAMsA 55] kiJca, sakalaM vastu vyaJjanaparyAyAtmatayA vAcyamarthaparyAyAtmatayA'vAcyamiti syAdvAdavAdinAm , nato'nyathA pramANAbhAvAt / tadevameva syAt sat', syAdasat, syAt sadasat syAhAdamiti kathaJcidbhedenAbhyupagamAt / na sAmAnyAtmanodeti na vyeti vyaktamanvayAt / vyetyudeti vizeSAt te sahaikatrodayAdi sat // [AptamI0 57] syAt sadityasya sakRdapi viruddhadharmAdhyAsAnirAkRtestadvayatirekeNa coktam-- yadyasat sarvathA kAryaM tanmA jani khapuSpavat / mopAdAnaniyamo'bhUnnAzvAsaH kAryajanmani // taditi bhaganirNayaniyamena pariNAmAdAvapi bhaGgasaptakamunnetavyam / na cetthaM vikalpAntaraM sapanIpayeta / tathA ca prathamAderdvitIyAdinA yoge tRtIyAdyantarbhAvasya bahulaM na punaruktAdidoSopanipAtaH / tathA ca saptabhaGgIprasAdena zatabhaDgyapi jAyate / tataH prakRta 1-na ca bhinnAdhikaraNe nityatvAnityatve dravyaparyAyayorbhedAmedopagamAdanyayobhayorapyasattvApatteH tathAhi-zakyate vaktu paraparikalpita dravyamasan paryAyavyatirikatvAt bAlatvAdiparyAyazUnyavandhyAsuta. vat tathA paraparikalpitA paryAyA asanto dravyavyatiriktatvAt vandhyAsutagatabAlatvAdiparyAyavat / ukta ca dravya paryAyaviyuta paryAyA dravyavarjitA. / va kadA kena kirUpA dRSTA mAnena kena vA // iha dravyAstikanayavAdI svamatapratiSThApanArthamevamAha-nAtyantasata utpAda. nApi sato vidyate vinAzo vA, 'nAsato vidyate bhAvo nAbhAvo vidyate sata' itivacanAta, yau tu dRzyate prativastu utpAdavinAzI tadAvirbhAvatirobhAvamAtra yathA sarpasya utphaNatvAviphaNatve, tasmAt sarva vastu nityamiti dravyaparyAyayo sarvathA bhinnatvAGgIkriyamANe kiM dravyam kaH kasya paryAya. ? na hi sayo vindhyasya paryAyo bhavitumarhati bhinnatvAt / 2. avAcyataikAnte yuktiH / 3. sthUla / 4 sUkSma / Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 zrIpadmasundaraviracitaH dharmavidhipratiSedhAbhyAmeva dossaanupptteH| jIvAjIvAdibhAvAnuviddhAnekadharmavidhipratipedhabalAvalambena sahasrabhaDnyAderapi sambhavAt tata evakAro'nyayogavyavacchedArthamakhilamanekAtmaiva, nAnyathetyevamanyavikalpeSvapi / tadatrApyevakAraprayogo nirdopa eva / tadapyanekAtmatvaM bhAvasya syAt kathaJcidvarmarUpeNaiva, na dharmirUpeNa, tasyaikasyaiva zabdAdirUpasya pratIte; ekAtmatvamapi dharmirUpeNa, na dharmarUpeNa, zabdAderagyanityatvakRtakatvaprayatnAnantarIyakatvAdhanekarUpadharmasyaikasyaiva pratipatte. / itthamubhayAtmakatvamapi svagatAbhyAmeva dharmadharmibhyAM kramabubhutsAviSayAbhyAM na bhAvAntaragatAbhyAm , avaktavyamapi nAmyA yugapat vubhutsAvipayAbhyAM na krameNa nApi padAntareNa zatRzAnayoriva yugapaDhanekapade vaktavyatvAsambhavAdavaktavyamiti lakSaNoddezo'nyatrA'pyUhyaH / syAnnipAto'tiprasaGganivRttyarthaH / tataH praznavagAdekavastunyavirodhena vidhipratipedhakalpanA saptabhaGgI pramANa meti / na ca kalpaneyaM kalpanAmAtraiva sAkSAdvastuvivecanakSamA buddhirevAntarvahi svarUpApekSayA'nabhilApyA'bhilApyasvabhAvakalpanA tasyAH syAdvAdavidveSe satyevAnupapatteriti uktA pramANa sptmgii| atha vikalpajJAnasya tu nayAdhInatvAnnayavAd vikalAdeza iti prajJa te nayanayAbhAsasvarUpa nirUpayatnAha-anirAkRtapratipakSo vastumAtrAMzagrAhI pratipatturabhiprAyo nayaH, nirAkRtapratipakSastu nayAmAsa iti dvayo sAmAnyalakSaNam / sa dvibhedo dravyArthikaparyAyArthikabhedAt / tatra dravyameva paryAya eva vArtho viSayo yasyeti vyutpattenayavizeSalakSaNam / tatrAdyo naigamasaMgravyavahAra vikalpAt tridhA, dvitIyastu RjusutrazabdasamabhirUDhaivaMbhUtavikalpAccaturvidha.' / tatrAniSpannArthasakalpamAtragrAhyavizuddhavizuddhatarabhAvena pradhAnopasarjanatayA naigamo naikagamo vA / nigamo hi sakalpastatprayojana iti vyutpatte. prasthAnAdhudAharaNena vivRNoti / tadyathA-kazcit puruSo gRhotaparazurvanaM gacchan kenacidanuyuktaH 'kimarthaM bhavAn gacchati ?' ityavizuddhanaigamavAdyAha-'prasthAnamAnetum' iti tAvadupakramAdAprasthaniSpattervizuddhataranaigamasya 'prastha eva' iti tadvadedhodakAdyAharaNe vyApriyamANo'nuyuktaH kiM karoti bhavAn' sa cAha-'odana pacAmi' iti, na 1. arthasakara pamAtrasya grAhako naigAmo naya / prasyaudanAdikastasya viSaya parikIrtita. // 1 // medAnakayamupAnIya svajAteravirodhaka / samastagrahaNa ya syAt sa naya sagraho mata // 2 // sagraheNa gRhItAnAmarthAnA vidhipUrvakam / vyavahAro bhavedyasmAd vyavahAranayaH sa ca // 3 // RjusUtraH sa vijJeyo yena paryAyamAtraka / vartamAnakasamayo viSaya. parigRhyate // 4 // limasAdhanasakhyAnA kAlopaprayostathA / vyabhicAranivRtti syAdyata zandanayo yasau // 5 // nayaH samabhisTo'sau zabdo ya viSayo sa hi (1) / ko'smin samabhirUDho'rtho nAnArthAn samatItya ya (2) 2. nigamyate viviktaM paricchidyante iti nigamA ghaTAdaya , teSu bhavo naigama ayavA sAmAnyavipAtma kasya vastuno na ekena prakAreNa gama. paricchedo naikagama / Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 157 pramANasundaraH / cAsau prasthasyaudanasya vA paryAyo niSpannastanniSpattaye sakalpamAtre'pi prasthAdivyavahArAt / naikagamaM tu vyutpAdayannAha-dharmayodharmiNodharmadharmiNoH pradhAnopasarjanatayA viSayIkaraNAdvA naikagamaH / 'tattha--NegehiM mANehiM miNai ttI Negamassa niruttI' ityAgamokteH, [anuyogadvAra 606] yathA 'pudgaladravyaparyAyaH zabdAdiH' atropasarjanatvaM pudgalasya gauNatvAt sAmAnyA'jahadvRttiviziSTavizeSaNatvAcca zabdAdestu prAdhAnyaM vizeSyatvAditi / 'zabdAdidharmAtmakaM pudgalaM dravyaM ca' ityatra pudgaladravyasya mukhyatvaM zabdAdeauNatvamiti / tatretthamasya pramANAtmakatvAnuSaGgaH, dharmadharmiNoH pradhAnatayA tatra jJapterasambhavAt , tayoranyatara eva hi naikagamapradhAnatayA'nubhUyate prAdhAnyena, dravyaparyAyadvayAtmakamarthamanubhavadvijJAnaM pramANaM pratipattavyaM netaraditi / sarvathA dravyaparyAyayorantaratvAbhisandhi gamAbhAsa., yathArthasyAtmanaH sAmAnyavizeSAtmakajJAne'rthAntarabhUte iti / svajAtyavirodhenaikatvamupanIyArthAnAkrAnta bhedAn samastagrahaNAt sagrahaH / sa ca parAparavikalpAd dvividhaH / tatrAdyaH sakalabhAvAnAM sadAtmanaikatvamabhipraiti 'sarvamekaM sadavizeSAt' iti, saditi vAgavijJAnAnuvRttiliGgAnumitasattAtmakatvamekatvamazeSArthAnAM sagRhyate, nirAkRtA(tavi)zeSastu sattAdvaitAbhiprAyastadAbhAso dRSTeSTabAdhanAt / tathAparaH sagraho dravyatvenAzeSadravyANAmekatvamabhipreti dravyamityukterbhUtabhavadbhaviSyatsamayavarttivivakSitaparyAyadravaNazIlAnAM jIvAjIvatadbhadaprabhedAnAmekatvena saMgrahaH / kiJca, ghaTa iti sakalaghaTavyaktInAM ghaTatvenaikatvasaGgrahaH / sAmAnyavizeSANAM sarvathA'rthAntaratvAnArthAntaratvAbhiprAyo'parasaDgrahAbhAsaH pratyayApalApAditi / saDgRhItArthAnAM vidhipUrvakamavaharaNaM bhedena nirUpaNaM vyavahAraH / sarvaM sadityasya vibhAgamabhipraiti 'yat sat tad dravyaM paryAyo vA' sarvadravyANi dravyamiti sarvaparyAyAMzca paryAya ityaparastato vyavahAro vibhajati 'yad dravyaM tajjIvAjIvAdi SaDvidham', 'yaH paryAya sa dvedhA-saMhabhAvI kramabhAvI ca' iti parAparasahavyavahAraprapaJcaH / na cAsyaivaM naigamatvAnuSaGgaH saGgrahaviSayapravibhAgaparatvAt , naigamasya tu pradhAnatopasarjanatobhayaviSayItvAt / yastu kalpanAropitadravyaparyAyapravibhAgamabhipraiti sa vyavahArAbhAsastathA sati svArthakriyAhetutvAbhAvaprasaGgAd gaganAmbhojavad vyavahArAsatyatve tadAnukUlyena pramANAnAM na pramANatA syAd yaduktam vyavahArAnukUlyena pramANAnA pramANatA / nAnyathA bAdhyamAnAnAM jJAnAnAM tatprasaGgataH // itthamenyathA svapnAdivibhramAnukUlyenApi jJAnAnAM tatprasaGgAditi / tathA Rju prAJjalaM vartamAnakSaNamAtraM sUtrayatIti RjusUtramiti vyutpatte: 'paccuppannaggAho ujjusuo Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIpadmasundaraviracitaH NayavihI ityAgama', [anuyogadvAra 606], yathA 'sukhasaNa. sampratyasti' iti paryAyamAtragrAhitvAdadhikaraNabhUtasya yasya sato'pyanarpaNAdatItA'nAgatakSaNayostu vinaSTAnutpannatvenAsambhavAnnaivaM lokavyavahArocchedaprasaGgo'sya nayasyaivaM viSayamAtraprarUpaNAlokavyavahArastu sakalanayasamUhasAdhya iti / yo'ntarvahi sarvathA dravyaM pratikSipati paryAyagrahaNAdeva sa tadAbhAsaH pratikSaNa kSaNikatvAbhimAnAt tathAgatamatavaditi / ___ kAlakArakaliGgasakhyAdibhedAdbhinnamarthaM zapatIti zabdo naya' zabdapradhAnatvAt / tato'pAsta vaiyAkaraNAnAM matam / te hi 'dhAtusambandhe pratyayAH' iti [pA0 3.4.1] sUtramArabhya vizvadRzvAsya putro bhavitetyatra kAlabhede'pyekaM padArthamAdRtya yo vizvaM drakSyati se'sya putro bhaviteti bhaviSyatkAlenAtItakAlasya bhedAbhidhAnAt / taccAnupapannaM kAlabhede'pyarthAbhede'tiprasaGgAt / na khala vizva dRSTavAn vizvadRzceti zabdasya yo'rthaH atItakAlaH sa bhavitetyasyA'nAgatakAlo yukta', putrasya bhAvino'tItatvavirodhAt / atrAtItasyApyanAgatAdhyAropAdekArthatve tu na paramArthata kAlabhede'pyabhinnArthavyavasthA syAt / tathA karoti kaTaM devadattastena vA kaTaH kriyate'trAbhinnamevArtha kArakamede'pyAdriyante / tadasamyak tathA satyakhilakartRkarmaNodevadattakaTayorabhedaprasaGgAt , tathA mutpramoda ityatra liGgabhede'pi harSArthamekamevAdriyante taTItaTayorekArthavat tadasamyak, tathAsati kuTIpaTayorapyabhedaprasaGgAt / tathA''po'mbha ityatra saGkhyAbhede'pi salilArthamekameva manyante saGkhyAbhedasyAbhedakatvAd gurvAdivat tadapezalaM paTastantava ityatrA'pyekatvAnuSagAt / AdizabdAdupasargAdibhede'pyabhedaM manyante santiSThate pratiSThata ityAdau dhAtvarthamAtrodyotakatvAdasamyak, tathAsati tiSThati pratiSThat ityAdau sthitigatyorapyabhedaprasaGgAt / tataH kAlAdibhedAd bhinna evArthaH zabdasya nayo vivAdApanno vibhinnakAlAdizabdo vibhinnArthapratipAdako vibhinnakAlAdizabdAt tAdRzA'parazabdavat / tathAsati hi lokasaMvyavahArocchedaprasaGgaH zabdanayAda, ucchidyatAM tAvat , tattvaM tu momAMsyate, na hi jAtyuttaraspRhAnuvRddhiH / kAlAdibhedena tamevArtha samarthayamANaH zabdAbhAsaH / paryAyazabdabhedAt sametyAbhimukhyenArthabheda rUDhaH samabhirUDho, yathendraH zakraH puranTaraH ityAdaya zabdA vibhinnArthagocarA vibhinnazabdatvAd vAjivAraNazabdavaditi / 'vatthUo sakamaNa hoi avatthu Naye sabhabhirUDhe' ityAgamAt [anuyogadvAra 606] / tepveva zabdeSu bhinnAbhidheyatAmAcakSANa' tadAmAsaH / evamitthaM vivakSitakriyApariNamanabhedena bhUta pariNatamarthe yo'bhipreti sa evambhUto nayaH / samabhirUdaivaMbhRtayoridamantaram-samabhirUDho hi gatikriyAyAM satyAmasa Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prmaannsundrH| tyAM vA govyapadezaM manyate rUDhazabdavat , evambhUtastu gatipariNatikSaNa eva gacchatIti gaurnA sthitikSaNAdau / na caivambhUtAbhiprAyeNa kaJcidakriyAzabdo'sti yato hyAzugAmyazva ityAdijAtizabdAnAmapi kriyAzabdatvAt tathA dravyaguNasaMyogisamavAyidravyazabdAdInAmapi kriyAzabdatvenAdhyAropAt / devadatta iti saGketazabdo dravyazabdaH, natra devA ena deyAsuH, tathA zucibhavanAt zukla iti, tathA daNDo'syAstIti daNDIti viSANamasyAstoti viSANoti / paJcatayI tu zabdAnAM pravRttiryavahAramAtrAnna nizcayAcca / 'vaMjaNaatthatadubhae evaMbhUto, viseseti' / taditi vyaJjanaM zabdastasyArthastadubhayamayaM vizeSayati yaduktam--- guNagrAmA visaMvAdi nAmApi mahatAM kila / yathA suvarNazrIkhaNDaratnAkarasudhAkarAH // kriyA'nAviSTazabdastu tadAbhAsaH / tathA zabdasamabhirUdaivambhUtAH parasparaM sadhIcInA nirapekSyA mithyaiveti / tathaitepu RjusUtrAntAzcatvAro'rthamukhyAstrayaH zeSAH zabdapradhAnAH pratipattavyAH / tathaiSAM pUrvaH pUrvo nayo bahuviSayaH kAraNabhUtazca, paraH paro'lpaviSayaH kaarybhuunshceti| tatra satyasatisaMkalpatvAd bhUmaviSayatvaM naigamasya. sanmAtragocaratvAt tatpUrvakatvAt, tato'NuviSayatvaM saDgrahasya, sadvizeSAvabodhakatvAt, tato'NuviSayatvaM vyavahArasya, vartamAnasamayaviSayatvAt, tato'lpatvamRjuzrutasya, kArakakAlAdibhedabhinnaviparItaviSayatvAt, tato'lpatvaM zabdasya, paryAyabhedenArthabhedapratipadyamAnatvAt, tato'lpatvaM tatpUrvakasya samabhirUDhasya, kriyAbhedenaiva tadviparyayAt, tatpUrvasyApyalpaviSayatvaM tata evaMbhUtatya, tato yatrottara uttaro nayastatra pUrvaH pUrvAvyAptaste ca sahasra saptazatyAdivat, yatra tu prAcIno nayastatra nArvAcInanayapravRttiH pratipanIpota paJcazatyAdo padatyAdivat / taditthaM nayAthai vikalAdeze pramANasyApi sAzavastuvedino vRttiraviruddhA syAdvAdazAsanAt , na tu pramANe nayAnAM vastvaMzamAtravedinA paravAdimatAnuSagavaditi mUlanayasaptabhaGgo pramANamalamayuktiprapaJceneti / yatsyAdvAdasudhAbdhireva nayatAraGgattaraGgairalaM bhUSNurye nayabhaGgakalpitamatAkUpArapAragamAH / tAn zAkhAmRgavat khazAkhizikharArohAnnabholadhinaH zraddhatte katamastato bhavatu naH samyak pramANaM jinaH / gacche zrImattapAkhye'jani rajanikarasparddhivisphArakIrtiH zrImAnAnandamerutribhuvanajanatAnandanAtandracandraH / / Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160. prmaannsundrH| tacchipyaH padmameruH zruta salilanidhiH pAradRzvA mitadruH zrautasmArttAgamAnAmasakalasakalabrahmavedI vineyaH / / sa tasya padmasundaraH pramANasundaraM vyadhAt / pramANayantu kovidA. pramANikAmimAM giram / / yugmam / / karA'gnijaladhInduke' nRpativikramAdityato jagaJjanakRtotsave pravaramAghamAse site / pramANanayasundaraM jinamatAzritAnandanaM samarthamunibhirvaraM likhitamAzu harSapradam // sarvajJoditahetuyuktinikara . syAdvAdamudrAGkitai rjAgranmohamahAbharaikavilasanmithyAdRzAM yanmatam / taccAnekamahatkadAgrahajuSAmekAntavAdAtmakaM tUrNaM jIrNapaTItaTIva zatadhA saMbhidyate tatkSaNAt // iti zrIpramANasundaraprakaraNam samAptamidam // 1. vikramasavata 1732 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdasiddhiH] syAdvAdavAdAmRtapAnatoyairvAdAhave'prApyajarAmaratvam / sUrIzvarAste haribhadramukhyA jayantu sadbodhavijRmbhamANAH // paNDitaMmanyAnyadarzaninaiyAyika-bauda-sAGkhyakApilAdivijigISUNAM syAdvAdavAdinAM jainAnAmena syAdvAdajJAnaM sarvajJAnarahasyabhUtaM trailokyalokAkalitavastUnAM svarUpaM samujjambhate sarvatra / athAtastallakSyate ekasmin vastuni viruddhadharmadvayasamAveza. syAhAdaH / athavA viruddhadharmadvayapratipAdanaparo vakturabhiprAyavizeSaH syAdvAdaH, athavA vastusvarUpapratipAdanaparaH zrutavikalpaH syAdvAdaH, athavA ekaikasmin vastuni sapratipakSAnekadharmasvarUpapratipAdanapara. syAdvAda. / ___ atha prathamaM lakSyate-ekasmin jIvAjIvAdau virudvaM yad dharmadvayaM nityAnityAstitvanAstitvopAdeyAnupAdeyAbhilApyAnabhilApyAdilakSaNaM, tasya samAveza samAzrayaH syAdvAda ityarthaH / atha syAddAdamasahamAnA paravAdinaH prakaTayanti-nanu bhoH ! anekanyAyazAstrAdhyayanapravINaparAkramAH paramArhatAH! ekasmin vastuni nityAnityabhedAbhedasattvAsattva-sAmAnyAsAmAnyAbhilApyAnabhilApyAdyAtmake manyamAne kathaM na tvanmatedurddharavirodhagandhasindhuradhurandharatA syAhAdavAdaraNapraguNabalakulotsarpaNAya prabhavati zItoSNayoriva sukhadu.khayoriva zItAtapayoriva parasparasahAnavasthAnalakSaNavirodhAt / dRzyate ca pratyakSapramANasAhacaryatarkakarkazasasparzamAtreNa yatra nityatvaM kathamanityatvaM, yadyanityastarhi kathaM nityaH, yadi sattvaM kathamasattvAdiriti virodhaH spaSTa eveti / ___yadi medasyAdhikaraNaM tarSabhedasya na bhaved, yathA'bhedasya tarhi medasya na syAt zItoSNasparzavat / na hi devadhUpadahanAdikaM zItaM tadevoSNamupalabhyate, tathApratyayasyAsambhavAt / ato vaiyadhikaraNya samApanIpota / tathA ca vyatikaranAmadUSaNaM sagacchate / tathAhi--yena rUpeNa bhedastenAbhedospIti samarthakadarthanAd vyatikara', parasparavipayagamanaM vyatikara iti tallakSaNAt / ___ tathA ca yena rUpeNa bhedastena vA'bhedo yena vA'bhedastena bheda ityatrApi bhedAbhedAvapi pratyekaM bhedAbhedAtmakau syAtAM, sarvamanekAntAtmakamiti siddhAntAt / tadA ca tasmin medAbhede punastasmin bhedAbhedaparikalpanayA anavasthAdausthyasasthApanaM sagacchet / yadi na bhedAbhedau pratyekaM bhedAbhedAtmako tadA sarvamanekAntAtmakamiti siddhAnto viruddhaceta / 21 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 ajJAtakartRkA tathA ca kena hetunA bhedaH kena hetunA'bheda iti saMzayaH / tathA bhedarUpamabhedarUpaM vA dRSTaM vastu nAbhyupagamyate, apyadRSTaM vA bhedAbhedAtmakaM parikalpyata iti dRSTahAniradRSTakalpanA ca syAt / tathA cAnekadharmAzritavastudharmApekSayA sarvamanekAntAtmakaM vastu, uta tannirapekSatayA pratyekaM sarvaM vastu anekAntAtmakamiti ! prathamapakSe tu siddhasAdhyatAdoSaH / dvitIyapakSe tu virodhAdidoSodbhAvanam // tathA ca krameNa sarva vastu anekAntAtmakamabhyupagamyate yogapayena vA ? prathamapakSe tu siddhasAdhyatAdoSa / dvitIyapakSe tu viruddhAdidoSasambhavaH iti / tathA cAnekadharmAn vastu kimekena svamAvena nAnAsvabhAvai [rvA] vyApnuyAditi ? yadi vastu ekena svabhAvena vyApnoti tadAnekadharmaNAmaikyaM syAt / atha nAnAsvabhAvaiyApnoti [iti cet tadA vastuno'pi nAnAtvaM syAt , tadAzritAnAM dharmANAM bhinnasva bhAvAnAM tadAzrayatvena bhedahetutvAd, 'ayameva bhedo bhedaheturvA yaduta bhinnasvabhAvadharmAdhyAsa. bhedakAraNam' iti vacanAt // kiJca, sarvavastuni anekAntAtmake'bhyupagamyamAne jalAderapi analAdiprasaktiH syAdanalAdervA jalAdiprasaktirbhavet / kiJca, jalAdyarthino narasya jalAdau pravRttirna sambhavedanalAdyarthinazcAnalAdau pravRttirna saMbobhUyAt, kintu analAdyarthino jalAdau pravRttirghaTAmaTATyeta jalAdyarthino'nalAdau pravRttiH samajAghaTyata ityanyo'nyaviruddhadharmasya sadbhAvasamAnatvAt / jalAderanekAntAtmakaM vastviti tadviruddhAnalAdInAmapi sutarAmAzaGkanIyAnAmabhyupagamAcca / tathA ca jalAdyarthino'pyanekAntAtmakaM vastviti manyamAna sazayAjjale'nale vA pravRttasya vivakSitArthakriyAkAritvAbhAvAnmUlata pravRttireva na sambhavIti, 'saMzayAtmA kSayaM vrajet' iti sanmativacanAt / ko hi nAma vivakSitArthakriyAkAri rUpamanupalabhamAno vivakSitArthakriyArthI tatra pravarteta / kintu vivakSitArthe vivakSitArthakriyAkAriNyeva vivakSitArthakriyArthinaH pravRttirdarIdRzyata iti // tathA ca pramANamapyapramANa bhavet / apramANaM vA pramANamapi bhavet / tadA ca sarvajanaprasiddhapramANApramANavyavahAravilopa syAt // tathA ca bhavanmate sarvajJo'pyasarvajJaH katha na sambhavedanekAntAtmakavastvabhyupagamAt // 1 nulanA-'ayaM hi medo bhedaheturvA viruddhadharmAvyAsaH kAraNamedazca / ' hetuvinduTIkA Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdasiddhiH 163 punazca siddhasyApyasiddhatvaM syAt / tathA ca yena pramANena sarvasyAnekAntatvaM sAdhyate tasya pramANasyAnekAntAtmatvAt kutastatsiddhiH 1 yadyapi yathAkathaJcit siddhe svato vA parato vA ? yadi svatastarhi kiM pramANaparikalpanayA ? atha paratastarhi anavasthAdausthya ca / tathA ca, karma anyena kRtamanyena bhuktamityapi kathaM na ghaTAmaTATyeta bhavanmate sarvasyApyanekAntAtmakatAGgIkArAt / __kiJca, prakaraNasamAvatArasyApi durnivAratvAt / tatprayogazca-bhedAbhedAdiko naikAdhikaraNasamAnAdhikaraNau viruddhadharmidvayadharmavattvAt zItoSNasparzavaditi / yatra yatra parasparaviruddhadharmidvayadharmavatvaM tatra tatra naikAdhikaraNe viruddhadharmiya mAmAnyAdhikaraNyaM yathA raktaH ghaTo na nIla', tathA cedam tasmAttatheti / tasmAt siddhaM naH samIhitamekAntarUpaM vastviti // ___ atha prajJApayanti sakalaprajJAlacakravAlaziromaNikalpAH syAdvAditalpAH / atucchasvacchamatiprakaraprakArollAsocchvasitayuktizaktiprabalavAtyApAtyAyudhonkSiptakumatimatipracAravanagahanapavanAnAmasmAkamane katipayatarkavicAravato bhavato'tulaprabalazRDkhalAnigaDitapadotplavanAbhyasana varIvarti yato'smAbhirekenaiva hi rUpeNa medAmedayorabhidhAne virodhaH siddhayet / na caivetthaM pratipAdyate yena virodhAdInA siddhiH prasiddhayatIti / na caiva jainAnAM syAdvAdavAdo'bhISTa iti vAcyam / naiyAyikAdInAmapi pratyakSAnumAnAgamayuktisAdhyamakSarAntarairAkhyAtaM syAhAdaM manyamAnAnAM syAdvAdagajo na kathaM prasarpatIti / tathAhi - sakalagAstre pakSadvayaM jAtipakSo vyaktipakSazca, tatra jAti. sAmAnyaM, vyaktiratra vizeSa iti vacanAt, sAmAnye tu sarveSAmeva nityatvaM sattApratipAdanaparatvAd yathA gotvAzvatvAdika nityam , na tu gaurazvo vA nityaH / vyaktipakSe tvanityameva / ya eva jAtipakSaH sa evAsmAkaM jainAnAM dravyArthikanayaH / yo vyaktipakSaH sa evAsmAkaM paryAyArthikanayaH / tAbhyAM nityAnityatva ca samAdadhmaH / yad Aha asmadAgamaH-'jIvA siya sAsayA siya asAsayA goyamA | davvaAe sAsayA bhAvaTTayAe asAsayA' iti [bhagavatI 7. 2. 23] / nanu zRNuta bho naiyAyikAdayaH ! bhavanmate'pi padArthAste nityAnityAzca vicAryamANAH sapazyante / tathAhi-pRthivyaptejovAyunAM nityAnityatvaM nyAyazAstre, kAryarUpamanitya paramANurUpaM niyamiti vacanAt suprasiddhameva / anyathA 'apracyutAnutpannasthiraikarUpani(paM ni)tyam' iti lakSaNena nityasya sarvasyaikyarUpatvena sarvadA sattvaprasaGgaH / AkAza Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 syAdvAdasiddhiH kAla-dizAmapi nityAnityatvaM pratyakSaprasiddhameva, ghaTAkAzo naSTaH paTAkAzo naSTa iti pratIte. / AtmA'pi tava mate nityAni ya.], sa ca dehendriyavyatiriktaH vibhunityazceti vacanAt, takrakauDinyanyAyena pAriziSyAnumAnena dehAzrito'nitya eveti / manaso'pi nityAnityatvameva sakaladehavyApitvAd , dehasyAnityatvAd AzrayanAze satyAyiNo'pi nAza iti nyAyAt anityameva; abhAvo'pi nityAnitya eva / anAdi-sAnta. prAgabhAvaH, sAdirananta. pradhvaMsAbhAvaH, anAdirananto'tyantAbhAvaH, anAdinitya. sasargAbhAvo'nyo'nyAbhAva. iti nityAnitya. spaSTa iti / nanu bho. ! AkAzadipaJcakaM nityam , aparaM nityAnityamiti saptapadArthavivaraNe pratipAditatvAt / bhavatA tu navAnAmapi padArthAnAM nityAnityatvamuktamatastvadvacanena saha virodha / tathAhi-AkAza-kAla-digAtmapaJcakaM nityaM vinAgarAhityamiti yAvat , prayogazcAkAzAdipaJcakaM nitya, niravayavadravyatvAt paramANuvaditi / atrocyate sattAvinAzAbhAvApekSayA nityatvam , upAdhimedena ghaTAkAzo vyaktirUpo naSTa iti AbAlagopAla(la)pratIte / sattvAdanityatvaM paramANodRSTAntatvena vyaktikRtatvAt , yathA paramANo dvacaNuka-tryaNuka-caturaNukatayotpadyamAne paramANuvyatirnaSTA, na tu paramANurnaSTa iti / ato jAtyA(tya)pekSayA sarva nityaM vya. ktyapekSayA tvanityamiti tadevAkSarAntarairAkhyAtam / dravyArthika paryAyAthika nayadvayaM jainamatasaMmatamevAgatam / bhAvArthastvayaM kutracinmukhyavRttyA gauNatayA vA nityAnityabhedAdika vyavasthita yathA sAmAnyaM tad dvivitram-jAtirUpam upAdhirUpaM ca / jAni. sAmAnyaM sArvadekaM vastu svAbhAvikam / upAdhirUpaM pAcakatvam / idaM tvanuvRttipratyayahetutvena savAdhakatvAccopAdhirUpaM mukhyArthivAdhe upAghiriti / tadvat sarva yojyamiti / Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ LALBHAI DALPATBHAI BHARATIYA SANSKRITI VIDYA MANDIR L D SERIES S NO Title Piice Rs. 41 50/ 10/5/ 40/ 8/ 87 *1. Sivaditya's Saptapadarthi, with a Commentary by Jinavardhana Suri Editor Dr J S. Jetly (Publication year 1963) 2. Catalogue of Sanskrit and Prakrit Manuscripts Muniraja Shri Punyavijayaji's Collection Pt 1 Compiler . Muniraja Shri Punyavijayaji Editor : Pt Ambalal P. Shah (1963) 3 Vinayacandra's Kavyasiksa Editor : Dr H G Shastri (1964) 4 Haribhadrasuri's Yogasataka, with auto-commentary, along with his Brahmasiddhantasamuccaya. Editor Muniraja Shri Punyavijayaji (1965) 5 Catalogue of Sanskrit and Prakrit Manuscripts, Muniraja Shri Punyavijayaji's Collection, pt II Compiler Muniraja Shri Punyavijayaji Editor : P A P Shab (1965) 6. Ratnaprabbasuri's Ratpakaravatarika, part I Editor : Pt. Dalsukh Malvania. (1965) *7 Jayadeva's Gitagovinda, with King Mananka's Commentary, Editor Dr. V M Kulkarni. (1965) 8 Kavi Lavanyasamaya's Nemirangaratnakarachanda. Editor Dr S Jesalpura (1965) 9. The Natyadarpana of Ramacandra and Gunacandra : A Cri. tical study By Dr K. H. Trivedi (1966) 10 Acarya Jinabhadra's Visesavasyakabhasya, with Auto-commen tary, pt. I Editor . Dalsukh Malvania (1966) 11. Akalanka's Criticism of Dharmakirti's Philosophy A study By Dr Nagin J Shah. (1967) 12 Jipamanikyagani's Ratnakaravatarikadyaslokasatartbi. Editor . Pt Bechardas J. Doshi (1967) 13 Acarya Malayagiti's Sabdanusasana Editor . Pt. Bechardas (1967) 14. Acarya Jinabhadra's Visesavasyakabhasya, with Auto-commen tary. pt. II, Editor Pt. Dalsukh Malvania (1968) 15. Catalouge of Sanskrit and Prakrit. Manuscripts , Muniraja Punyavijayaji's Collection, Pt III. Compiler . Muniraja Shri Puayavijayaji Editor Pt. A. P Shab (1968) Out of priat 15/ 30/ 81 30 20 30 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16. Ratnaprabhasuri's Ratnakaravatarika, pt. II, Editor . Pt. 10/ Dalsukh Malvanja (1968) 17 Kalpalataviveka (by an anonymous writer) Editor . Dr Murari 321 Lal Nagar and Pt Harishankar Shastry. (1968) 18. Ac Hemacandra's Nighanlusesa, with a commentary of Sri- 30/ vallabhagani. Editor : Muoiraja Shri Puayavijayaji (1968) 19 The Yogabiodu of Acarya Haribhadrasuti with an English 10/ Translation, Notes and Introduction by Dr. K K. Dixit (1968) 20 Catalogue of Sanskrit and Prakut Manuscripts : Shri Ac 40/ Devasuri's Collection and Ac Ksantisuri's Collection : part IV Compiler. Munulaja Sbri Punyavijayaji Editor . Pt AP. Shah, (1968) 21 Acarya Jinabhadra's Visesavasyakabbasya, with Auto-Commen- 21/ tary, pt IV Editor - Pt. Dalsukh Malvania and Pt. Bechardas Doshi (1968) 22 The Sastravartasamuccaya of Acarya Haribhadrasuri with Hindi 20/ Translation, notes and Introduction by Dr K K. Dixit (1969) 23. Pallipala Dhana pala's Tilakamanjarisara Editor Prof N. M 121 Kansara (1969) 24 Ratnaprabhasuri's Ratnakaravatauka pt III, Editor Pt. 81 Dalsukh Malvania (1969) 25. Ac Haribhadra's Neminahacariu Pt1 * Editor : Shri M C. Modi 40/ and Dr. H C Bhayani (1970) 26 A Critical Study of Mabapurana of Puspadanta, (A Critical 30/ Study of the Desya and Rare words from Puspadapta's Mabapurana and His other Apabhramsa work) By Dr Smt. Ratna Shriyan. (1970) 27. Haribhadra's Yogadrsuisamuccaya with English translation, 81 Notes, Introduction by Dr K. K Dixit. (1970) 28. Dictionary of Prakrit Proper Names, Part I by Dr 32/ M. L Mebta and Dr K. R Chandra. (1970) 29. Pramanavartikabhasya Karikardhapadasuci. Compiled by 8 Pt. Rupendrakumar (1970) 30 Prakrit Jaina Katha Sahitya by Dr. J C Jaio (1971) 10:31. Jaina Ontology By K. K Dixit (1971) 30/32 Philosophy of Shri Svaminarayan by Dr. J. A Yajnik (1972) 30/33. Ac Haribhadra's Neminahacariu pt I[ Editors : Prof. H. C. Bhayani and M C Modi. (1972) 34 Up Harsavardhana's Adhyatmabindu : Editors * Munt Shri Mitrasandvijayaji aod Dr Nagin J. Shah. (1972) 35 Cakradbara's Njayamanjarigraothibhanga Editor Dr. Nagio J. Shab (1972) 40/ 61 361 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Terms Regarding Sale ( in force from ist April 1971 ) 1. Book-seller shall ordinacily receive a discount of 25% on all the publi cations of L D, Series 2. The Railway frieght and cost of packing shall not be charged from those placing at a time an order amounting to Rs 1,000 or more 3. Those whose purchase for full one year (Ist April to 31st March) amo. unt to Rs 5,000 or more shall at the end of the year get an additional discount of 5% while those whose purchases for that period amount to Rs. 10,000/- or more shall get an additional discount of 10% over and above the discount mentioned 10 rule 1 above. This amount will not be paid in cash but will be adjusted against the bill or bills of the next year. 4. The payment should be made within a month after presentation of the bill, vikrI ke niyama (1 apraila 1971 se ) 1. pustaka-vikretAbhoM ko lA. da granthamAlA (LD Series) ke prakAzanoM para sAdhAraNata. 25 pratizata kamIzana diyA jAyagA / 2 1,000 ru0 yA isase adhika ke ekakAlika ArDara para relabhAsA tathA paikiMga nahIM liyA jaaygaa| 3. varSa bhara ( 1 apraila se 31 mArca ) meM 5,000 ru. yA isase adhika mI pustakeM kharIdane para niyama 1 meM ullikhita kamIzana ke atirikta 5 pratizata adhika aura 10,000 ru. yA isase adhika kI pustakeM kharIdane para 10 pratizata adhika kamIzana varSa ke anta meM diyA jAyagA / isa kamIzana kI rakama nagada nahIM dI jAyagI kintu AgAmI varSa ke bila yA biloM meM se kATa dI jAyagI / 4. bila bhejane ke bAda eka mAsa kI avadhi meM pemenTa ho jAnA cAhie /