Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચિત્રભાનું
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
HિI[HI
લેખક ચિત્રભાનુ” મુનિ ચંદ્રપ્રભાસાગરજી મ.
લાયમ,
નમો
કડક
હદ
જય૦
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહેલી આવૃત્તિ સપ્ટેબર, ૧૯૫૮
પુનર્મુદ્રણઃ જૂન, ૧૯૬૦ પુનર્મુદ્રણઃ સપ્ટેમ્બર, ૧૯૬૧ પુનર્મુદ્રણઃ જુલાઈ ૧૯૬૩
કિંમત રૂ. ૧-૨૫ નયા પૈસા
પ્રકાશકઃ - લાલભાઈ મણિલાલ શાહ
શ્રી જીવન-મણિ સવાચનમાળા ટ્રસ્ટ હઠીભાઈની વાડી સામે, દિલ્હી દરવાજા બહાર, અમદાવાદ
મુદ્રક: કાન્તિલાલ એમ. દેસાઈ: ચંદ્રિકા પ્રિન્ટરી
મિરજાપુર રેડ : અમદાવાદ
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાનગોષ્ટિ
S
ક્ષિતિજની તેજોમય ધાર પર વરસતાં આદર્શ નરનારીઓમાં આત્મવિલેપન કરનાર ગંગાદેવી મારાં ચિરપરિચિત છે. એમણે મને એમના પ્રકાશમહત્યા નિવાસમાં આવવા આમંત્રણ મેકવ્યું.
આ નિમંત્રણના ગૌરવથી મારા આનંદની પાંખો સાગરની સીમા વટાવી દૂર સુધી પ્રસરી અને તે પળે મેં મારા આત્માને ધન્યતાથી - નિહાળ્યો.
મારી પાસે જે કંઈ શ્રેષ્ઠ હતું તે મેં શોધી કાઢયું અને મારા જીવનને અલંકૃત કરી એમના તેજેધામ પ્રતિ જવા સજ્જ થયો.
મનમાં જિજ્ઞાસા હતી. તનમાં તરવરાટ હતો અને પગમાં છૂર્તિ હતી. એટલે પ્રકાશનો આ અનન્તપથ મારે મન એક ક્રીડા–વિહાર જેવો થઈ રહ્યો.
ત્યાં પહોંચે. પણ ત્યાંનાં ચેતન્યભર્યા નરનારીઓને જોતાં, હું મને પિતાને જ નાને લાગ્યો.
શું એમનાં પ્રકાશભર્યા જીવન! એમના મુખ પર સહજ પ્રસન્નતા છે. નયનમાં નેહ છે. હૃદયમાં દિવ્યતા છે. શ્વાસમાં સુરભિ છે. ગતિમાં સ્થિતિ છે. અને સ્થિતિમાં ગતિ છે. અને એમના પ્રત્યેક આત્મપ્રદેશમાં ચેતનાભર્યા અગમ્ય ઉલ્લાસને આહલાદ છે.
સુમન, સુરભિ અને સંજીવનીની વસંત જાણે એમના જીવનઉપવનમાં ખીલી ઊઠી છે.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ દિવ્ય જીવનના દર્શનથી મારું આશ્ચર્ય પળે પળે વધતું ગયું. અમૃતાહાર પછીની શાન્ત પળોમાં મેં ગંગાદેવીને પૂછયું:
અહીંનાં નરનારીઓનાં જીવનમાં આવો અલૌકિક ચૈતન્યરસ ઊભરાતો મને કેમ દેખાય છે? શું હું જડતાની નીરસતામાંથી આવ્યો છું એટલે કે પછી અહીંના જીવનમાં પ્રમાણ કરતાં વધારે રસ છલકાય છે તેથી ?”
આદર્શની જ્યોતને જલતી રાખવા ગઈકાલે જે નરનારીઓએ હસતા મુખે પિતાનાં અશ્રુઓની અંજલિ વિશ્વદીપને ધરી, તેમના જીવનમાં આજ આ ચૈતન્યપૂર્ણ શાન્ત રસ ઊભરાય તેમાં તમને આશ્ચર્ય લાગે છે?” સહજ સરલતાથી આટલું કહી ત્યાં હાજર રહેલાં પુષ્પ જેવાં સુવાસિત અને પૂર્ણિમા જેવાં સુવિકસિત પુપચૂલ, અરણિક, ચન્દનબાલા, સુવ્રત અને સુમતિના જીવનમૂળમાં કેવાં વેદનાનાં ખાતર અને કરુણાનાં જળ સિંચાયા હતાં, તેની જ્ઞાનગોષ્ટિ ગંગાદેવીએ આરંભી.
ભૂતકાળની એ વ્યથાપૂર્ણ કથા સાંભળતાં વર્તમાનકાળનું રહસ્ય મને મળી ગયું. .
પ્રકાશના પ્રદેશની સ્વપ્નયાત્રાના આ ઉજજવળ પાત્રને પ્રાફકથનની વળી શી જરૂર ?
-ચિત્રભાનું
શ્રાવણી પૂર્ણિમા ૨૦૧૪
અમદાવાદ. ૭
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિવેદન
શ્રી જીવન-મણિ સવાચનમાળાના બીજા વર્ષના ત્રીજા પુસ્તક તરીકે “ભવનું ભાતું” રજૂ કરતાં અમે ખરેખર હર્ષ અનુભવીએ છીએ.
આ પુસ્તકના કર્તા મુનિશ્રી ચંદ્રપ્રભસાગરજી' “ચિત્રભાનુ” આજના વિદ્વાન સાધુ-સંન્યાસીઓમાં પિતાની વિદ્વત્તા, વકતૃત્વશક્તિ અને ચિંતકપણને લીધે જુદી ભાત પાડે છે અને નવયુગીન સાધુતાનું એક અનોખું ઉદાહરણ પૂરું પાડે છે. એમના મૌલિક વિચારની ચિનગારીરૂપ આ પુસ્તક બન્યું છે. એમ અમે સગર્વ કહી શકીએ છીએ.
વાતાવરણ કે વ્યક્તિ-કદી પણ એકધારું જીવન જીવી શક્તાં નથી. એમાં નિર્મળ ઉષાદર્શન પણ હોય છે, ને સંધ્યાના ગંભીર રંગે પણ એમાં હેય છે. ચંદ્રની ચાંદની પણ એમાં હોય છે, અને અમાવાસ્યાના ગાઢ અંધકાર પણ એમાં વિલસતા નજરે પડે છે. મનને તાજગી બક્ષે એવી મધુર અનિલલહરીઓ પણ એમાં હોય છે, અને હૈયાને શેકી નાખે તેવાં લૂનાં ઝાપટાં પણ એમાં ઝપાટા નાખતાં જોવા મળે છે. આધિ, વાવંટોળ કે ઉકાપાત પણ એમાં હેય છે, અને મંદમંદ સુગંધ વહાવતી વસંતની બહાર પણ એમાં સાંપડે છે!
વ્યક્તિ અને વાતાવરણ, બંનેનું એમાં ઝબોળાવાનું અને ઝબળાઈ ને પાછા બહાર નીકળવાનું ભાવિ છે. છતાં ખૂબી એ છે, કે જે જીવતાં આવડે તો જ્યાં જખમ છે, ત્યાં મલમ પણ છે. જ્યાં દર્દ છે, ત્યાં તેની દવા પણ મૌજુદ છે. કોઈ વ્યક્તિ સંસારમાં એવી નહિ હેય કે જે એમ કહી શકે કે એણે હમેશાં એકધારે સારંગીના તાર જેવું
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન ગાળ્યું છે ! વિસંવાદ એનુ નામ જ જીવન! અને વિસ વાદી વાગતી જીવનવીણાને સવાદી બનાવે એનું નામ જીવ્યું સજ્જળ !
E
કાઈ એવા દાવા કરે પણ ખરા કે મારા જીવનમાં આજસુધી મે' સવાદ અને સુખ જ અનુભવ્યાં છે, ત્યારે જવાબમાં આપણને પેલા કવિની ઉક્તિ જ કહેવાનું મન થાય—
- પીંપળ પાન ખરંત હૈ, હસતી કુપળિયાં, ‘ મુજ વીતી તુજ વીતશે, ધીરી બાપુડિયાં.’
ભવની આ મથામણમાં–સંસારસાગરનાં આ ભરતીઓટમાં સ્વસ્થ રહેવા માટે, સ્થિતપ્રજ્ઞ રહેવા માટે આપણા પૂર્વજોએ આ ધરા પર એક દીવાદાંડી રેાપી છે, અને તે છે નીતિસદાચારની, ધર્માંની અને પરમાર્થની ! આજના ઘણા આગળ પડતા માણસા વિમાસણમાં છે. પૂછ્યા કરે છે, ધમ શું? નીતિ શું? એની વ્યાખ્યા કઈ રીતે થઈ શકે??
6
અમે એમની સામે એક જ વાકય રજૂ કરી શકીએ, અને એને નીતિ, ધર્મ કે નાગરિકતા જે લેખલ મારવું હોય તે ભારી લે.
"
आत्मनः प्रतिकूलानि परेषां न समाचरेत् '
આપણને જે ન ગમે, તે બીજાને ન જ ગમે. આપણને ન ગમે તેવું આચરણ ખીજા તરફ ન કરવું : એનું નામ નીતિ, ધર્મ' કે સંસ્કાર ! જેમ કે અમેરિકા પેાતાના ઉપર અણુએખ પડે એમ ન ઇચ્છતું હાય તા, એણે ખીજા પર અણુભેાંખ મૂકવાની ઈચ્છા ન કરવી. પણ આજ જગતમાં સત્ર સર્પ અને માનવીના જેવા પરસ્પર શકિત ધાટ રચાયે છે. જીવન ભયથી આક્રાન્ત છે. સ` માને છે, માનવી મને મારશે. માનવી માને છે, કે સર્પ મને ડસી લેશે. અને સ્વરક્ષણના એ કલ્પિત ભયમાં એક—ખીજાતે સંહારવામાં અને વ્યગ્ર છે. શાન્તિ સહુને ખપે છે અને અશાન્તિમાં સહુ રાચે છે!
અને પશુસૃષ્ટિને નિયમ માનવકુળા વચ્ચે પણ પ્રસર્યાં છે. એક પક્ષ
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
બીજા પક્ષથી અવિશ્વાસુ છે. શેઠ નેકરને અને નોકર શેઠને પ્રતિસ્પધી માને છે? કામદાર અને માલિકે વચ્ચે તો ભયંકર ખીણ ખોદાઈ રહી છે. વિદ્યાર્થી અને આચાર્ય વચ્ચે કઈ ભાવનાતંતુ નથી. પતિપત્નીના પરસ્પર વ્યવહારમાં એકબીજાને ઘણું કહેવાનું છે, પુત્ર બાપ સામે દાવા કરે છે. વર્ગ વર્ગ સામે વિગ્રહે ચઢે છે. દેશ દેશ સાથે દાનવતા આચરે છે.
આ બધાનું પરિણામ જે આવે છે. પણ એક વાત નક્કી છે કે જે આ ધંધોને સમન્વય નહિ સધાય ને અહિ-નકુલવત વ્યવહાર ચાલુ રહ્યો તે સંસારમાંથી શાંતિ, સૌજન્ય અને સુખ તે વિદાય લેશે, ઉપરાંત જગતને પોતાને માથે સતત દુઃખ, દુઃખ ને દુખ જ દેખાશે. મૃત્યુ અને આપત્તિ સદાકાળ તળાયેલાં જ રહેશે. સુખને શ્વાસ, સર્જનને આનંદ ભાવિ પેઢીના નસીબમાંથી ચાલ્યો જશે. શક્તિ આત્મદ્રોહ અને જીવન–સંહારના કાર્યમાં જ વપરાતી રહેશે.
પ્રસિદ્ધ લેખક વિક્રેડ વેલો, એક ઠેકાણે પાશ્ચાત્ય જીવન-બ અને તેની બહુ પ્રશસ્તિ પામેલી “ઔદ્યોગિક ક્રાન્તિ’ વિષે ઉલ્લેખ કરી કહે છે:
“ઔદ્યોગિક ક્રાંતિએ પહેલાં તે કાર્યને સ્વયંસંચાલિત અને પુનરાવર્તનશીલ કરીને કામનો પ્રકાર જ ફેરવી નાખે.
“આથી માણસ વધારે ને વધારે યંત્રવત કામ કરવા લાગ્યો. અને તેનું સર્જક વ્યક્તિતત્વ ઓછું ને ઓછું થતું ગયું. માનવીઓ પૂરેપૂરા માનવીમાંથી વિભિન્ન માણસો બની ગયા.
“આ ફેરફારે માણસને અસંતોષી અને અસ્વસ્થ બનાવી મૂક્યો. આ સ્થિતિમાંથી ઉગરવાના પ્રયત્નોએ વધારે ને વધારે રોજી મેળવવા માટેની અને વધારે ફાજલ સમય મળે તેને માટેની ઝુંબેશનું સ્વરૂપ ધારણ કર્યું.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
શોધળોએ ભાતભાતની સાધનસામગ્રીઓ અને નાના પ્રકારની રાચરચીલાની માયાજાળ ઊભી કરી. પેન્સિલ છોલવાના સંચાથી માંડીને રેફ્રીજેટર સુધી નવાં સાધને શેધાયાં. આ બધાં નવાં સાધનેને ખપાવવાં હેય તે સમાજના મોટા વર્ગની ખરીદશક્તિ વધવી જોઈએ. અને તેને માટે પણ કારીગરોને વધુ રેજી મળવી જોઈએ.
“આ રીતે રહેણી કરણીમાં પૈસા ભેગા કરવા પાછળ” ખૂબ ભાર મુકાયે. સદાય વધારે ને વધારે ચીજો ખરીદ્યા કરવી એમાં જ જાણે આખું જીવનકાર્ય સમાઈ ગયું. સામાન્ય માનવીને સ્વભાવ જ બદલાઈ ગયે.
માણસ ભૌતિક વિષયમાં રપ રહેવા લાગ્યું, અને માનસિક ભૂમિકા પર જીવવાનું પ્રમાણ ઓછું થવા લાગ્યું.
કપડાંને વપરાશ તેણે વધાર્યો. ખર્ચાળ ખેરાક ખાતાં તે શીખે. આધ્યાત્મિક રીતે કે બુદ્ધિને સ્પર્શતી રીતે વડે મનોરંજન મેળવવાને બદલે પિતાના આનંદ માટે તે પોતાની આસપાસના વાતાવરણ ઉપર વધુ ને વધુ આધાર રાખવા લાગ્યો. આ રીતે છેવટે તે પોતાના દરેક જાતના મને જન કે રમતગમત માટે પણ પૈસા પર આધાર રાખતો થયો.
નાણુ પર રચાયેલી અર્થવ્યવસ્થાની બૂરી અસર એ થઈ કે સ્વચ્છેદ વધતું ચાલ્યું. સ્વચ્છેદની જોડે તેની હરેળનાં બીજાં દૂષણે પણ પેસી ગયાં. આવી જાતની જીવનપદ્ધતિથી માનવ જાતના અધઃપતનની અને થયેલી આત્મિક અવનતિની નોંધ લેવા જેવી છે.'
અમે આ ઉદ્ધરણ જરા લાંબી રીતે ટાંકયું તેને અર્થ એ છે, કે ભારતમાં નહિ, પણ ભારત બહાર જેઓ રાજકીય તંત્રમાં પડ્યા નથી તેવા વિદ્વાન ને વિચિક્ષણ પુરુષે કથળી રહેલા માનવજીવનને સચિંત નજરે નીરખી રહ્યા છે.
યુદ્ધ અને ઉચ્ચતાની હરીફાઈ રેનિંદે શાપ બન્યો છે. હડતાળો, આપઘાતો ને અનીતિના ગુનાઓનું પ્રમાણ વધ્યું છે. દુષ્કાળ, અછત
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
અને મેંઘવારી જીવનવ્યાપી તો બન્યાં છે. આવેશોને એટલા બહેકાવવામાં આવ્યા છે, કે માણસ દારૂગોળાનો જ બની રહ્યો છે. સ્ત્રીની આંખમાં વિલાસ છે. પુરુષની નજરમાં ભૂખ છે. ખૂન તે સામાન્ય બન્યાં છે. દાદાઓએ જાણે દુનિયાને વીંટી લીધી હોય એમ યુદ્ધ, અકસ્માત અને મેંત ડગલે અને પગલે સામે આવીને ઊભાં છે!
બટકું રોટલામાં જે શાન્તિ હતી, સાદી ઝૂંપડીમાં જે ઉચ્ચ પ્રકારનો આનંદ હતું, એક ઓઢવાનું ને એક પહેરવાનું એમાં જે ગૃહસ્થાઈને સંતોષ હતો, એ આજે નષ્ટ થયો છે. પગે પચાસ માઈલ ચાલ્યો જતો અને મહિને ભાસે સગાંને સંદેશાન પત્ર પામતે માણસ સુખી હત–ભલે એ આપણને અપૂર્ણ લાગતો હેય—પણ આજે બેજવા જેવો જરૂરી છે. એ માણસ કદાચ જંગલી હશે પણ એ તંદુરસ્ત હતું, એ કોલેજમાં નહિ ગયે હેય પણ કોઠાવિદ્યાવાળો ને નીતિવાન હતા. એ ફિલસૂફ નહિ હાય, પણ હૃદયવાળો હતે.
માણસના હૃદયમાં એક વરુ બેઠું હોય છે. આપણું જૂના પૂર્વજો એને બાંધી રાખવાની મહેનતમાં માનતા, એને બહુ ખવરાવી ફટાવવામાં ન માનતા, એને જ્યાં ત્યાં હિલચાલ કરવા દેવાની છૂટ ન આપતા.
આજે એ વરુને નિબંધ રાખવાની કેળવણું અપાય છે. જે વરુ ગઈ કાલે માનવજાતનું ગુલામ હતું માનવજાત આજ એની ગુલામ બનતી જાય છે. એક દેશથી બીજા દેશની દુશ્મની, એક પ્રાંતથી બીજા પ્રાંતની ચડસાચડસી, એક કુળથી બીજા કુળની વિશિષ્ટ કુલિનતા ને એક માનવથી બીજા માનવની મોટાઈ–આ માણસના હૈયામાં અડ્ડો જમાવી બેઠેલા વરુની ઘુરકાધુરકી જ છે.
આ વરુને જેમણે વશ કર્યું છે, કે જેમણે પોતાની જીવનસાધનાથી સંસારમાં પ્રેમ અને મૈત્રીની સુવાસ પ્રસરાવી છે, એવા પુણ્યઆત્માઓની જીવનગાથાને વિદ્વાન અને ચિંતક મુનિરાજ શ્રી. ચનપ્રભસાગરજીએ પિતાની ચિન્તનપ્રધાન મધુર શૈલીમાં મૂકી, માનવ
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાજને જીવનનું એક નૂતન દર્શન આપ્યું છે.
આવા માનવજીવન માટે–માનવભવ માટે ભાથું શું? વ્યાસ કહે છે, એ સાદા શબ્દોમાં કહીએ તો
'परोपकारः पुण्याय, पापाय परपीडनम् ।' કેઈને આપણાથી નિરર્થક પીડા પહોંચે તે પાપ. પરના–પાડોશીના ભલા માટે મથીએ તે પુણ્ય. આખરે નવલરામની લીંટીઓ મૂકીને આ નિવેદન પૂરું કરીશું.
વો શોક, થંલ્લું મુજ ગાન, જ્ઞાન આ એક જ ! વિના ધર્મ, નવલ, આ સ્થાન ચલિત સૌ એક જ !”
આશા છે, કે અમારા વાચકે આ ભાથાને પેટ ભરીને આસ્વાદ લેશે, ને જીવન-પ્રવાસમાં નવી તાજગી અનુભવશે.
– દ્રસ્ટીઓ
ચોથી આવૃત્તિ પ્રસંગે
ભવનું ભાતું” પુસ્તકનું આ ચોથું પુનર્મુદ્રણ છે. વિદ્વાન મુનિરાજનાં આ પછી ઘણું પુસ્તકે આ ટ્રસ્ટને મળ્યાં છેઃ ને આવા વિધાનની સુંદર કૃતિઓ મેળવવા બદલ ટ્રસ્ટ પિતાને અહોભાગી માને છે. સૌરભ, ભવનું ભાતું, બિંદુમાં સિંધુ, હવે તો જાગે, ધર્મરત્નનાં અજવાળાં, પ્રેરણાની પરબ આટલાં પુસ્તકો પછી નૈવેદ્ય તૈયાર થઈ રહ્યું છે.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુક્રમ
૧. લવનું ભાતુ ૨. ખીણ અને શિખર
૩. શલ્યાની અહલ્યા ૪. આતમની અગ્નિપરીક્ષા ૫. મૌનના મહિમા ૬. સૌજન્યનું આંસુ
૭.
દિલની વાત
૮. ભવનું ભાતુ ૯. આત્મવિલાપન
૧૦. શાકના તળિયે શાન્તિ
&
છ
૨૯
* ? * * &
૯૪
૧૧૦ ૧૪૦
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચમા વર્ષનાં
સંસ્કારી ઘરનું સુંદર પુસ્તકાલય
એટલે પુસ્તક
શ્રી જીવન-મણિ સદ્વાચનમાળા ટ્રસ્ટ
વૃદ્ધોને જીવન-આનંદ૧ અજાતશત્રુ ભા. ૧
સ્ત્રીઓના સમયને સદુપયોગ, લે. જયભિખ્ખું
, કિશોર-કિશોરીઓનું ઘડતર. ૨ અજાતશત્રુ ભા. ૨ લે. જયભિખુ
સાહિત્ય, કલા, નીતિ અને ધર્મ–આ ૩ ધર્મરત્નનાં અજવાળાં ચતુરાત્રીનાં પ્રચાર અર્થે આ વાચનમાળાની ‘ચિત્રભાનુ
જના કરવામાં આવી છે. ૪ નકલંક મેતી શ્રી. કૃષ્ણશંકર શાસ્ત્રી
આ વાચનમાળાનું વાર્ષિક લવાજમ રૂા. ૧૦ ૫ પાલી પરવાળાં રાખ્યું છે તેમાં રૂા. ૧૩થી ૧૫નાં પુસ્તક આપવાનું
લે. જયભિખુ ઠરાવ્યું છે. આ પુસ્તકો લગભગ મૂળ કિંમતે જ ૬ કલ્યાણ—મુર્તિ આપવામાં આવે છે? એટલે બજાર કિંમતના - લે. રતિલાલ દેસાઈ | હિસાબે કિંમત ગણતાં લગભગ લવાજમથી બમણી ૭ પ્રેરણાની પરબ ભેટ પુ. કિમતનાં પુસ્તકે ગ્રાહકોને મળે છે. ચિત્રભાનુ”
પોસ્ટ ખર્ચ રૂા. ૪-૦૦ આ પુસ્તકને એની સાહિત્યિક ગુણવત્તા સાથે રંગ, રેખા અને કલામય ગેટઅપમાં બહાર પાડવામાં આવે છે.
લગ્નની ભેટ, વર્ષગાંઠની ભેટ કે ઈનામ માટે આ પુસ્તકે પહેલી તકે પસંદગી પામે તેવાં છે.
સાંપ્રદાયિક્તાનું નામનિશાન નથી છતાં ધર્મ—નીતિનાં સુંદર તો છે. ટે. નં. ૨૬૦૧
શ્રી જીવન-મણિ સવાચનમાળા ટ્રસ્ટ હઠીભાઈની વાડી સામે, દિલહી દરવાજા બહાર, અમદાવાદ
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભવનું ભાતું [વાર્તાસંગ્રહ].
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
તe::
ભવનું ભાતું
આષાઢી વાદળ વરસીને થાક્યાં હતાં. મારગમાં કીચડના થર જામ્યા હતા, વનસ્પતિ આળસ મરડીને ધરતી પરથી ઊભી થઈ રહી હતી. ધરતીએ જાણે બુટ્ટાદાર લીલી સાડી પહેરી હતી. નાનાં નાનાં વનોએ એમાં ભાત ગૂંથી હતી.
આ વખતે એક સાધુવંદ અટવીને માર્ગ વધીને આગળ વધી રહ્યું હતું, પણ હવે આગળ કદમ ઉઠાવી શકાય તેમ ન હતું. માર્ગમાં નાની નાની દેડકીએ કૂદી રહી હતી. લાંબાં લાંબાં અળસિયાં તરફડી રહ્યાં હતાં. જીવજંતુઓને ઉપદ્રવ વધી ગયું હતું, અને કળામાં પાણી બે કાંઠે છલકાઈ રહ્યા હતાં.
મુનિવૃંદના નાયક વિચારમાં પડ્યાઃ હવે આગળ કેમ વધવું? શહેર અહીંથી ઘણું જ દૂર જણાય છે. અષાઢી પૂનમને હવે માત્ર ચાર જ દિવસ બાકી છે. મુનિએ ચાર મહિના તે એક સ્થાને રહેવું જ જોઈએ, પૂર્ણિમા પછી પ્રવાસ થાય નહિ.
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભવનું ભાતું હવે ન અટવીમાં રહેવાય કે ન આગળ વધાય!
એ જ સમયે આ અટવીમાં મુક્તગાન ગાતે એક પડછડ માણસ ચાલ્યા આવતે દેખાય. એના મુખ પર પ્રતાપ હતો, બાહુમાં બળ હતું, ખભે ધનુષ્ય હતું અને પીઠ પર બાણનું ભાથું હતું. ' ખડકની જેમ અડગ એ આગંતુક થંભે, અને જાણે પૂર્વ–પરિચિત ન હોય તેમ એણે પૂછ્યું: “સંત! અત્યારે, આવા ભયંકર જંગલમાં આપ ક્યાંથી? ચાર દિવસ પછી તે પૂનમ છે. શહેર અહીંથી ચાલીશ ગાઉ દૂર છે. માર્ગ પાણીથી ભરાઈ ગયા છે, ચાતુર્માસ કરવા ક્યાં ધાર્યું છે?”
આગંતુકની ભાષા કડક હતી; છતાં એમાં સંસ્કારિતાની છાંટ હતી. સાધુઓને લાગ્યું કે મુનિઓના ધાર્મિક આચારને આ જાણકાર છે, નહિ તે આ નિર્જન વસતીમાં રહેતા માણસને ચાતુર્માસની અને વિહારની કલ્પના ક્યાંથી હોય?
આચાર્યે કહ્યું: “ભાઈ! અમે ભૂલા પડ્યા છીએ. નિકળ્યા તો હતા અષ્ટાપદ જવા પણ વર્ષો થતાં ઘાસ ફૂટી નીકળ્યું. પગદંડી ભૂંસાઈ ગઈ અને અમે ત્રણ દિવસથી અહીતહીં ભમીએ છીએ. શહેરમાં પહોંચાય તેમ લાગતું નથી. તમે આટલામાં ક્યાંક વસતી-રહેઠાણ ન બતા? મુનિને તે શું શહેર કે શું વગડો ! તમે મંજુરી આપે તે આ ચાર માસ અહીં જ તપ-જપથી ટૂંકા કરી નાખીએ.”
આગંતુક ક્ષણભર વિચારમાં પડ્યો. એક ક્ષણમાં તે એના મુખ પર અનેક ભાવો રમી ગયા. ધીરે ધીરે એના
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભવનું ભાતું લેહમાં રહેલા ઉત્તમ સંસ્કારોએ એના પર વિજય મેળવ્યું. ખીણ ભણી આંગળી ચીંધતા આગંતુકે કહ્યું:
આ ટેકરીઓની એથમાં ઝૂંપડીઓ દેખાય છે ને? એ ભીલની પલ્લી છે. ત્યાં અમે રહીએ છીએ. તમારે વસતી જોઈતી હોય તે ત્યાં મળશે. પણ એક શરત છે, એ શરત તમે પાળે તે તમે ત્યાં ખુશીથી રહી શકે.' - સાધુવંદના નાયક આચાર્ય સુસ્થિત સમયજ્ઞ હતા. માણસને પારખવાની નિસર્ગિક દૃષ્ટિ એમને મળી હતી. ઝવેરી જેમ હીરાને પારખે તેમ એ માણસને પારખતા. એમણે આ માણસમાં રહેલી સંસ્કારિતા જોઈ લીધી અને પૂછયું: “ભાઈ! શી શરત છે તમારી?”
પડછંદ દેહ જરા ટટ્ટાર કરતાં નિખાલસ અને સ્પષ્ટ શબ્દોમાં એ પલ્લીવાસીએ કહ્યું: “જુઓ, અમે રહ્યા લૂંટારા અને તમે રહ્યા સંત. આપણા બંનેના માર્ગે જ ન્યારા. અમારે માર્ગ મારવાનો અને તમારે માર્ગ તારવાને. અમારે ધર્મ લૂંટવાને અને તમારે ધર્મ આપવાને. એટલે તમે અમારે સંગે ચડે તે તમે બગડે, અને અમે તમારે સંગે ચઢીએ તે અમારો રેટ રઝળે.
“છતાં તમારે વસતી જોઈતી હોય તે હું આપું, પણ એક શરતે. તમારે અમારી દુનિયામાં દખલ ન કરવી. મારા હાથ નીચે પાંચસે લુંટારા છે. અમારે ધંધે છે: લંટ, ખૂન ને ચેરી. અમારા કોઈ પણ માણસને તમારે ધમને ઉપદેશ ન આપે. હું જાણું છું કે તમારે માર્ગ સાચો છે,
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભવનું ભાતું
સારો છે, પણ અમારા માટે નકામે છે. અહિંસા સ્વીકારીએ તે ખૂન કેમ થાય? લૂંટ ન કરીએ તે પેટ કેમ ભરાય? આપ અહીં ખુશીથી રહે, પણ શરત અમારી ધ્યાનમાં રાખજે. નહિ તે......'
લૂંટારાની આ નિખાલસ વાત સાંભળી આચાર્યને આનંદ થયે. એનું વક્તવ્ય એટલું સ્પષ્ટ હતું ને છતાં કેટલી બધી સમજણથી ભરેલું હતું? આચાર્યનું હૈયું લેભાયું. એમને થયું: હજારે બકરાંઓને બોધ આપવા કરતાં આ એક સિંહને પ્રતિ હોય તે કેવું સુંદર? પણ એ પ્રતિબંધ પામે ખરો? સાવ, અસંભવ. અરે, જ્યાં ઉપદેશને સાંભળવાની જ ના પાડે છે, ત્યાં બેધની તે વાત જ શી કરવી? છતાં હીંમતવાને શ્રદ્ધા ન ખાવી. આશા અમર છે. સાચા પુરુષાથીને કશુંય અશક્ય નથી.
આચાર્યે એની વાત સ્વીકારી લીધી. - ચારે બાજુ ઊંચા ઊંચા પર્વતની દીવાલે હતી, અને એની વચ્ચે નાની નાની ટેકરીઓ પર કેટલીય છૂટીછવાઈ ઝૂંપડીઓ હતી. ઝૂંપડીમાં વસતે પ્રત્યેક માનવી કાળના અવતારસમે હતે. એને શ્યામ રંગ, કાળી દાઢી, વળાંક લેતી મૂછે, કદાવર દેહ અને બુકાને બાંધેલું મેં જોતાં જ સામાન્ય માણસ તે છળી જતો.
આ મહાકાળની દુનિયામાં સાધુઓએ પોતાનું સ્થાન જમાવ્યું.
નિસર્ગના આ શાન્ત વાતાવરણમાં સાધુઓ મૌનમાં
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભવનું ભાતું
મસ્ત રહેતા. આત્મસાધનામાં મગ્ન રહેતા. જ્યારે લુંટને માલ લઈ ચેરે આ સાધુઓની વસતી પાસેથી પસાર થતા ત્યારે ક્ષણભર તે એમના હૈયાના અંધારિયા આકાશમાં પણ ત્યાગની પ્રભા ઝગમગી જતી, પણ ચોરે એ પ્રકાશમાં વધારે ન થોભતા. એ પિતાના ઘડાઓને આગળ દેડાવી મૂક્તા
ચેરે લૂંટવામાં મગ્ન હતા. સાધુઓ જપ-તપમાં મગ્ન હતા. ચાર મહિના વાયુના ઝકરાની જેમ વહી ગયા.
ગ્રીષ્મ ઋતુમાં નદીના કિનારા પરથી પસાર થતા માણસને પણ શીતળતાને સ્પર્શ થાય છે, તે શું સાધુતાના કિનારા પર રહેલાને એની મૌનભરી શીતળતા ન સ્પશે ?
કારતક સુદ પૂર્ણિમાના નવપ્રભાતે આકાશમાં સૂરજે પ્રકાશની પીચકારી મારી ત્યારે સાધુઓએ વિહાર માટે કેડ બાંધી. પલ્લીપતિએ આવી ભાવપૂર્વક નમન કર્યું. સાધુઓ આગળ વધ્યા. પલીપતિ પણ એમને વિદાય આપવા છેડે સુધી એમને પગલે પગલે ચાલ્ય, પણ એના હૃદયમાં કંઈક મંથન હતું. ચાર ચાર મહિના સુધી સાધુએ એમની પલ્લીમાં રહ્યા હતા, પણ કેવા શાન્તિથી! ન કેઈની આથી, ન કેઈની પાછી! ન બંધ કે ન ઘણું! કેવી પ્રેમભરી નજર !
પલ્લીપતિ વિચારી રહ્યો, સાધુઓએ મૌન રહીને જાણે વ્યાખ્યાન આપ્યું હતું. સત્ય અને સંયમની મૂક હવા ઊભી કરી હતી! આજે એ હવા કામ કરી રહી હતી.
પગદંડીના વળાંક આગળ આચાર્ય સુસ્થિત થંભ્યા. એમણે છેલ્લી વિદાય માગતાં કહ્યુંઃ પલ્લીપતિ! તમને
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભવનું ભાતું એક પ્રશ્ન પૂછું? તમે કહ્યું હતું કે ચાતુર્માસમાં અમારે તમારા સંબંધી કંઈ જ ન પૂછવું, પણ આજ એ ચાતુર્માસ પૂર્ણ થયું છે, સાથે તમારી એ શરત પણ પૂર્ણ થઈ છે. એટલે કહો તે કંઈક પૂછું.”
આચાર્યની સંયમભરી સહૃદયતાએ પલીપતિના હૈયાને કબજે લીધે. એ ગળગળો થઈ ગયેઃ બેલ્ય, “પૂછોને પ્રત્યે ! જે પૂછવું હોય તે પૂછે. હું આપનાથી કઈ વાત નહિ છુપાવું.'
“તમે કહે છે કે હું એર છું, પણ તમારા સંસ્કાર તે ચાડી ખાય છે કે તમે કેઈકુલીન વંશના છે. તમારામાં રહેલા કેટલાક ગુણે મને આકર્ષી રહ્યા છે, ભાઈ! તમારું પિતાનું કુળ એ ચેરનું કુળ હાય ના.” - આચાર્યની પ્રેમવાણીથી પલીપતિનું હૃદય પીગળવા લાગ્યું. મીણને ગરમી મળતાં એ ઓગળે એમ એનું હૈયું આચાર્યની પ્રેમ–ઉષ્મામાં ઓગળી રહ્યું. એને પિતાને ભવ્ય ભૂતકાળ સાંભરી આવ્યું, એની આંખમાં વેદનાનાં આંસુ આવ્યાં-જાણે પહાડ ભેદીને જળધોધ બહાર આવ્યું. બંને હાથવતી પિતાનું કપાળ દાબતાં એણે કહ્યું:
પ્રભેપ્રભે ! એ જૂની વાત ન પૂછે. જિગરના કેટલાક ઘા અપ્રગટ જ સારા. હું અત્યારે કેણ છું એટલું જાણે એ જ પૂરતું છે !” - આચાર્યને આગળ વધવું હતું. તાપ વધી રહ્યો હતો, છતાં એ થંભ્યા. એમની રત્નપારખુ નજર કહી રહી હતી
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભવનું ભાતું
*
કે ઝવેરાત અહીં જ છે. આ કોલસામાંથી જ હીરે મળવાને છે. એ જરા નજીક આવ્યા, પિતા પિતાના પુત્ર પર જે વાત્સલ્યથી હાથ મૂકે તે વાત્સલ્યથી હાથ મૂકતાં એમણે કહ્યું: ‘પલીપતિ ! સ્મૃતિના અંગારા પર શા માટે રાખ ઢાંકી રાખે છે? એ તમને અંદર ને અંદર બાળ્યા કરશે. એને બહાર લાવે, જ્ઞાન અને પશ્ચાત્તાપનાં વારિથી એને બુઝાવી નાખે.”
આચાર્યનાં સ્નેહભીનાં વચને પલીપતિના હૈયામાં ઊંડે ઊંડે ઊતરી ગયાં. ગિરિરાજ જે અડગ દેખાતો પલ્લીપતિ સહજમાં બાળક જે નાને અને નિર્દોષ થઈ ગયે. આંસુને લૂછતાં એણે કહ્યું: “પ્રભે ! મારી આ વેદનાની ભઠ્ઠી તમારાં ભાવભર્યા જ્ઞાનવચનેથી નહિ કરે. એ મને ઠારીને જ ઠરશે. છતાં હું મારી વ્યથા આજ આપની પાસે ઠાલવું છું.
“મારે જન્મ ટીપુરીના રાજા વિમળશાને ત્યાં થયે હતે. મારી માતાનું નામ સુમંગલા હતું. મારું નામ પુષ્પચૂલ. મારે એક બહેન હતી. એનું નામ પુપચૂલા.
હું મારા પિતાને એકને એક પુત્ર હતું, એટલે તેઓ મને ઘણું જ લાડથી ઉછેરતા. અંતરની એશિયાળ તે જાણે જ છે. મને દરેક પ્રકારની સ્વતંત્ર હતી. દાસ દાસીએ મારી આજ્ઞા ઉઠાવવા સદા તત્પર રહેતાં. સૌ ઝુકી ઝૂકીને પ્રણામ કરતાં, પણ જેમ શ્રીમંત ઘી-દૂધ પચાવી શકતે નથી, તેમ અધૂરા ઘડા જેવો હું આ સ્વતંત્રતા ન
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦.
ભવનું ભાતું પચાવી શક્યો. માતા-પિતાનાં વાત્સલ્યને મેં દુરુપયેગ કર્યો.
ધીમે ધીમે મારામાં સ્વચ્છંદતા આવતી ગઈ. મારી ઉન્મત્તતાથી, મારાં તેફાનથી મને લેક પુષ્પચૂલને બદલે વંકચૂલ કહેવા લાગ્યા! પ્રજા મારાથી ત્રાસી ગઈ.
મારા આશ્રયને લીધે જુગારીઓ મત્ત થઈ ફરતા. મદિરાપાનથી ડેલતી આંખે લઈ હું ઘેડાને નગરીના રાજમાર્ગ પર પૂરપાટ દોડાવત. મૂક અને નિર્દોષ પ્રજાજન હડફેટમાં આવતું, ત્યારે એને ક્યાં વાગ્યું છે એ પૂછવાને બદલે, એ હડફેટમાં કેમ આવ્યે, એમ કહી ધમકાવી હું એને ફટકા મારતે. મારા આ જુલમથી ત્રાસેલી પ્રજાએ મારા પિતા પાસે ફરિયાદ કરી. પિતાએ મને મમતાથી સમજાવ્યું પણ હું ન સમજે. માતાએ વાત્સલ્યભીની શિખામણ આપી પણ એ શિખામણને મેં ઠેકરે મારી. પ્રેમાળ માતાએ વહાલન જળથી મને સિંચે પણ હું ન પલ-કારણ કે સ્વચ્છંદતાથી હું પથ્થર બન્યો હતો!”
છેલ્લું વાક્ય ઉચ્ચારતાં પહેલીપતિને કંઠ ભરાઈ આવ્યું. થેડી વાર થંભી એણે આગળ ચલાવ્યું: “માતાપિતાની આ મમતાને મેં નબળાઈ માની અને હું વધારે તોફાની બન્યા. દશેરાના દિવસે તે મારાં તોફાને ટોચે પહોંચ્યાં. મારાથી કંટાળેલા પિતાએ આખરે મને જાકારો આપતાં કહ્યું? જા, પાપી, અહીંથી ચાલ્યા જા. મને તારું મે બતાવીશ નહિ. તારાથી મારી રાંક પ્રજા ત્રાસી ગઈ છે.”
આ શબ્દોએ મારા કાળજામાં ઘા કર્યો. હું તે જ
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભવનું ભાતું
૧૧ ક્ષણે ઘરથી બહાર નીકળી પડ્યો. મારી નાની બહેન મારી સાથે જ આવી, બધાં વિખૂટાં પડે તેય મારી નાની બહેન મારાથી વિખૂટી પડે તેમ ન હતી. અમારે ભાઈબહેનને પ્રેમ પુષ્પ અને પરાગ જે અતૂટ હતો. અમે ચાલતાં ચાલતાં આ અટવીમાં આવી ચડડ્યાં. ત્રણ ત્રણ દિવસના અખંડ. પ્રવાસથી મારી વીરભગિની પણ થાકીને લેથ થઈ ગઈ હતી. એણે કહ્યું: ભાઈ!
મેં પુષ્પચૂલાની સામે જોયું તે છેડપરથી કરમાઈને ખરી પડતા ગુલાબની જેમ એ ઢળી પડવાની અણુ પર હતી. એને એક વૃક્ષ નીચે બેસાડી હું ખાનપાનની શોધ કરવા નીકળે. ત્યાં સામેથી એક ભીલ આવતે દેખાયે. હું થંભે. મેં એને મારી હકીકત સમજાવી, એટલે એણે એની પલ્લીમાં આવવાનું આમંત્રણ આપ્યું.
તે જ આ પલ્લી, જ્યાં આપ ચાર મહિના સુધી રહ્યા. તે દિવસથી અમે અહીં જ છીએ. એ વૃદ્ધ, ભલે ભીલ મરી ગયે. હવે એના સ્થાને હું આવ્યો છું, પાંચસો ભીલ મારા હાથ નીચે છે. આ સિંહગુફાને હું બેતાજ બાદશાહ છું. ચેરી, લૂંટ ને ખૂન એ મારો ધંધે, મારું નામ પડે ત્યાં મોટા ચમરબંધી પણ ધ્રુજી ઊઠે છે!
પણ આજ જ્યારે એ મમતાળુ માતા અને પ્રેમાળ પિતાને યાદ કરું છું ત્યારે હૃદય વિષાદની છાયાથી ગામગીન થઈ જાય છે અને આંખે આંસુથી છલકાય છે.
શું કહું? આજે એ આ દુનિયામાં નથી. માતા--
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
ભવનું ભાતું
પિતાના પ્રેમ જગતમાં કચાંય થવે છે? અમારા વિચાગમાં એ અમારી પાછળ ઝૂરી ઝૂરીને મરી ગયાં પણ હું અભાગી એવા કે એમની અંતિમ ક્રિયા વખતે પણ ન જઈ શકયો. જેમણે મને પ્રેમથી પેાષ્યા, એમને જ મે' દગેા દીધા... પ્રભુ ! આ મારી દુ:ખદ જીવનકહાણી છે !
,
આકાશ ભણી મ`ડાયેલી ધ્રુવના તારા જેવી એની આંખામાંથી એ આંસુ ટપકી પડ્યાં.
આચાર્ય સહૃદયભાવે મેલ્યા : ‘ પુષ્પફૂલ ! આનુ નામ જ જીવન! હું જાણું છું કે તારા જીવનપથ પાપની ખીણમાં થઈને જઈ રહ્યો છે, છતાં ત્યાં પણ પ્રકાશને અવકાશ છે. આવી ખીણમાંથી પણ નિયમના પગથારદ્વારા માનવી ઉપર આવી શકે છે. આજ મારું હૃદય કહે છે કે પુષ્પચૂલને કઈક આપ, કઈક જીવનપાથેય-ભવનું ભાતું આપ. હું તને ભવના ભાતા જેવા ચાર નિયમે આપું છું, જે આકરા નથી છતાં તારા મામાં સહાયક બની રહેશે:• પહેલા નિયમ–
' •
'હું ઇચ્છું છું કે તું કેાઈની
હિંસા ન કર, પણુ એ તારા માટે અશકય છે. તેા આટલુ કર; કાઈ પણ ઠેકાણે ઘા કરતાં પહેલાં સાત ડગલાં પાછા હઠવુ' અને સાત વાર પ્રભુસ્મરણ કરવુ.
"
કબૂલ છે, ધર્મના અવતાર!' લૂટારા ખેલ્યુંા.
"
હવે ખીજ નિયમ
·
“હું ઈચ્છું છું કે તું સાદા ને સાત્ત્વિક ખારાક લે,
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભવનું ભાતું
૧૩
પણ એ તું ન કરી શકે તે એમ કર, જે ખાદ્યનું નામ તું જાણે નહિ એવું અજાણ્યું ખાદ્ય તારે ન જ ખાવું.”
નહિ ખાઉં.” લૂંટારાએ સ્વીકાર કર્યો. હવે ત્રીજે નિયમ
હું તે ઈચ્છું છું કે તું શીલવંત જીવન ગુજારે, પણ તું કદાચ એ ન કરી શકે તે રાજાની રાણીને ત્યાગ તે તારે કરવે જ, કારણ કે એ પ્રજાની માતા છે.”
“કેવી ઘેલી વાત કરે છે, મહારાજ! રાજાની રાણી અને હું? હા, હા, હા ” લૂંટારે ખડખડ હસ્ય ને બેકબૂલ એકવાર નહિ, સાત વાર. રાજી થાઓ તમે.
હવે ચોથે ને છેલ્લે નિયમ
છેલ્લે, હું ઈચ્છું છું કે તું માંસાહાર ન કર, પણ એ તારાથી શક્ય ન હોય તો કાગનું માંસ તો તારે ન જ વાપરવું.
“બેલ, આ ચાર નિયમ, આ ચાર મહિનાની પુણ્યસ્મૃતિ તરીકે તું ન લઈ શકે ?”
સંત ! આજસુધી તે કોઈનેય આ માથું નમ્યું નથી. ત્યાં આ હાથને પ્રતિજ્ઞા તે કેણ આપે? પણ તમારી મધુર વાણી અને સહુદયતાભર્યું જીવન જોઉં છું અને મારું મસ્તક તમારા ચરણમાં ઢળી પડે છે. મને સમજાતું નથી કે કઈ વખત નહિ ખેંચાનારું આ હૃદય આજે આમ કેમ ખેંચાય છે? તમારી પવિત્ર સ્મૃતિ નિમિત્ત આ ચાર નિયમ જરૂર પાળીશ. પર્વત ડગે તે આ પુષ્પસૂલ ડગે. આ નિયમ.
તમારી
ચાલ નિમિતે આ નિયર
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
ભવનું ભાતું તે આપણું મિલનની પુણ્યસ્મૃતિ છે, અને મારા આ ભટકેલા ભવનું એક પવિત્ર સાધુએ આપેલું ભાતું છે.”
વિદાય લેતાં આચાર્ય સુસ્થિતે કહ્યું: “પુષ્પચૂલ! માનવીમાં રહેલા સંસ્કાર, એને સિંચન મળતાં વિકસ્યા વિના રહેતા નથી. તારા સંસ્કાર પણ તને જરૂર વિકસાવશે. આજે -જ્યાં અંધકાર દેખાય છે ત્યાં કાલે પ્રકાશ દેખાશે. પ્રકાશ અને અંધકાર દૂર નથી. અંધકારના પડદા પાછળ જ પ્રકાશ છે, એ પડદે ઊંચકાવાની ઘડી કક્યારે આવે છે તે કોણ કહી શકે?” | મુનિર્વાદે વિદાય લીધી. પગદંડી પર ઊભેલે લૂંટારે પુષ્પશૂલ જતા મુનિવૃંદને જોઈ જ રહ્યો. આજે એનું હૈયું અનુપમ મીઠાશ અનુભવી રહ્યું હતું.
અષ્ટમીને ચન્દ્રમાં ગગનમાં આનંદગીત ગાઈ રહ્યો હતે. પ્રકાશની મીઠી હેલી જામી હતી.
પલ્લીના મેદાનમાં એક પલંગ પર બે જણ એકબીજાને બાથ ભીડીને સૂતાં હતાં. ચન્દ્રકિરણે આ યુવાન રૂપભર્યા દેહ પર નૃત્ય કરી રહ્યાં હતાં, અને પિયણ જેવી સુંદર આંખે પર નિદ્રાદેવીએ આસન જમાવ્યું હતું.
લંટને માલ લઈને ધસમસતે પુષ્પશૂલ જે પિતાની પહેલીમાં આવ્યું, તેવી જ એની પહેલી નજર આ દશ્ય પર પડી. એ ચમક્યો, આહ! પિતાની જ પત્ની સાથે કઈ પુરુષ પલંગમાં પડ્યો છે, અને એને જમણે હાથ એના વક્ષસ્થલ પર છે.
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભવનું ભાતું
૧૫ રે પાપી ! પુષ્પલને આંખે તમ્મર આવવા લાગ્યાં. ક્રોધથી એનું હૈયું સળગી ઊઠયું. અંગઅંગમાંથી તણખા ઝરવા લાગ્યા. એણે તલવાર ખેંચી. એક જ ઘાએ બંનેનાં માથાં ઉડાડવાના નિર્ણય સાથે એણે આગળ પગ ઉપાડ્યો. ત્યાં એને પેલે મુનિને નિયમ યાદ આવ્યા :
ઘા કરતાં પહેલાં સાત ડગલાં પાછા હઠવું અને સાત વાર પ્રભુના નામનું સ્મરણ કરવું...”
અદ્ધર ઊઠેલી તલવાર આકાશમાં વીજળીની જેમ ચમકતી હતી. એણે ડગલાં પાછાં ભર્યા, એક...બે...ત્રણ .....ચાર ને પાંચમું ડગલું ઉપાડે ત્યાં તલવાર પાછળની ભીંત સાથે અથડાઈ અવાજ થયે અને પુરુષ ઝબકીને જાગ્યેઃ “કેણ? ભાઈ! ઘણું છે મારા ભાઈ!”
પુષ્પચૂલના આશ્ચર્યને પાર ન રહ્યો. પિતાની જ બહેન પુષ્પચૂલા પુરુષના વેશમાં પલંગમાંથી છલંગ મારી બેઠી થઈ
તલવાર મ્યાન કરતાં એણે પૂછ્યું : “આ બધું શું માંડયું છે? તે પુરુષના વેશમાં ? આજ તે મહાન અનર્થ થઈ જાત. ભલું થજો એ મહાન સંતનું ! એમના નિયમ આપણી રક્ષા કરી.”
વસંતસેના જરા આળસુ હતી. એની ઊંઘ પુષ્પચૂલા જેવી હળવી ન હતી. એ કલાહલ થયા પછી જાગી. એની ઘેન ભરી આંખમાં કુતૂહલ હતું. કમળની પાંખડી જેવી એની મત્ત આંખે ઉપાલંભ આપી કાંઈક પૃચ્છા કરી રહી હતી:
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભવનું ભાતું
“આ શું ગરબડ આદરી છે? આહ, ઊંઘ કેવી જામી હતી!”
પુષ્પચૂલના મુખ પર હજુ અહોભાવ હતે. એ પલંગ પર બેઠે. એને ખભે ઢઢળતાં પુષ્પચૂલાએ કહ્યું: “ભાઈ! તમે ધાડ પાડવા ઊપડયા, અને અહીં નટમંડળ આવ્યું, એમનું નાટક જેવા સૌ ગયાં. મારાં ભાભી વસંતસેનાં અને હું અમે બે જ બાકી રહ્યાં. ત્યાં આપણું દૂતે આવી કહ્યું: “રાજનાં માણસે અહીં આવ્યાં છે. પુષ્પચૂલની હાજરીની જરૂર છે. શ્રીનગરમાં ધાડ પડી ત્યારે એ અહીં જ હતે, એમ આપણે બતાવી શકીએ એવું કાંઈક કરે. એટલે. મેં તમારે વેશ પહેર્યો. હું પતિ બની. આ મારાં પત્ની બન્યાં–અમે તમારી હાજરી સિદ્ધ કરી. રાત્રે મેડેથી આવ્યાં ને એ જ વેશમાં સૂઈ ગયાં. વેશનું કેવું પરિવર્તન ! તમેય થાપ ખાઈ ગયા ને !”
વસન્તસેના અત્યાર સુધી ચૂપ હતી. એ વાત સમજી ગઈ. એણે કટાક્ષ કર્યોઃ “અમારા પર તમારો કેટલે વિશ્વાસ છે, તેની આજ ખબર પડી ગઈ! ગમે તેવા તેય તમે તે લૂંટારા ને ! તમારે મન કશું ય પવિત્ર નહિ, આખી દુનિયા ચાર અને ઠગ. તમારે માણસ માટે અને ચીભડું કાપવું બંને સરખાં !”
આ વાત પછી આઠ દિવસ પણ નહિ વીત્યા હોય ત્યાં પુષ્પચૂલને ધારાનગરી પર ત્રાટકવાને વારે આવે. એના પ્રયાણ સમયે અપશુકન થયાં, પણ એવી વાતને ગણકારે એ એ ભીરુ ન હતું. એના લેહમાં વીરતા અને
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભવનું ભાતું
૧૭
સાહસ હતાં, છતાં, કાળ કાળનું કામ કર્યું જ જાય છે.
' એણે લૂંટ ચલાવી પણ ચેકિયાતે અને ગામલોકે શસ્ત્રસજજ હતા. એ પૈર્યથી લડ્યો, પણ સામે સમૂહ માટે હતે. સમયસૂચકતા વાપરી એ સરકી ગયે. અને એ જંગલની એક ભયંકર ખીણમાં ઊતરી ગયે.
પર્વતની હારમાળામાં પુષ્પચૂલને પકડો એટલે પાણીમાં મગરને નાથવા જે પ્રયત્ન હતો. હવે એ નિર્ભય હતું, એણે એક ઝાડની નીચે એના દેહને લંબાવ્યું, ત્યાં એના સાથીઓ પણ આવી પહોંચ્યા.
ખળખળ વહેતા ઝરણાના કિનારા પર ઊભેલા પુષ્પિત વૃક્ષ નીચે પડ્યો પડ્યો પુષ્પચૂલ વનસૃષ્ટિને નિહાળી રહ્યો છે, ત્યાં એના સાથીઓએ એની આગળ ફળને ઢગલે કર્યો. કેવાં સુંદર એ ફળ હતાં ! ગોળ અને સુંવાળાં રંગીલા અને સૌરભથી મહેકતાં. ફળ જોતાં જ મોંમાં પાણી છૂટે.
છરાથી ફળને સમારતાં પુષ્પચૂલે પૂછયું : “જગુ! આવાં સુંદર ફળે ક્યાંથી લાવ્યા ? એની સુવાસથી જ નાક તૃપ્ત થઈ જાય છે. આ ફળનું નામ શું ?” જગુએ ચીર મુખમાં મૂકતાં કહ્યું: “નામ ને ઠામ કેણ પૂછવા બેઠું છે? એની મીઠાશ અને એને રંગ જ એની ઉત્તમતા સિદ્ધ કરે છે.”
ના, ના, એમ ન કહે, મારે તે નિયમ છે. જે ફળનું નામ હું ન જાણું એ અજાયું ફળ મારે ન ખાવું. નામ કહે તે ખાઉં, નહિ તે લે આ તારું ફળ પાછું.”
તે રહે ભૂખ્યાં. ચોરી કરવી છે અને નિયમ પાળવા
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
ભવનું ભાતું છે! ગાવું છે ને લોટ ફાક છે, બે વાત ન બને. બીજા સાથીએ ચીર મેંમાં મૂકતાં કહ્યું. - સાથીઓએ ફળ ખાધાં, પાણું પીધું અને જરા આડે પડખે થયા. પુષ્પચૂલના પેટમાં ભૂખના ભડકા જાગ્યા હતા. આજ નિયમ જરા આકરો લાગ્યો, પણ એ ટેકીલે હતે. પ્રતિજ્ઞાને એ પ્રાણ માનતો.
કલાક આરામ લઈ એ ઊભે થયે. કપડાં ખંખેર્યા અને સાથીઓને ઢઢળ્યા. પણ કેણ જાગે? સૌ ચિરનિદ્રામાં ઢિયા હતા. સાથીઓને મૃત્યુશધ્યામાં પોઢેલા જોઈ ક્યાંક સાંભળેલી એને ઇંદ્રવરણું ફળની વાત યાદ આવી. મીઠાં, રંગીલાં, સુંવાળા ને સુગંધવાળાં-ઇંદ્રવરણાનાં ફળ ! આહ ! ત્યારે તે વાત ખલાસ. હું એક જ રહ્ય, આઠે સાથી પૂરા ! રે, સંત ! તમે તે મને નિયમ આપે કે જીવન આપ્યું?
એનું માથું હવામાં નમ્યું. એની આંખમાં શ્રદ્ધાના નીર છલકાયાં. એનામાં રહેલું સંસ્કારનું જીવનબીજ ફૂટી નીકળ્યું. એ પલ્લીમાં આવ્યું ત્યારે એના ચિત્તમાં પ્રકાશને પમરાટ હતે.
પલ્લી પતિએ નિર્ણય કર્યો, ચોરી છોડી દેવી. પણ એના હૈયાના ઊંડાણમાં એક કામના ઘણાં વર્ષોથી ઘર કરીને બેઠી હતીઃ પૂર્ણિમાની પ્રકાશમય રજનીમાં રાજાની પટરાણુન ગળાને નવલખો હાર ચોર અને પોતાની આ અપૂર્વ ચૌર્યકળાથી ઉજજયિનીના પરિજને અને નૃપતિને આશ્ચર્યચક્તિ કરી દેવાં. બસ, આટલું કરી લઉં, પછી સદાને માટે ચારીને તિલાંજલિ !
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભવનું ભાતું
૧૯
પૂર્ણિમાને થાડા દિવસની જ વાર હતી. એ દિવસે ગણવા લાગ્યા. પૂનમ આવી અને એ દિવસે એ પાતાનાં સાધના સાથે રાજમહેલમાં પહેાંચી ગયા. અગાસીમાં પલંગ પર રાણી પેાઢળ્યાં હતાં. એણે આકાશમાં મીટ માંડી, તે જાણે આરસીની તખ્તી પર મુક્તાફળ ગાઠવ્યાં હાય એવા સફેદ તારા આકાશમાં શૈાભી રહ્યા હતા. ચંદ્રનાં ધવલ કિરણેા રાણીના રૂપભર્યા અંગને સ્નાન કરાવી રહ્યાં હતાં.
પુષ્પસૂલ ધીમે પગલે પલંગ પાસે સરકચો, ત્યાં રાણી સફાળી જાગી ઊઠી, એની વાણીમાં કરૂપ હતા છતાં સત્તાવાહક રીતે તેણે પૂછ્યું : ‘કાણુ છે તું ? ?
ચાંદનીમાં પુષ્પચૂલના રૂપાળા ચહેરો વધુ રૂપાળે લાગતા હતા. એની ઝીણી આંખમાંથી ઝરતી જ્યેાસ્ના, એના સશક્ત ક્રેડ, ઢાલ જેવી એની ઉપસેલી છાતી. એના માથા પર ઊડતા વાંકડિયા વાળ–આ સૌ પુષ્પસૂલના રૂપની જાણે પ્રશંસા કરતાં હતાં.
ચ'ચળનારીનાં મનને નચાવી મૂકતુ એનુ જુવાન રૂપ રાણીના મન પર પણુ સામ્રાજ્ય જમાવી બેઠું'. એ ચૂપ ઊભા હતા, એના મુખ પર ભયને ખદલે વીરતા રમી રહી હતી. રાણી પલંગ પરથી અંગડાઈ લેતી ઊભી થઈ. એ એની પાસે આવી, અને ખેાલી :
<
‘ પુષ્પફૂલ ! હું જાણું છું કે તું ચાર છે. તારે ચારી કરવી છે ના ! ગભરાઈશ નહિ. આજ તા હું' પાતે જ ચારીના માલ તરીકે તારા હાથમાં પડવા તૈયાર છું. તું તેા દાગીના ચારવા
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભવનું ભાતું
આવ્યા આપવા તૈયાર થઈ
તી યુવાની છે.
તે
આવ્યા છે, પણ મારા મનના ચેર! હું તે દેહ, દાગીના અને દિલ બધું આપવા તૈયાર થઈ છું. આવ, જરા નજીક આવ!”
પ્રશાન્ત રજની છે. ઊછળતી યુવાની છે. એકાન્તને સમય છે. ચન્દ્ર રોહિણી સાથે રસલહાણ લૂંટી રહ્યો છે તે આપણે શા માટે વંચિત રહીએ?” મધુર સિમત કરી રાણી એને હાથ ગ્રહવા ગઈ, ત્યાં એ બે ડગલાં પાછા હઠી ગયે.
વાતાવરણ તે એવું હતું કે એક યોગી પણ પીગળી જાય. જ્યારે આ તે એક ભેગી હતે. પણ આ ભેગીનાં હૈયામાં એક જીવંતગીની મૂર્તિ બેઠી હતી. એ કહી રહી હતીઃ “પુષ્પ! આજ તારી કસોટી છે. તું કહેતે હતો ? દેહના ટુકડા થશે પણ પ્રતિજ્ઞાની પવિત્રતા નહિ જાય. વાતો ઘણું કરે છે. આજ તારે તલવારની ધાર પર ચાલવાનું છે. ક્રોધને દાબી શકાય છે, ભૂખે રહી શકાય છે. વીરતાથી સિંહને કબજે કરી શકાય છે, પણ એકાન્તમાં રૂપથી છલકાતી યૌવનવંતી નારી જ્યારે નિમંત્રણ આપે ત્યારે ટકવું એ તે વીરનું–ના–મહાવીરનું કામ છે !'
પુષ્પચૂલ પોતાના ચિત્તમાં રમી રહેલી એ ત્યાગમૂર્તિને નમી રહ્યો. એ મનમાં જ ગણગણ્યોઃ “ગુરુદેવ ! તમારી આણુને છોડી નહિ દઉં. આપે પ્રગટાવેલા પ્રતિજ્ઞાદિપને અખંડ રાખીશ.”
રાણીએ હાથ પકડતાં કહ્યું: “કેમ દૂર ભાગે છે" ભીરુ! ડરે છે? હું રાણી ! મહારાજાની માનીતી નવી રાણી. તારા પર પ્રસન્ન થઈ છું, અને તું દૂર ભાગે છે?”
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભવનું ભાતું
ઝાટકા મારી દૂર ખસતાં એણે કહ્યું: ‘મા’તમે આ શુ મેાલા છે ? ધર્મને કેમ ભૂલેા છે? અમે તમારાં આળકા ? ખળક માને પાપભરી નજરથી કેમ જોઈ શકે ?”
૧
વાર્તાલાપ ધીમેા હતેા, પણ રાત પ્રશાન્ત હતી, એટલે પડખેની અગાસીમાં સૂતેલી વ્યક્તિને એ સભળાતા હતા. આ વ્યક્તિ પેાતાની સમગ્ર ઇન્દ્રિયાને કેન્દ્રિત કરી, નાનામાં નાના શબ્દને પણ પકડી રહી હતી. એના અંગમાં રાષના જ્વાળામુખી ફાટો હતા. અત્યારે એની સામે કાઈ એ જોયુ. હાત, તેા એને જોતાં જ એ છળી જાત, એવી એની ભીષણ આકૃતિ હતી. એનેા હાથ તલવાર પર ગયા, છતાં એણે રાષને દાખી વાર્તાલાપને પૂરેપૂરા સાંભળવા પ્રયત્ન કર્યાં, રાણીએ સ્મિત કર્યુ. એના દાંતનાં શ્વેત કિરણા સાથે ચન્દ્રકિરણ મળ્યાં: એ ખેલી:
C
ઝટકા મારીને નાસી જવા માગે છે? કાયર ! ચારી કરવા નીકળ્યો છે અને ધમ ને નીતિની વાતા કરે છે? ધમ પાળવેા હતેા તે ચેારી કરવા શું કામ આવ્યેા ? નીતિને માનતા હાય તા આવા ધંધા શું કામ કરે છે? પણ જવા દે. સાહામણી રાત વીતી રહી છે. આનદની પળે સરકી રહી છે. રાજા તેા હવે વૃદ્ધ થયા છે. શાસ્ત્ર પણ કહે છે કે—વૃદ્ધચ તહળી વિષમયૌવનવતી લલના વૃદ્ધને ઝેર ખરાખર છે. મારા જીવનમાં યૌવનની ભરતી આવી રહી છે, ત્યારે રાજાના જીવનમાં એટ છે, મારા દિલના ચાર ! આવ. આવે સમય ફ્રી નહીં મળે. તારા ચરણેામાં હું મારાં તન, મન ને
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨
ભવનું ભાતું ધન–સર્વસ્વ ધરું છું,
- પુષ્પચૂલના મુખ પર દઢ નિશ્ચયની રેખાઓ ખેંચાઈ: એ દઢ સંકલ્પ સાથે છેઃ “રાણી! તમે શું માને છે? શું ચારને ધર્મ ન હોય? ધર્મ સૌનેય હોય. પાળે એને ધર્મ. અંધારી રાતમાં શું તારા નથી હોતા? ગમે તેવા ધંધામાં પણ ધર્મને પ્રકાશ હોઈ શકે છે. રાણી ! મારે માથે ટેક છે. મારા ગુરુને બેલ છે. રાજરાણું મારે માટે મા સમાન છે.
રાણીએ પિતાની વાણીમાં હાસ્ય અને સત્તાનું મિશ્રણ કરતાં કહ્યું: “તને ખબર છે કે તું કયાં છે? વધારે વાતો રહેવા દે. મારું માની જા. મારે આધીન થઈશ તે તું ધન્ય બનીશ. ના કહીશ તે હમણાં જ અંગરક્ષકોનાં ભાલાં તારી છાતીને વધીને ચારણી કરી નાખશે.”
“રાણી! ધિક્કાર છે આ પાપી કામને! બે ક્ષણના આવેશમાં પાગલ બનીને, તમે તમારા ધર્મમાં અંગારા મૂકી રહ્યાં છે !તારી પાસે સતીધર્મ નથી, સાચે પ્રેમ પણ નથી; માત્ર પાશવતા છે–વાસનાની પાપજવાળા છે. પણ હું એ નીચ નથી. ભાલાઓથી વીંધાવા છતાં હું મારો નિયમ નહિ તળું. પ્રતિજ્ઞા પાળતાં પાળતાં મારવામાં પણ મજા છે!” | માગણીને અસ્વીકારથી રાણી છંછેડાઈ. એણે એક ચીસ નાખી. સૈનિકો ચારે બાજુથી ધસી આવ્યા. પુષ્પચૂલની છાતી પર ભાલા મંડાઈ ગયા.
(નારી સૌમ્યતાની મૂર્તિ છે, પરંતુ વિફરે તે મહાકાળી પણ એ જ છે. પછી એની પાસે દયા, કરુણા શેધીય ન જડે.”
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩.
ભવનું ભાતું અત્યાર સુધી આ વાર્તાલાપને ગુપ્તપણે સાંભળનાર વ્યક્તિ એકદમ પ્રગટ થઈ. એણે આજ્ઞા કરીઃ સૈનિકે ! આ ચોરને મારા મહેલમાં લઈ જાઓ. રાણીને કારાવાસમાં પૂરો.”
મહારાજની આ વિષમ આજ્ઞા સાંભળી સૈનિકે સ્તબ્ધ થઈ ગયા. એમની પ્રતાપી આજ્ઞા વિરૂદ્ધ બોલી શકે પણ કે? અને અકારણુ આવી આજ્ઞા કરે પણ કેણ? જરૂર કાંઈક ભેદ છે.
રાતભર રાજા અને પુષ્પચૂલે વાત કરી અને એને જાણવા મળ્યું કે દુનિયામાં જે વંકચૂલ ચેર તરીકે પ્રસિદ્ધ હતે એ તે મહારાજ વિમળશાનો પુત્ર પુષ્પચૂલ હતા. એ સિવાય આવા ઉત્તમ સંસ્કાર કયાંથી હોય?
સવારે સભામાં જાહેર કરવામાં આવ્યું કે રાજકુમાર પુષ્પચૂલને ઉજજયિનીના સેનાપતિ બનાવવામાં આવે છે, એમના સાથીઓની સૈન્યમાં ભરતી કરવામાં આવે છે, અને રાણીને દેહાંતદંડની શિક્ષા કરવાની હતી, પણ પુષ્પચૂલની વિનવણીથી એમને ક્ષમા આપવામાં આવે છે.
ઉજજયિનીમાં આનંદનું મોજું ફરી વળ્યું. આજ સુધી જેને ભય નગરીને માથે ભમતું હતું, તે જ હવે નગરને રક્ષક બન્યા. નગરી અભય બની.
મહેલની ચન્દ્રશાળામાં શિકાને ટેકે પુષ્પચૂલ આડો પાડ્યો હતો. એની સામે બેઠેલી વસસેના એના મુખ
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪.
ભવનું ભાતું પર રમતા મનોભાવને જાણવા પ્રયત્ન કરતી હતી./ક્ષણમાં આનંદના શિખર પર ક્ષણમાં ચિન્તનના સાગરમાં એમ એ ચઢ-ઊતર કરી રહ્યો હતે. પુષ્પલે કહ્યું:
વસન્ત! માણસનું જીવન કેવું ગહન છે ? ધરતીની જેમ એમાંય કેટલા ખાડા ટેકરા છે ? મેં પણ આ એક જીવનમાં કેટલા વેષ ભજવ્યા? રાજકુમાર મટી પ્રજાને ત્રાસ આપનાર લુંટારો થયે. દારૂડિયે અને ખૂની પણ થયે અને હવે મારા ભાગ્યે સેનાપતિનું ગૌરવભર્યું સ્થાન મળ્યું, તને ખબર છે? અહીં સુધી દેરનાર કયો પ્રકાશ મારા જીવનમાં કામ કરી રહ્યો છે?”
વસન્તસેના એના મનભાવને જાણવા તે ઝંખતી જ હતી, ત્યાં એ પોતે જ પ્રગટ કરી રહ્યા. એણે પ્રકાશની વાત કરી એટલે વસતેં પૂછ્યું: “ના, આપના જીવનમાં ક્યાંથી પ્રકાશ આવ્યું છે, તે હું જાણતી નથી, પણ હમણાં તમારું જીવન ઊંચે જઈ રહ્યું છે એમ લાગે છે. આજ સુધી મને મારા કુળના સંસ્કારને ગર્વ હતો, પણ હવે લાગે છે કે તમે મારા કરતાં આગળ વધી રહ્યા છે, અને તમને આંબવા હું તમારી પાછળ પડી રહી છું, તમને આંબી શકીશ કે નહિ ? દેવ? તમે મને છેડીને તે આગળ નહિ વધી જાઓ ને? તમારે પ્રકાશ આપણને જુદાં તો નહિ પાડે ને ? ”
વસન્તસેનાને ભય જોઈ એ હસી પડ્યોઃ “અરે, તું તે હજી એવી જ રહી. હું કંઈ સાધુ નથી થવાને કે તને મૂકીને આગળ જાઉં. હું તે કહું છું, આચાર્યે આપેલી
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભવનું ભાતું
૨૫પ્રતિજ્ઞા મને ઊંચે ને ઊંચે લઈ જાય છે. હું ક્યાં હતો ને ક્યાં આવી ગયે? ક્યાં ચેરનું અંધકારમય-ભયભર્યું જીવન અને ક્યાં આજનું ગૌરવભર્યું નિર્ભય જીવન! આહ! એ દિવસે એ નિયમનું મૂલ્ય મારે મન કાંઈ ન હતું. આજ એ જ નિયમ મારા જીવનને વિધાયક બન્યું છે. મારા નિર્ભાગીના ભવનું ભાતું બન્યું છે.
મનમાં થાય છે કે ગુરુને વંદન કરી આવું-એમનાં પ્રત્યક્ષ દર્શન કરું. પણ એ કયાં મળે? જયેષ્ટ માસમાં પુષ્પચૂલાનાં લગ્ન પતી જાય એટલે ગુરુદેવની શોધમાં નીકળી પડું. ઈચ્છા તે એવી થાય છે કે એમના ચરણોમાં બેસી મારા પાપનું પ્રક્ષાલન, મારાં ઊંના ઊંનાં આંસુઓથી કરું.”
વાર્તાલાપ આગળ ચાલતે પણ એટલામાં તે બહાર રમવા ગયેલ એમને સૌથી નાના પુત્ર અજય આવી પહોંચે, એટલે વાતને ટૂંકી કરતાં વસન્તસેનાએ કહ્યું:
ઉઠે, જમવાને સમય થયું છે. સ્વપ્નથી પેટની ભૂખ નહિ ભાંગે. સપનાંની સુખલડી ભૂખ ભાંગે નહિ રે લેલ!” વસન્તસેના આનંદમાં આવીને ગાવા લાગી.
પુષ્પશૂલને હોદ્દો સંભાળ્યાને બાર મહિના થયા હતા, પણ એક યુગમાં ન આવે એવું પરિવર્તન આ બાર મહિનામાં આવ્યું હતું. પ્રજામાં નિર્ભયતા, શિસ્ત, સંયમ અને શ્રદ્ધા આવ્યાં હતાં. ચેરની કળા ચેર જાણે. શેર સેનાપતિ બને ત્યાં બીજે ચાર આવે ક્યાંથી? અને આવે તે ફાવે ક્યાંથી ?
સેવામાં, પ્રતાપમાં, નમ્રતામાં ને ભક્તિમાં એ અપ્રતિમ
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬
ભવનું ભાતું
અન્યા હતા. રાજા અને પ્રજા અને એને બહુમાનની દૃષ્ટિથી જોતાં.
એક નમતી સાંજે રાજાએ કહ્યું: ‘ પુષ્પશૂલ ! તમારા આવ્યાથી રાજ્યમાં શાન્તિ છે, પ્રજા નિર્ભય છે. લૂંટ અને ચારીનાં અનિષ્ટ દૂર થયાં છે. પણ પડેાશી રાજ્યની દૂનીત પ્રજા આપણી પ્રજાને રંજાડે છે. સરહદ પર વારવાર અથડામણ ઊભી થાય છે. અને ગઈ કાલે તા યુદ્ધના સ'કેત કરતા સદેશ આળ્યે છે. તા યુદ્ધની તૈયારી કરે અને તમારી એક નવીન ભવ્યતમ વીરગાથા સો’ પુષ્પચૂલના પરાક્રમ પાસે શું અશકય હતું ? ઉજ્જિયનીને પુષ્પસૂલના અદ્ભુત વીરભો પરાક્રમથી યુદ્ધમાં વિજય મન્યેા. પણ જીવલેણ કારમા ઘાથી એને દેહ વેદનામાં તરફડી રહ્યો હતા. એના અંગઅ'ગમાંથી રુધિર વહી રહ્યું હતું. વિજય મળવા છતાં સૌના દિલમાં દુઃખ હતું. વૈદ્યરાજે કહ્યું: ‘ પુષ્પસૂલ એક રીતે ખચી શકે તેમ છે.”
"
હું? મચી શકે ? કઈ રીતે ? અને કથા ઉપાયથી ?” રાજાએ આસન પરથી અર્ધા બેઠાં. થતાં પૂછ્યું.
વૈદરાજે કહ્યું: ‘ સેનાપતિ પુષ્પસૂલ એમાં સંમત નહિ થાય, એવી મને શકા છે.’
કેમ સંમત ન થાય ? આવા પ્રસંગે ગમે તેા ઉપચાર કરીને પણ જીવ મચાવવા જોઈએ. જીવ કરતાં વધારે શું છે !' નૃપતિએ પોતાના અભિપ્રાય ઉચ્ચાર્યાં.
૮ ઔષધમાં જો કાગમાંસ આપવામાં આવે તે જ આ
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભવનું ભાતું ઝેરી ઘા રૂઝાય અને શરીરમાં રક્ત આવે.” વૈદે બીતાં બીતાં ઉપાય કહ્યો.
પુષ્પચૂલને દેહ લથડી ગયું હતું. બોલવાની શક્તિ ન હતી, છતાં કાગમાંસનું નામ આવતાં એનાથી ન રહેવાયું વૈદરાજ ! એ કદી નહિ બને. જીવ કરતાંય મને મારે ધર્મ વધારે વહાલે છે. દેહ પડે તે પડવા દે. આવતી કાલે જનાર દેહ આજ જાય તેય શું? મેં જે ચીજને ત્યાગ કર્યો છે, એ મારે ન ખપે, મારા વીરત્વનું એ અપમાન છે. હું માત્ર દેહથી વીર નથી, દિલથી પણ વીર છું. પ્રતિજ્ઞા એ મારા પ્રાણ છે.
આપ વધારે ન બોલે, બોલવાથી હૃદયને નુકશાન થશે.” વાતને વચ્ચેથી જ કાપતાં વૈદરાજે કહ્યું.
વૈદરાજ ! મરનારને કેઈ બચાવનાર નથી. દીપકની વાટ જ જ્યાં બળી ગઈ હોય, ત્યાં ગમે તેટલું તેલ રેડે તેય શું વળવાનું છે? જીવનમાં નવી વાટ મૂકવી એ તમારા હાથની વાત નથી પૂર્વ જન્મમાંથી એ જેટલી લાવ્યો છું, તેટલી જ રહેવાની છે.” પુષ્પગૂલ થાક ખાવા છે.
“મારે આત્મા કહે છેઃ વાટને અંત હવે આવી ગયે છે. મને, શાંતિથી, સમાધિથી મરવા દે. મને સંતેષ છે. મારા ગુરુએ દીધેલી પ્રતિજ્ઞા મેં બરાબર પાળી છે. એ મારું. ભવનું ભાતું છે. મને હતું કે કાગમાંસ ખાવાને વારે ક્યાં આવવાને છે? પણ આજ એ વાત તમે ઉચ્ચારી. જાણે. નિયમ મારી કસોટી કરવા આવ્યા હતા. અત્યારે કરુણા
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
-૨૮
ભવનું ભાતું
ગુરુદેવની મૂર્તિ મારા નયન સન્મુખ રમી રહી છે.” પુષ્પચૂલ અટક્યો. એની આંખમાં આંસુ આવ્યાં.
અંતરમાંથી જાણે નાદ આવી રહ્યો હતે: “પુષ્પચૂલ! જીર્ણ વસ્ત્રને મેહ રાખીશ નહિ, નૂતન વસ્ત્રો તારા માટે તૈયાર છે તે પ્રતિજ્ઞાને પાળી છે, તે એનું ફળ પણ અપૂર્વ છે. દેવભવનની પ્રકાશમય ખંડની પ્રકાશમય શય્યા તારી પ્રિતીક્ષા કરી રહી છે.”
એની આંખમાં તેજ ચમકયું? એણે કહ્યું: “હું જાઉં છું. સમય પૂરો થયેલ છે. અને પ્રભુસ્મરણમાં એને દેહ ઢળી પડ્યો.
પુષ્પચૂલના દેહની આસપાસ એનાં કુટુમ્બીઓ, રાજા, પ્રજા–સૌ બેઠાં હતાં અને તેની શ્રદ્ધાને, તેની ઊંડી સમજણને અંજલિ આપી રહ્યાં હતાં. તે જ ક્ષણે પુષ્પચૂલને આત્મા દેવલોકની પુષ્પશસ્યામાંથી આળસ મરડીને ઊભે તે હતે.
જય જય નંદા, જય જય ભદ્દા ! મૃત્યુલોકમાં આંસુ હતાં. દેવલોકમાં આનંદ હતો.
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
ટ
ખીણ અને શિખર
ગ્રીષ્મનું મધ્યાહ્ન હતું. તન અને મનને શેકી નાખે એવે તાપ હતા. સુખી લેાકેા વિશ્રામગૃહમાં આરામ લઈ રહ્યા હતા, દુ:ખી લેાકેા વૃક્ષ નીચે લપાયા હતા. ૫ખીએ માળામાં સંતાયા હતાં. એ વખતે પારિજાતકના પુષ્પ જેવા કામળ સાધુ અરણિક આજે પહેલવહેલા ભિક્ષા માટે જઈ રહ્યો હતા.
અરણિકે પિતા દત્તની સાથે કિશાર યમાં સંસારત્યાગ કર્યા હતા. એની માતા ભદ્રા સયમ લઈ સાધ્વીસ‘ઘમાં વિહરતાં હતાં. પિતા સાધુ જીવનમાં સાથે જ હતા. પિતાના વાત્સલ્યને લીધે સાધુજીવનની કઠિનતા અણિકને સ્પશી નહાતી.
અરણિકનું પ્રત્યેક કા' સ્નેહાળ મુનિ—પિતા દત્ત ઉપાડી લેતા. એ તપસ્વી હતા, ત્યાગી હતા, છતાં પુત્ર પ્રત્યેના સ્નેહના તાંતણા એ નહાતા તેાડી શકચાઃ અને તેથી જ તપ અને ત્યાગના તાપમાં પણ અરણિક જાઈજૂઈના ફૂલ
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભવનું ભાતું જે સુકુમાર રહ્યો હતે.
માનવીને સનેહ ગમે તેટલે ઊંડે હોય પણ તે મૃત્યુને નથી ખાળી શકતે. કાળ પિતાનું કર્તવ્ય કઠેરતા પૂર્વક કર્યો જ જાય છે.
આયુષ્ય પૂર્ણ થતાં દત્તમુનિ સ્વર્ગે સિધાવ્યા.
અરણિક માટે સંસાર શૂન્ય છે તે હતો જ, પણ આજ એને સાધુજીવન પણ શૂન્ય જેવું ભાસ્યું. એને ભિક્ષા લાવી આપનાર કોઈ નથી. એના બરડા પર પ્રેમભર્યો હાથ ફેરવનાર કેઈનથી, નેહભીના શબ્દોમાં એની ભાળ રાખનાર પણ કેઈ નથી. એનું જીવન નીરસ-નિરાધાર થઈ પડ્યું.
મુનિદત્તના વૃદ્ધ ગુરુ આવ્યા. એમનું શરીર જીર્ણ થઈ ગયું હતું. એ કંઈ જ કરી શકે તેમ ન હતા. એ દેહથી થાક્યા હતા, પણ મન સાબૂત હતું. એમણે કહ્યું:
અરણિક, ભાઈ, આમ ખિન્ન થયે શું વળે ! આપણે તે સાધુ. સાધુને શેક ન શેભે, શક સંસારીઓને હોય, આપણે શોકને નિર્મૂળ કરવા નીકળ્યા છીએ. આ શેકનાં વાદળને તારે જ્ઞાનના પ્રકાશથી દૂર કરવાં જોઈએ. ભાઈ સ્વસ્થ થા !”
આ વાક્યો પળભર આશ્વાસન આપી ગયાં, પણ પછી તે અરણિકનું હૈયું વધારે ભરાઈ આવ્યું. તપેલા તવા પર પડેલાં પાનાં બિંદુ “સમસમ” કરતાં બળી જાય એમ એના શેકથી તપેલા હૈયા પર પહેલાં આ વાક્યો
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખીણ અને શિખર - ૩૧ પણ બળીને લય થઈ ગયાં. એના હૈયાની અશાન્તિ દર કરવા કેઈ જ સમર્થ નહતું.
આ શોકમાં એક...બે...અને ત્રણ ઉપવાસ તે ખેંચી કાયા પણ અંતે આ કાયા છે, એને કંઈક આપવું તે પડે જ.
એણે હાથમાં પાત્ર લીધું, પણ શરમ મૂકીને કેમ માગવું એ એક કેયડે હતો, છતાં એ ભિક્ષા માટે ચાલી નીકળે.
સૂર્ય મધ્ય આકાશમાં આવ્યું છે. એ પગ મૂકે અને પગે ફરફેલા ઊઠે છે. શરીર પરસેવાથી રેબઝેબ થયું છે, જાણે માલતીનું ફૂલ તાપમાં કરમાઈ રહ્યું છે. થડે વિશ્રામ લેવા માર્ગ પરના ઝાડ નીચે અરણિક ઊભે રહ્યો.
વિકસતા યૌવનમાં બ્રહ્મચર્યનું તેજ ભળ્યું હતું. શિલ્પીએ ઘડી કાઢેલી આરસની સુકુમાર પ્રતિમા જે એ ઊભે હતે. એની ભાવઘેરી આંખમાં પિતૃસ્મૃતિ હતી. હૈયામાં અકથ્ય ભાવ હતા. મુખ પર નિર્દોષતા રમતી હતી. એ સમયને એને દેખાવ એટલે તો સુંદર હતું કે કોઈ ભાવભીનું હૃદય એના પર છાવર થઈ જાય.
એ વૃક્ષની સામે જ એક ભવ્ય હવેલી આવેલી હતી. એ હવેલીના નકશીદાર ગેખમાં કવયિત્રી અમિતા બેઠી બેઠી સ્વપ્નની સ્નેહસૃષ્ટિમાં રમી રહી હતી. ત્યાં એની નજરે આ મસ્ત સાધુ ચડ્યો. એને જોતાં જ એનું હૈયું કઈ અગમ્ય ભાવોથી ખેંચાવા લાગ્યું. અકાળે તૂટી પડેલાં ગતજન્મનાં સહતંતુ અહીં જાણે સંધાઈ ગયાં.
અરણિકે પરસેવે લૂછતાં ઉપર જોયું, ત્યાં નયને નયન
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભવનું ભાતુ
પરાવાઈ ગયાં. અંતરમાં એક આંચકા આવ્યે અને વર્ષોના શ્રમથી માંધેલુ સંચમનું મહામ`દિર ભાંગીને ભુક્કો થઈ ગયું.
ફર
અરણિકનું હૃદય પ્રેમને ઝૂલે ઝૂલવા લાગ્યું. એની હૃદયભૂમિમાં કુમળી લાગણીએ પાંગરી. એ ત્યાંથી હવે ખસી શકે તેમ ન હતા. એ જેમ જેમ સુંદરીનેા વિચાર કરતા ગયા તેમ તેમ વધારે ને વધારે અધાતા ગયેા.
અમિતાએ તાળી વગાડી ને દાસી હાજર થઈ. સુદરીએ કહ્યું: જા, પેલા તરુણુ મુનિને ઉપર તેડી લાવ. ’
'
મુનિ તે। આમંત્રણની રાહમાં જ હતા. દિલ જે માંગતું હતુ' તે જ સામેથી મળ્યું. એ તે ધખધખ ઉપર પહેાંચી ગયા. . પધારે, મુનિરાજ, આજ અમને અને અમારા ગૃહાંગણુને પાવન કરે. ’સુંદરીએ સત્કાર કર્યા.
'
માનુનીની આંખો મદભરી હતી. વાણીમાં મદનના કેફ હતા. રતિપતિના આવેગથી એના દેહ ઊછળી રહ્યો હતેા. એ પેાતાની સ્નેહવ્યથા ન રાકી શકી.
દાસી સરકી ગઈ.
અણિક એકલા રહ્યો.
એકાંત પણ જામી ગયુ.
"
· ચેાગી ! નવયૌવનમાં આ શું આયુ છે ? યૌવનવસંતમાં આ પાનખર શી ? આ સમય ત્યાગના છે ? અવસ્થાને અયેાગ્ય કાર્ય કેમ કર્યું? જીવનરસ જ્યારે લેાછલ થઈ ઊભરાઈ રહ્યો હોય, ત્યારે આમ વૈરાગી થઈ ને ભટકવાનુ કોણે કહ્યું ? અકાળે દેહને દમવાના હોય ? મનને મારવાનું
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખીણ અને શિખર
૩૩ હોય? તનને તપાવવાનું હોય? આ તમને કેણે શીખવ્યું? ભટકવું જ હોય તે હજુ ક્યાં દિવસ થેડા છે? પાનખર આવે ત્યારે આ બધું કરજે ને, હું પણ સાથ આપીશ, પણ આજ તે વસંત છે. જીવનની પૂરબહારમાં ખીલેલી નવ વસંત ! વસંતને વધાવે. પ્રાણનાથ ! આ !”
અરણિકના ઉદાસ અને નીરસ જીવનમાં ફરી એક વાર મીઠાશ પ્રગટી. મન ક્ષણવાર યૂજર્યું અને આખરે સનેહની મૂચ્છનામાં એ સરી પડ્યું.
નેહ, સૌંદર્ય ને સંગીતના ત્રિવેણું સંગમમાં આકંઠ ડૂબેલા મનને ઊંચે આવવાની આશા વ્યર્થ છે.
ત્યાગનાં ભવ્ય વસ્ત્રોને રાગનો રંગ લાગ્યું. હવે આ ત્યાગનાં વસ્ત્રો કેમ શોભે?
અરણિ કે એ અનિવેષ ઉતારીને એક સ્મૃતિચિહ્ન તરીકે પાસેની સુવર્ણ મંજૂષામાં મૂક્યો.
અમિતા રૂપવતી ને યૌવનવંતી હતી, તેમ રસજ્ઞ પણ હતી. એને હાથે, ભાવનાના છોડ જે અરણિક ચઢયો, જેની પાસે દિલની દુનિયા સિવાય કંઈ જ ન મળે. * અમિતા અરણિકની નિર્દોષ જીવનલીલાથી વધારે આકષઈ. એમના મહિના દિવસ બન્યા, અને વર્ષો મહિના બન્યા.
સ્વપ્નસૃષ્ટિની જેમ વર્ષો વીતવા લાગ્યાં.
પ્રત્યેક ગ્રીષ્મમાં એમના મિલનને એ યાદગાર દિન, બને ખૂબ જ ઠાઠમાઠથી ઊજવતાં અને પ્રેમની
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४
ભવનું ભાતું
ઉજજવળતાના પ્રતીક રૂપે એમના ઉપવનમાં વૃક્ષનાં–વેલીએનાં પાંદડે પાંદડે દીપક પ્રગટાવતાં.
એમને સાંજને કાર્યક્રમ પાટને હતે, નમેલા ઝરૂખામાં સુંદર કમળ આસને ગોઠવાતાં. ત્યાં તેફાન અને રમત વચ્ચે એમની બાજી ચગતી. વિશ્વને ભૂલી બને એકબીજામાં રાચતાં. '
અરણિકની સૃષ્ટિ એટલે અમિતા. અમિતાને મન વિશ્વ એટલે અરણિકા બીજું બધું જ જાણે શૂન્ય બન્યું હતું.
[૨] પુત્રનું હદય ન સમજે તે તે મા કેમ કહેવાય?
દત્તમુનિના સ્વર્ગવાસના સમાચાર મળતાં નાજુક હૈયાવાળા ભાવનાઘેલા અરણિકની શી દશા થઈ હશે, તેની ક૯પન ભદ્રા સાધ્વીને તરત આવી.
ભદ્રા સાથ્વી થયાં હતાં, પણ એમનું માતૃહૃદય હજુ એવું જ ભાવભીનું હતું. એ પિતાની સાધના સાથે પુત્રના પ્રેય અને શ્રેયની ચિંતા રાખતાં. સૂર્યની આસપાસ જેમ ગ્રહમંડળ ભમે, તેમ એ પણ પુત્રની આસપાસનાં ક્ષેત્રમાં વસતાં.
એ ઉગ્ર વિહાર કરી ત્યાં આવી પહોંચ્યાં, પણ અરણિકને પત્તો જ ન મળે. અરણિકના સહાધ્યાયીએ કહ્યું:
“દત્તમુનિના સ્વર્ગવાસથી એના જીવન પર વિષાદ છવાયો હતો. ત્રણ ચાર દિવસ તે એણે ઉપવાસ કર્યા! પછી
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખીણુ અને શિખર
૩૫ એક દિવસ મધ્યાહુને ગયે તે ગયે. ખૂબ શોધ કરી પણ આજ પંદર દિવસ થયા. એના કંઈ જ સમાચાર નથી, હવે તે અમે આગળ વધવાના છીએ.”
આ સમાચારે સાધ્વી ભદ્રાના મગજ ઉપર ભારે અસર કરી. એનું ચિત્તતંત્ર હલી ઊઠયું. એ શુધબુધ ગેઈ બેઠી. અરણિક! અરણિક!
સાધ્વી ભદ્રાએ અરણિકના નામની જપમાળા આદરી. ગામડે ગામડે એ ફરી વળી. શેરીએ શેરીએ એ અરણિકને શેધવા લાગી.
ઘરની ડેલીએ ડેલીએ એ એક જ પ્રશ્ન પૂછતીઃ
કહે, ભાઈઓ કહે. તમે કોઈએ મારા અરણિકને દીઠે? હા, મારે અરણિય! હરણિયા જે ગભરુ ને કમળ, નિર્દેશ અને નાજુક એવા મારા અરણિકને કેઈએ જો કે?’
આ વાત્સલ્યભીની વાણું, આ દર્દભરી આંખે, આ નેહાદ્ર હૃદય જોઈ સૌની આંખમાં આંસુ આવતાં.
રે વાત્સલ્ય ! એ કેવું નિર્મળ ઝરણું છે!
ભદ્રાની આ સ્નેહઘેલછા સહૃદય માણસના હૃદયને જેમ દ્રવિત કરતી, તેમ મશ્કરા અને કુતૂહલી માણસને ઉત્તેજના આપતી. તોફાની છોકરા આ ગાંડી બાઈની હાંસી ઉડાવતા. દૂરથી બૂમ પાડતાઃ
એ....આ રહ્યો તમારે અરણિક!”
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬
ભવનું ભાતું
અરણિકનું નામ સાંભળતાં જ ભદ્રા દેડી આવતી, ગળગળી થતી અને કહેતીઃ “ક્યાં છે? ક્યાં છે, મારે અરણિક?”
દડી આવતી સાધ્વીને જોઈ એ અટકચાળા છોકરા હસી પડતા, ત્યારે ભદ્રા ઊંડા નિઃશ્વાસ નાખી પાછી વળતી.
એનું દયામણું મુખ જોઈ કેઈકને દયા પણ આવતી અને એના માતૃસ્નેહના દર્શનથી કેક તે ગદગદિત પણ થઈ જતું.
ભદ્રા આગળ વધતી. ભૂખ લાગતી તો થોડું ખાતી, પણ તે વખતે ય રોટલાની કિનાર પર એને અરણિક દેખાતે. એ ભગવાનનાં દર્શન કરતી ત્યારેય એક જ વાત કહેતી :
મને બીજું કંઈ નહિ, પણ અરણિક દેખાડે, ભગવાન !”
એ વખતે મંદિરમાં વિષાદનું વાદળ છવાઈ જતું.
આજે ભારે હૈયે ભદ્રા મંદિરમાંથી બહાર નીકળી અને એક વૃક્ષના નીચે આવીને ઊભી રહી. એનું શરીર કૃશ છે, આંખે ઊંડી ઊતરી ગઈ છે, એના પગમાં થાક છે. એની પાછળ બાળકનું વૃન્દ હોહા મચાવી રહ્યું છે. અરણિકના નામની ખોટી બૂમો પાડી રહ્યું છે.
ભદ્રા ચારે બાજુ જીવે છે. પણ એના પગ ત્યાંથી ઊપડતા નથી. જાણે ધરતીએ એને બાંધી લીધી છે. લેહચુંબકથી લેહ ખેંચાય એમ એ ધરતીનું આકર્ષણ એના પગને ખેંચી રહ્યું છે. શું ત્યાં જ એને વહાલસોયે અરણિકા
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખીણ અને શિખર વર્ષો પહેલાં ખાવાયેા હતેા ? શું તે આ જ ભૂમિ છે, જ્યાં અરણિકના દિલને કાઈ ખાંધીને ઉપાડી ગયું હતું ? ભદ્રાની વિદ્યુલ દૃષ્ટિ નમેલા ઝરૂખા પર પડી, ત્યાં ઝરૂખામાં પૂ યૌવનમાં આવેલું એક યુગલ આનંદના ઝૂલે અલી રહ્યું હતું. શ્યામ આકાશમાં જાણે ઉજ્જવળ હ‘સયુગલ મહાલતુ હાય એવું એ શેાલતું હતું. બાળકના જેવી દૃષ્ટિથી ભદ્રા ત્યાં જોઈ જ રહી.
૩૦
ઝરૂખામાં યુગલ આનદના સાગરમાં લહેરિયાં લેતુ હતું. પુરુષે સુંદરીની સાગઠી ઉડાડતાં બાળકાની હાહા સામે દૃષ્ટિપાત કર્યાં. જોયુ. તા એક સાધ્વીની આસપાસ ખાળકનું વૃન્દ જાણે નૃત્ય કરી રહ્યું છે, અને અરણિકના નામના પેકાર કરી રહ્યુ છે.
પેાતાનું જ નામ સાંભળતાં પુરુષ ચમકયો. સાધ્વીને આળખતાં જ એને એક વીજળીના ઝાટકા જેવા આંચકા આન્ગેા. એનુ હાસ્ય ઊડી ગયું. એના ફિક્કા હાઠ ધ્રૂજવા લાગ્યા, સમસ્ત ભૂતકાળ એની દૃષ્ટિ પાસેથી પસાર થવા લાગ્યા.
કચાં એ સતી-સાધ્વી ભદ્રાનું ભવ્ય, પ્રતાપી, સુડાલ અને શુભ્ર શરીર અને કચાં આજતુ એનું સુકાઈ ગયેલું, આંખા ઊંડી ઊતરી ગયેલું કાળું હાડપિંજર !
એ હાડિપંજર વૃક્ષના નીચે ઊભું છે. એક હાથમાં પાત્ર છે. ખીજા હાથમાં ક્રૂડ છે. ક્રૂડના ટેકે એ માંડ માંડ ટકયું છે. એની આંખમાં જ માત્ર ચેતના દેખાય છે. સ્નેહના એ દીપક હજુ ત્યાં નેત્રોમાં અખંડ રીતે જલી રહ્યા છે.
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮
ભવનું ભાતું પુરુષના હૃદયમાં કારમે ઘા થયો. એ ન રમી શકો, ન સ્વસ્થ રહી શક્યો. એ દેડક્યો અને વૃદ્ધાના ચરણમાં જઈ ઢળી પડ્યો :
મા !” આ અણધાર્યા મિલનથી ભદ્રા અવાક થઈ ગઈ. કેણ તું ?' મા, હું તારે અરણિક.”
મારે અરણિક? ગંગાને પુત્ર કાદવકીચડમાં આળટતો ન હોય. નહિ બેટા! સાચું કહે. બૂઢીની મશ્કરી ન કર, તું કોણ છે ?”
મા ! હું તારો અરણિક જ છું, મને માફ કર.”
માર અરણિક? આખરે તું મળે, વત્સ! માતાનું વાત્સલ્યઘેલું હૃદય પળમાં પુત્રને દેષ ભૂલી ગયું.
હા, મા. હું જ તારે અરણિક, કૃતની અરણિક, કામઘેલ અરણિક !”
“ના, વત્સ! તું મારા વહાલસોયે અરણિક, તું મારે સુશીલ અરણિક ! ચંદ્ર જે શીતલ અરણિક, સૂરજ જે તેજસ્વી અરણિક ! મારે અરણિક !
લાગણીનું આ પૂર હતું, વન વિગ એક જ પળમાં વિરમે હતે. હજાર માઈલની ઝડપે જતા વાહનને અણધારી ઠેસ લાગે ત્યારે જે જોરદાર આંચકો આવે એ આંચકે આ વૃદ્ધાના નેહભીના હૃદયને લાગ્યું. ગંભીર મૌન પછી એકદમ નેહનાં આંસુ ધસી આવ્યાં.
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯
ખીણ અને શિખર સ્નેહતૃપ્તિમાં બંધ કરેલાં નેત્ર ખેલતાં વૃદ્ધાએ કરુણ સ્વરે કહ્યું :
“મારે અરણિક ! બેટા, તું? તું આ વેશે ?” એ વધારે કંઈ ન બેલી શકી, પણ અરણિકના આત્માને જગાડવા માટે તે આટલા શબ્દ પણ વધારે હતા, આટલા વર્ષ એ જાગત-સૂતે હતે.
હા, મા, તારે કલકી અરણિક આ વેષે. મા, સ્નેહ એ તલવાર છે. એ જ મારે છે અને એ જ તારે છે.” પ્રશસ્ત રાગ રક્ષક બને છે, અપ્રશસ્ત રાગ ભક્ષક બને છે. ભેગાવલિ કર્મો મને આજ સુધી અહીં બાંધી ગયાં હતાં. આજ હું મુક્ત બનું છું. કર્મોની ભૂખ ભાંગી છે, મંથનની કાજળઘેરી રાતેમાં મને પ્રકાશની એંધાણ દેખાઈ જ રહી હતી, આજે મારું પ્રભાત ઊઘડ્યું.'
અરણિક થોડી વાર ભે, ને વળી બેઃ
રાગની ધરતી પર રહેવા છતાં મારી નજર ત્યાગના સૂર્ય પર જ હતી. પગ ભલે પૃથ્વી પર રગદોળાતા હોય, શિર તે આકાશ તરફ જ ઊચકાયેલું હતું. કામવશ બનીને પડેલા પંખીને આજ તે આવીને પાંખો આપી. હવે હું આ રાગની ધરતી પર કેમ રહી શકું? મારે હવે તપ-સંયમના શિખરે જવું છે. આરામ ખૂબ લીધો. આજ ઉતાવળે પંથ કાપે છે.”
સુંદરી અમિતા આ દષ્ય જોઈ જ રહી. બાર બાર વર્ષ સુધી અરણિક સાથે સ્નેહને ખૂલે ઝૂલનારી અમિતાએ આ પળે
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦
ભવનું ભાતું
જ અરણિકનું સાચું દર્શન કર્યું. હમેશાં એ કલાકો સુધી ગગન સામે મીટ માંડીને બેસી રહે અને ચિન્તનલકમાં ખેવાઈ જતા, તેનું રહસ્ય અમિતાને અત્યારે જ જણાયું. હવે એને સમજાયું કે એના હૈયા પર જે રંગ ચઢો હતો તે તે માત્ર સંગજન્ય રંગ હતે. મૂળે તે એનું હૃદય એક પારદર્શક સ્ફટિક રત્ન જ હતું–જેણે સ્નેહની છાયા સદાકાળ ઝીલી હતી.
- ત્યાગ અને વિશ્વબંધુત્વની ભાવનાથી રંગાયેલી અરણિકની આંખમાંથી કરુણાની અમીધારા વષી રહી હતી. એણે કહ્યું :
અમિતા ! જાઉં છું. અને જીવનમાંથી જડેલી વાત કહેતે જાઉં છું. વ્યક્તિગત સ્નેહ એક આકર્ષણ છે, મેહના ઘર્ષણને ચમકાર છે, દિલની ઊછળતી લાગણુઓની ઉપરછલી ભૂખ છે.
જ્યારે સમષ્ટિગત સનેહ એક એવું તત્ત્વ છે જે આત્માની ભૂખને તૃપ્ત કરે છે, માણસને ઊંચકે છે, ઉપર ને ઉપર લઈ જાય છે.”
“આજ સુધી ઝાંખે દેખાતે મારે પંથે આજ મને સ્પષ્ટ દેખાય છે. હું એ અમર પંથે જાઉં છું અને ઈછું કે તારે આત્મા પણ વિશ્વપ્રેમના પ્રકાશમય પંથે પ્રગતિ કરે.”
પ્રભાતને સૂર્ય જેમ રાત્રિનાં દ્વાર ઉઘાડી રજનીના હૃદયને પ્રકાશથી ભરી દે છે, તેમ અરણિકના ભાવભર્યા શબ્દોએ પણ અમિતાના હૃદયને પ્રકાશથી રંગી દીધું.
જ્યાં પ્રકાશનું અસ્તિત્વ હોય ત્યાં વૃત્તિઓનું અંધારું કેમ ટકે ? અમિતાની આંખમાં કઈ અદભુત પ્રજજવળ તિપૂંજ પ્રગટો.
એ નમી અને આત્મસાધનાના મંગળમય પંથે ચાલી નીકળી. જેવી આસક્તિથી એણે ભેગોને સ્વીકાર્યા એવી જ
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧
•
ખીણ અને શિખર અનાશક્તિથી એણે ભેગોને ઠોકર મારી.
અરણિકના શબ્દો ભદ્રા પણ તરસી ધરતીની જેમ પી રહી હતી. એને વૈરાગ્યરંગ માના હૃદયને પણ ભીંજવી ગયે. અરણિકનું આત્મપંખી હવે ગગનમાં ઊડવા પાંખ ફફડાવી રહ્યું હતું. મા પૂર્ણ પ્રસન્ન હતી. પુત્ર મળ્યું હતું–જેનાં જ્ઞાન-લેચન પણ ખૂલ્લાં હતાં. અમાવાસ્યાના અંધકારને ઓળંગીને એ પૂર્ણિમાના પ્રકાશમાં પગ મૂકી રહ્યો હતે.
ભદ્રા અને અરણિક પિતાના ગુરુ શ્રી મિત્રાચાર્ય પાસે આવ્યાં, નમન કા રહને અનુતાપપૂર્ણ હૈયે પ્રાયશ્ચિત કર્યું.
અરણિકે સ્મોલ આદરી અને સમાધિમાં અહિંસા, સંયમ અને તપના ઉચ્ચ શિખરે ચઢવા માટે અનશનની ગુરુદેવ પાસે આજ્ઞા માગી.
ગુરુદેવે એની સાધનાને વધાવી અને આજ્ઞા આપી.
ગિરિરાજનું ઊંચું શિખર છે. ચારે તરફ પ્રકાશ, પ્રકાશ અને પ્રકાશ છે, સૂર્ય મધ્યાકાશમાં પિતાના પૂર્ણ સ્વયે તપી રહ્યો છે. બરાબર તે જ સમયે શિલા પર અરણકે આસન જમાવી અનશન આદર્યું.
. ખણુને પિંડ ઓગળે તેમ એને નાજુક દેહ શિખરની એ ધગધગતી શિલા પર ઓગળી ગયે.
આ અશાશ્વત કાયાને ત્યાગી એને દિવ્યાત્મા પ્રકાશને પંથે ઉપડી ગયે.
ભેગના કીચડમાંથી ઊંચે આવેલું કમળ એટલે અરણિક !
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
3
શલ્યાની અહલ્યા
થી જ
સતાષ અને શાન્તિમાં
યેલી ચ'પકનગરી
વણુ છે.
ઉપર શતાનિક રાજાના સૈન્યનાં ધોડા અણુધાર્યાં ત્રાટકી પડચાં. નિદ્રાની મધુર ગેાદમાં પોઢેલા માનવીની આસપાસ અણુધારી જવાળા ફરી વળે ત્યારે જે દશા થાય એવી દશા ચંપાપતિ ધિવાહનની થઈ.
દધિવાહન જીવ લઈ નાઠા. એનુ સૈન્ય છિન્નભિન્ન થઈ ભાગી છૂટયું અને ચંપાનગરી અનાથ થઈ.
કૌશામ્બીના સ્વામી શતાનિકે પાતાળે! વિજયધ્વજ ચ'પકનગરી પર ફરકાવ્યા અને એની ખુશાલીમાં માતાના સૈન્યને એક દિવસ માટે જે લૂંટવુ હોય તે લૂટવાની છૂટ
આપી.
સૈનિકાએ ગાંડા હાથીઓની જેમ આખી નગરીમાં હાહાકાર મચાવી દીધેા.
નગરી નિર્દેયક હતી, પ્રજા નિઃશસ્ત્ર અને ગભરુ હતી.
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
શલ્યાની અહલ્યા
૪૩.
સૈનિકે શસ્ત્રસજજ અને મદમાં મત્ત હતા. લૂંટનું ત્રાસદાયક વાતાવરણ નગર પર નદીના ઘોડાપૂરની જેમ ફરી વળ્યું.
રાજમહેલ ભયથી ધ્રૂજી રહ્યો હતે. અંતઃપુરનું નારીવૃદ ચિન્તાથી આમતેમ દેડાદેડ કરી રહ્યું હતું. લૂંટને ત્રાસ ધીમે ધીમે રાજમહેલ પ્રતિ આવી રહ્યો હતો.
મા, ભાગ. શિયળ અને સંયમનું રક્ષણ કરવું હોય તે આ રાજમહેલને ત્યાગ કરે. જંગલનો માર્ગ લે.. લૂંટાયેલી સંપત્તિ ફરી મળશે, અરે, ગયેલું જીવન પણ પુર્નજન્મમાં મળી રહેશે, પણ લૂંટાયેલી પવિત્રતા તે અનંત ભવે પણ નહિ મળે. માનવજીવનની મૂડી-માનવીનું સર્વસ્વ એક પવિત્રતા ! આજ એની કસોટી છે. દેડ, ભાગો !”
કોણ આ બોલે છે?
આ ઘેષણ રાજકુમારી વસુમતીની છે? આ કોલાહલમાં આ અવાજ કરે છે તે પણ સમજાતું નથી, પણ મહારાણું ધારિણીનું હદય લૂંટની આ કિકિયારીથી ચિરાઈ રહ્યું છે. એનું હૃદય જોરજોરથી ધડકી રહ્યું છે. હમણાં જ તે એણે પતિ ખેચે હતે. પતિના વિરહની કારમી કથા પૂર્ણ થઈ નથી, ત્યાં આ લૂંટને ભય ! હા, લૂંટ ધનની નહિ, વસ્તુની નહિ, પણ માણસની પવિત્રતાની, આહ! હદ થઈ!
રાણી ધારિણી પિતાની પુત્રી વસુમતીને લઈ આ ત્રાસમાંથી ભાગી છૂટવા પગ ઉપાડે છે, ત્યાં એક ટેળું ધસી આવ્યું.
ટેળાના સાંઢણી સવાર નાયકે ઈશારો કર્યો, અને એ. ટેળાએ માતાપુત્રીને એની પાસે હાજર કર્યા. આ બન્ને
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪
ભવનું ભાતું
વિચાર કરે તે પહેલાં તે વીજળીની જેમ એમને સાંઢણી પર નાખી નાયકે સાંઢણી મારી મૂકી. | માતા પુત્રીના દેહમાં ભય છે. મુખમાં ઈષ્ટદેવનો જાપ છે. હૃદયમાં જીવન-મરણની કટોકટી છે. જીવનના ભાગે પણ પિતાને ધર્મ સાચવવાની તમન્ના છે.
નાયકે કૌશામ્બીના નિર્જન વનમાં એક વૃક્ષ નીચે સાંઢણી ઊભી રાખી. એણે આકડે મધ જેવું હતું.
અસવારની આંખમાં રૂપલાલસા હતી. પાપભરી ઉન્મત્ત વાંછનાઓથી એને દેહ ઊછળી રહ્યો હતો. એ સાંઢણું પરથી છલાંગ મારી નીચે ઊતર્યો. માતાપુત્રીને પણ નીચે ઉતાર્યા અને પોતાની અધમ વૃત્તિનું પ્રદર્શન કરતી, વાસનાભરી વાણીમાં એણે રાણીના દેહની માંગણી કરી.
આ સાંભળી રાણીની આંખમાં સતીત્વથી શોભતું ક્ષાત્રતેજ તરી આવ્યું, એના દેહમાં શિયળનું શૌર્ય નર્તન કરવા લાગ્યું. એના ધ્રુજતા હોઠ ઉપર અચલ રેખા ખેંચાઈ અને વાણુમાંથી જાણે તણખા ઝર્યા.
પાપી, મારે દેહ તારે જોઈએ છે? હું કેણ છું તે તું જાણે છે? ક્ષત્રિયાણીઓ જીવતાં તે કદી પિતાની ટેક છેડતી જ નથી. પિતાની ટેક માટે જીવનને ફેતરા જેવું તુચ્છ ગણે છે. તારે દેહ જોઈએ છે? તે લે આ મારો દે..હ...
અને પવિત્ર રાણુને રૂપભર્યો દેહ વૃક્ષથી છૂટા પડેલા પુષ્પની જેમ ધરણી પર ઢળી પડ્યો. સાપ કાંચળીને છેડીને
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
શલાની અહલ્યા
૪૫
જાય એમ એને આત્મા દેહ છે।ડી સ્વગે સિધાવ્યો. અરે, મરણ આટલું. સહેલું !
જંગલની ભીષણતામાં આ અકાળ મૃત્યુની ભીષણતાએ વધારા કર્યાં. સતીના મૃતદેહમાંથી જાણે કંઈક સંકેતભર્યો ભીષણુ શબ્દો આવી રહ્યા હતા. અસવાર ક ́પી રહ્યો. એનેા પડછંદ દેહ પણ અત્યારે પાંદડાની જેમ ધ્રૂજી રહ્યો હતા. એનેા કામ અને એની અધમ વૃત્તિ તેા કયારનાંય. નષ્ટ થઈ ગયાં હતાં. આ સ્ત્રીહત્યાના પાપથી એ પેાતે જ. સૂચ્છિત જેવા થઈ ગયા હતા. શું કરવું એની સૂઝ જ પડતી ન હતી. એને લાગ્યું કે આ સ્ત્રીની જેમ આ કન્યા પશુ રખે કઈ કરી બેસે તે !
માનવીના જીવનમાં સત્ અને અસત્ અન્ને તત્ત્વા છે. આવાં કાઈ દૃશ્યથી માનવીનું સુષુપ્ત સત્ તત્ત્વ જાગી ઊઠે છે, અને તે પળે પાપીમાં પાપી માનવીનું અંતર પણ રડતું હાય છે, એવી જ કંઈ આ પળ હતી.
વસુમતી તે આ મનાવથી હેમતાઈ ગઈ હતી. થાડી વાર પછી એની કરુણાપૂણું દર્દભરી વાણી પ્રગટીઃ
"
મા, આ મા, તેં આ શું કર્યુ? તું મને મુકીને ચાલી ગઈ? હવે આ જગતમાં મારું કાણુ ! રાજ્ય લૂંટાયુ', પિતાજીને ગુમાવ્યા, શહેર છેાડી જંગલમાં આવ્યાં ત્યાં તું પણ મને એકલી જ નિરાધાર મૂકી ચાલી ગઈ. એ મા, તુ જ્યાં હા ત્યાં મનેય એલાવી લે. મા, આ નર્ક જેવા માનવીના સહવાસ કરતાં મૃત્યુ જરાય ખાટું નથી. મા,
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
• ભવનું ભાતું મને બોલાવી લે, અને વૃક્ષના ટેકા વિના લતા ઢળી પડે તેમ એ પણ ધરતી પર ઢળી પડી.
અસવાર આથી વધારે ગભરાયે, હવે તે એને પિતાનેય તમ્મર આવવાની તૈયારી હતી. એ આ પાપથી પાછા હઠવા માગતું હતું. એણે થોથવાતાં થોથવાતાં કહ્યું :
બેટા, તું જરા પણ ગભરાઈશ નહિ, હું તને હેરાન નહિ કરું. તને દીકરીની જેમ સાચવીશ. તું રડ નહિ. તારે વિલાપ મને વહેવી: નાખે છે. મેં આવું નહોતું ધાર્યું. મારા કામ ભર્યા શબ્દ અત્યારે મને પિતાને જ બાળી રહ્યા છે. સ્ત્રીહત્યા–ના, ના, એક સતીના આત્માને અભિ-શાપ...રે! હું હવે કયે ભવે છૂટીશ?
નાયકે આશ્વાસન આપ્યું. રાજકુમારી વસુમતીને એ પિતાના ગામ લઈ ગયે, પણ એના આત્માને શાંતિ નથી, વસુમતી જાણે એના પાપનું સ્મરણ ન કરાવતી હોય એમ એને બાળ્યા કરે છે. એ નિર્દોષ બાળાને જુવે છે અને એનું જીવન એકવ્યથા બની જાય છે. રાત-દિવસ એને એક જ વિચાર આવે છે.
મારા પાપની સ્મૃતિરૂપ આ બાળાને દૂર કરું, પણ કેવી રીતે? આ સોનાની કટાર રાખવી ક્યાં?
શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના જ્ઞાનકિરણેને લાભ હજુ આ યુગને મળે ન હતે. નવપ્રકાશના આગમન પહેલાં અંધકાર ઘૂંટાય તેમ અજ્ઞાન ઘુંટાઈ રહ્યું હતું–હવે ચેડાં
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
શલ્યાની અહલ્યા
જ વર્ષો પછી ભગવાન મહાવીરનાં જ્ઞાનિકરણા સમસ્ત યુગને નવ પ્રકાશથી ભરી દેવાનાં હતાં. પણ તે માટે હજી યુગને થોડી તપશ્ચર્યાભરી પ્રતીક્ષા કરવાની હતી.
૪૭
એ દિવસેામાં અનાથ માણસા પશુની જેમ બજારમાં વેચાતાં. ધનિક માણસેા ગુલામાને ખરીદતા. દ્વિપદ-મનુષ્ય -ચતુષ્પદ પશુના મેળા ભરાતા, અને માણસા પૈસા આપી માણસને અને પશુને ખરીદી લાવતા.
દેવદેવીઓ આગળ પશુઆના લિ અપાતા. જાતિ વાદના ઘમંડમાં કેટલાક માણસેા સામા માણસાને હીનદૃષ્ટિથી જોતાં. સામ્રાજ્યની લાલસાથી અશ્વમેઘ થતા અને ભાઈ જેવા ભાઈ પણ પેાતાના જ ભાઈ ને મારવા તત્પર થતા. અંધકારના થર ફરી વળ્યેા હતેા. ભગવાન પાર્શ્વનાથના જ્ઞાનવચના ભુલાઈ ગયાં હતાં. હવે પુન : નૂતન પ્રકાશ માટે યુગ ઝંખી રહ્યો હતા.
સૈનિકને વિચાર આન્યા : ‘ આ ખાળાને વેચી નાખું—— એને ઠેકાણે પાડવાના મારા માટે આ સિવાય બીજો કોઈ મા` જ નથી.’ એણે કૌશામ્બીના દાસબજારમાં વેચાતા માણસેા વચ્ચે વસુમતીને પણ ઊભી રાખી.
કેવી છે વસુમતી! હરણાં જેવી માટી મેાટી નિર્દોષ આંખા છે, ચાંદની જેવું ઉજજવળ ભાવપૂર્ણ મુખ છે, માતા વસુંધરાને સ્પર્શે એવેા લાંખા કેશકલાપ છે, અને પાણીમાં પતાસુ એગળે એમ એને જોતાં જ દુષ્ટતા એગળી જાય એવું દેહ પર શિયળનુ તેજ છે!
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
४
ભવનું ભાતું સૌ આવે છે, જુએ છે, અને ન જાણે કેમ, પણ ચાલ્યા. જાય છે. આને કોણ ખરીદી શકે? આ સૌન્દર્ય છે, પણ એની આસપાસ સતની કેવી જ્વલંત જવાળા છે.
નિર્મળ હૃદય વિના એ ભાવનામૂતિને કણ ખરીદી શકે?
સાંજ નમી રહી છે. કૌશામ્બીના ધનાઢય અને સજજનશિરોમણિ ધનાવાહ દર્શન કરવા મંદિર પ્રતિ જઈ રહ્યા છે. એ નિઃસંતાન છે. એમના હૈયામાં વાત્સલ્યને સાગર છે, હૃદય સતત કંઈક ઝંખી રહ્યું છે–સંતાન.
એમની નજર બાળા પર પડી. એ ત્યાં જ થંભી ગયા. હદયમાં છુપાયેલે સંતાનપ્રેમ જાગી ઊઠયો. હૃદય માગે પછી પૈસા શું ચીજ છે! માંગ્યા એટલા પૈસા આપી એમણે બાળાને ખરીદી લીધી.
નાયક ખુશ હતો. એને પૂરતા પૈસા મળ્યા હતા, અને માનસિક ભારમાંથી એ મુક્ત પણ થયે હતે. હવે ન દેખવું ન દાઝવું.
બાળા એટલા પૂરતી જ સુખી હતી કે એ દુષ્ટના પંજામાંથી મુક્ત થઈ હતી, અને એને એક ભાવનાઘેલા પિતાને સંગ લાધી ગયે હતો.
ધનાવાહ વધારે ખુશ હતા, કારણ કે એમના ઉણ હદયને ભરી દેનારું સૌરભ શીતળ ચંદન મળ્યું હતું.
શેઠે પૂછયું : “બેટા, તારું નામ?” - બાળા મૌન હતી. કારણ કે ભૂતકાળનાં સ્મરણોએ એની બુદ્ધિને ઘેરી લીધી હતી. એની આંખમાં અવ્યક્ત
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
શલ્યાની અહલ્યા
૪૯
વેદના હતી. હોઠ પર યાતનાની સખત રેખા હતી. છતાં આછી આછી ચંદનની શીતળતા એની કાયા પર હતી-શિયળની.
શેઠ મનમાં જ વિચારતા હતા, રે ! સુગંધી પવિત્ર ચંદનને માનવદેહ ધારવાનું મન થયું અને આ કુમારિકા રૂપે અવતર્યું, આનું નામ ચંદન અને બાળા તો છે જ. નામ મળી ગયું–ચંદનબાળા-બેટા, તારુ નામ ચંદનબાળાને ?
આ વૃદ્ધની વાણીમાં કેવું વાત્સલ્ય હતું! એમના બેલ વસુમતીને ગમ્યા. એણે માથું નમાવ્યું, જાણે શેઠે કરેલા નવા નામાભિધાનને એણે મૂક સંમતિ આપી.
ધનાવાહે બધી જ વાત પિતાની પત્ની મૂળાને કરી, અને બાળાને એને સોંપી.
ચંદનાના સંસ્કાર અજબ હતા. એ પ્રભાતે વહેલી ઊઠતી. હાથ પગ ધોઈ પલાંઠીવાળી કંઈક ધ્યાન ધરતી, સામાયિક કરતી. પૂજા કરતી. ધનાવાહ અને મૂળા શેઠાણીને પગે લાગતી, આંગણાને આરસી જેવું સ્વચ્છ રાખતી. ભમ્મુરડો ફરે એમ ઘરકામમાં એ ર્યા કરતી, આ બધું જોઈ શેઠ હરખાતા અને કહેતા :
“આજસુધી આપણું ઘર ઊંઘતું હતું. આજ ? આજ તે એ હસી રહ્યું છે ! ઘર નેકરીથી નથી શોભતાં, પણ આવી ઘરદીવડીઓથી શોભે છે.
અતિ પ્રશંસા પાપનું મૂળ બને છે. વહાલનું અતિ પ્રદર્શન નેહની કયારીઓમાં ઘણીવાર વિષનું વાવેતર કરે છે.
અંતરના ભાવને તે મૌન જ સાચવે છે.
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
પs
ભવનું ભાતું
ચંદના ગુણવતી હતી, સાથે રૂપવતી હતી, યુવાવસ્થા હવે એના દેહદ્વાર પર ડેકિયાં કરતી હતી, શેઠ પિતાની પુત્રીના આ નવ વસંત જેવા દેહને હેતની નજરે નીરખી રહેતા, ને પછી ડેલી ઊઠતા.
શેઠાણી સામાન્ય ઘરની ગૃહિણી જેવી હતી. નરને ભ્રમર માનનારી એ શંકાશીલ નારી હતી. ધીરે ધીરે ચંદનની આ અતિ પ્રશંસા મૂળાના હૈયામાં તણખા બની એને બાળવા લાગી. શેઠ સહજ ગુણાનુરાગથી બેલતા, પણ મૂળાને એ નહોતું ગમતું.
ધીમે ધીમે ઈર્ષામાંથી એક દિવસ એના હૈયામાં શંકાએ કિયું કર્યું. આના રૂપ અને યૌવને શેઠના મનને ચલિત તે નથી કર્યું ને ? પણ એનું જાગૃત મન પોતાના પતિ પર આમ એકદમ આક્ષેપ કરવા તત્પર ન થયું. એણે બળ કરી આ વિચારને તે પળે તે કાઢી નાખે, પણ તેનાં સુષુપ્ત મનમાં પડ્યાં રહ્યાં.
આજે તાપ ખૂબ હતે. મધ્યાને શેઠ દુકાનેથી ઘરે આવ્યા ત્યારે નોકરો તાપ અને થાકથી કંટાળીને જ્યાં ત્યાં ઊંઘતા પડ્યા હતા.
શેઠના પગ ધનાર કેઈ જ ન હતું. ચંદનાને નેકરે પર દયા આવી એણે કઈને ય ન ઊઠાડ્યા. એ પોતે જ જળની ઝારી લઈને દોડી આવી.
પ્રાંગણની વિશાળ શિલા પર એ શેઠના પગ દેવા લાગી. એના દિલમાં માતા-પિતાના વિયેગની વિષાદમય
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
શલ્યાની અહલ્યા
૫૧
છાયા સતત રહેતી, છતાં શેઠના પિતૃવાત્સલ્ય આ ઘા ઉપર કાંઈક મલમપટ્ટાનું કામ કર્યું હતું. તેથી જ શેઠ પ્રત્યે એને જેમ માન હતું તેમ પિતૃ જેવી મમતા પણ હતી.
શેઠના ઘરમાં વૈભવ હતે પણ દિલને લાગણી અને ભાવનાથી ભરે એવું સંતાન ન હતું ચંદનાએ એમની આ "પિતૃભૂખને સંતોષી હતી. ચંદના શેઠની આંખનું અમૃત હતી. એને હસતી રમતી એ જોતા અને એમને થાક ઊતરી જતે. એ જ પુત્રી અત્યારે આટઆટલા નેકર હોવા છતાં બધાને પડતા મુકી પિતાના પગ ધોવા દોડી આવી હતી.
"પિતા આ વિનયવતી દેવી પુત્રીને જોઈ જ રહ્યા. એ પાતળી છતાં મજબૂત હતી. કમળની પાંખડી જેવી વિશાળ આંખમાં હિંમતનાં તે જ હતાં. કાળી કમાનદાર ભમ્મરે નીચે રહેલી આંખમાં આ કેવું દિવ્ય તેજ હતું ! મૌનના ભાવથી હેઠ બિડાયેલા હતા છતાં સ્મિત કેવું રમી રહ્યું હતું. એના દેહ પર સંયમનું ગૌરવ હતું, છતાં કેવી વિનમ્રતા હતી.
આ સદ્ગુણી સંતાનની પ્રાપ્તિથી શેઠ પિતાને ધન્ય માનતા હતા. કાર્ય–કારણ ભાવને સંગ પણ અજબ છે. ચંદના નીચી નમી શેઠના પગ પ્રક્ષાલી રહી હતી. નીચે નમેલા મસ્તકને ઢીલ અંબોડે એ વખતે છૂટો થઈ ગયે. લાંબી લાંબી રેશમના લછા જેવી લટે નીચે કાદવમાં રગદોળાતી પડી.
શેઠે આ સ્થિતિ જોઈ અને ચંદનાની કેશાવલિને કાદવમાં રગદોળાતી બચાવવા લાકડાના ટેકાથી એને અદ્ધર ઝીલી લીધી.
તેજ પળે મૂળા ઝરૂખામાં દેખાઈ. એણે આ દશ્ય જોયું.
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર
ભવનું ભાતું
અને એની બધી જ સુષુપ્ત શકાએ જખમી નાગણુની જેમ છંછેડાઈ ઊઠી. એણે વિચાર્યું, હું ધારતી જ હતી અને તે જ બન્યું. કમળની જેમ મઘમઘતું અને વિકસતુ યૌવન સામે હોય ત્યાં આ પુરૂષનું મન ચળે એમાં નવાઈ પણ શું? આમાં કલહ કરે કઈ જ નિહ વળે. આ કાંટાને મારે દૂર કરેજ છૂટકા છે..
બીજા દિવસે મધ્યાહ્નના સમય છે. શેઠ જમીને દુકાને ગયા છે. ઘરનું વાતાવરણ શૂન્ય જેવુ' છે, તે તકના લાભ લઈ મૂળાએ ચંદનાને લાકડીથી ગૂડી, એના પગમાં બેડી નાખી એક અધારી એરડીમાં એને ધકેલી દીધી. એને ખાતરી હતી કે ત્રણ ચાર દિવસમાં તેા આ ફૂલના પ્રાણ ઊડી જ ગયા હશે અને પછી તેા ડાળ અને દંભ કેમ કરવા તે તેા આવડે જ છે.
આ દૃશ્યની સાક્ષી એક વૃદ્ધા હતી. એને મૂળાએ ધમકી આપી કે કાઈ નેય કહ્યુ' તે દુનિયામાં તારું નામનિશાન પણ નહિ રહે ! મૂળાનું પિયર ગામમાં જ હતું. એ બે દિવસ માટે પેાતાને પિયર ચાલી ગઈ.
શેઠ ઘેર જમવા આવ્યા. ચઢ્ઢના ન દેખાઈ. એના વિના ઘર નિસ્તેજ હતુ. ઘર જાણે આજ રડી રહ્યું હતું. શેઠે માન્યું કે મૂળા સાથે એ મેાસાળ ગઈ હશે.
એ દિવસ વીતી ગયા પણ શેઠને ચેન નથી. એના હૈયા પર જાણે દુવના એાળા ઊત્રવા લાગ્યા. એ વિચારવા લાગ્યા. મને આમ કેમ થાય છે ? શુ કંઈ અશુભ છે ? હૃદય આમ કેમ ખળી રહ્યું છે ? મારા આ અવ્યક્ત દુ:ખમાં ચંદના વિના શાંતિ કાણુ આપે?
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
શલ્યાની અહલ્યા
૫૩
ચંદનાને પૂર્યાને ત્રણ દિવસ થયા હતા. છેલ્લી રાતથી પેલી વૃદ્ધા દાસીના હૈયામાં તુમુલ યુદ્ધ ચાલતું હતું. એની માનવતાએ એને જગાડી હતી. એક બાજુ એની શેઠાણીની સખત આજ્ઞા હતી, બીજી બાજુ ચંદનાની કરુણ વ્યથામાંથી જાગેલી કરુણા હતી. આખરે માનસિક યુદ્ધમાં કરુણને જય થયું. માણસાઈ છતી. પિતાના જીવના જોખમે પણ એણે હિંમત કરી. ચંદનાની દશા શેઠને વર્ણવી, અને જ્યાં પૂરવામાં આવી હતી, તે સ્થાન શેઠને બતાવી દીધું.
શેઠ દોડ્યા. ઓરડીનાં બારણાં તોડડ્યાં. ચંદનાની આ દશા જોતાં જ જાણે એમના પર વીજળી ત્રાટકી. એ બેસી જ ગયા. એમનું હૃદય જોરથી ધબકવા લાગ્યું. આંસુ થંભી ગયાં હતાં, લેહી થીજી ગયું હતું. આ દુઃખની વરાળથી હૃદય ફાટવાની અણી પર હતું ત્યાં ચંદનાના સુકાઈ ગયેલા ગળામાંથી વેદનાભીને કરુણ સ્વર પ્રગટ્યો :
પિતાજી !”
બેટા, તારી આ દશા !” શેઠને કંઠ પા છે રૂંધાઈ ગયે. એમને તમ્મર આવવા લાગ્યાં. હવે શું કરવું એની એમને સૂઝ પડતી ન હતી, છતાં ગમે તેમ કરી એ ઊભા થયા.
રસોડું ક્યારનુંય ચેખું થઈ ગયું હતું. માત્ર ઢેરને આપવા માટે અડદ બફાતા હતા.
બાજુમાં એક સૂપડું પડયું હતું. શેઠને કંઈ જ ન સૂઝયું, એમણે એ બાકળા સૂપડામાં ઠાલવી, ચાંદના આગળ મૂકી, પોતે જ લુહીરને બોલાવવા દોડી ગયા.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪
ભવનું ભાતું
આજ એ ક્યાં વૃદ્ધ હતા? ચંદનાની યાતનાએ એમને જુવાનીની જેમ દોટ મુકાવી.
આ બાકળા જેઈ ચંદનાને પિતાને ભૂતકાળ સાંભળી આવ્યું. સુખનાં મધુર સ્વપ્નમાં વીતેલે પિતાને બાલ્યકાળ અને યૌવનના ઊંબરામાં પગ મૂકતાં જ પિતા ઉપર વરસેલી અસહ્ય દુખની ઝડીથી એનું હૃદય ભરાઈ આવ્યું. પિતે રોજ કેટલાય અતિથિને ભેજન આપતી; એને બદલે આને કેટલાય દિવસથી અતિથિનાં દર્શન પણ દુર્લભ થયાં છે. પોતાના આ દુર્ભાગ્ય પર આંસુ સારતી ચંદના ઊંબરામાં બેઠી.
પાંચ મહિના અને પચીસ દિવસથી કૌશામ્બીની શેરીએ શેરીએ એક તપસ્વી વિહરી રહ્યા છે. આ તપસ્વીની આંખમાંથી અમી ઝરે છે. મુખ પરથી તેજ નીતરે છે. હઠમાંથી ચાંદની જેવી શીતળતા ટપકે છે. આખોય દેહ કારુણ્ય અને ભાવથી મહેલે છે. એમને દષ્ટિપાત જીવનનાં દુઃખેથી સળગતા માણસને શાંત કરે છે, શું એ માનવી છે! જાણે અહિંસાને અવતાર હોય એવા આ મહાતપસ્વી કૌશામ્બીને બારણે ફરી વળ્યા, પણ એમને ભિક્ષાને અભિગ્રહ અપૂર્ણ છે.
આખું નગર પ્રભુના આ અભિગ્રહની પૂર્તિ માટે અનેક પ્રકારના ઉપગે ઉત્સુક હૈયે કરે છે, પણ નિષ્ફળ જાય છે. રે એ કાણુ ભાગ્યવાન હશે જેના હાથનું પ્રભુ દાન સ્વીકારે અને લાંબી તપશ્ચર્યાનું પારણું કરે !
આજ પાંચમા માસને પચીસમે દિવસ છે. રોજના ક્રમ પ્રમાણે મધ્યાહ્નના સમયે પ્રભુ આહાર માટે નીકળ્યા છે,
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
શલ્યાની અહલ્યા
૫૫
ત્યાં એમની દષ્ટિ ધનાવાહના બારણુમાં બેઠેલી ચંદના પર પડી.
પ્રભુને જોઈ એ ઊભી થઈ ગઈ એના પગમાં બેડી છે. એક પગ ઊંબરામાં છે, બીજો બહાર છે, દાન દેવા ઉત્સુક થઈ છે. માથે મૂડી છે. રાજકુમારી આજ દાસીની દશામાં છે. એની આંખે આંસુથી આર્દ્ર બની છે.
પ્રભુએ હાથ લંબાવ્યા અને ભિક્ષાને સ્વીકાર કર્યો.
તે જ પળે આકાશમાંથી પુષ્પની વૃષ્ટિ થઈ. દેવેએ સુવર્ણ વરસાવ્યું. પંચ દિવ્ય પ્રગટયાં. બેડી તૂટી ગઈ અને ચંદનબાળાના મસ્તક ઉપર પહેલાંની જેમ વાળ શોભી રહ્યા.
આ મંગળ પ્રસંગની વાત કૌશામ્બીના ઘરઘરમાં થવા લાગી. માનવસમૂહ આ ધન્ય બાળાને જેવા ધસી રહ્યો હતો.
મહારાજા શતાનિક, મહારાણી મૃગાવતી, મહામંત્રી સુગુપ્ત અને શેઠ ધનાવાહ સૌ દોડી આવ્યાં હતાં. આજ સૌ પિતાની જાતને ભૂલી ગયાં હતાં. સૌનું મધ્યબિંદુઆ બાળ હતી.
એવામાં એક વૃદ્ધ આગળ આવ્ય અને ચંદનાના પગમાં પડી કહેવા લાગ્યું. “કુંવરીબા ! તમે?” એની આંખમાં વાત્સલ્યનાં વારિ ઊભરાતાં હતાં.
શતાનિકે પૂછયું: વૃદ્ધ! તું આ બાળાને ઓળખે છે!”
“અરે, પ્રભુ! હું ન ઓળખું ? મેં જ તે એમને મેટાં કર્યા છે. ચંપાનગરના મહારાજ દધિવાહનનાં આ પુત્રી છે. અને હું એમના રાજમહેલને કંચુકી છું. તમારા સૈનિકે એ લૂંટ ચલાવી ત્યારે અમે સૌ સાથે જ ભાગ્યાં હતાં. મેં અહીં આવતાં સાંભળ્યું કે એમની માતાએ પોતાના સતના રક્ષણ માટે દેહનું
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૬
ભવનું ભાતું બલિદાન આપ્યું અને કુંવરી એમના પુણ્ય બચી ગયાં.”
આ કરુણ ઈતિહાસ એક નારીના હૃદયબંધને તેડી નાખતા હતા અને તે હતી રાણી મૃગાવતી. એ આગળ આવી અને ચંદનબાળાને આલિંગન આપતાં બેલી
બેટા, તે મને ઓળખી? હું તારી માસી, તારી માતાની સગી નાની બેન મૃગાવતી?”
ચંદનબાળાના હૈયામાં અસંખ્ય ભાવની અત્યારે ભરતી આવી હતી. એનું હૃદયપાત્ર છલકાઈ રહ્યું હતું. પ્રભુના મહાભિગ્રહને પિતાને જ મળેલ અપૂર્વ લાભ, માતાને વિયાગ માસીને સંગ, ધનાવાહનું વાત્સલ્ય, મૂળાએ પોતાના અપરાધ માટે ફરી ફરીને લળી લળીને માંગેલી ક્ષમા અને પિતાના મનમાં આ સંસારની રંગભૂમિ પ્રત્યે જાગેલી ઉદાસીનતા-આ બધા જ ભાવે એક સાથે ધસી આવ્યા. એ મૌન હતી, એની આંખે સ્થિર હતી. સૌને એ નમી અને રાણું મૃગાવતી સાથે રાજમહેલ ભણી ચાલી નીકળી.
એ પ્રયાણ વખતે દિવ્યવાણી સંભળાઈ પુણ્યવંતી બાળા ભગવાન મહાવીરના સંઘની પ્રથમ પ્રવતિની થશે અને નારી મુક્તિનું પ્રથમ મંગળગીત ગુંજશે.
એક બાજુ રાજમહેલના રંગભર્યા આનંદ-ઉલાસના વિલાસ હતા, બીજી બાજુ ચંદનાની તીવ્ર સંયમસાધના હતી. એક રીતે એની સાધનાની આ કસેટી હતી. જળમાં કમળ વસે એમ આ વાતાવરણથી અલિપ્ત અને અદ્ધર હતી. એ અહીં રહેવા માટે નહોતી રહી. પણ પ્રભુ મહા
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૭
vvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvwwwN5
શલ્યાની અહલ્યા વીરના કૈવલ્યની પ્રતીક્ષા કરતી દિવસો વિતાવી રહી હતી.
ભગવાન મહાવીરને કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું. એમણે ચતુવિધ સંઘની સ્થાપના કરી–સાધુ-સાધ્વી-શ્રાવક-શ્રાવિકા એમાં ચંદનાએ પ્રથમ દીક્ષા સ્વીકારી, સાધ્વીસંઘનું નેતૃત્વ સ્વીકાર્યું.
આજ પણ જેના ત્યાગ, તપ અને સંયમને સંભારી માનવજાત જેને ચરણે નમે છે, તે સાધ્વી સંઘની ગંગેત્રી એટલે ચંદનબાળા.
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
४
આતમની અગ્નિપરીક્ષા
કારતક વદ એકમની મધરાત હતી. રાતના બે વાગ્યાને સમય હતા. આકાશની શુભ્ર આરસીમાં મેાગરાના ફૂલ જેવા તારા હસી રહ્યા હતા. ચંદ્રમાંથી ઝરતી ચંદન જેવી શીતળ ચાંદની પૃથ્વીને લીંપી રહી હતી.
ત્રણ માળની ઊંચી હવેલીને ખીજે માળે અમે ચાર જણ સુખનિદ્રામાં પેાળ્યા હતા. મંદમંદ વાતા પવન અમારા આત્માને સૌરભની દુનિયામાં લઈ ગયા હતા. એવામાં હૈયાને વીધી નાખે એવી એક કારમી, લાંખી તીણી, ચીસ સભળાઇ, અને હું ભયપૂર્ણાંક સફાળા ઊભા થઈ ગયેા.
કમાડ ઉપર કેાઈ જોરજોરથી લાત મારતુ મેાલી રહ્યું હતું.
મહારાજશ્રી! બચાવેા. કમાડ ઉઘાડા. ભયકર આગ લાગી છે, દાડા રે દોડો......!!
<
મારી પડખે જ પિતાશ્રી પાળ્યા હતા. મૂળચંદ ને તારાચંદ નામના બે યુવાન ખારણા પાસે આળાટતા હતા.
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
આતમની અગ્નિપરીક્ષા
૫૯. આ ભયભરેલી તીણી ચીસ સાંભળી એ ત્રણે જણ વિહલતાપૂર્વક જાગીને આમતેમ જોવા લાગ્યા.
અમારા ચારેના આત્મા ભયગ્રસ્ત હતા. એવામાં એક જોરદાર ધકકો વાગ્યે અને જૂનાં કમાડ સાંકળ સાથે જ ઊખડી. પડયાં. છ બહેને અને ત્રણ બાળકો ગભરાટમાં રાડે પાડતાં ઉપર ધસી આવ્યાં.
બારણા તરફ જોયું તે નવ જણની પાછળ લાલ રંગની લાંબી જીભ કાઢતી અગ્નિની પ્રચંડ વાળાએ આવતી. દેખાઈ. ભયંકર રીતે પળ પળ ઊંચે વધતી આ પાવકજવાળાને જોઈ મારી મતિ પણ ક્ષણભર મૂઢ થઈ ગઈ. ફાટી આંખે હું જોઈ રહ્યો હતે. આ શું થઈ રહ્યું છે તે મને સમજાતું ન હતું.
પ્રચંડ આગના ભડકા અમારી નજીક આવી રહ્યા છે. એટલું જ મારી આંખે જોઈ શકી, માર્ગ કયાંય ન હતે. વિચારોમાં ધુમાડે વટેળિયા લઈ રહ્યો હતો.
અમે ત્રીજે માળે હતા. બહેન ને બાળકે બીજે માળે હતાં પણ ભેંયતળિયે પ્રચંડ આગ લાગી એટલે એ સૌ ઉપર ધસી આવ્યા હતાં.
જવાળા વધતી વધતી ઉપર ને ઉપર આવી રહી હતી. નીચે ઉતરવાને માર્ગ અને દાદર તે ક્યારનાય બળીને ખાખ થઈ ગયાં હતાં, હવે ક્યાં જવું?
ગઈ કાલે આજ સ્થાને કે આનંદ અને શાંતિ હતાં? અત્યારે કે શેક અને ભય હતે? ગઈ કાલે આ હવેલીના.
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભવનું ભાતું
મુખદ્વાર આગળ ભવ્ય મંડપ હતો. એમાં પ્રવચન, પ્રભાવના અને મંગળ ગીતેના મંજુલ ધ્વનિથી વાતાવરણ ગુંજતું હતું, અત્યારે તે જ સ્થાનમાં ઊભેલા માણસે કરુણા ભરી ચીસ નાખી રહ્યા છે?
“આ ઉપર રહેલા લોકોને કેઈ બચા, રે! ઉપરથી નીચે ઉતારો, રે! નહિ તે બાપડા હમણ બળીને ખાખ થઈ જશે............”
આગ જેવા એકત્રિત થયેલા સૌ ચીસે નાખતા હતા, કોલાહલ કરતા હતા, પણ માર્ગ કેઈનેય કાંઈ સૂઝત નહતો.
અમે ઉપરથી ચીસ નાખતા હતા, અમને બચાવો!
એ લકે નીચેથી રાડ પાડતા હતાઃ આ દુખિયાએને કઈ પણ રીતે બચાવે.
આપણુ લેકની આ વિશિષ્ટતા છે. આપણને રાડો પાડતાં કોલાહલ કરતાં આવડે છે, પણ જનાપૂર્વક કામ કરતાં નથી આવડતું. પરિણામે અવ્યવસ્થા વધે છે. કાર્ય કંઈ જ થતું નથી. આવા પ્રસંગે તાલીમ પામેલા અને બિનતાલીમ પામેલા પરખાઈ જાય છે. આવા ભયમાં તાલીમ પામેલે એક માણસ જે કરી શકે છે. તે બિનકેળવાયેલા -હજાર પણ કરી શકતા નથી.
નીચે અને ઉપર સર્વત્ર કોલાહલ હતું પણ કોઈને એટલુંય ન સૂઝયું કે બંબાવાળાને ખબર આપીએ. નીસ-રણીની શોધ કરીએ, એકાદ દેરડું શોધી ઉપર ફેંકીએ–
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
આતમની અગ્નિપરીક્ષા
સૌને એક જ વાત આવડેઃ રાડ પાડવી, બૂમબરાડા નાખવા. અને વાચાની વાંઝણી દયા દેખાડવી.
પળેપળ ભયંકર રીતે પસાર થઈ રહી હતી. નીચેથી મદદ મળે એવી આશા હવે રહી ન હતી. વિપદ વખતે માણસને, શી ખબર કયાંથી પણ, ધૈર્યનું બળ મળી રહે છે. એ વખતે સદ્દભાગ્યે સેવાદળમાં લીધેલી તાલીમ મારી મદદે. આવી. મેં કહ્યું : “બહેને! હિંમત રાખે. કેવળ ચીસ પાડવાથી હવે આપણને કેઈ ઉગારે તેમ નથી, અને આપણું દયામણી
સેથી આ પ્રચંડ આગ પણ શાંત પડે તેમ નથી. તમે તમારા સૌના સાડલા આપે, એને એક બીજા સાથે બાંધી એનું લાંબું દેરડું બનાવીએ એને કઠેડે બાંધી એના પર ટિંગાઈને, લટકીને, લપસીને એક પછી એક સૌ નીચે ઊતરી જઈએ.”
આ પેજના એમને જરા જોખમ ભરેલી લાગી. વચ્ચેથી ગાંઠ છૂટી જાય અગર તૂટી જાય તે અકાળે મૃત્યુ થાય. પણ આમેય આગનું અકાળ મૃત્યુ તે અમારી સામે વિકરાળ આંખો ફાડીને ઊભું જ હતું.
આગની ગરમી વધી રહી હતી. અને જ્વાળાઓ અમારી નજીક ને નજીક આવી રહી હતી. અમે જે ખંડમાં હતા, એ ખંડ છેડી સરકતા સરકતા અમે સૌ કઠેડા પાસે આવ્યા. અમે પાછળ જોયું તે એ ખંડ ક્યારેય પ્રવળી ઊઠ્યો હતે, હવે તે અમારા માટે એકેય માર્ગ ન હતે.
કઠેડાથી આગળ ક્યાં જવું? મારી પેજનામાં બાળકને લઈને ઊતરવું જોખમ ભરેલું હતું. સંકટની ભયંકર ક્ષણે
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભવનું ભાતું
કર
પસાર થઈ રહી હતી.
નીચે કોલાહલ કરનારાઓમાં એક સાહસવીર નીકળ્યે, એ કાંથી એક મેાટી નીસરણી શેાધી લાવ્યો. એણે નીસરણી માંડી, પણ અસાસ ! એ ટૂકી હતી. અમારાથી છ હાથ દૂર હતી. એણે એક ક્ષણ વિચાર કર્યાં, અને પેાતાના ખભા ઉપર જ એ માંડી. આવી મેાટી નીસરણી અને તે માણસના ખભા ઉપર ! એહ ! ખળ પણ જખરુ અને થય પણ જખરું, એવી વીરતાને સહજ રીતે મસ્તક ઝૂકી જાય છે. નીસરણી એણે ખભા પર લીધી એટલે એ ત્રણ હાથ ઊંચી આવી પણ હજી ત્રણ હાથ અમારાથી એ દૂર હતી નીસરણી પર ઉપરથી ઠેકડા તેા મરાય નહિ, સ્થિતિ નાજૂક હતી હવે તેા જીવન અને મરણ વચ્ચે પ્રહર નહિ, કલાક -નહિ પણ પળેા ગણાઈ રહી હતી.
:
સત્ર ભયના વાતાવરણથી માનવ હૈયાને ચીરી નાંખે એવી ચીસેા સંભળાતી હતી, અંતે આસપાસ વધતી જતી જવાળાના તાપથી દેહ શેકાતા હતા.
પિતાશ્રી તા ઉપરથી ભૂસકા મારવાની વાત ઉપર શકય ન હતું. ત્રણ પડનારનુ એક પણ
આવી ગયા, પણ ભૂસકે! મારવા એ માળની તાતિગ ઊંચી હવેલી પરથી -અંગ સલામત ન રહે!
ઈષ્ટદેવના જાપ અંતરમાં સતત ચાલતા હતા. માણસ -સુખમાં જેવી તીવ્રતાથી પ્રભુસ્મરણ નથી કરતા, એવી તીવ્રતાથી એ દુઃખમાં સ્મરે છે. તે જ પળે મારામાં અણધાર્યો ખળને
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
આતમની અગ્નિપરીક્ષા સંચાર થયે. ધર્યનાં કિરણ અંગ અંગમાંથી પ્રગટવા લાગ્યાં.
હું કઠેડે કૂદી બહારની સીમેન્ટની પાળ પર આવ્યો. કઠેડા બહાર દશેક આગળની નાની પાળ હતી. મારે એક હાથ મેં કઠેડાના સળિયાઓમાં મજબૂત રીતે ભરાન્ચે, વજ જેવી મજબૂત પકડથી સળિયાને પકડી મેં પિતાજીને કહ્યું
તમે ધીમેથી કઠેડા ઓળંગી આ સિમેન્ટની પાળ પર આવે. અને મારે આ હાથ પકડી ટિંગાઓ એટલે નીચે નીસરણીને આંબી જશે. તમારા પગ નીસરણને અડે. પછી જ મારો હાથ છેડજે.”
પિતાજી કહેઃ “મારે ભાર આમ અદ્ધર આકાશમાં તું ઝીલી શકીશ? તારે હાથ પકડીને લટકું અને હાથ છૂટી જાય તે તે બંને પથ્થરની શિલા પર જ પછડાઈએ ના !”
મેં કહ્યું: “વિચાર કરવાને આ સમય નથી. જીવન મરણની આ પળ છે. જે થવાનું હશે તે થશે. પણ શ્રદ્ધા છે, સારું જ થશે.” | મારી શ્રદ્ધા સાચી પડી. એ બરાબર નીસરણી પર પહોંચ્યા ને ઊતરી ગયા. હવે મારે વારે આવ્યું. હું ઊતરી જાઉં તો બહેને ને બાળકને ઉતારનાર કેણ!
માણસનું મન ઘણું જ નીચ અને સ્વાથી છે. એ ઉચ્ચ ને પરોપકારી દેખાય છે, પણ તેની અગ્નિપરીક્ષા થઈ નથી ત્યાં સુધી જ. જ્યારે એવી પળ આવે છે ત્યારે જ મનની સાચી પારખ થાય છે.
સામાન્ય રીતે પ્રત્યેક માનવી પોતાના મન માટે ઉચ્ચ
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૪
ભવનું ભાતું
અભિપ્રાયના ભ્રમમાં હોય છે, અને મારા માટે મને પણ એ જ વિશ્વાસ હતું. આ પળે મને જજિવિષા પ્રેરવા લાગી.
The last days of pompeii A1 27401 416 2412 છે. આખા શહેર પર લાવા રસ ઊછળી રહ્યો છે, અગ્નિની વર્ષા થઈ રહી છે. ડી જ ક્ષણેમાં સૌ મરવાના છે. છતાં સી બચવાને મરણિયે પ્રયત્ન કરે છે. આગળ દોડતા માણસને ધકકો મારી, એનું ધન ઝુંટવી, માણસ આગળ નીકળવા પ્રયત્ન કરે છે, પોતાને જ જીવ બચાવવા પ્રયત્ન કરે છે, જ્યારે બીજી બાજુ કોક સજજન લૂલાને મદદ કરે છે, આંધળાને ટેકો આપે છે, વૃદ્ધને દોરે છે, પોતે ઉતાવળ કરે છે, પણ અપંગોને ભૂલતું નથી. ત્યાં લેખક લખે છે: “આ છેલ્લા કલાકમાં તેઓ માનવીની ઉચ્ચતા અને નીચતાનાં દર્શન કરે છે. In this last hour, they glimpsed specimens of every business nobility. મારું મન પણ મને કહી રહ્યું હતું: “ઊતરી જા, ભાગી જા, નહિ તે બળીને ભડથું થઈ જઈશ, જા, જીવ બચાવ...”
એવામાં એક બહેનને જેમનું નામ દિવાળીબેન હતું તેમણે કહ્યું: “મહારાજ ! તમે તમારે પહેલાં ઊતરી જાઓ, અમારું તે થવાનું હશે તે થશે.
નારી! મા ! તને નમન છે. વિપદ વખતે પણ તારે અર્પણ ધર્મ તું ના ચૂકે. અર્પણના પ્રકાશથી તે વસુંધરાને અજવાળી છે. તારા શિયળથી, તારી સહિષ્ણુતાથી, તારા અર્પણથી માણસ આજે “માનવ” છે.
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૫
આતમની અગ્નિપરીક્ષા મને મારા પર ધિક્કાર આવ્યા. બહેનને સ્પર્શ પણ ન થાય એ મારા સંયમધર્મની મર્યાદા છે. પણ એ મર્યાદાને આગળ ધરી હું ઊતરી જાઉં, મારે જીવ વહાલે કરું, તે મારા જે નીચ સ્વાથી કોણ?
મર્યાદા માનવીને ઉગારવા માટે છે, બંધન માટે નહિ જ, પણ અત્યારે તે માનવતાને પ્રશ્ન છે.
વાડ વૃક્ષના રક્ષણ માટે છે, પણ વાડથી વૃક્ષને વિકાસ રૂંધાતે હોય તે વાડને જરા દૂર પણ કરવી પડે. ભગવાન મહાવીરના સંયમધર્મની મર્યાદા એવી નથી જે માનવતાને
' કહ્યું: “બહેને, હું એ નીચ નહિ બનું. જીવ ખાતર ધર્મ છેડો એ કાયરનું કામ છે. જલદી કરો, તમે પાળ ઉપર આવો, મારો હાથ પકડીને ટિંગાઈ જાઓ અને નીસરણને પહોંચે.”
આ રીતે એ ઊતર્યા, એટલામાં તો બીજી મદદ પણ આવી ગઈ, સૌ ઊતરી ગયાં.
છેલ્લે હું પાળ પર બે હાથથી ટિંગાઈને ઊતરવા પ્રયત્ન કરતો હતો ત્યાં એક માતાની ચીસ આવી?
અરે બાબે તે હજુ ઉપર જ છે. એ તે રહી ગયે.”
ધુમાડો વળિયાની જેમ બાળકને વીંટાઈ ગયું હતું આ કસોટી હતી, મારી માનવતાની, મારા સમસ્ત જીવનની આ છેલ્લી પરીક્ષા હતી. દેવે જાણે મારી ભાવનાને કરુણ દૃષ્ટિથી નિહાળી. તેજ પળે ધૈર્યનું બળવાન દૈવી કિરણ
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભવનું ભાતું મારા અંગ અંગમાં વ્યાપી ગયું.
હું પાછે કઠેડે ઠેકી ઉપર ગયે. સાથે તારાચંદ પણ આવ્યું. સમડી ઝડપ મારીને હાથમાંથી વસ્તુ છીનવી જાય એ જ વેગથી બાળકને મૃત્યુના હાથમાંથી ઝડપીને સલામત રીતે લઈને બહાર આવી ગયો. નીચે તાળીઓના, વાહવાના, આનંદમય અવાજે થઈ રહ્યા હતા. અને તે જ વખતે અંબાને અવાજ સંભળાયે. ટન, ટન, ટન!
બાળકને લઈ મેં નીસરણી પર પગ મૂક્યો, ત્યાં હૃદયને ધ્રુજાવી મૂકે એવો અવાજ થયે. અને ક્ષણ પહેલાં અમે જ્યાં ઊભા હતા એ ભાગ કકડભૂસ કરતે બેસી ગયે.
કુદરતને કેવો સંકેત ! પાંચ દશ મિનિટ પહેલાં એ ભાગ બેસી ગયો હોત તે ! પણ એ પ્રશ્ન જ નકામે છે. રામ રાખે તેને કોણ ચાખે?
રાતના ત્રણના ટકોરે અમે વડવાના ઉપાશ્રયે આવ્યા, ઉપાશ્રયમાં પગ મૂક્યો અને હું શુદ્ધિ ખેાઈ બેઠે. કલાક સુધી સંચિત કરેલા અપૂર્વ દૈવી બળને બંધ તૂટી ગયે, જુસ્સે ઊતરી ગયે હતે.
- સવારે સાત વાગે મેં આંખ ખોલી ત્યારે ભાવનગરના હજારો નાગરિકો વીંટળાઈને બેઠા હતા. સૌનાં નયનમાં પ્રેમના આંસુ હતાં, હૈયામાં માનવતાને અભિનંદન હતાં, શેઠ જૂઠાભાઈ જેવા પ્રતાપી પુરુષના મુખ ઉપર પણ લાગણીની તીવ્ર રેખાએ ખેંચાઈ હતી.
એમણે ગદ્ગદ્ કઠે કહ્યું ઃ
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
આતમની અગ્નિપરીક્ષા
મહારાજશ્રી ! તમે તો અમારી લાજ રાખી. સાધુતાને અર્પણના રંગથી રંગીને ભાવનગરમાં એક જ્વલંત ઈતિહાસ સર્જ્યો.”
આગની વિપદમાં સહભાગી બનેલાં ભાઈ-બહેન સામે મેં જોયું અને મારી આંખમાં પણ આંસુ આવ્યાં. પણ તે શાનાં હતાં, હર્ષનાં કે કરુણાનાં ?
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
મનને મહિમા
આજે રાજાધિરાજ શ્રીકૃષ્ણ વિચારમગ્ન હતા. પિતાના મિત્ર અને બાંધવ શ્રીનેમ એમને સાંભરી આવ્યા હતા. એમની સાથે વિતાવેલા દિવસે ચલચિત્રની જેમ એમની દૃષ્ટિ આગળથી પસાર થઈ રહ્યા હતા, અને વહી ગયેલા પ્રત્યેક દિવસમાં કઈને કઈ સ્મરણની માધુરી ભરેલી હતી. ભૂતકાળના આ મધપૂડામાંથી આજે સ્મરણનાં રસબિંદુ ટપકી રહ્યાં હતાં.
શ્રીને શ્રીકૃષ્ણના પિતરાઈ ભાઈ થાય. યદુવંશના ગગનના સૂર્ય અને ચંદ્ર એટલે શ્રીનેમ અને કૃષ્ણ. બંનેના પંથ જાણે જુદા-એક ત્યાગરાજ તે બીજા રસરાજ, એકને ત્યાગ ગિરનારના શિખરે પહોંચ્યું હતું, તે બીજાને રાગ ગોવર્ધનની ટોચે રમતો હતો. તેમ છતાં જીવનની શાંત પળમાં તે શ્રીકૃષ્ણનું હૈયું ગિરનારની ત્યાગમત્ત ઝાડીએમાં જ વિહરતું.
શ્રીમે રાજેમતી જેવી સુંદર અને શાણું, સંસ્કારી
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૌનના મહિમા
૬૯
અને શીલવતી સુંદરીના ત્યાગ કરી સયમના પથ લીધા, ત્યારથી શ્રીકૃષ્ણના હૃદયમાં મથન જાગ્યું હતું. શ્રીકૃષ્ણે રસિક હતા પણુ વીરતાના પૂજક હતા. યુદ્ધની વીરતા કરતાં જીવનના લેાછલ ઊભરાતા મધુરસને તજવામાં વધુ વીરતા જોઈ એ-આ સત્ય એ સારી રીતે જાણતા હતા.
ઇતિહાસને પાને પણ જગતને જિતનાર લાખા રમે છે; પણ કામને જિતનાર તે વિરલ જે.
અને તેથી જ શ્રીનેમ-વિરક્ત નેમ, શ્રીકૃષ્ણને
ભાગ્યા હતા.
દિલની દુનિયાને પણ એક વૈજ્ઞાનિક અફર નિયમ છે. દિલ એકાગ્ર થઈ, પવિત્ર ભાવથી કોઈપણ વસ્તુને મરે તે એને એ મળે જ મળે.
અને તેથી શ્રીકૃષ્ણે જેના વિચારમાં મગ્ન હતા તે– શ્રીનેમના આગમનનાં વધામણાં વનપાળે આવીને આપ્યાં · પ્રભા ! ઉદ્યાનમાં શ્રીનેમિનાથ પધાર્યાં છે!? શ્રીકૃષ્ણે આ વધામણાં આપનારને સુવર્ણ થી સત્કાર્યાં અને રથ હાજર કરવા સૂચના કરી.
શ્રીકૃષ્ણે પેતાના પરિવાર સાથે શ્રીનેમને વાંદવા ચાલ્યા; પણ એમના હૈયામાં હુ માતા નથી. રથના અશ્વ પવનવેગે દોડી રહ્યા છે, પણ એ તે ભાવસમાધિમાં અચલ છે. દ્વારિકા નગરીનું ઉપવન છે. એ ઉપવનમાં ઘટાદાર એક વડલા છે. વડલા પર પક્ષીઓ, પ્રેમગીત ગાઈ રહ્યાં છે. એ વડલાની શીતળ છાયામાં પેાતાના જ્ઞાની પરિવારની વચ્ચે
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભવનું ભાતું
------~------------- શ્રીએમ પદ્માસને બિરાજ્યા છે.
મુખ ઉપર શાંતિ છે. આંખમાં અમૃત છે. દેહ પર દિવ્યતા છે. વાણમાં સુધા છે, અને ભાવમાં મંત્રી છે.
શ્રીકૃષ્ણ તો આ મધુરમૂર્તિના દર્શને એટલા તે મત્ત બન્યા કે નથી તે એ બેલતા કે નથી એ હસતા; નથી એ કાંઈ કહેતા કે નથી એ કાંઈ સાંભળતાં, એમની પ્રેમભીની આંખો જ જાણે બધું કહેતી હતી અને સાંભળતી હતી.
શ્રીનેમ તો ગિરનારના અબધૂત હતા. કેવળજ્ઞાનનાં પૂર્ણ પ્રકાશમાં એમણે વિશ્વ સાથે મૈત્રી બાંધી હતી. આખુંય વિશ્વ જેનું મિત્ર હતું, તે શ્રીકૃષ્ણ એમના સખા શા માટે નહિ?
શ્રીકૃષ્ણ મૌન તેડયું: “આપને જોઉં છું અને હૃદય કોઈ અગમ્ય ભાવોથી ઊભરાઈ જાય છે, મેઘના નાદથી મયૂર નાચે એમ મારા ભાવ નાચી રહ્યા છે. અને સૂર્યના દર્શને કમળ વિકસે તેમ મારું હૃદય વિકસી રહ્યું છે.
“અત્યારે તે એમ થાય છે કે તમારા સાનિધ્યમાં જ રહું, તમારા આ વિશ્વ વાત્સલ્યના પ્રકાશમાં ન્હાયા જ કરું....પણ શું તે મારે માટે શક્ય છે? જીવનમાં ગતિમાન કરેલાં આ અનંત ચક્રો વચ્ચે નિત્યની આ શાંતિ શક્ય છે ?”
“નિત્ય ન બને તે કેઈક દિવસ તે શક્ય બને ને?” ઘંટડી જે મધુર રણકાર કરતે પ્રભુને બેલ પ્રગટયો.
હા, કેઈક દિવસ તો જરૂર બને. એ કઈ શ્રેષ્ઠ દિવસ ચિંધો, જે આપના કલ્યાણકની પાવન સ્મૃતિથી ભર્યો હોય, જીવનનું મંગળગાન જેમાં ગુંજતું હોય અને પિતાની
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૌનના મહિમા
પવિત્રતાથી અમારા આત્માને અજવાળતા હાય,' વાતાવરણને ભાવનાથી ભરતા શ્રીકૃષ્ણે કહ્યું.
૭૧
‘શ્રીકૃષ્ણદેવ ! દિવસ તેા બધા જ પ્રકાશપૂર્ણ છે; પણ કેટલાક દિવસ મહાપુરુષોના કલ્યાણકની પાવન સ્મૃતિથી સભર છે. એવા દિવસેામાં મૌન એકાદશીના દિવસ શ્રેષ્ઠ છે. દોઢસા કલ્યાણકાથી એ દિવસ અંકિત છે. અને સુવ્રતશેઠ જેવા ભદ્ર આત્માએ પણ એ દિવસેામાં આત્માની મંગળ સાધના મૌનદ્વારા કરી છે.’
બંસરીના મધુર સૂરને સતત ગુંજતા રાખતા શ્રીકૃષ્ણે મૌનની વાત આવતાં, સૌના મનમાં ઘૂંટાતા પ્રશ્ન પૂછ્યો : · પ્રભુ! ! આપ મૌનનું કહેા છે, પણ મૌન તેા ઘણીવાર અસહ્ય થઈ પડે છે. માનવી એકલે હાય, પડખે કાઈ ખેલનાર ન હાય, નીરવતા છવાયેલી હેાય, એમર્યાદ વિશાળતા પથરાયેલી હેાય ત્યારે માનવી વાચાદ્વારા એ નીરવતાને ન ભરે, તે એમ લાગે કે આ અણુદી અગેાચરની વિશાળતા હમણાં જ ભીસી દેશે અને પેાતાની મૌનભરી વિશાળતામાં દુખાવી દેશે. એવે વખતે માનવીએ કઈ નહિ તે। . ગીત ગાઈ ને કે અંસીના સૂરે ને ગુજતા રાખીને પણ એ અવકાશને ભરવું જ રહ્યું અને ગભીર મૌનની એ વિશાળતાને તેાડી, અવાજોની દુનિયા સર્જવી રહી.
‘કૃષ્ણદેવ ! હું. પણ એ જ કહેવા માગુ છું, માનવી એકલતાથી ગભરાય છે, કારણકે એ વિશાળ એકલતાના મૌનમાં જ જીવનના ગૂઢ પ્રશ્ન એની સામે ઉપસ્થિત થાય
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર
ભવનું ભાતુ
છે. આજ સુધી જેની સામે આંખમીચામણાં કર્યાં હોય, જેને ઈન્દ્રિયાની લેાલુપતાએ થેડી ક્ષણા માટે દૂર ધકેલ્યા હાય, તે સનાતન પ્રશ્ન એ નીરવતામાં, એ એકલતામાં, એ વિશાળતાના મૌનમાં સાકાર થાય છે અને મૂર્તિમંત થઈ જવાબ માગે છેઃ જીવન જીવતાં કર્યેા હેતુ સિદ્ધ કર્યાં, તેના ગંભીરતાપૂર્વક એ ઉત્તર માંગે છે.
‘માણસ બધે જ ઉત્તર વાળી શકે, પણ પેાતાના જીવનના જ કેન્દ્રસ્થાનમાંથી સ્વયભૂ રીતે પ્રગટતા આ પ્રશ્નને ઉત્તર આપવા જતા એનું સમગ્ર અસ્તિત્વ હલી ઊઠે છે, એ કપે છે, ડરે છે, મૂઝાય છે, અને દૂર ભાગે છે. અવાજોની દુનિયા સ, કોલાહલમાં આત્માના એ પ્રશ્નને રૂ'ધી નાંખે છે.’
રૂમઝુમ રૂમઝુમ નિનાદ કરતું કાઈ મધુર, શાંત ઝરણું વહેતુ હાય તેમ શ્રીનેમની વાણીમાં મૌનની મધુરતા વહી રહી! આત્માના અંતરમાં સત્યને પ્રગટ કરતી પ્રભુની આ રસઝરતી વાણી સાંભળતાં શ્રીકૃષ્ણનુ હૈયુ ભર્યું ભર્યું બની ગયું. તા શું મૌન એ આત્માના દ્વારને ઉઘાડનાર ગુરુ ચાવી છે ??
<
‘હા, એ દ્વારને ઉઘાડનાર ગુરુચાવી છે—જો એ કેાઈ સુવ્રત જેવા પુજ્યપુરુષ કે કેાઈ ચિંતક સંયમીના હાથમાં હોય તે !” સયમી નેમના મુખમાંથી ઝરતી ચન્દ્રિકા જેવી શીતળ કથા સાંભળતાં એમના હૈયાને તૃપ્તિ નથી. એમને એમ કે એ વધારે કઈક કહે તેા કેવું સારું ! એમણે પૂછ્યું :
આપે સુવ્રતના ઉલ્લેખ કર્યાં; જેને પેાતાના મૌન
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૌનને મહિમા દ્વારા આત્માની મંગળ સાધના કરી, તે સુવ્રત કોણ?
“શ્રીકૃષ્ણદેવ ! યુગો પહેલાંની વાત છે. માનવામાં રાગદ્વેષ આજનાં જેટલાં ઉગ્ર ન હતાં તે દિવસની આ સહામણી વાત છે?
વિજયપુરના સ્વામી પૃથ્વીપાલની રાજસભાની ધવલકીર્તિ સર્વત્ર પ્રસરેલી હતી. એની સભામાં અનેક રત્ન હતાં, જેમને લીધે એ ઈન્દ્રસભા કહેવાતી. પણ એ સભામાં સૂરચંદ્ર આવતે ત્યારે તે એ સભાને રંગ જ પલટાઈ જતો.
હતો તો એ વણિક, પણ એના શૌર્ય આગળ તો ક્ષત્રિયે પણ નમતું મૂકતા, એની પ્રતિભા અને શૌર્યભરી યુદ્ધકલાને લીધે પૃથ્વીપાલે કેટલાંય શહેર મેળવ્યાં હતાં.
રાજ્યને નૃપતિ પૃથ્વીપાલ હતું, પણ સ્વામી તે સૂરચન્દ્ર જ કહેવાતો. એની શક્તિને સૌ નમતા અને એ પોતે પણ પોતાની આ અદ્ભુત બુદ્ધિ-શક્તિ ઉપર મુસ્તાક હતે, ધીમે ધીમે એના મદને પારો વધી રહ્યો હતે.
એવામાં એના આ ગર્વને ગાળે એવા શક્તિ અને સામથી સભર એવા મુનિને ભેટે થયો. એ પ્રતાપી સાધુને જોતાં, સૂરચન્દ્રને ગર્વ ગળી ગયે. ઓગળે તે એ એગ કે જાણે મીણ જોઈ લે ! વાળે તેમ વળે, અને ઢાળે ત્યાં ઢળે. મુનિએ પ્રેમભરી વાણી ઉચ્ચારીઃ
વીરા ! તારી આ અદ્ભુત પ્રતિભા અને શક્તિ
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભવનું ભાતું
રાજ્ગ્યા જિતાડવામાં અને રાગદ્વેષ વધારવામાં જ વાપરીશ ? આત્મા માટે કાંઈ જ નહિ ? મહિનાના એક દિવસ પણ શુ તુ આત્મા માટે ન આપી શકે ?
>
૭૪
આ પ્રેમભર્યાં વચના સૂરના હૈયામાં સાંસરા ઊતરી ગયાં. એણે કહ્યું : ‘ જરૂર, એક દિવસ તેા જરૂર મારા માટે હું કાઢી શકું અને એ દિવસ આપના ચિધ્યા માર્ગે હુ‘વીતાવી શકું.’ પ્રત્યેક મહિનાની એકાદશી એ તમારા સાધનાને દિવસ હા ! એ દિવસે તમારે બ્રહ્મચય પાળવું, ઉપવાસ પૌષધ લેવા અને મૌનમાં આત્માનું ચિંતન કરવું ! ’
<
હૈયાના ઉમળકાપૂર્વક સતનેા આ ઉપદેશ એણે સ્વીકાર્યો. લાંખી જીવનયાત્રામાં એણે આ દિવસને પેાતાનું જીવન–પાથેય માની આરાધ્યે. અને જીવનયાત્રા પૂર્ણ કરી, સ્વર્ગનાં સુખ માણી, સૂરચંદ્રે સૌ પુરના શેડ સમૃદ્ધિદત્તનાં પત્ની પ્રીતિમતિની કૂખે જન્મ લીધે. ગર્ભમાં હતા ત્યારે પ્રીતિમતિને સુંદર વ્રત પાળવાના દોહલેા જાગ્યા, એટલે એનુ... ‘ સુવ્રત ’ એવું નામાભિધાન કર્યું.
સુન્નત કેવા ભાગ્યશાળી ! એના માતા-પિતાના સુંદર સંસ્કારને વારસા એના દેહને મળ્યા. અને એના આત્માને ગતજન્મના ધર્મનો વારસે મળ્યું. શિયળ અને સંસ્કારથી એનું જીવન મઘમઘી રહ્યું.
સુવ્રત ખાલ્યકાળ વટાવી, યૌવનને આંગણે આવ્ય; પણ એની ઇન્દ્રિયા શાંત છે. વૈભવના ફુવારા એના જીવનમાં ઊછળી રહ્યા છે, પણ એનું મન સાધુ જેવુ સંતાષી છે.
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૌનને મહિમા
૭૫૩
એને કઈ જ આકતું નથી, એની પ્રિયા શ્રીકાન્તા સાહામાં આભૂષણે લાવી એને પહેરાવે છે, તેા એ કહે છે; ‘સખી, આ તે ભાર છે. દેહ અલકારાથી નહિ, પણ આચરણથી ાલે છે. પ્રિયે ! આ દેહની માટીને આ ખાણુની માટીથી મઢવા કરતાં ભવ્ય ભાવનાથી મઢીએ તે સારુ' નહિ ?
સમૃદ્ધિદત્ત અને પ્રીતિમતી પેાતાના ઉચ્ચ સંસ્કારી આ પુત્રને જોઈને રાજી રાજી થાય છે. પણ કોઈક વાર એ જ્યારે દૂર દૂરની ક્ષિતિજ પર નજર માંડીને બેઠા હાય. અને એની ભાવભરી આંખામાં કોઈ અણુઊકલ્યા ઊંડા ભાવેા રમતા દેખાય ત્યારે એમને ક્ષણભર ક્ષેાભ પણ થાય : કે રખેને આ પિંજરનું પ`ખી મુક્ત ગગનમાં ઊડી જાય !
એક સાંજે ઉપવન—વિહાર કરી સુવ્રતકુમાર પા વળી રહ્યો હતેા, ત્યાં માગમાં એને આચાર્ય શ્રી ધર્મ ઘાષ ભેટચા. એમને જોતાં જ સુવ્રતનુ મન આનંદથી ઊભરાવા લાગ્યું. એને લાગ્યું : હુ જે શોધતા હતા તે આ જ છે. માણસનું મન માગે અને એ મળે, પછી તે પૂછવું જ શુ'!
આચાય પણ માનવીના મનના ભેામિયા હતા. એમણે સુવ્રતને ભાવતું જ કહ્યું : ગયા જન્મમાં મૌન એકાદશીની આરાધનાં દ્વારા એણે કેવી સમાધિપૂર્ણ જીવનયાત્રા વીતાવી હતી, તેનું જ વર્ણન ચિત્રાત્મક રીતે કર્યું. એમના શબ્દે શબ્દમાંથી જીવંત ચિત્ર ઊભું થતું હતું.
આ સાંભળતાં સુવ્રતને જાતિસ્મરણુ થયુ. અને આ. :
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૬
ભવનું ભાતું ઋણની ઝડીએ ચાલતાં ચાલતાં એણે પોતાના પૂર્વ જન્મને સમગ્ર ભૂતકાળ નિહાળે !”
ગતજન્મમાં પોતે જ સૂરચન્દ્ર હત–પ્રતાપી અને પ્રાણવાન ! મહિનામાં આવતા માત્ર એકાદશીના એક જ ઉજજવળ દિવસે એના જીવનને કેવું મંગળમય બનાવી દીધું !
સુવ્રતને જાણે હવે વધારે ઉપદેશની જરૂર ન હતી. રૂના ઢગલામાં અગ્નિને એક તણખ પણ પૂરત હોય છે !
ધર્મલાભના પાવન આશીર્વાદ આપી આચાર્ય વનભણું આગળ વધ્યા. સુવ્રત આચાર્યને વંદન કરી ઘેર આવ્યા. પણ એના દિલની દુનિયા આજ પલટાઈ ગઈ. એની સ્વપ્નઘેલી આંખમાં જાણે કારુણ્યનું કાવ્ય રચાયું હતું !
માગશર સુદ એકાદશીને દિવસ આવ્યો. સુત્રને ઉપવાસ કર્યો, પૌષધ લીધે, મૌન આદર્યું, જ્ઞાનશાળામાં બેસી આત્મચિંતનમાં લાગી ગયા.
દિવસ પૂરે છે. રાત્રિ જામતી ગઈ. રૂપેરી હળવી ચાંદનીમાં શાંતિ પ્રસરી. સર્વત્ર નરવતા છવાઈ અને શ્રીસુવ્રત મનના મહાસંગીતમાં મસ્ત બન્યા.
આવી શાંત રાત્રિ યોગીઓને જ પ્રિય હોય છે, એવું
જ છે? ચેરેને અને કામીઓને પણ આવી નીરવતા ગમતી હોય છે. સુવ્રત જ્યારે આત્માના ગાનમાં મસ્ત હતા ત્યારે એની જ હવેલીમાં પાંચ ચેર પટારા તેડી, સનારૂપાના અલકાર ચેરી, ગાંસડી બાંધી, ભાગી છૂટવામાં મસ્ત હતા.
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૭
મૌનનો મહિમા એ બહાર નીકળવા જતા હતા, ત્યાં એમની નજર ધ્યાનમગ્ન સુવ્રત પર પડી અને એ ત્યાં જ થંભી ગયા. ચાલવું છે પણ એ ચાલતા નથી. ભાગવું છે છતાં એ ભાગી શકતા. નથી. શું એ સુવ્રતના પુણ્ય-તેજમાં અંજાઈ ગયા?
રાતના પ્રહરીઓએ એમને પકડ્યા, અને રાજ્યના સિનિકેતને આધીન કર્યા.
બારસનું પ્રભાત ઊઘડયું. સુવ્રતે પૌષધ અને મૌનને પૂર્ણ કરી, સ્નાન કરી, પ્રભુની પૂજા આદરી. પૂજા કરી એ ઘેર આવ્યા ત્યારે એમને સમાચાર મળ્યાંએમને ત્યાં રાત્રે ચોરી કરવા આવેલા ચેરને રાજાએ દેહાન્ત દંડની સજા ફરમાવી છે.
શ્રી સુવ્રતને વિચાર આવ્યુંપૌષધ કરું, મન પાળું, ઉપવાસ કરું અને એના પારણાના દિવસે, મારા જ ઘરમાં આવેલ માણસોને દેહાન્ત દંડ થવાનો છે, એ સાંભળું છતાં હું ઉપેક્ષાપૂર્વક બેસી રહું, એ શું મારા ધર્મને છાજે છે? મારા મૌનની પૂર્ણાહુતિ શું રક્તપાતથી થાય? મારા વ્રતનું ઉદ્યાન શું ફાંસીથી થાય ? ધમી માણસની સાધનાની કલગી અપરાધીને દંડ દેવામાં છે કે ક્ષમા આપવામાં?
અને અપરાધી કોણ? વધારે સંગ્રહ કરનાર કે સંગ્રહ વિનાનો નિર્ધન?એ ચારવા કેમ આવ્યે? મારે ત્યાં વધારે હતું તે ને! એણે ચેરી કેમ કરી? એની પાસે ન હતું તેથી ને ! તે જેની પાસે નથી, તે જેની પાસે વધારે હોય તેની પાસેથી લઈ જાય, એ અપરાધી?
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
"૭૮
ભવનું ભાતું
અને જેની પાસે ઘણું છે, છતાં સંતેષના અભાવે જેની પાસે થોડું છે એને નીચેની લે, એ શું શાહુકાર ? દુનિયા પણ કેવી છે? નાના શેરોને સજા કરે છે અને મેટા ચેરોને સલામ ભરે છે !
શ્રીસુવ્રત પૂજાનાં કપડાં બદલ્યાં. રાજદ્વારે શોભે એવાં વસ્ત્રોનું પરિધાન કર્યું. રૂઢ થઈ રાજમહેલ પ્રતિ જતાં જતાં એણે મનમાં જ નિર્ણય કર્યો? - “પણ દુનિયા ગમે તે કરે. મારે મારી રીતે જીવવું છે. આજ સુધીમાં મેં કેટલીય વાર મૈત્રી અને પ્રેમના મંગળ સૂત્રનું રટણ કર્યું છે, પણ એને પ્રયોગ સંસારની આ પ્રયોગશાળામાં મેં કદી કર્યો નથી. આજ એને પ્રત્યક્ષ પ્રયોગ કરવાની ઘડી આવી છે. શાહુકારને જોતાં તે પ્રેમ અને મૈત્રીએ મારામાં અનેક વાર દર્શન દીધાં છે, પણ આજ તો મારે ચોરના દર્શને પણ એ ભાવ જગાડે છે. એમને જોતાં જ હૈયામાં ઊંડી મૈત્રી પ્રગટે, ક્ષમાને પ્રકાશ પથરાય તે જાણું કે આજ સુધી મારાં મુખે ઉચ્ચારેલાં ધર્મસૂત્રો, એ મારા આત્માના જ બેલ હતા.
એ વિચારી જ રહ્યા હતા ત્યાં રથ દરબાર આગળ જઈને ઊભો રહ્યો. શ્રીસુવ્રત સાથે સુંદર ભેટ લાવ્યા હતા ? તે લઈ એ રાજા પાસે ગયા.
ભેટ ધરી નમન કર્યું.
રાજાએ પણ એમનું સન્માન કર્યું અને પૂછ્યું: “કહે, સુવ્રતશેઠ ! આજ અત્યારે આટલા વહેલા કેમ આવવું થયું?”
સુવ્રતની આંખમાં કરુણ હતી. મુખ પર ભાવમાંથી
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૌનને મહિમા
' પ્રગટેલી પ્રસન્નતા હતી અને તવસ્ત્રોમાં શોભતે એમને ઉજવળ દેહ એમના જીવનમાં વણાયેલી ઉજજવળ ભાવનાની જાણે ઉદ્ઘોષણા કરતો હતો.
“રાજન ! આપના કારાગૃહમાં મારે ઘેર આવેલા અતિથિ પુરાયેલા છે. તેમની મુક્તિની યાચના માટે આપને દ્વારે આ છું.”
“અતિથિ? એ અતિથિ વળી કોણ?” મંત્રી સામે રાજાએ પ્રશ્નાર્થ દષ્ટિ ફેકી.
બેડીઓમાં જકડાયેલા અને સળિયા પાછળ બેઠેલા ચારે સામે આંગળી ચીંધતા મંત્રીએ કટાક્ષ કર્યોઃ તમારે ત્યાંથી ચેરી કરતાં પકડાયેલા ચોરો સિવાય અમારા કારાગૃહમાં કઈ છે નહિ, શું તમે આ અતિથિઓની શોધમાં નીકળ્યા છે?”
“હા, આ ચાર એ જ મારા અતિથિ. તિથિ નક્કી કર્યા વિના આવે તે અતિથિ ! ગઈ કાલે એકાદશીનું પર્વ હતું. એમાં મારે મૌનપૂર્વક પૌષધ હતે. મૌન અને મિત્રિના આ પર્વના દિવસે મેં જગતના જીને અભય વચન આપ્યું છે. મારા વ્રતની કસોટી કરવા જ જાણે ન આવ્યા હોય. આ પાવન દિવસે મારે દ્વારે આવનારા મારા અતિથિ ગણાય; પછી તે ચેર હોય કે શાહુકાર.”
સુવ્રત શેઠે વધુમાં કહ્યું.
એ સિવાય મારા નિમિત્તે નાનામાં નાના જીવને વેદના થાય તોય મારે અભયધર્મ ઘવાય; જ્યારે આ તે મનુષ્ય છે. મનુષ્યને મારા નિમિત્ત માતની સજા થાય
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૦
ભવનું ભાતું તે પછી મારો અભયધર્મ જીવે કેમ? અને ધર્મ ન જીવે તે પછી મારા જીવવાને પણ અર્થ શો ? તે કૃપા કરી આ લકોને મુક્તિની બક્ષિસ કરે.”
રાજા અને મંત્રી શેઠની સદ્ભાવના અને પ્રેમધર્મથી મુગ્ધ બન્યા. કેઈશ્રેષ્ઠ કવિએ પણ રાજા આગળ મૈત્રીની આવી ઉત્કૃષ્ટ ભાવનાનું વર્ણન કર્યું હોત તે એ ન માનત, પણ એણે નજરે નજર સુવ્રતના અણુએ અણુમાં નર્તન કરતો મૈત્રીભાવ જે અને એ અહંભાવથી નમી પડ્યા.
ચેરેને મુક્ત કરતાં રાજાએ કહ્યું સુવ્રતશેઠ ! આજ લાગે છે કે ધર્મ એ ચર્ચાને વિષય નથી, પણ આચરણને વિષય છે. લાખ યુક્તિઓથી પણ મૈત્રીનું આ મહાવ્રત મને કેઈન સમજાવી શકત, તે તમે આચરણના મૂક સંગીતથી મારા મરમમાં રમતું કર્યું છે. મૌનના સંગીતમાં ગુંજતા તમારા આચારને હું નમન કરું છું.”
ચેરેએ આ જોયું, સાંભળ્યું અને ગ્રીષ્મમાં બરફ ઓગળે તેમ એમનાં હૈયાં ઓગળવા લાગ્યાં.
શેઠે રથમાં એમને સાથે બેસાડયા. ઘેર લાવી એમને સ્નાનાગારમાં મેકલ્યા. અને સુંદર વસ્ત્રોનું પરિધાન કરાવી એમને પિતાની સાથે જ જમવા બેસાડ્યા.
શ્રેષ્ટિની આ કરુણપૂર્ણ ઉદારતા એ ન સહી શક્યા. એમની ચૌરવૃત્તિ, એમની દુષ્ટતા, બધું જ શેઠના પ્રેમપ્રવાહમાં ધોવાઈ ગયાં હતાં. એ ઊભા થયા અને શેઠના પગમાં પડ્યાઃ
દેવ! તમારે આ પ્રેમ; આ ઉદાર મિત્રીભાવ અમા
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૌનના મહિમા
૮૧
રાથી નથી જીરવાતા. અમે જાણે દખાઈ રહ્યા છીએ. આ ભાવનાના ભાર ઉપાડવા અમે અસમ છીએ. આપ માનવ નહિ, પણ મહામાનવ દેવ છે ! આપે દુષ્ટો સામે પ્રેમ ધર્યાં. દુજના સામે સજ્જનતા ધરી. અંધકાર સામે પ્રકાશ ધર્યાં; અમે પ્રતિજ્ઞા કરીએ છીએ; માનવને નહિ છાજતું કા અમે ગમે તેવા કપરા સંચાગેામાં પણ નહિ કરીએ...’
શેઠે એમને ઊભા કર્યાં અને સન્માન્યાં. એમને પેાતાને ત્યાં મુનિમ બનાવ્યા; ઉત્તરાર્ધમાં ધનુ' જ્ઞાન અને સંસ્કાર આપી એમને જીવનના માંગળ પથે ઢોર્યાં.
6
એક સાંજે સુવ્રતશેઠ ઝરૂખામાં બેઠા હતા. મીઠા પવન વહી રહ્યો હતા. સરિતાના પ્રવાહની જેમ સુંદર વિચારે એમના મનમાં પસાર થઈ રહ્યા હતા. ત્યાં સૂય નમ્યા; સૂર્ય ક્ષિતિજના ગ`માં ડૂખ્યા અને અધકાર પ્રસરી ગયો. આ દૃશ્ય જોઈ એ વિચારવા લાગ્યા ઃ ખરે, જિંદગી પણ આવી જ છે. આ સૂર્ય ડૂબે તે પહેલાં જિ’દ્રુગીના પ્રકાશમાં જે કરવાનુ છે તે કરી લ; નહિ તેા અંધકાર ઘેરાયા પછી કઈ જ નહિ થાય. વસ્તુ દેખાશે નહિ અને અથડામણુ વધી જશે.’ આ સુંદર વિચાર સરી જાય તે પહેલાં એમણે અમલમાં મૂકયો, આચાય શ્રીજયશેખરસુરિનું એમણે શરણ લીધું. સયમની સાધના આદરી અને અરિહંતના ધ્યાનપૂવ કના મૌનમાં મગ્ન અની, અનેક ઉપસર્વાં સહ્યા, અને મહાન નિર્વાણને પામ્યા.
‘ કૃષ્ણદેવ ! સુવ્રતશેઠની આ કથા એટલે મૌન એકાદશીનું મહાપવ ! એ પુણ્યાત્માએ આ પર્વને જીવનમાં એવું તે
}
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૨
ભવનું ભાતું
વધ્યું કે એનું જીવન જ આ પર્વનું એક મહાકાવ્ય બની ગયું.”
શ્રીનેમ પ્રભુએ જીવનના તત્વજ્ઞાનને શુષ્ક રીતે ન મૂકતાં એક મધુર કથામાં વણીને રજૂ કર્યું. બાળકથી તે વૃદ્ધ સુધી સૌ આ જ્ઞાનકથાથી પ્રસન્ન હતાં પણ શ્રીકૃષ્ણના હૃદયમાં તે આજે કઈ દિવ્ય સંગીત ગુંજી રહ્યું હતું. એમણે કહ્યું:
પ્રભો આપની જ્ઞાનગંગામાં રૂમઝૂમ કરતું વહી રહેલું મૌનનું સંગીત મારા ઉરતંત્રને મત્ત બનાવે છે. સુવ્રતની સાધના અને આરાધના તો મારા ભાગ્યમાં ક્યાંથી હોય ! છતાં હુંય એક દિવસની આરાધના તે જરૂર કરી શકું, આપ ધર્મના લાભપૂર્વક આશીર્વાદ આપે કે મારા આ પ્રવૃત્તિમય જીવનમાં મૌન એકાદશી નિવૃત્તિની ગાથા બની રહે. ધમાલની ઘાંઘાટમય જિંદગીમાં આ કલ્યાણકેનું ચિંતન એક મૂક કાવ્ય બની રહે ! યુદ્ધ અને રાજ્યના ઝંઝાવાતમાં આ દિવસ એક પરમ શાંતિ બની રહે !”
શ્રીકૃષ્ણના આ ભાદુગાર પૂર્ણ થયા, અને શ્રી નેમિનાથની દૃષ્ટિમાંથી જીવનના સદુભાવોને અમર કરતી જાણે અમીધારા વર્ષવા લાગી.
ચક્ષુના કટોરામાં આ અમભાવ ભરી શ્રીકૃષ્ણ તેમની વિદાય લીધી અને શ્રીમે ગિરનારના શિખરે ભણું પગલાં માંડ્યાં.
યદુકુલના સૂર્ય અને ચન્દ્રને આ ભાવપૂર્ણ વાર્તાલાપ માનવહૃદયમાં મૌનની અમર ગાથા રચી રહ્યો.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૌજન્યનું આંસુ
એમનું નામ પૂનમચંદ, પણ અમે એમને મામા કહેતા. એમના બંને નામ સાર્થક હતાં. એમનું હસતું ગળ ગૌરવર્ણ મુખ, પૂનમના ચાંદની યાદ આપતું અને મામા પણ ખરા; કારણ કે આખાય ગામને સ્ત્રી વર્ગ એમને ભાઉ કહી સંબંધો અને એ પણ પ્રત્યેક નારીને ભગિની કહી સકારતા, પ્રત્યેક નારીને પુત્ર એમને ભાણે હતો. એ ભાણે એમની પાસેથી મામાને મીઠો પ્રેમ પામતે.
અમારે સૌને સગા મામા તે હતા, છતાં અમને આ કહેણું મામા વધારે પ્રિય હતા, કારણ કે એમના દિલનું -વાત્સલ્ય કોઈ એર હતું.
એમના મધુર વાત્સલ્ય પાછળ એક વ્યથાભરી કથા હતી.
એમનાં પત્ની બીમાર થઈમૃત્યુશસ્યામાં છેલ્લા દિવસે પસાર કરી રહ્યાં હતાં, ત્યારે એ ગમગીન અને ખિન્ન હતા.
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૪.
ભવનું ભાતું
એમની વેદનાભીની આંખોમાં જે અસહા મૂક–વ્યથા હતી તે એમની શાણ પત્નીના ધ્યાન બહાર ન હતું.
એક નમતી સાંજે એ પલંગ પાસે બેઠા હતા, ત્યારે ગજરાએ કહ્યું: “જીવવું ઘણું ગમે છે, પણ તે આપણું હાથમાં નથી. મૃત્યુ નથી ગમતું છતાં તે સન્મુખ આવીને ઊભું છે. આ સંગેમાં એક જ માર્ગ છે, જે નથી ગમતું તેના રહસ્યને સમજી, તેને ગમતું કરવાનું છે અને જે ગમે છે તેની ચંચળતા સમજી તેને મેહ છેડવાને છે. જીવનને મોહ છોડી, મૃત્યુની મૈત્રી કરવાની આ પળ છે.”
ગજરાએ થડે શ્વાસ ખાઈ વાત આગળ ચલાવી.
હું જ્યારથી બીમાર થઈ છું ત્યારથી રાતદિવસ મૃત્યુના તત્વજ્ઞાનને અભ્યાસ કરું છું. એના વિષે મેં ઊંડાણથી-શક્ય એટલા ઊંડાણથી ચિંતન કર્યું છે, અને મને સમજાયું છે કે જન્મ અને મૃત્યુના દશ્ય પાછળ નિસર્ગ પિતાનું શાશ્વત કાર્ય જ કરી રહ્યું છે. જૂની આકૃતિઓને એ દવંસ કરે છે, કારણ કે એને નવી આકૃતિઓ સર્જવી છે. જેમ સોની જૂના આભૂષણને ગાળી એ જ સુવર્ણમાંથી નવું અલંકાર સજે છે, તેમ જીવન પણ જીર્ણ દેહનું વિસર્જન કરી નવા આકાર લઈ રહ્યું છે. અને તેથી જ મારે મન આજ મૃત્યુ એ ભયનું કારણ રહ્યું નથી; માત્ર એક પરિવર્તન જ લાગે છે. પણ મને તે અત્યારે તમારી મુલાયમ અને આળી પ્રકૃતિને વિચાર આવે છે. મારા મૃત્યુને આ આકરો ઘા તમે કેમ સહી શકશે?આ સૂના અને નિર્જન ઘરમાં સાથી વિના તમારું જીવન
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૌજન્યનું આંસુ ખંડેર જેવું શૂન્ય થઈ જશે? આ શૂન્યતાને ભરવાને મને એક માર્ગ દેખાય છે, અને તે તમે બીજી વાર લગ્ન...' | મામા ન રહી શક્યા. એમણે પિતાના હળવા હાથે એ શબ્દ એના મોમાં જ દાબી દીધે. બે ક્ષણ સ્તબ્ધતા છવાઈ ગઈ. એકબીજાનાં હૈયામાં નિર્મળ પ્રેમની વિદ્યુત પ્રગટી:
ગજરા, શું તે મારા દિલની આ જ કિમત કરી? પંદર પંદર વર્ષ સાથે રહેવા છતાં તું મારા દિલને ન પિછાની શકી? આજસુધી મેં જે પ્રેમભાવથી દિલને ભર્યું, તેને ખાલી કરી એમાં બીજાને બેસાડું? આ તે દિલ છે, દુકાન નથી; કે એક ખાલી કરે એટલે બીજાને ભાડે અપાય.”
મામાએ ભાવભીના શબ્દોમાં કહ્યું ને આગળ બેલ્યાઃ
પણ જવા દે, એ વાતને. તું ક્યાં જવાની છે? મને આશા છે કે મારે પ્રેમ તને આ શય્યામાંથી પુનઃ ઊભી કરશે.”
“જવા દે તમારી આશાને! પૂર્ણ થયેલા આયુષ્યને પ્રેમ કે શ્રદ્ધા કઈ જ રોકી શકતાં નથી. એ તો વિશ્વને શાશ્વત કમ છે. મૃત્યુ એ કલ્પના નથી, પુનઃનિર્માણની એક વાસ્તવિક હકીકત છે. અને અત્યારે કલ્પના કે ભાવોમાં વિહરવાને સમય નથી. સમય થડે છે...તો હું પૂછું તમે શું કરશે? તમારી શૂન્યતાને શાથી ભરશે? મારી વિદાય પછી તમારે કંઈક પ્રવૃત્તિ તો કરવી જ પડશે. પ્રવૃત્તિ વિનાની નિવૃત્તિ માણસને કાં તરંગી બનાવે છે, કાં ભટકતે...? ગજરાએ શક્તિ ન હોવા છતાં ઘણું કહી દીધું, અને ખાંસી આવતાં એ અટકી પડી.
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
4
લવનું ભાતું
ગુજરા! તારા હૈયાના પાતાળકૂવામાં કેટલું તત્વજ્ઞાન ભયું છે ! તારી આ પ્રજ્ઞાના મળે જ, તર’ગી અને આળા દિલના આ માનવી આજે કઈક વાસ્તવિક અને સહનશીલ બન્યા છે.’
ભૂતકાળના પ્રસંગે સાંભળતાં મામાના મુખમાંથી કરુણાભીના પ્રશંસાના શબ્દો સરી પડચા.
‘ પ્રશ’સા પછી. માણસ મરી જાય પછી જન્મારે એ જ કરવાનું છે ને! પણ હું મારા ગયા પછી તમે શું કરશે! ??
પૂછું
આખે
•
છું કે,
3
· શુ` કરીશ, એમ ? ' વિચારતંદ્રામાંથી જાગતાં મામાએ કહ્યુંઃ ગામનાં બાળકોને ભણાવીશ. આ શૂન્ય અને નિજન
'
ઘરને નિર્દોષ ખાળાથી ભરીશ. અને તે મને આપેલ ભાવ અને ભક્તિ એ બાળકેમાં રેડી એ ભાવેા દ્વારા તને સસ્કારરૂપે જીવત અનાવીશ...’
મામા ! ગજરાબેનને કેમ છે?”
પાડાશી આવતાં વાર્તાલાપ અટકયો.
6
પછી તેા ખખર કાઢવા આવનારની સંખ્યા વધતી ગઈ. આ પ્રસ`ગ પછી ગજરાબેનની તબિયત વધારે બગડી અને ત્રીજે દિવસે એણે શાન્તિથી દેહ છેડયો.
પુષ્પ ખીલ્યું, સુવાસ આપી અને ખરી પડયુ.
પૂનમચંનું વય અત્યારે પાંત્રીસનુ હતું. એમના દેહ સશક્ત હતેા, ખાધેપીધે સુખી હતા. ગામના નાકા ઉપર જ એમનું બે માળનું વિશાળ ઘર હતું. એટલે ઘણાની
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૌજન્યનું આંસુ
(૭)
નજરમાં એ રમતા હતા.
લગ્નની વાત એમની પાસે આવી. પણ એમણે સ્પષ્ટ ના પાડી. પછી તે એમની મક્કમતાની જાણ થતાં લોકોએ વાત કરવાની જ હિંમત ન કરી.
એક વર્ષ વીતી ગયું.
સંસાર એમને માટે રણ જે શુષ્ક હતે. એમાં માત્ર ગુજરાની સ્મૃતિ જ એક વીરડી જેવી મધુર હતી. એ સ્મૃતિને જીવંત રાખવા જ ગામના બાળકોને એ ભણાવતા. ભણાવવા કરતાંય એ વાત્સલ્ય પૂરને વધારે વહાવતા. અને વાત્સલ્યના વહેતા નિર્મળ સ્વચ્છ ઝરણુમાં એ ગજરાના પ્રતિબિંબને નિહાળી સંતોષ માનતા.
પાંચ વર્ષથી ચાલતા આ જ્ઞાનયજ્ઞનો લાભ ગામના કયા બાળકે નથી લીધે? ગામમાં મામાનું મકાન સંસ્કારકેન્દ્ર મનાતું. મામા સદા હસતા, રમતા અને પ્રસન્ન દેખાતા. પણ એ હાસ્યના પડદા પાછળ પઢેલા ભગ્નહૃદયમાં કેવું વ્યથાભર્યું સ્મરણ પડ્યું છે, તેની કલ્પના તે ભાગ્યે જ કેઈનેય આવતી.
એમનું ઘર મોટું અને ઊંડું હતું. આગળના ભાગમાં છેક છેલ્લે એક ઓરડો હતે. જે રડા તરીકે વપરાતે. બપોરે એક ટંક એ રસેઈ બનાવતા, અને સાંજે તો માત્ર અડધે શેર દૂધથી ચલાવી લેતા. કોઈક વાર ઘરમાં પીરસણાની મીઠાઈ આવતી તો એ સ્વીકારી લેતા, પણ ખાતા નહિ. મીઠાઈની કિનાર પર એમને ગજરાના માધુર્યની
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૮
ભવનું ભાતું જીવંત છબી દેખાતી; એમની આંખ ભીની થતી, અને મીઠાઈ બાળકને વહેચી એ પ્રસન્નતા અનુભવતા.
રવિવારને દિવસ હતો. આ જ દિવસે ગજરાએ વિદાય લીધી હતી. એમને મૌન હતું. મેડા ઉપર એ બેઠા હતા. વાતાવરણ શાંત હતું. એ વિચારમાં ડૂખ્યા હતા; બે ત્રણ કલાક સ્મરણમાધુરીમાં વીતી ગયા.
ઘરનાં દ્વાર ખુલ્લાં હતાં. પડોશમાં રહેતા છગનભાઈની યુવાન દીકરી ચંપા પીરસણું આપવા એમના ઘરમાં પેઠી.
ઘર ઊંડું હતું એટલે અંદર ગઈ
મામાએ ઘડિયાળ સામે જોયું તે બાર વાગ્યા હતા. એમને થયું, થયું છે. એ નીચે આવ્યા.
ચંપા ઘરમાં ગઈ છે તેની એમને ખબર ન હતી. રેજના ક્રમ પ્રમાણે રસોડામાં જતાં પહેલાં રસ્તા ઉપરનું બારણું એ બંધ કરતા, તેમ આજ પણ કર્યું.
ચંપાએ આ જોયું. એ ગભરાઈ ગઈ. એણે અંદરથી રાડ નાંખી. રાડ–સાંભળી મામા પણ મુંઝાઈ ગયા. અંદર વળી કેણ છે? એમણે તુરત બારણું ખોલ્યું. એમને મૌન હતું. એ કંઈ જ બોલ્યા નહિ.
ચંપા બની ને બહાર દેડી. મામા વિચારી રહ્યા આ શું બન્યું? પણ કહેવાનું કે સાંભળવાને વખત જ ક્યાં હતો?
બંને નિર્દોષ હતાં. બારણું બંધ કરવા પાછળ માત્ર અકસ્માત જ હતે.
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૌજન્યનું આંસુ બૂમ સાંભળી માણસ ભેગાં થયાં. કઈ પાપ ભર્યું હસ્ય. કેઈએ અધમ કટાક્ષ કર્યો. કેઈકના મુખમાંથી નિસાસો નીકળ્યો. કોઈકની આંખ કરુણાથી આર્દૂ થઈ પણ સૌને એટલું તો લાગ્યું કે મામાનું મન ડેલું!
પણ એમાં અમારી શેરીને નાકે રહેતે એક યુવાન જરા ટીખળી અને વાયો હતો. કઈ પણ વાતને વાયુવેગે વહેતી મૂકવી અને પાણીની જેમ પ્રસરાવવી એ એને વ્યયસાય હતે. રજમાંથી ગજ અને કાગમાંથી વાઘ કેમ કરે તે એને જ આવડે. ગામમાં કંઈક ધડાકે થાય એવું બને તે જ એને દિવસ ઊગ્ય લાગે. એને તે આ બનાવથી ઘી-કેળાં થયાં. એ તે ઊપડ્યો સીધી બજારે.
“જોયું ને? ભગતીમાંથી કેવું ભાલું ઊભું થયું? મામા ભેળા અને ભગત લાગતા હતા. પણ અંતે એ કેવા પાપી નીકળ્યા! બાપડી ભેળી ચંપાને અંદર ને અંદર લઈ ગયા. અને ફેસલાવીને ઘરમાં ઘાલીને બારણું બંધ કરી, એના પર તૂટી પડ્યા. બાપડીને હેરાન હેરાન કરી મૂકી. પાપી સાલે! આવા ધંધા કરવા હતા તે પર શા માટે નહિ? ગામમાં ભલા થઈને ફરવું છે, સદાચારી થઈને રહેવું છે અને આમ પારકી દીકરીઓ પર જુલમ કરવા છે!” વાત કરતે એ જુવાન અટક્યો. પરનિંદા પૂરી કરી, એના ઉત્તરાર્ધમાં સ્વપ્રશંસા શરૂ કરી.
“આ તે સારું થયું કે અમે હતા. દરવાજાને લાતો મારી લાવી નાંખે, નહિ તે શુંનું શું થઈ જાત !'
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભવનું ભાતું ' એ તે વાત કરતાં થાકે નહિ. મરચુંમીઠું ભભરાવાય તેથી ય વધારે નાંખ્યું.
જોતજોતામાં આખા ગામમાં આ ગપસપે એવી તે હવા જમાવી કે મામાના ચારિત્ર્યની એક વખત મુક્તકંઠે પ્રશંસા કરનારા પણ આ પૂરમાં તણાયા.
વાતાવરણ ઘટ્ટ હતું. થોડાક શાણુ માણસનાં મેં ચૂપ હતાં. પણ શંકા તે સર્વત્ર હતી. ગઈ કાલે માનભરી દષ્ટિથી નિહાળતે વર્ગ આજે ધૃણા અને હીનદષ્ટિથી જોઈ રહ્યો હતે. તિરસ્કાર અને ધિકકારના અંધકારે ટેળાને ઘેર્યું હતું, અને તેથી જ ચૌટામાં મળેલા માણસે આ એક જ વાત અનેક રૂપમાં ઉચ્ચારી રહ્યા હતા.
મામાના હૈયામાં અત્યારે તુમુલ યુદ્ધ હતું. મૂળે એ નાજુક દિલને માનવી હતા, એમાં એમના પત્નનીના વિયોગે એ વધારે આળ થયે હતો. પણ આ પ્રસંગે તે એના હૈયાંને લેહી નીંગળતું કર્યું.
આ ઘા, આ લેકેપવાદ, આ હીનતાભરી દૃષ્ટિ, આ અધમ ગપસપ, એ ન સહી શક્યો. આ નિર્દોષ આત્માના રોમરોમમાંથી યાતનાના અંગારા પ્રગટી રહ્યા. અત્યારે એ એકલે હતે. એના આત્મામાં ભભૂકેલી આ આગને હોલવનાર એની પાસે કઈ જ સ્વજન ન હતું. બે ત્રણ મિત્રો હતા, પણ તેય લોકેષવાદના ભીરુ હતા; જરાક શાંતિ પ્રસર્યા પછી આવવાની ઈચ્છા કરતા હતા.
મામાની માનસિક યાતના અસહ્ય હતી. પિતાનું
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૌજન્યનું આંસુ સત્ય સામાને સમજાવવા જેવું અત્યારે વાતાવરણ જ ન હતું. અને વાતાવરણ શાંત થયા પછી પોતાની વાતને બીજા આગળ રજુ કરે એટલી ધીરજ એમની પાસે ન હતી.
એ થાક્યા હતા, લથડીને એ ઢળી પડ્યા હતા. શૂન્ય ઘરના શૂન્ય વાતાવરણથી એમની પ્રજ્ઞા પણ શૂન્ય થઈ ગઈ હતી. લથડતા હાથે એમણે કાગળ અને પેન હાથમાં લીધાં.
પ્રિય મિત્રો,
આ વોળિયાં વચ્ચે મારી જાત વધારે કાળ ટકી શકે એવી તાકાત આ દીપકમાં રહી નથી.
“આ પ્રસંગમાં હું નિર્દોષ છું એટલું જ મારા આત્મદેવની સાક્ષીએ કહું છું. મને ખબર ન હતી કે ચંપા ઘરમાં પીરસણું આપવા આવી છે. નિત્યના ક્રમ પ્રમાણે મેં દ્વાર બંધ કર્યું. બારણું બંધ થતું જોઈએણે બુમ પાડી. એ ઘરમાં છે એની જાણ થતાં મેં તુરત જ બારણું ઉઘાડયું.. મારે મન હતું. હું કંઈજ ન બેલ્ય.
“બેન નિર્દોષ છે. હું અજ્ઞાત છું. પણ વાત વિપરીત. રીતે રજૂ થઈ છે. મને કેઈ આવીને પુછતું પણ નથી કે આ વાતમાં સત્ય શું છે ! અને કલંક-કથા વધારે વિસ્તરતી. જાય છે. મારાથી સહન થતું નથી. સહનશીલ બનાવનાર મારા આત્માની પાંખ આજે મારી પાસે છે નહિ. એટલે. અધમ–ચર્ચાની મલિનતાને ધોવા માટે ગજરાની મૃત્યુતિથિના. મૌનવારે હું મારું બલિદાન આપું છું.
મારા આ બલિદાનથી એકાદ આત્માને પણ વાણીને.
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૨
ભવનું ભાતું
મહિમા સમજાશે તાય પુરતુ છે.
‘ વિદાય વેળાએ સૌજન્ય આંસુ સિવાય શું આપી શકે ? · સૌનું કલ્યાણુ હા.'
· લિ. શાપિત પુનમચંદના વિદાય ’
પત્ર લખી એણે કવરમાં મૂક્યો અને કવર પેાતાના ઈષ્ટદેવના ચરણેામાં મૂકી, અશ્રુભીની આંખે નમન કરી, રાખેલ વિષને લેાલ પ્યાલે એ ગટગટાવી ગયા.
અવિચારી વાણીના પરિણામે આ સદાચારી અને સહૃદયી આત્માના અલિદાનથી આખુંય ગામ કમકમી ઉઠયું. આત્મહત્યા ! એક ભદ્ર અને આળા દિલના માનવીની આત્મહત્યા !
સત્ર શાક ને દિલગીરીની છાયા ફરી વળી. સૌને પેાતાની ભૂલ માટે પશ્ચાત્તાપ થવા લાગ્યા. પણ હવે તે ઘણુ મેાડુ' થઈ ગયું હતું. હવે શું?
પણ પેલા ટીખળી મકનાની સ્થિતિ જુદી હતી. એણે જ આ વાત વધારી હતી, વાતને રંગ આપી વિપરીત રીતે મૂકી હતી. નિર્દોષ આત્માને પાપી ઠરાવી, આત્મહત્યાને પંથે દોર્ચા હતા. આ મૃત્યુથી એનું હાસ્ય ઊડી ગયું, રાત-દિવસ એને પૂનમચંદના જ વિચાર આવવા લાગ્યા. ધીમે ધીમે જાણે એને પૂનમચંદનુ પ્રેત દેખાવા લાગ્યુ.. એ જાણે કહેતુ હતુઃ
‘ કહે, સાચુ' કહે, તેં મને ખરાબ કામ કરતાં જોયા હતા ? કહે, મેં તારું શું બગાડ્યું હતુ ? તેં મને કેમ બદનામ કર્યાં?
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૌજન્યનું આંસુ
૯૩. તે જ મારા જીવની ઘેર બેદી, તે જોઈલે હવે મને દુઃખી કરીને તું કેમ સુખી થાય છે તે ? હા...હા...હા...”
રાતદિવસ વિચારોની આ ભૂતાવળ એની આસપાસ ફરતી. એ ઊંઘવા પ્રયત્ન કરતે, પણ ઊંઘ ઊડી જતી. આખી રાત ચારે બાજુથી ભણકારા વાગતા. પોતાની ભૂલોને ડંશ એને. ડંખવા લાગ્યો. એ લેવાઈ ગયે. એ આમથી તેમ સ્થાન.. બદલતે પણ આ વિચારના એળા એની પાછળ પડયા હતા. એક સાંજે એનું મગજ આ ત્રાસથી ફટકી ગયું.
અમારા ગામના તળાવની પાળે આ અર્ધનગ્ન પાગલ ફરે છે. અને રાડો નાંખે છે.
એય, મને માફ કરે. હું તમારું નામ પણ નહિ લઉં. મને છેડે. હું થાક્યો છું. મને ઊંઘવા દે...”
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
દિલની વાત!
રણુના શુષ્ક પ્રદેશમાં થઈ માર્ગે જઈ રહ્યો હતો, માર્ગ ઉપર એક વૃદ્ધા અને તેની અઢાર વર્ષની પુત્રી પસાર થઈ રહ્યાં હતાં.
માર્ગ શૂન્ય હતે. તાપ વધી રહ્યો હતે.
વૃદ્ધા કસાયેલી હતી પણ યુવતી થાકી ગઈ હતી. એની દેહલતા કરમાઈને જાણે હમણાં ઢળી પડશે એમ લાગતું હતું. એનાં અંગ ઉપર રહેલાં મૂલ્યવાન આભૂષણે હતાં. અત્યારે તે જાણે ભારરૂપ હતાં.
ત્યાં એક ઊંટવાળે મેજથી જઈ રહ્યું હતું, ઊંટને ગળે ઘંટડી રણકી રહી હતી. પગે ઝીણી ઘૂઘરમાળ હતી. અને મસ્તીથી ડોલતો એ જઈ રહ્યો હતે.
વૃદ્ધાને પિતાની પુત્રી પર દયા આવી એણે કહ્યું, “અરે ભાઈ! જરા ઉભે તે રહે ? મારી આ પુત્રી થાકી ગઈ છે. તાપ વધ્યો છે. ગામ જરા દૂર છે. તમે સામે ગામ જાએ છે, તે દયા કરી મારી પુત્રીને ઊંટ પર ન બેસાડે?”
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
દિલની વાત ! સવાર મસ્તીમાં હતું. એણે ટૂંકું પતાવ્યું
ડોશી, ઊંટ કંઈ ભાડું ખાવા નથી રાખ્યો, આ તે મનની મેજ માટે છે.”
એ આગળ વધ્યું. થોડે દૂર ગયે ત્યાં એના મનનું પાપ જાગ્યું. અરે, કેવી મૂર્ખાઈ કરી ! આવી સુંદર યૌવનવંતી યુવતી અને વળી સુંદર અલંકારોથી લદાયેલી ! આહ ! આવી તક જિંદગીમાં ફરી ક્યાં મળવાની હતી ? હજુ શું બગડયું છે ! ઊંટ અહીં જ ઊભું રાખ્યું. એ પાછળ આવે છે, હમણાં આવશે.
એનું દિલ લંપટ થયું. એના મુખના નિર્દોષ ભાવ બદલાયા. વિશ્વાસઘાતને પડછાયે એના મુખ પર છવાયે. આમતની રક્ષા કરતી મનની ચીમની પર વાસનાની મેશ જામી, અને ભાવનાની દુનિયામાં અંધકાર છવાઈ ગયે.
ચાલતાં ચાલતાં વૃદ્ધાને વિચાર આવ્ય હાય રે, હું ય કેવી પાગલ ! એક અજાણ્યા પરદેશીને મારી યુવાન દીકરી સેંપવા તૈયાર થઈ ગઈ. એ લઈને નાસી છૂટ્યો હોત તે હું એને ક્યાં પકડવા જાત ? એ ભગવાન? તે જ મને અચાવી. મારી લાજ તે જ રાખી.
ઊંટવાળાએ એની વિચારમાળા તેડી; “માજી, તમે કહ્યું ત્યારે મેં ના પાડી, પણ આગળ જતાં વિચાર આવ્યો કે માણસનું કામ માણસ નહિ કરે તે કેણ કરશે ? લાવે, તમારી પુત્રીને ઊંટ પર બેસાડી દઈએ. આટલા ભારથી ઊંટ થેડું જ મરી જવાનું છે?”
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભવનું ભાતું વૃદ્ધાએ કહ્યું “ભાઈ એ ઘડી વીતી ગઈ. તારા દિલમાં પ્રભુનો વાસ હતા ત્યારે મારા મનમાં પણ તારા માટે શ્રદ્ધા હતી. હવે તારા મનમાં શેતાન આવ્યું તે મારા દિલમાં શંકા જાગી.
“એ તું કેમ ભૂલી જાય છે કે દિલમાં પ્રકાશ છે, ત્યાં સુધી જ સામાના મનમાં પ્રેમ છે. દિલમાં અંધકાર પ્રગટે તે જ ક્ષણે સામાના દિલમાં વહેમની ભૂતાવળ જાગે છે. એટલે હવે તું તારે રસ્તે પડ! જે તને કહી ગયે તે જ મનેય કહી ગયે.”
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભવનું ભાતું
હિંસાના ભડકાથી સળગતી ધરતી પર, વિલાસમન્ન વસુંધરા પર, પાપથી ખદબદતી દુનિયા પર, ચિત્ર સુદ તેરસના પુનિત દિવસે એક અજોડ બાળકે અવતાર લીધા.
આંખમાં અમૃત, મુખ પર મધુર સ્મિત, હૈયામાં કરુણ, અને આત્મામાં અખંડ વિશ્વ વાત્સલ્ય ભરીને અવતરેલી આ વિરલ વિભૂતિને જોઈ દુનિયા દંગ બની ગઈ
આ વિભૂતિના આગમનથી દુખિયારી દુનિયા પર સુખની ગુલાબી હવાને સંચાર થયે.
માતા ત્રિશલારાણી અને પિતા સિદ્ધાર્થ રાજા તે આ બાળકના દર્શનથી આનંદમગ્ન હતાં જ, પણ ક્ષત્રિયકુંડ ગામ પણ જાણે નર્તન કરી રહ્યું હતું.
મગધની ધરતી એક દિવ્ય પ્રકાશ પામી હતી. વસન્તની કામણગારી કેકિલા જાણે આમ્રવૃક્ષની શાખા પર આનન્દ ને ઉલાસના મૂલે ઝૂલતી, મંજુલ દેવનીથી ટહુકા કરવા લાગી.
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભવનું ભાતું કુંજની ઘટાઓમાંથી મનહર પક્ષીઓ અને ગીત ગાવા લાગ્યાં. શુભ્ર વસ્ત્રધારિણી સરિતા, પૂર્ણ સ્વાથ્યથી ઝડપભેર મધુર હાસ્ય કરતી, સાગર ભણી સરવા લાગી.
વિશાળ આકાશમાં પરિભ્રમણ કરતા પ્રભાતના સૂર્યને કમળ પ્રકાશપુંજ ધરા પર વર્ષવા લાગ્યું, અને અવિરત નરકની યાતના ભોગવતાં પીડિત હૈયાં પણ ક્ષણભર શાન્ત અને સુખના મુક્ત વાતાવરણમાં વિહરવા લાગ્યાં. વાતાવરણ કાંઈક અલૌકિક હતું !
આ વિરલ વિભૂતિ યૌવનમાં પ્રવેશતા સ્વર્યદેવેન્દ્રો એમના દર્શનાર્થે આવ્યા. મહાન ભૂપાલે અંજલિપૂર્વક એમની સામે શિર ઝુકાવીને, નમન કરવા લાગ્યા; અનેક માનવ એમની સેવામાં હાજર થયા, અને વિશ્વને વૈભવ એમના ચરણમાં ખડકવા લાગ્યા.
એ દિવસે માં એમના યૌવનને રંગ જામે. સંસારને રંગ ખીલ્યો. યશોદા જેવી જેમને શીલસંપન્ન પ્રિયા મળી, અને પ્રિયદર્શના જેવું સંસ્કારી સંતાન પણ જગ્યું, પણ આ બધું એ વિરલ વિભૂતિને મન પુણ્યરૂપી રેગને લય કરવા માટે ઔષધરૂપ જ હતું.
આમ કરતાં ત્રીશ વર્ષનાં વાણાં તે પાણીના પ્રવાહની પેઠે વહી ગયાં. માનવીને સુખના દિવસે કેટલા સોહામણા લાગે છે!
દુનિયાના સદ્ભાગ્યના એક મનહર પ્રભાતે આ વિરલ વિભૂતિએ વૈભવથી ઊભરાતાં રાજમંદિરને અને
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભવનું ભાતું વહાલસોયાં સનેહીઓને ત્યાગ કરીને, મહાભિનિષ્ક્રમણ કર્યું; કારણ કે દુનિયા એમને દુઃખથી છલકાતી દેખાઈ દુનિયા
જ્યારે દુઃખથી રિબાતી હોય ત્યારે આ કેમળ હૈયું સુખમાં કેમ વિલસી શકે ?
આ વિરલ વિભૂતિના વસમા વિયોગની વેધક વાંસળી વાગી. અને ક્ષત્રિયકુંડ ગામના ઉપવનમાં એક અજોડ કરુણ દશ્ય જાણ્યું. - આ દશ્ય આ જીવનસમર્પક વિરલ વિભૂતિની વસમી વિદાયનું હતું. આ દશ્ય અનાથ હૈયાઓની કેમળ લાગશુઓથી છલકાતું હતું. આ દશ્ય વચ્ચે હૃદયવિદારક ઘેરાં દૂસકાં અને સાચા આંસુ પણ હતાં.
હા ! આકરી વિદાય કમળતાપૂર્વક ભજવાતી હતી. આ વિદાયના દશ્યમાંથી વાત્સલ્ય અને કરુણાની ધારા ટપકતી હતી. અને આ વસમી વિદાયની વાંસળીમાંથી હૈયાને હચમચાવી મૂકે એવા કરુણ અને વેધક સૂરો વારંવાર આવી નાજુક હૈયાઓને વ્યથિત કરતા હતા.
પિતાના લઘુ બન્ધવનું આ મહાભિનિષ્ક્રમણ મોટાભાઈ નન્દિવર્ધનના વાત્સલ્ય પૂર્ણ હૈિયાને લેવી નાખતું હતું. જીવનમાં ક્ષણ માત્ર પણ છૂટે નહિ પાડનાર પિતાને લઘુ બન્ધવ આજે સદાને માટે ગૃહત્યાગ કરે છે. ખરેખર, માનવીની પ્રિય વસ્તુ જાય છે ત્યારે એના જીવનનું સર્વસ્વ જ લેતી જાય છે !
ત્રીશ વર્ષ સુધી સૌરભવાળા તરુવરની શીતળ છાયામાં
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦
ભવનું ભાતું
વિહરનાર માનવી, અખડ અગ્નિ ઝરતા તડકામાં તપે, પુષ્પાની નાજુક શય્યામાં પાઢનાર માનવી, કંટક પર કદમ ભરે, લાખ્ખોની સલામે ઝીલનાર માનવી, રક અનાર્યાંનાં અપમાન સહે; આ કાર્ય કેટલું કપરું એ તા અનુભવીનું હૈયું જ વેદી શકે–અને તે આવી વિરલ વિભૂતિનું હૈયું જ !
8
6
એમણે સાધના આદરી, તે સામે એમની કસેાટી થવા લાગી, એક દિવસ સ્વયં ઈંદ્ર મહારાજાએ મુક્ત કંઠે પ્રશ’સા કરી આજે ભારતવર્ષમાં એક વિરલ વિભૂતિ છે કે જે મરણથી ગભરાતી નથી અને જીવનથી હુ પામતી નથી. જેને સુખનાં મનેાસ સાધના ખુશ કરી શક્તાં નથી અને દુઃખનાં ભયંકર સાધના મૂવી શકતાં નથી, એ મહાવિભૂતિની દિવ્ય તપશ્ચર્યાં આજે વિશ્વમાં અજોડ છે!”
આ પ્રશ’સામાં કાઈ સામાન્ય માનવીના ત્યાગ, તપ અને દૈવની કેવળ અતિશયેાક્તિ જ કરવામાં આવી છે, એમ ત્યાં સભામાં બેઠેલા ઈર્ષાળુ સંગમે માની લીધું, અને સાથે સાથે નિશ્ચય કરીને ઊઠવ્યો કે, એ પામર માનવીને ત્યાગ, તપ અને ધૈય માંથી ચિલત કરીને, ઇન્દ્રની પ્રશંસાને અસત્ય બનાવું.
આ નિશ્ચય કરતાં જ સૉંગમ ધ્રુવ મટી દાનવ બન્યા, અને એ વિરલ વિભૂતિ પાસે આન્ગે.
આ વિભૂતિને ધ્યાનમાંથી ચલિત કરવા સિંહનુ રૂપ ધારણ કરી માનવ-હૈયાંઆને વિદારી નાખે એવી સિંહુગર્જના કરી જોઈ!
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભવનું ભાતું
૧૦૧
પ્રલયકાળના મેઘનું રૂપ ધારણ કરી વીજળીઓના કડાકાભડાકા કરી બ્રહ્માંડના કાન ફેડી નાખે એવા અવાજેના અખતરાઓ પણ કરી જોયા.
અને છેલ્લે સર્વ શક્તિઓ કેન્દ્રિત કરી ભયંકર રાક્ષસનું રૂપ ધારણ કરી, એ વિરલ વિભૂતિ પર ત્રાટકવાને પ્રગ પણ કરી જોયો, પણ એ બધું નિષ્ફળ નિવડયું !
આવા પ્રલયના ઝંઝાવાત અને ચક્રવાત વચ્ચે પણ જેમને વૈર્ય દીપક અચલ રીતે ઝળહળતે હતો તે જોઈ, સંગમ સ્તબ્ધ થઈ ગયે. એના અભિમાનના ચૂરેચૂરા થઈ ગયા. અભિમાન ગળતાં જ પોતે આચરેલા પાપને પશ્ચાત્તાપ થવા લાગ્યા. એ વિરલ વિભૂતિ પ્રત્યે આચરેલા અગ્ય વર્તનથી એના હૈયામાં પશ્ચાતાપને ભડકે ભભૂકી ઊઠયે, અને પિતાની જાતને ધિક્કારતે એ વિભૂતિના ચરણોમાં પડી, અંજલિપૂર્વક દીન સ્વરે ક્ષમા માગવા લાગે.
પ્રભે ! આપ શૂરવીર છે, ધીર છે, ગંભીર છે. આપનું આત્મિક બળ અનુપમ છે, આપનાં ત્યાગ, તપ અને ધૈર્ય અજોડ છે ! આપની જેડ આ વિશ્વમાં લાધે તેમ નથી. આપની પ્રશંસા ઈન્દ્ર કરી, પણ હું અધમ એ ન માની શક્યો. અને આપની પરીક્ષા કરવા આવ્યો; પણ આજે મને એ પૂર્ણ સત્ય સમજાયું કે, મારા જેવા અધમે પોતાના મનની કલષિતતાથી જ આપના જેવા મહામાનવના ગુણે સમજી શકતા નથી, અને ઈર્ષા અને અભિમાનથી પોતાની જાતને જ મહાન માનવાને પ્રયત્ન કરતા પરિભ્રમણ કરે છે, આપ જગતના
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨
ભવનું ભાતું
પિતા છે, વિશ્વમ ́ છેા, જગદાધાર છે, અધમેાદ્ધારક છે, અને તારક છે. હે કરુણાસાગર ! મારા અપરાધની ક્ષમા કરા. હું નીચ છું—અધમ છું—પાપી છું. મારા ઉદ્ધાર આપના જ હાથમાં છે. નાથ ! માટે મને તારે !’
આવા અશ્વાર અને ભયકર અપરાધ કરનારા સંગમ
પર પણ વિશ્વબંધુ આ વિરલ વિભૂતિએ તે પેાતાની અમૃતઝરતી આંખામાંથી કરુણાની વર્ષો જ આરંભી ! એમની વૈરાગ્ય ઝરતી આંખેામાંથી વાત્સલ્યનું ઝરણું" ઝરવા લાગ્યું. એ પુનિત ઝરણામાં સ્નાન કરી, ભારે હૈયે સૉંગમ પેાતાના સ્થાન ભણી સર્યાં !
સંગમે કરેલા અનેક દુઃખા વેચા પછી ફિર એમણે આય અને અના—વભૂમિ ભણી વિહાર આદર્યું. સાડાબાર વર્ષ સુધી મૌનપણે ઘેાર તપશ્ચર્યા કરી. આ દિવસેામાં તેમના પર અનેક વિષમ વિપત્તિનાં વાદળાં એક પછી એક તૂટવા લાગ્યાં, છતાં એમણે ધૈય, સહિષ્ણુતા અને શાંતિપૂર્વક એમને પ્રસન્નમુખે આવકાર આપ્યા.
આમ અનેક યાતનાઓના દાવાનળમાં આ તેજસ્વી વિરલ વિભૂતિનાં કર્માં બળીને રાખ થયાં, અને એમના આત્મા અનત સૂર્યના પ્રકાશથી પ્રકાશી ઊચો.
કૈવલજ્ઞાન વ્યાપી રહ્યું અને અંધકારનેા નિતાંત નાશ થયેા. પૂર્ણ આત્માના પૂર્ણ પ્રકાશથી દિશાએ વિલસી રહી. આ રળિયામણા સમયે એમના મુખકમળ પર અખંડ આનંદ, વિશ્વવાસલ્ય ને શાંત ગાંભીયના ત્રિવેણી સ`ગમ જામ્યા !
*
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભવનું ભાતું
૧૦૩
સાડાબાર વર્ષ સુધી સેવેલા મૌનનું દિવ્ય તેજ આ વિરલવિભૂતિના શરીરના રામાંચા દ્વારા ફુવારાની જેમ વસુંધરા પર પ્રકાશ પાથરી રહ્યું, વર્ષાને અન્તે એમના મેધ–ગભીર મંજીલ–ધ્વનિ સાંભળીને શુ' દેવા કે શું દાનવેા, શું માનવેા કે શુ' અજ્ઞ પ્રાણીએ; બધા એમની નિકટમાં આવવા લાગ્યા. એમના ઉપદેશ સાંભળવા એ બધા અધીરા બન્યા.
શ્રી ઈન્દ્રભૂતિ ગૌતમ જેવા સમર્થ અગિયાર જ્ઞાનીએની શંકાનું સમાધાન કર્યું, એમના ગવ ગન્યા. એ શિષ્ય થયા અને પ્રભુની જ્ઞાનધારાનું પાન કરવા લાગ્યા. આ વિરલ વિભૂતિએ જ્ઞાનની મેઘધારાના પ્રારંભ કર્યા: ‘ મહાનુભાવા ! જાગેા ! વિલાસની મીઠી નિદ્રામાં કેમ પાઠ્યા છે ? તમારું આત્મિક-ધન લૂંટાઈ રહ્યું છે. ક્રોધ, માન, માયા અને લાભ-આ ચાર મહાન ધૂર્તો છે. એ તમને મેાહની મિદરાનું પાન કરાવી, તમારા જ હાથે જ તમારી અમૂલ્ય સંપત્તિઓને નાશ કરાવી રહ્યા છે, માટે ચેતા ! જાગૃત બને ! એ ધૂર્તોથી સાવધ અનેા.’
'
આ સચાટ ઉપદેશ સાંભળી ભક્તો હાથ જોડી કહેવા લાગ્યા. નાથ ! આપ શક્તિમાન છે, આપ આ ધૂતને સામને કરી શકે છે, પણ અમે નિ`ળ છીએ, ધૂર્તો સબળ છે; અમારાથી એમના સામના કેમ થઈ શકે ? અમારા માટે આ કા કઠિન છે. ઘણું જ અઘરું છે. આપતા સમ છે. આપણી સરખામણી અમારાથી કેમ થાય?
લેાકેાની દીનતાભરી વાણી સાંભળી, આ દીનતાને ટાળવા પ્રભુએ વીર ઘાષણા કરી : ‘ મહાનુભાવા ! આવી દયાજનક
.
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪
ભવનું ભાતુ
વાચા ન ઉચ્ચારે. શત્રુએ પાસે આવી નિખ`ળ વાતા કરશેા તેા એ તમારા નાશ કરશે. હું પ્રત્યક્ષ જોઈ રહ્યો છું કે તમારા આત્મા મળવાન છે, વીય વાન છે, અન્ન શક્તિઓના ભંડાર છે, તમારા અને મારા આત્મા શક્તિની દૃષ્ટિએ સમાન છે, માત્ર ફરક એટલા જ છે કે તમારા પર કના કચરા છે, અને મારા આત્મા પરથી એ કચરા દૂર થયા છે. તમે પણ પ્રયત્ન કરીએ. મલિનતાને દૂર કરેા પૂર્ણ–પ્રકાશી અનેા. કાયરતા છેોડી મદ અનેા. ખડકની પેઠે અડગ રહે. ક્રોધ વગેરે શત્રુઓની સામે ખળવા પાકારે. હું તમને સમરાંગણમાં વિજય મેળવવાની વ્યૂહ-રચના બતાવું.'
6
આ મંજીલ વાણી સાંભળી લેાકેા પ્રસન્ન મન્યા. જીવનવિકાસની નૂતન ષ્ટિ જાણવા મધા ઉત્સુક બન્યા. કદી ન ભૂલાય તેવા મનેાહર સ્વર ત્યાં ગુંજી રહ્યો. હું દેવાને પણ પ્રિય જના ! આ જીવન કેવું ક્ષણુભંગુર છે, તેના જરા વિચાર કરી. યૌવન પુષ્પાની જેમ કરમાઈ જનારું અસ્થાયી છે. સ`પત્તિ વીજળીના ચમકારાની પેઠે ક્ષણિક છે, વૈભવા સધ્યાના રગની જેમ અસ્થિર છે. સચાગા મન્દિરની ધ્વજાની પેઠે ચંચળ છે. આયુષ્ય પાણીના પરપાટાની જેમ અશાશ્વત છે.
સૌંસારમાં માત્ર ધમ જ એક એવા છે જે સ્થાયી ઉત્તમ ધમ પાળવા માટે ધર્માન્યતાને છેડયા વિના સત્ય ધર્મ મળવા મુશ્કેલ તે શું, પણુ અશકય છે !
છે, અચલ છે, શાશ્વત છે. આ ધર્માન્યતાને છોડવી જ પડશે.
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભવનું ભાતું
૧૦૫
' ધર્માન્યતાએ સત્ય ધર્મને ગુંગળાવી નાખે છે, માનને અન્ય બનાવ્યા છે. આ અન્યતામાંથી કલહ અને કંકાશનું સર્જન થયું છે. આ ધર્માન્યતાથી મહાયુદ્ધો થયાં છે. માનવી માનવીને શત્રુ થયું છે. આજ અંધતાને લીધે જ્ઞાન પણ અજ્ઞાનમાં ફેરવાઈ ગયું છે. હિંસા પણ અહિંસાને નામે પ્રગટી છે. પાપ પણ પુણ્યના નામે જીવતું થયું છે. અધમ ધમને બહાને પ્રગટ થયો છે; માટે સત્ય ધર્મ મેળવવાનો અમોઘ ઉપાય બતાવું છું, તે પ્રમાદ તજી સાંભળે.
જીવન-વિકાસને અમૂલ્ય ઉપાય અનેકાન્તવાદ છે. અનેકાન્તવાદની કસોટી પર ધર્મની પરીક્ષા સુંદર રીતે થઈ શકે છે. માટે જીવનમાં અનેકાન્તવાદ કેળવે એના વડે વિશ્વાત્મક્ય કેળવે. એકબીજાને સમન્વય સાધે.
અનેકાન્ત એ પૂર્ણ દૃષ્ટિ છે, એના વડે વિશ્વમાં રહેલા સત્યતનું ગવેષણ કરો. અનેકાન્તવાદ એ સાચે ન્યાયાધીશ છે! એ જ વિશ્વને નિષ્પક્ષપાત સાચે અને પૂર્ણ ન્યાય આપશે. એ અસત્યના કાળા પડદાને ચીરી નાખશે અને સત્યનાં દર્શન કરાવશે. આ અનેકાન્તવાદને સ્યાદ્વાદ કહે કે સાપેક્ષવાદ કહે, બધું એક જ છે. આ અનેકાન્તવાદની દષ્ટિ જ્યાં સુધી જીવનમાં નહિ આવે ત્યાં સુધી માનવીને વિકાસ થંભેલો જ છે. એ મારો સ્વાનુભવ છે!
અનેકાન્તવાદને આ ભવ્ય સિદ્ધાંત સાંભળી લેકનાં હૈયાં આનન્દથી વિકસી ઊઠયાં. આ નૂતન દષ્ટિ પ્રત્યેકને આદરણીય લાગી. તેથી જ લેકેના મુખમાંથી આ શાર્દો સરી પડ્યા.
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬
ભવનું ભાતું
કેવી વિશાળ ભાવના ! કેવી વિશાળ દૃષ્ટિ ! દેવ આપ ધન્ય છે. આપે જે પૂર્ણ પ્રકાશ મેળવ્યું છે તે અદ્ભુત છે! આપ આપની વાણુનું અમૃત–ઝરણું આ સંતપ્ત સંસાર પર અવિરત વહેતું રાખે, એવી અમારી નમ્ર વિનંતિ છે, દેવ !”
આ વિભૂતિને રૂપેરી ઘંટડીના જે મધુર દવનિ પુનઃ ગુંજી રહ્યો
ભાગ્યશાળીઓ ! હું જે કહી ગયે તે જીવનદષ્ટિની વાત કરી ગયે-વિચારવાની વાત કહી ગયે. હવે આચારની વાત કહું છું. વિચારમાં જેમ અનેકાન્તવાદને સ્થાન છે, તેમ આચારમાં અહિંસાને સ્થાન છે.
“અહિંસા એ સુંદર સરિતા છે, અનેક તૃષિત હૈયાં એના જળથી તરસ છીપાવે છે, અહિંસા એ સેતુ છે, કે જે બે વિખૂટાં તૈષી હૈયાઓને જોડે છે. અહિંસા એ ગુલાબનું ફૂલ છે, જે પિતાની માદક સૌરભથી જગતને પ્રકુલિત કરે છે. અહિંસા એ વસન્તની કોયલ છે, જે પોતાના મધુર સંગીતથી હિંસાના ત્રાસથી ગ્રસિત દિલડાંઓને પ્રમુદિત કરે છે.
અહિંસા એ જ વિશ્વશાંતિને અમેઘ ઉપાય છે. અહિંસા વિના વિશ્વમાં શાંતિનું સામ્રાજ્ય સ્થાપવાને બીજે એકેય ઉપાય નથી જ.
“હિંસાના પાપેજ એક માનવી બીજા માનવીને જળની જેમ ચૂસી રહ્યો છે. હિંસાની ભાવનાથી જ એક રાષ્ટ્ર બીજા રાષ્ટ્રને કચડી રહ્યું છે. હિંસક માનસે જ વિશ્વમાં અત્યાચારની હોળી સળગાવી છે. હિંસાના સામ્રાજ્યએ માનવીને
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભવનું ભાતું
૧૦૭: ' પીડિત, વ્યથિત અને દલિત બનાવ્યું છે. હિંસક ધર્મો નિર્દોષ પશુઓના ભાગ લઈ રહ્યા છે, માટે આચારમાં અહિંસા કેળવે. ધર્મના નામે હોમાતા પશુઓનું રક્ષણ કરે.
જાતિવાદના નામે ધિક્કારાતા દલિતવર્ગને કરુણાપૂર્ણ ભાવનાથી ઉદ્ધાર કરે, અહિંસા એ અમૃત છે. એનું તમે પાનકરો! તમે અમર બનશે! બીજાઓને એનું પાન કરાવે તે દુખિયારી દુનિયા પર સુખની ગુલાબી હવાનો સંચાર થશે.
આ પ્રેરણ–દાયક ઉદ્ઘેષણથી માનવીમાં જોમ આવ્યું. ચૈતન્યના ધબકારા થવા લાગ્યા. વીજળીની જેમ માનવીના જીવનમાં અનેકાન્તવાદ અને અહિંસાને પ્રવાહ વહેવા લાગ્યો. દુરાગ્રહની ગાંઠે ગળવા લાગી. વૈમનસ્ય તે બળીને ખાખ થયું. નિર્બળે સબળ બન્યા. બીકણે બહાદુર બન્યા. મુડદાલે પણ મર્દ બન્યા.
- શું વાણીનો વિરલ પ્રભાવ! આમ સાક્ષાત્કારની સિદ્ધિ, દ્વારા જીવનમાં કઈ અલૌકિક સર્જનલીલા સતી ગઈ.
ત્યાંથી આ વિરલ વિભૂતિ વિહાર કર્યો. ગામડે ગામડે. ફરી વળ્યા. ગામે ગામ માનવમહેરામણ ઉભરાતો! એમના દર્શન અને ઉપદેશથી માન અને ભારત–ભૂમિ પાવન થયાં.
પૂરા ત્રણ દાયકાઓ સુધી અખંડ ઉપદેશનું ઝરણું વહાવી ભારતમાં શાન્તિનું સામ્રાજ્ય સ્થાપ્યું. અહિંસાના. જળનું સિંચન કર્યું, સત્યનાં વૃક્ષે રેપ્યાં, અસ્તેયના ક્યારા બનાવ્યા સંયમના છોડવાઓ પર સંતોષના અનેકવણું પુપે વિકસી ઊઠયાં.
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભવનું ભાતું
આ ખડેર ભારતને મેાહક—નંદનવનમાં ફેરવી નાખવાનું ભગીરથ કાર્ય, આ વિરલ વિભૂતિએ પોતાના જ વિદ્યમાન કાળમાં, અખંડ સાધના દ્વારા કરી બતાવ્યું—એ ભારતનુ અહાભાગ્ય !
૧૦૮
*
પણ દુર્ભાગ્યની એવી એક રજની આવી કે જેમાં આ લક્ષપ્રકાશી, એજસ્વી દીપક, પાવાપુરી નગરીમાં માજમ રાતે, જ્ઞાનના પ્રકાશ પાથરી, મુઝાઈ ગયા–નિર્વાણ પામ્યા. જ્ઞાનને સ્વાભાવિક દ્વીપક મુઝાતાં વિશ્વમાં અજ્ઞાનઅંધકાર વ્યાપવા લાગ્યા. એ અંધકારને દૂર કરવા કૃત્રિમ દ્વીપક પ્રગટાવવા પડયા. અને લેાકેા એને કહેવા લાગ્યા : —દિવાળી ઢી—૫-આ-વ-લિ’
આ વિરલ વિભૂતિ પ્રભુ મહાવીર ! તારૂ મધુર નામ આજે પણ માનવહૈયાની અમર વીણાના તારે અણુઝણી રહ્યું છે!
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મવિલોપન
જંગલ અને અટવીને વીધી મૃગયુગલ વેગપૂર્વક દેડી રહ્યું છે. એની સમસ્ત શક્તિ આજે એના પગમાં આવીને વસી છે. એવી લાંબી લાંબી એ ફાળ ભરે છે, કે જાણે એ દેડતું નથી, પણ ગગનમાં ઊડી રહ્યું છે.
આ મૃગયુગલની પાછળ એક પાણીદાર અશ્વ દેડી રહ્યો છે. આ અશ્વ પર એક પ્રતાપી યુવાન છે. શિલ્પીએ આરસમાંથી કેતરી કાઢેલ પ્રતિમા જે એને ઘાટીલે દેહ છે. ચન્દ્ર જેવું સુકુમાર એનું મુખ છે. સુંદર વળાંકવાળી કાળી ભમ્મર નીચે બે મધુર આંખ છે. બુદ્ધિની તીવ્રતા સૂચવતું અણિયાળું નાક છે. અને ગુચ્છાદાર સુંવાળા વાળનાં ઝુલ્ફાં હવામાં ઊડી રહ્યાં છે.
યુવાને આ મૃગયુગલનો શિકાર કરવાનો જાણે દઢ સંકલ્પ કર્યો છે, અને તેથી જ પોતાના અશ્વને એ વિદ્યુતવેગે દેડાવી રહ્યો છે.
કઈક વાર તે એમ લાગે કે અશ્વ આ આંખે, આ આંબે, ત્યાં તે મૃગ છલાંગ મારી દૂર દૂર નીકળી ગયું હોય.
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
*૧૧૦
ભવનું ભાતું
આપણને લાગે કે હવે તે અંતર વધી ગયું. ત્યાં તે ફરી અશ્વ એનાં નિકટમાં હેય–આમ સંતાકૂકડી રમતાં એ મહા અટવીને વટાવી સરહદને પેલેપાર નીકળી ગયાં.
ધીમે ધીમે તાપ વધતે ગયે. યુવાન પરસેવાથી રેબઝેબ - થયે. તપતે સૂર્ય અત્યારે એને પોતાના કાળ જેવું લાગે. તરસથી એનું ગળું સુકાઈ રહ્યું હતું. એને તમ્મર આવવા લાગ્યાં. એણે થાકીને ઘેડ ઊભે રાખે?
“આહ! મૃગ તે આજ સુધીમાં ઘણાય જોયાં, પણ આ યુગલ તે અજબ નીકળ્યું! એમની પ્રણયગાથા લંબાવા સર્જાઈ હોય તે મારા હાથથી એમને શિકાર કેમ થાય ?'
પિતાના મનને મનાવવા એ આટલું મનમાં જ છે, અને એણે ચારે તરફ નજર નાખી. વનની હરિયાળી ભૂમિ હસી રહી હતી. એ ભૂમિની પૂર્વ દિશામાં સુંદર તળાવ હતું. એના મનમાં કાવ્ય સ્કૂર્ય: ધરતીએ લીલા રંગની ઓઢણી ઓઢી છે. આ સરોવર એનું ગૌરવર્ણ મુખ છે. અને એની કિનાર પર જલક્રીડા કરતી આ હંસની શ્રેણી એની ઉજજવળ દંતપંક્તિ છે.
એ સરોવર પાસે આવ્યો અને એને અર્થે શ્રમ ઊતરી ગયે. એણે સ્નાન કર્યું, જળપાન કર્યું અને કિનારા પર છાયા બિછાવતાં વૃક્ષની સોડમાં આરામ લીધો.
નિસર્ગની મત્ત હવામાં બે પ્રહર વીતી ગયા. ઘાસની સુંવાળી ચાદર પર હજુ એ આળેટી રહ્યો હતો, ત્યાં થોડેક દૂરથી આવતા મધુર સૂરોએ એનામાં સળવળાટ પેદા કર્યો. એ
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મવિલાપન
જરા સાવધાન થઈ સાંભળવા લાગ્યા.
વીણાના તાર પર રેલાઈ રહેલા ભાવગીતમાંથી જીવનનું સમસ્ત માધુ આળસ મરડીને ઊભું થઈ રહ્યું હતું.
૧૧૧
ચેાડીવાર તેા એમ ને એમ પડી રહી એણે એ સૌન્દર્યભીના મધુર સૂરાનુ પાન કર્યું, પણ વધારે વાર એનું ચિત્ત ન થભી શકયું. એ ઊભેા થયા. હાથપગ ધાયા અને સ્વચ્છ થઈ અશ્વ પર આરૂઢ થયા. જે સ્થાનમાંથી આ સ્વરમાધુરી રેલાતી હતી ત્યાં એ આવી પહોંચ્યા.
ગગાના કિનારા પર એક વિશાળ ઉપવનમાં શાંત આશ્રમ આવ્યેા હતા. આશ્રમના જમણા દ્વારે એક નાનકડું છતાં કલામય મંદિર હતું. આ મંદિરના આરસમઢયા પ્રાંગણમાં એ માળાએ બેઠી હતી.
પહેલી બાળાના દેહ પર ઝીણુ શ્વેત વસ્ત્ર લહેરાઈ રહ્યું હતું. એની આંખેા પ્રતિમામાં સ્થિર હતી. એના ખેાળામાં વીણા હતી. એ વીણાના તાર પર એની નાજુક આંગળીએ રમી રહી હતી, અને હૃદયને ઓગાળી દેતું ભાવગીત એના કડમાંથી નીતરતું હતું.
એ બાળાની પડખે ખીજી એક માળા બેઠી હતી. એની આંખા ચપળ હતી. એણે આસમાની એઢણી ઓઢી હતી. કાળજીપૂર્વક પેલી રાજેશ્વરી જેવી દેખાતી ખાળાના સાજને સાથ આપવા ઝીણી ઝીણી ઘૂઘરીવાળી ખજરીથી એ તાલ પૂરી રહી હતી.
સરિતાના કિનારા, અરણ્યની મુક્ત પ્રકૃતિ, શાન્ત
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૨
ભવનું ભાતું આશ્રમ ગીતામાધુર્ય અને સૌન્દર્ય ઝરતી સુંદરીઓ-આ બધાને લીધે વાતાવરણમાં રસસાગરના તરગે લહેરાઈ રહ્યાં.
ઘાસવાર ન આગળ વધ્યું કે ન પાછળ હઠડ્યો. મૂર્તિની જેમ એ ત્યાં જ સ્તબ્ધ થઈ ગયે. વાતાવરણમાં એક એવી માદકતા હતી કે ચેતના માત્રને ત્યાં આત્મવિસ્મૃતિ સહજ હતી.
એણે જીવનમાં ઘણાય પ્રસંગે યા હતા. પ્રકૃતિનું નર્તન, સુંદરીનું સંગીત, ભાના ઉન્માદ–ઘણું ઘણું માર્યું હતું પણ આ તે કઈ અદ્ભુત હતું, સ્વગય હતું, જે માણી શકાય પણ વર્ણવી ન શકાય.
સંધ્યા નમી. આરતી ઊતરી અને બાળ પ્રભુને એક વિધિ સહિત ભાવપૂર્ણ નમન કરી મંદિરનાં પાન ઊતરવા લાગી. - એના દેહ પર તે સાદું વેત વસ્ત્ર જ હતું, પણ એના મુખનું તેજ ન જીરવાય તેવું અલૌકિક હતું. નાજુક છતાં સ્વસ્થ, જરાક ઊંચી છતાં લાવણ્યમયી એની કાયામાંથી ઊછળતું માદક યૌવન જાણે અત્યારે સમાધિ લગાવીને બેઠું હતું. - એ પગથિયાં ઊતરી ત્યાં દાસીએ આવી એની આગળ પાદુકા ધરી. એ પાદુકા પહેરવા જતી હતી ત્યાં એની દૃષ્ટિ આ યુવાન પર પડી. આ દષ્ટિપાતથી યુવાનનું સમસ્ત ચેતના તંત્ર પ્રકાશન પુણ્યભાવથી ઝણઝણ ઊઠયું. એનું હૃદય ધબકવા લાગ્યું.
વીજળીના ગળામાં કેટલે સાદે અને કાળે લેખંડને તાર છે, પણ કશાકના સંસ્પર્શે એ કે ઝળહળી ઊઠે છે !
યુવાને આર્ય સંસ્કાર પ્રમાણે નમન કર્યું. પ્રત્યુત્તરમાં
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મવિલોપન
૧૧૩ બાળાએ પણ નમ્રતાથી નમન કરી અતિથિસત્કાર કર્યો. નમન કરવાની બાળાની આ રીતમાં જાણે વિનયની ઉત્કૃષ્ટ મર્યાદા હતી.
દાસી યુવાનને અતિથિભવનમાં લઈ ગઈ અને આ બાળા પિતાના ખંડમાં વસ્ત્ર બદલવા ચાલી ગઈ.
આ નિજન વાતાવરણમાં આ બોળાના અસ્તિત્વને વિચાર કરતે યુવાન અતિથિભવનમાં ફરી રહ્યો. ત્યાં પોતાની સખી મને રમા સાથે બાળા આવી પહોંચી. અતિથિગૃહમાં પ્રવેશતાં જ એણે કહ્યું.
“ક્ષમા કરશે. આપના આતિથ્યમાં જરા વિલંબ થયો છે. કારણ કે હું પૂજાનાં વસ્ત્રોમાં હતી. દેવપૂજાને વિધિ પૂર્ણ થયા પહેલાં હું બીજા કાર્યમાં રસ લેતી નથી.” . આભારને ભાર એ ન ઝીલી શક્યો. એણે વચ્ચે જ કહ્યું,
તે તે ક્ષમા મારે જ માગવાની હોય. તમે પૂજાના વસ્ત્રમાં હતાં ત્યાં મેં આવી તમારા કાર્યમાં અંતરાય કર્યો. ક્ષમા માંગ્યા પછી એણે પિતાની જિજ્ઞાસા પ્રગટ કરી :
“મને આશ્ચર્ય તો એ થાય છે કે આવા એકાન્ત અરણ્યમાં આ આશ્રમ કેમ ? અને આ આશ્રમમાં વળી તમારા જેવા રસનિઝરતા આત્માને નિવાસ કેમ? હું પૂછી શકું કે પ્રભાતનાં પુષ્પ જેવા આ દેહના માતાપિતાનું નામ શું?”
યુવાનની પ્રશ્ન પૂછવાની રીત પણ મધુર હતી-ટૂંકી છતાં મર્મભરી. આ રીતથી બાળાના મુખ પર સિમત સ્ફયું. આકાશમાં વીજળી ચમકે અને અદશ્ય થાય તેમ તેની શુભ્ર દાંતની પંક્તિ દેખાઈ અને અદશ્ય થઈ
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભવનું ભાતું
મનેારમા ચપલ અને ખેાલકી હતી. એણે સંમતી માટે પેાતાની સ્વામિની સામે દૃષ્ટિ નાખી. માળાએ આંખથી જ સંમતિ આપી, એટલે મારમાએ ચાલુ કર્યું....
'
૧૧૪
‘વિદ્યાધરાના સ્વામિ જન્તુ રાજાનું નામ તેા આપે સાંભળ્યું જ હશે. એ પ્રતાપી નરરત્ન જન્તુરાજનાં આ પુત્રી છે. એમનું નામ ગંગા છે. મારાં સખી અને સ્વામિની છે. એમની પાસે જેમ અલૌકિક લાવણ્ય છે, તેવું જ વિદ્યાધન છે. જીવનની પ્રત્યેક કલામાં એમણે સાધના કરી સસિદ્ધિ મેળવી છે. એમની વિશિષ્ટતા એ છે કે જેમ લેાખંડના ટુકડાને પારસમણિના સ્પર્શ થાય તે તે સુવણુ માં ફેરવાઈ જાય છે, તેમ એમના હાથના સ'સ્પર્શી કેાઈ સામાન્ય વસ્તુને થાય છે અને તે કલાકૃતિમાં ફેરવાઈ જાય છે.’
‘કારણ કે એમનું જીવન જ એક સ`પૂર્ણ કલા છે.’ ગંગા સામે પ્રેમ અને માનભરી દૃષ્ટિ નાખતા યુવાને વાતની પૂર્તિ કરી.
સ્મિતથી જ એના ઉત્તર વાળી મનેારમાએ આગળ
ચલાવ્યું, ‘આ કલાવતી પુત્રી પાસે જન્તુરાજે એક દિવસ લગ્નની વાત મૂકી, દેશ દેશના રાજકુમારેાનાં આવેલાં માગાં એમની આગળ રજૂ કર્યાં અને આ અંગે ગંગાના મુક્ત અભિપ્રાય પૂછ્યો. મુક્ત વિચારામાં ઊછરેલી આવી તેજસ્વી પુત્રીને જે તે રાજકુમારને તેા અપાય જ નહિ. આદશ જેના પ્રાણ છે એવી આ સમથ પુત્રી આગળ સામાન્ય કુમારનાં તેા નામ પણ કેમ ઉચ્ચારાય ? એટલે શાણી પુત્રી આગળ પિતાએ હકીકતાનું જ વર્ણન કર્યું.
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મવિલાપન
૧૧૫
ગગા પ્રેમાળ અને શરમાળ હતી. મયાદા એના શ્વાસેશ્વાસ હતા. પણ આ પ્રસંગ તેા પેાતાના જીવનના અસ્તિત્વને હતા. આવી વાતમાં ખાટી શરમ રાખી લજજાના આડંબર કરવા એ આત્મવચના ગણાય. એણે નમ્રતાપૂર્વક વિનયભરી વાણીમાં કહ્યું : ‘ પિતાજી ! આપ જ એક વાર કહેતા હતા કે, લગ્ન એટલે બે આત્માના વિચારાનું જોડાણ. આ જોડાણુ ત્યારે જ થાય કે એકબીજાના વિચારેાની ભૂમિકા સમાન હેાય; એક બીજાના મંતવ્યોને સ્વીકારવા અનેનાં આત્મા ઉત્સુક હાય. અને સાથીના દ્રષ્ટિબિન્દુને સહૃદયતાપૂર્વક જાણુવાની ઉલ્લાસમય પ્રણયભાવના હાય—તેા જ લગ્ન સાર્થક થાય! પશુ રાજકુલમાં અને રાજકુમારામાં જે સ્વચ્છંદ અને જીવન પ્રત્યે ઉપેક્ષાભરી દ્રષ્ટિ દેખાય છે, તે જોતાં મારુ' મન લગ્નના નામથી પણ કંટાળેા અનુભવે છે.’
.
‘ પણ બેટા, બધા કુમારા કંઈ એવા નથી હાતા.’દીકરીની વાણીના ધેાધને રોકવા જન્તુરાજે કુમારેાના બચાવ કર્યાં. આ ખચાવથી તે ઞ'ગાદેવીના આત્મા ખમણા જોરથી પ્રકાશી ઊઠયો.
‘હા, પિતાજી, કાઈક કુમાર એવા પણ હોય જે જીવનને શ્રદ્ધા અને પ્રજ્ઞાભરી દૃષ્ટિથી નિહાળતા હાય, પણ તે કયાં ? આપણી સામે આ જે કુમારેા છે, તે તે એમ જ સમજે છે કે લગ્ન કર્યા' એટલે એક રમકડું. ઊંચકી લાવ્યા. એ રમકડાને અલકારાથી શણગારો, વસ્ત્રોથી વિભૂષિત કરો, શૃગારથી સજ્જ કરા, અને તેની સાથે ફાવે ત્યારે અને ફાવે તે રીતે માજ કરે.
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૬
ભવનું ભાતું વિલાસ ઉડાવો અને એને જીવનરસ ચૂસે. એ રમકડું જૂનું થાય તે એને રાજમહેલમાં પડયું રહેવા દે, અને બીજું નવું ઊચકી લાવો.
પિતાજી! આમ તે તે જુઓ, આ રાજાઓનાં અંતઃપુર એટલે નારીનાં સંગ્રહાલય ! મારે આવા સ્વછંદી રાજાઓના સંગ્રહાલયના સભ્ય બનવાની જરાય ઈચ્છા નથી.
મેં તે નિર્ણય કર્યો છેઃ “જે મારા વિચારોને સત્કારે, મારું કહ્યું સાંભળે, એક પત્નીવ્રતની પવિત્ર ભાવનાથી બંધાય એ કઈ સ્વતંત્ર છતાં સંયમી સાથી મળે તે જ લગ્ન કરવાં, નહિ તે આજીવન કૌમાર્યવ્રત પાળવું.”
પિતાની પુત્રીની પ્રજ્ઞા પૂર્ણ વિચાર સ્વાતંત્ર્યની આ ઉજજવળ ભાવનાથી જહુરાજાને આનંદ તે થયે, પણ સાથે સાથે ચિન્તાની એક ઝીણું રેખા એના મુખ પર આવીને દેડી ગઈ
આ પુરુષ મળે ક્યાંથી? પણ એ હિમ્મત ન હાર્યા.. એ આશાવાદી હતા. એમણે ચારે તરફ ત મેકલ્યા અને રાજકુમારોને તેડાવ્યા.
દેશ દેશથી પ્રતાપી અને પ્રાણવાન કુમારે આવ્યા. એમને સૌને રૂપસૌન્દર્યના ભારથી લચી પડતી ગંગા ગમી, પણ એની આ આકરી શરત કેઈનેય ન ગમી.
કુમારે માનતા કે સ્ત્રી એ તે સુંદર વ. સારું લાગે ત્યાં સુધી જરૂર ધારણ કરવું પણ જૂનું થાય તે તે બદલવું જ જોઈએને? એક જ વસ્ત્રને આખી જિંદગી પહેરી રાખવું, એવી શરત તે વળી સ્વીકારાતી હશે ?
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મવિલાપન
સૌને નકારતાં ગંગાએ કહ્યું:
‘પ્રેમવિહાણા આવા વિષયી વેતિયા માણસાને ચરણે મારા આ જીવનને ધરવા કરતાં નિસર્ગને જ અધ્ય રૂપે ધરી, આ જીવનયાત્રાને શાન્તિ અને સાધનામાં શા માટે ન વીતાવુ ??
૧૧૭
હું પિતાજી ! શારગવનમાં એક આશ્રમ અને મદિર અંધાવી આપેા, કે જ્યાં સુધી એવા તેજસ્વી પુરુષ ન મળે ત્યાં સુધી હું મારા આ જીવનને ત્યાં આત્માની મસ્તીમાં વીતાવું.’
“ પૂત્રીનાં ધ પૂણ વચનથી પ્રસન્ન થઈ જન્તુરાજે ગગાને કિનારા ઉપરના આ ઉપવનમાં આ આશ્રમ તૈયાર કરાવ્યેા. શ્રેષ્ઠ શિલ્પીઓને તેડાવી આદિનાથનું મંદિર બંધાવ્યુ. દરેક પ્રકારની સગવડતા અને રક્ષકા મૂકી આ આશ્રમ ગગાદેવીને સાંપ્યા છે.
2
તે દિવસથી અમે અહી' રહીએ છીએ. મારા સખી ગંગા રાજકુમારી હાવા છતાં અહી' તપસ્વિનિ જેવુ જીવન જીવે છે.’” પ્રભાતે પ્રાથૅના પછી પર્યટન, સ્નાન અને પૂજા. મધ્યાહ્ને ભાજન પછી વાંચન, સધ્યાટાણે પ્રભુભક્તિનાં રસનિરતાં ગીત અને આરતિ, રાત્રે જ્ઞાનગેાષ્ટિપૂર્ણાંક શયન —આ રીતે ધ્યાન અને જ્ઞાનમાં અમારા દિવસેા નિર્મળ સરિતાને કિનારે સરિતાના પ્રવાહની જેમ વહી રહ્યા હતા. ત્યાં એક અઠવાડિયા પૂર્વે જન્તુરાજ અહીં આવ્યા અને એક આનદભર્યા શુભ સમાચાર આપી ગયા.
6
''
‘આ શુકલ પચમીના દિવસે એક રાજકુમાર મૃગયાં કરવા આ વનમાં આવશે. એ હસ્તિનાપુરના સ્વામી હશે.
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮
ભવનું ભાતું શાન્તનુરાજ એનું નામ હો, એ ગંગાદેવીની પ્રતિજ્ઞા પૂર્ણ કરશે અને એને જીવનસાથી થશે. એક ત્રિકાળ જ્ઞાનીને આ બોલ છે, આ ભવિષ્યવાણી કહેવા હું પોતે જ આવ્યો છું.” | સ્વરૂપ અને સુંદરતાથી ઊભરાતા આ યુવાન પ્રત્યે માનભરી દ્રષ્ટિ નાખતાં છેલ્લે મને રમાએ કહ્યું: “એ ભવિવ્યવાણીના આધારે અને આપના રૂપગુણના પ્રભાવે અમે માની લઈએ છીએ કે અમારા સામે બેઠેલા અમારા પ્રિય અતિથિ તે મહારાજા શાન્તનું પોતે જ છે.”
પ્રશંસાભરી લજજાની લાલી શાન્તનુના મુખ પર ધસી આવી. વીરેના વીર શાન્તનુના મુખ પર આ ક્ષણે એક નિર્દોષ શરમાળ કન્યાના ભાવ હતા. આ મધુર સ્વપ્નના લાભથી એના હૈયાના આનંદે દૂર દૂર સુધી પાંખે પ્રસરાવી હતી. લજજાને સંકેલી લેતાં એણે કહ્યું :
“આવું સુંદર ભાગ્ય જે મારુ હોય તે એ શાન્તનુ હું પિતે જ છું. આ તેજસ્વિની અને સામર્થ્યવતી જીવન સંગિની માટે એક વચન તે શું પણ હું મારા આ સમસ્ત જીવનને આપવા ઉત્સુક છું.
“પથ્થરની પક્ષ દેવીને પ્રસન્ન કરવા ભક્તો બલિદાન આપે છે, આ પ્રત્યક્ષ અને જીવંતદેવી આગળ હું મારું સર્વસ્વ ધરું એ કઈ વધારે કહેવાય?
અને આ સિવાય પણ જેની સાથે લાંબી જીવનયાત્રા વીતાવવી છે, એ સખીના અભિપ્રાયને સત્કારવા જેટલી ઉદારતા જેનામાં ન હોય તે લગ્ન જીવનને અધિષ્ઠાતા પણ કેમ બની શકે?”
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મવિલોપન
૧૧૯
વાર્તાલાપ ચાલતો જ હતું ત્યાં પોતાના પરિવાર સાથે જહુરાજ આવી પહોંચે.
શિષ્ટાચાર પ્રમાણે અરસપરસ સત્કાર કર્યો. સ્વજનભાવે ડી સ્નેહગોષ્ઠી કરી અને સૌ પિતાના શયનખંડમાં આરામ કરવા ચાલ્યાં ગયાં.
શાન્તનુને આખી રાત જાત જાતના વિચાર આવ્યા. આશ્ચર્ય અને આનંદના તરંગે પર એ તરી રહ્યો. પિતે શું પ્રાપ્ત કરવા નીકળ્યા હતા અને શું પ્રાપ્ત થયું ?
રામ અને સીતાને વિયોગ હરિણે કરાવ્યું હતું તે શાન્તનું અને ગંગાનો સંગ પણ હરિણે જ કરાવ્યું. ચંદ્રને કલંક હરિણથી મળ્યું તે નેમરાજુલને સિદ્ધિ હરિણથી જ લાધી. ઇતિહાસ તે જાણે હરિણે જ રચે છે.
કેઈવાર ઠેકર વાગતાં જમીનમાંથી નિધિ નીકળી આવે તે આનું નામ.
શેષ રાત્રિમાં એ ઊંચે, પણ એની આંખમાં સ્વપ્ન તે ગંગાદેવીનાં જ હતાં.
નિયત કરેલાં ઉત્તમ દિવસે વિધિપૂર્ણ લગ્ન થયાં. જહુરાજે દહેજમાં ઉત્તમ ભેટે આપી અને આંસુભરી આંખે પુત્રી અને જમાઈને વિદાય આપી.
માતાતિના જીવનમાં પુત્રીના વિચગનું દુઃખ હોય છે, તે પિતાનું કર્તવ્ય આનંદપૂર્વક પૂર્ણ કર્યાનું શીતળ મલમપટ્ટા જેવું સુખ પણ હોય છે.
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦
ભવનું ભાતું ગંગા સામાન્ય નારી ન હતી. જીવનના બધાજ રસથી સભર રસપૂર્ણ એ સરિતા હતી. એના જીવનપ્રવાહના તરંગે રંગમાં નેહરસ ઊછળી રહ્યો હતો.
શાન્તનુને મહેલ આજ સુધી માત્ર એક વિશાળ મકાન જ હતું, તે ગંગાના આગમન સાથે જીવનમંદિરમાં ફેરવાઈ ગયો.
પ્રભાતના ઉષારંગ્યા રંગ ટાણે ભાવોનું સંગીત ગુંજતું હોય, બીજા પ્રહરમાં દૂર દૂર સુધી માદક સુગંધ પ્રસરાવતી ભેજનની વાનીઓ પીરસાતી હાય, મધ્યાહ્નને વળી સૌરભ અને સૌન્દર્યથી મઘમઘતા ગ્રામગૃહમાં આરામ અને આનંદની મહેફિલ હોય તે સંધ્યા ટાણે વળી ભક્તિ ભર્યા ગીતને ઉલાસ ઊભરાતે હોય.
શાતનુ પૃથ્વીમાં રહેવા છતાં સ્વર્ગની માદક હવામાં વિહરી રહ્યો હતે.
નરનારીઓનો પ્રાણ જ્યારે હેતની હરદેરથી ગૂંથાય છે. ત્યારે કાળની ગતિ પણ જાણે તેઓને સ્થિર ભાસે છે.
આનંદના રસસાગરમાં અનેક વર્ષો વીતી ગયાં. ઉન્માદભર્યા આવા દિવસો વીતતા હોય ત્યારે રસિયા-મનને ભાન પણ ક્યાંથી હોય કે સોનેરી સમય જઈ રહ્યો છે–નાના, દેડી રહ્યો છે!
ચન્દ્રિકાઝરતી એક શીતળ રાત્રે ગંગા શામાં પિઢી હતી અને એને એક સેગલું લાધ્યું: એક પરાક્રમી પ્રકાશઘડ્યો સિંહ એના મુખમાં પ્રવેશ કરી ગયે.
આ સ્વપ્નથી ઝબકીને જાગેલી ગંગાએ પિતાના
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મવિલોપન
૧૨૧ જીવન–અધિષ્ઠાતા શાન્તનુ આગળ આનું વર્ણન કર્યું.
દેવી, તમારા તેજસ્વી સ્વપ્નને અર્થ તે એ થાય છે કે સિંહ જેવા પરાક્રમી, ને સૂર્યના કિરણ જેવા પ્રકાશમય પુત્રની તમને પ્રાપ્તિ થશે.” સ્વપ્નના રહસ્યને પ્રગટ કરતાં શાંતનુએ કહ્યું.
ગંગાના રોમેરોમમાં પ્રમોદભાવ પ્રસર્યો, એ આ આનંદને જાણે જીરવી જ શકતી ન હતી. એણે નેહભર્યું નમન કર્યું અને પિતાના આરામગૃહમાં ચાલી ગઈ
તે દિવસથી એની જીવનચર્યાને જાણે એક નવું રૂપ આવ્યું. ગર્ભમાં રહેલા બાળકના જીવન પર માતાના વિચાર, ઉચ્ચાર અને આચારની કેવી તીવ્ર અસર થાય છે તે એ બરાબર જાણતી હતી.
હવે તે એક રસિક પત્ની ન હતી. એના જીવનઆકાશમાં માતૃત્વને ઉદય થઈ રહ્યો હતો. મદનને બદલે વાત્સલ્યના રંગે ખીલી રહ્યા હતા. તોફાનને બદલે સર્જનની શાન્તિભરી સાધના આકાર લઈ રહી હતી.
એણે પોતાના ચિન્તનમાં આદર્શોને આરોપ્યા. વિલાસને સ્થાને વિવેક મૂક્યો. શેષ મહિનાઓમાં પિતાના જીવનસવરની આસપાસ સંયમની પાળ બાંધી અને મહાન સર્જનની ગૌરવપૂર્ણ સાધના આદરી !
વિલાસી શાન્તનુને આ ફેરફાર આકરે લાગ્યું. ગંગાના રૂપલાવણ્ય પાછળ અવિરત ભ્રમરની જેમ ભમતું એનું મન અકળાવા લાગ્યું.
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૨
ભવનું ભાતું
બીજી બાજુ ગંગાની જીવન પદ્ધતિથી એ પૂર્ણ માહિતગાર હતું, એ જે પાળ બાંધશે તે અખંડ જ રહેવાની. એને ઓળંગવાનો પ્રયાસ એક ઉપહાસ જ સજે, તે એ જાણતો હતે. એના ચંચલ જીવને ક્યાંય શાન્તિ ન હતી. એ અસ્વસ્થ હતે.
એણે પોતાના જીવનને બીજી દિશામાં વાળ્યું, આ પ્રેમ મગ્નતામાં આજ સુધી એ જે મૃગયાને ભૂલી ગયો હતો, તે એને સાંભરી આવી. મન મુક્ત થયું અને શિકાર ચાલુ થયો.
એક દિવસ એ શિકારથી પાછા ફર્યો અને સેવિકાએ વધામણાં આપ્યાં દેવ! ગંગાદેવીને પ્રતાપી પુત્રની પ્રાપ્તિ થઈ છે.”
આ આનંદદાયક સમાચાર આપનાર સેવિકાને શાન્તનુએ સુવર્ણથી સત્કારી અને પુત્રપ્રાપ્તિના ગૌરવભર્યા આહૂલાદથી એ ડોલી રહ્યો.
હસ્તિનાપુરની પ્રજાએ રાજકુમારના જન્મને ઉત્સવ કર્યો. ઘરે ઘરમાં આનંદની હેલી વષી. રાજાને આનંદ એ ખા પસંદ કરતી વ.
««« જ કુનજુ સન્સ જ છીની ચંદ્રકલાની જેમ પૂર્ણતા પામવા લાગ્યા.
શિકારની વાત લંબાતી લંબાતી ગંગા પાસે આવી. એને જરા દુઃખ થયું. એણે પ્રાથના કરતાં કહ્યું, “મારા રાજ! આપતે આ વસુંધરાનું અલંકાર છે. આપનામાં એટલા બધા ગુણે છે કે આપની અર્ધાગના કહેવડાવવામાં હું ગૌરવ અનુભવું છું. ચન્દ્રના દર્શનની જેમ આપના દર્શનથી પ્રજા
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મવિલેપન
૧૨૩.
શાન્તિ અને સુખ અનુભવે છે.
“પણ ચંદ્રમાં જેમ કલંક છે, તેમ આપના જીવનમાં પણ, શિકાર એક કલંક છે. મારા હદયનાથ ! મારી આ વિનંતિને સ્વીકારીને શિકારના આ કલંકને આપ ધોઈ ન શકે ?
“આપ તે નિર્બળના રક્ષક છે. હરણાં કેવાં નિર્બળ ને ભીરુ છે! ઝરણાંનાં નીર પીતા અને વનના ઘાસ પર પિતાનાં જીવનને વીતાવતાં હરણને ધારદાર શસ્ત્રથી કૂરતાપૂર્વક હણવાં એ રક્ષકને છાજે છે?
મારા દેવ ! કહો, મને કહે, ફરી આવું નહિ કરેને?”
ગંગાની કરુણાપૂર્ણ વાતેથી એ ક્ષણે તો એનું દિલ પીગળ્યું પણ સમય જતાં પાછું વ્યસન એના પર ચઢી બેઠું.
પહેલાં માણસ ટેવ પાડે છે. પછી ટેવ માણસને પાડે છે. તે આનું નામ !
ગંગા સ્વમાની હતી, સાથે સમર્થ પણ હતી. નારીનાં બંને સ્વરૂપ એનામાં હતાં, જ્યતિ અને જવાળા.
એને ખબર મળ્યા કે શાન્તનુ મૃગયા કરવા ગયા છે, અને એના અંગેઅંગમાં અગન વ્યાપી ગઈ હું વિનવું છતાં માને નહિ, કરગરું છતાં દૂર કમ મૂકે નહિ? એ શું સમજે છે ? શું નારી એટલે પ્રાર્થના કરનાર દાસી? કરગરનાર ગુલામડી ?
વાત કર્યાને હજુ બે દિવસ પણ પૂરા થયા નથી અને ત્યાં વળી આ શિકાર ?
પુરુષ, તારું ધાર્યું કરવાનો પુરુષાર્થ તારી પાસે છે, તે મારો વિકાસ કરવાની શક્તિ મારી પાસે છે.
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભવનું ભાતું
ગગા પ્રેમની ન્યાત મટી શક્તિની જ્વાળા બની.
C
એણે દાસીને આજ્ઞા કરી : જા, સારથિને કહે કે પદ્મ અને શખની અશ્વ-જોડને રથમાં જોડી, રથને મહેલના દ્વાર આગળ હાજર કરે.'
૧૨૪
ગ’ગા સર્વ આભૂષણુ ઉતારી સાદાં શ્વેત વસ્ત્ર પરિધાન કરી ગાંગેયને લઈ રથમાં બેઠી.
પવનવેગે રથ ઊપડયો. રત્નપુર આવતાં એનાં માતાપિતાએ ગંગા અને ગાંગેયના સત્કાર કર્યો. પુત્રીની ગૌરવગાથા સાંભળી જહન્નુરાજે પણ ગૌરવ અનુભવ્યું.
શાન્તનુ મૃગયાથી પાછે વળી મહેલમાં ગયા, તે ગંગા કે ગાંગેય કોઈ ન મળે. દાસીના મુખથી એણે બધા વૃત્તાન્ત જાણ્યા અને એ વેદનાના આઘાતથી ધરતી પર ઢળી પડયો. આવા પ્રસ`ગની તે એણે કલ્પના પણ નહાતી કરી. શુ` માણસનું મન એટલું મજબૂત હાય છે કે પેાતાના વચન માટે વૈભવ અને વિલાસને પણ જતાં કરે ? શું ગંગાના દિલના પ્રેમ–સ્રોત એટલી વારમાં સુકાઈ ગયા ? શાન્તનુ તંદ્રામાં તણાઈ રહ્યો હતા, અને ગંગા જાણે આવીને કહી રહી હતી :
· નાથ ! હું જાઉં છું, ભારે હૈયે જાઉં છુ”
પેાતાના પ્રિયતમને છોડતાં કઈ આય નારીને દુઃખ નહિ થતું હોય ? પણ જે ઘરમાં નારીનું ગૌરવ હણાતું હાય, જ્યાં ઇચ્છાપૂર્વક નારીના વચનની ઉપેક્ષા થતી હાય ત્યાં ગગા કેમ જીવી શકે ?
મારે માટે પરાધીનતા અને ક્રૂરતાના વૈભવપૂર્ણ આ
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મવિલાપન
૧૨૫
મહેલ કરતાં સ્વતંત્રતા અને કરુણાપૂર્ણ અરણ્ય વધારે સારું છે. તમને યાદ છે, આપણા લગ્નની પૂર્વભૂમિકા ? વિચારાની આપલે અને આદશ ? એને આજે નાશ થયા છે. આ સવ નાશ હુ વધારે જોઈ શકું એટલી મારામાં શક્તિ નથી. અને તેથી હું ભારે હૈયે જા" છું. દુઃખી કરનાર ખુદ સુખી નથી હતું, એ તે તમે પણુ સમજી શકે છે....
ગંગા આવીને સ્વપ્નમાં પણ જાણે એને પેાતાની અંતર વ્યથા કહેતી હાય એમ લાગ્યું. ગંગા વિના એને પેાતાનું જીવન ખડેર જેવું શૂન્ય ભાસ્યું. એ પવિત્ર ગૌરવવંતી નારીને યાદ કરી કરીને જાણે મહેલની દીવાલેા પણ નિસાસા નાખતી હતી.
કેટલાક દિવસ ગ્લાનિ અને અસ્વસ્થતામાં વીતાવ્યા, પછી શાન્તનુએ નિમ ત્રણ મેાકલ્યું, ગ`ગાએ તેને અસ્વીકાર કો. એ જાણતી હતી, કે વિયેાગના તીવ્ર અગ્નિ વિના અશુદ્ધિનાં તત્ત્વાને માળવાના એકેય માગ નથી.
એ પછી તેા શાન્તનુની અસ્વસ્થતા વધતી જ ગઈ. એના મિત્રા ખીજી કેટલીક વાતા લાવ્યા. પણ એની સામે તા ગૌરવવન્તી અને ચાંદની જેવી સ્વચ્છ મધુર ગંગા જ ઊભી હતી. પેાતાની ભૂલને સંભારી એ ઘણીય વાર ઊંડા નિઃશ્વાસ નાખતા અને તેાડેલા વચનને યાદ કરી અનુત્તાપ કરતા.
આ વિષાદ દૂર કરવા એના મિત્રો અને પય ટને લઈ ગયા. શરદઋતુથી આકાશ ધાવાઈ ને સ્વચ્છ થયું હતું. પ્રકૃતિમાં સત્ર ઉત્સાહ હતા. વનરાજિના એષ્ઠ પર ભીનુ સ્મિત હતું. મૃગનાં યુગલ જ્યાં ત્યાં કૂદાકૂદ કરી રહ્યાં હતા. શાન્તનુના
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૬
ભવનું ભાતું મૃગયા રસ પાંગર્યો. ધીરે ધીરે વિષાદ એ છે , અને શિકારને રસ વધતો ગયો.
રતનપુરના રાજમહેલમાં થડે સમય વિતાવ્યા પછી ગંગાને લાગ્યું કે, અહીં રહેવાથી ગાંગેયને જીવન વિકાસ નહિ થાય. રૂપ અને રાગના રંગથી તે એનું હીર હણાઈ જશે. સાધના માટે તે મુક્ત પ્રકૃતિને ખોળે જ કામ લાગે.
પિતાના પુત્રને લઈ એ પૂર્વના આશ્રમમાં આવી રહી.
એના આત્મા પર થોડીક વિષાદની છાયા હતી. જેને એણે આદર્શ માન્યો હતો તે પતિ જ અનાદર્શ નીવડશે. જેના હૈયામાં એણે કરુણાનું ઝરણું વહેતું નિહાળ્યું હતું ત્યાં તો ક્રૂરતા સંતાઈને જ બેઠી હતી. એ તો પ્રતીક્ષા જ કરતી હતી કે ઘા કરવાની તક ક્યારે મળે !
આનું નામ પુરુષ? ન એના વચનમાં વિશ્વાસ છે કે ન એના જીવનમાં શ્રદ્ધા; ન એના પ્રાણમાં પવિત્રતા કે, ન એના પ્રેમમાં પ્રકાશ. ગઈ કાલે બેલે તો આજે ભૂલી જાય!
એણે સાધના આદરી–પિતાના આત્માની અને પુત્રના કલ્યાણની. સવાર-સાંજ એ આત્મચિન્તન કરતી અને દિવસભર ગાંગેયને જીવનશિક્ષણ આપતી. એ માતા તે હતી, હવે ગુરુ બની. એણે ગાંગેયને જીવનના બધાય ક્ષેત્રમાં પ્રવીણ બનાવ્યું.
ધનુર્વિદ્યાને રાધાવેધ, તલવારની પટાબાજી, ભાલાની ક્ષેપણુશક્તિ અને મંત્રોમાં મહાવિદ્યા-ગાંગેયે આ તમામ વિદ્યા પ્રાપ્ત કરીને એની પરીક્ષાઓ પણ આપી.
વિજ્યાદશમીના દિવસે ક્ષત્રિય કુમારે એકત્રિત થઈ
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મવિલાપન
૧૨૭
પેાતે પેાતાની કલા બતાવતા, ત્યારે એ પણ ત્યાં પહેાંચી જતા અને પ્રેક્ષકાને પેાતાના અપૂર્વ પરાક્રમથી આશ્ચય મુગ્ધ કરી ધનુબૅરીઆને શરમાવી, નમાવી એ વિજયમાળ પહેરી આવતા.
અનેક કન્યાએ ગાંગેયની વીરતા પર મુગ્ધ હતી. એને અદ્ભુત દેહ કેટલીય સુકુમાર કન્યાએના હૈયામાં સ્વપ્નાં સજ્જતા, પણ તે પોતે તેા જલકમળની જેમ અલિપ્ત હતા.
રાત્રે સૂતી વખતે ગંગા પાતાના પૂર્વજોની પુણ્યકથા કહેતી, ત્યારે ગાંગેય એક બાળકની મુગ્ધતાથી એ વાતા સાંભળતા અને મનમાં ને મનમાં એવા પ્રભાવક બનવાના આદભર્યાં સ્વપ્ન રચતા.
ગાંગેય સુકુમાર છતાં સમથ હતા. માતા પાસેથી એને કોમળતા મળી હતી, તે પ્રકૃતિ મૈયા પાસેથી ખડતલપણુ મળ્યું હતું. એની પાસે માતાનું જ્ઞાન હતું, તેા ધરતીનુ વિજ્ઞાન હતું. એનામાં ક્ષત્રિયનું તેજ હતું, તે સાધુની કરુણા હતી.
નિત્યક્રમ પતાવી રાજ એ અશ્વારુઢ થઈ વનમાં પ - ટને જતા, તેમ આજ પણ એ જઈ રહ્યો હતેા. ધેાળા અશ્વ પર એ સવાર થયા હતા. એના ગારા એક પર મૂની ધાર શાભી રહી હતી. ઘાટીલા સ્નાયુથી દ્રીપતા લોખા એના આહુ હતા. લી'બુની ફાડ જેવી માટી મેાટી આંખામાં, સુંદર સ્વપ્ન રમી રહ્યાં હતાં. એના ખભા પર વિજયી ધનુષ્ય હતુ, અને પીઠ પર ખાણનુ ભાથું હતું. ઘેાડા પર ટટાર બેઠેલા જવામ ગાંગેયને પસાર થતા એઈને ગંગા ન વર્ણવી શકાય એવી આનન્દસમાધિમાં નિમગ્ન થઈ ગઈ.
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮ .
ભવનું ભાતું એને લાગ્યું કે એની સાધના પૂરી થઈ છે. કલાકારને આનંદ એના સર્જનની પૂર્ણતામાં છે. - શાન્તનુને મૃગયા શેખ દિનપ્રતિદિન વધતું જતું હતું એના શિકારરસની વાત દૂર દૂર સુધી પ્રસરી હતી. કેટલાક કવિઓ તે એના આ કલા-કૌશલ્યનાં કાવ્યો રચતા અને એની વીરતાને બિરદાવી ઈનામ મેળવતા.
એક શિકારીએ આવી કહ્યું, - “મહારાજ! અહીંથી ઠીક ઠીક અંતરે એક શારંગ વન છે. વૃક્ષોની ઘટા એવી જામી છે કે, ત્યાં દિવસે પણ અંધારું લાગે. લાતમંડપે સૂર્યકિરણને જમીનને અડવા જ દેતાં નથી, વચ્ચેથી એ જ ઝીલી લે એટલા ગાઢ છે.
“આ વનમાં મૃગલા, સસલાં, ડુકકર અને ચિત્તાનાં ટોળેટોળાં મુક્ત રીતે પરિભ્રમણ કરે છે. આપના રાજ્યમાં જેમ પ્રજા નિર્ભય થઈ ફરે છે, તેમ ત્યાં આ પશુઓ અભય થઈ વિહરે છે.
. “શારંગ વનમાં આપ શિકારે પધારે તે કઈ ઓર રંગ જામે. માતેલાં આ મદમત્ત પ્રાણીઓને ખબર પડે, કે ના હજુ વિશ્વમાં વધનારા અને ચલ લક્ષ્યને ભેદીને શિકાર કરનારા વીરે પણ જીવે છે.”
શાન્તનુ તે આનંદમાં આવી ગયું. એણે તરત હુકમ કર્યો. કરો તૈયારી ત્યારે, આપણે શિકારી ટોળીને સજજ કરે, આપણુ ચારણ કવિઓને પણ સાથે લે. એ પણ ભલે જુએ મારુ શિકારકૌશલ્ય અને ભલે રચે એનાં મહાકાવ્ય !”
શિકારીઓના વૃંદ સાથે શાન્તનું શારંગ વનમાં આવી
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મવિલોપન
૧૨૯
પહોંચે. એની સાથે ઠીક ઠીક રસાલ હતું. એ પોતે મહાકાય મયૂર આકૃતિવાળા રથમાં બેઠે હતે. રથના અગ્ર ભાગે પિતાને રાજધ્વજ ઊડી રહ્યો હતે.આસપાસ કવિ અને ચારોનું વૃંદ હતું. આગળ શિકારી ઘોડેસવારે ને પાછળ એના અંગરક્ષક હતા.
એ વનમાં પેઠે અને મદમત્ત થઈ નાચતાં મૃગનાં ટોળેટોળાં એની નજરે પડયાં. સુવાસથી હવા સુરભિગંધા હતી. આ મેહમયી હવામાં વસ્તીમાં માણસ ફરે એમ અહીં ગેલ કરતાં આ પશુઓ ફરતાં હતાં. આવા સુંદર દશ્યથી આનંદને લીધે એના ઉર ધબકારા વધી ગયા.
આજ્ઞા થતાં અનુચરોએ ચારે બાજુ પાસા નાખ્યા, પશુઓ દેડવા પ્રયત્ન કરે પણ જાય કયાં? ચારે બાજુથી એ ઘેરાઈ ગયાં અને ભયભીત બની દોડાદેડ કરી રહ્યાં હતાં. એમની કિકિયારીઓ ને આકંદથી વન આખું કે લાહલમય થઈ ગયું.
“શે! ગગનમાં મેઘ ગર્જના થાય એ પડકાર થયે.
આ અવાજ એવો તે અણધાર્યો આવે કે પળવાર તે મહારાજા શાન્તનનું હૈયું પણ થડકી ઊઠયું. એકદમ સ્વસ્થતા મેળવી, એણે જોયું તે પિતાની સામે એક ધનુર્ધારી વિર્યવાન શક્તિના અવતાર સામે રૂપાળે ઘેસવાર હતે. એની અણિયાળી આંખેમાં ક્ષત્રિયતેજ ચમકી રહ્યું હતું. એના બિડાયેલા એઝ પર તીરની તીણુતા હતી.
આ કુમારના દર્શનથી શાન્તનુના હૈયામાં વાત્સલ્યની ભરતી આવી, પણ એના તોછડાઈ ભરેલા પ્રતિકારથી એને ગર્વ છે છેડાઈ ગયે. ગૌરવભર્યા ગંભીર સ્વરે એણે ઉત્તર
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૦
ભવનું ભાતું
વાઃ “મુક્ત રીતે શિકાર રમતા મને અટકાવનાર તું છે કે હું કેણું છું તે તું જાણે છે, યુવાન?”
દિલને લાગી જાય એ ઘા કુમારે કર્યોઃ “દેખાવ ઉપરથી તે આપ કઈ ક્ષત્રિયવીર રાજેન્દ્ર લાગે છે, પણ આચરણ પરથી તે તમે કુર શિકારી જણાએ છે. તમારા બાહુમાં તે રક્ષકનું બળ નાચી રહ્યું છે, પણ તમે ભક્ષક બની તેને દુરુપગ કરી રહ્યા છે. નિર્દોષ, નિરપરાધી આનંદકીડા કરતા આ મૃગયુગલને જોઈ તમારા હૃદયમાં કરુણા નથી પ્રગટતી એ જ બતાવે છે કે તમારું હૈયું કેટલું કઠેર છે.'
ઉપદેશ દે રહેવા દે. મેં તારા કરતાં વધારે વર્ષ વીતાવ્યાં છે. પણ નાદાન! તું છે કણ એ તે કહે? તને ખબર નથી કે તે કને પડકાર કર્યો છે? તું અત્યારે કાળના મુખમાં છે એ તને ખબર છે?” કેધથી ધગધગતા શાન્તનુએ ગર્જના કરી અને એના પડઘા જગંલમાં પડ્યા.
“હું કોણ છું એને ઉત્તર તે મારું બાણ આપશે. ક્ષત્રિય કદી આપ વડાઈ કરતા નથી. અને કાળના મુખમાં કોણ છે તે તે આયુધ ચાલશે એટલે જણાશે. પણ આયુધ ચલાવતાં પહેલા વિનવું છું કે તમે ખેંચેલી ધનુષ્યની પણછ શિથિલ કરો અને શિકારને શોખ હોય તો તો બીજે ક્યાંય જાઓ. અઠ્ઠાવીસ ગાઉના વિસ્તારવાળા આ શારંગવનને પ્રાણીઓને તે મેં અભયવચન આપ્યું છે. અહીં નાચતાં કૂદતાં હરણાં મારાં બંધુ છે. મારો દેહ ઢળ્યા પછી જ એમનું નામ કઈ લઈ શકે. - “અભિમાન માટે નહિ પણ તમને ચેતવવા માટે કહું છું
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મવિલોપન
૧૩૧ કે તમારા જેવા ઘણાય ધનુર્ધારીઓ અને શિકારીઓનું મિથ્યાભિમાન આ ધનુષ્ય ગાળ્યું.” એમ કહી એણે ધનુષ્ય ટંકાર કર્યો.
રાજા આ અપમાન ન સહી શક્યો. તિરસ્કાર કરતાં એણે કહ્યું: “ત્યારે હું ય જોઉં છું. શિકાર કરતાં તું મને કેમ અટકાવી શકે છે? ધનુષની પણછ ખેંચી એણે બાણ એક મૃગ પ્રતિ તાક્યું. પણ એટલામાં તે ગાંગેયના ધનુષ્યમાંથી બાણ છૂટયું અને શાન્તનુના રથને દેવજ લઈ નીચે પડયું.
રાજચિહ્નનું આ અપમાન! શાન્તનુ વિચાર કરતે હતા ત્યાં તે બીજુ તીર આવ્યું. એને ઝપાટે એ હતો કે માત્ર એના વેગથી જ રથ સારથિ ઊછળીને નીચે પડો.
પળવાર તો આ અપૂર્વ પરાક્રમથી શાન્તનુ પણ મૂંઝાઈ ગયે. પણ તે વીર હતે. પરાક્રમી રાજા હતા, એમ કંઈ હારી જાય તેમ ન હતો. યુવાનને વીંધી નાખવાના નિશ્ચય સાથે એણે પિતાના ધનુષ્ય પર અજેય નામનું અમેઘ બાણ ચઢાવ્યું. પણછ ખેંચી પણ ત્યાં તે સામેથી એક લક્ષ્યવેધી બાણ આવ્યું અને એના ધનુષ્યની દોરીને જ છેદી ગયું.
શાન્તનુ એની તાણથી પાછો પડ્યો, પણ પડતાં બચી ગયે. સિંહબાળથી વિશાળ કાય હાથી પરાજય પામે એવી ગ્લાનિ ભરી છાયા શાન્તનુના મુખ પર પ્રસરી. હવે શું કરવું, એ વિચારમાં થોડી વાર એ સ્તબ્ધ થઈ ઊભે રહ્યો.
કવિ અને ચારણે આ કુમારની વીરતા જોઈ મુગ્ધ બન્યા. એમના હૈયામાં પ્રશંસાની પ્રશસ્તિ પ્રગટી. એમના મનમાં વીર રસનાં કાવ્યોને સાગર ઊછળી રહ્યો હતે, એમના
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૨
ભવનું ભાતું બિડાયેલા મુખમાંથી એક ઉદુગાર નીકળી પડ્યોઃ “વાહ!”
શાન્તનુએ દઢ નિશ્ચયપૂર્વક શાંગ નામનું અગ્નિની મહાજવાળાથી જાજવલ્યમાન શસ્ત્ર ઉપાડયું.
કુમાર કટેકટીની ઘડી સમજી ગયો. એણે પણ પિતાનું અમેઘ શસ્ત્ર તૈયાર કર્યું. પૂર્ણ ઝનૂનથી એક બીજા પર ત્રાટકવા તત્પર થયા.
આ બંને વરિયોદ્ધાઓનું યુદ્ધ કૌશલ્ય ગંગા દૂર ઊભી રહી નીરખી રહી હતી. એણે કદી ન અનુભવેલી તૃપ્તિ અનુભવી. એના અંતરે કદી કલા પણ ન હતો એ ઉલ્લાસ અનુભવ્યું. વિશ્વના સમગ્ર ઈતિહાસમાં ભાગ્યે જ સાંપડે એવું પિતા-પુત્રના મિલનનું અદ્ભુત દૃશ્ય જોયું. અવર્ણનીય ભાવથી એના હૃદયે આનંદધુજારી અનુભવી, પણ તુરત એ સાવધાન થઈ ગઈ. આનંદ-સમાધિ માણવાને સમય ન હતું. બંને વરે કટેકટીને શિખરે હતા. એણે હાથ ઊંચે કરી ગાંગેયને સંબે.
બસ, રહેવા દે વત્સ!”
દૂરથી રૂમઝૂમ કરતા આવતા ઝરણું જેવી આ અવાજમાં માર્દવતા ભરી આજ્ઞા હતી.
અવાજને પણ જાદુ હોય છે. આ સાદ સાંભળતાં જ ગાંગેયને કેદ શાન્તિ અને પ્રેમમાં ફેરવાઈ ગયે. વજી જે અડેલ દ્ધો સુકુમાર બાળક જે દેખાયે. ઘેડા પરથી છલાંગ મારી એ નીચે કૂદી પડ્યો. અને જઈને માના ચરણમાં ઢળી પડ્યો.
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મવિલેપન
૧૩૩. મા, આ પાપી આપણું શારંગવનમાં નિર્દોષ પશુઓને સંહાર કરતા હતે હવે એને સંહાર હું.”
ગાંગેયના મેં પર હાથ દાબતાં પ્રેમભીની વાણીમાં ગંગાએ કહ્યું: “બેટા એમ ન બેલ. એ કોણ છે તે તું જાણે છે? જો કે એ અપરાધી છે પણ તારા જનક છે, પૂજનીય પિતા છે. વડીલને ક્ષમા આપવી એ શું પુત્રને ધર્મ નથી?”
શાન્તનું અને એના સાથીઓ આશ્ચર્યમુગ્ધ થઈ જોઈ રહ્યા. આ વીરોદ્ધો કે જેને ઈન્દ્ર પણ ન નમાવી શકે તે એક નારીના ચરણોમાં પોતાનું મસ્તક ભક્તિથી નમાવે છે ! એવી તે સતની દેવી કોણ હશે?
શાન્તનું રણવાર્તા ભૂલી ગયે. આયુધ એના હાથમાંથી સરી પડયું દૂર ઊભેલી આ નારીને એણે ધારી ધારીને જોઈ એને થયું આ તો મારા હૃદયને પરિચિત લાગે છે. અરે, ગંગા ? હા, ગંગા જ. પચીસ વર્ષથી છૂટી પડેલી મારા પ્રેમની પાંખ-ગંગા ! જેને પહેલે પરિચય પણ આજ વનમાં થયું હતું. પણ કેટલું પરિવર્તન? ક્યાં એ યૌવનના ઉન્માદભર્યા ઉ૯લાસથી ઊછળતી મંદિરના પાન ઊતરતી ગંગાકુમારી અને ક્યાં આજે સાધનાની તીવ્રતાથી તપેલા કાંચન જેવી કૃશ તપરિવની ગંગાદેવી!
ભૂતકાલની સ્મૃતિ તાજી થતાં અકથ્ય ભાવથી હૃદય છલકાઈ ગયું. ભાવોમાં ઊંડે ને ઊંડે એ ઊતરી રહ્યો હતું, ત્યાં તો ગંગા અને ગાંગેય એની સામે આવ્યાં. અણુધારી વીજળી ઝબૂકે અને માણસ ચમકે એમ એ ચમક્યો.
દેવી ! તમે ?” “હા, દેવ! હું–જેણે તમને પચીસ વર્ષ સુધી વ્યથાને
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪
ભવનું ભાતું
તમારા પરાક્રમી પુત્ર ગાંગેય કે
અગ્નિ આપ્યા. અને આ જે પેાતાની શક્તિની મસ્તીમાં મસ્તાના થઈ પિતા સામે યુદ્ધ કરતાં પણ ન અચકાયેા.' ખરડા પર સ્નેહાળ હાથ ફેરવતાં એણે કહ્યું: બેટા, તારા પિતાને પગે પડી તે કરેલા અપરાધની ક્ષમા માંગ.’
"
'
ગાંગેયને ઊભા કરી ઊભરાતા સ્નેહના ઊંડા ભાવથી ભેટતાં શાન્તનુએ કહ્યું : બેટા, ક્ષમા તે મારે માગવી છે, મે અમે વચન ભગ કરી ગગાના વિશ્વાસઘાત કર્યાં. એક પળમાં થયેલી આ ભૂલનું પ્રાયશ્ચિત હું આજ પચ્ચીસ વર્ષોંથી કરી રહ્યો છું. મારા એકાન્તની શૂન્યતાભરી વ્યથાને દૂર કરવા હું જંગલેામાં પશુએ પાછળ ભટકું છું. મારી હસતી આંખેા પાછળ ન કળાય તેવી મૂંગી યાતના પડી છે, તે હૃદય સિવાય કાણુ જાણે? મારું પ્રાયશ્ચિત્ત આજે પૂરું થયુ છે. મારા પ્રેમનાં અ’ગ—પિયા અને પુત્રને પામુ છું.
· ગંગા, નારી તે ઘણીએ જોઈ પણ તું અદ્ભુત છે, વચનભ’ગના વિશ્વાસઘાતથી પ્રેરાઈ ને ખીજી સ્ત્રી જીવન હારી ગઈ હાત ત્યાં તેં સર્જન કર્યું, માનવ માત્ર જેને જોઈ નમી પડે એવા ગૌરવભર્યા ગાંગેયનુ તેં તારી જીવનસાધનાથી સર્જન કર્યું".
મે' ભટકીને, આંસુ સારીને, પશુઓને સંહાર કરીને દેવ'સની પ્રક્રિયાદ્વારા મારી એકલતાને ભરી, જ્યારે તે તે પુત્રને શિક્ષણ આપી, વ્યથાનું ઉર્ધ્વીકરણ કરી, કરુણાને ગાંગેચમાં મૂર્ત કરી સર્જનદ્વારા જીવનને ભર્યું . માણસનાં માનસની
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મવિલેપન
૧૩૫ સ્થિતિ કેવી વિચિત્ર છે? એકે વિનાશ સર્યો. બીજીએ વિકાસ
શાન્તનુની વાત અટકાવતાં નમીને ગંગાએ કહ્યું : “એ જાના ઘા ઉઘાડીને વેદનામાં વધારે ન કરે, દેવ! જે અગ્નિ પર રાખ વળી ગઈ છે, તેને અંદર જ બુઝાઈ જવા દે. ફૂંક મારી રાખ ઉડાડી એને પ્રદીપ્ત ન કરો, જે નિર્માણ હતું તે બન્યું છે. એમાં તમારે કંઈ જ દોષ નથી.
વિશ્વના આ ક્રમમાં પ્રત્યેક માનવીને પિતાનું આગવું સ્થાન છે. એ સ્થાનને અનુરૂપ જીવવા સિવાય મેં કંઈ જ અધિક કર્યું નથી. આ પળે આપ પવિત્ર લાગણી અને ભાવના આવેગમાં છે. એટલે મને વધારે ગૌરવ આપે છે.
“આપને પૂછળ્યા વિના, આપને તજી આવનારને પણ આપ સત્કારો છે, એ આપનાં હૃદયની વિશાળતા ને સહૃદયતા છે.
પણ આ પળે હું ધન્યતા અનુભવું છું. મારું સ્વપ્ન સિદ્ધ થયું છે. ગાંગેયને આપના હાથમાં સોંપી હું આત્મસાધનાને પંથે જવા માગતી હતી, અને તમારું પિતા પુત્રનું મિલન કેવી રીતે થાય એ વિચારમાં દિવસો વીતાવતી હતી. પણ કુદરતે પોતે જ એ કામ કરી મને આ ક્ષણે વિચારમુક્ત કરી છે.
“ગાંગેય મારા સ્વપ્નને મિનારો છે, અને આજથી તમારી આશાને કિનારે બને છે. જે તમારે છે તેને તમને સોંપી હું ઋણમુક્ત બનું છું.'
દેવી, તમે આ શું બોલે છે ? આનંદના શિખરે
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૬
ભવનું ભાતું પહોંચેલા હદયને આ કે ધક્કો વાગી રહ્યો છે તેની કલ્પના કરે છે? શું આટલાં વર્ષોના વિયેગનું પરિણામ આ કરુણાનમાં!” ગ્રીષ્મમાં હિમ ઓગળે તેમ એ એગળી રહ્યો હતે.
ના, રાજ! આગ્રહ ન કરે. સંસાર પ્રત્યેનું મારું આકર્ષણ પૂરું થયું છું. જે શેલડીમાં રસ જ નથી, એને ચૂસવાથી કોને રસ મળે?
“અને આ કુદરત પણ ત્યાગને મહિમા ગાય છે ને? આ વૃક્ષ ઉપર ગઈ કાલે ખીલેલું સુંદર ફૂલ હતું. એ ફૂલમાંથી ફળનું સર્જન થતાં એ પુષ્પની પાંખડીઓ ખરી રહી છે.
પાણીદાર મતીને જન્મ આપનાર છીપ મોતીને પૂર્ણ આકાર આપ્યા પછી પિતાનું અસ્તિત્વ ધરાવતી નથી, કાળના સાગરમાં એ વિસર્જિત થાય છે.
“એકના સર્જન પાછળ જૂના ભૂતકાળનું વિસર્જન હેય છે. સિદ્ધિને શિખરે આત્મવિલોપન હોય છે.”
“માટે આપને ફરી ફરી વિનવું છું કે વિસર્જિત થયેલા ભૂતકાળ જેવી મને હસ્તિનાપુર લઈ જવાનો આગ્રહ ન કરે. ત્યાગ માટે મારે નિર્ણય અફર છે.'
હસ્તિનાપુરને સમ્રાટ શાન્તનુ આ આદર્શ નારી આગળ કેટલે નાને લાગતું હતો ! એને વિરાટ સ્ત્રી-શક્તિનું દર્શન થયું, ઊંડા સદુભાવથી એનું મસ્તક સહજ ભાવે નમી ગયું.
વ્યથાના ભારથી લદાયેલા અને અત્યાર સુધી મૌનમાં વેદના અનુભવતે ગાંગેય બોલ્યઃ
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૭
આત્મવિલેપન મા, તું આ બધું કહી રહી છે, પણ તારા વાક્ય વાક્યથી મારા હૃદય પર કેવા, ઘણના ઘા વાગી રહ્યા છે તે તું જાણે છે?
“પિતા કહે કે ગુરુ; મિત્ર કહે કે બાંધવ; સહચર કહો કે સાથી; મારે તે તું જ છે તારા વિના કેમ રહી શકું!'
નેહથી માથે હાથ મૂકતાં ગંગાએ કહ્યું. “સિંહબાળ” સ્વસ્થ થા. હું તારી સ્વસ્વ છું, પણ આજ હું તને એવી વ્યક્તિના હાથમાં સેંપું છું કે મારું સર્વસ્વ છે.
“મારે જે આપવાનું હતું તે મેં તને આપ્યું છે; હવે તારે તારા પિતા પાસેથી લેવાનું છે. વનનું શિક્ષણ પૂરું થયું છે. શહેરી જ્ઞાનને પ્રારંભ થાય છે. માતાની મમતા તે માણું છે, હવે પિતાનો પ્રતાપી ગૌરવ નિહાળ.
અને તું મને સુખી જોવા ચાહતે હોય તે મને જે પ્રિય છે એવા તારા પિતાને તું સુખી કરજે.
“બેટા, પ્રેમ એ મુક્તિ છે, એને બંધન ન બનાવ.”
પણ મા, આટલું અણધાર્યું આ બધું શું? આ અણધાર્યા પરિવર્તનથી આશ્ચર્યમુગ્ધ થયેલા ગાંગેયે પૂછયું.”
“તને આ અણધાર્યું લાગે છે, પણ મેં તે ધારેલું જ હતું. પાકેલું ફળ પવનના સ્પર્શની જ પ્રતીક્ષા કરતું હોય છે. એ અડતાં જ ફળ ધ્રુજે છે અને પિતાની જાતને ધરતીના ચરણમાં ધરી દે છે.”
| ‘પણ મા, આ તે કુદરતની કાવ્યમય ભાષા છે. જીવન કંઈ એમ જીવાય !”
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભવનું ભાતું
·"
હા, બેટા, કુદરતની કાવ્યમય ભાષા આપણે આપણા જીવનમાં વણીએ તે આપણું જીવન પણ કાવ્યમય અને. આજસુધી આ કુદરતની ભાષા સિવાય તને
'
શિખવાડયુ' પણું શું છે? પણ માના મેહમાં તું એ તત્ત્વજ્ઞાન ભૂલી ગયા છે.’
*
વ્યથાથી ચિરાઈ જતા પુત્રે કહ્યું : · અમને મૂકીને તું. કયાં જઈશ ? શુ' તુ અહીં એકલી રહીશ?
6
જીવનના અ ંતિમ ધામ પ્રતિ પ્રત્યેક યાત્રિએ એકલા
જ સંચરવાનું છે. આપણે રહેવાસી નથી, પ્રવાસી છીએ. આપણું અંતિમ ધ્યેય આ સંસાર નથી, દૂર દૂરના પ્રકાશ છે. માણસ જન્મે છે. જીવે છે, સાધના કરે છે અને છેલ્લે પ્રકાશને પામે છે.
૧૩૮
"
સાધના કર્યા વિના માત્ર જે ભાગમાં અને રાગમાં જ મરે છે તે અજ્ઞાની છે.’
"
6
મા અમારા સ્નેહ તને જરાય નથી આકષ તા ? કદી નહિ કલ્પેલું માનું આ વિરક્તિભર્યુ· દન કર્યા પછી. ગાંગેચે છેલ્લા પ્રશ્ન પૂછ્યો.'
"
કદાચ આકર્ષે, પણ જેને ભવિષ્યમાં પ્રવેશ કરવે છે તેણે ભૂતકાળનું આકષ ણુ તજવું રહ્યું.
અને ગાંગેય તને જ પૂછું. સ્નેહ અને સંબંધની સાંકળમાંથી છૂટા થયા વિના સિદ્ધિને શિખરે પહોંચાય ?? આ પ્રશ્નના ઉત્તર વિકટ હતા. આ કાઈ સામાન્ય નારી ન હતી કે જેની સાથે જીભાજોડી કરી શકાય.
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મવિલેપન
૧૩૯ વ્યથા અને વિયાગના મિશ્રણમાંથી પ્રગટેલી વિષાદમય છાયા પિતા પુત્રના મુખ પર છવાઈ ગઈ
વાતાવરણમાં મૌન અને સ્તબ્ધતા હતાં. ગંગાની આંખમાં કઈ દિવ્યતેજ ચમકયું. મુખ પર પ્રસન્નતા પ્રસરી. એણે પતિની ચરણરજ લીધી અને પુત્રને આશીર્વાદ આપ્યા. પિતાના હૃદયના ટુકડા જેવા પ્રેમભીના પતિ અને પુત્રને મૂકી એ વનભણી ચાલી નીકળી.
મહારાજ શાન્તનું અને ગાંગેયની આંખમાંથી દડદડ કરતાં આંસુનાં બે મેટાં બિન્દુ સરી પડ્યાં.
એકલતાની પગદંડી પર ચાલી જતી આ મહાન નારીને જોતાં, પિતાની એકલતાથી કંટાળેલા ગગનમાં રહેલા સૂર્યને તે પળે જીવનનું દર્શન લાધ્યું: ના, પ્રેમીના સાથમાં જ મઝા છે એમ નથી. સાથી વિના એકલા જીવન જીવવામાં પણ ખમીર ભર્યું માધુર્ય રહેલું છે.
સૂર્યો પણ તે દિવસે પિતાની સાધના ભરી એકલતાને ધન્યતાથી સત્કારી.
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
શોકના તળિયે શાન્તિ
શાણ સુમતિ ભગવાન મહાવીરની વાણી સાંભળવા ગઈ હતી. એને પતિ આત્મારામ બહાર ગયો હતો. એના બંને યુવાન પુત્રો તળાવમાં સ્નાન કરવા ગયા હતા.
સુમતિએ વ્યાખ્યાનમાં સાંભળ્યું “જ્યાં સંગ છે, ત્યાં વિગ છે, આત્મા સિવાય જગતની પ્રત્યેક વસ્તુ વિખૂટી પડે છે. આજે આપણે જેના માટે હસીએ છીએ, તે જ વસ્તુ આવતી કાલે રડાવે છે. આનંદ અને શેક એક જ ત્રાજવાનાં બે પલાં છે અનંત સમાધિને માર્ગ એક જ છે. મેહને ત્યાગ ! આ મેહને ત્યાગ જન્મે છે આત્માની એકલતાના જ્ઞાનમાંથી.”
સુમતિએ આ ઉપદેશને પિતાના હૈયાની દાબડીમાં ઝી એને જ વિચાર કરતી, એને જીવનમાં વણવા મથતી. એ ઘેર આવી. ત્યાં એકાએક સમાચાર મળ્યા :
“એના નહાવા પડેલા બન્ને દીકરા ડૂબી મર્યાં છે. પહેલા એક ન્હાવા પડો, પણ એ તો કીચડમાં ખૂંચતો જણાય. એને
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
શોકના તળિયે શાંતિ
૧૪૧ કાઢવા બીજે ગયે, પણ એ ખૂચતે છોકરો બીજાને બાઝયો અને બંને ડૂખ્યા.'
જુવાનજોધ બે દીકરા એક સાથે ચાલ્યા જાય તે કઈ માતાનું હૈયું શેકમાં ન ડૂબે? સુમતિના હૈયાના કટકેકટકા થવા લાગ્યા. એ શેકના ઝંઝાવાતમાં ઘેરાઈગઈ એણે મૂચ્છ આવી, અને એ ધરતી પર ઢળી પડી.
થેડી વારે એ મૂચ્છ ઊતરતાં એના હૈયામાં જ્ઞાન વચને આવવા લાગ્યાં.
જ્યાંથી આનંદ આવે છે, ત્યાં જ શેક હોય છે, અને એ શેકના તળિયામાં જ શાંતિ હોય છે. શેકને ઊલેચી નાંખે, શાંતિ ત્યાં જ જડશે.
સુમતિને શોક ધીમે ધીમે ઉલેચાતો ગયો અને એ ઊંડી ને ઊંડી ઊતરતી ગઈ જ્યાં જીવનની પરમ શાંતિ હતી!
એણે પોતાના બંને પુત્રોના દેહને પથારીમાં પધરાવ્યા, એમના પર શ્વેત વસ્ત્ર ઓઢાડયું અને પતિની પ્રતિક્ષા કરતી, એ વિચારમાં ડૂબી ગઈ.
આત્મારામે ડેલીમાં પગ મૂક્યો અને એને આનંદ ઊડી ગયે. વાતાવરણમાં જ કાંઈક શોકની હવા વહેતી લાગી. રોજ એ ઘેર આવતે ત્યારે એની પત્ની હસતા મુખે એનું સ્વાગત કરતી, પણ આજ તે એ ઉદાસ હતી. આત્મારામે પૂછયું –
કેમ? આમ ઉદાસ કેમ ? શું થયું છે? જાણે ઘરમાં. શેકને સાગર ઊમટી પડ્યો લાગે છે!”
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૨
ભવનું ભાતું કાંઈ નથી. એ તો પાડોશી સાથે જરા કલહ થયે છે.” શેકના ભારથી નમેલી પાંપણેને ઊંચી કરતાં સુમતિએ કહ્યું.
- આત્મારામને આશ્ચર્ય થયું. સુમતિને સ્વભાવ એ જાણતો હતે. આખું ગામ ગરમ થાય તેયે એની આંખમાં શીતળતાને સાગર લહેરાતે હોય, એવી એ શાંત હતી અને એવી જ એ શાણ પણ હતી.
- આત્મારામે ગભરાઈને પૂછયું : “એવું તે શું થયું કે તારે કજિયે કર પડ્યો??
કાંઈ નહિ, વીશ દિવસ પર આપણું દિનેશના લગ્ન હતાં એ વખતે હું પાડેશીને ત્યાંથી બે રત્નકંકણું પહેરવા લાવી હતી આજે એ માગવા આવ્યાં, મેં ન આપ્યાં એટલે બોલવું થયું અને કલહ વળે.”
સુમતિ આટલું ધૈર્યપૂર્વક બેલી ગઈ, પણ એના અવાજમાં જરા વિષાદની છાયા હતી.
“તું યે ખરી છે. પારકાં કંકણ કયાં સુધી રખાય? એને માલિક માગવા આવે ત્યારે આપી દેવાં જ જોઈએ ને! તારા જેવી શાણું સ્ત્રી આવી વાત પર કલહ કરે તે તો થઈ રહ્યું ના? કઈ જાણે તે હસે એવી આ વાત છે. જા,જલદી આપી આવ.”
સુમતિને ઉભી કરતાં આત્મારામે મીઠે ઠપકો આપે.
જરા ઊભા તે રહે. તમે એ આપી આવવાનું તે કહે છે, પણ મને એ કેટલાં ગમે છે? મારું મન એમાં કેટલું રમે છે, એ તમે જાણે છે? કેવાં સુંદર એ રત્નકંકણું છે! એને ઘાટ, એની ઝીણું ઝીણું કારીગરી, જેની જોડ ન
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
શોકના તળિયે શાંતિ
૧૪૩ જડે! અને એનાં રત્ન પણ કેવાં તેજસ્વી છે? નાથ, મને તો એ પાછાં આપવાનું જ મન નથી થતું. મનમાં થાય છે, રાખી લઉં. પછી થવાનું હશે તે થશે. કજિયે તે કજિયે !”
આટલું કહેતાં કહેતાં તે સુમતિનું હૃદય ભરાઈ આવ્યું. એની પાસે જ્ઞાન હતું, છતાં વિષાદ કાંઈ છે ન હતું !
“પણુ આજે તને થયું છે શું? તું પાગલ તે નથી થઈને ! અરે, તું આ શું બોલી રહી છે જે વસ્તુ પારકી છે, તે કેટલા દિવસ રખાય ? એના પર મમતા કરવી અને પિતાની માનવી અને “મારી” કહી શોક કરે એ અજ્ઞાનતા નહિ તે બીજું શું છે? પારકી વસ્તુ તે જેમ વહેલી અપાય તેમ સારું.” શિખામણ આપતાં આત્મારામે કહ્યું.
સુમતિ ઊભી થઈ. એણે પતિને હાથ ઝાલ્યો. એને હાથ ધ્રુજતે હતે. એને તમ્મર આવી રહ્યાં હતાં એની છાતી પર ભાર હતો પણ શ્રવણ ભગવાન મહાવીરના જ્ઞાનના બેલ એના આત્માને આશ્વાસન આપી રહ્યા હતા. એ પતિને અંદર દેરી ગઈ
| ફૂલ જેવા પિતાનાં બે બાળકના મૃતદેહ પર ઓઢાડેલું શ્વેત વસ્ત્ર એણે ઊંચકી લીધું અને જ્ઞાનના પ્રકાશથી પ્રબુદ્ધ બનેલી સુમતિએ કહ્યું:
નાથ ! આ આપણાં બે રત્નકંકણ, એક સોળ વર્ષનું, બીજું વીસ વર્ષનું આજ સુધી આપણે એમને રાખ્યા, સાચવ્યા, પણ આજે એમને સમય પૂરો થયો. અને એમને એમણે માર્ગ લીધો. આપણે એમના ન હતા,
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૪
ભવનું ભાતું
એ આપણા ન હતા. થાડા સમય માટે આપણને એ મળ્યાં હતાં, હવે એમને નિસના ખેાળામાં શાંતિપૂર્વક ધરવા એ આપણું કર્તવ્ય છે. એની પાછળ શોક અને રુદન વ્યર્થ છે, ગયેલી વસ્તુ આંસુઓથી પણ પાછી વળતી નથી. મૌનની શાંતિમાં આપણે એમને વિદાય આપીએ.’
આત્મારામ તે આ જોઈ ત્યાં જ ઢગલા થઈ ગયા.
ઘેાડી ક્ષણ માટે ત્યાં ગંભીર સ્તબ્ધતા છવાઈ ગઈ. ઘરમાં, હવામાં, વાતાવરણમાં બધે જ સ્તબ્ધતા હતી. તે એ પિતાની આંખમાં આંસુનું પૂર ધસી આવ્યું, એણે આંસુના પડદામાંથી જોયું તે સુમતિની આંખમાં પણ એ માતી જેવાં આંસુ હતા; પણ એના પર જીવનની ઊંડી સમજણુનાં ઉજ્જવળ કરણા પ્રકાશી રહ્યાં હતાં.
સ પૂર્ણ
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ સુપ્રસિદ્ધ ચિંતક ને કુશળ વાખ્યાનકાર મુનિશ્રી ચંદ્રપ્રભસાગરજી મ. ‘ચિત્રભાનું ના : : અપૂર્વ ગ્રંથા : : સૌરભ | સુ દર સચિત્ર નવી અતિ | 2-00 જીવનના બાગમાંનવાનું વેચારણાની બહાર લાવે તેવા, સુંદર પદ્યના નમૂના જેવાં રસભરપૂર ગદ્ય મૌક્તિકાના સહે.એક એક મોતિકમાં જીવનના 1 બાગમાં નવી સોરભ પ્રગટે તેવું સારરૂપ લખાણું છે. આ પુસ્તક | ગુજરાતી ચિંતનસાહિત્યમાં નવીન્દ્ર સૌરભ પ્રસારે છે. ભેટ, ઈન'મ ને માટે પણ સુયોગ્ય છે. બિંદુ ક્યાં સિંધુ 8-6 - સાદી આંખે સામાન્ય લાગતી ધટ= ને ' ણ જીવનક્રાન્તિ રહેલાં છે. મુનિશ્રીની તે - એવી મહાન પુરુષોના જીરું કે નાની ધટનાઓ માં - નું ભાતુ જીવનું કલ્યાણ કરે તેવી સુ - દાંતા એના કલામય સંગ્રહ હવે તો જાગો 2-0e ભારતભરમાં ઘુમેલા, વિશ્વની દશ ભાષાઓ પર અપૂર્વ પ્રભુત્વ ધરાવનાર ને જીવનભર પ્રત્યેક વર્તમાન પ્રવાહોનું વિશ્લેષણ કરનાર આ કુશળ વ્યાખ્યાનકારનાં ભાષણાને સંગ્રહ છે. એક એક ભાષણ ધમ અને સમાન જ'ની સમસ્યાનો મને વધે છે. પ્રેરણાની પટ્ટા ટુ-પુત્ર નિત્ય ઉપયોગી નાની પુસ્તિકા નાનકડી ગુટક' સાઈઝમાં, નયનરમ્ય ત્રિરંગી પૂઠામાંને દ્વિર"ગી છાપકામમાં ભાવનાના સાથિયા પૂરતું પુસ્તક. - મરણ નાનાં અજવાળાં ૩--પંદ ગુણભાવથી સફળ ગુણો પર વિવેચન નવાન ચિ તત્કૃતિ નવીન ઢબમાં છપાય છે. શ્રી જીવન-મણિ દ્વાચનમાળા ટ્રસ્ટ હઠીભાઈના દહેરા સામે, દિલ્હી દરવાજા બહારુ : અમદાવાદ,