Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ iritt manizrI vidyAnanda vizeSAMka / / aprala 1674 / /
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ rri . ra mAsika .. cAra kA varNamAlA meM sadAcAra kA pravartana varSa 3, aMka 12; apraila 1974 vIra nirvANa saMvat 2500; vaizA. 2031 saMpAdana : DaoN. nemIcanda jaina prabandha : premacanda jaina sajjA : saMtoSa jar3iyA saMyojana : bAbUlAla pATodI vArSika : dasa rupaye niyoM meM : aThAraha rupaye eka aMka : eka rupayA prastuta aMka : pA~ca rupaye vhAucara-prati 825 eka kalA-samIkaraNa tIrthaMkara ke sajjAkAra zrI saMtoSa jar3iyA se jaba yaha kahA gayA ki unheM munizrI vidyAnandavizeSAMka ke lie AvaraNa taiyAra karanA hai taba unhoMne eka hI ahama savAla kiyAH jaina muni, yA munizrI vidyAnanda ?' maiM jar3iyA ke kalA-marma ko pahicAna gayA / unakI A~khoM ne munizrI vidyAnandajI meM jaina muni ke sAdhAraNIkaraNa ke hI darzana kiye the / ve munizrI meM tIrthaMkara kI vItarAgatA, jisakA na to baila cihna hai aura na hI bandara, apitu jo sAmAnya hai, jisameM bheda-vijJAna to hai kintu bhedaka kucha bhI nahIM hai, hI dekha sake / unhoMne eka samIkaraNa prastuta kiyA : munizrI vidyAnanda mokSamArga arthAt ratnatraya+zilAkhaNDa +munitva ke sAmAnya pratIka picchI aura kamaNDala ; aura ina sabako paramparita raMgoM ke saMyojana meM bAMdha diyaa| isa taraha saMpUrNa AkRti AkAra hone ke sAtha hI nirAkAra bhI hai; vaha sAmAnya munitva kI paridarzikA hone ke sAtha hI munizrI vidyAnandajI ke vyaktitva kI, unakI AdhI sadI kI vicAra evaM sAdhanA-yAtrA kI pratinidhi bhI hai / himAlaya se lekara maidAnoM taka hue unake maMgala vihAroM kI praticchAyA to vahA~ hai hI, sAtha hI pudgala se Atmatattva ke vikhaNDana kI sAdhanA bhI ina raMgoM aura AkAroM meM prakaTa huI hai| samyaktva kA trika bhI apane samagra vaibhava ke sAtha zIrSa para sthApita hai / jaina siddhAntoM kA itanA sUkSma aMkana, jo mokSamArga ke saMpUrNa mAdhyamoM ko vyakta karatA ho, isa taraha kahIM aura dekhane ko nahIM miltaa| raMga aura rekhAoM ke kalaza meM jaina tattvadarzana ko jisa kauzala ke sAtha yahA~ saMjoyA gayA hai, vaha smaraNIya hai| --saMpAdaka isa aMka kA mudraNa naI duniyA presa, indaura prakAzaka hIrA-bhaiyA-prakAzana, 14, bhopAla kampAuNDa, saravaTe basa-sTezana ke sAmane, indaura 452001, ma. pra. For Personal & Private Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ kyA kahA~ vidyAnanda-khaNDa (7-122) sAlagiraha : eka guladaste ko -saMpAdakIya aise the surendra -vAsudeva ananta mAMgaLe saMyukta puruSa : zrI guru vidyAnanda -vIrendrakumAra jaina rozanI kA itihAsa (kavitA) -umeza jozI ve yuga-dRSTA muni haiM -kanhaiyAlAla mizra 'prabhAkara' eka santa, eka sAhityakAra, eka sUtrakAra -narendraprakAza jaina vAgmI manojJa nirgrantha -DaoN. darabArIlAla koThiyA bhIr3a meM akele (kavitA) -mizrIlAla jaina vidyAnanda-citrAvalI yAtrA : vidyA ke Ananda ko -zrImatI ramA jaina yuga-puruSa (kavitA) -kalyANakumAra jaina 'zazi' merI DAyarI ke kucha panne -DaoN. ambAprasAda 'sumana' krAnti ke amara hastAkSara -DaoN. devendrakumAra zAstrI muni vidyAnanda : eka sahaja pAradarzI vyaktitva -gajAnana DeroliyA rASTra-santa munizrI aura Adhunika jIvana saMdarbha -DaoN. nijAma uddIna For Personal & Private Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizvadharma ke maMtradAtA RSi vidyAnanda - sAhitya : eka sarvekSaNa tapasyA ke caraNa ( kavitA ) eka preraka vyaktitva : munizrI vidyAnanda muni vidyAnanda-stavanam varSAyoga : jayapura, indaura, meraTha kyA indaura ise bardAzta karegA munizrI vidyAnandajI ko hastatalarekhAoM kA sAmudrika vizleSaNa munizrI vidyAnandajI kI janmapatrikA unheM jaisA maiMne dekhA, samajhA kyA kareM : vyakti, samAja, saMsthAe~, kAryakarttA, patra-patrikAeM ( iMTaravyU) svAmI - DaoN jyotIndra jaina tIna navagIta mahAvIra : sAmAjika krAnti ke sUtradhAra ahiMsA : mahAvIra aura gAMdhI aparigraha ke pracetA bhagavAn mahAvIra -nAthUlAla zAstrI - DaoN. raghuvIrazaraNa 'mitra' vartamAna meM bhagavAn mahAvIra ke tatva - sva. DaoN. nemicandra jaina zAstrI mahAvIra - khaNDa ( 123 - 170 ) - padmacandra jaina zAstrI - naIma - DA. kastUracanda kAsalIvAla, mANakacanda pANDyA, jayacanda jaina 101 - bAbUlAla pATodI -bhAnIrAma 'agnimukha' - mANakacanda kaTAriyA -muni rUpacanda cintana ko sArthakatA - DaoN. narendra bhAnAvata 82 85 For Personal & Private Use Only 91 95 99 110 114 115 117 121 125 127 131 138 141
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAnamahAvIra kA sandeza aura Adhu nika jIvana-saMdarbha -DA. mahAvIrasarana jaina 146 jaba mujhe akartAbhAva kI anubhUti huI - -vIrendrakumAra jaina 155 mahAvIra sAhitya : vigata pacAsa varSa mahAvIra : samAjavAdI saMdarbha meM -dhannAlAla zAha 163 vartamAna yuga meM mahAvIra kI prAsaMgikatA -sarojakumAra 166 nayanapathagAmIbhavatume (mahAvIrASTaka) -anu. -bhavAnIprasAda mizra 169 jainadharma-khaNDa (171-224) nirAkAra ko (kavitA) -bhavAnIprasAda mizra 172 sApekSa vikalpa, aham pIDita, prArthanA nirdvandva (kSaNikAe~) -dinakara sonavalakara jaina darzana kI sahaja anubhUti : anekAnta -jayakumAra 'jalaja' jaina bhakti : ahaituka bhakti-mArga -DA. premasAgara jaina badalate saMdarbho meM jainadharma kI bhUmikA -DA. premasumana jaina yuddha-virAma (bodhakathA) -nemIcanda paToriyA jainasAhitya : zodha kI dizAe~ -DA. kastUracanda kAsalIvAla 199 jainadharma ke vikAsa meM karnATaka sAhitya kA yoga -varddhamAna pArzvanAtha zAstrI 203 madhyapradeza kA jaina purAtatva -bAlacandra jaina 213 prAcIna mAlavA ke jaina sArasvata aura unakI racanAe~ -DA. tejasiMha gaur3a 217 For Personal & Private Use Only
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMpAdakIya sAlagiraha : eka guladaste kI munizrI vidyAnandajI kA paccAsavAM varSa saMpanna karanA aura ikyAvanaveM varSa meM paga rakhanA eka lokamaMgalakArI prasaMga to hai hI, mAnavatA ke lie zubha zakuna bhI hai| unakA AdhI zatAbdI kA yaha jIvana eka samarpita vyaktitva kA vaividhya se bharA jIvana hai| unakI bAlyAvasthA se lekara abataka ke jIvana kI pramukha ghaTanAoM kI samIkSA jaba hama karate haiM taba lagatA hai jaise ve kevala jainoM ke hI nahIM deza kI zatAbdiyoM meM vikasita AdhyAtmika mAnyatAoM ke jIvanta itihAsa haiN| unakI abataka kI vicAra-yAtrA kA hara par3Ava lokajIvana ko koI-na-koI dizA dene ke lie prakAzastambha banakara prakaTa huA hai, usakA saMbala banA hai| unake vibhinna nagaroM meM hue pravacanoM ne bhArata kI antarAtmA ko jagAyA hai aura lokajIvana ko prabuddha kiyA hai| gaura se najara DAlane para hama dekhate haiM ki munizrI kA abataka kA jIvana mAtra vyaktigata uThAna para kendrita nahIM hai apitu eka samarasa AdhyAtmika sAdhanA ke sAtha hI anAsakti aura aparigraha kI uttama prayogazAlA bhI siddha huA hai / jJAna ko lekara bhI unhoMne granthIya aura svAnubhavika prayoga kiye haiM / nirgrantha hokara granthoM kA jo abhIkSNa pArAyaNa unhoMne kiyA hai aura paramparA kI jo yuktiyukta vyAkhyAeM kI haiM, unase andhavizvAsoM kI nIMva hilI hai aura AdamI ko prakhara manobala prApta huA hai| bhAratIyatA ko jo nayI vitati munizrI ke udAra cintana se prApta huI hai, use rASTra kA itihAsa kabhI bhUla nahIM paayegaa| saMtrasta lokajIvana aura sulagatI samasyAoM ke bIca munizrI kI yaha sAlagiraha kaI dRSTiyoM se mahattvapUrNa hai / ina sunahale kSaNoM meM hameM munizrI ke jIvana-tathyoM aura unake vicAra-manthana ko gaura se dekhanA cAhiye / unakI anaikAntinI mudrA nizcaya hI hameM kaI samAdhAna de sakatI hai aura kaI kaThinAiyoM ke bIca bhI kisI AsAna rAha ko hama pA sakate haiN| manizrI kI kucha AsthAe~ haiM jo unheM lIka-lIka calane vAle maniyoM se alaga karatI haiM / ve digambara parama haMsa haiM; anAsakta, aparigRhIta / unheM saMsAra se cAhiye hI kitanA ? bindu-sA AdAna aura sindhu-sA pradAna unakI jIvana-santati hai / aMjali lenA aura dariyA denA unakI rojamarrA kI caryA hai / yahI kAraNa hai ki isa udAracetA santa ke mAdhyama se zatAbdiyoM se paka rahA vizvadharma Aja pUrI samarthatA se AkAra grahaNa karanA cAhatA hai| unake dvArA udghoSita vizvadharma nayA nahIM hai, zAzvata hai / dharma ke pAsa nayA kabhI kucha hotA hI nahIM, jo hotA hai sanAtana hotA hai| kisI bhI vastu kA nayA honA kaI khataroM se ghirA hai, jinameM se eka hai usakA purAnA honA / yahI vajaha hai ki munizrI ke sAre pravartana "utpAdavyayadhrauvya' ke sUtra-catra para car3he hue haiM; na naye, na gaye; sadaiva, sanAtana, eka-jaise / unakI tattvadRSTi kA marma yahI hai, yahIM hai / eka gaharI nirgranthatA aura AkiMcanya unakI hara sAMsa meM bune hue haiM / isa nirliptatA ke sAtha gahare-gahana sAmAjika munizrI vidyAnanda-vizeSAMka For Personal & Private Use Only
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAtsalya kA nirvAha logoM ko Azcarya meM DAla detA hai; kintu jo saghana vatsalatA aura karuNA munizrI ke AcaraNa meM dikhAyI detI hai vaha unake bhItarI a~be meM paka rahI nirmamatA kI hI pariNati hai / mamatva kA zUnya para pahu~canA hI usakA adhika pragAr3ha aura vistRta honA hai| munizrI kI mamatA eka naye AyAma para Akara vizva-vAtsalya meM AkRta huI haiN| apAra karuNA ke kAraNa hI aba unakA apanA jIvana unakA apanA kahA~ hai, vaha to saMpUrNa vizva meM vyApta jIvana-jaisA kucha ho gayA hai / himAlaya para car3hakara jisane saMpUrNa bhArata aura vizva ke bhAgya-vidhAna ko dekhA ho, usake vizvavyApI hone kI sthiti ko hama kisI koziza para nakAra nahIM sakate / jainAcAryoM aura muniyoM kI paramparA meM munizrI vidyAnanda kI ora jaba hama dekhate haiM to aisA lagatA hai mAno isa mahAmuni kI jIvana-yAtrA meM sAre AcArya, upAdhyAya aura muni samaveta praticchAyita hue haiM / munizrI yadi mAtra jainoM ke hI hoM to hama unakI carcA karanA bhI pasanda na kareM; kintu ve apane jIvana-cintana meM jaina hone se pUrva atyanta mAnavIya haiM aura isIlie bhinna bhI haiN| aise kaI udAharaNa haiM jaba koI muni to hai, kintu mAnavIya nahIM hai| aise meM munitva kI parAjaya hai| jaba mukti ke lie mAnavatva avazyambhAvI hai to munitva ke lie to vaha hai hii| vidyAnandatva kI mahattA isameM hai ki vaha apanI caryA aura vicAra-yAtrA meM kevala jaina nahIM hai, saMpUrNa bhAratIyatA ke samaveta puMja hai / 1970 I. meM munizrI ne himAlaya kI jo pada-yAtrA kI aura sAMskRtika samanvaya kI jisa gaMgotrI ko unmukta kiyA, vaha avismaraNIya hai| usane vartamAna yuvApIr3hI ko mAnava ke cAndra talaArohaNa se bhI adhika prabhAvita kiyA hai| vismayakArI yaha hai ki munizrI kabhI yaha dekha hI nahIM pAte ki unakI sannidhi meM jo baiThA hai vaha jaina hai, harijana hai, khetihara hai, zramika hai, prAdhyApaka hai, yA kulapati hai / unakI dRSTi itanI pAragAmI hai ki vaha hara AdamI meM baiThe AdamI ko dekha letI hai aura vahIM pahu~cakara use prabhAvita karatI hai / vaha talAzate hI yaha haiM ki jo pAsa baiThA hai vaha kyA cAhatA hai, usakI mAnavIya UrjA kitanI hai aura use mAnavatA ke kalyANa meM kitanA mor3A jA sakatA hai, isIlie unakI dRSTi meM bheda-vijJAna to nivAsa karatA hai, bheda nahIM ThaharatA ; jainadharma meM bhI bhedavijJAna kA mahattva hai, bheda mahattvahIna hai| muni vidyAnanda parama jaina zramaNa haiM, hara taraha se phakIra yAnI nirgrantha / unakI vaizvika dRSTi musalamAna, hindU, sikkha, IsAI, aura pArasI meM koI pharka nahIM kara pAtI / unakI vicAra-yAtrA saMpradAyAtIta hai, saMkIrNatAoM ko atikrAnta karatI, atyanta pAvana / unakI vicAra-yAtrA kI pramukha vizeSatA yaha hai ki ve vikAsa kI mahattA ko svIkAra karate haiN| unheM jar3atA aura pramAda asvIkAra hai / ve kisI eka sthiti ko, jisakA vikAsa saMbhava hai, maMjUra nahIM kara pAte; isIlie vikAsa ko ve dharma mAnate haiM aura hara astitva ko purazcaraNa kI preraNA dete rahate haiN| ve anukSaNa Urdhvaga haiM ataH jIvana kI udAtta UrdhvagAmI zaktiyoM meM unakI gahana AsthA hai| samaya ke eka-eka kSaNa aura samaya (AtmA) ke eka-eka UrjAkaNa kA ve usakI saMpUrNatA meM upayoga karanA cAhate haiM, yahI kAraNa hai ki unheM ve loga bilakula nApasanda haiM jo samaya ke mUlya ko nahIM samajhate aura jinheM samaya kI zaktiyoM kI pahicAna nahIM hai / ve samaya kI sahI pakar3a ko vikAsa kI AtmA mAnate haiM tIrthaMkara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura usakA usakI samagra UrjasvitA meM istemAla karanA cAhate haiN| pravacana meM unakA vizvAsa hai, bhASaNa meM nahIM; ve apanA kahA huA jIvana meM jyoM-kA-tyoM ghaTita dekhanA cAhate haiM; yAnI jo ghaTA cukate haiM use hI vANI para lAte haiN| unakI anaikAntinI vANI meM bhArata kI vigata DhAI hajAra varSoM kI cintana-yAtrA kI eka sAra-pUrNa jhalaka dikhAyI detI hai| unake pravacanoM meM hone vAlI bhIr3eM ullekhanIya haiM, koI bhI vaktA itanI bar3I bhIr3a ko pAkara unmAdI ho sakatA hai; kintu munizrI kI vAgmitA isalie mahattva kI hai ki vaha bhIr3a meM bhI unheM akelA rakhatI hai aura akele meM bhI samudAya ke bIca rakha sakatI hai| ve vAgmInilipta-niSkAma santa haiN| digambaratva kI yahI to vizeSatA hai ki vaha ekAnta meM bhI anekAnta kI ArAdhanA kara sakatA hai aura anekAnta meM bhI ekAnta kA anubhava kara sakatA hai| vaha bahvarthavAdI hotA hai, kintu kisI eka artha, yA mudde para ruka jAne ko vaha sArthaka nahIM mAnatA / munizrI zabda kI apekSA usake artha aura saMdarbha para dhyAna rakhate haiM, isIlie "ekAnta" "bhIr3a" "anekAnta" ityAdi sAre zabda unheM dikkata meM nahIM DAla pAte / bhalA jo zabda ko parezAnI meM DAla sakatA ho, use zabda parezAnI meM kaise DAla sakate haiM ? gaharI peTha hone ke kAraNa munizrI hara sthiti ko apane anurUpa aura hara sthiti meM yadi Avazyaka huA to usake anurUpa hone-Dhalane kI kSamatA rakhate haiM / unakI vaicArika sahiSNutA udAharaNIya hai| eka ajIba bAta hai| yaha jAnate hue bhI ki vidyAnandajI jaina muni haiM sabhI saMpradAya, varga aura peze ke loga unase pUrI unmuktatA ke sAtha milate haiM aura jI-kholakara vicAra-vimarza karate haiM / munizrI bhI prAyaH sabase binA kisI bhedabhAva ke sthityatIta hokara milate haiN| yaha nahIM ki unase milane yA unake darzana karane koI eka pradeza yA bhASA AtI ho prAyaH sArA bhUgola aura saMskRtiyA~ unake darzanArtha pahu~catI haiM / isake pIche unake vyaktitva kA yahI cumbaka kAma karatA hai ki ve rUr3ha yA paramparAvAdI nahIM haiM, svAbhAvika haiM aura hara AdamI ko svAbhAvika hone kI salAha dete haiM / svabhAva hI dharma hai| isa vAkya ko munizrI ke jIvana meM caritArtha dekhA jA sakatA hai| ___ munizrI kI isa ikyAvanavIM sAlagiraha ko hama eka guladaste kI sAlagiraha kaha sakate haiN| ve gala nahIM haiM, eka sammohaka galadaste haiM, raMgabiraMge phaloM ke stavaka / anekAnta aura guladaste meM koI pharka nahIM hai| donoM vaividhya ko mAnate haiM, aura use eka hI bandhana meM sameTane kI kSamatA rakhate haiN| jisa taraha eka guladastA kaI mahakIle-surabhIle raMgoM aura AkRtiyoM ke phUloM ko eka sAtha lekara apane vyaktitva kI racanA karane meM samartha hai ThIka vahI sthiti munizrI kI hai| ve vaividhya kI paryAya-sattA ko mAnate haiM aura apanI anaikAntinI pratibhA se use samAyojita rakhate haiM / ve kaI paraspara-virodhI zaktiyoM aura dRSTikoNoM ke samAyojana haiM, isalie hamane unakI sAlagiraha ko eka stavaka kI varSagranthi kA saMbodhana diyA hai| ho sakatA hai kucha logoM ko aisA lage ki munizrI vidyAnanda sabako prasanna rakhane ke lie hara hameza kisI phAramale kI khoja meM rahate haiM , aura unakA vizvadharma isI taraha kA koI phArmalA ho / yaha una logoM kA bhrama hai| sacAI yaha hai ki Apa cAhe jo kIjiye, saba loga prasanna kabhI ho hI nahIM sakate, aura phira munizrI ko aisI kauna-sI garaja hai jo ve duniyA bhara ke dharmoM ko ikaTThA karake alaga se koI khicar3I pkaayeN| ve to isa bAta ke ujjvalatama pratIka haiM ki jaba hama durAgraha se virakta ho jAte haiM aura apanI svAbhAvika UrjA meM zvAsa lene lagate haiM to jo dharma karavaTa lekara sAmane AtA hai, vahI vizvadharma hai| vizvadharma koI sammizraNa nahIM hai, vaha samajhautA bhI nahIM hai / vaha kucha isase, aura kucha usase' kI pari munizrI vidyAnanda-vizeSAMka For Personal & Private Use Only
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ Nati bhI nahIM hai, vastataH vaha AtmA kI nirmala avasthA kA hI udreka hai| yadi Apa svabhAva meM A jAe~ to aisI sthiti meM AtmA kA jo vikiraNa (reDiezana) hogA vahI vizvadharma kI AdhAra-bhUmiyA~ taiyAra kregaa| ___ munizrI jisa paramparA kI santati haiM, usameM andhavizvAsoM aura ADambaroM ke lie koI sthAna nahIM hai / vahA~ jo jiyA gayA hai, vahI kahA gayA hai aura Age calakara vahI pUrI taraha upalabdha bhI huA hai| isa paramparA meM siddhAnta ke sAtha jInA hI mahopalabdhi hai / Aja jo arAjakatA chAyI huI hai vaha siddhAnta ke sAtha na jIne ke kAraNa hai; yAnI siddhAnta hai, kintu usake sAtha jIne kI koI sthiti nahIM hai / vastutaH vidhAyaka ke lie Aja siddhAnta hai hI nahIM; jaba vidhAna yA zAstra kI yaha apaMgAvasthA thI taba mahAvIra uThe the aura unhoMne zAstrakAroM ko isa dvaita ke lie lalakArA thA; ataH AtmakrAnti hI mUla meM samAja-krAnti hai, isa marma kI khoja hI munizrI kI ikyAvanavIM sAlagiraha hai| munizrI kA jIvana sUraja kI taraha kA niSkAma aura tejomaya jIvana hai / ve dRSTA haiM, dRSTi haiM; ve dekhate haiM, aura anyoM ko samagratA meM sAmane khar3I sthiti ko dekhA jA sake itanA mAMja dete haiN| sUraja uSa:kAla se sAyaMkAla taka aruka yAtrA karatA hai| vaha apanI kiraNa-aMgaliyoM se chatA-bhara hai, kintu yadi Apa usakI isa chahana se aspaSTa raha jAte haiM to vaha roSa nahIM karatA.vaha to niSkAma apanI rAha nikala jAtA hai| aise meM bhI usake mana meM na koI AkulatA hotI hai aura na koI roSa; isake viparIta hotA hai duganA utsAha / isI taraha dharatI para aruka calate rahanA munizrI kA kAma hai / ve apanI tIrthayAtrA para avirAma cala rahe haiM aMdhere ko asvIkArate aura ujele kI agavAnI karate / jIvana ke madhyAhna meM Aja unakI prakharatA barAbara bar3hatI jAtI hai| unakI kAmanA hai ki loga Age AyeM aura prakAza ko jhelane ke lie apanA vyaktitva banAyeM / munizrI prakAza para nyochAvara vyakti haiM, unakA sArA jIvana AtmAnusandhAna para samarpita hai| ve jo bhI lokakalyANa karate haiM, yA unase hotA hai vaha chAcha-mAtra hai unakI akhaTa-avirAma sAdhanA kI, asalI navanIta to unakA Atmamanthana hai jo lagabhaga una taka hI sImita hai| hameM jo milatA hai vaha maThA hai, navanIta jo unake pAsa hai, jo hameM mila sakatA hai, aksara zabdAtIta hI hotA hai| isalie Aja hama jo unakA udgrIva paga dekha rahe haiM ikyAvanaveM varSa kI ora, vaha unakI AtmakalyANa-sAdhanA kA hI eka niSkAma adhyAya hai| vizvadharma manizrI vidyAnandajI kA koI pRthak pratipAdana nahIM hai / vaha bhAratIya paramparA meM sadiyoM se AkAra grahaNa kara rahe vizva-kalyANa kA navyatama saMskaraNa hai| tIrthaMkaroM ne jina tathyoM ko prANimAtra kI hitakAmanA se, jo unake AtmakalyANa kI UrjA kA eka bhAga thI, prakaTa kiyA thA, vizvadharma usI kA rUpAntara hai| ataH ina svarNima kSaNoM meM hama cAheMge ki munizrI ke 'vizvadharma' ko usakI saMpUrNa gaharAiyoM meM talAzA jAe tAki hama usakI sUkSmatAoM ko jAna sakeM / yadi hama thor3A prayAsa kareM to pAyeMge ki yaha vizvadharma mahAvIra kA prANatantra hI hai| mahAvIra ne tIrthakaroM kI paramparA meM calakara prANa-mAtra kA sammAna karane kI bAta kahI thI, ve janatantra nahIM prANatantra ke pratipAdaka the; usa prANatantra ke, jisakI nIMva meM karuNA apanI saMpUrNa prakharatA ke sAtha dhar3aka rahI hai| munizrI kA 51 veM varSa meM praveza isI prANatantra kI varSagranthi hai / cUMki yaha tantra amara hai, ananta hai; ataH vidyAnandatva bhI utanA hI amara hai, anAdi hai, ananta hai / hama AtmadIpa kI isa akampa-akhaNDa lau ko praNAma karate haiM !! tIrthaMkara / apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ aise the surendra logoM ne prazna pUche, samajhAne-bujhAne kI anagina kozizeM kIM, rokane ke asaphala prayatna kiye, lekina Ugate sUraja ko bhalA kauna rokatA ? -vAsudeva ananta mAMgaLe muni vidyAnandajI ke nAma se vikhyAta mahAtmA kA janma 22 apraila 1925 ke dina karnATaka ke zeDavAla nAmaka eka choTe-se gA~va meM huA thaa| mAtA-pitA ne pyAra se bAlaka kA nAma surendra rakhA / Aja surendra nAma kA vaha bAlaka devatAoM kA siramaura 'surendra' hI nahIM mAnavoM kA siramaura 'mAnavendra' bana gayA hai| zeDavAla meM pA~ca sau varSa purAne jina-mandira ke pramukha pujArI zrI ANNAppA upAdhye surendra ke bAbA the| unake do putra zrI bharamappA aura zrI kAlappA zeDavAla gA~va kI purAnI para havA aura rozanIdAra havelI meM rahate the| sArA gA~va zrI ANNappA aura unake donoM putroM kI vidvattA aura mRdu vyavahAra kA kAyala thaa| surendra kI mAtA saubhAgyavatI sarasvatIdevI suzIla, snehamayI aura atithi-satkAra karane vAlI thiiN| aise sAtvika, sadAcArI aura susaMskRta mAtA-pitA kA, aura aise surucipUrNa vAtAvaraNa kA prabhAva bAlaka para par3anA hI thaa| surendra vacapana se hI sabakI A~khoM ke tAre the / unakA vyaktitva barabasa hI sabako AkarSita kara letA thaa| nAnA-nAnI , dAdA-dAdI sabhI una para lAr3a barasAte the / unako munizrI vidyAnanda-vizeSAMka For Personal & Private Use Only
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ DA~Tane kI kisI kI icchA hI nahIM hotI thii| kucha hada taka isI lAr3a-pyAra meM AraMbhika par3hAI kI zurUAta bhI dera se huI / pitAjI ke sthAnAntara se bhI kucha kaThinAiyA~ AyIM / par3hAI to eka dina zurU honI hI thI / surendra kA pahalA vidyAlaya thA dAnavADa grAma kA marAThI prAthamika vidyAlaya ! gA~va meM adhikatara loga jaina the / pujArI hone ke nAte parivAra kA nivAsa mandira meM hI thA aura mandira sadA sAdhu-saMtoM kA kendra banA rahatA thA / bAlaka surendra para bhI usa vAtAvaraNa kA prabhAva par3A / dharma-sabhA, kathA purANa, bhajana-kIrtana sadA hI hote / bAlaka surendra saMgIta meM ruci lene lage / surendra 5-6 varSa ke hoMge tabhI kI yaha bAta hai / cAturmAsa meM eka digambara muni mandira meM Thahare the / surendra sadA unake pAsa rahate aura sevA kA avasara DhUMr3hate / munijI ke lie garama pAnI le jAte / itane choTe bAlaka kI itanI lagana dekhakara munijI unheM AzIrvAda dete aura bar3e sneha se unheM picchi se chUte / picchi se surendra ko yoM bhI bar3A prema thA / sadA picchi ke raMgIna paMkha nihArate aura dera taka use hAtha meM liye rahate / kahatI, "isake hAtha meM picchi hI hai / " kitane sahI the ve zabda ! ! pitAzrI kAlappA ko sadA yahI cintA sAlatI rahatI ki bAra-bAra tabAdaloM se bAlaka surendra kI par3hAI kA nukasAna na ho; ataH unhoMne zeDavAla gA~va meM sarakArI kAnar3I vidyAlaya meM bAlaka ko bharatI karavA diyA | marAThI vidyAlaya se kAnar3I vidyAlaya meM Ane ke kAraNa surendra kA mana usameM nahIM lgaa| khelane kA zauka to thA hI khilAr3I sAthI bhI mila gaye / DA~Tane vAlA koI thA nahIM, isalie par3hAI-likhAI kI bajAya ghUmane-phirane meM hI samaya bItane lagA / Akhira eka dina isakA samAdhAna DhU~r3hanA hI thA aura vaha huA " zrI zAntisAgara chAtrAvAsa" meM surendra kA praveza ! zeDavAla ke "zAntisAgara chAtrAvAsa" meM par3hAI kA mAdhyama marAThI hone ke kAraNa surendra kA mana vahA~ laga gayA / dasa varSa ke surendra Azrama ke kAryakramoM meM ruci - pUrvaka bhAga lene lage / kAma koI bhI ho -- jhADU lagAnA, yA phUla tor3anA; mandira ke bartana mA~janA yA candana ghisanA; surendra sadA aguAI karate / bAgavAnI kA unheM bahuta zauka thA / bar3I mehanata se kyArI taiyAra kI, usameM bIja DAle, pAnI diyA, khAda diyA / auroM kI kyAriyoM ke paudhe bar3hane lage, magara isa kyArI ke paudhe bar3hate hI nahIM the / saba loga hairAna the| Akhira patA calA ki surendra choTe-choTe aMkuroM ko ukhAr3a - ukhAr3a kara dekhate ki ve kitane bar3ha rahe haiM ! isIse unakI anusaMdhAnAtmaka vRtti kA sahaja paricaya mila gayA / bacapana se hI surendra meM aneka guNa prakaTa hone lage / choTe sAthiyoM kI madada karanA, bImAroM kI sevA karanA, dIna-dukhiyoM ko DhAr3hasa baMdhAnA, ye kAma ve sadA karate / eka tIrthaMkara / apraila 1974 12 For Personal & Private Use Only
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( bAyeM se: khar3e) surendra ke pitAmaha zrI ANNAppA, mAtAmaha zrImatI umAtAI (baiThe ) bar3e cAcA zrI bharamappA, pitAzrI kAlappA ANNAppA upAdhye, choTe cAcA, zrI AdinAtha / munizrI vidyAnanda - vizeSAMka For Personal & Private Use Only 13
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAra eka bur3hiyA ke sira para sabjI kI TokarI rakhavAnI thii| bar3e-bar3e lar3ake to usakI madada karane nahIM Aye, para choTe surendra ne sar3aka para gar3e mIla ke patthara para khar3e hokara usake sara para TokarI rakhavA dii| surendra ke tarka saba se alaga hote| eka bAra kAma pUrA na karane para gurujI ne beMta lagAne ke lie sIdhA hAtha Age karane ko khaa| surendra ne donoM hAtha Age bar3hAte hue kahA--"galatI hai to donoM hAthoM kI hai, mAranA ho to donoM ko mAriye / " vaise hI eka bAra acchI nekara gIlI hone ke kAraNa surendra phaTI nekara pahane the| gurujI nArAja hue| agale dina surendra vahI nekara ulaTI pahana Aye / gurujI ke pUchane para unakA javAba thA ki nekara phaTI hai magara usameM se kucha dikhAyI nahIM de sakatA / bhaviSya meM jise kucha pahananA hI nahIM thA use phaTI nekara kI kyA cintA ? khelane meM aura vaktRtva ke kAryakramoM meM surendra sadA Age rahate / surendra kI TIma hAra jAne para, virodhI dala ke netA se jhagar3A ho jAne ke bAda bhI, gale lagAkara badhAI dene kA kAma surendra hI kara sakate the / jahA~ unameM yaha udAratA thI vahA~ niyamoM ke prati haTha bhI thaa| tar3ake uThane meM dera ho jAne ke kAraNa eka bAra surendra ko gurujI kI DA~Ta sunanI par3I / basa, unhoMne usI dina nizcaya kara liyA ki ve hI saba se pahale uTheMge aura baccoM ko uThAne kI ghaMTI khuda hI bjaayeNge| rAta ko ghaMTI ke nIce isalie soye ki dera na ho jAe aura rAta meM tIna-cAra bAra uThakara ghar3I dekhii| gurujI ko usa dina kisI kAraNa se uThane meM dera ho gayI, magara ghaMTI samaya para hI bajI, kyoMki surendra to sahI samaya kA iMtajAra hI kara rahe the| zArIrika kaSTa sahana karane kI unakI kSamatA bhI adbhuta thii| eka bAra surendra ke kAna ke pAsa eka bahuta bar3A phor3A ho gyaa| unhoMne use phor3akara mavAda nikAla dene ke lie khaa| yahI kiyA bhI gayA / mavAda nikAlate samaya dekhane vAle darda se vicalita ho gaye, para surendra ke muha se 'uph' taka na niklii| inhIM dinoM surendra meM dezabhakti kI bhAvanA kA utsa bhI phaTa niklaa| vaha 1930-31 kA samaya thaa| mahAtmA gAMdhI kA Andolana jArI thA, aura usa Andolana kA prabhAva bAlaka surendra para bhI gaharA pdd'aa| __ san 1937 meM surendra ke gurujI Azrama chor3akara cale gye| surendra ne bhI Azrama chor3a diyA / saMgIta sIkhane kI unakI icchA thii| eka brAhmaNa saMgItajJa ke yahA~ cAra mAha rahakara unhoMne saMgIta sIkhA aura phira ghara cale aaye| pitAjI ko yaha bAta pasanda nahIM aayaa| aba surendra ne eka dosta kI cakkI para kAma karanA zurU kara diyA, aura phira eka dina punaH saMgIta sIkhane jAne kI vAta kahakara ghara chor3akara pUnA cale gye| surendra kA vyaktitva itanA AkarSaka thA ki koI bhI unase prabhAvita hue binA nahIM rhtaa| unheM pUnA kI emyUnIzana phaikTarI meM kAma mila gyaa| kore kitAbI 14 tIrthaMkara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAna se kahIM jyAdA rasa mazInoM ke kAma meM thA / magara naukarI ke isa jIvana meM rama jAne para bhI andara se mana meM kucha aura hI vicAra Ate; kucha aura hI khoja karane kI akulAhaTa mana meM hamezA banI rahatI / eka bAra apane eka mitra ke sAtha surendra sinemA dekhane pahu~ca gaye / philma kA nAma thA 'saMsAra' / parivAra ke logoM ke bIca bheda-bhAva, lobha-moha, IrSyA-dveSa Adi ke citraNa dekha surendra ke mana para gaharA prabhAva pdd'aa| dostoM meM sinemA kI bAteM hotIM / bAtoM hI bAtoM meM eka dosta unheM 'prabhAta sTuDiyo' taka le gayA / surendra kAma ke lie cuna bhI liye gaye, magara vahA~ jaba kahA gayA ki pahale sTuDiyo meM jhAr3U denI hogI, kursiyA~ uThAnI hoMgI, to surendra ulaTe paira lauTa Aye aura usa ora phira kabhI ulaTa kara nahIM dekhA / sTuDiyo ke cakkara meM emyUnIzana phaikTarI kI naukarI bhI jAtI rahI thI / unhIM dinoM eka mitra ke ghara cAya para biskiTa khAte samaya una para aMkita 'sAThe biskiTa ' zabda par3hakara surendra sAThe biskiTa kaMpanI meM pahu~ca gaye | surendra kAma ke lie pahu~ce aura kAma na mile, yaha saMbhava hI nahIM thA / surendra vahIM kAma karane lage / pUnA nagara ke isa nivAsa meM surendra ne bahuta se dezabhaktoM ke bhASaNa sune / gAMdhIjI ke siddhAntoM aura vicAroM kA manana kiyaa| julUsoM aura dUsare kAryakramoM meM bhAga liyA / dezabhakti kA vrata liyaa| bacapana meM Azrama - jIvana se jo saMskAra mana para dRr3ha hue the unheM aba bala milA / apanA jIvana sAdhu-saMtoM, vidvAn -mahAtmAoM jaisA ho aise vicAra surendra ke mana meM bAra-bAra Ane lage / biskiTa phaikTarI meM kucha dina kAma karane ke bAda surendra ko usameM aruci ho gayI aura ve pUnA chor3akara ghara A gaye / surendra kA sArA samaya aba manana- cintana meM bItane lagA / rAha kI khoja jArI thI / karttavya kA nizcaya karanA thaa| tabhI san 1942 kA "bhArata chor3o" Andolana AraMbha huA / dezabhakti kI taraMgeM jinake hRdaya meM hilaureM letI hoM ve cupa kaise baiTha sakate the ? surendra ne sAthI yuvakoM ke sAtha milakara eka yojanA banAyI / eka bA~sa, kucha rassI aura tiraMgA jhaNDA ikaTThA karanA thA / itanA kAma ho jAne ke bAda eka rAta gA~va kI caupAla ke sAmane eka per3a para tiraMgA phaharA kara yuvakoM kI yaha TolI 'bhArata mAtA kI jaya' ke nAre lagAkara ghara calI gayI / munizrI vidyAnanda- vizeSAMka For Personal & Private Use Only 15
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ saverA huaa| tiraMgA laharAne kI khabara sunakara gA~va ke paTela kA mAthA tthnkaa| pUchatAcha huii| surendra ke netRtva kI jAnakArI mila gyii| surendra paTela ke yahA~ bulAye gye| DA~Ta-DapaTa huI, jela kA Dara dikhAyA gayA, aura agale dina taka jhaNDA utAra lene kI dhauMsa dI gyii| magara surendra tiraMgA utArane ke lie taiyAra nahIM the| usa rAta surendra so na ske| jhaNDA utArane kA to savAla hI nahIM thA / pariNAma bhugatane kI pUrI taiyArI bhI thI magara Dara eka aura thaa| isa ghaTanA se sarakAra ghara ke logoM ko bhI taMga kara sakatI hai yaha unheM mAlUma thA / dUsare ke kaSTa dUra karane vAle ve, parijanoM ke lie kaSTa ke kAraNa kaise bana sakate the? ataH surendra ne ghara chor3a dene kA phaisalA kara liyaa| svajanoM ko rAja-kopa se bacAne ke lie unhoMne prema ke rajju tor3a ddaale| dhvajArohaNa kI yaha ghaTanA unake ajJAtavAsa kA kAraNa bnii| unheM kittUra kI zugara phaikTarI meM turanta kAma bhI mila gyaa| takanIkI kAmoM meM ruci aura gati to thI hI, kAma acchA calane lgaa| dina aura mahIne bItate gye| ghara jAne kA yA apanA patA sUcita karane kA vicAra bhI mana meM na aataa| moha-mAyA ke baMdhana to tor3a hI diye the| vivAha kI bAta bhI jaba calI thI to surendra ne sadA mauna hI rakhA thA aura kisI ne sIdhe vivAha karane ke lie kahane kI himmata bhI na kI thii| mAtA-pitA avazya parezAna the| hara jagaha surendra DhUMDhe jA rahe the| mA~-bApa dvArA bhI aura aMgreja sarakAra dvArA bhI ! lekina sikhoM ke veza meM rahane vAle surendra ko kauna pahacAna sakatA thA ? tiraMgA phaharAkara koI bhArI deza-sevA kara DAlI ho, aisA surendra bilakula nahIM samajhate the / ulaTe yaha vicAra unheM sadA satAtA ki loga yahI samajhate hoMge ki jhaNDA lagAne ke kAraNa Dara se bhAga gyaa| unakI unnata AtmA sadA Age bar3hane kI preraNA detii| kucha acchA karane kA mantra raTatI / magara aba bhI mArga nahIM mila rahA thA, dhyeya kA nizcaya nahIM ho pAyA thaa| isI daurAna ainApura ke paTela parivAra ke eka yuvaka se dostI ho gyii| chuTTiyoM ke dina usake ghara bItate / ainApura mahAmuni kuMthusAgarajI kA janma-sthAna thaa| surendra vahA~ para kuMthasAgarajI ke graMtha par3ha ske| dhIre-dhIre unake vicAroM ko dizA milane lgii| yahI dinacaryA zAyada aura calatI magara niyati meM kucha aura hI badA thaa| surendra motIjhare se bImAra ho gye| mitra ne unheM ghara pahu~cA diyaa| mA~-bApa bhI bImArI kI dazA dekhakara ro par3e, magara ina A~suoM meM putra milane kI khuzI bhI zAmila thii| tabIyata kAphI kharAba thii| loga cintita the| magara surendra ke mana meM kuMthusAgarajI kA adhyAtma chAyA huA thaa| NamokAra mantra kA manana jArI thA / rugNazaiyA para par3e tIrthaMkara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ par3e hI unheM zrI zAntinAtha bhagavAna kA darzana hotaa| ve namaskAra krte| anta meM vicAroM ke manthana se saMkalpa ubharA ! saMkalpa thA-"hai prabho ! Apa hI mujhe isa viSama jvara se bacAveMge yadi maiM baca gayA to AjIvana brahmacarya vrata dhAraNa karUMgA, mahAtmA gAMdhI jaisA merA veza hogA / dharma-sevA aura rASTra-sevA merA avicala vrata hogaa|" zrI jinezvara kI kRpA aura saMtoM ke AzIrvAda se surendra ThIka ho gye| bImArI meM khAna-pAna kA pathya pAlate-pAlate surendra mana se hI saMyamI bana gye| Izvara-bhakti meM aMtarmukha bana gaye / saMsAra ke anubhavoM ke kAraNa viSaya-vAsanAoM se anAsakta bana gye| jo saMskAra mana para pahale se hI the, jo saMskAra bIja rUpa meM vidyamAna the, ve aba phala-phUlakara lahalahAne lge| anubhava-koMpaleM bar3hane lgiiN| jJAna-rUpI kaliyA~ khilane ko udyata ho utthiiN| phira eka cAturmAsa AyA ! san 1946 kA cAturmAsa !! saMyama-mUrti, jJAna-sUrya mahAmunirAja zrI mahAvIrakItijI ne zeDavAla meM maMgala-vihAra kiyaa| roga se jarjara surendra ko mAno amRta mila gyaa| Atmika zAnti kI saMjIvanI se surendra kA punarjanma huaa| surendra pratidina munijI ke upadeza sunate / roja upadeza sunakara ve karmaphaloM ke AvaraNoM se ubarane lge| AtmA ke Ananda meM magna surendra, munijI ke sAnnidhya meM bane rhte| apaTUDeTa vezabhUSA meM rahane vAle surendra ne bilakula sAdA veza dhAraNa kara liyaa| mAtA-pitA aura iSTa mitroM ko cintA huI, magara surendra ne apane mana kI bAta auroM para pragaTa nahIM kii| sAre grAma vAsiyoM ne isa parivartana ko dekhaa| sAMsArika sukha, moha-mAyA ko tyAga kara surendra dUsarA hI mArga cuna rahe haiM, yaha dekhakara mAtA-pitA ko gaharI cintA hotii| sukhoM ke svarNa-piMjare meM banda mana kA hIrAmana, piMjare se ur3ane ke lie taiyAra thA, vItarAgI banane ke lie kRta-saMkalpa thaa| pratidina niyama se upadeza sunane ke lie Ane vAle sundara yuvaka kI ora ma ni mahAvIrakIrtijI kA AkRSTa honA svAbhAvika hI thaa| surendra kI jJAna-pipAsA ne unheM prabhAvita kiyaa| ve bar3e prema se surendra se bAteM karate aura unake vicAroM ko sunakara Anandita ho uThate / aise hI eka dina surendra ne svAmIjI se jAta-rUpa kI dIkSA kI yAcanA kii| munijI prasanna the, magara surendra kI choTI avasthA dekhakara mAtA-pitA se anumati lene munizrI vidyAnanda-vizeSAMka 17 For Personal & Private Use Only
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke lie kahA gayA / mAtA - pitA vicalita hone lage / yuvA putra dIkSA legA ? magara surendra apane nizcaya para aTala the| dhIre-dhIre do mahIne bIta gaye / surendra kA adhikAMza samaya munijI ke sAtha bItatA / kaI bAra ve munijI ke sAtha unakA kamaMDalu lekara jAte to kisI bhakta ke yahA~ hI bhojana kara lete / kabhI-kabhI bhojana ke lie ghara pahu~cate / putra-prema ke kAraNa munijI kI yaha saMgati pitA ko burI lagatI / eka dina pitAjI ne kaha diyA, ghara kisa lie Ate ho ? khAne ke lie ? to kisI svAmIjI ke pIche-pIche ghUmate raho / peTa bharane lAyaka bhikSA koI bhI DAla degA / " yaha sunanA thA, ki surendra ulaTe pA~va lauTa par3e / mA~ se nahIM rahA gayA / unhoMne jabaradastI bhojana karAyA / usa dina mA~ ke premAgraha ke kAraNa AdhA peTa khAkara uThane vAle surendra Aja taka eka samaya bhojana kA vrata pAla rahe haiM / vaha bhojana kara ghara se nikale, to hamezA ke lie ! mAtA-pitA aura parijanoM ne surendra ko taraha-taraha se samajhAne kI koziza kI; baMdhana tor3a diye hoM, usa para duniyAdArI kahate ki "maiM svAmIjI ke sAtha rahatA hU~, Akhira loga cupa rahate / magara jisane mAyA, moha aura mamatva ke ke tarka kA kyA asara hotA ? surendra yahI to kisI kA kucha burA to nahIM karatA / " 1 munijI bhI ina dinoM apane isa ziSya ko parakha rahe the / Akhira unake vihAra kA dina A gyaa| grAmavAsiyoM ke lie unakA antima upadeza huA / munijI ne caritra-bala aura Atmadharma kI vyAkhyA kI / upasthita logoM meM kutUhala thA ki aba surendra kyA kareMge ! munijI kI padayAtrA Arambha huI / ziSya surendra unake anugAmI bane ! guru mauna the, ziSya mauna the !! logoM ne prazna pUche, samajhAne kI kozizeM kIM, rokane ke prayatna kiye, lekina Ugate hue sUrya ko kauna roka pAyA hai ? ( marAThI se anUdita ) AsthA kI dIvaTa para, cintana kA dIpa dhara; rahasya kI mAvasa ko anubhUti kI pUnama kara / For Personal & Private Use Only - seThiyA tIrthaMkara | apraila 1974
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskAra aura vairAgya surendra ko bacapana se hI jinezvara kI sevA meM ruci thI / Arambha se hI unakI vRtti meM anAsakti thI / isakA kAraNa thA pUrvajanmoM ke susaMskAroM se yukta unnata AtmA ! surendra ke pitAjI ne bacapana se surendra ko mithyAcAroM aura ADambaroM se dUra rakhA / apane tAU se surendra ne sIkhA prema aura anuzAsana - yukta jIvana / zrI zAntisAgara chAtrAvAsa meM rahakara surendra para vizvabandhutva ke saMskAra par3e / janmajAta guNoM ko vikasita hone kA avasara yahIM milA / kaccI umra meM hI ghara chor3A / svAvalambI bane / ThokareM khAyIM mIThe kar3ave anubhava liye; aura una saba anubhavoM se saMsAra ke prati virakti aura sAMsArika sukhoM ke prati anAsakti ho gayI / "anyathA zaraNaM nAsti" bhAva se zrI zAntinAtha bhagavAna kI guhAra kI; rogamukta hone para zrI jinezvara meM bhakti bar3hatI gayI / pichale puNyakarmoM se hI svayaM sAkSAtkAra huA / lambI bImArI meM "yaha zarIra nazvara hai, jIvana kSaNa-bhaMgura hai, koI kisI kA nahIM" yaha durlabhabodhi prApta ho gayI / vairAgya-vRtti to unameM janmajAta thI / saMskAroM se yaha vRtti dRr3ha hotI gayI / sAdhu-saMgati se dIkSA lene kI icchA adamya ho uThI / aise samaya munirAja zrI mahAvIra - kIrti zeDavAla pahu~ce aura surendra kI manokAmanA pUrI ho gayI / sthAna : tamadaDDI, san 1946, dIkSA grahaNa : AcArya mahAvIrakIrtijI; nAma huA ---- pArzvakIrti ! muni-dIkSA-grahaNaH AcArya dezabhUSaNajI; sthAna : dillI, tithi - 25-7-1963, nAma huA -- vidyAnanda ! ! munizrI vidyAnanda - vizeSAMka For Personal & Private Use Only 19
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMyukta puruSa : zrIguru vidyAnanda virAT prakRti meM se anAyAsa uTha kara calA A rahA hai nisarga puruSa / pRthA ke nirAvaraNa vakSoja kA nagna sumeru jaise calAyamAna hai| usI kI kokha meM se janma lekara yaha usakA vijetA aura svAmI ho gayA hai| nadI, parvata, samudra, vana-kAntAra, nara-nArI, sakala carAcara ne isa saMyukta puruSa meM rUpa-parigraha kiyA hai / isI se yaha nitAnta nagna, nigraMtha, niSparigrahI hai| isI ko veda ke RSi ne 'vAtarazanA'kaha kara praNati dI hai| mayUra-pIchI aura kamaNDaludhArI digambara muni ko dekha kara bacapana se hI mujhe usa vAtarazanA kA dhyAna AtA rahA hai| kahIM bhI use vihAra karate dekha kara, maiM romAMcita ho uThatA hU~, A~kheM sajala ho AtI haiN| nipaTa bAlapana se hI yaha fitarata mujha meM rahI hai| Aja spaSTa yaha pratIti ho rahI hai, ki yaha koI nirA kulajAta rakta-saMskAra nahIM hai / yaha mere janmajAta kavi kI cetanAgata saundaryadRSTi kA vijana-sAkSAtkAra hai| yogIzvara zaMkara, RSabhadeva, bharatezvara, mahAvIra kI 'imeja' to isa taraha sAmane AyI; para usakA Antara vaibhava aura prakAza kahIM dekhane ko nahIM mila rahA thaa| sAmpradAyika digambara jaina ma ni ke sAmIpya meM Ane para merA vaha vijana adhikatara bhaMga hI hotA rahA hai| kintu avacetanA meM usakI pukAra aura khoja cupacApa nirantara calatI rhii| san 71 meM mauta se ja jha kara naye jIvana ke taTa para A khar3A huA thaa| vAtAvaraNa meM bhagavAn mahAvIra ke AgAmI mahAnirvANotsava kI gUMja sunAyI par3a rahI thii| naye jIvana kI USmA se praphullita mere hRdaya meM kucha aisA bhAva jAgA, ki kyoM na bhagavAn mahAvIra para eka mahAkAvya likhU / para aise sRjana meM to samAdhistha ho jAnA par3atA hai / bhojana aura usakI vyavasthA ko bhUla jAnA hotA hai / bhautikavAdI pazcima meM sajana kI aisI bhAva-samAdhi sambhava ho to ho, AdhyAtmavAdI bhArata meM usakI kalpanA karanA bhI aparAdha hai; kintu vaha aparAdha maiMne zurU se hI kiyA hai,aura natIje meM sadA barbAdI ke Alama kA sultAna ho kara rahA hUM / mahAvIra ke AvAhana se jaba diganta gUMja rahe the, to sau gunA jyAdA vaha gunAha karane ko maiM becaina ho utthaa| badale meM sarvatra pAyI avajJA, upekSA, apamAna / nirvANotsava ke jhaMDAdhArI netAoM ko aise kisI mahAkAvya meM dilacaspI nahIM thii| ve kisI bhI kirAye ke lekhaka se saste dAmoM para nAroM ke takhte (plekArDa sa) aura pracAra-pothiyA~ likhavAne meM hI apane kartavya kI pUrNAhuti samajha rahe the / yA phira qadImI jamAne se cale A rahe Dharre para, zodhaanusaMdhAna ke vidvAnoM se jainadharma kI prAcInatA aura mahimA para lekha likhavAne aura nirvANazatI-graMtha nikAlane ke Ayojana meM bahuta vyasta the / 20 tIrthaMkara / apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ vismaya se avAka raha gayA maiM ; Aja taka aisA koI jaina sAdhu vartamAna meM dekhA-sunA nahIM thA, jo mugdha ho sakatA ho, jo 'raso vai saH' ke marma se paricita ho| kaThora tapa-vairAgya meM lIna aura jIvana-jagat kI niHsAratA ko sA~sa-sA~sa meM duharAne vAlA jaina zramaNa, sAhitya kA aisA rasika aura vidagdha bhAvaka bhI ho sakatA hai, aisA kabhI socA hI nahIM thaa| -vIrendrakumAra jaina eka netA bole--'hamAre phalAne bhAI phalAne canda seTha ko adbhuta bAta sUjhI hai / 100) inAma, likha do mahAvIra kI jIvanI sArAMza meM--sirpha paccIsa pRSThoM meM : khulI pratiyogitA hai : jisakA lekha kamITI pAsa kara degI, use 100) kA nakada puraskAra / vIrendra bhAI, isa mauke kA lAbha uThAne meM cUkeM nhiiN|' suna kara mere hRdaya meM umar3a rahe mahAvIra ro Aye / aura una bhagavAn ne sAkSAt kiyA ki unake dharma-zAsana ke Aja jo stambha mAne jAte haiM, unheM mahAvIra se adhika apane ahaMkAra, vyApAra aura jayajayakAra meM dilacaspI hai / ve paraspara puSpahAra-pradAna, satkAra-sammAna meM hI adhika vyasta haiN| mahAvIra se unakA koI lenA-denA nahIM / vaha mAtra unakI pratiSThA aura pratiSThAna kA sAina borDa aura vijJApana hai / catura-cUr3AmaNi gAMdhI bhI jAne-anajAne apanI ahiMsA kI oTa, aise hI sAina borDa banane ko majabUra hue the / baqaula unhIM ke, zoSaNa ke azuddha dravya (sAdhana) se lAyI gayI AjAdI (sAdhya),hindustAna ke daridranArAyaNa kI mukti siddha na huI, vaha muThThI bhara sattA-sampatti-svAmiyoM kA svecchAcAra hokara raha gayI / mahAvIra mere sRjana meM utarane ko, merI dhamaniyoM meM ubala rahe the / apane rakta kI bUMda-bUMda meM dhadhaka rahe isa vaizvAnara kA kyA karU~ ? bhItara bezaka AsthA aTala thI ki ve vizvaMbhara svayam hI sarvasamartha haiM; so ve yajJapuruSa apane avataraNa ke havana-kuNDa kavi ko ThIka samaya para havya pradAna kareMge hii| para manuSya hokara apanA prayatna-puruSArtha kiye binA cupa kaise baiTha sakatA thaa| apanI kozizoM ke daurAna zAsakIya utsava samiti ke eka samartha 'nirvANa-netA' se maiMne pUchA : 'mahAnubhAva, kyA ApakI mahad yojanA meM bhagavAna para koI maulika sRjana karavAne kI vyavasthA hai ?' do TUka uttara milA : 'nahIM sAhaba, aisI koI vyavasthA nahIM ! 'maiMne kahA : 'Apa to sAhitya-marmajJa haiM, sAhitya ke kadradA~ haiM, kyoM na aisI koI vyavasthA karavAyeM ?' bole ki : 'kaI adada kameTiyA~ nirNAyaka haiM, unameM kahA~ patA cala sakatA hai"Adi' adhika pUchatAcha karane para patA calA ki kameTiyoM ke sAmane kaI bar3e-bar3e kAma haiM-masalana mahAvIra kA smAraka-maMdira, mahAvIra-udyAna, usameM tIrthaMkara-matiyoM kI sthApanA aura jinezvaroM ke upadezoM kA zilAlekhana, rASTravyApI mele aura jalase, mahAvIra-jhaMDA, mahAvIra-DAyarI, mahAvIra-grITiMga nirmANa / ahiMsA, anekAnta aura aparigraha ke upadezaka Agama-vacanoM ke takhte gA~va-gA~va meM aura jhAr3a-jhAr3a para laTakA denA hai / Adi-Adi / ' ThIka hI to hai, isa dhuA~dhAra meM mahAvIra-kAvya kA becAre kA kyA mUlya ho sakatA hai ? munizrI vidyAnanda-vizeSAMka 21 For Personal & Private Use Only
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura usake murkha kavi kI vahA~ kahA~ pUcha hai ? kyoMki usakA koI pradarzanAtmaka mUlya to hai nhiiN| prajA ke rakta meM vaha saMcarita ho bhI sakatA hai, para kahIM dikhAyI to nahIM pdd'egaa| jisakA pratiphala pratyakSa hokara dAtA kA yaza-vistAra na kare, usa dAna kI kyA sArthakatA? ____ eka maMjila para kavi kI sajana-yojanA para vicAra-kRpA huI bhI; lekina rUpa yaha ki kula itane pRSThoM meM nimaTA-simaTA denA hai, kula itanA pArizramika, pratimAsa itane pRSTha likha dene hoMge, pratimAsa itanA rupayA mila sakegA / kA~TrakTa para kavi hastAkSara karegA hii| mere bhItara uTha rahe mahAvIra vahnimAna ho uThe / kaoNmarsa aura kANTrekTa ke kArAgAra meM prakaTa hone se una digambara puruSa ne inakAra kiyA / maiMne pUchA : 'to bhagavan, Akhira racanA kaise hogI ?' vItarAga prabhu apane svabhAva ke anusAra mauna rahe aura muskurA Aye / * * * mere hRdaya meM eka pracaNDa saMkalpa aura AtmavizvAsa prakaTa huA : 'nahIM, nahIM cAhiye vyAvasAyika vyavasthA kA bharaNa-poSaNa / AkAza-vRtti para apane ko chor3akara AkAza-puruSa kA caritagAna karUMgA / caritArtha taba mahAjana kA mukhApekSI na rhegaa| svayaM vizvaMbhara merA caritArtha baneMge / ..' ____taba apane prayatnoM kI aba taka kI mUrkhatA para ha~sI Aye binA na rhii| mana-hI-mana apane ko upAlambha diyA : 'are kavi, tU kaisA mUr3ha hai ! vaNik-kula meM janma lekara bhI vaNik-vRtti se tU itanA anabhijJa ? mahAjana ke mahAvIra hRdaya meM virAjita nahIM, ve suvarNa kalaza vAle mandira ke bhItara, ratnoM ke siMhAsana para, pASANa-mUrti meM pratiSThita haiM / ve sRjana meM jIvanta hokara, mAnava ke rakta meM saMcarita ho jAe~ aura pRthvI para calate dikhAyI par3a jAe~, to sattA-sampatti-svAmiyoM ke pratiSThAnoM meM bhUkampa A jAe, jvAlAmukhI phUTa par3eM ! . . , . . ' samajhatA bhI kaise apane svakula kI yaha rIti ? vaNik-vaMza meM janma lekara bhI, hU~ to AtmA se brAhmaNa aura AcAra se kSatriya / apane hI yaduvaMza ko prabhutApramatta hote dekhakara, lIlA-puruSottama kRSNa ne svayaM hI apane vaMza-vinAza kA Ayojana kiyA thA / unhIM madhusUdana kA Atmaja, premika aura sakhA hU~ nidAna maiM, apanI antazcetanA meN| ___ apane hI bhItara se mantra prApta ho gyaa| * mahAvIra sampattibhUta mandiroM kI pASANamUrti meM bandI na raha sake / ve mere rakta kI rAha, merI kalama para utara Aye haiM / aura aba jaldI hI ve vaizvAnara viplava-puruSa hindustAna kI dharatI para phira se calane vAle haiM / jIvanta aura jvalanta hokara ve bhAratIya rASTra kI zirAoM meM saMcarita hone vAle haiM / vAsudeva-sakhA vaNika-vaMzI kavi ne sva-vaMzanAza kA pAMcajanya phaMkA hai / svayaM videha-putra mahAvIra vaizAlI ke vaibhava ke viruddha uThe haiM; apanI hI nasoM ke jar3IbhUta rakta para unhoMne prahAra kiyA hai; apane hI Atma-vyAmoha ke durga meM unhoMne suraMgeM lagA dI haiM / isa jIvanta aura calate-phirate mahAvIra kI kyA gati hogI, hindustAna ke caurAhoM para, so to ve prabhu svayaM hI jAneM / kavi kI kalama to mahaja una anirvAra krAnti-puruSa ke paga-dhAraNa kA vAhana banI hai / kartRtva merA nahIM, una yajJezvara kA hai / maiM to unake yajJa kI Ahuti hI ho sakatA hU~ / so to dharatI para janma lene ke dina se hotA hI rahA huuN| 22 tIrthaMkara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ * * lekina yaha to Aja kI bAta hai| taba to kavi apane vizvaMbhara kI khoja meM betAba bhaTaka hI rahA thaa| * * yogAyoga, ki dillI se 'Di-laksa' meM bambaI lauTate hue, AdhI rAta tUphAna ke vega se bhAgatI Trena kI khir3akI meM se eka sunasAna pleTaphaoNrma para ye akSara camaka uThe : 'zrI mahAvIrajI' / * * bijaliyA~ laharA gayIM nasoM meM / A~khoM meM A~sU bhara / aaye| * * * oha, prabhu ne mujhe chU diyA ! thAma liyaa| . spaSTa pratIti ho gayI, cA~danapura ke zrI mahAvIra ne kavi ko bulAyA hai| anAyAsa hI unake anugraha kA saMsparza prApta huA hai / bhAgavad dharma kI paramparA meM, isIko to ahaitukI bhagavad-kRpA kahA gayA hai / zrI bhagavAn kA anugRha pAye binA, unakA sAkSAtkAra sambhava nahIM : aura unakA sAkSAtkAra hue binA, unakI lIlA kA gAna karane meM koI nirA mAnuSa kavi samartha nahIM ho sktaa| * * *aura 19 aktUbara 1972 kI bar3I bhora hamArI 'basa' cA~danapura ke zrI mahAvIra mandira ke siMhapaura para A khar3I huI / sAtha AyI thIM sau. anilArAnI aura ci. DaoNkTara jyotIndra jaina / yathAvidhi vyavasthita hone para, snAnAdi se nivRtta hokara jinAlaya ke nija mandira meM prabhu ke zrIcaraNoM meM upasthita huaa| eka dRSTipAta meM hI samucA astitva, mAno kisI aise agAdha mArdava kI USmA meM paryavasita ho gayA, ki mana meM kasaka rahe sAre prazna aura pratikriyAe~ kapUra kI taraha usa vAtAvaraNa meM vigalita ho gaye / A~khoM se avirala baha rahe A~suoM meM, jisa parama AzvAsana aura AliMgana kI anubhUti huI, use kauna bhASA kahane meM samartha ho sakatI hai ? usa kSaNa ke bAda usa tIrtha-bhUmi meM vicarate hue sarvatra eka anirvaca upasthiti-bodha se cetanA sukha-vibhora hotI rahI, aura deha, prANa, indriyA~ tathA mana, eka apUrva ekAgratA meM zAnta aura vizrabdha ho gaye-se lge| aisA pratIta ho rahA thA, jaise kisI divya loka meM atikrAnta ho gayA hU~ / bhojana meM aisA rasa aura svAda, jo mAno mahaja rasanA indriya ke viSaya se pare kA ho / . . vizrAma ke bAda tIsare pahara, mandira prAMgaNa meM bane eka vizAla paNDAla meM zrIgurupravacana kA Ayojana thA / ThIka samaya para pahu~cakara zrotA-maNDala meM cupacApa jA baitthaa| paNDAla ke zIrSa para nirmita eka U~ce vyAsapITha ke siMhAsana meM virAjamAna the zrIguru / usa ora dRSTi par3ate hI haThAt maiM jaise kalA-zilpa kI kisI ajJAta naipathyazAlA meM saMkrAnta ho gayA / : "divya zilpa ke usa maharta-kSaNa ko sAkSAt kiyA, jaba zatAbdiyoM pUrva, zilpI ke eka hI ratnabANa ke AghAta se vindhyagiri parvata kI caTTAna meM gomaTezvara AkAra lete cale gaye the| . . munizrI vidyAnanda-vizeSAMka 23 For Personal & Private Use Only
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura agale hI kSaNa mAno vizva-vikhyAta kalAkAra pikAso kI ghanatvadarzI kalA ke citraloka meM se gajarA / jahA~ sAmane ke eka hI marta svarUpa meM se amUrta saundarya kI jAne kitanI hI AkRtiyA~ aura AyAma khulate cale jAte haiN| pratimAsana meM avasthita yaha digambara yogI Akhira koI manuSya hI to hai / phira bhI eka sudRr3ha catuSkoNa meM jar3ita yaha mAnavAkRti kitanI nispanda aura nizcala hai / mana, vacana, kAya kI sArI halanacalana usameM isa kSaNa staMbhita hai / A~khoM kI dRSTi apalaka, animeSa, ekAgra hokara bhI sarva para vyApta hai; lekina Azcarya ki mere hRdaya meM uTha rahI lau ke uttara meM, vaha dRSTi mAno ekonmukha bhAva se mujhe hI dekha rahI hai| * 'mere antara meM jinezvaroM dvArA kathita sattA kA svarUpa prasphurita huA : 'utpAdavyayadhrauvya yuktaM satvaM' / isa mAnava-mUrti meM dhruva ke bhItara utpAda aura vyaya ke nirantara pariNamana kI taraMgeM pratyakSa anubhUyamAna huii| cira dina se 'vAtarazanA' kA jo viz2ana merI cetanA meM jhalaka rahA thA, Aja use pratyakSa A~khoM-Age dekhA / mandira kI vedI para savere zrI bhagavAn kI jisa jIvanta premamUrti ke darzana hue the, usIke 'yai zAntirAgarucibhiH paramANubhistvaM . . .'--saundarya-paramANuoM ko yahA~ eka jIvita manuSya meM AkAra lene kI prakriyA meM dekhA / . . * acchA, to yahI haiM munizrI vidyAnanda svAmI, jinakI adhunAtana kahI jAtI vAgIzvarI kI khyAti, jaina-jagat se cira nirvAsita mere kavi ke kAnoM taka bhI pahuMcI thii| zolApura kI bAlayoginI paM. sumatibAIjI ne inhIM ke nAma eka paricaya-patra dete hue mujhase kahA thA : 'Aja ke pUre jaina saMsAra meM eka vahI to hai, jo tumhArA mUlya A~ka sakatA hai, jo tumhArI hara jijJAsA aura abhIpsA kA uttara de sakatA hai / ' sumati dIdI kI vaha vatsala vANI usa dina mere hRdaya ko chU gayI thI, phira bhI mere apane sandeha, apanI jagaha para the| para yahA~ Aja eka dRSTipAta mAtra meM mere sandehoM ke ve sAre jAle simaTa gye| .. * * 'pravacana ke uparAnta munizrI, zrImahAvIra-mUrti ke prAkaTya-tIrtha, suramya pAdukAudyAna meM, eka zilAsana para A birAjamAna hue / unake sanmukha hI laoNna meM upasthita kucha zrAvaka-maMDala ke bIca maiM bhI jA baiThA / aparAhna kI komala lalauMhI dhUpa se prabhAvila usa saundarya-mUrti ko dekhakara jAne kaise AtmIyatA-bodha se maiM tarala ho AyA / malayAgiri candana-sI kAyA / kamala-sI komala, latA-sI lacIlI, phira bhI caTTAna kI taraha abhedya aura avicala / usa tapaHpUta tAmra deha meM se pavitratA kI aguru-kapUrI gandha bahatI mahasUsa haI / aisI saghana, ki apane saMsparza se vaha mere bhItara ke ciddhana ko pulakAkula kiye de rahI thii| maiMne maukA dekhakara, Age A praNAma kiyA aura sumati dIdI kA patra munizrI ke sammukha prastuta kiyA / palaka mArate meM usa para nigAha DAlakara, patra unhoMne cupacApa 24 tIrthaMkara / apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ "mahAvIra sampattibhUta mandiroM kI pASANa-mUrti meM bandI na raha ske| ve mere rakta kI rAha, merI kalama para utara Aye haiN| aura aba jaldI hI ve vaizvAnara viplava-puruSa hindustAna kI dharatI para phira se calane vAle haiN| jIvanta aura jvalanta hokara ve bhAratIya rASTra kI zirAoM meM saMcarita hone vAle haiN|....svyN videha-putra mahAvIra vaizAlI ke vaibhava ke viruddha uThe haiN| apanI hI nasoM ke jar3IbhUta rakta para unhoMne prahAra kiyA hai| apane Atma-vyAmoha ke durga meM unhoMne suraMgeM lagA dI haiN| apane sevaka ko thamA diyaa| vItarAga Ananda ke smita ke sAtha merI ora Tuka dekhA / eka ajIba anabUjha-sI pahacAna thI una A~khoM meM / phira bhI kevala itanA hI kahA : 'yaha paricaya-patra anAvazyaka thA Apake lie| * * *kala savere nau baje, AvAsa para ekAnta meM bAta hogI / kevala Apa hoMge, akele / . . . jisa yukta puruSa kA apane lekhana meM nAnA prakAra se bhAvana-anubhAvana, Alekhana karatA rahA hU~, use dekhA / jaina jagat meM apane jAne aisA koI muni to pahale dekhA nahIM thA / yahA~ eka paramparAgata saMnyAsI meM se AdhunikatA-bodha ko prasArita (reDiyeTa) hote dekhaa| * * * rAta bhara eka muskAna mujhe haoNNTa karatI rahI / kavi kA anurAgI citta eka sAdhu ke prema meM par3a jAne ke khataranAka taTa para vyAkula bhaTaka rahA thA / - 'aura vaha bhI eka kaThora virAgI jaina zramaNa para anu rakta hone kI jokhima yoM ekAeka kaise uThAyI jA sakatI hai ? eka ajIba asamaMjasa meM par3A thA merA mana / savere taiyAra hokara ThIka niyata samaya para eka ramaNIya udyAna se AveSTita AvAsa ke ahAte meM, banda dvAra khaTakhaTAne para hI, praveza mila sakA / batAyA gayA ki AhArabelA se pUrva ke isa antarAla meM munizrI kisI se milate nahIM haiM / Aja kevala maiM hI isa samaya kA ekamAtra pratIkSita atithi hU~ / zilAdhAroM para sthApita kaI prAcIna jaina zilpoM se sajjita isa parisara udyAna ke kalAtmaka saundarya-loka ko dekhakara maiM mugdha aura cakita thA / jaina jagat meM aisA dRzya pahale kabhI nahIM dekhA thA / ___ sahasA hI pAyA ki eka muskAna merI rAha meM bichI, mere pairoM ko khIMca rahI hai / * * *AvAsa ke barAmade meM kala sandhyA kI vahI malaya-mUrti sasmita vadana mere svAgata meM zAnta bhAva se sthira dIkhI / caraNa-sparza kA lobha saMvaraNa na kara sakA / phira bhUmiSTha praNAma kara, vinamra bhAva se sAmane baiTa gayA / '.. 'A gaye tuma ? kitane barasoM se tumheM khoja rahA hU~ / 'muktidUta' ke racanAkAra vIrendra kI mujhe talAza rahI hai / pandraha varSa tumhAre usa graMtha ko sirahAne rakhakara soyA / usake vAkya mere hRdaya meM gUMjate rahe / use par3hakara maiMne hindI siikhii| ThIka samaya para Aye tuma / mujhe isa kSaNa tumhArI jarUrata hai . . .?' munizrI vidyAnanda-vizeSAMka 25 For Personal & Private Use Only
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa dhanyatA ko, deha kI sImA meM samAhita rakhanA kavi ke lie kaThina ho gayA / duHsAdhya sAdhana karake hI, A~khoM ke jala kinAroM meM thAme rakha skaa| itanA bhara AyA thA ki, bola sambhava na ho rahA thA / ruddha kaNTha-svara se itanA hI kaha sakA : 'kRtArtha huA maiM . aura merA zabda * * * !' 'suno vIrendra, bhagavAn mahAvIra ke AgAmI parinirvANotsava ke upalakSya meM tumheM 'muktidUta' jaisA hI eka sarvamanaraMjana upanyAsa, bhagavAn ke jIvana para likhanA hogA * * / __ maiM vismita / apanI ora se kucha bhI to nahIM kahanA par3A / tana-mana kI saba mAno ye rAI-rattI jAnate haiN| . . .yogI ne ThIka mere manokAmya para u~galI rakhakara, apanI pAradRSTi se use abhISTa rUpa de diyaa| vallabha aura kise kahate haiM ? __'mahArAjazrI, kavi ko bhI usakI khoja thI, jo isa mAyA-rAjya meM cira upekSita, anapahacAnI usakI AtmA ko pahacAna ske| * zrIguru ko pAkara maiM dhanya huaa| . . ' aspRSTa, anAsakta vAtsalya se ve mujhe herate rahe / phira bole : 'mahAvIra tumhArI kalama se jIvanta prakaTa honA cAhate haiM / upanyAsa kA Arambha zIghra kara denA hogA !' 'bhagavana , jo sAdha mana meM lekara AyA thA; vaha to bina kahe hI Apane pUrI kara dii| lekina eka nivedana hai . .' 'bolo * * !' 'upanyAsa nahIM, mahAkAvya likhanA cAhatA hU~, mahAvIra para / 'maktidUta' kI niyati ko duharAnA nahIM cAhatA / vaha hindI upanyAsoM ke ambAra meM kho gayA / sAhitya meM vaha ghaTita hI na ho skaa|' 'kyA kaha rahe ho ? jo mere hRdaya meM basa gayA, vaha upanyAsa kho gayA ? jo hajAroM nara-nArI ke mana-prANa para chA gayA, vaha sAhitya meM ghaTita na huA ? to phira sAhitya meM ghaTita honA aura kise kahate haiM ? sAhitya kI aura koI paribhASA to maiM jAnatA nahIM? ... / ' vismaya se avAka raha gayA maiM / Aja taka aisA koI jaina sAdhu vartamAna meM dekhA-sUnA nahIM thA, jo mugdha ho sakatA ho, jo 'raso vai saH' ke marma se paricita ho / kaThora tapa-vairAgya meM lIna aura jIvana-jagat kI niHsAratA ko sAMsa-sAMsa meM duharAne vAlA jaina zramaNa, sAhitya kA aisA rasika aura vidagdha bhAvaka bhI ho sakatA hai, aisA kabhI socA nahIM thaa| tIrthaMkara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ jisa yukta puruSa kA apane lekhana meM nAnA prakAra se bhAvana-anubhAvana, Alekhana karatA rahA hai, use dekhaa| jaina-jagat meM apane jAne aisA koI mani to pahale dekhA nahIM thaa| yahA~ eka paramparAgata sanyAsI meM se AdhunikatA-bodha ko prasArita (reDieTa) hote dekhaa| apanI kula-raktajAta AhatI paramparA meM hI, vItarAga aura anurAga kI aisI sumadhura saMyuti upalabdha kara sakU~gA, aisI to kalpanA bhI nahIM kI thii| zrImahAvIra kavi ke manabhAvana hokara sAmane A gaye / bhUtala para janma-dhAraNa sArthaka anubhava huaa| ___ 'mahArAja, ahobhAgya, isa akiMcana kavi ko Apane pahacAnA / apane hI dharma-rakta meM sAhitya kA aisA marmajJa aura kahA~ pA skuuNgaa| * ApakA Adeza zirodhArya hai| * * para anumati deM, isa bAra pahale mahAkAvya hI racU~ / yaha merA cira dina kA svapna hai / upanyAsa kA vistAra samaya cAhegA, aura vaisI suvidhaa|' maiM aTaka gayA / tapAka se munizrI ne pUrti kI : '. . * samaya tumhArA hogA, svAdhIna / aura sAdhana-suvidhA kI cintA tumhArI nahIM, hamArI hogii|' antaryAmI ke sAmane thaa| mere kathana se adhika mere hara manobhAva ko yaha jAnatA hai| sRjana kI samAdhi meM kho jAne kI chuTTI yaha mujhe de sakatA hai / * * * apanI zartoM para nahIM, kavi ke apane svabhAva kI zartoM para / jaina saMsAra meM hI nahIM, pUre bhArata meM mere sAtha to aisA pahalI bAra huaa| 'vAtarazanA' kA cirakAmya vijana to sAkAra dekhA hI, para vaha vizvaMbhara bhI svayaM hI mujhe khojatA mere sAmane A khar3A huA, jisakI khoja meM ina dinoM maiM bhaTaka rahA thA / * * * yAda ho AyA AdhI rAta kA vaha lagna-kSaNa, jaba tUphAnI mela kI khir3akI para haThAt bijalI-sA camaka uThA thA : 'zrI mhaaviirjii|' cA~danapura ke bAbA ko lekara, jo hajAroM nara-nArI ke camatkArika anubhavoM kI kathAe~ bAlapana se sunatA rahA hU~, usake satya kI sAkSI pA gayA / sumati dIdI kI bhAvamUrti A~khoM meM chalachalA AyI / unake prati merI kRtajJatA kA anta nahIM thaa| 'mahArAja, upanyAsa Aja ke arAjaka sAhitya-paridRzya meM, avahelita ho jAe to koI tAjjuba nahIM; kintu mahAkAvya viziSTa aura virala hone se, Aja ke sAhitya meM bhI mUlyAMkita hue binA na raha skegaa|' 'sAhityakAra nahIM, loka-hRdaya hogA tumhAre sAhitya kA mAnadaNDa aura nirNAyaka / jAna lo mujhase, isa deza ke lakSa-lakSa nara-nArI ke hRdaya meM vasa jAegA tumhArA yaha upanyAsa / isa muhUrta meM mujhe bhagavAn ke lokaraMjanakArI, sarvahRdayahArI svarUpa kA racanAkAra cAhiye / aura vaha tuma 'muktidUta' meM siddha ho cuke / vartamAna meM loka-mAnasa para upanyAsa hI chA sakatA hai, kAvya nahIM / pahale upanyAsa likhakara do, phira mahAkAvya bhI likhavAU~gA / vaha mujha para chor3a do . . . . !" munizrI vidyAnanda-vizeSAMka 27 For Personal & Private Use Only
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ chor3anevAlA maiM kauna hotA hU~ ? jaba chur3A lene vAlA aisA samartha sAmane baiThA ho / yaha gAMDIva dhanurdhara arjuna ke vaMza kA nahIM raha gayA thA ki vAsudeva kRSNa ke aMguli - nirdeza para vaha zara-sandhAna na kare / sArI vyavasthA aura vidhAna kA jo svAmI hai, vaha mujhase adhika mere abhISTa aura kalyANa ko jAnatA hai / usake Age vitarka kaisA ? usake prati to samarpita hI huA jA sakatA hai / 'suno vIrendra, jaba taka kahU~ nahIM, jA nahIM sakoge / ekAntavAsa ke samaya meM bhI cAhe jaba A sakate ho / bahuta kucha denA hai|' 'bhagavan, patnI aura putra bhI sAtha Aye haiM / ekAnta meM darzana-lAbha cAhate haiM / ' are, to unheM le kyoM nahIM Aye ? ve kyA tuma se alaga haiM ? kahanA, unase milanA cAhatA hU~ / ' maiMne mahArAjazrI ke ghuTane para sara DAla diyA / mayUra - picchikA kA vaha sahalAva, kisI komalatama hathelI ke dulAra se bhI adhika mRdu, madhura aura gaharA lagA / batAU~gA phira / mere kahanA - sunanA hai, lenA agale do-tIna dinoM meM dUra se pAsa se munizrI kI caryA aura kriyA-kalApa ko dekhA / saMyukta puruSa ( eNTIgreTeDa mena ) kI pravRtti sambhavata: kaisI ho sakatI hai, usakA eka jItA-jAgatA svarUpa sAmane AyA / ghar3I ke kA~Te para unakA sArA kAryakrama anAyAsa calatA rahatA hai / jo apane ko 'alTrA-maoNDarna' samajhate haiM, ve mujhe to kahIM se bhI 'maoNDarna' nahIM dIkhate / atyAdhunika aura apa-TU-DeTa haiM svAmI vidyAnanda, jo vastu svabhAva kI kSaNAnukSaNika taratamatA meM jIte haiM / kAla ko apanI svabhAvagata cikriyA meM bA~dhakara ve apane caitanya - devatA ke jIvana-vyApAra kA saMvAhaka aura dAsa banA lete haiM / isa prakAra ve samaya ko samayasAra meM rUpAntarita kara lete haiN| yahI to Atmajaya aura maraNajaya kI ekamAtra sambhava prakriyA hai / aura munizrI vidyAnanda kI jIvana-caryA isa prakriyA kA eka jvalanta udAharaNa hai / prAtaH kAla mandira meM deva - darzana ko jAte hue, pUrvAhna belA meM AhAra ke lie gocarI karate hue, pravacana ke samaya paMDAla meM Ate-jAte maiMne munizrI kI bhavya vihAra mUrti dekhI / pulaka- romAMca ke sAtha bAra-bAra smaraNa ho AyA, Aja se DhAI hajAra varSa pUrva eka aisA hI nara- zArdUla Asetu himAcala bhAratavarSa meM vicaratA dikhAyI par3A thA / apanI sat-sandhAnI siMha garjanA se usane tatkAlIna AryAvarta kI asatya, anyAya, zoSaNa aura atyAcAra kI AsurI zaktiyoM ke takhte ulaTa diye the| usakI 'U~kAra' dhvani aura pagacApoM se dikkAla kampita hokara AtmasamarpaNa kara dete the / cirakAla tIrthaMkara / apraila 1974 28 For Personal & Private Use Only
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ jo apane ko 'alTrA mArDana' samajhate haiM, ve mujhe to kahIM se bhI 'mADarna' nahIM dIkhate / atyAdhunika aura 'apa-TU-DeTa' haiM svAmI vidyAnanda, jo vastu-svabhAva kSaNAnukSaNika taratamatA meM jIte haiM / kAla ko apanI svabhAvagata cikriyA meM bA~dhakara ve apane caitanya-devatA ke jIvana-vyApAra kA saMvAhaka aura dAsa banA lete haiN| isa prakAra ve samaya ko samayasAra meM rUpAntarita kara lete haiN| ke tritApa-santapta sakala carAcara usake zrIcaraNoM meM abhayadAna aura mukti-lAbha karate the / prazama-mUrti svAmI vidyAnanda ko calate dekhakara, usI digambara narakesarI kI vihAra-bhaMgimA vAra-bAra merI A~khoM meM jhalakI hai| unake vizva-dharma ke pravacana ko sunakara lagA hai ki unakI vANI meM Arya RSiyoM kA vaizvAnara mUrtimAna huA hai| siddhasena divAkara ke bAda, maiMne pahalI bAra eka aise jaina zramaNa ko dekhA, jo mAtra jaina darzana taka sImita saMkIrNa padAvali meM nahIM bolatA, balki jo kisI kadara, adhika mukta aura maulika bhASA meM vizvatattva kA pravacana karatA hai| munIzvara vidyAnanda eka sAMsa meM veda, upaniSad, gItA, dhammapada, bAibila, kurAna, z2andavastA aura samayasAra uccarita karate haiM / saMsAra ke Aja taka ke tamAma dharmoM kA maulika bhAva grahaNa karake unheM unhoMne apanI anaikAntinI vizva-daSTi meM samanvita aura samApita kiyA hai| samasta brAhmaNa-vAGamaya unake kaNTa se nirjhara kI taraha bahatA rahatA hai| veda, upaniSad, gItA, vAlmIki, vedavyAsa, vaiSNavoM kI bhagavad-vANI, zaivAgama, zAktAgama Adi unakI maulika dharma-cetanA meM, sarvAtmabhAva kI rAsAyanika prakriyA se tadAkAra ho gaye haiN| isa sandarbha meM yaha dhyAtavya hai ki bhagavAn mahAvIra ne vaidika paramparA kA virodha aura khaNDana nahIM kiyA thaa| apanI kaivalya-jyoti se usake marma ko prakAzita kara, usake mithyA, svArthI rUDhArthoM kA bhaMjana kara, use bhUmA ke satyaloka meM punarpratiSThita kiyA thaa| yaha saca hai ki AdinAtha zaMkara, RSabhadeva, bharatezvara, rAma, kRSNa, mahAvIra, buddha kI saMyati kA hI dUsarA nAma bhAratavarSa hai| para isI artha meM yaha bhI satya hai ki bhagavAn veda vyAsa ke binA AryoM kI AdikAlIna prajJA-dhArA aura bhAratIya saMskRti kI kalpanA nahIM kI jA sktii| dakSiNa karnATaka ke brAhmaNa-kulAvataMsa vidyAnanda ne isa deza kI AtmA ke isa marma ko ThIka-ThIka pahacAnA hai| unheM yaha patA hai ki vartamAna jinazAsana ke sAre hI mUrdhanya yugandhara AcArya brAhmaNavaMzI the| bhagavAn mahAvIra ke paTTa-gaNadhara indrabhUti gautama tathA anya dasa gaNadhara bhI tatkAlIna AryAvarta ke brAhmaNa-zreSTha hI the| aura unakI vaidika sarasvatI hI jinavANI ke rUpa meM pravAhita huI thii| munizrI vidyAnanda sacce artha meM mahAvIra kI usI gaNadhara paramparA ke eka pratinidhi mahAbrAhmaNa haiM / Aja taka ke tamAma bhAratIya vAGamaya meM upalabdha rAmakathA kA rAsAyanika saMdohana karake, munizrI ne apanI eka svatantra rAmAyaNa-kathA taiyAra kI hai| indaura ke munizrI vidyAnanda-vizeSAMka For Personal & Private Use Only
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ gItA-mandira meM jaba unhoMne apanI isa rAmAyaNa-kathA kA pravacana kiyA, to use sunakara haz2AroM hindU zrotA bhAva-vibhora ho gye| aisI nirvirodhinI aura sarvasamAvezI hai munizrI kI vAgIzvarI / anaikAntinI jinavANI kA ekamAtra saccA svarUpa yahI to ho sakatA hai| munizrI kI isa sarvahRdayajayI mohinI se AkRSTa hokara indaura ke masalamAnoM ne bhI unheM apanI dharmasabhA meM pravacana karane ko Amantrita kiyA thaa| rasUlillAha haz2arata mohammada ke isa bhAratIya saMskaraNa ko sunakara, indaura kI muslima prajA gadgad ho gyii| ... una do-tIna dinoM ke satsaMga meM, ye sAre vivaraNa jAna-sunakara mujhe pratIti huI ki vartamAna jaina saMgha ne pahalI bAra munizrI ke rUpa meM, mahAvIra ke sarvodayI aura sarvatobhadra vyaktitva kA anumAna prApta kiyA hai| ___ ekAnta avakAza ke samaya hI majhe munizrI se milane kA savizeSa saubhAgya taba milatA rhaa| bAtoM ke daurAna unakI vividhramukhI pravRttiyoM kA paricaya bhI milaa| unameM eka maulika AviSkAraka aura cayana-saMcayanakAriNI pratibhA ke darzana hue| jaina vAGamaya meM upalabdha saMgIta-vidyA ko Akalita aura ekatrita karake unhoMne jaina saMgIta kI eka yugAnurUpa prAMjala dhArA pravAhita kI hai| isase pUrva jaina saMskRta-stutiyoM aura bhajanoM ko atyAdhunika 'oNrkesTrA' (vRnda-vAdya) kI saMgata meM saMgItamAna karane kA kArya kabhI huA ho, aisA mujhe yAda nahIM aataa| itihAsa, purAtattva, citrakalA, zilpakalA, sthApatya tathA jyotiSa aura aneka prakAra kI yogavidyAoM meM evaM maMtra-taMtra-zAstra meM unakI gaharI ruci tathA vyApaka anusaMdhAnapUrNa adhyayana dekhakara maiM cakita raha gyaa| kAvya aura sAhitya ke ve eka atyanta tanmaya bhAvaka aura pArakhI haiN| jainAcAryoM ke stuti-kAvyoM ke viziSTa cune aMzoM ko jaba ve uddhata karate haiM yA unakA sasvara gAna karate haiM, to lagatA hai ki pahalI bAra jaina mahAkaviyoM kI mahAbhAva vANI ko hama suna rahe haiM / aisA vilakSaNa hotA hai unakA yaha cunAva, ki una zloka-paMktiyoM meM hama veda-upaniSad, veda vyAsa, kAlidAsa kI sarasvatI kA samanvita AsvAda pA jAte haiM / hara bAra milane para apane likhe kaI graMtha bhI eka-eka kara ve mujhe dete rahe / Dere para le jAkara jaba maiM unameM se guz2arA , to unakA maulika bhASA-sauSThava dekhakara Ananda-vibhora ho gyaa| spaSTa hI lagA ki apanI AtmAbhivyakti kI Antarika AvazyakatA meM se hI apane lie unhoMne eka nayI bhASA kA AviSkAra kiyA hai, nayA muhAvirA racA hai / jaina vAGamaya ke ratnAkara meM se, apanI sUkSma, rasa-bhAvagrAhI antardRSTi dvArA cuna-cuna kara, aise bhAva zabala aura artha-zabala zabda-ratna unhoMne khanita kiye haiM aura apanI bhASA meM niyojita kiye haiM, ki unheM par3hate hue ciranavya sArasvata Ananda kI anubhUti hotI hai| unake vyaktitva, vartana, vyavahAra, caryA aura bhaMgimA, saba meM eka prakRSTa saundaryabodha ke darzana hote haiM / parama vItarAgI hokara bhI ve sahaja hI bhAvika aura anurAgI haiN| 30 tIrthaMkara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ dakSiNa karnATaka ke brAhmaNa-kulAvataMsa vidyAnanda ne isa deza kI prAtmA ke marma ko ThIka-ThIka pahacAnA hai |"un do-tIna dinoM ke satsaMga meM mujhe pratIti huI ki vartamAna ne pahalI bAra munizrI ke rUpa meM mahAvIra ke sarvodayI aura sarvatobhadra vyaktitva kA anumAna prApta kiyA hai| nitAnta mohamukta hokara bhI ve parama saundarya-premI haiN| jainoM ke dharma-vAGamaya meM prema, saundarya, anurAga, bhAva-samvedana jaise zabda kisI abhISTa pAramArthika artha meM khoje nahIM mila sakate; para munizrI ke vyaktitva meM saccidAnanda bhagavAn AtmA kI jIvonmukhI abhivyakti ke vyaMjaka ye sAre hI udAtta guNa, eka adbhuta AdhyAtmika surAvaTa ke sAtha prakAzamAna dikhAyI par3ate haiN| ve ekabAragI hI Atma-dhyAnI maunI mani haiM, mitavacanI haiM, pracaNDa vaktA haiM, adhyAtmadarzI haiM, tattvajJAnI haiM, kavi-kalAkAra haiM, saundarya ke dRSTA aura sraSTA mahAtapasvI haiN| saMyama, tapa, teja, jJAna, bhAva, rasa aura saundarya kA aisA samanvita svarUpa kisI jaina muni meM isase pUrva mere dekhane meM nahIM aayaa| isI bIca aparAhna ke milana meM sau. anilArAnI aura ci. DaoNkTara jyotIndra jaina bhI mere sAtha rahate the / anilArAnI meM munizrI ko kavi kI satI gaha-lakSmI dikhAyI par3I : snehapUrvaka unhoMne unakA sammAna kiyaa| jyotIna ko pAkara to ve mugdha aura bhAva-vibhora ho gye| viyenA vizva-vidyAlaya meM nRtattva-vidyA para usake pIeca. DI. ke adhyayana, yUrapa meM usake tIna varSavyApI pravAsa tathA usake vividha khoja-anasandhAnoM kI sAhasa-kathA ko sunakara ve vAtsalya se gadgad ho Aye / eka dina prasaMgAt anilA ko aura mujhe lakSya karake bole : 'yaha lar3akA hamako bahuta pasaMda A gyaa| isakA uThanA-baiThanA, bAta-vyavahAra saba bahuta vinIta aura madhura hai| ise hamako de do na... ?' merI A~kheM bhara AyIM / maiMne kahA : 'ApakA hI to hai| maiM usa dina ko apane jIvana kA parama maMgala-muharta mAnUMgA, jaba jyotIna ApakA kamaMDala uThAkara, ApakI dezavyApI loka-yAtrA meM ApakA padAnasaraNa karatA dikhAyI par3e / ...' mahArAjazrI ekaTaka jyotIna kI ora nihArate hue ha~sate rhe| unakI vaha hRdayahAriNI dRSTi bhUlatI nahIM hai / munizrI kI himAlaya-yAtrA kA vRttAnta sunakara sahasrAbdiyoM pUrva bhagavAn RSabhadeva ke himavAna-ArohaNa kI nArasiMhI mudrA merI A~khoM meM jhalaka uttii| maiMne usI prasaMga meM nivedana kiyA : munizrI vidyAnanda-vizeSAMka For Personal & Private Use Only
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'bhagavan, Apa to nUtana yuga ke zramaNa haiM / kyA pazcimI golArddha aura vizvabhramaNa ke binA ApakI dharma - digvijaya yAtrA sampanna ho sakegI ? yUrapa aura amerikA Apako pA kara dhanya ho jAe~ge / ' mahArAjazrI muskurA Aye / dhIra, zAnta bhAva se unhoMne uttara diyA : 'nahIM vIrendra, himAlaya meM jAnA cAhatA hU~...! 'kyA Apa bhI parApUrva ke yogiyoM kI taraha himAlaya kI himAniyoM meM jAkara samAdhistha ho jAnA cAheMge ? avasarpiNI kI patanonmukhI aura pIr3ita mAnavatA ke trANa kA bhAra phira kauna uThAyegA ? Aja kA trAhimAm pukAratA vizva, loka- vallabha vidyAnanda ko apane bIca dhurI ke rUpa meM pAnA cAhatA hai / ' 'usI AhvAna kA antima uttara khojane ke lie himAlaya meM jAnA hogA / vaha uttara pA sakA, to loka ke pAsa lauTanA hI hogA / tIrthaMkara taka lauTe binA na raha sake, to merI kyA hastI ? - munizrI ke bhAvI AtmotthAna kI adRSTa zreNiyoM kA kiMcit AbhAsa pA sakA, maiM isa uttara meM / eka gahare AzvAsana kA anubhava huA / isI bIca eka dina, zrI mahAvIrajI kI isa tIrtha bhUmi kA jo kRpA - prAsAdika anubhava mujhe huA thA, usakA z2ikra maiMne prasaMgAt mahArAja zrI se kiyA / ve bole : 'yaha sthAna hameM bahuta priya hai / isa kAraNa ki yahA~ eka dina, kisI dIna-dalita camAra ke hAthoM zrI bhagavAn ne prakaTa honA svIkAra kiyA thA / lakSa koTi sampatti ke svAmI aura isa mandira ke nirmAtA bhI prabhu ke ratha ko hilA taka na sake, kintu camAra kA hAtha lagate hI ratha ke pahiye cala par3e , hai / ' **** maiM stabdha raha gayA sunakara / merA bhagavad parAyaNa vaiSNava hRdaya bhara AyA / spaSTa pratIti huI ki munizrI ne zrI bhagavAn ke nAnAmukhI, anaikAntika svarUpa kA sAkSAtkAra kiyA hai / ve nire zuSka kaThamullA jaina tattvajJAnI nahIM haiM, kintu bhagavadAnubhava se bhAvita eka mukta yogI haiM / unake arihanta kevala nirvANa ke kapAToM meM banda ho rahane ko udyata siddhAtmA hI nahIM haiM, ve dIna-dalita ke paritrAtA patita-pAvana janArdana bhI haiM / ve kevala parabrahma nahIM, apekSA vizeSa se loka ke dhAtA vidhAtA, niyantA, trAtA, arihantA -- brahmA. viSNu aura maheza bhI haiM / 32 / ' mujhe yahA~ se jayapura aura dillI jAnA thA / maiMne do dina bAda munizrI se nivedana kiyA : 'ApakI AjJA kI pratIkSA meM hU~ / yahA~ se jayapura hote hue dillI bhI jAnA For Personal & Private Use Only tIrthaMkara | apraila 1974
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ gopAladAsa baraiyA aura gaNezaprasAda varNI kI janetA dharma-kokha Aja bA~jha hone kI hada para khar3I hai| kyA samAja ke sarve zvaroM ko isakI cintA kabhI vyApI hai ? kataI nahIM / kAna para jaM taka nahIM reMgatI; kyoMki yaha vyavasthA gaira sAmAjika aura gaira jimmevArAnA hai| yaha samAja hai hI nahIM, kevala vyakta svArthoM ke pArasparika gaThabandhana kI durabhisandhi hai| . . . _ 'avazya jaaoge| para kyA khAlI hAtha jAoge? hamAre gata varSAvAsa meM indaura meM zrI vIra nirvANa grantha-prakAzana samiti kI sthApanA huI thii| usake tattvAvadhAna meM hI tumheM mahAvIra-upanyAsa likhanA hai| usake maMtrI bAbUlAla pATodI kala sabere yahA~ pahu~ca rahe haiN| unake Ane para yaha vyavasthA unheM saheja duuNgaa| unase milakara cale jaanaa|' ... adbhuta daivayoga sAmane upasthita huA / maiM cakita raha gayA / bAbubhAI to mere indaura-kAla ke snehI aura mitra rahe haiN| yuga bIta gaye, unase bheMTa na huii| pichale bIsa-paccIsa varSoM meM ve apanI tejodRpta vANI se madhyapradeza kI rAjanIti ke takhte hilAte rahe, aura maiM apane sRjana kI coTiyoM para ArohaNa karane ke saMgharSa ke daurAna, aneka avarodhoM kI andhI ghATiyoM meM akelA TakarAtA rahA / bAbubhAI Akhira rAjanIti kI vArAMganA ko tilAMjali dekara, usake aneka premiyoM ke vyaMgya-bANoM kI avahelanA karate hue, bhagavAna mahAvIra ke dharma-zAsana kI sevA meM samarpita ho gaye / aura maiM dvijanma pAkara unhIM bhagavAn ke caritagAna kA saMkalpa lekara zrI mahAvIrajI AyA thA / ... agale dina savere hI, cA~danapura ke triloka-pitA ke zrIvatsala caraNoM meM, jaba barasoM bAda hama donoM bhAI AliMganabaddha hue, vAtsalya-prIti kA vaha lagna-kSaNa merI cetanA kI zAzvatI meM amara ho gayA hai| aise mile mAno janama-janama ke bichur3e mile hoN| isI ko to kahate haiM divya saMyoga, aura shriiguru-kRpaa| hamane milakara jAne kitane purAne saMsmaraNa doharAye / bAbUbhAI unmeSita hokara bole : 'vIrena bhAI, kevala tumhIM vaha likha sakate ho, jo mahArAjazrI cAhate haiN| aura suno merI bAta, 'muktidUta' se bahuta-bahuta Age jAegA, tumhArA yaha upanyAsa / maiM jAnatA hU~, tumhArI yaha kRti tamAma duniyA meM jAegI, vizva-vikhyAta hogii|'..... maiM sara se paira taka romAMcita ho AyA, apane eka snehI bhAI kI yaha vAtsalya-garvI vANI sunakara / lagA ki jaise svayam merI niyati bola rahI hai! __..."Aja jaba upanyAsa samApti kI ora hai, bAbUbhAI ke ve jvalanta zabda smaraNa karake kRtajJatA se mUka ho jAtA huuN| vizva-khyAti kI bAta maiM nahIM jAnatA, vaha merA lakSya bhI nhiiN| para bhagavAn mahAvIra ne merI qalama se utarakara dharatI para calanA svIkAra munizrI vidyAnanda-vizeSAMka For Personal & Private Use Only
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiyA hai, aisA to mujhe acuka pratIyamAna ho rahA hai / merA isameM koI karta tya nahIM : yaha kevala una prabhu kI jinezvarI kRpA kA khela hai| ... munizrI ke AdezAnusAra, tIsare pahara hama donoM unake nikaTa upasthita hue| vyavasthA kI bAta para maiM vicitra asamaMjasa meM par3a gyaa| dUdha kA jalA chAcha ko bhI phUMkakara pItA hai / isI sandarbha meM jaina samAja se sambaddha apane kaI vigata anubhava mujhe smaraNa ho aaye| mere bhItara avajJA aura apamAna ke kaI purAne z2akhma TIsa uThe / maiM jhijhakatA-sA bolA : mahArAja zrI kucha kahanA cAhatA hU~ / ' 'dila kholakara kaho, dila meM kucha dabA rahe, yaha ThIka nhiiN|' Azvasta huA aura bhAvAviSTa hokara bolA : 'bhagavan , isa AnA-pAI-sikke hisAba-kitAba kI vaNik vyavasthA se, merI kabhI banI nahIM, aura banegI bhI nhiiN| maiM ThaharA AtmajAta brAhmaNa, kisI RNAnubandha se yogAt vaNik-vaMza meM janma pA gyaa| para vaNika nahIM ho sakA, brAhmaNa hI raha gyaa| aura ise maiM apane mAnava-janma kI dhanyatA mAnatA huuN|' munizrI zAnta, samAhita bhAva se bole : 'so to pratyakSa dekha rahA huuN| isameM sandeha kI kahA~ guMjAiza hai| isI se to mujhe tumhArI z2arUrata hai / brAhmaNa-zreSTha indrabhUti gautama kI pratIkSA meM tIrthaMkara mahAvIra kI divyadhvani taka rukI rahI....?' mujhe sudRr3ha sambala prApta ho gyaa| maiMne nirbhIka bhAva se nivedana kiyA : ...."hisAba-kitAba se calanA mere vaza kA nhiiN| yahA~ to dAna bhI ThIka-ThIka ginakara diyA jAtA hai, bahI-khAte meM pAI-pAI likhA jAtA hai, aura usa para dAtA ke nAma kA zilAlekha jar3akara, usameM ThIka-ThIka raqama A~kI jAtI hai| aura badale meM agale janma meM milane vAle puNya kA inzyoreMsa aura beka-veleMsa bhI cakravRddhi-byAja sahita gina liyA jAtA hai / ' 'jAnatA hU~, kahe jAo, apanI bAta / tumhAre darda ko sunanA cAhatA hU~ / ' 'isa samAja ne jina-zAsana kI paramparA ke ekamAtra jJAna-saMvAhaka paMDitoM ko apane dvAra ke bhikhArI, bhAmaTe (brAhmaNa ke lie mahAjanoM kA tiraskAra sUcaka zabda) banAkara chor3a diyA hai| udara-poSaNa kI unakI vivazatA kA durupayoga karake hamane unheM zrImantoM ke cATakAra aura bhATa banA diyaa| bundelakhaNDa kI paMDita-ratna-prasavinI dharatI isakI sAkSI hai| bundelakhaNDa kI paMDita-jenetR mAoM ke A~sU aura z2akhma isake sAkSI haiN|....' natIjA Akhira yaha huA ki Aja ke jAgRta bundelakhaNDa kA jaina yuvA dharma-zAstra (zeSa pRSTha 92 para) tIrthaMkara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ umeza jozI rozanI kA itihAsa darzana, dharma, kalA, sAhitya aura saMskRti kI akhaNDa jyoti haiM yugapuruSa zrI muni vidyAnanda jo apanI divya razmiyoM se prakAzita kara rahe haiM dhuMdhalakoM kI gahana ghATiyoM ko Atmika saundarya kI ujjvala jyotsnA ko dharatI para vikIrNa karate hue 1 prajJA jahAM dama tor3a cukI ho karmaThatA kA zava par3A huA sar3a rahA ho yuga ke pauruSa kA abhimanyu pravaJcanAoM ke cakravyuha meM pha~sakara jahA~ maratA hai roja pakSapAtI kauravoM ke sabhAgAra meM lAlacI nItiyoM ke zakuni ke iMgitoM para vyabhicArI duHzAsana ziSTatA ko kara rahA ho nagna apanI haivAniyata ke zilA-khaNDa para baiThakara aura jahA~ samAja ko brena kaiMsara ne daboca liyA ho samvedanAoM ko jar3atA ke caukhaTe meM jar3ate hue / vahA~ indradhanuSI Aloka ke zIrSastha hastAkSara munizrI vidyAnanda - vizeSAMka For Personal & Private Use Only 35
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni vidyAnandajI kA divya pravacana akhaNDa jJAna kA amRta-kalaza hAtha meM thAme hue Upara uThatA hai, dharatI ke sampUrNa kuhare ko atala meM Dhakelate hue usa sataha taka-- jahA~ satyam zivam sundaram apanA mastaka gaurava ke sAtha U~cA ki ye khar3e haiM jIvana ke prAMgaNa meM divyatA kI khir3akI kholate hue| jJAna-sRSTi ke vistAraka ! tiraskRta arthoM ke saMrakSaka yuga ke saMsthApaka rozanI ke prastotA muni vidyAnandajI tumako koTi-koTi praNAma ! o manujatva ke saMgama ! tuma sadaiva arthoM ko dete rahe jIvana jIvana ko dete rahe patha tumane kabhI nahIM svIkArI, lakSmaNa-rekhAoM kI maryAdA aura sRjana ke pahiye ko ghumAte hue tuma nirantara bar3hate jA rahe ho, khAlI ghaToM kI bhIr3a meM yuga kI kaTI bAMhoM ko jor3ate hue| o rozanI ke itihAsa ! tuma AsthA kI sAMsa banakara hara deharI para paharA de rahe ho jAgaraNa kI mInAra banAte hue| vidhAtA ke achate grantha ! tuma hamezA satya-saundarya ke mAthe para 'vasudhaiva kuTumbakam' ko cipakAte rahe avani para dharma ko virATatva kA cogA pahanAte hue| mere antas ke mahAn saundarya ! tumhAre pravacana saMkalpoM ke janaka haiM dravita aura adamya hajAra-hajAra daroM para abhedya aparAjeya prhrii| 00 tIrthaMkara / apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuga-dRSTA muni haiM munijI atIta ke uttama, zAzvata, sadA upayogI vicAroM ko chA~Ta lete haiM, kucha jo maile ho gaye haiM, unheM jhAr3a-poMchate haiM aura jo sar3a-gala gaye haiM, unheM haTA dete haiN| * yaha hai atIta ko vartamAna ke sAtha jor3anA tAki vaha ujjvala bhaviSya kA poSaka bana sake, vartamAna ko asvastha karane vAlA na rhe| 0 kanhaiyAlAla mizra 'prabhAkara' mani vidyAnandajI ko mere nagara meM Aye kAphI dina ho gaye the| jaina samAja meM unake Ane se eka mAMgalika tyohAra-sA ho rahA thaa| jo bhI jaina vandhu kahIM milatA, ucchvAsa ke sAtha unakI carcA karatA aura anta meM kahatA-"Apa nahIM gaye unake darzana karane ? unake pravacana meM to hajAroM AdamI pratidina Ate haiN|" - isake bAda bhI unake pravacana meM jAne kI merI icchA nahIM huI / merA bacapana dayAnaMda ke rUr3hi-vidrohI vAtAvaraNa meM bItA aura merI javAnI eka nayI sAmAjika krAnti ke lie gAMdhIjI kI chAyA meM saMgharSa karate panapI / maiMne apane jIvana meM aneka rUr3hiyoM ko tor3A aura usake lie samAja ke purANapaMthI varga ke sAtha Takkara lii| ina saba kAraNoM se dharma ke karmakANDI rUpa meM merI kabhI AsthA nahIM huI aura jaina muniyoM kI nagnatA mere mana ke nikaTa eka karmakANDI rUr3hi-sI hI rahI, digambaratva kI vizvAtma bhAvanA nahIM bana paayii| eka munizrI vidyAnanda-vizeSAMka For Personal & Private Use Only
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAraNa aura bhI thA / maiM bhAratIya digambara jaina pariSad ke eka adhivezana meM harijanoM ke maMdira-praveza para eka jaina muni kI preraNA se Ayojita AkrozapUrNa upadrava dekha cukA thA aura pradhAnamaMtrI ke kandhe para hAtha rakha kara eka dUsare jaina muni ke phoTo khicAne ke zauka kI carcA bhI suna cukA thaa| isalie bhI jAne kI preraNA nahIM huI, para eka saMyoga ne eka dina acAnaka mujhe unake nikaTa pahu~cA diyA / mere parama bandhu zrI sAhU zAMtiprasAdajI jaina aura zrImatI ramA jaina acAnaka mere ghara pdhaare| ve dillI se manijI ke darzana karane Aye the aura jaina bAga jA rahe the| mujhe unakA sAtha sadA sukha detA hai, isalie unake kahate hI maiM bhI sAtha ho liyA / Dhalate pahara kA samaya thA, taba bhI vahA~ nagara ke kAphI jaina bandhu the| maiM unase bAteM karane lagA aura sAhu-dampatti munijI ke pAsa kamare meM cale gaye / thor3I dera meM mujhe bhI bulAvA AyA, to maiM bhItara gyaa| munijI lakar3I ke lambe paTare para baiThe the / kAnoM ne sunA-"Aiye prabhAkarajI !" maiM gaMbhIratA ke abhedya zikhara kI bhAvanA se kamare meM ghusA thA, para yahA~ tarala-taraMgita gaMgA thI; bhAvanA hI baMjara nahIM, mahakatA upavana thA / vANI saMyata, para behada madhura ; vAtAvaraNa ekadama saumya / maiMne munijI kI tarapha dekhA, unakI muskAna bikharI ki maiM zraddhA ke bojha se dabate-dabate bacA-parama AtmIya, parama snehila, parama pAradarzI, eka parama mAnavAtmA AtmasAdhaka mere sAmane the / unakI nagnatA kI nahIM, mujhe samagratA kI hI anubhUti huii| sAhUjI aura ramAjI unase bAteM karate rahe, para merA dhyAna unameM nahIM thA / maiM jIvana bhara akiMcanoM kI sevA kA yajJa karatA rahA hU~, akiMcanatA kI dInatA maiMne dekhI hai, bhogI hai, para mere sAmane eka aisI akiMcanatA isa samaya thI, jisake caraNoM meM praNata ho kubera kA kaMcana apane jIvana kI kRtArthatA anubhava karatA hai / calate samaya unhoMne Apa hI kahA-"aura kisI dina Apase bAteM hoNgii|"aur phira vahI muskAna / deza ke adhikAMza saMta aura netA, donoM hI pRthaktA-bodha ko, dUsaroM se apanI zreSThatA ke dambha ko apanI zakti mAna kara apane jIvana-vyavahAra meM usakA pradarzana karate rahe haiM, para muni vidyAnandajI kI sannidhi meM to mujhe bhedabhAva kI bhanaka bhI nahIM milii| mujhe lagA hI nahIM ki maiM unase Aja pahalI bAra milA huuN| mujhe lagA ki maiM unake sAtha jAne kaba se milatA aura tana-mana kI bAteM karatA rahA hU~, jabaki abhI taka unase merI koI bAta hI nahIM huI thI; maiMne apane se kahA-"vidyAnandajI ko dharma ke gar3ha siddhAntoM meM lAkha dilacaspI ho, unake lie manuSya kA mahatva kama nahIM hai, vaha unakI dRSTi meM pUrNatayA mahatvapUrNa hai aura vahIM ve dUsare muniyoM se bhinna haiN| phira to bAra-bAra unakI nikaTatA milI, pravacanoM meM bhI aura vArtAlApa meM bhii| jaba ve pravacana ke lie apane Asana para baiThate haiM, to usase pahale zrotAoM kI bhIr3a apanA sthAna grahaNa kara cukI hotI hai / baiThate hI saba para ve eka dRSTi DAlate haiM aura Azcarya hai ki 38 tIrthaMkara / apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka-eka ko pahacAna lete haiM / eka dina maiM jarA dera se gayA aura apane nAgarika saMskAra ke anusAra sabase pIche baiTha gyaa| mere aura unake bIca meM dUrI bhI kAphI thI aura mAnavamuNDoM kI kamI na thI, para unake Asana para Ane ke thor3I dera bAda hI eka sajjana ne Akara kahA-"mahArAja Apako udhara bulA rahe haiN|" maiM cakita raha gayA / __eka dina Akara baiThate hI vyavasthApaka se bole-"ghar3I rakhate hI ho yahA~, use dekhate nahIM?" ghar3I banda thI / ve samaya kA pUrA dhyAna rakhate haiN| pravacana AraMbha karane se pahale tIna bAra om kA uccAraNa karate haiM, jaise svayaM bhI dhyAna ko kendrita karate hoM aura zrotAoM ke dhyAna ko bhI / maiMne bahutoM se om kA nAda sunA hai, para aisA kahIM nahIM, kabhI nahIM-sacamuca eka bAra to manuSya bAhara se bhItara simaTa jAtA hai / apane maMca ke ve pravaktA bhI hote haiM aura adhyakSa bhI; jarA bhI avyavasthA unakI sabhA meM nahIM ho sktii| ve isa artha meM kaThora vyavasthApaka haiM ki jarA bhI avyavasthA nahIM sahate, para unakA yaha asahana sahana se bhI adhika madhura hotA hai / bIca-bIca meM ve zrotAoM ko ha~sAte bhI khUba haiM, jaise-catura mAtA rogI bAlaka ko davA khA lene ke bAda batAze detI hai| unake maMca para Ane ke aura pravacana AraMbha karane ke bIca meM kucha samaya ho, to usameM bhI ve par3hate rahate haiM aura par3hate-par3hate bhI 'merI-bhAvanA' kA pATha AraMbha ho jAe, to ve pustaka bhI par3hate rahate haiM aura merI bhAvanA ke pATha meM bolate bhI rahate haiM-madhura aura tallIna svara / pravacana ke anta meM bhI bhajana gAte haiM, gavAte haiM, jaise ve sabako jIvana meM sAtha liye cala rahe hoN| ThIka bhI hai-Atma maMgala meM lokamaMgala hI to unakI sAdhanA hai| pravacana ke bAda zrotA zAnta sphUrti lekara lauTate haiN| IsAI ziSTAcAra ke anusAra dharmaguru popa ke lie nAgarikoM ke abhivAdana kA uttara denA Avazyaka nahIM hai, para popa tRtIya sabake abhivAdana kA uttara dete the| kisI ne unase kahA ki Apa aisA kyoM karate haiM ? unakA uttara thA-"abhI mujhe popa bane itane adhika dina nahIM hue ki maiM AdamI hI na rahU~ !" muni vidyAnanda jI digambaratA taka pahu~cane ke bAda bhI AdamI haiN| ve sabake abhivAdana ko kabhI abhaya-mudrA se aura kabhI muskAna se apanI hArdika svIkRti dete haiM; saMkSepa meM mAnava meM unakI AsthA hai aura asAdhAraNatA se sAdhAraNatA meM utara AnA, unakI sahajatA hai| ve viziSTa haiM, ve ziSTa haiM aura yahIM ve sabako iSTa haiN| unakA adhyayana unake pravacanoM se siddha hai ki bahuta vyApaka hai / jitanA unhoMne par3hA, bahuta kama ne utanA par3hA hogA / jaba unake virATa adhyayana kI jhAMkI mujhe milI to mujhe munizrI vidyAnanda-vizeSAMka 39 For Personal & Private Use Only
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ apane hI deza ke eka sajjana yAda A gaye, jinhoMne eka darjana se adhika viSayoM meM ema. e. kiyA hai / maiM jaba javAna thA, taba se patroM meM samAcAra par3hatA rahA hU~ ki unhoMne isa varSa isa viSaya meM ema. e. pAsa kiyA hai aura aba ve itane viSayoM meM ema. e. ho gye| par3hate-par3hate merI umra DhalAna para A gyii| Arambha meM to eka-do bAra unake adhyavasAya meM Adara huA, para bAda meM lagA ki yaha eka jhaka hai / par3hanA, par3hanA, par3hanA......yaha koI kRtArthatA nahIM hai jIvana kii| dUsare zabdoM meM, yaha eka bauddhika jar3atA bhI hai| mere mana kA prazna thA-kyA muni jI ke lie par3hanA bhI eka haoNbI hai ? nikaTatA meM maiMne dekhA, parakhA ki unake adhyayana kA eka gaharA lakSya hai| ve apane adhyayana meM pustaka hI nahIM par3hate, una gA~ThoM ko kholate haiM, jinase jana-mAnasa ulajhA huA hai / ve isa ulajhana ko sulajhAte haiM, spaSTatA pAkara spaSTatA dete haiM / kyA itanA hI ? nahIM, isase bhI Age hama kabhI-kabhI apane saba kapar3e nikAla kara sAmane rakhate haiM / phira unakA sAvadhAnI se vargIkaraNa karate haiM / acche kapar3oM kI sApha taha karake unheM eka tarapha lagAte haiM jinheM acche samaya para pahaneMge, nambara do ke kapar3oM ko dhulA kara gharelU upayoga ke lie eka tarapha karate haiM aura kucha ko eka tarapha rakhate haiM ki ye aba hamArI ruci ke, upayoga ke yogya nahIM rahe / munijI bhI atIta ke uttama, zAzvata, sadA upayogI vicAroM ko chA~Ta lete haiM, kucha jo maile ho gaye haiM, unheM jhAr3a-poMchate haiM aura kucha jo sar3a-gala gaye haiM, unheM haTA dete haiM / yaha saba yahI nahIM hai, yaha hai atIta ko vartamAna ke sAtha jor3anA tAki vaha ujjvala bhaviSya kA poSaka bana sake, vartamAna ko asvastha karane vAlA na rahe / mahApuruSa nayI bAta nahIM kahate, ve purAne kI nayI vyAkhyA karate haiM / muni vidyAnandajI kA adhyayana bhI atIta ke vicAroM kI nayI vyAkhyA kI khoja hai| kyA isa khoja kA uddezya jainadharma ke prati unakI kaTTaratA ko poSaNa detA hai / dUsare zabdoM meM, kyA unakA jIvana-karma sAmpradAyika hai ? aura bhI sApha-sAtha kahU~ kyA ve pracAraka-zreNI ke manuSya hai ? unake sAtha gaharI ekatA sAdha kara maiMne ina praznoM para adhyayana-vivecana kiyA hai aura jAnA hai ki ve janmajAta jaina nahIM haiN| unakA janma vaiSNava brAhmaNa vaMza meM huA thA, jainadharma unhoMne jAnabUjha kara apanAyA hai; yaha unake jIvana kI krAnti hai, jo vyaktitva ko jar3amUla se badalatI hai / isa krAnti se pahale unakA mAnasa rAjya-krAnti se otaprota thaa| ve idhara na Ate to udhara jAte / 1942 meM unakI giraphtArI ke lie vAraMTa nikalA thaa| use pulisa vAle ke hAtha se chIna kara phAr3a pheMka kara ve bhIr3a meM gAyaba ho gaye the aura thAnedAra isa kizora kI catura capalatA ko dekhatA hI raha gayA thaa| 40 tIrthaMkara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ ve pracAraka nahIM haiM, sAmpradAyika nahIM haiM aura saca kahU~, ve rASTrIya bhI nahIM haiM, ve to mAnavatA ke mArga-sAdhaka haiM / kahU~, vizva-dharma ke anveSaka haiM; usa vizva-dharma ke, jo mAnava ko yuddha ke trAsa se trANa de ske| isake lie unake cintana kA madhyavindu ahiMsA hai; ahiMsA yAnI AcaraNa kI zuddhatA, sahiSNatA yAnI samyaka caaritr| ve vizvAtmA mAnava haiM digambara haiM, unakA jIvana-kSetra jaina samAja hai, aura karma-kSetra bhArata hai| ve dharma ke sAtha deza kI carcA karate haiM aura deza ko vaicArika rUpa meM vizva se jor3ate haiN| unakA udghoSa hai-vizvadharma kI jaya ho / unakA dRSTikoNa vaijJAnika hai, yuktiyukta hai, unakA jIvana paramparA kA pratIka hai, unakA cintana andhazraddhA ke andhakAra meM pradIpa hai| unakI vANI arthagarbha hotI hai, phira bhI jJAna kI jaTilatA se dUra, anubhava kI saralatA se bharapUra / eka dina maiM-ve bAteM kara rahe the / maiMne kahA-"maiM siddhi se sAdhanA ko adhika mahatva detA rahA hU~, kyoMki sAdhanA hI mAnava kI sImA hai, siddhi to phala hai, jo usake hAtha nhiiN|" bole-"lakSya se kartavya kI dizA banatI hai|" maiM vimagdha ho unheM dekhatA rahA / ThIka hI hai sAdhanA kI gati siddhi-abhimukhI hI to hogii| rAta meM bhojana na karane ko jaina loga bar3A vrata mAnate haiM, para munijI kI dRSTi meM isa mahattva kA AdhAra svAsthya hI hai|| eka dina rAma para bole, to atIta kI nayI vyAkhyA kI cA~danI hI chiTaka gayI, rAmAyaNoM kI pradarzanI ho gayI, rAmAyaNa kA yuga-saMskaraNa hI taiyAra ho gyaa| 0 zabarI ne jhaThe bera rAma ko nahIM diye the| usane bera khA-khA kara rAma ke lie uttama vRkSoM se mIThe bera cane the; jaise hama Tokare meM se eka Ama khAkara Ama kharIdate haiM ki hA~, isa vRkSa ke Ama mIThe haiM / 0 hanumAna pavana ke putra nahIM the, 'pavana-suta' nAma kA artha hai ve pavanaMjaya ke putra the, unakA sUryaputra nAma unake mAmA ke kAraNa pdd'aa| O hanumAna baMdara nahIM the| unhoMne nagara meM bhikSa kA rUpa dhAraNa kara bhramaNa kiyA thA aura bAda meM baMdara kA rUpa grahaNa kiyA thaa| ve veza badalane meM pravINa the| 0 hanumAna pahAr3a uThA kara nahIM lAye the, jar3I-bUTiyoM kA Dhera uThA lAye the| bAta muhAvare kI hai-'are tU to pahAr3a hI uThA lAyA !' matalaba hai DheroM sAmAna uThAnA / O rAvaNa ke dasa sira nahIM the| usake kaNThe meM dasa ratna the| unameM usakA sira camakatA dekha, use kisI ne lAr3a meM dazAnana kahA / hamArI bhASA meM vaisA dRzya jaisA mugale Ajama philma meM zIza mahala kA thaa| aura pUrvAgrahoM se mana kI, vicAra kI, cintana kI makti kA camatkAra hI sAmane A gayA, jaba unhoMne kahA--"rAvaNa bhI mahAn thA ki usane nAka kATane ke badale nAka nahIM kaattii|" mani vidyAnanda eka mukti-sAdhaka, eka mukta sAdhaka, eka samanvayI mAnavAtmA, yAnI AdhyAtma ke sAtha kalAkAra / kalAkAra; jisake hara karma meM vyavasthA, hara vyavahAra meM vyavasthA; jisake pAsa kucha nahIM, para saba kucha; jo kisI kA nahIM, para sabakA; jisakA koI nahIM, para jisake saba apane; saMkSepa meM jIvana ke sauMdarya-bodha aura zakti-bodha se anuprANita yuga-santa / od munizrI vidyAnanda-vizeSAMka 41 For Personal & Private Use Only
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka santa eka sAhityakAra eka sUtrakAra zabda-kozoM meM 'sUtra' zabda ke aneka artha diye gaye haiM, : sUta, tAgA, janeU, niyama, vyavasthA, rekhA, thor3e zabdoM meM kahA huA pada yA vacana, jisameM bahuta aura gUr3ha artha ho munizrI hara dRSTi se eka saphala sUtrakAra haiN| - narendraprakAza jaina sarala, zAnta evaM saumya vyaktitva ke dhanI pUjya manizrI vidyAnandajI mahArAja sahI arthoM meM eka utkRSTa santa haiM / AcArya samantabhadra svAmI kI kasauTI para ve khare utarate haiM / ve nirvikAra, nirAkaraNa aura niHsaMga haiM / jJAna, dhyAna aura tapasyA unakI dinacaryA hai| unakI manohara mukhamudrA evaM prakRSTa pravacana-kalA meM cumbakIya prabhAva hai| unakI dharmasabhA yA jJAna-goSThI meM pahale-pahala jo bhI gayA, usakA eka hI anubhava rahA-- "yaha na jAnA thA ki usa mahaphila meM dila raha jAegA hama yaha samajhate the, cale AyeMge damabhara dekhakara" unake cehare se jJAna kA teja TapakatA hai tathA vANI se bahatA hai adhyAtma-rasa kA nirjhara / mauna rahakara bhI apanI A~khoM se ve bahuta kucha bolate-se jAna par3ate haiM / pUjyapAda svAmI ne kisI nirgrantha santa kA varNana karate hue likhA hai-"avAgvisargaH vapuSA mokSamArga nirUpayantaM"-arthAt vacana se bole binA zarIramAtra se mokSa-mArga kA nirUpaNa kara rahe the / pUjya munizrI aise hI alaukika santa ke paryAya haiN| unakI saMgati meM rahakara lagatA hai, mAno hama bhUtabali, puSpadanta yA umAsvAmI-sarIkhe kisI camatkArI pUrvAcArya ke pAsa baiThe hoM / na jAne unameM aisA kauna-sA jAdU hai ki bacce aura bUr3he tathA javAna aura praur3ha saba unake pAsa baiThakara apane ko kRtakRtya samajhane lagate haiM ! 42 tIrthakara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina sAhitya evaM saMskRti apane pUrvagaurava ko punaH kaise prApta ho, basa yahI eka cintA unheM caubIsoM ghaNTe ati vyasta rakhatI hai| ve ekAntapriya Atma-sAdhaka haiM / jJAna kI bhUkha unameM bahuta hai / jJAna-carcA meM unheM Ananda AtA hai 'ajjhayaNameva jhANaM'-pUjya kundakundasvAmI kI isa ukti ko unhoMne apane jIvana meM utAra liyA hai| tIrthaMkaroM kI vItarAga vANI ke pracAra-prasAra kI jaisI dhana unheM hai, vaisI isa sadI ke kisI bhI digambara jaina santa meM zAyada hI rahI ho / bahumUlya dastAvejoM (durlabha hastalipiyoM, rekhAcitroM, pustakoM, gaveSaNAtmaka TippaNiyoM Adi) ke Dhera meM baiThe hue ve sAkSAt sarasvatI-putra hI lagate haiM / kucha kSaNoM ke unake sAhacarya se hI jJAnIjanoM kA jJAna adhika samRddha ho jAtA hai| unake caraNoM meM pahu~cakara tattvajJAna-zUnya kintu zraddhAlu logoM ko bhI lagane lagatA hai ki unake bhItara se koI prakAza-kiraNa mAno bAhara Ane ke lie macala rahI hai| 'dIpa se dIpa jale' kI kriyA ghaTita huI sabako anAyAsa hI anubhUta hotI hai / yahI isa santa ke divya vyaktitva kA kamAla hai| santa vaha vyakti kahalAtA hai, jisakI kathanI aura karanI meM koI antara zeSa nahIM raha jAtA / munizrI jo kahate haiM, vahI karate haiM / karate pahale haiM, kahate bAda meM haiM / ve zAnta svabhAvI haiN| unhoMne krodha ko jIta liyA hai / mAyA-moha se ve kosoM dUra haiM / mAna unheM chU bhI nahIM gayA hai / coTI se er3I taka ve sadAcaraNa ke rasa meM DUbe hue haiM isIlie unameM mAdhurya hai / ve 'manasyekaM, vacasyekaM, vapusyekaM mahAtmanAm' kI koTi meM Ate haiM / marAThI meM eka kahAvata hai-"jaisA bole taisA cAle tyAMcI vaMdAvI pAule'-jaisA bole vaisA yadi cale bhI to usake caraNoM kI vandanA karanA cAhiye / isa dRSTi se pUjya munizrI niHsandeha eka vandanIya santa haiN| eka sAhityakAra ___ muni vaha hai, jo manana karatA hai| pUjya vidyAnandajI mahArAja kA pUrA samaya tattvajJAna ke manana-maMthana meM hI bItatA hai / isa maMthana se jo motI nikalate haiM, unheM ve apane pAsa na rakhakara sArI duniyA ko bA~Ta dete haiM, yaha ThIka bhI hai, kyoMki ve una thor3e-se logoM meM se haiM, jinakA jIvana apane lie nahIM, sarvahitAya saMkalpita hai| cintana-manana ke hitakArI pariNAma ko zabda-baddha karane vAlA vyakti sAhityakAra kahalAtA hai| pUjya munizrI bhI apane vicAroM ko samaya-samaya para zabda-baddha karate rahate haiN| ve vANI aura lekhanI donoM ke dhanI haiM / eka ora jahA~ unakI vaktRtA meM saralatA, evaM pravAha pAyA jAtA hai, vahIM dUsarI ora unakI racanAoM meM oja evaM prasAda guNa ke darzana hote haiM / unakI bhASA prAJjala tathA zailI madhura hai| unhoMne bahuta-kucha likhA hai aura jo bhI likhA hai vaha sthAyI mahattva kA hai| unakI kalama yuga kI nirNAyaka rekhA hai / bhAvI jaina itihAsakAra vartamAna kAla ko 'vidyAnanda-yuga' ke nAma se aMkita kareMge, yaha bAta sandehAtIta hai / munizrI vidyAnanda-vizeSAMka 43 For Personal & Private Use Only
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ lekhana cintana kI chAyA hai / munizrI ne apane tapaHpUta cintana se samudbhuta vicAroM ko lipibaddha kiyA hai / picchi-kamaNDalu, tIrthaMkara varddhamAna, vizvadharma kI rUparekhA, anekAnta-saptabhaMgI-syAdvAda, kalyANa muni aura sikandara Adi unakI mahatvapUrNa racanAe~ haiM / maMtra-mUrti aura svAdhyAya, guru saMsthA kA mahatva, aparigraha se bhraSTAcAra-unmUlana, daiva aura puruSArtha, sone kA piMjarA, abhIkSNajJAnopayoga, suputraH kuladIpakaH, zramaNa saMskRti aura dIpAvalI, Izvara kyA aura kahA~ hai, pAvana parva rakSAbandhana, sapta vyasana Adi unake aneka sAragarbhita nibandha bhI pustakAkAra prakAzita ho cuke haiM / 'amRta-vANI' meM unake maMgala pravacana saMgRhIta haiM / 'digambara jaina sAhitya meM vikAra' zIrSaka unakI eka laghu pustikA meM samIkSA kI svastha vidhA kA nirvAha huA hai| pariSkRta lekhanI se prasUta ina sabhI kRtiyoM se munizrI ke gahana svAdhyAya, abhivyakti-kauzala evaM bahujJatA kA paricaya milatA hai| unakI racanAoM meM unake vyaktitva kI spaSTa chApa hai| unakA cintana samyak cAritra se anuprANita hai / yahI vajaha hai ki unake dvArA racita sAhitya ko par3hate samaya sAmAnya pAThaka eka mAnasika krAnti ke daura se gujaratA hai tathA par3hane ke bAda svayaM ko pahale se adhika zAnta aura nirAkula anubhava karane lagatA hai| munizrI ke tAttvika niSkarSoM se bhava-bhramajAla meM phaMse hue prANiyoM ko samAdhAna milatA hai| unakI sAdhanA kI kuMjI mukti kA dvAra kholane meM samartha hai| ___ munizrI ne jitanA svayaM likhA hai, usase kaI gunA dUsaroM se likhavAyA hai| ve eka vyakti nahIM, saMsthA haiM / sAdhakoM ke lie ve preraNA ke puMja haiN| unakA cintana niSpakSa 44 tIrthaMkara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ evaM sampradAyAtIta hai / isIlie aneka labdha pratiSTha sAhityakAra jaina - jainetara kA bheda bhulakara unake mArgadarzana meM sRjana-rata haiM tathA apane mahatvapUrNa kRtitva se jaina bhAratI kA bhaNDAra bhara rahe haiM / munizrI bahumukhI pratibhA ke dhanI haiM / sAhitya kI sabhI vidhAoM ke vikAsa meM unakI ruci hai | kAvya, nibandha, nATaka, upanyAsa, kahAniyA~, saMsmaraNa, reDiyo- rUpaka, riportAja ke sAtha hI sAtha kalA, saMgIta aura itihAsa ke lekhana evaM anusaMdhAna para bhI unakA vizeSa dhyAna hai / unakI pAvana preraNA se sthApita zramaNa jaina bhajana pracAraka saMgha, dillI; vIra nirvANa-grantha- prakAzana samiti, indaura, vizvadharma TrasTa, koTA, vIra nirvANa bhAratI, meraTha Adi saMsthAoM kI racanAtmaka pravRttiyoM meM isakA pramANa nihita hai / digambara jaina samAja meM Aja taka sAhitya-sRjana ke prati ghora upekSA kA bhAva vyApta rahA hai, munizrI ba abhAvako A~dhI kI gati se dUra karanA cAhate haiM / samprati samAja meM sAhityika jAgaraNa kI jo lahara dikhalAyI par3a rahI hai, usakA sampUrNa zreya munizrI ko hI hai / 1 niHsandeha pUjyazrI sAhitya evaM caritra ke yazasvI snAtaka haiM / ve eka advitIya zabdazilpI haiM / unhoMne zabdoM kI upAsanA kI hai; Aja zabda unakI upAsanA ke lie prastuta ho rahe haiM / eka sUtrakAra zabda-koSa meM sUtra zabda ke aneka artha diye hue haiM - sUta, tAgA, janeU, niyama, vyavasthA, rekhA tathA thor3e zabdoM meM kahA huA pada yA vacana, jisameM bahuta aura gUr3ha artha ho / munizrI hara dRSTi se eka saphala sUtrakAra haiM / tAgA phaTe vastra ko jor3atA hai, kataranoM se upayogI paridhAna banAtA hai / munizrI ne mAnava hRdayoM ko paraspara jor3A hai / bhASA, jAti evaM sampradAyajanita bheda-bhAvoM ko bhulAne para vaha hamezA jora dete haiM / 'manuSyajAti rekaiva, jAtikarmodayodbhavA' - jAti nAma karma ke udaya se utpanna huI manuSya jAti eka haipUjyapAda svAmI ke isa sandeza ko ve nirantara duharAte rahate haiM / tAgA raMga-biraMge phUloM ko gU~thakara mAlA ke rUpa meM prastuta karatA hai aura vaha mAlA devatA ke gale kA AbhUSaNa banatI hai / mAnavamAtra ke zubhacintaka munizrI ne nAnAvarNajAti sampradAya ke logoM ko ekatA kA sandeza diyA hai aura isa ekatA se mAnavatA kA zRMgAra huA hai / unakI virATa dharma-sabhA usa udyAna kA dRzya prastuta karatI hai, jisameM bhA~ti-bhA~ti ke AkAraprakAra vAle bahuraMgI mukulita puSpa apanI sugandha se paryaTakoM kA mana moha lete haiM / munizrI ne samAja ko eka vyavasthA - rekhA ( maryAdA) dI hai / vaha svayaM saMyama ke pujArI haiM, dUsaroM ko bhI saMyama kA pATha sikhAte haiM / manuSya kI dainaMdina kriyAoM meM saMyama kI munizrI vidyAnanda - vizeSAMka For Personal & Private Use Only 45
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahattA kA pratipAdana ve nitya karate haiM / ve niyamoM ke pAlaka haiN| niyamoM se ba~dhA huA jIvana hI mukti-lAbha karatA hai| jo saritA kUla tor3a detI hai, vaha mahAvinAza kA kAraNa banatI hai| kinAroM ke baMdhana meM calane vAlI nadI sAgara kI goda meM pahu~ca jAtI hai| munizrI ke mukha se nikalA huA eka-eka zabda sArthaka hai; nirarthaka kucha unake muMha se nikalatA hI nhiiN| unakA hara zabda eka sUtra hai / kahA gayA hai-- "alpAkSaramasandigdhaM sAravad gUDha nirNayam / nirdoSaM hetumat tathyaM sUtramityucyate budhaiH / / " . arthAt-vidvAnoM ne sUtra kA lakSaNa karate hue use alpAkSara, sandeharahita, sAragrAhI, gUr3haarthayukta, doSarahita, soddezya aura tathyasahita nirUpita kiyA hai| ___ munizrI napA-tulA bolate haiM, lAga-lapeTa kI bAteM nahIM karate, saMkalpa-vikalpoM se dUra rahate haiM, sarala pariNAmI haiM aura vyartha ke vAda-vivAdoM meM apanA samaya naSTa nahIM krte| jisa gA~va ko jAnA nahIM, usakI ve rAha bhI nahIM pUchate / hara acchI bAta ko, cAhe vaha jaina zAstroM kI ho athavA bAibila, kurAna yA veda kI, svIkAra karane ke lie ve hara samaya udyata rahate haiM / kisI bhI bAta para yaha mAnakara ar3a jAnA unakA svabhAva nahIM ki yahI satya hai tathA bAkI loga jo kahate haiM, vaha saba kA saba jhUTha aura nirAdhAra hai| unake pAsa jamIna kA eka Tukar3A bhI nahIM hai, lekina unake dila kA rakabA bahuta bar3A hai / ve sampUrNa vizva ko kaTumba ke samAna samajhate haiN| unhoMne sabhI dharmoM ko eka sUtra meM piroyA hai / ve eka mahAn sUtrakAra hai| unheM zatazaH praNAma ! 00 'svAdhyAya' kA mahatva sarvavidita hai / svAdhyAya jJAna kI upAsanA hai / jJAnavAna hokara cAritrya kA pAlana yathAzakti karanA mAnava kA kartavya-dharma hai / saMsAra aura saMsAra se pare kA jJAna-vijJAna graMthoM meM saMjoyA huA hai| jo pratidina usa jJAna meM se thor3A bhI saMcaya karatA hai ; vaha zrImAn, bahuzruta, sva-samayI, jJAnI aura vAgmI bana jAtA hai| -muni vidyAnanda 46 tIrthaMkara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAgmI manojJa nirgrantha 'vAgmI' kA viruda vahuta kama vaktAoM ko prApta hotA hai; saubhAgya kI bAta hai ki vaha Aja munizrI ko upalabdha hai / - DA. darabArIlAla koThiyA mahAtapasvI gRddhapicchAcArya ne AtmA ko zuddha evaM akalaMka banAne ke lie tapa ke mahattva aura usakI AvazyakatA para bala dete hue bAraha tapoM kA vizeSa tathA vistRta nirUpaNa kiyA hai / ina tapoM meM eka vaiyAvRttya tapa hai, jo isa prakAra ke nirgranthoM kI paricaryA dvArA sampAdya hai / dasa nirgranthoM meM jahA~ AcArya, upAdhyAya, tapasvI, zaikSya, glAna, gaNa, kula, saMgha aura sAdhu ina nau prakAra ke muniyoM kI vaiyAvRttya kA ullekha hai, vahA~ manojJa muniyoM kA bhI nirdeza hai / tattvArthasUtra ke vyAkhyAkAroM ne ina dasoM prakAra ke nirgranthoM kI unake guNa- vizeSa kI dRSTi se, nirgranthatva samAna hote hue bhI, pArasparika bhedasUcaka paribhASAe~ prastuta kI haiM / inameM 'manojJa' nirgrantha kI paribhASA nimna prakAra dI gayI hai '---- manojJo'bhirUpaH / 12 / abhirUpo manojJa ityabhidhIyate / sammato vA lokasya vidvattA vaktRtva- mahAkulatvAdibhiH / 13 / vidvAn vAgmI mahAkulIna iti yo lokasya sammataH sa manojJaH, tasya grahaNaM pravacanasya loke gauravotpAdanahetutvAt / munizrI vidyAnanda - vizeSAMka For Personal & Private Use Only 47
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthavAttika va tattvArthavAttika-bhASyakAra akalaMka deva 'manojJa' nirgrantha kI vyAkhyA dete hue kahate haiM ki jo abhirUpa hai vaha manojJa hai, athavA jo vidvAnavividha viSayoM kA jJAtA, vAgmI-yazasvI vaktA aura mahAkulIna Adi rUpa se loka meM mAnyatA prApta hai use manojJa kahA jAtA hai, kyoMki usase zAsana kI prabhAvanA aura gaurava-vRddhi hotI hai| AcArya vidyAnanda svAmI ne bhI tattvArthazlokavAttika va bhASya meM akalaMkadeva dvArA abhihita 'manojJa' nirgrantha kI paribhASA ko doharAkara usakA samarthana kiyA hai| muni vidyAnandajI nizcaya hI vartamAna kAla ke manojJa nirgrantha haiN| ve vividha viSayoM ke jJAtA haiM, yazasvI vaktA haiM, mahAkulIna haiM aura suyogya lekhaka-granthakAra haiN| jina-zAsana kI unake dvArA jo Azcaryajanaka prabhAvanA evaM gaurava-vRddhi ho rahI hai vaha sarva-vizruta hai| unakI vyAkhyAna-sabhA meM saikar3oM-hajAroM nahIM, lAkhoM zrotA upasthita hote aura unake pravacana ko zAntipUrvaka sunate haiN| unakA aisA prabhAvaka bhASaNa hotA hai ki jaina-ajaina, bhakta-abhakta sabhI mugdha evaM citralikhita kI bhA~ti unake bhASaNa ko sunate tathA punaHpunaH sunane ke lie utsuka rahate haiN| unakA pravacana hita, mita aura tathya kI sImAoM se kabhI bAhara nahIM jaataa| tathya ko ve bar3I nirbhIkatA aura zAlInatA se prastuta karate haiN| indaura, dillI, meraTa Adi kI unakI vyAkhyAnasabhAoM ko jinhoMne dekhA-sunA hai ve jAnate haiM ki unakA pravacana lAkhoM zrotAoM para jAdU jaisA prabhAva DAlatA hai| aise hI pravaktA ko 'vAgmI' kahA gayA hai| AcArya jinasena ne yuga-pravartaka AcArya samantabhadra ko unakI anya vizeSatAoM ke sAtha 'vAgmI' vizeSatA kA bhI sazraddha ullekha kiyA hai| 'vAgmI' kA viruda bahuta kama vaktAoM ko prApta hotA hai| saubhAgya kI bAta hai ki vaha viruda Aja munizrI ko upalabdha hai| munijI adhyAtmazAstra ke marmajJa to haiM hI, bhUgola, itihAsa, saMgIta, citrakalA Adi loka-zAstra ke vividha viSayoM ke bhI vizeSajJa haiN| jaba munijI kSullaka the aura pArzva kIrti unakA subhaga nAma thA, taba Apane 'samrATa sikandara aura kalyANa muni' nAmaka jo aitihAsika pustaka likhI thI aura jisakA saba ora se svAgata huA thA, usase spaSTa hai ki munizrI bhUgola aura itihAsa meM ruci hI nahIM rakhate, ve unake vettA bhI haiN| saMgIta kalA ke Apa paNDita hai, yaha isIse vidita hai ki unhoMne isa vismRta aura ucca koTi kI kalA ko 'zramaNa-bhajana-pracAraka saMgha' jaisI viziSTa saMsthA kI sthApanA dvArA saprANa hI nahIM kiyA, apitu usake dvArA isa kalA ke jJAtA aura usa para kArya karane vAle vidvAnoM ko puraskRta evaM sammAnita bhI karAyA hai| bhagavAna mahAvIra kI 2500 vIM nirvANa-zatI agale varSa manAyI jAne vAlI hai| isa avasara para vibhinna yojanAoM ko Apake cintana ne janma diyA hai bhagavAna 48 tIrthaMkara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra ke jIvana se saMbaMdhita aneka citroM kA anveSaNa aura nirmANa ApakI citrakalA-pratibhA kA supariNAma hai| jaina-dhvaja kA nirdhAraNa ApakI hI anokhI sUjhavUjha hai, jise jaina-paramparA ke sabhI vargoM ne svIkAra kara liyA hai| candraprabha kA saptamukhI citra, jo jaina darzana ke prasiddha siddhAnta saptabhaMgI kA citra hai, saMgama deva ke sAtha krIDArata bhagavAna mahAvIra kA citra, rAjakumArAvasthA meM dhyAnarata mahAvIra kA citra jaise durlabha citra khoja nikAle aura samAja ke sAmane pahalI bAra prastuta kiye| apanI kRti 'tIrthakara varddhamAna' meM jo mahAvIra-kAlIna bhArata kA mAna-citra diyA hai, vaha unake bhUgola-vijJAna kA pradarzaka to hai hI, citra-vijJAna kA bhI prakAzaka hai| pUjya vidyAnandajI kI sarvatomukhI pratibhA yahIM taka sImita na rahI, vaha Age bhI bar3hI aura usane unheM yogyatama lekhaka tathA granthakAra bhI banA diyaa| phalataH 'nirmala AtmA hI samayasAra', 'AdhyAtmika sUktiyA~', 'ahiMsA-vizvadharma', 'tIrthaMkara varddhamAna', 'samaya kA mUlya', 'picchI-kamaNDalu', 'samrATa sikandara aura kalyANa muni' jaisI kRtiyA~ unakI pratibhA se prasUta hokara 'sarvajanAya' aura 'sarvahitAya' khyAta ho cukI haiN| isa taraha muni vidyAnandajI ko jo lokamAnyatA aura lokapUjyatA prApta hai usase unheM AcArya gRddhapiccha ke zabdoM aura AcArya akalaMkadeva tathA vidyAnanda kI vyAkhyAoM meM 'manojJa nirgrantha' spaSTatayA kahA jA sakatA hai| ___ hama munijI se tabhI se paricita haiM jaba ve kSullaka pArzvakIti the aura cintanalekhana meM sadA nirata the| dillI ke lAla mandira meM ve virAjamAna the, tabhI unase sAkSAt bheMTa huI thii| hameM apanI 'samrATa sikandara aura kalyANa muni' kRti bheMTa karate hue merI tatkAla prakAzita nayI pustaka 'nyAyadIpikA' kI Apane bAra-bAra prazaMsA kii| kSullaka, muni jaise pUjya evaM ucca pada para rahate hue bhI ApakI guNa-grAhitA sadA agrasara rahatI hai| vidvAnoM ke prati Apake hRdaya meM agAdha mAna hai| unakI sthiti aura stara ko unnata karane ke lie unake citta meM jo cintA aura lagana hai vaha anyatra durlabha hai| zivapurI meM vidvatpariSad dvArA kI gayI "jaina vidyA-nidhi" kI sthApanA se pUrva kaI varSoM se unake hRdaya meM aisI yojanA kA vicAra cala rahA thA, jise Apane gata mahAvIra-jayantI para alavara meM AmaMtrita karAkara vyakta kiyA aura mathurA meM punaH Ane kA Adeza diyaa| yahA~ bhI mahArAja ne aneka logoM ke samakSa merI 'jaina tarkazAstra meM anumAna-vicAra' kRti kI ullekhapUrvaka sarAhanA kii| DA. e. ena. upAdhye, DA. hIrAlAla jaina, DA. sva. mahendra kumArajI, DA. sva. nemicandrajI zAstrI Adi vidvAnoM ke sAhitya-sevA-kAryoM kA sollAsa ullekha karate haiN| yaha unakI hArdika guNagrAhitA hI hai| munizrI vidyAnanda-vizeSAMka 49 For Personal & Private Use Only
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa guNagrAhitA ko unhoMne kriyAtmaka rUpa denA Arambha bhI kara diyA hai| indaura, meraTha aura koTA meM vidvAnoM ko sammAnita kara puraskRta kiyA jAnA unako isI guNagrAhitA kA pratiphala hai| samAja meM vidvatsammAna kA jo bhAva jAgRta huA usakA ekamAtra zreya munijI ko hai| mathurA meM vidvatpariSad ke tattvAvadhAna meM mahAvIra-vidyAnidhi kA janma unhIM kI hArdika preraNA se huA hai| zrI bAbUlAla pATodI indaura ke zabdoM meM 'manizrI avirAma daur3atI sadAsadyaH usa nadI kI bhA~ti haiM jo hara dhATa-vATa para nirmala hai aura jo kiMcit bhI kRpaNa nahIM hai....ve anekAnta kI maMgalamUrti haiM aura isIlie pratyeka dRSTikoNa kA sammAna karate haiM aura usameM se prayojanopayogI nirdoSa tathyoM ko aMgIkAra kara lete haiN|' aura 'tIrthakara' ke yazasvI sampAdaka DA. nemIcanda jaina kI dRSTi meM 'darzanArthI jinake darzana ke sAtha eka himAlaya apane bhItara pighalate dekhatA hai, jo usake janama-janama ke sau-sau nidAgha zAnta kara detA hai| vandanA se usake mana meM kaI pAvana gaMgotriyA~ khula jAtI haiN| isa taraha munizrI ke darzana jIvana ke sarvocca zikhara ke darzana haiM, paramAnanda ke dvAra para 'cattAri maMgalaM' kI bandanavAra hai|' __ Aja hama munijI ke 51 veM janma-dina para apane zraddhA sumana unake pada-paMkajoM meM isa maMgala kAmanA se arpita karate haiM ki vyakti-vyakti, samAja-samAja aura rASTrarASTra meM ghana kI taraha vyApta hiMsA, azAnti, asadAcAra, bhraSTAcAra, chala, a-vizvAsa Adi mAnavIya kamajoriyA~ dUra hokara ahiMsA, zAnti, sadAcAra, pavitratA aura vizvAsa jaisI manuSya kI ucca sadavRttiyoM kA sarvatra maMgalamaya suprabhAta ho| munizrI dIrghakAla taka hameM maMgala patha kA pradarzana karate rheN| 00 bhIr3a meM akele nirvikArI mana, digambara tana bhIr3a meM tuma ho akele / saMskRti kA zora, kolAhala, tumhIM se Aja mele / RSabha se mahAvIra taka kI saMskRti ke sUtra jor3e / jisa dizA meM mile tIrthakara caraNa ke cihna, tumane paMtha mor3e / / deha nazvara, tuma na nazvara, saMga nazvara khela khele / nirvikArI mana, digambara tana bhIr3a meM tuma ho akele // -mizrIlAla jaina 50 tIrthakara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ munizrI vidyAnanda; janma : zeDavAla (karnATaka); 22 apraila 1925 munizrI vidyAnanda - vizeSAMka For Personal & Private Use Only adharoM para dukhiyoM kI kavitA A~khoM meM sAre tIrthaMkara 51
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ zeDavAla grAma (karnATaka) sthita vaha makAna jahA~ bAlaka surendra kA 22 apraila 1925 ko sAyaMkAla 6 bajakara 45 miniTa para zrI kAlappA upAdhye ke yahA~ janma huaa| zeDavAla-sthita neminAtha vidyAlaya jahAM bAlaka surendra upAdhye ne saMskRta, saMgIta evaM dharma kI zikSA prApta kI (1938 I.) 52 tIrthaMkara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImatI sarasvatI upAdhye mA~ sarasvatI munizrI vidyAnanda- vizeSAMka For Personal & Private Use Only sarasvatI putra 53
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 SalsaM For Personal & Private Use Only tIrthaMkara | apraila 1974 zikSA - guru zrI vAsudeva ananta mAMgaLe aura munizrI vidyAnandajI mahArAja
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ sva. AcAryazrI mahAvIra kItijI mahArAja jinhoMne 1946 I. meM bra. surendra ko tamadaDDI meM kSullaka pArzvakIrti ke rUpa meM dIkSA dii| 88888888888888888 8888888 AcArya zrI dezabhUSaNajI mahArAja jinhoMne 25 julAI 1963 ko dillI meM kSullaka zrI pArzvakIrtijI ko munizrI vidyAnandajI ke rUpa meM dIkSita kiyaa| munizrI vidyAnanda-vizeSAMka For Personal & Private Use Only
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ gatalavabAlavAyalA tIrthaMkara zAntinAtha kI zeDavAla-sthita vaha manojJa pratimA jisake sammukha san 1945 ke paryuSaNa-parva kI ananta caturdazI ko yuvA surendra upAdhye ne AjIvana brahmacarya kA saMkalpa kiyaa| saMkalpa thA : 'prabho, Apa hI mujhe isa viSama jvara se bcaayeNge| yadi maiM baca gayA to AjIvana brahmacarya vrata dhAraNa karUMgA, mahAtmA gAMdhI-jaisA merA veza hogA, dharma-sevA aura rASTra-sevA merA avicala vrata hogaa|' bhagavAn zAntinAtha kI kRpA-chAyA meM surendra svastha hue aura taba se unhoMne AtmakalyANa aura mAnava-hita meM svayaM ko samarpita kara diyaa| tIrthaMkara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidyA kA Ananda Ananda kI vidyA munizrI vidyAnandajI : janma-zeDavAla (karnATaka); vaizAkha kRSNA 14, vi. saM. 1982 zrI kAnajI svAmI : janma-umarAlA grAma (kAThiyAvAr3a); vaizAkha zuklA 2, vi. saM. 1946 samayasAra aura samyagdarzana jJAna ekAnupraviSTa samAnArthI zabda-yugala haiN| jo samayasAra hai, vahI samyagdarzanajJAna hai| yaha samayasAra kevalajJAnAdi ananta guNoM kA puMja hai| -munizrI vidyAnanda : nirmala AtmA hI samayasAra pR. 32, janavarI 1972 .....cidAnanda-dhruvasvabhAvI avA samayasAramA samAi javA mAgI) chIo. bAhya ke aMtara saMyoga svapne paNa joito nathI. bahAranA bhAna anaMtakAla karyA..."have amAraMpariNamana aMdara Dhale che. apratihatabhAve aMtarasvarUpamA DhalyA te DhalyA have amArI zuddha pariNatine rokavA jagatamAM koI samartha nathI. -zrI kAnajIsvAmI hIraka jayantI abhinandana-grantha; pR. 268, maI 1964 munizrI vidyAnanda-vizeSAMka For Personal & Private Use Only
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ munizrI vidyAnandajI ke caraNa-yugala : dIkSA ke mAsoparAnta 1963 jidhara digambara paga dharate haiM udhara bujhe dIpaka jala jAte 58 tIrthaMkara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ yAtrA : vidyA ke, Ananda kI Aja vaha jo bolate haiM, sIdhA hRdaya meM utaratA hai, aura unakI zailI kA nijI mAdhurya mohita karatA hai / unakI sAdhanA aura unake jJAna kI gaharAI ne abhivyakti kA mAdhyama pA liyA hai, arthAt unheM jana-jana ne pA liyA hai| 0 zrImatI ramArAnI munizrI vidyAnandajI se merA pahalA sAkSAtkAra usa samaya huA jaba AcArya zrI dezabhUSaNajI ke sAnnidhya meM ve dhArmika sAdhanA kI usa maMjila para pahu~ca gaye the jahA~ se usa patha para Age hI bar3hA jAtA hai; pIche lauTanA yA sthira khar3e rahanA saMbhava nahIM hotaa| mere pati (sAhUjI) unheM bahuta pahale se jAnate the| eka vizeSa prakAra kI sahaja AtmIyatA donoM ke bIca sthApita hai, yaha maiM donoM ke vArtAlApoM se jAna cukI thii| sAhUjI ko maiMne usa samaya ke vratI-brahmacArI vidyAnandajI se yaha kahate sunA ki "Apa munivrata dhAraNa na kareM / sAmAjika cetanA ko jagAne aura sAmAjika unnati ke kAryoM ko dizA dene kA mahattvapUrNa kAma munipada kI kaThora maryAdA ke kAraNa sImita ho jaaegaa|" yaha bAta unake dvArA zAyada, pahale bhI kahI gayI hogI; kyoMki dUsarI ora se jo uttara AyA usameM AkulatA kI gaharAI thI : "sAhUjI, Apa mujha se jaba-jaba yaha kahate haiM, maiM eka asamaMjasa meM par3a jAtA hU~, kyoMki Apa kI bhAvanA ko maiM samajhatA hU~, aura usakA Adara bhI karanA cAhatA hU~, lekina andara kI preraNA aba itanI balavatI hai ki vaha to honA hI hai / Apa aisI salAha dekara kyoM karma bA~dhate haiM ?" sAhUjI phira kucha na bole / mujhe usa saMyamI vyakti kI yaha saba bAta acchI lagI / yadyapi mere mana ne bhI sAhujI kI bAta kA samarthana kiyA thA / jahA~ taka sAmAjika cetanA ko jAgRta karane kI bAta kA sambandha thA-mujhe lagA ki jaina samAja ke sAdhu-vratI 'sAmAjika cetanA' ko jAgRta karane kA jo artha samajhate haiM, usakI sImA sAmAnya rUpa se bahuta taMga hotI hai / sAhUjI kI apekSAe~ usase Age jAtI haiM / mujhe yaha bhI lagA ki zrI vidyAnandajI kI dIkSA kI bhAvanA to vAstava meM tIvra hai, kintu sAmAjika cetanA ko jAgRta karane ke lie jisa prakAra kI vAkzakti, zailI meM prabhAva aura bhASA meM pravAha honA cAhiye vaha kamatara hai; lagatA hai jaise socate kisI aura bhASA meM haiM, kahate haiM kisI dUsarI bhASA meM jisakA muhAvarA unakI pakar3a meM nahIM hai / isalie tapasyA aura saMyama kA mArga pakar3akara pUrI lagana ke sAtha Atma munizrI vidyAnanda-vizeSAMka For Personal & Private Use Only
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalyANa to kara sakate haiM; kintu sAmAjika cetanA kA prayatna kitanA sArthaka ho pAyegA? Aja jaba munizrI vidyAnandajI mahArAja ke darzana karatI hU~ aura unakA pravacana sunatI hU~ taba apanI prArambhika nAdAna dhAraNA para svayaM hI lajjita ho jAtI huuN| muni-dIkSA dhAraNa karane ke bAda se zrI vidyAnandajI mahArAja ne jJAnArjana kI yAtrA para bahuta sadhe paga bddh'aaye| jitanA par3hA, usase adhika usa para manana kiyA / usa jJAna kA bhaMDAra jitanA adhika bar3hatA gayA, use janatA taka ThIka-ThIka prabhAvakArI DhaMga se pahu~cAne kI sAdha bhI usI mAtrA meM bar3hatI gyii| isake lie unhoMne svayaM ko apanA hI ziSya banAyA aura eka chAtra kI bhA~ti eka-eka kadama maMjila taya kii| bhASA, bhASaNa aura zailI ke kitane hI prayoga kiye aura eka dina vaha A gayA ki munizrI kI vANI sAkAra sarasvatI bana gyii| Aja vaha jo bolate haiM, sIdhA hRdaya meM utaratA hai, aura unakI zailI kA nijI mAdhurya mohita karatA hai| unakI sAdhanA aura unake jJAna kI gaharAI ne apanI abhivyakti kA mAdhyama pA liyA hai-arthAt unheM jana-jana ne pA liyA hai| ___ munizrI adhyAtma aura sAdhanA ke U~ce zikhara para rahate haiM, kintu dUsaroM kI mAnavIya bhAvabhUmi se ve sarvathA kaTa nahIM gaye haiN| vaiSNava kula se jaina kula meM byAhI Akara mujhe tyAgiyoM aura muniyoM ke jisa rUpa ke darzana hue the aura jaisA maiM sunA karatI thI, usameM aneka mahattvapUrNa bAtoM ke sAtha-sAtha prAyaH aisI bAtoM para bhI jora diyA jAtA thA jo antaraMga zuddhi kI apekSA, bAhyazuddhi aura zUdrajala tyAga jaise saMkalpoM ko mukharatA se pratipAdita karate the / yadyapi zraddheya zrI gaNezaprasAdajI varNI jaise santa bhI the jo hRdaya ke sampUrNa AzIrvAda ke sAtha sahI tattva-dRSTi dete the aura bAhya karmakANDa kI paddhati ko gauNa mAnate the| muni zrI vidyAnandajI ne jaba bhI mujhase bAta kI use sadA sahaja banAyA--bAhya karmakANDa ke viSaya meM kabhI carcA bhI nahIM kii| adhikatara yaha batAte kI unhoMne vibhinna dharmoM ke kina-kina granthoM se jainadharma-sambandhI siddhAntoM kA saMkalana kiyA hai| jJAnapITha kI nayI pravRttiyoM ke viSaya meM pUchate, kuzala-kSema jaante| mujhe unake darzana karane para sadA hI lagA ki atyanta jJAnI kintu mAnavIya gurujana kA AzIrvAda milA hai; merI bhAvanAoM kA udAttIkaraNa huA hai| munizrI sAdhaka to haiM hI para hRdaya se kalAkAra hai, jinakI pariSkRta ruci kAvya, saMgIta, lalita kalA aura saundarya-bodha ke tattva race-pace haiN| zuddhatA aura svacchatA, samaya kI pAbandI, kAryakramoM kI saMyojanA aura paricAlanA meM tatpara zAlInatA-arthAt eka udAra vyaktitva, jo mana ko bA~dhatA hai, bhAvanAoM ko udAtta banAtA hai, zAnti samatA aura sauhArda ke sandeza se janamAnasa ko prerita karatA hai, Akula jIvana ko sthiratA detA hai| tIrthaMkara / apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ MEANIN0038888888 yugapuruSa / kalyANakumAra jaina 'zazi' Aja tumhAre dvArA jo pAvana gaMgA bahatI hai, vaha cAritrika gAthA kI nirmANa-kathA kahatI hai| kathanI-karanI meM na virodhAbhAsa kahIM milatA hai, vANI sunakara bhavya manuja kA hRdaya-kamala khilatA hai / jisake dvArA Atmadharma kI hotI hai pahicAna ! dharma saMta, yugapuruSa, pUjya muni vidyAnanda mahAn ! vAtAvaraNa badala dete haiM, jahA~ pA~va dharate haiM, makha-rUpI ratnAkara se, naya ke nirjhara jharate haiN| carama lakSya pAne kI mana meM. jijJAsA bharate haiM. Atma tathA paramAtma rUpa kA pratipAdana karate haiN| isI kSapaka zreNI se car3hakara bhakta bane bhagavAn ! dharma santa, yugapuruSa pUjya muni vidyAnanda mahAn ! phailI huI bhrAntiyoM ko, tumane sarvatra haTAyA, mani-upadezoM ke sunane kA vAtAvaraNa bnaayaa| jainAgama ke mAdhyama se hI, vizva-dharma samajhAyA, kaTTara aDiga mahAdhIzoM se tumane Adara paayaa| diyA tumhArI kSamatAoM ne tumheM vizada sammAna / dharma santa, yugapuruSa, pUjya muni vidyAnanda mahAn / munizrI vidyAnanda-vizeSAMka For Personal & Private Use Only
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddha nagnatA ke svarUpa ko, jahA~ na aba taka jAnA, vahA~ tumhAre mAdhyama se isakA mahattva phicaanaa| paga-paga para bar3hatA jAtA thA, jo virodha manamAnA, kintu Aja isa nagna satya ko, hara virodha ne maanaa| hRdayaMgama ho jAne vAle, prastuta kiye pramANa / dharma santa, yugapuruSa, pUjya muni vidyAnanda mahAn / jahA~ jaina kA nAma zravaNa kara maThAdhIza ghabarAye, apanI pratibhA dvArA tumane unase Adara paaye| mAnasa ko jAgRta kara, aise kendra-bindu para lAye, jisameM eka ghATa jala pIte, apane aura praaye| tumameM garbhita grantha, bAibila, gItA, veda, purANa / dharma saMta, yugapuruSa, pUjya muni vidyAnanda mhaan| saba ke mana ko moha rahA, Atmika upadeza tumhArA jahA~-jahA~ paga dhare vahA~,baha calI dharma kI dhaaraa| mAnavatA ko bhUla rahA thA, vaijJAnika jaga sArA, mAnava kI DigatI AsthA ko, tumane diyA shaaraa| sIdhA mArga pA gayA phira bhUlA-bhaTakA zraddhAna ! dharma santa, yugapuruSa, pUjya muni vidyAnanda mahAn ! janatA kahA~ samajha pAtI hai, ulajhana kI paribhASA, isIlie jana-sAdhAraNa kI kSubdha rahI jijnyaasaa| isake phalasvarUpa dharmoM se bar3hane lagI nirAzA, miTI tumhAre pravacana se janatA kI tRSita pipaasaa| pAyA hai mumukSuoM ne durlabha Atmika varadAna / dharma guru, yugapuruSa, pUjya muni vidyAnanda mahAn / dharma-vimukha pIr3hI ke mana meM, umar3a rahI zaMkAe~, usako AkarSita karatI, maMgala graha kI ulkaaeN| kiMvadaMtiyA~ lagatI usako paurANika carcAe~, isako rucatI haiM kevala vaijJAnika paribhASAe~ / milA tumhAre samAdhAna meM vyavahArika vyavadhAna / dharma santa, yugapuruSa, pUjya muni vidyAnanda mahAn / tIrthakara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ merI DAyarI ke kucha panne unakI madhura jJAnAloka-vikIrNa smiti madhyamA aura tarjanI aMguliyoM ke sahAre jo paribhASAe~ aura vyAkhyAe~ prastuta karatI hai, ve udAtta jIvanasUtroM kI kArikAe~ gathA vRttiyA~ baga jArI haiN| - DA. ambAprasAda 'sumana' parama pUjya evaM zraddheya munizrI vidyAnandajI mahArAja Aja alIgar3ha meM nahIM hai| ve 26 jUna 1973 I. ko hI alIgar3ha se meraTha-nivAsa ke lakSya ko lekara prasthAna kara gaye haiN| phira bhI maiM apanI DAyarI meM 21 jUna se 25 jUna, 73 taka ke pannoM ko bAra-bAra dekhatA hU~ aura par3hatA huuN| yadyapi ve panne dekhane meM DAyarI ke zeSa pannoM ke hI samAna haiM, tathApi mujhe unameM eka nirAlI jyoti dRSTigocara hotI hai / una pannoM ke akSaroM ke aMtarAla meM se jisa digambara tapomUrti kI jhA~kI mujhe milatI hai, vaha mUrti nAmAlUma kyoM apanI ora bAra-bAra mujhe khIMcatI hai ? mUrti kI ora maiM khiMcatA hU~ aura pannoM ke akSaroM kI ora merI A~kheM / merI A~kheM akSaroM kI pRSThabhUmi meM eka divya kASTha-maMca para AsIna eka aisI sadeha AtmA ke darzana kara rahI haiM, jo sAMsarikatA ko tyAga kara 'videha' bana cukI hai / usa AtmA ke divya prakAza se merI DAyarI ke panne aura akSara aise camaka uThe haiM ki maiM unheM bAra-bAra dekhatA hU~ aura par3hatA hU~, kintu atRpta-sA banA rahatA hU~ aura phira tRpti ke lie bAra-bAra par3hatA huuN| DAyarI meM likhe panne to aura bhI haiM; para ve itane kAntimAn nahIM; kyoMki unheM vaisA prakAza prApta nahIM hai| 'zvetAzvatara' upaniSad ke RSi ne satya hI kahA hai ki--"tameva bhAntamanu bhAti sarvaM, tasya bhAsA sarvamidaM vibhAti / " merI A~khoM kI putaliyoM ke tiloM meM DAyarI ke kevala pA~ca panne haiM; una pannoM para kucha akSara haiM aura una akSaroM meM paMcatattva-nirmita eka nirvastra-majholA halakA-mAMsala zyAmala zarIra hai| usake sira, mukha, chAtI aura peTa para kucha bar3echoTe bAla haiM, jo Ayu ke vArdhakya ko nahIM, apitu tapazcaryA ke vArdhakya ko prakaTa karate haiN| zyAma picchI aura zveta kamaMDalu hI usake saMgI-sAthI haiN| usa mAMsala zyAmala zarIra ke zarIrI ko baiThane kI mudrA meM sukhAsana hI priya hai| hamArI A~khoM ko vaha zarIrI nagna lagatA hai, kintu use nagnatA kA bhAna hI nahIM hai / digambaratva' munizrI vidyAnanda-vizeSAMka For Personal & Private Use Only
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura 'sAmbaratva' usake jIvana-grantha ke paryAyavAcI zabda haiN| vastra-rAhitya usake lie bahuta sahaja aura svAbhAvika bana cukA hai| merI A~khoM kI putaliyoM meM samAye hue usa zarIrI kA zarIra batA rahA hai ki sAmbaratva meM 'naratva' aura digambaratva meM 'munitva' nivAsa karatA hai| pravacana ke kSaNoM meM usa digambara munitva ko RSitva kA apUrva Aloka bhI prApta ho jAtA hai| RSitva kI sArasvata mahimA se maMDita usa divya muni kI mukha-zrI eka prakAra kI gambhIra samujjvala smiti se Alokita hokara mujhe apanA banA rahI hai| unakI madhura jJAnAloka-vikIrNa smiti madhyamA aura tarjanI a~guliyoM ke saMketoM ke sahAre jo paribhASAe~ aura vyAkhyAe~ prastuta karatI hai, ve udAtta jIvanasUtroM kI kArikAe~ tathA vRttiyA~ bana jAtI haiM / usa samaya usa zarIrI ke zarIra ke darzana karake aisA pratIta hotA hai, mAno bhagavAn mahAvIra kI deha ko gItA ke zrIkRSNa kI AtmA prApta ho gayI ho| 21 jUna 1673 maiM sandhyA samaya, dillI ke AkAzavANI-kendra se alIgar3ha vApasa AyA huuN| priya bhAI pracaMDiyA aura dAmodara jaina ne batAyA hai ki Aja prAtaH munizrI kA bar3A uttama bhASaNa huA thA, jaina maMdira meM; Apa kyoM nahIM Aye ? nimaMtraNa to milA hogaa| apanI anupasthiti ke kAraNa maiM bahuta duHkhI-sA hU~ aura pUchatA hU~ ki bhASaNa kisa viSaya para thA ? bhAI damodara batAte haiM-"hama duHkhI kyoM" viSaya para / jJAna kI eka viziSTa kiraNa se maiM vaMcita rahA hU~ / dUsare dina ke lie jAgarUka aura sannaddha ho gayA hU~ / isa dina jisase milatA hU~, vahI mujhase kahatA hai ki, "sumanajI, Apa Aja prAtaH munizrI ke bhASaNa meM dRSTigata nahIM hue| kisI kAraNa yadi Apa nahIM A sake, to nizcaya hI apUrva jJAna-ratna rAzi se vaMcita rhe|" 22 jUna 1973 ___ maiM prAtaH chaha baje khiranIgeTa (alIgar3ha) ke jaina mandira meM pahu~ca gayA huuN| munizrI mahArAja ke bhASaNa-maMca ke pArzva meM hI maiMne apanA sthAna grahaNa kara liyA hai| zrI padmacanda jaina ne zrotAoM ko sUcanA dI hai ki "zrI mahArAja pA~ca miniTa meM padhArane ko haiN| Aja 'SaTlezyA' viSaya para unakA bhASaNa hogaa|" ThIka pA~ca miniTa bAda munizrI digambara veza meM padhAre aura gambhIra evaM zAnta mudrA meM vyAkhyAna-maMca para virAjamAna ho gye| maMca ke pRSTha bhAga meM dIvAra para karpaTa-paTTikA ke Upara do siddhAnta-vAkya dRSTigocara ho rahe haiM-'ahiMsA paramodharmaH; vizvadharma kI jy'| tIrthaMkara / apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA athavA bhUmikA ke rUpa meM pahale rAjapUta kAleja, AgarA ke prAdhyApaka zrI jayakizanaprasAda khaNDevAla kA saMkSipta pravacana huA aura phira eka bhajana ; taduparAnta munizrI pravacana karane lge| manISI munivara zrotAoM ko bhASaNa ke mAdhyama se padArtha-jJAna kI gaharAI meM utArate jA rahe haiM / mana aura padArtha ke viSaya meM munizrI batA rahe haiM ki jisa prakAra mana ke chaha bheda haiM, usI prakAra padArtha ke bhI chaha bheda haiM, mana ke bheda haiM- (1) kAlA (2) nIlA (3) bhUrA (4) pIta (5) padma (6) zukla / padArtha ke bheda haiM-(1) sthUla-sthUla (2) sthUla (3) sthUlasUkSma (4) sUkSma-sthUla (5) sUkSma (6) ati sUkSma / zrotAoM kI jisa paMkti meM maiM baiThA huA hU~, usI meM sarvazrI paM. bhUdeva zarmA, AjAdajI, barelI kaoNleja ke DaoN. kundanalAla jaina, vArSNeya kAleja ke DaoN. zrIkRSNa vArSNeya tathA DaoN. mahendra sAgara pracaNDiyA; alIgar3ha vizvavidyAlaya ke DaoN. rAma sureza tripAThI tathA DaoN. giridhArIlAla zAstrI aura mere priya do ziSya DaoN. zrIrAma zarmA evaM DaoN. gayAprasAda zarmA bhI baiThe hue haiN| merI paMkti se Age kI paMkti meM bar3auta ke saMskRta-prophesara zrI jaina bhI haiM, jinhoMne pro. jayakizanaprasAda khaNDelavAla ke uparAnta bhUmikA rUpa meM saMkSipta pravacana kiyA hai| hama saba munizrI ke pravacana kI antarbhUta sUkSma vyAkhyAoM ko dhyAna se suna rahe haiM aura unake vistRta evaM gambhIra jJAna kI mauna bhAva se sarAhanA kara rahe haiN| hameM anubhava ho rahA hai ki munizrI jJAna ke sacala vizvakoza haiN| parama pitA paramAtmA ne eka hI zarIra meM tapazcaryA, saccaritratA aura vidvattA kI triveNI pravAhita kI hai / aise jaMgama tIrtharAja ke darzana karake kauna apane ko bhAgyazAlI na samajhegA? una punIta kSaNoM meM mere aMtas kA zraddhAlu zrotA anubhava karane lagA ki aise hI santoM ke lie mahAkavi tulasI ne 'mAnasa' meM likhA hai-" "muda maMgalamaya saMta samAja / jo jaga jaMgama tIratharAja // " - -rAma carita mAnasa, bAla. 27 aise hI mahAn santa guru ke caraNoM meM baiThakara bAlaka tulasI ne rAma kA pAvana caritra sunA hogA aura divya dRSTi prApta kI hogii| tabhI to gurupada-vaMdana karate hue ve kahate haiM "zrI gura padanakha manigana jotii| sumara divya dRSTi hiya~ hotii|| 23 jUna 1973 Aja prAtaH 6 baje hI pUrA paMDAla sahasroM jaina-ajaina strI-puruSoM se khacAkhaca bharA huA dRSTigocara ho rahA hai / kAraNa spaSTa hI hai ki 'puruSottama bhagavAn rAma' ke jIvana para munizrI mahArAja kA bhASaNa hogA, jisakA AdhAra saMskRta, munizrI vidyAnanda-vizeSAMka For Personal & Private Use Only
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRta, apabhraMza, hindI Adi aneka bhASAoM kI aneka rAmAyaNeM haiN| pravacana meM munizrI ne 'zabarI ke bera' aura 'dazAnana' kI pramANa-puSTa viveka-sammata buddhigrAhya vyAkhyA kI hai| vAlmIkIya rAmAyaNa se aneka udAharaNa dekara rAma kI mahattA, vIratA evaM udAttatA ko spaSTa kiyA hai| vAtsalya-paripUrNa maMdodarI ke stanoM dvArA sItA ke kSIrAbhiSeka kA zAstrIya udAharaNa prastuta karate hue rAvaNa kI kAmavAsanA kI samApti kI jA rahI hai| hama saba zrotA maMtra-mugdha-se baiThe pravacana suna rahe haiM aura munizrI ke caraNoM meM mauna praNAmAMjali arpita kara rahe haiN| rAma aura sItA ke jIvana se Aja ke samAja ko kyA sIkhanA cAhiye, isa para mahArAja-zrI kA pravacana cala rahA hai| vartamAna samAja ke caritra aura AcaraNa para bIca-bIca meM munizrI kA mIThA vyaMgya pahale hameM kucha lajjita-sA banAtA hai aura phira apane pUrvajoM ke AdarzoM para calane kI prabala preraNA detA calatA hai| munizrI kI divya vANI dvArA vAlmIkIya rAmAyaNa ke puruSottama rAma ke pAvana caritra kI eka jhA~kI eka zloka ke mAdhyama se prastuta hai--rAvaNa ke prANAnta hone para rAma vibhISaNa se kahate haiM "maraNAntAni vairANi nivRtaM naH prayojanam / kriyatAmasya saMskAro mamApyeSa yathA tava // " (vA. yuddha 109/25) Der3ha ghaMTe meM bhASaNa samApta huA hai| munizrI apane AvAsa-kakSa meM cale gaye haiN| 24 jUna 1673 prAtaH sAta baje kA samaya hai / khiranIgeTa ke jaina maMdira ke prAMgaNa meM strIpuruSa zAnta bhAva se baiThe haiM aura manizrI ke zubhAgamana kI pratIkSA kara rahe haiM, kyoMki Aja mahArAja-zrI kA vyAkhyAna bhagavAn zrIkRSNa ke jIvana se sambaddha hai| munizrI ne pahale kI bhA~ti apanA bhASaNa ThIka samaya para prAraMbha kara diyA hai aura mahAbhArata, bhAgavata tathA anya jaina granthoM ke AdhAra para zrIkRSNa ke caritra ko prastuta kiyA jA rahA hai| zrIkRSNa ke caritra kI udAttatA pramANa-nirdeza-pUrvaka vyakta kI jA rahI hai| mahArAjazrI ko apane kathya aura vaktavya kI itanI nApa-taula hai ki bhASaNa sadaiva samaya para samApta hotA hai aura utane hI samaya meM abhISTa vicAra-binduoM para pUrNa prakAza bhI DAla diyA jAtA hai| bhASaNa samApta karake munizrI apane AvAsa-kakSa meM cale gaye haiM / merI prabala icchA hai ki mahArAjajI se ekAnta meM kucha zAstra-carcA kI jaae| zrI khaNDelavAlajI ke sneha ke phalasvarUpa mujhe mahArAjajI kA pratyakSa sAnnidhya prApta ho gayA hai aura unheM apanI praNAmAMjali arpita karate hue maiMne apanA sadya: prakAzita graMtha 'rAmacaritamAnasa : vAgvaibhava' sAdara bheMTa meM arpita kiyA hai / usa graMtha kA prathama tIrthaMkara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 'zabdArtha-vaibhava' hai| use par3hate hae munizrI ne zabda ke artha ke sambandha meM vAkyapadIyakAra ke mata kI carcA kI hai| mahArAjajI ne kahA ki 'vAkyapadIya' graMtha meM artha tIna prakAra kA batAyA gayA hai| 'ghaTa' ke tIna artha haiM-(1) 'jJAnaghaTa' jo ghar3A banAye jAne se pahale kumbhakAra ke mAnasika paTala para thaa| (2) 'arthaghaTa' jo cAka para banAkara taiyAra kiyA gayA hai| (3) 'zabdaghaTa' jise manuSyoM kI vANI dvArA 'ghaTa'; arthAt gh+a---Ta-+-a-- ina cAra dhvaniyoM meM vyakta kiyA gayA hai| zanaiH zanai darzana, vyAkaraNa aura sAhitya kI aneka zAkhA-prazAkhAoM para mahArAjajI vicAra vyakta karate jA rahe haiN| sarvazrI DaoN. rAmasureza tripAThI, DaoN. giridhArIlAla zAstrI, DaoN. pracaNDiyA, prA. brajakizora jaina, seTha prakAzacandra jaina (sAsanI) Adi kaI sajjana unheM dhyAna se suna rahe haiM / vArtAlApa ke bIca mere graMtha 'rAmacaritamAnasa : vAgvaibhava' para bhI munizrI dRSTi DAla lete haiN| use par3hate-par3hate eka sAtha mahArAjazrI kaha uThe ki 'rAmacaritamAnasa' ke bAlakANDa ko par3hane se vidita hotA hai ki tulasI ne prAkRta bhASA ke granthoM ko bhI par3hA thaa| yaha sunakara maiMne nivedana kiyA ki "mahArAjajI ! bAlakANDa aura uttarakANDa meM aise pramANa milate haiM ki tulasIdAsa ne rAmakathA ke bIja aura sUtra svayaMbhU kavikRta 'pauma cariu' se bhI prApta kiye the|" manizrI turanta mere samarthana meM kaha uThe ki tulasI bAlakANDa meM spaSTataH likhate bhI haiM-- "je prAkRta kabi parama sayAne / bhASA jinha haricarita bakhAne / " -bAla. 1/45 . "mahArAja ! aisA pratIta hotA hai ki isa aqhlI meM 'prAkRta kabi' se tulasI kA tAtparya 'pauma cariu' ke racayitA sayaMbhu se hai"-vinamratA pUrvaka maiMne nivedana kiyaa| bAta kA silasilA jArI rakhate hue maiMne Age bhI kahA ki 'pauma cariu' ke kavi sayaMbhu ne rAmakathA-rUpI nadI meM sundara alaMkAroM aura zabdoM ko machaliyA~, aura akSaroM ko jala batAyA hai| usI zailI meM tathA usI prakAra ke zabdoM meM tulasI bhI likhate haiM; jaise-- "akkhara pAsa jaloha maNohara / sualaMkAra sadda macchohara // " --sayaMbhu "dhuni avareva kabita guna jAtI / mIna manohara te bahu bhA~tI // -tulasI 25 jUna 1973 munizrI kI bhASaNa-mAlA kA Aja aMtima dina hai| purogama ke anusAra usI sabhA-maMDapa meM zrI mahArAja kA pravacana 'bhagavAn mahAvIra' para ho rahA hai| bhagavAn mahAvIra ke divya zarIra tathA divya caritra ko bar3e vistAra se isa rasavarSiNI vANI meM abhivyakta kiyA jA rahA hai| pramANa-prastutIkaraNa ke lie nAmAlUma munizrI vidyAnanda-vizeSAMka For Personal & Private Use Only
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ kitane granthoM ke ullekha mahArAja-zrI kara cuke haiN| munizrI kI medhA aura dhAraNAzakti ko dekhakara sabhI zrotA AzcaryAnvita haiN| aisI hI medhA ke lie devagaNa aura pitara upAsanA karate hoMge tabhI to yajurveda kA RSi ullekha karatA hai : "yAM medhAM devagaNA pitarazpacopAsate"- -yaju. 32/14 bhASaNa samApta ho gayA hai| mahArAjajI ke apane AvAsa-kakSa meM pahu~cane ke lagabhaga 20-25 minaTa ke uparAnta hI maiM, DaoN. rAmasureza tripAThI, DaoN. giridhArIlAla zAstrI, DaoN. pracaNDiyA, pro. brajakizora jaina Adi bhI vahA~ pahu~ca gaye haiN| 26 jUna, 1973 ko mahArAjazrI kA yAtrA-prasthAna hai, ataH hamane prArthanA kI hai ki mahArAjajI ke caraNa-sAnnidhya meM hamArA eka chAyAcitra khiMca jaae| prArthanA svIkAra huI aura citra khiMca gyaa| usa citra kI eka prati mere pAsa hai| maiM usa tapomati ke chAyAcitra ke darzanoM se hI apUrva preraNA prApta karatA rahatA huuN| darzanoM ke kSaNoM meM maiM vicAratA hU~ aura kalpanA karatA hU~ ki yadi munizrI vidyAnandajI mahArAja jaise ATha muni aura hamAre bhAratavarSa kI AThoM dizAoM meM hote, to bhArata kA svarUpa kitanA samujjvala hotA! hama kyA hote aura hamArA yaha vartamAna deza kyA hotA ! () 0 apanA apane meM bo, antaH jaga bAhara so| -ka. lA. seThiyA 68 tIrthaMkara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ krAnti ke amara hastAkSara saMsAra meM lIka pITane vAle aura akSara raTane vAle to anaginata haiM, para jIvana jIne vAle gatAnugatikatA ko lAMghakara vizva ko nayA arthabodha aura zAstroM ko nayA veSTana pradAna karane vAle birale hI haiN| - DA. devendrakumAra zAstrI jIvana kI ananta kSaNikAe~ ananta rekhAoM meM na jAne kina indradhanuSI raMgoM meM citra-vicitra hotI rahatI haiN| unameM kevala citra hI nahIM hote haiM, artha aura bhAva bhI hote haiN| jaise kalpanA ko sAkAra karane ke lie zabda rekhAoM kA AkAra pradAna karate haiM, vaise hI hamAre avyakta jIvana ko bhI koI-na-koI rekhA tathA AkAra dene meM nimitta yA sahAyaka hotA hai| kaI bAra hamAre bhAva to hote haiM, para unheM prakaTa karane meM jaba hameM koI nimitta nahIM milatA, taba ve antargar3ha hI raha jAte haiM; rahasya kA prakAzana nahIM ho paataa| kalpanA to hai, para use sAkAra karane vAle yadi ucita zabda na hoM to vaha sAhitya nahIM bana pAtI, kisI antaraMga kI caMcala taraMga bana kara raha jAtI hai| hamAre jIvana meM munizrI vidyAnandajI aise hI zabda bana kara Aye, jinake pratyeka akSara ne hamAre bhAvoM ko hI mAno khola kara rakha diyaa| vastutaH vyaktitva kA abhiniveza zabdoM meM aMkita nahIM kiyA jA sktaa| vaha na to veza meM hai, na sarala smita muskarAhaTa meM aura na hI camakate hue mukhamaNDala tathA vizAla bhAla meM hai, varan una saba ke bhItara jo unakI anAsakta antardRSTi aura adhyayana-manana kI satata kAmanA evaM sAdhanA hai, vahI unakA vyaktitva hai| saMyamasvAdhyAya kI sAdhanA meM ve himAlaya ke samAna aDiga aura susthira haiN| gaMgA ke samAna pavitra unakA mana satata jJAnopayoga meM ramA rahatA hai| vyaktitva eka : dRSTiyA~ aneka vastu eka hone para bhI hama use kaI rUpoM meM prakaTa karate haiN| anna prANa hai, jaisA khAo anna vaisA hotA mana, anna hI jIvana hai, yaha sArA saMsAra annamaya hai, anna vyakti hai---ina vibhinna vAkyoM se eka anna ke sambandha meM vibhinna bhAva-dhArAe~ bahatI huI lakSita hotI haiN| isI prakAra se vyakti ke sambandha meM bhI hamArI vibhinna dhAraNAe~ hotI haiN| munizrI kisI ko isalie acche lagate haiM ki ve isa yuga ke haiM aura isalie yuga kI bhASA meM bolate haiM, kisI dUsare ko ve isalie bhale haiM ki ve bolate hI nahIM haiM, svayaM dharma kI bhASA haiN| duniyA meM zAstrajJoM kI kamI nahIM hai, para korA jJAna, yA zAstra ko liye phirane se vaha kabhI-kabhI zastra bhI bana jAtA hai| isalie hameM kevala zAstrajJa nahIM, tattvajJa nahIM, unakA bhAvArtha jAnane vAlA cAhiye, jo ki munirAja ke virAT vyaktitva meM samAyA huA hai| munizrI vidyAnanda-vizeSAMka For Personal & Private Use Only
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAna kI vAstavikatA yaha hai ki vaha hameM kevala likhe hue kAMgajoM ko ThIka se par3hane ke yogya hI na banAye, pratyuta una sAre akSaroM ko akSarazaH par3ha kara, samyak artha samajha kara una ghise-piTe akSaroM ko miTA kara spaSTa akSara likhane kI yogyatA pradAna kare / saMsAra meM lIka pITane vAle aura akSara raTane vAle to anaginata haiM, para jIvana jIne vAle gatAnugatikatA ko lA~gha kara vizva ko nayA artha-bodha aura zAstroM ko nayA veSTana pradAna karane vAle virale hI haiN| anekatA meM ekatA munizrI ke sambandha meM sabake vicAra aura daSTikoNa bhinna ho sakate haiM, kintu unakA vyaktitva asAdhAraNa hai, ve virale vyaktiyoM meM eka akele haiM, ise svIkAra karanA hI par3atA hai| isalie vyakti ke sAmAnya vyaktitva se lekara lokadharma aura vizvadharma kI samasta paribhASAe~ unake vyaktitva meM sArthaka haiN| ve svayaM vizvadharma ke pratIka haiN| kaI loga vizvadharma ke nAma se apanI aruci pradarzita karane lagate haiN| unakI samajha meM yaha nahIM AtA hai ki vizva kA bhI koI eka dharma hai, kintu dharma kahA~ nahIM hai ? jahA~ jIvana bhI nahIM hai, vahA~ bhI dharma hai, phira jahA~ jIvana hai vahA~ dharma kaise nahIM ho sakatA? manuSya meM yadi bheda-buddhi hai to vaha dharma ko samajhatA hai, jAnatA hai aura acche-bure kA antara avazya rakhatA hai| aisA ho nahIM sakatA ki koI manuSya acche-bure kA antara na samajhatA ho| hamArI acche-bure kI paribhASAe~ paramparAgata hotI haiM; deza, kAla aura samAja-sApekSa hotI hai| unheM mahAmuni-jaise mAnava hI jana-sAmAnya ko ThIka se samajhAne kA kArya karate haiN| gaMgA bahAnA hara kisI kA kAma nahIM hai, use to bhagIratha-jaise yogI, tapasvI hI bahA sakate haiN| yogezvara munizrI jahA~ Atma-sAdhanA meM yogezvara kI bhUmikA meM haiM, vahIM mukti ke siddhahasta citrakAra bhI haiM; parantu mAnavatA kA citrakAra jana-sAmAnya ke bIca saba prakAra ke jAti, saMpradAya, mata-matAntaroM ke bandhanoM se uTha kara, sAre dAyare tor3a kara zuddha manuSya kA lakSya lekara cala rahA hai; kyoMki Aja kA yoga haTha-sAdhanAoM meM nahIM, vyakti-vyakti meM jo avizvAsa, ghRNA aura ucca-nIcatA kA sAMpradAyika viSa vyApta ho gayA hai, usase insAna ko haTA kara prema aura vizvAsa se unakA saMyoga karAnA hai| yoga kA artha jor3a hai, parantu Aja kA AdamI TUTatA jA rahA hai| samAja bikhara rahA hai| sArI mAnyatAe~ jhUThI par3atI jA rahI haiN| vijJAna kI cakAcauMdha meM aba dhArmika mAnyatAoM meM rozanI najara nahIM A rahI hai| una sabako rozanI dene vAlA krAnti kA koI amara hastAkSara Aja hamAre bIca yadi koI hai to hameM garvapUrvaka kahanA par3atA hai ki vaha tejasvI munizrI vidyAnandajI mahArAja hI haiM / 00 70 tIrthakara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni vidyAnanda eka sahaja pAradarzI vyaktitva 'jo mAnava ko mAnava se jor3e aura use nikaTa lAye, vaha dharma hai aura jo mAnavoM meM phUTa DAle, unameM vibheda utpanna kare, kaTutA kA sRjana kare, eka dUsare kI niMdA ke lie ukasAye, vaha cAhe kucha bhI ho, maiM use dharma nahIM mAna sakatA / ' gajAnana DeroliyA parama digambara, prakhara vaktA, vItarAgI evaM vidvatzreSThi muni zrI vidyAnandajI ke prathama darzana mujhe san 1965 meM usa samaya karane kA suavasara milA jaba ve cAturmAsa ke lie yahA~ padhAre / munivrata liye unheM usa samaya bahuta adhika samaya nahIM huA thA, kintu unakI vaktRtva zakti, mAnava mAtra ke lie sulajhe hue kalyANakArI vicAroM aura rAhaja-sarala bhASaNa - zailI kA lohA bhAratIya darzana ke prakANDa vidvAn rAjasthAna ke tatkAlIna rAjyapAla DaoN. sampUrNAnanda tathA jainadarzana ke udbhaTa jJAtA paM. cainasukhadAsa nyAyatIrtha jaise vyaktiyoM ne bhI mAna liyA thaa| muni ke rUpa meM jayapura saMpanna prathama cAturmAsa meM hI munizrI ne vahA~ ke jana-jana kA mana jIta liyA thA / vaise prakRti aura vicAroM se maiM koI bahuta dhArmika logoM meM nahIM AtA aura yakAyaka kisI tyAgI vRtti ke lie namana karane ko merA mana-mAnasa bhI taiyAra nahIM ho pAtA hai, kintu kisI ajJAta zakti ne mujhe munizrI ke vyaktitva ke Age natamastaka kara diyA thA / mujha jaise hajAroM-lAkhoM unake bhakta banate gaye; kintu unake nizcala sneha aura AzIrvAda sadA mujhe milate rahe aura usase maiM garva kA anubhava karatA rhaa| unake vicAroM ko nikaTa se sunane-samajhane kA mujhe avasara milA / unake zrImahAvIrajI tIrtha para hue prathama varSAyoga meM isa samparka meM vRddhi huI / dharma, rAjanIti, sadAcAra, lokasattA, tAtkAlika viSaya, kucha bhI to aisA nahIM thA jisa para munizrI kA adhyayana adhUrA ho aura jisa para ve dhArA pravAha vicAra vyakta na kara sakate hoN| pUrNa anuzAsita zAntimaya vAtAvaraNa kI vizAla sabhAoM meM dhArA-pravAh vicAra prakaTa karate jAnA munizrI vidyAnandajI kI apanI alaukika viziSTatA hai / munizrI vidyAnanda vizeSAMka For Personal & Private Use Only 71
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrotA - samUha ekAgra citta se unake sulajhe suspaSTa vicAroM ko manana karatA rahatA hai aura jaba pravacana samApta hotA hai to use lagatA hai jaise kisI ne nidrA bhaMga kara dI ho / maiMne unake darjanoM pravacana sune haiM / merA anubhava hai ki munizrI zrotA samUha ke mana kI pyAsa talAzane meM nipuNa haiM / ve usI viSaya ko lete haiM jise sunane ko hI mAno jana-samudAya ekatrita huA ho / zrotAoM kA adhikAMza una vicAroM ko grahaNa karane meM sakSama hotA hai aura use aisA anubhava hotA hai mAno usa dina kI pravacana-sabhA unake lie hI vizeSa rUpa se Ayojita kI gayI ho / kisI dharma, jAti aura sampradAya ke zrotA hoM, munizrI tathA unake madhya eka adRzya nikaTatA svataH sthApita hotI jAtI hai aura vaktA tathA zrotA ke bIca eka kabhI na TUTane vAlA tAratamya svayameva bana jAtA hai / manizrI rAmAyaNa ke adhikRta pravaktA hai / unhoMne rAma tathA sItA ke Adarza - niSTha jIvana kA adhyayana karane ke lie aneka rAmAyaNoM kA sAMgopAMga adhyayanamanthana kiyA hai / apane bhASaNa meM ve prAya: rAmAyaNa, gItA, kurAna tathA bAibila ke zreSTha aura anukaraNIya aMzoM kA uddharaNa diyA karate haiN| maiMne aneka vaktAoM ko digambara jaina munizrI vidyAnanda dvArA rAmAyaNa tathA maryAdA puruSottama rAma ke jIvana ke udAharaNa dene para Azcarya pragaTa karate dekhA hai aura sunA hai / unheM lagatA hai. ki munizrI ke bhItara koI sarvadharmoM kA jJAtA baiThA hai jo unheM jainatva ke dAyare meM rakhate hue bhI prANimAtra aura paradharma ke sadguNoM ke vizAla ghere taka prabhAvazIla rakhatA hai / durbhAgya se gata dazAbdiyoM meM katipaya sAdhu-santoM ne jainadharma kI vizAlatA aura usake vistRta dAyare ko kucha logoM taka hI sImita karane kA prayAsa kiyA hai / munizrI vidyAnandajI ne usa saMkucita ghere ko tor3ane kA sAhasapUrNa prayAsa kiyA hai aura unheM isameM bhArI saphalatA bhI milI hai / munizrI ke mAdhyama se prANi - mAtra ke lie kalyANakArI satya, ahiMsA, aparigraha aura samatA kA upadeza dene vAlA jainadharma phira apane pUrvavaibhava ko prApta kara rahA hai, munizrI phira se use koTi-koTi vizvavAsiyoM kA priya dharma banAne kI dizA meM prayatnazIla haiM / yaha sArA Andolana ve bhASaNoM, pravacanoM, satsAhitya kI saMracanA aura vilupta darzana ko prakAzita karake kara rahe haiM, jo apane Apa meM eka vizAla anuSThAna hai / jainajagat meM hone vAlI koI halacala Aja munizrI vidyAnandajI ke prabhAvazAlI vyakti ke sparza se achUtI nahIM hai| ve eka sthAna para baiThe rahakara bhI sarvavyApI bana gaye haiM / Aja jabaki bhautika suvidhAe~, sAMsArika kaSTa, saMskRtivihIna phaizana tathA chalakapaTa se mudrA-arjana ke kAraNa hara prANI vinAza kI ora yaMtravat bar3ha rahA hai, taba isa tIrthaMkara / apraila 1974 72 For Personal & Private Use Only
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAta kI bahuta AvazyakatA hai ki unheM koI sanmArga btaaye| munizrI vidyAnandajI isa DUbatI nAva ke lie patavAra bana gaye haiN| vartamAna meM varddhamAna kI upalabdhiyoM, unake preraNAmaya caritra aura jIvana ko ve andhakAra ke garta kI ora agrasara mAnava taka pahu~cAne ke lie upagraha jaise prabhAvI bana gaye haiN| saMgIta meM vyakti ke citta ko ekAgratA pradAna karane kI alaukika zakti hai| munizrI zAlIna saMgIta ke prazaMsaka haiM aura usake vikAsa meM ruci bhI rakhate haiN| jaina rikArDoM kI saMracanA meM unake yogadAna ko bhAvI pIr3hiyAM sadiyoM taka vismRta nahIM kara paayeNgii| prAcIna tathA arvAcIna kaviyoM, gAyakoM kI vilupta racanAoM ko unhoMne svara aura saMgIta dilAyA hai aura eka kone meM achUta-sI par3I ye sAragabhita racanAe~ aba logoM ke hRdaya taka pahu~ca karane vAlI siddha ho rahI haiN| sinemA ke do artha vAle bhoMDe gItoM kA sthAna aba susaMskRti aura surucisaMpanna parivAroM meM jaina rikArDo ne le liyA hai| __ munizrI kI vaktRtva-zailI tathA bhASaNa-kriyA ke sambandha meM kucha uddharaNa denA anupayukta nahIM hogaa| inase sahaja hI isa pariNAma para pahuMcA jA sakatA hai ki ve apanI bAta ko kitanI saralatA se sIdhe zrotA ke hRdaya taka pahu~cA dene meM siddhahasta haiN| __ AdhunikatA ke nAma para saMskRti-hIna jIvana-yApana ke pIche dIvAnI pIr3hI ko manizrI ne sItA tathA unake devara lakSmaNa ke madhya huI vArtA bahuta hI sarala DhaMga se ina zabdoM meM kahI hai : ___lakSmaNa isalie udAsa the ki janaka-dulArI sItA sukumArI ke nIce bichAne ko jaMgala meM koI narama bichaunA nahIM thaa| sItAjI ne lakSmaNa ke duHkha ko kama karane ke lie kahA ki maiM to Apa logoM se bhI adhika lajjita aura duHkhI isalie hU~ ki yahA~ samatala bhUmi hone ke kAraNa mujhe pati aura devara ke barAbara zaiyA para sonA par3a rahA hai aura maiM unheM kucha aMgula U~cA Asana bhI dene meM samartha nahIM ho pA rahI huuN| isa AkhyAna kA tAtparya yahI thA ki Aja kitanI sannAriyA~ haiM jo isa prakAra ke sammAna aura maryAdA kA pAlana karatI haiN| bhAvArtha --patnI ko pati tathA devara ke prati samucita Adara aura sammAna rakhanA caahiye| pApa aura puNya kI bahuta hI sIdhI paribhASA karate hue munizrI prAyaH eka uddharaNa diyA karate haiM; 'jisa kArya se kisI vyakti ke hRdaya ko coTa pahuMce, use kaSTa ho, vaha pApa hai aura jisa kArya se kisI ko sukha, Ananda athavA rAhata kA anubhava ho vaha puNya hai|' munizrI vidyAnanda-vizeSAMka For Personal & Private Use Only
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma kI vyAkhyA aneka mata-matAntaroM ke deza bhArata meM munizrI ne isa prakAra se kI hai : 'jo mAnava ko mAnava se jor3e aura use nikaTa lAye vaha dharma hai aura jo mAnavoM meM phUTa DAle, unameM vibheda utpanna kare, kaTutA kA sRjana kare, eka-dUsare kI nindA ke lie prerita kare, vaha cAhe kucha bhI ho, maiM use dharma nahIM mAna sktaa| sIdhe aura sarala uddharaNoM ke mAdhyama se ve kaThina-se-kaThina viSaya aura bAta ko azikSita vyakti taka pahu~cA dene kI anupama kSamatA rakhate haiN| yahI kAraNa hai ki mandira, masjida, jela, buddhijIviyoM kI vicAra-sabhAe~, vidyAlaya Adi sabhI prakAra ke sthAna munizrI vidyAnanda ke jAduI vaktRtva ke sparza se maMtravat ba~dha se jAte haiN| hara sampradAya kA vyakti unheM sunane ke lie bhAgA AtA hai, unakI pravacanasabhAoM meM ThasAThasa bhIr3a hotI hai tathA sabase bar3I vizeSatA yaha hai ki vahA~ mauna aura zAnti kA sAmrAjya hotA hai| sAmpradAyika sadbhAva, rASTrIya evaM prAdezika ekatA, bhASAyI sauhArda para munizrI sadA bala dete rahe haiN| unhoMne eka sabhA meM bahuta hI spaSTa rUpa se apane jIvana kA dhyeya ghoSita karate hue kahA thA ki merA saMsAra-tyAga kA dhyeya aura jIvana kA ekamAtra uddezya isa bhArata bhUmi ko punaH ekatA ke sUtra meM bA~dhanA hai aura merI icchA hai ki yahI kArya karate hue merA zarIra chUTe / pichale dazakoM meM jaina muniyoM kI zrRMkhalA meM merI smRti meM itanA adhyayanazIla, prakhara aura ojasvI vaktA utpanna nahIM huA jisane bhAratIya saMskRti aura jainadharma kI mUla zikSAoM ke pracAra-prasAra evaM punaHsthApanA ke lie itanA mahattvapUrNa kArya kayA ho| pazcime tuI tAkiye pazcime taI tAkiye dekhisa meghe AkAza DobA, Anande tui pUbera dike dekh-nA tAera zobhA // TakaTakI lagAkAra pazcima kI ora tU dekhatA hai megho se AcchAdita AkAza / pUrva kI ora Ananda ke sAtha kyoM nahIM dekhatA tU usakI zobhA / / -ravIndranAtha ThAkura 74 tIrthaMkara / apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ rASTra - santa munizrI aura Adhunika jIvanasaMdarbha kRSaka ho yA zramika, harijana ho yA brAhmaNa, nirdhana ho yA dhanavAna unakI dRSTi samAna rUpa se sabhI para par3atI hai; ve mAnavatAvAdI rasa- dRSTi se sabhI ko anuSikta karate haiN| DaoN. nijAma uddIna zramaNa-saMskRti ke zubhra darpaNa, digambara narasiMha, vItarAgatA, sAtvikatA, saumyatA, sahajatA kI pratimA, sneha - viveka se ApyAyita, parama jyotirmaya tapaHpUta zarIra, adharoM para sahaja muskAna, bhavya lalATa, netroM meM tairatI samyaktva - jyoti, zaizava kA anupama sAralya, nirdvandva mukha maNDala, nirmalatA ke AgAra, paramatattvajJAnI, prabuddhacetA, parama saMvedanazIla, dezAnurAga se anuraMjita, tapa- jJAna kalA-sAhitya ke puMjIbhUta, ananta preraNAoM ke ajasra srota, ahiMsA ke ArAdhaka, mAnavatA ke prabala premI, jana-mAnasa ko samAndolita karane vAle kuzala jana netA, prajA paramparA aura sAmAsika saMskRti ke jIvanta pratIka munizrI vidyAnaMdajI sampradAya puruSa na hokara eka rASTra - santa aura vizva-puruSa haiM / svatantracetA munizrI jIvana ke dRSTA aura sRSTA donoM haiM / 'manasyekaM vacasyekaM karmaNyekaM mahAtmAnAm' - mana-vacana-karma kI ekasUtratA mahAn, svastha vyaktitva kA sRjana karatI hai / munivara ke mahAn vyaktitva meM isI prakAra kI ekasUtratA vidyamAna hai, usameM gurutvAkarSaNa hai - cumbaka sadRza AkarSaNa, lekina pUrNata: niSkAma, anIha, aniketa evaM anudvigna / munizrI vidyAnanda - vizeSAMka For Personal & Private Use Only 75
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuSya kisI jIvana-dRSTi yA darzana se mahAn nahIM banatA, mahAn vaha usa samaya banatA hai jaba vaha unakA anuvartana karatA hai, unake anukUla AcaraNa karatA hai / munizrI ke mahAn vyaktitva kI yaha vizeSatA hai ki apanI jIvana-dRSTi evaM darzana ko ve AcaraNa ke kenvasa para utAra kara rakha rahe haiM / jaba se unhoMne muni-pada kI dIkSA lI (25 julAI 1963 ) taba se ve nirantara tapa aura sAdhanA meM nirata haiM / " dharmazAstroM kA gahana adhyayana, sAhitya kA anveSaNa aura aitihAsika tathyoM kI khoja unake jIvana ke aMga bana gaye haiM / " apane vyaktitva ko pighalAkara dUsare ke andara utArane vAle 'pArzvakIrti' asaMkhya logoM ke hRdaya - dIpakoM ko bhavyAloka pradAna kara rahe haiN| unakI amRta vANI yadi saMtrasta, saMpIr3ita mAnavatA ke risate jakhmoM para, phAhA sadRza zItalatA pradAna karatI hai, to upadeza udbodhana aura jAgaraNa kI preraNA pradAna karate haiM / Aja isa vizAla deza meM jo mahAvIra - nirvANa-zatI pUrNa niSThA ke sAtha manAyI jA rahI hai, usake preraka srota munizrI hI haiM / vaha aise sAdhu nahIM jo galI-galI Dolate mila jAte haiM - galI-galI sAdhu nahIM rAvaNa hI mileMge; rAma- sadRza sAdhu kA milanA hI duSkara hai / eka dharma, eka saMskRti dharmaniSTha munizrI meM dhArmika sahiSNutA kA prAcurya hai / dharma ko ve atyanta vizAla, vyApaka aura vizada mAnate haiM; saMkIrNa nahIM / unhIM ke zabdoM meM-- " jo azAnti se rahanA sikhAye, Apasa meM lar3Aye, ekadUsare ke viruddha zastra uThAye, vaha dharma kabhI nahIM ho sakatA / dharma to zAnti, dayA va prema se rahanA sikhAtA hai akelA dharma hI manuSya ko ApadAoM se mukti dilA sakatA hai / " dhArmika dRSTi se unake vicAroM meM audArya atyadhika hai| unhoMne jainetara dharmoM evaM matoM kA bhI adhyayana, manana, anvIkSaNa kiyA hai; lekina kahIM pakSAgraha yA durAgraha dekhane ko nahIM miltaa| ve mAnate haiM ki " apane-apane vizvAsa ke anusAra sabhI ko apane dharma-granthoM se lAbha uThAnA cAhiye aura jo bAteM jIvana ko unnata banAtI haiM unako amala meM lAnA cAhiye / " unakI dRSTi meM dharma kevala manuSya yA jAti- vizeSa kA nahIM hai, apitu prANimAtra ke lie hai, sabhI ke kalyANa ke lie hai / saMsAra meM prANimAtra ko jIne kA samAnAdhikAra hai, ataH dharma prANimAtra ke kalyANa-nimitta hI honA cAhiye / jaise jala sabhI kI pipAsA kA prazamana kara navajIvana aura sphUrti pradAna karatA hai vaise hI dharma AtmA ko UrdhvagAmI banAtA hai, use utkRSTa banAtA hai| unhoMne sakala saMsAra ke prANiyoM ke lie eka dharma aura eka saMskRti kI sadicchA vyakta karate hue kahA ki 'eka AkAza kI chata ke nIce rahane vAle, eka sUrya aura eka candramA se Aloka prApta karane vAle manuSyoM kA dharma eka to hogA hI, unakI saMskRti eka to hogI hI; hA~, dharma aura saMskRti meM deza-kAla- paristhiti ke kAraNa vaibhinya A sakatA hai| Aja jisa 'varlDa bradarahuDa' aura 'inTaranezanala rilIjana' kI bAta kahI tIrthaMkara | apraila 1974 76 For Personal & Private Use Only
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAtI hai usakA anuraNana munizrI kI vANI meM zravaNagocara ho rahA hai, usakA kriyAnvita rUpa munizrI ke AcaraNa meM parilakSita hotA hai| nayI pIr3hI aura dharma nayI pIr3hI kA AhvAna karate hue unhoMne isa bAta para bala diyA ki dharma ko pustakoM se nahIM; AcAra, nyAya aura nIti se jAnanA caahiye| ThIka bhI hai, bhalA jaba taka dharma granthoM meM banda rahegA-unhIM taka sImita rahegA taba taka loka-jIvana se svataH dUra haTa jaaegaa| dharma kA rUpa to sarvajagat-hitakartA aura lokopakAraka hotA hai| dharmatattva-gaveSakoM ne kSamA, mArdava, Arjava, satya, zauca, saMyama, tapa Adi ko sahaja dharma matAyA hai, yahI to mAnava-jAti kA dharma hai-vizvadharma hai| "vastu svabhAvo dharma:" arthAt pratyeka vastu kI nijatA hI usakA dharma hai; jaise--jala kA zItatva, agni kA dAhakatva, sAgara kA gaMbhIratva, AkAza kA vyApakatva, pRthvI kA sahiSNutva / isI prakAra ahiMsA, satya, aparigraha Adi kA anupAlana karanA hamArA kartavya hai, yahI hamArA dharma hai| ahiMsA aura maitrI Aja cAroM ora vaira aura zatrutA ke bhayAvila megha garaja rahe haiN| kalaha aura azAnti kI isa phaz2A meM hameM ahiMsA aura mitratA ko aMgIkAra karanA caahiye| maharSi pataMjali kahate haiM-"ahiMsA pratiSThAyAM tatsannidhau vaira tyAgaH-arthAt jahA~ ahiMsA hai, vahA~ vaira-bhAva kA svataH tyAga ho jAtA hai| isI prakAra hameM AzA karanI cAhiye ki sarvatra mitratA kI prApti ho-"sarvA AzA mama mitraM bhvntu"| munizrI kahate haiM ki hama apane netroM meM maitrI-bhAva kA aMjana lagAyeM, tabhI vaira ko miTAyA jA sakatA hai| 'na hi vaireNa vairaH zamyati"-vaira se vaira nahIM miTatA; maitrI-bhAva se hI saMsAra meM yuddhonmAda ke kAle bAdala chaMTa sakate haiN| vizvadharma ke lakSaNoM kA Arambha 'kSamA' se hotA hai, hameM cAhiye ki unnata manobala, sAmAjika ziSTatA ke AbhUSaNa 'kSamA' ko vicAra nahIM, AcAra bnaayeN| . bhAratIyatA ke poSaka munizrI ko isa bAta kA adhika anutApa hai ki Aja hamameM bhAratIyatA yA rASTrIyatA kI bhAvanA tirohita ho gayI hai| jisa munizrI ne, svAdhInatA-Andolana meM jela-yAtrA kI, rAtri meM phiraMgI sarakAra ke viruddha posTara cipakAye aura bhArata kI zAna 'tiraMge' ko apane gA~va ke nikaTastha enApura meM eka per3a para phaharAyA, svataMtratA kA jIvana meM vahI sthAna mAnA hai jo zarIra meM prANoM kA hai| zarIra prANahIna hokara zava-mAtra hai, deza svataMtratA-hIna hokara murdA hai| unhoMne deza kI surakSA ke lie zastra-bala ko bhI nyAyocita tathA Avazyaka samajhA hai| sImA munizrI vidyAnanda-vizeSAMka For Personal & Private Use Only
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ draupadI kA jaba koI videzI Akramaka - duHzAsana cIra haraNa kara rahA ho usakI zastrabala se rakSA karanI cAhiye, tabhI hama jJAna - vijJAna meM pragati, unnati kara sakate haiM'zAstreNa rakSite rASTre zAstracintA pravartate / " ve dezonnati meM pravRtta hone ko naitika kartavya mAnate haiM / ve cAhate haiM ki hama deza ke prati isI prakAra vizvasanIya baneM jisa prakAra mAtA-pitA apanI santAna ke prati vizvasanIya hote haiM / unakA saMdeza hai ki " galI muhalle kI saphAI karo, dharma-carcA karo, devamaMdiroM meM jAkara pavitratA kA pATha par3ho, udAra bano, saMkIrNa bhAvanAoM ko chodd'o| zIlavAna, dhairyavAna, balavAna bano / saMyama, ziSTAcAra kA pAlana karo, anAthoM-dukhiyoM kI sevA karo / " dezakI sarvAMga unnati ke lie ekatva kI paramAvazyakatA hai| paMjAbI, baMgAlI, madrAsI, gujarAtI, kazmIrI, bihArI kA prazna sAmane na rakhakara 'bhAratIya' hone kI bhAvanA ko sAmane rakheM, yahI cetanA deza kI ekatA ko dRr3ha evaM puSTa karegI / gAMvoM meM maMgala vihAra : unhoMne aneka gA~voM kA paidala bhramaNa kiyA / uttara pradeza ke cAra sau se adhika gA~voM meM unhoMne maMgala vihAra kiyaa| khetoM meM hala calAte, kAryapravaNa kisAnoM ko dekhakara prasanna ho uThate, aura jaba koI kRSaka hAtha para rakhe roTI khAtA dikhAyI detA to premasnigdha vANI meM pukAra uThate- "yahI to hamArI zrama va saMskRti kA digdarzana karA rahe haiM / ye hI isa deza ke sacce mAlika haiM jo karor3oM vyaktiyoM ko bhojana dete haiN| apane maMgala vihAra meM unhoMne aneka kRSakoM aura majadUroM se bAteM kIM, unake prati sahAnubhUti prakaTa kI aura unheM AzIrvAda diyA / kRSaka munizrI ke isa premapage vyavahAra se atyadhika prabhAvita hue / kRSaka ho yA zramika, harijana ho yA brAhmaNa, nirdhana ho yA pUMjIpati unakI dRSTi samAna rUpa se sabhI para par3atI hai-ve mAnavatAvAdI rasadRSTi se sabhI ko anuSikta karate haiM / eka bAra meraTha (u. pra. ) meM eka harijana mahilA ne unheM sira jhukAkara namaskAra kiyA / tatkSaNa mahArAja ke mukhAraviMda se rasasnigdha vANI phUTa par3I-ina harijanoM kI sevA usI prakAra karo jisa prakAra gAMdhIjI karate the / inako samAja meM vahI sthAna do jo tuma ko prApta hai| ina zabdoM meM paigambara hajarata muhammada kI vANI kI anuhAra prasphuTita hai; unhoMne kahA thA ki apane naukara yA sevaka ko vahI khilAo jo tuma khAte ho, vahI pahanAo jo tuma pahanate ho| isase acchA samAjavAda aura kyA ho sakatA hai : "samAjavAda jambo jaiTa se nahIM AyegA, bar3I-bar3I kAroM se bhI nahIM AyegA / jaba AyegA taba janasAdhAraNa ke prayatna se AyegA / hara pazu-pakSI aura manuSya ko usakI AvazyakatA ke anusAra bhojana juTAnA, hamArA kartavya hai aura usa kartavya at pUrA karanA hogA / hameM saba bAtoM ko socakara, mila-bA~Ta kara padArthoM kA upayoga karanA caahiye| sabako apanA-apanA bhAga milate rahanA hI samAjavAda hai / " uparyukta zabdoM meM munizrI ne samAjavAda para vyAvahArika dRSTi se vicAra kiyA hai / samAja - 1: tIrthaMkara / apraila 1974 78 For Personal & Private Use Only
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ deza meM khuzahAlI tabhI hogI jaba hama deza se pyAra kreNge| vAda yA samAnatA ke Adarza kI prAti kisI vidheyaka ko pArita karane se sambhava nahIM, isakI prApti ke lie yadvAtadvA dezavAsiyoM kA hRdayaparivartana karanA hogA aura hRdaya-parivartana bhI inhIM santoM, muniyoM ke divyopadeza dvArA sambhava ho skegaa| ca ki deza meM svArthaparAyaNa vyakti adhika haiM aura ve rASTra kA aMga-aMga vikRta, vikalAMga banA rahe haiN| kisI kI toMda phUla rahI hai, to kisI ke paira dUsare kA sira kucalane ke lie betAba haiM, kahIM niHzakta TA~geM udara ke gurubhAra ko sahana nahIM kara pA rahI haiM aura lar3akhar3A rahI haiM aura vidroha ke lie tatpara haiM, kisI kA ardhanagna zarIra kar3Ake kI sardI se vikampita ho rahA hai, kisI kA peTa bhUkha se pITha meM ghusA jA rahA hai| aisI sthiti meM deza meM ekatA yA samAnatA kahA~ se A sakatI hai ? jaba taka varga-saMgharSa hai aura pArasparika sauhArda kA abhAva hai, ekatA kI kamI hai taba taka samAjavAda AkAza-kusuma ke atirikta aura kucha nahIM / munizrI vidyAnanda-vizeSAMka 79 For Personal & Private Use Only
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ vastuoM kI milAvaTa aura parigraha Aja bahuta se vyApArI milAvaTa kA kAlA dhaMdhA kara tijoriyA~ noToM se bhara rahe haiM, unheM dezavAsiyoM ke jIne-marane se kyA prayojana? bahuta se loga Avazyaka vastuoM kA parigraha kara, U~ce mUlya para becane ke lobha meM apane hI dezavAsiyoM ko kRtrima vastu-abhAva paidA kara kaSToM meM DAla rahe haiN| mirca-masAlA, namaka-ATA, telaghI kauna-sI aisI cIja hai jo zuddha rUpa meM prApta hotI hai| isa sthiti para vicAra karate hue munizrI kahate haiM ki "mUla bAta yaha hai ki Aja hama apane deza kI cIjoM ko heya dRSTi se dekhate haiN| deza meM khuzahAlI to tabhI hogI jaba hama deza ko pyAra kreNge| jo vyApArI dhokhA karate haiM ve deza ko kamajora karate haiM, aise logoM se deza kI tAkata yA daulata nahIM bddh'egii|" jinendra ke anuyAyI hI vastuoM kA parigraha kara apane dharma se cyuta ho rahe haiN| mahAvIra ne aparigraha kA upadeza diyA aura muhammada sAhaba ne apane lie koI vastu dUsare dina ke lie uThAkara yA bacA kara nahIM rkhii| donoM aparigrahI the| munizrI ko kheda hai ki Aja ina donoM ke nAmalevA unhIM ke saMdeza se parAGamukha haiN| apane andara kA aMdhakAra manizrI parvo ke manAne ke pakSa meM to haiM-cAhe ve rASTrIya parva hoM yA sAMskRtika parva hoM, lekina ve cAhate haiM ki ina parvo se samyaktva kI upalabdhi ho-inase esA jJAnapradIpa prajvalita ho jo sabhI ke hRdaya meM ghire aMdhakAra ko naSTa kara sake'jJAnenapuMsaH sakalArtha siddhi'-jJAna se saba icchAoM kI pUrti ho skegii| dIpAvalI ke viSaya meM ve kahate haiM ki tIrthaMkara ko dIpa arpita karanA bhAvanAoM ke ujjvala pratIkoM kA samarpaNa karanA hai| dIpAvalI ko mAtra dIpoM kI avalI taka sImita mata rakho, AtmA kI gaharAI meM utAra kara dekho| saMsAra meM sAre pApa aMdhare meM hI hote haiM, isIlie aMdhare ko dUra karo, saMsAra ko prakAzapuMja se bharo, pApa-mukta kro| Aja hamArI AjAdI bhI lAla kile para tiraMgA phaharAne yA rASTrapati kI savArI nikAlane taka parisImita hai| yahIM taka AjAdI nahIM, dezonnati meM juTane aura deza ko khuzahAla banAne meM hI AjAdI hai| prakRti ke ananya pujArI ___munizrI prakRti ke ananya upAsaka haiN| prakRti ke nAnA mohaka rUpoM meM ve bhAvAtmaka ekatA ke darzana karate haiN| "hamAre dezavAsI videzoM kI saira karane ko to bar3A mahatva dete haiM parantu apane deza ke gaurava himAlaya ke prAkRtika sauMdarya kI ora dhyAna nahIM dete| unheM yahA~ AnA cAhiye aura yahA~ ke prAkRtika sauMdarya kA 80 tIrthaMkara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ lAbha uThAnA caahiye| himAlaya vaha sthAna hai jahA~ deza kI bhAvAtmaka ekatA ke darzana hote haiN| deza-bhara ke strI-puruSa yahA~ apanI-apanI dharma-bhAvanA lekara Ate haiM aura pUre deza kA eka suMdara citra prastuta karate haiN|" unhoMne kitane hI parvatIya sthAnoM kA bhramaNa kara yaha anubhava kiyA hai| munizrI saMgIta ke bhI premI haiM, ve saMgItakAra, kalAkAra, kavi-sAhityakAra kA samAdara karate haiM, svayaM bhI acche sAhityakAra haiN| 'mahAvIra-bhaktigaMgA' meM unake saMgIta-pravaNa hRdaya kI laya sunAyI detI hai| hindI meM unhoMne aneka pustakoM kA praNayana kiyA hai, jainadharma ko Adhunika pariveza meM phiTa karane kA saphalAyAsa parilakSita hotA hai| eka sAhityakAra ke rUpa meM unakI jAgarUka evaM sUkSma dRSTi samAja aura deza kI hRdaya-gati ko pakar3atI calatI hai| eka rASTra-saMta, eka vizva-santa niHsaMdeha Aja jIvana ke pratimAna parivartita ho gaye haiN| manuSya kI sAtvika pravRttiyA~ bhautika aizvarya kI cakAcauMdha meM samyaktva ko dekha nahIM pA rahI haiN| aise samaya munizrI kA jIvana jo eka khulI pustaka hai; usakA avalokana karanA cAhiye / unameM adamya sAhasa hai aura eka 'mizanarI spiriTa' hai| tyAga, tapa, saMyama, zauca, aparigraha Adi uttama guNoM ko apane AcaraNa meM utArane vAle munizrI bhagavAna mahAvIra ke sacce, niSThApUrNa saMdezavAhaka haiN| unakA jIvana pAvana surasari ke sadRza sabhI ko binA raMga-bheda yA sampradAya-varga-bheda ke samAna rUpa se pavitra karane vAlA, kaluSahartA hai, pApamakta karane vAlA hai| rASTrasanta munizrI kI jIvana-dRSTi meM himAlaya kI uccatA, AkAza kI vyApakatA aura sAgara kI gambhIratA samAhita hai| ve jIvana aura deza kI Adhanika samasyAoM kA samAdhAna jainadharma ke pariveza meM khojane vAle rASTra-santa haiM aura eka vizAla vizva-dharma kI sthApanA meM dattacitta vizvapuruSa ke rUpa meM UrdhvagAmI haiN| 00 __ bhogoM kI lAlasA eka annahIna mRgatRSNA hai| isameM bhaTake hue ko pAnI nahIM milatA / mana Sya ko cAhiye ki vaha jitanA zIghra isa pradeza se nikala sake, nikala jAe; aura usa sarovara kI khoja kare jisameM nirmala jIvana ho| -muni vidyAnanda munizrI vidyAnanda-vizeSAMka 81 For Personal & Private Use Only
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka dUsare ke prati Adara rakhane aura anekatA ke garbha meM vidyamAna ekatA kI ora dRSTi karane meM hI hamArA hita aura buddhimattA hai / --nAthUlAla zAstrI munizrI ke mukhAravinda se vizvadharma kA jayaghoSa zravaNa kara aura unake lokahitakArI adhyAtmapUrita sArvajanika pravacana meM sahasroM kI saMkhyA meM upasthita vividha samAja kI janatA ko dekhakara aneka bandhu yaha prazna karate haiM ki yaha navIna vizvadharma aura usakA nArA munizrI kA calAyA huA hai aura munizrI sarvadharmoM (saMpradAyoM) ke mAnane vAle haiM isa nAma se lokAnuraMjana kA unakA kyA prayojana hai ? hamAre samakSa bhI aisI utkaNThA aura carcA prastuta kI gayI hai / 82 vizvadharma ke mantradAtA RSi 1 mAnava hRdaya ko saMskRta kara usameM vidyamAna vikAroM ko dUra karane kA prayatna hI dharma kA uddezya hai / jIvamAtra sukha aura zAnti se rahe ; 'AtmanaH pratikUlAni pareSAM na samAcaret' kI bhAvanA vikasita ho / ahiMsA aura samanvaya kI bhAvanA se yaha bhUtala svargopama dRSTigocara ho / prANimAtra saMgharSa se vace, matsyanyAya ( sarvAivala oNpha da phiTesTa) kA Azraya na le, isa Adarza ko prasthApita karane aura 'jIo aura jIne do' kA saMjIvana maMtra pradAna karane hetu samaya-samaya para yugapuruSoM kA prAdurbhAva hotA rahA hai / ina AdarzoM aura lakSyoM para kuThArAghAta karane vAle bhI una yugapuruSoM ke ziSya yA anuyAyI hI hue haiM jinhoMne unake upadezoM ke nAma para bar3I-bar3I dIvAreM khar3I kara dIM aura tIrthaMkara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalaha evaM vidveSa kA bIja bo diyaa| isakA pariNAma yaha huA ki yugapuruSoM aura unake upadezoM ke nAma para bhinna-bhinna saMpradAya (paMtha) bana gaye aura paraspara Adara evaM sahiSNutA ke sthAna para bauddhika aura zArIrika hiMsA hone lgii| vItarAga sarvajJa tIrthaMkaroM ne mAnavatA ke vikAsa kA mArga ahiMsA kI jyoti se hI alokita kiyA thaa| ahiMsA hI vyApaka evaM mUla satya hai; jisakA sAkSAtkAra zramaNa-dhArA ke anuyAyiyoM ne kiyA / AcArya samaMtabhadra ke zabdoM meM 'ahiMsA bhUtAnAM jAti viditaM brahma paramam' arthAta ahiMsA parama brahma rUpa hai, ahiMsA se hI paramAtmapada kI upalabdhi hotI hai aura paramAtmapada hI ahiMsA kA caramottama rUpa hai / AtmA se paramAtmA banane ke lie mana, vacana aura kAya rUpa trividha ahiMsA kI paripUrNa sAdhanA apekSaNIya hai / jainadarzana kevala zArIrika ahiMsA taka hI sImita nahIM hai, vahA~ bauddhika ahiMsA bhI anivArya hai| isa bauddhika ahiMsA ko anekAnta, syAdvAda, samanvaya, sahaastitva, sahiSNutA, sarvodaya, vizvadharma aura jainadharma Adi nAmoM se saMbodhita kiyA jAtA hai / munizrI vidyAnandajI ne ukta nAmoM meM se 'ahiMsA dharma kI jaya' aura 'vizvadharma kI jaya' nAmoM ko cuna liyA hai aura ve apane pravacanoM meM jainadharma ke sarvodayI bhavya prAsAda ke 'AcAra meM ahiMsA, vicAra meM anekAnta, vANI meM syAdvAda aura samAja meM aparigraha' ina cAra mahAn staMbhoM kI mahattA kA vivecana karate haiM / yaha prAsAda koI nayA nahIM hai yugayaga meM tIrthaMkAroM ne bhI isakA jIrNoddhAra kiyA hai aura ise ya gAnurUpatA dI hai| manizrI ne bhI vizva kA hitakArI dharma hone se isake ukta nAmoM meM se vizvadharma nAma ko pasanda kiyA hai jo mugdha puruSoM ko nayA dIkhatA hai / vAstava meM hama prathAoM , paramparAoM aura rItirivAjoM (rUr3hiyoM) meM itane baMdha gaye haiM ki koI bhI nayA zabda, nayI bhASA jisameM hamAre trikAlAvAdhita mUladharma kA hI pratipAdana aura samarthana hotA ho, yugAnurUpatA ko sahana nahIM kara skte| hamArI mAnyatA hai ki jo hamArA hai vahI satya hai, na ki jo satya hai vaha hamArA hai| lokarUr3hiyoM meM dharma kI kalpanA ne dharma ke yathArtha rUpa ko parivartita kara diyA hai| sAdhu-jana paraMparA se prApta saMpradAya-rUpI zarIra ko chor3a nahIM skte| unheM 'dharmasya tattvaM nihitaM guhAyAm' ke rahasya ko udghATita kara sva-para kA kalyANa karanA hai, apane karttavya kA paripAlana karate hue janatA ko bhI dharma kI ora prerita karanA hai / jahA~ nirgrantha dIkSA grahaNakara apane zarIra, ghara, samAja aura usase saMbaMdha rakhane vAle, mAtA, pitA, putra, patnI Adi parivAra kA moha chor3A jAtA hai, usa kuTumba kI sImita dIvAra ko tor3akara 'vasudhaiva kuTumbakam' ke vyApaka dAyare meM vivekapUrvaka zramaNa-caryA kA nirvAha karanA par3atA hai; vahA~ bhI 'sva' kI vyApaka anubhUti ke lie para-mAtra se baMdhana-mukta hone kA uddezya TUTa nahIM jAtA hai / paramparAnusAra Atmahita ke sAtha parahita (lokasevA) sAdhujanoM ke lie tyAjya nahIM hai| munizrI vidyAnanda-vizeSAMka 83 For Personal & Private Use Only
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ vartamAna yuga samanvaya kA anukUla yuga hai / bhagavAna mahAvIra kA paccIsa sauvA~ parinirvANa-mahotsava sArvajanika rUpa meM manAyA jAegA / vIra-zAsana meM jo matabheda utpanna huA aura hama aneka saMpradAyoM meM vibhAjita hue, aba vaha paristhiti bhI nahIM rahI / hama ekasUtratA meM na baMdha sake to mana-bheda ko bhulAkara prema aura sahayoga dvArA saMgaThita ho sakate haiN| saMpUrNa vizva meM apane siddhAntoM kA pracAra karane ke lie pahale hama meM tyAga aura samatA-buddhi honA Avazyaka hai / aba eka hI dharma ke anuyAyiyoM meM eka dUsare ko mithyAdRSTi kahanA yuga kI pukAra nahIM hai / yuga kI pukAra hameM munizrI se jAnanA hai / eka dUsare ke prati Adara rakhanA aura anekatA ke garbha meM vidyamAna ekatA kI ora dRSTi karane meM hI hamArA hita aura buddhimattA hai / __ san 1893 meM 'vasudhaiva kuTumbakam' ke anuyAyI banakara bhAratIya dharmadUta svAmI vivekAnaMda bhautikavAdI deza amerikA meM gaye aura bhAratIya saMskRti kA zaMkhanAda kiyaa| zikAgo ke vizvadharma-sammelana kA vaha apUrva dazya smaraNIya hai jaba saMsAra ke sabhI dArzanika aura tattvajJAnI svAmIjI dvArA vizvadharma kI vyAkhyA zravaNa kara mugdha ho gaye the| yadyapi svAmIjI vedAntI the para unhoMne vizva-kalyANa, sahayoga, sAmaMjasya aura ahisA (yuddhavirodhI vicAra) saMbaMdhI bhAratIya dharma kI vizeSatAoM kA aura sarvadharma-samanvaya kA pratipAdana kara videza meM dharma ke prati mahAn zraddhA evaM AkarSaNa utpanna kiyA thaa| hameM Aja deza aura videzoM meM apane aise hI vyaktitva aura bhASaNoM dvArA eka nayI cetanA kA sRjana karane vAle dharma aura saMskRti ke sAdhakoM kI jarUrata hai, jo soI huI AtmAoM ko prabuddha kara skeN| yaha vAtAvaraNa kisI bhI dharma (saMpradAya) kI AlocanA kA nahIM hai; bhAvanAtmaka ekatA kI ora hamArA dhyAna jAnA cAhiye / samaMtabhadra svAmI ke usa sarvodaya tIrtha (akekAnta) ko smaraNa rakhA jAe jo samasta ApattiyoM, vaira-virodhoM ko dUra karane vAlA aura sarva prANiyoM meM maitrI karAne vAlA hai| apane isI viziSTa vyaktitva aura zailI meM diye gaye madhura evaM ojasvI pravacanoM meM vizvadharma ke maMtradAtA RSi munizrI vidyAnandajI haiM, jo kartarikA (kaiMcI) kA kAma na kara sUcI (suI) kA kAma karate haiN| 00 __paMka-pathoM para calatA huA manuSya jaba mRtyu kA atithi hotA hai, taba aisA lagatA hai ki lAla (maNi) ga~vAkara koI thakA-hArA, luTA-piTA vyakti zmasAna ke zavoM kI zAnti-bhaMga karane A pahu~cA ho / -muni vidyAnanda 84 tIrthaMkara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidyAnanda-sAhitya : eka sarvekSaNa viracita 1. anekAnta-saptabhaMgI-syAvAda (isa pustaka meM jaina-darzana kI prAcInatA ke sAtha satya ko jAnane kI paddhati ke rUpa meM anekAnta-syAdvAda kA vizleSaNAtmaka evaM tulanAtmaka sapramANa vizada vivecana kiyA hai), meraTha, 1969 / 2. aparigraha se bhraSTAcAra-unmUlana (isa pustikA meM mArgadarzana diyA hai ki kisa prakAra aparigraha ko apanAne se bhraSTAcAra ko jar3a-mUla se miTAyA jA sakatA hai), AgarA, navIna saMskaraNa 1972 / 3. abhIkSNa jJAnopayoga (yaha pustaka eka gahana adhyayana kI sAmagrI prastuta karatI hai| solahakAraNa ke antargata cauthI bhAvanA abhIkSNa jJAnopayoga' hai, munizrI ne kaI rocaka saMdarbha dekara viSaya ko sarala aura upayogI banA diyA hai / yaha utkRSTa dArzanika kRti hai), indaura, 1971 / 4. ahiMsA : vizvadharma (yaha eka aisI kRti hai, jise jaina-jainetara jJAna-pipAsuoM ne to par3hA hI, kintu jisane videzoM kA dhyAna bhI AkarSita kiyA hai), indaura, 1973 / 5. AdikRSi-zikSaka tIrthaMkara AdinAtha (isa pustikA meM 'Adi purANa' ke mahattvapUrNa tathyoM ko udghATita karate hue samajhAyA hai ki bhagavAn AdinAtha dvArA upadiSTa kRSi mArga ko apanAnA rASTra ke lie atyanta upAdeya aura hitakara hai), AgarA, navIna saMskaraNa 1972 / 6. AdhyAtmika sUktiyA~ (munizrI ne Atma-kalyANa ke mArga para calane vAle AtmazodhArthiyoM ke lie eka preraka AdhyAtmika cayanikA ke rUpa meM isa pustikA ko taiyAra kiyA hai| cune hue bodhaprada sUktoM kA yaha aisA apratima saMkalana hai, jisameM zlokoM ko arthasahita prastuta kiyA gayA hai), indaura, 1973 / 7. Izvara kahA~ hai ? (isa pustikA meM Izvara ke svarUpa kI vyAkhyA ke sAtha spaSTa kiyA hai ki caritra hI IzvarIya rUpa hai), AgarA, navIna saMskaraNa 1972 / 8. kalyANa muni aura samrATa sikandara (isa pustikA meM tIrthaMkara AdinAtha aura mahAvIra ke sambandha meM aitihAsika tathya prastuta karane ke sAtha hI sikandara ke bhArata para munizrI vidyAnanda-vizeSAMka For Personal & Private Use Only
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ AkramaNa karane, usakI kalyANa muni se bheMTa hone, phira munizrI kA yUnAna meM vihAra karane Adi kI zodhapUrNa sAmagrI prastuta kI hai), AgarA, navIna saMskaraNa 1972 / 9. guru-saMsthA kA mahattva (isa pustikA meM samajhAyA hai ki kisa prakAra guru samyaktva kI tridhArA ke mUrtarUpa haiM, unake sadbhAva se samAja pazutva se manuSyatva aura devatva kI ora agrasara hotA hai), jayapura, 1964 / 10. tIrthaMkara varddhamAna (munizrI ne apane meraTha-varSAyoga : 1973 meM jo adhyayanaanusaMdhAna kiyA aura jo abhIkSNa svAdhyAya-siddhi kI, usI kI eka apUrva pariNati hai unakI Aja se bIseka varSa pUrva prakAzita kRti 'vIra prabhu' kA yaha AThavA~ upaskRta saMskaraNa isameM bhagavAna mahAvIra ke jIvana para khojapUrNa sAmagrI to dI hI hai, sAtha hI una tathyoM kA bhI saMtulita samAyojana kiyA hai jo aba taka huI gaMbhIra khojoM ke phalAgama haiM / yahI kAraNa hai isameM prAgaitihAsika, aitihAsika, jyotiSika, sAMskRtika tathA sAmAjika dRSTiyoM se mahatvapUrNa pramANika vivaraNa bhI sammilita hai; yaha grantha anekAnta para vyApaka jAnakArI se yukta hai ), indaura 1973 / 11. daiva aura puruSArtha (isa pustikA meM daiva kI upAsanA puruSArtha-parAyaNa hokara karane kI preraNA dI gayI hai), AgarA, navIna saMskaraNa 1972 / 12. nArI kA sthAna aura kartavya (isa pustikA meM nArI-jIvana ko eka svastha aura tejasvI mArgadarzana diyA gayA hai ), indaura, 1971 / 13. nirmala AtmA hI samayasAra (yaha kundakundAcArya kI bahumUlya kRti 'samayasAra' para munizrI ke svatantra, sArapUrNa, maulika pravacanoM kA apUrva grantha hai), indaura, 1972 / / 14. pAvana parva rakSAbandhana (isa pustikA meM rakSAbandhana ko maitrI-parva, sauhArda-mahotsava ke sAtha 'vAtsalpa-pUrNimA' ke rUpa meM prastuta kiyA hai / kathA bhI rocaka zailI meM dI hai), AgarA, navIna saMskaraNa 1972 / 15. picchi-kamaNDalu (munizrI-racita kRtiyoM meM isa grantha ko zIrSastha sthAna prApta hai, yaha eka ora maulika evaM sAragabhita hai, to dUsarI ora munizrI ke prAtibha darzana evaM krAntadRSTitva se otaprota hai| isa grantharAja meM jinandra bhakti, guru-saMsthA kA mahattva, narajanma aura usakI sArthakatA, jainadharma-mImAMsA, cAritra binA mukti nahIM, picchi aura kamaNDalu, zabda aura bhASA, vaktRtva-kalA, moha ora mokSa, lekhana-kalA; sAhitya, svAdhyAya aura jIvana, samAja, saMskRti aura sabhyatA, varSAyoga, dharma aura pantha, dIkSA-grahaNa-vidhi, sallekhanA jaise vividha evaM vyApaka viSayoM kA samAveza huA hai / inameM pratipAdita viSayoM ne Age calakara svatantra pustikAoM kA svarUpa grahaNa kara liyA hai), jayapura, dvitIya saMskaraNa (parivaddhita-saMzodhita) 1967 / tIrthakara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. mantra, mUti aura svAdhyAya (isa pustikA meM NamokAra mantra mAhAtmya, mUrtipUjA ke rahasya aura svAdhyAya ke jIvana meM mahattva ko pratipAdita kiyA hai), jayapura, 1964 / / 17. mahAtmA IsA (isa pustikA meM IsA masIha ke bhArata-Agamana, una para zramaNasaMskRti kA prabhAva-jaise tathyoM ke bAre meM sapramANa likhA hai ki itihAsavid tathA zodhakartA isa bAta para prAyaH ekamata haiM ki mahAtmA IsA kA suprasiddha giripravacana tathA pITara, eNDa , jemsa Adi ziSyoM ko diye gaye upadeza jaina-siddhAntoM ke atyanta samIpa haiM) 18. vizvadharma kI rUparekhA (isa pustaka meM bhagavAna RSabhanAtha se mahAvIra taka kI tIrthaMkara paramparA kI prAmANikatA prastuta karate hue jainadharma kI prAcInatA kA vivecana kiyA hai aura pratipAdita kiyA hai ki vizva kA sarvasammata, vizva-hitakArI dharma 'ahiMsA' hai| 'vizvadharma' kI rUparekhA ahiMsAmayI hai), dillI, dvitIya saMskaraNa 1966 / 19. vizvadharma ke dazalakSaNa (yaha eka mahattvapUrNa kRti hai, jisameM vizvadharma kI eka susaMgata rUparekhA prastuta huI hai), indaura 1971 / 20 vizvadharma ke maMgala pATha (isa pustaka meM paramparAta sAmagrI ko naye DhaMga se zuddha tathA maulika rUpa meM prastuta kiyA gayA hai), indaura, 1971 / 21. vIra prabhu (isa pustikA meM bhagavAna mahAvIra kA saMkSipta kintu sArapUrNa paricaya hai, sAtha hI unake divya upadezoM ko sarala-sarasa lokabhASA meM prastuta kiyA hai), AgarA, chaThA saMskaraNa 1966 / 22. sapta vyasana (isa pustaka meM vasunandI zrAvakAcAra ke saMdarbha meM 'sapta vyasana'jaise paramparita viSaya ko bar3e rocaka rUpa meM prastuta kiyA gayA hai), indaura 1971 / 23. samaya kA mUlya (yaha pustaka eka utkRSTa kRti hai| isameM samaya kI mahattA para kaI rocaka tathya haiM, isakI zailI mana ko matha DAlane vAlI hai), indaura 1971 / 24. sarvodaya tIrtha (isa pustikA meM spaSTa kiyA hai ki sarvodaya tIrtha kI parikalpanA kisa prakAra vizva mAnavoM ke saMpUrNa hitoM kI rakSA karane meM sakSama hai), AgarA, navIna saMskaraNa 1972 / 25. suputraHkuladIpakaH (isa pustikA meM Aja ke yantra-yuga meM kula-dIpaka vizvadIpaka kaise bana sakate haiM, isa saMdarbha meM yuvA-pIr3hI ko bar3A hI preraka udbodhana diyA hai), AgarA, navIna saMskaraNa 1972 / 26. svataMtratA aura samAjavAda (munizrI ne tattvArthasUtra ke kaI sUtroM ko eka naye hI saMdarbha meM prastuta kiyA hai / pustaka yugAntakarakArI hai aura jaina-tathyoM ke saMdarbha meM pahalI bAra samAjavAda kI vyAkhyA karane meM samartha hai), indaura 1971 / 27. zramaNa saMskRti aura dIpAvalI (isa pustaka meM zramaNa saMskRti aura usakI upalabdhiyoM kA vivecana karate hue rASTrIya parva dIpAvalI kI mahattA spaSTa kI gayI hai sAtha hI usake Ayojana ko dizA bhI dI hai ), indaura 1972 / munizrI vidyAnanda-vizeSAMka 87 For Personal & Private Use Only
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkalita amRtavANI ( yaha pustaka munizrI ke indaura varSAyoga meM diye gaye katipaya mahattva - pUrNa pravacanoM ke mukhyAMzoM kA saMkalana hai ) indaura, 1972 // paccIsa sau vA~ vIra - nirvANotsava kaise manAyeM ( dillI meM 8 julAI, 1973 Satara kAntikArI pravacana kA saMpAdita rirpoTiMga, dizAdarzana dene meM samartha tejasvI vicAra), indaura, 1973 / maMgala pravacana ( gAMdhI - zatAbdI para prakAzita isa pustaka meM 105 viSayoM kA samAveza kiyA gayA hai / munizrI dvArA samaya-samaya para diye gaye pravacana kA yaha viSayAnukrama meM saMkalita evaM saMpAdita sAra-saMkSipta hai ) ; meraTha, dvitIya saMskaraNa 1969 / maMgala pravacana ( gAMdhI - zatAbdI para prakAzita dvitIya saMskaraNa 1969 kA yaha paoNkeTa buka meM tRtIya saMzodhita saMskaraNa hai / ina maMgala pravacanoM kA svarUpa hI kucha aisA hai ki inheM par3ha jAne para jainadharma kI eka lokopayogI mUrti svayaMmeva A~khoM ke sAmane A khar3I hotI hai); zrI mahAvIrajI ( rAjasthAna, ) 1973 / jJAna dIpa jaleM (preraka prasaMgoM se bharapUra munizrI ke ahiMsA kA patha prazasta karane vAle vicAra navanIta, isa paoNkeTa buka meM zramaNa saMskRti aura usakI upalabdhiyA~, saMskRti aura dharma, dharma digambara muni aura zramaNa, dIpAvalI, samaya kA mUlya, arabhIkSNa jJAnopayoga, sapta vyasana Adi viSayoM kA sArAMza diyA gayA hai), meraTha 1973 / muni vidyAnanda kI jIvanadhArA ( sva. vizvambharasahAya premI dvArA likhita isa pustaka meM munizrI kI vicAradhArA tathA preraka sandeza saMkSipta rUpa meM saMpAdita kiye gaye haiM, sAtha hI aneka saMtoM, vidvAnoM aura netAoM se unakI bheMToM kA vivaraNa bhI diyA gayA hai), sahAranapura, 1969 / himAlaya meM digambara muni ( padmacandra zAstrI dvArA racita yaha grantha munizrI ke AdhyAtmika parivrajana tathA cAturmAsa kI dainaMdinI hai, isameM unake pravacanoM ke jo bhI aMza Aye haiM, ve bhAratIya saMskRti ke marmajJoM ke bar3e kAma ke haiM, isameM munizrI ke virAT vyaktitva kA AbhAsa milatA hai / saMpUrNa kRti munizrI ke Atmabala aura prakhara sAdhanA gaurava gAthA hai / yaha eka yAtrA graMtha to hai hI, sAtha hI yaha aisA advitIya grantha bhI hai, jisameM itihAsa, samAjazAstra, saMskRtizAstra, bhASA-vijJAna, dharma tathA nItizAstra, prajAti - vijJAna ityAdi Akalita hai / prastuta grantha munizrI kI Atmopalabdhi kA sAra - saMkSepa to hai hI, lokopalabdhi kA bhI eka sazakta saMdarbha hai ), zrInagara - gar3havAla (himAlaya), 1970 / 88 For Personal & Private Use Only . tIrthaMkara / apraila 1974
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ prerita aMgUra (munizrI kI preraNA se saMkalita isa pustaka meM cune hue strota, pATha aura bhajana sammilita haiM, zramaNa jaina bhajana pracAraka saMgha dvArA prakAzita evaM prasArita isakI vibhinna saMskaraNoM ke rUpa meM Der3ha lAkha se Upara pratiyA~ bika cukI haiM, katipaya bhajanoM ke rikArDa bhI bana gaye haiN)| aitihAsika mahApuruSa tIrthaMkara vardhamAna mahAvIra (isakI racanA munizrI ke sAnnidhya meM DA. jayakizanaprasAda khaNDelavAla ne kI hai| isameM lekhaka ne munizrI ke nirdezana meM mahAvIra ke jIvana kA asaMdigdha vRtAnta prastuta kiyA hai), meraTha , 1973 / jaina itihAsa para lokamata (isameM jaina darzana tathA itihAsa ke viSaya meM bhArata ke suprasiddha vidvAnoM ke prAMjala mata saMgrahIta haiM ), meraTha, 1968 / jaina zAsana kA dhvaja (yaha jaina dhvaja ke svarUpa, itihAsa aura vyaktitva para sarvaprathama prakAzana hai; saMpradAyAtIta tathyoM se yukta bahuraMgI pustaka munizrI ke mArgadarzana meM DA. jayakizanaprasAda khaNDelavAla ne taiyAra kI hai), meraTha, 1973 / tIrthaMkara pArzvanAtha bhaktigaMgA (isa pustaka ke prAraMbha meM tIrthaMkara pArzvanAtha kA jIvana-caritra diyA gayA hai| bha. pArzvanAtha se sambandhita 101 bhajanoM ko arthasahita prastuta kiyA gayA hai / isake saMkalana , saMpAdaka aura anuvAdaka haiM DA. premasAgara jaina), dillI, 1939 / tIrthaMkara mahAvIra bhaktigaMgA (yaha munizrI ke pAvana hRdaya kI preraNA kA pariNAma hai| prAraMbha meM munizrI dvArA saMkSepa meM likhita tIrthaMkara mahAvIra kA jIvana-caritra hai| isameM bha. mahAvIra se sambandhita strota tathA 48 bhajanoM ko arthasahita prastuta kiyA gayA hai), dillI, 1968 / bhakti ke aMgUra aura saMgIta-samayasAra (munizrI kI preraNA se DA. nemIcanda jaina dvArA saMpAdita yaha pustaka 'aMgUra' aura 'susaMgIta jainapatrikA' se kiMcit Age kI cIja hai| isameM kucha sAmagrI naI aura kucha punaH saMkalita hai), indaura, 1971 / bharata aura bhArata (munizrI ke mArgadarzana meM DA. premasAgara jaina dvArA racita isa pustaka meM RSabhadeva ke jyeSTha putra bharata ko hI isa deza ke nAma bhAratavarSa' kA mUlAdhAra aitihAsika evaM paurANika pramANoM dvArA siddha kiyA gayA hai ), bar3auta, 1969 / munizrI vidyAnanda-vizeSAMka For Personal & Private Use Only
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya saMskRti aura zramaNa paramparA (DA. harIndrabhUSaNa jaina dvArA likhita zramaNa saMskRti ko itihAsa aura anusaMdhAna ke pariprekSya meM prastuta karane vAlI yaha eka pramANika pustaka hai; choTI kintu tathya kI dhanI eka mahattvapUrNa kRtti hai), meraTha, 1973 / vIra nirvANa vicAra sevA (munizrI kI preraNA, protsAhana aura AzIrvAda se zrI vIra nirvANa grantha prakAzana samiti, indaura ke antargata kAryarata yaha akhila bhAratIya vicAra sevA (phIcara savisa) vividha dhArmika avasaroM aura parvo para jaina-jainejara vidvAnoM se sapArizramika sAmagrI taiyAra karanA kara patra-patrikAoM meM niHzulka prakAzanArtha vitarita karatI hai| isake dvArA prasArita sAmagrI ko marAThI tathA gujarAtI patroM ne bhI anuvAda ke rUpa meM prakAzita kiyA hai| isake 'paryaSaNa-aMka' aura 2500 vAM vIra-nirvANa mahotsava saMdarbha meM eka dizAdarzana : kAryakrama aura Ayojana-aMka kAphI lokapriya hue haiM ), indaura, 1972 / susaMgIta jaina patrikA (isameM jaina saMgIta ko lekara bar3I maulika aura khojapUrNa sAmagrI hai / vAstava meM jaina saMgIta ko lekara itanA acchA saMkalana aba taka dekhane meM nahIM aayaa| isameM kaI lekha anusaMdhAna kI nidhi hai| patrikA kI eka bar3I vizeSatA yaha hai ki isane apane antarbhAratI svarUpa ke kAraNa akhila bhArata kI jaina prANadhArA ko eka sUtra meM piro liyA hai), zramaNa jaina bhajana pracAraka saMgha, dillI, 1970 / tIrthaMkara varddhamAna mahAvIra (munizrI ke mArgadarzana meM padmacandra zAstrI dvArA prastuta bhagavAn mahAvIra ke jIvana para pahalI bAra atyanta prAmANika tathyoM para AdhArita paThanIya sAmagrI tathA prAcIna pratimAoM ke durlabha citroM se yukta kRti), indaura, prakAzyaH 1974 / 00 jJAnI jJAna aura vairAgya ke do taToM meM gherakara jIvana-nadI ko mokSa-samudra taka paha~cAne meM prayatnazIla rahatA hai| usane nirmala jala meM saMskRti ke kamala khilate haiN| usase sparza kara jo pavana gujaratA hai, vaha zItalatA se bhara jAtA hai| usake taToM para jo bIja girate haiM, unake chAyAdAra vRkSa banate haiM aura usake pAsa pyAsa liye aMjali bar3hAtA hai, use amRta pIne ko milatA hai| -muni vidyAnanda tIrthaMkara / apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ tapasyA ke caraNa calate-calate rAha bana gaye, tapate-tapate bane ujaalii| tana prANI-prANI kA tana hai, mana upavana upavana kA maalii| rUpa atana, jIvana candana hai, roma-roma kamaloM kA vana hai| zvAsoM meM sAhitya sumana hai, hAthoM meM vidyA kA dhana hai| bAta-bAta meM gAMdhI-vANI, rAga-rAga meM bhole zaMkara / adharoM para dukhiyoM kI kavitA, A~khoM meM sAre tIrthaMkara / / vidyA-dhana aisA sAgara hai-jo na kabhI ratnoM se khaalii| calate-calate rAha bana gaye, tapate-tapate bane ujaalii| duniyA tyAgI, kapar3e chor3e, chor3A nahIM hRdaya kaviyoM kaa| jor3A nahIM, diyA dAtA ko, tor3A nahIM hRdaya kaviyoM kA / upavAsoM meM jaga ko bhojana, mauna vratoM meM maMtra jJAna ke| mastaka para traya ratna dIpta haiM, ura meM aMkita zabda dhyAna ke / / mandira-mandira ke dIpaka svara, cAha amara pUjA kI thaalii| calate-calate rAha bana gaye, tapate-tapate bane ujAlI / / jidhara digambara paga dharate haiM, udhara bujhe dIpaka jala jaate| jisa para dayA-dRSTi karate haiM, usake naSTa bIja phala jAte / / jo satsaMga nahIM tajatA hai, usako dAga nahIM lagatA hai| jo caraNoM ko mukuTa banAte, unako svArtha nahIM ThagatA hai| mAnasa meM zazi kI zItalatA, mAthe para sUraja kI laalii| calate-calate rAha bana gaye, tapate-tapate bane ujaalii| - raghuvIrazaraNa 'mitra' syAdvAda meM sabakI bolI, bhAvoM meM bhaktoM kI bhaassaa| pUjA meM jana-jana kI pUjA, cAvoM meM sabakI abhilASA / / gatividhi meM yuga-yuga kI nidhiyA~, yati meM vizva-krAnti kI sItA / prakaTa huA Aloka vIra kA, mukhara huI muniyoM kI gItA // rasanA nahIM rasoM se khAlI, sAdhU nahIM guNoM se khaalii| calate-calate rAha bana gaye, tapate-tapate bane ujaalii| munizrI vidyAnanda vizeSAMka 91 For Personal & Private Use Only
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ (saMyukta puruSa : zrIguru vidyAnanda, pRSTha 34 kA zeSa) prAja kA 'vAhimAm' pukAratA vizva lokavallabha vidyAnanda ko apane bIca dhurI ke rUpa meM pAnA cAhatA hai| kA seThAzrayI paMDita hone ko apanI AtmA kA apamAna samajhatA hai| jinezvaroM ke dharmazAsana kI vyAkhyAtA vaha paMkti-paramparA Aja luptaprAyaH hai, mahArAja ! gopAladAsa baraiyA aura gaNezaprasAda varNI kI janetA dharma-kokha Aja bA~jha hone kI hada para khar3I hai| kyA samAja ke sarvezvaroM ko isakI cintA kabhI vyApI hai ? kataI nhiiN| kAna para jUM taka nahIM reMgatI; kyoMki yaha vyavasthA gairasAmAjika aura gairajimmevArAnA hai| yaha samAja hai hI nahIM, kevala vyakta svArthoM ke pArasparika gaThabandhana kI durabhisandhi hai / ___ 'jAnatA huuN| jo tumhArA darda hai, vahI to merA bhI darda hai ! saba kaho, sunanA cAhatA hU~ / ' __...dharma-zAstra aura jinopadiSTa tattvajJAna kA kakaharA taka bhI na samajhane vAle samAja ke coTIpatiyoM ne dharmamUrti brahmacArI zItalaprasAda, bairisTara campatarAya, bairisTara jugamandaralAla jainI, arjunalAla seThI aura nyAyAcArya paM. mahendrakumAra jaina jaise jAne kitane hI jinezvarI sarasvatI ke dhurandharoM para taraha-taraha ke kalaMka aura lAMchana lgaaye| kaiyoM ko prastAva pAsa karake jAti-bahiSkRta bhI kiyA gyaa| una para atyAcAra hue|"aur sunAU~, mahArAja ....?' 'kaha diyA na, saba sunaao|' 'jaina purAtattva ke vilakSaNa khojI aura jinavANI ke ananya uddhAraka paM. nAthUrAma premI ne jaba sarvaprathama jaina vAGamaya ko madrita kara prakAzita kiyA, to zAstra kI AsAtanA ke isa pApa kI khAtira, unakI dUkAna ko bambaI kI gaTaroM meM phikavA diyA gyaa| usake bAda nAthUrAma premI ne jina-mandira kA dvAra nahIM dekhaa| Aja unhIM premIjI kI kRpA ke prasAda se chApe meM mudrita jaina zAstra bambaI ke usI mAravAr3I mandira' se lagAkara sAre bhArata ke jina-mandiroM ke bhaNDAroM meM samAdRta bhAva se virAjamAna haiM, aura lAkhoM jainiyoM ke dharma-lAbha kA sulabha sAdhana ho gaye haiM / '' aisI to bezumAra kahAniyA~ haiM, mhaaraajshrii|' 'eka aura tumhAre mana meM A rahI hai, vaha bhI sunA do|' 'navIna bhArata ke RSi-kalpa sAhityakAra aura cintaka jainendrakumAra kI mA~ kI lAza uThAne ke lie Ane ko dillI ke hara jaina zrAvaka ne inakAra kara diyaa| aura mA~ ke zava ke pAsa ekAkI khar3e nirIha jainendra kI A~khoM Age,zrAvikAzrama kI adhiSThAtrI rAmadevI kI lAza para, Azrama ke hisAba-kitAba kI jA~ca-kameTI baitthii| usake bAda jainendra ne apane ko 'jaina' kahA jAnA pasanda nahIM kiyaa| jaina to mere nAma ke sAtha bhI lagA hai, tIrthaMkara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ para tathAkathita jainatva kI sImAoM se maiM kabhI kA niSkrAnta ho cakA / ... isa samAja kI Aja bhI vahI manovRtti hai, Aja bhI vahI ravaiyA hai-zAyada hAlata badatara hai / ...' 'vaha to hai, aba tuma kyA kahanA cAhate ho ?' 'yahI ki hisAbI-kitAbI dravya kA anna khAkara, mahAvIra likhanA mujha brahmakarmI ke vaza kA nahIM hai| mujhe isa mAyAjAla se kRpayA mukta hI rkheN| kevala ApakA AzIrvAda cAhatA hU~ ki apane Atmagata mahAvIra kI racanA karane meM saphala ho sakU~ / 'yogakSemavahAmyahaM zrI mahAvIra merA bhAra uThAyeMge hI ... / ' spaSTa dekha sakA, merA zabda-zabda munizrI ke hRdaya ke Ara-pAra gayA hai / merI AvAz2a ke darda se unakA pora-pora anukampita huA hai| phira bhI ve nizcala haiN| apalaka ekaTaka merI ora nihAra rahe haiM / phira nirudvega zAnta svara meM bole : ___ 'nahIM, aba mere hAtha se chaTaka jAo, yaha sambhava nahIM / suno vIrendra, maiM bhI tumhArI hI taraha bAlapana se hI vidrohI rahA hU~ / aura Aja jo kucha hU~, vaha usI kI carama pariNati hai| abhI kucha barasa pahale mere sAtha bhI aisI naubata AyI thii| kahA gayA thA, isa sAdhu kI roTI banda kara do, ise kapar3e pahanA do| yaha para dharmoM kI mithyAdRSTi zAstra-vANI kA vyAkhyAna karatA hai / lekina maiM maidAna meM IMTA rahA, bhAgA nahIM apanI Ana para avicala rhaa| Aja dekha hI rahe ho, kahA~ hU~....?' 'ApakI aura bAta hai, mahArAja, Apa gRha-tyAgI sanyAsI haiM, aura Apake pAsa pratyakSa tapobala hai, jise koI harA nahIM sktaa| maiM ThaharA parivAra-bhAravAhI gRhastha aura phira bhI svairAcArI kavi : kaI morcoM para eka sAtha lar3ane ko majabUra / aise meM mere Antara tapo-saMgharSa aura unmukta bhAvonmeSa ko samajhane kA kaSTa yahA~ kauna karegA?' "maiM karUMgA tumhArI premAkula vidroha-mUrti ke pIche isa bAra maiM khar3A hU~ / yaha kyA kAphI nahIM hogA ?' .."maiM ApA hAra kara natamAtha samarpita ho rahA / samajha gayA, yaha 'guruH sAkSAt parabrahma' kA acUka AzvAsana, aura akutobhaya abhaya-vacana hai| maiMne kahA : .."bhagavan, mere hRdaya meM jo mahAvIra isa ghar3I uTha rahe haiM, ve Aja kI asatya, hiMsA, corI, parigraha aura vyabhicAra kI buniyAda para khar3I AsurI vyavasthA ke viruddha vidroha ke digambara jvAlAmukhI kI taraha pragaTa hoMge / apane samaya ke pathabhraSTa brAhmaNatva, kSAtratva aura vaNikatva ke viruddha bhI, ve isI prakAra pralayaMkara zaMkara kI taraha uThe the| brahmateja aura kSAtrateja ke saMyukta avatAra, usa puruSottama ne apane kAla kI sasAgarA pRthvI kI dhurI hilA dI thI; aura use vastu-satya kI svAbhAvika dharmadharI para punarpratiSThita kiyA thaa| yahI hogA mere mahAvIra kA svarUpa / ...' __'merA mahAvIra bhI vahI hai, aura usakI yugAnurUpa jIvanta mUrti tumhAre sivAya Aja kauna isa deza meM gar3ha sakegA? isI kAraNa to tumheM khoja rahA thaa| aura lo, tuma svayam hI A gye|...' munizrI vidyAnanda-vizeSAMka For Personal & Private Use Only
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ aise vallabha ke hAtha se chaTaka kara anyatra kahA~ zaraNa hai ? mandira meM jo bhagavAn pratimA-yogAsana meM baiThe haiM, vahI to abhI mere sAmane bole / barabasa hI usa premamati sAdhu ke vItarAga ghuTane para, phira merA mAthA jA ddhlkaa| mayUra-pIMchI ke kaI mRdu-manda AghAta merI cetanA ko agamya U~cAiyoM meM utkrAnta karate cale gae / .... ...aura Aja dekha rahA hU~, zrIguru vidyAnanda kI vaha mAMtrika vANI merI kalama para sAkAra ho rahI hai| aisA lagatA hai, mAno cA~danapurAdhIzvara ke caraNoM meM baiThe haiM bhagavadpAd gurudeva vidyAnanda : aura unakI goda meM kavi yuvarAja kI taraha rasa-samAdhi meM nimajjita leTA hai : aura usakI lekhanI para bhagavAn ApoApa utarate cale A rahe haiM / ..."agale dina savere bidA lene gyaa| guru-bhagavAn bole : 'eka vastu tumheM denI hai....|' mere mastaka para pIchI DAlate hue ve uThakara andara gye| lAkara jo gopana cintAmaNi vastu unhoMne mere hAtha para rakkhI, usako anAvaraNa karane kA adhikAra mujhe nahIM hai| bole ki : 'nitya isakA abhiSeka-ArAdhanA karo, phira dekho kyA hotA hai....!' ...jo huA hai, so to Aja dekha hI rahA huuN| ... zrIguru ke pAda-prAnta meM jAne kitanI dera mAthA DhAle rhaa| phira sara uThAkara ghaTanoM ke bala baiThA, tapasvI ke usa vizva-vimohana svarUpa ko nihAratA raha gyaa| prANa meM janma-janmoM ke sAre saMcita duHkha-kaSTa eka sAtha umar3a Aye / zabda asambhava ho gyaa| A~khoM meM ujala rahI AratI meM hI saba kucha ApoApa nivedana ho gyaa| akAtara, asaMlagna, nirAvega, phira bhI nitAnta Atma-vallabha-sI vaha vItarAga dRSTi animeSa mujha para lagI rhii| ...'advaita milana kI usa akatha ghar3I ke sAkSI the, kevala bAbUbhAI paattodii|.... ...."jayapura jAne ko taiyAra khar3I basa kI ora tez2I se lauTa rahA thaa| para paira dharatI para nahIM par3a rahe the| usI mahAbhAva mUrti kI parikramA kara rahe the, jise dezakAla meM pIche chor3a AyA thaa| para kyA sacamuca pIche chor3a AyA thA, aura kyA phira lauTakara anyatra jAnA sambhava ho sakA thA ?" ....jIvana meM kaI cehare hRdaya para aMkita hue hoNge| koI kAminI-priyA merI sA~soM taka para chapakara raha gayI hogii| kisI AvAz2a kI vidagdha mohinI se maiM barasoM pAgala rahA hU~gA / para koI mukha-chabi, koI AvAz2a, koI muskAna mere Atma-dravya ke hAtha aisI tadrUpa na ho sakI, ki jo smaraNa karate hI sAMgopAMga mere samakSa mUrta ho jaaye| kevala eka mukha-chabi, eka AvAz2a, eka muskAna, aisI hai, jo deza-kAla ke sAre vyavadhAnoM ko bhedakara, cAhe jisa kSaNa mere antara meM haTAt, bijalI kI lau kI taraha jIvanta aura jvalanta ho uThatI hai / "vahI, jise pahalI bAra 19 akTUbara 1972 ke dina, cA~danapura meM dekhA aura sunA thA |"vh phira ananta, apanI ho kara raha gayI...! tIrthaMkara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka preraka vyaktitva : munizrI vidyAnanda svAmI apane lar3akapana meM maiMne kaI digambara muni dekhe the, aura unake ghise-piTe dharmopadezoM ko sunakara mujhe behada boriyata mahasUsa hotI thii| una pravacanoM meM na to koI jAna hotI thI, aura na rojamarrA kI jindagI se koI sIdhA saMbaMdha / ve zuSka zabdoM meM aura ubA dene vAle totAraTanta andAja meM rUr3ha jainAcAra kA vyAkhyAna karate the / .. -DaoN. jyotIndra jaina san 1972 ke julAI meM maiM viyenA vizvavidyAlaya se pIeca. DI. lekara, tIna varSa ke yUrupa pravAsa ke bAda, eka prazikSita nRtattva-vaijJAnika (enthraoNpolaoNjisTa) ke rUpa meM bhArata lauttaa| maiM taba jyUrikha (sviTjaralaiNDa) ke 'rITabarga myUjiyama' ke eka zodha-vaijJAnika kI haisiyata se bhArata meM jaina kalA aura saMskRti para pralekhana-kArya (DAkyUmenTezana) karane AyA thaa| isase pUrva maiM Adima kabIlAI dharmoM ke adhyayana meM tajJatA prApta kara cukA thA / yahI mere prazikSaNa kA viSaya rahA thA / aura isameM mujhe buniyAdI dilacaspI thii| yadyapi eka digambara jaina parivAra meM hI merA janma huA thA, kintu bacapana meM aura usake bAda bhI jainadharma ke kisI bhI pahalU se maiM AkRSTa na ho sakA thaa| magara usake bAda eka AdhArabhUta tattva meM mujhe bezaka dilacaspI rahI, aura vaha thA Izvara kA asvIkAra, tathA vyApaka artha meM usakI yaha mAnyatA ki vyakti svayaM hI apane karmAnusAra apane sukha-duHkha ke bhogoM ke lie jimmevAra hai / vahI apane bhAgya aura jIvana-sthiti kA nirNAyaka hai, koI ajJAta vidhAtA yA Izvara nahIM / isake atirikta jainadharma meM kabhI koI dilacaspI merI nahIM rahI thii| mujhe jainoM se aruci thI, kyoMki mujhe hamezA yaha ahasAsa hotA rahA ki ve jainAcAra kI kaTTara aura rUr3ha zArIrika sAdhanAoM ko hI adhika mahattva dete haiM aura usake AdhArabhUta tattvajJAna meM antarnihita sUkSma bhAvArthoM ko bhulAye rahate haiN| jainadharma ke nAma para aksara maiMne yahI dekhA thA ki jaina loga apane upavAsoM kI saMkhyA meM garva lete haiM, aura parivAra meM koI upavAsa kare to usakA julUsa nikAlane aura usa upalakSya meM upahAra bA~Tane meM hI upavAsa kI pUrNAhuti mAnI jAtI hai / maiMne aise hI jainoM ko dekhA thA jo bAhya dikhAvaTI dhArmika kriyAoM meM hI betaraha ulajhe the, para apanI kaSAyoM munizrI vidyAnanda-vizeSAMka For Personal & Private Use Only
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura uttejanAoM para jo kataI kAbU nahIM pA sake the, aura isa ora unakA koI lakSya bhI nahIM thaa| merA yaha khyAla thA ki jainI loga prathama koTi ke pAkhaNDI haiN| so yahA~ Akara kAma karane meM jainadharma yA jaina logoM meM merI koI dilacaspI nahIM thii| maiM bhArata lauTA thA kevala jaina kalA aura saMskRti kA eka pralekhana yA lekhA-jokhA taiyAra karane ke uddezya se / maiM koI zraddhAlu jainI nahIM hU~ aura jaina saMskRti tathA kalA ke adhyayana meM merI yaha taTasthatA eka vidhAyaka aura Avazyaka yogyatA hI mAnI jA sakatI hai| kyoMki isI taraha maiM jainoM ke ina pahaluoM kA eka anAgrahI, vastuniSTha aura pUrvagraha-mukta adhyayana prastuta kara sakatA huuN| ___ maiM jaba yaha kAma zurU hI karane jA rahA thA, tabhI mere nAnA, bambaI ke eka jauharI zrI mathurAlAla talATI ne mujhe batAyA ki abhI zrI mahAvIrajI meM eka Adhunika mijAja ke prabhAvazAlI aura tejasvI digambara jaina mani varSAvAsa kara rahe haiM, aura kAryArambha karane se pahale mujhe jAkara unase milanA cAhiye / batAyA gayA ki unakA nAma munizrI vidyAnandajI hai / isa sujhAva se maiM koI khAsa utsAhita na huaa| apane lar3akapana meM maiMne kaI digambara jaina muni dekhe the, aura unake ghise-piTe dharmopadezoM ko suna kara mujhe behada boriyata mahasUsa hotI thii| una pravacanoM meM na to koI jAna hotI thI aura na rojamarrA kI jindagI se unakA koI sIdhA sambandha / ve zuSka zabdoM meM aura ubA dene vAle totAraTaMta andAja meM rUDha jainAcAra kA vyAkhyAna karate the, jise jainadharma ke graMthoM meM AsAnI se par3hA jA sakatA thA, aura usakA jJAna pAne ke lie aise kisI bhuti kA pravacana sunane ke lie jAnA ekadama anAvazyaka thaa| dUsare jaina meniyoM kA darzana hI mujhe sadA arucikara rahA thA, kyoMki vartana aura vANI meM jyAdAtara maiMne unheM bahuta rUkhe-sUkhe, adaya aura asahiSNu pAyA thA,aura lagatA thA ki ve mAno manitva ko mahaja bhAra kI taraha apane kaMdhoM para Dho rahe haiM : para mujhe isa viSaya para apanA kAma to karanA hI thA, so maiMne socA kyoM na 'zrI mahAvIrajI' se hI apanA kAryArambha karU~, joki eka mahattvapUrNa jaina tIrthakSetra bhI hai| so akTUbara 1972 kI eka subaha maiM apane mAtA-pitA ke sAtha zrI mahAvIrajI jA phuNcaa| patA calA ki munizrI vidyAnandajI abhI yahIM para haiN| yahA~ maMdira kI tasvIreM utArane aura maMdira tathA dharmazAlA meM jainoM ke vyavahAra-vartana kA nirIkSaNa karane meM maiMne do dina bitAye / maiMne dekhA ki sthUlakAya jaina strI-puruSa eka dUsare ke sAtha ugratA se dhakkA mukkI karate hue eka-dUsare ko pIche Thela kara, sabase Age pahu~ca vedI para birAjamAna bhagavAna kI pratimA ko cA~vala car3hAne ke apane saMgharSa meM hI behada pile hue the / apanI isa darzana-lAlasA se ve itane badahavAsa the ki Age pahu~cane kI apanI vyagratA meM ve choTe-choTe rote baccoM ke paira kucala dene meM bhI jarA nahIM hicakate the, aura unheM berahamI se Thela kara bhIr3a meM ghuse jA rahe the / tIsare dina apane bApUjI (mere pitA vIrendrakumAra jaina) ke sujhAva para maiMne munizrI vidyAnandajI ke darzanArtha jAnA svIkAra kiyaa| jaba hamane kamare meM praveza kiyA to mA~ aura 28 tIrthaMkara / apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ munizrI bole : kyA kevala isI kAraNa tuma vahA~ na jAoge, ki jIpa gAr3I nahIM hai ?' maiMne kahA : 'jI hA~, mahArAja / ' pitAjI ne paramparAgata rIti se munizrI kA vandana kiyaa| maiMne bhI unakA anusaraNa kiyA aura cupacApa eka ora baiTha gyaa| munizrI aura mere pitA ke bIca koI ghaMTA bhara aneka taraha kI carcA-vArtA hotI rahI / __ munizrI vidyAnanda ko dekha kara bhauMcakkA raha gyaa| yahA~ maiMne eka aise digambara jaina muni ko dekhA, jo auroM se ekadama bhinna dikhAyI par3A, jisakA bAta karane kA DhaMga nirAlA thA, jo apane vicAra aura abhivyakti meM ekabAragI hI tejasvI, pratibhAvanta aura maulika thA / munizrI vidyAnanda ke usa sAkSAtkAra ne jaina muniyoM ke prati merI sArI pUrva dhAraNAoM ko tor3a diyA / prakRti se ve prasanna aura jIvanta the / aisA kataI na lagA ki ve apane munitva ko bhAra kI taraha apane kaMdhe para Dho rahe haiM, jaisA ki isase pahale mujhe lagA karatA thA / aura muniyoM kI tulanA meM mujhe lagA ki munizrI vidyAnanda apane dharma kI avicala pratIti pA gaye haiN| unake cehare para, aura unake vartana meM eka sUkSma Ananda kA bhAva thA, saMyama aura anAsakti kI dRr3hatA thii| mere mana meM aba taka sacce jainatva kI aisI hI koI dhAraNA rahI thI / so munizrI vidyAnanda svAmI ke vyaktitva aura vArtAlApa se maiM kucha isa kadara prabhAvita ho gayA, ki mere mana meM aisI pratIti jAgI ki munizrI kI bhAvamUrti ko mana meM saMjoye rakha kara aura unake samparka meM raha kara, jaina kalA-saMskRti ke adhyayana kI apanI isa yojanA ko maiM bakhUbI sampanna kara skuuNgaa| agalI bAra jaba munizrI alavara meM cAturmAsa kara rahe the, to maiMne taya kiyA ki maiM vahA~ jAkara kucha dina unake sAmIpya meM bitaauuN| hindustAna kI phijAoM meM cAroM ora garma lU ke jhakore baha rahe the, aura unake bIca gujarate hue maiMne ahamadAbAda se alavara taka kA lambA saphara kiyaa| mere mana meM munizrI se milane kI lau-lagana lagI huI thI, jo sadA Anandita mudrA meM rahate haiM, phira bhI jo sahaja hI Atmastha aura saMyata haiM / alavara meM munizrI ke sAtha bAtoM ke kaI lambe dauroM se maiM gajarA / jaina murti-vidhAna aura mUrti-zilpa-zAstra se lagA kara skAI-skrepara aura pAzcAtya jagat ke yAMtrika sukha-aizvarya taka, aneka viSayoM para unase gaharI vArtA hotI thii| maiMne dekhA ki munizrI ke bhItara, bhautika jIvana aura usake vividhi lIlA-vilAsa ko jAnane kI eka vidhAyaka jijJAsA thii| mere isa viSaya meM kutUhala karane para ve bole : 'kauna kahatA hai ki prakRti ko hameM nahIM jAnanA cAhiye, ki bhautika jagat ke paricaya se hameM dUra rahanA cAhiye ? jagat aura prakRti ko jAne binA usakA tyAga koI kaise kara sakatA hai ?' maiMne prasaMgAt munizrI se kahA ki isa ilAke meM, jaMgaloM ke bhItara koI sATha mIla kI dUrI para pUrva-madhyakAla ke jaina maMdiroM ke khaNDahara maujUda haiM / maiM usa sthAna para jAnA munizrI vidyAnanda-vizeSAMka For Personal & Private Use Only
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ cAhatA thA, para caMki sar3akeM bahuta kharAba thIM, isa vajaha se 'jIpa' gAr3I ke binA vahA~ nahIM pahu~cA jA sakatA thA / so maiMne vahA~ jAne kA apanA irAdA tyAga diyA thaa| manizrI bole : 'kyA kevala isI kAraNa tuma vahA~ na jAoge, ki 'jIpa' gAr3I nahIM hai?' maiMne kahA : 'jI haaN| mahArAja !' . . . taba ve bole ki 'eka ghaMTe bAda phira mujha se Akara milanA, majhe tuma se kucha bAta karanA hai|' jaba ghaMTe bhara bAda maiM unake pAsa gayA to mahArAjazrI ne ghoSita kiyA : "kala subaha ThIka chaha baje, dharmazAlA ke dvAra para eka jIpa tumhArI pratIkSA meM khar3I hogI, jo tumheM tumhAre gantavya 'navagajAjI' le jaaegii| tuma kala alavara ke jaMgala meM vaha pUrva-madhyayugIna jaina devAlaya avazya dekhoge|"..maiN staMbhita raha gayA, * * * * nahIM maiM cakarA gayA, . . . . 'nahIM kevala cakarAyA hI nahIM, maiM dravIbhata ho gyaa| * * * 'mere cehare para chA gaye bhAva ke bAdala ko unhoMne dekha liyaa|* * * *unhoMne use lakSita kiyA, aura isIse unhoMne mujhe vahA~ eka kSaNa-bhara bhI aura na Thaharane diyA aura turanta mujhe kamare se bAhara cale jAne kA iMgita kara diyaa| unake bhItara ke isa Atmanigraha aura saMyama ko dekha kara maiM adhikAdhika unakI ora AkRSTa hotA calA gayA / .... __agale dina savere maiM 'navagajAjI' calA gyaa| vahA~ maiMne sAta atyanta sundara zaiva aura jaina maMdiroM ke dhvaMsAvazeSa dekhe / 'navagajAjI' kI pramukha tIrthaMkara-mUrti atizaya prabhAvazAlI thI aura usakA zilpana bahuta nAjuka DhaMga se huA thaa| vaha teraha phuTa tIna iMca U~cI eka bhavya U~cI pratimA thii| usake mastaka para do phuTa-chaha iMca vyAsa kA eka chatra thA, jo do hAthiyoM para AdhArita thaa| isa samUce zilpa kI U~cAI solaha phuTa-tIna iMca hai, aura caur3AI chaha phuTa hai / maiM vahAM se koI sau phoTo utAra kara dharmazAlA lauTa aayaa| __ maiMne munizrI ke samakSa usa sthAna aura mUrtiyoM kI bhavyatA aura sauMdarya kA varNana kiyaa| munizrI usake prati isa kadara AkRSTa hue ki eka bacce jaisI kutUhala jijJAsA se unhoMne pUchA : 'kyA maiM bhI vahA~ taka pahu~ca sakatA hU~ ?' isa prasaMga ke bAda merA munizrI ke pAsa phira jAnA nahIM ho sakA hai| aba jaina kalAsaMskRti ke pralekhana kI merI yojanA samApta-prAyaH hai / eka barasa gujara cukA hai / maiM koI bIsa hajAra kilomITara kI yAtrA isa deza ke vividha vistAroM maiM kara cukA hU~ ; aura sAta hajAra tasvIreM maiMne utArI haiM / isa sArI sAmagrI kA upayoga 1974 meM jhyUrikha (sviTajaralaiNDa) meM hone vAlI jaina kalA aura saMskRti kI pradarzanI meM hogA / usake bAda yaha pradarzanI yUrupa ke anya dezoM meM bhI pravAsa kregii| isa sAmagrI ke AdhAra para maiM apane mitra aura sahayogI DaoN. ebarahArDa phizara kI sahakAritA meM 'jaina pratimAvijJAna' para eka pustaka bhI likha rahA hU~ joki haoNlaiNDa meM prakAzita hogii| maiM svIkAra karU~, ki isa kArya ko sampanna karane meM manizrI ke vyaktitva se mujhe satata preraNA aura protsAhana prApta hotA rahA / kRtajJa bhAva se maiM unheM praNAma karatA huuN| (mUla aMgrejI se anUdita) 00 98 tIrthaMkara / apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni vidyAnanda-stavanam (zikhariNI chaMda) sva. DA. nemicandra jaina zAstrI yadIyaiH tejobhiH pariNatavicAraiH pravacanaiH, manorAgadveSAH vilayamadhigacchanti jgtaam| zivaM satyaM divyaM sukhadamatha yaddarzanamaho, sadA vidyAnando jayatu bhuvi so'yaM munivaraH / / 1 / / yadIyaM vyaktitvaM guNagaNanidhAnaM suviditam, yadIyaM pANDityaM budhajanasamIhAspadamabhUt / prasiddhisiddhirvA dizi dizi yadIyA pracalitA, pada-dvandve tasya praNatiranizaM me vilasatAt // 2 // munizrI vidyAnanda-vizeSAMka For Personal & Private Use Only
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ yadIyA satkIttiH tuhinadhavalAbhA zikhariNI pratiSThA yasyAsti prabhupadasamAnAvanitale / yadIyaM sammAnaM nikhilajanavargeSvatizayam, upAste taM 'candraH' praNatahRdayo 'nemi' sahitaH // 3 // camatkAraM vANI vitarati yadIyA sulalitA, yadIyatyAgasyAparimita kathA kAstu kathitA / labhante no zAntiM ka iha paramAM yasya zaraNe, apUrvaH nirgranthaH viharatitarAM ko'pi bhuvane // 4 // paraM pUjyaM lokaiH jagati jananaM yasya satatam, paraM zlAghyaM lokairamalacaritaM yasya suguroH / paraM dhyeyA lokairamararacanA yasya nikhilA, mahAvIrasvAmiprathitavaraziSyo jayatu saH // 5 // jano'sau'lpajJo vA bhavati sumahAn yasya kRpayA, yadIya sparzo vA maTumapi suvarNaM prakurute / yadIyAzIrvANI vikirati sudhAsindhulaharIm, samantAdaubhadraH bhavatu cirabhadrAya sa bhuvaH // 6 // namastasmai bhUyo yugapuruSavaryAya satatam, namastasmai bhUyo'khila jananamasyAya satatam / namastasmai bhUyo bhavatu ca munIndrAyasatatam, ahaM loke manye yamimakalaGakaM zrutadharam / / 7 / / (jinake prabhAva aura sadvANI se jana-mana ke rAgadveSAdi vikAra zAnta hote haiM aura darzana se sukha evaM zAnti prApta hotI hai| ve munizrI vidyAnanda jagat meM sadA jayavanta hoN||1|| jinakA vyaktitva guNa-gaNa-samRddha aura sarvavidita hai aura jinako vidvattA ko vidvajjana sarAhanA karate haiM, tathA pratyeka dizA meM jinheM prasiddhi aura siddhi prApta hai, una munizrI vidyAnanda ke caraNa-yugala meM nirantara vinamra banA rhuuN||2|| jinakA suyaza hima ke samAna sarvatra vyApta hai aura loka meM prabhu-pada kI bhAMti jinako pratiSThA hai, samasta janatA meM jinakA atizaya sammAna hai; una munizrI ko namra hRdaya nemicandra upAsanA karatA hai||3|| jinako sundara vANI camatkAra utpanna karatI hai, unake mahAna tyAga kA kyA varNana kiyA jAe ? jinakI zaraNa jAne para kise zAnti nahIM milatI? aise apUrva digambara zramaNa munizrI vidyAnanda kA loka meM sadA vihAra hotA rahe // 4 // sAMsArikoM dvArA jo sadaiva pUjya bane hue haiM, jina suguru kA nirmala caritra prazaMsanIya hai aura jinakA samasta sthAyI sAhitya janatA ke lie par3hakara cintana karane yogya hai; aise bhagavAn mahAvIra ke vikhyAta zreSTha ziSya munizrI vidyAnanda jayavanta hoN||5|| jinakI kRpA se alpajJa bhI mahAn jJAnI bana jAte haiM, jinakA sparza lohe ko bhI svarNa banA detA hai aura AzIrvAdapUrNa vANI amRtamaya sAgara ke samAna Ananda pradAna karatI hai, aise maMgalamaya munizrI vidyAnanda cirakAla taka jagat kA maMgala karate rheN||6|| hama yugapuruSa zreSTha munizrI ko sadA praNAma karate hai ! sarvaloka-pUjya munizrI ko nirantara praNAma karate haiM ! una munirAja ko bAraMbAra praNAma hai, saMsAra meM jinheM maiM nirdoSa zrutadhara mAnatA huuN||7||) anu.-nAthUlAla zAstrI 100 tIrthakara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni-dIkSA se pUrva koNNara (karnATaka) 1946 hUmaca (karnATaka) 1947 kumbhoja (mahArASTra) 1948 zeDavAla (maisUra) 1946 se 1956 hUmaca kSetra (karnATaka) 1957 sujAnagar3ha (rAjasthAna) 1958 sujAnagar3ha (rAjasthAna) 1956 belagAMva (karnATaka) 1960 kundakundAdri (karnATaka) 1961 zimogA (karnATaka) 1962 varSAyoga jayapura, indaura, meraTha dillI meM AcArya zrI dezabhUSaNajI ke pAsa muni-dIkSA lene ke pazcAt muni zrI vidyAnandajI apane guru ke sAtha san 1964 meM jayapura meM prathama varSAyoga ke lie padhAre / usa samaya jayapura jaina samAja munizrI kI vidvattA evaM vaktRtva zakti se bilkula anabhijJa thA / muni saMghoM ke prati vaise bhI jaina samAja kA eka varga udAsIna thaa| usa samaya paMDita cainasukhadAsajI jIvita the aura unakA jayapuravAsiyoM para pUrNa varcasva sthApita thA / munizrI kA varSAyoga-sthApanA ke pazcAt kabhI-kabhI pravacana hotA jo kabhI AcAryazrI ke pahile aura kabhI bAda meM hotA thA / ratna ko kitanA hI chipAo vaha chipa nahIM sakatA ; isI kahAvata ke anasAra munizrI kI vidvattA evaM pravacanazailI ne jayapura ke navayuvaka samAja para prabhAva jamAnA prArambha kiyA aura eka dUsare ke pracAra ke AdhAra para kAphI saMkhyA meM loga unake pravacanoM meM jAne lage / muni-dIkSA ke bAda dillI 1963 jayapura (rAjasthAna) 1964 phIrojAbAda (uttarapradeza) 1965 dillI 1966 meraTha (uttarapradeza) 1967 bar3auta (uttarapradeza) 1968 sahAranapura (uttarapradeza) 1966 zrInagara-gar3havAla (himAlaya) 1970 indaura (madhyapradeza) 1971 / zrImahAvIrajI (rAjasthAna) 1972 meraTha (uttarapradeza) 1973 munizrI kI lokapriyatA meM vRddhi ke kAraNa guru-ziSya meM kucha-kucha manamuTAva rahane lagA; lekina unhoMne apanA pravacana banda nahIM kiyA aura samAja ko apane jAgrata vicAroM se AkRSTa karane lage / paMDita cainasukhadAsajI ko jaba munizrI ke krAntikArI vicAroM ke sambandha meM jAnakArI milI to unheM atyadhika prasannatA huI aura eka dina munizrI vidyAnanda-vizeSAMka For Personal & Private Use Only
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ bar3e dIvAnajI ke mandira meM donoM kI bheMTa rakhI gyii| vaha do santoM ke milana-jaisA thA / tIkSNa-buddhi paMDitajI ko munizrI ko samajhane meM dera nahIM lagI aura unheM aisA lagA jaise jIvana meM prathama bAra unheM apane vicAroM ke anukUla yuvaka santa milA ho| usa aitihAsika bheMTa ke pazcAt munizrI paMDitajI kI ora AkRSTa hote gye| munizrI evaM paMDitajI ke bheMTa ke samAcAra jayapura-samAja meM vidyut vega ke samAna phaila gaye aura "munizrI vidyAnandajI paMDitajI ke muni haiM tathA unhIM kI vicAradhArA vAle haiM aisA logoM ne kahanA Arambha kara diyaa| jaba sarvaprathama bar3e dIvAnajI ke vizAla prAMgaNa meM manizrI evaM paMDitajI ko eka maMca para baiThA huA dekhA aura donoMne samAja evaM saMskRti ke punarutthAna kI bAteM doharAyIM to sArA nagara jhUma uThA aura eka hI dina meM munizrI jayapura jaina samAja ke hI nahIM kintu samasta nagara ke muni bana gye| nagara kI sarvAdhika lokapriya saMsthA rAjasthAna jaina samAja dvArA unake pravacana Ayojita hone lage / pahile unake pravacana mandiroM meM hone lage aura jaba mandiroM kA vizAla prAMgaNa bhI choTA par3ane lagA to mahAvIra pArka meM unakA sAptAhika pravacana rakhA jAne lagA; lekina jaba jana-medinI hI umar3a par3e to munizrI ko pArka taka hI kaise sImita rakhA jA sakatA thA? Akhira rAmalIlA maidAna meM unake vizeSa pravacana Ayojita hone lge| eka dina sTezana roDa para eka vizAla paMDAla meM munizrI kA pravacana rakhA gyaa| viSaya thA : "hama duHkhI kyoM haiM ?" maMca para munizrI ke atirikta rAjasthAna ke rAjyapAla DA. sampUrNAnandajI evaM paMDita cainasukhadAsajI virAjamAna the| bhASaNa prArambha huaa| paMDitajI ne evaM rAjyapAla mahodaya ne viSaya kA atyadhika sundara DhaMga se pratipAdana kiyA; lekina jaba munizrI kA pravacana Arambha huA to unhoMne sarvaprathama kahA ki jisa sabhA meM eka ora sampUrNa Ananda vAle sampUrNAnandajI virAjamAna haiM aura dUsarI ora caina aura sukha baiThe hue haiM tathA ve svayaM bhI vidyAnanda-yukta haiM to phira "hama duHkhI kyoM haiM" yaha viSaya hI kyoM rakhA gayA ? munizrI ke kahane meM itanA AkarSaNa thA ki do minaTa taka sArI sabhA meM prasannatA evaM ha~sI kI lahara daur3atI rhii| svayaM rAjyapAla bhI munizrI kI pravacana-zailI se itane AkRSTa hue ki phira to ve unakI sabhAoM meM svayameva Ane lage aura unhoMne apane pada evaM gaurava tathA surakSA niyamoM kI bhI cintA nahIM kii| jayapura nagara ne munizrI ke jIvana-nirmANa kI jo bhUmikA nibhAyI vaha sadaiva ullekhanIya rhegii| unakI kIrti, prazaMsA evaM prasiddhi bar3hane lgii| aura eka mahIne meM hI vaha vaTavRkSa ke samAna vizAla ho gyii| unake pravacana nagara ke vibhinna mohalloM ke atirikta bApU nagara, Adarza nagara, azoka nagara, sTezana roDa, mohanavAr3I Adi upanagaroM meM rakhe gaye aura nagara ke adhikAMza nAgarikoM ne unheM zraddhApUrvaka sunaa| rAjyapAla, mukhyamaMtrI, maMtrigaNa, vidhAna-sabhAdhyakSa, rAjya ke uccAdhikArI, vizvavidyAlaya ke prAdhyApaka, vidvAn , vyApArI evaM vidyArthi-varga sabhI ne munizrI ke pravacanoM 102 tIrthaMkara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA lAbha uThAyA aura 3-4 mahInoM taka sArA nagara hI vidyAnandamaya ho gyaa| unako ravivAsarIya sabhAoM meM 10 hajAra se 20-22 hajAra taka kI bhIr3a hotii| aisI bhIr3a jayapura nagara ke itihAsa meM kisI santa ke pravacana meM prathama bAra dekhane ko milI thii| varSAyoga ke cAra mahIne eka-eka dina karate nikala gaye aura jaba manizrI ke vihAra kI tithi nizcita huI to jayapura kI janatA avAk-sI raha gyii| munizrI ne apane cAturmAsa meM 25 se bhI adhika vizAla evaM vizeSa sabhAoM ko sambodhita kiyA aura 3-4 lAkha strI-puruSoM ne unake pravacanoM se lAbha liyaa| unakI antima sabhA tripoliyA bAjAra sthita Atiza mArkeTa meM rakhI gayI jisameM 25 hajAra se bhI adhika upasthiti thii| munizrI ko jayapura ke nAgarikoM kI ora se jo bhAvabhInI evaM azrupUrita netroM se bidAI dI gayI vaha jayapura ke itihAsa meM ullekhanIya rhegii| ve Age-Age the aura unake pIche-pIche thA hajAroM kA samudAya / tIna mIla taka yahI krama rhaa| Akhira yahI socakara ki munizrI vApisa Ane vAle nahIM haiM logoM ne unake caraNoM meM nata-mastaka hokara apane gharoM kI rAha lI / vAstava meM jayapura ke nAgarikoM ko vaha cAturmAsa sadaiva smaraNa rhegaa| aba to hajAroM nAgarikoM kI yahI hArdika abhilASA hai ki jayapura ko punaH munizrI apane caraNoM se pAvana kareM aura apane pravacanoM meM unheM jIvana-vikAsa kA mArgadarzana deN| -DA. kastUracanda kAsalIvAla indaura aura saca hI vyApAra-udyoga nagara indaura san 1971-72 meM tIratha ho gyaa| garIba-amIra, majadUra-mAlika, adhyApaka-chAtra, hindU-musalamAna, sikkha-IsAI, zvetAmbaradigambara-sthAnakavAsI, sabhI jAti-pAMti, dharma, pada, mAna-maryAdA, vicAra-bheda bhUlakara strI-puruSa-bAla-vRddha nagara ke hara kone se hajAroM-hajAroM kI saMkhyA meM pratidina prAtaH nirdhArita samaya para usa ora hI bar3hate hue najara Ate the jisa ora munizrI ke pravacanoM kA prabaMdha ho| cAhe mAlavA milsa kA majadUra-kSetra yA gItA bhavana kA dharmasthala, cAhe vaiSNava vidyAlaya kA vizAla prAMgaNa yA rAmadvArA cauka yA kapar3A mArkeTa kA mahAvIra cauka, tilaka nagara-nemInagara ke ekAnta ilAke saba ora hI ThasAThasa bhare hue maMtra-mugdha zrotA, zAnti paramazAnti se-jise aMgrejI meM pinaDrApa sAyaleMsa kahate haiMmunizrI ke pravacanoM meM ekAgra citta lage hue --aura aisA najArA eka dina nahIM, dasa dina nahIM, pacAsa dina nahIM, lagAtAra chaha mAha taka / AdinAtha mAMgalika bhavana kA munizrI kA AvAsa-sthala prAtaH se saMdhyA taka bhaktoM se, vidvAnoM se, kulapatiyoM se, adhyApakoM se, chAtra-chAtrAoM se, kalA-marmajJoM se lekhakoM se, saMpAdakoM se, kAryakartAoM se, vicAra-goSThiyoM, tattvacarcA, zaMkA-samAdhAna, adhyayana-anusaMdhAna, mArgadarzana aura taraha-taraha kI gUMja-pratigUMjoM se dhvanita hotA rhaa| munizrI vidyAnanda-vizeSAMka For Personal & Private Use Only
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura bhArata ke kone-kone se sudUra uttara-TheTha dakSiNa pUrva AsAma va pazcima taka hara bhASA-bhASI munizrI ke darzanoM ko indaura AtA rahA, AtA rahA--kRtakRtya hotA rahA hotA rahA aura indaura tIrtha ho gayA / aura yahI vaha indaura thA jahA~ pahile bhI muni zrI AnandasAgarajI, zAntisAgara jI kSANI, vIrasAgarajI Adi ke cAturmAsa atyanta zAnti evaM dhArmika vAtAvaraNa meM sAnanda sampanna hue / aura eka martabA eka cAturmAsa meM indaura meM vaha vidveSa kI agni samAja meM prajvalita huI ki varSo indaura meM sAmUhika dhArmika vAtAvaraNa kA vilopa ho gayA; samAja vibhakta ho gayA / aura isa vikSubdha vAtAvaraNa meM sAdhuoM kA isa ora rukha karanA asuvidhApUrNa lagane lagA / samAja meM apane hI prati roSa thA - yuvAvarga kSubdha thA aura samAja ke mana meM apanI pUrva bhUloM ke prati glAni / aise vAtAvaraNa meM mahAyogI, saMtapravara, vizvadharmapreraka sAdhu ke indaura-Agamana kI svIkRti kI maMgala dhvani gUMjane lagI -- sudUra kailAza kI ora se indaura kI ora bar3hate hue maMgala caraNoM kI dhvani se samAja AhalAdita ho gayA aura munizrI kI kIrti- gAthA se nagara kA jana-jana camatkRta | jutha ke jutha strI-puruSa saikar3oM saikar3oM mIloM kI dUrI para hI svAgatArtha pahu~cane lage--darzanArtha pahu~cane lage aura saptAha - saptAha maMgala vihAra meM pagapaga-sAthasAtha maMgala vANI gUMjatI rahI / jAta-pA~ta, U~ca-nIca ke bheda bhUlakara mAnava-mAnava kRtakRtya hote gaye / pAvana bhAgIrathI kA yaha pravAha indaura kI ora baha calA / aura taba ''jaba indaura meM munizrI padhAre; harSa-vibhora lAkhoM-lAkha jana-jana ne vaha svAgata kiyA ki -- na bhUto na bhaviSyati / varNanAtIta mAtra dekhane kI bAta thI; kalpanA bAta bhI nahIM / isa jJAna gaMgA ke nirmala taTa para indaura kA jana-jana, mAlava kA jana-jana aura dUra-dUra ke yAtrI mahInoM avagAhana karate rahe aura anajAne meM mahInoM kA samaya A~kha jhapakate nikala gayA / bidA kI belA AyI, azrudhArAe~ bahatI rahIM - bahatI rahIM - -jana-jana azrupUrita netroM se mIloM-mIla pIche-pIche bhAgate rahe aura ''''' karajora 'bhUdhara' bInavai kaba bhirlAha ve munirAja ! yaha Asa manakI kaba phale, mama sarahi sagare kAja ! ! ! munizrI ke indaura-cAturmAsa se yuvAvarga dhanya huA usakI Dagamaga AsthA lauTa AyI; praur3ha varga udAra anubhUti se abhibhUta ho gayA aura vRddha kahate rahe yaha pratyakSa samavazaraNa aba dekhane ko nahIM milegA / sAtha hI jana-jana kI taba se aba taka bhAvanA cAtaka vata - munizrI kI ora lagI hai ki aba kaba ? kaba ? kaba milahiM ve munirAja ! saMsAra viSa videza meM je binA kAraNa bIra ! sAdhu mere ura basau merI harahu pAtaka pIra ! ! 104 For Personal & Private Use Only -mANakacanda pANDyA tIrthaMkara / apraila 1971
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ meraTha maiM pUjya munizrI vidyAnandajI ke samparka meM 1967 meM aayaa| yaha munizrI kA meraTha meM prathama varSAyoga thaa| unake prabhAvazAlI vyaktitva evaM vaktA hone ke samAcAra cAroM ora phaila cuke the| meraTha meM manizrI kA pravacana TAuna haoNla meM hotA thA, unake prabhAvazAlI pravacanoM kI sAre zahara meM bar3I carcA thii| TAuna haoNla kA prAMgaNa khacA-khaca bharA rahatA thaa| mahArAja-zrI bahuta anuzAsana-priya vyakti haiN| vyavasthA karane meM hameM prazikSaNa bahuta hI satarka rahanA par3atA thaa| unakI sabhA meM bahuta zAnti rahatI thI jo prAyaH anya AmasabhAoM meM muzkila se hI dIkhatI hai / jaina-janetara jatthamajattha umar3a par3ate the / eka dina rAjasthAna vidhAna-sabhA ke adhyakSa zrI niraMjananAtha AcArya munizrI kI sabhA meM padhAre / TAuna haoNla kA prAMgaNa khacAkhaca bharA huA thaa| unakA prabhAvazAlI bhASaNa huA; unhoMne kahA-maiM mahArAjazrI ke samparka meM jayapura meM AyA thaa| unakI vidvattA, prabhAvazAlI bhASaNoM evaM utkRSTa cAritrya kA mere jIvana para bahuta prabhAva par3A aura maiM unakA ziSya bana gyaa| mahArAjazrI jayapura se phIrojAbAda, AgarA, dillI Adi sthAnoM kI padayAtrA karate-karate meraTha padhAre haiN| jahA~ mahArAjazrI jAte maiM bhI vahIM pahu~ca jAtA huuN| Aja maiM unake caraNoM meM apanI zraddhAMjali arpita karate hue svayaM ko bar3A bhAgyazAlI samajha rahA huuN| mahArAjazrI kI vANI meM jAdU hai| usameM madhuratA hai / ve pakke samanvayavAdI haiM / zrI vizambharasahAya premI hamAre zahara ke prasiddha sAhityakAra evaM patrakAra rahe haiN| isI varSa unakA dehAnta ho gyaa| ve kaTTara AryasamAjI evaM kAMgresI the| zahara kI bahuta-sI saMsthAoM se unakA samparka thaa| deza ke bar3e-bar3e sAhityakAra evaM kaviyoM kI unake yahA~ bhIr3a lagI rahatI thii| ve bhI mahArAjazrI ke vyaktitva evaM vidvattA se prabhAvita hokara unake parama ziSya bana gaye the| ve prAyaH prati dina naye-naye sAhityakAroM evaM kaviyoM ko mahArAjazrI ke darzanArtha lAte the| sabhI sAhityakAra, patrakAra evaM kavi mahArAjazrI kI vANI sunakara gadgad ho uThate the| eka dina premIjI mahArAjazrI ke pAsa banArasa vizvavidyAlaya ke bhUtapUrva upakulapati DA. maMgaladeva zAstrI ko lAye aura ve kAphI vRddha haiM; uccakoTi ke vidvAn haiN| vedoM evaM upaniSadoM ke sAthasAtha unhoMne jainadharma kA bhI kAphI adhyayana kiyA hai| unhoMne kAphI samaya taka mahArAjazrI se carcA kii| mahArAjazrI ne bhI vaidika granthoM kA gahana adhyayana kiyA hai| jaba unhoMne zrImadbhAgavata meM tIrthaMkara RSabhadeva aura zramaNa-saMskRti kI carcA kI to DaoN. sAhaba mahArAjazrI se bahuta prabhAvita hue aura unhoMne jainadharma para eka svataMtra grantha likhane kI abhilASA vyakta kI aura mahArAja ke caraNoM meM nata-mastaka ho apanI AdarAMjali arpita kii| isake bAda ve jaba kabhI bhI meraTha Aye, taba mahArAjazrI ke darzanArtha avazya pdhaare| isa prakAra maiMne dekhA ki svargIya zrI vizvambharasahAya premI munizrI vidyAnanda-vizeSAMka 105 For Personal & Private Use Only
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ kI niSThA mahArAjazrI ke prati aTUTa rhii| ve mahArAjazrI ke pravacanoM ko pratidina apane patroM meM chApate the| unhoMne mAhArAjazrI ke viSaya meM kitane hI lekha likhe aura mahArAjazrI ke dvArA likhI kitanI hI pustakoM kA unhoMne saMpAdana kiyaa| jaba mahArAjazrI badarInAtha kI yAtrA ke lie himAlaya kI ora cale, taba isa yAtrA meM unakA kAphI yogadAna rhaa| ve Ajanma mahArAjazrI ke pUrNa bhakta aura unake prati pUrNa niSThAvAna rhe| zrI kAlIcaraNa paurANika kaTTara karmakAMDI brAhmaNa haiN| ve meraTa sanAtana dharma sabhA ke adhyakSa haiM aura zahara meM sabhI unakA bar3A sammAna karate haiM ve mahArAjazrI ke varSAyoga meM unake samparka meM Aye ve prAyaH pratidina pravacanoM meM Ate the| mahArAjazrI ke dvArA bhagavAn rAma para prabhAvazAlI bhASaNa sunakara ve gadgad ho gye| paurANikajI ne mahArAjazrI vidvattA evaM cAritrya kI bhUri-bhUri prazaMsA kI aura eka dina apane bhASaNa meM spaSTa kahA ki maiMne apane samasta jIvana meM munizrI vidyAnandajI se bar3hakara koI RSi yA muni nahIM dekhaa| jitane dina mAhArAjazrI meraTha meM rahe paurANikajI prAyaH pratidina unake pravacanoM meM Ate rhe| ve mahArAjazrI se dhArmika carcAe~ aura zaMkAoM kA samAdhAna karate rahe / mahArAjazrI kA prabhAva una para itanA par3A ki unakI vidAI para bhASaNa karate-karate unakA hRdaya bhara AyA aura tIna mIla paidala calakara mahArAjazrI ko zahara kI sImA taka chor3ane aaye| meraTha meM rahate hue mahArAjazrI ne aneka jaina-ajaina vidvAn jo bhI unake samparka meM Aye unheM apanI vidagdha vANI dvArA prabhAvita kiyA; jo ajaina loga digambara muni ko dekhakara mukha phera liyA karate the ve Aja digambara muni ko zraddhA se nata-mastaka apanI zrAdarAMjali arpita karate haiM / 1973 ke varSAyoga meM eka dina mahArAjazrI bhaisAlI grAuNDa se pravacana karake zahara kI dharmazAlA lauTa rahe the to rAste meM eka bhImakAya puruSa unake caraNoM meM A tIrthaMkara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ giraa| mahArAjazrI ke ruke aura unhoMne apanI manda-manda muskAna se unakI aura dekhA / vaha bolA Apane mujha para bar3A bhArI upakAra kiyA hai| maiM jAti kA brAhmaNa huuN| jaba Apa pahalI bAra meraTha Aye the, eka dina maiM ApakA pravacana sunane gyaa| Apake pravacana kA mujha para bar3A prabhAva pdd'aa| maiM pratidina zarAba pItA thaa| kintu maiMne usI dina se zarAba na pIne kA saMkalpa kara liyA, jise maiM Aja taka nibhA rahA huuN| mahArAjazrI ne karuNApUrNa dRSTi se use nihArA aura apanI komala picchI AzIrvAda ke rUpa meM usake jhuke hue mastaka para rakha dii| vaha bhI zraddhA se bAra-bAra mahArAjazrI ke caraNoM meM aura jhuka gyaa| aisA hai mahArAjazrI kA prabhAva ! munizrI ke mukha para prati samaya khelane vAlI manda-manda muskAna evaM unakI madhura vANI kA nayI pIr3hI para bar3A anukUla prabhAva par3atA hai| unhoMne zikSita yuvaka evaM yuvatiyoM ko apanI ora AkarSita kiyA, unake binA kisI pUrvAgraha ke AhAra grahaNa kiyA aura unakI bhAvanAoM ko pariSkRta kara unakA Adara kiyaa| isa prakAra hama dekhate the ki mahArAjazrI ke pAsa navayuvakoM kI bhIr3a sadaiva lagI rahatI thii| una navayuvakoM ne dharma aura caritra kA mUlya samajhA / mahArAjazrI ne unake jIvana ko eka nayA mor3a diyA / barI saMgata meM par3akara jo kusaMskAra unameM ghara kara gaye the unase chuTakArA dilAne kA prayAsa kiyA aura jisameM unheM kalpanAtIta saphalatA prApta huI / Aja ke dUSita vAtAvaraNa meM pala rahI isa nayI pIr3hI ko jo prAyaH dharma se parAGamukha ho rahI hai| munizrI ne caritra-nirmANa kI preraNA dii| mahArAjazrI ne anubhava kiyA thA ki Aja nayI pIr3hI meM sinemA ke bhar3akIle saMgIta kI ora ruci bar3ha rahI hai| unhoMne isa ruci ko nayA mor3a diyA aura prAcIna jaina kaviyoM ke sundara bhajanoM evaM gItoM kA saMkalana krvaayaa| eka "zramaNa jaina bhajana-pracAraka saMgha" nAmaka saMsthA kA nirmANa kara una prAcIna kaviyoM ke sundara sArthaka padoM ke rikArDa taiyAra karAye tathA isa ora nayI pIr3hI kI ruci paidA kii| unakI preraNA se hI gharaghara meM Aja dhArmika saMgIta sunAyI dene lagA hai| Aja jainadharma ke rikArDa bhArata ke munizrI vidyAnanda-vizeSAMka 107 For Personal & Private Use Only
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAyaH sabhI AkAzavANI-kendroM se prasArita hote haiN| unhoMne dhArmika evaM caritranirmANa karane vAle sAhitya ko sarala bhASA meM likhAkara nayI pIr3hI ke hAthoM taka phuNcaayaa| isa prakAra unhoMne yuvA pIr3hI ke caritra-nirmANa meM bahuta yogadAna kiyaa| mahArAjazrI kI preraNA se yuvA pIr3hI Aja dharma ke mUlya aura usakI mahattA ko samajhane lgii| aba vaha use eka nirarthaka vastu na samajha, jIvana kA eka anivArya aMga samajhatI hai| mahArAjazrI kA samAja ke prati kiyA gayA yaha mahAn upakAra kabhI bhI bulAyA nahIM jA sktaa| isa saMdarbha meM samAja sadaiva unakA RNI rhegaa| mahArAjazrI ke isa 1973 ke varSAyoga meM meraTha meM kar3I sardI par3a rahI thii| mahArAjazrI ne 'jainamilana' nAmaka saMsthA dvArA 250 kambala garIboM meM vitaraNa karane kI preraNA dii| eka samAroha meM meraTha ke jilAdhIza ne una kambaloM ko garIboM evaM anAthAlaya ke baccoM meM vitarita kiyaa| isa prakAra hama dekhate haiM ki mahArAjazrI kA hRdaya sadA hI karuNA se ota-prota rahatA hai| kitane hI sAdhanahIna yuvakoM ko unhoMne samAja dvArA sahAyatA dilAyI hai / mahArAjazrI ke pAsa sadA hI jaina-jainetara vidvAnoM kA jamaghaTa lagA rahatA thaa| unase dhArmika evaM sAhitya kI carcAe~ barAbara calatI rahatI thiiN| kucha pramukha vidvAn the svargIya DA. nemicandra ArA, paM. darabArIlAla koThiyA banArasa, DA. e. ena. upAdhye kolhApura, DA. pannAlAla sAhityAcArya sAgara, paM. sumeracandra divAkara sivanI, DA. devendra kumAra nImaca, DA. nemIcanda jaina indaura, zrI niraMjananAtha AcArya jayapura, DA. siMha bhUtapUrva upakulapati meraTha vizvavidyAlaya, DA. kapUra (vartamAna) upakulapati meraTha vizvavidyAlaya; zrI lakSmIcandra jaina, bhAratIya jJAnapITha dillI; zrI akSayakumAra jaina (sampAdaka 'dai.navabhArata TAimsa') dillI; prasiddha upAnyAsakAra zrI jainendrakumAra dillI, zrI yazapAla jaina (saMpAdaka 'jIvana-sAhitya') dillI / isake atirikta unhoMne kitane hI jaina-ajaina vidvAnoM ko bhagavAna mahAvIra paccIsa sau 2500 veM parinirvANa-mahotsava ke saMdarbha meM jaina sAhitya evaM tIrthaMkara mahAvIra ke jIvana-caritra ko vibhinna bhASAoM meM likhane ke lie prerita kiyA, inameM pramukha haiM DA. harIndranAtha bhUSaNa (vikrama vizvavidyAlaya) ujjaina, DA. rAmaprakAza agravAla (meraTha kAleja) meraTha, zrI raghuvIrazaraNa 'mitra' meraTha; AcArya bRhaspati (Ala iMDiyA reDiyo) dillI; zrI jI. Ara. pATila mahArASTra, DA. sAMgave kolhApura, DA. nemIcanda jaina indaura, DA. nijAma uddIna (islAmiyA kAleja,) zrInagara-kazmIra; DA. jayakizanaprasAda khaNDelavAlA AgarA, DA. sAgaracanda jaina bdd'aut| mahArAjazrI kI preraNA se meraTha meM 'vIra nirvANa bhAratI' nAmaka saMsthA kI sthApanA huI, jisake dvArA uparokta vidvAnoM dvArA likhita kucha pustakoM kA prakAzana prArambha huA hai| tIrthaMkara | apraila 1974 .108 For Personal & Private Use Only
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___ mahArAjazrI kI preraNA se isa saMsthA ne deza ke cAra jaina-ajaina vidvAnoM ko paccIsa sau rupaye kI nakada dhanarAzi evaM eka svarNapadaka pradAna kiyaa| inheM itihAsa-ratna vidyAvAridhi-jaisI upAdhiyoM se alaMkRta bhI kiyA gyaa| usameM prathama puraskAra paTanA vizvavidyAlaya ke DA. yogendra mizra ko unakI pustaka 'ena arjI hisTrI Apha vaizAlI' para; dUsarA prasiddha itihAsakAra DA. jyotiprasAda jaina lakhanaU, tIsarA DA. pI. sI. rAya caudharI paTanA ko unakI pustaka 'jainijma ina bihAra' para tathA cauthA paMDita bAlacanda jaina ko 'dhavala jayadhavala' Adi mahAn granthoM kI TIkA karane ke upalakSya meM pradAna kiyA gyaa| yaha prathama avasara hai ki jaina samAja dvArA vidvAnoM ko isa prakAra puraskRta kiyA gayA hai| yaha mahAna kArya mahArAjazrI ke preraNA kA hI pratiphala hai| mahArAjazrI ne bhagavAn mahAvIra ke 2500 veM parinirvANa-mahotsava ke upalakSya meM lagabhaga pacAsa jaina-ajaina vidvAnoM ko puraskRta karAne kI yojanA banAyI hai| deza ke vibhinna pradezoM ke prasiddha udyogapati evaM samAja ke pratiSThA-puruSa bhI mahArAjazrI ke darzanArtha Ate rahate the| jisameM adhikatama bhagavAn mahAvIra ke paccIsa sau veM parinirvANa-mahotsava para mahArAjazrI se parAmarza karane va Adeza prApta karane Ate the| inameM pramukha the prasiddha udyogapati zrI sAhU zAntiprasAda dehalI, seTha rAjakumArasiMha indaura, seTa hIrAlAla indaura, sara seTha bhAgacanda sonI ajamera, seTha lAlacanda (phieTa kAra ke nirmAtA) bambaI, sAhU zreyAMsaprasAda bambaI, zrI kanhaiyAlAla sarAvagI paTanA va bhUtapUrva vidhAyaka zrI bAbUlAla pATaudI indaura Adi / mahArAjazrI ke darzAnArtha kabhI-kabhI kaI pradezoM ke mukhyamaMtrI evaM saMsad-sadasya evaM vidhAyaka bhI padhArate rahate the / unameM pramukha the zrI prakAzacandra seTI (mukhyamaMtrI madhyapradeza); caudharI zrI caraNasiMha (bhUtapUrva mukhyamaMtrI uttarapradeza); zrI candrabhAna gupta (bhUtapUrva mukhyamaMtrI uttarapradeza); zrI mizrIlAla gaMgavAla (bhUtapUrva mukhyamaMtrI madhyapradeza); zrI niraMjananAtha AcArya (bhatapUrva spIkara rAjasthAna); zrI rAmacandra 'vikala' saMsad -sadasya Adi / digambara muni kI AhAra-caryA mudrA jise munizrI vidyAnandajI ne apane indaura-varSAyoga ke samaya kisI vicAra-vimarza ke saMdarbha meM svayaM citrita kiyA thaa| munizrI vidyAnanda-vizeSAMka For Personal & Private Use Only
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'maiM to caurAhe - caurAhe zramaNa saMskRti kA saMdeza lokahRdaya taka pahu~cAne meM saMlagna hU~; kyA indaura ise bardAzta kara sakegA ? " - bAbUlAla pATodI Aja se pacAsa varSa pUrva dakSiNa bhArata ke zeDavAla grAma meM mAtA sarasvatI upAdhye kI bhAgyavAna kokha se surendra kA janma huA / bhArata ke nakze para zeDavAla bhale hI eka choTA-sA dehAta ho kintu isane zramaNa saMskRti ke kaI dhuraMdharoM ko janma dene kA saubhAgya arjita kiyA hai| zeDavAla kI mATI jAnatI thI surendra Age calakara eka sArvabhauma vibhUti baneMge aura digadiganta taka usakI suvAsa phailAyeMge / 'honahAra biravAna ke hota cIka pAta " kI kahAvata caritArtha huI aura dRr3ha nizcayI saMkalpa - puruSa surendra sAMsArika prapaMcoM ko tilAMjali dekara bacapana se hI iSTadeva kI ArAdhanA meM laga gaye / jaba AcAryazrI mahAvIrakIrtijI Aye to yuvA surendra ne unase kSullaka kI dIkSA grahaNa kara lI aura AdhyAtmika sAdhanA kI agalI sIr3hI ke lie pUre bala se taiyArI karane lage / sArI mAyA-mamatA ko chor3a ve kSullaka- jIvana kI kaThora sAdhanA karate hue bambaI, kalakattA aura jayapura ke pramukha granthAgAroM kI khoja-yAtrA para nikala par3e / kSullaka aura munitva ke madhyavartI jIvana meM unhoMne lagabhaga AdhA lAkha granthoM kA adhyayanamanana kiyA aura nirgranthatA kI ora bar3I niSThA se Age bar3ha Aye / san 1963 meM ve dillI Aye aura vahA~ AcArya ratna munizrI dezabhUSaNajI se unhoMne muni dIkSA grahaNa kii| 110 kyA indaura ise bardAzta karegA ? muni dIkSA ke bAda unakI jJAna-pipAsA aura bar3ha gayI aura ve rAjasthAna kI rAjadhAnI jayapura A gaye / yahA~ unhoMne apanA pahalI varSAyoga saMpanna kiyaa| paMDita tIrthaMkara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ maiM kisI bandhana meM nahIM bNdhtaa| mAlavA kA Agraha ve TAla nahIM ske| pravara sva. cainasukhadAsajI se yahIM unakI bheMTa huI / lagA jaise do jvAlAmukhI eka sAtha mile hoN| paMDitajI kI prArthanA para munizrI ne nizcaya kiyA ki dharma ko maMdiroM kI caharadIvArI se bAhara lAyA jAe aura use jana-jana taka pahu~cAyA jaae| isI tAratamya meM unhoMne sAmAjika durAgrahoM aura matabhedoM ko cunautI dI aura kucha lokamaMgalakArI kadama uThAye / isa taraha dharma ko sAmAjika prabuddhatA kI dizA meM mor3akara eka nayI hI sAmAjika cetanA ko jagAyA aura mahAvIra kI janavAdI paramparA ko punaH lokamana se jodd'aa| jayapura se unakI dhavalakIti Age bddh'ii| mere hRdaya meM unake prati apAra zraddhA taba umagI jaba maiMne sunA ki isa digambara mahAmuni ne mulatAna pAkistAna se rAjasthAna Aye hue jaina bhAiyoM ko unake bIca pahuMcakara dUdha meM zakkara kI bhA~ti eka meka kara liyaa| bAta yaha thI ki pAkistAna se Aye jaina bhAiyoM ko lekara jayapura samAja meM eka vivAda khar3A huA jisane Agata bhAiyoM ko isa duvidhA meM DAla diyA ki yA to ve munizrI vidyAnanda-vizeSAMka 111 For Personal & Private Use Only
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma badaleM yA phira samAja unheM AtmasAt kare / mAmalA munizrI taka pahu~cA / unhoMne dUsare hI dina apAra jana-medinI ke bIca ghoSaNA kI ki ve mulatAna se Aye bhAiyoM kI kAlonI meM vihAra kareMge aura jaba taka jayapura-samAja unheM milA nahIM legI ve vahIM raheMge / munizrI vahAM gaye, jinAlaya banA aura antataH mulatAnI janoM ko milAyA gyaa| yaha thA eka prakhara sUryodaya jise rAjasthAna ne dekhaa| ___ jayapura-varSAyoga ke bAda munizrI vidyAnandajI zramaNa-saMskRti kI sArvabhauma antarAtmA kA zaMkhanAda karate hue bhagavAn RSabhadeva kI sAdhanA-bhUmi himAlaya kI ora bddh'e| zrI badrInArAyaNajI kI yAtrA karate hue unhoMne zramaNa aura vaidika saMskRtiyoM ke bIca kaI AdhyAtmika anubandha kiye aura cAroM ora samanvaya aura sauhArda kI nirmala dhArA pravAhita kii| kailAzavAsI zrI hanumAnaprasAda poddAra ke snehAgraha para munizrI RSikeza evaM haridvAra gaye aura vahA~ apanI anaikAntinI vANI se janatA-janArdana ko upakRta kiyaa| zrI badrInArAyaNa tIrtha ke praveza-dvAra meM bhagavAna pArzvanAtha kA eka atyanta prAcIna jinAlaya hai| alakanandA ke manojJa taTa para sthita yaha mandira varSA ke thaper3e khAkara bilakula jIrNa-zIrNa ho gayA thaa| samAja ke ApasI matabheda ke kAraNa mandira kI hAlata itanI dayanIya thI ki vaha jalAU lakar3I kI TAla ke rUpa meM parivartita ho gayA thaa| munizrI ne zrInagara-samAja ke netAoM ko ekatrita kiyA; kintu ghora nirAzA huii| munizrI mauna rahe kintu unhoMne zrInagara meM varSAyoga kA nizcaya kara liyaa| unhoMne apane isa dRr3ha saMkalpa ke sAtha pAsa ke hI maTha meM apanA par3Ava DAla diyA aura jaina-jainetaroM kI eka sabhA bulaayii| saba ne utsAhapUrvaka sahayoga kA hAtha bar3hAyA aura kucha hI dinoM meM jalAU-lakar3I kI TAla eka sundara jinAlaya meM parivartita ho gyii| jinAlaya ke irda-girda eka udyAna banAyA gayA, jahA~ suyoga se jinAbhiSeka ke lie eka jalasrota bhI nikala AyA / phira eka dharmazAlA banI aura ApasI baira samApta ho gayA / deza-bhara ke loga zrInagara pahu~ce aura himAlaya eka AdhyAtmika tIratha bana gyaa| idhara mAlavA meM bhI munizrI kI zubhra kIrti jana-jana meM phailii| indaura se hama loga zrInagara phuNce| isa advitIya tapasvI ke darzana se kRtakRtya hue aura prArthanA kI ki "munizrI, Apa mAlava bhUmi ko apane maMgala vihAra se upakRta kara / " munizrI ne Azvasta kiyA ki ve prayatna kareMge kintu sAtha hI yaha bhI kahA "maiM kisI bandhana meM nahIM bNdhtaa| nigrantha hU~, vItarAga-patha kA pathika / mujhe to bhArata ke cappe-cappe meM zramaNa-saMskRti kI pratidhvaniyAM sunAyI detI haiN| aba hama ise kisI kaida meM nahIM rakha 112 tIrthaMkara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ skte| yaha sArvabhauma saMskRti hai / maiM caurAhe - caurAhe isakA saMdeza pahu~cAU~gA / kyA indaura mere isa saMkalpa ko bardAzta kara sakegA ? maiM saca kahatA hU~, usa samaya merA vakSas garva se tana gayA aura mastaka gaurava se U~cA uTha gayA / mujha meM utsAha kI eka apUrva lahara daur3a gayI / lagA jaise sadiyoM bAda akalaMka aura samantabhadra kI paramparA jIvanta huI hai aura bhArata kA maMgala vihAra kara rahI hai / merA saMkalpa avicala ho gayA aura maiMne mana hI mana nizcaya kiyA ki munizrI ko hara hAlata meM indaura lAyA jAegA / mAlavA ke Agraha ko ve kisI taraha TAla nahIM pAyeMge / hama loga punaH jvAlApura gaye / munizrI ne mAlavA kA namra nimantraNa svIkAra kara liyA / jvAlApura meM jo alakha jagA thA, use dekha maiM acambhita raha gayA / satIza jaina sUTa meM naMge pAMva munizrI ke sAtha daur3a-daur3akara cala rahe the / maiMne kalpanA bhI nahIM kI thI mujha jaisA vyakti jo kisI muni ko dekhakara kinArA kasa jAtA thA, Aja AhAra dene jA pahu~cegA aura koI digambara muni mere hAthoM AhAra grahaNa karegA / saca, maiM usa dina dhanya ho gayA jaba mujha bhAgyazAlI ke hAthoM se, indra kI vibhUti jinakA caraNa - cumbana karatI hai, natazira rahatI hai AThoM prahara jinake sammukha unhoMne AhAra grahaNa kiyaa| munizrI ne mAlavA ne mAlavA kI ora vihAra kiyA / pUre mArga maiM unake sAtha rahA / mujhe lagA jaise sAkSAt samavazaraNa saMcaraNa kara rahA hai / apAra janamedinI sAre vidveSa chor3akara unake pravacanoM meM umar3I par3atI thI / bhISaNa garmI meM bhI saMtavANI sunane ke lie varga aura saMpradAya kA bheda bhUlakara prAyaH sabhI loga unakI pravacana- sabhAoM meM pahuMcate the / maiMne dekhA unakI vANI meM apAra teja, adRpta karuNA, samanvayamUlaka anekAnta aura syAdvAda the aura ve mAnava-maMgala kI aruka yAtrA para avirAma cala rahe the / jaba ve indaura pahu~ce to sahasroM-sahasroM loga unakI maMgala agavAnI ka e lie umar3a par3e / kyA Apa vizvAsa kareMge ki eka yA do dina nahIM varan saMpUrNa varSAyoga meM lagabhaga chaha mAsa taka jattha ke jattha loMga niyamita unakI pravacana-sabhAoM meM sammilita hue aura unake rasAsvAdana se kRtakRtya hue| bhagavAn rAma ke jIvana para huA munizrI kA pravacana indaura nagara hI nahIM sAre deza ke itihAsa meM svarNAkSaroM meM likhe jAne jaisI ghaTanA hai / vaiSNava vidyAlaya ke prAMgaNa meM huI isa sabhA meM eka lAkha se adhika loga pUre tIna ghaMTe taka baiThe isa taraha mauna ki osa kI bUMda ke girane kI AvAja bhI sunI * sake / anuzAsana meM kaThora, mumukSuoM ke lie vizvakoza aura vidvajjanoM ke svAtinakSatra pUjya munizrI ke ikyAvanaveM janmadina para unheM mere koTi-koTi praNAma ! munizrI vidyAnanda - vizeSAMka For Personal & Private Use Only 113
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ munizrI vidyAnandajI ko hastatala-rekhAoM kA . karasAmudrika vizleSaNa . dillI : 7 julAI 1967 karasAmudrika samIkSaNa ke anusAra munizrI kI jIvana-vitati 101 varSa hogii| ApakA svAsthya zreSTha rahegA; zarIra meM kahIM koI viSama-asAdhya rugNatA nahIM hogii| 114 tIrthaMkara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ ApakA zukra unnata hai, ThIka vaisA hI jaisA zrI javAharalAla neharU ke hastatala meM thA, ataH Apa apanI vAstavika vaya ke anupAta meM adhika yuvA aura ullasita dikhAyI deMge / ApameM mAnasika aura kAyika UrjA adamya aura advitIya hai, ata: Apa saba taraha ke upasarga, dabAva aura zrAntiyoM ke prati aparampAra sahiSNutA aura dhairya banAye rakha sakeMge / Apake padatala meM 'padmarekhA' hai, jisakA artha hai sarvocca koTi kA rAjayoga, vizva-bhramaNa, apAra khyAti aura nAma / guru, budha aura zukra ke kAraNa ApakI vANI svarNAbha aura sammohaka rahegI; isIlie antahIna janamedinI ko sammohita tathA mantramugdha rakhane meM Apako bejor3a saphalatA prApta hogii| pratyeka mAsa kI bhAgyazAlI tithiyA~ haiM : 7, 14, 23 aura 25; prativarSa ke bhAgyazAlI mAha hai : janavarI, apraila, maI, jUna, julAI, sitambara aura navambara / sAmudrika tathyoM ke anusAra Apako antarrASTrIya koTi kI prasiddhi prApta hogii| 7 julAI 1965 se 1975 taka Apake jIvana meM kaI mahatvapUrNa adhyAya khuleMge / jIvana ke 34, 37 aura 41veM varSa adhika mahattvapUrNa sAbita hoMge / 25veM aura 27veM varSa bhI mahattvapUrNa aura smaraNIya the; inheM isalie mahattva kA kahA jAegA kyoMki kramika parivartana, arthAt AdhyAtmika upalabdhiyoM aura abhiniSkramaNa kI dRSTi se inakA mahattva hai| inhIM varSoM meM bhavitavya kI bhUmikA kA nirmANa huaa| Apake zatra aura pratidvaMdvI sadaiva parAsta aura samarpita hote rahe haiM, hote raheMge tathA lokahRdaya sadaiva ApakI upAsanA aura sammAna karatA rhegaa| 43, 45, 47 aura 52veM varSa Apake jIvana ke atyanta saubhAgyazAlI varSa siddha hoMge / Apa jaise-jaise jIvana ke uttarArddha kA ArohaNa zurU kareMge, UMcAiyA~ svataH prakaTa hotI jaaeNgii| mUMgA aura pannA Apake mAMgalika naga haiN| somavAra kA upavAsa Apake lie Avazyaka hai / kezariyA (jApharAna) Apake lie bhAgyazAlI raMga hai| ApakI hastapagAMguliyoM meM 'zaMkha' cihnita haiM, jo vizva-vikhyAta AdhyAtmika jIvana kI khyAti ke prabala rAjayoga ke pratIka haiM / budha atyanta unnata sthiti meM hai| -bAbU meharA, dillI hama bItate haiM samaya nahIM bItatA, sirpha hama bItate haiM; hama Ate haiM, jAte haiM, hote haiM, nahIM ho jAte haiM / samaya apanI jagaha hai| samaya nahIM bItatA hai lekina lagatA hai ki samaya bIta rahA hai ; isalie hamane ghar3iyA~ banAyI haiM jo batAtI haiM ki samaya bIta rahA hai / saubhAgya hogA vaha dina jisa dina hama ghar3iyA~ banA leMge jo hamArI kalAiyoM meM baMdhI huI batA deMgI ki hama bIta rahe haiN| -rajanIza munizrI vidyAnanda-vizeSAMka 115 For Personal & Private Use Only
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ munizrI vidyAnandajI kI janma-patrikA 11 X cadra,badha,sUrya X 3 12 ka/ maMgala zubha nAma-surendrakumAra upAdhye, pitRnAma-zrIkAppA aNNappA upAdhye, mAtRnAmazrImatI sarasvatIdevI upAdhye, janmasthAna-zeDavAla (miraja ke pAsa, jilA-belagAMva, gajya-karnATaka); janma-samaya : vaizAkha kRSNa 14, budhavAra, vikramAbda 1982 (dAkSi NAtya caitra kRSNa 14), janmakAle amAvasyA, 11 / 40 krAMti ghaTIpalAni, 6 / 45, sAyaMkAla ; dinAMka 22 apraila 1925; zeDavAlasthAnaparatvena sUryodaya 5 / 44 sthAnIya; 6 / 13 bhAratIya mAnaka samaya; sUryAsta 6 / 16 sthAnIya, 6 / 45 bhAratIya mAnaka samaya; dinapramANa 31 / 20 ghaTI-pala, 12 / 32 ghaMTA-miniTa; candraspaSTa 0 / 2 / 24 azvinIprathamacaraNa muktakAlA 144; nAmAkSara-'ca'; gaNa-devagaNa ; issttkaal-31|20 ghaTIpala prAtaH sUryaspaSTa 0 / 8 / 33 / 10; lgn-6|9; dshm-3|8|18 spaSTA grahA: sUrya 0 / 1 / 2 / 27; budha 0 / 2 / 50; zani 61187 candra 0 / 2 / 24; guru 8 / 19 / 9; rAhu 3 / 16 / / 7 maMgala 1 / 26 / 6; zukra 0 / 8 / 40 / mahAdazAyAM varSamAsadinAni mahAdazA varSa mAsa dina dinAMka ketu 5 8 26 22-4-25 18-1-31 zukra 20 0 0 18-1-31 18-1-51 18-1-51 18-1-57 candra 10 0 0 18-1-57 18-1-67 maMgala 7 0 0 18-1-67 18-1-74 rAhu 180 18-1-74 18-1-92 18-1-92 18-1-2008 bRhaspati tIrthakara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ munizrI vidyAnanda : jaisA maiMne dekhA-samajhA merA to kabhI-kabhI aisA vizvAsa ho jAtA hai ki Aja 2500 varSoM ke bAda jo sthiti (janatA kI dRSTi meM) tIrthaMkara mahAvIra kI hai, vahI sthiti Aja se 2500 varSoM bAda munizrI vidyAnanda kI bhI ho sakatI hai| 0 padmacanda jaina zAstrI parama puruSa vidyAnandajI ke sarvaprathama darzana mujhe 1963 meM dillI-varSAvAsa meM hue| una dinoM ve samantabhadra vidyAlaya meM virAjamAna the / maiMne dekhA-munizrI madhyamamArgI haiM / aura ve kisI bhI viSaya para dhArA-pravAha jana-mana-udbodhaka vANI bolate haiN| ve jo bolate haiM parimArjita aura paripakva / janasAdhAraNa ko bhI unake vicAra hRdayaMgama karate dera nahIM lagatI / ve ubhayataH zarIra aura jAti-paMtha-saMpradAyagata bhAvanAoM kI apekSA se digambara haiM / ve anya bahuta se bAhyAcAra-vipula-sAdhu-tyAgiyoM se sarvathA viparIta uThe hue haiN| unake pAsa jJAnadhyAna-kriyA-zodhaka upakaraNoM ke atirikta bAhyADambara, parigraha, basa-moTara, maNi-maMge Adi apane nhiiN| apane saMgha ke vyAktiyoM ko saMcaya-mukta rahane kI dizA meM Adeza dete hue maiMne unheM aneka bAra dekhA hai, unase Adeza bhI pAyA hai| isake atirikta ve Agantuka se prabhAvakArI, saumya vyavahAra rakhate haiN| isa kAraNa bhI abhyAgata unheM cAhatA hai-unakI ora AkRSTa hotA hai| maiM bhI AkarSita huA-maiMne bhI unake caraNoM meM himAlaya se mAlavA taka saikar3oM mIloM kI padayAtrA kI aura aneka anubhava liye-garIboM ke bIca aura amIroM ke bIca bhii| munizrI vidyAnanda kA jIvana, unake dvArA prastuta dharma kI vyAkhyA aura janatA se unakA tAdAtmya tInoM itane ekAkAra haiM ki jJAtA, jJAna aura jJeya meM mana-vacana tathA kAyA kisI dvAra se kiMcinmAtra bhI antara pratibhAsita nahIM hotA / jahA~ munizrI kA sAkAra jIvita zarIra samasta jIvoM se svAbhAvika janma-jAta samatA rakhatA hai, vahA~ unake dvArA prastuta dharma kI paribhASA bhI sarvajIva samabhAva se ota-prota rahatI hai aura unakI vANI bhI sadA vizvakarUpa-vizvadharma kA pratipAdana karatI hai / phalataH unake samparka meM samAgata lAkhoM-lAkhoM jana unheM bheda-bhAva-zUnya triyoga se nirakhate, sunate aura samajhate haiM / vibhinna jJAtA vibhinna samayoM meM unheM cAhe jisa rUpa meM dekheM, jAneM aura mAne; para niHsandeha ve munizrI kI usa pratimA ko A~khoM se ojhala nahIM kara sakate, jo jana-jana kI dRSTi meM apanA astitva jamAye aura hRdayoM meM sthAna banAye hue hai / mUrta-rUpa meM munizrI ko hama jaina darzana ke 'syAtpadalAMchita anekAntavAda' ke pUrNa-pratIka rUpa meM pAte haiM-ve aise bhI haiM aura vaise bhI haiM; munizrI vidyAnanda-vizeSAMka 117 For Personal & Private Use Only
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthAt 'jAkI rahI bhAvanA jaisI prabhu mUrati dekhI tina taisI' kA ve pUrNa-samanvaya haiM / ve 'vajrAdapi kaThorANi, mRdUni kusamAdapi 'rUpa haiM, dvaita-advaita kI samaSTi haiM aura prakRti-puruSa ke tIrathadhAma haiM / munizrI vidyAnandajI jJAna-sva kI sAdhanA aura sarasvatI jinavANI kI ArAdhanA meM yugapat tatpara haiM-unhoMne donoM ko ekAkAra kara liyA hai / ve vIra-vANI ko deza meM usI prakAra bikhera rahe haiM jisa prakAra eka catura bAgavAna taiyAra kI huI bhUmi meM bIja bikhera detA hai aura alpakAla bAda saMsAra ko lahalahAte puSpoM vAle surabhita paudhe taiyAra milate haiM, ve unakI surabhi se mudita hote haiM / smaraNa rahe, munizrI ke vihAra se pUrva hI agrima nagara meM agrima bhUmi taiyAra ho jAtI hai aura munizrI dharma-bIja-vapana kA kArya karate avirala gati se calate cale jAte haiM / yama se yama-vijaya sunA jAtA hai 'yama' jise pakar3a letA hai, chor3atA nahIM / saba Darate haiM yama se / para himmata hai munizrI kI jo yama ko pakar3e hue haiN| ve kahate haiM-tU auroM ko nahIM chor3atA to hama tujhe nahIM chor3eMge-'paritrANAya jiivaanaam'| aura yaha saca hai ki cAhe jo bhI paristhiti kyoM na ho, munirAja yama (jIvana-paryanta pratijJA nibhAne) ko nahIM chor3ate, chor3a bhI nahIM sakate / jainAcAra meM jIvana-paryanta ke lie dhAraNa kI huI maryAdA ko 'yama' nAma diyA gayA hai / sacce muni yama para sarvathA vijaya pAkara hI rahate haiM aura Azcarya yaha ki ve svayaM koI sAdhana nahIM banate isa vijaya meM / yama ko hI yama (rAja) ke anta kA sAdhana banAte haiN| merI dRSTi meM munizrI ne himAlaya para padanyAsa kara, yama-vijaya ke mahAnyAsa kA mArga khola diyaa| na jAne logoM ko kyoM ruci jAgRta huI hai aba ? upa+nyAsa karane kI ! hamAre mahApuruSoM ne to jo kiyA sadA mahat hI kiyaa| unake kartavya aura purANa sabhI mahAna the / laghu, upa, nikaTa Adi jaise nyAsoM kI kalpanA bhI na thI unheM / bhalA, ve upa-nikaTa jAte bhI to kisake ? jabaki unake dhyAna, dhyAtA, dhyeya sabhI eka the / mahAn kArya meM laghu kA to prazna hI na thA unheM / hameM gaurava hai ki hamAre munizrI kA utsAha AtmAnurUpa rahA aura unhoMne himAlaya para caraNoM kA 'upa' nahIM, apitu 'mahA' nyAsa kiyaa| maiM samajhatA hU~-saMbhavataH munizrI ko apane mUla-dezanAma se bhI kucha preraNA milI ho isa mahAnyAsa meM / ve karnATaka ke rahe haiN| aura karnATaka kA sIdhA, sarala, grAmINa artha hai- kara+na+ aTaka arthAt kara, aTaka mata-- avirala gati se karate cala / phalataH munizrI bar3he aura bar3hate rahe dvAra se dvAra taka / ThIka hI hai, prAcIna yuga ke sAdhu-santa bhI dvAra-dvAra alakha lagAte phire haiN| 118 tIrthaMkara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAra se dvAra (koTadvAra-zrInagara-haradvAra) ___ munizrI ne himAlaya para ArohaNa kiyA-prArambhika sthAna koTadvAra thA aura antima haradvAra / Adi-anta donoM dvAra, sAtha hI madhyadvAra bhI / na jAne munizrI ko isa yAtrA meM kitane dvAra mile ? dInadvAra, dukhIdvAra, zrAvakadvAra, zrAvikAdvAra Adi; inake atirikta aura bhI anekoM dvAra the-amuka nadIdvAra, amuka jharanAdvAra, amuka nagaradvAra, amuka upatyakAdvAra Adi / munizrI bar3he, sAthI bar3he, jaldI bar3he, dhIre bddh'e| bar3he, bar3he aura bar3he ! munizrI ne himAlaya meM 197 dina vyatIta kiye / isa yAtrA meM ve tibbata kI sImA mANAgA~va aura nIlagiri ke sAnnidhya taka pahu~ce / badrIvizAla Adi mUlasthiti, DimarI jAti kA prAcInatama (digambaratva ) itihAsa Adi aneka mahatvapUrNa tathyoM ke udghATana isa yAtrA meM hue / yAtrA ke bahAne Adi tIrthaMkara ke vihAra-tapasthala Adi para bhI janajAgaraNa huaa| sarvadharmArAdhakoM meM digambaratva kI pratiSThA honA isa yuga kI nayI bAta hai| kucha logoM kA svabhAva hotA hai-ve avasara milate hI, dabe mu~ha hI sahI, guNavAnoM meM doSa nirIkSaka dRSTi rakhate haiN| phalataH eka bAra eka mahAmAnya mujhase bola uThe'vidyAnaMdajI to rAjanIti meM par3a gae aura ve mukti ke sthAna para yaza kI upAsanA bhI karane lge|' maiM kahA~ cupa rahane vAlA thaa| jhaTa bola uThA-'isa yuga meM dakSiNa ne uttara ko aneka vibhUtiyA~ dI haiN| pU. A. zAntisAgarajI bhI unhIM meM the| A. zrI dezabhaSaNajI ke ziSya munizrI vidyAnanda bhI unhIM vibhUtiyoM meM haiN| inhoMne sudUradakSiNa-patha se uttara-himAlaya ke uttuMga zikharoM (badrInAtha-mANAgAMva) taka jaina-dhArA bahAne ke lie maMgala-vihAra kiyaa| bhAvI pIr3hiyA~ aise munirAja kI gAthAe~ yuga-yugoM taka gaaeNgii| munizrI rAjanItijJa to haiM, rAjanaitika nahIM / ve rAjanIti aura rAjanaitikoM ke maMca se kosoM dUra rahate haiN| mujhe yAda hai, dillI meM gorakSA-Andolana ke prasaMga meM munizrI ne anya saMpradAyI santa ko spaSTa kahA thA-'sAdhu-santa ko AndolanoM se kyA prayojana ?' isI prakAra munizrI ke ujjaina-pravAsa meM unheM kendrIya sarakAra kA patra milA, to munizrI ne apane udgAra nimnabhAvoM meM spaSTa kie-digambara sAdhuoM ko samiti-sadasyatA se kyA prayojana ? ve to grAma-grAma ghUmakara tIrthaMkaroM ke sandeza pahu~cAte hI rahe haiM, jo dharma-sevA hotI rahegI, svayaM karate raheMge aura karate bhI haiN| munizrI kisI kA lihAja kie binA hI, nyAya-nIti aura dharmasammata bAta kaha dete haiM / aisA sarvasAdhAraNa ke lie karanA bar3A kaThina hai, use AgA-pIchA socanA par3a sakatA hai| mujhe smaraNa hai-jaba munizrI ne dillI se indaura ke lie vihAra kiyA, taba 2500 vIM nirvANa-tithi manAne kI carcA bahucarcita bana rahI thii| loga nirvANa-tithi samiti ke adhyakSa ke nAmAMkana ke viSaya meM carcA uThA cuke the / aisI carcAoM meM rAjanaitika, dhanI, vidvAna prAyaH sabhI prakAra ke loga hote the / jaba munizrI kA dhyAna udhara gayA taba unhoMne bhogala-dillI ( zeSa pRSTha 121 para ) munizrI vidyAnanda-vizeSAMka For Personal & Private Use Only
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ kyA kareM vyakti, samAja, saMsthAeM, kAryakartA, patra-patrikAeM 31 disambara 1973 ko meraTha meM eka patrakAra ne munizrI vidyAnandajI se kucha prazna kiye the, jinake samAdhAna upayogI hone ke kAraNa yahA~ diye jA rahe haiN| saMtrAsa, saMdeha, tanAva, avizvAsa aura bhraSTAcAra ke isa yuga meM vyakti ko kyA karanA cAhiye ? vyakti eka mahattvapUrNa ikAI hai, use Atmazuddhi kI anavarata sAdhanA karanI caahiye| vaha yadi parizuddha hotA hai, to samAja kA DhAMcA badalA jA sakatA hai, anyathA saba kucha asaMbhava hI hai| Aja sAmudAyika krAnti kI bAta saba karate haiM, AtmakrAnti ke lie koI nahIM kahatA; kintu dharma kA abhiyAna vyakti se hI AraMbha hotA hai| isalie maiM kahU~gA ki vyakti ko apane jIvana meM dharmatatva kI gaharI sAdhanA karanI cAhiye / dharmavimukha hokara vyakti koI maMgalakArI bhUmikA nahIM nibhA sakatA / vyakti ko sabase pahalA kAma yaha karanA cAhiye ki vaha apane jIvana se kRtrimatAoM ko bidA kara de aura apanI sAhajikatA meM A jAe / sahaja hone para koI samasyA nahIM hogii| svAbhAvikatA samasyA nahIM hai, banAvaTIpana samasyA hai| isase lokajIvana meM kathanI-karanI kA antara miTa jAegA, tanAva kama hogA, saMtrAsa miTegA / aura paraspara vizvAsa kA saMskAra jamegA / jaba taka vyakti meM svAbhAvikatA ke jharane nahIM khulate lokamaMgala kI saMbhAvanAeM samRddha nahIM hoNgii| samAja ko kyA karanA cAhiye ? Aja sAmudAyika jIvana bilakula phIkA hai, kahIM kisI meM barbaratA aura hiMsA kA sAmanA karane kA sAhasa nahIM hai ? isa saMdarbha meM kyA karanA hogA? kyA karanA hogA, yaha to eka lambI prakriyA hai; kintu itanA avazya kiyA jAnA cAhiye ki samAja nayI pIr3hI ke lie udAra aura yuktiyukta bane / usa para kucha bhI thopA na jAe, usakI AkAMkSAoM kI avahelanA bhI na kI jAe aura usase UlajalUla aMdhI apekSAe~ bhI na kI jAe~ / usake lie dhArmika AcAra-vicAra ke sAdhana juTAye jAe~ tAki dharma para usakI AsthA aDiga ho aura AtmA-paramAtmA ke saMbaMdha meM vaha svatantra rUpa meM kucha jAna sake / bar3hatI huI bhautikatA ke samAnAntara yadi sahaja AdhyAtmikatA ko nayI pIr3hI taka nahIM pahu~cAyA gayA to vartamAna sthiti lagAtAra bigar3atI jAegI, usameM sudhAra kI apekSA hama nahIM kara sakate / isa dRSTi se bhautika aura AdhyAtmika UrjA meM saMtulana banAye rakhanA samAja ke hita meM hI hogaa| 120 tIrthaMkara / apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ ina dinoM Apa nayI-nayI saMsthAoM ko janma de rahe haiM, kintu jo purAnI saMsthAeM pahile se kAryarata haiM, unheM badale hue saMdarbho meM kyA karanA cAhiye ? koI bhI saMsthA IMTa-patthara, cUne-gAre se nahIM bntii| vaha jar3a padArthoM kI sabhA mAtra nahIM hai ataH hameM cAhiye ki hama saMsthA ko sAdhana mAneM aura uttama kAryakartA taiyAra karane ko sAdhya / Aja saMsthAe~ to banatI haiM kintu kAryakartA nahIM hote / maiM jina saMsthAoM ko prerita karatA hU~, unameM kAryakartA pahale dekhatA hU~ / nayI-purAnI sabhI saMsthAoM ko kAryakartAoM para hI adhika dhyAna denA cAhiye / Aja na to vidvAn paMDita hI haiM aura na hI samAjasevI vyaktitva ; jo haiM, ve bhI jAne lage haiM / ataH hameM apane saMpUrNa sAdhana-srotoM ke sAtha isa kamI ko pUrA karane meM juTa jAnA cAhiye / prazikSita aura niSThAvAna kAryakartA jaba taka Age nahIM AyegA, saMsthAeM niSprANa raheMgI; kAgaja para banI huI tsviir-maatr| Aja hiMsA aura parigrahamUlaka vyavasthA meM jaina patra-patrikAoM kI kyA bhUmikA honI cAhiye? patra-patrikA phira vaha cAhe jaina ho yA jainetara, use manuSya ko kendra mAnakara calanA cAhiye; aura ukhar3ate hue naitika aura sAMskRtika mUlyoM ke punaHsaMsthApana meM pUre bala se sahAyatA karanA cAhiye / unheM prAcIna itihAsa kI ujjvalatAoM ko ujAgara karanA cAhiye aura satpravRttiyoM ko anavarata protsAhita aura puraskRta / unakA sadAcAra bhraSTAcAra, hisA aura sAmudAyika jIvana ko patana ke rAste jAne se roka sakatA hai| 00 jaisA meMne dekhA-(pRSTha 119 kA zeSa ) kI eka jana-sabhA meM yaha ghoSaNA kI ki tIrthaMkara mahAvIra kI nirvANa-tithi prabandhaka samiti meM usIko adhyakSa banAyA jAya jo dharmAcaraNa ke anukUla ho aura zarAba na pItA ho, kuvyasana-sevI na ho / maiM nahIM jAnatA ki taba logoM ne kyA anubhava kiyA-kaisA anubhava kiyA yA tadnusAra AcaraNa ke lie kyA prayatna kiyA? aura aba kaisA progrAma honA hai ? yahAM to merA tAtparya kevala munizrI kI nirbhIka vaktRtA se hai ki ve kitane spaSTa vaktA haiN| 'kaha diyA sau bAra unase, jo hamAre dila meM hai|' ukta tathyoM ke AdhAra para yadi hama niSkarSa nikAlanA cAheM, to yoM kaha sakate haiM ki pUjya munivara hara kSetra meM anamola haiM / ve sarvaguNasaMpanna haiN| unheM jJAna hai, vizeSa jJAnavijJAna hai aura bheda-vijJAna bhI hai / merA to kabhI-kabhI aisA bhI vizvAsa ho jAtA hai ki Aja 2500 varSoM ke bAda jo sthiti (janatA kI dRSTi meM) tIrthaMkara mahAvIra kI hai, vahI sthiti Aja se 2500 varSoM bAda munizrI vidyAnanda kI bhI ho sakatI hai / tIrthaMkara ko jJAna-vijJAna ke sAtha bheda-jJAna kI caramopalabdhi prApta thI aura ye bhI bheda-vijJAna kI Atma-paraka caramopalabdhi karate hI usa sthiti ko pAne meM samartha ho sakate haiM-jana-jana se dUra, zAnta ekAnta meM virAjate haiM, vaisI sAmarthya rakhate haiN| maiMne munizrI kI himAlaya-upalabdhi meM ye hI bhAva-ekAntavAsa ke udgAra aneka bAra munizrI ke zrImukha se zravaNa kiye| D0 manizrI vidyAnanda-vizeSAMka 121 For Personal & Private Use Only
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstra par3hakara hI yadi koI satya ko jAna le to satya bar3I sastI bAta ho jAegI; phira to zAstra kI jitanI kImata hai utanI hI kImata satya kI bhI ho jaaegii| zAstra par3hakara satya jAnA nahIM jA sakatA hai, sirpha pahicAnA jA sakatA hai| -rajanIza 122 tIrthaMkara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra khaNDa . .. . . . . sUraja vaha ...... .. .. .. Barare.amrohirt purabiyA kSitija para jo udita huA Aja taka nahIM DUbA munizrI vidyAnanda-vizeSAMka 123 For Personal & Private Use Only
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIrthakara vardhamAna mahAvIra janma : kuNDagrAma pitA : siddhArtha mAtA : trizalA kula : nAtha jAti : licchavi vaMza : ikSvAku gotra : kAzyapa lyANaka garbha : ASAr3ha zuklA 6 zukravAra, 17 jUna 599 I. pU. janma : caitra zuklA 13; somavAra, 27 mArca 598 I. pU. dIkSA : magasira kRSNa 10 somavAra, 29 disambara 569 I.pU. kaivalya : vaizAkha zuklA 10 ravivAra, 26 apraila 557 I.pU. dezanA : zrAvaNa kRSNA 1, zanivAra, 1 julAI 557 I.pU. nirvANa : kArtika kRSNa 30, maMgalavAra 15 akTUbara, 527 I. pU. 124 tIrthaMkara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ va amittim - naIma r a animmss..ST. . . . . . . . . . . . . . Aye tuma........ dharatI ke cehare para pIr3A ke sAye ..."tuma Aye rIta rahe tAloM-sA aMdezA, lAye tuma pyAsoM ko saMdezA, ___ ghara-bAhara, meghadUta banakara ghaharAye sUkhIM jo chAtI thIM mAoM kI, kAThI khaTa gayIM thIM pitAoM kI, mRgatRSNA ke paThAra tor3a chitarAye ThIka sAmane se hara vAra sahA, binA jiye akSara bhI nahIM kahA, mAnava kI kyA bisAta devatA lajAye. Aye........."tuma Aye. Aja apane sAmane jo kara gayA hamako khar3A, kucha adhika thA AdamI se, mUrtimaya vizvAsa thA, A~kha vAloM ke lie vaha samUcA madhumAsa thA bhItarI au' bAharI do morcoM para vaha lar3A munizrI vidyAnanda-vizeSAMka For Personal & Private Use Only
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ sabhyatA ko bher3iyoM kI mA~da se khIMcA, nikAlA, ye nahIM deMge gavAhI, vo nahIM deMge havAlA? bojha kaMdhoM para lie sIdhI car3hAI vaha car3hA hama anAbhArI nahIM hai kintu yaha sAkSAtassra hara mukhauTe ko hamAre kara rahA hai tAra"..tAra...... pAradarzI AinA thA AdamI se bhI bar3A Aja apane sAmane jo kara gayA hamako khar3A. sUraja vaha.......... purabiyA kSitija para jo udita huA __ Aja taka nahIM DUbA dekheM AkAza aura, sUraja bhI dekhe haiM, lekina usake Age inake kyA lekhe haiM ? loka-veda ne gAyA, mana Akhira mana hI hai ___ Aja taka nahIM UbA tApa aura zItalatA sAtha-sAtha liye hue, dukhiyAre dInoM ke hAthoM meM hAtha liye, maruthala meM kaMTIlI khajUra nahIM-- harI-bharI-sI dUbA eka cunautI-sA vaha kAla ke lie aba taka, durnivAra yAtrA para calA jA rahA anathaka, pUcho mata sAdhU se jAta-pA~ta, ___ grAma, dhAma, yA sUbA. purabiyA kSitija para.... Aja taka nahIM DUbA. 00 126 tIrthaMkara / apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra : sAmAjika krAnti ke sUtradhAra AtmajIvana kA parama satya hI lokajIvana kA parama satya hai, yaha svayaMsiddha hai aura isI meM mahAvIra ke mArga kI sAmAjika mahattA chipI hai| 0 bhAnIrAma 'agnimukha' mahAvIra eka Atma sAdhaka the, samAja-sudhAraka nhiiN| Atma-sAdhanA vaiyaktika hotI hai, samAja ke lie uddiSTa nahIM; lekina jise hama samAja kahate haiM vaha vyakti kI sAmUhika icchA kI hI pariNati-mAtra hai| agara vyakti nahIM cAhatA to samAja nahIM hotaa| yadi Aja vyakti na cAhe to usake lie samAja kA astitva rahatA hI nhiiN| vyaktiyoM se milakara samAja banA hai, ataH usakI racayitA aura niyAmaka vyakti-vyakti ke antaHkaraNa meM nihita bhAvanA-mAtra hai| samAja meM yadi pApa hai to vaha vyakti kA apanA hai, pUNya hai to vaha bhI vyakti kA apanA hai| samAja kI nIMva sahakAra hai| isake abhAva meM eka pala bhI samAja kA astitva nahIM raha sktaa| / hama jaba samAja kI bAta karate haiM to apane ko usase kATakara alaga kara lete haiN| hara vyakti yahI karatA hai| agara sAre hI vyakti samAja se alaga haiM, usake guNa-doSoM ke lie uttaradAyI nahIM, taTastha Alocaka-mAtra haiM, to phira samAja kisakA hai ? kisane nirmita kiyA hai ? kisane kAyama rakhA hai ? hama ina praznoM se bhAga nahIM sakate, inakA uttara hara vyakti ko apane meM ImAnadArI se khojanA hai, unake anusAra ucita kadama uThAnA hai| yadi samAja meM viSamatA hai, zoSaNa aura hiMsA hai to isakA bIja hameM apane aMtaHkaraNa ke zUnya vivara meM kahIM milegA aura vahIM se usakA unmulana bhI saMbhava hai| samAja aura usakI vyavasthA to chAyA-mAtra hai vyakti kI, aura vyakti pratibimba mAtra hai, apane antaHkaraNa ke raMga-rUpoM kaa| mahAvIra Atma-sAdhanA kA mArga batAte haiM aura yaha vyakti ke lie hai lekina vyakti ke aneka bAharI AyAma haiM jo samAja, rASTra aura samagra vizva meM race-pace haiN| vyakti kA rUpAntaraNa ho gayA to sArI mAnavatA kA ho gayA, antaHvyaktikrAnti ho gayI to vizva-krAnti bhI svataH ho gyii| vaha nahIM huI to kucha bhI nahIM huaa| paigambara muhammada ke zabda isa saMdarbha meM eka jIvanta satya kA udghATana karate haiM : "eka AdamI kA vinAza ho gayA to samajha lo, sArI mAnava-jAti kA munizrI vidyAnanda-vizeSAMka 127 For Personal & Private Use Only
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ vinAza ho gayA aura eka vyakti kA kalyANa ho gayA to samajha lo, sArI mAnavatA kA kalyANa ho gayA / " vyakti eka hI hotA hai, eka-eka vyakti milakara samAja, deza aura sArI mAnavatA bana jAtI hai / ataH mahAvIra kA mArga samAja ke saMsthAgata rUpa ke lie uddiSTa nahIM hai, lekina samAja para usakA prabhAva par3e binA raha nahIM sakatA / ataH mahAvIra Atma-sAdhanA ke pracetA haiM; lekina lokajIvana meM usase krAnti hotI hai, yaha eka svayaM pramANita satya hai / sAdhanA kI eka anivArya zarta hai - jIvana-zuddhi / "dhanya haiM ve jinakA antaHkaraNa nirmala hai" - IsA masIha ne jetUna ke parvata se kahA -- " kyoMki ve prabhu ko dekheMge / " yaha prabhu kyA hai ? mahAvIra kA uttara spaSTa hai - sacca bhavaM " - satya hI prabhu hai, 'sacca loyammi sArabhUyaM - " - satya hI loka meM sArabhUta hai / satya kyA hai ? jo hai vaha satya hai -- astitva, apanI samagra pUrNatA meM / astitva eka ora akhaNDa, avibhAjya aura abheda sattA hai jisameM hama saba samAhita haiM aura jo hama sabameM samAhita haiM / 'ege AyA' - eka AtmA kI mUlabhUta sattA mahAvIra kA satya hai, sampUrNa aura akhaNDa / vaha bhagavAn hai / isa satya kI arAdhanA jIvana kA lakSya hai / sampUrNa astitva ke sAtha ekAtmakatA kA bodha jisameM hamArA vyaktimUlaka ahaM samudra meM bU~da kI taraha vilIna ho jAtA hai aura usa ekAkAratA - ekAtmakatA meM apane ko khonA hI apane ko vAstava meM pAnA hai / krAisTa ke zabdoM meM "jo apane ko kho dete haiM, ve apane ko pA lete haiM aura jo apane ko kAyama rakhanA cAhate haiM, ve apane ko kho DAlate haiM / " ekAtmakatA ke samagrabodha meM ahiMsA svataH samAhita hai, usakI vyavahArika phalazruti ke rUpa meN| gAMdhIjI ne ThIka kahA thA / " satya kI khoja meM nikalane para mujhe ahiMsA milii|" Antarika mUlasattA meM jo Atmabodha hai, vyavahAra ke stara para vaha ahiMsA hai / albarTa svAitjara ke zabdoM meM yaha jIvana kA sammAna - 'revareMsa phaoNra lAipha' hai / samAja, rASTra aura mAnavatA bahuta hI UparI stara para isa ahiMsA kI hI abhivyakti haiM / isake abhAva meM unakA na sRjana saMbhava hai, na saMrakSaNa, na astitva aura na vikAsa / AtmajIvana kA parama satya hI, lokajIvana kA parama satya hai, yaha svayaM pramANita hai aura isI meM mahAvIra ke mArga kI sAmAjika mahattA chipI hai / dharma kI paribhASA mahAvIra ne AcAra ke stara para ahiMsA para hI AdhArita kI hai| "sabbe pANA, sabbe jIvA, sabbe sattANa haMtavvA Na ajjAveyabbA, Na paritA 128 For Personal & Private Use Only tIrthaMkara | apraila 1974
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ veyabbA, Na paricetavvA, esa dhamme dhuve Niie sAsae"-sAre prANI, sAre jIva, sAre svatvoM kA zoSaNa, pIr3ana, svatvaharaNa, dAsatva tathA prANavimocana na karanA, yahI zAzvata, cirantana aura aTala dharma hai; kyoMki 'savvepANA joviu kAmA'-saba prANI jInA cAhate haiM, 'maraNabhayA' marane se Darate haiM, 'suhasAyA'-sukha cAhate haiM, 'dukkha paDikUlA'-duHkha sabako pratikUla lagatA hai| mahAvIra kI ahiMsA kevala vyavahAra yA vANI ke stara para hI nahIM, kyoMki ye to usakI abhivyakti ke mAdhyama mAtra haiM, vaha mana ke atala gahvaroM meM ghUmane vAle sUkSma cetanA-cakra meM samAhita hokara use rUpAntarita kara detI hai, isI meM usakI sArthakatA hai, ataH mana, vacana, karma tInoM yoga tathA karanA, karAnA aura anumodita karanA, tInoM karaNoM ke samasta staroM taka usakI vyApti hai| AtmasAdhanA ke isa parama satya meM hI sAmAjika krAnti ke bIja antarnihita haiN| samAja kI nIMva vyakti hai / samAja kA AdhAra sahayoga hai| samAja vyakti kI sAmUhika icchA kI abhivyakti hai / samAja ke sAtha vyakti kA sambandha kucha karane, kucha karAne aura kucha anumodita karane meM prakaTa hotA hai| yahI mahAvIra ke tIna karaNa haiN| yadi samAja meM zoSaNa, viSamatA aura hiMsA ho to yaha spaSTa hai ki vaha vyakti kI icchA kI abhivyakti hai-samUha ke stara pr| stara cAhe samUha kA ho, lekina icchA vyakti kI hai| lipsA vyakti kI hai, usakA bIja vyakti meM hai| vyakti zoSaNa na kare, na karAye, na karane meM sahayogI bane, na usakA anumodana kare, na zoSaNazIla vyavasthA ke sAtha kisI prakAra kA sambandha kAyama rakhe to samAja ke sAmane miTa jAne yA badala jAne ke alAvA koI vikalpa rahatA hI nhiiN| yaha samAja-krAnti kA sabase sazakta sUtra hai jisakI mahattA gAMdhIjI samajha sake aura unhoMne asahayoga aura avajJA ke rUpa meM isakA saphala prayoga kiyaa| mahAvIra kA spaSTa maMtavya hai ki ahiMsA dharma hai, hiMsA adharma, ki viSamatA hiMsA hai, zoSaNa hiMsA hai, kisI para kisI bhI prakAra kI bAdhyatAmUlaka sattA hiMsA hai| isa hiMsA ko svayaM karanA, kisI se karAnA, karate hue kisI ke sAtha kisI prakAra kA sahayoga rakhanA, usako kisI bhI prakAra anumodana denA, usakA anuzAsana, niyama, kAnUna aura sattA ko mAnanA-saba hiMsA hai, eka jaisI hI, eka jitanI hii| ata: mahAvIra ke vAstavika anuyAyI kA Atmadharma svayaM ahiMsA kI sAdhanA karanA tathA hiMsA ke kisI bhI prakAra para TikI vyavasthA ke sAtha pUrNa asahamati ( ToTala DisseNTa) vyakta karanA, pUrNataH usakI avajJA karanA, usase pUrNataH asahayoga karanA hai| pala-bhara bhI samAja isa sthiti meM apane ko ekadama badale munizrI vidyAnanda-vizeSAMka 129 For Personal & Private Use Only
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ binA kAyama nahIM raha sakatA / mArksa kI rakta krAnti aura varga / saMgharSa kI vyUha - yojanA jo sampUrNa kAyAkalpa nahIM kara sakatI usakA sUtra mahAvIra ne spaSTa batAyA hai / yadyapi usakA mUla dharAtala Atmika hai, lekina niSpattiyA~ samAja parivartanakArI haiM / mArksa isa zatAbdI ke sabase bar3e sAmya-pracetA haiN| unakA karuNAzIla hRdaya varga-bheda, vaiSamya aura zoSaNa para AdhArita samAja-vyavasthA kA bIbhatsa rUpa dekhakara karAha uThA aura unhoMne varga saMgharSa dvArA sAmya- mUlaka samAja-vyavasthA kI sthApanA kA sUtra diyA / Aja AdhA saMsAra use sAkAra karane meM lagA hai, lekina kara nahIM pA rahA hai kyoMki mUla meM hI mArksa kI kucha bhUla rahI haiM / prathama, vyavasthA para sArA doSa Aropita kara vaha use badalane kA upAya batAtA hai, lekina vyavasthA kA bIja vyakti kA antarmana hai, isa bAta ko vaha bhUla gayA hai / dUsare, hiMsA aura vargaghRNA svayaM zoSaNa tathA viSamatA ke bIja haiM jinase sAmya - mUlaka samAja - racanA saMbhava hI nahIM hai / jisa dvandvAtmaka bhautikavAda para mArksa kI krAnti-vyUha racanA TikI hai, vaha apane-Apa meM hI bhUloM se bharA hai / paccIsa sau varSa pUrva mahAvIra ne aparigraha tathA visarjana ke sUtra saMsAra ko diye the / mahAvIra kI bhAvanA para nirmita samAja meM svAmitva kA sampUrNa visarjana anivArya hai kyoMki ve 'saMvibhAga' ko jIvana kA AdhAra mAnate haiM aura saMvibhAga kA artha hI hai samAna vibhAjana yA vitaraNa / 'dAna' meM dene vAle aura lene vAle ke bIca varga-bheda rahatA hai; lekina saMvibhAga vargahInatA antarnihita hai / mahAvIra kI spaSTa ghoSaNA hai ki "asaMvibhAgI naha tassa mokkho " - asaMvibhAgI ke lie dharma yA mokSa kA astitva taka nahIM hai / yaha saMvibhAga karanA, karAnA, usakA anumodana karanA, asaMvibhAgamayI vyavasthA ke sAtha pUrNa asahamati, asahakAra aura avajJA karanA, yaha hai sAmya-mUlaka samAja-vyavasthA kI sthApanA ke lie mahAvIra kA krAnti-sUtra / 'svAdhyAya-rUpI cintAmaNi jise mila jAtI hai, vaha kubera ke ratnakoSoM ko parAjita kara detA hai / jJAna ke kSetra meM navonmeSa aura jJAna-vijJAna kI khoja meM svAdhyAya hI prabala kAraNa hai / muni vidyAnanda 130 For Personal & Private Use Only tIrthaMkara | apraila 1974
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA : mahAvIra aura gAMdhI yadi manuSya ko manuSya rahanA hai to use sAbita bananA hogaa| jaina loga to khaNDita pratimA ko namaskAra bhI nahIM karate / pratimA khaNDita nahIM calegI, to manuSya kaise khaNDita calegA? aura manuSya sAbita tabhI banegA jaba vaha bhItara-bAhara kA jIvana sahaja banAye / -mANakacanda kaTAriyA ahiMsA koI nArA nahIM hai, na hI yaha koI dharmAndhatA (DaoNgmA) hai| na ahiMsA 'paribhASA kI vastu hai, na vaha paMtha hai| use na hama vAda kaha sakate haiM, na hama use mahaz2a vicAra mAna sakate haiN| ahiMsA to eka jIvana hai, manuSya ke jIvana kI eka tarja, jo kevala jIkara pahacAnI jA sakatI hai, samajhI jA sakatI hai| prakAza kI Apa kyA vyAkhyA kareMge? varNana se adhika vaha anubhava kI vastu hai--usI taraha ahiMsA manuSya ke jIvana kI eka vizeSatA hai| use jItA hai to vaha manuSya rahatA hai, nahIM to ahiMsA ko khokara samUcI mAnavatA hI DUba sakatI hai| aba kyA Apa mahaja khAne-pIne kI paridhi ke sAtha ahiMsA ko jor3eMge? kyA Apa rahana-sahana ke dAyare se ise bAMdhege ? maiM mAMsa nahIM khAtA to kyA ahiMsaka ho gayA, yA nirA zAkAhArI hU~ to ahiMsaka ho gayA ? maiM kisI kI hatyA nahIM karatA, na zikAra khelatA hU~, na kITa-pataMgoM ko mAratA hU~-mere lie mAMsa-machalIaMDA Adi akhAdya haiM to kyA maiMne ahiMsA ko vara liyA ? --aba ye aise prazna haiM jinakI taha meM Apa jAe~ to mahAvIra ke najadIka phuNceNge| mahAvIra pazu-bali se ghabar3Akara, yuddha meM ho rahe vinAza ko dekhakara, rAjya-dhana-yaza kI lolupatA ke kAraNa manuSya ke dvArA manuSya kA hanana dekhakara saMsAra se bhAgA aura gaharA gotA lagA gyaa| apane Apa meM DUba gyaa| apane hRdaya kI atala gaharAI meM utara gayA aura jo ratna vaha khojakara lAyA ve amUlya haiM; ahiMsA ko samajhane meM sahAyaka haiM; ahiMsA ko jIne kI kImiyA haiN| ____ mujhe eka dharmAlu mile, jo jIvadayA ke himAyatI haiM--kabatara ke lie juAra aura cIMTI ke bAMviyoM meM ATA DAlane kA unheM abhyAsa ho gayA hai| prANimAtra munizrI vidyAnanda-vizeSAMka For Personal & Private Use Only
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke lie bahuta dayAvAna haiN| khAna-pAna kI bhraSTatA se ve bahuta cintita haiN| unake lie ahiMsA yAne zuddha zAkAhAra-khAdya-akhAdya kA viveka aura jiivdyaa| maiM unheM samajhAtA rahatA hU~ ki itanA to Aja ke isa vijJAna yuga meM paristhiti-vijJAna (ikaoNlaoNjI) bhI kara degaa| eka pUrNa mAMsAhArI ke lie pAMca ekar3a jamIna cAhiye, jabaki eka pUrNa zAkAhArI ke lie eka ekar3a jamIna hI paryApta hai| manuSya ko apanI janasaMkhyA kA saMtulana baiThAnA ho to apane-Apa use mAMsAhAra chor3anA hogaa| AbAdI ke mAna se itanI jamIna hai nahIM ki manuSya mAMsAhAra para TikA rhe| zAyada bahuta hI nikaTa bhaviSya meM manuSya ko apanI sImA pahacAnakara mAMsAhAra chor3a hI denA hogA--taba kyA hama sampUrNa mAnava-jAti ko ahiMsA-dharmI mAneMge? lekina itanA sarala mArga ahiMsA kA hai nhiiN| mUla bAta dRSTi kI ___ isIlie mahAvIra bAhara kI AcAra-saMhitA meM nahIM gyaa| bhItara se ahiMsA ugegI to bAhara kA AcAra-vyavahAra, rahana-sahana ahiMsA ke anukUla banane hI vAlA hai| usakI cintA karanI nahIM pdd'egii| mahAvIra ne manuSya ko bhItara se pkdd'aa| usane jAna liyA ki manuSya hAratA hai to apanI hI tRSNA se hAratA hai, bhasma hotA hai to apane hI krodha se bhasma hotA hai, use usakA hI dveSa parAsta karatA hai, apanI hI vaira-bhAvanA meM vaha ulajhatA hai / bAhara se to kucha hai nhiiN| vastuoM se ghirA manuSya bhI alipta raha sakatA hai, vastu ko nahIM chUkara bhI vaha usake mohajAla meM phaMsa sakatA hai| mahAvIra kI yaha anubhUti bar3e mArke kI hai| unhoMne kahA hai "anAcArI vRtti kA manuSya bhale hI mRgacarma pahane, nagna rahe, jaTA bar3hAye, saMghaTikA or3he, athavA sira mur3A le--to bhI vaha sadAcArI nahIM bana sktaa|" mUla bAta vRtti kI hai, dRSTi kI hai| hama bhItara se apane ko dekheM aura usakI sApekSA meM isa jagat ko smjheN| mahAvIra hameM bAhya jagat se khIMcakara ekadama bhItara le gaye--yaha hai tumhArA niyNtrnn-kkss| krodha ko akrodha se jIto, vaira se avaira ko pachAr3o, ghRNA ko prama se pighalAo, vastuoM kA moha saMyama ke havAle kro| tRSNA kA mukAbilA samatA karegI, lobha para aMkuza sAdhanA kA rahegA aura isa taraha AtmA apane hI teja-puMja meM apane ko parakhegI, jAMcegI, samyak mArga apnaayegii| isI parAkrama ne mahAvIra ko 'mahAvIra' kI saMjJA dii| apane gale kA muktAhAra kisI ko dekara jhaMjhaTa se mukta honA sarala hai, lekina gale meM par3I motiyoM kI mAlA se apanA mana chur3AnA sarala kAma nahIM hai| isa kaThina mArga kI sAdhanA mahAvIra ne kI aura kAmayAbI paayii| 132 tIrthaMkara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ aparigraha ahiMsA ke mArga meM eka aura parAkrama mahAvIra ne kiyaa| unhoMne apanI khoja meM pAyA ki ahiMsA kI AdhArazilA to aparigraha hai-aparigraha kI sAdhanA ke binA ahiMsA TikegI nhiiN| vastuoM se ghire isa saMsAra meM sahaja honA hai to parigraha chor3anA hogaa| isase hI bAta nahIM banegI ki Apa yaha taya kara leM ki maiM yaha khAU~gA, yaha nahIM khAU~gA; itanA pahanU~gA, itanA nahIM pahanUMgA; itanA calU~gA, itanA nahIM cluuNgaa| merI dhana-maryAdA itanI hai, vastu-maryAdA itanI hai| bAta vastuoM ko chor3ane kI nahIM, vastuoM se alipta hone kI hai| mahAvIra kI sAdhanA isa dizA meM gahare utarI aura unhoMne vastuoM se alipta hone kI sikhAvana dii| ahiMsA aura aparigraha ko unhoMne eka-dUsare ke lie aparihArya banA diyaa| yaha eka hI sikkA hai--idhara se dekho to ahiMsA hai aura udhara se dekho to aparigraha hai| vastuoM meM utarA-DUbA mana ahiMsA ke patha para lar3akhar3A jaaegaa| unhoMne isakA svayaM anubhava liyaa| aba yaha jo Apa unakA digambara rUpa dekhate haiM, vaha mahaja tyAga nahIM hai| nilipta rahane kI sAdhanA hai| tyAga to bahuta Upara-Upara kI cIja hai| ahiMsA ke sAdhaka ko vastuoM se ghire rahakara bhI nilipta hone kI sAdhanA karanI hogii| aura yaha kevala sAdhaka kA hI rAstA nahIM hai, manuSya-mAtra kA rAstA hai| manuSya ke jIvana kI tarja ahiMsA hai to use alipta hone kA abhyAsa karanA hI hogaa| samyak jIvana ahiMsA kI sAdhanA meM mahAvIra eka aura ratna khoja kara laaye| dharma-jAtiliMga-bhASA ke nAma se manuSya ne jo ye ravaiye banA liye haiM, ve vyartha haiN| manuSya manuSya hai| aba usakI kAyA strI kI hai yA puruSa kI, janma usane isa kula meM liyA ho yA usa kula meM, vaha mUla meM manuSya hI hai| aura manuSya ke nAte apane Atma-kalyANa kI uccatama sIr3hI para car3hane kA use pUrA adhikAra hai| strI kI chAyA se Darane vAlA sanyAsI-samAja mahAvIra kI isa krAnti se cauNkaa| kulInatA kI U~ca-nIca bhAvanA kA himAyatI samAja kA~pA, lekina mahAvIra apanI vIratA meM nahIM cuke / unakA ahiMsA-dharma mAnava-dharma ke rUpa meM prakaTa huA thaa| unhoMne to manuSya ke banAye caukhaToM aura gheroM se ahiMsA-dharma ko bAhara nikAlA thaa| manuSya kA dharma vaha hai hI nahIM jo usane paMtha, DaoNgmA, jAti yA kauma ke nAma se svIkArA hai| unhoMne manuSya kA asalI dharma mAnava-mAtra ke hAtha meM thmaayaa| 'Atmadharma'AtmA ko pahacAno, jAti bhUlo, kula bhUlo, strI-puruSa-bheda bhuulo| manuSya agara manuSya hai to apanI AtmA ke kAraNa hai| munizrI vidyAnanda-vizeSAMka 133 For Personal & Private Use Only
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 00 jaise hiMsA usake jIvana kI tarja nahIM hai, usI taraha dharma-jAti-varga-liMga Adi kaThaghare bhI manuSya ke jIvana kI tarja nahIM haiN| mahAvIra mAnava-dharma ke himAyatI the| manuSya apanA dharma chor3akara aura kauna-sA dharma apanAyegA? usakA dharma yahI hai ki vaha samyak bne| manuSya ke jIvana kI koI saMhitA ho sakatI hai to kevala tIna saMhitAe~ haiM--samyak darzana, samyak jJAna, samyak cAritrya / 'hI' aura 'bhI' unhoMne manuSya ke hAtha meM eka aura kasauTI rakha dii| manuSya jo dekhatA hai, sunatA hai, samajhatA hai aura khojakara lAtA hai, usake pare bhI kucha hai| apane hI jJAna, anubhava aura ahaMkAra meM DUbA mana 'hI' para Tika jAtA hai| samajhatA hai usane jo dekhA-pAyA-jAnA vahI to saccA hai; lekina isa paridhi ke bAhara bhI kucha hai jise aura koI dekha, parakha sakatA hai| manuSya kI buddhi ko isa 'bhI' para TikAne meM mahAvIra ne gaharI sAdhanA kii| vijJAna-yuga meM AinsTIna ke isa thyorI oNpha rileTiviTI-sApekSavAda ko prayogazAlA se siddha kara dikhAyA hai| manuSya ko sahaja banAne meM, namra banAne meM, usakI buddhi ko khulI rakhane meM, use ahaMkAra se bacAne meM aura isa vyApaka jagat kA sahI Akalana karane meM yaha sApekSavAda bar3e mahattva kA tattva hai| isa taraha mahAvIra apane yuga ke tIrthaMkara the| unhoMne manuSya ke jIvana kI tarja hI badala dii| use ve hiMsA se ahiMsA kI ora le gaye, vaira se kSamA kI ora le gaye, ghuNA se prema kI ora le gaye, tRSNA se tyAga kI ora le gye| tIra-talavAra ke bajAya manuSya kA Atma-vizvAsa apane hI Atmabala para ttikaa| IsA masIha ko yaha kahane kI himmata huI ki-'yadi tumhAre eka gAla para koI thappar3a mAre to usake sAmane apanA dUsarA gAla kara do|' manuSya ke ArohaNa meM yaha mahattvapUrNa U~cAI thii| mIrA ha~sakara gA sakI ki-'jahara kA pyAlA rAnAjI ne bhejA, mIrA pI-pI hAMsI re|' tyAga, balidAna, sahiSNutA aura kSamA ke upakaraNa manuSya ke hAtha lage aura use apane anubhava se yaha samajha meM AyA ki ye upakaraNa ghAtaka upakaraNoM ke mukAbile adhika kAragara haiN| sArA pazubala Atmotsarga ke sAmane phIkA par3a jAtA hai| ulajhana yoM mahAvIra ne manuSya ko Atma-vizvAsa diyA, Atma-bala diyA, samyak dRSTi dI aura apane hI bhItara base zatruoM se lohA lene kI kImiyA manuSya ke hAtha meM rakha dii| yaha eka aisI sAdhanA thI jisa para ahiMsA-dharma kA hara rAhI cala sakatA thaa| manuSya ne calanA zurU kiyaa| yugoM-yugoM taka calatA rahA aura Aja bhI ise nijI jIvana kA ArohaNa mAnakara vaha cala rahA hai| eka se eka U~ce sAdhaka Apako samAja meM dIkheMge--saba kucha chor3a dene vAle AtmalIna mhaatpsvii| ve apane ApameM 134 tIrthaMkara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ ramamAna rahe haiM-bAhara se jaise unheM kucha chU hI nahIM rahA hai| unake cAroM ora samAja hiMsA kI jvAlA meM dhU-dhU jala rahA hai| aura ve sahaja haiM, nizcala haiN| bama gira rahe haiM aura bastiyA~ naSTa ho rahI haiM-para sAdhaka apanI sAdhanA meM lIna hai| unheM manuSya kI tarja ko badalanevAlI hiMsAoM se koI matalaba nhiiN| ve apane kheme meM bhItara haiM aura vahA~ kI choTI-choTI hiMsAoM para niyaMtraNa pAne meM lage hue haiN| dUsarI ora, jaise sAdhaka ko bAhara kA jIvana nahIM chU rahA, vaise hI samAja ko sAdhaka kI sAdhanA nahIM cha pA rahI hai| samAja use mahAtmA, mahAmAnava, mahApuruSa aura tapopUta kI saMjJA dekara caraNa chU letA hai aura apane hiMsaka jIvana ke mArga para abUjha daur3a rahA hai| rAma, kRSNa, buddha, IsA, mahAvIra, muhammada-jaise mahAprabhu Aye, aura sAdhumanA logoM kI lambI jamAta hamAre bIca AyI, rahI hameM upadeza detI rhii| sikhAvana de gayI aura khuda una para calakara ahiMsA kA pATha par3hA gayI thI ki manaSya ke jIvana kI yahI tarja hai--ise khokara vaha manuSya nahIM rahegA, lekina durbhAgya ki manuSya ne apane jIvana kI do samAnAntara paddhatiyA~ banA liiN| bhItara se vaha ahiMsA kA pathika hai aura bAhara samAja meM vaha vastu-dhana-sattA, pazubala aura ahaMkAra para AdhArita hai| gAMdhI ne isa ulajhana ko smjhaa| koI tumhAre eka gAla para tamAcA lagAye to namra hokara dUsarA gAla usakI ora kara dene se tumhArA ahaMkAra to galegA, lekina mahaja isa vyaktigata sAdhanA se samAja nahIM bdlegaa| samAja ko ahiMsA kI ora le jAnA ho to dina-rAta samAja meM calanevAle zoSaNa, apamAna, jahAlata aura sattA kI andhAdhundhI se lohA lenA hogaa| anyAya kA sAmanA karanA hogaa| taba taka sAmAjika yA rAjanaitika anyAya ke pratikAra kA eka hI mArga duniyA ne jAnA thA--bala aura bl-pryog| vidhi-vidhAna, daNDa, jela, phauja, yuddha aura nyAyAlaya bhI isI vicAra ko poSaNa denevAle upakaraNa haiM / hajAroM sAloM se manuSya ne bala kI sattA kA khulakara prayoga kiyA hai| manuSya manuSya kA baMdI rahA hai, bala ke sAmane paMga hai, sattA ne use bhayabhIta banAyA hai, vastuoM ne use tRSNA dI hai aura vaha apane Apa meM hI vibhAjita ho gayA hai / e brokana maina--eka TUTA huA manuSya / usane apane AtmamArga ke lie maMdiroM kI racanA kI hai, masajida aura girajAgharoM kA nirmANa kiyA hai| vaha ghaMToM pUjA-pATha kara letA hai, kIrtana-bhakti meM ramA rahatA hai| upavAsavrata meM laga jAtA hai| bhUta dayA kI bAta karatA hai| pazu-pakSiyoM ke lie bhojana juTAtA hai| lAcAra manuSyoM kI sevA ke lie usane sAmAjika saMsthAna khole haiN| vaha sevaka hai, bhakta hai, pujArI hai, upAsaka hai, vinamratA or3he hue hai, choTe-choTe tyAga sAdhatA hai, dayAlu hai, karuNA pAlatA hai aura prema saMjotA hai| para yaha saba usakA vyaktigata saMsAra hai--AtmasaMtoSa ke mahaja upakaraNa / vahA~ vaha dharmAlu hai, dharmabhIra hai| munizrI vidyAnanda-vizeSAMka 135 For Personal & Private Use Only
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ lekina jaba vaha samAja - jIvana meM praveza karatA hai - aura usakA adhikAMza samaya samAja - jIvana meM hI vyatIta hotA hai, taba vaha vyApArI hai, rAjanItika hai, sattAdhIza hai, dhanapati hai, zoSaka hai, svArthI hai, ahaMkArI hai, usakI sArI buddhi, sArI yukti adhikAdhika pAne aura svArtha-sAdhanA meM lagatI hai / pariNAma yaha hai ki manuSyoM meM eka hAyaraArakI--zreNibaddhatA khar3I ho gayI hai / Apa bahuta maje maje meM dInahIna - kaMgAla nirvasana aura nirAhAra manuSya ko nIce kI sIr3hI para dekha sakate haiMbilakula digambara-tyAga ke kAraNa nahIM, lAcArI ke kAraNa aura uccatama sIr3hI para vaibhava meM lipaTe hue samRddha manuSya ko dekha sakate haiM jo apane hI aizvarya aura mada meM madahoza hai / manuSya kI isa hAyaraArakI ne manuSya ko prAyaH samApta hI kara diyA hai| gAMdhI ne acchI taraha pahacAnA ki manuSya kI ye do samAnAntara rekhAe~ ise manuSya rahane hI nahIM deNgii| aise meM usakI nijI namratA aura bhakti, tyAga aura saMyama bhI use ahaMkArI hI banAyegA / isalie usane manuSya ko isa khaMDita jIvana se bacAne kI sAdhanA kI, manuSya ko manuSya rahanA hai to use sAbita bananA hogA / jaina loga to khaMDita pratimA ko namaskAra bhI nahIM karate / pratimA khaMDita nahIM calegI, to manuSya kaise khaMDita calegA ? aura manuSya sAbita tabhI banegA jaba vaha bhItara-bAhara kA jIvana sahaja banAye / ahiMsA kI sAdhanA meM yaha eka dhIra - gambhIra, kaThina aura lambA ArohaNa hai| utanA sarala nahIM, jitanA vyaktigata sAdhanA kA mArga hai| 'ekalA calo re !' kI bhAvanA gurudeva Tegora ko bala de sakI, noAkhAlI meM gAMdhI akelA hI zAnti yAtrA para cala par3A thA, parantu samAja - jIvana yadi pazu-bala se ghirA huA hai aura usI para AdhArita hai to manuSya kitanA hI maMdira - masajida kI ArAdhanA meM lagA rahe aura dhyAna-dhAraNA karatA rahe apane-Apako sAbita nahIM rakha sakegA / rakha pAyA hI nahIM - - isIlie to vaha TUTakara do samAnAntara rekhAoM para daur3a rahA hai / gAMdhI kA visphoTa isa dRSTi se dekheM to mahAvIra ke bAda lagabhaga DhAI hajAra sAla ke antara para eka dUsarA visphoTa gAMdhI ne ahiMsA ke kSetra meM kiyaa| usane samAja - jIvana ko badalane kA bIr3A utthaayaa| gulAmI se mukti, zoSaNa se mukti, bhaya se mukti / DarA huA manuSya kauna-sI dharma-sAdhanA kara sakatA hai ? kAyara kI ahiMsA 'ahiMsA' nahIM hai / saMsAra gAMdhIjI kI isa sAdhanA kA pratyakSadarzI hai / nihatthe logoM ne mahaja apane Atmabala se sAmrAjya kA jhaMDA jhukAyA hai, usakI topoM ke mu~ha mor3e haiM / bahake hue insAnoM ke sAmane vaha mahAtmA apanA sInA tAne ar3A rhaa| logoM ke mana badale / usane Aga ugalatI jvAlAmukhI dharatI para prema ke bIja boye ugAye / manuSya ko, sattAdhIzoM ko aura manuSya ke samudAyoM ko jItane meM usane zarIrabala kA AdhAra liyA hI nahIM / merI kaSTa sahiSNutA Apake dila ko pighalAyegI, merA tyAga Apake lAlaca ko rokegA, merA saMyama ApakI aphalAtUnI para baMdiza lAyegA / Apa bahaka rahe haiM, maiM mara mittuuNgaa| maiM ApakI hiMsA kA rAstA rokUMgA aura Apako ahiMsA kI ora moDUMgA - baMdUka se nahIM, svayaM mara-miTa kara / bAta khuda ahiMsaka hone yA ahiMsA-dharma para calane se nahIM banegI, vaha taba banegI jabaki tIrthaMkara | apraila 1974 136 For Personal & Private Use Only
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ maiM ApakI hiMsA ko rokane ke lie utsarga ho jaauuN| mahAvIra ne tapa sikhAyA apane Atma dharma ke lie, gAMdhI ne maranA sikhAyA samAja ko ahiMsaka banAne ke lie| donoM kaThina mArga haiM--jI-tor3a zrama-sAdhanA ke mArga haiN| mahAvIra aura gAMdhIdonoM yaha kara gye| manuSya ko sikhA gye| gAMdhI ne 'satyAgraha' kA eka nayA upakaraNa manuSya ke hAtha meM thmaayaa| eTama bama jahA~ phela hotA hai, vahA~ satyAgraha para AdhArita jIvana-balidAna saphala hotA hai| manuSya kI AsthA nijI jIvana meM 'hiMsA' para se Diga cukI thI, gAMdhI ke kAraNa samAja-jIvana kI 'hiMsA' para se bhI Diga cukI hai| samAja-jIvana meM prema, sahayoga, samajhAiza, mitratA aura sahiSNutA kA AdhAra manuSya le rahA hai| dizA mur3a gayI hai| yoM lagAtAra Dhera-ke-Dhera zastra banarahe haiM, saMhAraka zastra bana rahe haiM, phaujeM bar3ha rahI haiM, bhaya chA rahA hai tathA duniyA vinAza kI kagAra para khar3I hai; para bhItara se manuSya kA dila sahayoga aura sahiSNutA kI bAta kara rahA hai| zastra aba usakI lAcArI hai, AdhAra nhiiN| jaise vyaktigata jIvana meM tRSNA manuSya kI lAcArI hai AkAMkSA nahIM; krodhavaira bekAbU haiM, para cAhanA nhiiN| lobha aura svArtha usake kSaNika sAthI haiM, sthAyI mitra nhiiN| usI taraha sAmUhika jIvana meM hiMsaka aujAra, saMhAraka zastra, balaprayoga, ekataMtra rAjya-praNAlI, phAsijma, AtaMkavAda manuSya kI paddhati nahIM haiM vaha usa vahazIpana hai| isa buniyAdI bAta ko gale utArane meM gAMdhI kAmayAba rahA hai| mahAvIra ne manuSya ke bhItara ahiMsA kA bIja boyA to gAMdhI ne usakI zItala chAyA samAja-jIvana para phailaayii| yaha saMbhava hI nahIM hai ki manuSya ahiMsA-dharma kI jaya-jaya bole aura rahana-sahana, khAna-pAna kA zodhana karatA rahe aura samajhatA rahe ki vaha ahiMsA-dharmI ho gyaa| apane bhItara kI jIvana-tarja use samAja-jIvana meM utAranI hogI tabhI ahiMsA kI sAdhanA meM vaha saphala ho skegaa| yoM hama dekheM to pAyeMge ki mahAvIra aura gAMdhI eka hI sikke kI do bAjue~ haiN| mahAvIra ne Atmabodha diyA aura gAMdhI ne samAja-bodha / bAta banegI hI nahIM jaba taka Atma-bodha aura samAja-bodha eka hI dizA ke rAhI nahIM hoNge| mahAvIra ke anuyAyiyoM para eka bar3I jimmevArI gAMdhI ne DAlI hai / mahAvIra ke anuyAyI acche manuSya haiM--jIva-dayA pAlate haiM, karuNA aura prema ke upAsaka haiM, saMyamI haiM, vratI haiM, tyAga kI sAdhanA karate haiM, dharmAlu haiM--itanA karate hue bhI khaMDita manuSya haiN| apanI vyaktigata paridhi se bAhara samAja-jIvana meM Ate hI ve TUTa jAte haiN| vahA~ unakI sArI jIva-dayA samApta hai, sArA saMyama baha jAtA hai, tyAga kA sthAna saMgraha le letA hai, svArtha-tRSNA-sattA una para hAvI ho jAtI hai aura taba ahiMsA mahaja eka cikattI'lebala'-raha jAtI hai / ahiMsA to eka sAbita manuSya ke jIvana kI tarja hai-usake bhItara ke, bAhara ke jIvana kii| mahAvIra aura gAMdhI ko jor3a deM to yaha bAhara-bhItara kI virodhI tarje samApta hoMgI aura manuSya ahiMsA kA saccA pathika bana skegaa| 00 munizrI vidyAnanda-vizeSAMka 137 For Personal & Private Use Only
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ aparigraha ke pracetA bhagavAna mahAvIra antaH mAnasa kA parivartana, sAdhya sAdhana kI ekarUpatA evaM ahiMsA tathA prema kA mArga Aja taka sAmUhika krAnti ke lie apanAyA hI nahIM gayA, anyathA itihAsa kA eka nayA adhyAya hI khula jAtA / muni rUpacanda aparigrahake do pakSa haiM : Atmagata aura samAjagata | Atmagata pakSa kA sambandha adhyAtma kI sAdhanA se hai / adhyAtma-sAdhaka kA mana jitanA bAdhya vastuoM ke prati mamatva se mukta hogA utanA hI antarmukha hokara sAdhanA ko zakti-saMyukta karegA / isa AdhAra - bhUmi para aparigraha vastuoM kA nahIM, unake prati mamatva kA visarjana hai / vastuoM kA abhAva ho yA atibhAva, mana nirlipta ho, yaha adhyAtmasAdhaka ke lie anivArya zarta hai / isI bhUmikA para mahAvIra aparigraha ko pratipAdita karate haiM / " lekina mamatva kA abhAva" atibhAva aura abhAva, vastu jagat kI donoM sthitiyoM kA, jo samAja ke lie ghAtaka haiM, nivAraNa karatA hai, svAmitva kA sarvathA lopa kara samatva para AdhArita sAmAjika arthatantra kA punarnirmANa karatA hai aura agara vaha aisA nahIM karatA to yaha mAnanA cAhiye ki mana ke dharAtala para mamatva zeSa hai -- Atmagata bhUmikA para aparigraha nahIM sadhA hai / vyaya, mahAvIra kA mahAbhiniSkramaNa mahAparigraha - grasta sAmaMtI mUlyoM meM jIne vAlI hiMsaka va zoSaka samAja vyavasthA ke Upara eka karArI coTa thA; vilAsa aura apazoSaNa aura utpIr3ana, viSamatA aura ahaMtA, vargabheda aura jAtibheda ke jalAvarta meM pha~se samagra sAmAjika taMtra ko jhakajhorane vAlA eka kadama thaa| jisakI jIvanta preraNA lekara bhAratIya samAja agara apane ko aparigraha aura ahiMsA kI pIThikA para punargaThita karatA to mAnavatA ke itihAsa kA eka svarNima pRSTha anAyAsa hI likhA jA cukatA; 'lekina', patA nahIM, isa 'lekina' kA anta hama kabhI kara pAyeMge yA nikaTa bhaviSya meM yahI hamArA anta kara DAlegA / tIrthaMkara / apraila 1974 138 For Personal & Private Use Only
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra ne sAdhanA ke do mArga sAmane rakhe-eka mahAvrata, jo sampUrNa va anAgAra haiM arthAt jisameM koI vikalpa yA chUTa hai hI nahIM / Atmagata bhUmikA para yaha pUrNa nirmamatva hai tathA lokajIvana kI bhUmikA para svAmitva kA sampUrNa visarjana, sarvasva kA anAbAdha parityAga / sAdhu kA jIvana isa bhUmikA para nitya saMsthita hai| lekina unake lie jo abhI isa bhUmikA se bahuta dUra haiM, mahAvIra ne sAdhanA kA eka aisA stara bhI sAmane rakhA jo sAgAra hai-jisameM chUTa hai, vikalpa he aura jisako sAmAjika jIvana meM pratiSThita kiyA jA sakatA hai| mahAvIra kI kalpanA kA 'zramaNopAsaka' yA 'zrAvaka' pUrNataH aparigrahI nahIM ho sakatA; lekina aNuvrata ke stara para parigraha kA nirantara niyamana karate hue vaha Atma-sAdhanA kI ora apane jIvana kA kSetra-vistAra karatA jAtA hai| zrAvaka ke tIna manorathoM meM sabase pahalA yaha hai ki vaha alpa aura bahu parigraha kA visarjana karate hue pUrNa aparigraha kI bhUmikA para ArUr3ha ho jAe jo sAdhanA kA praveza-dvAra hai| aparigraha aNuvrata ke antargata Atmagata aura vastugata donoM hI bhUmikAoM para parigraha kA sImAdhikAraNa tathA visarjana hai| donoM bhUmikAe~ paraspara avinAbhAva ekatva meM Abaddha haiN| aparigraha kI aNuvrata-starIya sAdhanA ke do pakSa haiM-Aya kI sAdhana-zuddhi tathA upalabdha Aya kA sImAdhikaraNa evaM visarjana / prathama ke antargata zoSaNa, aprAmANitakatA Adi galata sAdhanoM se upArjana kA niSedha hai, jo udyoga-vyApAra kI naitika kasauTI nirdhArita kara dete haiN| deza evaM dizA-parimANa-vrata ke antargata kSetrIya svAvalambana, laghu evaM kuTIra udyogoM kA vikAsa tathA bahuta logoM kA kArya-niyojana niSpanna hotA hai jo bhArata-jaise deza ke lie sahaja hI bahuta lAbhadAyaka siddha ho sakatA hai| isake alAvA aneka udyoga aise haiM jinakA sarvathA tyAga Avazyaka hai-jaise ve kArya jinameM bahuparimANa meM jIvoM kA zoSaNa, pIr3ana evaM hanana hotA hai tathA mAnava kA zoSaNa tathA vaiSamya, bekArI tathA mukhamarI niSpanna hote haiM ? Aja ke saMdarbha meM bar3e kala-kArakhAne inake antargata Ate haiM; aura isameM koI saMdeha nahIM ki ve deza meM varga-bheda, viSamatA, zoSaNa evaM saMgharSa ke nimitta bane haiM / Aja rASTrIya stara para netAgaNa laghu va kuTIra udyogoM ke vistAra tathA kSetrIya kArya-niyojana kI mahattA svIkAra kara rahe haiN| prApta Aya kA upayoga bhI aparigraha aNavrata ke antargata sImita ho jAtA hai, upabhoga-paribhoga-parimANa-vrata ke antargata Aya kA atyalpa bhAga Avazyaka upayoga meM niyojita hotA hai; zeSa vijita ho jAtA hai| zrAvaka-pratikramaNa ke vratoM evaM aticAroM ke saMdarbha meM aparigraha kA jo vivecana upalabdha hai vaha eka jaina gRhastha ke lie anivArya hai| agara vAstava meM use aMgIkAra kiyA jAtA, eka pUre dhArmika samAja dvArA, to bhAratIya sAmAjikaArthika jIvana meM adhyAtma kI tejasvitA kA prakhara prakAzana hotA, eka abhUtapUrva munizrI vidyAnanda-vizeSAMka For Personal & Private Use Only
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma-krAnti pUre rASTra kA kAyApalaTa kara detI, lekina--isa 'lekina'ke hajAroM uttara haiM lekina una sabako milAkara eka bhI sahI uttara bana nahIM pAtA kyoMki usakI buniyAda hI Atma-pravaMcanA aura loka-pravaMcanA hai| sAmAjika stara para samatA kI sthApanA tabhI ho sakatI hai jaba lokamAnasa meM usakA avataraNa ho aura lokamAnasa meM yaha tabhI ho sakatA hai jabaki vyakticetanA usase saMpUrNataH anuprANita ho jaae| Aja eka mAnasika krAnti kI apekSA hai, usake abhAva hajAroM meM rakta-krAntiyA~ hone para bhI zoSaNa tathA viSamatA ko samApta nahIM kiyA jA sktaa| phrAMsa kI rAjyakrAnti svatantratA, samAnatA aura bandhutva ke lakSya ko lekara huI thI lekina usakI antima pariNati nepoliyana ke sAmrAjyavAdI ekatantra meM huI jise haTAkara rAjasattA punaH sthApita ho gyii| iMglaiMDa kI patrikA 'TAima eNDa TAiDa' ke anusAra sAmyavAdI dezoM meM aba taka dasa karor3a mAnavoM kA rakta bahAyA jA cukA hai, lekina samAnatA ke nAma para buniyAdI mAnavIya svatantratAoM kA hanana bhI huA, vyakti ke sAre adhikAra samApta kara diye gaye tathA eka naye varga ne, jisake hAtha meM rAjanItika aura Arthika donoM sattAe~ thIM, koTi-koTi janoM ko dAsatA kI jaMjIroM meM jakar3a kara pUMjIvAdI vyavasthA se bhI adhika bhayAnaka zoSaNa aura utpIr3ana kA zikAra banAkara rakha diyaa| mArksa ne jisa sAmyamUlaka samAja kA Adarza rakhA thA usameM rAjya, sarakAra, nyAyAlaya, kAnUna Adi kI AvazyakatA hI nahIM ho sakatI, vyakti ko abAdha svatantratA tathA samAja ko vargahIna sAmya milatA; lekina Aja jo vyavasthA kAyama hai vaha vyakti ko kAyara, kamajora, dAsa-vRtti kA zikAra, zoSita , pIr3ita evaM pratAr3ita banA rahI hai| borisa pAstaranAka, alekjeNDara soljinitsina, milovana jilAsU, kujanetsova ke sAtha jo huA itihAsa usakA sAkSI hai| kucha sAmyavAdI dezoM ko rASTrIya stara para jo yatkiMcit saphalatA milI hai usakA eka hetu vahA~ janasaMkhyA ke dabAva kA abhAva hai / cIna jaise deza meM, jahA~ janasaMkhyA kA dabAva atyadhika hai, sAmyavAdI vyavasthA daridratA, ajJAna evaM zoSaNa ko miTAne meM kitanI saphala ho pAyI hai, ise vizva ke itihAsajJa, rAjanItijJa tathA arthazAstrI jAnate haiN| isakA mUla kAraNa yahI thA ki mArksa ne vaiSamya kA AropaNa vyavasthA para kiyA jabaki usakA bIja vyakti ke antaHkaraNa meM hai, hiMsaka sAdhanoM ko vihita mAnA jabaki hiMsA meM zoSaNa antanihita hai, varga-ghRNA va varga-saMgharSa kA rAstA apanAyA jabaki viSamatA kA bIja isI meM chupA hai| mahAvIra aura buddha, krAisTa tathA kanaphyUsiyasa kA mArga dUsarA hai / antaHmAnasa kA parivartana, sAdhya-sAdhana kI ekarUpatA evaM ahiMsA tathA prema kA mArga Aja taka sAmUhika krAnti ke lie apanAyA hI nahIM gayA, anyathA itihAsa kA eka nayA hI adhyAya khula jaataa| 140 tIrthaMkara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ vartamAna meM bhagavAna mahAvIra ke tattva-cintana kI sArthakatA mahAvIra ne janatantra se kaI kadama Age prANatantra kI vicAradhArA ko vikasita kiyaa| janatantra meM mAnava-hita ko dhyAna meM rakhakara anya prANiyoM ke vadha kI chUTa hai; kintu mahAvIra ke zAsana meM mAnava aura mAnavetara prANiyoM meM koI antara nahIM / -DA. narendra bhAnAvata varddhamAna bhagavAn mahAvIra virATa vyaktitva ke dhanI the| ve krAMti ke rUpa meM utpanna hue the| unameM zakti-zIla-saundarya kA adbhuta prakAza thaa| unakI dRSTi bar3I painI thii| yadyapi ve rAjakumAra the, samasta rAjasI aizvarya unake caraNoM meM lauTate the tathApi pIr3ita mAnavatA aura dalita-zoSita jana-jIvana se unheM sahAnubhUti thii| samAja meM vyApta artha-janita viSamatA aura mana meM udbhUta kAma-janya vAsanAoM ke durdamanIya nAga ko ahiMsA, saMyama aura tapa ke gArur3I saMsparza se kIla kara ve samatA, sadbhAva aura sneha kI dhArA ajasra rUpa meM pravAhita karanA cAhate the| isa mahAn uttaradAyitva ko, jIvana ke isa lokasaMgrahI lakSya ko unhoMne pUrNa niSThA aura sajagatA ke sAtha sampAdita kiyaa| mahAvIra kA jIvana-darzana aura unakA tattva-cintana itanA adhika vaijJAnika aura sArvakAlika lagatA hai ki vaha Aja kI hamArI jaTila samasyAoM ke samAdhAna ke lie bhI paryApta hai| Aja kI pramukha samasyA hai sAmAjika-Arthika viSamatA ko dUra karane kI / isake lie mArksa ne varga-saMgharSa ko hala ke rUpa meM rkhaa| zoSaka aura zoSita ke anavarata parasparika saMgharSa ko anivArya mAnA aura jIvana kI antas bhAva-cetanA ko nakAra kara kevala bhautika jar3atA ko hI sRSTi kA AdhAra maanaa| isakA jo duSpariNAma huA vaha hamAre sAmane hai| hameM gati to mila gayI, para dizA nahIM; zakti to mila gayI, para viveka nahIM; sAmAjika vaiSamya to satahI rUpa se kama hotA huA najara AyA, para vyakti-vyakti ke bIca anAtmIyatA kA phAsalA bar3hatA gayA / vaijJAnika aviSkAroM ne rASTroM kI dUrI to kama kI para mAnasika munizrI vidyAnanda-vizeSAMka 141 For Personal & Private Use Only
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ dUrI bar3hA dI / vyakti ke jIvana meM dhArmikatA-rahita naitikatA aura AcaraNa-rahita vicArazIlatA panapane lgii| vartamAna yuga kA yahI sabase bar3A antavirodha aura sAMskRtika saMkaTa hai| bhagavAn mahAvIra kI vicAradhArA ko ThIka taraha se hRdayaMgama karane para samAjavAdI lakSya kI prApti bhI saMbhava hai aura bar3hate hue isa sAMskRtika saMkaTa se mukti bhii| mahAvIra ne apane rAjasI jIvana meM aura usake cAroM ora jo ananta vaibhava kI raMgInI dekhI, usase yaha anubhava kiyA ki AvazyakatA se adhika saMgraha karanA pApa hai, sAmAjika aparAdha hai, AtmA ko chalanA hai| Ananda kA rAstA hai apanI icchAoM ko kama karanA, AvazyakatA se adhika saMgraha na karanA; kyoMki hamAre pAsa jo anAvazyaka saMgraha hai, usakI upayogitA kahIM ora hai| kahIM aisA prANivarga hai jo usa sAmagrI se vaMcita hai, jo usake abhAva meM saMtapta hai, Akula hai; ataH hameM usa anAvazyaka sAmagrI ko saMgRhIta kara rakhanA ucita nhiiN| yaha apane prati hI nahIM, samAja ke prati chalanA hai, dhokhA hai, aparAdha hai, isa vicAra ko aparigraha-darzana kahA gayA, jisakA mUla mantavya hai--kisI ke prati mamatva-bhAva na rkhnaa| vastu ke prati bhI nahIM, vyakti ke prati bhI nahIM, svayaM apane prati bhI nhiiN| vastu ke prati mamatA na hone para hama anAvazyaka sAmagrI kA to saMcaya kareMge hI nahIM, Avazyaka sAmagrI ko bhI dUsaroM ke lie visarjita kreNge| Aja ke saMkaTakAla meM jo saMgraha-vRtti (hoDiMga hebiTsa) aura tajjanita vyAvasAyika lAbha-vatti panapI hai, usase mukta hama taba taka nahIM ho sakate jaba taka ki aparigraha-darzana ke isa pahalU ko hama AtmasAt na kara leN| vyakti ke prati bhI mamatA na ho isakA dArzanika pahalU itanA hI hai ki vyakti apane svajanoM taka hI na soce; parivAra ke sadasyoM ke hitoM kI hI rakSA na kare varan usakA dRSTikoNa samasta mAnavatA ke hita kI ora agrasara ho| Aja prazAsana aura anya kSatroM meM jo anaitikatA vyavahRta hai usake mUla meM 'apanoM ke prati mamatA' kA bhAva hI vizeSa rUpa se preraka kAraNa hai / isakA artha yaha nahIM ki vyakti pArivArika dAyitva se mukta ho jaae| isakA dhvanita artha kevala itanA hI hai ki vyakti 'sva' ke dAyare se nikalakara 'para' taka pahu~ce / svArtha kI saMkIrNa sImA ko lA~gha kara parArtha ke vistRta kSetra meM Aye / santoM ke jIvana kI yahI sAdhanA hai| mahApuruSa isI jIvana-paddhati para Age bar3hate haiN| kyA mahAvIra, kyA buddha sabhI isa vyAmoha se pare haTakara AtmajayI bane / jo jisa anupAta meM isa anAsakta bhAva ko AtmasAt kara sakatA hai vaha usI anupAta meM loka-sammAna kA adhikArI hotA hai| Aja ke sathAkathita netAoM ke vyaktitva kA vizleSaNa isa kasauTI para kiyA jA sakatA hai| netAoM ke sambandha meM Aja jo dRSTi badalI 142 tIrthaMkara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai aura usa zabda ke artha kA jo apakarSa huA hai usake pIche yahI loka-dRSTi sakriya hai| 'apane prati bhI mamatA na ho'--yaha aparigraha-darzana kA carama lakSya hai| zramaNasaMskRti meM isIlie zArIrika kaSTa-sahana ko eka ora adhika mahattva diyA hai to dUsarI ora isa pArthiva deha-visarjana (sallekhanA) kA vidhAna kiyA gayA hai| vaidika saMskRti meM jo samAdhi-avasthA, yA saMtamata meM jo sahajAvasthA hai, vaha isI koTi kI hai| isa avasthA meM vyakti 'sva' se Age bar3hakara itanA adhika sUkSma ho jAtA hai ki vaha kucha bhI nahIM raha jaataa| yoga-sAdhanA kI yahI carama pariNati hai| saMkSepa meM mahAvIra kI isa vicAradhArA kA artha hai ki hama apane jIvana ko itanA saMyamita aura tapomaya banAyeM ki dUsaroM kA lezamAtra bhI zoSaNa na ho, sAtha hI svayaM meM hama itanI zakti, puruSArtha aura kSamatA bhI ajita kara leM ki dUsarA hamArA zoSaNa na kara sake / prazna hai aise jIvana ko kaise jIyA jAe ? jIvana meM zIla aura zakti kA yaha saMgama kaise ho? isake lie mahAvIra ne 'jIvana-vrata-sAdhanA' kA prArUpa prastuta kiyaa| sAdhanA-jIvana ko do vargoM meM bA~Tate hue unhoMne bAraha vrata btlaaye| prathama varga, jo pUrNatayA ina vratoM kI sAdhanA karatA hai, vaha zramaNa hai, muni hai, saMta hai, aura dUsarA varga, jo aMzataH ina vratoM ko apanAtA hai, vaha zrAvaka hai, gRhastha hai, saMsArI hai| ina bAraha vratoM kI tIna zreNiyA~ haiM : pA~ca aNuvrata, tIna guNavrata aura cAra zikSAvrata / aNuvratoM meM zrAvaka sthUla hiMsA, jhUTha, corI, abrahmacarya aura aparigraha kA tyAga karatA hai| vyakti tathA samAja ke jIvana-yApana ke lie vaha Avazyaka sUkSma hiMsA kA tyAga nahIM krtaa| jabaki zramaNa isakA bhI tyAga karatA hai, para use bhI yathAzakti sImita karane kA prayatna karatA hai| ina vratoM meM samAjavAdI samAja-racanA ke sabhI Avazyaka tattva vidyamAna haiN| prathama aNuvrata meM niraparAdha prANI ko mAranA niSiddha hai kintu aparAdhI ko daNDa dene kI chUTa hai| dUsare aNuvrata meM dhana, sampatti, parivAra Adi ke viSaya meM dUsare ko dhokhA dene ke lie asatya bolanA niSiddha hai| tIsare vrata meM vyavahArazuddhi para bala diyA gayA hai| vyApAra karate samaya acchI vastu dikhAkara ghaTiyA de denA, dUdha meM pAnI Adi milA denA, jhUThA nApa, tola tathA rAja-vyavasthA ke viruddha AcaraNa karanA niSiddha hai| isa vrata meM corI karanA to varjita hai hI kintu cora ko kisI prakAra kI sahAyatA denA yA curAyI huI vastu ko kharIdanA bhI munizrI vidyAnanda-vizeSAMka 143 For Personal & Private Use Only
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ varjita hai| cauthA vrata svadAra-santoSa hai jo eka aura kAma-bhAvanA para niyamana hai to dUsarI ora pArivArika saMgaThana kA anivArya tattva hai| pA~caveM aNuvrata meM zrAvaka svecchApUrvaka dhana-sampatti, naukara-cAkara Adi kI maryAdA karatA hai / tIna guNavratoM meM pravRtti ke kSetra ko sImita karane para bala diyA gayA hai / zoSaNa kI hiMsAtmaka pravRttiyoM ke kSetra ko maryAdita evaM uttarottara saMkucita karate jAnA hI ina guNavatoM kA uddezya hai| chaThA vrata isI kA vidhAna karatA hai| sAtaveM vrata meM yogya vastuoM ke upabhoga ko sImita karane kA Adeza hai / AThaveM meM anarthadaNDa arthAt nirarthaka pravRttiyoM ko rokane kA vidhAna hai| cAra zikSAvratoM meM AtmA ke pariSkAra ke lie kucha anuSThAnoM kA vidhAna hai| navA~ sAmAjika vrata samatA kI ArAdhanA para, dasavA~ saMyama para, gyArahavA~ tapasyA para aura bArahavA~ supAtradAna para bala detA hai| ____ ina bAraha vratoM kI sAdhanA ke alAvA zrAvaka ke lie pandraha karmAdAna bhI varjita haiM arthAt use aise vyApAra nahIM karane cAhiye jinameM hiMsA kI mAtrA adhika ho, yA jo samAja-virodhI tattvoM kA poSaNa karate hoN| udAharaNataH coroM-DAkuoM, yA vaizyAoM ko niyukta kara unheM apanI Aya kA sAdhana nahIM banAnA caahiye| ___ isa vrata-vidhAna ko dekhakara yaha nizcita rUpa se kahA jA sakatA hai ki mahAvIra ne eka navIna aura Adarza samAja-racanA kA mArga prastuta kiyA jisakA AdhAra to AdhyAtmika jIvana jInA hai, para jo mArksa ke samAjavAdI lakSya se bhinna nahIM hai / Izvara ke sambandha meM jo jaina-vicAradhArA hai, vaha bhI Aja kI janataMtrAtmaka aura AtmasvAtantrya kI vicAradhArA ke anukUla hai / mahAvIra ke samaya kA samAja bahudevopAsanA aura vyartha ke karmakANDa se baMdhA huA thaa| usake jIvana aura bhAgya ko niyaMtrita karatI thI koI parokSa alaukika sttaa| mahAvIra ne Izvara ke isa saMcAlaka-rUpa kA tIvratA ke sAtha khaNDana kara isa bAta para jora diyA ki vyakti svayaM apane bhAgya kA nirmAtA hai| usake jIvana ko niyaMtrita karate haiM usake dvArA kiye gaye kArya / ise unhoMne 'karma' kaha kara pukArA / vaha svayaM kRta karmoM ke dvArA hI acche yA bure phala bhogatA hai| isa vicAra ne nairAzyapUrNa asahAya jIvana meM AzA, AsthA aura puruSArtha kA Aloka bikherA aura vyakti svayaM apane pairoM para khar3A ho kara karmaNya bnaa| Izvara ke sambandha meM jo dUsarI maulika mAnyatA jaina darzana kI hai, vaha bhI kama mahattva kI nhiiN| Izvara eka nahIM, aneka haiN| pratyeka sAdhaka apanI AtmA ko jIta kara, carama sAdhanA ke dvArA Izvaratva kI avasthA ko prApta kara sakatA hai| 144 tIrthaMkara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnava-jIvana kI sarvocca utthAna-rekhA hI Izvaratva kI prApti hai / isa vicAradhArA ne samAja meM vyApta pAkhaNDa, andha zraddhA aura karmakANDa ko dUra kara svasthya jIvana-sAdhanA yA Atma-sAdhanA kA mArga prazasta kiyA / Aja kI zabdAvalI meM kahA jA sakatA hai ki Izvara ke ekAdhikAra ko samApta kara mahAvIra kI vicAradhArA ne use jatataMtrIya paddhati ke anurUpa vikendrita kara sabake lie prApya banA diyA--zarta rahI jIvana kI saralatA, zuddhatA aura mana kI dRr3hatA / jisa prakAra rAjanaitika adhikAroM kI prApti Aja pratyeka nAgarika ke lie sugama hai, usI prakAra ye AdhyAtmika adhikAra bhI use sahaja prApta ho gaye haiN| zUdroM kA aura patita samajhI jAne vAlI nArI-jAti kA samuddhAra karake bhI mahAvIra ne samAja-deha ko puSTa kiyaa| AdhyAtmika utthAna kI carama sImA ko sparza karane kA mArga bhI unhoMne sabake lie khola diyA-cAhe vaha strI ho yA puruSa, cAhe vaha zUdra ho, yA cAhe aura koii| mahAvIra ne janatantra se bhI bar3hakara prANatantra kI vicAradhArA dii| janatantra meM mAnava-nyAya ko hI mahattva diyA gayA hai| kalyANakArI rAjya kA vistAra mAnava ke lie hai, samasta prANiyoM ke lie nhiiN| mAnava-hita ko dhyAna meM rakhakara janatantra meM anya prANiyoM ke vadha kI chUTa hai; para mahAvIra ke zAsana meM mAnava aura anya prANI meM koI antara nhiiN| sabakI AtmA samAna hai| isIlie mahAvIra kI ahiMsA adhika sUkSma aura vistRta hai, mahAvIra kI karuNA adhika tarala aura vyApaka hai / vaha prANimAtra ke hita kI saMvAhikA hai / hameM vizvAsa hai, jyoM-jyoM vijJAna pragati karatA jAegA, tyoM-tyoM mahAvIra kI vicAradhArA adhikAdhika yugAnukUla banatI jaaegii| 00 prAcIna bhArata meM Aja jaisI mudraNa-kalA nahIM thI; kintu taba logoM kA mana sAhityamaya thaa| usa samaya ke TikAU tAr3a patra para motiyoM ko lajAne vAle akSaroM meM jo graMtha milate haiM ; ve Aja ke yuga para upahAsa karate haiM aura apanI durdazA para AMsU bahAte haiM / ghara-ghara meM graMthoM ke pulinde rakhe haiM'; kintu apane pUrvajoM se saMrakSita una graMthoM ko Aja kI nayI pIr3hI kahA~ dekhatI hai ? -muni vidyAnanda manizrI vidyAnanda-vizeSAMka 145 For Personal & Private Use Only
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn mahAvIra kA sandeza aura Adhunika jIvana - saMdarbha bhagavAn mahAvIra ne jisa jIvana-darzana ko pratipAdita kiyA hai, vaha Aja ke mAnava kI manovaijJAnika evaM sAmAjika donoM taraha kI samasyAoM kA ahiMsAtmaka samAdhAna hai / DA. mahAvIra sarana jaina bhagavAn mahAvIra ke yuga meM bhautikavAdI evaM saMzayamUlaka jIvana-darzana ke matAnuyAyI cintakoM ne samasta dhArmika mAnyatAoM, cirasaMcita AsthA evaM vizvAsa ke prati praznavAcaka cihna lagA diyA thaa| pUraNa kassapa, makkhali gosAla, ajitakesakambali, pakudha kaccAyana, saMjaya belaTThiputra Adi ke vicAroM ko par3hane para AbhAsa ho jAtA hai ki usa yuga ke janamAnasa ko saMzaya, trAsa, avizvAsa, anAsthA, praznAkulatA Adi vRttiyoM ne kisa sImA taka jakar3a liyA thA / ye cintaka jIvana meM naitika evaM AcAramUlaka siddhAMtoM kI avahelanA karane evaM unakA tiraskAra karane para bala de rahe the| mAnavIya sauhArda evaM karmavAda ke sthAna para ghora bhogavAdI, akriyAvAdI evaM ucchedavAdI vRttiyA~ panapa rahI thIM / inhIM paristhitiyoM meM bhagavAn mahAvIra ne prANimAtra ke kalyANa ke lie, apane hI prayatnoM dvArA uccatama vikAsa kara sakane kA AsthApUrNa mArga prazasta kara, anekAntavAdI jIvana-dRSTi para AdhArita, syAdvAdavAdI kathana - praNAlI dvArA bahudharmI vastu ko pratyeka koNa, dRSTi evaM saMbhAvanA dvArA usake vAstavika rUpa meM jAna pAne kA mArga batalAkara sAmAjika jIvana kI zAnti ke lie aparigrahavAda evaM ahiMsAvAda kA saMdeza diyA / Aja bhI bhautika vijJAna kI carama unnati mAnavIya cetanA ko jisa stara para le gayI hai vahA~ usane hamArI samasta mAnyatAoM ke sAmane praznavAcaka cihna lagA diyA hai / samAja meM paraspara ghRNA evaM avizvAsa tathA vyaktigata jIvana meM mAnasika tanAva evaM azAnti ke kAraNa vicitra sthiti utpanna hotI jA rahI hai / AtmaglAni, vyaktivAdI Atmavidroha, arAjakatA, Arthika anizcayAtmakatA, har3atAla aura gherAva tathA jIvana kI lakSyahIna samApti kI pravRttiyA~ bar3hatI jA rahI haiM / tIrthaMkara | apraila 1974 146 For Personal & Private Use Only
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ Aja ke aura pahale ke vyakti, samAja aura cintana meM antara bhI hai / sampUrNa bhautika sAdhanoM evaM jIvana kI anivArya vastuoM se vaMcita hone para bhI pahale kA vyakti samAja se lar3ane kI bAta nahIM socatA thA; vaha bhAgyavAda evaM niyativAda ke sahAre jIvana ko kATa detA thA / apane vartamAna jIvana kI sArI musIbatoM kA kAraNa vigata jIvana ke karmoM ko mAna letA thA evaM athavA apane bhAgya kA vidhAtA 'paramAtmA' ko mAnakara usake prati zraddhA evaM ananyabhAva ke sAtha 'atyanurAga' evaM 'samarpaNa' kara saMtoSa pA letA thA / Aja kA vyakti svatantra hone ke lie abhizApita hai / Aja vyakti parAvalambI hokara nahIM, svatantra nirNayoM ke kriyAnvayanoM ke dvArA vikAsa karanA cAhatA hai| vaha andhI AstikatA evaM bhAgyavAda ke sahAre jInA nahIM cAhatA apitu isI jIvana meM sAdhanoM kA bhoga karanA cAhatA hai; vaha samAja se apanI sattA kI svIkRti tathA apane astitva ke lie sAdhanoM kI mA~ga karatA hai tathA isake abhAva meM sampUrNa vyavasthA para hathaur3A calAkara use naSTa-bhraSTa kara denA cAhatA hai / mAnavIya samasyAoM ke samAdhAna ke lie jaba hama udyata hote haiM to hamArA dhyAna dharma kI ora jAtA hai| isakA kAraNa yaha hai ki dharma hI eka aisA tattva hai jo vyakti kI asIma kAmanAoM ko sImita karatA hai tathA usakI dRSTi ko vyApaka banAtA hai| isa pariprekSya meM hameM yaha jAna lenA cAhiye ki rUr3higata dharma ke prati Aja kA mAnava kiMcit bhI vizvAsa juTAne meM asamartha hai| zAstroM meM yaha bAta kahI gayI hai kevala isI kAraNa Aja kA mAnava evaM vizeSa rUpa se bauddhika samudAya evaM yuvaka use mAnane ko taiyAra nahIM hai / Aja vahI dharma evaM darzana hamArI samasyAoM kA samAdhAna kara sakatA hai jo unmukta dRSTi se vicAra karane kI preraNA de sake / Aja jIvanopayogI darzana kI sthApanA Avazyaka hai / dharma evaM darzana kA svarUpa aisA honA cAhiye jo prANimAtra ko prabhAvita kara sake evaM use apane hI prayatnoM ke bala para vikAsa karane kA mArga dikhA sake; darzana aisA nahIM honA cAhiye jo AdamI AdamI ke bIca dIvAreM khar3I karake cale / dharma ko pAralaukika evaM laukika donoM staroM para mAnava kI samasyAoM ke samAdhAna ke lie tatpara honA hogaa| prAcIna darzana ne kevala adhyAtma sAdhanA para bala diyA thA aura laukika jagat kI avahelanA kI thI / Aja ke vaijJAnika yuga meM bauddhikatA kA atireka vyakti ke antarjagat kI vyApaka sImAoM ko saMkIrNa karane evaM usake bahirjagat kI sImAoM ko prasArita karane meM yatnazIla hai / Aja ke dhArmika evaM dArzanika manISiyoM ko vaha mArga khojanA hai, jo mAnava kI bahirmukhatA ke sAtha-sAtha usameM aMtarmukhatA kA bhI vikAsa kara sake / pAralaukika cintana vyakti ke Atma munizrI vidyAnanda - vizeSAMka For Personal & Private Use Only 147
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAjika samatA evaM ekatA kI dRSTi se zramaNa-paramparA kA apratima mahattva hai| isa pamparA meM mAnava ko mAnava ke rUpa meM dekhA gayA hai; varNoM, vAdoM, saMpradAyoM Adi kA lebila cipakAkara mAnava-mAnava ko bAMTane vAle darzana ke rUpa meM nhiiN| mAnava-mahimA kA jitanA joradAra samarthana jaina darzana meM huA hai vaha anupama hai / vikAsa meM cAhe kitanA hI sahAyaka ho; kintu usase sAmAjika saMbandhoM kI sambaddhatA, samarasatA evaM samasyAoM ke samAdhAna meM adhika sahAyatA nahIM miltii| Aja ke bhautikavAdI yuga meM kevala vairAgya se kAma calane vAlA nahIM hai; Aja hameM mAnava kI bhautikavAdI dRSTi ko niyamita karanA hogA; bhautika svArthaparaka icchAoM ko saMyamita karanA hogA, mana kI kAmanAoM meM tyAga kA raMga milAnA hogaa| Aja mAnava ko eka ora jahA~ isa prakAra kA darzana prabhAvita nahIM kara sakatA ki kevala brahma satya hai, jagat mithyA hai, vahA~ dUsarI ora bhautika tattvoM kI hI sattA ko satya mAnane vAlA dRSTikoNa bhI jIvana ke unnayana aura vikAsa meM sahAyaka nahIM ho sktaa| Aja bhautikatA aura AdhyAtmikatA ke samanvaya kI AvazyakatA hai| isake lie dharma evaM darzana kI vartamAna sAmAjika saMdarbho ke anurUpa evaM bhAvI mAnavIya cetanA ke nirNAyaka rUpa meM vyAkhyA karanI hogii| isa dRSTi se AdhyAtmika sAdhanA ke RSiyoM evaM muniyoM kI dhArmika sAdhanA evaM gRhastha sAmAjika vyaktiyoM kI dhArmika sAdhanA ke alaga-alaga staroM ko paribhASita karanA Avazyaka hai| dharma evaM darzana kA svarUpa aisA honA cAhiye jo vaijJAnika ho| vaijJAnikoM kI pratipattikAoM ko khojane kA mArga evaM dhArmika manISiyoM evaM dArzanika tattvacintakoM kI khoja kA mArga alaga-alaga ho sakatA hai; kintu unake siddhAntoM evaM mUlabhUta pratyayoM meM virodha nahIM honA caahiye| __ Aja ke manuSya ne prajAtaMtrAtmaka zAsana-vyavasthA ko Adarza mAnA hai / hamArA dharma bhI prajAtaMtrAtmaka zAsana-paddhati ke anurUpa honA caahiye| prajAtaMtrAtmaka zAsana-vyavasthA meM pratyeka vyakti ko samAna adhikAra prApta hote haiN| svatantratA evaM samAnatA isa jIvana-paddhati ke do bahuta bar3e jIvana-mUlya haiN| darzana ke dharAtala para bhI hameM vyakti-mAtra kI samatA evaM svatantratA kA isake samAnAntara udghoSa karanA hogaa| yugIna vicAradhArAoM para jaba hama dRSTipAta karate haiM to unakI sImAe~ spaSTa ho jAtI haiN| sAmyavAdI vicAradhArA samAja para itanA bala de detI hai ki manuSya kI vyaktigata sattA ke bAre meM vaha atyanta nirmama tathA akaruNa ho uThatI 148 tIrthaMkara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai| isake atirikta varga-saMgharSa evaM dvandvAtmaka bhautikavAdI cintana ke kAraNa yaha samAja ko bA~TatI hai, gatizIla padArthoM meM virodhI zaktiyoM ke saMgharSa, yA dvandva ko jIvana kI bhautikatAvAdI vyavasthA ke mUla meM mAnane ke kAraNa satata saMgharSatva kI bhUmikA pradAna karatI hai, mAnava-jAti ko paraspara anurAga evaM ekatva kI AdhArabhUmi pradAna nahIM krtii| isake viparIta vyaktigata svAtantrya para bala dene vAlI vicAradhArAe~ samAja ko mAtra vyaktiyoM kA samUha mAnatI haiM aura apane adhikAroM ke lie samAja se satata saMgharSa kI preraNA detI haiM tathA sAdhana-vihIna, asahAya, bhUkhe, pada-dalita logoM ke uddhAra ke lie inake pAsa koI vizeSa saceSTa yojanA nahIM hai| phrAyaDa vyakti ke cetana, upacetana mana ke staroM kA vizleSaNa kara mAnava kI Adima vRttiyoM ke prakAzana meM samAja kI varjanAoM ko avarodhaka mAnatA hai tathA vyakti ke mUlyoM ko surakSita rakhane ke nAma para vyakti ko samAja se bA~dhatA nahIM, kATatA hai| isa prakAra yugIna vicAradhArAoM se vyakti aura samAja ke bIca, samAja kI samasta ikAiyoM ke bIca sAmarasya sthApita nahIM ho paataa| isalie Aja aise darzana kI AvazyakatA hai jo sAmAjikoM meM paraspara sAmAjika sauhArda evaM bandhutva kA vAtAvaraNa nirmita kara ske| yadi yaha na ho sakA to kisI bhI prakAra kI vyavasthA evaM zAsana-paddhati se samAja meM zAnti sthApita nahIM ho paayegii| isa dRSTi se, hameM yaha vicAra karanA hai ki bhagavAn mahAvIra ne DhAI hajAra varSa pUrva anekAntavAdI cintana para AdhArita aparigraha evaM ahiMsAvAda se saMyukta jisa jyoti ko jagAyA thA usakA Aloka hamAre Aja ke andhakAra ko dUra kara sakatA hai yA nahIM? Adhunika vaijJAnika evaM bauddhika yuga meM vahI dharma evaM darzana sarvavyApaka ho sakatA hai jo mAnava-mAtra ko svatantratA evaM samatA kI AdhAra-bhUmi pradAna kara skegaa| isa dRSTi se bhArata meM vicAra evaM darzana ke dharAtala para jitanI vyApakatA, sarvAMgINatA evaM mAnavIyatA kI bhAvanA rahI hai, samAja ke dharAtala para vaha vaisI nahIM rahI hai| dArzanika dRSTi se yahA~ yaha mAnA gayA ki jagat meM jo kucha sthAvara-jaMgama saMsAra hai vaha saba eka hI Izvara se vyApta hai; 'Atmavat sarvabhUteSu' kA siddhAnta pratipAdita huaa| yaha dhyAna dene yogya bAta hai ki isa prakAra kI mAnyatAoM ke bAvajUda bhI yahA~ advaita darzana ke samAnAntara samAja-darzana kA vikAsa nahIM ho skaa| munizrI vidyAnanda-vizeSAMka 149. For Personal & Private Use Only
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAMkara vedAnta meM kevala brahma ko satya mAnA gayA tathA jagat ko svapna evaM mAyAracita gandharva nagara ke samAna pUrNatayA mithyA evaM asatya ghoSita kiyA gyaa| isa darzana ke kAraNa AdhyAtmika sAdhakoM ke lie jagata kI sattA hI asatya evaM mithyA ho gyii| pariNAma yaha huA ki dArzanikoM kA sArA dhyAna 'parabrahma'prApti meM hI lagA rahA aura isa prakAra darzana ke dharAtala para to 'advaitavAda' kI sthApanA hotI rahI; kintu dUsarI ora samAja ke dharAtala para 'samAja ke hitaiSiyoM' ne use sAgraha varNoM, jAtiyoM, upajAtiyoM meM bA~Ta diyaa| eka parabrahma dvArA banAye jAne para bhI janmanA' hI AdamI aura AdamI ke bIca taraha-taraha kI dIvAreM khar3I kara dI gyiiN| jAta-pA~ta evaM U~ca-nIca kI bheda-bhAvanA ke vikAsa meM madhyayugIna rAjatantrAtmaka zAsana-vyavasthA evaM dhArmika ADambaroM kA bahuta yoga rhaa| isa yuga meM rAjAgaNa sAMsArika sukhoM kI prApti ke lie 'zarIra' ko amara banA rahe the aura deva-mandira surati-kriyA-rata strI-puruSoM ke citroM se sajjita ho rahe the| __islAma ke Agamana ke pazcAt bhakti kA vikAsa huaa| Arambha meM isakA svarUpa sAtvika tathA lakSya manuSya kI vatiyoM kA udAttIkaraNa rahA; kintu madhurA bhAva evaM parakIyA premavAda meM parokSa yA aparokSa rUpa se sAmantIkaraNa kI vRttiyA~ A gyiiN| rAjatantrAtmaka zAsana-vyavasthA evaM bhakti kA vikAsa lagabhaga samAna AyAmoM meM huaa| 'bhakti' meM bhakta bhagavAna kA anagraha prApta karanA cAhatA hai tathA yaha mAnakara calatA hai ki binA usake anugraha ke kalyANa nahIM ho sktaa| rAjantrAtmaka zAsana-vyavasthA meM bhI darabAradArI 'rAjA' kA anugraha prApta karanA cAhate haiM; usakI kRpA para hI rAjAzraya nirbhara karatA hai| isa prakAra madhyayugIna dhArmika ADambaroM kA prabhAva rAjadarabAroM para par3A tathA rAjatantrAtmaka vilAsa kA prabhAva deva-mandiroM pr| rAjatantrAtmaka zAsana-vyavasthA meM samAja meM vyakti kI svatantratA evaM samatA kI bhAvanA nahIM hotI; rAjA ko icchAnusAra sampUrNa vyavasthA paricAlita hotI hai; bhaktisiddhAnta meM bhI sAdhaka sAdhanA ke hI bala para mukti kA adhikAra prApta nahIM kara pAtA, usake lie bhagavatkRpA honA jarUrI hai| inhIM 'rAjatantrAtmaka' evaM dhArmika vyavasthAoM ke kAraNa sAmAjika samatA kI bhAvanA nirmUla hotI gyii| Aja sthitiyA~ badala gayI haiN| prajAtantrAtmaka zAsana-vyavasthA meM pratyeka vyakti ko samAna saMvaidhAnika adhikAra prApta haiN| parivartita yuga meM samayAnukUla dharma 150 tIrthaMkara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ evaM darzana ke saMdarbha meM jaba hama jaina- darzana evaM bhagavAn mahAvIra kI vANI para vicAra karate haiM, to pAte haiM ki jaina-darzana samAja ke pratyeka mAnava ke lie samAna adhikAra juTAtA hai / sAmAjika samatA evaM ekatA kI dRSTi se zramaNa- paramparA kA apratima mahattva hai / isa paramparA meM mAnava ko mAnava ke rUpa meM dekhA gayA hai; varNoM, vAdoM, saMpradAyoM Adi kI cigattI (lebila) cipakAkara mAnava-mAnava ko bA~Tane vAle darzana ke rUpa meM nahIM / mAnava - mahimA kA jitanA joradAra samarthana jainadarzana meM huA hai vaha anupama hai / mahAvIra ne AtmA kI svatantratA kI prajAtantrAtmaka udghoSaNA kii| unhoMne kahA ki samasta AtmAe~ svatantra haiM, pratyeka dravya svatantra hai / usake guNa aura paryAya bhI svatantra haiM / vivakSita kisI eka dravya tathA usake guNoM evaM paryAyoM kA anya dravya yA usake guNoM aura paryAyoM ke sAtha kisI prakAra kA koI sambandha nahIM hai / isa dRSTi se saba AtmAe~ svatantra haiM, bhinna-bhinna haiM, para ve eka-sI avazya hai, isa kAraNa, unhoMne kahA ki saba AtmAe~ samAna haiM, para eka nahIM / svatantratA evaM samAnatA donoM kI isa prakAra kI paramparAvalambita vyAkhyA anya kisI darzana meM durlabha hai / upaniSadoM meM jisa 'tattvamasi' siddhAnta kA ullekha huA hai usI kA jainadarzana meM navIna AviSkAra evaM vikAsa hai evaM prANi - mAtra kI pUrNa svatantratA, samatA evaM svAvalambita sthiti kA digdarzana karAyA gayA hai| saMsAra meM ananta prANI haiM aura unameM se pratyeka meM jIvAtmA vidyamAna hai / karmabandha ke phalasvarUpa jIvAtmAe~ jIvana kI nAnA dazAoM, nAnA yoniyoM, nAnA prakAra ke zarIroM evaM avasthAoM meM parilakSita hotI haiM; kintu sabhI meM jJAnAtmaka vikAsa ke dvArA uccatama vikAsa kI samAna zaktiyA~ nihita haiM / AcArAMga meM bar3e spaSTa zabdoM meM kahA gayA hai ki bandhana se mukta honA tumhAre hI hAtha meM hai- bandhappa mokkho tujjhajjhattheva --AcArAMga 5 / 2 / 150 jaba saba prANI apanI mukti cAhate haiM tathA svayaM ke prayatnoM se hI usa mArga taka pahu~ca sakate haiM tathA koI kisI ke mArga meM bAdhaka nahIM taba phira kisI se saMgharSa kA prazna hI kahA~ uThatA hai / zArIrika evaM mAnasika viSamatAoM kA kAraNa karmoM kA bheda hai / jIva zarIra se bhinna evaM caitanya kA kAraNa hai / jaina darzana meM jIva kI sattA zAzvata, cirantana, svayaMbhUta, akhaNDa, abhedya, vijJa, karttA evaM avinAzI mAnI gayI hai / sUtrakRtAMga meM nirbhrAnta rUpa meM pratipAdita kiyA gayA munizrI vidyAnanda - vizeSAMka 151 For Personal & Private Use Only
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai ki AtmA apane svayaM ke upArjita karmoM se hI ba~dhatA hai tathA kRtakarmoM ko bhoge binA mukti nahIM hai-- sayameva ka.hiM gAhai no tassa muccejjaDapuTThayaM' --sUtrakRtAMga 1 / 2 / 1 / 4 jaba sarva karmoM kA kSaya hotA hai to pratyeka jIva ananta jJAna, ananta vIrya, ananta darzana tathA ananta zakti se svataH sampanna ho jAtA hai| isake atirikta jaina-darzana meM ahiMsAvAda para AdhArita kSamA, maitrI, svasaMyama evaM para-prANiyoM ko Atma-tulya dekhane kI bhAvanA para bahuta bala diyA gayA hai| isa vicAra ke pAlana se paraspara sauhArda evaM bandhutva ke vAtAvaraNa kA sahaja nirmANa sambhava hai| jaina-darzana meM yaha bhI nirUpita kiyA gayA hai ki jo jJAnI AtmA isa loka meM choTe-bar3e sabhI prANiyoM ko Atma-tulya dekhate haiM, SadravyAtmaka isa mahAn loka kA sUkSmatA se nirIkSaNa karate haiM tathA apramattabhAva se saMyama meM rahate haiM ve hI mokSa-prApti ke adhikArI haiN| isI kAraNa AcArya samantabhadra ne bhagavAn mahAvIra ke upadeza ko 'sarvodaya-tIrtha' kahA hai| Adhunika bauddhika evaM tArkika yuga meM darzana aisA honA cAhiye jo Agraharahita dRSTi se satyAnveSaNa kI preraNA de ske| isa dRSTi se jaina-darzana kA anekAntavAda vyakti ke ahaMkAra ko jhakajhoratA hai; usakI Atyantika dRSTi ke sAmane praznavAcaka cihna lagAtA hai| anekAntavAda yaha sthApanA karatA hai ki pratyeka padArtha meM vividha guNa evaM dharma hote haiN| satya kA sampUrNa sAkSAtkAra sAmAnya vyakti dvArA ekadama sambhava nahIM ho paataa| apanI sImita dRSTi se dekhane para hameM vastu ke ekAMgI guNa-dharma kA jJAna hotA hai| vibhinna koNoM se dekhane para eka hI vastu hameM bhinna prakAra kI laga sakatI hai tathA eka sthAna se dekhane para bhI vibhinna dRSTAoM kI pratItiyA~ bhinna ho sakatI haiN| bhArata meM jisa kSaNa koI vyakti 'sUryodaya' dekha rahA hai; saMsAra meM dUsare sthala se usI kSaNa kisI vyakti ko 'sUryAsta' ke darzana hote haiN| vyakti eka hI hotA hai---usase vibhinna vyaktiyoM ke alaga-alaga prakAra ke sambandha hote haiN| eka hI vastu meM paraspara do viruddha dharmoM kA astitva sambhava hai| isameM anizcitatA kI manaHsthiti banAne kI bAta nahIM hai; vastu ke sApekSa dRSTi se virodhI guNoM ko pahacAna pAne kI bAta hai| sArvabhaumika dRSTi se dekhane para jo tatsvarUpa hai, eka hai, satya hai, nitya hai vahI sImita evaM vyAvahArika dRSTi se dekhane para atat, aneka, asatya evaM anitya hai| padArtha ko pratyeka koNa se dekhane kA prayAsa karanA caahiye| hama jo kaha rahe haiM kevala yahI satya hai-yaha hamArA Agraha hai| hama jo kaha rahe haiM-yaha bhI apanI dRSTi se ThIka ho sakatA hai| hameM yaha bhI dekhanA cAhiye ki vicAra ko 152 tIrthakara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyakta karane kA hamAre evaM dUsare vyaktiyoM ke pAsa jo sAdhana hai usakI kitanI sImAe~ haiN| kAla kI dRSTi se bhASA ke pratyeka avayava meM parivartana hotA rahatA hai| kSetra kI dRSTi se bhASA ke rUpoM meM antara hotA hai| hama jina zabdoM evaM vAkyoM se saMpreSaNa karanA cAhate haiM usakI bhI kitanI sImAe~ haiN| "rAdhA gAne vAlI hai" isakA artha do zrotA alaga-alaga lagA sakate haiN| pratyeka zabda bhI 'vastu' ko nahIM kisI vastu ke bhAva ko batalAtA hai jo vaktA evaM zrotA donoM ke sandarbha meM buddhistha mAtra hotA hai| "pratyeka vyakti apane ghara jAtA hai" kintu pratyeka kA 'ghara' alaga hotA hai| saMsAra meM eka hI prakAra kI vastu ke lie kitane bhinna zabda haiM-isakI nizcita saMkhyA nahIM batalAyI jA sktii| eka hI bhASA meM eka hI zabda bhinna arthoM aura artha-chAyAoM meM prayukta hotA hai, isI kAraNa abhipreta artha kI pratIti na karA pAne para vaktA ko zrotA se kahanA par3atA hai ki merA yaha abhiprAya nahIM thA apitu mere kahane kA matalaba yaha thA-dUsare ke abhiprAya ko na samajha sakane ke kAraNa isa vizva meM kitane saMgharSa hote haiM? syAdvAda vastu ko samagra rUpa meM dekha sakane; vastu ke virodhI guNoM kI pratItiyoM dvArA usake antima satya taka pahu~ca sakane kI kSamatA evaM paddhati pradAna karatA hai| jaba koI vyakti khoja ke mArga meM kisI vastu ke sambandha meM apane 'sandhAna' ko antima mAnakara baiTha jAnA cAhatA hai taba syAdvAda sambhAvanAoM evaM zakyatAoM kA mArga prazasta kara anusandhAna kI preraNA detA hai| syAdvAda kevala sambhAvanAoM ko hI vyakta karake apanI sImA nahIM mAna letA pratyuta samasta sambhAvita sthitiyoM kI khoja karane ke anantara parama evaM nirapekSa satya ko udghATita karane kA prayAsa karatA hai| syAdvAdI darzana meM 'syAt' nipAta 'zAyada', 'sambhavataH', 'kadAcit' kA arthavAhaka na hokara samasta sambhAvita sApekSya gaNoM eva dharmoM kA bodha karAkara dhruva evaM nizcaya taka pahu~ca pAne kA vAhaka hai; 'vyavahAra' meM vastu meM antavirodhI guNoM kI pratIti kara lene ke uparAnta 'nizcaya' dvArA usako usake samagra evaM akhaNDa rUpa meM dekhane kA darzana hai| hAthI ko usake bhinna-bhinna khaNDoM se dekhane para jo virodhI pratItiyA~ hotI haiM usake anantara usako usake samagra rUpa meM dekhanA hai| isa prakAra yaha saMdeha utpanna karane vAlA darzana na hokara sandehoM kA parIkSaNa karane ke uparAnta unakA parihAra kara sakane vAlA darzana hai| yaha darzana to zodha kI vaijJAnika paddhati hai| "vivecya" ko usake pratyeka starAnurUpa vizleSita kara vivecita karate hue vargabaddha karane ke anantara saMzliSTa satya taka pahu~cane kI vidhi hai| vijJAna kevala jar3a kA adhyayana karatA hai| syAdvAda ne pratyeka satya kI khoja kI paddhati pradAna kI hai| isa prakAra yadi hama prajAtantrAtmaka yuga meM vaijJAnika DhaMga se satya kA sAkSAtkAra karanA cAhate haiM to anekAnta se dRSTi lekara syAdvAdI praNAlI dvArA hI vaha kara sakate haiN| mahAna vaijJAnika AinsTIna kA sApekSavAda evaM jaina-darzana kA anekAntavAda vaicArika dharAtala kAphI nikaTa hai| AinsTIna mAnatA hai ki vividha sApekSya sthitiyoM munizrI vidyAnanda-vizeSAMka 153 For Personal & Private Use Only
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM eka hI vastu meM vividha virodhI gaNa pAye jAte haiN| 'syAt' artha kI dRSTi se 'sApekSya' ke sabase nikaTa hai| AinsTIna ke matAnusAra satya do prakAra ke hote haiM--(1) sApekSya satya, aura (2) nitya sty| AinsTIna ke matAnusAra hama kevala sApekSa satya ko jAnate haiM; nitya satya kA jJAna to sarva vizvadRSTA ko hI ho sakatA hai| ___ jaina-darzana ekatva evaM nAnAtva donoM ko satya mAnatA hai| astitva kI dRSTi se saba dravya eka haiM, ataH ekatva bhI satya hai; upayogitA kI dRSTi se dravya aneka haiM ataH nAnAtva bhI satya hai| vastu ke guNa-dharma cAhe naya-viSayaka hoM cAhe pramANa-viSayaka, ve sApekSa hote haiN| vastu ko akhaNDa bhAva se jAnanA pramANa-jJAna hai tathA vastu ke eka aMza ko mukhya karake jAnanA naya-jJAna hai| vijJAna kI jo adhyayana-pravidhi hai, jaina-darzana meM jJAnI kI vahI sthiti hai| jo naya-jJAna kA Azraya letA hai vaha jJAnI hai| anekAntAtmaka vastu ke eka-eka aMza ko grahaNa karake jJAnI jJAna prApta karatA calatA hai| ekAnta ke Agraha se mukta hone ke lie yahI paddhati ThIka hai| isa prakAra bhagavAna mahAvIra ne jisa jIvana-darzana ko pratipAdita kiyA hai, vaha Aja ke mAnava kI manovaijJAnika evaM sAmAjika donoM taraha kI samasyAoM kA ahiMsAtmaka samAdhAna hai| yaha darzana Aja kI prajAtantrAtmaka zAsana-vyavasthA evaM vaijJAnika sApekSavAdI cintana ke bhI anurUpa hai| isa sambandha meM sarvapallI rAdhAkRSNan kA yaha vAkya ki" jaina-darzana sarva-sAdhAraNa ko purohita ke samAna dhArmika adhikAra pradAna karatA hai" atyanta saMgata evaM sArthaka hai| "ahiMsA paramo dharmaH'' ko cintana-kendraka mAnane para hI saMsAra se yuddha evaM hiMsA kA vAtAvaraNa samApta ho sakatA hai| AdamI ke bhItara kI azAnti, udvega evaM mAnasika tanAvoM ko yadi dUra karanA hai tathA antataH mAnava ke astitva ko banAye rakhanA hai to bhagavAn mahAvIra kI vANI ko yugIna samasyAoM evaM paristhitiyoM ke saMdarbha meM vyAkhyAyita karanA hogaa| yaha aisI vANI hai jo mAnava-mAtra ke lie samAna mAnavIya mUlyoM kI sthApanA karatI hai; sApekSavAdI sAmAjika saMracanAtmaka vyavasthA kA cintana prastuta karatI hai; pUrvAgraha-rahita udAra dRSTi se eka-dUsare ko samajhane aura svayaM ko talAzane-jAnane ke lie anekAntavAdI jIvana-dRSTi pradAna karatI hai; samAja ke pratyeka sadasya ko samAna adhikAra evaM sva-prayatna se vikAsa karane ke sAdhana juTAtI hai| 00 154 tIrthakara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaba mujhe akartAbhAva kI anubhUti huI (6 janavarI 1973 kI rAta koTA ke 'vizvadharma nyAsa' ne vIrendrakumAra jaina ke prasiddha upanyAsa 'muktidUta' ko 2501 ru. ke puraskAra se sammAnita kiyA thaa| usa avasara para kRtajJatA-jJApana karate hue vIrendra ne apanI bhAvAviSTa vANI se sAta hajAra zrotAoM ko eka camatkArika maMtra-mohinI meM staMbhita kara diyA thaa| dera-abera hI sahI, vIrendra bhAI kI DAyarI meM lagabhaga zabdazaH Alekhita usa bhASaNa ko Aja yahA~ prastuta karate sacamuca hameM prasannatA hotI hai / eka vaktA aura hajAroM zrotAoM kI tadAkAritA kA eka amara kSaNa ina paMktiyoM meM saMgopita hai|-sN.) - vIrendrakumAra jaina Apane mujhe yAda kiyA, maiM kRtajJa huuN| tIna janavarI ko acAnaka tAra-ciTThI pAkara lagA ki ekadama hI nIrava, nirIha ho gayA huuN| apane se alaga apane ko dekhA : hA~, Aja se sattAIsa varSa pahale, eka aTThAIsa barasa ke lar3ake ne 'muktidUta' likhA thaa| Aja itane varSa bAda usa pustaka kI yaha svIkRti dekhakara pratIti huI ki usakA lekhaka maiM nahIM; vaha koI aura hI thaa| eka adbhuta akartAbhAva se maiM abhibhUta ho uThA huuN|"""kaun hotA hU~ maiM, isako likhane bAlA? Aja se DhAI haz2Ara varSa pahale bhagavAna mahAvIra kI kaivalya-jyoti meM hI 'muktidUta' likhA jA cakA thaa| merI qalama se kevala usa jyoti-lekhA kA anAvaraNa huA hai| hAla hI meM kahIM par3hA thA : tIrthaMkara janmanA aura svabhAva se hI nirIha hote haiN| ve svecchA se kucha nahIM karate : unake dvArA anAyAsa hI nAnA pravRtti-parAkrama unake yuga-tIrtha meM hote haiN| ve nisarga se hI kartRtva ke ahaMkAra se Upara hote haiN| sahaja AtmasvarUpa raha kara hI ve mahAviSNu, loka meM yuga-tIrtha kA pravartana karate haiN| yaha merA parama saubhAgya hai ki hamAre yuga ke lokanAyaka tIrthaMkara mahAvIra ke AgAmI mahAnirvANotsava ke upalakSya meM hI 'muktidUta' ko yaha puraskAra pradAna kiyA munizrI vidyAnanda-vizeSAMka 155 For Personal & Private Use Only
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ gayA hai| yaha una bhagavAna kI hI jinezvarI sarasvatI kA sammAna hai : hamArA nahIM ! una mahApratApI jyotirdhara ke puNya-paramANu, aura unakI kaivalya-prabhA ke prakAzaparamANu isa samaya samasta bhUmaNDala ke lokAkAza meM ubhara Aye haiN| unhIM meM se ekAeka una prabha kI sArasvata kRpA ke varadAna-svarUpa yaha kRti bhI phira se ubhara AyI hai| hamArA isameM koI karta tva nhiiN| 'cidbhAva karma, cideza kartA, cetanA kiriyA jahA~' ke anusAra hama to kevala apane hI cid-svarUpa ke kartA haiN| usa parama karta tva kI sphuraNA meM se jo bhI koI kRtitva yahA~ vANI meM prakaTa hotA hai, usake hama nimitta mAtra hote haiN| vAsudeva kRSNa ne ThIka hI kahA thA : 'nimitta mAtraM bhava savyasAcin !' Apa saba kA atizaya kRtajJa hU~, ki isa sammAna ke nimitta se Apane mujhe apanA nirIha nija-svarUpa mahasUsa karane kA avasara diyaa| lagatA hai, miTa gayA hU~, ApA kho gayA hai : kevala zuddha AptabhAva ke caraNoM meM nIrava, namrIbhUta, samarpita ho kara rahA gayA huuN| gata akTUbara meM merI patnI anilA rAnI jaina apanI eka 'mAnatA' pUrI karane ko zrImahAvIrajI jAnA cAhatI thiiN| merA beTA ci. DaoNkTara jyotIndra jaina, hAla hI meM viyenA vizvavidyAlaya se DaoNkTreTa lekara lauTA thaa| vaha nirvANotsava ke upalakSya meM sviTjaraleNDa meM hone vAlI jaina kalA-saMskRti-pradarzanI ke eka saMyojaka ke nAte bhArata meM jaina kalA-saMskRti ke adhyayanArtha eka felozipa lekara yUropa se AyA thaa| vaha pramukha jaina tIrthoM aura saMskAra-kSetroM meM ghUma kara, vartamAna jaina sAdhu-zrAvaka, pUjAupAsanA, pratiSThA Adi kI caryA aura paddhati kA phoTopUrvaka adhyayana karanA cAhatA thaa| isa nimitta use bhI zrImahAvIrajI jAnA thaa| mere mana meM bhagavAn para mahAkAvya likhane kA saMkalpa udita ho rahA thaa| so maiM bhI unake sAtha ho liyaa| ___ mere aMtaraMga meM spaSTa pratIti-sI ho rahI thI, ki zrIguru kI jisa yaugika kRpA se maiM isa samaya AviSTa hU~, usake tale zrI mahAvIra prabhu ke anugraha kA koI dRSTAnta vahA~ mujhe avazya prApta hogaa|"us kRpA kA prathama caraNa yaha ki zrI mahAvIrajI meM bhagavadpAda gurudeva zrI vidyAnanda svAmI kA darzana-milana pahalI bAra upalabdha huaa| paricaya pAte hI ve bole : "bIsa barasa se maiM tumako khoja rahA huuN| tumhArA 'muktidUta' maiM kaI barasa taka sirahAne lekara sotA thaa| use bArambAra par3ha kara maiMne hindI kA abhyAsa kiyaa| kaI vAkya usake mujhe yAda ho gaye the| majhe tumhArI qalama cAhiye-nirvANotsava ke upalakSya meM bhagavAn ke yugatIrtha kA aura unakI jIvana-lIlA kA saMkIrtana-gAna karane ke lie|' maiM kRtArthatA se stabdha ho gyaa| eka bhavya digambara yogI, mahAvIra kA Atmaja, mujhe khoja rahA thA ! ...."merA kavitva dhanya ho gayA : kavi ke rUpa meM merA janma lenA sArthaka ho gyaa| yogI 156 tIrthaMkara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa yuga ke caritra - nAyaka, mahAviSNu mahAvIra svayam hI kyA kama samartha hai ? unake caritra - gAna meM kavi lIna ho gayA, to caritArtha AkAza meM se utaregA / "merA nirNaya bAhya sampattimAna na badala sake kintu svayam parama lokaraMjana bhagavAn ne apane hI eka pratirUpa digambara yogI ke mAdhyama se merA nirNaya apane hAtha meM le liyA / " kavi ko khoja rahA thA : aura kavi yogI ko khoja rahA thA / do talAzeM milIM : aura eka upalabdhi ho gayI / mere mana meM bhagavAn para mahAkAvya likhane kA aTala saMkalpa thA / mahAvIra se bar3hakara usakA viSaya kyA ho sakatA thA ? apane rasa ke Apa hI utsa the mahAvIra : manuSya kI harasambhava kAmanA kI ve antima paripUrti the, paritRpti the| sAre rasoM ke udgama the ve parama paramezvara : aura sAre rasoM ke paripUrNa samApana bhI the / kAvya ke unmukta, Urdhva kalpa-uDDayana ke binA una ananta virAT AkAza - puruSa ko zabdoM meM bA~dhane kA aura koI upAya nahIM hai / isIse merA Agraha thA ki maiM bhagavAna para mahAkAvya hI likhUMgA aura koI vidhA nahIM svIkArU~gA / so apanA yaha nizcaya maiMne munizrI ke samakSa prakaTa kiyA / " "do TUka uttara meM nirNaya de diyA yogI ne : "mahAkAvya avazya likhoge, para bAda meN| pahale 'muktidUta' jaisA hI eka upanyAsa bhagavAn para likha denA hogA / upanyAsa kI lokapriya vidhA ke dvArA hI bhagavAna isa deza ke koTi-koTi prajAjanoM ke hRdaya taka pahu~ca sakeMge .....!' zrIguru ke usa avikalpa Adeza ko sAmane pAkara maiM stabdha ho rahA / maiMne phira se apane manobhAva ko adhika spaSTa kiyA; kintu yogI kA nirNaya aTala rhaa| maiM vinata ho gayA / isase pUrva mere kucha qadradAna hitaiSiyoM ne aura zrI sampanna snehiyoM ne Agraha kiyA thA ki mahAvIra para maiM philahAla kAvya nahIM, upanyAsa hI likhUM : lokapriya vidhA meM hI racanA kruuN| munizrI kA Agraha bhI yahI thA / magara maiM pahale apane nizcaya para aDiga rahA, aura usakI khAtira upanyAsa ke lie prastuta Arthika prabandha kI yojanA ko bhI maiMne asvIkAra kara diyA / maiM usa samaya abhAva meM thA, mere sAmane koI Arthika avalamba nahIM thA / yogakSema eka prazna cihna bana kara sammukha khar3A thA / magara phira bhI maiMne uparokta Arthika prabandha bhI asvIkAra kiyA, isa saMkalpa ke kAraNa ki likhUMgA to kAvya hI, upanyAsa nahIM / hRdaya meM eka durddharSa saMkalpa - zakti aura AtmaniSThA jAga uThI thI / '''''' laga rahA thA ki, AkAza - puruSa mahAvIra kA lIlA-gAna karane ke lie mere kavi ko AkAzavRtti svIkAra lenI cAhiye / isa yuga ke caritranAyaka, mahAviSNu mahAvIra svayam hI kyA kama samartha haiM ? unake caritra-gAna meM kavi lIna ho gayA, to caritArtha AkAza meM se utaregA / munizrI vidyAnanda - vizeSAMka For Personal & Private Use Only 157
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ merA nirNaya bAhya sampattimAna na badala sake : kintu svayam parama lokaraMjana bhagavAn ne apane hI eka pratirUpa digambara yogI ke mAdhyama se merA nirNaya apane hAtha meM le liyA / ..... 'evamastu' kaha kara maiM namita ho gayA, bhagavadpAda gurudeva zrI vidyAnanda svAmI ke caraNoM meN| aura AkAzavRtticArI vidyAnanda ne apane eka iMgita mAtra se, mAno AkAza meM se hI merA caritArtha mere sAmane prastuta kara diyaa|... ..."usI dopahara indaura se, mere indaura-kAla ke snehI aura madhyapradeza ke eka supratiSTha rAja-samAja netA zrI bAbUbhAI pATodI, zrI mahAvIrajI A pahu~ce / munizrI ke caraNoM meM barasoM bAda hamArA adbhuta sneha-milana huaa| munizrI dvArA hI sthApita indaura kI, zrI vIra nirvANa graMtha-prakAzana samiti' ke maMtrI haiM baabuubhaaii| munizrI ne kavi kA caritArtha-bhAra unheM saheja diyaa|"""us tIsare pahara apane jIvana meM AkAzavRtti kI amoghatA kA eka jvalanta anubhava huaa| kAza, hama usa yogakSemavahAmyahaM' para apane ko samUcA chor3a sakeM ! eka bAra to chor3a kara dekheM : vaha acUka bhAra uThA hI letA hai| zrI mahAvIrajI meM mujhe zrI bhagavAn kI camatkArika darzana-kRpA kA anubhava bhI huaa| sAndhya AratI kI belA meM jaba cA~danapura ke bAbA ke samakSa, ghaMTA-ghar3iyAla ke anavarata nAda ke sAtha, sau-sau dIpoM kI AratiyA~ jhalamalAtI huI uThatI haiM; usa kSaNa prabhu ko atyanta samIpa, ThIka apane sammukha pA kara, merI A~khoM se avirala A~sU bahane lge| rakta-mAMsa ke jIvita mAnava cehare se bhI, pASANa-mUrti meM avatarita prabhu kA vaha mukha-maNDala adhika jIvanta, tarala, USmA-dIpita lgaa| antartama kI AtmIyatA se sAre mana-prANa A~suoM meM umar3a aaye| bhagavAn kI usa vizvavallabha chAtI meM sara DhAla dene ko maiM Akula-vyAkula ho utthaa| tIna dina-rAta nirantara usa tIrtha-bhUmi ke kaNa-kaNa meM, sAre AkAza-vAtAsa meM, bhagavAna kI jIvanta upasthiti kA camatkArika bodha hotA rhaa| aura dUsarI ora bhagavadpAda gurudeva vidyAnanda meM apane una tIrthezvara prabhu ko calate-phirate, dharmadezanA karate dekhaa| usa digambara siMha meM mahAvIra kI narasiMha mudrA kA jvalanta sAkSAtkAra huaa| deva-guruzAstra kA samanvita sAkAra darzana paayaa| aura zrI mahAvIra prabhu kA vahI anugraha Aja mujhe sahasA hI koTA kI isa bhUmi meM le AyA / adbhuta hai usa ananta puruSa kA khel| isa prasaMga para yaha smaraNa honA svAbhAvika hai ki Aja se sattAIsa varSa pUrva, kevala hindI ke hI nahIM, kintu samasta bhArata ke eka mUrdhanya kathAkAra tathA cintaka zrI jainendrakumAra ne, jaina purANa-kathA para Adhunika sAhitya-svarUpa meM sRjanAtmaka kArya karane kA prastAva mere sAmane sahasA hI rakkhA thaa| yogAyoga ki usa samaya ThIka yahI svapna aura preraNA mere mana meM bhI jAga rahI thii| eka TelIpethI-sI huii| maiMne svIkAra liyaa| jainendrajI ne isa yojanA ko bhAratIya jJAnapITha se sambaddha karavA 158 tIrthaMkara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ diyaa| suzrI ramArAnI jaina aura sAhu zAMtiprasAda jaina ne isakA svAgata kiyaa| jJAnapITha ne merA lekhana-bhAra uThA liyaa| aura jJAnapITha ke eka Adya svapnadRSTA aura vartamAna maMtrI zrIyuta bAbU lakSmIcaMdra jaina apane mauna sneha aura AtmIya preraNA se patroM dvArA merI sRjana-sAdhanA ko barAbara hI siMcita karate cale gye| pUjya jainendrajI, mAtR-pitavat sAhu-dampatti tathA bhAI sAhaba lakSmIcandrajI ke saMyukta sArasvata prema kI AdhAra-zilA para hI 'muktidUta' kA yaha romAnI ratna-prAsAda utthaa| ina AtmIyoM ke prati merI kRtajJatA zabdoM se pare hai| koTA ke vizvadharma-nyAsa ke pramukha TrasTI zrI trilokacanda koThArI, zrI madanalAla pATanI tathA zrI gaNezIlAla rAnIvAlA aura unake anya sahayogiyoM ne, pUjya munizrI kI preraNA se, hamArI sarasvatI ko jisa apUrva sneha-sammAna se abhiSikta kiyA hai, use AbhAra-pradarzana kI aupacArikatA dvArA nahIM cukAyA jA sktaa| mere indaura kAla ke snehI sAhitya-saMgI bhAI zrI nAthUlAla jaina 'vIra' kI AtmIya qalama ke binA yahA~ 'muktidUta' aura usake racanAkAra kA yatheSTa paricaya prakaTa honA asaMbhava thaa| gopana prIti kA yaha prakAza mujhe kabhI nahIM bhuulegaa| aura yaha bhI eka divya saMyoga hI hai ki indaura ke holakara kaoNleja ke dinoM meM mere kizora vidyA-sahacara bhAI akSayakumAra jaina ke hAthoM hI kavi ke gale meM yaha par3I hai| akSayabhAI ne mere paricaya meM abhI kahA thA--'vIrendra to vasanta ke pakSI haiM, ve to Aja bhI yuvA hI haiM, kintu maiM to bUr3hA ho gyaa|' para meM kahanA cAhatA hU~ ki maiM vasanta kA pakSI hU~, to akSaya mere vasanta haiN| aura yaha abhI pramANita ho gyaa| unhIM ke hRdaya ke vasantAkAza meM yaha kavi-paMchI abhI eka ajIba ur3Ana kI mudrA meM A gayA hai| hamAre yaga-zIrSa para baiThe haiM, kaivalya-sUrya tIrthaMkara mahAvIra : aura unakI jinezvarI bhagavatI sarasvatI kI kokha se hI mere kavi kA janma huA hai, aura parama bhAgavad vidyAnanda svAmI kI pratApI gurumUrti se Aja jinazAsana udyotamAna hai| ina tInoM ko namita mAtha praNAma karatA huuN| aura anta meM atizaya AbhArI hU~ yahA~ upasthita hajAroM zrotAoM kA, jinhoMne mere zabdoM ko ThIka mere sAtha tanmaya hokara sunA hai| ApakA yaha tadAkAra snehabhAva mujhe jIvana meM sadA yAda rhegaa|......" 00 zUnya ke dhanuSa para samaya kA zara dhara, vedha diyA kSara ko mukta huA akSara / munizrI vidyAnanda-vizeSAMka 159 For Personal & Private Use Only
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka avalokana mahAvIra-sAhitya : vigata pacAsa varSa 1621-30 mahAvIra-stotra (anu. devIlAla) 1921 vIra-bhaktAmara (dharmavardhanagaNi) 19 26 mahAvIra jIvananI mahimA (becaradAra dozI) 1927 Lord Mahavira and Some Other Teachers of His time (Kamata Prasad Jain) 1927 mahAvIra-caritra (jinavallabha) 1929 1931-40 mahAvIranA daza upAsako (becaradAsa dozI) 1931 bhagavAn mahAvIra kA Adarza jIvana (cauthamala mahArAja) 1932 dharmavIra mahAvIra aura karmavIra kRSNa (mUla : sukhalAla, anu. zobhAcandra) 1934 mahAvIra svAmIno AcAra-dharma (gopAladAsa paTela) 1936 mahAvIra svAmIno saMyama-dharma (gopAladAsa paTela) 1936 jagadguru mahAvIra (amara muni) 1937 mahAvIra-caritra (anu. guNacandra) 1937 Mahavira : His life and Teachings (B. C. Law) 1937 mahAvIra svAmIno aMtima upadeza (gopAladAsa paTela) 1938 bhagavAn mahAvIra kA janma-kalyANa (cauthamala mahArAja) 1938 vIra-stuti (puSpa bhikSu) 1939 bhagavAn mahAvIra kI aMtima zikSAe~ (vardhamAna mahArAja) 1940 mahAvIra (urdU : amara muni) 1940 1641-50 tIrthaMkara mahAvIra ke prati (vIrendrakumAra jaina) 1941 mahAvIra kathA (gopAladAsa paTela) 19 4 1 zramaNa bhagavAn mahAvIra (kalyANa vijaya) 1941 mahAvIra-vANI (becaradAsa dozI) 1942 vIratthuI (AtmArAma) 1942 mahAvIra vardhamAna (jagadIzacandra jaina) 1945 mahAvIra-caritra (ma. harSacandra, anu. jI. ena. zAha) 1945 mahAvIranA yuganI mahAdevIo (suzIla) 1945 vIra-stuti (amaracandra) 1946 Lord Mahavira (Boolchand) 1948 bhagavAn mahAvIra (gokuladAsa kApar3iyA) 1949 mahAvIra (ratilAla zAha) 1949 bhagavAna mahAvIra kI ahiMsA aura mahAtmA gAMdhI (pRthvIrAja jaina) 1950 bhagavAn mahAvIra kI sAdhanA (madhukara muni) 1950 mahAvIra-jIvana-vistAra (suzIla) 1950 vardhamAna mahAvIra (brajakizora nArAyaNa) 1950 160 tIrthaMkara / apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1951-60 buddha aura mahAvIra (ma. ki. gha. mazarUvAlA, anu. jamanAlAla jaina) 1951 bhagavAn mahAvIra (dalasukha mAlavaNiyA) 1951 mahAmAnava mahAvIra (raghuvIrazaraNa divAkara) 1951 mahAvIra kA jIvana-darzana (riSa bhadAsa rAMkA) 1951 varddha mAna (mahAkAvya : anUpa zarmA) 1951 bhagavAn mahAvIra (kailAzacandra zAstrI) 1952 mahAvIra (dhIrajalAla zAha) 1952 mahAvIra-stotra (jinavallabha sUri) 1952 tIrthakara vardhamAna (zrIcanda rAmapuriyA) 1953 bhagavAn mahAvIra (kAmatAprasAda jaina) 1953 bhagavAn mahAvIra aura unakA mukti-mArga (riSabhadAsa rAMkA) 1953 mahAvIra kA antastala (satyabhakta) 1953 Mahavira (Amarchand) 1953 Lord Mahavira (Puranchand Samsookha) 1953 bhagavAn mahAvIra aura vizva-zAnti (jJAnamuni) 1954 mahAvIra devano gRhasthAzrama (nyAya vijayamuni) 1954 mahAvIra kA sarvodaya-tIrtha (jugalakizora mukhtAra) 1955 vIra-stavana-maMjarI (mohanalAla vADiyA) 1955 nirgrantha bhagavAn mahAvIra (jayabhikkhu) 1956 mahAvIra devanu jIvana (bhadraMkara vijaya) 1956 Mahavira (Vallabh Suri) 1956 Mahavira and Buddha (Kamata Prasad Jain) 1956 Mahavira and His Philosophy of Life (A. N. Upadhye) 1956 bhagavAn mahAvIra (jayabhikkhu) 1950 bhagavAn mahAvIra aura mAMsa-niSedha (AtmArAma AcArya) 1957 mahAmAnava mahAvIra (nyAyavijaya muni) 1957 mahAvIra aura buddha (kAmatA prasAda jaina) 1957 bhagavAn mahAvIra ke pA~ca siddhAnta (jJAnamuni) 1958 bhagavAna mahAvIra ane mAMsAhAra (ratilAla zAha) 1958 mahAvIra-jIvana-mahimA (becaradAsa dozI) 1958 mahAvIra-pravacana (krAnti muni) 1958 Mahavira and Jainism (Jyoti Prasad Jain) 1958 tIrthakara bhagavAn mahAvIra (vIrendra prasAda jaina) 1959 bhagavAn mahAvIra (ramAdevI jaina) 1959 vIra prabhu (vidyAnanda muni) 1959 zramaNa bhagavAna mahAvIra (dhIrajalAla zAha) 1959 mahAvIra : siddhAnta aura upadeza (amara muni) 1960 vIrAyaNa (dhanyakumAra jaina) 1960 munizrI vidyAnanda-vizeSAMka 161 For Personal & Private Use Only
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1961-70 parama jyoti mahAvIra (mahAkAvya : dhanyakumAra jaina 'sudheza') 1961 tIrthakara mahAvIra (vijayendra sUri) 1962 bhagavAn mahAvIranA aitihAsika jIvananI rUparekhA (dhIrajalAla zAha) 1962 zramaNa bhagavAn mahAvIra tathA mAMsAhAra-parihAra (hIrAlAla dUgar3a) 1964 bhagavAn mahAvIraH jIvana-darzana (sumeracandra divAkara) 1965 mahAvIra-caritra (sacitraH bhAnuvijaya) 1965 bhagavAna mahAvIra kI bodhakathAe~ (amara muni) 1966 vIra-nirvANa aura dIpAvalI (cauthamala mahArAja) 1966 bhagavAn mahAvIra (ma. jayabhikkhu, anu. saroja zAha) 1967 mahAvIra kI jIvana-dRSTi (indracandra zAstrI ) 1967 Teachings of Lord Mahavira (Ganesh Lalwani) 1967 mahAzramaNa mahAvIra (sumeracandra divAkara) 1968 ahiMsA-samrATa bhagavAna mahAvIra (saM. sumera ke. jaina, mahAvIra bhAUrAva kaMDArakara) 1969 jJAtRputra zramaNa bhagavAn (hIrAlAla kApar3iyA) 1969 1971-74 mahAvIra aura buddha kI samasAmayikatA (muni nagarAja) 1971 mahAvIra merI dRSTi meM (AcArya rajanIza) 1971 mahAvIra-vANI (AcArya rajanIza) 1972 nayanapathagAmIbhavatu me (sacitra mahAvIrASTaka) (m bhAgacandra, anu. bhavAnIprasAda mizra) 1972 bhagavAn mahAvIra : jIvana aura upadeza (vipina jArolI) 1972 AdhunikatA-bodha aura mahAvIra (vIrendra kumAra jaina) 1973 tIrthaMkara varddhamAna (vidyAnanda muni) 1973 tIrthaMkara vardhamAna mahAvIra (jayakizanaprasAda khaNDelavAla) 1973 bhagavAn mahAvIra aura unakA tattva-darzana (AcArya dezabhUSaNa) 1973 bhagavAn mahAvIra (gokulacandra jaina) 1973 bhagavAna mahAvIra kI sUktiyA~ (rAjendra muni zAstrI) 1739 bhagavAn mahAvIra : jIvana aura siddhAnta (premasAgara jaina) 1973 bhagavAn mahAvIra ke preraka saMsmaraNa (mahendrakumAra 'kamala') 1973 mahAvIra kI mAnavatA (kAvya : hukumacandra jaina 'anila') 1973 mahAvIra : vyaktitva, upadeza aura AcAra-mArga (riSabhadAsa rAMkA) 1973 vaizAlI ke rAjakumAra tIrthaMkara varddhamAna mahAvIra (nemIcanda jaina) 1973 prakAzya : 1974 tIrthaMkara varddhamAna mahAvIra (padmacandra zAstrI) tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA (sva. nemicandra zAstrI, jyotiSAcArya) anuttara yogI : tIrthaMkara mahAvIra (upanyAsa : vIrendrakumAra jaina) 000 162 tIrthaMkara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra : samAjavAdI saMdarbha meM aAjAdI ke paccIsa varSa bAda prAja tRSNA, bubhukSA, garIbI-amIrI, vipulatAvipannatA kI khAI aura adhika caur3I najara AtI hai; phalataH karuNA-krodha ke bIca samanvayavAdI dRSTi projhala hai| karuNA nirAzA meM aura krodha hiMsA meM tejI se badala rahe haiN| - dhannAlAla zAha paccIsa sau varSa pUrva bhArata kI sAmAjika aura Arthika sthiti se Aja kI tulanA karanA na to buddhimAnI hI hai aura na hI tarkasaMgata; kintu yaha asaMdigdha hai ki tatkAlIna yogI tIrthaMkara mahAvIra aura gautama buddha ko ahiMsA, aparigraha-jaise siddhAntoM ke pratipAdana kI z2arUrata mahasUsa huI thI isa dRSTi se AdhyAtmika pariprekSya meM taba aura aba ina siddhAntoM kI mahattA eka jaisI hI hai, sirpha tIvratAoM meM kamobeza huA hai / vaiyaktika caritra-racanA kI dRSTi se samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacA ritra kA tribhuja vyakti ko mokSa kA mArga prazasta karA sakatA hai / jenAcArya umAsvAti kA yaha trika "samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH' mahAvIra aura unake pUrvavartI teIsa tIrthaMkaroM kA mUlamaMtra rahA hai / svarga yA mukti kA yaha mArga vyakti hI nahIM samAja, rASTra aura yahA~ taka ki saMpUrNa vizva ke lie yugoM-yugoM taka aparivartita aura yakasAM maujU hai / rAjakumAra mahAvIra, tapasvI muni mahAvIra tathA kevalajJAna prApta kara mukti-sundarI kA varaNa karane vAle tIrthaMkara mahAvIra ne darzana; jJAna aura cAritrya kI triveNI se manomanthana, vANI-sphuraNa aura karmAnuzIlana dvArA jina ratnoM kA punarAviSkaraNa kiyA unameM ahiMsA aura aparigraha una AdhArazilAoM kI bhA~ti prakaTa hue, jinameM satya, asteya aura brahmacarya ke mahAn siddhAnta svayameva samAviSTa haiM / zrAvaka yAnI gRhastha ke lie mahAvIra ne ina vratoM ke sAtha 'aNu' zabda jor3akara inheM 'aNuvratoM' kI saMjJA dI aura inake kramika paripAlana ko sadgRhastha yA sabhyajana; aura samAja ko satsamAja, yA zrAvaka samAja kahA / ahiMsA se lekara parigraha-parimANuvrata kI kramabaddhatA meM ahiMsA zIrSastha aura parigraha kA sImAMkana antima kar3I hai| mahAvIrayugIna ahiMsA rAjanayika aura vaidika vikRtiyoM kI upaja thii| tatkAlIna samAja ke prabhAvazAlI aMga kSatriya aura brAhmaNoM kI rAjyalipsA , kIrti munizrI vidyAnanda-vizeSAMka 163 For Personal & Private Use Only
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAmanA aura svArthasAdhanA kI suzRMkhala aura suniyojita dena vaha thii| dUsare zabdoM meM talavAra aura kalama kA milA-julA kamAla vaha thA, jisane zoSaNa ke dvAra khole, mAnava-samatA kI anubhUti ko khaNDita kiyA, sAmAjika uccatA-nimnatA ke tamage lagAkara sAmAjika-Arthika vibhedoM ke uta~ga durga khar3e kiye / bIsavIM sadI ke isa antima caraNa meM mahAvIrakAlIna samAja kI apekSA zata-zata gunI hiMsA aura damana-zoSaNa, vargabheda kI prAcIreM khar3I kI gayI haiN| paMjIvAdI amarIkA ho, yA samAjavAdI rUsa, sarvanAza kI sAmagrI ke nirmANa kI hor3Ahor3I meM saba lage haiN| ina do mulkoM ke alAvA phrAnsa aura cIna ne bhI aNubama-udjanabama aura prakSepAstroM ke ambAra-keambAra saMgrahIta koSa meM surakSita rakhe haiM / bahAnA hai ki hiMsA ke sarvanAzamayI pralayaMkara tANDava ko hiMsA ke mukAbale kI tAkata khar3I karake hI rokA jA sakatA hai| "vAra DiTareMTsa" ke isa chalanAmayaM prapaMca meM Aja kA vizva sarvanAza ke kagAra para A khar3A huA hai aura usane samaMdara kI atala gaharAiyoM aura AsamAna kI achUtI U~cAiyoM ko nApane ke apane vaijJAnika aura kAlpanika upakrama ko anavarata jArI rakhA hai| mahAvIra ne ahiMsA se aparigraha taka pahu~cane kI sIr3hI batAyI hai| Aja ke yugasaMdarbha meM parigraha se hiMsA taka kA mArga prazasta hotA dIkha par3a rahA hai| abhAva, AvazyakatA aura adamya vAsanAoM ke ghere meM baMdhA mAnava-mana parigraha kA parimANana nahIM karanA cAhatA; vartamAna se asaMtoSa aura bhaviSya ke prati nirAzA yA ki vartamAna se bagAvata aura bhaviSya ke svarNima svapna yA atIta kA vyAmoha, vartamAna se zikAyata ke irda-girda saMsAra kI dhurI DAMvADola hai| svatantratA ke paccIsa varSa bAda Aja tRSNA, bubhukSA, amIrI-garIbI, vipulatAvipannatA kI khAI aura adhika caur3I hotI najara AtI hai; phalataH karuNA-krodha ke bIca samanvaya kI dRSTi ojhala hai| karuNA nirAzA meM aura krodha hiMsA meM bar3I teja gati se badala rahe haiN| rAjakumAra mahAvIra tIrthaMkara mahAvIra ke jIvana, cintana aura karma kA marma hamArI rASTrIya samasyAoM kA samAdhAna kara sakatA hai| rAjanIti kA ratha pichale bIsa varSoM meM nirmANa-patha para mIla ke patthara gAr3ane meM eka sImA taka saphala huA hai, isa tathya se muMha mor3anA eka taraha se satya kI anadekhI hI hogii| tRSNA, parigraha aura parigraha kI pUMjIvAdI manovRtti ke mukAbale rAjanIti ke dhurIdharoM ne samAjavAdI samAja-racanA aura janatAntrika samAjavAda kI maMjiloM ke dhuMdhale mAnacitra banAye haiM; kintu yaha viDambanA hI hai ki rASTrIya pUMjI bar3hane kI apekSA canda pUMjIpatiyoM ne apanI sampadA aura pUMjI ko samRddha karane meM sarakAra ko mAta dI hai| amIrI - tIrthaMkara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke kailAza aura garIbI ke pAtAla ke bIca paTarI kaise baiThe ? raktAbha krAnti meM AsthA rakhane vAlI hiMsA ke mAdhyama se, yA mahAvIra kI ahiMsA aura aparigraha kI rAha se| sacAI yaha hai ki hindustAna kI sarajamIM para ahiMsA kI sAMskRtika virAsata ke sAmUhika punarjAgaraNa aura aparigraha kI Arthika kalamabanda kAnUnI saMracanA eka zaktizAlI sakriya ahiMsaka rASTra ko janma de sakatI hai| bhagavAn buddha kA vyaSTi aura samaSTi ke nirmANa kA nArA thA : "dhammaM zaraNaM gacchAmi, saMghaM zaraNaM gacchAmi, buddhaM zaraNaM gacchAmi" / samAjavAdI krAnti-dRSTA svargIya DA. rAmamanohara lohiyA ne apane dala ke kAryakartAoM se eka bAra kahA thA: "aba buddha ke isa udghoSa meM kramika parivartana kara hama yoM kaheM-"buddhaM zaraNaM gacchAmi, saMghaM zaraNaM gacchAmi, dhammaM zaraNaM gacchAmi" / nAre ko isa taraha palaTane se DA. lohiyA kA Azaya thA "buddhi se svIkAra saMsthA meM Ao aura phira samAjavAdI samatA-dharma ke pracAra-prasAra ke lie samarpita ho jaao|" "sAre dharmoM ko tyAgakara ekamAtra merI zaraNa meM A"-apane yuga ke krAntikArI netA kRSNa dvArA arjuna ko diyA gayA ukta karttavyavodha unake "karma hI tere adhikAra meM hai usakA phala nahIM" kI niSkAma bhAvanA se jur3A huA hai| kula milAkara purANa, buddha aura mahAvIra ne apane-apane yugoM meM tatkAlIna sAmAjika, Arthika aura sAMskRtika paramparAoM aura prathAoM ke calate eka nayI vaicArika krAnti ke bIja DAle aura kucha aisI prakriyA apanAyI mAno prAcIna kA kSaya aura navIna kA janma prakRti kA hI koI cirantana niyama ho / astitvahIna hokara astitva denA, jamIna meM daphanAye bIja se naye bIja ko aMkurita karane jaisA vilakSaNa, tathApi svAbhAvika kucha hai; kAza, Aja kA yuga mahAvIra kI ahiMsA aura aparigraha kI nIMva para hiMsA aura parigraha ko daphanA kara sneha, sauhArda, samatA aura samanvaya ke bIja aMkurita karane ke lie eka sAmudAyika karavaTa le sakatA / merA vizvAsa hai, pratIkSita krAnti kA masIhA kRSNa, mahAvIra, buddha yA gAMdhI nahIM varan jana-jana kI antazcetanA kA saghana aura sAmUhika prakaTIkaraNa hI hogaa| 00 munizrI vidyAnanda-vizeSAMka 165 For Personal & Private Use Only
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ vartamAna yuga meM mahAvIra kI prAsaMgikatA mahAvIra ko ahiMsA, unakA anekAnta, unakA aparigraha, sabhI prANiyoM ko samAna dekhane kI unakI dRSTi, 'jiyo aura jIne do' kA unakA nArA vartamAna yuga meM hama sabako AkarSita kara rahe haiM-atyanta prAsaMgika bane hue haiN| -sarojakumAra mahAvIra aura hamAre bIca DhAI hajAra sAloM kA phAsalA hai| isa phAsale meM hamArI pacAsoM pIr3hiyA~ AIM aura giiN| saikar3oM prakAra kI zAsana-vyavasthAe~ aura zAsaka bane aura miTe / aneka tarka-paddhatiyA~ manuSya ke mastiSka ko chUtI huI gujaratI rhiiN| ina DhAI hajAra saMvatsaroM meM manuSya ne bhautika sukhoM kI aneka daur3eM jItIM aura vijJAna ko sAdhakara aneka karizme svayaM ke lie paidA kie| isa saba ke bAvajUda manuSya kA caritra apanI Adima pravRttiyoM kI parate parimArjita nahIM kara skaa| vaha Upara se sabhya avazya bana gayA, kintu bhItara asabhya banA rahA / AkAza aura pAtAla ko eka karane ke bAda bhI use isa bAta kA ahasAsa ho rahA hai ki usakA parizrama sArthaka nahIM huaa| jisa sukha kI talAza meM vaha bhaTakatA rahA vaha use nahIM milaa| aura jisa kisma kA sukha use mila sakA hai; vaha use ubA adhika rahA hai| yaha usake hone aura honA cAhane kI sthitiyoM ke bIca phailI huI jindagI kI trAsadI hai| Aja vaha antarrASTrIya hokara bhI akelA hai aura saba kucha ke bIca bhI na kucha pratIta ho rahA hai / aura yahI kAraNa hai ki mahAvIra ina saikar3oM varSoM ke antarAla ko lAMghakara Aja bhI apane tapazcaraNa kI upalabdhiyoM ke kAraNa hameM hamAre lie prAsaMgika bane hue milate haiN| Aja kA manuSya apane Apa meM TUTA huA khaNDita aura aspaSTa prANI hai| vaha jo kaha rahA hai aura jo kucha kara rahA hai usameM bhinnatA hai| vaha apanI svAbhAvika pratiSThA ke uddezya se kahatA kucha aisA hai, jo prItikara aura zreyaskara hai; kintu karatA vaha vahI hai, jo usake vyaktigata svArtha ko siddha kre| usameM kathanI aura karanI kA yaha antara isalie hai ki hamameM kathanI ko mAtra zabdoccAra mAna lene kI truTi samA tIrthaMkara / apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ gaI hai / pariNAmataH Aja karma se daridra upadezakoM kI bhIr3a bar3ha gaI hai| hara cAlU hameM pA~ca minaTa meM DhAI kilo upadeza de jAtA hai, jisakA zatAMza bhI usake caritra meM kahIM caritArthaM nahIM miltaa| yahAM mahAvIra yAda Ate haiM / ve mana, vacana aura karma kI zuddhatA para bala dete haiM / nirmala mana, saMyata vacana aura tadanukUla karma manuSya ke caritra ko dRr3ha banA sakate haiM / aura aisA dRr3ha vyakti hI netRtva kA adhikArI ho sakatA hai / kyoMki aise vyakti kI kathanI ke pIche saMkalpa hogA, karma hogA / usakI kathanI cUMki thothA upadeza nahIM hogI, ata: vaha prerita karegI / 1 aura mahAvIra hameM kyoM prerita karate haiM ? kyoM hameM bhItara taka chU jAte haiM ? isIlie to, ki unhoMne apane mana, vacana aura karma ko apane jIvana meM eka maMca para biThAkara apane caritra ke sUtra meM piro liyA thA / aneka varSoM kI sAdhanA kI upalabdhi ke rUpa meM unhoMne jo kahA, usake pIche unakI jIvanAnubhava kI zakti thI / jIvanAnubhava ke binA idhara jo upadeza hameM diye jAte haiM, unake pIche AcaraNa kI zakti na hone ke kAraNa hameM AkarSita nahIM karate / mana, vacana aura karma kA jisake jIvana meM sAmaMjasya nahIM milegA, usakI kathanI aura karanI saMdarbhahIna hogI / vaha vaisA hI khaNDita vyaktitva hogA, jaisA ki Aja Adhunika sAhitya meM vyakta kiyA jA rahA hai / pichale kucha varSoM se hamAre deza meM samAjavAda kA bar3A hallA hai / samAjavAda kI carcA pratyeka rAjanItika va sAmAjika saMgaThana kA priya viSaya banI huI hai / isa saba ke bAda bhI hamArA deza samAjavAditA kI ora eka iMca bhI Age bar3hatA dikhalAI nahIM detA / samAjavAda dhana aura aizvarya ke prati udAsInatA kA bhAva jAgRta nahIM karanA cAhatA / vaha unake baTavAre mAtra ke lie adhika cintita hai / aura baTavArA isalie saMbhava nahIM ho pA rahA hai, kyoMki sAmAjika pratiSThA ke mUlya hI dhana sampatti aura aizvarya bane hue haiM / yahA~ mahAvIra kA aparigraha hamAre sAmane prAsaMgika ho uThatA hai / mahAvIra kA aparigraha sampatti ke baTavAre kI bAta nahIM karatA / vaha to anAvazyaka dhana-sampatti se lagAva hI na rakhane kI bAta kahatA hai / mahAvIra kA aparigraha sAmAjika mUlyoM ke sIdhe nikaTa pahu~cakara kahatA hai ki jo jitanA aparigrahI hai, vaha utanA hI mahAn hai / aura aparigraha hI ahiMsaka ho sakatA hai; ataH dhana-sampatti meM hor3a karane vAlA sAmAjika pratiSThA kA pAtra nahIM hai / pratiSThA kA pAtra vaha hai jisake mana meM parigraha ke prati vikarSaNa hai / vahI samAja meM Age baiThane kA supAtra hai / aisA aparigrahI hI AdaraNIya hai / aisA aparigrahI daridrI nahIM hai, vaha saMcaya kI kupravRttiyoM se mukta samRddha mAnava hai / aparigraha kI aisI pratiSThA yadi sAmAjika mUlya ke rUpa meM ho jAe to samAjavAda kI sukhada parikalpanA AsAnI se sAkAra ho sakatI hai / munizrI vidyAnanda - vizeSAMka For Personal & Private Use Only 167
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ Aja vibhinna dhArmika evaM rAjanItika matavAdoM se saMsAra pIr3ita hai| vibhinna matavAdoM ke alaga-alaga maMca haiN| ina alaga-alaga maMcoM para unake kaTTara samarthaka baiThe hue haiN| saba ke apane-apane tarka aura apane-apane Agraha haiN| kisI ko kisI anya kI sunane kI phurasata nahIM / na koI Avazyaka hI samajhatA hai ki dUsare kI bAta bhI sunI jAe, gunI jaae| sabhI apane-apane niSkarSoM ke prati Azvasta haiM / nizcita haiM / dRr3ha haiN| dUsaroM ke vicAra aura tarka unake lie bakavAsa haiN| apanI-apanI sthApanAe~ unake lie pUrNa va antima haiN| pariNAmataH deza meM dveSa, kaTutA, saMgharSa aura hiMsA kI sthitiyA~ vidyamAna haiN| isa prakAra ke ekAnta durAgrahoM ke bIca hameM mahAvIra kA anekAnta ekadama prAsaMgika lagatA hai| mahAvIra kA anekAnta eka hI vastu ko aneka dRSTiyoM se dekhe jAne kI saMbhAvanAoM para bala detA hai| yathArtha sattA ke aneka rUpa ho sakate haiN| aura unameM se koI bhI rUpa apane Apa meM pUrNa nahIM hotaa| mahAvIra kA anekAnta-darzana kisI bhI vastu athavA vicAra ke prati sahiSNatA kA vAtAvaraNa nirmita karatA hai| yaha anekAnta kisI bhI vastu athavA vicAra ke prati aneka logoM dvArA vyakta kie gae aneka kathanoM ko satyAMza mAnatA hai / vaha yahI mAnatA hai ki kisI eka satyAMza meM hI pUrNa satya hogA, kintu usameM satyAMza kI saMbhAvanA avazya hai| aura mahAvIra kA anekAnta una saba kI zodha kara una saba meM se gujarakara pUrNa satya kI zodha ke lie hameM prerita karatA hai| koI satyAMza apane Apa meM pUrNa nahIM hai / aura pratyeka dRSTikoNa meM satyAMza hotaa| ataH mahAvIra kA anekAnta hameM pratyeka dRSTikoNa meM satyAMza kI abhivyakti ke prati Azvasta karate hue vibhinna dRSTikoNoM meM se gujarakara satya kI zodha ke lie AhvAna to karatA hI hai, vaha vaicArika dharAtala para sahaastitva kA siddhAnta hI bana gayA hai| . mahAvIra ne 'jiyo aura jIne do' kA nArA dekara saMsAra meM saba ko jIne kA samAna adhikAra diyaa| kisI ko yaha haka nahIM ki vaha apane jIne ke lie dUsare ko na jIne de| saMsAra ke sAre prANI samAna rUpa se mahattvapUrNa haiM / aura mahAvIra kI ahiMsA isIlie vizvavidita hai| ahiMsA siddhAnta ko apanA kara isa aNu-AyudhoM ke yuga meM bhI mahAtmA gAMdhI ne yaha siddha kara kara dikhAyA ki ahiMsA kI zakti aparimita hai| apanI ahiMsA se unhoMne usa sAmrAjya ko parAjita kiyA, jisakA sUrya kabhI nahIM DUbatA thA / mahAvIra kI ahiMsA, unakA anekAnta, unakA aparigraha, sabhI prANiyoM ko samAna dekhane kI unakI dRSTi, 'jiyo aura jIne do' kA unakA nArA vartamAna yuga meM hama sabako AkarSita kara rahe haiM aura atyanta prAsaMgika bane hue haiN| tIrthaMkara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ cita-acita saba kisI darpaNa kI taraha jisameM ujAgara svaccha, sAMga samAna nAza aura utpatti pratibimbita jahA~ pratyakSa saha-anumAna jo jagat adhyakSa sUraja kI taraha rAheM dikhAtA vaha vidhAtA jJAna kA hokara nayana se hRdaya taka utare hamAre vaha saMvAre, svapna-jAgRti saba saMvAre ! do AMkha meM jinake nahIM haiM lAla Dore bhakta-mana ke nikaTa prakaTita dveSalava jinake nihore ekaTaka, kamalAkSa, sphuTamUrti prazamita nitya-nirmala nayana-patha se hRdaya meM AyeM, padhAreM ve acaMcala ! munizrI vidyAnanda - vizeSAMka gir3iyAN nayanapathagAmIbhavatume [] bhavAnIprasAda mizra tIna indra-mukuTa-maNi- AbhA jinake yugala kamala-pada-tala dhotI hai jinake caraNoM kI gati - saritA akhila tApa-zAmaka hotI hai jinakA dhyAna kiyA aura jvAlA jAgrata bujhI jagat kI kSaNa meM mahAvIra svAmI AyeM ve nayana - pantha se bhItara, mana meM ! For Personal & Private Use Only cAra jinake pUjana kI dhuna meM gativaMta kisI dAdura ne dabakara mattagayanda chanda ke nIce svargika zrI suSamA ke Alaya nayI eka mahimA se sIMce guNa-samRddha, sukhanidhi vaha dAdura devatulya jisa kRpA-kora se mahAvIra svAmI ve utareM mana ke bhItara nayana - Dora se ! 169
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA~ca sAta tapta-kanaka-AbhA-zarIra bhI jo videha hai hokara eka akhila bhI hai jo jJAna-geha hai jo aja hokara bhI siddhArtha-tanaya bana Aye zrI-suSamA-saMpanna divyalokoM taka chAye ve adbhuta gati parama alaukika sanmati-svAmI utareM mere prANoM meM locana-pathagAmI ! tribhuvanI-jayI kAma ko jisane jIta liyA kaizora kAla meM mukti-sUrya ko sulabha kara diyA jisa sukha-nidhi ne jagajjAla meM bandhu-vidita mahimA maMgalakara apane-Apa prasanna bhAva se nayana-pantha se A utareM ve mana-taTa para jAjvalya nAva se ! ATha chaha ukti-taraMgoM se jinakI vANI-gaMgA kala-kala-madhurA hai jinake jala se snAta bhakta-dala mahAjJAna-taTa para ubharA hai| vimala buddhi ke haMsa Aja bhI jise chor3akara kahIM na jAte nayana-pantha se ve sanmati-prabhu mana vyAkula hai, bhItara Ate ! mAhamoha-AtaMka-vyAdhi ke he dhanvantari ! bandhu-vidita mahimA maMgalakara sAdhu zaraNya sahaja sarvopari bhava-bhaya hareM, praNata jana ke Ananda bar3hAyeM nayana-pantha se utareM mana ke bhItara AyeM ! (mahAvIrASTaka- mUla : kavivara bhAgacandrajI) 170 tIrthaMkara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnA ki sundara hotA hai nirAkAra se AkAra magara hara iMca para use phUla kI taraha na khilAyeM chor3a diye jAe~ khAlI lambe-caur3e maidAna dhvani aura zabda aura gAna raheM magara aise bhI kAna raheM jo cuppI ko suna leM -jainadharma khaNDa munizrI vidyAnanda-vizeSAMka 171 For Personal & Private Use Only
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirAkAra ko nirAkAra ko DhAlanA kaise bane isa dhyAna meM mane-anamane kucha sA~ce bhavAnIprasAda mizra pakAye maiMne DAlakara A~ca meN| sA~ce kucha ThIka-ThIka paka gaye aura DhAlane lagA maiM unake bala para nirAkAra ko AkAra meM vicitra magara eka bAta huI DhAlate-DhAlate nirAkAra ko AkAra meM sA~ce jAnadAra ho gaye jo pahale ThIka-ThIka paka gaye the / aba jAna A jAne para ve yaMtravata AkAra DhAlane se thaka gaye sAMce mere bAvajUda socane lage ki AkAroM ko sImita kiyA jAe jitanA jIvana piyA jAe pyAsI dharatI se use usase jyAdA na pilAyeM mAnA ki suMdara hotA hai nirAkAra se AkAra magara hara iMca para use phUla kI taraha na khilAyeM chor3a diye jAe~ khAlI laMbe-caur3e maidAna dhvani aura zabda aura gAna raheM magara aise bhI kAna raheM jo cuppI ko suna leM aisI bhI raheM A~kheM jo zUnya meM se cuna leM mana ke sukha aMtara se aMtara ke duHkh| tIrthakara | apraila 1974 172 For Personal & Private Use Only
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ sApekSa vikalpa ananta honA bahuta muzkila haihotA hai koI eka zatAbdiyoM meM kabhI-kabhI / lekina sahaja hai zUnya honA ho sakate haiM sabhI / zUnya aura ananta ke bIca hI phailA hai vistAra | yU~ ananta bhI hai mAtra eka bindu aura bindu ke bhItara hai UrjA ananta / donoM ke bIca aMkoM kI jitanI bhI gaNanA hai nirarthaka jor3anA aura ghaTAnA hai ! munizrI vidyAnanda - vizeSAMka aham pIr3ita dinakara sonavalakara jaba sakriyatA se paudhe ko laga jAtA hai ahaMkAra kA kIr3A to phira usameM nahIM khilate upalabdhiyoM ke phUla / aise vRkSa hare-bhare bAgIcoM meM bhI alaga khar3e rahate haiM ThUMTha se ta aura apanI bA~jha U~cAI ko bhI sAbita karate haiM eka nayA mUlya / For Personal & Private Use Only 173
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ prArthanA jina-jina avasaroM para khoyA thA dhIrajaaba vaise kSaNoM meM raha sakU~ avicalita --yaha bala do ! nirdvandva jaba-jaba bhI kSudra bAtoM para tAnI hai bhRkuTI teja kiyA hai svara vaisI sthitiyoM meM raha sakU~ sahaja --yaha sambala do ! jina-jina avasaroM ko bitAyA niSkriya Alasa meM unako bhara sakU~ karma se, racanA se, --vaha sRjana-kSaNa do ! calo kucha dina andhakAra hI shii| jahA~-jahA~ bhUlA hU~ sneha kI chA~ha ko AzISa-bharI bA~ha ko unheM yAda rakha sakU~ aharniza --yaha kRtajJa smaraNa do! tumane bhejI thI sUrya-kiraNa to svAgata kA maMtra par3hA thA hmne| aba bhejI hai a~dhiyArI rAta isameM gAyeMge prema ke giit| -dinakara sonavalakara he manamItakucha dina A~sU kI dhAra hI sahI calo kucha dina andhakAra hI shii| 174 tIrthaMkara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina darzana kI sahaja udbhUti : anekAnta 0 kyA hama vastu ke eka dharma ko bhI ThIka se dekha pAte haiM ? maiM samajhatA hU~ nahIM dekha paate| 0 sampatti kA saMgraha hiMsaka kArya to hai hI, vaha ekAnta aura asyAdvAdI kArya bhI hai / jaba hama apane lie saMgraha karate hai to dUsaroM kI sApekSatA meM socate hI nahIM haiN| 0 parigraha hajAra sUkSma pairoM se calakara hamAre pAsa AtA hai aura hama gaphalata meM pakar3a liye jAte haiN| --jayakumAra jalaja - anekAnta jaina darzana kI sahaja udbhUti hai / jaina dArzanikoM ne dravya padArtha sattA yA vastu kA jaisA vivecana kiyA hai usase unheM anekAnta taka pahu~canA hI thA / unakA dravya-vivecana eka atyanta taTastha vaijJAnika vivecana hai / paravartI zuddha vijJAnoM se dUra taka usakA samarthana hotA hai / jaina darzana ke anusAra dravya ke aneka (ananta nahIM) guNa haiM-- jaise jIva dravya ke jJAna, darzana, sukha, vIrya Adi aura pudgala dravya ke rUpa, rasa, gandha, sparza Adi / vastu yA dravya AkAra meM kitanA hI choTA ho lekina hama use sampUrNataH nahIM dekha sakate / maiM usake eka guNa ko dekhatA hU~, Apa dUsare guNa ko, aura loga tIsare, cauthe guNa ko bhI dekha sakate haiM; lekina eka vyakti yugapat sabhI guNoM ko dekhane meM samartha nahIM hai / sabake dekhe hue kA yoga nahIM kiyA jA sakatA aura yoga ho bhI jAe to bhI vaha sabhI darzakoM ke lie vizvasanIya kahA~ ho pAyegA? kaI khaNDa jJAna mila kara eka akhaNDa jJAna kI prAmANika pratIti zAyada hI karA pAyeM / jagaha-jagaha TUTI huI rekhA eka aTUTa rekhA kA bhrama hI paidA kara sakatI hai; vaha vastutaH aTUTa rekhA nahIM hotii| isa prakAra vastu adhikAMzataH adekhI raha jAtI hai / ___ vastu ke guNa parivartanazIla haiM / guNoM kA parivartana hI vastu kA parivartana hai / isIlie vastu koI sthira sattA nahIM hai / vaha utpAda aura vyaya ke vazIbhUta hai / hara kSaNa usameM kucha nayA utpanna hotA hai aura kucha purAnA kSaya hotA hai / vaha apanI paryAyeM badalatI hai-pUrva paryAya tyAgatI hai aura uttara paryAya ko prApta karatI hai / yaha krama anAdi ananta aura zAzvata hai| yaha kabhI vicchinna nahIM hotaa| hama pahale kSaNa jisa vastu ko dekhate haiM aura dUsare kSaNa vahI vastu nahIM hotI / nadI ke kinAre para khar3e hokara hama eka hI nadI ko nahIM dekhate / hara kSaNa dUsarI nadI hotI hai / munizrI vidyAnanda-vizeSAMka 175 For Personal & Private Use Only
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ aneka guNavAlI ye vastue~ anantadharmA haiM / vastu ke guNoM ko ginA jA sakatA hai / guNa vastu ke svabhAva haiM, vastu meM hI rahate haiM aura svayaM nirguNa hote haiN|' unakI sattA nirapekSa hai / isake viparIta vastu ke dharma ananta haiM / ve vastu meM nahIM rahate / unakI sattA sApekSa hai| isalie ve kisI kI sApekSatA meM hI prakaTa hote haiM / sApekSatA gayI to vaha dharma bhI gayA / pariprekSya yA dRSTi-vindu ke badalate hI dRzya badala jAtA hai / dUsare pariprekSya se dekhane para dUsarA dRzya hotA hai / dharma vyavahAra-kSetrIya hai / vastu kA choTA honA, bar3A honA, pati, pitA putra Adi honA vyavahAra aura sApekSatA kA viSaya hai| isIlie rUpa, rasa, gandha Adi jahA~ guNa haiM vahIM choTApana, bar3Apana, patitva, pitRtva, putratva Adi guNa nahIM; dharma haiN| ananta vastuoM ke kAraNa ananta sApekSatAe~ nirmita hotI haiM / sApekSatAoM ke guNa, mAtrA, lambAI, caur3AI, U~cAI, sthAna, kAla Adi aneka AdhAra hote haiM / vastu kA acchA, bhArI, lambA, caur3A, U~cA, dUra, prAcIna Adi honA kisI sApekSatA meM hI hotA hai / sApekSatA prastuta karane kA kArya kevala usI varga kI vastu nahIM anya vargoM kI vastue~ (jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza, kAla) unake bheda aura unakI ananta saMkhyAe~ karatI haiM / sApekSatAoM se vastu ke ananta dharma nirmita hote haiN| eka hI vastu ananta bhUmikAoM meM hotI hai / eka hI vyakti pitA, putra, bhAI, guru, ziSya, zatru, mitra, taTastha Adi kitane hI rUpoM yA dharmoM meM prakaTa hotA hai / hama kisI eka koNa se dekha kara vastu kA nAmakaraNa kara dete haiN| nAmakaraNa vastu ke sampUrNa svarUpa ko saMketita nahIM karatA / vastu ke nAnA dharmoM meM se usake kevala eka dharma para hI TikA hotA hai nAma / zabdoM para vyatpatti aura artha kI dRSTi se vicAra karate hue AThavIM zatAbdI IsA-pUrva ke bhAratIya AcArya yAska ne vastu kI isa ananta dharmitA ko apane DhaMga se anubhava kiyA thA--'sthUNA (khambhA) zabda kI vyutpatti sthA (khar3A honA) dhAtu se mAnI jAtI hai| yadi khambhe ko khar3A hone ke kAraNa sthUNA kahA jAtA hai to use gaDDhe meM phaMse hone ke kAraNa darazayA (gaDDhe meM sA huA) aura balliyoM ko sa~bhAlane ke kAraNa sajjanI (balliyoM ko saMbhAlanevAlA) bhI kahA jAnA cAhiye / 2 kyA hama vastu ke eka dharma ko bhI ThIka se dekha pAte haiM ? maiM samajhatA hU~, nahIM dekha pAte / udAharaNa ke lie adhyApaka ko leN| yaha nAma vyakti ke, eka dharma para AdhArita hai| hamane usake anya sabhI dharmoM ko nakAra diyaa| saudA kharIdate samaya vaha kharIdadAra hai, putra ko cAkaleTa dilAte samaya pitA hai| hamane ina sabakI ora dhyAna nahIM diyA / yahA~ taka ki kakSA par3hAne se saphalatApUrvaka bacate samaya bhI use adhyApaka kahA; lekina usake isa eka dharma adhyApana ke bhI to aneka stara haiM--kabhI usane bahuta tejasvI adhyApana kiyA hogA, 1. dravyAzrayA nirguNA guNA:--tattvArthasUtra 5 / 40 2. nirukta, 1-11 tIrthakara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ kabhI bahuta zithila aura ina donoM ke madhya adhyApana ke saikar3oM koTi-krama haiM / ina saba para hamArI dRSTi kahA~ jA pAtI hai ? isa prakAra vastu ke aneka guNa haiM / vaha nirantara parivartanazIla hai aura usake ananta dharma haiM / kyA hama vastu ko usakI sampUrNatA meM dekha sakate haiM, jAna sakate haiM ? saMbhava hI nahIM hai / jitanA bhI hama dekha aura jAna pAte haiM, varNana usase bhI kama kara pAte haiM / hamArI bhASA hamArI dRSTi kI tulanA meM aura bhI asamartha, aparyApta, apUrNa aura ayathArtha hai / * nAnAdharmAtmaka vastu kI virATa sattA ke samakSa hamArI dRSTi ko sUcita karane vAlI bhASA bahuta baunI hai / vaha eka TUTI nAva ke sahAre samudra ke kinAre khar3e hone kI sthiti hai; lekina hama apane ahaMkAra meM apanI isa sthiti ko samajhate hI nahIM haiM / mahAvIra ne vastu kI virATatA aura hamAre sAmarthya kI sImA spaSTa karake hamAre isI ahaMkAra ko tor3A hai / unhoMne kahAH "vastu utanI hI nahIM hai, jitanI tumheM apane daSTikoNa se dikhAyI de rahI hai / vaha itanI virATa hai ki use ananta dRSTikoNoM se dekhA jA sakatA hai / aneka virodhI pratIta hone vAle dharma usameM yugapat vidyamAna haiM / tumheM jo dRSTikoNa virodhI mAlUma par3atA hai use nirmita karane vAlA dharma bhI vastu meM hai / tuma ImAnadArI se--thor3A virodhI dRSTikoNa se--dekho to sahI / tumheM vaha dikhAyI degA / ekAnta dRSTi se viparIta yaha anekAnta dRSTi hai / yahI anekAntavAda hai / yaha vicAra yA darzana hai| eka ora vastu ke aneka guNa, badalatI paryAyeM, aura anantarmitA kA aura dUsarI ora mAnava-daSTi kI sImAoM kA bodha hote hI yaha sahaja hI udbhUta ho utthaa| vicAra meM sahiSNutA AyI to bhASA meM use AnA hI thA / vicAra meM jo anekAnta hai vANI meM vahI syAhAda hai| syAt zabda zAyada ke artha meM nahIM hai / syAt kA artha zAyada ho taba to vastu ke svarUpakathana meM sunizcitatA nahIM rhii| zAyada aisA hai, vaisA hai--yaha to bagaleM jhA~kanA huaa| pAli aura prAkRta meM syAt zabda kA dhvani vikAsa se prApta rUpa 'siyA' vastu ke sunizcita bhedoM ke sAtha prayoga meM AyA hai| kisI vastu ke dharma-kathana ke samaya syAta zabda kA prayoga yaha sUcita karatA hai ki yaha dharma nizcaya hI aisA hai, lekina, anya sApekSatAoM meM sunizcita rUpa se saMbaMdhita vastu ke anya dharma bhI haiM / ina dharmoM ko kahA nahIM jA rahA hai, kyoMki zabda sabhI dharmoM ko yagapata saMketita nahIM kara sakate / yAnI syAta zabda kevala isa bAta kA sUcaka hai ki kahane ke bAda bhI bahuta kucha anakahA raha gayA hai / isa prakAra vaha saMbhAvanA, anizcaya bhrama Adi kA dyotaka nahIM, sunizcitatA aura satya kA pratIka hai| vaha anekAnta-cintana kA vAhaka hai aura hameM dhokhe se bacAtA hai / ___ * bhASA padArthoM ko apUrNa aura yathArtha rUpa meM lakSita karatI hai| (mizela vIela, sImeMTiksa, pR. 171) munizrI vidyAnanda-vizeSAMka 177 For Personal & Private Use Only
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra ne anekAnta ko yadi cintana aura vANI kA hI viSaya banAyA hotA to hameM usase vizeSa lAbha nahIM thA / anekAntavAda aura usakA bhASika pratinidhi syAdvAda aneka vAdoM meM eka vAda aura bana jaataa| usakI kitAbI mahattA hI hotI; lekina mahAvIra kitAbI vyakti the hI nahIM / darzana aura jJAna to unake lie rAstA thA / isa rAste se ve caritra taka pahu~ce the / mukti kA mArga bhI unhoMne isI prakAra nirUpita kiyA hai--'samyaga darzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH' / yahA~ cAritrya sarvocca sthAna para hai / usa para vizeSa bala hai| yaha svAbhAvika hI thA ki aisA vyakti anekAnta-cintana ko AcAra kA viSaya bhI banAtA / anekAnta-cintana hI AcAra meM ahiMsA ke rUpa meM prakaTa huaa| apane ahaMkAra ke kAraNa hama apane-Apa ko hI virATa samajhate haiM / zAyada hama apane Apako apekSAkRta adhika dekha pAte haiM; isalie anya vastuoM kI tulanA meM jinheM hama adhika nahIM dekha pAte apane-Apako bar3A mAna baiThate haiM / mahAvIra ne vastu kI virATatA ko usake aneka guNa, badalatI paryAyoM aura nAnA dharmAtmakatA ke AdhAra para isa prakAra spaSTa kiyA ki hameM usake lie--dUsaroM ke lie hAziyA chor3anA par3A / unhoMne na to Adeza diyA, na vastu ke dharma ko avyAkRta kaha kara avyAkhyAyita rahane diyA--unhoMne vastu svarUpa kI virATatA se hameM paricita kraayaa| unhoMne viSaya kA aisA vivecana kiyA ki hamane ahiMsA ko apane bhItara se upalabdha kara liyaa| ahiMsA ko yadi anekAnta ke rUpa meM unhoMne vaicArika AdhAra na diyA hotA to ve eka dArzanika nirAzA kI sRSTi karate / binA vaicArika AdhAra ke ahiMsA bahuta dina taka Tika nahIM paatii| usakA bhI vahI hazra hotA jo bahuta se vicArahIna AcAroM kA hotA hai / isake viparIta yadi anekAnta kevala vicAra kA hI viSaya rahatA to vaha paNDitoM ke vAda-vivAda taka hI sImita hokara raha jaataa| yahI anekAnta samAja-vyavasthA ke kSetra meM aparigraha kA rUpa grahaNa karatA hai / isa prakAra eka nijI AcAra taka hI vaha sImita nahIM hai / sampatti kA saMgraha hiMsaka kArya to hai hI vaha ekAnta aura asyAdvAdI kArya bhI hai| jaba hama apane lie saMgraha karate haiM to dUsaroM kI sApekSatA meM kucha socate hI nahIM haiN| apane Apako mahattva-kendra mAna lete haiM / dUsaroM ke lie hAziyA na chor3ane ke kAraNa visphoTa aura krAnti honA svAbhAvika hai| mahAvIra ke samaya se Aja kA samaya adhika jaTila hai| Aja hama adhika jaTila aura parokSa artha tathA rAjavyavasthA ke antargata raha rahe haiM / hameM patA hI nahIM calatA aura hamArI sampatti tathA sattA anya hAthoM meM kendrita ho jAtI hai| ina hAthoM ke svAmI eka svayaM ke dvArA saMcAlita jayajayakAra se ghira jAte haiM / mAlAe~, abhinandana, camace, bhATa, aphasara aura caparAsI, saTTA aura kAlA bAjAra unheM sarvajJa banA dete haiM / yaha apanI aukAta ko bhUlanA hai / vastu ke svarUpa kI nAsamajhI hai / yahA~ Ama AdamI ko kevala eka hI koNa se dekhA jA rahA hai / aura use asahAya samajhA jA rahA hai / yaha usakA doSa nahIM; hamArI dRSTi kA doSa hai| kAza, (zeSa pRSTha 190 para) 178 tIrthakara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina bhakti ahaitaka bhakti-mArga eka hI AtmA ke do rUpa-eka, mithyAtva meM DUbA hai kintu jagakara antarAtmA hokara; dUsarA rUpa zuddhavizuddha paramAtmA kI ora mur3atA hai| jIvana meM bahuta mor3a Ate haiM kintu AtmA kA yaha mor3a anokhA hotA hai-suhAga aura lalaka-bharA / priyamilana kI lalaka, kauna tulanA kara sakA hai usakI ? anirvacanIya kI piyAsa jisameM jaga gayI, vaha svayaM avaktavya ho jAtA hai| --DA. premasAgara jaina jainagranthoM meM bhakti se mukti vAlI bAta ekAdhika sthaloM para milatI hai| jaina AcAryoM ne ise siddhAnta rUpa se svIkAra kiyA to jaina kaviyoM ne sthAna-sthAna para bhagavAn se mukti kI yAcanA kii| unakI yAcanA viphala huI ho, aisA nahIM hai| unheM mukti milane kA pUrNa vizvAsa thA aura vaha pUrA huaa| mukti to vaiSNava, zaiva, IsAI, pArasI sabhI bhaktoM ko unake ArAthya devoM ne dI; kintu yahA~ thor3A-sA antara hai| gaja ko grAha se bacAne ke lie jaise viSNa viSNu-loka se daur3e Aye, vaise jaina bhagavAn nahIM daudd'taa| vaha apane sthAna se hilatA bhI nahIM / isa para, eka bhakta to vilApa karate hue kaha uThA-"jo tuma mokha deta nahiM hamako, kaho jAyeM kihi dderaa|" kintu jinadeva pasIje nhiiN| eka dUsare sthAna para, eka dUsare kavi ne kahA--"jagata meM so devana ko deva / jAsu carana paraseM indrAdika, hoya mukati svayameva / " yahA~ bhI bhagavAn daur3akara nahIM AyA / bhakta svayaM gayA, caraNoM kA sparza kiyA aura use mukti mila gyii| vAstavikatA yaha hai ki 'jinendra' kartA nahIM haiM, phira ve mukti dene kA kAma bhI nahIM kara sakate, tadapi jaina bhakta kavi unase mukti mAMgate rahe aura vaha unheM milatI bhI rahI; kaise ? munizrI vidyAnanda-vizeSAMka 179 For Personal & Private Use Only
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka prazna hai, jisakA uttara, jaina bhakti ko jainetara bhakti se pRthak kara detA hai / isa prazna para AcArya samantabhadra ne gaharAI se socA thA / unakA kathana hai ki jainaprabhu kucha nahIM detA, de nahIM sakatA, kyoMki usameM kartRtva-zakti nahIM hai; phira bhI usake puNya-guNoM ke smaraNa se mana pavitra ho jAtA hai / mana ke pavitra hone kA artha hai ki vaha saMsAra se parAGmukha hokara jinendra kI ora unmukha ho jAtA hai / dUsarI bAta, mana ke mur3ate hI duritAJjana svataH dUra ho jAte haiM / duritAJjana hI karma hai / unake dUra ho kA artha hai---karmoM se chuTakArA / isI ko mukti kahate haiM / yaha saba hotA hai mana ke pAva hone se aura yaha pAvanatA AtI hai jinendra - smaraNa se / bhagavAn kucha nahIM detA, kintu usake smaraNa mAtra se mana pavitra to hotA hai / yahI hai vaha bAta, jisase jIva saba kucha pA jAtA hai / dUsarA prazna hai -- jinendra ke smaraNa se mana pAvana kyoM hotA hai ? jinendra ke smaraNa kA sIdhA-sAdhA artha hai -- mana kA jinendra kI ora mur3anA / mur3anA hI mukhya hai / isI ko haThavAdI tAntrika paramparA meM mUlAdhAra kuNDalinI kA jaganA kahate haiM / jaba mana eka bAra mur3a gayA hai, jinendra ke smaraNa kA Ananda pA liyA hai, to vaha bAra-bAra lauTakara bhI, punaH-punaH mur3ane ko lalakatA hai / yaha lalaka hI bar3I bAta hai / yahI Age calakara mana ko sthAyI rUpa se mor3a detI hai / sthAyI rUpa se mur3ane kA artha hai, jinendra kA darzana aura tAdAtmya / ise rahasyavAdI paramparA meM tIsarI aura cauthI avasthA kahate haiM / pahalI avasthA hai mur3anA aura dUsarI dazA hai bAra-bAra mur3ane kI lalaka / eka bAra jaba ArAdhya kA darzana ho jAtA hai, to tAdAtmya hue binA rahatA nahIM / kabIra kI bahuriyA yaha kahatI rahI -- " dhani mailI piu UjarA, kihi vidhi lAgUM pAyaM / " kintu usakA aisA socanA cala hI rahA thA ki vaha piu se tadrUpa ho gayI / jainakavi banArasIdAsa ke ----"bAlama tuhuM tana citavata gAgari phUTi, aMcarA gau phaharAya sarama gai chUTi / " meM bhI yahI bhAva hai / mana ke ArAdhya para sthAyI rUpa se Tikane ke bAda tanmaya hue binA nahIM rahatA / phira " piya mere ghaTa, maiM piya mAhi / jala-taraMga jyoM duvidhA nAhi / " se donoM eka ho jAte haiM / vaha 1 yahA~ rahasyavAdI paramparA se spaSTa antara hai / jainArAdhya 'para' nahIM hai / vaha 'sva' hI hai / jo jinendra hai, vahI svAtmA kA svarUpa hai / donoM meM koI antara nahIM hai / AcArya yogIndu ne paramAtma prakAza meM, " jehau Nimmalu NANamau siddhihi Nivasai deu / tehau Nivasai baMbhu paru dehaha~ maM kari bheu / / " kaha kara AtmA aura siddha kA svarUpa eka mAnA hai / unakI dRSTi meM siddha aura brahma paryAyavAcI haiM, eka haiM, samAna haiM, to phira isakA artha huA ki ve AtmA aura brahma ko eka samAna mAnate haiM / isI ko jaina hindI kavi maTTAraka zubhacandra ne tattvasAraguhA meM 'cidrUpa citA cetana re sAkSI parama brahma / ' kavi banArasIdAsa ne nATaka samayasAra meM, "sohai ghaTa mandira meM cetana pragaTa rUpa aiso 180 For Personal & Private Use Only tIrthaMkara | apraila 1974
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinarAja tAhi vaMdata bnaarsii|" aura bhaiyyA bhagavatIdAsa ne 'brahmavilAsa' meM, "siddha ke samAna hai birAjamAna cidAnanda, tAhI ko nihAra nijarUpa mAna lIjie / / " kahakara siddha kiyA hai| tIsarA prazna hai ki jaba AtmA aura paramAtmA kA svarUpa abhinna hai, donoM eka samAna haiM, to kauna kisakI ora mur3atA hai aura kyoM mur3atA hai ? AcArya pUjyapAda ne 'samAdhitantra' meM AtmA ke tIna bheda batAye haiM---bahirAtmA, antarAtmA aura prmaatmaa| bahirAtmA vaha hai jo brahma ke svarUpa ko nahIM dekha sakatA, paradravya meM lIna rahatA hai aura mithyAvanta hai| antarAtmA meM brahma ko dekhane kI zakti to utpanna ho jAtI hai, kintu vaha svayaM pUrNa zuddha nahIM hotA / paramAtmA AtmA kA vaha rUpa hai, jisameM zuddha svabhAva utpanna ho gayA hai aura jisameM saba lokAloka jhalaka uThe haiN| anubhUti-kriyA meM AtmA ke do hI rUpa kAma karate haiM, eka to vaha jo abhI paramAtmapada ko prApta nahIM kara sakA hai aura dUsarA vaha jo paramAtmA kahalAtA hai| pahalA anubhUti-kartA hai aura dUsarA anubhuti tattva / pahalA mur3atA hai aura dUsarA vaha lakSya hai, jahA~ use pahu~canA hai / eka hI AtmA ke do rUpa-eka mithyAtva meM DUbA hai kintu jagakara antarAtmA hokara, dUsare rUpa-zuddha-vizuddha paramAtmA kI ora mur3atA hai / jIvana meM bahuta mor3a Ate haiM; kintu AtmA kA yaha mor3a anokhA hotA hai--suhAga aura lalaka-bharA / priya-milana kI lalaka, kauna tulanA kara sakA hai uskii| anirvacanIya kI piyAsa jisameM jaga gayI, vaha svayaM avaktavya ho jAtA hai; kauna kaha sakA hai use ? kabIra kI AtmA bhI brahma kI ora mur3I hai, kintu thor3A-sA antara hai| kabIra ne jisa AtmA kA nirUpaNa kiyA hai, vaha vizva-vyApI brahma kA khaNDa aMza hai, jabaki jaina kaviyoM kI AtmA karma-mala ko dhokara svayaM brahma bana jAtI hai, vaha kisI anya kA aMza nahIM hai| use apane se bhinna kisI 'para' ke pAsa nahIM jAnA hotaa| vaha svayaM AtmA hai aura svayaM paramAtmA / mana jaba saMsAra kI ora mur3A rahatA hai, taba AtmA mithyAvanta hai, sAdhAraNa saMsArI jIva hai aura jaba mana apane hI zuddha-vizuddha paramAnanda rUpa kI ora mur3a uThatA hai to vaha pahale antarAtmA aura phira paramAtmA bana jAtA hai| __cauthA prazna hai ki jaina bhakta aise bhagavAn ke caraNoM meM apane zraddhA-puSpa car3hAtA hai, jo svayaM vItarAgI hai, arthAt rAga-dveSoM se rahita hai| vItarAgI hone se pUjA kA usa para prabhAva nahIM par3atA aura vivAntavaira hone se nindA se vaha vicalita nahIM hotaa| aise bhagavAn kI pUjA, bhakti, upAsanA, arcanA Adi karane se lAbha kyA hai ? vaha mokSa meM baiThA hai / yahA~ A nahIM sakatA / bhakta ke duHkha dUra nahIM kara sktaa| phira aise vItarAgI se rAga kA artha kyA hai ? rAga kaisA hI ho, bhale hI vItarAgI meM kiyA gayA ho, karmoM ke Asrava (Agamana) kA kAraNa hai| isakA uttara dete hue AcArya samantabhadra munizrI vidyAnanda-vizeSAMka 181 For Personal & Private Use Only
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ ne likhA hai, "pUjya bhagavAn jinendra kI pUjA karate hue, anurAga ke kAraNa jo leza-mAtra pApa kA upArjana hotA hai, vaha bahu puNyarAzi meM usI prakAra doSa kA kAraNa nahIM banatA, jisa prakAra ki viSa kI eka kaNikA zIta zivAmbu rAzi ko-ThaNDe kalyANakArI jala se bhare hue samudra ko dUSita karane meM samartha nahIM hotI hai|" arthAt jinendra meM anurAga karane se leza-mAtra hI sahI, pApa to hotA hai, kintu puNya itanA adhika hotA hai ki vaha raJcamAtra pApa usako dUSita karane kI sAmarthya nahIM rkhtaa| AcArya kundakunda ne vItarAgiyoM meM anurAga karane vAle ko saccA yogI kahA hai / unakA yaha bhI kathana hai AcArya, upAdhyAya aura sAdhu meM prIti karane vAlA samyagdRSTi ho jAtA hai; arthAt unakI dRSTi meM vItarAgI meM kiyA gayA anurAga, yatkiJcit bhI pApa kA kAraNa nahIM hai| vItarAgI paramAtmA 'para' nahIM hai, vaha 'sva AtmA' hI hai| yogIndra kA kathana hai, "ehu ju appA paramappA, kamma-viseseM jAyau jppaa|" paramAnanda svabhAva vAle bhagavAn jinendra ko yogIndu ne paramAtmA kahA aura vaha hI sva AtmA hai, aisA bhI khaa| unhoMne likhA hai, "jo jiNu kevala NANamau paramANaMda sahAu / so paramappau parama-paru so jiya appa sahAu / / " ata: jinendra meM anurAga karanA apanI AtmA meM hI prema karanA hai| Atma-prema kA artha hai--Atmasiddhi, jise yoga kahate haiM / jinendra kA anurAga bhI mokSa detA hai| AcArya pUjyapAda ne, ATha karmoM kA nAza kara AtmasvabhAva ko sAdhane vAle bhagavAn siddha se mokSa kI prArthanA kI hai / unhoMne yaha bhI likhA hai ki bhagavAn jinendra kA mukha dekhane se hI mukti-rUpI lakSmI kA mukha dikhAyI par3atA hai, anyathA nhiiN| pA~cavA~ prazna bhakti ke kSetra meM saudebAjI se sambandhita hai| jo jIva bhakti karegA, bhagavAn use kucha degA--ihalaukika saba kucha / kabIra ne ise kabhI svIkAra nahIM kiyaa| ve eka masta jIva the / lena-dena se unakA koI sambandha nahIM thaa| isa pravRtti ko panapAne ke lie jisa bIja kI AvazyakatA hotI hai, vaha kabIra meM thA hI nahIM / ve to binA kucha mAMge pUrNa Atma-samarpaNa ke pakSa meM the| unakA pUrNa vizvAsa thA ki mana ko 'bisamala' kiye binA brahma ke darzana nahIM ho sakate / jaba taka sara nahIM doge brahma nahIM milegA / kabIra kA kahanA thA ki brahma meM mana lagA dene se, mana kA malImasa svataH dUra ho jAtA hai / aisA nahIM ki pahale mala dUra karo taba brahma aayegaa| sara kATa kara hAtha para rakha lo, yahI mukhya hai| sara mailA hai ki sApha, yaha dekhane kI AvazyakatA nahIM hai| sara kaTate hI samarpaNa pUrA ho jAegA, aura tabhI brahma bhI prApta ho skegaa| ise kahate haiM--bilA zarta samarpaNa / ise hI ahaituka prema athavA ahaitukI bhakti kahate haiN| ahaitukatA jaisI jaina bhakti-mArga meM bana pAtI hai, anyatra nahIM / jaina bhagavAn vizva kA niyantA nahIM hai, vaha mukta hai, akartA hai / vaha nitAnta vItarAgI hai / vaha dRSTA 182 . tIrthaMkara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhara hai| aise bhagavAn kI bhakti koI bhI bhakta niSkAma hokara hI kara sakatA hai / kucha na dene vAle kA darzanAkAMkSI niSkAma hogA hI, yaha satya hai| aise prabhu kI darzanAkAMkSA bhI hotI hai, to vaha kahA~ Tike ? prazna yaha hai| eka sahArA hai--vItarAgI ke guNa, arthAt usakI viitraagtaa| niSkAma bhakta ko vahI bhAtI hai| aura vaha vItarAgatA svayaM bhakta meM maujUda hai, chipI par3I hai| vItarAgI ke darzana se use DhUMr3hane kI preraNA milatI hai--svataH itanA hI hai / zarta ko koI sthAna nahIM / lena-dena se koI matalaba nahIM / dUsarI bAta, jaina bhakta ko samarpaNa karane anyatra nahIM jAnA pdd'taa| vahA~ to 'sva' ke prati 'sva' ko samarpita karanA hotA hai / jIvAtmA meM paramAtma-rUpa hone kI bhAvanA jyoM hI jagatI hai, vaha paramAtmA bana jAtI hai / jaise sUrya ke pratApavAna hone para ghana-samUha ko vidIrNa honA hI par3atA hai aura sUrya nirAbAdha jyotivanta ho uThatA hai, jaise dvitIyA ke candra ke Agamana kI icchA hote hI amA kI nizA ko mArga denA hI par3atA hai aura usakI zItala kiraNeM caturdika vikIrNa ho jAtI haiM, jaise nadI kI dhAra meM maror3a Ate hI pattharoM ko cUrNa-cUrNa honA hI par3atA hai aura vaha eka svastha pravAha lie baha uThatI hai, vaise hI AtmA meM samarpaNa-bhAva ke ugate hI paramAtma-prakAza udita ho uThatA hai / jaba samarpaNa ke sahAre AtmA svayaM brahma bana sakatI hai, to use apanA samarpaNa sahaituka banAne kI kyA AvazyakatA hai ? sahaituka to vahA~ ho, jahA~ dvitva ho, jahA~ bheda ho, pRthakkaraNa ho / yahA~ to eka hI cIja hai / 'sva' ke prati 'sva' kA yaha samarpaNa jitanA ahaituka ho sakatA hai, anya nahIM / niSkAma bhakti hI kAmya hai / zrImad bhagavat gItA meM bhakti kI niSkAmatA para sarvAdhika bala diyA gayA hai / 'karmaNyamevAdhikAraste mA phaleSu kadAcan' isI kI eka kar3I hai| gItA ne saMnyAsa isI ko kahA, jisameM kAmya karmoM kA nyAsa ho / saccA tyAga vahI hai, jisameM sarvakarma-phala-tyAga ho, jaise---"kAmyAnAM karmaNAM nyAsaM sanyAsaM kavayo viduH| sarvakarmaphalatyAgaM prAhustyAgo vicakSaNA / " isI niSkAmatA ko lekara gAMdhIjI ne anAsakti yoga-jaise mahAn grantha kI racanA kI thii| jaba taka niSkAmatA na hogI, anAsakti ho hI nahIM sktii| anAsakta hae binA phala-tyAga asambhava hai| cipakana tabhI taka hai, jaba taka phala-prApta karane kI lAlasA hai| yadi karma mukhya aura phala gauNa ho jAe to vyakti aura samAja hI nahIM, rASTra bhI samunnati ke zikhara para pahu~ca sakatA hai| phala gauNa hotA hai anAsakti se aura anAsakti AtI hai niSkAmatA se / jaina granthoM meM usake sUtra bahuta hai| sthAna-sthAna para prApta hote haiN| jaina bhakti-mArga kI vizeSatA hai--jnyaanmlktaa| jJAna-binA bhakti andha hai aura bhakti ke binA jJAna zuSka hai, asAdhya aura asmbhv| jisa mAnava-jIvana ko hama jJAna ke sUkSma nirAkAra tantu se jor3anA cAhate haiM, vaha sarasa patha kA anuyAyI hai| vaha anubhUtimaya hai, bhAva aura bhaavnaa-yukt| inako sahaja rUpa se saheja kara hI 183 For Personal & Private Use Only
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhakti jJAna se milatI hai| zAyada jainAcAryoM ne isI kAraNa apane prasiddha sUtra 'samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArga:' meM samyagdarzana ko prathama sthAna diyA hai| darzana kA artha hai shrddhaa| korI zraddhA nahIM, use samyak pada se yukta honA hI cAhiye / AcArya samantabhadra suzraddhA ke pakSapAtI the| yahA~ su samyaktva kA dyotaka hai| samyagdarzana aura jJAna donoM eka dUsare ke Azrita haiN| anyonyAzrita haiN| eka dUsare ke binA adhUre haiN| donoM meM jaisA samanvaya jaina kAvyoM meM nibha sakA, anyatra nhiiN| isakA kAraNa hai-svAtmopalabdhi / svAtmA kA artha hai vaha AtmA jo aSTakarmoM ke malImas se chUTa kara vizuddha ho cukI hai| vahI siddha kahalAtI hai| use niSkala bhI kahate haiN| vaha nirAkAra, adRSTa aura amUrtika hotI hai| siddha ke rUpa meM aura isa deha meM virAjamAna zuddha Atma caitanya meM koI antara nahIM hai| yahI svAtmA paMcaparameSThI meM hotI hai| paMcaparameSThI meM siddha kI bAta kI jA cukI hai, vaha nirAkAra aura adRSTa hai, kintu avaziSTa cAra parameSThI-arhanta, AcArya, upAdhyAya aura sAdhu sAkAra, dRSTa aura mUrtika hote haiM; kintu 'svAtmA' kI dRSTi se donoM meM koI antara nahIM hai| ataH cAhe jJAnI apane samAdhi-teja se usa AtmA meM abheda kI sthApanA kare athavA bhakta bhagavanniSThA se vahA~ taka pahuMce, eka hI bAta hai| donoM ko anirvacanIya Ananda kA svAda samAna rUpa se milatA hai| sAkAra aura nirAkAra ke mUlarUpa meM koI antara nahIM hai, esA jainAcAryoM ne ekAdhika sthaloM para likhaa| isI kAraNa unakI dRSTi meM AtmaniSThA aura bhagavanniSThA meM koI antara nahIM hai| jJAna aura bhakti ke dhyAna kI bAta bhI aprAsaMgika nahIM hogii| zramaNadhArA Aja se nahIM, yuga-yuga se dhyAna aura bhakti meM ekarUpatA mAnatI rahI hai| AcArya umAsvAti ne "ekAgrya cintAnirodho dhyAnam" kahA, to AcArya pUjyapAda ne "nAnArthAvalambanena cintAparispandavatI, tasyAnyAzeSamukhebhyo vyAvartya ekasminnagre niyama ekAgracintAnirodha ityucyte| anena dhyAnasvarUpamuktaM bhvti|" likhaa| sAra hai ki mana ko saba cintAoM se mukta karake eka meM kendrita karanA dhyAna hai; arthAt mana ko AtmA meM kendrita karane ko dhyAna kahate haiN| bhakta bhakti ke dvArA apane iSTadeva meM mana ko TikAtA hai| nAnArthAvalambanenaparispandavatI cintA se mana ko vyAvartya karanA donoM ko amISTa hai| usake binA mana na to iSTadeva para TikatA hai aura na AtmA para kendrita hotA hai| isa prakAra bhakti aura dhyAna meM koI antara nahIM hai| AcArya kundakunda kI dRSTi meM, "paMcaparameSThI kA cintavana, AtmA kA hI cintavana hai|" AcArya yogIndu ne bhI likhA hai, "jo jina bhagavAn hai, vaha hI AtmA hai, yaha hI siddhAnta kA sAra smjho|" zrI devasena ne AdhAra kI dRSTi se, 'bhAvasaMgraha' nAma ke grantha meM, dhyAna ke do bheda kiye haiM-sAlamba dhyAna aura nira 184 tIrthaMkara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ valamba dhyaan| sAlamba dhyAna vaha hI hai, jisameM mana ko paMcaparameSThI para TikAnA hotA hai| isI bhA~ti AcArya vasunandi ne dhyAna aura bhAvapUjA ko eka mAna kara, dhyAna aura bhakti kI ekatA siddha kI hai| pUjA bhakti kA mukhya aMga hai| usake do bheda haiM--bhAvapUjA aura drvypuujaa| bhAvapUjA parama bhakti ke sAtha jinendra ke anantacatuSTaya Adi guNoM para mana ko kendrita karanA hai| sAmAyika eka dhyAna hI hai| AcArya samantabhadra ne mana ko saMsAra se haTAkara AtmasvarUpa para kendrita karane ko sAmAyika kahA hai| dhyAna hone se sAmAyika bhI bhakti hI hai| paM. jayacandra chAbar3A ne 'caritrapAhuDa' kA anuvAda karate hue eka sthAna para likhA hai, "ekAnta sthAna meM baiThakara apane Atmika svarUpa kA cintavana karanA athavA paMcaparameSThI kA bhaktipATha par3hanA sAmAyika hai|" AcArya somadeva ne bhI 'yazastilaka' meM snAna, pUjana, stotra, japa, zrutastava aura dhyAna kI ekatA siddha karate hue sabhI ko sAmAyika kahA hai| AcArya zrutasAgarasUri ne ekAgra mana se deva-vandanA ko sAmAyika mAna kara bhakti kI hI pratiSThA kI hai| AcArya amitagati kA sAmAyika pATha to bhakti-pATha hI hai| jainAcAryoM ne samAdhi ko utkRSTa dhyAna ke artha meM liyA hai| unake anusAra citta kA samyak prakAra se dhyeya meM sthita ho jAnA hI samAdhi hai| samAdhi meM nirvikalpaka avasthA taka pahu~cane ke pUrva mana ko paMcaparameSThI para TikAnA anivArya hai| bhakta bhI apanA mana paMcaparameSThI meM tallIna karatA hai, ataH donoM avasthAoM meM koI antara nahIM hai| AcArya kundakunda ne prAkRta meM aura AcArya pUjyapAda ne saMskRta meM 'samAdhibhakti' kI racanA kI hai| isa bhakti meM samAdhi, samAdhisthoM aura samAdhisthaloM ke prati sevA, zraddhA aura Adara-satkAra kA bhAva pragaTa kiyA gayA hai| ___ to, jJAna aura bhakti kA jaisA samanvita rUpa jaina granthoM meM dekhane ko milatA hai, anyatra nhiiN| banArasIdAsa kI sumati ne bhakti bana kara jisa ArAdhya ko sAdhA vaha nirAkAra thA aura sAkAra bhI, eka thA aura aneka bhI, nirguNa thA aura saguNa bhii| isI kAraNa jainakaviyoM ne saguNa kA samarthana karane ke lie nirguNa kA khaNDana nahIM kiyA aura nirguNa kI ArAdhanA ke lie saguNa rAma para rAvaNa kI hatyA kA Aropa nahIM lgaayaa| ve nirdvandva ho donoM ke gIta gA ske| kavi banArasIdAsa ne "nAnA rUpa bheSa dhare bheSa ko na lesa dhare, cetana pradesa dhare cetanA ko khaMdha hai|" kaha kara sAkAra kahA aura nirAkAra bhii| isI bhA~ti unhoMne eka hI brahma ko "nirguNa rUpa niraJjana devA, saguNa svarUpa kareM vidhi sevaa|" likha kara nirguNa kahA aura saguNa bhii| yaha eka anekAntAtmaka paramparA thI, jo banArasI ko janma se milI thii| isa paramparA kA jAne aura anajAne kabIra para bhI prabhAva par3A, aisA unake kAvya se siddha hai| kabIra ko nirguNa brahma kA upAsaka kahA jAtA hai| nirguNa kA munizrI vidyAnanda-vizeSAMka 185 For Personal & Private Use Only
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ artha hai guNAtIta / guNa kA artha hai--prakRti kA vikAra-satva, raja aura tama / saMsAra isa vikAra se saMyukta hai aura brahma isase rahita; kintu kabIradAsa ne vikAra-saMyukta saMsAra ke ghaTa-ghaTa meM nirguNa brahma kA vAsa dikhA kara siddha kiyA hai ki 'guNa' 'nirguNa' kA aura 'nirguNa' 'guNa' kA virodhI nahIM hai / unhoMne 'niraguna' meM 'guna' aura 'guna' meM 'niraguna' ko hI satya mAnA, avaziSTa saba ko dhokhA kahA; arthAt kabIradAsa ne sattva, raja, tama se rahita hone ke kAraNa brahma ko nirguNa aura sattva-raja-tama rUpa vizva ke kaNa-kaNa meM vyApta hone kI dRSTi se saguNa khaa| unakA brahma bhItara se bAhara aura bAhara se bhItara taka vyApta thaa| vaha abhAva rUpa bhI thA aura bhAva rUpa bhI, nirAkAra bhI thA aura sAkAra bhI, dvaita bhI aura advaita bhii| jaise anekAnta meM do virodhI pahala apekSAkRta dRSTi se nibha pAte haiM, vaise kabIra ke brahma meM bhI the| vAstavikatA yaha hai ki kabIradAsa ko anekAnta aura usake pIche chipA siddhAnta na to kisI ne samajhAyA aura na usake samajhane se unakA koI matalaba hI thaa| kabIra siddhAntoM ke ghere meM baMdhane vAle jIva nahIM the| unhoMne sadaiva sugandhi ko pasanda kiyA, aisI sugandhi jo sarvottama thii| vaha kahA~ se A rahI thI, kisakI thI, isakI unhoMne kabhI cintA nahIM kii| anekAnta kA yahI svara apabhraMza ke jainadUhAkAvya meM pUrNa rUpa se vartamAna haiN| kabIra ne jisa brahma ko nirguNa kahA, yogIndu ke 'paramAtmaprakAza' meM use niSkala saMjJA se abhihita kiyA gayA thaa| niSkala kI paribhASA batAte hue TIkAkAra brahmadeva ne 'paMcavidhazarIrarahitaH' likhaa| mahacanda ne bhI apane 'pAhur3adohA' meM niSkala zabda kA prayoga isI artha meM kiyA hai| zarIra-rahita kA artha hai-niHzarIra, deha-rahita, asthUla, nirAkAra, amUrtika aura alakSya / prArambha meM yogIndu ne isI niSkala ko 'niraJjana' kaha kara sambodhita kiyA hai| unhoMne likhA hai--"jisake na varNa hotA hai, na gandha, na rasa, na zabda, na sparza, na janma aura na maraNa, vaha niraJjana kahalAtA hai| niraJjana kA adhikAdhika prayoga kiyA gayA hai| vaise niSkala ke aneka paryAyavAcI haiN| unameM AtmA, siddha, jina aura ziva kA sthAna-sthAna para prayoga milatA hai| muni rAmasiMha ne samUce 'pAhur3adohA' meM kevala eka sthAna para 'nirgaNa' zabda likhA hai| unhoMne usakA artha kiyA hai--nirlakSaNa aura niHsNg| vaha niSkala se milatA-jalatA hai| kabIra ke nirguNa meM guNa aura guNa meM nirguNa vAlI bAta apabhraMza ke kAvyoM meM upalabdha hotI hai| yogIndu ne likhA, "jasu abbhaMtari jagu vasaI, jaga-abbhaMtari jo ji / " aisA hI muni rAmasiMha kA kathana hai, "tihuyaNi dIsai deu, jiNa jiNavara tivaNu eu|" arthAt tribhuvana meM jinadeva dikhatA hai aura jinavara meM yaha tribhuvana / jinavara meM tribhuvana ThIka vaise hI dikhatA hai, jaise nirmala jala meM tArAoM kA samUha pratibimbita hotA hai| 186 tIrthaMkara / apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ tribhavana meM jinadeva kI vyApti vicAra kA viSaya hai| tribhuvana kA artha haitribhuvana meM rahane vAloM kA ghaTa-ghaTa / usameM nirguNa yA niSkala brahma rahatA hai| niSkala hai pavitra aura ghaTa-ghaTa hai apavitra, kaluSa aura maila se bhraa| kucha logoM kA kathana hai ki brahma gandI jagaha para nahIM raha sakatA, ata: pahale usako tapa, saMyama yA sAdhanA, kisI bhI prakriyA se zuddha karo, taba vaha rahegA, anyathA nhiiN| kabIra kA kathana thA ki rAma ke basate hI ghaTa svataH pavitra ho jaaegaa| maila apane Apa chUTa jAegA aura kaluSa svayaM cuka kara raha jaaegaa| unhoMne likhA-"te saba tire rAma rasavAdI, kahe kabIra bar3e bkvaadii|" unakI dRSTi meM vikAra kI laharoM se taraMgAyita isa saMsAra-sAgara se pAra hone ke lie rAma rUpI naiyyA kA hI sahArA hai| kabIra se bahuta pahale muni rAmasiMha ne bhItarI citta ke maila ko dUra karane ke lie, "abhitari citti va mailiyaiM bAhari kAi tvenn| citti NiraMjaNa ko vi dhari maccahi jema maleNa / / " ke dvArA niraJjana ko dhAraNa karane kI bAta kahI thii| unhoMne yaha bhI likhA ki jisake mana meM paramAtmA kA nivAsa ho gayA, vaha paramagati pA letA hai| eka sthAna para to unhoMne kahA ki jisake hRdaya meM jinendra maujUda hai, vahA~ mAno samasta jagat hI saMcAra karatA hai| isake pare koI nahIM jA sktaa| isI prakAra AcArya yogIndu kA kathana hai--"jisake mana meM nirmala AtmA nahIM basatI, usakA zAstra-purANa aura tapazcaraNa se bhI kyA hogA?" arthAt niSkala brahma ke basane se mana zuddha ho jAegA aura gandagI svata: vilIna ho jaaegii| mana niraJjana ko pAte hI mokSa kA adhikArI ho jAtA hai| isake sivA, tantra aura mantra use mokSa nahIM dilA skte| mahacanda ne apane 'pAhur3adohA' meM likhA hai, "niSkala parama jina ko pA lene se jIva saba karmoM se mukta ho jAtA hai, AvAgamana se chuTa jAtA hai aura anaMta sukha prApta kara letA hai|" arthAt kaluSa svataH haTa jAtA hairahatA hI nhiiN| jaina bhakti kA eka vizeSa pahalU hai--divya anuraag| ise yadi bhagavatprema kaheM to anucita na hogaa| yahA~ rAga aura prema paryAyavAcI haiN| isI ko zANDilya ne 'parAnuraktiH ' kahA hai| parAnurakti gambhIra anurAga ko kahate haiN| gambhIra anurAga hI prema kahalAtA hai| caitanya mahAprabhu ne rati athavA anurAga ke gAr3he ho jAne ko 'prema' kahA hai| 'bhakti rasAmRtasindhu' meM likhA hai "samyaGa masRNita svAnto mamattvAtizayAGikataH / bhAvaH sa eva sAndrAtmA budhaiH prema nigdyte|" ina saba se pUrva, arthAt vikrama kI chaThI zatAbdI meM AcArya pUjyapAda ne "arhadAcAryeSu bahuzruteSu pravacane ca bhAva vizuddhiyukto'nurAgo bhaktiH / " arthAt arhanta, AcArya, bahuzruta aura pravacana meM bhAvavizuddhi-yukta anurAga hI bhakti hai--likhA thaa| vikrama kI gyArahavIM zatAbdI ke eka jaina AcArya somadeva kA kathana hai, 'jina, jinAgama aura tapa tathA zruta meM pArAyaNa AcArya meM sadbhAva vizuddhi se sampanna anurAga bhakti kahalAtA hai| munizrI vidyAnanda-vizeSAMka 187 For Personal & Private Use Only
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina AcAryoM ne rAga ko bandha kA kAraNa kahA hai, kintu vahIM, jahA~ vaha 'para' meM kiyA gayA ho / vItarAga paramAtmA 'para' nahIM, 'sva' AtmA hI hai aura Atma prema kA artha hai- Atmasiddhi, jise mokSa kahate haiN| zAyada isI kAraNa AcArya pUjyapAda ne rAga ko bhakti kahA / vItarAgI ke prati rAga kA yaha bhAva jaina bhakti ke rUpa meM nirantara pratiSThita banA rahA / bhakta kaviyoM ne usI ko apanA AdhAra mAnA / hindI ke jaina bhakti - kAvya meM yaha rAgAtmaka bhAva jina aneka mArgoM se prasphuTita huA, unameM dAmpatya rati pramukha hai / dAmpatya rati kA artha hai - pati-patnI kA premabhAva / pati-patnI meM jaisA gaharA prema sambhava hai, anyatra nahIM / tulasIdAsa ne 'rAmacaritamAnasa' meM likhA, "kAmihi nAri piAri jimi, priya lAgahu mohi rAma / " zAyada isI kAraNa dAmpatya rati ko rAgAtmaka bhakti meM zIrSa sthAna diyA gayA hai / hindI ke jaina kaviyoM ne cetana ko pati aura sumati ko patnI bnaayaa| pati ke viraha meM patnI becaina rahatI hai, vaha sadaiva pati - milana kI AkAMkSA karatI hai| patipatnI ke prema meM jo maryAdA aura zAlInatA hotI hai, jaina kaviyoM ne usakA pUrNa nirvAha 'dAmpatya rati' vAle rUpakoM meM kiyA hai / kavi banArasIdAsa kI 'adhyAtmapadapaMkti', bhaiyyA bhagavatIdAsa kI 'zata aSTottarI', muni vinayacandra kI cUnar3I, dyAnatarAya, bhUdharadAsa, jagarAma aura devAbrahma ke padoM meM dAmpatya rati ke aneka dRSTAnta haiM aura unameM maryAdA kA pUrNa pAlana kiyA gayA hai / hindI ke katipaya bhakti-kAvyoM meM dAmpatya rati chichale prema kI dyotaka-bhara bana kara raha gayI hai / unameM bhakti kama aura sthUla sambhoga kA bhAva adhika hai / bhakti kI oTa meM vAsanA ko uddIpta karanA kisI bhI dazA meM ThIka nahIM kahA jA sktaa| jaina kavi aura kAvya isase bace rahe / AdhyAtmika vivAha bhI rUpaka kAvya haiM / inameM merunandana upAdhyAya kA 'jinodaya sUri vivAhalau', upAdhyAya jayasAgara kA 'neminAtha vivAhalo' kumudacandra kA 'RSabha vivAhalA' aura ajayarAja pATaNI kA 'zivaramaNI kA vivAha' isa dizA kI mahattvapUrNa kar3iyA~ haiM / 'AdhyAtmika vivAha' jainoM kI maulika kRtiyA~ haiM / nirgunie saMtoM ne aisI racanAe~ nahIM kIM / jaina kaviyoM ne AdhyAtmika phAgu bhI adhikAdhika race / cetana apanI sumati Adi aneka patniyoM ke sAtha holI khelatA rahA hai| kabhIkabhI puruSa aura nArI ke jatthoM ke madhya bhI holiyA~ khelI gayI haiM / vaise to holiyA~ sahasroM jaina padoM meM bikharI haiM, kintu jaisI sarasatA dyAnatarAya, jagarAma aura rUpacandra ke kAvya meM hai, dUsarI jagaha nahIM / cetana kI patniyoM ko cUnar3I pahanane kA cAva thaa| kabIra kI bahuriyA ne bhI 'cUnar3I' pahanI hai, kintu sAdhukIti kI cUnar3I meM saMgItAtmaka lAlitya adhika hai / 188 For Personal & Private Use Only tIrthaMkara | apraila 1974
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ neminAtha aura rAjImati se sambandhita muktaka aura khaNDakAvyoM meM jisa prema kI anubhUti sannihita hai, vaha bhI sthUla nahIM, divya hI thaa| vairAgI pati ke prati yadi patnI kA saccA prema hai, to vaha bhI vairAgya se yukta hI hogaa| rAjImatI kA nemIzvara ke sAtha vivAha nahIM ho pAyA thA ki ve bhojya padArtha banane ke lie baMdhe pazuoM kI karuNa pukAra se prabhAvita hokara tapa karane cale gaye, phira bhI rAjImatI ne jIvana-paryanta unhIM ko apanA pati maanaa| aisI patnI kA prema jhUThA athavA vAsanA-mizrita hogA, koI nahIM kaha sktaa| hindI kI aneka muktaka racanAoM meM rAjImatI ke saundarya aura viraha kI bhAva-paraka anubhUtiyA~ haiM; kintu ve apabhraMza kI proSitpatikAoM se thor3A bhI prabhAvita nahIM hai| rAjImatI sundara hai, kintu use apane saundarya kA kabhI AbhAsa nahIM hotaa| rAjImatI viraha-prapIr3ita hai, kintu use pati ke sukha kA hI adhika dhyAna hai| viraha meM na to usakI zaiyyA nAgina bana sakI hai aura na usane apanI rAteM hI pATiyA~ pakar3a kara bitAyI haiN| rAjazekhara ke 'nemIzvaraphAgu'; harSakIti, hema vijaya aura vinodIlAla ke 'nemIzvara gIto' meM rAjImatI kA saundarya tathA jinaharSa, lakSmIvallabha, vinodIlAla aura dharmavarddhana ke 'nemi-rAjImatI-bArahamAso' meM rAjImatI kA viraha uttama kAvya kA nidarzana hai| kahIM UhAtmakatA nhiiN| saundarya aura viraha kI kahIM nApa-jokha nhiiN| saba kucha svAbhAvika hai| bhAvoM ke sA~ce meM ddhlaa| hindI ke jaina kavi bhagavAn ke ananya prema ko jisa bhA~ti AdhyAtmika pakSa meM ghaTA sake, hindI kA anya koI kavi nahIM kara skaa| kabIra meM dAmpatya bhAva hai aura AdhyAtmikatA bhI, kintu vaisA AkarSaNa nahIM, jaisA ki Anandaghana meM hai| jAyasI ke prabandhakAvya meM alaukika kI ora izArA bhale hI ho, kintu laukika kathAnaka ke kAraNa usameM vaha ekatAnatA nahIM A pAyI hai, jaisI ki Anandaghana ke muktaka padoM meM pAyI jAtI hai| sujAna vAle ghanAnanda ke bahuta-se pada 'bhagavadbhakti' meM vaise nahIM khapa sake, jaise ki sujAna ke pakSa meM ghaTe haiN| mahAtmA Anandaghana jainoM ke eka pahu~ce hue sAdhu the| unake padoM meM hRdaya kI tallInatA hai, ekaniSThatA hai, ekAgratA hai, samAdhi-jaisI sthiratA hai, kahIM dvaidha nahIM, aTakAva nhiiN| eka sthAna para unhoMne likhA hai, "suhAgina ke hRdaya meM nirguNa brahma kI anubhUti se aisA prema jagA hai ki anAdikAla se calI Ane vAlI ajJAna kI nIMda samApta ho gyii| bhakti ke dIpaka ne eka aisI sahaja jyoti ko prakAzita kiyA hai, jisase ahaMkAra svayaM palAyana kara gayA aura anupama tattva sahaja hI mila gyaa|" eka dUsare sthAna para unhoMne likhA hai, "prema eka aisA acUka tIra hai ki jise lagatA hai, vaha Dhera ho jAtA hai| vaha eka aisI vINA kA nAda hai, jisako suna kara AtmA-rUpI mRga tinake taka caranA bhUla jAtA hai| prabhu to prema se milatA hai, usakI kahAnI kahI nahIM jA sktii|" munizrI vidyAnanda-vizeSAMka 189 For Personal & Private Use Only
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ ananya prema meM vaha zakti hotI hai ki svayaM bhagavAn bhakta ke pAsa Ate haiN| bhakta nahIM jaataa| jaba bhagavAn Ate haiM, to bhakta ke Ananda kA pArAvAra nahIM rhtaa| Anandaghana kI suhAgana nArI ke nAtha bhI svayaM Aye haiM, aura apanI tiyA ko prema-pUrvaka svIkAra kiyA hai| lambI pratIkSA ke bAda Aye nAtha kI prasannatA meM, patnI ne bhI vividha bhA~ti ke zRMgAra kiye haiN| usane prema, pratIti, rAga aura ruci ke raMga kI sAr3I dhAraNa kI hai, bhakti kI maha~dI rAMcI hai aura bhAva kA sukhakArI aMjana lagAyA hai| sahaja svabhAva kI cUr3iyA~ pahanI haiM aura thiratA kA bhArI kaMgana dhAraNa kiyA hai| dhyAna-rUpI urabasI-gahanA vakSasthala para par3A hai, aura priya ke guNa kI mAlA ko gale meM pahanA hai| sukha ke sindUra se mAMga ko sajAyA hai aura nirati kI veNI ko ThIka DhaMga se gUMthA hai| usake ghaTa meM tribhuvana kI saba-se-adhika prakAzyamAna jyoti kA janma huA hai| vahA~ se anahada kA nAda bhI uThane lagA hai| aba to use lagAtAra ekatAna se piyarasa kA Ananda upalabdha ho rahA hai|" ___ ThIka isI bhA~ti banArasIdAsa kI nArI ke pAsa bhI niraJjanadeva svayaM pragaTa hue haiN| use idhara-udhara bhaTakanA nahIM pdd'aa| aba vaha apane khaJjana-jaise netroM se use pulakAyamAna hokara dekha rahI hai| usakI pulaka kA ThikAnA nahIM hai| vaha prasannatAbhare gIta gA utthii| pApa aura bhaya svataH vilIna ho gye| usakA sAjana asAdhAraNa hai, kAmadeva-sA sundara aura sudhArasa-sA madhura / usakA Ananda anirvacanIya hai, zAzvata hai-kabhI miTatA nahIM, cukatA nhiiN| suhAgana ko vaha akSaya rUpa se prApta huA hai| - jaina darzana ko sahaja udbhUti : anekAnta (pRSTha 178 kA zeSa) hama use anya koNoM se bhI dekha pAte / vaha utanA hI nahIM hai jitanA hameM dikhAyI detA hai / nizcita rUpa se vaha usake alAvA bhI hai| vaha anantadharmA virATa mahAzakti hai| usake lie apanI sattA aura sampatti ke parigraha ko kama kreN| yahI anekAnta-dRSTi kA loka vyavahAragata rUpa hai| mahAvIra ne ise apane jIvana meM ghaTita kiyA / ve parigraha se sarvathA mukta ho gye| unheM na dhana kA parigraha thA, na sattA kA aura na yaza kA / Aja gRhastha hI nahIM saMnyAsI bhI ina parigrahoM se mukta nahIM haiN| saMnyAsiyoM meM yaza baTorane kI hI hor3a lagI huI hai aura yaza A gayA to zeSa saba kucha to svataH AtA rahatA hai| parigraha hajAra sUkSma pairoM se cala kara hamAre pAsa AtA hai aura hama g2afalata meM pakar3a liye jAte haiN| hama saMgraha-vizvAsI bana gaye haiM / tyAga kara hI nahIM skte| tyAga karate bhI haiM to aura adhika parigraha ke lie tyAga karate haiN| dhana ko tyAga kara yaza aura yaza ko tyAga kara dhana ghara meM rakha liyA jAtA hai| mahAvIra kI samAja-vyavasthA aparigraha para AdhArita hai aura eka-na-eka dina hameM usI kI zaraNa meM jAnA hogA / isa prakAra anekAnta sampUrNa jaina darzana kI AdhArazilA hai| cintana, vANI, AcAra, aura samAja-vyavasthA sabhI ke lie vaha eka sahI dizA hai; lekina vaha Aropita nahIM hai, vastu-svarUpa ko vaijJAnika DhaMga se samajhane kA sahaja pariNAma hai| 00 190 tIrthakara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ badalate saMdarbho meM jainadharma kI bhUmikA - jainadharma cU~ki lokadharma hai, vyakti-vikAsa ko usameM paripUrNa pratiSThA hai; ataH usake siddhAnta Aja ke badalate pariveza meM adhika upayogI ho sakate haiN| [] jainadharma aba unakA nahIM rahegA jo paramparA se use Dho rahe haiM; vaha unakA hogA jo vartamAna meM use jI rahe haiM / - DA. premasamana jaina pratyeka yuga kucha naye parivartanoM ke sAtha upasthita hotA hai| kucha paramparAoM ko pIche chor3a detA hai; kintu kucha aisA bhI zeSa rahatA hai, jo atIta aura vartamAna ko jor3e rahatA hai / bauddhika mAnasa isI jor3ane vAlI kar3I ko pakar3ane aura parakhane kA prayatna karatA hai / ataH Aja ke badalate hue sandarbho meM prAcIna AsthAoM, mUlyoM evaM cintana-dhArAoM kI sArthakatA kA anveSaNa svAbhAvika hai / jainadharma mUlataH badalate hue sadoM kA hI dharma hai / vaha Aja taka kisI sAmAjika kaThaghare, rAjanaitika parakoTe tathA varga aura bhASAgata dAyaroM meM nahIM ba~dhA / yathArtha ke dharAtala para vaha vikasita huA hai| tathyoM ko svIkAranA usakI niyati hai, phira cAhe ve kisI bhI yuga ke hoM, kisI bhI cetanA dvArA unakA AtmasAkSAtkAra kiyA gayA ho| vartamAna yuga jainadharma ke pariprekSya meM badalA nahIM, vyApaka huA hai / bhagavAn RSabha deva ne zramaNa-dharma kI una mUlabhUta zikSAoM ko ujAgara kiyA thA jo tAtkAlika jIvana kI AvazyakatAe~ thiiN| mahAvIra ne apane yuga ke anusAra isa dharma ko aura adhika vyApaka kiyA / jIvana-mUlyoM ke sAtha-sAtha jIva-mUlya kI bhI bAta unhoMne khii| AcaraNagata ahiMsA kA vistAra vaicArika ahiMsA taka huA / vyaktigata upalabdhi, cAhe vaha jJAna kI ho yA vaibhava kI, aparigraha dvArA sArvajanika kI gayI / zAstrakAroM ne ise mahAvIra kA gRhatyAga, saMsAra se virakti Adi kahA; kintu vAstava meM mahAvIra ne eka ghara, parivAra, evaM nagara se nikala kara sAre deza ko apanA liyA thaa| unakI upalabdhi aba prANimAtra ke kalyANa ke lie samarpita thii| isa prakAra unhoMne jainadharma ko deza aura kAla kI sImAoM se pare kara diyA, yahI kAraNa hai ki vaha vigata do hajAra varSoM ke badalate munizrI vidyAnanda-vizeSAMka 191 For Personal & Private Use Only
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandarbho meM kahIM kho nahIM sakA hai, mAnava-vikAsa evaM prANi-mAtra ke kalyANa meM usakI mahatvapUrNa bhUmikA rahI hai| ___ Aja vizva kA jo svarUpa hai, sAmAnyataH, cintakoM ko badalA huA najara AtA hai| samAja ke mAnadaNDoM meM parivartana, mUlyoM kA hrAsa, anAsthAoM kI saMskRti, kuNThAoM aura saMtrAsoM kA jIvana, abhAva aura bhraSTa rAjanIti, sampreSaNa kI mAdhyamabhASAoM kA prazna, bhautikavAda ke prati lipsA-saMgharSa tathA prApti ke prati vyarthatA kA bodha Adi vartamAna yuga ke badalate sandarbha haiM, kintu mahAvIra-yuga ke pariprekSya meM dekheM to yaha saba parivartana kucha nayA nahIM lgtaa| inhIM saba paristhitiyoM ke dabAva ne hI usa samaya jainadharma evaM bauddha dharma ko vyApakatA pradAna kI thii| antara kevala itanA hai ki usa samaya ina badalate sandarbho se samAja kA eka viziSTa varga hI prabhAvita thaa| sampannatA aura cintana ke dhanI vyaktitva hI zAzvata mUlyoM kI khoja meM saMlagna the| zeSa bhIr3a unake pIche calatI thI, kintu Aja samAja kI hara ikAI badalate pariveza kA anubhava kara rahI hai| Ama vyakti sAmAjika prakriyA meM bhAgIdAra hai; aura vaha paramparAgata AsthAoM-mUlyoM se itanA nirapekSa hai, ho rahA hai, ki una kinhIM bhI sArvajanika jIvana-mUlyoM ko apanAne ko taiyAra hai, jo use Aja kI vikRtiyoM se mukti dilA sakeM / jainadharma cuMki lokadharma hai, vyakti-vikAsa kI usameM pratiSThA hai; ataH usake siddhAnta Aja ke badalate pariveza meM adhika upayogI ho sakate haiN| jainadharma meM ahiMsA kI pratiSThA sarvopari hai| Aja taka usakI vibhinna vyAkhyAe~ aura upayoga hue haiN| vartamAna yuga meM hara vyakti kahIM-na-kahIM krAntikArI hai; kyoMki vaha AdhunikatA ke daMza ko tIvratA se anubhava kara rahA hai, vaha badalanA cAhatA hai pratyeka aisI vyavasthA ko, pratiSThAna ko, jo usake prApya ko usa taka nahIM pahu~cane detii| isake lie usakA mAdhyama banatI hai hiMsA, tor3a-phor3a, kyoMki vaha Tukar3oM meM baMTA yahI kara sakatA hai, lekina hiMsA se kiye gaye parivartanoM kA sthAyitva aura prabhAva hamase chipA nahIM hai / samAja ke pratyeka varga para hiMsA kI kAlI chAyA maMDarA rahI hai, ataH aba ahiMsA kI ora jhukAva anivArya ho gayA hai| abhI nahIM to kucha aura bhugatane ke bAda ho jAegA / AkhirakAra vyakti vikRti se apane svabhAva meM kabhI to lauTegA ! Aja kI samasyAoM ke sandarbha meM "jIvoM ko na mAranA, mAMsa na khAnA, Adi paribhASAoM vAlI ahiMsA" bahuta choTI par3egI; kyoMki Aja to hiMsA ne aneka rUpa dhAraNa kara liye haiN| parAyApana itanA bar3ha gayA hai ki zatru ke darzana kiye binA hI hama hiMsA karate rahate haiM, ata: hameM phira mahAvIra kI ahiMsA ke cintana meM lauTanA pdd'egaa| unakI ahiMsA thI-'dUsare' ko tirohita karane kI, miTA dene kii| koI duHkhI hai to 'maiM' hU~ aura sukhI hai to 'maiM' huuN| apanatva kA itanA 192 tIrthaMkara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ vistAra hI ahaMkAra aura IrSyA ke astitva kI jar3eM hilA sakatA hai, jo hiMsA ke mUla kAraNa haiN| jainadharma meM isIlie 'sva' ko jAnane para itanA bala diyA gayA hai kyoMki AtmajJAna kA vistAra hone para apanI hI hiMsA aura apanA hI ahita kauna karanA cAhegA? jainadharma kI ahiMsA kI bhUmikA vartamAna yuga kI anya samasyAoM kA bhI upacAra hai| aparigraha kA siddhAnta isI kA vistAra hai, kintu aparigraha ko prAyaH galata samajhA gayA hai| aparigraha kA artha garIbI yA sAdhanoM kA abhAva nahIM hai| mahAvIra ne garIbI ko kabhI svIkRti nahIM dii| ve pratyeka kSetra meM pUrNatA ke pakSadhara the| isa dRSTi se aparigraha kA Aja ke samAjavAda se koI sambandha nahIM hai| isa yuga ke samAjavAda kA artha hai ki majha se bar3A koI na ho / saba mere barAbara ho jAeM kisI bhI sImita sAdhanoM aura yogyatA vAle vyakti athavA deza ko isa prakAra kI barAbarI para lAnA bar3A muzkila hai| mahAvIra kA aparigrahI cintana hai-mujhase choTA koI na ho; arthAt mere pAsa jo kucha bhI hai vaha sabake lie hai, parivAra, samAja va deza ke lie hai| yaha socanA vyAvahArika ho sakatA hai| isase samAnatA kI anubhUti ho sakatI hai| aba kevala nArA banakara aparigraha nahIM rahegA / vaha vyakti se prArambha hokara Age bar3hatA hai, jabaki samAjavAda vyakti taka pahu~catA hI nahIM hai| aparigraha sampatti ke upabhoga kI sAmAnya anubhUti kA nAma hai, svAmitva kA nahIM; ataH vizva kI bhautikatA utanI bhayAvaha nahIM hai, usakA jisa DhaMga se upayoga ho rahA hai, samasyAe~ usase utpanna huI haiN| aparigraha kI bhAvanA eka ora jahA~ Apasa kI chInA-jhapaTI, saMcaya-vRtti Adi ko niyaMtrita kara sakatI hai, vahIM dUsarI ora bhautikatA se pare AdhyAtma ko bhI isase bala milegaa| vizva meM jitane jhagar3e artha aura bhautikavAda ko lekara nahIM hai, utane ApasI vicAroM kI tanAtanI ke kAraNa haiN| hara vyakti apanI bAta kahane kI dhuna meM dUsare kI kucha sunanA nahIM cAhatA / pahale zAstroM kI bAtoM ko lekara vAda-vivAda tathA AdhyAtmika stara para matabheda hote the; Aja ke vyakti ke pAsa ina bAtoM ke lie samaya hI nahIM hai| rikta ho gayA hai vaha zAstrIya jJAna se; tathApi vaicArika matabheda haiM aura unakI dizA badala gayI hai / aba sImAvivAda para jhagar3e haiM, nAroM kI zabdAvalI para tanAtanI hai, lokatantra kI paribhASAoM para garamA-garamI hai| sAhitya ke kSetra meM hara par3hane-likhane vAlA apane mAnadaNDoM kI sthApanAoM meM lagA huA hai| bhASA ke mAdhyama ko lekara loga khemoM meM vibhakta haiN| aisI sthiti meM jainadharma, yA kisI bhI dharma, kI bhUmikA kyA ho, kahanA kaThina hai; kintu jainadharma ke itihAsa se eka bAta avazya sIkhI jA sakatI hai ki usane kabhI bhASA ko dhArmika bAnA nahIM pahinAyA / jisa yuga meM jo bhASA sampreSaNa kA munizrI vidyAnanda-vizeSAMka 193 For Personal & Private Use Only
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAdhyama thI use usane apanA liyA; aura itihAsa sAkSI hai, jainadharma kI isase koI hAni nahIM huI hai| niSkarSa yaha ki sampreSaNa ke mAdhyama kI sahajatA aura sArvajanInatA ke lie vartamAna meM kisI eka sAmAnya bhASA ko apanAyA jAnA bahuta jarUrI hai / matabhedoM meM sAmaMjasya evaM zAlInatA ke lie anekAntavAda kA vistAra kiyA jA sakatA hai, kyoMki binA vaicArika udAratA ko apanAye ahiMsA aura aparigraha Adi kI surakSA nahIM hai / gaharAI meM khojA jAe to vartamAna yuga meM jainadharma ke adhikAMza siddhAntoM kI vyApakatA dRSTigocara hotI hai / jJAna-vijJAna aura samAja-vikAsa ke kSetra meM jainadharma kI mahattvapUrNa bhUmikA rahI hai / Adhunika vijJAna ne jo hameM niSkarSa diye haiMunase jainadharma ke tattvajJAna kI aneka bAteM prAmANita hotI jA rahI hai / vaijJAnika adhyayana ke kSetra meM dravya 'utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat' kI paribhASA svIkAra ho cukI hai / jainadharma kI yaha pramukha vizeSatA hai ki usane bheda - vijJAna dvArA jar3a-cetana ko sampUrNatA se jAnA hai| Aja kA vijJAna bhI sUkSmatA kI ora nirantara bar3hatA huA sampUrNa ko jAnane kI abhIpsA rakhatA hai / vartamAna yuga meM atyadhika AdhunikatA kA jora hai / kucha hI samaya bAda vastue~, rahana-sahana ke tarIke, sAdhana, unake sambandha meM jAnakArI purAnI par3a jAtI hai / use bhulA diyA jAtA hai / nita naye ke sAtha mAnava phira jur3a jAtA hai / phira bhI kucha aisA hai, jise hamezA se svIkAra kara calA jAtA rahA hai / yaha saba sthiti aura kucha nahIM, jainadharma dvArA svIkRta jagat kI vastusthiti kA samarthana hai / vastuoM ke svarUpa badalate rahate haiM, ataH atIta kI paryAyoM ko chor3anA, nayI paryAyoM ke sAtha jur3anA yaha AdhunikatA jainadharma ke cintana kI hI phalazruti hai / nita nayI krAntiyA~ pragatizIlatA, phaizana Adi vastu kI 'utpAdana' zakti kI svAbhAvika pariNati mAtra haiN| kalA evaM sAhitya ke kSetra meM amUrtatA evaM pratIkoM kI ora jhukAva vastu kI paryAyoM ko bhUlakara zAzvata satya ko pakar3ane kA prayatna hai / vastusthiti meM jIne kA Agraha 'yathArtha zraddhAnaM samyagdarzanam' ke artha kA hI vistAra hai / Aja ke badalate sandarbhoM meM svatantratA kA mUlya tIvratA se ubharA hai / samAja kI hara ikAI apanA svatantra astitva cAhatI hai / koI bhI vyakti apane adhikAra evaM kartavya meM kisI kA hastakSepa nahIM cAhatA / jana - tAntrika zAsanoM kA vikAsa isI vyaktigata svatantratA ke AdhAra para huA hai / jainadharma ne svatantratA ke isa satya ko bahuta pahale ghoSita kara diyA thA / vaha na kevala vyakti ko apitu pratyeka vastu ke svarUpa ko svatantra mAnatA hai : isalie usakI mAnyatA hai ki vyakti svayaM apane svarUpa meM rahe aura dUsaroM ko unake svarUpa meM rahane de / yahI saccA lokatantra hai / eka dUsare ke svarUpoM meM jahA~ hastakSepa huA, vahIM balAtkAra prArambha ho jAtA hai, jisase duHkha ke sivAya aura kucha nahIM milatA / 194 For Personal & Private Use Only tIrthaMkara | apraila 1974
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ vastu aura cetana kI isI svatantra sattA ke kAraNa jainadharma kisI aise niyantA ko asvIkAra karatA hai, jo vyakti ke sukha-duHkha kA vidhAtA ho / usakI dRSTi meM jar3acetana ke svAbhAvika niyama (guNa) sarvopari haiN| ve svayaM apanA bhaviSya nirmita kreNge| puruSArthI baneMge / yuvAzakti kI svatantratA ke lie chaTapaTAhaTa isI satya kA pratiphalana hai / isIlie Aja ke vizva meM niyama svIkRta hote jA rahe haiM, niyantA tirohita hotA jA rahA hai / yahI zuddha vaijJAnikatA hai| vastu evaM cetana ke svabhAva ko svatantra svIkArane ke kAraNa jainadharma ne cetana sattAoM ke krama-bheda ko svIkAra nahIM kiyaa| zaddha caitanyagaNa samAna hone se usakI dRSTi meM sabhI vyakti samAna haiN| U~ca-nIca, jAti, dharma Adi ke AdhAra para vyaktiyoM kA vibhAjana mahAvIra ko svIkAra nahIM thA; isIlie unhoMne vargavihIna samAja kI bAta kahI thii| pratiSThAnoM ko asvIkRta kara ve svayaM jana-sAmAnya meM Akara mila gaye the| yadyapi unakI isa bAta ko jainadharma ko mAnane vAle loga adhika dinoM taka nahIM nibhA pAye / bhAratIya samAja ke DhA~ce se prabhAvita ho jainadharma varga-vizeSa kA hokara raha gayA thA, kintu Adhunika yuga ke badalate sandarbha jainadharma ko kramaza: AtmasAt karate jA rahe haiM ; vaha dAyaroM se mukta ho rahA hai / jainadharma aba unakA nahIM rahegA jo paramparA se use Dho rahe haiM; vaha unakA hogA jo vartamAna meM use jI rahe haiN| ____ vartamAna yuga meM do bAtoM kA aura jora hai-nArI-svAtantrya aura vyaktivAda kI pratiSThA / nArI-svAtanvya ke jitane prayatna isa yuga meM hue haiM saMbhavataH usase kahIM adhika purajora zabdoM meM nArI-svAtantrya kI bAta mahAvIra ne apane yuga meM kahI thii| dharma ke kSetra meM nArI ko AcArya-pada kI pratiSThA dene vAle ve pahale cintaka the / jisa prakAra puruSa kA caitanya apane bhaviSya kA nirmANa karane kI zakti rakhatA hai, usI prakAra nArI kI AtmA bhI / ataH Aja samAna adhikAroM ke lie saMgharSa karatI huI nArI apanI cetanatA kI svatantratA ko pramANita kara rahI hai| __ jainadharma meM vyakti kA mahattva prArambha se hI svIkRta hai / vyakti jaba taka apanA vikAsa nahIM karegA vaha samAja ko kucha nahIM de sakatA / mahAvIra svayaM satya kI pUrNatA taka pahale pahu~ce taba unhoMne samAja ko udabodhita kiyaa| Aja ke vyaktivAda meM vyakti bhIr3a se kaTakara calanA cAhatA hai| apanI upalabdhi meM vaha svayaM ko hI paryApta mAnatA hai| jainadharma kI sAdhanA, tapazcaryA kI bhI yahI prakriyA hai-vyaktitva ke vikAsa ke bAda sAmAjika uttaradayitvoM ko nibAhanA / jainadharma meM samyagdarzana ke ATha aMgoM kA vivecana hai| gaharAI se deMkhe to unameM se prArambhika cAra vyakti-vikAsa ke lie haiM aura aMtima cAra aMga sAmAjika dAyitvoM se jur3e haiM / jo vyakti nirbhayI (niHzaMkita), pUrNasantuSTa (niHkAMkSita), dehagata vAsanAoM se pare (nirvicikitsaka ) evaM viveka se jAgRta (amUr3ha daSTi) hogA vahI svayaM ke guNoM kA vikAsa (upavRhaNa), kara sakegA pathabhraSToM ko rAstA batA sakegA (sthiriikrnn)| sahamiyo ke prati saujanya-vAtsalya rakha sakegA tathA jo kucha usane ajita kiyA hai, jo zAzvata aura kalyANakArI hai usakA vaha jagata meM pracAra kara skegaa| isa prakAra jainadharma apane itihAsa ke prArambha se hI una tathyoM aura mUlyoM kA pratiSThApaka rahA hai, jo pratyeka yuga ke badalate sandarbho meM sArthaka hoM tathA jinakI upayogitA vyakti aura samAja donoM ke utthAna ke lie ho / vizva kI vartamAna samasyAoM ke samAdhAna-hetu jainadharma kI bhUmikA mahattvapUrNa ho sakatI hai, bazarte use sahI arthoM meM samajhA jAe; svIkArA jaae| 00 munizrI vidyAnanda-vizeSAMka 195 For Personal & Private Use Only
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ bodhakathA yuddha-virAma una dinoM gujarAta meM do mahAn sAhityika vyakti camaka rahe the| eka the kavIzvara dalapatarAya, aura dUsare the nATakakAra ddaahyaabhaaii| donoM pahile gahare mitra the, phira donoM eka dUsare ke gahare zatru bana gaye / dalapatarAya kI kavitA meM DAhyAbhAI para dhUla phaikI jAtI, aura DAhyAbhAI ke nATakoM meM dalapatarAya kI khillI ur3AyI jaatii| donoM eka dUsare ko phUTI A~khoM bhI nahIM suhAte the| bAta yahA~ taka bar3hI ki agara kisI samAroha meM eka bulAyA jAtA to dUsarA vahA~ se nau-do gyAraha hotaa| sAhityika samAja meM ve chattIsa ke aMka-se prasiddha the| samaya bItatA gayA, aura donoM sAhityikoM ne yauvana pAra kara bur3hApe kI ora paira bddh'aaye| nATakakAra DAhyAbhAI eka bAra eka saMta kA pravacana suna rahe the| saMta ne kahA, "bur3hApe meM saba baira-jahara ugala DAlanA cAhiye, aura sulaha-prema ko apanAnA caahiye| dekho, prakRti tumhAre kezoM kI kAlimA ko haTAkara zveta yA ujjvalatA lAtI hai, tumheM yaha sikhAne ko ki tuma bhI apane hRdaya kI kAlimA ko nikAla kara ujjvala bno| khaTTA Ama bhI pakane para khaTAsa chor3akara madhuratA grahaNa karatA hai, nIma kI kar3avI niborI bhI pakane para mIThI ho jAtI hai, phira kyA manuSya itanA gayA bItA hai ki Ayu pakane para bhI vaha jIvana meM madhuratA na lA sake ?" saMta ke ina vacanoM ne DAhyAbhAI ke hRdaya para sIdhI coTa kii| ve tilamilA utthe| aba ve baira-viSa ugalane ko vyagra ho utthe| _pravacana samApta hote hI ve sIdhe apane cira-zatru kavIzvara dalapatarAya ke ghara pahu~ce, aura unake sAmane sira jhukAye khar3e ho gye| kavIzvara dalapatarAya Azcarya meM par3a gaye ki ve svapna dekha rahe haiM yA jAga rahe haiN| kavIzvara uThe aura DAhyAbhAI ko prema se pakar3akara ghara ke aMdara le gye| baiThane para DAhyAbhAI bole-"yuddha meM eka pakSa agara zveta-ketu (sapheda jhaNDA) dikhAtA hai, to yuddha ruka jAtA hai, aura sandhi ho jAtI hai, kyoM kavIzvarajI ThIka hai na ?" "hA~, niyama to yahI hai| taba nATakakAra DAhyAbhAI ne apanI pagar3I utArakara apane zveta-keza batAte hue kahA ki "yaha rahA zveta-ketu (sapheda jhaNDA) / aba maiM tumase sulaha kI yAcanA karatA huuN|" kavIzvara ne isakA uttara unase lipaTakara A~suoM kI ajasra dhAra se diyA / donoM ora se A~sU bahe, aura unameM unakI cira zatrutA sadA-sarvadA ke lie baha gyii| -nemIcanda paToriyA 196 tIrthaMkara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina sAhitya : zodha kI dizAeM deza meM sarvaprathama jaina vidvAna hI the jinhoMne hindI meM vibhinna prakAra kI kRtiyA~ likhakara usake prasAra meM yoga diyA / IsA kI dasavIM - gyArahavIM sadI se hI jaina vidvAnoM kI maulika racanAe~ milane lagatI haiM / -- DA. kastUracanda kAsalIvAla bIsavIM zatAbdI bhAratIya sAhitya ke itihAsa meM abhUtapUrva pragati kA pratIka mAnI jAtI hai / isa zatAbdI meM sAhitya kI vibhinna dhArAoM ko vikasita hone kA acchA avasara milA hai| yahI nahIM Aja bhI ye dhArAe~ apane-apane vikAsa kI ora tIvra gati se bar3ha rahI haiN| naye sAhitya ke nirmANa ke sAtha-sAtha prAcIna sAhitya kI khoja evaM usake prakAzana ko bhI prAthamikatA milI hai / isa zatAbdI kA sabase ullekhanIya kArya zodha kI dizA meM huA hai jisake sampAdana meM vizva - vidyAlayoM kA pramukha yoga rahA hai / saMskRta evaM hindI ke pacAsoM prAcIna kaviyoM evaM lekhakoM para aneka zodha-prabandha mAtra likhe hI nahIM gaye haiM apitu prakAzita bhI ho cuke haiM, jinase hamAre prAcIna sAhitya ke gaurava meM to vRddhi huI hI hai sAtha hI una kaviyoM kI sAhityika sevAoM ke mUlyAMkana karane meM bhI hama saphala hue haiM / kAlidAsa, mAgha, tulasIdAsa, sUradAsa, mIrA evaM kabIra - jaise mahAkaviyoM para eka nahIM pacAsoM zodha-prabandha likhe jA cuke haiM jinameM unake vibhinna pakSoM para gaveSaNApUrNa prakAza DAlA gayA hai| aba to aisA samaya Ane vAlA hai jaba vidyA - thiyoM ko zodha ke lie viSayoM kA cayana karanA bhI kaThina ho jAegA aura unhIM viSayoM ko tor3a-maror3a kara prastuta karane kA prayAsa kiyA jAegA / idhara ke pacAsa varSoM meM jaina - sAhitya para bhI paryApta kArya huA hai / yadyapi vizvavidyAlayoM ke pAThyakramoM meM jaina vidvAnoM dvArA likhe gaye sAhitya ko abhI taka mAnyatA nahIM mila sakI hai; kintu sAmAjika saMsthAoM dvArA jaina - sAhitya ke prakAzana ko paryApta saMrakSaNa milA hai / isa dizA meM bhAratIya jJAnapITha, jIvarAja graMthamAlA, zolApura, sAhitya - zodha - vibhAga, jayapura; pArzvanAtha vidyAzrama, vArANasI; vIra sevA maMdira, dehalI; mANikacandra graMthamAlA, bambaI; digambara jaina pustakAlaya, sUrata; rAyacandra jaina zAstramAlA, bambaI, Adi saMsthAoM dvArA gata pacAsa varSoM meM jo prakAzana huA hai yadyapi use paryApta nahIM kahA jA sakatA tathApi isa dizA munizrI vidyAnanda - vizeSAMka For Personal & Private Use Only 197
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM ise eka mahattvapUrNa zurUAta avazya kahA jA sakatA hai aura AzA kI jAtI hai ki sAhitya-prakAzana meM aura bhI saMsthAoM kI ruci bddh'egii| jaina-sAhitya kA artha usa sabhI sAhitya se hai jo jaina vidvAnoM dvArA likhA gayA hai cAhe vaha kisI bhASA meM ho, athavA kisI viSaya para / niHsaMdeha jainAcAryoM evaM vidvAnoM ne deza ko prabhUta sAhitya diyA hai| usakI sarjanA evaM surakSA meM apane jIvana ke svaNima dinoM ko lagAyA hai| vaha na to deza-kAla ke pravAha meM bahA hai aura na isameM usane jarA bhI lAparavAhI kI hai| deza para kaTTara muslima zAsana meM bhI jainAcAryoM evaM zrAvakoM ne sAhitya kI jisa caturatA se surakSA kI evaM usameM saMvarddhana kiyA usakI jitanI bhI prazaMsA kI jA sake kama hai, lekina jainAcAryoM dvArA nibaddha sAhitya ko jaina-dhArmika sAhitya kahakara kucha varSoM pUrva taka upekSA kI jAtI rahI aura use bhASA-sAhitya ke itihAsa meM kiMcit sthAna bhI nahIM diyA gayA / AcArya rAmacandra zukla ke pazcAt bhI hindI evaM saMskRta ke adhikAMza vidvAn usa paramparA se cipake rahe aura unhoMne jaina vidvAnoM dvArA nibaddha sAhitya kI maulikatA kA mUlyAMkana karane kA tanika bhI prayAsa nahIM kiyaa| sarvaprathama mahApaNDita rAhula sAMskRtyAyana ne svayambhU ke "paumacariu" ko hindI-bhASA kA Adi mahAkAvya ghoSita karake hindI vidvAnoM ko eka prakAra se 'caileMja' diyaa| yahI nahIM unhoMne apabhraMza ko hindI kI pUrvabhASA kahakara hindIsAhitya ke udgama ke aba taka ke itihAsa ko hI badala DAlA / rAhulajI dvArA hindI vidvAnoM ke dhyAnAkarSaNa ke pazcAt jaba jaina vidvAnoM dvArA apabhraMza bhASA meM nibaddha eka ke pazcAt eka kAvyoM kI upalabdhi hotI gayI to hindI ke zIrSastha vidvAnoM ko bhI jaina vidvAnoM dvArA likhe gaye granthoM ke malyAMkana kI AvazyakatA pratIta huii| aura DaoN. rAmasiMha tomara, harivaMza kochar3a evaM DaoN. eca. sI. bhayANI ne apabhraMza ke vizAla sAhitya kA vidvAnoM ko paricaya diyA / isa sambandha meM zrI mahAvIra kSetra ke sAhitya zodha-vibhAga dvArA prakAzita evaM lekhaka dvArA sampAdita prazasti saMgraha se hindI vidvAnoM ko isa dizA meM kArya karane kI vizeSa preraNA milI; aura isa pustaka ke prakAzana ke pazcAt DaoN. hajArIprasAdajI dvivedI-jaise zIrSaka vidvAnoM ne jaina-hindI-sAhitya ke prati apane udgAra prakaTa kiye usane bhI vidvAnoM kA dhyAna barabasa apabhraMza evaM hindI-sAhitya kI aura AkRSTa karane meM saphalatA prApta kii| 1950 I. ke pUrva taka jaina-samAja meM DaoN. hIrAlAla jaina evaM DaoN. upAdhye ne hI apabhraMza sAhitya para vizeSa kArya kiyA aura puSpadanta ke mahApurANa, jasaharacariu, NAyakumAra cariu jaise kAvyoM kA sampAdana evaM prakAzana karake vidvAnoM kA dhyAna isa sAhitya kI ora AkRSTa kiyA, lekina 1950 ke pazcAt anya jaina vidvAnoM 198 tIrthaMkara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA bhI dhyAna jaina-sAhitya kI vibhinna vidhAoM para gayA aura eka ke pazcAt dUsare vidvAn zodha ke kSetra meM pravRta ho gaye / aba taka 200 se bhI adhika vidvAn jaina-sAhitya ke vibhinna pakSoM para yA to kArya samApta kara cuke haiM athavA zodha kI aura pravRtta haiN| isa sabakA zreya deza ke vibhinna vizvavidyAlayoM ko hai| aba taka kI prakAzita eka riporTa ke anusAra vizvavidyAlayoM meM svIkRta zodha-prabandha athavA zodha ke liye paMjIyata zodha-prabandhoM kI saMkhyA nimna prakAra hai -- svIkRta paMjIyata kula 18 37 m AgarA vizvavidyAlaya ilAhAbAda vizvavidyAlaya alIgar3ha vizvavidyAlaya bhAgalapura vizvavidyAlaya bihAra vizvavidyAlaya (mujaphpharapura) bambaI vizvavidyAlaya kalakattA vizvavidyAlaya dillI vizvavidyAlaya gujarAta vizvavidyAlaya gurukula kAMgar3I indaura vizvavidyAlaya jabalapura vizvavidyAlaya karnATaka vizvavidyAlaya, dhAravADa kurukSetra vizvavidyAlaya magadha vizvavidyAlaya, gayAjI meraTha vizvavidyAlaya nAgapura vizvavidyAlaya paTanA vizvavidyAlaya ravizaMkara vizvavidyAlaya, rAyapura rAjasthAna vizvavidyAlaya saMskRta vizvavidyAlaya, vArANasI sAgara vizvavidyAlaya, sAgara udayapura vizvavidyAlaya, udayapura vikrama vizvavidyAlaya, ujjaina oor n I on oma noon on or on or o rx Mo mr 9 Now mrror VrI m --- 117 munizrI vidyAnanda-vizeSAMka For Personal & Private Use Only
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa prakAra deza ke sabhI vizvavidyAlayoM meM jaina viSayoM para zodha kArya kI dizA meM mahattvapUrNa pragati ho rahI hai, yaha to eka santoSa kA viSaya hai, lekina jaina sAhitya kI vizAlatA evaM vividhatA ko dekhate hue abhI isa kArya ko ATe meM namaka jaisA hI samajhA jAnA caahiye| rAjasthAna ke jaina bhaNDAroM para isa nibandha ke lekhaka ne kArya kiyA hai aura ina bhaNDAroM meM surakSita sAhitya kI vizAlatA se usakA thor3A paricaya bhI hai, isalie kahA jA sakatA hai ki aba taka huA kArya kevala prAthamika sarve varka hI hai jise abhI saMpanna nahIM kara sake haiN| jainAcAryoM ne uttara evaM dakSiNa bhArata kI sabhI bhASAoM meM sAhitya-racanA kI hai| saMskRta, prAkRta, apabhraMza, hindI, rAjasthAnI, gujarAtI ke atirikta dakSiNa kI tamila, telugU, kannaDa evaM malayAlama meM unakA apAra sAhitya milatA hai| prAkRta sAhitya ke itihAsa ke atirikta abhI taka saMskRta bhASA meM jainAcAryoM ne jo sAhitya-nirmANa kiyA hai, usakA vyavasthita itihAsa kahA~ hai ? kRtizaH mUlyAMkana to dUra kI bAta hai, abhI taka to kAvya, purANa, caritra, adhyAtma, kathA, campU, jyotiSa, Ayurveda, gaNita, nATaka, saMgIta, pUjA, stotra jaise pramukha viSayoM para jainAcAryoM ne kitanI evaM kisa zatAbdI meM racanAe~ kI haiM, isa para hI koI kArya nahIM huA hai| jaina purANoM meM bhAratIya saMskRti ke jo darzana hote haiM usako to abhI taka vidvAnoM ne chuA taka nahIM hai / DaoN. nemicandra zAstrI ne jisa prakAra 'AdipurANa meM pratipAdita bhArata' pustaka likhI hai, usa prakAra kI pacAsoM pustakoM ke likhe jAne kI saMbhAvanAeM abhI garbhita haiN| bhagavat jinasenAcArya kA 'harivaMza purANa'; raviSeNa kA 'padmapurANa', AcArya guNabhadra kA 'uttara purANa, hemacandracArya kA 'triSaSThi zalAkA puruSacaritra, bha. sakalakIti ke 'Adi purANa' 'varddhamAna purANa' 'rAmapurANa' jaisI kRtiyA~ purANasAhitya kI bejor3a nidhiyA~ haiM, jinakA mUlyAMkana abhI pratIkSita hai| ina purANoM ke mAdhyama se na kevala jaina saMskRti evaM sAhitya kI rakSA ho sakI hai; kintu unhoMne bhAratIya saMskRti ke aneka amUlya tathyoM ko bhI surakSita rakhA hai| aba taka inheM 'purANa' kahakara hI pukArA jAtA rahA hai kintu nagaNya samajhe jAne vAle purANoM meM saMskRti, sabhyatA, rahana-sahana, vyApAra, yuddha, rAjanIti jaise viSayoM kA kitanA gahana vivecana huA hai isa ora kisI kA dhyAna nahIM gayA hai| usI taraha saMskRta-sAhitya kI anya vidhAoM ke bAre meM zodha-kArya saMbhava haiM / saMskRta kA 'stotra-sAhitya' kitanA vipula hai, isakA hama abhI anumAna bhI nahIM lagA sake haiN| rAjasthAna ke jaina-zAstra-bhaNDAroM kI grantha sUcI, paMcama bhAga meM stotra-sAhitya ke antargata hamane 700 se adhika pANDulipiyoM kA ullekha kiyA hai| stotroM meM AcAryoM evaM kaviyoM ne apanI manogata bhAvanAoM ko to u~r3elA hI hai, sAtha hI jana-bhAvanAoM ke anusAra bhI unakI racanA huI hai| ye kRtiyA~ chaMda, alaMkAra evaM bhASA kI dRSTi se to uccakoTi kI racanAe~ haiM hI kintu adhyAtma, darzana, evaM vyakti kI dRSTi se bhI ina para zodha-kArya kiyA jA sakatA hai / AcArya samantabhadra kA 'svayambhU 200 tIrthaMkara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ stotra', AcArya akalaMka kA 'akalaMka stotra,' jinasena kA 'jinasahasranAma,' tathA isI taraha 'kalyANa maMdira stotra,' 'bhaktAmara stotra,' 'ekIbhAva stotra' jaise stotra saMskRta sAhitya kI amUlya nidhiyA~ haiM, jina para hama sabhI ko garva honA caahiye| apabhraMza-sAhitya para to jaina vidvAnoM kA ekachatra rAjya hai, vAstava meM apabhraMza bhASA meM racanAe~ nibaddha karake jaina vidvAnoM ne isa bhASA-sAhitya kI rakSA hI nahIM kI varan tatkAlIna janabhASA meM racanAe~ likhakara una vidvAnoM ko lalakArA hai, jo bhASA-vyAmoha ke cakkara meM par3akara eka bhASA se cipake rahe haiN| prAkRta evaM apabhraMza meM sabhI pramukha racanAe~ jaina vidvAnoM kI haiM isalie inakI racanAoM para jitanA bhI kArya hogA vaha sabhI kArya jaina saMskRti kA prakAzaka hI mAnA jaaegaa| aba vaha jamAnA A gayA hai jaba hameM mahAkavi svayambhU, puSpadanta, vIra, nayanandi, raidhu jaise apabhraMza-kaviyoM evaM AcArya kundakunda evaM nemicandra jaise prAkRta bhASA ke ke AcAryoM kI jayantI athavA zatAbdi-samAroha manAne cAhiye, jisase ina kaviyoM ke jIvana evaM sAhitya para mAtra vizeSa prakAza hI nahIM par3a sake apitu jana-sAdhAraNa ko bhI ina kaviyoM kI mahattA kA bodha ho ske| jisa prakAra saMskRta meM mahAkavi kAlidAsa kI apAra sevAe~ haiM, usI prakAra prAkRta bhASA meM AcArya kundakunda tathA apabhraMza meM mahAkavi svayambhU evaM puSpadanta ke nAma liyA jA sakatA hai| hindI evaM rAjasthAnI bhASA meM zodha kI kitanI AvazyakatA hai isa bAre meM jainetara vidvAnoM ko to kyA sambhavataH svayaM jaina vidvAnoM ko bhI pUrI jAnakArI nahIM hai| deza meM sarvaprathama jaina vidvAn hI the jinhoMne hindI meM vibhinna prakAra kI kRtiyA~ likhakara usake prasAra meM yoga diyaa| IsA kI dasavIM-gyArahavIM sadI se hI jaina vidvAnoM kI maulika racanAe~ milane lagatI haiN| prArambha meM inhoMne rAsa-saMjJaka racanAoM ke rUpa meM likhA aura phira kAvya kI vividha vidhAoM ko janma diyaa| ina kaviyoM kA apabhraMza sAhitya bhI hindI-sAhitya kI pUrvapIThikA ke rUpa meM hI thA, isalie dekhA jAe to jaina-vidvAn hI hindI-bhASA evaM sAhitya ke vAstavika prastotA the| hindI-sAhitya ke AdikAla ke itihAsa meM Aja jo eka prakAra kI riktatA dIkhatI hai usakA eka pramukha kAraNa yaha hai ki usa kAla meM jaina vidvAnoM kI racanAoM ko koI sthAna nahIM milA (vi. saMvat 1400 taka pacAsoM jaina racanAe~ haiM, jinako aba taka sthAna milanA cAhiye thA aura jinakA sAhityika mUlyAMkana vidvAnoM ke samakSa prastuta kiyA jAnA cAhiye thA ) / hindI kA AdikAla to jainavidvAnoM kA hI kAla hai jinhoMne isa bhASA ko prazraya hI nahIM diyA varan prAkRta evaM saMskRta meM racanAe~ nibaddha karanA banda karake hindI-bhASA meM apanI lekhana-zakti ko lgaayaa| jisa rASTrabhASA para Aja deza ko garva hai, usakI nIMva to jaina vidvAnoM ne apanI tapasyA evaM lekhana-pratibhA se sIMcI thI / hindI kA yaha paudhA jaba harAbharA ho gayA aura hindI-kRtiyoM kI lokapriyatA bar3hane lagI taba kahIM jainetara munizrI vidyAnanda-vizeSAMka 201 For Personal & Private Use Only
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidvAnoM ne isa bhASA meM likhane kA sAhasa kiyA, aura mahAkavi sUradAsa, mIrA evaM tulasIdAsa jaise santa kaviyoM ne isa bhASA meM bhakti-sAhitya ko nibaddha karake ise paMDitoM ke kopa se bcaayaa| jaina vidvAnoM kI hindI-racanAe~ Aja saikar3oM-hajAroM kI saMkhyA meM upalabdha haiM lekina duHkha kI bAta to yaha hai ki abhI taka unakA sAMgopAMga sarvekSaNa nahIM ho sakA hai aura na hI koI prAmANika itihAsa hI likhA jA sakA hai / idhara rAjasthAna ke jaina zAstra-bhaNDAroM kI graMtha-sUciyoM ke pA~ca bhAga jaba se prakAzita hae haiM, hindI kI saikar3oM racanAe~ prakAza meM AyI haiM aura kaI zodhArthiyoM kA dhyAna bhI udhara gayA hai| jabase vizvavidyAlaya anudAna Ayoga dvArA prAkRta bhASA para prativarSa seminAra Ayojita karane ke lie anudAna diyA. jAne lagA hai taba se aura bhI adhika vidvAnoM kA dhyAna jaina sAhitya para zodha-kArya karane kI ora gayA hai| prAkRta bhASA para aba taka kolhApura, bambaI, pUnA, gayA, ahamadAbAda evaM udayapura meM sthAnIya vizvavidyAlayoM kI ora se semInAra Ayojita ho cuke haiN| lekhaka ko bhI prAyaH ina sabhI seminAroM meM bhAga lene kA avasara prApta huA hai / abhI udayapura vizvavidyAlaya meM 'bhAratIya saMskRti ke vikAsa meM jainAcAryoM kA yogadAna' viSaya para eka atyadhika uccastarIya seminAra Ayojita huA thA, jisameM jaina evaM jainetara vidvAnoM ne mukta kaNTha se jaina-sAhitya ke yogadAna para nibandha hI nahIM par3he apitu una para gahana paricarcA bhI kI / 0 vastutaH bhAratIya saMskRti ke samagra adhyayana ke lie jaina graMthoM kI sAmagrI upayogI hI nahIM, anivArya bhI hai / jaina graMthoM kA adhyayana tathA jaina paramparAoM kA pUrNa paricaya prApta kie binA hindI sAhitya kA saccA itihAsa bhI nahIM likhA jA sktaa| -DA. zivamaMgalasiMha 'sumana' 202 tIrthakara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadharma ke vikAsa meM karnATaka - sAhitya kA yoga maharSi vidyAnanda muni isI puNyabhUmi ke haiM; yadyapi sarvasaMga parityAga ke bAda prAnta, deza, jAti kI vivakSA nahIM rahatI hai tathApi karnATaka rAjya ko aisI dena kA abhimAna to ho hI sakatA hai / vardhamAna pArzvanAtha zAstrI jaina sAhitya kI samRddhi meM karnATaka prAMta aura karnATaka sAhitya ne bahuta yogadAna diyA hai; sthApatya, vAstu, citra kalAoM evaM kalApUrNa dharmAyatanoM ke lie yaha prAMta prasiddha hai / Aja bhI zravaNabelagolA kA gomaTezvara haLebIDa kA zAMtinAtha, mUDabidrI ke sahasrastaMbha maMdira, ratnoM kI anarghya pratimAe~, bevUra kA cennakezava devAlaya Adi ko dekhakara loga daMga raha jAte haiM / kalA kA yaha vismayapUrNa darzana jagat-bhara ko AkarSita karatA hai / belagAma kI kamala basti, veNUra va kArkala kI bAhubali mUrti, humaca padmAvatI kA atizaya, bAraMga kA jala maMdira, Aja bhI yAtrA ke sthAna hue haiN| 'SaDkhaMDAgama' sadRza mahAn siddhAnta-grantha ke saMrakSaNa kA zreya evaM Aja ke jijJAsu baMdhuoM ko svAdhyAya ke lie upalabdha karane kI kIrti, isI prAnta ko hai / agara vahA~ ke dharma-bandhuoM ne isakA yatnapUrvaka jatana nahIM kiyA hotA to hama apane bahuta prAcIna karor3oM kI mahattvapUrNa dharohara se hAtha dho baiThate jaise ki Aja hameM gandhahasti mahAbhASya kA darzana durlabha ho rahA hai / karnATaka kI vizeSatA tIrthaMkaroM kA janma uttara bhArata meM huA hai to tIrthaMkaroM kI vANI ko vizada evaM sarala banAkara lokakalyANa karane vAle AcAryoM kA janma huA hai dakSiNa bhArata meM / prAyaH kuMdakuMda, akalaMka, pUjyapAda, samaMtabhadra, vidyAnandi, nemicandra siddhAnta cakravartI Adi sabhI AcArya dakSiNa bhArata meM hI hue haiN| unakI janmabhUmi aura karmabhUmi dakSiNa bhArata, vizeSata: karnATaka hI rahI, isalie uttara bhArata aura dakSiNa bhArata ne lokaprabuddha karane kA yatna samAna rUpa se kiyA / Adhunika AcArya zAMtisAgara mahArAja Adi muniyoM ne bhI dakSiNa bhArata meM janma lekara hI Aja ke yuga munizrI vidyAnanda - vizeSAMka For Personal & Private Use Only 203
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM munijanoM kA darzana prApta karAyA hai| pUjya muni vidyAnanda bhI dakSiNa bhArata ke evaM karnATaka prAnta ke haiM, isalie karnATaka-sAhitya kI paramparA para vicAra karanA yahA~ aprAsaMgika nahIM hai| jisa prAnta meM munizrI kA janma huA hai usa prAnta ke AcArya va kAvya-manISiyoM ne uttamottama kAvya ke sRjana se loka ko subuddha kiyA hai| karnATaka-sAhitya kI prAcInatA zrati-paramparA se jJAta hotA hai ki karnATaka sAhitya kA krama bahuta prAcIna hai, itihAsAtIta kAla se hI isakA astitva thaa| kahA jAtA hai ki bhagavAn Adi prabhu ne apanI donoM putriyoM ko akSarAbhyAsa va aMkAbhyAsa kraayaa| isa prakaraNa meM AcArya jinasena ne vidyA ke mahattva ko pratipAdita karate hue bhagavAna ke mukha se viduSI banane kI preraNA dilAyI hai| usI saMdarbha meM Adi prabhu ne brAhmI va suMdarI ko kramazaH brAhmI lipi va aMkazAstra kA adhyayana kraayaa|* brAhmI devI ko brAhmI lipi kA abhyAsa karAyA, ataH vaha brAhmI lipi hI kannaDa lipi mAnI jAtI hai| brAhmI aura kannaDa lipiyoM meM kucha aMtara hai, ataeva yaha lipi 'haLe kannaDa' (purAnA kannaDa) ke nAma se jAnI jAtI hai| haLe kannaDa lipi meM likhita saikar3oM prAcIna graMtha haiN| tAr3apatra ke graMthoM meM prAyaH yahI lipi hai| yaha itihAsAtIta kAla kA viSaya hai| hama anveSaka vidvAnoM para ise chor3e dete haiM; tathApi sAhitya sRjana ke yuga kI dRSTi se bhI karnATaka sAhityakAroM kA kAla bahuta prAcIna hai| bahuta prAcIna hone se hI hama isakA guNagAna nahIM karate haiM; kyoMki prAcInatA guNotkarSa kA kAraNa nahIM hai / sAhityakAroM ne kahA hai ki-- purANamityeva na sAdhu sarva nacApikAvyaM navamityavadyam / saMtaH parIkSyAnyatarAvajaMte mUDhaH prprtyyneybuddhiH| prAcIna hone se hI saba kucha acche hote haiM yaha bAta nhiiN| navIna hone se hI koI nirdoSa hotA haiM yaha bhI niyama nahIM hai| vivekI sajjana kAvya yA sAhitya ko ityuktvA muhurAzAstra vistIrNe hemapaTTake, adhivAsya svacittasthAM zrutadevIM samarpayA // 103 / / vibhuH karadva yenAbhyAM likhannakSaramAlikAM, upAdizallipi saMkhyA sthAnaM cAMkaranukramAt // 104 / / tato bhagavato vaktrAnniHsRtAmakSarAvalIm siddhaM nama iti vyakta maMgalAM siddha mAtRkAm // 10 // - pUrvapurANa, parva 16. 204 tIrthaMkara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ dekhakara usameM guNa pratIta ho to usakI prazaMsA karate haiM, sevA karate haiM, Adara karate haiM / isI prakAra karnATaka- sAhitya kI sthiti hai| karnATaka - sAhitya kI prAcInatA hI nahIM, mahattA bhI usameM apane-ApameM hai, isalie anya sAhityakAroM ne jaina karnATaka sAhitya kI bhI muktakaNTha se prazaMsA kI hai / rAjAzraya milA ina kaviyoM ne apanI pratibhA - zakti kA yatheSTa upayoga usa samaya kiyA, usakA eka kAraNa yaha bhI hai ki unheM apane samaya meM rAjAzraya milA thA, rAjya zAsana na karane vAle bhI guNa grAhaka the, apane AsthAna meM aise aneka kaviyoM ko sthAna dene meM ve gaurava samajhate the / rASTrakUTa, gaMga, pallava, cAlukya, hoyasala Adi aneka rAjyoM ke zAsanakAla meM karnATaka ke ina kaviyoM ne unase protsAhana prApta kiyA thA, itanA hI nahIM rAjAoM ko rAjya zAsana ke kArya meM bhI ina kaviyoM se maMtraNA milatI thI / rASTrakUTa zAsaka nRpatuMga kA samaya 9 vIM zatAbdI kA hai| usane kannar3a meM 'kavirAja mArga' kI racanA kI hai| apanI racanA meM nRpatuMga ne aneka pUrvakaviyoM evaM unakI kRtiyoM kA ullekha kiyA hai / isase jJAta hotA hai ki 9 vIM zatI se pahile bhI yaha sAhitya atyanta unnatAvasthA meM thA, isase pahile ke sabhI grantha prAyaH haLe kannaDa (purAnA kannaDa) meM banAye jAte the / 'kavirAja mArga' meM bhI graMthakAra ne kucha haLe kannaDa graMthoM kA ullekha kiyA hai / aneka prAcIna kaviyoM kA bhI ullekha isameM hai / nRpatuMga ne apane graMtha meM zrIvijaya, kavi paramezvara, paMDita caMdra, lokapAla Adi kaviyoM kA smaraNa kiyA hai / mahAkavi paMpa ne bhI pUjyapAda samaMtabhadra kA apane graMthoM meM smaraNa kiyA hai| samaMtabhadra aura pUjyapAda kA samaya tIsarI - pAMcavIM zatAbdiyA~ mAnI jAtI haiM; arthAt ve bahuta prAcIna AcArya haiM / pUjyapAda aura samaMtabhadra ke graMthoM kI TIkA bhI haLe kannaDa meM hai| isase bhI isa bhASA kI prAcInatA siddha ho sakatI hai / kaviparameSThI kI kRti karnATaka meM hI honI cAhiye / lagatA hai kaviparameSThI ne triSaSTizalAkA puruSoM ke caritra kA citraNa kannaDa bhASA meM kiyA hogA, isalie bAda ke AcAryoM ne usa kavi kA nAma Adara ke sAtha liyA hai / bhagavajjinasena AcArya ne bhI ukta graMtha se lAbha uThAyA hogA isIlie ve likhate haiM ki - munizrI vidyAnanda - vizeSAMka For Personal & Private Use Only 205
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ sa pUjyaH kvibhiloke kavInAM paramezvaraH vAgartha saMgrahaM kRtsnaM purANaM yaH samagrahIt // -pUrvapurANa pra. a. 60. zabdArtha-saMgraha se yukta caturvizati tIrthaMkara purANa ko jinhoMne apanI vidvattA se saMgraha kiyA aise kaviparameSThI loka meM kaviyoM ke dvArA pUjya haiN| isI prakAra AcArya guNabhadra ne bhI kavi parameSThI kI prazaMsA isa prakAra kI hai kaviparamezvara nigadita gadyakathA mAtrakaM purozcaritaM sakala chaMdolaMkRtivakSyaM sUkSmArtha gUDhapadaracanam // arthAt AcArya jinasena va guNabhadra ke sAmane kaviparameSTI dvArA racita triSaSTizalAkA puruSoM kA caritra gadyakAvya meM avazya hogA; arthAt yaha kaviparameSThI unase kitane prAcIna haiM yaha nizcita nahIM kahA jA sakatA hai| phira bhI hama paMpa-yuga se karnATaka-sAhitya kI nizcita bhUmikA ko vyakta kara sakate haiM; ataH usa mahAkavi ke kAla se hI karnATaka kAvya-sRSTi kA hama yahA~ digdarzana kraayeNge| paMpa mahAkavi karnATaka-sAhitya paMpa mahAkavi ke AdikAvya se samRddha huA hai| karnATaka-sAhitya kA nAma lene para paMpa kA, paMpa kA nAma lene para karnATaka-sAhitya kA smaraNa ho jAtA hai| paMpa ne gadyapadyapatha caMpUkAvya se hI apanI kAvya-sRSTi kA zrIgaNeza kiyA hai| paMpa kA samaya 941 I. mAnA jAtA hai| isane eka dhArmika va dUsarA laukika aise do kAvyoM kI racanA kI hai| jinake nAma haiM-- 'AdipurANa' aura 'paMpa bhaart'| ye donoM ajor3a caMpUkAvya haiN| isake pUrvaja vaidika dharmAvalaMbI the, paraMtu isake pitA abhirAma deva ne jainadharma se prabhAvita hokara jainadharma ko grahaNa kiyA; isalie paMpa ke jIvana meM jainadharma ke hI saMskAra rhe| 'AdipurANa' kI kathAvastu bhagavajjinasenAcArya ke mahApurANAMtargata Adijineza-carita hai tathApi isakI zailI svataMtra hai| saMskRta mahApurANa ke samAna hI isameM bhI yatra-tatra prasaMgopAtta dharma kA bhI vivecana hai| bhoga va yoga kA sAmaMjasya sAdhate hue graMthakAra ne sarvatra bhoga-tyAga kA hI saMketa kiyA hai| dUsarA graMtha paMpa carita yA paMpa bhArata hai| viSaya bhArata hai| apane samaya ke prasiddha rAjA arikesarI ko arjuna ke sthAna para rakhakara usakI prazaMsA kI hai| karnATaka meM yaha Adyakavi mAnA jAtA hai| jaina va jainetara vidvAnoM meM isake kAvyoM ke prati paramAdara 206 tIrthaMkara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai| uttarakAlavati graMthakAroM ne bhI paMpa kA bahuta Adara ke sAtha smaraNa kiyA hai| Age jAkara kavi nAgacaMdra ne svayaM kA abhinava paMpa ke nAma se ullekha kiyA hai isase bhI isakI mahattA sahaja hI samajha meM AtI hai| kavi ponna paMpa ke bAda ponna kA nAma sAdara ullekhanIya hai| yaha karIba I. 950 meM huA hai, isane do dhArmika evaM eka laukika kAvya kI racanA kI hai| laukika kAvya bhuvanaika rAmAbhyadaya anupalabdha hai, zAMtinAtha purANa mahattvapUrNa kAvya hai, jinAkSaramAlA stotra-graMtha hai| ise kavi-cakravartI, ubhayabhASA-cakravartI Adi upAdhiyA~ thIM, uttaravartI graMthakAroM ne isakA bhI sAdara smaraNa kiyA hai| isake dvArA racita zAMtinAtha purANa se prabhAvita hokara dAna ciMtAmaNi atimabbe ne usakI 1000 pratiyoM kA likhAkara vitaraNa kiyaa| kavi ranna pona ke bAda kaviranna kA krama hai| yaha karIba 993 I. meM huA sAmAnya vaizya kAsAra kula meM utpanna hone para bhI uddAma pAMDitya ko isane pAyA thaa| apanI pratibhA se aneka uttama saMthoM kI racanA isane kI thii| isake dvArA likhita ajitanAtha purANa eka mahattvapUrNa graMtha hai| parazurAmacarita, cakrezvara-carita anupalabdha haiN| yaha bhI karnATaka-sAhitya-gagana kA eka gaNanIya nakSatra hai| paMpa, ranna evaM ponna karnATaka-sAhitya ke ratnatraya kahalAte haiN| isI. se inake mahattva kA patA laga sakatA hai| kavi cAvUDarAya cAvaMDarAya athavA cAmuMDarAya rAcamalla kA senApati tathA maMtrI thaa| vIra hote hue bhI kalApriya thaa| apanI mAtA kI preraNA se zravaNabelagolA ke vizAlakAya bhagavAn bAhubali kI mUrti kA nirmANa isI ne karAyA thA, yaha karIba kri. za. 961 se 98 taka thaa| isane saMskRta meM cAritrasAra nAmaka graMtha kI racanA kI hai| usI prakAra kannaDa meM caturvizati tIrthaMkara caritra kI racanA kI jo cAmuMDarAya-purANa ke nAma se prasiddha hai| yaha gadya-graMtha hai| isI prakAra zivakoTI ne vaDDArAdhane nAmaka gadya-graMtha kI racanA kI hai, jo upalabdha hai; cAmuMDarAya kI anya bhI kRti hogI, paraMtu upalabdha nahIM hai| zrI nemicandra siddhAMta-cakravartI se isane adhyAtma-bodha prApta kiyA thaa| munizrI vidyAnanda-vizeSAMka 207 For Personal & Private Use Only
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ isI yuga meM anya bhI bahuta se kavi ho gaye haiM jinake dvArA karnATaka- sAhityasaMsAra samRddha huA hai| jyotiSa zAstra ke praNetA zrIdharAcArya inakA samaya 11 vIM zatAbdI kA madhya thA / inhoMne jyotiSa saMbaMdhI 'jAtaka tiLaka' nAmaka graMtha kI racanA kI hai, jisameM jAtaka ( janmapatra ) saMbaMdhI sUkSma vicAra kiyA gayA hai / divAkara naMdI ye karIba I. 1061 meM hue, inhoMne bhagavAn umAsvAmI - viracita tattvArtha sUtra para kannaDa tAtparyavRtti likhI hai, jo atyanta manojJa hai / kavi zAMtinAtha inakA samaya karIba 1068 I. hai / inhoMne kannaDa meM sukumAra caritra kI racanA kI hai / ye atyanta praur3ha kavi the, inako aneka sammAnanIya upAdhiyA~ prApta thIM 1 abhinava paMpa nAgacandra karIba 12 veM zatamAna ke Adi meM nAgacandra nAmaka mahAn vidvAn huA, jisane padmacarita yA rAmakathA - carita kI racanA kI hai / isa rAmAyaNa ko paMpa rAmAyaNa bhI kahate haiM / vastuta: yaha rAmAyaNa mahAkavi paMpa - viracita nahIM hai; parantu yaha kavi abhinava paMpa ke nAma se prasiddha thA, ataH vaha rAmAyaNa bhI paMparAmAyaNa nAma se prasiddha huI / isa udAtta kavi ne vijayapura meM eka mallinAtha jina-maMdira kA nirmANa karAyA, jisakI smRti meM usane mallinAtha purANa kI racanA kI / yaha bhI paThanIya hai| afafrat kanti isI yuga meM kAnti nAma kI eka kaviyitrI huI hai / isake dvArA viracita aneka graMtha kI upalabdha nahIM hai tathApi 'kaMti paMpa kI samasyAe~' isa nAma se praznottara rUpa se samasyA-pUrti rUpa kAvya milatA hai, jise dekhane para mAlUma hotA hai ki yaha prauDha kaviyitrI thI / namasena karIba bArahaveM zatamAna ke Adi meM karnATaka bhASA ke caMpUkAvya meM bahuta bar3I racanA isane kI hai | dharmAmRta isakI racanA hai / padalAlitya, dRSTAMta pracuratA, vinoda vizeSa isake kAvya kI vizeSatA hai / 14 AzvAsoM se yukta isa graMtha meM aSTAMga tIrthaMkara / apraila 1974 208 For Personal & Private Use Only
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ va paMca aNuvratoM kI vyAkhyA kathApUrvaka kI gayI hai| svAdhyAya karane vAloM ko bahuta prabhAvita karatI haiM ye kthaaeN| isa yuga kA yaha mahAn kAvya-manISI huaa| rAjAditya __bArahaveM zatamAna ke prAraMbhika bhAga meM hI yaha kavi huA hai| isane gaNitazAstra para racanA kI hai| gaNita-zAstra para hI isakI adhika abhiruci pratIta hotI hai| kotivarma ___ san 1125 I. meM yaha kavi huA hai| vaihaka zAstra ke aMgabhata govaidya para isane likhA hai| isase jJAta hotA hai ki pazu-vaidya ke viSaya meM bhI jaina graMthakAroM kI acchI gati thii| Ayurveda viSayaka graMtha to jainAcAryoM ne likhA hI hai| karNapArya karIba 1140 I. meM yaha kavi huA hai| isane kannaDa meM suMdara rUpa se neminAtha purANa kI racanA kI hai, jo sarvapriya ho gayA hai| nAgavarma yaha 12 veM zatamAna ke madhyabhAga meM huA hai| isakI nyAya, vyAkaraNa-sAhitya para acchI gati thii| isane kAvyAvalokana, abhidhAna vastukoSa, karNATaka bhASAbhUSaNa evaM chaMda: zAstra Adi racanA kI hai| anya graMtha bhI hoMge, parantu anupalabdha haiN| somanAtha ___ yaha karIba 1150 I. meM huA hai| isane kalyANa kAraka nAmaka kannaDa vaidyaka graMtha kI racanA kI hai| zAyada yaha pUjyapAda-kRta kalyANakAraka kI karnATaka vyAkhyA hai| Ayurveda ke saMbaMdha meM jainAcAryoM ne jina graMthoM kA nirmANa kiyA unakA nAma vizeSataH kalyANakAraka hI rakhA gayA, kyoMki usase jagat kA kalyANa huaa| ___ isI prakAra isa bArahaveM zatamAna meM vRtta vidyAsa (1160) ne zAstrasAra kI racanA kii| nemicandra (1170) ne lIlAvatI va neminAtha purANa kI racanA kI hai| lIlAvatI eka suMdara caMpU grantha hai| isake bAda bodhaNa deva ne stutistotrAdi viSayaka graMthoM kI racanA kI hai| karIba 1182 I. meM aggata deva nAmaka kavi huA jisane candraprabhu purANa kI racanA kI hai| san 1195 meM AcaNNA kavi ne vardhamAna purANa likhA hai jisameM bhagavAna mahAvIra ke caritra ke saMbaMdha meM sAMgopAMga vivecana hai| 1200 I. meM baMdhavarma nAmaka graMthakAra huA; jisane harivaMzAbhyudaya nAmaka paurANika graMtha evaM jIva saMbodhana nAmaka AdhyAtmika graMtha kI racanA kI hai| jIvasaMbodhana meM Atmahita ko dRSTi meM rakhakara AtmA ko saMsAra se pAra hone ke lie munizrI vidyAnanda-vizeSAMka 209 For Personal & Private Use Only
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAgRta kiyA gayA hai| bArahavIM zatI ke Adi meM hI pArzvanAtha nAmaka kavi huA jisane pArzvanAtha purANa kI racanA kI hai| karIba 1235 I. meM guNavarma ne puSpadaMta purANa va caMdanASTaka kI racanA kI hai| isI kAla meM kamalabhava nAmaka kavi huA jisane zAMtIzvara purANa kI racanA kI hai, jisameM bahata saMdara rUpa meM bhagavAn zAMtinAtha kA caritra citrita kiyA hai| isa zatI ke madhyabhAga meM mahAbala kavi huA, jisane nenimAtha purANa kI racanA kI hai| ina saba graMthakartA, kRtikartAoM kA yahA~ nAmollekha mAtra kiyA hai| inako tatkAlIna va uttarakAlIna vidvAnoM ne aneka upAdhiyoM se vibhaSita kiyA hai, inakA vizeSa paricaya dene se eka svataMtra graMtha ho jAegA ataH yahA~ unakA digdarzana mAtra karAyA gayA hai| yadi vistRta paricaya dekhanA ho to zrI A. kuMtha sAgara graMthamAlA se prakAzita paMpa-yuga ke jaina kavi, yaha pultaka dekheN| paMpa ke bAda karIba 400 varSoM meM hI ye saba kavi hue haiM jinhoMne paMpa kA AdarapUrvaka smaraNa hI nahIM kiyA hai| apitu anukaraNa bhI kiyA hai| isalie inheM paMpa yuga ke kavi kahate haiM jo sArthaka hai| kavi-cakravartI janna janna mahAkavi kahalAtA thaa| kavi-cakravartI usakI upAdhi thii| I. sana 1170 se 1235 ke bIca janna mahAkavi ne apanI mahAna kRti ke dvArA karnATaka ko upakRta kiyA thaa| isane apanI kRti yazodhara carita meM apane racanA-kauzala kA darzana karAyA hai| padalAlitya, bhAva-prabhAva, kalpanA-kauzala isake kAvya kI vizeSatA hai| isa kAvya kA viSaya yazastilaka caMpU mula saMskRta kAvya kA hai| yazodhara mahArAja ke caritra ko karma-vidhAna ke vicitra rUpa ke dvArA pradarzita kara kavi ne saMsAra ko asAratA kA darzana karAyA hai| janna mahAkavi ne yazodhara carita ko vahI sthAna prApta hai jo saMskRta sAhitya meM yazastilaka caMpU ko prApta hai, itanA kahane se isake kAvya kI mahattA samajha meM A jaaegii| isI prakAra aneka graMthakAra ubhaya bhASA kovida hue haiN| unakI saMskRta evaM kannaDa meM acchI gati thii| isalie ve ubhaya bhASAcakravartI kahalAte the, unameM se hastimalla kA nAma samAdara ke sAtha liyA jA sakatA hai| hastimalla ne kannaDa meM bhI AdipurANa kI racanA kI hai| saMskRta meM saMhitA, nATaka va graMthoM kI racanA kI hai| 14 veM zataka meM bhAskara kavi ne jIvaMdhara carita ko evaM kavi bommarasa ne sanatkumAra caritra evaM jIvaMdhara carita kI racanA kI hai| isake bAda 15 veM zataka' meM bhI aneka arnATaka kaviyoM ne apanI racanAoM se isa sAhitya-kSetra ko samRddha kiyA hai| 16 veM zataka ke prAraMbha meM maMgarasa kavi ne samyaktva kaumudI, jayanRpa kAvya, nemIza jina saMgati, prabhaMjana carita va supazAstra Adi graMthoM kI racanA kii| isI 210 tIrthaMkara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAra sALava kavi ne bhArata va doDuya ne caMdraprabhacarita kA nirmANa lagabhaga isI samaya kiyA hai| mahAkavi ratnAkara 16vIM zatI meM yaha pratibhAvaMta kavi huA hai| isakA paricaya isa lekha meM nahIM diyA to hamArA lekha adhUrA raha sakatA hai| hamAre lie yaha priya kavi hai| isake dvArA sAMgatya chaMda meM racita bharatezvara vaibhava nAmaka zRMgAra-AdhyAtmika graMtha 10 hajAra chaMdoM meM viracita hai| isIse sAMgatya-yuga kA prAraMbha hotA hai| sAMgatya kannaDa meM eka viziSTa karNa madhara geya chaMda hai| kavi ne isa graMtha meM bhoga-yoga kA sAmaMjasya kara aMta meM eka kA tyAga va dUsare kA grahaNa karane kA vidhAna kiyA hai| isakA samaya 1557 I. mAnA jAtA hai| bharateza vaibhava ko isane bhoga vijaya, digvijaya, yoga vijaya, mokSa vijaya va arka kIti vijaya ke nAma se paMcakalyANoM meM vibhakta kiyA hai| isa AdhyAtmika kathA ke nAyaka Adi prabhu ke Adi putra bharateza haiM jo tadbhava mokSagAmI haiN| kathA ko AdhyAtmika va zRMgArika DhaMga se varNana karane kI kavi kI anUThI zailI hai| karnATaka ke ghara-ghara meM yaha par3hA jAtA hai| lekhakaH dvArA isakA hindI anuvAda huA hai, usa para se gujarAtI va marAThI anuvAda bhI ho cuke haiN| bhAratIya sAhitya akAdamI ke antargata aMgrejI anuvAda bhI ho rahA hai| bhAratIya gaurava graMthoM meM yaha eka hai| isane ratnAkara, aparAjita va triloka nAmaka tIna zatakoM kI bhI racanA kI hai, jo kevala AdhyAtmika viSaya kA pratipAdana karate haiN| kucha AdhyAtmika bhajanoM kA bhI nirmANa isake dvArA huA hai| isake bAda sAMgatya chaMda meM graMtha-racanA karane vAloM kA mArga prazasta ho gayA hai| una kaviyoM kA yahA~ hama ullekha mAtra karate haiN| bAhubali kavi ne (1560) nAgakumAra carita, pAyaNNa vatine (1606) samyakatva kaumudI, paMcabANa ne (1614) bhujabali caritra kI racanA kI hai| isI prakAra caMdrama kavi ne (1646) kArkala gommaTa carita, dharaNI paMDita ne (1650) bijjaNa carita, nemi paMDita ne (1650) suvicAra carita, cidAnaMda ne (1680) munivaMzAbhyudaya, padmanAbha ne (1680) jinadatta rAya caritra, pAyaNNa kavi ne (1750) rAmacaMdra carite, anaMta kavi ne (1780) zra. be. gommaTa carita, dharaNI paMDita ne varAMga carita, caMdra sAgara varNI ne (1810) rAmAyaNa, cAra paMDita ne bhavyajana ciMtAmaNi evaM isI samaya devacaMdra ne rAjavalI kathAkoSa kI racanA kI hai| paMpa kA yuga caMpU-yuga ke nAma se prasiddha hai to ratnAkara ke yuga ko sAMgatya-yuga ke nAma se nissaMdeha pukAra sakate haiN| sacamuca, ye donoM sAhitya-jagat ke yugapuruSa haiN| vibhinna viSayoM ko jaina sAhityakAroM kI dena napatuMga dvArA viracita kavirAja mArga se jaina kaviyoM kI sAhitya-sevA para yatheSTa prakAza par3atA hai| chaMda, alaMkAra, vaidya, jyotiSa, siddhAMta, nyAya, vyAkaraNa, munizrI vidyAnanda-vizeSAMka 211 For Personal & Private Use Only
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ayurveda, nimitta, zakuna Adi sarva viSayoM para karnATaka sAhityakAroM ne graMtha - nirmANa kiyA hai| saikar3oM graMtha Aja upalabdha nahIM haiM / isameM hamAre samAja kA pramAda hI kAraNa hai; paraMtu yaha mAtra satya hai ki hamAre pUrvaja vidvAn sarvaviSayoM meM prabhutva rakhate the| unakI kRtiyoM se hama isa viSaya kA anumAna kara sakate haiM / nAgavarma ne chaMdodadhi nAmaka chanda-grantha kI racanA kI / anya nAgavarma ne karnATaka bhASA-bhUSaNa nAmaka vyAkaraNa-graMtha kI racanA kI / isI prakAra alaMkAra viSayaka kAvyA valokana, koSa-viSayaka vastu koSa bhI avalokanIya hai| bhaTTAkalaMka kA zabdAnuzAsana, kezirAja kA maNidarpaNa, sAva kA rasaratnAkara ( Ayurveda), devottama kA nAnArtha ratnAkara, zRMgAra kavi kA karnATaka saMjIvana, Adi graMtha vividha viSayoM ke ullekhanIya grantha hai / isI prakAra jyotiSa, vaidyaka va sAmudrika viSayoM ke bhI graMthoM kI racanA ina kaviyoM dvArA huI hai / zivamAradeva kA hastyAyurveda, deveMdra munikA bAtagraha cikitsA, caMdrarAja kA madana - tilaka, janna kA smara-taMtra, cAmuMDarAya kA sAmudrika zAstra, jayabaMdhu naMdana kA sUpa-zAstra, arhadvAsa kA zakana zAstra bhI ullekhanIya haiM / isase jJAta hotA hai ki sAhitya ke sarva aMgoM ko karnATaka ke sAhityakAroM ne hRSTa-puSTa kiyA hai / isa taraha nissandeha kahA jA sakatA hai ki karnATaka - sAhitya, kevala prAcInatA kI dRSTi se hI nahIM, mahattA kI dRSTi se bhI Aja sarvottama hai / Aja jaina jainetara samAja isIlie jaina sAhitya ko bahuta Adara se dekhatA hai| vizvavidyAlayoM kI uccatara kakSAoM meM vizeSataH jaina sAhitya ke bhAga ko hI vidyArthiyoM ko adhyayana karane ke lie diyA jAtA hai / prAyaH sabhI granthakAroM ne graMtha ke prameya kA pratipAdana karate hue yatra-tatra jaina dharma ke anukaraNIya tattvoM kA upadeza diyA hai / sarvasAdhAraNa ke jIvana meM ve tattva kitane hitakara haiM, isa bAta ko acchI taraha pratibiMbita karAyA hai; ata: jainadharma ke vikAsa meM anya bhASA ke sAhityakAroM kA jaisA yogadAna rahA hai, usI prakAra karnATaka sAhityakAroM kA bhI bahuta bar3A yogadAna rahA hai / maharSi vidyAnanda muni isI puNya bhUmi ke haiM / yadyapi sarvasaMga parityAga karane ke bAda prAnta, deza, jAti kI vivakSA nahIM rahatI hai, tathApi karnATaka prAnta ko aisI dena kA svAbhimAna to ho hI sakatA hai / 212 jo de vyartha ko artha vahIM siddha, vahI samartha - ka. lA. seThiyA For Personal & Private Use Only tIrthaMkara / apraila 1974
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradeza kA jaina purAtattva bIrasiMgapura-pAlI meM siddhabAbA ke nAma se jJAta RSabhanAtha pratimA khule maidAna meM tamAma grAmavAsiyoM dvArA pUjI jAtI hai| - bAlacandra jaina jana purAtattva meM madhyapradeza bahuta dhanI hai| isake gA~voM meM yatra-tatra jaina avazeSa bikhare par3e haiN| muktAgiri, maksI, Una, bAvanagajA, siddhavarakUTa, sonAgira, papaurA, rezandIgiri, droNagiri, ahAra jaise vikhyAta aura mahattvapUrNa kSetra isI bhU-bhAga meM sthita haiM, jinakI dharma-yAtrA bhArata ke vibhinna pradezoM ke yAtrika hajAroM kI saMkhyA meM prati varSa kiyA karate haiN| madhyapradeza meM prAcInatama jina-pratimAe~ vidizA meM prApta huI haiN| vidizA prAcInakAla meM na kevala sAMskRtika apitu rAjanaitika kAraNoM se bhI atyanta mahattvapUrNa rahA hai| guptavaMzIya samrAToM ke samaya meM vidizA ke nikaTavartI pradeza meM bhAratIya kalA kA anUThA vikAsa huaa| guptakAla meM vidizA kA pradeza jainoM kA eka mahattvapUrNa kendra thA, isake purAtAttvika pramANa aba ekAdhika prApta ho cuke haiN| udayagiri kI gaphA kramAMka 20 meM utkIrNa bhitti-lekha se spaSTa hai ki kumAragupta ke rAjyakAla meM isa guphA meM bhagavAn pArzvanAtha kI pratimA kA nirmANa karAyA gayA thaa| vidizA ke hI eka muhalle meM hAla meM prApta tIna tIrthaMkara pratimAoM kI caraNacaukI para utkIrNa lekhoM ne yaha siddha kara diyA hai ki mahArAjadhirAja zrI rAmagupta ke Adeza se vahA~ kaI jina-pratimAoM kA nirmANa huA thaa| do pratimAoM para kramaza: candraprabha aura puSpadanta ke nAma par3he gaye haiN| madhyakAla meM bhI vidizA kA kSetra jainoM kA pramukha kendra banA rahA / gyArasapura aura baDoha paThArI meM jaina purAtatva kI sAmagrI Aja bhI vidyamAna hai| vidizA ke jilA-saMgrahAlaya meM ekatra kI gayIM jaina pratimAoM meM se yakSI 'ambikA' kI madhyakAlIna pratimA eka utkRSTa kalAkRti hai| gunA, zivapurI, gvAliyara aura datiyA jile ke kaI sthAna prAcIna jaina kalAkRtiyoM se samuddha haiN| tumaina (prAcIna tumbavana) meM lagabhaga 650 IsvI kI pArzvanAtha pratimA prApta huI hai| kadavAhA ke nikaTavartI Idaura nAmaka grAma meM kaI bhavya munizrI vidyAnanda-vizeSAMka 213 For Personal & Private Use Only
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ zilpakRtiyA~ upekSita par3I huI haiN| naravara kI saikar3oM jina-pratimAe~ aba zivapurI ke jilA-saMgrahAlaya meM pradarzita, athavA surakSita haiN| naravara se hI prApta eka paTTa meM caturviMzati tIrthaMkaroM kI salAMchana pratimAe~ banI huI haiM, jo apane prakAra kI anUThI kRtiyA~ haiN| gvAliyara kA kilA cAroM ora se vizAla tIrthaMkara-pratimAoM se samanvita hai| tomaravaMzI rAjAoM ke rAjyakAla meM nirmita una pratimAoM se gopAcala gar3ha puNyabhUmi bana gayA hai| mAlavA kI bhUmi meM jainatva kA khUba pracAra-prasAra huA thaa| avantI aura ujjayinI kA ullekha jaina graMthoM meM sammAna ke sAtha milatA hai| paramAra-vaMza ke narezoM ke samaya meM mAlavA meM sthAna-sthAna para jina-maMdiroM kA nirmANa huA, jinameM se kaI to Aja taka vidyamAna haiN| bhojapura ke prAcIna maMdira meM rAjA bhoja ke rAjyakAla meM nirmita uttuMga pratimAe~ darzanIya haiN| bhopAla ke hI nikaTa sthita samasagar3ha ke jaina maMdiroM meM prAcIna jaina-purAtattva sAmagrI kA vipula saMgraha hai| Una ke jaina-maMdiroM kA ullekha bahudhA kiyA jAtA hai| dhArA nagarI kI sujJAta sarasvatI kI pratimA ko aneka vidvAnoM ne jaina sarasvatI kA rUpAMkana svIkAra kiyA hai| ___buMdelakhaNDa ke gA~va-gA~va meM prAcIna sthApatya ke namUne dekhane ko milate haiN| canderI kisI samaya jaina mUrti evaM sthApatya-kalA kA eka samRddha kendra thaa| Aja bhI vaha utanA hI mahattvapUrNa hai| bar3hI caMderI ke prAcIna jina-maMdiroM kI bahuta-sI pratimAe~ aba canderI ke zilpa-maNDapa (skalpcara zeDa) meM lAkara jamA kI gayI haiN| canderI ke nikaTavartI guhA maMdiroM meM terahavIM zatAbdI kI uttaMga tIrthaMkara-pratimAe~ pratiSThita haiN| usI pradeza meM thabauna tIrthakSetra hai, jisakI vaMdanA ke lie prativarSa hajAroM yAtrI Ate haiN| ___khajarAho dharma-samavAya kA eka viziSTa kendra rahA hai| vahA~ zaivoM aura vaiSNavoM ke maMdiroM ke sAtha jaina-maMdiroM kA bhI nirmANa kiyA gayA thaa| una maMdiroM meM se kucha devAlaya Aja bhI vidyamAna haiN| zAntinAtha maMdiroM kA aba prAcIna rUpa to nahIM bacA para usa mandira meM ekatrita kalA-sAmagrI candela-kAlIna jaina-vaibhava kA paricaya de sakane meM samartha hai| devalikAoM ke garbha-gRha kI bAhya paTTI para jina-mAtA ke svapnoM kA rUpAMkana khajurAho kI vizeSatA hai| zAntinAtha maMdira meM hI kSetrapAla kI kAyarUpa pratimA jaina pratimA-vijJAna ke adhyayana ke lie atyanta upayogI hai| khajurAho ke pArzvanAtha maMdira kI zilpakRtiyoM kI utkRSTatA sabhI kalA-pArakhiyoM ne eka svara meM svIkAra kI hai| AdinAtha maMdira meM yakSa-yakSiyoM kI vibhinna 214 tIrthaMkara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ mUrtiyA~ jaina-devavAda ke adhyayana meM vizeSa sahAyaka haiN| candela rAjAoM ke rAjyakAla meM baMdelakhaNDa meM jainoM ke kaI kendra sthApita ho gaye the, isakA pramANa bhinna-bhinna sthAnoM meM prApta avazeSoM meM milatA hai| chatarapura ke nikaTa UrdamaU meM candelakAlIna jaina maMdira hai, jisameM solahaveM tIrthaMkara zAntinAtha kI uttuMga kintu bhavya pratimA virAjamAna hai| UrdamaU kI kucha manorama pratimAe~ aba chatarapura meM DerApahAr3I ke maMdiroM meM lAkara sthApita kI gayI haiN| ahAra aura ajayagar3ha kI jaina-purAtattva sAmagrI candelakAlIna jaina-kalA ke adhyayana ke lie vipula nyAsa samupasthita karatI hai| naugAMva ke nikaTa sthApita zAsakIya saMgrahAlaya meM candelakAlIna jaina-pratimAoM kA saMgraha hai| una pratimAoM meM se kaI eka para tAtkAlIna lekha bhI utkIrNa haiN| ina lekhoM kA saMgraha prakAzita kiyA jAnA Avazyaka hai| pannA ke nikaTa mohendrA meM bahuta-sI jaina pratimAe~ arakSita avasthA meM bikharI par3I batAyI jAtI haiN| thor3IsI jaina pratimAe~ pannA ke chatrasAla pArka meM bhI ekatra kI gayI haiN| rIvA aura zahaDola kA bahuta-sA ilAkA tripurI ke kalacuri rAjavaMza ke sAmrAjya kA aMga rahA hai| kalacuri rAjAoM kI dharma-sahiSNu nIti ke phalasvarUpa kalacuri sAmrAjya ke vibhinna kendroM meM jaina maMdiroM kA nirmANa huA thaa| bIrasiMgapura-pAlI meM siddhabAbA ke nAma se jJAta RSabhanAtha pratimA khule maidAna meM tamAma grAmavAsiyoM dvArA pUjI jAtI hai| zahaDola ke maMdira meM bhI kucha prAcIna mUrtiyA~ pratiSThita haiN| satanA ke nikaTa rAmabana ke saMgrahAlaya meM AsapAsa ke sthAnoM se saMgrahIta jaina-zilpa surakSita haiN| maihara-nAgauda kSetra kI jaina kRtiyA~ bhI ullekhanIya haiN| nAgauda ke nikaTavartI eka sthAna se prApta ambikA kI bhavya pratimA ilAhAbAda ke saMgrahAlaya meM surakSita hai| usa pratimA meM ambikA ke sAtha anya teIsa zAsana-yakSiyoM kI bhI pratimAe~ haiM jinake nIce unake nAma utkIrNa haiN| kalacari kAla meM jabalapura jile ke tevara (prAcIna tripurI), kArItalAI, bilaharI, baharIbaMda Adi sthAna prasiddha jaina kendra rhe| kArItalAI kI aneka jaina pratimAe~ / aba rAyapura ke saMgrahAlaya meM pradarzita haiM jabaki bilaharI aura tevara ke jaina zilpa ke namUne jabalapura ke saMgrahAlaya meM dekhe jA sakate haiN| bahurIbaMda kI zAntinAtha! pratimA para tatkAlIna lekha utkIrNa haiN| TolA grAma kI jaina pratimAe~ bhI aba prakAza meM A cukI haiN| sivanI jile meM lakhanAdauna, chapArA aura ghunasaura meM sundara jaina pratimAe~ prApta huI haiN| narasiMhapura ke nikaTa barahaThA kI tIrthaMkara pratimAe~ vizAla evaM bhavya haiN| chattIsagar3ha meM mallAra, ratnapura, sirapura, AraMga, rAjima, nagapurA aura kavardhA Adi sthAnoM meM jaina purAtattva kA vipula saMgraha hai| ratnapura ke kalacuri rAjAoM ke rAjya munizrI vidyAnanda-vizeSAMka 215 For Personal & Private Use Only
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAla meM nirmita AraMga kA jaina maMdira Aja bhI darzanIya hai| dakSiNa kosala kI prAcIna rAjadhAnI zrIpura (Adhunika sirapura) meM prApta pArzvanAtha pratimA rAyapura ke saMgrahAlaya meM pradarzita hai| nagapurA (jilA durga) kI pArzvanAtha pratimA ati sundara aura AkarSaka hai para upekSita dazA meM par3I huI hai| mallAra meM U~cI-U~cI tIrthaMkara pratimAe~ haiN| ratnapura kI kucha jina-pratimAe~ rAyapura ke saMgrahAlaya meM surakSita haiM para zeSa vahIM grAma meM yatra-tatra par3I huI haiN| AvazyakatA isa bAta kI hai ki tamAma jainasAmagrI kA vyavasthita sarvekSaNa aura unakI surakSA kA ucita prabandha kiyA jaae| ___ madhyapradeza kaI sAMskRtika bhUkhaNDoM kA eka milA-julA pradeza hai| yahA~ prAcIna kAla meM bhinna-bhinna kSetroM meM bhinna-bhinna rAjavaMzoM ne rAjya kiyA thA, isalie madhyapradeza kI kalA meM sthAnIya vaiziSTya ke darzana hote haiN| duHkha yadi nA pAve to duHkha yadi nA pAbe to duHkha tomAra ghucabe kabe ? ___ viSake viSera dAha diye dahana kare mArate habe / / jvalate de tora Aguna TAre, bhaya kichu nA karisa tora, chAI haye se nibhabe jaravana jvalabe nA Arakabhe tabu / / -ravIndranAtha duHkha pAyegA nahIM, to duHkha terA jAyegA kaise ? mAranA hogA viSa ko viSa kI jvAlA se dagdha karake / jvAlA duHkha kI bhar3akatI hai, to bhar3akane de, usakA kyA bhaya ; rAkha hokara ThaNDI par3a jAegI vaha, aura phira kabhI nahIM bhdd'kegii| 216 tIrthaMkara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna mAlavA ke jaina sArasvata aura unakI racanAeM mAlavA meM jaina sArasvatoM kI kamI nahIM rahI hai / yadi anusaMdhAna kiyA jAe to jaina sArasvatoM aura unake granthoM para eka acchI sandarbha-pustaka likhI jA sakatI hai| -DA. tejasiMha gaur3a mAlavA bhAratIya itihAsa meM apanA viziSTa sthAna rakhatA hai| sAhitya ke sambandha meM bhI yaha pichar3A huA nahIM rahA hai| kAlidAsa-jaise kavi isa bhUkhaNDa kI hI dena haiN| prAcIna mAlavA meM jaina vidvAnoM kI bhI kamI nahIM rahI hai| prastuta nibandha meM mAlavA se sambandhita jaina vidvAnoM ke saMkSipta paricaya ke sAtha unakI kRtiyoM kA bhI paricaya dene kA prayAsa kiyA gayA hai| inake sambandha meM sAmagrI jahA~-tahA~ bikharI par3I hai| tathA Aja bhI jainadharma se sambandhita kaI graMtha aise haiM jo prakAza meM nahIM Aye haiM, phira bhI upalabdha jAnakArI ke anusAra jaina sArasvata aura unakI racanAe~ isa prakAra haiM : 1. AcArya bhadrabAhu : AcArya bhadrabAhu ke viSaya meM adhikAMza vyakti jAnakArI rakhate haiN| ye bhagavAn mahAvIra ke pazcAt chaTaveM thera mAne jAte haiN| inake graMtha "dasAu" aura "rasa nijjutti" ke atirikta kalpasUtra kA jainadhArmika sAhitya meM bahuta mahattva hai| 2. kSapaNaka : ye vikramAditya ke navaratnoM meM se eka the| inake race hue nyAyAvatAra darzanazuddhi, sanmatitarkasUtra aura prameyaratnakoSa nAmaka cAra graMtha prasiddha haiM / inameM nyAyAvatAra graMtha apUrva haiN| yaha atyanta laghu graMtha hai; kintu ise dekhakara 'gAgara meM sAgara' kI kahAvata yAda A jAtI hai| 32 zlokoM meM isa kAvya meM kSapaNaka ne sArA jaina nyAyazAstra bhara diyA hai| nyAyAvatAra para candraprabha sUri ne 'nyAyAvatAra nivRtti' nAmaka vizada TIkA likhI hai| 3. AryarakSita sUri : ApakA janma mandasaura meM huA thaa| pitA kA nAma somadeva tathA mAtA kA nAma rudrasomA thaa| laghu bhrAtA kA nAma phalgurakSita thA, jo svayaM bhI AryarakSita sUri ke kahane se jaina sAdhu ho gayA thaa| pitA somadeva svayaM eka acche munizrI vidyAnanda-vizeSAMka 217 For Personal & Private Use Only
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidvAn the / AryarakSita kI prArambhika zikSA ghara para pitA ke dvArA huI phira ve Age adhyayanArtha pATaliputra cale gaye / pATaliputra se adhyayana samApta kara unakA jaba dazapuraAgamana huA to svAgata ke samaya mAtA rudrasomA ne kahA : "AryarakSita, tere vidyAdhyayana mujhe taba santoSa evaM prasannatA hotI jaba tU jaina darzana aura usake sAtha hI vizeSataH dRSTivAda kA samagra adhyayana kara letA / " mA~ kI manobhAvanA evaM usake AdezAnusAra AryarakSita ikSuvATikA gaye jahA~ AcArya zrI tosalIputra virAjamAna the / unase dIkSA grahaNa kara jaina darzana evaM dRSTivAda kA adhyayana kiyA / phira ujjaina meM apane guru kI AjJA se AcArya bhadraguptasUri evaM tadanaMtara AryavajrasvAmI ke samIpa pahu~ca kara unake antevAsI banakara vidyAdhyayana kiyA AryavajrasvAmI kI mRtyu ke uparAnta AryarakSita sUri 13 varSa bAda taka yugapradhAna rhe| Apane AgamoM ko cAra bhAgoM meM vibhakta kiyA : (1) karaNacaraNAnuyoga, (2) gaNitAnuyoga, (3) dharmakathAnuyoga aura (4) dravyAnuyoga | isake sAtha hI AcArya ArakSita sUri ne anuyogadvAra sUtra kI bhI racanA kI, jo ki jaina darzana kA pratipAdaka mahattvapUrNa Agama mAnA jAtA hai / yaha Agama AcAryapravara kI divyatama dArzanika dRSTi kA paricAyaka hai / AryarakSita sUri kA dehAvasAna dazapura meM vIra nirvANa saMvat 583 meM huA / 4. siddhasena divAkara : paM. sukhalAlajI ne zrI siddhasena divAkara ke sambandha meM isa prakAra likhA hai: "jahA~ taka maiM jAna pAyA hU~, jaina paramparA meM tarka kA aura tarka - pradhAna saMskRta vAGamaya kA Adi praNetA hai siddhasena divAkara / " ujjaina ke sAtha inakA paryApta sambandha rahA hai / isakI kRtiyA~ isa prakAra haiM : 1. " sanmati prakaraNa" prAkRta meM hai / jaina dRSTi aura mantavyoM ko tarka-zailI meM spaSTa karane tathA sthApita karane meM jaina vAGamaya meM yaha sarvaprathama graMtha hai, jisakA Azraya uttaravartI sabhI zvetAmbaradigambara vidvAnoM ne liyA hai| siddhasena divAkara hI jaina paramparA kA Adya saMskRta stutikAra haiM / 2. 'kalyANa maMdira stotra' 44 zlokoM meM hai / yaha bhagavAn pArzvanAtha kA stotra hai; isakI kavitA meM prasAda guNa kama aura kRtrimatA evaM zleSa kI adhika bharamAra hai / parantu pratibhA kI kamI nahIM hai / 3. 'vardhamAna dvAtriMzikA stotra' 32 zlokoM meM bhagavAn mahAvIra kI stuti hai / isameM kRtrimatA evaM zleSa nahIM hai / prasAdaguNa adhika hai| ina donoM stotroM meM siddhasena divAkara kI kAvyakalA UMcI zreNI kI pAyI jAtI hai / 4. ' tatvArthAdhigama sUtra kI TIkA" bar3e-bar3e jainAcAryoM ne kI hai / isake racanAkAra ko digambara sampradAya vAle "umAsvAmin " aura zvetAmbara sampradAya vAle "umAsvAti" batalAte haiM, umAsvAti ke graMtha kI TIkA siddhasena divAkara ne bar3I vidvattA ke sAtha likhI hai / 218 For Personal & Private Use Only tIrthaMkara | apraila 1974
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. jinasena : ye AdipurANa ke kartA zrAvakadharma ke anuyAyI evaM paMcastUpAnvaya ke jinasena se bhinna haiN| ye kIrtiSeNa ke ziSya the| jinasena kA "harivaMza" itihAsa-pradhAna carita-kAvya-zreNI kA graMtha hai| isa graMtha kI racanA vardhamAnapura (vartamAna badanAvara, jilA dhAra) meM kI gayI thii| digambara kathAkoza sampradAya ke kathA-saMgrahoM meM isakA tIsarA sthAna hai| 6. hariSeNa : punnATa saMgha ke anuyAyiyoM meM eka dUsare AcArya hariSeNa hue| inakI guru-paramparA maunI bhaTTAraka zrI hariSeNa bhAratasena, hariSeNa isa prakAra baiThatI hai| apane kathA-koza kI racanA inhoMne vardhamAnapura yA bar3havANa (badanAvara) meM vinAyakapAla rAjA ke rAjyakAla meM kI thii| vinAyakapAla pratihAra vaMza kA rAjA thA, jisakI rAjadhAnI kannauja thii| isakA 988 vi. saM. kA eka dAnapAtra milA hai| isake eka varSa pazcAt arthAt vi. saM. 989 zaka saM. 853 meM kathAkoza kI racanA huii| hariSeNa kA kathAkoza sAr3he bAraha hajAra zloka parimANa kA bRhad graMtha hai| 7. mAnatuMga : inake jIvana ke sambandha meM aneka virodhI mata haiM / inakA samaya 7 vIM yA 8 vIM sadI ke lagabhaga mAnA jAtA hai| inhoMne mayUra aura bANa ke samAna stotra-kAvya kA praNayana kiyaa| inake bhaktAmara stotra kA zvetAmbara aura digambara donoM hI sampradAya vAle samAna rUpa se Adara karate haiM / kavi kI yaha racanA itanI lokapriya rahI ki isake pratyeka antima caraNa ko lekara samasyApUAtmaka stotra kAvya likhe jAte rhe| isa stotra kI kaI samasyA-pUrtiyA~ upalabdha haiN| 8. AcArya devasena : mAgha sudi 10 vi. saM. 990 ko dhArA meM nivAsa karate hue pArzvanAtha ke maMdira meM "darzanasAra" nAmaka graMtha samApta kiyaa| inhoMne "ArAdhanAsAra" aura "tatvasAra" nAmaka graMtha bhI likhe haiN| "AlApapaddhati", "nayacakra" ye saba racanAe~ Apane dhArA meM hI likhIM athavA anyatra yaha racanAoM para se jJAta nahIM hotA hai / 9. AcArya mahAsena : ye lAr3a bAgar3a saMgha ke pUrNacandra the| AcArya jayasena ke praziSya aura guNAkarasena sUri ke ziSya the| inhoMne 11 vIM zatAbdI ke madhya bhAga meM "pradyumna-carita' kI racanA kii| ye muMja ke darabAra meM the tathA muMja dvArA pUjita the| na to inakI kRti meM hI racanA-kAla diyA huA hai aura na hI anya racanAoM kI jAnakArI milatI hai| 10. amitagati : ye mAthura saMgha ke AcArya aura mAdhavasena sUri ke ziSya the| vAkpatirAja muMja kI sabhA ke ratna the| vividha viSayoM para Apake dvArA likhI gayIM racanAe~ upalabdha haiM 1. subhASita ratna saMdoha kI racanA vi. saM. 994 meM huii| isameM munizrI vidyAnanda-vizeSAMka 219 For Personal & Private Use Only
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 pariccheda hai, jinameM pratyeka meM sAdhAraNataH eka hI chanda kA prayoga kiyA gayA hai| isameM jaina nIti-zAstra ke vibhinna dRSTikoNoM para ApAtataH vicAra kiyA gayA hai, sAtha-sAtha brAhmaNoM ke vicAra aura AcAra ke prati isakI pravRtti visaMvAdAtmaka hai| pracalita rIti ke DhaMga para striyoM para khUba AkSepa kiye gaye haiN| eka pUrA pariccheda vezyAoM ke sambandha meM hai| jainadharma ke AptoM kA varNana 28 veM pariccheda meM kiyA gayA hai| brAhmaNa dharma ke viSaya meM kahA gayA hai ki ve ukta AptajanoM kI samAnatA nahIM kara sakate, kyoMki ve striyoM ke pIche kAmAtura rahate haiM, madya sevana karate haiM aura indriyAsakta hote haiN| 2. dharmaparIkSA bIsa sAla anantara likhA gayA hai / isameM bhI brAhmaNa dharma para AkSepa kiye gaye haiM aura adhika AkhyAnamUlaka sAkSya kI sahAyatA lI gayI hai| 3. paMcasaMgraha vikrama saMvat 1073 meM masUtikApura (vartamAna masUdAvilodA) meM jo dhAra ke samIpa hai, likhA gayA thaa| 4. upAsakAcAra, 5. ArAdhanA sAmayika pATha, 6. bhAvanAdvAtriMzatikA, 7. yogasAra prAkRta (jo upalabdha nahIM hai ) / 11. mANikyanaMdI : dhAra ke nivAsI the aura vahA~ darzanazAstra kA adhyayana karate the| inakI ekamAtra racanA 'parIkSAmukha' nAmaka eka nyAya-sUtra graMtha hai, jisameM kula 207 sUtra haiN| ye sUtra sarala, sarasa aura gaMbhIra arthadyotaka haiN| 12. nayanaMdI : ye mANikyanaMdI ke ziSya the| inakI racanAe~ haiM : 1. 'sudarzana caritra' eka khaNDakAvya hai jo mahAkAvyoM kI zreNI meM rakhane yogya hai| 2. sakala vihivihANa eka vizAla kAvya hai| isakI prazasti meM itihAsa kI mahatvapUrNa sAmagrI prastuta kI gayI hai| isameM kavi ne graMtha kI racanA meM preraka harisiMha muni kA ullekha karate hue apane se pUrvavartI jaina-jainetara aura kucha samasAmayika vidvAnoM kA bhI ullekha kiyA hai| samasAmayikoM meM zrIcanda, prabhAcandra, zrI zrIkumAra kA ullekha kiyA hai| rAjA bhoja tathA harisiMha ke nAmoM ke sAtha baccharAja aura prabhu Izvara kA bhI ullekha kiyA hai| kavi ne vallabharAja kA bhI ullekha kiyA hai, jisane durlabha pratimAoM kA nirmANa karAyA thaa| yaha graMtha itihAsa kI dRSTi se atyanta mahattva kA hai| kavi ke ukta donoM graMtha apabhraMza bhASA meM haiN| 13. prabhAcandra : mANikyanaMdI ke ziSyoM meM prabhAcandra pramukha rhe| mANikyanaMdI ke 'parIkSAmukha' nAmaka sUtra graMtha ke kuzala TIkAkAra the| darzana-sAhitya ke atirikta ve siddhAnta ke bhIvidvAna the| Apako bhoja ke dvArA pratiSThA milI thii| inhoMne kaI vizAla dArzanika graMthoM ke nirmANa ke sAtha-sAtha aneka graMthoM kI racanA kii| inake graMtha isa prakAra haiM : 1. prameya kamalamArtaNDa : eka dArzanika graMtha hai jo ki 220 tIrthaMkara ) apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ mANikyanaMdI ke 'parIkSAmukha' kI TIkA hai| yaha graMtha rAja bhoja ke rAjyakAla meM likhA gayA, 2. nyAyakumudacandra : nyAya-viSayaka grantha hai, 3. ArAdhanA kathAkoza : gadya graMtha hai, 4. puSpadaMta ke mahApurANa para TippaNa, 5. samAdhitaMtraTIkA (ye saba rAjA jayasiMha ke rAjyakAla meM likhe gaye ), 6. pravacana sarojabhAskara, 7. paMcAstikAyapradIpa, 8. AtmAnuzAsana tilaka, 9. kriyAkalApaTIkA, 10. ratnakaraNDaTIkA, 11. bRhata svayambhU stotra TIkA, 12. zabdAmbhoja ttiikaa| ye saba kaba aura kisake rAjyakAla meM race gaye koI jAnakArI upalabdha nahIM hai / inhoMne devanaMdI kI tatvArthavatti ke viSama padoM kA evaM vivaraNAtmaka TippaNa likhA hai| inakA samaya 11 vIM sadI kA uttarArdha evaM 12 vIM sadI kA pUrvArdha ThaharatA hai| inake nAma se aSTapAhur3a paMjikA, mUlAcAra TIkA, ArAdhanA TIkA Adi graMthoM kA bhI ullekha milatA hai, jo upalabdha nahIM haiN| 14. AzAdhara : saMskRta sAhitya ke apAradarzI vidvAn the| ye mAMDalagar3ha ke mUla nivAsI the| mevAr3a para musalamAna bAdazAha zahAbuddIna gorI ke AkramaNoM se trasta hokara mAlavA kI rAjadhAnI dhArA meM apanI svayaM evaM parivAra kI rakSArtha anya logoM ke sAtha Akara basa gye| ye jAti ke bagheravAla the| pitA sallakSaNa evaM mAtA kA nAma zrI ratnI thaa| patnI sarasvatI se eka putra chAhar3a huaa| inakA janma vi. saM. 1234-35 ke AsapAsa anumAnita hai| ye nAlachA meM 35 varSa taka rahe aura use apanI gatividhiyoM kA kendra bnaayaa| racanAe~ : 1. sAgAradharmAmRta : sapta vyasanoM ke aticAra kA vrnnn| zrAvaka kI dinacaryA aura sAdhaka kI samAdhi vyavasthA Adi isake varNya viSaya haiM; 2. prameyaratnAkara : syAdvAda vidyA kI pratiSThApanA, 3. bharatezvarAbhyudaya : mahAkAvya meM bharata ke aizvarya kA varNana hai| ise siddhacakra bhI kahate haiM kyoMki isake pratyeka sarga ke aMta meM siddhipada AyA hai; 4. jJAnadIpikA, 5. rAjamati vipralambha-khaNDakAvya; 6. AdhyAtma rahasya, 7. mUlArAdhanA TIkA, 8. iSTopadeza TIkA, 9. bhUpAla caturvizatikA TIkA, 10. ArAdhanAsAra TIkA, 11.amarakoSa TIkA, 12.kriyAkalApa, 13. kAvyAlaMkAra TIkA, 14. sahasranAma stavana saTIka, 15. jinayajJa kalpa saTIka-yaha pratiSThA sAroddhAra dharmAmRta kA eka aMga hai| 16. triSaSTi smRtizAstra saTIka; 17. nitya mahodyota-abhiSekapATha snAna zAstra, 18. ratnatraya vidhAna, 19. aSTAMga hRdayIdyotinI TIkA-vAgbhaTTa ke Ayurveda graMtha aSTAMga hRdayI kI TIkA, 20. dharmAmRta-mUla aura 21. bhavya kumudacandrikA (dharmAmRta para likhI gayI TIkA ) / 15. zrIcanda : ye dhArA ke nivAsI the| lAr3a bAgar3a saMgha aura balAtkAragaNa ke AcArya thai / inake graMtha isa prakAra haiM : 1. raviSeNa kRta padmaracita para TippaNa; 2. purANasAra; 3. puSpadaMta ke mahApurANa para TippaNa ( uttarapurANa para TippaNa); munizrI vidyAnanda-vizeSAMka 221 For Personal & Private Use Only
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. zivakoTi kI bhagavatIArAdhanA para TippaNa / purANasAra saMvat 1080 meM, padmacarita kI TIkA vi. saM. 1087 meM uttarapurANa kA TippaNa vi. saM. 1080 meM rAjA bhoja ke rAjyakAla meM racA / TIkAprazastiyoM meM zrIcandra ne sAgarasena aura pravacanasena nAmaka do saiddhAntika vidvAnoM kA ullekha kiyA hai, jo dhArA nivAsI the| isase spaSTa vidita hotA hai ki usa samaya dhArA meM aneka jaina vidvAna aura AcArya nivAsa karate the| inake guru kA nAma zrInaMdI thaa| 16. kavi dAmodara : vikrama saMvata 1287 meM ye gurjara deza se mAlavA meM Aye aura mAlavA ke sallakhaNapura ko dekhakara saMtuSTa ho gye| ye mor3ottama vaMza ke the| pitA kA nAma kavi mAlhaNa thA, jisane dalha kA caritra banAyA thaa| kavi ke jyeSTha bhrAtA kA nAma jinadeva thaa| kavi dAmodara ne sallakhaNapura meM rahate hue pRthvIdhara ke putra rAmacandra ke upadeza evaM Adeza se tathA malhaputra nAgadeva ke anurodha se neminAtha caritra vi. saM. 1287 meM paramAravaMzIya rAjA devapAla ke rAjya meM banAkara samApta kiyaa| 17. bhaTTAraka zrutakIti : ye naMdI saMgha balAtkAragaNa aura sarasvatIgaccha ke vidvAn the / tribhuvanamUrti ke ziSya the / apabhraMza bhASA ke vidvAna the| ApakI upalabdha sabhI racanAoM meM apabhraMza bhASA ke paddhADayA chanda meM racI gayI hai| inakI cAra racanAe~ upalabdha haiM : 1. harivaMza purANa jerahaTa nagara ke nenimAtha caityAlaya meM saMvat 1552 mAgha kRSNa paMcamI somavAra ke dina hasta nakSatra ke samaya pUrNa kiyA; 2. dharmaparIkSA : isa graMtha ko bhI saMvat 1552 meM bnaayaa| kyoMki isake race jAne kA ullekha apane dUsare graMtha parameSThi prakAzasAra meM kiyA hai; 3. parameSThiprakAzasAra : isakI racanA vi. saM. 1553 kI zrAvaka gurupaMcamI ke dina mAMDavagar3ha ke durga aura jorahaTa nagara ke nemiznara jinAlaya meM huI; 4. yogasAra : yaha graMtha saMvat 1552 mArgasara mahIne ke zukla pakSa meM racA gyaa| isameM gRhasthopayogI saiddhAntika bAtoM para prakAza DAlA gayA hai| sAtha meM kucha carcA Adi kA bhI ullekha kiyA gayA hai| 18. kavi dhanapAla : mUlataH brAhmaNa the| laghu bhrAtA se jainadharma meM dIkSita hue| pitA kA nAma sarvadeva thaa| vAkpatirAja muJja kI vidvatsabhA ke ratna the| muJja dvArA inheM 'sarasvatI' kI upAdhi dI gayI thii| saMskRta aura prAkRta donoM bhASAoM para inakA samAna adhikAra thaa| muMja ke sabhAsada hone se inakA samaya 11 vIM sadI meM nizcita hai| inhoMne aneka graMtha likhe, jo isa prakAra haiM : .. 1. pAialacchI nAmamAlA-prAkRtakoza, 2. tilakamaMjarI : saMskRta gadyakAvya, 3. apane choTe bhAI zobhana munikRta stotra, graMtha para saMskRta TIkA, 4. RSabha paMcAzikA-prAkRta, 5. mahAvIra-stuti, 6. satyapurIya, 7. mahAvIra-utsAha-aprabhraMza aura 8. viirthuii| 222 tIrthaMkara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19. merutuMgAcArya : inhoMne apanA prasiddha aitihAsika sAmagrI se paripUrNa grantha prabandhacintAmaNi vi. saM. 1931 meM likhaa| isameM pA~ca sarga haiN| isake atirikta vicArazreNI, sthavirAvalI aura mahApuruSa carita yA upadezazatI jisameM RSabhadeva, zAMtinAtha, neminAtha, pArzvanAtha aura vardhamAna tIrthaMkaroM ke viSaya meM jAnakArI hai, kI racanA kii| 20. tAraNasvAmI : tAraNa paMtha ke pravartaka AcArya the| inakA janma puhupAvatI nagarI meM san 1448 meM huA thaa| pitA kA nAma gar3hA sAva thaa| ve dillI ke bAdazAha bahalola lodI ke darabAra meM kisI pada para kArya kara rahe the| ApakI zikSA zrI zrutasAgara muni ke pAsa huii| Apane kula 14 graMthoM kI racanA kI, jo isa prakAra haiM : 1. zrAvakAcAra, 2. mAlAjI, 3. paMDita pUjA, 4. kalama battIsI, 5. nyAya samuccayasAra, 6. upadezazuddhacAra, 7. triyaMgIsAra, 8. caubIsa ThAnA, 9. namala pAhu, 10. munna svabhAva, 11. siddha svabhAva, 12. ravAta kA vizeSa, 13. chadmastha vANI aura 14. naammaalaa| 21. maMtrimaNDana : maMtrImaNDana jhAMjhaNa kA prapautra aura bAhar3a kA putra thaa| yaha cahu~mukhI pratibhAvAna thaa| mAlavA ke sulatAna hozaMga gaurI kA pradhAnamaMtrI bhI thaa| isake dvArA likhe gaye graMthoM kA vivaraNa isa prakAra hai : 1. kAvya maNDana : isameM pAMDavoM kI kalA kA varNana hai; 2. zRMgAra maNDana : yaha zRMgAra rasa kA graMtha hai, isameM 108 zloka haiM; 3. sArasvata maNDana : yaha sArasvata vyAkaraNa para likhA gayA graMtha hai, isameM 3500 zloka haiM; 4. kAdambarI maNDana : yaha kAdambarI kA saMkSiptIkaraNa hai, jo sulatAna ko sunAyA gayA thaa| isa graMtha kI racanA saM. 1504 meM huI thI; 5. campUmaNDana : yaha graMtha pAMDava aura dropadI ke kathAnaka para AdhArita jaina saMskaraNa hai, racanA-tithi saM. 1504 hai; 6. candravijaya prabandha : isa graMtha kI racanA-tithi saM. 1504 hai| isameM candramA kI kalAeM, sUrya ke sAtha yuddha aura candramA kI vijaya Adi kA varNana hai; 7. alaMkAramaNDana : yaha sAhitya-zAstra kA pAMca pariccheda meM likhita graMtha hai| kAvya ke lakSaNa, bheda aura rIti, kAvya ke doSa aura guNa, rasa aura alaMkAra Adi kA isameM varNana hai| isakI racanA-tithi bhI saMvat 1504 hai; 8. upasargamaNDana : yaha vyAkaraNa racanA para likhita graMtha hai; 9. saMgItamaNDana : saMgIta se sambandhita graMtha hai; 10. kavikalpadrumaskandha : isa graMtha kA ullekha maNDana ke nAma se likhe graMtha ke rUpa meM pAyA jAtA hai| 22. dhanadarAja : yaha maNDana kA cacerA bhAI thaa| isane zalakatraya (nIti, zRMgAra aura vairAgya) kI racanA kii| nItizataka kI prazasti se vidita hotA hai ki ye graMtha usane maMDapadurga meM saM. 1490 meM likhe| ____ ati vistAra meM na jAte hue itanA hI kahanA paryApta hogA ki mAlavA meM jaina sArasvatoM kI kamI nahIM rahI hai| yadi anusaMdhAna kiyA jAye to jaina sArasvatoM aura unake graMthoM para eka acchI saMdarbha pustaka likhI jA sakatI hai| 00 munizrI vidyAnanda-vizeSAMka 223 For Personal & Private Use Only
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa aMka ke lekhaka vAsudeva ananta mAMgaLe : munizrI vidyAnandajI ke zikSA-guru; zrI zAntisAgara, chAtrAvAsa zeDavAla, ji. belagAMva (krnaattk)| vIrendrakumAra jaina : kavi, kathAkAra, saMpAdaka; govinda nivAsa, sarojinI roDa, vile pArale (pazcima), bambaI-56 / umeza jozI : kavi, patrakAra, sAhitya-saMgama phIrojAbAda ke saMsthApaka evaM adhykss| kanhaiyAlAla mizra 'prabhAkara' : saMsmaraNakAra; 'nayA jIvana' (mAsika) ke saMpAdaka; vikAsa limiTeDa relave roDa, sahAranapura (u. pr.)| narendra prakAza jaina : vaktA; AcArya pI. DI. jaina iNTara kaoNleja, saMpAdaka, 'padmAvatI sandeza' (mAsika); 104 naI bastI, phIrojAbAda (AgarA), u. pra. DA. darabArIlAla koThiyA : jaina tatvajJa; rIDara darzanazAstra, hindU vizvavidyAlaya, vArANasI; adhyakSa, akhila bhAratavarSIya digambara jaina vidvatpariSad; camelI kuTIra, 1/128, DumarAva kaoNlonI, assI, vArANasI-5 (u. pr.)| mizrIlAla jaina : kavi, kahAnIkAra; eDavokeTa ; pRthvIrAjamArga, gunA (ma. pr.)| zrImatI ramA jaina : adhyakSA, bhAratIya jJAnapITha; 6, saradAra vallabhabhAI paTela mArga, naI dillI-21 / kalyANakumAra jaina 'zazi' : Azukavi; vaidya, jaina phArmasI, rAmapura (u.pr.)| DA. ambAprasAda 'sumana' : samIkSaka, bhASAvid; DI. liTa.; adhyakSa hindI vibhAga, alIgar3ha vizvavidyAlaya, alIgar3ha; 8/7, harinagara, alIgar3ha (u.pra.) / devendrakumAra zAstrI : apabhraMza ke vidvAn, lekhaka; sahAyaka prAdhyApaka, hindI vibhAga, zAsakIya mahAvidyAlaya, nImaca; zaMkara mila ke sAmane, naI bastI, nImaca (ma. pra.) / gajAnana DeroliyA : patrakAra; zrImahAvIrajI, ji. savAI mAdhopura (raajsthaan)| 224 tIrthakara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ DA. nijAma uddIna : lekhaka, samIkSaka; adhyakSa, hindI vibhAga, islAmiyA kaoNleja, zrInagara (kazmIra) / nAthUlAla zAstrI : prAcArya sara hukumacanda di. jaina saMskRta mahAvidyAlaya, indaura; saMpAdaka 'sanmati-vANI'; motImahala, sara hukumacanda mArga, indaura - 2 ( ma. pra. ) / raghuvIrazaraNa 'mitra' : kavi, patrakAra; 204 e, kalA bhavana, pulisa sTrITa, sadara meraTha (u. pra.) / DA. jyotIndra jaina : nutatvazAstrI ( enthrApolaoNjisTa), 'bhArata meM jaina kalA aura saMskRti' para pralekhana kArya meM saMlagna vartamAna patA : vIrendrakumAra jaina, govinda nivAsa, sarojinI roDa, vile pArale (pazcima), bambaI - 56 / sva. DA. nemicandra jaina zAstrI : jyotiSa evaM jainavAGamaya ke vidvAn, bhU. pU. adhyakSa saMskRta tathA prAkRta vibhAga, eca. DI. jaina mahAvidyAlaya, ArA ( bihAra ), 'tIrthaM - kara mahAvIra aura unakI AcArya - paramparA' nAmaka maraNoparAnta prakAzita hone vAle grantha ke racayitA / DA. kastUracanda kAsalIvAla : lekhaka; nidezaka jaina sAhitya zodha saMsthAna, mahAvIra bhavana, savAI mAnasiMha hAIve, jayapura- 3 / mANakacanda pADaNyA : samAjasevI; koSAdhyakSa, zrI vIra nirvANa grantha prakAzana samiti, indaura; maMtrI, zrI jaina sahakArI peDhI maryAdita, indaura, 10/2, malhAragaMja, indaura-2 / jayacanda jaina : kavi; 42, zAntinagara, relve roDa, meraTha / bAbUlAla pATodI: rAjanItijJa, samAjasevI, vaktA, maMtrI, zrI vIra nirvANa grantha prakAzana samiti, indaura; 7013, malhAraMgaja, indaura - 2 / padmacandra jaina zAstrI : prAkRta ke vidvAn, prAcArya prAkRta vidyApITha, pacakalA (hariyANA) / vardhamAna pArzvanAtha zAstrI : lekhaka; saMpAdaka 'jainabodhaka' (marAThI), 'jainagajaTa' ( hindI ) ; kalyANa bhavana, pUrva maMgalavAra (peTha) solApura - 2 ( mahArASTra ) / naIma : navagItakAra; sahAyaka prAdhyApaka hindI vibhAga, zAsakIya mahAvidyAlaya, devAsa; rAdhAgaMja, devAsa ( ma. pra. ) / munizrI vidyAnanda - vizeSAMka For Personal & Private Use Only 225
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAnIrAma 'agnimukha' : lekhaka ; sahAyaka saMpAdaka 'aNuvrata'; aNuvrata kAryAlaya, dInadayAla upAdhyAya mArga, naIdillI-1 / mANakacanda kaTAriyA : lekhaka; saMpAdaka 'kastUrabA-darzana' ; kastUrabAgrAma, ji. indaura (ma. pr.)| muni rUpacanda : jainadarzana ke cintaka; dvArA : bhAnIrAma 'agnimakha', dInadayAla upAdhyAya mArga, naIdillI-1 / / __ DA. narendra bhAnAvata : lekhaka; prAdhyApaka jayapura vizvavidyAlaya, saMpAdaka 'jinavANI'; sI.-235-e, tilakanagara, jayapura (rAjasthAna) / ___ DA. mahAvIrasarana jaina : prAdhyApaka evaM adhyakSa hindI aura bhASA-vijJAna vibhAga, jabalapura vizvavidyAlaya, jabalapura / / dhannAlAla zAha : patrakAra; hAthIkhAnA, bhopAla / sarojakumAra : kavi, vaktA; prAdhyApaka hindI vibhAga, gujarAtI mahAvidyAlaya, indaura; 68, vIra sAvarakara mArkeTa, indaur| bhavAnIprasAda mizra : kavi; saMpAdaka, sarvodaya (sAptAhika), gAMdhImArga (traimAsika), 19, rAjaghATa kaoNlonI, naI dillI-1 / dinakara sonavalakara : kavi; sahAyaka prAdhyApaka, zAsakIya mahAvidyAlaya, jAvarA; jI-3, sTaka kvArTarsa, jAvarA (rtlaam)| ___ jayakumAra 'jalaje' : kavi, lekhaka, bhASAvid ; prAdhyApaka evaM adhyakSa, hindI vibhAga, zAsakIya mahavidyAlaya, ratalAma ; sahayoga bhavana, pAvara hAusa roDa, ratalAma (m.pr.)| DA premasAgara jaina : lekhaka, samIkSaka; adhyakSa, hindI vibhAga, digambara jaina kaoNleja, bar3auta (u. pra.) / DA. prepasamana jaina : lekhaka; pravaktA, prAkRta-saMskRta vibhAga, udayapura vizvavidyAlaya ; 34 azoka nagara, udayapura (rAjasthAna) / nemIcanda paToriyA : lekhaka ; 77 pathariyA ghATa sTrITa, kalakattA-6 / bAlacandra jaina : purAtattvavettA; upasaMcAlaka, purAtattva evaM saMgrahAlaya pUrvI kSetra, madhyapradeza ; rAnI durgAvatI saMgrahAlaya, jabalapura (ma. pr.)| DA. tejasiMha gaur3a : lekhaka; choTA bAjAra, unhela (ujjain)| 226 tIrthaMkara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ vijJApanadAtA 1. dhrAMgadhrA kemikala varksa li., bambaI 2. madhyapradeza laghu udyoga nigama, bhopAla 3. di nandalAla bhaMDArI milsa, indaura 4. pI. pI. proDakTsa, alIgar3ha (u. pra.) 5. mAdholAla suvAlAla jaina, meraTha 6. gulAbacanda basantakumAra, bhopAla 7. zrI vIra nirvANa grantha prakAzana samiti, indaura 8. di hIrA milsa limiTeDa, ujjaina 9. zrI jaina sahakArI per3hI maryAdita, indaura 10. TI. sonI gAramenTasa, indaura 11. loka svAsthya saMcAlanAlaya (parivAra niyojana) madhyapradeza, bhopAla 12. madhyapradeza sTIla iNDasTrI, indaura 13. rAmagopAla ciraMjIlAla, indaura 14. udyoga saMcAlanAlaya, madhyapradeza, bhopAla 15. bherUlAla kapUracanda eNDa kampanI, indaura 16. dI binoda milsa kampanI limiTeDa, ujjaina 17. dI indaura mAlavA yunAiTeDa milsa li., indaura 18. dI yUnAiTeDa TrAnsaporTa keriyara, indaura 19. dI baiMka oNpha rAjasthAna li., jayapura 20. rIgala iMDasTrIja, indaura 21. dIpaka iMjIniyariMga kAraporezana, jayapura 22. sUcanA tathA prakAzana saMcAlanAlaya, madhyapradeza, bhopAla munizrI vidyAnanda-vizeSAMka 227 For Personal & Private Use Only
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23. kizora kampanI, indaura 24. pATodI eMDa kampanI, indaura narendra pATodI eMDa kampanI, indaura navitA TreDiMga kampanI, indaura 25. hoTala zIzamahala, indaura 26. mittala udyoga, indaura 27. di svadezI kaoNTana eMDa phloara milsa limiTeDa, indaura 28. paryaTana saMcAlanAlaya, madhyapradeza, bhopAla 29. kalyANamala milsa , indaura 30. harakacanda phloara milsa, sItApura (u. pra.) 31. ahiMsA mandira, dillI 32. hoTala zAkAhAra, dillI 33. bhAratIya jJAnapITha, naIdillI 34. zramaNa jaina bhajana pracAraka saMgha, dillI 35. azoka mArkeTiMga limiTeDa, dillI 36. 'ilekTrA' paratApura (meraTha) 37. nyU marcenTa silka milsa, indaura 38. bhArata kAmarsa eNDa iNDasTrIja limiTeDa, biralAgrAma, nAgadA (ma. pra.) 39. phUlacanda seThI, dImApura (nAgAlaiNDa) 40. nandalAla mAMgIlAla jaina, dImApura (nAgAlaiNDa) 41. cunnIlAla kizanalAla seThI, dImApura (nAgAlaiNDa) 42. madanalAla seThI, dImApura (nAgAlaiNDa) 43. rAyabahAdura cunnIlAla eMDa kampanI, dImApura (nAgAlaiNDa) 44. dImApura provijana sTorsa, dImApura (nAgAlaiNDa) 45. hIrAlAla kanhaiyAlAla seThI eNDa sansa, dImApura (nAgAlaiNDa) 46. motIlAla DUMgaramala, dImApura (nAgAlaiNDa) 228 tIrthaMkara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 47. rAdhAkizana bAlakizana muchAla, indaura kamala kampanI, indaura TeksTAila TreDarsa, indaura rAdhAkizana bAlakizana muchAla eNDa kampanI, dehalI 48. rAmadAsa rAmalAla, indaura 49. dInAnAtha eNDa kampanI, indaura narendrakumAra prakAzacandra eNDa kampanI, indaura sarasvatI TreDiMga kampanI, indaura 50. ratanacaMda koThArI, indaura koThArI eNDa kampanI, indaura sureza eNDa kampanI, indaura 51. mohanalAla rAmacandra AgAra, indaura kailAzacandra mohanalAla AgAra, indaura 52. zrImaMta dAnavIra sitAbarAya lakSmIcandra jaina TrasTa, vidizA (ma. pra.) 53. lAlA ajitaprazAda jaina jauharI, dehalI 54. sAMDa kampanI, indaura perAmAunTa TreDarsa, indaura jeThamala bakhtAvaramala eNDa kampanI, indaura bleMkeTa TreDiMga kampanI, indaura 55. rAdhAkizana kAzIrAma, indaura 56. ratanalAla nAnUrAma, indaura __ sAmariyA kampanI, indaura prema TeksTAila, indaura 57. navInacaMda eNDa sansa, indaura anila TeksTAila ejensI, indaura 58. hindustAna oNksIjana eNDa eseTIleMsa kampanI, cikambarapura (gajiyAbAda) 59. surezakumAra cAMdamala, indaura 60. navayuga sImeMTa praoNDakTsa, indaura 61. azvani eNTaraprAijeja, meraTha paiba (iNDiyA), paratApura (meraTha) 62. seTha hIrAlAla ghAsIlAla kAlA, indaura munizrI vidyAnanda-vizeSAMka 229 For Personal & Private Use Only
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 63. zAha phatecanda mUlacanda pATanI, indaura phezana phebrika binnI li., indaura sumatiprakAza suzIlakumAra, indaura 64. ramezacandra manoharalAla bAhetI, indaura ghanazyAma eNDa kampanI, indaura 65. rAdhAkizana a~vara, indaura 66. sidhurAma lachamanadAsa, indaura khemacanda gaNezadAsa, indaura gaNezadAsa rAjakumAra, indaura gaNezadAsa sidhurAma, indaura 67. lakhamIcanda muchAla, indaura 68. gambhIramala gulAbacanda, indaura 69. pavanakumAra eNDa kampanI, dillI 70. dhUmImala vizAlacanda, dillI 71. zrI digambara jaina vIra pustakAlaya, zrImahAvIrajI (rAjasthAna) 72. giradhara glAsa varksa, phIrojAbAda 73. harakacanda ratanacanda sekhAvata, indaura 74. bhagavAnadAsa zobhAlAla jaina, sAgara 75. netarAma eNDa sansa, AgarA hIrAlAla eNDa kampanI, AgarA 76. bhojarAja khemacanda bhATiyA, indaura 77. godhArAma chabIladAsa, indaura 78. vinayakumAra eNDa kampanI, indaura 79. navalamala punamacanda, indaura 80. di rAjakumAra milsa li., indaura 81. zrI mahAvIra iMjIniyariMga varksa, bar3auta 82. mahendrakumAra eNDa sansa, meraTha 83. di hukamacanda milsa li., indaura 84. goyala egrIkalcarala iNDasTrI, bar3auta 85. bar3auta iNDasTrIja, bar3auta 86. esa. kumAra eNTaraprAijeja (sinaphensa) prA.li., bambaI 87. zrI digambara jaina atizaya kSetra zrImahAvIrajI (rAjasthAna) 00 230 tIrthaMkara | apraila 1974 For Personal & Private Use Only
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ DAka-paMjIyana : indaura DI. ena. naM. 62 (ma. pra.) AtmArthI : chinna-zoka, mamatva-rahita, abhIta, aura avicalita bhagavAna mahotrA ne kahA thA 0 AtmArthI chinna zoka vAlA, mamatva-rahita aura akicana dharmavAlA ho| 0 jaise zarad Rtu kA kumuda jala meM lipta nahIM hotA, vaise tU bhI rAgabhAva chor3akara nirlipta bn| 0 ajJAnI sAdhaka usa janmAndha vyakti ke samAna hai jo sachidra naukA para car3hakara nadI-kinAre pahu~canA to cAhatA hai, kintu taTa A jAne se pahale hI pravAha meM DUba jAtA hai / 0 ananta jIvana-pravAha meM manuSya jIvana ko bIca kA eka suavasara jAnakara dhIra sAdhaka muhUrta-bhara ke lie bhI pramAda nahIM krtaa| jo vyakti saMsAra kI tRSNA se rahita hai, usake lie kucha bhI kaThina nahIM hai| 0 saMkaTa meM mana ko U~cA-nIcA arthAt DAMvADola nahIM hone denA caahiye| 0 bhaya se DaranA nahIM cAhiye / bhayabhIta mAnava ke pAsa bhaya zIghra Ate haiM / Akasmika bhaya se, vyAdhi se, roga se, bar3hApe se, aura to kyA mRtyu se bhI kabhI DaranA nahIM caahiye| 0 jaise uttama prakAra kI auSadhi roga ko mala-se naSTa kara detI hai, use punaH ubharane nahIM detI, vaise hI jitendriya puruSa ke cita ko rAga tathA viSaya rUpI koI zatra vicalita aura azAnta nahIM kara sktaa| zrI digambara jaina atizaya kSetra zrImahAvIrajI (rAja dvArA pracArita