Book Title: Sanskrit Prakrit Hindi Evam English Shabdakosh Part 01
Author(s): Udaychandra Jain
Publisher: New Bharatiya Book Corporation
Catalog link: https://jainqq.org/explore/020644/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेज़ी शब्द-कोश Oc उदय चन्द्र जैन For Private and Personal Use Only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private and Personal Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org satirih org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kais agarsu संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश (खण्ड - १) वाचना प्रमुख उपाध्याय प्रज्ञसागर मुनि लेखक डॉ० उदय चन्द्र जैन There |BBC न्यू भारतीय बुक कॉरपोरेशन (दिल्ली) (भारत) For Private and Personal Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir All rights reserved. No part of this work may be reproduced, stored in a retrieval system or transmitted in any form or by any means, electronic, mechanicai, photocopying, microfilming, recording or otherwise, without the prior written permission of the copyright owner and the publisher. प्रकाशक: न्यू भारतीय बुक कॉरपोरेशन 208, 2nd -फ्लोर 4735/22, प्रकाशदीप बिल्डींग अन्सारी रोड, दरियागंज नई दिल्ली-110002 फोन : 23280214, 23280209 E-mail : newbbc@indiatimes.com प्रथम संस्करण : २०११ ISBN : 81-8315-157-4 978-81-8315-157-3 टाईप सेटिंग : एस० के० ग्राफिक्स दिल्ली-८४ मुद्रक : जो० अमर प्रिटिंग, दिल्ली For Private and Personal Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir आत्मीय भाव ज्ञान-विज्ञान का रहस्य जानना प्रत्येक समीक्षक, पाठक, अनुसंधानकर्त्ता या अर्थ विश्लेषज्ञ कर्त्तव्य है। हम शब्द के अर्थ को ठीक तरह से कैसे जानें उनकी वास्तविकता का ज्ञान करें, उन्हें कैसे समझें और कैसे पुरा साहित्य के शब्द का अर्थ समझ सकें? ऐसी जिज्ञासा होना स्वाभाविक है। अर्थ के ज्ञाता होते हैं, वे अर्थबोध देते हैं, उन्हें समझाते हैं, उनकी गुत्थियों का निराकरण भी करते हैं। वे ज्ञान केन्द्र की ओर प्रेरित भी करते हैं। मैंने संपादन के क्षेत्र में प्रवेश करते ही पाया कि संस्कृत का एक मात्र ज्ञान संस्कृत के लिए हो सकता है, पर संस्कृतज्ञों द्वारा जो भी नाटक लिखे हैं वे संस्कृत के साथ-साथ प्राकृत के विविध विचारों का भी प्रतिनिधित्व करते हैं । प्राकृत की बहुलता हो हुए भी नाटकों के प्राकृत अंशों को मूल रूप में न रखकर उसे संस्कृत रूपान्तरण के माध्यम से प्रस्तुत किया जाता है। एक समय संस्कृत के साथ प्राकृत के अनुवाद को भी महत्त्व दिया जाता था, पर संस्कृत प्रभाव से प्राकृत का वह अंश प्राकृत के स्थान पर संस्कृत रूपान्तरण को प्राप्त हो गया, यही नहीं, अपितु संस्कृत के साथ जो प्राकृत का शिक्षण कार्य होता था, वह पूर्णतः समाप्त हो गया। इसी कारण मैंने प्राकृत भाषा के स्थायित्व के लिए प्राकृत में काव्य, महाकाव्य, खंडकाव्य, कथा, निबंध आदि लिखने का प्रयास किया, इससे प्राकृत के प्रति लोगों में नई जागृति आई । मैंने इसी संकल्प के साथ पहले लघु प्राकृत शब्दकोश लिखा, फिर प्राकृत हिन्दी शब्दकोश को दो भाग में प्रस्तुत किया, जिसे आदर-सम्मान प्राप्त हुआ। गति, गति है, गति भी प्रगति की ओर बढ़ती चली गई। प्राकृत को सम्मान दिलाने का प्रयास समाप्त नहीं होता, अपितु प्रयत्न में साधु-साध्वियों को जोड़ने का प्रयास किया। संबल मिला आचार्य श्वेत पिच्छाचार्य, आ० विद्यानंद का । जिनके कारण काव्यों में भी अनेक महाकाव्यों (सोलह महाकाव्यों) का सृजन वो भी मूल वसंततिलका के कथानक में भी सौ से अधिक छंदों में समाहित काव्यों के सृजन ने शब्दों से खेलने एवं शब्दों से जुड़ने का अवसर प्रदान किया। आशीष मिला कई संतों का, महंतों का। आचार्य विद्यासागर, मुनि पुंगव सुधा सागर, आ० सन्मतिसागर, बालाचार्य योगीन्द्रसागर, गणाचार्य विरागसागर आदि का नित नूतन प्रयोग बालकों के लिए, प्रबुद्ध पाठकों के लिए, विद्यार्थियों के लिए और साधक साधु वर्ग के लिए। आ० सुनीलसागर ने काव्य में गति की, उपाध् याय श्रुतसागर ने प्राकृत में ही उपदेश देने का संकल्प किया। उपाध्याय प्रज्ञसागर (पूर्व विकर्षसागर) ने तो दिल्ली के प्रबुद्ध वर्ग की ओर प्राकृत को ले जाकर महावीर वचन की सार्थकता पर बल दिया। I इसी अनुभूति में संस्कृत हिन्दी शब्दकोश भी तीन भाग में न्यू भारतीय बुक कारपोरेशन, दिल्ली के द्वारा प्रकाशित कर संस्कृत की गरिमा को बढ़ाया। अब है अभिव्यक्ति का महासमुद्र, जिसमें संस्कृत है मूल में। उसका रूपान्तरण है प्राकृत में । हिन्दी के अर्थों में अर्थ गाम्भीर्य तो है ही, अनेकार्थ शब्द भी हैं। यह For Private and Personal Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir (iv) प्रयोग है। संस्कृत, प्राकृत, हिन्दी और अंग्रेजी का। जिन्हें आदर देना चाहता हूँ वे आदर एवं सम्मान के शिरमोर हैं वामन आप्टे, शिवप्रसाद भारद्वाज आदि महामन, जिनके शब्दसागर के शब्दों ने इस शब्दकोश को गति दी। मैं बार-बार श्रद्धा से नत हूँ उन सभी शब्द कोशकारों के चरणों में जिनकी शब्द शक्ति ने ऐसी अभिव्यक्ति दी। उनके प्रकाश से प्रकाशित यह शब्दकोश संस्कृत, प्राकृत, हिन्दी और अंग्रेजी से युक्त सभी के लिए उपयोगी होगा। ____ मैं इस शब्दसागर में स्नात हुआ हूँ प्रो० कमलचन्द्र सोगानी प्रो० भागचंद्र, प्रो० प्रेमसुमन जैन, प्रो० के० आर० चन्द्रा भाई हुकमचंद जैन आदि के शब्दप्रसूनों से। घर के परिजन माया जैन, पुत्री पिऊ जैन, मनीष मेहता, अहँ एवं पुत्री प्राची के पावन भावों से श्रुतज्ञान की वृद्धि की कामना करता हूँ। डॉ० उदयचन्द्र जैन 861 पिऊ कुंज अरविंदनगर, उदयपुर For Private and Personal Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir प्रस्तावना कोश परम्परा : एक दृष्टि जब भी ज्ञान-विज्ञान की विचारणा करते हैं तो सर्वप्रथम हमारी दृष्टि पुरा संस्कृति के साहित्य पर जाती है। जिसे वैदिक संस्कृति में वेद, उपनिषद्, पुराण, मनुस्मृति एवं विविध प्रबंधों का ध्यान आ जाता है, क्योंकि पुरा साहित्य हमारे अनुपम अक्षय भंडार हैं, शब्दों के सागर में। शब्दसागर में आगमों और त्रिपिटकों का भी महत्त्वपूर्ण स्थान है। शब्दकोशः - शब्दकोश है शब्दों के संग्रह, अर्थ, व्युत्पत्ति, प्रयोग आदि के कोश। इन कोशों में शब्दों की प्रकृति, वाक्य विन्यास आदि का विवेचन भी है। कोशों की परम्परा लगभग 2600 वर्ष पूर्व से प्राप्त होती है। यह प्राचीन काल में मौखिक रही है। यही आगे चलकर 'नाम-माला' के नाम से प्रचलित हुई। निघण्टु कोश नाम, अव्यय, लिंग, वचन आदि शब्दार्थ ज्ञान कराने वाले कोश हैं। निघण्टु के बाद निरूक्तकार 'यास्क' ने विशिष्ट शब्दों का संग्रह किया है। एकार्थक कोश और अनेकार्थक कोश सामने आए। जैन वाङ्मय'द्वादशांगवाणी' महाविद्याओं में सन्निहित है जो अंग, चतुर्दश पूर्वो के भाष्य, चूर्णियाँ, वृत्तियाँ तथा टीकायें कोश साहित्य का काम करती रहीं। वैयाकरणों ने भी शब्दों के विशाल भंडार दिए। उन्होंने शब्द के विविध पक्ष प्रस्तुत किए। इसके पश्चात् प्रबंधकारों ने शब्दों के विभिन्न प्रयोगों से शब्द भंडार को बढ़ाया। आवश्यकतानुसार फिर संस्कृत में कोश लिखे गए। उनमें हिन्दी, अंग्रेजी अर्थ दिए गए। वे अवर्ण आदि क्रम में व्यवस्थित रूप लेकर शब्दार्थ का सही बोध देने लगे। युग के अनुसार विविध कोश लिखे जाने लगे। संस्कृत, प्राकृत, अपभ्रंश एवं अनेक भाषाओं से संबंधित कोशों से शिक्षण, अनुसंधान आदि में भी अपना स्थान आया, एक-दूसरी भाषा को समझने का सरल कार्य कोश से सुलभ हो सका। प्राकृत अपभ्रंश कोश लिए गए। पाँचवीं छठी शती पूर्व तक प्राकृत में शब्द कोशों की रचना नहीं हुई थी। आगम ग्रन्थ महावीर के 993 वर्ष में सर्वप्रथम वल्लभी में देवर्धिगणी 'क्षमाश्रमण' ने लिपिबद्ध किये। वे शब्दकोश ही नहीं, ज्ञान-विज्ञान के कोश माने गए। प्राच्य विद्या विशारत 'वुल्हर' ने शब्दकोश को महत्त्व दिया। प्राचीन कोश एवं कोशकार संस्कृत, प्राकृत तथा अपभ्रंश में विविध कोशों की रचना की गई, जिनका उल्लेख निम्न है - धनपाल जैन : पाइयलच्छीनाममाला - प्राकृत कोशों में प्रीम है जो वि० सं० 1029 में लिखा गया। पइयलच्छीनाममाला कोश में 276 गाथायें हैं। इसमें 298 शब्दों के पर्यायवाची अभिधान हैं। इसमें धनपाल ने देशी शब्दों का उल्लेख किया। शाडंधर पद्धत में कोश विषयक ज्ञान है इसकी निम्न रचनाएँ हैं - 1.तिलक मंजरी, 2. श्रावक विधि, 3. ऋषभपंचाशिका, 4. महावीरस्तुति, 5. सत्यपुंडरीक मंडन, 6. शोभनस्तुति टीका। For Private and Personal Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir (vi) धनंजय : धनंजयनाममाला - इनका समय नौवीं, कोई दशवीं शताब्दी है। इसमें 200 श्लोक हैं। इस कोश के अध्ययन से संस्कृत का शब्द भण्डार बढ़ता है। इनकी निम्न रचनाएँ हैं - 1. अनेकार्थ नाममाला, 2. राधवपांडवीय, 3. विषापहार स्तोत्र, 4. अनेकार्थ निघण्ट्र।। आचार्य हेमचन्द्र : अभिधानचिंतामणिनाममाला - इसमें शब्दानुशासन के समस्त अंगों की रचना है। इस कोश की रचना 'अमरकोश' के समान हैं। यह कोश रूढ, यौगिक और मिश्र एकार्थक शब्दों का संग्रह है। क्र० सं० काण्ड श्लोक विषय 68 1. देवाधिदेव काण्ड 2. देवकाण्ड 3. मर्त्य काण्ड 250 597 24 तीर्थंकर तथा उनके अतिशयों के नाम। देवता तथा तत्सम्बन्धी वस्तुओं के नाम। मनुष्यों एवं उनके व्यवहार में आने वाले पदार्थों के नाम। पशु, पक्षी, जीव, जन्तु, वनस्पति, खनिज आदि के नाम। नरकवासियों के नाम। ध्वनि, सुगन्ध और सामान्य पदार्थों के नाम। 4. तिर्यक् काण्ड 423 5. नारक काण्ड 6. साधारण काण्ड 148 इस ग्रन्थ में कुल 1541 श्लोक हैं। अमरकोश से यह कोश शब्द सख्या में डेढ़ गुना बड़ा है। हेमचन्द्रसूरि की कृतियाँ - 1. अभिधानचिंतामणि, 2. अनेकार्थ संग्रह, 3. निघंटु संग्रह, 4. देशीनाममाला, 5. रयणावली। जिनदेव मुनि : शिलोंच्छ कोश - जिनरत्न कोश के अनुसार इनका समय सं० 1433 के आसपास है। यह कोश 140 श्लोक में निबद्ध है। ज्ञानविमलसूरि के शिष्य वल्लभ ने इस पर टीका लिखी है। सहजकीर्ति : नामकोश - सोलहवीं-सत्रहवीं शताब्दी का यह कोश है। पद्मसुन्दर : सुन्दरप्रकाशशब्दार्णव - यह रचना वि० सं० 1619 की है। यह कोश शब्दों तथा उनके अर्थों की विशद विवेचना करता है। उपाध्याय भानुचन्द्रगणि : नामसंग्रह - इसी कोश के अन्य 'अभिधान नाममाला तथा विविक्त नाम संग्रह है। इसकी मुख्य रचनाएं - 1. रत्नपाल कथानक,' 2. कादम्बरी वृत्ति, 3. सूर्य सहस्रनाम, 4. वसन्तराज शाकुन वृत्ति, 5. विवेक विलास वृत्ति, 6. सारस्वत व्याकरण वृत्ति। हर्षकीर्तिसूरि : शारदीय नाममाला - शारदीयनाममाला में कुल 300 श्लोक हैं। इस कोश का नाम 'शारदीय अभिधानमाला' भी है। मुनि साधुकीर्ति : शेष नाममाला - खरतरगच्छीय मुनि साधुकीर्ति ने इस कोश ग्रन्थ की रचना की है। इन्हें अकबर के दरबार में शास्त्रार्थ में मर्मज्ञ विद्वान् माना गया। For Private and Personal Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir (vii) साधुसुन्दर मणि : शब्द रत्नाकर - यह पद्यात्मक कृति है। इसमें छ: काण्ड हैं - 1. अहँत्, 2. देव, 3. मानव, 4. तिर्यक्, 5. नारक, 6. सामान्य काण्ड। मुनिधरसेन : विश्वलोचन कोश - इस अनेकार्थ कोश में 2453 श्लोक हैं। इनमें 33 वर्ग, क्षान्त वर्ग और अव्यय वर्ग भी है। जिनभद्रसूरि : अपवर्ग नाममाला - इनका रचनाकाल 12वीं शती है। अमरचन्द्रसूरि : एकाक्षर नाममालिका - इस कोश का प्रणयन 12वीं शती में अमरचन्द्रसूरि द्वारा किया गया। महाक्षपणक : एकाक्षर कोश - इसमें आगमों, अभिधानों, धातुओं और शब्द शासन से यह एकाक्षर शब्द कोश है। सुधाकलशमुनि : एकाक्षर नाममाला - इसमें 50 पद्य हैं। कतिपय अन्य शब्दकोश 1. निघण्टु समय : धनंजय 2. अनेकार्थनामाला : धनंजय 3. अवधान चिन्तामणि अवचूरि : अज्ञात 4. अनेकार्थ संग्रह : हेमचन्द्रसूरि शब्दचन्द्रिका शब्दभेद नाममाला : महेश्वर ___ अव्ययैकाक्षर नाममाला : सुधाकलशगणि शब्द-संदोह संग्रह : ताडपत्रीय (अज्ञात) शब्दरत्नप्रदीप : कल्याणमल्ल गतार्थकोश : असंग 11. पंचकी संग्रह नाममाला : मुनि सुन्दरसूरि 12. एकाक्षरी नानार्थकाण्ड : धरसेनाचार्य 13. एकाक्षर कोश : महाक्षपणक इत्यादि। धनंजय नाममाला भाष्य : अमरकीर्ति, अनेकार्थ नाममाला टीका : अज्ञात, अभिधान चिन्तामणि वृत्ति, अभिधान चिन्तामणि टीका, व्युत्पत्ति-रत्नाकर अवचूरि, अभिधान चिन्तामणि बीजक, अभिधान चिन्तामणि नाममाला प्रतीकावली, अनेकार्थ संग्रह टीका, निघण्टु शेष टीका इत्यादि। इस प्रकार ये सब कोश अठारहवीं शती रचे गये। विजयराजेन्द्र सूरि : अभिधानराजेन्द्र कोश - इस कोश में अकारादि क्रम से प्राकृत शब्द, तत्पश्चात् उनका संस्कृत में अनुवाद फिर व्युत्पत्ति, लिंग निर्देश तथा जैन आगमों के अनुसार उनका अर्थ प्रस्तुत किया गया है। अभिधानराजेन्द्रकोश को श्लोक संख्या साढ़े चार लाख है। अकारादि वर्णानुक्रम से साठ हजार प्राकृत का संकलन है। इसके कोश निम्न प्रकार हैं - For Private and Personal Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir (viii) क्र० सं० भाग वर्ण पृष्ठ प्रकाशनकाल 1. प्रथम भाग 2. द्वितीय भाग 3. तृतीय भाग 4. चतुर्थ भाग 5. पंचम भाग 6. षष्ठ भाग 7. सप्त भाग आ वर्ण आ - ऊ ए-क्ष ज- न 894 1178 1364 1778 1639 1466 1244 1910 1913 1914 1917 1921 1923 1925 प- भ म - ब स - ह मुनि रत्नचन्द्र : अर्धमागधी कोश - अर्ध मागधी कोश मूलत: गुजराती में लिखा गया। इस कोश की रचना में मुनि उत्तमचन्द्र जी, आत्माराम जी, मुनि माधव जी, तथा मुनि देवेन्द्र जी ने भी सहयोग दिया। इसका हिन्दी तथा अंग्रेजी में रूपान्तर प्रीतम लाल कच्छी तथा उनके सहयोगी विद्वानों ने किया। क्र० सं० भाग वर्ण प्रकाशन वर्ष 512 1923 1927 1. प्रथम भाग 2. द्वितीय भाग 3. तृतीय भाग 4. चतुर्थ भाग (परिशिष्ट सहित) अ आ - ण त-ब भ-ह 1002 1000 1015 1929 1932 पं० हरगोविन्ददास त्रिकमचन्द्र सेठ : पाइय-सद्दमहण्णव - प्रस्तुत कोश कठोर परिश्रम के पश्चात् पाठकों के सामने है। इस ग्रन्थ के निर्माण में लगभग 300 ग्रन्थों से सहायता ली गयी। ___ सम्पादक-जुगलकिशोर मुख्तार : पुरातन और जैन वाक्य सूची - इसमें कुल 25352 प्राकृत पद्यों की अनुक्रमणिका है। सम्पादक-जुगलकिशोर मुख्तार, पं० रमानन्द शास्त्री : जैन प्रशस्ति संग्रह - इस कोश में संस्कृत-प्राकृत भाषों के 171 ग्रन्थों की प्रशस्तियों का संकलन किया गया है। श्री मोहनलाल बांठिया एवं श्रीचन्द्र चोरडिया : लेश्या कोश - इस ग्रन्थ में 43 ग्रन्थों का उल्लेख किया गया है। श्री मोहनलाल बांडिया एवं श्रीचन्द्र चोरडिया : क्रिया कोश - इसमें कुछ ग्रन्थों का भी उल्लेख किया गया है। जे० एल० जैनी : जैन नेम डिक्सनरी (Jain Gem Dictionary) यह कोश जैन पारिभाषिक शब्दों को समझने के लिए बहुत उपयोगी है। क्षुल्लक जिनेन्द्र वर्णी : जैनेन्द्र सिद्धान्त कोश - सन् 1957 में घर से सन्यास ग्रहण कर लिया तथा 1963 में क्षुल्लक दीक्षा ग्रहण की। आपने शान्ति पथ प्रदर्शक, नये दर्पण, जैन-सिद्धान्त शिक्षण, For Private and Personal Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org (ix) कर्मसिद्धान्त आदि अनेक ग्रन्थों का भी प्रणयन किया। यह कोश 20 वर्षों के सतत् अध्ययन के परिणामस्वरूप बना है। बालचन्द्र जी सिद्धान्त शास्त्री : जैन लक्षणावली - इसमें 400 श्वेताम्बर दिगम्बर ग्रन्थों के पारिभाषिक शब्दों का संकलन है। जैन दर्शन के सन्दर्भ में एक ऐसे पारिभाषिक शब्दकोष की आवश्यकता एक ही स्थान पर वर्णानुक्रम से दार्शनिक परिभाषाओं को प्रस्तुत कर सके। इसके दो भाग क्रमशः 1972 और 1975 में प्रकाशित हुए हैं। इसकी पृष्ठ संख्या 750 है। तीसरा भाग भी है। Mohanlal Mehta and K.R. Chandra: A Dictionary of Prakrit Proper Names में डॉ० मेहता ने Jaina Psychology, Jaina Culture, Philosophy आदि ग्रन्थों का प्रणयन किया। - श्री वल्लभी छगनलाल कृत जै कक्को, एन० आर० कावड़िया कृत English Prakrit Dictionary, डॉ० भागचन्द्र जैन कृत विद्वद्विनोदनी आदि उल्लेखनीय है। आप्टे संस्कृत हिन्दी शब्दकोश आप्टे - संस्कृत अंग्रेजी शब्दकोश - डॉ० शिवप्रसार भारद्वाज अशोक संस्कृत हिन्दी अंग्रेजी शब्दकोश प्र० अशोक प्रकाशन दिल्ली ऋषीश्वरनाथ भट्ट आधुनिक संस्कृत-हिन्दी कोश, राम प्रसाद एण्ड संस, आगरा डॉ० उदयचन्द्र जैन कुन्दकुन्द शब्दकोश विवेकविहार दिल्ली छोटा पाकेट बुक साइज 1984 डॉ० उदयचन्द्र जैन प्राकृत हिन्दी शब्दकोश भाग 1, 2 न्यू भारतीय बुक कारपोरेशन, दिल्ली से प्रकाशित, 2005 डॉ० उदयचन्द्र जैन आ० ज्ञानसागर बृहद् संस्कृत हिन्दी शब्दकोश भाग 1, 2, 4 न्यू भारतीय बुक कारपोरेशन, दिल्ली से प्रकाशित, 2006 अब प्रस्तुत है डॉ० जैन का संस्कृत, प्राकृत, हिन्दी और अंग्रेजी शब्दकोश एक वृहद् शब्दकोश । चार भाषाओं का शब्दकोश, सभी के लिए उपयोगी परिभाषाओं के मूल्यों को प्रतिपादन करने वाला शब्दकोश है। कोशकार ने एक से अधिक शब्दों के अर्थ, शब्द विश्लेषण, विवेचन एवं कुछेक परिभाषाओं से अलंकृत शब्द कोश है। यह इतिहास, पुराण एवं सामाजिक तथ्यों को प्रस्तुत करने वाला शब्द है। कोशकार ने अपने कोशकारें के प्रति पूर्ण रूप से सम्मान व्यक्त किया है। इसमें पुरा संस्कृति के शब्द भी हैं । वेद, पुराण, उपनिषद् आदि के साथ हैं इसमें जैन आगम एवं सिद्धान्त ग्रन्थों के शब्द भी । बौद्ध धारा के भी कुछ शब्द हैं। यह आपके लिए उपयोगी हो, साहित्य में रूचि जागृत हो ऐसी कामना है।' कहीं-कहीं अपभ्रंश के प्रयोग भी दिए गए हैं। Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - — For Private and Personal Use Only डॉ० श्रीमती माया जैन Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private and Personal Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संक्षित संकेत सूची आ० प० अं०प० क० पा० का० अनु० चा० पा० त० सू० ति० प० द० सं० द० पा० न० अमर कोश अव्यय अकारांत अनगार धर्मामृत आगम आलाप पद्धति अंग पण्णत्ति कषाय पाहुड कार्तिकेयानुप्रेक्षा चारित्र पाहुड तत्त्वार्थ सूत्र/तत्त्वार्थ वार्तिक/तत्त्वार्थ भाष्य तिलोय पण्णत्ति द्रव्य संग्रह दर्शन पाहुड नपुंसक लिंग नियमसार पंचास्तिकाय प्रवचनसार प्राकृत बैंगलम् बोध पाहुड भाव पाहुड योगि भक्ति रयणसार रत्नकरण्ड श्रावकाचार विशेषण शील पाहुड समयसार सम्मइसुत्तं सागर धर्मामृत षट्खंडागम नि० सार पं. प्र०/प्रव० प्रा० वै० बो० पा० भा० पा० यो० भ० र० सा० To वि० शी० पा० सम० सम्म० सा० ध० ष० ख० For Private and Personal Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private and Personal Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अ अ (पु०) संस्कृत/प्राकृत/हिन्दी वर्णमाला का प्रथम अक्षर। The first syllable alphabet, firstvowel, • प्रथम स्वर, हस्व स्वर। इसका उच्चारण कंठ से होता है। 'अ' को अवर्ण, अकार भी कहते हैं। Pronounced from the Throad. अ -(अ०) नहीं, हीन, कम। अभाव, रहित, निषेध। No, low. end. Put before award.. निषेधात्मक-संज्ञा शब्दों से किया जाने वाला। अज्ञानं-अष्णाणं। अप्रमाणं-अप्पमाणं, अभाव:-अभावो न भावो अभाव:-णो भावो अभावो। Put before a word, Not good. • अभाववाचक-जहाँ प्रतिषेध, रहित, विप्रमुक्त, मुक्त, क्षय, समाप्ति आदि हो। अजित:- अजियो। The sense of negative. • भिन्नता-भदे, प्रभेद, अन्तर, अयोग्य, अयुक्त आदि जहाँ हो। अयोग्याःअजोग्गो- णो जोग्गो, • अल्पता-लघुता, न्यूनता, हीनता, तुच्छता, अल्पता आदि जहाँ हो। Shortage, lowest. • अप्रशस्तअकार्य, अकारण, अहेतुक, अनुपयुक्त आदि जहाँ हो। अकाय:-अकायो कायोऽकायो। असमयः-असमयो समयोऽप्यसमयो।अराग:अरागो-रागोऽप्यरागो। • विरोध-वाचकप्रतिक्रिया, विपरीतस्थिति, विपरीतभाव, अनीति, विरोध आदि जहाँ हो। Opposite • क्रिया विशेषण •विस्मयादिबोधक Towonder. • और तथा, या, अथवा - And, or मंगलेसु अ सव्वेसु पढम हो दिमंगलं (ध० 4/1/4) अ (पु०) अरह, अर्हत, अरहंत । अशरीर, सिद्ध, मुक्त। Arah, Arahant, Arahamant, endob all karma. अ (पु०/नपुं०) पाप परिवर्तन, अ पाव-परिवज्जणो होई। No bad evil, not vile. अऋणिन्अरिणि, अरणि (वि० त्रि०), नास्ति ऋणं यस्य-णव्थि रिणं जस्स।ऋण हीन, कर्ज मुक्त, ऋण रहित। • अऋणी, धन के लेन-देन से रहित INotdebt,Not liability. अंश अंस (सक) बांटना, वितरण करना, विभाग करना, हिस्सा करना। to Part, divide, to distrubute. अंशः अंसो (पु०) भाग, हिस्सा, भिन्न, लव, टुकड़ा, विभाग। Part Share, portion. • अक्षांश, रेखांश, प्रमाणांश। अंशक : अंसगो (पुं०) लग्न, मुहूर्त । Projoitioustime, शुभः प्रसंग, शुभ, भाव। ralative, For marriage,• निर्मित, रचित, जटित । madad. सुत पुत्र-Son. अंशक-असंग (वि०) भित्रता वाला, भाग वाला। born of the part, • विभाजन करने वाला, बांटने वाला। विभाजित, भागित।divided. • सहभागी, हिस्सेदार, सम्बन्धी, सहयोगी। ralative अंशकिन् अंसगि/अंसइ (वि०) विचारशील, चितन मुक्त। • born of a part, one who reflects upon. अंशनम्-अंसणं (नपु०) कार्य विभाग, भिन्नकार्य Work as part • पृथक् पृथक् हिस्सा, लाभांश। actobdiving, singly part अंश-फलम् - अंसफलं (नपु०) कार्यफल, भाग फल। act of diving • भाजित अंश divided part. • भाग कार्य। Partition woreslt अंशभाज-अंसभाग (पु०) भागांश भाग फल। Partition consequence. For Private and Personal Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अंशभाज-अंसभा (वि०) विभाजित खण्ड। भागांश युक्त divided, part. • अक्षांश सहित। Allotment of shares. अंशयतृ-अंसयत्तु (वि०) विभाजित होने वाला, विभाजक करने वाला। sharer. Adivider अंशल-अंसल (वि० त्रि० लिं) बलिष्ठ, बलवान्। Mightiest, • हिस्सेदार, सहभागी, सहयोगी। going together, comrade. अंस लाएज्ज अंसलो। • विभाजक, भाजक, विभाग युक्त। divider. अंशांश:-अंसंसो (पुं०) खण्ड-खण्ड, खण्ड का भी एक भाग, अंश-अंश। Part of part अंशावतरण-अंसावयरण (नपु०) एक अंश का अवतरण, एक अंश की उत्पत्ति। To step down to incernte, Part of Descent. अंशि-अंसि (क्रि० वि०) सहयोगी, सहचरी।Going together, comrade. अंशिन् -अंसि (त्रि० लिं०) अंशी, भागीदार, हिस्सा युक्त। coheir. Sharer. • अंशधारी, अंश भागी। अंशी-अंसी (वि०) अवयवी, अवयव युक्त। Part, partition. • जिसकी अपेक्षा की जाती है, वह अंशी होता है। • जिस पर दृष्टि भाव होता है, वही अंशी है। अंशु अंसू (पुं०) • किरण, रश्मि। Ray • प्रभा, कान्ति । light. • अति सूक्ष्म भाग।a minute particle. • दिनकर, दिवाकर, दिवेश, रवि, सूर्य । Sun. सोम डंठल-Stem of the Somp plant. अंशुकम्-अंसुभं-अंसुगं (नपुं०) वस्त्र परिधान Fine cloth • सफेद वस्त्र, स्वच्छ वस्त्र । white cloth. • पत्ता Leaf • प्रायः यह शब्द रेशमी या मखमल Fine cloth of Resham. के वस्त्रों के लिए प्रयुक्त किया जाता है। अंशुगत-अंसुगय (वि०) कान्ति युक्त, आभाजन्य। Rayful • प्रभागत, किरणों से घिरा हुआ। rounded with light. Rays groun- ding अंशुज-अंसुज-अंसुय (वि०) प्रभा वाला। Ray ful अंशुज-अंसुक-अंसुय (पु०) कमल, पद्म Lotus अंशुजाल-अंसुजाल (वि०) प्रभा वाला, प्रभागत। Ray ful अंशुजालम्-अंसुजालं (नपुं०) प्रभामंडल, Flashmass आभामंडल • प्रकाश पुञ्ज। a collection of ruls. अंशुधर:-अंसुधरो (पु०) दिनकर, सूर्य । Sun अंशुधर-अंसुधर (वि०) प्रभाजन्य, Flashful आभायुक्त, किरणागत। Ray ful अंशुपति- अंसुपई (पुं०) सूर्य, रवि, दिनकर । Sun, • प्रकाशपति, खरपति, दिवाकर । अंशुबाण:-अंसुबाणो (पुं०) सूर्य, रवि, दिनकर। Sun, अंशुभूत-अंसुभूअ (पुं०) सूर्य, दिनकर, रवि। Sun, अंशुभूत-अंसुभूत (वि०) प्रभारंजित, आभा युक्त । Flashhood अंशुमत-अंसुमयो (पुं०) सूर्य, रवि, दिनकर। Sun अंसुमत-अंसुमय (वि०) प्रभाजन्य, दीप्तियुक्त। Flashful • कान्ति युक्त, प्रभावान्। अंशुमान-अंसुमाण (वि०) किरणवाला, कान्ति युक्त। britness अंसमालिन्-अंसु-मालि (पुं०) सूर्य, रवि, दिनकर। • अब्जिनी । Sun अंशुल-अंसुल (वि०) मनोरम, मनोज्ञ । radiant. Charming, • चमकीला, ज्योतिर्वान। Lightness अंशुल:-अंसुलो (पुं०) अंशुल नाम विशेष। a ____radiant. अंशुस्वामिन्-अंसुसामि (पुं०) सूर्य, रवि, दिनकर। Sun अंशु-समाज:-अंसु-समाजो (पुं०) चमकीले वस्त्र Charming cloth, • चमक युक्त परिधान। अंशहस्तः-अंसुहत्थो (पुं०) सूर्य, रवि,दिनकर।Sun अंसू- अंस (लक) भाग करना, खंड करना। To part अंस:-अंसो (पुं०) भाग,खंड, हिस्सा।Part, • स्कन्ध अंसकूट:-अंसकूडो (पुं०) वृषभ स्कंध • बैल का कंधा। Part of bull For Private and Personal Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश • अंसफलक अंसफलग-अंसफलअ (वि०) Part of dicebord रीढ़ का ऊपरी भाग अंसभार अंसभार (वि०) कंधे पर रखा गया भार Shoulder heavy work. अंसभार:- अंस भारो (पुं०) जूआ, बैल के कंधे पर रखा जाने वाला गाड़ी का फलक । a burden put upon the shoulder अकरणम्-अकरणं (नपु० ) कार्य का अभाव । Not performing rites • अक्रिया। अकरा- अ० करा (स्त्री०) आँवला । Amvala. अकरिण अकरिण (वि०) असफलता, निराशा Not to be done. अप्राप्ति । अकरणीय अकरणीय अकरणिज्ज (वि० ) ( णत्थि करण जोग्गो) नहीं करने योग्य। Not to be done. अकर्ण-अ-कण्ण (वि०) बहरा, श्रवणशक्ति रहित । Without ear. deaf अकर्मक अकम्पग (त्रि०) अकर्मक क्रिया, जिसमें कर्म न हो । a beence of work. A rule of grammer. • जिस क्रिया का भाव, परिणाम, फल या व्यापार एक ही व्यक्ति में निहित हो। Not to be accusative case. अकर्म-बंध: अकम्मबंधी (पुं०) मिध्यात्वबंध । Mithayatva Bandh अकर्मभूमि- अकम्मभूमी (खी०) भोगभूमि, असि मसि आदि से रहित भूमि । no act, earth. अकलः - अकलो (पुं०) परमात्मा, परमपुरुष । God a great man. अकल - अकल (वि०) कला विहीन, कला हित। No arts. • अवयव रहित । Not to be part अकलङ्कः- अकलंको (पुं०) आचार्य अकलंक। A great Darsonas न्यायशास्त्र वेत्ता, अष्टसहस्त्रीकर्ता अकलंकदेव A great philosopher अकलंडू - अकलंक (वि०) कलंक रहित, शुद्ध, साधु, श्रेष्ठ उद्यम, निर्दोष Not sinful, Not villain, Pure, (Best) Excellent faultless. अकलंको कलंकरहियो कलंकविहीणो । Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir अकलङ्कदेवः - अकलंकदेवो (पुं०) राजवार्तिकार । A great philosopher वृत्तिकार अष्ठसहस्री विवरणकार । अकल्क- अकल्ल (वि० ) शुद्ध, निष्पाप | Free from sediment pure. sinless. • योग्य capable • उत्तम great. • श्रेष्ठ। ( Best) अकल्प - अकप्प (वि०) विचारशून्य विवेकविहीन । • कल्परहित uncontrolled, ववेकविहीन unknow. • कल्परहित अयोग्य दुर्बल अतुलनीय | Not thinker, No knowledge, No capable, weak. अकल्प्य - अकप्प (वि०) अग्राहक | Incomparable. • 3 · · अकवि-अकड़ (वि०/ कवि न हो, Not a poet) अकषाय-अकसायं (वि०) क्षमाशील, अकषायः उपशान्तकषायः क्षीणकषाय, कषाय रहित । No passion, No sweet. जस्सिं विज्जए णो कसासो सो अकसायो । अकसायत्व- अकसायतण (वि०) कषाय की समाप्ति युक्त | ended of passion. No passioned • कषायता से पृथक् । अकसायवेदनीय अकसाय वेवणिज्ज (वि०) No passioned point, जहाँ किंचित् कषाय का वेदन न हो। For Private and Personal Use Only अकषायिन् अकसायि (वि०) कषायरहित । without passion अकषायः उपशान्त कषायः क्षीणकषाय संयोगकेवली, अयोगकेली । अकस्मात् अकम्हा (अव्य० ) असृसा, एकाएक • अचानक | Unexpectedly, accidental suddenly • बिना कारण without cause " अकस्मात् क्रिया अकम्हा किरिया (वि० ) Suddenly dead. • सहसा क्रिया अकाण्ड अकंड (वि०) विकाल Unexpectedly • अवसराभाव • अध्याय मुक्त lession less • अ-समय। time less. • अप्रत्याशित Suddenly without cause. Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अंसभारिव-अंसभारिअ (वि०) भार ढोने वाला। bearing a yoke. अंसभारिन् -अंसभारि (वि.) भारवाहक। burdener, अंसल-अंसल (वि०) शक्तिसम्पन्न, बलशाली। अंसु-अंसु (पुं०) सूर्य, रवि, दिवाकर। प्रभानन्हन, दिनपति दिनमणि दिवसपत्र, दिनकर, दिवेश। Sun अंसुज-अंसुज (नपुं०) कमल, पद्म, सरोज, Lotus अंसुधर-अंसुधर (वि०) प्रभावान्। briteness. अंह-अंह (अक) जाना, गति करना, प्रस्थान करना, गमन करना, प्रयाण करना। Togo • आरंभ करना, • भेजना, • चमकना। To Ray. बोलना, प्रतिपादित करना, कथन करना। To talk अंहतिः-अंहई (स्त्री०) भेंट, उपहार प्राभृत। giving, gift donation. • व्याकुल, आकुल, भय, दुःख, कष्ट। • चिंता, • आधि, • व्याधि • रोग-शोक। Anxiety, Mantal agony अंहस्-अंहं/अंहो (न०/०) अपराध, पाप। distress, anxiety, sin • अहंकार • भय • अशुभ भाव। अंहितिः-अंहिई (स्त्री०) भेंट, उपहार, प्राभृत, दान, उपकार । giving, gift, donation • व्याकुल, भव, दु:ख। grief, pain, • चिंता • आधि trouble. . व्याधि, • रोग-शोक। Anxiely, Mantal agony. अह्निः -अहणि (पुं०) चरण, पाद, पैर। Foot, अंध्रि नामक पादप, पेड़ की जड़ Tree of Andhri root of tree अह्निप:-अहिणिवो (पुं०) वृक्ष, पादप। अकम्-अग (नपुं०) पाप, दुःख। • अथ। अकाय कम पापाय। Pain • कष्ट, ग्लानि misery. • भय-बाधा। Mantal agony अक्-अग (अक०) जाना, गति करना। To go अकगति-सर्वगति, टेढ़ा-मेढ़ा चलना। अकगतिः-अगगई (स्त्री०) सर्पगति। Snake of अकंदता-अकंयत्त (वि०) अशखा। Without strengthing • अनिश्चयता • अनियमता। Unrestrained अकच:-अकयो (पुं०) केतु, ध्वजा। Flag,banner अकधः-अकयो (त्रि०) गंजा, कूर्च हीन, केश रहित • मुंडित Without hair. अति -उत्तत्ति (वि.टवजयी Painle पापाहारी, अपचयी • अपरिग्रही। Without povery अकण्टक-अकंटअ (त्रि०/वि०) काटे रहित, शल्य रहित, पीड़ा रहित। • निश्चिंत Without doubt अ-कथित-अ-कहिअ (वि०) बिना कहे नहीं बोला गया। Without talked. अककाशिनी-अगगालिणी (वि०) विघ्र नाशक पापहनी। Remover destroyer of obstacles. अकनिष्ठ अ-कणि? (वि०) बड़ाए उत्तम,श्रेष्ठ । great. • छोटा नहीं, ज्येष्ठ Excellent, chief अकन्या-अ-कण्णा (स्त्री०) पत्नी, कौमार्य से रहित, धर्मपत्नी। Mistress, णो कण्णा अकण्णा धम्म परायणा भारिया। अकप्रद-अगप्पअ (वि०) दुःखजन्य, कष्टदायी। painful. अ-कर-अकर (वि०) कर रहित कर मुक्त। Without tax. • निष्क्रिय, अकर्मण्य, अपाहित। • हस्त विहीन | Motionless अकाण्डजात-अकंडजाअ (वि०) सहसा उत्पन्न, असमय में उत्पन्न। आकस्मिक उत्पत्ति। Suddenly birth. अकाण्डपात-अकंडपाअ/अकंडवाअ (वि०) • सहसा घटित unexpected occurrence. • शीघ्र उत्पन्न हुआ। suddenlyborn. अकान्त-अ-कंत (वि०) कान्तहीन प्रभाविहीन INot beautiful. • अशोभनीय, अप्रभावनीय • अदर्शनीयINo lovely, Nonagreeable, Nowife dear. • कान्त/प्रिया को अप्रिय • path For Private and Personal Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश दःख क्षय करने वाली। अकस्स-दुक्खस्स अकाायक-अकाइग (वि०) अशरारा, बधमुक्का अंतकरणे समत्थो अंकतो असोहणिज्जो। आकाइया।withoutbody,whoshidya अकाम- अकाम (वि०) इच्छाशून्य, आशा विहीन। अकायिक:-अकाइगो (पुं०) सिद्ध,निकल परमात्मा। Not answered. • काम मुक्त • अनुराग Without body, A god of without से परे। • शान्ति। Pacification • सम्यक् body. भाव। Propitiatoryrite. कामो इत्थीगयो वि अकार: अकारो(पं0) अकारवर्ष अवर्षप्रथम स्वर। अहिलासो तत्ती विवज्जिओ अकामो भावो Line वर्णमाला का प्रथम। • पव /8/90 ए ए affected by love. सच्चसमाचा।'अ' वर्ण। सुत्तेण आदि बुडीए अकाम-निर्जरा-अकाम-णिज्जरा (स्त्री०) अकाम कय अकारताने। The first syllable of faster i free from desire, who Nirjra. alphabet • अनिच्छा पूर्वक दुःख सहना। • अनिच्छ ___ अकार-अकार (वि०) क्रियाहीन कर्त्तव्य मुक्त। पूर्वक जो वर्णों की निर्जरा होती हैं। • अकामाठ Emancipated • कार्य नहीं करने वाला। णिज्जरा अकामणिज्जरा। • सेच्छ-अंतरेच Unprecednented, quite new, extra कम्म-विज्जरपरं अकाम-णिज्जरा। • सहसेन ordinary. • अपूर्व, आध। इच्छारहितः सन् यत् ईषत् कर्म निर्जरपति अकारण-अकारण (वि०) निराधार, कारण रहित। साऽकामनिर्जरा इच्चुच्यते। • अकायेन निर्जरा विपरीत स्थिति युक्त। Without a cause, अकामनिर्जरा। • कामा इच्छा प्रेक्षापूर्वकारिता, for no reason तदर्थोपयोग भाजो या निर्जरा सा अकाम-निर्जरा। अकारण-दोष: अकारण-दोसो (पुं०) निराधार दोष। अकाम-मरणम्- अकाम मरणं (नपुं०) Without Without a cause defect • अन्तराय desiredeath. • अनेच्छुमरण • बालमरण Obstacle • व्यवधान | hindrance • बिना Ignorance death • अकामेन प्रयोजन कष्ट। Hurdle. • वेदनादिषट् अनीप्सितत्वेन प्रियतेऽस्मिन् इति अकामरणं कारणरहितम्। बालमरणम्। अकारिन-अकारि (वि.) प्रयोजन रहित। हनन, अकामुक-अ-कामुअ (वि०) कामना रहित, घातक। Withoutacouse, killing, the killer. विषयाभिलाषा से मुक्त। • शान्तिपूर्वक Pacificationful अकार्य-अकज (वि०) अनुपयुक्त। improper. अकाय-अकाय (वि०) सिद्ध, अशरीर Sidha . अकार्यम्-अकज्ज (नपुं०) खोट कार्य, तुच्छ कार्य। निरङ्कुश। incorporeal • कामातुर • काय Not to be done • व्यवधान युक्त कार्य। की इच्छ मुक्त। Without body. • काम अकार्यकारिन् अकज्जकारि (वि०) खोय-कार्य करने रहित, शरीर रहित। बाला •aevil doer. अकाय:-अकायो (पुं०) मदन, कामदेव अन|God अकाल-अकाल (त्रि०/वि०) असामयिक, ___of love. प्रावकालिक, अप्राप्त काल। A wrong or अकाय:-अकायो (पुं०) राहु ग्रह। an epithet of bad time. not a right time, Not proper time. Rahu अकाल-अकालो (पुं०) विकाल, असमय, दुःखयुक्त अकाय-क्लेश-अकाय-किलेस (वि०) अनन, पीड़ा समय, अशुभ, अनुपयुक्त काल। A wrong जन्य, देह रहित दु:ख। painful, without time, bad time, A pained time bodypain. • अकाय नाम पापाय inauspicious, bad-time. दुष्काल। पापक्लेशसंभूतः कष्ट कारकः। Sin, दुर्भाग्य-ill-luck. For Private and Personal Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अकाल-मरणम्-अकालमरणं (नपुं०) अकालमरण। प्रत्यक्षादि-बाधिते च साध्ये हेतुरकिंचितकरः। अकालमेव जीवनं भ्रशोऽकालमरणम्। Not सिद्ध-पञ्चकरन-वाहिय-हेऊ-मज्झसि द्वीप जो propertime death. पजुत्तो सो अकिंचियरो। अकालमेघ:-अकालमेहो (पुं०) आकस्मिक मेघTA अकिञ्चित्करता-अकिंचियरत्त (वि०) Effecting cloud bloomed before. nothing. • कुछ नहीं रहने वाला being अकालवेला-अकाल वेला (स्त्री०) विकाल, nothing • त्यागपरिपूर्णता fully given असमय। विपरीत समयIA wrong,a bad up. • निष्परिग्रहता • अनासक्त भाव वाला। time, without time. अकिता-अकिआ (वि०) दुःख जन्यता, शोक भावता अकिञ्चन-अकिंचण (त्रि०) निर्धन, दरिद्री। Utterly Painful • कष्ट प्रतीति जन्यता। poor • निष्परिग्रंही, त्यागयुक्त, निग्रन्थ INot अकी-अई (वि०) दुःखी, पीड़ित, formerited, collecting • मेरा कोई नहीं। सकलग्रंथ pressed. • 211967, Squeezed. परित्यागी। Liberal, living all अकीर्ति-अ-कित्ति (स्त्री०) अयश, dishormour. collection. णत्थिं किंचणं जस्स • नास्य • अपयश • अपमान, Not fame. किंचर्न द्रव्यमस्ति। अकुञ्चित्-अकंचिं (वि०) उदारभाव वाला, उदार अकिञ्चनता- अकिंचणत्त (वि०) निष्परिग्रही, ममत्त्व दृष्टिजन्य। Straight, (सीधा, सरल)। बुद्धिरहित, संग परिविप्रमुक्त, संयोग से रहित अ-कुटिलत्व-अकुडिलत्त (वि०) सरल, मधुर, माया वालाNo collecting, having no atta विहीन, आर्जव जन्य। Not croohed, विहान, आजप chment. • अकिञ्चनता सकलग्रन्थत्यागः . straight. अकिंचणया णाम सदेहे णिसंगता। . अकुण्ठ-अकुंठ (वि०) अनल्प-परिणाम युक्त INot सर्वसंस्कार-धर्मोपकरणादिब्वपिं त्यागता। blunted. • कुण्ठारहित | unolgtructed. अकिञ्चनधर्म- अकिंचण-धम्मो (वि०) सकलपरिग्रह Not obstructed त्यागधर्म, अपरिग्रह। नि:संग, निर्ममत्व भाव अकुतः-अकुओ (क्रि० वि०) कुछ भी नहीं, कहीं से धर्म। Have no attachment. नहीं। Nothing अकिञ्चिज्ज्ञ-अकिंचिण्ण (वि०) अर्थरहित, अकुतोभय-अकुओभय (वि०) निर्भर, निडर। परिग्रहहीन, धनमुक्त। • अपरिग्रहत्व आदि Affraid of nothing • भयमुक्त को न जानने वाला, अज्ञानी, बाल Not अ-कुप्पम्-अकुप्पं (नपुं०) स्वर्ण-रजत । gold and collecting, without know-ledge. silver • खोट रहित धातु • प्रमाणिक स्वर्ण अकिञ्चित्कर- अकिंचियर (वि०) निरर्थक, रजत आदि|Mineral,Metaletc.,clean. अर्थविमुक्त, असहाय, परतंत्र void of अकुलीन-अकुलीण (त्रि०) उत्तमकुलजात • श्रेष्ठ meaning, avoid of wealth. void of कुल युक्त। • आर्य। खोया कुल low born, meaning, avoid of wealth. • सीधा, best born cestectable. सरल • तदज्ञाने पुनरज्ञांतोऽनिचित्करः। • अकुशल-अकुसल (वि०) असंयमी, अविरति • अप्रयोजको हेतुरकिं चित्करः। • कुछ भी नहीं व्रत हीन • अशुभ, religiousact of करने वाला हेतु • दर्शन, न्यायशास्त्र में प्रयुक्त devotion. • आर्तध्यान युक्त • मनोनिग्रह होने वाला कारण-अकिंचित् कारण। • विहीन। No preserved in mind • सिद्धेऽकिंचितकरो हेतु स्वयं साध्य-व्यपेक्षियां असंतुष्ट-unskilled. • अकुसलो दुःख हेऊ। (प्रमाण सं० 44) . अप्रयोजको • अकुसलो-सत्ति-विहीणजणो। • नैपुण्यता हेतुरकिंचित्करः। (न्या० दी० 3/9/12) • सिद्धे से रहित। For Private and Personal Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अकृत प्राग्भारः अकअ-पागभारो (पु०) स्वाभाविक निर्मित-गृह गुफा, वृक्ष-कोटर। a cave of naturlty. The hollow of a tree अकृतयोगिन्-अकअ-जोगि (वि०) अनेषणीय को ग्रहण करने वाला साधक। No seeking striving togetpenance. • अकडजोगी जोगं अकाऊण सेवइ। • आर्ष प्राकृतअर्धमागधी और शौरसेनी इन दोनों 'त' का ड भी होता है। • कडे कडे त्ति भासेज्जा (उत्त०) अकृत-समुद्घातः -अकअ-समुग्घाओ (पुं०) . जो केवली समुद्घात को नहीं करते। • जेसिं आउसमाई णामा गोदाई वेदणीयं च। ते अकदसमुग्धादा जिणा उवर्णमंति सेलेसिं।। a name of samudghada. (भ० आ० 2110) • अकद-समुग्धादा-शौरसेनी प्राकृत मैं प्राज्ञः मध्य एवं अन्त्य में स्थित 'त' का 'द' हो जाता है। • तस्सं दो सोरसेणीए- . अकृतसमुद्घात को निरस्त-समुद्घात भी कहते अकुशल-जण-अकुसलजण (वि०) सामर्थ्य से रहित व्यक्ति without powerful man • निर्धन। Poor अकुशल-भाव-अकुसल भावो (पुं०) • आर्तपरिणाम poinful nature. • अविरतिभाव misfortune. • असंयमपरिणाम • अशुभभाव। unpure nature. • अकुसलो-णो कुसलो अकुसलो . अकुसलो-अ-असमत्थो कुसलताओं सो अकुसलो तस्स भावो अकुसलभावो- असहपरिणामो। अकुष्ट- अकुट्ट (वि०) स्थिर, अबाध, प्रदात। misfortuneless. अकूपार- अन्कूपारो (पु.) उदधि, समुद्र, जलनिधि। sea. • पाषाण पत्थर Stone • दिनकर,सूर्य, रवि । Sun • कूर्म • कच्छप। Tortoise. अ-कूपारो-कूपस्स पारो जस्सिं णो सो अकूपारो-कूपो अत्थिनलहू तस्स अपारो जो होइ सो अकूपारो जलाहिबई समुद्रो। • कूप में रहने वाला- कूर्म कच्छप। Tortoise. अकूर्च-अ-कुच्च (त्रि० वि०) दाढ़ी रहित। दाढ़ी से विहीन। Not beard. अकृच्छ- अकिच्छ (वि०) सरलत्व, आर्जवत्व Not difficult, sincere • अत्यंत कठिनता सहित • सुविधा युक्त Having no pain, straight forward. अकृत-अकअ (वि०) अकृत-नहीं किया गया Not done • स्वभाव जन्य • प्राकृतिक naturaly. • अधूरा unfull • अपूर्ण • afea sifafifa i Incomplete, breaked. • अपरिपक्वता युक्त • कष्टशील । Trouble maker. • अकृत् कष्टदायकोऽस्ति। . अकओ-अपुण्णो वि। • अकल्पनीय uncapable. • अनेषणीय। Not artificial, no seeking striving to get. अकृतता-अकयत्त (वि०) कष्टजन्य। painful. . पूर्ण त्रुटित • अपरिपक्व अवस्था युक्त। Breakful अकृतार्थ-अकयत्थ (वि०) अकृतार्थ One having not accomplished the inission. • असफल • कृत प्रयोजन से रहित । A failure. • धन्यवाद विहीन • कार्य में प्रशंसा नहीं पाने वाला। अकृतात्मन्-अकयप्प (वि०) मूढ़ Foolish . अज्ञानी, मूर्ख, तुच्छ बुद्धि वाला Ignorat. • असंतुलित।Confused अकृतिन्-अकइ (वि०) कर्त्तव्य विहीन No purpose • कुछ नहीं करने वाला। No object अकृत्य-अकिच्च (वि०) वृत्ति, अभाव वाला • अपूर्णता No objected, incompleted. अकृत्यम्-अकिच्चं (नपुं०) तुच्छकर्म । हीनकार्य • घृणित कार्य। contemtuous nature condemnable nature. • दुष्टकृत्य • अपमान जनित कार्य। Product of bad acts. • विधि रहित व्यक्ति अकृत्रिम-अकिट्टिम (त्रि०नि०) यथार्थजन्य, उचित, For Private and Personal Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश यथेष्ठ capable. • उत्तम, श्रेष्ठ Most, Excellent, chief. • असलीpure. • शुद्ध • परखा गया।Clean, Pure,eramined. अकृप-अकिव (वि०) कृपा रहित, दया रहित । Compassionless, pityless, pitiless. • निर्दय, कठोर अकृपा-अकिवा (स्त्री०) निर्दयता, कठोरता। Pitilessness. • अदया • अ० सौभाग्यता। अकृष्ट-अकिट्ठ (वि०) वंजर भू-भाग युक्त, बिना जोता गया, • उपज रहित भूस्थल। अकृषता Without ploughing. अकैतवम्-अकेडवं (नपुं०) सरल, ऋजु। Sincere, ____ simple, calmed. • निश्छल • शान्त अकोट: अ-कोडो (पुं०) सुपारी का वृक्ष । Fruit of betel nut. अकोपः-अकोवो (पुं०) क्षमा Forgiveness. शान्ति peaceful अ-कोप-अकोव (वि०) क्रोध रहित क्षमाभाव वाला। Forgivenessed अकोविद-अकोविअ (वि०/त्रि० लिं०) मूर्ख मूढ़, निरक्षर • अनपढ़ Foolish, illiterate. अक्क-अक्का(स्त्री०) जननी, माता| Mother अक्त-अक्क (वि०) अभिषिक्त, सिंचित । Sprin kled. • लिपट हुआ, सना हुआ।Smeared. • जुड़ा हुआ, मिला हुआ, संसक्त। smeared अक्तु-अक्कु (स्त्री०) रजनी, रत्त । Night • कवच . वर्म . आवरण। Coat of maiti armour अक्रम-अक्कम (वि०) क्रम रहित। Seriesless. orderless. दो या तीन आदि अविभाग प्रतिछेदों का हानि या वृद्धि। • अव्यवस्थित • नियम रहित। Manner less. अक्रमः-अक्कमरः (पुं०) अनियमित, क्रम का अभाव lake of rule, uncertain. • पंक्तिगत न होना एक सा न होना। • णो क्कमो-अक्कमोसारिच्छजत्तो णो जो। . औचित्य का न होना। No principle अक्रमिक-अक्कमिग (वि०) युगपत् का न होना। Unceratained. अक्रिय-अक्किय (त्रि०लि०/वि०) क्रिया से हीन, क्रिया का अभाव INoworkful. • अकर्तव्य क्रिया यस्मिन् विद्यते। • अनवस्थित क्रिया। • क्रिया शून्य-णत्थि किरिया जस्स। No workful. • प्राकृत में क्रिया का 'किरिया।' 'इ' आगम होने पर होता है। A grammar of prakey in kiriga अक्रिया-अक्किरिया (स्त्री०) अवस्था में या क्रिया में शून्य भाव। executionless. अक्रियाभाव:-अक्किरियाभावो (उ) क्रिया (कर्तव्य) __ का अभाव Workless. अक्रियावादिन-अक्किरियावादी (वि०) जो वस्तु या पदार्थ की क्रिया को नहीं मानते। क्रि के कथन में महत्त्व नहीं देने वाले। अक्रियावादी विचारक अवस्थान के अभाव का प्रसंग होने की संभावना से अवस्थान से रहित किसी भी अवस्थित पदार्थ की क्रिया को नहीं स्वीकार करते हैं। Not performing rites. A philosopher of Kiriyavadi. • आत्म-नास्तित्वादिप्रत्ययापत्तिलक्षणा भवन्त्यक्रिया-वादिनः। (तत्त्वार्थ भा० 7/18) • नात्येव जीवादिकः पदार्थ इत्येवंवादिनोऽ क्रिया वादिनः। सूत्र० 2.12/118 • णस्थि एव जीवाइगो पयत्थो इत्ति एवं वाइणो। अकुद्ध-अ-क्रुद्ध (त्रि० लि०) क्षमाशील। • क्रोध नहीं करने वाला। Free from angering. अक्रूरः-अक्कूरो (पुं०) श्री कृष्ण के चाचा का नाम । Shri Krishna uncle. अकूर-अक्कूर (वि०) सदय अनुकंपा सहित । not hard. • णो कूरो अक्कूरो • अक्कूरो सदयो अणुकंण-सहिओ • किण्हस्स मिसो अक्कूरो। • किण्हस्स पिउभाऊ। पिउस्स भाऊ। अक्रोध-अक्कोह (वि०) क्रोध रहित। Negation of anger. • णत्थि कोहो जस्स Net given to anger. अक्रोध-अक्कोहो (पुं०) क्षमा, क्षान्ति, क्षमभाव। Serenity, absene of anger. अक्रोधन-अक्कोहण (वि०/ free from anger) अक्लिष्ट-अकिलिट्ठ/अक्किलिट्ठ (वि.) unwea For Private and Personal Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश ried not difficult • सहज, स्वाभाविक. कलेश रहित, श्रमसाध्य • हर्षित। • अविकल। Labourful glad, not defective, comforlable. • स्वस्थ, निरोगी अक्ष-अक्ख (अक०) प्राप्त होना, पहुँचना। To had, to approach. • व्याप्त होना, फैलना • संचित होना एकत्रित होना। Topervad, to corere. • अक्षति, अक्ष्णोति, आक्षीत् (सं०) अक्खइ-प्राप्त होता है, पहुँचता है। अक्षः-अक्खो (पुं०) धुरी, धुरा। axle • गाड़ी के मध्य की छड़ जो एक-दूसरे पहिए से जुड़ी होती है। शटकाक्ष । The pole oba cart. • अक्खे त्ति बुत्ते जुक्सके। • तराजू • चौसर, पासा। • द्यूत का पांशा शतरंज की गोटी (धव० 1/1/21) • द्यूताक्ष। • चक्र, पहिया wheel. • गाड़ी cort • छकड़ा अक्ष शटका एव। . बहेड़ा, विभीतक-अक्षस्तु पाशके चक्रे शकट च विभीतके (विश्व० लो०) • सर्प snake. serpent. • गरुड़ garuda. • कर्ष • चंदनक नामक दो इंद्रिय जीव। (धव० 1/1/141) • रुद्राक्ष • आत्मा, ज्ञान, आचार । Soul, Knowledge • अक्खो जीवो अप्पा• अशूङ व्याप्ता अश्नुत ज्ञानात्मना। • सालह माशे का माप/तौल weight equal to 16 mas has a son of Ravana. • रावण का एक पुत्र • यथायोग्य वस्तु तत्त्व को जानने वाला/भोगने वाला, रक्षण करने वाला जीव या आत्मा। अक्षम्-अक्खं (नपुं०) • इन्द्रिय, इन्द्रिय विजय अक्षेषु सर्वेष्वपि दर्पकारी (सु० 131) Organ of senses. • अक्खाणि इंदियाणि जस्स। . दृष्टि, नेत्र, नयन, अक्षि, आंख। Eye • स्कंध, कंध Shoulder • अक्ष- आपसी विचार दृष्टि to be consider • विधि सम्मत भावना। Knowing injunctions • पांसा, गोटी अक्ष-अग्रकील:-अक्ख-अग्ग-कीलो (पुं०) Pin of an axle. पहिए का आधार। धुरे की कील। axle. अक्षकः-अक्खगो (पुं०) ज्ञान, आत्मा। Soul, Gyan is soul, Soul is Gyan. अक्षकर्णः- अक्ख-कण्णो (पुं०) सम रेखा। hy potenuse. अक्षकुशल-अक्ख-कुसल (वि०) द्यूत-क्रीड़ा में निपुण। Fit in dice for playing. अक्षकूट:-अक्ख-कूडो (पुं०) नेत्रकूट, नयन पुतलिका। a part of eye edge of the eye socket अक्ष-कोविदे अक्ख-कोविद अक्ख-कोविय (वि०) धूत विशारद। Cleaver of dice for playing. अक्षजम्-अक्खजं (नपुं०) इन्द्रियजज्ञान। direct knowledge • हीरकए हीरा, वज्र। a diamond अक्षजः-अक्खजो (पुं०) विष्णु। Vishnu. अक्षजय-अक्खजअ (वि.) इन्द्रियजयी। Victory of organ अक्षजयिन-अक्खजइ (वि०) इन्द्रियजयी। Voctory of organक अक्षणिक-अक्खणिग (वि०) स्थिर, दृढ़। fixed. strong. • निश्चल firm • अचल अक्षत-अक्खअ (वि०) अखंडित, अविभक्त uninjured • पूर्णता युक्त fullfi • आचार पालक, निर्दोष। faltless. • सुयोग्य, श्रेष्ठ capable. great. • निष्ठायुक्त अशतम-अमन चांवल नाँवला..!! of rice अखंड चांवला imperishable . पूजा द्रव्य। धान्य। Uninjured rice used in worship • जौ • नपुंसक nei ther man not women. अक्षततिः-अक्खअइ (स्त्री०) अक्षमाला, अक्षपंक्ति। Rosary • सुलोचना की भगिनी sistre of subchana. • राजा अकंपन की पुत्री a daughter of Akampana. • अर्ककीर्ति की भार्या । a wife of Arkakriti अश्शता:-अक्ख-तरु (प.) अखरोट। A walnual a walnut tree For Private and Personal Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अक्षता-अक्खया (स्त्री०) कुमारी कन्या। Virgin अक्षयतृतीया अक्खय-तइया (स्त्री०) आखातीज-An auspicious day of Hindu Jaina's falling in the month of Vasakha. अक्षदर्शक:-अक्ख-दंसगो (पुं०) न्यायधीश। Procector अक्षदेविन्-अक्ख-देवि (वि०) जुआरी, द्यूतकार। Fond of dice, lucky at play fond of dice. अक्षधूर्त-अक्खधुत्त (वि०) जुआरी। gambler. अक्षपरावर्त-अक्ख-परावट्ट (वि०) इंद्रिय परावर्तन (धव 2/1/37) rounding of Jense. अक्षपादः-अक्ख-पाओ (पु०) अक्षपाद ऋषि न्यायदर्शन के विचारक। Gautam muni अक्ष-बुद्धि-अक्ख-बुद्धि (स्त्री०) द्यूतबुद्धि, द्यूतविद्या। the science of gambling. Knowledge of dice अक्ष-बुद्धित-अक्ख-बुद्धिअ (वि०) इन्द्रिय ज्ञान युक्त • इन्द्रिय जन्य ज्ञान वाला। Full of knowledge of organ अक्षभाग-अक्ख भागो (पुं०) अक्षांशरेखा। a degree of latitude. अक्षभोग्य-अक्ख-भोग्ग (वि०) विषयभोग इंद्रिय सम्बन्धी विषय। Enjoymentof worldly pleasures attachment with sensual plea-sures. अक्षम-अक्खम (वि०) असमर्थ,शक्तिहीन| unfit. powerless. • 372174 uncapable. • असहिष्णु non forbering • अधीरं impatient. अक्षमति-अक्खमइ (स्त्री०) इन्द्रियज्ञान knowled ge of sense • परोक्षज्ञान। अक्षमा-अक्खमा (स्त्री०) ईर्ष्या, द्वेष | Jialousy,. अशान्ति unhappiness. • अशक्ति, क्रोध, रोष, कोष । impatience. Engre• आवेश, आक्रान्तभाव। Intolerance. अक्षमाक्ष-अक्खमक्ख (वि०) असमर्थ। Unable, incompetent to endure . जितेन्द्रिय। अक्षमाणि असमर्थानि अक्षाणि इंद्रियाणि यस्य जितेन्द्रियर्थः। Victory of organ अक्षमाला-अक्खमाला (स्त्री०) रुद्राक्षामाला। Rosary of Rudrakaras. • वशिष्ठ की भार्या A wife of vashishat - • सुलोचना की भगिनी। sister of sulochna. अकंपन पुत्री a daughter of a Kampan, • राजकुमार अर्ककीर्ति की पत्नी। a wife of Arkakriti अकख-मिक्खण-वृत्ति (स्त्री) • मुनि की एक उत्तम चर्या-जिसमें सम्यग्दर्शनादि की निर्दोष क्रिया होती है। A fair of thinks अक्षय-अक्खअ (वि०) अनश्वर, नित्य। Imperi shable, permanent. • अविनाशी unfailing • शाश्वत् • क्षयहीन। Aull. • अन्त रहित endless. • वृद्धिगत । Growing अक्षयतृतीया-अक्खअ-तइआ (स्त्री०) अक्षय तृतीया, आखातीअ-वैशाखशुक्ला तीज। An auspicious day • तीर्थंकर ऋषभदेव के पारणा की तिथि। अक्षय्य-अक्खय्य (वि.) अविनाशी, नित्य। . शाश्वत Obligatory, permanent अक्षयराशि-अक्खअ-रासि (स्त्री०) व्यवरहित राशि। जिस राशि के व्यय होने पर भी अन्त न हो, वह अक्षयराशि है। A group of imperishable • अहवा वए सते वि अक्खयो को वि रासां अत्थि, सळस्स सपडि-वक्ख स्सेववलंभादो (धव 4/339) अक्षर:-अक्खरो (पुं०) वर्ण • शिव, विष्णु A letter, supreme deity, Vishnu, Siva • मुक्ति • केवलज्ञान विशेष। अक्षरम्-अक्खरं (नपुं०) अक्षर, चेतनाभाव पाप। ण क्खरति अणुवयोगि वि अक्खरं सो य चेसणाभावो (वि० भा० 493) Imperishable • खरणाभावा अक्खरं केवलणाणं। (धव 6/21) • 'क्षर' संचलने क्षरतीति क्षरम् तस्य नञा प्रतिषेधेऽक्षरम्।। indestructible. • अकारादि-लब्ध्यक्षराणामन्यरत् अक्षरम्। • क्षरण/विनाश का For Private and Personal Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अभाव जहाँ है वह केवलज्ञान अक्षर है। . द्रव्यश्रुत प्रतिबद्ध एक अक्षर से उत्पन्न ज्ञान की उत्पत्ति उपचार से 'अक्षर' है। A letter of the alphabet अक्षरक-अक्खरग (वि०) अक्षर, शब्द० latter अक्खरप्रमाणम्-अक्खरप्पमाण (नपुं०) अक्षरों का प्रमाण-जावदिया अक्खराणि तावदियाणि चेव सुदणाणाणि। (धव 5/13/141) writing, arrangement of letters. • एगेगक्खरादो एगेग सुदण्मणुप्पपी (ए) • वग्गक्खरा पंचवीसा (धव 5/13/247) Twenty five letter. • अंतस्थाचत्तारि four letter Antstha. • चतारि उम्हम्खरा। • तेत्तीसा होति विंजणाणि • सत्तावीसा सरा Twenty seven svara. • अओगवाहा चत्तारि four Ayogavaha. अक्षरमाला- अक्खरमाला (स्त्री०) वर्णमाला। Rosary of letters अक्षरयुगम्-अक्खरजुगं (नपु०) अक्षर समूह, अक्षर वर्णमाला। Rosary of letters अक्षरश:-अक्खरसो (क्रि० वि०) अक्षर विन्यास, एक एक अक्षर IOne by one write. अक्षर-संज्ञा-अक्खर-सण्णा (स्त्री०) अक्षर संज्ञा । Imperishabled Sangyma • केवणणा- णस्स अक्खर-सण्णा। • केवलणाणस्स अणंतिमभागो। A knowledge of being all alone. • लब्ध्यक्षर, निर्वृत्यक्षर और संस्थानाक्षर। अक्षर-संयोग-अक्खर-संजोगो (पु०) अक्षर-संयोग, अक्षर योग। Yoking of letters अक्षर-समास-अक्खर-समासो (पु०) अक्षर समास। Yoking of precis compound • अक्षर सम्बन्धी विकल्प। अक्षरात्मक-अक्खरप्पग (वि०) अक्षरीकृत, शास्त्रा- भिव्यञ्जक वर्णमाला युक्त। Letter full • अक्षरात्मकः संस्कत-प्राकतादिरूपेणार्थ- म्लेच्छ-भाषाहेतु (पंचा० 2.79) • अक्षरीकृतः शास्त्राभिव्यञ्जकः संस्कृत-विपरीत- भेदादार्य म्लेच्छ-व्यवहार-हेतुः (स० सि. 5/24) • प्राकृत, संस्कृत आदि भाषाओं के व्यवहार | A knowledge of prakit, sanskrit etc. • आर्य-म्लेच्छ आदि के व्यञ्जक शब्द। अक्षराभ्यासम्-अक्खख्भासं (नपुं०) अक्षरज्ञान का अभ्यास वर्णमाला का अभ्यास। A knowl edge of letters अक्षरावरणीय-अकखरावरणिज्ज (वि०) अक्षरश्रुतज्ञान का आवरक कर्म| Covered of karma a knowledgy अक्षरीकृत-अक्खरी-कअ (वि०) अक्षरात्मक शब्द। अक्षरोधक-अक्खरोहग (वि०) अक्ष का अवरोधक। इन्द्रियजयी। •जितेन्द्रिय Victory of organs of sense • अक्षाणं रोधक: परिहारक: अक्खाणां रोहगो परिहारगो। अक्षलता-अक्ख-लया (स्त्री०) अक्ष लता, अक्षमाला Ground of wrestling. • सुलोचना की भगिनी। A sister of sulochana अक्षवश-अक्खवस (वि०) विषयाधीन Attached of organ of senses • इन्द्रियजन्य, इन्द्रिय विषय कामना वाला। A last for enjoyment • अक्षाणामिन्द्रियाणां देवशब्द वाच्यानां येऽर्था विषया:। (जयोद० 24/89) अक्षसूत्रम्-अक्खसुत्तं (नपुं०) अक्ष भाग, इन्द्रियाधार a part of axle. • धुरा संयुक्त। . यज्ञोपवीत। Rosary of Rudraksas, The sacred thread. अक्षांश-अक्खंसो (सं०) भूगोल संबंधी रेखाएँ। Attached of Geography अक्षाधीन-अक्खाधीण (वि०) • इन्द्रियजन्य, •विषयजन्य। अक्षार-अकखार (वि०) प्रकृतिजन्यलवण Free from artificial salt अक्षारम्-अकखारं (मपु०) प्राकृतिक नमक Natural salt. अक्षि-अकिख (नपुं) आंख, नयन, नेत्र the eve अक्षि-अक्खि (नपुं०) आँख, नयन, नेत्र। Eye . अक्षिणी। अक्षिकृत-अक्खि-कम (वि०) For Private and Personal Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 12 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश दृष्टिगोचर। अक्षिगत-अक्खिगअ (वि०) दृश्यमान, देखा गया। अक्षिबोल-अक्खिगोलो (पु०) आँख की पुतली। अक्षिकंप:-अकिखकंवी (पु.) नेत्र चलना twinklirg eyes. अक्षिकंदः-अकिखकयो (पु०) नेत्र चलना twin- kling cyes. अक्षिगोला:-अकिखगोला (स्त्री०) तारा the eyeball. Attached with sensual pleasures. अक्षिपस्मन्-अक्खिपम्हं (नपुं०) आँख की झिल्ली अक्षिपमृलं। Edge of the eye socket. अक्षिपटलम्-अक्खिपडलं (नपुं०) आँख की झिल्ली, नेत्रभाग, नयनपुट। Edge of the eye socket. अक्षिपुरम्-अक्खिउरं (नपुं०) नयटपुट, आँख की झिल्ली । Edge of the eye socket. अक्षारम्-अ-क्खारं (नपुं०) प्राकृतिक नमक,लवण। Salt अ-क्षिप्र-अ-खिप्प (वि०) धीरे धीरे|ungnickly. • शनैः शनैः ग्रहण करना (धव० 1/6/20). अवग्रहज्ञान का भेद। a kind of knowledge. • धीरे-धीरे ज्ञान प्राप्त होना। being of knowledge abunspeedily. अक्षिप्र-प्रत्ययः-अ-खिप्प पच्चयो (पु.) वस्तु तत्त्व का धीरे-धीरे ज्ञान होना। Having the highest knowledge slocoly. अक्षित्व-अक्खिवो (पु०) सुहांजने का वृक्षIAplant of Suhagana. अक्षीण-अखीण (वि०) प्रभास युक्त, आभावान्। Shining, brilliant • पुष्ट, प्रभावशाली. पूर्ण, परिपूर्ण। Effort for physical णो खीणो-अक्खीणो-सम्पूर्ण। अक्षीण-कान्ति-अक्खीण-कंति (स्त्री०) • पूर्ण प्रकाश • सर्वत्र आभा • सम्पूर्ण प्रभा। All round of light, fully bloome. अक्षीण-महानस्-अक्खीण-महाणसं (नपुं०) Destroyed kitchen • ऋद्धि युक्त रसोई घर • अन्नं न क्षीयेत् तेऽक्षीणमहानसाः। अक्खीणं महाणसं-रसवई। • शतंसहस्रेभ्योऽपि दीयमानं अनं महमसस्य तन्महानसं अक्षीणमहानसम्। • पूर्ण भोजन नहीं समाप्त होने वाला अन्न (धव० 4/1/101) fully food अक्षीण-महानसिक अक्खीणमहाणसिग (वि०) नहीं समाप्त होने वाले भोजन युक्त। Not destroyed kitchen. अक्षीण-महालयः- अक्खीणमहालयो (पुं०) • बाधारहित निवास • ऋद्धि विशेष, Complate abode जिसमें समस्त भू-भागों के जीवों का समावेश हो जाता है। • जीए चउधणुमाणे समचउरसालयस्मिणर- तिरिया। मंतिय संखेज्जा सा अक्खीणमहालयो रिद्धि (ति० प० 4/109) अक्षीण-वास:-अक्खीण-वासो (पं०) सम्पूर्ण निवास fully house. अखीणावास:-अक्खीणावासो (पुं०) • शाश्वत आवास। सदैव रहने वाला चक्रवर्ती या स्कंधावार (आदि) Fully house, complete resident अक्षीव: अक्खीवो (पु०) स्थिर प्रकृतिजन्य मनुष्य। A nacturfull man अक्षेम-अक्खेम (वि०) शान्ति का अभाव (धव० 5/13/338) Peaceless अक्षेभ:-अक्खेमो (पु.) क्रोध, कोप Anger अक्षुण्णं-अक्खुण्ण (वि०) अभिनव। • अखंड, नित्य uncurtailed. • पूर्ण full. • fafsta i defeated. Indivisible, entire, unbroke. अक्षुद्र-अक्खुछ (वि०) उत्तम, श्रेष्ठ। Best • क्षुद्धता रहित, भद्र Great. • उत्तम परिणाम वाला। Sulable naturing • योग्य विशिष्ट Supreme highest अक्षुदपदः-अक्खुद्द-पदो (पु०) योग्यस्थान, Welfare. श्रेष्ठपद • विशेषपद • भद्रपद • प्रतिष्ठा Best place, Bhandrapada अक्षुब्ध-अक्खुद्ध (वि०) क्षोभ रहित, दु:खविहीन, For Private and Personal Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org संस्कृत - प्राकृत - हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश शान्तचित्त Not to be shaken happiness • सौम्य • चिंतनशील । Thoughtfull अक्षुब्धभावः- अक्खुद्ध भावो (पु० ) क्षोभ रहित भाव। शान्त भाव। One with calm mind. अक्षोट:- अक्खोडो ( पु० ) अखरोट A walnut अक्षोपरिप्रदेश:- अक्खोपरिप्पएसो (पु० ) स्कंध के ऊपर का भाग। A part of shoulder अक्षोभ - अक्खोह (वि०) शान्ति युक्त, खिन्नता रहित । Not to be shaken अक्षौहिणी-अक्खोहिणी (स्त्री०) सेना विशेष, जिसमें रथ, हाथी, पदाति और अश्व हों । a larg army. • चपुरंगिनी सेना • चक्रवर्ती का सैन्य समूह | • देखें - जैनलक्षणावली भाग 1 • अक्षाणां रथानां सर्वेषामिंद्रियाणां वा अहिनी A complete army - consisting of 9000 + हाथी 90000- रथ, 90, 0000 घोड़ा 90, 00000 पदाति। (धव० 4/1/62) अक्ष्णम् - अक्खणं (नपुं०) समय विशेष । A time one अखट्ट - अखट्टो (पु० ) पीपल का वृक्ष । A tree of pipala. अखट्टिन् - अखट्टि (पु०) वासना, काम। आशा, तृष्णा lust, sex • अशिष्ट व्यवहार desire • उद्दंड भाव having a stalk अखण्ड अखंड (वि०) अक्षय, अक्षत Entire ● विश्वम्भर, सम्पूर्ण, पूर्ण, समष्ट Indivisible • बिना टूय हुआ Unbroked एक सा एक समान | Common • गुण गुणी या अवयव अवयवी के भेद से रहित । More company by gun-guni not to be broken विच्छेदरहित । अखण्ड- तंडुलम् - अखंड - तंडुलं (नपुं०) पूर्ण चाँवल Whole rice. Entire अक्षत fully rice. पूर्ण चावल | Indivisible rice अखण्ड- निवेदनम्- अखंड निवेदणं (नपुं०) • उचित व्यवहार respet of best. • पूर्ण व्यवहार • सर्वसम्मति पूर्ण कथन । अखण्ड-महानसम् अखंडमहाणसं (नपुं०) अक्षय • Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 13 रसोई घर Entire kitchen • अक्षीण महानस । अखण्डवृत्तिः - अखंडवृत्ति (स्त्री०) सततयोधनव्यापार, निरन्तर प्रवृत्ति | Source of livelihood व्यापार में सतत प्रयत्न | Effort of livelihood Unbroken अखण्डित अखंडिअ (वि०) अविभाजित uninterupted. • अवाधित • अशथिल। • अविनाशित • अविक्षरित Uninjured अखल अखलो (पु०) सज्जन, सदाचारी a good man णो खलो जस्स अखलोसज्जति। gentleman For Private and Personal Use Only अखर्व अ खव्य (त्रिo) not dwar fish. • प्रशस्त, समीचीन | Worthy of praise • गौरवशाली • उदार चित्त वाला । Excellent • लम्बा Large. • लघुना रहित। अखर्वसूत्रिन्-अ- खव्वसुत्ति (वि०) दीर्घ विचारवान् । a thinker of large भाष्यसूत्र वाला • व्याख्याकार। discriminating · अखात:- अ खायो (पु० ) पुष्कर झील Lake • खाड़ी not dag. not buried. • प्राकृतिक गर्त णो खायो - धायो या ण खणणं अस्स अखायो । Natural lake खाद्य-अ-खज्ज (वि०) अभोज्य Not to be eaten • अक्षभ्य • जो खाने योग्य न हो । Not enjoyed अखिल - अखिल (वि०) समग्र, सम्पूर्ण । All, full, complete • समस्त Whole. • सारा Entire • एक मात्र Complate. Ended • णत्थि खिलं अवसेसं जस्स । अखिलकर्मन् - अखिल कम्म (पुं० / नपुं०) सम्पूर्ण कार्य | Completed work. Full cause • समग्र कर्म • अखिल क्रिया काण्ड One with full filled desires अखिलकाय: अखिलकायो (पुं०) सम्पूर्ण देह A body of complete • समग्र शरीरं । अखिलज्ञ-अखिलण / अखिलण्डु (वि०) सर्वविज्ञ, Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश सर्वज्ञ • सर्वज्ञायक। From all sides knowledge, omniscient, the all knowing अखिल-देशवाशिन्-अखिल-देस-वासि (वि०) सम्पूर्ण प्रदेश के निवासी • एक देश के रहने वाले । One who dwells of all country. अखिलवेदित-अखिलवेदिअ (वि०) • पूर्ण ज्ञायक • सर्वज्ञ • सर्वविज्ञ। Omniscient, the all knowing अखिलाङ्गसुलभ-अखिलंग- सुलह (वि०) • सम्पूर्ण अंग से युक्त All parts full • समग्र भाग सहित। अंखेटिक:-अखेडिगो/अहेडिगो (पु०) • शिकारी कुत्ता • जंगली कुक्कर। Huntered dog, wild dog • प्राकृत में 'ख' का 'ह' भी होता है। • 'ख' का सरल सुगम भाव जहाँ हो वहाँ हो 'ख' का 'ख' और परिवर्तन होने पर जहाँ सुकुमारता विद्यमान रहे वहाँ 'ख' 'ह' करना चाहिए। • आर्ष प्राकृत-अर्धमागधी और शौरसेनी में दोनों प्रवृत्तियाँ हैं। अखेद- अखेद/अखेअ (वि०) • दुःख रहित • शान्त भाव युक्त One with calm mind. सरल स्वभावी। अखुर:-अखुरो/अहुरो (पु०) चूहा, मूसक Rat अख्यातअक्खाअ (वि०) अप्रसिद्ध। • अपयश . अपकीर्ति युक्त। Dishonour अख्याति-अक्खाई (स्त्री०) अपयश, अप्रसिद्धि, अपकीर्ति, अपमान disrapulable. Dishonour • निन्दा Dispite, injury, wrong अख्यातिकर-अक्खइयर (वि०) लज्जाजनक। अपयश कारक • अहितकर Despisefull, bad hostile, improper अग-अग (अक:) जाना। To go • तिर्यक् गति पूर्वक चलना। Unable to walk.• अगति, आगीत् Unapproachable. • अङ्गति, आङ्गीत्। अग:-अगो (पु०) गिरि, पर्वत ।Mountain• वृक्ष Tree • सूर्य Sun • सर्प Snake Tree, Sun, Snake अगच्छ:-अगच्छ (वि०) नहीं चलने वाला। No going ण गम बहुलकात्। अगच्छ-छाया-अगच्छछाया (स्त्री०) तरुछाया।a tree अगणनम्-अगणणं (नपुं०) असंख्य। Innum erable अगणित-अगणिअ (वि०) असंख्य, Innumer able • संख्यातीत Not conutable अगणित-दुःखम्-अगणिअ-दुक्खं (नपुं०) असंख्य-दुःख • अपरिमित कष्ट । Pain of innumerabled अगण्य-अगण्ण (वि०) असंख्य, अगणनीय। ___ Innumerable contlessness • पर्याप्त संख्या • अधिक गणना। अ-गति-अगइ (त्रि०/वि०) उपाय रहित। निःसहाय निरुपाया। निराश्रय, आधार हीन| Helpless ness, not support अगतिः-अगई (स्त्री०) • उपाय न होना। Not approach • गदिकम्मोदयाभावा सिद्धगदी। • संसार-जन्म-मृत्यु रहित अवस्था • विराम Ending • आभाबा भाव Supportless अगतिक-अगइग (वि०) विरासित, आश्रय विहीन। Supported by none अगत्या- अगई (अव्य०) विवशता। Helpless अगदः-अगओ (पुं०) निरोग स्वस्थ Healthy, wholesome • शान्त free from disease. • मनोज्ञ। औषध Medicine, calm अगदङ्कार-अगदंकारो (पु०) वैद्य, चिकित्सक, भैषज। Physician अगदलम्-अग-दलं (नपुं०) वृक्ष समूह। Tree full place • अगो सक्खो तस्स दल-समूहं . अगो सक्खो पक्ष-वृक्षपत्र • वृक्ष पल्लव tree leaf • तरु पत्र। अग-दल-सच्छाया-अगदलसच्छाया (स्त्री०) अगस्य-वृक्षस्य यानि दलानि-पत्राणि तेषां सती छाया-Tree leaf shade. • वृक्ष पल्लवों की मोहक छाया। For Private and Personal Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra संस्कृत - प्राकृत - हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अगम् अगच्छ (वि०) सागत, समागत। • प्राप्त हुई । gone अगम :- अगमो ( पु० ) पादप, तरु, वृक्ष पर्वत www.kobatirth.org - अचलाचल । Tree mountain. आमिक अगमिग (वि०) असदृशाक्षरालापक अगम्य अगम्म (वि०) दुर्गम, अनुलङ्घनीय, अकल्पनीय । Not be approached अगम्या - अगम्मा ( स्त्री०) व्यभिचारिणी, जिसके पास जाने का निषेध हो। Not fit to be walked in approacto• कुत्सिता, सुमार्गगामिनी Illicit intercourse अगरी- अगरी (खी०) घास विशेष, जो मूषक के विष को शान्त करती है। A grass अगरु - अगरु ( पु० / नपुं०) एक सुगंधित चंदन a sandad अगर चंदन - अगस्त्यः- अगत्थो (पु० ) अगस्त्य ऋषि A sage एक वृक्ष विशेष A tree देवदारु वृक्ष, अगथिया Ground flora प्रियाल तरु। • नक्षत्र A star • अगं - विन्ध्याचलं स्त्यायति स्तम्नाति स्त्यै क वा अगः कुम्भं तत्र स्त्यानः संहतः इत्यगस्त्यः | अगस्ति अगत्थि (पु०) अगस्त्य मुनि । A sage अगाढ़ : - अगाढो ( पु० ) सम्यग्दर्शन का भेद । प्रगाढ़ । A kind of pure see. अगात्मजा अगथजा (स्त्री०) गौरी पार्वती | Gauri, Parvati अग: पर्वतः : तस्य आत्मजा । अगाध - अगाह (त्रि०/वि०) अथाह, गहीर, गहरा • गंभीर Very deep अगारम् अगारं (नफ्रे) घर, गृह, स्थान House, place • सदन, वास, निवास Sadan Vas. Nivas. • स्थल Place Abode, a room अगारिन अगारि (वि०) गेही, गृहस्थी | Having a house अगारं वेरम अस्यास्तीत्यगारी गृहस्थ कर्म वाला Having a Housewark. देवपूजा गुरुपास्ति स्वाध्याय संयमस्तपः । दानं चेति गृहस्थानां षट्कर्माणि दिने दिने । अगारिराट् अगारिराआ (पुं०) सद्गृहस्थ । Nice house man गाथापति Gaghapati श्रेष्ठी · - - Shresthi • नगरपति A great house man citizen • गृहस्वामी अणुब्रतोऽगारि तस्यराट् । अगालित अगालिअ (वि०) दूषित, अस्वच्छ, मलीन, 10 मृखिका युक्त Worthless, not to multiplied • जीव सहित | Soul ness अगालित जलम् अगालिअ जलं (नपुं०) विना छना पानी अप्रक्षालित जल Not clean water • • अगिर :- अगिरो ( पु० ) Heaven स्वर्ग अग्नि सूर्य Heaven, fair, sun • शुभस्थल Lappinness place. • उचित स्थान Capable place अगीतार्थ अगीयत्य (वि०) छेदसूत्र रहित अपगार Without house a sage अगीतार्थ येन च्छेद श्रुतार्थो न गृहीतो गृहीतो वा विस्मारितः । अगुः - अगू (पु०) राहु- A rather अगु-अगू (त्रि०) प्रभा हीन, आभा रहित Lightless अगुण अगुण (वि०) गुण रहित, अज्ञानी Worthless • दोष सहित निर्गुण, सिद्ध Sidha, sinless असंयत संयम रहित। अगुणज्ञ - अगुणण / अगुणण्हु (वि०) गुणों से अनभिज्ञ, गुण विहीन । Not to multiplied अगुणप्रतिपन्न- अगुणपडिवण्ण (वि०) संयमासंयम में जो प्राप्त नहीं No give sanyam-A sanyamas. • अपडिवण्णो असंयत अवस्था युक्त | Without good order अगुणिन-अगुणी (वि०) अज्ञानी, ज्ञान रहित । Knowledgeless अगुणोपशामना-अगुणोवसामणा (स्त्री०) देशकरणोपशामना • अप्रशस्तोपशामना । Pacification of place • अगुप्ति - अगुत्ति ( स्त्री०) अगोपन स्थान, Not protection place • किले बंदी का अभाव । • आत्म रक्षोपायाभाव। अगुप्तिभय अगुप्तिभव (वि०) आत्म रक्षा का अभाव, रक्षा विहीन भय | Without protection soul - Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private and Personal Use Only 15 · Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अगुर-गमन-अगुरगमण (वि०) प्रफुल्लमान . अगृहीत-अगिहीअ, (वि.) अतत्त्व श्रद्धान रूप अच्छीगति युक्त। Very nice going ufufa i Not knowing reality अगुर-गमनम्-अगुर-गमणं (नपुं०) गतिशील। अगृहीत-मिथ्यात्वम्-अगिहिअ- मिच्छत्तं (नपुं०) प्रफुल्लगति । Great way परोपदेश के बिना अनादि परम्परा से प्रवर्तमान अगुरु-अगुरु (नपुं०) अगरचंदन। A sandal धूप अतत्त्व श्रद्धानं रूप परिणति INotknowing • गंध विशेष। • विलेपन। Ointment, reality Ashanthama change perfume, a trea • शिंशपा तरु। of ___ अगृहीता- अगिहीया (स्त्री०) स्वेच्छा चारिणी स्त्री। shishapa • कुटला A woman not deserving to अगुरु-अगुरु (वि०) दीर्घ न होना, लघुता युक्त INot be approached. • व्याभिचारिणी। Faithless woman unchaste woman heavy, to elongated light अगुरु अगोचर- अगोचर (त्रि.) अज्ञात। What is परिणामः-अगुरुपरिणामो (पु०) शीतल परिणाम। beyond reach • इन्द्रिय प्रतीति से रहित। Very nice natur. • उत्तम भाव • लघु Beyond description • अदृश्य • अज्ञेय भाव। • चंदन लेप • उत्तम विलेपन - • ब्रह्म Brahmana • अतीन्द्रियज्ञान। . अगुरुचंदनस्य, परिणामो विलेपनम्। Sandal नास्ति गोचरो यस्य। Knowledge of soul ointment अनायी-अण्णाई (स्त्री०) अग्नि की भार्या। अग्नि अगुरु-लघु-अगुरुलहु (पु०) षट् गुण हानि-वृद्धि गुण। की स्वाहा। A wife of fire • अग्निदेवी A High-low worth • न विद्यते गुरुलघुनी firedevi यस्मिंस्त गुरुलघुकम्। • गुरुता और लघुता अग्नि-अग्गि/अगणि (स्त्री०) अग्नि, वह्नि . का अभाव। अशुशुक्षणि। Fire • अंगति उवं गच्छति- . अगुरुलघु-गुणम् अगुरुलहु-गुणं (नपुं०) ज्वाला, जलन। आँच। Spark of fire • गुरुना-लघुता के गुणों का अभाव। Without विधुदुल्काऽकाश-नि-संघर्ष-समुत्थिता worthless • षट्स्थान रूप वृद्धि-हानि रूप सूर्यमणि-संसृतादिरूपाश्चाग्निः। अनंत अविभाग प्रतिच्छेद। अग्नि-अस्त्रम्- अग्गि-अत्थं (नपुं०) • आग्नेयास्त्र अगुरुलघुता-अगुरुलहुत्त (वि०) वचन से अगोचर Fire missile. अग्नि यंत्र Fire weapon. सूक्ष्मता। What is beyond reach, of • अग्नि शास्त्र • स्फुलिंगित शस्त्र ।Weapon vice of fire अगुरुलघु- नामकर्मन् अगुरुलहु-णाम-कम्मं (नपुं०) अग्निकः-अग्गिगो (पु०) पतंगा। अग्नि के समान • जिस कर्म के उदय से शरीर न गुरु हो और न एक पतंगा। An insect setting off the lamp. लघु हो। A karma of not high-low • अग्नि-कण:- अग्गिकणो (प०) चिनगारी,स्फलिंग। जस्स कम्मस्स उदएण जीवस्स गुरुओ लहुवो Spark of fire वा त्ति भावइ । गुरुयं ण होइ देहं, ण य लहुयं अग्निकर्मन्-अग्गि-कम्मं (नपुं०) तेजोकर्म। To set होइ सव्वजीवाणं। fire तपकर्म 10 ऊर्जा क्रिया अगूढ-अगूढ (त्रि०) प्रकट, अभिज्ञान, प्रकाश युक्त। अग्निकलित-अग्गि-कलिय (वि०) अग्नि में तपाया - Not to obscure गया। अग्नि संस्कारित। To set fire to अगूरा- अगुरा (स्त्री०) लघु, सूक्ष्म Small. throw into fire heated of fire अगृह-अगिह (वि०) अगार रहित, गृह विहीन। अग्निकाय:-अग्गिकायो (पु०) तेजस् काय। . Without house, sage, a wermit. स्थावर जीव, Fire kaya,asthavar jeeva alire For Private and Personal Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अग्निकायिक अग्गिकाइग (वि०) अग्नि जीव युक्त । • अग्गिणाम कम्मुदएण संजुओ जीवा अग्गिकाइगो Fire Soul अग्नि रूप शरीर । Fire ness body अग्निकाय-स्थिति-अग्गि - कार्यट्ठिइ (स्त्री० ) अग्निकाय की स्थिति । Fire body full अग्निकुण्डम्-अग्गिकुडं (नपुं०) • अग्निकुण्ड अग्निपात्र । • जलन स्थान • अनल केन्ड । A square vessel अग्नि कुमार:- अग्गिकुमारो (पु० ) A devakumar of fire अग्निकुमार नामक देव । भास्वरशरीर वाले देव । Brightness body full dev • सर्वांङ् सुन्दर - तेजस्शरीर - देवः । Beautiful body • भास्वतोऽवदाता घटचिह्न अग्निकुमाराः । • स्वर्णसदृशशरीर वाले कुमार। A like gold body kumar अग्निकेतुः - अग्गिकेऊ (स्त्री०) • अग्निध्वज Smoke • अग्निज्वाला। Aire light. • उर्ध्व निःसृत तेजस् ज्वाला । अग्निकोण:- अग्गिकोणो (पु० ) • विदिशा। पूर्व और दक्षिण की विदिशा The direction between east and south • दक्षिण पूर्व का कोना । अग्निगतिः - अग्गिगइ (स्त्री०) तेजस् गति। तेजस् की उर्ध्व अवस्था। Firesparks • अग्नि की अवस्था/ दशा Conditionally fire अग्निगर्भः- अग्गिगब्भो (पु० ) • सूर्यकान्त मणि Having fire in the interion दिनकर के समान तेज Sun flame अग्निगर्भ - अग्गिगब्ध (वि०/त्रि०) अग्नि युक्त । तेजस् युक्त | Containing fire within अग्निचित्-अग्गिचि (पु० ) अग्निहोत्री Sacrifier अग्निचित्या अग्निचित्ता (स्त्री०) यज्ञ आदि की अग्नि। अग्नि निक्षेप। Sacrificial fire, fire heat • अग्नि प्रज्वलन अग्निज - अग्गिज (वि०) अग्नि से उत्पन्न। Fire heat • अग्नि ज्वाला • ज्योति bright प्रभा । light Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 17 अग्निजन्मन अग्गिजम्म (वि०) अग्निज्वाला, आग की लपट । लौ । प्रदीप्त प्रभा । Aire light अग्निजात:- अग्गिजीवो (पु० ) अग्निजात वृक्ष। अग्नि को देने वाला वृक्ष। a kind of trec. अग्निजीवः - अग्गिजायो (पु० ) अग्निजीव | Soul of fire • जो अग्नि को जब तक काय रूप नहीं ग्रहण करता, तब तक वह जीव अग्निजीव कहलाता है। अग्निज्वालः- अग्गिजालो (पु० ) विद्याधर नगर, विजयार्ध की अक्षर श्रेणी का नगर । A Vidhadhar nagar अग्नितपस् - अग्गितवो (पु० ) तेज, कान्त । • प्रभा light • चमक bright • तेजस्वी किरण । • ज्योति लौ Aire Alame अग्निदमनी अग्गि-दमणी (स्त्री०) सुधा नाशक औषधीa kind to medician अग्निद अग्गिअ (वि०) अग्नि जलाने वाला। lighting in fire heating. जालक • दाह करने वाला । अग्निदाह अग्गिदाहो ( पु० ) अग्निदाह fireheat. अग्नि जाल अग्नितपन Spark of fire, heat of fire अग्निदीपन्- अग्गिदीव (वि०) क्षुधावर्धन । Distressed with hunger अग्निदेवक्- अग्निदेवो (पु० ) अग्निदेव । अग्निकुमार, तेजस कुमार Fire deva• ग्रह Kind of Stor. • अग्निदेवा अग्गिदेवा (स्त्री०) मृतिका नक्षत्र The pleiads which brought up shana अग्निनिर्यासः - अग्गि- णिज्जासो (पु० ) क्षुधादमनी अग्निदभनी Appearing of appetite अग्निपक्व - अग्गिपक्क (वि०) अग्निसंस्कारगत आग में पकाया हुआ । Cooked in fire. Fire heated अग्निप्रभदेव अग्गिथहदेवो (पु० ) Firedeva • ज्योतिर्देव For Private and Personal Use Only अग्निपुराण- अग्निपुराणो (पु० ) अग्निपुराण एक वैदिक पुराण Agnipurana A purana Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 18 www.kobatirth.org अग्निभू- अग्निभू (पु० ) सुवर्ण, सोना। Goad अग्निभूतिः अग्गि भूई (पु० ) A name of vipra. शालिग्राम निवासी विप्र अग्निमित्र:- अग्गिमणि (पु० ) सूर्य Sun • आतशीीशा। अग्गमित्र अग्गिमितो (पु०) नाम विशेष A name अग्निमुख:- अग्गिमुह (पु० ) देवता, विप्र । vipra अग्निमुखम्-अग्गि मुहं (नपुं०) Fire heat • अग्निज्वाला • लौ fire flame अग्निपंक्त अग्निमुखी अग्गिमुही (स्त्री०) रसोई घर, महानस big kictin अग्निरक्षणम्-अग्गिरक्खणं (नपुं० ) Holy life • पवित्र गृह जीवन । अग्निरजः - अग्गिरजो (पु० ) इन्द्रगोप दो इंद्रिय जीव A sort of insect which comes • एक सिंदूरी कीट a kind of keet अग्निवधू अग्गिबहू (स्त्री०) स्वाहा Sacrificial fire अग्निवर्धक अग्गिवडाग (वि०) पौष्टिक, पाचन शक्ति युक्त Promoting healt शक्तिशाली Powerful. अग्निवाहः अग्गिवाहो ( पु० ) धूम। Smoke अग्निवीजम् - अग्गिवीजं (नपुं०) स्वर्ण, सोना । Gold अग्निवीर्यम् अग्गिवीरियं (नपुं०) अग्निशति, अग्निबल Fire groth अग्निशर्मन् - अग्गिसावा (स्त्री०) यज्ञशाला, अग्निस्थान A fire place अग्निशिखः - अग्गिसिहो ( पु० ) अग्निशिखा, दीपक । प्रदीप Lamp• लौ, ज्वाला। Fire heat • बाण | Arrow rockedt अग्निसंस्कार-अग्गिसककारो (पु० ) अग्निस्थापना, अग्नि प्रतिष्ठा Fire putting अग्निसख अग्गिसहो (पु० ) वायु, पवन Wind अग्निसात् अग्गिसा (अव्य०) अग्निस्वाहा, अग्नि की दशा। Sacrificial fire भस्म होना। अग्निसारम् - अग्गिसारं (नपुं०) रसाञ्जन । अग्निहोत्रम् - अग्निहोत्रं (नपुं०) होमाग्नि । A संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश sacrifice fire प्रतिदिन किया जाने वाला अग्नि संस्कार । Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir अग्निहोत्रन् अग्गिहोत्ति (पु० ) अग्निहोत्री ब्राह्मण । Offering fire sacrifice अग्नीध- अग्गीह (पु० ) अग्नि रक्षक विप्र । a vipra अग्नीचा अग्गीहा (स्त्री०) अग्निकार्य Fire work अग्न्यागारम् - अग्गागारं (नपुं०) अग्निगृह | Sacred fire place यज्ञ का स्थान। अग्न्याधानम् अग्गाहाणं (नपुं०) होम की अग्नि a twice born maintaining sacrificial fire. होम कुंड की आग। • अग्न्युत्पातः- अग्गुप्यायो (पु०) धूमकेतु आकाश से उल्कापात होना । Fire Sun • • अग्रम् - अग्गं (नपुं०) प्रथम, आदि, प्रारंभ। first : front • चोटी कट, सिरा top, main • सहारा अग्र अग्ग (त्रि० / वि०) आगे पुरस्तात् । Front, beginning. • सर्वोपरी, उत्तम, मुख्य, प्रमुख । Top great • प्रान्त, भाग, अंश Before, edge अग्रकर:- अग्गयरो (पु० ) अग्रहस्त। Forehand • हस्त/ हाथ का कांचा अग्रण- अग्गग (त्रि० / वि०) अग्रगामी, अग्रणी A heading man अग्रगण्य-अग्ग गण्णो (पु०) मुखिया, प्रधान chiof अग्रगण्य - अग्गगण्ण (वि०) fore most पहले की प्राथमिकता। For Private and Personal Use Only अग्रगामिन- अग्गगामी (पु० ) नेता, नायक Hero, leader, a leading man अग्रचर्मन् अग्गचम्मं (नपुं०) नूतनचर्म New leather • कोमल चमड़ी। अग्रज - अग्गअ ( वि०) अग्रणी, पहले उत्पन्न । leading foremost अग्रज अग्गिओ (पु०) दड़ा भाई, ताक Elder brother अग्रजङ्घा अग्गजंघा (स्त्री०) जंघा का अगला हिस्सा। Front leg अग्रजतः अग्गजओ (पु० ) पितृजन, पूर्वज Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अग्रजन्मन्-अग्गजम्मो (पु०) बड़ा भाई, ताऊ। Elder brother • विप्र, ब्राह्मण। वर्ण में प्रथम Brahman अग्रजा-अग्गजा (स्त्री०) भाभी, बड़े भाई की पत्नी, भौजाई, भ्रातृ जाया। Elder brother wife अग्रणी-अग्गणी (पु०) नेता, नायक, सेनापति। Leader, hero अग्रक्षणम्-अग्गखणं (नपुं०) आगामी, भविष्यत्, कालीन। Past time अग्रतस्-अग्गओ (अव्य०) आगे, सामने। In front, forward अग्रदानिन्-अग्गदाणि (वि०) आगे होकर दान देने arci i Offering first अग्रदीधिषु-अग्गदीहिसु (पु०) विधवा के साथ विवाह करने वाला। Girl, who is married before the marriage of her elder sister. अग्रायणी-अग्गायणी (पु०) • द्वादशांगों में प्रधान। एक पूर्व ग्रन्थ। • ज्ञान को प्रस्तुत करने वाला ग्रन्थ। A knowledge book अग्रदूत अग्गदूओ (पु०) अनुचर Messenger अग्रभागः- अग्गभागो (पु०) सिर, मस्तष्क, Head अग्रवर्तिन-अग्गवत्ति (वि०) अग्रणी Foremost अग्रसर-अग्गसर (वि०) आगे जाने वाला। अग्रगण्य Taking in front अग्रहायण:-अग्गहायणो (पु०) . मार्गशीर्ष, हेमंतमास। Write season from middle अग्रु-अग्गू (स्त्री०) ऊँगली। Finger अग्रे-अग्गे (क्रि० वि०) के सामने, के ऊपर। In front अग्रेऽग्र-अग्गग्ग (वि०) यथोत्तर। In front अग्रेतन- अग्गेयण (वि०) अग्रगामी Teacher, going in front अग्रेसर:-अग्गेसरो (पु०) नेता, नामक। Leader, hero अग्रेसर-अग्गेसर (वि०) आगे, आने वाला। पुरश्चारी। going to front leading • प्रवर्तनशील। अग्यु-अग्गू (पु०) बड़ा भाई। Elder brother अग्यु-अग्गू (वि०) श्रेष्ठ, बड़ा, प्रमुख, प्रधान IGreat, chief foremost अघ्-अघ (एक०) जाना, बुरा करना, पाप करना। To go, to guilt, to mis chief अघम्-अघं (नपुं०) पाप, कुकृत्य। Mischief, guilt • दुःख, कष्ट • उपद्रव आघाल|Pain, harm, wickedness अघ- अघ (वि०) पाप करने वाला। Having sins अघ-गत अघ-गय (वि०) पापजन्य। Sinful • कष्टजन्य। अघचारिन्-अघचारि (वि०) पाप करने वाला। Having sins अघदा-अघया (वि०) कष्ट दाता, पाप देने वाला। Killer, giving sin अघन-अघण/अहण (वि.) कर्पूर रहित । Camphorless णो घणं अघण। अघनाशक- अघणासग (वि०) परिमार्जित, शुद्ध। Pure sinless अघ-नाशन-अघ-णासणं (वि०) पापरक्षक। Forgiving sins, removing sins. • दुःख सहने वाला • निर्मल,शुद्ध,श्रेष्ठ।Pure, sinless अघ-नाशन-अघ-णासणो (पु०) विष्णु। • अरहंत Bisnu, Arahant अघनिग्रह-अघणिग्गह (वि०) कष्ट निवारक। unmischief दु:खशान्त करने वाला। पुण्यशील giving sacred, for giving of अग्रहार:-अग्गहारो (पु०) उपहार देना। To give thing अग्राह्य-अग्गिण्ह (वि०) त्याज्य, छेड़ने योग्य।Noto ___be grasped incomprehen-sible. अग्रांश- अग्गंसो (पु०) अग्रभाग। Front part अग्रिम-अग्गिम (वि०) अग्र भवः Leader . अग्रणी, प्रधान chief • प्रमुख, उत्तम Going in front, foremost ज्येष्ठ, महत्। अग्रिमः-अग्गिमो (पु०) बड़ा भाई| Elder brother अग्रियः-अग्गियो (पु०) बड़ा भाई। Elder brother pain For Private and Personal Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 20 अघभू-अपभू (स्त्री०) पापभूमि A eirth of sin. अघभूर- अघभूर (वि०) पाप पूर्ण । Sinless अप-भूराष्ट्र अयभू-रटु (वि०) अपराध जन्य अपेन अपराधेन मानितः संयुक्तः । Guiltful अघ-मथनम् - अघमहणं (नपुं०) निष्पाप । • शुद्ध • निर्मल। Pure, lovely अघमय - अघमय (वि०) पापी । Sinful man दुष्टस्वभावी अपराधी । Killer अघमर्षणम् - अघ- मस्सणं (नपुं०) • पाप नाशक मंत्र • मंगल मंत्र A mantra of sinless, auspicious Mantra = www.kobatirth.org · अघमोचना अपमोयणा (स्त्री०) तुच्छवस्तु • • दुःखजन्य पदार्थ A thing of sinful अघलोपिन्- अघलोवि (वि०) पापक्षयी, Sinless, • कष्ट रहित। painless अघवज्रः- अघवज्जो (पु० ) sinful पापकणी। अघविध्वंसिन् अघविज्ांसि (वि०) पापविनाशी दुःखक्षयी | Sinless man, Pain killer • मंगलमयी, आनंद दायी Auspiciousful अघविराधि-मघविराहि ( क्रि० वि० ) Sinless • पापनाशी, दुःखाभावी । • अभीष्ट कार्य युक्त • बाधामुक्त A work of welfare painless अघस्रजः - अघस्सजो ( पु० ) चंद • शशि • • श्जमीकर। Moon अघसम्भव:- अघसंभवो (पु०) रोग पाप होना। Ill, Sinfull अघहरणी अघहरणी (वि०) पाप विनाशी Sinless अघहेतु अघहेक (नपुं०) पाप कारण। Motive of sin, cause of pain दुःख का कारण । अधर्म-अ- घम्म (वि०) शीतल, ठंडा Cold अध्यतायुष्क- अघायाउस्स (वि० ) आयुष्क रहित । ( धव० 4/1/2/3) Not injuring अघाति-अधाइ (पु० / नपुं०) अघातिकर्म। Not injuring karma • णो आई - अघाई • अघाति-कर्म-जिन्हें घात/ क्षय नहीं किया जा सकता। वेदनीय, आयु, नाम और गोत्रकर्म ये अघातिकर्म है। Not a killer karman, life span till karma संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अघाति कर्मिन् अघाइ कम्मि (वि०) अघाति , कर्मवाला having a not killer karma अघासुर:- अघासुरो (पु० ) एक राक्षस । A demon अघोर अघोर (वि०) उत्तम श्रेष्ठ Great • समीचीन, सुन्दर । charming. • नहीं घुर घुराया (धव० 1/6/81) Beautiful • शान्त अघोरा शान्ता गुणा (धव० 4/1/94) अघोरः- अघोरो (पु० ) शंकर, शिव | Sankar, Siva अघोरगुणः - अघोरगुणो ( पु० ) शान्तगुण । Notevil act • प्रशान्त भाव सौम्य भाव offering Soma Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir अघोरगुण- बंभचारिन्- अघोरबंहचारि (वि०) • शान्त गुण वाले ब्रह्मचारी । • अघोरा शान्ता गुणा यस्मिन् तदघोरगुणं ब्रह्म चरन्तीति अघोरब्रह्मचारिणः । (धव० 4/1/94) अघोरा अघोरा ( स्त्री०) मनोरमा, श्रेष्ठा सुहावरी। Connected with Soma woman अघोष अपोसो (पु० ) अघोष ध्वनि Noiseless, harsh sound, जिसके उच्चारण कम समय लगे। • वर्ग का प्रथम एवं द्वितीय क, ख, च, छ, क, त, थ, प, फ, और श, ष, स ये उष्म ध्वनि अघोष ध्वनि है। अघोस अघोस (वि०) शब्दरहित, Noiseless, अल्पध्वनि शुक्ल, निःशब्द Harsh sounds अघोस्- अघोस (अव्य०) एक संबोधन, जिसमें किसी व्यक्ति को दूर से बुलाया जाता है। As vocative अघ्न्यः अघण्णो ( पु० ) गौ, ब्रह्मा Bull, cow, Bramha. अड्डू अंक (सक०) प्रतिपादित करना to ask. • चिह्न लगाना । To sign. • कहना to thought. • छाप लगाना to mork. • नम्बर लगाना। stigma अङ्क - अंको ( पु० ) गोद, क्रोड़, तल । लोकभाग । Bend, side, lap • स्थान place. • तलैटी mount tower place the lap. • काव्यांश part of text. • अपराध Aoult. • नाटक का अंश an act of a drama. For Private and Personal Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश www.kobatirth.org Proximity, embrace • संख्या numerical figure. • शरीर, देह body. • युद्ध। A subtype of drama, a bend of arm · अङ्कम् - अंक (नपुं०) आभूषण, Ornament • अलंकरण • सुन्दर । Beautiful • लक्षण, चिह्न Sign. • वृत्ति Curk अङ्केन लक्षणेन कलिता । A number, spot अङ्कक - अंकओ (पु० ) उत्संग, क्रोड़, गोद। Bend, side lap अङ्कति अंक (पु० ) पवन, वायु, हवा wind • ब्रह्मा Brahma • अग्निहोत्री brāhmana who keeps the sacrd fire. Brahma अङ्कदलम् - अंकदलं (नपुं०) अक्षरसमूह | Words part अङ्कनम् - अंकनं (नपुं०) चिह्न, निशान | Sign. Mark • प्रतीक token. • मुहर • संकेत । लाञ्छन। Sign, curk, a number • मूल्यांकन अङ्कपरिस्थिति-अंकपरिट्टिई (स्त्री०) चिंहित टंकृत Marked • चन्द्र चिह्न पर अवस्थित । अंङ्कपालिका- अंकपालिआ (स्त्री०) • धात्री, आलिंगन • उत्संग को प्राप्त To take in lap अङ्कभाज- अंकभाज (वि०) गोद में आया। In laped अंक में समागत । गोद में बैठा हुआ । अङ्कमुखम्-अंकमुहं (नपुं०) कथावस्तु का क्रम । plot by the character plot of a play नाटक का प्रारंभिक प्रतिवेदन That part of an act, where in the subect ball the acts. अङ्कय- अंक ( एक०) आंकवा, देखना, मूल्यांकन करना। To see अङ्कविद्य अंकविज्ज (वि०) अंक में स्थित । Numbering अङ्क विद्या- अंकविज्जा (स्त्री०) अंक गणित | Science of numbering • संख्या विज्ञान • अक्षर विज्ञान Science of numbering अङ्कस्थित अंकट्ठिअ (वि०) गोद में बैठा हुआ । Sleeping in lap. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir अङ्काशायिन् - अंकसाइ (वि०) उत्संगवर्ती, गोदी युक्त । Lapness अङ्कित - अंकिअ ( वि०) चिह्नित, रेखांकित । Marked व्याप्त, फैला हुआ extented. • • विस्तीर्ण प्रकाशित pointed गिना हुआ Counted उपस्थित निर्मित Fixed built अङ्कुट :- अंकुडो (पु० ) ताली, कुंजी चाबी Key अङ्कुर-अंकुरो (पु०) कलम sprout. • बालतॄणा Shoot, sprout, tumolur • संतान • प्रजा • रुधिर Blood. • जल Offspring, subjects, blood, water बीज में नूतन उत्पन्न होने वाला अंकुर। New sprout अङ्कुरक:- अंकुरओ (पु० ) घोंसला । • हरितृण । Nest cover, green grass. अङ्कुरमात्रक :- अंकुरमेत्तगो (पु० ) • कंद प्रकार (जमीकंद) A kind of kand अङ्कुरय - अंकुरिय (वि०) प्रफुल्लित, पल्लवित Shooted • जिससे अंकुर निकला हो। अङ्करोत्पादनम्- अंकुरो व्यायणं (नपुं०) अंकुर उत्पादन | Shooting अङ्कुशः - अंकुसं / अंकुसो (नपुं०/५०) आंकड़ी, अंकस, भाले की नोक Hook • तीक्ष्ण नोक • काटा, कीला • नियन्त्रक प्रशासक, निदेशक | governen Director, ruler अङ्कुशग्रह- अंकुसग्गहो ( पु० ) महावत an elephant driver. Hookman अङ्कुशित अंकुसिअ (वि०) नियंत्रित प्रशासित Directored, rulered. 21 7 For Private and Personal Use Only अङ्कुशित दोष- अंकुसि अच्दोसो (पु० ) acerrecter fault अंकुशमिव करांगुष्ठं ललाटदेशे कृत्वा यो वंदनां करोति तस्यांकुशित दोषः । अङ्कुशिन् - अंकुसि (पु० ) महावत। Hookman अङ्कोट:- अंकोडो (पु० ) हिंगोर का रक्ष। The plant of seed of a long iuman hexatzetation renexapetahum⚫ पिस्ता का तरु अङ्कोलिका - अंकोलिगा ( स्त्री०) आलिंगन । Embrace • अंकपालिका Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अक्य-अंकय (वि.) चिंहित, लाञ्छित । Signed. Numbered अङ्ख-अंख (सक०) रोकना, सरकना। to crawl. To check, to cling. अङ्ग-अंग (अक०) जाना, चलना। to walk. To go, to move घूमना, चक्कर काटना, चिन्ह लगाना। To mark अङ्ग-अंग (अव्य०) उत्तम, श्रेष्ठ, अच्छा। well. Great, handsome श्रीमन् sir. • नि:संदेह indead. अङ्गम्-अंग (नपुं०) शरीर, देह। Body• भाग, अंश, अंक Limb,part • अवयव • मन • मित्र • Limb, in battle, friend • अंगति गच्छति व्याप्नोति- • अंगाति शिरःप्रभृतीनि। • शीर्षमुरं-उदरं पृष्ठं द्वौ बाहू द्वौ च ऊरू इत्यष्टावङ्गानि • उपाय means. • प्रबन्ध। सर्वंग, पूर्ण। Part of Anga. • अंगागम-द्वादशांगवाणी speech of Agam. • आचरांग, सूत्रकृतांग, स्थानांग, समवायांग, व्याख्याप्रज्ञप्ति, ज्ञातृकथा, उपासकदशाः अंतकृत, अनुत्तरोपपातिक, प्रश्नव्याकरण, विपाकसूत्र और दृष्टिवाद। • सूत्रग्रन्थषट्खंडागम, कषायपाहुड आदि। a text of surta • जिससे गुण-गुणी की विशेषता स्पष्ट की जाए ऐसा गुण या अवयवReciprocal relation of limbs and body अङ्गः-अंगों (पु.) अंगदेश A country अङ्गक-अंगअ (वि०) अवयव विशेष युक्त । Alim. अङ्गकम्-अंगग (नपुं०) शरीर, काय, देह। of the body. अङ्गगत-अंगगअ (वि०) शरीर जन्य। Bodyful अङ्गगत-अंगगओ (पु०) पुत्र । सुत, तवय। Son अङ्गग्रह:-अंगग्गहो (पु०) शरीर की पीड़ा। spasm. A pain of body अङ्गघूर्णा-अंगघुण्णा (स्त्री०) वापी, बावड़ी, सीढीदार, कूप। Pond, well अङ्गज-अंगज (वि०) शरीर गत । produced from The body, Off spring अङ्गजः-अंगजो (पु०) पुत्र, सुत | Son। अङ्गजम्-अंगज (नपुं०) प्रेम, स्नेह। Love • रुधिर blood • केश, कच। Hair अङ्गजनुस-अंगजणुसो (पु०) काम, वासना, तृष्णा, आशा। • प्रेम Desire, Passion, hope, love अङ्गजन्मन्-अंगजम्मं (नपुं०) देहजन्म। hair of the body. Body birth अङ्गजा-अंगजा (स्त्री०) सुता, धूया, पुत्री। A daughter अङ्गजा-अंगजा (वि०) शरीर सौन्दर्य । Decorated of body• शारीरिक • अलंकृत Adorned अङ्गणम्-अंगणं (नपुं०) आंगन।aplace to wolk in Courtyard • मंडप yard. . चतुष्ककोण अङ्गति-अंगई (पु०) ब्रह्मा Brahma • अग्नि Fire • अग्निहोत्र priest अङ्गतिः-अंगई (स्त्री०) यान, सवारी। Cart अङ्गदः-अंगदो (पु०) अंगद • बालीपुत्र | A son of Bali • अंग ददाति याति वा-बाजूवंद। . भुजाभूषण Fetters of arms अङ्गदा-अंगया (स्त्री०) हथिनी। Female elephant दक्षिण दिशा के हाथी की हथिनी। अङ्गदेशाधिपतिः-अंगदेसाहिवइ (पु०) अंगदेश का अधिपति। A king of Anga Country अङ्गना-अंगणा (स्त्री०) सुंदर स्त्री। Beautiful woman• कामोद्दोपन युक्त अंग की अनुरागी। • अङ्गानुरागान् कुर्वन्ति इति अङ्गना। • अङ्गे स्वशरीरे पयोधर-नितम्ब-जघन- स्मर कूपादिरूपे अनुरागो येषां ते अङ्गानुरागा:-तान् अङ्गानुरागान् कुर्वन्तीति अङ्गना। • वनिता, रमणी woman. • रसांगिनी। A woman of wife, beautiful • जीवन संगिनी। • प्रशस्तंअङ्ग अस्ति यस्याः। • सुहेर-अंग-जुता अंगणा। अङ्गनाकुलम्-अंगगाउलं (नपुं०) नारीजन woman group. • स्त्रीसमूह Famale in general. • रमणीकुल। woman kind. अङ्गनिमित्तम्-अंगणिमित्तं (नपुं०) • अंग के कारण। For Private and Personal Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश सुख-दुःख रूप कारण। Body parts pain अङ्गराजन्-अंगराय (पु०) कर्ण। A name of and unpain parts Karna अङ्गन्यासः-अंगणियासो (पु०) अंगस्पर्श। • मन्त्र अङ्गरुहम्-अंगरुहं (नपुं०) रोम, ऊन, दांत wool. द्वारा देह स्पर्श। • देहालंकरण • देह शुद्धि। teeth. Decorated of body अङ्गत्वता-अंगत्तया (स्त्री०) शरीर यष्टि, देहवल्लरी। अङ्गप्रविष्टः-अंगपविद्वो (पु०) a tert. • शिष्य Slender body प्रशिष्य द्वारा रचित ग्रंथाStyle in literature अङ्गलालित्य-अंग-लालिच्च (वि०) शरीरगत with to be writter • संक्षिप्त अंग वचन लावण्य। • शरीर सौन्दर्य A beauty full न्यास। • अल्पबुद्धिजनों के लिए की गई रचना body अङ्गभाग:-अंगभागो (पु०) शरीर का हिस्सा। A part अङ्गवः-अंगवो (पु०) सूखे मैवे। सूखाफल। of body• देहांश body part • शरीर के Drifrout अवयव। अङ्गवत्-अंगवं (वि०) प्राणिजन्य। Living being अङ्गभूः -अंगभू (पु.) कामदेव। cupid. • शरीर जन्य • आत्मीय Having body ___Kamadeva • सुत, पुत्र । Son thetruenature of the Soul. • निजभाव। अङ्गमन्त्रम्-अंगमंतं (नपुं०) शरीर सम्बन्धीमंत्र। true nature. Power of mantra body अङ्गवान्-अंगवं (वि०) अंगवाला| Having body अङ्गमति-अंगमइ (स्त्री०) एकादश अंग की बुद्धि। • अंग बुद्धि • आचारांगादि की बुद्धि। A • शरीर युक्त। Having limbs अङ्ग विकल-अंगवियल (वि०) मूर्छित, अंगशून्य Bodily knowledge of part Aacharanga defect• अपाहिज, पंगु। Lame,crippled अङ्गमर्दः- अंगमद्दो (पु०) मालिश, उपटन | Sandal paste • संवाहन। देहमर्दन। Application _in leg • अंगहीन। ___अङ्गविकृति-अंगविइडि (स्त्री०) Change of of onitment cosmetic•गमर्दक-मालिश करने वाला भृत्य। rheumatism bodily appearance. • अंगविकार . अङ्गमर्दिन्-अंगमद्दि (पु०) मालिश। Application देहगत व्याधिla bodily defect • अवसाद of ointment • उपटन • संवाहन । one •मिरगी who sham poos his master's body. अङ्गविकारः-अंगवियारो (पु०) Lollapse. • अङ्गमर्षः-अंगमरिसो (पु०) गठिया रोग। • गांठ • अंगविकृति • अवसाद Bodily defect • देह में उत्पन्न मस्सा । A body defect शारीरिक कष्ट। अङ्गरक्षकः-अंग-रक्खगो (पु०) सेवक Servant अङ्गविक्षेण-अंगविक्खेवो (पु०) Move ment of • अनुचर personal a Hendant. . the limbs. • अंग संचालन • शरीर चेष्टा। व्यक्तिगत रक्षक। Body guard • Moving of body. • देह-गति • राज्याधिकारी की रक्षा करने वाला। कलावाजी, नृत्य। • गतिशील अवयव।Kind अङ्गरक्षणी-अंग-रक्खणी (स्त्री०) कवच। Body of dance with movement of the cover • सुरक्षोपकरण a coat of mail. arms अङ्गराग:-अंगरागो (पु०) सुगंधित तेल। Sandal अङ्गविद्या-अंगविज्या (स्त्री०) • कायचिकित्सा शास्त्र paste • सुगंधित पाउडर a scented • अष्टांग आयुर्वेद पद्धति Eight parts of cosmetic • उपटन। the Indian medical sciences अङ्गरागिन्-अंगरागी (पु०) प्रियतम। Lover• पति अङ्गविधिः-अंगविहि (स्त्री०) देहशुद्धि • शरीर पद्धति husband. • देह क्रिया Body structure For Private and Personal Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 24 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अङ्गवीरः-अंगवीदो (पु०) स्वामी, अधिपति । King • नायक • नेता Leader, hero अङ्गस्-अंगसं (पु०) पक्षी। Bird अङ्गसंस्कार-अंगसक्कारो (पु०) शरीर क्रिया। Body structure • देहालंकरण • शरीरगत शुद्धि। Apuri of a decorated ofbody अङ्गसंहति- अंगसंहइ (स्त्री०) देह बल। A epuipped of body • शरीर-बल • कायशक्ति Power of body अङ्ग-संपर्क-अंगसंपक्को (प.) आलिंगन Embracing, clasping • संभोग • रतिक्रिया • मैथुन Having Sex, Having sexual असार:-अंगसारो (पु०) • लेप • पाउडर Smearing plastering • देह प्रभा . शरीरकान्ति Horizon of body अङ्गसेवक:-अंगसेवगो (पु०) अंगरक्षक। Body guard • निजी अनुचर • आत्म रक्षक a personal a Hendont अङ्गस्थ-अंगत्थ (वि०) शरीरगत . देहजन्य Bodyful अ०स्फुरण-कायगति । Throbbing body अङ्गाख्य-अंगक्खो (पु०) आचारांग आदि का कथन। अंगग्रंथ प्ररुपण। Though of ही Aacharanga अङ्गाङ्ग-अंगगो (पु०) शरीर देश, देहांश Body part अङ्गाङ्गिन्-अंगंगि (नपु०) एक दूसरे के अवयव।. शरीरावयव Body part अङ्गातिग-अंगातिग (वि०) शरीर वर्जित। है Bodyless अङ्गातीत-अंगाईय (वि०) आत्मीय • स्वकीय . आत्मगता In own mind अङ्गाभिधान-अंगाहिहाणो (पु०) A name of ___ country Anga • अंग नाम देश अङ्गान्तरितम्-अंगंतरियं (नपुं०)x-ray• एक्सरे यंत्र अङ्गायित-अंगाइय (वि०) शरीरगत bodily • शरीरजन्य • आत्मगत स्वकीय Have body, in own mind अङ्गार-अंगारो (पु०) अंगार • कोयला • ज्वाला. धधकते कण Glowing charcoal अङ्गार-अंगार (त्रि० लि०) रक्तिम, लालवर्ण वाला। Red colour अङ्गारक-अंगारगो (पु०) अंगारा, ज्वाला, चिनगारी, भांगरा। • कुरंटक वृक्ष। Glowing charcoal, a tree of Kurantaka अङ्गारकमणि-अंगारगमणि (स्त्री०) • मूंगा Ared diamond अङ्गार-कर्मन्-अंगारकम्मं (नपुं०) Making charcoal • कोयला बनाना इंगाल कम्मं ति इंगाले दहिउं विक्किणइ। • अग्नि द्वारा सोना, चांदी आदि शुद्ध करना। Fire heating in Gold, Silver etc. अङ्गारतुल्य-अंगारतुल्ल (वि०) अंगारे के सामान। • देदीप्यमान A same of fire glowing अङ्गार-दोष-अंगार-दोसो (पु०) अतिगृद्धता। अङ्गार-द भोजन के प्रति आसक्ति। Vulture of eat. रागेण स इंगालं अङ्गार-धानिका-अंगार-धाणिगा (स्त्री०) • अंगीठी • कांगड • हंसती Portable stove अङ्गार-वल्लरी-अंगार-वल्लरी (स्त्री०) अंगीठी, कांगड़ी। Portable stove अङ्गारिका-अंगारिगा (स्त्री०) हसंती, अंगीठी, कांगड़ी, Portable stove • अंगारे • ज्वाला Glowing charcoal अङ्गारित-अंगारिअ (वि०) जला हुआ • झुलसा हुआ। Burned अङ्गार अङ्गारित:-अंगारियो (पु०) लता, पलाश कलिका। Creeper, the tree of Butea Frondosa अङ्गारीय-अंगारिज्ज (वि०) अंगारे बनाने की सामग्री .कोयला बनाने का साधन। Making of glowing charcoal अङ्गिका-अंगिआ (स्त्री०) चोली, अंगिया। अंगरखा। Woman's bodice अङिन-अंगि (वि०) शरीरी, देहधारी। Having limbs • एक दार्शनिक दृष्टि-जिसमें गुण-गुणी, अवयव-अवयवी दोनों का महत्त्व होता है। For Private and Personal Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश Reciprocal relation of limbs and त्रम्-अंगुलित, (नपुं०) दस्ताना। Hand body• प्रधान chief guard अङ्गिन्-अंगि (पु०) प्राणी, जीव। सत्त्व। Living त्राणम्-अंगुलित्ताणं (नपुं०) उंगली की नोक। being. You Breathing Finger nail अङ्गिमात्र-अंगिमेत्त (वि०) प्राणीमात्र | Only living लमुखमालः-अंगुलिमालो (पु०) एक व्यक्ति। being• समस्त जीव राशि मात्र Only one • जो दुष्ट प्रकृति का था, जिसने अपने गले में life heap अंगुलियों की माला को धारण कर रखा था, अङ्गिरस-अंगिरस (पु०) पुरोहित। Priest, placed वही बौद्धधर्म का अनुयायी बन गया था। A in front name of Anguli Mala अङ्गी-अंगी (वि०) शरीर धारी। Having body अङ्गलिमुद्रा-अंगुलिमुद्दा (स्त्री०) ऊँगली का चिह्न A अङ्गीकृ-अंगीकर (सक०) स्वीकार करना। To sign of finger • अंगुलि रूप मुद्रा/मोहर।a ___ accepte • सहमति देना। seal of tinger. अङ्गीकृत-अंगीकर्या (वि०) • स्वीकृत, सहमत • लिमोटनम्-अंगुलि-मोडणं (नपुं०) • अंगुलियाँ प्रतिज्ञ Acceplable चटकाना • अंगुलियां मोड़ना Cracking of अङ्गीकरणम्-अंगीकरणं (नपुं०) Promise fingers ____accepting • प्रतिज्ञा • स्वीकृति। इलि-संदेश-अंगुलि-संदेसो (पु०) • उंगलियों अङ्गीकरणयोग्य:-अंगीकरण-जोग्गो (पु०) . से संकेत। उंगलियों से इशारा। Sign with स्वीकार करने योग्य। To be accepting fingers अङ्गीकार:-अंगीकारो (पु०) स्वीकार Accepte• अली-अंगुली (स्त्री०) उंगली, पंचशाखा। Finger प्रतिज्ञ Promise अङ्गुलीकम्-अंगुलीयं (नपुं०) अंगूठी, मुद्रिका मुदरी। अङ्गीकारक-अंगीकारण (वि०) • धारण करने Ring a seal ring वाला, ग्रहण करने वाला। Deserving अङ्गलीमूलम्-अंगुलीमूलं (नपुं०) नख, नाखून।Nail acceptance अङ्गुष्ठः-अंगुठो (पु०) अंगूठा। The Thumb. The अङ्गरि-अंगुरि (स्त्री०) ऊँगलि। finger. great toe. अङ्गुरीय-अंगुरिज्ज (त्रि०) अंगूठी। Finger • अङ्गष्ठप्रसेनी-अंगुहप्पसेणी (स्त्री०) एक विद्या, जिस मुद्रिका। a sealring Ring bearing the विद्या के माध्यम से देव को अंगूठे पर दिखाया coearer's name जाता है। a kind of knowledge. अङ्गल-अंगुलो (पु०) अंगुल A masure • आठ अङष्ठाना-अंगठाणा (स्त्री०) अंगुली की टोपी A जौ का माप Eight Java measure . cover of finger जवमज्झा अट्ट हवंति अंगुले। • अंग्यते ष:- अंगूसो (पु०) • बाण, सर . नेवला प्रमाणतो ज्ञायंतो पदार्थाः • पाँच अंगुली वाला Arrow, monogoose हाथ। • पञ्चशाखा अङ्गुलियो यस्य स हस्तः। अङ्गोवाङ्गः-अंगोवांगो (पु०) अंग और उपांग ग्रन्थ। • वात्स्यायन मुनि। A sages, name of Books of Anga and upanga • अंग Vatsyayana हाथ, पैर, सिर आदि। The whole body अङ्गुलि-अंगुलि (स्त्री०) ऊँगली • पंचशाखा of Subordinate chara cters hand, Finger feet, nead etc. उपांग-ललाट, नासिका अङ्गुलि-आहर-अंगुलि-आहरो (पु०) अंगुलि चूसना। आदि। • बाहूरुदर- नितम्बोर, पृष्ठdrinking of finger. शिशंस्यष्टावंगानि उपांगानि च मूर्द्ध For Private and Personal Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 26 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश किरीटमस्तक-ललाट- सन्धि-भुज- कर्ण-नासिका-नयनाक्षि-कूप- हनुकपोला-धरौ ष्ठ-सृक्क-तालु -जिह्वा- ग्रीवा-स्तन-चूचूकांगुल्यादीनि भवन्ति। अङ्गेरुह-अंगेरुह (वि०) शरीरजन्य Produced from the body. अङ्गोवाङ्गनामः-अंगोवंग-णामो (पु०) • अंग-उपांग नाम कर्म| A karma of constituent • जिस कर्म के उदय से हस्त, पाद आदि अंग और ललाट आदि उपांग की, रचना हो। . जस्स कम्मस्सुदएण अट्टण्णमंगाणमुवंगाणं च णिप्पंत्ति होदितं अंगोवगंणाम। (धव 1/6/64) अंघस्-अघ (नपुं०) पाप, अधर्म। Sin अङि-अंघि (पु०) चरण, चतुर्याश। a quarter of a Stanza. Root of tree Stanza • वृक्षमूल The root of a tree. अङ्गि-अहिने-अंघि-अण्हि (पु०) चरण, पाद् पैर। Feet अङ्घिक्षालनम्- अंघिक्खालणं (नपुं०) Wash of feet • पाद प्रक्षालन। • पादवंदन अनिचालः-अंघिचालो (पु०) चरणगनि • पादविक्षेप Feet going अविदासिका-अंघिदासिगा (स्त्री०) Woman servant • सेविका • दासी अङ्गिप-अंघिवो (पु.) तरु, वृक्ष। Tree अङ्घिपद्मम्-अंधि-पोम्मं (नपुं०) चरण कमल। A feet of lotus अच्-अच (पु०) अच् प्रत्याहार। A, e, u etc. . अ,इ उऋल, ए ओ the term for vowels. अच्-अच (तक/अक) कहना, प्रार्थना करना To speak, to pray, to go • सम्मान करना to respect. • पहुँचना • जाना • विनर्तन करना to move. • बात कहना। to ask. . पूजा करना to honour. • अञ्चति (सं०) अंचइ (प्रा०) To worship अचक्षु-अ-चक्खु (नपुं०) शेषेन्द्रिय-स्पर्शन, रसना, घ्राण और कर्णेन्द्रिय । णो चक्खू अचक्खू-चक्खू अवरित्तं सेसिंदयाणि। Eyeless अचक्क्षुस-अचक्खु (नपुं०) बुरी आँख, निरछी दृष्टि __Eye. नेत्रहीन, अन्धा। चक्षुविहीन Eye less अचक्षुस्-अचक्खु (वि०) अदृश्य, अदर्शनीय . अंधापन blind. • विमूढ़, विमोह unknown. अचक्षुदर्शनम्-अचक्खुदंसणं (नपुं०) Eyeless see • चार इन्द्रिय और मन से प्रतिभास। •चक्षु इंद्रिय से अतिरिक्त द्वारा आभास होना। • दिहस्स यजं सरणं णायव्वं तं अचक्खु ति। (धव० 7/100) • सेसिंदियप्पयासो णायव्वो सो अचक्खु त्ति। (धव० 1/1/38) • शेषेन्द्रिय मनसां दर्शनमचक्षु दर्शनम्। (धव० 6/33) अचक्षुदर्शनावरणम्-अचक्खुदसणावरणं (नपुं०) अचक्षुदर्शन का आवरण करने वाला कर्म। Cover ofeyeless know• अचक्षुदर्शनस्य आवरणम् तस्य • अचक्खुदंसणस्स आवरणमचक्खुदंसणावरणं अचक्षुस्पर्श-अचक्खुफासो (पु०) • अचक्षु अर्थात् अन्य इन्द्रिय से ग्रहण करना। Eyeless other Indraya's अचङ्ग- अचंग (वि०) विचारहीन Thoughtless • विचार रहित • अशान्त, रोग युक्त Faultless अचण्ड-अचंड (वि०) न चण्डो अचण्डो। . चंडविहीन • क्रोध रहित । Not prone To anger • शान्त • क्षमाशील • सौम्य Oblation, calmed, patienceful अचतुर-अचउर (वि०) मूढ़, अज्ञानी। Foolish • अनपढ़, अनाड़ी notaskil ful • उदंड Indisciplined अचर-अचर (वि०) स्थिर, दृढ़। Strong, immovable अचर:-अचल अचरो (पु०) स्थावर जीव। Not walk go about Sant अचरम्-अचरं (नपुं०) स्थिर, Strong ठहरा हुआ, अवस्थित। Steady Not walked, immovable अ-चरमम्-अचरमं (नपुं०) अंतिम समय। The last time For Private and Personal Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अचरम्-अचल (वि०) स्थिर, दृढ़। fixed. Strong • निश्चल • निश्चित • स्थायी। Immovable अचल:-अचलो (पु०) पर्वत, वृक्ष | Mount, tree • अचल नामक एक गणधर। Achal name a Gandhar • द्वितीय बलदेव, षष्ठरुद्र . भारतक्षेत्र का नाम। • पश्चिम धातकी खण्ड का मेरुपर्वत । Mountain of Meru a time • काल प्रमाण। a masure of kala. अचल-कीला-अचलकीला (स्त्री०) पृथ्वी, भू-भूमि, धरणी, धरा। Earth अचलज-अचलज (वि०) पर्वत से उत्पन्न।Having a mountain अचलजा-अचलजा (स्त्री०) गौरी, पार्वती| Gori, Parvati• पृथ्वी Earth अचलत्व-अचलत्त (वि०) स्थायित्व, दृढ़ीभूव • निश्चयीकृत। Stronger अचलत्विष्-अचलतिस (पु०) a cuckoo . कोकिल, कोयल, कलकंठी। अचलदेवी-अचलदेवी (स्त्री०) aname of Devi Wife of Chandrmoli, advice मन्त्री चन्द्रमौली की भार्या अचलाधिप:-अचलादिवो (१०) हिमगिरि . हिमवान पर्वत • अचलपर्वत। A mount name Achala• पृथ्वी का स्वामी। Aking of earth अचलावली-अचलाबली (स्त्री०) स्थावर • अचेतन जड़ • धर्मशून्य Senseless, religionless • शक्तिहीन • ऋषीप्रदार्थ Not powerful Destitute of sense अचापल्यम्-अचापहलं (नपुं०) निश्चलता Devoid of Immovabled, steady अचारित्रम-अचारित्तं (नपुं०) असंयमभाव।Good conductless • चारित्तं पडिकूलं पडिणिवद्धं अचारित्तं । अचिकुर-अचिउर (वि०) गंजा,। अचित-अचिय (वि०) समाप्त हुआ।Completed • गया हुआ • विहीन, अभाव। Ended, finished • बुद्धिशून्य, मूढ़। मूखे Foolish, know-ledgeless. अचित्तः-अचित्तो (पु०) योनि परिणाम से रहित। Life less • प्राण विहीन। sense less प्रद्गल (धव० 4/1/7) • न विधते चित्तमस्मिन्नित्यचित्तम्। A life less, soulless pudagey • चेतनशून्य । inconceivable. • पौगिल परिणाम। Soulless अचित्तकाल-अचित्तकालो (पु.) Thoughtless time नैमित्तिक काल। Produced by some cause • धूलीकालो चिक्खल्लकालो उण्हकालो वारिसा-कालो सीदकालो इच्चेवमादि। (धव० 11/76) अचित्त-गुणयोग:-अचित्त-गुणजोगो (पु०) Form of destitute of sense Guna's• अचित्त गुणों का साथ। • रूप, रक्ष, गंध, स्पर्श आदि संयोग होना। Having of roop, Nasa, gandha's etc. • पोग्गल दव्वजोगो। अचित्त-तद् व्यतिरिक्त -द व्यान्तरम् अचित्तं-तव्वदिरित्त-दव्वंतरं (नपुं०) • घनोदधि और तनुवात के मध्य में स्थित घनानिल। अचित्त-द्रव्य-पूजा-अचित्त-दव्व-पूया (स्त्री०) • पौद्गलिक शरीर रूप पूजा। worship of senseless body. • सरीराणं दव्वसुयस्स वि अचित्तपूजा। • अपरार्चन-शरीर सम्बन्धी पूजन। अचित्त द्रव्यभाव:-अचित्त-दव्वभावो (पु०) . अनगाहनारिक • अजीव द्रव्यों का परिणाम। • अमूर्त द्रव्य भाव। Senseless coustan. • मुत्तामुत-अचित्त-दव्वाणं भावो/परिणामो (धव० 4/12/2) जस्स अचित्त दव्वभावो। अचित्तद्रव्य-वेदना-अचित्त-दव्व-वेयणा (स्त्री०) Hurning of drava. अचेतन, पुद्गल, धर्म, अधर्म, आकाश और काल द्रव्यों का सुख-दुःखात्मक परिणमन । Changing pain ful and painless अचित्त-द्रव्य-स्पर्शनम-अचित्त-दव्व-फासणं (नपुं०) retated of another drava's • अचेतन For Private and Personal Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 28 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश द्रव्यों का पारस्परिक संयोग। • अचित्ताणं- अचिर-अचिर (वि०) अनित्य, अशाश्वत। Not अचेयणाणं दव्वाणं • पारोप्पर- संजोओ always, not long • णो चिरो अचिरोअचित्त-दव्व-फोसणं। असासओ। • क्षणिक brief • शीघ्रता, अचित्त-द्रव्योपक्रम:-अचित्त दव्युबक्कमोः (पु०) rafa i Momentary, quicked, rapid • अचित्त द्रव्य से बनाने का उपक्रम। . अचिरप्रभा-अचिरप्पहा (स्त्री०) बिजली Light of अचित्तः कटक-कुंडलादिक्रियाChanging electricity• विद्युत तडित। with sense less drava. अचित्त- अचिर-रोचिस्-अचिररोइ (स्त्री०) विद्युत। परिग्रह-अचित्त-परिग्गरिहा (पु०) • स्वर्ण, धन, lighning Electricity धान्य, रूपया, पैसा आदि का परिग्रह। अचिरात्-अचिरा-(अव्य०) तुरंत, शीघ्रता से। Destitute of sense collecting Quicked अचित्तः अचेतनः-सुवर्ण-रजत धन-धान्य- अचिराभा-अचिराहा (स्त्री०) विद्युत् प्रभा। Light वस्तूनि तेषां हि परिग्रहः। Destitute of of electricity sense-gold, silver, granis etc. अचिरांशु-अचिंरसु, (स्त्री०) विद्युत रश्मि। Light अचित्त-प्रक्रमः-अचित्तप्पक्कमो (पु०) • अचित्त of electricity वस्तुओं से निर्माण। Making of destitute अचेतन-अचेयण (त्रि०) निर्जीव, चेतनाशून्य। of sense • सुवर्ण, रजत आदि से कंगन, कुंडल Soulless. Inanimate. Irrational. . आदि का निर्माण Making gold, silver जड़ • उन्मत्त Stiff, Madness etc. अचेल-अचेल (वि०) वस्त्ररहित। कुत्सित वस्त्र युक्त। अचित्तमङ्गलम्-अचित्त-मंगल (नपुं०) • Clothless, dirty cloth, a sage of कृत्रिम-अकृत्रिम चैत्यालय आदि मंगल। clothless दिगम्बर Auspicious of kritrim Akritrim अचेल:-अचेलो (पु०) निर्ग्रन्थ। अचेलम-अचेलग cheitya • किट्टिम-अकिट्टिम-चेइयालयाई (वि०) ग्रन्थ रहित, वस्त्र विहीन| Clothless अचित्त- मंगलं। sage अचित्त-योनिका-अचित्त- ओणिगा (स्त्री०) . अचेलक:-अचेलगो (पु०) निर्ग्रन्थ,श्रमण। Asage अचित्त के अपपाद स्थान। A place of of clothless • दिगम्बर। सो विज्जए चेलाणि destute of sense • देव एवं नारकियों के वासंसि अस्स अचेलगो। Digambar sant उत्पत्ति स्थान। Going place of deva's • अविज्जमाणं वत्थं । अ-कुच्छियत्थे वि- • Narkiya's • तत्राचित्त योनिका देव-नारकाः। कुच्छिअंचेलं वत्थं जस्स अचेलगो। • अचित्ता- अचित्ता (स्त्री०) Senseless • जीववि अविद्यमानं न कुत्सार्थे कुत्सितं वा चेलं प्रमुक्ता Soulless • सर्वथा जीवप्रदेश यस्मात्सावचेलकः। (जैनल० पृ. 18) विप्रमुक्ता। • देवणं णिरयाणंच जोणी अचित्ता अचेलयत्त-अचेलयत्त/अचेलयत्तण (वि०) -सव्वहा जीवप्पएसविप्पमुत्ता। Fully Digambar sant of clothless • soulless निर्ग्रन्थपना • दिगम्बरत्व। • बाह्य और अचित्तादत्तादानम्-अचित्तादत्तादाणं (नपुं०) अचेतन आभ्यन्तर परिग्रह से मुक्ता Outsider and वस्तुओं का बिना अनुमति के दान। Not in sider • अचेलस्स भावो अचेलगो - assant thing's giving वस्त्राभूषणादिपरिग्रहः तस्य त्यागः। अचिन्त्य-अचिण्ण-(वि.) विचार विहीन। अचेलत्व-अचेलत्त (वि०) निर्ग्रन्थ अवस्था युक्त • दिगम्बरत्व को प्राप्त। Bringing for Thoughtless For Private and Personal Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश digambar trai चेल त्ति वत्थं-चेलाणं वत्थाणं बहु-धण-धण्णं-पमाणाणं सव्वेसिं अभावोअचेलपरीसह-जय- अचेलपरि सह-जयो (पु०) • निर्ग्रन्थ अवस्था में परीषहों का सहन करना। Without clothpower of endurance of sin अच्छ-अच्छ (वि०) निर्मल, स्वच्छ, शुभ्र, धवल। अच्छो निर्मल:IPellucid.Clear, bright • पारदर्शक। transparent Pure अच्छ:-अच्छो (पु.) A crystal. • स्फटिकमणि। A diamond •धुर-धुरा (धव05/14/39) रीछ भालूa bear. • अ-च्छ- असूर्य। Bear, Not a sun अच्छे-अच्छं (अव्य०) सामने से, आगे से। Towards अच्छत्र:-अ-छत्तो (पु०) छत्र का अभाव।Without parasal • छत्रः राजा तस्य अभावः। Breaking the parasal अच्छता-अच्छत्त (वि०) स्फटिक मणि के सदृश। शुभ्रता युक्त Like a diamond of crystal अच्छनम्-अच्छणं (नपुं०) स्थान, वास, निवास, आवास। place. house. अच्छन्दस्-अच्छंदं (वि०) आक्षत • निर्दोष • निर्मल, स्वच्छ Not breaked,clear, refute the fault, clean अच्छ-भल्ल:-अच्छल (वि०) भालू, रीछ। A bear अच्छल-अच्छल (वि०) छल राहत। Without fraud अच्छिद्र- अच्छिद्द (वि०) अक्षत, निर्दोष • दोष रहित। Fault less, intact, uninterrupted without a hole. अच्छिन्न-अच्छिण्ण (वि०) अटूट, अविभक्त। Not cut off • प्रवाह रूप (धव० 1/415/413) Intact अच्छोटनम्-अच्छोडणं (नपुं०) शिकार, आखेट। Hunting अच्युत-अच्चुअ (वि०) दृढ़, स्थिर, निश्चल Firm, hard • अक्षत, निर्विकार| Certain, not breaked sinless अच्युतः-अच्वुओ (पु०) अच्युत देव। A deva. विष्णु • प्रभु, नायक,स्वामी। Vishnu, god, here,owner• पीपलवृक्ष। • इन्द्र Indra, a tree of pipala अच्युतावास:-अच्चुआवासो (पु०) पीपल का वृक्ष। A tree of pipala अच्युतेन्द्रः-अच्चुएंदो (पु०) एक स्वर्ग का नाम। A heaven deva अचौर्य:-अचोरिओ (पु०) अदत्त-परिवर्जन । Not giving to avoided • अदत्तादान विरमण • स्तेय विरत। Avoided of not giving अचौर्यमहाव्रतः-अचोरियमहण्वओ (पु०) Fall avoided of not giving • अदत्तादान का पूर्ण परित्याग। • अदिण्णगहणाओ विरई। . सव्वाओ अंदत्तादाणाओ बेरमणं। अचौर्याणुव्रतम्-अचोरियाणुव्वओ (पु.)• विस्मृत, पतित, आदि वस्तु का ग्रहण नहीं करना । Not taking any things of thrown • जो परदव्यं वा हरइ, अवितु जो परदव्वगहणं ण करइ सो दिढचितो सुद्धमई अचोरियाणुव्वई। Not taking another things अज्-अज (अक०) जाना, हाँकना, ले जाना, फेंकना, चमकना। To go, to drive, to throw, to bright अजःक अज (वि०) अजन्मा, अनादि। Unborn • अजःरति सनातनः। न जायते अजः-अजो (पु०) ब्रह्म, परमब्रह्म, विष्णु, महादेव Brahma, Vishnu, Kamadeva, father of dastarath • कामदेव • राजा दशरथ के पिताश्री। Father of king dasaarath. • मेघ • छाग • मेष राशि Cloud, Aries • आत्मा- 'अज' आत्मेव साक्षी- (देखें ब संस्कृत हिन्दी कोष) • मेढ़ा, बकरा। अज स्थान-अजयमेरु । Goat A place of Ajayameru, good luck. सौभाग्य, सुहाग। अजकब:-अजकओ (पु०) शिवधनुष । Bow of Siva For Private and Personal Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 30 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अजका-अजगा (स्त्री०) मेमना, छोटी बकरी A small goat अजकाब:-अजमानो (पु०) शिवधनुष,शंकर का धनुष Bow of Siva Name of the bow of Siva अजग:-अजगो (पु०) ब्रह्म, विष्णु • अग्नि, तुलसी Brahma, Visnu, Fire, Tulasi अजगन्धा-अजगंधा (स्त्री०) तुलसी, वनौषधि। A forest medicine अजगर:-अजगरो (पु०) अजगर सर्प। बालव। A snake, python अजघन्य-अजघण्ण (वि०) जो निम्न न हो। Not low,deepless • परमाणुओं की वृद्धि होना। Growth of Parmanu's अजङ-अजड (वि०) Knownful. not stupid. • विचारशील, ज्ञानी। • विज्ञ, प्रज्ञाशील, बुद्धिमान Knowing अजड-प्रकृति-अजड-पयडि (स्त्री०) • विज्ञ परिणाम, ज्ञान स्वभाव। A natural of knowledge अजड-भाव-अजड भावो (पु०) • विज्ञप्रकृति, ज्ञानजन्य स्वभाव। Anatura of known shenth of intelligence अजड-मतिः-अजड-मइ (स्त्री०) प्राज्ञ-बुद्धि, उत्तम बुद्धि great knowledge. Correct knowledge • विचार जन्म मति। अजड-स्वभाव-अजडसहावो (पु०) • उत्तम स्वभाव, श्रेष्ठभाव। Very nice nature . ज्ञान स्वभाव, विज्ञ परिणाम। • आत्म परिणाम A nature of Soul, Correct learn अजडाशय-अजडासय (वि०) Knowledgefull • ज्ञानजन्यभाव वाला। अजत्व-अजत्त (वि०) अमरत्वं Unaging • देवत्व • दिव्य भावत्व। deaity natur ful. अजत्वप्रकृति-अजत्तपयडि (स्त्री०) • अमरत्व परिणाम Not stupid nature • देवत्वभाव। अजन-अजण (वि०) णो जणो-उत्पत्ति सुक्त, पैदा हुआ। Solitary • निर्जन, एकान्त desert. tenantless अजनि-अजणि (पु०) अकारान्त, जिस वर्ण/अक्षर के अंत में अवर्ण हो। Avarga to caste letters in Avarga अजन्मन्-अजम्म (वि०) जन्मरहित। Negation of birth • अनुत्पत्र unborn • परमानन्द, परमपद। The highest bliss, the highest step अजन्य-अजण्ण (वि०) अयोग्य, प्रतिकूल। Un yoking, opposite अजन्यम्-अन्जण्णं (नपुं०) उत्पात, उत्पत्ति। Born, a portentous plenonenon inauspicious to man kind. अजप:-अजवो (पु०) अ-पाठक Not learn man, teachingless • अध्ययन रहित व्यक्ति, चिंतनमुक्त। Thinkless • बकरों का पालक। गड़रिया। Having goat अजपक्षिन्-अज-पक्खि (पु०) आत्मचिंतन। • गरुड़ Garuna अज-बन्धु-अज बंधु (पु०) मूढ़, मूर्ख। Foolish अजमार:-अजमारो (पु०) कसाई। Killer अजमीढः-अजमीढो (पु.) युधिष्ठिर। Yudhisithar • एक प्रसिद्ध देश। A fame country अजमोदा-अजमोदा/अजमोया (स्त्री०) अजवाइन, अजवायन। A species of parsley अजम्भः -अजंभा (पु०) मेंढक, सूर्य। Frog, Sun अजम्भ-अजम्भ (वि०) दन्तहीन, दशन क्षयगत । Teethless, toothless not fung. अजय-अजय (वि०) अजेय, अपराजित । Victorious, unconquerable अजयः-अजय (पु०) A defeat. • अग्नि • तपन Fire, sun • नाम विशेष| A name अजय्य-अजय्य (वि०) अपराजित। invincible. Victorious अजया-अजया (स्त्री०) भांग। Wemp. अजर-अजर (वि०) अजरत्व, अमरत्व, देवत्व Not aging, ever young, unaging • अविनश्वर। Undecaying. अजर:-अजरो (पु०) देव, युवा। Deva, Young For Private and Personal Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 31 अनुस अजरा-अजरा (स्त्री०) घृतकुमारी का वृक्ष। Tree of grat kumari अजर्यम्-अजरुजं (नपुं०) अभिहित । Company• सौहार्य . अध्याहत। अजशृंगी-अजसिंगी (स्त्री०) मेढ़ासिंही की बूटी। Odinawodier, A medicinal shruli अजस्त्रम्-अजस्सं (नपुं०) सर्वदा, निरंतर । अविच्छिन Everfresh, untiring, perpetual अजस्त्रं-अजस्सं (अव्य०) निरंतर, सदा • क्रमश not ceasing, constant. Perpetually • आनुपूर्वी Ever. अजसाक्ष्य-अजसक्ख (वि०) आत्म प्रमाण युक्त। Measureful soul, evidence of Soul. अजा-अजा (स्त्री०) बकरी, छागी। She goat जो जन्म न ले Never taking birth . सांख्यदर्शन की एक दृष्टि। The Sankhya philosophy अजागलस्तन:-अजागलथणो (पु०) अजा/बकरी के गले में लटकने वाला स्तन। Lap on the neckof a goat न्याय/तर्कशास्त्र में वस्तु की निरर्थकता के लिए प्रतिपादित किया जाने वाला उदाहरण। अजाति:-अजाई (स्त्री०) काला जीरा। • जीरे का पादप। Black cumin seed आजात-अजाअ (वि०) जन्म रहित, अनुत्पन्न । Birthless अजातकल्प:-अजाअ-कप्पो (पु०) • सूत्रार्थ से रहित कल्प। Moving no surtartha . आचारशून्य भाव। Charaterless nature. अगीतोखलु भवे अजानो तु • भगीतोऽगीतार्थः खलु भवेदजातोऽ जातकल्पः। (देखें-जैनल 201) अजातपुत्र:-अजाअपत्तो (पु०) अजातपत्र यधिष्ठिर मगधशासक। A son of Ajata, Yudhisthir अजात-शत्रु:-अजाअ-सत्तु (पु०) एक मगध शासक • युधिष्ठिर A king of Magadha . जिसका कोई शत्रु न हो। Having no enemy अजानतिः-अजाणई (वि०) मूढं, मूर्ख, अज्ञानी . प्रज्ञाविहीन Foolish. Unknowledge अजानि-अजाणि (पु०) भार्यारहित Awifeless. विधुर Without a Oife. • पत्नी के अभाव युक्त पुरुष। अजानिक:-अजाणिगो (पु०) गडरिया, बकरियों का व्यवसायी। Goat man, Agoat herd. अजानुभविन्-अजाणुभवि (वि०) अजरत्व का अनुभव करने वाला। Doing of ever young अजानेय-अजाणय (वि०) उत्तम कुल वाला। Qualities of high family अज्ञानेयः-अजाणेयो (पु०) उत्तम व्यक्ति good man. • निडर, शक्तिशाली। Boldman • उत्तम अश्व • अश्व की उत्तम प्रजाति । Force horse, a kind of horse अजापुत्र:-अजापुत्तो (पु०) बकरा, छागल। Goat. एक ऐतिहासिक पुरुष। अजातपुत्र। A ancient man, Ajatapurta अजाविक्रम-अजाविक्कम (नपुं०) भेड़ या बकरी। She goat अजित-अजिअ (वि०) अपराजित, अजेय, invincible परीषहादिभिर्न जिते इति अजितः • अनियन्त्रित Unconguerable • पराजय रहित। अजेयशक्ति युक्त Uncon quenrable अजित:-अजिओ (पु०) अजितनाथ, जैन तीर्थकर द्वितीय अजितनाथ। A god of Ajvayanath • बुद्ध • विष्णु, महादेव Buddha, Visnu, Siva, Mahadeva अजितंजयः-अजितंजयो (पु०) मगध शासक। A king of Magadha आजतधर-आजतधरो (पु०) अष्ठम रुद्र। a name of Rudra. eight Rudra अजितसेनः-अजिअसेणो (पु०) राजा अजितंजय का पुत्र। a name The son of Ajitanjaya king अजितेन्द्रियः-अजितिंदियो (पु०) विजय। • जिन Victory 20) ... For Private and Personal Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 32 www.kobatirth.org अजिन:- अजिणो (पु० ) वाम Tiger महादेव, शिव ऋषभदेव Siva, Rishavddeva अजिनम् - अजिणं (नपुं०) काले मृग की छाल । • चर्म । चमड़े की धौकनी । The skin of a tiger. Hide, leather purse अजिनपत्रा / अजिनपात्री जिणपता / अजिणपत्ती • (स्त्री०) चमगादड़ । A kind of bird, not seeing day अजिनयोनि-अजिणजोणि (पु० ) मृग, हिरण | Deer अजिनवासिन् अजिण वासि (वि०) मृगचर्म युक्त । Dear leather ful अजिनसिद्धः - अजिणसिद्धो ( पु० ) शिव | Siva, punrika etc. • पुंडरिक आदि । अजिर - अजिर (वि०) शीघ्रगामी, स्फूर्तिवान् Hrobbing energy for activity अजिरम् - अजिर (नपुं०) Quick. Swift. • वायु, आंगन Air, court • देह, काय, शरीर । Body • इन्द्रिय विषय organs of subject अजिर:- अजिरो (पु० ) मेंढक | Frog अजिह्मः - अजिंभो (पु० ) मेंढक, दादुर, दर्दुर। अजिह्य अजिंभगो ( पु० ) सीधा, सरल, सत्यवादी । Straight, speak truth अजिह्मग- भजिंभग (वि०) सरल प्रकृति वाला। Naturally straight अजिह्वः - अजिंभो (पु० ) मेंढक, दर्दुर। Frog अजीगर्तः- अजीगतो (पु०) सर्प Snake एक ब्राह्मण जो भृगुवंश में उत्पन्न हुआ था। A born in Bhraghvansha अजीर्ण-अ-जिण्ण (वि०) नवीन, नूतन New | अजीर्णम्-अजिणं (नपुं०) अपचन • अपच, न पचा हुआ | Undigested. Indigestion अजीर्ण:- अजिण्णि (स्त्री०) मन्दाग्नि • शक्तिशय । Indigestion अजीव अजीव (वि०) जीव रहित, जड़त्व युक्त, पौद्गलिक devoid of life Soulless, Matterful • मृत्यु, मरण। Dead, Death अजीव अजीवो (पु० ) अचेतन, पुद्गल । चैतन्याभाव। lifeless Not soulful जो Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश रूप, रस, गंध, वर्ण आदि युक्त हो। न जीवति, न जीविष्यतीति वा न जीवितः सो अजीवः । not existence. Who no birth, any time. • यत्र नास्ति स भवत्यजीव इति विज्ञेयम् । • उपयोगलक्षण रहितोऽजीवः । Known and see less • यस्तु ज्ञान दर्शनादिलक्षणो नास्ति । अजीव करणम्- अजीवकरणं (नपुं०) अजीव / पुद्गल द्रव्यों का जो भी निर्माण किया जाता है। Making a soulless things अजीव काय- अजीवकायो (पु० ) पुद्गलकाय । धम्माधम्मागास - पोग्गला अजीवकाया । Soulless, not soulful, body, non soul body अजीवक्रिया अजीव किरिया (खी०) Chang of lifeless अचेतन कर्मों की परिणति • पौद्गलिक परिणामों की क्रिया । Change of soulless Karmas अजीवनम् - अजीवन (नपुं०) मृत्यु, मरण अजीव पर्याय। lifeless Death, change of soulless अजीवभावः - अजीवभावो (पु० ) अचित्तभाव Soulless nature • पौद्गलिक परिणाम। अजीवास्तिकायः - अजीवत्थिकायो (पु० ) पुद्गल, धर्म, अधर्म और आकाश द्रव्य के प्रदेश । Not soul fundamental element अजेय अजेय (वि०) णो जेओ अजेओ अपराजित, सर्वविजयी | Unconquerable अजेय - शील- अजेयसल (वि०) अजेय शील । Inconquerableful अजैकपादः - अजेग पाओ (पु० ) रुद्र | Rudra • पूर्व भद्रपद नक्षत्र | A star of purvabhadra अज्जूका अज्जूगा (खी०) नटी A woman dancer अज्झटा - अज्झा (स्त्री०) आँवला । Amvala • अद्धाझारा a kind of plaint. अज्झलम्-अज्झल (नपुं०) ढाल shield. Cover • रक्षा कवच । A live coal. For Private and Personal Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 33 अज्ञ-अण्ण (वि०/त्रि०) मूढ़, मूर्ख। Foolish • अज्ञानी, अनुभवहीन, ज्ञानरहित। Unknow ledge अज्ञः-अण्णो (पु०) अज्ञान। तत्त्वज्ञान शून्य Unknowledge • अयोग्य, तत्त्वज्ञानाभाव। अज्ञस्तत्त्व-ज्ञानोपत्त्ययोग्योऽभव्यादि। To be noknowing really अज्ञता-अण्णआ/अण्णया (स्त्री०) मूर्खता, जड़ता, अज्ञानता। Foolishful अज्ञानङ्गज-अण्णंगओ (पु०) मूर्खपुत्र। • अज्ञानी व्यक्ति का पुत्र। A son of foolish man अज्ञात-अण्णाअ (वि०) अगोचर, Secretly . मदयुक्त Unexpeted • प्रमादी Intelligent less. • व्याकुल। नहीं जाना गया। Inattentive अज्ञातभावः-अण्णाअ-भावो (पु०) • अगोचर परिणाम। Unknown nature • प्रमाद से युक्त प्रवृत्ति होना। Negligenceful work • मदेन प्रमादेन वा अज्ञात्वा हननादौ प्रवर्तनमज्ञातमिति भव्यते। (जैन० ल० 21) • अनभिसंघात। • अप्रवर्तन भाव! • अप्रवृत्तिभाव। Unknow thought अज्ञान-अण्णाण (वि०/त्रि०) ज्ञान रहित, मूर्खता युक्त Unknown, foolishless • मूढ़ता सहित। ignorant. अज्ञानम्-अण्णाणं (नपुं०) अज्ञान Lin wise Ignorance • अविद्या। कुत्थितज्ञान, मिथ्याज्ञान। Unknow, not to be recognized • मोह-भ्रम-संदेह-प्रमादम्।. ज्ञानावरण। • अनवबोध Not to be know • ज्ञानावरण-कर्मण उदयात् पदार्थानव बोधो भवति तदज्ञानमौदयिकम् (स०सि० 2/6) . अज्ञानं-मत्यज्ञानं श्रुताज्ञानं विभङ्गं चेति। (त० वा० 2/5/6) • ज्ञानावरणोदयादज्ञानम् - . णाणावरण-कम्मुदयाओ जंणाणं होइ तं अण्णाणं भासए। • वस्तु तत्त्व के प्रति ज्ञान का अभाव। • कुमति शुश्रुत और कुअवधिजन्य ज्ञान। Slow intelligence, weak knowledge अज्ञान-कर्म-अण्णाण-कम्म (वि०) कार्य के प्रति अनभिज्ञता। Unknow of work Not to be know work अज्ञान-गृहम्-अण्णाण-गेहं (नपुं०) Unknown house • मिथ्याज्ञान Unsulable knowlege • अविद्यास्थान। Not to be know अज्ञान-जन्य-अण्णाण-जण्ण (वि.) with unknown. • मिथ्याज्ञान सहित • कुज्ञान की अवस्था वाला। Unknowness अज्ञानतस्- अण्णणओ (अव्य०) अनजानें। In the unknow अज्ञान-परीषहः-अण्णाण-परीसहो (पु०) • ज्ञात की अतिशयता में बाधा होना। Obstruction an knowledge. ज्ञान में विशेषता न होना। • अज्ञ है, पशु हैं, ऐसा तिरस्कार सहन। . ज्ञानप्रतिपक्षणाव्यज्ञानेनागम-शून्यतया परीषहो भवति। . मे ज्ञानतिशयो नोत्पद्यते इत्यनभिसंदधतः। अज्ञानमय-अण्णाणमअ (नि०) ज्ञान की हीनता। . ज्ञान शून्यता युक्त। Unknowful अज्ञानमयी-अण्णाणमई (वि०) ज्ञान के समान वाला। • अनभिज्ञता सहित। having no wise Unknowness अज्ञानमिथ्यात्वम्-अण्णाणमिच्छत्तं (नपुं०) . अज्ञान का अभिनिवेश होना। Coming of unknow • ज्ञानशून्य होना। having of wiseles. Unknow अज्ञान-स्थानम्-अण्णाणट्ठाणं (नपुं०) • अनभिज्ञता का स्थान। A place of unknow • मिथ्याज्ञान का होना। Doing of error, coming of mistake अज्ञानिन्-अण्णणि (त्रि०) मूढ़, मूर्ख • अज्ञानी। Foolish • अज्ञानपूर्वक प्रवृत्ति करने वाले। Unknowleging अण्णाणेण परेंति, दिप्पंति हिडंति वा अस्सिं लोए अण्णाणी। अज्ञानिता-अण्णाणित्त (वि०) मूर्खता, जड़ता। Foolishful For Private and Personal Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अञ्च-अंच (अक०/सक०/उभयवदी) to move. • जाना, पहुँचना • पूजना अर्चना करना। To go, to worship• मांगना, स्वीकार करना • आदर करना। to honour. To take, to respect अञ्च-अंच (अक०) प्राप्त होना अस्पष्ट, बोलना। To carry, to clear though अञ्च-अंच (सक०) इच्छा करना, भक्ति करना, ढकना, आच्छादित करना। To worship, to cover अञ्चता-अंचत्त (वि०) प्राप्त करने वाला। Taking • पूजने वाला • स्वीकार करने वाला। requeting Worshipping अञ्चति-अंचई (पु०) पवन, वायु। wind. Air अञ्चनम्-अंचणं (नपुं०) प्रार्थना, पूजन। Worship • अभिलाषा desire. • निवर्तन Wish. हर्ष प्रमोद, रोमांच • आनंद। भक्ति। Joy, pleasure अञ्चल-अंचल (वि.) स्थिर,दृढ, निश्चल, अचल। Firm, hard अञ्चल-अंचलो (पु०) आंचल, पल्लthe border. Cloth, cover किनारा, गोर, झालर। corner • कपड़े का अग्रभाग/कोना cuter angle. Cloth top, Cloth front अञ्चल पाक:-अंचलपागो (पु०) आँचल का हिस्सा। Cover cloth front आँचल का एक भाग। one part of border. अञ्चलवान्तभाग:-अंचल-वंतभागो (पु०) • वस्त्र प्रान्त a corner of cloth. • आँचल का एक छोर। Cloth top अञ्चित-अंचिअ (भू० का०) पूजित, अर्चित। Worshipped अश्चित-अंचिअ (त्रि०) पूजा गया। Worshipped, respected • सकोड़ा गया, संकुचित किया गया। Contracted • युक्त, व्यवस्थित Curved. • उचित capable. • धनुषकार टेढ़ा bent • सुंदर, सुढौल Pretty• आच्छादित, आवृत्त, आवरण Covered • युक्त, ढका हुआ। अञ्चित-भू-अंचिमभू (स्त्री०) Outer angle as of the eye. • तिरछी चितवन, टेढ़ी, भौह। अञ्ज- अंज (सक०) लेपना, रंगना, पोतना To anoint • साफ करना। To smear. • चमकाना, सजाना To represent. • समारंभ करना To celebrate. • सम्मानित करना। To honour • स्पष्ट करना। To clear अञ्जजन-अंजजणो (पु०) Heaven part • स्वर्ग का पटल • सानत्कुमार स्वर्ग का पटल। Sanat Kumar part अञ्जनम्-अंजणं (नपुं०) • काजल, स्याही, काला। Ointment, blemish • सुरमा। गमन, GIFT I collyrium. black pigment used to paint the eye. lashes. Stain • स्पष्ट करना • आग Fire अञ्जन:-अंजणो (पु०) अंजन नामक पश्चिम दिशा का हस्ति। Aelephantof Anjana part अञ्चनगिरि-अंजणगिरि (पु०) अंजनगिरि पर्वत • नन्दीश्वरद्वीप की पूर्वादि दिशाओं में ढोल के आकार के चार पर्वत। A mountain . अंजन के समान कृष्ण पर्वत Like a black ointment mountain. अञ्चनचोर:-अंजणचोरो (पु०) a chief. • अंजन नामक एक चोर। achief of Anjana • निःशंकित अंग में प्रसिद्ध आस्थावान् व्यक्ति • नवकार मंत्र कि प्रति श्रद्धाशील। अञ्जनमूल:-अंजणमूलो (पु०) मानुषोत्तर पर्वत का एक कूट। A mount of Manushotar mountain अञ्जनमूलक:-अंजणमूलओ (पु०) रुचकपर्वत पर स्थित एक कूट Amount of Ruchaka अञ्जनराशि:-अजणरास (स्त्री०) कज्जल समूह। Blackful • कृष्णराशि। Black mass. अञ्जनवर:-अंजणवरो (पु०) एक उदधि का नाम। मध्यलोक के अंत में बारहवां सागर या द्वीप। A sea of Udadhi, twelfth sea in middle earth अञ्जन-शैल:-अंजणसेलो (पु०) विदेहक्षेत्र का पर्वत। .. भद्रशाल वन में स्थित एक पर्वत। Amount, For Private and Personal Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश a mount of diggaendra दिग्गजेन्द्र पर्वत । अञ्जना - अंजणा (स्त्री०) महेन्द्रपुर के राजा महेन्द्र की • www.kobatirth.org पुत्री । A daughter of Mahendra king • पवनंजय की भार्या । Wife of pavananyaya • हनुमान् / हनुमंत / पवनपुत्र की माता । Of the mother as Hanumat. अञ्जनादिः - अंजणादि (पु० ) नीलगिरि । A mount अञ्जनावती- अंजणावई (स्त्री०) ईशान कोण की हथिनी A woman elephant of the direction between north and east अञ्जनी - अंजणी (स्त्री०) सुगंधित लेप वाली स्त्री । A perfumeful woman अञ्जनीधः - अंजणोहो (पु० ) अंजन्लसमूह कृष्णाकुल । Heap up black अञ्जलि अंजलि (स्त्री०) हस्त संपुट मुकुलित हस्त, जोड़े गए हाथ | The two hollowed palms put together • हस्त का कमल कलिकावत् भाग नाम विशेष नम्र स्त्री a - bond woman अञ्जलिका- अंजलिगा (खी०) चूहिया a small mouse. अञ्जलिकारिका - अंजलिकारिगा (स्त्री०) लालवंती पुष्प का पादप । A tree flower of Lajvanti अञ्जलिपुटम् - अंजलिउड (नपुं०) the cavity हस्त संपुट formed by joining • कराग्र रूप the honds together. Palms put together कमल । • हस्त को पोल युक्त रखना hollowed palma of the hand. अञ्जलिमुद्रा - अंजलिमुद्दा ( स्त्री०) उच्च हस्त और अंगुलियों के संकुचित या बद्धयुक्त कर सम्पुट की मुद्रा The two hollowed palms put together अञ्जरीति- अंजरिंगिअ (वि०) कर सम्पुट वाला। Cavity produced in making anjali अञ्जस् - अंज (त्रि०/वि०) Not crooked. • सरल सीधा clear line, straight, easily Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 35 अञ्जस् - अंज (न०) शक्ति, वेग, प्रवाह । Quickly अञ्जसा - अंजसा ( अव्य० ) traly. • यथावत, सरलता, युक्त, एक सा rightly • उचित, शीघ्र properly. Immediately straight अञ्जिष्ठ: - अजो (पु० ) दिनकर, सूर्य तपन। Sun अंजिट्ठो अञ्जीर:- अंजीरो (पु० /न०) गूलर फल। Specy of • a fig, not fruit fig अद्-अड (अक० ) घूमना, चलना to wonder. To revive, to wand • चक्कर काटना । परिभ्रमरण करना। To error अद्-अड (वि०) घूमने वाला wandering. Revolving अटटम्-अडडं (नपुं०) अटट, A measure चौरासी लाख अट्टांगों का एक अटट। Eighty lakh A. Hangis • चउरासी लक्खेहि अडडं । अटनम् - अडणं (नपुं०) परिभ्रमण, हिंडन। roaming. Revolve, wandering • गमनं, गति । Going, gaint अटनि अणि (खी०) धनुष कासिरा Not ched extremity of a bow अटरू :- अडरु (स्त्री०) वासक लता, डाडूसा। A tree of Adusha, avery useful medician plant. For Private and Personal Use Only • अटूट, अटल-अडल (त्रि०/वि०) दृढ़, स्थिर । निश्चल Firm, motionless अटवि: अडवि (स्त्री०) जंगल, वन wood. Forest अटविक - अडविग (वि०) जंगली । a forester • वनचारी। Living in forest अटवी अडवी (स्त्री०) अरण्य, जंगल। forest अटा-अडा (स्त्री०) परिभ्रमण, प्रवृत्ति | Strolling flow • वृथा का परिभ्रमण • अटारी ऊँचा भाग High part, room off a house top tower, lefty place अटूट अडूड (वि०) विशाल, उन्नत । • दृढ़, शक्तिशाली High, top Firm, motion less Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 36 www.kobatirth.org अटाढ्या अडडया (खी०) व्यर्थघूमना । Only strolling अट्ट - अड्ड (अक० ) वध करना, अतिक्रमण करना। To blow To kill, to stroke • घटाना • घृणा करना। to injury, to aversion अट्ट - (पु० ) अटारी, छत upper story • सखा अनाज dry grain Tower, house top, grown आपण, दुकान / कंगूरा मीनार Shop, market, high • दुर्ग turret. • हाट Market • मंडी • महल Hiltop • प्रासाद palace अट्ट - अड्ड (वि०) ऊँचा, उन्नत । High, bud. Top अट्टम् - अड्डुं (नपु० ) भोजन, भात। Lunch, empl । • तुच्छ, अनादर, तिरस्कार। Void, illusory • मारना, हनन । Killing अट्टट्ट-अट्टट्ट (अव्य०) अट्टहास, उच्च हंसी very loud laughter Loud laughter, cereal अट्ट - शूल :- अट्टसूलो (पु० ) अन्न विक्रय का केन्द्र Marketing of grain अट्टहास - अट्टहासो (पु०) हँसी, ठहाका खिलखिलाकर हँसना Loud laughter अट्टांट :- अट्टगो (पु० ) एक प्रमाण विशेष । A measure • चौरासी त्रुटितों का एक अट्टांग तुडिदं चउरासीदिहदं अडडंगं । · अट्टाल - अड्डालो (पु० ) प्रासाद, महल। palace. Hiltop, an apartment on the roof of a house, palace also अट्टालक:- अंडालगो (पु० ) प्राकार के ऊपर स्थित भृत्य आवास A kind of room प्राकारस्योपरि भृत्याश्रयविशेषाः • महल या प्रासाद के ऊपर निर्मित छतरी Hiltop room, lofly mansion अट्टालिका - अट्टालिगा / अडडालिगा ( स्त्री०) उच्च भवन, अटारी, दुर्ग। Hiltop, high house, house top उच्च स्थान, शृंगाग्र भाग, शिखर । To place, hiltop अट्टालिकोपरि अड्डालिगोवरि (वि०) शिखर के Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश ऊपर • उन्नत भाग पर House, hiltop अण्- अण (वि०) अण प्रत्याहार very small, contemplible. Anpratyathara अ इ उ अक्षर Ae, u, words to speech अण्-अ -अण (अक० ) शब्द करना • सांस लेना • बोलना • जीना। To breath, to talk to tire अण अण (वि०) तुच्छ, बहुत छोटा A small, small part नगण्य, अधम, हीन, कम। • अल्प, लघु । Low • निम्न, नीचा। अणव्यम् - अपव्वं (नपुं०) छोटा खेत A place of low अणि अणि (स्त्री०) सूची The point of a needle. • कील A linch-pin • नोक Sarp edge • अग्रदेश • धुरे की कील । tip of an arrow, thrown अणिका - अणिगा (स्त्री०) लेशमात्र, किंचित भी । A limit. Some, little • छोटा • अल्प • तुच्छ । Small, Low अणिमान अणिम् (पु० ) अणिमा ऋद्धि छोटा भाग A small part, A riddhi • देवीशक्ति • अणुतणुकरणं अणिमा Alomic natur • अणु- सरीर-विकरणमणिमा | The • अणो superhuman power. कायस्य करणं अणिमा सूक्ष्म शरीर विधान क्रिया More minute body means अणु-अणु (पु० ) य धान्य। Small cor, small grain • सूक्ष्म minute. • पुद्गल का अविभागी अंश A meter part अण्यंते शब्धते ये ते अणव atomic. • जो परिणमन करते हैं शब्द करते हैं वे अणु हैं। Small to small meatter part अणु का अर्थ प्रदेश / भाग या अंश भी हैं। जिसका आदि मध्य और अंत एक ही हो। अणु - अणु (स्त्री०) सक्ष्म अंश An atom a small part of thing अणुक अणुग (वि०) अल्पतर, लघुत्व, युक्त Having small • अल्प रूप वाला। lowing For Private and Personal Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अणुचटनम्-अणुचडणं (नपुं०) सूक्ष्म स्फुटिंग . तप्त लोह के पीटने पर उत्पन्न होने वाली चिनगारियां। Small fire shining अणुच्छेदः-अणुच्छेओ (पु०) • परमाणु युक्त द्रव्यों की संख्या का जानना। Knowing of atom things • पुद्गल या आकाश आदि का निर्विभाग छेद। अणुटिका-अणुडिगा (स्त्री०) • इसुत्वक की समानता। Made very minute • कूप, नदी, तडाग, वावड़ी आदि का अल्प शब्द होना। Well, hole, pond, etc., is small अणुदर्शनम्-अणुदंसणं (नपुं०) सूक्ष्म दर्शन small seeing Minut seeing अणुभा-अणुभा/अणुहा (स्त्री०) विद्युत, बिजली। Thunder अणुमात्रम्-अणुमेत्तं (नपुं०) अल्प, लघु। Small, fine अणुमात्रिक-अणुमेत्तिग (वि०) बहुत लघु . अल्पतर। too sine Very small अणुरेणु-अणुरेणु (पु०) धूल के कण। छोटा धूल कण atomic theory. Very small musk, semen • शुक्र-शोणित-परिवरणं परिमंडलं अण्डम्। • यत्कठिनं शुक्र शोणित-परिवरणं वर्तुलं तदण्डम्। (जैन० ल० 24) • गर्भाशयगत शुक्र एवं शोणित का वर्तुलाकार आवरण। A round cover of delivered • अण्डकोष। फोता The scrotum. अण्ड-अंडो (पु०) ब्रह्मा, शिव। Brahma, Siva • पोता, अण्डकोष Egg, box, अण्डक-अंडग (वि०) अंडे से उत्पन्न होने वाला। अण्डकम्-अंडगं (नपुं०) छोटा अंडा। smallegg. अण्ड-कटाहः-अंडकडाहो (पु०) ब्रह्माण्ड। Brahmanda अण्ड-कोश:-अंडकोसो (पु०) अण्डकोष, फोता। Egg box The muskbag. • लोकाकार a world shaped. • सीमा। Visible world • फल का छिलका। Afruit cover अण्डज- अंडज (वि०) अंडे से उत्पन्न होने वाला। सर्प, पक्षी, मछली, मुर्गी, कबूतर, आदि। Egg born, snake, birds, etc. born अण्डजा-अंडजा (स्त्री०) कस्तूरी। Musk अण्डार:-अंडरो (पु०) निगोदजीव। • निगोद जीवों की उत्पत्ति का स्थान। A small Jeva of Nigoda अण्डाकार:-अंडालु (पु०) मछली। Fish अण्डालु:-अंडाइग (वि०) अंडे के रूप में आगमन। ___Gone of egg's अण्डी-अंडी (स्त्री०) उंगली। Finger, Power अण्डीर:-अंडीरो (पु०) शक्ति, Full of malcs • पुरुष Man, good man • निरोगी मनुष्य। अत्-अ अ/अइ (अक०) जाना, घूमना, चलना, चक्कर लगाना। • परिभ्रमण करना। प्राप्त करना। • बांधना। To live, to go, to move अतएव-अइ एव (अव्य०) तो भी, फिर भी, तथापि, इसलिए इस तरह। But, to be अतक-अअयो/अइगो (पु०) पथिक, राहगीर। Traveller, wanderer • गतिशील व्यक्ति wandered man. dust अणुव्रतम्-अणुव्वयं (नपुं०) अणुव्रत स्थूल विरति • देशत: विरमण। Apartof small vrata • देशतो विरतिरणुव्रतम्-(स० सि07/2) . स्थूलेभ्यः पापेभ्यो व्युपरमणमणुव्रतम्। • धूलेहिं तो पावेहितो पाणिवह विरमणं। • अणूनि च तानि व्रतानि चाणुव्रतानि स्थूल-प्राणातिपातादि-विनिवृतिरूपाणि। • अणूणि लघूणि वयाणि अणुव्वयाणि। Leaved one part TF of religious act of devotion अणुवादः-अणुवायो (पु०) सूक्ष्मकथन। atomic theory. Religious act small though • अणु रूप प्रतिपादन। the . dectrine of atoms. अणुवीक्षणम्-अणुविक्खणं (नपुं०) दूरबीन • दूरदर्शन Television, Telescope अण्डम्-संडं (नपुं०) अंडा • कस्तूरी • वीर्य Egg, For Private and Personal Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 38 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अतज्ज्ञ-अतण्हू (वि०) सर्वज्ञ को नहीं जानने वाला। Not knowing of sarvagna अतट:-अतडो (पु०) तट हीन, किनारे रहित चट्टान। Not to giving a slope, bankless, stone अतदगुणम्-अतग्गुणं (नपुं०) गुण विशेष रहित। Not possessing virtues • ओविज्जए गुण अतगुणं। • यस्मिन् न विधन्ते जाति-गुण-क्रिया-विशेषणानि वस्तूनि तद्वस्तु अतद्गुणम्। • जहाँ शब्द प्रवृत्ति नहीं होती। • जहाँ शब्द, गुण, जाति, अलंकार, क्रिया, आदि नहीं होती है। • एक अलंकार-जिसमें एक वस्तु का किसी ऐसी दूसरी वस्तु के गुणों को न ग्रहण करना दिखलाया जाए, जिसके भी वह अत्यंत निकट हो। A figures of speech अतद्भाव-अतब्भावो (पु.) द्रव्य रूपता का अभाव। दव्व-गुण-पज्जायो सच्चेव तेणाभवणंअतब्भावो। Not object elementary substance अतद्रूप-अतद्रूवो (पु०) अंशी रहित। जिस समय जो वस्तु जिस धर्म का प्रतिपादन करती है, उस समय वह धर्म होता है, शेष धर्म नहीं होता है। यही अतद्प है। To take as a time of thing, so costom, not another, custom अतन्त्र-अंतत (वि०) तांत रहित। रस्सी रहित वाद्य, लगन का अभाव। Without formulag Ropeless musical instrument • णो तंतो-आहीणो-अनंनो अधीनता रहित। अतन्द्र-अतंद (वि०) चालाक, Swindler धूर्त, छली आलसी। Rogue Careless • तंदो ण जागरिणो जागरिणो जी सो अतंदो-अच्छंदो वि धुत्तो णो-ज्ञानी, जागृत। • सतर्क, सावधान, होशियार। Untired, active, wakeful. अतन्दित-अतंदिअ (वि.) उद्यमी, परिश्रमी, Labourer. अतप-अतव (त्रि०) शीतल, ठंडाI Cold. अ-तपस्क:-अतवस्सो (पु०) one who neglects. • धर्म विमुख his religious ousterities. • तप रहित। with out heat. Destroyer of a religion. अतमस्-अतम (वि०) स्वच्छ, शुभ्र, कान्ति, युक्त प्रकाशवान। Pure,Clean, bright. अतर्क-अ-तक्क (वि०) तर्क हीन। युक्ति विहीन। Thoughtless. अतयं-अ-तक्क (वि०) अकात्य, तर्क नहीं किया जाने वाला। Inconceivable. • निद्यं, निन्दनीय। Blaming, reproaching. अतर- अतर (वि०) प्रसन्नता रहित, अप्रसन्न • खिन्न, दुःखी, व्याकुल, अशान्त Depressed, sowncast. अतरुण-अतरुण (वि०) पुरातन, बूढ़ा। • वृद्ध . तरुणाई रहित Old in age, not young. अतलम्-अतलं/अयलं (नपुं०) प्रथम तत्त्व first tatva. • पाताल lower region. . निम्नभाग • अधो भाग। Low part, first part अतल-अयल (वि०) गहरा, गंभीर, अथाह, तलशन्य। Deep अतस्-अओ (अव्य०) इस कारण से, इस अपेक्षा। • इसलिए, फिर भी। That this. From here, from this, thence, after this अतस:-अअसो (पु०) वायु, पवन। • शस्त्र, आयुध Weapon, Air, Soul 341647 अतसम्-अअसं (नपुं०) रेशमी वस्त्राagarment made of the fibre of flax. अतसी-अयसी (स्त्री०) अलसी। Flax • सन, पटसन। Clothof cotton, Cotton cloth • प्राकृत में मध्य एवं अन्त्य में क ग च ज न द पब के लोप होता है। लोप होने पर 'य' श्रुति भी होती है - - अवण्णस्स य सुई-अ वर्ण की य श्रुति। A hearing os word अतानि-अयाणि (वि०) विस्तारित। Extended, spreaded अति-अइ (अव्य०) अधिक, प्रबल, प्रचुर बहुत, For Private and Personal Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अत्यंत, विशेष, अतिशय too,very. • महान, उत्कृष्ट, श्रेष्ठ, उत्तम superior to • प्रशंसा, लांघना • ऊपर Very, first, better, superior, most, best, excellent अतितर-अतिंतर/अईयर (वि०) समाहित, संलग्न। Together, restrained अतिकथ-अइकह (वि०) न कहने योग्य, अविश्वास योग्य। To be not talked अतिकथा-अइकहा (स्त्री०) निरर्थक वचन निष्प्रयोजन विचार। An exaggerated tale. Useless though• अतिरंजित कथा विशेष कथन Enjoyment story • उत्तमकथा, सुरम्य विवेचन। Goodstory• महत् उद्देश्य युक्त प्रतिपादन। • अत्यधिक विस्तृत कथा। Descrimination between truth and falsehood good or bad अतिकंदक:-अइ-कंदगो (पु०) हस्तिकंद नामक वृक्ष । A tree of hasti kanda अतिकर्षणम्-अइ-कस्सणं (नपुं०) अधिक काम • श्रेष्ठ उद्यम excessive exertion. Very effort, very labour. अतिकश-अइकस (वि०) चाबुक को नहीं प्राप्त। कश से रहित। pust the whip. Not killing unmanageable as a horse अतिकाम-अइकाम (वि०) निरर्थक कार्य। Useless work अतिकाय-अइकाय (वि०) विशालकाय वाला, स्थूल काय युक्त। of an extraordinary size. Great spacious body अतिकोमल-अइ-कोमल (वि०) सरल परिणामी। स्वच्छ छवी युक्त। Having pure mind अतिकच्छ-अइकिच्छ (वि.) अतिकठिन . कष्टदायी। Very diffeult. Very hard, painful • बारह रात्रि में पूर्ण होने वाली तपस्या। extraordinary hordship, a kind of severe penance to be finishedin 12 night. अतिकृति-अइकिइ (स्त्री०) अतिक्रम,सीमातीत कार्य। A work of untesticles a work of transgression अतिक्रम-अइक्कमो (पु०) मार्ग भूलना going bey beyond • उल्लंघन, आक्रमण। . विलम्बन। neglect of time. Going over, transgression • लांघना, बीतना trespass, • दिग्व्रत का अतिवार । disrespect • अतिलंघन violution. • अतिक्रमण ingury • अभाव रहित,अतिक्रमण प्रतिश्रवणतो मर्यादाया उल्लंघनमतिक्रमः। • मानसिक शुद्धि का अभाव। without mind purity अतिक्रमणम्-अइक्कमणं (नपुं०) उल्लंघन, सीमाक्रान्त। Going over, transgression अतिक्रमणीय-अइक्कमणिज्ज (वि०) उपेक्षणीय, उल्लंघनीय। To be over stepping अतिक्रान्त-अइक्कतो (पु०) यथेच्छित आगे बढ़ा हुआ। exceeded. surpased. • वेलातिग, सीमातीत Going over समय का ध्यान न रखना। • कार्य का भूलना। Not meditated of time, not though of अतिक्रान्ततटम्-अइक्कंत-तडं (नपुं०) सीमातीज, वेलातीत। उल्लंघनीय तट। सीमा का अतिक्रमण।apast thing. Going over, overstepping अतिक्रान्तप्रत्याख्यानम्-अइक्कंतपच्चक्खाणं (नपुं०) स्वीकृत तपश्चरण आदि को नहीं करना। Not to gone tapas charana • इच्छित समय का प्रत्याख्यान/त्याग देना। Not giving a time अतिक्रूर-अइक्कूर (त्रि०) निर्दय, दुष्ट। Very cruel अतिखट्व-अइखट्टव (वि.) चरपाई रहित। अतिक्रान्तः खट्वाम्-Bedless अतिक्षिप्त:-अइ-खित्त (वि०) दूर फेंका गया। . अत्यधिक भगाया गया। Thrown away, abondoned अतिग-अइग (वि.) exccddding. • रहित, दूर For Private and Personal Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 40 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश excelling. • हीन अभाव less without • दूरवर्ती • वर्जित • विहीन Excluded अतिगण्ड:-अइगंडो (पु०) विवाह में त्याज्य घड़ी। • ज्योतिष का एक गणितीय बिंदु। A Arithmetic counting अतिगन्ध-अइगंध (वि०) प्रचुरगंध, अधिक सुरभि युक्त। overpowering small. Very smell • अतिशय सहित Perfumeful अतिगन्धः-अइगंधो (पु०) चंपा पुष्प। Flower of champa अतिगत-अइ-गअ (वि०) दूरवर्ती। Living at a distance • रहित, हीन, अभाव। Excluded अतिगमोह-अइग-मोह (वि०) मोह रहित। Stupe faction less अतिगव-अइगव (वि०) अधिक अधिक मूर्ख। जडस्वभावी। मूर्खता युक्त। घमंडी। very foolish. Blooshed men अतिगर्वित-अइगव्विअ (वि०) उग्र, क्रोधी • अधिक अभिमानी। having an excessive anger. Angry, Jurious अतिगुण-अइगुण (वि०) गुणहीन। Lack of virtues • निर्गुण, मूर्ख। foolish. • विशिष्ट गुण युक्त, योग्यतम गुण सहित। Rich in virtues अतिगुप्त-अइगुत्त (वि०) छिपा हुआ। प्रच्छन्न, आच्छादित। Well guarded अतिगुरु-अंइगुरु (पु०) आदरणीय पुरुष, पूज्य व्यक्ति। respected person. Important man worshipmen अतिगौर-अइगउर (वि०) अतिशय गौरव पूर्ण। • उत्तरोत्तर वृद्धिगत गुणों वाला। Excellent man, higher and higher desiring to have good qualities अतिग्रहम्-अइग्गिहं (नपुं०) सद्ज्ञान। Good knowledge • उत्तमज्ञान great knowledge • दुर्बोध। Right knowledge. अतिग्रह-अइग्गह (वि०) अतिक्रान्त ग्रह वाला। Transgression of seizere अतिधोर-अइघोर (वि०) तीव्र, कठिन। • भयानक Very terrible अतिचर-अइयर (वि०) परावर्तन, क्षणभंगुर • अधिक गतिशील। Moving • अधिक गतिशील। • अधिक गुणों वाला • आचरण सहित। Higher qualities good conduct ful अतिचर-अइचर/अइयर (अक०) घटित होना। ___doing. अतिचरा-अइचर (स्त्री०) सूर्यमुखी का वृक्ष। . पद्मिनी, पद्मचारिणी लता। a lotus plant. • स्थल पद्मिनी। A tree o sun flower, a padamini, a earth famal lotus अतिचार:-अइयारो (पु०) अतिचार, दोष, Transgression, violation • बाधा, व्यवधान excelling • अंतराय/विराधता overtaking. • व्यतिक्रम, स्खलन, शशिल्यभाव। Totter, stumble, fall down• शीघ्रगमन over going. • देशभंग एकदेश हानि। • अतिचारो व्यतिक्रमः स्खलितं इत्यनर्थान्तरम्। . अतिचारा: असदनुष्ठानविशेषाः। (जैन० ल. 26) • व्रत का उल्लंघन over taking of vrata. • व्रत में दोष। faultim vrata • विकार, मालिन्य। Sinful • बंध, बंधन, दुर्गुणभार Evilful. after a fault of charater. • विषयेन्द्रिय प्रवृत्ति • अतिचरणमतिचारो मूलोत्तर-गुण-मर्यादातिक्रमः (जैन० ल० 26) अतिच्छत्र:-अइच्छत्तो (पु०) • कुकुरमुत्ता, खुंब, सोया पादप। • तालमखाना • छलिया नामक घास। • सौंफ का पौधा। A grass tree of अतिजगती-अइजगई (स्त्री०) अतिजगती नामक छंद-प्रत्येक पाद में 12 अक्षर हों। A kind of metre अतिजन-अइजण (वि०) निर्जन। बीहड़, एकान्त, जनशून्य स्थान। A lonely place, secret place • विशिष्ट व्यक्ति Good man अतिजवं-अइजव (त्रि०) त्वरित गतिशील Extreme rapidity• अत्यंत गतिमान्। Moving ful For Private and Personal Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अतिजवेन-अइ-जवेण (अव्य०) शीघ्र, त्वरित, तत्काल, उसी समय। Extremerapidity अतिजागर-अइजागरी (पु०) काला बक • काला बगुला। A black crane अतिजागर-अइजागर (त्रि०) उघमशील warkness • निन्दा रहित, जागृत् सचेत। Waking, having sense अतिजात-अइजाअ (वि०) not tenanted. • उत्पन्न हुआ • बड़ा हुआ Arisen, born, appeared अतिक्रान्तः जातं, जातिं जनक वा • पिता से महान् हुआ। Having grown tissues with father अतिहीनम्-अइडीणं (नपुं०) गतिपूर्वक उड़ना • पक्षियों की तीव्र उड़ान । extra or dinory flight. Flying up birds flying अतितर-अइतरं (अव्य०) अत्यंत, अधिकतर Exceedingly, very much अतितृष्णा-अइतिण्हा (स्त्री०) अधिक अभिलाषा, तीव्र इच्छा havy desire. • विशेष चाह। 'excessive desire • MISTAT very wish. • जिज्ञासा • कामना • वाञ्छा। Exceedingly desire, wish अतिथि:-अइहिं (पु०) अभ्यागत, प्राधूर्णिक, समागत Guest• स्वागत योग्य। welcomeguest. • अतति गच्छति न तिष्ठति • न विद्यते तिथि: यस्य सोऽतिथिः। . नि विद्यते तिध्याटि-टिन विभागो यस्य मोनिशि अनियत-कालाभिगमन। • अतिथि संयम युक्त पात्र • चरित्र बल से युक्त जो प्रवर्तित करते हैं, वे साधु अतिथि हैं। • गिहिणो वई साह एव अइहि ति। • सयमेव गेहं आगच्छंति साहुणो संजया उत्तम-अइहि त्ति। • कुश के पुत्र का नाम। A name of son Kush अतिथिदानम्-अइट्टिहाणं (नपुं०) श्रावक का व्रत • संविभाग व्रत। Munificence tiborality. Giving a thing of man a act of devotees of Jain monks अतिथि-पूजनम्-अइट्टिपूयण (नपुं०) संयत जनों को आहार दान देना। Hospitality reception of guests. Giving a thing of sanyata men अतिथिशाला-अइहिरागो (पु०) संयत के प्रतिश्रद्धा • पात्र के प्रति भक्ति।rite of hosptality. Honour of ascetic, Honour of worship man अतिथि-शाला-अइहिसाला (स्त्री०) भोजन स्थान eating place. • विश्राम स्थल stay place. • धर्मशाला। अभ्यागत सदन। Guest House अतिथि-सत्करणम्-अइहिसक्करणं (नपुं०) सक्रिया Hospitality. Guest honour• अतिथि सत्कार अतिथि-सत्कार-अइहिसक्कारो (पु०) अतिथि का सम्मान, अभ्यागत का स्वागत। A honour of guest •संयत के प्रति श्रद्धाभाव respect of sanyata ७ अतिथि-संविभाग-अइहिसंविभागो (पु०) संयमी के संयम वृद्धि हेतु दान। अतिथिदान। Giving of guest णो विज्जए जस्स तिही तम्हाओ संविभागो-जहाजोग्ग आहारा-दाणं। • अतिहि त्ति वीयरागमग्गी- सावगा-साविगा समणा-समणीओ तेसिं संविहागो-आहाराइ-दाणं अइहिसंविहागो त्ति। • साहूणं समणीणं च भत्तीए संविहागो। अतिदानम्-अइदाणं (नपुं०) उदारतापूर्वक दान। . पात्रदान, अतिथि सत्कार। muni ficence. अतिदीप्यः-अइ-दिप्पो (पु०) चित्रकवृक्ष, हरितक्य वृक्ष। a kind of tree. Yellow Myrobalantree Terminalia Chebula अतिदुर्लभ:-अइ-दुल्लहो (पु०) अत्यंत कठिन। Very hard अतिदेश:-अइएसो (पु०) समर्पण, हस्तान्तरण। To extend limit, analogy अतिदेशालङ्कार-अइ-देसालंकारो (पु०) जिसमें 11 वर्ण हों-55।।5।।5। 55 A figures of speech figures in poetics विज्जाहरो For Private and Personal Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश विज्ज-सुयंस-देसो भव्वाण णंदो गुण-पुज्ज- वेसो। आयार वंतो सुय-सायरम्मि सम्माहिलीणो चरएज्ज णिच्चं।। अतिद्वयं-अइदुव (वि०) अनुपम, श्रेष्ठ अतिशय युक्त Noval, very nice. दोनों में से एक महान्। Surpassing the two. Very analogus अतिधन्वन्-अइधणु (पु०) योद्धा Fighter • धनुष चलाने में प्रवीण Moved in bow . अत्युत्कृष्टं धनुर्यस्य। अतिधृति-अइधिइ (वि०) धैर्यवान, प्रतापी Splendid अतिधृति-अइधिई (स्त्री०) 19 वर्णों का एक छन्द। A figures of poetics अतिधार्मिक-अइ-धम्मिग (वि०) अत्यंत पुण्यशाली धर्मप्रियता युक्त। Very righteous, lover of religious duties • अधिक धर्मों में प्रवृत्त होने वाला। अतिधार्मिका-अइधम्मिगा (स्त्री०) पति परायणा, धर्मशीला। Support of husband, religiousful woman अतिधीर-अइधीरो (पु०) अधिक गंभीर। Deeply sensitive, very sensitive अतिनय-अइणअ (वि.) नीति रहित Right behaviourless • विनम्रता के अभाव वाला। Moralless अतिनिगूढ़-अइ-णिगूढ (वि०) अत्यधिक छिपा हुआ। Secreted, being unknown अतिनिद्र-अइणिद्द (वि०) अनिद्रालु, जागृत, सचेत Sleepless,excessiv sleeping • उद्यमी, परिश्रमी। Waking existing -नींव लेने वाला, अधिक निन्द्रालु Given to excessive sleep अतिनु-अइणु (त्रि०/वि०) नाव से उत्तरा हुआ। ____Navigabled • पार गया। disembarked Having ful of boat अतिनुति-अइणुत्ति (स्त्री०) प्रगाढ़भक्ति Very devotion, deep attachment अतिपञ्च-अइपंच (वि०) पाँच वर्ष से अधिक पञ्चवर्षमतिक्रान्तः। Passed five year अतिपञ्चा-अइपंचा (स्त्री०) पाँच वर्ष की बालिका। Five year daughter girl अतिपतनम्-अइ-पडणं (नपुं०) अत्यंत नाश • विशेष पतन। fifing past. Very fad अतिपत्ति-अइपत्ति (स्त्री०) सीमापार। Boundary ful, an extra urgent अतिपत्र:-अइपत्तो (उं०) असिद्ध| Notapure. सेना में से निकला हुआ। Lapse of army एक वृक्ष विशेष the teak tree. अतिपथिन्-अइपहि (पु०) उत्तममार्ग। a better read than common. If a good road. • श्रेष्ठ पथ। Great way अतिपर-अइपरो (पु०) विजित, पारगामी। अपराजित Controller of mind • परास्त न होने archi Not defeated, victory अतिपरिचय-अइपरिचओ (पु०) घनिष्ठ मित्र, पूर्ण परिचित व्यक्ति Fast friend, excessive familiarity अतिपरिचित-अइपरिचिअ (वि०) सामीप्य, अधिक समीपता वाला। Nearness अतिपरिणामक-अइपरिणामअ (वि०) अपवादमार्ग के आचरण करने वाले। Having refutation bad logic अतिपाट-अइपाडो (पु०) अपरिमित, अनंत। Insufficient, endless अतिपातकम्-अइपाअगं (नपुं०) जघन्य पाप। Worst sin • E1979 a very thi nous sin. • अधिक अशुभ भाव। Mean act अतिपातकिन्-अइपाअइ (पु०) दुष्ट, महापापी। Mean sin अतिपाति-अइपाइ (वि०) अधिक पाने वाला। Gating largest अतिपातिन्-अइपाइ (वि०) शीघ्रतर, अग्रगामी, गतिशील surpassing inspeed • सत्वरशाली। Moving swifting, For Private and Personal Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 43 quickful• गिरा हुआ • अधिक गिरा हुआ। Fallen, out casts अतिपात्य-अइपाइ/अइपत्त (वि०) विलम्बित, स्थगित Out casts, to be delayed. • नीच, दुष्ट lower. • प्रकृति से हीन। lower with nature. अतिपान:-अइपाणा (पु०) अतिक्रमण उपेक्षा, भूल, विस्मरण Going over, transgression • विरोध • विपरीत Lapse,overcoming, overstepping दुष्प्रयोग • अधिक पुष्ट अतिपीत:-अइपीओ (पु०) अधिक पीला। . अत्यधिक पीत। Over yellow अतिपीन:-अइपीणो (पु०) अधिक पुष्ट। Over sharp • पूर्ण बलिष्ठ, स्वस्थ • निरोग Undisease, removal of disease अतिपेशल-अइपेसल (वि०) अत्यंत चतुर Clever • प्रवीण • बलिष्ठ power fu. • शक्ति संपन्न। strong Skilled अतिप्रखर:-अइप्पहरो (पु०) दीप्त, तेज। Sharp अतिप्रबंध-अइपबंधो (पु०) विशिष्ट उत्तम काव्य। Best Poetry great contincity. • बन्धन युक्त • सामीप्य। Being in capturty अतिप्रगे-अइप्पगे (अव्य०) very carly in the morning • सुबह morning • प्रातः In the early dawn. • अरुणोदप से पूर्व • ब्रह्ममुहूर्त में Moving, sunrise अतिप्रश्न-अइपण्हो (पु०) निवेदन, प्रार्थना, विनय • विशेष प्रश्न A question about transcen lentaltruths. Representation अतिप्रसंग-अइपसंगो (पु०) अति विस्तार High extent • पूर्वापर सम्बन्ध excessive otla chment. • अधिक सम्पर्क over rudeness. अतिप्रसाधनम्-अइप्पसाहणं (नपुं०) उपभोग परिभोग का विशेष संचय। Collecting of antique pieces • विशेष अलंकरण। A fine decoration • उत्तम लावण्य युक्त प्रसाधन! Beautiful ornament अतिबल-अइबल (वि०) शक्तिशाली, बलिष्ट । शक्तिसम्पन्न Powerful. Strengthful अतिबल-अइबलो (पु०) परम योद्धा, पूर्ण बली। great strenght. Equipped with a strength अतिबला-अइबला (स्त्री०) पीत वर्ण की लता। Creeper of Yellow colour • अधिक शक्तिशाली of upower ful charm. अतिभर-अइभर (वि०) अधिक भार युक्त Heavy ___workful, excessive buralen. अतिभद्र-अइभद्द (वि०) उत्तम प्रकृतिवाला, भद्र परिणामी। Having good actions, Having good nature अतिभव-अइभव (वि०) विशिष्टता युक्त। superiority Goodliness, gentleness अतिभार-अइभरो (पु०) अधिक बोझ। भरणं भारः अतिभरणं अतिभारः। (जैन. ल. 28) excessive burden. Heavy work load अतिभार-वहनम्-अइभार-वहणं (नपुं०) अत्यधिक बोझ। Heavy workload • पशुओं पर बहुत भार लादना। • अतीव भार आरोपण। Having heavy thing's on animals अतिभारारोपणम्-अइभारारोवणं (नपुं०) अत्यधिक भार को रखना। • शक्ति से अधिक भार/बोझ रखना। Having heavy load अतिभी:-अइभी (स्त्री०) विद्युत, बिजली, वज्रप्रभा। Lightning, muchafraid अतिभयवाली। अतिभीति-अइभीई (स्त्री०) सर्वत्र भय। Much afraid • अधिक भय। • अभितः समन्तात् भीतिः भयः। अतिभू-अइ-भू (स्त्री०) उपजाऊ भूमि। अतिभूमिः-अइभूमि (स्त्री०) उपजाऊ भूमि, समतलभू • साहसिकता पराकाष्ठा sound of hard. Very excess earth All earth is equal, boldness hion For Private and Personal Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अतिभैरव:-अइ-भइरवो (पु०) भीषण ध्वनि। . गति। Great speet rashness, कर्कश शब्द sound of hard. • प्रदूषित precipita-teness. Great respect गूंज • तीव्रशब्द Hard sound अतिरहस्-अइरह (वि०) शीघ्रतर। Quickly, very अतिमंगल्य-अइ-मंगलो (पु०) बिल्लवृक्ष। A Aleat अतिशयित रहो यस्मिन्। wood apple tree अतिराजन्-अइराय (पु०) उत्तमनृप, श्रेष्ठाधिपति। अतिमंगल्य-अइमंगल्ल (वि०) विशेष कल्याण युक्त। Great king.excellent king. Agreeable अतिरात्र:-अइरत्तो (पु०) मध्यरात्र, अर्धरात्रि। अतिमंथर-अइमंथर (वि०) अधिक अंदगति युक्त। Middle night. रात्रि के बाद चलने वाला Slowness अतिमर्याद-अइमज्जाअ (वि०) यज्ञ। A sacrifice performed विशेष Having boundary• सीमा का overnight उल्लंघन करने वाला। अतिरिक्त-अइरित्त (वि०) भिन्न Surpassed अतिमात्र-अइमेत्त (वि०) अत्यधिक। inordinate. अधिक। elevated. Leftover, Excessive excessive अतिरिक्तम्-अइरित्तं (नपुं०) अतिमात्र-आहार-दोष:-अइमेत्त-आहार-दोसो (पु०) आधिक्य। In addition, unequalled. अधिक भोजन पान संबंधी दोष। Excessive अतिरुच-अइरुच (पु०) घुटना। the knee. eating and drinking folt • मर्यादित आहार पान से अधिक लेना। अतिरुप-अइरुव (पु०) वायु, पवन। Air. wind अतिमित-अइमिअ (वि०) अगणित, असंख्य • अतिरेक-अइरेग (वि०) आधिक्य, महत्ता, गौरव, अपरिमित, असीमित Excessive, leftover बाहुल्य। excess, exuberance. In अतिमुक्त-अइमुत्त (वि०) विषय-वासनाओं से युक्त। addition ___Having passion. Barren. Surpa- अतिरेक-अइरेगो (पु०) भेद, भिन्न | eminence. ssing Apart अतिमुक्त-अइमुत्तो (पु०) मुक्तावस्था युक्त लता विशेष। ___ अतिरोग:-अइरोगो (पु०) क्षय रोग। A disease माधवी लता। Emancipated, A of Kșya creeper, a creeper of Madhvi अतिरोमश:-अइरोमस (पु०) जंगली बकरा। Goat, अतिमूढ़-अइमूढ (वि०) अधिक मूर्ख • अत्यधिक monkey. A wild goat. 1 i alarge मूर्ख। Extremely foolish monkey अतिरोमश-अइरोमस (वि०) अतिमृदु-अइमिउ (वि०) सरल स्वभावी lovely अधिक रोम वाला। Excessively hairy ___natur. • अत्यंत सरल, विनम्र, विनीत। अतिलंघनम्-अइलंघणं (नपुं०) उपवास। Not Extremely sincere eating.excessive fasting • उल्लंघन • अतिमोद-अइमोद (वि०) हर्षित। Glad अतिक्रमण Not transgress अतिमोदा-अइमोया (स्त्री०) नव मल्लिका लता। A अतिलङ्गित-अइलंघिअ (वि०) त्रुटि युक्त, विशेष . creeper of Mallika हनन। समाप्त, गया। committed. अतियत्न-अइजण्ण (वि०) पूर्ण प्रयत्न Ful effort Faultful, ended fryifafaful endeavour. विशेष प्रयत्न। अइलवाइणि (वि०) पूर्ण भरा हुआ। तिलमात्र अतिरथ-अइरहो (पु०) योद्धा, वीर। Fighting in भी स्थान न होना। Full of things a Chariot अतिलम्पट-अइलंपड (वि०) विषयाभिलाषी, अतिरथिन्-अइरहि (पु०) योद्धा, वीर। Warrior अतिरभस्-अइरहो (पु०) शीघ्रगति, त्वरित लालची। excessive attachment. For Private and Personal Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश आसक्ति युक्त,भोगाकांक्षीloverrudenes5. Very greedy अतिलोभ-अइलोहो (पु०) आसक्ति युक्त exlessive attachment • विशेष लालसा Excessive greedness • विशिष्ठेऽर्थे लालसा। अतिवयस्-अइवय (वि०) वृद्ध, जरा युक्त। very old.Oldest.aged. अतिशयित वयः यस्य। advanced in years. अतिवर्तनम्-अइ-वट्टणं (नपुं०) pardonable offence. • दण्डमुक्त, अपराध शून्य, STATÍSTI A tolerant a forgiving अतिवर्तित-अइवट्टिअ (वि०) • अछूता Surpassing. • अतिक्रमण। violating • अग्रगामी • अतिलंधिनी। Crossing the limit in action अतिवर्तिन-अइवट्रि (वि.) नियम का उल्लंघन करने वाला| crossing • नियम विरुद्ध चलने वाला। Purdonable offences अतिवर्तिनी-अइवट्टिणी (स्त्री०) नियम विरुद्ध, अनुकूल प्रवृत्ति का अभाव। Crossing the limit • अतिक्रमण शालिनी। अतिवर्तुल-अइ-वट्टल (वि०) पूर्ण गोलाकार। All round अतिवात:- अइवाओ (१०) आंधी. तफान, बवंडर। Around air, storm अतिवादः-अइवाओ (पु०) अत्युक्ति, भर्त्सना • अपमान जन्य शब्द। very harsh. • कठोर वाक्य। insulting language. Tall talk reprof. अतिवादनम्-अइवायणं (नपुं०) विशेष कथन, व्यर्थ प्रलाप। Not to be speak better अतिवादिन-अइवाइ (वि०) मुखरी, वाचाल । ___Talkative, noisy. very eloguent. अतिवाहनम्-अइवाहणं (नपुं०) प्रेषण, यापन, अतिभार वहन। Passing spending . अतिरेक-वाहनम्। excessiveburaden अतिविकट-अइविगड (वि०) भीषण, अधिक कष्टजन्य। very tierce. Hard pain • विशेष रूप से बिगड़ा हुआ। अतिविकट-अइविगडो (पु०) हस्ति, हाथी। Elephant. vicious elephant. अतिविनत-अइ-विणअ (वि०) पूर्ण झका हआ। Fulldown अतिविमल-अइविमल (वि०) निर्दोष, निर्मलता युक्त • विशुद्ध faultless. • धवल clean. . स्वच्छ। clear. Pure अतिविमला-अइ-विमला (स्त्री०) निर्दोषा स्त्री, धर्मनिष्ठ, सती. पूज्य Beautiful woman, faithful wife अतिवियुज-अइ-वियुज (अक०) वियोग होना, विरह होना to separation. • विछोह होना। to detache. Separationless not desertion अतिवियुज्-अइ-वि+युज (सक०) केन्द्रित करना, प्रयुक्त करना, स्थिर करना। to dis union. • अनुरक्त करना। to love. • सम्मिलित होना। • मिलना। To Yoke, to arrange, to appoint अतिविशद-अइ-विसद (वि०) निर्मल • पवित्र pure • स्पष्ट • स्वच्छ Clear, Clean, bright, Skilled अतिविशद्-अइविसदो (पु०) पूर्ण। whate. Ful • सफेद White colour अतिविषा-अइ-विसा (स्त्री०) भृङ्गी, एक जड़, जिससे विष उत्तरा जाता है। of a poisonous yet highly madicianal plant. A root spell for snake bite अतिविस्तर-अइवित्थर (वि०) बहु-व्यापी, अधिक फैला हुआ। prolixity. High extent विस्तृत, विस्तीर्ण। अतिविस्तीर्ण-अइं-वित्थिण्ण (वि०) • उदार hyperbole. • स्पष्टवादी। violation. • विस्तृत • फैला हुआ। प्रसारित Great thinker, spreadout, extensive अतिविस्मयः-अइविम्हओ (पु०) अधिक आश्चर्य . For Private and Personal Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 46 विशेष गृद्ध भाव | Wonderful • परिग्रह परिमाणाणुव्रत का अतिचारि। A violation of prigraha permanent • लोहाओ जो विसाओ होइ सो अइ विम्हओ। अतिवृत्तिः - अइ-वृत्ति (स्त्री०) अतिक्रमण, अतिगामी • अतिरंजिता । Surpassing • अधिक विचार पूर्ण Great thought आजीविका संतोषवृत्ति । employment Ful अतिवृद्ध अइ-बु (वि०) वृद्धता युक्त, जरा समन्वित aged very old Old ful अतिवृष्टि- अइ-बुड्डि (स्त्री०) अधिक वर्षा • व्यापक वर्षा । excessive rain. • सर्वत्र बरसात । Heavy rain अतिवीर अइवीरो (पु० ) अतिवीर महावीर स्वामी का एक नाम, A name of Ativeera Mahaveera जो उन्हें हस्ति को वश में करने का कारण बाल्यावस्था में जन जन से सम्बोधित किया गया था। • श्रेष्ठ योद्धा grear fighter. • रणवीर battle veera. • युद्धवीर। Powerful heroes, battle field heros अतिवीर्य अइ वीरिओ (पु० ) अतिवीर्य नाम विशेष, जिसने नर्तकी के रूप में शत्रुओं को बंधक बनाया जो पश्चात मुनिव्रत धारण कर लेते हैं। • www.kobatirth.org । A Name अतिवेग अइ-वेग (वि०) वेगपूर्ण, त्वरितगामी • शीघ्रतर । surpassing inspeed. Speedful. अतिवेगः- अइवेगो (पु० ) पृथ्वी तिलकनगर का अधिपति a name of king • विद्याधर प्रमुख A king of prathari, tilak nagar अतिवेल - अइवेल (वि०) सीमा रहित । Not limit of time • मर्यादा विहीन out of sesson. अत्यधिक Unperiod बहुत much. अतिवेलम् - अइवेल (नपुं०) सीमा में • समयबद्ध excessively. • बहुत । Limit of time संस्कृत प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अतिवेलंव:- अइवेलंवो (पु०) वरुण देव । Varunadeva अतिव्यय-अइ-विययो (पु० ) पूर्ण खर्च बहुत व्यय । Very expenses अतिव्यथा - अइ-वियहा (स्त्री०) पूर्ण दुःख । अत्यधिक पीड़ा। excessivepasm Ful pain अतिव्याप्तः - अइ-वत्तो ( पु० ) अधिक विस्तार । Pervaded, extensiveness • विशेष फैलाया हुआ नियम या अनुचित प्रयोग अतिव्याप्ति-अइवियत्ति (स्त्री०) । अतिव्याप्ति नामक दोष, अलक्ष्य में लक्षण का आ जाना। अलक्ष्ये वर्तनां प्राहुरतिव्याप्ति बुधा यथा लक्ष्य और अलक्ष्य में लक्षण के रहने का नाम अतिव्याप्ति है। Extension of definition not to be defined यथा-धूम में अग्नि की व्यापकता उसका जल में प्रसंग होना। Pervasion, permeation. universal accompaniment of the middle term by अतिशय अइसय (वि०) आधिक्य excess. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir चमत्कार युक्त । pre. cminence. • श्रेष्ठ, समुखता superior. • प्रशंसा युक्त excellence. • आश्चर्यजन्य । wonder ful. अतिशय - अइसओ (पु० ) अतिशय • श्रेष्ठ कारण great cause. very great cause. उत्तम प्रसंग Excess, plenty • अर्हत के चौतीस अतिशय turity four wonder of Aranta. • केवलज्ञान के अतिशय और देवकृत अतिशय 1. स्वेद/ पसीना न आना, 2. स्वच्छदेह 3. दुग्धसम रुधिर, 4. वज्र वृषभ-नाराच संहनन, समचतुरंखसंस्थान, 6. अनुपम रूप, 7. उत्तमगंध, 8. उत्तम लक्षण, 9. अनंतबल, और 10. हितमित भाषण में केवलज्ञान के अतिशय देवकृत अतिशय 1. वनसमृद्धि 2. पवन प्रवाह का सुखद होना, 3. मैत्री, 4. दर्पण सदृश भूतल, 5. सुगंधित जल वृष्टि, 6. शस्य रचना, 5. हैं For Private and Personal Use Only - Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 47 7. स्वच्छनभ, 8. शीतल वायु, 9. जल की पूर्णता, 10. निरोग, 11. दिव्य धर्मचक्र का प्रवर्तन, 12.नित्यानंद, आदि। thrity four excess of god अतिशयधर-अइसयधर (वि०) प्रशंसाधारक, Laudationful • आधिक्य से सहित . श्रेष्ठता का धारक। Excessful अतिशयनम्-अइ-सयण (नपुं०) प्रमुख, श्रेष्ठ, उत्तम • महत् cheif First, great अतिशय-पावनं-अइसय- पावणं (नपुं०) पूर्ण स्पष्ट, Pure Bhava विशुद्ध भाव superiority nature. • आत्मीय गुण। One knowing the real nature of the Soul . धवलपरिणाम | pure natur. अतिशय-शोभनम्-अइसय-सोहणं (नपुं०) शोभाशील excessive charm. • सौन्दर्य पूर्ण • लावण्य समाहित Beautiful अतिशय-शोभावान्-अइसय-सोहावंत (वि०) पूर्ण सौन्दर्यशाली। प्रशंसा की प्रमुखता। Extremely laudation अतिशयालु-अइ-सयालु (वि०) अग्रगामी। . - चमत्कारी tending to excel. Going in front, surpriseful अतिशयिता-अइसइत्त (वि०) पुष्टता पूर्णता। • प्रशंसा से युक्त। Filled, complete, laudation ful अतिशयिन-अइसइ (वि०) chieof • प्रधान, उत्तम, प्रमुख,श्रेष्ठ, योग्य • यथेष्ट, उचित।superior • समचित excellent. • सम्मानित respected. • पूजित • अहं योग्य। Honoured, treated with respect, praised अतिशयिप्रधानम्-अइसइप्पहाणं (नपुं०) अतिशय सम्पन्न। supuriority with. • चौंतीस अतिशय युक्त। Laudation ful अतिशयोक्ति-अइ-सजुत्ति (स्त्री०) एक अलंकार विशेष, जिसमें लोक सीमा को अधिक बढ़ चढ़कर दिखाया जाता है। A Alankara अपकातिशयोक्ति, भेदनानिशयोक्ति, संबंधातिशयोक्ति और असम्बंधातिशयोक्ति। असम्बंधातिशयोक्ति में अक्रमातिशयोक्ति चपलातिशयोक्ति और अत्यन्तातिशयोक्ति को रखा जाता है। . अध्वसाय के निश्चित होने पर अतिशयोक्ति होती है। afigure of spech. . सिद्धत्त-अज्झवसाए, अइसजुत्ति णिगज्जए। अतिशयोन्नति-अइ-सयुण्णइ (स्त्री०) उत्तम प्रगति • उन्नति • गति। श्रेष्ठ भाव, सद्भावना। Highest, best, excellent chief अतिशयोपयुक्तिः-अइसयुपजुत्ति (स्त्री०) उत्त विचार • हित-मित-प्रिय उक्ति। High think अतिशायिनीत्व-अइ-साइणित्त (वि०) अल्प से अल्पतर या बहु से बहुतर का आश्रय। Surpassing अतिशीतत्व- अइ-सीयत्त (वि०) प्रचुर शीत . अधिक सर्दी। excessive cold. Very cool अतिशेष:-अइसेसो (पु०) अवशिष्ट भाग, शेषांश। प्रमुख। उन्नत। excessive part. Great part अतिशोभनम्-अइ-सोहणं (नपुं०) • प्रशस्त, उत्तम • योग्य, उचित Great, super, best अतिश्रम- अइस्समो (पु०) पूर्ण उद्यम, अधिक श्रम। Great fatgue अतिश्रेय-अइसेय (वि०) विशेष उपकारी। अधिक कल्याणकारी। Beneficial अतिश्रेयसिन्-अइसेइ (पु०) श्रेष्ठ गुण वाला पुरुष। Excellentness अतिसंग्रह-अइ-संगहो (पु०) विशिष्ट लाभ, योग्य संचय capable seizing. • उत्तम उपार्जन। Great seizing अतिसंधानम्-अइ-संहाणं (नपुं०) छल, धोखा। Fraud. trick. अतिसंहित-अइ-संहिअ (वि०) उगा गया, पूर्ण लुट हुआ rised. • वंचित | tricked. ठणा गया। Frauded अतिसक्त-अइ-सत्त (वि.) आसक्त.लीन, अतिस्नेह For Private and Personal Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश Close contact • प्रेमपूर्ण • वात्सल्य भाव। Very love, most love अतिसक्ति-अइ-सत्ति (स्त्री०) अधिक आसक्ति Close contact • प्रगाढ़ बंधन शीला। very attachment अतिसङ्कक-अइ-संकगो (पु०) अतिक्रम जन बाहुल्य का अभाव। Extended of men अतिसङ्गटता-अइ-संकडत्त (वि०) अत्यधिक समस्या ग्रस्त। Very problem ful अतिसर-अइसर (वि०) आगे बढ़ने वाला, नेता, मुखिया, प्रधान। chief • नायक। Goint to front, leader, hero अतिसर-अइसरो (पु०) अतिसार, दस्त। Dysentery अतिसर्गः-अइसग्गो (पु०) स्वीकार करना, अनुमति देना। giving. granting permission. • पृथक् करना • अंश, भाग, अनुच्छेद। (अति+सृज्+ घञ्) Accepting, granting a wish, part अतिसर्जनम्-अइसज्जणं (नपुं०) दान give up • बध, प्रवंचना kiling. • छोड़ना। giving. Injury,cheating, deprive स्वीकार • उदारता • वियोग separation Accepting अतिसर्व-अइसव्व (वि०/त्रि०) सर्वोत्तम, उत्कृष्ट, उन्नत। सर्वश्रेष्ठ । to all. above all. Superior. great. अतिसान्तपनम्-अइसंतपणं (नपुं०) A vrata • एक व्रत विशेष, सान्ध्यव्रत, घी, दूध, दही आदि का वैदिक परम्परा का व्रत। अतिसार-अइसारो (पु०) संग्रहिणी, दस्त। • पेचिश violent straining at stool. • मरोड़ युक्त दस्त। Dysentery अतिसारकिन्-अइसारगि (वि०) अतिसार रोग से पीड़ित। Pained of dysentery अतिसारिन्-अइसारि (वि०) अतिसार रोग वाला। Dysentery man अतिसुन्दर-अइ-सुदेर (वि०) मनोज्ञ लावण्य युक्त। Beautiful अतिसुंदरगात्री-अइसुंदेरगात्ति (वि०) लावण्य युक्त शरीर वाली। Beautiful body less . मनोज्ञा charmful woman. • रमणिज्जा • सुभगा, सुदेहा • सुन्दरकाया। अतिसुन्दरी-अइसुंदरी (वि०) charmful women. • मनोज्ञा, रमणिज्जा • लावण्य शीला • ऐश्वर्या • रूपगात्री। Lovely woman, handsome, woman अतिस्थापना-अइठवणा (स्त्री०) उत्कर्षण अंपकर्षणकप्न होना। Not doing elevation and no draining down. अतिस्निग्धं-अइणिद्ध (वि०) अत्यंत मधुरत्व युक्त। • अतिशय सुखकारी। Lovely much greasy अतिस्नेह-अइणेहो (पु०) अनुराग, विशेष प्रेम, परम प्रीति। अनुपम वात्सल्य। over affection. Very gentle, very appeasing अतिस्पर्श-अइ-फासो (पु०) परम स्पर्श, सुखद स्पर्श। Excessive touch, very appeasing अतिहास:-अइहासो (पु०) अट्टहास, ठहाणा • मधुरिम हंसी। Loud laughter, cereal अतिहितम्-अइहियं (नपुं०) परमश्रेय। superi or disposed. well, disposed. • अनुकूलभाव। आत्मकल्याण। अत्यधिक हित। Self elevation, soul beneficial अतीत् -अई (सक०) त्याग करना, छोड़ना। To leave, to give अतीत-अइअ (वि०/त्रि०) व्यतीत, भूत, जो हो चुका। • निष्पन्न, रहित Gone beyond. • अभाव less. • प्राचीन पुरा gone by • अनुपम, उत्तम। Past, ancient, great अतीत-काल-अईअ-कालो (पु०) • समाप्त समय, पूर्वगत समय। Past time • भूतवान् काल। exceeding time. Ancient time . विटफण्णो ववहारजोग्गो अदीदो णामो। (धव० 3/29) • अवधीकृत्य समयं वर्तमानं विवक्षितम्। भूतःसमयराशिर्यः कालोऽतीतःस उच्यते।। For Private and Personal Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अतीतगुणम्-अईभगुणं (नपुं०) गुण की कमी। हीन गुण। crossed of good quality. • निष्पन्न गुण।ended of merit. • अपरिमित गुण excessive virtue • अपूर्वगुण Full of merits • सद्गुण सहित। Possessing अतीत-जम्मन्-अईअ-जम्म (पु०/नपुं०) • पुनर्जम्म • पुनरागमन। To have rebirth, after ___death. जन्मान्तर • भवान्तर। अतीततपः-अईअतवो (पु०) exceedingly heat • उत्तमतप, श्रेष्ठतप। Great pernance . तपशून्य Penanceless अतीत-दानम्-अईअ-दाणं (नपुं०) • उत्तम-दान, ____ अनुपम उपहार। Great gift अतीत-पापम्-अईअ-पावं (नपुं०) gone sin • क्षीण पाप evilless. • पाप रहित। Sinless, virtue ful • पुण्यशाली। अतीत-पुण्णं-अईअ-पुण्णं (नपुं०) .क्षीण पुण्य। Virtueless अतीतिः-अईई (स्त्री०) आगामी वाला। . भविष्यतकाल • भवि। Future time अतीन्द्रिय-अइंदिय (वि.) beyond the cognizance of the senses. • इन्द्रियों द्वारा अगम्य • इन्द्रिय व्यारपार से निरपेक्ष • मनोजनित विकल्प। • इन्द्रिय से प्रत्यक्ष नहीं होने वाला। Beyond senses अतीन्द्रिय ज्ञानम्-अइंदिय-णाणं (नपुं०) the fnind knowledge. • मनोजनित ज्ञान . आत्मज्ञान। supreme soul. • प्रच्छन ज्ञान। अतीन्द्रिय-जन्य- अइंदिय-जण्ण (वि०) मनोजन्य • आत्मगत। the supreme soulful. Existing in the mind, Soulful अतीन्द्रिय-प्रत्यक्षम्-अइंदियपच्चक्खं (नपुं०) • इन्द्रिय व्यापार से निरपेक्ष ज्ञान। A knowledge of beyond senses • आत्म प्रत्यक्ष। Soul visible अतीन्द्रिय-सुखम्-अइंदिय-सहं (नपुं०) . निर्बाध सुख • स्वानुभूति • परम अनुभूति । Causing happiness of beyond senses • आत्म स्वभाव गत सुख। • इन्द्रिय और मन के अतिरिक्त होने वाला सुख। Beyond senses and mental case इंद्रिय-विसय-ववसाय-रहिअं सुहं। . अइसय-अणुवम-णिराउल-सुहं। . सव्वप्पएस-एगमेत्त-परमत्थिग-परमाणंदसरुव-सुहं-परमाणंदं, परमाणु-भूइ-जण्ण परिणई। अतीव-अईव (अव्य०) अधिक बहुत। • अत्यंत। Very extremely superior अतीव-दुःखम्-अईव-दुहं (नपुं०) अधिक पीड़ा, fagte he lexcessive pain. Very pain अतीर्थकर- अतित्थयर (वि०) सामान्य केवली। Common kevali केवली सिद्ध। Common keval, Sidha • अतीर्थकर सिद्ध अन्ये सामान्यकेवलिनः। अतीर्थ-सिद्धः-अतित्थसिद्धो (१०) तीर्थान्तर में सिद्ध। अतुंग-अतुंग(त्रि०/वि०) छोटा, हीन। Very small • लघु small. • निम्न lower अतुद-अतुंद (वि.) निर्बल, क्षीणकायी। Weakbody अतुच्छ-अतुच्छ (वि०) महत्, वृहद्। Great . विपुल, प्रचुर • पर्याप्त। Sufficient, विशेष Enough, capable अतुच्छ-कर्मन्-अतुच्छ-कम्म (पु०/नपुं०) . विपुलकर्म excess work. • कर्मों की अधिकता। Enough Karma, higher karmas अतुच्छ-तपः-अतुच्छतवो (पु०) •विशेष तप very great heat. • उत्तम तप, प्रमुख तप| Most tapa अतुच्छ-भाव-अतुच्छ भावो (पु०) उत्कृष्ट भाव . सौम्य भाव happiness nature. • परम परिणाम Pure nature अतुच्छ-शरीर:-अतुच्छसरीरो (पु०) handsome body. • सुन्दर देह • लावण्य युक्त शरीर। Beautiful body For Private and Personal Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 50 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अतुच्छ-संयम-अतुच्छ संजओ (पु०) उत्कृष्ट संयम। Grerat samjana अतुच्छ-साधु-अतुच्छसाहु (पु०) very great heatful sage. • उपासक साधु, साधना रत साधु • सुमुनि • सुगुरु। Asage of the act of accomplishing अतुल-अतुल/अउल (वि०) unequalled. . अनुपम peerless. • उत्कृष्ट greal. • परम pure Uniquenunequalled, unparlleled • असाधारण, अनन्य, अद्वितीय। • अपूर्व। अतुल-कांति-अतुलकति (स्त्री०) • अपूर्व प्रभा superiority bright. • अनुपम छवि। . सौम्य कान्ति। Unique shining अतुल-कौमुदी-अतुल-कउमुदी (स्त्री०) • ___ अपूर्वछटा • पूर्ण चांदनी। Moonshine अतुलज्योत्स्ना-अउल-जोण्हा (स्त्री०) • पूर्ण चांदनी • परम छवि। Moon light, gressful अतुलप्रकाश:-अउलप्पगासो (पु०) परमप्रकाश उत्तम प्रभा। Very sunlight, moonlight अतुलप्रभा-अतुल्ल/अउल्ल (वि०) अनुपम, अपूर्व, अद्वितीय। • उत्कृष्ट, परम। Unequalled • णो विज्जए तुल्लो अण्णो जस्स सो। अतुषार-अतुसार (वि०) उष्णता युक्त। heat ful. शीत के अभाव वाला। not cold. Not heated अतुहिन-रश्मिन्-अउहिण-रस्सि (पु०) •दिनकर, सूर्य • तेजस् Sun अतेजस्-अतेओ (पु०) अंधकार, तम। Dim, not shining अतेजस्-अतेअ (वि०) धुंधला, निरर्थक। प्रभाविहीन। • कान्तिहीन। not bright. • मंद प्रकाश युक्त। Dim, Not shining अतोष-अतोस (वि०) अप्रसन्न, असंतुष्ट। • जस्सि णत्थि किंचि तोसो/संतोसो सो पुरिसो अतोसो। Not satisfaction अत्क:-अक्को (पु०) पथिक • देहांग • विद्युत्। Traveller, body part, light, electric चोगा, अंगरखा- Cloak, mantle अत्ता-अत्ता (स्त्री०) माँ, मातु । Mother • सासु • बड़ी बहन। Mother-in-law, elder sister अत्तिका-अत्तिगा (स्त्री०) बड़ी बहिन, दीदी। Elder sister अनु-अण्णु (पु०) सूर्य, दिनकर। • पवन । अतति सततं गच्छति वायुः। wind. Sun, air. प्रकाश पुञ्ज भी सनत् गति शील होता है, इसलिए वह सूर्य है। • आदित्य। Lightness sun अत्य-अत्त (वि०) व्यतीत करना, बिताना। Endless, lasting to the end complete अत्यः-अत्तः (पु०) अश्व, घोड़ा, Horse अत्यज:-अचत्त (सक०) ग्रहण करना,स्वीकार करना। toleave less To accepting अत्यक्त-अचत्त (वि०) परित्यक्त से रहित। स्वीकृत, अंगीकृत। Non-abandonment, a accepted अत्यग्नि-अच्चग्गि (वि०) पाचन शक्ति युक्त। Cookingful अत्यग्निष्टोम-अच्चग्गिट्टोमो (पु०) • यज्ञ अग्नि • प्रकाश भाग। Offering of oblation into fire अत्यंकुश-अच्चंकुस (वि०) निरंकुश, उच्छंखल। वेलगाम। post the good. uncon trollable. अत्यन्त- अच्चंत (वि०) अत्यधिक, असीम, परिमित Endless, excessive, lasting to the end • नितान्त perfect. • अनंत over lasting. • वृहद very. • महत् much • अतिक्रान्तः अन्तस् सीमाम्। अत्यन्तम्-अच्वंतं (नपुं०) अतीव, अनुपमा ferfect. Complete absolur. अत्यन्तानुपलब्धिः-अच्वंताणबलद्धि (स्त्री०) • सर्वथा परिज्ञान न होना। • पदार्थ की प्रतीति न होना। Knowing of things • अत्तस्स परिदसणम्मि वि लद्धी णो संभबेइ। अत्यन्ताभाव:-अच्चंताभावो (पु०) बिलकुल न होना। • अत्यंत निवृत्ति होना Being no, reform of endless • जिसका त्रिकाल में भी सद्भाव न हो। - अच्वंतं सव्वहा सब्भाव-वत्थूण For Private and Personal Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org संस्कृत - प्राकृत - हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अभावो । • कालज्ञय- अवेक्खाए पयत्थाणं सम्भावाणं णो पीई। absolute, complete not existence. अत्यन्तायोग- व्यवच्छेद:- अच्चताजोग-विवच्छेओ (पु० ) क्रिया संगत एवकार जिसका बोधक होता है वह अत्यन्तायोग व्यवच्छेद होता है। Uninterrupted continuity of actions अत्यन्तिक- अच्वंति (वि०) तीव्रतर going to much. Powerful, Sharpness अत्यन्तीन- अच्वंतीण (वि०) अत्यंत गमनशील । Prone of going. going too fast. अत्यय - अच्चय (वि०) व्यतीत हुआ समाप्त हुआ Ended • समाप्त passing acoay. •व्यय lapse. अत्यय - अच्चयो (पु० ) नाश, अभाव, क्षीण Laps • मृत्यु, मरण death. destruction. • दंड, दोष Killing अपराध । उपसंहार, अतिक्रमण evil. • अवसान conclusion. • उपस्थिति • भय danger Fault, offend अत्ययकर- अच्चययर (वि०) हानिकारक, क्षयकारक Lapsed • उपसंहारित। of benced Faulted अत्ययित अच्चइअ (वि०) उलंघित, अतिक्रमित • क्षयित exceedbod. • अपराधित। surpassed. Crossover, Jumpover • बढ़ा हुआ अग्रगामी Crossed, going in front अत्ययिन्- अच्चइण (वि०) आगे बढ़ा हुआ • प्रगतिशील। surpassing Going infront अत्यर्थ अच्वत्थ (वि०) अत्यधिक विशेष बहुत भारी । exorbitant. Very heavy अत्यर्थ-अच्चरथ (नपुं०) अर्थाभाव । exceedomg;u अर्थशून्य • प्रयोजन रहित । Meaningless अत्यर्थम् अच्वत्थं (नपुं०) अतिशय, अनुपम very much. • श्रेष्ठ very great. • प्रयोजन मूलक Plenty meaningful Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 51 अत्यल्प - अच्चप्प (वि०) बहुत थोड़ा। थोड़ा | Vrey small, a little अत्यक्ल - अच्चल्लो (पु० ) अत्यंत खट्टा • अक्ल पूर्ण Very sour अत्यष्टी - अच्चट्टी (स्त्री०) छंद विशेष, जिसमें सतरह अक्षर होते हैं A figure of speech अत्याकार - अच्चायार (त्रि०/वि०) दीर्घाकार contempt. Having big size अधिक फैला हुआ। अत्याकारः-अच्चायारो (पु० ) तिरस्कार, Derision of other अत्यागिन् - अच्चागी (वि०) भोगीए स्वच्छंदचारी । Eated, selfwilled अत्याचारः - अच्चायार (वि०) आचार उपेक्षा वाला । व्यभिचारी, दुराचारी negligent दूषितवृत्ति युक्त । One who transgresses, deviats unchaste अत्याचारः - अइ- आयारा (पु० ) अन्याय • अपराध । अधर्माचरण • पापजन्य कार्य करने वाला पुरुष । Transgression in fidelity, going astray For Private and Personal Use Only अत्याचारिन् अइ आयारि (वि०) दुष्ट, अपचारी Guilt • दुरात्मा Sinful • आचार विहीन । Unchaste, definition अत्यादित्य- अच्चाइच्च/अइ-आइच्च (वि०) तेजस्वी • प्रभा जन्य • कान्ति युक्त। Refulgence ful, radiance अत्याय- अइआय (वि०) अतिक्रमण, उल्लंघन Going over, lapse अत्यायः - अइ- आओ (पु०) उपद्रव, उल्लंघन । Going over, guilt violation अपराध trancegression. दुराचार · अत्यारुढ़ - अइ-आरुढ (वि०) पूर्ण आरूढ़ अधिक वृद्धिगत | Ascending too high अत्यारुढम् - अइ- आरूढं (नपुं०) उच्च, अभ्युदय • विशेष अधिगत। A very high position. Rise, prosperity अत्यासादना अइ-आसायणा (खी०) • परिभव जीवादि ण परिभव। Humiliation of Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 52 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश soutetc. • पाँच अस्तिकाय, छह जीवनिकाय, पांच महाव्रत, पांच सुमिति और तीन गुप्ति ये तैंतीस अध्यासादना हैं। अत्याहितम्-अइ-अहिअं (नपुं०) प्राण हानि, विपत्ति, पीड़ा, कष्ट agreat calamity. Soulless • भय donger. • व्याकुल भाव। Pain, injury अत्युक्ति:-अइ-जुत्ति/अइ उत्ति (स्त्री०) झूठी प्रशंसा • अतथ्य वर्णन। gyperbole. Taking withone another अत्युक्तया-अइ-उत्ता (स्त्री०) एक छंद विशेष। A figure of speech अत्युत्कंठा-अइ-अक्कंहा (स्त्री०) • विशेष प्रतीक्षा • अधिक चिंता। Ardently longing अत्युदार-अइ-उआर (वि०) पूर्ण उदार, निर्दोष • अधिक सज्जनता। Very splendid अत्युन्नत-अइ-उण्णअ (वि०) उत्तम, उच्च • उत्तम • प्रांशुतर। Great, high अत्यूहः-अइ-ऊहो (पु०) तर्कसंगत विचार निष्ट . प्रबल चिंतन। deep meditation. Reasonable युक्ति युक्त • नीलकंठ A name nelkantha अत्यूहा-अइ-ऊहा (स्त्री०) तर्कशीला, विचारपूर्णा • चिंतना। a gallinule. Reasonable woman अत्र-अत्थ (अव्य०) यहाँ, इस स्थान पर, इसमें। in this place. Hear • दृष्टान्त या उदाहरण के लिए भी 'अत्र' का प्रयोग होता है। matter, case. • अत्र का अर्थ अन्तराल अनन्तर या पश्चात् भी होता है। अन्नंतर-अत्यंतर (क्रि० वि०) इसी के मध्य। Middle in under अत्रत्त-अत्थत्त (क्रि. अव्य०) यहाँ का, इस स्थान का, यहाँ उत्पन्न। in this place. Veneis palace अत्रप-अत्तव (वि०) लज्जा, अविनीत, अशिष्ट, 377977 impudent. inumodest Shameless अत्रभवत्-अत्थ भव (वि०) पूज्य, मान्य। an honorific opithetr meaning. worthy. अत्रस्त-अत्थत्थ-(वि०) निर्भय। Without fear अत्राणम्-अत्ताणं (नपुं०) संरक्षण का अभाव, असुरक्षा। Unprotection अत्राणभयम्-अत्ताणभयं (नपुं०) संरक्षण के अभाव में भय होना। Doing fear in unprotection अत्रि:-अत्ति (पु०) अत्रि ऋषि। A sage of Atri अत्रिजात-अत्तिजाओ (पु०) चन्द्र, शशि। ful inoon. Moon अत्रिनेत्रज:-अत्ति-णेत्तओ (पु०) चन्द्र, शशि। Moon अथ-अह (अव्य०) प्रश्न, आरंभ here. • विकल्प, या, अथवा Now, then • संशय • निरंतर • मंगल properly speaking. . प्रयोजनभूत, इस तरह, इस प्रकार अब। . शुभ-संवाद usually followed. • पश्चात, मानो कि so also. • शुभसंभाषण Air, introducing something new at the begining of a sentence • अथाथो च शुभे प्रश्ने स कल्याणारम्भसंशये 'इति' विश्वलोचन। अथकिम्-अह कि/किं (अव्य०) स्वीकार। और क्या? ठीक ऐसा ही। What else अथकिल-अह किल (अव्य०) इसके अनंतर, निश्चय ही, इसके पश्चात् what else • तदनंतर अथच-अह य (अव्य०) किं वा, और भी, फिर भी, तथापि। But if अथर्वः-अथव्वो (पु०) अथर्ववेद • एक ऋषि A Atharvan veda अथर्वणि-अथव्वणि (पु०) वेद जानने वाला ब्राह्मण, पुरोहित । versed veda. Knowing to veda's Brahma अथर्वन्-अथव्वो (पु०) पुरोहित, विप्र a priest who has to worship • उपासक। Priest अथर्ववेद-अथव्व-वेयो (प०) वेद विशेष वेद ग्रन्थ। The Atharva veda For Private and Personal Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 53 अथर्वशिख:-अथव्व-सिहो (पु०) siva. • शिव, शंकर • महादेव। Siva, Sankara, Mahadeva अथवा-अहवा/अधवा/अदुवा (अवय०) या, वा तथा फिर, पश्चात्। if. nowif Or, end . अधिकतर, क्योंकि and, also But if अथवा तु-अहवा उ (अव्य०) तो फिर, तथापि। . या तो orwhy.orperhaps. Or else, or rather अथात्र-अहत्त (अव्य०) इसके पश्चात. यहाँ इस समय। Moreover • तदनन्तर • तो भी, तथापि। अथान्यदा-अहण्णया (अव्य०) कदापि, कदाचित्। When • इसके अनंतर भी, तदुपरान्त । Sometime अथापकृष्-अहाव-किस (वि०) अपकर्षण। Removing drawing अथाप्रवृत्तकरणम्-अहापउत्तकरणं (नपुं०) गिरना down. extracting. अथेति-अव्हेइ (अव्य०) इसके पश्चात भी। तो भी। After now अथैकदा-अहेगया (अव्य०) इसी तरह, इसी प्रकार . कुछ दिन बाद| After some time अथो-अहो (अव्य०) अथ, अथवा, या or rather. Orwhy. • आश्चर्य Moreover अद्-अद (सक०) खाना, निगलना। to devour. भक्षण करना to destroy • भोजन करना। To eat अद-अद (वि०) दन्त हीन। Teethless without tongue भदत्त-दक्षन गत। अदत्त (वि०) अपछत, टूटा, छीना • संगृहीत । Not given अदत्त-क्रिया-अदत्त-किरिया (स्त्री०) चोरी में लगना, चोरी करना। Secretsexualenjoyment, addicted to theft, a confirmed theif अदत्त-ग्रहणम्-अदत्तग्गहणं (नपुं०) बिना दिए हुए ग्रहण करना। Taking without given अदत्त-भाग:-अदत्तभागो (पु०) अपहृत का कारण। Cause of taken away अदत्ता-अदत्ता (स्त्री०) अविवाहिता। an unmarried girl. Not married girl अदत्तादानम्-अदत्तादाणं (नपुं०) पराई वस्तु का ग्रहण करना a gift one who takes whatnos not been given away. • स्वामी की आज्ञा बिना लेना। Taked another thing is of without given • अदिण्णत्थो गहणं परिणामो अदत्तादाणं। • अदत्तस्स अदिण्णस्स आदाणं ग्रहणं अदत्तादाणं। • चोरी • स्तेय Thief . अदत्तादान प्रत्यय-अदत्तादरण-पच्चयो (पु०) अप्रदत्त का ग्रहण। Takedof not given• अदत्तस्स आदाणं गहणं अदतादाणं सो चेव पच्चओ अदत्तादाण-पच्चओ (धव० 12/281) अदत्तादान-विरमणम्- अदत्तादाण-विरमणं (नपुं०) • अप्रदत्त ग्रहण से विरमण। Desisted with not given • अदत्त का त्याग। One who has given up not given things uit सयं गेण्हेज्ज अवरं णो वि। अदत्ताराया-अदत्ताराइ (वि०) चारा करन वाला। Thiefing अदनम्-अदणं (नपुं०) भोजन, असन। Eating अदनीय-अदणिज्ज (वि०) अजन योग्य। • भोज्य, खाद्य, खाने योग्य। To beeat अदन्त-अदंत (वि०) दन्त विहीन, दशन मुक्त • अत् अन्त युक्त प्रत्यय Toothless • अकारांत जिस शब्द के अंत में 'अ' स्वर हो। ending in अदन्तः-अदंतो (पु०) जोंक। Joke अदन्त-धोवनम्-अदंत धोवणं (नपुं०) दन्त प्रक्षालन न करना। Not cleam of teeth. साधु की एक क्रिया। Who jain sages not clean of teeth अदन्तमलव्रतम्-अदंतमणव्वयं (नपुं०) दांतों का मैल नहीं निकलना। Not throwing teethdirt अदन्त्य-अदंत (वि०) दांतों के लिए हानिकारक। Injured for teeth's For Private and Personal Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 54 www.kobatirth.org अदभ अदब्भ (वि०) प्रचुर, विपुल, पर्याप्त । Abundant, plentiful अदम्भ - अदंभ (वि०) विशाल, प्रचुर । large. Very much. • रमणीय, स्वच्छ अदम्भा विशाला स्तम्भास्ते- अदम्य - अदंभ (वि०) पर पराभव रहित । • वशीभूत नहीं । not scanty plentiful. Humiliation less अदय अदय (वि०) दया रहित Lack of courtesy • दुष्ट, दुर्जन Bad, corrupted, wicked person अदल- अदल (वि०) दल रहित, जिस वृक्ष में पत्तों का अभाव हो Partless, leafless tree अदर्शनम् अदसणं (नपुं०) सम्यक्त्व वर्जित Not · samyaktva ́s • अनावलोकन अदृष्ट, लुप्त । No seeing elision दृगावरण- सामान्योदयाच्चादर्शनम्। (ज० 2/6/6) • अदंसणं च असद्दहणं । • अदंसणं अर्चितणं च । Not seeing and unknown अदर्शिन् अदसि (वि०) अदृष्ट, लोप युक्त । अदर्शनता, अभावता, लोपता। No seeing, elision ful अदस्- अद (सर्व०) यह There, that one who is · अदातृ अदाइ (वि०) कृपण, कंजूस, नहीं देने वाला। Not given, pitiable, miserable अदादि-अदाइ (वि०) अद से प्रारंभ होने वाली धातु । दूसरे गण की धातुओं का समूह having 'अद्' at the head. Giving in 'अद्' अदाय अदाय (वि०) अदान, अप्रदाता, हिस्से से विमुख । जो अंश / भाग का सहभागी न हो। Not giving अदायाद अदायाद (वि०) जो हिस्से का अधिकारी न हो । not entitled to bean heir उत्तराधिकारी से रहित Not adminis trator अदायिक- अदाइग (वि०) उत्तराधिकारी से विहीन । Administratorless संस्कृत- प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अदिति अदिई (खी०) निपुण बाला good gir. • योग्य कन्या Infinity, greatest, great daughter ● कश्यप की स्त्री, देव मातु। A wife of Kasyapa, god mother एक नक्षत्र विशेष A Naskatra अदिति - अदिई (वि० ) अखंडित • पूर्ण Ful, infinity - Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir अदिति नंदन:-अदि-णंदणी (पु०) देव, सुर • असुर the doddess aditi divine being. God. divine being. अदित्साप्रत्याख्यानम्-अदिच्छा पच्चक्खाणं (नपुं०) Without gived given देय वस्तु का दाता की इच्छा बिना त्याग। दारं इच्छा दिच्छा जो दिच्छा तए चागं । अदित्सु - अदिच्छु (पु० ) कृपण, कंजूष । pitiable hele less. अदीक्षा- अदिक्खा (स्त्री०) दीक्षा का अभाव। One who no conservated to any act दीक्षा न लेना । अदीक्षाब्रह्मचारी-अदिक्खाबंहयारी (वि०) गृहस्थाश्रम में रहते हुए ब्रह्म का अभ्यासी । Getting to Brahma, Lived in house अदीन-अदीण/अदिण्ण (वि०) दैन्य रहित उत्तम, श्रेष्ठ • धनी। Not oppressed walthful अदुर्ग-अदुग्ग (वि०) सुगम, सहज प्राप्त सरलता युक्त । not dificult of access. Sincere, simple अदुष्ट- अदुट्ठ (वि०) योग्य, निपुण । • सज्जनता युक्त • दुष्ट प्रकृति से विहीन । Capable, reddy अदुष्टभावः अदुभावो ( पु० ) सज्जन भाव । समीचीन परिणाम सरल विचार Simple thought अदून अदूण (वि०) पूर्ण निर्दोष, कुलीन faultless, great fanily. • अहीन । not weak. अदूना - अऊणा ( स्त्री०) पूर्णा, योग्या । capable women. • धीरा Fulcoman अदूरअदूर (वि०) निकट, समीप । not distant. near. For Private and Personal Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अदूरवर्तिन्-अदूर-वट्टि (वि०) निकटवर्ती, समीपस्थ। सन्निकटस्थ latnogreat distance from. Not for अदृश- अदिस (वि०) दृष्टिहीन, अंधा। not seen Invisible • णत्थि दिगो/अक्खी जस्सिं blind sightless अदृष्ट-अद्दिट्ट (वि०) अदर्शनीय, अनवलोकित अगोचर । not seen be fore. अदृष्टम्-अदिकं (नपुं०) भाग्य हीन, the invisible one Unseen अदृष्ट-दोष-अहिटु दोसो (पु०) पुष्ट/पीछे भाग से दर्शन। Before seen • पीठ पीछे आचार्य के दर्शन करना। अदृष्ट-पार-अदिट्ठपार (वि०) अगाधके उस पार • अपार के पार। Not experienced bank अदृष्टफलम्-अदिट्ठ-फलं (नपुं०) शुभाशुभ कर्म वाला फल। that of which the consequences are not yet visible. Sinunsinful • अदर्शन परिणाम। Unseen thought के पश्चात्। Unseen time, before time अदेश-काल-प्रलापी-अएस-कालप्पलावी (वि०) बिना कार्य के भी भविष्य की बात कहना। Future thought of without work अदेसस्थ-अएसत्थ (वि०) अनुचित स्थान युक्त। अप्रदेशस्थ। अनुपयुक्त स्थान वाला। Improper placeful, having to unsual अदैव-अदेव (वि०) पुरुषार्थ, विहीन, भाग्यहीन। . अभागा। Fateless, down by fateless अदोष-अदोस (वि०) निर्दोष frce from faults • शान्त • प्रशान्त • अनुपम • स्वच्छ। Pure, faultless, from passions, purified अदोष-काल-अदोसकालो (पु.) उत्कृष्ट समय। अनुकूल वातावरण। Favourably time, agreeable time, अदोष-नीति-अदोस-णीइ (स्त्री०) युक्ति युक्त। तर्कसंगत, sutable though. • उचित विचार • उत्कृष्ट सूक्त। • सुकुमाल नीति • परम न्याय • समुचित चिंतन। Great thinking reasionable अदोष-भाव-अदोस-भावो (पु०) विशुद्ध परिणाम। • पवित्र भाव • काव्यगत निर्दोष विधि। Pure act, faultless अद्ग-अग्गो (पु०) देव/अमर को दान। . उचित . सम्यक् God to giving, great अदगा-अग्गा (अव्य०) प्रचुर, पर्याप्त।स्पष्ट • उचित। सचमुच • सम्मुख Full, surely, clearly, __ - indeed अद्धः-अद्दो (पु०) मार्ग, पथ, पंथ। Way अद्धा-अद्धा (अव्य०) समुचित योग्य। Surely, Clearly• नि:संदेह • अवश्य Indeed अद्धाकाल:-अद्धाकालो (पु०) समयादि रूप काल • अढाई द्वीप में प्रवर्तमान काल। Doing a time in Adhadadhapa• सम्म्-लक्खणो कालो A time kind अद्धापल्य:-अद्धापल्लो (पु०) • असंख्यवर्ष कोटी अदृष्टवत्-अदिट्ठवं (वि.) भाग्यवान • सौभाग्यशाली। Outcome of the actionful अदेय-अदेय (वि०) अप्रदत्त, नहीं दिया गया। No gived अदेय-दानम्-अदेयदाणं (नपुं०) अदत्तादान। Not gived any think's अदेव-अदेव (वि०) अपवित्र, अशद्ध • देव विहीन। ___not divine. Unpure, Pureless अदेव-कुल:-अदेवकुलो (पु०) अपवित्र कुल dureless to mily अदेव-दष्टि-अदेवदिद्रि (स्त्री०) दयनीय परिस्थिति। गंभीर दृष्टि • अपवित्र दर्शन। Seeing of impure अदेश:-अदेसः (पु०) कुदेश, अनुचित स्थान। Improper place, wrong place. अदेश-काल:-अएसकालो (पु०) अवसर को नहीं देखना wrong place and time • समय For Private and Personal Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 56 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश समय। A time of kind • अद्धापल्य के जिसमें उपमान के ऐसे गुणों का उल्लेख किया प्रत्येक का खण्ड को सौ वर्षों के समयों से जाता है,जो उपमेय में कभी भी विद्यमान न हो गुणित करके उनसे परिपूर्ण गड्डे को अद्धापल्य सकें। A kind of Alankar कहा जाता है। अद्यनि-अद्दणि (पु०) अग्नि आग। fireअद्धापल्योपम-काल:-अद्धा-पलिओवम-कालो gluttonous. (पु.) A time of kind • अद्धापल्य में से अद्यर-अद्दर (वि०) खाने योग्य। To eat food. एक एक समय में एक एक रोमखंड को voracilous. निकालते हुए समस्त रोमखंडों के निकालने में ___ अद्य-अद्द (वि०) भोज्य, खाद्य | eartable. To be जो समय लगता है, वह अद्धापल्पोपम काल eat अद्य-अज्ज (अव्य०) आज, अब, इस है। • अद्धा कालोत्ति, अद्धा ति आउद्धा, सा दिन, इस समय। this day. Now, today इमाओ आणिज्जइ अओ अधकार-अज्जकार (वि०) आज। to day अद्धापलिवोपम-कालो। अद्य-काल- अज्जकालो (पु०) साम्प्रत, आज का अद्धाप्रत्याख्यानम्-अद्धा-पच्चक्खाणं (नपुं०) • मुहूर्त समय • वर्तमान काल। Time of today, या दिन के मान का त्याग। अद्धा कालो तस्स present time पच्चक्खाणं चागं च। Living of day अद्यतन-अज्जअण (वि०) आज हुआ। • आज जो हुआ। from to day • वर्तमान काल Of measure अद्धा-मिश्रिता-अद्धा-मीसिआ (स्त्री०) दिन एवं रात today प्रत्युत्पन्न till today • इस समय mortern. • आज से सम्बन्धित । का मिश्रित भाग। Mixed part of day pertaining. and night अद्धासमय-अद्धासमयो (पु०) अद्यतनीय-अज्जयणिज्ज (वि०) आधुनिक • इस काल का अविभागी अंश। काल का निर्विभाग काल से सम्बन्धित Of with today अंश। Not mixed part of time अद्यत्वे-अज्जत्ते (अव्य०) अब, इस समय, साम्प्रत। अद्धासागरोपमः-अद्धासागरोवमो (पु०) दश Now, today कोडाकोडी अद्धापल्यों के प्रमाण काल का नाम। अद्यवा-अज्जवा (अव्य०) आज की Today A time kind अद्यश्वीना-अज्जस्सीणा (स्त्री०) आज-कल में जन्म अद्धास्थानम्-अद्धट्ठाणं (नपुं०) काल विकल्प, समय, देने वाली स्त्री। Growing up today आवलि, क्षण, लव मुहूर्त आदि का स्थान। अद्याद्य-अज्जाह (अव्य०) आज, इस प्रकार। Time place. time part... अद्यापि-अज्ज वि/अज्जा वि (अव्य०) अब तक भी। अद्भुतम्-अब्भुयं (नपुं०) अपूर्व, विलक्षण। आज भी। of today Till now, today Wonderful • अद्भुत रस। • आश्चर्य A अद्यावधि-अज्जावहि/अज्जोहि (अव्य०) आज से kind of Rasa, Marvellous लेकर from to day • अब से। Up to अद्भुत-रस- अब्भुअ-रसो (पु०) अपूर्व रस। . day पर्व में अनुभव किए गए हर्ष-विषाद आदि की अद्रव्यम-अद्दव्वं (नपुं०) निर्धन, A worthless उत्पत्ति स्वरूप आश्चर्य जनक रस। . thing • 37064fuel an object with is विम्हययरो अपुव्वो अणुभुय-पुव्वो जो good for nothing • द्रव्यहीन • तुच्छ हरिस-विसाऊ-आइ-उप्पत्ती-सो अब्भुअ-रसो Not workful, welthless man त्ति। the marvellous entiment see A अद्रि-अद्दि (पु.) पर्वत, गिरि Mountain, tree, kind of Rasa sun • वृक्ष A tree • सूर्य the sun. • अद्भुतोपमा-अब्भुओवमा (स्त्री०) अलंकार विशेष, अद्रिवने परिवसन्नि अनेक जीवा। For Private and Personal Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अदि ईश:-अद्दि ईसो (पु०) पर्वतराज। • हिमगिरि the lord of mantoims. • सक्मेदगिरि • सुमेरु। Himgiri, Sammaedgiri, Sumeru अद्विज-अद्दिअ (वि०) पर्वत से उत्पन्न हुई। Doing mountain . अदिजम्-अद्दिों (नपुं०) गेरु। red chalk अदिज:-अद्दिओ (पु०) शिलाजीत। silajeet. अद्रिजा-अद्दिआ (स्त्री०) पार्वती, गौरी, हिमपुत्री। Parvati, Gauri, daughter of mountain Himalaya अद्वितनया-अद्दितणया (स्त्री०) गौरी, पार्वती। Gauri, Parvati अदिनाथ:-अहिणाहो (पु०) ऋषभ, नाथेयज • शिव • महादेव Risbha, Siva आदिभित-अद्दिहि (पु०) इन्द्र,शक्र, पुरंदर। India अद्रिमति-अद्दिमइ (पु०) ऋषभ, आदिनाथ Risbha. • शिव, शंकर Siva. अद्रिराज:-अद्दिरायो (पु०) हिमराज, हिमगिरि • सम्मेदशैल। King of Mountain . सम्मेदाचल। samedachala अद्रिराजक:-अद्दिराअओ (पु०) हिमगिरि . सम्मेदगिरि। a king of mountains. अद्रि-शासिन्-अद्दि सासि (वि०) पर्वत शासित • गिरि शासित। ruled of mountains. अद्रिशासिना-अद्दि-सासिणा (स्त्री०) नदी, गंगानदी। River Ganga अद्रिसंगुप्त-अद्दि संगुत्त (वि०) गिरि संरक्षित पर्वत कूटों से युक्त, पर्वत श्रृंखला बद्ध। Hiltopful mount, row of mountain अद्रिसुता-अद्दि सुआ (स्त्री०) पार्वती, गौरी • गिरिजा •हिमनंदिनी। Gauri,Girija,daughter of mountain अद्रिसानु:-अद्रिसाणु (नपुं०) गिरिकूट, पर्वत शिखर •विविध गिरिशिखा mountain peak . उन्नत चोटी। Mountain hill, hilltop • अद्रिसार:-अद्दिसारो (पु०) पर्वत सार the essence of moun ton • उन्नत कूट• शिखरमाला। Top of mountain अद्रिहृदः-अद्दिहिओ (पु०) गिरि, तालाब, पर्वत पुष्कर। Mountain, pond अद्रोह:-अद्दोहो (पु०) मृदु, सरल। स्वच्छ • शान्त भाव। A bsence of malice. Pure. illfeeling mildness. अद्वय-अद्दय (वि०) अनुपम, उत्तम, श्रेष्ठ। • अद्वितीय, उत्कृष्ट not two. with out second • एकमात्र। Elevated, excellent अद्वयः-अद्दयो (पु०) बौद्धदर्शन का एक पक्ष। A Buddhist act अद्वयम्-अद्दयं (नपुं०) परब्रह्म। Parbramha अद्वितीयः-अद्दिईय/अदईय (वि०/त्रि०) अपूर्व, असाधारण, एकमात्र without a second. • एक स्वभाव। matchless. • अनन्य peerless. • परम • उत्कृष्ट • अनुपम Only one, excellent अद्वितीयम्-अहुइयं (नपुं०) परमात्म स्वरूपalone. Parmatma. अद्वेषः-अद्देसो (पु०) अप्रतीति परिहार। faultless अद्वेष्टम्-अदृट्ट (नपुं०) मित्र, सखा। friend. अद्वैत-अद्देउ (वि०) द्वैत हीन, एक समान। not dual. • अपरिवर्तन। अनन्य वाणी। . एकमात्र equable. • अनुपम peerless. Excellent thought अद्वैतः-अहुओ (पु०) अद्वैतवाद। • एक ब्रह्मवाद, परमब्रह्म स्वरूप। A thoughtof Adevta, Brahma-vada अद्वैतवाक्-अहुअ-वाअ (नपुं०) अद्वैतवाद • परमब्रह्मस्वरूप का ज्ञान। Brahmavada, Knowledge of Prambrahma जिसमें परमब्रह्म को विशेष महत्त्व दिया जाना। अद्वैतवादिन्-अहुअवाइ (वि०) ब्रह्म स्वरूपवादी, जो ब्रह्ममय प्रतीति को विशेष महत्त्व देता है। A thought of Brahma अद्वैतसम्वाद-अहुअसंवाओ (पु०) अद्वैत का प्रसंग। Avaid conversation अधनम्-अधणं (नपुं०) चलितवृत्त, चरित्र हीन • A..at For Private and Personal Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश निर्धन। With a wavering covered, poor, Not rich, Not conduct अधम-अधम (वि०) नीच, जघन्य the lowest. • निम्न vilest. meanest. Lower. very bad. अधमकरम्-अधमकर (नपुं०) हस्त का निचला भाग। A lower part of hand अधमप्रवृत्तिः-अधमपउत्ति (स्त्री०) नीच भाव . जघन्य परिणाम। the lowest chang. Lower act अधमभृतक-अधमभियग (वि०) porter. • द्वारपाल groom. • द्वार का पहरेदार। Doorman अधमर्ण-अधमण्ण (वि०) ऋण युक्त • कर्जदार। Debtor अधमांगम्-अधमंग (नपुं०) चरण, पाद, पैर। Foot अधर-अधरो/अहरो (पु०) ओष्ठ, नीचे का होठ। lip under • नीच प्रवृत्ति निम्न स्वभाव Lower movement अधर-अधर (वि०) बीचों बीच, मध्य • ऊपर House, inferior अधरदलम्-अधरदलं (नपुं०) रदच्छद। होठों का सम्पुट। Lip fold अधर-बिंब-अधरबिंब (नपं०) होंठ भाग। . ओष्ठ ufafana Lip round अधरलता-अधरलया (स्त्री०) होठों की पंक्ति . ओष्ठ संपुट। the lower lip. Lip fold अधरात-अहरा (अव्य०) नीचे में, निम्न स्थान से। Lowerer. bolow. अधरामृतम्-अहरामिअं (नपुं०) अधर रस। होठों की लालिमा the mectar of the lips. • ओष्ठ रसास्वादन। Desire lips, sparkling of lips अधरीक-अहरीकर (एक०) पराजित करता, आगे बढ़ जाना। beat down. worst To defend, to go away अधरीकृत-अहरीकय (वि०) अधरौष्ठपरिणत। Riped of lowerlips • निरादरित • असम्मानित। Unrespect, not honour अधरीण-अहरेण (अव्य०) पश्चिम दिशा। Western quarter. F lower traduced. अधरेधुस्-अरेज्जु (अव्य०) आने वाला दिन . परसों on a provious day. • पहले दिन the day be fore. Before day अधरौष्ठः-अहरोट्ठ/अहरुट्ठो (पु०) दन्तवास, दन्तच्छद। Lowerlips अधर्मः-अधम्मो (पु०) पाप। unrigkteousness. Sin • सयल-दुह-कारणं अधम्मो। . आत्म-परिणाम का अभाव। No soul nature. स्वभाव से असिद्ध Naturally not pure • मिथ्यात्व परिणाम। wicked ness • तामस dorkness. • अन्याय a guilty. • धृष्टभाव। • अनिःश्रेयस् सिद्धि। Prone to tonoguni, unprinciple, unboldful अधर्मगत अधम्मगय (वि०) धर्मविहीन हुआ। Transgression religion अधर्मजात-अधम्मजाअ (वि०) पाप जन्य। • दुष्ट प्रकृति युक्त। Sinful, bad natureful, evil minded अधम्म-तृणं-अधम्मतणं (नपुं०) चुभनेवाले कश . दुष्ट घास। Wicked grass • शैवाल। अधर्मद्रव्यम्-अधम्मद्दव्वं (नपुं०) • गमन परिणाम रहित द्रव्य। Giving rest • ठिदिकिरियाजुत्त-दव्वं गइ-हेउत्त-सण्णं ण धारएज्ज से अधम्मो/अधम्मदव्यो। • ठिइ-कारणं अधम्मो। Standing causeful • ठाण-जुदाण अधम्मो। Who gived sitting of soul and matter अधर्मास्तिकाय-अधम्मत्थिकायो (पु०) अधर्मा स्तिकाय द्रव्य, जो द्रव्य गति परिणाम से रहित स्थिति दान करें। ओं जीवं और पुद्गल द्रव्यों को ठहरने में सहकारी होती है। Fulcrumof rest • ठिइ-उवट्ठब्भगुणो। • पहिगस्स मग्गछायव्व जह सहयारी। For Private and Personal Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अधर्मिन्-अधम्मि (वि०) पापी दुष्ट। An unjust act, sinful • दुष्टप्रवृत्ति वाला • अपराधी। Unrighteousness अधःशय्या-अहोसेज्जा (स्त्री०) पृथिवीशयन • क्षितिशयन। Sleep not on the bed, Sleeping inearth• साधुओं का एक गुण। Jain sant not sleep any bed, who sleeping in earth अधस्-अहो (अव्य०) नीचे का स्थान, निम्नभाग पर। अधर असि, अधरशब्दस्य स्थाने अधादेशः। Down below. in the lower region. अधःकर्मन्- अहोकम्म (नपुं०) हीनकर्म। अध्यवसाय रहित कर्म। Uneffort karma lower's karma अधस्तन-अहोतण (वि०) निचला, नीचे का। Being under अधस्तन-दृष्टि-अहोतण-दिट्ठि (स्त्री०) निम्न कर्म. नीच कार्य • कर्मो की अध: प्रवृत्ति Being under kama's lower work अधस्तनद्रव्यम्-अहोतणदव्वं (नपुं०) निम्न द्रव्य • पृथ्वी के नीचे के द्रव्य। Lower matter अधस्तनद्वीप:-अहोतणदीवो (पु०) नीचे का द्वीप। Lower dveep अधस्तात्-अहोत्था (अव्य०) नीचे का, निम्न। down, below. Being lower, under. beneath. अधः प्रवृत्तकरणम्-अहोपउत्त-करणं (नपुं०) अधस्तन समयवर्ती परिणाम। अहापवत्त-कालं अधस्तन समयवर्ती परिणाम। • समयोत्तर क्रम से निम्न परिणाम। • हेट्ठिम-भावा Lower nature अधार्मिक-अधम्मिग (वि०) धर्मभ्रष्ट, निम्न, पापी। Non religious अधि-अहि (अव्य०) आधिक्य, उर्ध्व, ऊपर। Above, over, ever, up• ऐश्वर्य, सत्त्व • अधिकार with reference to. • मुख्य, प्रधान, प्रमुख। chief, suprem. Great, first अधि-अहि (पु०) मन का कष्ट। Pain of mind, to turn mind अधि-उष-अहिउस (अक०) बैठना, स्थित होना। To sit, to stand अधिएत-अहिएअ (सक०) पाना, प्राप्त करना, ग्रहण करना। to take. • अहिएज्ज सव्व वत्थु। . अहिए गाणसहाव-अप्पं। अधिक-अहिअ (वि०) अनेक, बहुत more • पर्याप्त additional • विपुल। plus Additional Superior, extraordinary, Higher, furthermost• अहिगा कसाया अधिकतर-अहिग-यर (वि०) दूसरे की अपेक्षा another excessive. अधिकनम-अधिगतम (वि०) सबसे अधिक, अधिक mare numberous. अधिकर्तृ-अहिकत्ति (वि०) अधिकारिणी overseer of workman. अधिकमास-अहिंग-मासो (पु०) A larger month• एक मास में एक दिन की वृद्धि। . एक वर्ष में 12 दिन और अढ़ाई वर्ष में एक मास का वृद्धि होना अधिकमास कहलाता है। • पञ्चवर्षात्मक युग के अंदर दो मास अधिक होते हैं। अधिकरणम्-अहिकरणं (नपुं०) placing at the head. • जहाँ पुरुषों को प्रयोजन प्रस्तुत हो। Ground substance • आधार। refeerence • कर्ता और कर्म द्वारा क्रिया का आधार। • प्रकरण connection • सर्ग chapter. • अध्याय। topic. chapter. • प्रस्तुति argument. • सम्बन्ध relation. • उल्लेख। • अन्वय treating of one subject • चिह्न Chapter, ginge, locativecase• सप्तमी विभक्ति-पर ऊपर। • दार्शनिक पद्धति-जिस धर्मी में जो धर्म रहता है, उस धर्मी को उस धर्म का अधिकरण कहते हैं। मनुष्यत्व धर्म का अधिकरण है मनुष्य। • अहिकियंते अत्था अहिकरणं। in grammer agreement • अत्थोत्थि पयोजणं पुरिसाणं जत्थ अहिकिज्जते पत्थूयते तं अहियरणं। . दव्वाहियरणं भावाहियरणं च। For Private and Personal Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 60 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अधिकरण-क्रिया-अहियरण-किरिया (स्त्री०) . हिंसात्मक क्रिया kill Act custom. . हिंसक उपकरणों के ग्रहण करने की शक्ति। . चक्क-खग्ग-अग्गि-गहणं अहिकियए ठावए ति। अधिकरणिक:-अहि-करणिगो (पु.) A Judge. • न्यायधीश magistrate. • दण्डाधिकारी। a government official. अधिकरणोदीरक-अहिकरणोदीरग (वि०) अधिकरणों को उदीर्ण करना। giving of a placing at the head. अधिकर्मन-अहिकम्म (नपुं०) उच्चकार्य, प्रधान कर्तव्य। a higher act. Great work power अधिकमिक:-अहि-कम्मिगो (१०) अध्यवेक्षक.कर अधीक्षक incometax officer the overseer of a market. • दुकानदार आपणक। Selsman अधिकहीन-मान-तुला- अहिग-हरिण-माण-तुला (स्त्री०) अधिक लेना और कम देना ऐसा माप। • आचौर्याणुव्रत का अतिचार। To take a lot and give low अधिका-अहिगा (स्त्री०) शोभा, कान्ति, प्रभा। _____Bright, light अधिकांग-अहिकंग (वि०) वृद्धि युक्त, अंग वाला। Worthy body अधिकाधिक-अहिगाहिग (वि०) उत्तरोत्तरए अधिक से अधिक • वृहत्तर। • बढ़ा हुआ। वृद्धि गत ही। Advanced most अधिकाम-अहिकाम (वि०) कामनायुक्त वाञ्छाशील • अधिक कार्य युक्त। of vehementa desiras. Maximum workful अधिकामिन्-अहिकामि (वि०) कामनाशील, इच्छुक • अभिलाषा जन्य।desireful. Rightful. strong desire अधिकारः-अधिगारो (पु०) अनुग्रह, अधीक्षण, निरीक्षण। • स्वामित्व Supervision, administrative supervision • tite • प्राप्ति। प्रभुसत्ता authoriry. • शासन Appointe, power, administration, part, Book part • प्रकरण, अनुच्छेद, अनुभाग। section. अधिकारिन्-अहिकारि (वि०) स्वामी, मालिक। • पदाधिकारी। having power. Superintendent • शासन करने वाला। शक्ति सम्पन्न . सत्ताधारी Administratingful अधिकारिणी-अहिकारिणी (स्त्री०) स्वामिनी, अ मालकिन • कामिनी। Owners woman, master workman • गणनाकी . गणिनी। • प्रमुखा • योग्या Mistress, to be first woman अधि+कृ-अहिकर (सक०) भरना, ग्रहण करना। To ful, to take धकृत-अहिकय (वि०) नियुक्त Set above workers • प्रतिष्ठित • स्थित • अधिकार (जन्य) Administrator, bring in power अधिकृत-अहिकयो (पु०) राजपुरुष, पदाधिकारी. शासक पुरुषIAnofficer. King's man, administratorman संभागाधिकारी आयुक्त Head of the division, head of the districts अधिकृति-अहिकइ (स्त्री०) प्राधिकार। नियुक्ति। पूर्ण प्रतिष्ठित। right, privilege. Authorization, full power man अधिकृत्य-अहिकिज्ज (वि०) उल्लेखित, विवेचित • नियुक्त with referencet. • अधिकर जन्य regarding Writed,descripted, bringing in power अधिक्रम- अहिक्कमो (पु०) आक्रमण। invassion धावा • प्रमुख Attack • प्रधान। Great first अधिक्रमणम्-अहिक्किमणं (वि०) निंदित। निक्षेपित • रखा गया • नियुक्त • भेजा गया। Insulted, censured, appointed For Private and Personal Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अधिक्षेपः-अहिक्खेवो (पु०) abuse • तिरस्कार, अर्जन, प्रापण profit • अध्ययन, प्राप्ति अपमान, निन्दा, अनादर, दोषारोपण, आरोप स्वीकृति। study • शिक्षा, उपदेश, कारण, insulting. • प्रहार • आघात, व्यवधान, हेतु। mastery Teaching बाधा। Insult, attack अधिगमत-अहिगमअ (वि०) प्राप्त होने वाला अधिगत-अहिगय (वि०) जाना गया, समझा गया। स्वीकृत, अध्ययन वाला। Geating, Gone, knowed 139 obtained. teaching • समझा हुआ learnt. • सीखा गया ___ अधिगमजः-अहिगमओ (पु०) • अधिगम या studied. • अधीत readed. • पठित। अधिगमज सम्यग्दर्शन। • जो परोपदेश पूर्वक गृहीत । study. जीवादि पदार्थों को जानने में निमित्त भूत हैं। • अधिगत-चारित्रम्-अहिगयचारितं (नपुं०) गृहीत गुरु उपदेश से तत्त्वों की प्रतीति होना। चरित्र Aguisitioncharater. • आत्मजन्य Another act of discovering of आचरण। Attained of good conduct things अधिगतजम्म-अहिगयजम्म (वि०) प्राप्त जन्म। अधिजिह्वः-अहिजिब्भो (पु०) सर्प, अहि, नाग। Acquited birth Snake a serpent. अधिगत शिक्षा-अहिगय-सिक्खा (स्त्री०) गृहीत अ अधिजिह्वाः-अहिजिब्या (स्त्री०) एक रोग जो जीभ शिक्षा । studied. • उचित शिक्षा learnt. में होता है। the uvula. A sort of अधिगत-स्थानम्-अहिगय गुणं (नपुं०) योग्य स्थान swelling of the tongue • ufafea I Capable place, useful अधिज्य-अहिज्ज (वि०) धनुष पर चढ़ाए हुए • status डोरी ताने हुए। well strung as a bow. अधि+गम्-अहिगच्छ (सक०) पहुँचना, जाना • Having the bow string up• अध्यारूढ़ा ज्या यंत्र। having the bow string आना, प्राप्त करना। • चलना • स्वीकार stretched. • अहिगतं ज्या वा। करना। to obtaine. Togo, toget at, to अधित्यक्ता-अहिचत्ता (स्त्री०) पर्वतीय भू-भाग। acquire • ग्रहण करना • अंगीकार करना। Land or the upper part of a To take mountain अधिगम-अहिगमो (पु०) पदार्थज्ञान, वस्तु स्वरूप पतु स्वरूप अधित्यक्त-अहिचत (वि.) त्यक्त, पूर्ण विसर्जित • प्रतीति acqwring properly समभूमि वाला स्थान। Gived, falsended Knowledge of things • अर्थ की अधिदन्तः-अहिंदतो (पु०) दांत के ऊपर दांत। A वास्तविकता का बोध। Knowing know tooth grown over another tooth • शिक्षा आगम उपदेश, श्रवण। Teach __ अधिदेव:-अहिदेवो (पु०) प्रमुख देव, इष्टदेव। Agamas lesson, hear • विलोचन . गणनायक। A presiding deity. स्वरूपावधारण • तत्त्वज्ञान-अहिगमो Supremegod • अधिष्ठित देव । tutelary णाण-पमाणमिति। Knowledge of tatvas deity. • प्रमुख देव। • अधिगम्यन्ते परिच्छिद्यन्ते पदार्था येन अधिदेवता-अहिदेवया (स्त्री०) विद्या देवी, सरस्वती सोऽधिगमः। • अधिगमो हि स्वार्थकार • .भारती • अधिष्ठात्री देवी। Sarasvati, व्यवसाय। • तच्चत्थ-विसयवोहो अहिगमो। Bharti, a presiding deity अभिगम-अभिगमः आगमो निमित्तं श्रवणं शिक्षा अधिदेवनम-अहिदेवणं (नपुं०) धूत पाया • जुए उपदेश इत्यनर्थान्तरम्।। (जै० 31) की चौकी। Thatplace wheredice are अधिगम:-अहिगम (पु०) वस्तुतत्त्व प्रतीति, निश्चय cast For Private and Personal Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 62 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अधिदैवम्-अहिदेवो (पु०) देवगण, भाग्य deity • इष्ट • योग्य। Capable • पूज्य देव Supremegod अधिदैवतः-अहिदेवओ (पु०) गणनायक। Totelary deity अधि+ध्या-अहिज्या (सक०) ध्यान करना, चिंतन करना, मनन करना। To meditation, to reflection अधिध्यानम्-अहिज्झाणं (नपं०) उचित ध्यान धर्म ध्यान।Supreme meditate • आत्मचिन्तन • पूर्ण परीक्षण। Supreme spirit of meditate अधिनाथ:-अहिणाहो (पु०) इष्ट देव, परमेश्वर • परमनाथ the supreme lord. • स्वामी। ruler. • नायक king. • अधिराज Leater अधिपः-आहवा । ५०) भूपति, नृपति King • राजा • आधज • स्वामी ruler. • नायक king. • शासक ruler. • प्रभु lord. • प्रधान cheif. Leader, commander • सम्राट अधिपति-अहिवइ (पु०) राजा, नृप, भूपति king • सम्राट • प्रमुख शासक • सताधिकारी। A great ruler अधिपत्नी-अहिपण्णी (स्त्री०)a fema kruke. . शासिका mistress • प्रशासिका • स्वाामना • प्रभुत्वशीला • गृहीता। A ruler recession, great ful woman, wife अधिपा-अहिवा (स्त्री०) प्रभुत्वशीला mistress. अधिपायमान-अहिपायमाणो अधिकृत करते हुए अधिकारी बनाते हुए the suprem being. अधिपुः-अहिवु (पु०) सूर्योदय • प्रभात Sunrise अधिप्रज-अहिप्पय (वि०) अधिक संतति युक्त। having many children. Very constinuous sucession अधिभित्ति-अहिभित्ति (वि०) विभक्ति का आश्रय। ___support of vibhti. अधिभुव-अहिभुव/अहिहुव (वि०) वृद्धि को प्राप्त। वृद्धि गत । Growth full अधिभू-अहिवू (पु०) master. • स्वामी, नायक, अधिकारी superior. • नृप • राजा • नाथ प्रभु। King, over lord, Leader अधिभूअ-अहिवू (पु०) सर्वभूत, समस्त प्राणियों में रहने वाला। the highestbeing. Doing in all man अहिमन्थ-अहिमंथो (पु०) अक्षिरोग। Pain in half of the head अधिमात्र-अहिमत्त (वि०) अधिक मात्रा वाला। Unlimited • अपरिमित beyond measure. • अत्यधिक। विशेष। excessiv, inordinate. अधिमास:-अहिमासो (पु०) अधिकमास। A longer month • मलमास, जिसमें शुक्ल प्रतिपदा से लेकर अमावस तक संक्रान्ति न हो। लौद का महिना, शुभ कार्य या मांगलिक कार्य के लिए निषिद्ध महिना। अधिमांसक-अहिमसणो (पु०) दंतरोग, पायरिया। A pain of tooth अधियज्ञ-अहिजण्णो (पु०) प्रमुख यज्ञ। • श्रेष्ठ यज्ञ । Principal sacrifice. • विशेष आहूति । Causing suchsacrifice Highest sacrifice अधियोग:-अहिजोगो (पु०) उत्तम योग, ध्यानाग्र संयोग। Supreme meditate अधिरथ:-अहिरह (वि.) आरुढ़, स्थित। Ascended mainted अधिरथ:-अहिरहो (पु०) सारथि, सूत • कर्ण के foarsit Arfai On a car, a father of karna अधिराज:-अहिराया (पु०) चक्रवर्ती। Sovereign king • परमावश्यक, सम्राट suprome ruler, anemperor. • पंचसय-रायसामी अहिरायो (जै० 39) • पांच सौ राजाओं का प्रमुख। अहिरायो होदि कित्ति-भरिददिसो। (ति० 1/45) king, head, lord. अहिराज्यम् -अहिरज्ज (नपुं०) सर्वोच्चशासन • उत्तमशासन। A sovereign ruler. Supreme ruler For Private and Personal Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अधिरूढ़-अहिरूढ (वि०) आरूढ हुआ, स्थित हुआ, अधिविना-अहिविण्णा (स्त्री०) दूसरी पत्नी, एक के चढ़ा हुआ, बैठा हुआ। mounted. होते हुए भी दूसरी पत्नी को लाना। One ascended. अहिरूढमाणो सारही रहं णएइ। whose husband marries another अधिरुह-अहिरोह (सक०) बिठाना, स्थापित करना, when she herself is alive सवार करना। to Stand. to setup. to अधिवेदनम्-अहिवेयणं (नपुं०) दूसरा विवाह करना। ralse. marrying an aolditionast wife अधिरोपित-अहिरोविय (वि०) ऊपर बिठाया गया, अधिवेदनीया-अहिवेयणिज्जा(स्त्री०) दूसरा विवाह assended. उच्च स्थान पर स्थित हुआ,रखा करना। marrying anadditionalwife. हुआ। Upper seated • गृहिणी के होते हुए अन्य को सपत्नी बनाना। अहिक्क्रु ह-आहेरोह (अक०) चढ़ना, आरुढ़ होना Marrying other woman To ascend अधिवेश:-अहिवेसो (पु०) समारोह, अधिवेशन • अधिरोह-आहेरोह (वि०) चढ़ने वाला, riding on संगोष्ठी saminar. Festival अधिरोह:-अहिरोहो (पु०) अतिक्रम agcent. • अधिवेशनम्-अहिवेसणं (नपुं०) समारोह। उच्च स्थान greatplace. • प्रासाद। King Festival अहिवेसो ति अहिवेसणं समारोहो। palace विशेष आयोजणं। अधिरोहणम्-अहिरोहणं (नपुं०) चढ़ना, सवार होना, अधिश्रयः-अहिस्सओ (पु०) आधार, आश्रय, आराम। स्थित होना। ऊँचे स्थान पर चढ़ना। Side, • आराम करना। Support, to hoting ascend, mount अधिश्रयवाम्-अहिस्सणं (नपुं०) गरम, उष्ण। अधिरोहिन्-अहिरोहि (वि०) आरुढ़ हुआ, स्थित हुआ। उबालना, तप्त करना। heating. बैठने वाला। mounting. Rider, अधिश्रयणी-अहिस्सयणी (स्त्री०) warming .. ascending रसोई घर • पाकशाला। boiling home. अधिरोहिणी-अहिरोहिणी (स्त्री०) नसैनी, लकड़ी से • चूल्हा A oven. Fire place. • पाक निर्मित पाद सोपानी। A lader. flight of करना। Kitchen, to ripe steps. अधिश्रित-अहिसिअ (वि०) • तत्पर, उद्यत • अधिवचनम्-अहिवयणं (नपुं०) नाम लेना, पक्ष आश्रित • आधार भूत। Attached, रखना, बोलना, प्रतिवचन। Relate of Supported name, talk repes, say • समाधान अधिश्री-अहिसिरी (स्त्री०) उच्च प्रतिष्ठा, उन्नत लाभ। appellation. • स्पष्ट निरूपण |speaking Of immense dignity • लक्ष्मी की in favour of प्रमुखता। Fortuneful अधिवासः-अहिवासो (पु०) निवास स्थल, आवास। अधिष्ठ-अहिट (वि०) स्थित, उपस्थित Standing. A bode. गंध मालादि द्वारा किया जाने वाला • रोपित being near. Seated, लेप। Scenting. • सुगंधित प्रसाधन। presided Application of perfumes. • समुचित अधिष्ठ-शरीरम्-अहिट्ठ सरी (नपुं०) • सुकुमार सुरभि। • सुगंधित रखना। Resience, To देह very handsome body • शरीर की persuade मृदुता। Very delicate body अधिवासनम्-अहिवासणं (नपुं०) सुरभित रखना। ___ अधिष्ठानम्-अहिट्ठाणं (नपुं०) • परिनिर्वाण • Scenting with perfumes. • सुगंधित नगर • चक्र Twin, Standing place, रखना। • उचित निवास। • यथेष्ट आवास seat शासन • आवास, निवास residence • उच्च प्रासाद। Royal palace For Private and Personal Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 64 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश • सन्निधी, संग, संगति। Residence. पद, प्रतिष्ठा Authority power • उपनिवेश place • आसन seat. • प्रभाव Setting, respect अधिष्ठात- अहिटुत्तु (वि०) अध्यक्ष, पीठाधीश . प्रमुखा supreme. Presidential, suprintendent अधिष्ठातृदेवी-अहिट्ठति-देवी (स्त्री०) • कुलदेवी femaly deity. • प्रमुख देव। पूज्य देवी। Tutelary deity, to be worshipped deity अधिष्ठित-अहिट्ठिअ (वि०) स्थित, विद्यमान sta nding. • स्थापित being • अधिकृत Looked upon • परिरक्षित prossessed. • सुरक्षित watched over. • अधीक्षित। quarded. • आरूढ़ किया गया • बिठाया गया। Ascended, standed अधि+स्था-अहि-ट्ठा /अहिचिट्ठ (अक०) बैठना, to seat. स्थित होना to slay • ठहरना to live. • रहना। अहिचिट्ठए राया रायभवणे णियपरिजणेहिं सह। अधीट्-अहीड (पु०) स्वामी, प्रभु। • सत्ताधीश। राजा King अधीत-अहीअ (वि०) पढ़ा हुआ।योग्य well read. • सम्मानित पूज्य proficient in Studied, honoured respected अधीतिन्-अहीइ/अहीई (वि०) remembraed. • पढ़ने वाला छात्र । पढ़ी गई | well read. • रचित maded. • पठित। अध्ययन की गई। Studying student, studied अधीन-अहीण (वि०) स्वाधीन dependent on. • आश्रित, निर्भर । surppreted. अधिगतम् इन प्रभुम्। अधीनता-अहीणत्त (वि०) दासता। आश्रय युक्त। Dependention अधीनस्थ-अहीण? (वि०) आश्रित रहने वाला। . आधार युक्त। दूसरे के आधीन। • पराधीन। dependent on. अधीयान-अहीजाण (वि.) चिंतक वेदपाठक thinker • FA182147 I learhed studyful. अधीयान:-अहीजाणो (पु०) वेदपाठक learned . स्वाध्यायी। Studied the vedas or Aagamis अधीयान:-अहीजाणो (पु०) छात्र • विद्यार्थी। Student अधीर-अहीर/अधीर (वि०) • व्याकुल • उत्तेजित, उदविग्न। Not fixed, unsteady• धैर्य रहित, चपल, निराश। • अस्थिर • असंतुलित। • मूर्ख • मूढ़ flossh • अज्ञानी। Not wise, unknown अधीरात्व-अहीरत्त (वि०) चपलता युक्त • उत्तेजवान् . निराशा युक्त Unsteadyful, hopelessness अधीर-दृष्टि-अहीरदिट्ठि (स्त्री०) • चंचल दृष्टि a capricious eye • चलायमान चित्त। confused rind. • स्फुरित नयन वाला। • अक्षि में निराशा • उदासीनता युक्त दृष्टि। A mind of not fixed, a eyes of throbbed, indifferen ful अधीरा-अहीरा (स्त्री०) चंचला, चपला With fickle woman • कलहप्रिया। • गंभीरता रहित quarretome mistrees. • अति व्याकुला। • बिजली, विद्युत। • नायिका का एक भेद। Light, apart of heroine, heroine in a drum अधीश:-अधीसो/अहीसो (पु०) स्वामी, राजा। • नरपति, अधिपति A supre me lord. . पूज्य • श्रेष्ठ । उत्तम • प्रधान। King,Great man अधीश्वर:-अहीसरो (पु०) प्रभु, राजा, स्वामी। अहीसरो ति राया-णिव-अहिवई-अहीस पज्ज-सामी-पुढवीपालग-णरेसरो। King of अधीष्ट-अहित (वि०) पूजित, सम्मानित। • प्रार्थित, याचित, • गौरवशाली • पूजनीय। Honoured, respect, Praised, treated with respect For Private and Personal Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अभीष्टः-अहिट्ठो/अहिट्ठो (पु०) कर्त्तव्य पद । प्रतिष्ठा। • इच्छित disered. • वांछित wished. • चाहा गया। Seat, abode, in habit अधुना-अहुणा (अव्य०) अब, इस समय, साम्प्रत। • यहाँ पश्चात, फिर। • सम्प्रति। Now at this time, to be, before अधुनातन-अहुणायण (वि०) आधुनिक, वर्तमान कालिक।now. Moderm• इसी समय होने वाला at this fine अधोगत-अहागय/अहोगअ (वि०) निकृष्ट, निम्न, गिरा हुआ पतित। lower man. • नीचे की ओर Out cast, fallon, low अधोगतिः-अहोगइ/अहोगइ (स्त्री०) नरकगति • नीचगति lower caste. • निम्न पर्याय। • निकृष्ट अवस्था • व्याकुल भाव। Low gati, fallen birth, painful, outcaste अधोजटी-अहोजडी (स्त्री०) नीचे की जड़। Lower root अधोजाति-अहोजाई (स्त्री०) निम्न जन्म। नरक गति में जन्म।नीचे की अवस्था। Inbirthnarak, lower caste अधोद्रव्यम्-अहोद्दव्वं/अहादव्वं (नपुं०) निम्न वस्तु • हीन वस्तु • तुच्छ द्रव्य। Lowerthing अधोदानम्-अहोदाणं (नपुं०) निम्न दान। हीन दान। Lower given • तुच्छवस्तु का देना। Given of lower thing अधोधनम्-अहोधणं (नपुं०) खनिज संपदा। • निम्न धन। Lower earth things lower wealth अधोन्याय-अहोणियायो (पु०) • पक्षविहीन न्याय। असत्य नीति। truthless act अधोभागः-अहोभागो (पु०) निम्नभाग। तल। तलभाग Below part, low land अहोमुखम्-अहोमुह (नपुं०) नम्र मुख • नीची दृष्टि, झुका हुआ चेहरा, मुख पर म्लान भाग। • संकुचित भाव। Having the face downwards, downcast अधोलोक-अहोलोगो (पु०) अधोवस्त्रम्-अहावत्थं (नपुं०) • अंडरवियर • लंगोट • चडी। • चोली Under wear, Under garment अधोविधानम्-अहोविहाणं (नपुं०) •निम्नगति • अधम विधि। • दोषजन्य क्रिया। Lower gati below act, a sinful cause, low land • निम्न भाग • पुरुषाकार लोक के नीचे का भाग, जो वेत्रासन सदृश है। . मंदरमूल से नीचे का भाग। • वेत्तासण -सरिसोच्चिय अहलोगो। हेट्ठिमलोयायारो वेत्तासण-सण्णिहो सहावेण। (ति० प० 1/137) अध्रुवः-अधुवो (पु०) अनित्य, चंचल। व्यय और उत्पत्ति युक्त Not fixed, unsteady, expenses ful and birthful अधुवत्व-अधुवत (वि०) अनित्यत्व, अविनश्वर। Unobligatory, unperishing अधृतः-अधियो (पु०) विष्णु Vishnu• अगृहीत • ग्रहण करने में न आने वाला। Without taking अधृतिः-अधिइ (स्त्री०) क्रोध, क्षमा का अभाव, धैयविहीन। Anger, not patience,No right, moralless, tolerant less अधृष्ट-अधिट्ठ (वि०) लज्जावान्। • ढीठ • वश में न किया जाने वाला। Not indulgent, having not aside अधृष्टम-अधिट्ठअ (वि०) अज्ञेय, दुर्धर्ष। . अनभिगम्य। • नहीं पकड़ा जाने वाला। Invincible, modest, Not taking अध्यक्ष-अज्झक्ख (वि०) प्रमुख, अधिष्ठाता, संकाय प्रमुख A superintended. • सर्वोपरि। presidingover. • प्रत्यक्ष। • अक्ष्णोति व्याप्नोति इति अध्यक्षः। Overseer,Deen, perceptible, cooked fast, a king of folte अध्यदि-अज्झदि (वि०) शीघ्र पकाया गया। Cooked fast अध्यादि-दोष्य-अज्झदि-दोस (पु०) विकृत सामग्री करना। faultful things. • अज्झोवज्झ For Private and Personal Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश नामक दोष, जो अतिथि के आने पर पाकसामग्री में मिलाया जाए। अध्याग्नि-अज्झग्गि (स्त्री०) विवाह संस्कार की अग्नि। a gift made to a woman at the time of maronage. • अग्नि की साक्षी। • कन्या दान। Giving things of daughter marries fire अध्यधि-अज्झहि (अव्य०) ऊपर, उच्च, ऊँचे। on high Greatest अध्यधिक्षेप:-अज्झहिक्खेवो (पु०) दुर्वचन • कुत्सित वाणी excessive thought • असभ्य व्यवहार। अपशब्द। आक्षेप।दोषारोपण। आरोप। Lower thought, fault, tale bearing अध्यधीन-अज्झधीण (वि०) दास, चाकर Servant • भृत्य • स्वामी के आश्रित। वशीभूत, आधीन। • आश्रयजन्य। Suported, seeking refuge अध्ययः-अज्झओ (पु०) अध्ययन, चिंतन, मनन। Reading, study • अध्याय सर्ग। . अनुच्छेद। • स्मरण। • ज्ञान। Anxiety, Knowledge, thinking thought chapter part अध्ययनम्-अज्झयणं (नपुं०) • बोध, ज्ञान।स्मरण। स्वाध्याय • शिक्षा, सीख। • पठन, मनन। सुभाषित विचार • निरूपण, कथन। • पढ़ना, ज्ञान करना। अध्यवसाय, व्यापार। • अहिम्मति अत्था विसयाणं तं अज्झयणं। • अध्यात्मक प्रधान बोध। Teach, though, read, Science of the universal soul. अहिगंम्मति जणा जेहिं संजमे चिंतणे बोहे वा मोक्खेति तं अज्झयणं। • अज्झयणं च चित्तणं अणुयेहणं सिक्खणं पढणं पाढ-समिरणं च। अध्ययन-काल:-अज्झयणकालो (पु०) स्वाध्याय का समय। पठन की अवधि। Reading time, teach time अध्ययन-गत-अज्झयण-गय (वि.) बोध को प्राप्त। स्वाध्याय की ओर अग्रसर। समीक्षण प्रवृत्ति युक्त।gone of known One studying as hobby अध्ययन-गति-अज्झयणगइ (स्त्री०) चिंतन की अवस्था। स्वाध्याय का क्रम। Thinking time, thought method • सुभाषित विचारों की ओर अग्रसर होना। • गतिशील बनना। Being of mannerful thought, being the studyful अध्ययनगृहं-अज्झयणं-गेहं (नपुं०) पाठशाला, विद्यालय, विद्याकेन्द्र, स्वाध्याय स्थान • पठन शाला। School, Knowledge place, thinking method अध्ययन -पदं-अज्झयण-पदं (नपुं०) स्वाध्याय पद • चिंतन योग्य सामग्री। Thoughtful effort अध्ययन पाठ-अज्झयणं-पाढं (नपुं०) स्वाध्याय योग्य पाठ। स्मरण करने के लिए अध्याय। To be lesson thought अध्ययन-रत-अज्झयणरय (वि०) चिंतनशील . स्वाध्याय में तत्पर। Thoughtful, Good study ful, • बोध की ओर गतिशील Having to knowledge अध्ययनशील- अज्झयण-सील (वि०) • स्वाध्यायी • पढ़ने वाला। Studyful, desired of knowledge ज्ञानेच्छुक। desireable of knowlegs अध्ययनकाम-अज्झयणसमयो (पु०) स्वाध्याय का समय • ब्रह्ममुहूर्त। • पठन काल। • काले काले समाचरे सज्झाए संजमे वोहे। Study time, a good study time, is Brahmamuhurata अध्यर्ध-अज्झद्ध (वि०) आधे से आधा • पॉव हिस्सा। on forth. एक चौथाई भाग। One and a half अध्यवपूरक-अज्झवपूरग (वि०) अधिक मिलाने वाला। • स्वार्थकल्पित व्यापार करने वाला। अध्यवसानम्-अज्झवसाणं (नपुं०) Affort • बुद्धि व्यापार Deter mination • प्रयत्न Diligence • व्यवसाय मति। Resolution of knowledge परिणाम। दृढ़ निश्चय • For Private and Personal Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अज्ञान अदर्शन और अचारित्र की प्रवृत्ति। Exertion resolution • स्व और पर के बिना केवल जीव का निश्चय होना। Without Sva and par resolution of Soul • अधिक चिंतन युक्त व्यापार। • मन का संकल्प। • अहि-अहिग अवसाणं चिंतणं बहिं णाणं वावारं ववसायं संकप्पं च। • एक दार्शनिक चिंतन, जिसमें प्रकृत और प्राकृत दोनों पर आधारित विचार होता है। Identifikation of two in such a marmer that the one is completey abeor bed isrlto the other.. अतिशयोक्ति जन्य व्यापार। on such idetification is fandea the figwe called अध्यवसाय:-अज्झवसायो (पु०) प्रयत्न, उद्यम, उद्योग, श्रम। कार्य की अभिलाषा। Exertion, diligence • प्रयास, संकल्प। An attempt, effoet. • धैर्य exertion. . कोशिश mertar effort • अभियान diligence. • गतिशीलता। Readiness अध्यवसायिन्-अज्झवसाइ (वि०) प्रयत्नशील, उद्यम रत attempting rasolute. • संकल्पवान्। कार्य करने वाला| persevering अध्यशनम्-अज्झसणं (नपुं०) पूर्ण भोजन आहार में संलग्न excessiveeating • भोजन में तृप्त। • अधिक भोजन • पुनः पुनः भोजन करना। eatingagain be fore the lost mealis digesteol • भोज्य सामग्री से तृप्त न होना। Full eat, having in eat, eating to eating अध्यस्त-अज्झत्थ (वि०) किसी से कुछ कहने वाला। • अज्ञातवश कहने वाला। • ऊपर रखा गया। • निक्षिप्त One who publicly thinking thrown अध्यात्म-अज्झप्पं (अव्य०) आत्म संबंध वाला। be longing to self • व्यक्ति से सम्बन्धित। belonging to person Element peculiar to one's person अध्यात्म-अज्झप्प (वि०) आत्म अधिकृत concerning self • शुद्ध प्रवर्तन The supreme spirit • ज्ञानात्मक कारण युक्त The relation between the supreme and the indiridualson. • निर्मोही अवस्था युक्त। • आत्म अनुष्ठान में प्रवृत्ति वाला। • अनुकूल स्वरूप का कथन। . आत्माश्रय का निरूपण। अध्यात्म क्रिया-अज्झप्प किरिया (स्त्री०) चित्त की विशुद्ध प्रवृत्ति। Knowlealgo of the supreme spirit. • शुद्ध आत्मा की प्रवृत्ति। आत्म के भाव। theosophical knowledge • आत्म का चिन्तनात्मक स्वरूप। . अज्झप्प-सम्मपउत्ती मोहादि-कारणाओ अभावस्स अणगारस्स समणस्स भावो। Doing to purse mind अध्यात्मज्ञानम्-अज्झप्प-णाणं (नपुं०) •चिदानंद स्वरूप का बोध। knowledge of the supre me sprint. • आत्म की विशुद्ध परिणति का चिन्तन। Knowledge of pure mind, knowing of pure soul • जो पउत्ती होइ चिदाणंद-सरुवस्स तं भणेज्ज अज्झप्पणाणं। • अहि+अप्पस्स-अप्पसमीवस्स णाणं अज्झप्प- णाणं। • सम्मणाणं वि अज्झप्पणाणं। • केवलणाणं च भणे विसुद्ध अज्झप्पणाणं। अध्यात्म-ज्योति-अज्झप्पजोइ (स्त्री०) • चित स्वरूप मय प्रकाश। • आत्मा के स्वरूप की प्रतीति कराने वाली दीप्ति। A lighting of pure mind, a light of soul अध्यात्म-योग-अज्झप्पजोगो (नपुं०) समत्वयोग . समभाव का होना। • सुख-दुःख में समान भाव रखना। Looking on all time unpain and pain things alike. अंतत्थ- सहाव-धम्मो त्ति अज्झप्पजोगो। अध्यात्मरुचिः-अज्झप्परुइ (स्त्री०) . आत्मचिंतन के प्रति श्रद्धा। • आत्मगत समस्त भावों के वास्तविक स्वरूप की ओर तत्पर होना। Giving to supreme soul For Private and Personal Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अधि उसहारा अध्यात्मक्रिया-अज्झप्पविज्जा (स्त्री०) अन्तरंग ज्ञान a tudlous. • अध्ययन करने वाला। • राग, द्वेष एवं मोहादि से रहित आत्म स्वरूप पठनशील Lesson ful, teachful का ज्ञान। Un attachment of anger अध्युष्टः-अहि-उद्रो (पु०) ऊँट-गाड़ी Camel cart love etc. • स्वानुभूति का आभास • सम्यक् अहिगओ उड्डो वाहणत्तेणं। आत्म स्वरूप के विषय का बोध। अहिहियं च अध्यूढ़-अज्झूह (वि०) गौरवशाली, उन्नत • उच्च, अज्झप्पे, जा विज्जा णिरमोहिणी। सौभाग्यशाली rsisedelerated. • प्रशंसित। अहि-अहिकियं भावं, अप्प-सुद्ध-विसुद्धगं।। Elevated • ग्रन्थ का नाम। अध्यूढ़-अज्झूहो (पु०) शिव-शंकर- महादेवो गिरीस अध्यात्म-वैरिणी-अज्झप्प-वेरिणी (स्त्री०) संसार उसहो रिसी। Risava Siva वर्द्धिनी exeetented of word. • आत्म अध्यूढ़ा-अज्झूहा(स्त्री०) एक पत्नी के होते हुए भी बाधक क्रिया। Conduct of common दूसरी होना। A wife whose husband people without soul act marries other woman in spite she अध्यात्मश्रुति-अज्झप्पसुई (स्त्री०) आत्मजन्य प्रकृति is alive. • आत्मगत भावों के प्रति श्रद्धा। Soulful अध्येषणम्-अज्झेसणं (नपुं०) प्रेरणा, संदेशना। act Urging up, impelling अध्यात्मिक-अज्झप्पिग (वि०) आत्म सम्बन्धी • अध्येषणा-अज्झेसणा (स्त्री०) सत्कार पूर्वक किया आत्म परिणति की भावना वाला। Way of जाने वाला व्यवसाय। A behaviour of thinking soul respectful • उत्तम व्यापार अध्यापक:-अज्झावगो (पु०) पाठक, preceptor. Solicitationentr • उचित व्यवहार • पढ़ाने वाला • उपाध्याय। • पञ्चपरमेष्ठियों eapable nature eaty. • prefar में चतुर्थ परमेष्ठि। Teacher, fourth, Prayer. • आमंत्रण। दूसरे से वस्तु, लेने के विनय करना, निवेदन करना। Respected parmesti inJain's series • गुरु, शिक्षक। • अहिगयो सुयत्थेण सो अज्झावगो उवज्झायो occupation wise effort __ अधुव-अद्भुव (त्रि०/वि०) अनित्य, चंचल। • सयमेव अज्झयणं करेइ करावेइ अज्झावगो त्ति। - अविनश्वर। cincertain. doubtfed Unsteady, transient अध्यापनम्-अज्झापणं/ अज्झावणं (नपुं०) शिक्षण, अध्रुव-क्रिया-अद्धवकिरिया (स्त्री०) चपल व्यापार। सिखाना/पढ़ाना। instructing Teaching, Unsteadyful behaviour knowledge • ज्ञान कराना। अध्रुवगत-अद्धवगय (वि०) अविनश्वरता युक्त। अध्यापयितृ-अंज्झावइत्ति (वि०) • अध्यापक, Transsientful शिक्षक Teacher, thinker • विवेचक अध्रुवत्व-अद्धवत्त (वि०) अनित्यत्व, अनिश्चित, instructor. • वाचक reading. . अस्थिर। चंचलता युक्त। Transsientful प्रवाचक prope time for reading अध्रुव-बन्ध- अधुवबंधो (पु०) कालान्तर/आगामी अध्याय-अज्झाओ (पु०) सर्ग, पाठ Achapter • काल में व्यच्छेद भाव। Distinaction in ग्रन्थ का एक अंश, खण्ड, उच्छवास, भाग, future अंक। A lagge division of a work. अध्रुवानप्रेक्षा-अर्द्धवाणुपेहा (स्त्री०) अनित्य भावना। Lesson, a part of book • अज्झायो कि • इस संसार में सब कुछ देखते ही देखते नष्ट गंथंसो खंडुच्छवास-भाग अंक-पाठ-सग्गो त्ति। हो जाने वाला है,ऐसा अनुचिंतन। Knowing अध्यायिन-अज्झाइ (वि०) अध्याय युक्त studying of transient For Private and Personal Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 69 अध्वकर्तनम्-अज्झ-कत्तणं (नपुं०) मार्ग काटना, passing of way. समय व्यतीत करना। Gone of away, gone of time • मार्ग का व्यत्ययन। Over of wav अध्वखेद:-अज्झखेओ (१०) मार्गश्रम। passage taigu. • परिश्रम, उद्योग, उद्यम। • श्रम। Faigue अध्वग-अज्झग (वि०) पथिक, राहगीर। यात्री। Traveller, away farer अध्वगः-अज्झगो (पु०) सूर्य Sun. • ऊँट, उष्ट्र। Camel अध्वगा-अज्झगा (स्त्री०)गंगा। प्रवाहिनी • नदी the Ganges. Ganga, A river ganga अध्वगामिन्-अज्झंगामि (वि०) यात्री, पथिक। Traveller, a way furer अध्वन्-अज्झ (पु०) पथ, मार्ग। way • यात्रा Jaurney.travel. • प्रकाश light आकाश sky • काल time • वायु Way, Patha, travel, light, time, air, distance, travelling, means, plan • दूरी। भ्रमण, प्रसरण, उपाय। साधन • प्रणाली। अध्वनिन्-अज्झणि (वि०) राहगीर, यात्री, पथिक, वटोही। Traveller, giving to way• पथ पर चलने वाला। अध्वनीन-अज्झणीण (वि०) पथिक, राहगीर। Traveller अध्वन्यः -अज्झणो (पु०) पथिक, याणी। A traveller ging Bost Traveller अध्वन्य-अझण्ण (वि०) यात्रा पर जाने योग्य। way farer. अध्वपति:-अज्झवइ (पु०) दिनकर सूर्य। Sun, to be travelling अध्वर:-अज्झरो (पु०) यज्ञ। यज्ञस्थल। संस्कारित स्थान। a sacrifice, a religious ceromony, also a some sacrifice. Sacrifice place अध्वरभू-अजझर भू (स्त्री०) यज्ञस्थल। Sacrifice place अध्वर्यु-अज्झउ (वि०) यजुर्वेद जानने वाला। Officiating priest, Knowing of Yajurveda अध्वविद-अज्झविठ (वि०) मार्गज्ञाता, पथ, ज्ञायक। Knownof way, understood of way अध्वविमुख-अण्झविमुह (वि०) नीतिपथ से विमुख। मार्ग से भटका हुआ। पथ भ्रष्ट। Unknow of good act, not seeing of way अध्वान्तम्-अज्झंतं (नपुं०) अंधकार। Thick, darkness, blind, gloom अन्-अण (अव्य०) निषेधात्मक अव्यय। जो शब्द से पूर्व लगाया जाए। अणक्खरो ति अवसद्दो। A no Avayaya अन-अण (अक०) श्वांस लेना, हिलना breath . जीना to live. To breathe अन-अणो (पु०) श्वांस, विश्वास, अच्छवास। Breathe अनक-अणग (वि०) निम्न, अधम, तुच्छ, लघु • छोटा Low, small • निष्पाप without sacrifice. • मलवर्जित, निर्दोष Faultless, Sinless, uninjured, pure • सरल। अनकं निर्दोष-सरल-निष्पाम- कष्टवर्जितः। foultless Guiltless अनकाय-अणकाओ (पु०) निर्दोष पाप रहित। स्वच्छशरीर • निर्मल देह। Pure,Sinless, cleanbody अनकिन्-अणगि (वि०) निर्दोष, निर्मल • सरल P ure, free, from dirt, impurities अनक्ष-अणक्ख (त्रि०/लि.) चक्षुहीन, इंद्रिय रहित। Organs of senseless an organs अनक्षः-अणक्खो (पु०) अन्धा, दृष्टिहीन sighttess. . नयनसुखरहित व्यक्ति Blind, unefficiency of eyes अनक्षर-अणक्खर (वि०) unable to speak. . अशिक्षित mute, dumb. • अज्ञानी। unlettered. • अक्षरज्ञान रहित। Unknown, knowing not latter अनक्षर-अणक्खरो (पु०) • गूंगा unable to speak • मूक • अयोग्य। • अनपढ़। . श्रुत का एक भेद। उच्चारण • अनस्वर ध्वनि। For Private and Personal Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 70 www.kobatirth.org Dumb, silent, unknown, a kind of surta, thought, a sound of unperishing अनक्षरम् - अणक्खरं (नपुं०) अपशब्द, दुवर्चन । Wrongly words, go away thought अनक्षरगत- अणक्खर गय (वि०) सांकेतित अनक्षर ध्वनि युक्त | Wrongly words ful अनक्षरश्रुतम् - अणक्खर सुअं (नपुं०) अनस्वर ध्वनि, हुंकार आदि से प्रकट होने वाले शब्द | A sound of unperishing, doing a words of अनक्षरात्मक-अणक्खरप्पग (वि०) • दिव्यध्वनि स्वरूप • अस्पष्टध्वनि वाला शब्द। Divinalful sound, spiritualful sound असंज्ञी प्राणियों की प्रतिपादनात्मक ध्वनि। A sound of uncounscious अनक्षरायित- अणक्खराइअ (वि०) अनक्षरस्वरूप • अस्पष्ट शब्द ध्वनि का होना। A sound of illiterate • अनगार:- अणगारी (पु० ) साधु, श्रमण, मुनि । • यति without home person who laso tarm less way gone persson • संयोग विप्रमुक्त भिक्षु संजोगा विप्यमुत्तो अणगारो ति साहु साहग- समण झाणी- तवसी जोगीमहामुनी | Saint Sage, A saint of yoking less • अण आगारं गिहं विज्जए अणगारो जो त्थि णिवुत्त-राग-दोस मोहसंजोगा। • अहव्वयसंजुतो - मूलोत्तरगुणलकिओ • पंचाचार महापणो पंचसमिहगुत्तगो। • बहिरब्भतिर परिग्गहाओ विप्पमुक्को अणगारो होइ समतधी णो विज्जए अगारं जस्सिं । • अगा रुक्खा णो तेहिं अगार गेहं च । A sage of fulhouse less and every thingsless अनगार-धर्म-अणगार धम्मो (पु० ) समणधर्म • मूलोत्तरगुणधर्म | A religious of Sage, a act of Mulotata अनगार-पद- अणगार-पयं (नपुं०) अनगार का स्थान । पंचाचार, पंच समिति, त्रिगुप्ति निरोध, परीषहजय, दशधर्म आदि पद । Patha of Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश Sage, five good conduct, five samiti, sage of three gupta, checked and ten kind of religion अनग्न - अ - जग्ग (वि०) वखयुक्त, सागार सहित । Clothful, house-ness अनग्निः - अणग्गि (पु० ) अग्नि का न होना। शास्त्रोक्त not fire विधिपूर्वक अग्नि का स्थापन न करना। Doing not fire substance other than fire अनग्नि- अणनिग (वि०) अग्निरहित, निस्तेज कान्तिविहीन Absene of fire Having • no bright अनघ - अणघ (वि०) निष्पाप, निर्दोष sinless. • निर्मल, उत्तम, श्रेष्ठ। pure. • योग्य capable. • गुण युक्त Unsin, faultless, guiltless, great, full of merits अनघः- अणिघो/ अणहो (पु० ) शिव, विष्णु of vishnu • ऋषभ also of siva Siva, Visnu, Risava, अनघानक- अणघाणग (वि०) पुण्यशाली, सौभाग्यशाली • उत्तम • श्रेष्ठ निर्दोष भाव वाला। Sinless, extremely, fortunateness, greatful, faultless अनङ्कुश अणंकुस (वि०) स्वतंत्र, वश में न आने वाला Ungover nable. Doing no another desire For Private and Personal Use Only अनङ्ग - अगंग (वि०) अंगहीन, हीन देह, क्षीणकाय युक्त | without's body. incorporeal. • परमसुंदर Having no gross body अनङ्ग - अणंग (नपुं०) मन, खे, गगन sky. air. ether • आकाश Mind, sky अनङ्ग - अगंगो (पु० ) काम, रतिपति, कामावस्था । cupid नयनप्रीति, चित्त चंचलता, संकल्प, निद्राभंङ्ग, कृशता, विषयनिवृत्ति, लज्जानाश, उन्माद, मूर्च्छ और मरण ये दश कामावस्थाएं हैं। अनङ्ग-क्रीड़ा-अगंग-कीला (स्त्री०) कामक्रीड़ा, विषय-वासना, आसक्ति, मूर्च्छ Amorous support, impression in the mind • Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 71 अणंगेसुं कीला अणंगकीला। • अंगं पजणणं अनङ्गलेखम्-अणंग-लेहं (नपुं०) प्रेमपत्र • मदन णणं जोणी वि तओ अंणत्थ कीला अणंगकीला। पराग • काम प्रस्तुति। Love letter, • थी-पुंस- णउंसग-कामेच्छा। a morous giving a love sports • अंगठाण चइत्ता देहण्णंग-कामेच्छ। अनङ्गलेखा-अणंग-लेहा (स्त्री०) प्रेमपत्र, प्रीति • कामसेवन के अंगों के अतिरिक्त अन्य अंगों संस्तुति। रागानुरंजित लेख। Love letter. से क्रीड़ा करना। • अनङ्गानि कुच-वक्षो- a name fwo man. रूपदवादीनि तेषु क्रीडनं अनङ्गक्रीड़ा (जैन० अनङ्गश्रुतम्-अणंगसुयं (नपुं०) • उपांग ग्रन्थ। ल०44) सामायिक आदि चौदह ग्रन्थ। A अनङ्गकम्-अणंगअं (नपुं०) मन। mind. upangagrantha, samayka ate अनङ्ग-जिष्णु-अणंग-जिण्ह० (वि०) कामजयी, fourteen grantha • सामाइयं चट्टवीस। विषयाभिलाषा रहित । Wished less. One अनङ्गसङ्ग-अणंगसंग (वि.) कामसहचर्य, disciplining karma• काम विजेता, मदन विषयासक्ति, भोगेच्छा। Amorous want पराजय। अनङ्गसमवाय-अणंगसमवाअ (वि०) कामेच्छुक, अनङ्ग-जूर्ति-अणंग-जूरइ (पु.) कामञ्वर। • विषय-वासना जन्य।अंग-अंग का कामी।काम विषयज्वर • भोगेच्छा। Moving at will से सम्बन्ध रखने वाला। Hope of love, अनच्छ-अणच्छ (वि०) मलिन, अपवित्र । unpure impression mind अनङ्गता-अणंगत (वि०) तुच्छशरीरता। • मदनेच्छा अनङ्गसुखसार-अणंगसुहसारो (पु०) कामसुख का युक्त। Having at will lust ful कारण। amorous sport • मोक्षसुख का अनङ्गदशा-अणंगदसा (स्त्री०) कामेच्छा, मदनावस्था रहस्य। • शरीरातीत सुख। Happyness • प्रीतिभाव, प्रेमभाव। • अन्+ अंग- दशा of amorous, happy-ness of देहगत अवस्था रहित। Desirous of sexful impression mind अनङ्गदर्शिक-अणंग-दसिण (वि०) कामदर्शक। . अनञ्जन-अणंजण (वि०) अंजन रहित, नेत्रशोभा रति भावुक। Desireful • अण+अंग-दंसी fartal without collyrium. Pig ment अंग/देह प्रदर्शन से रहित। •कञ्जल के अभाव युक्त। Nota Angana, अनङ्ग-पत्र-अणंग-पत्तं (नपुं०) प्रेमपत्र • स्नेह Eyes brightless निमंत्रण। a love letter. अनञ्जनम्-अणंजणं (नपुं०) निरंजन। शुद्ध, निर्मल। अनङ्गप्रविष्टम्-अणंगपविट्ठ (नपुं०) • स्थविरकृत Pure. the supreme spirit. आगम। उपांग-आगम। • आचार्यरचित ग्रन्थ। अनच्छ-अणच्छ (वि०) गर्त, गड्डा • उन्मार्ग, कुपथ • भद्रबाहु आदि द्वारा विरचित शास्त्र। The Evil way, bad road अनणि-अणणि (वि०) विपुल, विस्तार, व्यापक। author of a famous work upanga अनङ्गभास-अणंग-भास (वि०) • अंग प्रदर्शन का तीव्र। extent. exceessive. Much आभास न होना • देह शगरनुरंजन भाव की ___अनति -अणइ (वि०) स्वीकृत, अंगीकृत, मान्य। Agreement. May be analysed by प्रतीति न होना। Being no body soul referring to अनङ्गरम्य-अणंगरम्म (वि०) रमणीय अंग। सहज अनति-अणइ (अव्य०) कम, हीन, तुच्छ। बहुत थोड़ा, रूप से सुन्दर । charmiong • परम सुन्दर। अल्प। Not very much. Low, small grace ful. Beautiful body • मनोहर Compounds beginning with • रुचिकर • मदयुक्त Beautiful body, अनद्यतन-अणञ्जयण (वि०) आज, प्रारंभिक, वर्तमान, tressness प्रत्युत्पन्न Not pertsining to this For Private and Personal Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश wrrentdey. • लङ्गलकार। A tern of imperfact. Today अनधिक-अणहिग (वि०) पूर्ण, असीम • व्यापक। not more excesive Full, endless अनधीन-अणहीण (वि०) स्वाधीन, अपने आधीन। An independent Carpenter working on his own account अनध्याय-अणज्झाओ (पु०) अनाभ्यास • अध्याय का न होना। अध्यवसाय की समाप्ति। Not teach, ended of resolution अनध्ययनम्-अणज्झयणं (नपुं०) अध्ययन न होना, ज्ञान शून्य। अभ्यास की कमी। Being no knowledge, experien-celess अननम्-अणणं (नपुं०) सांस लेना, जीवन का किंचित शेष रहना। breathing living अननुका-अणणुगा (स्त्री०) आज्ञा। vrder Permitte अननुगामी-अणणगामी (वि०) अनगामी न होना। अवधिज्ञान का एक भेद। Not follower, Aavadiganana kind अननुभाषणम्-अणणुभासणं (नपुं०) निग्रहस्थान। Restrain place अननुभावुक-अण्णुभावुग (वि०) अनभिज्ञ, न समझ। मूढ़, अज्ञानी। unable to comprehend Unknown, foolish अननुया-अणुणया (स्त्री०) पीछे दौड़ना, अनुसरण करना। Run away, going after अनन्त-अणंत (वि०) णो अंतो अणंतो अंत रहित, धारावाहिक, संख्यात्मक शक्ति। infinite . अक्षय, असीम, अपरिमित। णो विज्जए णतो जस्सिं| boundless. - अंतो त्ति विणासो, जस्सिं णत्थि विणासो सो अणंतो असीम-अक्खयो। - णत्थि अंतो जस्स। Endless, stream-pounding, imperishable अनन्त-अणंतो (पु०) अनन्तनाथ, चौदहवें तीर्थंकर का नाम। of Anantnath. also of vishnu. • शक्ति विशेष। Powerful Fourteen thirthankar Anata दर्शन, ज्ञान, सुख और वीर्य ये चार शक्तियाँ अनंत शक्तियाँ अनंततचतुष्टय कहलाती हैं। Four kind of Sati - शेषनाग • विष्णु Vishnu. • बलराम। Name of Serpent, Visnu, Balarama अनन्तम्-अणंत (नपुं०) आकाश, अभ्रक, पर ब्रह्म। Thesky. atmshere the suprem spirit Brahma.. अनन्त-काम-अणंतकाओ (पु०) अनंतजीव। जो अपने मूल और शरीर से छिन्न-भिन्न होने पर भी पुनः उग जाते हैं, ऐसे थूवर, गुडूची आदि। Many kind of Jeva अनन्तगुण-अणंतगुण (वि०) अपरिमित गण Infinitely, greater अनन्तजिन-अणंतजिणो (पु०) चौदहवें अनंतनाथ। Fourteen tirthankar Anata Jina अनन्तजीव-अणंतजीवो (पु०) अनंतजीव, अनंतकाय। साधारण शरीर युक्त जीव। Common to many Jeva's अनन्तता-अणंत (वि०) अपरिमितता, असीमितता। The number one Ended अनन्तदेव:-अणंतदेवो (पु०) अणंतदेउ (अपभ्रंश) अनंतनाथ। Anantdeva. चौदहवें तीर्थकर अनंतप्रभु। • विष्णु • शेषनाग The sesha nagh Visnu, Serpant, Anatadeva अनन्तपार-अणंतपार (वि०) निस्सीम, असीम विस्तार जन्य। width. boundless. Endless अनन्तर-अणंतर (अव्य०) पश्चात, पास का, पीछे रहने वाला, बाद में। इसके बाद। पुनश्च । haivng nointerior. • अणंतरु होउ faring-himitless having no interval. Forth with अनन्तर-अणंतर (वि०) सीमारहित, अंत रहित। . सय हुआ, संसक्त। compact, close • णत्थि अंतर जस्स- Having no interval अनन्तर कर्म-अणंतर-कम्म (वि०) संसक्त कर्म, कर्मों से घिरा हुआ। Having endless Karma's For Private and Personal Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 73 other Karma's अनन्यगति-अणणगई (स्त्री०) उत्कृष्ट गति, उत्तमगति । परमाश्रय। Endless gati अनन्यगुणम्-अणण्णगुणं (नपुं०) परमगुण, उत्तमगुण • अद्वितीयगुण। Endless, infinitely guna अनन्तर-बन्धम्-अणंतर-बंधं (नपुं०) कर्म रूप परिणमन्। Being karma अनन्त अनन्तर-यात्रा-अणंतर-जत्ता (स्त्री०) पूर्ण यात्रा • विशेष यात्रा। Going to full travelling अनन्तरसिद्ध-अणंतरसिद्धो (पु०) सिद्धगति की प्राप्ति • मुक्ति प्राप्ति। Giving of sidhagati mukti अनन्त रूपत्व-अणंतरुवत्त (वि०) जरारहित, अंतवर्ण रहित। णो विज्जए अंतो जस्स ततारिच्छ रूवं जस्स तस्स भावं। Oldless अनन्तव्रतम्-अणंतव्वयं (नपुं०) भाद्रशुक्ल चतुर्दशी का व्रत। Bhadra Shukla vrata अनन्तवियोजक-अणंतवियोजग (वि०) अंनतानुबंधी कषाय की विसंयोजना करने वाला जीव । Kashayaful अनन्तवीर्य-अंणतवीरियो (पु०) राजा जय और रानी शिवंकरा का पुत्र | Aking who Jay and Sivankira son अनन्तवीर्यम्-अंणतवीरियं (नपुं०) अनंतबल, जिस से पूर्ण शक्ति प्राप्त हो। अक्षयबल। Strengthful, Powerful. अनन्तसंसारी-अंणतसंसारि (वि०) अर्धपुद्गल प्रमाण तक गतिशील जीव। A Jeva measure अनन्ता-अणंतां (स्त्री०) पृथिवी Earth. • हड़, पार्वती, दूब Akind of plant. • आंवला, गिलो Paravti. Amblak अनन्तानुबन्धी-अणंताणुबंधी (वि०) अनंतभवों की परम्परा को बनाए रखने वाली कषाय। Endless kastaya अनन्तालयः-अणंतालओ (पु०) शेषनाग का स्थान। शेषनाग का गृह। Serpantplace• अनगिनत भवन। Unlimited house अनन्य-अणण्ण (वि०) अद्वितीय, अभिन्न, अप्रतिहत • दृढ़ not different. Same. No other, indentical, unique निश्चय।Unigue. • अनुपम, एकमात्र, समरूपnotether than Having no other अनन्यकर्मन्-अणण्ण-कम्म(नपुं०) अपूर्वकर्म। No अनन्यचित्तम-अणण्णचित्तं (नपं०) Intent exclusively एकाग्रचित्त, ध्यानस्थमुद्रा। givig one's undividar mind अनन्यभाव-अणण्णभावो (पु०) उत्कृष्ट विचार, आदर्शसूत्र, अनुपम स्वभाव, समभाव। Having no other thing अनन्यभास:-अणण्णभासो (पु०) अनुपम लावण्य। very handsome परम तेज। उत्कृष्ट कान्ति। Beautiful अनन्यमनस्- अणण्णमणं (नपुं०) अनमने का रहस्य। चुपचाप। Thinking of no one else अनन्यरमणय-अगण्णरमणिज्ज (वि०) परम सौन्दर्य, अनुपमकान्ति युक्त। very charmful. अनन्यवृत्ति-अणण्णवुत्ति (स्त्री०) परमवृत्ति, उत्कृष्ट Hall of the same nature. having no other means Very service salable of livelihood • आदर्श गमन going • आदर्श चर्या । अनन्मवेषः-अणण्णवेसो (पु.) दिगम्बरवेष,श्रमण रूप। Digambervesha णो अवणो अवरोएसो परिवेसो दिगेण। अनन्यशरणम्-अणण्णसरणं (नपुं०) परमस्थान, अपूर्वशरण । अनुपम आधार । अद्वितीय मिलन। • एकमात्र शरण आत्मशरण। Having on other place Having no other reason having no other refuge वीतरागशरण। Only one reason of Soul, anattachment reason अनन्यसहाय-अणण्णसहाअ (वि०) अपूर्व सहायता। Fully help not other than supprst अनन्यसेविका-अवण्णसेविगा (वि०) प्रमुखसेविका • परमसेवा भावी। Chief servant woman For Private and Personal Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अनन्यसुन्दरी-अणण्णसुंदरी (वि०) परमलावण्यवती अनपाय-अणवाअ/अणवाउ (वि०) प्रसन्न, खुश . स्त्री। रूपवान्। सौन्दर्यशाली। मुग्धा, प्रिया। पूर्ण, अनश्वर, अक्षीण। free from loss. Lovely woman, most beautiful Happy, endless, without obstacles, woman unworn away अनन्वयः-अणण्णओ (पु०) संबंधाभाव। want of अनपाय:-अणवाओ/अणवाउ (पु.) कल्याणक, हित connection Of unknown linage • सुख, मंगल| Aermarence. treedom अनन्वयालङ्कार-अणण्णआलंकारो (पु०) अनन्वय form decay. Beneficial, good, अलंकार, जिसकी किसी वस्तु की तुलनाउसी noble, faultless, Siva से की जाए जो अनुपम हो। a figure of __ अनपायिन्-अणवाइण (वि०) दृढ़, स्थिर, निश्चल । speach. Observance of connection • विच्छेद रहित। inperishable. a figure of speech in which a single unfailing • अनपायिनी। विच्छेद रहित। thing to presented as upmey and Firms, unseparation upmana to suggest it is matchless अनपेक्ष-अणवेक्ख (वि०) णो अवेक्खा जस्स। अपेक्षा अनप-अणवो (पु०) शुष्क तडाग, जलाशय। रहित। उदासीन, खिन्न। regardness. destitate of much water Unpuriful pond careless. • ध्यानशून्य not minding. अनपकारणम्-अणवकारणं (नपुं०) चोट न पहुँचाना। Siting apart, indifferent, unmedi tated क्षुद्र व्यवहार न करना। not injuring Not _अनपेक्षक-अणवेक्खग (वि०) अपेक्षा रहित। to be gone pain, not unhappyless though Unconsideration अनपक्रिया-अणवकिरिया (स्त्री०) पुनः वापस नहीं अनपेक्षिन-अणवेक्खि (वि०) असावधान, उदासीन। करना। non-delivery. No giving Regardless, careless after giving अनपेत-अणवे/अणवेउ (वि०) विचलित नहीं हुआ, अनपत्य-अणवच्च (वि.) निस्संतान। No स्थिरीभूत Firmful continuous succession son or अनभिगत-अणहिगअ (वि०) उपदेश गत Not daughter gone of not past. Not understood अनपत्रप-अणवत्तव (वि.) निर्जुल्ल/वेशम्। not in front Sameless, dejected अनभिगृहीत- अणहिगहिज्ज (वि०) परोपदेश के बिना अनपभ्रंश-अणवब्भंसो (पु०) व्याकरण से सिद्ध, प्राप्त। Not to be other teached अपभ्रंश रूप न होना। Having words अनभिज्ञ-अणभिण्ण (वि०) अपरिचित, अनभ्यस्त। grammatically correctly अनजान । ज्ञानशून्य। Ignorant, Unknown अनपर:-अणवरो (पु०) अकेला, एकांकी। only अनभिज्ञत्व-अणभिण्णत (वि०) अपरिचितपना। one. अज्ञत्व। अबोधत्व Ignorant of अनपराधिन-अणवराहि (वि०) निर्दोष। Pure, unacquainted with. • मूढ़ता Faultless, guiltless Flooshness • अज्ञानता Ignorantful, अनपवृत्ति-अणववृत्ति (स्त्री०) यथोत्तर प्रवृत्ति, प्रगति। Unknowful First advance in courtship अनभिमत-अणहिमय (वि०) असम्मत। नपसर-अणवसर (वि०) अक्षम्य, अन्यायोचित्त। Disagreeable, unwelcome hving no egres Without excuse, अनभिव्यक्त-अणहिवत्त (वि०) गुप्त, रहस्यमय। prescribed be ethics Dim, not identified For Private and Personal Use Only Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अनभ्यावृत्ति-अणब्भावुत्ति (स्त्री०) पुनरुक्ति का अभाव। not repetition. Unrepetation, not saying the same thing again अनभ्यास-अणब्भास (वि०) दिगम्बर, निर्गन्थ। Uncloth, a sage of uncloth nirarngantha अनय-अणओ/अणउ (पु०) अनीति, अन्याय। दुर्नय, दुराचार Bodness, bad policy • विपत्ति, दुःख evil. course. • दुर्भाग्य। evil course. Bad behaviour, effence, unpru-dence, pain, not leading, good conduct अनयनम्-अणयणं (नपुं०) अन्धा। नेत्रहीन । Eyeless, blind अनरः-अणरो/अणरु (पु०) अतिमानुष • देव। Deity, king अनर-गोचर-अणर-गोचारो (पु०) देव गोचर। जो णरो ण अत्थि सो अणरो। Deityness तस्स गोचरो/गोयरो त्ति अणरगोअरो। अनभ्र- अणब्भ (वि०) मेघशून्य, स्वच्छ। Without clouds, well अनम्र-अणम्म (वि०) अविनीत । नम्रताशून्य। • दुष्ट eviémain. • दुर्जन not good person. Not respectful, wicked person, not bowing down अनर्गत-अणग्गत (वि०) अनियंत्रित, स्वेच्छाधारी। अव्याहत। फैलाव। Unhindered, unchecked • व्यर्थ, प्रयोजन रहित। Free अनर्गल-गति- अणग्गल-गइ (स्त्री०) व्यर्थ का चलना। स्वेच्छधारी गति। free to move Unchecked of go अनर्गल-वाणी-अणग्गलवाणी (स्त्री०) व्यर्थ का कथन। मुखरी वचन। Unchecked though, talkative though अनर्गल-श्रुतम्-अणग्गलसुअ (पु०) अप्रमाणिक शास्त्र। अनर्थ का श्रवण। Unchecked of hearing अनर्घ-अणग्घ (वि०) अमूल्य, अनमोल। Not valuable priceless अनर्घ्य-अणग्घ (वि०) भाग्यहीन, निष्क्रिय निरर्थक • हानिकारक invaluable. priceless. • अनुपयुक्त । inestimable. Unluck,Not driving reverence, injury, causing loss अनर्थ-अणत्थो (पु०) अनिष्ट, दुःख, विपत्ति। प्रयोजन का अभाव। weless. unhappy. Disadvantage, damage, misfortune, nonsense अनर्थकर-अणंत्थयर (वि०) हानिकारक, निरर्थक • सारहीन। mischievous. harmful. • अनीतिजन्य। Useless, meaningless, unfor-tunate, imprudenceful अनर्थदण्ड-अणत्थदंडो (पु०) दिग्व्रत का एक भेद पापोपदेश, हिंसादान, उपध्यान, दुःश्रुति और प्रमादचर्या ये अनर्थदण्ड हैं। • अप्रयोजन भूत क्रिया। Imprudenceful work अनर्थदण्ड-विरति-अणत्थदंड-विरइ (स्त्री०) अनर्थ के कारणों का त्याग। Leaving of imprudenceful worst अनर्थनीतिः-अणत्थ-णीइ (स्त्री०) अनिष्टनीति • अहितकर न्याय पद्धति। • विनाशकारी वृत्ति। Misfortune moral अनप्रितम्-अणप्पिअं (नपुं०) अविवक्षित अप्रधान Uneffered, unpresented fixted | अर्थः प्रयोजनं तस्याभावोऽनर्थः तस्य विरतिः विरमणं त्यागं च। अनर्ह-अणरिअ (वि.) अयोग्य, अपूज्य . अनुपयुक्त। not fit. Unworthy, unsuitable अण-अस्थि णिसेहप्पगो अरिहं च पुज्जं उवजुत्तं जोग्गं च । जो णत्थि पुज्ज रूवं सो अणरिहो। अनल:-अणलो (पु०) आग, वहिन, ज्वाला। • पित, पाचनक्रियाशक्ति Fire, enhuncing digestive power अनलद-अणलअ (वि०) गर्मी शान्त करने वाला। One who sets fire, that who sets fire to the pyre For Private and Personal Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 76 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अनलदीपन-अणलदीवण (वि०) जठराग्नि उद्दीपन। Inflaming fire, digestive flower अनलदीप्त-अणलदित्त (वि०) आग से प्रज्जवलित। तेज युक्त Inflaming fire, forceful अनल-भाव-अणलभावो (पु०) उतेजित भाव। तीव्र भाव। digestive power. Inflaming existence अनल-शक्ति-अणलसत्ति (स्त्री०) तेजस् बल। Inflamed power अनल्प-अणप्प (वि०) बहुमूल्य, अधिकमूल्य। • विपुल, गहरा liberal. noble. • पूर्ण, विशाल • अधिक। • महत्, बृहद् • बहुत। No less, very, deep ful, great अणप्प-अमुल्ल-बहु - मह-विउलो णहिर-विसद-विसाल-अणूणो। अनल्प-गृहम्-अणप्प-गेहं (नपुं०) विशालघर • प्रासाद good residence. • उच्च भवन। Palace, Rajpalace, superior house अनल्प-जलम्-अणप्प-जल (नपुं०) पर्याप्त जल। • पूर्णनीर। विपुलजल। Ful water अनल्प-तप:-अणप्प-तवो (पु०) महातप, उत्तम तप। श्रेष्ठतप। • अधिक तप Great suffering, heat ful अनल्पतर-अणप्पयर (वि०) बहुतर। अधिक राशि युक्त। No lessful, additional bank ful अनल्पतल्यः-अणप्पतल्लो (पु०) उत्तम आसन, श्रेष्ठ शय्या। Superior bed अनल्पतलम्-अणप्पतूलं/अणप्पउलं (नपुं०) अतिकोमल। अधिक मुलायम। Superior उचित निर्णय। noble law. • श्रेष्ठ परिणाम • अनपुम नीति। Ful act, Great law अनल्प-प्रेम-अणप्पेमो (पु०) अतिवात्सल्य • श्रेष्ठ अनुदाग। Great love अनल्पभाव-अणप्पभावो (पु०) सद्भाव, उत्तम विचार • उचितफल। Great think, most though अनल्परूप:-अणप्परूवो (पु०) अलौकिकरूप।श्रेष्ठ रूप। उत्तम रूप। पूर्ण सौन्दर्य, लावण्य भाव। Great beautiful अनल्पश- अणप्पस (अव्य०) बार बार • भूयो भूयो • पुनः पुनः • समय समय पर Notdazy, active, time to time अनल्पशीत:-अणप्पसीओ/अणप्पसीउ (पु०) अधिक सर्दी much cold. • बहुत शीत। Very cold अनहप-संयम-अणप्प-संजमो (पु०) उत्तम संयम। पूर्ण इन्द्रिय हनन। Controlling of fulsenses अनल्प-हित-अणप्पि/अणप्पिउ (वि०) अधिकतर, श्रेष्ठतम much best. • अति, विषुलतर Greatest अनवकाश-अणवकास (वि०) अनाहूत। अप्रयोज्य। One who unuses अनवकाश:-अणवकासो (पु.) स्थानाभाव। स्थान का न होना। Being no place अनवग्रह-अणवग्गह (वि०) तीव्र गति युक्त। शीघ्रगामी। Powerful अनवच्छिन्न-अणवच्छिण्ण (वि०) अविकृत . अबाधित। अपृथकृकृत। सीमा रहित । Undistinguished, underfined, uninterrupted, having no connection अवधानम्-अवहाणं (नपुं०) असावधानी व्यवधान । बाधा। विरोध। Careless, inattention. Contradication opposition अवधानता-अवहाणत्त (वि.) बिना प्रयोजन। कारण बिना। Without cause soft अनल्प-दानम्-अणप्प-दाणं (नपुं०) बहुमूल्यदान, उत्तम दान। .विपुलधन देना। Greated giving, giving excessive wealth अनल्प-धनम्-अणप्प-धणं (नपुं०) उत्तम धन • श्रेष्ठ धन, अधिक धन, पर्याप्त धन • पूर्ण संपदा। Great wealth, ful wealth अनल्प-न्याय-अणप्प-णाओ (पु०) • पूर्णन्याय, For Private and Personal Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अनवधि अपोहि (वि०) अपरिमित, असीमित, मर्यादा रहित। Insufficient, imitationless • अण ति अ तु णिसेहवाई ओहि त्ति मज्जाया। तस्स अण+ ओहि ति अणोहि ति - अपरिमिओ सीमाइई। अनवद्य अणवण्ण (वि०) निर्दोष, उत्तम श्रेष्ठ, उत्कृष्ट । • समीचीन, सुन्दर best beautiful. • निष्कलंक excellent अनिंद्य अणवज्जो ति उत्तम सेदु सम्म सुंदर णिक्कलंक अणिज्जोति। foremost, uppermost most elevated. chief. Faultless, great, guiltless, beautiful, sinless, stainless अनवद्य-कर्म-अणवज्जकम्म (वि०) उत्तम कर्म युक्त । www.kobatirth.org Greatful work अनवद्य-चन्द्रं - अणवज्जचंदो (पु० ) पूर्णचंद्र, निर्दोष चन्द्र irreproachable moon. Fulmoon अनवद्य-तप-अणवज्जतवो (पु० ) उत्तम तप • पूर्ण तप । in cessant heat. Great heat अनवरत अणवरअ (वि०) निरन्तर क्रमशः • उत्कृष्ट - Uninterrupted. Constantly अनवरार्ध्य- अणवरग्घ (वि०) उत्तम, प्रधान, उत्कृष्ट best. Great, chief. excellent. अनवलंब अणवलंब (वि०) अनाथ, आकाय विहीन • आधाराभाव। not dependent. Shelter less, not to be support अनवस्कर - अणवस्सर (वि०) पवित्र, शुद्ध, निर्मल । Pure अनवस्थ अणवत्था (स्त्री०) दरिद्रता तर्क दोष • वस्तु प्रतिपादन में गतिशीलता का अभाव । अप्रमाणिकता। Unsettled condition, endlessness of statements अनवस्था दोष-अणवत्थादोसो (पु० ) वस्तु तत्त्व के निर्णय में दूषण । • अप्रामाणिक वस्तु की कल्पना में विराम न लगना। • अणवत्थ ति त्रिवेयण दोसो • अघामाणिगअनंत पयत्थपरिकप्पणाए अभावो | Endless of statements - Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir अनवस्थित- अणवट्ठिअ (वि०) णो अवट्ठिओ जो, tre, वड्डति । • अस्थिर, चंचल, परिवर्तित । unstable. unsteady. • जो एक सा न रहे । fickle. • हानि - वृद्धि रूप परिणाम वाला। With unstable mind अनवस्थितावधि- अणवट्ठिओहि (स्त्री०) हानि - वृद्धि परिणाम को प्राप्त अवधिज्ञान | Hyreth ungrowth obtained Avadhigana अनवान्-अणव (अव्य०) श्वास में गति न होना। • श्वास न टूटना। Undrawbreath. अनवेक्षम अणवेक्खअ (वि०) उदासीन, असावधान । Indifferent अनवेक्षणम् - अणवेक्खणं (नपुं०) उदासीनता • असावधानता। carelesness. • पर्यालोचन शून्यता । With no interestful regardless अनवेक्ष्य- अणवेक्ख (वि०) अप्रमार्जित अदर्शित । 77 असावधानता युक्त | Unpurified, corrected, careless-ness For Private and Personal Use Only अनंश - अणंस (वि०) अंश नहीं लेने वाला। • अधिकार न रखने वाला Not taking part. not giving supervision अनशनम् - अणसणं (नपुं०) उपवास तप । ण असणं अणसणं • अणसणं च आहार परिच्चागो चठविह असण पाणखज्ज-सज्ज पेज्जसण्णासो रागाइ - विज्झंसणं उववासं जं किस्ज्ज तं अणसणं • तप के बारह भेदों में प्रथम Obstinence from food, uneating supreme spirit अनशन तप- अणसणतवो (पु०) उपवास तप । Without eating supreme, spirit heat • संयमरक्षणादं कर्मनिर्जराथं च चतुर्थषष्टाष्टमादि सम्यगनशनं तपः। (जै० ल० 53) अनश्वर:- अणस्सर (वि०) अविनाशी शाश्वत, नित्थ, स्थाई । imperishable. Unobligatory, permanent Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 78 www.kobatirth.org अनश्वरात्मन्- अणस्सरप्पा ( पु० ) शाश्वत आत्मा । जीव की नित्य अवस्था Constant soul अनसम्- अणसं (नपुं०) गाड़ी, वाहन, छकड़ा A cart. • जन्म Birth. • प्राणी Living being. • भोजन • जीवन Cart, birth, breathing, living being, kitchen अनसा अणसा (स्त्री०) माता, जननी। Mother अनसूय- अणसूअ (वि०) ण असूयो- ईर्ष्यारहित द्वेषरहित free from malice. • हर्षित आनंदित मिलनसार • मैत्री युक्त • मुदित। प्रसन्न Jealousyless, without envy, happyful, enjoymentful अनसूया - अणसूआ (स्त्री०) अनसूया नामक सति । • अत्रि भार्या। A sati of Ansuya, Wife of Atri अनस्तिकाय अणत्यिकाओ (पु० ) प्रदेशाभाव। कालो अणत्थिकाओ तस्स पएसो णत्थि । Without part अनहर अणहर (वि०) सरल सीधा Free from passions अनहंकृत- अणकअ (वि०) अहंकार रहित। विनीत विनम्र Prideless, calmed अनाकर अणाअर (वि०) निराकार Without figure - अनाका अणाकंखो (पु० ) अनादर भाव रखना। • अनादरः स एव अनाकाङ्क्षः । Not welcome अनाकाङ्क्षणा- अणाकंखणा (स्त्री०) निष्कांक्षित अंग । A part of free from desires अनाकार:- अणायारो (पु०) विकल्पयुक्त । निविकल्प आकारो विकल्प Having hobson's choice, without doubt तस्य अभावः अनाकारः । • अणाकारो ति णिवियप्प - अट्ठा | Without figure अनाकारोपयोगः- अणायारोवजोगो (पु० ) • आकार से भिन्न उपयोग • निर्विकल्पक दर्शन। • अणायासवजोगो दंसणं (जै०लं० 54) • कम्म त्ति आयारो वियप्प परिणामो जम्मि णत्थि सो Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत - प्राकृत - हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश वियप्यो उपजोगो दंसणुवजोगो A Upayoga of seeing अनाकाल:- अणाकालो (पु०) दुर्भिक्ष, दुष्काल । कुसमय inopportune time. Famine, to be guilty time अनाकुल- अणाउल (वि०) एकाग्र, स्थिर • शान्त प्रसन्न । happiness. • आत्मस्थ selfness. • आकुलता रहित • निराकुल। Not confused, soulness, serene अनाक्रान्त- अणावंत (वि०) आकुलता रहित। जिस पर आक्रमण नहीं किया गया हो। Not confused • अटूट, अक्षय • अखंड • समूल | Imperishable, entire, ful अनाक्रान्त-बंधनम् अणाकंतबंधणं (नपुं०) अटूट बंधन, अगाढ़ सम्बन्ध Indivisible yoka, complete mode अनाग अणाग (वि०) निष्पाप, अग्नि वर्जित । शीताभाव Sinless, fireless, coldless अनागत- अणागय (वि०) भविष्यत् काल, आगे आने • • । वाला समय अनुपस्थित न गया हुआ। • धान्य मापने का साधन । • अणागदो बहमाणो अदीदो चेदि । • अवधीकृत्य समयं वर्तमानं विवसितम् । (जैन० ल० पृ० 54 ) अणिष्कण्णो अणागदो णाम Not come future, absent, not gone, a measure अनागम - अणागमो (पु० ) निर्दोष • अप्राप्ति न आना। निरपराध । • अनुपस्थित | Faultless, guiltless, absent अशास्त्रीय आगम प्रमाण रहित। Not manual of rules, scripturalless अनागासु-अणागसु (पु० ) पवित्र, निर्मल, निष्पाप । • शान्त, शुद्ध Pure, Sinless, calm, purified अनागसेवित- अणागसेविअ (वि०) सज्जनों द्वारा संरक्षित पवित्र भाव से आराधित। Protectored with greatmen, praised with purified condition अनाचार :- अणायारो (पु० ) विषयासक्ति । For Private and Personal Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 79 improper conduct. • इन्द्रियाधीनता • उचित आचरण न होना। • कुरीति . कुभंग। • कुशासन • अध:कर्म। singul karma • अण+आयारो-अणायारो अणायारो ति वय-अईयारो। वयभंगो त्ति । अणायारो। • आचारे दोषाः। Attachment of organs of sense, bad behaviour, bad character, learning tradition of conduct निष्पाप, पवित्र, निर्मल,शुद्ध। . कु-आचरण। आचार शास्त्र विरुद्ध चलना। departure from established usage. •निंदित आचरण करना। • निषिद्ध आचार की ओर प्रवृत्त होना। Opposite to style, adopted अनाचारित-अणाचरिअ (वि०) निषेध युक्त कार्य में लगने वाला। Devoid of customary observances • आचार के विपरीत प्रवृत्त होने वाला। • आहार में लगने वाला दोष।। Having to bad character अनाचिन्न-अणाचिण्ण (वि०) • ग्रहण करने में अयोग्य। • विधि के अतिरिक्त आगे गति करना। Being to before law अनाच्छन-अणावछण्ण (वि०) • खुला हुआ • आवरण रहित। • प्रांगण। आच्छादन का अभाव। Unshady,coverless,ground अनाच्छादित-अणच्छाइअ (वि०) खुला हुआ। . क्षेत्र का स्थान • आवरण रहित क्षेत्र। अनाढय-अणड्डय (वि०) दरिद्र, निर्धन। Poor अनाज्ञाद्य-अणण्णज्ज (वि.) ठंडा, शीत युक्त। . छाया • तापशून्य। Boldful, shadful, heatless अनातप-अणातवो (पु०) छाया शीत • धूप का अभाव। उष्ण परिशून्य। Shad, cold, free from sun's heat अनातुर-अणाउर (वि०) खिन्न, अप्रसन्न noteager. • थका हुआ न होना। indifferent. • अक्लांत, अनुत्सुक। उदासीन। not fufigued. अनातागति-अण्पतागई (स्त्री०) अपरिग्रहीता, अपरिणीता का ग्रहण। • कुलांगनादि का सेवन। • स्वदार-सन्तोषव्रती का अतिचार। Gating to not marrie, Gating to another woman अनात्मज्ञ-अणप्पण्णु (वि०) आत्मज्ञान रहित। आत्म भाव से विहीन। Soul knowledgeless अनात्मन्-अण्णप्पा/अण्णप्पु अणता, अणतु (पु०) पुद्गल, अजीव। अन् आत्मन् अजीवः पुद्गल-अचेतन-चित्रहित। destifue of spirint Unsoul, unsetient अनात्मभूत-अणप्प-भूओ/अणतभूउ (पु०) वस्तु स्वरूप से रहित। not knowing thirgs kind. • लक्षण के विपरीत हेतु देना। . पुरुषस्य दण्ड। • उपयोग का जो हेतु आत्मा से संबंध को प्राप्त नहीं। • आत्मा से भिन्न | Not solid possessed, soulless अनात्म-शंसनम्-अणप्प-संसणं (नपुं०) • स्वरूप प्रतिपादन का न होना। • आत्मा हो पृथक् स्वरूप का प्रतिपादन। Soul in uncolrolled अनात्म-सदनम्-अणप्प-सदणं (नपुं०) स्वगृहाचार। आत्म-सदन का न होना। Without soulhouse अनात्म-सदनावबोधनम्-अणत्त सदणावबोहणं (नपुं०) • अपने गृह की प्रतीति न होना। • आत्म स्वरूप का आभास न होना। Not to be want house, being no soul know अनात्मवत्-अणत्तवं/अणत्तउ (वि०) • असंयमी . दुराचारी। • इन्द्रिय व्यापार जन्य। • आत्मा वश्यत्वेक नास्ति इत्यर्थे नञ् आत्मन् + मतुप। Not self possessed, effort of organs of sense, not soulness अनाथ- अणाह्य/अणाह/अणाहु (वि०) असहाय। • निर्धन forlorn. • मातृविहीन motherless. • परित्यक्त। without a protector in general. • आश्रय रहित । suppertless. • नायकाभाव। Helpless, poor, with no protector, without hero For Private and Personal Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 80 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अनादर-अणायरो (पु०) तिरस्कार indifferent. regardless • अनादरः अनुत्साह • अनुद्यम Depised, not welcome, not readiness • उदासीनता। disregard. With no interestful • आवश्यमेषु अनादर: अनुत्साहो भवति। • अनादर अतिचार विशेष भी है। • अवज्ञा, उपेक्षा, प्रीत्यभाव। • उन्मनस्क। Neglect, contempt, un mind अनादर-अणायर (वि०) आदर रहित, अविनीत । विनयशून्य। disrespect. Neglect, not respect अनादर-भाव-अणायर-भावो (पु०) अवज्ञा भाव। प्रीति का अभाव। विनय परिणाम शून्य। Without respect, with out love, without respect अनादानम्-अणादाणं (नपुं०) दानशीला दान का देना। Giving think अनादानकर-अणादाणयर (वि०) दानशील परिणाम वाला। Having to giveful nature अनादि-अणाइ (वि०) नित्य, आदि रहित। • आरंभ का समयाभाव | having not begiring . प्रारंभ जिसका न हो। Not to be begning अनादिकरणम्-अणाइ-करणं (नपुं०) परस्पर व्याघात के बिना एक साथ अवस्थान को प्राप्त होना। Doing to place of another blameless, taking unartificiality अनादिगृहम्-अणाइगेहं (नपुं०) अनादि स्थान। Without beginning place अनादिपरिणाम-अणाइ-परिणामो (पु०) अनादिका लीन गति स्थिति आदि का परिणमन। • धर्म, अधर्म, आकाश आदि द्रव्यों का परिणाम । Rounding of beginning अनादिसान्त-अणाइसंतो (पु०) अनादिकाल से प्रवृत्त होकर भविष्य में विच्छेद को प्राप्त होने वाले कारण। • अनादि परम्परा। Act of without beginning अनादिस्थानम्-अणाइट्ठाणं (नपुं०) • आरंभ के अवस्थान रहित। Depised disregarded • आदर के बिना बंदन आदि क्रिया करना। Without respected welcome अनाहत-दोष-अणाहिअ-दोसो (पु०) • आदर के बिना बंदनादि कर्म करना। Without respected vandana of being kama • आयरकरणं आहा तव्विवरीयं अणाहियं होइ (जै० ल०56) अनादेय-अणाएअ (वि०) नहीं देने योग्य। . श्रद्धाविहीन • युक्ति का अभाव। Not detainable अनादेश:-अणादेसो (पु०) अनुवृत्ति स्वरूप सामान्य Obedienceful अनाद्य-अणज्ज (वि०) निरन्तर, क्रमशः। • विच्छेद रहित। न आदि अंतो। • नहीं खाने योग्य। . 374871 not eatable. Without any intermediate space, having no interval अनाद्यनन्तः-अणज्जणंतो (पु०) निरंतर प्रवर्तमान। Without interruption अनाद्य-निधनम्-अणज्ज-णिहणं (नपुं०) अनादि निधन। Existing frometernity setting अनाद्य-पर्यवसानम्-अणज्ज-पज्जवसाणं (नपुं०) . पूर्वापर अवधि के विभागों से रहित। • अनेक उत्पादन शक्ति का अव्यक्त रूप। Being with not part, without though of growing power अनाधृष्य-अणाधिस्स (वि०) दुर्दम्य, अजेय। Unconquerable, unapproachable अनानुगामिकम्-अणाणुगामिअं (नपुं०) जिस क्षेत्र में जो जीव अवस्थित हो, उसी में रहना। • अननुगमनशीलोऽननुगामिकः। • उत्पत्ति क्षेत्र विषयावभासक। Pereption of undipa rtureness अनामकम्-अणामगं (नपुं०) अर्श रोग। Suffering from piles अणामक-अणामग (वि०) नाम रहित। Without name अनामय-अणामअं (नपुं०) रोग रहित। Free from disease For Private and Personal Use Only Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अनामयम्-अणामअं (नपुं०) आरोग्यता। Health अनानुपूर्वी-अणाणुपुष्वी (स्त्री०) विकल्प रूपता। • विकल्प प्ररूपणा। • अनुलोम-विलोम रहित कथन। A thought of a alternative अनानुपूर्वम्-अणाणुपूव्वं (नपुं०) नियत क्रम का अभाव। Without selfcontrolled अनापदी-अणावई (वि०) आपत्ति रहित, दुःख रहित। Painless अनाभिग्राहिक-अणाहिग्गाहिग (वि.) . मत-मतान्तर की बुद्धि • सभी दर्शनों के मत-मतान्तरों की पुष्टि करने वाला। A mind of thought-unthought, having to all Darsanas prosperity of thought unthoughts अनाभोग-अणाभोगो (पु०) not takable. • उपयोग के अभाव को मानना। Taking without upayoga's• अज्ञान को श्रेयस्कर मानना। To taking of unknown अनाभोगक्रिया-अणाभोग-किरिया (स्त्री०) शुद्धता बिना शरीर सम्बन्धी उठने-बैठने की क्रिया करना। Withoutpurity, having to sit standing अनाभोग-निक्षेप-अणाभोग-णिक्खेवो (पु०) • ज्ञान-संयम के साधन भूत उपकरण आदि को बिना शोधे रखना। To giving without knowledge Samyama अनाभोगिक-अणाभोगिअ (वि०) • बिना विचारे भोग करने वाला। • विपरीत भोग करने वाला। Objected without think, utilized of opposite अनामिका-अणामिणा (स्त्री०) • कनिष्ठिका के पास की उंगली, अंगुष्ठेन सहिता अनामिका। Ring finger • नाम विशेष। A name अनामिण-अणामिसो (पु०) शाकाहार। a vegetarian. अनायतनम्-अणायणणं (नपुं०) सम्यग्दर्शनादि गुणों का आधार न होना। Being not samyagdarshna etc. support अनायत्त-अणायत (वि०) किसी के आश्रय न होना। • आधार रहित होना। not dependent. Being no support अनायन-अणायण (वि०) दृढ़, स्थिर। • नहीं चलायमान। Firm, hard, not going अनायास-अणायासो (पु०) विनाश्रम। स्वयमेव, एकाएक। सहज, सरल, स्वतः। Without difficulty, easily, readily अनायुष्य-अणाउस्स (वि०) दीर्घ जीवन को नष्ट करने वाला। Shortening life,notgive long life अनारतम्-अणारअं(नपुं०) सदैव, निरन्तर । अनवरत, अबाध। enternally • नित्य, शाश्वत। Coutinous, unbroker, constantly अनारम्भ-अणज्जव/अणज्जउ (वि०) छल, माया, कुटिलता। Crookedness, crooked nature अनार्जव-अणज्जवो (पु०) रोग। Disease अनार्जवम्-अणज्जवं (नपुं०) छल, कुटिल। dishonest, fraud. Crooked ness अनार्य-अणज्ज (वि०) अप्रधान, अश्रेष्ठ, अधम, निम्नाan ignoble person • अप्रतिष्ठित, तुच्छ। not respectable. • शूद्र, निघनीय प्रवृत्ति युक्त Sinful, ignoble, dishonourable, condemnable अनार्य-अणज्जो (पु०) म्लेच्छ सग-जवण-सबर बव्वर-काय-मुरुडोड-गोणाई। • सिंहल, बर्बर, शबर, किरात, गान्धार, कश्मीर, पुलिंद, खक्ष, औदुक, भिल्ल,शक, आदि अनार्य जातियां हैं। • जो धर्म से विपरीत चलते हैं वे अनार्य। . आर्यः धर्मीपुरुषा:जो नास्ति आर्यः सो अनार्या । Non Aryan, Un Aryan, barba rious, अनार्यजम्-अणज्जयं (नपुं०) गोरोचन, अगुरुकाष्ठ। A wood sandal अनार्यज-अणज्जअ (वि०) अनार्य देश में उत्पन्न हुआ म्लेच्छ। Taking born in non-Aryan country अनार्ष-अणारिस (वि०) ऋषि रहित। आर्षवचन से For Private and Personal Use Only Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 82 www.kobatirth.org विपरीत not belonging to the rishis • अण त्ति णो आरिसो अणारिसो रिसीवयण - विप्पमुतो । Without saint, not belonging to the slages, without thought of sages अनालब्ध- अणालद्ध (वि०) अप्राप्त, बिना प्राप्त आज्ञा के बिना ग्रहण करने वाला। Without given to take अनालम्ब अणालंब (वि०) आधार हीन आश्रयमुक्त • निराश्रय। without stay. •असहाय helpless. • अनाथ without a protector in general. • परतत्त्वविषयक भाव वाला Suportless, not protector अनालम्बु - अणालंबु (स्त्री०) रजस्वला स्त्री । A woman in menses अनालोच्य अणालोच्च (वि०) असत्य वचन । आलोचना नहीं होने वाला Truthless thought being not criticism अनालोकित- अणालोइअ (वि०) अदृश्य, नहीं दिखने वाला। Unseen, being nose अनाविर्तन्- अणावट्टि (वि०) पुनरागमन रहित। • नहीं लौटने वाला। • परावर्तन विमुक्त। Not returning अनाबिल अणाविल (वि०) स्वच्छ, निर्मल शुद्ध श्रेष्ठ उत्तम। • स्पष्ट । Pure, not dim, clear through अनावश्यकम् - अणावस्सगं (नपुं०) without work. • अकरणीय आवश्यक क्रिया रहित । • अयोग्य, अनुचित | Without necessariness, work, unconnected अनाविद्ध-अणाविद्ध (वि०) छिद्र विहीन, अविच्दिन्न । • बन्धन मुक्त • शुद्ध, पवित्र मुक्त Not pierced through, all sinless, pure अनावृत्ति:- अणाति (स्त्री०) मुक्ति • मोक्ष बंधनाभाव | All harm's less • अनावृष्टि - अणावुट्टि ( स्त्री०) वर्षा का अभाव दुष्काल । सूखा । आवृष्टिः पूर्णवर्षणं तस्य अभावो अनावृष्टिः | Want of rain, drought, without rain Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत - प्राकृत - हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अनाशंसा अणासंसा (स्त्री०) इच्छा का न होना, आकांक्षा मुक्त। • अनुशंसा का अभाव। Unwished for, अनाश्रमिन्- अणासमि (वि०) आश्रम से रहित • निराश्रित • पराधीन forlorn. • श्रम का अभाव वाला | Not being to an ashrama, not support, unleafring अनाश्रव अणासव (वि०) अनसुनी करने वाला। • जो सुनता न हो बहिरा • शल्यरहित असंयत Not lending ear to, unsin, without sin अनाश्वास्- अणस्साअ (पु० ) उपवास । not having eaten • अनसन Uneating. uneating and drinking • निराहार अनाश्वान् - अणस्सासो (पु० ) आस्था रहित, विश्वास विहीन Unconcern. Indifference अनास् - अणास (वि०) वचन शक्ति मुक्त • नहीं बोल सकने वाला। Not to being not think अनासन- अणासण्ण (वि०) दूरवर्ती अति दूर। • संनिकटता का अभाव। Living at a distance · अनास्त्रव - अणासव (वि०) उदीसनता • तटस्थता । Unflowing अनास्त्रव अणासवो (पु०) आस्रव का अभाव। • कर्मों की प्रवृत्ति का न होना। कर्मों न आना। शुभाशुभ भावों में लीन न होना Unflowing, not coming tof karma's not to being sin-sinless causes अनास्था अणत्था (खी०) अश्रद्धा विश्वास का अभाव | Unconcern. indifference. Unrespect अनाहत - अणाहअ (वि०) आघात रहित, अक्षत । पूर्ण सुरक्षित। Unbeaten. Unbleached. Unstruck, unhit, ful protected अनाहतम् - अणाहअं (नपुं०) नूतन, वख New, cloth • अनाहत हृदयगत वृत्ति । • हृदय में स्थित सुषुम्ना के मध्य का द्वादश कमल दल For Private and Personal Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 83 • पद्य, परा, पश्यन्ती, मध्यमा वैखरी वचनवृत्ति। • जो वृत्ति कंठ, तालु, आदि के आघात बिना ही हृदय पद्म से उत्पन्न हो। Thought of soulful, Unstruck, new cloth, taking of soulful Bhava अनाहार-अणाहार (वि.) आहार न करने वाला . भूखा रहने वाला abstaining from feool. • उपवास से सहित। Not eating अनाहार-अणाहारो (पु०) व्रत, उपवास। fasting. Not eating • औदारिक आदि तीन शरीरों के योग्य पुद्गलों को नहीं ग्रहण करना। Not gaiting of meter's body अनाहारक-अणाहारग (वि०) पुद्गल आहार को नहीं ग्रहण करने वाला। • सिद्धा अणाहारगा • विग्रहगति से युक्त तीन शरीर और छह पर्याप्तियों के योग्य पुद्गल आहार को नहीं ग्रहण करने वाला। • विग्गह गइ-आवण्णा केवलिणो समुग्घाओ अजोगी सो त्ति सिद्धो अणाहारगो। Sadha with out eating, अनाहुति-अणाहुइ (स्त्री०) आहूत न होना। Not sacrificing. • आह्वानन न करना। Sacrifice not worthy of that name. • आहूति न देना। • होम न करना। Having • गति पर विराम न लगाना। Unrestrained, do not arrest • इन्द्रिय निरोध नहीं करने वाला। . असंयत . असंयमी Senses of restraint अनिच्छा-अणिच्छा (स्त्री०) इच्छा के विपरीत चलने वाला not desiring. • इच्छा शक्ति का अभाव। Indifference, obsense of desire अनिच्छु-अणिच्छु (वि०) इच्छा रहित। reluctant. Indifference णत्थि इच्छा जस्स। Unaim • नि:स्वार्थ। Without wish अनित्य-अणिच्च (वि०) क्षणभंगुर, नश्वर, अस्थिर, अशाश्वत। not enternal. Perishing, asecial. • आकस्मिक। occasional. cosual. • अनिश्चित everlasting. . अनियमित notperem ptory. • अनित्यो प्रतिक्षण अविनाशी। • जो हमेशा न रहे। unusual. Sudden, unforeseen अनित्य-भावना-अणिच्च-भावणा (स्त्री०) भोग-उपभोग आदि की स्थिरता का न होना। • नित्यता के अभाव पर विचार करना। • जो उत्पन्न होता है, उसका विचार करना। • जो उत्पन्न होता है उसका विनाश अवश्य होता है, वह शाश्वत नहीं जन्म-मरण, यौवन आदि नष्ट होने वाले हैं। • जगे त्ति उप्पण्णं जो,णियमेणं होइ विणासो। जम्म-जर-मरण-जोव्वं, अथिर-असासओ भंगुरोति।। Being no perishing of everythings अनित्य-स्वभाव-अणिच्च-सहावो (पु०) अस्थिरत भाव Unusualnoture. • चंचल स्वभाव। irregular nature. • निग्रहरहित भाव। Perishing nature अनित्यानुप्रेक्षा-अणिच्चाणुप्पेहा (स्त्री०) आत्म स्वरूप के अतिरिक्त सभी अनित्य हैं ऐसा चिंतन, अनुचिंतन। Transitoriness thinking. जल-बुब्बुय-सारिच्छं,जण-जर-मरण, जोण्वणं धणं। बंधु-जणाण संजोगो, अथिरो असासओ णिच्चो।। • संसारे सव्व-पयत्था अथिरो तेसिं not called अनाहूत-अणाहूअ (वि०) अनिमंत्रि अनामंत्रण। नहीं बुलाया गया। Not called. uninvited. Not invited not summoned अनिकाचित-अणायाइअ (वि०) उत्कर्षणं, अपकर्षण, संक्रमण, उदीरणा की जा सके। • जिन कर्म प्रदेशों का उत्कर्षण आदि किया जा सके। Having the elevation of Karma's अनिकेत-अणिएअ (वि०) अनगारी। having no fixed abode. • गृह विहीन।। Houselessman अनिकेतन-अणिएअण (वि०) अनगारी, त्यागी, गृह परित्यागी। Having not house, undergoing lauserity, vowful अनिग्रह-अणिग्गह (वि०) स्वच्छंद • निरोधरहित For Private and Personal Use Only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अणुचिंतणं अणुमणणं अणुसीलणं च अणिच्चाणुप्पेहा। Though of only soul is unperishing अनिदा-अणिआ (स्त्री०) विवेक अभाव, वेदना का अनुभव। Withoutknowledge,being of pain अनिद्र-अणिछ/अणिछ (वि०) अनिछालु, निद्रा से रहित • उदासीनता से रहित, जागृत, सचेत, सावधान। Sleepless, wakeful अनिद्रालु-अणिद्दालु (वि०) जागृत, सचेत, सावधान। आलस्य रहित। awakeness • परिश्रमी, उद्यमी। vigilant. Wakeful, Idleless अनिधत्त-अणिधत्त (वि०) उदयगत, कर्म प्रदेशों का आना। Coming of karma अनिन्द्रियम्-अणिंदिअं (नपुं०) मन, अन्तकरण। Mind, Reason. . 37fuifgui fa uit अंतोयरणं| not an organ of sense. . जो इन्द्रिय का विषय न हो। Reflection in mind अनिन्द्रिय-जीव-अणिंदिअ-जीवो (पु०) . अनंतज्ञान युक्त जीव, सिद्ध, अशरीरी। णो संति इंदियाणि जेसिं ते अणिंदिया-असरीरी सिद्धा। all karmaisless jiva णेव इंदिअ-विसय-कसाया जेसिं ते अणिदिया। . अणंतणाण-करणाओ ते हंति केवलणाणी। अणिंहिअ-सुहजुत्ता। With knowledge, without body-Siddha, अनिन्द्रिय-ज्ञानम्-अणिंदिअ-णाणं (नपुं०) सूक्ष्म ज्ञान, पूर्णज्ञान। ful knowledge. • आत्मज्ञान, अनंतज्ञान। केवलज्ञान। Only knowledgefu, knowledge, soul knowledge अनिन्द्रिय-तप-अणिंदिअ-तवो (पु.) परमतप, उत्तम तप। आत्मगत तप। Great heat, very nice heat, soulful tapa अनिन्द्रिय-प्रत्यक्षम्-अणिंदिअ-पच्चकखं (सक०) इन्द्रिय निरपेक्ष ज्ञान • मन से उत्पन्न होने वाला ज्ञान। Beingaknowledge with mind • स्मृति, प्रत्यभिज्ञान, तर्क और अभिनिबोध रूप ज्ञान। अनिन्द्रिय-सुहम्-अणिदिअ-सुहं (नपुं०) परम सुख, शाश्वत आनंद। • मुक्ति जनित सुख। Welfare, comfort happy अनिंद्य- अणिज्ज (वि०) निर्दोष, निन्दा रहित। Faultless, obtained, happiness अनिन्दित-अणिंदिअ (वि०) प्रशस्त, यथेष्ठ। . उचित। सम्यक्, समीचीन। Faultless, blameless अनिबद्ध-अणिबद्ध/अणिबज्झ (वि०) जो निबद्धन हो। आबद्ध रहित। unrestrained. • प्रकाशित, चंचल। lighted. • अस्थिर। free. • सार्वजनिक Without being tied, which is not stationary, not bond अनिबन्धनम्-अणिबंधणं (नपुं०) निराकरण निवारण। मुक्त • छूया। Without bond, released from bond अनिभृत-अणिभिअ (वि०) चंचल, चलायमान। Not bond, public, open. अनिमित-अणिमित (वि०) निष्कारण, निराधार। without cause. •बिना प्रयोजन •बिना कारण, आकस्मिक। Badomen, without support, without purpose अनिमितम्-अणिमितं (नपुं०) पर्याप्त हेतु का अभाव । कारण का न होना। Causeless, being not motive अनिमिष-अणिमिस (वि०) निमेषशून्य, टकटकी लगाए हुआ, एकाग्रता युक्त। • दृष्टिगत Not closing the eye lashes, not winking अनिमिष-अणिमिसो (पु०) देव। deity.god. . मत्स्य। एक प्रकार की मछली, सफर मछली। A deva, a kind of fish अनिमेष-अणिमेसो (पु०) मत्स्य Akind of fish. • देव। deity. A fish, Deva अनिमेषचक्षु-अणिमेस-चक्खु (नपुं०) अचल दृष्टि। • एकाग्र नयन। • दृष्टि में अपलक भाव। For Private and Personal Use Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 85 अपलक नेत्र। Not closing the eye- lashes अनिमेष-भाव-अणिमेस भावो (पु.) एकाग्रभाव। Not winking looking steasfastly. अनियत-अणिअअ (वि०) नश्वर, नाशवान्। . कारण रहित, अनिश्चित। unconfrolled. • संदिग्धं । अनियंत्रित। indefinite. uncertain. Perishing, without cause, unlimi-ted अनियत-देहम्-अणिअअदेहं (नपुं०) नश्वर देह। नाशवान् शरीर। not settled body. Perishing body अनियत-विहार-अणिअअ-विहारो (पु०) अनियत क्षेत्र में रहना। एक स्थान के दूसरे स्थान पर गतिशील बने रहना। Living in uncertain, going one place and other place अनियन्त्रणम्-अणियंतणं (नपुं०) स्वतंत्र ! असंयत • संयम का अभाव। unrestrained. Unconstraine, not a samayama, without senses, not self, control अनियन्त्रित्-अणियंतिअ (वि०) असंयत । वश में न रहने वाला। Unrestraining. • स्वच्छंद। Uncontrolling. Not self control अनियम-अणियम (वि०) नियम विहीन। अनाचार युक्त। अनियंत्रित। Absence of rule. . संदेह not seltledrule. • अनुचित • नियम पर विवार नहीं करने वाला। Without act. lack of rule, doing no thought of act अनिरुक्त-अणिरुत्त (वि०) विशद। व्युत्पति का अभाव। not clerly spoken. . निरुक्तवचन का न होना। • निवर्चन की कमी। • अनुचित कथन । शब्द विश्लेषण का न होना। Being no spokens out अनिरुद्ध-अणिरुद्धो (पु०) कामदेव का पुत्र। A son of kamadeva. of a son of prady uman. अनिरुद्धम्-अणिरुद्धं (नपुं०) अश्व की लगाम। घोड़े की रस्सी । Not restricted of horse अनिरुद्ध-अणिरुद्ध (वि०) स्वच्छंद, अनियंत्रित। स्वतंत्र • अनिश्चितता युक्त। • आकस्मिक। Not restricted अनिरुद्ध-पथम्-अनिरुद्ध-पहं (नपुं०) गगन, आकाश | unobstructed path. • स्वतंत्र मार्ग। Sky, not restricted way अनिरुद्धपथ-अणिरुद्ध-पह (वि०) स्वतंत्र मार्ग वाला। • अवरोध रहित पथ वाला। Not restricting way अनिर्णय-अणिण्णअ (वि०) नीति निर्धारण का नहीं होना। uncertainty. indecision. • विचारों का सामजस्य न होना। • वस्तु स्थिति तक न पहुँचना। Being no decided, being not think's, going no things paleo अनिर्दश:-अणिद्देस (वि०) नियम की अवज्ञा abence of direction. • निर्देश का पालन न होना। Being no decide of act अनिर्देश्य-अणिद्देस्स (वि.) अवर्णनीय indescribake. • निर्देशन में कमी होना। uncle finable. • अनिवर्चनीय। • जिसके विषय में उचित कथन न किया जा सके। Not to be specified, not to be, described अनिर्धारणम्-अणिद्धारणं (नपुं०) नियमाभाव not asceribable. • निर्देश की पालना • न होना। Being not act decide अनिर्धारित-अणिद्धारिअ (वि०) जिसका लक्षण प्रतिपादित न किया जा सके। not determined. • निर्देश की अवज्ञा। . नियम की अवहेलना • उपेक्षा भाव। Being not rules decided अनिवर्चनीय-अणिव्वअणिज्ज (वि०) अवर्णनीय . अकथनीय। improper to be mentioned. • कहने के अयोग्य| not thoughtale. • चातुर्य वाक्। • अवाच्य। Not to be defined, not to be described अनिवर्चनीयम्-अणिव्वअणिज्जं (नपुं०) परमात्म • परमब्रह्म • नभ, गगन। Pure soul, great Brahma, sky For Private and Personal Use Only Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अनिर्वाण-अणिव्वाण (वि०) मुक्ति का अभाव। . poverty • तुल्ये समाने काले यतः समा मोक्ष जिसको न हो • कर्म बद्ध। • कर्मावरण सर्वेषामपि तत्प्रविष्टानां विशोधिर्भवति,न विषमा, युक्त। Without Mukti, Covered, of ततो नाम सान्वयं निवर्चनीयं अनिवृतिकरणम्। Karma's (जै०63) A gunastanas अनिवार्य-अणिवारिअ (वि०) अव्यवहार। . अनिल:-अणिलो (पु०) पवन, वायु, हवा। • अनिल आवश्यक • करने योग्य। विषय का निर्धारण। नामक देव। Air, a air deva• शरीरजन्य विशेष प्रक्रिया। Necessariness, वायु (आभ्यंतर) A air of body (i) inevitableness प्राणवायु (ii) अपानवायु (iii) समानवायु (iv) अनिर्विण्ण- अणिव्विण्ण (वि०) थका हुआ न हो। व्यानवायु और (v) उदान वायु। बाह्य वायु - उत्साहित। Not despondent, not the wind in the body. dejected नाग-जिस क्रिया के द्वारा उद्गार/वमन कार्य हो। अनिर्वेद-अणिव्वेअ (वि०) उत्साह, उमंग • श्रम, कूर्म-जिस क्रिया द्वारा नेत्रोन्मीलन हो। परिश्रम। Not grief, exultation . कृकर-क्षुधा युक्त वेदना। देवदत्त-जंभाई युक्त। अनिवृत्ति-अंणिउत्ति (स्त्री०) निर्धनता। चिंता . धनंजय-सर्वव्यापी। खिन्नता painful. • मनोमालिन्य। अशान्त। अनिलक्रिया-अणिलकिरिया (स्त्री०) वाय जनित unhappiness. • निकलना, आकुलता। • कर्म। Airful work निवर्तनं शीलं निवृत्ति, न निवृत्ति, अनिवृत्ति . जिन अनिल-वेग-अणिल-वेगो (पु०) पवनगति • वायु आ सम्यक्त्व की विशेषता। प्रवाह। the god wind fillow. Air ful अनिर्वत्तिकर-अणिउत्तिअर (वि०) पीडाजन्य, अनिलव्याधि-अणिलवाहि (स्त्री०) श्वांस रोग। • कष्टदायक। अशान्त। निर्वृत्ति-सुखं, अनिर्वृति, पवन जन्य पीड़ा। वायु विकार। Air pain पीड़ा, तत्करणशीलोऽनिर्वृतिकर। (जैन० लं अनिल-सख-अणिल-सहो (पु०) अग्नि। Fire 52) Unhappy. Painful अनिलात्मज-अणिलप्पअ (पु०) पवनपुत्र, हनुमंत। अनिवृतिकरणम्-अणिउत्तिकरणं (नपुं०) • अतिशय • भीमसेन । Son of the wind. A son आनंद की प्राप्ति। सम्यक्त्व की ओर अग्रसर of pavana, hanumanta, a name होना। Lived great happening• जिस ___ अनिलाशिन्-अणिलासि (पु०) सर्प, नाग, अहि। वायु विशिष्ट आत्मपरिणाम से जीव बंध से हटकर भक्षक feeding on the wind. fasting अतिशय आनंद को प्राप्त होता है। Having on the air. Snake अनिवार-अणिवार (वि०) निवारण करने में अयोग्य। to great happyness . निवर्तनशीलं निवर्ति, न निवर्ति अनिवर्ति, आ To be not covered सम्यग्दर्शनलाभान्न निवर्तते। • जेण अनिश:-अणिस (वि०) निरंतर, क्रमशः लगातार । अज्झवसाआउ बंधणेहिंतो विप्पमुती होइ सो एव कुज्जेज्ज कज्ज अणिसं च सम्म । सम्मत्त-परमाणंद-दायगो। • नवां गुणस्थान, Continuously, day and night जिस गुणस्थान में एक समय के अंदर वर्तमान अनिश्रित-अणिस्सिअ (वि०) इच्छा के प्रतिकूल। सब जीवों के परिणाम परस्पर समान हों। . Unwished, bad विणिवदृति विसुद्धिं समय-पइट्ठा वि जस्स अनिष्टम्-अणिटुं (नपुं०) अमंगल,अनर्थ, अननुकूल। अण्णोण्णं । ततो णियटुिंठाणं विवरीयमओ उ • दुर्भाग्यपूर्ण। हानि युक्त। अहित । अणिउट्टी। • भावानामनिवृत्तित्वादनि unwished. • अकल्याण undesirable. वृतिगुणास्पदम् (जै० ल० 63) with eivil, bod. • असुह-कारगोत्ति। not honoured with. For Private and Personal Use Only Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 87 अनिष्टता-अणिट्ठत्त (वि०) दुर्भाग्यपूर्णता ___ अमंगलसूचकता। unluckyful. अनिष्ट-नाशनम्-अणिट्ठ-णासणं (नपुं०) अनर्थ को नाश। अहित पर विराम । अमंगल पर गति रोध लगाना। Covered of unauspicious अनिष्टयोगार्त-अणि?ओगतो (पु०) अनिष्ट संयोगज आर्तध्यान। A painful meditation अनिष्ट-संयोग- अणिट्ठ-संजोगो (पु०) an undesired occurrence • अनिष्ट वस्तुओं का मिलन। • दोषों का आना। . संकल्प-विकल्प उठना । दुःखजनित भावों का होना। Gaiting of undesirable, coming of evils, being to painful nature अनिष्ट-संयोगजम्-अणि?-संयोगअं (नपुं०) अनिष्ट पदार्थों का योग। • संकल्प विकल्प युक्त भावों की उत्पत्ति। Yoking of undesirable things, a place of undesirable, being to mantal action • आर्तध्यान की स्थिति, जिसमें निरंतर ही संकल्प-विकल्प युक्त भाव उत्पन्न होते रहते हैं। • विक्षिप्तः अनिष्ट-संयोगेन विक्षेपं व्याकुलतां प्राप्त-आकुल-व्याकुल-मनाः इति अनिष्ट संयोगाभिधानं आर्तध्यानम्। • मणसि विक्खिात्त-अणि?- विक्खो ण-- आउल-वाउल-भावा अट्टज्झाणं अणिट्ठसंजोग-जणिअ-भावा • अमणुण्ण-विसयाणं संपजोगे तेसिं विप्पजोगे जो सरइ-समण्णहारो होइ तं आचक्खए अट्टज्झाणं। anundesired occurrence. अनिष्ट-हानि- अणि?-हाणि (स्त्री०) अमंगल evil. bod. . अ-कल्याण। unluky unfavourable. • विघ्न, बाधा। • अभाव, eftoti Difficulty, obstacle, trouble अनिष्टाशंसिन्-अणिट्ठासंसि (वि०) व्याधिसूचक anevil result. • आपत्ति का कारक। cause of evil. अनिष्ठर-अणिद्र (वि०) सरलभावी। उच्च विचारवाला। good natureful roan. • दयालु। कृपा दृष्टि वाला। Agreat thinker अनिष्पत्ति:-अणिप्फत्ति (स्त्री०) अपूर्णता, हीन। . पूर्ण न होना । not fulful. Fulless अनिसृष्ट-अणिसिट्ठ (वि०) अनियुक्त दोष विशेष। Faultfull अनिस्तीर्ण-अणित्थिण्ण (वि०) अनुलंधित • अनिःसृत • नहीं निकाला गया। Not crossed over, unfulfilled • अपारगामी not crossed. • विमुक्ति रहित। not refuted. without freedom. अनिस्सर-अणिस्स (अक०) अक्रन्द्रित करना। अनप्रित करना। Not controlling अनिस्सरणात्मक-अणिस्सरण्णप्पग (वि०) तैजस शरीर विशेष। • देहदीप्ति का कारक। . आन्तरिक कारण। Heated of body, cause of body bright अतिःसृतावंग्रह:-अणिस्सिआवग्गहो (पु०) वर्णों का पूर्ण ज्ञान। समस्त वर्णो सम्बन्धी ज्ञान। A knowledgeful sound or state अनिह्नव-अणिण्णओ (पु०) अधीत गुरु का कथन, ज्ञानाचार का गुण। Actof knowledgeful • गृहीतश्रुतेनाविह्नवः कार्य (जै० 65) अनिह्नवाचार:-अणिण्णवायारो (पु०) • ज्ञान गुण का होना। • पढ़कर या सुनकर आगम सम्मत ज्ञान होना। Being act of knowledge, a knowledge and Aagamaful अनीकम्-अणीअं (नपुं०) सैन्य, युद्ध | ar my. . दण्डस्थान। सेणोजमा अणीआ। forces. • दण्ड स्थानीयान्यनीकानि। पंक्ति,arow,line. • पदात्यादीनि सप्तानीकानि दण्डस्थानीयानि। Army, battle, battle place • जिसमें हाथी, घोड़ा, रथ, पदाति, वृषभ, गन्धर्व और नर्तकी ये सात सैन्य समूह • संग्रामदल troop. • सैन्य समूह। host a collection of baltle. • अनीक नामक देव।a diely. . अनीक एक प्रकार दण्ड व्यवस्था। • अनीक अर्थात् सैन्य व्यवस्था। Army youth, a deva of Anika, battle arrangement For Private and Personal Use Only Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अनीकिनी-अणीइणी (स्त्री०) सैन्य समूह • हाथी, रथ घोड़े एवं पदाति। anarmy. (2187+2187+6561+10935 = 21870) Battle Youth अनीक्षित-अणिक्खिअ (वि०) अनालोकित दृष्टि से ओझल। अदृश्य • अनदेखा। To follow with looks, keep looking, unlooking अनीड-अणीड (वि०) निराश्रय, निराधार । नीड़ रहित। • घौषला रहित । without nest. • आश्रयविहीन। Not support, not stay अनीति-अणीइ (स्त्री०) अनाचार, अन्याय। व्याधियों का स्थान। Bad policy, imprudence, aplace of pains,heavy rain• अतिवृष्टि अनीतिकर-अणीइयर (वि०) अनाघार युक्त। __ अत्याचार सहित। Bad policy ful अनीतिगत-अणीइगत (वि०) अन्याय सहित । ___Imprudence. अनीतिगृहम्-अणीइ-गेहं (नपुं०) व्याधियों का घर। A home of pains. अनीतिपथम्-अणीइ-पहं (नपुं०) अन्यायमार्ग। . अविचार पथ। Unproper act. अनीतिभाव-अणीइभावो (पु०) अन्याय। • अप्रभाव। दुराचरण का परिणाम। Change of bad policy. अनीतिमति-अणीइमइ (स्त्री०) कुबुद्धि, मूढमतिः अज्ञानभाव। Foolish knowledge, unknowledge. अनीतियुक्त-अणीइजुत्त (वि०) अन्याय सहित . दुराचरण सहित। Bad pclicyful, unproper act ful. अनीति-योग-अणीइ-जोगो (पु०) अन्याय का संयोग। ___Yoking of bad policy. अनीश-अणीसो (पु०) प्रभु-स्वामी ईश्वर। विष्णु। जिसका कोई स्वामी न हो। paramount. Supreme. God, Vishnu, one who is superior अनीश-अणीस (वि०) सर्वोच्च supreme. • प्रमुख, प्रधान। great. chief. • श्रेष्ठ, उत्तम most. god. अनीश्वर-अणीसर (वि०) असमर्थ, अनियंत्रित • स्वामी से पृथक। having not superior. • दोष विशेष | unable. Greatest, great, powerless, faultless अनीश्वर-वाद-अणीसर-वाओ (पु०) ईश्वर के अस्तित्व पर विश्वास न करना। • नास्तिकर्ता। not relating to god. • नास्तिकवाद। One who does not believe in god अनीह-अणीह (वि.) निश्चेष्ट, आलसी। _indifferent. • उदासीन, व्याकुल। Listless. Free of all desires अनु- अणु (अव्य०) उपसर्ग। Having think's thrown. • पीछे,सदृश, समान, तरह after, in conse-quence of being. • प्रत्येक being. • एक बराबर । indicated by. • साथ along with. Along, towards, near, afterwards, then, again फलस्वरूप in ferlor. • सादृश्ये लक्षणेऽप्यनु इति विश्वलोचनः। अनुक-अणुग (वि०) कामुक, विलासी • लालसा युक्त lustful. • लोलपी। desirous. • लोभी। • अभिलाषी • इच्छुक । वाञ्छाशील। All desires, greedy, cleverness अनुकम्-अणुक (अव्य०) वितर्क, दलील । argument. reasoning. अनुकथनम्-अणु-कहणसं (नपुं०) कर्थापकथन, संवाद। subsequent mention. . अनुवृत्ति। अभिव्यक्ति। वार्तालाप। Accordance, similarity, imitation, thought अनुकम्पक-अणुकंपअ (वि०) दयालु, करुणा युक्त Compassionful, pityful अनुकम्पनम्-अणुकंपणं (नपुं०) करुणा दया। • सहानुभूति। सर्वप्राणीमात्र के प्रति मैत्री। A friendship of all person, compassion, pity अनुकम्पा-अणुकंपा (स्त्री०) करुणा। • सर्वप्राणिषु Unpronmeचमार्ग। . अनातिभाव- For Private and Personal Use Only Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश मैत्री। tenderness. • स-स्थावरेषुदया। अनुकीर्तनम्-अणुकितणं (नपुं०) act of proclai• कृपा। कारुण्यपरिणाम। • अप्पवंसव्वभूएसं ning. • प्रतिपादन, कथन, विवेचन। . सुह-दुहे। लाहालाहे पर-पीडा-हारेच्छा। • प्रकाशन, अभिव्यक्ति। Mentioning, अणुकंपा सव्व-सत्तेसुं• कारुण्णं - कारुण्णं- proclaiming गुणगान। • गुणस्तवन। • परिणामो त्ति अणुकंपा। Pity,compassion, प्रशंसा paise • भक्ति। Laudation, a loved of all animals, a pity of prase animals अनुकूल-अणुकूल (वि.) अनुवर्तिनी, अभिमत • अनुकरणम्-अणुकरणं (नपुं०) अनुरूपता, सादृश्यता। अनुरूप • कृपापूर्ण। • सहचर friendly. • समानता resemblence. . • सहार्य। पक्षधर। • अभिमुख • सम्मुख अनुकूल-प्रवृत्ति । नकल करना। एकसा करना। Favourably, disposed, agreeable, Imitating, coping, similarity friend, accordant अनुकरणीय-अणुकरणिज्ज (वि०) आदर्श रूप। ग्रहण ___ अनुकूल-अणुअल (अव्य०) सहायक होना, अभिमत करने योग्य। • स्वीकार करने योग्य। गृहीत होना। मनोनुवाञ्छित चलना। Being योग्य। आचरण योग्य। To be gati, to favourably favourbly अनुकूलक-अणुकूलअ (वि०) अपने योग्य। अभीष्ट । अनुकर्जी-अणुकती (वि०) सेवाकारिणी • अभिमत युक्त। • पक्षानुसारी। • सहचर Serviceful woman भावी। To be mind ful, favourable अनुकर्ष-अणुकस्स (वि०) आकर्षण जुड़ाव, लगाव। ful, accordance ध्यान योग्य। To be meditation अनुकूल-चेता-अणुकूलचेआ (स्त्री०) अभीष्ट चित्त। अनुकर्षणम्-अणुकस्सणं (नपुं०) आकर्षणं लगाव। • अनुरूप चेष्टा। Favourably mind, Attraction, fascination agreeable work अनुकृष्टि-अणुकिट्टि (स्त्री०) • अपुनरुक्त की खोज अनुकूला-अणुकूला (स्त्री०) सहचरी। सखा भावी। करना। To searchafter, seek, wish • Friendship क्रमबद्ध परिणामों का अनुसंधान। अनुकृ-अणुकर (सक०) अनुकरण करना, अनुसरण अनुकल्पः-अणुकप्पो (पु०) अनुदेश भाव की प्रयुक्ति। करना। To imitate अनुक्रमा-अणुककमो • गौण कल्प। • एक स्थान में दूसरे की (पु०) यथाक्रम। order. • उत्तराधिकार • कल्पना करना। A wish of another विषयोचित । क्रम युक्त। index, a table of contents Succession, method, list place अनुकाम-अणुकाम (वि.) कामवाला। . कार्य के अनुक्रमणिका-अणुकमणिगा (स्त्री०) भूमिका • अनु प्रति अग्रसर। Eager, Striving after अध्याय का विषयगत क्रम atable of अनुकामीन-अणुकामीण (वि०) स्वेच्छाधारी। contents. • ग्रन्थ की रूपरेखाChapter, इच्छानुसार गति करने वाला। Striving lesson अनुकाल-अणुकाल (वि०) समय के अनुसार। अनुक्रोश-अणुक्कोसो (पु०) कृपा, दया। करुणा • अनुकंपा। tenderness. Pity, timely. • समयोचित। opportune. compassion Following of time अनुक्त-अणुत्त (वि०) अनुक्त प्रत्यय, अनुक्तज्ञान। . अनुकालित-अणुकालिअ (वि०) समयानुकूल। . शच्छोच्चारण बिना की अभिप्राय व्यक्त होना। यथोचिंत समय। Following of true time A knowledge of without thought अनुकार-अणुयारो (पु०) अनुकरण। Acting being not thought For Private and Personal Use Only Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 90 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अनुक्त प्रत्यय-अणुत्तपच्चओ (पु०) • वस्तु विशेष __. की उपलब्धि। . विवक्षित इंद्रिय का गुण। Achievements of things अनुक्तावग्रह-अणुत्तावग्गहो (पु०) अनुकप्रत्यय। अनियमित गुणविशिष्ट वस्तु का ग्रहण। • अणियमिअ-गुण-विसिट्ठदव्वग्गहणम उत्तावग्गहो। Being no thought ful work अनुक्षणम्-अणुक्खणं (नपुं०) प्रतिक्षण, सदैव, constantly. निरंतर। क्रमश: every instant. Pepetually, everymoment अनुक्षणम्-अणुक्खणं (अव्य०) पुनः पुनः बारबार, सदैव। Every time, every instant अनुक्षेत्रम्-अणुक्खेत्तं (नपुं०) क्षेत्रानुसार, प्रदेशानुसार • स्थान जन्य। Placeful अनुख्याति-अणुक्खाई (स्त्री०) विवरण देना, प्रस्तुत करना, व्यक्त करना। कहना, प्रतिपादन, निसृपण। Taking, thought अनुग-अणुग (त्रि०) सहचर, सखा, साथी। obedient. • पीछे चलने वाला, अनुचारी। Follower, a servant अनुग-अणुगो (पु०) मित्र, सेवक, आज्ञाधर । सहचर, सखा। following Friend, servant अनुगत-अणुगअ (वि०) समागत, प्राप्त। • आगत gone. come. • आया हुआ • शरण भूत, आधीन। Followed bya follower अनुगत्व-अणुगत्त (वि०) समागत, आगत, प्राप्त हुआ। Followed of follower अनुगति-अणुगइ (स्त्री०) अनुचरी, अनुकरण, अनुशरण । गतिशील होना। following self immolation of a window. • पीछा करना। imitating. Following अनुगतात्मन्-अणुगअप्पा (पु०) अनुगत, अनुशरण। आचरण युक्त। Desirous of following अनुगम-अणुगम (वि०) पीछे चलने वाला। approaching Desirous of following अनुगमः-अणुगमो (पु०) अनुगमन, अनुशरण। . अनुकरण। initatig, accordance. Following • अनु+गम्-जाना, गतिशील होना। • वक्तव्य अर्थ की ओर अग्रसर होना। • अनुयोगानुसार चलना। Being to thoughtful vice, going to dependent • सूत्रगत गति । conformity of Agam sutra. • शास्त्र में लगना। . आगम मार्ग या आर्षमार्ग का अनुकरण करना। • अणुगम्मएं अणेण अस्सिं च अणुगमो अणुगमणं। • अणुणो त्ति सुत्तस्स गमो अणुगमो-सुताणुसरणं च। Going to sutras, goint to Agama way • सुताणुकूलमणुगमणं अणुगमो। • अणुगमणं च अणुगमो त्ति आगम-सुतअत्थ-उद्देस-णिद्देस-णिग्गमण-दुवारो वा। . अनुरूपं सूत्रार्थावाधया तदनुगुणं। गमनं संहिताक्रमेण व्याख्यातु:। प्रवर्तनमनुगमः। (जैन० ल० 67) • अधिकारो वि अनुगमः। To go after good thought ofis tur वा वत्तव्वं परुविज्जदि सो अणुगमो। अहियारो ति अणुगमो (जैन० ल० 67)। अनुगवीन:-अणुगामि (पु०) ग्वाला। • गोपालक cowheard Milkman, living by cows अनुगामिन्-अणुगामी (वि०) सहचर, साथी। . अनुयायी, सहगामी। सखा। Follower, servant, friend अनुगामिनी-अणुगामिणी (स्त्री०) आज्ञाकारी। Companion. • अनुगतिशील। • प्रवर्तमान Favourful अनुगामी-अणुगामी (स्त्री०) साथ जाने वाला। सदैव गति शील बना रहना। Going to every time अनुगामी अवधिज्ञानम्-अणुगामी- ओहिणाणं (नपुं०) देशान्तर एवं भवान्तर में एक साथ रहने वाला ज्ञान। A knowledge of timeful • यदवधिज्ञानं स्वस्वामिनं जीवमनु गच्छति तदनुगामी। (जैन० ल० 68) . For Private and Personal Use Only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अणुगामिओ अणुगच्छ गच्छंतं लोयणं जहा पुरिसं । (जैन० ल० 68 ) • अनुचित अणुचिअ (वि०) अयुक्त अयोग्य । अप्रामाणिक Unseemly, improper, unusual अनुचित कार्यम् - अणुचिअ कज्जं (नपुं०) अयोग्य कर्म wrong work, unusual work. • दुष्टकाम। unfit work. A work of improper अनुचित-ग्रहणम्-अणुचिअ - गहणं ( नपुं० ) अप्रामाणिकता को लेना। • योग्य को नहीं ग्रहण करना । • अयोग्य का प्रस्तुत करना । Taking not proper, doing of unseemley अनुचित - पापम् - अणुचिअ - पावं (नपुं०) घृणित पाप A sinful work. तुच्छ कर्म । unfit work. अनुचित भाव- अणुचिअभावो (पु० ) अयोग्य परिणाम improper nature. - www.kobatirth.org प्रमाणाभाव। Not to proper nature अनुचिंतनम् - अणुचिंतणं (नपुं०) विचारणा। मंथन • पुनः पुनः सोचना To reflect upon, thinking, again to again अनुचिंतना- अणुचिंतणा (स्त्री०) प्ररूपणा, कथन • प्रस्तुति calling to mind. • सोचना thinking. अनुचिंतन Thought, reflecting, thinking अनुचितम् - अणुचित (अक० ) सोचना, विचारना। • याद होना to recall • स्मरण होना। to remeber. • ध्यान देना to meditate. • अवलोकन करना । Thinking remembering, seeing अनुच्छाद- अणुच्छाओ (पु० ) पल्ला लटकाना । • ढकना । The part of a man's under garment. Cover • ओढ़ना । अनुच्छित्ति:- अणुच्छिति (स्त्री०) Not extipation. • नाश न होना। Not being loss शाश्वत रहना । अस्थिर न होना। • त्रुटित न होना । अखंडित • अबाधित । Being not loss, Undestroyering Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir अनुच्छिष्ट अणुच्छि (वि०) मिला हुआ। अनन्यमुक्त । Mixed 91 अनुच्छेद:- अणुच्छेओ (पु० ) अंश, भाग, हिस्सा • पैरा indestructibility. • अध्याय वा एक पृथक् प्रकरण । • विवेचन का एक अन्य भाग । Part, portion, fraction, fate, a part of descrimination अनुज अनुज / अणु (त्रि०) छोटाभाई, बाद में उत्पन्न, पीछे पैदा हुआ Born after younger brother अनुजा - अणुआ (स्त्री०) छोटी बहन (अनु+जन् + यप्) अनुजा A younger sister. अनुजान् - अणुजा (सक०) समझाना, चिंतन करना । • कहना। To know, to thought, to think • प्रतिपादन करना। अनुजायता- अणुजाअआ / अणुजाअत्त (वि०) अनुष्ठीयता, निष्पन्नता| स्मरणशीलता। Fulfil अनुजीवित्-अणुजीव (पु० ) अनुचर, भृत्य, सेवक, आश्रित Servent आज्ञाकारी Follower. • पराश्रित • परजीवी Living by, dependent, serviving अनुज्ञा - अणुण्ण (स्त्री०) आदेश, अनुमति, आज्ञा, सहमति Order, Commanol. स्वीकृति । अनुमोदना । excusing. • प्रदान प्रत्यनुमननं अनुज्ञा (जैन0 58) Consent, permission, अनुज्ञानम् - अणुण्णाणं (नपुं०) आज्ञा, आदेश, अनुमति • सहमति Permission, order. consent For Private and Personal Use Only अनुज्ञापक- अणुण्णावग (वि०) आदेशम, उपदेशक • आज्ञा देने वाला । Teaching, consenting अनुगिरम् - अणुगिरं (नपुं०) पर्वत के समीप Being to mountain अनुग्रह - अणुग्गहो (पु० ) कृपा, दया, अनुकम्पा । pity. • उपकार obligation. परोकार • स्व- परोपकारो ऽनुग्रहः । (स० सि० 7/30) • जीवों का एक दूसरे के प्रति उपकार। • Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 92 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अनुकूलता, दूसरे के प्रति शुभभावना। Pity, favour, kindness, favourful of another man अनुग्रह- अणुग्गह (अनु+गह+अ) उपकार करना। to obligation. • कृपा करना। rear guard. • अनुकंपा रखना। Favouring, supporting अनुग्रहकारिन्-अणुग्गहकारि (वि०) उपकारक • अनुग्राहक • कृपा जनक • अनुकंपा सहित। Favourful, kindnessful अनुग्रहणम्-अणुग्गहणं (नपुं०) अनुग्रह, कृपा। दया, करुणा। pity. • उपकार। Pity, compassion अणुग्गहणं च उवयार-दया-करुण-स-पर-पीइभावो त्ति । अनुग्रह-पोषक-अणुग्गह-पोसग (वि०) उपकारक। • दया जनित। Kindness. Favourful अनुग्रह-बुद्धि-अणुग्गह-बुद्धि (स्त्री०) • उपकारक बुद्धि • दया युक्त मति। Favoured knowledge, pityful knowledge अनगहीत-अणगिहिज्ज/अणुगहीअ (वि०) कृपा दृष्टि . युक्त | Obliging • आभार जनित । परोपकार युक्त। • उपकारक। Pityful अनुग्राह्य-अणुगेज्झ (वि०) उपकारक • अनुग्रहा करने वाला। • परोपकार करने वाला। • 377971 Favouring, thankful अनुघटनम्-अणुघडणं (नपुं०) परस्पर मिलना। • एक दूसरे के साथ रहना। • मैत्री। Another meet, friendship अनुचर- अणुयर (त्रि०) सहचर, भृत्य, नौकर। . सहगामी, सेवक Companion. • भृतिक attendont. • आज्ञाकारी। • अनुगामी।. Servant, follower अनुचर-अणुअर (अक०) काम लेना, स्वीकार करना। अनुशरण करना। अनुगमन करना। To take, to agreement, to follow अनुचरी-अणुअरी (स्त्री०) सेविका, दासी। • सहचारिणी। सखी। सहेली। Obliging, a woman servant अनुचाटुवचस्-अणुचाडुवयं (नपुं०) मधुर वचन। • मिष्टबोल। Thought of Sweetful. • उपकारी कथन Hinoinessful thought. • अच्छी वाणी। A thought of favour, great voice अनुचारक-अणुचारग (वि०) सेवक, भृत्य, नौकर। Servant अनचारिणी-अणचारिणी (स्त्री०) सेविका, भत्या. दासी। A famale servant. • सहगामी • आज्ञाकारिणी। अनुचरी। • सखी। Woman servant अनुज्ञापनम्-अणुण्णावणं (नपुं०) आदेश देना . आज्ञा देना। • कहना। Permission, thought (अनु + ज्ञा + णिच् + ल्युट) अनुतर्ष:-अणुतस्सो/अणुतरिसु (पु०) इच्छा, चाह, वाञ्छा। कामना। • तृष्णा, अभिलाषा, आकांक्षा। • मद्य-सुरा पान पात्र। Wish, desire, a pot अनुताप:-अणुतावो (पु०) पछतावा। संताप, पश्चाताप, दुःख पीड़ा, खेद। Repentance अनुतापरत-अणुतावरअ (वि०) खेद सहित, दःखित, - व्याकुलित • संतापशील। Painful, repentanceness अनुतिलम-अणतिलं (अव्य०) सूक्ष्मता से, भिन्न भिन्न करके, पृथक्-पृथक् करके। by garains. Gram aftergrain. अनुतिष्ठ-अणुचिट्ठ (वि०) स्थित रहने वाले। Being अनुतुप्- अणु+तुव (सक०) संतुष्ट करना, प्रसन्न करना। .हर्षित करना। To happy अनुतेजस-अणुतेअ/अणुतेउ (पु०) अपना प्रभाव, स्वकीर्ति आत्म सम्मान, निज यश। • स्वहित । One energy, soul honour अनुत्क -अणुक्क (वि०) खेद युक्त, व्याकुलित • व्याधिजन्य। not over anxious. Painful. Regrefful. अनुत्कृष्ट-अणुक्किट्ठ (वि०) उत्कृष्टता रहित। . आदर्शगुणों के अभाव युक्त। अकल्याणकर, अहितकर । निराशाजन्य। • आवरण के कारणों For Private and Personal Use Only Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 93 thyful सहित। Not to be respectful, with अनुत्सेकः-अणुच्छेगो/अणुस्सेउ (पु०) निरभिमान। cause of cover सरल, क्षमाशील। उत्सेगो ति अहंयारो तस्स अनुत्तम-अणुत्तम (वि०) सर्वोत्तम उत्कृष्ट • अनुपम। अभावो। • जस्सिंणत्थि णाणे तवे गुणे किंचि Having no superior, higher, ममयारो सो अणुस्सेओ। Absence of unsurpassed arrogance, absence of pride अनुत्तम-भावः-अणुत्तम-भावो (पु०) उत्कृष्ट भाव, अनुदक- अणुदग (वि०) जल विहीन । नीरशून्य। परम भाव। Higher nature, superior Water less nature अनुदद्य-अणु+दह (सक०) धारण करना, पास रखना। अनुत्तर-अणुत्तर (वि०) अनुपम, श्रेष्ठ, प्रमुख, प्रधान। __पकड़ना। लेना। • अंगीकृत करना। To take • अद्वितीय principal chief. • अतिशय अनुदय-अणुदओ/अणुदउ (पु०) विपाकोदय का युक्त। excellent. • उत्तर देने में समर्थन 374191 Not risen vipaka होना । silent. • उत्तरं प्रतिवचनं न विद्यते ___ अनुदय-बन्धम्-अनुदय-बंधं (नपुं०) उदय से रहित उत्तरं यस्य। • नात्स्युतरो अनुत्तरो। unable बन्ध परिणाम | Notrisen wond nature. to answer. • अन्य सिद्धान्त। अनुदयवती-अणुदअवई (स्त्री०) उदय से रहित Unsurpassed, superiored, best व्यापदेश। • विपाकोदय वाली प्रकृति। A अनुत्तरंग-अणुत्तरंग (वि०) स्थित हुआ, ठहरा • nature of ripeness निश्चल। अनुद्वेलित Steady. • अविक्षुब्ध अनुदयात्मक-अणुदयप्पग (वि०) दया, युक्त, Not ruffled. • व्याकुलता रहित, प्रशान्त कृपाशील। Compassionate, sympa सुखी। अनुत्तर-तप-अणुत्तर-तवो (पु०) निश्चल तप। उत्कृष्ट अनदर-अणदर/अणुअरु (वि.) कृश, क्षीण । पतली तप। Highest heat कमर युक्त। Having a slender waist. अनुत्तर-द्रव्यम्-अणुत्तर-दवियं (नपुं०) स्थित द्रव्य। This, lank. • कृश उदय युक्त। Leanful, A permanent think thinkful, weakful belly अनुत्तर- लोक -अणुत्तर -नोओ (पु०) अनुपम अनुदरि-अणुदरि (स्त्री०) कृशोदरी, पतली कमर वाली लोकः। Best lok Weakful belly अणुत्तरौवपादिकदशा-अणुत्तरोवकागदसा (स्त्री०) जनदात्तम-अणुदत्त (नपुं०) उदात्त स्वर से रहित, उच्च अनुतर विमानों में उत्पन्न महाऋषियों के चरित्र स्वर पूर्वक न बोलना वाला। Having not वाला ग्रंथ। • अनुतरौपपादिकदशा नाम to thought loudful नवममङ्गम्। (गो० जी० 357) A book of अनुदार-अणुदार/अणुदारु (वि०) कंजूस, उदारता great man उत्तरः प्रधान- नास्योतरो विद्यत रहित । Not liberal. Pitiable, having इति अनुतरः। उपपतनमुपपात: जन्मेत्यर्थः। (जै० not thank,not to be help• आभार नहीं ल० 69) • अनुतरौपपादिका देवा येषु ख्याप्यन्ते मानने वाला। • स्वार्थी, परोपकार नहीं करने ता: अनुतरौपपादिकदशाः। (जैन० 69)। वाला। अनुत्थानम्-अणुत्थाणं (नपुं०) प्रयत्न, प्रयास। अनुदिनम-अणदिणं (नपुं०) प्रतिदिन, प्रतिपल। Effort, endeavour Every day. Daily day afterday. अनुत्सूत्र-अनुणस्सुत्त (वि०) नियमित, क्रमबद्ध, अनुदीर्ण-अणुदिण्ण/अणुदिण्णु (वि०) उदीर्ण या अनदीर्ण-अणटण/अणटिपण अनुगामी। पारस्परिक। Without a step उपशम नहीं होने वाला। Not to be grown against the rules of policy, not increasing acting illegally For Private and Personal Use Only Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अनुदेश-अणुएसो/अणुएसु (पु०) Polinting back •निर्देश, नियम, संकेत। Direction order • आदेश। • आज्ञा। विधि। Act, order, instruction, affair अनुद्धत-अणुद्धअ (वि०) दीन हीन not raised. • निर्धन। • नम्र, विनीत। Poor, humble अनुद्विग्न -अणुविग्ग (वि०) अक्षोभ, प्रशान्त । गंभीर। घबड़ाहट रहित । अव्यांकुलित। • सहनशील। Sorrow, calm, above अनुद्दिष्ट-अणुद्दिष्ठ (वि०) उदिष्टत्यागी। संयम विधि पालक। • अपने लिए बनाए गए आहार का त्यागी। • उदेश्य युक्त आहार नहीं ग्रहण करने वाला। • अनुद्दिष्टं चरेद् भुक्ति यावन्मुक्ति न सम्भवेत्। Not to be giving of eating, unwant to bintedat, not taking of aimful food अनुदुन-अणुहुअ (वि०) अनुगत, पीछा, करने वाला। One who searches अनुधाव-अणुधाव (अक०) अनुसरण करना, पीछा करना। to follow. • अनुकरण करना। To go after अनुधावनम्-अणुधावणं (नपुं०) अनुसरण, अनुगमन • अनुगति । pursuing. • भागना। परिभ्रमण करना। Going after, following अनुध्या-अणु+झा (सक०) विचार करना, चिंतन करना, अनुप्रेक्षण करना। To think, to see, to thought अनुध्यानम्-अणुज्झाणं (नपुं०) विचार, मनन-चिंतन। religious. • स्मरण। अनुप्रेक्षण। meditation. Thought, again to agains thought अनुनय-अणुणओ (पु०) विनय, आमंत्रण, नम्रवत्तन। प्रार्थना, पूजा। conciliation, propitia- tion. • वाक्य परम्परा। • प्रणिपात। . वचन पद्धति का निरूपण। Censarable, to be spoken, request, praise अनुनयन्-अणुणअ/अणुणउ (वि०) अनुकूलता युक्त • पद्धतिपूर्ण Civility. discipline. Related ful अनुनादित्व-अणुणाइत्त (वि.) शब्द की प्रतिध्वनि होना। प्रतिशब्द ध्वनित होना। Being resounded अनुनायक:-अणुणायगो (पुं०) प्रतिनायक Submissive humble. अनुनायकिा:-अणुणाइगा (मी०) प्रतिनायिका Female character. leading choracter. अनुनापीसक:-अणुणासिगो (पुं०) नाक से निकली छवनि Nasd, pronounced through mose अनुपक्रम-अणुवक्कमो (पु०) अग्नि आदि के कारणों का अभाव। घातक उपकरणों का न होना। Being no hunting अनुपगृहनम्-अणुवगृहणं (नपुं०) • धर्मात्मा के दोषों को प्रकट करना। • ईर्ष्यावश दोषारोपण करना। Being to fault of religious man, being to fault अनुपचरितम्-अणुवचरिअं (नपुं०) • सामान्य रूप से प्रतिपादन करना। • संयोग मुक्त विषय को व्यक्त करना। To be thought of natureful अनुपदिन-अणुवदि (वि०) अन्वेषण करने वाला। • शोधक following seeking after • अनुसंधानक। Being searching, searchful अनपदीना-अणपदीणा (स्त्री०) हस्त-पाद के बराबर मोजा। Of thing the foot अनुपदेश-अणुवएसो (पु०) अनर्थक उपदेश। निरर्थक कथन। अप्रासंगिक विवेचन। Not doing thought, not requiring thought अनुपधः-अणुबहो (पु०) जिसके पूर्व कोई अक्षर न हो, उपधा रहित। Straightful अनुपधि- अणुवहि (वि०) निष्कपट, छल रहित। . सरल। Straight, simple, sincere अनुपन्यास-अणुवण्णासो (पु०) संदेह, प्रमाणाभाव। • अवर्णन युक्त। Doubt, uncertaintya figure of unspeech अनुपम-अणुवम (त्रि०) उपमा रहित। matchless. For Private and Personal Use Only Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अनुपसर्ग-अणुवसग्गो (पु०) उपसर्ग का अभाव। नियातादि का होना। Being no Nipata etc. • अनन्य सदृशी, सर्वोत्तम, अतुलनीय। Unequalled, best, greatful अनुपमा-अणुवमा (स्त्री०) नाम विशेष। • एक हथिनी का नाम। A name, a elephant woman अनुपमित-अणुवमिअ (वि०) अतुलनीय, सर्वोत्तम, श्रेष्ठतम। matchless. incomparable. To be unequalled, not compared, best अनुपमेय-अणुवमेअ (वि०) अतुलनीय, श्रेष्ठतम, सर्वोत्तम। To be unequalled, not comparable, bestful अनुपयुक्त-अणुवजुत्त (वि.) काम योग्य नहीं, उपयोगिता के अभाव वाली। Doing no workful अनुपयोगिता-अणुवजोगित (वि०) व्यर्थता, Bad ful, not fit for enjoyment अनुपरोध:-अणुवरोहो (पु०) अपक्षपात । सम, समान। Non-opposition अनुपलम्भ-अणुवलंभो (पु०) किसी एक के अभाव स्वरूप जो अन्य की उपलब्धि हो। • अप्रत्यक्ष होना। बुद्धि अभाव, ज्ञान हीन। Oneless no other considerable, to unlook on, no seeing, unknown अनुपवास-अणुववासो (पु०) आहार, परित्याग, चतुर्विध आहार का छोड़ना। Uneatful, not taking, four king of foods अनुपवीतिन्-अणुववीइ (वि०) उपनय संस्कार रहित, यज्ञोपवीत रहित। One who does not wear the sacred thread. The sacred threadless अनुपशय-अणुवसओ (पु०) भड़काना। • उकसाना। उत्तेजित करना। Stimulating, instigating अनुपसंहारिन-अणुवसंहारि (वि०) हेत्वाभास का भेद जिसके अन्तर्गत पक्ष सम्बन्धी सभी ज्ञात का कथन आ जाता है। • उदाहरण द्वारा विधि या निषेध दोनों का समर्थन नहीं हो पाता है। Un accompanied, of act and unact अनुपस्थानम्-अणुबट्ठाणं (नपुं०) अभाव, रहित । क्षीण, हीन। • अनुपस्थित, अप्रस्तुत, उपमा रहित, स्थित न होना। • प्रायश्चित विशेष। Worn away, feeble, finished, not present, unequalled, doing no, a untake act अनुपस्थित-अणुवट्ठिअ (वि०) अप्रस्तुत, स्थित न होना। सम्मुख न होना। Doing no, not present अनुपहत-अणुवहअ (वि०) अप्रयुक्त unyoked. unuse • अक्षत unharnessed. • नूतन Now. • कोरा। Uninjured, not made impure अनुपात-अणुवाओ (पु०) अनुपतन, गिरना, नीचे आना। falling upon. proportion. • पहले अंक के अनुसार दूसरे अंक में आना। प्रसंगगत होना। Going after, descending upon in succession, proportion अनुपातक-अणुपाअग (वि.) घातक, अपराधी, आरंभी, समारंभी, हिंसक | murder. Killer अनुपानम्-अणुवाणं (नपुं०) पश्चात्पान, औषधि के पश्चात् पीने योग्य पदार्थ का लेना। Drinking after, doing to be drinking thing अनुपाय-अणुवाअ (वि०) उपाय रहित। प्रयत्न में लघुता। Meansless, planless अनुपुरुषः-अणुपुरिसो/अणुपुरिसु (पु०) सहचर, भृत्य, सहगामी। Servant. • अनुयायी, अनुचर। Follower, servant अनुपूर्व-अणुपुव्व (वि०) क्रमश:-क्रमबद्ध having a suitable measure. • नियमित । Following the one proceeding, regular अनुपूर्वशः-अणुपुव्वसो (पु०) क्रमागत रीति, क्रमानुसार। in regular order. • एक के बाद एक। In successive order, at the back, behind For Private and Personal Use Only Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 96 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अनुपूर्वेण:-अणुपुव्वेण (क्रि० वि०) क्रमशःक्रमागत पद्धति से, अनुक्रम से। At the back अनुपेत-अणुपे/अणुपेउ (वि०) विहीन, रहित। • अभाव • क्षीण। कम, लघु। One not yet gone to, low अनुप्रज्ञ-अणुपण्ण (वि०) बुद्धिगत, मतिजन्य। Knowing अनुप्रज्ञा-अणुपण्णा (स्त्री०) बुद्धि अनुसार। • ज्ञानपूर्वक Knowledgeful अनुप्रपातम्-अणुप्पवाअं (अव्य०) क्रमागत, रीतिजन्य। • पद्धति पूर्वक At the back, orderful अनुप्रयोग-अणुप्पजोगो (पु०) अनुवृत्ति, आकृति। दुहराना। • स्मरण करना। Repetition, obstruction अनुप्रविधानम्-अणुप्पविहाणं (नपुं०) उचित कार्य • सम्यक् क्रिया। Pure work, great work अनुप्रवेश-अणुप्पवेसो (पु०) अनुगमन, प्रविष्ट। • अनुगत Adapting oneself to the will of • अनुसरण Following. . अंत:समावेश। • आभ्यंतर गति। Entering into अनुप्रश्न-अणुपण्हो (पु०) प्रश्न के बाद प्रश्न। . पृच्छा Subsewuent question. • वाञ्छा। अभिलाष। wish. • अधिक जानने की उत्सुकता। Inquiring, question after question अनुप्रसक्ति-अणुप्पसत्ति (स्त्री०) प्राप्त करना। • पहुँचना। very close attachment. Doing, going अनुप्रसङ्ग-अणुपसंगो (पु०) संपर्क, संलग्नता, तत्परता। विशेष एकाग्रता। Close attachment. अनुप्राप्त-अणुपत्त (वि.) अंगीकृत, पुनः पुनः स्वीकृत। Come अनुप्रास:-अणुप्पासो (पु०) तुल्यवर्गों की रचना। वर्ण सादृश्यता। • एक समान ध्वनियों या वर्णों की आवृत्ति. पुनरावृत्ति। • तुल्य-अक्षरानुवृत्ति। Alliteration. • तुल्य-श्रुत्यक्षरावृत्तिरनुप्रासः| repetition. • समान सुनाई देने वाले वर्णों की आवृत्ति। of similar letter. • रसानुसार वर्णों का उत्कर्ष । Syllables or sound. • अनुप्रासः शब्दसाम्यं वैषम्येऽपि स्वरस्य यत्। अनुप्रास-अनुपासो (पु०) एक अलंकार, जिसमें तुल्यवर्गों की रचना होती है। repetition of similar letters. • वर्णों की आवृत्ति। Ali, teration अनुप्रासः शब्दसाम्यं वैषम्येऽपि स्वरस्य यत्। • रस के अनुसार वर्णों का प्रकर्ष। वर्णसाभ्यमनुप्रास अनुप्रासोपमा-अणप्पासोवमा (स्त्री०) वर्ण आवृत्ति में भी उपमालंकार। Resemblance अनुप्रेक्षा-अणुप्पेहा (स्त्री०) चिंतन, मनन, पुनः पुनः मंथन Thinking, thought. again to again thought. • स्वभाव, गत भावों का अनुशीलन। विचारों में प्रेक्षण। Reflection, consideration manifesting. • भावना Creating. manifesting • स्थितचेता। Conception. • अधिगतार्थस्य मानसाभ्यासोऽनुप्रेक्षा। (स०सि०9/25) faith. . परिचिंतणं परिमणणं मंथनं। feelling of devotion. अणुसीलणं अणुप्पेहा। Meditation. • परिणाअ-पयत्थाणं एकग्ग-मणसा पुणु पुणु सुमरणं। A supposition by pothesis . तच्चाणुचिंतणं च अणुप्पेहा। Observing. • णिय-णियप्प-सहाव-गअ- परिणामं विआरं सरूवं च पेहणं अणुप्पेहा। investigation. • सहावाणुपरिमुणणं। • सज्झाय-गअ-गंथाणं पुणु पुणु परिणाणं च अणुप्पे हा । remembering. • अणुप्पेह त्ति अणु चिंतणं परिण्णाय- विसयस्स। अनुप्रेक्षा-भावः-अणुप्पेहा भावा (पु०) प्रेक्षा भाव, अनुशीलन स्वभाव। A nature of remeberng अनुप्लव-अणुपलवो (पु०) दास, भृत्य। संहचर 5.going For Private and Personal Use Only Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अनुचर। A follower, servant. अनुबद्ध-अणुवज्झ (वि०) तत्पर, संलग्न, लीन। Bound. • संबद्ध, बंधा हुआ। Tied to, constantly sticking to • तल्लीन Connected with. अणुबन्धः-अणुबंधो (पु०) सम्बंध बंधना, सहमति, विचारों में बंधना। Binding. Fasteningtie. • आसक्ति Connected with. • श्रृंखला,श्रेणी।Series,chain. • प्रणय। गणबंधन। Attachment, binding, connection बांधना, जारी रखना, गति करना। Contincity alesign. • इरादा, नतीजा, परिणाम, भाव। intention,design, motive. result. • अप्रधान दोष। • संतान अनुबंध, संतानोऽव्यवच्छिन- सुखपरम्परा। • विघ्न। परम्परा का अनुसरण। • माता-पिता, गुरु, आचार्य आदि का अनुसरण करने वाला। Fastening mother. Father, texcherowith. अनुबन्धनम्-अणुबंधणं (नपुं०) Connection. • सम्बन्ध, नियोजन, प्रयोजन। Succession. • उपक्रम, गणबंधना। • योग, संयोग • मिलन। Attachment, bond, connection, agreement, yoking अनुबन्धिन्-अणुबंधि (वि०) सम्बद्ध, जोड़ने वाला। • संयुक्त Yoking, attachment अनुबाहु-अणुबाहु (पु०) स्वावलंबन, आत्मबल • उद्यम, श्रम। • स्व हस्त होना। • अपनी बाहुओं पर विश्वास रखना। Abundance of infulence अनुबिम्बित-अणुबिंबिअ (वि०) प्रतिफलित • घटित • प्रतिष्ठित। • हृदयगत। Reflected अनुबोध-अणुबोहो (पु०) अनुचिंतन, अनुप्रेक्षा an after thought. • भावना • विचार • अनुशीलन। • स्वभावगत प्रतीति । Reving the scent offaded perfumus. . 34164 प्रतीति। • प्रत्यास्मरण, पुनर्विचार। अनुभव:-अणुभवो (पु०) बोध ज्ञान Experince. • प्रतीति। विषयगत भान। Direct perceptton. • फलदान शक्ति। वह ज्ञान जो किसी संस्कार के बिना हुआ हो। Cognition. • अवलोकन। Seeing. • आभास One of the kinds of knowletge • आत्मस्वरूप में स्थिरता। • अर्थविचार। रस विशेष का ज्ञान। • शुभपरिणामों का उत्कर्ष। . विपाकोऽनुभव। (जैन० 74) . रसविसेसोऽणुभवो। • विसेसोऽणुभवो। Feeling of thought अनुभव-जन्य-अणुभवजण्ण (वि०) बोध स्वरूप। आभास गत। Knowledgeful, feelful अनुभव-हीण-अणुभवहीणो (पु०) आत्म प्रतीति से रहित। • कार्य का पूर्णज्ञान न होना। Having no soul know, being not ful knowledge of work अनुभवनीय-अणु भवणिज्ज (वि०) भनुभव करने योग्य। • भोग्य। • ग्रहण करने योग्य। To be experienced, to be gated अनुभवित्तम-अणुहवित्त (वि०) विचारशीलता युक्त। बोध को प्राप्त हुआ। Haved to know अनुभाग-अणुभागो (पु०) • अनुभव, बोध, प्रतीति • वस्तु तत्व का आभास । Knowledge, knowledge of think. ज्ञान • अवलोकन। उपलब्धि। कम्माणं रसो अणु भागो। • कम्माणं सग-कज्ज-करण-सत्ती अणुभागो (ज.ध.5/2) • अनुभागः कर्मणां रसविशेष। • अनुभागो रसो ज्ञेयः। (जैन० 25) अनुभाग-कर्म-अणुभाग-कम्म (पु०) विपाक कर्म। कर्मों के रस का परिणाम। • कषाय युक्त कर्म परिणामों की प्रतीति। Chanded of karma's ripeing of karma's अनुभाग-काण्डकघात-अणुभाग कंडग- चाअ (वि०) विपाक कर्म के घात का समय। Close time of ripening Karmas अनुभाग-दीर्घ-अणुभाग-दीहो (प०) विपाक कर्मों के बांधने का स्थान। अप्पपाणो उक्कस्साणु again think For Private and Personal Use Only Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश भागट्ठाणाणि बंधमाणस्स अणुभागदीहं (धव० 16/509) A vipaka karma's bond place अनुभाग-बन्धः-अणुभाग बंधो (पु०) शुभाशुभ कर्म परिणामों का बंधना। • कर्म पुद्गलों का एकमेक हो जाना। Bonding of Suv Aselv karmas, being to together of karmas अनुभाग-मोक्षिः-अणुभाग-मोक्खि (पु०) निजीर्ण होना । कर्मों का गलना। • अपकर्षित, उत्कर्षित, संक्रामित और अघः स्थितगलन के द्वारा कर्मों की निर्जरा होना। Being to decayed, defeating of karmas अणुभाग-विभक्तिः -अणुभाग-विहत्ति (स्त्री०) • कर्मों की स्थिति को निरूपित करना। • कर्मों के अनुभाग अर्थात् अनुभव को भेद पूर्वक कथन करना। Being to karma's place thought अनुभाग-संक्रम-अणुभाग-संकमो (पु०) कर्मों का अन्यतम परिणमन होना। • कर्मों का अन्य प्रकृति रूप हो जाना। Being tocharge of Karma's अणुभावः-अणुहावो (पु०) प्रभाव, Splendour. सामर्थ्य, शक्ति, बल। Power, authority. अनुभावित-अणुभाविअ (वि०) द्रवीभूत, अनुसिंचित • अनुभव वाला। Created, produced. • विचार करने वाला। Feeling, thinking, knowning अनुभाषणम्-अणु भासणं (नपुं०) उच्चरित, पद व्यंजन वर्णन। क्रमबद्ध कथन। Speech. • अनुवाद। Talkof same words. • भाष्य Speaking. • व्याख्या Talking. any work in the common. • अणुभासदि गुरुवयणं अक्खर-पद रंजणं कमविसुद्धं । repetition of an assertion gestures. • घोष युक्त उच्चारण। Enunciation of high sound अनुभू-अणुहव (सक०) अनुभव करना, समझना, चिंतन करना। • सोचना, प्रतिपादन करना। To achieve, to know, to hear, to enjoy • सुनना,भोगना। अनुभूत-अणुहूअ (वि०) समझा हुआ, जाना हुआ। • चिंतनीय • विचारणीय। Knowed, experienced अनुभूतमत-अणुभूअमअ (वि०) विचार सम्मत। समझने योग्य। चिंतनीय। To be knowed • स्मरण। ज्ञान योग्य। • बुद्धिगम्य। Fnowledgeful. • अनुभव। Experience. अनुभूष्णू-अणुभुण्हू (वि०) परिशीलन करने वाला। विचारने वाला। Knowing अनुभ्रातृ-अणुभाउ (पु०) छोटा भाई। • अनुज। A Younger brother अनुमत-अणुमअ (वि.) अनुज्ञात, सम्मानित, Respected. अनुज्ञप्त। Beloved. . इच्छित अभिलषित। Liked. • अभीष्य • मान्य। allowed. • सम्मत । मानित permitted. approved. • ज्ञप्त का अज्ञ। Knowed of Knonwn. अनुमतम्-अणुमअं (नपुं०) स्वीकृत, मान्य। • अनुमोदित। Permitted. • स्वयं न करोति, न च कारयति, किम्मवभ्युपैति यतदनुमननम्। • अनुमोदना, प्रशंसा। Permit, approve, take permission आत्मानुभूति। • रोमांच चेष्टाएँ। Dignity. • तीव्र आदि परिणाम। Result of fast. . आत्मनाऽनुभूयते येन करणभूतेन बंधेन सोऽनुभावा। • कर्म-विशेषानुभवनमनभावः। • अधिकारः • मर्यादा, ज्ञान, समझा। बोध • तर्क • अवलोकन । अनुभव • रस का एक अंग। Lustre, fixed mind, influence of mind, influence, knowledge, knowledge, experience, a part of Rasa अनुभाविन-अणु-भावि (वि०) आगमी काल • भविष्यत् काल। Futuretime. • अनुभव में आने वाला। fecling. For Private and Personal Use Only Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश वार अनुमति-अणुमई (स्त्री०) सम्मति, स्वीकृति अनुमानाभासः-अणुमाणाभासो (पु०) पक्ष न होकर Consent. • आज्ञा। अनुमोदन। अनुज्ञा। भी पक्ष के समान प्रतीत होना। . अभिमत। Assent, agreement, प्रत्यक्षादिबाधित ज्ञान होना। Being without permission flank like of side अनुमति-विरत-अणुमइ-विरओ (पु०) अनुमति से अनुमानित-अणुमणिअ (वि०) अनुभान, किया जाने रहित, अनुमति का त्याग। • सयल-अणुमणणं वाला। Guessing, conjecturing ण भण्णए साहू। • जो अणुमणणं ण कुणादि ___ अनुमानालङ्कार-अणुमाणालंकारो (पु०) •जिसमें गिह-कज्जाणिं। Without permission गुरु के अभिप्राय या उपाय से ज्ञात्व की अनुमन्-अणुमण (अक०) सम्मत होना। अनुज्ञात आलोचना की जाती है। • प्रत्यक्षाल्लिङ्गतो होना। • स्वीकृत होना। स्मरण होना। To यत्र, कालत्रितप्रयर्तितः। लिङ्गिनो भवति assent, to approve, to remem-ber ज्ञानमनुमानं तदुच्यते। • जिस अलंकार में अनुमननम्-अणुमणणं (नपुं०) अनुमोदन। सम्मत। प्रत्यक्ष चिह्न, या कारण से भूत, भविष्यत् और स्वीकृत Assent. • अनुज्ञप्ति । वर्तमान से होने वाली सादृश्य वस्तु का बोध Sufferance. Approve, permit होता है। A kind of Alankar conjecअनुमा-अणुमा (स्त्री०) अनुमति, स्वीकृति। सम्मति। turing Alankar ज्ञप्ति। Assent, agreement, अनुमान्य-अणुमण्ण (वि०) अनुमेय समादरणीय, permission हेतु या तर्क पूर्वक समझना। पूज्य। श्रद्धास्पद। अनुमानविषयाऽनुमेया। अनुमाता-अणुमाउ (स्त्री०) स्वीकृत, ज्ञप्त। अनुमनन। Inferable, respectable Agreement, thinking अनुमापक:-अणुमावगा (वि०) अनुमान का कारण, अनुमाता-अनुमाउ (वि०) अनुमोदित ज्ञप्त हुआ। अनमान का हेतु। being the ground of स्वीकृति गत। Permitted anference. Cause of consideration अनुमात्व-अणुमत (वि०) अनुमान करने वाला। अनुमित-अणुमिअं (नपुं०) अनुमान, अवश्यम्भावी। Considerationful Inferred अनुमानम्-अणुमाणं (नपुं०) उपसंहार, समेटना • अनुमितिः-अणुमिइ (स्त्री०) हेतु, निमित्त, कारण। • संक्षिप्तकथन। सादृश। अटकल • अंदाज A अनुमान ज्ञान। . कार्य-कारण का अविनाभावी guess. Conjecture. • ज्ञापकभाव सम्बन्ध का स्मरण पूर्वक ज्ञान होना। conclusion, restriction, considera- Reflection, being a knowledge, of tion, knowing, remembering स्मृत। work cause of supporting • साधनात्-साध्यविज्ञानमनुमानम्। अनुमिति-अलंकार-अणुमिइ-अलंकारो (पु०) (परीक्षामुख-3/14) According to the अनुमानालंकार। A kind of Alankar maya system. • साधन से साध्य का ज्ञान। अनुमेय-अणुमेउ (वि०) जो अनुमान द्वारा सिद्ध हो। • साध्य के साथ अविनाभाव सम्बन्ध। . अनुमान्य, समादरणीय। पूज्य । दर्शनीय । अनु-पश्चात् लिङ्ग-सम्बन्ध-ग्रहण-स्मरणा- Infereable, respectiable, seeable. नन्तरणमीयते परिच्छिद्यते देश-काल-स्वभाव- प्रमेय वस्तु। • प्रमाण की विषयभूत वस्तु। . विप्रकष्टोऽर्थोऽनेन ज्ञानविशेषण इत्यनुमानम् अनुमान से जानने योग्य। • अनुगतं मेयं मानं (स्याद्वाद मं० 20) • लिंग-लिंगी के सम्बन्ध येषां तेऽनुमेयाः प्रमेयाः। का स्मरण पूर्वक बोध होना। Knowing अनुमुद्-अणुमुअ (सक०) समर्थन करना। • स्वीकृत अनुमुद्-अणुमुअ(सक०) सम sign-signs relation of rememberful करना, मान्य करना। प्रमाणित करना। To For Private and Personal Use Only Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 100 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश accetance. • अनुमोदन करना। स्वीकृत करना। To approve, to compliance अनुमोद-अणुमोओ/अणुमोउ(पु०) प्रसन्न, सुख। आनंद। • हित। Rejoice, happy अनुमोदनम्-अणुमोअणं (नपुं०) अनुमोदना, समर्थन, स्वीकृति। मान्य, सम्मति, सहमति। approval. Approving, applauding अनुमोदना-अणुमोअणा (स्त्री०) प्रशंसा करना। गुणानुवाद करना। समर्थन। सहमति। Applacing, supporting अनुया-अणु+जा (सक०) जानना, समझना, चिंतन करना। To know, to follow . पीछे चलना, अनुकरण करना। अनुयाज-अणुयाओ (पु०) अनुष्ठान करना, यज्ञ करना। हवन करना । अनुयोग। Having toyajana, enquiry, working अनुयात्-अणुजाउ (पु०) सहचर, अनुधर । सहगामी। मित्र । सखा। Follower, retinue अनुयात्रम्-अणुजतं (नपुं०) परिजन, Attendance upon. • अनुसरण। train. • यात्रा, पर्यटन Retinue, travalling अनुयात्रिकः-अणुजतिगो (पु०) अनुचर Servant, retinue • सहचर । सखा। अनुयानम्-अणुजाण (नपुं०) अनुगमन, गति। Following. • अनुसरणं। Going अनुयायिन्-अणुजाइ (वि०) अनुगामी Following. • अनुसरण करने वाला सेवक। भृत्य। Attending. Going, follower अनुयायिनी-अणुजाइणी (वि.) अनुसरणकर्ती। सेविका, दासी। परिचारिका। Female servant अनुयुक्तः-अणुजुसो (पु०) निरंकुश . गिराया। Having no restraint, independent अनुयुक्ति-अणुजुत्ति (स्त्री०) आसक्ति। • अनुरक्त राग। Fondless, attachment अनुयोक्त-अणुजोतुं (पु०) परीक्षक, अध्यापक। शिक्षक। निर्देशक। Ateacher inquiry. Preceptor. • नियोक्ता। Teacher अनुयुगम्-अणुजुगं (नपुं०) युगानुकूल। क्रमबद्ध। According to ages अनुयोग:-अणुजोगो (पु०) अनुरूप, अनुकूल। Censure. • संयोग। संलग्नता। Meditation. • उदय। परीक्षा। प्रयोजन। View, agreeable, disposed, question, teaching • उद्देश्य • प्रश्न Question. • उपालंभ, उपदेश । Comment. • तिरस्कार। • अणुजोअणं अणुजोगो। • अणो लहुत्ति पच्छत्ति जो जोगो ववसाओ संबंधो वा अणुजोगो। • सहाणु ऊलं जोअणं अणुजोउत्ति। सुत-अत्थेण सह संबंधणं वा अणुरुवमणुऊल-पडिवायणं च अणुजोओ। • अर्थ के साथ सूत्र की सम्यक् योजना। . सूत्र के अभिधेय का उचित व्यापार। • अहि धेयम्हि सम्म-वावारो जोगो अणुजोगो ति। . अणुओगो ति णिओओ ति भास-विभास-वत्तिअं चेव । (जैन० ल० 79) अणुणा जोगो अणुजोगो अणु पच्छा भावओ य पेवे य। जम्हा पच्छाऽभिहिअं सुतं थोवं च तेणाणुजोगो त्ति। • सूत्र का अनुकूल योजना। Agreeable sutras • अनु अर्थात् पश्चात् उसका भाव स्तोक। उस स्तोक के साथ जो योग होता है वह अनुयोग है। Religious meditation. . प्रथम करण चरण द्रव्यानुयोगरूपेण। अनुयोग-कृत-अणुजोउ-किउ (वि०) सूत्रानुसार अर्थ प्रस्तुत किया गया। Having to point of view अनुयोग-कृतद्वार अणुजोउ-दुवारो (पु०) अनुयोगद्वार नामक सूत्र ग्रन्थ, चौदह मार्गणाओं से सम्बद्ध जितने पदों के द्वारा जो अर्थ जाना जाता है उन पदों की और उनसे उत्पन्न ज्ञान की अनुयोगद्वार संज्ञा होती है। • चोद्दस-मग्गण-संजुदअणियोगं। • पाहुड-पाहुडस्स जे अहियारा तत्थ एक्केक्कस्स अणियोगद्दारमिदि संणा। (धव० 13/269) अनुयोगवर्तिनी-अणुजोग-वट्टिणी (वि०)चक्रवर्तिनी। • चक्राकार प्रवर्तिनी। An emperor For Private and Personal Use Only Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 101 whose chariot wheel relised unobstructed, being to gone orderless • आज्ञानुसार गतिशील होने वाली। अनुयोग-समय-अणिजोग-समए (पु०) अनुयोग शास्त्र। उपदेश पूर्ण ग्रन्थ। View text, orderful text शिक्षाप्रदशास्त्र। Teachful text अनुयोगिनी-अणुजोइणी (वि.) अंग सम्मत। Viewful thought अनुयोजनम्-अणुजोअणं (नपुं०) बिना प्रयोजन। निरादर। Inquiry. • प्रवर्तन, प्रश्न । पृच्छा। Question. • अनुसरण • अनुकरण। संयोग। Without aim, without reason, question, going, yoking अनुयोज्य-अणुजुज्ज (वि०) सेवक, भृत्य, अनुचर। सहगामी। सहचर। Servant who can be asked to do something अनुयोज्यम्-अणुजुज्जं (नपुं०) निंदा योग्य।अप्रंशसा। Blameful, censureful अनुरक्त:-अणुरत्त (वि०) अनुराग, संयोग। आसक्ति • प्रेम। संतुष्ट । प्रसन्न हर्षित। रंग,Coloured. Attachment, happiness, contenteal अनुरक्ति-अणुरत्ति (स्त्री०) आसक्ति, अनुराग। प्रेम। ___Attachment, love, devotion. अनुरञ्ज-अणुरंज (सक०) अनुराग करना, प्रसन्न करना। प्रेम करना। संतुष्ट करना। To love, to enamoured of अनुरञ्जक-अणुरंजग (वि०) प्रसन्न करने वाला आल्हादजनक। मनोहर। संतुष्ट करना। • अनुराग करने वाला। Having to happiness, loving अनुरञ्जनम्-अणुरंजणं (नपुं०) अनुराग, प्रेम। आनंद। संतुष्टि। Conliliating, satisfying. Love, attachment अनुरञ्जित-अणुगंजिअ (वि०) प्रसंशनीय, अनुरागी, प्रेमी, स्नेही। रंगा हुआ। To be happy, appeased आसक्त, तल्लीन। अनुरञ्जिनी-अणुरंजिणी (स्त्री०) अनुरागी, स्नेही, प्रेमी। Loved, fonded अनुरज्य-अणुरज्ज (वि०) अनुरक्त Reddened. • संतुष्ट, प्रसन्न। Loved, happiness अनुरणनम्-अणुरणणं (नपुं०) प्रतिध्वनि, झंकार। Sounding conformay to घुघरु से निकलने वाले शब्द। Soundingechoing • नुपुरध्वनि। • आभूषणों के घर्षण से उत्पन्न रणरण की प्रतिध्वनि। A continuous tinkling ccho produced by the sounds of bells. Suggestion अनरति:-अणुरइ (स्त्री०) अनुराग, प्रेम। आसक्ति • अनुकूल प्रवृत्ति। Love,attachment अनुरथ्या-अणुरट्ठा (स्त्री०) पगडंडी। • उपमार्ग। • लघुपथा। Footpath, road अनुरसं:-अणुरसो (पु०) गुंजन, प्रतिध्वनि। • __ अनुराग। Sounding, loving अनुरहसं-अणुरहस (अव्य०) गुप्त, एकान्त। Secret. Private. • निर्जनता। Solitary. • शान्तप्रिय स्थान। • शून्यस्थल। In privacy, in polonely place अनुरागः-अणुरागो (पु.) प्रेम, स्नेह । अत्यंत प्रीति। Love, devotion. लालित्य redness. • अनुरंजन • आनंद। संतुष्टि। अनुरक्ति। loyalty. • अनुरति। प्रसन्नता। . भक्ति भाव। affection. • आराधना। Attachment, wirshing, अनुरागक-अणुरागअ (वि०) आसक्ति करने वाला। Having to love अनुराग करने वाला। प्रसन्नता युक्त। प्रेमी। • स्नेही। inspired with love. Happiness अनुराग-कर्मन्-अणुराग-कम्मं (नपुं०) आसक्तिजन्य कर्म। • राग उत्पन्न करने वाले कार्य। Having to work of fondness अनुराग-गृहम्- अणुराग-गेहं (नपुं०) आनंदग्रह . उत्तम गृह। समीचीन स्थान। श्रेष्ठ आवास। Lovely house, great home अनुराग-त्यगिन्-अणुरागचाइ (वि०) आसक्तिरहित। Unattachment अनुराग-धारिणी-अणुरागधारिणी (वि०) अनुराग For Private and Personal Use Only Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 102 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश धारण करने वाली। • स्नेहवती। प्रेमी। . regular. स्वाभाविक। अनुलोमं मनोहारी। आसक्ति युक्ता। Being to loved, lovely According to rule, orderly अनुक्रम। अनुरागिन्-अणुरागि (वि०) स्नेही, प्रेमी। प्रशंसाशील। ratural order. • अनुकूल। • ऊपर से Lovely, happiness नीचे की ओर आना। अनुरात्रम्-अणुरत्तं (अव्य०) प्रतिरात्रि, प्रत्येक रात। अनुलोमजः-अणुलोमओ (पु०) अनुकूल न होना। ____Every night, in the night. Being to follow अनुराधा:-अणुराहा (स्त्री०) एक नक्षत्र,सत्ताईस नक्षत्रों ___ अनुलोमिन्-अणुलोमि (वि०) नियमित। • इन्द्रियों में सत्तरहवां नक्षत्र । A Naksatra, a star के लिए प्रिय लगने वाले। • अनु इति अभाव: of Anuradha लोमस्य अभावो ऽनुलोमिन्। • रोम राजि रहित। अनुरु:-अणुरु (पु०) पैर रहित, अपंग, अपाह। Loveful for organs of sense, Footless, without stanza without of hair अनुरुध-अणुरुह (अक०) आश्रय लेना, विचार करना। अनुल्लङ्घय-अणुलंघय (वि०) अतिक्रम्य। • आगे इच्छापूर्ति करना। To follow, cultivate, ले जाने वाला। अग्रेसरा। Not to be act according to infringed, bringing is forward अनुरूप-अणुरूवो (स्त्री०) सदृश, तुल्य, समान, एक अनुल्वण-अणुव्वण (वि०) अतिलघु, छेय। Small, सा। hike, resembling. Following moderate the form अनुवंश-अणुवंसो (पु०) वंशक्रम। • वंश पट्टिका अनुरोधः-अणुरोहो/अणुरुहु (पु०) अनुसरणं, • वंश परम्परा। Genealogical table अनुकरण। Compliance.gratification. अनुवक्र-अणुवक्क (वि०) तिरछा, टेड़ा। अत्यंत • निर्वदन। आग्रह, प्रार्थना । याचना। आराधना । कुटिल। very crooked. Crooked, worship, request. • विनय regard. bent, winding • विचार। इच्छा। wishes. Earnest अनुवचनम्-अणुवयणं (नपुं०) स्वाध्याय, अभ्यास asking, consideration • पाठालोचन। repetition • आवृत्ति। अनुरोधनम्-अणुरोहणं (नपुं०) विवेप्त, प्रार्थना। recitation. • वाचना। teaching. To आमंत्रण, निमंत्रण। Prayer, request read again, repeat, translate, अनुरोधिन्-अणुरोहि (वि०) प्रार्थित। आमंत्रित, obediancing following निमंत्रित । निवेदित। • विनम्रशील, विचारवान्। अनुवर्तनम्-अणुवट्टणं (नपुं०) अनुगमन following Requested, wanted, begged • स्वीकृति। आज्ञा, संतुष्टि। compliance. अनुलग्न-अणुलग्ग (वि०) संलग्न, जुड़ा हुआ। • अनुरोध Conformity. bedience. • Adhered, gone in इच्छा पूर्ण करना, प्रवर्तन। • गतिशील होना। अनुलाप:-अणुलावो (पु०) प्रलाप। कथन। पुनरावृत्ति। gratifying. बारंबार विवेचन। • पुनरक्ति। • दुहराना। अनुवर्तिन्-अणुवट्टि (वि०) आज्ञाकारी, अनुगामिनी। अनुवातन्-अणुवाट्ट वि०, घोकना । कंठस्थ करना। Said, repetition • अनुकूल, अनुरूप। Obidenceness, of what has been said, repeating accordantful अनुलिङ्ग-अणुलिंग (वि०) अनुमान। Conjecture, अनुवर्तिनी-अणुवट्टिणी (वि०) अनुकूलवृत्ति • guess आज्ञाशील। अनुगामी। Follower अनुलेपः-अणुलेवो (पु०) उपटन, मालिश। मर्दन। अनुवद्-अणुवअ (अक०) कहना, प्रतिपादन करना। अनुलोमः-अणुलोमो (पु०) क्रमानुसार, नियमित, विवेचन करना। • सुनना • समझना, चिंतन HHHHIR For Private and Personal Use Only Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 103 करना, विचारना। • अनुमोदन करना। To अनुवाद्य-अणुवज्ज (वि०) कथित, विवेचित • said, to recite, to repeat, to study, प्रतिपादित । अनुवादित। to say, to know अनुवारम्-अणुवारं (अव्य०) पुनः पुनः, बार-बार। अनुवदत्व-अणुवदत्तं (वि०) प्रशंसक। अनुवादक। Again to again, time after time, अनुमोदक। Translator, supporter ___repeatedly, frequently. अनुवश-अणुवसं (वि०) अनुकारी, आज्ञा मानने __ अनुवासः-अणुवासो (पु०) सुगंधि। सुरभिसंपन्न । गंध वाला। Having to respected समाहित । persuming. Fragrant अनुवाक:-अणुवाओ (पु०) आवृत्ति, स्वाध्याय। अनुवासनम्-अणुवासणं (नपुं०) स्नेह, गंधलेप, धूपादि वांचना । वचन, एक अंश। परिच्छेद, अनुच्छेद। से सुगंधित करना। • गंध फैलाना। सुरभि • पाठ Respect, study again, part, बिखेरना। Smelling, to make lesson fragment, perfuming अनुवाक्या:-अणुवक्का (स्त्री०) आवृत्ति विधि, अनुवासना-अणुवासणा (स्त्री०) सुगंधि, सुरभि। सुगंध स्वाध्याय परंपरा| repeating. section. होना। गंध फैलना। Perfume, Smell chapter. Learned act, repeation अनुवासित-अणुवासिअ (वि०) सुरभित, सुगंधित । act • पाठ करना, उच्चारण पद्धति। •धूपित। Smelled, perfumed Subdivision of the sutras. अनुवित्ति-अणुवित्ति (स्त्री०) निष्कर्ष, प्राप्ति। अनुवाचनम्-अणुवाअणं (नपुं०) स्वाध्याय। वाचना। Continuance,Obedience आज्ञापालन स्मरण करना। अध्यापन। शिक्षण। सीख। obtaining. Repeating learning, teaching अनुविध-अणुविह (सक०) समझना, जानना। • अनुवाद:-अणुवाओ (पु०) भाषान्तर। • व्याख्या, अनुचिंतन करना। Knowing, thinking वृत्ति। निरूपण प्रतिपादन। कथन। वर्णन। अनुविद्ध-अणुविद्ध (वि०) आहत, घायल। छेदित। reading to one self. • समर्थन आचार्य • पूर्ण फैला हुआ। प्रसरित । bored. Pain, परम्परा के पश्चात् अर्थ का प्रतिपादन। . pierced, strung, set, loverwhelअणु त्ति पच्छा तस्स वादो अणुवादो ति। To med, connected with. say again, repeat, translate, अनुविनाश:-अणुविणासो (पु०) पश्चातक्षय होना। thinking आइरिय-परंमरागअ-सदाणं नष्ट होना। Perishing, after. अत्थाणं च पुणु विवेयणं अणुवाओ त्ति। • अनुविंद्-अणुविंद (सक०) लेना, ग्रहण करना। अणुवाओ त्ति सुतत्थ-विसय-गहिर-भावाणं स्वीकार करना। To take, seeing अणुचिंतणं। • जाने गए सूत्रार्थ की सम्यक् अनुवृत्त-अणुवुत्त (वि०) अनुगामी, आज्ञाकारी। व्याख्या Knowing know to say again प्रतिगामी To go after, obediented अनुवादक-अणुवाअग (वि०) व्याख्याकार, अनुवृत्ति -अणुवुत्ति (स्त्री०) सेवा following • conformable to.विवेचक।भाषान्तरकारी। अनुरोध, निवेदन। कथन। Talking. • सूत्रार्थ प्रतिपादक। टीकाकार। वृत्तिकार। अनुरूप आचरण। समाचरण। follirigrule explanatory. Repeater, saying • अनुकूल व्यवहार । respected nature. after अनुविस्मय-अणुविम्हअ (वि०) अत्यंत आश्चर्य। अनुवादिन्-अणुवाइ (वि०) विवेचक, भाषक • अधिक विश्मय। Very wonderful व्याख्यायक • वृतिकार। Inconformity, अनुवीचि-भाषणम्-अणुवीइ-भासणं (नपुं०) • translater आगमानुसार कथन । speechof following For Private and Personal Use Only Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 104 www.kobatirth.org . rule • श्रुत प्रतिपादितं विषय का सम्यक् विवेचन । अनुवीचिभाषणं निरवद्यानु भाषणम् | repetition. Thought of agamas • अनुकूलवचनं विचार्थ भणनं वा निरवद्य - वचनमनुवीचिभाषणमित्यर्थः (जै० ल080) • वीची वाग्लहरी नमनुकृत्य या भाषा वर्तते साऽनुवीची भाषा, जिन सूत्रानुस्मारिणी भाषा अनुवीचीभाषा । (जै० ल० 80 ) अनुशतम्-अणुसअं (नपुं०) सौ तक, क्षत संख्या सहित | bought for a hundred. Hunderness अनुशतिक- अणुसइग (वि०) सौ रुपये में लिया गया। शत संख्या वाला। Accompanied with. Taked in hundered rupees, having hundred अनुशय- अणुसओ / अणुसउ (पु० ) पश्चाताप regret. • खेद दुःख । पूर्व द्वेष, संताप । पछतावा । अनुसंधान योग्या | sorrow. remorse. Repentance, anger, enimity अनुशयानम् - अणुसआणं (नपुं०) दुःख । खेद । पश्चाताप । regretting. Anger, pain, repentance अनुशयिन् - अणुसइ (वि०) खेद युक्त । दुःख सहित । अनुरक्त । आस्थावान् । penitent. repentent. Painful, repentanceful पश्चाताप युक्त । hating intensely. अनुशर - अणुसरो / अणुसरु ( पु० ) असुर । राक्षस । Demon, a sort be evil spirit. अनुशास्- अणुसास (सक०) शासन करना, आदेश देना। निर्देशन करना। नियंत्रण करना । शिक्षा देना। • अनुशासन करना। हित करना। To command, to doctrine, to instruction, to controller अनुशासक - अणुसासअ (वि०) शिक्षक, निर्देशक । उपदेशक । हितकारक । Instructor, teacher प्रशासक । अभियंत्रिक। नियामकार Discipliner अनुशासनम् - अणुसासणं (नपुं०) प्रशासन। आदेश । संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश • नियामक | Advice persuasion. नीतिज्ञ । विधिक सूचक | explanation of gender प्रोत्साहन आत्म-नियन्त्रण । Instruction, command, precept अनुशिक्ष- अणु-सिक्ख (अक० ) क्रियाशील होना । आदेश देना, शिक्षा देना। to learn. अनुशिक्षित - अणुसिक्खि (वि०) आदेशक । नियंत्रक । शिक्षक | command. • पुनः पुनः आज्ञा देने वाला। निर्देशक । Controller, teacher, doctrine अनुशिष्ट - अणुसिट्ठी (पु०) शिष्य विद्यार्थी, छात्र। Studened Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir · अनुशिष्टः- असिद्धि (पु० ) आज्ञा । आदेश । शिक्षा । • सीख। अनुशासन । • अध्यापन । Order, teach, instruction, teaching अणुसिट्ठी तिणिज्जावाइरियो सो सासणं कुणेइ सुतानुसारेणं • णिज्जावगाइरिओ त्ति जो आराहगं आदेस - सिक्खादाणं अणुसासणं सिक्खणं आगम-अत्त- वयणाणुसारेणं अणुदिज्जए । अनुशीलनम् - अणुसीलणं (नपुं०) चिंतन, मनन, पुनर्विचार | सम्यक् समीक्षा। अनुप्रेक्षण । विशेष भावना । उच्च अनुसंधान | Thoughting, very thinking अनुशोक:- अणुसोगो / अणुसोगु (पु० ) खेद । दुःख । संताप । मनस्ताप । पश्चाताप | Sorrow. For Private and Personal Use Only · Repeat, mourn, over अनुशोचनम् - अणुसोअणं (नपुं०) दुःख, शोक। • चिंता Pain, Mourn over अनुश्रव - अणुसव (वि०) वैदिक परम्परा । Sacred, tradition. Veda, Shuti, श्रुति, वेद । अणुश्रेणि:- अणुसेणि (स्त्री०) अनुक्रम, एक पंक्ति में स्थित । Orderful, in a line • आनुपूर्विकवृत्ति । क्रमबद्ध । • अनुशब्दस्य अनुक्रमेण वृत्तिः श्रेणेरातुपूर्व्येणानुश्रेणीति । • आकाश-प्रदेश पंक्ति श्रेणिः । (जै० ल० 80 ) अनुश्रोत- अणुस्सोअ (वि०) अतिशय बुद्धिधारक । अर्थ एवं पद का विचारक Learned, knowledge Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 105 अनुषक्त-अणुसत्त (वि०) संबद्ध, संलग्न। तत्पर। उद्यत। connected with. Attachment, longing अनुषङ्ग-अणुसंगो (पु०) प्रसंग, संलग्न। chse adherence, connection. • सम्बद्ध, संसर्ग। दया, करुणा, अनुकंपा। A Hendance. connection • सुने गए शब्द की सम्यक् समीक्षा करना। Loalition, necessary consequence. अनुषङ्गजन्मिन्-अणुसंग-जम्मि (वि०) प्रसंगगत, संबद्ध, संलग्न। close adherence, . तत्परता सहित। compassion. pity, Attachment अनुषङ्गत्-अणुसंग (वि०) प्रसंग वश। • संबद्धयुक्त। Longing, attachmentful अनुषङ्गिक-अणुसंगि (वि०) पूर्ववर्ती। Being after सहवर्ती। सामीप्य युक्त। Attachmentful अनुषेक:-अणुसेगो (पु०) अभिषेक, अभिसिंचन। Water falling अनुष्टुभ-अणुभा (स्त्री०) सरस्वती Sarasvati • भारती, वाणी। वाग्। following in praise, specch, of a class of metres. • अष्टाक्षरपाद का एक छंद • इसे अनुष्टुप् भी कहते हैं - श्लोके षष्ठं गुरुज्ञेयं सर्वत्र लघु पंचमम् द्वि-चतुष्पाद योर्हस्वं,सप्तम दीर्घमन्य। • आठ अक्षर, छठा गुरु। पंचम लघु। दूसरे और चौथे चरण में सप्तमलघु। एवं प्रथम तृतीय में सप्तम दीर्घ हो। • विज्जाणंदि-गुरुस्स त्ति, गारवं गुरु कारणं। णमेमि सुत्त- णम्मेणं आयार-पाइअंणमो।। Bharti, vani, vag, a chand अनुष्ठ-अणु? ((सक०) स्मरण करना, याद करना। • अनुष्ठान करना। Remembring • स्थित करना। doing. अनुष्ठातुम्-अणुद्वाउं (हेत्वर्थ) स्मरण करने योग्य। To be remembered (अणु+ट्ठा उं) अनुष्ठानम्-अणुट्ठाणं (नपुं०) कार्यारंभ। • विधि। performance. . आज्ञापालन। undertaking. • अध्ययन • बोध । ज्ञान। आचरण। समाचरण। समीप स्थित होना। Observance, being ordered, knowledge, perform, being to near अनुष्ठापनम्-अणुट्ठावणं (नपुं०) कार्य करना। कार्य अनुष्ठापनम्-अणुठ्ठावण (नपु०) के निष्पादन। Doing to work अनुष्ठायिन्-अणुट्ठाइ (वि०) कार्य कराने वाला। कार्य निष्पादक। • ज्ञापक। बोधक। विचारक। Thinker, doing to work, worker अनुष्ठित-अणुट्टिअ (वि०) प्रारंभ किया। Performed अनुष्ठेय-अणुढेअ (वि०) यज्ञकर्ता ।, अनुष्ठानवाला। To be accomplished, performing अनुष्ण-अणुण्ह/अणुण्हु (वि०) शीतल, शिशिर, शीत, ठंडा| apathetic, lazy. • उष्णता रहित। Cold, not hot, apathetic अनुष्णम्-अणुणहं (नपुं०) कमल। शिथिल। वीतराग। Lotus, apathetic, veetaraga, A waterlity. अनुष्ण-गृहम्-अणुण्ह-गेहं (नपुं०) शीतगृह, ठंडा स्थान। Cold storage अनुष्ण-चन्द-अणुण्हचंदो (पु०) शीत चन्द्र, सौम्यशशि। Cold moon अनुष्णच्छायः-अणुण्हच्छाहो (पु०) शीतलछाया। • शिशिर-स्थान। Cold place, अनुष्यंदः-अणुस्संदो (पु०) पिछला पहिया। After wheel अनुसज-अणुसज (वि०) तल्लीन, उद्यत, तत्पर। संलग्न। Devoted to, attached to अनुसज्ज-अणुसज्ज (वि०) उद्यत, लीन, गतिशील। लगा हुआ। संलग्न। Devoted,attached अनुसन्दधान-अणुसंदहाण (वि०) विश्लेषण करने वाला। विवेचन करने वाला। • अन्वेषण। Translating अनुसन्ध्-अणुसंध (सक०) अनुसंधान करना। खोज करना। अनुशीलन करना। चिंतन करना। विवेचन करना। गवेषण करना। Researching, thoughting, sear-ching For Private and Personal Use Only Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 106 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अनुसन्धानम्-अणुसंधानं (नपुं०) अन्वेषण, गवेषण। inquiry. खोज। suitable connection. • शोध .चेष्टा Scrutiny. • पृच्छा। . निरीक्षण, परीक्षण। क्रमबद्ध करना। तत्पर रहना। Clase inspection. Search, research, seeing अनुसन्धानकर-अणुसंधाणअर (वि०) अन्वेषणकर्ता। गवेषक। Researcher • मूल्यांकन कर्ता। परीक्षक। निरीक्षण। अनुसन्धानधर-अणुसंधाणधर (वि०) अन्वेषणधारक। गवेषणा धारक। Researchful अनुसंबद्ध-अणुसंबद्ध (वि.) तत्पर, लीन। • संलग्न, जुड़ा हुआ। Attached अनुसंघत-अणुसंघत (वि०) धारण की गई। • निवेसित की गई रखी गई। अनुसंधेय-अणुसंधेय (वि०) अनुसंधान योग्य।चिंतन योग्य। परीक्षण योग्य। To be researched अनुसमयम्-अणुसम (नपुं०) प्रति समय • समयानुसार। regular. Proper connec- tion. Each time अनुसमयाववर्तना-अणुसमयाववट्ठणा (स्त्री०) जो अनुभाग का घात उत्तीर्ण। काल के बिना एक ही समय में होता है। -अणुसमओवट्टणा है। Being in one time without time अनुसरः-अणुसरो (पु०) अनुचर, भृत्य Follower • अनुगामी। सहचर companion. Servant • सेवक अनुसरणम्-अणुसरणं (नपुं०) पश्चात् गमन्, अनुगमन। Following, pursuing, • अनुकर। एक सी प्रवृत्ति। एक सा बनाना। Going after, usage अनुसर्पः-अणुसप्पो (पु०) सरीसप, सर्पसदश चलने वाला जन्तु। A reptile. Serpant अनुसवनम्-अणुसवणं (नपुं०) प्रतिक्षण, सदैव। प्रत्येक समय। After a sacrifice. Every time अनुसार:-अणुसारो/सणुसारु (पु०) अनुकरण, अनुसरण। पश्चात्गमन। Following, consequence अनुगमन-प्रथा, रीति • पद्धति Custom अनुसारम्-अणुसारं (नपुं०) क्रमबद्ध, रीति। प्रथा, पद्धति। परिपाटी। परम्परा। Custom, usage अनुसारित्व-अणुसारित (वि०) अनुकरण करने वाला। गतिशील। सादृश्यता रखने वाला। बराबरी करने वाला। अनुगमन करने वाला। Following. goint a bter. अनुसारी-अणुसारी (स्त्री०) पदानुसारी ऋद्धि। comformable nidhi. अनुसिंच-अणुसिंच (सक०) सींचना। प्रक्षेपण करना। To waterful रखना। अभिषेक करना। अनुसुखम्-अणुसुहं (नपुं०) यथासुख • प्रसन्न । अति आनंद। विशेष सुख। Happiness अनुसूचिनी-अणुसुइणी (स्त्री०) संदेशनी indicater. • सूचनाधिकारिणी। Pointe out to. • विवेचका explanatory. • व्याख्याते। Conformable. to. अनुसूरिगमनम्-अणुसूरिंगमणं (नपुं०) सूर्य की ओर गमन। सूर्य की ओर अभिमुख होना। Going of sun • अणुसूरी पूर्वस्या दिशः पश्चिमाशागमनं क्ररातपे दिने। • अनुसूरिं मनुसूर्यम्-सूर्य पश्चातकृत्य गमनम्। (जै० ल० 81) Going of sun after अनुस-अणुसर (स्त्री०) प्राप्त होना, अनुसरण करना। गमन करना। Going after. To gat, to go पीछे जाना। अनुगमन होना। Following. अनुसूतिः-अणुसरि (स्त्री०) अनुगमन, अनुगमन। सम्मुख होना। Going after अनुस्कदम्-अणुस्कंदं (नपुं०) अन्दर होना।क्रमानुसार चलना। Having to in, following अनुस्तरण (नपुं०) पर्दा, जावनिका। Cover . आवरण, आच्छादन, ढकना। Spreading round. अनुस्था-अणुचिट्ठ (अक०) बोलना, कहना। • कथन करना। To speak, to thought अनु-स्म् -अणुसार (सक०) स्मरण करना, पाठ करना। उच्चारण करना। • अनुचिंतन करना। To remember, to repetition For Private and Personal Use Only Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 107 अनुस्मरणम्-अणुस्सरणं (नपुं०) स्मरण, अनुचिंतन। अनुप्रेक्षण। Repetition अनुस्यात्-अणुस्सा (वि०) आने नहीं देना। Do not intertained अनस्यत-अणस्सअ (वि.) नियमित. निर्वाध । धव। नित्य। बंधा हुआ। Woven together. . अनु-अपेक्षाकृत स्यूतः उत्पन्नः। • पर्याय की अपेक्षा से वस्तु स्यूति अर्थात् उत्पत्ति रूप होती है और पराभूति/विनाश रूप भी होती है। . अनुस्यूत की अपेक्षा वस्तु न उत्पन्न होती है और न विनष्ट होती है। In born and no kill any think of fastened अनुस्वन:-अणुस्सणो (पु०) अनुरूप बोल। प्रतिकूल वाणी का अभाव। echo • उत्तम वचन। Great thought• अनुस्वनोऽनुकूलः शब्दः अनुस्वानम्-अणुस्साणं (नपुं०) अनुकरण, अनुरणन, प्रतिध्वनि। गूंज। अनुरूप शब्द सुनाई देना। प्रतिगुंजित वाणी आना। Imitating, resounding, having to thought imitiated अनुस्वारः-अणुस्सारो/अनुस्सारु Enting vowel. . बिंदु/नासिक्यध्वनि। अनुनासिकरूप उच्चारण। A nasal sound अनुह-अणुहर (सक०) लेना,ग्रहण करना। पकड़ना। समेटना। To resemblance. To take • अनुकरण करना। नकल करना। To follow. अनुहरणम्-अणुहरणं (नपुं०) अनुकरण, अनुसरण। • समान, तुल्य। Imitating, resembles अनुहारः-अणुहारो/अणुहारु (पुं०) उपमा। अनुकरण/ समान, तुल्य, सादृश्य। Resemblence अनुहार्य-अणुहारिअ (वि०) नकल करने लायक। अनुकरण योग्य। समानता करने योग्य। • नैमित्तिक श्राद्ध। To be imitated, to be resemblesed अनूक:-अणूओ/अणूउ (पु०) कुल, वंश/मनोवृत्ति, स्वभाव। • चरित्र। पिछला जन्म। • पूर्व जन्म। • रीढ़ की हड्डी। Family, mind nature, rebirth, ban of back अनूचान-अणूआण (वि०) विनीत, विनम्र। सरल स्वभावी। One devofed to Study. learned. Removed, cultured, modest, आनूचान:-अणूआणो (पु०) वेद, वेदांग, नियम। Veda, vedanga, act of veda विद्वान्-learned • ब्रह्मचर्य, श्रुत, संयम, व्रत, संयत। • श्रुते व्रते प्रसंख्याने संयमे नियमे यते। यस्योच्चैः सर्वदा चेतः सोऽनूचानः प्रकीर्णतः।। (जै० न० 81) • अनुचानः प्रवचने साङ्गोऽधीती। (अमरकोश 2, 7, 10) • जिसका हृदय उत्तम श्रुत, व्रत, त्याग, संयम, नियम, यम आदि में लीन रहता है। Having to self controlled अनूढ़ः-अणूढ (त्रि०) अविवाहित, अपरिणीत। न ले जाया गया। Not borne. Unmarried, no gone, not carried away अनूढाः-अणूढा (स्त्री०) जो माता-पिता की आज्ञा बिना अनुरक्त पुरुष के साथ रहती है। Loved another man अनुरक्तानुरक्तेन स्वयं या स्वीकृता भवेत्। सानूढेति यथा राज्ञो दुष्यन्तस्य शाकुन्तला।। (वाग्भटालंकार 5/72) • नवोढा, अविवाहित युवती Unmarried अनुत-अणूअ (अव्य०) पुनरपि, फिर भी। Again to again अन्त- अणअ (वि०) अतिनूतन। Very new अनुतना-अणुअणा (स्त्री०) यथोतर नवीन। Very new अनुदकम-अणदअं(नपुं०) जलाभाव। उदकस्याभाव। जल की कमी। Want of water • सूखा। Drought. Waterless place अनद्देश-अनद्देसो (पु०) अलंकार विशेष जिसमें यथाक्रम पूर्ववर्ती शब्दों का उल्लेख हो। • यथासंख्यमनुद्देश:-उद्दिष्टानां क्रमेणं यत् । (साहित्यदर्पण 732) Of a figure of speech in wich a refernce is madein in successive order to what preceass. For Private and Personal Use Only Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 108 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अनूद्य-अणूज्ज (वि०) प्रतिपादितकर • सुनाकर . श्रवण कराकर। To be know अनून-अणूण (वि०) पूर्ण Not interior. • सर्वस्व अधिक। • पर्याप्त। समस्त। अनिश्चित • बृहद्, महान। बहुततर। • अनल्प। • जिसमें किसी तरह की अपूर्णता न हो। Full, treat, not inferior, not less, have अनूप- अणूव (वि०) पानी से घिरा हुआ स्थान। . जल की पूर्णता। • सुकाल वाला स्थान। . जलप्रायमनूपं स्यात्। • वारिपूर्ण-वनान्ते वसंति बहुत प्राणिनः Place near water, arrouned of water, full water place, marshy place अनूपः-अणूवो (पु०) महिष। एक देश का नाम। The ancient country, capital place अनूपक्षेत्रम्-अणूवखेतं (नपुं०) जलीय प्रान्त। सजल प्रदेश। • अनूपक्षेत्रं नाम मगध- मलयवानवास। कोंकण-सिन्धु-विषय-पूर्वदेशादि, यत्र पानीयं प्रचुरमस्ति। Water place, full of place of waterness अनूरु-अणूरु (वि०) जंघा रहित। Leg less, without thighs अनूर्जितः-अणुज्जिअ (वि०) ऊर्जा विहीन। दुर्बल। अशक्त। क्षीणकाय। • अहंकार रहित। मान रहित। Without fault, energetic, not strong अनच-अणिच (नपुं०) बंजर प्रदेश, अनुपजाऊ स्थान। शुष्क भाग। Waterless place, dried place अनृजु- अणिउ (वि०) वक्र, कृत्रिम। Not simple, not straight अयोग्य। सरल परिणामों से रहित। अनृण-अरिण (वि०) कर्ज रहित, ऋण से विहीन। Free from debt अनृतम्-अ-णअं (नपुं०) मिथ्या, असत्य। • झूठ, अलीक। Fraud. • अप्रशस्त। सद्भाव प्रतिषेध। Deception. • असदभिधान। . असदभिधनिमनृतम्। (त० सू० 7/14) • ऋतं सत्यं न ऋतमनृतम्। (त० सू० 7/14) • अन्यथा। विपरीत। Untrue, false अनुत-भाषणम्-अणय-भासणं (नपुं०) मिथ्याकथन। मिथ्योपदेश। a speech of natrue. अनृत-वचनम्-अणअ-वयणं (नपुं०) अप्रश स्तवचन। असत्यवाणी। मिथ्या उपदेश। A lier thought, true thought अनृतवादिन-अणअ-वादि (वि०) मिथ्यावादी। असत्यभाषी। Falsehood. • अलीक प्रतिपादि। A lier अनृतानन्दनम्-अणआणंदो (नपुं०) असमीचीन भाषण करना। • असत्य प्रयोजन में आनंद होना। Being to lied • प्रबल-राग-द्वेष मोहस्यानृतानन्दं Having of lied thought अनेक-अणेग (वि०) एक से अधिक संख्या, बहुत, प्रबल। • अत्यधिक। पर्याप्त। • नाना प्रकार/जो वस्तु एक सपना न छोड़ती हो। . पृथक्-पृथक्, भिन्न-भिन्न, अलग-अलग। Not one, many, various, seported अनेक-अध्याय-अणेग-अज्झाओ (पु०) पृथक् पृथक् अंश, अलग अलग सर्ग। More than one chapter. Supported part अनेककाल:-अणेअ-कालो (पु०) पृथक् समय। __ अलग अलग काल। Various time अनेक-गुणम्-अणेअ-गुणं (नपुं०) नाना गुण, अधिक गुण। पृथक्-पृथक् अस्तित्व। Plurality gum अनेकक्षेत्रम्-अणेग-खेत्तं (नपुं०) विविधक्षेत्र • पृथक् पृथक् अवयव। Many place अनेकद्रव्यम्-अणेग-दव्वं (नपुं०) अनेक वस्तु, नाना प्रकार के द्रव्य। Many things अनेकधा-अणेगहा (अव्य०) विविध रीति से, पृथक प्रकार से अनेक पद्धति से। in various wark Into many parts, in many ways, on many occassions अनेक-धान्यार्थ-अणेग-धण्णत्थ (वि०) नाना प्रकार के धान्य के लिए। For many grain अनेकप:-अणैगवो (पु०) हरिज, हाथी। Elephant For Private and Personal Use Only Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 109 अनेकपदम्-अणेग-पदं (नपुं०) नाना समूह, पृथक् पृथक् पद। विविध पद। Many parts अनेकविध-अणेगविह (वि.) विविध साधन। Various work अनेकविधा-अणेगविहा (स्त्री०) सर्व प्रकार। • नाना पद्धति। in various ways. • विविध अंश in large numbers. Many parts अनेकशः-अणेगसो (पु०) कई प्रकार, विविध प्रकार से, बार बार। विविध प्रकार से, बार-बार। In large numbers, several times अनेक-सदस्य-अणेग-सदस्सो (पु०) कुछ- भासद। नाना प्रकार का जन समूह। Many person अनेक-सिद्धः-अणेगसिद्धो (पु.) एक समूह में अनेक सिद्ध। • एकस्मिन् समये अष्टोत्तरं शतं यावत् सिद्धा अनेकसिद्धा। One time in various sidhd अनेकाङ्गिकः-अणे गंगिअ (वि०) कंथड़ी। अपरिशारिरूप संस्तारक। Wooden bed अनेकान्त:-अणेयंतो (पु०) अनेकान्त वस्तु तत्त्व प्रतिपादन की शैली। Plurality parts of thing's thought • अनंत धर्मात्मक पक्षों का समावेश। • एक ही वस्तु के प्रतिपादन में मुख्य और गौण विधि। • जहाँ पर परस्पर विरोधी धर्मों का समावेश हो। • परस्पर विरोधी धर्मों का प्रतिपादन। Various several methods, one another of opposing expressing अनेकान्त-पक्षम्-अणेयंत-पक्खं (नपुं०) अनंत धर्मात्मक पक्ष। A act of various religious अनेकान्त-पक्षम्-अनेयंतमअं (नपुं०) नाना प्रकार के धर्म प्रतिपादन के विचार। A thought of various religion अनेड:-अणेडो (पु०) णो एडो-अणेडो, मूर्ख, अज्ञानी। मूढ। Stupid person. fool. Foolish, unknown अनेनस्-अणेणस (वि०) निर्दोष, निष्पाप, निष्कलंक। Sinless, blameless, not guilty अनेहतः-अणेहतो (पु०) समय, काल। Time अनेहस्-अणेहस(पु०) काल, समय। Time अनैकान्तिम्-अणेयंतिअ (वि०) अनिश्चित, अस्थिर। Undecided, unascertained अनो-अणो (अव्य०)न, मा, मत, नहीं। No, not अनोकहः-अणोकहो (पु०) वृक्ष, तरु। Tree अनौचित्यम्-अणोचित्तं (नपुं०) अनुपयुक्तता impropriety. • अनुचितता| unfitness. Inappropriateness अनौजस्यम्-अणोजस्सं (नपुं०) शक्ति सामर्थ्य का अभाव। wantofvigour. बल हीनाक्षीण शक्ति। Energy, strenght. Powerless, feeble अनौरस-अणोरस (वि०) गोद लिया गया। सगा न हो। Not one's own. adopted. . विवाहित स्त्री से नहीं उत्पन्न हो। Unlegitamate son, no born with married अन्त-अंत (वि०) समीप, सुंदर। near, hand some. Form, to order, limit क्रमशः अन्तम्-अंतरं (नपुं०) निश्चय, स्वरूप। Final, conclusion अन्त-अंतो (पु०) नाश, मृत्यु, क्षय, अंतिम/परिसर, छोर। Last, border, skirt. In end, death पराकाष्ठा, सीमा, किनारा, मर्यादा। Limit. boundary. • आभ्यान्तर • मध्य, अंतरंग • अन्तः समाप्तः End of the texture. • अन्तः अवसान IColaclusion termination अन्तः, बाद में, पश्चात्। The lost ward of compount • पक्ष, धर्म अनेकेऽन्तः धर्मः। Shape, border,edge, limit, proximately, after जम्हा पुव्वं णत्थि णस्थित्ति परं अंतो सो। अन्तक-अंतग (वि०) विघ्न विनाशक, कर्म नाशक। नाशक, घातक, संहारक।Causing death. • अन्तयति- अन्तं करोति यः। मारक, मृत्यु। wuch I the destroyer. Death For Private and Personal Use Only Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 110 www.kobatirth.org अन्तकः - अंतगो ( पु० ) यमराज | Yamaraj The god of death अन्तकरी - अंतयरी (वि०) दुःखकरी, दुःखदाई। व्याधि जनक | Painful अन्तकृत - अंतयडो (नपुं० ) अंतकृतसूत्र, जिसमें जन्म, जरा एवं मृत्यु पर विजय प्राप्त ऐसे व्यक्तियों के सिद्ध स्थान का ग्रन्थ A text of Antkritsutra • अंतं विणासमुव्वोत्ति अंतडी । • अन्तकृतो भूत्वा सिध्यन्ति, स्वरूपं विकासयन्ति आत्म- गतं । अन्तकृद्दशाङ्गम्-अंतगडदसंगं (नपुं०) अन्तकृत केवलियों के वर्णन का शास्त्र • अन्तो विनाशः कर्मणः तेषां दशा: दशाध्ययना- नीति तत्संख्यया अन्तकृद्दशा इति । (जैन० ल० 84) A text अन्तगत- अंतगड (वि०) अन्तक्षेत्र / अन्तिमक्षेत्र तक को प्राप्त | God of final place अन्तर- अंतर (अव्य०) आन्तरिक । अंतरंग। आभ्यन्तर । Being in the inside. Inside, inwards अन्तःकरणम् - अंतोकरणं (नपुं०) अंतरंग • हृदय, मन, चित्त, बुद्धि, विवेक । चेत । अन्तः स्थल । Mind, know • जो अंतरंग कारणों को ग्रहण करती बुद्धि। Heart, the internal organ, lakingof the internal cause of knowledge अन्तःक्रिया- अंतकिरिया (स्त्री०) चित्त की प्रवृत्ति, हृदयगत भाव । The heart act. • मनोगतदशा | Mind act, act of mind अन्तर्घोषः - अंत घोसो (पु०) अन्तर्ध्वनि अन्तरंग स्वर । A sound of internal अन्तर्धाति-अंतधाइ (वि०) अंतरंग युक्त • छिपी हुई । Internalful, to resided अन्तर्नीतिः - अंताणीइ (स्त्री०) हृदय जन्म भाव । मनोगतनीति । • उत्तम आचरण । A act of soul, a act of mind, great perform अन्तःपातिन् - अंतापाइ (वि०) मध्यवर्ती, बीच में, मध्यस्थ, अंतरंग, अभ्यंतर । In the middle, inner Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत - प्राकृत - हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अन्तःपुरम् - अंतोपुरं (नपुं०) रनवास, राक्षीप्रासाद । The inner apartment of a house. Harem, women's apartments. अन्तःपुरम् - अंताउरचरां (वि०) रनवास में आने-जाने वाली दासी । A woman of the harem अन्तः प्रकृतिः - अंतापयडि (स्त्री०) चित्त । मन, हृदय । अंतरंग भाव। Heart, mind, soul, inner, nature अन्तः प्रज्ञः - अंतप्पण्ण (वि०) आत्मज्ञ, अंतरंग का ज्ञाता । हृदयगत भाव जानने वाला । Discriminating अन्तर्विशुद्धिः - अंताविसुद्धि (स्त्री०) अंतरंग शुद्धि, आत्मा की शुद्धि । Pureful soul अन्तः शय- अंतोसयो (पु० ) कामदेव, मदन। Kamdeva, Madana अंतःशरीरम् - अंतासरीरं (नपुं०) हृदय, आत्मा । Soul, internat and spiritualwart's man अन्तः संज्ञः - अंतोसण्ण (वि०) अंतरंग चेतना । आत्मगत संज्ञा । Inner consciousnes, spirit of soul अन्तःसत्वा - अंतसत्ता (स्त्री०) गर्भवती स्त्री । गर्भधारी । Pregnant, big with child अन्त:सलिल - अंतासलिल (वि०) अंतरंगजन वाली। • भीतरी जल से युक्त | With a inner waterful अन्तः सारः - अंतासार (वि०) भीतरी शक्ति युक्त, अंतरंग रहस्य से परिपूर्ण वाला | Stronginside Inner powerful अन्तः स्तलम् - अंतोतलं (नपुं०) अभ्यंतर भाग । स्वस्थल । निज स्थान । • आत्मगत भाव । Inner part अन्तःस्थ - अंतत्थ (वि०) मध्यस्थ, आभ्यंतर गत । गर्भस्थ | aterm applied to the semivowels as standing between vowels. Inner अन्तःस्फुरत- अंतफुरिअ (वि०) हृदयगत विकास वाला | With inner light ful • आत्म प्रकाश से युक्त । For Private and Personal Use Only Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 111 अन्तःस्वेदः-अंतस्सेओ (पु०) उन्मत्त हस्ति।गजराज। मदोन्मत करि। Madness elephant अन्तर-अंतर (वि०) निकट, समीप, मध्य, अंतरंग। similar. Fiproxinate redated.. घनिष्ट । Inner, near, heartly,exterior अन्तरम्-अंतर (नपुं०) सीमा • अवकाश • छिमाव, भेद। छेद। बिना। Limit time, in the other mind, weak point, different, distance, being with ful power . बाहर । अवसर। अपना निज, स्वकीय। make way, period, term. • विरह। • अंतरं विरहो य सुण्णकालो। (धव० 1/159) • अक्षत वीर्यविशेष से युक्त द्रव्य। अन्तस्करणम्-अंतरकरणं (नपुं०) • विवक्षित कर्मों की स्थिति। Condition of what is desired to be said karmas अन्तरङ्गम्-अंतरंग (नपुं०) मन, चित्त, हृदय। अन्त:करण। Mind, heart अन्तरङ्गक्रिया-अंतरंग-किरिया (स्त्री०) • ज्ञानक्रिया • आत्मगत क्रिया। • स्वसमय और परसमय के जानने की क्रिया। Actof knowledge, soul ful act, act knowing of one's own and other time • स-समय पर समयपरिण्णाणकिरिया। अन्तरग्नि-अंतरग्गि (पु०) जठराग्नि a baly fire. अन्तरङ्गच्छेदः-अंतरंगच्छेओ (पु०) अशुद्धोपयोग। अभ्यंतर विद्यात। • हिंसा। घात। हानि।क्षय। • अशुद्धोपयोगो हि छेदः। • श्रामण्यस्य छेदनात् तस्य हिंसनात्। A kind of Asudhopa yoga, undiscriminating, fault, kill, inner fault अन्तरङ्गज-अंतरंगज (वि०) अंतरंग से उत्पन्न होने वाले। doing with inside. • अन्तरंग कारण से उत्पन्न होने वाला। Being to inner अन्तरङ्गयोगः-अंतरंगजोगो (पु०) ज्ञान क्रिया का योग। • आत्मगत क्रिया का संयोग। Yoking of knowledge अन्तरङ्गस्थलम्-अंतरंगस्थलं (नपुं०) अभ्यंतर स्थान। भीतरी भाग। हृदयस्थल। Place of inner अन्तरतम्-अंतरंत (नपुं०) अंतरंग, हृदयगत, मध्य, भीतर| inside. in the middle. Inner अन्तरतम-अंतरतम (वि०) अत्यंत निकट, सन्निकट, समीप| rearest, in ternal. Very inner अन्तस्वेष्टम्-अंतरण्णेहुँ (वि०) अंतरंग में समाहित। Innerful अन्तरलि-अंतरलि (पु०) भ्रमर। हृदय गत भ्रमर। Large black bee अन्तरा-अंतरा (अव्य०) अंदर, भीतर, मध्य। पृथक्, बिना। निकट। Inside, without अन्तरात्मन्-अंतरण्पा (पु.) आत्मगतभाव। natur of soul. शुद्धचैतन्य परिणाम। सम्यक् भाव। • आत्मसंकल्प। चित। चेतना। चेता। ज्ञ, ज्ञा, ज्ञप्त • ज्ञान Knowledge. • शरीर से भिन्न, ज्ञानमय परिणाम।,natur of knowledge ful. • तत्त्वश्रद्धान रूप ज्ञान। • अंतरप्पा हु अप्पसंकप्पो। • जप्पेसु जो ण बट्टइ सो उच्चइ अंतरप्पा। • धम्मज्झाणं झायदि दंसण-णाणेसु परिणदो णिच्चं। • अन्तः अभ्यन्तरे शरीरादेर्भिन्न- प्रतिभासमानः आत्मा येषां ते अन्तरात्मानः। परम-समाधिस्थिताःसन्तः देहविभिन्नं ज्ञानमयं परमात्मातं ये जानन्ति ते अन्तरात्मानः। कार्तिकेयानु प्रेक्षा 192 • आठ कर्मों के भीतर रहने से जीव को अन्तरात्मा कहा जाता है। • चैतन्यमय भाव। Pure soul nature, mind, know-ledge, bodyless knowledgeful nature, a knowledge of pure soul अन्तरायः-अंतराओ (पु०) विन्थ, बाधा, आवरण। farastai an impediment. Obstacle, hindrance • ज्ञानविच्छेद-करणमन्तरायः स० सि० 6/10 ज्ञान में बाधा उत्पन्न होना। Being to obstacle in knowledge अन्तराय-कर्मन्-अंतराय-कम्मं (नपुं०) रुकावट होना। कर्म में बाधा उत्पन्न होना। being in karmas impediment. • विघ्न हेतु रूप कर्म होना। • अन्तर • व्याघातभृ तस्यायः हेतुर्यत्तदन्तरायम् (जै० ल० 87) • अंतरा अयते For Private and Personal Use Only Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 112 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश पतंतीत्यन्तरायं जीवस्य दानादिकमर्थं। (जै० 87) • दातृ-देयादीनामन्तरं मध्यमेति ईर्यते वाऽनेनेत्यन्तरायः। Being to hurdle अन्तराय-वर्ग:-अंतराय-वग्गो (प०) अन्तराय कर्म की प्रकृतियाँ। Natures of obstacle karma अन्तरालम्-अंतरालं (नपुं०) भाग, अंश • स्थान, अवकाश, प्रवेश। • अंदर भीतर। मध्यवर्ती भाग। • अन्तरं व्यवधानसीमाम् आरति गृहति। Part, place, space, intermediate अन्तरि-अंतरि (पु०) आकाश, गगन। वायु। वातावरण। The intermediate region between haven and earth. अन्तः ईक्षते इति अन्तरि Sky, air अन्तरिक्षम्-अंतरिक्खं (नपुं०) आकाश, गगन। वायु। वातावरण, अधर Theairat moshere, lips. • शून्य • स्वर्गलोक। Sky, rind-region, heaven अन्तरिक्ष-महानिमित्तम्-अंतरिक्खमहाणिमित्तं (नपुं०) आकाशगत अवस्था का कारण। • रवि, शशि, ग्रह, नक्षत्र, एवं तारों की उदय-अस्त आदि की स्थिति को दिखलाना। Skyful cause अन्तरिक्षलोकः-अंतरिक्ख-लोओ (पु०) आकाश स्थान। गगनगत रवि शशि आदि का समूह। Place of sky अन्तरित-अंतरिअ (वि०) अंदर, भीतर। अभ्यंतर। अंतरंग। मध्यगत | gone between Inner, middleful • छिपा हुआ, गुप्त, अदृशी, समीपवर्ती, निकटस्थ। अन्तरित-काम-अंतरिअ-वक्खं (नपा अभ्यंतरकक्ष। भीतरी भाग के कक्ष । coveredroom. Inner room अन्तरितार्थ-अंतरिअत्थ (वि०) आभ्यंतर पदार्थ, दूरवर्ती पदार्थ। Inner think, distanceful think अन्तरीणम्-अंतरीणं (नपुं०) मध्यस्थ, बीच का। समीपस्थ। impeded. middle. Inner अन्तरीयः-अंतरीवो/अंतरीउ (पु०) द्वीप, टापू। समुद्धगत, उच्चस्थान। As island, top place of ocean अन्तरीपम्-अंतरी (नपुं०) पहनने का वस्त्र:। धोती। साटिक। अधोवस्त्र। Garments, satika अन्तरीयम्-अंतरिज्ज (नपुं०) अधोवह जड्डी। Lower garment, underwear अन्तरे-अंतरे (अव्य०) मध्य में, बीच में। निकटस्थ। समीपस्थ। In inner अन्तरेण-अंतरेण (अव्य०) बिना। तिवाय। अतिरिक्त। अन्य, इतर। पश्चात्। व्यर्थ। Without, another अन्तर्गत-अंतगअ (वि०) समाहित, अन्तस्थित। . गया हुआ।creptinto. Gone in अन्तर्गति-अंतागइ (स्त्री०) उत्पत्ति स्थान। मध्यवर्ती उत्पत्ति का आधार या समीपस्थ अवस्था। Born place, middleful nature अन्तर्गहम्-अंतगेहं (नपुं०) घर के मध्य । गृहमध्य। • अभ्यंतर भाग। Middle of home, inner part अन्तर्जठरम्-अंतज्जढरं (नपुं०) कुक्षि के मध्य में। In middle of bally अन्तज्योतिः-अंतज्जोइ (स्त्री०) अन्तरात्मा। आत्मप्रकाश। स्वप्रकाश। निज आभा। Light of soul अन्तर्व्वलनम्-अंतज्जलणं (नपुं०) मन की चिंता। राग-द्वेष मोहादि कषाय से उत्पन्न ज्वलन/ बाधा/विकार। Withpassion, fault अन्तर्दाहः-अंतद्दाहो (पु०) भीतरी संताप। inflammation, inward heat. देहगत भीतरी पीड़ा। Inner pain अन्तर्दृष्टिः-अंतद्दिट्ठि (स्त्री०) आत्मज्योति। स्वदृष्टि। भीतरी अवलोकन । अभ्यंतर दृष्टि। Light of soul, seeing soul अन्तद्वार:-अंतद्दारो (पु०) घर के अंदर का दरवाजा भीतरी कक्ष का दरवाजा। a private door within the house. Inner door अन्तर्धा-अंतधा (वि०) आच्छादन, गोपन। गुप्ति युक्त। आवरण सहित। with cover. Cover अन्तर्धानम्-अंताधाणं (नपुं०) अदृश, अवलोकन न or For Private and Personal Use Only Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 113 होना। अदृश रूप शक्ति। जं हवदि अद्दिसत्तं अन्तयाप्तिः-अंतोवत्ती (स्त्री०) साध्य के साथ साधन अंतद्धाणाभिधाण-दिद्धोसा। (ति० प० का होना। पक्ष के अन्तर्गत होना। Being of 4/1032) तिरोर्धान | being invisible. To point under discussion the subject put between, to diasppear of a syllogism of conclusion अन्तर्धि-अंतद्धि (पु०) अन्तर्धान । तिरोधान,आच्छाप्त। अन्तर्हित-अंतोहिअ (वि०) अइश नहीं दिखने वाला। आवरण। Disappearance conceal Secret, placed in the heart, ment. • मध्यस्थ आश्रय वाला, दोनों ओर concealed से आश्रय लेने वाला व्यक्ति। Intervention, अन्तर्हृदयम्-अंतोहिययं (नपुं०) हृदयगत । cover अभ्यंतरभाव। मनोगतभाव। Inner nature, अन्तर्भव-अंतबभव (वि.) आत्मगत, आन्तरिक। mindful thought अभ्यंतर भूत। inward. internal. अन्तसमय:-अंतोसमओ (पु०) अंतिम काल, Soulful, innerful मृत्युकाल। • चेतना शून्य अवस्था का समय। अन्तर्भावः-अंतोभावो (पु०) आत्मभाव, अन्तर्भूत। Death time अन्तावसायिन-अंतावसाइ (पु०) चाण्डाल। नाई। आत्मगत। being mcluded. inclusion. एक सन्यासी। Chandal, barber, a Soul nature अन्तर्भावना- अंताभावणा (स्त्री०) भीतरी चिंतन। sages अन्ति-अंति (अव्य०) निकट,समीप, सम्मुख, प्रत्यक्ष। आत्मचिंतन हृदयगत भाव। आत्मगत भावना। Inner thought, soulful, think To, in the vicinity of Opposite, inclusion inward meditation, before, near anxiety. अन्तिक-अंतिअ (वि०) समीपस्थ, निकटस्थ। अन्तर्मल:-अंतोमलो (पु०) आत्मगत कषाय। आत्मा Vicinity, presence पर पड़ा हुआ कर्म आवरण। • अंतरमलो ति अन्तिका-अंतिगा (स्त्री०) नाट्योक्ति की ज्येष्ठ भगिनी। कम्मावरणं। • कसाय-किट्टिमादि त्ति Elder sister, an oven. Aireplace, of अंतामलो। Covered, cover of soul a plant. अन्तर्यल:-अंतोजण्णो (पु०) आभ्यंतर प्रयत्न। अन्तिकात्-अंतिगा (अव्य०) समीप, सामने, सम्मुख। आत्मगत यत्नाचार। जयंचरे जयं चिट्टे जयमासे From near जयं चिट्ठ। ऐसा यत्न अंतरंग यत्न है। . अन्तिके-अंतिए (अव्य०) समीप, निकट, अन्तस्थ। राग-द्वेषादि से रहित प्रयत्न। Withoutrag अंतरंग सामने, समक्षI nearness, Near, dvesha etc, effort in the presence of अन्तर्मुहूर्तम्-अंतोमुहुत्त (नपुं०) कुछ काल। कुछ क्षण। अन्तिम-अंतिम (वि०) सर्वोत्कृष्ट उच्च, श्रेष्ठ, उत्तम। • चरम, आसरी अन्तिम संख्या वाला, इसके • एक समय आवली से लेकर एक समय कम बाद कोई न होने वाला। Greater, high, मुहूर्त का काल। • मुहत्तस्संतो अंतोमुहत्तं। . एग-समएण हीणं मुहत्तं। Sometime and end of अन्तर्य:-अंतज्ज (वि०) आन्तरिका आभ्यंतर। __ अन्तिम-मनु-अंतिममणु (पु०) नाभिराय, ऋषभदेव Innerful के पिता श्री, अंतिम कुलकर। Naviraya,a अन्तर्यामिन्-अंतोजामि (पु०) आत्मगत विचार। father of Risvadeva चित्तभाव। . ईश्वर, जीव और मनगत भाव। अन्तिम-समय:-अंतिम-समयो (पु०) समाधिकाल, Thought of soul, mindful thought चरम समय। मृत्यु के निकट का काल। A For Private and Personal Use Only Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 114 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश time of samadhi, death time, Inguinal hernia, rupture. Entrails ended time, being at the end time disease, swelling of the scrotam अंती (स्त्री०) अंगीठी, चूल्हा। अन्ते-अंते (अव्य०) अन्त्रकुजः-अंतकूजो (पु०) पेट गुड़गुड़ाना। The निकट, भीतर, समीप। Seebelow. Near, rumbling noise in the bowels. inner अन्त्रादः-अंताओ (पु०) पेट के अंदर का कीट। अन्तेवासिन्-अंतेवासि (पु०) प्रमुख शिष्य। उत्तम उदर-कीट। Worms of belly विद्यार्थी। योग्य छात्र। पड़ोसी। • चाण्डाल। अन्दिका-अंदिगा (स्त्री०) अंगीठी, चूल्हा। अग्नि Pupil who dwells near his master, स्थल। Fire place great student, nearest, neighbour ___ अन्दुः-अंदु (स्त्री०) सांकल, श्रृंखला। बेड़ी। बंधन। अन्त्यः-अंतो (पु०) म्लेच्छ, असभ्य। मूढ़, मूर्ख of Kiti a chain for the elephant's feet. the lowest caste अंतिम, last, final. Rope, Chain • आभूषण-अन्दु ः अन्त्यम्-अंतं (नपुं०) सहस्त्र लक्ष गुणित करोड़ लक्ष। स्त्रियामलङ्कारः इति विश्वलोचनः। • पायजेब । • परमाणु । a measure of number, Ornament, feet ornament 1000 billions • सूक्ष्म A kind of अन्दुका-अंदुगा (स्त्री०) पायजेब, श्रृंखला, बेड़ी। count, atom बंधन। रस्सी। हस्ति बंधन की जंजीर। Fect अन्त्य-अंत (वि०) निम्न कोटी वाला, असभ्य, ornament, chain, rope, rope for an जातिगत। Lowested, born in the elephant's foot lowest caste अन्दोलनम्-अंदोलणं (नपुं०) झूलना, हिंडोला . अन्त्यक:-अंतगो (पु०) शूद्र, नट, शवर, भिल्ल, घूमर । Swinging, oscillating,Waving धीवर| a man of the lowest tribe. • चकरी। Roaming, trolly Lower caste, sudra, Nut, savar, अन्ध-अंध (सक०) अंधा बनाना, दृष्टि हीन करना। Bhilla, washer man Blind, to be blind. अन्त्यधनम्-अंतधणं (नपुं०) व्याज की अंतिम राशि। अन्धम्-अंधं (नपुं०) अंधकार, तम। Unable to Lost money of intrest see. • जल Water, darkness अन्त्यभम्-अंतहं (नपुं०) रेवती नक्षत्र। A अन्ध: अंध (वि०) नेत्रहीन, अंधा। प्रज्ञाचक्षु।अनयन। Naksatra Blind अन्त्य-यमकालङ्कार-अंतजमयंलकारो (नपुं०) अन्धः-अंधो (पु०) अंकार्यरन पुरुष। अपमार्गवाला अंतपद यमक अंलकार। A kind of व्यक्ति। अन्धः योऽकार्यरतं। (जै० ल० 89) Alankar • जहाँ अन्त्य पदों में आवृत्ति हो। Workless man अन्त्य-सूक्ष्मम्-अंत-सुहुमं (नपुं०) परमाणु की अन्धक:-अंधगो (पु०) नेत्रहीन पुरुष। नयन हीन . सूक्ष्मता । अणु अंश • अन्त्य परमाणूनाम (स० व्यक्ति Son of kasyapa and diti and सि० 5/241) Aatom part killed bysiva. • एक दैत्य विशेष Blind अन्त्य-स्थूल-अंत पूलो (पु०) महास्कंध। जगत् man, of an asura व्यापिनी महास्कंध। Apart of think अन्धक-अंधग (वि०) अंधापन, दृष्टि हीनता।• चक्षु अन्त्येष्टि-अंतेद्वि (स्त्री०) अंतिम क्रिया, मरण की अभाव। Blindness, without eyes क्रिया। Funeral rites अन्ध-करण-अंधकरण (वि०) अंधा बनाने वाला। अन्त्रम्-अंतं (नपुं०) आंत, अंतड़ी। Entrails दृष्टि हीन करने वाला। Having blind अन्त्रवृद्धि-अंतवद्धि (स्त्री०) आंत की रोग।गांठवद्धिा अन्धरिपुः-अंधअरिउ (पु०) शिव शंकर epithets For Private and Personal Use Only Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org संस्कृत - प्राकृत - हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश of siva. • अग्नि । दिनकर • चन्द्र । Siva, Sankar, fire, Sun, Moon अन्धकलोष्ठः- अंधगलोट्ठो (पु०) धूर्त पाषाण । काम में नहीं। आने वाला सफेद पत्थर । Being no in, blind stone, workful stone • सफेद पत्थर जो किसी तरह के भी उपयोगी नहीं होता है । अन्धकारः- अंधयारो (पु० ) तम, अंधेरा । अप्रकाश । तिमिस । तिमिर । अंधं करोति अंधकारः । darkness. Dim, lightless अन्धकार - गत- अंधकारगअ (वि०) अप्रकाश में भटकता हुआ । runned in darkness. Runned in lightless अन्धकारजन्य - अंधयार जण्ण (वि०) अंधेरे सहित । तिमिर युक्त । Darkness. Dimful अन्धकार-छत्रम्-अंधयार - छत्रं (नपुं०) मलिन छत्र । Dim umbrella अन्धकार-नाशकः-अंधयार - णासओ (पु० ) • सूर्य, चन्द्र | Sun, moon अन्धकार - भाग :- अंधयार - भागो ( पु० ) तिमिर भाग । Dimpart अन्धकूपः - अंधकूवो (पु० ) अंधेरा कुआ। घातक कूप । अनिष्टकारी कूप | Hidden well, painness well • पानी से रहित । खंडहर कूप । • गहरा कुंआ | Deep well अन्धतमस् - अंधतमो (पु०) घोर अंधकार, गहन अंधेरा । Darkness • एक नरक विशेष । Darkness, a kind of narka अन्धता - अंधत्त (वि०) दृष्टि हीनता । नेत्राभाव युक्त । Blind, without eyes अन्धाहि - अंधाहि (पु० ) अंधा सर्प, अक्षिविहीन सर्प । Without eyes snake अधिका-अंधिगा (स्त्री०) अक्षिरोग, आँखों में अंधेरा छाना। A disease of the eye • द्यूत, जुआ । A kind of sport. Darkness in eyes, gumble, a kind of graim. • राई। सरसों । अन्धु - अंधु (पु० ) कूप, कुआ । Well Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 115 अन्धुल:- अंधुलो (पु० ) शिरीषपादप A kind of tree अन्ध्रः - अंधो ( पु० ) शिकारी of a people and the country in habited by mon. Hunter अन्ध्रम् - अंधं (नपुं०) आन्ध्रप्रदेश। • दक्षिण भाग का प्रान्त, जिसे तेलंगाना भी कहते है। तेलगु भाषा भाषी क्षेत्र । गोदावरी का निकटवर्ती क्षेत्र । Region of telangana, Andhra state of India अन्नम् - अण्णं (नपुं०) खाद्यान्न, अनाज | boiled rice. Food अन्न- अण्ण (वि०) भोज्य के योग्य गेहूं, जौं आदि । To be food rice, ate अन्न: - अण्णो (पु० ) दिनकर, सूर्य | Sun अन्नकूट :- अण्णकूडो (पु० ) भोज्यसामग्री । खाद्यान्न समूह । food in general. Foodthinks अन्नकोष्ठः- अण्णकोट्ठो (पु०) खाद्य भंडार । खाद्यान्न For Private and Personal Use Only का गोदाम | granary. Grain house अन्नकृत- अण्णकअ (वि०) भोजन पकाने वाला। रहोइया । पाचक । कंदोई। Cooking of food, cooked अन्नगन्धिः - अण्णगंधि (पु० ) अतिसार, पेचश, दस्त । 1 अजीर्ण | Dysentery, indigestion अन्नगन्धि - अण्णगंधि (वि०) अल्पाहारी । • कम भोजन करने वाला | Small eating अन्नदासः - अण्णदासो (पु० ) रसोइया । अन्न / भोजन पकाकर आजीविका चलाने वाला। Having to business with food अन्नदोष- अण्णदोसो (पु० ) आहार दोष । dislike of food. अन्न-पान निरोधः - अण्ण- पाण- णिरोहो ( पु० ) खाने-पीने का ध्यान न रखना। भोजन पान को रोक लेना । No giving of food and water • अण्णं च पाणं च णिरोहो- अण्णपाण- णिरोहो । • णराणं समयम्मि गवमहिसार-पसूर्ण अण्ण-पाणं च णो दिण्णं । अन्नप्राशनम् - अण्णप्पासणं (नपुं०) अन्न को खिलाना, Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 116 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश शिश को प्रारंभिक अन्न देना। Rice feeding पास जाने वाला| Other,different, else ceremony• जन्म के तीन माह से लेकर नौ अन्यगत-अण्णगअ (वि०) दूसरे की ओर गया हुआ। माह तक के अंदर शिशु को विधि पूर्वक अन्न पृथक् गया हुआ। Gone else खिलाना। • नवान्नप्रासनं श्रेष्ठं शिशूनामन्न- अन्यगामिन-अण्णगामि (वि०) अन्यत्र जाने वाला। भोजनम्। पुराण The cere mony of Going to another place giving a new born child food to eat, अन्यगुणम्-अण्णगुणं (नपुं०) परगुण। पृथक् गुण। for the first time, one of the 16 अतिरिक्त गुण। Else gun, else quality samsharas per formed bet ween अन्यगोत्र-अण्णगोत्त (वि०) दूसरे कुल का। भिन्न the 5th and 8th month. Child born after rice feeding ceremony वंश वाला। of a different family. अन्नमय-कोष:-अण्णमअ-कोसो (पु०) The Another family gross materia 16day • स्थूल शरीर A अन्यगृहम्-अण्णगेहं (नपुं०) पृथक् घर। परगृह। Elsehome body of fat. • स्थूल काय। Plenty of food. Fatbody अन्न से बनने वाला शरीर __ अन्यग्रामः-अण्णगामो (पु०) दूसरा गाँव, परदेश। का स्थूल भाग। Else village अन्नविकार:-अण्णविआरो (पु०) शक्र-मल।। अन्यत्य-अण्णच्च (अव्य०) और भी। दूसरी ओर, Made from food bowels पृथक् । an other. One the other अन्नशुद्धिः-अण्णसुद्धि (स्त्री०) आहार शुद्धि, भोजन अन्यजन:-अण्णजणो (पु०) परव्यक्ति। भिन्न-भिन्न शुद्धि। Food purity चौदहमलों से रहित लोग। another person. Elseman, और प्रयत्नपूर्वक शोधित आहार को हस्त पात्र another man में देना अन्नशुद्धि हैं। • साधु के लिए दिए जाने ___ अन्यजन्मन्-अण्णजम्म (वि०) भिन्न कलोत्पन्न। वाले आहार में शुद्धि का ध्यान रखना। Given Borned another family of sages eat in food purity अन्यजात-अण्णजाउ (वि०) पृथक् जन्म, अन्य पर्याय में उत्पत्ति। another life. another अन्नाद-अण्णाअ/अण्णाउं (वि०) अन्न भक्षण। खाद्य पदार्थ का खाने वाला। Eater of food अन्यज्जन्मान्-अण्णज्जम्मा (वि०) अवान्तर को प्राप्त अन्नायिन-अण्णाइ (वि०) eating food. • भूखा हुआ। पूर्व जन्म सम्बन्धी। Gone of • क्षुभिन। Eated another born अन्नोत्पादनम्-अण्णुप्पाअणं (नपुं०) खाद्यान्न की अन्यत्-अण्ण (वि०) इतर, पृथक्। •भिन्न। और, उत्पत्ति। a borm of grains Born of अपर, क्वचित्। On the one side अन्यत्किम्-अण्णकिं (अव्य०) और दूसरा क्या? पृथक् foods अन्य-अण्ण (वि०) दूसरा, भिन्न पृथक् । असाधारण। क्या? What another अतिरिक्त। Other, different, else, अन्यत:-अण्णउ (अव्य०) दूसरे से, पृथक् से, भिन्न से। Fromelse where, from another particular, strange direction अन्यक्-अणग (वि०) पृथक् । अतिरिक्त। . • 3THER UT Else, different अन्यतम्-अण्णतम (वि०) बहुतों में पृथक्। दूसरे से अन्य-कृति-अण्णकिइ (स्त्री०) सर्व साधारण रचना। भिन्न। From another different. One in many असाधारण सूचना । पृथक् वचन। Simplicity अन्यतर:-अण्णयर (वि०) पृथक् तट, दोनों में एक। author अन्यग-अण्णग (वि०) दूसरा, भिन्न पृथक्। दूसरे के Either of the two For Private and Personal Use Only Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 117 अन्यतस्-अण्णउ (अव्य०) दूसरे से, भिन्न से, पृथक् से from another different. From another अन्यत्र-अण्णत्थ (क्रि० व्य०) और कहीं और स्थान, another place. दूसरा, इसके अतिरिक्त पृथक् अवस्था में। अन्यत्रगत-अण्णत्थगअ (वि०) अन्य पदार्थ में रत पृथक् भाव से युक्त। Having attachment, another think अन्यत्रजन्मन् -अण्णत्थजम्म (वि०) भाषान्तर जन्म वाला, एक पर्याय से दूसरी पर्याय वाला। Having another born's अन्यत्र-तपः-अण्णत्थ-तवो (पु०) अन्य स्थान पर तप। Heated in another place अन्यत्र-विचार:-अण्णत्थ-विआरो (पु०) अन्य के सम्बन्ध में सोचना। दूसरे के प्रति विचार करना। Thinking in another अन्यत्र-संकल्प:-अण्णत्थ-संकप्पो (पु०) पृथक् संकल्प, भिन्न विचार। different thinking. Else though अन्यत्व-अण्णत्त (वि०) पृथकत्व, विभिन्नता युक्त, एक दूसरे से पृथक भावना। Elseful अन्यत्व:-अण्णत्तो (पु०) अन्यत्वभावना। Elseful thought अन्यत्वानुप्रेक्षा-अण्णत्ताणुपेहा (स्त्री०) शरीर से भिन्न आत्म है ऐसा चिंतन। Soul other, with body, as thought, a think of soul else with body अन्यथा-अण्णहा (अव्य०) और तरह से, पृथक् रूप से, भिन्न रूप से। Different wise. • झूठ, अच्छा नहीं। Otherwise अन्यथा तु = अण्णहा उ (अव्य०) और तरह से भी। अन्य रूप से भी। With, otherwise अन्यथानुपपत्तिः-अण्णहाणुववत्ति (स्त्री०) साध्य के अभाव में हेतु के घटित न होने का नाम। Being of case with out sadhya • अन्यथा, अन्येन साध्याभावप्रकारेण या अनुपपत्तिः लिंगस्य। (जै० ल० 90) • तदभावे अवश्य तत्न भवति। अन्यथानुपपत्तिरलङ्कारः-अण्णहाणुववत्तिरलंकारो (पु०) अलंकार का एक नाम। A kind alankar अन्यथावादिन-अण्णहावाइ (वि०) झूठा, अलीकवादी • मिथ्यावचनी। Giving, false, evidence अन्यथावृत्ति-अण्णहाउत्ति (स्त्री०) विकृत विचार वाला। मिथ्यावादी। Changedofaltered disposition अन्यथासिद्धि-अण्णहासिद्धि (स्त्री०) जो कार्य से पूर्व हो पर कार्य का उत्पादक न हो। Wrongly proved established otherwise unessential अन्यदा-अण्णदा (अव्य०) फिर कभी, इसके अन्तर। At another time अन्यदृष्टिः-अण्णदिट्ठि (स्त्री०) पृथक् विचार। • भिन्न चिन्तन। अन्यमत के प्रति अनुराग। . मत-मतान्तर प्रशंसा। • पाखण्डियों का गुणानुवाद। Another thought, love of another thought अन्यदृष्टिगत-अण्णदिट्ठिगअ (पु०) पृथक दृष्टि वाला। विभिन्न विचार युक्त। पर सिद्धान्त की ओर अग्रसर हुआ। Being, else thought अन्यदृष्टि-प्रशंसा-अण्णदिटिपसं (सक०) मिथ्या मान्यताओं की प्रशंसा • मत-मतान्तर के विचारों का गुणानुवाद। Laudation of faultful though • मणसि-मिच्छा-विचार गाणं च भावणं। • जे सव्वण्हू णत्थि, तेसिं वयणाणं संसणं असंसणं तं पडि भत्ति-पुव्वगं अणुसंलग्गणं। • पासंडी-संमअ-वियाराणं पुट्ठी। अन्यदृष्टि-संस्तवः-अण्णदिट्ठि-संथवो (पु०) • मिथ्या विचारकों के वचनों की प्रशंसा करना। • सर्वज्ञ के वचनों को छोड़कर अन्य लोगों की दृष्टि का समर्थन करना। Being laudation of faultful thoughts, to be gone God thought another laudation For Private and Personal Use Only Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 118 www.kobatirth.org अन्यपुरुषः - अण्णपुरिसो (पु० ) पर पुरुष, दूसरा व्यक्ति । • प्रथम पुरुष-व्याकरण प्रसिद्ध पुरुष, जिसमें बोध होता है, कि यह वाक्य कहाँ का है। Else man, first person अन्यपुष्टः- अण्णपुट्ठो (पु०) पर पुष्टि, अन्यमत का समर्थन। reared by another. • कोयल । Reared by other cuckoo अन्यपूर्वा - अण्णपुव्वा (स्त्री०) एक पति के मरण के पश्चात् पुनर्विवाहित स्त्री । a woman already promised Betrothed first to other person are married. अन्यप्रमाणम् - अण्णप्पमाणं (नपुं०) पर प्रमाण । अपने मत का पक्ष के प्रमाण के अतिरिक्त । Else pramana अन्य - प्रमोद - अण्णप्पमोउ (पु० ) पर हर्ष। दूसरे का हर्ष । another happy. Else happiness • अन्य के प्रति प्रीति । अन्यभवः- अण्णभवो (पु०) परभाव दुर्नीति, अनिष्ट परिणाम | Else nature, faultful nature दुष्परिणाम । व्यर्थ के कारण। Cause of another अन्यभृत् - अण्णभिउ (पु० ) कौआ, काक । • कोकिल । Cuckoo crow अन्यमनस्कता- अण्णमणस्सगत्त (वि०) अप्रस्तुत का आरोप | पृथक् मनोगत दशा युक्त । Inattentive अन्यया- अण्णआ/ अण्णउ (अव्य०) कभी भी, कदापि । क्वचित | पृथक् रूप से भी । अन्य प्रकार से भी। With, otherelse अन्ययोगः - अण्णजोउ (पु० ) परयोग yoking by another • अत्यंतायोग/विशेष्य के साथ प्रयुक्त एक बार दृष्टि | Else yoka अन्ययोग व्यवच्छेदः - अण्णजोउ विवच्छे (पु० ) विशेष्य एककार । इसके अतिरिक्त अन्य कोई नहीं। इससे पृथक कोई है ही नहीं । • धनुर्धरः पार्व एव । • नीलकमल ही है। • पक्ष-प्रतिपक्ष के मत के साथ अपने मत की ही पुष्टि करना । Doing in front, with else thought · Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत - प्राकृत - हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अन्यलिङ्ग - अण्णलिंगो (पु० ) अन्य लिंग। वेश के विपरीत प्रवृत्ति । Following the gender of another word. • वल्कलधारी द्रव्यलिंग | an adjective. Else sign, wearing tree bark, external sign अन्यविधिः - अण्णविहि (स्त्री०) परमत की क्रिया । प्रकृति प्रवृत्ति | Effort of else thought, doing another marrige, doing marriged of daughter and son's अन्यविवाह करणम् - अण्णविवाहकरणं (नपुं०) दूसरे का विवाह करवाना। • स्वजन परिजन के पुत्र-पुत्रियों का विवाह करना । • ब्रह्मचार्याव्रत नियम वाले श्रावक का यह दोष हैं। • स्वयं ब्रह्मचर्य व्रत धारण करने वाला दूसरे का विवाह करता है तो उसमें दोष ही लगता है। • परस्य अन्यस्य विवाहः परविवाहः पर विवाहस्य करणं पर विवाहकरणम् (स० सि०7/20) मित्र- स्वजन परजनानां विवाह करणं अन्यविवाहकरणम् । (कार्तिकेयानुप्रेक्ष 338) A fault of another else marriage अन्यहितः - अग्णहिउं (पु०) परहित, परोपकार। अनुग्रह विषयक बुद्धि । Other welfare, another favour, another aid • For Private and Personal Use Only • . • अन्या - अण्णा / अण्णुं (वि०) पर दूसरा । another. भिन्न, पृथक् । • ऊपर । Other, else अन्यापेक्षिन्- अण्णण्णपेहि (वि०) परोपकार्थ, उपकार हेतु चिंतन | • अन्य से निरपेक्ष | For favour, thought of benefitted cause अन्यापदेशः - अण्णावएसो (पु०) दूसरे के हैं, ऐसा कथन । अन्य गृहस्थ के हैं, ऐसा कहना । For mother व्यपदेशो व्याजोऽन्यापदेशः । (जै० ज० 92 ) अन्यापोहः - अण्णापोहो (पु० ) स्वभाव की भिन्नता । परव्यावृत्ति | Else of nature अन्यापोहत्व - अण्णापोहत्त (वि०) अन्य सांसारिक प्रपञ्च का अभाव । Without another words works अन्यायः- अण्णओ (पु० ) पृथक न्याय। भिन्न निर्णय । Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 119 विपक्ष गत न्याय। Unj ust improper. Else logic, another principle • अनुपयुक्त Injustice • न्याय का अभाव। Unlawful. • उचित निर्णय नहीं होना। Without logic, being no clear decision अन्यायिन-अण्णाइ (वि०) न्याय रहित। Without method • अनुचित Unjust. • निर्णय से रहित वाला। improper. अन्याय्य-अण्णज्ज (वि०) अनुचित improper. • अव्यवहारिक। Un correct way अन्यून-अण्णूण (वि०) पूर्ण, सम्पूर्ण whole. • अखंड|not defective Full, complete. अन्येयुस्-अण्णेज्जु (अव्य०) दूसरे दिन। भिन्न दिवस। another day. अन्येऽपि-अण्णे वि (अव्य०) और फिर भी। And other अन्योक्ति-अण्णुत्ति (स्त्री०) पृथक् कथन। अन्य की पुष्टि। conversation. • दूसरे के कारण कहना। saying another cause. . अन्यथा उक्ति। विपरीत कथन। • प्रयोजनभूत कथनं का अभाव। Else thought, without causeful thought अन्योक्तिभावः-अण्णुत्ति-भावो (पु०) अन्यरूप कथन का भाव। Nature of another thought अन्योक्तिमानम्-अण्णुत्तिमाणं (नपुं०) दूसरे के वचनों पर आधारित। • अन्य लोगों के वचन पर निर्भर रहना। Being in another thought अन्योक्तिरलङ्कारः-अण्णुतिरलंकारो (नपुं०) अलंकार का नाम। A kind of alankar अन्योदयः-अण्णुदओ (पु०) सौतेलाभाई। Step brother अन्योन्य -अण्णुण्ण (वि०) परस्पर, आपस में। mutual. • एक दूसरे को प्रायः। One another each other अन्योन्य-कलहअण्णुण्ण- कलहो (पु०) पारस्परिक द्वेष, एक दूसरे के द्वेष | Another fault अन्योन्यघातः-अण्णुण्णघाउ (पु०) परस्पर की हानि। एक दूसरे का घात। आपसी संघर्ष। Another fault, quarrelling together अन्योन्य-भाव:-अण्णण्णभावो (प०) आपसी मैत्री. परस्पर का मेल। Together friendshipo अन्योन्य-समाश्रय- अण्णुण्ण- समासअ (वि०) परस्पर का सहयोग। एक दूसरे का आश्रय। Another help, mutual relation to couse and offect. अन्योन्यानुकरणम् -अण्णुण्णाणयरणं (नपुं०) गतानुगति। एक-दूसरे का अनुसरण । Another going अन्योन्यानुभाव-अण्णुण्णाणुभावो (पु०) एक पर्याय का दूसरी पर्याय में न होना। Being no another born अन्योन्याश्रयः-अण्णुण्णासओ (पु०) एक दूसरे का आधार। एक दार्शनिक दृष्टिकोण जिसमें दोषारोपण होता है। mutually dependent. Another help, a pholosophical terms being fault to faults अन्वकू-अण्णु (अव्य०) बाद में पीछे। अनुकूल रूप। In being behind अन्वच्च-अणुवच्च (वि०) पीछे जाने वाला। पीछा करने वाला। अनुसरणशील। Going after अन्वक्ष-अणु-अक्ख (वि०) पीछे चलने वाला। after. अनुकरण करने वाला। visible. • दृश्य forth with. • अवलोकित। Going after, seek अन्वत-अण्णअ (वि०) इधर उधर। Here and there अन्वयः-अण्णओ (पु०) वंश, पदों का आपसी मेल। Connection between words • तादात्म्य। अवस्था, देश और काल आदि का भेद होते हुए भी कथंचित् मेल होना। • मुल परम्परा, कुलागत। वंशगत। Series of family अन्वय-अण्णअ (वि०) अनुकूल्य, सहयोग सहित, मैत्री, अनुगमन, अनुगामी, तात्पर्य, अभिप्राय, सहभागी, तात्पर्य, अभिप्राय, प्रयोजन, समुदाय, HET I Going after. Following also.. For Private and Personal Use Only Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 120 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश एक दार्शनिक दृष्टि, जिसमें व्याप्ति है। Everyday Connected, friendship, going, अन्वाख्यानम्-अण्णवक्खाणं (नपुं०) उल्लेख पूर्वक attendant, connected, pupose, सप्रसंग विवेचन। Subjequentinention. opinion, collection, a philoso-- phical terms अन्वय का अर्थ विचार भी • उक्ति युक्त विचार रखना। सम्यक् समीक्षा होता है, जिसमें पक्ष की दृढ़ता होती है। करना। पूर्वानुसार विवेचन। An explanaअन्वयव्यतिरेक-अण्णअवइरेगो (पु०) विधायक और tion refering to what is mentioned निषोधात्मक प्रतिज्ञा • ऐसा हेतु अन्वय और before. Doing proved correct by arguments, thought व्यतिरेक दोनों व्याप्त हों। जैसे-अग्नि साध्य अन्वाचय-अण्णुचय (वि०) मिला हुआ, संयुक्त। एक होने पर धूमत्व है, जहाँ धूम है वहाँ अग्नि है। दूसरे का कथन। Statement of a यह अन्वय व्याप्ति है। • जहाँ अग्नि नहीं है वहाँ धूम भी नहीं, जैसे तडाग, इसमें व्यतिरेक secondary rite. • सम्बन्ध युक्त विवेचन। Connected thought Action after व्याप्तिहै। • जो हेतु पक्षधर्मत्व, सपक्षसत्त्व, the mention of a primary. विपक्षव्यावृत्ति अबाधितविषयत्व, और अन्वाजे-अण्णाजे (अव्य०) असहाय का उपकार। असत्प्रतिपक्षत्व इन पाँच रूपों से युक्त अन्वयव्यतिरेक होता है। • Positive and Help of poor __अन्वादिष्ट-अणु+आदिट्ठ (वि०) प्रतिभाषित । पश्चात् negative assertion. • Agrement and contrariety Connected with विवेचित। Employed again. andercluded from a thing Mentioned again referring tothe अन्वय-दृष्टान्तः-अण्णअ-दिटुंतो (पु०) जिस स्थान previous पर साध्य से व्याप्त साधन दिखाया जाए। . अन्वादेश:-अण्णाएसो (पु०) प्रतिकथन, पुनरावृत्ति। साध्यव्याप्तं साधनं यत्र प्रदर्श्यते सोऽन्वय- पुनर्कथन। Subsequent. • पूर्व की अनुवृत्ति। दृष्टान्तः। (परीक्षामुख 3/44) • साधन-सत्तायां • दुहराना। रटना । स्मरण करना। To use a यत्रावश्यं साध्य सत्ता प्रदर्श्यते सोऽन्वयदृष्टान्तः। word again, in a sentence as एतत् (षड्दर्शन समु० 2/10) • अन्वय which replaced by face in second व्याप्ति-प्रदर्शनस्थानमन्वयदृष्टान्तः। (न्याय दी० time use 78) A philosophical terms अन्वाधानम्-अणु+धाण (नपुं०) समिधा निक्षेपण। अन्वर्थ-अण्णत्थ (वि०) जिसका अर्थ स्पष्ट हो। सार्थक रखना। Putting on, depositing अनुकूल। True to the sense reality fuelonthe right doner. Given अन्वर्थभावः-अण्णत्वभावो (पु०) सार्थक परिणाम। sacrificial fire wood उचित कारण। Great cause अन्वाधि:-अणु आधि (स्त्री०) जमानत, पश्चात्ताप, अन्ववसित-अण्णुवसिउ (वि०) संयुक्त, सम्बद्ध, बंधा खेद, यथार्थदेव।a bail deposit. • प्रतिदेय। हुआ। Attached, connected security delivered to atrird person. अन्ववायः-अण्णुवाओ (पु०) वंश, संतान, कुल Repentance, to be returned परम्परा | arace. • जाति। Family, caste, अन्वाधेयम्-अणु+ आधेयं (नपुं०) लड़की का विवाह linage के पश्चात् दिया गया धन। Wealthcoming अन्ववेक्षा-अण्णुवेक्खा (स्त्री०) विचार, मनन, चिंतन, from husband after marriage तर्क। Regard, consideration. • अन्वारोहणम-अण+आरोहणं (नपुं०) सति होना। . अनुशीलन। Think, thought पति की चिता के साथ लेटना। Being अन्वहम्-अण्णुहं (अव्य०) सदैव, नित्य, प्रतिदिन। husband with death For Private and Personal Use Only Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 121 अन्वासनम्-अणुआसणं (नपुं०) सेवा, परिचर्या, पूजा, अर्चना, आराधनाIAttendance.worship. • खेद, दुःख • शोक, आसक्ति। Soroow. Serve, pray, agitation, pain, trouble अन्वाहार्यम्-अणुआहरियं (नपुं०) महिने महिने में श्राद्ध करना। A kind of rite in honour of the departed अन्वाहिक-अणुआहिग (वि०) प्रतिदिन का, नैमित्तकता। Ofeveryday,day byday अन्वाहित-अणु आहिओ (पु०) अमानल, धरोहर। वस्तु रखना, निक्षेप करना। Todeposited अन्वित-अण्णिअ (अणु+इ+अ) अनुगत, मिला हुआ, मिश्रित। संकलित, समन्वित एकत्रित, समूह युक्त। परिपूर्ण, अन्य, अधिकारजन्य। अनुष्ठित । क्रमगत। Followed attended by in conpany with. अन्विततनु-अणु -इ + अ तणु (नपुं०) पूर्ण शरीर, सर्वस्व देह। पूर्णांग। Full body अन्वितिः-अणुइइ (स्त्री०) आदि, अनुसार, अण्णिइ। Etc • क्रमानुसार। Having come by turn अन्विष्ट-अण्णिविट्ठ (वि०) अन्वेषण किया गया, खोजा गया, पता लगाया गया। Searched, seeked, investigated अन्वीक्षणम्-अणु-ईक्खणं (नपुं०) खोज अनुसंधान। गवेषणा। Search, seek for अन्वीक्षा-अणुईक्खा (स्त्री०) विकल्प, सुविचार, Search. सद्भावना। उत्तम दृष्टि। Seeking ofter. Great thought अन्वेषणम्-अणु-ईसणं (नपुं०) गवेषण, अनुसंधान, लोज। विशोधन। Search अन्वेषणकारिन-अणईसणयारि (वि०) गवेषक, खोजकर्ता। अनुसंधानक। Seeking for. Searcher अन्वेषिन्-अणुईसि (वि०) अनुसंधानक, खोज करने वाला। inqiring. Searching अन्वेषिणी-अणईसिणी (स्त्री०) एषणा, खोजना, गवेषणा। Searching अप-अप (स्त्री०) जल, वारि। Water अप-अव (अव्य०) उपसर्ग विशेष। निषेध, अनादर, विरोध, दूषण, अनिष्ट, विकार, oppsiton वियोग। अपवाह, विपरीत। अधिक, वर्जन, अभाव। nagation, on the outside. Forth off, away from, without, away, except अपकरणम्-अवकरणं (नपुं०) अनुचितकार्य अनुपयुक्त कार्य। अनिष्ट कार्य। Acting improperty. Faultful work अपकर्तृ-अवकत्ति (वि०) हानिजनक, अभाव सहित। बाधक injurious,offensive. Causing harm to other अपकर्मन्-अवकम्म (पु०) अनिष्ट कार्य। दूषित कर्म। ___ Faultful, a bad act, dischaige. अपकर्ष:-अवकरिसो (पु०) खींचना, नीचे करना, ETTET I Diminution, reduction Drawing down, taking off अपकर्षणम्-ओकड़णं (नपुं०) खींचना, दूर करना। पृथक् करना। वञ्चित करना। Removing lessening • कर्म प्रदेशों की स्थिति को हीन करना। • पदेसाणं ठिदीणमोवट्टणा ओक्कडणा णाम। (धव० 10/53) Drawing down, taking off अपकर्षणकर्ती-ओकट्टण-कत्ति (स्त्री०) हीन विद्या, निम्न विद्या। मायाजन्य विद्या। Faultness, knowledge अपकाम:-अवकामो (पु०) नीच कार्य, अधम कार्य। Injured work अपकार:-अवपारो/ओयारो (पु०) अपमान, आघात, कष्ट। अविनय, उत्पीड़न। harm. hurt. . अनिष्ट, द्वेष। दुष्टता Despite, pain, wrong, injury, fault अपकारक-अवकारग (वि०) कष्टप्रद, हानिजन्य। घृणित। दूषित। Mischievous. harmful. Painful, downful, faulted अपकारपद-अवआरपद (वि०) कष्ट जन्य कार्य। अनिष्ट पद।हानिजनक पद। Painful work, causing harmful work For Private and Personal Use Only Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 122 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अपकारिन-ओकारि (वि०) अपकारक, हानिजन्य। अपक्रोश-अवकोसो (पु०) निन्दा। भर्त्सना, ग्लानि। अविनय संयुक्त। अपमानित । निन्द्यनीय। गाली, अपमान जन्य शब्द । abuse. Faultful, taken down, lowest, viled reviling. Defamation अपकारिणी-अवकारिणी (वि०) विनाश युक्त। हानि अपक्व-अपक्क (वि०) नहीं पका हुआ। कारक। अनिष्टगत। अपमान युक्त Doing Uncooked evil, damageful, injuryful अपक्व-दोष:-अपक्क-दोसो (पु०) द्रव्य का अन्यथा अपकीर्ति-ओकिट्टि (स्त्री०) अपयश, अपमान। परिवर्तिन होना। अग्नि आदि द्रव्य के द्वारा अविनय। Unfame, unhappiness जिसका रूप, रस व गंध अन्यथा न होना। अपकृ-अवकर (अक०) उपकार करना।सेवा करना, Uncooked fault सम्मान करना। To injury, to serve to __ अपक्ष-अपक्ख (वि०) पक्षहीन, जो उड़ नहीं सकता। respect पंख रहित । निष्पक्ष । Thepower offlight. अपकृत-अवकअ (वि०) अपकार प्राप्त, अपयश Not siding any party, having no युक्त। Hurt. Injured helper, without wings अपकृति-अवकिइ (स्त्री०) कष्ट, दुःख। अपमान। अपक्षयः-अवक्कखओ (पु०) ह्रास, नाश, हानि। अविनय। Hurt fault, misdeed. Injury अभाव। Decline wane Decrease, अपकृष्-ओकरिस् (सक०) ग्रहणकरना, स्वीकार decline करना, लेना, अवगृहीत करना। • हटाना, दूर अपक्षेपः-अवक्खेवो (पु०) नीचे, फेंकना। गिराना। करना, खींचना। To take, to down Fall down अपकृष्ट-अवकिट्ट (वि०) खींचा गया, हटाया गया, अपक्षेपणम्-अवक्खेवणं (नपुं०) नीचे गिराना, दूर किया गया। Taken away Brought __ फेंकना । Casting away. Fal down down, taken down अपगत -अवगअ (वि०) अभाव, रहित,विहीन,नीचे। अपकृष्ट-अवकिट्ट/ओकिट्ट (वि०) अधम, नीच। ___Fallingaway. Togo away,down निम्न। removed. Vile, low अपगत-कर्मिन्-अवगअ-कम्मि (पु०) कर्मों के अपक्रम-ओक्कमो (पु०) भागना, पलायन करना। अभाव वाला, कर्म रहित। Karmless, • हटना, दूर होना। दुष्क्रम, दुर्मत। • विरुद्धगति । अपगतो विनष्टः विरुद्धक्रमः। Go अपगत-पापम्-अवगअ-पावं (नपुं०) क्षीण पापापाप away, का अभाव। Removal sin Sinless अपक्रमप्रभाव:-अवक्कम-पहावो (पु०) दुष्क्रम अपगत-लज्ज-अवगअलज्ज (वि०) लज्जा रहित, प्रसार । अनिष्टगत प्रभाव। Faultful turne निर्लज्ज। Shameless अपक्रमघटक-अवक्कमो/ओक्कमो (पु०) विरुद्धकम अपगत-वेदः-अवंगअ-वेओ (पु०) वेदन रहित, के छह भाग। उर्ध्व, अधः और पूर्वादि चार। कष्टमुक्त। • त्रिविध वेद-पुं-नपुं० स्त्री० वेद दिशाएँ ये छह उपक्रम-घटक हैं। • रहित। Sinless, unsign of gender पुव्व-दाहिण-पच्छिमोतर-उडु-अहो गइ- अपगति-अवगइ/ओगइ (स्त्री०) निम्न अवस्था। नीच पयारेण संसार-गई दक्क-अवक्कमो। पर्याय। अविनीत अवस्था।a bad fate. Vile Turning back six quarter state, lower item अपक्रिया-अवकिरिया (स्त्री०) द्रोह, वैर। द्वेष, आपसी अपगर:-अवगरो (पु०) निन्दा, गरे। अपमान। मन-मुटाव। mischievous. Injury, अविनय। censure, vevilling, reviler. wrong Doing evil, unrespect hiteless For Private and Personal Use Only Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 123 अपगमः-अवगमो (पु०) पलायन, भागना, दूर होना। Going a way. Away, passing, departure अपगुणम्-अवगुणं (नपुं०) गुण हीन। दुर्गुण। निम्न गुणं। A demerit. Quality less, evilful, sinful अपघनम्-अवघणं/ओघणं (नपुं०) मेघ रहित, स्वच्छ गगन। खुला आकाश। Cloudless, clear sky अपघन:-अवघणो (पु०) अवयव, जोड़। Member of the body. • संधि स्थल। शरीर की सन्धिया। Body parts, body uninplace अपघातः-अवधाओ (पु०) घात, हत्या। Striking. cutting of Kill, warding off. अपघातिन्-ओघाइ (वि०) मारने वाला। विध्वंसक, नाशक। Murdering. Killer अपकम्-अपंकं (नपुं०), अमल, निर्मल, स्वच्छ। Pure अपङपात्रिन-अपंकपत्ति (वि०) स्वच्छ भाव युक्त। Pure natureful अपचयः-अवचओ/ओचओ (पु०) हानि, अभाव, नाश, घात। दोष, दूषण, क्षति, दुराचरण। हास, न्यूनता, कभी। Diminution. Decrease, fault, low अपचय-कणायं-अवचअ-कसाओ (पु०) क्षीणकषाय। कषायों का अभाव। Lower kasaya, passionless अपचय-गृहम्-अवचअ-गेहं (नपुं०) घातक गृह। तुच्छ गृह । Decline home. Killer home अपचय-छत्रम्-अवचअ-छतं (नपुं०) छत्र का न होना। छाया रहित। No being umbrella, without shade, without shade of three parasal त्रिविध छत्र की शोभा रहित। अपचय-ज्ञानम्-अवचअ-णाणं (नपुं०) ज्ञान की कमी। अज्ञान दशा। Knowledge less, covering in knowledge ज्ञान पर आवरण। अपचय-तपः-अवचअ-तवो (पु०) हीन तप। उत्तम तप का न होना। Decrease heat being no great heat अपचय-दानम्-अवचअ-दाण (नपुं०) तुच्छ दान। अपात्रदान। Lower given up, given up of unworthy recipient अपचय-धनम्-अवचअ-धवां (नपुं०) निर्धन । धन हीन। Without wealth, poor अपचयपदम्-अवचअ-पदं (नपुं०) अवयव रहित। शरीर के अवयवों की कमी। हीन अंग • कुवड़ा, बौना। • हस्त हीन। खंजा, लंगड़ा, बहरा। आदि। Fallen body part, body parts less, अपचय-भाव-अवचअभावो (पु०) स्वभाव पर आवरण। भावों की हानि। विचारों की कमी। Fallen in nature, fallen of thoughts अपचायिन्-अवचाइ (वि०) हानि पहुंचाने वाला। वृथा खर्च करने वाला। • अनर्थक। Having decreased अपचायित-अवचाइअ (वि०) पूजित, अर्चित। Proud, worship अपचर-अवचर (सक०) नाश करना, घात करना, हटाना। दूर करना। To kill, to act wronglly विरुद्ध आचरण करना अपरिचतम्-अवचारिअं (नपुं०) दोष, घात, दुःख। दुष्कर्म, दुराचार, निम्न आचरण। हीन चरित्र। Fault, pain, faultfulwork अपचार:-अवआरो/ओआरो (पु.) मृत्यु, अपराध। रोग व्याधि पीड़ा। दोष, दुराचरण। अजीर्ण रोग। अनर्थ। Death, fault, wrong treatment, pain, defect, indigetion अपचारिन-अवचारि/ओचारि (वि०) दुराग्रही। आचरण विहीन। दुष्कर्मी। दुष्कर्म युक्त, अधर्मी, नीच, पतित। हीन। दुष्ट। स्वच्छंदचारी। offending, doing wrong, Wicked, bad. Improper conducted, defect man, fault, wrong, wayful अपचितिः-अवचिइ/ओचिइ (स्त्री०) हानि, व्यय, घात, नाश। खर्च। पूजा। अर्चना। आदर, सम्मान । For Private and Personal Use Only Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 124 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश प्रायश्चित। Declione. Loss, fault, expenditure, honour, respect, reverence अपचेतृ-अवचेत्ति (वि०) खर्चीला, वृथा धन खर्च करने वाला। Expendituring अपच्छत्रम्-अवच्छत्त/अवच्छत्तु (नपुं०) छत्र-विहीन। खुला। छतरी रहित। Without umbrella अपच्छाय-अवच्छाउ (वि०) कान्तिहीन,शोभा रहित। प्रभाविहीन। Shadowles • छाया रहित। Unshadowed अपच्छेदः-अवच्छेउ (पु०) व्यय, हानि नाश। विगम, अपगम। cutting off. interraption Lightless, expenditure loss अपजय:-अवजओ (पु०) पराजय, विजय का होना। हार | overthrow. Defeat, being of victory अपजात-अवजाउ (वि०) कुपुत्र, माता-पिता विहीन। उदासीनता युक्त, विछोह। Badson, without mother-father, faultful अपजित-अवजिउ (वि०) पराजित, पराभूत, हारा हुआ। Overthrowed. Defeated अपज्ञानम्-अवणाणं (नपुं०) ज्ञानशून्य। ज्ञान के कारणों का अभाव। अज्ञान। छिपाना, गुप्त रखना, मेटना, मुकरना, भूल जाना। स्मरण न होना। Without knowledge, अपतनु-अवतणु (नपुं०) कृश देह, क्षीण कार्य। दुर्बल शरीर । अपगता, दूरवर्तिनी तनुः शरीरम्। (जयो० 22/5) Feeble body, weakbody अपतर्पणम्-अवतप्पणं (नपुं०) भूख न लगना। तृप्ति का अभाव। Fasting absence of atisfaction. Not eating अपतम्-अवतम (वि०) अन्धकार का अभाव, प्रकाश युक्त तेज, सहित। आभाजन्य। Darkne ssless, lightful, brightful अपतानक:-अवताणउ (पु०) मृगीरोग, मूर्छा रोग। 374-R I Spasmodic, fits. Fainting अपतिः-अपइ (स्त्री०) विधवा । अविवाहित। कुमारी। (स्त्री०) without ahusband. Not married, husbandless, unmariried अपतुषार-अवतसार (वि०) हित रहित, शीत रहित। उष्णता युक्त। without heat. अपतीर्थम-अवतित्थं (नपं०) अपवित्र, स्थान। कतीर्थ। जिससे पार न हो सके ऐसा निम्न स्थान। Unpure place, below place अपत्यम-अपत्तं (नपुं०) संतान,संततिः प्रज्ञा। न पतन्ति पितरोऽनेन। Progeny issue Offspring, child अपत्रम्-अपत्तं (नपुं०) अंकुर। Shoot, sprout अपत्रत्व-अपत्तत्त (वि०) पात्रता विहीन,साधन रहित। Unworthy अपत्रप-अपत्तव (वि०) निर्लज्ज, लज्जा रहित। कन्दर्प। impudent. Shameless, capil अपत्रपत-अ-पत्तवत्त (वि०) निर्लज्जता, संबोच वृत्ति के अभाव वाला। Shamelessful अपत्रपिष्णु-अ-पत्तपिण्हु (वि०) स्वभाव गत निर्लज्ज। Natural shameless अपथ-अपह (वि०) कुमार्ग, मार्ग शून्य, भटका हुआ। उत्पथ गामी। Pathless. roadless. Lack of way, improper way, beyond path अपथम्-अपहं (नपुं०) कुमार्ग। खोटा रास्ता। Lack of way, improper work अपथ्य-अपज्ज (वि०) रोग जनक. पीडा कारक। unknown अपट-अपड (वि०) पट रहित, पर्दा हीन। Without curtain अपटी-अपडी (स्त्री०) पर्दा, कनात। Curtain, curtain on a stage अपद-अपड़ (वि०) मंद, मढ, अज्ञानी। बद्धि हीन। न समझ। Not clever. Unknown, not apt. अपण्डित-अपंडिउ (वि०) मूर्ख, मूड़ी, अज्ञानी। Unknow, not learned, not wise अपण्य-अपण्ण (वि०) अमूल्य, बिक्री हीन। विक्रय हीन करने योग्य। Not Saledble, one having nothing to selly For Private and Personal Use Only Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 125 • अहितकर, हानिकारक। Unfit, improper. • अयोग्य, अनुचित, असंगत। • अस्वास्थ्यकार। Unwholesome, painness, unsui-table अपथ्यवत्-अपज्जवं (वि०) हानि कारक के सदृश। व्याधि उत्पन्न करने की तरह। Unwholesomeful अपदः-अपओ/अ-पउ (पु०) पैर रहित।खंज, लंगड़ा। • अनुरुभांग। एक पैर युक्त। • अयोग्य स्थान, चरण का न होना। • आवास का न होना। . णो पदो कव्वे अस्थि अपदो। णो पदं चरणं जस्स अपदो। Without foot, unsuitable place, being no presidence अपदक्षिणं-अपदाहिणं (अव्य०) वामभूत, बाई ओर। Intermediate quarter अपद-कोष:-अपअ-दोसो (पु०) एक छन्द में अन्य छंद का समावेश। One metro another meter अपभ्रंश के कडवक में कई प्रकार के अन्य प्रकार के छंदों का प्रयोग होता है। . अपदं यत्र पद्ये विद्यातव्येऽन्यच्छन्दो-भिधानम्। (जै० ल० 94) • अपदं जत्थ पज्जम्मि विहायव्वे अण्ण- छंदोहिहाणं। • एगस्सिं छंदम्मि अण्ण-छंदस्स अहिआणं च। • किसी काव्य रचना में अन्य छन्द के पद को रचाना। word which is not a pada अपदम-अपदम (वि०) आत्म संयम से विहीन। असंयत। Without self restraint. Unrestrained अपदानम-ओदाण/ओदिण्णं/उचित कर्तव्य। पवित्र भावना। Pure conduct approved course of life. Work, properly down अपदार्थ-अपदत्थ (वि०) वस्तु स्वरूप का अभाव। सत् स्वरूप के प्रयोजन में कमी। mothing. Not being think अपदिशम्-अवदिसं (नपुं०) कोना, अन्य दिशा। चारों दिशाओं के मध्य का भाग। मध्यवर्ती प्रदेश। Intermediate quarter अपदूसणम्-ओदूसणं (नपुं०) दूषण की समाप्ति। निर्मल, स्वच्छ। Faultless, pure, great छवल, अच्छा । श्रेष्ठ, उत्तम। अपदेश:-अवएसो (पु०) छल, प्रपंच, प्रशंसा। बहाना। ख्याति, प्रसिद्धि। उपदेश, कथन, प्रतिपादन। Statement. • स्थान Aplace.quarter. mark. Perfect aim, thought स्थल। • चिह्न । कारण। दिशा। Place अपदेशत-अवदेसअ (वि०) यत्र तत्र होना। स्थान पर नहीं रहने वाला। Being no one place अपदोपक्रमः-अपदोवक्कमो (पु०) अपद द्रव्य का उपक्रमावृद्धत्व गुणों का विवेचन। Aword having no inflection अपदोष:-अवदोस (वि०) दोष रहित, पाप शून्य। निर्मल। विशुद्ध • निर्दोष, पक्षपात रहित। Faultless, pure अपद्रव्यम्-अवदव्वं (नपुं०) अनिष्ट, वस्तु, कुपदार्थ। प्रदूषण युक्त वस्तु। Unsuitable think, faultless think अपद्वारम-अव(वारं (नपुं०) मलद्वार, अन्य स्थान। Faces door, another place अपधूम-अवधूम (वि०) धूम रहित, स्वच्छ, साफ, शुभ्र, धवल। Cleaning, pure अपध्यानम्-अवज्झाणं/ओज्झाणं (नपुं०) आर्तध्याना दु:ख के विचार। evil thoughts. . अप्रशस्तयवान। पापजन्य विचार । thinkingill of. • विषय/इन्द्रियजन्य विचार। . अपकृष्टं ध्यानमपध्यानम्। • व्रतों में अतिचार । soutt of virtue. अपध्यानं जयः स्वस्य यः परस्य पराजयः। बध-बन्धर्थ हरणं कथं स्यादिति चिन्तनम्। (हरिवंश पुराण 58/149) • दुःप्रणिधान। राग-द्वेष आदि के कारण दूसरों के बध, बन्धन, छेदन और परस्त्री आदि अपहरण करने का विचार। • अपहरण, अपराध आदि का अनुचिंतन। Thought of sinful, dirt medication, a thought of pain अपध्वंस:-अवझंसो (पु०) लांछन, पतित । निम्न भाव। For Private and Personal Use Only Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 126 www.kobatirth.org भ्रष्ट । अध: पतन | Fault ful sign, lower down अपध्वस्त - अवझंस (वि०) घृणित, निम्न । अति निन्दनीय | अभिशप्त । Falling away, degaradation • अपनयः- अवणओ / ओणउ (पु०) दूर करना, हटाना। खंडन करना । घात करना। हराना। निराकरण करना। taking away removing • दुनय । a bod policy a bod conduct. Taken away, expulsion, hurt, injury, faultful Naya अपनयनम्-अवणयणं (नपुं०) कर्त्तव्य पालन। खंडन । निराकरण, समाधान। taking away. removing • घात हानि, क्षय, क्षीण । Diseharge. • मरण, मृत्यु । • ले जाना । ग्रहण करना । धारण करना। Workness, to remove, take away, fault, death, take away, put off अपनस - अवणस (वि०) नासिका विहीन, नाक से रहित। with a nose. Noseless अपनाम: - ओणामो / अवणामो (पु० ) निरर्थक नाम, निंदनीय नाम । नाम में रोचकता न होना । Not respectful name अपनी-ओणे/अवणे (सक०) ले जाना, दबना, हटाना, निराकरण करना Pull off, remove, to lead away अपनेतृ-अवणेत्तु (वि०) चोर, तस्कर, लुटेरा । Thief अपनोदः - अवणोओ (पु०) हटाना, ले जाना, दूर करना । Taking away, removing अपनोदनम्-अवणोदणं (नपुं०) तोड़ना, दूर करना, हटाना । निराकरण । समाधान | Breaking, put off, removing अपपाठ:- अवपाढो (पु०) अशुद्ध पाठ, उच्चारण का न होना । अनुचित अध्याय a wrong. अयोग्य अध्ययन । bod reading. Unpurily part, being no pure vice, nothing to learnful अपपात्र - अवपत्त (वि०) अपात्र, निम्नपात्र | Lower Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश caste, of low caste. अपपात्रित अवपत्तिअ (वि०) पात्रता रहित, योग्यता के अभाव वाला। Unsuitable अपपानम् - अपवाणं (नपुं०) अपेय प्रदूषित पेय, पान करने न आने वाला । रस विहीन । Not drinking for अपपूत - अवपूअ (वि०) निश्चल, स्थिर, अडोल । अपवित्र । अशुद्ध, म्लान। मलिन। Impure, unclean अपप्रजात - अवप्पजाअ / अवप्पजाउ (वि०) गर्भपात युक्त। अप्रसूता । Causing aboration अपप्रदेशः - अवप्पएसो (पु० ) निम्नस्थान, थार प्रदेश, मरुस्थल, ऐसा प्रदेश जहाँ उपज न हो। प्रदेशों का अभाव । उत्तम स्थान से रहित । Low place, desert अपभय- अवभअ/ ओभउ (वि०) निडर, साहसी, शक्तिशाली। free from fear. • निश्चल, अडिग, अचल । • स्थिर • भय रहित। fear less. Perilless, free from worries, powerful, firm, fearless अपभरणी - अवभरणी (स्त्री०) अंतिम नक्षत्रपुंज । अपभार - अवभार (वि०) अधिक लोग अनुचित बोझ । व्यर्थ का भार • भार रहित। बोझ रहित। अपभाषणम्-अवभासणं (नपुं०) कुप्रवचन, मिथ्याकथन । • अलोक प्रतिपादन । उत्तेजित, भाषण । निरर्थक विचार। भर्त्सना। आंतक युक्त कथन । Truthless, thought, energy though, injured thought अपभी अब भी (वि०) निडर साहसी Free from worries, powerful अपभीति- अवभीइ (स्त्री०) निडर, अभय । निर्भय । Free from worries, powerless अपभूषणम्-अवभूसणं (नपुं०) अपदोष, भार युक्त अलंकरण । अशोभनीय, आभूषण । दोषारोपण । Low ornament, charging withfault अपभ्रंश :- अवभंस / अवहट्टो (पु०) पतन/विकृत । विकार | बिगड़ा, शिष्टाचार न होना, पतित, अपभ्रंश भाषा, जिसमें उकार की बहुलता है, For Private and Personal Use Only Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 127 यह प्राकृत के राष्ट्र भाषा होने पर यह जन भाषा बनी। Wrong expression, disease, being no respect, faulted • हिन्दी भाषा का विकास इसी अपभ्रंश से हुआ। • अभीर भाषा। लोक भाषा, देशी, भाषा इसका प्रयोग ई० पू० की प्रथम शताब्दी से प्राप्त होने लगा था, भरतमुनि के नाटयशास्त्र में इसे उकार बहुला कहा गया। इसमें छठी शती से काव्य सृजन होने लगा था, यह साहित्यिक भाषा बनी। इसमें हजारों हस्तलिखित पांडुलिपियाँ हैं, जिन्हें संपादित कर भारतीय संस्कृति के अनुपम रत्न उपस्थित किए जा सकते हैं। A language who menifestation of ancient Hindi indo-Aryan speech at the stage succeeding that of the Prakritis अपभ्रंशवेदिन्-अवभंस-वाइ (वि०) अस्पष्टवादी लोकभाषा से जुड़ा हुआ। Connected with to be respected by people अपमर्षणम्-अवमस्सणं (नपुं०) लूटना, अपहरण करना। Taken away अपमः-अवमो (पु०) चमक, कान्ति। कान्तिवलय, चक्राकार चवलता। Light, arounded of brightness अपमर्दः-अवमद्दो (पु०) धूल, रज। dirt. Dust, what is swept away. अपमर्श:-अवमस्सो (पु०) छना, स्पर्श करना। Touching, grazing. अपमानम्-अवमाणं (नपुं०) तिरस्कार, अवज्ञा। Despite. Desrespect, dishonour अपमानितअवमाणिअ (वि०) तिरस्कृत, अवज्ञा युक्त। मानभंग किया गया। Dishonoured अपमृत्यु-अर्वामेच्चु (पु०) मरण, घात । हानि। Dead, fault अपमल-अवमल/ओमल (वि०) मल रहित To cleanse अपमार्ग-अवमग्ग/ओमग्गो (पु०) लघुमार्ग अपथ, लघुपथ, तंगगली, संकरा पथ Side way Low way अपमार्जनम्-अवमज्जणं (नपुं०) मांजना, साफ करना। स्वच्छ करना। wiping away Cleansing puring अपमृषित-अवमिसिअ (वि०) अस्पष्ट धूमिल। Dustful, uncleansed, obscure. अपयशस्-अवजस (नपुं०) अकीर्ति, कलंक Dishonour, ill-repute. अपयश-परिणति-अवजसपरिणइ (स्त्री०) अकीर्ति का फल, अपकीर्ति का कारण। Cause of dishonour अपयानम्-अवजाणं (नपुं०) भागना, पलायन करना, दूर होना। हटना। going away. Departing, removing अपयोग:-अवजोगो (पु०) दुरुपयोग, अपव्यय, हानि करना, समुचित, लाभ न लेना। Improper spending, improper use अपर-अवर (वि०) दूसरा, अन्य और unrivalled. • अद्वितीय, अनुपम, उत्कृष्ट, श्रेष्ठ, अनुतर, इतर, अतिरिक्त। णो परो-अपरो। परो ति अद्वितीय। Another, unequalled, best, left over, unsurpassed अपरक्त-अप-रत्त (वि०) रक्त हीन • विरक्त, विराग, युक्त। Redless, passion less अपरंच-अवरंच (अव्य०) फिर भी, तथा भी, अन्य तरह भी। Some other, from some other अपरति:-अवरइ (स्त्री०) विरति। विरमण, दूर रहना। राग का अभाव। कामासक्ति रहित। Lead away, removing, enmity, sisaffection अपरत्व-अवरत्त (वि०) विपरीतता। अल्प-बहुत्व की अपेक्षा पर और अपर होते हैं। विपरीत अधर्म अपर हैं। Not discriminated, reverseful, acting reversely अपरथा-अवरहा (अव्य०) और तरह से । Elsewhere, from some other For Private and Personal Use Only Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 128 www.kobatirth.org अपरदेश :- अवरदेसो (पु० ) अन्यदेश। अल्प देश, पर स्थित होना । Another country, being in low part अपरधर्म:- अवरधम्मो (पु०) विपरीतधर्म। प्रतिकूल वस्तु समूह | Reversed religious, not discrimi-nated things अपर- नीतिः - अवर णीइ (स्त्री०) अन्यथा नीति, अनुचित न्याय । Not real rule अपरपक्ष:- अवरपक्खो (पु०) विपरीत पक्ष, शुक्लपक्ष से विपरीत कृष्णपक्ष । Not real way, the latter half of the month अपर प्रदेश :- अवरप्पएसो (पु० ) अन्य प्रदेश दूसरा प्रान्त । Opposite side other part अपर प्रणीतिः - अवरपणीइ (स्त्री०) अन्यज्ञान, मिथ्याज्ञान । Another knowledge अपरम-अवरम (वि०) विपत्ति, हानि | Fault अपरत्र- अवरत ( अव्य०) दुसरे स्थान पर, अन्यत्र । Another place, elrewhere अपररात्र:- अवररत्तो (पु० ) रात्रि की पिछला प्रहर । The latter part of the night अपरविदेहः - अवर विदेहो ( पु० ) विदेह क्षेत्र का अर्धभाग, मेरु पर्वत से पश्चिम दिशा में स्थित भाग in one place, who name of vidhety A part of Vidheha, a part with western Mairu mountain अपर-संग्रहः - अवरसंगहो (पु० ) भेद उपेक्षा का संग्रह। विशेष भेद परिहार । Collection of unvariety अपस्पर - अवरोप्पर (वि०) अन्योन्य का अनुगामी न होना। एक के बाद एक अनवरत । Being no other gone, again to again अपरागः - अवरागो (पु०) अरुचि, असंतोष, आसक्ति, अप्रीति | Enmity, disaffection अपराजित-अवराजिअ (वि०) न जीता हुआ, अजेय । पराजय नहीं प्राप्त हुआ। invineible. Not conqurered, wined अपराजितः - अवराजिओ (पु०) राजा विशेष ऋषभ शिव • शंकर विष्णु A kind of • संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश Aparajita, Risava, Siva, Sankara, Visnu Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir अपराजिता अवराजिआ (स्त्री०) अजेया, शक्ति धरा, प्रसन्ना, आनंदी, हर्षिता । • दुर्गा पार्वती । of a Durga. • दूब, अखण्ड, महेश, भार्या । Powerful, happiness, Parvati, ful अपराजितेश :- अवराजिएसो (पु० ) ऋषभ, महादेव, शिव, विष्णु । Risava, Mahadeva, Siva, Visnu अपराधः - अवराहो (पु० ) राध से रहित । रोध रहि । दोष, दुष्कर्म, पाप । आसक्ति । an offence, a foult Faultful, sinful अपगतो राधो यस्य भावस्य सोऽपराधः । दुष्टकर्मणः । (जयो० र० 15/9) Having अपराधस्य erred अपराधकारिन् - अवराहयारि (वि०) दोषी, पापी । निम्न । अधः पतित। दुष्ट । offending, gwilty. Guilty, evilman, low man अपराधिन - अवराहि (वि०) दोषी, पापी, घृणित, दुष्ट । उद्दण्ड । offending. Guilty, criminal अपराधीनः - अवराहीणो ( पु० ) स्वरतन्त्र । दूसरे के आधीन न हो। Being no another, attachment अपराह्नः - अपरिग्गह (पु०) दोपहर, दिवस का मध्य भाग | Midday, a part of mid day अपरिग्रह - अपरिग्गहो (पु०) मूर्च्छात्याग, ममत्वाभाव । विषयसंग्रहजय | without possession. betongings. पाँच व्रतों में अंतिम व्रत अपरिग्रह व्रत । परिग्रह से निवृत्त । povorty. destitution. • सर्वभावेषु मूर्च्छायास्त्यागः स्यादपरिग्रहः । • ममेदभावो मोहोदयजः परिग्रहः । (जैन० ल० 95) not accestance. • ममेदभावो मोहोदयजः परिग्रहः ततो निवृत्तिरपरिग्रहता ( भ० आ० 2/57) अपरिग्रहमहाव्रतम् - अपरिग्रह - महव्वयं ( नपुं० ) सव्वाओ परिग्गहाओ विरमणं । सम्पूर्ण बाह्य आभ्यंतर परिग्रहो से विरति । • जीवन For Private and Personal Use Only • Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 129 पर्यन्त सभी प्रकार के परिग्रह का त्याग करना। Full without wealth, samana's act अपरिचूर्ण-अपरिधुण्ण (वि०) चिर इच्छित की पूर्ति Filling of the desired अपरिचित-अपरिचिअ (वि०) अनजान, अनभिज्ञ। अज्ञात। Unknown अपरिचेय-अपरिचेय (वि०) जो किसी से मिलना न चाहे। not to be meeted another. Meeted no with another अपरिच्छदन् अपरिच्छदं (नपुं०) नग्न, वस्त्र विहीन। • दरिद्र, निर्धन, मनोयोग से पीड़ित। अशान्त। Unclothed, poor, pained with mind, unhappiness अपरिच्छन्न-अपरिच्छण्ण (वि०) आवरण रहित नग्न। दरिद्र, हीन, निर्धन । जीर्ण-शीर्ण वस्त्र वाला। Uncovered without cloth poor अपरिच्छिन्न-अपरिच्छिण्ण (वि०) सीमा रहित। असीम, अपरिमित। Undiscerned. Unlimited, unbroken, continuous अपरिणत-अपरिणओ (पु०) अवविाहित। ब्रह्मचारी। बाल ब्रह्मचारी। Celibacy Faultless अपरिणयः-अपरिणमो (पु०) भाव रहित, विचारशून्य। अपरिवर्तन| Natureless, thoughtless, unchang-ing अपरिणामकः-अपरिणामग (वि०) श्रद्धान नहीं,करने वाला, अश्रद्धाक Having no respect अपरिणामभृत-अपरिणामभिअ (वि०) परिणाम के कारण बिना। कारण के बिना कार्य का न होना। Without cause of work अपरिणीता-अपरिणीया (स्त्री०) कुमारी कन्या। अविवाहिता स्त्री Unmarried daughter, unmarried wife अपरिमित-अपरिमिठ (वि०) असीमित। सीमा से रहित। अपरंचार। अनंत अपरिमेय-अपरिमेय (वि०) अपरिमित, असीमित। अपरंपार। अनंत। Unlimited अपरिवर्तमान:-अपरिवट्टमाणो (पु०) परिवर्तन न होना। प्रतिसमय, वर्धमान, हीयमान, संक्लेश या विशुद्ध भावों को न छोड़ना। Being no change, any way of no separate अपरिश्राविन-अपरिसावि (पु०) आचार्य, दूसरों को दोष न लगाने वाला। A great teacher, being no fault of another अपरिसंख्यानम्-अपरिसंखाणं (नपुं०) अपरिमितता, असीमिता, अनंतता, अपरिहरणीया। infinity. To be unlimited, Innumerableness अपरिसर-अपरिसर (वि.) दूर का, दूरवर्ती। Living at a distance अपरिहारभुत-अपरिहारभिअ (वि०) अपरिहारणीय, असीमितता, युक्त। inftinty. Innumera bleness. Unlimitedful अपरिहार्य-अपरिहारिअ/अपरिहारिज्ज (वि.) अत्याज्य, अमुच योग्य। जो परित्यागं करने के योग्य न हो। Being no give अपरीक्षित-अपरिक्खिउ (वि०) परीक्षा नहीं किया गया। मूल्यांकन रहित। Untested. unproved. Desireless, uninvestigation अप्रमाणित, अविधारित। • मुर्खता युक्त। अपवाद विशेष की भूमिका। Hashful, thoughtless. अपरीक्षिन-अबरिकिख (वि०) परीक्षा रहित, अविचारित, मूल्यांकन रहित।thoughtless. Undesire अपरीक्षी:-अवरिक्खि (स्त्री०) युक्ता युक्त परीक्षा विकल। thoughtlass, not clearly Unexamined अपरीत-अवरीउ (वि०) अनीमिता । notestablis hed. अपरुष-अवरिस (वि०) कुरुप, अशोभनीय, मलिन। Unbeautiful, unclean अपरूप-अवरुव (वि०) मलिन, अजीव, अशोभनीय। Unclean, unbeautiful अपरेधुस्-अवरेञ्ज (अव्य०) परसों, आने वाला दिन। अन्य दिवस। On the following day अपरोक्षम्-अवरोखं/अवरुक्खं (नपुं०) आत्मगत, ज्ञान युक्त । प्रत्यक्ष । not invisible. • दृश्य। For Private and Personal Use Only Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 130 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश not distanti. Soulful, knowle पर्याप्तियों अभाव का जो कारण है। • dgeful, unbeyond the range of षडविध-पर्याप्तरभावहेतुर-पर्याप्तिनाम। (स० sight सि० 8/11) Without six tips अपरोचमान-अवरोयमाण (वि०) अरुचिकर, प्रतिकूल insufficient होता हुआ। Unpleasing, unappetiser अपर्याय-अपज्जाय (वि०) परिवर्तन रहित। एक सा। अपरोध-अवरोह (वि०) विरोध,निषेध |exculsin क्रम रहित परावर्तन का अभाव। Without ___Bank, shore order Unturn, seriesless अपर्ण-अपण्णो (पु०) पत्ते न होना, ठूठ। Without अपर्यषितम्-अपज्जुसिअं(नपुं०) नूतन, नवीनnew. leaves, leaveless निःसृत | not standing overnight. • अपर्णा-अवण्णा (स्त्री०) दुर्गा, पार्वती। Durga, अद्यतन। New present tip Parvati अपर्वन-अपव्व (वि०) अनुपयुक्त समय,पर्व से भिन्न । अपर्याप्त-अपज्जत (वि०) अपर्ण, असीमित.अयोग्य, गांठ का अभावं निग्रन्थ। without a Joint. असमर्थ, यथेष्ट, शून्य। असंपूर्ण। हीन, कम, • एक सदृश Unoccassion, badjoint, क्षीण, न्यून। not sufficient enoug jointless incompiete. Insufficient, low अपलम्-अपलं (नपुं०) अनिमेष । without fless. अपर्याप्त:-अपज्जतो (पु०) अपर्याप्त जीव, जिसका • मांस का अभाव। Fleshless शरीर पूर्ण न हो। incompetent time. जो अपलज्ज-अवलज्ज (वि०) निर्लज्ज, संकोच,रहित। पृथिवीकायिक आदि जीव अपर्याप्त नाम कर्म Untimid के उदय से सहित होते हैं। • अपर्याप्ता अपलपनम्-अवलवणं (नपुं०) मुखर वाचाल। मेटना। आहार-शरीरेन्द्रिय-प्राणायान-भाषा concealing, hinding. टाल-मटोल मन-पर्याप्तिभी रहिताः। (जैन० ल०११). करना। वचन से युक्त न होना। पुढविकाइयाइओ अपज्जता धेराव्वाः। (धव० अपलापः-अवलावो (पु०) प्रेम, वात्सल्य, प्रीति । 5/331) A insufficient of Jeva, अस्वीकार, वास्तविकता का होना। Love, without ful body affection, unaccepting, evasion, अपर्याप्तनामः-अपज्जत्त णामो (पु.) जिस कर्म के excuse • गुरु के अभिप्राय को छिपाना। भूल उदय से जीव अपनी यथायोग्य पर्याप्तियों को जाना, मुस्कुराना। Forget of teacher पूरा न कर सके। • पर्याप्ति-आत्मा की एक teach, forget विशिष्ट शक्ति, आहार, शरीर, इन्द्रिय, अपलापिन्-अवलावि (वि०) छिपाने वाला, स्वीकार श्वासोच्छवास, भाषा और मन है। नहीं करने वाला। Forgetting, being not insufficient tiva. उक्त अहारादिशक्तियों accepting कम होना। • जस्स कम्मस्स उदएण जीवो अपलाषिका-अवलासिगा (स्त्री०) ण्णास, अति पज्जतीओक समाणेदुंण सक्कदि तस्स-कम्मस्स अभिलाषा, इच्छा। Thirst, desire अपज्ज- तणामसण्णा। (धव० 6/62) A अपलाषिन्-अवलासि (वि०) इच्छुक, अभिलषित। power of soul • प्यास युक्त। इच्छ सहित। Desireful, अपर्याप्तिः-अपज्जत्तिः (स्त्री०) पर्याप्तियों की thirstful, thirsty, desirous अपूर्णता। अयोग्य, अपूर्ण। शून्य। आहारादि की अ-पवन-(वि०) वायुरहित, पवनशून्यता। प्रशान्त भाव अनिष्पत्ति। Being not brought about युक्त। गंभीरता। Airless, satisfactionful अपर्याप्तिनामः-अपञ्जत्तिणामो (पु०) छह प्रकार की। ___ अपवनम्-अव-वणं (नपुं०) उपवन, उद्यान, आराम । For Private and Personal Use Only Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 131 प्रशान्त स्थान।agorden. without wind Peaceful place अपवरकः-अववरगो (वि०) वातायन, झरोका, शयनागर। आभ्यंतर (कक्ष) an inner apartment Inneroom, an air-hole. अपवरणम्-ओवरण/अववरणं (नपुं०) आवरण, पर्दा, आच्छादन। Scgeening • ढकना, प्रावरण। कपड़ा a grment, cloth. Covere अपवर्ग:-अववग्गो (पु०) मुक्ति, मोक्ष completion • निःश्रेयस स्थान । जाति-मरणादि अभाव रहित स्थान। end. • पूर्ण। संपूर्ण, पूर्ति, समाप्ति। fulfilment. • त्याग, वर्जन। •विसर्जन। • उपहार, प्राभृत, भेंट। donation. Karma's less, Salvation, ful, end, giving, abounding, discharge, gift • अपवृज्यन्ते उच्छिद्यन्ते जाति-जर-मरणा कारणा। अपवर्ग-कृत-ओवग्ग-कस (वि०) पूर्णकृत। उचित बनाया गया। Absolution. • मोक्ष कृत। Having ful maded of great salvationful अपवर्ग-गृहम्-अववग्गगेहं (नपुं०) मोक्षस्थान। Salvationful place अपवर्ग-तपः-अववग्ग-तवो (पु०) निःश्रेयसतप, कल्याणकारीतप, सम्यक् तप। आभ्यतंर तप। Salvation heat, greatest heat, innerheat अपवर्ग-दानम्-अववग्गदाणं (नपुं०) उपहार, भेंट, उचित प्राभृत । योग्य दान। यथेष्ट प्रीति। gift. Great giving अपवर्ग-धनम्-अववग्गधणं (नपुं०) उत्तमधन। fafgre 34ER I Great wealth, great gift अपवर्ग-पथ:-अववग्ग-पहो (पु०) मुक्तिपथ, मोक्षमार्ग। रत्नत्रय धर्म। Final beatitude. Salvation way,gratest, realigion of three way सम्मईसणण्णाण-चरित्ताणि अववग्ग-पहो। • अववग्गोत्ति-मोक्खो तस्स। पहो-मग्गो त्ति तिविहो सम्मइंसणं सम्मण्णाणं सम्मंचरित तेसिंजोगो मग्गोत्ति। अपवर्ग-परिणाम-अववग्ग-परिणामो (पु०) त्यागभाव। मुक्ति भाव। Abandoned nature, salvation thought अपवर्ग-मार्गः-अवमग्ग-मग्गो (पु०) मुक्तिपथ। रत्नत्रय स्थान। Fulfil way. Salvation way अपवर्जनम्-अववज्जणं (नपुं०) त्याग, दान, उपहार भेंट,प्राभृत|heving, fulfilling • विसर्जन, छोड़ना। dischar ging. • मुक्ति find beatituave. • निर्जन स्थान। एकान्त। Abandone, giving up gift, giving away, manless place अपवर्त:-अववट्टो (पु.) हटाना, त्यागना, दूर करना। ह्रास क्षीण | taking away. • आयुस्थिति को असमय में कम करना। हासोऽपवर्तः। Abandoning, being low in untime of age अपवर्तनम्-अववट्टणं (नपुं०) क्षीण करना, घटाना। त्यागना, छोड़ना। परिवर्तन, पर्याय। वंचित करना। Removal, truns ferring. . व्ययस्थापन। अपवर्तनं स्थितिहासः। अपवर्तनं स्थितिरस-हापनम्। (जै० ल० 99) . अपकर्षण संक्षिप्त करना। क्षीणता, कृशंता। Abandoning, cutting, turning, doing low अपवर्तना-अववट्टणा/ओवट्टणा (स्त्री०) कम करना, क्षीण करना। स्थिति का ह्रास करना। depriving one of. • खीण-करण मोव ट्टणाकरणं। • ओवट्टए खीणकिज्जए कम्माणं ठिई अणुभागा सा ओवट्टणा। • स्थिति और अनुभाग को कम करना। Removing, abandoning, abandon-ing low of karma's• अपकर्षण करना। अपवर्त्य-ओवट्ट (वि०) पर हानि का क्षीणत्व आयु युक्त। Removal from one place to another. अपवर्तनीय। Injuring of another अपवादः-अववाओ (पु०) निन्दा, आज्ञा जनापवाद, लोकापवाद, जनविरोध reproach. नास्तीति वादो लोकोक्तिर्वभूव। . नियम, For Private and Personal Use Only Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 132 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश विरोध । निर्देशevilreport, • उचित निर्देश के अनन्तर भी आवश्यकता के अनुसार अथायो विधान। • यथायोग्य विधान Blame, unpleasant sound of, logic, blame, exception to a general rule अपवादित-अववाइअ (वि०) दोषारोपित। निन्दित। विरोध को प्राप्त हुआ। Blammed, unpleasant अपवारणम्-अववारणं (नपुं०) आवरण, जवनिका, Cover, intervention, concealing अपवारित-अववारिअं (वि०) छिपा हुआ, अदृश्य। आच्छादित। प्रावरण युक्त। Secreted, unseen, covered अपवार्य-ओवारि/ओवारिउ (नपुं०) नाटक में की गई गुप्त वार्ता। • छिपाते हुए बातचीत करना। Secretly in a stage whispher, thinking of secretly अपवाह-अववाहो (पु०) युक्ति, उपाय। हटाना, रोकना, छिपाना। taking carrying. Search, removal अनुभव, अटकल। Rejecte, Separate • पृथक् करना। दूर करना। अपविघ्न-अवग्घि (वि०) बाधा रहित। विघ्न के अभाव वाला। Unobstruc ted. • विरोध रहित। Unintervention अपवित्र-अ-पवित्त (वि०) अशुद्ध, राग-द्वेषादि सहित। Unpure, Rag-dashate less अपविद्ध-अवविज्झ (वि०) हटाया हुआ, परित्यक्त, मुक्त Thrownoff,neglected • उपेक्षित, अस्वीकृत। Devold of • विहीन, अभाव, रहित। • फेंका हुआ, त्यागा गया। Rejected, removed अपविद्धपुत्र:-अपविज्मपुत्तो (पु०) माता-पिता द्वारा अस्वीकृत पुत्र । उपेक्षित संतान। A son rejected by his natural parents but adopted by a stranger अपविद्या-अवविज्जा (स्त्री०) अज्ञान, माया, अविद्या। मिथ्याज्ञान। कुज्ञान। अध्यात्मविहीन विद्या। Unknow, magic, sorcery, faultful knowledge, a knowledge without element peculiar one's person अपवीण-अववीण (वि०) वीणा शून्य। Having no lute. Without a lute अपवेदः-अववेओ (पु०) अज्ञान, अविद्या। ज्ञानाभाव। ज्ञान शून्य। Unknown, without knowledge अपवृक्तिः -ओऽत्ति:-(स्त्री०) पूर्ति, पूर्णता। निष्पत्ति। Completed अपवृत्ति:-अवउत्ति (स्त्री०) उद्यमहीन, आजीविका रहित। वृत्ति का न होना। • श्रमशून्य। धनविहीन। Wealthless, leaverless, workless अप्-जल युक्त, वारि युक्त प्रदेश जलीय स्थल। Waterful place अपवृद्धि-अववुड्डि/ओउड्डि (स्त्री०) प्रति समय हानि, अनेक प्रकार से कमी। Every time loss, every way fault • पडिसमयमणंत-गुण हाणि-परिणामो ओवड्डिति भण्णदे (धव० 84) अपव्ययः-अववओ/ओवउ (पु०) अनर्थ रूप में व्यय। • अतिव्यय, अधिक खर्च, निष्प्रयोजन धन को क्षीण करना। Extravagantexpediture. Improper spending, improper use अपशंका-अवसंका (स्त्री०) शंका न होना। निर्भय। निराकुल। आशंका रहित। Without hesitation अपशकुनम्-अवसगुणं (नपुं०) अनर्थसूचक संकेत, खोटे शकुन। Sign of faultful अपशदः-अवसओ (पु०) निम्न, नीच। अधम । तुच्छ, शुद्ध। an outcast Slander, corrupt form अपशब्दः-अवसद्दो (पु०) अशुद्ध, शब्द, गाली। अपवाद, व्यर्थ का प्रताप। निन्दा, गरे । अभद्रव्यवहार। दुष्टवचन। a bodword . शब्द का निरर्थक प्रयोग| ungrammatical word • कुवचन Valgarspeech. • अलीक भाषण Pureless, refutation bad logic, bad nature, faultful thought, untruth thought For Private and Personal Use Only Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 133 अपशिरस-अवसिर (नपं०) छिन्न.सिर.शिरा रहित। मस्तक विहीन। Headless अपशुच-अवसुच (पु०) जीव, चेतना, आत्मा। Soul. अपशुच-अवसुच (वि०) शोक रहित, हर्ष युक्त। निराकुल। without sorrow. grief. Happiness अपशैत्य-अवसेत (वि०) उष्णता युक्त। गर्मी सहित। शीत से रहित। Heatful, coldless अपश्चिम-अपच्छिम (वि०) अन्तिम, जिसके आगे-पीछे कोई न हो। • भिन्न दिशा वाला। विपरीत दिशा युक्त। Firsthand, having none behind अपष्ठम्-अपटुं (नपुं०) अंकुश का अन्तिम भाग, नुकीला हिस्सा। Sharp partof sword अपष्ठ-अपट्ठ (अव्य०) निर्दोष, विपरीत।सुन्दर। वाम। ____Pure, beautiful, left way अपष्ठ-अपट्ठ (वि०) वाम, बांया, प्रतिकूल। In a wrong way अपष्ठर-अपट्ठर (वि०) विरुद्ध,विपरीत। Opposite अपसदः-अवसओ (पु०) निम्न जाति। नीच जाति। • बहिष्कृत, त्यक्त, च्युत। पतित। out of cost. Cut, cast off अपसर:-अवसरो (पु०) खिसकना, जाना, हटना, retreat पलायन, प्रस्थान, अनुगमन । departure. Way out, going अपसरणम्-अवसरणं (नपुं०) त्याग, विसर्जन, छोड़ना। going away retreating Giving up, abandoning• पलायन। अपसव्य-अवसव्वं (वि०) देह का दक्षिण भाग। Right of body अपसव्य:-अवसव्वो (पु०) पितृ तीर्थ Holy place of grandfather अपस-अवसर (अक०) हटना, अलग होना। दूर होना। लौटना, खिसकना। इधर से उधर चलना। To get, to renove, to drive अपसर्जनम्-अवसज्जणं (नपुं०) मोक्ष। मुक्ति। अपवर्ग। Mukti, salvation, removal, giving up, bonding• अपवर्तन। त्याग, दान। Leaving,donation • बंध,बंधन। अपसर्पः-अवसप्पो (पु०) गुप्तचर, जासूस। • दूत। A secret agent. Envoy, messenger अपसर्पणम्-अवसप्पणं (नपुं०) ले जाना going back • पलायन भागना। अपहरण न होना, भाग जाना। नीचे आना। retreating. अपसारः-अवसारो (पु०) लौटना, बाहर आना। Returning अपसारणम्-अवसारणं (नपुं०) हांकना, निकालना, driving बाहर करना। romoving to a distance. Ariveling अपसिद्धान्त-अवसिद्धत (वि०) सिद्धान्त विहीन। प्रेमयुक्त। a wrong conclusion. Pure act less अपसिद्धान्तः-अवसिद्धंतो (पु०) मिथ्यामत अविचार। तथ्यविहीन सिद्धान्त। Fault act अपसृप्ति:-अवसिति (स्त्री०) दूर जाना, पलायन। • भागना। going away Flight अपस्कर:-अवक्करो/अवक्करु (पु०) विष्ठा, मल। गुह्यद्धार। Exerement. Valva. • गाड़ी का पहिया। faces, cart of wheel अपस्कारः-अवक्कारो (पु०) मलमूत्र रोग। qnus. अपस्नातः-अवष्हाण (वि०) दाह संस्कार के लिए नहाया हुआ। bothing upon the death of a relative. अपस्मार:-अवस्सारो (पु०) मिरगी, मूर्छा। Epilepsy अपस्मारिन्-अवस्सारि (वि०) मिरगी रोगी, मूर्छा युक्त। Epilepsy अपस्मृतिः-अवस्सारि (स्त्री०) विस्मरणशील, स्मृति विहीन। बुद्धि हीन। Unknown अपक्ष-अवसर (सक०) चुराना, अपहरण करना। उठाना लेना। To carry, to taken away अपह-अवह (वि०) हटाना, भगाना। • नष्ट करना। क्षय करना। Carrying off, taking away अपहतिः-अवहइ (स्त्री०) क्षय करना, हटाना। दूर करना। Taking away, vilance अपहन्-अवहण (पु०) हिंसा,खूनी। मारक। घातक। Violence, killer भरा करना। For Private and Personal Use Only Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 134 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अपहननम्:-अवहणणं (नपुं०) दूर करना, हटाना। प्रकृतं प्रतिषिध्यान्यस्थापनं स्यादपहतिः। जहाँ मारना। नष्ट करना। warding off, प्रस्तुत को छिपाकर उसके स्थान पर अप्रस्तुत repelling की स्थापना करना। • जहाँ उपमेय का निषेध अपहरणम्-अवहरणं/आहरणं (नपुं०) चोरी। लट। करके उपमान को स्थापित किया जाए। To छीनना ले जाना। Taking away conceal, to disguise, evasion, a अपहसित-अवहसिअ (वि०) अट्टहास करना, ठहाका kind of alankar, a particular figure लगाना। उपहास करना। हँसी उड़ाना। • of speech अकारण हँसी लाना। Laughing, a अपह्रास:-अवहासो (पु०) घटना, कम होना, क्षीण। mocking laugh क्षय। नाश, समाप्ति। Reduction. End, अपहस्तित-ओहत्थिअ (वि०) परित्याज्य छोड़ा गया। denial निकाला गया। Removed by tree, अपाक:-अपाओ (पु०) अपच, अजीर्ण। नहीं पका। removed by hand Uncooked, Indigestion. अपहानि-ओहाणि (स्त्री०) त्यागना, छोड़ना, हटाना।। अपाकरणम्-अवाकरणं (नपुं०) तिरस्कार, निराकरण, Abandoning हटाना। समेटना। एकत्रित करना। अपहार:-ओहारो (पु०) छिपाना. ढाक, आवरण/ Unrespect, removing, abandonअपहरण। दूर ले जाना। छीनना। ing, collection Concealment, takingaway, giving अपाकर्मन्-अपाकम्मो (पु०) चुकता करना। up• लूटना, चुराना, हानि। त्याग। payment tiwua dation. अपह-ओहर/अवहर (सक०) अपहरणं करना। अपाकशाक:-अपाग-सागो (पु०) अदरक । छीनना। ले जाना। • आधीन करना। • शान्त Ginger in its underied state करना, चुप करना। वश में करना। To take, अपाकर्ण-अवाकस्स (वि०) हटा लेना। to taking away Surpassing अपहृत-अवहअ (वि०) दूर करना। अपहरण किया। अपाकृतिः-अवाकिइ (स्त्री०) अस्वीकृति। भयाकृति। तोड़ लिया। विनाश किया। Warding off संवेग, दुःख पीड़ा। Hostility, pain, repelling. • हटाया गया। injure अपह्रष:-अवहिसो (पु०) छिपाना, ढाकनी, गुप्त अपांक्तय-अपंतेय (वि०) पंक्ति के योग्य नहीं। जाति रखना, रोकना, अपने भाव प्रकट न करना। से बाहर किए गए। Unworthy to Concealment partake in a thing with good अपहेला-अवहेला (स्त्री०) अनादर Unrespect person . अपह्नवः-अवपहवो (पु०) छिपाव, चोरी। मना करना। अपांग:-अवंगो (पु०) आँख की नोक। The outer स्वीकार न करना। • गुप्त रखना। Denial, corner. • अंग हीन। Corner of the irrelevant talk eye, maimed, crippled अपहृत-अपण्हुअ (वि०) गुप्त, छिपा। अदृश। अपाक्ष-अवक्ख (वि०) प्रत्यक्ष, विद्यमा • वर्तमान। Concealed, disguised अद्यतन, नेत्रहीन, नयनसुख, अंधा। Front अपहृतिः-अवण्हुइ (स्त्री०) गुप्त, छिपाना। ढकना, of eyes, having lost one's eyes, असत्य स्थापना। Concealment of head, separated knowoledge. • अपलाप। denial . अपाङ्क-अपत्त (वि०) बहिष्कृत Removed अपहृति अलंकार। a fgure of spech. . अपाङ्ग:-अपंगो (पु०) नेत्रप्रान्त, कटाक्ष । काम, मदन, For Private and Personal Use Only Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 135 प्रेम। The outer corneg of the eye. Corner of eye, god of love अपाङ्गदर्शनम्-अपंगदंसणं (नपुं०) तिर्यक् दृष्टि। कटाक्ष । Side glance, side long look अपाङ्गदेश:-अपंगदेसो (पु०) नेत्रभाग, नयन पक्ष। Eye part, eye corner अपाच-अपाच (वि०) पीछे की ओर गतिशील होने वाला। going bockwards. • पश्चिमी। The south. Western अपाची-अपाची (स्त्री०) पश्चिमी दक्षिण दिशा। South, quarter अपाचीन -अपाचीण (वि०) पश्चिमी, दक्षिणी, पीछे fera i Situated backwards. behind. Southern, standing right side अपाच्य-अपच्च (वि०) दक्षिणी, पश्चिमी, अजीर्ण। South-west, uncooked अपाणनीय-अपाणणिज्ज (वि०) पाणनीय व्याकरण के सूत्रों से सिद्ध नहीं होने वाले। पाणनीय वैयाकरण के अतिरिक्त. अन्य वैयाकरण। Grammar propounded by unpanini, another grammar अपाटवम्-अपाडवं (नपुं०) चतुराई रहित। भोला। Sharpnessless, unclever अपाठच-अपट्ट (वि०) अपठनीय। अध्ययन नहीं करने योग्य| No being learn. अपात्रः-अपत्तो (पु०) विद्याहीन। अयोय। आचार रहित | unfit. • राग-द्वेष समन्वित। सम्यक्त्व विहीन। अव्रत युक्त। अपात्रा सम्यक्त्वरहितप्राणी। अनधिकारी। • अयोग्य वर्तन। Knowledgeless, faultful, having of raga-desha, purefulless, not to be, yoked अपात्रीकरण-अपत्तीयरणं (नपुं०) अयोग्य पात्र युक्त। निंदित पात्र वाला। Unhappiness man अपादानम्-अवादाणं (नपुं०) अपसरण, ले जाना। खींचना, अलग करना, पृथक, पतित, गिरना। हटना। To taken away, to fallen, fallen in fault अपादान-विहीन-अवादाण-विहीण (वि०) व्याकरण के कारणों से रहित। कुत्सित आजीविका रहित। Without causes of grammar, without sinful work अपानम्-अवाणं (नपुं०) भग, अनिल, वायु। Air, bind अपान:-अवाणो (पु०) गुह्य पवन, श्वास लेने की क्रिया, नि:श्वास लक्षणं . मूत्र-पुरीष-गर्भादीनपनयतीत्यपानः। (जै० ल० 100) the life wind. •णिस्सास-लक्खणो अवाणो। Anus air, expiration अपान्नाथ:-अवण्णाहो (पु०) समुद्र, उदधि। sea . वरुण varuna. Ocean अपावृत-अवाणिअ (वि०) मिथ्या रहित,सत्य। free from falsehood. True अपाप-अपाव (वि०) निष्पाप, निर्दोष • स्वच्छ, शुद्ध, कुटिलता रहित। सरल हृदय। Sinless, pure, faultless अपापिन्-अपापि (वि०) पुण्यात्मा। पाप रहित। सत्यभाषी। निष्कलंक। Sinless, trueful अपामार्ग:-अपामग्गो (पु०) अट्टझारा एक औषधी। पादप। चिंचड़ा। A medicine tree अपामार्जनम् -अवामज्जणं (नपुं०) शुद्धिकरणं, प्रमार्जन। Purified अपाय:-अवाओ/अवाउ (पु०) वियोग, विछोह। विनाश, मरण, चलना, भागना, अभाव, हानि। संहार, अदृश्य। Going away, end, death, going, harm, injury, without seeing• अभ्युदय और निःश्रेयस की क्रियाओं का अभाव। Without good work. भय विशेष। danger. • अपाय को अवाय भी कहते हैं। मतिज्ञान के चार भेदों में तीसरा नाम अवाय हैं। A kind of knowledge, being with things of a singe • fasta चिह्नों से वस्तु का निश्चय हो जाना अवाय जा अपाय है। अपाययुक्त-अवाअजुत्त (वि०) भयनीय। व्याकुल। Dangerful For Private and Personal Use Only Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 136 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अपायविचयः-अवाअ-विचओ (पु०) धर्मध्यान का वाला। Worthless. • पूर्वापर सम्बन्ध से एक भेद। • जिस कारण से अपने कृतकर्मों रहित । Senselss. • असम्बद्ध अर्थ वाले शब्द का विचार किया जाता है। • आस्रवद्वारों से समूह। • असम्बद्ध प्रलाप। Meaningless, उत्पन्न अनर्थों का पुनः पुनः चिन्तन। • सन्मार्ग invain, with no objection view का चिंतन भी अपायविचय है। • स्थितिखंडन, ____ अपार्य-अपज्ज (वि०) दुरभिप्राय। Unview अनुभाग, उत्कर्षण और अपकर्षण का चिंतन ____ अपावरणम्-अवावरणं (नपुं०) उद्घाटन, गोपन। एवं जीवों के दु:ख सुख काविचार भी आच्छादन। आवरण। छिपाना। लपेटना। अपायविचय है। • विचणादि का अपाए Opening, covering जीवाण सुहे य असुहे य। मूला० 8/203 • अपावर्तनम्-अवावट्टणं (नपुं०) अपकर्षण, परावर्तन। सन्मार्ग चिंतनम्।Knowing of true way. A changeable • अपाया विपदः शारीर-मानसानि दःखानीति अपावृत-अवाउत्त (वि०) खुला हुआ। अनाच्छादित, पर्यायाः। • समार्गापाथचिन्तनमयपायविचयः। अनावृत्त। Uncovered (त० वा० 9/36) असन्मार्गापाय-समाधानं अपावृत्ति:-अवाउत्ति (स्त्री०) परावर्तन, लौटना. वा (त० वा०9/36) • अपाव-णिच्छए वाढं लपेटना, आच्छादन करना। समेटना। वा सुहासुह-कम्माणं च। A kind of Running, turning, covering dharma dhayana, thinked of अपाश्रय-अवासअ (वि०) आश्रयहीन, असहाय। workful karma's , departure आधारहित। Without support karmas again to again thought अपाश्रयः-अवासओ/अवासउ (पु०) शरण, आधार । अपार-अवार (वि०) जिसे पार न किया जा सके। आलम्बन । Without suppor Support, अगाध, गंभीर। असमर्थ, सीमा विहीन। Not stay, helpless. bringing over, limitless अपांशुः-अवंसु (वि०) कान्तिहीन, प्रभा रहित । आभा अपारयन्-अवारय (वि०) जिसके किनारे को न पार से रहित। किरणांशु का अभाव। निष्प्रभा। मलिन, किया जा सके। पार करने में असमर्थ। Not मैला। अशुद्ध। Rayless, pureless, bringing over unclean अपारक-अवारग (वि०) असमर्थ! Not reaching अपासंग:-अवासंगो (पु०) तरकस। वाण रखने का bank, not fulfilling कवच। Aquiver. अपार-संलार:-अवारसंसारो (पु०) संसार से पार होना अपासनम्-अवासणं (नपुं०) वध, मारण, समाप्त कठिन है। Carrying with world करना, नाश, करना, हटाना, प्राणहीन करना। अपार-सागर- अवार-सायरो (पु०) गहरा समुद्र। Throwing away, disscarding. जिसको पार न किया जा सके ऐसा समुद्र। Killing, ending, unliving being सीमातीत समुद्र । Deepsan.outofreach. अपासृत-अवासिअ (वि०) निःसृत, निकला हुआ। Deep sea, unlimited of ocean पृथक् हुआ। Separated अपार्ण-अपण्ण (वि०) दूरस्थ, दरवर्ती। अपासरणम्-अवासरणं (नपुं०) लौटना, वापस आना। Undistinctness बिदाई। Departur. retreat. अपार्थ-अपत्थ (वि०) अर्थविहीन निष्प्रयोजन युक्त। अपासु-अवासु (वि०) मृत, मरा हुआ, निर्जीव, Causeless, distinctlessness चेतनाशून्य। Lifeless. Dead अपार्थम्-अपत्थ (नपुं०) निरर्थक, अर्थहीन, अपास्त-अवत्थ (वि०) क्षत, विगत, विनष्ट। • गिरी निष्प्रयोजन युक्त। Useless. • असम्बद्ध अर्थ हई। पतित, भ्रंश। Loss, fall, dropping down For Private and Personal Use Only Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org संस्कृत - प्राकृत - हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अपि-अवि/वि (अव्य०) भी, तथा पुनश्च, इससे भिन्न, पृथक, अतिरिक्त, बहुधा, प्रायः और • यथेच्छाचार, अनुज्ञा, अल्पत्व, प्रश्न, शंका, संभावना, निश्चय, उचित, फिर, निंदा Also, even, only, but अपि च- अवि य / अविअ (अव्य०) और भी, फिर भी, तथापि, तो भी ऐसे । Another but अपिगीर्ण-अविगिण्ण (वि०) स्तुत्य, पूज्य । अर्चित, प्रार्थित। कथित, प्रतिपादित, विवेचित । व्यक्त । Worked, said, told अपिच्छिल-अविच्छिल (वि०) स्वच्छ, गहरा, गंभीर । Pure, deep अपितृक-अपित्तग (वि०) पितृविहीन । Without, father अपित्र्य-अपित्त (अव्य० ) और तो भी। किन्तु, यदि, यद्यपि, प्रत्युत । Another अपिधानम् - अविहाणं (नपुं०) आवरण, पर्दा । ढकना । आच्छादन । अन्तर्द्धान | Covering अपिनद्ध- अविणद्ध (वि०) नहीं पहना हुआ, अधारित । Without dressed अपिव्रत- अविव्वअ (वि०) व्रत में लगा हुआ, व्रत में लीन। clad with vrata व्रत में सहायक। अपिशुन - अविसुण (वि०) निष्कपट । सरल, व्यवहार कुशल । आज्ञा पालक । यथार्थ पर स्थित । Respectful अ-पिहित-अविहिअ (वि०) छिपाया गया । आच्छादित, आवृत, आवरण युक्त | बंद, ढका हुआ। Covered अपीत्त्य - अविच्च/अविच्चु (वि०) रमणीय, लावण्य युक्त, श्रेष्ठतम । Beautiful, handsome अपीतिः - अवाइ (स्त्री०) प्रवेश, समागम, उपागम । विघटन । नाश, अभाव। बाधा, अवरोध । गति का प्रभाव। Ontering into, approachng Fault, dissolution. अपीति-कथा-अवीइ कहा (स्त्री०) बाधक कथा, अनिर्णीत वार्ता | Destruction of the story. Faultful story अपीनसः - अवीणसो (पु०) सर्दी, जुकाम, नजला। Cold in the nose Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 137 अपुत्रः - अपुत्तो ( पु० ) कुपुत्र । not a son. Bad son पुत्र का अभाव । पुत्र विहीन । Sonless, अपुच्छा - अपुच्छा (स्त्री०) पूंछ के बिना । not tail. अपुनर्अपुणो / अणु (अव्य०) एक बार ही, फिर नहीं, सदा के लिए । not again. Only one, one's more अपुनरावृत्ति - अपुणराउत्ति (स्त्री०) मुक्ति, जन्म-मरण से रहित अवस्था । पुनरागमन रहित । Not turning another, birth अपुनर्भवः - अपुणभवो (पु० ) गति / अवस्था का चक्र न होना । जन्म-मरण न होना। निर्वाण, मुक्ति, पूर्ण विराम । जीव का आगमन न होना । Unrebirth, being no coming again, unretition, being no rebirth अपुष्ट-अट्ट (वि०) निर्बल, क्षीण, कृश नाश । not nourimed. Unfat, weakbody, thinbody अपुष्मता - अपुष्पत्त (वि०) नहीं खिला हुआ। अफुल्लित | Having no flower shaped • प्रसून रहित । सुमनाभाव युक्त | Flowerless अपुंस्का - अपुंसा (स्त्री०) पति रहित स्त्री । Without husband अपूर्ति - अपूइ (वि०) अपवित्रता, अशुद्धता Unpure अपूपः- अपूर्वा (पु० ) माल पुअ मीठी पुड़ी। a small round cake of flour. Sweet cake अपूयः - अपूओ / अपूर (पु० ) पुआ, माल पुआ । Cake, bread fried in ghee • आटा meal. अपूप्यः - अपुप्पो ( पु० ) आटा, मैदा । गेहूं का पिसा हुआ आटा । Flour अपूपीय - अपूविज (वि०) खाद्य, भोज्य | Eatable अपूर्ण अपुण्ण (वि०) अधूरा असम्पन्न । not fall. not completwo Unfilled, entireless अपूरणी - अपूरणी (स्त्री०) शाल्मल वृक्ष । A tree of sal For Private and Personal Use Only अपूर्व - अपुव्व (वि०) जो पहले न देखा गया हो । अनन्य, अद्वितीय, असाधारण, अभूतपूर्व, अलौकिक, अद्भुत, अनुपम । कदापि न जाना Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 138 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश चा गया। not preceded. Being no from of formost, previous to, wonderful • सुन्दर, रमणीय Beautiful अपूर्वकरणम्-अपुव्वकरणं (नपुं०) इन्द्रिय रहित, योग्य कार्य रहित। प्रतिसमयादितं। Senseless णो पुव्वो अपुव्वो, अपुव्वाणि वाणि करणाणि अपव्वकरणाणि। • अन्य समयवर्ती जीवों में नहीं पाया जाने वाला। Unprecendented, quite new• जो समय समय पर शुद्धतर कारणों से युक्त हों। Time in time pure causeful अपुव्वं अहिणवं अणण्णसिरिच्छं करणंअपूर्वकरणगुणस्थानम्- अपुव्वयरणगुणद्वाणं (नपुं०) जिस गुणस्थान में, स्थिति, रस, गुणघात एवं स्थितिबन्ध आदि के निवर्तक अपूर्व कार्य होते हैं। A Gunstana अपूर्व-कल्पना-अपुव्वकप्पणा (स्त्री०) अद्वितीय कल्पना, नए नए विचार। Extraordinary thought अपूर्वकृति-अपुव्वकिइ (स्त्री०) अद्वितीय रचना, अनुपम सृजन । संपूर्ण अभिव्यक्ति। Making of extra-ordinary, fulfill thought अपूर्वगुण:-अपुव्वगुणो (पु०) अनुपम गुण, उत्कृष्ट गुण। विचित्र गुण। नाना प्रकार के गुण। Greatest quality, diversified quality अपूर्वचन्द्रः-अपुव्वचंदो (पु०) पूर्णचन्द्र, पूर्णिमा का चन्द्र। Full moon अपूर्व-तपः-अपुव्वतवो (पु०) परमतप, उत्तम तप। आभ्यंतर तप Great heat, inner heat अपूर्व-प्रतिमा-अपुव्वपडिमा (स्त्री०) अनन्य प्रतिमा, मनोज्ञ बिम्ब। Beautiful Pratima दर्शनीय प्रतिमा। अलौकिक मूर्ति। परम प्रभावक प्रतिमा। Wonderful image, wonder ful idol अपूर्व-भावः-अपुव्वभावो (पु०) परमभाव। उत्तम स्वभाव। विशिष्ट परिणाम। Great condition विशिष्ट परिणाम। अपूर्वस्पर्धक:-अपुव्व-फद्दह (वि०) अनुभाग शक्ति वाले स्पर्धक। Powerful Anubhagu अपूर्वार्थ-अपुव्वत्थ (वि०) अनिश्चित । अखिल अर्थ युक्त। Ful capable अपुक्त-अपित्त (वि०) मिश्रित, न हो, शुद्ध । उत्तम। Mixed nature अपृथक्-अपुह (अव्य०) साथ साथ, एक साथ। सम्पूर्ण रूप से, समान रूप से। Together with, along with अपृष्ट-अपुट्ठ (वि०) नहीं, पूछा गया।नहीं स्पर्श किया गया। Unquestioned, unasked, untuched. अपेक्षणम्-अपेहणं (नपुं०) उल्लेख, विचार, सम्मान, समादार। आकांक्षा, इच्छा। अनुचिंतन। Thought, respect अपेक्षा-अवेक्खा (स्त्री०) आकांक्षा, परवाह। आवश्यकता। सम्बन्ध विचार, उल्लेख। Consideration, expectation, regard, thought, think अपेक्षाबुद्धिः -अवेक्खाबुद्धि (स्त्री०) यह एक है, यह एक है, ऐसी बुद्धि होना। Expectation knowledge, who this one अपेक्षणीय-अपेहणिज्ज (वि०) आशा योग्य, आकांक्षा सहित। सम्बंधित। To be expected, consideration उल्लेखित, विचारित। अपेक्षित-अवेक्खिअ (वि०) इच्छित, विचारणीय, चाहा गया। Wanted, expected अपेत-अपेअ (वि.) गया हुआ, व्यतीत, विमुक्त, विचलित। विरुद्ध, वंचित, असंयुत। Gone, departed, deprived, decreased अपेत-राक्षसी-अपेडरक्खसी (स्त्री०) तुलसी पादप। तुलसी का पौधा। A tree of tulsi अपेय-अपे/अपेउ (वि०) नहीं पीने योग्य। विकृत। Not fit to be drink, unfit अपेशल-अपेसल (वि०) सीधा नहीं, सरल नहीं अचतुर Inotclean. Unsmooth,unclever अपोगंड-अपोगंड (वि०) विकृतांग, शिशु, बालक, बच्चा। intant. बहुत छोय very timid. Child For Private and Personal Use Only Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 139 अपोढ़-अपोढ/अपोह/अपुह (वि०) निकाला गया, जिणसासणुद्दिट्ठा।। पं० सं०1/79 धव० 1/273 पृथक् किया गया। removed from. अपजीव:-आउजीवो (पु०) जल को ग्रहण करने वाला Carried away, led away जीव। Taking of water jeeva • अप अपोद्धार-अपोद्धारो (पु०) भेद व्यवहार। Kind नामकर्म के उदय से युक्त जीव। विग्रहगति प्राप्त thought जीवा। अपः कायत्वेन यो गृहीष्यति। अपोह:-अपोहो (पु०) तर्कशक्ति विशेष, जिससे संशय विग्रहगतिप्राप्तो जीवः सोऽपजीव: कथ्यते। (त० युक्त कारण विशेषों को अलग किया जाता है। वृ० 2/13) Remowing. • निराकरण/हटाना/विरोपण। अप्तु-अप्पु (पु०) देह, शरीर • अवयव Part of असद्भाव। reasoning. • तर्क करने वाले _body. • विशेष अंश। Body, part के तर्कका खंडन। completedisscusion अप्नसम्-अण्णसं (नपुं०) जल, अप। • अपत्य। of a qucstion. • त्याग। वचन बद्धता पक्ष Water पुष्टि। • जिसके द्वारा संशय, विरुद्ध आदि अप्यति-अप्पइ (पु०) सागर, उदधिनीरधी • वरुण। कारणों का खंडन किया जाए। excluding Ocean, Varuna, lord of waters all things not couting under the अप्ययः-अप्पओ/अप्पउ (पु०) विनाश, क्षय, घात। category in pint. • ज्ञान या तर्क विशेष हानि। उपागमन। Approaching का नाम अपोह है। • अपोह्यते संशय meeting. Dissolution, fault, निबन्धनविकल्प अनया इति अपोहा (धव० destruction सम्मिलन, प्रवेश, अन्तर्धान। 13/24) Cohere mohesvara para- अप्यित्तम्-अप्पित्तं (नपुं०) अग्नि, आग Fire phrmes. • ज्ञान-सामान्यमूहो ज्ञानविशेषोऽा। अप्युत-अप्पुअ (अव्य०) निश्चयपूर्वक, यथार्थ युक्त, • ईहित-विशेष- निर्णयरूपोऽपोहः (जैन० वास्तव में। Trully, rightly 103) अप्रकट-अप्पगड (वि०) अव्यक्त, अकथित । अपोहनम्-अपोहणं (नपुं०) पक्ष प्रस्तुति। अपने मत अप्रतिपादित। Unmanifest, unthough की पुष्टि। निश्चय। अपाहनं अपोह निश्चय अप्रकम्प-अप्पकंप (वि०) निश्चलता। स्थिरता। इत्यर्थ। (जैन० 103) renoval. • नाटना। अचलित। Untroubled, unquivered तर्क करना। त्याग। पक्ष पुष्ट करना। व्यावर्तन। अप्रकरणम्-अप्पयरणं (नपुं०) अप्रासंगिक, Reasoning असम्बद्ध, प्रधानता, युक्त। not the main. अपोहनीय-अपोहणिज्ज (वि०) तर्क स्थापित करने Undiscussion योग्य। अपने अभिप्राय को रखने योग्य। . अप्रकर्ष-अप्पकस्सो (पु०) ठूठ, शाखा, विहीन वृक्ष। दूर हटाने योग्य। व्यावर्तन योग्य। तर्क पुष्टि युक्त। क्षुद्र, तुच्छ। Trunk of a tree, bestless To be reasoned, to be followed अप्रकाश-अप्पगास (वि०) कान्तिहीन, प्रभा रहित । अपौरुषेय-अपुरिसेअ (वि०) अलौकिक, दिव्य। आभाशून्य। निष्प्रभ। मलिन, धुंधला, ईश्वरकृत। नास्ति। पौरुषं यस्मिन्। Not man अंधकारमय। तिमिराच्छन्न। अप्रकट, अव्यक्त। made, not made by man Unbright, unlight, clearless, dark अप्कायः-आउकाउ (पु०) जलकाय, आपः अप्रकीर्ण-अप्पकिण्ण (वि०) अति विस्तृतता रहित। अप्रकायः। जलशरीर। Water body • सम्बन्ध विहीन। Not scultered, not अप्कायिक-आउकाउग (वि०) जल ही जिसका शरीर unconnected है। Water body. ओसा या हिमो धूसरि हरधणु ___अप्रकृत-अप्पकअ (वि०) असम्बद्ध, अप्रस्तुत । सुद्धोदओ घणोदो य। एदे ह आउकाया जीवा अप्रकरण। अप्रसंगिका। Not principal, For Private and Personal Use Only Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 140 www.kobatirth.org chief. Unobject in hand, no well done अप्रकृष्ट- अप्पट्ठि (वि०) अधर्म, अनीति, अनाचार । Unact अप्रकृष्टः- अपट्ठिो (पु०) काक, कौआ । Crow अप्रगम - अप्पगम (वि०) गमनशील, त्वरित गामी । शीघ्र गति वाला । Goneful, everytime gone अप्रगल्भ - अपगब्भ (वि०) लज्जालु, शक्तिहीन, वचनों में तर्कशक्ति का अभाव वाला । Being no with, thought of reasoning अप्रगुण - अप्पगुण (वि०) व्याकुल, दुःखित । गुणों के प्रति उपेक्षित । Not bold, bashfil. Painful अप्रज- अप्पज (वि०) जननशक्ति रहित, संतान विहीन | Unborn. Unpeopled. अज्ञात | Without progeny, childless, • unknown अप्रजस् - अप्पज (वि०) नि:संतान। बांझ । having no issuc Childless अप्रणतिवाक्- अप्पणइवाग (नपुं०) नत मस्तक वचन का न होना । Inattentive अप्रतप्तः - अप्पतत्त (वि०) छली, दुष्ट, नीच । अधम । Unwise, foolish अप्रतिकार - अपडियार (वि०) असहाय । Not helpful अप्रतिघातः- अप्पडिधाउ (पु०) व्याघात रहित ऋद्धि । निर्बाधगमन । सर्वत्र गमन । एक ऋद्धि जिसके प्रभाव से शैल, शिला, वृक्ष, भित्ति आदि के अंदर बिना किसी व्याघात के/बाधा के प्रवेश किया जा सके। Going of faultless, everything gone अप्रतिचक्रम्-अप्पडिचक्कं (नपुं०) एक मंत्र विशेष, जिससे किसी तरह की बाधा नहीं होती है। A Mantra ओं ह्रां ह्रीं हूं, ह्रौं, ह्र, असि आ उ सा अप्रतिचक्रे फट, विचक्राय, भ्रमे भ्रौं स्वाहा । अप्रतिजात- अप्पडिजाउ (वि०) भवान्तर रहित । भ्रमण रहित। Another born turning less. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत - प्राकृत - हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश Turning less अप्रतितपः- अप्पडितवो (पु० ) निर्बाध तप । निरंतर तप । The heat of every time. Every time heat अप्रतिद्वन्द - अप्पडिदुंद (वि०) विरोधी रहित । Having not odversary in bottle. अप्रतिधनम् - अप्रतिधणं (नपुं०) उत्तमधन। अपार्जित धन। great weath. अप्रतिनिवृत्तिः - अप्पडिणिउति (स्त्री०) सन्मार्ग सम्यक् मार्ग युक्त, उचित मार्ग सहित | Pure way ful अप्रतिपक्षः - अप्पडिपक्खो (पु० ) विपक्षशून्य। स्वमत without a rival unlike. युक्त | अप्रतियोगी। अनुपम अबाध । अप्रतिपत्तिः- अप्पडिवत्ति (स्त्री०) अस्वीकृति उपेक्षा अनिश्चयता अवहेलना । अव्यवस्था। To not understand, non perfomance, not acceptance, confession अप्रतिपन्न - अप्पडिवण्ण (वि०) प्रतिष्ठित। आधारशून्य । Unaquired, unobtained अप्रतिपाति - अप्पडिवाइ (नपुं०) एक प्रदेश युक्त अवधिज्ञान का भेद । A kind of Avadiganan अप्रतिबद्ध - अप्पडिबज्झ (वि०) निर्मोही। अनासक्त । विरागी । शून्य स्थान वाला साधक । Unimpeded, untied अप्रतिबुद्धः - अप्पडिबुद्धो ( पु० ) बहिरात्मा । बद्ध आत्मा । जो ज्ञान स्वभाव रहित हो। जो स्वसंवित्ति शून्य होता है। कम्मे णो कम्मम्हि य अहमिदि अहणं च कम्म णोकम्मं । जा एसा खलु बुद्ध अप्पविसुद्धोहगदि जाव ।। Not awakened, connected soul, unknown soul अप्रतिबन्धः - अघडिबंधो (पु० ) अबाध, निर्बाध । अर्बाध बन्धरहित | Unimpeded. Untied, Unobstructed. अप्रतिबल - अप्पडिबल (वि०) अनुपमशक्ति, योग्यशक्ति, यथेष्ठबल। Of irresstible For Private and Personal Use Only Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org संस्कृत - प्राकृत - हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश might of unequalled power. Of equal strength अप्रतिभ-अप्पडिह (वि०) विनम्र, विनयशील। शान्त । विवेकी । Knowful, without, a wit अप्रति- भट्टः - अप्पडि-भडो ( पु० ) अप्रतिद्वन्द्वी जिससे दूसरा लड़ने वाला न हो। Being no counter warrior अप्रतिम अप्पडिम (वि०) अतुलनीय, अनुपम । उपमा रहित । प्रतिभागी रहित। incomparable. Without equal excellent, matichles. अप्रतिमा - अप्पडिमा (स्त्री०) प्रभावी, अतुलनीयं Without equal excellent अप्रतिरक्षम् - अप्पडिरहं (नपुं०) युद्ध यात्रा, सामवेद, मंगल | Remove of battle अप्रतिरथः - अप्पडिरहो (पु०) योद्धा, वीर। अद्वितीय बली | No rival wrryor Fighter, a matchless. अप्रतिरव - अप्पडिरव (वि०) निर्विवाद, निर्विरोध । Unquarrel अप्रतिरूप - अप्पडिरूव (वि०) अतुल्य, असमान । अयोग्य । रूपाभाव युक्त । कुरुप अनुपम रूप युक्त | Counterpartless, beautiless अप्रतिलेखः - अप्पडिलेहो ( पु० ) अप्रमार्जित विधि | • वस्तु या पदार्थ का प्रक्षालन नहीं करना । • शोधन विधि का अभाव। प्रतिलेखन/प्रमार्जन को उचित रूप से नहीं करना। Not puring clear अप्रतिवीर्य अप्रडिवीरिय (वि०) उत्कृष्टशक्ति सम्पन्न, यथेष्ट शक्तिशाली | Very powerful अप्रतिशासनम् - अप्पडिसासणं (नपुं०) उत्कृष्ट शासन, उचित अनुशासन । परमशासन । Great ordering अप्रतिष्ठ-अपइट्ट (वि०) अयोग्य, सम्मान रहित। स्थिर न हुआ हो। A fruitless, infamous अप्रतिष्ठापनम् - अप्पट्ठिावणं (नपुं०) दृढ़ता का अभाव । स्थिरता शून्य । सम्मान विधि युक्त न होना । Being not respect act, being not believed Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir अप्रतिहत- अप्पडिहअ (वि०) बाधा रहित। निःसंकोच । निबोध | अवंचित | Faultless, not obstructed अप्रतीत - अप्पडीउ (वि०) असंतुष्ट, अप्रसन्न । Not gone to against, irresistible not happy अप्रत्यक्षम् - अप्पच्चक्खं (नपुं०) परोक्ष। अदृश । imperceptible अगोचर । invisible. Not seeing, unknow, absent. अप्रत्यय - अपच्चअ (वि०) अनभिज्ञ, विश्वास, रहित । diffident. Unknown, not believing, distrustful · अप्रत्यवेक्षणम् - अपच्चवेक्खणं (नपुं० ) शुद्धि - अशुद्धि का ध्यान न रखना। आदान-निक्षेपण में ध्यान न देना। Not seeing in purity unpurity अप्रत्याख्यानम्-अप्पच्चक्खाणं (नपुं०) देशसंयम ईषत् त्याग । विषय कषायों से विरक्ति न होना । देशविरति । Being some given up णो विज्जए किंचि वि पच्चक्खाणं चागो त्ति । • णं त्ति अविज्जमाणं पच्चक्खाणं च चागं च अपच्चक्खाणं । • जिसके कारण लेशमात्र भी संयम न धारण किया जा सके। एकदेश विरति में भी आवरण, बाधा, दोष । Giving up in fault अप्रत्युपेक्षणम्-अप्पच्चुवेक्खणं (नपुं०) आँख से वस्तु का न देखना । शय्यादि पर असावधानी पूर्वक दृष्टि रखना । चक्षु से निरीक्षण न करना । Seeing no thing with eye, without careful in bed, being eye Not being with eye · 141 · For Private and Personal Use Only अप्रदक्षिणम् - अप्पदाहि ण (अव्य०) बाएं ओर से दाहिनी ओर । From the left to the right. One turned from left to right अप्रदेश- अप्पएस (वि०) प्रदेश रहित । Quaterless अप्रदेशत्व - अप्पएसत्त (वि०) एक प्रदेश मात्र में पाए जाने वाले पुद्गल परमाणु और कालाणु को अप्रदेशत्व माना जाता है। only metterful. Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 142 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अप्रधान-अप्पहाण (वि०) गौड, अन्य, प्रमुखता रहित। 3hayakti Being no pramana, being पृथक्। Unchief, another no knowledge, unlimited अप्रधुष्य-अप्पधुस्स (वि०) अजेय, अपराजित । नहीं अप्रमादः-अप्पमाओ/अप्पमाउ (पु०) सावधानी। जीता जाने वाला। All time winner जागृत। प्रतिबुद्ध। • सचेत। आलस्याभाव। अप्रभावना-अप्पहावणा (स्त्री०) महत्त्व को न कषाय एवं आसक्ति का अभाव। . फैलाना। विशेषता न दिखना • प्रभावना का णिस्सेस-कसाया भावो। Awake, अंग न बनना, गतिशील, न होना। आगे नहीं attentive, without attach-ment, आना। • अपने मत की पुष्टि नहीं करना। and kasaya, without all attachment अप्रमादिता-अप्पमाइअ (वि०) प्रसन्नता युक्त, Being no goneful being no gone आनंदित, हर्षित। जागृत हुआ। अप्रभुः-अप्पहु (वि०) शक्तिहीन, अशक्त, अयोग्य, असमर्थ। अक्षम, स्वामित्व रहित, प्रभुसत्ता से Happynessful, awaked हीन। ईश्वर गुणों का अभाव। Unable to अप्रमादिन-अप्पमाइ (वि०) जागृत । सचेत । तत्पर। कार्य से युक्ताश्रमशील, परिश्रमी। Awaked, overcome workwith अप्रमत्त-अप्पमत्त (वि०) चतुर, सावधान • संयत, सध्यानी। • एकाग्रचित। ध्यान में लीन न अप्रमार्जनम्-अप्पमज्जणं (नपुं०) अशुद्ध, मलिन। पापजन्य। Unpure, sinful विधि/विधान होने वाला। • प्रमाद रहित। Awake, की उपेक्षां अविधि युक्त होना। attentive, not careless णत्थि पमत्तं अप्रेमय-अप्पमेउ (वि०) अनंत, असीम। • माप अस्स ति अपमत्तो संयतो साहगो। रहित। अपार • अपरिमित, असीमित। . अप्रमत्त-संयतः-अप्पमत्त-संजओ (पु०) सभी प्रकारों असम्बद्ध, युक्त। • जिसे जाना न जाए। के प्रमादों रहित संयत। • न प्रमत्त-संयता Unlimited, inscrutable, immeasurअप्रमत-संयताः, पञ्च दश प्रमाद रहिता। (धव able 1/178) • णट्ठा-सेसपमाओ वय-गुणसीलो अप्रयाणम्-अप्पयाणं (नपुं०) स्थिति। स्थान। त्तिमंडिओ णाणी। अणुवसमओ अखवओ गमनाभाव |notgoing,notprogressing झाणणिलीणो हु अप्पमत्तो सो। (पंच० सं० • गतिशील न होना। एक जगह स्थित होना। 1/6) • अप्रमत्तथासौ संयतश्चाप्रमत्त संयतः। Place, being no gone, being one (जै० ल० 107) All kind of not place careless samjata • सप्तम गुणस्थानवर्ती ___ अप्रयुक्तः-अप्पजुत (वि०) प्रयोग रहित। अव्यहृत। अप्रमत्तसंयतो भवति। पंच-समिओ ति गुत्तो त्रुटिजन्य not employed • विरल, भिन्न, अपमत्तजई मुणेयव्वो। अतिरिक्त। not apphed Unused, अप्रमत्तात्मक-अप्पमत्तप्पग (वि०) संयत आत्मा another, wrongly wed. वाला। एकाग्रचित से युक्त। Powerful अप्रलम्ब-अप्पलंब (वि०) शीघ्र, त्वरित। तत्काल, soul, medicated with तत्समय। Everytime अप्रमद-अप्पमद/अप्पमउ (वि०) दुःखित, कष्टजन्य। अप्रवीचार:-अप्पवीआरो (पु०) कामवेदना युक्त। बाधा सहित। Painful, faultful ग्रैवेयिकवासी देव। Attachment ful, a अप्रमा-अप्पमा (स्त्री०) संशय युक्त ज्ञान। प्रमाण में deva name भी अनिश्चित भाव। Inscrutable अप्रवृत्तिः-अप्पउत्ति (स्त्री०) आलसी, उदासीन। उद्यम अप्रमाणम्-अप्पमाणं (नपुं०) प्रमाण का अभाव। ज्ञान रहित । कर्तव्य हीन। प्रमादी। Notengaged का विषय न होना। • असीमित, अपरिमित। अप्रशस्त-अप्पसत्थ (वि०) अयोग्य अंश। प्रसन्नता का अभाव। अप्रशंसनीय। Bad part, For Private and Personal Use Only Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 143 without happiness, to be not helped अप्रशस्तक-अप्पसत्थउ (वि०) अप्रसन्न, वीमारी। मिथ्याचारी। व्याकुल। Notpraised, not quite, not appeased अप्रशस्तध्यानम्-अप्पसत्थज्झाणं (नपुं०) . आर्त-रौद्र परिणाम युक्त ध्यान। • पापस्रव के कारण भूत ध्यान। Notquite, medicate, medicate coming of sin cause अप्रशस्तनिदानम्-अप्पसत्थ-णिदाणं (नपुं०) . उत्तम रूप, कुल जाति आदि की इच्छा। . उत्तम पद, तीर्थपद, गणधर, आचार्य, आदि पद की कामना। Expected of great beautiful family, caste etc, expected of great pada अप्रशस्त-नि:सरणम्-अप्पसत्थ-णिस्सरणं (नपुं०) अभीष्ट स्थान तक न फैलना। Not advancing of great place अप्रशस्त-प्रतिसेवना-अप्पमत्थ- पडिसेवणो (स्त्री०) बल/शक्ति, रूप/वर्ण आदि की वृद्धि के लिए प्रासक्त प्रतिसेवना है। Eating for powerful life अप्रशस्त-भावः-अप्पसत्थ-भावो (पु०) खोटे भाव, मिथ्या परिणाम। पाप परिणाम। Sinful nature अप्रशस्त-रागः-अप्पसत्थ-रागो (पु०) मिथ्या परिणामों के प्रति राग। • विकथाओं के प्रति अनुराग। Loved in sinful nature, loved to faultful stores अप्रशस्त-वात्सल्यम्-अप्पसत्थ-वच्छल्लो (नपुं०) गृहस्थों के प्रति प्रेम। अवसाद/खेद जन्य स्थानों के प्रति वात्सल्य। Loved for homely man अप्रशस्त-विहायोगतिः-अप्रसत्थ-विहायोगइ (पु.) • निन्दनीय गमन। • प्रतिकूल गति करना। • उछल-कूद या अप्रमार्जित भाव से इधर-उधर गमन करना। Going of fault अप्रशान्त-अप्पसंत (पु०) दुःख, व्याकुल, व्यथित। अप्रसन्न। Unhappiness, pained अप्रसङ्गः-अप्पसंगो (पु०) अनुपयोगी कारण, उपयुक्त समय का न होना। अचानक अनायास। Being no quite अप्रसन्न-अप्पसण्ण (वि०) असंतुष्ट । हर्वाभाव। खेद। दुःखी। Unhappiness, pained अप्रसह्य-अप्पसहिज्ज (वि०) असहनीय। खेदजनक। व्याकुलित करने वाली। Unforcibly, agitatful अप्रसिद्धः-अप्पसिद्ध (वि०) असामान्य, अविख्यात। अज्ञात, लोगों के द्वारा अमान्य। तुच्छ। Unadorned, unknown, not will known faultful अप्रस्तावित-अप्पत्थाविउ (वि०) असंगत, अमान्य। प्रमाण परीक्षण से रहित । अप्रासंगिक असर्थक। Unconsideration, without pra mana, unproposed अप्रस्तुत-अप्पत्थुअ (वि०) लज्जित, निंदनीय। असंगत। अमान्य। Unsuitable to the time, not to the point irrelevant. . जिसकी प्रशंसा न की गई हो। Unproposed, not reasonable, uncontextual, Not being, praise, not present अप्रस्तुत-प्रशंसा-अण्णत्थुअ- प्रसंसा (स्त्री०) अर्थालंकार का एक भेद, जिसमें अप्रस्तुत कथन द्वारा प्रस्तुत का बोध कराया गया हो। . समासोक्ति अलंकार में-अप्रस्तुतात्/वाच्यात्अप्रस्तुत वाक्य से प्रस्तुतस्य गम्यत्वे-प्रस्तुत का कथन किया जाता है। चातकस्त्रिचतुरान् पयः कणान् याचते जलधरं पिपासितः। सोऽपि पूरयति-भूयसा ऽम्भसा चित्रमत्रमहतामुदारताः।। अप्रस्तुत से प्रस्तुत-प्यास से व्याकुल पपीहा मेघ से तीन-चार जल की बूंदे मांगता है। यहाँ चातक और जलधर कार्य साम्य के कारण अप्रस्तुत हैं। A figure of speech incase relevant matter's अप्रहत-अप्पहअवि०) परत भूभागा अनुपजाऊ। खनन मुक्त भू भाग। उसर, बंजर। Unploughed land For Private and Personal Use Only Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 144 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अप्राक्-अप्पाग (वि०) अनुपम, अतिशय। श्रेष्ठ। अद्वितीय। • णो पाग ति हवे अप्पागो। Greatest अप्राकरणिक-अप्पागरणिउ (वि०) अप्रासंगिक प्रकरण विहीन। Subject undiscussion अप्राकृत-अप्पागिउ (वि०) असाध विशेष, अस्वाविक। Generaless, naturealess, not common अप्राख्य-अप्पक्क (वि०) गौरव, अप्रधान।अप्रसिद्ध। अविख्यात। Unchief, superiorless अप्राणक-अप्पाणग (वि०) अचेत प्राण विहीनता। प्राणों के अभाव वाला। Unliving being अप्राप्त-अपत्त (वि०) अनुपलब्ध नहीं मिलने वाला। not got. Being no obtained, not arrived at अप्राप्तिः-अपत्ति (स्त्री०) अनुपलब्धि दुर्लभ । विक्रय में नहीं वाली। not acauisition. अप्रामाणिक:-अप्पामाणिउं (वि०) मान्यता रहित। अविश्वसनीय। Unauthoritative. • परोक्ष पर आधारित । मूल्य का निर्धारण न होना। Not founded on proof, not believeable, not recognized as authority अप्रामाण्य-अप्पामण्ण (वि०) अर्थ की विपरीता।। वस्तु के प्रमाण की अभावना। यथार्थता का अभाव। दार्शनिक दृष्टि से जैसा है, वैसा नहीं जानने वाला। • वस्तु तत्त्व के जानने में भी वास्तविकता का अभाव। Not resting on authority in any things knowing अप्रिय-अप्पिअ/अप्पिउ (वि०) अरुचिकर, स्नेहाहीन। Disliked, disagrceable. Not dear bad, unlikable, unde-lighting अरतिकार, भीतिकर, खेदजनक। • कर्कश, निष्ठर, विरोध युक्त। • कर्ण में भी उचित न लगना। • अस्निग्ध। Unpleasant, unsweet अप्रियगृहम्-अप्पिउगेहं (नपुं०) अभागाघर अशभधर। अशान्तगृह । Illness house. Unlikable home अप्रिय-छाह:-अप्पिअ-छाहु (वि०) कष्टजन्य छाह। अशान्ति युक्त स्थान। Short of painful, painful place अप्रिय-दानम्-अपिअ-दाणं (नपुं०) अनुचित दान, निरर्थक दान। Giving up, unlikable अप्रिय-धनम्-अप्पियं-पअं (नपुं०) अनर्थकारी धन। अनुपयोगी धन। Unused wealth अप्रिय-पदम्-अप्पियं-पअं(नपुं०) कर्कश पद, कठोर वाक्यावली। निरर्थक पद। Speaking unkind words. अप्रिय-बंधु-अप्पिअं-बंधु (वि०) अमित्र, सहायता नहीं करने वाला बन्धु । बाधक बन्धु। Not helpful friend, faultful friend अप्रिय-यलम्-अप्पिअ-जण्णं (नपुं०) समुचित प्रयत्न न होना। Being no useful work अप्रियवचनम्-अप्पिअवयणं (नपुं०) विरोधी वचन। स्वभाव के प्रति अच्छे नहीं लगने वाले वाक्य। Undelightful thought अप्रीतिः-अप्पीइ (स्त्री०) असद्भाव, ग्लानि, घृणा, souf 376fai Absence of love, envy, ill will, jealously अप्रीतिकर-अप्पीइयर (वि०) अहितकर, बाधक। स्नेहशून्य। Dislike thought. Loveless अप्रीतिगत-अप्पीइगअ (वि०) अनुचित, अव्यवहारिक। स्नेहातीत। Unseemly, without love अप्रीति-दायक-अप्पीइ-दायग (वि०) अहितकर, निंदनीय। अप्रसंशनीय। Unbeneficial, condemnate, unpraise अप्रौढ़-अप्पोढ (स्त्री०) अविवाहिता युवती। स्रोढसी। Unmarriage, sixteen, years young woman अप्लुत-अप्पलु (वि०) वह ध्वनि जो दीर्घ न की जा सके। Without ablution, a sound being no long अप्सरस्-अप्पसरा/अच्छरा (स्त्री०) अप्सरा, स्वर्ग सुन्दरी,लावण्यमयी। नर्तकी। जलकल्लोलिनी। अभ्य, सरन्ति, उद्गच्छन्ति-अप्+स+असुन् For Private and Personal Use Only Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 145 जो अपनी क्रीड़ा से या कलाओं से स्मरण की एकाकी, अकेला। restrained, friendless जाती या व्यक्ति के भावों में प्रवेश कर जाती हैं। Whose soul is hiberated, A class of famale divinities. 3741 friendless, emitted जलानां सरस्सु स्थानेषु विचरन्ति। अबन्धुर-अबंधुर (वि०) अप्रिय, अस्नेही, असम्मानी। अप्सरोमयी-अच्छरोमई (वि०) जल क्रीड़ावती, जल unloved unrespected सरोवरों में क्रीड़ा करने वाली। A nymph ___ अबन्ध्य-अबंझ (वि०) जो बांझ न हो, संतान जनन resided water जा अणुवय रुववई सग्गे वाली। • जो बंधन रहित हो। Unbarren चिट्ठिआ जलाणं सरिसेसुं सरन्ति विचरन्ति। woman, being bornof child. being एसा रुव-लावण्णजुत्ता अच्छा सग्गसुंदरी वि। no bonded अफल-अफल (वि०) निष्फल, निरर्थक, प्रयोजन अबल-अबल (वि०) बलहीन, असमर्थ, शक्तिविहीन। रहित। पुरुषार्थ विहीन। • भाव रहित, परिणामों दुर्बल अशक्य। Powerless, strengthसे रहित। Faultless, useless, vain, less, weak body condi-tionless अबल:-अबलो (पु०) वरुण वृक्ष । Varun tree अफलत्व-अफलत्तं (वि.) निरर्थकता, सार्थकता का अबला-अबला (स्त्री०) सुकुमारी, जिसके हृदय में अभाव वाला। Unsuccessful शक्ति न हो। • स्त्रीमात्र। जो झूठी, चंचला, अफुल्ल-अफुल्ल (वि०) जो खिला न हो, मुखरी, मूढ़, कुटिल एवं वाचाल आदि से युक्त अविकसित, कली। Being no flowered, हो! Ayoung woman, very delicate unflowered, unbloomed flower woman, being no power in soul अफेनम्-अफेणं (नपुं०) अफीम, एक नशीला पदार्थ। अबलाकुलम्-अबलाकुलं (नपुं०) स्त्री जनासक्त, A intoxicating thing मोहासक्त। Bonds of worldly attachअबद्धाम्-अबद्धं (नपुं०) बन्धनमुक्त, बन्ध रहित। ment निरर्थक वाक्य। . अर्थशन्य वचन। अबलाधिकारी-अबलाहियारी (वि०) बलहीनों का Bondless, meaningless speech, अधिकारी|Aadministor of powerless incohrent speech men अबला नारियों का अधिक्षक One अबद्ध-अबद्ध (वि०) मुक्त,स्वच्छंद Unfixedon attending on king's wives अबद्ध-मुख-अबद्धमुह (वि०) अप्रियवादी । अर्थशून्य अबहु-अबहु (वि०) क्षीण, हीन, कम । अल्प। थोड़ा। कथन करने वाला। Unhappiness Lower speech, being meaningless speech अबहु-श्रुतम्-अबहुसुअं(नपुं०) श्रुताभ्यास से अपूर्ण। अबध्य-अवज्झ (वि०) जो बंधन योग्य न हो, जो Not full with repetition of मारने के योग्य न हो। To benot bonded, knownful• श्रुत/शास्त्र या सिद्धान्त को स्मृति being no killed में नहीं रखना। • पढ़े हुए का भूलना। Being अबन्ध-अबंध (वि०) अनुराग रहित, प्रीति का अभाव not to be remembered, the • सिद्ध, मुक्त Notbounded of karma's achieved again remembered • फल युक्त Loveless, without love, अबाध-अबाह (वि०) बाधा रहित। अनियन्त्रित • karma's less • बंध-कसाय-मुत्तो। सिद्धा पीड़ा मुक्त। unrestrained, unobstruअबंधा। Released from bond ted. कर्मबंध का उदय तक आना। Painless बंध-कारण-वदिरिक्ता। अजोगी। रोग मुक्त, व्याधि रहित। अबन्धक-अबंधग (वि०) सिद्ध मुक्त, मित्र रहित, अबाधा-अवाहा (स्त्री०) उदय में नहीं आना। For Private and Personal Use Only Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 146 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश उदयागत। किसी प्रकार का फल नहीं देना। Not being in rising अबाधाकाल:-अवाहाकालो (पु०) कर्म नहीं बंधने का समय। उदयगत कर्मों का बाधा काल तक नहीं आना। A time of not bonding karma's, being no rising karma in bonded time अबाधावत्ति-अवाहाउत्ति (स्त्री०) आवरण की निवत्ति। Not covered अबाधित-अवाहिअ (वि०) आवरण से मुक्त होने वाला। Being withcovered liberated अनावृत अनाच्छादित।। अबाध्य-अबज्झ (वि०) प्रौढ़, योग्य। ज्ञान युक्त। Oldest, knowledgeful अबाल-अबाल (वि०) णो बालो अबालो, युवक, युवा।Not childish, youthful. • मूर्खता रहित । ज्ञानी। समझदार सचेत । भिज्ञ, परिज्ञ। बालो किं अणाणं-अण्णाणं अण्णाणाउ वइरत्तो जोग्गो पुण्णो त्ति णाणजुत्तो। अबाह्य-अबाहिर (वि०) भीतरी,आभ्यंतर। Innered अबालिश-अबालिस (वि.) बहुदर्शी, योग्य। चिंतनशील। Knowing अबुद्ध-अबुद्ध (वि०) मूर्ख, मूढ़, अज्ञान, अनभिज्ञ/णो बुद्धो अबुद्धो सो त्ति मइविहीणो पुरिसो। अणुचिंतण-विहीणो। Foolish, unknown अबुद्धिः -अबुद्धि (स्त्री०) अज्ञान, मूढ़। अनभिज्ञ। Unknown, foolish अबोध-अबोह (वि०) मूर्ख, नादान Ignorant foolish, stupid. • तुच्छ, लघु, हीन, क्षीण। अब्जम्-अब्बं (नपुं०) शंख, संख्या, अप्सु जायते अब्जम्-कमल, अरविंद, पद्म सरोज।सहस्रपात्र। Conch-shell, number, lotus अब्ज:-अब्जो (पु०) चन्द्र, धन्वंतरि। Moon, born in water. अब्जदृश-अब्जदिस (पु०) कमल सदृश, आंख वाला। Being eyes of like a lotus अब्जबुद्धि-अब्जबुद्धि (स्त्री०) पद्मबुद्धि, योग्य, विचारशीला। तीव्र बुद्धि। Sharp knowledge अब्जभोग:-अब्जभोगो (पु०) कमल सदृश, स्वरूप वाला। Being a like of lotus अब्जय:-अब्जओ (पु०) सूर्य, तपन, दिनकर, तेजस Sun अब्जयोनि:-अब्जजोणि (स्त्री०) ब्रह्म। Brahma अब्जवाहन:-अब्जवाहणो (पु०) शिव, विष्णु। Siva, Visnu अब्जहस्त:-अब्जहत्थो (पु०) दिनकर, रवि। सूर्य Sun अब्जा-अब्जा (स्त्री०) सीपी, शुक्ता। A pearl, ouster अब्जिनी-अब्जिणी (स्त्री०) कमलिनी, कमलवल्ली, कमललता, सरोजिनी। कमल समूह। • लक्ष्मी। Oyster, lotus plant अब्दः-अद्दो (पु०) मेघ, बादल० पर्वत • वर्ष । अपो Grifa 7:1 of a mountain Cloud अब्दरम्यः-अदरम्मो (पु०) सुन्दरमेघ, सुरम्य मेघ। • धवल मेघ। cloud. अब्दसंकुल:-अद्द-संकुलो/अदु-संउलो (पु०) मेघ पंक्ति। मेघाच्छदन। • वर्ष, संवत्सर। अब्देः संवत्सरैः संकुलाः समूहाः। वर्षभर। Cloud series, lasting a year अब्दसार:-अद्दसारो (पु०) कर्पूर। Camphor अब्दिक:-अद्दिग (वि.) वार्षिक। वर्षभर का। Lasting a year अब्धि:-अद्धि (पु०) महासमुद्र,सागर। वारिधी। Sea आपः धीयन्ते अत्र-अब्धि। Sea अब्धिकफ:-अद्धिकफो (पु०) समुद्र भाग। सागर फेन। Forth. foam. Ocean अब्धिज:-अद्धिजो/अद्धिउ (१०) शंख,शशि, चन्द्र। अश्विनीकुमार। Conch, moon,a name Arvind kumar अब्धिद्वीप:-अद्धिदीवो (पु०) रप्पू। समुद्दी स्थल Ocean top place, ocean place अब्धि-द्वीपा-अद्दिदीवा (स्त्री०) भूमि, भू, धरा, पृथ्वी। Earth For Private and Personal Use Only Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 147 अब्धिनगरी-अद्धिणयरी (स्त्री०) द्वारिका पुरी • SİCHT I The capital of krishna. A name of town Lanka अब्रह्म-अबंभ (वि०) मैथुनाभिला ब्रहेच्छुकान वानर। Sexual desired • मैथुनमब्रह्म। Separated from, devbid of Brahmanas. • स्त्री-पुंयोमिथुनभावः। . रति भाव-वाला। • मदनोद्रेव युक्त। • णो बंभो जस्स अबंभो ति मेहुण भावो। Non- celevate अब्रह्म-कर्म-अबंभ-कम्म (वि०) मैथुन कर्म युक्त। रतिकर्म सहित। Sexual desireful अब्रह्म-गत-अबंभगअ (वि०) मैथुनासक्ति युक्त। Sexual desired अब्रह्मचर्य-अबंभरा चरिय (वि०) मैथुन अभिलाषी। अब्रह्मचर्या-अबंभचरिया (स्त्री०) अब्रह्म की परिणति। Love sickful मैथुन की तीव्र अभिलाषा। Uncelebated अब्रह्मत्याग:-अबंभचागो (पु०) मैथुन विरति। . आत्मनिष्ट। Non celevate, soulful अब्रह्म-दानम-अबंभदाणं (नपुं०) मैथुनत्याग। भोगासक्ति का अभाव। Without sexual desired अब्रह्म-पात्र-अबंभपत्त (वि०) ब्रह्मचर्य के अयोग्य। Unfit of Brahmacarya अब्रह्म-भाव:-अबंभ-भावो (पु०) ब्रह्म का अभाव। • मैथुन स्वभाव। • रति भाव, कामवासना। Love sick अब्रह्म-मतिः-अनंभमइ (स्त्री०) काम बुद्धि, मदनेच्छ। Addicted to sexual, gratiction celevateful रति भाव। अब्रह्म-योग:-अबंभ-जोगो (पु०) काम योग। रति का संयोग। Yoking of sexual. अब्रह्म-वर्जनम्-अबंभ-वज्जणं (नपुं०) काम त्याग, रति परित्याग। ब्रह्मचर्य निष्ठ • परस्त्री स्मरण न करना। • स्त्री एवं पुरुष के संयोग को न प्राप्त होना। • स्थूल रति का त्याग। • अणुव्रती श्रावक गृहस्थ में रहते हुए अपनी परिणीता के अतिरिक्त अन्य का स्मरण नहीं करता। • पंचम प्रतिमा धारक, शरीर शृंगार एवं रतिराग से दूर। Non-celevate अभक्ति:-अभत्ति (स्त्री०) अश्रद्धा, अविश्वास,श्रद्धान रहित। • अनाराधना। अर्चन रहित। Not to be respect, worshipless, devotion less अभक्तिजन:-अभत्ति-जणो (पु०) अर्चन विहीन व्यक्ति, अश्रद्धालु Without worshiped अभक्ष्यः-अभक्खो (पु०) अखाद्य पदार्थ। खाने में निषेध वस्तु। न भक्ष्यः अभक्ष्यः भोज्यादि पदार्थ। Not to be eaten अभक्ष्य-वस्तु-अभक्ख, वत्थु (नपुं०) बड़, पीपल, अम्बर, कटहल आदि या जन्तु युक्त फल आदि अभक्ष्य वस्तुएं हैं। Not eated things अभग-अभग (वि०) अभागा, भाग्यहीन। अनाथ। Beneful, unking अभङ्ग-अभंग (वि०) नित्य शाश्वत। प्रवाह युक्त, गतिशील। Constant permanent, gone up, fillful अभज-अभज (वि०) अनर्चनीय, अपूज्य। Unworship अभट-अभड (वि०) दुर्बल, शक्तिहीन। निर्बल, भयजन्य। Poor body, fearful अभद्र-अभद्द (वि०) अधम, नीच। • कुत्सित, दुष्ट । मिथ्यात्वी, कषायजन्य। पापी, घृणित । Baneful, inauspicious, lowest, undermost, a sinful, kasaya ful, worst अभय-अभय (वि०) भय रहित, साहसी।शक्तिशाली। निडर, सुरक्षित। Dangerless अभयः-अभयो (पु०) अभयकुमार। हड़वृक्ष/ 3742465 I A king son, giving fearless अभयम्-अभअं (नपुं०) एक सुगंधित घास। अभयं त्ति पाणसंरक्खा। सव्वेत्तिं जीवाणं सव्वेसिं सत्ताणं सव्वेसि भूआणं सव्वेसिं पाणाणं पाण रक्खणं अभअंति। A grass अभयंकर-अभयंयर (वि०) भय रहित। अभयकुमार:-अभय-कुमारो (पु०) राजा श्रेणिक का पुत्र, राज्ञी ब्राह्मणी का सपूत। यथा नाम तथा For Private and Personal Use Only Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 148 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश गुण वाला पुत्र। A son of king Sherenika and queen Bhamni अभयचन्द्रः-अभयचंदो (पु०) एक आचार्य, गोम्मरसार के टीकाकार। A thinker अभयजन्य:-अभअजण्ण (वि०) अभय प्रदाता। अभय-दानम्-अभअदाणं (नपुं०) Giving a promise. • प्राणी संरक्षण का दान। Giving promise of saply. • जीवाणं सरक्ख णं। Grurantee of safety. • सव्वेसिं देहीणं पडि णिय-सत्तीए अणुजीवण-दाणं। • दयादाणंच दिण्णं, दिज्जए पाणि-रक्खणं। सव्वेसिं पाण-धारीणं, रक्खणं पडि-अप्पणं ।। • देही-घर-धरा लोए अणंतासत्त-पाणिणो। पिआ अत्थिसआ सव्वे, दाणं अभय-सत्तिणो।। Giving of animals protecting अभयदेवः-अभअदेवो (पु०) सन्मतिसूत्र के टीकाकार। आचार्य नाम। One of commentator of Sanmati Sutra अभयदेवी-अभअदेवी (स्त्री०) राजा दार्फवाहन की भार्या। A name of women. Wife of darphavahana king अभयनंदि-अभअणंदी (स्त्री०) वीरनन्दि के शिक्षा गुरु। Teacher Aveer nandi अभयप्रद-अभयप्पअ (वि०) अभयदाता। संरक्षण। संवर्धक।giving a guarantte. Fearful, Promise of safely. अभयमतिः-अभअमइ (स्त्री०) अभयमति रानी, राजा धारणी-भूषण की प्रिया। A wife of king dharmbhusana अभयमुद्रा-अभअमुद्दा (स्त्री०) ध्वज की एक विशेष आकृति को शान्तिसूचक होती है। • ध्वजा/पताका की मुद्रा। Flag singe अभयसागर-अभयसागरो (पु०) एक मुनि। A sage Abhayasagar अभयसूरि:-अभयसूरि (पु०) एक आचार्य का नाम। A great thinker अभया-अभया (स्त्री०) दुर्गा, गौरी। Durga, Gouri अभव-अभव (वि०) अजन्मा, जो उत्पन्न ही न हो। अनुत्पन्न, अनुजात। Not to be born अभवगत, अभवगअ, वि० अनुत्पन्न हुआ। Not existenceful, not be come अभव-जात, अभंवजाउ, वि० भवान्तर को नहीं प्राप्त होने वाला। उत्पत्ति को नहीं प्राप्त होने वाला, not being of birth अभव्य, अभव्व, वि० अशिष्ट,not to be, अनुपयुक्त। अशुभ। सिद्धिगमन में अयोग्य। अनादि काल से जो रत्नत्रय धर्म को प्राप्त नहीं। unfortunate, unconnected in approaching of siddhi. आदि से रहित हो। सम्यक् श्रद्धाव से रहित। Not to be roatrayaful, being not good attachment. अभव्यः, अभव्वो, पुं० अभव्य जीव | not good Jeeva, जो भव्वो ति अभव्वो सो असुहपरिणामो सिद्धिगमण - अजोग्गो त्ति। good nessless • जे सिद्धिगमणम्मि असमत्था जीवा ते अभव्वा। • सम्यग्दर्शनादिभावेन भविष्यतीति भव्यः, तद्विपरीतोऽभव्यः। (स०सि० 27),. भविस्से वि भव्वो णो स अभव्वो ति। • अभव्वो त्ति अंधवासाण सण्णिहो। अभव्यजीवः, अभव्व-जीउ, पुं० अभव्य जीव। not good Jeeva, • भविष्य में भी सिद्ध नहीं होने वाला जीव। . सम्यग्दर्शन आदि गणों से रहित जीव। virtuess jeeva. अभव्य-सिद्धिक, अभव्वसिद्धिग, वि० भव सिद्धि को नहीं प्राप्त होने वाला, getting not worldly of siddhi. अभागः, अभागो, वि० अभेद, अविभक्त। unportion, unfraction, part less, विशेष रहित, सामान्य, अविभाजन । undivided. अभाग-धनम्, अभाग-धणं, नपुं० अविभागधन, नहीं बांटी जाने की सम्पत्ति। whole wealth, not divided wealth. अभाग-फलम्, अविभाग फलं, नपुं० सामान्य परिणाम। equal nature. For Private and Personal Use Only Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 149 अभाग-सूत्रम्, अभागसुत्तं, नपुं० eternal अभिकर, अहियर, वि० लंपट, घिरा हुआ, वेष्ठित, continuous coming from अभिव्याप्त, covered, • कामुक, इच्छुक, generation, शाश्वत सूत्र । स्थाई सूत्र | not lover, longed. giving up part. अभिकांक्षा, अहिकंखा, स्त्री० इच्छा, पूर्ण अभिलाषा, अभागिनी, अभागिनी, स्त्री० भाग्यहीना, . उत्तम चाह। अधिक लालसा। longe for, ful सौभाग्यशालिनी न होना, सुख होना, दुःखिता, desire, eager for, अभीष्ट भावना, मनोज्ञ उपेक्षिता। good luckless, pained, from कामना, beautul desire. all aspect. अभिकांक्षिन्, अहिकखि, वि० अभिलषित, इच्छित, अभावः, अभावो, पुं० हीन, रहित, नहीं, मत, बिना, वांछित, चाहा गया, longed for, desired. • निष्प्रयोजन, निरर्थक । विमुख, निषेध, अपाय, नष्प्रयाजन, निरथकाविमुख, निषध, अपाय, अभिकाम, अहिकाम, वि० कामेच्छुक, अभिवृद्ध, अनिरेक, शून्य, नहीं रहना, समाप्ति, इति श्री। Loving,desirous, washindfor, कामो less, harm, no, not, without, useless, prohibition, departure, यस्य, lustful, • अभिलाषी, कामी, आसक्ति being no, end, going away. जन्य, moving at will, अभावप्रमाणम्, अभावपमाणं, नपुं० प्रत्यक्षादि प्रमाणों attachmentness. की अनुपस्थिति, unpresent of अभिक्रमः, अहिक्कमो/अहिक्कमु,पुं० प्रयास, प्रयत्न, • प्रयान, अभियान, beginning of anact, pratyaksa pramana's, • अन्य वस्तु विषयक विज्ञान का अभाव। going away going, • गति, गमन। व्यवसाय, व्यापार। . of another knowing things. • भवान्तर यथेष्ठ गमन। Mounting ascending. . स्व भावी, जिस धर्मी का जो धर्म नहीं रहता, आरोहण। • सम्मुख होना। युद्ध में साहस उस धर्म का अभाव, अन्योन्याभाव, अत्यंताभाव, पूर्वक शत्रु के सम्मुख होना। approach, A defermin edaffact प्रागभाव और प्रध्वंसाभाव। अभिक्रमणम्, अहिक्कमणं, नपुं० उपागमन । प्रयान। अभाषित, अभासिअ, वि० अकथित, अनुच्चरित, गति। गमन। beginning, going, gait. अप्रतिपादिक, unthought, unprono अभिक्रोशः, अहिक्कोसो/अहिक्कोसु, पुं० चिल्लाना, unced. not told. always feminine अभासिनी, अभासिणी, वि० प्रकाशहीन, कान्ति रहित, दहाड़ना, चीखना, shout, weeping, 37791 fall , lightless, brightless. बुलाना, अपशब्द कहना। calling out, अभि, अहि, अव्य० धातु या शब्दों से पूर्व लगने crying, reviling, censure. वाला प्रत्यय। as a perversity to verbs __ अभिक्रोशक, अहिक्कोसग, वि० कलंक लगाने वाला, की ओर, चारों ओर, अनेक तरह, unto, near, ___ कोशने वाला, to be foulting. अभिख्या, अभिक्का, स्त्री० नाम, कीर्ति, यश। आभा, with ace, towards,against, बार बार, सामने, सम्मुख, over, for the sake of. it कान्ति, कहावत, a name, fame, light, . means to, to wards. प्रसिद्धि, ख्याति, शोभा। Splendour, अभिगम्, gotowards, for on, upones. beauty अभिईप्स्, अहिईस, सक० समझना, जानना, अनुचिंतन अभिख्या, अहिक्क, सक० यश प्राप्त करना, कीर्ति करना, to know. करना। faming, to fame to glory. अभिक, अहिग/अहिउ, वि० कामुक, इच्छुक,lover अभिख्यानम्, अहिक्काणं, नपुं० कीर्ति यश, प्रसिद्धि, अभिकंप, अहिंकप, अक० कांपना, हिलना, चलना, शोभा, splendour, lusture, ख्याति, to tremble, to shake, to go. कहावत, कथन, thought. For Private and Personal Use Only Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 150 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अभिगत, अहिगअ, वि० ज्ञाता, अभिमुख, सम्मुख, knowing, approach, • उपस्थित। सन्निकट। • पइण्णागउ जीउ जीवादि पयत्थेसं सण्णिकडं जाय। अभिगम्, अहिगच्छ अक० पास जाना, पहुँचना, to go, toapproacha चलना, approach, go,सम्मुख होना। निकट जाना।neargoing, being. अभिगमनम्, अहिगमणं, नपुं० प्रवेश, जाना, पहुँचना, गतिशील होना, intering, going, • आश्रय, प्राप्ति, समीप होना, going,approaching अभिगमरुचिः, अहिगम-रुइ, स्त्री० आगमिक रुचि, ज्ञान के प्रति विशेष इच्छा, desired of knowledge, श्रुतज्ञान का अभ्यास। अभिगम्य, अहिगम्म, वि० अनुगम्य, समीपस्थ, निकटस्थ, आश्रयगत | tobe approaching, inviting, accessible. अभिगर्जनम, अहिगज्जणं, नपुं० चीत्कार, चीखना, दहाड़ना, भीषण गर्जना, shouting, rearing, calling. अभिगामिन्, अहिगामि, वि० विषयेच्छुक, having sexual intercourse with, • कामी, भोगी, संभोगी, eager for, longing for, • सन्निकट होने वाला। आश्रय प्राप्त करने वाला। अभिगुप्तिः, अहिगुत्ति, स्त्री० निग्रह, निरोध, संरक्षण, protection, restrain, capture, bond, चारों ओर से आवृत। पूर्ण सुरक्षित । अभिगोप्त, अहिगोत्तु, वि० संरक्षक, निग्राहक, निरोधक, restraintful,suppressionful. अभिगृहीतः, अहिगहीउ, पुं० दूसरे से ग्रहण करना, लेना, another, taking, यथार्थ के प्रति अग्रसर होना, being of suitable, • दूसरे के उपदेश को मानना, taking another thought, स्वमत छोड़कर परमत पर विश्वास करना। अभिगृहीत-दृष्टिः, अहिगहीअदिट्ठि, स्त्री० परमत के वचन पर श्रद्धा करना, beliefing at other thought, अन्य विचारों के प्रति आस्था रखना। belifing of other think. अभिग्रह, अहिगह, सक० ठगना, tocheat, अधिकार, toseise, to robbe रखना, अपहरण करना, to possession, आक्रमण करना, to attack. अभिग्रहः, अहिग्गहो, पुं० आक्रमण, लूट, ताडन, attack, • जैन सिद्धान्त में आहार के लिए निकलने पर जो संकल्प श्रमण के द्वारा किया जाता है वह अभिग्रह है। • आहारार्थ गमन विधि। • अनेक प्रकार के नियम। • अभिग्रहा द्रव्यादिषु नानारूपा नियमाः। (जैन ल० 113) a act of Jain saint, any act of Jain saint, who for going of eat caused. अभिग्रहणम्, अहिग्गहणं, नपुं० निश्चित नियम, विधिपूर्वक नियम लेना, fixed law, limitation, • लूटना, अपहरण करना, छीनना, अधिकार जताना| vow. Robbing siczing अभिघातः, अभिघाउ, पुं० घात, प्रहार, मार, blow, ताड़न, विध्वंस, नाश, विनाश, हानि, क्षति, प्रताड़ना, कष्ट देना, stroke, pain, fault. अभिघातक, अहिघाअग, वि० विध्वंसक, विनाशक, प्रहारक, killer, stroker. अभिधारः, अहिहारो, पुं० हवन सामग्री, होमघृत, कर्पूर, जव आदि, घृताहूति, anything offered as an oblation into the fire, shoe, rice etc. अभिघ्राणम्, अभिग्धाणं, नपुं० चुम्बन, आलिंगन, मस्तक सूंघना, embracing, clasping. अभिचर, अहियर, अक० विचरण करना, to round, घूमना, भ्रमण करना, to move, to wander about. अभिचरः, अहिअरो, पुं० अनुचर, भृत्य, दास, नौकर, servant. अभिचरण, अहियरण वड, Enchanting, exorcising. अभिचारः, अहिआरो, पं० झांडना, मारणशक्ति, जादू-टोना, उच्चाटन, uproot, juggleing, • स्तम्भन, विद्वेषण, वशीकरण, For Private and Personal Use Only Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश employment of spells for a malevolent purpose. अभिचारक, अहिचारग, वि० जादूगर, मान्त्रिक, यान्त्रिक, juggler, sorcerer, restrainting. अभिचारिन्, अहिचारि, वि० झाड़ने वाला, वशीकरण मोहित करने वाला, मन्त्रिके । to करने वाला, be restrained. अभिचैद्यः, अहिचेञ्जो, पुं० राजा शिशुपाल, king of Sisupal. अभिजनः, अहिजणो, पुं० वश, कुल, ancestors, family, • जन्मभूमि • प्रसिद्धि । सभा, संसद । • उत्पत्ति स्थान । मातृ भूमि । noble birth, birth place, essembly, born place. अभिजयः, अहिजओ, पुं० विजय, जय, जीत, victory. अभिजात, अहिजाअ, वि० कुलीन, उच्च कुल, उत्तमवंश, • सुन्दर, मनोज्ञ, श्रेष्ठ, of noble descendants, great family, • पण्डित, ज्ञानी । beautiful, known, सुभग- सुंदर - श्रेष्ठाः । • तक्काल कुलोप्पण्ण- सुंदरेबालो। • मधुर, sweet. अभिजातत्व, अहिजाउत्त, वि० विवक्षित अर्थ का कथन वाला, thinking of great cause, विवक्षितार्थ युक्त । अभिजातिः, अहिजाइ, स्त्री० उत्तम जन्म, श्रेष्ठ जाति, noble birth, great caste, उत्तम कुल । अति प्रशंसनीय प्रकृति, noble family. अभिजिघ्रणम्, अहिजिग्घणं, नपुं० सिर का सूंघना, • चुम्बन, embracing, clasping. अभिजित्, अहिजिउ, नपुं० अभिजित नक्षत्र, a star with presiding deity Barha. • पन्द्रह भागों में विभक्त दिवस का अष्टम मुहूर्त, अपराह्न पोने बारह बजे से लेकर साढ़े बारह बजे तक समय । • उत्तराषाढ़ नक्षत्र के अंतिम पन्द्रह दण्ड तथा श्रवण नक्षत्र के प्रथम चार दण्ड । अभिजित्, अहिजिउ, पुं० Visnu, विष्णु । अभिज्ञ, अहिण्णु, वि० निपुण, clever, योग्य, चतुर । • उत्तम, श्रेष्ठ । skillful, complete, great, Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 151 • ज्ञाता, जानने वाला, कुशल, दक्ष । knowing, experienced. अभिज्ञत्व, अहिष्णुत्त, वि० पाण्डित्य, कुशलत्व, to be knowing, • चातुर्य । good conditionful. अभिज्ञा, अहिणु स्त्री० प्रत्यभिज्ञान, यह वही है ऐसा ज्ञान | memory recognition, as so knowledge. अभिज्ञानम्, अहिण्णाणं, नपुं० प्रत्यभिज्ञान, स्मरण का प्रतीक, अंगीकार । a sing of memory, a sing token of recognition, स्मरण, स्मृति, पहचान, memory, recollection, recognition. अभितस्, अहिओ, अव्य० शीघ्र, समीप, quick, near, • सामना। अभिमुख। दोनों ओर, निकट, on both side, around, on all sides. अभितापः, अहितावो, पुं० संताप, heat, अधिक उष्ण, तीव्र ताप, heavy burnt, affliction, • पीड़ा, कष्ट, pain. अभिदक्षिणम्, अहिदाहिणं, अव्य० दक्षिण की ओर, दाहिनी ओर, from the South, from south, on right. अभिद्रवम्, अहिद्दवं, नपुं० आक्रमण, प्रहार। मारना, striding on, attack. अभिद्रवणम्, अहिदवणं, नपुं० भागना, पलायन करना। to go. अभिदा, अहिदा, अक० प्रतीत होना, ज्ञात होना । to be, to know. For Private and Personal Use Only अभिद्रोह, अहिंद्दोहो, पुं० निंदा, अपकार, अवमान, हानि, enmity, hatred, injuring, षड़यंत्र । क्रूरता, गाली, ईर्ष्या, कलह । आपसी मनमुटाव । लड़ना-झगड़ना, fighting. अभिद्वारम्, अहिद्दारं, नपुं० प्रवेशद्वार, मुख्य द्वार, intered door. अभिधम्, अहिंहं, नपुं० पाप, दुष्टकर्म, sin, fault work. अभि+धा, अहि हा, सक० कहना, बोल. प्रतिपादित करना, to take to thou अभिधा, अहिहा, स्त्री० नाम. मरण, स्मृति, शब्द A nt. Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 152 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश name, A word, Sdind, शक्ति। appellation, memory, word power, • साक्षात् संकेतित अर्थ बोधक व्यापार, जिस शक्ति के कारण किसी शब्द का मुख्य अर्थ समझा जाता है, name technical term in poetics by which conventional meaning of a word is known, . मुख्यार्थ का बोधक व्यापार, • वाइसाली गणरज्जस्स कुमारो वड्डमाणो, • सिद्धत्थ - णंदणो महावीरो। • तिसलापुत्तस्स णाम वड्डमाणो। • चंदणा सुउमारी बाला। • स मुख्योऽर्थस्तत्र मुख्यो यो व्यापारोऽस्याभि द्योत्यते ।। (काव्य० प्र० 2) The literalpower, the literalsense, of a word, Conveys to the understanding the meaning which belongs to the world by common consent. अभिधातः, अहिधाउ, पुं० संज्ञा, नाम,appellation, name. अभिधानम्, अहिहाणं, नपुं० नाम, शब्द-कोश। distionary name,statement, • कथन, प्रतिपादन, विवेचनdesignation, . प्ररुपणा, निरूपण, धारण, संकेत करना। . सार्थक अभिप्राय। विशेष बोध। . नाम निबन्धन | expression of meaning. अभिधायक, अहिहायग, वि० नाम करने वाला, कहने वाला, निर्देश करने वाला। talking. speaking naming expressing saying. अभिधावनम्, अहिहावणं, नपुं० पीछे पीछे दौड़ना, अनुमानक, अनुसरणक, प्रधावक। running away. Assault. pursait. अभिधित्सा, अहिहित्था, स्त्री० उद्देश्य, आज्ञा, इच्छा, region, determination, inquiry. अभिधेय, अहिहेअ, वि० कथनीय, explained, निरूपणीय, प्रवाचनीय, नाम योग्य,hinted,. वह अर्थ जिसका नाम लेने से ही प्रतिपाद्य का ज्ञात हो जाए। to be mamed,expressed. अभिध्या, अहिज्झा, स्त्री० लोभ, greed, • प्राणियों के प्रति अभिद्रोह का भाव होना। लालच, अभिलाषा, चाह, इच्छा, attachment. anothers property longing wish desire in general. अभिध्यानम्, अहिज्झाणं, नपुं० मनन-चिंतन, अनुचिंतन, अनुप्रेक्षण। thinking upon,. एकाग्रता, meditation. अभिनन्द, अहिणंद, अक० अभिनन्दन करना, to greet, towelcome,स्वागत करना, सम्मान करना, प्रशंसा करना। to respect, to praise. अभिनन्दनम्, अभिणंदणं, नपुं० स्वागत, सम्मान। अभिवादन, प्रसन्नता, आनंद, प्रहर्षण, welcome, greet, applaude, praise. अभिनन्दनः, अहिणंदणो, पं० चतुर्थ तीर्थकर अभिनन्दननाथ। forth thirthankar Avinandanatha, • पुष्कलदेश की छत्रपुरी का राजा। A king of pushkaldesa. . इक्कीसवीं शताब्दी के पूर्वार्ध के एक जैनाचार्य का नाम अभिनंदन सागर। . बद्ध विशेष, प्रशंसा। संतोष, Buddha, praise. wish, desire. अभिनन्दि, अहिणंदि, वि० आनंद युक्त, प्रहर्षित। happinessful, praised, स्वागत योग्य। welcome. अभिनन्दिनी, अहिंणदिणी, स्त्री० आनंदकारिणी. प्रहर्षिणी,a metro, happiness,प्रफुल्लिता, प्रसन्ना। praising. अभिनन्द्य, अहिणज्ज, वि० प्रशंसित,आनंदित, हर्षित। happed, greeted. अभिनम्र, अहिणम्म, वि० विनम्र, प्रनत । झुका हुआ। ___humble, modest. अभिनयः, अहिणओ, पुं० स्वांग, नकल।. समारोह, acting,dramatic action, • सभा संगठन, उत्सव, आश्चर्य स्थान, मनोरंजन स्थल। expressing, recreationplace,• नाट्य दर्शन। मंच पर अभिव्यक्ति या प्रदर्शन, on stage, • अभिनयः चतुर्भिराति वाचिक साविकाहार्यभेदैः समुदितैरर्वाऽभिनेतव्यवस्तु For Private and Personal Use Only Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 153 भावप्रकटनम्। (जै०ल. 113), • कायिक, वाचनिक सात्त्विक और आहार्य के वृतान्त जहाँ नेता द्वारा वस्तुभाव प्रकट करने के लिए किए जाए वह अभिनय कहलाता है। • नाटक, अंकनिक्षेप, प्रदर्शन, अभिव्यक्तिadrama, dramatic part. अभिनयता, अहिणयत, वि० ले जाने वाला, अनुसरण करने वाला। अभिनीत योग्य। to be acted. अभिनयानुरोधिनी, अहिणयाणुरोहिणी, स्त्री० मंचीय अभिव्यक्ति। प्रसंग युक्त अभिव्यक्ति। gesticulation thought, dramatic action. अभिनय, अहिणव, वि० नूतन, नया। new, नए, नए, प्रशंसा करना। recent quite new, praising. Fresh, युवा very young. अभिनवः, अहिणउ, पुं० समारोह, प्रदर्शन, अवसर, प्रसंग, acting, time. अभिनव-पत्रम्, अहिणवपतं, नपुं० नूतन पत्र, प्रवाल __पत्र, newly leaf. अभिनव-पल्लवः, अहिणवपल्लवो, पुं० नवीन पल्लव, काँपल| newly sprout. अभिनिमेषः, अहिणिमेसो, पुं० एकाग्र मन। devoted mind. अभिनियुक्त, अहिणिजुत्त, वि०विशेष आधार,संलग्न, संसक्त। व्यस्त | occupied, attached. अभिनिर्याणम, अहिणिज्जाणं, नपुं० आक्रमण की ओर अग्रसर, अभिगमन, अनुसरण, अनुक्रमण । going, • प्रयाण, गति, प्रस्थान, विजय के लिए प्रस्थान। अभिनिविष्ट, अहिणिविट्ट, वि० तत्पर, तल्लीन। संलग्न। कार्यशील। उद्यत, प्रयत्नशील। devoted, workful. अभिनिवविष्टत्व, अहिणिविट्टत्त, वि० दृढ़ संकल्पता, पूर्ण तत्परता| full devoted. अभिनिवृत्तिः, अहिणिउत्ति, स्त्री० निष्पन्नता, पूर्ति। संपन्नता। development, completion. अभिनिबोधः, अहिणिवोहो, पुं० अनुमान का एक भेदlakind of Anuman,• अपने नियत विषय का बोध। • अत्थाभिमुहोणिअओ बोधे। knowledge of on the subject. अभिनिवेशः, अहिणिवेसो, पुं० आग्रह, आसक्ति। संलग्न, adherence to insistence on, तत्पर, उद्यत, लीन। . निरर्थक गति। obstinacy, • नीतिमार्ग की ओर गति का होना। being to act ful. अभिनिवेशिन्, अहिणिवेसि, विo intent upon, संलग्नता, तत्परता, तल्लीनता, devoted, longing for, आधारित। अभिनिष्क्रमणम्, अहिणिक्कमणं, नपुं० महाप्रयाण, वैराग्यभाव, going out of the house, • प्रयाण करना, भ्रमण करना। जाना। • प्रव्रज्या की ओर उद्यत होना। leaving house by pure soul of. अभिनिष्टानम्, अहिणित्थाणं, नपुं० वर्णमाला।series of letters. अभिनिष्पतनम्, अहिणिप्पडणं, नपुं० निकलना, दूर होना, जाना। going. गति करना, टूट पड़ना। approaching. अभिनिष्पत्तिः, अहिणिप्पत्ति, स्त्री०. समाप्ति, पूर्णता, संपन्नता। ended, drawing back. • उपसंहार, निचोड़, सार, सारांश। अभिप्राय, भिव्यंजना, पूति। conclusion, restriction. अभिनिहवः, अहिणिण्हवो, पुं० छिपाना, मुकरना, मेटना। भूलना, denial, taking away, giving evasive reply. अभिनीत, अहिणीउ, वि० भूषित, सुसज्जित, adorned, • क्षमा युक्त, क्रोध रहित। शिक्षित। मंचित, अलंकृत। अभिनय किया गया। angryless, adorned, ornamented, dramatized, • निकट लाया गया, पहुँचाया गया। being close. अभिनीतिः, अहिणीइ, स्त्री० मंचीय भाव, सुसज्जा भाव। इंगित, मित्रता, संगति।acted nature, adorned, sing, friendship, tolerance, being close, being ful, •सहिष्णुता। निकटता। पूर्णता की ओर लाना। For Private and Personal Use Only Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 154 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अभिनय द्वारा मंचित करना। acting action, अभिपतनम्, अहिपडणं, नपुं० गिरना, नीचे आना।a • विशेष पद्धति। प्रदर्शन का उच्च भाव। swoop fallen, • टूटना, भंग होना। नाश, dramatic action. क्षीण। अभिनेत, अहिणेउ, पुं० अभिनेता, नायक, acter, अभिपत्तिः,अहिवत्ति,स्त्री० गिरना, नीचे आना,टूटना, leader, मंच का प्रमुख पात्र । first part of भंग होना। उपागमन। falling, brokening. acting. अभिपद्, अहिपअ, वि० व्याप्त, संयुक्त covered, अभिनेय, अहिणेअ, वि० मंचित। to be acted, pervaded,• सुशोभित। विशेष पद युक्त। अभिनय योग्य मंच। अभिनय करने योग्य। ornamented, • पद की ओर अग्रसर। सुसज्जित किया गया। प्रदर्शित किया गया। to great positionful. be ornamented. अभिपन्न, अहिवण्ण, वि० विपन्न, दुःखित, क्लान्त, अभिन्न, अभिण्ण, वि० अखंड, पूर्ण, एक रूप। खिन्न। pained, clever, • चतुर, निपुण। अपरिवर्तित। नित्य,शाश्वत । ध्रुव। स्थिर Inot आश्रित, आधारित। wearied, dejected, pleased ful, not penetrated, resorted, • पराजित। • अपराधी। • unhurt, unbroken, undivided, • सन्निकट। समीप। defeated, guilty, सामान्य जिसमें भेद दृष्टि नहीं होती है, अपितु criminal, nearest. उसमें संपूर्णता का समावेश हो जाता है। . ज्ञानोपयोग और दर्शनोपयोग जीव के अभिन्न अभिपरिप्लुत, अहिपरिपिलुअ, वि. भरा हुआ, अंग हैं। अर्थात् ज्ञान और दर्शन से जीव का परिपूर्ण। युक्त। समाहित। filled, full of. पहचान है। अभिपूरणम्, अहिपूरणं, नपुं० पूर्ण, संपन्न । end. अभिन्नक्रमः, अभिण्णक्कमो, पुं० पूर्णक्रम। अभिपूर्वम्, अहिपुव्वं, अव्य० क्रमशः, एक के बाद अपरिवर्तित क्रम। ful stop. एका क्रमबद्ध । gradually. अभिन्न-गतिः, अभिण्णगइ, स्त्री० सिद्धगति, अभिप्रणयः, अहिप्पणउ, पुं० प्रेम, अनुराग। कृपा जन्म-मरणादि से रहित अवस्था।Sidha gati, दृष्टि, स्नेह। अनुरंजन। संतोष तुष्टि। love, method of born deadless, of steady merciful, to appease. gait, दृढ़ गति वाला। अभिप्रणीत, अहिप्पणीउ, वि० शान्त, प्रसन्न, अभिन्न दशपूर्वी, अभिण्णदसपुव्वी, वि० • विद्यानुवाद संस्कारित। निर्मित। आनीत, लाया गया। की पाठी वाला। reading of happyness, invoked, propitiated, vidhanuvad. • पाँच सौ महाविद्याएं और taked. सात सौ क्षुद्र विद्याएँ को पढ़ते समय आज्ञा देने अभिप्रथनम्, अहिप्पहणं, नपुं० प्रतान, व्यापक, के लिए प्रार्थना करना। praising for विस्तीर्ण। फैला। extended, spreaded. hundred mahavidhya and seven अभिप्रदक्षिणम्, अहिपदाहिणं, अव्य० दाहिनी ओर, hundred fault vidhyas. दक्षिण दिशा की ओर, from the south. अभिन्नाक्षरम, अभिण्णक्खरं, नपुं० पूर्ण अक्षर, अभिप्रमाणः, अहिप्पमाणो, पुं० सप्रमाण, दृष्टिगत। समानाक्षर, दश पूर्व का ज्ञान। ful letter उचित । perman ful, insight, known, knowledge, a knowledge of ten • यथार्थ। clear. purva. अभिप्रमाणक, अहिप्पमाणअ,वि० प्रमाण पक्ष पूर्वक। अभिन्नाचारः, अभिण्णायारो, पुं० अतिचार से जिसका वास्तविकता के आधार भूत। means of आचार बाधित न हो। without fault correct kwoledge ful. behaviour, • ज्ञान, दर्शन, चरित्र और तप ___ अभिप्रवर्तनम्, अहिप्पवट्टणं, नपुं० अनुसरण, से युक्त आचार। For Private and Personal Use Only Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 155 अनुगमन। • प्रस्थान, प्रयाण | going after, • आधारभूत, प्रवाह युक्त। cosmol feel. अभिप्रायः, अहिप्पाओ, पुं० प्रयोजन, वाञ्छा, purpose, इच्छा, कामना। तात्पर्य, intention, wish, opinion, अंश, अंक। सम्मति, उल्लेख। means, substance, अर्थ, भाव, विचार | opinion. अभिप्रायनेदिनी, अहिप्पायणेइणी, वि० आत्मिक अभिप्राय वाला। स्वयं के अभिप्राय युक्त। purposed soulful. अभिप्रायवेदिन, अहिप्पायवेइ, वि० निष्कर्ष वाला। संक्षिप्तिकरण युक्त। सारांश विवेचक। ____substanceful. अभिप्रेत, अहिप्पेउ, वि० इच्छानुसार, अभिप्राय युक्त। desireful, वाञ्छित, चाहा गया।desireful. लक्षित, उद्दिष्ट, उपदेशित, कथित। intendent, निर्दिष्ट, अभिलषित। इष्ट, प्रिय। समीचीनता युक्त। told specially explained, brieffed. अभिप्रोक्षणम्, अहिपोक्खणं, नपुं० सिंचित, अभिषिक्त छिड़का। sprinkled, enthroned. अभिलप्त, अहिलित्त, वि० पराभूत, व्याकुल, अभिभूत। प्रभावित। overcome, defeated. अभिप्लवः, अहिपिलुवो, पुं० दुःख, कष्ट, बाधा। misery, pain, evil. अभिबुद्धिः, अहिबुद्धि, स्त्री ज्ञानेन्द्रिय, ज्ञान की ओर प्रवृत्त । बुद्धि युक्त। बोध सहित, organs of sense, with knowledge. अभिबोध, अहिवोह, वि० बुद्धि युक्त। अभिप्राय सहित। ज्ञानगत। बुद्धि सम्पन्न। with knowledge. अभिभवः, अहिहवो, पुं० हार, पराभव। अपमान, 11, निरादर। disgrace, humiliation, defeat, onset. अभिभवनम्, अहिभवणं, नपुं० अपमान, पराजय, हार। humiliation, defeat. अभिभावः, अहिहावो.पं० अभिप्राय निष्कर्ष। तथ्य. वस्तु स्वभाव। intention, wish, thing nature. अभिभावक, अहिभावग, वि० रक्षक, संरक्षक। अधिष्ठाता । प्रतिपालक। माता-पिता, भाई-बन्धु। overcomes, surpassing, guarding, superintending, mother-father, brother-friend. अभिभावकत्व, अभि-भावत, वि० तिरस्कृत, पराजित, हारा हुआ।रक्षित, पालित।• सहायता युक्त। defeated, overpowered, humiliation. अभिभावकम्, अहिभावणं, नपुं० विजयी करना। defeating. अभिभाविन, अहिभावि, वि० पराजित करने वाला। ___ to be defeated. अभिभाषणम्, अहिभासणं, नपुं० सम्बोधन, निर्देश। प्रतिपादन। प्रवचन। conversing, speaking, thinking, • समीक्षा, विवेचन। thinking. अभिभाषिन्, अहि-भासि, वि० वाचक, प्रवाचक। बोधक।speaker, • समझाने वाला।विवेचन करने वाला। converser. अभिभूत, अहिभउ, वि० आक्रान्त, दुःखित, व्याकुल। वेदनशील। overcome, pained, . तिरस्कृत, • ज्ञान रहित। humiliated, - unknown, • प्रभावित। अभिभूतिः, अभिभूइ, स्त्री० right, अधिकार, प्रभाव। पराभव, supervision, overcome, तिरस्कार, अनादर। प्रभुत्व, आधिपत्य। humiliation, soveringty. अभिभ्रमणम, अभिभमणं, नपुं० चक्कर काटना, चलना, घूमना। परिहिंडन। rounding, going. अभिमत, अभिमउ, वि० अभिप्राय, सम्मत।स्वीकार। sfoga aifea i purpose, intention, wish, opinion, इष्ट, उपयोगी। वाञ्छनीय। meaning,esteemed,रुचिकर, प्रिय। मन के योग्य, loved, मनोवाञ्छित, अभिलषित। dished for approved. अभिमतिः, अभिमइ, स्त्री० सम्मति, wish, स्वीकृति। For Private and Personal Use Only Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 156 www.kobatirth.org शिरोधार्य । इष्ट, प्रिय approved, loveness. अभिमन्त्रणम्, अहिमंतणं, नपुं० निमंत्रण, आहूत, बुलाना । मन्त्र करके बुलाना । आह्वानन। संस्कार युक्त करना। उस रूप करना । invitation, to purify water etc. by muttering some. अभिमनस्, अहिमण, वि० उत्कण्ठित, आतुर, इच्छुक । प्रतीक्षक । longing. अभिमन्यु, अभिमंउ/अहिमण्णु, पुं० अर्जुन पुत्र । name of Arjuna's son. अभिमरः, अहिमरो, पुं० युद्ध, विश्वासघात । • प्रतिघात, हानि, क्षय । battle, fault, injured. अभिमर्दः, अहिमद्दो, पुं० युद्ध, कलह, भिड़ंत । battle, quarrel, strife, liquor, rubbing, crushing, • मद्य। मर्दन, गलन, उच्छेद । अहिमर्दनम्, अहिमद्दणं, नपुं० उच्छेद, नाश। crushe • कलह, संघर्ष । आपसी उठा-पटक । quarrel, • युद्ध, भिड़ंत । battle. अभिमर्षणम्, अहिमस्सणं, नपुं० घिसना, मांजना । साफ करना। मसलना । मर्दन करना। rubbing, puring. अभिमातिः, अहिमाइ, पुं० शत्रु, प्रतिपक्षी | enemy. अभिमादः, अहिमाउ, पुं० मद्य, नशा । मोह, आसक्ति । मदहोशी । spirituous liquor, attachment. अभिमानः, अहिमाणो, पुं० अहंकार, pride, ममकार, दर्प, घमंड । • प्रार्थना, हिंसा | praise, violence, self conciet, • प्रणय, प्रीति, प्रेम | love, • माण-कसाय - जणिअ- अहंकरो । अभिमानिन् अहिमाणि, वि० घमंडी, अहंकारी । हिंसक, घातक । proud, conceited, killer, quarrel. अभिमानिनी, अहिमाणिणी, स्त्री० a beautiful woman, एक नायिका जो अपने रूप सौन्दर्य प्रणय युक्त बनी रहती है या जो सदैव सौन्दर्य अभिभूत मानी होती है। a actress. अभिमाय, अहिमाय, वि० कार्य के निर्णय करने में संस्कृत - प्राकृत - हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश असमर्थ । In toxication unactive of work. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir अभिमुख, अहिमुह, वि० सम्मुख, सामने। • अनुकूल । अग्रणी । समीपस्थ । facting, turned towards nearest. अभिमुख्य, अहिमुक्क, वि० प्रमुख, chief, विशेष, योग्य । प्रधान । सक्षम। • नायक leader. अभिमृष्ट, अहिमिट्ठ, वि० सम्बद्ध, जुड़ा हुआ। परस्पर में मिला हुआ। connected. अभियन्त्रम्, अहिजंतं, नपुं० योग, सम्बन्ध । मेल । connection, yoke. अभियाचनम्, अहिजाअणं, नपुं० निवेदन, प्रार्थना । वाञ्छा । praise, • चाह । इच्छा, अनुरोध, आमंत्रण, निमंत्रण | invitation. Asking for, request anentreaty. Solicitation. अभियातिः, अहिजाइ, पुं० शत्रु, प्रतिपक्षी। enemy. अभियानम्, अहिजाणं, नपुं० प्रस्थान, गमन, प्रयाण । आरोहण । going, approach, war attack, उन्नत स्थान की ओर गमन । going of greatest place. अभियुक्त, अहिजुत्त, वि० प्रत्यर्थी, प्रतिवादी, प्रतिपक्षी । • परिवारित, opposite side in a discussion, परिवेष्टित, आच्छादित । दक्षा, कुशल। निपुण । विज्ञ, प्रज्ञावंत । covered, clever, knowledgeful. अभियुज्, अहिजुज, अक० दोष होना, विरह होना । वियोग होना । बाधा होना। अभियुज्यते दूषणं जायते । to fault, separating, 'disunioning. अभियोक्त, अहिजोत्तु, पुं० अभियोगकर्त्ता । प्रहारक । घातक । आक्रमणकारी। आरोपक। वादी। अपनी 1 समस्या रखने वाला | attacker, plaintiff, फरियादी मुद्दई । अभियोगः, अहिजोगो, पुं० प्रार्थना, याचना । • • उद्योग, प्रयत्न । praise, endeavour. आरोप, प्रत्यारोप | दोषारोपण | objecting, rubbing, • मुकद्दमा, नालिथ । चढ़ाई, घात । attack. अभियोगिन्, अहिजोगि, वि० आरोपी, आक्रमणकारी । प्रार्थी । attacker. • For Private and Personal Use Only Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 157 अभिरक्षणम्, अहिरक्खणं, नपुं० पूर्ण संरक्षण। सभी तरह से सुरक्षा। ful protecting, ful guarding. अभिरक्षा, अहिरक्खा, स्त्री० सुरक्षा घेरा। सतर्कता। सावधानी। protect, care, look after. अभिरतिः, अहिरइ, स्त्री० अनुराग, प्रीति। deep ___attachment, love, संतोष, हर्ष, आनंद। अभिरुचि। happiness,delight in. अभिराम, अहिराम, वि० मनोज्ञ, यथेष्ट । मनोरम, प्रीति युक्त। beautiful, loveness, सुन्दर। लावण्य सहित। हर्ष भाव वाला। आनंदभाव युक्त | happiness, • समन्ताद् रामाऽभिरामा। delighted in fond of, • राम सहित। अभिरामः, अहिरामो, पुं० एक जडी-बटी। एक औषधी। सुन्दर, मनोरम, a meditation, charming. अभिरुचिः, अहिरुई, स्त्री० स्पृहा, चाह, वाञ्छा। कामना। delight in, प्रवृत्ति। आस्वाद। सुरुचि। sweetest, liked. अभिरूढ, अहिरूढ. वि० अर्थभेदक. अर्थ भेद करने arct I aim exalted. अभिरूढ, अहिरूढो, पुं० a word conventionalised into one meaning, समाभिरूढनय, जो पर्यायवाची शब्द होते हुए भी अर्थ में भेद करते हैं। इन्द्रन क्रिया से इन्द्र। शक्रन क्रिया से शक्र । दिन को व्यक्त करने वाला दिनकर। तप/गर्मी को देने वाला तपन। अभिरूपः, अहिरूवो, पुं० कामदेव, पंडित। प्रज्ञ। शिव, विष्णु। cupid, learned, Siva, Visnu. अभिरूप, अहिरूव, वि० मनोहर, सुन्दर, लावण्य युक्त। beautiful, pleasant. हितकर, आनंद युक्त। अनुरूप। योग्य । suitable. अभिलङ्घनम्, अहिलंधणं, नपुं० कूदना, छलांग लगाना। उछलना। jumping. अभिलभ, अहिलह, सक० इच्छा करना, चाहना। कामना करना। प्राप्त करना। ग्रहण करना,लेना, स्वीकार करना। to wish, to delight, to take. अभिलष, अहिलस, सक० चाहना, स्वीकार करना। इच्छा करना । to desire, to wish to will. अभिलषित, अहिलसिअ, वि० इष्ट, प्रिय। मनोज्ञ । मनोहर। suitable, loved, beautiful, इच्छित, वाञ्छित, चाहा गया। उत्कण्ठित, प्राप्त करने योग्य। liked, taken away. अभिलापः, अहिलावो, पुं० कथन, प्रतिपादन। प्रस्तुत, घोषणा। वर्णन, विवेचन। मन के संकल्प की प्रस्तुति। thought, expressing, explaining giving, giving of mind caused. आभलावः, अहिलावो, पुं० काटना, निकालना। ___cutting. अभिलाषः, अहिलास, वि० अनुराग, प्रीति। love, desire, उत्कण्ठा, मान, सम्मान, वाञ्छा। मनोरम, सुन्दर । श्रेष्ठ। उत्तम। great, best, respect, wish. आभलाषक,अहिलासग,वि० इच्छुकाdelightin. अभिलाषवती, अहिलासवई, वि० उत्कण्ठित होने वाली, इच्छा करने वाली। आकांक्षाशीला। मनोगत कामना वाली। delight in, liked in mindful. अभिलाषिन्, अहिलासि, वि० इच्छुक, आशावान्। delight ful. अभिलाषणीय, अहिलासणिज्ज, वि० स्पृहनीय, आकांक्षा युक्त। to be liked. अभिलाषा, अहिलासा, स्त्री० इच्छा, कामना, वाञ्छा, चाह। आशा, आकांक्षा। liked, wish. अभिलिख्, अहिलिह, सक० लिखना, विवेचन करना। प्रस्तुत करना। write,explaining, उल्लेख करना। अंकित करना, खुदवाना। giving. अभिलिखित, अहिलिहिअ, वि० उत्कीर्णित, अंकित। विवेचित। प्रतिपादित। painted, writed, scratched. अभिलीन, अहिलीण, वि. आसक्त. संलग्न। लपेटा गया। sticking, adhering, disappeared. For Private and Personal Use Only Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 158 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अभिललित, अहिलुलिअ, वि० काटा गया/पीड़ित, दुःखित। crush, pained. अभिवदनम्, अहिवयणं, नपुं० मुखाग्रशील, सम्मुख। in front. अभिवर्धय, अहिवद्ध, अक० बढ़ता, आगे होना, अग्रसर होना। to growth, to be in. अभिवर्द्धित, अहिवडिउ, वि० अधिक बढ़ता हुआ, वृद्धिगत। अग्रसर होता हुआ। प्रमाणित । समीक्षित। growthed, increased. additon successed. अभिवर्द्धितमासः, अहिवड्डिउमासो, पुं० एक Amintoralary month प्रमाणकाल, इक्कीस दिन रात और एक दिन के एक सौ चौबीस भागों में से एक सौ इककीस भागla parman kala. प्रमाण काल। (11) अभिवर्द्धित-संवत्सरः, अहिवडिउ-संवच्छरो, पुं० वृद्धिगत वर्ष। तेरह चन्द्रमास प्रमाण। विशेष अध्ययन के लिए देख-सूर्य प्रज्ञप्ति। increased year countrys in an island. अभिवन्द, अहिवंद, सक० नमन करना, प्रणाम करना, झुकना। to bow, to salute, to bent, to reverence. अभिवन्दनम्, अहिवंदणं, नपुं० नमन, प्रणमना वन्दना, अर्चना, पूजा। saluting, homaging, adoration, worship, सत्कार,समादर । to pay homage. अभिवन्द्य, अहिवंद, वि० पूजनीय, समादरणीय। उचित । to be respected, to be worshiped. अभिवह्निः, अहिवण्हि, नपुं० यज्ञाग्नि, होमाग्नि। अभिबह्नि मृतप्रदक्षिणोऽसि। worship fire, offering, of oblation into fire. अभिवर्द्धमान, अहिवड्डमाण, वि० अग्रसर, वृद्धिगत। अति गतिशील। अग्रगामी। growing, increasing. अभिवाञ्छ, अहिवंछ, सक० चाहना, कामना करना, इच्छा करना। to wish, to desire, इष्टसिद्धिमभिवाञ्छते। to wish, to desire. अभिवाञ्छित, अहिवंछिउ, वि० इच्छित, चाहा गया, अभिलषित। wished, desired. अभिवादः, अभिवाउ, पुं० वार्तालाप, कथोपकथन, परस्पर में कहना। वार्ता का समुचित आदान-प्रदान। discussion with the help of pramanas, controversy, . अप्रियवचन, • प्रतिकूल वचन। • यथार्थ से रहित अभिव्यक्ति। अप्रिय वाक्य। विषाद। abuse, मिच्छावयणं च अहिवाउत्ति। bow, • प्रणाम, नमन, नमस्कार । अभिवादन, वन्दन। salutation. अभिवादक, अहिवाअग, वि० • प्रतिपादक, कथोपकथन वाला। thinker, another thinking, • प्रणाम करने वाला। नमन करने वाला। bowing, saluting. अभिवादिन, अहिवाइ/अभिवाइ,वि० वन्दनका प्रणम्य कर्ता। salutation, • प्रतिपक्षी, प्रतिवादी। opponent. अभिवाद्य, अभिवज्ज, वि० प्रणम्ययोग्य। नमन करने योग्य। deserving education. अभिवाह, अभिवहिर, वि. अतिदर वाला। बाहरी। living of a distance. अभिविद्, अभिविउ, सक० प्रकट करना, कहना, व्यक्त करना। to take. अभिविदित, अभिविइअ, वि० अभिव्यक्त, कथित, प्रतिपादित। shown, explained, thoughted, • जाना गया, समझा गया। clear, knowed, faafaa I suggested. अभिविधि, अभिविहि, स्त्री० प्रतिपत्ति, व्याप्ति, मर्यादा। सीमा प्रारंभ, संबोधि। pervasion, limitation, • पूर्ण, प्रतिपादन। ful thought. अभिविनीत, अभिविणीउ, वि० शिक्षित, • अति विनम्र। educated, learned. अभिविश्रम्य, अहिविस्सम्म, वि० संतोषजनक, निष्ठावान । प्रशंसनीय, विश्वसनीय। प्रमाणयुक्त। happiness, one underging some austerity, having faith, principled. अभिविश्रुत, अहिविस्सुअ, वि० पूर्ण ful, प्रसिद्ध, For Private and Personal Use Only Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 159 अति विख्यात। व्यापक। ० fame, renowned. अभिवीक्ष, अहिविक्ख, सक० देखना, अवलोकन करना। • समीक्षा करना, समालोचना करना। to see, to shown, criticism, close, inspection. अभिवृत्तिः,अभिवित्ति, स्त्री० प्रतिपत्ति कथन । सम्यक् आजीविका, यथोचित, चर्या । पूर्ण क्रिया। यथार्थ आचरण| obtainment thought, good conduct. अभिवृद्ध, अहिवुड, वि० बुढ़ापे युक्त, जर जरित, जीर्ण। oldest. अभिवृद्धि, अहिवुड्डि, स्त्री० अतिशय वृद्धि, अधिक विस्तार। विशेष गति, प्रगति। increase, growth. अभिव्यक्त, अहिवित्त, वि० प्रकाशित, प्रत्यक्षा, कथित । विवेक्षित। shown, clear, manifest, suggested. अभिव्यक्तम, अहिवित्तं, नपुं० प्रकाशन, कथन, विवेचन। सम्पादन, समीक्षा। showing, thinking, explaining. अभिव्यक्ति, अभिवित्ति, स्त्री० विवेचन, प्रतिपादन, कथन। • स्पष्टीकरण |explaining,• प्रकाश करना.प्रकट करना। निरूपण करना|manifest. अभिव्यञ्जनम्, अभिविंजणं, नपुं० प्रकाशन, विवेचन, निरूपण। व्यक्त। प्रकट। suggestion, showning. अभिव्यादानम, अभिवयादाणं/अहिविआआणं, नपुं० शब्द पुनरावृत्ति। वीप्सा। बार बार कहना। repetition, successive, order. अभिव्याकप, अहिवावउ, वि० प्रसार युक्त, फैला हुआ। प्रसारित। विकसित। प्रकाशित । अभिव्यक्त किया गया। अधिक विस्तृत दिखलाया गया। extensive, spread out, detailed. अभिव्याप्तिः, अभिवित्ति, स्त्री० पूर्ण मिलना,जोड़ना, संयोग करना। ful meeting, yoking, detailing, • व्यापक बनाना, सर्वत्र फैलाना। अभिव्यावहरणम्, अहिवावहरणं,नपुं० ध्वनित करना, बोलना, कथन करना। sounding, thinking, उच्चारण करना। वर्णन करना। अभिव्याहारः, अहिवाहारो, पुं०सम्यक विवेचन करना, प्रतिपादन करना। व्यवहार करना। great thinking. अभिशंसक, अहिसंसग, वि० अप्रशंसक, कलंक लगाने वाला। अपमान जनकunpraising, untelling, unrespectful. अभिशंसनम्, अहिसंसणं, नपुं० कलंक, दोष । आक्षेप। insult, reviling, objection, despise. अभिशङ्का, अहिसंका, स्त्री० विशेष शंका, आशंका, चिंता, भय।संदेह । dread, anxiety, fear, peril, distrust. अभिशपनम्, अहिसपणं, नपुं० दोष, कलंक, आरोप। शाप। लाञ्छन। मिथ्यावाद। अधिक निरादर। अपमान। reviling, fault, anxiety. अभिशब्दः, अहिसद्दो, पुं० उद्घोष, कथन, प्रतिपादन, विवेचन। proclaiming, saying, शब्दपुनरावृत्ति, वीप्सा। अभिव्यक्ति। repitation. अभिशब्दित, अहिसद्दिउ, वि० प्रकाशित, कथित, विवेचित। प्रमाणित ज्ञापित । manifested, sayed, suggested. अभिशस्त, अहिसत्थ, वि० दुःखित, पीड़ित, बाधित। अपमानित। अशुभी। पापी। घृणित, निंदित। pained, insulted, accusated, sinful. अभिशस्ति, अहिसत्थि, स्त्री० मिथ्या दोषारोपण। कलंक, अनिष्ट । हानि। अहित। दुर्भाग्य। संकट। fault, blame, insult, accusation. Acurse. misfortune, evil calamity, censure, Asking, begging. अभिशापः, अहिसावो, पुं० मिथ्यावाद, झूठा प्रलाप। आरोप।लाञ्छन। दोषारोपण। blame,curse, false and serious charge. अभिशापनम्, अहिसावणं, नपुं० अभिशाप, मिथ्यावाद, दोषारोपण, दुःखित भाव। लाञ्छन। आरोप। blame, curse,painfulnature, accusation. अभिशीत, अहिसीउ, वि० शीतल, ठंडा। सर्दी। अधिक, कंपकंपी। cold.as wind, chilly. For Private and Personal Use Only Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 160 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अभिशोचनम्, अहिसोचणं, नपुं० अधिक शोक, दुःख, अभिषेचन-विधिः, अहिसेयणविहि, स्त्री० प्रक्षालन intensegrief. पीड़ा। बाधा। व्याधि। तीव्र पद्धति। अभिषेक विधि। wathing act. कष्ट। pain, fault. अभिषेणनम्, अभिसेणणं, नपुं० कूच करना, युद्ध के अभिश्रवणम, अहिसवणं, नपुं० उच्चारण। प्रतिपादन। लिए प्रस्थान करना, सेना ले जाना, शत्रु पर शब्द गूंज। प्रतिगूंज । word sound. चढ़ाई करना। to attack with an army, अभिषङ्गः, अहिसंगो. पं० आलिंगन, चुम्बन, हार, to attacked in enemys. पराजय। संयोग, सम्पर्क। वैराग्य, वियोग। अभिष्टवः, अहिटुवो, पुं० प्रार्थना, अर्चना। भक्ति अभिशाप, आरोप, दोषारोपण। complete प्रशंसा, स्तुति, गुणानुवाद। praise, contact, embrace, defeat, contact, propitiate, pointing out merits. affliction, humiliation, blame, अभिष्यः, अहिस्सो.पं० टकपना,स्त्राव होना। अतिरेक, curse. आधिक्य। नेत्ररोग। falling, excess of अभिषञ्जनम्, अहिसंजणं, नपुं० संयोग, सम्पर्क। surplus, eye disease. आलिंगन, चुम्बन। आसक्ति। complete अभिष्टुत, अहिउ, वि० प्रशंसित। praised. contact, embrace. अभिषवः, अहिसवो, पुं० यज्ञ, यज्ञस्थल। मद्य अभिष्यंदः, अहिस्संदो, पुं० जल स्राव। water fall, खींचना। सोमरसपान। बलिदेना। सौवीरक, जल प्रवाह, झरना, टकपना, रिसना। कांजी। मांस, पर्णकी। sacrificeplace, to अभिष्वङ्गः, अहिस्संगो, पुं० राग, आसक्ति, लोभ । आकांक्षा। स्नेह, अनुरोग। प्रिय भाव कर्म। extract juice of soma, • द्रव्य पदार्थ, love, attachment, wish, embrace गरिष्ठ द्रव्य। drinking water, द्रवों वृष्यो having. वाऽभिषवः। (स०सि० 7/35) • अभिष्वष्कणम्, अहिस्सकणं,नपुं० काल बढ़ाना, आगे सुरा-सौवीरक-मांस प्रकार-पर्णकयादि| to in करना। वसति के विवक्षित विध्वंसादि काल a sacrifice,bath, • अभिषेक, स्नान। को बढ़ाना। growing of time. अभिषवणम्, अहिसवणं, नपुं० अभिषेक, स्नान। अभिसंश्रयः, अहिंससओ, पुं० शरण, आधार, आश्रय। बलि।सोम लता का कूटना । bath,offering, protecting, connected, shelter, browing. support, stay. अभिषिक्त, अहिसित्त, वि० अभिषेक किया गया। । अभिसंतापः, अहिंसतावो, पुं० युद्ध| battle, संघर्ष, स्नान युक्त। नहाया हुआ। be sprinkled, दुःख, पीड़ा। अधिक बाधा। pain, mental enthroned, • पद पर प्रतिष्ठित किया गया। agony. enthroned. अभिसन्देहः, अहिसंदेहो, पुं० विनिमय, विनियोग। अभिषिञ्च, अहिसिच, सक० अभिषेक कराना, स्नान अधिक संशय। taking turn the place कराना, जलधारा छोड़ना। wathing, • जलाभिषेक भगवान् का होता है। being अभिसन्धः, अहिसंधो, पुं० ठग, बंधक, निदक। water wath of god. reviler, deceiver. अभिषेकः, अहिसेगो, पुं० अभिसिंचन, जलाभिषेक।। अभिसन्धा, अभिसंधा, स्त्री. उद्घोषणा, प्रतिज्ञा। स्नान। संयमित, संस्कारित । ऊपर से जल द्वारा कथन, भाषण। विवेचना, दिखलाना। frien I wathing, wather be sprinkle, proclaiming, promise, take, constructed. speech, descrimination seeing. अभिषेचनम, अहिसेचणं,नपुं० मंत्र स्नान। प्रक्षालन। अभिसन्धानम्, अहिसंहाणं, नपुं० प्रतिज्ञा, घोषणा, wath with mantra, water wathing, जलाभिसिंचन। Of. For Private and Personal Use Only Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 161 कथन। promise, proclaiming think, प्रयोजन, उद्देश्य। लक्ष्य। वंचना। अनुराग। love, aim, reviling. अभिसन्धिः , अहिसंधि, स्त्री० प्रतिज्ञा, promise, अनुबंध। उद्देश्य, लक्ष्य। अभिप्रेत, सम्मति। प्रस्ताव। प्रवचन। teaching, भाषण, कथन, विवेचन। descriminate, speech, speaking. अभिसन्धित, अहिसंधिअ, वि० ठगीभाव युक्त। वञ्चकता। प्रतिज्ञाबद्ध, अनुबंध सहित । promiseful, cheatful, attachment binding. अभिसमवायः, अहिसमवाओ, पुं० संयोग, एकता, मेल। सम्बद्ध। जोड़। सन्धि। yoking, connection, agreement. अभिसम्पतिः, अहिसंपति, स्त्री० परिवर्तन, बदलना, प्रभावित होना। turning, influencing. अभिसम्पातः, अहिसंपाउ, पुं० समागम, संयोग, सम्बन्ध। relation, संघर्ष, युद्ध। टूटना, भिड़ना। battle, falling. अभिसम्बन्धः, अहिसंबंधो, पुं० समागम, संयोग, समवाय, मेल। yoking, attachment, _binding, • संयोजन, संघर्ष। मैथुन भाव। अभिसरणम्, अहिसरणं, नपुं० रचना, निर्माण, सूजन। ____making, amorous visit. अभिसर्गः, अहिसग्गो, पुं० उपहार, भेंट, दान। gift, giving up. अभिसम्मुखः, अहिसंमुहो, पुं० सामने, प्रत्यक्ष। सम्मुख। समीप। अभिसर्जनम्, अहिसज्जणं, नपुं० उपगमन, सम्मिलन। दान। बध। आदान-प्रदान। going, giving up, प्रदान। भेंट। मेल। सम्पर्क, संयोग। gift, yoking. अभिसारः, अहिसारो, पुं० युद्ध, सेना, battle, power, बल। साधन । कामेच्छा।desire,• नायक-नायिका के मिलन स्थान का संकेत। संकेत स्थल। नियत स्थानmeeted place of here heron. • अनुचर, सहभागी, अनुगामी। follower, servant. अभिसारिका, अहिसारिगा, स्त्री० नायिका। female messengs मिलनेच्छुक नायिका। heroine, Nayaka. अभिसारिन्, अहिसारि, वि० गतिशील, गमनानुसारी। प्रयाण युक्त। उद्यत, तत्पर। goness, departureness, beginning. अभिसिञ्च, अहिसिंच,सक० छोड़ना, डालना। समर्पण करना। give, return, handover. अभिस, अहिसर, सक० अभिसरण करना। going, गमन करना, जाना। गतिशील बनना, अनुसरण करना। beginning. अभिसृत, अहिसिअ, वि० सेवित, पालित, संरक्षित। अनुसरित। served, reared, brought up. अनिसृष्टः, अहिसिट्ठो, पुं० प्रदान, संप्रदान । दिया गया, छोड़ा गया। giving, given. अभिस्नेहः, अहिस्सणेहो, पुं० प्रेम, आसक्ति । अनुराग। इच्छा। love, attachment, wish. अभिस्फुरित, अहिप्फुरिअ, वि० विकसित, प्रफुल्लित। आनंदित, हर्षित। expanded, flowered, happiness. अभिहत, अहिहअ, वि० व्याकुलित, दुःखित, पीड़ित। शोक सहित। विनष्ट घायल। आहत। प्रहंत। striken, pained, afflicted, killed, full of hindrances. अभिहतिः, अहिहइ, स्त्री० घात, चोट, प्रहार। मारना, पीटना। घायल करना। kill, strike, beat, wound. अभिहरणम्, अहिहरणं, नपुं० लाना, अपहरण करना, छीनना। लेकर आना। उठाना। bringing, geating. अभिहवः, अहिहवो, पुं० प्रार्थना, आमंत्रण, निमंत्रण। आह्वानन। praise, invitation, calling invocation. अभिहारः, अहिहारो, पुं० चुराना, लूट, छीनना, अपहरण करना। चोरी कवच धारण करना। geating, carrying away robbing, stealing, beating, cheafing, • आक्रमण, प्रहार। घात। हनन । attack. assault. taking up arms. ting. For Private and Personal Use Only Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 162 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अभिहासः, अहिहासो, पुं० अट्टहास, परिहास, हंसी। अभीप्सिन्, अहिस्स, वि० इच्छुक, वाञ्छित। आमोद-प्रमोद। laugh, happy. vest. 31f76119 I wisher, desireful. joke wirth. अभीरः, अहीरो, पुं० अहीर गोपाल, गड़रिया। गूजर। अभिहित, अहिहिउ, वि० कहा हुआ, सम्बोधित, a caste, this adapted husbandry as कथित, भाषित, said, addressed, • their profession. सूचित, ज्ञापित, प्रबोधित।put, expressed, अभीरु, अभीरु, वि० साहसी, निडर। निर्भय। बली। • उद्घोषित। pileti 74477 | powerful, fearless. अभिह, अभिहर, सक० अपहरण करना, उठाना, ले अभीशापः, अहीसावो, पुं० दोषारोपण, लाञ्छन, जाना। to take, to desire. कोसना । faultful,• शाप देना। निंदा करना, अभिहत, अहिहिउ, वि० मिलाया गया, दोष युक्त। आक्रोश। __ अभिघट दोष। अयोग्य। mixed, fault ful, अभीशुः, अभीसु, पुं० लगाम, बागडोर। • किरण, आहार, fault of eat. रश्मि, ज्योत्स्नाla ray of light, चाह, इच्छा, अभी, अही, वि. निर्भय, निडर।शक्ति युक्त।साहसी। wish. _fearless, powerful. अभीषङ्गः, अहीसंगो, पुं० शाप, क्रोध, ईर्ष्या। आक्रोश। अभीकः, अहीओ, पुं० नायक, स्वामी। hero. कोप। लाञ्छन। curse, anger, sing. अभीक, अहीअ, वि० अभिलाषी, इच्छुक, कामुक, अभीषुमान, अभीषुमाण,वि० कामुक, आसक्तिजन्य। क्रूर, wished, crruled, lover, . इच्छुक । वासना। शील। desiring, loving विलासी। आतुर। a lover, lautful. अभीक्ष्णम्, अहिक्खणं, अव्य० नित्य, सदैव। प्रतिदिन। अभीषुमानः, अभीसुमाणो, पुं० दिनकर, सूर्य, तैजस्। बार बार। निरंतर। every moment, sun. repeatedly, at once. अभीष्ट, अभिट्ठ/अहिट्ठ, वि० इष्ट, agreeable, . अभीक्ष्ण-ज्ञानोपयोगः, अहिक्खण-णाणुवजोगो, पुं० वांछित, इच्छित, चाहा गया। wished for, स्वकीय जानने रूप उपयोग। utilities of cherished, • सारभूत, योग्य। प्रिय। real knowing, • जीवादि तत्त्वों के स्वरूप को ful, best, loved, most excellent, जानना एवं सम्यग्ज्ञान में सदैव रहना predominant, • मंगलमय। प्रमाणित । अभीक्ष्णज्ञानोपयोग है। • अभिक्खणं णाम अभीष्टः, अहिट्ठो, पुं० प्रिय, इष्ट। पति। real, बहुबारमिदिं तस्स णाणोवजोगो ति भावसुदं husband. दव्वसुदं वा अवेक्खदे। (धव० 8/91). अभीष्टदायक, अहिट्ठदायग, वि० auspicious, प्रतिक्षणं ज्ञानं द्वादशाङ्गं प्रवचनं सूत्रज्ञानं आतानो मंगलकारक, वरदायक। इष्ट, welfareful, व्यापार। • ज्ञानभावनायां नित्ययुक्तता brideful, देने वाला। ज्ञानोपयोगः (जैन० ल० 116) every day अभीष्टपुष्टिः, अहिट्ठपुट्ठि, स्त्री० मंगल की पुष्टि। इष्ट की प्रसिद्धि। वाञ्छितसिद्धि benediction, knowledge of utilities. salvation of wished. अभीत, अभीउ, वि० साहसी, बली, शक्तिशाली, अभीष्ट-सिद्धिः, अहिट्ठसिद्धि, स्त्री० वाञ्छित सिद्धि, दृढ़संकल्पी। निडर, निर्भय। powerful, इच्छित वस्तु की प्राप्ति। योग्यसिद्धि। fearless. अभीप्सव, अभिस्सव, वि० इच्छुक, वाञ्छाशील। अनुपमसिद्धि। wished salvation, accomplishment of desirable कामनाजन्य। wisher. things. अभीप्सित, अहिस्सउ, वि० इष्ट,चाहा गया।वाञ्छित। अभीष्टा, अहिट्ठा, स्त्री० योग्या, प्रवीणा, निपुणा। A अभिलषित । इच्छित । desired, wished. For Private and Personal Use Only Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 163 mistress, belored woman. प्रेमिका, नायिका। capable woman, lover woman, heroine. अभुग्न, अभुग्ग, वि० नहीं झुका हुआ, सीधा, सरल। एक सा। वक्रता रहित । not lent, not bended, crooked, sincere, simple, straight forward. अभुज, अभुज, वि० बाहुविहीन, अपंग। खञ्ज। a ___lame,crippled. अभूत, अभूअ, वि० न हुआ, जो सत्य नहीं। falsehood, un truth, • अविद्यमान, मिथ्या, झूठा, अलीक।not stay, un truth, unpleasant, without power, • सत्ताविहीन। अभूतपूर्व, अभूअ-पुव्व, वि० जो पहले न हुआ हो। unpreceedented. अभूतार्थम्, अभूयत्थं, नपुं० असत्यार्थ, जिसका विषय विद्यमान न हो। untruthful, being no present of subject, • अद्भुत रूप, wonderful nature. अभूतार्थत्व, अभूयत्थत्त, वि० असत्यार्थ भाव युक्त। untruthness. अभूतिः, अभूइ, स्त्री० अविद्यमानता, असत्य। वित हीन, धन रहित। सत्ता का अभाव। un presentness, un truth, unwealth, unpower. अभूमिः, अभूमि, स्त्री० अनुपयुक्त स्थान,ऊसर भूमि। बंजर भू भाग|not the proper place for, not object for barren land. अभूषणम्, अभूसणं, नपुं० अनालंकरण, शोभा रहित। विरूप, कुरुप । ornamentless, inform. अभेद, अभे/अभेउ, वि० अविभक्त, एकता, भेद रहित। समरूप, सामान्य युक्त, भिन्नतारहित। absence, of distinction, indentity, uniformity. अभेदः, अभेओ, पुं० द्रव्य और गुण की युगधत, वृत्ति, गुण गुणी का अभेद। अवयव-अवयवी का एक साथ होना। शतपत्र के समान सत्य। cannot be separated from his allies of drava and guna, not breakable. अभेद-कर्म, अभेद-कम्मं, नपं० अभिन्न कर्म। obsence of distinction Karma. अभेद-गुणम्, अभेदगुणं, नपुं० गुण का एक साथ होना। being with of guna, • सामान्य गुण। वृक्ष, वृक्ष है। uniformity guna, as tree in tree. अभेद-तपः, अभेअतवो, पुं० अखंड तप, निरंतर तप। पूर्णतप। heal without any intermediate, concentrated heat. अभेदत्यागः, अभेअचागो, पुं० पूर्णत्याग। सभी तरह के संयोगों को त्यागना। full giving up, living of full yoking. अभेद-धनम्, अभेअ-धणं, नपुं० सम्पूर्ण धन, सभी वस्तु। ful wealth, all things.. अभेदनयः, अभअणयो, पुं० निश्चयनय, द्रव्यार्थिमय, जिसमें गुण-गुणी का समावेश हो| indentify naya, being guna-guni nayas. अभेद-पत्रम, अभेअ-पत्तं, नपुं० समस्त पत्र। पूर्ण पत्र। full leather. अभेद प्राधान्य, अभेअ-पहण्ण, वि. अनंतधर्मात्मक वस्तु का ग्रहण, • सत्-असत् पद का सामान्य ग्रहण। taking of Anantadharmatamaka things. अभेदबन्धः, अभेअ-बंधो, पुं० पूर्व बन्ध। अटूट बंधन। ful bond. अभेद-भुज, अभेद भुज, वि० एक रूपता। अनुकूल-प्रतिकूल पदार्थों में एक रूपता। indentify, indetity of every things. अभेद-भेदात्मक, अभेअ-भेअप्पग, वि० अभिन्न और भग्न उभय की दृष्टि । seeing of indentity an unidentity. अभेदवृत्तिः, अभेअवित्ति, स्त्री० व्यतिरेक न होना। being no difference. अभेदस्वभावः, अभेअसहावो, पुं० एक परिणाम।a change, सामान्य भाव। भेद व्यवहार से रहित परिणाम। indentity nature, withown kind change. अभेदोपचारः, अभेआपयारो, पुं० सत्-असत् पदार्थों के एक साथ ग्रहण करने की शक्ति। For Private and Personal Use Only Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 164 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अनंतधर्मात्मक वस्तु का ग्रहण। taking of अभ्यधात्, अब्भधा, वि० दिखलाना, प्रदर्शित करना। Anantdharmatamaka things. one who showing अभेद्य, अभेज्ज, वि. अविभाज्य, अविभक्त। अभ्यधिक, अब्भघिउ, वि. अत्यधिक, अनुपम, 34fquifti not breakable, one who अतिशय जन्य। विशालतम। superior, cannot be separated from his allies. extraordinary, higher. अभोक्तृत्व, अभोत्तत्त, वि० एक विशेष दृष्टि। जिसमें अभ्यधरित, अब्भहीउ, वि० अवलोकित, प्रलोकित, भोतृत्व नहीं होता। a kind of eye, not to दृश्य। sighted, looked. be enjoyed. अभ्यनुज्ञा, अब्भणुण्णु, स्त्री० अनुमति, आज्ञा । आदेश, अभोग, अभोग, वि० अछूता, जिसका भोग न हुआ Fallonfat i assent, permission. हो। भोग रहित । विस्तृत, विस्तार युक्त। lack __ अभ्यनुयोक्त, अब्भणुजोति, वि० निपुण बनाने वाली, of enjoyment, extensiveness. योग्य करने वाली। being to skilful, अभोज्य, अभुज्ज, वि० अभक्ष्य। भोज्य पदार्थ का being to cleverful. अभाव। भोजन की वस्तुओं का न होना। खाने अभ्यंतरम्, अभिंतरं, नपुं० मध्य, बीच। inner, में न आने वाली। that may not beeaten, middle, घनिष्ट, निकट, अन्तरिकlinterior, whose food may not be eaten. close, near, • आत्म संबंध। connected अभोज्यगृहप्रवेशनम्, अभुज्जगेहपवेसणं, नपुं० of soul, being within, conversant अनुचित भोज्य स्थान में न जाना| going in with. not be eaten place.. जो स्थान या जिस अभ्यंतर-इन्द्रियम्, अब्भिंतर इंदिअं, नपुं० मन। आहार क्रिया में अशुचिता हो वहाँ प्रवेश नहीं mind. having the organs inside. करना। whose food may not beeaten अभ्यंतर-करणम्, अब्जिंतर-करणं, नपुं० आन्तरिक being no enter. कला। आत्मविज्ञान। inner art, science अभ्यक्त, अब्भत्त, वि० लिया हुआ, गृहीत। सोंचा of soul. hoving the organs in side, हुआ। taked, one who has applied internally possessed of the powers oil. of perception. अभ्यंगः, अब्भगो, पुं० तेल मालिश, मर्दन, मसलना। अभ्यंतर-कारणम्, अब्भिंतर-कारणं, नपुं० आत्म चुपड़ना। अंग दबाना। उपटन लेप। applied संबंधी कारण। मन का हेतु । cause of soul, oil, rubbing of body, unguent. cause of mind. अभ्यंग-रागः, अब्भंगरागो, पुं० उपटन, लेप। देहगत अभ्यमनम्, अब्भमणं, नपुं० धात, प्रहार, हानि। kill, श्रृंगार। ointment, rubbing, injury. ornamented of body. अभ्यमित, अब्भमिउ, वि० रोगी, पीड़ित, दुःखी। अभ्यगत, अब्भगअ, वि० समाप्त, नष्ट हुआ। क्षीण pained. हुआ। ended. अभ्यमिन, अब्भिमि, वि० गतिशील, जाने वाला। अभ्यञ्जनन्, अब्भंजणं, नपुं० तेल लगाना, मालिश goneness. करना, मर्दन, मसलना। लेप, उपटन, देह शृंगार। अभ्ययः, अब्भओ, पुं० जाना, पहुँचना। going. rubbing of oil, oil for rubbing on अभ्यर्चनम्, अब्भयच्चणं,नपुं० पूजा, विशेष अर्चना । the body. श्रद्धान, समादर। सम्मान। गुणानुवाद। अभ्यतीत, अब्भईअ, वि० व्यतीत, बीता हुआ। worship, respect, to be request. भूतकाल सम्बंधी, gone, • अतिक्रान्त, अभ्यर्ण, अब्भण्ण, वि० सन्निकट, समीप, पास। परित्यक्त, post over. near. For Private and Personal Use Only Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 165 अभ्यर्णम्, अब्भण्णं, नपुं० सानिध्य, साथ, सामीप्य। सहयोग। proximity, help. नम्, अब्भत्थणं, नपुं० प्रार्थना, अनुरोध। . निवेदन, अनुयन । praise, request. अभ्यर्थना, अब्भत्थणा, स्त्री० प्रार्थना। याचना। मांगना। praise, beging. अभ्यर्थिना, अब्भत्थणा, स्त्री० प्रार्थना, अर्चना। पूजा, भक्ति। praising, • समादर, सम्मान, मांगना, begging. Suit. A reguest on eutreaty. अभ्यर्थिन्, अब्भत्थि, वि० प्रार्थित, पूजित, अर्चित। praised, • याचक, निवेदन, प्रतिवेदक। अनुरोधक। beged, requested, • आमंत्रित करने वाला, invited. अभ्यर्हणा, अब्भहणा, स्त्री० पूजा। प्रार्थना। भक्ति। निवेदन। श्रद्धा। सम्मान, समादर। praise, homage, adoration, request. अभ्यवकर्षणम्, अब्भवकस्सणं, नपुं० अभिगमन, अनुगमन, अनुसरण। going, to follow, to goafter, • निस्सरण, निकलना। imitate. अभ्यवकाशः, अब्भवगासो, पुं० खुला स्थान। विस्तृत भू-भाग। extent place, स्वच्छ स्थान। clean place. अभ्यवस्कंदः, अब्भवक्कंदो, पुं० आक्रमण करना। घात करना, प्रहार करना। आघात । शत्रु के निकट पहुँचना, सामने भिड़ना। परस्पर लड़ना। attacking, killing, to fly towards front line to attack suddenly of enemy. अभ्यवहरणम्, अब्भवहरणं, नपुं० आहार, भोजन। • भुक्ति। अध:पतन, गिराना, फेंकना। नीचे गिराना। food, fallen. अभ्यवहारः, अब्भवहारो, पुं० भोजन करना, असन-पान करना। • भुंजन। खादन।eating. अभ्यवहार्य, अब्भवहारिय/अब्भवहारिज्ज, वि० खाद्य, __ भोज्य, स्वाद्य पेय। खाने योग्य। eatable. अभ्यमनम्, अब्भसणं, नपुं० एक काम को लगातार करना। अनवरत कार्य । क्रमशः अध्ययन, सतत् 3724TH I application, everytime study. अभ्यसूचक, अब्भसूयगं, वि० निंदक, ईर्ष्यालु। दोषारोपकाघातक।censuring,blaming. अभ्यसूया, अब्भसूआ, स्त्री० निंदा, घृणा। • आरोप, विरोध। डाह। ग्लानि। blame, censure, anger, envy, reproach. अध्ययन, पण्न, hearnt, studied. अभ्यसिचि, अब्भसिइ, वि० अभिषिक्त, स्तापित। नहाया हुआ। washed. अभ्यस्त, अब्भत्थ, वि० शिक्षित, अभ्यास युक्त, अध्ययनशील। learned, studiful, कण्ठस्थ। अभ्यासी, पाठी। अध्ययनशील। - reader. अभ्याकर्षः, अब्भाकस्सो, पुं० भिड़ना, संघर्ष करना। ललकारना। सामना करना। attacking. अभ्याकांक्षितम्, अब्भाकंक्खिअं, नपुं० झूठा प्रश्न। अलीकवचन, मिथ्यारोप, truthless question, • निराधार कथन। इच्छा। untruth thought, • आकांक्षा,• अधिकार जमाना। अभ्याख्यानम्, अब्भक्खाणं, नपुं० अलीककथन, असत्यवचन। untruth taking, . मिथ्याभाषण। लाञ्छन। false accusation, • गुण न होते हुए भी गुणों का आरोप करना। असत् आरोपण। अनिष्ट व्यापार। अनुचित व्यवसाय। मिच्छा-कलंग-दिण्णं। . गुणवइरित-जणे वि गुण-संदंसणं। A false charge, calummy detruction अभ्यागत, अव्भागअ, वि० निकट आया हुआ। समागत । समीपस्थ। arrned come near, a visitor, guest. अभ्यागतः, अब्भागओ, पुं० अतिथि। आगत पुरुष। guest, visitor man. अभ्यागम, अब्भागम, वि० निकट आया हुआ, समीप आया हुआ। neared. coming near, arrival avisit. अभ्यागमः, अब्भागमो, पुं० युद्ध, संग्राम, विद्वेष, कलह। अनुगमन, प्रमाण। fault, battle. अभ्यागमनम्, अब्भागमणं, नपुं० आना, उपस्थित होना। सम्मुख आना। coming, near For Private and Personal Use Only Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 166 www.kobatirth.org • coming, समीप । युद्ध, संग्राम । कलह । घात । संघर्ष । अभ्युत्थान । battle, fault kill. अभ्यागरिकः, अब्भागारिओ, पुं० यत्नशील, रक्षाशील । उद्यमी । deligent, deligent to support family. अभ्याघातः, अब्भाघाओ / अब्भाघाउ, पुं० मारन, हनन । नाश । क्षति । हानि। sudden attack, • दंगा, संघर्ष । आपसी मारपीट, जूझना, टूटना। striking, beating. अभ्याङ्गनम्, अब्भंगणं, नपुं० मर्दन, मालिश, उपटन, लेप | rubbing, requiring, anointing. अभ्याङ्गणकारिणी, अब्भंगण - कारिणी, वि० तैल मालिश करने वाली । मर्दनिका । one who applies the oil woman. अभ्याधानः, अब्भाहाणो, पुं० दंड, सजा । punishment. अभ्याधानम्, अब्भाहाणं, नपुं० प्रक्षेपण, रखना, डालना । throwing forward, deposited. अभ्यादानम्, अब्भादाणं / अब्भादिण्णं, नपुं० सामने होकर ग्रहण करना । स्वीकार करना। taking in front, • सम्मुख उपस्थित होकर ग्रहण करना । first begining cowmence ment अभ्यान्त, अब्भंत, वि० रोगी व्याधि जनित, पीड़ित दुःखी । रुग्ण । आक्रान्त । suffering from disease, pained, deseased. अभ्यापातः, अब्भापाउ, पुं० आपत्ति, विपत्ति, दुःख । दुर्भाग्य । संकट | misfortune, distress, occurrence. अभ्यामर्दः, अब्भामद्दो, पुं० युद्ध, संग्राम। battle, • आरोहण, चढ़ना । अनुगमन। following, ऊपर स्थित होना । being standing. अभ्यावदानम्, अब्भावदाणं, नपुं० उपक्रम, प्रारंभ, सूत्रपात । समारम्भ। to go near, approach, begin. अभ्यावृत्तिः, अब्भाउत्ति, स्त्री० अनुचिंतन, स्मरण । repetition, स्मरण। अनुशीलन । अनुप्रेक्षण । पाठ करना, वाचना । इच्छा। studying, Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश reduplication, • पुनरावृत्ति, • धोंकना । कंठस्थ करना । practising. अभ्याश, अब्भास, वि० व्याप्त, समीपस्थ, सन्निकटस्थ | omni presented, nearest, • प्राप्त हुआ, • समागत। geted. अभ्याशः, अब्भासो/अब्भासु, पुं० आवृत्ति । धोंकना, कंठस्थ करना । repetition. अभ्यास, अब्भास, वि० कार्य को पुनः पुनः करना । बार-बार प्रपन्न करना। practising. अभ्यासः, अब्भासो, पुं० आवृत्ति, repetition, पाठ स्मरण, अध्ययन | अनुचिंतन, अनुप्रेक्षण । reduplication, • तल्लीनता, तत्परता । गति निरन्तर प्रयत्न । every day work. अभ्यासकर, अब्भासयर, वि० आवृत्ति करने वाला। स्मरण करने वाला । being repetition, निरंतर याद करने वाला। अभ्यास-गत, अब्भासगअ, वि० आवृत्ति युक्त, स्मरणशील । repetitionness, अध्ययन रत। studyful. अभ्यास- गृहम्, अब्भास- गेहं नपुं० विद्यालय, पाठशाला । स्मृतिशाला । अध्ययन कक्ष । school, study room. अभ्यास- तत्पर, अब्भासतप्पर, वि० निरंतर अभ्यासी, सतत पाणी । every studyness, everyday repited. अभ्यास पाठम्, अब्भास- पाढं, नपुं० पाठों का अध्ययन, सूत्र पठन | learning of learn, learing of Sutra, • प्रतिदिन पाठ करना । सूत्र रटना । everyday repetition. अभ्यास पादम्, अब्भास-पाअं, नपुं० पादों का अध्ययन। चरणबद्ध स्मरण । क्रमशः अध्ययन । learning of pada's. अभ्यास- बन्धम्, अब्भासबंधं, नपुं० निरंतर प्रबंध करना, सदैव लिखना । काव्यपाठ करना । continued effort by literature. अभ्यास-योगः, अब्भास-जोगो, पुं० अध्ययन योग। अध्यायों का संयोग करना। पढ़े हुए का एक साथ स्मरण करना । yoking of learn, learn again to again. For Private and Personal Use Only Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 167 अभ्यास-सूत्रम्, अब्भाससुत्तं, नपुं० सूत्र अध्ययन। ___ learning of Sutra's, • सूत्र विवेचन। अभ्यासादनम्, अब्भासायणं, नपुं० शत्रु के सम्मुख होना। सामना करना। आक्रमण करना। being to enemy, attacking. अभ्याहणम्, अब्भाहणणं,नपुं० उपघात, हनन, पीड़न, मारण। ताड़ना,प्रताड़ना। सताना। आरंभ करना। छेदन-भेदन करना। killing, paining, beginning. अभ्याहृत, अब्भाहिअ, वि० लाई गई। आनीत । साधु के निमित्त लाई गई। स्व-पर-ग्रामान् साधु-निमित्तं य आनीयते सोऽभ्याहतः। (जैन० ल०119) bringing near, bringing to wards, conveying. अभ्याहारः, अब्भाहारो, पुं० चोरी, अपहरण, अनुग्रहण। छीन लेना। रोकना, बंधक बनाना। सं आनयन। theft, geting, covering. अभ्युक्षणम्, अब्भुक्खणं, नपुं० छींटना, तर करना। सींचना । springkling. अभ्युचित, अब्भुचिअ, वि० प्रचलित, समुचित, faster I moving, shaken. अभ्युच्चयः, अब्भुच्चओ, पुं० अभ्युदय, विकासाश्रय, कल्याण। rise, fortune. अभ्युज्झित, अब्भुज्झिअ,वि० त्यक्त, परित्यक्त, छोड़ा गया। त्याज्य। to be abandoned, to be removed. अभ्युत्क्रोशनम्, अब्भुक्कोसणं, नपुं० उद्घोषण, उच्च-उच्चारण। चीत्कार, चिंघाड़। proclaiming, proclamed, loudly. अभ्यत्थानम. अभयाणं नपं० आदर से उठकर आगे ले जाना। rising from one's seat out of politeness, • उठतना, सम्मानार्थ आगे 347111 elevation, obtaining high position, • प्रस्थान करना,गमन करना, कच करना । उन्नति, सम्पन्नता। मर्यादा। going, . अभ्युत्थानं गुर्वा दीनां प्रवेश निष्क्रमणयोः (भ० अ० टी० 119) • अब्भुत्थाणं च अस्थि आसणचागो। • आसणाउ उच्चिट्ठणं गुरुणं माया-पियराणं संमाणिज्ज-जणाणं च। अभ्युत्पतनम्, अब्भुप्पडणं, नपुं० गिरना, कूदना, उत्क्रमण, अनुपातन । छलांग लगाना। आगे होना। springing, keeping up against, flying up against. अभ्युदयः, अब्भुदओ/अब्भुदउ, पुं० उद्गम, उदय। इष्टलाभ। मनोकामना। मनोरथ सिद्धि। rise, beginning, • उत्थान, विस्तार, विकास। उपक्रम, उत्सव। आनंद, हर्ष | prosperity, extent, happy, festival, • विसिटुं सुहं च अब्भुदओ। • पूया-अच्वणा - सम्माण - धणं आणा - ईसरं परिजणं कामभोगेच्छा अइसय - रूवाउ संपती सो अब्भुदओ। • कल्याण, हित। सद्धर्म भावना। Good fortune elevation. अभ्युदय-कर्मन्, अब्भुदअ-कम्मं, नपुं० कर्मों का उत्कर्ष । rised of karma's. अभ्युदय-छात्रः, अब्भुदअ-छत्तो, पुं० छात्र विस्तार । extended of student. अभ्युदय-ज्ञानम्, अब्भुदअ-णाणं, नपुं० ज्ञान का विकास, बुद्धि विस्तार। extended of knowledge, extensiveness of knowledge, अभ्यदय-चन्द्रः, अभ्युदअ-चंदो, पुं० चन्द्र का उदय। शशि ज्योत्स्ना । rise of moon. अभ्युदय-जनः, अब्भुदअ-जणो, पुं० जन कल्याण, आत्महित। all king people, beneficial of all man, propitious of soul. अभ्युदय-जम्मन्, अब्भुदय-जम्मो, पुं० जन्म पर हर्ष। जन्मोत्सव। born festival. अभ्युदय-तपः, अब्भुदअ-तवो, पुं० तप की भावना। heated think's. अभ्युदय-दानम्, अब्भुदअ-दाणं, नपुं० दान का उपक्रम। given up approach. अभ्युदय-धनम्, अब्भुदअ-धणं, नपुं० धन का उद्गम। धनागम। धन स्रोत। coming of wealth. अभ्युदय-भाजि, अब्भुदअभाजि, वि० शील का उत्कर्ष । उन्नतिशील। extent of sheel, rised of sheel. अभ्युदस्त, अब्भुदत्थ, वि० समुपस्थित, उठता हुआ। ऊँचा करता हुआ। rised. प. For Private and Personal Use Only Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 168 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश citing अभ्युदारः, अब्भुआरो, पुं० अत्यंत उदार, विचारशील। अभ्युपगमः, अब्भुवगमो, पुं० उपागमन, पास आना। very exalted, thinkful, • प्रबल प्रकर्ष approaching, • स्वीकार, • युक्ति। प्राप्त युक्त, गतिशील। noble extentful, gone होना, मिलना। coming near, accept, ful. getting. . अभ्युदाहरणम्, अब्भुदाहरणं, नपुं० उदाहरण, निदर्शन, अभ्युपगम्य, अब्भुवगम्म, वि० प्राप्त करके। दृष्टान्त । act of relating, reciting undertaking getting. arrivalable. illustration, • विपरीत कथन पर युक्ति __ अभ्युपपत्तिः, अब्भुवपति, स्त्री० अनुग्रह, संगत उदाहरण। illustrate act with other acceptance, निवेदन, कृपा दृष्टि । रक्षा। धैर्य, think. साहस। • निकट जाना। aid, coming to अभ्युदित, अब्भुदिअ, वि० प्रकट हुई, व्यक्त हुई, he rescue. निकली हुई। risen, उदयगत। समागत। अभ्युपलम्भः, अब्भुवलंभो, पुं० आश्रय, आधार। progressed. सहारा। सम्प्रयाण! support, resting अभ्युदितानुकम्प, अब्भुदिआणुकंप, वि० दयाशील, place, going to other place. करुणाधर, अनुकंपावान्। pitiable, अभ्युपलम्भनम्, अब्भुपलंभणं, नपुं० प्रयाण, प्रसीन। compassion ful. गति । सहारा, आश्रय, आधार। departure, अभ्युद, अब्भु, सक० चलना, गति करना, togo,• march, support. स्वीकारना। अंगीकार करना। to accept. अभ्युपायः, अब्भुवाओ, पुं० साधन। अंगीकार, अभ्युद्गमः, अब्भुगमो, पुं० उठना। आदर देना। स्वीकार | taking action, accept, • प्रबंध, निकलना। प्रति वप, प्रतिज्ञा, rising, प्रतिज्ञा, उपचार। continued effort, admission, respecting, crossing, promise, good behaviour, • युक्ति। promise. विधि-विधान। plan, means. अभ्युद्गति, अब्भुग्गइ, स्त्री० उठना, सम्मान देना। अभ्युपायनम्, अब्भुवाअणं, नपुं० भेंट, उपहार। अतिथि सत्कार करना ! rising, respecting. सम्मान। प्रतीक। gift, respect sign, • अभ्युद्धृतिः, अब्भुधिइ, स्त्री० अंगीकार करना, रिश्वत। घूस। A complimertary स्वीकार करना। सम्मान देना| accepting, present. respecting. अभ्युपासनम्, अब्भुवासणं, नपुं० समर्थन। उपहार। अभ्युद्यत, अब्भुज्जअ, वि० तत्पर, तैयार, उद्यत। भेंट। प्राभृत। अनुदान। decision, gift, • संलग्न, लीन। प्रयत्नजन्य। offered, समालोचक। प्रशंसक। beholding seeing attachmented. praiser. अभ्युन्नत, अब्भुण्णअ, वि० विकासशील, अति ऊँचा। अभ्युपेत, अब्भवे/अब्भवेउ, वि० स्वीकृत,अंगीकृत। उत्कर्ष युक्त। अग्रगामी प्रगतिजन्य। higher, धारित। समागत, समीप आया हुआ। उपागत । growthful, fortuneful, beginful. ज्ञात, भिज्ञ । अज्ञI agreed, accepted, अभ्युन्नमतिः, अब्भुण्णमइ, स्त्री० उन्नत, विकासशील, approach assented, know. प्रगति युक्त। उच्च विशाल। growthful, अभ्युपेत्यम्, अब्भुपेतं, अव्य० समीपस्थ, निकटस्थ। high. assentful. अभ्युपगत, अब्भुवगअ, वि० स्वीकृत, उपस्थित। अभ्युषः, अब् सो, पुं० घृत, gheeful bread, युक्त उपागत। समागत। agreed, accepted, रोटी। खूबी रोटी, मिस्सी रोटी। arrived, accured, • मिलनाए • मानना। अभ्युढ, अब्भूढ, वि. विवाहित, परिणीत। परिणय पहुंचना। going. युक्त। marrigeful. For Private and Personal Use Only Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 169 अभ्यूहः, अब्भूहो, पुं० पक्ष प्रस्तुति। अनुमान, तर्क। arguing, argument. अभ्र, अब्ध, अक० घूमना, जाना, भ्रमण करना। to round, to go, to turn. अभ्रम्, अब्भं, नपुं० मेघ, बादल। cloud, अब्भु ति बदलो मेहो आगास सुवण्ण-अब्भगो। • अभ्रक, स्वर्ण। आकाश। mica, goad, sky, . वरिसाविहीणा मेहा हुंति अब्भो। • वर्षा को नहीं उत्पन्न करने के वाले बादल। unrain cloud. अभ्रंलिहः, अब्भंलिहो, पुं० पवन, वायु। air. अभ्रंलिह, अब्भलिह, वि० अति उन्नत। स्पर्शित, आकाश, चुम्बित। गगन से स्पर्श युक्त। prosperity, a sky scrapper. अभ्रंकषः, अब्भंकसो, पुं० पवन, वायु। air. अभ्रंशः, अब्भंसो, पुं० दृढ़, प्रबल, शक्ति युक्त। powerful अभ्रकम्, अब्भग, नपु० एक धातु, अबरक। चिलचिल। mica. अभ्रषः, अब्भंकस, वि० बादलों को छूने वाला। मेघं स्पर्शित। reaching up to the clouds, a sky scrapper. अभ्रपुष्पम्, अब्भपुष्पं, नपुं० नीर, जलwater. अभ्रपुष्पः, अब्भपुष्फो, पुं० बांस का वृक्ष । वंश पादप। bamboo tree. अभ्रम, अब्भम, वि० नि:संशय, संशय रहित, भ्रम रहित । confusionless. अभ्रमकर, अब्भमयर, वि० ज्ञान उत्पन्न करने वाला। यथार्थ अभिव्यक्ति युक्त। भ्रम रहित कारण। being to knowledge, confusionless case. अभ्रम-चन्द्र, अब्भमचंद, वि० चन्द्र का भ्रम नहीं होना। being no confusion of moon. अभ्रम-तपः, अब्भम-तवो, पुं० यथेष्ट तप, उचित तप। great head. अभ्रम-लोकनम्, अब्भमलोयणं, नपुं० भ्रम रहित देखना। यथार्थ अवलोकन। समुचित दृष्टि । seeing confusionless, great seeing. अभ्रमातगः, अब्भमातंगो, पुं० ऐरावत हाथी। elephant of the gods. अभ्रमुः, अब्भमु, स्त्री० ऐरावत की हथिनी, ऐरावत सहचरी।aelephant woman. अभ्रमुका, अब्भमुगा, स्त्री० ऐरावत हथिनी। a elephant woman. अभ्रान्तर, अब्भंतर, वि० मेघों में अन्तर। मेघों के मध्य, बादलों से आच्छादित। middle of cloud, covered with clouds. अभ्रावकाशशयनम्, अब्भोगास-सयणं, नपुं० खुले स्थान में सोना। गृहांगन में शयन । घर के बाहर निवारण स्थान में शयन | sleeping in ground, sleeping in annerless place. अभ्रावकाशी, अब्भोवगासि, वि० खुले में सोने वाला। to be sleeped inground, अब्भे ओगासे वि एसिं ते अब्भोगासी साहु ति। अभिः, अब्भि/अब्भी, स्त्री० कुदाल खुरपी। cleaning a boat, • हथौड़ा। अभ्रित, अब्भिअं.वि. बादलों से यक्त । मेघों से घिरा __ हुआ। cloudy, overcast with cloud. अभ्रिय, अब्भिअ, वि० मेघों से उत्पन्न बादलों से सम्बन्धित। जो बादलों से पैदा हुआ। pertaining to clouds. अभ्रेषः, अब्भेसो, पुं० उपयुक्त, प्रमाणित । योग्यnon transgression, doing, things in right order. अम, अम, अव्य० शीघ्र, तवरित। अल्प, वायु। to move law. अम्, अम, अक० सेवा करना, सम्मान करना। to serve, to respect, श्रद्धान करना। to honour to sound. शब्द करना। भोजन करना। to eat, आक्रमण करना, to attack टूट पड़ना। कष्ट होना, रोग होना। to pain, to attack. to beill to be afflicated. अमः, अमो, पुं० अमाशय रोग, उदर रोग। कच्चा , sickness, disease. अपरिपक्व । रुग्णता। अनुचर, सेवक। stomach, disease, servant. अम, अम, वि. कच्चे फल आदि। uncooked fruit. For Private and Personal Use Only Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 170 www.kobatirth.org अमङ्गलः, अमंगलो, पुं० एरण्ड का वृक्ष । name of tree. the castor-oil tree. अमङ्गल, अमंगल, वि० अहितकर, अशुभ । हानिकारक । अनिष्ट । inauspicious, evil, faultful, • दुर्भाग्यपूर्ण । भाग्यहीन । • उमंग रहित । आनंद उत्पन्न नहीं करने वाला । unhappiness, • णो मंगलो अमंगलो ति अहिअयरो असुहो अणिट्टो वि । अमण्ड, अमंड, वि० अलंकरण रहित । अविभूषित । शोभा विहीन | unornament, brightless, मंडोति लोग ववहाराओ भूसणं अलंकरणं च मंडणंगणम्मि रंग - विचित्त अलंकरणं तस्स अ - अभावो अणकरणं । without decoration. - । अमतः, अमत, अमअ, वि० अनुभव हीन अज्ञात णो मओ - अण्णाओ । not approved, unknown. अमओ, पुं० रोग, मृत्यु । disease, dead. अ- मतिः, अमइ, स्त्री० कुमति। कुबुद्धि । अज्ञान, संज्ञा हीन । ज्ञान शून्य । ignorance, unknowledge. अमति, अमइ, वि० दुष्ट, दुर्जन । दुर्बुद्धि, दुष्टमन । ignorant. evil minded. wicked, degraved अमतिः, अमइ, पुं० काल, चन्द्र । time, moon. A rogue, cheat. अमत, अमत, वि० उन्मत्तता रहित । not intoxicated, not proud. अमत्रम्, अमत्तं, नपुं० पात्र, बर्तन, भाजन, pot, भाण्ड । • आमति भुक्ते अन्नमत्र / a mighty earthen pot. अमत्रम्, अमत्तं, नपुं० बल, शक्ति, सामर्थ्य | power, • अस्त्र शस्त्र। घातक वस्तु । A weapon, sword. अमत्रगत, अमत्तगअ, वि० उदार, श्रेष्ठ । ईर्ष्या रहित । great, not envious. अमत्र - जलम्, अमत्तजलं, नपुं० पात्र में जल। water in the pot. अमत्र - हस्तः, अमत हत्थो, पुं० शस्त्र युक्त हाथ । weaponful hand. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अमध्यस्थ, अमज्झत्थ, वि० मध्यस्थता रहित। जो मध्य में स्थित न हो। being no in middle, णो वट्टइ वि रागम्मि, दोसम्म मोह - भावए । अमनस्, अमण, वि० मन रहित, अनियन्त्रित । absent minded. without the organ desire. अमनस्क, अमंणस्सो, पुं० असंज्ञी | absent minded, मन का अभाव। शिक्षा ग्रहण में असमर्थ । being no mind, • जे मणपज्जति - विहीणा । • णो विज्जए मणो एसिं ते अत्थि अमणस्सा। अमणस्सा ति असण्णी । without the organ of desire अमनाक, अमणा, अव्य० बहुत, अधिक । very अमनि, अमणि, स्त्री० पथ, रास्ता । way, path. अमनु, अमणु, पुं० मनु का अभाव। मनन-चिंतन का अभाव। being no known. अमनुजः, अमणुओ, पुं० जो मनुम न हो। मनु की संतान से रहित । देव। without man, a deva. अमनुष्य, अमणुस्स वि० मनुजता रहित, अमानुषिक। demons. अमनोज्ञ, अमणुण्ण, वि० अप्रिय, अनिष्ट । घातक । हानिकारक । बाधा जन्य । unhappiness, killer, faultful, • अप्पिअ-अणिट्ठ - मण वइति धाइगो । • विस-कंटंग-रोग-वाहि वाहाई सव्वे णो मणे पिआ जस्स अमणुणगति । अमनोज्ञ-सम्प्रयोगः, अमणुण्ण- संपजोगो, पुं० आर्तध्यान का एक भेद, अनिष्ट वस्तुओं के साथ संयोग | A Aartdhayan kind, being with faultful things. • अमन्त्र, अमंत, वि० असंस्कारित, मन्त्रहीन । मन्त्रों से अनभिज्ञ । not a formula, not entitled to mantras. अमन्द, अमंद, वि० मंदता रहित। न्यूनता रहित, not lazy, • स्फूर्तिमान | active, • शक्तिशाली, दृढ़, प्रबल, तेज युक्त । powerful. अमन्दः, अमंदो, पुं० एक वृक्ष विशेष जो प्रकाश देता a particular tree which give light. For Private and Personal Use Only Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 171 अमम, अमम, वि० ममकार रहित, अहंकार विहीन। • समत्व युक्त। without proud, समताधारी, धैर्यशाली, गम्भीर शान्त, सरल। samata ful, self conciet. without egotism, without any selfish attachment. अममत्व, अममत्त, वि० समत्वशील। having no attachment. अमर, अमर, वि० मरण रहित, अविनाशी। शाश्वत, नित्यundving immortal.deathless, permanent, constant. अमरः, अमरो, पुं० देव, देवता। god, diety, • YRT ETGI quicksilver. अमर-कोषः, अमरकोसो, पुं० अमरसिंह रचित नाम वाची। a dictionary. of the most popular sanskrit lexicon called after the author Amarsingh. अमर-गतिः, अमरगइ, स्त्री० देवगति । god gati. अमरतरु, अमरतरु, पुं० कल्पवृक्ष, the wish yiadingotree. अमर-निकायः, अमरणिकाओ, पुं० देव पर्याय। देव समूह। diety youth. अमरपुरी, अमरपुरी, स्त्री० देवपुरी। diety town. अमरप्रेमः, अमरपेम्मो, पुं० शाश्वत प्रेम, स्थायी प्रेम। ____permanent love. अमरभावः, अमरभावो, पुं० देवभाव। diety nature. अमर-रत्नम्, अमर-रयणं, नपुं० बिल्लोर। a creeper cassyuta fili forms lin. a crystal. अमर-वन्दित, अमरवंदिअ, वि० देव पूजित । praised of deity. अमरा, अमरा, स्त्री० देव, देवांगना । Apsaras, nymph, • गिलो वल्ली। इन्द्रपुरी। कोख, कुक्षि। a creeper, name of Indra's town,• दूबla grass. अमराङ्गना, अमरंगणा, स्त्री० देवी। Apsaras. अमरादिः , अमरद्दि, पुं० सुमेरु पर्वत a mountain of sumeru. अमरापगा, अमरावगा, स्त्री० स्वर्ग नदी, स्वर्ग गंगा। havean river. अमरावती, अमरावई, स्त्री० इन्द्रपुरी। स्वर्ग पुरी। name of Indra's town. अमरी, अमरी, स्त्री० देवी। Apasaras, nymph. अमरीचय, अमरीचअ, वि० देवी समूह। देवांगनाओं का समुदाय। देवीकुल। Apasaras family. अमरेशः, अमरेसो, पुं० इन्द्र, शक्र, पुरंदर। देवों का ईश। Indra. अमर्त्य, अमच्च, वि. अक्षय, अजर, अमर। अविनाशी। दिव्य। immortal. divine. अमर्त्यः, अमच्चो , पुं० देव, अमर, सुर। god, diety. अमर्त्यगृहम्, अमच्चगेहं, नपुं० सुर निलय देवों के आवास। diety home. अमर्त्य गतिः, अमच्चगइ, स्त्री० देवों की अवस्था। condition of dieties. अमर्त्यजातिः, अमच्चजाइ, स्त्री० देवजाति, देव समूह। caste of diety. अमर्त्यपुरी, अमच्चपुरी, स्त्री० इन्द्र पुरी, स्वर्गपुरी, अमरावती। Indra's town, Amravati न काल मा ___not a vital spot, invulnerable. अमर्षः, अमस्सो, पुं० क्रोध, कोप। गुस्सा। anger, non endurance. अमर्ष, अमस्स, वि. कपित. क्रोधित। धैर्य शन्य, असहनशील। खिन्न । व्याकुलित angered, ___intolerant, impatient. अमर्षण, अमस्सण, वि० क्रोधी। impetuous, . असहिष्णु। अक्षमी। impetuous. अमर्षिन, अमस्सि, वि० क्रोधी. कोपी। खिन्न। उदासीन। ingered. अमल, अमल, वि० शुद्ध, साफ, स्वच्छ। pure, णो मलोक अमलो। अमलो ति क्षुद्ध - सुब्भ - धवल - सच्छ - सुंदरो। free from dirt, stainless, spotless white shining. अमलम्, अमलं, नपुं० अभ्रक। mica. अमलकर, अमलयर, वि० शुद्धता युक्त, पवित्र, पावन। ___ purified, spotless. अमलगुणम्, अमलगुणं, नपुं० निर्मल गुण। अच्छे भाव। pure quality. For Private and Personal Use Only Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 172 www.kobatirth.org अमल - जलम्, अमल-जलं, नपुं० स्वच्छजल, पवित्र नीर | pure water. अमलचन्द्रः, अमलचंदो, पुं० पूर्णचंद । full moon. अमल- छत्रम्, अमलछत्तं, नपुं० धवल छत्र । चन्द्र सदृश, छत्र । characteristic ful student, students like a moon. अमलतोयम्, अमलतोय, नपुं० निर्मल जल, स्वच्छ नीर । पवित्र पेय । pure water. अमलद्रव्यम्, अमलदवियं, नपुं० शुद्ध वस्तु । pure think. अमल-भाव:, अमल भावो, पुं० पवित्र भाव, शुद्ध भाव । निर्मल परिणाम । pure nature. अमलयोगः, अमलजोगो, पुं० सुन्दर संयोग । मनोरम मिलन। beautiful yoke. अमल रत्नम्, अमल रयणं, नपुं० स्फटिक मणि । a diamond. अमल-हिय, अमलहिअ, वि० निर्मल हृदय । pure mind, pure soul. अमला, अमला, स्त्री० लक्ष्मी।• अमरा, Apasaras, सुरी, देवी । devi. अमलापतिः, अमलापइ, पुं० विष्णु। Visnu. अमल्लिन्, अमलि, वि० शुद्ध, स्वच्छ, साफ, clean, pure, • शुभ्र, पवित्र, • निर्मल। spotless. अमसः, अमसो, पुं० नादान। काल। रोग, व्याधि । time, disease. रतिप्रिय । अमहेशः, अमहेसो, पुं० कामदेव, Kamadeva, love of god. अमा, अमा, स्त्री० अमावस्या । सूर्य और चन्द्र का संयोगी दिवस | night of new moon, together, the sixteenth digit of the moon, अमा च अमावस्यातिथिः । (जयो० 3/101) अमा, अमा, अव्य० से, पास, निकट, साथ, जैसा f near. with, close to, to gether with inconju nction, new month. अमा, अमा, पुं० आत्मा । व्यास। soul. अमांस, अमंस, वि० जर्जरित देह, क्षीणकाय, मांस विहीन | thin body, having no flesh on the body, • मांस नहीं सेवन करने वाला। संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश do not eat of flesh, • णो मंसो अमसो ति सागाहारी । फलाजीवी ति । Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir अमार्गः, अमग्गो, पुं० कुपथ-पगडंडी आदि का न होना। short way, अनीति । unact, • अनभिज्ञ • अनजान। unknown. अमात्यः, अमच्चो, पुं० मंत्री, सचिव । कुटुम्बी, संबंधी। minister, famly man, • देशाधिकारी । राजकार्य चिंतक । • ववहार णीइ कुसल - जणो। • अमच्चो त्ति रज्ज-विसेसाहियारी । णीइ किउण- सजण परियण रज्जदेस अहिचिंतगो। • व्यवहार चतुर, नीतिज्ञ । अमात्य - कर्मन्, अमच्चकम्मो, पुं० राज्याधिकारी के कर्तव्य । मंत्री की नीति । act of minister. अमात्य-गृहम्, अमच्चगेहं नपुं० सचिवालय । essembly house. - अमात्य - नीतिः, अमच्च णीइ, स्त्री० सचिव नीति । मंत्री के विचार । act of minister, thought of minister. अमात्यवर्गः, अमच्चवग्गो, पुं० मंत्री समूह । minister company, सहचर समूह । विनीत अधिकारी । servant group. अमात्र, अमेत्त, वि० जिसका परिमाण नहीं, मात्रा । प्रमाण का अभाव। without measure. अमानवः, अमाणवो / अमाणउ, पुं० देव, अमर । असाधारण मनुष्य । diety, super human. अमानव, अमाणड, वि० अधिक नम्र, विनयशील । विनीत। मानुष। very respectful, super human. • - For Private and Personal Use Only - अमानवचरित्रम्, अमाणव - चरित्तं, नपुं० देव चरित्र | उत्तम आचरण । दिव्य चरित्र | super human act. अमानिता, अमाणिआ, स्त्री० लज्जा । modest. अमानुषः, अमाणुसो, पुं० देव, अमर, diety. अमानुष, अमाणुस, वि० राक्षसी वृत्ति वाला । not human, अपार्थिव, अलौकिक । मानवोचित भावों का अभाव | super human अमानुषोचित, अमाणुसोचिअ वि० देवोचित । राक्षसी भावों वाला । diety used, to be not human nature. Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 173 अमानुष्य, अमाणुस्स, वि० मनुजता का अभाव, दुर्जनता अमित्रजित, अमित्तजिअ, वि० शत्रुजयी। शत्रु युक्त। not human ful. not belonging परिहारक। विजयी। प्रीति युक्त। forminting to man, supernatural. the enemies, loveful. अमाभिधानम्, अमाहिहाणं, नपुं० अमावस्या की रात्रि। अमित्या, अमिच्छा, स्त्री० सत्य, उचित। true, not काली रात्रि। कृष्ण पक्षIdwelling night, falsely, • समीचीन। • सम्यक्। यथेष्ठ। • dark night. सुकर। उत्तम भाव। जो अन्यथा न हो। अमामः, अमामो, पुं० अमावस्या, कृष्णपक्ष। the __ अमिन्, अमि, वि० रोगी, व्याधि ग्रसित। disease, night of Amavasa the dark part. distress. अमाय, अमाअ/समाउ, वि० उचित,समीचीन, यथार्थ। अमिषम्, अमिसं, नपुं० सांसारिक सुख। worldly सरलता युक्त, छल रहित। not carring, sukhey, • सत्य, यथार्थ, यथेष्ट, उचित । straight, forward, सौम्य, निष्कपट। गाप true, • अलीक का अभाव। अनृता भाव। विहीन। straight forwardness. not falseness. अमायिक, अमाइग, वि० अमापक। नि:छली। सरल, अमीवम, अमीवं, नपुं० पाप, दुःख। sin, pain. सौम्य। not carrying, sincerity. अमीवा, अमीवा, स्त्री रोग, व्याधि। • पाप, दुःख, अमावस्या, अमावस्सा, स्त्री० अमा, अमावशी। sin, pain. मावस। • सूर्य-चन्द्र का संयोगी दिवस । then __ अमु, अमु, सर्व० इदम् का 'अमु।' this pronoun moon and sun dwel on the same ___refers. sign of Zodiac. अमुक, अमुअ, वि० कोई एक। इस तरह, ऐसा ऐसा, अमित, अमिउ, वि० सीमातीत, सीमा रहित। व्याज से, छल से, बहाने से। any way, so अपरिमित । अनंत | unlimited, immense, and so. • पर्याप्त, अधिक, विशाल। अमुक-संघः, अमुअ-संघो, पुं० इस संघ, इस समूह। अमितगति-अमिअगइ, Name of jain sanskrit ___any sangha. kavyakar. अमुक्त, अमुत्त, वि० संसारी, बंधन युक्त। परतंत्र। अमित-जनः, अमिज्जणो, पुं० विशालजन, अपरिमित ____bond ful. जन। unlimited men. अमुक्त-जीवः, अमुत्तजीवो, पुं० बंधन युक्त, जीव, अमित-दानम्, अमिउदाणं, नपुं० पर्याप्त दान। अधिक संसारी जीव। bondful Jeeva. दान| unlimited given up अमुक्त-नरः, अमुत्त-णरो, पुं० बंधन युक्त मनुष्य। अमित धनम्, अमिअधणं, नपुं० सम्पूर्ण धन । सीमा bonded man. रहित धन। ful wealth unlimited अमुक्तिः , अमुत्ति, स्त्री० बंध, दु:ख। व्याधि। wealth. पराधीनता । मुक्ति का नहीं होना । bond,pain, अमित-भावो, अमिअ-भावो, पुं० योग्य भाव, disease, being no karmless. समीचीन परिणाम । immense nature. अमुक्ति-जनः, अमुत्ति-जणो, पुं० बंध युक्त जन। अमितोन्नतिः, अमिउण्णइ, स्त्री विशाल प्रगति। पर्याप्त bondful. अमुतस्, अमुओ, अव्य० वहाँ, वहाँ से, from there, वृद्धि । good knowledge. अमित्रः, अमित्तो, पुं० शत्रु, enemy, प्रतिपक्षी। उस स्थान पर, उस अवस्था में। in the way, विरोधी। प्रतिद्वन्द्वी। विपक्षी। disputant, from now towards, उस उच्च स्थान पर। opposite. • इससे, उससे, अर्थात्, इसलिए। so. अमित्रक्रिया, अमित्तकिरिया, स्त्री० अधिक दण्ड, अमुदित, अमुद्दिउ, वि० विकसित, गतिशील। पर्याप्त दंड। heavy punishment, • द्वेष देदीप्यमान। जाज्वल्यमान। extended, पूर्ण क्रिया, विद्वेष भावना| fault ful work. goneful, brightness. For Private and Personal Use Only Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 174 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अमुत्र, अमुत्त, अव्य० वहाँ, वहाँ से। इसलोप, पर लोक से। in the next world, उस अवस्था में, इससे। अमुथा, अमुहा, अव्य० इस तरह, इस रूप, कूल रीति से। in that way. अमुष्य, अमुस्स, वि० ऐसे, इस तरह, उस। in that way. अमुद्दश, अमुरिस, वि० ऐसा, इस प्रकार का। इस रूप।so suchlike, suchlike,suchaon. अमूढ, अमूढ, वि० मूढ़ता रहित, ज्ञानी, अच्छा, श्रेष्ठ। not perplexed, knowledgeful, • णो मूढो हवे अमूढो तच्चणाणी। • मुग्ध नहीं होने वाला, प्रशंसा नहीं करने वाला। मोह रहित। without attachment • षट् आयतन परित्यागी। अमूदहक, अमूढदिग, वि० जिस जीव के अतत्त्व में मूढ दृष्टि नहीं रहती है। being no with Atatva eye. अमूढदृष्टि, अमूढदिट्ठि, नपुं० कुमार्ग दृष्टि रहित। being no faultful thought, सन्मार्गी, सम्यग्दृष्टि। pour slow, भय-लज्जा - लाहादा हिसारभाण मण्णदधम्मा। जाजणवयण लीणो अमूढदिट्ठी हवे सो हु।। (कार्ति० 418) जो भय, लज्जा, लाभ आदि से रहित, हिंसा आरंभ युक्त धर्म नहीं मानता तथा जो जिन वचन में लीन रहता है वह अमूढ दृष्टि है। • मोहमुग्ध दृष्टि नहीं रखना। तत्व श्रद्धान करना। • णो मूढो अमूढो अमूढा दिट्ठी अमूढदिट्ठी मिच्छापरिणाम - विरहिअ - दिट्ठी। • जस्स दिट्ठी तच्चसद्दहणे हवे सो अमूढदिट्ठी। • जस्स ण मुझइ दिट्ठी अमूढदिट्ठी हवेइ तस्स। अमूर्त, अमुत्त, वि० अशरीरी, दिखाई नहीं देने वाला, अरूपी, द्रव्य। bodiless, • निराकार। formless, • स्पर्श, रस, गंध, वर्णादि रहित। being no tuch etc, • आकाश, काल, दिशा, आत्मा आदि अमूर्त हैं। be are formless sky, time, etc. अमूर्त-जीवः, अमुत्त जीवो, पुं० रूप, रस आदि रहित offa i formless Jeeva. अमूर्त-द्रव्यम्, अमुत्तद्दव्वं, नपुं० अमूर्त द्रव्य। निराकारी द्रव्य। स्पर्श, रस, वर्ण, आदि रहित द्रव्य। अवगाहणादियो अमुत्तदव्व भावो। formless dravya. अमूर्तभावः, अमुत्त-भावो, पुं० अमूर्तभाव। निराकार परिणाम। formless nature, bodyless nature. अमूर्त-रुचिः , अमुत्त-रुइ, स्त्री० अमूर्तिक या अरूपी . स्वभाव। formless nature. अमूर्ति, अमुत्ति, स्त्री० रूपी न होना, पदगल द्रव्य। ____ being no rupa, meter. अमूर्ति-योगिनी, अमुत्तिजोगिणी, स्त्री० अमूर्त विद्या। _formless knowledge. अमूल, अमूल, वि० निर्मूल, निराधार । आश्रय विहीन। प्रमाणाभाव युक्त। without attachment, without pramana. अमूल्य, अमुल्ल, वि० बहुमूल्य, अनमोल। अधिक मूल्य वाली।जिसका कोई मोल न हो, निर्मूल्य। priceless, precious. अमृत, अमिअ, वि० जो मरा न हो। immortal, अविनाशी, अविनश्वर, अजर, अमर । which has not died. अमृतः, अमिओ, पुं० सुर, देव, अमर, धन्वन्तरि।a diety, sura. अमृतम्, अमिअं, नपुं० सुधा, पीयूष। immortal, • जल, नीर, water, • घृत, ghee, • दुग्ध। milk, • जीवन। life, • भुवन। पयस्। heaven, • पयः लीलालामृतं जीवनं भुवनं वनमित्यमरः। (अमरकोशः), • अमृत-अति सुन्दर, रमणीक, मनोहर। beautiful, handsome, मोक्ष, विष, पारा, अन्न, धन, स्वर्ण, मधुर वस्तु। salvation, passion. अमृतकरः, अमिअयरो, पुं० चन्द्र, शशि। moon. अमृतकुण्डः, अमिअ-कुंडो, पुं० अमृतघट। immortal pot. अमृतगुः, अमिअ-गु, स्त्री० पीयूषवाणी। उत्तम वाणी। _immortal thought. अमृतचन्द्र-अमिअचंदा, A jain thinker. अमृत-तरंगिणी, अमिअ-तरंगिणी, स्त्री० चांदनी. ज्योत्स्ना, चंद्र किरणावली। moon raw. For Private and Personal Use Only Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org संस्कृत - प्राकृत - हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अमृतप, अमृत - नीरंगिणी, अमिअ- णीरंगिणी, स्त्री० गंगा नदी, • स्वर्ग गंगा। heaven ganga. अमिअतव, वि० अमृतपान, सुधा पान करने वाला। drinking sommata. अमृतपुरधर, अमिअपुरधर, वि० स्वर्ग पुरी का रूप धारण करने वाली । heaven town, सुधा प्रवाहिनी । पीयूष परिपूरणी । a river of immortal. अमृतपूर, अमिअपूर, वि० सुधा स्थान। उत्तम स्थान । immortal place. अमृतपूर्ण, अमिअपुण्ण, वि० सुधा से परिपूर्ण । पूर्ण अमृतमयी । ful of immortalness. अमृतप्रदातृ, अमिअप्पआ, वि० दुग्धपान कराने वाली। सुधा देने वाली | drinking of milk woman. अमृत प्रवाहित, अमिअप्पवाहिअ, वि० सुधा प्रदायिनी । drinked milk. अमृत प्रशस्तिः, अमिअपसत्थि, स्त्री० उत्तमं परिचय पत्रिका, श्रेष्ठ प्रशस्ति । दुग्ध सम्पत्ति | great thoughtful leather, milk wealth, अमृतस्य दुग्धस्य प्रशस्तिः श्रेष्ठाभिलेखः । अमृतफलम्, अमिअफलं, नपुं० द्राक्षा, अंगूर, दाख । bunch of grapes. अमृतफला, अमिअफला, स्त्री० द्राक्षा, आंवला । bunch of grapes, Aambalaka. अमृतबन्धु, अमिअ-बंधु, पुं० देव, अमर । diety. अमृतभावः, अमिअभावो, पुं० उत्तम भाव, विशुद्ध परिणाम | great nature, pure nature. अमृतभुज्, अमिअभुज, पुं० देव, अमर । सुर। diety अमृतभोगः, अमिअ-भोगो, पुं० उत्कृष्ट भोग, चक्रवर्ती की संपदा । a wealth of chakravarti. अमृतमंथनम्, अमिअ-मंहणं, नपुं० पीयूष मंथन, उदधि विलोडन, सिन्धु मंथन | rounded of immortal. अमृत-मात्रम्, अमिअमेत्तं, नपुं० सुधा ही सुधा, केवल सुधा | only immortal. अमृत- मोदिनी, अमिअमोइणी, स्त्री० गंगा नदी । a river of ganga. अमृत- रसः, अमृतरसो, पुं० सुधा रस । juice of immortal, पीयूष रसायन । Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir अमृतरसा, अमिअरसा, स्त्री० द्राक्षा, अंगूर | grapes. अमृतलता, अमिअलआ, स्त्री० अमरवेल । सुधा दायिनी, वल्लरी । immortal lata, given nectar. 175 • अमृतलहरी, अमिअ-लहरी, स्त्री० पीयूषधारा, अमृतधारा एक औषधी विशेष । flow of nectar. अमृतसारः, अमिअसारो, पुं० झरना, प्रपात, निर्झर । flow of nectar, अमृतस्य स्परो निर्झरः (जयो० 4/53) अमृत-सारिणी, अमिअसारिणी, स्त्री० संजीवनी, सुधा धारणी । जीवन प्रदायिनी । given up life. अमृतसिद्धिः, अमिअसिद्धि, स्त्री० अमृत पान सुधा रसायन | drinking of nectar. अमृतसः, अमिअसो, पुं० चन्द्र, शशि । moon. अमृतसूतिः, अमिअसूइ, स्त्री० ज्योत्स्ना, चांदनी, चन्द्रकला । • निर्झरणी, प्रवाहिणी । आनंददायिनी । moon, that, given happiness. • अमृतसोदरः, अमिअसोअरो, पुं० सगा भाई, उत्कृष्ट भ्राता। brother. अमृतस्रवः, अमिअसवो, पुं० पीयूष धारा, सुधारस । अमरत्व देने वाला रस । given imortality, fal of nectar. अमृतस्त्रव, अमिअसव / अमिअसउ, वि० सुधा बरसाने वाले। पीयूष प्रवाह । sheding nectar. अमृतस्त्रावः, अमिअसावो, पुं० अमृत प्रवाह, पीयूष For Private and Personal Use Only धारा । shedding nectar. अमृतस्त्राविणी, अमिअसाविणी, वि० पीयूष बरसाने वाली । अमृत वाली । shedding nectar woman. • अमृतस्त्रावी, अमिअसावी, स्त्री० एक ऋद्धि विशेष, जिसके कारण नीरस आहार - असन, पान आदि अमृत के समान बन जाता है। a ridity, who giving a nectar, • जेसिं हत्थपत्ताहारो अमिअ-सासअ-रूवेण परिणमइ । ( धव० अमृत के समान कल्याणकारी । 9/101) nectar like good fortune. Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 176 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अमृतस्तुतिः, अमिअसुइ, स्त्री० पीयूष धारा, सुधा प्रवाह । nectarful. अमृतस्रोतः, अमिअसोउ, पुं० अमृत प्रवाह। सुधारस का निर्झर | nectar fal. अमृता, अमिआ, स्त्री० सुरा मद्य, spirituous liquor, • द्राक्षा, • गिलोयसत। • आंवला। grapes, creeper coccubus, • तुलसी। emblic tree. अमृतान्धस्, अमिअंधो, पुं० देव, अमर, सुर,deity. अमृताशनः, अमिआसणो, पुं० देव, अमर, देव। ____deity. अमृतांशुः, अमिअंसु, पुं० शशि, चन्द्र। • इन्द्र, moon. Indra, A king of aeity. अमृतात्मन्, अमिअप्प, वि० अमृत तुल्य हितकारी। happyness of like nectar. अमृताशिन, अमिआसि, वि० पीयूष भुंजी, • अमृत भोगी। eated of nectar. अमृतेशः, अमिएसो, पुं० चन्द्र, शशि। moon. अमृतोक्तिः, अमिओत्ति, स्त्री० अमृत वचन । इष्ट वाणी। a thought of nectar. अमृषा, अमुसा, अव्य० वास्तव में, in trueful. अमृषा, अमोसा, स्त्री० सत्य। true. अमृबोद्यम्, अमुसुज्जं, नपुं० सत्य, true. अमृष्य, अमिस्स, वि० असह्य, नहीं सहन करने योग्य, to be not one who can bear. अमृष्ट, अमिट्ठ, वि० यथेष्ट, अक्षुण्य, अखण्ड। greatest, entire, indivisible. अमेचकः, अमेअगो, पुं० ज्ञापक स्वरूप, ज्योति स्वरूप। knowledgeful, lightful. अमेध्य, अमेज्झ, वि० अपवित्र, अयोग्य, अस्वच्छ, 3414, faultful, unpure. अमेध्यः, अमेज्झो, पुं० विष्ठा, मलमूत्र, faces. अमेय, अमेअ, वि० अनंत, विस्तृत, अज्ञेय, सीमा रहित। • अपरिमित। which cannot be measured. अमोघ, अमोघ, वि० अचूक, सफल। व्यर्थ न होने arti sure, not vain, unfailing. अमोघबाणः, अमोघबाणो, पुं० घातक बाण, अचूक बाण। लक्ष्यवेध में सफल बाण, killer arrow, sured arrow. अमोघ-शस्त्रम्, अमोघ-सत्थं, नपुं० अचूक शस्त्र, sured weapon. अम्ब्, अंब, सक० गति करना, गमन करना जाना।. शब्द करना। togo, to sound.toarrive. अम्बः, अंबो, पुं० जनक, पिता, father. अम्बम्, अंबं, नपुं० नेत्र, नयन, eye, • जल, नीर, ___water. अम्ब, अंब,अव्य० हाँ, स्वीकृति के लिए प्रयुक्त शब्द। yes. अम्बकम्, अंबग/अंबउ, पुं० नयन, नेत्र, अक्षि, ताम्र, eye, • जल, नीर, copper, water. अम्बधात, अंबधाइ, वि० दूध पिलाने वाली, धाई का जननी रूप युक्त होना। being to mother, who like of drinking milk. अम्लः, अमलो, पुं० अम्लरस, क्लेदन या पाचन को बिगाड़ने वाला रस। अम्ल का अर्थ है पाचन में बाधा उत्पन्न होना| acidity, sour, acid. अम्बरम्, अंवरं, नपुं० आकाश, गगन, खे, sky, . मेघ, बादल, अन्तरिक्ष, • वस्त्र, परिधान। garment, • अभ्रक, mica, • अमृत। . एक सुगंधित पदार्थ जो हवेल मछली की आंतों से निकाला जाता है,a kind of thing, who being of fish, • केसर। अम्बः शब्दः तं राति धते इति । saffron. अम्बरचारिन्, अंबरचारि, वि० गगन विहारी। _moving of sky. अम्बरचारिन्, अंबरचारि, पुं० विद्याधर, moving of sky, who vidhyadhar. अम्बर-जलम्, अंबरजलं, नपुं० गगन भाग। आकाश स्थल। sky part. अम्बरधारिन, अंबरधारि, वि० वस्त्र धारण करने वाला। being garment. अम्बरध्यानम्, अंबरज्झाणं, नपुं० उर्ध्वध्यान। एकाग्र भाव। medicated of secret place. अम्बरीषः, अंबरीसो, पुं० युद्ध, संग्राम, battle, • शिव, विष्णु, Siva, Vishnu, • सूर्य, रवि, sun, • वत्स्य, बछड़ा। खेद, दुःख, calf, pain, • कड़ाही। अम्बष्ठः, अंबट्ठो, पुं० महावत, • वैद्य controller of elephant, • मुनि, • एकदेश, • कायस्थ For Private and Personal Use Only Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 177 जाति, saint, a country, a caste अम्बुज-ध्यानम्, अंबुजझाणं, नपुं० पद्मासन युक्त Kayastha. ध्यान | a meditationoflotus like seat. अम्ब, अंबा, स्त्री० माँ,जननी, mother, • सरस्वती, अम्बज-नेत्रम. अंबजणेत्तं. नपं० कमलनयन। पद्म • दुर्गा mother, Sarasvati, Durga. सदृश नेत्र। eye like lotus. अम्बालिका, अंबालिआ, स्त्री० पाण्डुराजा की बुआ। अम्बुजपत्रम्, अंबुजपत्तं, नपुं० कमलपत्र। कमल • दुर्गा देवी, Laya, a king of pandu, पंखुरी। lotus leaf. durga devi. अम्बुजधर, अंबुजधर, वि० मेघ समूह, cloudful. अम्बिका,अंबिगा,स्त्री०माँ,जननी, माता, mother, अम्बज-माला, अंबजमाला,स्त्री० मेघ माला।cloud • सरस्वती, • काशी राजा की कन्या। heap. Sarasvati daughter of Kashiraja,• अम्बुज-योगः, अंबुजजोगो, पुं० मेघों का संयोग बादलों विचित्रवीर्य की भार्या। धृतराष्ट्र की मातुश्री। का घिरना। yoking of cloud. wife of Vichitraveerya, mother of अम्बुल-शाला, अंबुजसाला, स्त्री० कमलाशय। Dhartrastra. जलाशय। heap of lotus, heap of अम्बु, अंबु, नपुं० नीर, जल, वारि, water. waters. अम्बुक, अंबु, पुं० मेघ, बादल, जलद । cloud. अम्बुज-रत्नम्, अंबुजरयणं, नपुं० चन्द्र रत्न। शशि अम्बुकणः, अंबुकणो, पुं० जल बिंदु, drops of fenoti moon diamond, moon light. waters, नीरकण। जल राशि। heap of अम्बुततिः, अंबुतइ, स्त्री० जलराशि, जल प्रवाह। waters. ___water heap, ful of water. अम्बुकष्टकः, अंबुकट्ठगो, पुं० घड़ियाल | being a अम्बुदः, अंबुदो, अंबुओ, पुं० मेघ, बादल। cloud. ocean fish. अम्बुदराशिः, अंबुअरासि, पुं० मेघ समूह। heap अम्बुकिरातः, अंबुचिलाओ, पुं० घड़ियाल, a kind of cloud. of ocean fish. अम्बुदवाप्पः, अंबुद-वाही, पुं० मेघों का जल गिरना। अम्बुकूर्मः, अंबुकुम्मो, पुं० कच्छप, कूर्म, tortoise. मेघ बरसना। with clouds, a rainअम्बुचर, अंबुयर, वि० जल में चलने वाले जीव।a cloud. Jeeva's rounding in water. अम्बुदात, अंबुदाइ, वि० जल देने वाले। giving अम्बुजम्, अंबुअं, नपुं० कमल, • वज्र, हीरा।otus, of water. diamond अम्बुधरः, अंबुधरो, पुं० मेघ, बादल। cloud. अम्बुजः, अंबुओ, पुं० चन्द्र, शशि, • कर्पूर | moon, अम्बुधरायणम्, अंबुधरायणं, नपुं० मेघ, बादल। camphor, • सारसपक्षी, • शंख । Indian ___cloud. crane, conchshell. अम्बुधिः, अंबुहि, पुं० जलधि, समुद्र, सागर । sea, अम्बुज-कलिका, अंबुज-कलिगा, स्त्री० कमलपत्र, ocean. अम्बुधि-तरंगः, अंबुहि-तंरगो, पुं० समुद्र का उत्साह। कमल की कली। lotus leaf. ___wave of ocean. अम्बुज-कोषः, अंबुजकोसो, पुं० कमल कोष। अम्बुधि-मणि, अंबुहिमणि, स्त्री० सागर रत्न। a जलाशय, leaf of lotus, water pond. ___diamond of ocean, ocean pearl. अम्बजजित, अंबजजिउ, वि० कमलजयी, lotus अम्बधिसारः, अंबुहिसारो, पुं० अमृत, पीयूष। jayi nectar. अम्बुज-टंकारः, अंबुजटंकारो, पुं० हीरक, चमक, अम्बनिधिः, अंबुणिहि, नपुं० जलगृह, प्याऊ। water ___bright, diamond. house. अम्बुज-छत्रम्, अंबुज-छत्तं, नपुं० कमलाका छत्र।। अम्बुनिधिः, अंबुणिहि, पुं० समुद्र, सागर | ocean. rounded lotus umbrella. अम्बुप, अंबुव, वि० जल पीने वाला, नीर समाहित For Private and Personal Use Only Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 178 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश करने वाला। taking water, that which taking water. अम्बुपातः, अंबुपाउ, पुं० जल प्रपात,निर्झर | water fall. अम्बुप्रसादः, अंबुपसाओ, पुं० निर्मलीवृक्ष। बदली, __ केला। कलकतरु। plaintain tree, Banana. अम्बुभवम्, अंबुहवं, नपुं० नीरज, कमल, पान, lotus. अम्बुभृत्, अंबुभुओ, पुं० मेघ, बादल, cloud, . सागर, उदधि, नीरधि, ocean. अम्बुमुच, अंबुमुच, पुं० मेघ, नीरद । cloud. अम्बुराजन्, अंबुराआ, पुं० समुद्र, सागर, ocean, ___sea. अम्बुरुहः, अंबुरुहो, पुं० कमल, पद्म, lotus अम्बुवाहः, अंबुवाहो, पुं० वर्षाकाल । वर्षाऋतु ।rain time. अम्बुवाहिनी, अंबुवाहिनी, स्त्री० नहर, जल ले जाने वाली प्रवाहिनी, नदी, taking of water, river. अम्बुविहारः, अंबुविहारो, पुं० जल विहार, जलक्रीड़ा। pleasure house in water. अम्बुसर्पिणी, अंबुसप्पिणी, स्त्री० जौंक, एक जलीय दो इन्द्रिय जन्तु। in water Jantu. अम्बोधिः, अंबोहि, पुं० सागर, समुद्र, ocean, sea. अम्भ, अब्भ, अक० शब्द करना, कोलाहल करना, to sound. अम्भज्, अब्भज, वि० जल में उत्पन्न होने वाला, that which grows in water. अम्भजः, अंब्भओ, पुं० शशि, चन्द्र. रजनीकर।। moon. अम्भज, अंब्भज, नपुं० कमल, सरोज, दस, lotus. अम्भस, अंभ, नपुं० जल, नीर, उदक, water. अब्भस्यमल, अंभस्समल, वि० निर्मल, स्वच्छ, pure, • शुद्ध, पवित्र। अम्भोजम, अंभोज/अंभोअं, नपुं० कमल, पद्म, . सारस पक्षी। lotus, Saras bird. अम्भोज, अंभोज/अंभोउ, वि० जल में उत्पन्न हुआ। that which grows in water. अम्भोजः, अंभोओ, पुं० शशि, चन्द्र, moon. अम्भोजदृशि, अंभोजदिसि, वि० कमबांक्षि, पद्म नयनी। eye of lotus, lotus like eyes. अम्भोजनि, अंभोअणि, पुं० ब्रह्मा, विष्णु, Brahma, Visnu. अम्भोजमुखी, अंभोअमुही, वि० पद्ममुखी, कमल सदृश मुख वालीla like of lotus mouth. अम्भोजिनी, अंभोइणी, स्त्री० कमल समूह। पद्म वल्ली । पद्म युक्त प्रदेश। lotus plant. अम्भोदः, अंभोओ, पुं० मेघ, बादल। cloud. अम्भोद-गृहम, अंभोअगिहं, नपुं० जलाशय। water pond. अम्भोधर, अंभोधरो, पुं० बादल, मेघ। cloud. अम्भोधर, अंभोधर, वि० मेघ धारक, जल धारक। __mass of waters. अम्भोनिधिः, अंभोणिहि, पुं० समुद्र, उदधि| ocean, sea. आम्भोभरणम्, अंभोभरणं, नपुं० जल भरना, नीर वाहक। मेघ। taking of water, cloud. अम्भोराशि, अंभोरासि, पुं० समुद्र, सागर, ocean, ___sea. अम्भोरुह, अंभोरुह, नपुं० कमल, सरोज, lotus. अम्मय, अंमअ, वि० जल का विकार, जलीय। फेन। consisting of water. अम्रः, अम्मो, पुं० आम, आम्रफल । inango tree. अम्लः, अम्लो, पुं० खट्टा, तीखा, sour. अम्लम्, अल्लं, नपुं० छाछ, मट्ठा, तक्र, acidity. अम्लकम्, अंलगं, नपुं० लकुच वृक्ष, a tree _lakuch, बड़हर। अम्लकेशरः, अंलके सरो, पुं० चकोनरा। chakotara. अम्लजम्बीरः, अंलजंबीरो, पुं० एक नींबू, बड़ा नींबू। the citron tree. अम्लफलम्, अंलफलं, नपुं० इमली। heart burn. अम्लानि, अंलाणि, वि० सशक्त, powerful, freshness. अय, अय, अक० प्रवेश करना, जाना, हस्तक्षेप करना। चलना, अयते, अयिष्ट, to entere, to go, to move. अयः, अओ, पुं० सौभाग्य, शुभावह, श्रेष्ठ, मुख्य। good luck, fortune, great, most, . For Private and Personal Use Only Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 179 प्रशस्त । पुण्य। • जाना, चलना। • परिभ्रमण करना। going, moving. अ-यज्ञ, अ-जण्णु, वि० यज्ञ नहीं करने वाला। non performance of sacrifice. अयत, अअउ, वि० अपयश अपमान, uncontrolled, unrestrained: अयतिन्, अअइ, वि० लम्पट, वाचाल, not disciplined. अयथा, अयहा, अव्य० अतुल्य, unlike, असदृश। त्रुटिजन्य, अनुचित रूप से। faultful. अयथावत्, अजहावं, अव्य० अशुद्ध, दूषित । unpured. अयथार्थ, अजहत्थ, वि० अर्थहीन, निरर्थक । प्रयोजन रहित । useless, unprofitable, • असंगत, अशुद्ध, त्रुटिपूर्ण, • व्यर्थ without enjoyment, meaningless.. अयथेष्ट, अजहे?, वि० अपर्याप्त, कम, हीन। without leisure, low. अयथोचित, अजहोइअ, वि० अनुपयुक्त, अनुचित, असमीचीन, अयोग्य, अर्थहीन। लाभरहित। useless, meaningless. अयनम्, अअणं, नपुं० गति, पथ, मार्ग। way, going, • स्थान, आकाश, गृह।place sky, home, • तीन ऋतुओं (2x3 - 6 मास) को अयन कहा जाता है। Sun's course from one solstice to another half your six months of three season's, • सूर्य के दक्षिण से उत्तर या उत्तर से दक्षिण की ओर गमन उत्तरायण और दक्षिणायन कहे जाते हैं। अयन्त्रित, अयंतिअ, वि० अनियन्त्रित । unrestrained not tested, प्रतिबन्ध रहित। अयमपि, अयमवि, अव्य० यह भी, ऐसा भी, इस तरह का, this way. अयशस्, अजस, वि० कीर्तिरहित, प्रभावहीन । प्रभा रहित । अपमान निन्दा | infame, lightless, dishonour. अयशकर, अजसअर, वि० कलंकी, निंदनीय, अपयशी। अपमानी, disgraceful. अयस्, अजस, नपुं० लोहा, इस्पात,धात विशेष। iron metal. अयस्काण्डः, अजसकंडो, पुं० लोहशर, लोह बाण। metal arrow. अयस्कान्तः, अजसकतो, पुं० चुम्बक, लोहकण। मूल्यवान, प्रस्तर। magnet, lead stone. अयस्कारः, अयक्कारो, पुं० लुहार, metal maker. अयस्कीर्तिः, अजसकित्ति, पुं० अपकीर्ति, अपयश। अपमान। infame, dishonour, • अवर्णवाद। असत् उत्पत्ति। scandal thought, not existent, • दोष विषय। fault ful subject, • जस्स कम्मस्सुदएण अजसो कितिज्जइ लोएण तं अजस णिति णाम। (धव० 13/366), • जिस कर्म के उदय से अयश् अर्थात् सत्, और असत्, अवगुणों को प्रतिपादित किया जाए, being not existent with karmas rises, • पाप दोष प्रकट के कारण। cause of sinful. अयस्कुम्भः, अयसकुंभो, पुं० लोहघट, अयस्घट। iron pot. अयस्-पत्रम्, अजसपत्तं, नपुं० लोह पत्र । लोहे की चादर। iron sheet. अयस-बंधः, अजसबंधो, पुं० लोहे के सांकल। हथकड़ी। श्रृंखला। iron bond, iron chain, fatter. अयस्मलम्, अजसमलं, नपुं० जंग, लोहे का मल। iron fault. अयस्रजः, अयसरओ, पुं० लोह भस्म, powder of iron. धन तक दक्षिणायन। • राशिचक्र की गति, ज्योतिष शास्त्र। • सेना की गति। रथ मार्ग। । सना का गात। रथ माग। आश्रम। आराम। विश्राम, • समय,. अंश।. दिणयरस्स दक्खिणुत्तर - गमणमयणं (धव० 14/36), . तीहिं उडूहिं अयणं, (धव० 13/300) अयनकालः, अयणकालो, पुं० सन्धिकाल | middle time,. दोनों समय की मध्य अवधि। अयनकोविद, अअणकोविउ, वि० सन्मार्ग ज्ञाता। knowing of great way. For Private and Personal Use Only Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 180 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अयसशस्त्रम्, अयससत्थं, नपुं० लोह शास्त्र । लोहे से बना हुआ शस्त्र । maded with iron weapon. अयस् शूलः, अयससूलो, पुं० त्रिशूल, लोहे के काटे। iron-cross, iron-nail. अ-याचित, अआचि/अयाइअ, वि० अप्रार्थित, . बिना मांगे हुए। unparied, unbegged. अयाज्य, अयज्ज, वि० त्याज्य, बहिष्कृत। out cost degraded not fit for sacricial oferings. अयात, अजाउ, वि० नहीं प्राप्त हुआ। नहीं गया। __not gone. अयार्थिक, अजत्थिग, वि० विरुद्ध विरोधी। to be abundoned, to be removed. अयानम्, अजाणं, नपुं० स्वभाव, गति का अभाव। यान का अभाव। वाहन रहित, ठहरना, स्थिर होना। not going, having nothing to ride, being stay. अयानयः, अजाणओ, पुं० ग्राम ! village. अयास्, अआ/अउ, पुं० वह्नि, अग्नि। fire. अयि!, अइ, अव्य० प्रेम पूर्वक बुलाना, ओह, ए, अरे, ई। used with the vocative, • यह अव्यय निवेदन, प्रार्थना, विनय, निमंत्रण, आमंत्रण में प्रयुक्त होता है। • प्रोत्साहन, प्रेम, आसक्ति, आलिंगन, चेतस् भाव, एवं पृच्छा में भी अयि/अइ का प्रयोग किया जाता है। • प्रश्न के योग में भी यह प्रयुक्त होता है। a fried prithee let us go to the another place of love. अयुक्त, अजुत्त, वि० पृथक्, अलग, भिन्न, विषम। unyoked, unconnected, unattached. अयुक्तिः , अजुत्ति, स्त्री० उपाय न होना, समधान न मिलना, न समझ। being no approach, • योग न देना। • बंशी बजाने में उंगली से छिद्र बंद करने की प्रक्रिया होना। • प्रकट न होना। being no open. अयुग, अजुग, वि० पृथक, भिन्न, भेद, विशेष, युग्म का अभाव। separate single, old, uneven part, divide, variety. अयुगपदम्, अजुगपदं, नपुं० क्रम का अभाव। यथाक्रम से न होना। unsuccessively. not all together, gradully. अयुग्म, अजुम्म, वि० एकाकी, अकेला| unyoked, • पृथक्, विषम। युगल रहित। unpair, pairless. single, separte, old, uneven. अयुज्, अजुज, वि० युग्म रहित । pairless, verseless,विषम संख्या युक्त। अविभाजित । unevenful, unequal. अयुत, अजुअ, वि० नहीं मिला हुआ, असंयुक्त, असंबद्ध। पृथक् कृत। not yoked. अयुतम्, अजुअं, नपुं० संख्या विशेष। दश से गुणित हजार। (10 x 1000 = 10, 000), ten x thousand, दस हजार की संख्या। दस-गुणिओ सहस्सं च। अये, अए! अव्य० विषाद, स्मरण, कोष, संभ्रम। expresses, surprise, सम्बोधन वाचक अव्यय - अरे, ओ, ओह, ए। उदीसता खिन्नता, क्रोध, स्मृति आदि में 'अये' का प्रयोग होता है। Ah, Are, Oh, Ae, Painful, thought. अयोगः, अजोगो, पुं० योग रहित। योग का अभाव। असंगति, अंतराल, वियोग व्यवधान, बिछोह। yokeless, unattached, unintent, • अनौचित्य। unseembly, • अजोगो त्ति णिरासवो मोक्ख-लक्खी-समाहिओ। • जो निरास्रव होता है तथा जो मोक्ष लक्ष्मी से युक्त होता है वह अजोग है। who karma's sravaless, so unattached so karma's less, णो जोगो - मण - वय - काओ सो एव जोग - राहेओ अजोगो - अजोगो त्ति संजोगा विप्पमुक्को सुक्कज्झाण सुधारगो। अजोग-केवली, अजोग-केवली, पुं० योगों से रहित केवली। न विद्यते योगो यस्य स भवत्ययोगः केवलमस्यास्तीति केवली अयोगश्चासौ केवली च अयोगकेवली। (धव० 1/192) देखें - जैन लक्षणावली, पृ० 123, मणो जोगो वअजोगो का यजोगो त्ति ण विज्जए जस्स स होइ अजोगो, जो केवलणाणणगुणं पतेइ सो केवली। अजोगो For Private and Personal Use Only Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra संस्कृत - प्राकृत - हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश www.kobatirth.org य केवली अजोगकेवली, • पुण्ण णाणसमाहिओ । अयोगवः, अजोगवो, पुं० वैश्य स्त्री और शूद्र पुरुष से उत्पन्न संतान । अयोगव्यवच्छेदः, अजोगविवच्छेओ, पुं० अवधारणार्थक अव्यय, जिससे ऐसा ही होता है इस तरह का एवकार - विशेषण के साथ प्रयुक्त एवकार | Avkar ful Avyaya. अयोगिकेवली, अजोगिकेवली, पुं० जो योग रहित होते हैं वे अयोगिकेवली हैं। being no yoked, so unyoke kevali, • चौदहवें गुणस्थानवर्ती जिन | Jina's un yoke kevali. अयोगिजिनः, अजोगिजिणो, पुं० योगरहित अनंत चतुष्टय के धनी जितेन्द्रिय अयोगिजिन हैं। without yoked Jina Ayogi. अयोगी, अजोगी, वि० योग रहित । without yoke, णो जोगी मण वय- काई ति स अजोगी । अयोग्य, अजोग, वि० अनुपयुक्त, अनुचित, निरर्थक, उपेक्षणीय। unseemly, unsuitable, unknown, • धूर्त, मूढ़, अज्ञानी । अयोग्य - कर्मन्, अजोग्ग-कम्मं, नपुं० निरर्थक कार्य, अनुचित कार्य । unsuitable work. अयोग्यगृहम्, अजोग्गगेहं, नपुं० जीर्ण गृह, शून्य घर । unconnected place, unattached home. अयोग्य- जात, अजोग्ग- जाउ, वि० अनुचित उत्पत्ति वाला। born-unsuitable. अयोग्य-ज्ञानम्, अजोग्गणाणं, नपुं० अनुचित ज्ञान । भेदविज्ञान रहित ज्ञान । विवेकशून्य, unsuitable knowledge, without suitable knowledge. अयोग्य - तपः, अजोग्ग-तवो, पुं० निरर्थक तप । unseemly heat. अयोग्य-दानम्, अजोग्ग-दाणं, नपुं० निष्प्रयोजन देना । व्यर्थ का वितरण करना, अपात्रों में दान | giving unattachment, giving with unsuitable man. अयोग्य-पदम्, अजोग्ग-पदं, नपुं० अनुचितपद, . Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 181 स्थान का अभाव । unsuitable place, without place, अयोग्यबंधू, अजोग्ग-बंधो, पुं० व्यर्थ के बन्धन । रोकना सताना, आरंभ करना। to bonding, boxing of unsuitable, beginning. अयोग्य-भोजनम्, अजोग्ग-भोयणं, नपुं० अभक्ष्य आहार । असन, पान में सावधानी न रखना। unsuitable food, • तामस् भोजन । doing with eating and drinking. अयोग्य-रत्नम्, अजोग्ग-रयण, नपुं० अशुभरत्न, घातक रत्न । अनिष्ट सूचक रत्न । faultful diamond. अयोग्य -राशिः, अजोग्ग-रासि, पुं० अशुभराशि । अफलवती कारण । cause of faultful. अयोग्य-लाभः, अजोग्ग- लाहो, पुं० निरर्थक कमाना । आशा, तृष्णा, कामना, आदि का भाव रखना । unsuitable erening, doing of desireful. अयोग्यस्थानम्, अजोग्गट्ठाणं, नपुं० अपद, उचित स्थान का अभाव। unsuitable place. अयोधनम्, अयोधणं, नपुं० हथौड़ा, weapon. अयोत्र, अयुत्त, वि० निर्धन, दरिद्र, poor. अयोध्य, अजुज्झ, वि० युद्ध नहीं करने योग्य, जिस पर योद्धा द्वारा किसी प्रकार का प्रहार न हो सके। absence of war, peaceful nature. अयोध्या, अउज्झा, स्त्री० नगरी, सरयू तट पर स्थित एक पुरी, जो राजा राम की राजधानी कही जाती I a town who standing in saryu river bank, capital of king Rama. अयोध्यापतिः, अउज्झापड़, पुं० अयोध्या के राजा । For Private and Personal Use Only अयोध्या नायक, king of Ayodhya. अयोध्याधीशः, अउज्झाधीसो, पुं० अयोध्या के ईश - राम। King of Ayodhya-Rama. अयोध्या वासिन्, अउज्झावासि, वि० अयोध्या में रहने वाले। being in Ayodhya. अयोनि, अजोणि, वि० अजन्मा, नित्य, शाश्वत, ध्रुव, unborn, obligatory, permanent. अयोनिज, अयोणिउ, वि० जन्म के अनुसार नहीं उत्पन्न Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 182 www.kobatirth.org होने वाला । योनि स्थान से उत्पन्न नहीं होने all being no born of birth place. अयौगपद्य, अजोगपज्ज, वि० युग के अभाव वाला। समकालीनता से युक्त नहीं होने वाला। being no period of time, being not acquile generation period of time. अयौगिक, अजोगिड, वि० अव्याकरिण, आर्ष, देशज, सिद्धि से रहित, व्याकरण के नियम से सिद्ध नहीं होने वाले । unconnected with garment act. अर, अर्, वि० शीघ्रगामी, तुरंत चलने वाला, fast going. अरम्, अरं, नपुं० आरा, पहिए का व्यास | spoke of a wheel, • धुरी की परिधि । चक्र की काठ | अरः, अरो, पुं० अरनाथ, अरहनाथ, अठारहवें तीर्थंकर · का नाम, eighteenth tirthankar of Arahanatha. अरघट्टः, अरघट्टो, पुं० चक्की, घिरनी, कुएं से पानी निकालने की चरखी। गहरा हुआ। wheel for drawing water from a well. अरंगारः, अरंगारो, पुं० बनाया हुआ जहर, बनावटी विष, made of poison. अरजस्, अरज, वि० रज रहित स्वच्छ, निर्मल, शुद्ध, रजोवर्जित । dust less, spotless, pure. अरजा, अरजा, स्त्री० मासिक धर्म से रहित, without manstruation. अरजा-नारी, अरजाणारी स्त्री० रजोकर्म विहीना नारी । without menstruation woman, a woman without manstruation. अ-रज्जु, अ-रज्जु, वि० रस्सी रहित । रस्सियों न बंधा हुआ। bonded no rope अरणः, अरणों, पुं० निःसंकोच, बिना, शंका, distant, stranger. अरणिः, अरणि, पुं० दिनकर, सूर्य, तपन, sun, • लकड़ी, जलाऊ ईंधन । वह्नि, fire, fireful wood, • यज्ञ की समिधा । अरणी, अरणी, स्त्री० लकड़ी, ईंधन । अरण्यम्, अरण्णं, नपुं० जंगल, वन, forest, wildness, • शून्य स्थान । अर्यते गम्यते शेषं वयसि, peaceful place, • मनुष्य-संचार संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश शून्यं वनस्पति- जात वल्ली - गुल्म - प्रभृतिभिः परिपूर्ण मरण्यम्। (जैन० ल० 124 ), • मनुष्यों के संचरण से शून्य, वनस्पति वल्ली, गुल्म, लतादि से परिपूर्ण स्थान । in the sense of wild, growrin forest. अरण्य-कर्मन्, अरण्ण-कम्मं, नपुं० वनस्पति लगाने के कार्य, forest work, उपवन स्थापना । बगीचे लगाना | standing of forest. अरण्य-गृहम्, अरणगहं, नपुं० गुफा, एकान्त निर्जन - Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir स्थान, a lonely place, peaceful place. अरण्य-गजः, अरणगजो, पुं० जंगली हाथी । वन करि । wild elephant. अरण्य - गामिन्, अरण्णगामि, वि० वनचारि, वन में विचरण करने वाले । going in forest. अरण्यचन्द्रिका, अरण्णचंदिगा, स्त्री० उचित प्रशाधन न होना, व्यर्थ का श्रृंगार, बनावटी being no suitable decore, unsuitable decore. अरण्यचर, अरण्णचर, वि० वनचर। आदिवासि । living of forest. अरण्यजीवः, अरण्णजीवो, पुं० जंगलीपशु, वन में विचरण करने वाले, सिंह, व्याघ्र, व्याल, शृगाल आदि जंतु । wild animal, going in wild lion, etc. अरण्य - तपः, अरण्ण- तवो, पुं० शून्य स्थान में तप । एकान्त तप । मौन तप। in peaceful heat. अरण्य-तापस्, अरण्णतावस, वि० वन में तपस्या करने वाला, being in peaceful place of heat. अरण्य - देशः, अरण्णदेसो, पुं० वनीय प्रान्त । part of forest. अरण्य-धनम्, अरण्णधणं, नपुं० जंगली संपदा । वनस्पति खनिज आदि संपदा । wild wealth. अरण्य- नदी, अरण्ण णई, स्त्री० प्रवाही सरिता, तीव्रगतिशील नदी । follen river. अरण्य- पादप, अरण्ण-पादवो, पुं० सम्पूर्ण वनस्पति । वन समूह, eveyone forest trees, wild place. अरण्य-भाव:, अरण्णभावो, पुं० मौन भाव । observing silence. For Private and Personal Use Only Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 183 अरण्य-योगः, अरण्ण-जोगो, पुं० पूर्ण योग, एकान्त संयोग। ful yoking, peaceful yoking. अरण्य-वासः, अरण्णवासो, पुं० जंगल में निवास, निर्जन वास। living in wild. अरण्य-स्थानम्, अरण्णट्ठाणं, नपुं० शून्य स्थान, निर्जन स्थान। peaceful place, without person place. अरत, अरअ, वि० अपरिचित अनासक्त, विरक्त, रति रहित, राग मुक्त, discomfort, distress, without love. अरति, अरइ, वि० खेद, • राग, प्रेम, आसक्ति। क्षोभ, असंतोष, pain, love, fault, • चिंता, पीड़ा, अनुत्सुकता। अप्रीति। अरमण, dissatisfaction, • चित्त उद्वेग। a version, • णो रमए रम्मए वा - • जस्स कम्मस्स उदएण दव्व-खेत्त - काल - भावेसु अरई समुज्जदितं कम्मं अरई णाम (धव० 13/361) अरतिः, अरइ, पुं० क्रोध, कोप, angry. अरतिकर्मन्, अरइ-कम्मं, नपुं० क्रोध कार्य, • क्षोभ, खेदभाव, angryful work, painful. अरतिगृहम्, अरइगेहं, नपुं० अप्रीति स्थान! अरमण भाव। unloyed place, unfit for intercourse. अरतिजनः, अरइ-जणो, पुं० विरक्तजन, unloved person. अरति-जात, अरइजाउ, वि० चिंताग्रस्त, anxietyness. अरति-देशः, अरई देसो, पुं० राग का प्रदेश, place of love. अरतिपरीषह जयः, अरइपरीसहजओ, पुं० काम, क्रोध आदि से विरत। without angryful, . आत्मोन्मुखी, परीषहजयी। having of soul free from fault. अरति-रति, अरइ-रइ, स्त्री० विषय अनुराग, इन्द्रिय जन्य राग। love organs of sense. अरतिवाक, अइवाग, पुं० इन्द्रिय विषयों में अनुराग नहीं, unloved in organs of sense, उत्पन्न करने वाले वचन। अरथ, अ-रह, वि० बिना रथ का, having no ___ chariot. अरथिन्, अरहि, वि. रथ हीन, वाहन रहित, chariotless, without chariot. अरद, अरअ, वि. दंत विहीन, जिसके दांत नहीं। without teeth, teethless. अरम्, अरं, अव्य० शीघ्र, त्वरित, quickly, everytime, swift, पास ही, निकटस्थ, तत्परता से। अरम, अरम, वि. जो रमता न हो, संतोष रहित, असंतुष्ट, विरव, विरक्त, रति विरहित । being no intercourse, having not attachment. अरमणम्, अरमणं, नपुं० अरुचि, रागाभाव, विषयाशा मुक्त। इन्द्रिय विषय की कामना नहीं करने arsti i being no wished of organ of sense. अरमणीय, अरमणिज्ज, वि० अशोभनीय, अरुचिकर। वासना रहित। intercourseless. अरम्य, अरम्म, वि० अशोभनीय, कान्ति हीन। प्रभा रहित। to be not charming. अररम्, अररं, नपुं० किवाड़, द्वार, दरवाजा, कपाट। door, fold of a door. अररे, अररे, अव्य० घृणा सूचक अव्यय, अवज्ञा बोधक शब्द। indeclinable, used for ___addressing. अरविन्दम, अरविंद, नपुं० कमल, लाल कमल, पद्म। सारस पक्षी,• तांबा, lotes, copper, saras bird, अरान् चक्राङ्गनीव पत्राणि विन्दते। अरविन्दः, अरविंदो, पुं० ताम्र, • सारस, copper, saras bird. अरविंदाक्षि, अरविंदक्खि, वि० कमल नयनी।some of lotus eyes. अरविंदनी, अरविंदणी, स्त्री० कमलदंड, कमल नाल। ___ lotus talk. अ-रस, अरस, वि० नीरस, रसाभाव, sapless, _ insipid. अरसिक, अरसिउ, वि. रसकता रहित होने वाला, नीरसता जन्य। devoid of taste, unaesthetic. For Private and Personal Use Only Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 184 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अरहस, अरहो, पुं० पूज्य, अर्चित, worship, गुण योग्य, सर्वगत, एकान्त में नहीं रहने वाला। quality ful gone of all place, • सर्वज्ञ, सर्वदर्शी, वीतरागी। sarvagna, • सम्मान, समादर, • अरहंत, जिन, केवली, Arahant, Jina, Kevali. अरहस्कर्मन्, अरह कम्मं, नपुं० अन्तर से रहित, अनादि । कर्म युक्त। without ended karma's अरहस्य, अरहस्स, वि० रहस्य रहित। प्रकाश युक्त, तेजस्वी, secretless, lightful. अराग, अराग, वि० मुक्त, सिद्ध,attachmentless, • राग रहित, विरक्त, विरागी। without attachment affection, • सौम्य, सरस, प्रशान्त | happiness, lacking passion. अरागत्व, अरागत, वि० रागता रहित। वीतरागी, विरागी, विरक्त भावी, passionless, without any things fulley soulful. अराजक, अराअग, वि० राजत्व हीन, सत्ताविहीन, प्रभुता रहित, राजा के अभाव युक्त।kingless, _having no king. अराजन्, अराआ, पुं० राजा का न हो, प्रजा। not to be king, peoples. अरात्, अराउ, अव्य० दूर से, अधिकता से। with ___another. अरातिः, अराइ, पुं० शत्रु, बैरी, विपक्षी। enmity. अरातिजनः, अराइजणो, पु० शत्रुजन, enmity person. अराति-समुदायः, अराइ-समुदाओ, पुं० शत्रु समूह, enemy heap. अरादक, अराअग, वि० अनर्थ, अनिष्टकारी। misfortune, disadvantage. अरादक-सन्ततिः, अरादग-संतइ, पुं० अनिष्टकारी संतान। अनर्थ युक्त परम्पराIdisadvantage tradition. अराल, अराल, वि० तिरछा, टेढ़ा, curly. अरालः, अरालो, पुं० उन्मत्त हस्ति, उन्मत्त गज, madful elephant.. अराला, अराला, स्त्री० वेश्या, कुलच्छनी। crookededness. अरिः, अरि, पुं० शत्रु, बैरी, enerny, • पहिया, • चक्र, • आरा । wheel. अरिकुलम्, अरिउलं, नपुं० शत्रुकूल, नीचकुल। 3787493671 enemy family, lower caste. अरिगृहम, अरिंगेहं, नपुं० शत्रु स्थान,enemy place. अरिजनः, अरिजणो, पुं० शत्रुजन, enemy person. अरित्र, अरित्त, वि. नाविक, नौका, चालक,driver. अरित्रम्, अरितं, नपुं० कवच, आवरण, सुरक्षा साधन। cover. अरिदरा, अरिदारा, स्त्री० शत्रु स्त्री, कुल कलंकिनी, __ अधम नारी,enemy woman, low river. अरिनन्दनः, अरिणंदणो, पुं० शत्रुपुत्र, enemy son अरिवर्गः, अरिवग्गो, पुं० शत्रु समूह, enemyful. अरिष्ट, अरिट्ठ, वि० पूर्ण, योग्य, full, अक्षत, अविनाशी, निरापद, not fault, safe, unhurt. अरिष्टम्, अरिटुं, नपुं० सति का गृह, प्रसूति गृह। laying inchamber, • अशुभ,portent, particular drink, • छाछ अरिष्टः, अरिट्ठो, पुं० अरिष्टनेमि, बाइसवें तीर्थकर का नाम। twenty two tirthankar, . लहसुन, • निम्ब, नीम। • काक, कौवा, . वृषभासुर, of various plants the soapberrytree, crow, as asura, • अरिष्ट नामक राक्षस।• मद्य विशेष,adrink, • बगुला, • जंगली काक, forest crow,. लौकान्तिकदेव,adeity,• णो विज्जए अरिट्ठ अकल्लाणं अहिअंजस्स स अरिट्ठो देवो त्ति लोगंतिगदेवो। अरिष्ट-कर्मन, अरिटु-कम्म, नपुं० समस्त कर्म। all karma अरिष्ट-फलम, अरिटु-फलं,नपुं० निबौली, नीम का फल। frouit of bitter. A tree with bitter fouts. . अरिष्ट-नेमि, अरिटुणेमि, पुं० बाइसवें तीर्थंकर का नाम, नेमिनाथ, twentytwo tirthankar. अरिष्टमथनः, अरिट्ठमहणो, पुं. शिव, विष्णु, Siva, Visnu. For Private and Personal Use Only Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 185 अरिष्टसूदन, अरिट्ठ-सूअण, वि० अशुभ, नाशक। पाप विध्वंसक, eliminator of distress. अरिष्टसूदनः, अरिट्ठ-सूअणो, पुं० विष्णु, Visnu. अरीतिः, अरीइ, स्त्री० अनीति, दुर्नीति, दुराचरण, अभदभाव। unconduct, moralless. अरीतिकर्ता, अरीइकत्ता, वि० उपद्रव करने वाला। शत्रु नीति वाला। अभद्र व्यवहारी, having conducted of enemy, moralless. अरीति-युक्त, अराइजुत्त, वि. अनीतिकारक. moralless. अरुचिः , अरुइ, स्त्री० अजीर्णकारक, अपराग, अनिच्छा, disgust, unwish, • अहितकर, उदासीन, दुःख, • खेद, pain. अरुचिक्षणम्, अरुइक्खणं, नपुं० अहितकर समय, दुःख युक्त काल, painful time. अरुचिधर, अरुइधर, वि० दुःख युक्त, व्याकुलित, painful. अरुचिभाव, अरुइभावो, पुं० अहितकरभाव, दुःख भाव, आकुलता के भाव, a nature of unhappiness. अरुचि-मनस्, अरुइमण, वि० खेद युक्त मन वाला, being of painful mind. अरुज, अरुज, वि० स्वस्थ्य, निरोग, free from, disease. अरुजः, अरुजो, पुं० एक वृक्ष विशेष, रोग को दूर करने वाली औषधी, a tree a medision, who without disease. अरुण, अरुण, वि० लालिमा, रक्तिमा, लाल रंग की वस्तु, व्याकुल, दुःखी, आश्चर्य, विस्मय, ruddy, painful. अरुणम्, अरुणं, नपुं० केशर, लाल रंग,स्वर्ण,सोना, saffron, red colour, gold. अरुणः, अरुणो, पुं० सूर्य का सारथी, charioteer of the sun, अरुणदेव - अरुणः उद्यद् भास्करः। • आकवृक्ष, सूर्य, • गुलाबीरंग, a tree, sun, light brown, • गुड़, प्रभात। • पीत रंग।. लौकान्तिक देव का एक नाम। a deity. अरुण-क्रोधिन, अरुणकोहि.वि० क्रोध से लाल होने वाला, being to red with angry. अरुण-गति, अरुणगइ, स्त्री० सूर्य की गति, gone ___of sun. अरुण-जालम्, अरुणजालं, नपुं० रक्त रश्मियाँ, अरुण-जालम्, अरुण reded rays. अरुणध्वजः, अरुणझओ, पुं० स्वर्णमयी ध्वजा केशरी पताका| golden flag, saffron colour. अरुणप्रियः, अरुणप्पिओ, पुं० सूर्य, दिनकर, रवि, Sun. Bleared of red flowers and lotuses. अरुणमणि, अरुणमणि, पुं० सूर्य, दिनकर, Sun. अरुणमणि, अरुणमणि, स्त्री० मूंगा, रक्त रत्न, a red dominant. अरुण-माणिक्य, अरुण-माणिक्क, वि० लालिमा युक्त मणि, reded diamond. अरुण-रत्नम्, अरुणरयणं, नपुं० रक्त रत्न, मूंगा, red diamond. अरुण-लोचनम्, अरुण-लोयणं, नपुं० रक्त लोचन, क्रोध से युक्त नेत्र, red eye, with anger eyes, • कपोत, कबूतर, • कोकिल, dove, pigeon, cuckoo. अरुण-सु, अरुणा, स्त्री० मेंहदी, मणि, hina, diamond. अरुणाग्रजः, अरुणाणुओ, पुं० गरुड़, name of a mythical bird. अरुणानुजः, अरुणाणओ, पुं० रक्त गगन, लालिमा युक्त आकाश, पीतवर्ण से युक्त आकाश, red sky, a sky with yellow colourful. अरुणित, अरुणिअ, वि० लालिमा युक्त, redful, रक्तिम, अनुरंजित, अनुराग सहित। loveful. अरुणिमन्, अरुणिम, पुं० सुर्जी, स्वर्ण, goldest, रक्त, लाल, पीत, लालिमा, redest, yellow. अरुाणमा, अरुणिमा, स्त्री० लालिमा, राक्तमा, ___redful. अरुणीकृत, अरुणीकिअ, वि० लालिमा युक्त किया गया, अनुरागपूर्ण किया गया, redful, loved ful. अरुणोदयः, अरुणोदओ, पुं० प्रभात, अरुण के उदय का काल, सूर्य के उदय होने से पूर्व की चार घड़ियां ब्रह्ममुहूर्त, morning, time. For Private and Personal Use Only Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 186 www.kobatirth.org अरुणोपभरसि, अरुणोवभासि, स्त्री० मेंहदी, लालिमा, रागिमा, hina, redest, lovely. अरुद्र, अरोद्द, वि० सौम्य, सरल, स्वभावी, रौद्र परिणाम रहित, happiness nature. अरुन्तुद, अरंतु, वि० कष्ट युक्त, बाधक, पीड़ाजनक, अरुषि मर्माणि तुदादि इति । painful. अरुंधती, अरुंधई, स्त्री० प्रभात कालीन नक्षत्र, अति सूक्ष्म तारा, morning star, • वशिष्ठ ऋषि की भार्या, Vasistha's wife. अरुष्, अरुस, वि० शान्त, चुप, calmed, • क्रोध रहित । प्रभा युक्त, आभा रहित, from passions, light ful. अरुस, अरुस, वि० घायल, चोट ग्रस्त, व्याधि जन्य, wound, sore. अरुस्, अरु, नपुं० भिलावे का तरु, एक वृक्ष का नाम, a kind of tree. अरुह, अरुह, वि० अर्हत्, पूज्य, to be respectful, • सम्मानित, • अरहंत। संसार से परे । न रोहन्ति भवाङ्कुरोदय मासयन्ति । कर्म बीजा भावादिति (जैन० ल० 125 ) अरुप, अरुव, वि० रूप रहित, कुरुप, अमूर्तिक, नहीं दिखने वाला, रूपातीत, निराकार, निर्मल, शुद्ध, ugly, deformed, Dissimilar, unlike, formlessness, deformity unseen, pure. अरुपध्यानम्, अरुवज्झाणं, नपुं० धर्मध्यान, उत्कृष्ट ध्यान, a great meditation, निराकार ध्यान | सिद्ध स्वरूप रूप, deformity meditation, sidha, आत्मध्यान, meditation of soul. अरूपी, अरुवी, वि० रूप रहित, अमूर्तिक, निराकार, निराकृति, शब्दादि रहित, अमूर्त द्रव्य । formlessness, deformity, wordless, unseen matter. अरे, अरे, अव्य० अपने से छोटे को बुलाने के लिए प्रयुक्त शब्द । ईर्ष्या अभिव्यक्ति के शब्द, नीच संबोधन, क्रोधित होकर बुलाना, indeclinable, used for addressing. aniterjection of calling to inferiors. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अरेपस्, अरेव, वि० निर्मल, शुद्ध, पवित्र, निष्कलंक । pure. अरे रे, अरे रे, अव्य० घृणा सूचक शब्द, अपमान बोधक अव्यय, indeclinable, अरोक, अरोअ, वि० प्रभा हीन कान्ति रहित, जिसमें चमक न हो, lightless, brightless, • छिद्र हीन, मलिन, unpured. अरोकदन्त, अरोकदंत, वि० मलिन, दांतों वाला, रोग ग्रस्त दांत वाला, unclean teeth, diseaseful teeth. अरोग, अरोग, वि० व्याधि रहित, निरोग, free from disease. अरोगिन्, अरोगि, वि० स्वस्थ नीरोग, व्याधि से रहित, diseaseless, painless. अरोचक, अरोअअ, वि० जुगुप्सा, अरुचिकर, not tasteful. अरोषः, अरासो, पुं० शान्ति क्षमा, peace अर्क, अक्क, सक० प्रकाशित करना, उष्ण करना, प्रभा युक्त बनाना, to light, to heat, • स्तुति करना, अर्चना करना, to pray. अर्कः, अक्को, पुं०. सूर्य, रवि, तेजस्, तपन, आदित्य, • sun, • किरण, प्रभा, चमक, ray, वह्नि स्फटिक, fire, • तांबा, A ray of light a flash of lightring sun plant copper, • इन्द्र, Indra, • बड़ा भाई, मदार, brother, आक का पौधा, अर्कः क्षुद्र वृक्ष:, madar tree, • भरत पुत्र, अर्ककीर्ति राजा, Bharatean, Arkakriti king. अर्ककीर्तिः, अक्ककित्ति, पुं० अर्ककीर्ति राजा । भरत चक्रवर्ती का पुत्र । a king of Arkkriti, Son of Bharata, • सूर्य प्रभा । रविदीप्ति । sun light. अर्क जौ, अक्कओ, पुं० अश्विनीकुमार, Asvinikumar. अर्कचन्दनः, अक्कचंदणो, पुं० red sandal. अर्कतनयः, रक्तचंदन, लाल चंदन, अक्कतणओ, पुं० सुग्रीव, कर्ण, शनि। अर्क -तपस्, अक्कतव, पुं० सूर्य की ताप, sun heat, • सूर्य का प्रताप । For Private and Personal Use Only Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 187 अर्क-पदम, अक्कपदं,नपुं० अर्ककीर्ति की समीपता, ____nearest to Arkakriti. अर्कपुत्री, अक्कपुत्ती, स्त्री० यमुना नदी। River of yamuna. अर्कराजन्, अक्कराआ, पुं० अर्ककीर्ति राजा,aking. अर्कसूत्रम्, अक्कसुत्तं, नपुं० रक्त किरण, सूर्य तेज, ___red rays, sunlight. अर्कबन्ध, अक्कबंधु, पुं० गौतम मुनि, बौद्ध प्रवर्तक, a saint of gautam. अर्कव्रतः, अक्कवओ, पुं० माघ शुक्ला सप्तीम व्रत, सूर्य सिंचन व्रत, sun religious act. अर्कसोदरः, अक्कसोअरो, पुं० ऐरावत हस्ति, Airavat elephant, Indra's elephant. अर्काश्मन, अक्कस्स, पुं० सूर्यकान्तमणि, sun diamond. अर्गलः, अग्गलो, पुं० सांकल, सिटकनी, व्योंडा, ___bolt, bar, restraint. अर्गला, अग्गला, स्त्री० द्वार बंद करने की सांकल, कुंडी, किल्ली, जगड़ी, आगल, restraint of door, bolt the doors., • दुर्गा पाठ, Durga praise. अर्गलिका, अग्गलिआ, स्त्री० सांकल, छोटी आगल, bolt bar. अध्, अग्ध, अक० मूल्यवान् होना, मूल्य रखना, valuable. to cost to be worth to have value. अर्धः, अरधो, पुं० मूल्य। पूजा। अर्चना, value, price, pray, आति, जल चन्दनादि अष्ट द्रव्य का योग। water-sandal etc., presented to a guest. अर्घ्य , अग्घ, वि० पूज्य, अर्चित, मूल्यवान, valuable, respectful. अर्घ्यम्, अग्धं, नपुं० अर्चन, पूजन, समर्पण, समादर, praising, respecting. अर्च, अच्च, अक० पूजना, अर्चना करना, to worship, • स्मरण करना,• सत्कार करना। अभिवादन करना, to rembera, to respect. अर्चकः, अच्चगो, वि० पूजा करने वाला, पूजक, पुजारी, अर्चक, आराधक, स्मृतिकर्ता, • स्तुतिकारक,aworshipper, remmeber. अर्चनम्, अच्चणं,नपुं० पूजन,स्मरण,समादर। स्तुति, worshipping, remembering, . भक्ति। उपासना। अर्चना, अच्चणा, स्त्री० पूजा, भक्ति, आराधना, उपासना, worship. अर्चनीय, अच्चणिज्ज, वि० पूजनीय, समादरणीय, आराधनीय, to be worshipped. अर्चा, अच्चा, स्त्री० पूजा, आराधना, शक्ति, स्तुति, worship. अर्चावसानम्, अच्चावसाणं, नपुं० पूजा समाप्ति, विसर्जन,ended of worship. अर्चिः, अच्चि, स्त्री० ज्वाला, अग्नि, दीप्ति, flame ____fire, ray of light, • प्रभा। अर्चिष, अच्चि, वि० प्रदीप्त, प्रज्ज्वलित, flamed, ___lighted. अर्चिस, अच्चि, स्त्री० अग्निशिखा, दीप्ति, ज्वाला किरण, सूर्य, तेज, अग्नि, flame, ray of ___light, sun ray, fire, • दाहजुत जाला समूहो। • आगासमणुगआ उड्डजुता सिहा अग्गिसिहा अच्ची। अर्चिष्मत, अच्चिस्स.पं० सर्य, दिनकर.दीप्ति, अग्नि, Sun, ray of light, fire, अW, अच्च, वि० पूजनीय, आराधनीय, पूज्य, to be worshipper. अर्ज, अज्ज, अक० उपार्जन करना, उपलब्ध करना, प्राप्त करना, कामना, संग्रह करना। to gain, to earn, संस्कारित करना, to preparation. अर्जक, अज्जग,वि० पूजक, संस्कारित, उपार्जन करने वाला, संग्रह कर्ता, worshipper, culturer, acquiring. अर्जनम्, अज्जणं, नपुं० संग्रहण, उपार्जन, प्राप्ति, उपलब्धि, अधिग्रहण, संचयन, gaining, earning, acquisition. अर्जित, अज्जिअ, वि० उपार्जित, संग्रहीत, एकत्रित, earned, gained. अर्जुनः, अज्जुणो, पुं० पाण्डु राजा का तृतीय पुत्र, कुन्तीपुत्र, a name of Arjuna, Son of Kunti,• मयूर, धवल, peacock, white, PA For Private and Personal Use Only Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 188 www.kobatirth.org bright, एक वृक्ष विशेष । प्रभा, कान्ति, चमक, a kind of tree. अर्जुनतरु, अज्जुणतरु, पुं० कीहावृक्ष, धन्वितरु, kind of tree. • अर्जुनी, अज्जुणी, स्त्री० तिनका, तृण, small grass, नेत्र रोग, eye disease, morning time, a river, kutni cow, • ऊषा, एक नदी । कुटनी गाय । अर्णम्, अण्णं, नपुं० नीर, जल, एकछन्द का नाम, water, a meter. अर्णः, अण्णो, पुं० अर्णवृक्ष, सागौनतरु, a kind of tree, • वर्णमाला का एक अक्षर । ऋ वर्ण, Sal tree, a kind of word. अर्णवः, अण्णवो, पुं० सागर, समुद्र, ocean sea, • एक छंद विशेष, a meter अर्णवतरि, अण्णवयरि, पुं० पोत, जहाज, ship. अर्णवपोतः, अण्णवपोओ, पुं० पीत, जहाज, ship. अर्णस्, अण्णं, नपुं० नीर, उदक, water. अर्णसांश, अण्णसंस, वि० जलांश, नीर भाग, water part. a अर्णस्वत्, अणस्स, वि० गहरा जल, treasure of water deep water, पानी की पूर्णता युक्त स्थान । deep waterful place. अर्णोदः, अण्णोदो, पुं० मेघ, बादल, cloud. अर्तनम्, अत्तणं, नपुं० आर्त्त, पीड़ा, खेद, pain, जुगुप्सा, , निन्दा, तिरस्कार, • अपमान, शोक, • censure. अर्ति, अत्ति, स्त्री० कष्ट, दुःख, पीड़ा, खेद, निंदा, तिरस्कार, pain, blane, • अशान्ति, unpeace. अर्तिकः, अत्तिगो, पुं० पीठी, एक विशेष भोज, a sweet eat. अर्तिकथा, अत्तिकहा, स्त्री० निंदककथा, दुःखान्त सूचक कथन, blameful story, painful thought. अर्तिका, अत्तिगा, स्त्री० नाटक में ज्येष्ठ भगिनी। नाम विशेष, sister in drama's. अर्तिकोदयः, अत्तिकोदओ, पुं० दुःख दूर करना। पीड़ा का अंत, gone of pain, painless. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अर्तिहानि, अत्तिहाणि, स्त्री० पीड़ाशान्त । व्याधि की समाप्ति, painless, anxietyless, diseaseless. अर्थ, अत्थ, सक० प्रार्थना करना, स्तुति, मांगना, याचना करना, to pray to beg, • अनुरोध करना, प्रयत्न करना, to invite, चाहना, कामना करना, समर्थन करना, to wish, to support. अर्थ:, अत्यो, पुं० अर्थ, धन, वित्त, संपत्ति, weather, property, • विषय, इच्छा, चाह, कामना, wish, • प्रयोजन, हेतु, कारण, cause, purpose, • वस्तु, पदार्थ । thing, • उद्देश्य, लक्ष्य, aim, लाभ, profit, • फल, अभिप्राय, purpose, • कुशल, योग्य, सार्थक, use, • अभीष्ट, यथार्थ, उचित, great, • चतुर्थ पुरुषार्थ में द्वितीय पुरुषार्थ - अर्थ | सर्व प्रयोजन सिद्धि रूपोऽर्थः । • अर्यते इत्यर्थः - जिसे उपार्जित किया जाता वह अर्थ है। • अज्जंते गम्मते दुवालसविसय पयोजणे - जिससे द्वादशांग विषय के प्रयोजन की ओर गति की जाती है या उसके अभिप्राय तक जाया जाता है वह अर्थ है। • द्रव्य स्थिति जो एक पर्याय की प्राप्ति (उत्पाद) पूर्व पर्याय का विनाश (व्यय) और स्थिति से युक्त होता है, वह अर्थ है। • दव्वाणि गुणाणिं च पज्जाया अत्यो। • अत्योत्ति झेओ झायणिज्जो झायव्वो परत्थ दवियं च । • दव्वाणि गुणा तेसिं पज्जाया। • अत्थोत्त अत्यकिरिया समत्यो भावो। • अज्जए गम्मए णायए णिच्छयए य स पर गोयर विसयं सो अत्थो एव समस्त प्रयोजन का आधारभूत कारण अर्थ है। • अभीष्ट वस्तु का कथन अर्थ है। • आगम वचनों का आश्रय लेना अर्थ है। संजायए जस्स बुद्धि अत आगम- - विसएसुं सो वि अत्थो । for what purpose motive, reason, ground, means indicated, substance. · अर्थम्, अत्यं, नपुं० धन, सम्पत्ति, वित्त, wealth, property. अर्थकथा, अत्थकहा, स्त्री० अर्थकथा, धन संपत्ति का For Private and Personal Use Only - Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश कथन । धनोपार्जन संबंधी कथा, propertyful thought. अर्थकर, अत्थयर, वि० लाभदायक, प्रयोजन भूत । उचित भाव युक्त, purpose ful. अर्थकरणम्, अत्थकरणं, नपुं० नाना प्रकार के उपायों का प्रयोजन, purpose of many kind अर्थकर्ता, अत्थ-कत्ता, वि० द्वादशांग के विषय का www.kobatirth.org विवेचन करने वाला, Aagam's thought. अर्थनाम:, अत्थनामो, पुं० कृपण, कंजूस, धनेच्छुक, वित्ताभिलाषी, a miser, desirous of wealth of wealth, a greedy. अर्थकुलः, अत्थकुलो, पुं० धनसंचय, परिग्रह, इच्छा, आसक्ति, earning of property. अर्थक्रिया, अत्थकिरिया, स्त्री० सार्थक कार्य का कारण । • अर्थस्य ज्ञानस्य क्रिया करणं निष्पत्तिः (जैन० 127), • पयोजण भूअ - करणं किरिया । वत्थुतच्च णिप्फती किरिया, cause of wealthful work, cause of knowledge. अर्थगौरवम्, अत्यगारवं, नपुं० पदार्थ या वस्तु तत्त्व की गंभीरता । अर्थ की महत्त्वपूर्ण प्रतिपत्ति । depth of meaning, importance of money. · अर्थहन्, अत्थण्ण, वि० व्यय युक्त, अर्थ का अपव्यय, wasting money, extravagent. अर्थचर, अत्थचर / अत्थअर, वि० अर्थ का चलायमान होना। धन का चलना । going to aim, going of wealth, • अर्थ - विषयगत एवं प्रयोजन भूत रहस्य की ओर चर- गति करने वाला। • अत्थेसु पयोजण भूअ विसएसुं अत्त आगमसिद्धंत रहस्सेसुं पठति जुतो । अर्थज, अत्थज, वि० अर्थ - आप्त आगम के रहस्य को आधार बनाने वाला, consideration of Aapta-Aagama's purpose. अर्थजम्, अत्थजं, नपुं० अर्थज सम्यग्दर्शन, • अर्थमात्र से वस्तु तत्त्व के प्रति श्रद्धान उत्पन्न करने वाला, understanding the matter with wealth only. अर्थजात, अत्थजाउ, वि० रहस्य को प्राप्त, प्रयोजन - - - Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 189 भूत कारणों में प्रवृत्त हुआ । gone of real nature, gone in aimful causes. अर्थजातिः, अत्थ-जाइ, स्त्री० धन संग्रह, • पदार्थ की उत्पत्ति wealth collection, born of objects. अर्थतस्, अत्थओ, अव्य० अर्थात्, या, माने, or. अर्थद, अत्यअ, वि० धन देने वाला, वित्तदाता । द्रव्य प्रदाता, given up wealth. अर्थदण्डः, अत्थदंडो, पुं० प्राणी पीडाजनक प्रारंभ, अनर्थदण्ड, निष्प्रयोजन सताना, अत्यो ति आरंभी तस्स दंडो णिगाहो वहो विणासो धाओ ति । beginning of life painful. अर्थदानम्, अत्थदाणं, नपुं० धनदान, वस्तु का दान | अर्थ संग्रह, परिग्रह, given of things. अर्थदूषणम्, अत्थदूसणं, नपुं० अन्याय से धन कमाना । व्यर्थ का परिग्रह रखना, earning with faultful wealth, • अति व्यय करना, takin of wealth of without aims, ⚫ अपव्यय करना। अयोग्य पात्र को धन देना । अर्थदोष:, अत्थदोसो, पुं० तत्त्व में त्रुटि, जीव को अजीव, अजीव, को जीव मानना, fault of matter, • अर्थ में दोष करना A literary fault | अपव्यय । अधिक संचय, अर्थ- धन का समुचित उपयोग नहीं करना, doing not use of wealth. अर्थनयः, अत्थणओ, पुं० वस्तु को विषय करने वाला नय, subject ful naya, • नैगम, संग्रह, व्यवहार और ऋजुसूत्र ये चार अर्थनय हैं। • अर्थ को अर्थात् वस्तु के प्रयोजन को विषय बनाने वाले नय । • भेद से अभिन्न वस्तु का ग्रहण । • सद्दत्थ - णिरवेक्खा अत्थणया (ज० ध० 1 / 223 ), • शब्द के अर्थ का निरपेक्ष ग्रहण, • अभेद रूप से सम्पूर्ण वस्तु स्वरूप का ग्रहण, • अत्थपसुहो णओ अत्थणओ, a naya, one understanding the cause. For Private and Personal Use Only अर्थना, अत्थणा, स्त्री० प्रार्थना, अनुनय, विनय । याचना, मांग, prayer, request. Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 190 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अर्थनादः, अत्थणाओ, पुं० वर्णों का नाद, स्वरागत अर्थरुचिः, अत्थरुइ, स्त्री० तत्व रुचि, वस्तु स्वरूप संगीत दृष्टि, sound of words. के प्रति श्रद्धा भाव। आप्त, आगम, आदि के अर्थनिबन्धनम्, अत्थणिबंधणं, नपुं० अर्थ संग्रह, अर्थ पर श्रद्धा, उसके रहस्य पर प्रसन्नता होना। परिग्रह, संचय। धनाश्रय। धनग्रहण। अर्थलोभः, अत्थलोहो, पुं० धन की लालसा, धनेच्छा, accumulation of wealth, taking of धन-सम्पत्ति का संग्रह करना। greed of wealth. money, taking of anything, अर्थ निश्चयः, अत्थ-णिच्छओ, पं० अर्थ निर्धारण, without aim,• परिग्रह बढ़ाना। cleanness of meaning, • आप्त एवं अर्थवादः, अत्थवाओ, पुं० प्रशंसा, mere praise, आगम के अनुसार अर्थ - विवेचन को स्पष्ट • तत्त्वश्रद्धा। पदार्थ या वस्तु का यथार्थ विवेचन, करना, visibility of the objects explanation of the everything. described with Aapta and __ अर्थविकल्पः, अत्थवियप्पो, पुं० अर्थ तोड़ना, वस्तु Aagamas. तत्त्व के रहस्य के प्रति विकल्प रखना, अर्थ अर्थनिर्यापणा, अत्थ-णिज्जावणा, स्त्री० सूत्रार्थ का प्रयोजन में दोष लगाना, knowing of निर्वाह, • अर्थ निर्णय तक पहुँचना, • सूत्र के faultful words, unknowing the अभिधेय को समझाना।knowing ofobject meaning of a word. अर्थविज्ञानम्, अत्थ-विण्णाणं, नपुं० अर्थशास्त्र, cause. अर्थपतिः, अत्थवइ, पुं० कुबेर, धनपति, राजा। विनिमय-व्यावार आदि का विज्ञान। यथार्थ Kubera-lord of wealth a rich जानने का संकल्प, economics, treatise person. on practical life,• संसय-विपज्जयासअर्थपदम्, अत्थपअं, नपुं० अर्थो पलब्धि, मोहाओ विप्पमुत्तं काऊण वत्थसरुव- सम्म - knowledge of meaning, • अर्थ णाणं। परिज्ञान। जेतिएहिं अक्खरेहिं अत्थोवलद्धी होदि अर्थ-विनयम्, अत्थ-विणअं, नपुं० आसन देना, तं अत्थपदं। (धव० 9/196),• उदाहरण सहित सम्मान करना, giving seat, giving अर्थ एवं उसके पद का विवेचन | giving of respect, • स्थित रहना, समीप उपस्थित होना, with reference purpose and thing. standing, • धन-सम्पत्ति प्राप्ति हेतु विनय, अर्थपर्यायः, अत्थ-पज्जाओ, पुं० वृद्धि-हानि रूप standing of wealth cause, • वस्तु पर्याय। अगुरु-लघु रूप पर्याय । turning of स्वरूप के ज्ञाता के प्रति विनय। standing growing-ungrowing. of thing known. अर्थप्रयोगः, अत्थपजोगो, पुं० ब्याज पर धन देना, अर्थव्यञ्जनम्, अत्थविंजणं, नपुं० नैगम नय का भेद ___asury, investment. - जिसमें अर्थपर्याय और व्यञ्जनपर्याय सम्बन्धी अर्थप्राप्तिः, अत्थपत्ति, स्त्री० धन प्राप्ति, • रहस्य निर्णय होता है। cleanness of meaning, की जानकारी, विषयगत विवेचन की प्ररुपणा। who naya Arthavayanjana. अर्थवेत्ता, अत्शवेत्ता, वि० अर्थशास्त्र का ज्ञाता, know of wealth, taked of subjectful. known of economics, • धन-संपत्ति से अर्थभारः, अत्थभारो, पुं० धनसंग्रह, परिग्रह। संचयन। भिज्ञा अर्थशास्त्र वेत्ता,. वस्तु स्वरूप को जानने धन को बोझ, accomulation of wealth. वाला, knowing of real thing, • पदार्थ अर्थभृत्, अत्थभिअ, पुं० वेतन भोगी, भृत्य, नौकर, या तत्व की वास्तविकता को अभिव्यक्त करने payable servant. वाला। For Private and Personal Use Only Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 191 अर्थव्ययः, अत्थविअओ, पुं० धन व्यय, संपत्ति का वित्त संचय का भाव, income,• अर्थागम - खर्च। expenditure of wealth. आगम के सूत्रागम और अर्थागम ये दो भेद हैं, अर्थशालिन्, अत्थसालि, वि० धन युक्त, वैभवशाली, उनमें प्रयोजन भूत अर्थ का जहाँ कथन होता है, ऐश्वर्यवान्, सत्ताधारी, having wealth. वह आगम अर्थगम है। one who knows अर्थशास्त्रम्, अत्थ-सत्थं, नपुं० अर्थशास्त्र, the real sense so Arthagama. क्रय-विक्रय, विनिमय, व्यापार आदि का ग्रन्थ, अर्थाचारः, अत्थायारो, पुं० अर्थनीति, अर्थविचार, economics, • चाणक्य जैसे मनीषियों के सूत्रग्रन्थों का पाठ करना, act of wealth, द्वारा बनाया अर्थनीति संबंधी ग्रन्थ। word think, learning of, • नय आश्रित wealthness act. अर्थ का अभिप्राय जानना, knowing of अर्थशास्त्रज्ञ, अत्थसत्थण्ह, वि. अर्थनीति विशेषज्ञ, nayaful purpose. knowing of wealthact. अर्थात्, अत्था, अव्य० याने, क्योंकि, फिर निःसंदेह, अर्थशुद्धिः, अत्थसुद्धि,स्त्री० शब्द शास्त्र संबंधी नियमों वस्तुतः, ऐसा है, इस तरह का है, through पर विचार अर्थ आधारित निरूपण का सम्यर्क meaning, as a matter. प्रयोगla thought in word meter act, अर्थातिशयः, अत्थाइसयो, पुं० अर्थ की गहराई, शब्दार्थ • शब्दों के अर्थ का जहाँ सही प्रयोजन हो, का रहस्य, deep of word aim. true use of word purpose, • सूत्रार्थ अनुबन्धः, अत्थाणुबंधो, पुं० अर्थ का सम्बन्ध। के सम्यक् स्वरूप का प्रतिपादन। शब्दार्थ के साथ अनुबन्ध । अर्थ की सार्थकता, अर्थ-शौचम्, अत्थ-सोअं, नपुं० लेन-देन में उचित relation of word aim,. अर्थ/रहस्य का व्यवहार। उद्घाटन। अर्थसमः, अत्थसमो, पुं० अर्थ अधिकार। द्वादशांग अर्थान्तरम्, अत्यंतरण्णासो, पुं० अलंकार विशेष, A वाणी के अर्थ का विषयगत विवेचन, word figure of speech in which a general lesson, subjectful knowledge, proposition is adduced to suppor twelved Angas, • आगम - a particubr instance जिसमें सामान्य से सुत्तत्थ-सम्म-विसय - परुवणा। • श्रुत विशेष का और विशेष से सामान्य का साधर्म्य स्वयंबुद्ध द्वारा प्रतिपादित विषय का जानना। या वैधर्म्य द्वारा समर्थन किया जाता है। अर्थसमयः, अत्थसमओ, पुं० अर्थ सिद्धान्त, अर्थनीति, adduction of another object, • किसी उक्ति को सिद्ध करने के लिए जहाँ युक्तिपूर्वक a act of aim, • पाँच अस्तिकाय द्रव्य किसी अन्य अर्थ को प्रस्तुत किया जाता है।. समुदाय। • वस्तु स्वरूप समवाय। five thing matter. सामण्णं च विसेसे य तं अण्णेण समत्थए।. अर्थसंक्रान्तिः, अत्थ-संकंति, स्त्री० वस्तु स्वरूप का जुत्तिं सिद्धत्थ - जुत्तितं अण्णत्थं समुपत्थए। चिंतन, knowing of real thing, • एक Another meaning different पर्याय से दूसरी पर्याय पर । चित्तवृत्ति का गमन। meaning another cause. अर्थसम्बन्धः, अत्थ-संबंधों, पुं० अर्थ से प्रयोजन। अर्थापत्तिः, अत्थावत्ति, स्त्री० उत्पन्न अदृष्ट दृष्टि की वाक्यार्थ से सम्बन्ध। purpose of word. कल्पना।self evidence,. न कहे गए अर्थ अर्थसिद्धः, अत्थसिद्धो, पुं० अर्थ संग्रह में तत्पर। का समझना, • एक प्रमाण विशेष, जिसमें छह परिग्रह संचय में प्रसिद्ध। attached in प्रमाणों द्वारा जाना गया अर्थ जिस अदृष्ट पदार्थ के बिना संभव नहीं है, उसकी कल्पना। • accumulation, • प्रचुर मात्रा में अर्थ के प्रति आसक्ति। जिसमें एक बात कहने से दूसरी बात की सिद्धि अर्थागमः, अत्थागमो, पुं० अर्थ का प्राप्ति धनागम। अपने आप हो जाती है। • एक बात के कथन For Private and Personal Use Only Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 192 www.kobatirth.org से अन्य कथन को सिद्ध करके दिखला जाता है। seen one thought another thought, अर्थापतिरियं चिन्तामेयान्यापो नोहनम् । (सिद्धि वि० 3/6) । an inference from cirlumstinces, A figure of speech. अर्थापतिदोष:, अत्थावत्ति - दोसो, पुं० अभीष्ट अर्थ में अनिष्ट की उपस्थिति होना । being of faultful nature. अर्थायक्रिया, अत्थाअ-किरिया, स्त्री० अनेषणीय आहार को ग्रहण करना, taking of food without take, • रोग ग्रसित होने पर निषिद्ध भोजन आदि को ग्रहण करना। taking of faultful food in desease. अर्थावग्रहः, अत्थावग्गहो, पुं० व्यक्त पदार्थ को अर्थावग्रह कहते हैं । अवग्रह, ईहा, अवाय और धारणा के अर्थ को प्रकट करना । being of thing to be done, • व्यक्तग्रहणमर्थावग्रहः (स० सि० 1 / 18 ), • अत्थस्स ओग्गहो अत्थोग्गहो । • अप्राप्त पदार्थ के ग्रहण का नाम अर्थावग्रह है। • अपतत्थग्गहणमत्थोग्गहो । अर्थिकः, अत्थिगो, पुं० भिखारी, याचक, desire for wealth, • भाट, • चारण । bard, minstret. आर्थिक, अत्थि, वि० इच्छुक, चिल्लाने वाला। पुकारने वाला, भिक्षुक, भीख मांगने वाला, desiring, wishing, begring. अर्थित, अत्थि, वि० प्रार्थित, याचित, मांगा गया, applied with, praised. अर्थिता, अत्थिआ, स्त्री० प्रार्थना, याचना, इच्छा, अभिलाषा, prayer, beg, wish. अर्थिन्, अत्थि, वि० इच्छुक, सेवक, भिखारी, याचक, सहायक, धनी, प्रार्थी, desiring, servant, beger, • पक्ष रखने वाला, candidate, an applicant. अर्थय्, अत्थअ, वि० योग्य, सम्यक, समीचीन, यथेष्ट, suitable, judicious, rich. अर्थ्य, अत्थ, वि० न्यायसंगत, चाहने योग्य । पण्डित, संस्कृत - प्राकृत - हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश judiciousful, • धनवान, to be wished learned rich. अर्थ्यम्, अत्यं, नपुं० शिलाजीत, a medicine. अर्द, अद्द, सक० दु:ख देना, पीड़ित करना, to pain, to torment, • प्रहार करना, मारना, to kill. to hurt, to strike to beg, to reaust, to ask. अर्दनम्, अद्दणं, नपुं० कष्ट, दुःख, pain, • पीड़ा, व्याधि, रोग। मांगना, disease, • गमन, go, हनन, kill, • मारना । अर्दनि, अद्दणि, वि० पीड़ाकारी, कष्ट दायी। painful, killful. अर्दनि:, अद्दणि, स्त्री० अग्नि, fire, • यन्त्रणा, • व्याधि, रोग, desease. अर्दित, अअि, वि० रुग्ण, रोग, disease, • दुःखित, पीड़ित, व्याकुलित, pained, afflicted. अर्ध, अद्ध, वि० आधे में बंटा हुआ, दो हिस्सों में · Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir विभाजित, equal. Half, froming a half. अर्धम्, अद्धं, नपुं० आधा, एक के दो भाग, half, equal. अर्थः, अद्धो, पुं० टुकड़ा, भाग, हिस्सा, अंश, part, place, region, side. अर्धक, अद्धअ, वि० आधा, अर्ध भाग वाला, half. अर्धकृत, अद्धकिअ, वि० आधा किया गया, विभाजित किया गया, half done, half drawn out. अर्धगंगा, अद्धगंगा, स्त्री० कावेरी नदी । a river of kaveri. अर्धगुच्छः, अद्धगुच्छो, पुं० चौबीस लड़ियों का हार, a necklaces fo 24 strings. अर्धचन्द्र, अर्द्धचंदो, पुं० अष्टमी का चन्द्र । half moon, • अर्धचन्द्र हार, एक नक्षत्र, • बाण, arrow with its head, like half moon, • गलहत्था, • सानुनासिक चिह्न, seizing by the throat. अर्धचन्द्रकृति, अद्धचंदकिर, स्त्री० अर्ध चन्द्र रूप रचना | making of half moon. अर्धचन्द्राकार, अद्धचंदाआर, वि० अर्धचन्द्र के आकार युक्त, half moonful. अर्धचोलकः, अद्धचोलणो, पुं० अंगिया, चोली, ब्रा । a woman, chest cover. For Private and Personal Use Only Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 193 अर्थदिनम्, अद्धदिणं,नपुं० आधा दिन,मध्याह्न, half अर्धमासः, अद्धमाहो, पुं० एक पक्ष, पन्द्रह दिवस, day. रात्रि का काल, fortnight. अर्धनाराच, अद्ध-णाराओ, पुं० अर्धचन्द्राकार बाण, अर्धमासिक, अद्धमासिअ, वि. पाक्षिक, lasting making of half moon arrow, • एक half a month. संहनन, शरीर की बनावट। making of अर्धमृष्टिः, अद्धमुट्ठि, स्त्री० अच्छी मुट्ठी, आधा बंद body, • जिस कर्म के उदय से अस्थिबन्धन TOT I half closed hand. में हड्डियों का एक भाग मर्कटबन्ध युक्त और अर्धयामः, अद्धजामो, पुं० अर्धप्रहर, half one दूसरा भाग कील से भेदा गया है। time, mid time. अर्धनारीश्वरः, अद्धणारीसरो, पुं० शिव, महादेव, • अर्धरजनी, अद्धरयणी,स्त्री० आधी रात, mid night. शिव और पार्वती की मूर्ति। A from of siva अर्धर्चः, अद्धच्चो, पुं० वेद मंत्र की आधी ऋचा, ___half verse, hemistich. holf male and halffemale. अर्धवदः, अद्धवओ, पुं० अधूरा कथन, half think. अर्धनिशा, अद्धणिसा, स्त्री० आधी रात, mid night. अर्धविसर्गः, अद्धविसग्गो, पुं० अर्ध ध्वनि, जिह्वामूलीय अर्धपञ्चाशत्, अद्धपंचास, पुं० पच्चीस, • पचास ध्वनि, half sound. का आधा। twenty five. अर्धवीक्षणम्, अद्ध-विक्खणं, नपुं० कटाक्ष, तिरछी अर्धपथम्, अद्धपहं, नपुं० छोय मार्ग, कंटक मार्ग, • चितनन, अर्धदृष्टि, • कनखी, side glance, निम्न पथ, having half a side, low side look. way. अर्धव्यासः, अद्धवासो, पुं० अर्धाकार, वृत में केन्द्र से अर्धप्रहरः, अद्धप्पहरो, पुं० आधा प्रहर, • डेढ़ घण्टे । परिधि तक की दूरी, half of figure. का समय, half one time. अर्धशतम्, अद्धसयं, नपुं० पचास सौ का आधा।fifty. अर्धभागः, अद्धभागो, पुं० आधा भाग, half a . अर्धशरीर , अद्धसरीरो, पुं० देहार्ध, half body. portion, sharing half. अर्धशरीरा, अद्धसरीरा, स्त्री० पत्नी, भार्या, अर्धांगिनी, अर्धभाज, अद्ध भाज, वि. आधे की भागीदार, wife. receiving half a portion. अर्धशशि, अद्धससि, पुं० अर्धचंद्र, half moon. अर्धभास्करः, अद्धभस्सरो, पुं० मध्याह्न काल, दोपहर, अर्धशेषः, अद्धसोसो, पुं० आधा भाग, half part, mid day, • दिन का मध्य समय। अर्धपाद।श्लोक की आधा हिस्सा,• दो चरण, अर्धमाणवः, अद्धमाणवो, पुं० बारह लड़ियों का हार, a metre of which half part. a necklace of twelve part. अर्धश्लोकः, अद्धसिलोओ, पुं० आधा श्लोक, काव्य अर्धमागधी, अद्धमागही, स्त्री० अर्धमागधी भाषा मगध । के दो चरण, half of a verse. के अर्ध भाग में प्रचलित प्राकृत भाषा, जो आर्श अर्धसमः, अद्धसमो, पुं० आधा समूह, half group. भाषा कही जाती है। a prakrita used in अर्धसमय, अद्धसमओ, पुं० आधा समय, half time. the arca of Madhya pradesh of अर्धसहित, अद्धसहिअ, वि० आधे से युक्त,halfness Magadha, • महावचनों की भाषा, a अर्धसौम्य, अद्धसोम्मो, पुं० अर्ध चन्द्र, half moon. language of big thoughts, • अठारह अर्धाङ्गम्, अद्धंगं, नपुं० आधा अंग, अर्धदेह, half देशी भाषाओं में से एक अर्धमागधी भाषा, a ____body. Ardhamagadhi bhasa in eighteen अर्धाङ्गिन्, अद्धगि, स्त्री० पत्नी, भार्या, wife. Bhasa's one. अर्धमार्गः, अद्धमग्गो, पुं० अर्धमार्ग, छोटा पथ, . अर्धाक्षिन, अद्धक्खि, नपुं० कटाक्ष, नेत्र फड़कना, • लघुमार्ग। half way. नेत्रों का चलना, side glance, side look. अर्धमार्गे, अद्धमग्गे, अव्य० मार्ग के मध्य में| in अर्धावभदेकः, अद्धावहएगो, पुं० आधे सिर की पीड़ा, pain of half head. mid way. For Private and Personal Use Only Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 194 www.kobatirth.org अर्धांशः, अद्धंसो, पुं० आधा भाग, half part. अर्धाशनम्, अद्धासणं, नपुं० आधा भोजन, एकासन, ऊनोदर, half eating, eating of one time. अर्धित् अद्धि, पुं० भागीदार, हिस्सेदार, अर्ध भाग को लेने वाला, retating to half. अर्धेन्दु, अंद्धिंदु, स्त्री० अर्धचंद्र, अष्ठमी का चन्द्र, half moon. अर्धोरुकम्, अद्धोरुगं, नपुं० साड़ी नारियों के पहिनने का वस्त्र, saree अर्पू, अप्प, सक० देना, रखना, समर्पित करना, सौंपना, to see, to look, to give. अर्पणम्, अप्पणं, नपुं० सौंपना, देना, giving back, • दान। डालना, • रखना, placing upon, • प्रदान करना। अर्पणा, अप्पणा, स्त्री० रखना, सौंपना, देना, giving back. अर्पणीय, अप्पणीय / अप्पणिज्ज, वि० क्षेपणीय, putting upon, setting upon, inserting, प्रक्षेपणीय, प्रदत्त, आदान युक्त । समर्पित, to be gived. अर्पा, अप्पा, स्त्री० give up, placing upon. अर्पित, अम्पिअ, वि० समर्पित, दिया गया, प्रदत्त किया • गया, placed, offered, presented. अर्पितः, अप्पिओ, पुं० निदर्शित, निर्देश प्राप्त, • प्रयोजन के आधार पर जो वस्तु विवक्षा से मुख्यता को प्राप्त हो। • अनेकान्तिक दृष्टि से प्रस्तुत करना। • अर्पितं निदर्शितमुपातं विवक्षितमित्यनर्थान्तरम्। (जैन० ल० 132 ), gived of most ful. अर्पितभावः, अप्पिअभावो, पुं० मुख्य भाव, प्रमुख प्रति पादन, most nature, placed thought. अर्पित मंत्रम्, अप्पिअमंतं, नपुं० निर्दिष्ट मंत्र, योग्य मंत्र, offered mantra. अर्पितशाप, अप्पिअसाव, वि० आविद्ध, घायल हुआ। बंधा हुआ | injured, bonded. अर्पितस्थानम्, अप्पिअट्ठाणं, नपुं० निर्दिष्ट स्थान, • उचित आसन, placed place, high seat. संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अर्पिसः, अप्पिसो, पुं० हृदय, mind the heart, flesh in the hearth, अर्ब, अब्ब, अक० वध करना, मारना, चोट पहुंचना । Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir घायल करना, to kill, to injure. अर्बुदः, अब्बुओ, पुं० अर्बुदगिरि, आबूपर्वत, • माउण्ट आबू । mount Abu, a mountain of Abroad, • दस करोड़ की संख्या । a ten crore, serpent, cloud, • सर्प, • मेघ अर्भः, अब्भो, पुं० शिशु, छोटा बालक, boy, • सर्दी, शीत ऋतु, दर्भ कुश, तृण । cold. अर्भकः, अब्भओ, पुं० लघु, सूक्ष्म, छोटा, small, • क्षीण, कृश। • मूर्ख • बालक, boy, lean, thin, weak, foolish, • बौना, ठिगना, बच्चा, शिशु, lightless, child, • दर्भकुश, • तृण, a kind of holygrass. • • अर्य, अय्य / अज्ज, वि० उत्तम श्रेष्ठ, प्रधान, प्रमुख, great, most, chief. अर्यः, अय्यो/ अज्जो, पुं० आर्य, स्वामी, • प्रभु, • नायक, lord vaisya. अर्यमन्, अज्जम, पुं० • सूर्य, रवि, sun, •मदारलता, पितृदेव, अर्य श्रेष्ठ, मिमीते, chief of the pitrs. अर्यमा, अज्जमा, वि० उदय को प्राप्त होने वाला, • उदय गत, riseful. अर्याणी, अय्याणी/ अज्जाणी, स्त्री० वैश्य स्त्री, वणिक् नारी, vaisya woman. अर्वटम्, अव्वडं, नपुं० खाक, अश्क, horse. अर्वटी, अव्वडी, स्त्री० घोड़ी, horse woman. अर्वन्, अव्व, पुं० इन्द्र, शक्र, पुरंदर, घोड़ा, अश्व, Indra, sakra, purindar horse. अर्ववरः, अव्वरो, पुं० उत्तम अश्व, श्रेष्ठ घोड़ा, great • For Private and Personal Use Only • horse. अर्वाच्, अव्वा, वि० पीछे, निकट, समीप, इसी ओर आते हुए, posterior. अर्वाचीन, अव्वाईण, वि० प्रतिकूल, पीछे, new modere not ancient, • पैदा हुआ, नूतन • अद्यतन, आधुनिक, वर्तमान, • उल्टा, विरोधी । अर्वान्, अव्वा, वि० निम्न, नीच, अधम, lower. अर्वान्, अव्व, पुं० अश्व, घोड़ा, horse. · • Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 195 अशंस्, अस्स, नपुं० बवासीर, piles, suffering अर्हद्वर्णजननम्, अरहवण्णजणणं, नपुं० विसंवाद ____ from piles. रहित वचन | unfaultful, thought, अर्शिस्, अस्सि, वि० अर्शरोग, वाला बवासीर युक्त। अर्हन, अरहो, पुं० अरहंत, • चार घाति कर्म रहित अर्ह, अरह, अक०, सक० पूजना, अर्चना करना, शरीरी, प्रभु, Arahant, four karmless सम्मान देना, to worship, to pray, to bodyness lord, • स्वामी, नाथ। lord. respect, to live, to deserve, to be अर्हन्तः, अरहंतो, पुं० अरहंत, पूज्य। सम्मान, . capable of, • रहना। योग्य होना, समर्थ अर्चनायोग्य Arahant, respected, tobe होना। praised. अर्ह, अरह, वि० योग्य, पूज्य, deserving, अर्हा, अरहा, स्त्री० पूजा, अर्चना, worship, claiming, • सम्मानीय, उपयुक्त, उचित, श्रेष्ठ, ___homage. entitled, justified in, fit, • पूजा योग्य, अल्, अल, अक० योग्य होना, समर्थ होना, to able. अधिकार योग्य। शक्य समर्थ, worshiped, अल्, अल, सक० सजाना, अलंकरण करना, to capableful. decorate, to prepare. अर्हः, अरहो, पुं० भगवंत, • सुरोत्तम, • इन्द्र, अलः, अलो, पुं० बिच्छू का डंक,• हरताल,biting by a scorpion, a meditation. Bhagvant, surotatam, Indra, घातिकर्म अलम्, अलं,अव्य० भूषण,• पर्याप्त, काफी। हयाना, रहित, • वंदन, नमन, पूजन, गुरु उत्तम, • . इन्कार करना, इतना ही, रहने दो। अधिक, योग्य, तेरहवें गुणस्थानवती सयोगी, decorate, capable, enough, heavy. ghaikamrasless, अलकः, अलओ, पुं० केश, कच, curly, hair, . reverenining, sayogi. श्वान, कुत्ता। अर्हच्छरणम्, अरहस्सरणम्, नपुं० अरहंतशरणं, उत्तम अलकनंदा, अलअणंदा, स्त्री० गंगा, कुमारी, ganga. शरण, • श्रेष्ठतम, shelter of Arhant, अलका, अलआ, स्त्री० अलकापुरी, इन्द्रपुरी, कुबेर great shelter. की नगरी। Kumari, Alkapuri, अर्हणम्, अरहणं, नपुं० पूजा, सम्मान, • आराधना, Indrapuri, name of the capital of __ अर्चना, prayer, respect. Kubera. अर्हणीय, अरहणिज्ज, वि० पूज्य, to be pared. अलकाधिपः, अलकाहिवो, पुं० कुबेर, Kubera. अर्हत्स्त वनम्, अरहत्थवणं, नपुं० अरहंत स्मरण, __ अलकापुरी, अलकापुरी, स्त्री० कुबेरनगरी, capital अरहंतों की पूजा, praise of Arahant, • of Kubera. जिन पूजन, • वीतराग स्तवन, Praising of __ अलकावली, अलआवली, स्त्री० केशावली, Jina, vitraga praising. केशराजि। hair group. अर्हत्, अरह, वि० पूज्य, सम्माननीय, अरहंत पद, अलक्तः, अरत्तो, पुं० लाल रंग, • महावर, रागिमा, विनायक, to be respected, rank of लालिमा। red colour. Arahant, • अहेत् प्रभु। god of Arhant. अलक्षण, अलक्खण, वि० दुर्भाग्य, लक्षण रहित, अर्हतः, अरहओ, पुं० अरहंत, घातियां कर्म रहित प्रभु। having no good marks, • अलंकरण विहीन। decoration less, • अशुभ, पंच परमेष्ठियों में प्रथम परमेष्ठी। Arahant, ghatikarma's less god, first 37427737, bad sign. अलक्षणम्, अलक्खणं, नपुं० अशुभ, अपशकुन, bad parmesthi, • बुद्ध, Buddha, • शिव, sign. Siva. अलक्षित, अलक्खिअ, वि० अनावलोकित, अदृष्ट, अर्हद्भावः, अरहभावो, पुं० सम्यक्त्व गुण युक्त भाव, • अदर्शित, not worth seeing, not to a natar of samyaktva ful. be difined, unnoticed, unmarked. For Private and Personal Use Only Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 196 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अलक्ष्मी, अलक्खी, स्त्री० दरिद्रता, धनाभाव, निर्धनता, misfortune, ill luck, poverty. अलक्ष्य, अलक्ख, वि० अज्ञात, उद्देश्यविहीन। unknown. अलक्ष्यगतिः, अलक्खगइ, स्त्री० उद्देश्यहीन गति। one whose gone not known. अलगर्दः, अलगद्दो, पुं० पानी का साँप, जल सर्प. serpent of water. अलघु, अलहु, वि० दीर्घ, विस्तृत, बड़ा, • महत्, विशाल, • उन्नत । अनल्प, large, great, not insignificent, not light, not small. अलघुकर्मन्, अलहुकम्मं, नपुं० उत्तम कर्म, • श्रेष्ठ कार्य, great karm, best work. अलघु-गृहम्, अलहुबोहं, नपुं० विशालघर, • प्रासाद, ___large house, palace. अलघुचन्द्रः, अलहुचंदो, पुं० पूर्णचन्द्र, पूर्णिमा का __ चंद्र, full moon. अलघु-जन्मन्, अलहुजम्मो, पुं० उन्नत जन्म, • श्रेष्ठ जन्म। great born. अलघु-तटम्, अलहुतडं, नपुं० विस्तृत तट, फैले हुए किनारे, high-bank. अलघु-दानम्, अलहुदाणं, नपुं० परम दान, पात्रोचित दान, great given up, • श्रेष्ठ दान। अलघु-भावोः, अलहुभावो, पुं० उत्तम परिणाम, मनोज्ञ भाव, great quality,great nature. अलङ्करणम्, अलंकरणं, नपुं० आभूषण, आभरण, सजाना, decoration, ornament. अलंकरणयुक्त, अलंकरणजुत्त, वि० सौम्य, लावण्य युक्त, adorned, charmful, . शोभनीय, • प्रशंसनीय। अलङ्करिष्णु, अलंकरिण्हु, वि० श्रृंगारित, विभूषित, decorated, • शृंगार करने वाला। अलङ्कारः, अलंकारो, पुं० आभूषण, आभरण, decoration, ornament, • काव्य में मनोरंजन को उत्पन्न करने वाला साधन। figures of speech, • अलंकुणेइ त्ति अलंकारो - जो शब्द और अर्थ से काव्य की शोभा बढ़ाता है वह अलंकार है। अलंकारों से शब्द और अर्थ सौन्दर्य की अभिव्यक्ति होती है। • कव्वस्स अलंकुणेइ सव्वबुड्डिं च। • अंग के विभूषित करने वाले अलंकरण, नूपुर, किंकिणी, कंगन, अंगूठी, बिजायठ, हार, कंठश्री, वेसर, बिछिया, पायजेब, टीका,शीर्षफूल आदि। • जिस पद्धति से काव्य में रोचकता उत्पन्न हो। figures of speech in poetics. अलङ्कारकः, अलंकारओ, पुं० आभूषणं, आभरण। ___ ornament. अलङ्कारगृहम्, अलंकारगिहं, नपुं० आभूषण शाला, अलंकरण घर, • सजावट स्थान, आभूषण आपण। decorated house, ornament shop. अलङ्कुर्वन्, अलंकुव्व, वि० अलंकारक, अलंकृत करता हुआ। decorater. अलङ्क, अलंकर, सक० सुशोभित करना, विभूषित करना। सजाना। श्रृंगारना, to decorate, to prepare. अलङ्कृत, अलंकिअ, अलंकिइ, वि० अलंकार गुण युक्त, decorateful, • विभूषित।• उपमादि अलंकारों से युक्त, with upama etc. figure of speechful. अलङ्कृति, अलंकिइ, स्त्री० आभूषण, decorate, आभरण, ornament, light, • शोभा, . कान्ति, • प्रभा, आभा, • श्रृंगार, • प्रसाधन, bright. अलंघन, अलंघण, वि० ओधक, लंघन वाला, • बहुत दिनों सेन खाया हुआ, • उल्लंघन नहीं करने arci, not eated many days. अलंघनीय, अलंघणिज्ज, वि० उल्लंघन नहीं करने योग्य, to be not eated. अलजः, अलजो, पुं० एक पक्षी का नाम, a name of bird. अलज्जरः, अलजरो, पुं० मर्तवान् वर्नी, anearthen jar, an earthen pot, • घड़ा। मिट्टी का पात्र, • मटका। अलंजी, अलंजी, स्त्री० अक्षिरोग, eye disease. अलंजीविक, अलंजीविअ, वि० जीविका में समर्थ, capable of working. अलंतराम, अलंत, अव्य० पर्याप्त, यथेष्ट, अधिक, For Private and Personal Use Only Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 197 बस हो गया, enough, • सक्षम, समर्थ, capable. अलंपुरुषीण, अलंपुरिसीण, वि० योग्य पुरुषा, able __man. अलम्पट, अलंपड, वि० छल रहित, fraudless, लोभरहित, • पवित्र, • श्रेष्ठ, pure, great. अलम्बि, अलंबि, वि० धारक, अवलोकिन, • दर्शित। आधारित, seed, showed. अलम्बुषः, अलंबुसो, पुं० वमन, छर्दि, . हथेली, bomiting, hand part. अलय, अलय, वि० अविनश्वर, नित्य, शाश्वत, • इधर-उधर भटकने वाला। all ready, all time, • इधर-उधर भटकने वाला। अलले, अलले, अव्य० शब्द विशेष। पिशाच भाषा, ____kind of word, pisach word. अलवालम्, अलवालं, नपुं० क्यारी का स्थान, धौवला। अलस्, अलं, अक० कान्तिहीन होना, अशोभित होना, अलंकार रहित होना। to unlight, to undecorate. अलस्, अलस, वि० आलसी, उदासीन, सुस्त • क्रियाहीन । थका हुआ,• निष्क्रिय उद्यम विहीन। inactive, idle, feeble, wealth, workless. अलसक, अलसो, पुं० पैर रोग, पाद, • व्याधि।a disease of foot, disease of feet. अलसक, अलसअ,वि० अकर्मण्य, आलसी,• उद्यम रहित, inactive, lessy, workless. अलसा, अलसा, स्त्री० एक प्रकार की लता, a creeper. अलातम्, अलाअं, नपुं० कोयला, आधे जले जुए हुए काष्ठ, fire brand, जलते हुए काष्ठ, अंगार, इंगाल। अलायं णाम उम्मुआहिअं पंजरलियं (जैन० ल० 132)। अलाबु, अलाबु, स्त्री० आल, लौकी, • तुम्बी, . गडेलु, the bottle,gaurd,vessel made of bottle-gaurd. अलाबुफलम्, अलाबुफलं, नपुं० लौकी, • कट्टहल, तुम्बीफल। the bottle gourd, long gourd. अलाभ, अलाह, वि० लाभ रहित, इच्छित पदार्थ की प्राप्ति न होना। non-obtainment, . संक्लेश रहित, not porfitable, • लालसा विमुक्त, painless, wishedless, happiness, • संतुष्ट। अलाभ-परीषहजयः, अलाहपरीसहजओ, पुं० विद्यमान-अविद्यमान आदि की प्राप्ति से संतुष्ट, happiness with greating, • संतुष्ट चेता, happinessful mind. अलारम्, अलारं,नपुं० कपाट, किवाड़, द्वार, दरवाजा, door. अलिः , अलि, पुं० भौंरा, भ्रमर, • षट्पद। bee, . कौबा, • कोयल, • मदिरा, • मद्य, a crow, cuckoo, wine, a scropion, • बिच्छू। अलिकम, अलिअं. नपं० ललाट, शिर, मस्तक, forehead. अलिक, अलिअ, वि० मिथ्या, असत्य, • झूठा unpleasant, untrue. अलिककुटुम्बिनी, अलिअ-कुटुंबिणी, स्त्री० भ्रमरी, • षट्पदी। bee woman, six feet ful bee. अलिकुलम्, अलिउलं, नपुं० भ्रमर, समुदाय, bee group. अलिकोचित, अलिओइअ, वि० ललाट प्रान्त युक्त, foreheadful. अलिगर्दः, अलिगद्दो, पुं० पानी का सर्प, a water snake. अलिङ्ग, अलिंग, वि० चिह्न रहित, लक्षणशून्य, पहचान से रहित, signless. अलिजिह्वा, अलिजिब्भा, स्त्री० कोमल तालु, गले के अंदर का कौवा,acrow of under throat. अलिज्जरः, अलिंजरो, पुं० मटकी, घड़ा, नांद, मिट्टी का गोलाकार पानी भरने का पात्र, anearthen jar, a roundful earthen water pot. अलिनागः, अलिणागो, पुं० भ्रमर, षट्पट, bee a sixfeetful bee. अलिनिनादः, अलिणिणाओ, पुं० षट्पद, गुंजार, ___sound of bee, as gun-gun. अलिपकः, अलिवओ, पुं० कोयल, भ्रमर, • श्वान, ___cuckoo, bee,dog. अलिप्सा, अलिच्छा, स्त्री० अनिच्छा, कामना रहित, For Private and Personal Use Only Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 198 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश part. unwish, • मौन, silence, happiness, अलु, अलु, स्त्री० लुटिया, छोय घड़ा, • डबुआ, • शान्त, • प्रसन्न। कलशी, a small pot, a small pot. अलिबलम्, अलिबलं, नपुं० भ्रमरशक्ति, power : अलुक्, अलुग, पुं० पूर्वपद समास, • जिसमें पूर्वपद of bee. की विभक्ति का लोप न हो। in the अलिमकः, अलिमओ, पुं० मेंढक,• भ्रमर, • कोयल, preceding pada samas, post pada • कमल की केसर, पद्म पराग, frog, bee, precis compound, नास्ति विभक्तेः लुक cuckoo, saffron, lotus saffron. लोपो यत्र। अलिमाला, अलिमाला, स्त्री० भ्रमर पंक्ति, षट्पद अलुब्धक, अलुद्धग, वि० लोभ रहित, not, समूह, bee row. covetous. अलिसमूहः, अलिसमूहो, पुं० भ्रमर समुदाय, षट्पद __ अलुब्धकः, अलुद्धगो, पुं० बहेलिया, Baheliya. __पंक्ति, bee row. अलून, अलूण, वि० नहीं कटा हुआ, वृद्धिगत, not अलीक, अलीअ, वि० मिथ्या, झूठा, असत्य, cut, growthful. untrue, • अल्प, थोड़ा, unpleasant, अले, अलेले, अले/अलेले, अव्य० अरे, ऐ, अए। false, • अरुचिकर, अप्रिय, अहितकारी, मागधी, पैशाची प्राकृत में प्रायः, यही प्रयोग unhappy. होता है। in Magadhiprakrit used for अलीकम्, अलीअं, नपुं० ललाट, माथा, मस्तक, स्वर्ग, addressing Ale. • ऊपरी भाग, head, heaven, upper अलेपंक, अलेवग, वि० निष्कलंक, शुद्ध, pure. अलेवडम्, अलेवडं, नपुं० छाछ आदि का आहार,. अलीककथा, अलीअ-कहा, स्त्री० मिथ्या कथा। दूषित जो हाथ में लिप्त न, ऐसा आहारla king of कथन, असत्य कथा, unpleasant story, eating, who no handing. • मिथ्याव्यापार | untrue story, false अलेश, अलेस, वि० लेश्या रहित। षडलेश्यातीता nature. अलेश्याः । (धव० 1/390), lesyaless, अलीक-जनः, अलीअजणो, पुं० मिथ्याजन। unfraud nature. ___असत्यजन, unpleasant person. अलेश्य, अलेस, वि० लेश्या रहित, unfraud, • अलीकध्यानम्, अलीअझाणं, नपुं॰ असत्यध्यान । सिद्धि युक्त, मुक्ति प्राप्त, श्रयिक लब्धि वाला, meditation of untrue. salvationful, supernatural power. अलीकभावः, अलीअभावो, पुं० मिथ्या फल, • अलोकः, अलोओ, पुं० लोक के बाहर का भाग, असत्य परिणाम। a result of untrue, अलोकाकाश, • जिसमें जीवादि पदार्थों का object of unpleasant अवलोकन नहीं होता है। • अलोकस्तु अलीक-भाषणम्, अलीकभासणं, नपुं० झूठा उपदेश, धर्मास्तिकायादिवियुक्तः। (जैन० ल० 34),a • धर्म विरूद्ध कथन, unpleasant part of common talk. thought. अलोकनम्, अलोयक, नपुं० अदर्शन, अन्तर्ध्यान। अलीकवचनम्, अलीअवयणं, नपुं० मिथ्या वचन, invisibility, disappearane. कु प्रवचन, unpleasant thought. अलोकाकाशः, अलोआगासो, पुं० अलोकाकाश, अलीकवादिन, अलीअवाइ, वि० मिथ्या प्रलापी। लोक में परे अलोकाकाश, शुद्ध अलोक, असत्य कहने वाला, thinked of व्योमात्मा केवलं, the highest region unpleasant, asked of untrue. where the jiva dwell after being अलीकिन, अलीइ, वि० अप्रिय कहने वाला,asking unreleased from karman. of unlove. अलोल, अलोल, वि० लोलुपता रहित, शान्त, प्रसन्न, For Private and Personal Use Only Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 199 not wished, one without desire, steady, stable. firm, steady not fickle, not thiosty free from desise. अलोलुप, अलोलुव, वि० आशा विहीन, निरपेक्ष, निराकांक्षी, withoutdesireful. free frp, desore. अलौकिक, अलोइअ/अलोइग, वि० लोकोत्तर, असाधारण, अद्भुत, लोक में सर्वोत्तम। not current in world, unusual, supernatural. अलौकिकी, अलोइगी, स्त्री० लोकोत्तरा, not current in world, super natural. अलौक्य, अलोक्क, वि० निरपेक्ष, आकांक्षा से रहित । अलोलुप, undesire, free from greed. अल्प, अप्प, वि० थोड़ा सा, बहुत कम, small little, • किंचित्, कुछ, सूक्ष्म, लघु, • परिमित, . मर्यादित। small little, minute, unimportant. अल्पक, अप्पग, वि० लधुतर, छोटा। परिमित, ___smaller, little ful. अल्प-कर्मन, अप्पकम्म, नपुं० लघु कर्म, क्षीण कर्म, small karman, with declined, karman. अल्प-कषायः, अप्पकसाओ, पृ० क्षीण कषाय, कषायों की कमी, passion of worn away, going to an end of passion. अल्पकामः, अप्पकामा, पुं० किंचित् इच्छा। थोड़ा सा भी विकल्प, small desire, unimportant part. अल्पकोवः, अप्पकोवो, पुं० किंचित् क्रोध, अल्पमात्र भी क्रोध, unimportant anger. अल्पगंधः, अप्पगंधो, पुं० थोड़ी गंध, unimportant ___smell. अल्पचेता, अप्प-चेआ, वि० व्याकुल चित्तवाली, painful mind woman. अल्पजलम्, अप्पजलं, नपुं० थोड़ा जल, कम पानी, small water. अल्पज्ञ, अप्पण्हु, वि० लघुता युक्त, कुछ जानने वाला, • किंचित् ज्ञापक, small ful, short knowing. अल्पतनु, अप्पतणु, नपुं० कृशदेह, दुर्बल शरीर, क्षीणकाय, unimportant body, part body. अल्पतर, अप्पयर, वि० स्वल्पतर, किंचित् मात्र भी, minuteful. अल्पतर-बन्धः, अप्पयर-बंधो, पुं० हीन प्रकृतियों का बन्ध, • कर्मों की प्रभुता होने के पश्चात् भी किंचित् कर्म प्रकृतियों का बंधन, bonded a kraman low prakriti. अल्पत्व, अप्पत्त, वि० लघुता, क्षीणता, lower unimportant. अल्प-दानम्, अप्पदाणं, नपुं० स्वल्पदान, small given up. अल्पद्वारः, अप्पदारो, पुं० थोड़ा दरवाजा, लघु द्वार, small door. अल्पदृष्टिः, अप्पदिट्ठि,स्त्री० सूक्ष्मदृष्टि, अदूरवर्ती,. । थोड़ा सा उदार, small seeing. अल्पधनम, अप्पधणं, नपुं० निर्धन, दरिद्र, poor. अल्प-धान्य, अप्प-धण्ण, वि० थोड़ा धान्य, कम 371757, small grain. अल्पधी, अप्पधी, स्त्री० मोटी बुद्धि, बुद्धि की कमी, faultful knowledge, unimportant __knowledge. अल्पनन्दः, अप्पणंदो, पुं० किंचित् आनंद, __unimportant happiness. अल्पनन्दनः, अप्पणंदणो, पुं० लघुनंदन, छोटा बालक, small son. अल्पनंदिनी, अप्पणंदिणी, स्त्री० छोटी बालिका, . अबोध बाला, small daughter, small अनो girl. अल्पपत्रम्, अप्पपत्तं, नपुं० छोटा पत्र, संक्षिप्त समाचार, small news, short news. अल्पपदम्, अप्पपअं, नपुं० लघु चरण, small feet. अल्पप्रसज, अप्पससज, वि० कम संतान देने वाली, having unimportant son, or daughter. अल्पप्रयोगः, अप्पपजोगो, पुं० थोड़ा प्रयोग, • कभी कभी प्रयोग करना, small use, having small use. अल्प प्राणः, अप्पपाणो,पं० स्वल्प श्वांस, अनुनासिक अक्षर, हलन्ताक्षर, breath, a nasal For Private and Personal Use Only Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 200 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश sound,• अल्पप्राण, ध्वनि a sound of unauspicious. अल्पप्रेमः, अप्पपेम्मो, पुं० कुछ समय के लिए प्रेम सीमित प्रेम, short time love. अल्पबहुत्व, अप्पबहुत, वि० परस्पर में एक दूसरे से हीनाधिक। in anotherless and unless, • एक दूसरे की अपेक्षा से विशेष प्रतिपत्ति--अल्पबहुत्वं अन्योन्यापेक्षया विशेषप्रतीपतिः (स० सि० 1/8) अल्पबुद्धिः, अप्पबुद्धि, स्त्री० सूक्ष्ममति, a small wit,• अज्ञानी, मूर्ख, • बुद्धि हीन, without knowledge, foolish. अल्पमतिः, अप्पमइ, स्त्री० मति विहीन, ज्ञान की कमी, • कम ज्ञान युक्त, मूर्ख, • अनजान, . 37759437, without knowledge, foolish, unknow. अल्पमात्रम्, अप्पमेतं, नपुं० थोड़ा सा, लघुमात्रा, smaller. अल्पमूर्ति, अप्पमुत्ति, स्त्री० छोट कद, लघु बिंब, । small idle. अल्पमूल्यम्, अप्पमुल्लं, नपुं० कम मूल्य, लघु मूल्य, original priceless. अल्पमेधा, अप्पमेहा, स्त्री० लघुबुद्धि, मूर्ख, अज्ञानी, ____of small wit. अल्पवयस्, अप्पवओ, पुं० छोटी अवस्था, छोटी उम्र, लघु उम्र, minor. अल्पवादिन्, अप्पवाइ, वि० किंचित् कथन करने वाला, लघु वचन शील, some thought. अल्पविज्ञ, अप्पविण्णु, वि० मूर्ख, बुद्धि हीन, foolish, without knowledge. अल्पविषयः, अप्पविसओ, पुं० कम आकांक्षा लघु कामना, इन्द्रिय संबंधी छोटी सी अभिलाषा, limited, of small extent. अल्पशक्तिः, अप्पसत्ति, स्त्री० कम बल, थोड़ी शक्ति, • दुर्बल, कमजोर, weak, powerless. अल्पशस्, अप्पसस, अव्य० धीरे-धीरे, शनैः शनैः, • क्रमश:] to a small degree,a little. अल्पसरस, अल्पसर, नपुं० पोखर, छोटा तालाब, small pond. अल्पसूत्रम्, अप्पसुत्तं, नपुं० लघु सूत्र, छोटा वाक्य। small sutra, small sentence. अल्पश्रुतम्, अप्पसुअं, नपुं० थोड़ा सुनना, तुच्छ श्रुतज्ञान, श्रुत/शास्त्र/सिद्धान्त में अल्पता, faultful knowledge, moderate in Sidhadanta. अल्पहितम्, अप्पहिअं, नपुं० थोड़ा कल्याण, किंचित् हित, little beneficial, small welfare. अल्पागम, अप्पागम, वि० आगम में अनभिज्ञता। श्रुतशास्त्र का परिचय न करने वाला, unknown in Aagam's not knowledge of sruta. अल्पाधारः, अप्पाधारो, पुं० लघु आश्रय, थोड़ा सा सहारा, small support. अल्पायुस्, अप्पाउ, वि० थोड़े समय जीने वाला, ___living of little two. अल्पावग्रहः, अप्पावग्गहो, पुं० अल्प/लघु शब्द का ग्रहण, • संगीत के कुछ ही शब्दों का अवग्रह। taking a very small word. अल्पाहारः, अप्पाहारो, पुं० ऊनोदर, कम आहार, a eating of one time. अल्पिष्ठः, अप्पिट्ठ, वि० बहुत कम, कम से कम। smaller. अल्पीयस. अप्पीजस. वि. कम से कम। थोडे से ___ थोड़े, smaller, very small. अल्पेतर, अप्पेयर, वि० महत्, बड़ा, बृहद्, long. अल्पोपायः, अप्पुवाओ, पुं० लघु उपाय, • थोड़ा, प्रयत्न, small pain, • लघु साधन युक्त। अल्ला, अल्ला, स्त्री० माता, जननी, दुर्गा, mother Durga. अल्लीवणम्, अल्लीवणं, नपुं० आलेपन, अन्य पदार्थों के साथ संयोजन, another like, • एक रूपता, • एक के समान दूसरे को करना। अव, अव, सक० बचाना, रक्षा करना, to save, . समझाना, • संतुष्ट करना, • इच्छा करना, भावना करना, अनुचिंतन करना, to wish, to understand. अव, अव, अव्य० निश्चय, पूरा नहीं, अनादर, आलंबन, अल्प, परिभव, तिरस्कार, ascertainment, not full, without For Private and Personal Use Only Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 201 respect, supporting, small, humiliation, • निंदा, • निरोग, • पवित्र, शुद्धि, • विज्ञान, व्यापन, • संकल्प, निश्चय। आश्रय। अनादर, support, respectless, best knowledge, despising, undisease, pure, • अवमूल्यन, • आदेश, show, • नीचे दूर, down off. अवकट, अवकड, वि० सामने, सम्मुख, facing, present, • पीछे, reversed, • अधोमुख वाला। विनष्टता, opposite, • विपरीत, . विरोधी। अवकटम्, अवकडं, नपुं० रोक, • निरोध, • निग्रह, check. अवकथनम्, अवकहणं, नपुं० निश्चयकथन, संकल्प प्रतिपादन, ascertainment thought, • आश्रय पूर्वक विवेचन, respectful thought, • आज्ञा युक्त प्ररूपणा। अवकर, अवकर, वि० प्रकट करने वाला, being. अवकरः, अवअरो, पुं० झाडू से उड़ती हुई धूल, sweeping,dust, • धूल झाड़ना, • रजकथ साफ करना, confusion. अवकर्तः, अवकत्ता, पुं० धज्जी, टुकड़ा, कुतरन, cutting. अवकर्तनम्, अवकत्तणं/अवकट्टणं, नपुं० काटना, टुकड़ा करना, • काटना, • चर्खा चलाना सूत/धागा बनाना। cutting off. अवकर्षणम्, अवकस्सणं, नपुं० खींचना, निकालना, बाहर करना, putting down,explusion, extraction. अवकलित, अवकलिअ,वि० दर्शित, दृष्टिगत। ज्ञात, गृहीत I see,eyeness, knowing, • लिया हुआ, • संग्रह किया गया। taked. अवकाकः, अवकागो, पुं० अल्प ध्वनि, • तुच्छ स्वर, • तिरस्कृत गूंज, small sound. अवकाशः, ओगासो, पुं० अवसर, समय, • स्थान, place. अवकीर्णिन्, अवकिण्णि, वि० बिखरे हुए, • दूषित। घातक, having broken faulted, killed. अवकुञ्चनम्, ओकुंचणं, नपुं० मोड़,झकाव, परावर्त, bend, • अप्रसारण, turn, • समूह, grip, • समुदाय, • एक ओर।। अवकुठारः, अवकुट्ठारो, पुं० दुर्गंध युक्त, • असम्भ। अवकुण्ठनम्, अवकुंठणं, नपुं० परिधि, घेरा। आवृत्त, • आवरण, round, cover. अवकुण्ठित, अवकुंठि/ओंकुठिअ, वि० आवृत्त, घेरा हुआ। पराभृत । परिवेष्ठित । आकृष्ट, covered. अवकुठार, अवकुढार, वि० उलटा, पीछे, behind. अवकृष्ट, ओकुट्ट, वि० बहिष्कृत, निकाला गया, • उपेक्षित, dragged along, • बहिर्भूत, inferior, down, • हटाया गया, lowest, • अधम। अवक्लप्तिः, अवकिलित्ति, स्त्री० सम्भावना, . उपयुक्तता, approaching. अवंक्रंदनम्, अवकंदणं, नपुं० उच्च स्वर से बुलाना, calling with loudly. अवक्रमः, अवक्कमो, पुं० नीचे उतारना, क्रम से उतारना, • ढलान, कर, राजस्व प्राप्ति, falls down. अवक्रमणम्, अवक्कमणं, नपुं० नीचे आना, ढलान, fall down. अवक्रयः, अवक्कओ, पुं० मोल, खरीदा, क्रय किया, letting, leasing. अवक्रयज्ञः, अवक्कजण्णो, पुं० उत्तम यज्ञ, • श्रेष्ठ आहूति | most sacrifice. अवक्रयत्नः, अवक्कजण्णो, पुं० आदेश, आज्ञा, . उत्तम प्रयत्न, command, instruction. अवक्रयोगः, अवक्कजोगो, पुं० उत्तम योग, great yoke. अवक्ररत्नम्, अवक्करयणं, नपुं० उत्रत रत्न,. हीरक, great diamond. अवक्रराशिः, अवक्करासि, स्त्री० समराशि, • विषम संख्या विहीन राशि, a heap of aquil. अवक्र-लाभः, अवक्कलहो, पुं० अधिक लाभ, great taking अवक्रसमयः, अवक्कसमओ, पुं० एक सा समय, as a exe like time, • सिद्धान्त में निरपेक्षभाव,सापेक्ष दृष्टि.a time of acquit. For Private and Personal Use Only Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 202 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अवक्रसंयतः, अवक्कसंजओ, पुं० उत्तम साधक, यथेष्ट अवक्तव्य, अवत्तव्व, वि० एक साथ कथन, संयत, great Sadhaka. स्वकीयद्रव्य का विवेचन, one time अवक्रसूत्रम्, अवक्कसुत्तं, नपुं० सरल सूत्र, • यथाक्रम thought, a thought of one's own पद्धति, not bending. self, • जो कथन में न आए, • द्रव्य, क्षेत्र, अवक्रान्तिः, अवक्कंति, स्त्री० उतरना, नीचे जाना, काल और भाव पूर्वक परकीय वस्तु का descent, in front going, • सामने जाना, fadela thought of another things. • उतार, • ढलान। अवक्तव्यद्रव्यम्, अवत्तव्वदव्वं, नपुं० अवक्तव्य वस्तु, अवक्रिया, अवक्किरिया, स्त्री० परित्याग, leave, a thoughtless thing, • स्वकीय द्रव्य, abandone, • भूल, विस्मरण, स्मृति में न क्षेत्र, काल, भाव, दोनों के द्वारा एक साथ कहना। आना, forget, • ध्यान न देना, • उपेक्षा करना, __ अवक्तव्य बन्धः, अवत्तव्वबंधो, पुं० जहाँ जीव सर्वथा forgetting. अबंधक होकर परिणाम के वशीभूत नीचे गिरता अवक्रोशः, अवक्कोसो, पुं० तिरस्कार, निंदा, . है, फिर पुनः बन्धक होता है वहाँ प्रथम समय अपमान, • अपशब्द, अपध्वनि, • ग्लानि युक्त में अवक्तव्य बन्ध होता है। being वाक्य, • शिकायत, उलाहना, व्यर्थ का कथन, unthought bond in first time. unrespect, without thought. अवक्तव्यविभक्तिः, अवत्तव्व-विहत्ति,स्त्री० यदि जीव अवकेशिन, अवकेसि,वि० बंजर, फलविहीन, आधार सत्कर्म से रहित होकर फिर से सत्कर्म वाला रहित, • केश विमुक्त, no suitable, होता है तब वह अवक्तव्य विभक्ति होती है। unsuitable, hearless. apportionment of unthought. अवकोकिल, अवकोइल, वि० कोयल से पराभूत,. अवक्तव्य-संक्रमः, अवत्तव्वसंकमो, पुं० अनन्तर कोयल द्वारा तिरस्कृत, humiliated of अधस्तन समय में संक्रमण से रहित होकर cuckoo. वर्तमान समय में यदि संक्रमण अवस्था से अवक्र, अवक्क, वि० सीधा, सरल, not bending, परिणत होता है तो उसका यह संक्रमण अवक्तव्य • अनुकूल,• यथार्थ, • स्पष्ट, favourably, संक्रमण कहलाता है। going from one agreeable. place to another unthought. अवक्रगतिः, अवक्कगइ, स्त्री० सरल गति, सीधी गति, अवक्षेपः, अवक्खेवो, पुं० निंदा, गर्दा, ग्लानि, blame, • मोक्षगति, मुक्ति। abuse, • आक्षेप, censure, sing, अवक्रगृहम्, अवक्कगेहं, नपुं० वास्तुगत घर, अच्छी reproach, • लाञ्छन, • आरोप। बनावट वाला घर। methodful home, अवखण्डनम्, अवखंडणं, नपुं० विभाग, भेद, architecture house. विभाजन, pieces, • बांटना, kind, अवक्रचक्रम्, अवक्कचक्कं, नपुं० एक सा चक्र, पूर्ण section, division, • एक दूसरे से अलग गोलाकार चक्र, rounding wheel. करना, separation with another. अवक्र-छात्रः, अवक्कछत्तो, पुं० सरल छात्र, उदण्डता अवखातम्, अवखाअं, नपुं० गर्त, खड्डा, गड्ढा, खाई, रहित छात्र, disciplined student. खातिका, ditch, pit, fort around the अवक्र-ज्योतिः, अवक्कजोइ, स्त्री० ऊपर युक्त प्रकाश, pit. _higher light. अव+गण, अवगण, अक० उपेक्षा करना, to अवक्कणः, अवक्कणो, पुं० उन्नत ध्वनि का न होना, disregard. to blan, to censure, to • कर्कशध्वनि, • अपध्वनि, proud insult. sound, not high sound. अवगणनम्, अवगणणं, नपुं० कुछ न मानना, अवज्ञा, अवक्वाथः, अवक्काथो, पुं० मंदाग्नि, weak तिरस्कार, pay no attention, • निंदा, digestion. For Private and Personal Use Only Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 203 contempt, disregard, blame, . अपमान, • आरोप, लाञ्छन, • विरोध,• मान भंग करना, censure, reproach, not to give, importance. अवगण्डः, अवगंडो, पुं० कपोल, फोड़ा, • फुसी, cheek, tumour. pimple upon. अवगत, अवगअ, वि० जाना हुआ, • प्राप्त । ज्ञात ____ हुआ, • पहुँचा, knowed, taked. अवगति, अवगइ/ओगइ, स्त्री० जानना, ज्ञात करना, • समझ, . प्रत्यक्षीकरण, knowing, . अच्छा ज्ञान, known, correct knowledge, • उचित जानकारी, pure knowledge, • दृढ़ता। अवगथ, ओगह, वि. प्रातः स्नान करने वाला, _morning bath. अवगथम्, ओगहं, नपुं० प्रातः स्नान, morning bath. अवगमः, ओगमो, पुं० जानता, समझना, • जाना, to go deep into understand, go, know, • पहुँचना, प्रत्यक्षीकरण, • ज्ञात, . अधोगमन, नीचे की ओर गति करना, falls down. अवगाढ, ओगाढ, वि० स्नान, नहाया हुआ, bathed, • प्रगाढ, गहरा, गंभीर, • दृढ़, शक्तिशाली, deep, impervious, • निबद्ध, संनद्ध, डूबा हुआ, • प्रविष्ट, समाहित, tied down, crowded together, collected. अवगाढकर्मन्, ओगाढकम्मं, नपुं० दृढ़कर्म, प्रबलकर्म, strong karman, hard karman. अवगाढ-दानम्, ओगाढदाणं, नपुं० प्रबल दान, • अच्छा दान, पात्रोचित दान, certain given up, give up of suitable person. अवगाढरुचिः, ओगाढरुइ, स्त्री० दृढ़ श्रज्ञान, • सम्यक् रुचि, firm respecting, • द्वादशांग-वाणी पर अपूर्वश्रद्धा, respected in twelve Aagam's. अवगाढ-सम्यक्त्व, ओगाढसम्मत्त, वि० दृढ़ श्रद्धान, • आगम विचारों पर अपूर्व विश्वास, firm respect a respect in Aagam's thought, • क्षीणमोह वाले की अपूर्व श्रद्धा, best respect of attachment, खीणमोहस्स सड्ढाण अगंग-वयणे रुई। अवगाहः, अवगाहो, पुं० निमग्न, तल्लीन, संनद्ध। tied down, • स्नान, bath, • डुबकी, to immerse in a river, • डुबकी लगाना, take a bath, bathroom, • नहाना, being enter,• स्नानागार, • प्रविष्ट होना, • डूबना। अवगाहनम्, अवगाहणं, नपुं० स्नान, संनद्ध, निमग्न, समावेश। प्रविष्ट, bath, tied down, entered. अवगाहित, ओगाहिअ, वि० स्नान युक्त, समाहित,. आलोचित, • मान्य, bathful, attached, idea, criticise. अवगीत, अवगीअ, वि० कुत्सित, निंदित, . अपमानित, • गर्हित, familiar,defamed, famed. अवगीतम्, अवगीअं, नपुं० निन्दा, गर्दा, blame,. आरोप,लोकापवाद, परिहास, उपहास,abuse, reproach. अवगुणम्, अवगुणं,नपुं० अपराध, दोष, आरोप, निंदा, गर्हा, . आक्षेप, • दुर्गुण, guili, fault, charge, burden, blame, abuse. अवगुण्ठम्, अवगुंठं, नपुं० चूंघट, बुर्का, ओढ़नी, पर्दा, • 341929, veiling, covering. अवगुण्ठनम्, आगुंठणं, नपुं० आच्छादन, आवरण, • पर्दा, ओट,• बुर्का, जविनिका, covering, veiling, veil. अवगुण्ठिका, ओगुठिगा, स्त्री० पर्दा, जवनिका, बुर्का, •मिट्टी में लेटना, cover, veiling. अवगुण्ठित, ओगुंठिअ, वि० चूंघट युक्त, आच्छादित, आवरित, veiled, covered. अवगूढ, ओगूढ, वि० व्याप्त, आवृत, pervaded, covered, • आलिंगित, • आच्छादित, embraced, clasped. अवगोरणम्, ओगोरणं, नपुं० आक्रमण करना, घात लगाना, attacking, • मारने के लिए उठना, • धमकाना, for killing gone. अवग्रहः, अवग्गहो/ओग्गहो, पुं० बाधा, व्यवधान, . For Private and Personal Use Only Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 204 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश स्वभाव, restraint, obstacle, Nature, • ओलाचन, अवधारण, • साधु द्वारा, गृहीत नियम। मतिज्ञान का एकभेद, a act take with saint, • सन्धि विच्छेद करना, • पद विभाजन करना, विराम लगाना, रोकना, dividing of poota, hindrance, • सामान्य प्रति भास दर्शन, seeing of universal is only, • विषय विषयी सन्निपात के अनन्तर ग्रहण, taking of another. अवग्रहणम्, ओग्राहणं, नपुं० रोक, अनादर, बाधा, अवरोध, • विराम, hindrance, respectless, create. अवग्राहः, अवगाहो, पुं० वियोजन, विखंडन, destruction, • हस्ति ललाट, elephant mind, • शाप, curse,• वृष्टि का रूकना, drought, • वर्षा बंद होना, टूटना, • नष्ट होना। अवघट्टः, अवघट्टो, पुं० गुफा, बिल, मांद, cave,. चक्की , भू पर स्थित। hiding place, grander in earth. अवघर्षणम्, अवघस्सणं, नपुं० घिसना, मांजना।। रगड़ना, मसलना, rubbing, pushing together, • पीसना। अवघातः, अवघाओ/ओघाओ, पुं० अपमृत्यु, • धान छड़ना, मारना, बाधा पहुँचाना। आरंभ करना, तीव्र प्रहार करना, killing, handrancing, beging, thumping. अवघातिन्, ओघाइ, वि० खूनी, घातक, • मारक, killer. अवधूणः, अवधुण्णो, पुं० भ्रमण, जलावर्त, round water. अवधूर्णनम्, अवघुण्णणं, नपुं० रगड़ना, • पीसना, • भ्रमण करना, rubbing, pushing together, turning. अवघ्राणः, अवघाणो, पुं० सूंघने का भाव, . सुरभिग्राहक, smelling nature. अवचनम्, अवयणं, नपुं० मौन, मूक।मुखरी, • वाणी रहित। बोल न पाना, dumb, untalk. अवचनीय, अवयणिज्ज, वि० अशिष्ट, अश्लील, • अकथनीय, ugly, indecent, obscene, loud, अविवेचनीय, अभाषणीय, unthoughtful. अवचयः, अवचओ, पुं० संचय, फल तोड़ना, इकट्ठा करना, संग्रह करना, चयन करना, चुनना, pucking with hand, pucking gathering. अवचायः, अवचाओ, पुं० ग्रहण, संचय, संग्रहण, collection, taking, उतारना, तोड़ना, pucking, with hand. अवचारणम्, अवचारणं, नपुं० इकट्ठा करना, gathering. अवचूडः, अवचूडो, पुं० ध्वज वस्त्र, लहराता हुआ, flag cloth, rounded. अवचूर्णित, अवंचुण्णि/ओचुण्णिअ, वि० चूरा किया हुआ, पीसा गया, rubbed, pushed. अवचूर्णिन्, अवचुण्णि, वि० पृथक् पृथक् किया गया, • पीसा गया, विभाजित, rubbed, pushed, divided, • विश्लेषित, • व्याख्यायित । separated analysed, well discussed. अवचूलः, अवचूलो, पुं० विश्लेषण, विवेचन, discuss, analyse. अवचूलकः, अवचूलगो, पुं० चंबर, पंखा हिलना,a ____chowrie, forwarding off flies. अवचूलकम्, अवचूलअं, नपुं० चोरी, • मोर छल, ____chief, peacock fault. अवच्छ, अवच्छ, वि० आवरण, ढक्कन, cover. अवच्छात, अवच्छाअ, वि० खंडित, विकीर्ण. separated. अवच्छिन्न, अवच्छिण्ण,वि० पृथक् किया, नष्ट किया, separated, • खंडित, thumped, killed, • चूर्णित, pushed, rubbed, • विकृत, limited, certain, • सीमित, . निश्चित, सिकुड़ा हुआ, मिला हुआ, बंटा हुआ, जुदा किया गया, divided, • किसी वस्तु में उसके गुणों के कारण दूसरी वस्तुओं से भेद प्रकट करने वाला। to be divided with another thing because his subject. For Private and Personal Use Only Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अवच्छेदः, अवच्छेओ, पुं० भेद, विभाग, परिच्छेद, section, part, • हिस्सा, अंश, अंक, खंड, • दृढ़, स्थिरिकरण, certain, firm. अवच्छेदक, अवच्छेअअ, वि० विश्लेषित, विवेचित, • विभाजित, discussed, analysed, divided, • प्रतिपादक। भेदक, अलग करने वाला, सीमा निर्धारित करने वाला, • काटने वाला, limited, cutting, • दूसरे से भेद करने वाला, being with another divided. अवच्छेदनम्, अवच्छेयणं, नपुं० काटना, • • तोड़ना, • विभाग करना, cutting, pucking, dividing. अवजयः, अवजओ, पुं० हार, पराजय, पराभूत, दूसरों पर विजय, vanquished humiliated, in other conquest. अवज्ञा, अवण्णा, स्त्री० घृणा, तिरस्कार, अनादर, असम्मान, अपमान। अवहेलना, अवमति, contempt, unrespect, disregard. अवज्ञानम्, अवण्णाणं / ओणाणं, नपुं० अपमान, असम्मान, अनादर, तिरस्कार, घृणा, contempt, unrespect, insult, • निंदा, diregard. अवज्ञायकं, अवजायग/ ओणायग, वि० अनभिज्ञ, अनजान, नहीं जानने वाला, unknown. अंवटः, अवडो, पुं० गर्त, लुआ, cavity, छल, धोखा, कूप, pit, • विवर, • देहव्रण, घाव, obsecess, sore, injury. · अवटी, अवडी, स्त्री० मदारी, जादूगरिनी, छली स्त्री, juggler • कूप, गर्त, विवर, छिद्र, fraud woman, well, pit. अवटीट, अवडीड, वि० चपटी नाक वाला, flat nosed. अवटु, अवडू, पुं० कूप, गर्त, • विवर, well, pit. अवडंगः, अवडंगो, पुं० बाजार, हाट, market. अवडीनम्, अवडीणं, नपुं० पक्षियों की नीचे की • ओर उड़ना, खग विचरण, flying of birds for blow, arrounding of birds. अवत्, अव, सक० रक्षा करना, सम्भालना, देख-रेख करना, to protect, to care, fo see. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir अवतंसः, अवतंसो, पुं० कर्णमूह, मुकुट, earornament, earring, crest, diadem, • आभूषण, अलंकरण, ornament. अवतंसकः, अवतंसगो, पुं० आभूषण, अलंकरण, कर्णाभूषण, ornament, ear-ornament. अवततिः, अवतइ/ओत, स्त्री० प्रसार, फैलाव, विस्तार । 205 व्यापक, expansion, spreading. अवतप्त, अवतत्त, वि० संतप्त किया गया, तपाया गया, अवतर् • सताया गया, inflamed, disressed. अवतमसम्, अवतमसं, नपुं० अन्धकार, कुहरा, darkness, • आवरण, • प्रकाशावरोध, fod, cover, covered of light. ओतर/अवतर, सक० उतारना, उद्धृत करना, • आना, to pluck, to come. अवतरः, अवतरो, पुं० आना, अवतरण होना, उतरना, come, origin, • विरत, • निबोह । प्रवेश, to form, living, intering, • एक पर्याय से दूसरी पर्याय की प्राप्ति होना, being of another change wth one change. अवतरणम्, अवतरणं, नपुं० पार होना, आना, निकलना, प्रवेश, जन्म लेना, to step down to incarnate, coming, incarnating, • अनुवाद करना, उद्धरण, विवेचन, translation, resembling, • कार्य करने की पद्धति, system of work. अवतरणिका, ओतरणिगा, स्त्री० भूमिका, प्रस्तावना, प्रारंभिकी, ग्रन्थारंभिकी, introduction, पुरोवाक्, पूर्व विवेचन, • मंगल प्रस्तुति, presentation of auspicious. अवतरित, ओतरिअ, वि० व्याप्त, omnipresent उद्धरित resembled, • विवेचित, • प्रस्तुत, प्रवेशित, analysed, presented, pervaded. • अवतर्पणम्, अवतप्पणं, नपुं० तृप्ति, संतुष्टि, satisfaction, • आनंदभाव, • शान्ति, happiness. For Private and Personal Use Only अवताडनम्, अवताडणं, नपुं० रौंदना, प्रहार करना, rubbing, • मसलना, • कुचलना, killing. अवतानम्, अवताणं, नपुं० समागमत, समागम, come Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 206 www.kobatirth.org together, • संयोग, • मिलन, उदय, आरंभ, अवतरण । अनुवाद, प्रस्तुति, rise, beginning, coming translation, presentation, introduction, • प्रारंभिकी। अवतारः, अवयारो/ओआरो, पुं० उतरना, पैदा होना, जन्म लेना, descent, born, • शरीर धारण किसी पर्याय से किसी पर्याय में आना, करना, taking of body, • पर्याय से किसी पर्याय में आना, becoming in one change with any change. अवतारक, अवयारग, वि० जन्म लेने वाला, किसी विशेष महापुरुष का उत्पत्ति होने वाली, borning, having born of a real person. अवतारणम्, अवतारणं / ओतरणं, नपुं० उतरना, जन्म लेना, प्रविष्ट होना, to step down, born, intering, • आराधना करना, • भक्ति करना, praising. अवतारविधिः, अवतारविहि, स्त्री० जन्म परंपरा, उत्पत्ति की विधि । act of born, • प्रसूति क्रिया, incarnated act. अवतीर्ण, अवतिण्ण, वि० उतरा हुआ, नीचे आया हुआ, आविर्भूत, come down having come down, incarnated, incarnation on earth, • उपस्थित, पार हुआ, coming into being, • उस पार गया। • • अवतृ, अवतर, सक० उतरना, अवतरित होना, आना, जन्म लेना, to come, to incarnation, to born. अवतोका, अवतोगा, स्त्री० गर्भपात, abortion. अवतिन्, अवति, वि० विभाजित, भेद युक्त । पृथक् करण सहित, divided. अवदंशः, अवदंसो, पुं० तामसिक भोजन, उत्तेजक आहार | चटपटी खाद्यवस्तु, sharper eat, instigating food. अवदा, ओदा, सक० देना, स्थित करना, बिठाना, to give, to stand, to sit. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अवदाघः, अवदाहो, ओदाहो पुं० गर्मी, उष्ण, तपन, heat, • जलन, • दाह, तेज, fire, burning, • अग्नि, ज्वाला, flaming. अवदातः, अवदाओ, पुं० धवल, शुभ्र, white, • पीत, पीला, पवित्र, yellow, • निर्मल, pure, clear, • शुद्ध । • अवदानम्, अवदाणं/आदाणं, नपुं० भेंट, प्रस्तुति, उपहार • प्राभृत | gift, • उचित कार्य, भ्रंश, तोड़ना, plucking, great work, • प्रदान, प्रशस्त दान, • यथोचित दान, giving, great giving, अवदीयत खण्डयते परिच्छिते अन्येभ्यः अर्थः अनेनेति अवदानम् (धव० 13 / 242 ), जिसके द्वारा विवक्षित पदार्थ अन्य पदार्थों से अलग रूप से जाना जाता है। • अवदान को अवग्रहज्ञान का पर्याय भी कहा गया । अवदारणम्, अवदारणं, नपुं० फाड़ना, विदोर्ण करना, cut off, rending, • विभाजन, killing, divinding, • खंडन, • खनन, • कुदाल, जिससे खोदा जाए ऐसा उपकरण । अवदाहः, ओडाहो, पुं० गर्म, उष्ण, तेज, जलन, ज्वाला, heat, • अग्नि, burning fire. अवदाहं, अवडाहं / ओडाहं, नपुं० खस एक प्रकार की सुगन्धित घास, a kind of grass. अवदीर्ण, अवदिण्ण/ओदिण्ण, वि० विखंडित, विभाजित, • त्रुटित, broken into pieces, divided, • विदीर्ण, • विनष्ट, • विघात । killed, injured. अवदोहः, अवदोहो, पुं० दुहना, to milk, squeeze For Private and Personal Use Only • • • milk, • दूध, दुग्ध । अवद्य, अवज्झ, वि० निम्न, अधम, नीच, पापी, lower, sinness, painful, faultman, . • दुष्ट, दुर्जन, • त्याज्य, • निंद्य, • अप्रिय, घृणित, blameable, loveless. अवद्यम्, अवज्झं, नपुं० पाप, घृणा, दोष, sin, blame, fault. अवद्योत, अवज्जो अ/ओज्जोअ, वि० कम, चमकीला, Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 207 • लघु प्रभावान्, some light, low श्रेष्ठ परिणति, great nature. brightful. अवधानमतिः, ओहाणमइ, स्त्री० विशालबुद्धि, सूक्ष्म अवद्योतनम्, अवज्जोयणं, नपुं० प्रकाश, तेज,• दीप्ति, बुद्धि, great knowledge, small प्रभा, कान्ति, light, bright. knowledge. अवद्रंकः, अवईको, पुं० हाट, बाजार, मेला, market. अवधान-लाभः, अवहाण-लाहो, पुं० सम्यक् लाभ, अवधानम्, ओहाणं, नपुं० ध्यान, सावधानी, चित का • शुद्ध लाभ, pure taken. लगाव, रुचि,puttingdown, attention, अवधानशतम्, ओहाणसयं, नपुं० सौतक का धारण, • हर्ष, devotion of mind, happy. taken of hundred some. अवधान-कर्मन्, ओहाण-कम्म, नपुं० ध्यान क्रिया. अवधानश्लोकः, अवहाणसिलोओ, पुं० चरणबद्ध • सतर्कता की पद्धति, चित्त की एकाग्रता का श्लोक,. कविकर्म युक्त रचना,apoem of कर्म, putting down, meditation acqualate, a written of Kavi work. change, attentive of mind, __ अवधानसूत्रम्, अवहाणसुत्तं, नपुं० विशिष्ट सूत्र, • inclination of karman. ध्यान देने योग्य सूत्र, most sutra. अवधानगत, ओहाणगअ, वि० हर्षयुक्त, आनंदित,• अवधारः, अवधारो/ओहारो, पुं० निश्चय, प्रतिबन्ध, प्रसन्न, happinessful. सीमाकरण, certain, affirmation. अवधान-गतिः, अवहाणगइ, स्त्री. विशेष प्रगति, अवधारक, अवधारग, वि० दृढ़संकल्पी, निश्चयकर्मी, great going, great condition, . 3714 निर्णायक, वस्तु स्थिति को प्रस्तुत करने वाला, अवस्था। certain worker. अवधानज्योतिः, अवहाणजोइ/ओहाणजोइ, स्त्री० तेज, अवधारणम्, अवहारणं, नपुं० निश्चय करना, धारण प्रकाश, • निरंतर, दीप्ति, heat, light, . करना, certaining, taking,excluding अत्यंत आभा, every time bright, • सतत all others, अवधारणं दत्तावधानतया ग्रहणम्, कान्ति, greatest shining. (जै० 137), • सावधानी पूर्वक पदार्थ का अवधानतपः, अवहाण-तवो, पुं० उत्तम तप, एकाग्र ग्रहण करना, • प्रतिबन्धन, निबन्धन। तप, great heat, fixed heat. अवधारणी भाषा, ओहारणी-भासा, स्त्री० • अवधानदानम्, ओहाणदाणं, नपुं० इष्ट दान, • हर्ष अवबोधक भाषा, • अर्थ प्रतिपादक भाषा, a सहित वस्तु देना, most give up, giving language of thoughtful. a thing with happiness, • पात्रोचित अवधारवान्, अवधारवं, वि० सबको धारण करने वाला, taking in all. दान, giving of great person. अवधि, ओहि, स्त्री० सीमा, मर्यादा, a limit, . अवधान-धनम्, अवहाण-धणं, नपुं० प्रगतिशील धन, वृद्धिगत सम्पत्ति, growthable wealth. काल, • गर्व, अवसान, अंत, period, • अवधान-नीतिः, अवहाण-णीइ, स्त्री० उचित न्याय, उपसंहार, • निचोड़, रहस्य, conclusion, • अवधिज्ञान, जो ज्ञान अनन्तरूपी द्रव्यों को एक • सम्यक् न्याय प्रणाली, great सीमा तक जानने एवं देखने वाला होता है। a judgement. knowledge of Avadhi knowing अवधान-पुण्यम्, अवहाणपुण्णं, नपुं० पूर्णपुण्य, • limit thing. पुण्य प्रवाह, full puna, • शुभ परिणति, अवधिज्ञानम्, ओहिणाणं, नपुं० मार्यादित ज्ञान, ज्ञान change of Shava. के पाँच भेदों में तीसरा ज्ञान,a knowledge अवधानफलम्, अवहाणफलं, नपुं० योग्यफल, उत्तम फल, capable fruit, great change. of limited, • यह ज्ञान प्रत्यक्षज्ञान के अन्तर्गत आता है। soulful knowledge. अवधानभावः, अवहाण भावो, पुं० उत्तम स्वभाव,. For Private and Personal Use Only Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 208 अवधिदर्शनम्, ओहिदंसणं, नपुं० अवधिदर्शन, दर्शनोपयोग का एक भेद, a kind of knowledge. अवधिमरणम्, ओहिमरणं, नपुं० जैसा मरण वर्तमान में होगा वैसा ही भविष्य में होगा, as being dead in present, so in future, ⚫ मर्यादा से होने वाला मरण, being death with limit. अवधीर, ओही, अक० अनादर करना, unrespecting, अवहेलना करना, • अपमान करना, neglecting. अवधीरणम्, ओहीरणं, नपुं० अनादर भाव, अपमान भाव, unrespect nature, अवज्ञा, • अवहेलना, उपेक्षा, neglect nature, contempt. अवधीरणा, ओहीरणा, स्त्री० अवज्ञा, अवहेलना, उपेक्षा, अनादर, असम्मान, contempt, unrespect, refusal, disdain. अवधूकः, ओहूगो, पुं० अविवाहित, unmarried. अवधूत, ओधूत, वि० तिरस्कृत किया गया, अपमानित किया गया। रोका गया, disregarded, insulted, rejected, • अस्वीकृत, घृणित, shaken down, निंदित, लहराया गया, • फहराया गया, • कांपा हुआ, discarded. www.kobatirth.org • • अवधूनन, ओहूणण वि० कांपता हुआ, क्षुभित, व्याकुल, हिलाना, ठहराना, shaken, despised, shaken down, • तिरस्कार, • अपमान, • निंदा, • उपेक्षा, disregard, • insulted. अवध्य, अवज्झ, वि० वध न करने योग्य, बचाने योग्य, रक्षित, not to be killed, • पालित, inviolable, sacred. अवध्वंसः, अवज्झंसो, पुं० परित्याग, विमोचन, विदीर्ण, giving up, • नाश, क्षय, • loss, destruction, घृणा, निंदा, अवज्ञा, contempt, blame, censure. अवनम्, अवणं, नपुं० प्रसन्न करना, रक्षा करना, कल्याण, हित, glading, saving, good, • संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश beneficial, • प्रीति, • स्पृहा • वृद्धि, love, • रक्षा, सुरक्षा, guarding. अवनत, ओण, वि० झुका हुआ, हर्ष, संतोष, bent down. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir अवनतिः, ओणइ, स्त्री० विनत, प्रणत, bent, • सम्मान देना, छिपना, respecting डूबना, setting, demotion. अवनद्ध, अवणद्ध, वि० अवनत, प्रणत, झुका हुआ, went down, humble, • बंधा हुआ, • संलग्न, • विनम्रता, नम्रीभूत । अवना, अवणा, स्त्री० झुकना, नम्र होना, went down. अवनाट, अवणाड, वि० चपटी नाक वाला, went down. अवनामः, ओणामो, पुं० विनम्र, झुकना, नमन, went down. अवतावित, ओणाविअ, वि० झुका हुआ, नम्र अवगुणी, bended, tied, fastened. अवनावह, ओणाविह, वि० आसक्त, लीन, • For Private and Personal Use Only attached. अवनाविह, ओणाविह, वि० कितने ही, कोई भी, any one. अवनाहः, ओणाहो, पुं० बांधना, कसना, जकड़ना, tie, • दृढ़ करना, फेंट लगाना । अवनिः, अवणि, स्त्री० भू, भूमि earth place, • धरा, • पृथ्वी, आकृति, सरिता, सारि, current, stream, river, course. अवनिकूर्चन्, अवणिकुच्च, वि० खनन करने वाला, diging of earth. अवनिकूर्चयन्त्रम्, अवणिकुच्चजंतं, नपुं० खनन की यन्त्र, खोदने का साधन, instrument of diging. • · अवनिचन्द्रः, अवणिचंदो, पुं० राजा, शासक, king, • भूपालक, • भू मालिक, king. अवनि जात, अवणिजाउ, वि० पृथ्वी पर उत्पन्न, being in earth. अवनि-तलः, अवणितलो, पुं० भू भाग, पृथ्वीतल, earth part. अवनिदानम्, अवणिदाणं, नपुं० भूदान, given up earth. Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अवनिधनम्, अवणिधणं, नपुं० भू सम्पदा, wealth of earth. अवनि-नाथः, अवणिणाहो, पुं० राजा, भूपति । पृथ्वीमालिक, king. अवनिपः, अवणिवो, पुं० अधिपति, राजा, king. अवनिपतिः, अणणिवइ, स्त्री० राजा, नृप, भूपति, भूस्वामी, king, monarch. अवनिपशः, अवणिवसो, पुं० नरपतिप्रधान, great kind, noble king. अवनिपालः, अवणिपालो, पुं० पृथ्वीपाल, राजा, भूपति, king. अवनिभाजः, अवणिभाजो, पुं० पृथ्वीमंडल, • भू पात्र, • भूवासी, earth place, earth living. अवनिमण्डनम्, अवणिमंडणं, नपुं० भू शोभा • पृथ्वी, भूषण, an ornament of earth. अवनिमण्डलम्, अवणिमंडलं, नपुं० भू-भाग, • पृथ्वीतल, earth pot. अवनिमहेश्वरी, अवणिमहेसरी, स्त्री० राज्ञी, रानी, महारानी, queen. अवनि-योगिन, अवणिजोगि, पुं० राजा, नृप, अधिपति, king. अवनि रुहः, अवणिरुहो, पुं० वृक्ष, तरु, tree. अवनि-संरक्षणम्, अवणिसंरक्खंण, नपुं० भू संरक्षण, पृथ्वी का खनिज संपदाओं की रक्षा, protecting of earth. अवनीश्वरी, अवणीसरी, स्त्री० राज्ञी, रानी, ,queen. अवनेजनः, अवणेजणो, पुं० धोना, मांजना, प्रक्षाल करना, पानी सिंचन करना, sprinkling. अवन्ति, अवंति, स्त्री० उज्जैनी नगरी, क्षिप्रा नदी पर स्थित नगरी, a name of Ujjayini. अवन्तिका, अवंतिगा, स्त्री० अवन्ति की रानी, Avanti queen. अवन्तिप्रदेशः, अवंतिपएसो, पुं० उज्जैनी देश, a capital place-Ujjayini. अवन्ध्य, अवंझ, वि० फलवती, फलदाई, not barren, • उपजाऊ, उर्वर भू । उन्नत भू भाग । not fruitless, successful. अवपतनम्, अवपडणं, ओपडणं नपुं० गिरना, नीचे Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 209 आना, अध: पतन, fall, falling down. अवपाकः, अवपागो, पुं० अतिपाक, अधिक पका, mostly cook, full bake. अविपातः, अवपाओ /ओवाओ, पुं० हस्ति पकड़ने के लिए बनाया गया गर्त, maked a pit for catching of elephant, • अधःपतन, निम्न होना, नीचे आना, falling. अवपातनम्, ओपाडणं, नपुं० गिरना, फेंकना, नीचे करना, अध: पतन, fall, throwing. अवपात्रम्, अवपत्तं, नपुं० निम्न पात्र, म्लेच्छ पात्र, lower actor, • अमान्य वर्तन, lower pot, जिसमें किसी भी वस्तु को रखकर नहीं खाया जा सके, • अयोग्य, • अनुचित । unfit. अवपात्रित, अवपत्तिअ वि० गिरा हुआ व्यक्ति, fallen person, • बहिष्कृत, • जाति से बाहर निकाला गया, come down with caste. अवपाचित, ओपाइअ, वि० जाति से बहिष्कृत, come down with caste. अवपाशित, ओपासिअ वि० जाल में फंसा हुआ, take in net. अवपीडः, अवपीडो, पुं० दबाना, पीड़ित करना, paining. अवपीडनम्, अवपीडणं, नपुं० दबाना, पीड़ित करना, आघात पहुंचाना, paining. अवबुध्, अवबुहं, अक० जगना, सचेत होना, • प्रबुद्ध होना, समझना, जानना, being to knowing, knowing. अवबन्धः, अवबंधो, पुं० बन्ध, बन्धन, bonding. अवबोधः, अवबोहो, पुं० अशुद्ध ज्ञान, unpure knowledge, अपूर्ण ज्ञान, • न समझ, • जागृत, सचेत, unknow. For Private and Personal Use Only अवबद्ध, अवबद्ध, वि० बंधा हुआ, नियन्त्रित, बन्धन में बंधने वाला, bonded. अवबुद्ध, अवबुद्ध, वि० ज्ञात, अवज्ञात, known. अवभङ्गः, अवभंगो, पुं० जीतना, हराना, victory, • नीचा दिखाना, तोड़ना, • मान मर्दन करना, shaken down, struck down, discarding. · Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 210 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अवभा, अवभा, स्त्री० चमकना, शोभित होना, . कान्ति, प्रभा, shining, brighting, bright. अवभानम्, अवभाणं, नपुं० छल, धोखा, fraud, cheat. अवभावः, अवभावो, पुं० विशेष भाव, • विपरीत भाव, reversal nature, opposed nature, • स्वभाव से विपरीत, • विभाव, opposite. अवभावित, अवभाविअ, वि० प्रभावित, • सुशोभित, swayed, decored. अवभास, अवभास/ओभास, अक० शोभा होना, चमकना, shining. अवभासः, अवभासो/ओभासो, पुं० कान्ति, प्रभा, आभा, चमक, bright, light, lustre, radidance, . प्रकाश, . प्रत्यक्षीकरण, light. अवभासक, ओभासअ, वि० प्रकाशक, प्रभावान्, कान्ति युक्त, lightful, brightness. अवभासणम्, ओभासणं, नपुं० कान्ति, प्रभा, प्रकाश, • तेज, bright, heatful. अवभासिन्, अवभासि, वि० प्रकाशित, प्रभा युक्त, ___brighted. अवभुग्न, अवभुग्ग, वि० झुका हुआ, • वशीभूत, • आधीन, bonded. अवभूथः, अवभूहो, पुं० शुद्धि पूर्वक स्नान, __puriness bath. अवभोगः, अवभोगो, पुं० भोगक्षीण, उपभोग रहित। अवम, अवम, वि० पापपूर्ण, घृणित, अपमानित, . निन्दनीय, • निम्न, • अधम। • पापी, दुष्ट, disregarded, lowest, sinful. अवमत, अवमअ, वि० अपमानित, तिरस्कृत, • घृणित, निंदित unrespected, struck down, blameable. अवमतिः, अवमइ, स्त्री० अनादर, अपमान, घृणा, 37 fa, disdain, reject. अवमंत, अवमंत, वि० अनादर करने वाला, ____disdaining. अवमर्दः, अवमद्दो, पुं० पीड़ा देना, वीरान करना, • मसलना, • विनाश, नाश, doing to pain, rubbing, loss. अवमर्दक, अवमद्दग/ओमद्दग, वि० विनाशक, घातक, • प्रहारक, wasting, destroying, killer. अवमन्, अवमण, सक० अवज्ञा करना, निरादर करना, अपमान करना, contempting, disregarding. अवमर्शः, अवमस्सो, पुं० आलोचना विचार, criticism, reflection, • स्पर्श, बाधा, contact, obstruction. अवमानः, अवमाणो, पुं० माप, प्रमाण, measure. अवमानम्, अवमाणं, नपुं० अपमान, अनादर, तिरस्कार, insult, • अवज्ञा, contempt. अवमाननम्, अवमाणणं, नपुं० अनादर, अवज्ञा, ferrohr, insult, contempt. अवमानना, अवमाणणा/ओमाणणा, स्त्री० अवज्ञा, 3115TTTTT, contempt, criticism. अवमानितः, ओमाणिअ, वि० असम्मानित, अवज्ञा युक्त, insulted, contempted. अवमार्जनम्, ओमज्जणं, नपुं० प्रक्षालन, प्रमार्जन,शुद्ध करना, washing, cleaning, • साफ करना। अवमारुतः, अवमारुओ, पं० नीचे की ओर बहने वाली हवा, निम्न पतन, low wind. अवमूर्धन्, अवमुद्ध, वि० नम्रीभूत, bent ful. अवमोचक, ओमोअग, वि० स्वतन्त्र, self willed, __independent. अवमोचनम्, अवमोअणं, नपुं० खोल देना, छोड़ना, liberating, • स्वतंत्र करना। मुक्त करना, lossing, independing. अवमोदर्यम्, ऊणोदरियं, नपुं० ऊवोदर, एकाशन, . कम आहार लेना, one time some eat, some eating the one time. अवमृत्युः, अवमिच्चु, पुं० अकाल मृत्यु, असमय में मरण, • अपघात। bad time dead, not proper time death. अवयवः, अवयवो, पुं० अंश, अंक, limb, part, • पर्व, सन्धि, chapter, yoke, • ग्रन्थि, गांठ, body part, • शरीर भाग। तर्क संगत। For Private and Personal Use Only Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 211 युक्ति। अनुमान घटक, factors of अवरवर्णः, अवरवण्णो, पुं० आखिरी, अक्षर, • inference. निम्नवर्ण, last word, low word. अवयवावयवी, अवयवायवी, वि० अवयव और अवरशाला, अवरसाला, स्त्री० विश्राम स्थल, विश्राम अवयवी भाव युक्त, consisting of part, TE I end place, cessation home. of excellent parts, • अनुमान को व्यक्त अवर-संयमः, अवरसंजमो, पुं० संयम हीनता, • करने के लिए प्रयुक्त वाक्यांश, जिसमें गुण संयमाभाव, samyanless, self और गुणी दोनों ही पक्ष होते हैं। Avayava controlless. and Avayavi. अवर-साधनम्, अवर-साहणं, नपुं० अयोग्य साधन, अवयाविनी, अवयाविणी, वि० अवयव युक्त, अनुचितसाधन, unfit effecting, consisting of part. untaking action. अवर, अवर, वि० अन्य, दूसरा, इससे इतर, अनुवर्ती, अवर-सूत्रम्, अवरसुत्तं, नपुं० अर्थहीन सूत्र, • उत्तरवर्ती, other, another, • महत्त्वहीन, साररहित सूत्र, unthoughtful brief rule. पश्चात्वर्ती। णो वरो अवरोत्ति वयम्मि लहुत्ति। अवर-स्रोतः, अवर सोओ, पुं० अन्यत्र प्रवाह, • छोय,पिछला, young, nearer, • आखिरी, विपरीत बहाव, other full. lower, inferior. अवरिका, अवरिमा, स्त्री० धनियां, dhana. अवरम्, अवरं, नपुं० हस्तिजंघा का पिछला भाग, अवरीण, अवरीण, वि० अमान्य, • खोटा, • तुच्छ, following. lower, unthought, • मिलावट युक्त, अवरजः, अवरजो, पुं० छोटा भाई, लघु भ्राता, mixed. younger brother. अवरुग्ण, अवरुग्ग, वि० रोगी, व्याधि ग्रसित, . अवरतः, अवरओ, अव्य० अन्य, भिन्न, • पश्चात् भग्न, त्रुटित, diseaseness, painful वर्ती, other existing afterwards. broken. अवरतिः, अवरइ, स्त्री० विराम, विश्राम, रोश, end, अवरुद्ध, अवरुद्ध, वि० रोगी, व्याधि ग्रसित, . cessation, response, • रूकना, स्थिर faciuf, bonded, crushed, illness, traat होना, • ठहरना, • विराग, विरक्ति, गया, besieged, बंदी a prisoner. stoppage, having not attachment. अवरुद्धि, अवरुद्धि, स्त्री० प्रतिबन्ध, प्रतिरोध, अवर-दाणम्, अवरदाणं, नपुं० महत्त्वहीन दान, besiege, • गतिरोध। बाधा। बन्धन। • faultful, given up. farra, hindrance, besieging, create. अवर-धनम्, अवरधणं, नपुं० दूसरे का धन, अन्य अवरुप, अवरुव/ओरुब, वि० कुरुप, विकलांग, का वैभव, another wealth. beautiless, • अमनोरम, • अस्वच्छ, अवर-न्याय, अवरणियाओ, पुं० अपूर्णन्याय,अनुचित crooked sensor. निर्णय, uncorrect way, • पक्षविहीन ___ अवरोचक, अवरोचक, वि० रुचि विहीन, अरुचि प्रस्तुति, unsuitable method. युक्त, undisease, unplease. अवर-पदम, अवरपअं, नपुं० अन्य पद, इतर पद, अवरोधः, अवरोहो, पुं० अन्तःपुर, रनिवास, ढक्कन, another degree. harem, inclusion, queen palace, • अवर पात्रम्, अवरपत्तं, नपुं० निषेध पात्र, अपात्र, . रोक, प्रतिबन्ध, प्रतिरोध, cover, अमान्य व्यक्ति, unfit person. hindrance, besieging, • रानी, queen, अवर-भावः, अवरभावो, पुं० तुच्छ भाव, विभाग, • राज्ञी,बन्दीगृह, prisonerplace,cover, fault nature. नाकाबंदी, • व्यूह। अवर-मतः, अवरमओ, पुं० अन्यमत, other अवरोधनम, अवरोहणं, नपुं० बन्दीगृह, अन्तःपुर, thought. For Private and Personal Use Only Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 212 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश prisoner place, • अद्वचन, बाधा, harem, restraining, enclosing, . व्यवधान। अवरोधनभाञ्जि, अवरोहणभंजि, स्त्री० सम्वाहिका, अन्तःपुर प्रसाधिनी, beautiparler, harem decored, • रनिवास, संवाहिनी, • राज्ञी अंत:करी,queenpalace,parler, queen friend. अवरोधबधू, अवरोहबहू, स्त्री० अन्तःपुर की स्त्री, • राज्ञी आज्ञानुवर्तिनी, harem woman. अवरोध-सूत्रधारः, अवरोहसुतहारो, पुं० द्वारपाल, watchman, • दरबान, doorman, .. ड्योडिवान। अवरोपणम्, अवरोपणं, नपुं० रोकना, छिपाना, be siegining, • ढकना,• छीनना,covering, causing, • ठगना, उन्मूलन, growing, • नीचे उतारना। अवरोहः, अवरोहो, पुं० अधःपतन, नीचे उतारना, ___descent creeping plant. अवरोहणम्, अवरोहणं, नपुं० चढ़ना, आरुढ़ होना, उतरना, mount, get upon, • नीचे जाना, get upon,descent, • स्वर्ग, heaven. अवर्णः, अवण्णो, पुं० वर्ण रहित, कुरुप, without tellers, •'अ' अक्षर, प्रथम स्वर| without beautiful word, • निन्दा, आलोचना, A vowel, scandal. अवर्ण, अवण्ण, वि० अधम, निम्न, पतित, • गिरा। हुआ, lower, • कलंक युक्त, faultful. अवर्णनीय, अवण्णणिज्ज, वि० अकल्पनीय, अकथनीय, अविवेचनीय, undescribes, uninvented, to be unthought, unfabrication, • वचन से परे। अवर्णवादः, अवण्णवाओ, पुं० अंतरंग में कलुषता उत्पन्न करना। घोर निन्दा, व्यर्थ का दोषारोपण, being, in inner faulted, have blame, blame of uncauses, • अन्तकलुष। कलषता प्रकट करना, निन्दा करने का उपदेश, • वर्ण जाति कुछ नहीं। • नीतिमार्ग, thought of blame, on any caste. अवलग्न, ओलग्ग, वि० लटकना, तत्पर, तल्लीन, चिपका हुआ, clinging. अवलग्नः, ओलग्गो, पुं० कमर, hips, शरीर का मध्य भाग, middle partof body, fully. अवलग्नकः, ओलग्गओ, पुं० कटिभाग, कूल्हा, the buttock hips part. अवलक्ष, ओलक्ख, वि० शुभ्र, धवला clean. अव+लम्ब, उल्लंब, अक० लटकना, down. अवलम्बः, ओलंबो, पुं० आश्रय,सहारा, support, आधार, take hold of pillar, • आड़, • स्तम्भ। अवलम्बनम्, ओलम्बणं, नपुं० आश्रय, आधार, support, • स्तम्भ, pillar. अवलम्बित, ओलंबिअ, वि० आश्रित, आधारित, supported, • आश्रय युक्त। अवला, अवला, स्त्री० अवला स्त्री, a kind of woman. अवलिप्त, ओलित्त, वि० लिप्त, attached, • चिपका हुआ, आसक्त, तल्लीन। तत्पर । आबद्ध, • अहंकारी, घमंडी, अभिमानी, prouded, prided,• घिरा हुआ, सटा हुआ,attached, covered. अवलीढ़, आलीढ, वि० चाट हुआ, स्पृष्ट, व्याप्त। संरूद्ध, licked, touched, enclosed, . खाद्य, भुक्त, चर्चित किया हुआ, eated, populared. अवलीला, ओलीला, स्त्री० क्रीड़ा, खेल, games, • प्रमोद, • तिरस्कार, अपमान, • आसानी, happiness, insult, contempt. अवलुञ्चनम्, ओलुंचण, नपुं० फाड़ना, चीरना, crusing, • लोंच करना, केश उखाड़ना, tearing out hair pulling, • उन्मूलन, उत्खनन, निकालना, cradicating, areligious rite of jains, displacing. अवलुण्ठनम्, ओल्ठणं, नपुं० लूटना, robbing, . लुड़कना, • भू पर पलटी खाना, • लोटना, turning on earth. अवलूनम्, अवलूणं, नपुं० तोड़ना, टूटना, pulling, • खंडित होना, • छीलना, injuring. For Private and Personal Use Only Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 213 अवलेखः, ओलेहो, पुं० टंकन, उल्लेख, उत्कीर्ण, scratching, • उत्केरना, अंकित करना,dig on the earth. अवलेखा, अवलेहा, स्त्री० विभूषा, शोभा, अलंकरण, सजावट, रेखा करना, ornament, decorating, • चिह्नित करना, printing. अवलेपः, अवलेवो, पुं० लेपन, anointing,pride, • अहंकार, ममकार, ornament, • भूषण, अलंकरण, • मेल, लिप्त करना, meet, attachment, cleaning, • लीपना, . साफ करना, • संघ, समुदाय, multitude, heap, • समाज। अवलेपनम्, अवलेवणं, नपुं० विभूषण, अलंकरण, __ आलिप्त, मेल, समुदाय, ornament. अवलेहः, अवलेहो, पुं० चटली, what is licked, • अर्क, चाटना, लपलपाना। अवलेहनम्, अवलेहणं, नपुं० चाटना, to licking. अवलेहिका, अवलेहिगा, स्त्री० चटनी, licking, . अर्क। अवलोक, अवलोअ,सक० देखना, अवलोकन करना, to see, . दर्शन करना, • परखना, . पहचानना, to sight. अवलोकः, अवलोओ, पुं० दर्शन, दृष्टि, देखना, seeing, sighting अवलोकनम्, अवलोअणं, नपुं० दर्शन, चक्षुःक्षेप, पर्यवेक्षण, looking, • अन्वेषण, • पूछताछ, research. अवलोकनकत्री, अवलोअणकत्ती, स्त्री० पारदर्शिका, • दर्शिका, • कटाक्षशीला, पर्यवेक्षिणी, sight woman. अवलोकनीय, अवलोअणिज्ज, वि० दर्शनीय, प्रेक्षणीय, to be seen. अवलोकित, अवलोइअ, वि० दर्शित, प्रेक्षित, दृष्टि युक्त, see, sighed. अवलोचित, अवलोइअ,वि०कथित, भाषित, समझाया गया, आलोचित, समालोचना युक्त, asked, talked, criticalful, अवलोपः, अवलोवो, पुं० काटना, cut, चीरना, • नाश, • अभाव, • समाप्ति, destroy,end. अवरकः, अवरगो, पुं० रन्ध्र, छिद्र, छेद, • खिड़की, hole, cleft, window. अववनम्, अववणं, नपुं० उपवन, आराम, garden. अववर्णः, अववण्णो, पुं० कुरुप, • लावण्य रहित। beautifulless. अववादः,अववाओ, पुं० अवज्ञा, अनादर, अपमान, • अवहेलना, contempt, disregard. अवश, अवस, वि० पराधीन, पराश्रित, not independent, • शक्तिहीन, • निर्बल। अवज्ञाकारी, उपेक्षित, powerless, contemptful, • लाचार, स्वतन्त्र, मुक्त, not attached, not controlling. अवशिष्ट, ओसिट्ठ, वि० शेष, बाकी, बचा हुआ, left over, • अन्य, • अंतिम, • बाद का, remaining, other last, surplus. अवशीनः, अवसीणो, पुं० बिच्छु, वृश्चिक, scorpion. अवशेषः, अवसेसो, पुं० अंतिम, आखिरी,शेष, बचा हुआ, last, • समाप्त, end. अवशोषणम्, अवसोसणं, नपुं० सुखाना, शोषण करना, drying. अवश्य, अवस्स, अव्य० सर्वथा, निश्चय, ___necessarily, certainly. अवश्य, अवस्स, वि० प्रबल, योग्य, सक्षम, समर्थ, आवश्यक, जरूरी, • अनिवार्य, capable, necessarily, certainly. अवश्यक, अवस्सअ, वि० नियत, आवश्यक, निश्चित, अनिवार्य करने योग्य, कर्तव्य, certainly, necessarily. अवश्यकरणीय, अवस्सकरणिज्ज, वि० अवश्य करने योग्य।अनिवार्य कर्तव्य।श्रावक एवं श्रमण करने योग्य कार्य, to bedone necessarily, to be done necessarily of sravak and sramana. अवश्यभाविन, अवस्संभावि, वि० अनिवार्य रूप वाला, आवश्यकता युक्त, necessarilyness. अवश्या, अवस्सा, स्त्री० कुहरा, धुंध, कुहासा, ओस, पाला, hoar froast, pride. अवश्यायः, अवस्साओ, पुं० ओस, कुहरा, पाला, कुहासा, hoarfrost, pride. For Private and Personal Use Only Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 214 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अवश्रवाणम्,अवसवणं, नपुं० उतारना, लेना, उठाना, to put down, to take, to greet. अवश्रवणम्, अवसवणं, नपुं० अर्ध श्रवण, आधा सुनना, half hearing. अवष्कयणी, अवस्सयणी, स्त्री० बुखारी। अवष्टब्भ, अवट्टब्भ, वि० गृहीत, घिरा हुआ, बंधा हुआ, रूका हुआ, झुका हुआ, taked, covered. अवष्टम्भः , अवटुंभो, पुं० आधार, • सहारा, • आश्रय, • स्तंभ, खंभा, • स्वर्ण, • संकेत, सूचना, support, pillar, gold, sign. अवष्टम्भनम्, अवटुंभण, नपुं० स्तंभ,खंभा, • आश्रय, आधार, • संकेत, टेका, pillar, support, sign. अवष्वाणम्, अवस्साणं, नपुं० आहार, भोजन, eat, food. अवसः, अवसो, पुं० अधिपति, • दिनपति, सूर्य, sun, • नृप, king. • आवश्यक, नियत, necessarily. अवसं, अवसं, नपुं० रक्षा, guarding. अवसक्त, अवसत्त.वि० प्रस्तुत, स्थित, proposed, present, • संपर्कशील, संगति युक्त, contextual. touching, incontact with. अवसक्थिका, अवसक्किगा, स्त्री० पट्टी, कमरबंद, • वेष्टन, लपेटन, लंगोट, belt, loin-cloth, covering, rounding cover. अवसज्जनम्, अवसज्जणं, नपुं० आलिंगन, प्रेमालाप, स्नेहाभिव्यक्ति, love thought, asked of love. अवसण्डीनम्, अवसंडीणं, नपुं० उड़ान, पक्षी का उड़ना, upper fly, • ऊपर की ओर जाना, flying of bird, flight of a bird. अवसन, अवसण्ण, वि० प्रमोद युक्त, आलसी, उदास, • अवगत, • खिन्न, • थका हुआ, विषयासक्त, पार्श्वस्थ, • स्वच्छंद, कुशील, संसक्त, dejected. अवसन्नः, ओसण्णो, पुं० गुह्य, • गृह, निवास स्थल, • कुंज, आवास, house, place of residing, home, abode. अवसन्नमरणम्, ओसण्णमरणं, नपुं० मुक्तिमार्ग में प्रवृत्त साधु समूह में हीन का मरण। पासत्था संच्छंदो कुसील संसत होंति ओसण्णा। जं सिद्धि - पुत्थिदादो ओहीणा साहुसत्थादो।। (भगवती आराधना० गा० 25), dead of karmanless in way of saint. अवसन्नासन्निका, ओसण्णासण्णिआ, स्त्री० स्कंध निर्मित परमाणु, a kind of parmanu. अवसव्यम्, आसव्वं, नपुं० दक्षिण दिशा, south. अवसव्यः, ओसव्वो, पुं० शिक्षण संस्थान, उच्च शिक्षा केन्द्र, महाविद्यालय, college,aducation place. अवसंज्ञा, ओसण्णा, स्त्री० चेतनाशून्य, अजीव, unknown, unconsciousness, • संज्ञाओं का अभाव। क्षीणसंज्ञा, अनन्तानंत परमाणुओं का समूह।sentientless, group of many many parmanu's. अवसंश्रयम्, ओसंस, पुं० गृह, घर, निवास, • 377979 PTCT, house, place. अवसरः, ओसरो, पुं० अवसर, मौका, समय, अवकाश स्थान, occassion,opportunity, space, roem, scope. • सुयोग, occassioned, time, place, • गुप्त, क्षेत्र, • परापर्श, hidden place, examination, • क्षण, • वर्ष, year. अवसरणम्, ओसरणं, नपुं० काल, समय, time. अवसराभावः, ओसराभावो, पुं० समयाभाव, . असमय, • विकाल, timeless, without time. अवसर्गः, ओसग्गो, पुं० छोड़ना, quiting, leave, • स्वतंत्र, • मुक्त, त्यक्त, indipandent. अवसर्पः, ओसप्पो, पुं० उतरना, नीचे आना, भेदिया, गुप्तचर, • दूत, • संदेश वाहक, coming, down, messsenger. अवसर्पणम्, ओसप्पणं, नपुं० उतरना, नीचे आना, coming down, having come down. अवसर्पिणी, ओसप्पिणी, स्त्री० काल का नाम, जिसमें उत्सेद्य, आयु, बल, आदि की हानि होती है, an oldest time power etc. For Private and Personal Use Only Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 215 ungrowthful time,• जिस काल में जीवों का अनुभव, आयु और देहादि का क्रम घटता जाता है। अवसादः, ओसाओ, पुं० निर्बल, कमजोर, weak, • थकावट, • विषाद, • खिन्न। श्रमहीण, exhaustion, lassitude, sinking, . विनाश, क्षय, हानि, पराजय, • हार, defeat, loss, defeat. अवसादनम्, ओसाअणं, नपुं० पराजय, हार, • विषाद, खेद, weakful, defeat, • क्षीण श्रम युक्त, exhaustion,lassitude,defeat, • क्षय, हानि, हीन, मेहनत, loss,disappearance. अवसानम्, ओसाणं, नपुं० मृत्यु, मरण, dead, • सीमा, समाप्ति, • शेष, अन्त्य, limit, end, end of sentence, • रूकना, विराम, • उपसंहार, परिधि, निवास स्थान, आवास, cessation, resting place, house, limit, • मर्यादा। अवसानकः, ओसाणओ, पुं० परिणाम, भाव, nature,• सीमा, मर्यादा, limit, • परिधि, round. अवसायः, ओसाओ, पुं० समाप्त, उपसंहार, अवशेष, end, dejection, putting an end to, • निश्चय, determination. अवसारणम्, ओसारणं, नपुं० बाहर निकालना, अलग करना, going out. अवसित, अवसिअ, वि० अवशिष्ट, अवशेष, बचा __ हुआ, ended, • पूरा किया हुआ, fulled. अवसेकः, ओसेओ, पुं० अभिषेक, सिंचन,छिड़कना, सींचना, sprinkling of water, irrigation. अवसेचनम्, ओसेचणं, नपुं० सींचना, irrigation, __ अभिषेक, • खून बहना, blood flow. अवसेय, ओसेअ,वि० विनश्वर,नाश, क्षय होने वाला, ended. अवस्कंदः, अवक्कंदो, पुं० शिविर, आक्रमण, पड़ाव, छावनी, place of live. अवस्कंदनम्, अवक्कंदणं, नपुं० तोड़ना, छीनना, उतरना, assauit, surprise, • हमला, gating, killing, injuring, camp, प्रहार, आक्रमण, • छावनी, • पड़ाव। अवस्कंदिन, अवक्कंदि, वि० घातक, • प्रहारक, नाशक, killer, • विध्वंसक। अवस्करः, अवक्करो, पु० रज कण, मल, sweepings, • विष्ठा, • गुह्य । पुरीष, faces, the privileges, • झाडू से उड़ी हुई रज, sweeping dust. अवस्तरणम्, अवत्थरणं, नपुं० शय्या, बिछौना, bed, bed sheet, • आसन, sheet. अवस्तात्, अवस्था, अव्य० पश्चात्, बाद में नीचे से नीचे, अधोगत, on this side, from below, down wards. अवस्तारः, अवत्थारो, पुं० कनात, दरी, • बिछावन, carpet, • जवनिका, पर्दा, cover. अवस्तु, अवत्थु, वि० भिन्न वस्तु, another thing, हीन पदार्थ, अप्रमाण युक्त पदार्थ, worthless thing, unreal, nothing. अवस्तोभनम्, अवत्थोहणं, नपुं० थू थू करना, ग्लानि करना, derision. अव स्था, ओचिट्ठ,अक० उतरना, नीचे आना। ठहरना, आश्रयलेना, to stay, to come down. अवस्था, अवट्ठा, स्त्री० स्थिति, आश्रय, परिणाम, भाव, state, support, going, nature, condition, • गति, • जागृत अवस्था, सुन्त अवस्था, स्वप्न अवस्था एकीकरण की अवस्था ये चार अवस्थाएं हैं। अवस्थानम्, अवट्ठाणं, नपुं० स्थिति के बंधने का स्थान। स्थिति, दशा, place of standing, • गृह, आवास, निलय, state, house, • आधार, - • आश्रम। support. अवस्थान्तरम्, अवटुंतरं, नपुं० दशा, स्थिति, आश्रय आधार, state, support, firm. अवस्थित, अवट्रिअ/ओट्रिअ. वि. दृढ, स्थिर, निश्चयी। ठहरा हुआ, आश्रय जन्य। प्रमाण युक्त, firm, powerful, staying, standed, supportful, deceded, • अवचिट्ठए त्ति अवचिट्ठ। • अवस्थित अवधि, वह ज्ञान जो भव था केवल ज्ञान अवस्था तक न घटता हो For Private and Personal Use Only Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 216 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश और न बढ़ता हो,• हीनाधिक नहीं होना, not अवहासः, ओहासो, पुं० हंसी, मुस्कान, उपहास,jest, being low and high. decision. smiling joke, ridicule. अवस्थितिः, अवट्ठिइ, स्त्री० आश्रय स्थल, विश्राम अवहित, ओहिअ, वि० जाना हुआ, समझा हुआ, स्थान गृह, • स्थिर, • अवस्था गति, knowed, attentive. standing place, house, state, going. अवहित्था, ओहित्था, स्त्री० भेष बदलना, कपट, छल, अवस्पन्दनम्, अवप्फंदणं, नपुं० मारना, हनन करना, concealment of face, fraud. killing. अवहेल, अवहेल, अक० अनादर करना, उपेक्षा करना, अवस्पन्दनम्, अवस्संदणं, नपुं० टपकना, झरना, बूंद, तिरस्कार करना, to disrespect, to insult. रिसना, flowing. अवहेलः, ओहेलो, पुं० अवज्ञा, तिरस्कार, अपमान, • अवासनम्, अवस्संसणं, नपुं० ऊंचे से गिरना, insult. Disrespect, contenpt, अध:पतन, with lower full. disregard. अवहेलनम्, ओहेलणं, नपुं० अवज्ञा, अनादर, अपमान, अवस्वनम्, अवस्सणं, नपुं० कर्कश ध्वनि, • कर्ण । अप्रिय ध्वनि, hard sound. उपेक्षा, insult, contenmpt. disregard. __ अवहेला, अहेला, स्त्री० अवज्ञा, तिरस्कार, अनादर। अवहतिः, अवहइ/ओहइ, स्त्री० पीटना, मारना, असम्मान, insult, contempt, कुचलना, घायल करना, injuring, killing. disrespect. अवहननम्, ओहणणं, नपुं० प्रहार, घात, injure,. अवहोलय, ओहोल, अक० भूलना, विस्मृत होना, क्षय, हानि, विनाश, कूटना, पीटना, injuring. सन्देह करना, not rembing. to अवहरणम्, ओहरणं, नपुं० छीनना, लूटना, अपहरण forgotten. करना, हटाना, ले जाना, getting, taking अवाक्, अवाग, अव्य० नीचे की ओर, दक्षिण की up. __ ओर, lew down, south down. अवहस्तः, अवहत्थो, पुं० हथेली का ऊपरी भाग, . अवाक्, अवाग, वि० तूष्णी, मौन, चुप रहने वाला, हस्त उच्च स्थल, upper part of hand. नहीं बोलने वाला, speechless, • शान्त, अवहा, अवहा, वि० अचल, अटल, state. गंभीर, not speaking. अवहानिः, अवहाणि/ओहाणि, स्त्री० विशेष हानि,. __अवाक्ष, अवक्ख, वि० संरक्षक, अभिभावक, अधिक व्यय, क्षय, विनाश, veryloss, • क्षीण gargioun. होना, loss, poor. अवागम्, ओगम, अक० आक्रमण करना, प्रहार करना, अवहारः, ओहारो, पुं० चोर, • जुआ, chief आक्रान्त करना, to kill, to injury. glamers, • बुलाना, पुकारना, • शार्क मस्त्य, अवाग्र, अवग्ग, वि० नम्रीभूत, झुका हुआ, • नत, asking, • सन्धि,• विराम,• त्याग, bond, प्रागत, bended. end. __ अवाङ्मुख, अवागमुह, वि० अधोमुख, • झुके हुए अवहारक, ओहारअ, वि० ले जाने योग्य, हटाने योग्य, मुख वाला, नीचा मुख किए हुए। with face to be taked, to be dismis, called, turned downwards. आमंत्रित किया गया, invited, • दण्ड देने अवाच, अवाअ, वि० मौन, तुष्णी, चुप रहने वाला, योग्य, to be punished. speechless, not speaking. अवहार्य, आहारिअं, वि० हटाया, छोड़ा गया, to अवाची, अवाई, स्त्री० दक्षिण दिशा, दक्षिणी, south. returned, • परित्याग किया गया। आमंत्रित अवाचीन, अवाईण, वि० दक्षिण दिशा में हआ. किया गया, invited. अधोगत, झुके हुए मुख वाला, born in अवहालिका, ओहालिआ, स्त्री० दीवार, भित्ति, • south, lower down, • उदास, खिन्न, ओट, अवरोध, बाधा, hindrance. 21909267, lassitude. For Private and Personal Use Only Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 217 अवाच्य, अवच्च, वि० जो कहने योग्य न हो जो निंदा करने के योग्य न हो, to bespokenless to be expressed less, • मौनी, • गंभीर स्वभावी, without speech, not expressing. अवांचित, अवंचिअ, वि० झुका हुआ, banded,. निम्नीभूत, नम्रीभूत। अवात्सल्य, अवच्छल, वि० प्रीति का अभाव, _loveless, साधक के प्रति अनुराग न होना। अवादि, अवाइ, वि. अकथनीय, नहीं बोलने वाला, to be not spoken. अवादिजनः, अवाइजणो, पुं० मौन व्यक्ति, • शान्त स्वभावी व्यक्ति, spokenless person. अवादिधर्म, अवाइधम्म, वि० गंभीरधर्म, रहस्यमय भावी, depth of the meaning. अवानम्, अवाणं, पुं० श्वांस लेना, taking breath. अवान्तर, अवंतर, वि० परस्पर, अन्योन्य,defferent laying between, intermediate, • आन्तरिक, • अतिरिक्त, असम्बद्ध। अवान्तरसत्ता, अवंतर-सत्ता, स्त्री अपने स्वरूप की सूचना, • जो प्रतिनियत वस्तु में स्थित होकर भी अपने अस्तित्व की सूचना दें, information of one's own to show one's own personality, • पडिणियय - एग - पज्जय - वियापिणी ही। अवाप, अवाअ, वि० प्राप्त, उपलब्ध, गृहीत, न बोया हुआ, अववित, reached, obtained. अवापित, अवाइअ, वि० अवपित, बोया गया न हो, not sown, not blown, • असंबद्ध, • अतिरिक्त। अवाप्त, अवप्प, वि० प्राप्त, उपलब्ध, संगृहीत, संकलित। reached, collected. अवाप्तिः , अवप्पि, स्त्री० ग्रहण, प्राप्त, gain, receipt. अवाप्य, अवप्प, वि० प्राप्त, संगृहीत, reached, collected. अवायः, अवाओ, पुं० अपाय, अवाय, device,. व्यवसाय, व्यापार, व्यवहार, behaviour, • दृढ, निश्चय, स्थिर, • भाषादि विशेष के ज्ञान से यथार्थ का अनुभव। a knowledge of assertion, • अवायो ववसाओ बुद्धी विण्णाणी आउंडी पञ्चाउंडी (षट्खंडागम 5/5), purely taking, • सम्यक् अवगमन, . ईहित विशेष का निर्णय। (जैन० 141), . ईहाणंतर - कालभावी उप्पण्ण-संदेहाभावरूवो अवाओ, (धव० 6/17), • तत्वप्रतिपति का नाम अवाय हो, a knowledge of tatva thought, • विशेष चिह्नों से वस्तु का निश्चय होना जैसे यह अनगार ही है। • अवेयते निश्चीयते मीमांस्यते ऽर्थोऽनेनेत्यवायः। (जैन० ल० 142), जो निश्चय है, जो मीमांसा युक्त होता है, और जो निश्चित अर्थ रूप होता है वह अवाय है। • ईहादो उवरिमंणाणं विचारफलप्पयं अवाओ (जय० घ० 1/336) अवारम्, अवारं, नपुं० इस ओर का तट, • अन्य तट। ___another bank. अवार-पारः, अवारपारो, पुं० उदधि, समुद्र, ocean, sea. अवारीण, अवारीण, वि० नदी के किनारे, पहुंचा हुआ, gone of river bank. अवावन्, अवावो, पुं० चोर, तस्कर, thief. अवावटः, अवावडो, पुं० अन्य स्त्री से उत्पन्न पुत्र, • सौतेला पुत्र, a born son with another woman. अवासर, अवास, वि० वस्त्र रहित, नग्न, नंगा, ___unclothed. अवास्तव, अवत्थव, वि० निराधार, निर्मल, without support, routless. अविः, अवि, पुं० सूर्य, दिनकर, sun, • मेंढा, मेष । अनि: भेड़, • स्वामी, नाथ, lord, goat, sheep, swami, nath, • चूहा, मूषक, rat, • हवा, पवन, air, • शरण, • वारी, कोट, परकोटा, घेरा, stay, bond, cover of all place, • गिरि, पर्वत। • ऊनी, कम्बल, mount, woollen cloth. अविकः, अविओ, पुं० हीरा, • मेष, मेंढा, भेड़, ___diamond, sheep. अविकट, अविअड, वि० न भयंकर न हो, सरल, शान्त, not hard. For Private and Personal Use Only Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 218 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अविकटः, अविअडो, पुं० मेष समूह, भेड़ों का समूह, flock of sheep. अविकत्थ, अविकत्थ, वि० अहंकार नहीं करने वाला, मृदु, सरल स्वभावी, not boastful, calm. अविकत्थनम्, अविकत्थणं, नपुं० अभिमानपूर्वक न कहना, • स्पष्ट कथन, हित-मित प्रिय विवेचन, not boastful. अविकल, अ-वियल, वि० उचित, योग्य, सम्यक्, समीचीन, entire, capable, • ठीक ठीक, • मर्यादित, pure, good, limited, . अक्षत, पूर्ण, • समग्र, समस्त, not defective, unmatilated, complete, not perplexed. अविकल-कुशल, अ-वियल-कुसल, वि० कुशल बुद्धि युक्त, • निराकुलता से युक्त, अपनी बुद्धि में निपुण, right knowledgeful, good in knowledge. अविकल्पित, अविकप्पिअ, वि० निर्दोषी, सरलस्वभावी, क्षमाशील, not hesitating, in positive, without alternative,. विकल्पों से विमुक्त। अविकला, अविकला, स्त्री० अपूर्वकला सम्पूर्ण अभिव्यक्ति, • पूर्ण विकास, ful impression thought fully extention. अविकलित. अविकलिअ, वि० पूर्ण मनोज्ञ, अति सुन्दरता, युक्त, रमणीय,• कलाओं में निपुणता रखने वाला, full charm, very beautiful, cleverness arts. अविकल्प, अ-वियप्प, वि० भेदरहित निराकुल, विधि, इच्छा युक्त, without variety, not confused, injunction, wishful. अविकल्पः, अ-वियप्पो, पुं० भेड़ समूह, मेंढा, मेष, _sheep group. अविकल्प, अवियप्प, अव्य० निःसंदेह ही, निश्चय ही, hesitating. अविकल्प-जनः, अवियप्पजणो, पुं० निर्ग्रन्थ अनगार, श्रमण, साधु, मोहरहित, व्यक्ति,agood man, saint, without stupefaction man, prideless man. अविकल्प-तपः, अ-वियप्प-तवो, पुं० पूर्णतप, . आभ्यंतर तप। full heat, inner heat, soulful heat. अविकल्प-दानम्, अ-वियप्पदाणं, नपुं० योग्य दान, • पात्रोचित दान, बाधा रहित दान। अन्तराय मुक्त दान, given up, capable, without obstruct given up. अविकल्प-भावः, अवियप्प-भावो, पुं० योग्य भाव, अच्छे परिणाम, very great result, . सम्यक् भाव। great sense. अविकारः, अ-वियारो, पुं० अनुकूल, मनोज्ञ, favourably disposed, • विकार का अभाव। charmful not deformed, • मिथ्यात्व रहित । without falsely. अविकार-गामिन्, अवियारगामि, वि० अनुकूल चलने वाला, ईर्या समिति पूर्वक प्रवृत्त होने वाला। going to capable, going to front looking way. अविकारिन, अवियारि, वि० निर्विकारी, आत्मस्वभावी, not defective, soul naturable. अविकृतिः, अ-विक्किइ, स्त्री० अनुकूल, यथेष्ठ, समुचित, a stage of changelessness, sulable. अविक्रम, अविक्कम, वि० निर्बल, बलहीन, असमर्थ। शक्ति विहीन,not valorous powerless. अविक्रय, अविक्कअ. वि० अपरिवर्तनीय, अमल्य, ___ to be not changed, priseless. अविक्रिय, अवि-किरिय, वि० विकार रहित, free from change. अविक्लमः, अविकिलिमो, पुं० पराक्रम, शक्ति, power. अविक्षप्त, अ-विक्खिअ, वि० अक्षत, पूर्ण, not injured, full,• विक्षेप रहित, विभाग रहित, partless, • अविभाजित, portionless, undivided. अविग्रह, अविग्गह, वि० व्याघात रहित, व्यधान रहित, indispaulable, • कुटिलता रहित, छल रहित, cheat less, crackless, • भेद रहित, पूर्ण संपूर्ण, undivided full. For Private and Personal Use Only Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अविग्रह - कर्म, अविग्गहकम्मं, नपुं० पूर्ण कर्म, समस्त कर्म, full karrnan. अविग्रह गतिः, अविग्गहगई, स्त्री० सीधी गति, सरल गति, भोड़े रहित गति, without change gone, upper going, • जो गति / अवस्था मोड़ रहित होती है वह अविग्रह गति कहलाती है, without roundable going, अविग्रहो अव्यधानः । विग्गहो ति बाधाओ अवरोहो आवरणं च जस्स णत्थि अवरोहो तस्स गइ अविग्गहगई। विग्गहो ति कुडिलतो छलो वक्को ति तस्स णत्थि छलो सो सरलो तस्स गई सरल गई सिद्धगइ ति । अविग्नः, अविग्गो, पुं० फलदार वृक्ष, fruitful tree. अविगीत, अविगीअ, वि० अनिंदित, प्रसंशित, praised • पूज्य, सम्मानित, calmed, praiseful respected. अविगुण, अविगुण, वि० उपयुक्त, यथार्थ यथेष्ट, समीचीन, suited, appropriate correct, suitable. अविघात, अवि-घाअ / अविघाउ, वि० अक्षत, पूर्ण, uninjured, full kill less • घात रहित, नाश रहित, अविनश्वर, शाश्वत, unperishing. अविघुष्ट, अविषुट्ट वि० अविक्रोश, न हो, चीख, shoutless, • उच्च स्वर युक्त, happiness, • कर्ण प्रिय, • हर्ष युक्त । अविघ्न, अविग्ध, वि० बाधा रहित, गतिशील, unimpeded • अन्तराय के अभाव वाला, gonefull, without distrubed. अविचारः, अवियारो, पुं० अन्याय, जो ध्यान व्यंजन, अर्थ और योग के परिवर्तन से रहित हो, अज्ञान, मूढ़, without, think, unknow. अविचार, अवियार, वि० विचार रहित, आचरण रहित, अविवेक, unthoughtful, without character, without knowledge. अविचारिन्, अविचारि, वि० विवेकहीन, बुद्धिहीन, आचार विष्ट नहीं होने वाला, knowledgeless. · Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir अविचार्य, अविचारिअ, वि० विचार योग्य न होना, being no thinkful. अविकारिन्, अवियारि, वि० निर्विकारी, आत्म स्वभावी, not defective, soul naturable, अविच्युत, अविचुअ वि० अपतित, अभ्रष्ट, unfallen, unout cast, योग्य, उत्तम, • सम्यक् त्यागी, capable, proper, great, restrain the mind. अविच्युतिः, अविच्चु, स्त्री० धारणा का बना रहना, अवादज्ञान के पश्चात् अन्तर्मुहूर्त तक निश्चय किए गए पदार्थ के उपयोग से च्युत न होना, धारणा का बना रहना, being of principle, being of concept, • उपयोग से च्युत न होना, to keep a thought in mind, apart of yoga. अविच्छिन्न, अविछिण्ण, वि० निरन्तर क्रमश:, लगातार, constant, • परम्परागत, without any intermediate space, • संयुक्त, मिला हुआ, अभेद युक्त, closely, contiguous, close. अविच्छिन्नधारा, अविच्छिण्णधारा, स्त्री० प्रवाहशील, संतान परम्परा, having no intervalful, without interruption. अविच्छिन मतिः, अविच्छिन्णमा, खी० विचारशील बुद्धि, thoughtful knowledge. अविडीनम्, अविडीणं, नपुं० पक्षियों का सामने की ओर उड़ना, flying of birds in front. अविज्ञातृ, अविण्णाउ, वि० अनभिज्ञ, अनजान, unknown, beyond, knowledge. अवित, अविअ, वि० रक्षित, संरक्षित, सुरक्षित, protected, रक्षा किया गया। अवितथ, अवितह, वि० सत्य, सम्यक्, उत्तम, समीचीन, योग्य, उत्कृष्ट, समुचित । णो वितहो अतिही सच्चा, true, unfailing. capable, great. - For Private and Personal Use Only • 219 " • अवितथम्, अवितहं, नपुं० सत्य वचन, true thought, मिथ्या न हो, अलीक न हो, being not true. • • अवितथ श्रुतम् अक्तिह सुअं, नपुं० जिस वचन में असत्यता न हो । being not true in Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 220 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश thought, • सम्यक् वचन को प्रामाणिकता, approveful true thought, • सत्य युक्त सावण, सत्य युक्त विवेचन, saying of trueful thought. अवितर, अवियर, वि० सुरक्षित, संरक्षित, protected अवित्यज, अवित्तज, वि० पारा, para. अविदूर, अविदर, वि० समीपस्थ,निकटस्थ,सनिकट, पास ही, nearest. अविद्य, अविज्ज, वि० विद्या की विहीनता, प्रज्ञा का अभाव, without knowledge, • मूढ़ अवस्था, uneducated foolful. अविद्या, अविज्जा, स्त्री० अज्ञान, मूढ दशा, • प्रज्ञा का अभाव, ज्ञ प्रवृत्ति का न होना, unknown, foolful period of life, being no know period, • भ्रम, माया, मोह, mistake, confusion, stupefaction, विप्लवज्ञान, • बुद्धि विपर्यास, confusionful knowledge, • विपरीत बुद्धि।. अणिच्च-अणप्प- असुइ-दुह जुत- पयत्थेसुं च णिच्च - अप्प - सुइ - सुहदिट्ठिणो माणो। • अहं मण्णे दूणं सरीरं मे तस्स संवड्डणस्स वुत्ती। • अविज्ज त्ति बुद्धि - विपज्जयासो,. विज्जा -विसए विवरीअ- आयो। अविद्याकृत, अविज्जाकअ, वि. मोहाच्छादित, मोह-माया सहित, bonded of worldly, attachment. अविद्यागृहम्, अविज्जागेहं, नपुं० अज्ञान गृह, माया स्थान, inner apartment, illusion of place. अविद्याजात, अविज्जा-जाउ, वि० अज्ञात से युक्त। अज्ञान स्थान में प्रवृत्त हुआ, unknowful, commenced in unknow place. अविद्या-तपः, अविज्जातवो, पुं० मोह युक्त तप, माया/छल युक्त तप, heat of illusion ful. अविद्यादानम्, अविज्जादाणं, नपुं० मोहोत्पत्ति, अज्ञान प्रवेश, intered of unknow. अविद्या-धनम्, अविज्जाधणं, नपुं० अज्ञान धन, मिथ्यात्व धन, wealth of unknown, wealth of faultful. अविद्या-पदम्, अविज्जाप, नपुं० अज्ञान पद, ज्ञानशून्य स्थान, बुद्धिविहीन आरंभ. unknowful pada, without knowledgeful place. अविद्या-भावः, अविज्जाभावो, पुं० विद्या न होना, प्रज्ञा का अभाव, अज्ञान परिणाम, मोहदशा, being no know, without knowledge, unknow nature. अविद्यासूत्रम्, अविज्जासुत्तं, नपुं० अनुचित सूत्र, अज्ञान पोषक पद, unsulable ful knowledge. अविद्योत. अ-विज्जोअ. वि. कान्ति की क्षीणता, प्रकाश का अभाव, • प्रभाहीन, brightless. अविधा, अविहा, अव्य विस्मय सूचक अव्यय, an interjunction, • सहयोगार्थ होने वाला प्रत्यय, meaning call for help in danger. अ-विधानम्, अविधाणं, नपुं० नियम विरूद्ध, संविधान के विपरीत, against prescribed rules. अविधुरा, अ-विधुरा, स्त्री० सौभाग्यशालिनी, सौभाग्यवती, cheerful, • अवि-दोष रहित धुरा, not a widower woman, • रथ की निर्दोष धुरी, fit to be harnessed. अभिधेय, अविधेय/अविहेज्ज, वि० अयोग्य, . विपरीत, • मिथ्या, unfit, opposite, doubt, • उलया,• यथार्थ का नहीं होना, to take stand otherwise, vise versa. अविनत, अविणअ, वि० नम्रता रहित, अविनीत,. अशिष्ट, अभद्र, modestless, humbleless, without cultured. अविनय, अविणअ,वि० अशिष्ट, अभ्ज्ञद्र, अभिमानी, अहंकारी, आज्ञा नहीं मानने वाला, immodesty, without cultured, modestless, without taken away,. आदर नहीं देने वाला, not respected, mischief. अविनाभावः, अविणाभावो, पुं० व्याप्ति, व्याप्य - व्यापक, सम्बन्ध, जैसे अग्नि और धूम। . For Private and Personal Use Only Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 221 सम्बन्ध विशेष एक-दूसरे का सम्बन्ध। वियुक्त न होने योग्य सम्बन्ध, necessary connection of one thing with another. अविनाभावीसम्बन्धः, अविणाभावीसंबंधो, पुं० कार्य-कारण के अविनाशी सम्बन्ध के स्मरण पूर्वक ही अनुमान ज्ञान की उत्पत्ति होती है, necessary connection of one thing with another. अविनाशिन्, अविणासी, वि० नाश रहित, अक्षत, . 37874, lossless, destructionless, • नित्य, शाश्वत, • सदैव रहने वाली, permanent constant, • अखंड। ध्रौव्य, सभी अवस्था में रहने वाला, जैसे सोना सभी रूप में सोना रहता है चाहे वह कंगन हो या हो कुंडल, interior own, always. अविनीत, अविणीअ, वि० अशिष्टता, अभद्रता, immdestyful, • अनाज्ञा, आज्ञा से रहित, विनय से अत्यंत विमुख, without obedient, • अहंकारी, • ममकारी, . अभिमानी, modestless, • उद्धत, तत्पर, प्रतिकूल, • दुष्ट, • दुःशील, दुराचारी, elevated, raised up, faultful. अविनीता, अविणीआ, स्त्री० अहंकारी स्त्री, अशिष्टनारी, unmodest woman, • अभद्र महिला, faultful woman, • असभ्य स्त्री, • निर्लज्जा, • दुःशीला, • वाचाला। अविनेय, अविणेअ, वि० विनय को नहीं ग्रहण करने वाला, • शिक्षा तत्व को नहीं ग्रहण करने वाला, not taking of modest, not taking of education, • अविनीत, दुःशील, • तत्वोपदेश के प्रति श्रद्धा नहीं रखने वाला, not attachmentful of god thought, • णो विणेउं सिक्खेउं सक्कए सो त्ति अविणेओ अविणेओ त्ति दुट्ठावग्गह-सीलो। अविपटः, अविपडो, पुं० ऊनी वस्त्र, woollen विपडा, पु० ऊना वस्त्र, woollen cloth. अविपन्नः, अविपण्णो, पुं० सुख, शान्ति, इष्ट, मनोरम, • प्रिय, happiness, pleased love, • दुःख रहित, painless, धैर्य शील, • शान्त, • गंभीर, उदार, easy, comfort,• विपति में नहीं घबराने वाला, • निरोग, स्वस्थ, health. अविपाक, अ-विपाग, वि० पाक रहित, कच्चा, cookless, • जिसका उदय काल अभी प्राप्त न हुआ हो, to be no gated of risen time, • अपक्व दशा युक्त, cookless ful. अविपाकः, अविपागो, पुं० निर्जरा का एक भेद, असमय में ही जिसे उदीर्ण किया जाए, lossed of in before time. अविपाकज, अविपागज, वि० तपश्चरणादि से विपाक को प्राप्त होने वाली क्रिया, doing of cooking with heat, • कारणवश कर्मों का विनाश, loss of karman in cause, • कर्मों का किसी उपक्रम से गलाने की प्रक्रिया युक्त। अविपाक निर्जरा, अविपाकणिज्जरा, स्त्री० बलपूर्वक उदयावली में लाना, doing in rise powerful, • जिस कर्म का उदय काल न हो, पर उसे तपश्चरण आदि से उदय में लाना, . तपसा निर्जरा या तु सा चोपक्रमनिर्जरा, (जैन स० 144), • उपक्रमेण दतफलानां कर्मणां गलनमविपाकजा, (जै० ल० 144), . अविवाग-णिज्जरा तवसा किज्जमाणा, • जा णिज्जरा तवविसेसक्कमेण पर-कम्मणिरोहिणी। अविप्लुतः, अविप्पुओ, पुं० विलक्षण, अन्य जातिक, act of discriminating, another born. अविफल, अविफल, वि० सफल, समर्थ, powerful, • योग्य, • उचित, सम्यक्, sulable, capable. अविभक्त, अविभत्त, वि० अविभागी, अखंड, अक्षत, inviolated,• अविनाशी, without loss, • अपृथक्, • संयुक्त, मिला हुआ, मिश्रित, mixed, yokeful, • योग सहित, • युग्म। अविभा, अविहा, स्त्री प्रभाहीन, रात्रि का अन्त, . प्रातः,सूर्योदय से पूर्व, lightless,nightless, morning before with sunrise. अविभागः, अविभागो, पुं० अविभक्त, undivided, For Private and Personal Use Only Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 222 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश • अभेद,• अक्षत, • अंतिम भाग, lossless, last part, • अविनाश, प्रतिछेद। अविभाज्य, अविभज्ज, वि० अविनाशी, अक्षय जो नहीं बांटा जा सके। जो बांटने योग्य न हो, to be not divided.. अविभाजित, अविभाजिअ, वि० विभाग हीन, divideless, • अविभक्त, . अविनाशी, undivided, • अभेद युक्त। अविमुक्त, अविमुत्त, वि० नहीं छोड़ा गया, not leaved, • संसारी, • जो मुक्त नहीं हुआ हो, world in round, being no abandon. अविरत, अविरअ, वि० नियुक्त,. लगातार, क्रमशः। निरन्तर, सदैव, विराम रहित, ceaselessly, everytime, endless. अविरतः, अविरओ, पुं० इन्द्रियाधीन, attached Urgan's of sense, • श्रद्धालु, • अविरत सम्यग्दृष्टि, respectful,a kind of Avirat samyagdristi, • चतुर्थ गुणस्थानवर्ती, four guns thanvatri, • जो श्रद्धा युक्त, सर्वज्ञवाणी, तत्वों पर विश्वास तथा सच्चे देव, शास्त्र एवं गुरु की आराधना करता है। faithful of god, true teacher and good text. अतिरत-सम्यग्दृष्टि, अविरअसम्माइट्टि, पुं० अविरत सभ्यग्दृष्टि, जो इंद्रियों से विरत न हो, जीव रक्षण में भी तत्पर न हो, फिर भी जिनवचन पर पूर्ण श्रद्धा रखता हो, a kind of Avirat sayagdrasti. अविरतिः, अविरइ, स्त्री० असंयम, लोभ भाव। आसक्ति, attachment, • साव ध योगों में अनिवृत्ति, • व्रत परिणामों में विकार होना,. विरमणं विरतिः, न विद्यते विरतिरस्ये त्यविरतिः। • अविरमणमविरतिसंयम, इत्यर्थ भेदः। being in fault of vrat nature. अविरल, अविरल, वि. निविड़, प्रगाढ़, घना,close, • दृढ़, सघन, frequent, vehement, compact, • निरन्तर, निर्बाध, ceaselessly, • लगातार। अविराधना, अविराहणा, स्त्री० अपराध नहीं करना, आसादना नहीं करना, being not sin, . व्रत भंग नहीं करना, being not kill. अविरामः, अविरामो, पुं० विराम रहित होना, श्रम पूर्ण जीवन, उद्यम, being endless, workful life. अविराम, अविराम, वि० निरंतर, सदैव, हमेशा, without ceasing, • गतिशीलता, everytime. अविराम कृ, अविरामकर, सक० कहना, प्रकट करना, प्रतिपादन करना, to say, to do, to thought. अविरुद्ध, अविरुद्ध, वि० विरोध नहीं करने वाला, non-opposition, thoughtless, • विचार रहित, • सरल, शान्त, मृदु, patient, soft, silence, happy,• मौन, • प्रसन्न। अविरुद्धानुपलब्धिः, अविरुद्धाणुबलाद्धि,स्त्री० एक दार्शनिक दृष्टि, • प्रतिषेध वस्तु के साथ विरोध न होने वाली वस्तु की अनुपलब्धि, a philosophy thought, . अविरुद्धानुपलब्धिः प्रतिषेधे सप्तधा - स्वभाव - व्यापक - कार्य - कारण - पूर्वोतर - सहचरानुपलम्भभेदात्, (परीसामुख, 3/78) अविरोधः, अविरोहो, पुं० विरोध का अभाव, no conflict with, • प्रतिकूलता का न होना,. अनुकूल, • पक्ष युक्त, • सटीक, समुचित, • योग्य, capable, greatest. अविरोधक,अविरोहग,वि० विरोध नहीं करने वाला, अनुकूल चलने वाला, being no conflict with. अविरोधकर्ता, अविरोहकत्ता, वि० विरोध नहीं करने वाला, being not conflict with. अविरोधजन्य, अविरोहजण्ण, वि० अनुकूलता युक्त, agreeable ful. अविरोधभावः, अविरोहभावो, पुं० अनुकूल भाव, स्वभावानुसार, agreeable nature. अविलम्ब, अविलंब,वि० तत्काल, उसी समय, शीघ्र, • समय पर, not hesitating, without delay, not delaying, in the time. अविला, अविला, स्त्री० भेड़ी, मेषी, sheep woinan. For Private and Personal Use Only Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 223 आवतज अविवाद, अविवाद, वि० विवाद रहित, good thought, • परस्पर में समान व्यवहार, • उचित कथन, in another good thought, • सह भागिता जन्य कथन। अविविक्त, अविवित्त, वि० विस्मय, आश्चर्यजन्य। अचिंतनीय, marvellous, wonderful, unthoughtful. अविवेकः, अविवेगो, पुं० विवेकशून्य, विचार रहित, without knowledge, • अज्ञान भाव, thoughtless, knowledgeless. अविशङ्क, अविसंक, वि० शंका रहित, संदेहरहित, having no hesitation, • निडर, . भयमुक्त, • प्रसन्न, • हर्षयुक्त, happiness, happy. अविशङ्कित, अविसंकिअ, वि. निःशंकित, निडरता युक्त, अभयजन्य, साहसी, not hesitant, sowerful. अविशुद्ध, अविसुद्ध, वि० निर्मल, पवित्र, pure,• उत्तम, • श्रेष्ठ, great. अविशेषः, अविसेसो, पुं० सामान्य, अभेद, समान, एक रूप सादृश, undivided, a sore like. अविश्रान्त, अविसंत, वि०निरंतर, क्रमशः, अबाधगति युक्त, सदैव, every time, ceaseless, . विश्राम नहीं लेने वाला, पूर्ण श्रमशील युक्त, not being of stay, very wonderful. अविश्वस्त, अविस्सस्स, वि० विश्वास हीन, . अश्रद्धालु, not confident, not trust worthy. अविश्वासः, अवीसासो, पुं० विश्वास नहीं करने योग्य, to be not confidential, distrust, • अश्रद्धा युक्त। अविष, अविस, वि० विषशून्य, निराविष, without ___ poison. अविषः, अविसो, पुं० समुद्र, उदधि, sea, ocean, • नदी, • गिरि, river, mount, sky,• आकाश, • नृप, अधिपति, king. अविषय, अविसअ, वि० अगोचर, no sphere, no concern, अदर्शित, अद्श्य , . अविद्यमान, out of reach, • इन्द्रिय योग रहित, न विद्यते विषयाणि, इन्द्रियजन्य प्रवृत्ति, withoutorgans yoked, • आत्म भावी। अविसंवादः, अविसंवाओ, पुं० परस्पर विवाद रहित, agreeing, • प्रमाण में बाधा नहीं उत्पन्न होना, being no fault in pramana, being no another quarrel, • पूर्वापर विरोध न होना, • विसंवाओ,त्ति विरोहो, णो विसंवाओ, अविसंवाओ, परोप्पर - वयणेसुंण विवाओ णत्थि विरोहो, विष्णु नि समवाओ। वयणम्मि अण्णुण्ण-सम-संवाओ त्ति। • अत-आगम - पमाणे किंचि णो विरोहो, being no another misfortune, of Aapta, Aagama etc. in pramana, • पमाण - पुव्व- कहिअ - वयणे सुंणो किंचि विसंवाओ। अवी, जवी, स्त्री० रजस्वला स्त्री, अवत्यात्मानं लज्जया इति अव + ई a woman of menses. अवीचिम्, अवीइं, नपुं० तरंग न होना, उत्तार तरंगों का अभाव। waveless, • शान्त, havimg no sound. अधीचि, अवीइ, पु. नरक,Naraka. अवीर, अवार, वि० कायर, बलहीन, शक्तिशून्य, having no heroes having, no powerful, without poiver. अवृतिः, अविति, स्त्री० वृत्ति का अभाये, openness, अजीविका न होना,extension, without a fence. अवृति, अविति, वि० अविद्यमानता, सत्ताशून्यता, without standing, • उद्यम हीनता, workless, आलसी, weakful. अवृथा, अवुहा, अव्य० व्यर्थ नहीं, सफलता पूर्ण, not useless, • सार्थक, • प्रयोजन पूर्ण, full useful. अवृष्टि, अवुट्ठि, वि० वर्षा का न होना, • वर्षाभाव युक्त, being no rainy. अवेक्षणम्, अवेक्खणं, नपुं० परमत, अन्य दर्शन, not other thought, • आलोचन, आलोकन, other philosophy, looking at, . समीक्षण, अवलोकन,allotment. care ot. For Private and Personal Use Only Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 224 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अवेक्षणीय, अवेक्खणिज्ज, वि० दर्शनीय, अवलोकनीय, आलोचनीय, to be looked, • समीक्षणीय, • देखने में हीन न लगने वाला, to be cared, • दृष्टि में नहीं आने वाली, not looked. अवेक्षा, अवेक्खा,स्त्री० दृष्टि डालना देखना, looking attentively, • अनुप्रेक्षा, अनुदृष्टि, अनुशीलन, looking around, again to again thing, . समीक्षा, • चक्षुषा, अवलोकनम् अवेक्षा, thinking criticism, looking with eyes, • ध्यान देना, विचारना, thinking looking attentively. अवेक्षित, अवेक्खिअ, वि० दृष्टिगत, देखा गया, था, lookedful, looked. अवेद्य, अवेज्ज, वि० अनभिज्ञ, गुप्त, नहीं जानने योग्य, unknow, • रहस्यपूर्ण, not to be ___knowing, secretful. अवेद्यः, अवेज्जो, पुं० वत्स, बछड़ा, calf. अवेल, अवेल, वि. असीम, अनंत, असामयिक, ___untimely. अवेला, अवेला, स्त्री० विकाल, wrong, time, • समय समाप्ति, समय चूकना, end of time, faut in time. अवैद्य, अवेह, वि. निषिद्ध, रोका गया, against ___law, againsted. अवैद्य, अवेज्ज, वि० नियम, विरूद्ध, अनुकूलता न होना, अवैद्यानिक, असंवैधानिक, against law, be no satableful. अवैशद्य, अवेसज्ज, वि० विशदता रहित, स्पष्टता रहित, • अप्रामाणिक, • अनुमान आदि प्रमाणों से भी वस्तु तत्व या अर्थ का स्पष्ट न हो पाना, unpramana, unpured, not being of things nature. अवैशद्यम्, अवेसज्ज, नपुं० प्रमाण से स्पष्ट न होना, वस्तु स्वरूप का स्पष्ट न होना, being not things purely, • अस्मात् परं अन्यथाभूतं यद् विशेषाऽप्रतिभासनं तद् बुद्धेः अवैशद्यम्, (न्याय० उ० प्र०74) अवोक्षणम्, अवोक्खणं/अवुक्खणं, नपुं० झुककर सींचना, sprinkling on bond. अवोद, अवोअ, वि० गीला, • आर्द्र, wet, soft. अवोदः, अवोओ, पुं० जलसिंचन, गीला करना, आर्द्र होना, sprinkling of water, being of wet. अब्दः, अद्दो, पुं० मेघ, बादल,cloud, • वर्ष, साल, • मोथा - एक जड़ जो सुगंधित होती है, यह औषधीय जड़ नागरमोथा भी कहलाती है, year, a roof. अव्यक्त, अव्वत्त, वि० अप्रकट, अस्पष्ट, अज्ञात, . अप्रत्यक्ष, अदर्शनीय, अकथनीय, unmanifest, indistinct, • अनुच्चरित, unknown, uncleared, unlooked, unthoughted, • आलोकित। अव्यक्तः, अव्वत्तो, पुं० शिव,शंकर, कामदेव, Siva, Sankar, • मूर्ख, • प्रधान, • आत्मा, god of love, foolish, best, soul, परमात्मा, • अमूर्त, • सूक्ष्म, greatest soul, eyeless. " अव्यक्त-करणम्, अव्वत्तकरणं, नपुं० अस्पष्ट कारण, • अमूर्तकारण, unclearly cause. अव्यक्तकर्मन, अव्वत्तकम, नपुं० अमूर्तकर्म, . आत्मकर्म, formless karman. अव्यक्तक्रिया, अव्वत्तकिरिया, स्त्री० बीज गणित की एक पद्धति, a system of algavara, • प्रधान अभिव्यक्ति, • सूक्ष्म क्रिया, most thing, clear aim. अव्यक्तदोषः, अव्वत्तदोसो, पुं० आलोचित दोष। प्रायश्चित योग्य, a fault of considered, • अपराध, • प्रकट करना, evildeed, being, • अव्यक्तोऽगीतार्थः तस्मात् अव्यक्तस्य गुरोः पुरतो यदपराधालोचनं तदव्यक्तमेव नवमः आलोचना दोषः। (जैन० 146), . स्वदुश्चरितसंवरणं। अव्यक्त-बालः, अव्वत्त-बालो, पुं० जो आचरण करने में असमर्थ हो, not to be capable in performing. अव्यक्तमनस्, अव्वत्तमणं, नपुं० संशय, विपर्यय और अनवसाय से रहीत नहीं है मन, a mind of sansya etc. less. आला सपरणा For Private and Personal Use Only Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 225 अव्यक्तमिथ्यात्वः, अव्वत्तमिच्छतो, पुं० मोह स्वरूप मिथ्यात्व। मोह जन्य मिथ्यात्व। आसक्ति युक्त मिथ्यात्व, attachmentful Moha or Mithyatva. अव्यक्तरागः, अव्वत्तरागो, पुं० सूक्ष्मराग, थोड़ा सा अनुराग, • प्रच्छन्न मनोरथ, some love, covered disire. अव्यग्र, अव्वग्ग, वि० अक्षुब्ध अनाकुल, not disturbed, not busy, not connected, attentive, • स्थिर, प्रशान्त, गंभीर, अत्यंत सौम्य, • स्पष्ट, very nice, free from desire. अव्यङ्क, अव्वंक, वि० दोष, रहित, निर्दोष, • शुद्ध, निर्मल, faultless, pure, clear. अव्यञ्जनम्, अव्वंजणं, नपुं० अलक्षण, अचिह्न, lacking signs, • मुद्रा रहित, • अस्पष्ट, पहचान विमुक्त, bearedless. अव्यत्ययम्, अव्वत्तअं, नपुं० संज्ञा परिवर्तन, परस्पर में बदलना, • अदलना-बदलना, लेना-देना, another turning. अव्यथ, अव्वह, वि० पीड़ा रहित,सुखी, painless, ___happiness. अव्यथः, अव्वहो, पुं० सर्प,सांप, serpent, snake. अव्यथा, अव्वहा, स्त्री० हड़, सौंठ, एक औषधी पादप, ____ a medicine tree. अव्यथिषः, अव्वहिसो, पुं० सूर्य, समुद्र, sun, sea. अव्यथिषा, अव्वहिसा, स्त्री० पृथ्वी, अर्धरात्रि, earth, midnight. अव्यभिचारः, अव्वहिआरो, पुं० वियोग का अभाव, व्यभिचार का न होना, disunionless, being no guilt. अव्यभिचारिन्, अव्वहियारि, वि० अविरोधि, प्रतिकूल नहीं चलने वाला, blamish with rule, • अपवाद, not going rule, • न रूकने वाला, no staying, • किसी भी कारण से न हटाया जाने वाला, not dismissing with any cause, • प्रतिकूल कारण होने पर भी नहीं हटाया जाने वाला। अव्यभिचारिन्, अव्वहियारि, पुं० दर्शन शास्त्र में प्रयक्त हेतु शुद्ध हेतु, used cause inphilosophy clearely cause. अव्यय, अव्वअ,वि० व्यय रहित, विनाश रहित, not spread, imperishable, • ध्रुव, • शास्वत, नित्य, . अविनश्वर, • अखंडित। अव्ययः, अव्वओ, पुं० अनंत चतुष्टय को प्राप्त,gone of Ananta chatustya, • अच्युत,• शिव, विष्णु। अव्ययम्, अव्वअ, नपुं० अव्यय, जिसका कोई परिवर्तन न हो, जो शब्द या पद का विभाजन या अर्थ में सहायक होकर भी संज्ञात्मक, विशेषणात्मक रूप को नहीं प्राप्त होते हैं। जैसे - च, या, मा, अथवा तथा, यथा। • सभी विभक्ति एवं वचनों में समान रूप से प्रयुक्त, indeclinable in grammar, notlible to change imperishable. अव्यय-ज्योतिः, अव्वअजोइ, स्त्री० अखंडज्योति, ___ indivisible light, full light. अव्यय-राशि, अव्वअरासि, स्त्री० पूर्णराशि, स्थाई फण्ड, full heap, permanent found. अव्ययशील, अव्वअसील, वि० व्यय रहित होने वाला. without spread. अव्ययीभावः, अव्वई भावो, पुं० समास विशेष जिसमें पूर्व पद अव्यय हो, जैसे - यथाशक्ति, absence of spending, a compound in which the word becomes changeless, • जो भाव व्यय न हो। अविनश्वर भाव, शाश्वत भाव, without spread continuous bhava. अव्यलीकः, अव्वलीओ, पुं० सत्य, प्रिय, यथार्थ, सम्यक्, समीचीन, उचित, true, love, devoid of guilt, not false veracious. अव्यवधान, अव्ववहाण, वि० समीप, खुला हुआ, मिला हुआ, near, opened, • अंतर रहित, बाधा मुक्त, mixed, intervention, . स्वच्छंदः। faultless. अव्यवस्थ, अव्ववत्थ, वि० अस्थिर, अदृढ़, चलायमान, • अनियमित, • अनिश्चित, undecided, rounded, effortlessness. For Private and Personal Use Only Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 226 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अव्यवस्था, अव्ववत्था, स्त्री० मर्यादा न होना, being no limit, • अनियमिता,• समुचित देख-रेख न होना, undecided, seeing not capable, • शास्त्र विरूद्ध कार्य। a work of ruleless. अव्यवस्थित, अव्ववत्थिअ, वि० अनिमित, अनिश्चित, विनिमय रहित, अयोग्यता सूचक, अस्थिर, fickle minded, undecided, without marketing. अव्यवहारः, अव्ववहारो, पुं० अनिवार्य, आवश्यक, व्यवसाय का अभाव, importent, without marketing. अव्यवहित, अव्ववहिअ, वि० साथ साथ लगा हुआ, • समाहित, एक साथ जुड़ा हुआ, close,not interrupted by third one. अव्याकृत, अव्वाकिअ, वि० अविकसित, अस्पष्ट, हर्ष रहित, ungrowthful, • खिन्न, unclear, happinessless, pain, faultful, • जिसका अर्थ कठिनाई से किया जा सके। अव्याकृता, अव्वाकिआ, स्त्री० अत्यंत गंभीर अर्थ का प्रयोग, • अस्पष्ट प्रयोग युक्त भाषा। शब्दार्थ की गंभीरता युक्त भाषा, depth of the meaning, • अव्याकृता चैव अस्पष्टाऽप्रकटार्था, (जैः 146)। अइगंभीरमहत्था अवोअठा अहव अव्वत्ता, • अव्यक्त अक्षरों का प्रयोग, of deep significanceful words. अव्याघात, अव्वाज, वि० सरलता युक्त, no deception, • सीधेपन सहित, शीघ्र, no pretext, everytime. अव्याजः, अव्वाओ, पुं० शुद्ध, pure, • स्पष्ट, छल का अभाव, clean, • निश्छल, absence of pretext, • शुचिता युक्त। अव्यापक, अव्वावग, वि० व्याप्त नहीं होने वाला, विस्तार रहित, expensionless, no extended. अव्यापार, अव्वावार, वि० व्यापार का अभाव, अव्यवहारिक, occupationless, • व्यापार शून्य, क्रिया शून्य, undoing unact. अव्याप्त, अव्वत्त, वि. जो लक्षण एक देश में रहे, व्याप्त नहीं होने वाला, विस्तारभाव को नहीं प्राप्त होने वाला, unpenetrated, being no extended. अव्याप्तिः, अव्वत्ति, स्त्री० लक्षण का घटित न होना, • एक दोष विशेष, जो लक्षण लक्ष्य के एकदेश में स्थित रहे, not universal accompainment of the middle term by the major. अव्याप्य, अव्वप्प, वि० सीमित, आंशिक रूप में विद्यमान रहने वाला, being present in some time, limited. अव्याबाध, अव्वावाह, वि० बाधा रहित, अनुपम, अपरिमित, अनंत, अविनश्वर, without, obstruction, great unlimited, not injured,• कर्मफल के सम्बन्ध से रहित,. संसार से परे, without karman fault, without turning world. अव्यावाधसुखम्, अव्वावाह-सुहं, नपुं० अनुपम सुख, परम सुख, • अनंतदर्शन, अनंतज्ञान, आदि सुख, शाश्वत सुख, great sukha, • सहज-शुद्ध - स्वरूप आत्मा का सुख, . वेदनीय जनित समस्त बाधाओं से रहित सुख, without obstruction all painful. अव्याहत, अव्वाहअ, वि० सर्वथा विरोध रहित, uninterrupted, • अतिशय युक्त, excessful. अव्याहत-वचनम्, अव्वाहअ-वयणं, नपुं० वीतरागी के वचन, सर्वज्ञ वचन, without impediment thought, good thought, • यथेष्ट वाणी, • उत्तम वाणी, great thought, a good thinks. अव्युच्छेद, अब्बुच्छेअ, वि० समीचीन अर्थ युक्त वचन, • स्पष्ट वचन, a great thought with aims. अव्युत्पन्न, अव्वुप्पण्ण, वि० यथार्थ स्वरूप की अनिश्चितता, अनुभव रहित, अनिर्णीत, • अकुशल, अनिश्चित स्वरूप युक्त, to be great effortlessness, without experience. For Private and Personal Use Only Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 227 be अश, अस्, सक० भोजन करना, खाना, भक्षण करना, व्याप्त करना, ग्रहण करना, to eat, to taste to pervade, take, • पहुंचना, उपस्थित होना, • रस होना, to taste, to achieve, to reach, to arrive. अशकुनम्, असकुणं, नपुं० अशुभ शकुन, अपशकुन, अशुभ सूचना, bad omens. अशक्त, असत्त, वि० असमर्थ, शक्तिहीन, लाचार, विवश, अक्षम, helplessness, powerless, unfit, unable. अशङ्क, असंक, वि० निर्भय, निडर, साहसी, • दृढ़ Fichnet, fearless, peril, powerful. अशक्तिः , अ-सत्ति, स्त्री० अक्षम, शक्तिहीन, निर्बल, ___unable,powerless, without power. अशक्य, असक्क, वि० असमर्थ णो सक्को असक्को बलहीणो मणुजो कि मुणेज्जा, impossible to do, powerless body. अशक्यत्व, असक्कत, वि० असमर्थता, बलहीनता, unableful, unpowerful. अशनम्, असणं, नपुं० भोजन, आहार, eatable, eating. अशनक, असणग, वि० भोजी, आहारी, hungry, desire to eat. अशन-कर्मन्, असणकम्म, नपुं० आहारकर्म, भोजन की पद्धति, eating work,act of eating. अशन-गृहम्, असणगेहं, नपुं० भोजन शाला,eating home. अशन-पानम्, असण-पाणं, नपुं० अशन/खाने योग्य और पान/पीने योग्य, • खाद्य-पेय, to be eated and drinked. अशनस्थानम्, असणट्ठाणं, नपुं० भोजनस्थल, आहार स्थल, eating place, food house, . भोजनशाला। अशना, असणा, स्त्री० क्षुधा, भूख, desire to eat, • वज्र, • विद्युत्, weapon, light. अशनाया, असणाया, स्त्री० भूख क्षुधा, desire to eat. अशनि, असणि, पुं० वज्र, • विद्युत, बिजली, weapon, light. अशनीय, असणिज्ज, वि० खाने योग्य, भोज्य, to be eated. अशबलः, असबलो, पुं० स्नातक मुनि, निरतिचारी साधु, • साध्यवाचार से विभूषित श्रमण, a sage of snatak, faultless sage, a saint with great think, a saint with good conduct. अशबलाचारः, असबलायारो, पुं०. चरित्र दोषों का परिहारक साधु,a saintof good conduct, • चरित्रनिष्ठ श्रमण, a sage with good character. अशब्द, अ-सद्द, वि० शान्त, शब्द रहित, निर्जन, silently, without man, not to be expressed. अशब्दगति, असद्दगइ, स्त्री निर्जन पस्थान, manless going, • ईयापथिक, manless going, a way being set in motion. अशब्द-ध्वनिः, असद्दझुणि स्त्री० ध्वनि न होना, ' शान्त भाव, being no sound, silent nature. अशब्दभावः, असद्दभावो, पुं० गंभीर भाव, रहस्यपूर्ण भाव, not to be expressed, secretful nature. अशब्दलिङ्गज, असद्दलिंगज, वि० अन्यथानुपत्ति रूप लिंग वाला। लिंग/चिह्न से ही वस्तु का ज्ञान,a knowledge with indicator mean of inference. अशमनम्, असभणं, नपुं० जिसका शमन न हो, रोष. क्रोध, • णो समणं असमणं च अस्थि कसायभवोति, to be not forbering, anger, wrath. अशरण, असरण, वि० शरण रहित, आश्रय विहीन, • असहाय, defenceless, helpless shelterless. अशरणम्, असरणं, नपुं० अशरण भावना, • जिसका कोई शरणभूत न हो, • संसार-दुह-बाहि सरणाभावे, a thought of helpless, being no defenceless, • अस्सिं संसारे के वि णो सरण भूआ एगमेंत त्थि अप्पा - सरणं महासरणं। परमप्य-सरणं For Private and Personal Use Only Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 228 www.kobatirth.org आसय भूय-सरणं ण सुह दुह रुव संसरणं सरणं । अशरण-भावना, असरण भावणा, स्त्री० संसार में शरण भूत कोई नहीं ऐसी भावना अर्थात चिंतन, a thinking in world of no help. अशरणानुप्रेक्षा, असरणाणुप्पेहा, स्त्री० अशरण भावना, a think of defenceless, जम्म- जरा समाहिच्चे ण संसार असारए। सरणं बंध- हीणाओ, सम्मं च सरणं हवे ।। • धम्मे सरणं, religion shelter, • अरिहंते सरणं, सिद्धे सरणं साहु - सरणं केवलिपण्णतं धम्मं सरणं Arihant shelter, sidh shelter, sage shelter, thinked kevali with religion shelter, चार शरण हैं जगत् में और न शरण दूजी । अशरीर, असरीर, वि० निराकार शरीर रहित, · देह मुक्त, without body. अशरीरः, असरीरो, पुं० सिद्ध, कामदेव, asidh without karman, • अट्ठट्ठ-कम्म विउला असरीरा सिद्धा हवंति लोयम्मि । • जेसि णत्थि सरीणठ असरीरा हि णिव्वुआ। परमप्य-पवीरा अटुकम्म विमुत्तगा ।। अशरीरी, असरीरी, वि० देह रहित, जो जन्म-मरण से रहित होते हैं, वे ही अशरीरी होते हैं। शरीर सहित अरिहंत परमात्मा और शरीर रहित सिद्ध परमात्मा होते हैं। सिद्ध में आयु, नाम, गोत्र और वेदनीय कर्म भी नहीं रह जाते हैं without body, to be less birth and dead, bodyness Arihant god and without body Sidha. अशस्त, असत्य, वि० कुरुप, लावण्य विहीन, without charms, beautiless, not suitable. अशस्त्र, असत्य, वि० कुशास्त्र युक्त आत्म तत्व से विपरीत तथ्य को निरूपण करने वाले शास्त्र, faultful sastra, who is not having good character. अशास्त्रम्, असत्यं, नपुं० मनोरंजन के काव्य • राग-द्वेषउत्पत्ति वाले शास्त्र । वे शास्त्र जिनसे संस्कृत - प्राकृत - हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश विकार उत्पन्न होता हो, राग बढ़ता हो और शरीरासक्ति, भोगाभिलाषी एवं विषयगत / इन्द्रियजन्य भाव जागृत हों, a sāstra of only pleasing the mind, sastra who is only recreation of the mind. अशास्त्रीय, असत्थिअ, वि ० आगम विरूद्ध वाले, श्रुत के विपरीत कथन करने वाले शब्द, प्रतिकूल भाव व्यक्त करने वाले, to do not discriminated nature. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir अशिः, असि, पुं० अग्नि, आग, ज्वाला, fire, • दिनकर, सूर्य, sun, raghas, • राक्षस । अशिम्, असिं, नपुं० वज्र, हीरा, weapon. अशित, असिअ वि० वि० भुंजित, भुक्त, खाया हुआ, eated. अशितङ्गवीन, असितंगवीण, वि० गौओं के चरने का स्थान। चरगाह स्थान, a place of eating grass of cows. अशितंभवम् असितंभवं नपुं० भोज्य पदार्थ eatful > thing. अशिता, असिआ, स्त्री० गौरवर्णा, शुभ्रा, धवला, brightness ful woman. अशित्र, असित्तो, पुं० चोर, • चावल, chief, offering of rice. अशिरः, असिरो, पुं० सूर्य • पवन, अग्नि, राक्षस । की आहूति, • । " sun, wind, fire. For Private and Personal Use Only · अशिरम्, असिरं, नपुं० वज्र, हीरा, अशिरस्, असिरो, पुं धड़, तना, ठूंट, unhead tree, not worth keeping a top. अशिव, असिव वि० अमंगल, अशुभ, inauspicious, disagreeable, afga, • अहित, • अकल्याण, unpleasant. अशिष्ट, असिट्ठ, वि० असम्भ, गंवार, unpleasant man, • उद्दंड, उपद्रवी, असंस्कृत, असंस्करित, cruel man, misfortune man, • नीति विहीन, • अधर्मी, दुष्ट, अप्रामाणिक, अशास्त्रीय, • अविनीत, shameful act, unredigious, without faithful, unactful, unrespected. अशिष्य, असिस्स, वि० अविनीत, • अशिक्षित, शिक्षा विहीन, unrespected अनपढ़, • , • Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra संस्कृत- प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश unlearned, without teach, without teaching, unfit, unnatureful, • गुरु विहीन, • अयोग्य, असंस्कृत । अशीत, असीअ, वि० उष्णता, गर्मी, तपन, heated. अशीतकर, असीअयर, वि० गर्मी देने वाला, being heat. www.kobatirth.org अशीतकरः, असीअअरो, पुं० सूर्य, रश्मिपुत्र, अग्नि, • तेजस, • तपन। Sun, fire. अशीतिः, असीइ, स्त्री० अस्सी, संख्या विशेष, eighty. अशीतिक, असीइग, वि० अस्सी वर्ष का, of eighty · year. अशीना, असीआ, वि० कर्तव्य पर विचार करने वाला, doing in thoughtful work. अशीर्ष, असीरिस, वि० सिरकटा, धड़मात्र, having not head. अशीर्षक, असीरिसअ, वि० शिरस विहीन, धड़युक्त, तना, ठूंठ, not worth keeping a top, not deserving top body. अशुचि, असुइ, वि० अपवित्र, अशुद्ध, • निर्मलता विहीन, • अस्वच्छ, दुर्गंधित, unpure, unclean, cleanless, unperfumed. अशुचिः, असुद्द स्त्री० मल, अपवित्र, अशुचि भावना, foul, impurity, dirt. अशुचिदेहः, असुइदेहं नपुं० अपवित्र देह, नवद्वार के मल वाला शरीर, unpurity body, doing of nine door full foul body. अशुचिधनम्, असुइधणं, नपुं० अपवित्र धन, चोरा • का धन, foul wealth. • अशुचिभावना, असुइभावणा, स्त्री० अपवित्र शरीर का चिंतन, thought of unpure body. वीर्य, रूधिर, मल आदि से भरा हुआ यह शरीर अपवित्र है, ऐसा विचार करना, thinking, who body unpureful. अशुद्ध, असुद्ध वि० शुद्ध से रहित, अस्वच्छ, with pureless, unpure, अपवित्र, impure, • घृणित, unclean, attached with other causes. अशुद्ध-क्रिया, असुद्ध किरिया, स्त्री० अपवित्र a custom of unpure. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir अशुद्धगतिः, अशुद्धगइ, स्त्री० निर्यवूगति, gone faultful, • हीन पर्याय, • निम्नगति, faultful going. अशुद्धचेतना, असुद्धचेयणा, स्त्री० कर्मफल युक्त अनुभूति, thought of karman nature, • चित्त में अपवित्र परिणाम, unpure nature in mind. अशुद्ध जलम् असुद्धजलं, नपुं० अपवित्र जल, • सचित जल, unpurity water. अशुद्ध-ज्ञानम्, असुद्धणाणं, नपुं० कुज्ञान, खोटय ज्ञान, unpure knowledge, faultful knowledge, मिथ्याज्ञान । अशुद्ध- दानम्, असुद्धदाणं, नपुं० अपात्र दान, तुच्छ दान, faultful given up अशुद्धयः, असुद्धणाओ, पुं० अशुद्धनय, unpure act. अशुद्ध नीतिः, असुद्ध णी, स्त्री० अनुचित नीति, • असत् नीति, act of faultful. अशुद्ध-पर्याय:, असुद्ध - पज्जाओ, पुं० अशुभ परिणति, • तिर्यक् पर्याय, turned of unpure. For Private and Personal Use Only 229 अशुद्ध-पात्रम् असुद्ध पत्तं, नपुं० खोटा पात्र, तुच्छ वस्तु, निम्न पात्र, unclean pot, disagreeable man. अशुद्ध-भाव:, असुद्ध भावो, पुं० अशुद्ध भाव, विकारी भाव, • राग-द्वेषादि युक्त स्वभाव, unpure nature, nature of attached with loveness. अशुद्धमनस्, अशुद्धमणो, पुं० व्याकुल मन, चंचल मन, painful mind, fickle mind. अशुद्ध योग, असुद्धजोगो, पुं० अनुचित योग, • योग में अशुचि, unsteady yoke, unpurity in yoga's. अशुद्ध-लाभ, असुद्ध लाहो, पुं० अनुचित लाभ, अधिक लालसा • अतितृष्णा • लोलुपता, undesirable, have wish, ful desire. अशुद्धलेश्या, असुद्धलेस्सा, खी० अशुभलेश्या, कृष्ण, नील और कपोत लेश्या, unpure lesya. who krishna, neel and kapota. - Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 230 अशुद्ध-संग्रहः, असुद्ध संगहो, पुं० अनुचित ग्रहण, जातिगत ग्रहण, taking of unfit, जो एक विशेष वस्तु को ग्रहण करे ऐसा पर्व taking of casteful, taked who only one thing so act. अशुद्ध- सद्भूतः, असुद्ध सम्भूओ, पुं० अशुद्ध सत् असत् गुण गुणी या द्रव्य-पर्याय का प्रति पादन, thought of unpure turn. अशुद्धि, असुद्धि, स्त्री० अशुचि, अपवित्र, foul, www.kobatirth.org • unpure अशुद्धि जनित, असुद्धि-जणिअ, वि० अपवित्रता को उत्पन्न करने वाली doing born of Sunpurity • शुचिता का अभाव करने वाली, " doing not pureness. अशुद्धि - भावित असुद्धि भाविअ वि० अशुचिता • प्रतिपादित, thoughed of unpurity. अशुभ, असुहो, पुं० अशुभ, अनिष्ट, अहित, पाप, unpure, sin. · अशुभ, असुह, वि० अपवित्र, अनिष्टकारी, unpure, दूषित अहितकर, ill luck, faulted. अशुभकर असुहयर, वि० पाप जनित, sinful, • घृणित, • निंदित • अहित करने वाला, sinful, shameful, doing of inauspicious usness. अशुभ कर्मन्, असुहकम्मं, नपुं० पाप कर्म • हिंसा जनित कर्म, sinful karman curteful karman • असंयनकर्म, uncontrolful karman. » अशुभकाय- योग, असुहकाअ जोगो, पुं० काय संबंधी अशुभ कारणों का संयोग, प्राणातिपात, अदत्तादान, आदि अधम शरीर से सम्बन्धित क्रियाओं का होना, attachment of unpure, cause. अशुभ- क्रिया, असुहकिरिया, स्त्री० अनुचित क्रिया, • निम्न कार्य, पाप युक्त प्रवृत्ति, • नीच प्रक्रिया, act of unfit, sinful wort. अशुभ - गतिः, असुहगर, स्त्री० तिर्यक गति निम्न गति • पाप पूर्ण पर्याय, gone of fauittul, turning of sinful. संस्कृत प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अशुभ- गोत्रम्, असुहगोत, नपुं० नीच गोत्र, नीचे कुल में उत्पत्ति, born of lower, boring in lower family. अशुभ चिह्नम्, असुहचिन्हं, नपुं० अपशकुन के प्रतीक, • हानिकारक कारण, sign of faultful, cause of unluckly. अशुभ जन्मस्, असुहजम्मो, पुं० नीच पर्याय में जन्म, born in low caste. अशुभ तेजस्, असुहतेअ, वि० विनाशकारी तेज वाला, • अनिष्ट तप वाला, heated of killnessful. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir अशुभ- धनम्, असुहधणं, नपुं० कालाधन, पाप युक्त सम्पत्ति • अपने आप से नहीं कमाया गया वैभव । परद्रव्य परवस्तु, black money, a wealth of sinful, a things of other. अशुभमनोयोगः, असुहमणोजोगो, पुं० वध, बंधनादि युक्त मन का योग मन का अनुचित व्यापार, yoking of bondful, a thought of unfit of mind, • मन में तुच्छ विचार, faithful thought in mind. अशुभयोगः, असुहजोगो, पुं० कुत्सित परिणामों की उत्पत्ति, • पाप के कारणों का होना, bor of faultful nature, being of sinful cause. अशुभ- लेख, असुहले हो, पुं० कूटलेख, disagreeable thought. · अशुभ श्रुतिः, असुहसुइ, स्त्री० राग जन्य भावों का सुनना, अन्ध कथा की ओर ध्यान देना, परसभय- कहं सुजणं | hearing of loveful nature, doing of bondful stories. अशुभ- शब्दम्, असुहसदं, नपुं० तुच्छशब्द, घातक शब्द • पापपूर्ण अक्षर, faultful sound, killer sound, a word of sinful. अशुभ-सूत्रम्, असुह - सुत्तं, नपुं० अशुभ घातक सूत्र, a sutra's of unpure, a sutra's of killer. अशुभोदय:, असुहोदयो, पुं० पापोदय, विषय कषाय का उदय असु पाव जण उदओ ति। born of sinful cause. For Private and Personal Use Only • Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 231 अशभोपयोगः, असहोपओगो, पं० विषय कषाय जनित उपयोग, yoked of sinful, • उन्मार्ग पोषक उपयोग, • दुराशय, दुष्ट भावों का संयोग। अशुभोपयोगिन्, असुहोवजोगि, वि० उन्मार्ग में प्रवृत्त होने वाला व्यक्ति, • णापमार्ग की ओर अग्रसर होने वाला, doing of sinful way. अशुल्क, असुक्क, वि० अमूल्य, • बिना शुक्ल, • अदेय, uncharge, ungiven up. अशून्य, असुण्ण, वि० जो शेष न हो, • पूर्ण किया गया, • निष्पादित, not empty, completed. अशूद, असुद्द, वि० अछूत, छूने योग्य, • तुच्छता रहित, • पुण्य की ओर अग्रसर होने वाला, touchable, without sin, being of pleasant. अशृत, असिअ, वि० अपरिपक्व, कच्चा, • नहीं पका हुआ, uncooked. अशेष, असेस, वि० समग्र, पूर्ण, पूरा, समस्त, सम्पूर्ण, सभी, full, whole, entire, having no remainder, • णो सेसो - अवसेसो अवसिट्ठो। नहीं बचा हुआ। अशेष-कर्मन्, असेसकम्मं, नपुं० सम्पूर्ण कर्म, समस्त कर्म, all karma, full karma. अशेष-क्रिया, असेसकिरिया, स्त्री० पूर्ण क्रिया, full ___work, • समस्त बल शैली।। अशेष-चेतनम्, असेसचेयणं, नपुं० पूर्ण चेतना, • होश, • जागृत, सचेत, fully consciousness, intelligence, spiritful, soulful. अशेष-जाति, असेस-जाइ, स्त्री० सभी जातियां,all अशेष-धनम्, असेसधणं, नपुं० समस्त धन, सम्पूर्ण वैभव, all kind of wealth. अशेष--धान्यम्, असेस-धण्णं, नपुं० सम्पूर्ण धान्य, सभी प्रकार के धान्य, fully grains. अशेष-पापम्, असेस-पावं, नपुं० समस्त पाप, सभी अशुभ परिणाम, full sin, fully unpure nature. अशेष-पुष्पम्, असेसपुप्फ, नपुं० सभी पुष्प, all flowers. अशेष-बन्धम्, असेसबंध, नपुं० पूर्ण बंध, चारों ओर से घिरा, srrounded. अशेष-बोधः, असेसबोहो, पुं० पूर्णबोध, पूर्ण ज्ञान, full knowledge, • जागृत, • सचेत, awaked. अशेष-भावः, असेसभावो, पुं० समस्त भाव, pure ___nature. अशेष-भू, असेसभू, स्त्री० समस्त पृथ्वी मंडल, all round earth. अशेष-मनुजः, असेस-मणुजो, पुं० सम्पूर्ण मानव, सभी लोग, all men. अशेष-मैत्री, असेसमित्ति, स्त्री० पूर्ण मैत्री, सभी से मित्रता, fully friendship. अशेषशब्दम्, असेस-सद, नपं० सभी शब्द सम्पदा, whole voice. अशेषश्लोकः, असेस-सिलोओ, पुं० पूरा श्लोक,. चतुर्थ चरण युक्त श्लोक, four versified composition. अशेषश्रुतम्, असेससुअं, नपुं० समस्त श्रुत, • सभी आगम, all Aagam's full scriptural knowledge. अशेष-सूत्रम्, असेस सुतं, नपुं० पूर्ण सूत्र, • सभी सूत्र, fully sutra's. अशेषहितम्, असेसहिअं, नपुं० पूर्णहित, full welfare. अशोक. असोअ, वि० शोक रहित, प्रसन्न, हर्षित, आमोद युक्त, • सोग-विरहिओ विवज्जिओ, having no distress. अशोकम, असोअं, नपुं० पारा, • कामबाण, • कामातुर बाण, love sick arrow. अशोकः, असोओ, पुं० अशोक वृक्ष, जो एक पुष्प caste. अशेष-तपः, असेसतवो, पुं० पूर्ण तप, fully heat. अशेषतस्, असेसओ, अव्य० सभी तरह से, पूर्ण रूप से, with fully. अशेष-दानम्, असेसदाणं, नपुं० पूर्ण दान, चारों प्रकार के दान, full given up. अशष-दाषः, असस-दासा, पु० समग्र दाष, सम्पूण व्यवधान, • समस्त बाधा, fault of all, full obstruction. For Private and Personal Use Only Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 232 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश होता है, name of tree, . सम्राट अशोक, मौर्यवंश का प्रमुख अधिपति, चन्द्रगुप्त मौर्य का पौत्र, a king of the Maurya dynasty. अशोक-जनः, असोअजणो, पुं० हर्षितजन, • आमोद युक्त जन, happinessful mean. अशोक-तरु, असोअतरु, पुं० अशोकवृक्ष, a tree of Asoka. अशोकराजन्, असोअराया, पुं० अशोक राजा, सम्राट 349110h, a king of Asoka. अशोच्य, असोच्च, वि० जो शोक करने योग्य न हो, being no distress, विचार करने के योग्य न हो, • अविचारणीय,• अचिंतनीय, to be not thoughted. अशोभनम्, असोहणं, नपुं० असुंदर, अमनोज्ञ, . अहितकर, उचित वचन या वाणी न होना, uncharming, unsuitable, unfit, being no suitable thought. अशोभनीय, असोहणिज्ज, वि० शोभा रहित, अदर्शनीय, • अनवलोकनीय, सुन्दरता रहित, uncharming, to be not seen, without beautiful. अशौचम्, असोअं, नपुं० अपवित्रता, अशुचिता, • Twifi, unpureful, unpleasant, . सूतक- संतान उत्पत्ति होने पर परिवार में 10, 12, 15 या 30 दिन तक समय अशौच रूप होता है। impurity, this impurity, caused by the born of child, • मृतक परिजन के पश्चात् गृह में 10, 12, 15 या 30 दिन के लिए जो शोक रखा जाता है वह भी अशौच कहलाता है। last ten etc.,. मल-मूत्र त्याग को भी अशौच कहा जाता है। doing of stool-urine given up. अशौचकर्मन्, असोअकम्म, नपुं० अपवित्रकर्म, सूतक कर्म, मृतक कर्म, • मलकर्म, unpurity karman, born karma, dead karma. अशौचक्रिया, असोअकिरिया, स्त्री० अपवित्र क्रिया, • अशुचि कर्म, doing water, unclean work. अशौचविधि, असोअविहि, स्त्री० अशुचि परिणाम, मलोत्सर्जन क्रिया, result of unpure, giving up faces. अश्न, अस्स, वि० व्याप्त, फैला हुआ, extended. अश्नम्, अस्सं, नपुं० भोजन, असन, food. अश्नीत, अस्सीअ, वि० खाने योग्य, to be eating. अश्नीतपिवता, अस्सीअ-पिवत, वि० खाने-पीने के लिए बुलाना, • भोजन के लिए निमंत्रण, invitation for eating and drinking. अश्नुवान, अस्सुवाण/अस्सुवंत, वि० भुंजन योग्य, खाद्य, to be eating, • भोगने वाला, खाने वाला। अश्मः , अस्सो, पुं० मेघ, बादल, cloud, • पर्वत, शिला, • चट्टान, mount, stone. अश्मम्, अस्सं, नपुं० लोहा, अयस्क। अश्मनम्, अस्सणं, नपुं० रत्न, प्रस्तर, Jewel, • शिला, • चट्टान, stone. अश्मन्तम्, अस्समंतं, नपुं० मरण, स्थान, अंगीठी,a fire place, dead place. अश्मन्त, अस्समंत, वि० असीम, अशुभ, • अनिष्ट, __unlimited, unpure, unfit. अश्मन्तकः, अस्समंतगो, पुं० अंगीठी, अलाव, a fire place. अश्मभालम्, अस्सभालं, नपुं० इमामदस्ता, • लोह छंदक, iron grander, iron mixy. अश्मरी, अस्सरी, स्त्री० पथरी का रोग, calculus, gravel. अश्रम्, अस्सं, नपुं० आंसू, रुधिर, tears, blood. अश्रपः, अस्सवो, पुं० राक्षस, असुर, demon, devourer. अश्रवण, अस्सवण, वि० श्रवणहीन, बहरा, unhearing. अश्रान्त, अस्संत, वि० शान्त, प्रसन्न, unweared, constant, • श्रम रहित, incessant. अश्रान्तम्, असंतं, नपुं० नित्य, सदा, every time. अश्रि, अस्सि, स्त्री० कोना, • धार, sharp side, corner, angle. अश्रि, अस्सि, वि० श्रीविहीन, कान्ति रहित, • आशा शून्य, brightless, without, beautiful. अश्रुम्, अस्सुं, नपुं० आंसू, बाष्प, अश्नुते व्याप्नोति नेत्रमदशेनाय, tears. 6 . For Private and Personal Use Only Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org संस्कृत प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अश्रुजलम्, अस्सुजलं, नपुं० अश्रुधार, बाष्पजल, fall of tears. अभुजात, अस्सुजाअ, वि० आंसुओं की उत्पत्ति, fallen of tears. • • अश्रुत, अस्सुअ, वि० अनसुना, नहीं सुना गया, श्रवण रहित, without hearing, श्रुत हीन, आगम ज्ञान रहित, unhearing, without Aagam knowledge. अश्रुत निश्चितम् अस्सुअ- णिस्सिअं नपुं० विशिष्ट ज्ञान, बुद्धि पूर्वक ज्ञान, a knowledge of mindful, great knowledge, • मतिज्ञान का एक भेद, a kind of mind knowledge. , अश्रुतपात, अस्सुपाउ, वि० शोकाकुल युक्त, रुदन करने वाला grief striken over whelmed with sorrow. अश्रुतपूर्व, अस्सुअ-पुव्व, वि० श्रुत परम्परा से रहित, srutless, Aagam actless. अश्रुतपूर्विका अस्सुअपुविगा, खी० सुनने में नहीं आना, being no hearing. अश्रुपदम्, अस्सुपदं नपुं० आंसु समूह, बाष्प समूह, heap of tears. अश्रुयुक्त, अस्सु जुत, वि० आंसुओं सहित, अश्रुधरा युक्त, agitated with tears. असिक्त, अस्सुसित वि० आंसुओं से सिंचित, agitated with tears. अश्रोत, अस्सोअ, वि० श्रुत विहीन, आगम ज्ञान रहित, without Aagama knowledge. अश्रेयस् असेय, वि० अकल्याण, अहित, अनिष्ट, दु:ख, disagreeable, unpleasant, painful. अश्लीलम्, अस्लीलं, नपुं० अभद्रवचन, खेदजनक, हास, ugly, indecent, obscene, lewd. अश्लेषः, अस्सेसो, पुं० अमित्र, दुर्जन, friendshipless, low man. अश्लेषा, अस्सेसा / अस्सेसा, स्त्री० अश्लेषा नक्षत्र, a name of stare. अश्व:, अस्सो, पुं० घोड़ा, तुरग, अवेवर, horse. अश्व-कणे, आस- कण्णो/ अस्सकण्णो, पुं० घोड़े के कान, ear of horse. अश्वकर्णकरणम्, अस्सकण्ण- करणं, नपुं० घोड़े के कर्ण की तरह करण, cause of like in horse ear कषाय की प्रवृत्ति, जिसमें घोड़े के कानों की तरह उत्तरोत्तर हीन होना। आदोलकरण, अश्वकर्णकरण अपवर्तनों द्वर्तनाकरण, त्रिकोणाकार सदृश क्रम में घटते हुए कारण, cause of lowest in horse ear. अश्वक्रिया, आसकिरिया, स्त्री० घोड़े का कार्य, horse cause. अश्वग्रीवः, अस्सगीवो, पुं० नाम विशेष, अलकापुरी का राजा मयूर और उसकी रानी नीलंया का पुत्र अश्वग्रीव था, जो प्रतिनारायण कहलाया, a name of Alakapuri, a son of nelanyasa. अश्वगोष्टम्, आसगो, नपुं० अस्तबल, घुड़शाला, stable. • Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private and Personal Use Only 233 अश्वगृहम्, आसगेहं नपुं० अस्तबल, घुड़शाल, stable. अश्व-जाति, आसजाइ, स्त्री० घोड़क उत्पत्ति, bom of horse. अश्वतरः, असयरो, पुं० खच्चर, रहू, mule, like a horse ass, • वत्स, बछड़ा, calf, • सर्प, snake. अश्वत्थः आसत्यो, पुं० पीपल का वृक्ष A tree of peepal, the holy fig tree. अश्वत्था, आसत्था, स्त्री० पूर्णिमा, the holy fig , tree. अश्वत्थामन्, आसत्थामो, पुं० अश्वत्थामा, द्रोणाचार्य का पुत्र, son of dronacharya. अश्वनी, आसणी, वि० अश्व का एक दिन पड़ाव, one time stay of horse. अश्वपति, अस्सवइ, वि० घुड़सवार, horseman. अश्वपाल, आसपालो, पुं० घोड़े की देख-रेख करने वाला • घोड़े का रक्षक, groom. अश्वभा, आसभा, स्त्री० विद्युत, बिजली, प्रश्न, कान्ति, thunder, bright, light. अश्वमुखम्, आसमुहं नपुं० किन्नर caste Kinnara, a district. Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 234 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शव अश्वमेघः, आसमेहो, पुं० अश्वमेघ यज्ञ, वह यज्ञ जो आधिपत्य का प्रतीक होता है, a sacrifican which a horse is sacrified. अश्ववारः, अस्सवारो, पुं० घुड़सवार, horse rider. अश्वविद्, आसविद, पुं० घोड़े का शिक्षक, अश्ववीर, training of horses. अश्वसंत, अ-ससंत, वि० श्वास न लेते हुए, विपरीत श्वांस युक्त, geted no breath. अश्वसमुदायः, अस्स-समुदाओ, पुं० अश्वसमूह, . घोटक यूथ, heap of horse. अश्वस्तन, आससण, वि० एक दिन व्यतीत करने योग्य, being of one time. अश्वस्थितः, आसट्ठिओ, पुं० अश्वारूढ, तुरगासीन, घुड़सवार, horse rider. अश्वाधिगत, आसाहिगअ, वि० घोड़े पर बैठा हुआ, • तुरग पर सवार हुआ, sited in horse. श्वारूढः, आसारुढो, पुं० अश्ववार, घुड़सकार, horse rider. अश्विनी, अस्सिणी, स्त्री० एक नक्षत्र विशेष, घोडा, a star, horse अश्विनीकुमारः, अस्सिणीकुमारो, पुं० एक वैद्य विशेष, दिव्य औषधी के ज्ञाता, वैद्य पुत्र, से physician, known of great medician. अश्विनीसतः, अस्सिणीसओ,पं० वैद्य पत्र, कविराज. • भिषक,asonof physician medical man. अश्वी, अस्सी, स्त्री० घोड़ी, mare. अषड, असड, वि० छह की संख्या रहित, without six. अषक्षीण, अषट्खीण, वि० दो मनुष्यों की सलाह, thought of two men. अषादः, असाढो, पुं० आषाढ़ माह, • वर्षा ऋतु, the month of Asadha, rainyday. अष्ट, अट्ठ, वि० आठ प्रकार, आठ तरह, आठ हिस्से युक्त, eight kind.. अष्टक, अट्ठग, वि० आठ भागों युक्त, आठ समूह युक्त, eight parts full. अष्टकम्, अट्ठगं, नपुं० आठ छंद युक्त, आठपद, eight mateful. अष्टकर्मन्, अट्ठकम्म, नपुं० आठ कर्म,eigh of karma. अष्ट-कुमारिका, अट्ठकुमारिगा, स्त्री० आठ कु eight kumari. अष्टकोणः, अट्ठ-कोणो, पुं० आठ कोने,eigh अष्टग, अट्ठग/अट्ठअ, वि० आठ संख्या eightful. अष्टगुणः, अट्ठगुणो, पुं० आठ गुण, आठ अंग, quilty, eight part of pure nati सम्यक्त्व के आठ कारक। अष्टत्रिंशत्, अट्ठतीस, वि० अड़तीस, thirty अष्टगाधः, अट्ठगाहो, पुं० मकड़ी, eight f spider. अष्टदलम्, अट्ठदलं, नपुं० कमल, आठ पंखुरिर eight part ful. अष्टदिश, अट्ठदिसा, स्त्री० आठ दिशाएं, direction. अष्टधा, अट्ठहा, अव्य० आठ प्रकार का, आठ ___eightfold, eight times. अष्टधातु, अट्ठधाउ, नपुं० आठ धातु, स्वर्ण रज पीतल, कांसा, जस्ता, लोहा और eightinetal. अष्ट-पदम्, अट्ठपदं, नपुं० आठ पैरों वाला, h. ____eight feet. अष्ट-पद, अट्ठपदो, पुं० शरभ जंतु, eight fe अष्टपत्रम्, अट्ठपत्तं, नपुं० स्वर्णपदिका, gold अष्टपादः, अट्ठपाओ, पुं० मकड़ी का जाल, eight footed spider. अष्टम, अट्ठम, वि० आठवां, आठ अंश वाला, having of eight part. अष्टमः, अट्ठमो, पुं० आठ, eight. अष्टमंगल, अट्ठमंगलो, पुं० आठ मंगल, आद की द्रव्य जल, चंदन, अक्षत, पुष्प, दी और फल, eight auspicious, eis आठ द्रव्यों का योग--ब्रह्म, गौ, अग्नि, घृत, सूर्य जल और नृप। अष्टमधरा, अट्ठमधरा, स्त्री० आठवीं पृथ्वी, ह शिखर पर एक राजू चौड़ी, सात राजू और आठ योजन ऊंची पृथ्वी, eighte For Private and Personal Use Only Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 235 .. अष्टाङ्गसिद्धि, अटुंगसिद्धि, स्त्री० आठ विभूति, अणिमा, महिमा, गरिमा, लघिमा, प्राप्ति, प्राकम्य, ईशत्व और वशित्कeight ridhi. अष्टादशम्, अट्ठादसं, नपुं० अठारह, eighteen. अष्टाधिक, अट्टाहिअ, वि० आठ से अधिक, additional with eight. अष्टावक्रः, अट्ठावक्को, पुं० एक सन्यासी, जिसके आठ अंग टेढ़े-मेढ़े थे. a saint who folled eight parts, a Sage author of Dus work. अष्टाधिह, अविह, वि० आठ प्रकार का, eight आपश्रयः, अनाममो. ' आउ आश्रय, आठ आधार, अष्टिः, अदि.सी मागाटो • बोज गली, अष्टमधामः, अट्ठमधामो, पु० आठवां स्वर्ग, eight haven. अष्टमपर्वः, अट्ठम-पव्वो. पुं० आठवां पर्व, पुराण के अध्याय को प्रायः पर्व कहा गया। आठवां पर्व, eight part of purana. अष्टम-भावः, अट्ठम-भावो, पुं० आठवां भाव, eight nature. अष्टम-मयंकः, अट्ठममयंको, पुं० आठवां चन्द्र, eight moon. अष्टशती, अट्ठसई,वि० अष्टशती, ग्रन्थ, नाम, आचार्य अकलंक कृत एक दार्शनिक ग्रन्थ, philosophy text, Astsati, writer Akatana. अष्ट सहस्त्री, अट्ठसहस्सी, वि० आठ हजार पद प्रमाण वाला, इसके विवेचन कर्ता आ० विद्यानंद हैं, जिन्होंने समंतभद्र के देवागम स्तोत्र पर बृहद व्याख्या प्रस्तुत की, a text book. अष्टांग, अटुंग, वि० आठ अंगों वाली, having eight part. अष्टाङ्गः, अटुंगो, पुं० आठ अंग युक्त. योग के आट अंग-यम, नियम, आसन, प्राणायाम, प्रत्याहार. ध्यान, धारणा और समाधि,eight pari ful, eight part of yoga, • शरीर अंग-हाथ पैर, छाती, बुद्धि, घुटने, बुद्धि, सिर, वचन और दृष्टि, eight limbs of the body. अर्घ-जल, चंदन, अक्षत, नैवेद्य, पुण, दीप. धूप, और फल, अष्ट अंग - सम्यक्त के निःशंकित निकांक्षित, निर्विचिकित्सा, अमद दृष्टि, उपगृहन, स्थिरिकरण, वात्सल्य और प्रभावना, eight part of Samyak.tava, हिस्संकियं णीकंखिज्जं, णिव्वितिगिच्छमढए। उवगृह-थिरी भावे, वच्छल्लं च पहावणं ।। . अष्टमद-जाइ-कुल - बलं रूवं, लाइ - ईसट्ट - तवं णाणं ।। • जल, दूध, कुशाग्र, दही, घृत, अक्षत, जौं और सफेद मरमों, आठ कर्न, ज्ञानकरण, दर्शनावरण, वेदनीय, मोहनीय, आयु, नाम, गोत्र और अन्तराय। अष्टाङ्गमयी, अटुंगमइ, वि० आठ अंग वाली, having eightpart full. आगीमा, अनील, पु.: शुटना, .jitIt'. अष्टीला, अटीला, स्त्री० गोल पाषा", Pretati, . रोग, चोर से पड़ने वा ना नील गिरी की गिरी. • गुठली। अम. अस, अक होना, रहना, वसनत होना, Hotlist... विद्यमान रहना, !estav, अस्ति नः सन्ति, असिस्थ: स्थ अस्मि स्मः स्मः। त में भी पुरुषों में अस का अस्थि आदेश होता है। एकवचन और बहुवचन ही होते। अस्थि अस्थि अस्थि सि अस्थि अस्थि म्हि अस्थि म्ह। अस्, अस. सक० फेंकना, छोड़ना, विसर्जन करना, त्यागना, to thren, to cast, to scatter, •ले जाना. ग्रहण करना, जाना, to take, . चमकना, • प्रकाश करना, to rise, tight असं कुचित, असंकुचिअ, वि० आयत, विस्तृत, विस्तार युक्त, • अक्लिष्ट, large, extended, unhardi. असंकुट, असंकुड, वि० सर्वत्र फैला हुआ, विस्तीर्ण, extended of all round असंक्लिष्ट, असंकिलिट्ठ, वि० अधिक, बहुत, पर्याप्त, For Private and Personal Use Only Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 236 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश से कि • पूर्ण, दोष परिहारी, not in close, contact, heavy, large, full, faultless. असंकुल, असंकुल, वि० परस्पर अविसद्ध, ग्राम का चौड़ा पथ, way of village. असंक्रान्तमासः, असंकंतमासो, पुं० मलमास, संक्रान्तिशून्य, • जिस चन्द्रमास में सूर्य दूसरी राशि में नहीं जाता। fault month. असंख्येय, असंखेज्ज, वि० असंख्यात, innumerable. असंगत, असंगअ, वि० अयुक्त, unyoking, not ___failing. असंघात, असंघाअं, वि० एक सा, एक समान, one like,• संघात रहित, without injured. असंज्ञी, असण्णी, वि० मन रहित, अमनस्क। असंदिग्ध, असदिद्ध, वि० स्पष्ट, साफ, pure. असंतोषः, असंतोसो, पुं० संतोष न होना, खिन्न, व्याकुल, pain. Unjoy, unhappy, satisfactoriness, unpleasure. असंदिग्ध-कथनम्, असंदिद्ध-कहणं, नपुं० स्पष्ट कथन, • हितकर बोलना, pure thought. असंदिग्ध-कथनम्, असंदिद्ध-वयणं, नपुं० स्पष्ट वचन, pure think, • हितकर वाणी। असंभव, असंभव, वि० अशक्य असमर्थ, जो लक्षण लक्ष्य में न हो, unpower.. असंमूढ, असंमूढ, वि० विचारशील, बुद्धिमान, . माहन, • योग्य, चिंतक, विचारक, thoughtful, wisdom, capable, thinker. असंयत, असंजय, वि० संयम रहित, यम-नियम विहीन, • स्वतंत्र, actless, अनियंत्रित, . स्वच्छंद, • इन्द्रिय विषय से घिरा हुआ, rounded with organs of sense. असंयमः, असंजमो, पुं० संयम का अभाव, इंद्रिय विषय युक्त, अविरत, control of sense, organs of sense. असंविग्न, असंविग्ग, वि० शिथिलाचार प्रवृत्ति युक्त, without faultful act. असंवृत, असंवुड, वि० संवृत नहीं, बाह्य शरीर, उपकरण और प्रकट करने वाले, uncontrol, uncovered. असंशय, असंसअ, वि० संशय रहित, uncertaintyless. असंश्रव, असंसव, वि० नहीं सुनाई देने वाला, being ___no earing. असंसृष्ट, असंसिट्ठ, वि. अयुक्त, अमिश्रित, unyoked, unjoined. असंसार, असंसार, वि. सिद्ध, संसार के जन्म-मरणादि से रहित, sidha, without born and dead of world. असंस्कृत, असक्कअ, वि० असंखअ, तुच्छ, संस्कार विहीन, low, without culture, . प्रमादयुक्त आलसी, उद्यम विहीन, idle, without work. असंस्तुत, असंथुअ, वि० अपूजित, असम्मानित, unworship, unrespected, • अप्रार्थित, • स्तुतिरहित, unprayed. असंस्थानम्, असंहाणं, नपुं० संसक्ति विहीन, संस्थान के अभाव वाला। शरीर के हड्डियों की बनावट का अभाव, limbless, formless. असंस्थित, असंट्टिअ,वि० अव्यवस्थित, क्रम विहीन, courseless. असंस्थिति, असंटिइ, स्त्री० अव्यवस्थित, अव्यवस्था, • परंपरा का निर्वाहन होना, unmethod, being no step. असंहन, असंहअ, वि. विस्तृत, फैला हुआ, extended, • असंयुक्त, • मिला हुआ न होना, uncontact. असकृत्, असकअ, अव्य० बार-बार, पुनः-पुनः, बहुत्व, प्रायः, many times, again and again, often. असक्त, असत्त, वि० आसक्ति जन्य, unattached, • असमर्थता युक्त, • निस्पृही, indifference. असखि, असहि, वि० अमित्र, विरोधी, शत्रु, friend, enemy. असख्य,असक्ख,वि. अमित्रता, अविरोधिता,शत्रुता, • वैरी, friendfulness, enmity. असङ्ग, असंग, वि० अपरिग्रह युक्त, निर्ग्रन्थःण संगो जस्सिंस असंगो णिग्गंठो साहंमुणींगोवदेंजइत्ति । not failing, uncollectionful, all unattached. step. For Private and Personal Use Only Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org संस्कृत - प्राकृत - हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश . असङ्गः, असंगो, पुं० अपरिग्रह, बाह्य और आभ्यंतर संयोगों का अभाव, निर्ग्रन्थ भाव। अनासक्त भाव, unattached any think, lonely, without both side attachment. असङ्गत, असंगअ, वि० अनुचित, प्रतिकूल, • अशिष्ट, अभद्र, • अहितकर unsuitable, unfavourable, unwelfare, [unauspicious, पापरहित, निर्ग्रन्थ अवस्था वाला, sinless, without attachment. असङ्गति, असंग, स्त्री० असंबद्ध, असंयुक्त, unattachment. असङ्गमः, असंगमो, पुं० वियोग, बिछेह, अमिलन, uncontact, unmeeted. • असङ्गिन् असंगि, वि० वियोगी, असम्बद्ध, unattachmentful, uncontacted, without collection परिग्रह रहित, संयोगों से विप्रमुक्त हुआ, without attachment. असज्जन, असज्जण, वि० दुर्जन, अमित्र, cruelman, friendshipless. असत्, असअ, वि० अविद्यमान नहीं होना, स्थित न होना, • अवास्तविक, not existent not standing unnatural, • अनुचित, प्रतिकूल, • अव्यवहारिक, unsuitable, unfavourable, unrespected, एक दार्शनिक दृष्टि, जिसमें वस्तु के साध्य का निश्चय नहीं होता है। a philosophical terms, a theory of non-existence, दुर्जन, पापी, दुष्ट, अनिष्टस्वभावी, अशुभ परिणामी, अनिष्ट प्रवृत्ति, deceiving sinful, cruelful, • निष्फल, निंदित अनित्य, disagreeable, defamed not always, • वस्तु का दृष्टिगोचर न होना, being no thing of • eyes. असत्कर्तव्यः, असअ कत्तब्वो, पुं० अनित्य कार्य, to be not always work. असत्कर्मन् असअ-कम्मं, नपुं० अनिष्ट कर्म घातककर्म • दूषित कार्य, faultful work, of evil conduct. असत्क्रिया, असअकिरिया, स्त्री० व्यर्थ की क्रिया, • अनर्थकार्य, • असंगतकर्म, not well behaved, unsuitable work. असत्चेष्टा, असअचेट्ठा, स्त्री० अनुचित चेष्टा, प्रतिकूल क्रिया, unfavourable work. असत्ग्रहः, असअग्गहो, पुं० अपशकुनी नक्षत्र, घातक ग्रह, a star of good omen, a star of killer. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 237 असत्पहः, असअपहो, पुं० कुमार्ग, uncapable way. अस्तायी, असआई, स्त्री० शठता, मूर्खता। असती, असई, स्त्री० व्यभिचारिणी, characterless woman. असत्ता, असत्ता, स्त्री० अविद्यमानता, अवस्तित्व • सता का लोप, loss of morale, loss of true essence. असत्य, असच्च वि० मिध्या, झूठा, अलीक, trueless, untruth, imagined, artificial, unapprover, ⚫ काल्पनिक, कृत्रिम, • अप्रामाणिक । , असत्य, असच्यो, पुं० अलीक, झूठ, मिथ्या, अनृत, • मृषा, untrue, false, lie. असत्यकर, असच्चयर, वि० अहितकर, कृत्रिमता युक्त, • अप्रामाणिकता को उत्पन्न करने वाला, unsuitableful, having born of unapprove. 3 असत्य गति, असच्चगइ स्त्री० अप्रामाणिक गति, कुमार्ग पर गमन, go in evil way. असत्य - घोष:, असच्चघोसो, पुं० झूठी मिनादी, For Private and Personal Use Only • व्यर्थ की घोषणा, sounding of untruth. असत्य दर्शनम्, असच्चदंसणं, नपुं० झूठा दान, अपात्रदान, untruth given up to be not capable given up. असत्यधर्मन् असच्वधम्मं नपुं० कुधर्म वस्तु तत्व में अप्रामाणिकता युक्त प्रतिपादन वाला धर्म, without truth religion, giving unapproachedful, religion in thing. असत्यपक्षम्, असच्चपक्खं नपुं० झूठा कथन • अपना पक्ष न रखना, दूषित भाव मिध्यात्व का प्रतिपक्ष, पक्ष, untruth thought, giving Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 238 www.kobatirth.org no soulful thought, thinked of untrue. असत्यमनोयोगः, असच्चमणोजोगो, पुं० मिथ्या भाव का मन का उपयोग, use of mind of untruth nature, • इधर-उधर के दूषित परिणामों में मन लगाना, having of faultful mind. " असत्य यत्नः असच्चजण्णो, पुं० झूठा प्रयत्न, effort of untruth. असत्यरत्नम्, असच्चरयणं, नपुं० खोटे रत्न, insignificant pearl. असत्यवचनम् असच्चवयणं, नपुं० कुवचन, मिथ्या वाणी, अलीक विचार, untruth thought. असत्यवादिन्, असत्ववाइ, वि० मिथ्या भाषक, • दूषित कथन करने वाला, asker of untruth, having to faultful thoughts, अभद्र बोलने वाला । असत्य स्मरणम्, असच्चसरणं, नपुं० खोटा स्मरण । असत्य कथन remembering of untruth. • असत्य-स्मृतिः, असच्चसर, खी० खोटी बुद्धि, विवेक शून्य स्मरण, untruth knowledge. dicriminationless remembering. असद्धेतु, असदहेड, वि० मिथ्या कारण, • असत्कारण, cause of untruth, not existent cause. असद्-भाव:, असम्भावो, पुं० दुर्भाव, मिथ्या परिणाम, evil nature. असद्भूत व्यवहार:, असब्भूअववहारो, पुं० अन्य अर्थ में प्रसिद्ध धर्म की अन्य अर्थ में समारोप | अविद्यमानता का समारोप mounted up in other thing. another of religion, made to assend mounted up of unremaining असद्रूप, असद्रुवो पुं० भिध्या रूप, असद का दर्शन, untruth nature, seeing of untruth. असद्यम्, असज्ज, अव्य० शीघ्रता न करके बहुत समय व्यतीतकर not immediately afterdelay. • Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश असन्, असं, नपुं० रुधिर, रक्त। blood. असनम्, असणं, नपुं० फेंकना, त्यागना, हटाना, दूर करना, throw, that. असन, असणो, पुं० पीत शाला वृक्ष, a yellow sala tree. असन्दिग्ध, असंदिद्ध, वि० स्पष्ट, स्वच्छ, pure, निरापद, सार्थक । संदेह रहित । सम्यक् समीचीन, • यथार्थ, undoubtedly, capable, suitable. असन्धि, असंधि, वि० मेल रहित, योग रहित, absence of a treaty, असंपृक्त, without joints. असंबद्ध असद्ध असण्णद्ध, वि० सम्बंध रहित without attached, • धूर्त, अहंकारी। जो तैयार न हो, अपने को सब कुछ मानने वाला crafty. swindler, not ready. असत्रिकर्ष, अफिस पु० वस्तुओं का गोचर न होना, वस्तु तस्य या पदार्थ का प्रतिभास न होना, not seeing of things. असन्निवृत्तिः, असण्णिउति, स्त्री० मुड़ना नहीं, परावर्तन · न होना, • लौट नहीं पाना, without tumed, being no turning असपिण्ड, असपिंड, वि० जिसका रुधिर सम्बन्ध न हो, जो एक ही देह से आरंभ हुए वंशगत परंपरा का न हो, being no relation with blood, • पिंडदान से जिसका कोई संबंध न हो, one who is unconnected with funeral offerings. असफलत्व, असफलत्त, वि० सफलता रहित • निरर्थक, to be without success un prosperity. असभ्य, असन्ध वि० अशिष्ट, खल, दुर्जन, नीच uncultured • मूढ, अशिक्षित, अनपढ़ अयोग्य. lowerman, uniearn. uncapable, अभद्र, अराजक अ unknown. असम, असम, वि० जो सदृश न हो, समानता रहित, " being no some, • मি notequal • विलक्षण, विपरीत, ansimilar opposite. For Private and Personal Use Only Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 239 कथना असमञ्जसम्, असमंजसं, नपुं० असंमत, असंगत जो युक्ति युक्त न हो, not right, unsuitable, • जो उचित न हो। असमद, असमद, वि० निर्विवाद, unthoughtful. असमयः, असमओ, पुं० अयोग्यबाल, विकाल, uncapable time, bad time. असमवचनम्, असमवयणं, नपुं० व्यर्थ के वचन,not right thought, • निरर्थक कथन। असमवादिन, असमवाइ, वि, विसंवाद युक्त, • तर्क विहीन कथन करने वाला, being talked not right. असमवायिन्, असमवाइ, वि० आनुषंगिक, विच्छेद्य, not intimate, accidental. प्रगाढ़ता विहीन, • अन्तर्हित रहित, separation, chapter. असमवायिकारणम्, असमवाइ-कारणं, नपुं. वह जो स्वयं कार्य रूप में परिणतन हो जाय, • जिसकी सामग्री पूर्ण रूप से तैयार हो, जैसे - मिट्टीघट का समवायिकारण मिट्टी हैं। ऐसा न होना। मिट्टी का तैयार न होना, An accidental cause, not inherent and intimate relation, being no ful capable. असमस्त, अ-समत्थ, वि० अपूर्ण, अधूरा, वियुक्त, असम्बद्ध, • शेष युक्त, unful, unattached, excessful. असमर्थ, असमत्थ, वि० सामर्थ्य रहित, शक्ति विहीन। रहस्य से अनभिज्ञ, powerless. असमाप्त, असमत्त, वि० अपूर्ण, अधूरा, उपसंहार रहित, unful remaining. असमान, असमाण, वि० अतुल्य, सदृश, असंगत, not some, unsimilar, not right, unsuitable. असमानगुणः, असमाणगुणो, पुं० अपूर्णगुण, असदृशगुण। विलक्षण गुण। without ful quality, not similarly quality. असमीक्ष्यकारिन, असमिक्खकारि, पुं० बिना विचारे काम करना, . समालोचना पर विचार नहीं करना. without thinking being work. असमृद्धि, असामिद्धि, विदर्भाग्य. वैभव से रहित. without good luck wealthless. असम्पत्ति, असंपत्ति, स्त्री० सम्पत्ति का न होना, . निर्धन, • धनाभाव, दुर्भाग्य, सौभाग्य हीन, being no wealth, wealthless, unsuccess, without good luck. असम्पूर्ण, असंपुण्ण, वि० अपूर्ण, अधूरा, • क्षीण, unful, • हीन, less, faultful, • कम। असम्बद्ध, असंबद्ध, वि० असंगत, निरर्थक, . अनुपयोगी, • अनुचित , not right, unsuitable, uncapable. असम्बन्ध, असंबंध, वि० सम्बन्ध रहित. अनुपकारी, without attached, • मेल-मिलाप से विमुख, मित्रता नहीं रखने वाला, absence of relation, without attached, being no friendship. असम्बाध, असंबाह, वि० व्यापक, विस्तृत, निर्जन, सुगम, extent, unpeopled, lonely, . एकान्त, • बाधा रहित, without obstruct. असम्भव, असंभव, वि० जो न हो सके, उत्पत्ति रहित. अस्तित्व विहोन. • सम्भावना से विमुक्त, absence of lack, not being born again, impossibility. असम्भव्य, असंभव्य, वि० अशक्य, असमर्थ, to be unexpressed, unvinible. असम्भावना, असंभावणा, स्त्री० असंगति, . असंबद्धता, • नहीं होने वाला, being no right, having no attached. असम्भूम, असंभम, वि० अपमान, अनादर, • अवज्ञा, unrespecting, contempt. असम्भृत, असंभिउ, वि० प्राकृतिक, स्वाभाविक, not artificial, natural, inborn, • उपायों से रहित । not brought about by artificial means. असम्मत, असंमअ, वि० जो अभिमत न हो, • तर्क विहीन, पक्ष रहित, अयुक्ति युक्त, • अस्वीकृत. अरुचिकर, to be not accepted, without conjecture, • घृणास्पद, unlogic ful, unaccepted, aversion ful. असम्मतिः, असम्मइ, स्त्री० असहमति, अस्वीकृति, For Private and Personal Use Only Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 240 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश not accept, अपक्षभाव, uncontempt, without horror. असम्मोहः, असम्मोहो, पुं० शान्त, प्रशान्त, • हर्ष, . आनंद, happiness, joy. असम्यक्, असम्म, नपुं० अशोभन, अनुचित, अश्रेष्ठ, unsuitable, uncharming. असम्यक्त्व, असम्मत, वि० अदर्शन, सब पापों से रहित, unseen, without sin, • ऋद्धि प्राप्ति रहित, मिथ्यात्व, अश्रद्धान, untruthful. असलम्, असलं, नपुं० लोह, अयस्क, iron. असवर्ण, असवण्ण, वि० अनुसूचित जाति, जो भिन्न वर्ण वाला हो। भिन्न जातिगत, of different caste, not similar syllable. असवर्णः, अ-सवण्णो, पुं० शूद्र, अभद्र, अनार्य, scheduled caste, unrestectable, uncultured. असवर्णजाति, अ-सवण्ण-जाइ, स्त्री० अनार्य जाति, • शूद्र जाति, un Aryan caste. असवर्ण-मनुजः, असवण्ण-मणुओ, पुं० अनार्य मनुष्य, • शूद्र मनुष्य, lower man, un Aryan person, manless. असवर्ण-विवाहः, असवण्ण-विवाहो, पुं० विजाति विवाह, एक जाति से दूसरी जाति में सम्बन्ध। marriage of other caste,• सज्जाति को छोड़कर अन्य जाति में विवाह। असह, असह, वि० अधीर, अशान्त, असहिष्णु, सहनशक्ति नहीं रखने वाला Inotenduring, intolerant, impatient, unable to beag support असहन, असहण, वि० अधीर, अशान्त, ईर्ष्यालु, द्रोही, unable to ensure unhappiness, hatred, envious, • न सहारने वाला, सहिष्णुता रहित। असहनः, असहणो, पुं० शत्रु, विपक्ष, enemy. असहनीय, असहणिज्ज, वि० असह्य, दुःसह, अशान्त भावी, • अधैर्य संपन्न, not tolerating, unhappinessful. असा, असहय्य, वि० दुःसह नहीं सहने योग्य, to be not tolerate. असहाय, असहाय, वि० एकाकी, अकेला सहभागिता रहित, lonely, • सहयोग नहीं लेने वाला, doing not supported. असहयोगः, असहजोगो, पुं० उपकार नहीं करना, सहायता नहीं देना, doing not cooperation, • उपेक्षा करना, • बहिष्कार करना, wheloing, being no see,• ध्यान न देना। असहिष्णुत्व, असहिण्हुत्त, वि० सहिष्णुता के अभाव वाला, incapable of bearing, . असमर्थता, व्यक्त करने वाला, • धैर्य विमुख होने वाला, untolerating, • अधीरता युक्त। असा, असा, स्त्री० लज्जा, आदर भाव, shame, respect nature, • नम्रगत दृष्टि, eyes of bashful. असाक्षात्, असक्खा, अव्य० अप्रत्यक्ष रूप से, अदृश्य रूप से, unplainly, unexactly, the eye-witnessless, • अदर्शन भाव से। अप्रत्यक्ष, जो नेत्रों से सामने न हो। असाक्षिक, असक्खिअ, वि० साक्ष्य के अभाव वाला, • गवाही न देने वाला, un evidence of witness. असाक्षिन, असक्खि, वि. जो साक्षि भाव न रखने वाला हो, • नेत्रों से देखने वाला न हो। साक्ष्य के अभाव युक्त, doing noteyewitness, unevidence ful. असातम्, असाअं, नपुं० दुःख, कष्ट, पीड़ा, व्याधि, असादं दुक्खं (धव० 6/39), रोजजन्य पीड़ा होना, णो साओ सुहो असाओ। असाओ त्ति दुस्खभावो, having pain of disease, . वेयणाजण्ण-परिणामो त्ति। असातकर्मन्, असाअ-कम्मं, नपुं० असाताकर्म, वेदनीय कर्म, painful karman. असात्-जन्मन्, असाअजम्म, नपुं० असाताजन्म, दुःखपूर्ण उत्पत्ति, born of painful. असात-वेदनीयम्, असाअ-वेअणिज्ज, नपुं० असाता वेदनीय, जिस कर्म के उदय से वेदन किया जाता है, painful vedniya, • जस्सिं दुक्खं For Private and Personal Use Only Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 241 सवणत अणु हवइ, having to paining of karman, • जं वेज्जए परिताव - रूवेण तं असाअवेअणिज्जं। • आरोग्ग - विवज्जिअ- देहे जं दुहं वेज्जए तं असाअ-वेअणीअं। असात-समयम्, असाअ-समयं, नपुं० असाता रूप में, कर्मों का परिणाम होना, turning of karman's with painful. असाता, असाआ, स्त्री० परिताप, वेदना, दुःख, व्याधि, • पीड़ा, कष्ट, अनारोग्य, रोग,शरीर जन्य विविध वेदन। pain, having pain of body ful. असातावेदनीयम्, असाअवेअणीअं, नपुं० असाता वेदनीय कर्म। जो दुःख का वेदन है वह असाता वेदनीय है। असाअ ति दुहं परिताव - णाण विह - सरीर - जणिंअ - रोग। तम्हा कारणाओ जो वेज्जए दुहं तं असाआ-वेअणीpainful karman, • असादंदुक्खं सं वेदावेदि भुंजावेदि त्ति असादावेदणीयं। असाधनम्, असाहणं, नपुं० साधन का न होना, being no leading to a goal, • उपयोग न होना, • वस्तु का अभाव होना। being of thingless, • सिद्ध न होना, being no accomplished. असाधनीय, असाहणिज्ज, वि० जो सिद्ध नहीं हो सकता, जो प्रमाण युक्त न हो।अपूर्ण हो। being no effected, being no valid, not completed. असाधारण, असाहारण, वि० असामान्य, अनन्यभव, अनुपम, अतिशय, योग्य, श्रेष्ठ, विशेष, विशिष्ट, अनोज्ञा, प्रगाढ़, uncommon, greatest, special. असाधारण-गृहम्, असाहारणगेहं, नपुं० अपूर्व ग्रह, विशिष्ट घर, beautiful home. असाधारण-जनः, असाहारण-जणो, पुं० विशिष्ट जन, असामान्य जन, most person. असाधारण-जाति, असाहारण-जाइ, स्त्री० अनन्य भव रूप उत्पत्ति, विशेष जन्म, born of most caste. असाधारण-तवस्वी, असाहारण-तवस्सी, वि० उत्कृष्ट तपस्वी, घोर तपी, heavy heatful man. असाधारण-दाणम्, असाहारणदाणं, नपुं० अनुपम दान, great given up. असाधारण-धनम्, असाहारण-धणं, नपुं० उत्तम धन, • श्रेष्ठ सम्पत्ति, great wealth. असाधारण-नीतिः, असाहारण-णीइ, स्त्री० योग्य नीति, उचित न्याय, विशेष निर्णय, suitable act. असाधारण-पदम्, असाहारण-पदं, नपुं० उचित पद, • सम्मान योग्य स्थान, capable place, a place of respectful. असाधारण-पात्रम्, असाहारण-पतं, नपुं० योग्य पात्र, capable man-great man. असाधारण-प्रेम, असाहारण-पेम्मो, पुं० अनुपम प्रेम, प्रगाढ़ प्रीति । अधिक वात्सल्य, very love, great attachment. असाधारण-मन्त्रम्, असाहारण-मंतं, नपुं० प्रभावी मन्त्र, • हितकारी मंत्र, having powerful mantra. असाधारण-शक्तिः, असाहारण-सति, स्त्री० उत्कृष्ट बल, • अत्यधिक पराक्रम, powerful, heavy power. असाधारण-सौन्दर्य, असाहारण-सुंदरे, वि० अनुपम सुन्दरता युक्त, great beautiful. असाधु, असाहु, वि० स्वेच्छाचारी, आचरण विहीन, अस evil mar, • चरित्र से पतित साधु, ढोंगी, without character, • वेशधारी साधु। अधार्मिक, अप्रिय, अस्नेही, • घृणास्पद, disguised sage, unrighteous, unloved, despised. असाध्य, असज्झ, वि० पूर्ण ठीक न होने वाला रोग, वह रोग जिसका कोई निदान/उपचार न हो, which cannot be disciplined disease, incurable, which cannot be accomplished, which cannot be proved. असाध्य-साधकः, असज्झ-साहगो, पुं० साधना युक्त साधक, practising penance sage. असान्द्र, असंद, वि० विरल, • अकोमल, सरला विहीन, loose, thin, unsoft. असामायक, असामाई असामयिक, असामइग, वि० प्रतिकूल,समय विहीनता For Private and Personal Use Only Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 242 www.kobatirth.org युक्त, an favourable, hostile, • नीति गत भाव के अभाव वाला, timelessful, being actless. inopportune, unseasonable. 1 असामान्य, असामण्ण, वि० विशिष्ट, विशेष, great, • असाधारण, अनुपम, उचित, उचित, most, special, uncommon, capable, सम्मान योग्य प्रगाढ़ extra ordinary. असामान्यजन, असामण्ण-जणो, पुं० विशेष व्यक्ति, • आदरणीय जन, special man, respected person. असामान्य जातिः, असामण्णजाइ, स्त्री० योग्य जाति, • आर्य जाति, capable castes, a caste of Aryan. असामान्य नीति:, असामण्णणी, स्त्री० असाधारण नीति, • उचित न्याय a act of uncommon, capable act. असामान्य-भाव:, असामण्णभावो, पुं० उत्कृष्ट भाव, परम भाव, great nature. असामान्य मतिः, असामाण्णमइ खो० श्रेष्ठबुद्धि, स्त्री० असाधारण प्रज्ञा, महाप्रज्ञा, great knowledge, uncommon knowledge, best knowledge. असामान्य-रत्नम्, असामण्ण-रयणं, नपुं० अनुपमं रत्न, • शुद्ध रत्न, best gem, pure diamond. , असामान्य व्यक्तित्व, असामण्णवित्तित, वि० योग्य व्यक्तित्व उचित प्रभाव वाला capable discrimination having glory. असामान्य शीलम् असामण्णसीलं, नपुं० उत्कृष्ट चरित्र, अनुपम शील, great conduct, good conduct. असामान्य स्थिति:, असामण्णठिइ, स्त्री० जिस स्थिति विशेष में समय प्रबद्ध शेष न हो, being no time sitting. असाम्प्रतम्, असंप, अव्य० अनुचित, अनुपयुक्त, • अभद्र, असमीचीन, uncapable, unsuitable, not good action. असार, असार, वि० सार हीन, नीरस, रहस्याभाव • युक्त, without strength, sapless, • Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अशक्त, असमर्थ, empty, powerless. असारम् असारं, नपुं० अनावश्यक, अनुचित, अकल्याण, अभद्र, uncapable, not good action, not good attempts. असार-संसारम्, असार संसारं, नपुं० निरर्थक संसार, • संसरण शील संसार, दुःख रूप संसार | a world of turning painful, a world of painful. असावध असावज्ज, वि० सावद्य कर्मों से रहित, समरंभ, समारंभ और आरंभ कर्मों से रहित, without painful karman, without working with karman. असाहस, असाहस, वि० शक्तिक्षीण, बल विहीन, powerless • सामर्थ्य से विमुक्त, without power. असि, असि, अव्य० जिसका अर्थ तू या तुम होता है। who cause of you or your. असि, असि, पुं० तलवार, खड्ग, sword. असिक, असिग, वि० खड्ग धारक, having sword in hand. असिकम्, असिगं, नपुं० अधर और होठों के बीच का स्थान, a place of middle lips. असिकः, असिगो, पुं० तलवार, खड्ग, sword. असिकर्मन्, असिकम्मं, नपुं० शक्ति कर्म, रक्षा कर्म, • खड्ग चलाना, sword karman. असिकर्मार्थः, असिकम्मारिओ, पुं० शस्त्रकर्म युक्त, आर्य असि, तलवार, वसुनंदन, धनुष बाण, छुरिक, कट्टारक (कटार), कुन्त (भाला), पट्टिश, हल, मूसल, गदा, भिंडिमाल, लोहधन, शक्ति, चक्र, आयुध आदि शास्त्रों के प्रयोग करने वाले।a Aarya, swordful work. असिकोष, असिकोसो, पुं० म्यान। Swordcover. असिवनी, असिकणी, स्त्री० एक नदी, अन्त: पुर में रहने वाली एक दासी, a young maid servant. असिगडः, असिगंडो, पुं० तकिया, उपधान, cushion ball. असिजीविन् असिजीवि, वि० शस्त्र से जीविका चलाने वाले, livelihood with sword. असितः, असिओ, पुं० कृष्ण, श्याम, black, • For Private and Personal Use Only Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 243 मलिन, • शनिग्रह, • कृष्णपक्ष, • एक सन्यासी, • कृष्णसर्प, • श्वेत के अतिरिक्त रंग, dirty, a star of sani, black half month, a sage, a black snake, excessive colour of white. असितकेशिन, असिअकेसि, वि० श्याम केश वाला, • श्यामल केश धारी, having black hair. असिता, असिआ, स्त्री० अन्तःपुर की दासी, a young maid servant of harem, . नील पादपa tree of Neel. असिताश्मन्, असितम्म,नपुं० नीलम, एक रत्न विशेष, a gem of Neelam. असिदष्टः असिदंतः, असिदंट्ठो, पुं० मगर, घड़ियाल. crocodile. असिदंष्टकः, असिदंसगो, पुं० मगर, घड़ियाल, crocodile. असिद्ध, असिद्ध, वि० अपूर्ण, अप्रामाणिक, अप्रसिद्ध, incompleted, not warranted. असिद्ध, असिद्धो, पं० जो सिद्ध न हो, असिद्ध हेत्वा भास, संशय, विपर्यय, conclusion not warranted by permise in logic, और अनध्वसाय से भी सिद्ध न होने वाला। असिद्धत्व, असिद्धत्त, वि० कर्मों से घिरा हुआ जीव की अवस्था, condition of Jera, rounded with karman. असिद्धत्व-पर्यायः, असिद्धत्त-पज्जाओ, पुं० कर्मोदय के सामान्य होने पर असिद्ध पर्याय होती है। condition, • औदयिक भाव, friseful. असिद्ध-हेत्वाभासः, असिद्ध-हेत्ताभासो, पुं० पक्ष में हेतु का न रहना, जिसका स्वरूप सिद्ध न हो ऐसा पक्ष होने पर भी हेतु का अभाव हो। असिद्धत्व की प्रतीति होना, being no cause in party, being no effected of nature, • अणिच्छय-पह-पत्तो असिद्धो। असिद्धिः, असिद्धि, स्त्री० अप्राप्ति, अपूर्णता, unaccomplishment, unfilled. असिधारा, असिधारा, स्त्री० खड्गधार, stream of sword असिधाराव्रतम, असिधारावअं/असिधारव्वअं, नपुं० दृढ़ प्रतिज्ञ व्रत, • कठिनव्रत, religious act of devotion like stream of sword. असिधावः, असिधावो. पुं० शस्त्रकार, सिलकीकर, sword maker असिधेनुः, अमिधेणु, पुं० चाकू छुरिका, छुरी, • छोट चाकू, knife. असिपत्रः, असिपत्तो, पुं० इक्षु, ईख, गन्ना, sugar cane, • खड्ग, • म्यान, • एक नरक, जहाँ जीवों के लिए छाया नहीं वृक्षों की छाया नहीं फिर भी जो वृक्ष हैं, उनके नीचे जाने पर उनके पत्र/पत्ते तलवार की तरह होते हैं। जो शरीर के हिस्से को विदीर्ण कर देते हैं। sword, sword leaf forest, a special neither region, the earth without tree, who tree without leaf, forest leaf with moist are sword blades. असिपत्रकः, असिपत्तगो, पुं० ईख, गन्ना, sugar _cane, • म्यान, sword cover. असि-पुच्छ:, असिपुच्छो, पुं० सूंस, सिंसुमार, जलीय जंतु। असि"च्छकः, असिपुच्छगो, पुं० सूंस, सिंसुमार। असिपुत्रिका, असिपुत्तिगा, स्त्री० छुरी, छोटी तलवार, ___knife, • कटार। अमिपुत्री, असिपुत्ती, स्त्री० छुरी, चाकू, knife. असिग्रहारः, असिप्पहारो, पुं० तलवार से मारना, • घायल करना. killing with sword. असि भावः, असिभायो, पुं० खड्गभाव, घातक स्वभाव, Sword nature. •विकारी भाव, killing nature, faultful nature. असिमेधा, असिमेहा, स्त्री० उत्तम बुद्धि, great knowledge. असियष्टिः, असिजट्ठि. पुं० खड्ग, तलवार. असिलतिका, sword. असिरः, असिरो, पुं० तीर, • किरण, सिटकनी, arrow, rise, • शहतीर ! असिलतिका, असिलतिगा, स्त्री० खड्ग, तलवार की मूठ, sword handed. असिव्रतम, असिव्वअ, नपुं० दृढ़ व्रत, कठोर व्रत, hard religious act of devotion. असिव्यसनम, असिविसणं, नपुं० शस्त्र कला, • खड्ग For Private and Personal Use Only Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 244 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश शिक्षा, learn of sword, • खड्ग कला में प्रवीण, capable in sword. असीम, असीम, वि० अपरिमित, संख्यातीत, पर्याप्त, अत्यधिक, unlimited, very heavy, • प्रगाढ़, • अनुपम, विशेष, विशिष्ट, • अगाढ, अमर्यादा युक्त, most. असीम-कला, असीम-कला, स्त्री० अनुपम कला, • विशेष कला, असाधारण कला, most art, uncommon art. असीम-कोपः, असीम-कोवो, पुं० अत्यधिक क्रोध, heavy anger. असीम-खिन्नः, असीम-खिण्णो, पुं० बहुत दुःखी,. अत्यधिक व्याकुल, fully painful. असीम-गीतम, असीम-गीअं, नपुं० विशेष गीत,. श्रेष्ठ गीत । great song. असीम-जनः असीमजणो पं० अनंत जन बहत ___ अधिक लोग। many person. असीम-तमस्, असीम-तमो, पुं० घना कुहरा, • घोर । अन्धकार, heavy darnkenss. असीम-दानी, असीम-दाणी, वि० पूर्ण दानी,• सभी तरह से दान देने वाला, to be full given up, giving with all given up. असीम-धनम्, असीमधणं, नपुं० प्रचुर धन, heavy ___wealth, • पर्याप्त वैभव। असीम-योगः, असीम-जोगो, पुं० विशेष योग, परम संयोग, great yoking. असीम-राशिः, असीमरासि, स्त्री० प्रचुर राशि, अत्यधिक वस्तु समूह, heavy heap of things. असीम-लावण्यम्, असीम-लावण्णं, नपुं० पूर्ण लावण्य, उत्कृष्ट, सौन्दर्य, fully beautiful. असीमशोकः, असीम-सोगो, पुं० प्रचुर शोक, • अत्यधिक व्याकुलता के भाव। heavygrief of nature. असुम्, असुं, नपुं० चित्त, हृदय रोग, breath, mind, life, disease. असुः, असु, पुं० प्राण, जीव, श्वांस, breath, life, vitality. असु, असु, अव्य० शीघ्रता से, quickly. असु, असु, वि० शीघ्र, त्वरित, quick. असुख, असुह, वि० दुःख, व्याकुलता, pain. असुखम्, असुहं, नपुं० दुःख, कष्ट, पीड़ा, व्याधि, सुखाभाव।pain, unhappy, sorrowful. असुखकर, असुहयर, वि० दुःखजन्य, व्याधि जनित, painful. असुख-क्रिया, असुहकिरिया, स्त्री० दु:ख के कार्य, • पीड़ा जनक कर्म, work of pain, a karma's of painful. असुख-गृहम्, असुहगेहं, नपुं० कष्ट गृह, कारागार, pain house, jail. असुख-छत्रम्, असुह-छतं, नपुं० पीड़ा कारक छत्र,a ___cover of painful. असुख-तजस्, असुहतआ, पु० प्रचण्डगमा, • आधक उष्ण, heavy heat. असुख-धनम्, असुहधणं, नपुं० कष्ट दायी वैभव, a ___wealth of painful. असुख-नयनम्, असुह णयणं,नपुं० नेत्र पीड़ा, • नेत्र रोग, eye pain, eye disease. असुखिन्, असुही, वि० व्याकुल, दुःखी, painful. असुत, असुअ, वि० संतान विहीन, नि:संतान, without son. असुदर्शनम्, असुदंसणं, नपुं० प्राणाधार, जीवन का आश्रय, support of life, • चित्ताकर्षक, stay mind, • असु ति चितं तं दसणं। • अ ति णिसेहवायगो तत्तो अ- णत्थि सु- सुट्ठ - दंसणं - अवलोयणं तं असुदंसणं - असोहणं - लावण्ण - विहीणो ति। असुदा, असुदा, वि० प्राणदात्री, जीवन दायिनी, getting of life. असुदेवता, असुदेवआ, पुं० प्राण रक्षक देव, असु ति ___ जीवो तं सरक्खणं कुणेइ जो देवो सो ति असुदेवआ। a god of life given up. असुहक, असुदिग, वि० उत्तम दृष्टि से विहीन, असूनां प्राणानां दृक् दर्शनम् - प्राणदर्शन जीवन दायक, given of life. असुनाथः, असुणाहो, पुं० प्राणनाथ, पति, स्वामी, husband. असुपवनम्, असुपवणं, नपुं० प्राण वायु, life wind. For Private and Personal Use Only Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 245 असुभग, असुहग, वि० कुरुप, लावण्यहीन, • असुलभ, असुलह, वि० अप्राप्त, अलब्ध, अनुपलब्ध, अदर्शनीय, . निंदित, unbeautiful, ungeted. unnatural, • घृणित, अशोभनीय। असुलोपिन्, असुलोवि, वि० प्राण घातक, जीवन असुभंग, असु-भंग, वि० प्राणघात, जीवन का नाश, 78196, killer of breath, kinner of life. kill of life. असुत्थता, असुटुआ, स्त्री० रोग, व्याधि, sickness, असुभृत, असुभिउ, पुं० जीव, प्राण, life breath. unwell, not in comfort. असुभृत, असुभिउ, वि० प्राणधारी, प्राणी, • जीव असुक्षणम्, असुक्खणं, नपुं० अवज्ञा, अनादर, धारक/ an animate. ___ असम्मान, contempt, unrespect. असुमतः, असुमओ, पुं० बैर, द्वेष, द्रोह, • घृणा, असूक, असूअ, वि० चुगलखोर, मुखरी, _hatred, enmity. ___displeasure, talkativeness. असुमतिः, असु-मइ, स्त्री० प्राण-धारिणी, • जीवन असूतिः, असूइ, स्त्री० प्रसूति न होना, पुत्रोत्पत्ति में असमर्थ, being no delivering, युक्त, lifeful. uncapable in born of son. असुरः, असुरो, पुं० दैत्य, राक्षस, demon, • सूर्य, । असन, असूण, पुं० अपुत्र, पुत्र न होना, सन्तानाभाव, • राहु, • देवताओं से विपरीत, sun, a __being no son. planet opposite withgods, • अनुरागी असूय, असूय, अक० ईर्ष्या करना, द्वेष करना, घृणा देव। • जो णत्थि सुरो सो असुरो तुच्छ - कज्ज करना, क्रोध करना, non tolerance of - जणिअदेवो ति। जो हिंसाजण्ण - कज्जे रओ another's merit, displeasure, सो असुरो कुदेवो मिच्छादेवो। scoring, angering. असुर-कर्मन्, असुर-कम्म, नपुं० दैत्य कर्म,demon असूया, असूआ, स्त्री० द्वेष, घृणा, ईर्ष्या, • दूसरे के ____work, • हिंसा जनक कार्य। गुण में दोष निकालना, क्रोध परिणाम, displeasure, non-tolerance of असुरकुमारः, असुरकुमारो, पुं० जातिगत देव। another's merit, angernature, असुर-गृहम्, असुरगेहं, नपुं० भूत महल, • दैत्य गृह, envy, • गुणेसु दोसाविक्करणं, . demon house, demon home. कोहजण्ण-भावो। असुर-जातिः, असुरजाइ, स्त्री० निम्न उत्पत्ति, • दुष्ट दुष्ट असूर्यम्पश्य, असुज्जप्पस्स, वि० चक्षुविहीन, सूर्य - जन्म। born of lower. दर्शन नहीं करने वाला, being no seen of असुरभी, असुरही, स्त्री० सुरभी का न होना, • सुगंधि sun. का लोप, being no perfume without असूर्यम्पश्या, असुज्जप्पस्सा, स्त्री० अन्तःपुर की perfume, • प्राण विहीन, • जीवन रहित, रानियां, जो सूर्य दर्शन नहीं कर पाती है,doing without life, breathless, • प्राणवायु, no seen of sun, who covered in the faarsta, life windless. house. असु-रहित, असु-रहिअ, वि० प्राण विवर्जित,• जीवन अस्त्र, अस्सो, पुं० शोणित, रुधिर अस्त्र तु शोणिते रहित, lifeless, breathless. लोभे, (जयो० 15/24) blood. असुररिपु, असुररिवू, पुं० देव, deity. असृक्, असिग, नपुं० रक्त, रुधिर, blood. . असुरा, असुरा, स्त्री० रात, राशि, ढेर, रजनी, night, असुज, असिज, नपुं० रक्त, रुधिर, अबीर, • रोली, ___heap. • कंकू, blood, red colour, Roli, असुराजिः, असुराजि, स्त्री० प्राणशक्ति, जीवनधारा, kanku, • रक्त रूप धातु, red metal. .प्राण की सीमा, breath power, life असृग्धरा, असिग्धरा, स्त्री० रुधिर धारा, रक्त प्रवाह, gone, limited of life. fallen of blood, bleeding, • चर्म, असुराह्वम्, असुराहुं, नपुं० कांसी, kansi. leather. ower. For Private and Personal Use Only Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 246 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश असृपाटः, असिपाडो, पुं० रुधिर, सरिता, fallen of blood, river of blood. असपाटा, असिपाडा, स्त्री० रक्त नदी, river of flood. असे चन्, असे अण, वि० मनोहर, रमणीय, charming, • सुन्दर, • श्रेष्ठ, beautiful, great. असोढुं, असोढुं, अव्य० असमर्थ, अशकनुवान्, not faced, uncapable, unconquerable. असौष्ठवम्, असोट्ठवं, नपुं० जो रमणीय नहीं, लावण्य हीन, without charming, beautiless. असौष्ठव असोट्ठव, वि० अपुष्ट,शरीर की सुन्दर बनावट से रहित, unexcellence, without beautiful body, unfitbody, • बेडोल, • कुब्जता युक्त, unelegance. अस्कन, अक्कण्ण, वि० स्थाई, parmanent. अस्खलनम्, अक्खलणं, नपुं० नहीं खिसकने वाला स्थिर, • दृढ़, • स्थाई, निश्चल, unfaltering, certain, undeviating, firm, hard, strong. अस्खलित, अक्खलिअ, वि० अचलता युक्त, स्थिरता युक्त, • निश्चल, unresoluted, • दृढ़, अकम्प, अक्षत, firmed, hard, • अटल, unturned, unbreable. अस्त, अत्थ, वि० फेंका गया, क्षिप्त, समाप्त, परित्यक्त, त्यक्त, • विसर्जित, • पूर्ण हुआ, thrown, ended, given up, fullfil. अस्तः, अत्थो, पु० अस्त, सूर्यास्त, समाप्त, • अस्थन्ते सूर्यकिरणा यत्र, mountain, unsets, ended of sun. अस्तम्, अत्थं, नपुं० अन्तर्धान, मृत्यु, नाश, विराम, . क्षय, • क्षीण, पूर्ण, end, died, gone down. अस्तम्, अत्थं, अव्य० नाश, क्षय, क्षीण, ended gone. अस्तकः, अत्थगो, पुं० मोक्ष, मुक्ति, निर्वाण, setting of the karma's fully karma's gone down. अस्तगत, अत्थगअ, वि० समाप्त, नाश, क्षयगत.. क्षीण हुआ, ended, died, gone down. अस्तगम्, अत्थगम, वि० डूबा, ढका, आच्छादित, setted, covered, • समाप्त हुआ, पूर्णगत, ended, fulfiled. अस्तगामिन्, अत्थगामि, वि० अस्तगत, डूबा हुआ, समाप्ति की ओर, छिपता हुआ, क्षीण होता हुआ, setted of sun, ended, covered. अस्तजन्मन्, अत्थजम्मं, नपुं० मृत्यु, मरण, died, • जन्म का क्षीण होना, being gone down life. अस्तजातिः, अत्थजाइ, स्त्री० जाति का अभावा जन्म या उत्पत्ति पर विराम लगना, without caste, ending in born. अस्ततपनः, अत्थतवणो, पुं० सूर्यास्त • दिवस का अवसान, setting of the sun, ending of day. अस्त-दोहः, अत्थद्दोहो, पुं० द्विष का न होना, • शान्त, happiness, being no fault. अस्त-धनम्, अत्थधणं,नपुं० धन का क्षीण होना,. धन समाप्ति, being gone down of wealth ended of wealth. अस्तमदः, अत्थमओ, पुं० अप्रमाद, अप्रमत्त, • मद का न होना, being no drunk, without thrown off one's balance. अस्तमोहः, अत्थमोहो, पुं० क्षीण मोह, मोहाभाव, ___without moha, un intoxicated. अस्तयानम्, अत्थजाणं, नपुं० निंदा, अपमान, घृणा, ____despise,aversion. अस्त-रागः, अत्थरागो, पुं० रागाभाव, वीतराग, • विराग, without all kind of love. अस्त सूर्य, अत्थसुज्जो, पुं० सूर्यास्त अस्ताचल, sunsets. अस्ताघ, अत्थाह, वि० गहरा, गंभीर, deep. अस्ताचलम्, अत्थाचलं, नपुं० सन्ध्या, सायंकाल, evening time sunsets time. अस्ताचलः, अत्थाचलो, पुं० पर्वत विशेष, _mountain. अस्तादिः, अत्थद्दि, पुं. अस्ताचल पर्वत, a ____mountain. अस्तामित, अत्यामिअ, वि० समाप्त, पूर्ण, • नाश हुआ, क्षयगत,end, full, killed, injured. For Private and Personal Use Only Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 247 अस्ति, अत्थि, अव्य० रहना, विद्यमानता, स्थिति है, अस्त्रम्, अत्थ, नपुं० आयुध, शस्त्र मारने या विनाश होना, सत, विद्यमान। जैसा कि, प्रायः, बहुधा, करने का साधन, thrown,• हस्तक्षेपण से being, exists, existant. प्रहारक एवं घातक शस्त्र,aweapon which अस्ति-अवक्तव्यम्, अस्थि-अवत्तव्वं, नपुं० स्व और is, thrown, missile, sword, arrow. पर दोनों से अवक्तव्य, unthoughtable,• अस्त्रकर, अस्थयर, वि० शस्त्र बनाने वाला, sword विवक्षित कथन, with bothside. maker. अस्तिकायः, अत्थिकाओ, पुं० अस्ति स्वभाव, प्रदेश __ अस्त्रकार, अत्थयार, वि० आयुध वाला, • शस्त्र प्रचय, a nature of exists,• जिसके गुण धारक, missileful. और पर्याय विद्यमान हों, existent of अस्त्रक्रिया, अत्थकिरिया, स्त्री० शस्त्र समारंभ। a quality of farming, • जेसिं अस्थिसहावो work of weapon. गुणेहिं सह पज्जए विवहेहिं। (पंचा० 5), . अस्त्रगारः, अत्थगारो, पुं० आयुधशास्त्र, शस्त्रागार, a पएस - पचया जेसिं अस्थि ते अस्थिकाया।. text of weapon, weapon house. अस्त्रचिकित्सक, अत्थतिगिच्छग, विo asurgeon, अस्थि ति पएसा तेसिंकाओ समदाओ संघाओ शल्य चिकित्सक, चीर-फाड़ करने वाला अत्थिकाओ। डॉक्टर, • सर्जन, surgeon. अस्तित्वम्, अत्थितं, नपुं० वस्तु तत्व की विद्यमानता, अस्त्र-चिकित्सा, अत्थतिगिच्छा, स्त्री० शल्य • जीवादि तत्वों के साधारण भाव, पारिणामिक चिकित्सा, surgury. आदि भावों का होना। existanted of अस्त्र-ज्ञानम्, अत्थणाणं, नपुं० शल्यज्ञान, शस्त्र things, being special nature of life. अस्तिद्रव्यम्, अत्थिदव्वं, नपुं० विवक्षित द्रव्य। जिस परीक्षक, surgerly knowledge. द्रव्य का जो कथन है, उसका होना, being अस्त्र-तन्त्रम्, अत्थतंतं, नपुं० शल्य तन्त्र, शल्य विधि। _nothing, who is things. a act of surgury. अस्ति-नास्ति प्रवादपूर्वः, अत्थि-णत्थि-पवाय-पुव्वो, अस्त्रधारिन्, अत्थधारि, पुं० सैनिक, equipped पुं० उभय नय को प्रतिपादित करने वाला ग्रंथ, ___with weapons. अस्त्र-परीक्षणम्, अत्थ-परिक्खण, नपुं० शस्त्र • द्रव्यार्थिक और पर्यायार्थिक नय से वस्तु परीक्षण, • आयुध का निरीक्षण, examine तत्व का विवेचन जिसमें हो ऐसा ग्रन्थ,a text, of weapon, to desire of weapon. who talking both side. अस्नपरीक्षा, अत्थपरिक्खा, स्त्री० शस्त्र परीक्षा, साम, अस्तिमत्, अत्थिमअ, वि० धनी, वैभवशाली, दाम, दण्ड एवं भेद परीक्षा, examination ___wealthful. of weapon, a examination of sam, अस्तिस्वभावः, अत्थिसहावो, पुं० अस्तित्व का ग्रहण, dam, dand and Bhedas. •विद्यमानता की वास्तविकता, talking of अस्त्रबन्धः, अत्थबंधो, पुं० शस्त्र बन्ध, bond of existence. ___weapon. अस्तु, अत्थु, अव्य० ऐसा हो, पीड़ा, दुःख,खेद व्यक्त अस्त्र-भक्ति, अत्थभत्ति, स्त्री० शस्त्र पूजा, worship करने के लिए ऐसा होवे, हो, किन्तु, परन्तु, . of weapon. असूया, • अपमान, scorn, envy. अस्त्रविद्, अत्थविद, वि० शस्त्र ज्ञापक।power of अस्तेयम्, अत्थेयं, नपुं० ग्रहण न करना, बिना पूछे the weapon. वस्तु का न लेना, untaking, • अपौवर्य, अस्त्रशक्तिः, अत्थसत्ति, स्त्री० शस्त्र शक्ति बल चोरी नहीं करना। पर द्रव्य को नहीं चुराना, • परिणाम, power of the weapon, आयुध आदान-प्रदान में अपहरण का भाव न होना। की शक्ति। not stealing of any things. अस्त्र-शास्त्रम्, अत्थसत्थं, नपुं० आयुध शास्त्र, . For Private and Personal Use Only Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 248 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश शल्यचिकित्सा शास्त्र, weapon text, surgeritext, surgical book. अस्त्रिन, अस्थिण, वि० शस्त्र युद्धक, equipped ___with weapon. अस्त्रीक, अत्थीग, वि० स्त्री रहित, without ___woman. अस्थानम्, अत्थाणं, नपुं० अनुचित स्थान, अयोग्य स्थान, uncapable of place, unfit place. अस्थाने, अत्थाणे, अव्य० बिना अवसर के ऋतु बिना, • प्रयोजन बिना, without time, without season, without cause. अस्थार, अत्थार, वि० अगाध, गहरा, deep. अस्थावर, अत्थावर, वि० चर, जंगम, not ___standing, moving, animate. अस्थि, अत्थि, नपुं० हड्डी, मेद से उत्पन्न होने वाली आभ्यंतर धातु, bone in body. अस्थितिकरणम्, अट्ठिइ-करणं, नपुं० स्थिर नहीं करना। अस्थिधुन्वन्, अस्थिधुव्वो, पुं० शंकर, शिव, महादेव, Sankar, Siva, Mahadeva. अस्थिपंजरः, अस्थिपंजरो, पुं० हाड़, पीजरा, a cage of bones, • हड्डियों का ढांचा, askeleton. अस्थियुक्, अत्थिजुअ, वि० हड्डी चबाने वाला, eating of bone. अस्थिर, अत्थिर, वि० चंचल, चपल, unsteady. अस्थुत्थ, अत्थत्थ, वि० आया, समागत, come, ____become, with leaved come. अस्पर्शनम्, अप्फासणं, नपुं० स्पर्श न होना, स्पृष्ट न होना, अछूत, being not touch, untouch, not touchable. अस्पष्ट, अप्फुह, वि० धुंधला, कुहरा, not clear, • अदृश्य, • अव्यक्त, अस्वच्छ, मलिन, unseen. अस्पृश्य, अस्फास, वि० अशुद्ध, अस्पर्शित, अछूत, . . अशुचि, अपवित्र, unclean, untouched, not clearly. अस्फुट, अप्फुड, वि० दुरुह, अव्यक्त, not clear, • मलिन, • धुंधला, not asked, darkness. अस्मद्, अम्ह, वि० मैं, हम, I, our. अस्मद, अम्ह, सर्व० तीनों लिंगों में एक सा प्रयुक्त होने वाला सर्वनाम। A pronominal base from which several cases of the 1st personal pronoun are derived, it is also ab. the individual soul, the embodied soul. अस्मद्क्रमः, अम्हक्कमो, पुं० हमारा क्रम, हमारे कार्य करने की पद्धति, our work, act of our work. अस्मदीय, अम्हए/अम्हकेर, वि० हमारा, मेरे, हम सबके, our. अस्मयी, अम्हई, वि० अहंकारी, अभिमानी,• घमंडी, egotismful. अस्मंतंमू, अम्हतं, नपुं० चूला, अंगीठी। sunflame. अस्माकम्, अम्हाण, सर्व० हमारे लिए, मेरे लिए, for our sake. अस्मात्, अम्हा, सर्व० हमारे, इसलिए, इस कारण से, our,• इस प्रयोजन से, with cause. अस्मादृश, अम्हारिस, वि० हमारे जैसा, हम जैसे, as our. अस्मिता, अम्हिआ, स्त्री० अहंकार, ममकार, गर्व, अभिमान, घमण्ड,egotism, self conceit, self consciousness. अस्मृति, असरइ, स्त्री० विस्मरण, भूलना, • याद न रखना, • अस्मरण, un remembering, without remember. अस्त्रः, अस्सो, पुं० कोना, • किनारा, तट, कोश, . सिर के बाल, केश, कच, corner, bank, dictionary, hair of head, hair. अस्त्रम्, अस्सं, नपुं० आंसू, बाष्प, tears, blood, • रुधिर, रक्त, blood. अस्रजम्, अस्सजं, नपुं० मांस, flesh. अस्त्रपः, अस्सवो, पुं० जोंक, निशाचर, राक्षस, चोर, jonk, night moving, drinking blood, a raksasa, demon, thief. अस्त्रि, अस्सि, स्त्री० करोड़, संख्या, a counting. अस्तु, अस्सु, नपुं० आंसू, बाष्प, tear. अस्व, अस्स, वि० अकिंचन, कुछ भी नहीं, त्याग, पूर्ण त्याग, not being, given up, ful 01. For Private and Personal Use Only Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश www.kobatirth.org given up, fully wealthless, having nothing any own, poor, अपरिग्रह युक्त, दरिद्र, निर्धन। अ- स्वतन्त्र, अ-सवतंत / अ-सतंत, वि० परतंत्र, पराधीन, • पराश्रय, स्वच्छंदता रहित, स्वतन्त्रता मुक्त, not free, dependent, another support. अस्वप्न, अ - सिविण, वि० जागृत, सचेत, चेष्टा युक्त, waked, existed, wakeful, without sleep, • निद्रा रहित, स्वप्न, विमुक्त, patient of insonmia. अ-स्वरः, अ-सरो, पुं० क्षीणस्वर, मन्दस्वर, वे स्वरा, voiceless, low sound. अस्वस्थ, अ सच्छ, वि० रोगी, व्याधि, ग्रसित, diseaseful, pained, • रोग जन्य, sickness. अस्वादुल, असाउल, वि० रसविहीन, नीरस, unjuice, untasteful eat. अस्वाध्याय, असज्झाओ, पुं० पठन विमुक्त, not studies, • स्वाध्याय नहीं करना, without learned being no learn. अस्वाम्य, अ-सम्भ, वि० स्वत्व रहित, अपनत्व विहीन, • स्वामीपने का भाव न होना, without soulful being no self. अस्वास्थ्य, अ सच्छ, वि० रोग जन्य, व्याधि ग्रसित । दुःख, diseaseful, पीड़ा, बाधा, रोग, दु:ख, pained. अस्वास्थ्यकर, अ सच्छयर, वि० रोग से पीड़ित होने वाला, रुज, रोग, being with diseaseful, sickness. अह, अह, अव्य० प्रशंसा, फेंकना, रोकना, गति, , स्तुति, वियोग, दृढ़ संकल्प, praise, throwing, stopping, go, praise, • निश्चय एवं अस्वीकृति आदि में 'अह' अव्यय का प्रयोग होता है | rejecting sendind, deviation from costom. अहं, अहं, नपुं० अहंकार, ममकार, गर्व, self consciousness, self conceit. अहम्मन्यता, अहंमण्णत, वि० अहंकार युक्त, self conciousness. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 249 अहङ्कारित, अहंकारिअ, वि० अहंकार जनित, अहंभाव से युक्त, prideful. अहङ्कारः, अहंकारो, पुं० गर्व, अभिमान, ममत्व, egofism. • मम, • घमण्ड, pride. sense of self cenceif. अहन्त, अहंत, वि० अहंभाव जन्य, talking for one selfing. अहन्यु, अहण्णु, वि० अहंकार जन्य, घमंडी, अहंकारी, prideness, prideful, proud, egoist, • स्वार्थी, लोलुपी। अहस्करः, अहोयरो, पुं० दिनकर, सूर्य, sun. अहस्पतिः, अहप्फद, स्त्री० सूर्य, दिनपति, sun. अहतम्, अहअं, नपुं० नूतन वस्त्र, new cloth. अहत, अहम, वि० बिना घायल, not injured, • स्वस्थ्य, good body, illless. अहन्, अह, पुं० दिवस, दिन, day, न जहाति त्यजति सर्वथा परिवर्तनम्। Day time, day night. अहमहमिका, अहमहमिगा, स्त्री० हमाहमी, चढ़ा-चढ़ी, अपनी अपनी प्रशंसा, with me as their chief. अहंसू, अहं, नपुं० पाप, अशुभ कार्य, sin. अहर, अह, पुं० दिन, दिवस, day. अहरह, अहरह, अव्य० प्रतिदिन, सभी समय, day by day. अहर्गणः, अहग्गणो, पुं० दिवस समूह दिनों का For Private and Personal Use Only समूह, series of days. अहर्जर, अहरजरो, पुं० वर्ष, साल, संवत्सर, year. अहर्दिव, अहदिव, पुं० प्रतिदिन, हर रोज, day by day. अहनिशम्, अहणिसं, अव्य० आठ प्रहरों के समुदाय रूप, दिन रात, प्रति समय, प्रतिक्षण, daynight, everytime. अहर्पति, अहसइ, पुं० सूर्य, दिनपति, sun. अहर्मणि, अहमणि, पुं० सूर्य, दिनपति, Sun. अर्हत्, अरह, वि० अरहंत, पूज्य, योग्य, worship, respectful. अर्हत्, अरहो, पुं० [हंत, प्रभु, god, who for kamanless. अर्हत्-भाव:, अरहभावो, पुं० पूज्यभाव, सम्मान भाव, Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 250 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश आदर भाव, respectfulnature, अरहंत प्रभु अहिपः, अहिवो, पुं० सर्पराज नाग, शेष नाग, king के गुणों के भाव, thoughtof Arahanta's. of snakes. अर्हन्त-शरणम्, अरहंत सरणं, नपुं० अर्हत प्रभु की अहिपतिः, अहिवइ, पुं० शेषनाग, सर्पराज, वासुकी, शरण, protecting of Arahanta'sgod. • सपेरा, सांपों का स्वामी, king of snake, अर्हन्त-स्रोत्रम्, अरहंतथोअं, नपुं० अरहंत प्रभु का vasuki. स्तुति वाली रचना, a prayer of god: 'हिपुत्रकः, अहिपुत्तगो, पुं० छोटी नाव, सर्पके आकार अहल्या, अहल्ला, स्त्री० गौतम ऋषि की भार्या, . वाली नौका, • किश्ती, a small boat, ऊषर भूमि, परती भू, • जो भू जोता न जा having figure of snake boat. अहिफेणम्, अहिफेणं, नपुं० अफीम, apium सके, a wife of Goutani, desert, ungrowthful earth. अहिब्रघ्नः, अहिबंछणो, पुं० शिव, Siva, • चंद्र,. अहह, अहह, अव्य० आश्चर्य, खेद, क्लेश, शोक शशि, moon. बोधक, अव्यय a word which is used __ अहिभयम्, अहिभयं, नपुं० सर्प की आशंका, सर्प से express joy and sorrow. 979, fear with snake. अहि, अहि, पुं० सर्प, सांप, नाग, snake,• सूर्य, अहिभुज्, अहिभुज, पुं० गरुड़, नेवला, सपेरा, पथिक,राहगीर, • मुसाफिर, sun, traveller, mythical bird, peacock, mongoose, wanderer, • यात्री, • वृत्रासुर, dragon, • मयूर, Vasuki. Rahu, seesa, • राहु, • सीसा। अहिभूत्, अहिभूअ, पुं० शिव, महादेव, Siva, अहिका, अहिगा, स्त्री० शाल्मली वृक्ष, a tree. Mahadeva. अहिकान्तः, अहिकतो, पुं० पवन, वायु, wind, air. अहि-भोगिन्, अहि भोगी, वि० मयूर, गरुड़, नेवला, अहिकोषः,अहिकोसो, पुं० केंचुली, snakecover. peacock, Garuda, mongoose. अहिमन्त्रम्, अहिमंतं, नपुं० सर्प वशीकरण मंत्र, way अहिचरः, अहिचरो, पुं० नागदेव, snake deva. to win over other, a spell having अहिच्छत्रा, अहिच्छत्ता, स्त्री० शर्करा, मेढासिंही बूटी, such power. ___ sugar, a root. अहिराजत्, अहिराया, पुं० शेष नाग, सर्पराज, king अहिछत्रकम्, अहिछत्तगं, नपुं० कुकुरमुत्ता। of serpent. अहिजित्, अहिजिअ, पुं० कृष्ण, वासुदेव, Krishna, अहिविद, अहिविद, पुं० सपेरा, vasuki. Vasudeva. अहिविस, अहिविसा, फुसर्पविष।serpentpoison. अहित, अहिअ, वि० अपथ्य, अहितकर, bad अहिशल्यम्, अहिसल्ल, नपुं० सर्प की जिला, a hostile,• अकल्याण, अनिष्टकारी, unfit, tounge of serpent. which is not stablished. अहिशाला, अहिसाला, स्त्री० सर्प स्थान, a place अहितः, अहिओ, पुं० शत्रु, enemy, हानि, of serpent. ___damage. अहिशय्या, अहि-सेज्जा, स्त्री० नागशय्या, सर्प आसन, अहितत्त्वम्, अहितच्वं, नपुं० नाग सार, सर्प सार,. a seat of snake. सांप का रहस्य, poison of snake. अहिंस, अहिंस, वि० मैत्री, रक्षा भाव, हिंसा न करना, अहिउँडिक, अहितुंडिग, वि० सपेरा, सांप पकड़ने friendship, protecting nature, _ वाला, land of the serpents, vasuki. having not kill. अहिद्विष, अहिद्दिस, पुं० इन्द्र, • मयूर, गरुण, . अहिंसनम, अहिसणं, नपुं० समारं स्वभाव, मैत्रीभाव, नेवला, • सपेरा, peacock, Indra, रक्षा भाव, friendship nature, Garuda, vasuki, mangoose. protecting nature. अहिन्दु, अहिंदु, वि० हिंसक प्रवृत्ति के अभाव वाला, अहिंसा, अहिंसा, स्त्री० राग, द्वेष, और मोह की • अहिंसक, non injurious. For Private and Personal Use Only Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 251 अनुत्पत्ति, • प्राणातिपात से विरति, without अहीनचन्द्रः, अहीणचंदो, पुं० पूर्ण चन्द्र, • पूर्णिमा born of a love etc., without killed, का चन्द्र, full mon. • हितभाव, कल्याण भाव, Harmlessness, अहीन-छत्रम्, अहीण-छत्तं, नपुं० विशाल छत्र, . abstainin from killing security. . उत्कृष्ट छत्र, large umbrella. मैत्रीभाव, विश्व-कल्याण का विचार, a अहीन-जन्मन, अहीण-जम्मो, पुं० उत्तम जाति, . thought of world welfare. अच्छा जन्म, great caste, great born. अहिंसाणुव्रतम्, अहिंसाणुव्वयं, नपुं० अहिंसा अणुव्रत, अहीन-तन्त्रम्, अहीण-तंतं, नपुं० पूर्ण सत्ता, • सम्पूर्ण • प्राणियों के प्रति करुणा भाव, • समत्व भाव, A191/94, fully government. a small act of Ahinsa, filled with अहीन-तपः, अहीणतवो, पुं० उत्कृष्टतप, • सम्यक् pity of animals. अहिंसा-धर्मः, अहिंसाधम्मो, पुं० अहिंसाधर्म, a 79, great heat. religious of Ahinsa, मानव जन कल्याण अहीन-तेजस्, अहीणतेजो, पुं० पूर्ण तेज, अधिक या प्राणिमात्र की रक्षा का धर्म, welfare of दीप्ति, great heat. any men, protecting of religious अहीन-दानम्, अहीणदाणं, नपुं० समीचीन दान, • every animals. सुपात्र दान, great given up, suitable अहिंसामहाव्रतम्, अहिंसामहव्वयं, नपुं० • जीवन given up. पर्यन्त त्रस-स्थावर जीवों के प्राणों की रक्षा, अहीन-धनम्, अहीण-धणं, नपुं० पूर्ण वैभव, full protected of every animals with wealth. life end, • प्राणातिपात पूर्ण विरमण, fully अहीन-नयः, अहीण-णओ, पुं० अपूर्व न्याय, • उत्तम protecting of every animals, . निर्णय, most decision. सव्वाओ पाणाइ वायाओ विरमणं। (सम05), अहीन-नीतिः,अहीण-णीइ.स्त्री० पूर्ण नीति,• यथार्थ • सव्वेसिं जीवणं सव्वेसिं सताणं सव्वाओ ifa, full act, pure rute. कुलाओ सव्वाओ जीणीओ सव्वाओ मग्गणाओ अहीन-भा, अहीण-भा, स्त्री० पूर्ण शोभा, अधिक सव्वाओ ठाणाओ पुण्ण - रक्खणं। काएंदिय - कान्ति, great light. गुण - मग्गण - कुलाउ जोणीसु सव्वजीवाणं। अहीन-भोगः, अहीण-भोगो, पं० पूर्ण भोग, उत्तम णाऊण य ठाणाइसु हिंसा विवज्जिणमहिंसा।। भोग, good enjoyment. (मूला० 1/5) अहीन-भृत्व, अहीण-भित्त, वि० प्रशंसनीय, . अहीन, अहीण, वि० उत्तम जाति, उच्च, विशाल, prieita, to be praised. विराट, great caste, high, superior, अहीन-शशिः , अहीण-ससि, पुं० पूर्ण चंद्र, full intense, great, • श्रेष्ठ। moon. अहीनः, अहीणो, पुं० विशाल सर्प, • बड़ा सांप, अहीन-सन्तानः, अहीण-संताणो, पुं० उत्तम संतति, large snake. • उत्तम संतान, good offspring, good अहीनक, अन्हीणग, वि० अति उत्तम, • उत्कृष्टतम, son or daughter, • सर्प संकुल, • सद्गुण very well. सम्पन्न संतान, snake mass, a great अहीन-गतिः, अहीणगई,स्त्री० उत्तम गति, • उत्कृष्ट respectful son. 37791, very gone, great state. अहीरः, अहीरो, पुं० अभीर, अहीर जाति, ग्वाला, a अहीन-गुणः, अहीण-गुणो, पुं० पूर्ण गुण, • श्रेष्ठ ___caste of Ahira. गुण, full act, great guna. अहीर-गोत्रम्, अहीर-गोत्तं, नपुं० यदु गोत्र, अभीर अहीनगोत्रम्, अहीणगोत्तं, नपुं० उच्च गोत्र, उत्तम कुल, कुल, Abhira family. great gotra, best family. For Private and Personal Use Only Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 252 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश आ अहीरदिप्प, अहीर-दिप्प, पुं० दो मुंह वाला सर्प, having two mouthful snake. अहुत, अहुअ, वि० अप्रार्थित, आहति रहित, unprayed. अहुतः, अहुओ, पुं० जप, वेद पाठ, prayer, religious, • जहाँ आहुति न दी गई हो, meditation, prayer and study of the veda. अहष्ट, अहिट्ठ, वि० अप्रसन्न, दुःखी, • खिन्न, • व्याकुल, unhappiness, painful. . अहे, अहे, अव्य० वियोग, बिछोह, भर्त्सना, निंदा, आदि सूचक अव्यय, praise, blame and wonder. अहेतु, अहेउ, वि० बिना कारण, निष्प्रयोजन, without cause, • निरर्थक। अहेतुवादः, अहेउवाओ, पुं० अयुक्ति पूर्ण कथन, • हेतुपूर्वक कथन न करना, unthought, full thought, doing no cause ful thought. अहेय, अहेय, वि० ग्राह्य, लेने योग्य, to begeted. अहो, अहो, अव्य० हेलया, प्रशंसा, आश्चर्य, विस्मय, खेद सूचक, अव्यय, • शोक, करुणा, विषाद, सम्बोधन, असूया वितर्क, पादपूरण आदि बोधक 37074, exclamation, implaying, joy, sorrow, anger. अहोकिमु, अहोकिमु, अव्य० अरे क्या? Oh what.. अहोरात्र, अहोरत, वि० दिन रात,day and night. अहोरात्रम्, अहोरत्तं, नपुं० दिन और रात, तीस मुहूर्त प्रमाण समय, तीस-मुहुता, कला का दसवां भाग day and night. अहोवत, अहोवअ, अव्य० दया, काम, खेद, शोक आदि सूचक अव्यय। अहोहे, अहो हे, अव्य० आश्चर्य, विस्मय, blame and wonder. अह्राय, अहणाअ, अव्य० शीघ्र, जल्दी, soon, _instantly. अह्नीक, अहिण्णगं, वि० ठीक, निर्लज्ज, shameless. आ, आ स्वर, देवनागरी लिपि का द्वितीय स्वर. दीर्घ Far, it is called Guru, second syllable, treated of long. the second letter of the alphabet आ, आ, अव्य० सीमा, तक, पर्यन्त, थोड़ा, कुछ, व्याप्ति, • अतिक्रमण, स्मृति, अनुकंपा, मेल, स्वीकार, निकट, समीप, चारों ओर, limit, upto, of limit, as beginnin, going over, remember, pity, accepted, near, all rounded, fully, • समन्तात् पूर्णतः। सभी और आदि के प्रकट करने के लिए 'आ' अव्यय का प्रयोग होता है। • खेद्, दुःख, आकुलता, • विस्मय, अल्पता, लघुता, आदि का ज्ञान भी होता है। Oh, pain, wonder, lowest. आ, आ, पुं० शिव, शंकर, Siva, Sankar, . आदिनाथ, • प्रथम तीर्थंकर, ऋषभदेव, आदिपुरुष, Aadinath, first tirthankar Risbha, the first man of the dynasty, • आचार्य। आ, आ, स्त्री० लक्ष्मी, Laksmi. आं, अं, अव्य० हाँ, हूँ। han, hun. आकः, आगो, पुं० मदार, आक, आकड़ा, अकौवा, a tree, the sun tree. आकड़ा, आकडा, स्त्री० आम, मदार, the sun tree. आकथनम्, आकत्थणं, नपुं० पूर्ण कथन, योग्य प्रतिपादन, full thought, • बहु आलाप, अधिक विवेचन, capable thought, boasting. आकण्ठ, आकंठ, वि० कण्ठपर्यंत, गले तक,ended of truth. आकम्पः, आकंपो, पुं० हिलना, कांपना, shaking. आकम्पनम्, आकंपणं, नपुं० बांधना, हिलना, संचालन, गति। कंपकंपी, shaking. आकम्पित, आकपिअ, वि० कांपा हुआ, हिला हुआ, विक्षुब्ध, संचालित, shaked, gone, pained. आकम्पित दोषः, आकपिअ-दोसो, पुं० आलोचना ruer. For Private and Personal Use Only Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 253 करने वाला माधकारी, आकरिन. का दोष, भोजन, पान, उपकरण आदि के प्रति A curved ation for pulling down की गई आलोचना, a shaken fault, fruits, flowers. criticism of eating drinking things आकर्षिक, आकस्सिग, वि० सम्मोहक, अपने ओर etc. खींचने वाली, having attraction with आकरः, आयरो, पुं० खनन स्थान,खान, खानि, भंडार, beautiful. mine place,• जाति, caste,• आयरो त्ति आनि आकर्षिन्, आकस्सि, वि० खींचने वाली, सम्मोहक, समूह,Acollection, सुवण्ण-रजअ-अयस्स प्रभाव डालने वाली, attraction, पासाणोप्पति - ठाणं। • आयरो भू beautiful, fastening. संपअ-भंडारो। a rich source of आकलनम्, आयलणं, नपुं० लेना, इकट्ठा करना, गिनती करना, जांचना, getting,collecting, anything. आकरिक, आकरिअ, वि० खदान की देख रेख करने counting, observing, • स्वीकारना, catching, take holding, • प्रतिग्रहण, वाला, • खदान की देख रेख करने वाला, • • मनोरथ। भू-संपदा अधिकारी, inspector of mines. आकल्पः, आकप्पो, पुं० वेश बनाना, रोग, सिंगार आकरिन, आयरि, वि० खनिज संपदा, खुदवाने वाला, करना, अलंकरण, • आभूषण, dress, digging of mine. sickness, ornament. आकर्ण, आकण्ण, सक० सुनना, श्रवण करना, to आकल्प, आकप्प, अव्य० कल्प पर्यंत, to the end hearing, ध्यान देना। Lis tening. of the world. आकर्णनम्, आकण्णणं, नपुं० सुनना, to hearing. आकल्पकः, आकप्पगो, पुं० अंधकार, तम, बेहोशी, आकर्षः, आकस्सो, पुं० पासा, जुआ खेलना, • गांठ, उत्कण्ठा, • हर्ष खुशी, dark, playing with dice, A board for a unwakeful, anxiety, happy. game with dice. चौपड़, dice, • इंद्रिय, आकषः, आकसो, पुं० कसौटी, स्वर्ण, परीक्षण का धनुष अभ्यास, origin, anorgain fo पत्थर, a touch, stone. sense. • कसोटा, चुम्बक, magnet, आकस्मिक. आकम्हिग. वि० अचानक होने वाला, Atuch-stone. • कशिश। • खींचना, • जिसके होने का पहले से अनुमान न हो। जो तानना, पीछे ले जाना, draw, • प्रलोभन, अचानक हो जाए| unforeseen, sudden, आकृष्ट, attraction, • वशीकरण, • अप्रत्याशित, सहसा, • एकाएक, fascination, • सम्मोहन, attractive. accidential, • निष्कारण, निराधार, . आकर्षक, आकस्सग, वि० प्रलोभक, चित्त सम्मोहक, निर्मूल, without cause, without attractive, • अपनी ओर खींचने वाला, support, • बाह्य कारण के बिना जो एकएक beautiful, having to attractive. आकर्षणम्, आकस्सणं, नपुं० सम्मोहन, वशीकरण, हो जाए, gone sudden without cause. खींचना, तानना, beautiful, attractive, आकस्मिकीक्रिया, आकम्हिगीकिरिया, स्त्री० . सहसा किसी कार्य का हो जाना, being pulling attracting seduction, drawing, • किसी वस्तु का दूसरी वस्तु के sudden of work, • अपने आप बिना पास ले जाना, • वस्तु की शक्ति या प्रेरणा की प्रयोजन कार्य सम्पन्न होना।ending of work ओर आकर्षित होना, attraction of things without expected. power. आकाङ्क्षा, आकंखा, स्त्री० चाह, इच्छा, वाञ्छा, आकर्षणी, आकस्सणी, स्त्री० अंकुसी, एक लग्गी desire, • अभिलाषा, • जब तक निष्कर्ष जिससे फूल, फल, पत्ते आदि तोड़ते हैं, binds. तक न पहुंच पाए, तब तक कामना बनी रहनी, For Private and Personal Use Only Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir www.kobatirth.org 254 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश जीव-पोग्गलाईणं च दव्वाणं अवगाहणं। . आगास्सखगाहो त्ति। आकाश-कक्षा, आगास-कक्खा, स्त्री० अंतरिक्ष, space, horizon, girdle of sky. आकाशकल्पः, आगासकप्पो, पुं० ब्रह्मा, Brahma. आकाशगः, आमासमा, पुं० पक्षी, नभचर, bird. आकाशगत, आगासगअ, वि० आकाश तक गमन, going until sky. आकाश-गामिन्, आगासगामि, वि० अंतरिक्ष में गमन करने वाला, going in girdle of sky. आकाशगामि विद्या, आगासगामिविज्जा, स्त्री० अंतरिक्ष में गमन करने की कला, a art of going in sky,• णमो आगास - गामिणं, यह मंत्र ऊंचाई तक अर्थात प्रगति मार्ग की ओर ले जाता है। आकाशगहम्, आगासगेहं, नपुं० गगनगृह, उच्च प्रासाद,apalaceof touchsky,• अंतरिक्ष को छूने वाला भवन, sky touched of palace. necessity of complementing the sense. आकायः, आकाओ, पुं० चिता, मसान की अग्नि, funeral pile, • श्मशान गृह, place of burning the dead, cremetary. आकारः, आयारो, पुं० मूर्ति, प्रतिबिम्ब, 'आ' वर्ण। आकृति, रूप, idol, Aa vowel, shape figure sign, • संकेत, • बाह्य चेष्टा रूप outward sign emotion, . आक्रियतेऽनेनाभिप्रेतं ज्ञायते इत्याकारो। . आयारो त्ति पडिबिंबो पडिवत्थु णियय - गहण - परिणामो। • आयारो त्ति अत्थवियप्पो। . कम्म-कत्तारभावो आगारो। आकारकर, आगारयर, वि० मूर्तिकार, शिल्पकार, idol maker, artist, . प्रतिबिंब बनाने वाला। आकारगुप्ति, आगारगुत्ति, स्त्री० अपने भाव को छिपाता, covering of nature. आकारणम्, आयारणं, invetation, calling नपुं० आमंत्रण, निमंत्रण, बुलाना, summoning. आकार-शुद्धि,आयारसुद्धि, स्त्री० आकृति की शुद्धि, • बिम्ब का सही रूप प्रस्तुत करना, puring of idol, doing of appearance, doing of expression. आकालः, आकालो, पुं० श्रेष्ठ समय, उचित क्षण,. समुचित काल, good time, suitable time. आकालिक, आकालिग, वि० शीघ्र नष्ट होने वाला, lasting until the same time, • बिना समय उत्पन्न हुआ, अल्पकालिक, • किंचित् समय वाला, being some time. आकारुण्य, आकारुण्ण, वि० निर्दयता युक्त, करुणा रहित, pitilessness. आकाशम्, आगासं, नपुं० स्थान, गगन, खे, नभ, • आसमान, • शून्य, • अन्तरिक्ष, place, sky,sky,• जो समस्त द्रव्यों को स्थान देता है, who gives all things place, . सव्व-दव्वाणं अवगास - दाणम्मि समत्थो आयासं। • अवगाह लक्खणो त्ति आगासं। . आकाशचमसः, आगास-चमसो, पुं० शशि, चन्द्र, moon. आकाशचारणम्, आगासचारणं, नपुं० आकाश में चलना, एक ऋद्धि, जिसके बल से भूमि के ऊपर चार अंगुल ऊपर चलने की शक्ति, . प्राणियों को कष्ट पहुँचाए बिना आकाश में गमन। • जीवपीडाए विणा पादुक्खेवेण आगासचारणा (धव० 9/80)। आकाशजननिन्, आगास-जणणि, पुं० गवाक्ष, खिड़की, • झरोखा। casement, anembrasure. आकाश-तति, आगासतति, स्त्री० गगनसत्ता, • आकाश पंक्ति, sky way. आकाशदेशः, आगासदेसो, पुं० नभमंडल, खे भाग, • गगन प्रदेश, sky place. आकाशभाषित, आगास-भासिअ, वि० ऊपरी स्थल से कथित, asked with upper place. आकाश-मंडलम्, आगास-मंडलं, नपुं० नभभाग, आकाश प्रदेश, खगोल, sky part. For Private and Personal Use Only Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 255 आकाश-यक्षः, आगास-जक्खो, पुं० अंतरिक्ष यक्ष, आकीर्ण, आकिण्ण, वि० व्याप्त, पूर्ण• भरा हुआ, spake yaska. • गुणादि से परिपूर्ण, filled. overspread आकाशयानम्, आगासजाणं, नपुं० विमान,ऊपर उड़ने with, crowded, full of abounding वाले पवनरथ, a plane, heavenly car, in. upper going air car. आकुश्चनम्, आकुंचणं, नपुं० संकोचन, सिकुड़ना, आकाश-रक्षिन्, आगास-रक्खि, वि० गगन रक्षक, समेटना, एक साथ होना, bending, • वायु सैनिक। contraction. आकाश-वाणी, आगासवाणी, स्त्री० आकाशवाणी, __आकुञ्चित, आंकुचिअ, वि० संकुचित, एकत्रित, अंतरिक्ष वचन, अदृश्य पुरुष की ध्वनि, शरीर contracted, collected. के बिना भी ध्वनि आना, voice from आकुट्ट, आकुटुं, वि० छेदा भेदा गया, injured, heaven, a sound from sky, having ___crushed, • कूट गया। sound without body. आकुट्टनम्, आकुट्टणं,नपुं० कूटना,• भेदना,• विदीर्ण आकाशव्यापिनी, आगास-वियापिणी, वि० गगन करना, threshing,needling, injecting. मंडल में व्याप्त होने वाली, being __ आकुण्ठित, आकुंठिअ, वि० स्तब्ध, लच्चित, pervaded in sky place. checked, • जड़, किंकर्तव्यविमूढ़ता, आकाशास्तिकायः, आगासत्थिगाओ, पुं० अवकाश bended, duli, • ध्यान नहीं आना, प्रदेश, • आकाश द्रव्य, जीवादि द्रव्यों को स्थान stupid, disabled, • अन्यत्र लगाव होना। देने वाला प्रदेश, a space, space sky आकुम्भः , आकुंभो, पुं० पूर्ण भरा, गले पर्यन्त, ऊपर dravya, a place given up Jeva etc. तक भरा, fulfil, through. आकाशे, आगासि, अव्य० आसमान में, in the sky. आकुल, आउल, वि० व्यग्र, कातर, व्याप्त, आकिञ्चनम्, आकिंचणं, नपुं० संक्लेशरहित, निराकुल, cowardly, • आसक्त, संलग्न, तत्पर, Idy painless, unagitated, given up pervaded, attached,• विक्षुब्ध, आहत, all attachments, without desires, . पीड़ित, दुःखित, filled with, pained, • सकल ग्रन्थ त्याग,• परिग्रह त्याग, आकांक्षाओं निराश, • थका हुआ, • श्रम हीन, टूटा हुआ, से निवृत्ति। • विक्षिप्त, • दु:खों से घिरा हुआ। आकिञ्चन्य, आकिचण्ण, वि० निराकुलता, परिग्रह desparing, auresteried, labourless, त्याग युक्त। वस्तु के प्रति इच्छा रहित, unfilled toiled, confused, rounded with with, given up without any pains. collection, undesired of any thing. आकुल-क्षणः, आउलखणो, पुं० आसक्ति के पल, आकिश्चण्य-धर्मः, आकिंचण्णधम्मो, पुं० निःसंग भाव cause of attachment, • दुःख के कारण, युक्त धर्म जिसमें वस्तु के प्रति किंचित भी • व्याकुलता के भाव, cause of pain, आसक्ति नहीं होती, being not nature of agitated. attachment of any thing, • शरीर एवं आकुलत्व, आउलत्त/आउलत्तण,वि० व्याकुलता, दुःख उपकरण आदि के प्रति निर्ममत्व, भाव युक्त, निराशा जनित, • तृष्णा ग्रसित, unattachment of body and any agitated, painness, perplexed. thing etc, • सयल-वत्थु - लोय- ववहार आकलित, आउलिअ, वि० व्याप्त, पूर्ण, विक्षुब्ध होने -विरओ, without any thing, • णत्थि वाला, having, fulfil, confused. किचण म आकचण अपरिग्गहा गथपारचागा आकृणित, आऊणिअ, वि० संकुचित एकत्रित, सिमय त्ति तस्स भावो वा कम्मो वा आकिंचणं। हुआ, contracted, collected. For Private and Personal Use Only Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 256 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश आकृतम, आऊअं, नपुं० अभिप्राय, आशय, सारांश, प्रयोजन, कामना, भावना इच्छा, intention, purpose, gesture, motive, desire, wise, thought, • विचार। आकृतिः, आउडि, स्त्री० बिम्ब, मूर्ति, प्रतिमा, रूप, idol, form,body,personality, तदाकार रूप, चेहरा, चेष्टा, • जाति, • लक्षण, चिह्न, idol, form, body, personality, face, action, caste, gesture, sign, • पहचान। आकृष्, आकिस, सक० खींचना, तोड़ना, नाश करना, to draw, to crush, • बनाना, • अपहरण करना, to injure, to make, to take to carry. आकृष्ट, आउट्ठ, वि० खींचा हुआ, taked,drawed, • अपनी ओर आकर्षित किया हुआ, • तत्पर हुआ attracted. आकृष्टिः, आकिट्ठि, स्त्री० आकर्षण, तत्परता, • संलग्न, आसक्ति,लगाव, झुकाव,attraction, devoted to same, intent upon, attachment. आकृष्टिकर, आउट्टियर, वि० तत्परता रखने वाला,. संलग्न रहने वाला, having, devoted to same intent upon. आकृष्टिकृत्, आउट्टिकअ, वि० संलग्नता युक्त, . उद्यमशील, आकर्षित करने वाला, • लुभाने वाला, अपनी ओर खींचने वाला, intentful, labourful, having to attracted. आकेकर, आएयर, वि० अर्धनिमीलित, अर्धजागृत, one with quinting eyes, • निन्द्रा से पूर्ण जागा हुआ न हो, half waked, not waked with sleeping. आक्रन्दः, आकंदो, पुं० रोना, चिल्लाना, चीखना, crying out wail, • बुलाना, पुकारना, lamentation, रट लगाना, आर्त शब्द करना, crying in painful. आक्रन्दनम्, आकदंणं, नपुं० रुदन, रोना, परिताप करना, • संतप्त होना, उच्च विलाप करना, crying out, wail, being pain, carying out with loudly sound, crying of tearful,• अश्रुपात पूर्वक रोना। आनन्दित, आकदिअ, वि० रुदित, विलाप युक्त, lametation. Roaring, crying, weeping bifferly invoked. आक्रम्, आना, togo, पद, चला, to approach. आक्रमः, अक्कमो, पुं० उपागम आना, आक्रमण, coming, attack. आक्रमणम्, अक्कमणं, नपुं० आक्रमण, प्रहार, घात, टूट पड़ना, • घात लगाना, पास आना,attack, kill, injure, approach, attack. coming near, seizing covering occupying. आक्रान्त, आकंत/अक्कंत, वि० पीड़ित, दुःखित, • घिरा हुआ, pained, covered, being under control, taked, • परा भूत, वशीभूत, • व्याप्त, गृहीत, पकड़ा हुआ, जिस पर आक्रमण किया गया है, catched, one who is attacked, possessed. आक्रान्त-जनः, अक्कंत-जणो, पुं० गृहीतजन, वशीभूत हुए लोग, taked person, being under controled persons. आक्रान्ततेज, अक्कंततेउ, वि० फैले हुए तेज वाला, तेज की व्यापकता, omnipresentof heat or power, • दीप्ति से युक्त नहीं होने वाला, being no with power. आक्रान्त-लक्ष्मीक, अक्कंतलच्छीअ, वि० अत्यंत yparisit, great lucky. आक्रान्तिः, अक्कंति, स्त्री० पराभूत, घिरा हुआ, तिरस्कृत, बहिष्कृत, • पराजित, vanquished humiliated, covered, disrespected, putting asided. आक्राम्, अक्काम, अक० मारना, प्रहार करना, to kill, • आक्रमण करना, to injure, to attack. आक्रामक, अक्कामग, वि० आक्रमण करने वाला, having to attacked, • घात करने वाला, विध्वंसक, • विनाशक, • विदारक, killer, injurer. आक्रीड़ः, अक्कीलो, पुं० क्रीड़ा स्थल, खेल का क्षेत्र, • मैदान, आमोद, प्रमोद, play place, . उद्यान,playground, • आराम,• उपवन। For Private and Personal Use Only Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 257 Jia आक्रीड़कः, अक्कीलगो, पुं० क्रीड़ा स्थल, उद्यान, • आराम, • विश्राम स्थान, playing place, guest house, विश्रान्तिगृह, • विलाश स्थल, pleasure garden. आक्रीडगृहम्, अक्कीलगह, नपुं० क्रीड़ागृह, व्यायाम शाला, • विश्रांति स्थल, play home, exercise home. आक्रीड़चन्द्रः, अक्कीलचंदो, पुं० चन्द्रकला, चन्द्र की लीला, digit of the moon. आक्रीड़नम्, अक्कीलणं, नपुं० उद्यान,खेल का मैदान, ___ garden, play ground. आक्रीड-भावः, अक्कीलभावो, पुं० विलाश भाव, • आमोद-प्रमोद भाव,dalliance nature, delightful nature. आक्रीड-भोगः, अक्कीलभोगो, पुं० रुचिकर भोग, .लीला जन्य भोग, coat with sweetful a object of delight. आक्रीड-शिक्षा, अक्कीलसिक्खा, स्त्री० उद्यान शिक्षा, • बाग-बगीचे के पुष्प फल, वृक्ष आदि के Toyota FTTT, teach of garden. आक्रीड-सूत्रम्, अक्कीलसुत्तं, नपुं० आमोद-प्रमोद के गुण, wise of joy ful. आकुश, आकोस/अक्कोसो, पुं० उच्च विलाप, • कोसना, • शाप देना, गाली देना, अवज्ञा करना, • अपमान करना। अधिक कोप, उच्च रूदन, reviling, scolding, abuse, curse, contempt, disregard, very anger, loudly crying आक्रोशनम्, अक्कोसणं, नपुं० रुदन, विलाप, शाप, • अवज्ञा, crying, wail, reviling, abuse. आक्रोश परीषह जयः, अक्कोसपरीसह-जओ, पुं० क्रोधादि बढ़ाने वाले कारणों पर, being no seen in anger cause, ध्यान न देना, विलाप के कारणों पर दृष्टि न करना, . आक्रोशनमाक्रोशोऽसत्य - भाषात्मकः स एव परीषहः आक्रोशपरीषहः। (जै० ल0 170),. आक्रोश सहिष्णु, patiented of anger, enduring of reviling. अक्लान्त, अक्लंत, वि० सना हुआ, लिपटा हुआ, weted, sprinkled, • पोता हुआ, covered. अक्लेदः, अक्कलेओ, पुं० गीलापन, आर्द्र, • सिंचित, • पानी युक्त, sprinkling, wetting. आक्ष-द्यूतः, अक्ख-जूओ, पुं० चूत, जुआ, पासों से खेला जाना वाला द्यूत, gambling, gamble playing with dice. आक्ष-युतिक, अक्ख-जूइग, वि० जुए से प्राप्त हुआ, • जुए से प्रभावित, geted with gambling, • द्यूत क्रीड़ा से घिरा हुआ, surrounded with gambling. आक्ष-पणम्, अक्ख-पणं, नपुं० उपवास, अनशन, • निराहार रहना, fast, being without eating, • उपवास से अपने को शुद्ध करना, puring with without eating. आक्ष-पाटिकः, अक्ख-पाडिगो, पुं० धुतगृह प्रबन्धक, • द्यूत का विशेषज्ञ, • द्यूत का निर्णायक, officer incharge of gambling, • चूत की आपसी विवाद का व्यवस्थापक। आक्षपादः, अक्ख-पाओ, पुं० तर्क वेत्ता, न्यायप्रिय, • न्यायधीश, thought, of rule's loved of just way, judge. आक्ष-पादिक, अक्ख-पाइगं, वि० तार्किक,logical, न्याय करने वाला, doing of judgement. आक्षारः, अक्खारो, पुं० आक्षेप, दोषारोपण, accuse, • अगम्यागमन का दोषी। calumnious accusation. आक्षारणम्, अक्खारण, नपुं० आक्षेप, दोषारोपण,. कलंक, • आरोप, calumnious, amposing, burdening with. आक्षारित, अक्खारिअ, वि० कलंकित, दोषित, • आरोपित, blamed, charged. आक्षिक, अक्खिग, वि० जुए से सम्बन्ध रखने वाला, one who plays at dice. wonby gambling. जुआरी, पासों से खेलने वाला, connection with gambling, gambler. आक्षिकः, अक्खिगो, पुं० जुए में जीत, जूए में उधार, effected in gambling. For Private and Personal Use Only Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 258 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश आक्षिप्त, अक्खित्त, वि० फेंका हुआ, गिराया हुआ, thrown, • निंदित, • अपमानित, fallen, reviled, unrespected, • अनादरित। अपवादित। आक्षिप्तिका, अक्खितिगा, स्त्री० गायन विशेष, • रंगशाला में प्रस्तुत,. नाटय-गायन, singing, singing in theatre. आक्षीव, अक्खीव, वि० उन्मत, मस्त, मद युक्त, • शराबी, उन्मादी, madful, made mad, ___drinker. आक्षीवः, अक्खीओ, पुं० सहजिन का वृक्ष,akind ___of tree Sahajina. आक्षेपः, अक्खेवो/अक्खेउ, पुं० आरोप, दोष, कलंक, Blame व्यंग, ताना, • निंदा, fault, reviling, abuse, contempt, objection, • अवज्ञा, भर्त्सना, using, fulling, go away, • प्रयुक्त करना, भरना, लगाना, पीछे हटना। with drawing, throwing of tossing, pulling off, snatching away. आक्षेपक, अक्खेवग, वि० निंदक, दोषारोपक, • कलंक लगाने वाला, reviler, objecter, accusing other. आक्षेपकः अक्खेवगो, पुं० निंदक व्यक्ति, आरोपक, • दोषक, accusing person, objecter. आक्षेपणम्, अक्खेवणं, नपुं० फेंकना, हटना, • अलग करना, throwing. आक्षेपणी/आक्षेपिणी, अक्खेवणी/अक्खेविणी, स्त्री० । आचार, व्यवहार सम्बन्धी कथा, दृष्टान्त युक्त। वस्तु तत्व के निर्णय को प्रस्तुत करने वाली कथा। स्वमत संग्रहणी कथा, a story of actful. आक्षेपिणीकथा, अक्खेविणीकहा, स्त्री० विविध आचार-विचार एवं व्यवहार से सम्बन्ध रखने arsit all, a story contended, with any character. आक्षोटः, अक्खोडो, पुं० अखरोट की लकड़ी, walnut tree and fruit. आक्षोदनम्, अक्खोअणं, नपुं० आखेट, शिकार, मृगया, hunting. आखः, आहो, पुं० फावड़ा, खुर्पा, spade. आखंडलं, आखंडलो, पुं० इन्द्र, देवराज, आखण्यति भेदयति पर्वतान्। Indra,aking of Deva. आखनिक, आहणिग, वि० खनिक, खोदने वाला, spade, digger. आखनिकः, आहणिगो, पुं० चोर, • चूहा, • सुअर, आ कुदाली, thief, rat, pig, spade. आखरः, आहरो, पुं० फावड़ा, कुदाली, spade. आखातः, आहाओ, पुं० झील, जलाशय, तालाब, pond, water place. आखानः, आहाणो, पुं० कुंदाली, फावड़ा, spade. आखुः ,आहु, पुं० चूहा, मूसक, छडूंदर, rat, mouse a kind of rat, thief, pig, spade, . चोर, सुअर, • फावड़ा। आखुगः, आहुगो, पुं० गणेश, गणपति, गजानन । मूसक की सवारी करने वाले गणेश, Ganesa, riding mouse, Ganesa. आखुभुज, आहुभुअ, पुं० विडाल, cat. आखेटः, आहेडो, पुं० शिकार, मृगया, अनुगमन, hunting, • आखिट्यन्ते त्रास्यन्ते प्राणिनोऽत्र । आखेटक, आहेडग, वि० शिकारी, शृगाल, मृगयाचारी, ___hunts man, hunting dog, hunter. आखेटकः, आखेडगो, पुं० शिकारी व्यक्ति, ___huntsman. आखेटिक, आहेडिग, वि० शिकारी, हिंसक श्वान युक्त, huntsman, hunting dog ful. आखोटः, आहोडो, पुं० अखरोट का वृक्ष, आख, खनित्रमिव जटानि पर्णानि अस्य, walnut tree and fruit. आख्य, अक्ख, वि० कथित, विवेचित, अक्खा, asked. आख्या, आहा, स्त्री० नाम, अभिधान, कथन, name, thought. आख्यात, अक्खाअ, वि० कथित, भाषित, asked. आख्यानम्, अक्खाणं, नपुं० कथन, कथा, • वर्णन, वह कथन जो स्वयं रचनाकार या कथाकार कहता है। पात्रों से नहीं कहलाता है, thinker, reporting. आख्यानकम्, अक्खाणगं, नपुं० कथन, निरूपण, For Private and Personal Use Only Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 259 प्रतिपादन, said, made known, stroy, tale, a short narrator. आख्यायक, अक्खायग, वि० प्रतिपादक, विवेचक, व्याख्याकार, वृतिकार, said, made known, a commentator, speaker, preacher. आख्यायकः, अक्खायगो, पुं० दूत, संदेशवाहक, messenger, envoy. अख्यायिका, अक्खाइगा, स्त्री० कथा, कहानी, story. • गद्यांश रोचक प्रस्तुति, tale, short narrative,autobiography, • रचनाकार कथाकार द्वारा प्रस्तुत की गई पात्रानुसार विवरण। आख्यायिन, अक्खायि, वि० प्ररुपित, कथित, प्रतिपादित, said,• संदेशित, thoughted, asked, announced. आख्येय, अक्खेअ, वि० वर्णन करने योग्य कथन करने योग्य, • विवेच्य, capable of announce, to be told, to be related. आगस्, आग, नपुं० पाप, अपराध दोष, sin, fault, • घृणा, • अशुभ भाव, fault. offence. आगत, आगअ, वि० समागत, आया हुआ, प्राप्त, सम्प्राप्त, come,• उपलब्ध, geted. आगतवान्, आगअवंत, वि० आया हुआ, प्राप्त हुआ, • समागत, come, geted. आगंतुक, आगंतुग, वि० आगमनशील, आने वाले के लिए, जो आए,comingful, for coming. आगतिः, आगइ, स्त्री० उद्गम, उत्पत्ति, आना, आगमन, arrival, • अवतरण, return, coming, returning in rebirth, • आगमणं आगइति, • एग-पज्जयाओ णिउती अण्ण-पज्जाए उप्पती आगमणं च आगई। आगतोकृत्, आगओकिअ, वि० अभ्यागत उपकार, • अतिथि सत्कार, respected of guest, respected of new comer. आगम्, आगम, सक० आना, पहुंचना, जाना, प्राप्त करना, coming near, scripture, arrivaling. आगमः, आगमो, पुं० समागम, आना, प्राप्त होना, उत्पत्ति,coming, getting born,• आमद, आने वाला समय,• होनहार, उद्यमी, having coming time, workness, • नीति, • ज्ञान, • निर्दोष शिक्षण, act, knowledge pure teach, • परम्परा से आगम विषय बोध, a knowledge with series of Aagam subject, • श्रुत, सिद्धान्त, sruta, sidhanta, sastra, • शास्त्र, प्रवचन, प्ररूपणा, good thought, • निबन्धन, . परमार्थ वचन, sacred think, thought of god, • वीतराग वचन, सर्वज्ञवाणी, A Aagam of god thought, . 37149997 आगमः। • अत्तो त्ति सव्वण्हू सो पुव्वारवर दोस-वयणाउ विरहिओ। • अत्तुत्ति णाण-विण्णाण - वयणं च आगमो। increasing of knowledge,• आगम्मते परिछिज्जते अतप्पणीअ वण्ण-पद-रासी त्ति पुव्वावर - विरोह - रहिओ तस्स वयणं आगमो। • आङ् अभिविधि - मर्यादार्थत्वात् अभिविधिना मर्याद या वा गमः परिच्छेद आगमः। (जै० ल0 171),• आ अभिविधिना सकल - श्रुत - विषय - व्याप्ति - रूपेण मर्यादया वा यथावस्थित - प्ररूपणया, गम्यन्ते परिच्छिद्यन्ते अर्था येन स आगम:| sacred books, • दार्शनिक दृष्टि से आगम का अर्थ है निर्णीत प्रतिपादन hawful | आगम प्रमाण। • व्याकरण में किसी शब्द साधन में वह वर्ण जो बाहर से लाया जाता है। आगम-ज्ञानम्, आगम-णाणं, नपुं० आप्त वचन का ज्ञान।सम्यक् वचनों का बोध,aknowledge of god, works relating to the god, thought, thought. आगम-द्रव्यम्, आगम-दव्वं, नपुं० विवक्षित ज्ञान होने पर भी उसक वर्तमान में प्रयोग न होना, being no knowledge in suitable known, • आत्मा है, वह जीवादि प्राभूत तत्व से जानती है, परन्तु चिन्तन पर प्रतिपादन एवं लक्षण आदि न घटित हो। या लक्षण की अनुपयुक्तता हो,knowing with Jeva etc., things. For Private and Personal Use Only Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 260 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश आगमनम्, आगमणं, नपुं० उपस्थिति, आना, प्राप्ति, - present, • प्रस्थान, अधिग्रहण, coming, scripture, arrival. आगम-संदेशः, आगम-संदेसो, पुं० आगमन की सूचना, • आगत का कथन, announcing of coming. आगमाश्रयः, आगमस्सओ, पुं० आगम का आधार, आप्त वचन का आगम, support of Aagam's, stay of Aapta thought. आगमसिद्धिः, आगमसिद्धि, स्त्री० आगम की सिद्धि, आगम से प्रमाणित होना, salvation of Aagam, approving with god thought. आगमिन्, आगमि, वि० आने वाला, coming, निकटस्थ्स पहुंचने वाला, coming near. आगमापायिन्, आगमापाइ,वि० अनित्य, without permanent, • विनाशधर्मी। आगस्ती, आगत्थी, स्त्री० दक्षिण दिशा, the direction. आगाध, आगाह, वि० अधिक गहरा, very deep. आगान्तु, आगंतु, पुं० अतिथि, मेहमान, समागम जन, visitor, guest person. आगामिक, आगामिग, वि० आगामी, भविष्यत् कालीन। भावी, relating to future. आगारम्, आगारं, नपुं० घर, भवन, स्थान, आवास, house, resident, home, place. आगारवर्तिन, आगारवत्ति, वि० घर में रहने वाला, गृहस्थ, staying in house, a house holder. आगारवर्तिन्, आगारवत्ति, पुं० श्रावक,श्रमणोपासक, a dutyful, householder, respecter of sages. आगालः, आगालो, पुं० द्वितीय स्थिति के द्रव्य का अपकर्षण के पश्चात् प्रथम स्थिति में निक्षेपण। रखना, निक्षेपण करना, throwing down, putting down. आगुर, आगु, स्त्री० स्वीकृति, सहमति, • प्रतिज्ञा, ___accepting, promise, assenting. आगुरव, आगुरव, वि० अत्यंत भारी, • बहुत भार । युक्त, heavy, massful. आगोहर, आगोहर, वि० पाप नाशक, अशुभ परिणति का विध्वंसक, killer of Sin, killer of hon'ble turn. आग्निक, अग्गिग, वि० यज्ञकर्ता, अग्नि से सम्बन्ध रखने वाला, performing a sacrifice relating to fire. आग्नीधम्, अग्गिद्धं, नपुं० होम गृह, यज्ञशाला, ___sacrifice home, sacrifice place. आग्नेय, अग्गेअ, वि० अग्नि संबंधी, प्रचंड, तीव्र, ___hard, relating of fire. आग्नेयम्, अग्गेअं, नपुं० कार्तिकेय, कृतिका नक्षत्र, a star of kartika,• स्वर्ण, • रक्त, रुधिर, god, blood, • ज्वालामुखी पर्वत, a mountain of fire, • ब्राह्मण, विप्र, . अग्निकोण, • घृत। Brahma, vipra, fire corner, • अग्नि नक्षत्र, the fire arms. आग्नेया, अग्गेआ, स्त्री० अग्नि की पत्नी, स्वाहा, a wife of fire, • आहूति के समय बोला ने वाला शब्द स्वाहा, spouse of Agni, Swaha, a talking voice of spouse time, swaha. आग्रहः, अग्गहो, पुं० अनुरोध, निवेदन, अनुग्रह, ग्रहण, • सहाय्य, तत्परता, अभिनिवेश, कृपा, • प्रयत्न, दृढ़ता, submission, representation, favour, seizing, adhereneti, pity, insistence on. आग्रहकर, अग्गहयर, वि० निवेदन करता, प्रयत्न करने वाला, submissioning, endeavouring, industrious. आग्रहजनः, अग्गहजणो, पुं० निवेदन जन, अनुग्रह जन, favour person. आग्रहायणः, अग्गहायणो, पुं० मार्ग शीर्ष का महीना, अगहन का महीना, a month of Agrahayana. आग्रायणम्, अग्गायणं, नपुं० नूतन धान्य, नया अनाज, new grain. आघट आघट्टनम्, आघट्टणं, नपुं० घिसना, छीलना, . मसलना, rubbing, striking. आघट्टना, आघट्टणां, स्त्री० घिसना, striking, • घर्षण,. कांपना, • हिलना, rubbing. For Private and Personal Use Only Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश आघर्ष:, आघस्सो, पुं० मर्दन, मालिश, घिसना, rubbing striking मसलना, friction, • उपटन। · आघर्षणम्, आघस्सणं, नपुं० उपटन, मसलना, घिसना, smearing, • समार्जन, प्रमार्जन, washing, cleaning. घाटः, आघाडो, पुं० सीमा, एक वृक्ष विशेष, परिधि, परिकर, limit, a tree. आघात, आघाओ, पुं० प्रहार, घात, चोट करना, मारना, strking, blow, wound, धक्का, ठोकर, • कसाई खाना, दुःख होना, wound home, being pain. आघारः, आघारो / आहारो, पुं० घृत, घी, आग में घी से हवन करना, sprinkling ghee on the articles, सिंचन, sprinkling, आद्रीकरण, sprinklingआघूर्णनम्, आघुण्णणं, नपुं० घुमाना, फेरना, हिलाना, • एकमेक करना, मिलाना, turning, crushing, turning throwing, परिवर्तन करना, उछालना, चलाना, लौटना, grounding. • आघोषः, आघोसो, पुं० बुलाना, पुकारना, आहूत, आह्वानन, asking. आघोषणम्, आघोसणं, नपुं० ढिंढोरा, बुलाना, • उद्घोषणा proclaiming, asking announcing, • सूचित करना, • संदेश देना। · • आघ्राणम्, अग्घाणं, नपुं० सूंघना, तृप्ति, संतोष, सुगंध लेना, smelling, satisfied, adour. आङ्गणम्, अंगणं, नपुं० आंगन, चौक, खुला स्थान, open place. आजी, अग्घी, स्त्री० चरण, feet. आङ्गारम्, अंगार, नपुं० चिनगारी, अग्निसमूह, fire heap, heated of fire part, • आग का जलता हुआ टुकड़ा, अंगारो का समूह, heated of fire part. आङ्गिक, अंगिअ वि० शारीरिक, शरीर से संबंधित, bodily action, • कायिक, expressed with bodily. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 261 आङ्गिरसः, अंगिरसो, पुं० बृहस्पति, Briahaspati. आङ्गुलिक, अंगुलिग, वि० अंगुलि सदृश, kind of finger. आङ्गोपाङ्गः, अंगोवगो, पुं० अंग- उपांग, अंग आगम सूत्र, आचारांग, सूत्रकृतांग आदि, उपांग आगम सूत्र, A name of Anga upanga's, Anga's Aacharang-sutra etc. आचक्षुस्, पु० पंडित, ज्ञानी, प्राज्ञ, विद्वान्, learner thinker. आचमः, आचमो, पुं० कुल्ला करना, हथेली में जल लेकर पान करना, जल पीना, sipping water. आचमनम्, आचमणं, नपुं० जल पीना, मुख शुद्धि के लिए जल लेना, किसी धर्म कार्य के पहले दाहिने हाथ में थोड़ा सा जल लेकर मंत्र पूर्वक पीना, sipping water for pure of mouth, sipping water, • लौकिक व्यवहार में मुख में कुछ खाने के बाद मुख को शुद्ध पानी से ही किया जाता है। इसलिए मुख शुद्धि के लिए जल पीना, to drink water for cleaning of mouth. आचमनकः, आचमणगो, पुं० पीकदान, थूकदान, given up of spitting. आचयः, आचओ, पुं० बीनना, एकत्रित करना, इकट्ठा करना, collection, plenty. आचर, आचर, अक० आचरण करना, पालना, अभ्यास करना, to perform, to repeat, to turn. आचरणम्, आचरणं, नपुं० चरित्र, चाल चलन, good For Private and Personal Use Only conduct • अभ्यास, अनुष्ठान, good behaviour, repedition • आवश्यक कर्तव्य, मर्यादा, सीमा, useful work, litim • माया, प्राणिधि, उपधि, निकृति, आचरण, वञ्चना, दम्भ, क्रूर, अतिसंधान, छल कपट के व्यवहार से दूसरों को हानि पहुंचाना भी आचरण है। आचारित, आचरिअ, वि० आचरण करने योग्य, पालन करने योग्य, to be performed, • आचरण में लाई गई • अभ्यास गत, अनुष्ठान युक्त, taked in performance, repetitionful, performanceful. Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 262 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश आचामः, आयामो, पुं० मुख स्वच्छ करना, कुल्ला, आचरण की प्रभा, light of knowledge cleaning of mouth, • मुख शुद्धि, character. mouth water, mouth clean. आचार-दोषः, आयार-दोसो, पुं० नियम दोष, आचारण आचारः, आयारो, पुं० चरित्र, शील, शुद्धि, good में अतिचार, act fault,• नियम बाधा, fault conduct, food behaviour, • व्यवहार, in conduct. प्रथा, परम्परा, • चर्या, • नियम, . आचारे, आचार-धर्मः, आयारधम्मो, पुं० चारित्र धर्म, a act व्यवहारे च चुल्लावक्ष: समिष्यते इति of character. विश्वलोचनः। • आचारो ज्ञानादिर्यत्र कथ्यते आचार-धर्मिन, आयार-धम्मि, वि० चरित्र पालक, related to ceremonial rites. स आचारः। (जैन० स० 179), • आयारो, आचार-नीतिः, आयारणीइ, स्त्री० आचरण के नियम, आयारंगो, आचारांग प्रथम सूत्र ग्रन्थ, जिसे प्रथम चारित्र पद्धति, act of good custom, अंग आगम ग्रन्थ भी कहते हैं, इसमें निर्ग्रन्थ ज्ञानाचार, दर्शनाचार, चरित्राचार और तपाचार श्रमण के समस्त आचरण करने योग्य क्रियाओं की पद्धति, a act of four kind. पर प्रकाश डाला गया है, a text book of आचार-पथः, आयार-पहो, पुं० आचरण का चरित्र sage act, • नियम विशेष निर्देश करने वाला मार्ग, way of character. आगम, a Aagam related of good आचार-प्रेक्षा, आयारपेहा, स्त्री० आचरण की अनुभूति, conduct. आचारः, आचारो, पुं० मुरब्बा, आचार, संधान, • चरित्र चिंतन, thought of character. eating sandhan. आचार-भावः, आयारभावो, पुं० चरित्र परिणाम, • आचार-कर्मन, आयार-कम्म, नपुं० आचार कर्म, नियम निर्देश, sign of good conduct. आचरण योग्य नियम, to be act character. आचार-भेदः, आयार भेओ, पुं० चारित्र भेद,• आचार आचार-खण्डः, आयार-खंडो, पुं० आचार प्रवृत्ति, संबंधी नियम, a kind of character. नियम-भेद, kind of character. आचार-मार्गः, आयारमग्गो, पुं० आचार मार्ग, . आचार-गत, आयार-गअ,वि० आचार युक्त, आचरण चरित्रचर्या, चरित्र पथ, way of character. सहित, characterful, good आचारयत्न, आयारजण्ण, वि० चरित्रनिष्ट, आचरण conductful. से पूर्ण, characterful. आचारगुणः, आयार-गुणो, पुं० सदाचार गुण, व्यवहार आचार-योगः, आयार-जोगो, पुं० चरित्र का संयोग, गुण, of good conduct, having good • आचरण की वृत्ति, yoked of good character. conductor. आचारगृहम्, आयारगेहं, नपुं० आचार संबंधी नियम, आचार-रीतिः, आयाररीइ, स्त्री० आचार पद्धति, . • आचारण स्थान,act of good character, चरित्र चित्रण, good custom. a place of good conduct. आचार-वर, आयारवर, वि० चरित्र श्रेष्ठ • आचरण आचारचेतना, आयार-चेयणा, स्त्री० आचारण संबंधी में अग्रणी, having good character. जागति, नियम पालन, नियम की सजगता, __आचारवान्, आयारवंत, वि० आचरण युक्त, चरित्र waked of character, act of सहित, of good conduct, आयारं पंचविहं platform. चरदि चरावेदि जो णिरदिचारं। उवदिसदि य आचार-तपः, आयार-तवो, पुं० आचरण योग्य तप, आयारं एसो आयारवं णाम। (भ० आ० 419), तप का नियम, to be perform of heat, • आयार-णि?- सामण्णे आयारवं जगे हवे। act of heat. आचार-दीप्तिः, आयार-दित्ति, स्त्री० ज्ञान, आदि पंचायार-सुसंपुण्णो पुज्जो विणअ-जुतगो।। आचार-विनयः, आयार-विणओ, पुं० समाचारी में For Private and Personal Use Only Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 263 विनय, संयम, तप एवं आवश्यक गुण आदि नियम श्रमण के लिए आचरण करने योग्य हैं, उन्हें विनयपूर्वक स्वीकार करना, to be capable character for saint. आचाराङ्गः, आयारंगो, पुं० प्रथम अंग आगम, अर्धमागधी प्राकृत भाषा में निबद्ध, दो श्रुत स्कन्ध में विभाजित ग्रन्थ। first prakrit text in Adardhmagadhi language, • आयारं पढमंगं तत्थट्ठारस-सहस्स - पयमेत्तं। • जिसमें चलना, बैठना, उठना, स्थित होने आदि के आचार का वर्णन किया जाता है। • कधं चरे कधं चिट्ठे कधमासे कधं सए। कधं भुजेज्ज भासेज्ज कधं पावं ण बज्झदि।। आचारिक, आयारिग, वि० नियम पालक, निर्देश धारक, related to ceremonial rites. आचारिन्, आयारि, वि० शुद्ध आचार वाला, आचारवान्। नियम वाला, having good character. आचार्यः,आयरिओ/आइरिओ, पं० संघाधिपति,श्रमणों का प्रधाननायक, • गणों, सूरी, संघनायक, one saint of mass who teaches rules of conduct, • अनगार धर्म के मंत्रियों के अधिपति, a leader of sangha of saints, • पंचाचार पयायण। five act ful character, • पंचाचार-विदण्हु त्ति, आयार-पूअ - संघधी। भव्व -णि?- हियट्ठी वि, णाणी णिच्चल-अप्पधी।। • आइरियो जगे णिच्चं, पंचाचार-समग्गए। गंभीर-धीर-धीमंतो अणुजोगधरो मुणी।। • आइरिओ त्ति गच्छाहिवई गणाहिवई। आचार्यकुलम्, आइरिअ-उलं/आइरिउलं, नपुं० समस्त मुनिसंघ, उपाध्याय एवं सर्वसाधु, family of saint. आचार्यगणः, आइरिअगणो, पुं० आचार्य का संघ, आचार्य और मुनि समूह, a heap of Aacharya, and muni a heap of professor and teachers. आचार्य-पदम्, आइरिअ-पदं,नपुं० आचार्य का स्थान, a place of Aacharya. आचार्य-भक्ति, आइरिअ-भत्ति, स्त्री० आचार्य के प्रति अनुराग रखना, being love of Aacharya, • आचार्य के प्रति श्रद्धा रखना, respecting of Aacharya,• आचार्य के अनुशासन का पालन करना, carrying of proper observances, • आचार्य के गुणों का स्तवन करना,prayer of Aacharya's guru, • आइरिआ आयार-गुण-जुता ते संघाहिवई तेसुं मणोसुद्धि जुत्त-सद्दहणं । आचार्य-सूत्रम्, आइरिअसुत्तं, नपुं० आचायर्स के विचार, thought of Aacharya. आचार्याराधना, आइरिआराहणा, स्त्री० आचार्य का सम्मान, • आचार्य के प्रति श्रद्धा, respect of Aacharya. आचालित, आचालिअ, वि० उत्सुक, गतिशील, अग्रसर, going full. आचालित-चितम्, आचालिअ-चितं, नपुं० चलायमान चित, • चंचल मन, fickle mind. आचितः, आचिओ, पुं० एक छकड़े का बोझ, 25 मन atst, weight of one cart, weight of twentyfive man. आचित, आचिअ, वि० इकट्ठा किया हुआ, फैला हुआ, • ढका हुआ, collected, accumulated, throwed, covered. आचीर्णः, आचिण्णो, पुं० अभिहत, ग्रहण योग्य, to be take. आचेलक्य, अच्वेलक्क/आचेलक्क, वि० निर्ग्रन्थपना, दिगम्बरत्व, परिग्रहत्याग युक्त, without any thing,clothless, • परिग्रहत्याग युक्त, any all thing, • वत्थाजिण-वक्केण, य अहवा पत्ताइणा असंवरणं। णिब्भूसणं णिग्गंथं अच्वेलक्कं जगदि पुज्ज।। (मू० 1/30),. सयल-गंथ-च्चागो त्ति अच्चेलक्को। • चेलो त्ति वत्थं। सव्वेसिं चेलाणं वत्थाणं अभावो, given up all king things and cloth, •णो विज्जए चेलाणि वत्थाणि जस्सस आचेलो तस्स भावो त्ति आचेलक्को णिग्गंथतो विगअ सव्वपरिग्राहतो। For Private and Personal Use Only Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 264 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश आच्छन्न, अच्छण्ण, वि० ढका हुआ, छिपा हुआ, आवरण युक्त, covered, covered of cloth. आच्छन्न-कर्मन, अच्छण्णकम्म,नपुं० आच्छादितकर्म, • आवरण युक्त कर्म, covered of karman. आच्छण्ण-दोषः, अच्छण्णदोसो, पुं० ढके हुए दोष, • अप्रकट दोष, covered fault. आच्छपाषाणः, अच्छपासाणो, पुं० स्फटिक मणि, glass, • पारदर्शी पत्थर, crystal, alum. आच्छादः, आच्छाओ, पुं० वस्त्र, चेल, कपड़ा, • परिधान, cloth garment. आच्छादअम्, अच्छाअणं, नपुं० वस्त्र, कपड़ा, cloth, • आवरण, ढक्कन, cover, conceal, . छिपाना, • आवृत करना। आच्छरित, अच्छरिअ, वि० मिला हुआ, खुरचा गया, • उखाड़ा गया, mixed, crushed, breaked, • खुजलाया गया, खिल खिलाकर हंसना। आच्छुरिअ-केशः, अच्छुरिअ-केसो, पुं० लुंचित केश, ____hair of root out. आच्छेदः, अच्छेओ, पुं० काटना, छेदना, cutting, ____breaking. आच्छेद्य, अच्छेज्ज, वि० भयभीत करके दान देना। परकीय वस्तु का राजादि आज्ञा है ऐसा कहकर छीनना, taking of things,• पहु-अच्छेज्जं सामि- अच्छेज्जं तेण - अच्छेज्जं। . प्रभु-आच्छेद्य, स्वामी आच्छेद्य। • प्रभु आच्छेद्य । आच्छोदनम्, अच्छोयणं, नपुं० शिकार करना, मृगया खेलना, hunting. आजम्, आज, नपुं० घृत, घी, ghee. आजकम्, आजगं, नपुं० बकरियों का झुण्ड, बकरियों का गल्ला , heap of goats. आजगवम, आजगवं, नपुं० शिव धनुष, rainbow of Siva. आजननम्, आजणणं, नपुं० प्रसिद्धकुल, ख्यातवंश। ___fame of family. आजन्मन्, आजम्म, वि० उत्पत्ति से लेकर अब तक, born with now. आजानु, आजाणु, स्त्री० घुटना, ढखना, knee. आजाणबाहु, आजाणुबाहु, नपुं० घुटने तक भुजाएँ। having arms to knee length. आजिः , आजि/आइ,स्त्री० युद्धक्षेत्र। रणक्षेत्र, समतल भू-भाग, fish place, दौड़, race, • गाली, • झिड़क गमन, ground. आजिरम, आजिरं, नपुं० आंगन। खुला स्थान, गृह का खुला स्थल, open place, open ground. आजियुद्धः, आजिरजुद्धो, पुं० रणभूमि, युद्धक्षेत्र, earth of battle, fight place. आजीवः, आजीवो, पुं० वृत्ति, आजीविका, रोजगार, livelihood, • व्यापार, व्यवसाय, business, • आजीव के पांच प्रकार हैं - जाति, कुल, गण, कर्म और शिल्प, जाइ-कुल-गणो कम्मो सिप्पो आजीव - धम्मणो। आजीवनम, आजीवणं, नपुं० व्यापार, व्यवसाय, आजीविका, trade, business, occupation, determination, उद्योग। आजीवन-कर्मन्, आजीवणकम्मं, नपुं० व्यापार कर्म, • उद्यम, उद्योग, a work of business, occupation karma. आजीवण-दायिनी, आजीवण दाइणी, वि० आजीनिका देने वाला, • उद्यम की ओर लगाने वाली, giving to occupation. आजीव-दोषः, आजीव-दोसो, पुं० अपनी जाति, कुल आदि का परिचय देकर आहार ग्रहण करना, a fault of taking in eat. आजीविका, आजीविगा, स्त्री० व्यापार, व्यवसाय, उद्योग आय, वृत्ति, occupation, determination, income, business. आजुर, आजु, स्त्री० बिना मजदूरी पर काम करना,. बिना प्रयोजन कार्य करना, dong of work without income, doing work without cause. आजू, आजू, स्त्री० व्यर्थ, बेकार, निरर्थक, निष्प्रयोजन, परिश्रम रहित, useless, without For Private and Personal Use Only Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 265 enjoyment, unprofitable, workless, meaningless. आज्यम्, अज्जं, नपुं० घृत, घी, ghee. आज्ञप्त, आणत, वि० आज्ञा दिया गया,obedient. आज्ञप्ति, आणति, वि० आज्ञा, निर्देश, obedient, • अनुज्ञा, • अनुमति। command, assent. आज्ञा, आणा, स्त्री० अनुमति, आदेश, निर्देश, अनुज्ञा, obedient, assent. आज्ञा, आणा, स्त्री० आगम, सिद्धान्त, जिनवचन, आणा णाम आगमा सिद्धंतो जिणवयणमिदि एगट्ठो। (जैन० 184), Aagam increased knowledge think of Jina's, आप्तवचनं च आज्ञा, god thought, . सव्वण्हुत्ति उवएसो आणा। आज्ञाकर, आणायर, वि० आज्ञा पालक, आज्ञा मानने वाला, अनुचर, obedient, servant. आज्ञाकारिन्, आणायारि, वि० सेवक, पालक, अनुशासक, servant, one following the orders. आज्ञात, आणाअ, वि० अनुभूत, अनुभव युक्त, known. आज्ञानुयायिन्, आणाणुजाइ, वि० आज्ञा पालक, सेवक, अनुचर, obedient, servant, follower. आज्ञानुसारिणी, आणाणुसारिणी, स्त्री० अनुचरी, सेविका, follower woman, • दासी, servant woman. आज्ञापक, आणावग, वि० आज्ञा देनेवाला, निर्देशक, giving of order, supperviser. आज्ञापत्रम्, आणापत्तं, नपुं० आज्ञापत्र, निर्देश पत्र, आदेश पत्र, order letter, • अनुमति पत्र, agreement letter. आज्ञापनी, आणावणी/आणवणी, स्त्री० अनुशासन संबंधी दृष्टि, • असंयम से विरत होने की दृष्टि, related, see of instruction, seen of controlling. आज्ञारुचिः,आणारुइ,स्त्री० संवज्ञवचन के प्रति श्रद्धा, __respected of sarvagan thought, • आदेश की अनुपालना, • आणाए सद्दहमाणो जणो होइ आणरुइ ति। respected of god think, • आण ति सव्वण्हुवयणं अतवाणिं तं पडि सद्दहणं। आज्ञाविचयः, आणाविचओ, पुं० आगम के निर्देश पूर्वक विचारना, • आप्तवचन या प्रवचन का अर्थ निर्णय होना, thinking of Aagam rule,• आप्तवचन को प्रमाण मानकर उसका चिंतन करना, सर्वज्ञ वचन का निरंतर चिंतन करना, everything think of god thought, thinking of Aapta thought, धम्मज्झाणं च अस्थि च उव्विहो - आणा विचओ अवाय - विचओ विवाग - विचओ संठाणविचओ त्ति। • धम्मज्झाणस्स पढम-भेओ त्ति आणाविचओ। • विचओ त्ति चिंतणं अणुचिंतणं पेक्खणं अणुसीलणं पुण पुण वियारणं च। आणाए सह विचओ आणा विचओ। • आणा सद्दस्स विविह - अत्थो, तेसु एगो अत्थो त्ति आणा - सव्वण्हु वयणं अतवयणं तेसिं वयणाणं अणुसीलणं आणाविचओ त्ति। • जस्सिं समए बुद्धि - विसिट्ठवायामो णिण्णेउं ण जाउ तस्सिं एमए अतवयणं पमाणिभूअं किच्चा पुण पुण अणुचिंतणं। आज्ञाव्यवहारः, आणाववहारो, पुं० आज्ञा पूर्वक चलना, going with orderful. आज्ञाव्यापादिकी, आणावावाइगी, स्त्री० सर्वज्ञ आज्ञा अर्थात् वचन के प्रतिकूल कथन। un disposed of god thought, thinking, • आप्त वचन पर श्रद्धा। सम्मत्ते सम्म - सढाए, दंसणे णाण-चारिए। आणा विसेस - सव्वण्हू जाणेज्ज वि पमाणगं, respected of god thought, • आज्ञारुचि। liking order. आञ्चनम्, अंचणं, नपुं० श्रृंग, सींग, a kind of hunt, • शस्त्र विशेष। आच्छ, अच्छ, सक० लम्बा करना, बढ़ाना, विस्तार करना, फैलाना, to long, to extent. आच्छनम्, अच्छणं, नपुं० बैठना, स्थित होना, standing. For Private and Personal Use Only Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 266 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश आञ्जनम्, अंजणं, नपुं० अंजना कज्जल,ointment, collyrium. आञ्जनः, अंजणो, पुं० अंजना का पुत्र मारुति, हनुमान, • पवनपुत्र, Maruti son of Anjana, Hanuman, son of wind. आञ्जनी, अंजणी, स्त्री० सुरमा, ointment. आञ्जनेयः, अंजणेओ, पुं० हनुमंत, पवनपुत्र, मारुति, son of Anjana, pavanputra, Maruti, a son of pavana. आटविकः, आडविगो, पुं० वनवासी, आदिवासी, जंगल वासी, अख्या चरति भवो वा, relating to forest. आटि:, आट्टि,स्त्री० पक्षी विशेष,a kind of bird. आटीकनम्, आडीयणं, नपुं० वत्स, चाल, बछड़े की गति, बछड़े की उछल कूद, gond of calf. आटीकर, आडीयर, वि० उछल-कूद करने वाला, being turn and round. आटीकरः, आडीअरो, पुं० सांड, बैल, वृषभ, बलिवर्द, Taurus, bull. आटोपः, आडोवो, पुं० अहंकार, अभिमान, घमंड,. गर्व, pride,arrogance, suray. आडम्बरः, आडंबरो, पुं० आरंभ, संग्रह, परिग्रह, effort, collection,• सम्पत्ति, गंभीर शब्द, गर्जना, चिंघाड़, ऊपरी बनावट, upper making, • प्रदर्शन, आच्छादन, • तम्बु, महाकाय, ढक्का या ढोल, showing, covering tant, • युद्ध में बनाए जाने वाला उच्च स्वर वाला बड़ा ढोल, battle-drum, • क्रोध, • आनंद, happiness, anger. आढकः, आढगो, पुं० चार सेर का बराबर तोल, . चार किलो का तोल, चतुःप्रस्थमाढकम्, a measure of four kilo. आढका, आढगा, स्त्री० तुबर दाल, • अरहर की दाल, a soup of resembling Arhara. आळ्य, अड्ड, वि० धनाढ्य, धनी, wealthy, . सम्पन्न, • वैभव युक्त, lends money, wealthful. आढयतव, आढतव, वि० सम्पन्नता, धनिकता, richness the state of being experienced, • वैभव की पूर्णता। आणः, आणो, पुं० शब्द, ध्वनि, sound. आणक, आणग, वि० नीच, अधम, तुच्छ, lower, • दुर्जन, • खल, • ध्वनि युक्त, • शब्द करने वाला, soundful. आणव, आणव, वि० अत्यंत तुच्छ, बहुत छोटा, heavy lower, minute. आणि,आणि, पुं०/स्त्री० धुरी,सीमा, मर्यादा, असिधार, limit, pin of the axle, • घुटने का ऊपरी भाग,sword blades, • अक्षकील, upper part of knee pin of the axle. आण्ड, अंड, वि० अंड से उत्पन्न होने वाला, egg___born. आण्डम्, अंडं, नपुं० अंडे,egg, heap of eggs. आण्डीर, अंडीर, वि० युवा, वयस्क, youth, • अण्डधारी, taked eggs. आतः, आओ, पुं० घात, नाश, kill, • हानि, • क्षय, • गतिरोध, fault, god break. आतङ्कः, आतंगो, पुं० भय, दबदबा, fear, pressuer, • रोग, ज्वर, व्याधि, कष्ट, वेदना, त्रास, दुःख, ढोल की आवाज, ailment, fever, pain, agony, drum sound, आशुधाती रोग, • ज्वर, अतिसार, आदि रोग, dysentery. आतञ्चनम्, आतंचणं, नपुं० छांछ, गाढ़ा दूध, उपद्रव, curdle, milk, • शीघ्रता, जलाना, • घात, नाश, वेग, गति, burning, injure, kill, gone. आतत, आयअ,वि. विस्तृत, फैलाया हुआ,प्रसारित। spread, extended, stretched. आततम्, आयअं, नपुं० ध्वनि, ढोल की गूंज,drum sound. आततायिन्, आययाइ, वि० साहसी, बलिष्ठ, अत्याचारी, आतंकी, powerful, drawn on,. भय फैलाने वाला, हत्यारा,extending fear. आततायिन्, आययाइ, पुं० आतंकी पुरुष, drawn man, • अग्नि ज्वालक, • विषदायक, . वध हेतु शास्त्र धारक,• धन चोर, • क्षेत्र चोर और नारी अपहरण कर्ता। fire, heat, posion given. For Private and Personal Use Only Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 267 आतपः, आयवो, पुं० आतप, उष्ण प्रकाश, तेज, heat, • अग्नि, fire, • सूर्य, sun, • गर्मी। . धूप। • उण्हप्पगासो आअवो। • आ समंतात् तपति सन्तापयति जगदिति आतपः। (उत्तरा० वृ० पृ० 38) आतपकर, आअवयर, वि० उष्णता, उत्पादक, धूप फैलाने वाला, heater. आतप-गृहम्, आअवगेहं, नपुं० उष्ण गृह, • तापघर, • बिजलीघर, heat home, power house, • लुहार शाला, • अग्नि की भट्टी, अबा, fire home. आतपत्रम्, अअपत्तं नपुं० छाता, छत्र। आतपनम्, आअवणं, नपुं० गर्मी, तेज, heat. आतपनाम:, आअवणामो, पुं० आतप नाम कर्म, a karma of heat, • जिस कर्म के उदय से जीव के शरीर में आतप/गर्मी उत्पन्न हो। being र म आतप/गमा उत्पन्न हा|being born in heat of body, • सूर्य विमान, रत्न, पृथिवी, जीव जनित दाह, sun, cart, gem, earth, born of heat, • सूर्य, सूर्यमसिर पृथिवी एवं जीव द्वारा उत्पन्न की गई GTE, sun sun diamond, earth, sun shine. आतपलङ्गनम्, आयवलंघणं, नपुं० लू में रहना, . गर्म क्षेत्र में रहना, bein in heated place. आतप-वारणम्, आयव-वारणं, नपुं० छत्र, छाता, umbrella. आतप-विनाशिन, आयवविणासि, वि० गर्मी नाशक, संताप विनाश करने वाला, end of the heat, • अन्धकार युक्त, प्रकाश विहीन,darkness, lightless. आतापः, आयावो, पुं० गर्मी, उष्णता, • धूप, heat, • उण्हजुता पहा तेओ, सव्वंग-संवियाविणी। आदिच्च-तेअ-अग्गि त्ति देहे आअइ तावणं ।। • दुःख, कष्ट, व्याधि, ज्वर, pain, fever,. पीड़ा, • तपन, heat. आतापिन्, आयावि, वि० संतप्त किया गया, पीड़ित हुआ, • ज्वरित, व्याधि जनित, pained, fevered. आतापिन्, आयावि, पुं० चील, गद्ध पक्षी, vulture. आतिः , आइ, पुं० पक्षी, नभचर, bird. आतिथेय, आइहेज्ज, वि० अतिथि सत्कार अतिथि के योग्य सम्मान, host, hospitable. आतिथ्य, आइज्ज, वि० अतिथि के योग्य, सत्कार योग्य,सम्मान योग्य, to be host, capable of respect. आतिथ्यविधिः, आइज्जविहि/अइहिविहि, स्त्री० सत्कार, सम्मान आदि का कार्य प्रणाली, respect. आतिदेशिक, आइएसिग, वि० उपदेश से सम्बन्धि, • अतिदेश से सम्बन्ध रखने वाला, related with speech. आतिरेक्य, आइरेग, वि० विशालता, अधिकता, the conclusion of having excess of limbs, • प्रमुखता, श्रेष्ठता, बृहदतर, greatest, having excess. आतिशय्यम्, आइसज्ज, नपुं० अधिकता, विशालता, • प्राचुर्य, आधिक्य, विशेषतर, प्रमुख, श्रेष्ठ, having excess, great. आतुः, आउ, स्त्री० घेरा, बेड़ा, बाढ़, बांस या झाड़ियों से बनाया गया घेरा, maded cover with bamboos. आतुलित, आउलिअ, वि० आगे पीछे होने वाली, being follower. आतुर, आउर, वि० व्याकुल, दुःखित, पीड़ित, कष्टजन्य, pained ill, weak, • दुःखी, injured, • तत्पर, उत्सुक, • क्रियाशील,. उद्यमी, in great haste workful, . उत्कण्ठापूर्ण। • रोगी। illness, sick in body, • व्याधिग्रस्त। आतुरः, आउरो, पुं० रोग, दुःख, व्याधि, disease, pain. आतोद्यम्, आओज्जं, नपुं० वाद्य यंत्र, बाजा, जिससे कर्ण प्रिय ध्वनि निकलती हो, being sound with ear love. आतोद्यनादः, आओज्जणायं, नपुं० भेरी शब्द, sound of lute. आत, आत/आय, वि० पकड़ा हुआ, प्राप्त किया गया, taken, • समागत, लब्ध, उपार्जित, come, • प्रतिगृहीत, • स्वीकृत। For Private and Personal Use Only Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 268 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश आत-कल्मष, आय-कम्मस, वि० मलिनता युक्त, पाप जनित, uncleanful, sinness. आतनयी, आयणइ, वि० गृहीत, पकड़ा गया, लिया गया, taked. आतमूर्तिः, आयमुत्ति, स्त्री० उत्तम, प्रतिमा, • श्रेष्ठ प्रतिबिंब, great idol, great figure, . साक्षात्, प्रतिबिंब। आतवरद, आयवरअ, वि० लाना, प्राप्त होना, taking. आत्मक, अप्पग, वि० स्वभाविक, यथार्थ, natural, • आत्मीय, the true nature, of the साक्षात्कार, • आत्म परमात्म संबंधी भेद विज्ञान,knowing related of soul and pure soul, • शास्त्रार्थ व्यापार के समय अपनी शक्ति का बोध होना, knowing of power soul. आत्मज्ञानी, अप्पणाणी,वि० आत्मज्ञानी, निजानुभूति वाला, known of soul, having soul knowing. आत्मचिन्तनम्, अप्पचिंतणं, नपुं० निज स्वरूप का विचार। आत्मध्यान, thought of soul. आत्मज्, अप्पज, पुं० पुत्र, सुत, son. आत्मजन्मन्, अप्पजम्मो, पुं० तनाय, पुत्र सुत, son. आत्मजा, अप्पजा, स्त्री० पुत्री, बुद्धि, daughter, wish knowledge. आत्मतम, अप्पतम, वि० स्वकीय, निजात्म, innate soul. work. ful. आत्म-कर्तव्यः, अप्पकत्तव्वो, पुं० निज कार्य, . अपना कर्तव्य, nature of the soul work.. आत्मकर्मन, अप्पकम्मो, पुं० आत्मकर्म,स्वकर्म,निज कार्य, स्वभाव युक्त कार्य, soulful work. आत्मक्रिया, अप्पकिरिया, स्त्री० निजकार्य, अपना कर्तव्य, soulful work. आत्म-खण्डनम्, अप्पखंडणं, नपुं० अपना खंडन, • निज घात, • आत्मघात, soul killing. आत्मगुप्ता, अतगुत्ता,स्त्री० कौंच बेल, the creeper of covage. आत्म-गुणः, अप्पगुणो, पुं० अपने गुण स्व आत्मा के साधन। आत्मशक्ति, power of soul. आत्म गुणिन्, अप्पगुणी, वि० स्वभाविक गुणी, विशुद्ध Fq4797, natural guni, pure naturality. आत्म-गोत्रम्, अप्पगोतं, नपुं० अपना वंश, a side family. आत्मघातः, अप्पघाओ, पुं० आत्म हत्या, killed of soul. आत्मज्ञ, अप्पण्हु, वि० तत्वज्ञ, निजानु भूति युक्त,स्व स्वरूप को जानने वाला, one knowing the real nature of the soul. आत्मज्ञप्ति, अप्पण्णुत्ति, वि० आत्म प्रतीति, • निजा भाव, knowing of soul. आत्मज्ञानम्, अप्पणाण, नपुं० स्वज्ञान, अपनी अनुभूति, आत्म तत्व की प्रतीति, soul knowledge, knowing of soul nature, • ब्रह आत्म तत्वम्, अप्पतच्चं,नपुं० आत्म स्वरूप, • नित तत्व, आत्मा और शरीर से पृथक् निज स्वरूप का भेद विज्ञान करना, soul nature, innate nature. आत्म-तपः, अप्पतवो, पुं० स्वकीय तप, निजानुभूति आत्म-तपा, अम्मतवा, पु०स्वकायतप, की तपश्चर्या, innate heat. आत्म-तोषः, अप्पतोसो, पुं० आत्म संतुष्टि, • निज संतोष, natural happy. आत्मत्यागः, अप्पचागो, पुं० निज स्वरूप की पहचान न होना, आत्म प्रतीति से विमुख होना, being no innate known. आत्मत्यागिन्, अप्पचागि, पुं० निज स्वरूप में ध्यान नहीं करना, being no innate think, • अपने स्वरूप पर विचार नहीं करना, • परोपकार बुद्धि से अपने आप पर ध्या नहीं देना। आत्मत्राणम, अप्पत्ताणं, नपुं० आत्म रक्षा, • निज हित, control of soul. आत्मदमनम्, अप्पदमणं, नपुं० स्वकेन्द्रीयकरण, वशीभूत होना, • आत्म रक्षा करना, be innate control, • इन्द्रिय विषय का प्रशमन करना, control of organ. आत्म-दर्शः. अप्पदंसो/अप्पदस्सो, पुं० दर्पण, आइना, • आरसी, looking glass. For Private and Personal Use Only Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 269 आत्मदर्शनम, अप्पदंसणं/अतदंसणं,नपुं० निजानु भूति का दर्शन, • आत्-की ओर अभिमुख होना,. निज स्वरूप का श्रद्धा आत्म स्वभाव पर विश्वास, निज स्वरूप का अवलोकन,seeing of innate known, seeing of innate nature. आत्मदृष्टिः, अप्पदिट्ठि, स्त्री० स्वरूप अनुभव, • आत्मचिंतन, • निज स्वरूप की ओर ध्यान देना, think of soul. आत्म-द्रोहिन, अप्पद्दोहि, वि० अपने को कष्ट पहुंचाने वाला, • निज का घातक, • स्व स्वरूप के प्रति ध्यान न देना, being of innate pain, killer of innate. आत्म-धनम्, अत्तधणं, नपुं० अपनी संपदा, निज वैभव, innate wealth. आत्म-धी, अप्प-धी, स्त्री० निज बुद्धि, स्व मति, innate knowledge. आत्म-धैर्य, अप्पधीर, वि० अपने आत्म स्वरूए पर धैर्य रखने वाला, self control in innate, • धैर्यवान्, धीरता रखने वाला, calm, steady. आत्म-नीतिः, अप्पणीइ, स्त्री० अपना न्याय, स्व निर्णय, innate conduct. आत्मन, अप्प/अप्पा/अप्प.पं० आत्मा. soul..जीव. चैतन्य, चेतना, life,• चित्त, बुद्धि, धी, प्रज्ञा, ज्ञ, mind, knowledge, • अहंकार, . मन, • ब्रह्म, proud, mind, Brahma,. अपना, निज, • स्व, innate, self nature. आत्मनाथः, अप्पणाहो, पुं० • प्राणप्रिय, • प्रियतम, • प्रभु, स्वामी, • नायक, breathlove, husband, lord. आत्मनिन, अप्पणि, वि० आत्म युक्त, स्व स्वरूप सहिता, soulful. आत्मनीन, अप्पणीण, वि. निज, हितकारी,. परम स्वरूप,विचार शील,good for self, great thinker. आत्मनीनः, अप्पणीणो, पुं० पुत्र, सुत, तनय, • लाल, • साला, विदूषक, son, sala, laughter. आत्म-पदम्, अतपअं, नपुं० अपना पद, निज पद, ___self post. आत्म-प्रेमः, अप्पपेम्मो, पुं० निज प्रीति, • आत्मीय जनों के प्रति वात्सल्य,• स्नेहभाव, selflove, loved for innate's person. आत्म-प्रवादः, अप्पप्वाओ, पुं० आत्मप्रमाद, ग्रन्थ, अस्तित्व, नास्तिक, a text, नित्यत्व-अनित्य, सामान्य विशेष, सत्, असत्, आदि का प्रतिपादन करने वाला ग्रन्थ, • अस्थि जीवो त्ति चेयणा वि पाणवंतो छज्जीव णि यागरूवो त्ति। . अप्प-अत्थित-णत्थित - णिच्चत - अणिच्चत - सद - असय - सामण्ण - विसेस - भेय - अभेय - सरूववंतो णय - दंसणेणं च। आत्म प्रशंसा, अप्पपसंसा, स्त्री० गुण स्तुति, स्वरूप चिंतन, praise of self nature, thinking of self nature. आत्म-बलम्, अप्पबलं, नपुं० आत्मशक्ति, स्व स्वरूप का वैभव, power of soul, wealth of innate. आत्मबोधः, अप्पबोहो/अतवोहो, पुं० निजात्मानु भव, • स्वरूप प्रतीति, आत्मचिंतन, thinking of self nature. आत्मभावः, अप्पभावो, पुं. निज स्वरूप, ज्ञान स्वरूप, self nature, • परम स्वभाव, innate knowledge, pure nature. आत्म-भू, अप्पभू, पुं० प्रज्ञ, ज्ञ, ज्ञान, knowledge, • ब्रह्मा, • विष्णु, • शिव, • कामदेव, Brahma, Visnu, Siva, Kamadeva. आत्मभृत, अप्पभिउ, वि० निज स्वरूप युक्त, आत्म कल्याणकारी, self natureful, • आत्मज्ञ, आत्म से संबंध रखने वाला, in own good for self, self nature known. आत्मभ्रान्तिः, अप्पभंति, स्त्री० आत्म बोध, के प्रति संशय, • आत्म पर दृढ़ता न होना, being no self knowledge. आत्म-गम्भीर, अप्पगब्भरि, वि० अपना पेट भरने वाला, selfish, • स्व पोषक-पालक, gluttonous. आत्म-मानिन्, अप्पमाणि, वि० आत्म सम्मानी, • स्व प्रवृत्ति युक्त, self respectful. आत्म-मित्रम्, अप्पमित्तं/अत-मित्तं नपुं० निज मित्र, ___ आत्म सखा, self friend. For Private and Personal Use Only Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 270 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश आत्म-मुखम्, अप्पमुहं, नपुं० निजानन, अपना मुख। स्व मुख। innate mouth, self mouth. आत्ममैत्री, अप्पमित्ती, वि० आत्मीयता, • अपने समान HERT, like oneself. आत्म-यत्नम्, अप्प-जण्णं, नपुं० निज प्रयल, • स्वकीय उद्यम, one who lives by one's own labour. आत्म-यमनम्, अप्पजमणं, नपुं० आत्म संयम, self control. आत्म-युक्तिः , अप्पजुत्ति, स्त्री० अपना उपाय, • स्व के प्रति विचार, self attendance think of self. आत्म-युत्, अप्पजुअ/अतजुद, वि० आत्म युक्त, . निज स्वरूप सहित, self natureful innateful. आत्म-योगिन :- अप्पजोगी, वि० आत्म संयमी,. निजात्म स्वरूप, की ओर जुड़ने वाला, controlled of soul, yoking of self nature,• अप्पणो जोगो अप्पजोगो अतजोगो णिय सरूप- परम संजोगो। जस्स अथितिं त्त। धम्मज्झाण ट्ठिई स अप्पजोगी। • णिम्मत-विसुद्ध - सहावी। • निर्मल चित की प्रवृत्ति युक्त। आत्म-योनि, अप्पजोणि/अत्तजोणि, पुं० आदिनाथ, • ब्रह्मा, • विष्णु, • शिव, first god of Adinatha, Brahma, Visnu, Siva, . कामदेव। आत्मरक्षः, अप्परक्खो, पुं. शिररक्षा, रौद्र, परिणामों से रक्षा, • अपनी रक्षा अप्पं णियप्प सरूवं रक्खेंति ते, control of head, control with fault's. आत्मरत, अप्परअ, वि० आत्मा में लीन अपने स्वरूप #frera, dissolved in soul, be absorbed in soul. आत्म-रतिः, अप्परइ, स्त्री० आत्म प्रतीति, • अपने स्वभाव के प्रति लगाव, dissolved of self nature. आत्मरमा, अप्परमा/अत्तरमा, स्त्री० प्राणप्रिया, प्रियतमा, • भार्या, • धर्मपत्नी, मनोरमा, loved life, wife. आत्मरश्मिः , अप्परस्सि, स्त्री० अक्षिकिरण, आत्मज्योति, • आंख की प्रभा, • नेत्र कान्ति, light of eye, bright of soul. आत्मरीतिः, अप्परीइ, स्त्री० अपनी परम्परा अपने कुल की मर्यादा, • निज पद्धति, self tradition, succession of self family. आत्म-लाभः, अप्पलाहो, पुं० निज लाभ, उचित लाभ, • परम लाभ, innategain, great profit. आत्म-लोमन्, अप्प-लोमो, पुं० दाढ़ी, केश, कच, hair. आत्मवञ्चित, अप्पवंचिअ, वि० अपने आप में ठगा गया, • आत्म स्वरूप से रहित, self deceited, without self nature. आत्मवत्, अप्पवं/अतवं, अव्य० आत्मीय, अपनी तरह, like one self. आत्म-वपु, अप्पवपु, नपुं० निज देह, स्व शरीर, self body. आत्मवशः, अप्पवसो, पुं० जितेन्द्रिय, • आत्माधीन, control of organ,• स्वाधीन। इंद्रियजयी, control of soul. आत्मवश्यः, अप्पवसो, पुं० स्वाधीन, निजात्म में स्थित, directed to in one's self in trans. आत्मवादः, अप्पवाओ, पुं० आत्मा का कथन, science of spirituality, spiritualism, स्वात्म पक्ष प्रतिपादन, • एक मात्र आत्मा पर विचार करना, thinking in one's self, thinking in only soul nature. आत्म-विकासः, अप्पविगासो, पुं० अपना उत्कर्ष,. निज उत्थान, • अपनी प्रगति, self elevation. आत्म-विचारः, अप्पवियारो, पुं० आत्म चिंतन, . निज स्वरूप पर विचार करना, thinking soul, thinking in self nature. आत्म-विद्, अप्पविउ, पुं० आत्मज्ञानी, स्व तत्व ज्ञायक, • ज्ञानी, • संत, known of soul, thinker of self nature. आत्म-विद्या, अप्पविज्जा/अत्तविज्जा, स्त्री० अध्याम विद्या, science of spirituality, • आत्म संबंधी ज्ञान। भेद विज्ञान का बोध, knowledge of soul nature, . For Private and Personal Use Only Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 271 आत्म-परमात्मा पर विचार। thinking of soul nature. आत्म-विनाशः, अप्प-विणासो, पुं० अपना विनाश, • स्वात्म स्वरूप के अस्तित्व का प्रतीति न होना, kill of self nature. आत्म-वेदिन, अप्पवेदि, वि. आत्मवेता, • स्व स्वरूप ज्ञापक, self nature known. आत्म-वेशित, अप्पवेसिअ, वि० आत्मजयी,• अपने स्वरूप में स्थित, stay in self nature. आत्म-शक्तिः, अप्प-सत्ति, स्त्री० निज शक्ति.. अपना सामर्थ्य, स्वात्म बल। निज वीर्य, power of soul. आत्म-शुद्धो, अप्पसुद्धो, पुं० आत्मशद्ध, . विशुद्धात्मा, • परमात्मा, परम ब्रह्म, powerful god. आत्म-शोधः, अप्पसोहो, पुं० आत्मशुद्धि, purity ___ of soul. आत्म-संकल्पः, अप्पसंकप्पो, पुं० निज संकल्प,. अपना निश्चय, Himself self deception • भेद विज्ञान मय विचार में अप्पा सुद्ध-बुद्धो ति, णिरंजणो णिसे यओ। संतो राग-विमुत्तो सो, गंध-वण्ण- रसो वि णो।। • राग - दोसो ण मोहो मे, कम्म-बंधीण संसरी। अप्प-संकप्प - सुद्धो त्ति अलितो जह णीरजो।। आत्मसंयमः, अप्पसंजमो, पुं० निजात्म स्वरूप में लगना। self restraint. आत्मसंयमी, अप्पसंजमी, वि० आत्मा विजयी, अपने आप पर नियंत्रण करने वाला, self restrainted, being in self controlling. आत्म-संयोगः, अप्पसंजोगो, पं० जीव के भाव, आत्म के भाव, • औपशमिक, क्षायिक, क्षायोप शमिक और पारिणामिक भाव ये आत्मा के संयोगी भाव हैं। life nature, soui-nature. आत्म-सज्जातिक, अप्प सज्जाइग, वि० आत्माधीन, • अपने आप में लीन होने वाला, • अप्पा अप्पम्मि रओ। being controlling in self nature. आत्म-सदनम्, अप्प-सदणं, नपुं० अपना घर, • निज गृह, self house. आत्म-समयः,अप्प-समओ, पुं० आत्म विचार, आत्मा का सिद्धान्त, • आत्मा का दृष्टिकोण, soul thought, thought of soul. आत्म-साक्षिन्, अप्पसक्खि, पुं० आत्म प्रतीति, निज स्वरूप का आभास, simblance of self nature. आत्म-सात्, अप्पसा, अव्य० स्वकीय, अपना, आत्माधीत, • अनुकूल, oneself. आत्म-साधनम्, अप्पसाहणं, नपुं० आत्मध्यान, निज स्वरूप का चिंतन, thinking of soul nature. आत्म-सारिन्, अप्पसारि, वि० आत्म रहस्य वाला, • निज स्वरूप के सार वाला, to be secret of soul. आत्मसिद्धि, अप्यसिद्धि, स्त्री० मुक्ति, मोक्ष, salvation. आत्ममुखम्, अप्पसुहं, नपुं० आत्मशान्ति, आत्म हित, bliss of salvation, • आत्म कल्याण, . स्वभावगत सुख, सहज सुख, attainment of salvation. आत्म-सुतः, अव्वसुओ, पुं० अपना पुत्र, • निज तनय, self son. आत्मसुता, अप्पसुआ, स्त्री० अपनी पुत्री, • निज 341645, self daughter. आत्म-सौख्य, अप्प-सुह, वि० अपने सुख युक्त, . स्वकीय सौख्य, blissed of self. आत्म-हत्या, अप्प हच्चा, स्त्री० दुःखी करना, पीड़ित करना, अपने आपको मार डालना, doing painful, killing self. suicide. आत्म-हन्, अप्पहण/अतहण, पुं० आत्मघात। आत्मा suicide का अहित, अपना कल्याण न करना, killing self nature, • नास्तिक, • पुजारी, worshipper. आत्म-हितम्, अप्पहिअ, नपुं० अपना कल्याण, Beneficial to oneself. • स्व-सुख, • निज शान्ति, bliss of self. आत्मा, अप्पा/अत्ता, पुं० आत्मा, soul, जीव, चेतना, Jiva, soul,• ज्ञान, mind, knowledge, For Private and Personal Use Only Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 272 www.kobatirth.org जो अत्थि णाण-संजुतो, दंसण- पुण्ण सासओ। चिअ - चेउ चिदानंदो विसुद्धप्पा वि जाणगो ।। • समन्तात् अतति वर्तते यः स आत्मा । • आ समन्तात् अतति वर्तते यः स आत्मा अप्प ति उवजोग संजुओ। the individual sold. आत्माङ्गुलम्, अप्यंगुलं, नपुं० अंगुल प्रमाण, a measure, • जो जिस समय में अपने अंगुल का आधार होता था, वह आत्माङ्गल कहलाता है। • आयंगलं मुणेयव्वं, जे जया मणुजा हवे । सिं तया हि अंगुल्लं पमाण-भूअ - सया गणे ।। आत्मार्थ, अप्पत्थ वि० निजार्थ, • अपने प्रयोजन रूप, self cause. आत्माधिपः, अप्पाहिवो, पुं० राजा, नृपति, नरपति, king. आत्माधीन, अप्पाहीण / अताहीण, वि० स्वाधीन, अपने आप पर आश्रित, self controlling. • परवश न होना, without any controlling. आत्मानुभवः, अप्पाणुहवो / अताणुहवो, पुं० स्वानुभूति, • आत्मा के द्वारा जानना, self knowing, knowing with soul, • आत्मवत् जानना। आत्मानुभूतिः, अप्पाणुहूह, स्त्री० आत्मज्ञान soul knowledge. , आत्मानुसन्धानम्, अप्पाणुसंधाण, नपुं० आत्मा परिचय, • स्व स्वरूप का प्रतिपादन, knowing of soul. आत्मानुशासनम्, अप्पाणुसासणं, नपुं० आचार्य गुण भद्र की एक रचना, संस्कृत में निबद्ध a text, who wrote of Guna bhadra. आत्मादरयुत, अप्पायर जुअ, वि० आत्म-सम्मान > सहित अपने आदर से पूर्ण, respect with self full respect without self. आत्मापराधः, अप्पावराहो, पुं० अपने अवगुण, निज दोष, self fault. आत्माबन्धः, अप्पाबंधो, पुं० अबंध आत्मा, full karmless soul, सिद्धात्मा आत्माबोध, अप्पाबोहो, पुं० आत्म प्रतीति न होना, being no soul nature. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत - प्राकृत - हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश आत्मामोदः, अप्पामोओ, पुं० आत्मानंद, आत्मानुभूति, knowing of soul. आत्मिक, अप्पिंग/अत्तिग, वि० आत्म संबंधी, स्वकीय, related of soul. आत्मिकगतिः, अप्पिगगइ, स्त्री० स्वकीय अवस्था, self conduct. आत्मिक सुखम् अपिग सुहं, नपुं० आत्म संबंधी सुख, स्वकीय हर्षानुभूति, related soul happiness. • आत्मीय, अप्पिज्ज/अतिअ, वि० आत्म संबंधी, स्वकीय, • अपनी, related with soul. आत्मीय कर्मन् अपिज्ज-कम्मं, नपुं० स्वकीय कर्म, • आत्म संबंधी कार्य, self karmas, a work of internal. आत्मीय गुणम् अपिज्जगुणं, नपुं० निजात्मक गुण, • आत्मा संबंधी गुण, internal action. आत्मीय घोषः, अप्पिज्ज घोसो, पुं० स्व स्वभाव जन्य ध्वनि, आत्म संबंधी प्रतीति, self sound, going of soul. आत्मीयज्योतिः, अप्पिज्ज- जोइ, स्त्री० स्वकीय प्रकाश, • अपनी कान्ति, self light, self bright. आत्मीय-ध्यानम्, अप्पिज्ज झाणं, नपुं० अपने गुणों का ध्यान, • आत्मा के स्वरूप का चिंतन, being self knowledge, thought of soul. For Private and Personal Use Only आत्मीय नीति:, अप्पिज्जणी, स्त्री० निर्णायात्मक पद्धति, • उचित रीति, great act. आत्मीय-पदम्, अप्पिज्ज-पदं, नपुं० स्वकीय पद, अपने लोगों को पद, self place. आत्मीय-भाव:, अपिज्ज भावो, पुं० अपने आप का भाव, self nature. आत्मीय मोदः, अप्पिज्ज मोओ, पुं० अपने लोगों का आनंद, happiness of self person. आत्मीय शक्ति, अप्पिज्जसत्ति, स्त्री० अपने समूह की शक्ति, power of self heap. आत्मीय संयमः, अपिज्ज-संजमो, पुं० अपने आप को नियंत्रित करना, controlling of self soul. Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 273 आत्मोत्कर्षः, अप्पुक्कस्सो, पुं० अपना अभ्युदय,. निज उत्थान, self reason. आत्मोत्कर्षिन्, अप्पुक्कस्सि, वि० आत्मा का उत्थान करने वाला, • निज क्षेत्र की प्रगति वाला, rising of soul, rising of self place. आत्मोपजीविन्, अप्पुवजीवि,विo one who lives by one's own labour, अपनी ही आजीविका, • अपने श्रम से जीविका चलाने वाला, going with self livelihood. आत्मोपासित, अप्पोवासिअ, वि० आत्म आधारित, • अपने आप से पूजित, worshipped of soul, worshipped with self. आत्यन्तिक, अत्तंतिग, वि० निरंतर, अबाध, प्रवाह, युक्त, स्थाई, • अनंत, without any intermediate space, having no interval contiguous, • आश्रित, . आधारित, supported, • सर्वाधिक, पूर्ण, • प्रचुर, • सर्वोच्च, fully, greatest. आत्यायिक, अत्तइग, वि० घातक, नाशक, प्रहारक, killer, • विनाशक, पीड़ा जन्य, urgent, immediate, • तुरंत करने योग्य, • अशुभ युक्त, painful, unhappiness, defamed, bramed. आत्रिक, अत्तिग, वि० लौकिक, भौतिक, आधुनिक, common to all. आत्रिकस्थितिः, अत्तिगट्ठिइ, स्त्री० आधुनिक परिस्थिति, • भौतिक वातावरण, present condition, modern condition. आत्रिकोष्टः, अत्तिगेट्ठ, वि० लौकिक लाभ युक्त, • भौतिक फलदाई,modern helpinggain. आत्रिकेष्टिनिरत, अतिगेट्ठि-णिरअ, वि० व्यवहारिक नीति युक्त, • गृहस्थ जीवन वाला, to well behaviour, having life of homely. आत्रेयः, अत्तेओ, पुं० अत्रि मुनि का पुत्र, अत्रि वंशज, son of Atri, • आर्यखंड का एक देश, a country of Arya. आत्रेयिका, अत्तेइगा, स्त्री० रजस्वला स्त्री,awoman under menstruation. आत्रेयी, अत्तेई, स्त्री० अत्रि प्रिया, अत्रि की पत्नी, wife of Atri. आथर्वणः, आथव्वणो, पुं० पुरोहित, अथर्ववेदज्ञ, placed infront, priest, relating, to Atharvan, knowing of Atharvan. आथर्वणम्, आर्थव्वणं, नपुं० अथर्ववेद के श्लोक, स्तोत्र, • गीत, poet of Atharva song. आदंशः, आदंसो, पुं० घाव, व्रण, slaying tooth, • दांत, ढंक। आदत, आदत, वि० गृहीत, • लिया गया, taked. आददान, आददाण, वि० लेता हुआ, ग्रहण करता हुआ, taked, seizured. आदरः, आयरो, पुं० सम्मान, सत्कार, प्रतिष्ठा, • आरंभ, प्रीतिभाव, respect, cure, regard, begging, lovely. आदरणम्, आयरणं, नपुं० आदरभाव, सम्मान, • प्रतिष्ठा, respect, regard. आदर-भावः, आयर-भावो, पुं० सम्मान भाव, प्रतिष्ठा, • प्रीतिभाव, respect, lovely, regard. आदर-वादः, आयर-वाओ, पुं० नम्रभाव, पूज्य कथन, •हित-मित प्रिय वचन, सम्मान सूचक, शब्द, respect nature, asking of respectful, respectable thought. आदर-शालिनी, आयर-सालिणी, वि० सम्मान युक्त, • विनय भाव शील, respectness, विनम्र स्वभाव वाला। आदरसात्, आयरसा, अव्य० विनयगत, सम्मान पूर्ण, • प्रीतिगत, respectful, lovely. आदरिणी, आयरिणी, स्त्री० सम्माननीय, पूज्या, . facial, respected woman. आदरी, आयरी, स्त्री० सम्माननीया, पूज्या, • विनीता, • प्रिया, • स्नेही, respect woman, loveful woman wife. आदर्शः, आदस्सो, पुं० दर्पण, शीशा, . टीका, . चिह्न, • प्रशस्त, श्रेष्ठ, उचित, योग्य, mirror, sign, capable,• प्रामाणिक। आदर्श-गृहम्, आदस्सगेहं, नपुं० उन्नत घर, • कांच घर, glass home, model home. आदर्श-घोषः, आदस्सघोसो, पुं० प्रशस्त घोष, उच्च ___ध्वनि, great sound, loud sound. आदर्श-छविः, आदस्स-छवि, स्त्री० स्वच्छ ध्वनि, • For Private and Personal Use Only Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 274 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश सम्मान जनक दृष्टि, clean beauty, seeing of respectful. आदर्श-छात्रः, आदस्स-छत्तो, पुं० श्रेष्ठ छात्र, • प्रगतिजन्य विद्यार्थी, nice student, a student of self elevation. आदर्श-ज्योतिः, आदस्स जोइ, स्त्री० उच्च प्रभा, . उन्नत कान्ति। आदर्श-तपः, आदस्स-तवो, पुं० प्रमुख तप, • आभ्यंतर तप। आदर्शतलम्, आदस्सयलं, नपुं० दर्पण तल, स्वच्छभाग, आदर्श-दर्शनम्, आदस्स-दसणं, नपुं० अनुकरणीय श्रद्धा, • अपूर्व विश्वास, to be great respect. आदर्शदानम्, आदस्स-दाणं, नपुं० उत्तम दान, . प्रशस्त दान, • पात्रोचित दान, great given up, pure given up. आदर्श-धनम्, आदस्स-धणं, नपुं० पूर्ण धन, उत्तम धन, fully wealth. आदर्शनम्, आदस्सणं, नपुं० प्रदर्शन, दिखलाना, ____seeing. आदर्श-पुस्तकम्, आदस्स-पोत्थअं, नपुं० मौलिक ग्रन्थ, • नैतिक शिक्षा युक्त पुस्तक। आदर्श-भावः, आदस्सभावो, पुं० स्वच्छ स्वभाव,. श्रेष्ठतम भाव, pure nature. आदर्शमंत्रम्, आदस्समंतं, नपुं० पूर्ण मंत्र, योग्य मंत्र, full mantra, • शक्तिशाली मंत्र, powerful mantra. आदर्श-सूत्रम्, आदस्ससुत्तं, नपुं० मूल्यवान् सूत्र, • नैतिक सूत्र, actful sutra. आदहनम्, आ-डहणं, नपुं० ताप, संताप, जलन, . पीड़ा, • कष्ट, heat, pain. आदानम्, आयाणं, नपुं० लेना, ग्रहण करना, स्वीकार करना, take, • उठाना, रखना। आदान-निक्षेपण-समितिः, आयाण-णिक्खेवण ससिइ, स्त्री० सावधानी पूर्वक उठाना, रखना, • आयाण गिण्हणेणं णिक्खेवो उवलक्खए तेणं गिण्हं ठावणं च समिई। • धम्मुवगरणाणं गिण्ह-ठावणं विसज्जणं पडि समभावो। Taking giving with careful. आदाण-पदम्, आयाण-पअं, नपुं० गृहीत स्थान, • ग्रहण करने योग्य पद, capable place. आदाण-फलम्, आयाण-फलं,नपुं० ग्रहण करने योग्य फल, to be taked capable fruit. आदाण-ब्रह्मः, आयाण-बंभो, पुं० लिया गया ब्रह्मचर्य, taked Brahmacharya. आदाण-भयम्, आयाणभअं,नपुं० चोर भय, • राज्य भय, पकड़े जाने का भय, fear of thief country fear. आदाण-शंखः, आयाणसंखो, पुं० गृहीत शंख, taked shanka. आदाणशास्त्रम्, आयाण-सत्थं, नपुं० स्वीकार करने योग्य शास्त्र, • उत्तम शास्त्र, great text book. आदाण-समिति, आयाणसमिई,स्त्री० गृहीत समभाव, • उत्तम सम दृष्टि, taked great nature seen great. आदायिन्, आयाइ, वि० लिया गया, प्राप्त किया गया, taked. आदासादित, आयासाइअ, वि० उपलब्ध, प्राप्त, गृहीत, taked. आदि, आइ, वि० प्रारंभ, पहला, प्राथमिक, first, . प्रमुख, श्रेष्ठ, उत्तम, greatest, great most. आदि, आइ, पुं० प्रथम, • गण सूचक, आदि प्रभु,. आदिनाथ, आदिब्रह्मा, first god, Adinath, adibrahma.. आदिक, आइग, वि० प्रारंभिक, प्राथमिक, ___beginning. आदिकर, आइयर, वि० सर्व प्रथम करने वाला, प्रारंभ करने वाला, beginning original creator. आदि-कविः ,आइकइ, पुं० प्रथम कवि, firstpoet, • ऋषभ देव, • ब्रह्मा, • बाल्मीकि, Rishabhadeva, Brahma, Balmiki. आदिकाण्डः, आइ-कंडो, पुं० प्रथम काण्ड, प्रारंभ 13782||4, first part, beginning part. आदि-काव्यम्, आइ-कव्वं, नपुं० प्रथम काव्य, प्रथम अंश, first kavya, first part. आदिज, आइज, वि० प्रथम वर्ग से उत्पन्न, born with first part, • प्रारंभिक उत्पत्ति वाला, For Private and Personal Use Only Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ति-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 275 born with first part, beginning in first. देतस्, आइओ, अव्य० पहले से, प्रारंभ से, सर्वप्रथम, before, with first. दत्यः, आदिच्चो, पुं० सूर्य, रवि, दिनकर, • अर्क, वृक्ष, देव।ऋषभदेव, आदि तीर्थकर,ऋषभदेव, Sun, a tree, deva, Risabhadeva, राजा, लौकान्तिक देव, first thinker, a king of deva, • आदिच्चो/आइच्चो उअहणाहो पुरु - पुरिस - बहोत्ति। • अक्को रुक्खो णिवो देवो आइ-तित्थपरो पुरु। दत्य कर्मन्, आदिच्चकम्म/आइच्चकम्म, नपुं० प्रारंभिक कर्म। रविवासर की क्रिया, beginning work. दत्य-किरणम्, आइत्त्वकिरणं, नपुं० सूर्य तेज, रवि किरण, • दिनकर रश्मियां। sunrise. दत्य-गतिः, आदिच्चगइ, स्त्री० सूर्यगति, sun gone, रवि की गति। दत्यगृहम्, आइच्चगेहं, नपुं० सू कुंज, sun home. दत्यज्योतिः, आइच्चजोइ, स्त्री० सूर्य प्रकाश, • रवि प्रभा, sunlight. दत्य-तेजस्, आइच्चतेओ, पुं० सूर्य कान्ति, • दिवसदीप्ति, sun bright. देत्य-दीप्तिः, आच्चदित्ति, स्त्री० सूर्य तेज, sun _heat, • दिनमणि, प्रकाश। देत्यमासः, आइच्चमासो, पुं० साढ़े तीस दिन प्रमाण। दत्यवारः, आइच्चवारो, पुं० रविवार, सूर्यवार, Sunday. दत्यवेगः, आइच्चवेगो, पुं० सूर्यगति, sungone, • धरणी तिलक, तगर का नृपति, a king. इत्य-सूक्तम्, आइच्चसुत्तं, नपुं० सूर्य स्तुति, • ऋषभ सूक्त, शिव सूत्र, sun prayer, Rishabha sukta, Siva sutra. दत्य-तूनु, आइच्वसूणु, पुं० सुग्रीव, यम, शनि, Son of sun, • कर्ण। Sugriva, Yam, Sani, Karn. ददेव:, आइदेवो, पुं० आदिब्रह्मा, आदिनाथ, first Brahma, • आदि पुरुष, first god, first man, • ऋषभ देव, • शिव, नाभेयज, मरुनंदन, Rishabha, Siva, Nabheya, Marunandan. आदिदृष्टा, आइदिट्ठा, वि० प्रथम दृष्टा, पृथम उपदेशक, प्रारंभिक देशना देने वाला, First show, first teacher, first teacher. आदिनाथः, आइणाहो, पुं० आदि प्रभु, ऋषभदेव, प्रथम तीर्थकर आदिनाथ, Rishabadeva. आदि-पर्वन्, आइपव्वो, पुं० प्रथम अध्याय, पुराण साहित्य का प्रथम पर्व, first part. आदिपुरुषः, आइपुरिसो, पुं० आदिनाथ, ऋषभदेव, आद्य प्रवर्तक, • आदिब्रह्मा, Aadinatha, Risabhadeva. आदिप्रभः,आइपह, पं० आदिनाथ तीर्थंकर ऋषभदेव, Aadinatha, • आदेश्वर स्वामी, first, tirthankar. आदिबलम्, आइबलं, नपुं० प्रारंभिक शक्ति, तीव्रबल, • अधिक तेज, first power, hard power, very heat. आदिबन्धु, आइबंधु, पुं० ज्येष्ठ भ्राता, बड़ा भाई,elder brother. आदिभवः, आइभवो, पुं० पूर्व उत्पत्ति, पहले उत्पन्न, • प्रथम जात, before born. आदिभुत्, आइभिउ, वि० पहले उत्पन्न हुआ, before ____formed. आदिम, आइम, वि० पहला, प्रथम, प्रारंभिक, . पुरातन, first, • पुरा, ancient, . प्राचीन, सर्वप्रथम, former. आदिराजय, आइराया, पुं० अकंपन देश का राजा ___ अर्ककीर्ति, a king of Arkakriti. आदिलोपः, आइलोवो, पुं० प्रथम अक्षर का बोध, hepes first word. आदिवर्णः, आइवण्णो, पुं० प्रथम वर्ण, क्षत्रिय वर्ण, ___ first caste. आदिश, आइस, सक० कहना, बोलना, संकेत करना, सूचना करना, आदेश देना, आज्ञा देना, toask, to talk, to point out, to show, to command, • समर्पित करना। For Private and Personal Use Only Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 276 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश cator. आदिष्ट, आइट्ठ, वि० आदेश पाया हुआ, आज्ञप्त, who is ordered, • संकेतित, • सूचित, निर्दिष्ट, ordered, to do, signed, • प्रदर्शित। आदिष्टिन्, आइट्टि, पुं० शिष्य, द्विज, • श्रेष्ठ विप्र, . ब्राह्मण, student, Brahman, great vipra. आदिसुतः, आइसुओ, पुं० आदिनाथ ऋषभदेव का प्रथम पुत्र भरत, जिसके नाम से इस देश का नाम भारत पड़ा, first son of Rishabha. आदिसुता, आइसुआ, स्त्री० ऋषभदेव की प्रथम पुत्री-ब्राह्मी, जिसका सम्पूर्ण ब्राह्मी लिपि का बोध था, first daughter of Risabha, Brahmi. आदिसूनुः, आइसूणु, पुं० भरत चक्रवर्ती, a great king of Bharat. आदिसृष्टा, आइसिट्ठा, वि० प्रथम सृष्टि कर्ता, • सृष्टि के पहले निर्माता, the first creator. आदीपनम्, आईवर्ण, नपुं० दीप्त करना, • अग्नि उत्पन्न करना, जलाना, doing bright, being of born, lighting, • प्रकाश करना। आदीनवः, आईणवो, पुं० कष्ट, दुःख, पीड़ा, • दोष, pain, fault, • आदीनवस्तु दोषे स्यात् परिक्लिष्ट दुरन्नयोः इति विश्व लोचनः। आदीशः, आईसो, पुं० आदीश्वर, first tirthankar, आदिनाथ, आदिप्रभु, first god. आदीश-पौत्रः, आईस-पोतो, पुं० मरीचि जीव, a life of Marichi. आदृत्य, आदरिच्च, वि० आदर योग्य, सम्मान योग्य, ___to be respect, capable of respect. आदेः , आइणरो, पुं० आदिनाथ, Aadinatha. आदेवक, आएवग, वि० खिलाड़ी, खेलने वाला, ____spoter. आदेवनम्, आएवणं, नपुं० जुआ खेलना, द्यूत क्रीड़ा करना, पासा फेंकना, playing, gambling, gambling place, a dice. आदेय, आएज्ज, वि० ग्राह्य, मान्न, to be get. आदेयनामः, आएज्जणामो, पुं० प्रभा युक्त शरीर होना, • जिसके वचन व्यवहार को प्रमाण माना जाए। being birghtnessful body, • आदेयता ग्रहणीयता बहुमान्यता। • जस्स कम्मस्स उदएण जीवस्स आदेयतमुप्पज्जदितं कम्ममादेयं णाम। (धव० 13/65)। आदेयवचनत्व, आएज्जवयणत, वि० सर्व ग्राह्य वचनता, सभी लोगों के द्वारा गृहीत वचनबद्धता, getting of all thought. आदेशः, आएसो, पुं० आज्ञा, उपदेश, प्रमाण, भेद, विशेष, विवक्षित कथन, command, precept instruction, • आशीष, अनुशासन, doctrine, blessing, . व्याकरण में अक्षर परिवर्तन, turning in word grammar, • ज्योतिष में ग्रहों का फल, result in star astrology. आदेश-कर, आएसयर, वि. निर्देशक, निर्देश देने aicii, supervisor. आदेश-कर्मन्, आएसकम्म, नपुं० कर्म विवरण, signs of karma. आदेश-कषायः,आएस-कसाओ, पुं० अंकित कषाय, sign kasaya, • संकेत युक्त, क्रोधादि परिणाम। • तिवलिद-णिडालो चित्तकम्मे लिहिदो। आदेशभवः, आएसभवो, पुं० जीव उत्पत्ति परिणाम, turning of life. आदेशमात्रम्, आएसमेत्तं, नपुं० एकमात्र, • निर्देश मात्र, only one, only signs. आदेशयुत्, आएसजुत, वि० निर्देश युक्त, • प्रमाण भूत, आज्ञा युक्त, commandful, preceptful. आदेश-रत्नम्, आएसरयणं, नपुं० प्रामाणिक रत्न,. उत्तम रत्न, pure gem, bright gem. आदेश-रात्रि, आएसरत्ति, स्त्री० विशेष रात्रि, most might. आदेश-वचनम्, आएस-वयणं,नपुं० विवक्षित कथन, • अनुशासन पूर्ण वाणी, thought of askful, getting of teachful, . उपदेशात्मक विवरण। For Private and Personal Use Only Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 277 आदेश-शक्तिः, आएससत्ति, स्त्री० विशेष शक्ति,. प्रमाणिक बल, excellence power. आदेश-सूत्रम्, आएससुत्तं, नपुं० संकेत सूत्र, निर्दिष्ट सूत्र, sign sutra. आदेशिन्, आएसि, पुं० अनुशासक, आज्ञा देने वाला, • vulfast, being to order, commander, • भाग्य निर्देशक,. भविष्य फल सूचक, astrologer. आदेष्ट, आएट्ट, वि० यज्ञ कर्ता, आज्ञा देने वाला, ____commander, advisor. आदोलः, आदोलो, पुं० हिंडोला, झूला, Hindola, ___turning car. आदोल-करणम्, आदोल करणं, नपुं० अश्वकर्ण करण, • हिंडोले के समान झूलते हुए परिणाम, • उत्तरोत्तर हरियमान अपवर्तन-उपवर्तन परिणाम, like some horse air, turned, turning cart some nature, • आदोलं नाम हिंदोलं आदोलमिव करणमादोलकरणम्, upper down going. आदोहणात्मक,आदोहणप्पग,वि० दोहन करने योग्य, ___to be miking. आदौ, आई, अव्य० पहले। pre eminent foremast आद्य, अज्ज, वि० प्रथम, पहिले, प्रधान, प्रमुख, पुरा, पुरातन, प्राचीन, अग्रणी, first, chief leader, ancient. आद्य-कविः, अज्जकइ, पुं० प्रथम कवि, वाल्मीकि, being at the beginning, first poet, valmiki. आद्य-क्रिया, अज्जकिरिया, स्त्री० प्रारंभिक क्रिया, • first cause. आद्यदेवः, आइदेवो, पुं० प्रथमदेव, तीर्थकर,ऋषभदेव, __first tirthankar, Risava. आद्य-मंत्रम्, आइमंतं, नपुं० अनादि मंत्र, प्रथम मंत्र, having beginning, mantra. आद्यमूलगुणम्, आइमूलगुणं, नपुं० प्रथम मूल गुण, महाव्रतों में प्रथम महाव्रत, अहिंसा महाव्रत, beginning mulgun. आद्यूव, आऊण, वि० बहुभोजी, अधिक खाने वाला, • पेटू, voracious. आद्योतः, अज्जोओ, पुं० प्रभा, कान्ति, light, • प्रकाश, bright, • आभा, • चमक, shine. आद्योपान्तम्, अज्जोवंतं, नपुं० प्रारंभ से अंत तक, having begirning, and end lit. आधमनम्, आहमणं/आहोमणं, नपुं० धरोहर, न्याज्ञ, • अमानत, depositing. आधमर्ण्य, आहमारिस, वि. कर्जदार ऋणत्व. __money taker. आधर्षः,आधरिओ, पुं० निंदा, घृणा, अवज्ञा, blame, censure, • दोषारोपण, faultful. आधर्षणम्, आधिस्सणं, नपुं० दोषी टहराना, • आदेश, bearing the fault, • अपमान, घृणा, order, unrespect, • अवज्ञा, • अपराध । आधर्षित, आधरिसिअ, वि० घृणित, निंदित, consisting, • अपमानित, तिरस्कृत, blamed, unrespected. आधाकर्मन्, आहाकम्म, नपुं० बाधित कर्म, • निंदित कर्म, घृणित कर्म, faultful karna's, • आर्तकर्म, defective karma's,• आहा अहे य कम्मे आहाकम्मे य अत्तकम्मे। • अंतिपात (मरण) रहित पीड़न, • विकल्पों का उत्पन्न होना, संकल्प होना, • श्रमण के मन में उपद्रावण, विद्रावण, परिद्रावण एवं आरंभ कार्य का होना, being of king. आधा कर्मिक, आहाकम्मिग, वि० साधुओं के निमित किया गया कार्य, • वसइगा आहाराई समणं किएज्जा, consisting karma of sages cause. आधानम्, आहाणं, नपुं० गर्भाधान, जमानत, pregnancy, • गिरवी वापिस लेना, deposit. आधारः, आहारो, पुं० आधार, आश्रय, सहारा, • स्तम्भ। • पुल, सेतु, थांबला, • वर्तन, support, piller, briq, a basin round, pot. आधारि, आहारि, वि० आश्रय भूत, आधीनता युक्त, support ful. आधि, आहि, पुं० मानसिक दुःख, पीड़ा, वेदना, pain of mindful, • कष्ट, • सन्ताप, विपत्ति For Private and Personal Use Only Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 278 www.kobatirth.org अभिशाप, pain, mental agony • रूज, • रेहन, उम्मेद, • ठिकाना, आश्रय, आधार, • house rent, support. आधिकरणिकः, आहिकरणिगो, पुं० न्यायधीश, judge. आधिकारिक, आहियारिंग, वि० अधिकारी, सर्वोच्च, प्रधान, प्रमुख, cheif man. आधिक्य, आहिक्क, वि० अधिकता, बहुलता, भारी, heavy. आधिज, आहि, वि० दु:खित, पीड़ित, चिंता युक्त, pained. आधिज्ञ, आहिन्दु वि० व्यथित, दुःखित, पीड़ित, टेढ़ा, pained. आधिदैनिक, आहिदेणिग, वि० दैवकृत, भाग्याधीन, relating to the deities. आधिपत्यम्, आहिपत्तं, नपुं० स्वामित्व, अधिकारित्व, प्रभुता, सत्ता युक्त, sovereignty. आधिभौतिक, आहिभोइग, वि० प्रारंभिक वर्तमान कालिक, सांसारिक, beginning, present, modern. आधिराज्यम्, आहिरज्जं, नपुं० प्रभुता शक्ति, अधिकार, power, • सत्ता, स्वामित्व । आधिवेदनिक, आहिवेअणिग, वि० संतोष युक्त, प्रारंभिक, primary, happinessful, • पूर्व पत्नी का दिया गया धन • संतुष्टि के लिए दिया गया धन । आधीनम्, आहीणं, नपुं० आश्रय, आधार, support, • सहारा, stay. आधीतत्व, आहीणत्त, वि० आधीनता, आश्रय युक्त, supported. आधुत, आहुआ, वि० कपित, हिलता हुआ, आंदोलित, treambled, shaked. आधुनिक, आहुणिग, वि० नूतन, नया • वर्तमान कालिक, new present, • प्रत्युत्पन्न, • अचेतन, unlife. " आधूत, आहूअ वि० कंपित, हिला हुआ, कांपा हुआ, trembled, shaked. • आधूर्यम् आहुज्जं नपुं० दुर्बल, powerless, क्षीणकाय, निर्बल, बलहीन, powerless body. संस्कृत - प्राकृत - हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश आधेय, आहेय, वि० आधारभूत, आश्रय भूत, to be put, to be established, किसी सहारे पर टिकी हुई वस्तु, रखने योग्य, गिरवी रखने योग्य, दार्शनिक जगत् में वस्तु का कथन आधार - आधेय रूप प्रतिपादित किया जाता है। जिसका आश्रय है वह किसी न किसी पर टिकी हुई है, यह आश्रय भूत कारण आधेय है। आधोरणः, आहोरणो, पुं० महावत, हस्ति आरोहक, driver of elephant, • फीलवान । आध्यमानम्, अज्झाणं, नपुं० बात पीड़ा, अफरा, धौंकनी Blowing inflation Boasting swelling of the belly. आध्या, अज्झा, स्त्री० स्मरण, चिंतन meditating आध्यात्म, अज्झप्प, वि० आत्म संबंधी, निजीय, Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir · inner selfness, spiritualism. आध्यात्मिक, अज्झप्पिंग, वि० आत्मा से सम्बन्ध रखने वाला, निज स्वरूप पर विचार करने वाला, मन संबंधी relating to the inner self, relating to the supreme spirit. आध्यानम्, अञ्झाणं, नपुं० स्मरण, चिंतन, विचार, · Anxiety pensive sorrowful recollection. संसार / देह / भोग आदि पर विचार, पुनर्विचार, remember, thought, अनुचिंतन, अज्झाणं च अत्थि पुण पुण चिंतणं, again to again thought. आध्यापकः, अझावगो, पुं० शिक्षक, उपाध्याय, उपदेष्टा, गुरु, teacher. A spiritual preceptor. आघृ, आहर, सक० धारण करना, लेना, उपाय करना, to take. आध्वनिक, अज्झणिग, वि० यात्री, प्रवासी, traveller. Being on a journey. आत, आणो, पुं० श्वांस, उच्छवास, breath, फूंक, • संख्यात आवली प्रमाण आन होता है। in halation breathing blowing. उच्छवास आनकः, आणगो, पुं० नगाड़ा, भेरी, गर्जन युक्त मेघ, पटह, ढक्का, kind of drum. आनकतानम्, आणग-ताणं, नपुं० प्रमाण की तान । A large military drum sound. For Private and Personal Use Only Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 279 आनक-दुंदुभि, आणगहुंदुहि, पुं० वासुदेव, कृष्ण,. भेरी, • महाकाय ढोल, name of vasudeva, krishna, drum. आतक्य, आणक्को, पुं० संत, साधु, sage, saint. आनत, आणअ, वि० अत्यंत झुका हुआ, नम्र, भाव युक्त, bent, bowed, obedient, humble. आनतिः, आणइ, स्त्री० प्रणाम, नमन, • झुकना, . नम्र होना, • अभिवादन, • सत्कार, श्रद्धा, . संतोष, obedient, respect, happiness, • हस्त-पाद-सिर से नम्र होना आनति है, being bent with hand etc., • वेहत्थ-पाअ-सिराओ णम्मणं आणइ। आनद्ध, आणद्ध, वि० बांधा गया, कसा गया,• बंधा। हुआ, मढ़ा हुआ, • अवरुद्ध, bonded. आनद्धः, आणद्धो, पुं० ढोल, नगाड़ा, जो चमड़े से मढ़ा गया हो, drum, • लिबास पहनना, . परिधान, धारण करना, being togarment, getting of garment. आननम्, आणणं, नपुं० मुख, चेहरा, वदन, mouth. आनन-कर्मन, आणणकम्म, नपुं० मुख, प्रक्षालन, washing in mouth. आनन-गृहम, आणणगेहं, नपुं० दर्पण, • शीशा, mirror. आनन-चन्द्रः, आणणचंदो, पुं० मुखचंद, moon shine, mouth. आनन-देशः, आणणदेसो, पुं० मुख मंडल, मुख भाग, __mouth part. आनन्तर्य, आणंतरिअं, नपुं० समीपता, आसन्नता, absence of interval, interstices, right to pada,. उत्तराधीकारी। आनत्यम्, आणत्तं, नपुं० बाहुल्य, प्रमुखता, • अमरता, • खुशी, • आनंद, joy, full life, happiness, • शाश्वत, नित्य, • अनश्वर, permanent, being always. आनन्दः, आणंदो, पुं० ब्रह्मा, Brahma. आनन्दम्, आणंद,नपुं० हर्ष, प्रसन्नता, आह्लाद, आत्मिक सुख, happy, happiness, enjoyment. आनन्दनम्, आणंदणं, नपुं० मित्र योग, yoking friend. आनन्ददशा, आणंद-दसा, स्त्री० हर्ष भाव, happiness. आनन्द-पूर्णः, आणंद-पुण्णो, पुं० हर्ष पूर्ण, happiness. आनन्द-मन्दिरम्, आणंदमंदिरं, नपुं० शान्ति स्थान, आनन्द-मान्दरम्, आणदम • उत्तम स्थल, great place, peaceful place. आनन्द-योगः, आणंद-जोगो, पुं० शान्ति योग, उत्तम संयोग, yoking of happy. आनन्दि, आणंदी, पुं० हर्ष, खुशी, happiness. आनन्दित, आणंदिअ, वि० मुदित, हर्षित, happy. आन-पानम्, आण-पाणं, नपुं० आना-जाना, श्वासोच्छवास, breath going-coming. आन-पान-पर्याप्ति, आण-पाण-पज्जत्ति, स्त्री० श्वासोच्छवास की शक्ति,power of breath. आन-पानप्राणः, आणपाणप्पाणो, पुं० उच्छवास, निश्वास कर्म, श्वासोच्छवास की प्रवृत्ति, a karma of breathing. आनप्राणः, आणप्पाणो, पुं० उच्छवास, निश्वास, breath going down, • असंखेज्जा आवलिआ आणपाणो। आनयः, आणओ, पुं० उपनयन संस्कार,akind of sanskar,• लाना, • भिजवाना, bringing. आनयनम्, आणयणं, नपुं० अन्य स्थान में लाना। मंगवाना, प्रापण, bringing in other place. आनर्तः, आणट्टो, पुं० नृत्यशाला, नाट्यशाला, stage, • युद्ध, जल, theatre, battle, water. आनर्थक्य, आणत्थक्क,वि. निरर्थकता,• अयोग्यता, अनुपयुक्तता, meaninglessness, __uselessness. आनायः, आणाओ, पुं० जाल, net for catching. आनायिन्, आणाइ, पुं० धीवर, मथुवारा, washerman, neter. आनाय्य, आणज्ज, वि० समीपता योग्य, सन्निकटता योग्य, having to nearest. आनाहः, आणाहो, पुं० कब्ज, मूत्ररोधन रोग, • मलावरोध, suppression of urine, . बन्धन, वस्त्र की लम्बाई, constipation, a cloth having good length. For Private and Personal Use Only Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 280 आनिय, आणिव, सक० दबाना, पीड़ित करना, paining. अनिल, आणिल वि० वायु से उत्पन्न, हवा के वेग से प्रभावित, being with air, belonging to air. आनीत, आणीअ, वि० लाया गया, गृहीत, brought forth. आनीय्, आणीअ, अक० प्राप्त होना, उपलब्ध होना, उपस्थित होना, to take. आनील, आणील, वि० अल्प काला, कुछ नीले पन युक्त, some dark. आनीलः, आणीलो, पुं० काला घोड़ा, कृष्णाश्व, black horse. आनुकूलिक, आणुकूलिअ वि० हितकारी उपयुक्त, • योग्य, capable, • लाभकारी । आनुकूल्य आणुकुल्ल, वि० उपयोगी, उपयुक्त, हितकर, योग्य, यथेष्ठ, समीचीन, आश्वासन • युक्त, capable, suitable, great. आनुगत्य, आणुगत, वि० परिचय युक्त, पहचान सहित, acquaintanceful. " • • आनुगामिक, आणुगामिअ, वि० अनुगामी, अनुगमनशील क्षेत्रान्तरगत, going after, goingness, gone another place, देशान्तर, भवान्तर युक्त । आनुग्रामिक, आणुग्गामिअ, वि० ग्राम संबंधी, • देहाती, • ग्रामीण, related of village, villager. आनुनासिक्य आणुणासिग, वि० अनुनासिकता, चंद्राकार, अनुस्वार युक्त, noiseness, moonsoon Anusvar. आनुपदिक, आणुपइग, वि० अनुसरण करने वाली, अनुगामी, अनुचारी पदानुसारी, being to going, going after. आनुपूर्विन्, आणुपुव्वि, वि० क्रमबद्धता, अनुक्रमता, to keep serially, अभीष्ट स्थान की प्राप्ति, • नियत अङ्ग विन्यास, body structure, शरीर की रचना विशेष प्रक्रिया, best act of body structure. आनुपूर्वीसंक्रमः, आणुपुव्वि-संकमो, पुं० क्रम से संक्रमण होना, being gone with step, • 2 www.kobatirth.org · • • संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश क्रोधादि कषायों को संक्रम, gone of anger passion etc. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir आनुमानिकः, आणुमाणिग, वि० अनुमान प्राप्त, acquisition of guss. आनुयात्रिक, आणुजत्तिग, वि० सेवक, अनुचर, अनुयायी, servant, flower. आनुरक्त, आणुरत्तो, पुं० राग, स्नेह, अनुराग, प्रीति, love, attachment. आनुरक्तिः, आणुरत्ति, खी० राग, स्नेह, love. आनुलोमिक, आणुलोमिंग, वि० नियमित, क्रमबद्ध, gone another place. आनुलोम्य, आणुलोम्म, वि० उपयुक्त capable. आनुवेश्य, आणुवेस्स वि० पड़ोसी, nearest. आनुषङ्गिक, आणुसंगिअ, वि० प्रासंगिक, गौण, 2 अप्रधान, जिसके साधन किसी दूसरे प्रधान कार्य को करते समय अल्प प्रयास में पूर्ण हो जाएं. being full some time of another most work, • बड़ा कार्य भी अल्प समय में हो जाना, being in some time heavy work, • सहायता, सहयोगी, • आवश्यक, अनिवार्य, adherent connected with, necessaries, • आपेक्षिक, • आनुपातिक, inevitableness. आनूपः, आणूवो, पुं० जलीय प्रदेश के प्राणी-जल में क्रीड़ा करने वाले बड़े प्राणी - भैंसा, गेंडा, आदि आर्द्र, • गीला, • जलीय, giving in a place near water. आनृण्य, आणिण्ण, वि० उधारी चुकाना, ऋण मुक्त होना, acquittance of debt. आनृशंस, आणिसंस, वि० मृदु कोमल, mildness, kindness, pity, दयालु, कृपावान्नू, आभारी, compassionable. आनैपुणम्, आणेणं, नपुं० मूर्ख, मूढ़, जाड, foolish • अज्ञानी, unknown. आनैश्वर्यम्, आणेसरं, नपुं० वैभव का न होना, सम्पत्ति का अभाव, being no wealth, without wealth. आन्त, अंत, वि० अंतिम, वाद का, lost, after. आन्तर, अंतर, वि० आभ्यंतर, मध्यगत, गुप्त, छिपा हुआ, inner interior, • अंदर, covered. For Private and Personal Use Only • Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 281 आपात, आन्तर्गणिकः, अंतरगणिग, वि० शामिल हुआ, जोड़ा गया, mixed, • एक दूसरे से मिला हुआ, another mixed. आन्तरिक्ष, अंतरिक्ख, वि० आकाशीय, गगन मंडलीय, being in asked. अन्तिका, अंतिगा, स्त्री० ज्येष्ठ भगिनी, बड़ी बहन, elder sister. आन्दोल, अंदोल/हिंडोल, अक० हिलना, झूलना,. घूमना, कांपना, उथल-पुथल करना, swinging, movement, turning. आन्दोलः, अंदोलो, पुं० झूला, हिंडोला, swinging ___movement. आन्दोलनम्, अंदोलणं, नपुं० झूलना, कांपना, swinging, • प्रयत्न करना, effort, trembling. आन्धसः, अंधसो, पुं० मांड, चावल का मांड,manda of rice, relating the cereals. आन्धसिकः, अंधसिगो, पुं० रसोइया, पाचक,cook, • हलवाई, रंधक। आन्ध्य, अंध, वि० अंधा, नेत्रहीन, प्रज्ञा चक्षु, ____blindness, eyes with knowledge. आन्वयिक, अण्णइग, वि० सुजात, अभिजात, अच्छे कुल में उत्पन्न हुआ, gren born, being born in great family. आन्वीक्षिकी, अणवीक्खगी, स्त्री० तर्क विद्या, अध्यात्म विद्या न्याय, नीति, logic, a knowledge of supreme spirit, • युक्ति संगत विचार, spiritual thought. आप, आउ, अक० प्राप्त होना, to be, to obtain, • उपलब्ध होना, व्याप्त होना, to obtain. आप, आउ, सक० प्रसार करना, लेना, अर्जन करना, to cover, to extent, to get, • ग्रहण करना, स्वीकार करना। आप, आउ, नपुं० जल, नीर, उदक, आकाश, water. आपकर, आउयर, वि० अनिष्टकर, दोष युक्त, अशुभ जन्य, faultful, sinness. आपक्व, आपक्क, वि० सचित कच्चा, हरित, • पका हुआ न हो, uncooked. आपक्ष, आवक्ख, वि० पक्ष पर्यंत, एक पक्ष तक, one half month. आपगा, आवगा, स्त्री० नदी, सरिता, अपां समूहः आपं तेन गच्छति, river, stream. आपणः, आवणो, पुं० दुकान, बाजार, विक्रय वस्तुओं का स्थान, market, a shop. आपणिक, आवणिग, वि० दुकानदार, बजाज, व्यापारी, वणिक, a dealer, merchant. आपणिकः, आवणिगो, पुं० वितरक, दुकानदार, merchant, • विक्रेता, a dealer. आपणिका, आवणिगा, स्त्री० हाट, बाजार, दुकान, __market, a shop. आपत्, आपड, सक० निकट आना, पास होना, घटना, to fall, towards, to stay. आपत्कालः, आपतकालो, पुं० विपत्ति काल, दुःख का समय, time of distress, • व्यवधान काल, time of painful. आपतनम्, आपडणं, नपुं० गिरना, टूटना, आना, falling, breaking, • घटना। आपतिक, आपडिग, वि० आकस्मिक घटना, अचानक गिरना, उपस्थित, one who depends on fate. आपत्ति, आवत्ति, स्त्री० विपत्ति, कष्ट, बाधा, दुःख, दोषारोपण, misfortune, pain, • संकट, उज, occurrence,distress, objection. आपत्तिकर, आवत्तियर, वि० कष्टजन्य, दुःख युक्त, painful. आपत्तिकालः, आवत्तिकालो, पुं० संकट का समय, time of painful. आपत्तिगृहम्, आवत्तिगेहं, नपुं० कष्टदाई घर, • अशुभ घर, sinful home. आपत्ति-घोषः,आवत्तिघोसो, पुं० विपत्ति की सूचना, • संकट समय का उद्घोष, • आकस्मिक, proclaiming of injure, • आपदा का प्रसार-प्रचार, proclamed loudly. आपत्ति-तंत्रम्, आवत्ति-तंतं, नपुं० संकट प्रबंधन, • आपदा तंत्र, supporting in injure, management earth injury. आपत्ति-दानम्, आवत्तिदाणं, नपुं० संकट में साथ देना, • सहयोग करना, एक दूसरे कर सहयोग करना, • भूकम्प या तूफान बाढ़ आदि के समय For Private and Personal Use Only Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 282 सभी तरह का सहयोग देना, given help in injured time, supporting of any injured time. आपत्तिधनम्, आवत्तिधणं, नपुं० संकट में वस्तु उपलब्धता, उचित आपदा प्रबंधन, आपत्ति घोष, given up things in injured, management most misfortune. आपत्ति-नादः, आवत्तिणाओ, पुं० संकट की घोषणा, proclaimed of injure. आपत्ति योग, आवत्तिजोगो, पुं० संकट के समय www.kobatirth.org सहयोग, support with painness time. आपत्रम् आपत्तं नपुं० पतझड़, without leaf time. आपद, आपद, वि० निरापद, दुःख, कष्ट, बाधा, विपत्ति, संकट, pain, calamity, misfortune. आपदर्त, आपदत्तो, पुं० दु:ख से घिरा पीड़ित व्यक्ति । आपदन्त, आपदंत, वि० दंत रहित, आपत्ति रहित, teethless, injureless. आपदा, आपदा, स्त्री० दुःख, कष्ट, विपत्ति, बाधा, आकस्मिक संकटा, misfortune, objection, occurrence. आपदाधार, आपदाहारो, पुं० विपत्ति स्थान, संकट स्थान, कष्टजन्य आश्रय, injured place, support painful. आपदुदीरिण, आपदुईरिण, वि० विपत्ति नाशक, संकट समाधान, विपत्ति विद्यायिनी, procedure in distress. · आपदुद्धर्ता, आपदुद्धत्ता, वि० विपत्ति का समाधान करने वाला, • संकट हरण करने वाला, desiring to solve a problem. आपनिकः, आवणिगो, पुं० पन्ना, नीलम, रत्न विशेष, किरात, चिलात, भिल्ल, असभ्य, emerald, sapphire, a diamond, a barbarian. आपन्न, आपण्ण, वि० प्राप्त किया, लब्ध, संपन्न, पूर्ण, • gained, getted, full, ended, fateless, • गत, • समाप्त, • भाग्यहीन, कष्ट जन्य, पीड़ित, pained. आपन्नसत्वा, आवण्णसत्ता स्त्री० गर्भवती, pregnant. 7 संस्कृत - प्राकृत - हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश आपमित्यक आवमित्तगा, वि० विनिमय द्वारा प्राप्त हुआ, gained with exchange. आपराह्निक, आवरहिग, वि० तीसरा प्रहर, " afternoon. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir आपaर्गिक, आववग्गिग, वि० मोक्ष संबंधी, मोक्ष की ओर अग्रसर, related of salvation, • मोक्षवर्ती, being on salvation. आपस, आठ, नपुं० जल, नीर, वारि, water, • अशुभ, • पाप, sin. , आपस्तम्ब, आउतंबो, पुं० धर्मशास्त्र की ओर लगा हुआ, साधक, a sage attached of religious text, an ancient sage sutra. आपाकः, आवागो, पुं० कुम्भकार का अबा, baking oven, until, cooking. आपात, आपाठ, सक० जागृत करना, सचेत करना, to wake. आपातः, आपाडो, पुं० गिरना, टूटना, आकस्मिक घटना, falling, • आ जाना, आ पड़ना, rushing upon, beginning, आ धमकना, उतरना, pressing against • नीचे आना, फेंकना। आपाततस्, आवाअसो, अव्य० तुरंत, शीघ्र, तत्काल । आ गिरना, unexpectedly, instantly, suddenly. आपातमात्रम्, आपाउ-मेतं, नपुं० मात्र गिरना, टूटना, falling. आपात्यक, आपत्तग, वि० उपस्थित हुआ, आया, उतरा, stay, come, falled. आपादः, आपाडो, पुं० प्राप्ति, उपलब्धि, पारितोषिक, पारिश्रमिक, performance, praise. आपादनम्, आपाडणं, नपुं० पहुंचना उपस्थित करवाना प्रकाशित करना, going, proforming, shining being attach, • तल्लीन होना । आपाद्य, आपज्ज, वि० स्थित, उपस्थित, stay • आसन्न, आबद्ध, bonded. For Private and Personal Use Only आपानम्, आवाणं, नपुं० पीने का स्थान, मद्य शाला, drinking place, a liquor shop. आपालिः, आवालि, स्त्री० जूं, बालों में पड़ने वाला कीड़ा, दो इंद्रिय जंतु, a jiva Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश आपीडः, आपीलो, पुं० दु:ख देना, कष्ट देना, given pain • बाधा पहुंचाना, मसलना, विदीर्ण करना, injuring, rubbing. आपीत, आ-पीठ, वि० शराबी, नशा करने वाला, पीला पन • पीत युक्त, drinker, yellowish. आपीत, आपीओ, पुं० स्वर्ण, सोना, gold. आपीन, आपीण, वि० पुष्ट, मोटा, बलिष्ठ, stout, fat, शक्ति संपन्न, स्थूल, powerful. आपीन, आपीणो, पुं० कूप, कुंआ, बावड़ी, ball, waterful pond. आपीनम्, आपीण, नपुं० धन, वैभव, ऐश्वर्य, wealth. आपूतिक, आपूइग, वि० पुए बनाने वाला, fond of cakes. आपूपिकः, आपूइगो, पुं० रसोइया, हलवाई, cooker. आपूपिकम् आपूगं नपुं० बहुत सी रोटियां, चपाती, पुओं का समूह, mass of cakes. आपूण्य, आपुप्पो, पुं० आय, पिसा धान्य, flower, groundered grain. आपूर:, आपूरो, पुं० धारा, प्रवाह, flood, • झरना, पूरा करना, पूर्ण करना, filling up. becoming full. आपूरणम् आपूरणं नपुं० पूर्ण भरा, भरना, becoming full. आपूरयन, आपूरयण, वि० भरने वाला, पूर्ण करने वाला, fulfilling. " • आपूरित, आपूरिअ, वि० भरा गया। full filled. आपूर्ति, आठत्ति, स्त्री० आपूर्ति पूर्ति करना, fulfilled वस्तुओं का समुचित विनमय करना, वितरण, प्रदान करना, fulfilling marketing of things, giving. आपूर्ति जलम्, आउत्तिजलं, नपुं० जल देना, पानी उपलब्ध कराना, given up water. आपूषम्, आऊसं, नपुं० धातु विशेष, लोह टिन, tin. आपृच्छ, आपुच्छ, सक० पूछना, वार्तालाप करना, to speak, to ask. to inquire विसर्जन करना, छोड़ना, अनुमति चाहना, to conversation, to send off, to given up, to permission. · Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir आपृच्छा, आउच्छा, स्त्री० वार्तालाप, पूछना, • साधक द्वारा अपने गुरु या आचार्य से किसी विशेष पठन, अध्ययन तप, आदि के लिए विनयपूर्वक निवेदन करना, conversation, speaking, अनुमति मांगना, speaking permission, with teachers, in sage. आप्रच्छनम्, आउच्छणं, नपुं० पूछना, अनुमति प्राप्त करना, conversation, permission. आप्रच्छना, आ पुच्छणा/आठच्छणा, स्त्री० पूछना, अनुमति लेना, स्वीकृति प्राप्त करना, conversation, permission, आउच्छणा उकज्जेज्जं कज्जं संजम साहणं । तव - होउं विसेसाणं, णिय- आइरिएण वा । आइरियो गुरुलोए, गुरुति महणायगो णियं सेयं हियं अप्पं, आउच्छणा हि सम्मगो। | 283 For Private and Personal Use Only " आपेक्षिक, आवेक्खिअ वि० अपेक्षा युक्त, expected, • एक-दूसरे के प्रति आशावान्, regarded of another. • आप्त, अत्त, वि० कुशल, दक्ष, निपुण, सम्यक्, यथेष्ठ, right, clever, in good condition, great, विषय ज्ञाता, • विशेषज्ञ, हितोपदेशी, वीतरागी, subject known, trust worthy, • विश्वनीय, • प्रामाणिक, निष्ठावान्, योग्य, true good wisher, pure reliable. • आप्तः, अत्तो, पुं० आप्त, सर्वज्ञ, ईश्वर, god, रागद्दोस - पहीणो सो। • प्रभु। सयलगुणप्पा हवे अत्तो । full good wisher, good thought. आप्तम्, अत्तं, नपुं० प्राप्त, लब्ध, gated, • उपस्थित, • स्थित stay. आप्तडिम्बम् अत्तडिंबं, नपुं० लब्ध प्रमाण, प्राप्त प्रमाण सटीक, • समीचीन यथेष्ठ, authorityful, greatest, योग्य, capable. आप्त-देसः, अत्तदेसो, पुं० सर्वज्ञ देशना, वीतरागी का उपदेश, thought of god. आप्तपरीक्षा, अत्त परिवखा खी० आचार्य समंत भद्र - की वृति, दार्शनिक रचना । Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 284 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश आप्त-पुरुषः, अत्तपुरिसो, पुं० दक्ष व्यक्ति, योग्य व्यक्ति, • उत्तम मानव, cleverman, capable person, • सर्वज्ञ महोपदेशक, सर्वलोकेश, सर्व दोष विवर्जित, Sravagna, great teacher, all kind of faultless, • जहेट्ठ-दसण-जुत्तो पुरिसो। • राग - होस - विहीणो त्ति विराग-पुण्ण - धारिणो। सव्वण्हू सव्व-लोएसो परमप्पा णिरंजणो।। आप्त-भावः, अत्त-भावो, पुं० कुशल भाव, दक्ष प्रकृति, clever nature, • उत्तम रीति, . श्रेष्ठ परिणाम, act of suitable. आप्तमार्गः, अत्तमग्गो, पुं० उत्तममार्ग, सर्वज्ञ पथ, • मोक्ष मार्ग, great way, god way, salvation way. आप्तमीमांसा, अत्तमीमांसा, स्त्री० सर्वज्ञ समीक्षा, आ-समंतभद्र की एक रचना, a text of samanta bhadra. आप्तलोकः, अत्तलोओ, पुं० पूर्ण लोक, ईशमार्ग, god way, • कल्याणापथ, god way, valid reliable thought, • श्रेष्ठ सूक्ति, good thought, great think. आप्तोपज्ञः, अत्तोपण्हु, पुं० आप्तागम, सर्वज्ञवचन, trust worthy man, true good thought. आप्पान, अप्पाण, वि० पुष्ट, स्थूल, मोटा, • पीन, मांसल, corpulency fat. stout. आप्यायनम्, अप्पायणं, नपुं० तृप्ति, • संतोष,• पुष्ट, स्थूल, मांसल, making full, satisfying, powerful, fatful. आप्य, अप्प, वि० जल युक्त, relating to water, नीर युक्त, • उपलब्ध, • प्राप्ति योग्य, __waterful, to be receiving. आप्लवः, अप्पलवो, पुं० स्नान नहान, अभिसिंचन, bathing. immersing uprimkling with way. आप्तशाखा, अत्तसाहा, स्त्री० सर्वज्ञ वचन, वीतराग वाणी, thought of god, voice of vitrag. आप्तशुद्धि, अत्तसुद्धि, स्त्री० पूर्ण शुद्धि,ful purity. आप्तश्लोकः, अत्त-सिलोओ, पुं० सर्वज्ञ वाणी, • वीतराग वचन, • केवलज्ञानी की वाणी, Aapta vani, thought of god, voice of pure known. आप्त-संतः, अत्त-संतो, पुं० पूर्ण संत, योग्य संत, pure sage, suitable saint. आप्त-साधक, अत्तसाहग, वि० आप्त की साधन करने वाला, doing god worship. आप्तसूत्रम्, अत्तसुतं, नपुं० सर्वज्ञ सूत्र, सर्वज्ञ वाणी, • जिन सूत्र, god sutra, jin sutra. आप्ता, अत्ता, स्त्री० बालों का जूड़ा, hair heap, . केश बंधन, • कच बंधन। आप्तिः , अत्ति, स्त्री० प्राप्ति, उपलब्धि। Getting obtaining gain reaching meeting with. आप्तोक्ति, अत्तुत्ति, स्त्री० सर्वज्ञवाणी, उत्तम उक्ति, आप्लवनम्, अप्पलवणं, नपुं० सिंचन, स्नान, ____bathing. आप्लावः, अप्पलावो, पुं० जलपूर, flood, • जल प्लावन, • अभिसिंचन, स्नान, जल प्रवाह, . बाढ़, flood, bath. आप्लावनम्, अप्पलावणं, नपुं० बाढ़, जलपूर, flood, • जल प्लावन, स्नान, अभिसिंचन, bath. आप्लुत, अप्पिलुअ, वि० नहाया हुआ, bathed. आप्लुतम्, अप्पिलुअं, नपुं० स्नान, नहान, bath. आप्लुतः, अप्पिलुओ, पुं० गृहस्थ, श्रावक, house man. आफूकम्, आफूगं, नपुं० अफीम, मादक पदार्थ, opum. आबद्ध, आबद्ध, वि० बंधा हुआ, • निर्मित, संयुक्त, • समूह युक्त। आबन्धः, आबंधो, पुं० बंध, मिलन, संयोग, समाहित, जुड़ा, tie, bond, tied up. आबर्हः, आबहिरो पुं० फाड़ना, विदीर्ण करना, taken out, to be rooted out. आबाधः, आबाहो, पुं० कष्ट, दुःख, पीड़ा, distress, pain. आबाधा, आबाहा, स्त्री० पीड़ा, कष्ट, व्याधि रोग, • कर्मबंध को प्राप्त हुआ काल,pain,disease, ill, gone of karma bad time. For Private and Personal Use Only Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 285 far आबाधाकाण्डकः, आबाहाकंडगो, पुं०. स्थिति विकल्प, king of karma,•विवक्षित कर्म की उत्कृष्ट स्थिति में उसी उत्कृष्ट आबाधाकाल का भाग देने पर जो लब्ध आवे। आबाधाकाल:, आबाहाकालो, पुं० जितने समय कर्म बंध है उतने समय तक उदय या उदीरणा न होना, karma bond time. आवुतः, आउतो, पुं० बहनोई, भगिनी पति, sister husband. आबोधनम्, आबोहणं, नपुं० ज्ञान, संबोध, • विशेष सूचना, knowledge, great think. आब्द/आब्दय, अद्द/अद्दय, वि० बादलों से उत्पन्न, born with cloud,• मेघ समागत, gone of cloud. आब्दिक, अद्दिग, वि० वार्षिक, संवत्सरिक, . HISIAI, annual, yearly आभरणम्, आहरणं, नपुं० आभूषण, अलंकरण, decoration, ornament, . कर्णपुष्प-कर्णफूल - जो कानों में छेद करके पहना जाता है। • बाजूबंद - जो बाहु में बांधकर पहना जाए,. कड़ा/कंगन - जो हाथ में डालकर पहना जाए, • हार - जो वक्षस्थल पर धारण किया जाए। . विभषण. गहना.. सौन्दर्य साधन। - आ-भरणं - आ - मज्जाया अर्थात् मर्यादा पूर्वक या - आ समंताओ पुण्णतो भरणं पोसणं च आ-भरणं- पालन-पोषण, रक्षण बचाव। आभद, आ-भद्द, वि० पूर्ण भद्र, सरल परिणामी, . योग्य स्वभाव वाला। the best formust in joyable, good fortune. आभदः, आ-भद्दो, पुं० कल्याण, हित, सरल स्वभाव, • पूर्ण नम्र।Good happy, prosperous chiet dear. आभा, आभा, स्त्री० शोभा, कान्ति, चमक, • प्रभा, • प्रकाश, face, light. आभाणकः, आभाणगो, पुं० कहावत, सूक्ति, • प्रहेली, • प्रहास वचन, saying, proverb. आभान्त, आभंत, वि० चमकीला, प्रभा युक्त, • प्रकाशमय, lightful, brightness. आभाषः, आभासो, पुं० संबोधन, कथन, संताप, think, • वार्ता, • प्राक्कथन, • प्रस्तुति, introduction. आभषणम्, आभासणं, नपुं० कथन, संबोधन, thought, • प्रस्तुति, • संताप, • वार्ता, प्राक्कथन, • प्रस्तावना, way of presentation. आभासः, आभासो, पुं० छाया, प्रतिबिंब, छाप, • चिह्न,झलक,• पता, • संकेत, सूचना, परछाई, sign, shining. आभासुर, आभासुर, वि० प्रभामय, कान्ति युक्त, lightful, brightness. आभिग्रहिक, आहिग्गहिग, वि० अभिग्रह से युक्त, • अत्यधिक, कदाग्रह जन्य, possessionful, • गिड़गिड़ाने वाला। आभिचारिक, आहिचारिंग, वि० आभिशादित, . निंदित, • अपमानित, curshed, abused. आभिजन, आहिजण, वि० जनन संबंधी, • कुलोत्पन्न, • वंशसूचक, sign of family, born of family. आभिजन्मन्, आहिजम्म, नपुं० उच्चकुल/उत्तम वंश में उत्पन्न, cheif of family. आभिजात्य, आहिजत्त, वि० वंश की श्रेष्ठता..कल संप्रभुता, उच्च वंश परंपरा युक्त, qualities of high family. आभिधा, आहिहा, स्त्री० ध्वनि, शब्द ध्वनि, कथन, भाषण, विरूपण, प्रतिपादक, sound bird sound, statement, designation. आभिधानिक, आहिहाणिग, वि० विवेचन, . प्रतिपादक, • अभिधान संबंधी, शब्द सूचक, कोश युक्त, dictionaryness. आभिनिबोधिक, आहिणिवोहिग, वि० अभिमुख पूर्वक कथन करने वाला, being thought, • अर्थ को अभिमुख नियत बोध, • इंद्रिय और मन द्वारा अभिमुख और नियमित पदार्थ का बोध, • अत्थ-अहिमुहं णियअंणाणं आभिणिबोहियं। • आ - अत्थाहिमुहो णियओ बोहो आहिणिवुज्झाए त्ति अहिणिबोहियं। • यह मतिज्ञान का ही नाम है, इन्द्रिय और मन में होने For Private and Personal Use Only Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 286 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश वाला ज्ञान है। a knowledge of mati, who being with sense and mind. आभिनिवेशिक, आहिणिवेसिअ, वि० अन्यथा, प्रतिपादन, • विपरीत निरूपण, uncapable thought, • वस्तु तत्व का यथार्थ स्वरूप जानते हुए भी दुराग्रह पूर्वक अन्यथा, प्रतिपादन करना, after think of knowing of things. आभिमुख्यम्, आहिमुक्कं, नपुं० सम्मुख होना, सामना करना, समीप आना, being front, being no near,• अपनी बात को मनवाना। आभियोगिक, आहिजोइग, वि० दूसरे के आधीन रहकर सेवा करने वाला, doing serve in another support, • पराधीनता से सेवाकार्य की ओर अग्रसर होने वाला, . अभियोगः परावश्यम् स प्रयोजनं येषां ते आभियोगिकाः (जैन० ल० 202), • आ - समंताओ अहिजोगो परा हीणत्तं तेणं पराहीणंतणेणं जुज्जंते आहिजोगि गो। आभियोगिक-भावना, आहिजोगिग-भावणा, स्त्री० गौरवपूर्ण प्रवृत्तियों की भावना, a thought of scholarly. आभियोगिकी, आहिजोइगी, स्त्री० सेवा कार्य संबंधी प्रवृत्ति, • इन्द्र आदि की सेवा की तरह उपस्थित रहना। related with serve work, stay of serve like Indra's. आभियोग्यः,आहिजोग्गो, पुं० आभियोग्य नामक देव, जो भार, सवारी आदि के लिए रहते हैं। आभियोग्य देव, दास की तरह होते हैं। adeity, • दास प्राया आभियोग्याः। • आ - समंतादभियुज्यन्ते प्रेष्य-कर्मणि व्यापर्यन्त इत्याभियोग्या दासप्रायाः (जैन० ल० 203),. अहिजोगे कम्मणि समाजुत्ता आहिजोग्गा दासकम्मयरकप्पा। - आभियोग्य-भावना, आहिजोग्ग-भावणा, स्त्री० मंत्राभियोग आदि की भावना, nobility or mantra scholarship. आभिरूपकम्, आहिंरूवगं, नपुं० लावण्य, अति सौन्दर्य, beauty,• आ-समंताओ अहि रूवं पति जेसिं ताओ जवई आहिरूवगं। आभिरुप्यम्, आहिरूप्पं, नपुं० लावण्य, सौन्दर्य, beauty. आभिषेचनिक, आहिसेचणिग, वि० अभिषेक संबंधी, . राज्याभिषेक संबंधी, related of enthroning a king. आभिहारिक, आहिहारिग, वि० उपहार देने योग्य, सम्मान करने योग्य, capable given up thing, • वस्तु देने योग्य, doing of respectable. आभीक्ष्ण्यम्, आभिक्खण्णं, नपुं० निरंतर गति, अथक् प्रयास, • सदैव तत्परता, always gone. आभीरः, आहीरो, पुं० अहीर, ग्वाला, गो पालक, ___cow leader. आभीर-जातिः आहीर-जाड.पं० अहीर जाति. ग्वालों का समुदाय, a caste of Ahira, mass of cow controller. आभीर-नंदनः, आहीर-णंदणो, पुं० ग्वालों के पुत्र, गांव, • गोपालक स्थान, village of cowheards. आभील, आभील/आहील, वि० भयानक, कष्ट युक्त, • पीड़ा जनित, terrible, fearful, painful. आभीलम्, आहीलं, नपुं० दुःख, कष्ट, पीड़ा, व्याधि, • बाधा, pain, torment. आभूषणम्, आभूसणं,नपुं० अलंकरण, गहना, • आभरण, • सौन्दर्य प्रसाधन। ornament. आभोगः, आभोगो. पं० रूप सौन्दर्य, पर्ण रूप, . सुख आदि का पूर्ण अनुभव, • भोग के सम्पूर्ण साधन। fully beauty, knowing of happiness, • यत्न, plan, • वरुण छत्र, • परिसर, पर्यावरण, varun umbrella, place campes, fulness of form, उपभोग - आभोगो उपभोग, आ - पुण्णो परिपुण्णो सुह - संपति - साहणं तेसिं भोगो - उवभोगो। • आ - अत्थि - मज्जाया, मज्जायाए अहिविहिणा भोगणं भुंजणं पालणं च आभोगो त्ति। • उपयोग, तृप्ति, • विषय भोग, • सर्प फन, • अकार्य का भुंजन, serpent, sense. For Private and Personal Use Only Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 287 Melong. आभ्यन्तर, अभिंतर, वि० भीतरी, आत्मगत, turned towards, • उपस्थित संबंधी आन्तरिक, inner. आदेश, order of standing, • अनुमति आभ्यन्तरतपः, अब्भिंतर-तवो, पुं० आत्मसंबंधी तप। पत्र, invitation latter. innerheat A heat of fufill of soul. आमन्द्रः, आमदो, पुं० दुर्जन, दुष्ट,wicked person, आम्, आम, अव्य० स्वीकरणा, ही और, अवश्य ही। • हीन प्रवृत्ति वाला पुरुष, • गम्भीर स्वर, An interjection of assent sound of deep, a man of faultful acceptance oh, yes. nature. आम, आम, वि० कच्चा, संचित, raw.uncooked आमपात्रम्, आमपत्तं, नपुं० रोग, आमरोग, अफारा, आमः, आमो, पुं० आम्र फल, • अजीर्ण, अफरा, मनोव्यथा। क्षति, हानि। कष्ट, पीड़ा, injury, mango. undigested. sickness. आमकुम्भः, आमकुंभो, पुं० अपरिपक्व घड़ा, कच्चा आमयः, आमओ, पुं० बीमारी, आमरोग, अफारा, घड़ा, uncooked pot. injury, sickness. आमयाविन, आमजावि, पुं० मंदाग्नि से पीड़ित, पाचन आमगन्धि, आमगंधि, नपुं० जलते हुए मांस की गंध, क्रिया से खिन्न, a patient. •बिसायंध, मांस की दुर्गंध, smelling like raw meat. आमरक्तः, आमरतो, पुं० पेचिश, आंव, दस्त, आमञ्जु, आमंजु, वि० प्रिय, इष्ट, सुन्दर, मनोज्ञ, • crushing. आमरणान्त, आमरणंत, वि० जीवन पर्यन्त, सम्पूर्ण रम्य, • योग्य,lovely, beautiful,charm, जीवन के अंत तक, lifelong. capable. आमंडः, आमंडो, पुं० एरंड बीज, अरण्ड पादप, आमरणान्त-दोषः, आमरणंत-दोसो, पुं० सम्पूर्ण ___Aerend tree. जीवन में होने वाले हिंसादिदोष। • हिंसादि के आमन्, आम, सक० उतारना, आगे करना, to fare पाप प्रवृत्तियों को जीवन पर्यन्त होना, fault well. of long life. आमनस्यम्, आमणस्सं, नपुं० दुःख, कष्ट, व्याधि, आमरसम्, आमरसं, नपुं० आम्र रस, आम का रस, पीड़ा, मानसिक थकान, व्याकुलता, pain, रसाल युक्त आम, mango juice. minded pain. आमर्जनम्, आमज्जणं, नपुं० निम्पन करना, लीपना, आमन्त्र्य, आमंत, सक० निमंत्रण देना, बुलाना, • प्रमार्जन, सफाई करना, • स्वच्छ करना, पुकारना, to invite, to summon. washing, cleaning. आमन्त्रणम्, आमंतणं, नपुं० निमंत्रण, बुलाना, • आमर्त्य, आमत्त, वि० देवों से सम्बन्धित, सुरलोक अनुज्ञा, • अनुमति, अभिवादन, invite, युक्त, related with deity. calling, permission, • कार्य हेतु, अनुज्ञा, __आमदः, आमद्दो, पुं० मसलना, कुचलना, निचोड़ना, salute, permission of work cause. रगड़ना, crushing, twisting. आमंत्रण-पत्रम्, आमंतणपत्तं, नपुं० निमंत्रण पत्र, आमर्शः,आमस्सा, पुं० घर्षण, रगड़ना, मसलना, मर्दन अनुमति पत्र, invitation letter, करना, • मालिश करना, • स्पर्श करना, permission letter. crushed, twisting, touching. आमंत्रणी, आमंतणी, स्त्री० संबोधनी, प्रबोधनी, आमर्शनम्, आमस्सणं, नपुं० स्पर्शन, रगड़, मसलना, knowing fully, • प्रज्ञप्ति, • संदेशिनी, touching, crushing. calling. आमर्शलब्धिः, आमस्सलद्धि, स्त्री० स्पर्श मात्र की आमन्त्रणी-भाषा, आमंतणी-भासा, स्त्री०. अभिमुख ऋद्धि, जो क्षपक साधु शरीर स्पर्श से रोग दूर किए जाने वाली भाषा, a language in करने में समर्थ होता है, a raiadhi, touching labhadi. 5. For Private and Personal Use Only Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 288 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश आमीषधि-ऋद्धि, आमस्सोसहिरिद्धि, स्त्री० आमर्शलब्धि, शरीर स्पर्शमात्र से रोग शान्त होने वाली ऋद्धि, Amasra Raidhi. आमर्षः, आमस्सो, पुं० क्रोध, कोप, गुस्सा, • आक्रोश, inger. wrath, impatience. आमल, आमल, वि. निर्मल, स्वच्छ, साफ, • शुद्ध, • मल रहित, clean, pure. आमलकः, आमलगो, पुं० आंवला, तरु, धात्रीफल, Amalak tree, Amblic myrobalan. आमलकम्, आमलगं, नपुं० आंवला फल, Amalak fruit. आमलकीफलम्, आमलगीफलं, नपुं० धात्रीफल, आंवला फल, the tree of emblic myrobalan. आमशक्तिः, आमसत्ति, स्त्री० आमशय बल, पाचन शक्ति, stomach power. आमात्यम्, आमच्चं, नपुं० मंत्री, सचिव, सलाहाकार, • परामर्शदाता, minister. आमात्य-कर्मन्, आमच्चकम्मं, नपुं० सचिव के कार्य, मंत्री के अधिकार, minister work. आमानस्यम्, आमाणस्सं, नपुं० मनोदशा, मानसिक संताप, दुःख पीड़ा, शोक, • रोग, व्याकुलता, mind circumstance, pain of mentally, sickness. आमान्नम्, आमण्णं, नपुं० कच्चा अन्न, uncooked grain. आमालक, आमालगो, पुं० आमालगं, नपुं० गिरि समीप की भूमि, a mount near place, पहाड़ के निकट का भू-भाग। तलैटी भाग। आमाशयः, आमासओ, पुं० पित्ताशय, पाचन तन्त्र, उदर स्थित पाचन तन्त्र की थैली, जिसमें भोजन इकट्ठा होकर पचता है। stomach. आमासः, आमासो, पुं० पक्ष पर्यन्त, माह तक, half __month. आमिक्षा, आमिक्खा, स्त्री० छैना, छाछ, जमा हुआ दूध, mixture of curd and milk, cheese, आमिष्यते सिच्यते मिष - आमिस्सए आ - पुण्णरूवाओ, मिएसं जायए तस्स वत्थुत्ति छइणा दुद्धं तक्कं च। आमिषः, आमिसो, मांस, भोग्यवस्तु, लोभ, भोजन, flesh, gait, • रिश्वत, a thing to be enjoyed. आमीलनम्, आमेडणं, नपुं० उन्मीलन, आंख बंद होना, a waking, • उन्मेष होना, opening the eye blooming. आमुक्तिः , आमुत्ति, स्त्री० मुक्ति पर्यंत, मोक्ष तक, salvoin til, • ग्रहण करना, धारण करना, taking. आमुखम्, आमुहं, नपुं० सम्मुख, सामने, सन्निकट,. प्रस्तावना, • भूमिका, प्राक्कथन, प्रारंभिकी, उद्घोषणा, infront, commencement, introduction, preface, • नाटक का प्रारंभिक प्रस्तुतिकरण। Sanskrit play is in trodued by. आमुष्मिक, आमुम्मिग, वि० परलोक संबंधी। दूसरे लोक से संबंधित, belonging to the other world. आमुष्यायण, आमुस्साअण, वि० प्रसिद्ध कुलात्मक, अपने कुल से प्रयोजन रखने वाला, born in that family. आमूल, आमूल, वि० मूल पर्यन्त, प्रारंभ से अन्त तक, सम्पूर्ण, to the root, upto end, • सभी, completely. आमेनिर, आमेणिर, वि० समान, एक सा, • सघन, दृढ़, प्रगाढ़, solid, like. आमोचनम्, आमोअणं, नपुं० छुड़ाना, मुक्त करना, taking, • स्वतंत्र करना, • निकालना, ढीला करना, leaving, carve out. आमोटनम्, आमोडणं, नपुं० ढीला करना, कुचलना, thrashing, • मसलना, crushing. आमृष्ट, आमिट्ठ, वि० घिसा हुआ, मसला हुआ, पीसा हुआ, crushed. आमोदः, आमोओ, पुं० हर्ष, खुशी, आनंद, gladdening, joy, • सुगंध-जो दूर से ही आती हो। सुरभि, a diffusion perfume, • प्रसन्नता, • विनोद। आमोद-गृहम्, आमोअ-गेहं, नपुं० आनंदभवन, सुगंधालय, joyhous, perfume home. For Private and Personal Use Only Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 289 आमोद-घोषः, आमोअघोसो, पुं० खुशी का उद्घोष, • प्रसन्नता की सूचना, sound of happiness. आमोद-जनित, आमोअजणिअ,वि० हर्ष युक्त, प्रसन्न, • आनंदित, happiness. आमोदनम्, आमोअणं, नपुं० हर्ष, खुशी, happy, • प्रसन्नता, • आनंद, enjoyment, • सुरभि, सुगंध, perfume. आमोद-प्रान्तम्, आमोअ-पंतं, नपुं० मनोरंजन स्थल, • हर्षाभिव्यक्ति का स्थान, a place of charming. आमोद-भावः, आमोअ-भावो, पुं० प्रसन्न भाव, . सुरभि भाव, हर्ष भाव, perfume nature happiness ful nature. आमोद-मयी, आमोअमइ, वि० प्रसन्नता युक्त. हर्षित, • आनंदित, gived happy. आमोद-योगः, आमोअ-जोगो, पुं० आनंद का संयोग, • हर्ष का योग, yoking of happy. आमोद-राशिः, आमोअ-रासि, वि० हर्ष भाव, • प्रसत्रता का बोध, happy nature, known of joy. आमोद-शशि, आमोअ-ससि, पुं० क्रीड़ा चन्द्र,खेलने का चन्द्र, sporing moon. आमोद-शाला, आमोअ-साला, स्त्री० नाटयशाला, • रंग शाला, dramaticpalace. आमोद-श्लोकः, आमोअ-सिलोओ, पुं० काव्यानंद, • छंदोनुराग, happiness of poet. आमोद-सूत्रम्, आमोअसुत्तं, नपुं० हर्ष योग,• प्रसन्नता के सूत्र, yoke of happy, sutra's of happiness. आमोद-हृदयम्, आमोअ-हिययं, नपुं० आनंदित हृदय, ___gladened mind, happinessful. आमोदिन, आमोदि, वि० प्रसन्न, विनोद युक्त, • आनंदपूर्ण, happinessful, pleasure. आमोषः, आमोसो, पुं० चोरी, अस्तेय, तस्करी, theft, • अपहरण, taking away. आम्नात, आमणाअ, वि० कथित, . विवेचित.. प्रतिपादित, asked, thoughted. आम्नानम्, आमणाणं, नपुं० सस्वर, स्मरण, • सस्वरण ध्वनि, remembering of soundful. आम्नायः, आमणाओ, पुं० सस्वर पाठ, घोष से विशुद्ध, remembering of lesson, • परिशीलन युक्त,pure with sound, referenceful, • स्वाध्याय का एक प्रकार, a kind of recitation,• आधीन/अध्ययन किए गए पाठ का पुनः पुनः स्मरण करना, धोखना, rendered lesson, remembering of again toagain,• पाठ का परिवर्तन पूर्वक स्मृति में लाना, gating of lesson in remembering, • सिद्धान्त, शिक्षण, . आगम, • परंपरा से ज्ञात, • कुलगत, वंशानुपूर्वी, आनुपूर्वी, sacred texts, learning Aagama, known of traditional, • परिवर्तन, स्मरण, in the traditional, turning, remembering, • आम्नायः कथ्यते घोषो विशुद्धं परिवर्तनम्। (त० सार०7/19),• आठ स्थानों से उच्चारित विशेषण से शुद्ध घोष को पुनः पुनः परिवर्तन करना, • आम्नायो घोष विशुद्धं परिवर्तनं गुणनं रूपादानमित्यर्थः। आम्नायार्थवाचकः, आमणायत्थ-वायगो, पुं० आगम में कथित आचार्य, परमार्थ ज्ञापक,• जो परम्परा से अभ्यास किया जाता है। • वेद, आगम, सूत्र, त्रिपिटक, गुरुवाणी आदि का पुनः पुनः अभ्यास। • परमागम के अर्थ का व्याख्यान करने वाला आचार्य, asking of sacred thought, • जो स्मरण में आगम के अर्थ का पुनः पुनः प्रतिपादन करने वाला आचार्य, teacher teaching Aagam Arthas. आम्रः, अंबो, पुं० आम का वृक्ष, Mango tree. आम्रपेशी, अंबपेसी, स्त्री० सूखा आम, आमपाठ,. अमावट, • अमचूर, dry mango. आम्रफलम्, अंबफलं, नपुं० आम का फल, mango fruit. आम्रमञ्जरी, अंबमंजरी, स्त्री० रसाल, आम्रकोरक,. आम वृक्ष के बोर, माकंदक्षारक, a flower bud of mango. आम्रवृक्षः, अंबरुक्खो, पुं० आम का वृक्ष, रसाल तरु, For Private and Personal Use Only Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 290 www.kobatirth.org मञ्जरीङ्गित, a tree of mango, mango tree. , आम्रातः, अंबाओ, पुं० केर, भिलावा, अमरतरु, • आम्रवृक्ष की कच्ची बेरी की तरह खट्टा केर, • जो मटर के आकार का होता है। जिसे राजस्थान में सबसे अधिक सुखाकर सब्जी के रूप में खाया जाता है। यह केर एक पौष्टिक औषधीय छोटा कंटीला वृक्ष है। ker, small mango, mango small ker, a dry small mango. आम्रस्तकः, अंबत्यो, पुं० ध्वनि आवृत्ति, शब्द गुंजार, sound of voice, repeated of word. आम्रेडनम्, अंबेटणं, नपुं० पुनरुक्ति, शब्द प्रतिध्वनि, गूंज, sound of voice, repetition. आम्लः, आमल / आमलो, पुं० इमली का वृक्ष, Aamlaktree. • • आम्लम्, आमलं/ अम्मलं, नपुं० खट्टा स्वाद, sour आम्लिः, आमलि, पुं० इमली का वृक्ष, tamerind, • , • खट्टी डकार, • पेट में अफारा, acidity. आम्लिक, आमलिग, वि० खट्टापन, sourful. आय्, आय, सक० प्राप्त होना, उपलब्ध होना, to get to come, • पहुंचना आना आय, आयो, पुं० आना, पहुंचना प्राप्ति धनागम स्रोत, • धन उपलब्धि, • लाभ, आमद, coming, income, • सम्यग्दर्शनादि गुणों की प्राप्ति, • रनवास रक्षक, अन्तःपुर का देख रेख करने वाला, resting place. आयकः, आयगो, पुं० धारक, लाभ, लेने वाला, कमाने वाला, शुद्ध उद्देश्य युक्त, • आया • पहुंचा, gater, incoming, pure actful, come. आयत, आयअ, वि० लम्बा, विशाल, विस्तृत, फैला हुआ, विकसित, वृद्धिगत, extended. आयतः, आयओ, पुं० समद्धिभुज, दोनों भुजाओं की समानता, some of two hands. आयतनम्, आययणं नपुं० मंदिर, देवस्थान, • • विश्राम स्थल आवास, निवास, गृह, स्थान, • आश्रय, आधार, • निमित । • ज्ञान संचार स्थल । गुणों का समावेश | mandir, god place, guest place, resident, home, house, place, support. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत- प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश • आयतन - कर्मन्, आयअण-कम्मं, नपुं० विश्राम कार्य, देवगृह की क्रिया, निवास कर्म, stay work, work of god house, work of house. आयतनेत्रम्, आयअ णेत्तं नपुं० विस्तृत नेत्र, फैले हुए नेत्र, eyes of extended. आयत - पत्रम्, आयअ-पत्तं, नपुं० लम्बा पत्र, long letter. आयत-बंध, आयअ-बंधो, पुं० बृहद् बंध, पूर्ण फैले हुए बन्ध, large text, bond of full, extended. आयत-भावना, आयअ- भावणा, स्त्री० उत्कृष्ट भावना, विस्तृत भावना, extended thought. आयत - वृतः, आयअ वित्तो, पुं० वर्तुलाकार, श्रेष्ठ आचरण, उत्तम काव्य, roundful, great character, great poet. · आयति, आय, स्त्री० लंबाई, • विराम, विश्राम, • रोक, • द्रव्य, • भविष्यत्काल, length, end, future, आश्रित, आधारित, supported, dependent, staying, following time, • आधीन । आयतिक, आयइग, वि० आधीन, आश्रित • लम्बाई युक्त, विस्तार युक्त, supported, lengthful. आयत, आयत, वि० आश्रित, आधीन, dependent. आयति, आयति, स्त्री० स्नेह, प्रेम, मर्यादा, सीमा, • लम्बाई, विस्तार, बड़ा, महत् । love, limit, length, • दिवस, दिन, • शयन, large, day, sleep, • प्रभाव, भविष्यत्काल, influence, future time, आश्रय, आधार, सहारा, support. आ-यथातथ्यम्, आ जहातत्थं, नपुं० अनुचित, अयथार्थ, अयोग्य, uncapable, unpure. आयनम्, आयणं, नपुं० गमन, विचरण, going. आयय, आयय, वि० आए, समागत, come, become. आय-व्ययः, आय-वओ, पुं० जमा-खर्च, income, विनमय, लेन-देन exchange. आयसम्, आजसं, नपुं० लोहा, iron. • · For Private and Personal Use Only Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 291 आयस, आयस/आजस,वि० लोह निर्मित, of iron. आयस-कर्मन्, आयस-कम्म, नपुं० लोह कर्म, . लोहा निर्माण, work of iron, of iron. आयस-खननम्, आयस-खणणं, नपुं० लोह खदान, .लोह खनिज स्थान, iron mainse. आयस-त्रिशूलः, आयसतिसूलो, पुं० लोह त्रिशूल, ____iron trute. आयस-पात्रम्, आयसपत्तं, नपुं० लोह पात्र, • लोहे से बने घट आदि, iron pot. आयस-भस्मः, आयस-भस्सो, पुं० लोह भस्म, iron crush. आयस-मंजूषा, आयस-मंजूसा, स्त्री० लोह संदूक, iron box. आयस-शूलः, आयस-सूलो, पुं० लोहे की कील,. लोहे का भाला, iron nail, iron hunder. आयस-सारः, आयस सारो, पुं० लोह भस्म, iron crush. आयात, आयाअ,वि० आया, पहुंचा, • प्राप्त हुआ, ___come, become. आयानम्, आजाणं, नपुं० आना, पहुंचना, • जाना, coming आयामः, आयामो, पुं० लम्बाई, चौड़ाई, • रोक,. विश्राम, • विस्तृत, फैला हुआ, विस्तार, प्रसार, length, end, extended. आयामवत्, आयामवं, वि० विस्तृत, फैला हुआ, . faritof, extended. आयासः, आयासो/आजासो, पुं० श्रम, उद्यम, . परिश्रम, थकान, labour, trouble,• प्रयास, प्रयत्न, उपयोग। चेष्टा, • दुःख हेतु, • स्वेद Wale, effort, extertion, fatigue. आयासिन्, आयासि, वि० परिश्रान्त, थका हुआ,. प्रयास युक्त, troublesome, effortful, • श्रमशील, • उद्यमी, labourness. आयित, आइअ, वि० आया, प्राप्त हुआ, • पहुंचा, come, become. आयु, आउ, पु०/नपुं०, आयु, अवस्था, वय,• जीवन काल, life span, life time, • उम्र, • भव, जन्म, • उत्पत्ति, भवधारण, born, • शरीर स्थिति, अवस्थिति, life lived, body lived, • एति याति चेत्यायुः अनु भूतमेति अननुभूतं च याति। (जैन० ल0 206), जो प्राप्त होता, जन्म लेता, अनुभव को प्राप्त होता और फिर उत्पत्ति को प्राप्त होना आयु है, जो भव- भवान्तर को प्राप्त हो, being to born again to again, • जो भवधारणा को प्राप्त हो, • जो पुद्गल मिथ्यात्व आदि कारणों से नरक आदि भवधारण शक्ति में परिणत हो, जीवन निबद्ध कारण है वह आयु है। जो पोग्गला मिच्छतादि कारणेहिं णिरयादि भव - धारण - सति - परिणदा जीव - णिविट्ठा ते आउअ-सण्णिदा होति। (धव० 13/209), • णिरय-तिरिय - देव - मणजेसं णिय -णियकारणेहिं कम्म - पोग्गल-पिण्डसरीरं धरेंति आऊ। • ओरालिय - वइंक्किइग-आहारग - तेउ - कम्म - पोग्गल-पिंड - सरीर - धारण - लक्खणंच आऊ।• सग सग कम्म कारणेहिं विविह पज्जएसुं भव धारणं आऊ। • भव - भवंतरं एइति जेहिं कम्म - पोग्गल - कारणेहिं स आऊ। आयुकर्मम्, आउकम्मं, नपुं० आयुकर्म, भवधारण कर्म, • भव भवान्तर रूप कर्म, lifework, turning of again to again. आयु-कालः, आउकालो, पुं० आयु का समय, lifetime, • भवधारणा का समय। आयुक्त, आजुतो, पुं० मंत्री,सचिव, कार्यरत, नियुक्त। A ministerth. unifed, obtained. आयु-खंडः, आउखंडो, पुं० भवांश, भवधारण का समय, life time. आयु-घात, आउघाउ, वि० भव भवान्तर का नाश, आयु क्षय, injured turning life. आयुचरि, आउचरि, वि० भवान्तरित, • एक दूसरे भव में विचरण करते रहना, turned to again another life. आयुक्तः, आउतो, पुं० कमिश्नर, head of the division. आयुत, आउअ, वि० अवधारक, appointed. आयुतनेत्रिन्, आउअणेत्ति, वि० सहस्र नेत्र कला, being of thousand eyes. For Private and Personal Use Only Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 292 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश आयोच्चाल, आउच्चाल, वि० पहुंचाया गया, भेजा गया। sended. आयोजनम्, आओजणं,नपुं० प्रयत्न,प्रयास,• उद्योग, उधम, श्रम, effort, labour, taking, . लेना, ग्रहण करना, सम्मिलित होना, एकत्रित होना। आयुधः, आजुहो, पुं० शस्त्र, हथियार, अस्त्र, ___weapon. आयुधिकः, आउहिग, वि० आयुध सम्बन्धी, शस्त्र से संबंधित, related with weapon. आयुधिकः, आउहिगो, पुं० सिपाही, soldier, • योद्धा, भट, वीर। आयुधिन्, आउहि, वि० आयुध रखने वाला, शस्त्रधारी, having of weapon, weaponful. आयुर्बन्धः, आउबंधो, पुं० आयु कर्म का बन्ध, • आयु कर्म नवीन बन्ध, bond of life karman. आयुर्विगत, आउविगअ, वि० जीवन रहित, आयु समाप्ति, lifeless, • आयु का अंतिम समय। आयुर्वेदः, आउवेओ, पुं० चिकित्साशास्त्र, आयुविज्ञान, वैद्य विद्या, भिषकज्ञान, science of medical, शरीरशास्त्र। आयुर्वेदिक, आउवेइग, वि० आयु जानने वाला, acquainted with medical science. आयुर्वेदिन, आउवेदि, पुं० चिकित्सक, वैद्य, भिषक, doctor. आयुष, आउ, वि० एक प्रमाण विशेष,a measure. आयुष्मत्, आउस्सम, वि० चिरजीवी, दीर्घायु वाला, abundance of life, • जीवन युक्त सदा बने रहे। आयुष्य, आउस्स, वि० प्राणधारक, जीवन युक्त, preservative of life. आयुस्, आउं, नपुं० आयु, जीवन, प्राण, भव, life span. आये, आए, अव्य० सम्बोधन, सूचक प्रयोग, दूर से Aninterjection of calling, expressive of affection. बुलाने के लिए किसी अन्य शब्द के साथ लगाया जाने वाला सम्बोधन वाची शब्द, a avya. आयोगः, आजोगो, पुं० नियुक्ति, कार्य सम्पादन, क्रिया, काम, appointment, completed of work, • किनारा, • उपहार देना, bank, given up of things, • एक दूसरे से भेंट करना, given up with another. आयोगवः, आजोगवो, पुं० बढ़ई, विश्वकर्मा, सुधार, carpenter. आयोजिन्, आयोजि, वि० उद्यमी, परिश्रमी, . प्रयत्नशील, labourful, effortful. आयोजिका, आयोजिगा, स्त्री० आउलिया, प्रयत्न शीला, • उद्यमशीला, प्रायोजिका, प्रस्तुत करने वाली, व्यापार क्रिया, effortful woman, labourful woman, work of business. आयोजिकाकरणम्, आयोजिगाकरणं, नपुं० आउज्जिपाकरणं, व्यापार किया करना,doing of business, आवर्जीकरण, आङ् मर्यादायाम्, आ मर्यादया केवलिदृष्टया शुभानां योगानां व्यापारणमायोजिका, भावे वुज् तस्याः करणमायोजिकाकरणम्। (प्रज्ञापना० भ० व० 604) (जैन० ल० 207), • शुभ योगों का समायोजन, taking of great business. आयोधनम्, आउहधणं, नपुं० युद्ध, वध, संग्राम, war, battle. आरः, आरो, पुं० कील, किनारा, कोना, nail, bank, edge, • निकृष्ट लोहा, • पीतल, अशोचित अयष्क, unpure iron, brass, • पहिए का आरा। • ग्रह विशेष, nail of wheel,a star. आरकूटः, आरकूडो, पुं० पीतल, • मोची का औजार, जिस पर चप्पल, जूते रखकर कील लगाई जाती, a shoe-maker's knife. आरक्तः, आरत्तो, पुं० रक्त, लाल, लोहित, Reded. आरक्त-कमलम्, आरत्त-कमलं, नपुं० लाल कमल, red lotus, • रक्त कमल। आरक्त-कसमम. आरत्त-कसम नपं० ला red flower. आरक्त-वर्णः, आरत्त-वण्णो, पुं० लाल वर्ण, red colour. For Private and Personal Use Only Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 293 आरक्ष, आरक्ख, वि० परिरक्षित, रक्षा युक्त, protected. आरक्षः, आरक्खो , पुं० संरक्षण, सुरक्षा, protection, guard, watchman. आरक्षकः, आरक्खगो, पुं० सिपाही, सुरक्षाकर्मी,. पहरेदार, • संतरी, द्वारपाल, पहरेदार, watchman, • पालक, • संरक्षक, • अभिभावक, protector. आरघट्ट, आरघट्ट, वि० कसाई, वधक, hunter, killer. आरटः, आरडो, पुं० नट, हास्य आदि कला में निपुण विदूषक, vidusaka. आरणः, आरण, वि० नाशक, घातक, विध्वंसक, __ प्रहारक, killer, injurer. आरणि, आरणि, स्त्री० जलावर्त, भंवर, water turn, • एक प्रकार का जल का चक्र, जिसमें व्यक्ति फंसकर नीचे की ओर चला जाता है। आरण्य, आरण्ण, वि० जंगली, वनोयगत, wild, forest born. आरण्यकः, आरण्णगो, पुं० वनवासी, वन रक्षक, pertaining to forest, wilderness. आरण्य-कुक्करः, आरण्ण-कुक्करो, पुं० जंगली part, wild dog. आरण्य-गो, अरण्ण-गो, स्त्री० जंगली गाय,. रोझ, wildcow. आरण्यचारि, आरण्ण-चारि, वि० जंगल में विचरण करने वाला, wilder. आरण्य-जात, आरण्णजाउ,वि० जंगल में उत्पन्न हुआ, born an wild. आरण्य-तृणम्, आरण्णतणं, नपुं० जंगली घास, गाजर घास, wild grass. आरत, आरअ, वि० क्रोध रहित, क्षमाशील, angerless. आरति, आरइ, स्त्री० विश्राम, निवृत्ति, ठहराव, • आराम, stay, rest, delight, • आ-समंताद रति - आरतिः - • पूर्ण रति, अनुराग, . आसक्ति love attachment, • आ - रति - एकाग्र होना। भक्ति भाव युक्त, deep attachment, • गुणानुवाद। आरनालः, आरणालो, पुं० मांड, a gravel prepared by formentation violence. आरब्धः, आरद्धो, पुं० प्रारंभ, समारंभ, उद्यम, श्रम, आरब्धः, आरद्धा, पु० प्रारभ, begun, • त्वरित, • अहंकार, extertion, • वध, kill, • रचित, self conceit, wrote, • लिखा गया। आरब्धवती, आरद्धवइ, वि० प्रयत्नशीला, उद्यमी,. गति युक्ता, beginful, externtionful, goneful. आरभटः, आरभडो, पुं० पराक्रम, शक्ति, वीर, योद्धा, power, • विश्वास, श्रद्धा, दृढ़ आस्था, lighter, respect, hope,• निर्लज्जता। आरभटा, आरभडा, स्त्री० प्रतिलेखन दोष, a fault again wringing, • हाथ के कार्य को छोड़कर अन्य कार्य का करना, • अन्य कल्प ग्रहण करना, doing other work without undertaking, work undertaken. आरभटी, आरभडी, स्त्री० क्रोधादिक, उग्रभावों की चेष्टा, • नटों की खेल, नट-क्रीड़ा, style of terror, to roar, with arrogance. आरम्भः , आरंभो, पुं० प्रयत्न, प्रयास, तत्पर, संलग्न, begin, • उद्यत, • प्रक्रम, व्यापार, preparation, business, desire for conquest work act, • रचना, व्यवसाय, • कार्य पद्धति, प्रारम्भ, गति, • त्वरा, . अहंकार, वध, प्राणातिपात । जीव उपद्रव, जीवन fahri, gone, self conceit, kill of life, jiva kill, life less, • आरंभो ति उज्जम - पजण्ण- पयास-समारंभ - ववसाय - ववहार - रयणा - वह - पाणवियोजणं च उवद्दवणं। • आदों कमः- प्रक्रम - आरम्भः। • आरंभो ति उवद्दवणं। • आरंभो त्ति पाणीण पाण - वियोजणंच, • आरंभो पाणी - पीलणं - बह - पाण - किरिया - उद्दवणं। • ववरोवणं च वावारो सो त्ति आरंभो ततो कारणाओ जाइ जीवाणं सताणं पाणाणं भूयाणं च पाण - वियोअणं। deed. work. आरम्भ-कथा, आरंभ-कहा, स्त्री० हिंसा जन्य कथा, जो कथा प्राणियों के वध पर आधारित होती है। For Private and Personal Use Only Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 294 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश injure story, being in life kill, . प्राणि-प्राण-वियोजन संबंधी कथन। आरम्भ-कामना, आरंभ-कामणा, स्त्री०, व्यवसाय की इच्छा। व्यापार की कामना, desire of business. आरम्भ-क्रिया, आरंभकिरिया, स्त्री० छेदन, भेदन आदि की क्रिया, desire of killing, . प्राणियों के छेदन, भेदन, भूख, प्यास, रूदन आदि क्रियाओं को प्रवृत्त होना तथा अन्य को प्रवृत होते हुए देख हर्षित होना। आरम्भ-गति, आरंभगइ, स्त्री० प्राणियों के वध के प्रति भाव, हिंसक उद्यम में गतिशील, gone in kill effort. आरम्भगृहम्, आरंभगेहं, नपुं० वध गृह, • हिंसक स्थान, kill place. आरम्भचारि, आरंभयारि, वि० अहंकारी, वधेच्छुक, पापी, a haughty, prider, • अशुभ परिणामी, desire of kill, sinful. आरम्भ-छात्रः, आरंभ-छतो, पुं० परिश्रमी छात्र, JETA ita faneit, effortful student. आरम्भ-जनः, आरंभजणो, पुं० प्रयत्नशील, मनुष्य, • कार्य में प्रवृत्त व्यक्ति, effortful man, doing in work man. आरम्भ-जन्तु, आरंभ-जंतु, वि. जंतु विनाशक, प्राणी बंधक, life killer. आरम्भ-दंडः, आरंभ-डंडो, पुं० प्रारंभिक दंड,• प्रथम दंड, सामदंड, beginning punish man. आरम्भ-दानम्, आरभदाणं, नपुं० प्रथम दान - आहार दान, given up first, given of eating, • दान का समारंभ, beginning of given up. आरम्भ-देय, आरंभदेअ, वि० प्रारंभ में दिया हुआ, gived in beginning. आरम्भ-धनिक, आरंभधणिग, वि० उद्यमशील धनी, • धनोपार्जन में सदैव उद्यम करने वाला, effortful, wealthy, being to always of work. आरम्भ-पदम्, आरंभ-पअं, नपुं० प्रयत्न पद,effort pada, • चरण का प्रारंभ, . छंद का प्रथम चरण, beginning of first pada. आरंभ-पात्रम्, आरंभ-पत्तं, नपुं० प्रथम पात्र, • उद्यमी पात्र, beginning capable man. आरम्भ-प्रदेशः, आरंभप्पएसो, पुं० व्यवसायी प्रदेश, व्यापारिक केन्द्र, center of business. आरम्भ-फल, आरंभफलो, पुं० उद्यम का फल, . श्रम का परिणाम, result of preparation, result of delight. आरम्भ-बन्धः, आरंभ-बंधो, पुं० • हिंसा से कर्म बन्ध,karma bond with kill,• समारंभ की क्रिया का बंध, bond of sinful. आरंभ भाव, आरंभभावो, पुं० श्रम भाव, उद्यम भाव, ___exertion. आरम्भ-विरत, आरंभ-विरअ, वि० अष्टम प्रतिमा धारक, geter of eight pratima. आरम्भ-संतति, आरंभ-संतई,स्त्री० प्रथम संतान,. प्रारंभिक परम्परा, first child. आरम्भिक, आरंभिग, वि० संहारक, दूषित, वध जन्य, killer, faulter. आरम्भिकी, आरंभिगी,स्त्री० संहारक,• प्राणवध से युक्त, killer, • जस्सिं अत्थिं णाणाविह - समारंभो आरंभो पयोजणं कारणं जासिं सा आरंभिगी। आरवः, आरवो, पुं० ध्वनि, गूंज, चीख, पुकार, sound, roar. आरा, आरा, स्त्री० ध्वनि, चीख, पुकार, sound, roar. आराडटती, आराडडइ, वि० उतरती हुई, नीचे आती हुई, come of neat. आरात्, आरा, अव्य० निकट,समीप, इस समय, अब, near, • दूर, दूरस्थ, कुछ दूरी पर, from a distance, from in some distance. आरातिः,आराइ, वि० शत्रु, वैरी, प्रतिपक्षी, enemy, rival. आरातीय, आराइज्ज/आराइअ,वि० समीप होने वाला, • निकट ही रहने वाला। पास का, being near, from near. आरात्रिकम्, आरत्तिगं, नपुं० नीराजन, आरती, waving lights before in adol. For Private and Personal Use Only Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश आरात्रिक, आरतिग, वि० रात्रि से संबंधित, रजनी से संबंध रखने वाला उपासना से युक्त, related with night, worshipness. आराधू, आराह, सक० आराधना करना, पूजा करना, अर्चना करना, सेवा करना, to worship, to service, • संतोष करना, संतुष्ट करना, भक्ति करना, to happy, to devotion. आराधक, आराहग, वि० नियम एवं संयम में लीन रहने वाला, devoting of act and self control, worshipper पूजक, सेवक, www.kobatirth.org - - प्रशंसक उपासक । आराधकः, आराहगो, पुं० आत्म चिंतक व्यक्ति, उपासक जन, a thinker of soul, • अर्चना रत, worshipper man, •णियप्पे सय आहीणो कसाय विरओ साहगो तव संजम सल्लीणो गुत्ति गुत्तो सु- पालगो ।। भव्यो सया विसुद्धप्पो नियम संजमे रओ आराहगो सु णाणम्मि दंसण- चरि यम्मि सो ।। आराधनम्, आराहणं, नपुं० आराधना, उपासना, अर्चना, worship, • भक्ति, • प्राप्ति, devotion, - • राधना, पकाना, cooking, service, • परिचर्या, सेवा, happiness, respect, प्रसन्न करना, सत्कार, सम्मान, आदर । आराधना, आराहणा, स्त्री० पूजा, भक्ति, अर्चना, • • उपासना, worship, devoting, सम्यक्त्व श्रेष्ठ की उपासना, worship of best samyaktva, • विशुद्धात्मा में लीन व्यक्ति के गुणों का गुणानुवाद, उज्जोवणमुजवणं णिव्वहणं साहणं च णिच्छरणं । दंसण - णाणचरितं तवाणमराहणा भणिदा ।। (भ० आ० 2), figurative assertion of merits devoted man in pure soul, • उद्योसन, उद्यापन, निवर्हन, साधन और निरस्तरण को प्राप्त होना, जिससे दर्शन, ज्ञान, चरित्र और तप की प्राप्ति होती है। दंसणं णाण चरितं, तव दुबालसं गच्छे जणो ति सम्मतं तस्स आराहणा हवे ।। आराहिज्जते सेवंत सम्म पगास रूवाणं गुणाणं तस्स आराहणा । • - • Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir आराहणा वि परिसुद्धष्प गुणाणं worship merits in pure soul. आराधना कथाकोषः, आराहणाकहाकोसो, पुं० एक कथा सम्बन्धी ग्रन्थ, a text related with story. आराधनासारः, आराहणासारो, पुं० देवसेनाचार्य विरचित एक संस्कृत रचना, a text who wrote of Devasena, • इस पर रत्नकीर्तिदेव ने टीका लिखी है। आराधनीय, आराहणिज्ज, वि० सेवनीय, पूजनीय, अनुकरणीय, • सम्माननीय, to be serviced, worth worshipping, to be _worshipped, to be respected. आराधित, आराहि, वि० पूजित, अर्चित, सेवित, 295 समाराधित, worshipped, served. आराम, आरामो, पुं० उद्यान, बगीचा, उपवन, a garden, • प्रीति, स्नेह, हर्ष, प्रमोद, love, विश्राम। जहाँ पर लोग आकर श्रम / परिश्रम से विश्राम पाते हैं place of pleasure, नाना प्रकार के पुष्पों, फलों लताओं एवं वृक्षों से सुशोभित सुशान्त वातावरण युक्त स्थान। • आगात्य रमन्ते ऽत्र स आरामः । • जस्सि ठाणे जणा आगच्छिकण णिय समं सम्मते, आरामं - विस्सामं सम-संतं कुणति स आरामो। आरामगृहम् आरामगेहं नपुं० विश्राम गृह, विश्रान्ति , भवन, guest home. आराम- जनः, आरामजणो, पुं० प्रीतियुक्त जन, प्रसन्न लोग, loveness person, happinessman. आराम देसः, आरामदेखो, पुं० प्रशान्त प्रदेश, श्रम से शान्त करने वाला स्थान, place of pleasure. For Private and Personal Use Only आराम-धाम, आराम-धामो, पुं० विश्रान्ति भवन, • उपवन स्थान, place of pleasureful. आराम-नीति, आरामणीइ, स्त्री० प्रमोद भाव, a nature of happiness. आराम- पुष्पम्, आरामपुष्प, नपुं० उपवन के पुष्प, • आमोद पुष्प, flowers of garden. आराम-भावः, आराम-भावो, पुं० विश्राम भाव, • Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 296 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश प्रमोद भाव, nature of stay, nature of happiness, • हर्ष परिणति। आराम-रम्य, आरामरम्म, वि० उद्यान का सौन्दर्य। charming of garden. आराम-लालित्य, आराम-लालिच्च, वि० उपवन का लावण्य, • बगीचे की शोभा, charming of garden. आरामिकः, आरामिगो, पुं० माली, बागवान, उद्यान रक्षक, garderner. आरालिकः, आरालिगो, पुं० रसोइया, पाचक, cooker, मतवाले हाथियों का रक्षक, elephant trainer. आरातिकावतरणम्, आरातिगावतरणं, नपुं० नीराजन पात्र, • आरती पात्र, waving lights of before an idol. आरु, आरु, पुं० सूकर, सुअर, pig. आरु, आरु, अक० बैठना, स्थित होना, पहुंचना, to stay, to stand, to get. आरुकम्, आरुगं, नपुं० शीतलता देने वाली औषधी। आरुह, आरुह/आरोह, अक० बैठना, चढ़ना, स्थित होना, to mount, get upon, to sit, . पहुंचना, to stay, to get. आरुढ, आरूढ, वि० चढ़ा हुआ, बैठा हुआ, स्थित हुआ,सवार हुआ, stainted, sited, staed, ascented. आरूढि, आरूढि, स्त्री० स्थित, बैठी, sit, ascent. आरेकः, आरेगो, पुं० खाली करना, रिक्त रखना, संकुचित करना, to make empty, construction. आरेचित, आरेचिअ, वि० संकुचित, उन्मीलित, painful, • उदासीन, • खिन्न, painted, sitting apart, indifferent. आरोग्यम्, आरोग्गं, नपुं० स्वास्थ्य, तंदुरुस्त, • निरोग, sicknessless, undisease, nourishing, • हृष्ट-पुष्ट। आरोप, आरोव, सक० डालना, लगाना, दोष रोपना, मढ़ना, to give, to plante, • झुकाना, मोड़ना, गाढ़ना, मान देना, स्थापित करना, to charge, to ment, to seize. आरोपः, आरोवो, पुं० रोपना लगाना, स्थापित करना, मढ़ना, • झुकाना, • मोड़ना, गाड़ना, imposing. आरोपणम्, आरोवणं, नपुं० रोपना, लगाना, रखना, मढ़ना, planting, giving, • दोष लगाना, blaming. आरोपित, आरोविअ, वि० स्थापित रोपित, • संलग्न किया गया । stated, planted, devoted, • मढ़ा हुआ, • झुकाया हुआ, monted. आरोहः, आरोहो, पुं० लम्बाई, चढ़ाई, large,high, • सवारी, • स्त्री की कमर, drive, bally of woman, the swelling hips,• शरीर की ऊंचाई का नाम, आरोह है, आरोह में शरीर न तो अधिक लम्बा, न अधिक छोय होता है, अपितु वह एक सा रहता है। • संगीत विद्या का एक स्वर, समान स्वर, जिसमें ऊपर की ओर तान लिया जाता है। • ऊभार, उच्च स्थान, • पठार, पहाड़, कूट, a kind of sangeet. आरोहकः, आरोहगो, पुं० चालक, सवार, driver. आरोहणम्, आरोहणं, नपुं० चढ़ना, सवारी करना, rider. आर्कि, अक्कि, पुं० शनि ग्रह, शनिश्चर, अर्कपुत्र, sani star, • यम, saturday, son of sun, yami. आक्ष, अक्ख, वि० नक्षत्र संबंधी,ग्रह संबंधो, related ____to star, • ताराओं से संबंध रखने वाली। आर्गइ/आर्गल, अग्गल, पुं०/स्त्री० सांकल, चटखनी, ____ the log to bolt doors, • बेंडा। आर्वधः, अग्गवहो, पुं० दालचीनी का वृक्ष, a tree of dalchini. आर्घा, अग्घा, स्त्री० एक प्रकार की मक्खी,akind of bee. आर्म्यम्, अग्धं, नपुं० जंगली मधु, wild madhu. आर्च, अच्च, वि० भक्त, पूजक, आराधक, worshipper. आर्चिक, अच्चिअ, वि० भक्त, पूजक, आराधक, ___worshipper. आर्जवम्, अज्जवं, नपुं० सरल, सीमा, ऋजु परिणाम, sincerity, • योग की सरलता, straightness, rectitude, • ऋजो भावं For Private and Personal Use Only Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 297 आर्जवम् - • रिजु ति अवक्कतं मणोवय - वायाणं। • अज्जवं च हवे तस्स जस्स चिते ण वंकम काय-मण - वए किंचिंण कोटिल्लं ण जंपए।।, • अज्जवो य अमाइत, . माया-भावं-विवज्जेज्जं चरेइ चित - मंगले। मंगं आमोद - णंदतं दाएज्जं सरलत्तणं।। रिजु त्ति तिय-जोगाओ अंते कुडिल-मुत्तगो।।गोवेज्जं च णियं दोसं सरलतंण- सागरं ।। • स्पष्टता, सद्व्यवहार, सदाचरण, निष्कपया, • अवक्रता, अकुचिटलता,• मायाभाव विवर्जित, सीधापन। आर्त, अत्त/अट्ट, वि० पीड़ित, दु:खी, afflicted, pained, • अशान्त, खिन्न, • व्याकुल, unhappiness, pained, • अस्वस्थ, disease, • संक्लेश, वेदना, • संताप, pain, distress, • ऋत दुःखं तत्र भवर्मातम्। यद्वा अर्तिः पीडा यातन च तत्र भवमार्तम्। (जैन० ल० 3/73), • नाद, एक प्रकार की दुःखित ध्वनि, a sound, • रोग, desease. आर्तक्रिया, अकिरिया, स्त्री० दःख पूर्ण कार्य.. संक्लेश भाव, a painful work, pained nature. आर्त-गात्रम्, अट्टगत्तं, नपुं० संताप युक्त देह, • दुःखजन्य देह, पीड़ा जनित देह, painful body, painful body, आर्त-घोषः, अट्टघोसो, पुं० आर्त ध्वनि, • संक्लेश, परिणाम की प्रतीति, painful sound, having of painful nature. आर्तचित्तम्, अट्टचित्तं, नपुं० दुःखी मन, संतप्त चित्त, pained mind, • अशान्त मन, faultful mind. आर्त-जन्य, अट्टजण्ण, वि० दुःखी, पीड़ित, व्याकुलित, ____pained. आर्तध्यानम्, अट्टज्झाणं, नपुं० ध्यान का प्रथम भेद आर्तध्यान, a kind of Aartadhayana, • अमनोज्ञ के संयोग होने, इष्ट वियोग होने आदि बार उसकी प्राप्ति, पीड़ा, निदान आदि आर्तध्यान है। • जहाँ संक्लेश परिणामों का अध्यवसाय होता है, वहाँ आर्तध्यान होता है। . अधिक से अधिक दुःख के भाव उत्पन्न होना। संकिलिट्ठज्झवस्सतो कसाअ-सहियो अर्ल्ड रिउं दुक्खं च जस्सत्थ अट्टज्झाणं च जायए।। . अमणुण्णे य इट्ठए विजोगे वि णिदाणए।। सरेज्जमण - विखिते संताव-वेयणा हवे।। • रिउ ति दुहं तस्स णिमितंच तत्थ भवं अट्रज्झाणं। • रिउति वेयणा - पीड़ा - संतान - संकिलेत अट्टिभाव - कसाथ - संजोगाई - कारणाओ। आर्तनादः, अट्टझाणं च, अट्टणाओ, पुं० दुःख युक्त ध्वनि, a cry of person in distress. आर्त-प्रयत्नः, अट्टपजण्णो, पुं० आर्त का योग, दुःख का समव्यवहार, पीड़ा जनित समावेश, yoking of distress, related of pain. आत-भावः, अट्टभावो, पुं० दुःखभाव, पीड़ा जन्य परिणाम, painful nature, • वेदना परिणति। आतं-मणुजः, अत्तमणुजो/अट्टमणुजो, पुं० दुःखी मनुष्य, • पीड़ा जन्य व्यक्ति रोग ग्रसित मानव, pained man, diseaseness man. आत-योगः, अट्टजोगो, पुं० दुःख का संयोग, वेदना का समागम, relation of pain, • रोग का होना, बाधा उपस्थित होना, being of pain, being of disease, being fault. आर्त-रुदनम्, अट्टरुदणं, नपुं० संताप युक्त रोना, • इष्ट वियोग में पीड़ित होकर रोना, painful. आर्तिः, अट्टि, स्त्री० पीड़ा, वेदना, दुःख, धनुष का सिरा, मानसिक वेदना, pain, injury, sickness. आर्थ, अत्थ, वि० अर्थाधीन, • सम्पत्ति से प्रयोजन रखने वाला, • याचक, भिक्षुक, related of wealth, begger. आर्थिक, अत्थिग, वि० धन संबंधी, related of wealth, • धन युक्त, • सार्थक, • प्रयोजन भूत, तथ्य पूर्ण, wealthful, useful, . आधारभूत, वास्तविक, supported, • लेन-देन संबंधी, related with taking and giving. आई, अद्द, वि० गीला, तर, • मुलायम, कोमल, wet, • नमीयुक्त, • अशुष्क, ताजा, soft, passionate, fresh. For Private and Personal Use Only Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 298 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश आर्दकम्, अद्दगं, नपुं० अदरक, ginger in its आर्य-जनः, अज्जजणो, पुं० सज्जन,सत् पुरुष, great undried state. man, • धर्म निष्ठ मानव, religious man. आई-चेतस्, अद्दचेतो, पुं० करुणाशील, pitable. आर्य-जातिः, अज्ज-जाइ, स्त्री० उत्तम जाति, • श्रेष्ठ आदमृतिका, अद्दमिट्टिगा, स्त्री० गीली मिट्टी, wet कुल में उत्पन्न, great caste born with clay. great family, • धर्मनिष्ठ उत्पत्ति। born आर्द्रय, अद्द, सक० गीला करना, तर करना, सींचना, of religious. ___wet. आर्य-ज्ञानम्, अज्जणाणं, नपुं० उत्तम ज्ञान, • श्रेष्ठ आर्दा, अद्दा, स्त्री० आर्द्रा नक्षत्र, name of nakstra. बोध, great knowledge. आर्दिक, अद्दिग, वि० नमीयुक्त, wetful. आर्य-धर्मन्, अज्जधम्मो, पुं० आर्यधर्म,• उत्तम कुल आदिका, अद्दिय, वि० उत्कण्ठित, उत्साहित, का धर्म, noble religion.. ___happinessful. आर्य-नीतिः, अज्जणीइ,स्त्री० परम नीति, • उपकारक आर्द्धिक, अद्धिग, वि० आधा, half, sharing half, पद्धति, • श्रेष्ठ न्याय, greatest, • अच्छे • एक का अर्ध भाग। परिणाम, most nature. आर्ध, अद्ध, वि० आधा, अर्धभाग, half, half part. आर्य-पदम, अज्जपअं,नपुं० उत्तम पद,• श्रेष्ठ स्थान, आर्धिक, अद्धिग, वि० आधे से अधिक, • अधिक great place. से सम्बन्धित, heavy with half, related आर्य-परिवारः, अज्जपरिवारो, पुं० सज्जन समूह, • with heavy. उत्तम कुल का समुदाय, mass of great आर्य, अज्ज/आरिय, वि० उत्तम,श्रेष्ठ, प्रतिष्ठित, सत्कुल ___man, mass of noble family. में उत्पन्न हुआ, कुलीन, समादरणीय, noble, आर्य-पुत्रः, अज्जपुत्तो, पुं० उत्तम पुत्र, great son, great, restectable, • पूजनीय, • प्रिय पुत्र, • सम्भ संस्कृति का नन्दन, . respectable family, to be respected. . आर्यपुत्र राजकुल या अच्छे वंश में उत्पन्न संतान आर्यः,अज्जो/आरिओ, पुं० सज्जन, सत् पुरुष,noble के लिए प्रयुक्त होता है। great son, lovely man,• स्वामी, नायक, मित्र, गुरु, great son, cultured son, • गुरुपुत्र, • नाटकों person, lord, friend, teacher, • जे में नटी 'सूत्रधार' को आर्यपुत्र सम्बोधित करती हुति त्ति गुणाजुता पुज्जा धम्मपिया जणा। उवाएयं है। teacher son. च गिण्हेति सेवजुत्ता अलंकिया।। • गुणी जनों आर्यप्रकतिः, अज्ज-पयडि, स्त्री० मधुर स्वभाव, • के गुणों का आदर, doing respect of उत्तम परिणाम, आनंदित भाव, greatnature, noble man. • इह णयरे परिवसेंति जणा अज्ज-पयडि - आर्यकः, अज्जगो, पुं० दादा, नाना, उत्तम पुरुष, संजुत्ता ते वीरा धीरा गंभीरा सज्जणा परमोवयारी। respectable man, grand fathers, great man. आर्यप्रायः-अज्जप्पओ (पु०) आर्यों का बहुलता। • आर्य-कर्मन्, अज्ज-कम्म, नपुं० आर्यों का कार्य, सज्जनों की अधिकता। Country with ___work of Aryan. Aryan majority आर्यकुलः, अज्जकुलो, पुं० आर्य वंश, Aryan आर्यमन-अज्जम् (वि०) सज्जन, श्रेष्ठ व्यक्ति। family. Respectable person आर्य-खण्डः, आज्जखंडो, पुं० आर्य खण्ड, आर्य आर्यमिश्र:-अज्जमीसो (पु०) सम्माननीय जन, प्रदेश, Aryan part. सज्जन, सत्पुरुष। Respectable person, आर्य-गृहम्, अज्जगेहं, नपुं० उत्तम गृह, प्रतिष्ठित घर, .. good man, gentleman great home. आर्यलिङ्गिन्-अज्जलिगि (वि०) पाखंडी। दुर्जन। For Private and Personal Use Only Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 299 • पुण्यधरा। Aryan piece, punya place • परिणामी। • दुष्ट। Wicked person, heretic, defiled आर्यवर्तः--अज्जवतो (पु०) आर्यखण्ड, आर्य क्षेत्र। • विन्ध्य और हिमगिरि के मध्य का भू-भाग। Aryan place,Apart of Bindhe and Himgiri आर्यवृत्त-अज्जउत (वि०) धार्मिक, सत् प्रवृत्ति युक्त। Honourable behaviour, behaving honourably आर्यव्यक्त-अज्जवित (वि०) आर्य कथित, सज्जनों द्वारा विवेचित। Aryan said, great man cold आर्यशस्ति-अज्जसत्थि (स्त्री०) आर्यखण्ड। Aryan piece आर्यशिरोमणि:-अज्जसिरोमणि (पु०) आर्थनायक। • प्रधान पुरुष। • पुरुषोतम। Good man, in, great person आर्य-शिष्यः-अज्जसीसो (पु०) उत्तम शिष्य, प्रधान शिष्य। • प्रमुख शिष्य। योग्य छात्र। Chief pupil आर्य-समाचरणम्-अज्जसमायरणं (नपुं०) आर्य का उत्तम व्यवहार। • सज्जन प्रकृति। A great nature आर्य-सूत्रम्-अज्जसुत (नपुं०) प्रमुख सूत्र। उत्तम विचार। • समीचीन सूत्रधारा। A great chapter, great think, a good thread आर्या-अज्जा (स्त्री०) श्रेष्ठा, उत्तमा, गंभीरा। • धीरा Noble woman. • वीरा poroper ful uroman. • प्रशान्तमना। • पूज्जा • समादरनीया Respeclable woman. • योग्या। • आर्यिका-दिगम्बर परम्परा में जो श्राविका विधिवत दीक्षा लेकर महाव्रत पूर्वक विचरण करती है। Respectable woman, deep woman, A respectable woman of Digambar Jaina आर्यात्व-अज्जत्त (वि०) आर्या पद युक्त • आर्यिका पद से विभूषित। Ayrika respectabled आर्यावर्तः-अज्जावतो (पु०) आर्यखण्ड, आर्य क्षेत्र। आर्यिका-अज्जिगा (स्त्री०) साध्वी, महाव्रती नारी। Respectable woman sadhri आर्यिकाचर्या-अज्जिगा-चरिया (स्त्री०) महाव्रती नारी की चर्या - Respectable woman character • fifa To With samit. • त्रिगुप्ति गुप्त With controlled . पंचाचार परायणा • दशधर्म विभूषिता। • आवश्यक कर्म अलंकृता। • परीषहजयी। . श्रमण की प्रतिमा पालक। • अनुप्रेक्षी। . सम समाचरिणी। आर्यिका -धर्मन्-अज्जिगाधम्मो (पु०) आर्यिका धर्म। • एक महाव्रती नारी का धर्म। Aryrika relesion, A great religious act आर्यिका पदम्-अज्जिगापयं (नपुं०) आर्यिका पद। आर्यिका पद Aryrika place आर्यिका-सङ्ग-अज्जिगासंघो (पु०) आर्यिका समूह। A Aryrika heap आर्ष-आरिस (वि०) ऋषि संबंधित। Used by Rishi. • पवित्र पावन, उत्तम, श्रेष्ठ। Pure. • योग्य Capable. • समीचीन यथेष्ठ। परमार्थ। Relating to the resist, Derives'd form the risi used by rsis आर्ष-कर्मन्-आरिस कम्मं (नपुं०) ऋषि कर्म Work belonging to sagrs • मुनियों के आवश्यक कार्य। Rsis of work आर्ष गामिन-आरिसगामी (वि०) परमार्थ मार्ग पर विचरण करने वाले। Going to the pureful way. Relating to the rsis way आर्ष-घोष:-आरिसघोसो (पु०) उत्तम ध्वनि। . ऋषि संदेश। Message of rsis आर्षचेतना-आरिसचेयणा (स्त्री०) पवित्र संस्कार, उत्तम भाव। Greatful purity, making of pure आर्षजन:-आरिसजणो (पु०) मुनिजन, ऋषि समूह। Inspired person, saint person आर्ष-जातिः-आरिस-जाइ (स्त्री०) उत्तम कुल। • For Private and Personal Use Only Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 300 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश यथेष्ट उत्पत्ति। Respectable caste, a corba. • कथन, विचार • वार्तालाप। great family Think, conversation आर्ष-तप:-आरिस तवो (पु०) मुनि तप, श्रमण तप। आलण आलवय (वि०) अपशब्द करना। Mendicant of heat Thinking of unfruth. • भला-बुरा आर्षधर्मन्-आरिस धम्मो (पु०) उत्तम धर्म। A great कहना। नीचा दिखाना। Think, Dharma. conversation आर्ष परिणामः-आरिस परिणामो (पु०) उत्तम भाव।। आलपद्-आलवय (वि०) अपशब्द करना। • Religion,Agreatbhava• उचित भाव। भला-बुरा कहना-नीचा दिखाना। Evasion Great nature. आलपनम्-आलवणं (नपुं०) खींचकर, बांधना, आर्षभाव:-आरिस भावो (पु०) समीचीन परिणाम। जकड़ा, बद्ध करना। • अंग-उपांग आदि को • उत्तम भाव। A great bhava बांधना। कथन, प्रतिपादन। Having deep आर्ष-विवाह:-आरिस-विवाहो (पु०) दान विधि आदि rooted, binding पूर्वक कन्या का विवाह। A tipe of । आलपित-आलविअ (वि०) कथित, प्रतिपादित, Marriage fagiftri Thoughed. Thinked wife आईत्-अरह (वि०) योग्य, पूज्य, श्रेष्ठ, उत्तम, सम्यक् woman. • गुण युक्त। Filbor yoking, to आलब्ध-आलद्ध (वि०) भार्या, गृहीत। worship, a great, possessing merits, ascetic jaina • अर्हत् मत से आलभनम्-आलहणं (नपुं०) पकड़ना, बांधना, सम्बंधित Belonging to the Jaina जकड़ना Seizing Touching killing. • doctrines. • जिनमत से संबंधित। Jain ग्रहण करना। • लेना। Catcher, ravisher, religion's having attained kevalya, binding great sin आलम्ब:-आलंबो (पु०) आधार, आश्रय Stay. rest. आर्हतमतानुयायिन्-अरहमयाणुयाइ (वि०) अर्हत् मत That on which one lean's, rests बाले, जैन परम्परा पर विश्वास रखने वाले। आलम्बनम्-आलंबणं (नपुं०) आश्रय, आधार, सहारा, Belonging to the jaina doctrines ठिकाना, स्थान, आवास। Support, prop. सर्वज्ञ, वीतरागी, Things to sanayna. depending on. • आलम्बनं बाह्यो आहेतदर्शनम्-अरहदसणं (नपुं०) Philosophy विषय:-(जैन० ल० 212) Place, of Jaina's protection. आर्हती-अरही (वि०) अर्हत् संबंधी। Having __ आलम्बन-गृहम्-आलंबंण-गेहं (नपुं०) आश्रय भूत attained Kevalya घर । Depending in home. • ठहरने का आर्हन्त्य-अरहंत (वि०) अरहत सम्बन्धी, जिन मत स्थान। Leaned house,aplace of rests से संबंधित। Related with Jaina. Jain आलम्बन-जन:-आलंबण-जणो (पु०) आधारभूत religion's• कल्याण सम्पादक क्रिया। A लोग। Depending people Suppogreatful ceremony rting person आल-आल (वि०) वृहद, बड़ा। Spawn. आलम्बन -भूत-आलंबण भूअ (वि०) आधार भूत। Greated सम्बन्धित। Depended. Supported आलम्-आलं (नपुं०) हरिताल, सरिनया। Aname आलम्बित-आलंबिअं (वि०) आधारित, आश्रित। poison, a name of sankhiya Unholded. Supported आलगर्दः-आलगद्दो (पु०) केंचुआ। A water आलम्भ:-आलंभो (पु०) ग्रहण करना, स्वीकार For Private and Personal Use Only Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 301 करना। Tearing of Touching. • लेना Idle, negligence, lazy. आलसति ईषत् Seizing. • पकड़ना। उठाना। Taking व्याप्रियतेhold of, touching, embrace आलस्यम्-आलस्सं (नपुं०) जड़ता, सुस्ती, प्रमाद आलम्भनम्-आलंभणं (नपुं०) पकड़ना। Taking • शिथिलता। lazy. Idle, negligence hold of आलस्य-जन:-आलस्सं-जणो (पु०) आलसी व्यक्ति आलब्धः-आलह (वि०) पकड़ा हुआ, गृहीत • प्रमादी जन। Sloth ful man. ___Takeal. Held up Negligence man आलयम्-आलय (नपुं०) आवास, निवास। आसन, आलस्य-भाव:-आलस्सभावो (पु०) प्रमादभाव। . स्थान, आश्रय। An abode, a dwelling आलसी भाव। Idleness. Negligence seat. House, place, support think आलय-कर्मन्-आलय-कम्मं (नपुं०) गृह के कर्म। आलातम्-आलाअं (नपुं०) अंगारा, जलती हुई • आश्रय भूत क्रिया। House work, लकड़ी। Firebrand supports work आलानम्-आलाणं (नपुं०) खूटा, रस्सा। Tying आलय-जात-आलअ-जाउ (वि०) आवास युक्त। . past also the rope that time hime. आश्रय युक्त। House ful • हस्तिबंधन के लिए दृढ़ खम्भा। The post, आलय-तोष:-आलअ-तोसो (पु०) गृह में संतोष । pillar, the an elephant, tie, rope A peace in house आलानिक-आलाणिग (वि०) हाथी बांधने का साधन। आलय-दोष:-आलयं -दोसो (पु.) गृह स्थान में Tie an elephant त्रुटि। A defect of place आलानित-आलाणिअ (वि०) निबद्ध, जकड़ा हुआ आलय-निवासाम्-आलअ-णिवासं (नपुं०) घर में Tied रहना। living in the house. Housing, __ आलाप:-आलावो (पु०) वार्ता, संभाषण, परस्पर की residing अभिव्यक्ति। संलाप। Conversation आलय-बन्धम्-आलअ-बंधं (नपुं०) आश्रय का बंधं। आलापनम्-आलावणं (नपुं०) अभिभाषण, वार्ता, Binding of stay. Supporting bind कथन। • संलाप। • एक-दूसरे से सम्बन्ध। आलअ-संधि-आलयसंधि (स्त्री०) गृह विभाजन। • Conversation, discourse व्याव्यानः। स्थान भेदPart of place. House part, आलापन-बन्धः-आलावणबंधो (पु०) यान, शिविका a place of namely आदि को रस्सी से बांधना। रस्सी आदि से आलवण्य-आलवण्ण (वि०) कुरुपता। • सौन्दर्य एक-दूसरे को बांधना। • रज्जु-वरत्त-कट्ठविहीन। Insipiclity. • लवण रहित। दव्वादीहि जंपुध-भूदाणं बंधणं सो अलावणTastelessness, • स्वादहीन, नीरस। बंधो। • अण्णुण्ण-दिढ-बंधणंच।• परोप्परUgliness, Beautyless, saltless, दव्वे सिंखलेहिं आबद्धो। • अण्णदव्वाण having no attachment मण्णदव्वेहि बंधणं। • तिण-कट्ठ-पत्त-वेल्ल-- आलवालम्-आलवालं (नपुं०) कयारी, खाई, वेत्त-लया-वरत्त- रज्जु-कुस-दव्भेहिं च खातिका, थांवला, पोखर, पानी भरने का स्थान। ajeroii Bindind with roapob chariot आ समन्तात् लवं जललवं आलाति - A आलाबु-आलाउ (स्त्री०) आल, लौकी, घिया। पेठा, basin for water round the root of a कद्दूIA pumpkingourd tree आलावर्त्तम्-आलावत्तं (नपुं०) बिजना, पंखा। वस्त्र आलस-आलस (वि०) सुंस्त, प्रमाद, उदासीनता। निर्मित पंखा, जो रस्सी से पकड़कर दूसरे के For Private and Personal Use Only Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 302 www.kobatirth.org द्वारा हिलाया जाता है। • आलोत्ति महो आवत्त चक्कापारं विजणं Fan A fanmada of cbth. आलि आलि (वि०) प्रमादी, आलसी, सुस्त • । सत्य प्रिय • वचनबद्ध युक्त । useless. idle. आलि आलि (पु० ) वृश्चिक, बिच्छू A scorpion. • भ्रमर। a bee. • षट्पद । " आलि आलि (स्त्री०) सखी सहेली a female companion, friend of woman. पंक्ति, Row, line. • पुल A bridge. थेरा। तति। Streak. आलिकलापः- आलिकलावो (पु०) सखियों का कौतुक Thoughts of friends. • सहेलियों की वार्ता । - आलि-कुलम् - आलि-उलं (नपुं०) सखि समूह। मित्र समुदाय friends number, आलि-गोष्ठः- आलि-गोट्ठो (वि०) सखियों की वार्ता । Thought of Friends, आलि घोष:- आलिमोसो (पु०) सखियों का उद्घोष । Thought of Friends, आलि चुम्बनम् आलिचुंबणं (नपुं०) परस्पर प्रेमभाव | Another embracing. • सखियों की मैत्री Friend ship सखि आलंबन | Causing of friend. आलिङ्गणम्-आलिंगणं (नपुं०) गले लगाना । Embracing, • एक-दूसरे से भेंट करना । Embracing wiht another. आलिंजर :- आलिंजरो (पु०) बड़ा मटका । मिट्टी की नाद | A big earthen far or water आलिम्पनम् - आलिंपणं (नपुं०) लीपना। • सफेदी करना। Whitening the walls. • साफ करना। Whitening. आलि-विधानम्-आलिविहाणं (नपुं०) मित्र सहयोग, सखि सहभागिता । Yoking of friend. आली आली (स्त्री०) सहचरी, सखी। वयस्या, सखा । A female companion. • पंक्ति line • तति Streak. • संगति । बिच्छू । भ्रमरी । Dike, Ascorpion. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश आलीढ - आलीढ (वि०) बैठा हुआ, स्थित हुआ। • खाया हुआ । A particular attitudein shooting. • चाटा हुआ। Licked, scrapped, wounded आलीकम् - आलीढं (नपुं०) बैठना, आसीन होना, स्थित होना, प्रत्यंचा खींचना । Standing. • धनुषाकार खड़ा होना । • दाहिने पैर को आगे बढ़ाकर और बाएँ पैर को पांच पग के अंतर में पीछे रखकर प्रयशा खींचना Aparticular posture in shooting, warriors, the right knee advanced and the left. retraced आलीढ-स्थानम् - आलीढ द्वाणं (नपुं०) प्रयञ्चा चढ़ाने के लिए किया गया हस्त पाद आदि का स्थान । • धनुष पर प्रयंचा चढ़ाने की दिशा में हस्त पाद का स्थान | Shooting place. आलीन - आलीण (वि०) ढला हुआ, घोला हुआ। Shaked, mixed. आलीनकम् - आलीणगं (नपुं०) टिन, टीन। Tin. आलीयकम् - आलीय (नपुं०) ताड़ी, शराब, तालवृक्ष का रस A drinking think, Juice bear. आलु आलु (पु० ) उल्लू । An owl, Ebony. आलु आलु (स्त्री०) डबुआ । A pitcher. • छोटय टिन का डिब्बा A raft, float आलुकः- आलुगो (पु० ) आलु, रतालु। piteher आलुञ्छनम्-आलुंचनं (नपुं०) लुंचन, निकालना, उखाड़ना rending. • फेंकना । tearing to picees. आलुञ्छनम्-आलुंछणं (नपुं०) स्वकीय परिणाम, आत्मीय भाव Soulful nature. आलुब्धंक आलुग (वि०) लोभी, लालची • शिकारी Hunter. • आसक्तिजन्य । आलून आलूण (वि०) काटा गया, छिन्न-भिन्न किया गया | Cuted, killed. आलेख:- आलेहो ( पु०) आलेख, रचना, सृजन । writen. आलेखनम् आलेहणं (नपुं०) आलेख, रचना, सृजन, writen work, निबंध, लिखना । out line. For Private and Personal Use Only Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org संस्कृत - प्राकृत - हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश • चित्रण करना । noting painting. बनाना Making. • चित्रांकन painting • शुद्ध करना, साफ करना Puring. वस्तुओं को देखकर रखना, उठाना। Taking hold up. आलेखना - आलेहणा (स्त्री०) कुंची, रंग भरने का साधन | Brush, pencil. • बुश । आलेख्यम् - आलेहं (नपुं०) लेख, निबन्ध, प्रबंध, रचना | writing, painting. • चित्रपट | Seratching. Thinking, criticise आलेपः- आलेवो (पु० ) मदन, उपटन, लेपन । Anointing आलेपनम् - आलेवणं (नपुं०) लेपन, मर्दन। भिति पर लेप करना । Anointing sneering liniment. आलोक:- आलोओ (पु०) प्रकाश, प्रभा, कान्ति • चमक Sight, hight, lustre • दर्शन । Splendour. Horizon sight अवलोकन, देखना Seeing beholding. • प्रशंसा । आलोकनम् आलोयणं (नपुं०) दर्शन करना, अवलोकन, देखना Seeing. • दृष्टि Range of • अलला • अलग विचार। विशेष चिंतन । आलोकित आलोइअ (वि०) अवलोकित, दर्शित, देखा गया । see, sight. • पुनः पुनः ईक्षण। Again to again see अनुप्रेक्षित। Seeing of again. आलोचक- आलोयग (वि०) विचारक, समीक्षक । • आलोचक करने वाला। beholding आलोचनम् - आलोयणं (नपुं०) आलोचना, · समालोचना seeing. •समीक्षा perceiving. • विवरण, व्याख्यान Thinking. • निवेदन Criticism • प्रस्तुतीकरण View thinking. • सर्वेक्षण । Considering. survey. आलोचना आलोयणा (स्त्री०) आलोचना, चिंतन, विचार | Thinking. • समीक्षा । अपराध गृहन Survey. • कृत कार्यों की समीक्षा। Criticism • आलोयणं विवरण सव्विक्खणणिवेयणं पगासणं अक्खाणं च । • आङ् मर्यादायाम् अनया मर्यादया लोचनं लोचना प्रकटीकरणं आलोचनम् । गुरवे समुहे णिच्वं, • समभाव सुदिट्टिगो । संठवित्ता सया साहू पमत्तं च णिवेदए । । • पइदिणं किए-कज्जे दोसो जाएज कम्मए । ढं लोयणं पगासं च विणवेज सुसिस्स ए ।। • अवश्य करने योग्य आवश्यक कर्मों में किसी प्रकार का दोष नहीं है, फिर भी गुरु के समीप निवेदन करना। आलोयणा वि दोसाणं सुय आराहगो मुणी । स- पराह - णि मज्जाए अवराहं सया सरे। • णियप्प सम्म भावाणं पगडिठं समाचरे। मज्जाए सग दोसाणं मज्जए परिइक्खए ।। आलोचना-कर्मन् - आलोयणा-कम्मं (नपुं० ) आलोचना कर्म • स्व अपराधों की समीक्षा । Criticism work आलोचनानयः- आलोयणाणओ (नपुं०) दोषों का प्रकट करना। Being of fault. • अपने अपराधों का गुरु के समक्ष निवेदन करना। Criticism of Nay आलोचना-शुद्धि-आलोयणाशुद्धि (स्त्री०) • कृत कार्यों की समीक्षा करना अपराधों अर्थात् राग, द्वेष, मोहादि भावों से दूर होना। Ciriticism of Bright • Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - • आलोचित आलोइअ (वि०) समीक्षित । Represetated. निवेदित। Entrusted. आलोडनम् - आलोडणं (नपुं०) बिलोना, हिलाना, मंथन, सोचना, चिंतन करना, अनुप्रेक्षण, निरीक्षण | Shaking, Mixiing, Seeing. • समीक्षण Surveying. • क्षुब्ध करना। Paining. • घुमाना। मिलाना। grounding. आलोल आलोल (वि०) कांपने वाला, हिलने वाला घूमने वाला Slightly trembling. • विक्षुब्ध होने वाला roling • लोभी, लोलुपी। Agitated. | आवनेयः- आवणेओ (पु०) मंगल ग्रह Son of the wearth. 303 For Private and Personal Use Only Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 304 www.kobatirth.org आवन्त्य:- आवंत (वि०) अवंति देश संबंधी । Belonging to Avanti आवन्त्यः- आवंतो (पु० ) पतित ब्राह्मण, आवंती का राजा A king of Avanti आवद्धकटिः- आवद्ध कडि (स्त्री०) तत्पर, सन्नद्ध, प्रतिपल तैयार | Settingidron अवाद्य आवज्झ (वि०) बंधा हुआ, दूषित ! Bounded fanlted. आवपनम्-आ-ववणं (नपुं०) बोना, बुवाई करना । • रोपना, बिखेरना। निक्षेपण करना, डालना, फेंकना। Sowing, throwing. • हजामत करना Shaving. • बर्तन, मर्तबान, पात्र । A vessel, Jar, ewer आवरकम् - आवरगं (नपुं०) आवरण, ढक्कन, पर्दा • जवनिका, बुर्का । Lovering आवरणम् आवरणं (नपुं०) ढक्कन, पर्दा, जवनिका, बुर्का Covering. • ओढ़ना Shutting. बेठन, परदा, ढाल, घेरा Enclosing. अज्ञान, चलाए हुए अस्त्र के निष्फल करने वाला साधन। अस्त्र को निष्क्रिय करना A Cover cloth • आव्रियते आच्छाद्यतेऽनेनेत्यावरणम् । आवृणोति आच्छादयति आवरणम् । • दीवार, बाड़, बाधा | Surrounding wall. • ज्ञान पर आवरण अज्ञान का। • दर्शन पर आवरण अश्रद्धान का। • चरिण पर आवरण अनाचरण का । • समस्त कर्म आच्छादन भी आवरण है। • मिथ्यात्व आवरण है। • राग, द्वेष और मोहादि कारण भी आवरण हैं। आवरण-कर्तृ आवरण-कत्ता (वि०) आवरण करने • वाला, आच्छादन करने वाला Being cover. आवरण- कर्मन् - आवरण-कम्म (नपुं०) आवरण रूप कर्म - ज्ञानावरण और दर्शनावरण । A cover of karmas आवरण- कूपः- आवरण कूपो (पु० ) आच्छादित कूप, ढका हुआ कुंआ । A cover of hole आवरण- गृहम् आवरणगेहं (नपुं०) घेरे युक्त घर । A cover of house आवरण-ज्ञानम्-आवरणणाणं (नपुं०) ज्ञान पर Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत - प्राकृत - हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अज्ञान का घेरा । A cover of Acknowledge आवराङ्ग-पानम्-आवारंग-पाणं (नपुं०) मस्तक पर्यन्त । Beinghead. • वराङ्ग मस्तके योनों इति विश्वलोचनः । आवर्जनम् - आवज्जणं (नपुं०) उपयोग, व्यापार Bussinace. • निषेध, प्रतिषेध | Being no. • आवज्जणं च अत्थि उवजोगो वावारो णिसेहकरणं च वि आवर्जित - आवजिअ (वि०) अभिमुख हुए, उपयोग जनित, व्यापार युक्त | Worked. • प्रमार्जित Cleaned. • स्वच्छ किया गया । Pured. • प्रतिशोधित • प्रतिबाधित, प्रतिबंधित । आवर्जितो नाम अभिमुखीकृतः। Being of face. • सम्मुखीकृतः । प्रत्यभिमुखीकृत । Face to face. आवर्त आवतो/ आवट्टी (पु०) भंवर, जल विहीन मेघ । Turning round cloud. • लाजवर्द रत्न A kind of Jewel • स्वर्ण मक्षिका । goldbee. • रोएं का घेरा । A lock of hair curling. • चक्कर, घेरा, घुमाव । revolving. • पर्यालोचन Deliberation. • परिभ्रमण | Whirlpool, whirl in general आवर्तकः- आवट्टगो (पु० ) जलावर्त A whirlpool. • भंवर, घुमाव, घेरा । an eddy. • चक्कर । turning round. आवर्तनम् आवट्टणं (नपुं०) विलोडन, चक्कर देना । Turning sound. परिभ्रमण, धातु गलाना तीसरा प्रहर दोपहर के पश्चात् की पश्चिम छाया/ परछाई Circular motion. • जिस बोध परिणाम के द्वारा ईहा से निवृत्त होकर Metting together. उपाय भाय के प्रति अभिमुख होना आवर्तन है। आवर्तवती - आवट्टवइ (वि०) घुमावदार, चक्कर For Private and Personal Use Only • युक्त | Roundfu. • भ्रमण युक्त । Turnful. • परावर्तित। Gevolutionful. आवलिः - आवलि (स्त्री०) रेखा, पंक्ति, तति । Line Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 305 • क्रमबद्धता । श्रेणी। Row series. • कतार। range continuous line. • एक प्रमाण विशेष। A pramanan • समय विशेष A time. • असंख्यात समूह युक्त एक आवलि। as erises of unlimited • असंखेज्जाण संघो ति समयाणं च आबली। समुदय-समित्तेज्जं समागमेण सा हवे।।। आवलित-आवलिअ (वि०) घेरे युक्त, परिधि सहित। • पंक्तिबद्ध युक्त। Roundful lineful row way. आवस्यम्-आवस्सं/आवसं (नपुं०) आवश्यक, प्रमुख, प्रधान। Chlef. great. • अवश्य। जरूर Inevitable. . ण वसो अवसो Necessary. आवस्यक:-आवस्सगो आवासयो (पु०) आवश्यक, प्रमुख, प्रधान। Ne cessity. • अनिवार्य। Necessariness, inevitableness . आवश्यक कर्त्तव्य। Inveitableact. - आ -समंताओ वसे अप्प सहावे णिवासे गुणाणं वासेज्ज तम्हा तं अवस्स-करणिज्जं कम्म आवस्सगो/आवासयो ति।Sages inveitable act. - आ त्ति मज्जाया, मज्जायाए णियप्प-सुद्धप्प-सरुव-अणं दंसण-णाणसुह-वीरियं च वासं कुणेइ त्ति आवासं तक्करणाओ आवासयो होइ। • ण वसो अवसो होज्जा। अवसस्स या कम्मस्स। आ मज्जाया वि। गुणः अणंत-वासए।। • आवस्सगं अवस्स-करणिज्ज • आवासं कुणेज्ज अप्पं, दंसण-णाण-चारित्तं। गुणा पसत्थ-भावाओ आवासयो हवे तस्स।। . श्रमणों के करने योग्य कर्त्तव्य। An inevitable conclusion of sages. आवस्यक-करणम्-आवस्सग-करणं (नपुं०) अनिवार्य क्रिया Work of necessiry. आवश्यक कार्य। आवस्यक-कर्मन्-आवश्यकम्मं (नपुं०) आवश्यक Necessary work कर्म आवस्सग-णाणं (नपुं०) प्रमुख ज्ञान। Necessary Knowledge. • अच्छा ज्ञान। अनिवार्य बोध। आवश्यकतप:-आवस्सग-तवो (पु०) आभ्यंतर तप। • प्रमुख तप। innerheat an inevitable heat. आवश्यक-दानम्-आवस्सग-दाणं (नपुं०) पात्रोचित दान। giving of great man. आवश्यक-धनम्-आवस्सग-धणं (नपुं०) उत्तम धन। • यथेष्ट धन| Good welth. necesarly weith. आवश्यक-नीति-आवस्सग-णाइ (स्त्री०) उच्च निर्णय। good thought. • सम्यक् नीति। Noble act. आवश्यकनियुक्ति:-आवस्सग-णिज्जुत्ति (स्त्री०) एक आगम ग्रन्थ। A text • श्रमण-श्रमणियों के आवश्यक विचारों, कर्तव्यों आदि को बोध कराने वाला सिद्धान्त ग्रन्थ। • जुति ति उवाय ति य णिरवयवा होदि णिज्जुती (मूला० 1/17) • जो पूर्ण रूप से उपयुक्त हो, जो आत्म तत्त्व से सम्बंधित विषय का प्रतिपादन, वस्तु तत्त्व का विवेचन तथा सम्पूर्ण करने योग्य। कार्यों की समीक्षा हो। • आवासओ ति कत्तव्वो सामाइग-धवो धुई। झाणं पडिक्कम भावं पच्चक्खाणं च जुती।। आवश्यकापरिहाणि-आवासया-परिहाणि (स्त्री०) आवश्यक क्रियाओं का प्रतिसमय पालन। Working of necessity. • समता, वंदना, स्तुति, प्रतिक्रमण, ध्यान एवं प्रत्याख्यान का यथा समय पालन करना। Taking of nesessay work. आवसथ-आवसह (पु०/नपुं०) रहने का स्थान, आवास, गृह, भवन/ग्राम, पुर, नगर । विश्रान्तिगृह । धर्मशाला। Leing ina house. • डेरा. बोना, काटना। State, condition, situation, position, place, place and guard, sowing, to cut आवह-आवह (अक०) प्राप्त होना, उत्पन्न होना, उठाना, चलाना। To be to produc. For Private and Personal Use Only Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 306 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश आवह-आवह (वि.) उठाया हुआ, चलाया हुआ। leouder. • जनक, मार्गदृष्टा, पथ प्रदर्शक, निर्देशक। आवहः-आवहो (पु०) वायु, पवन । Directer. आवहमाव-आवहमाण (वि०) आन्दोदित किया गया, उड़ाया गया, उखाड़ा गया।क्रमागत। Turned. आवहित-आवहिअ (वि०) फैलाया, प्रवाहित। उखाड़ा हुआ। Throwed. आबाध-आवाह (वि०) पीड़ित, दुखित । pained आबाधा-आवाहा (स्त्री०) दुःख, पीड़ा, बाधा।pain. • आपत्ति। आवाप:-आवापो (पु०) थांवला, रोपाई Sowing • कंकण, बर्तन। Avessel. • हवन,रोपना, डालना, निक्षेपण, फेंकना। Throwing • उपयोगी चर्चा | Scattering आवापक:-आवावगो (पु०) कंकण, बालू के कण। • चुभने वाले कण। A bracelet. आवापनम्-आवावणं (नपुं०) करघा, चरखा। A loom • घट्टी groundcon. • चक्की, आय, दाल आदि की घरघट्टी। आवार:-आवारो (पु०) आवरण, आच्छादन, परदा। • घेरा, चक्र। Cover. आवालम्-आवालं (नपुं०) थांवला, आलवाल, क्यारी • पोखर Abasin for water round the root of atree. • जलाशय। poind. आवास:-आवासो (पु०) निवास, स्थान, गृह House. • विश्रान्ति स्थल। Habitation. • आराम, उद्यान, आश्रय A place of refuge. • 3177977 | abode. आवाहनम्-आवाहणं (नपुं०) बुलाना, आमंत्रित करना, स्थान देना | inviting • पुकारना Calling. • निवेदन करना invoking. • विनम्र भाव पूर्वक आमंत्रित करना। आविक-आविग (वि०) ऊन का, भेड़ वाला। • मेष सम्बन्धी। Relating to a sheep. आविकः-आविगो (पु०) कम्बल, ऊन का बना हुआ कम्बल। woollen cloth. आविग्न-आविग्ग (वि०) दुःखी, पीड़ित, कष्टजन्य। Distressed. आविद्ध-आविद्ध (वि०) वेधित, बाधित, छेदित । Troubled, Pained. • घायल किया गया, प्रताड़ित Pierced, bored. • अपमानित किया गया। Curved.crooked आविर्भाव:-आविब्भावो (पु०) उत्पत्ति, अवतार प्रकट होना, जन्म लेना। Manifestation, Bron. • अभिव्यक्ति, प्रतिपत्ति। Presence, appearance • प्रकाश Light • आवेश। An incarnation आविर्भूत-आविब्भूअ (वि०) उत्पत्ति युक्त, जनित, स्थापित। आगत Bornful. be come. • समागत, उपस्थित । presenced. आविल-आविल (सक०) मलिन करना, अपवित्र करना, अशुद्ध करना। dim, obscure. dirty. foul turbid. आवरित करना, ढकना। लिप्त करनाdarkish, spoiled. आविल-आविल (वि०) मलिन, मैला, अपवित्र युक्त unpurity, darkness, • अनुलिप्त Spoiled. • घनीभूत। Dark coloured आविष्करणम्-आविक्करणं (नपुं०) दर्शन, प्रकट Seeing • अभिव्यक्ति। प्रस्तुतीकरण। manifestation. • निर्माण। making. visible. आविष्कार:-आविक्कारो (पु०) रचना, सूजन, कृति। Make thinking book • अभिव्यक्ति, ऐसा सृजन जो अपूर्व हो। • नूतन निर्माण New make. • प्रकाश। fight. • वस्तु की अपूर्व स्थिति को प्रस्तुतकरना। नूतन निर्माण । आविष्ट-आविट्ठ (वि०) प्रविष्ट, समाहित, ग्रस्त, वशीकृत, निमग्न, तल्लीन। Entered, Possessed of तत्पर • उद्यत। Entered, possessed आविश-आविस (सक०) प्रविष्ट करना, आना, समाहित करना। to overcome, to intent up. आविश्-आविस (अव्य०) प्रत्यक्षभूत, सम्मुख,सामने, For Private and Personal Use Only Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 307 समक्ष। Face to face, , fronte, fuce, meet. आवी-आवी (स्त्री०) प्रसव वेदना । face toprocre ____aton gone. आवीत-आवीअ (वि०) गया, चला गया। आवूक:-आऊवो (पु०) पिता। आवृत-आउअ (वि०) पद्धति रीति, लपेय हुआ, छिपा हुआ, घिरा हुआ। • समाहित, प्रविष्ट, मुड़ा हुआ। आवृत्त-आउत्त (वि.) घिरा हुआ, मुड़ा हुआ। Turned entered. छिपा हुआ, ढका हुआ, लपेटा हुआ। आवृत्तिः-आउत्ति (स्त्री०) छोकना, स्मरण करना, बार बार दुहराना। Learning. • पाठ करना। agein to again. • आना, लौटना, मुड़ना, छिपना। leane conine back. • प्रतिनिवर्तन, प्रत्यावर्तन। Turming to work आवृष्टिः-आउट्ठि (स्त्री०) बरसा, पानी गिरना। Rainipoj a shower of raint to go. आव्रज्-आवज (सक०) जाना, प्रस्थान करना। आवेग:-आवेओ (पु.) त्वरा, शीघ्र, जल्दी। तत्काल। • क्षोभ, उत्तेजना, बैचेनी, घबराहट, उतावला पन। चिंता। Anxiety, Excitement आवेदनम्- आवेयणं (नपुं०) निवेदन करना । सूचित करना। Communicating • अपनी वस्तु स्थिति प्रकट करना। Reporting प्रार्थना। Representation, stating accomplaint, Addressing, respectively • वर्णन, विवेचन। आवेल-आवेल (सक०) हिलना, कांपना To tarm. आवेल्कत्व-आवेलल्लत (वि०) हिलता, कांपता। Turnal. आवेल्लित-आवेल्लिअ (वि.) हिलती हई। turned. • कंपित हुई। लुलित। आवेश:-आवेसो (पु०) प्रवेश, जोश, भूत-प्रेत की बाधा, मिरगी रोग। Enterineinto. .दौरा पड़ना, बेहोश होना| infuence. • झोंक। . समाहित, घुसना। intentness. • अनुरक्ति loving. आवेशनम्-आवेसणं (नपुं०) प्रवेश, समावेश interning • क्रोध, जोश anger, pride. • बाधा, चिंता Fury • सूर्य बिंब Sign of Sun. • शिल्पशाला। सीमा, मर्यादा। Limit of painting house. आवेशिक-आवेसिअ (वि०) आने वाला, प्रवेश करने वाला, समाविष्ट होने वाला। Coming. • अन्तर्हित, प्रविष्ट। • प्रतिष्ठि • अपना। आवेशिक:-आवेसिगो (पु०) अतिथि। A guest. Visitor. आवेष्टक:-आवेदगो (पु०) परिधि, घेरा, वृत्त, चक्र Cover. • बाड़, दीवार। A wall. fence, an enclosure. आवेष्टनम-आवेट्टणं (नपुं०) घेरना, ढकना, लपेटना, बांधना । Bounding. आश-आस (वि०) खाने वाला, भोक्ता। Eater. आंशस-आसंस (अक०) प्रशंसा करना, प्रार्थना करना, आकांक्षा करना, चाहता, अनुमान करना। Praise. Hope, desire आशंसाम्-आसंसणं (नपुं०) चाह, इच्छा, आशा, तृष्णा| desire. • अभिरुचि। Hope, desire आशंसा-आसंसा (स्त्री०) इच्छा, चाह, वाञ्छा, कांक्षा, आशा Wish, desire. • आभिलाषा। hope. • प्रार्थना। praise. • अनुमान। imagination. • संशय। शुभेच्छा। Desire, Hope आशंसु-आसंसु (वि०) इच्छुक, आशावान्, अभिलाषी। Desirable, wished, • प्राथिक praised. • निवेदिक। शुभेच्छुक । inherintable. आशक्तिः -आसत्ति (स्त्री०) भय, डर। Fear. • संदेह, संशय, शङ्का। प्रश्ना Question. Dread, anxiety आशाङ्कत-आसकिअ (वि०) भयभीत, डरा हआ। Feared • संदेही doubt. • संशय युक्त। uncertainty. आशय:-आसओ (पु०) तात्पर्य। अभिप्राय, इच्छा, For Private and Personal Use Only Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 308 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश मन, प्रयोजन, भाव, परिणाम | Desire,wish, hope. • स्थान, आश्रय, शयन स्थल,place, place of residence • वासना Led chamber. • गर्त, गड्डा। kind of pit. आशयज्ञ-आसयण्हु (वि०) आशावान्, जानने वाले। • अभिप्राय वित। Knowing • प्रयोजक meeted • इच्छु। wisher. आशयाश:-आसयासो (पु०) अग्नि, बह्निन। fire. आशरः-आसरो (पु०) अग्नि, राक्षस, वायु। असुर। आशवम्-आसवं (नपुं०) गति, आवेश, स्फूर्ति, शक्ति • मद्य distilled spirit, speed • शराब, अरिष्ट। आशा-आसा (स्त्री०) इच्छा, कांक्षा, आकाक्षा, वाञ्छा। • अभिलाषा| disere, wish • दिशा, प्रदेश, भाग, अंश, हिस्सा। flace hope. Hope, direction • लोभ, तृष्णा, लालसा, आसक्ति। expecta-tion. • अविघमान वस्तु की अभिलाषा। • आसए अप्पे आवरणं कुणेइ किसं/खीणं च। सा आसा लोहोत्ति। आशाढ़:-आसाढो (पु०) आषाढ़ मास, पलाश दंड। आशाधर:-आसाहरो (पु०) एक सिद्धान्त विवेचक पं० आशाधर, जिन्होंने सागारधर्मामृत की रचना की। Apoet of Sidhand आशाधिकर्तृ-आसाहिकत्तु (वि०) प्रतीक्षा करने वाली, अभिलाषिणी| hopeful, inspiring hope. आशाधुत-आसा धुअ (वि०) आशाओं से रहित, इच्छा शून्य, तृष्णा विहीन। Diserless, hopeless आशापाश:-आसापासो (पु०) आसक्ति विषयाभिलाषा, इच्छाशक्ति का बंधनाdisere of bound. • तृष्णा का जाल। a net of wish. आशाम्बर:-आसंबरो (पु०) आशाओं से रहित/ तृष्णाओं से रहित/विषय वासना से रहित दिगंबर। diserless • निर्ग्रन्थ Nirganth. • अनगार, श्रमण। Angara, Sharmana. आशालक:-आसालगो (पु.) आसन, स्थान, आवास। Seat, place, house. • आश्रय residence. • आधार I supperte. आशावती-आसावई (स्त्री०) आशावान्, इच्छाशीला diserable. • अभिलाषिणी| hopeness. आशासित-आसासिअ (वि०) अभिलाषा युक्त, वाञ्छा wish ful. सहित। आश्चर्यजनक। inspiring hope. आशास्य-आसस्स (वि.) आशान्वित, इच्छाशक्ति युक्त, अभिलाषा सहित। Wishpower, desereful. आशिका-आसिगा (स्त्री०) आशा, अभिलाषा, चाह। wish, hop आशिशित-आसिंचि (वि.) मनोरम ध्वनि. प्रशंसनीयशब्द।desirablesound • झंकार sound of Runzun • रुन झुन ध्वनि। किंकणी की किण कुण झंकार। आशित-आंसिअ (वि०) भुंजित, खाया हुआ। भुक्त। __Utah. • भोगा गया। आशितङ्गवीन-आसितंगवीण (वि०) चर्वित, चबाया हुआ। eated. आशितंभव-आसितंभव (वि०) तृप्त, संतुष्ट । ____ satisfieol. आशित-आसित्तु (वि०) पेटू, अधिक खाने वाला। eater. अशिर:-आसिरो (पु०) अग्नि, तेज fire. • सूर्य, दिनकर the sun • राक्षस, असुर। deman. आशिस्-आसि (स्त्री०) आशीर्वाद, मंगल कामना, शुभ भावना। bleassing, bendiction. • सर्प विष। A serpents fang. Blessing आशी-आसी (स्त्री०) आशीष, आशीर्वाद blessing • शुभशंसा benediction. • प्रशंसा • प्रार्थना prasning • अभिकांक्षा • कल्याण भावना। Blessing भो! तुम्हाणं कल्लाणमत्थु। सुहत्थु संतिमत्थु। • सव्व-मंगल-मंग लावरे त्ति। • सव्व -कल्लाण-भावणा। आशीतिका-आसीइगा (स्त्री०) कल्याण कारिणी। bleassful. • प्रायश्चित निरुपिणी। आशीर्वादः-आसीवांओ (पु०) मंगल वचन। • शुभ कामना। benediction. यथेष्ठ भाव। expression of a prayer. Blessing For Private and Personal Use Only Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 309 आर्शीर्विष:-आसीविसो (पु०) सर्प विष। A snake • एक ऋद्धि, जिसकी प्राप्ति से बाधक । मारक शक्ति प्राप्त कर लेता। a kind of Ridhi आशीविष:-आसीविसो (पु०) सर्प, दाढ़ का विष। • दंष्ट्रास्तासु विषं येषां। A snake आशु-आसु (नपुं०) साठी धान, वर्षा ऋतु का धान्य। • शीघ्र त्वरा। Rice kind. • सत्वर। Quick, swift आशुब्रीहि क्लीबं तु सत्वरे विश्वलोचनः। • आशु-शीघ्रमेव। fast, quickly. आशुकरिन्-आसुयरि (वि०) नाना प्रकार के धान्य युक्त । riceful • शीघ्रता करने वाला, तत्काल युक्त। quickly. आशुकवि-आसुकइ (पु०) शीघ्र या तत्काल काव्य करना। fast poit. quickly think of pacem. आशुकारिन्-आसुयारि (वि०) विविध धान्य युक्त तत्काल रचना करने वाला। Aquickwise, A quick composer of songs आशुकृत्-आसुकिअं (वि०) शीघ्रता युक्त। Quickly आशुग-आसुग (वि०) तात्कालिक, शीघ्रता युक्त। Quickly आशुग:-आसुगो (पु०) बाण anarrow. • पवन, वायु। wind, air. आशुगति-आसुगइ (स्त्री०) शुद्धि पूर्ण। purity. आ-शुचित्व-आसुइत्त (वि०) शुद्धि युक्त। पवित्रता युक्त । purity sal. आशुतोष:-आसुतोसो (पु०) शिव, कल्याण । महादेव। आशुतोष-आसुतोस (वि०) शीघ्र संतुष्ट होने वाला। • सत्वर कल्याण युक्त। easily appeased. easily pleased. आशु-दानम्-आसुदाणं (नपुं०) शीघ्र दान। givenup of quickly. आशु-धान्यम्-आसुधंण्णं (नपुं०) साठी धान्य। वर्षाकालीन धान्य। a kind of rice, given up of quickly. आशु-नीति-आसुणीइ (स्त्री०) नाना नियम। . तत्कालिक नियम। quickact. आशु-प्रेम:-आसुपेम्मो (पु०) तत्काल प्रेम। सत्वर प्रेम। Quickly love. आशु-बन्धः-आसुबंधो (पु०) शीघ्र बन्ध।Quickly bond आशु-भाव:-आसुभावो (पु०) शुभ विचार । purie think. • शीघ्र भाव। Quickly nature. • धान्य भाव। आशुमतिः-आसुमइ (स्त्री०) उत्तम बुद्धि। तीव्र बुद्धि, तीक्ष्णमति। fast knowledge. • शीघ्र चिंतन युक्त मति। quickly thinkful knowledge. आशुमुखम्-आसुमुहं (नपुं०) शीघ्रता युक्त Quickly. • आमुख। Introduction. आशुव्रीहिः-आसुवीहि (स्त्री०) साठी धान्य। शीघ्र पकने वाली धान्य। साठ दिन में तैयार होने वाली धान्य।rice ripening in the rainy season. आशु-शुक्षणि-आसु सुक्खणि (नपुं०) पवन, वायु। wind, air • अग्नि । fire आशेकुटिन्-आसेकुडि (पु०) पर्वत, गिरि। ___mountain. आशौचम्-आसोअं (नपुं०) शुद्धि, सूतक शुद्धि। impurity. आशौच काल:-आसोचकालो (पु०) सूतककाल • शुद्धि समय। impurity time. आश्चर्य-अच्छेर (वि०) विश्मय, असाधारण, अद्भुत। Marvellous, wonderful. आश्चर्यम्-अच्छेरं (नपुं०) अद्भुत,विश्मय • अचंभा, चमत्कार। Marvellous, Wonderful विलक्षण। extraordinary. आश्चर्यकर-अच्छेरयर (वि०) चमत्कार, उत्पन्न करने वाला, विश्मय दायक। Wonderful, amazing आश्चर्यचकित-अच्छेरचइअ (वि०) विश्मय सहित। Wonderful, Surprise आश्चर्यजन्य:-अच्छेरजण्ण (वि०) चमत्कार पूर्ण। Wonderful आश्चर्य-भाव:-अच्छरिय-मय (वि०) विलक्षणता For Private and Personal Use Only Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 310 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश साधक धर्म The special duties of heater - आत्माराधना • आत्मचिंतन Hermitage of Relition आश्रमधाम:-आसमधामो (पु०) आश्रय स्थान। A hermitage. • उत्तम धाम Great place. • तीर्थधाम religious place. चतुर्विध धाम। आश्रम-पदम्-आसम-पयं (नपुं०) उत्तम पद great duties. • श्रेष्ठ उपाय। • विद्या स्थान। Hermitage of place आश्रम-बुद्धि-आसमबुद्धि (स्त्री०) श्रेष्ठ बुद्धि,सम्यक् मति। Hermitage of acknowledge युक्त। Extraordinarilyful. Won derful आश्चर्य-समन्वित-अच्छरे समण्णिअ (वि०) कौतुक भाव से युक्त। Wonderful आश्चर्य-स्थलम्-अच्छेरच्छलं (नपुं०) विलक्षण स्थान। extra ordinary place. • चमत्कारिकं स्थान। Wonderplace आश्चर्यस्थानम्-अच्छेरट्ठाणं (वि०) विश्मयपूर्ण। • चमत्कार भाव युक्त Wonderful Bhav आश्चोतनम्-अच्चोयणं (नपुं०) छिड़कना, सिंचित करना । Sprinkling Aspersion. आश्म-अम्ह (वि०) पथरीला, पत्थर का। Made ___of stone. • कंटकपूर्ण। Stony आश्यान-अस्साण (वि०) संलग्न, तत्पर, सुखाया गया। Congcaled consolodated. . जमा हुआ। Partially dried. आश्रमः-आसमो (पु०) आश्रय, आधार। A hermitge वास, निवास। . तपोवन . कुटिया, मठ। hut • विश्राम स्थल।Quest house. • तापस निवास। • तीर्थस्थान। Religious palce. • तापसस्थान। त्रिरत्न का योग। • दंसण-णाण-चरित्त-पहाणासमो। • सम्यग्दर्शन, सम्यग्ज्ञान और सम्यकचरित्र। आसयंते वासयंते साहगा जस्सिं तत्थ। वासो तावसट्ठाणं आसमो। - चार अवस्थाएं ब्रह्म अवस्था, गार्हस्थ्य अवस्था। • वानप्रस्थ और सन्यास अवस्था। Hermitage, Hermitage, the four periods of Religious life, Brahm-acarya, arhastha, vasasastha and Samnyasa आश्रम-कर्मन्-आसमकम्म (नपुं०) तपकर्म • रत्नत्रय उपाय रूप कार्य। Hermitage of work आश्रमगृहम्-आसमगेहं (नपुं०) विश्रान्तिगृह guesthouse • तपस्थल | heated nace. •विद्यास्थल। College. school. आश्रम-तप:-आसमतवो (पुल) तीर्थतप। आश्रम-धर्म:-आसामधम्मो (पु०) तापस धर्म। . • नृप प्रासाद भवन। Hermitage of house आश्रम-भेदः-आसम-भेओ (पु.) Hermitageof knowledge • ज्ञान, दर्शन, चारित्र और तप। Seeing, character and heat. • ब्रह्मचर्य, गार्हस्थ्य • वानप्रस्थ और सन्यास। Hermitage of priesty आश्रम-मण्डलम्-आसम-मंडलं (नपुं०) तपो भूमि • तीर्थस्थल Hermitage, Religous place. उत्कृष्ट धर्मस्थान। आश्रम-मोदंः-आसम-मोदो (पु०) तीर्थ का आनंद Heappiness of religlous place. आश्रम के कारणों के प्रति हर्ष। आश्रम-योग:-आसमजोगो (पु०) तीर्थ योग, धर्म योग। Yoking of religious • विद्या योग Yoke of knowledge. • ज्ञान, दर्शन और चारित्र का समग्र आधार। आश्रम-शोभा-आसम-सोहा (स्त्री०) धर्म प्रतीति । religious knowlege. • विद्या आभास, तपोवन का अलंकरण। • तापस भाव। Heatful nature. आश्रम-संगति-आसम संगइ (स्त्री०) उत्तम संगति। • तप भावना। belonging to good आश्रमस्थानम्-आसमट्ठाणं (नपुं०) धर्मस्थान। • उत्तम स्थान। रत्नत्रय स्थल। तीर्थधाम । religious place For Private and Personal Use Only Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra संस्कृत प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश - www.kobatirth.org आश्रमिक- आसमिग (वि०) तीर्थक, साधक, तापस वृत्ति वाला। धर्मसाधक । belonging to one of the religious life. आश्रमिन् - आसमि (वि०) आश्रमवासी चार आश्रमों में प्रवृत्त। धर्म के प्रति आस्थावाक्, आचारनिष्ठ • स्थित हुआ समाहित। Belongina toone of the fear order. आश्रय- आसय (सक०) अनुकरण करना, करना। to rest • अनुसरण करना। to resort • प्राप्त करना, जुटाना। To prop. • आधार बनाना। आचरण करना । No • अधिकार रखना । To सेवन suppore. warrant. आश्रयः- आसओ (पु० ) आधार, सहारा ठिकाना, स्थान, आवास | place. seat • गृह, अवलम्बन । Substratum. • जीवन निर्वाह का भारण | recipient • अधिकार सम्बन्ध । शरणस्थल । A place of refuge विश्राम स्थान Sylum • विश्रान्ति भवन, सदन gaest house. आश्रयणम् - आसयणं (नपुं०) आधार, विश्राम, निवास, आवास | A dwelling house • स्थल शरणभूत resort • अधिकार, सम्बन्ध | Supporte. आश्रयत्व आसयतण (वि०) आधारता आधारित । • आश्रय युक्त | Supporteful आश्रय-दानम्-आसयदाणं (नपुं०) सेवन योग्य दान । • उपयोगी दान। capable givenup. • जीवन निर्वाह का कारण भूत दान । आश्रयाश:- आसयासो/आसजासो (पु० ) अग्नि, बहि । Fire. • सूर्य तेज Sun आश्रायिन् - आसइ (वि०) आधारित, कारण भूत • आधारभूत Supporteful, obedent, complianton, related to concerning • अधिकार जनित । Resting with. आश्रव आसव (वि०) प्रतिबद्ध वचन बद्ध नियम निष्ठ । A promise obedient compliant. • आज्ञाकारी । आभाव:- आसावो (पु० ) स्वीकार, अंगीकार engagement. • किसी के कथन का अनुसरण करना। • पालन करना। • प्रतिज्ञा obedient • दोष, क्लेश । कष्ट fautt. transgression • आत्म विघात कारणों का आना Coming of couse of soul fault. आश्रि- आसि (पु० ) असि, तलवार की धार | The edge of a sword. आश्रि आसि (स्त्री० ) पैनीधार The edge of a sword. तीक्ष्णधार • Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir आश्रित आसिअ ( वि०) आधारभूत कारणजन्य । Resorting to. • आसक्ति | Welling in अनुरक्ति | inhabiting • स्वीकृति using, employing. A prop. शरणागत A place of refuge. • आधीन dependent on आश्रितः- आसिओ (पु० ) अनुचर, सेवक, भृत्य । servant, follower. । आश्रितजन :- आसिअ जणो (पु० ) अनुचर, सेवक। शरणागत व्यक्ति Refuge person. आश्रित-तापस्-आसिअ तावस (वि०) आश्रम वासी तपस्वी A Tapasvi of dependent of Asrama. • साधक। एकान्त स्थल पर ध्यान करने वाला Meditation in a resting 311 - place. आश्रित दोष:- आसिअ दोसो (पु०) कारणजन्य दोष । For Private and Personal Use Only Fault of causeful. आश्रित- धनम् - आसिअघणं (नपुं०) उपयोगी धन । Using wealth. • काम में आने वाला धन । Wealth using आश्रित - धर्मन् - आसियधम्मं (नपुं०) कारणभूत धर्म । • आश्रय भूत धर्म। A relagion of supportful आश्रित पथम् - आसिअ पहं (नपुं०) उत्तम मार्ग । उचित पथ । capable way. • आचरण करने या चलने योग्य पथ । go Cable. आश्रित फलम् - आसिअ फल (नपुं०) आधार भूत कारण। Cause of supportful Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 312 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश आश्रुत-आसुअ (वि०) सुना हुआ, स्वीकार किया हुआ। Weard, promised. Agreed, accepted. • अंगीकृत। Accepted. • मान्य, प्राप्त, लब्ध। Agreed. • प्रतिज्ञात, सहमत। Lolling so as to make one listen. आश्रुतचारि-आसुआचारि (वि०) अनुचर, सेवक। सहमत । servent, follower. आश्रुत-जनः -आसुअं-जणो (पु०) सेवक जन। follower • अनुचर। अंगीकृत करने वाले लोग। servent. आश्रुतिः-आसुइ (स्त्री०) सुनना, अंगीकार करना। आश्लिष्ट-आलिट्ठ (वि०) आलिंगित, चिपका हुआ, मिला हुआ। Enbraced, contacted. • आधार भूत depended. • आश्रय जन्य। Recipiented. आश्लेषः-आसलेसो (पु०) आलिंगन, मिलन। सम्पक, सम्बन्ध। Embracing clasping • गले गलना | an embrace. • भेंट करना। meeting • मिलनी| meated. आश्लेषिन्-आसलेसि (वि०) समालिंगित •मिला FITT I meeted आश्व:-आसो (पु०) नाना प्रकार के अश्व। • बहुत घोड़े। घोड़े से सम्बन्ध रखने वाला। number of horse. आश्वत्थ:-आसवत्थो (पु०) पीपल का फल। आश्वभूः-आसभू (स्त्री०) अनुभाग, अंगीभूत। . घोड़े से संबंधित । related with horse. आश्वयुज-आसजअ (वि०) आश्विन मास से Halfeta i The day of the full moon in Asving The month of Aśvina आश्वयुजः-आसजुओ (पु०) आश्विन मास। आश्वस्-आस (अक०) सांस लेना, शान्त होना। To breathe आश्वसित-आससिअ (वि०) सान्त्वना युक्त, आशा जन्य। To breatheful, Recession ful आश्वास:-आसासो (पु०) अनुच्छेद, सर्ग। Asection of a book. • अध्याय। . गद्य भाग का प्रमुख अंश। A chapter of a book. • सान्त्वना, भरोसा | consolation • आशा wish. • अभिलाषा, इच्छा।desire. • श्वास लेना। • प्रोत्साहन। Desire, eagerness for, Breathing again, Breathing freely आश्वासनम्-आसासणं (नपुं०) प्रोत्साहन। उत्साहित करना। Encouraging. • सान्त्वना, भरोसा। Breathing again आश्वासनावस्था-आसासणावट्ठा (स्त्री०) अभिलाषा, चाह, वाञ्छा। इच्छा। Wish, desire. . सान्त्वना Cheering up • आशा। wish. आश्वासित-आसासिअ (वि०) सान्त्वना युक्त। Cheering full. आश्विक-आसिग (वि.) घोड़े से संबंधित । relatade with horse. आश्विक:-आसिगो (पु०) अश्वसदृश | fraversed ___bya house. आश्वित-आसिअ (वि०) प्रोत्साहित। आशीष युक्त। ___Recovereful. आश्विन:-आसिणो (पु०) कुंआर का महिना। आश्विनमास । of a month the of Asvind. आश्विन पक्ष:-आसिण- पक्खो (पु०) श्राद्ध पक्ष । भाद्र माह के पश्चात् लगने वाला पक्ष। शरद् कालीन पक्ष । of a month of sharadha. आश्विनमास:-आसिण-मासो (पु०) शरद् कालीन महिना। a monith of Asvin.. name of Asvini kumar. आश्वीन-आसीण (वि०) घोड़े की एक अस्सीण भाग। आश्वायम्-आसायं (नपुं०) बहुत घोड़े, घोड़ों की ___ अधिक संख्या। very number of horse. आर्षम्-आरिसं (नपुं०) ऋषि संबंधी। Relating to thersis • आर्ष प्राचीन परम्परा के ऋषियों के लिए होता है। चण्डकवि ने आर्ष को प्रमुख और ऋषि दोनों ही कहा। पुरातन • प्राचीन पुरा। आर्ष परम्परा-आरिसपरंपरा (स्त्री०) प्राचीन परम्परा। For Private and Personal Use Only Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 313 A series ofence • ऋषि परंपरा ISeries of Rises. आर्षभाषा-आरिस-भासा (स्त्री०) ऋषियों से सम्बन्धित भाषा। Hanguage related with rises. • छान्दस भाषा एवं श्रमण संस्कृति की मूल भाषा- - पालि, अर्धमागधी और शौरसेनी ये तीनों प्राकृतें आर्षभाषाएँ हैं। बुद्धवचन पालिभाषा में हैं और महावीर वाणी-शौरसेनी और अर्धमागधी भाषा में है। शौरसेनी में षट् खंडागम, कषापाडुड आदि आगम हैं। A hanguage of veda's, name of chandsa. Language of related with shravan's • जो आप्तवचन हैं, इसलिए आप्तवचन हैं, इसलिए आप्तवचन को आर्ष कहा गया। आप्तवचनों की भाषा महावीर वाणी के रूप में प्रसिद्ध है। अर्धमागधी भाषा में अंग, उपांग, मूलसूत्र एवं छेदसूत्र लिखे गए हैं। जिनका 2600 सौ वर्ष से लेकर आज तक आर्ष रूप आप्तवचन हैं। आर्ष-वर्त्मन्-आरिस-वम्मो (पु०) आर्ष परम्परा, आर्ष मार्ग, पुरा पथ, ऋषि-मुनियों का मार्ग। way of Arsha. आषाढः-आसाढो (पु०) आषाढ मास, आषाण का महिना। The month in June-July आषाढ-पक्ष:-आषाढ-पक्खो (पु०) आषाढ पक्ष, आषाढ मास का कृष्णपक्ष और शुक्लपक्ष। month of Ashadha. आषाढमास:-आसाढमासो (पु०) जिसका काल में सूर्य मिथुन राशि पर रहता है। आषाढ-मेघ:-आसाढ मेहो (पु०) आषाढ़ मेघ, काले मेघ, वर्षा से पूर्ण मेघ । Cloud of Ashadha आषाढिक-आसाढिअ (वि०) आषाढ़ मास से संबंधित। related with Ashadha. आषाढिक-पूर्णिमा-आसाढिग-पुष्णिमा (स्त्री०) आषाढमास की पूर्णिमा। The day of full moon in the month of Ashadha. आष्टम्-अटुं (नपुं०) गगन, आकाश। • अंतरिक्ष Sky. • आसमान। आस-आस (अव्य०) हाय, हाय, अहो। An interjection. आस-आस (अक०) बैठना, स्थित होना। ठहरना, रखना, परिणत होना। आस्ते-आसिष्ट । To sit tolie to live to rest. आस:-आसो (पु०) बैठना, आसन, स्थान। आश्रय, आधार | Sit restplace support • धनुष। A bow A seat. आसक-आसग (अव्य०) इस तरह का, इस प्रकार काAs us. आसक्त-आसत्त (अव्य०) इस तरह का, इस प्रकार का, ऐसा। As us. आसक्त-आसत्त (वि०) अनुरक्त, लीन, उद्यत, तत्पर, विद्यमान। Strongly attached resting on loved. • मोहित, लुब्ध, मुग्ध। Loved. • लगा हुआ, जुटा हुआ। devoted, addicted to perpetual. • आलिंगन को उद्यत! आसक्तचित्तम्-आसत्तचित्तं (नपुं०) having the mind fired on any object. • अनुराग युक्त मन। • राग में रत। Attached to intention आसक्तजन:-आसत्तजणो (पु०)Waving the Loved nom • अनुरागी पुरुषI Attached to man आसक्त-भ्रमरः-आसत्त भमरो (पु०) मुग्ध भ्रमर। Altached bee. आसक्त-महिला-आसत्त-महिला (स्त्री०) मोहित महिला| Loved woman. • अनुरागी नारी। आसक्तिः-आसत्ति (स्त्री०) वाञ्छा, अनुरक्ति, राग, प्रेम । Wish, desir, love. Attachment. • लालसा, इच्छा। लगन। devotion, Contact आसक्तिगत-आसत्तिगअ (वि०) लालसा युक्त, wishful अनुराग सहित। Love ful with attach ment lovely आसक्ति-मणस-आसत्तिमणो (पु०) अनुरागी मन। having the mind For Private and Personal Use Only Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 314 आसङ्गः- आसंगो (पु० ) राग, प्रेम, अनुराग love. • वाञ्छा, चाह । wish • प्रीति love • सम्पर्क Association • बन्धन । Connection. मिलन, आलिंगन । योग, संयोग union • www.kobatirth.org fastening to, meating. आसञ्जनम्-आसंजणं (नपुं०) आसक्ति, प्रेम, आश्रय । Attachment love. suppourt मिलन meatina • बंधन। Connection • वस्त्र परिधान। Cloth garment. आसतिः- आसइ (स्त्री०) दुराचारिणी, व्यभिचारिणी । A women of kamful • कामिनी । A beautiful woman आसत्तिः आसति (स्त्री०) निकटता, समीपता । Close contact, relation between two • संयोग meeting. • मिलन Junction • बंधन Union • लाभ, उपलब्धि प्राप्ति intimate union. उपार्जन acauirement gain profit. आसनम् - आसणं (नपुं०) मुख, बदन mouth. आसनम् - आसणं (नपुं०) बैठक, स्थान | Seat. place आसिका, निवास, आवासं House. • बैठने के लिए चटाई, पाटा, चौकी, दीवान आदि वस्तु Sittng down, Aseut. • साधुओं का पाव। Stay of seags. • हस्ति स्कंध, जिस पर महावत बैठता है The front part of an elephants body. • शत्रु सम्मुख होना। Maintaining a bost again an one my. • अवस्थान अप्प अणण्ण-अवद्वाणं च आसणं • यम-नियम आदि आठ अंग पूर्वक स्थित होना। पर्यंक, अर्धपर्यंक, वीरासन, वज्रासन, स्वस्तिक और पद्मासन। आसन-क्रिया- आसण-किरिया (स्त्री०) आसन योग, आसन के विविध आयाम। Yoking seat. आसन- गृहम् आसण-गेहं (नपुं०) निवास गृह। बैठक कक्ष | sitting room आसन योग: आसणजोगो (पु०) स्थान योग । Yoking - Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश आसन-शुद्धि-आसण सुद्धि (स्त्री०) Purty of seat. • आसन में शुद्धि • पूर्ण शरीर को नियंत्रण रखने की प्रक्रिया • पूर्ण योगिक भाव। Nature of fully of Jyokeful. आसना आसणा (खी०) स्थिति, शय्या, चटाई, आश्रय, आधार A seat, stool, stay. • विश्राम स्थल | Rest house. • बैठना sitting • निग्रह करना । halting आसनाख्यानम्-आसणक्खाणं (नपुं०) आसन का नाम। a name of seat • विशेष प्रकार की शारीरिक प्रवृत्ति A particular seat of body आसनानुप्रदानम्-आसणाणुप्पयाण (नपुं०) • आसन का स्थानान्तरणं । giving of seat • एक स्थान से दूसरे स्थान की ओर होना आसनाभिग्रहः- आसणाहिग्गहो ( पु० ) giving of stoot. • आसन देना, स्थान देना | giving of place. • उचित आवास प्रदान करना। आसनी - आसणी (स्त्री०) दुकान A shop, stall. • आपण । आसन्दी - आसंदी (स्त्री०) तकिया, टेका। A small couch. • आराम कुर्सी । oblong chair. • मसनद । • आसन्न आसण्ण (वि०) निकट, समीप, पार्श्वस्थ । Approached near दूषित चरित्र वाले fault nature • संयम से हीन lower with sanyama आसन्नम् - आसणं (नपुं०) प्राकृत में आसणं का ओसण्णं भी होता है। • अनुद्यत, संवेग सहित, दूषित चरित्र fruitful character आत्मशुद्धि से विमुख । आसक्त, कषाय जन्य । • आहारादि संज्ञाओं में लगे हुए साधु। • साधु क्रिया का एक दोष जो श्रमण या श्रमणी, साधु-साध्वी महाव्रत आदि से युक्त होकर भी सांसारिक कारणों की ओर अग्रसर होते हैं। • ऋद्धि इच्छुक, रसासक्त, कुश्रुताभ्यासी, आलसी, सदा संक्लिष्टचित्त, मंत्र-तंत्र, ज्योतिष, औषध आदि में संलग्न होना। अप्प विसुद्ध भावं • - For Private and Personal Use Only Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 315 वीयराग-पहु-देसणाइंच चत्ता जे साहगा पासत्था सच्छंदा कुसीला कुसत्थ-संलीणा संसता मणि-मंत-तंत-ओसह-तण्ण-जुत्ता होंति ते ओसण्णा। • चारित्त-मग्गं चइरुण गेहिग-संसारिंग- कम्मं कुणेति ते ओसण्णा हुति। • ओसण्णा णिव्वाण-मग्गे संचिट्ठा वि तं मग्गं चतेति। आसन्न-काल:-ओसण्ण-कालो (पु०) मरण की संनिनटता का समय। the hour of death. • मरण काल। one whose death is near. आसन्नगतिः-ओसण्णगइ (स्त्री०) कुगति।संवेगपूर्वक गति। Faultful gone. आसन्न-शोष:-ओसण्ण-घोसो (पु०) दूषित घोषणा। Sound of foult. • कषायजनित भाव। A nature of faultfu. आसन्न-चिंतम्-ओसण्णचित्तं (नपुं०) खिन्न चित्त Faultful mind. • म्लान चित। unpure mind. आसन्न-ज्ञानम्-ओसण्ण-जम्मो (पु०) संसक्त जन्म, दूषित जन्म। Faultful born. आसन्न-ज्ञानम्-आसण्ण-णाणं (नपुं०) मिथ्याज्ञान, कुत्सित ज्ञान। fanltful knowledge. आसन्न-तप:-ओसण्ण-तवो (पु०) अनुरक्ति युक्त तप, उपसर्ग युक्त तप। A heat of faultful आसन्न-तापस्-ओसण्ण-तावस (वि०) सांसारिक कारणों से घिरा हुआ साधक।rounded with woridy couses • आत्म-चिंतन में विमुख तपस्वी। A seages of voulknow ledgeless. आसन्न-दानम्-ओसण्ण-दाणं (नपुं०) • अपात्र दान give up of fault • खोय दान।। आसन्नध्यानम्-ओसण्णज्झाणं (नपुं०) आर्तध्यान, रौद्रध्यान। meditation of arta . आत्म-प्रतीति में बाधक ध्यान । meditation fo fault in soulknown. आसन्न-नीतिः-ओसण्ण-णीइ (स्त्री०) दूषित नीति, उचित न्याय न होना। Act of fault. आसन्न-पित-ओसण्ण पिउ (पु०) दुःखी पिता, खिन्न पालक। Faultful of father. आसन्न-भाव:-ओसण्ण-भावो (पु०) संज्ञा रहित परिणाम Nature of knowless • विचार शून्यता । thougtitless आसन्न-मरणम्-ओसण्ण-मरणं (नपुं०) • धर्म विमुखता पूर्वक मरण death of with out religious. • संवेग सहित मरण। चरित्र विहीन मरण। आसन्न-शास्त्रम्-ओसण्ण-सत्थं (नपुं०) कुशास्त्र, मिथ्या गुण प्रतिपादक शास्त्र | religisusless text. आसम्बाध-आसंबाह (वि०) रोका गया, अवरुद्ध किया गया। Blockedup obstructed • बाधा उत्पन्न की गई। confined. आसव:-आसवो (पु०) रस, अर्क, काढ़ा। Distillation. • मद्य, शराब।Decoction. • द्राक्षादि रस। Any spirituous liguor. • महुवा आदि को सड़ा गलाकर बनाया जाने वाला रस। आसादनम्-आसायणं (नपुं०) रोकना, आवरण, आच्छादन Obtaining, arraining Altacking. • निरोध। Confinement. • प्राप्त करना, ग्रहण करना, लेना। उपलब्ध करना। Taking gelting • साथ जाना। With go. • द्वितीय गुणस्थान आसादन गुणस्थान। A name of gunsthana . अनंतानुबंधी कषाय वेदन का कारण। • कारणं वाएणंच पर-पगास-जुत्त-णाणं अवरोहणं। . आयं सादएज्जएं ति आसायणं अणंताणुबंधि-कसाय-वेयणं च। आसाद्य-आसज्ज (वि०) प्राप्त, उपलब्ध। गृहीत। get. taked. आसाम्परायः-आसंपराओ (पु०) कषाय की अवस्था तक। A name of kashaya. • अपगत, प्राप्त, निकट, सन्निकट, समीप। गृहीत । get. taked. आसारः -आसारो (पु०) मसलाधार वर्षा, अत्यधिक For Private and Personal Use Only Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 316 www.kobatirth.org वर्षा | A havy rain, sorrounding rained • आक्रमण, धावा, आघात, प्रहार । Attack, incursion. • आधार Suppourt. • समूह Group • रेखा प्रसार । extension of lione. • आसारस्तु प्रसरणे धारावृष्टौ । सुहृदयंबले । इति विश्वलोचनः । आसार-सम्भूत- आसार-संभूओ (वि०) आक्रमण की ओर उद्यत Raised of attack, active of attack. आसिक आसिंग (वि०) असिधारी, खड्गधारी तलवार युक्त । A swords man. आसिका आसिगा (स्त्री०) गृह, घर, आसन, स्थान । शय्या संस्तारण विछावन | House, seat, place, extens seat. • बैठक, चटाई, पाटा । दीवान। Silting cut. • जिसके सहारे बैठा जाए या टिका जाए। Suppourded of seat. आसिधारम् - आसिधारं (नपुं०) दृढ़ व्रत । of a particular now. कठोर नियम Act of an earthen vessel. • तलवार की धार पर चलने योग्य दृढ़ नियम । • असिव्व धारं असिधारं तस्सिं दिखअ कारणं । आसी-आसी (स्त्री०) आशीष, आशीर्वाद A blessing • सम्मान benediction expression of a prayer सद्भावना। Good thought • उच्च विचार । -- · आसीन आसीण (वि०) बैठा, स्थित हुआ। suted rested. • आसीधरः- आसीधरो (पु०) दांत के विष युक्त दंष्ट्रविष, दाढ़ हलाहल | A teeth of poisionful आस्यो दंष्ट्रास्तासु विषं येषां ते आसीविषः । • आसी दाढा तग्गयविसा आसीविसा । आसुति:- आसुइ (स्त्री०) अर्क, लाढ़ा, रस । Docoction Distillation liquor. • शराब । Bear. आसुरः- आसुरो (पु० ) दैत्य, राक्षस Demon, demoniacat आसुर - कर्मन् आसुर कम्मं (नपुं०) निम्न कर्म, नीच कर्म। Belonging to evil karma. संस्कृत - प्राकृत - हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अनुचित कर्म बाधक कर्म । आसुर गतिः- आसुरगइ (स्त्री०) नीच गति, निष्कृष्ट गति। evil gone motion of evil • अधम गति । lower turn. आसुर जाति: आसुर जाइ (स्त्री०) अधम जन्म, नीच कुलोत्पन्न। born of evil. आसुर-तन्त्रम्-आसुर - तंतं (नपुं०) कुशासन । evilrule. आसुर-मनस्-आसुर मणो (पु० ) अधम मन राक्षसी प्रवृत्ति। evil heture. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir आसुर विवाह: आसुर विवाहो (पु० ) अमानवीय farang fateful marriage • दहेज मांगकर कन्या का विवाह | Marriage of given up thinks. • वर से धन लेकर अनुचित विवाह । • अनमेल विवाह । Unsutable marriage, one of the eight forms of marriage, in which the bridegroom purchases the bride from her father. आसुरिक:- आसुरिंग (वि०) असुर सम्बंधित राक्षसी प्रवृत्ति वाला। Demoniacal nature नीच भाव वाला evil natureful आसुरिकी आसुरिगी (स्त्री०) कलह, दोष, निन्दा, अपमान। Fault. strife. auarrel war, battle. अवज्ञा, अनादर दया रहित क्रिया । Trick, deceit, jaisehood. violence, सदैव अपवित्र दृष्टि । अधम प्रवृत्तिं असुरिकी - भावना आसुरिगी भावना (सी०) निम्न भावना। Cvil nature क्रोध करना, कलह करना, निन्दा करना | मारना, पीटना, वध करना, सताना, यातना, देना आदि आसुरिकी प्रवृत्ति । Falsehood, kicking beating • जो लोए हवए कोही माणी माया विणिक्किवो । णिराणुकंपि आरंभी आसुरिंगी समाखई ।। पाणि- पीडण -पावागी, पा- पायग-प- पाउत्ती । ताए आसुरिगी उत्ती । पच्छाताव- विहाणिगी ।। आसुरी आसुरी (स्त्री०) शल्य चिकित्सा। Surgery. आसूचनम् आ-सूयणं (नपुं०) समुचित संदेश, उचित आदेश good order. - For Private and Personal Use Only - • Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 317 आसूत्रम्-आ-सुत्तं (नपुं०) सूत्र पर्यत, समस्त आगम coverlet. Spreading. • चादर Bed के कथन तक। आ-समंताओ सत्तं ति seat • दरी Acarpet. •विस्तरण, प्रसरण, आगम-अत-वयणं पेरंतं। Full sutra's फैलाव । Spreading. आसूत्रिक-आसुत्तिग (वि०) सूत्र धारण । आगम एवं आस्तरणम्-अत्थरणं (नपुं०) हाथी की झूल । An आप्त वचन युक्त। Getting of sutra's. elephant is housings pintes cloth. good thoughtful. • शय्या Spereading. • सेज Strewing. आसेकः-आसेगो (पु०) छिड़कना, सींचना।खींचना, • दरी Carpet. • विस्तरण, प्रसारण ऊपर डालना । Sprinkling wetting, Spreading. • हस्ति जीन। हस्तिपोष, pakringinto. बिछावन। • आस्तरण-बिना शोधे शयन, आसेचनम्-आसेयणं (नपुं०) सींचने सम्बंधी, छिड़कने आसन या शय्या बिछाना। Seatlering. संबंधी। Pouring into wetting. • फेंकने आस्तार:-अत्थारो (पु०) शय्या, बिछावन। सम्बन्धी । throwing. Seattering • प्रसरण। Strewing, आसेधः-आसेहो (पु०) प्रतिबंध, रोक। बंदी बनाना। spreading. • बंधन। Arrest custody, आस्तिक:-अत्थिगो (पु०) ईश्वर, वेद या परलोक legalrestraint, it is four kinds. आदि पर विश्वास करने वाला, ईश्वर की सत्ता आसेव-आसेव (अक०) असंमित होना, मिथ्या को स्वीकार करने वाला। One who आराधना करना। To healous practice to believes in fod and another world freauency, to repetition to pray. आस्तिकजन:-अत्थिगजणो (पु०) श्रद्धालु जन। A आसेवनम्-आसेवणं (नपुं०) असंयमी होना। असंयत believer man. होना। Zealous practice, Assiduous ___ आस्तिक्यम्-अत्थिक्कं (नपुं०) आस्तिक बुद्ध युक्त performance of any action. • कुशील • पूर्वजों पर विश्वास रखने वाला। selief in भावना। Freauency god • जीवादि तत्त्व यथा रूप में स्थित हैं, आसेवना-आसेवणा (स्त्री०) कुशील भावना। इस पर चिंतन करना। Beliefing in Jeva's आसंयमित भावना। Zealous practice आस्तीर्ण-अत्थिण्ण (वि०) फैला हुआ। spread आसेवित-आसेविअ (वि०) पूजित, सेवित। out • विस्तृत, विस्तार युक्त। extension Served, prayed आ-समन्ताद सेवितः wide oroad. - पूर्ण पूजा योग्य। आस्था-अत्था (स्त्री०) श्रद्धा, विश्वास, पूज्य भाव। आस्कंदः-अक्कंदो (पु०) आक्रमण, धावा, आघात । आदर, सम्मान। Regard, care respect. Attack assault. • चढ़ना, आरूढ़ होना। • आशा, दशा, अवस्था, परिणाम, भावा, out raging the walk of a horse. • परिणति, स्थिति। Hope, Assent. दुर्वचन। Mounting fauttful take. • promise. • पूज्य बुद्धि, सभा, आलंबन, निंदा reproach. • अपमानI Abuse. युद्ध अपेक्षा। Respect Assembly. state war, Battle. knowledge आस्कंदनम-अक्कंदिअ (वि०) निंदित, अपमानित आस्थानम्-अट्ठाणं/अत्थाणं (नपुं०) A place . assailing, Jumping • युद्ध में तत्पर। सभा, बैठक Assembly anall of आरोहित, चढ़ा हुआ।attaking. Jumping sudience • स्थान Ground base. . आस्तर:-अत्थरो (पु०) शय्या, शयन, बिछौन । bed, डेरा, तम्बू। Tent • आश्रय, आलम्बन। mat, • सेज Carpet. A covering Recreation ground. Regard. For Private and Personal Use Only Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 318 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश • प्रयत्न care. • विश्राम स्थल। An आस्फोटः-अप्फोडो (पु०) आक का वृक्ष, मदार तरू। assembly place. विस्फोट, ताल ठोकना। Atree of arka the आस्थान-गति-अत्थाण-गइ (स्त्री०) सभा की स्थिति। arka plant clopping • ताल से उत्पन्न आश्रय की अवस्था। Assent of place. होने वाला शब्द | Jlapping the arms. आस्थान-मंडपम् -अत्थाण-मंडवं (नपुं०) सभा मंडप। आस्फोटनम्-अप्फोडणं (नपुं०) फड़फड़ाना, हिलना, A hall of sudience. • आश्रय स्थल। टूटना। रगड़ना, फुलाना Rubbing Assembly place. trembling • शब्द करना। Sounding. आस्थान-योग:-अत्थाण-जोगो (पु०) विश्राम का आस्फोटा-आष्फोडा (स्त्री०) जंगली चमेली| wild संयोग। Yokeofplace. • आश्रय का योग। • एक अरण्य का सुगंधित पुष्प। variety of आस्थान-रोष:-अत्थाण-रोसो (पु०) विश्राम में रोष, jasmin. स्थान प्राप्ति में क्रोध। Angry in place. आस्यम-आसं (नपुं०) मुख, बदन। जबड़ा, चेहरा। आस्पदम्-आस-पदं (नपुं०) स्थान, आश्रय। Face. House, Aplace Support. • पद Seat. आस्य-चन्द्रः-आसचंदो (पु०) मुख चन्द्र|Mouth • कार्य Work. • वंश, प्रतिष्ठा। Position. moon some mouth. • बर्तन, पात्र pot. Rank. • अंहकार pride. आस्य-पत्रम्-आसपत्तं (नपुं०) मुख कमल। • कमल • अभिमान, निवास, डेरा। tent. • आवास पुष्प। Lotus like of mouth. room • आसन, मर्यादा। seat, authority. आस्य-लोमन्-आस लोमं (नपुं०) दाड़ी। beard. • उचित पद Capable rank. • श्रेष्ठ • कूर्च। आवास। good plae. आस्य-विष:-आसविसो (पु०) आसीविष, जो ऋद्धि आस्पन्दनम्-अप्पंदणं (नपुं०) कांपना, हिलना। के प्राप्त होने पर प्राप्त होना है, इसके प्रयोग से Stiring. धड़कना। Rubbing. व्यक्ति मरण को प्राप्त होता है। A kind of आस्पर्धा-अप्फरहा (स्त्री०) परम्परा द्वन्द्व। योग। posion Yoking of another emulation. • __आस्या -आसा (स्त्री०) आसन, स्थान। आवास।seat टक्कर attack rivalry. • प्रति द्वन्द्वता। आस्त्रवः-आसवो (पु०) आना, टपकना place Another yoking. House. • इन्द्रियद्वार। Discharge. आस्फाल:-अप्फालो (पु०) टूटना, गिरना, स्खलित emission. • फेन निकलना।tlowing . होना striking, rubbing. • नष्ट होना • दुःख पीड़ा, कष्ट, व्याधि। क्लेश। Pain. फड़ फड़ाना। Flapping. • घर्षण करना, अपराध Affiction. • आक्रमण। Attack. रगड़ना। Causing. • हस्ति कर्ण, फड़फड़ाना • आने का द्वार। आस्रव तत्त्व- Door of The Happing motion of an elephant'sears, • चोट देनाpressing coming. जो मन, वचन और काम कर्म का against. • गर्व pride. • कूट, उछलना। योग कहलाता है। Yoga of mind thought arrogane. and work karma. • जिससे सतत् कर्मों आस्फुटितः-अप्फुडिओ (पु०) शुक्र ग्रह। The का आना होता रहता है, वह आस्रव है। • planet venus. मिथ्यात्व परिणाम Foultful nature. • आस्फुडित-अप्फुडिअ (वि०) त्रुटित। Trembled. हिंसादि कारणों का प्रवेश। distress of • पतित Blowed. • नष्ट हुआ। killind of cacus. आसवेंति आगच्छेति Expanded. • घर्षित। Rubbed. . जायंते कम्म-पोग्गलाणं जेण कारण-भूयPafta i Flopped. For Private and Personal Use Only Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org संस्कृत - प्राकृत - हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश • अप्प परिणामेणं च स परिणामो आसवो। आसवेंति पविसति कम्मा जेणं कारणेणं स आसवो । • सुहासुह-कम्म हेऊ आसर्वेति । आगच्छति पविसऐति अप्पे काय वयमणोकिरिया जोगो सो आसवो। आव-कर्मन् आसव- कम्मो (पु० ) आलव कर्म, जिनसे शुभकर्म और अशुभ कर्म आते हैं। Coming way of karma's मन, वचन और काय के योग से निरन्तर कर्मों का आना होता रहता है। • आस्रव - क्रिया- आसवकिरिया (स्त्री० ) way of karma's • कर्म आगमन का मार्ग। • कर्म 1 हेतु का पथ way of cause fo karma's आस्रव - खण्डः - आसव - खंडो (पु० ) आस्रव का अध्याय A part of karm coming way. • आलव विवेचन thinking of karm's door. आस्त्रव - गृहम् - आसवगेहं (नपुं०) आस्रव स्थान। A place of asrava. आलव-निरोधः- आसव- णिरोहो ( पु० ) आस्रव के मार्ग को रोकना । enclosing way of Asrava. • कर्मागमन के कारण को नहीं आने देना। No coming of karma couse. आस्रव-भावना-आसव - भावणा (स्त्री० ) • आस्र कर्मों की परिणति । Karma's nature. • आर्च रौद्र परिणामों का फल। आस्त्रवानुप्रेक्षा आसवाणुप्पेहा (स्त्री०) शुभाशुभ कर्मों के आगमन द्वार का अनुचिंतन Coming - karma's think. आस्त्राव:- आसावो (पु० ) छिद्र, द्वार, घाव झरना, प्रपात । A wound flow discharge, emission. • टपकना Flowing. आस्वादः - आसाओ (पु० ) स्वाद, रस। जायका । चखना, चबाना । Tasting cating delicious in flavour. • चाटना, स्वाद लेना relishing Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir आस्वादनम् आसायणं (नपुं०) चखना, चबाना Tasting • खाना eating. • निगलना । relishing. 319 आस्वादनार्थ आसायणत्थ (वि०) चखने योग्य Testable. • खाने योग्य Eatable. आस्वादु - आसाठ (वि०) भोज्य, खाद्य Fasting • चखने योग्य eatable रसात्मकता युक्त। आह आह (अव्य०) पीड़ा, कष्ट, खेद शोक, दुःख, an intergection ग्लानि आदि सूचक अव्यय । आह आह (वि० ) कहा गया, निर्देश किया गया। Showing sening. आहक:- आहगो (पु० ) नाक की बीमारी। नकसीर । A dieases, of nose. आहत आहअ (वि०) क्षत, घायल। दुःखित, पीड़ित । Strucvk fafer Beaten. injured, killed. • वेदना ग्रसित trodden. afsa muttiplied, rolted, drum. आहति: आहइ (खी०) क्षत, घात, नाश, विनाश। Killing. • पीड़ा, दुःख, कष्ट Pain. • मारना Striikin. • पीटना Geating. ताड़ना A sticking. । आहर आहर (वि०) ग्रहण करने वाला, लेने वाला, छीनने वाला, अपहरण करने वाला। ले जाने वाला Fatching. आहरणम् आहरणं (नपुं०) हरण करना, अपहरण करना, छीनना, ले जाना। Fetching. पकड़ना Bringing • ग्रहण करना, इकट्ठा करना, संचय करना । taking. • साध्य और साधन के अन्वयव्यतिरेक को दिखलाना । Performing. • दृष्टान्त देना • दृष्टान्त देना present given to a bride • सम्यक् समाघात - करना । आहरत्व आहरत (वि०) अपहरण करने वाला। Fetchable. • पकड़ने वाला takable. । • छीनने वाला। accomplishiasle. आहवः- आहवो (पु० ) युद्ध, संग्राम Battle, war For Private and Personal Use Only Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 320 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश • ललकार, चुनौती, चेतावनी। fight. • सम्मुख होना, भिड़ना। challenge. आह्वनम्-आहवणं (नपुं०) आहूति, निक्षेपण। desire of fighting. आह्वनीय-आहवज्जि (वि०) निक्षेपण कर्ता। Sacrifice to be offered as an oblation. आहारः-आहारो (पु०) भोजन, खाना। बुभुक्षा शक्ति का उपाय। Taking food. • आ ह+घञ्-लाना, ले जाना, निकट आना। • समीप आना। bringing near. . औदारिक शरीरादि और छह पर्याप्तियों के योग्य पुद्गल ग्रहण का नाम आहार है।a name of body. • णोकम्म-कम्महारो कवलहारो य लेप्प आहारो। • शरीर पिण्ड को पुष्ट करने का पौद्गलिक कारण। • शरीर संरचना • शरीर आधार। body fuction. • शरीर क्रिय work of body. • शरीर परिपोषक तत्त्व। The Juice of the body. आहारणम्-आहारगां (नपुं०) शरीर संरचना work of body • सूक्ष्म पदार्थों के निर्धारण के लिए जो शरीर रचना होती है। body. • जो लिया जाता है वह आहारक है। who is geting so eater. • आहरियए आहारंगं - • पयोजणत्थिणा जो आहरियए तं आहारगं। . आहारक शरीर-शुभ, मनः प्रीतिकर, विशुद्ध, संक्लेश रहित, अव्याघाती, होता है। • यह प्रमत्तसंयत गुणस्थान में होता है। आहारकजीव:-आहारग-जीवो (पु०) A kind of Jeva. • शरीर लब्धि से प्राप्त जीव। . आहार को ग्रहण करने वाले जीव। Do get of eat. आहारसंज्ञा-आहारसण्णा (स्त्री०) आहार की अभिलाषा। wish of cat. • आहार देखने से जो उदर में असाता उत्पन्न होती है, वह आहार संज्ञा है। आहार्य-संपदा-आहारसंपदा (स्त्री०) भोजन सामग्री • आहारगी संपत्ति। eat things. आहार्य-आहारिज्ज (वि०) ग्रहण करने योग्य, पकड़ने योग्य। नैमित्तिक getable to be taken. • कृत्रिम। To Brought dear. आहारार्थिन्-आहारित्थि (वि०) भोजन का इच्छुक। Wisher of eat. आहाव:-आहावो (प०) कंड. नाद. पशओं के पान के लिए बनाई गई चौबच्चा। A thought near well for watering cattle. • संग्राम, युद्ध। निमंत्रण, बुलाना| war, baltle salling आहिण्डिकः-आहिंडिगो (पु०) परिभ्रमण, संचरण • इधर-उधर घूमना । Surounding moving. आटिन आदिअ (वि) रखा हुआ. निक्षेपित deposited. • स्थापित । Set. • आसक्त, प्राप्त Felt. • निरूपित, प्रतिपादित। entertained. • गिरवी रखा हुआ न्यास युक्त। performed. आहिताग्नि:-आहिअग्गि (पु०) अग्निहोत्री A brahmana who con secrates the sacred • हवनाज्ञ । sacred bire आंहितुण्डिकः-आहितुंडिगो (पु०) बाजीगर, ऐन्दजालिक Juggler, A Snakecatcher. conjurer. • जादूगर • लपेटा conjurer. आहुतिः-आहूइ (स्त्री०) होम, हवन करना। पूजन सामग्री चढ़ाना। offering an oblation to a deity. • देवताओं के लिए अग्नि में द्रव्य डालना। • मंत्र उच्चारण पूर्वक अग्नि में योग्य द्रव्य का निक्षेप करना। An oblation offered toadeity. • आमंत्रण • पूजन any soleman rite. • आह्वान। आहूत-आहूअ (वि०) बुलाया गया, आमंत्रित किया गया। called ivaked. आहेतु-आहेउ (नपुं०) प्रयोजन सहित withcause. • कारण युक्त आहो-आहो (अव्य०) विकल्प, संदेह An interjection • प्रश्न Quetion. • सूचना। expressing For Private and Personal Use Only Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 321 इ-इ (पु०) इ वर्ण, वर्णमाला का तीसरा स्वर. इ स्वर का उच्चारण स्थान वस्तु है और इसका प्रयत्न विवृत है। To pass by poss over . कामेदव of a kamadeva. • रतिपति। मदन। इ-इ (अव्य०) वाक्य की शोभा बढ़ाने वाला। • इसका विविध अर्थ में प्रयोग होता है-तथा, या और किन्तु, परन्तु, फिर भी आदि। to ccme • यह भेद बोधक है। to appear. • क्रोध की अभिव्यक्ति के लिए भी इसका प्रयोग होता है। to anger. • यह खेद को व्यक्त भी करता है। calling • संताप अर्थ में भी इसका प्रयोग होता है। इ-इ (सक०) जाना, गमन करना, पहुँचना, प्राप्त होना, चलना। आगे बढ़ना। to go toarrive. to reach. इक्षुः-इक्क्षु/ईख (पु०) गन्ना, पौंडा । Suger care. इक्षु-काण्ड:-इक्खुकंडो (पु०) मुंज, कांस। ईख के टुकड़े। Sugarcane part A kind of grass. • गलेरी। इक्षुकीया-इक्खुकीया (स्त्री०) गन्ने की क्यारी। A place a bounding insugar cane. इक्षु-कुट्टक-इक्खु-कुट्टग (वि०) गन्ना, एकत्रित करने वाला। Sugar cane. इक्षु-जात-इक्खुआअ (वि०) ईख की उत्पत्ति। Born of sugar cane. इक्षु-दण्ड:-इक्खुदंडो (पु०) ईख का दंड, गन्ने का पूर्ण भाग। Full part of sugar cane. इक्षु-दीक्षा- इक्खुदिक्खा (स्त्री०) प्रौण्ड्र का लाभ। Coeining of sugarcane sweet • मधु लाभ | obtaining of qupid. इक्षुधनुर्धरः-इक्खुधणुद्धरो (पु०) मदन। . कामदेव। Kamadeva. इक्षुपत्रम्-इक्खुपत्तं (नपुं) जुआर A kind of grain. इक्षुपाकः- इक्खुपागो (पु०) शर्करा, क्षीरा, राव Sugar. • शक्कर • मिष्ठयुक्त पकवान। Sweetful food. • मिष्ठान्न sweet . भोज्य सामग्री। eatable thinks. इक्षु-भक्षिका-इक्खुभक्खिगा (स्त्री०) मिष्ठान sweet • मिष्ठ आहार। Sweet eat. • स्वादिष्ट आहार । Sweelable eat. इक्षुमतिः-इक्खुमइ (स्त्री०) एक नदी। A kind of river. इक्षुमालिनी-इक्खुमालिणी (स्त्री०) एक नदी का नाम। मालिना-३० A kind of niver. इक्षुमेह:-इक्खुमेहो (पु०) मधुमेह। diabetes. डायबिटीज। शुकार की बीमारी। इक्षुयन्त्रः-इक्खुजतो (पु०) कोल्हू, शुगर यंत्र। A sugar mill. इक्षुयष्टिः-इक्खुअट्टि (स्त्री०) पौन्ड्र विटप A plant ___of sugar can • ईख पादप। इक्षुरः-इंक्खुरो (पु०) ईख, गन्ना । Sugar cane इक्षुरस:-इक्खुरसो (पु०) गन्ने का रस। Juice of ____sugar cane. इक्षुवमम्-इक्खुवमं (नपुं०) गन्ने का खेत IGround of sugar can • ईख का क्षेत्र। इक्षुवाट:-इक्खु-वाडो (पु०) ईख का खेत IGround of sugarc इक्षुवाटिका-इक्खुवाडिगा (स्त्री०) गन्ने का खेत। Ground of sugar canu. इङ्गिनी-मरणम्-इंगिणी-मरणं (नपुं०) a kind of death • स्वाभिप्रायपूर्वक मरण। Ingini marana. • दूसरे की सेवा सुश्रूषा आदि नहीं स्वीकार करते हुए स्वयं ही शरीर सेवा यक्त होकर मरण प्राप्त करना। • आत्मोपकार सव्यपेक्ष परोकार-निरपेक्षम् इङ्गिनीमरणम् (धव० 1/23-24) • अप्पुवयार-अवेक्खं मरणं च। इङ्गुदः-इंगुओ (पु०) हिंगोट वृक्ष, एक औषधीय पादप। of a medicialtree. इच्छा-इच्छा (स्त्री०) चाह, वाञ्छा, अभिलाषा Wish • तृष्णा , आसक्ति desire, will • अन्त:करण प्रवृत्ति । मंशा, मरजी। इच्छ ति एसणा problem. • इच्छा त्ति अंत-करण-पउत्ती f.... For Private and Personal Use Only Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 322 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश • इच्छ त्ति साधग-भावाहिलासो। . बहिरंभिंतर-अहिलासो। • इच्छा लोह-कसाय कारणं च। इच्छाकार:-इच्छायारो (पु०) अभीष्ट की चाह रखना। • इच्छानुसार प्रवृत्त होना। प्रेरणा करना। vishbing of good. • इतु इच्छायारो ति। • एसणं च इच्छा तस्स करणं कारो त्ति।। . इच्छाक्रिया wish. • अभिलाषा की प्रवत्ति। taled of wosh. • इट्ठ इच्छा होइ सुह परिणामो तस्स करणं अब्भुवगमणं इच्छायारो। • मे हिए वि सम्म-दंसणं सम्मण्णाणं सम्म चारितं च जाएज्ज। इच्छागत-इच्छागय (वि०) अभिलाषा युक्त। • वाञ्छा सहित। with desire. इच्छगीतिः-इच्छागीइ (स्त्री०) आसक्ति का भाव जागृत करना। desireful nature. इच्छा-निरोधः-इच्छाणिरोहो (पु०) तृष्णा विजय • आसक्ति को हटाता। Suppression of desiore. इच्छानुलोमवचनी-इच्छाणुलोम-वयणी (स्त्री०) • इच्छानुसार वचन प्रयोग। Thought of wished . इच्छानुलोमा-इच्छाणुलोमा (स्त्री०) इच्छानुवृत्ति • आसक्ति पूर्ण वचन व्यापार। Desire with attacment इच्छाप्रवृत्त:-इच्छापउत्तो (पु०) आकांक्षा में तत्पर। With wish fell. इच्छाफलम्-इच्छफलं (नपुं०) समस्या का समाधान। __ • आकांक्षा की पूर्ति। fulfilment of a with इच्छायोग:-इच्छाजोगो (पु०) • स्वेच्छा पूर्वक प्रवृत्त होना।doing of wish. • आसक्ति जनित भाव रखना। doing of attachment . इच्छा में सम्म-णाणस्स दंसण-चारित्त-धारि। तस्सिं पमत-भावो त्ति विपलो धम्म-धीरगो।। • स्वेच्छा पूर्वक प्रवृत्त होना। doing with wished इच्छारत-इच्छारअ (वि०) आसक्ति युक्त। wishful dessiredful. इच्छा रतिः-इच्छारइ (स्त्री०) आकांक्षा की अनुप्रवृत्ति • राग भावना। अनुराग भावना। loveful wish. इच्छावर्धक-इच्छावडग (वि.) आसक्ति बढ़ाने वाली। doing of attachment. इच्छा वसुः-इच्छावसु (पु०) कुवेर kubera. . धनपति। weathful nam. इच्छावृत्ति:-इच्छाउति (स्त्री०) आचरण करने योग्य भावनाIChara terable of wish. इच्छित-इच्छिअ (वि०) अभिलषित, वांछित wished. • आकांक्षित। desired. इच्छुक-इच्छुग (वि०) चाहने वाला, अभिलषक। desirer. • वाञ्छाशील। wisher, wishful. इज्य:-इज्जो (पु०) अध्यापक, शिक्षक। Feacher. • बृहस्पति। पूजा An epithet of the teacher of gods. • अर्चना। pray. इज्या-इज्जा (स्त्री०) पूजा, अर्चना। prayer. • उपहार, दान | given up.Agift. • यज्ञ A sacrifice. • संगम। Woth meet • गो Cow. • कुटनी A bawd. • प्रतिमा। An image. इज्याकर्मन्-इज्जागइ (नपुं०) पूजा कर्म, यज्ञकर्मa constant work worship. इज्या-गतिः-इज्जागइ (स्त्री०) गो की गति। Cow gone. मंथर गति। सरल गति।Slow gone. इज्याघात:-इज्जाघाओ (पु०) पूजा में व्यधान। गो हत्या। interval in worship. इज्याचेतस्-इज्जाचेओ (पु०) दानी मन।given up mind. • उपहार देने की भावना। given nature of gift. इज्याविधि:-इज्जाविहि (स्त्री०) पूजा विधि act of worship • अर्चना पद्धति। perfor mance of worsup इटर:-इट्टरो (पु०) सांद्र, इधर-उधर घूमने वाला बैल। A bull allowed इडा-इडा (स्त्री०) भू, भूमि । पृथ्वी togoat, liberty the earth. • गौ Cow. • वाणी, वचन। speech. • स्तुति of a goddess. • यज्ञ For Private and Personal Use Only Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश www.kobatirth.org पात्र, अन्न pot of sacrifiecn. • त्वरा, दुर्गा, पार्वती, स्वर्ग । Tvara, purga, parvati tieavan शरीर के दक्षिण भाग की नाड़ी। इडित - इडिअ ( वि० ) अन्य दूसरा, भिन्न, पृथक् पृथक्। Another the other remaining one of The twod. • वाम, दक्षिण । Opposite of lefe. right • भू संबंधित | eartated with earth. इण् इण (सक०) जाना, पहुँचना ऐति। to go. अगात् । to arrive. • इत इअ (वि०) गया हुआ, बीता हुआ। gone. • प्राप्त किया हुआ, स्मृतित। geted. भावित Tinked. इतस्-इओ (अव्य०) यहाँ से, इधर से, ऐसा Hence. • इस तरह से इस कारण से। from here of hence. इतर- इअर (वि०) अन्य दूसरा, अपर, गैर । Another the other. • भिन्न, • भिन्न, पृथक, अवशिष्ट Other than. इतर- कल्पना - इयर कप्पणा (स्त्री०) अन्य कल्पना, पृथक् विचार भिन्न कल्पना Another thought इतर- कान्त- इअर-कंत (वि०) पृथक् शोभा युक्त • अन्य से अधिक कान्त । Other beautiful. इतर - कोप:- इअर - कोवो (पु० ) पृथक् क्रोध • अन्य रूप से क्रोध Other anger. इतर गतिः - इयर-गह (स्त्री०) भिन्नगति Other - | gone. इतर - गोत्रम् - इयर गोत्रं (नपुं०) भिन्न गोत्र पृथक् गोत्र other born. इतर- घात:- इयर - घाओ (पु०) दूसरे का घात परघात । Another kill. इतर- छात्र- इअर-छत्तो (पु० ) अन्य छात्र, अवशिष्ट विद्यार्थी Other student. • दूसरे छात्र, शेष छात्र। over student. इतर - जातिः - इयर - जाइ (स्त्री०) पृथक् जाति । भिन्न-भिन्न जाति Another cast. - Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir इतर- टंकारः - इयर - टंकारो (पु० ) पृथक् ध्वनि । other sound. इतर तापस इअर तावस (वि०) अन्य तपस्वी । other neat man. इतर - तोष:- इअरतोसो (पु०) अन्य तरह से संतुष्टि । Satisfaction with another. इतरथा इयरहा (अव्य०) अन्यथा अन्य रूप से । in another manner with other. इतर- दानम् - इयर दाणं (नपुं०) पृथक् दान उत्तम दान | other given up इतर- धनम् इयर-घणं (नपुं०) उचित धन । शेष संपत्ति | Capable weath. इतर- नयः - इयर - णओ (पु० ) पर्यायार्धिक नय pary yarthiknaya • दूसरा नय - व्यवहार नय । Other name of conductnayo इतर- नीति: इयर - णी (स्त्री०) पृथक् नीति Other act. • अन्य तरह की नीति । Another action. इतर- पंथ:- इयरपंथो (पु० ) अन्यसमुदाय, दूसरा पंथ । Another cast. इतर - प्रतिमा - इयर पडिमा (स्त्री०) पृथक् प्रतिबिम्ब • दूसरा बिंब Other image other shodow. इतर- भावः - इयर भावो (पु० ) पृथक् भाव। Other nature. • भिन्न परिणाम | Other result. इतर मंत्रम् - इयरमंतं (नपुं०) अन्य मन्त्र, पृथक् मंत्र । Other mantra. इतरमंत्री - इयरमंती (वि०) अन्य मंत्री Other minister. दूसरे मंत्रणा करने वाले। Another thinker. इतर मैत्री- इयर मेत्ती (वि०) अन्य से मैत्री । Friendship with other. • परिजन को छोड़कर अन्य जन से मित्रता। 323 For Private and Personal Use Only इतर - योगः - इयरजोगो (पु० ) पृथक् योग। • भिन्न संयोग। Other yoking इतर - राशि:- इयररासि (सी०) भिन्न राशि other heap. • अन्य राशि | other mass. other collection. Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 324 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश इतर-लाभ:-इयरलाहो (पु०) पृथक् लाभOther gaining. • अन्य तरह से लाभ। profit with another इतरस्तर-इयर यर (अव्य०) इधर उधर । यहाँ, वहाँ। This way there here-there. इतरेतर:-इयरेयरो (अव्य०) सर्वत्र, सभी जगह। All over. इतरेतरः-इयरेयर (वि०) परस्पर, अन्योन्य, आपस में| another. इतरेधु-इयरेज्जु (अव्य०) अन्य दिवस, दूसरे दिन, on another day और दिन। the otherday. इतस्ततः-इओतओ (अव्य०) यहाँ, वहाँ, सर्वत्रव, सभी जगह। एक ओर से दूसरी ओर। चारो ओर। All over, All round. इति-इइ ति, ति (अव्य०) इति, समाप्ति। Theend. • हेतु, प्रकरण, आदि, इत्यादि। A whole sentence when. cause • क्योंकि, जोकि, जैसा कि Besides this general sense. • इस प्रकार, ऐसा, इस तरह। . क्रम, अनुक्रम, क्रमशः1 As expressed by becouse. since on the ground that. Motive, purpose, So. Thus, in ths maner, Of this nature. as for in the capacity of • सन्निध्यं As follows. . प्रत्यक्ष effect. • प्रकर्ष Embarrassed. • व्यवस्था • आदि में इस अव्यय का प्रयोग होता है। इतिकथ-इइकह (वि०) विश्वास के अयोग्य। A tale anfathable. occurrence, event. going against. • दुष्ट, प्रतिकूल चलने वाला। इतिकथा-इइ-कहा (स्त्री०) वृथा, कथन, मुखरी वचन | A tale story nansensicaltalk, •विपरीत कथाIOther story. •बंधकथा। Bound story. इतिगतिः-इहगइ (स्त्री०) व्यर्थ की गति । gone of an other way., प्रतिकूल गमन। इतिगुप्ति:-इइ गुत्ति (स्त्री०) इस तरह की गुप्ति । Control of this way. इतिचन्द्रः-इदचंदो (पु०) क्षीण-चंद्र क्रमशः हीन होने वाला चन्द्र। The moon on the wane. इतिजन्मन्-इइजम्मो (पु०) जन्म पर विराम । endinborn. इतिवृतम्-इइवुत्तं (नपुं०) इतिहास, ऐतिह्य History. • पुराणकथन। Heroic history. ऐतिहासिक साक्ष्य Historical evidence • गौरवपूर्ण परंपरा। good histori इतिह-इइह (अव्य०) इसी प्रकार, परम्परानुकूल। Thus qwtein confornoty of trad इतिहास-इइहासो (पु०) पुरावृत्त, प्राचीन कथा . ऐतिहासिक साक्ष्य, पुराण वृत्त कथन। इतीदृशम्-इईरिसं (अव्य०) इस प्रकार, इस तरह का। Is this way इतीव-इईव (अव्य०) ऐसा ही, इस तरह का, इस प्रकार का। This way. इत्थम्-इत्थं (अव्य०) ऐसे, इस तरह से, इस प्रकार से। इसलिए thus so. in this manner इत्थंभूतः-इत्थं भूओ (पु०) एवंभूत नय A kind of nauyal. • क्रियाश्रय तप। So cireu mstanced. • अर्थ भेद कृत Of such kind. • वस्तु स्वरूप को प्रतिपादन करने वाला तप। being in this state. इत्थ-इत (वि०) जिसके पास जाया जाए। • जाने के योग्य। qoneable. इत्यतः-इतओ (अव्य०) इधर, यहाँ से, जो कि, जैसा कि, बल्कि, लेकिन, किन्तु । परन्तु । endowediwilh. Such qualities. इत्यथ:-इतहो (अव्य०) इधर, यहाँ। Here. इत्यदः-इतदो (अव्य०) ऐसा, इस प्रकार। Thus, so, in this manner इत्यत्रः-इतत्थ-(अव्य०) यहाँ इधर। Here. इत्यर्थः-इतत्थो (अव्य०) ऐसा प्रयोजन, इस तरह का अभिप्राय। This manner. इत्या-इत्ता (स्त्री०) डोली, पालकी। Palanquin. इत्यादि-इच्चाइ (अव्य०) इसी प्रकार, अन्य, और, For Private and Personal Use Only Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश - इसी तरह, दूसरे अन्य भी in This way Another kind. इत्येवं इच्वेवं (अव्य०) ऐसा ही, इस तरह का ही in this • इस प्रकार का ही । way. • poor. इत्वर - इत्तर (वि०) घृणित, निंदित। Cruel, harsh, how • अहितकर शीघ्रता युक्त | evile. • क्रूर, दुष्ट, अधम, पापी दरिद्र । । कठोर, कठिन, उम्र harsh. इत्वरक्रिया - इत्तरकिरिया (स्त्री०) घृणित क्रिया । निन्दनीय कार्य | Faultful work इत्वर-गमनम् इत्तर-गमणं (नपुं०) कठोर गति। उन उग्र www.kobatirth.org गति। Horsh gone. इत्वर-घोषः-इत्तर-घोसो ( पु० ) निम्न घोष । अधम सूचना | Evile though it. इत्वर - जातिः - इत्तर - जाइ (स्त्री०) उग्र जाति | Horsh cast दुष्ट जाति। Evile cost इत्वर - ज्ञानम् - इत्तरणाणं (नपुं०) अधम ज्ञान lower knowladge. • निम्न ज्ञान। इत्वर- तपः - इत्तर - तवो (पु० ) कठोर तप harshful heat. • उग्र तपस्या । Good heat. इत्वर-परिग्रहीतागमनम् इत्तर परिगेणिह आगमणं (नपुं०) द्रव्य देकर, धन देकर, कुछ समय के लिए व्यभिचारिणी के साथ विषय सेवन करना । • मैथुन सेवन करना । Relatng to copulation • व्यभिचारिक गति करना । going to sexual natur. • ब्रह्मचर्य व्रत में दोष लगाना Faulting Bram इत्वर - सामायिकः - इत्तर - सामाइगो ( पु० ) निश्चित अवधितक सामायिक | Time to time samayaika इतसंज्ञकः - इअसण्णगो (पु० ) अ इ उ ण् में ण् इत् संज्ञक होता है। It saganka. इदम् इमं (नपुं०) यह सर्वनाम। This here. इदंकर ऐसा करो here is the truth of the saying. इदानीम- दाणिं (अव्य०) अभी, इस समय, इस विषय में. इससे सम्बन्धित विषय Now Just now at this moment. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 325 इदानीमपि इदाणि / दाणिं वि (अव्य०) इस समय में भी, उनकी भी । in this time इद्ध - इद्ध / इज्झ (वि०) प्रभा युक्त, कांतिवान् चमकीला। Sunshine. • धूप, दीप्ति, चमक, प्रभा । heat. For Private and Personal Use Only · इध्मम् - इधमं (नपुं०) ईंधन, लकड़ी, अग्नि Fire. इन: - इणो (पु० ) सूर्य, दिनकर Sun • स्वामी Lord. • नायक । योग्य, साहसी । Prayerful • बल, शक्ति mighty Bold. • परमात्मा । god. इनदेवः - इणदोवो (पु० ) सूर्य, दिनकर, राजा Sun King. • प्रभु | hord. इनदेवता- इणदेवया (पु०) सूर्यदेव। Sun lord. • इनश्वासों देवश्चेति इनदेव इनदेव एक इनदेवता । । • इन्ध्या - इण्झा (स्त्री०) दीप्ति, प्रभा । कान्ति। light • ईंधन, लकड़ी । Fuel. इन्दिन्दिर : - इंदिंदिरो (पु०) मधुमक्खी। bee. इन्दिर:- इंदिरो (पु० ) भ्रमर, भारा Big bee. इन्दिरा - इंदिरा ( स्त्री०) लक्ष्मी, धनदेवी । of hakshmi इन्दीवरम् - इंदीवरं (नपुं०) नीलोत्पल, नील कमल । नीलोफर A blue lotus. इन्दीवरिणी - इंदीवरिणी (स्त्री०) नील कमल समूह। Bloue lotus, moon. इन्दीवए:- इंदीवारो (पु० ) नील कमल । blue lotus. इन्दु-इंदु (पु० ) चन्द्र, शशि moon. • कपूर । camphor. • स्वच्छ, श्रेष्ठ, उत्तम । great. good. इन्दुकमलम्-इंदुकमल (नपुं०) सफेद कमल। श्वेत कमल whitelotus. इन्दु-कला-इंदुकला (स्त्री०) चन्द्र कला । A digit of the moon. इन्दु कलिका - इंदुकलिगा (स्त्री०) केवकी पुष्प । • केतकी लता of a plant. • चन्द्रकला । moon light. इन्दुकान्त- इंदुकंतो (पु० ) चन्द्रकान्त मणि moon light sornic • चन्द्र प्रभा moon light, moon stone Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir .326 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश इन्दुकान्तः-इंदुकंता (स्त्री०) रजनी, रात्रि । night इन्दु-खण्ड:-इंदुखंडो (पु०) चन्द्र बिम्ब। moon ___aimage. इन्दुक्षयः-इंदुक्खओ (पु०) चन्द्रक्षय, प्रतिपदा तिथि। waning of the moon. इन्दुजनकः-इंदुजणगो (पु०) समुद्र सागर। The ocean. • चन्द्र कला से वृद्धि को प्राप्त होने वाला। इन्दुजा-इंदुजा (स्त्री०) रेवा नदी, नर्मदा नदी।of the river RevaéNarmada. इन्दुजाल:-इन्दुजालो (पु०) चन्द्र किरण, ज्योत्स्ना। • प्रभा। moon light. इन्दुतः-इंदुओ (पु०) चन्द्र, शशि। moon. इन्दुत्व:-इंदुत (वि०) चन्द्र पन, चन्द्र युक्त। moon ful इंदुदेव:-इंदुदेव (पु०) चन्द्र। moon lord. इन्दुनियोगिनी-इंदुणिजोगिणी (स्त्री०) चन्द्र समानी। • शशि समा। bome of moon. इन्दुपतिः-इंदुपइ (पु०) समुद्र, उदधि | ocean. इन्दुभा-इंदुभा (स्त्री०) कमलिनी, ज्योत्स्ना| Akind of water bly. इन्दुबिम्बम्-इंदुबिंब (नपुं०) चन्द्र बिम्ब dise of the moon. • चन्द्र मण्डल। moon. इन्दुमणि-इंदुमणि (स्त्री०) चन्द्रमणि। The moon stone. इन्दुमण्डलम्-इंदुमंडलं (नपुं०) शशि मंडल। Dise of the moon. इन्दुमती-इंदुमई (स्त्री०) पूर्णमासी। पूर्णिमा। Full moon. इन्दुरः-इंदुमई (स्त्री०) पूर्णमासी। पूर्णिमा। full moon. इन्दुर:-इंदुरो (पु०) चूहा, मूषक, ऊंदरो। Mouse. rat. इन्दुरलम्-इंदुरयणं (नपुं०) मोती, श्वेत मुक्ता peart • चन्द्र कान्त मणि। The moon stone.. इन्दुरुचिः-इंदुरुइ (स्त्री०) ज्योत्स्ना। moon light. इन्दुरेखा-इंदुरेहा (स्त्री०) चन्द्रकला | moon light. इन्दुलोहम्-इंदुलोह (नपुं०) रजत, चांदी। siliver इन्दुलोहकम्-इंदुलोहगं (नपुं०) रजत, चांदी|silver. इन्दुवंशिन्-इंदुवंसशी (वि०) सोमवंशी, चन्द्रवंशी। cast of moon. इन्दुवल्ली-इंदुवल्ली (स्त्री०) सोमलता, चन्द्रलता। moon plant इन्दुशेखरः-इंदुसेहरो (पु०) चन्द्रशेखर, शिव। महादेव, शंकर। The moon crested god. इन्दु-सौम्य-इंदुसोम्य (वि०) चन्द्र के समान सौम्य। moon some good. इन्द्रः-इंदो (पु०) स्वर्ग का राजा The lord of gods • महाधनी। The good wealth. • असाधारणऋद्धि Full wealthful. • स्वामी A kind • नायक hord. • अधिपति। honol. • इन्द्रीति इन्द्रः। Indra. . परमैश्वर्यादिन्द्रव्यपदेशः (त० वा० 4/4) • इन्द्र का अर्थ आत्मा, जीव, ज्ञ, अज्ञ, भी हो। • इंदंति परमेसरियतं तं अणुहंवति देवाहिदेवो त्ति इंदो। इंदो त्ति अणिमा-पहिमा -रिद्धि परिपुण्ण-अहिवाई ति। इन्द्रकम्-इंदगं (नपुं०) सभा गृह, सभा मंडप। Assemblg holl इन्द्रकील:-इंदकीलो (पु०) मंदराचल। A name of mountain इन्द्रकुज्जर:-इंदकुंजरो (पु०) ऐरावत हाथी। Indrais elephant niravata. इन्द्रकूट:-इंदकूडो (पु०) इंद्रकूट. नामक पर्वत। a name of mountain. इन्द्रगुरु-इंदगुरु (पु०) बृहस्पति । The teacher ob hara इन्द्रगोपः-इंद गोवो (पु०) पर बीजना| A kind of insch • एक जंतु, छोटा कीट। A lihle red and white colour inset इन्द्रचापक:-इंदचावगो (पु०) इन्द्रधनुष A rain bow. • इन्द्र की कमान। The bow of India. इन्द्रचेतस्-इंदचेओ (पु०) समृद्ध, धनी wealthful. • समृद्धिशाली। इन्द्रजालम्-इंद जालं (नपुं०) जादू A weapon used by Arjuna. • माया conjuring. • फरेब। Jugglery. • बाजीगरी। For Private and Personal Use Only Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 327 इन्द्रजालिक:-इंदजालिगो (पु०) जादूगर, मदारी। . महेन्द्र Mahendra. Jugglery. • छलपूर्ण Delusive, deceptive, unreal.. भ्रमात्मक। conjurer. इन्द्रजित्-इंदजिअ (पु०) रावण का पुत्र, मेघनाद। Sun of Ravarna mednad. इन्द्रजित-इंदजिअ (वि०) इन्द्रियजयी Conqueror of Indra. • इन्द्रियों को जीतने वाला। इन्द्रज्योति-इंदजोइ (स्त्री०) आत्म दृष्टि। आत्म आभा। ___Light of soul. इन्द्रतूलम्-इंदतूलं (नपुं०) रुई की गारी। Flock of cotten. इन्द-दमनम-इंद दमणं (नपं०) इन्दिय दमन। Controling of Indriya इन्द्र दास-इंददारु (पु०) देव दारु वृक्ष। A name of tree इन्द्रदेवः-इंददेवो (पु०) देवताओं का देव। सुरेन्द्र। A ___name of deva. इन्द्रधनुषः-इंदधणुहो (पु०) शक्रचाप। वर्षा के समय आकाश में दिखाई देने वाला पंचवर्ण वाला धनुषाकार। A rainbow. इन्द्र धामम्-इंद धामं (नपुं०) सुरालय।Wear bas. इन्द्रनन्दी-इंद णंदी (पु०) एक आचार्य विशेष । इन्द्र के समान प्रसन्न रहने वाला। A name of Acharya. इन्द्र नीलक:-इंद-णीलगो (पु०) पन्ना, एक रत्न विशेष । an emerald. इन्द्र नीलमणि-इंदनीलामणि (स्त्री०) शचि. इन्द्राणी। Wife of Indra इन्दु पुरम्-इंद उरं (नपुं०) इन्द्र नगर। Twon of Indra. इन्द्र पुरी-इंदउरी (स्त्री०) इन्द्र की नगरी। Twon of Indra. इन्द्र पुरोहितः-इंदपुरोहिओ (पु०) बृहस्पति। A name of purothit इन्द्रप्रस्थम्-इंदपत्थं (नपुं०) इन्द्रप्रस्थ नामक नगर। Aname of city जो यमुना के तट पर स्थित था, यही नगर पाण्डव पुत्रों का विशेष स्थान था। of a city on the yamuna. • इन्द्रप्रस्थ दिल्ली (भारत की राजधानी) का नाम है।Identified with the modern Delhi. इन्द्रपहरणम्-इंदप्पहरणं (नपुं०) वज्र, इन्द्रायुध। Indros weapon. इन्द्रभार्या-इंद-भरिया (स्त्री०) इन्द्राणी, शचि। wife of Indra. इन्द्रभूतिः-इंदभूइ (स्त्री०) इंद्रभूति गणधर, महावीर के प्रमुख गणधरों में एक गणधर। A name of Gandhara, who best of Gandhara in mahaveer. इन्द्रभेषजम्-इंदभेसहं (नपुं०) सोंठ, सुठि। इन्द्रयव:-इंदजवो (पु०) इन्द्र जौ। जब का एक प्रजाति जो प्राचीन काल में इन्द्रयव के नाम से भी प्रसिद्ध थी। Again, Acost. इन्द्रयानम्-इंदंजाणं (नपुं०) इन्द्रयान, देव विमान। Cart of Indra. • सम्पूर्ण सुविधा युक्त यान। Fulfil of cart. इन्द्रलाभ:-इंदलाहो (पु०) उचित लाभ, ऐश्वर्य प्राप्ति। Capable gaining. इन्द्रलुप्तम्-इंदलुत्तं (नपुं०) गंजापन • सिर पर केश न होना । without hear. इन्द्रलोकः-इंदलोओ (पु०) स्वर्ग। Heavan. इन्द्रवज्रम्-इंदवज्ज (नपुं०) इन्द्रशास्त्र of two metres, • वज्रायुध। A kind of arms. इन्द्रशासिका-इंदसासिगा (स्त्री०) इंद्राणी Wife of २ Indra. • धनिकFulbit of wealth इन्द्रसभा-इंदसहा (स्त्री०) इंद्रसभा esse mbly of Indra. • देव लोक का सदन। Essermably of Jeva's इन्द्र समः-इंदसमो (पु०) इन्द्र के सदृश। like of Indra. इन्द्रसदनम्-इंदसयणं (नपुं०) इन्द्र भवन। Indra house. इन्द्र-सुतः-इंदसुओ (पु०) बाली, जयंत, अर्जुन। A ___name, Bali yayant.Arjun इन्द्रसुतु-इंदसूणु (पु०) अर्जुन, जयंत, बाली। A ___name of bali. Arjuna, Jayanta. इन्द्राणी-इंदाणी (स्त्री०) शचि। Gaife of Indra. For Private and Personal Use Only Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 328 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश इन्द्रानुजः-इंदाणुओ (पु०) विष्णु। Visnu. इन्द्रियजयी-इंदियजइ (वि०) इन्द्रियों को जीतने वाला। इन्द्रारि-इंदारि (पु०) दैत्य, असुर। Deman. restraint of senses. इन्द्राशनम्-इंदासणं (नपुं०) भांग। मादक पदार्थ। इन्द्रिय-जित-इंदियजिअ (वि.) आत्मजयी। Intoxicating ___ restraint of soul. इन्द्रियम्-इंदियं (नपुं०) लिंग,चिह्न, पहचान ISigns. इन्द्रिय-दमनम्-इंदिय-दमणं (नपुं०) इन्द्रिय निग्रह, • शरीर अवयव, जिससे जीव की पहचान इन्द्रिय निरोध | restraint of organs. होती है। • बाहरी शक्ति, जिससे पृथक पृथक् इन्द्रिय-दोष:-इंदिय-दोसो (पु०) इन्द्रिय विषय। The प्रतीति होती है। स्पर्श से हल्का, भारी आदि, contact of rgan. • इन्द्रिय अनाचरण । रसना से कटु, चरचरा आदि Potor, force. Uncharaterful organ • घ्राण से सुगंध, दुर्गन्ध। . चक्षु से वर्ण और इन्द्रिय-धर्मन-इंदिय-धम्म (नपुं०) इन्द्रिय धर्म . कर्ण से शब्द। • ज्ञानेन्द्रिय-विषय गुण के स्पर्शन, रसना आदि के विषय | organ sense. अनुभव वाली इन्द्रिया-स्पर्श, रसना, घ्राण, चक्षु इन्द्रिय-निरोधः-इंदिय-णिरोहो (पु०) इन्द्रिय निग्रह और कर्ण। • कर्मेन्द्रिय-जिनसे विविध कर्म organ contraol. • इन्द्रिय संयम। किए जाते हैं, वाणी, हस्त, पाद, गुदा और उपस्थ। restraint of organs. • जो जीव को अर्थ उपलब्धि में कारण होता इन्द्रिय-पराधीनः-इंदिय-पराहीणो (पु०) इन्द्रियों के है। • इंदसद्देणं च अप्पा वि तस्स लिंग इंदियं । विषय के आधीन। control of organs • इंदेणं च दिटुं इंदियं। • इंदो ति अप्पा तस्स mind. इंदस्स चिंहं इंदि। • इंदस्स लिंगमिंदियं, इन्द्रिय-पर्याप्तिः-इंदिय-पज्जत्ति (स्त्री०) इन्द्रिय के इंदो जीवो तस्स लिंगं जाणावणं सूचयं जं. आकार रूप परिणमन। Turning of organs Bodily power. • power of the • योग्य पुद्गल प्रचय की प्राप्ति। • धातु रूप senses • semen. • symbolica परिणति। • सच्छेसु पोग्गलेसु मिलिदेसु expression for the number. तब्बलेण वज्झत्थ-गहण-सत्तीए समुप्पत्ती • •nतमिंदियमिदि वुतं होदि (धव07/61). इंदियपज्जती णाम। (धव० 1/255) . इन्द्रो जीवा, सर्व द्रव्येष्वैश्वर्ययोगाद्, विषएसु इन्द्रिय-करण-निष्पतिरिन्द्रियपर्याप्तिः। (जैन० वा परमैश्वर्ययोगात्, तस्य लिङ्गमिन्द्रियम्। ल० 235) • इन्द्रिय योग्य पुद्गल का ग्रहण। लिङ्गनात् सूचनात् प्रदर्शनादुपष्टम्भना व्यञ्जनाच्च geting of organable metters. जीवस्य लिङ्गमिन्द्रियम्। (त० भा० 2/15) . इन्द्रिमप्रणिधि:-इंदियपणिहि (स्त्री०) • इन्द्रियों की इन्द्र इति नामकर्मोच्यते, तेन सृष्टमिन्द्रियमिति। अनासक्ति। unattachment of organs. (स० सि०) an organ of sense. • पांचों इंद्रियों के विषय मनोज्ञ और अमनोत इन्द्रिय-कर्मन्-इंदिय-कम्मं (नपुं०) work of राग द्वेष आदि न होना। organ of sense. • इन्द्रिय के कार्य इन्द्रिय प्रत्यक्षम्-इंदियपच्चक्खं (नपुं०) seeing of इन्द्रिय-गोचर:-इंदिय-गोयरो (पु.) Knowing of organs • एक देश प्रत्यक्ष | Seeing of impure leptiole organ sense. • one part of organ. • इन्द्रिय कारणों से इन्द्रिय से ज्ञान। उत्पन्न होने वाला ज्ञान। • इंदियाणं पच्चक्खं इन्दिा -ग्रामम्-इंदियगाम (नपुं०) इन्द्रिय समूह, इन्द्रिय इंदियपच्चक्खं। • इंदिय-पच्चक्खं देसओ वर्ग। The assem blage of organs विसदं अविसंवादगं पडिपतं। . इंदियाणि पंच इन्द्रियजय:-इंद्रियजयो (पु०) आत्मजय restraint तेसिं इंदिय-गय-विसयाणं इंदिय-जणिय of senses. • इंद्रिय दमन। of senses. कारणाणं पच्चक्खं इंदिय- पच्चक्खं। . For Private and Personal Use Only Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 329 विविहा, तेणं कारणेणं इंदिय-मणो त चवल-चंचलोणाणाविह-विसय-गय-वासणेसुं पउत्त जाओ, तस्स सम्म जम दमणं चं इंदियसंजमो। • इदिय-संजमो त्ति अप्प-गुणं इंदियाणं विसया सद्द-रुव-रस-गंध-फास विसयणाणं तस्स पच्चक्खं इंदियपच्चक्खं । इन्द्रिय-प्रमादः-इंदियप्पमाओ (पु०) इन्द्रिय प्रमाद। organ fault इन्द्रिय-प्रमोदः-इंदियप्पमोओ (पु०) इन्द्रिय facerii organ of subject. इन्द्रिय-भावः-इंदिय-भावो (पु०) इन्द्रिय परिणाम। ___organ nature. इन्द्रिय भेदः-इंदिय भेओ (पु०) इन्द्रियों के भेद • नाना प्रकार की इन्द्रियां। Kird of organs. इन्द्रिय-भोग:-इंदिय-भोगो (पु.) A hachment of organs • इन्द्रिय विषय का आकांक्षा। • इन्द्रियगत भोग। इन्द्रिय-वश:-इंदिय-वसो (पु०) इन्द्रियाधीन • इंद्रिय के विषय में लीन। attachment of organs. इन्द्रिय-विषय:-इंद्रियविसयो (पु०)of organs. • इन्द्रियों की आसक्ति Attaachment of organs. • स्पर्श-हल्का , भारी, रूखा-चिकना, कड़ा-नरम, ठंडा-गरम। • रसना, खट्टा, मीठा, कड़वा, चटपट और कषायल • घ्राण- सगंध और दुर्गन्ध। . चक्षु-नीला, पीला, हरा, सफेद, और लाल।. कर्ण-शब्द-प्रशस्तशब्द और अप्रशस्त शब्द।. स्पर्शन इन्द्रिय से हस्ति वध। • रसना-इन्द्रिय से मत्स्य वध। • घ्राण इन्द्रिय से भ्रमर वध। • चक्षु इन्द्रिय से पतंगे वध। . कर्ण इन्द्रिय से हिरण वध। इन्द्रियवृत्तिः-इंदिय-उत्ति (स्त्री०) पांचों इन्द्रियों की प्रवृत्ति। Power is the organs ense. इन्द्रिय-शक्तिः -इंदिय सत्ति (स्त्री०) इन्द्रिय बल। power the senses. इन्द्रिय-संयमः-इंदिय-संजओ (पु०) Power of organ. • इंद्रिय विषय की निवृत्ति |rstraint of senses, • पांच इंद्रिय और मन का निरोध। Restrant of five argans and mind. • राग-द्वेष, मोहादि कारणों का दमन। • फास-रसण-घाण-चक्खु, कण्णस्स बिसया इन्द्रिय-सुखम्-इंदिय-सुहं (नपुं०) organ happy... • इन्द्रियों से सम्बन्धित सुख। • इंद्रिय सुख तो नोकषाय और अन्तराय की प्रकृतियों एवं सानाकर्म आदि प्रकृतियों के उदय से उत्पन्न होता है। • इन्द्रिय सुख अर्थात् इन्द्रिय तोष संसार का कारण है, उसमें जो प्रवृत्ति होती है, वह यथेष्ट नहीं है। इन्द्रिय-हितम्-इंदियहियं (नपुं०) इन्द्रिय हित Plessantoforgan. • विषय जनित सुख । इन्द्रियाधार:-इंदियाहारो (पु०) पांच इन्द्रियों के कारण। eause of five organs इन्द्रियाधीनम्-इंदियाहीणं (नपुं०) इन्द्रिय विषयों के आधीन। Attachment of organ's इन्द्रियायतनम्-इंदियाअयवं (नपुं०) शरीर, देह। Body. इन्द्रियासंयमः-इंदियासंजमो (पु०) इन्द्रियों की स्वच्छंद प्रवृत्ति Organ'snatare of roccndable. इन्ध-इंध (सक०) जलाना, भस्म करना, प्रज्वलित To ftame करना। अग्नि उत्पन्न करना। to be lighted to blaze. इन्धः-इंधो (पु०) इंधन, लकड़ी। Kindling. ___lighting fuele. wood. इन्धनम्-इंधणं (नपुं०) ईंधन, लकड़ी। Fuel and wood. इभः-इओ (पु०) हस्ति, करि, गजIAnelephant. इभकणा-इभकणा (स्त्री०) पीपल। A kind of trce. इभ-वर्ण:-इभ-कण्णो (पु०) हस्ति कर्ण। Elephant इभ कुम्भ:-इभकुंभो (पु०) हस्ति कुंभ, हाथी का मस्तक। elephant head. इभ-निमीलिक इभ-णिमीलिग (वि.) बुद्धिमता, धीमान्। Knowledge ful. इभपुत्र:-इभपुत्तो (पु०) हस्ति शावक। A young For Private and Personal Use Only Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 330 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश elephant. A cub. इभपोता/इभपोटा- इभपोआ (स्त्री०) हाथी का बच्चा। Acub. इभबन्ध:-इभबंधो (पु०) हस्ति बन्ध। Bond of elephant. इभयुवतिः-इभजुवई (स्त्री०) हथिनी। Female elephant. इभराट्-इभराउ (पु०) ऐरावत, प्रधान हस्ति। Best elephant Arivata इभ-सुतः-इभसुओ (पु०) हस्ति शावक। A cuf. ___elephant c46. इभेन्दः-इभिंदो (पु०) हस्तिराज King of elephant. इभ्य-अब्भ (वि०) धनवान, धनिक। wealthy. rich अहियर-दव्व संपष्ठा पुरिसो। • धनी wealthy rich. • वैभवशाली • वित्त, ज्ञानी। इभ्य, अर्थवान्। इभ्यः-इब्भो (पु०) राजा, अधिपति, स्वामी। king • नायक Leader. • महावत। हस्ति पालक। An elephant driver. इभ्यक-इन्भग (वि०) धनी. वैभवशाली। संपन्न। wealthy. इम्प-इप्प (वि०) धनी, वैभवशाली, संपन्न। ___wealthy. इय्-इअ (अक०) प्राप्त होना, उपलब्ध होना। toget. ___to table. इयत्-इअ (अव्य०) इतना, इधर, यहाँ तक, इतने विस्तार का। So much so large. to this extent. इयती-इयई (अव्य०) इतनी, यहाँ तक।So much. इयत्ता-इयत्ता (स्त्री०) सीमा, परिमाण। इतना मात्र, इस तक। So much, fixed measure इयात्-इया (अव्य०) इतना । So. इयात्-इया (वि०) इतना। So, of this इरणम्-इरणं (नपुं०) मरुधरा, मरुभूमि Adesert. • मरुस्थल। barren ground. • असर भूमि, बंजर भूमि। desert place. इरम्मदः- इरमओ (पु०) बिजली, विद्युत प्रभा। A Hash of lightning. • समुद्री आग, ज्वालामुखी। The submarine fire. इरा-इरा (स्त्री०) पृथ्वी, भू, धरा earth. • बाड़ी, वाटिका Resort. • जल, अन्न। सरस्वती। water food. sarasvati. • कश्यप पत्नी। • मदिरा, मद्य Spirituous liquor. . शराब। इरावत्-इराव (पु०) समुद्र, सागर | ocean. • मेघ cloud. • नृपति king. • राजा। इरु-इरु (पु०) बीज। seed. इर्वाश-इव्वास (वि०) नाशक, हिंसक! Riller. इरेशः-इरेसो (पु०) नृपति, राजा। King. • विष्णु ___Vishnu. • वरुण । Varuna. इल्-इल (अक०) गति करना, चलना, फिरना। • सोना, शयन करना। to move, to sleep. • फेंकना to throw. • भेजना। to send. इलविला-डालना, इलविला (स्त्री०), कुबेर की मातु श्री। mother of kuber. इला-इला (स्त्री०) भू, धरा, भूमि। earth. • गाय Cow. • वाणी Vani • भारती। Bharti. इलापतिः-इलावइ (पु०) राजा, पृथ्वीपति। king इलालङ्कारः-इलालंकारो (पु०) भू शोभा। earth ___decoret • पर्वत । mountain. इलिका-इलिगा (स्त्री०) भू, धरा, भूमि। earth. इल्वल:-इलवलो (पु०) एक दैत्य, एक मत्स्य विशेष। Ademan. इव-इव, व्व (अव्य०) तरह, जैसा कि। तुल्य। A kind of fish. like as. • उत्प्रेक्षा As if. • समान। as ot were. इव, व्व तुल्ल-सम-सरिच्छ-समाणो ति। इव ति पाद-पुतिग-अव्वयो वि। इवकिल-इव किल (अव्य०) जैसा कि, जिस तरह का, जिस प्रकार का। like to इवाथ-इवाह (अव्य०) इस तरह का, ऐसा ही। Asif. इवाधुना-इवाहुणा (अव्य०) ऐसा अब, इस तरह का अब। अब तक। Asif. इष्-इस (अक०) जाना to go • सरकना to move • निकलना, कामना करना, चाहना। to wish todesire. • मानना। इष्यति, ऐषीत् । to favourable. • इस्सइ, इस्सए, इस्सउ। इस्सइ-चाहता है, इच्छा करता है। For Private and Personal Use Only Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 331 इस:-इसो (पु०) शक्ति सम्पन्न powerful • आश्विनमास| A month of Asvina. इषि-इसि (स्त्री०) अस्त्र, आयुध। An arrow Reed, rush. इषिका-इसिगा (स्त्री०) अस्त्र,आयुध| Anarrow, Reed rush. इषिरः-इसिरो (पु०) अग्नि, आग। Fire. इषीका-इसीका (स्त्री०) कंची, हस्ति पुतली। Charming eyas इंषु-इसु (पु०/स्त्री०) बाण, सर। An arrow. . सीधा An arrow. • सरल। इषुकार:-इसुयारो (पु०) बाण बनाने वाला पुरुष। Good go. • सीधा पुरुष। Good man. इषुगतिः-इसुगइ (स्त्री०) सीधी गति, मोड़े रहित गति। good go • एक समय वाली सीधी गति। like an arrow. इषु-घोष-इसुघोसो (पु०) बाण का शब्द Arrow sound. • सीधा। उद्घोष । pure, sound. इषु-ठंकारः-इसुटंकारो (पु०) बाण की ध्वनि। arrow sound. इषुधि-इसहि (पु०) तरकस। Aquiver. इषु-नन्दनः-इसुणदणो (पु०) सरलं स्वभावी पुत्र। The san of good natare. इषु-नयः-इसुणओं (पु०) सरलनय। उत्तम नीति। Good way, good act. इषनीतिः-इसणीई (स्त्री०) प्रधान नीति, सरल नीति। ____destact. इसु-पादप:-इसु-पादवो (पु०) सरल वृक्ष। A kind of tree. • सीधा वृक्ष। इषु-भाव:-इसुभावो (पु०) सरल भाव Good nature. इषुभृत-इसुभिउ (वि०) धनुर्धर। An archer. इषूक्तशैल:-इसुत-सेलो (पु०) इष्वाकार पर्वत। . बाण की तरह सीधा एक सा पर्वत। A mduntaint of arrow some. इष्टः-इट्ठ (वि०) इच्छित, अभीष्ट | wished. • प्रिय love. • पूजित Worshipped. • वाञ्छित। चाहा गया, माना गया। wished. • सम्मानित। respected. • समादरित। Honoured. • योग्य capable. . समीचीन liked, ifavurite. • सम्यक्, श्रेष्ठ Best. • उत्तम|great. • प्रिय love,dear. इष्टः-इट्ठो (पु०) एरंड का वृक्षाकामुक, कामी।lover A Kind of plant. इष्टम्-इ8 (नपुं०) यज्ञ। A sacrifice. वक्ता का __ अभीष्ट वचन । good thought of time. इष्टका-इट्ठगा (स्त्री०) ईंट। A brick. इष्टकार्य:-इट्ठ-कज्जो (पु०) उचित कार्य, योग्य कर्म। Capable work. इष्ट-ख:-इट्ठखो (पु०) स्वच्छ गगन। Clear sky. इष्ट-खण्ड:-इट्ठखंडो (पु०) उत्तम अंश, श्रेष्ठ भाग। Bast wheel. इष्ट-गतिः-इट्टगइ (स्त्री०) प्रिय गति। योग्य गमन। Good going इष्ट-चक्रम्-इट्ठचक्कं (नपुं०) उत्तम चक्र |Capable going Good wheer. इष्ट-चंचा-इटूचंचा (स्त्री०) इच्छित गुड़िया • वाञ्छित पुतलिका । Capable doll. इष्ट चन्द्रः-इट्ठचंदो (पु०) हर्ष दायक वस्तु। समुचित जल| Good thing. Carable water. इष्टचम्पक-इट्ठचंपगो (पु०) अभीष्ट गंध।good per इाच fame. इष्ट-छत्रम-इट छत्तं (नपं०) उत्तम छत्र. श्रेष्ठ छत्र। desirable dol. इष्ट छात्रम्-इट्ठछत्तो (पु०) प्रियछात्र । Good student. इष्टजनः--इट्ठजणो (पु०) सम्मानित व्यक्ति, पूजित व्यक्ति। respectable mon. wished mon. worshiper mon. इष्ट-जन्मन्-इट्ठजम्मो (पु०) उत्तम जन्म good born. • अच्छा जन्म। great cast. इष्टजाति:-इट्ठजाइ (स्त्री०) आर्य जाति। सम्मानित जाति। Arya cast. respectable cost. इष्टज्योतिः-इट्ठजोइ (स्त्री०) दीप्त ज्योति lighted fire. • जलती हुई अग्नि। shinid fire. इष्ट-तप:-इट्ठतवो (पु०) उत्तम तप। आभ्यंतर तप। good heat inner heat. For Private and Personal Use Only Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 332 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश इष्ट-तर्कः-इट्ठतक्को (पु०) प्रमाणित युक्ति sulable ___discussion. • सटीक उत्तर। good answer. इष्ट-तिथि-इट्ठनिहि (स्त्री०) योग्य तिथि। capable date. • शुभतिथि। goodd day. इष्ट-तुंग:-इट्ठ तुंगो (पु०) उच्च गिरि light __mountain. • उन्नत पर्वत। इष्ट-तुरंग:-इट्ठतुरंगो (पु०) सरल अश्व। good horse. • शिक्षित घोड़ा।Sutable horse. इष्ट-दण्ड:-इट्ठदंडो (पु०) समुचित दण्ड।capoble stick. इष्टादानम्-इट्ठदाणं (नपुं०) उचित दान। good ___given up. इष्टदेवः-इट्ठदेवो (पु०) कुल देवता। पूज्य देव । favaurite good. • सुदेव। respected god. इष्ट-दोहदः-इट्ठ-दोहओ (पु०) वाञ्छित दोहद। wished desire. इष्टद्युति-इट्ठजुइ (स्त्री०) तीव्र प्रकाश श्रेष्ठ प्रभा। Havy light. इष्ट-पट्टः-इट्ठपट्टो (पु०) उत्तम पद। सम्मानित शिलापट्ट। आदर भाव। उचित स्थान। good place respectable seat. इष्ट-पद्यम्-इट्ठ-पज्ज (नपुं०) उत्तम काव्य। good poem. इष्ट-परिच्छेदः-इट्ठपरिच्छेओ (पु०) प्रेरक अध्याय। good part. • प्रभावक अंश। respectable part. इष्ट-परिपाक:-इट्ठपरिपागो (पु०) मधुर पकाना। sweetful cooking. • मिट्ट भोजन। Sweaet eat. इष्ट-पर्वः-इट्ठ-पव्वो (पु०) धार्मिक पर्व । आत्मचिंतन का पर्व। realigious festable Knowing parva. इष्ट-पर्यायः-इट्ठ-पज्जाओ (पु०) उत्तम गति good gone • अभीष्ट जन्म। Best born. इष्ट-पात्रम्-इट्ठ-पत्तं (नपुं०) पूर्णपात्र feulpot. • सर्वमान्य पात्र । capable pot. इष्ट-पुत्रः-इट्टपुत्तो (पु०) आज्ञाकारी पुत्र । सुपुत्र । orderful son. goodson. इष्ट-प्रतिज्ञा-इट्ठ-पडिमा (स्त्री०) अनुकृति। प्रतिबिंब। good ainage. इष्ट-प्रतीक्षा-इट्ठ-पईक्खा (स्त्री०) उत्तम पूजा। • प्रतिपालन। good worship. इष्ट-प्रत्ययः-इट्ठपच्चओ (पु०) आवश्यक कारण। . पूर्ण प्रमाण। cause of workful. इष्टबुद्धि-इट्ठबुद्धि. (स्त्री०) सार्थक मति good knowlege fald but knowtege. इष्टबोधः-इट्ठ-बोहो (पु०) उचित ज्ञान। copable • अच्छा ज्ञान। विषयगत बोध | subjet इष्टब्रह्मन्-इट्ठबंह (नपुं०) आनंदतत्त्व Heppiness • आत्म तत्त्व। Sout tarva. इष्टभानु-इट्ठभाणु (पु०) उदित भानु, उदित सूर्य। इष्टभाव:-इट्ठ भावो (पु.) तात्पर्य, आत्म चिंतन पूर्ण भाव। capaple natare. विश्वासनीय विचार | respectable. think. इष्टभाषा-इट्ठभासा (स्त्री०) देव भाषा, दिव्य भाषा। • इष्ट वाक्य। उत्तम वाणी। Divenlengure good think. इष्ट-भूपति-इट्ठभूवइ (पु०) सम्मानित राजा। • जन हित कारक नृपति । respectable king. इष्टभूमिका-इट्ठ-भूमिगा (स्त्री०) समयोचित सूचना। timily sings. इष्टमञ्जनम्-इट्ठमंजणं (नपुं०) गंगा स्नान। Wath in ganga, • अभिषेक के लिए स्नान। For wath wathine इष्टयोग:-इट्ठजोगो (पु०) प्रशस्त योग।goodyoki. इष्ट-राशि:-इट्ठरासि (स्त्री०) श्रेष्ठ राशि। श्रेष्ठ नक्षत्र का योग| yoke of good star. इष्ट-लाभ:-इट्ठलाहो (पु०) उत्तम लाभ।अच्छा लाभ। ___gaining capable. इष्ट-श्लोकः-इट्ठसिलोगो (पु०) प्रिय श्लोक • उत्तम श्लोक। Best sloka. इष्ट-संगीत:-इट्ठसंगीओ (पु०) मनोरम संगीत • मनोज्ञ संगीत। beaul. ful musik इष्ट-सत्ता-इट्ठसता (स्त्री०) अच्छा परिणाम। good rusult. इष्टसिद्धिः-इट्ठसिद्धि (स्त्री०) सम्पूर्ण सिद्धि। प्रशस्त For Private and Personal Use Only Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 333 सिद्धि good sidhi, ful success. • अधिक प्रसिद्धि। very establishment. इष्टहतिः-इट्ठहइ (स्त्री०) सफलता, प्रिय संपन्नता। good, Fruitgul. इष्टानिष्टम्-इट्ठाणिटुं (नपुं०) प्रशस्त, अप्रशस्त, शुभ-अशुभ। good-notgood. इष्टापूर्तम्-इट्ठापुतं (नपुं०) दान, आतिथ्य, ध्यान। givenup, Gecest. meditation. इष्टि-इट्टि (स्त्री०) प्रार्थना, कामना, वाञ्छा pray, wish. • अभिलाषा desire. • अर्चना। यज्ञ। prayer. sacrifice. इष्टिन्-इट्ठि (वि०) इच्छुक, चाहने वाला। desirable. इष्ट-इट्ट (स्त्री०) अभिलाषा, वाञ्छा। कामना।Wish. • इच्छा । desira. इष्टोपदेशः-इट्ठोवएसो/इटुवएसो (पु०) उत्तम देखना, मांगलिक प्रवचन। goodsecing thinking of very nice. • आचार्य समंतभद्र की एक वृति। A thinking of Acharya samantohatra. इष्टोपयोग:-इट्ठवजोगो (पु०) उत्तम योग। प्रशस्त उपयोग। शुभोपयोग। good yoke. good upyoga. इष्मः-इम्मो (पु०) मदन, कामदेव। बंसत ऋतु। Madan, cupidl. the spring ses इष्पः-इष्णो (पु०) वसंतऋतु। The springsesson इष्व:-इस्सो (पु०) उपदेशक,मंत्र वालाIspeecher. इष्वाकार:-इस्सायारो (पु०) एक पर्वत का नाम। इष्वासः-इस्सासो (पु०) धनुष, तीरंदाज arrow an ____archer. • धनुर्धर। इस-इं (अव्य०) कोप, क्रोध। An interjection of anger. • दुःख, शोक, संताप| pain. sorrow. इं कामं स्यति-पीड़ा भाव के लिए प्रयुक्त होने वाला अव्यय। इह-इह (अव्य०) यहाँ, अव, इस ओर, इस दिशा में इस स्थान पर, अभी। Here in this place, in case, in this world. इहकर्मम्-इह कम्मं (नपुं०) इस तरह के कर्म। in this work. इह-खण्डम्-इह खंडं (नपुं०) इस स्थान पर। in this place. इह गति-इहगइ (स्त्री०) ऐसी गति। in this gone. इहलोकः-इहलोओ (पु०) यह जगत। in this world. इह लोक भयम्-इहलोअ-भयं (नपुं०) इस संसार सम्बंधी भय। realation of in this world संसार जनित पीड़ा।pain is in this world. इहलोकसंवेजनी-इहलोय-संवेजणी (वि.) teach borm of vairagya. • वैराग्य उत्पन्न करने वाली शिक्षा। • संसार से विराग उत्पन्न करने arsit qe I the story to be coorld with vairagya. इहलोकाशंसा-इहलोयासंसा (स्त्री०) इस लोक के विषय की अभिलाषा| wish of in this world. इहापि-इहा वि (अव्य०) इस स्थान पर भी। in this place • यहाँ भी। in this way. इहामुत्र-इहामुत (वि०) अब और बाद में। in this world and the next world. Here and there. ई-ई (पु०) वर्णमाला का चतुर्थ स्वर। इसका उच्चारण स्थान तालु' है। यह दीर्घ स्वर है। four word of svar. • मदन cupid. • कामदेव। Kamadeva. ई-ई (अव्य०) यह दुःख अभिव्यक्त करने वाला अव्यय है। इस 'ई' के प्रयोग से क्रोध, आवेग, दुःख, शोक, खिन्नता, अनुकम्पा का बोध कराया जाता है। Sorrow, pain, dejection. • 'ई' अव्यय हृदय गत खेद को व्यक्त करता है। . यह मनोगत आक्रोश को भी व्यक्त करता है। ई-ई (स्त्री०) लक्ष्मी, विष्णु प्रिया। धनदेवी| Laxmi ____with of visnu. ई-ई (सक०) जाना, गति करना, चलना। कामना करना to go, to pervade. • चाहना to wish to desire. खाना To eat. • प्रार्थना करना। मानना। to pray.to leg. For Private and Personal Use Only Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 334 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश ईक्ष-ईख/इक्ख (सक०) देखना, अवलोकन करना। to see to behold • निरीक्षण करना। विचारना, सोचना। ईक्षते, ऐक्षिष्ट (संस्कृत)। to look, to think to reforlac to observe to gazeat. • इक्खंए इक्खउ (प्राकृत/अपभ्रंश) इखए इखउ। ईक्षक-इक्खग (वि०) दर्शक, दृष्टा, देखने वाला। beholder. • निरीक्षक spectator. • परीक्षक inspectator. • संवीक्षक। searcher. ईक्षणम्-इक्खणं/ईखणं (नपुं०) दृष्टि, नेत्र, नयन eye. • अक्षि। देखना, अवलोकन। परिदर्शन see, look • परीक्षण, समालोचन। exmine, searcher, ईक्षण-कर्मन्-इक्खण-कम्म (नपं०) दष्टिगतकर्म . अवलोकित कर्म।seeing work. Looking work. ईक्षण-क्षणम्-इक्खण खंणं (नपुं०) अवलोकन का समय time of seeing. • निरीक्षण काल। time of protceter. ईक्षण-क्षमा-इक्खण -खमा (स्त्री०) परीक्षित क्षमा • योग्य क्षमा। उत्तम क्षमा।Capable skana. ईक्षण-क्षेत्रज्ञ-इक्खण-खेत्तण्हु (वि०) former of feeld gardening • कृषि रक्षक किसान। Knowing former. Protector former. • जानकर कृषक। ईक्षण-खङ्गः-इक्खण-खंगो (पु०) निरीक्षण युक्त असि। A sword of seenful. ईक्षण-गगनम्-ईक्खण-गगणं (नपुं०) नयनाभिराम गगन। सुन्दर आकाश। beautiful sky. ईक्षण-श्रवस्-इक्ख-सवो (पु०) सर्प snake • अहि। serpent. ईक्षणिकः-इक्खणिगो (पु०) ज्योतिषी fortune teller • भविष्य ज्ञाता। निमित्तज्ञानी। fortur known. ईक्षति-इक्खइ (नपुं०) अक्षि, आंख, नयन, नेत्र leye, sight. ईक्षा-इक्खा (स्त्री०) दृष्टि, वीक्षा । sight,viewing • परीक्षा । दृश्य। considering ईक्षागत-इक्खागअ (वि०) दृष्टि गोचर। Beeable. ईक्षिका-इक्खिगा (स्त्री०) दृष्टि, अक्षिा दर्शन | eye _sight viewing • झलक A glance. ईक्षित-इक्खिअ (वि०) परीक्षित, अवलोकित Seen. Beheld. • दृष्टि गत। Regarded. ईक्षित कार्यम्-इक्खिअ-कज्ज (नपुं०) समीक्षित कार्य __work of search. • दृष्टिगत कर्म । seenful work ई -ईषु (अक०) स्तुति करना, अर्चना करना। to pray. ईट्टे जाना- To go, चलना, to move, to vacillate • ऐडिष्ट। ईडणम्-ईडणं (नपुं०) प्रशंसा, प्रार्थना । स्तुति, अर्चना। pralse commendation. ईडा-ईडा (स्त्री०) स्तुति, अर्चना, प्रार्थना। praise ईड्य-ईडय (वि०) प्रशंसनीय, समादरणीय। praise ful. respectable. ईत-ईअ (वि०) चला गया, भाग गया। gone. इति-ईइ (स्त्री०) आपदा, विपत्ति, संकट। plague distress. • खेतों में विघ्न in fectious disease. • अतिवृष्टि very rain, excessive rain. • अनावृष्टि drought. • चूहों से नुकसान (महामारी) distress of rats. • मकड़ी, तोते तथा राजा का आक्रमण। attak of parrots and foreign masims. • प्रवास। trave lling. • व्याधि, कष्ट, दुःख, पीड़ा। व्यथा। pain ईति-गत-ईइ-गय (वि०) व्याधि ग्रस्त, महामारी युक्त। painful. ईति-घोषः-ईइघोसो (पु०) संकट की सूचना । आपदा की सूचना । sound of pain. ईति-चिकित्सा-ईइ-तिगिच्छा (स्त्री०) . आपातकालीन चिकित्सा। excessive medicion. emergaincy desisios. • आकस्मिक संकट की चिकित्सा। ईतिजन:-ईइजणो (पु०) आपदा युक्त प्रजा। • संकट से ग्रस्त समाज। all persions of painful. ईति-जन्य-ईइजण्ण (वि०) संकट ग्रस्त painful. • दुःखित, पीड़ित । peined. ईति-झष:-ईइ-झसो (पु०) मत्स्य की आपदा।pain of fish. For Private and Personal Use Only Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 335 ईति-ढोलः -ईइ-ढोलो (पु०) आपदा की घोषणा। sound of paive. ईति-तरणी -ईइ तरणी (स्त्री०) भंवर में फैली हुई नौका। A bote in middle. ईति-त्याग:-ईइचागो (पु.) Mean of success • संकट का समाधान | means of pain. • आपदा का उपाय। means of calamity. ईति-दशा-ईइ दसा (स्त्री०) condition of pain. • दुःख की स्थिति। term of pain. ईति-मुक्तिः -ईइ-मुत्ति (स्त्री०) freedn of calamity • संकट से छुटकारा avoiding of pain. • आपदा से मुक्ति। • दुःख निवृत्ति। Heaving of pain. ईति रहितः-ईइरहिअ (वि०) व्याधि रहित painless रोग रहित ill-less • विपत्ति मुक्त। pain less ईतिहतूकथा-ईइहय-कहा (स्त्री०) संकट मोचन संबंधी कथन । Said of realeve of pain ईट्रक-ईरिग (वि०) ऐसा, इस तरह का। This way ईट्टश् -ईरिस (वि०) ऐसा, इस तरह का। In this way. ईदृशमेव-ईरिसमेव (अव्य०) ऐसा भी, इस तरह का भी। In this by, of this kind. ईट्टशी-ईरिसी (वि०) ऐसी, इस तरह की। in this. ईनकेतु-ईणकेउ (पु०) मदन, कामदेव । cupid. ईप्सनम्-ईस्सणं (नपुं०) ग्रहण करने की इच्छा, लेने की इच्छा । wish of geting ईप्सा-इस्सा (स्त्री०) कामना, चाह, इच्छा । अभिलाषा। Wish desire ईप्सित-इस्सिअ (वि०) इच्छित, मनोनुकूल, अभीष्ट, अभिलषित। यथोचित। desired wishod forn ईप्सित-कार्यम-इस्सिअ-कज्ज (नपुं०)इच्छित काम • योग्य कार्य Capable work • अनुकूल कार्य। desiring toget. ईप्सित-गहम्-इस्सिअगेहं (नपुं०) वाञ्छित गृह। wished house. • अभीष्ट गृह। good wished home. ईप्सित-जाति-इस्सिअ-जाइ (स्त्री०) उचित जन्म Capable born. • श्रेष्ठ उत्पत्ति। Born of good. ईप्सित-दानम्-इस्सिअ-दाणं (नपुं०) इष्ट दान। Best give up. • यथेष्ट दान। sulable give up. ईप्सितधर्मन्-इस्सिअ-धम्मो (पु०) समीचीन धर्म, उत्कृष्ट धर्म । Desireable religion, good redigion. ईप्सित-नीति-इस्सिअ-णीइ (अ०) उचित न्याय good Nyawhy. • सम्मानित निर्णय respectable Justice. ईप्सु-इस्सु/इच्छु (वि०) इच्छा करने वाला, चाहने वाला प्राप्त करने की भावना वाला। to be wish. • कहना, बोलना, उच्चारण करना दुहराना। Thought, said. • चोंकना Striving to dotain. • प्रेरित करना derecting impeling. • चलाना going. • उकसाना। throwing. ईर-ईर (सक०) जाना, पहुँचना to go, to move. • फेंकना, आज्ञा देना। to throw, to order. • कांपना Torise. • चलाना Todart. . कहना, बोलना। to said to tell • दुहराव to repeat. • भरना to fill • प्रकाशित करना, प्रेरित करना। ईष्यति ऐरिरत ईरइ to light. to put, to set in motion. . ईरण। ईरणा-ईरणो (नपुं०) हवा, पवन, वायु । ईरणो वायु सर्वतो वाति। The wind. • बहना, चलना । moving driving • प्रवर्तन होना। Woing. ईरिण-ईरिण (वि०) बंजर, पड़त, खाली Desert, barren. • मरुस्थल • ऊसर । ईरिण-धरा -ईरिणधरा (स्त्री०) बंजर भूमि Desert earth • ऊसर भू भाग। Barrencoil ईरिण-भूमिईरिस भूमि (स्त्री०) बंजर भू desert earth • मरुस्थल। ईरिण-स्थानम-ईरिणट्ठाणं (नपुं०) खाली स्थान, शून्य गृह desert ploce, borren house. • आवास रहित स्थान। Aplace houseless ईरित-ईरिउ (वि०) कथित, प्रतिपादित । taked. . For Private and Personal Use Only Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 336 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश फैका हुआ Throwed. • भेजा हुआ Sended. • कौंपा हुआ। thundred. • हिलाया हुआ। moved. ईरित-कथा-ईरिअ-कहा (स्त्री०) कही जाने वाली कथा। Story to be suid. • भावनात्मक कथन। taking of good. nature. ईरित-गाथा-ईरिअ-गाहा (स्त्री०) प्रेरित गाथा। • सूक्ति युक्त गाथा| Good story. ईरित-धरा-ईरिअ-धरा (स्त्री०) कंपायमान भू। भूकंपित। moving earth. ईरित-पत्रम्-ईरिअ-पत्तं (नपुं०) हिलते हुए पत्ते। moved leefs. ईरित-भृत्यः-ईरिअ-भिच्चो (पु०) भेजा गया नौकर। sonded servant. ईर्मम्/ईर्मम्-इम्मं (नपुं०) घाव, फोड़ा। व्याधि। • I wound. pain. ईर्या-इस्यिा (स्त्री०) योग, योग क्रिया। जाना, गति करना। परिभ्रमण। द्वार, प्रवेश मार्ग । wandering about. • ईर्या योगतिःras a religious mendi ont. . ईया द्वारं। आत्मप्रदेश परिस्पदंन। • ईरणमीर्या गतिरिति यावत्। (जैन० ल० 238) • योग प्रवृति।। ईक्रिया-ईरियाकिरिया (स्त्री०) योग क्रिया। . काय-वय-मणी वावारो। An act of body अप्पप्पएस-परिप्फंदणं च। mind and thought. ईर्यागतिः-ईरियागतिः (स्त्री०) योग गति। आत्म परिस्पंदन की क्रिया। gone of yoga. doing profor mance. of sout. ईर्या-द्वारम्-इरिया दुवारं (नपुं०) योग-द्वार, योग व्यापार। doing influence of yoga. ईर्यापथम्-इरिया पहं (नपुं०) योगिक मार्ग। ईरियावहं च अत्थि a way of yogas. • जीवप्पएस-संचलणं • कर्म आगम का मार्ग। a way of saul • कर्म आते हैं काया से, वचन से और मन से, इसका द्वार अर्थात् व्यापार आत्म-प्रदेशों में हलन-चलन उत्पन्न करता है। • ईरणमीर्या योगो गतिरित्यर्थ तद्वारकं कर्म ईर्यापथम् । (स० सि० 6/14) • ईर्या द्वारं पंथा यस्य तदीर्यापथं कर्मम्। (त० वा०614) . ईर्या योगः स पन्था, मार्गः हेतु यस्य कर्मणिः तदीर्यापथक में (ध० 13/47) • जोगो त्ति इरिया, जोग-किमितेणेव जं बज्झइ तमीरियावहकम्मं • जे कम्मा अणुदीरिअंच हुँति ते जोग-मण- वय-काएहि ईरिया-पहं च । • ईरणं च ईरिया, ईरिया वि जोग गई, स एव पह ईरियावहं। • ईरण इरिया अत्थि। गइ रागाणुसारिणी। काय-वय-मणोजोगो तस्स पवेस-मग्गओ।। ईयोपथ-किया-इरियावह-किरिया (स्त्री०) ईर्या पथ का कारण। couse of wonderig vay • ईरियाए उ जोगो ति पहप्पवेस-दारओ। तक्कम्म-हेउगो अत्थि सा किरिया हि कम्मणो।। ईर्यापथ-शुद्धिः -इरियावह सुद्धि (स्त्री०) purity of ful • परिज्ञान पूर्वक शुद्धि, पूर्णशुद्धि। • दोषों से रहित मार्ग| way of foult less. . केवलज्ञानी की क्रिया। fulfi know work. इयोपथिकः-इरियापहिगो (पु०) कषाय रहित मार्गी। way of rashaya less • जस्स णो वोह-माण-माय-लोहा तस्स किरिया ईरियावहिया। ईर्यासमितिः-ईरिया-समिइ (स्त्री०) शुद्धिपूर्वक गति gone fpureful. • सावधानी पूर्वक। gone of good. • गमनागमन में सावधानी पूर्वक । प्रवृत्ति करना। good moving. • जीव संरक्षण पूर्वक गति करना। going of ful vacillate. • जीव बध परिहार • जंतु संरक्षणार्थ चार हाथ भू को देखते हुए गति करना। seenful gone of four hand of earth. • समभाव पूर्वक विचरण, विहार, उठना, बैठना, उठाना, रखना आदि करना। Throwing, sendry. • फासुग-मग्ग-चरंतो with protect. जुगंतरप्प-चक्खुणा। taking of protect. जंतूणं परिहारं च Keeping of protect. सम-जोगो गई हवे।। • पुरो जुग-पमाणं च अक्खेसुं पह-पंथगं। दय-जुत्तय-सव्वेसिं पाणाणं इरिया-समो।। . मार्ग For Private and Personal Use Only Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 337 सम्यगवलोकनम्। • लोकातिवाहित-मार्गे ईश्-ईस (अक०) राज्य करना, अधिकार रखना। to अर्व-जन्तुरक्षणार्थमालोक्य गमनं समभाव पूर्वक rule. सामर्थ्य रखना। • आदेश देना, आज्ञा प्रवर्तनं going with protect. संचरणं च देना। to command. शासन करना। To ईर्यासमितिः। • व्रतशुद्धि क्रिया भी ईर्यासमिति govern. • ईष्टे ऐशिष्ट। हैं। • प्रमादरहित पथ पर सम्यक् गति करना। ईश-ईस (वि०) स्वामी, नायक, पूज्य। Leader • सम में समाहित आत्मभाव पूर्वक गति करना। ___ muster, lord • ईरणं इरिया, इरिया जोगो त्ति। तस्सिं च ईशः-ईसो (पु०) देव, प्रभु lord. god. • नरेश, जोगे जुगदिट्ठी सम-ईक्खण सम राजा। ईश्वर। king. • अर्हत्। Arthat, सदय-स-कज्जंच अत्थिं ईरिया समिई। जस्सिं Artant. • भगवन् । सर्वोपरि। श्रेष्ठ किरियाए। परेसिंसताणं जीवाणं भूयाणं सव्वेसिं Powerful. • शिव। महादेव। Siva पाणाणं पाण- All nimals protect. Mahadeva. • ईशान कोण का देव। A संरक्खणं च सम्मं जायए सा ईरियासमिई। . deva of esana kona. अहिंसावस्स एसा पढमा भावणा। जस्सिं होइ ईशकर्मन्-ईसकम्मो (पु०) नृपकर्मी, नायक कार्य। सम्य सक्किरिया। सव्व- लोय हिय-भावणा ___work of king. वि। . सम्मा ईरिया जोग-सम्म-गइ त्ति ईरिया समिई। ईश-गानम्-ईसगाणं (नपुं०) स्तुति Prauise. . ईष्य्-इस्स (अक०) डाह करना, असहिष्णु होना। द्वेष वंदना Paise of god. • अर्चना • प्रभु करना। to name to defile. to wrong गुणानुवाद। hord parise. ईश-गुणम्-ईसगुणं (नपुं०) प्रभु गुण Lordpraise toun chaste. ईष्य-इस्स (वि.) ईर्ष्याल, द्वेष करने वाला। • ईश्वर के एक हजार आठ गुण। violated • शत्रुता रखने वाला। to be ईश-जन्मन्-ईसजम्मो (पु०) प्रभु जन्म। Lord disprove. born. ईष्यरीति-इस्सरीइ (स्त्री०) शत्रुता, द्वेष, घृणा blarue. ईशतुजः-ईसतुजो (पु०) राजपुत्र। King son. • मत्सर भाव। faithless, unclast. • . ईश-तोष:-ईसतोसो (पु०) राज संतोष | happyof पर-अक्कस्सं ण सहणं। • पर-संपदं च kingdom. अहसणं। • पडिवक्ख-संपदं पडि ईश-दानम्-ईसदाणं (नपुं०) प्रभुत्व दान। very मच्छर-भावो। • ईर्ष्या परगुण-विभवाद्यक्षता havg given up • श्रेष्ठ दान। gereat (जैन० ल० 240) given up. ईर्ष्यालु-इस्सालु (वि०) द्वेष, कलही। blane. . ईशधनम्-ईसधणं (नपु०) श्रेष्ठधन। Bastwealth. प्रतिपक्षी। violate dishonar. • जलने ईशपतिः -ईसवइ (पु०) चक्रवर्ती। All world वाला, शत्रुता रखने वाला। To be commita king. misfate. ईश-फलम्-ईसफलं (नपुं०) सर्वोपरि परिणाम। ईला-ईला (स्त्री०) भू, धरा earth. • गौ Cow. . ___very best rusut. वाणी। speech. • स्तुति, वंदना। Praise. ईश-भावः-ईसभावो (पु०) पूज्यभाव worship ईलि-ईलि (स्त्री०) गदा, सोटा। कटार, डंडा। nature. • आदर भाव। respectful weapon, sword. • लघु खड़ग। A short sword. ईशा-ईसा (स्त्री०) ऐश्वर्य शालिनी wealthful. • ईलित-ईलिअ (वि०) स्तुति किया गया। Praised. संप्रभुता युक्त नायिका। a women as • पूजित worshiped. • अर्चित। wealthful. nature. For Private and Personal Use Only Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 338 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश ईशानः-ईसाणो (पु०) शिव, महेश। Siva,Mahes, • सूर्य। Sun. पूर्व और उत्तर दिशा का मध्य भाग का कोना। • ईश ताच्छील्ये नानश्-स्वामी नायक • राजा King. • ईशान देव। The north east geva. ईशानम्-ईसाणं (नपुं०) दीप्ति, चमक siging • प्रभा Light. • कान्ति। ईशानी-ईसाणी (स्त्री०) प्रभुता, स्वामित्व, अधिकार। • ईशिनो भावः|superiority.greatoess. ईशितु-ईसिउ (वि०) स्वामित्व युक्त। Leadership ईशित्व-ईसित्त (वि.) ऐश्वर्य Greatness. • संप्रभुता Superiority. • राजसत्ता ईशित्वम्-ईसित्तं (नपुं०) एक ऋद्धि विशेष, जो सम्पूर्ण लोक पर अपना प्रभाव डालती हैं। A kind of Ridhi. •णिस्सेसाणं जणाणं च पहत्तं च पगास ए। सा रिद्धी सव्व-सतिं चं लोए वि अवहायए।। • ईसित्तं च तिलोक्क-संपहत्तं रिद्धि-वियरणं। ईश्वरः-ईसरो (पु०) ईश्वर, प्रभु। Hord, god • भगवान् hord. • स्वामी, नायक| Leader, prince. • परमानंद सुखास्पद युक्त। . अणिमा महिमा गरिमा लघिमा। rich, wealthey. प्राप्ति प्राकम्प, ईशित्व, एवं वशित्व ऋद्धि युक्त। • ईसरो ति अणिमाइ -रिद्धि-संजुतो। • ईसरो सव्व-सिद्धि दायगो सति-संपण्णो केवलणाण- गुणाइ जुत्तो वि। all kind Ridhi ful • युवराज माण्डलिक और अमात्य को भी ईश्वर कहा जाता है। ईश्वर-गत-ईसरगय (वि०) प्रभुता युक्त । ___ Powerful. gone of capable. ईश्वरन्यायः-ईसरणियायो (पु०) राजा का निर्णय। Act of king ईश्वरवादः-ईसरवाओ (पु०) ईश्वर के वचन। Thought of hord. • सर्वज्ञ वचन। ईश्वर की वाणी। ईश्वर मान्य। Think of good. ईष्-ईस (सक०) भागना, जाना Togo, to move, to fly away • चोट पहुँचाना। to kill. . देखना to see. • हिंसा करना to hill. . मारना, ईषते, ऐशिष्ट। ईष:-ईसो (पु०) आश्विन का महिना। month of Asvina ईषणम्-ईसणं (नपुं०) गमन, गति। gone. ईसण-युक्त-ईसण जुत (वि०) गति शील।goneful. ईषत्-ईसि (अव्य०) कुछ, किंचित्, थोड़ा सा, अल्प। Slighty, to some extent. ईषत्कर-ईसियर (वि०) कुछ करने वाला। Doing ___little. ईषत्-कर्मन्-ईसिकम्मो (पु०) कुछ कर्म। किंचित् कार्य। Eas to beaccomplished. ईषतगतिः-ईसिगइ (स्त्री०) थोड़ा सा गमन।doing to some gone. ईषत् चेतना-ईत्तिचेयणा (स्त्री०) कुछ जागृति । some unslecp. ईषत् जनः-ईसिजणो (पु०) तुच्छ व्यक्ति। Faulful man. ईषततपः-ईसि तवो (पु०) कुछ तप। थोड़ी सी तपस्या। Sanall heat ईषत्दानम्-ईसिदाणं (नपुं०) अल्प दान, किंचित् दान। some give up. ईषत्-धनम्-ईसिधणं (नपुं०) तुच्छधन। Little wealth. ईषत्प्रभुत्व-ईसि-पहुत (वि०) अल्प संप्रभुता Little wealthful. • थोड़ी सी संज्ञा। ईसत् प्राग्भारः-ईसि पढभारो (पु०) एक पृथ्वी A kind of earth. • तीन वातवलयों से युक्त पूर्व पश्चिम में एक राजु चोड़ी, उत्तर दक्षिण में कुछ काल सात राजु लम्बी और आठ योजन मोटी पृथ्वी है। • तिहुवण-सिहरेण मही वित्थारे अट्ठ-जोयणुदयथिरे। धवलच्छत्तायारे। मणोहरे ईसिपब्भारे। (क्षपणासार 645) ईषत्-भावः-ईसिभावो (पु०) किंचित् भाव।some nature. ईषत्भतिः-ईसिभइ (स्त्री०) अल्पबुद्धि। Small knowledge. ईषत्यमः-ईसिजमो (पु०) अल्प यम। किंचित् संयम। Some time controte. For Private and Personal Use Only Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 339 ईषतरक्त:-ईसिरतो (पु०) कुछ लाल Some red, • प्रबल । Powerful. ईषत्हासम्-ईसिहासं (नपुं०) थोड़ी हंसी, मंद मुस्कान। Slight Laughter asmile. ईषदुष्ण-ईसि-उण्ह (वि.) किंचित् गर्म • थोड़ा उष्ण । Shallowheat. ईषदून-ईसिऊण (वि०) थोड़ा कम Small little ईषा-ईसा (स्त्री०) हल का फाल। The pole. • गाड़ का फड़। The shafts of a carriage. ईषिका-ईसिआ (स्त्री०) कुंची।apldgh. brauh. ईषिरः-ईसिरो (पु०) अग्नि, आग Fire. • सूर्य। Sun. ईष्मः-इम्मो (पु०) मदन, कामदेव Cupid. • वसंत ऋतु। ईह-ईह (सक०) चाहना, इच्छा करना । to wish. . करना, समझना, देखना। to see. ईहा-ईहा (स्त्री०) इच्छा, उद्यम। Effortexertion. चेष्टा, कामना, वाञ्छा Wish desire. . अभिलाषा। desire. • मति ज्ञान या एक भेद। A kind of knowles • ईहा ऊहा अपोहा मग्गणा गवसणा मीमांसा। . अवग्रह से गृहीत अर्थ- निश्चय विशेष पूर्वक चेष्टा। • जो अवग्गहेणागहिदो अत्थो तस्स विसेसाकरूणमीहा। (धव० 6/17) • विसेसं परिक्खा • विक्षेप करना। Activity. ईहा, अहा, तर्क,विचारणा, परीक्षा, आकांक्षा जिज्ञासा, चेष्टा। of • यह पादपूर्ति के रूप में भी प्रयुक्त होता है। Calling. उकनाहः-उअणाहो (पु०) पीला घोड़ा। Yollow ___horse. उका-उगा (स्त्री०) तलधर | under ground. उकुण:-उकुणो/उउणो (पु०) खटमल, जूं। A bug. उक्त-उत्त (वि०) कथित, भाषित, प्रतिपादित, प्रयुक्त, संज्ञात, विवेचित। उक्तं प्रतीनम्। Said, spoken, told addresed, speech, words collectively. Asentene. उक्तकेतु-उत्तकेउ (पु०) नाम विशेष। A name. उक्ततन्तु-उत्ततंतु (वि०) क्लेद से व्याप्त। दुःखिन, पीड़ित, खिन्न । Painful. उक्तपात्रम्-उत्तपत्तो (नपुं०) कथन का पात्र, कहने योग्य व्यक्ति। Thoughtable person. उक्तप्रकार:-उत्तप्पयारो (प०) कथनानसार, पूर्व कहे हुए अनुसार । With spokenful. उक्तरीतिः-उत्तरीई (स्त्री०) कहने की पद्धति । कथन fafe i Act of think. उक्तवती- उत्तवइ (वि०) कहती हुई। बोलती हुई। ___Saided. उक्ता-उत्ता (वि०) कथिता, भाषिता। Sovded, speeched. उक्तावग्रहः-उत्तावग्गहो (पु०) कथनानुसार नियमित कथन। Everyly time thought. • अवग्रह पूर्वक कथन speech of discourse. उक्तिः-उत्ति (स्त्री०) भाषा, कथन, विचार, अभिप्राय Speech sentence. • उपाय means. • सुझाव पद्धति expression, statement. • वचन Thought. • व्यापार। Business occupation. उक्तिकृत-उत्तिकय (वि०) अभिप्राय कृत। विचार युक्त। Powerful think. Thought ful. उक्ति-खण्ड:-उत्तिखंडो (पु०) वचन निर्देश order of thought. • विचार पक्ष Supperte of thought. • भाषा गत विवेचन।Knowing of hanguage. उ-उ (पु०) वर्णमाला का पंचम स्वर, इसका उच्चारण स्थान ओष्ठ है। Five word. • ब्रह्मा, शिव Siva. • विष्णु Visnua. उ-उ (अव्य०) अनुकंपा, दया, करुणा, आमंत्रण, संबोधन। Compassion cammand acceptance. आश्चर्य, विश्मय, स्वीकृति इच्छा, प्रश्न एवं दूर से पुकारने के लिए इस अव्यय का प्रयोग होता है। An interjection For Private and Personal Use Only Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 340 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश उक्ति-गत-उत्तिगय (वि०) विचार पूर्ण। अभिप्राय उक्तिमम्-उत्तिसमं (नपुं०) वचन शक्ति। Power HET I Thought ful purpose ful told. of thought उक्ति-गतिः-उत्ति-गइ (स्त्री०) भाषा पद्धति Act of उक्तिसत्यम्-उत्तिसच्वं (नपुं०) सत्य व्यवहार। Truth hanguage. • वचन व्यापार। sense of respect thought. उक्तोपसंहारः-उत्तोवसंहारो (पु०) संक्षेप, समास। a उक्ति-घोष:-उत्तिघोसो (पु०) वचन उद्घोष, अभिप्राय briet description. की अभिव्यक्ति Thought of ain. उक्थम्-उत्थं (नपुं०) वाक्य, कथन, वचन Saying. उक्ति-क्षेत्रम्-उत्तिखेत्तं (नपुं०) विचार सीमा • वचन • विचार Thought. • सूत्र Sutra. . अभिप्राय। aim of thought अंश, भाग| part. • स्तोत्र praise. • प्रशंसा उक्ति-तथ्यं-उत्ति-तच्वं (नपुं०) रहस्य पूर्ण वचन। Eulogy. • सामवेद का प्रमुख अंश। A Secretful thought. part of sambeda. उक्ति-तात्पर्यम्-उत्ति-तप्परियं (नपं०) वचन का अर्थ उक्ष्-उक्ख (अक०) छिड़कना, फेंकना, गीला करना। • भाषा का अभिप्राय। Purpos of • सींचना To sprinkle wet. • तर करना। mosten. • विकीर्ण करना Toemit. • hanguage. उक्ति-दातृ-उत्ति-दाइ (वि०) वचन प्रदाताGiven फैलाना to send forth • बरसाता। to sprinkle. . स्वच्छ करना। to pour of thought. down upon. उक्तिनयः-उत्ति-णओ (पु०) वचन व्यापार IGiven . उक्ष-उक्ख (वि०) धोया हुआ, अभिसिंचित . of thought • पर्यायार्थिक नय की पद्धति । स्वच्छकिया गया washed. • विकीर्णित। A Naya act. Sprinkled., with holy, con secrated उक्ति-पथम्-उत्तिपहं (नपुं०) सम्यक् वध । इष्टमार्ग। water. Good way. उक्षणम्-उक्खणं (नपुं०) सिंचन। Sprinkling. . उक्ति-पदम्-उत्ति-पयं (नपुं०) विशेष उपाधि।Good प्रभावित करना Consecrating. • मंत्रित ___respect. करना। • आधीन करना। स्वच्छ करना। उक्तिभद्रः-उत्तिभद्दो (पु०) मंगल सूचक । Good Pouring. thought. • योग्य वचन Capable उक्षतर:-उक्खयरो (पु०) बैल, सांड Bull, an ox. thought. • व्यवहार Good behioure. • ऊंचा वृषभ। Small bull. उक्तिमग्न-उत्तिमग्ग (वि०) हर्ष युक्त। अपने आपमें उक्षन्-उक्खो (पु०) बैल, सांड। Ox, bull. . लीन। Wappiness. उक्षाल-उक्खाल (वि०) उच्च, उन्नत, बृहद् बड़ा। उक्तिमार्गः-उत्तिमग्गो (पु०) अभिप्राय जनक पथ। शीघ्र। त्वरित, तत्काल | every time • निश्चित पथ। good way. auckly. उक्तियमम्-उत्ति-जम (नपुं०) वचन संयम। उक्षाल:-उक्खालो (पु०) बंदर, वानर। Monkey. Controle. of Thought उक्षितः-उक्खिअ (वि०) सिंचित, स्वच्छ किया गया। उक्ति-रूपं:-उत्तिरूवो (पु०) भाषा स्वरूप, वचन Sprinkled. विकीर्णत, फैलाया गया। पद्धति। Act of thought. Sprinkle round about. उक्ति-वर्णिन-उत्ति-वण्णि (वि०) विचारशील लेखक उखा-उखा/उहा (स्त्री०)टोकनी, बटलोइ, डेगची। • उत्तम विद्यार्थी। A good Thinker good Boilingvessel. • पतोली। A boiter. • Student. पकाने का बर्तन| Cooking pot. For Private and Personal Use Only Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 341 उक्ख-उक्ख (वि०) पकाया हुआ, उबाला हुआ। Cooked. Boiled. उगिति-उगिइ (स्त्री०) मन लगाना। Meditation. उग्र-उग्ग (वि०) कठिन, कठोर, तीव्र। Fierce. . क्रूर, भयंकर Cruel. • भीषण Forocious. • तीष्ण Savage. Strong. • उच्च Violent. • भद्र intense. • उन्नत High. • श्रेष्ठ Nobte. • क्रोधी, उत्कट। Aonger. उग:-उग्गो (पु०) शिव, महादेव। Siva, Mahadeva, उग्रकंस:-उग्गकंसो (पु०) क्रूर कंस। curel kansa. उग्र-कटक:-उग्ग-कडगो (पु०) भयंकर सेना। Cruel ene my. उग्र-कंटक:-उग्गकंटगो (पु०) कनेर का पुष्प। A flower of Kner sharp prickle. • तीष्ण काटे। Strong thorm. उग्र-कंठ:-उग्गकण्ठो (१०) उच्च कण्ठ। Good throat. उग्र-कपिः-उग्ग-कइ (पु०) क्रोधी बंदर। angery monky. उग्रकर्मन्-उग्गकम्मो (पु०) अत्यधिक कर्म। कर्मों की तीव्रता। cruel karma's उग्र-कल्पना-उग्ग-कप्पणा (स्त्री०) श्रेष्ठ रचना। Bast written. उग्रकाव्यम्-उग्गकव्वं (नपुं०) उत्तेजना उत्पन्न करने वाला काव्य। Violentable poem. • उत्साह वर्धक काव्य। वीर रस युक्त काव्य। Noble poet work. The senti ment of herosmful work. उग्रकुलपतिः-उग्गकुलवइ (पु०) भद्र कुलपति । The best vice chancter. उग्रक्षण:-उग्गखणो (पु०) कठोर समय। Strong __ time. उग्रगजः-उग्गगजो (पु०) उन्मत हाथी। modful elephant. उग्रचयः-उग्गचयो (पु०) तीव्र इच्छा। powerful wish. उग्रचिंता-उग्गचिंता (स्त्री०) पूर्ण चिंता, अधिक विचार | full think. उग्रछटा-उग्गछडा (स्त्री०) कड़कड़ाती बिजली। . उत्कट छवि good took, thounderful electre. • भद्र छवि। fierce looking उग्रजन:-उग्ग-जणो (पु०) उतेजित व्यक्ति। Violentful person. उग्रजनता-उग्गजणया (स्त्री०) व्याकुल जन Ferociousmen. • घातक जन समूह। Cruelmen. उग्रजीक:-उग्गजीवो (पु०) सूक्ष्मजीव। Small Jeeva. उग्रटंकार:-उग्गटंकारो (पु०) उच्च ध्वनि Strong sound • तीव्र टंकार। Powerful sound. उग्र-तपः-उग्गतवो (पु०) कठोर तप, अधिक तप। ____Sharpheat. Hight heat. उग्र-तिमिरः-उग्गतिमिरो (पु०) सघन अंधकार। ___Have darkness. उग्रदर्प:-उग्गदप्पो (पु०) प्रचंड अहंकार Cruelmind. उग्रदाहः-उग्गदाहो (पु०) भीषण गर्मी Very heat. उग्रदेवः-उग्गदेवो (पु०) भय उत्पन्न करने वाला देव। ___ fearful deva. उग्र-धन्वत-उग्गधण्णो (पु०) शिव, शंकर। siva. उग्रधर्म:-उग्गधम्मो (पु०) भद्र धर्म। good realigen. उग्रनागः-उग्गणागो (प.) भीषण नाग। Cruelsnake. • दुष्ट हस्ति। Moded elephant. उग्रबन्धुः-उग्गबंधु (पु०) सचेत बंधु Awake ful frtend. • श्रेष्ठ मित्र I Good frind. उग्रम्पश्य-उग्गपास (वि०) दुष्ट, दुर्जन | eruel. उग्र-योग:-उग्गजोगो (पु०) उचित योग Yoga of good. • उत्तम योग। Capable yoga. उग्रबाण:-उग्गवाणो (पु०) तीक्ष्ण वाण। Ternfic wind. उग्रवातः-उग्गवायो (पु०) हानिकारक वायु|Strong arrow, For Private and Personal Use Only Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 342 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश उग्रसेनः-उग्गसेणो (पु०) कंस के पिताश्री। Father of kamsa • मथुरा का राजा I of a king of Mathara. उङ्कण:-उक्कुडो (पु०) खटमल, जूं। bug. उच्-उच (सक०) चयन करना, इकट्ठा करना। संचय करना, जुटना। To collect to gather. to be found of उचित-उचिअ (वि०) समुचित, योग्य। अच्छा, श्रेष्ठ, उत्तम। प्रचलित। उपयुक्त Fit. proper right suitable, usually usual. • अभ्यस्त। परिपूर्ण, भरा हुआ। Bulfil. उचितज्ञ-उचितण्हु (वि०) उचित बात जानने वाली। To be know of capable. उचितजन:-उचिअजणो (पु०) योग्य जन । उत्तम पुरुष। Good person. capable person. उचित जाति:-उचिअजाइ (स्त्री०) सम्यक् उत्पत्ति। good boon. उचिततपः-उचिअतवो (पु०) उत्तम तप। उत्कृष्ट तप। Bast heat. Highly head. उचित-दानम्-उचिअदाणं (नपुं०) श्रेष्ठदान, यथार्थ दान। Good given up. capalbe given अतवोhead: नयथा उचित-युक्तिः-उचिअजुत्ति (स्त्री०) व्यावहारिक उपाय। good purpose. • योग्य युक्ति। capable means. उचित--राशि:-उचिअ-रासि (स्त्री०) पर्याप्त राशि . अधिक धन। Fulfil weath. उचितवृतं-उचिअषुतं (नपुं०) योग्य भाव।Capable nature. • उत्तम छन्द।Good conduct. उचित-सन्धिः -उचिअ संधि (स्त्री०) योग्य मेल। Suitable yoking • समुचित मिलान। yoking of good. उचित-स्थल:-उचिअत्थलो (पु०) परम स्थान। Good place. समीचीन स्थल। peaceful place. उचितात्मरीतिः-उचिअप्परीइ (स्त्री०) • व्यावहारिक पद्धति। good act. उचितानुशासनम्-उचिआणुसासणं (नपुं०) पर्याप्त अनुशासन। Controling of best. • आत्मनियंत्रण। Best controle of soul. उच्च-उच्च (वि०) ऊँचा, उन्नत High. tall, • ऊपर। Loud violent. उच्चकैस-उच्चए (अव्य०) ऊँचा, उन्नत, ऊपर। . बहुत ऊपर। High. elevated. Highest. उच्चखान-उच्चखाण (वि०) उखाड़ता, निकालना, खदेड़ना। Driving away. expulsion. उच्च-गोत्रम्-उच्चगोतं (नपुं०) ऊँचगोत्र । उच्चकुल। कुल-पूजा आदि को प्राप्त। High cast. उच्चक्षुस-उच्चक्खु (वि०) ऊपर नेत्र वाला। With theeyssdirected. upeards. • निकले हुए नयनों वाली। upwords. • विस्फारित नयन वाला। looking upwands उच्चण्ड-उच्चंड (वि०) क्रोधी, अहंकारी, प्रचंड। ___ferce.angry. irascible. उच्चजाति-उच्चजाइ (स्त्री०) ऊँच जाति । उत्तम कुल। Hight cast High. उच्च-टंकार:-उच्चटंकारो (पु०) ऊँची टंकार। Sound. उच्चटा-उच्चटा (स्त्री०) लहसन. गंजा. अहंकार। egotism. sense of self. up. उचितधनम्-उचिअधणं (नपुं०) यथेष्ठधन। पर्याप्त धन। Fulbil weath. उचित-न्यायः-उचिअणियाओ (पु०) आदर्शन्याय। समुचित न्याय। Good Justic suitable justic. उचित-पत्रम्-उचिअपत्तं (नपुं०) योग्यपत्र । Capableletter उचित-फलं-उचिअफलं (नपं०) योग्य परिणाम। ___Capable ruselt. उचित-बन्ध-उचिअ-बंध (पु०) व्यवहारिक मित्र। Good friend उचित-भाव:-उचिअ-भावो (पु०) समुचित भाव। Best nature. उचितमित्रः-उचिअ-मित्तो (पु०) योग्ग मित्र I Good friend. .सदैव काम आने वाला मित्र | A friend allways workable. उच्चण्ड वालाupword C ... For Private and Personal Use Only Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 343 उच्च-तन्त्रम्-उच्चततं (नपुं०) उत्तम प्रशासन IGood gaverment. उच्चतर-उच्चया (वि०) ऊँचे सेऊँचा।Hightwith ___high. उच्च-तेजस्-उच्चतिओ (पु०) अधिक तेज।Vtavy __loud. उच्च-दानी-उच्चदाणी (वि०) विशेषदानी। Fulfil giver. उच्चयः-उच्चओ (पु०) समूह, संग्रह, बीनना, लीवार करना, समृद्धिासमुदाय।Heas.collection. • राशि Multitude. rise. • स्कंध च्युत। prosperity. • नारियों की साड़ी की गांठ। The knst of a woman is gommment उच्चर्-उच्चर (सक०) कहना, बोलना, प्रतिपादित करना। देवध्वनि नित्यमनूच्चरन्ति। to ask. to speech. उच्चरथः-उच्चरहो (पु०) उत्तमरथ, उन्नत रथ। श्रेष्ठ वाहन। God cart. उच्चरणम्-उच्चरणं (नपुं०) उच्चारण, भाषण, कथन। • विवेचना ध्वनि। Pronuciation.Going upor out. utterance. उच्चल-उच्चल (अक०) चलना, हटना, दूर होना, भागना। पलायन करना। to go, to nove. • उछलना, चंचल होना-उच्चलेत। to out. • पान्थं उच्चलति किं कदा पथा। उच्चलम्-उच्चलं (नपुं०) मन, चित्त। Mind. उच्चलनम्-उच्चलणं (नपुं०) चलना, भागना, दूर होना, कूच करना। going, moving. उच्चलित -उच्चलिअ (वि०) उछलने वाला, भागने वाला। to be go, to be move. • चलने वाला। . उच्चवर्ण:-उच्चवणो (पु०) श्रेष्ठवर्ण, उत्तम वर्ण। High cast. exalted family. • अच्छा कुल good cast • स्वर्ण प्रभा। gold light. उच्चाटनम्-उच्चाडणं (नपुं०) जादू करना, मन्त्र प्रयोग करनाextirpation A kind of charm. • उन्मूलन, निस्सरण|Magical inacantation. • उखाड़ना, विरक्ति, किसी वस्तु से मन हटाना। अपनापन। expulsion. उच्चालकम्-उच्चालगं (नपुं०) उच्च स्थान, उन्नत भाग _High place.uper part. • ऊपरी हिस्सा। uper . place. उच्चालनम्-उच्चालणं (नपुं०) चलायमान, संचरित • प्रसरित। Abroaded. Scoped. उच्चार:-उच्चारो (पु०) मल-मूल, गोबर, विष्टा dung • उच्चारण, कथन, विवेचन। Utterance. उच्चारणम्-उच्चारणं (नपुं०) उच्चारण, विवेचन, व्याख्यान, अभिभाषण। प्ररुपणा pronucia tion. • निरूपण। भाषण। Speech. उच्चारण-पूर्वकम्-उच्चारण-पुव्वगं (नपुं०) कथन पूर्वक Thoughtable. With enuncia tion. • विवेचन सहित।। उच्चारप्रस्रवणम्-उच्चारपस्सवणं (नपुं०) मल मूत्रत्याग Given up of • मल-मूल विसर्जन। Evacuation of the bowels. उच्चावच-उच्चावय (वि०) ऊबड़-खाबड़। High and low. • ऊँचा-नीचा। • कई तरह के, एक से खुरदरे। Various. diverse. उच्चूड:-उच्चूडो (पु०) ध्वजा, ऊपर स्थित पताका। the flag of a banner. उच्चैस्-अच्वं (अव्य०) ऊँच, उन्नत, उत्तुंग, बड़ा, महद् High above, upwarcls. उच्चौकुलम्-उच्वंकुलं (नपुं०) उन्नत कुल, उत्तम कुल। High cast उच्चैतटम्-उच्चतडं (नपुं०) उन्नत तट, समतट, एक से किनारे। Bank of High. उच्चैःवादः-उच्चवायो (पु०) उत्तम कथन, सम्यक् व्यवहार। मधुरालाय। Good thought. उच्चौशिरस्-उच्चसिरो (पु०) उन्नत भाग, ललाट High part of body. • सज्जन व्यक्ति good man. • महानुभाव। Wonorable yarson. उच्चैःश्रवस्-उच्चस्सवो (पु०) इन्द्र का घोड़ा, इन्द्र का अश्व। The horse of Indra. long eared For Private and Personal Use Only Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 344 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश भाग। उच्छ्-उच्छ (सक०) बोलना, पढ़ना। to read. . छतरी/छत्रक। Full of mushrooms. . त्यागना To given up to say. • छोड़ना, मशरु: A mashroom. उछलना। उच्छिष्ट-उच्छिट्ठ (वि०) शेष, अवशेष, बचा हुआ। उच्छन्न-उच्छण्ण (वि०) उखाड़ा गया, हिलाया गया, teft as a remainder. • त्यक्त, विसर्जित त्यागा गया destroyed cutdown. • लुप्त gived up. • निःसरित। जूठन | Rejected. not seeable. • नष्ट, समाप्त। ended. abandoned. उच्छल-उच्छल (वि०) उछलना, भागना, दौड़ना। उच्छिष्ट-मोदनम्-उच्छिमोअणं (नपुं०) मोम। Wax going or moving उच्छिष्टांश:-उच्छिटुंसो (पु०) शेष, अवशेष, बचा हुआ उच्छलत्-उच्छल (वि०) उछलना, भागना, दौड़ना। भाग। Left. leavings.offal. • त्यक्त अंश। चमकता हुआ, देदीप्यमान। उच्चगत, ऊँचाई पर __Leaving part. GIAT EST I going up High उच्छीर्षकम्-उच्छीरसगं (नपुं०) उपधान, तकिया। A उच्छलनम्-उच्छलणं (नपुं०) उड़ना, ऊपर जाना। pillow the head. goingup उच्छुतिः-उच्छुइ (स्त्री०) सद्बुद्धि, उन्नतमति Good उच्छवास:-उच्छवासो (पु०) श्वास, आश्वासन। knowledge. Hoble knowledge. breath. श्रेष्ठ धी। Roble knowledge. उच्छादनम्-उच्छायणं (नपुं०) ढांकना, आच्छादित, उच्छुष्क-उच्छुक्क (वि०) मुरछाया, शुष्क। सूखा। सुगंध में रखना। Serfumes. • सुगंधित Pried up. willered करना। • मलना, मसलना Rubbing. • उच्छून-उच्छूण (वि०) मोटा, बढ़ा हुआ, फूला हुआ। लेप करना। सशक्त Swollen eat, Powerful High. उच्छालित-उच्छालिअ (वि०) फेंकी गई, ऊपर की • बलशाली। दृढ। Loftl. गई। हिलाया हुआ। Throwed. उच्छूनता-उच्छृणया (वि०) उत्तुंग, दृढ़। High. उच्छासनम्-उच्छासणं (नपुं०) निरंकुश, अनियंत्रित। hofty. • बलशाली Powerful. not amenable to ruk. प्रफुल्लित हुआ। throthed. उच्छिख-उच्छिह (वि०) शिखा युक्त। चोटी सहित। उच्छृखल-उच्छिंखल (वि०) खुला। आजाद, स्वच्छंद। • ज्योति सहित । Crested. • प्रभावान्। unbridled. • निरंकुश unrestrained. दीप्त। चमकीला। lighted. • अनियंत्रित uncurbed. • निर्भय, उच्छिखत्व-उच्छिखत्त (वि०) ऊपर। शिखा युक्त। उद्वेलित। self willed irregular. Upper blazing up. उच्छेट:-उच्छेयो (पु०) उखाड़ना, छिन्न करना cutting उच्छित्तिः-उच्छित्ति (स्त्री०) विनाश, क्षय, हानि, कमी off. • काटना। extripation. • अन्त, • समाप्ति। Destroyed, cul down. विरह, अन्य परिणाम की प्राप्ति। putting उच्छिन्न-उच्छिपण (वि०) विनष्ट, समाप्त, क्षम। त्यक्त, an end. विसर्जित, छोड़ा गया। Destroyed, cut उच्छेदक-उच्छेयग (वि.) अंतर, विरह। विरोध, down. • शेष, अवशेषा काटा हुआ, उखाड़ा व्यधान। Eradication, extripation. . हुआ। cut off. काटना, मूलोच्छेदन, उच्चाटन। Cutting off. उच्छिरस्-उच्छिर (वि०) उन्नत, विनम्र, विनीत With . उच्छदेनम्-उच्छेयणं (नपुं०) काटना, उखाड़ना। the neckrasbed aita great cost. Cutting off. • सज्जन Noble man. उच्छेदी-उच्छेई (वि०) विध्वंसक, घातक, प्रहारक। उच्छिलीन्धः-उच्छिलिंधो (पु०) कुकुरमुत्ता सर्प की नष्ट हुआ। Culter. killer, Destroyed. For Private and Personal Use Only Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 345 उच्छेषः-उच्छेसो (पु०) शेष, अवशेष, अवशिष्ट ____Remainder. • बचा हुआ। Heavings. अच्छोषक-उच्छोसग (वि०) सुखाने वाला, मुरझाने मोगा ( तिमरवाने वाला मयाने वाला। Raking dry. witheing up. . नाशक Destroyet. • घातक। Killer. उच्छोषणम्-उच्छोसणं (नपुं०) सुखाना, मुझना। नाश करना। Moking drig withering up., Drying up. parching. withering. उच्छ्र-उच्छर (अक०) उदय होना, निकलना। उच्छ्य:-उच्छरओ (पु०) वृद्धि, विकास, ऊँचाई। Height. उच्छ्य णम्-उच्छरयणं (नपुं०) उन्नयन, विकास, वृद्धि, विस्तार। Raising, elevation. • प्रसार, फैलाव। Growth, increase. उच्छ्वसनम्-उच्छवसणं (नपुं०) श्वांस लेना। ___Breathire. उच्छ्रित-उच्छिरिस (वि०) उत्थापित, उठाया गया। . ऊँचा किया Gone up rasen. • वर्धमान Exalted, grown. • बढ़ाया गया। increasing. . समृद्ध, वृद्धिगत। produced. उज्जगज-उज्जगज (वि०) विशेष गर्जना, अत्यधिक, ध्वनि होना। Nice sound. उज्जयन्तः-उज्जयंतो (पु०) रैवत पर्वत। A kind of mounlasen. उज्जयिनी-उज्जइणी (स्त्री०) अवंती, उज्जैन नगर, of city मालवा का एक प्रसिद्ध नगर। Avanticity A city of ujjeny. उज्जासनम्-उज्जासणं (नपुं०) हनन, घात, विच्छेद, विनाश। मारण। Killing destroying. उज्जिहानम-उज्जिहाणं (नपुं०) ऊपर जाता हुआ। उदित। बांया, उठा हुआ। Growing. उज्जिहीर्षा-उज्जि हीरसा (स्त्री०) पकड़ने की इच्छा। wish of ceating. उज्जीवय-उज्जीव (सक०) जीवित करना, प्राण देना। To breath उज्ज-उज्जि (वि०) प्रफुल्ल, खिला हुआ। Sptendoured. उज्जृम्भः-उज्जिब्भो (पु०) मुंह खोलना, जंभाई लेना। • फुलाना। Yawning opening. increase उज्जृम्भाषणम्-उज्जिब्भासणं (नपुं०) मुंह खोलना, जंभाई लेना। Opemng to mouth . उबासी। Blowing उज्ज्य-उज्जय (वि०) धनुर्धर, धनुष पर डोरी रखने वाला। Having the bow string loosened. उज्ज्व ल:-उज्जलो (पु०) श्रृंगार रस। beoutiful. उज्जलम्-उज्जलं (नपुं०) सुवर्ण, सोना। gold उज्ज्वल-उज्जल (वि०) धवल, स्वच्छ, दीप्त, निर्मल। विकसित। Brightshining. • साफ, कान्ति युक्त, प्रभावान। चमकीला। शुभ्र . पवित्र, शुद्ध। Pure lightful. उज्ज्वल-कुम्भः -उज्जलकुंभो (पु०) मंगलकलश, इष्ट पात्र A potof splendid. • शुद्ध पात्र । A pot of pure. उज्ज्वलचन्द्रः-उज्जुलचंदो (पु०) धवल चन्द्र, शुभ्र चन्द्र। Pure bright moon light. उज्ज्वल-जलम्-उज्जल-जलं (नपुं०) पवित्र जल, स्वच्छ नीर । Pure water.Clean water. उज्ज्वलज्योतिः-उज्जलजोइ (स्त्री०) प्रभावान् शिखा। Brightful hood. • उर्ध्वगत ज्योति। Shined rearp. उज्ज्वल-नीरः-उज्जलणीरो (पु०) स्वच्छजल clean water. • पवित्र जल। Pure water. उज्ज्वल-भावः-उज्जलभावो (पु०) निर्मल परिणाम • श्रेष्ठ भाव। Good nature, faithful rsature. उज्ज्वल-मति:-उज्जलमइ (स्त्री०) उत्तम धी Good knowledep • श्रेष्ठ बुद्धि | Growth ful knowledge. उज्ज्वल-मेघ:-उज्जलमेहो (पु०) शुभ मेघ । Bright ___cloud. उज्ज्वलरत्नम्-उज्जलरयणं (नपुं०) श्रेष्ठरत्न। प्रभावान् मणि। Brightness dionmond उज्ज्वलवर्ण:-उज्जलवण्णो (प०) साफ लिखाई.उत्तम For Private and Personal Use Only Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 346 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अक्षर | Good writen, good words. • श्रेष्ठ वर्ण। Charming words. उच्छनम्-उंछणं (नपुं०) चुनना, बची हुई धान की कणिकाएं। Gleaning gaing of born in market. उज्या-उज्म (सक०) त्यागना छोडना। togiven up • टालना, बचना to leave, to quit. • विसर्जन करना। to avoid to enit to give uot. उज्झक:-उज्झगो (पु०) मेघ, बादल। Cloud. • भक्त, ध्यानी। A devotee, meaditation ful उज्झनम्-उज्झणं (नपुं०) त्यागना, छोड़ना, परिमुंचन, विसर्जन। प्रस्रवण। Giving removing Leaving, Abando ning. उज्झित-उज्झिअ (वि०) विसर्जित, त्यक्त Gived up. • परिमुचित । प्रस्रवित । throwed. उञ्छ्-उंछ (सक०) एकत्रित करना, बीनना, संग्रह करना, इकट्ठा करना। 10 glean, to gathen. उञ्छः-उंछो (पु०) संग्रहण Gleaninggathering gratni. • संचयन। graining. उञ्छनम्-उंछणं (नपुं०) संग्रहण, संचयन। एकीकरण चुनना। Abandoning Removing leaving. उटम्-उडं (नपुं०) पत्ता, घास, ग्रास I grass heaf. उट्टङ्गः-उटुंगो (पु०) प्रहार, आघात। Kill. उट्टड़ित-उडगिअ (वि०) प्रहारित, उत्कीर्ण किया गया। ____Killed painted. उडु-उडु (नपुं०) नक्षत्र, तारा। वारि, जल। पक्षी। Star ____water, a kind of bird. उडुगण:-उडुगणो (पु०) तारागण, नक्षत्र समूह । star circle उडुगतिः-उडुगइ (स्त्री०) वारिधारा, जल प्रवाह। water fall. उडुचक्रम्-उडुचक्कं (नपुं०) राशिचक्र Zodia calcircle उडुन्य:-उडुवो (पु०) चन्द्र, नक्षत्रपति, मेंढकIMoon. frog उडुपम्-उडुवं (नपुं०) बाड़,सेड़ा,र्थरा, वारी।circle उडुपतिः -उडुवइ (पु०) नक्षत्र पति, चन्द्र, शशि। moon उडुपथ:-उडुपही (पु०) नभ, आकाश। sky उडुपरम्परा-उडुपरंपरा (स्त्री०) नक्षत्र समूह, तारा गण। starcircle उडुपयः-उडुपओ (पु०) गगन, आकाश, अंतरिक्ष . नभ। sky. उडुपांशुः-उडुपंसु (नपुं०) चन्द्र किरण Moonlight. उडुबन्धु-उडुबंधु (पु०) चन्द्र, समुद्र । सागर|Moon occan. उडुभा-उडुभा (स्त्री०) चन्द्र प्रभा। Moonlght. उडुभेह:-उडुमेहो (पु०) जलमेघ, वारि युक्त मेघ। Ctout with wather उडु-रलम्-उडु रयणं (नपुं०) चन्द्र moon. • नक्षत्रपति। उडुवर्ग:-उडुवग्गो (पु०) पक्षीवर्ग। birds kind. उडुस्रोतः-उडुस्सोओ (पु०) जल प्रपात, जल प्रवाह। waterfull. उडु-हित-उडुहिअ (वि०) पक्षी, रक्षण | water ful उड्ड-उड्ड (वि०) ऊपर | Saving of bird. उड्डयनम्-उड्डयणं (नपुं०) ऊपर उड़ना, उड़ान भरना। उड़ना। fleying of soaring. उड्डयन-कला-उड्डयणकला (स्त्री०) उड़ने की कला। action of froging उडयन-क्रिया-उड़यण क्रिया (स्त्री०) उड़ान भरना। Flyingup. उड्डयन-गति-उड्डयणगइ (स्त्री०) उड़ान की क्रिया। Flyingup उडुयन-पट्टनम्-उडयण-पट्टणं (नपुं०) हवाई पड़ी। Flyingup उड्यन-मंत्रिन:-उडयणमंति (१०) हवाई मंत्री। airway minister उड्डयन-मंत्रालयः-उड्डयण-मंतालयो (पु०) हवाई मंत्रालय। airway home. उड्डयन-साधनम्-उड्डयण-साहणं (नपुं०) वाहन, विमान| Cart. • हवाई यान| aircart. For Private and Personal Use Only Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 347 उड्डायर-उड्डामा (वि०) सबसे ऊँचा। Highest. उड्डायनम्-उड्डायणं (नपुं०) उड़ाना, उड़ान भरना। flying उड्डीन-उड्डीण (वि०) उड़ाया गया, भगाया गया। . गति दी गई। flayed. soared. उड्डीनम्-उड्डीणं (नपुं०) पक्षियों का ऊपर उड़ना। Flyingup of birds. उड्डीयनम्-उड्डीयणं (नपुं०) उड़ान भरना, ऊपर जाना • उड़ना। Flaying. उड्डीश:-उड्डीसो (पु०) शिव, शिव का तन्त्रशास्त्रः। Siva. Tantrashastra of siva उ:-उड्डो (पु०) उड़ीसा, एक प्रान्त । A part of India. उत-उअ (अव्य०) यह अव्यय विविध अर्थों में प्रयुक्त होता है। संभावना, संदेश अनिश्चतता, अनुभान, संयोग, साहचन प्रति, लेकिन, किन्तु, परन्तु आदि। Particie expressing, doubt. uneertaity. quess. • ऊपर, सहित, विपरीत, अब तो, आदि में भी इसका प्रयोग होता है। Atternative also taken by some time. उतथ्य-उतथ्य (वि०) रहस्यपूर्ण, तथ्य युक्त। Secret private of a son of Argiras. उताडिन्-उतंगि (पु०) प्राणी, वण्य जीवlanimas. उताश्णुवान्-उतस्सुवंत (वि०) उपवास करने वाला/निराहार रहने वाला। uneatable person. उत्क-उक्क (वि०) उत्कंठित, वाञ्छित, इच्छुक desirous of longing for anxiousty wishing for. • उत्साह। उत्कञ्चलभ्-उक्कंचणं (नपुं०) उपरी बंधन, काष्ठ बंधन । upper bonding wood bond. उत्कञ्चक-उक्कंचुअ (वि०) कवच, रहित।cover. उत्कट-उक्कड (वि०) उच्च, उन्नत, उत्कृष्ट harge specious. • प्रशस्त, भयानक excessive. much. • भीषण, विषम, विपरीत। Abounding in. • शक्तियुक्त। powerful. उत्कट:-उक्कडो (पु०) तीव्र, मद नशा, अहंकार, उन्मत्त Powerful, Drunk, mod furious. उत्कण्ठ-उक्कंठ (वि०) उद्यत, तत्पर Having the neckup lifted. • उत्साहित, इच्छित । आतुर prepared redy • चिंता युक्त। thinkful. • उन्नतः कंठो यस्य। इच्छित वस्तु की चाह। wished enjoyment. . उत्कण्ठा-उक्कंठा (स्त्री०) चिंता, आतुरता। खिन्न, खेद, दुःख, शोक, व्याकुल। Pain, sorrow missing. उत्कण्ठित-उक्कंठिअ (वि०) उत्साहित, इच्छुक Anxiuos. • चिंतित Sorro wiful. • व्याकुल । Grieving for. Longing for, beloved percon. उत्कन्धर-उक्कंधर (वि०) ग्रीवा कोऊपर करने वाला। उद्ग्रीव। Having the neck up lited. उत्कम्प-उक्कंप (वि०) कम्पित, विचलित, चलायमान, हिलता हुआ। Trembling toremored उत्कर-उक्कर (वि०) समूह, समुदाय, काष्ठ चीखे पर को द्रव निकलता है। Aheap. muttitude. अवयव Apile. • कणिका • राशि stack. • ढेर। Rubbish. उत्कारिका-उक्कक्करो (पु०) वाघविशेष| Akind of musical instrment. उत्कर्तनम-उक्कद्रणं (नपुं०) काटना, मूलोच्छेदन . जड़ से निकालना, उखाड़ना। कटतना। कटिंग करना। Tearingout, Rooting out. उत्कर्षः-उक्कस्सो (पु०) वृद्धि, बढ़ा हुआ। उन्नत, उदय, अभ्युदय, विकास, समृद्धि, बहुलता, सर्वोपरि गुण, प्रश, प्रशंसा। merit glory. pulling of upwards. Elevation, emimence, rise. prosperity increase, excllence. tinghast me rit. Joy self conceit. boasting. उत्कर्षणम्-उक्कस्सणं (नपुं०) वृद्धि, उक्कस्सणं हे वड्डो। अभ्युदय, उदय विकास, उन्नति । Excellence wpwards. pulling off. For Private and Personal Use Only Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 348 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश उत्कर्ष-तप:-उक्कस्सतवो (पु०) विशेष तप, उन्नत smalled. • कल्पित। Arranged. तप। highest heat, excellence heat. formed. उत्कर्ष-दानम्-उक्कस्सदाणं (नपुं०) विशेष दान, उन्नत उत्कलिका-उक्कलिगा (स्त्री०) इच्छा, चाह, वाञ्छा, दान | excess given up.bcresse given अभिलाषा, लालसाI wish,disere. • काम up. क्रीड़ा, कली, पुष्प कलिका। Anxietyin उत्कर्ष-नीतिः-उक्कस्सकीइ (स्त्री०) प्रमुख नीति • general. • उत्कण्ठा, उत्साह। A wave. 384 fafell good act. dalliance. उत्कर्ष-पदम्-उक्कस्स-पदं (नपुं०) विशिष्टपद, उन्नत उत्कलिकावती-उक्कलिगावई (वि०) उत्साह पूर्ण। पद। Highest post. good jov. इच्छित भाव युक्त। अभिलाषाजनक। wished उत्कर्ष-प्रबन्धः-उक्कस्स पबंधो (पु०) समीचीन nature. प्रबन्ध good menegament • अच्छी उत्कल्प-उक्कप्प (सक०) निर्माण करना, बनाना, व्यवस्था। excellence meneg-ment कल्पना करना। to make. to fix, to उत्कर्ष-भाव:-उक्कस्सभावो (पु०) उत्तम भाव . settlement. वीतराग परिणामIGood nature. उत्कर्षणम्-उक्केसणं (नपुं०) जोतना, खींचना, उत्कर्षमतः-उक्कस्समओ (म०) समीचीन मत । बखरना, फाड़ना, चढ़ाना। To plough. to Good bouting. draw, to drag to pull. उत्कर्षयत्नः-उक्कस्सजण्णो (पु०) श्रेष्ठ प्रयत्न। उत्का-उक्का (स्त्री०) चाह, वाञ्छा, उत्कंठाजन्या। Good work. ___wish,disere. उत्कर्षयामिनी-उक्कस्सजामिणी (स्त्री०) विकसित उत्कंठित-(स्त्री०) चाहए वाञ्छा wish. रात्रिी excellence night. उत्काक-उक्कागा (स्त्री०) प्रतिवर्ष वत्स देने वाली उत्कर्ष-सूर्यः-उक्कस्ससुज्जो (पु०) उदयगत सूर्य। गाय। The cow to be given a colf sun rise. every eyear. उत्कर्ष-हेमः-उक्कस्स हेमो (पु०) गुणं युक्त स्वर्ण। उत्कारः-उक्कारो (पु०) फटकना, साफ करना। ____Capable gold. tearing. • उत्कीर्ण करना। बीज बौना। उत्कल:-उक्कल (वि०) व्याकुल, संतप्त • खिन्न Winnowing corn. piling up corn. Angreable painful. उत्कारिका-उक्कारिगा (स्त्री०) पुलरिस। उत्कल:-उक्कलो (पु०) उड़ीसा का विशेष नाम। of . उत्कालित-उक्कालिअ (वि०) अनियत काल वाला a country the modern orissa. • • निश्चित समय से रहित । Wiltout time. चिड़ियाघर bird house. • बहेलिया bird उत्कास:-उक्कासो (पु०) खखारना, गला साफ करना। catcher. A porter. Heming उत्कल-जन:-उक्कलजणो (पु.) व्याकुल व्यक्ति। अत्किर-उक्किर (वि०) फैलाता हुआ, बिखेरता हुआ। खिन्न व्यक्ति। Painful person. उड़ाता हुआ। Clering the throgt of उत्कल-जाति-उक्कलजाइ (स्त्री०) उत्कलदेश में macus. Piling up. throwed. उत्पन्न। उत्कीर्णम्-उक्किण्ण (सक०) बनाना, निर्माण करना। उत्कलाप-उक्कलाव (वि०) क्रीड़ा करते हुए, पूंछ • रचना, सृजन करना। To production. फैलाते हुए। Waving the tail expanded to formation. to performance to work • घटित करना। to nake. उत्कलित-उक्कलिअ (वि०) परिरक्षित, निक्षिप्त उत्कीर्णित-उक्किण्णअ (वि०) निर्मित, सृजित। Protected. Therowed. • संक्षिप्त रचित, घटित । maked, moded. tal. For Private and Personal Use Only Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 349 उत्कीर्तनम्-उक्कित्तणं (नपुं०) गुणानुवाद, प्रशंसा • • सुन्दरतम । beautiful best bright. यशोगान praising cele braling. . उत्कृष्ट-केश:- उक्किट्ठ-केसो (पु०) सघन केश, संकीर्तन। proclaiming. • स्तुति, स्तवन। - धुंघराले बाल। raised haur. अर्चना, भक्ति। praise. उत्कृष्ट-खण्ड:-उक्किट्ठ-खंडो (पु०) प्रमुख भाग, उत्कीर्तना-उक्कित्तणा (स्त्री०) उच्चारण, सूत्र का स्पष्ट उन्नत भाग। Good parst, High part. उच्चारण। celebrating. ग्रन्थ पाठ • स्तुति उत्कृष्ट-गानम्-उक्किट्ठगाणं (नपुं०) तीव्रगान। श्रेष्ठ praise. • कीर्तन। गान। Excellentsoung best song. उत्कुटम्-उक्कुडं (नपुं०) शान्ति से युक्त शयन। उत्कृष्ट-गीतिका-उक्किट्ठ-गीइगा (स्त्री०) अनुपम soleep. with happiness. • सुखासन प्रस्तुति Good song. • सराहनीय गीत। पूर्वक लेटना। सीधाशयन करना। Eminent song. उत्कुटिकासनम्-उक्कुडिगासणं (नपुं०) उक्कडु उत्कृष्ट-घंट:-उक्किट्ठ-घंटो (पु०) उच्च स्वर युक्त आसन| A kind of a Asan • दोनों पैर के घंट। A clock of superior sound. बल बैठना। Sitin to thorfeets. उत्कृष्टचक्रम्-उक्किट्ठ-चक्कं (नपुं०) चलायमान चक्र उत्कुण:-उक्कुणो (पु०) मत्कुण, खटमल। जूं। •घूमते हुए चाक। Rounded wheel. उत्कृष्ट चंदनम्-उक्किट्ठचंदणं (नपुं०) सुरभित चंदन। Abug ____Perfomueful Sandal. • मनोज्ञ चंदन। उत्कुल-उक्कुल (वि०) कुल को कलंकित करने उत्कृष्ट-छत्रम्-उक्किट्ठछत्तं (नपुं०) प्रमुख छत्र। वाला। Fallen from the family. • Good student • ऊपरी छत्र। Upper अपयश फैलाने वाला। (उत्क्रान्त कुलात्।) wmbrella. Disgracing उत्कृष्ट-छात्र:-उक्किट्ठ-छत्तो (पु.) प्रधान छात्र, श्रेष्ठ उत्कूजः-उक्कूजो (पु०) कूक, कोयल की मधुर ध्वनि, fasteif Good student best student. कुहु कुहु शब्द। The Singing, of the उत्कृष्ट-जय:-उक्किट्ठजओ (पु०) परम जय। दिव्य cuckoo. जय। best day. उत्कूट:-उक्कूडो (पु०) छत्र, छतरी, छाता। उन्नत उत्कृष्ट-ज्ञानम्-उक्किट्ठ-णाणं (नपुं०) णिव्वाणकूटस्या। A parasol, umbrella. पति-जुत-णाणं। good knowledge. उत्कूर्दनम्-उक्कुद्दणं (नपुं०) उछलना, कूदना, छलांग • परमज्ञान Highest knowledge. लगाना। Jumping up spring up • ब्रह्मज्ञान Bramh-knowledge. wards. • इधर-उधर से ऊपर कूदना। • आत्मज्ञान। knowledge of soul. उत्कल:-उक्कूलो (पु०) नदी तटI Overflowing उत्कृष्ट-तपः-उक्किट्ठतवो (पु०) उत्तम तप। best ___the bank. _heat • परम तप Excellent heat. • उत्कूलित-उक्कूलिअ (वि०) नदी तट पर लगने वाले। आभ्यंतर तप। Inner heat. Reaching the bank. उत्कृष्ट-तापस-उक्किट्ठ-तावस (वि०) परम तपस्वी। उत्कृष्ट-उक्किट्ठ (वि०) उन्नत, श्रेष्ठ उत्तम। Good, Good heater. best • सम्यक्, समीचीन। प्रधान, प्रमुख। उत्कृष्ट-दया-उक्किट्ठ दया (स्त्री०)परम दया|Good Etcellent. • अग्रणी, तीव्र, आकर्षण, pity. • पूर्णकृपा दृष्टि। sympathise सराहनीय। Eminent highest. . with. प्रशंसनीय, चलाया गया Drawnup • उखाड़ा उत्कृष्ट-दानम्-उक्किट्ठ दाणं (नपुं०) अनुपम दान। गया। raised, elevated. Good given up. • प्रीतिपूर्वक दान। उत्कृष्ट-कान्ति-उक्किट्ठ-कंति (स्त्री०) असीम प्रभा। given up of happiness ful. For Private and Personal Use Only Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 350 उत्कृष्टदाहः - उक्किट्ठदाहो ( पु० ) अधिक संकेत । Excellent sign. उत्कृष्ट - देशना - उक्किट्ठदेसणा (स्त्री०) आध्यात्मिक उपदेश | Speech of soulful. उत्कृष्टधनम् - उक्किट्ठ-धणं (नपुं०) पूर्ण वैभव । Full wealth. • अधिक संपदा। good wealth. उत्कृष्ट - धाम :- उक्किट्ठ-धामो ( पु०) उत्तम स्थान । Good place. उत्कृष्टध्यानम् - उक्किट्ठझाणं (नपुं०) परम ध्यान । Excellent meditation. धर्म ध्यान और शुक्ल ध्यान । 1 उत्कृष्ट नीति- उक्किणीइ (स्त्री०) विशेष नीति । • समीचीन नीति । good act. उत्कृष्ट-पदम् उक्कट्ठ-पयं (नपुं०) यथेष्ठ पद । • उचित स्थान । good seat, good place. • उत्तम द्रव्य का आश्रय लेना । teking of good think. · www.kobatirth.org उत्कृष्टबन्धः- उक्किट्ठबंधो (पु० ) दृढ़ बंधन शक्तिपूर्ण बंधन | powerful bond. उत्कृष्ट - महि- उक्किट्ठमहि (स्त्री०) धन्य-धान्य पूर्णा earth of wealth ful संपन्न धरा । wallthful earth. · • • उत्कृष्टमङ्गलम् - उक्किमंगलं (नपुं०) परम कल्याण । • उत्तम हित । Good fortunte. उत्कृष्टमन्त्रम् - उक्किट्ठमंतं (नपुं०) कल्याणकारी मन्त्र । प्रभावी मन्त्र | Propitious mankrg उत्कृष्ट मेधा - उक्किट्ठमेहा (स्त्री०) श्रेष्ठ घी, उत्तम बुद्धि | Excellent knowledge. उत्कृष्ट-यति- उक्किजइ (पु० ) परम यति । प्रधान यति । chief saint. उत्कृष्ट - यात्रा - उक्किट्ठजत्ता (स्त्री०) परम यात्रा अच्छी यात्रा । Good traivling उत्कृष्ट - राज्यम् - उक्किट्ठरज्जं (नपुं०) स्वराज्य । समृद्धराज्य । weallth ful caipital. उत्कृष्ट श्रावकः- उक्किट्ठ- सावगो (पु० ) ग्यारहवीं प्रतिमाधारी श्रावक । elevan actful Sravak. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत - प्राकृत - हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश उत्कृष्ट श्लोकः - उक्किट्ठ-सिलोओ (पु० ) प्रभावक श्लोक | उत्तम काव्य । Good, powar. उत्कृष्ट - संयमः - उक्किट्ठ-संजमो (पु० ) परम संयम । पूर्ण संयम । good controling. उत्कोचः-उक्कोओ (पु० ) गुप्त ग्रहण, घूस, रिश्वत • धन लेना, धन मांगना । A bribe. उत्कोचकः- उक्कोचओ (पु० ) घूंस, रिश्वतखोरा कार्य कराने, करवाने आदि के लिये धन मांगना । The receiver of a bribe. उत्कोच भागः- उक्को अभागो (पु० ) गुप्त हिस्सा, रिश्वत, घूंस | Bribe part . उत्क्रमः - उक्कमो (पु० ) बाहर आना, निकलना । प्रस्थान, उन्नति, विकास | Going up, departure, progressive increase Deviation, transgression Violation. उल्लंघन, विचलन । progresssiving. उत्क्रमणम्-उक्कमणं (नपुं०) गमन, प्रस्थान, जाना। उल्लघंन करना । Go departure evceeding. उत्क्रान्तम्- -उक्कंतं (नपुं०) उल्लंघन अतिक्रमण । अतिक्रान्त । Goingout departure. बाहर निकला हुआ । going out. उत्क्रान्तवती - उक्कंतवई (वि०) उल्लंघन करती हुई। • जाती हुई | Go ne up. Gone. • भर्त्सना करती हुई | Gone of revile. उत्क्रान्तिः - उक्कंति (स्त्री०) निकलना, कूच करना, आगे बढ़ना । उल्लंघन, अतिक्रमण । Departure. going up going out violation, उत्कृष्ट - उक्किट्ठ (वि०) चिल्लाहट, हल्ला, मृत्यु, मरण। Death. उत्क्रोशः - उक्कोसो (पु० ) अधिक कोप, चिल्लाहट, अबाबील | Clamour, outcry. तीव्र रोष। • उद्घोष, गर्जना, कुररी । An ospey. उम्लेदः - उक्किलेओ (पु० ) तर होना, भीग जाना । Becoming wet, • गीला होना आर्द्र होना । उत्क्लेश :- उक्किलेसो ( पु० ) उत्तेजना, अशान्ति Proclamation. · For Private and Personal Use Only Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 351 Excitement. • खिन्नता, व्याकुलता। उत्खातिन्-उक्खाइ (वि०) उखड़ी हुई,ऊबाड़-खाबड़। Disquietude, disorder of the hous. विषम। annihilated, rugged. • रोग, व्याधि, दुःख। Sickness, pain. उच्चल-उच्चल (अक०) जाना, गति करना, चलना। उच्छिन्नणम्-उच्छिज्जणं (नपुं०) मूलोच्छेदन अग्रसर होना। to go, to move. Throwing • हानि करना, उखाड़ना। उच्चाल-उच्चाल (वि०) चलायमान, गतिमान। . Raising, destroyind. 3TTET I Having to go more. उत्क्षिप्त-उक्खित्त (वि०) फेंका गया, उठाया गया, उच्चालित-उच्चालिअ (वि०) चलाया गया, उछाला उछाला गया। Thrownupwards, tossed गया।गतिशील बनाया गया। moved,gone. raised, supported, seized. • ऊपर उज्जह-उज्जह (सक०) छेड़ना, त्यागना | to throw किया गया। to give up. उप्क्षिप्तः-उक्खित्तो (पु०) धतूरा। A kind of उज्झ-उज्झ (सक०) उगलना, वमन करना। To plant, Dhatura. voimote. उत्क्षिप्त-कंदुकः-उक्खित्त-गेदुगो (पु०) उछाली गई उज्नित्य-उज्झिच्च (वि०) त्यागकर, छोड़कर, गेंद। Throwed ball Ball, who वमनकर, विसर्जित कर। Blugup, throlon throwed. उत्तः-उत्तो (पु०) आई, गीला।सीलन।wet, moist उत्क्षिप्त-कर्मम्-उक्खित्तकम्मं (नपुं०) विनाश युक्त उत्तंसः-उतंसो (पु०) आभूषण, सिरमोर। मुकुट। A कर्म। Tossed karma seized karma. crest. • कर्णाभूषण। कलगी, कनफूल। उत्क्षिप्तचरकः-उक्खित्तचरगो (पु०) अभिग्रह पूर्वक Wead ornament. आहार लेना। Teking eat with act. उत्तसित-उतंसिअ (वि०) कानों में धारण करने वाला उत्क्षिप्तिका-उक्खित्तिगा (स्त्री०) अर्ध चक्राकार आभूषण, कर्णकुंडल वाला। Having ear कर्णाभूषण। A crescent shaped or mament. orngment, ears ornaments. उतट:-उत्तडो (पु०) समागत, आया, पहुंचना • निकट उत्क्षेपः-उक्खेगो (पु०) उछालना, फेंकना, उठाना,ऊपर Over flowing the bank • समीप। करना। Throwing tossing up, near. sending despatching. उत्तपुरुषः-उत्तपुरिसो (पु०) सज्जन, सत्पुरुष।great उत्क्षेपणम्-उक्खेवणं (नपुं०) उछालना, उठाना, man. फेंकना। Throwing rising. • पंखा Fan. उत्तप्त-उतप्प (वि०) तपा हुआ गरम किया गया। • धान मलने की लकड़ी। A wood of संतप्त, उष्णता युक्त। Heated. rubbed grain. उत्तप्तम्-उततं (नपुं०) सूखा मांस। Uriedflesh उत्खचित-उक्खचिअ (वि०) गंथा हुआ, बनाया हुआ। उत्तम-उत्तम (वि०) श्रेष्ठ, सम्यक, समीचीन good • जड़ा गया Intermixed maded. . best most elevated, greatest खींचा गया। Throwed. • चित्रित किया excellent upper most. • उन्नत, उच्च। गया। Painted. • रचित, सजित high. • अधिक hvey. • प्रमुख chief, Composed. • निर्मित Maded. formest • प्रधान Prinsipal, First. • उत्खला-उक्खला (स्त्री०) सुगंधी, सुरभी।Akindof उत्कृष्ट। Ercelent. • प्रशंसनीय। अद्भुत। perfuns. happiness. उत्खात-उक्खाअ (वि०) उखाड़ा गया, खोदा गया। उत्तम-कला-उत्तम-कला (स्त्री०) अद्भुत कला। . • निकाला गया। Dugup drqwn out अपूर्वकला। Good art. Excellent art. extracked. For Private and Personal Use Only Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 352 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश उत्तम-करः-उत्तमकरो (पु०) उन्नतहाथ, ऊँचा उठा हुआ हाथ। Upper hand, uppered hand., उत्तम-कार्यः-उत्तमकज्जो (पु०) यथेष्ट कार्य। good work उत्तमकालः-उत्तमकालो (पु०) अच्छा समय। Best time. उत्तमकुल:-उत्तमकुलो (पु०) अच्छा वंश। great cast उत्तम-कौमुदी-उत्तम कोमुई (स्त्री०) स्वच्छ चांदनी। Bright light. उत्तम-खातिका-उत्तम खाइगा (स्त्री०) उन्नत खाई . गहरी खाई। Deep Dug up. उत्तम-गतिः-उत्तमगइ (स्त्री०) मंदगति । Slow gone. उत्तम-गमनम्-उत्तमगमणं (नपुं०) समभाव पूर्वक गमन। going of slowful. उत्तम-गात्रम्-उत्तमगत्तं (नपुं०) सुन्दर शरीर, पुष्ट देह। Beautiful body. उत्तम-गोत्रम्-उत्तम गोत्तं (पु०) अच्छा वंश, वर वंश। यस्योदयात्, लोकपूजितेषु कुलेषु जन्म तदुच्वैर्गोत्रम्। (स० सि0 812) Beautiful body great cast Bestcast. उत्तमगृहम्-उत्तमगेहं (नपुं०) उन्नत गृह। रमणीक गृह।। High home. उत्तम-घोषः-उत्तम घोसो (पु०) मधुर ध्वनिः श्रेष्ठ घोषणा। Good sound Best mucis. उत्तमचारित्रम्-उत्तमचारित्तं (नपुं०) सम्यक् आचरण। Good cheracter. उत्तम-छत्रम्-उत्तमछत्तं (नपुं०) उच्च छत्र। Good ____umbrella. उत्तम-छात्र:-उत्तमछत्तो (पु०) प्रमुख छात्र। Best Student. उत्तम जलम्-उत्तमजलं (नपुं०) निर्मल नीर, स्वच्छ जल। Pure water. उत्तमज्ञानम्-उत्तमणाणं (नपुं०) उत्कृष्ट ज्ञान, अच्छा ज्ञान। Good knowledge. Pure knowledge. उत्तमतन्द्रः-उत्तमतंदो (पु०) अच्छी नींद। Good sleep उत्तम-तपः-उत्तम-तवो (पु०) उत्तम तप। सम्यक्तप। Mosthear, good heat. उत्तम-दानम्-उत्तमदाणं (नपुं०) श्रेष्ठ दान। Good given up. उत्तम-धनम्-उत्तमधणं (नपं०) स्वोपार्जित धन। Great wealth. उत्तमध्वजः-उत्तमझयो (पु०) लहराती पताका, ऊपर कीओर पहराती पताका| Good flag. उत्तम-नर:-उत्तमणरो (पु०) सज्जन, पुरुषोत्तम। . अच्छा मनुष्य। Great man. उत्तम-नरेन्द्रः-उत्तम-णरिदो (पु०) प्रमुख राजा • शक्तिशाली राजा। Most elevated king powerful king उत्तम-नादः-उत्तम-णायो (पु.) उच्च स्वर। • मधुर ध्वनि। Good sound. उत्तम-नारी-उत्तमणारी (स्त्री०) पूज्य नारी। . सम्मानित नारी। Respectable woman. • पवित्र कुलशीला नारी। A woman of greatest Castful. उत्तम-नेत्रम्-उत्तमणेतं (नपं०) विकसित नेत्र। . खुले हुए नयन । Openeye. उत्तम-पदम्-उत्तमपयं (नपुं०) प्रधान पद । chief seat. • योग्य स्थान। Capable place. उत्तम-पादपः-उत्तम-पादवो (पु०) उन्नतवृक्ष, हरा भरा पेड़। Highest tree. उत्तम-पात्रम्-उत्तमपत्तं (नपुं०) उन्नत पात्र I Good pot. • श्रेष्ठ पात्र। उत्तम-पुरुषः-उत्तम पुरिसो (पु०) उत्तम व्यक्ति Good person. • क्रियात्मक सूचक पुरुष-अहं णमामि अम्हे णमामो। The last personin verbal conjugations. वह सर्वनाम जो बोलने वाले पुरुष को सूचित करता है। उत्तम-फलम्-उत्तमफलं (नपुं०) सरस फल • लाभदायी फल। Juice of Oraut Good frout. For Private and Personal Use Only Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org संस्कृत - प्राकृत - हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश उत्तम - बोधि-उत्तम बोहि (वि०) उत्तम ज्ञान युक्त । Good knowledge. उत्तम - भक्तिः- उत्तम भति (स्त्री०) अच्छी भक्ति । • यथेष्ठ पूजा । Good wearship. उत्तमभावः- उत्तम भावो (पु० ) श्रेष्ठ स्वभाव Good Nature. • विशुद्ध परिणाम । उत्तम भेरी-उत्तम भेरी (स्त्री०) शुभ सूचक घोषणा । Sound of Good 1 उत्तम मतिः - उत्तममइ (स्त्री०) श्रेष्ठ बुद्धि | great knowledge • उत्तम - मनुजः - उत्तममणुजो (पु०) सज्जन, श्रेष्ठ व्यक्ति गुणी पुरुष | Great man उत्तमर्ण:- उतमिरणो (पु०) उच्णदाता। Good giver. उत्तम योगः - उत्तम - जोगो (पु० ) समीचीन संयोग • सात्विक योग | Good yoge. ercellent ful yog, Mected of good. उत्तम-रत्नम् - उत्तम-रयणं (नपुं०) इष्ट रत्न, शुद्ध रत्न । Capable dibmond pure dimond. उत्तम - राशि:- उत्तमरासि (स्त्री०) श्रेष्ठ समूह | योग्य संख्या | Excellent person • अच्छा संकलन | Best heap. उत्तम लाभ:- उत्तमलाहो (पु०) श्रेष्ठ लाभ, अच्छ लाभ • शुभ लाभ। Good excecing. उत्तम-वंदनम् - उत्तमवंदणं (नपुं०) विधिवत वंदना । • त्रिआवर्त पूर्वक स्तुति। Worship of ctfm praise of three bond ful. उत्तमव्रतः- उत्तमवयो (पु० ) उत्तमव्रत, महाव्रत। Best vrata. उत्तम वाणी- उत्तमवाणी (स्त्री०) मधुर वाणी, सुवाच, सुवचन । Good thought Best Thinking. उत्तम शरः- उत्तमसरो (पु० ) अच्चे बाण। मारक बाण । Best arrow. उत्तम-सदनम्-उत्तमसयणं (नपुं०) उच्च भवन । Highlavel resident. • उत्तम प्रासाद । High palce. उत्तमसंयमः - उत्तमसंजमो (पु० ) सम्यक् संयम । Good Control. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 353 उत्तम संग्रहः- उत्तमसंगहो ( पु० ) श्रेष्ठ संकलन । Excellent heap. उत्तमसाधु-उत्तम साहु (पु० ) योग्य साधु | Capable sant. • मूलोत्तर गुण धारी मुनि । A sage of all actful. • सदाचरण से पूर्ण साधु । उत्तम साधना- उत्तमसाहणा (स्त्री०) निर्भीक साधना । Fearless sant. उत्तम - उत्तमा ( स्त्री०) अंधकारपूर्ण। Darkful. उत्तमाङ्गम् उत्तमंगं (नपुं०) सिर, मस्तक । Wead. उत्तमांशम् उत्तमसो (पु० ) श्रेष्ठ भाग। उचित अंश । Good part. उत्तमार्थक - उत्तमत्थग (वि०) समीचीन अर्थवाला । Good thinkful. उत्तमीय - उत्तमिज्ज (वि०) सर्वोच्च, यथेष्ठ | Wighest Best. उत्तमौजस् - उत्तमोजो (पु०) वीर, शक्तिशाली पुरुष । Powerful man. उत्तम्भ:- उत्तंभा (पु० ) आधार, आश्रय, सहारा टेक । उत्तर - उत्तर (वि.) सम्पधान विधि, पक्ष प्रस्तुतिकरण • निधि । Welth Answer. • उच्चतर, ऊँचा, उन्नत। Upper, higher latter. उत्तर :- उत्तरो (पु० ) उत्तरदिशा । The north. • अनुवर्ती, पश्चात्वर्ती । Subse quent following. • राजा विराट का पुत्र | Son of king virat. उत्तरङ्गः- उत्तरंग ( वि०) व्याकुलित, भयभीत, दुःखी • क्षुब्ध | Pained. • जल में उठने वाली तरंगें । For Private and Personal Use Only उत्तरच्छदः - उत्तरच्छदो (पु०) दुपट्टा, उत्तरीय। Cest cover. • उत्तरीयेण वस्त्रेण उत्तरच्छदः । Covering of bodycloth. उत्तरगुणम्-उत्तरगुणं (नपुं०) आहारशुद्धि का गुण । effect of good eating उत्तर-गुण-कल्पिकः - उत्तरगुण - कप्पिओ (पु० ) उद्गम, उत्पादन और एषणा से रहित आहार उपधि, शय्या आदि ग्रहण करना । Taking faultless thing's eat piace etc. उत्तरणम्-उत्तरणं (नपुं०) नदी के पार जाना। going to upper fbank Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 354 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश उत्तरतस-उत्तरओ (अव्य०) उत्तर से। from the north of River. उत्तरत्र-उत्तरत (वि०) उत्तरकाल में। futuretime उत्तर-पदम्-उत्तर-पयं (नपुं०) समासान्त पद का सबसे पिछला शब्द। The last me mber of a compocnded, उत्तर-पुरुषः-उत्तरपुरिसो (पु०) जिसके सम्बन्ध में चर्चा चल रही हो। first person उत्तरप्रकृतिः-उत्तरपयडि (स्त्री०) भत्य प्रवृति का संक्रम। Good thought less. उत्तर-प्रच्छदः-उत्तर-पच्छओ (पु०) चद्दर, ओढ़नी। coverlid. उत्तरल-उत्तरल (वि०) अतिचंचल, चपल, वाचाल, मुखरी। Shaking trembling fickle. उत्तर-लक्षणम्-उत्तर-लक्खणं (नपुं०) विशेष लक्षण, प्रमुख चिन्ह The indication of an reoly. • विशिष्ट पहचान। Foremost idication. उत्तरलोकः-उत्तर-लोओ (पु०) संवादी व्यक्ति, वादी मनुष्य। Retort man. उत्तर-वस्त्रम्-उत्तर-वत्थं (नपुं०) दुपट्टा, उत्तरीय। ओढ़नी। An upper ganment. उत्तरवादः-उत्तर-वाओ (पु०) प्रतिपक्ष वचन। समाधान पूर्वक विवेचन। A thoght dispute उत्तरवादिन-उत्तरवाइ (वि०) प्रतिवादी, प्रतिपक्ष, पक्ष के विपरीत बोलने वाला। A defendent respondent उत्तर-वीर्यम्-उत्तर-वीरियं (नपुं०) अनंतशक्ति, अनंत बल। Powerful. उत्तरश्रेणिः -उत्तर सेढी(स्त्री०) उत्तरदिशा। The north. उत्तर-सत्त्व:-उत्तरसत्तो (पु०) उत्तराधिकारीNext man. उत्तर-साक्षिन्-उत्तर-सक्खि (वि०) प्रतिपक्षी का गवाह। Defendant. उत्तर-सुहम्-उत्तरसुहं (नपुं०) परम सुख। विशेष आनंद। Good pleasure. उत्तरा-उत्तरा (स्त्री०) दक्षिण दिशा के सम्मुख की दिशा। From the north. उत्तराधारः-उत्तराहारो (पु०) परमाधार। प्रमुख भूमिका Chief suport. उत्तराधिकारिन्-उत्तराहियारि (पु०) संपत्ति का इच्छुक • विरासत का अधिकारी। Wisher of wealth. An heir of wealth. उत्तराध्ययनम्-उत्तरज्झययणं (नपुं०) मूल आगम का एक सूत्र ग्रन्थ, जिसमें 35 अध्ययन हैं। A text book. यह अंग-उपांग आदि आगम ग्रन्थों के पश्चात् पढ़ा जाता है। इसमें मुनियों की विशेष चर्चा, गुण-दोष, प्रायश्चित आदि का वर्णन है। • उत्तरा अज्झयणा उत्तरपदा। . चउब्बिहोवसग्गाणं बाबीस परिस्सहाणं च सहण विहाणं सहण-फल-मेदम्हादो एकमुतरमिदि च उत्तरज्झएणं वण्णेदि। (जय० ध० 1/20) उत्तराभास:-उत्तराभासो (पु०) मिथ्याकथन। Faultful thought. • विपरीत विवेचन। उत्तरायणम्-उत्तरायणं (नपुं०) मकर संक्रान्ति से छः माह सूर्य का अयन। उत्तर की ओर प्रयाण। The progress of the sun to the north. उत्तरायण:-उत्तरायणो (पु०) सूर्य, रवि । Sun. उत्तरायिन-उत्तराइ (वि०) पश्चात्वर्ती। After ___warols. उत्तरार्जनम्-उत्तरज्जणं (नपुं०) उलाहना, छिड़कना। . Deba te retort. उत्तरार्थक-उत्तरत्थग (वि०) श्रेष्ठ, प्रयोजन भूत। good Bast. • उचित अर्थ वाला। Being good purpose. • उत्तरो अत्थो जस्स सतं सेट्ठभावो ति। उत्तराषाढ:-उत्तरासाढो (पु०) उत्तराषाढ नक्षत्र । The lugr mansion. उत्तरासंग:-उत्तरासंगो (पु०) ऊपरी परिधान। An uppur garment. उत्तराहि-उत्तराहि (अव्य०) उत्तर की ओर। Northerly to the morth of Answerful. उत्तरित-उतरिअ (वि०) समाधान युक्त। For Private and Personal Use Only Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश उत्तर-दोषः - उतरिअ - दोसो (पु० ) शिर से ऊपर उठाकर कायोत्सर्ग करना । body action with upur of head. कायोत्सर्ग के बतीस दोषों में दशवां दोष । A fult of body उत्तरीयम् - उत्तरिज्जं (नपुं०) दुपट्टा, चादर ओढ़नी । An upper garment. उत्तरेण-उत्तरेण (अव्य०) उत्तर की ओर, उत्तर दिशा की ओर of noxth. उत्तरेधुस्- उत्तरेज्जु (अव्य०) दूसरे दिन । आगामी दिन, कल After day next day. • अगला दिन । उत्तरोतर - उत्तरोतर / उत्तरुतर (वि०) अधिकाधिक यथोत्तर Excellent to excellent ⚫ समाधान में सटीक समाधान । An sofer in Answer. उत्तरोत्तर - गुणः - उत्तरोत्तर - गुणो (पु० ) अनन्य गुण । excellent www.kobatirth.org · • उत्तर - उत्तल (वि०) भूतल Another quailty. Earth part. • प्रत्युद | Answer. • आनंद युक्त । Happiness. उत्तस्थ - उत्तत्थ (वि०) विस्तार युक्त, फैला हुआ । · raised उत्तान - उत्ताण (वि०) फैलाया गया, विस्तृत व्यापक • विकीर्ण । Spreadout - उद् गतस्तानो विस्तारो यस्मात् । --- उत्तानम् - उत्ताणं (नपुं०) स्पष्ट, निष्कपट, खरा । • शुद्ध Pure. पवित्र dilated, spreadout open. expanded, unreseraved उत्तानत्व - उत्ताणं (वि०) विस्तार युक्त | Expandful. • उन्नति से परिपूर्ण | Ful with expand. उत्तानपादः - उत्ताणपाओ (पु० ) ध्रुव के पिता श्री • एक राजा । Of a king futher of Bhruva. उत्तानशयः - उत्ताणसओ (पु०) उर्ध्वमुख पूर्वक शयन । • छोटे बच्चे सहित | Sleeping supinety with little cnild. उत्तायः- उत्ताषो (पु० ) संताप Heat. • अधिक गर्मी । Great heat उत्तापक- उत्तावग (वि०) तपन. गर्मी। Heating. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 355 उत्तापकर - उत्तावर (वि०) संताप युक्त। Heatful. उत्ताप-चितम् - उतावचित्तं (नपुं०) खिन्न मन । Painful mind. उत्ताप-जन्य - उत्तावजण्ण (वि०) संताप कारक, तपन, गर्मी देने वाला i having heatful. उत्ताप-स्थानम् - उत्तावट्ठाणं (नपुं०) संतप्त स्थान। • दुःखपूर्ण स्थल | Pain heat ful place. उत्तार - उत्तार (वि०) अधिक उन्नत, अति विशाल । फैला हुआ। Excellent up expanded. उत्तर :- उत्तारो ( पु० ) Transporting over. • कै यान, वाहन, परिवाहन । Cart. • उतारवा, किनारे करना । Banking. • छुटकारा दिलाना, पार करना । Getting rid of • बचाना । Saving. • मुक्त करना । conveying गुजरना । fording disenbarking. करना Vomiting. • वमन करना। उत्तारक- उत्तारग (वि०) पारक, तारक। Deliverer. saviour. • बचाने वाला। Saviour. protector. • उत्थान करने वाला । Preservation. उत्तारणम् - उत्तारणं (नपुं०) उतारना, पार लगाना। The act of landing. किनारे करना । delivering. • बचाना। protecting सुरक्षित ले जाना | landing rescuing. उत्तारित - उत्तारिअ (वि०) उतारा गया, किनारे लगाया गया, पार किया गया। Landed, delived. उत्ताल - उत्ताल (वि०) दृढ़, शक्तिशाली Powerful. For Private and Personal Use Only . • • प्रबल, ठोस, भीषण, बलिष्ठ । Grcat strong difficulf.. गतिमान, उन्नत । बड़ा तेज, फुर्तीला । Violent loud. उत्तालः-उत्तालो (पु०) बानर, बंदर । Monkey उत्ताल -जन:- उत्तालजणो (पु०) दृढ़ व्यक्ति, शक्तिशाली पुरुष | Powerful man. उत्ताल-तरङ्गः-उत्ताल तरंगो (पु० ) ऊँची लहरे । Wigh raise. उत्ताल - धी- उत्ताल ही (स्त्री०) प्रबल बुद्धि, उत्तम बुद्धि | Best knowledge. great knowledge excellent knowledge. Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 356 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश उत्ताल-ध्वनि:-उत्तालझुणि (स्त्री०) गंभीर ध्वनि, तेज करना, तीक्ष्ण करना। Brighing भीषण आवाज। Diffecult sound. strioring up. • तीव्रता युक्त, अधिक उत्ताल-नदी-उत्तालणई (स्त्री०) गहरी नदी। Deep Excitementful. • व्याकुल Painful. • river. भड़कना, उकसाना। Incentive. • भेजना, उत्ताल-पुरुष:-उत्तालपुरिसो (पु०) बलिष्ट व्यक्ति। प्रेषित करना। चमकना, प्रकाशमान होना। ___ Powerful person. Sending rising. उत्ताल-वेगः-उत्ताल-वेगो (प०) गतिमान वेग। उत्तेजना-उत्तेजणा (स्त्री०) भेजना, भड़काना, व्याकुल Gone ful wind. करना। Sending paining. उत्ताल-सिंह:-उत्ताल-सीहो (पु०) प्रमुख राजा Chief उत्तोरणम्-उत्तोरणं (नपुं०) उन्नत तोरण, विभूषण • king. • जंगल का राजा। A king of अलंकरण Ador, ned with raised, forest. charming. . सज्जिन करना। उत्ताल-हृदयः-उत्ताल हिंययो (पु०) उन्नत हृदय। Decorating. Strong sout. उत्तोलनम्-उत्तोलणं (नपुं०) तोलना, ऊपर-उठाना, उत्तीर्ण-उत्तिण्ण (वि०) पार पहुंचा हुआ। छूया हुआ। उभारना । Lifting up raising. • पास हुआ Landed. forded. • अपने । उत्तोष-उत्तोस (वि०) संघर्षशील, अग्रणी Strireful विषय से पार हुआ। chief. • यत्न करने वाला। Doing. उत्तुंगः-उत्तुंगो (पु०) उन्नत कूट,ऊँचे, उठे हुए शिखर। उत्रास:-उत्तासो (पु०) भय, डर। दुःख, कष्ट . ____High mount. व्याकुलता Painful • आंतक, पीड़ा। उत्तुंग-कूल:-उत्तुंग-कूलो (पु०) निकले हुए किनारे Terror, extreme Seen ful bank. • एक दूसरे से परिपूर्ण उत्थ-उत्थ (वि०) खडा, ऊपर उठा। Arised. . तट। Bank of anotherable. जनित, घटित, उद्भुत, उत्पन्न हुआ। Arised. उत्तुंग-गतिः-उत्तुंग-गई (स्त्री०) तीव्र गति Freed उत्थ-गत-उत्थगय (वि०) उत्पन्न हुए। Borned. form hus ks. • उत्तम गति। Good go उत्थ-घटम्-उत्थघडं (नपुं०) ऊपर उठा हुआ घड़ा। ne. Uprise pot. उत्तुंग-ध्वजः-उत्तुंग-झओ (पु०) लहराती हुई पताका। उत्थ-भागाः-उत्थभागो (पु०) ऊपरीभाग, ऊपर का ___Flag of waved. भाग Upper part. • उठा हुआ हिस्सा। उत्तुंग-नितम्बः-उत्तुंग-णितंबो (पु०) उभरे हुए नितम्ब, Rised part. निकले हुए नितम्ब। Having well sloped उत्थ-मनस-उत्थ-मणो (पु०) उद्भुतमन Arised buttocks. mind. उत्तुंडित-उत्तुंडिअ (वि०) कांटे की नोक वाला। उत्थ-शर्मन्-उत्थ-सम्मं (नपुं०) जनित सुख, Neulful. ___ आनंददायी सुख। Happines. उत्तुंडितम्-उत्तुंडितंब (नपुं०) खाल या मांस के भीतर उत्थानम्-उत्थाणं (नपुं०) उठने का कार्य, प्रगति, उठान, घुसी कांटे की नोक। Nealful. जागृति, सचेत । The act of rising rising. उत्तुषः-उत्तुसो (पु०) खील, झुना धान। Frced from • उत्पन्न, बढ़ना। Gelting up. • पुस्तक ____huska. Book. • सेवा IServe. • युद्ध, मल त्यागना उत्तेजक-उत्तेजग (वि०) उद्दीपक, तेजस्वी, भड़कने War, bottle, givensin. 3111c Joy, वाला। Instigating stiring up. effort, origin Resarrection exertion. उत्तेजनम्-उतेयणं (नपुं०) माजना, लगाना, चमकाना, • उद्यम Dctivity, term, limit For Private and Personal Use Only Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 357 boundary. • हर्ष, अहाता। Happy Boundary. उत्थापनम्-उत्थावणं (नपुं०) उठाना, खड़ा करना Causing to rise. • जागृत होना Come up get up. • सचेत होना Raising. • बढ़ना। उद्यम करना। Elevaing growing. • सावधान करना। Awakening. उत्थापय-उत्थाव (सक०) ऊपर उठाना,ऊँचा चढ़ाना। to rise toget. उत्थित-उत्थिय (वि०) उठाया हुआ, उद्यत, उत्पन्न हुआ। जागृत, प्रगति युक्त। उदित, निस्सृत, उद्गत, निकला हुआ। To rise, to get, rised gcted, Awa ked. gone up. उत्थिति:- उत्थिइ (स्त्री०) प्रगति, जागृति । Elevation, rising up. उत्थितोत्थित-उत्थियोत्थिअ (वि०) अधिक जागृत, उत्थान युक्त। Excellent awaked,extent ful. • धर्मध्यान और शुक्लध्यान से परिणत जीव अधिक जागृत होता है। Very stretched. उत्पक्ष्मन्-उप्पक्खम् (वि०) उलटी पलों वाला।With upturned. उत्पत्-अप्पड (अक०) उत्पन्न होना, निकलना। पैदा होना। कः पुरुषः उत्पतेत् उद्यतो भवेत् । to flay to spring to go to rise. उत्पतः-उप्पओ (पु०) खग, पक्षी। Bird. उत्पतनम्-उप्पडणं (नपुं०) उड़ना, ऊपर जाना। flaying going up • उछालना। उठना। ascending. • उत्पत्र होना।Going, bron • पक्षी। Bird. उत्पत्तिः-उप्पत्ति (स्त्री०) उत्पन्न होना। going bron. • आना, निकलना|Coming. • जन्म लेना। संप्राप्ति। Eirth,production. • सम्प्राप्ति, प्रादुर्भाव। Souree, origin. उत्पथ:-उप्पहो (पु०) उन्मार्ग, अपथ, उलंघन . कुमार्ग। A wrong road wrong way. उत्पथगामिन-उप्पहगामि (वि०) उन्मार्गशील। कुपथगामी। Wrong wayful उत्पन्नम्-उप्पण्णं (नपुं०) जात, पैदा हुआ। सम्प्राप्त, उदित, उठा हुआ। Born,produced rised gone up. उत्पन्नकर्मिन्-उप्पण्ण-कम्मि (वि०) उदित कर्मों वाला • सम्प्राप्त कर्मी। having produced rised gone up. उत्पन्न-गानम्-उप्पण्णगाणं (नपुं०) गीत से युक्त। With song ful उत्पन्नज्ञानम्-उप्पण्ण-णाणं (नपुं०) प्राप्त बोध, संप्राप्त ज्ञान। Geted knowledge Acquired knowleocge. उत्पन्नतपः-उप्पण्ण-तवो (पु०) जागृत तप। विशेष तपGisen heat, sreat, heat. उत्पन्नधर्म:-उप्पण्णधम्मो (पु०) धर्म होना। वस्तु स्वरूप का जागृत होना। Being religion a waking of llink. उत्पलं-उप्पल (वि०) उत्क्रान्त, दुर्बल, क्षीणकाय • शक्तिहीन। Fleshless,emaciated. उत्पलम्-उप्पलं (नपुं०) नीलकमल, कुमुद, कुवलय। • कुष्टौषध । Blue lotus, totus, water lily. उत्पलकद्वयी-उप्पलवादुवी (वि०) कुवलय युगल वाली। Having both lotus. • उभय रूप कुमुद वाली। उत्पलनयनी-उप्पलणयली (वि.) नीलकमल के नेत्रों arit i Having eyes of totus. उत्पलमृत्काणम्-उप्पलमिलाणं (नपुं०) कमल नाल, कमल दण्ड। A lotus hand. • उप्पलस्य कमलस्य मृणाणवत् उत्पलिन्-उप्पलि (वि०) नीलकमलों से परिपूर्ण। With ful उत्पलिनी-उप्पलिणी (स्त्री०) कुमुदिनी • पद्म समूह। Female lotus. A lotus plant having lotuses. उत्पवनम्-उप्पवणं (नपुं०) प्रमार्जन, शुद्धिकरण। Cleaning purifying उत्पाट:-उप्पाडो (पु०) उखाड़ना, उन्मूलन, मूलोच्छेदन • जड़ से निकालना। Eradication destroyig For Private and Personal Use Only Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 358 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश उत्पाटनम्-उप्पाडणं (नपुं०) उखाड़ना, उन्मूलन करना। ___uprootind,eradicating.destroying उत्पाटिन्-उप्पाडि (वि०) उन्मूलित, उखाड़ी गई। Eradicating tearing out. उत्पात:-उप्पाओ (पु०) उड़ान, उछाल, उपद्रव . आघात Pain flying up. • प्रहार, कूदना। Spoing Jump. उत्पात-कर्मन्-उप्पाअ-कम्मो (पु०) असाता कर्म। उत्पात-वात:-उप्पाअ-वाओ (पु०) आंधी, तूफान। उत्पाद-उप्पअ (सक०) उत्पन्न करना, बनाना, निर्माण करना। to birth to born to make. उत्पाद -उप्पाअ (वि०) उत्पन्न हुआ, प्रादुर्भूत। maked. • सिर के बल खड़ा होने वाला। with the fact up lifted उत्पादः-उप्पाओ (पु०) उत्पत्ति, प्रादुर्भाव। • जन्म, प्राप्ति birthgone. • भवान्तर प्राप्ति।gone to gone. • अवस्थान्तर की प्राप्ति। आविर्भाव। gone another born. . आविब्भावो उप्पादो (धव० 15/19) • अपनी पर्याय का परित्याग का अन्य पर्याय की प्राप्ति करना। Geting another born. उत्पादक-उप्पायग (वि०) उत्पन्न करने वाला, जनक • उपजाऊ। Giving birth productive generating. उत्पाद-जन्मन्-उप्पादजम्मो (पु०) भवान्तर का होना। Being of nother brith. • एक पर्याप्त से दूसरी पर्याय को प्राप्त करना। उत्पादनम्-उप्पायणं (नपुं०) जन्म, प्रादुर्भाव, उत्पत्ति, आना, निकलना। Born birth rise, producte. उत्पादपूर्वम्-उप्पाय-पुव्वं (नपुं०) प्रथम पूर्व ग्रन्थ, जिसमें काल, पुद्गल एवं जीवादि की उत्पत्ति का वर्णन हो। इसमें इनका नयात्मक दृष्टि से भी विवेचन है। • उप्पाय-पुव्व-गंथम्हि अस्थि त्ति - • दसण्हं वत्थूणं, वे सद-पाहुडाणं, कोडिपदेहि जीव-काल- पोग्गलाणमुप्पादवय-धुवत्तं वण्णेइ। • उप्पादपुव्वं पढमं गंथं, तस्सिं च अस्थि सव्व-दव्वाणं पज्जवाणं च पण्णावणा। A frist poorva grantha, Frist text of poorva. उत्पादानुच्छेद:-उप्पायाणुच्छेओ (पु०) वस्तु का अभाव। द्रव्यार्थिक नय दृष्टि। Without think. • उप्पादाणुच्छेदो णाम दव्वट्ठियो। . उत्पादः सत्त्वं, अनुच्छेदो विनाशः अभाव: नीरुपिता इति यावत्। • उत्पाद एव अनुच्छेदः उत्पादानुच्छेदः भाव एक अभाव इति यावत्। उत्पादिका-उप्पाइगा (स्त्री०) उत्पन्न करने वाली माता। • एक कीट विशेष। A mother having birth. A kind of ant. उत्पाव:-उप्पावो (पु०) शद्ध घत। देशी घी। Pure Ghee. उत्पाली-उप्पाली (स्त्री०) आरोग्य, निरोग। Health उत्पिंजल-उप्पिजल (वि०) अत्यंत व्याकुल Very pain ful. • परेशान Unconfined. खिन्न, दुःखी uncaged. • पीड़ित। पिंजरे के बाहर । painful. out of order. उत्पित्सु-उप्पिच्छु (वि०) गति चाहने वाला being gome wish. • निकलने वाला। Having rise. उत्पिष्ट-उप्पिट्ठ (वि०) पीसा हुआ, चूर्णित। Crushed. उत्पीड:-उप्पीडो (पु०) दुःख, कष्ट । pain. • व्याधि Pressing out. • पीड़न। Gushing flow. उत्पीडनम्-उप्पीडणं (नपुं०) आघात, दुःख Pian • व्याकुलता। pressing out. उत्पुच्छ-उप्पुच्छ (वि०) ऊपर उठी हुई पूंछ वाला। ____Having upper gone. उत्पुलक:-उप्पुलग (वि०) हर्षित, रोमाञ्चित Taiful • प्रसन्न Joyful. • आनंदित। delighted. उत्प्रभ-उप्पह (वि०) प्रभा युक्त, कान्ति सम्पन्न Brightful. • प्रकाश से परिपूर्ण। Flashing borth उत्प्रभः-उप्पहो (पु०) अग्नि, सूर्य। Fire, sun For Private and Personal Use Only Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश उत्प्रभा - उप्पहा (वी०) ज्वाला। light bright. उत्प्रभावः- उप्पहावो (पु० ) कान्ति से परिपूर्ण । ful with. उत्प्रसवः - उप्पसबो (पु० ) उत्पत्ति born. • जन्म birth. • गर्भपात A bortion. • गर्भ गिरना । उत्प्रासनम् - उप्पासणं (नपुं०) फेंकना, पटकना Throwing गिराना Flinging away hurling. • उपहास करना । Jest Joke violent brust of loughter. उत्प्रेक्ष-उप्पेक्ख (अक० ) उत्प्रेक्षा करना। सामना करना। To look to conjecture. उत्प्रेक्षणम् - उप्पेक्खणं (नपुं०) दृष्टिपात, नेत्र विक्षेपण • • अनुमान करना । Looking into, Guess. उत्प्रेक्षा- उप्पेक्खा / उप्पेहा (स्त्री०) असावधानता, Conjecture carelessness, indifference, A figure of speech, iwth consists in supposing उपमान abd उपमान मुकाबला, ताना। अभिप्राय । Guess. • अर्थालंकार के एक भेद - जिसमें भेदज्ञान पूर्वक उपमेय में उपमान की प्रतीति होती है। जैसे - मुख मानो चन्द्र हो । A figure of speech. • मानो, जानो, इल णं आदि से इसकी पहचान की जाती है। • संभावणं च उप्पेक्खा उवमेसण संगाए । उवमाणं च गिण्हेज्जा पायऽस्स पचक्खए ।। • उप्पेक्खा मण्ण-संके य, धुवं पायो त्ति णूणए। एवं इव व्व सद्दाणि, बोहति वि णं णु णे ।। उत्प्रेक्षा में मन्य/मानो, शंका, ध्रुव, प्रायः नूनम्, इति, एवं, इव, णं, णु णे आदि शब्द होते हैं। उनसे उपमेय के साथ उपमान की सम्भावना जो बनती है वही उत्प्रेक्षा है। A figure of speech, which consists in supposing and as similan to each other in some respects and in indicating, expressly or by implication, a probaility of their identity bassed on such similarity. णाण स्सहाव-अप्पाणो णं स पगास भस्सरो । अनंत णाण सत्तीए । Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 359 देज्ज णंदणं महं || • ज्ञान स्वभावी आत्मा है, वही मानो भास्कर रूप प्रकाश है, जिसमें अनंत ज्ञान आदि की शक्तियाँ विद्यमान है। वे ही महत् आनंद को प्रदान करती है। • भो भव्व- मणुजा लोए, णूणं च मुण चंदणं । सुरहिव्व सइ संत्तीए, अणुवम - सुणंदणं ।। उत्प्रेक्षा बोधक शब्द से स्वीकार करना, मानना, शंका करना, निश्चित, निस्संदेह, प्रायः निश्चित रूप से, ऐसा, इस तरह का, इसी प्रकार आदि व्यंजित होता है। • उत्प्रेक्षित- उप्पेक्खिअ (वि०) कथित, प्रतिपादित विवेचित | Saided taked, conjectured. उत्प्लवः- उप्पलवो (पु० ) ऊँची कूद, उछलना, कूदना । Leaping up janping. • ऊपर से नीचे कूदना । Leaping up. उत्प्लवनम् - उप्पलवणं (नपुं०) ऊँचा उछलना। कूदना । For Private and Personal Use Only . Leaping up. Jwaping. उत्प्लवा - उप्पलवा (स्त्री०) नौका, नाव। Boat. उत्प्लावनम्-उप्पलावणं (नपुं०) ऊँचा कूदना Leaping up. Jumping. • अति उत्साह । Good happiness. उत्फलम् - उप्फलं (नपुं०) श्रेष्ठ फल, अच्छा परिणाम An excellent nature. • उत्तम भाव । good nature. • सुखद फल । wappinessable nature. उत्फाल :- उप्फालो (पु०) कूंद, फांद। छलांग A jump spring • द्रुत गति से नीचे गिरना । rapid motion. उत्फुल्ल - उप्फुल्ल (वि०) हर्षित, आनंदित Ful happiness • प्रसन्न Joyful. Pleased, rejiced. • खिला हुआ। Opened. मुदित gladed delighted. प्रसारित Full blown.. विस्फारित, फैला हुआ । Widely opened. उत्फुल्लम् - उप्फुल्लं (नपुं०) स्त्री का कर्ण | The • temalergan of generation. उत्फुल्लित - उप्फुल्लिअ (वि०) प्रफुल्लित, विकसित Opencd. • खिला हुआ full blown. • हर्षित | glod dilated. Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 360 उत्स् - उस्स (पु०) झरना, फुव्वारा । A spring fountain. उत्सः - उच्छो (पु०) झरना, फुव्वारा। A spring. जल प्रवाह, जल प्रपात। Foun tain. Water fall watery place. उत्सङ्गः - उच्छंगो (पु० ) गोद, अंक Embrace, lap, interior, part, surface, growth of complications in a wound • मेल, आलिंगन Contact. • पर्वत की ढाल भूमि । the acclivity. • संयोग, संपर्क edge of a hill surface. • शिखर, कूट, उच्चभाग । Hill top. • भीतर iner, side, slope अंदर interios • आभ्यंतर vicinity. गोयकं - पव्वयो भागो संजोग - मेल-मिण्णओ । अब्भितरअ-उच्चत्यो कूड- सिहर णामगो ।। उद् पूर्वक सञ्ज धातु से युक्त घञ् प्रत्यय होने पर उत्सङ्ग शब्द बनता है। • उत्सङ्ग- क्रिया - उच्छंगकिरिया (स्त्री०) आभ्यंतर क्रिया • भीतरी कर्म। Iner karma. - केसरी - उच्छंग-केसरी (पु० ) शिखरस्थ | The top seated lion. उत्सङ्ग-खङ्गधर : - उच्छंगखं गहरो ( पु० ) A विशेष personal body guard. सुरक्षाकर्मी Personal attendant. • अंग रक्षक | Good procter. उत्सङ्ग-गङ्गा-उच्छंग-गंगा (स्त्री०) आकाश गंगा । उच्च भाग से निकली हुई गंगा। Sky Ganga. उत्सङ्ग-गत-उच्छंगगअ (वि०) शिखर युक्त। Being in the lap अंकगत Embrace ful. उत्सङ्ग- गतिः - उच्छंगगई (स्त्री०) आभ्यंतर गति । Inergone. उत्सङ्ग-गीतम् उच्छंग-गीयं (नपुं०) उच्चगीत । Good song. उत्सङ्ग-चन्द्रः- उच्छंग चंदो (पु० ) पूर्णचंद | Full उत्सङ्ग www.kobatirth.org · • • moon. उत्सङ्ग- बालः- उच्छंग- बालो (पु० ) अंक में समागत बालक | Child taken in the lop. उत्सङ्ग-भावः-उच्छंग भावो (पु० ) संयोगी परिणाम । संस्कृत - प्राकृत - हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश उत्सङ्गित - उच्छंगिअ ( वि०) सम्पर्कित, आलिंगित । अंकगत | Associated Joined taken in the lap. Brought in contact with. Being in the lap उत्सङ्गिन् - उच्छंग (वि०) साथी, सखा, सहयोगी Friend. • सहयात्री | Travelar Frienal. उत्सङ्गिन् - उच्छंगि (पु० ) घाव, जख्म । A boil an Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ulcer. उत्सञ्चनम् - उस्संजणं (नपुं०) ऊपर फेंकनाए ऊपर उठाना Throwing up wards. उर्ध्व निक्षेपण | Lifting up. उत्सद - उरुस (अक० ) डूबना, नष्ट हो जाना । To sink, fall in rain, decay उत्सन्न - उस्सण्ण (वि०) नाश युक्त, नष्ट हुआ Destroyed. • ऊपर उठा हुआ। Upper rised. क्षीण, नष्ट Undone, cursed. उन्मूलित Faller. विच्छिन्न । Wrelched. • सड़ा हुआ। leot aft. Decayed, in runs, destroyed उत्सन्नप्रावः - उस्सण्णप्पअ (वि०) पूर्ण नष्ट | Likely destroyed • उत्सर्गः - उस्सगो (पु० ) छोड़ना, त्यागना । giving. परित्यजन leaving aside. विमुंचन haying. • प्रदत्त gift. • दान donation. • त्याग Given up. • उपहार, भेंट gift. प्राभृत व्यय करना । giving away. आहूति pouring out. • पूर्ति | dropping down. · For Private and Personal Use Only • • उत्सर्ग-कर्मन् उस्सग्ग-कम्मो (पु० ) छोड़ने योग्य कर्म Giveable korma. उत्सर्ग-क्रिया-उस्सग्ग-किरिया (स्त्री०) त्याग कर्म • दान कर्म। Givenup karma. Given up karm. उत्सर्ग-कुत्सनम् - उस्सग्ग-कुस्सणं (नपुं०) परित्यजन योग्य निंदा | Given up karm उत्सर्ग-क्षौद्रः - उस्सग्ग-छुद्दो ( पु० ) धूल की आहूति धूल के रज कण का त्याग। Throwing of dust, Dust. • Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 361 उत्सर्ग-घोर-उस्सग्ग-घोर (वि०) अंधकार का विसर्जन। Leaving of darkness. उत्सर्गसमिति-उस्सग्ग-समिइ (स्त्री०) मल-मूत्र, आदि का त्याग करना। voiding by stool. उस्सग्गो त्ति उज्झणं चागं सम-पुव्वगं तं उस्सग्ग-समिई। उत्सर्जनम्-उस्सज्जणं (नपुं०) उत्सर्ग, त्याग, दान। उपहार। भेंट abandoning leaving. • प्राभृत donation. • विसर्जन Laying. . विमुंचन Droopping. • फूलना • हांफना। emission. उत्सर्पिन्-उस्सप्पि (वि०) उठने वाला, खिसकने वाला • सरकने वाला। उड़ने वाला। moving gliding. उत्सर्पिणी-ओसप्पिणी (स्त्री०) अब सपर्पिणी काल • जिस काल में जीवों की आयु, शरीर की ऊँचाई एवं समृद्धि आदि उत्तरोत्तर बढ़ते हैं। . उत्सर्पयति वृद्धि नयति भोगादीन् इत्येवंशीला उत्सर्पिणी (जैन० कां० 255) • उत्सर्पयन्ति क्रमेण परिवर्द्धन्ते शुभाभावा अस्यामित्युत्सर्पिणी • जत्थं बलाउ उस्सेहाणं उस्सप्पणं उड्डी होदि सो कालो उस्सपिणी। (धव० 9/119) A kind of time. उत्सर्या-उच्छरिया (स्त्री०) बैल के समागम के योग्य गाय। A cow capable of bull. उत्सव:-उच्छवो (पु०) मंगल कार्य, अमष्टं उत्सेक, गर्व। A festiva Joyous. आमोद, प्रमोद, आनंद • हर्ष Joy. • धूम-धाम, जलसा, त्योहार, पर्व। • अवसर, जयन्ती • उच्च, उन्नत। Festival, desire, intolerance, insolence,Nigella Indica काला जीरा। उत्सव-कला-उच्छवकला (स्त्री०) पर्वकला। Jubilee. उत्सव-क्रिया-उच्छवकिरिया (स्त्री०) उत्साह कर्म . आनंदित भाव। Pleure karma, Joyous nature. उत्सव-गामिन्-उच्छवगामि (वि०) हर्ष को प्राप्त। gone of Joy. उत्सव-क्षणम्-उच्छव-खणं (नपुं०) पर्वका अवसर .त्योहार का दिवस। Day of festival. उत्सव-क्षम-उच्छवखम (वि.) उत्सव योग्य। Capable of festival. उत्सव-चर्या-उच्छवचरिया (स्त्री०) पर्व की क्रिया।. Festival subect. उत्सव-दिवस-उच्छवदिवो (पु०) त्योहार का दिन। खुशी के क्षण। आनंद का दिन। Day of joy ful. उत्सव-देश:-उच्छवदेसो (पु०) उच्च प्रदेश, उन्नत । स्थान। Upper plece mount place. उत्सव-निभ-उच्छवणिह (वि०) पर्व के बहाने। to be festival. उत्सव-पदम्-उच्छवपदं (नपुं०) श्रेष्ठ पद। Good seat. उत्सव-बहुल-उच्छव-बहुल (वि०) त्योहारों की विविधता| Kind of festivals. उत्सव-भाव:-उच्छवभावो (पु०) हर्षभाव, आमोद भाव। Joy ful nature pleaserful noture. उत्सव-भय-उच्छवमय (वि०) आनंद सहित। Joy ful. उत्सव-युत-उच्छवजुअ (वि०) प्रसन्नता युक्त Kappinessfull. • उन्नति सहित। with elevation. उत्सव-रत-उच्छव-रय (वि०) आनंद युक्त Joy ful. • प्रसन्नता सहित । with happines. उत्सव-वर्ष:-उच्छव-वासो (पु०) वर्षाकाल | rainy day. उत्सव-वसंतः-उच्छव-वसंतो (पु.) वसंत ऋतु का समय। A time of vernal the spring time. उत्सव-शप:-उच्छव-सवो (पु०) शपथ ग्रहण का दिन। Day of taken promise. उत्सव-श्रुतम्-उच्छवसुअं(नपुं०) श्रुत पंचमी का पर्व। श्रुत पर्व। A festival of surta pamchmi. उत्सव-सन्धिः -उच्छवसंधि (स्त्री०) पर्व का संयोग, त्योहार का समागम। Being of fastival. For Private and Personal Use Only Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 362 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश उत्सव-हेतु-उच्छवहेउ (पु०) आनंद के कारणं हर्ष के कारण। Cause of joy. उत्सहः-उच्छहो (पु०) नाम विशेष, महेन्द्र नामक ... कंचुकी। A name An attendant of Mahendra. उत्सादः-उस्साओ (पु०) क्षय, क्षीण, नाश, विनाश, क्षति, हानि। Destruction, decay ruin loss. उत्सादनम्-असायणं (नपुं०) मैल साफ करना। Destroying cleaning. • सुगंधित करना। Perfuming • नाश, हानि।rum loss. • उलटना, बाधा डालना, उठाना। risiggoing up • छिन्न-भिन्न करना। ascending उत्साटकः-उस्सारगो/उच्छारगो (पु०) आरक्षी, सैनिक, पुलिश/पहरेदार। A police man Agiard porter. • कुली, भारवाहक। ढयोढीवान। porter. उत्सारणम्-उच्छारणं (नपुं०) हटा देना, अन्यत्र भेज देना। स्वागत करना, दूर रखना, हटाना। Removing seanding another place. उत्साहः-उच्छाहो (पु०) उद्यम, प्रयत्न। उमंग, आनंद, हर्ष। साहस, प्रयास, अध्यवसाय। • शक्ति, बल, वीर्य। धैर्य, तेज, उत्कण्ठा • इच्छा, कामना, वाञ्छा। शुभचिंतन। • स्थिरता। Exertion, strength, power, willpower, thread उत्साह-जन:-उच्छाह-जणो (पु०) उद्यमीजन। प्रयासरत मनुष्य। Effort man. उत्साह-तन्त्रम्-उच्छाह-तंतं (नपुं०) योग्य, प्रशासन, शक्तिसम्पन्न शासन। Capable rule. उत्साह-दात्-उच्छाह-दाइ (वि०) उमंग देने वाला। साहस उत्पन्न करने वाला|Havingpower. उत्साह-धृतिः-उच्छाह धिइ (स्त्री०) स्थिर मति। Sutable Knowlege. उत्साहप्रियः-उच्छाहपियो (पु०) उद्यम प्रिय। शक्ति प्रिय Effort love, love of power. • ब्रह्म प्रिय। Love of Bramna. उत्साहमात्रम्-उच्छाह-मेतं (नपुं०) इच्छ मात्र । only wish. उत्साह-सम्पन्न:-उच्छाह-संपण्णो (पु०) बल युक्त। • वीर्य गत। Powerful. Courageous उत्साहि-उच्छाहि (वि.) शक्तिशाली। साहसी Strongly • बलिष्ठ Powerful. . धैर्ययुक्त। Exertionful. उत्साहि-जन:-उच्छाहिजणो (पु०) धीरता संपन्न __ व्यक्ति। Evertion ful man. उत्सिक्त-उच्छिक्क (वि०) छिड़का हुआ, सिंचित। गर्वित, अभिमानी, शक्तिशाली, भीतर फंसा हुआ। Sprinkted. proud powerful. Arrogant, laughty, mighty, gone in उत्सीमगम-उच्छीमगम (वि०) प्रगतिशीलता रहित। उत्पथगामिनी, मर्यादा को उल्लंघन करने वाला। उत्सक-उच्छक (वि०) उत्साहित, आनंदित। हर्षित • इच्छुक। आसक्त। Anxious, anxiously, desirous उत्सुकः-उच्छुगो (पु०) लीन, तत्पर, उद्यत । उत्कंठाशील Restless, fond of attached to, regretting repining. • उमंग-युक्त Anxious, Anxiously, desirous उत्सूत्रम्-उच्छुत/उस्सुतं (नपुं०) खुला, मुक्त, ढीला। Unstrung, loose. . अनियत Detached. • सिद्धान्त रहित Without rule. • सर्वज्ञवाणी के विपरीत कथन। Thought of unrule of god. • काल्पनिक विवेचन। thinking of uncapable. • सुत्तं च अस्थि अरहंत-भासियत्थं गणहरदेवेहिं गंथियं सम्मं तं च अहिप्पायं मुंचिऊण। णिय-कथणं उच्छुते च। उत्सूरः-उच्छूरो (पु०) सन्ध्या, सायंकाल/दिवस अंत। Evening • | Twilight. उत्सृजनम्-उच्छिजणं (नपुं०) छोड़ देना, त्याग देना। Giving up • विसर्जन। चढ़ा देना। Laying leaving उत्सृत-उच्छिअ (वि०) त्यक्त, परिचत । given up. उत्सृतोत्सृतम्-असि-उसिओ (पु०) उत्कर्ष, उत्थान । Pulling off. प्रकर्ष उत्थान। धर्मध्यान और For Private and Personal Use Only Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 363 शुक्लध्यान में स्थित श्रमण का प्रकर्ष उत्थान। Upward of sage. • धम्म सुक्कं च दुवे झायइ झाणाईजो ठिओ संतो। एसो काउस्सग्गो उसि उसिओहोइ णायव्वो।। (आवश्यक नि० 1429) • धम्मच सुक्कं च झाणं अत्थि लोए सो सम्भगो तं च झायइ तस्स जाएज्ज उसि उसिओ। • कायोत्सर्ग की एक उत्कृष्ट स्थिति। A god act of body. उत्सृष्ट-उच्छिट्ठ (वि०) छोड़ा गया, त्यागा गया। Abandoned, freed उत्सेक:-उच्छेगो (पु०) उन्नति, उत्थान। Excess, increass. • सींचना, छिड़कना, उड़ेलना Sprining • छोड़ना, सिंचन करना। giving. . अहंकार, अभिमान, माण-मय-अहंकारो givenup of proud. अट्टविहोत्ति अप्पए। आहिक्क-बहुए लोए जाणेज्ज उच्छिहो जगे।। उत्सेकिन्-उच्छेगि (वि०) पर्याप्त, अत्यधिक over flowing • उन्नत |excessive. • अहंकारी, अभिमानी। Proudly. boughly fuffed. उत्सेचनम्-उस्सेयणं/उच्छेयणं (नपुं०) अभिषेक, सिंचन Sprinkling pouring. • फुहार। ऊपर छिड़कना। उत्सेधः-उच्छेहो (पु०) ऊँचाई, माप, विशेष। मोटाई। • उन्नत A height elevation. . ऊँचा, मारण। Height, fatness, thickness, body उत्सेधम्-उच्छेहं (नपुं०) घात, नाश। कतल। Killing, Slaughter उत्सेध-योजनम्-उच्छेह-जोजणं (नपुं०) प्रमाण योजन। Projecting breasts. • एक प्रमाण का हजार गुना। 1000 उत्सेध योजन। A pramana. • उत्सेध योजन-100/11, या 9,1/11 मील। 90909 मील उत्सेध प्रमाण। उत्सेधाङ्गलम्-उच्छेहंगुलं (नपुं०) आठयव मध्यं प्रमाण उत्सेधांगुल होता/उत्सेधांगुल को सूचि अंगुल भी कहा गया। Atype of measurement - परमाणु -पुद्गल का सूक्ष्मातिसूक्ष्म अविभारी अंश - अनंतसूक्ष्म परमाणु-एक व्यवहार परमाणु।-अनंत व्यवहार परमाणु-उत्शलक्ष्णश्लक्ष्णिका।-आठ उतश्लक्ष्णश्लक्ष्णिका-एक श्लक्ष्ण-श्लक्ष्णिका आठ श्लक्ष्णश्लक्ष्णिकाएक ऊध्वरेणु।- आठ ऊध्वरेणु-एक त्रसरेणु।। एक त्रसरेणु-उत्तरकुरु- देवकुरू के मनुष्यों का एक बालाग्र।-आठ बालाग्र-हरिवर्ष रम्यकवर्ष के मनुष्यों का एक बालाग्र।- हरि रम्यक के आठ बालाग्र-हैम- हैरण्य का एक बालाग्र।हैम-रैहय्य के आठ बालाग्र-पूर्व-पश्चिम महाविदेह के मनुष्यों का बालाग्र।- पूर्व-पश्चिम महाविदेह के मनुष्यों का आठ बालाग्र। - भरत-ऐरावत के मनुष्यों का एक बालाग्र। - भरत-ऐरावत के मनुष्यों का आठ बालाग्र रलिक्षा। - आठ लिक्षा-एक यूका आठ यूका एक यवमध्य आठ यवमध्य-उत्सेधायुल - छह अंगुल-एक पाद - पादपा 12 अंगुल-एक बेंत - दो बेंत या 24 अंगुल-एक हाथ। - दो हाथ या 48 अंगुल-एक दंड। (धनुष्य, यूप, नालिक, अभ मूसल।)- दो हजार धनुष-एक गणयुति चार गव्यूति-एक उत्सेध योजन। Height, fatness, thickness • अद्वेव य जवमज्झणि अंगुलं (जै० 255) • जूव जवो अट्ठगुणो कमेण। उस्सेह-अंगुलयं। (जैन० 255) - उच्छेहो त्ति देवाइ-देहाणं उच्चतं। तण्णिण्णपत्थं अंगुलं उत्छेहं गुलं। संहनत Killing, Slaughter उत्स्मयः-उच्छमओ (पु०) हाथ, मुस्कान। मंद मंद हँसी। Smile. उत्स्वन-उच्छवण (वि०) उच्च स्वर युक्त।ऊँच्च ध्वनि सहित। High sounding. उत्स्वेदः-उस्सेओ (पु०) वाष्प, ऊषता। Sweat. . स्वेद, पसीना, निकलना। Perspiration. उत्स्वेदिमः-उस्सेइओ (पु०) ऊपर से बहता हुआ पसीना। वाष्प से निकलने वाला स्वेदUpper down of sweat. • उत् उध्वं निर्गच्छता वाष्पेण यः स्वेदः स उत्स्वेदः उत् स्वेदेन निर्वृतमुत्स्वेदिमम्। (वहत्कप्प 839) • वाष्प For Private and Personal Use Only Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 364 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश से पकाया हुआ।Cooked of sweat. उद्-उद् उपसर्ग है इसका प्रयोग शब्द से पूर्व किया जाता है, जिससे उस शब्द की विशेषता प्रकट हो जाती है। इससे स्थान, पद, उच्चता, श्रेष्ठता आदि का भाव निकलता है। It means up, upwards, upon, on, over उद्-उद-(सक०) कहना, बोलना, प्रतिपादित करना। उदेति। To talk, to said, to say. A particle and prefix to verbs and nouns cani To draw, bring out लाना। Ulter, Callsay, quote बोलना, कहना, उद्धरण देना। to though. उर्दम्-उदं (नपुं०) जल, वारि, नीर। Water उदक-उदग (अव्य०) ऊपर की ओर, उर्ध्वमुखी Upperon • उत्तर दिशा की ओरIOn the north. उदकम्-उदगं (नपुं०) जल, वारि, नीर Water. . सच्छोदगं पिवंति जणा सया संतुट्ठा आरोग्ग-जुत्ता हुति। उदक-कणम्-उदग-कणं (नपुं०) जलकण, वारि, बिंदु। Water drop उदक-कलख:-उदग-कलरवो (पु०) जल की ध्वनि। उदक-क्रिया-उदगकिरिया (स्त्री०) Sound of water. • मृत को जल देना of water to dead ancestors. • अंतिम समय में गंगाजल प्रदान करना। Water by let उदक-कुम्भ:-उदग-कुंभो (पु०) जल से पूर्ण घट। नीर युक्त घट। A pot with waterful wateerful pot. A water Jar उदकगर्भ:-उदग-गब्भो (पु०) जलधर-Water enbrosia उदक-ग्रहणम्-उदगग्गहणं (नपुं०) नीर ग्रहण • जलपान करना। Entering of water drinking water. Water to take, water catch उदकचंदनम्-उदग-चंदणं (नपुं०) जल युक्त चंदन • जल में मिश्रित चंदन Waterful sandal उदकद-उदगअ (वि०) पानी देने वाला। Giving water उदकदात्-उदग-दाइ (वि०) जल देने वाले, जल प्रदाता। A giver of water to the manes. Giving water उदकदायिन-उदगदाइ (पु०) मेघ, बादल। Water, cloud उदकधर:-उदकहरो (पु०) मेघ, Watercloud उदकधारा-उदगधारा (स्त्री०) Water Fount उदकभार:-उदगभारो (पु०) जल, वाहदल, मेघ Water, cloud उदकमञ्चिका-उदगमंचिगा (स्त्री०) घिडोची, घड़ा रखने का स्थान। A yoke for carrying water. Wooden frame, for keeping water Jar on it. उदकमेहः-उदगमेहो (पु०) जलोदर, एक रोग, मधुमेह रोग। A kind of sickness, Diabetes उदकमेहिन्-उदगमेहि (वि०) प्रमेह, जलोदर। A sort of diabtes उदकल:-उदगलो (पु०) जलाशय, तालाब, झील Reservoir, Pond, Lake उदकबाद्यम्-उदग-वो (पु०) जल तरंग। A water music in which cups उदकवीवध:-उदग-वीवहो (पु०) पानी का साधन, जल ले जाने का साधन। Yoke for carrying water उदकशाकम्-उदगसांग (नपुं०) जलीय वनस्पति। Any aquatichert. Water botany उदकशान्ति:-उदग-संति (स्त्री०) ज्वर शान्ति, Sprinkling water over a sick person to allay fever etc. उदकस्पर्श:-उदग-फासो (पु०) जल स्पर्श । Touching parts of body with water preparatory to oath, gift or promise उदकहार-उदगहार (वि०) पानी ले जाने वाला| yoke for carrying water. Water carrying man उदकहारिणी-उदगहारिणी (स्त्री०) पनहारिन Woman carrying water For Private and Personal Use Only Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 365 उदकान्तः-उदगंतो (पु०) जलतट,झील का किनारा। • तालाब के तट। Margin of water, border of pool उदकिल-उदइल (वि०) जलीय क्षेत्र, नीर क्षेत्र। A watery area, full of water उदकेचर-उदगेचर (वि०) जलचर जीव, जलीय प्राणी। An aquatic animal उदकुम्भ:-उदकुंभो (पु०) जल भरने का घट, जल से परिपूर्ण घट। A pot full with water. A Jar with water, A water Jar उदकोदञ्चनम्-उदगोअंचणं (नपुं०) जल निकालना, पानी उलीचना। पानी निकालने की डोल। To throw out of water leaking inside the goat or test, the vessel used to draw water from a well. उदकोदरिन्-उदगोदरि (वि०) पेट में पानी भरना, - जलोदर। Dropsical उदक्पथः-उदप्पहो (पु०) उत्तरी देश। Northern country उदप्रवण-उदप्पवण (वि०) उत्तर की ओर झुका हुआ। Inclined towards north उदक्या-उदग्गा (स्त्री०) रजस्वला स्त्री। A woman in menses उदशिरस्-उदसिर (वि०) उत्तर की ओर सिर करने वाला। With the head towards the north उदगग्र-उदगग्ग (वि०) उत्तर किनारे वाली। Having the points turned to the north उदगदि-उदगद्दि (पु०)हिमगिरि, हिमालय। Him Mountain, Himalaya उदगयनम्-उदगयणं (नपुं०) उदयायन सूर्य, सूर्य का उत्तर दिशा की ओर होना। The suns progress northof theequator. उत्तर मार्ग-उद् उत्तरां दिशं प्रति अयनं गमनं, उत्तरायण North course उदगाह:-उदगाहो (पु०) जल क्रीड़ा, जल में स्नान, जलावगाहन। Bathing in water, immersion उदग्दश-उदद्दस (वि०) ऊपर की ओर, उत्तर दिशा की ओर। Having the seems upward, or towards the north उदगभूमि-उदभूमि (स्त्री०) उपजाऊ भू, धान्य उत्पन्न करने वाला क्षेत्र। The earth of grainful Fertile soil उदन-उदग्ग (वि०) उन्नत, ऊँचा। उठा हुआ, लम्बा, विशाल। Great Raised. elevated, uplifted, High, tall, lofty plump. full. उद्गगतमग्रं यस्य-प्रबल, उत्कृष्ट,श्रेष्ठ, उभरा हुआ। Pointing upwards, best, tall, increased, exalted, Advanced in age. उदग्रप्लत-उदग्गपिलअ (वि०)उच्च कूद वाला Having high leap or jump. उदग्र-मनस्-उदग्ग-मण (वि०) उच्च विचारों वाला, प्रसन्न, आनंदित। High minded, of elevated mind Happy. उदग्र-शुम्बस्थ-उदग्ग-सुंवत्थ (वि०) उग्रकाण्ड। अग्रगामी। Pointing upwards. उदग्रशाखा-उदग्ग-साहा (स्त्री०) नव पल्लव, कोंपल भाग। Sprout, Plant, expanse, the red colour of alakta. उदग्रि-उदग्गि (पु०) हिमगिरि, हिमालय। The northern mountain Himalaya. उदङ्कः-उदंको (पु०) चर्मपात्र A leather vessel उदङ्मुख-उदंमुह (वि०) उत्तर की ओर मुख करने वाला Having the face to the north उदञ्च-उदंच (वि०) ऊपर की ओर,ऊपर जाता हुआ। Turned, upwards, towards the north, northern उत्तरी। उदञ्चनम्-उदंचणं (नपुं०) डोल, ढकना, उछालना। Bucket, to draw water form well, a cover, covering उदञ्चित-उदंचिअ (वि०) रोमांचित, हर्षित, आनंदित, प्रसन्न। Elevated. Raised, erect, happy उदञ्चयितुम्-उदंचइतुं (हेत्वर्थ) उभारने के लिए। To fan, to increase ya For Private and Personal Use Only Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 366 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश उदञ्जलि-उदंजलि (वि०) संपुट वाला। The two hollowed palms put together.. उदण्डपाल:-उदंडवालो (पु०) मत्स, मछली, मीन। ___Fish, A kind of snake. उदतुलम्-उत्तुलं/उदउलं (नपुं०) तोलना, उबारना। To raise up, lift up, weigh, test परीक्षा लेना। उदधानम्-उदहाणं (नपुं०) जल पान। Water jar उदधिः-उदहि (पु०) समुद्र, सागर। जलपात्र, घड़ा, मेघ,झील। The ocean,any receptacle of water jar, cloud, lake उदधिकुमारः-उदहिकुमारो (पु०) A name heaven god उदधिक्रस्-उदहिक्कसो (पु०) मल्लाह, नाविक, नाव atati Belsman of vessel, boat man. उदधि-मत्स्य:-उदहिमच्छो (पु.) The ocean fish उदधि-मेखला-उदहिमेहला (स्त्री०) पृथ्वी, भू, धरा। Earth girdled by the ocean उदधिसुता-उदहिसुआ (स्त्री०) लक्ष्मी, विष्णुप्रिया। Daughter of the ocean, Laksmi, wife of Visnu उदन्-उदं (नपुं०) उदक, जल, वारि, नीर, Water उदनिमत्-उदणिम (पु०) समुद्र, वारिधि। The sea उदन्तः-उदंतो (पु०) वृत्तान्त, वार्ता, समाचार, प्रवृति, विवरण, निरूपण, कथन, इतिवृत। . उद्गतोऽन्तो यस्मात्। Tidings, News, Reads, story, Talk, conversation उदन्तकः-उदंतंगो (तु०) समाचार, वार्ता, विवरण। Tidings, News, Talk, conversation उदन्तहर-उदंतहर (वि०) समाचार ले जाने वाला। The messenger उदन्तिका-उदंतिगा (स्त्री०) संतोष, तृप्ति । Satisfaction, mentally satisfied gre उदन्य-उदण्ण (वि०) प्यास, Thirst उदन्या-उदण्णा (स्त्री०) प्यास, पिपासा। Thirst उदन्यु-उदण्णु (वि०) प्यासा। Thirsty उदन्वत्-उदण्णो (पु०) उदधि, समुद्र, सागर । जल से भरा हुआ। Abounding in water, ocean उदन्तावधि:-उदंतोहि (अक०) समुद्र पर्यंत। Limited to the ocean उदपात्रम्-उदपत्तं (नपुं०) जल से भरा पात्र । जल विहार water Jug. A vessel containing water, swimming in water उदपान-उदपाण (पु०/नि०) कूप, जलाशय, झील। Well, pond, lake उदपेषः-उदपेसो (पु०) पिट्ठी, पीसा गया, (पिट्ठी) Anything ground with water paste उदप्लव-उदपिलव (वि०) जल में तैरने वाला Swimming in water उदभारः-उदभारो (पु०) मेघ, बादल। A water carrier. Clouds उदमंथ:-उदमंथो (पु०) उदकेन मन्थः जल में घुला हुआ शत्तू। जौ का पानी। Ground barley, wheat mixed with water उदमण्डूक:-उदमंडूगो (पु०) कुंए का मेंढक, सीमित क्षेत्र के ज्ञान वाला व्यक्ति।A frog ina well. A well frog, A man who has not seen outer world and has limited knowledge उदम्भस्-उदंभ (वि०) ऊपर से जल, पूर्ण भरा हुआ। Abounding in water उदय-उदय (अक०) उत्पन्न होना, निकलना, उगना, __ आना। to rise to growth to income. Rising, sun rising उदण:-उदयो (पु०) उदय, ऊपर उठना, निकलना, आना, उदित होना Going upwards Appearance rising place. Rising. फैलना। Elecation exaltation. • कर्म फल का प्राप्त होना। Advancement, result, success, prosperity, rise (सफल, उगना), क्षय, स्थान। Gain, Capability उदयकाल:-उदयकालो (पु०) सूर्योदय, उन्नति, वृद्धि। Time of sun rise, time of progress, uplift For Private and Personal Use Only Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 367 उदयगिरि-उदयगिरि (पु०) उदयाचल, एक पर्वत fasta The eastern mountainbehind which the sun, moon rise. • भवनस्थान। Part of hill, udaiac hal hill उदयनम्-उदयणं (नपुं०) उन्नति, उदय Rising, means of salvation मोक्ष का उपाय। उदयन:-उदयणो (पु०) उदयन राजा, कौशाम्बी शासक। A kind udayan Kausambi king, name of king of Vatsa वत्सरा। उदयनिष्पन्न:-उदय-णिप्फण्णो (पु०) उदयगत। Same of udaya उदयनीयः-उदयणिज्ज (वि०) अस्त, सूर्यास्त काल, समाप्तिकालीन। The Plateau behind which the sun rise उदयाङ्कुरः-उदयंकुरो (पु०) वृद्धिभाव, उदयकाल। Time of progress uplift उदयाचल:-उदयाचलो (पु०) उदयगिरि The eastern behind which the sun rises उदयादि-उदयद्दि (पु०) उदयगिरि A name mountain, Udaigiri उदयापरो-उदयापरो (पु०) पूर्व-पश्चिम। Eastand west उदयिन्-उदइ (वि०) उदयगत, उन्नत, Rising up उदयिनी-उदयिणी/उदइणी (वि०) उन्नत, वृद्धिगत। Rising up उदरम्-उदरं (नपुं०) पेट, तुंद Belly खोह Abdomen "El Acavity to Battle युद्ध उदर-कृमि-उदरकिमि (पु०) पेट के कीड़े। Worm in the belly उदर-कृमिहर-उदरकिमिहर (वि०) पेट के कीड़े मारने की औषधी A medicine killing the worms of belly उदर-गृहरम्-उदर-गहिरं (नपुं०) Belly care, Disease of the spleen उदर-गुल्भः -उदरगुम्मो (१०) तिल्ली बीमारी। Belly time उदरग्रंथि-उदरगठि (पु०) उदर गांठ, तिल्ली-Worm in the belly उदरक्षणम्-उदर-खणं (नपुं०) पेट स्थान Place of belly उदरत्राणम्-उदरताणं (नपुं०) चोली, कवच, अंगिया। A small Jacket worn by ladies उदर-चुम्बिचीर:-उदरचुंबिचीरो (पु०) स्वच्छ चादर। White Armour उदरथि-उदरहि (पु०) समुद्र, सागर, सूर्य Sun, ocean उदरदासः-उदरदासो (पु०) पराधीर, जन्म से ही दूसरे के आधीन। A born slave उदरपिशाच:-उदरपिसाओ (पु०) चटोरा, भूखा, पेटू। Gluttonous उदरपूकः-उदरपूर (वि०) पेट भरकर Till the belly in full उदरपूर्तिः-उदरपुतिः (स्त्री०) पेट भरना। Belly in full उदर-विकारः-उदर-विगारो (पु०) पेट की बीमारी, Disease of the belly उदरंभरि-उदरंभरि (वि०) पेटू, भूखा, खाऊ, बुभुक्षु। Gluttonous उदराग्नि:-उदरग्गि (पु०) भूख, Hunger,desire to eat उदराधानम्-उदरझामणं (नपुं०) पेट फूलना। Clatulence of the belly उदरामयः-उदरांमओ (पु०) पेचिश का रोग, पेट की बीमारी। Dysentery diarrhoed. Disease of belly उदरामयाविन्-उदरामयावि (वि.) उदररोगी, Suffering form the disease of belly उदरावर्तः-उदरावतो (पु०) नाभि The navel. Navel उदरावेष्टनकम्-उदरावे?णगं (नपुं०) पेटी, पेट पर लपेटने का कपड़ा। The clothor belt for wrapping the stomach उदरिन्-उदरी (वि०) मोटा Fat. उदरिन्-उदरी (स्त्री०) गर्भवती स्त्री। Pregnant woman gefruit having a large belly. For Private and Personal Use Only Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 368 www.kobatirth.org उदर्क - उदक्को (पु० ) भविष्य परिणाम, अंत, फल, सूर्य Suture result of anaction end. conclusion. Future, consiquence हर्षजन्य, रोमांच Coming result Horripilation मदनकंटक वृक्ष A tree of Madan kantak उदर्क - उदक्क (वि०) अच्छा, महान् । Best Great उदर्कम् - उदक्कं (नपुं०) वन । Forest उदर्चिस् - उदच्चि (पु० ) अग्नि, आग, कामदेव Fire, A kamdev f Shiva. God Shiva उदर्चिस् - उदच्चि (व०) चमकने वाला, प्रभायुक्त, प्रकाशयुक्त । • उत्प्रभ, ऊपर की ओर जाने वाली ज्वाला | Charm, Having lustre upwards उदर्थित् उदत्थि (वि०) व्यर्थीकृत, विपल मनोरथ । Disappointed उदवग्रहः- उदवग्गहो (पु०) अवग्रह स्थित उदात पर निर्भर त्वरित । Svarita depending on an Udatta which stands in the avagraha. उदलव:-उदलवो (पु० ) जलांश, जलकण, जलराशि Water drops उदलाकाश्यपः-उदला- कासवो (पु०) कृषि देव, An agricultural god उदलावणिक-उदलावणिग (वि०) नमकीन । Salted उदवस्य - उदवस्स (वि०) समाप्त होने वाला । Concluding उदवसातीय- उदवसाणिज्ज (वि०) अन्तिम । Ended. Concluding final उदवसितम् - उदवसिअं (पु० ) गृह, आवास, वेश्म, स्थान। Dwelling. Redidence, Home, place उदवासः - उदवासो (पु०) जलीय प्रान्त के समीप वास । जल स्थान के समीप वास। Dwelling on the margin of a stream or pond उदवीवधः - उदवीवहो (पु०) पानी की बहंगी, नाली, पनाला Yoke for water Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश बर्तन । उद- शराब:-उद- सरावो (पु० ) शकोरा, पात्र, Jar filled with water उदश्रु-उदस्सु (वि०) फूटकर रोने वाला, अश्रु गिराने वाला। With eyes full of tears उदग् तान् आश्रूणि यस्य । उदष्ठित् - उदट्ठि (नपुं०) लस्सी, दहि, का तक । Butter milk, Mixed with water, churned curd mixed with water, A drink prepared with curd and water उदसनम् - उदसणं (नपुं०) फेंकना, निकालना, बाहर करना । Throwing raising. To throw away गिराना, छोड़ना । Ereeling expelling. Lay side उदस्त - उदत्य (वि०) उत्क्षिप्त, उठाया, नीचा दिखाया। Thrown up, raised, humbled, or hamiliated उदस्तात्-उदत्था (अव्य० ) ऊपर Upper. Above उदस्थली - उदत्थाली (स्त्री०) बटलोई, डेगची Vessel for holding water उदाचार :- उदायारो ( पु०) मर्यादा, नियम, सीमा, परिधि, जहाँ पौनःपुन्येन, जाना जाता हो। To whom one goes again end gain, the limit of conduct उदा:- उदाओ (पु० ) पशु खदेड़ना, पशु भगाना । Driving out cattle उदाहारः-उदाहारो (पु०) मेघ, बादल । Cloud उदात्त - उदत्त (वि०) उच्च, ऊँचा, उन्नत । महान, गंभीर, तीव्र उदार, भद्र, प्रिय, महान, भद्र, उदार, दाता, प्रिय, विख्यात Dignified Generous. High, elevated, raised, noble, giver, dear, famous renowed उदात्त: - उदत्तो ( पु० ) यथार्थवचन, उच्चस्वर, उच्चैरुदात्त: roble thought. Correct word, correct voice, Pitch accent, correct voice • एक वाद्य, नगाड़ा। A large drum • एक काव्यालंकार A poetic figure उदात्तम् - उदत्तं (नपुं०) उच्च स्वर । Correct voice For Private and Personal Use Only Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 369 उदात्त-ध्वनिः-उदत्त-झणि (स्त्री०) Correct voice उदात-निनादः-उदत्त-णिणाओ (पु०) उच्च स्वर, गम्भीर ध्वनि Correct voice, correct sound, echo उदात्त-वृतम्-उदत्तवित्तं (नपुं०) विख्यात चरित्र । ___Famous conduct उत्तम आचरण। उदान:-उयाणो (पु०) कण्ठस्थ वायु-Air in the region of kunt. One of the five vital aris in the body नाभि (The navel), सर्प, सांप A kind of snake उदानवायुः-उदाणवायु (पु०) ऊपर की ओर जाने वाली ary One of the five vital airs in the body • रसादीनूवं नयतीत्युदानः। . उदानवायु-रस आदि को ऊपर ले जाने वाली होती है। वह लाल होती है, जो कण्ठ, तालु, भृकुटि के मध्य शिर और हृदयस्थ होती है। उदामन्त्रणम्-उदामंतणं (नपुं०) उच्च संबोधन। Calling aloud उदायुध-उदाउह (वि०) अस्त्र युक्त, शस्त्र धारक • आयुध उठाए हुए, शस्त्र से सुसज्जित With weapons raised ready for a fight उदार-उदार (वि०) श्रेष्ठ, महान, उत्तम, अच्छा, योग्य, विस्तृत, विकसित, उपयोगी, निश्चल, सुन्दर, प्रिय, भला, अच्छा Great, cralted, noble, qualified, ready, useful, motionless, famous, good, splendid उदारकीर्ति:-उदारकित्ति (स्त्री०) कीर्ति युक्त, प्रसिद्धिजप्त, Highly,glorious उदारगुणम्-उदारगुणं (नपुं०) श्वेतपन, स्वच्छगुण Whiteness, noble quality उदारचरित-उदार चरिअ (वि०) उत्तम चरित्र वाला। अच्छे आचरण युक्त Ofnoble behaviour उदारचेष्टा-उदारचेष्टा (स्त्री०) उन्नत विचार, उचित चिंतन Noble think good thought. Great speech उदार-तरङ्गिणी-उदारतरंगिणी (स्त्री०) विशाल नदी-विस्तृत नदी। Highly river,Ariver of Ganga गंगा नदी। उदारत्व-उदारत्त/उदारत्तण (वि०) विशिष्ट गुण युक्त Lovely merits full of merits उदारदर्शन-उदार-दसण (वि०) देखने में सुंदर, उन्नत/विस्तुत आंखों वाला। Having large eyes, good looking, A high thinking man उच्च विचारक उदार-दर्शनम्-उदार-दंसणं (नपुं०) प्रशस्त श्रद्धा, उत्तम श्रद्धा Greatbelief noble, respect, great think, generous think श्रेष्ठ चिन्तन, भद्र विचार। उदारदृक्-उदारदिग (वि०) उदार दृष्टि उत्तम बुद्धि वाला Ofexcellenteyes, ofexcellent minded उदार-धारणा-उदार-धारणा (स्त्री०) सर्वोकृष्ट भावना। Of excellent experience उदारधी-उदारधी (वि०) उत्तम बुद्धि युक्त, सर्वोकृष्ट मति वाला। of sublime genius. Of excellent brain or mind, highly intelligent or generous प्रतिशाली, अतिबुद्धिमान्। उदारध्वनि-उदारझणि, (स्त्री०) स्पष्ट शब्द, उत्तम बुद्धि Great voice, exalted fame उदारबुद्धि-उदारबुद्धि (स्त्री०) Of excellent mind, highly intelligent उदार-भावः-उदारभावो (पु०) औदार्य पूर्ण, ओजस्वी परिणाम | Noble condition उदार-रमणीय-उदार-रमणिज्ज (वि०) परम सुन्दर, अतिउत्तम। Good lovely उदार-वकत्रम्-उदार-वृत्तं (नपुं०) उन्नत मुख, लावण्यमयी आनन Lovely mouth, great mouth उदारवाच-उदार-वाय (वि०) स्पष्ट वचन। Noble speech, gifted with a noble speech उदार-विचार-उदारविचारो (पु०) उन्नत विचार, श्रेष्ठ वचन। Noble speech, greatful speech उदार-श्रृंगार:-उदारसिंगारो (पु०) रमणीयं शृंगार, उत्तम शोभा। Lovely adorement For Private and Personal Use Only Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 370 www.kobatirth.org उदारमुनि - उदारमुणि (पु० ) Great saint उदारसत्व-उदारसत्त (वि०) मनस्वी, दयालु । विशाल हृदय वाला | Noble minded, or generous, compassionate उदावर्त - उदावत्त (वि०) मलबंध, मत-मूत्र निरोध, अफरा | Paralysis of intestines, seivere constipation उदास उदास (वि०) खिन्न, म्लान, दुःखी, जिसका चित्त किसी स्थान में हर गया । विरक्त, निःस्पृही, इच्छा रहित | Indifferent, unconcerned, apathe-tic, having no desire or greed उदासित् - उयासिड (वि०) उदासीन, खिन्न । Indifferent, unconcerned उदासीन - उयासीण (वि०) खिन्न, व्याकुल, अलग बैठा हुआ, निष्पक्ष । Apathy. Indifferent, sitting apart, indiffe-rent, with no interest उदास्थित उयट्ठिय/ उयाचिट्ठ (वि० ) A superi ntendent • आश्रम से च्युत । A monk who has given up his asrama उदाहरणम्-उदाहरणं (नपुं०) दृष्टान्त Relating declaration · उक्ति Saying declaratory song. • कथन । Illustration, act of relating, reciting, instance • निर्देशन । · एक अलंकार - दृष्टान्तस्तु सधर्मस्य वस्तुतः प्रतिबिम्बनम् - पारस्परिक समान धर्म वाले विषयों का जहाँ बिम्ब प्रतिबिम्ब भाव से वर्णन हो । A poetic figure resembling, with main difference between that the is used in it • निपात इव उदाहृत- उयाहिअ (वि०) उदाहरण के रूप में प्रस्तुत करना । Presented as an instance उदाहृति उदाहि (स्त्री०) उदाहरण, दृष्टान्त । Example, illustration उदाहार :- उयाहारो (पु० ) वर्णन, कथन, उदाहरण । An example. illustration. Reciting act of relating Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत- प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश उदिङ्गित - उदिइअ ( वि०) संतप्त, जलना हुआ। Aflicted, heated उदित - उइअ / उदिअ (वि०) उद्गत ऊपर उठा हुआ, कहा हुआ, उक्त, कथित । Ascended. Risen, visible, said • उत्पन्न, प्राप्त, प्रतिपादित । विस्तृत, उच्च विकीर्ण । • निर्मित Grown augmental born produced. Maked. To spread, built उदित - कविः - उदिअ कइ (पु० ) Visible poet उदित - प्रायः - उदिअपाअ (वि०) उगा हुआ। Likely risen उदित - रविः - उदिअ - रवि (पु० ) Sun risen उदितास्त - उदितत्थ (वि०) उदित होने के बाद छिप गया हो। Set with rising उदितोकम् - उदिओगं (पु० ) जलधारा, Water fall उदितोदित - उदिओइअ (वि०) समृद्ध, Possessing high lineage, as said in the Śāstras उदित्वर- उदित्तर (वि०) उदय गत, उद्गमनशील, ऊपर उठने वाला । Rising, prone to rise उद्-ई- उदिक्ख (सक० ) ऊपर देखना, प्रतीक्षा करना । To look up to, wait for उदीक्षणम् - उदिक्खणं (नपुं०) देखना, अवलोकन करना, उर्ध्वावलोकन | Secing beholding. Look up to उदीक्षमाण- उदिक्खमाण/ उइक्खमाण (वि० ) ऊपर देखता हुआ, प्रतीक्षा करता हुआ। Looking upside, waiting for उदीची- उईई (स्त्री०) उत्तर दिशा । The north उदीचीन- उदीचीण/उइईण (वि०) उत्तर दिशा की ओर Turned towards north उदीच्य - उदिच्च (वि०) उत्तर में रहने वाला । ( उदग् - भव:) Being in the north. Living in the north उदीच्यम् - उदिच्च (नपुं०) एक गंध, नीचे A smell, low A kind of perfume. उदीपदेशः- उदिच्चदेसो ( पु० ) उत्तरायथ । The region living to the north उदीयः - उदीवो (पु० ) जलप्लावन, गहरा जल। उद्गता For Private and Personal Use Only Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 371 आपो यत्र। Inundation, flood, high water उदीयमाण-उदिज्जमाण (वि.) विकासशील Growthful, progressful उद्+ईर-उदीर (अक०) उठना, फेंकना, क्षय करना, हटाना। To arise, throw up, to loss उदीरणम्-उदीरणं (नपुं०) उच्चारण, कथन, अभिव्यक्ति,ऊपर फेंकना, चलाना। Thought think Utterance, expression, to throw up उदीरणा-उदीरणा (स्त्री०) फेंकना, चलाना, क्षय करना, हीन करना, हीन करके उन्मुख करना। Throwing discharging. To throw up• जो कर्म स्थित है, या अनुभाग लिए हुए हैं, उन कर्मों को हीन करना। . उदीरणाऽप्राप्तकालस्य। कर्मदलिकस्योदये प्रवेशनम् (जैन० ल० 258) Swift operation of Karmas उदीरित-उदीरिअ (वि०) क्षय किए गए, हीन किए गए, उद्धत, उद्रिक्त, उद्दीपित, कथित Thrown up, puffed up, excessive, exceted, spoken ofa Urged, impelled by उदीरितेन्द्रिय-उदीरिइंदिय (वि०) उत्तेजित इंदिय युक्त, उदीप्त इंद्रिय वाला। One with excited senses उदीर्ण-उदिण्ण (वि०) जगा हुआ, सचेत। Waking, existing बढ़ा, चला produced. Grown, risen • उद्रिक्त (Increased) • अहंकारी (Haughty) • कर्म पुद्गल स्कंध का परिणत होना। उदीर्ण उद्भुत-शक्तिकमुदयावलिका- • प्रविष्टमिति यावत्। (जैन० ल० 259) उदीर्ण-कर्म-उदिण्णकम्म (वि०) फैले हुए कर्म। Increased Karmas उदीर्ण-गतिः-उदिण्ण-गइ (स्त्री०) एक गति से दूसरी Tfal onther gone. One way to other way उदीर्णता-उदिण्णक (वि.) तीव्रता, अधिकता। Grown, risen उदीर्ण-वेग:-उदिण्ण-वेगो (पु०) तेज बहाव। Violent in its course उदीर्य-उदिज्ज (वि०) फल देने वाला, परिणत हुआ। Bent उदुम्बर:-उंबरो (पु०) ऊमर, गूलर। A figtree. नपुंसक, कुष्ठ भेद, कुष्ठ रोग, पण्डक, दहेली A wild fig tree, ednuch, variety of leprasy, threshold उदुम्बरम्-उंबर (नपुं०) ताम्र, ताम्रवर्ण। Copper, copper coloured तांबा, अस्सी रती का तौल Eighty ratti उदुक्षणम्-उदुक्खणं (नपुं०) ऊपर को सींचना। To sprinkle upwards उदक्षित-उदक्खिअ (वि०) ऊपर की ओर छिड़ना गया, अभिषेक किया गया। Sprinkled upside उदूखल-ऊहल/ओखल (पु०/नपुं०) ओखली,खरल, धान्य कूटने का यन्त्र। A wooden mortal used for Pounding rice and separating the husk उदूढ-उदूढ (वि०) उपगूढ, Fat पीवर Fat विवाहित Married उदूढता-उदूढत्त (वि.) पत्नीत्व, भार्यात्व Wifehood उदूढभावः-उदूढभावो (पु०) एक दूसरे पर आरोपित भाव। Relationship between what is impolsed and the object उदृढभार्य-उदृढभारिय (वि०) पत्नी सहित, पत्नी युक्त। Having married, accompanying is imposed उदृच-उदु (स्त्री०) भविष्य (Future time) समृद्धि (Prosperity) उदेजय-उदेजअ (वि०) हिलाने वाला, कंपाने वाला। Trembling, Shaking terifying. उदेक्षत-उएक्खअ (वि०) सुरक्षित रखने वाला। Protectored उदोजस्-उऔज (वि०) शक्तिशाली उदग्र Exceeding powerful, violent For Private and Personal Use Only Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 372 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश उदोजस्क-उऔजस्स (वि.) अत्यंत शक्तिशाली Having high morale उत्+क्रम्-उक्कम (सक०) बाहर निकालना, गुजरना, मरना, अन्यत्र जाना, प्रमाद करना, आलस्य करना। togo out. to Gout, depart, die, go elsewhere, neglect उत्क्रमः-उक्कमो (पु०) अतिक्रमण, उल्लंघन Going over, transgression, to move neglecting one's turn, to supersede a senior for promotion उद्गत-उग्गअ (वि०) प्राप्त, पाया, ऊपर निकला, उत्पन्न हुआ, गया, प्रकट हुआ Obtained, gone up, departed, born, appeared उद्गति:-उग्गइ (स्त्री०) आरुढ़ होना, चढ़ना। आरोहण। Mount, get upon, ladder उद्गत्वर-उग्गतर (वि०) उदय होने वाला rising, coming उद्गन्धि-उग्गंधि (वि०) गंध युक्त।सुगंध युक्त,सुरभि से परिपूर्ण। Having a strong smell, perfumed, fragrant उद्गम:-उग्गमो (पु०) उदय, उत्पत्ति. आविर्भाव Rising, coming forth, production. उगना, चढ़ना Get upon • रचना, निर्माण Style in literature उद्गमनम्-उग्गमणं (नपुं०) उठना, ऊपर को जाना। To rise, rising of stars • अधोगमन, विनियात, उगना, निकलना, फैलना, उभरना। To lower to get, rising, going out appearance उद्गमनीय-उग्गमणिज्ज (वि०) ऊपर जाने योग्य, चलने योग्य। To be gone up. asce nded. आरोहण करने योग्य-Laddered उद्गमनीयम्-उग्गमणिज्ज (नपुं०) सफेद वस्त्र, घुले हुए परिधान। A puir of bleac ched. Washed clothes उद्गमविधिः-उग्गमविहि (स्त्री०) खनन पद्धति, उत्खनन। Digging dispenser उद्गार-उग्गर (सक०) कहना, बोलना। Utter - उद्+ग-उगलना, बाहर निकलना। to spitte. To vomit, eject उद्गगाढ-उग्गाढ (वि०) अधिक Additional उद्गातुकाम-उग्गाउकाम (वि०) गाने की इच्छा करने वाला। Wishing to sing उदगार:-उग्गारो (पु०) कथन, उत्सर्जन, उगलना, कै, वमन। To say, talk, vomitting • उच्च स्वर-Loud sound उद्गारणम्-उग्गारणं (नपुं०) मुंह से निकालना। Ejecting, gargling, seasoning • कुल्ला करना • छींकना। उदंगरिन् -उग्गारि (वि०) उगलने वाला बोलने वाला। One who ejects, speaker उद्गात्-उग्गाय (पु०) उद्गाता, गान करना। One who recites, saman in a sacrifice उद्गाल:-उग्गालो (पु०) कांय, वमन, कै, हस्ति सुंड का फव्वारा। Hook to catch fish, vomitting, shower from elephant's mouth उद्गाह-उग्गाह (अक०) जल से बाहर निकलना To emerge from water उदागर्-उग्गिर (सक०) उगलना, वमन करना। बाहर निकालना, बोलना, उत्सर्जन करना। To vomite, to eject to goout. उगिरणम्-उग्गिरणं (नपुं०) उगलना, वमन करना, उत्सर्जन, बोलना। Vomiting, uttering, speaking उगिलन-उग्गिलण (वि०) उगलता हुआ Vomited उद्गीतक-उग्गीयग (वि.) गायक, प्रशंसक Singer, praiser उद्गीतिः-उग्गीइ (स्त्री०) उच्चगान, सामगान, Singing aloud, chanting of sāmans उद्गीति छंद, आर्या छंद का एक भेद, अपहरण Carrying off A figer of speech. उद्गीयः-उग्गीह (पु०/न०) उदय, उच्चारण, उच्चगायन, सूत्रों का उच्चारण, वेद मंत्र उच्चारण, ओं उच्चारण Rise, singing aloud, sutra's singing, chanting of the Vedic] Pranava (Om) उद्गीथविद्-उग्गीअविय (वि०) ब्रह्मविद •One For Private and Personal Use Only Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org संस्कृत - प्राकृत - हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश who knows Brahman • सूत्रविद् - One who knows sutra's उद्गीर्ण- उग्गिण ( वि०) उत्सर्जित, वान्त, वमित Emittd poured out. ( Vomitted) उद्गीयमान- उग्गीयमाण (वि०) उच्च स्वर से गाया जाता हुआ । Being sung aloud उद्गूर्ण-उग्गुण्ण (वि०) उठाया, उन्नत किया हुआ । उकसाया, उतेजित, आपे से बाहर आना Raised, out of control, excited उद्गृ- उग्गिर ( सक०) उगलना, वमन करना । To vomit, eject, utter उद्ग्रथित - उग्गहिअ (वि०) गूंथा, उलझा । Untited. Interlaced उदग्रन्थ - उग्गंथ (वि०) अबद्ध, Unbound, loose उद्ग्रन्थ :- उग्गंथो (पु० ) विभाग, अध्याय, Section, chapter उद्ग्रन्थनम्-उग्गथणं (नपुं०) बनाना, गांठना, गूंथन Interlac Making. उद्ग्रह - उग्गह (सक०) बचाना, ऊपर उठाना। Save, to lift up खड़ा करना, उन्नत करना, निकालना, लेना, ग्रहण करना, पकड़ना, अपने आधीन करना। Raise, elevate, take out, taking, obtaining, seizing सम्पन्न करना To filled उद्ग्रहणिका - उग्गहणिगा (स्त्री०) उत्तर Reply in agrument बदलना, संधि The rule of sandhi with changes the termination's 37, T, 3 into 37 before a vowel उद्ग्राहः- उग्गाहो (पु० ) उठाना, लेना, ग्रहण करना, पकड़ना, लेना। Replyingin argument. Lifting up, obtaining, taking उद्ग्राहम् - उग्गाहं (नपुं० ) ऊपर उठाना, Raising lifting up उद्ग्राह्यते - उग्गाहए- रखा जाता Inplaced, offered put उद्ग्राहणिका - उग्गाहणिगा (स्त्री०) समाधान देना, प्रश्न का उत्तर देना । • प्रतिवाद Again thought Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 373 • प्रत्युत्तर | again reply Reply in argument, answer उद्ग्राहित- उग्गाहिअ (वि०) ग्रहीत, पकड़ा गया। hifted. Obtained, takenup. उद्ग्रीव - उग्गीव (वि०) उठी हुई गदेन वाला, ग्रीवा ऊपर किए हुए | With neck uplifted उद्ग्रीविम्-उग्गीवि (वि०) ऊपर की ओर गर्दन किए हुए With the neck uplifted उद्ग्रीविका - उग्गीविगा ( स्त्री०) गर्दन उठाना Raising, the neck उद्ध: - उग्धो (पु० ) हस्तपुर The hollow hand Hollowed hand 3f Fire A model excellence eminence. उद्धनः- उग्घणो (पु०) लकड़ी का तख्ता, सुधार के सुधारी वाला तख्ता । A carpenter's bench. आगदी बढ़ई की लकड़ी का पाटा । A carpenter of table उद्घट्टवा - उग्घट्टग (वि०) घर्षण करने वाला, रगड़ने वाला । खोलने वाला। Striking, against opener उद्घट्टनम्-उग्यट्टणं (नपुं०) खोलना, रगड़ना, घषर्ण । Opening, friction, striking against उद्घट्टित-उग्घट्टिअ (वि०) होला, प्रकाशित, सूचित, घर्षित Opened, made known, reported, struck उद्घर्षणम् - उग्गघस्सणं (नपुं०) संघर्षण, रगड़ना, घोटना। Rubbing A cudgel. Strike घिषना, खुरचना । For Private and Personal Use Only उद्घाट:- उग्घाओ (पु०) चौकी, पड़ाव, छावनी, थाना, कोतवाली । A watch house. Act of opening, watch or guard house उद्घसम् - उग्घसं (नपुं०) सांस, Flesh, meat उद्घाटक उघाडग (वि०) खोलने वाला, प्रकाश में लाने वाला | Opener, releasing उद्घाटनम्-उडघांडणं (नपुं०) खोलना, मुक्त करना, प्रकाश में लाना । To open, to release, to being to the light समारम्भ करना, ऊपर उठाना। opening raising lifting Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 374 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश up. चाबी। Key, Aswing डोल। The वाला। उद्धत) Having a stalk, stick rope and bucket of awell. raised, indisciplined उद्घातः -उग्घाओ (पु०) आरंभ, चोट मारना, प्रहार उद्दण्डपाल:- उदंडवालो (पु०) सर्पविशेष, करना, पैर फिसलना, पादस्खलन, ठोकर, चोट। मत्स्यविशेष, दण्ड देने वाला। A kind of Begin, to strike, striking, of feet, snake, a kind of fish, inflicte of striking against घाव, चोट Slaying Punishment, scourger धक्का , प्रहार, आघात To strike • उद्दधार-उद्दहार (वि०) गृहीतवान् पकड़ने वाला। . पुस्तकअंश, परिच्छेद, अनुभाग, अध्याय। अपहरण करने वाला। Taken away, Book part, section, chapter made to be taken away उद्घातिनी-उग्घाइणी (वि.) ऊँची-नीची, उद्दन्तुर-उइंतुर (वि०) बाहर निकले हुए दाँतों वाला, ऊबड़-खाबड़ A place of upand low. कराल, दाँतेदार, उन्नत, ऊँचा, विशाल । Uneven, rough, causing Jolts, a Having, projected teeth, rugged • नाशक, प्रहारक • घातक . formidable, high, tall विध्वंसक Striking-one, the killer, उद्दान्त-उदंत (वि०) तेजस्वी, ऊर्जावान, विनीत murderer, destroyer Splendid, removed उपुषित-उग्घुसिअ (वि०) कसा हुआ, Well उद्दानस्-उद्दाणं (नपुं०) बंधन, उद्यम, उद्योग, परिश्रम, rubbed, disciplined ufae Entered प्रयत्न, बड़वानल, चूल्हा, कमर,शरीर का मध्य उद्घुष्ट- उग्घुट्ठ (वि०) घोषणा की गई। भाग। A tie, bond, exertration, Announced reported. Proclaimed deligence, submarine fire, hips, loudly waist उद्घोषः-उग्घोसो (पु०) घोषणा, स्पष्ट कथन। उद्दाम-उद्दांम (वि०) निर्बन्ध, अनियंत्रित, उच्छृखल report. Proclaiming, elder say, Unbound, self willed सबल, clear pronunciation शक्तिसम्पन्न, बलशाली powerful strong. उद्घोषक-उग्घोसग (वि०) घोषणा करने वाला। Equipped with a missile • भयानक, Announcer भयावह, तीव्र, डरावना, उग्र Excessive, उद्जस्-उज्जस (सक०) हानि पहुँचाना, मारना। To fearful उद्दण्ड-Stick raised विशाल, ___injure, kill अतिव्यापक, महान् Large, great उद्डी-उड्डी (अक०) उड़ना To fly उद्दामः-उद्दामो (पु०) वरुण A name of yama. उद्+तम्-उत्तम (अक०) उतावला होना। अधीर होना। A god of Varun To be impatient उद् त्-उत्तर (सक०) उद्दामगिर-उद्दामगिर (वि०) प्रगल्भवाक् प्रतिभावान, उत्तरना, किनारे जाना। उतार फेंकना। To वाग्मी, परिच्छेता, अनुभवी Intelligent, pass over, come out of, to learned, eloquent, of clever speech transport, across, take down उद्दायन:-उद्दायणो (पु०) राजा उद्दायन, वीतभयपुर उद्देश:-उद्देसो (पु०) मच्छर, खटमल, डांस का राज A king of veetvayapur, Mosquito, bed bug, bug uddayan king उद्दण्ड-उदंड (वि.) असती, दुष्ट, भयानक, पतित उद्दाल:-उद्दालो (पु०) लसौड़े का पेड़, कोद्रव, कोदो Wicked, defiled, corrupted दण्डे मंडवा • एक सन्यासी। The plant cordia वाला--(उद्गतः दण्डात्-ऊपर डण्ड उठाने mixa Kind of small corn A ascetic For Private and Personal Use Only Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 375 उद्दालक:-उद्दालगो (पु०) एक ऋषि अष्टावक्र के नाना। • शहद विशेष A sage who was father of Ashtăvakra's mother A kind of honey उद्दालक पुष्प-भञ्जिका-उद्दालग-पुष्प भंजिगा (स्त्री०) उद्दालकानां पष्पाणि भज्यन्ते यस्यो क्रीडायाम्। उद्दाल-The plant cordia mixa that play in which Uddalaka flowers are plucked उद्दित-उद्दिअ (वि०) बंधा हुआ, बद्ध, संनद्ध, जुड़ा हुआ related. Bonded, tied, being tied उदिश्य-उद्दिस्स (वि०) लक्ष्य बनाकर, उद्देश्य बनाकर। With reference, with regard to उद्दिष्ट-उद्दिट्ठ (वि०) कथित, विशिष्ट, प्रधान, प्रमुख Mentioned, chief • इच्छित, वाञ्छित, दिखाया हुआ। Desired, made to see, quided • सम्मानित पूजित Instructed, honoured उद्-दीप-उद्दीप (अक०) चकमना, जलना। To shine, blaze up - उद्दीप्यते-उद्दीपित, उद्दीपयति (स०)-उद्दीवइ,उद्दीवए, उद्दीवउ (प्रा.) उद्दीप:-उद्दीवो (पु०) प्रकाश, चमक blaze. Shine उदीपम्-उद्दीवं (नपुं०) गूगल, एक औषधी पादप A kind of Gugal tree उदीपक-उद्दीवग (वि०) चमकने वाला, प्रकाशवान, Shining, enlightening• भड़काने वाला, उत्तेजित करने वाला। Inflame, enhancer उद्दीपनम्-उद्दीवणं (नपुं०) जलन, चमक, प्रभा। Shine, inflaming burning उद्दीपन-उद्दीवण (वि०) lighting. जलानेवाला Inflaming उत्तेजित करने वाला चमकाने वाला। • रस को उद्दीप्त करने वाला भाव। Exciting, that with excites, feeds sentiment, any aggravating circumstance with lends poignancy to a feeling उद्दीप्त-उद्दिप्प (वि०) चमकदार, भास्कर Heated, shining उद्+दृश्-उद्देस (अक०) ऊपर देखना। भाप लेना। To look up,expect, foresee आशा करना। उद्दर्शक-उद्दस्सग (वि०) समझने वाला, Expecting high foreseeing the coming events उद्देश:-उद्देसो (पु०) अदेश (spot) स्थान (Region, direction) परिसर। तरह, कथन, निश्चय, जिज्ञासा, विवरण, लक्ष्य, अभिलाषा। Mention, explanation, determi-nation, inquiry, statement, aim, object,illustration उदाहरण, दृष्टांत example. हेतु, अनुसन्धान, अन्वेषण, खोज The dejject in view. Illustration, cause, reason, careful, research उद्देशेन-उद्देसेण (अव्य०) संक्षेप से Briefly उद्देश्यम्-उद्देस्सं (नपुं०) लक्ष्य। Aim, that with one has in view, to be explained उद्दिष्ट-उद्दिट्ट (वि०) संकेतित, निर्दिष्ट, समझाया गया, अभिप्रेत, अभीष्ट Hinted at, told specially, explained, briefed, intended उद्धोत्-उज्जोअ (वि०) प्रभा, प्रकाश, आभा, कांति, sfa lustre. Brightness, shine, beauty सौन्दर्य Splendour • पुस्तक का अध्याय-A part of Book अंश, भाग (Part) अनुभाग उद्दाव:-उद्दावो (पु०) भागना, पलायन करना, पीछे हटना। retreat. Flight, retreat, running away उद्गुत-उद्दुअ (वि०) भागा हुआ Bled, escaped उद्धत-उद्धअ (वि०) उग्र, अक्खड़, उजड्ड Haughty, excited, elevated rasied up ऊपर को उभरा, उठा हुआ। उद्धत:-उद्धओ/उद्धउ (पु०) राजा की पहलवान। A king of descendant उद्धताट्टहास:-उद्धयट्टहासो (पु०) उच्च ठहाका Exeedingly, loud laughter उद्धार-उद्धर (सक०) शोधना, साफ करना। To purifle For Private and Personal Use Only Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 376 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश उद्धर-उद्धर (वि०) ऊँचा, उन्नत, तीव्र High, big, दृढ़, उत्सुक Unrestrained, bold, lively superior उद्धरणम्-उद्धरणं (नपुं०) ऊपर • स्थूल, मोय, भारी Fat Heavy fall of उठाना,ऊपर खींच लेना। बचाना। Drawing free thick full of free thick, gross, out. taking out. Act of raising, Able Firm, intre pid. Large, stupid lifting up, rescuing संदर्भ उद्धवनम्-उद्धवणं (नपुं०) ऊपर को उठाना। हिलाना, देना-Extricating सन्दर्भ निर्देश-To कंपित करना। To make fly, upwards, mention context उद्धार करना-Act of to shaken, to shir vehemently raising मुक्त करना-Emancipated उद्धृत-उर्दूअ (वि०) समुत्थित, उठाया हुआ। ध्वंस, विनाश, उन्मूलन, नाश करना Raised, thrown up, shake up झाड़ा, Extermination • उतारना, निकालना कम्पित गिराया हुआ Fallen from Extricating, act of drawing out . Shaken off निचोड़ना, उखाड़ना, निस्सारण। उद्धृननम्-उद्धणणं (नपुं०) उठाना । raising. उद्धरता-उद्धरत्त (वि०) गुप्ति त्रयात्मक हित, लोकत्रय उद्घलनम्-उद्धलणं (नपुं०) धूल मलना, हितकारक। coheir a sharea. Anointing body भष्मानुलेपनProtection thread beneficial Anointing body with dust, ashes उद्धर्ष-उद्धस्सो (पु०) उत्सव, महोत्सव। त्योहार, हर्ष, उर्दूषणम्-उद्धृसणं (नपुं०) रोंगटे खड़े होना रोमांचित आनंद। delighted, A festival. होना, हर्षित होना, भाव विभोर होना, पुलकित Festival, enjoyment, festival, Joy, होना। With erected, hairs in the happiness body out of joy, thrill, glad, उद्धर्षक-उद्धस्सग (वि०) आनंदित करने वाला। Too delighted much gladening उद्धृत-उद्धि/उद्धिउ (वि०) ऊपर निकाला, गया, अद्धर्षणम्-उद्धस्सणं (नपुं०) हर्ष, आनंद, Joy, ऊपर उठाया हुआ। Drawn up, or out, happiness extracted, pulled up अतुलितउद्धव:-उद्धदो/उद्धउ (पु.) उत्सव यज्ञीय अग्नि। Incomparable • संदर्भित, उद्धरणं युक्त केशव के चाचा। Festival, sacrificial Extricating fire, Kesava's uncle • एक उध्यः -उज्झो (पु०) उज्झमद-name of a river पुस्तक-उद्धवदूत, उद्धवसंदेश The subject mentioned of Pānini of two short poems श्रीकृष्ण का मित्र उद्-नम्-उण्णम (सक०) उठाना, उठना,चढ़ना, उत्तर -A friend of Sri Krsna जाना, उन्नत होना, उन्नमति To liftup, rise, उद्धस्त-उद्धत्थ (वि०) उठाए हुए, फैलाए हुए। ascedn, goup Raised Extending. उद्+पत्-उप्पड (अक०) कूदना, गिरना, उठना, उड़ना उद्धानम्-उद्धाणं (नपुं०) चूल्हा, अंगीठी, अग्निस्थान। Jump up, Rise, to fly up 3G+96-30937 A fire place Vomiting Ejected. (अक०) उत्पन्न होना, जन्म लेना, पैदा होना। उद्धान्त-उद्धत (वि०) वमित, उगला हुआ। To rise, be born, be produced, ___Vomitted विसर्जित-Taked out begin आरंभ होना। उद्धार-उद्धारो (पु०) ऊपर उठाना to raise act उद्+पाटय-उप्पाड (सक०) उखाड़ना, खींचना, हटाना। उद्धर-उद्धर (वि०) जुए से हुई निरंकुश। Freed to dig out, entract, pull out from a yoke अनियंत्रित, मुक्त, स्वच्छंद, उद्बद्ध्य-उब्बंझ (वि०) फांसी लगाना, By hanging For Private and Personal Use Only Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 377 उदबंधक-उब्बंधग (वि०) फांसी लगाने वाला। काव्यशास्त्री, भामह के काव्य के विवरण कर्ता। Hanging one A kashmiri poetician, author of उबंधक:-उब्बंधगो (पु०) धोबी जैसी जाति के मनुष्य Kavyä lankāra sangrah and Name of a mixed trible doing the Bhamaha vivarana duty of washerman उद्भवः-उब्भवो (पु०) उत्पत्ति (Production), उबंधनम्-उब्बंधणं (नपुं०) फांसी, फांसी देना, Birth, existence, generation. समुच्चल, स्रोत, रचना, आधार, उद्गमस्थान। Hanging, rope for hanging उद्वमनम् -उब्बभणं (नपुं०) उगलना Vomiting Support, production place उद्बबह-उब्बबहिट (सक०) बाहर निकाला, पैदा उद्भवनशील-उब्भवणसील (वि०) उत्पन्न शील, किया। Awaked opened. Took out, Production joined created उभाव:-उब्भावो (पु०) उत्पत्ति, संतति उद्बाष्प-उब्बाह (वि०) रोता हुआ, उद्गताश्रु, Production, offspring अश्रुपूरित Weeping, with tears, उद्भावनम्-उब्भावणं (नपुं०) उत्पत्ति, प्रतिबंधका भावे प्रकाशवृत्तिता उत्पादन, सृष्टि Production, coming out offspring, Making, thought, उद्बाहु-उब्बाहा (वि०) बाँहें, फैलाए, भुजा उठाए हुए, arranging चिंतन, कल्पना। उच्च हस्त युक्त Having the arms out, उद्भावयित्-उब्भावद्दत्तु (वि०) संवर्धक, सहायक extended कल्पना करने वाला। Fosterer, increaser, उबुद्ध-उब्बुद्ध (वि०) जागृत, सचेत, हर्षित, inagining, uplifting, highing प्रसन्नचित्त, Awakened, having, उद्-भास्-अब्भास (अक०) प्रकाशित होना To acquired knowledge, delighted radiance. To shine उद्बोध:-उब्बोहो (पु०) जागना, आंख खुलना, ज्ञान, उद्+भास्-उब्भास (सक०) प्रकाशित करना। to जगाना, उठाना, ध्यान दिलाना। Awaking, splenature. To illuminate opening, the eyes, knowledge उद्भासः-उब्भासो (पु०) चमक, प्रभा, कान्ति उद्बोधक-उब्बोहग (वि०) जागने वाला, समझाने bright. Shine, radiance, splendour वाला, ज्ञापक, ध्यान केन्द्रित करने वाला। उद्भासक-उब्भासग (वि०) प्रकाशित करने वाला। उपदेष्टा उपदेशा, शिक्षक Awakener, चमकाने वाला। One who, bring to explainer, bestower of knowledge, meditating, giving instruction, an hight, enshining, brightening adviser, a teacher उद्भासिन्-उब्भासि (वि०) चमकदार, प्रकाशवान्। उद् बोधनम्-उब्बोहणं (नपुं०) जगाना, चेतना, Shining, radiant प्रभा युक्त उज्वल, समझाना, ज्ञान देना। To awaken, to स्वच्छ, दीप्त Beaming, splendid make, understand, to provide, उद्भासित-उब्भासिउ (वि०) प्रकाशित, प्रभायुक्त, with the knowledge उत्तेजित कांति युक्त Light ful, ritisful. radant करना-Sharpened ful. Eluminated, enshined उद्भट-उब्भउ (वि०) प्रगल्भ, श्रेष्ठ, उत्तम, प्रकृष्ट, उद्भिज्ज-उभिज्ज (वि०) फूट कर, उगने वाली उत्कृष्ट, प्रसिद्ध, महाशय, प्रचण्ड। grct per- लता। Shooting forth Aspring. eminent Exalted Bast. Excellent, Sprouting famous, magnanimous, vehement उद्भिज्जः -उब्भिज्जो (पु०) Tree, creeper उद्भट:-उब्भडो (पु०) काव्यालंकार संग्रह कर्ता, उद्भिद-उब्भिउ (पु०) अंकुर, पौधों का अंकुर, वृक्ष, For Private and Personal Use Only Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 378 www.kobatirth.org तरु, पादप । A plant, fountain A sprout, shoot, of plant, tree उद्भिद्-उब्भिअ (वि०) फूटने वाला, निकलने वाला, उगने वाला । germinating shootng borth. Sprouting उद्भिन्न- उब्भिण्ण (वि०) उत्पन्न, निकला, खिला, facf Born. Produced, opened, expanded, thrown away, put aside, complete, shut, covered. निरस्त ended. • समाप्त, ढकी हुई, पिहित, आच्छादित । उद्भिन्न-दोष:- उब्भिण्णदोसो (पु० ) Covered defect गोमयाद्युपलिप्तं भाजनमुद्भिद्य ददाति तदुद्भिन्नम् - (जैन० लं० 261 ) पिहि छिदयं वा ओसह - छिद् - सक्करादि जं दव्वं । भणिऊण देयं, उब्भिण्णं होदि णायव्वं ।।) (भू० 6/22) उद्भूत - उब्भूअ (वि०) संजात, उत्पन्न, प्रकट हुआ, प्रसूत, उगा, निःसृत, निकला हुआ। Produced, came of light, born, sprang up उद्भूति: - उब्भूइ (स्त्री०) उत्पन्न, उद्भव, प्रकाशन, निःसरण, उन्नयन, उत्कर्षण । Produced, manifestation, elevation • समृद्धि Great growth उद्भेदः - उब्भे ओ / उब्भेउ (पु० ) पुरोह फूटना, Sprouting, forth, become, visible, become visible आविर्भाव, निःसरण, उदीयमान प्रस्फुटित, उगना, निकलना । growth. • निर्झर, प्रवाह, फुहार | Spring, sprang धारा । fountain. उद्धेदिअः - उब्भेइओ (पु०) काष्ठ में उत्पन्न जीव । उद्भेदो विद्यते येषां ते उद्धेदिमाः - Wood worm in wood, leaf of a book उद्भ्रमः - उब्भमो ( पु० ) चक्कर, घूमना, परिहिंडन, परिभ्रमण | Whirling turning round. Turning, wandering, roaming उन्माद - Madness, भ्रान्ति, Mistaking • Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश उद्भ्रमणम्-उब्धमणं (नपुं०) घूमना, चक्कर काटना । Turning, wandering, roaming परावर्तन, यत्र तत्र परिभ्रमण | उदभ्रमति - उब्भमइ - अनवस्थाने चलने च उन्मत्त होता है। Becomes mad उद्भ्रामक - उब्भामग/ उब्भामउ (वि०) चक्कर में डालने वाला । Leading to bewilderedness मंडराने वाला, भटकाने वाला Wandering confusing उद्भ्रान्त - उब्धंत / उब्धंतु (वि०) भटकना, घूमताफिरता, घबराया। Bewildered, tossed, confused fa-Distressed, made to run away उड़ाया। उद्भ्रान्तिः - उब्भंति (स्त्री०) उद्भ्रम, उन्माद । Turning round, madness उद्+यम् - उज्जअ (सक०) उठाना, फैलाना। हाथ में लेना to lifte up. to diligent of active. To raise, stretch out, undertake उद्यत - उज्जअ / उज्जउ (वि०) तैयार, तत्पर, प्रयत्नशील, उद्यमी, परिश्रमी, उठाया हुआ, उन्नत किया गया । उत्सुक Ready, prepared, raised, Lifted up Bent drawn. Industrious, endeavouring, pulled up, anxious, desirous उद्यतचित्त-उज्जय चित्त (वि०) उद्यमी चित्त वाला, परिश्रमी activeness elevaionful. Endeavouring heart मो/ (पु० ) प्रयत्न, परिश्रम, चेष्टा, तत्परता, दृढ संकल्प | Elevation assiduous effort. Exertion, deligence, perseverance. उद्यमनम् - उज्जमणं (नपुं०) उन्नयन, उठाना, उत्पादन । Act to raising elevation. उद्यमन् - उज्जमि (वि०) परिश्रमी, उद्योगशील, तत्पर, प्रयत्नशील । persevering. Endevouring, deligent, pereering उद्यम्य उज्जम्म (वि०) उठाकर ऊँचा उठाकर Having made to fly, holding up For Private and Personal Use Only Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 379 , उद्यानम्-उज्जाणं (नपुं०) आराम, बगीचा park उद्यानकम्-उज्जाणगं (नपुं०) बाग, निःसरण, प्रमोदवन, प्रयोजन। walking out agarden. Park, goint out, purpose, motive उद्यानगृहम्-उज्जाणगेहं (नपुं०) आराम गृह, A house in the garden, guest house उद्यानपाल-उज्जाणपाल (वि०) माली, मालाकार। Gardener keeper of a garden. उद्यान-यानजः-उज्जाण-जाणओ (पु०) उद्यान विहार, आराम परिभ्रमण, उपवन विहार। going of park Garden enjoy उद्यान-रक्षक-उज्जाण-रक्खग (वि.)Gardener उद्यान-सम्पालक-उज्जाणसंपसग (वि०) माली, उपवन रक्षक। keeper of a garden. Gardener उद्यापनम्-उज्जावणं (नपुं०) व्रत समाप्ति, व्रतोद्यापन, पारणा दिवस, Conclusion of a fast, end of a fast, उद्यामः-उज्जामो (पु०) रस्सी Rope, cord उद्युक्त-उज्जुत (वि०) युक्त, जुय हुआ, संलग्न, तत्पर। Exertion, active, energetic उद्योग:-उज्जोगो कार्य, काम work उद्यम-duty office कारखाला-उत्पाक्ष क्षेत्र Industry effort exertion. उद्योगिन्-उज्जोगि (वि०) प्रयत्नशील, उद्यमी Active, energetic उद्योत-उज्जोओ/उज्जोउ (पु०) प्रकाश, चमक, Light, lustre उद्योत-उज्जोअ (वि०) प्रकाशवान् To be broughtout, lighted उद्योतकर-उज्जोअयर (वि०) प्रकाशक Shining, enlighting उद्योतकरः-उज्जोअयरो (पु०) न्यायवार्तिक कर्ता। A logician author of Nyāvā rtka उद्योतनम्-उज्जोयणं (नपुं०) प्रकाशन, आलोकित करना, स्पष्ट करना। To bring out, enlightening, menifesting उद्योतय्-उज्जोअ (सक०) प्रकाश करना, चमकाना। To bring out, to brighten उद्योतिन्-चमचमाना, प्रकाशवान, कान्ति फैलाने वाला। Glittering, shining उदः-उद्दो (पु०) जलीय प्राणी A water being उद्रथ:-उद्दहो (पु०) मुर्गा Cock उद्रवः-उद्दवो (पु०) रथ कि धुरी की कील, Axle. मुर्गा cock • कोलाहल, शोरगुल, Loud, noise उदाव:-उद्दावो (पु०) उच्च स्वर। Loud noise उदाविन्-उद्दावि (वि.) उच्च स्वर से बोलने वाला, शोर करता हुआ। Tumutuous, making, loud noise उद्रिक्त-उछित्त (वि०) विशद् महत्, बड़ा, प्रभूत, अतिशय, बाहुल्य। Incressiveness, being abundant, excess, plenty उद्रिक्तता-उद्दितता (स्त्री०) अधिकता, बड़ा चढ़ा होना। Excessiveness, being abundant उदिक्तधातु-उद्दिात्तधाउ (वि०) पुष्ट, Energetic and hefly उद्रुज-उद्दुज (वि०) जल खोदने वाला, तोड़ने वाला, नाश करने वाला। Breaking down undermining उद्रुत-उद्दुअ (वि०) चाहने वाला, इच्छुक Wishing, desiring उदेक:-उद्देगो (पु०) आधिक्य, बाहुल्य, प्राचुर्य Excess, plenty, abundance उद्रवत्-उद्दवा (स्त्री०) ऊँचाइ, उच्च स्थान, पहाड़ी, & Height, high place, hill उद्वत्सरः-उव्वच्छरो (पु०) वर्ष, साल Year उद्वम्-उव्वम (सक०) निकालना, फेंकना, उगलना, वमन करना। To ejecte. To eject, to vomit उद्वमनम्-उव्वमणं (नपुं०) कै, वमन। Ejecting. Vomiting उद्वमथु-उव्वमहु (पु०) ओकाइ, उल्टी आना। Vomitting, nausea उदवर्ण-उव्वण्ण (वि०) परिपाक, पाण्डुर Fully ripened and hence yellowish For Private and Personal Use Only Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 380 www.kobatirth.org उद्वर्ण:- उद्दण्णो / उव्वण्णो ( पु० ) उत्तम वर्ण, High caste उद्वर्त उव्वट्ट (वि० ) अनावश्यक, अतिरिक्त, Superfluous, surplus उद्दवर्त:-उव्वट्टो (पु० ) आधिक्य, बाहुल्य, अनिशयता, प्राचुर्य। Remainder surplus • लेप, मालिश Smearing, ointment, morsel, plenty, excess उदवर्तनम्-उव्वट्टणं (नपुं०) उपटन, लेप, मालिश Smearing, rubbing उव्वट्टणं जलादिप्लतमसूरादिपिष्टादिना देहस्येतास्तते । रगड़ना Grinding लौटना Goin up. rising. Return Flying upwards उत्पतन, उड़ना । flying. बदलना, करवट लेना, उलटना Twisting, the paste to apply on body उद्वर्तना-उव्वट्टणा (स्त्री०) वृद्धिगत कारण Cause of growth waf of faulting. उद्वर्त्मन् - उव्वम्मं (नपुं०) उल्टा मार्ग Wrong road उद्वर्त्मन् / उव्वम्मग (वि०) उल्टा चलने वाला । मर्यादा । लांघने वाला। Moving on wrong path, crossing the limits उद्वर्त्मगामिन् -उव्वम्मगामि (वि०) उल्टा चलने T वाला। Moving on wrong away उद्वर्धनम्-उव्वट्टणं (नपुं०) वृद्धि, समृद्धि, दबी हुई हँसी । riseg wealth ful. Increase, supperssed laughter उद्+वल्-उव्वल (अक० ) मुड़ना, डलना, To turn उद् + वस्-उव्वस (सक० ) देश निकाला देना । To banish उद् + वह् उव्वह (अक० ) ऊँचा लेना । To carry. To elevate उदवह उव्वह (वि०) आगे ले जाना । Coraying leading up. वंशज | Perpetuating as a family. To get up, descendant उद्वहनम् - उव्वहणं (नपुं०) उठाना, आश्रय देना, विवाह करना | Supporting marrying. Carrying, raising, carry, marriage Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश उद्वान:- उव्वाणो (पु० ) अंगीठी, चूल्हा । Stove उद्वान उव्वाण (वि०) उगला गया, Vomitted उद्वान्त उव्वंत (वि०) उगला गया, Vomitted उद्वाप:- उव्वावो (पु०) उगलना Vomit उद्वासः - उव्वासो (पु० ) निर्वासन, तिलाञ्जलि देना। Killing. • प्राणवायु Taken life. • श्वास Breath. • विवाह, परिणय Banishment, breathing, breath, marriage, wedding उद्वासनम्-उव्वासणं (नपुं०) निर्वासन । Banishment उद्वाहनम् - उव्वाहणं (नपुं०) उठाना, जगाना, सचेत करना। lifting up. Raising विवाह - Marriage परिणय को प्राप्त, दुवारा कर्षण करना | Wedding, Ploughing, the field second time, that which draws up ऊपर खींचना। उद्वाहनी - उव्वाहणी (स्त्री०) वराटक, कौड़ी, Cowrie cord A small shell. उद्वाहमहः - उव्वाहमओ (पु० ) विवाहोत्सव । Marriage festival उद्वाहवितर्दिका - उव्वाहवितद्दिगा ( स्त्री०) विवाह वेदी | marringe montra. Marriage altar उद्वाहिक - उव्वाहिग (वि०) विवाह से सम्बद्ध । Reting to marriage उद्वाहिन् उव्वाहि (वि०) उठाने वाला, खींचने वाला, ले जाने वाला । elevated, draws up उद्विग्न - उव्विग्ग (वि०) आकुल, डरा हुआ, परेशान, चिंतित, चिंतातुर | Agitated, by fright, frightened, grieved, sorrowful, anxious For Private and Personal Use Only • उद्विग्नमनस् - उव्विग्ग-मण (वि०) व्याकुल, मन वाला। Agitated mind आतुरमनAfraided mind शोकाकुलOverwhelmed with sorrow उद्-विज्-उव्विअ (अक० ) घबराना, व्याकुल होना, आतुर हो जाना। To be agitated tremble Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 381 उविद्ध-उव्विज्झ (वि०) ऊपर उछाला गया afya aici Tossing up, piercing Tossed up through उद्वीक्षक-उव्विक्खग (वि०) ऊपर देखने वाला, उद्वेल-उव्वेल (वि०) सीमा, उल्लंघन, तट से बाहर प्रतीक्षा करने वाला Looking upwards, सीमा पार, मर्यादा को लांघने वाला Running wainting for over the bank, crossing the limits उद्वीक्षणम्-उव्विक्खणं (नपुं०) ऊपरी दृष्टि, of conduct उर्ध्वालोकन looking upwards. तर उद्वेलनम्-उन्वेलण (नपुं०) निक्षेपण, Crossing Looking up, seeing, waiting for उद्वेल्लित-उव्वेल्लिअ (वि०) उल्लंघित,ऊपर उठा। देखना, अक्षि, आंख, नयन। Upwarck. Conducted, tossed up, rising up, Eye, sight seeing. elevanted उभरा, उच्चता प्राप्त। उद्वीजनम्-उव्वीयणं (नपुं०) वृद्धि, वर्धन। उद्वेष्टन-उव्वेट्ठण (वि०) खुला, बंधन से छूटा बंधन Increased रहित Freed from bonds. Boundless उद्+वृत-उव्वित/उव्वुत (सक०) ऊपर जाना, उठाना। loosened. unbound. बौरा जाना, निकलना.उपजना. मरोड देना। To उद्वेष्टनम्-उव्वेट्टणं (नपुं०) घेरा, लपेटना। Act of upwards, rise, be haughty, surrounding, fence,enclosing बाड़। proceed from, originate, twist - उद्वेष्टित-उव्वेट्ठिअ (वि०) घिरा हुआ, बाड़ से घिरा उद्वृत्त-उव्वित्त (वि०) चारित्रिक, मर्यादा को लांघने With belt, with a fence, enclose वाला, सूजा हुआ,ऊपर उठा हुआ, प्रधान बना। स.ऊपर उठा हुआ पधान बना। उद्वेष्टनीय-उव्वेटुणिज्ज (वि०) खोलने योग्य, लपेटने Crossing, the limits of conduct, योग्य। elosable. fencable. To be swolen, swelling, prominent, unbound, enclosed agitating उद्वोढः-उव्वूहो (पु०) पति, Husband उद्वेगः-उव्वेगो (पु०) उत्तेजना, क्षोभ, व्याकुलता उद्व्रज्-उव्विजं (सक०) परे जाना, निकल जाना Agitated mind, Trembling, To go away, go out of shaking waving. • कायरा, हिलना, उद्-श्वस्-ऊसस (अक०) श्वांस लेना, आराम करना, लहराना। Tremble,shake• आतंक,शोक, बीमारी से उठना। To breathe again, चिंता, भय Care, anxiety, fear विषाद, recover खेद Distress उद्गतो वेगोऽस्मात्-Going उद+सह-उस्सह (अक०) समर्थ होना, साहस करना। swiftly विश्मय, आश्चर्य Wonder To be capable, to venture उवेजकः-उव्वेजग (वि.) घबराहट, अशान्ति उत्पन्न उद्सहनम्-उस्सहणं (नपुं०) सामना करना। समर्थ करने वाला। reget. Creating fear, होना। To brave, to be capable, to sorrow venture उद्वेजनम्-उव्वेजणं (नपुं०) उत्तेजना, क्षोभ, शोक, उद+स्था-उच्चिट्ठ (अक०) खड़ा होना, उठना, उद्योग चिंता, खेद, पीड़ा कष्ट। Distress, misery करना। To stand up, arise, appear, उदवेजनीय-उव्वेज णिज्ज (वि०) उवेग का कारण make effort Causing fear, sorrow उद्+ह-उदहर (सक०) बाहर लाना, निरान्त, उठाना, उद्वेदिन-उव्वेरि (नपुं०) उन्नत आसन, उच्चासन नचाना, मुक्त करना To take out, draw With auspicious planets in the out, weed out, set to dance, set free ascendant उन्न-उण्ण (वि०) गीला, आर्द्र, दयालु, सहृदय Wet, उद्वेधक-उव्वेहग (वि०) ऊपर उछालने वाला,ऊपर Compassionte For Private and Personal Use Only Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 382 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश उन्नत-उण्णउ (वि०) ऊँचा, उच्च, ऊपर उठा, प्रमुख, प्रधान, श्रेष्ठ, उन्नयन, उत्थान, विस्तृत, फैला हुआ High tall lotly aroat raised elevated. उठा हुआ। Progressive, great, high, tossed उन्नतगुण:-उण्णअगुणो (पु०) Great quality उन्नतगृहम्-उण्णअगेहं (नपुं०) High house उन्नतचरणम्-उण्णअचरणं (नपुं०) Agreat poet foot उन्नतध्वजः-उण्णअझुओ (पु०) rising flage उन्नतनदी-उण्णअणई (स्त्री०) A great river उन्नतवंश:-उण्णअवंसो (पु०) A great race उन्नतशिरस-उण्णय-सिर (वि०) अति, अभिमानी। Higher proud, conceited उन्नतिः-उण्णइ (स्त्री०) प्रगति, ऊँचा उठना, उत्कर्ष, अभ्युदय, विकास, विशाल। Progress, uplift, rising high उन्नद्-उण्णउ (वि०) ऊँचे चिल्लाना Tocry aloud उन्नदन्-उण्णदण (वि०) गरजता हुआ, चिल्लाता हुआ। Crying or rouring loudly उन्नमनम्-उण्णमणं (नपुं०) उन्नति, प्रगति, Elavation height lifting up. Progress, dignity. उन्नयनम्-उण्णयणं (नपुं०) उन्नति, प्रगति Progress discussion, inference. उन्नयनपङ्किः-उण्णयणपंतिः (स्त्री०) फैली हुई आखियां। Witheyes turned upwards उन्नस-उण्णस (वि०) ऊँची नाक वाला Having prominent nose उन्नाटनम्-उण्णाडणं (नपुं०) मारना-पीटना, __ Injuring, beating, having a projected navel उन्नादः-उण्णाओ (पु०) उच्च स्वर, ऊँची आवाज, गूंज, चिंघाड़, चिल्लाहट। Loud cry, roar दहाड़। उन्नाभ-उण्णाह (वि०) तोंद वाला, उठी हुई नाभिवाला। Having a projected navel उन्नम:-उण्णामो (पु०) uplift उन्नामक-उण्णामग (वि०) ऊपर उठाने वाला। One who raises up उन्नायक-उण्णायग (वि०) ऊँचा ले जाने वाला। Uplifting उन्नाहः-उण्णाहो (पु०) उभार, अधिकता, उठाव । Prominence, rise, excess, abund ance, inpudence उन्नाहिन्-उण्णाहि (वि०) ऊँचाई वाला Rising up, inexcess उन्निद्र-उण्णिइ (वि०) जागृत, विकसित, परिपूर्ण। Sleepless, blossomed, full उन्निद्रणम्-उण्णिद्दणं (नपुं०) जगाना, उनींदा होना, विकसित होना। Toawaken to become sleepless, to blossom उन्नी-उण्णी (वि०) ऊपर ले जाने वाला, One who lifts up or supports उन्नेत्-उण्णेउ (वि०) उठाने वाला, जगाने वाला। Lifted, to blossomed उन्नेय-उण्णे/उण्णेउ (वि०) अनुमेय, ऊच्च, ज्ञेय। To be in infered or conjectured उन्मग्ना-उन्मग्गा (स्त्री०) अधिक जल प्रवाह को ले जाने वाली नदी। coming out of havy water. उन्मत्त-उन्मत्त (वि०) पागल, भ्रान्त, मद्य युक्त, विक्षिप्त, मदहोश। Prunk. Mad, perplexed, drinker, disperse, excessively उन्मत्तः-उम्मत्तो (पु०) भूतगृहीत, धतूरा Seized by ghost or spirit, the white thron apple उन्मत्तक-उम्मतग (वि०) made ful उन्मत्त-गङ्गम्-उम्मत्त गंगं (अव्य०) गंगा के बहने का स्थान। The place where Ganga flows with loud roars उन्मत्त-दर्शनम्-उन्मत्त-दंसणं (नपुं०) Mad in seeing उन्मत्त-दोषः-उम्मत्त-दोसो (१०) भ्रान्तिचित Perplexed minded defect For Private and Personal Use Only Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 383 उन्मत्त-प्रलपित-उम्मत्तपलविअ (वि०) पागल का प्रलाप, पागल के वचन। The words of a mad man उन्मत्त-भावः-उम्मत्त-भावो (पु०) मदमत्त mad condition उन्मथनम्-उम्महणं (नपुं०) ज्ञापन। Indication, manifestation, cleanse it, shake off raised, injured विलोडन, प्रकाशन, झाड़ना, फेंकना, वध करना। उन्मथित-उम्महिअ (वि०) मथा, बिलोया गया, विचलित किया गया। Cleansed, wavering agitated उन्मथित-चित-उम्महिअ-चित्त (वि०) विचलित चित्त वाला। With agitated mind उन्मद-उम्म/उम्मउ (वि०) शराबी, उन्मादी. पागल. विक्षिप्त Drunker, maded, mad, dispere उन्मदन-उम्मयण (वि०) काम पीड़ित, प्रचुर काम युक्त। inflamed with love. Deeply effected, with love उन्मदित्-उम्मदिअ (वि०) प्रसन, ecstatic उन्मदिष्णु-उम्मइण्हु (वि०) पागल, मतवाला। Mad, Drunk. Furious. उन्मनस्-उम्मण (वि.) खिन्न, Troubled, intoxicated उन्मनस्क-उम्मणस्स (वि०) उत्तेजित, विक्षुब्ध, संक्षुब्ध Instigated, dispered • अनादर Depised, सम्मान रहित, Indifferent उदासीन, खिन्न, पीड़ित उन्मस्कता-उम्मक्कया (स्त्री०) उदासीनता, Disturbed in mind. Indifferent, Agitated. उन्मनीभाव:-उम्मणीभावो (पु०) Depised condition उन्माथ:-उम्माहो (पु०) यातना, पीड़ा, दु:ख, torment shaking. Grief, pain उन्मादः-उम्माओ (पु०) चित्त विक्षेप। Madness, insanity, intense, passion पागलपन, विक्षेप, संक्षोभ, विक्षिप्त, पागल, असंतुलित। Disperse, disperse उन्मादित-उम्माइअ (वि०) पागल बनाया गया। Made mad, crazy उन्मादिन्-उम्माइ (वि०) पागलपन से युक्त, उन्मादी, प्रलापी। Injected with madness, seized, overpowerdly agitation उन्मानम्-उम्माणं (नपुं०) मापना। Measuring,weighing, a beam तोलना, माप करना। तराजू, तुला, जं णं उम्मिणिज्जइ। • दीर्घता, ऊँचाई। उडमाणं किलुम्माणं परिमाणं च सव्वओ। Measuring upwards, length, height उन्मार्ग:-उम्मग्गो/उम्मग्गु (पु०) कमार्ग, खोटा मार्ग. अप्रशस्त पथ। Evil course. Evil path, a track of evil कुपथ, Goingta a wrong way. • अनुचित आचरण। An inproper conduct. Unseemly character उन्मार्गगामिन्-उम्मग्ग-गामि (वि०) कुपथगामी Adopting evil path उन्मार्गदेशक-उम्मग्ग-देसउ (वि०) अनाचार का उपदेष्टा। Bad character a teacher मिथ्यामार्गी का उपदेश A wrongly teacher उन्मार्गपन्थिन्-उम्मग्गपंथि (वि०) उन्मार्ग गामी, Adupting evil path उन्मार्जनम्-उम्मअणं (नपुं०) प्रमार्जन, प्रक्षालन। पोंछना, साफ करना, रगड़ना। Washing, wiping, rubbing up उन्मार्जित-उम्मज्जिअ (वि०) प्रमार्जित, प्रक्षालित Washed wiped उन्मिति-उम्मिइ (स्त्री०) माप, तोल, मूल्य। Measure, weigh, price उन्मिथ-उम्मिह (वि०) मिश्रित Mixed उन्मिषद्भूषण-उम्मिसद-भूसण (वि०) दीप्तालंकार Of shining ornaments For Private and Personal Use Only Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 384 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश उन्मिषन-उम्मिसण (वि०) जागत, सचेत। Opening, eyes, blooming उन्मिषित-उम्मिसिअ (वि०) उन्मीलन रहित, जागृत, सचेत। Blown, expanded. Opened eye, waking नेत्र उद्घाटित, खुले नेत्र वाला। उन्मीलित-उम्मीलिअ (वि०) जागृत, सचेत । Waking उत्कीर्ण, प्रकटित, प्रकाशित । Painted उन्मुक्त-उम्मुत (वि०) छूटा हुआ, खुला हुआ। Infastened, opened उन्मुक्त-कण्ठ-उम्मुतकंठ (वि०) खुलकर। ___Openly, bitterly उन्मुख-उम्मुह (वि०) सम्मुख, समीप, निकटस्थ, समीपवर्ती, मुंह ऊपर किए हुए। आशावान् Near to, raising the face,expecting उन्मुद-उम्मुअ (वि०) अति आनंदित Very much delighted उन्मूलनम्-उम्मूलणं (नपुं०) उखाड़ना, नष्ट करना। Eradicating, pulling off by the roots उन्मूलम्-उम्मूलम् (सक०) उखाड़ना, निकालना, उच्छेद करना, हटाना। Eradicate,uproot, displace उन्ममूलित-उम्मूलिअ (वि०) उखाड़ा गया, हटाया गया। Uprooted, displaced उन्मूल्य-उम्मुल्ल (वि०) मूलोच्छेदनकर Being uprooted उन्मूल्यमान-उम्मुल्लमाण (वि०) हटाया हुआ, उखाड़ा हुआ। Displaced, uprooted उन्मुद-उम्मुद्द (वि०) खिला हुआ, विकसित। Blossomed, opened उन्मुद्रय-उम्मुद्द (सक०) छोड़ना, त्यागना To leave, abandon, dismiss उन्मजा-उम्मिज (स्त्री०) पोंछना, साफ करना। Waping off उन्मजावमजा-उम्मिजोमिजा (स्त्री०) मांजना, साफ करना, रगड़ना। Rubbing up and down उन्मृष्ट-उम्मिट्ठ (वि०) मांजा, साफ किया, रगड़ा, चमकाया। Rubbed, polished उन्मोचनम्-उम्मोयणं (नपुं०) खोलना-मुक्त करना, उघाड़ना। Unfastening. Opening to release, to unfasten उप-उव (उपसर्ग) (अव्य०) यह उप संज्ञाओं और क्रियाओं दोनों में लगता है। इसके प्रयोग से अर्थ में भी परिवर्तन हो जाता है। . आसत्ति-Nearess • आधिक्य-Excess • हीनता-Inferiority . सादृश्य resemblance • उद्योग effort • व्याप्ति Pervasion • आदर Respect, reverence • gift Capability, power Ability. • आरंभ Beginning • दान Giving Nearness, Contiguity.. दाक्षिण्य Charity, Power • दोषाख्यान Censure, Advice, The fect, Fault. • अत्यय की ओर Destruction, to towards • उप का प्रयोग-निकटता, समीपता, संसक्ति, उपस्थिति, शक्ति, योग्यता, व्याप्त, विस्तार, विस्तीर्ण, परामर्श, शिक्षण, मृत्यु, दोष, अपराध, देना, प्रदान करना, चेष्टा प्रयत्न, आरंभ, अभ्यास, आदर आदि में होता है। उप+आ+इ-उव (सक०) पास आना, पहुँचना, लेना, उपैति, उपेत। To approach, reach, obtain उप+आ+दा-उपाद (सक०) साथ लेना, काम में लेना। To take with, use उप+आ+वृत्-उवावह (सक०) लौटना To return उप+आस्-उवास (सक०) पास बैठना, उपासना करना, आदर करना। To sit near, wait upon, honour उप ईक्ष्-उवेक्ख/उविम्ख (अक०) अवहेलना करना, उपेक्षा करना, ध्यान से देखना Tooverlook, neglect, to observe with care उपकण्ठ-उवकंठ (वि०) पास, समीप, Near, proximate उपकण्ठः-उवकंठ (पु०/नि०) सामीप्य, निकट, पड़ोस। Vicinity. Proximity, neighbourhood For Private and Personal Use Only Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 385 उपकण्ठम्-उवकंठं (नपुं०) समीप, मधुरकंठ In the उपकर्णित-उवकण्णिअ (वि०) सुनी गई। Having vicinity of, near, melodious throat listened to, having been heared उपकण्ठी-उवकंठी (स्त्री०) मधुरकंठी। उपकर्तृ-उवकत्तु (वि०) उपकार करने वाला, Melodious throat women's अनुग्रहकर्ता, आभारी। Benefactor, one उपकथा-उवकहा (स्त्री०) लघुकथा, किस्सा, कहानी, who does a service उपकारक। A little story, conversation Favour उपनिष्ठिका-उवगणिट्ठिगा (स्त्री०) तृतीय अंगुली, उपकल्प-उवकम्प (वि०) तैयार, उद्यत, तत्पर, सचेष्ट उपगता कनिष्ठिकाम् The finger next, to __Prepare, manner of life,effort the little finger कन्नी अंगुली के पास की उपकल्पित-उवकप्पिअ (वि०) तैयार किया, बनाया, अंगुली। दिया गया, निश्चित, सृजित किया, रचा गया। उपकन्यापुरम्-उवकण्णां उरं (नपुं०) नगर के समीप। Prepared, made, allotted, certain In the vicinity of the female उपकाननम्-उवकाणणं (नपुं०) उपवन, आराम, apartment, near the women's उद्यान, बगीचा, बाग। park. Garden apartment उपकारः-उवयारो (पु०) उपकृति, सहायता, सहयोग, उपकरणम्-उवयरणं (नपुं०) साधन, सामग्री, वस्तु, सहकारिता, सेवा, अनुग्रह। Help, द्रव्य । Material instrument. Means, assitance, co-operation, service, implement उपस्कर-उपक्रियतेऽनेने favour, • अलंकरण-आभूषण, शृंगारसाधन त्युपकरणम् येन निर्वते रूपकार क्रियते Ornament, decoration • विकीर्ण पुष्प तदुपकरणम्। • जिसके द्वारा निर्वृति इन्द्रिय Scattered flowers का उपकार किया जाता है। • उपकारक-उवकाग्ग (वि०) सहायक, सेवक, निर्वृति-Undistubed repose शान्ति सहभागी। Helper Assistane. Doing, fastfel Satisfaction, happiness • service, benefactor, favour अनुग्रही। उपकरणं बाह्यमाभ्यन्तरं च निर्वृतिः . उपकारिका-उववारिगा (स्त्री०) उपकार, णाण-साहणं इंदिय-साहणं च तेसिं णिव्वुत्ति Assitance, female assitance, करणत्थे समत्थो त्ति अणुग्गहणं च उववुणेइ palace, tent, king of cake स्त्री सहायक, तं उवयरणं। • उवयरणं च अस्थि अणुग्गहणं। राज प्रासाद, तम्बू, पिष्ट भेद। उपकरण-बकुश:-उवयरण-बउसो (पु०) • जो उपकारी-उवयारी (स्त्री०) धर्मशाला, उपाश्रय, ठहरने उपकरण के आकांक्षी होते हैं। Implement . का स्थान। Royat tent. royalplace. A in desired charitable building erected for use उपकरणीकृत-उवयरणीकअ (वि०) साधन बनाया of pitgrims, place for गया। Used as an implement उपकार्य-उवकज्ज (वि०) उपकार करने वाला। उपकरणीभूत-उवयरणीभूअ (वि०) दूसरे का साधन Deserving, requiring assitance बना हुआ। Having become a उपकार्या-उवकज्जा (स्त्री०) प्रासाद palace. henchman Royal place उपकर्णनम्-उवकण्णणं (नपुं०) श्रवण सुनना। उपकीचकः-उवकीयगो (पु०) मत्स्य-नरेश, King Hearing of Matsyas उपकर्णिका-उवकण्णिगा (स्त्री०) जनश्रुति, उपकञ्ची-उवकुंची (स्त्री०) इलायची, छोटी इलायची। अफवाह-सनी-सनाई बात, किंवदतीं। Cardomon Censure, rumour For Private and Personal Use Only Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 386 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश उपकुम्भः -उवकुंभ (वि०) समीपस्थ, सन्निकट। Proximately • अकेला, एकाकी, निवक, एकान्तवासी। Repose, living alone उपकुल्या-उवकुल्ला (स्त्री०) नहर, खाई। Canal, pit, ditch उपकूल:-उवकूवो (पु०) A moat, dich कुएं के समीप निर्मितवाद। उपकूल-उवकल (वि०) किनारे का किनारा, तट के समीप तट Near the shore, on the shore उस+कृ-उवयर (सक०) समीप करना, लाना, सहयता करना। To bring near, assist, oblique अपर्ण करना, उपकार करना, अभिषेक करना। Placing upon, to be sprinkle उपकृत-उवकअ (वि०) उपकार युक्त, परोपकार युक्त। __ अनुग्रहार्थी। Assisted, benefitted उपकृतम्-उवकअं (नपुं०) उपकार Help. obligation. Favour, aid उपकृतिः-उवकिइ (स्त्री०) अनुग्रह, आभार। Favour, kindness उप+क्लृप्-उवकिलिव (सक०) तैयार होना, To be fit to ready, to prepare उपक्लृप्त-उवकिलित (वि०) पास लाया गया, तैयार, सज्जित किया, संस्कारित किया। To go near, ready, formed, purified उपक्वाण:-उवकवाणो (पु०) वंशी ध्वनि, मुरली की तान। The sound of the lute उपक्कम-उवक्कम (सक०) पास जाना, पहुँचना, बढ़ना, करना, आरंभ करना, चिकित्सा करना। To go near, approach, advance towwards perform, cure or heal उपक्रमः-उवक्कंमो (पु०) अपवर्तन, परिणमन, परावर्तन। An undertaking. Change • प्रारंभ, समारंभ, आदि, पहुँच, उपाय, उद्योग, उद्यम। Beginning, commencement, approach, means of success उपधा, चिकित्सा, उपचार। Enterprise, trick, treatment, by a physician . उपक्रमोऽपवर्तननिमित्तम् - • मत्थस्ससोव क्कमणं उवक्कमो (जैन० 265)। उपक्रमः शास्त्रस्यन्यास देशनानयनमित्यर्थ। (जैन० 265) • उपक्रमः प्रायः शास्त्रसमुत्थानार्थः Ceremony prepartory to reading the shastra, vedas, Agama's, sutras • जस्सिं होइ अप्पं मडि विसेसज्झयणं च सो वि उवक्कमो। • उव सद्दो त्ति सामिप्पे अत्थे कम त्ति पादविक्खेवरुवे जावए। जो उवेइ सत्थ-सामिप्पं, अप्प गुण-कारणं च कमणं उवक्कमो त्ति। • जिसके नम एवं प्रमाण आदि का बोध होता है, वह भी उपक्रम कहलाता है। • विशिष्ट परिणाम का कारण भी उपक्रम है। उपक्रम-काल:-उवक्कम-कालो (पु०) अभीष्ट अर्थ को समीप में लाने का समय। Approaching, time. Change time 3456401 - उवक्कमणं (नपुं०) परावर्तन, अपवर्तन, आरंभ, व्याधि निदान। Change, beginning, cure or heal उपक्रमणिका-उवक्कमणिगा (स्त्री०) भूमिका, प्रस्तावना, आमुख Introduction, Induction उपक्रम्य - उवक्कम्म (वि०) उद्यत, तैयार Beginning उपक्रीड़ा-उवक्कीला (स्त्री०) क्रीड़ा स्थल, खेल का मैदान। A place for playing. Play ground उपकोशा-उवकोसा (स्त्री०) उपवर्ष की पुत्री, वररुचि i ref! A daughter of Upavarsa, wife of vararuchi उपक्रोशम्-उवकोसं (नपुं०) निंदा, अपवाद, शिकायत। Censure, reproach, complaint • निंदा, गर्हा, अप्रशंसा, अपकर्ष । Ignominy. उपक्षत-उवक्कखअ (वि०) नाश, हानि। Loss उपक्षयः-उपक्खओ (पु०) नाश, हानि, क्षय, व्यय। Loss, expenditure उपक्षीण-उवक्खीण (वि०) विनष्ट. क्षत. लप्त। Decayed, consumed, disappeared For Private and Personal Use Only Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org संस्कृत - प्राकृत - हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश उपक्षेपः-उवक्खेवो (पु० ) उछालना, फेंकना। उल्लेख, इंगित, संकेत | सुझाव । Throw, proposition, suggestion उपक्षेपक उवक्खेवग (वि०) फेंकना वाला, आरंभ करने वाला | Beginer, thrower दोष लगाने वाला । Accusing on उपक्षेपणम्-उवक्खेवणं (नपुं०) फेंकना, दोष मढ़ना, डालना । Throwing, charging, accussing उपग-उवग (वि०) पीछे चलने वाला। Following. सम्मिलित होने वाला। Approaching. अनुगमन करने वाला । Receiving. Follower उपगण:-उवगणो (पु०) श्रेणी की अप्रधानता, भिन्न श्रेणी, अन्य कक्षा | Subordinate class. Oper girdie उपगत - उवगअ ( वि०) गया, पहुँचा, gone, approach उपगतिः - उवगइ (स्त्री०) उपगमन, निकल जाना going neas. Follow, going to⚫ उपलब्धि, प्राप्ति | Approach. Acquisiबुद्धि Intelligence • ज्ञान Knowledge tion • उपगन्धः-उवगंधो (पु० ) इत्र, सुगंधी | Perfume उप+गम्--उवगम/उवगच्छ (सक०) जाना, पहुँचना । To go, reach, arrive at उपगच्छति (स० ) उवगच्छइ (प्रा० ) उपगमः-उवगमो (पु० ) समीप जाना, पहुँचना Going to, approach. Knowledge. Acquaitance. socirty company. Intercourse Accptance. Promise, An agreement. उपगात्-उवगायू (पु० ) उद्गाता । One who accompanies the song of the Udgatr priest उपगामिन् - उवगामि (वि०) समीप जाने वाला Proximited उपगम्य-उवगम्म (वि०) समीपस्थ । निकट पहुँचना । Proximiting, to go near Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 387 उपगिरि - उवगिरि ( अव्य० ) पर्वत के निकट Near hill उपगीत - उवगीअ (वि०) स्तुत, पूज्य । Sung by bards उपगु-उवगु (अ०) गौ के निकट Near a cow उपगु-उवगु (पु० ) ग्वाला, गोपाल । A cowherd उपगुप्त - उवगुत्त (वि०) समावृत, आवृत, ढका हुआ। Covered उपगुप्तिः - उवगुत्ति ( स्त्री०) आच्छादन, आवरण । Cover उपगुरु-उवगुरु ( पु० ) सहायक अध्यापक, सहायक शिक्षक | Assistant teacher उपगुरु-उवगुरु (अव्य० ) गुरु के समीप Near to teacher उप + गृह-उवगुह (अंक०) गले लगाना, छिपा लेना, गोद में भर लेना । To embrace, hide उपगूढ उवगूढ (वि०) गुप्त, प्रच्छन्न | Hidden, guarded, concealed आलिंगन Embrace ढका हुआ। Covered उपगूहनम् - उवगूहणं (नपुं०) छिपाना, आलिंगन । Hinding. Concealing, embrace • सम्यक्त्व का एक अंग To hide other's fault • आश्चर्य, विस्मय। Surprise. Astonish-ment. Wonder पच्छादनं विनाशनं गोपनं झापनं, आलिंगन उपगो-उवज्झ (वि०) आलिंगनीय To be embranced उपगो-उवज्झ (पु० / नि० ) आलिंगन Embrance उपग्रहः - उवग्गहो ( पु० ) प्रतिज्ञा, अनुग्रह, प्रोत्साहन, पकड़ा, नैद, पराजय, सहायता, अनुकूलन, छोटा ग्रह Promise, favour, urging on seizure, confinement, defeat, assistance, concialition, minor planet (Rāhu ketu etc) उपग्रहणम्-उवग्गहणं (नपुं०) ग्रहण करना, पकड़ना । For Private and Personal Use Only सहारा देना । Seizuring, assistaancing उपग्राह्यः-उवगेज्झो (पु० ) उपहार, भेंट, प्राभृत, वस्तु देना । Gift. Offering, present Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 388 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश उपगृहम्-उवगेहं (नपुं०) निर्जन स्थान, एकान्त स्थान। A maintesplace a lonely place, secret place गुप्त स्थान, अकेलापन, एकान्तवास। Oneless, given to solitary उपघात:-उवधाओ/ओघाओ (पु०) अपकार, दूसरे की हानि, चोट। आघात, विनाश। रोग। Injury, doing, evil into others, damage, disease उपघातक-ओघायग/उबघायग (वि०) अपकारक, क्षति करने वाला, आक्रामक, प्रहारक, विध्वसंक। Injuring, hurting, offending उपघातनाम-कर्मन्-उवघाअ-णाम-कम्मो (पु०) स्वयंकृत कारणों का घात करने वाला कर्म। जम्म कम्मस्स उदएण सरीरमप्पणो चेव पीइए। उपघुष्ट-उवघुट्ट (वि.) प्रतिध्वनित। With resonant उपघोषणम्-उवघोसणं (नपुं०) घोषणा, ढिंढोरा, विज्ञापन। Sounding, proclamation, pro-claiming aloud उपघ्न-उवग्घ (वि०) आश्रय, आधार, संरक्षा। shelter. Support, An eye glass. उपचक्षुष-उवचक्खु (नपुं०) उपनेत्र, ऐनक। Spectacles उपचक्षुष्मान्-उवचक्खुमाण (वि०) चश्मा लगाए हुए ऐनक धारण किए हुआ। Having spectacles उपचयः-उवचओ (पु०) उन्नति, वृद्धि, समृद्धि। Increase, prosperity आधिक्य, महत्। इकत्र, इकट्ठा, संयोग, संपर्क, सन्धि, जोड़। Union, contact, connection, combination • कर्मपुद्गलों का क्षेपण, निसिञ्चन। growit-hing of karmas. उपचयपदम्-उवचयपदं (नपुं०) शरीर वृद्धि के विशिष्ट अवयव। Great part of risedbody. उप+चर्-उवयर (अक०) सेवा करना, निरीक्षण करना To wait, attend upon उपचर:-उवयरो (पु०) निदान, व्याधि, परिमुंचत। Cure, treatment उपचार, चिकित्सा। उपचरणम्-उवयरणं (नपुं०) निकट जाना, समीप पहुँचना। Go near, reach, arrive at उपचरणीय-उवचरणिज्ज (वि०) सेवनीय, सेवा करने योग्य। Servicable. To be attended उपचरित-उवचरिअ (वि०) सत्कृत Respected, attended उपचाय्य-उवचय्यो (वि०) वेदि, चूल्हा। Altar, hearth उपचार:-उवयारो (पु०) सेवा, चिकित्सा, निदान। शिष्ट व्यवहार। आचरण Attendance. संबोधन Honouring. धर्मानुष्ठान। Wors hipping. Service, cure, treatment, good behaviour, conduct, act of civility • घूस, लांच, रिश्वत-सुश्रूसा • सम्मान • अभयदान, शिष्टता, नम्रता, सत्कार Honour, hospitality उपचार-पदम्-उवयारपदो (पु०) सम्मान पद। Honouring उपचार-विनयः-उवयार विणओ (पु०) शिष्टाचार। Good behaviour उपचाराञ्जलि-उवयारंजलि (पु०) प्रमाणांजलि, विनयाभाव। Holding the hands in salutation उपचारिका-उवयारिगा (स्त्री०) सेविका.परिचारिका, अनुचरी। Female servant उपचारितव्य-उवयारियव्व (वि.) सेवनीय वैयारवत्य योग्य। Worth attending उपचितिउवचिइ (स्त्री०) एकत्रण, वृद्धि Collection, increase उपचूलनम्-उवचूलणं (नपुं०) गरम Hot उपच्छदः-उवच्छओ (पु.) ढक्कन, आवरण। Cover उप छन्द्-उवछंद (सक०) अनुरोध करना, मनाना, आमंत्रण करना। To cook, flatter उपच्छन्दन-उवछंदणं (नपुं०) प्रेमवचन, अनुराग, अभिव्यक्ति, प्रेरणा। Coaxing, conciliation, inducement by sweet work उपच्छन्दित-उवच्छंदित (वि०) प्रेम युक्त वचन love ful thought. Coxined, conciliationed For Private and Personal Use Only Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org संस्कृत - प्राकृत - हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश उपजग्मिवस्-उवजम्मिव (वि०) पहुँचा, Approached, having approached उपजन:-उवजणो (पु० ) मेल, जोड़, वृद्धि, उत्पत्ति, अक्षर का आगम Addition, increase, origin, addition of a latter, in the formation of words उपजननम् -उवजणणं (नपुं०) उत्पत्ति Birth उप+जप्-उवजव (अक०) फाड़ देना, विघटन करना, चुगली करना । To divide, cause dissension, to poison ears उपजप्त उवजत (वि०) जिसके कान भरे हों। One whose ears have been poisoned उपजल्पित-उवजप्पिअ (वि०) कहा गया, कथित Talked उपजात उवजाअ (वि०) गुप्त कथन । secret, thought. उपजाप:- उवजावो (पु० ) भेद, Part जुदा होना Separate विरोध Opposition छ Deception fa To poison one's ear उपजापन - उवजावग (वि०) विघटक, भेदक । Rousing to rebellion, sowing dissensied कपटी, चुगलखोर, धोखेबाज, छलिया । - वहिगा (स्त्री०) गलकंठी Tonsils उपजीव उवजीवो (पु०) रोजी, आश्रय, आधार, उपजीविका, आजीविका, जीवकोपार्जन का साधन | Subsistence, dependent उपजीवक उवजीवग (वि०) आश्रित रहने वाला । Subsisting by उपजीवनम् उवजीवणं (नपुं०) जीना, वृत्ति, निर्वाह करना, जीने का आश्रय । Living livelihood जीविका, वृत्ति । उपजीविन् उवजीवि (वि०) दूसरे पर आश्रित, पराधीनि । Living on others उपजीव्य उवजीव / उवजिव्व (वि०) आश्रय, आधार युक्त One on whom others live, affording, livelihood, source, of subject matter Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 389 उपज्ञ - उवण्डु (वि०) कथित, प्रतिपादित, विवेचित । Inevented by himself उपज्ञा - उवण्डु (स्त्री०) प्रारंभिकज्ञान, अपना, आविष्कार, स्वरचित । स्वयंकृत स्वोपज्ञ टीका । Self oblained knowledge, self composed, this word, comes at the end in a compound, as in, meaning self composed or invented by himself उवज्ञात-उवण्णाय (वि०) रचा गया, सृजित Invented, composed उपजोषम् - उवजो सं ( अव्य० ) आनंद, हर्ष Affection, enjoyment, Joy, Frequenting. उपज्वलित-उवजलिअ (वि०) जलता हुआ, सुलगा। Inflammed उपढौकनम्-उवढोयणं (नपुं०) सम्मान, उपहार, भेंट, प्राभृत, पुरस्कार, पारितोषिक, इनाम Present, offering, Prize उपतटः-उवतडो (पु० ) तट, किनारा, छोर Bank Border, skirt उपतटम् - उवतडं (नपुं०) तट के समीप Near the skirt उपतपनम्-उवतवणं (नपुं०) संताप, दु:ख Sick heat Pain For Private and Personal Use Only उपतप्त - उवतत (वि०) गरम, सताया, रोग। Heat, disease, pained उपताप:- उवतावो (पु०) रोग, गरमी, क्लेश । Disease, heat, trouble -Hatred स्रोत - Calamity कूप - Well सरसीGreat tank दु:ख, वेदना, कष्ट, पीड़ा, विपत्ति, शोक। Bad • उष्ण, तेज, गर्मी । उपतापक- उवतावग (वि०) तपाने वाला, समाने वाला । warmthing. Forturing, Paining उपतापिन् - उचतावि (वि०) तपाने वाला । Forturing सताने वाला | Paining उपत्यका-उवत्तगा (स्त्री०) तराई Land lying at Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 390 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश the foot ofa mountain• पर्वत की समीप की भूमि। • पर्वत की तलहटी। lowland of mauntain. उपदेशः-उवडंसो (पु०) काटना, डसना, डङ्क मारना। Biting, a kind of venereal disease लिंग व्याधि। • अन्य व्यञ्जन खाना। Anything eaten to excite thirst. भूख-प्यास वाली वस्तु पकौड़े नमकीन आदि। • मद्यपान के साथ रोचक पदार्थ लेना • चटनी। उपदर्शक-उवदंसग (वि०) मार्गदर्शक, चौकीदार। A guide, a watchman Ta16-a witness उपदस्-उवदस (अक०) फेल होना, घट जाना। To fail, decrease उपदा-उवया (स्त्री०) उपहार, भेंट, प्राभृत। घूस, रिश्वत। Present, offering, bribe उपदानम्-उवदाणं (नपुं०) भेट, उपहार। सुरक्षा, संरक्षण। Gift, care, protecting उपदानकम्-उवदाणं (नपुं०) भेंट, उपहार, प्राभृत, घूस, रिश्वत। Gift, bribe उप+दिश-उवदिस (सक०) उपदेश देना, पढ़ाना, शिक्षा देना to mstyaction. •दिखाना • अभ्यास करना, समझना, सिखाना। Advise, to teach, to show उपदेव:-उवदेवो (पु०) कुदेव, मिथ्यादेव। Not most god, untruly god उपदेश:-उवएसो (पु०) शिक्षा, अच्छी उक्ति। • पढ़ाना। Teaching. • पाठ • शिक्षण . निर्देशन, अध्ययन • संदेश • निरुपण, प्ररुपण।। • उपदेशो मौनीन्द्र प्रवचन प्रतिपादन रूपः। A great expression, teaching, lesson, study, message, Explana tion उपदेशक-उवदेसग (वि.) शिक्षक, पाठक, प्रवचनकार, व्याख्याकार A teacher, a exposition उपदेशिन-उवएसि (वि०) उपदेश देने वाला Giving instruction उपदेशटव्य-उवएटुव्व (वि०) उपदेश योग्य। To be taught उपदेहः-उवदेहो (पु०) अंगराग, लेपन, उपटन। Powder, increase उपदेह्य-उवहेहि (वि०) लीपने योग्य। Worth smearing, to be smeared उपद्रवः-उवद्दवो (पु०) दुर्घटना, उत्पात, बगावत। अपशकुन, बाधा, पीड़ा, आपत्ति। An unhappy accident. • विपत्ति, क्लेश, हानि, उत्पीड़न, विद्रोह। Calamity mjury. • राष्ट्र संकट। A national distress. Accident, misfortune, distress, Trouble. उपद्रविन्-उवद्दवि (वि०) आशांति युक्त, दुर्घटना युक्त स्थान place of accident ful. A disturbed place उपद्रष्ट-उवद्दिट्ठ (वि०) साक्षी। Witness उपदत-उवहअ (वि.) पीडित. अशान्ति, कष्ट बाधा. विपत्ति, हानि, उपहत। Oppressed, infested उपद्वीप-उवद्दीव (पु०/न०) छोटे द्वीप, लक्ष्यद्वीप आदि। Minor island उपधर्म:-उवधम्मो (पु०) उपविधि, अतिचार युक्त धर्म:। A by law. a secondary eligious. Loas of religion धर्मतोप-Loss of religon उपधा-उवहा (स्त्री०) उपाय, नियम, विधि, वञ्चना, दाग। fround deceit. Test, intrigue, desire उपधातु-उवधाउ (पु०/न०) गौण धातुओं, सोना, रजत आदि के अतिरिक्त धातुएँ। Minor metals like brass उपधानम्-उवहाणं (नपुं०) तकिया, आसंदी, मसनद, उवर्हण, कन्दुक, गेंद । A pillow, cushion. Cushion, Cushion, ball, a particular religious observence. उपधान नामक तप A kind of heat. • उपदधातीत्युपधानं तपः (जैन० ल० 270) • यह तप श्रुत/शास्त्र अध्ययन के लिए या शास्त्र के सूत्र के रहस्य समझने के लिए किया जाता For Private and Personal Use Only Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश है । • उपधानमवग्रह विशेषेण पठनादिकं साहचर्या - दुपधानाचार: (मूला० व० 5/72) उपधारा- उवहारा (स्त्री०) छोटी धारा, लघु प्रवाह । A sub-stream or a rivulet उपधि - उवहि (पु० ) कपट, व्याज छल Froud. Pretext, pretence अनुचित विचार, मिथ्या भाव, परिग्रह Unusual think, wrongly condition, collecting • संयम रक्षा Restraint, one treating restrant as fortunes • उपदधाति तीर्थं उपाधि Holy restraint • सद्भाव का होना। • नियमों के कारण का नाम भी उपाधि है। • पडिया, रथ का पडिया / चक्र The part of the wheel उपधिदेविन् उवहिदेवि (वि०) मणिवचक One who gambles उपधिवाक्-उवहिवाअ (पु०) आसक्ति जन्य वचन । Pretext think उपधिविवेकः- उवहिविवेगो (पु० ) उपकरणं को ग्रहण नहीं करना Not means of begin उपधूपित - उवधूविअ (वि०) धूप दिया हुआ आसन्नमरचा Fumigated, near death उपध्मानीय - उपज्झमाणिज्ज (पु० ) प् और फ् से पूर्व विसर्ग | Aspirate before प् फ् । उपनखम्-उवणहं (नपुं०) नख का रोग। Disease of the nails उपनगरम् -उवणयरं (नपुं०) उपपुर, नगर का एक हिस्सा A locality, part of a town उपनत-उवणअ (वि०) उपस्थित, विद्यमान, झुका, नमीभूत Come, arrived befallen. Arrived, aquired, present, bent down प्राप्त हुआ दण्डित Got, subjected to punishment उपनति - उवणइ (स्त्री०) पास आना, पहुँचना, झुकना, नम्र होना, प्रणति Approach, bent down, satutation उपनद्ध-उवणद्ध (वि०) बद्ध, बंधा हुआ, जकड़ा हुआ । Tied उपनद-उवणद (अ०) नद/नाले के समीप Near a river Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 391 उप+नम्-उवणम (अक० ) पहुँचना, झुकना । Arrive, to bend towards गिरना Befall, fall to the lot of उपनन्दः-उवणंदो (पु० ) गोपों में एक विशेष गोप Name of a serpent उपनम्र-उवणम्म (वि०) उपगत्, आगत, प्राप्त Come near, come to, obtained ● शाखा प्रशाखा का नाम उपनय । • उपनयः - उवणओ (पु० ) पास लाना, पाना, समीप लाना, , ले जाना । उपलब्धि, प्राप्ति | Bringing near, achievements, acquisition • उपनयन संस्कार, यज्ञोपवीत करना • नयों का विषय- नयानां विषयः उपनयः । तोरुपसंहार उपनयः (जैन० 271) • नय की धर्मी के साधन का उपसंहार । Attaining, investiture with sacred thread, a Jain method, statement of the probans, Jain method of Naya, conclusion of pioused उपनयाभासः-उवणयाभासो (पु० ) साध्यधर्मका साध्यधर्मी में या साधनधर्म का दृष्टान्तधर्मी में उपसंहार करने को उपनयाभास कहते हैं । Without act ful thought. उपनहनम्-उवणहणं (नपुं०) वस्तु बंधन का वस्त्र, बंधन Cloth in which anything is bound up, binding उपनागरिका- उवणायरिगा (स्त्री०) वृत्यानुप्रास का एक भेद Variety of Vittyanu prasa produced by sweet sounding उपनामन् उवणामं (नपुं०) जाति, गोत्र cost. A surname उपनायक - उवणायक (वि०) नायक का मित्र । A character out, in importance to the hero For Private and Personal Use Only उपनायिका - उवणायिगा (स्त्री० ) Next heroyan Acharacter in a dramatic. a character any other work of ant next in importance. to the herine. उपनाहः-उवणाहो (पु०) गठरी, पोटली, गट्ठर Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 392 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश Poultice, thatpart of the lute where strings are tiedo poultice • लेप, उपटन, मलहम Morsel उपनाहनम्-उवणाहणं (नपु०) लेप, उपटन। _plastering Morsel • वीणा के वंद तार। उप+नि+अस्-उवणिअस (सक०) सामने रखना उपन्यस्यति, उपन्यस्त, उपन्यसन। placing near to To lay down उपनिक्षेपः-उवणिक्खेवो (पु०) धरोहर, न्यास Depositing money with someone for the sake of safety, telling him contents, form and quality उपनिधिः-उवणिहि (स्त्री०) न्यास, धरोहर, रखना Sealed deposit, deposit • उपनिधान, निक्षेप, वस्तु का रखना। उपनिपातः-उवणिवाओ (पु०) पास जाना, समीप पहुँचना। Going to,approach, attack • आक्रमण करना। उपनिपातिन्-उवणिवाइ (वि०) आकस्मिक आगमन। Unforeseen, become, sudden become उपनिबन्धनम्-उवणिबंधणं (नपुं०) सम्पादित करना, सम्पन्न करना। To be complete, accomplishing बांधना, निपटना, समाप्त करना। उपनिबद्ध-उवणिबज्झ (वि०) बंधा हुआ,ग्रथित, नत्थी fonet TUI Lied, arranged in a literary torm उपनिमन्त्रणम्-उवणिमंतणं (नपुं०) निमंत्रण, आमंत्रण, आज्ञापत्र, न्यौता। inauguration. Invitation Galch opening raising. lifting up. • विमोचन To open उपनियमः-उवणियमो (पु०) नियम में रहना। Conceal restraining उप+नि विश-उवणिंवस (अक०) आधारशिला रखना, नींव रखना, स्थापना करना। To lay, foundation of establish उपनिवेश-उवणियेसो (पु०) सन्निवेश, परिवेश, समीप स्थान, निकट Region, to colonize, other country after conquering that उपनिवेशित-उवणिवेसिअ (वि०) स्थापित, बसाया गया, स्थान दिया गया। A policy of colonization उपनिषद-उवणिसअ (स्त्री०) आत्मशिक्षा का उपदेश, तत्त्वोपदेश, पवित्र ज्ञान, सिद्धान्त विवेचन। They really represent, a new religion, correct knowledge. उपनिषद् ग्रन्थ Chief Upanisads Isa, kene, Katha, Prasna, Mundaka, Mandykya, Taittirya, Aitareya, Chandogya and Brahadaranyaka • समीप स्थित होना। Approach • निर्जन स्थान। To bring near उपनिषण्ण-उवणिसण्ण (वि०) समीप बैठा हआ Sitting near उपनिष्करम्-उवणिक्करं (नपुं०) सड़क, ग्रामीण सड़क। Village road, road उप+नी-उव+णी (अक०) पास आना, पास ले जाना, भेंट करना, पहुँचा देना। to camenear. To bring near, present, reduce, hire उपनीत-उवणीअ (वि०) प्रस्तुत, लाई गई, उपस्थित की गई। Brought near, before, presented, given • दी गई . उपनयन संस्कार वाला। Having undergone the sacred thread ceremony उप+नृत-उवणच्च (अक०) नाचना, किसी के समक्ष नाचना। इंगित भाव से नाचना। to dance To dance before some one, dance with insulting gestures उपन्यस्त-उवणयस्थ (वि०) सामने रखना। placing nearto. धरोहर रखना, न्यास। Proposed, pledged, initiated उपन्यसन-उवण्णयसणं (नपुं०) प्रस्तुत करना। विषय रखना। introduction. To propose something, to initiate discussion on some point उपन्यास:-उवण्णासो (पु०) शिक्षा, अध्ययन। Study, reading विधि, नियम precept law. Means, manner • धरोहर, न्यास, For Private and Personal Use Only Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 393 अमानत, प्रस्तावना, भूमिका Depositing, sealed, deposit, putting down in born, intro-duction, induction विचार, पुरोवाक् Thought • वक्तव्य, कथन। saying. Account • अभिधेयवस्तु Subject placed, before • उक्ति Saying • कथावस्तुए प्रस्ताव, भूमिका, आमुख। Introduction, preface उपपति-उववइ (पु०) यार, प्रेमी, उपमित, पत्या। Lover, Paramour उपपत्ति-उववत्ति (स्त्री०) युक्ति, प्रमाण, परिणाम, आविर्भाव, उत्पन्न, जन्म, प्रसूति, कारण, हेतु, आधार। Argumentative doing effecting gaining accomplishment. Demonstrated, proof, conclusion, birth, cause, capabled योग्यता औचित्य, प्रदर्शन, उपसंहार Endowed . हेतुद्वारा किसी वस्तु का निश्चय सिद्धि Accomplishment • प्रतिपादन expressing C Striving for उपपत्तिधामन्-उपपत्ति-धामं (नपुं०) जन्म स्थान। Place of birth उपपत्तिमत्-उपपत्तिमं (नपुं०) युक्ति युक्त,तर्कसंगत। Well reasoned उपपदम्-उवपदं (नपुं०) उपाधि, अलंकरण, सम्मानसूचक शब्द। A title A word prefixed. Title, a title or surname used with the name as • ऐसा शब्द जो धातु या शब्द के साथ जुड़ता हो। A word added to another word Verb as a secondary • Preposition to determine the meaning of the word or verb as उपपन्न-उववण्ण (वि०) प्राप्त, समागत, आगत Obtained, arrivaled • उचित, ठीक, सम्यक • योग्य, समीचीन Suitable उपपरीक्षणम्-उवपरिक्खणं (नपुं०) परीक्षा, अनुसंधान। Investigation, research उपपात:-उववाओ (पु०) उपद्रव, घटना, दुर्घटना। क्लेश Acalamity misfortune. • संकट, कष्ट, विपत्ति, अन्य गति में जन्म। • उपपतन, उत्पत्ति, जन्म। Accident, distress, misery, another condition birth, birth उपपातकम्-उववायगं (नपुं०) पाप, घृणा, बुराई। Minor, sin, infirmity• परस्त्रीगमन-go to another women • गुरुसेवा त्याग Not obedient to one's teacher • गो वध Not to be protected of cow उपपादक-उववायग (वि०) संगत करने वाला। Producing उपपादनम्-उपवायणं (नपुं०) युक्ति द्वारा समर्थन। Tojustify, to accomplish संगत करना, सम्पन्न करना। निष्पादन। • कार्यान्वित करना, प्रमाणित करना। परीक्षा, प्रमाणीकरण, निश्चीकरण। To approve, proved correct by arguments तर्क स्थापना। उपपादित-उववाइअ (वि०) प्रमाणित। Approved • निदान युक्त Given treated • रोगों का निदान। Treat patients उपपाद्य-उववज्ज (वि०) संगत करने योग्य, प्राप्त करने योग्य। Justifiable, to be acquired उपपापम्-उवपावं (नपुं०) अशुभ परिणाम, पाप के समीप A minor sin near of sin. Inauspicious bent उपपार्श्व:-उवपासो (पु०) स्कंध, कंधा, पार्श्व भाग। _Shoulder A flank, side. उपपीडनम्-उवपीडणं (नपुं०) सताना, दबाना। Pressing dow, laying wasts उपपीडित-उवपीडिअ (वि०) सताया गया, दबाया गया। Pressed, oppressed उपपरम-उवउरं (नपुं०) छोय भाग, नगर का उपभाग, उपनगर, कॉलोनी Suburbs उपपराणम-उवपराणं (नपं०) लघ पराण. सनत कमार. नारसिंह, नाटकीय, शिव, दुर्वासा, कपिल, मानव, औशनस, वरुण, ब्रह्म, सांव, नंदिकेश्वर, सौर, पाराशर, आदित्य, माहेश्वर, भागवत और For Private and Personal Use Only Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 394 www.kobatirth.org वाशिष्ठ | Eighteen, Purana's in addition, a minor Purana A secondery purana. उपपुष्पिका-उवपुप्फिगा (स्त्री०) जंभाई। Gaping. Yawning उपप्रदानम्-उवप्पयाणं (नपुं०) सौंपना, उत्कोच । Entrusting, bribe उपप्रलोभनम्-उवप्पलोहणं (नपुं०) प्रतारण, बहकाना । Deceiving, seducing, alluring उपप्राणः-उवप्पाणो (पु० ) देहान्त वायु, अप्रधान, प्राणवायु A secondary vital, air in the body उपप्रैणः- उवप्पेसो (पु० ) आमंत्रण, निमंत्रण | Invitation, summons उपप्लव:-उवपलवो (पु०) उत्पात, संकट, आक्रमण, राहु, उल्कापात, सूर्यग्रहण, चन्द्रग्रहण | Accident, misfortune, calamity, assault, Rahu उपप्पलवित्-उवपलवि (वि०) शोकाकुल, दुःखी । Distressed, struck with calamity उपप्लवयनगरम् - उवपलव्वणयरं (नपुं०) विराट नगर के समीप का नगर । A subverb of viratanagar which become sojurn, of Pandavas after living secretary for one year उप + प्लु - तैरना, उड़ना, आक्रमण करना, ग्रसना । To swimpu, fly towards, attack, eclipse उपप्लुत-उवपलुअ (वि०) ऊपर से कहा हुआ, तरबतर, आक्रान्त, पीड़ित, पानी में डूबा, ग्रस्त । Overflowed, invaded, pained, eclipsed (Sun) उपप्लुतेक्षण-उवपतु एक्खण (वि०) अश्रुयुक्त आँखें । One having eyes full of tears उपबन्ध: - उवबंधो ( पु०) संबंध, प्रत्यय, रतिबंध Connection, an affix, particular, posture of sexual enjoyment उपबर्हण उववरहण (वि०) उपधान, Cushion, A pillow. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश उपबृंहित-उवबिंहिअ (वि०) विस्तृत, अधिक, फैला हुआ। Increased, magnified उपभंग-उवभंगो (पु० ) भागना, पीछे हटना To flee, after being defeated retreat उपभुक्त-उवभुक्त (वि०) उपभोग किया हुआ, Used, enjoyed उपभृत् - उवभिउ (स्त्री०) यज्ञ में काम आने वाला पात्र, गोलपात्र | Around cuptesed insacrifices. उपभोग-डवभोग Enjoyment खाना-eating. testing उपभोक्तृ-उभोतु (वि०) उपभोग करने वाला, One who enjoyed उपमन्त्रणम्-उ -उवमंतणं (नपुं०) उपच्छंदन, फुसलाना। Persuation insolitude उपमन्त्रिन् - उवमंति (पु० ) उपहासक, विदूसक A joker, clown सहायक सचिव Subordinate counsellor उपमन्त्रित उवमंतिअ (वि०) फुसलायर गया Incited A उपमन्यु - उवमण्णु (वि०) एक सच्चा शिष्य pupil of the sage Ayoda Dhaumya by whom Upmanyu उपमर्द-उवमद्दो (पु०) बिलोना, मर्दन, रौंदना, पेषण, विनाश, अभिभव Pressing, pressing down, oppre-ssion, destruction, suppression उपमर्दक-उवमद्दग (वि०) दबाने वाला, पीसने वाला, रौंदने वाला । rubbing. Crushing, destroying उपमर्दनम्-उवमद्दणं (नपुं०) कुचलना, पीसना । To ruh, to crush उपमा उवमा ( स्त्री०) सादृश, तुलना । Compare, similer, resemblance उपमात् उवमाउ (वि०) मूर्तिकार, चित्रकार Image maker, portrait, painter, comparer उपमानम्-उवमाणं (नपुं०) समानता The standard of comparison उपमानं प्रसिद्धार्थ For Private and Personal Use Only Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 395 साधातसाध्यसाधनम्। जिसके साथ उपमा दी जाए। Analogy. • प्रसिद्ध अर्थ की समानता के साध्य सिद्ध करना। Comparer उपमिति-उवमिइ (स्त्री०) समानता, समता, तुलना। Comparison, similarity उपमुञ्चः-उवमुंच (सक०) पहनना, जूते पहनना Puts on shoes उपमेय-उवमेअ (वि०) उपमा के योग्य, उपमा का विषय। To be compared उपमेयोपमा-उवमेयोवमा (स्त्री०) एक अलंकार उपमान और उपमेय युक्त अलंकार A figure of speech called reciprocal comparison where उपमान and उपमेय alternate उपयंतृ-उवजंतु (पु०) पति Husband उप+यम्-उवजम (अक०) विवाह करना, पकड़ना To marry, take a wife, seeize, take hold of उपयम:-उवजमो (पु०) परिणय, विवाह। Marriage उपयमनम्-उवजमणं (नपुं०) विवाह करना। । marrying restraining. To marry उपयायः-उवजामो (पु०) विवाह, परिणय । Marriage उपयाचनम्-उवयाअणं (नपुं०) मांगना। begging soliciting To solicit, ask for उपयुक्त-उवजुत्त (वि०) उचित, समीचीन, यथेष्ठ, अच्छा । Proper, serviceable, useful. Suited, appropriate उपयोग:-उवजोगो (पु०) उपयोग, लाभ, प्रयोजन, जीव का लक्षण, ज्ञान और दर्शन की शक्ति। Use, means, attribute of soul, intuitive and cognitive operation • साकार और अनाकार शक्ति। • उवओगो णाण-दंसणं क्षणिदो (प्रब० 2/62) Uvayogo Ganav-dansanam 341647 परिणामो-आत्म-परिणाम Attribute of soul • आत्मनः परिणाम उपयोगः, कारण धर्मस्य कार्ये दर्शनात् (सूत्रा० 1/16) • उपयोगस्तु रूपादिविषय-ग्रहण व्यापारः। • वत्थुणिमितं भावो जादो जीवस्स जो दु उवजोगो (गो० जी० 672)। • अप्पणो चेयणाणुवट्ठी परिणामो • उवजोजणं उवजुज्जए वत्थु परिच्छेणं पडि वावारए अणेणे त्ति वा उवजोगो जीवस्स लक्खणो। उपयोग-गतः-उवजोग गअ (वि०) उपयोग सहित। Used, with useful. उपयोग-वर्गणा-उवजोग-वग्गणा (स्त्री०) उपयोग के विकल्प। Upayog's group उपयोग-संस्था-उवजोगसंथा (स्त्री०) नियम संबंधी संस्था। Rules of use उपरक्त-उवरत्त (वि०) रंगा हुआ, प्रभावित, अभिभूत । Coloured, afflicated, swayed उपरचिताञ्जलि-उवरइयंजलि (वि०) अंजली बद्ध With folded hands उपरक्षः-उपरक्खो/उवरक्खो (पु०) अंगरक्षक Body guard उपरत-उवरअ (वि०) समाप्त, मृत Ceased, ___quiet, dead उपरतिः-उवरइ (स्त्री०) समाप्ति, इंद्रिय भोगों से निर्वति, हटना, रूकना, विषयों से विरक्ति। Ceasing, abstaining from sexual enjoyment, indifference, senses free उपरत्नम्-उवरयणं (नपुं०) तुच्छ रत्न, नकली रत्न। Not best jewel उपरन्ध्रम्-उवरंधं (नपुं०) छोटा छेद A small hole उप+रम्-उवरम (अक०) अलग होना, विरत होना, छोड़ देना। To desire, leave off उपरमणम्-उवरमणं (नपुं०) हट जाना, विरक्त होना। Stopping, abstaining उपराग:-उवरागो (पु०) व्यसन, दुर्नय, चित्त विकार, उपद्रव A calamity. • सूर्य या चंद्र ग्रहण। Aneclipse of the sun. • निंदा Rad behaviour, detraction, reflection of objects on the mind, trouble, Sun seizing or moon seiring, Rabu T उपराजन्-उवराअ (पु०) छोटा राजा, Viceroy For Private and Personal Use Only Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 396 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश उपरामः-उवरामो (पु०) निवृत्ति, रोक। Desist, abstaine उपरि-उवरि (क्रि०वि०) ऊपर की ओर, आगे, बाद में over, upon. on. Above, upwards, besides, further, afterwards उपरिचरवसु-उवरिचरवसु (पु०) एक राजा A king उपरितन:-उवरितणो (पु०) ऊपरी Upper, portion, higher portion उपरिशय्या-उवरि-सेज्जा (स्त्री०) ऊपरी आसन, उच्च आसन। Upper Bed उपरिष्टात्-उवरिट्ठ (अव्य०) ऊपर, पश्चात्, बाद में ___Upside, uppur, later, afterwards उपरिष्टात्-लक्षण-उवरिट्ठ-लक्खण (वि०) ऊपरी निशाने वाला। Marked upside उपरिसद्य-उवरिसज्ज (नपुं०) ऊपर बैठना Sitting above उपरीतकः-उवरीयगो (पु०) रतिबंध विशेष। A particular posture, of sexual enjoyment उप रूध-उवरोह (सक०) रोकना, बाधा डालना। To obstruct, stop, torment उपरूपकम्-उवरुवगं (नपुं०) नाट्य भेद,Adrama of which 18 varities are enumerated अवरोधः-अवरोहो (पु०) आवरण, आच्छादन Covering, besiging विरोध, आग्रह, बाधा। Quarrel, persistence, obstruction उवरोधक-अवरोहग (वि०) आवत करना, आच्छादित करने वाला। Covered उपरोधनम्-उवरोहणं (नपुं०) आवरण, आच्छादन Covering उपर्युपरि-उवरि-उवरि (अव्य०) Above to above उपल:-उवलो (पु०) पत्थर, पाषाण, चट्टान, रत्न Stone, rock, jewel उप+लक्ष-उवलक्ख (अव्य०) ध्यान देना To observe, carefully, look at with care, to guess उपलक्षित-उवलक्खिअ (वि०) देखा गया, भाप लिया। Noticed, guessed, understood उपलक्खणम्-उवलक्खणं (नपुं०) चिह्न, पहचान, निशान, एक शब्द से दूसरे शब्द का बोध। A mark, distinctive feature, implying, something that has not been expressed उपलब्धिः -उवलद्धि (स्त्री०) प्राप्ति, बुद्धि, ज्ञान। Achievements, acquisition, intelligence, knowledge उप+लभू-उवलह (सक०) प्राप्त करना, जानना। To obtain, know उपलम्भ:-उवलंभो (पु०) प्राप्ति, ज्ञान, निश्चय। Attainment, acquisition, recognition, ascertaining उपलम्भग-उवलब्भग (वि०) प्राप्त करने वाला Helping to obtain उपलभ्य-उवलब्ध (वि०) प्राप्त Tobe acquired, founding उप+लभू-उवलह (सक०) प्राप्त करना, जानना To obtain, know उपलम्भ:-उवलंभो (प०) प्राप्ति. ज्ञान, निश्चय। ___Attainment, acquisition, recogni tion, ascertaining उपलम्भग-उवलब्भग (वि०) प्राप्त करने वाला, Helping to obtain उपलभ्य-उवलब्भ (वि०) प्राप्त। To be acquired उपलालनम्-उवलालणं (नपुं०) लाड़-प्यार, खिलाना। ___Founding। उपलालिका-उवलालिगा (स्त्री०) एक घास A grass उपलिङ्गम्-उवलिट्ठां (नपुं०) चिह्न, संकेत Foresign of the coming calamity उपलीन-अरिष्ट A portent उपलीए-(वि.) लेटा हुआ Lying by the side उपलालिका-उवलालिगा (स्त्री०) एक घास A grass उपलिङ्गम्-उवलिङ्ग (नपुं०) चिह्न, संकेत, अरिष्ट orass For Private and Personal Use Only Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 397 उपवसनम्-उववसणं (नपुं०) रहना, ठहरना Addiction. उपवाजनम्-उववांजणं (नपुं०) पंखा, बिजना। Fain उपवास:-उववासो (पु०) अन्न त्याग Abstinence from food आत्म समीप रहना To soul near क्रोधादि का परित्याग-Keeping away from anger आत्मवास Acceplance of soul • उववासो त्ति, अप्पवासो, अप्प-सण्णिगडो। . असण-पाणं-खाइयं साइयं दव्वाणं । परिमुचिऊणंच णिवसेइ अप्प- विसुद्ध परिणामे ति। Foresign of the coming calamity,a portent उपलीन-उपलीण (वि०) लेट हुआ Lying by the side उपलेपः-उवलेवो (पु०) लेप, मरहम। Smearing, anointing उपलेपनम्-उवलेवणं (नपुं०) लीपना, लेप करना Smearing, anointing उपलेपः-उवलेवो (पु०) लेप, मरहम। Smearing, anointing उपलेपनम्-उवलेवणं (नपुं०) लीपना, लेप करना। Smearing, anointing उपवह-उववरिहो (पु०) तकिया, Cushion उपवञ्चक-उववंचग (वि०) ठगने वाला Deceiver उपवञ्चनम्-उववंचणं (नपुं०) ठगना, बहकाना। Deceiving, coasing उपवनम्-उववणं (नपुं०) आराम, बगीचा, उद्यान। Garden उपवर्णम्-उववण्णं (नपुं०) विवरण Detailed description उपवर्तनम्-उववदृणं (नपुं०) देश, व्यायाम का स्थान। ___Country, place for exercise , उपवल्गित-उवग्गिअ (वि०) सूजा Swollen उपवहे-उववरिहो (पु०) तकिया Cushion उपवञ्चक-उववंचग (वि०) ठगने वाला Deceiver उपवञ्चनम्-उववंचणं (नपुं०) ठगना, बहकाना। Deceiving, coasing उपवनम्-उववणं (नपुं०) आराम, बगीचा, उद्यान। Garden उपवर्णम्-उववण्णं (नपुं०) विवरण Detailed, description उपवर्तनम्-उववट्टणं (नपुं०) देश व्यायाम का स्थान। Country, place for exercise उपवल्गित-उवग्गिअ (वि०) सूजा Swollen उप+लस्-उववस (अक०) रहना, ठहरना। Abides ___waits प्रतीक्षा करना, व्रत रखना। उपवास रखना। Abstains, from food उपवसथ:-उववसहो (पु०) उपवास का दिन । Fasting-day• वसनि, ग्राम Village उपवासंरत-उववासरअ (वि.) व्रतों में लीन। Given to parts उपवासनम्-उववासणं (नपुं०) वस्त्र, परिधान। Dress उपवाह्य-उववाहि (पु०) नरेन्द्र हस्ति King's riding elephant उन्नत वाहन Royal vehicle in general उप+विश्-उवविस (सक०) आना, पहुँचना, बैठना, लगाना To come near, approach, sit down, apply oneself to उपवीणय-उववीण (सक०) वीणा बजाना, प्रशंसा करना। Play upon vinā, to praise उपवीणन-उववीणणं (वि०) रिझाना Toappease by playing upon Vinā उपवीत-उववीअं (नपुं०) यज्ञोप्वीत, जनेऊ। Sacred thread उपवीतिन्-उववीइं (वि०) जनेऊ धारण करने वाला। One having the sacred thread उप+वृत्-उवविउ (अक०) आना, कदम रखना, लौटना। Come near, to set upon, return उपविद्या-उवविज्जा (स्त्री०) सहायक ज्ञान, सहायक faen i Profanescience, in ferior kind of knowledge. Companion knowledge, subsidiary science उपवेदः-उववेओ (पु०) अन्य वेद, आयुर्वेद, धनुर्वेद, For Private and Personal Use Only Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 398 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश गांधर्ववेद, स्थापत्यवेद। Class of works subordinate, to the four vedas उपवेशनम्-उववेसणं (नपुं०) पास बैठना। Sitting उपवेष्टनम्-उववे?णं (नपुं०) लपेटना, लपेटने का वस्त्र, परिधान। Cover, the actof wrapping up, dress उपवेष्ठित-उववेटिअ (वि०) कटि भाग का वस्त्र। With loin, covered with a cloth उपवैणवम्-उववेणवं (नपुं०) दिवसं भाग, तीन भाग, Day part, three periods of the day, morning, midday and evening उपशम-उवसमो (पु०) इंद्रिय विरोध, वासना दूर होना, शान्ति Control of the senses. Pecification of passions, pacification समाप्ति, Cessation आराम Delight प्रसन्नता Pleasure • उपशान्ति रूपशम • कर्मणोऽनुदयस्वरूपः उपशमः (जै० 272) उपशमक-उवसमग (वि०) उपशमन करने वाला। • अपूर्वकस्ण, अनिवृत्तिकरण और सूक्ष्मसाम्पराय गुणस्थानवर्ती उपशमक कहलाते शान्त होना, Kashaya calmed उपशान्तः कषायो येषां ते उपशान्तक षायाः। • उवसंतो कसाओ त्ति उवसंतकसाओ। उपशान्तमोहः-उवसंत-मोहो (पु०) मोह का शान्त होना। Stupefaction of calmed उपशान्तिः-उवसंति (स्त्री०) शान्ति, आश्वासन। Calme, cessation, allaying उपशामक-उवसामग (वि०) सान्त्वना देने वाला। One who assuages उपशाय:-उवसाओ (पु०) शयनक्रम Rotation for sleeping उपशायिका-उवसाइगा (स्त्री०) शयन स्थान। a sleeping seat उप+शिक्ष-उवसिझव (सक०) सीखना, इच्छा करना। Desire to learn help उपशिक्षमाण-उपसी/उवसय (अक०) समीप सोना। To lie near उपशोभित-उवसोहिअ (वि०) अलंकृत Adorned उपशोषणम्-उवसोसणं (नपुं०) सूख जाना। Drying up उपशोषित-उवसोसिअ (वि०) सुखाया गया। Dried __up मेल, सेवा, दान, मिलन। उपसद्-उवसअ (वि०) समीप, पास, निकट, आक्रमण। Contact, attack उपसदः-उवसओ (पु०) दान, स्वीकृति। A gift. Donation, conceding उपसदनम्-उवसयणं (नपुं०) पास जाना, शिष्य बनाना, आक्रमण, सेवा, पड़ोस। Contact,attack, service, come near उपसन्ध्य-उवसंझ (वि.) सन्द या के समीप। Towards evening उपसंधानम्-उवसंहाणं (नपुं०) जोड़ना, मिलाना। To join, to annex उपसंहित-उपसंहिअ (वि०) जोड़ा गया, मिलाया गया। Connected, accompained, annexed उपसन्न-उपसण्ण (वि०) समीप, निकट, पूजित, सेवित, प्राप्त Approached, near, worshipped, served, obtained हैं। उपशमनम्-उवसमणं (नपुं०) शान्ति, शान्त करना, चुप करना। Appeasing, assuaging उपशयः-उवसओ (पु०) व्याघ्र का छुपकर बैठने का स्थान। Hiding place for the hunter उपशयस्थ-उवसयत्थ (वि०) बैठा हुआ, मंचित, आरोपित Mountated sited. Hiding on the layer उपशल्यम्-उवसल्लं (नपुं०) समीपवर्ती, ग्राम, खुला स्थान। Open space in the vicinity of a village or town उपशान्त-उवसंत (वि०) शान्त, समाप्त, Calmed, ceased • जो कर्म उदयावली में न दिया जा सके। • जंकम्मं उदए दाईं णो सक्कं तमुवसंतं । • उदए संकम उदएं चदुसु वि दादुं कमेण णो सककं। Karma's no calmed उपशान्त-कषायः-उपसंत-कसाओ (पु०) कषाय का For Private and Personal Use Only Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश उवसन्नतां - उवसण्णता (स्त्री०) उपस्थिति । Attendence, presence उपसंपन्न - उवसंपण्ण (वि०) समीपस्थ, निकटस्थ । Come in proximity, near, endowed, with sufficient, cooked or dressed, sacrifice, dead संपन्न, संस्कृत, पर्याप्त, पकाया गया, उपलब्ध, मृत। Gained. उपसंन्यासः - उवसण्णासो ( पु० ) डालना, छोड़ना, त्यागना । To pour out उपसंभाषा-उवसंभासा (स्त्री०) सान्त्वना, आश्वासन । Friendly, persuation उपसंभाषागत - उवसं भासागअ (वि०) Conversationalful उपसंभृत-उवसंभिड (वि०) एकत्रित, समेटा गया, जमा Brought, together, drawn back, fixed दबाया गया Suppressed उपसर: - उवसरो ( पु०) गमन, अभिगमन, उन्मुख, अनुचरण । Going to ucards. Approach उपसरणम्-उवसरणं (नपुं०) अभिगमन, अनुगमन । Approach, going to awards. उपसृत उवसिअ ( वि०) समीपस्थ, निकट आया । Approached, arrived near उपसृत्य - उवसिच्च (वि०) पास आकर, समीप पहुँचकर Having reached close उपसर्ग:-उपसग्गो (पु०) धातु से पूर्व लगने वाला, 'प्र' आदि उपसर्ग Prepositions pra etc • उपपद a word precides word a its part to complete its name • उपद्रव Trouble • क्लेश, बाधा Misfortune, obstruction परीषह - संकट, हानि, आघात । Dangerous उपसर्गपदम् उवसग्गपअं (नपुं०) प्र, पर। अनु, अव, निस्, निर, दुस्, दुर् आदि पद । Prefixed to roots as in उपसर्गत उवसग्गहिअ (वि०) उपसर्ग को हरण करने वाला । Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 399 उपसर्जनम् - उवसज्जणं (नपुं०) ग्रहण लगना, दोष लगना, कष्ट, क्लेश, आनुषंगिक, समाप्त, संपन्न Eclipse, trouble, misfortune, subordinate to another, concluded • व्याकरण में एक संज्ञा- जो प्रथमा का निर्देश करती है A technical term in grammar उपसर्पः-उवसप्पो (पु०) पहुँच, पास जाना, पहुँचना । Approach, access उपसर्पणम्-उवसप्पणं (नपुं०) पहुँचना, समीप जाना । Approach, access उपसर्या - उवसरिया (स्त्री०) गर्भजन्या गाय। सृजुशीला गाय, सांड के योग्य गाय। Cow fit fora bull उपसार्या उवसारिय (वि०) सेवन योग्य To be resorted उपसीम उवसीम (वि०) समीपस्थ, सीमा के पास Near to the boundary or limit उपसुन्दः - उवसुंदो (पु० ) A demonical, a devourer उपसुप्त-उवसुत (वि०) सोया हुआ। Sleeped उपसूर्यकम् - वसुज्ज (नपुं०) सूर्य मंडल, सूर्य बिम्ब Dise of the sun उप+सृज् -उवसिज (सक०) फेंकना, उड़ेलना, जोड़ना, सताना। To throw. To pour out, add, afflict उपसर्जनम्-उवसज्जणं (नपुं०) जोड़ना, उड़ेलना । To add, to pour out उपस्त्रष्टः-उवसिट्ठ (वि०) जोड़ने वाला, बनाने वाला। Pouring, adding, making उपसेक्रत् उवसेक्तु (वि०) सींचने वाला One who For Private and Personal Use Only sprinkles, pours down उपसेचनम् उवसेयणं (नपुं०) सिंचन, उड़ेलना, चटनी । Sprinkling, pouring, jem, jelly उपसिक्त - उवसित्त (वि०) सींचा गया, अभिसिंचित किया गया | Sprinkled, poured on उपसेदिवस्-उवसेदिव (वि०) अंतेवासी, पास आया। Pupil Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 400 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश उप+सेव-उवसेवं (अक०) सेवा करना, पूजा करना, व्रत पालना। To serve, worship, practice as a vow उपयोग में लाना। Be addicted to उपसेवनम-उवसेवणं (नपुं०) पजा. सेवा. उपासना. आराधना, सम्मान • आसक्त होना उपयोग करना, काम लेना। Worship, serve, attached to, use to उपसेवा-उवसेवा (स्त्री०) आराधना, उपासना, पूजा, आदर-सत्कार Worship, honour उपसेविन्-उवसेवि (वि०) सेवक, पुजारी, सम्मान करने वाला। Serving, worshipping, honouring उपस्कर-उवक्करो (पु०) मसाला, घर का सामान, कलंक, निंदा Household appurtenance, censure • अवयव, संघटक Limb • सामान, वस्तु, उपकरण Furniture. Means, Apparatus. उपस्करणम्-उवक्करणं (नपुं०) मारण, समह. संघ. परिवर्तन, सुधार, ग्रहण, निंदा। Collection, killing, modification, eclipse, censure • क्षत-विक्षत करना, वध करना। उपस्तम्भक-उवत्थंभग (वि०) आश्रित, आश्रय देने वाला Supported, one holding up, giving support उपस्तरणम्-उवत्थरणं (नपुं०) संस्तरण, बिछौना, शय्या scatering. Act of spreading out • बिस्तर, चादर। Bed उपस्तीर्ण-उवस्थिण्ण (वि०) बिछाया, फैलाया। Spread उपस्त्री-उवत्थी (स्त्री०) परस्त्री, रखैल । Concubine उपस्थ:-उवत्थो (पु०) अंक, गोद, मध्यभाग, पेड्र . जननेन्द्रिय The lap. The middle prat in general. • गुदा, कूल्हा, गुप्त स्थान। Middle part, generative organ, secure place, anus उपस्थ-करणम्-उवत्थकरणं (नपं०) दाहिने घटने पर पैर रखकर बैठना। To sit placing foot on right knee उपस्थनिग्रहः-उवत्थणिग्गहो (१०) इन्द्रिय निग्रह Restraint of sexual passion continence उपस्थपत्र-उवत्थपत्तो (पु०) पीपहातरु An Indi fog tree उप+स्था-उवचिट्ठ (अक०) खड़ा होना, पास आना, पास रहना, उपस्थित होना, मिलक, मित्र बनाना, सत्कार करना। To stand, approach, attend near, present, meet with, become friendly with, pay respects उपस्थात्-उवत्थाउ (वि०) साथ होना, अनुचर। Dependent on, servant उपस्थानम्-उवट्ठाणं (नपुं०) समीप गमन,सभा मंडप, आवास, उपासना, देवालय, मंदिर । Approaching, assembly, abode, prayer, prayer place उपस्थापनम्-उवट्ठावणं (नपुं०) पहुँचा, आना, दर्शन देना। Approached, attend near, by presented • पूजन, अर्चन, आराधना, उपासना। Prayer • प्रणाम, नमन Pay respects, humility, salutation • पुनः Killing उपस्कार:-उवक्कारो (पु०) परिशिष्ट, अध्याहार, वस्तु, अलंकरण, आभूषण, शोभा, आघात, प्रहार Additional, matter, decoration, ornament, striking, blow, wound उपस्किरणम्-उवक्किरणं (नपुं०) उछालना Throwing up उपस्कृत-उवक्किउ (वि०) तैयार, उद्यत, मारा। Prepared, killed • बनाया गया, निर्मित किया गया • संचित, संगृहीत। • अलंकरण, आभूषण, परिमार्जित Prepared, collection, decoration, ornament उपस्तर्भ-उवत्थट्ठ (वि०) आश्रय भूत Help up by giving support उपस्तम्भः-उवत्थंभो (पु.) आश्रय, आधार, सहायक प्रयोजन, अवलम्ब, प्रोत्साहन Support, stay, urging up For Private and Personal Use Only Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश www.kobatirth.org दीक्षा प्रदान करना, पुनर्दीक्षाप्रापणमुप- स्थापना । (स० सि० 9/22) उपस्थापनं पुनर्दीक्षणं पुनश्चरणं पुनर्व्रतारोपणमित्यनर्थान्तरम (त० भा० 8/22) उपस्थायक - उवट्ठायग (वि०) अनुचर, सेवक Servant उपस्थित - उवट्ठिअ (वि०) पहुँचा, आया, विद्यमान, सन्निविष्ट Arrived, accured, presence उपस्थिति उवट्ठि (स्त्री०) विद्यमानता रहना · समागमन Apprbach, proximity. अवांप्ति, प्राप्ति, निवास । obtaining getting. • स्मरण, स्मृति, प्रत्यास्मरण, सेवा, परिचर्या | Attendance, presence, approa-ching, abode, remembering, memory, serving उपस्नेहः-उवसणेहो (पु० ) आर्द्र होना, गीला होना, सरल, प्रकट करना, व्यक्त करना • सील • जल पूरित तालाब | Maistening, moisture, water of a full tank उपस्पर्शः-उवफासो (पु०) सम्पर्क, साथ लेना, स्नान, स्पर्श आचमन, आलिंगन करना, मार्जन करना, प्रक्षालन, अभिषेक | Dependention, bathing, touching, contact, sipping water, clasping embracing, cleaning उपस्पृश्य - उवष्फास (वि०) आलिंगितकर Claspning up उपस्मृति - उवसइइ ( न०) लघु शास्त्र सिद्धान्त ग्रन्थ, आत्मचिंतन का छोटा ग्रंथ । परंपरागत आचार शास्त्र A class of works handed down by tradition उपस्त्रवणम्-उवस्सवणं (नपुं०) मासिक स्राव, मासिक धर्म | The periodical flow of a woman. Mensis उपस्वत्व-उवस्सत (वि०) राजस्व, भू संपदा से प्राप्ति । Government treasury उपस्वेदः - उवस्सेओ (पु० ) पसीना Moisture, drops of sweat उपहत उवहअ (वि०) क्षत, नाश, व्यापन्न, पीड़ित, Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir घायल | injured, struck. Hit, affected by • दबाया गया, आबद्ध, पराभूत Doomed. · घिरा हुआ । covered. • उपेक्षित • तिरस्कृत कलुषित • निन्दनीय । Overpowered, Neglected, not cared for, sinful, condemnale उपहतक - उवहयग (वि०) पीड़ित, भाग्य का मारा। भाग्यहीन, दुर्भाग्यशाली। Affected, ill fated, unlucked उपहति - उवहइ (स्त्री०) प्रहार, मार, आघात, वध । Stroke, killing उपनम् - उवहणां (नपुं० ) प्रहार Stroke उपहरणम्-उवहरणं (नपुं०) ग्रहण करना, लेना, उपहार देना, बलि चढ़ाना, भोजन देना | Bringing taking, offering gifts, offering victims, serving food • बांटना, वितरित करना । · 401 उपहव-उवहवो (पु०) आमंत्रण Invitation उपह्वनम्-उवहवणं (नपुं०) आमंत्रण, निमंत्रण, बुलाना । To invite For Private and Personal Use Only उपहस्-उवहस (अक० ) उपहास करना, व्यंग करना, निंदा करना । To laugh at उपहसनम्-उवहसणं (नपुं०) उपहास, हँसी, व्यंग To laugh at उपहसित - उवहसिअ (वि०) हासित, अपमानित किया, fifa for Laughed at, neglected, condemaled उपहस्तिका - उवहत्थिगा ( स्त्री०) पायदान । Betelnut box • उपहार - उवहारो (पु० ) भेंट, प्राभृत, वस्तु दान । आहुति An oblation sacrifice. पारितोषिक • कर, क्रय-विक्रय कर Present, gift, oblation, prize, tax उपहारक-उवहारग (वि०) उपहारदाता giver of gift. उपहार-कर्मन् -उवहार-कम्मं (नपुं०) बलिकर्म • वस्तुदान Offering oblation, to all creatures, present gift • Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 402 www.kobatirth.org उपहारकोशः- उवहार कोसो (पु० ) भेद संग्रह Gift portion उपहारलेशः-उवहार लेसो (पु० ) भेंट कोश, Gift fraction उपहास :- उवहासो (पु० ) हँसी, खिल्ली उड़ाना, ठहाका | Fun, ridicule, derision उपहास्य-उवहास (वि०) हंसी योग्य Ridiculous उपहित उवहिअ (वि०) पहरा, संबद्ध, अर्पित, उपाधि युक्त Put on, connected, offered, conditioned by उपहूति - उवहूइ (स्त्री०) आह्वान करना, बुलाना, आमंत्रित करना । Calling upon, invitation उप + हृ-उवहर (अक० ) पास लाना, देना, भेंट करना To fetch, bring near, give, offer उपहर :- उवहरो (पु० ) एकान्त, सन्निधि, सामीप्य, शून्यस्थान | Solitude, proximity उपांशु-उसु (पु० ) धीमे धीमे प्रार्थना करना • प्रशान्त स्तुति, चुप्पी । In a low voice, in a whisper, prayer uttered in a low voice, silence उपांशुजल्पित-उवंसुजप्पिअ (वि०) धीरे से कहा गया Whispering, whispered उपाकरणम्-उवायरणं (नपुं०) वेदएंभ, वेद पढ़ना, पास लाना । Studying the Veda, bringing near उपाकर्मन् - अवाकम्मं (नपुं०) उपक्रम, वेदारंभ से पूर्व कर्म। Beginning, before commencing, the study of the Veda उपाकृत-उवाकअ (वि०) पास लाया गया, प्रारंभ Brought near, begun उपाकृतम्-उवाकअं (नपुं०) आरंभ। Beginning उपाक्ष-उवक्खं (वि०) अखियों के सम्मुख Before the eyes उपाख्यम्-उवसखं (नपुं०) स्पष्टत: Obviously उपाख्यानम्- -उवक्खाणं (नपुं०) कथा, कहानी, उप+आ+ख्या Episode, story, short tale Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश उपागत- उवागअं (वि०) पास आया, प्राप्त । Approached, obtained उपागम-उवागमो (पु०) पहुँच, प्रतिज्ञा, स्वीकृति । Approach, promise, acceplance उपगमनम् उवगमणं (नपुं०) पास आना, स्वीकृति । Approach, acceplance उपाघ्रात उवग्घाअ (वि०) सूंघा गया Smelt, kissed उपाघ्राय - उवग्घाअ (वि०) सूंघकर Having smelt, having kissed उपाङ्गः-उवंगो (पु० ) अंग भाग, अवयव, तिलक, टीका Supplement, limb, mark made, with sandal paste on forehead, mark • एक वाद्य विशेष Musical instrument • उपांगसूत्र A subsidiary cononical text उपाच्युत-उवाचुअ (वि०) • कृष्ण के समीप । Close to krisna उपाचरित - उवाचरिअ (वि०) सेवारत । Obedient उपाचार :- उवायारो (पु० ) रोग निदान, कार्यविधि Diseaseless, procedure of working of doing work उपाच्छन्दित - उवच्छंदिअ (वि०) मनाया गया। Persuaded, coaxed उपाञ्चित - उवचिअ (वि०) समागत, आया, प्राप्त हुआ । Approached, obtained उपाञ्चनम्-उवंजणं (नपुं०) लीपना, पोतना Anoint, besmear उपात उवात (वि०) लियप, प्राप्त किया Taked, obtained पूर्वोपाजित Being in fornt of earned • आरोपित Burdened उपात-जातिः - उवाय -जाइ (स्त्री०) उपलब्ध जाति, प्राप्त हुई पर्याय | Taked of birth उपातवर्णवाषवण (वि०) गीतबद्ध Set into उपात-शस्त्रम्-उवाय-सत्थं (नपुं०) शस्त्र युक्त । Carrying weapons उपात्यय - उवत्तओ (पु० ) उल्लंघन । Transgression For Private and Personal Use Only Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 403 उपादानम्-उपादाणं (नपुं०) प्राप्ति, Reciving Taking ग्रहण, स्वीकार, परिचय obtaining. Acquaintance • अपने विषयों से इन्द्रिय निवृत्ति Not following objects of senses, not attachment with sensual pleasure उपादान कारणम्-उवादाण-कारणं (नपुं०) ग्रहण के योग्य। Cause of taking. प्रवृत्तिजन्य कारण, भौतिककारण, सजातीय कारण-उप्पदानं उत्तरस्य कार्यस्य, सजातीयं कारणम् (न्याय० वि० 1/132) • वह कारण जो स्वयं कार्य रूप में परिश्रम हो जाए। Immediate cause, subjected nature, appropriating to one's self उपादित्सु-उवाइच्छु (वि०) लेने का इच्छुक Desirous of accepting उपादेय-उवाएअ (वि०) लेने योग्य, ग्रहण करने योग्य। To be taken, to be received. उपादेयः-उवाएओ (पु०) उपादेय अभिन्न परिणामीयकारण Undivided change. धर्म विषयक चिंतन Thought for religion उपाधाय-उवाधाअ (वि०) रखने योग्य,स्थापित करने aprel takable. After placing putting together उपाधि-उवाहि (स्त्री०) अलंकरण, धोखा, दोष । Decoration fraud. Respect, honour, title, deceit • वस्तु का दूसरे रूप में बतलाना • उपद्रव Distress उपाधिक-उवाहिग (वि०) अतिरिक्त Additional, exceeding उपाधिवचनम्-उवाहिवयणं (नपुं०) आसक्ति के बचन। Attachment speak उपाध्यायः-उवज्झाओ (पु०) उपाध्याय, अध्यापक, उपेत्य अस्माद् अधीयते इति। Preceptor, teacher • रत्नत्रय से सम्पन्न जिन प्ररूपित वस्तु तत्त्व का कथन करने वाले। Religious teacher • जो रयणतयजुतो णिच्चं धम्मोवदेसणे विरदो सो उवज्झाओ अप्पा दिवरवसहो णामे तस्स। (द्र० सं० 53) उवानस्-उवाणस (वि०) छकड़े जैसा, छकड़े में रखा। Like cart, cart load उपानद्ध-उवाणद्ध (वि०) बंधा हुआ, जूता पहने। Tied, wearing shoes उपाणह-उवाणह (स्त्री०) Shoe, sandal उपान्त-उवंतो (पु०) समीप, पड़ोस, किनारा तट, नेत्र कोण। Near to the end, immediate, border, corner of the eye उपान्तिक-उर्वतिग (वि०) समीप्य, निकट Near, proximity उपान्त्य-उवंत (वि०) तटस्थ, पास ही Being close to, marginal, noted at margin छोर पर लिखा। उपान्त्यसमयः-उवंतसमओ (पु०) last but one instant तटस्थता। उपाय:-उवाओ (पु०) पास पहुँचना, साधन, यत्न . पद्धति, रीति, नीति, कथन, चेष्टा means. . चाल, शत्रु पर विजय प्राप्ति का साधन, साम, दाम, दंड, भेद नीति Approach, plan, strategy, means of success against an enemy, sowing dissension, negotiation, bribery, open attack उपायनम्-उवायणं (नपुं०) उपहार, भेंट, पहुँच, धार्मिक कार्य में लगना। Gift, present, approach, engaging, in a religious observance उपनयन-संस्कार-Upanayana ceremony , उपारत-उवारअ (वि०) आवृत, ढका हुआ, लगा हुआ, प्रेरित Covered. Returned, commenced, instigated उपारम्भः -उवारंभो (पु०) कार्य प्रारंभ करना, प्रारंभ समारम्भ, उपक्रम Beginning, approach उपारब्धः-उवारद्ध (वि०) आरंभ किया गया Begun, commenced उपार्जनम्-उवज्जणं (नपुं०) प्राप्ति, उपलब्धि Acquiring, obtaining • जमा करना, For Private and Personal Use Only Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 404 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश इकट्ठा करना, संग्रह करना। संचय। Seizing, accumulation उपार्जित-उपज्जिअ (वि०) कमाया हुआ, संगृहीत। Earned, collected उपार्ध-उपद्ध (वि०) आधा Half the first half उपा+लभू-उवालह (सक०) पकड़ना, ग्रहण करना, मारना, निंदा करना, आक्षेप। Lays hold of, kills, censures, objects उपालम्भः-उवालंभो (पु०) उलाहना, दोषारोपण, आक्षेप, विलंब, निंदा,गर्दा, द्वेष। Reproach, blame, objection, censure उपालम्भक-उवालंभग (वि०) उलाहना देने वाला Blaming उपालिप्सु-उवालिच्छु (वि०) उपालंभ की इच्छा करने वाला। Desiring to censure उपावर्तनम्-उवावट्ठणं (नपुं०) लौटना, परावर्तन करना। Returning after, going after उपावृत्त-उवावुत्त (वि०) परावृत्त, घूमा, लौटना। Returned उपावर्तित-उवावट्ठिअ (वि०) लौटाया गया Made to return, go back उपाव्याधः-उवावाहो (पु०) बाधा रहित, बाधित स्थान। Unprotected place उपाश्रयः-उवासओ (पु०) आस्पद स्थान, आराम स्थल। recipient, Gest house Recourse, • जैन धर्म स्थल, प्रार्थना स्थल। Get place for, a Jain religion place उपाश्रयणम्-उवासयणं (नपुं०) आश्रय लेना, सहारा लेना। supporting tating of support To take rest on, to sit on उपाश्रित-उवासिअ (वि०) आश्रित, आधारित। Supported. Depending upon उपासङ्क-उवासग (वि०) आराधक, पुजारी, सेवक। Worshipper, servant उपासङ्गः-उवासंगो (पु०) विषयासक्ति Attachment, quirer उपासनम्-उवासणं (नपुं०) शुश्रुषा, परिचर्या, वैयत्य, शराभ्यास Service, worship, attendance, practice of archery • धनुर्विद्या Bow-learning • चौकी, आसन, बैठने का पाटा A wood seat उपासना-उवासणा (स्त्री०) पूजा, आराधना। religious meditation. Worship, respect, Adoration. उपास्य-(वि०) उपासना योग्य Worth worshipping, subject of worshipping उपास्तमनस्-उवत्थमणं (नपुं०) सूर्यास्त Sunset उपास्ति-उवत्थि (स्त्री०) सेवा A Hendance ___eupon. Service उपाहित-उवाहिअ (वि०) रखा, संयुक्त, संसक्त, मिलाया, आरोपित Placed. steposited. Put, deposited, annexed, joined, superimposed उपेक्षा-उवेक्खा (स्त्री०) तिरस्कार, घृणा, अनादर, त्याग Contempt, neglect, leaving, indifference उपेक्षित-उवेक्खिअ (वि०) तिरस्कृत, अनादरित Neglected, not cared for उपेत-उवेअ (वि०) समीपस्थ, निकटस्थ, सम्पन्न One who has come near, accompanied by उपेन्द्रः-उविंदो/उविंदु (पु०) विष्णु A name of Visnu उपेय-उवे/उवेउ (वि०) फल, प्राप्य, उपाय से सिद्ध होने योग्य। Result, dwarf, to be resorted to उपोढ-उवोढ/उवूह (वि०) परिणय युक्त, विवाहित, समीप Married, near पास ले जाया गया Brought near उपोढतवस्-उवहतव (वि०) वृद्धिगत तप, अधिक 19 Increased penance उपोती-उवोई (स्त्री०) चबना का सब्जी, बिल्ली। Cat उपोतम-उत्तम (वि०) प्रारंभिक Last but one उपोदक-उवोदग (वि०) जल के निकट Near to water For Private and Personal Use Only Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 405 उपोद्घात-उवोग्धाओ (पु०) प्रस्तावना, भूमिका, उदाहरण, परिच्छेद Introduction, preface, section उपोद्वलक-उवोव्वलग (वि०) पुष्टि, करने वाला। Confirming उपोषणम्-उवोसणं (नपुं०) उपवासं Fast उप्त-उत (वि०) बोया, बीज ढाला Scattered sown उप्ति-उति (स्त्री०) बीज बोना To sow scatter the seed उभ्-उह (सक०) मिलाना, पूर्ण करना To unite, complete उभ-उहं (सर्व०) दोनों Both उभय-उहय (सर्व०) दोनों Both,of both kinds, in both manners उभयकवि-उहय-कइ (वि०) काव्य एवं कविता युक्त A poet who in both proficient in sciences and proficient in belleslatters उभयकाम-उहयकाम (वि०) दोनों की इच्छा Desiring both उभयतस-उहयओ (अव्य०) दोनों ओर On both sides उभयतःसस्यम्-उहयओ सस्अं(नपुं०) दो बार धान्य। Having crop at both times उभयतोमुखी-उहयओम्मुही (वि०) दोनों ओर से। Both sides उभयत्र-उहयत्थ (वि०) दोनों स्थान Both sides उभयथा-उहयहा (अव्य०) दोनों तरह Both like उभयधु-उहयज्जु (अव्य०) दोनों दिन Both day उभाहस्त-उहा हत्थ (वि०) दोनों हाथ से With both hands उभपिशाच:-उब्भ-पिसाओ (पु०) राहु Rahu उम्-उं (अव्य०) रोग, अंगीकार, प्रश्न, प्रतिज्ञा, घनिष्ठता। Acquiescence, question, promise, compacted उमः-उमो (पु०)पुर, नगर, घाट। Town, landing place उमा-उमा (स्त्री०) गौरी, पार्वती of thedaughter of Himaval • हरिद्रा/हल्दी wife of siva. and mena. • कीर्ति Light fame. • कान्ति • शक्ति Gauri, a great women, turmeric, its root ground to powder, fame, splendour, flaxa उमाकान्तः-उमाकंतो (पु०) गौरी पति शंकर Husband of Gauri, Shankar, Siva उमेश:-उमेसो (उमा+ईसो) (पु०) शिव Siva, Shankar उम्बर-उंबरो (पु०) चौखट के ऊपर की लकड़ी • उदुम्बर फल Umbar frout उम्भित-उंभिअ (वि०) पूरित, गुंफित, कल्पित Filled up, strung, imagined उरःस्थलम्-उरत्थल (नपुं०) छती,सीना। Breast, bosom उरःसूत्रिका-उरस्सुत्तिगा (स्त्री०) मोती का हार, मुक्तावली। Pearl, necklace उरगः-उरगो (पु०) सर्प, सांप A serpent Snake उरगपुरम्-उरगउरं (नपुं०) नागलोक, सर्पलोक। A bode of surpents उरगारि-उरगारि (१०) गारुड, पक्षियों का राजा। Name of a mythical bird उरण:-उरणो (पु०) मेष, मेंढा, बादल। Rain, cloud उरभ्रः-उरब्भो (पु०) मेष, मेढा, भेड़ Ram उरभ्रसंपात:-उरब्भसंपाओ (पु०) मेंढों की लड़ाई। Fight between two rams उररी-उररी (अव्य०) स्वीकार, विस्तार । Accepting, breadth, extensive उररीकत-उररीकअ (वि.) अंगीकृत, स्वीकृत. विस्तारित Accepted, admitted, extensive उररछदः-उरच्छदो (पु०) कवच। Armour उरस्-उरं (नपुं०) छाती, चुचूक, स्तन • मुख्य, प्रमुख, प्रधान। Chest, breast, chief,excellent उरस-उरस (वि०) चौड़ी छाती वाला Having a strong chest शा, , राम For Private and Personal Use Only Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 406 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश उरसिजः-उरसिजो (पु०) चुचूक, चूची Nipple of breast उरस्तस्-उरत्थ (अव्य०) छाती से On breast उरस्य-उरस्सं (वि०) स्तन दुग्ध। Milk belonging to the breast उरी-उरी (अव्य०) स्वीकार। Accepting उरीकृत-उरीकअ (वि०) अंगीकृत Accepted उरीकारः-उरीकारो (पु०) प्रतिज्ञा Promise उरु-उरु (वि०) बड़ा, महान, विपुल, विशाल, विस्तृत, प्रभूत Compar spacious much excellent naluable. Great, broad, large, abundant उरुकीर्ति-उरुकित्ति (स्त्री०) अधिकयश A great fame उरुगायः-उरुगाओ (पु०) विष्णु, कृष्ण Visnu, Krishna उरुक्षय-उरुक्खअ (वि०) प्रासाद युक्त Having, spacious, dwelling उरुजन्मन्-उरुजम्म (वि.) उच्च जन्म, झोला। Nobly born उरुताप:-उरुतावो (पु०) तेज गर्मी, अधिक ताप Excellent neal. Broad heat उरुबूकः-उरुबूगो (पु.) एरण्ड Castoroil plant उरुमार्ग:-उरुमग्गो (पु०) चौड़ा रास्ता, लम्बी सड़क A broad track or path उरुव्यचस्-उरुवच (वि०) अधिक विस्तृत Wide extending उरुहार:-उरुहारो (पु०) हार, माला| Necklace उरोजः-उरोजो (पु०) स्तन, स्त्री के स्तन, छाती। Breast अरोबधा-उरोबद्धा (स्त्री०) कंदौरा, करधनी, कमरबंद, तंग। Breast, fastening of hips, fastening of a horse उरोविदारम्-उरोवियारं (नपं०) वक्षस्थल का विदीर्ण करना Spilting the chest उर्ण-उर्ण (स्त्री०) ऊन Felt. Wool उर्णनाभः-उण्णणाहो (१०) मकड़ी, उर्णेव सत्रं नाभौ गर्भऽस्य। Spider उवेर:-उव्वडो (पु०) बछड़ा, वत्स, वर्ष, संवत्सर। Countrys in an island, calf उर्वरा-उव्वरा (स्त्री०) उपजाऊ भूमि, उन्नत भूमि Fertile soil उर्वशी-उव्वसी (स्त्री०) एक अप्सरा, पुरुरवा की पत्नी Indra's famous, nymph who become the wife of Purūravas उर्वारु-उव्वारु (पु०) एक प्रकार की लकड़ी। A kind of wood उर्वारुकम्-उव्वारुगं (नपुं०) खरबूजा Melon उर्वी-उव्वी (स्त्री०) भूमि, भू, धरा। Hand, soil. Earth उवीपतिः-उव्वीपइ (पु०) पर्वतराज A king of Mountain, Himalaya उर्वीभृतः-उव्वीभिउ (पु०) पर्वत, गिरि • नृप, अधिपति Mountain, king उर्वीरुहः-उव्वीरुहो (पु०) वृक्ष, पादप। A tree उलप:-उलवो (पु०) वल्वज घास, गुल्भ Sort of coarse grass उलयः-उलओ (पु०) लता, बेल, गुल्भ Shrubs, gulma उलुक/उलूकः-उलुगो (पु०) उल्लू An owl. • इन्द्र • कणाद • कौशिक Owl, name of Indra, Kanāda, Koushika उलूखलम्-उलूहलं (नपुं०) गूगल, ओखली। Morunga, Hypernthera, a wooden mortar उलूखली-उलूहली (स्त्री०) ओखली, दन्तछिद्र A wooden mortar, cavity in teeth उलूकपुत्रः-उलूगपुतो (पु०) निशाचर, राक्षस। Demon उलूपी-उलूवी (स्त्री०) नागकन्या। अर्जुन की पत्नी। Nāga princess, wife of Arjuna उलूसु-उलूलु (स्त्री०) आलोलिका, तुखर्घटिका, लोरी ___Meaningless, words, spoken to induce sleep in a child उलूलुध्वनि-उलूतुझणि (स्त्री०) विवाह के समय की ध्वनि। Asound of marriage उल्का-उक्का (स्त्री०) टूटा नाप, काष्ठ दीप, ज्वाला, For Private and Personal Use Only Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 407 प्रकाश, अग्नि, मशाल, लुक, अग्निपिक, मशाल। A flery phenomenon in the sky, meteor, wooden lamp, fire, light उल्काधारिन्-उक्काधारि (वि०) मशाल पकड़ने वाला। Torch bearer उल्कामुखी-उक्कामुही (स्त्री०) शृंगाली Famale jackal • भूत, पिशाच। Demon उल्कुपी-उक्कुसी (स्त्री०) केतु The trunk is named as ketu उल्ब:-उब्बो (पु०) भ्रूण, गर्भाशय Womb the bag which surrounds the embryo उल्वण-उब्बण (वि०) घना, अतिशय,अधिक, प्रगाढ़, प्रचुर, विदुत, दृढ़, शक्तिशाली। Thick, dense, full of larg, regal powered उल्बणरसः-उब्बणरसो (पु०) वीररस Sentiment of heroism उल्मुकम्-उम्मुगं (नपुं०) अंगारा, ज्वाला Burning coal उल्लक-कलशी-उल्लग-कलसी (स्त्री०) कांच की कलशी Vessel of glass, vessel of crystal उल्लङ्ग-उल्लंघ (अक०) लांघना, अतिक्रमण करना, छलांग लगाना, तोड़ना To leap, to break tojump उल्लङ्घनम्-उल्लंघणं (नपुं०) ऊपर से लांघ जाना Act of leaping over breaking उल्लङ्गि-उल्लंघिअ (वि०) लांघा गया Crossed over, jumped उल्लप-उल्लव (सक०) दूर करना सान्त्वना देना, आश्वासन देना To remove,allay उल्लल-उल्लल (वि०) कंपन हुआ, हिलने वाला। Agitation, jumping, Shaking tremulous उल्ललनम्-उल्लवणं (नपुं०) आन्दोलन, उन्मूलन, उछलकूद Agitation, rooting out, jumping उल्ललन-उल्लंलणू (वि०) उछलना-कूदता हुआ Leaping and jumping उल्लस्-उल्लस (अक०) आनंद होना, कूदना, हर्ष होना, रोमांच होना। To become happy, to jump, to rise उल्लस-उल्लस (वि०) प्रसन्न कान्ति युक्त Jovful. Happy bright, delighteful. उल्लसनम्- उल्लसणं (नपुं०) प्रसन्न होना, कान्त होना। ___To be glad, to shinel उल्लसित-उल्लसिअ (वि०) रोमांचित, हर्षित Happy Bloomed, happy, shining प्रभावान्, कान्ति युक्त, आभाशील। delioghted उल्लाघ-उल्लाघ/उल्लाह (वि०) निपुण, दृढ़, शुचि, नीरोग, निष्पाप। skilful. powerful. Clever, Joyous, pure, free from disease उल्लाघः-उल्लाहो (पु०) निरोग, रोग युक्त Freedom from disease मिर्च, मिर्ची Pepper उल्लाप:-उल्लावो (पु०) वार्तालाप, संवाद, भाषण, स्तुति speech calling outina loud wich. Conversation, panegyric, praise उल्लास:-उल्लासो (पु०) आनंद, उमंग, हर्ष, उछल-कूद, अध्याय, Joy deligh Happiness, jumping, leaping up, section of a book उल्लिखित-उल्लिहिअ (वि०) उत्कीरित. विवेचित. चर्चित painted thoughted. Scartched. Polished, expressing, explained उल्लीढ-उल्लीह (वि०) तेज किया Sharpened उल्लुञ्चनम्-उल्लुंचणं (नपुं०) लोंच, बाल निकालना। Plucking hair उल्लेख:-उल्लेहो (पु०) लेख, निर्देश, वर्णन, विदारण, संकेत, सूक्ति, उल्लेख नामक अलंकार । Writing, reference, description, splitting, mottos उल्लेखकरिन्-उल्लेहयरि (वि०) निर्देशक, उल्लेख करने वाला, वर्णन करने वाला। Director, description For Private and Personal Use Only Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 408 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश उल्लेखनम्-उल्लेहणं (नपुं०) वर्णन, लेखन, खोदना, खनन, वमन Scratching. Scraping, description, digging, vommitting छीलना Digging • लेख, अभिलेख writing painting. उल्लेख्य-उल्लेक्खं (वि०) वर्णन करने योग्य, चर्चा योग्य। Writable Thoughtable. Deserving उल्लोचः-उल्लोओ (पु०) तम्बू, ढेरा, मंडप, वितान, शामियाना, चंदोबा, तिरपाल। An awning. Canopy उल्लोलः-उल्लोलो (वि०) चपल, चंचल, चंपनशील, चलायमान Excessively tremulous. Volently moving उल्लोल-उल्लोल (वि०) तरंग, ऊँची उठती हुई तरंग Large wave उल्वभू-उव्वं (नपुं०) भ्रूण, गर्भाशय Womp उव-गवाक्षः-उवगवक्खो (पु०) झरोखा, खिड़की, वातायन, रोशनदान। Round window,air hole उवास-उवासो (पु०) त्याग Leaving उवा-उवाह (सक०) रखना, धारण करना। To hold, to bear उशनस्-उसणस (पु०) शुक्राचार्य, देव विशेष Sukrācārya, divine being उशी-उसी (स्त्री०) इच्छा, कामना, चाह Wish, desire. उशीतर:-उसीणरो (पु०) प्रदेश, विशेष जो कुरुक्षेत्र के उत्तर में This country was situated to the north of the Kuru country उशीर:-उसीरो (पु०) खस-The fragrant root of the plant, Andropogon Muricatus खस की जड़, सुगंधित जड़ उशीर-कुडप-उसीर-कुड़ (स्त्री०) खस की यट A wall of muricatus, a wall or gate prepared with the root of Usira or Andropogon muricatus उष्-उस (सक०) जलाना, गरम करना To consume. To heat burn उष:- डसो (पु०) प्रभात प्राता: Early morring morning light. The deity that presid उषणम-उसणं (नपुं०) मिर्च घायलवाना toinjure. Pepper सोंठ, पीपलामूल, अदरक Black pepper. उषण-चूर्णम्-उलण-चुण्णं (नपुं०) पिसी मिर्च । Gineger. Power of pepper उषणा-उसणा (स्त्री०) कणा, पीपल मग Pepper long उषपः-उसवो (पु०) सूर्य, दिनकर, रवि, अग्नि Sun, fire उसर्बुधः-उसबुहो (पु०) आग, अग्नि, सुबह, उषाकाल, चित्रक वृक्ष Waking upon down. Yellow Myrobalan tree, Terminalia chebula उषस्-उत्थ (स्त्री०) प्रातः प्रभात, प्रातःकाल, पौ फटना morning light. Morning, dawn, twilight उषःकाल:-उसो कालो (पु०) प्रभात, प्रातः मुगा। Morning, cock उषा-उसा (स्त्री०) प्रभात, प्रात: सुबह, बाणासुर की पुत्री Morning light. Morning, daughter of Banasura उषित-उसिअ (वि०) निवासित, रहा हुआ, स्थित। One who has dwelt, burnt, cooked in post night उषितम्-उसिअं (नपुं०) रहना, ठहरना staying. Dwelling उष्टि-उट्ठि (स्त्री०) निवास स्थल residaintal place. Abode उष्टः-उट्ठो (पु०) ऊँट Camel भौंस Buffalo A bul with a hump Camel उष्ट्रयानम्-उट्ठजाणं (नपुं०) ऊंटगाड़ी, सिरकी A cart drawn by camel उष्ट्रवामीशतम्-उट्ठवासीसयं (नपुं०) सौ ऊँट और सौ घोड़े One hundred each of camels and mares For Private and Personal Use Only Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 409 उष्टिका-उडिगा (स्त्री०) उटनी, मद्यपात्र,सुरापात्र,मिट्टी का पान Famale,camel, earthen wine jar, carthen jar उष्ण:-उण्हो (पु०) गरम, तेज, धूप, अग्नि, प्याज Onion warm, Hot, fire Sharp strict, active. उष्णक-उण्हग (वि०) गर्मी युक्त Ofhot temper a merit उष्णकालित-उण्ह -कलिअ (वि०) प्रभा युक्त, कान्ति युक्त light ful. Brightful, beautyful उष्णकर-उण्हयरो (पु०) सूर्य Sun Hot rayed. उष्णकाल:-उण्हकालो (प०) गर्मी का मौसम। Hot summer उष्णगुः-उण्हगु (पु०) सूर्य, रवि Hotrayed. Sun उष्णघ्न-उण्हप्रध (वि०) गर्मी समाप्त करने वाला Hot killer उष्णतेजस्-उण्हतेओ (पु०) सूर्य, आदित्य Sun उष्णदीधिति-उण्हदीहिइ (पु०) दिनपति Hot rayed. Sun उष्णपरीषहः-उण्हपरीसहो Victorious of heat उष्णरश्मिः -उण्हवारण (पु०/न०) छाता। (छारी।) Umbrella parasol उष्णालु-उण्हालु (वि०) गर्मी से व्याकुल Unable to bear heat उष्णांशु-उण्हंसु (पु०) सूर्य का उष्णकार Hot reyed. Sun उष्णिका-उण्हिगा (स्त्री०) मृदभाण्ड, मिट्टी का पात्र • गजिनी, हथिनी • मांड rice gruel. An earthern pot, female elephant, rice broth उष्णिमन्-उहिम (पु०) गर्मी Heat उष्णिमातिशयः-उण्हिमाइसओ (पु०) अधिक गर्मी Excessiveness of heat उष्णिह-उण्हि (स्त्री०) तीन पदों वाला छंद प्रथम और द्वितीय आठ अक्षर युक्त और तृतीय 12 अक्षर of A metre of three padas, the first two having eight syllables while the third has 12; a mixed metre गायत्री छंद 8-8-12, a type of Gayatri उष्णीषः-उण्हीसो (पु०) पगड़ी, सफर, शिरोवेष्टन, मुकुट Turban, diadem, crown उष्णीषधर-उण्हीसहर (वि०) पगड़ी युक्त Tying the turben head उष्णीषिका-उण्हीसिगा (स्त्री०) टोपी A cap उष्णीषिन्-उण्हीसि (वि०) पगड़ी युक्त Tying the turben उष्प:-उम्हो (पु०) गर्म, क्रोध The hot seasson. ___Hot, anger उष्मन्-उम्हो (पु०) गर्मी, ऊष्मा, गुस्सा Heat, steam, wrath, anger. उष्मज-उम्हअ (वि.) गर्मी से निकला पसीना Created by heat, sweat उष्मडबरः-उम्हजरो (पु०) गर्मी का बुखार Fever caused by heat उष्मभास्-उम्हभास (पु०) रवि Sun उस्त्र-उस्सो (पु०) किरण, वृषभ, आभा, प्रभा, कान्ति। Ray, Bull अस्त्रा-उस्सा (स्त्री०) सुरभी गाय The cow born of Surabhi उस्त्रिया-उस्सिअ (स्त्री०) गाय Cow उह-उह (अक०) चोट करना, पीड़ित करना Adead उह्नः-उण्हो (पु०) सांड, बलिवदे Bull उह्य-उह (सक०) ले जाना To carrie ऊ-ऊ (पु०) छठा स्वर It is the sixth syllable of a alphabet and vowels 3-fera It mean's Siva • चन्द्र Moon • यह सम्बोधन के रूप में भी प्रयुक्त होता है। Also an interjection of calling • तर्क सूचक-is indicative to accep-tance and thinking • विश्मयादिबोधक अव्यय ऊँ-ऊँ (पु०) श्रुतविहित मात्रा, मंत्र में प्रयुक्त।Calling in mankru. ऊढ-ऊह (वि०) ढोया गया, ले जाया गया, पाणिग्रहीत, For Private and Personal Use Only Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 410 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश परिणीत Borne, taken. Carried, assumed, married ऊढकङ्कट-ऊहकंकड (वि०) कवचधारण किए Putting on an armour ऊढभार्य-ऊहभारिय (वि.) विवाहित, परिणीत Married, one who had married a lafe. ऊढ़ा-ऊहा (स्त्री०) नव विवाहित, नव वधु Ofnow married, newly married wife ऊढि-ऊढि/ऊहि (स्त्री०) ले चलना, ढोना Carrying, drawing • विवाह, पाणिग्रहण Marriage. ऊत-ऊअ (वि०) रक्षित, सहायता युक्त, बुना हुआ, सिला हुंआ Saved, helped, weaved, Sewed . ऊति-ऊइ (स्त्री०) बुनना, सीना Weaving, sewing, tailoring, charges • सुरक्षा Save • उपभोग Use • खेल क्रीड़ा Play. केलि Amorous, sport ऊतीकम्ह-ऊईग (नपुं०) एक पौधा A plant ऊधन्य-ऊधण्ण (वि०) दूध Milk, produced, from udder ऊधस्-ऊहं (नपुं०) बांक, धन। Udder ऊधस्यम्-ऊहस्सं (नपुं०) दूध Milk ऊन-ऊण (वि.) कम, हीन। Deficient Incomplete, smaller, less than, minus न्यून, थोड़ा। ऊनित-ऊणिउ (वि.) घटाया, कम किया Reduced, lessened ऊनोदर:-ऊणोदरो (पु०) व्रत विशेष। A fast of one time ऊनु-ऊनु (स्त्री०) जूं Eat ऊम्-ऊम (अव्य०) अभिमान बोधक अव्यय, प्रश्न, निंदा। Abuse, arrogance, enuy. Expresses, interrogation, anger, reproach ऊम-ऊम (वि०) रक्षक Protector नगर Town ऊय-ऊऊ (सक०) बुनना, सिलाई करना। Weave to sew ऊररी-ऊररी (अव्य०) स्वीकार Acceptance ऊररीकृत-ऊररीकअ (वि०) स्वीकृत Accepted ऊरव्य-ऊरव्व (वि०) ऊरु से उत्पन्न Bornof thigh ऊरु-ऊरु (पु०) जंघा, जांघ, सक्थि, पुष्ट, दीर्घ, बृहद। Thigh, long ऊरुजन्मन्-ऊरुजम्म (वि०) ऊरु से उत्पन्न Born of thigh ऊजदज-ऊरुदग्ध (वि०) जंघा तक। Thighed ऊरुपर्वन्-ऊरुपव्वं (नपुं०) घुटना, जानु। The knee ऊरुपिण्डिका-ऊरुपिंडिगा (स्त्री०) ऊरु की पिंडली Thigh regions ऊरुभङ्गः-उरुभंगो (पु०) जांघ टूटना। Fracture of the thigh • भास के नाटक का नाम Name of one of the dramas attributed to Bhāsa ऊरुभञ्जक-ऊरुभंजग (वि.) जांघ तोड़ने वाला Breaker of thighs ऊरुरी-ऊरुरी (अव्य०) स्वीकार, सहमति, एवं स्वीकृति सूचक अव्यय। Accepted ऊरुसंभव-ऊरुसंभव (वि०) जंघा से उत्पन्न। The third caste वैश्य। ऊरुसंभवा-ऊरुसंभवा (स्त्री०) अप्सरा उर्वशी। The Nymph Uravashi ऊरुसादः-ऊरुसाओ (पु०) जंघा का शून्य होना, लकवा मारना। Numbness of the thigh ऊरुस्तम्भः -ऊरुथंभो (पु०) लकवा Paralysis of the thigh ऊरुस्तम्भा-ऊसथंभा (स्त्री०) केला का पादप कक्ष। Plantain tree ऊर्ज-उज्ज/ऊज (सक०) शक्ति देना,ऊर्जा देना। To strengthen, refresh ऊर्ज-उज्जं (पु०) बल, शक्ति, कार्तिक मास Power, strength, vigour, the month Karttka ऊर्जम्-उज्जं (नपुं०) जल Awater ऊर्जयत/ऊर्जयन्तः-उज्जयंतो (पु०) गिरनार पर्वत Ürjayant is the cairnar hill near Junagarh in Gujarat ऊर्जस-ऊर्ज (नपं०) शक्ति, बल energy • भोज्य For Private and Personal Use Only Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 411 • अन्न enting things. Strength, ऊर्ध्वकच-उद्धकच (वि०) खड़े बालों वाला, केतुग्रह power, vigour, food Having the hair erect ऊर्जस्वत्-ऊज्जस्स (वि०) शक्तिशाली, बलवान। ऊर्ध्वकर-उड्डयर (वि०) ऊचे हाथों वाला Having Strong, vigourous, pouerful. hands up ऊर्जस्वल-उज्जस्सल (वि०) शक्ति सम्पन्न, बलशाली। ऊर्ध्वकर्मन्-उडुकम्मं (नपुं०) उच्च कार्य Action Strong, vigorous for attaining high position ऊर्जस्वित्-उज्जस्सि (वि.) बल पूर्ण। Powerful ऊर्ध्वकर्षण-उड्डकस्सणं (नपुं०) ऊपर खींचना। To ___Mighty, great, strong. महान draw upwards ऊर्जा-उज्जा (स्त्री०) बल, शक्ति Energy Power, ऊर्ध्वकाय:-उडकाओ (पु०) लम्बा Aupper part strength of body. Long ऊर्जित-उज्जिअ (वि०) समर्थ शक्तिशाली Strong ऊर्ध्वगति-उड्डगइ (स्त्री०) उच्चगति, सिद्धगति vigorous Going upwards, to go Sidhā, to go heaven ऊजितः-उज्जिओ (पु०) शक्ति, पराक्रम Valour, ऊर्ध्वगमनम्-उडगमणं (नपुं०) उर्ध्वगति Go vigour upside • सिद्धगति Togo Siddhā to ऊर्जिताशय-उज्जियासअ (वि०) उदारार्थ Of lofty go heaven content ऊर्ध्वजु-उडुण्हु (वि०) उच्च जातु With the ऊर्ण-ऊण/उण्णा (स्त्री०) ऊन Wool knees raised up ऊर्णनाभः-ऊणणाहो/उण्णणाहो (पु०) Spider ऊर्ध्वतस-उड्डुओ (अव्व०) ऊपर की और ऊर्णा-उप्णा (स्त्री०) ऊन, भ्रुकुटि चक्र Wool, a Upwards from above circle of hair, between the ऊर्ध्वदृष्टिः-उड्डदिट्टि (स्त्री०) उच्च दृष्टि Having a eyebrows upward gaze, an ambitious person ऊर्णापट-उण्णापड (वि०) ऊन ओढ़ना, मकड़ा, ऊनी ऊर्ध्वदेवः-उड्डदेवो (पु०) परमात्मा Superior वस्त्र Having covering of wool, spider, a woolen, cloth ऊर्ध्वदेहः-उड्डदेहो (पु०) विशाल काय। A upper ऊर्णायु-उण्णाउ (पु०) कंबल, मकड़ी, मेंढा, part of body. High body अनीकम्बल, भेड़ के ऊन का कम्बल Spider, ऊर्ध्वनभस-उडुणह (वि०) नभ के ऊपर Being blanket, sheep, blanket of sheep's above in the clouds wool ऊर्ध्वपथः-उड्डुपहो (पु०) आकाश Sky, ऊर्ण-उण्णु (सक०) ढकना, घेरना। To hide. To atmosphere cover, to surround. ऊर्ध्वपातनम्-उडु-पाडणं (नपुं०) ऊपर को फेंकना। ऊणुत-उण्णुअ (वि०) आवृत, ढका हुआ। Causing to ascend Covered ऊर्ध्वपात्रम्-उड्डुपतं (नपुं०) उन्नत पात्र Great jar, ऊर्दर/ऊईर:-उद्दरो (पु०) वीर, साहसी, राक्षस। A mortar used in sacrifice _hero,a Raksasa,adevourer ऊर्ध्वपाद-उड़पाअ (वि.) ऊपर की टांग वाला One ऊर्ध्व-उद्ध (वि०) ऊँचा, उन्नत, बड़ा। High, Hall, keeping feet upwards, a bird crect • सीधा, सरल Upright Tillibha ऊर्ध्वम्-उद्धं (नपुं०) बाद में,ऊपर After, above ऊर्ध्वपुण्डक-उड-पुंडगो (पु०) मस्तक तिलक ऊर्ध्वक:-उद्धगो (पु०) एक ढोल Kind of drum Vertical line marked deity For Private and Personal Use Only Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 412 www.kobatirth.org ऊर्ध्वबाहु-उड्डबाहु/उड्डबांहा (वि०) ऊपर भुजाओं वाला । Having the arms lifted up ऊध्वीभाज्-उड्डभाज (वि०) ऊपर रहने वाला । Being upwards ऊर्ध्वभाज्-उड्डु-भाज (पु० ) वडवानक, समुद्री अग्नि । Submarine fire ऊर्ध्वमन्थिन् उड्डुमंथि (वि०) अधिक चिंतन करने all Doing excellent think. One living in unbroken chastity ऊर्ध्वमायु- उड्डुभाउ (वि०) उच्च रंभाने वाला । Bellowing aloud, sending forth loud noise ऊर्ध्व मारुत- उड्डमारुअं (नपुं०) ऊपरी हवा Pressure of wind upwards ऊर्ध्वमौहूतिर्क उड्ड-मुहुतिग (वि०) अभी होने वाला । Happening after a short time ऊर्ध्वरेतस्-उड्ड-रेअ (वि०) ब्रह्मचारी A celebrate, Siva, Bhishnu ऊर्वलिङ्ग उडलिंग (वि० ) ऊपरी चिंह वाला । Having erected penis ऊर्ध्ववर्त्मन् - उड्डवम्मो ( पु० ) आकाश Sky, atmoshpere ऊर्ध्ववृत - उडवुत (वि०) दक्षिणा वर्तिन | Put on over the head ऊर्ध्वशायिन् उड्डसाइ (वि०) ऊपर मुख करके सोने वाला । Sleeping with the face upwards ऊर्ध्वशोधनम् उड्ड-सोहणं (नपुं०) पंचकर्मन Ayurvedic medical system ऊर्ध्वस्थिति - उड्डठिइ (स्त्री०) अश्वपृष्ठ Back of a horse ऊर्ध्वस्स्रोतस् उड्डसोअ (वि०) ऊपरी प्रवाह । Flow upwards ऊर्ध्वावर्त - उड्डावत (वि०) अश्व पालन Rearing of a horse ऊर्ध्व - उड्डी (वि०) उच्चमुखी, ऊपर की ओर उठी हुई | Opening upwards. Face upwards, directed upwards. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश ऊर्मि - उम्म (स्त्री०) लहर, तरंग। current. • धारा, प्रवाह, गति, वेग । flow speed. velocity. रेखा, पंक्ति, चिंता, कष्ट row, Distres, Anxiety. Wave, line, Pain ऊर्मिका - उम्मिगा (स्त्री०) लहर, प्रवाह, उत्कण्ठा, पंक्ति, रेखा, अंगूठी, भ्रमर गुनगुन Wave, flow, desire, line, finger, ring, humming of bees ऊर्मिकाङ्गित- उम्मिगंगिअ (वि०) रेखांकित शाखा, प्रशाखा युक्त Lining, branch to branch ऊर्मिमालिन् - उम्मिमालि (पु० ) सागर, समुद्र, wrelthed with warcs, Sea the ocen. ऊर्मिल- उम्मिल (वि०) लहराता Wavy ऊर्मिला- उम्मिला (स्त्री०) Wife of Lakshaman ऊम्यी उम्मा ( स्त्री०) रजनी, रात्रि Night, stable for ऊर्व उव्वो (पु० ) अस्तबल, बादल, पात्र श्रेष्ठ great exten sive. Cattle, cloud, receptable ऊर्वष्णीव उव्वट्ठीवं (नपुं०) जंघा और घुटना । Thighs and knees ऊलूक:-ऊलूगो (पु० ) owl ऊष - ऊसो (पु० ) प्रभात सुबह Dawn, morning light क्षारमृतिका - बंजर भूमि, ऊपर भू भाग Barren land, impregnated with salt ऊषक - ऊसगं (नपुं०) प्रभात सुबह Dawn morning light ऊषया:-ऊसणो (पु०) चीता ऊषणम् -ऊसणं (नपुं०) पीपड, सोंठ Pipala, pepper, ginger ऊषर - ऊसर (पु०/न० ) ऊसर भू Impregnated with salt. Barren land ऊष्मक - उम्हगो (पु० ) ग्रीष्म, गरमी Summer heat ऊष्मन् - उम्ह (पु० ) गरमी, भाप, जोश। Summer, vapour, ardour ऊष्मय - उम्हव (वि०) गरल पीने वाला Drinking the hot drink ऊष्मण्या - उम्हहा (स्त्री०) फैलाती हुई Giving hot vapours For Private and Personal Use Only Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org संस्कृत - प्राकृत - हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश ऊष्मप्रकृति - उम्हपयडि ( स्त्री०) गर्म स्वाभाव Produced by heat, hot nature ऊष्मलत्व- उम्हलत (वि०) तेजस्विता, ओजस्विता Brilliance, energy ऊष्मागम - उम्हागमो (पु० ) ग्रीष्म Heat. Summer ऊष्मान्त - उम्हंतो (पु० ) गर्मी का शान्त होना। • ऊष्मवर्ण श ष स ह A word ending with Usma syllables संताप, ऊष्णता । Stean, vapour. Excessiveness of heat ऊष्मापह उम्हापह (वि०) गर्मी शान्त करने वाला । A medicine removing heat ऊह ऊह (अक० ) सोचना, विचारना, तर्क करना, अंकित करना, टांकना to think To observe, deliberate, under-stand समझना, चिंतन करना । ऊह ऊह (पु० ) ऊहा, विचार, वितर्क, अनुमान, चिंतन Changing gender, in a mantra, consideration ऊहगानम्-ऊहगाणं (नपुं०) विचारात्मकगात Consideration Gana • सामवेद संहिता का सूत्र Name of the third of Samaveda ऊहनाम् ऊहणं (नपुं०) तर्क करना, विचारना, अनुमान लगाना, बदलना। To argue, to think, presume, change ऊहापोह :- ऊहोपोहो (पु० ) तर्क-वितक Thinking in various ways internal conflict ऋ ऋ - रि-यह वर्णमाला का सप्तम स्वर है । इसका मूर्धास्थान है। Seventh 7th in a alphabet and vowels, pronounced from cerebrl प्राकृत में ऋ नहीं, अपितु 'रि' हो जाता है। Prakrits ॠ It changes into 'ft' अदिति, देवमाता । Dev mother ऋ - रि अव्यय है विस्मयरसूचक । इसका प्रयोग गर्हा, निंदा, परिहास आदि में किया जाता है। ऋक्- रिग ऋग्वेद का मंत्र A verse from Rigveda Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 413 ऋकूण- रिगण (वि०) घायल, टूटा। Wounded, hurt, broken ऋक्थ - रिक्थं (नपुं०) धन, वैभव, सम्पत्ति | Wealth, property left be ancestors ऋक्थभाक्- रिक्थभाग (वि०) धन में भागीदार । Having share in heritage ऋक्ष - रिक्खो (पु० ) भाल, रीछ, सतपुड़ा पर्वत, क्षतवेधन, विन्ध्य की दक्षिणी श्रृंखला । Satpura mountain, opening of asore ऋक्षा:- रिक्खा (पु०) सप्तर्षि, तारा, नक्षत्र । The pleiads, a star, constellation ऋक्षी - रिक्सी (स्त्री०) रीछनी भल्लूकिनी Female bear ऋक्षचक्रम्-रिक्खचक्कं (नपुं०) नक्षत्रमंडल Circle of stars ऋक्षनेमि - रिक्खणेमि (पु० ) विष्णु Visnu ऋक्षपति - रिक्खवइ (पु० ) चन्द्र, जाम्बवंत Moon ऋक्षभयम्-रिक्खभयं (नपुं०) भालु से भय Danger from a bear ऋक्षर - रिक्खरो (पु० ) ऋत्विज, कांटा। A priest, a thorn ऋक्षरा - रिक्खरा (स्त्री०) जलधारा Stream ऋक्षराज - रिक्खराअ (पु०) नक्षत्रपति, चन्द्र, ऋक्षपति जामवंत् Jambuvat, the king of bears. Moon For Private and Personal Use Only ऋक्षवत् - रिक्खवअ (पु० ) विन्ध्यगिरि Name of the Vindhya mountain • रीछ अरण्य Full of bears ऋक्षेश: - रिक्खेसो (पु० ) चन्द्र Moon ऋक्षेष्टि - रिक्खेट्ठि (स्त्री०) नक्षत्र, समूह Oblation of the luminaries ऋक्सामन्- रिग साम (पु० ) ऋग्वेद और सामवेद । Rigveda and Samaveda ऋग्मिन् - रिम्मि (वि०) स्तुति करने वाला । Praising, jubliant with praise ऋग्वेद - रिगवेओ (पु० ) एक प्राचीन वेद Rigveda ऋषभः - रिसहो ( पु० ) ऋषभ, प्रथम तीर्थंकर, आदिनाथ | Rishva, a first tithamkar. Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 414 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश ऋच-रिच (अक०) स्तुति करना, आराधना करना, ऋणदात-रिणदांड (वि०) साहूकार, कर्ज देने वाला। चमकना, ढकना। To praise, shine, The lending man cover ऋणदास-रिणदास (वि०) कर्ज से दास One who ऋचीक:-रिईगो (पु०) एक ऋषि A seer is bought as a slave, by paying off ऋच्छ-रिच्छ (सक०) पाना, जाना Toget, to go his debt ऋच्छका-रिच्छगा (स्त्री०) कामना, इच्छा, चाह, ऋणमत्कुण-रिणमक्कुणो (पु०) जमानत Security, वाञ्छा, अभिलाषा। Wish bail ऋच्छरा-रिच्छरा (स्त्री०) वेश्या, गणिका Harlot ऋणमार्गण-रिणमग्गणो (पु०) कर्ज मांगना, उधार ऋज्-रिज (सक०) जाना, चलना, पाना, स्थिर होना, लेना To ask to return the debts सीधी दिशा में चलना, स्वस्थ होना To go, ऋणमुक्त-रिणमुत (वि०) कर्जमुक्त Free of debts to get,be stable, move in a straight, ऋणमुक्ति-रिणमुक्ति (स्त्री०) कर्जमुक्ति उधारी की direction, be healthy समाप्ति। Freedom from a debts ऋजिमन-रिजिम (पु०) सीधा, सरल An arrow. ऋणलेख्य-रिणलेह (न०) ऋणलेख, उधार लिखना। Straightness Debt bond ऋजीक:-रिजीओ (पु०) इन्द्र, धूम Indra, smoke ऋणशोधनम्-रिणसोहणं (नपुं०) उधार चुकाना। ऋजीष:-रिजीसो (पु०) कढ़ाई। Afrying pan. Return of debt ऋज-रिजु/रिउ (वि०) सीधा, सरल, सच्चा, ठीक, ऋणादानम्-रिणादाणं (न) ऋण वसली समुचित, गतिशील Straight, upright, Recovery of debt honest, suitable, moving ऋणान्तकः-रिणंतगो (पु०) मंगल The planet, ऋजुमति-रिजुमइ (स्त्री०) मतिज्ञान का भेद A kind Mars of direct cognition ऋणार्कम्-रिणणं (नपुं०) कर्ज पर कर्ज। Debt ऋजुसत्रनयः-रिजसुत्तणओ (पु०) नय का भेद A incurred for clearing previous debt kind of standpoint, grasps only ऋणिक:-रिणिग्गो (पु०) कर्जदार Borrower, present modification indebted ऋजुकामः-रिजुकामो (पु०) काश्यप मुनि A seer ऋणित्व-रिणित्त (वि०) कर्जदारी Indebtedness of Kashyapa ऋणिन्-रिणि (वि.) कर्जदार Borrower, ऋजुकरणम्-रिजुकरणं (नपुं०) सीधा करना indebted Straighting ऋत-रिउ/रिअं(वि०) उचित,समुचित, ठीक • दीप्त, ऋजुमति-रिजुमइ (स्त्री०) मतिज्ञान का भेद A kind प्रकाशित। Repectable, brilliant, of direct radiant ऋज-रिज्जो (पु०) नेता A hero ऋतम्-रिउं/रिअं (नपुं०) जल,शाश्वत,सनातन, सत्य ऋण-रिण (सक०) जाना, पहुँचना To arrive. To • तथ्यपूर्ण Water, settled order, go setted law, truth, proper thought ऋणम्-रिणं (नपुं०) कर्ज, उधार, देनदार, भू, धरा, • उत्कृष्टकार्य True speech pious दुर्ग, बीज गणित में घटाने का चिह्न। Debt, action liability, land, water, a fourt, sign ऋतंभरा-रिउभरा (स्त्री०) प्रतिभा, सत्य पोषक प्रज्ञा of subtraction Intellect, intelligence supporting, ऋणग्रह-रिणग्गह (वि०) कर्जदार, उधार लेने वाला। settled order A borrower ऋति-रिइ (स्त्री०) गति, आक्रमण, स्पर्धा, जुगुप्सा For Private and Personal Use Only Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 415 Going, motion, assualt, emulation, or censure समृद्धि या कल्याण Prosperify or welfare • निंदा, जुगुप्सा मार्ग Blame censure, way ऋतीया-रितीया (स्त्री०) लज्जा Blame censure, shame ऋतु-रिउ/उउ (पु०) मौसम period of the year. Seasons • बसंत (चैत्र-वैशाख Spring) • ग्रीष्म (ज्येष्ठ-आषाढ़ Summer) • वर्षा (सावन भादों Rainy season) • शरद (आश्विन कार्तिक Outumn) • हेमंत (अगहन-पूष Winter) • शिशिर (माघ-फाल्गुन Cool season) • गर्भधारण योग्य समय • दीप्ति Light splendour. Radiance ऋतुकाल:-रिउकालो (पु०) पुष्पदर्शन, रजोदर्शनकाल Mensis, time, favourable for conception ऋतुगामिन-रिउगामि (वि०) ऋतु पर सहवास करने aici Having intercourse with one's wife at the time fit for conception ऋतुधामन्-रिउधाम (पु०) विष्णु Visnu ऋतुपर्ण:-रिउपण्णो (पु०) एक राजा। An ancient king of Ayodhya ऋतपर्यायः-रिउपज्जाओ (पु०) ऋतुक्रम। ऋतुचक्र Revolution of the seasons by turn ऋतुपा-रिउवा (पु.) इन्द्र Epithet of Indra ऋतुपात्रम्-रिउपत्तं (नपुं०) आहूति पात्र Cup in which libation of offered ऋतुराजः-रिउराजो (पु०) वसंत Spring ऋतलिङ्गम्-रिउलिंग (नपुं०) ऋतु की पहचान Sings of beginning of a particular season ऋतसंहार:-रिउमंहारो (पु.) एक नाटक जो कालिदास ने लिखा। Name of one of the works of Kalidāsa, name of drama by Kalidasa •ऋतुओं का समूह Collection of the seasons ऋतुसाम्य-रिउसम्म (वि.) अनुकूल ऋतु Suited to the seasons ऋतुस्नाता-रिउण्हाआ (स्त्री०) पुष्पावती के बाद स्नात स्त्री। Women who has bathed after menstruation and who is ऋते-रिए (अव्य०) बिना Except without with the exception of ऋत्विज-रित्तिज (पु०) यज्ञ पुरोहित। Apriest ऋत्य-रिच्च (वि०) रजोकाल Menstruation period of ladies ऋद्ध-रिद्ध (वि०) समृद्ध, धनी Prosperous, thriving ऋद्धः-रिद्धो (पु०) विष्णु Visnu ऋद्धम्-रिद्धं (नपुं०) विकास, निर्णय, निष्कर्ष । Development, conclusion ऋद्धि-रिद्धि (स्त्री०) ऐश्वर्य, सम्पत्ति Wealth, prosperity, royal, Riddhi, affluence • बुद्धि ऋद्धि Buddhi, riddhi • क्रिया ऋद्धि Kriya rddhi • विक्रिया ऋद्धि Vikriyarddhi• अणिमा Anima महिमा Mahima • लघिमा Laghima • प्राप्ति Prapti प्राणाम्य-Pratamya . ईशित्व-Isitva वशित्व Vasitva . अप्रतिघात-Apratighata अन्तान Antardhyāna, Kämarūpitya कामरुपित्व • तपोऋद्धि Taporddhi - उग्रतपोऋद्धि Ugrataporddhi - दीप्ततपो ऋद्धि Dipta taporddhi - तप्ततपो ऋद्धि Taptataporddhi – महातपोऋद्धि Mahā taporddhi – घोर पराक्रम ऋद्धि Ghora parākrama rddhi – घोर ब्रह्मचर्य तपोऋद्धि, बलऋद्धि Ghora brahmacarya taporddhi ऋद्धिमत-रिद्धिमअ (वि०) समद्धिशाली.ऐश्वर्यवान। Prosperous ऋध-रिह/रिध (अक०) बढ़ना, फलना, फूलना,संतुष्ट होना To growth toincrease. To thrive, prosper, satisfy ऋभु-रिहु (पु०) देव श्रेणी Aclass of gods ऋभुक्षः-रिहुक्खो (पु०) इन्द्र Indra ऋभुक्षिन्-रिभुक्खि (वि०) इन्द्र Indra For Private and Personal Use Only Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 416 www.kobatirth.org ऋश्य - रिस्सो (पु० ) धवन पाद वाला मृग An antelope having white feet ऋष्- रिस (अक० ) चलना, गति करना । To go, to move ऋषभः- रिसहो (पु०) बैल, बलिवर्द, एक मुनि, प्रथम जिन, एक संगीत स्वर । Bull, Rsabhadeva, a first Tirthankara, Rsabh, a saint, the first Jina, an antidote ऋषभ - रिसह (वि०) श्रेष्ठ, उत्तम, प्रधान । The best, most, excellent ऋषभध्वजः - रिसहझुओ (पु० ) शिव Siva, The first Tirthankara, the first Tirthankara Adinatha ऋषि:- रिसि (पु० ) मुनि, संत, मंत्र द्रष्टा, तपस्वी A saint, seer or inspired singer of Vedic hymns, having practised austerties ऋषिकुल्या - रिसिकुल्ला ( स्त्री०) नदी A sacredriver. River ऋषिसूक्तम् - रिसिसुत्तं (नपुं०) ऋषियों द्वारा दृष्ट सूक्त । All those hymns, which are revealed as the praise of the single seer, are called a seer's hymn ऋष्टि - रिट्ठि (स्त्री०) तलवार, असि, भाला। Sword, lance ऋष्यकेतु - रिस्सकेउ (पु० ) अतिरुद्ध | Aniruddha the son of pradyumna ऋष्यमुखम्-रिस्समुहं ( नपुं०) एक पर्वत । A mountain ऋष्यमूकः - रिस्समूगो ( पु० ) एक पर्वत । A mountain ऋष्यशृंग:-रिस्ससिंगो (पु०) एक आश्रम, एक साधु । A Rsyasriga, a saint ॠ ऋ - ऋरि (पु०) वर्णमाला का अष्ठम् वर्ण It is the eight syllable of alphabet लृ तथा लू Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश ए ए-ए (अव्य०) यह याद करने, बुलाने घृणा करने एवं कृपा करने में होता है। यह वर्णमाला का ग्यारहवां अक्षर है। An Interjection of Eleventh in the alphabet and vowels, it is referred to as ekara ए-ए (पु० ) विष्णु Visnu ए-ए (सक०) प्राप्त होना, जाना। to get. To go एक एग (वि०) एक संख्या, अन्य, एकल, प्रधान, मुख्य, प्रथम, अनुपम अनोखा, सर्वोतम, साधारण, कुछ, कोई, कई One, alone, the best, chief, first, unique, excellent, common, few, someone एकम् - एगं (न०) एकता, एकल Single, alone Unity, a unit, only. एकक - एगअ (वि०) अकेला, असहाय Alone, unchanged. एक कपाल- एगकवाल (वि०) संपत्ति का भागीदार, हिस्सेदार | Contained in one cup एककर - एगयर (वि०) एक हाथ वाला । Doing one thing having one hand एक-काल- भोजनम् - एगकालभोयणं (नपुं०) एक समय भोजन, एकासन One time, food एककल्प - एगकप्प (वि०) एक पद्धति से Many working in the same manner एककार्य - एगकज्ज (वि०) एक प्रयोजन वाला । Having to do the Same work एककालिक - एगकालिग (वि०) समकालीन एक बार होने वाला। Contemporary, happening only once एककुण्डलः- एगकुंडलो ( पु० ) बलभद्र, बलराम, कुबेर Cpithet of Balbhadra and Kubera एगकोष्ठ एग कोट्ठ (वि०) एक कमरे का मकान वाला A house with a single room एगखुर- एगखुर (वि०) एक खुर वाले - अश्वादि । One hoofed (like horse) For Private and Personal Use Only Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 417 Pici एकगु-एकागु (वि०) एक गाय वाला Having a Having only wife single cow एकज्योतिष्-एगजोइस (पु०) शिव, ऋषभ Siva, एकगुरु-एगगुरु (वि०) सतीर्थ्य, एक गुरु का the sde light, Rishava शिष्य-गुरु भाई। Having the same एकतत्पर-एगतप्पर (वि०) एक पर ध्यान देने वाला। preceptor Solely intent upon one एकगृह-एगग्गामो (पु०) एक गाँव का Of the एकतम-एगतम (वि०) बहुत में एक One of same village many एकचर-एगचर (वि०) अकेला, घूमने वाला। एकतर-एगतर/एगयर (वि०) दो में से एक One Moving or living alone of two एकचर:-एगचरो (पु०) गेंडा। A kind of एकतस्-एगओ (अव्य०) एक ओर, एक करके, एक elcphent के समीप एक ओर से Ononeside, from एकचक-एगचक्को (पु०) सूर्यरथ Sun'schariot one side एकचक्र-एगचक्क (वि०) एक राजा से शासित _एकतत्त्व-एगतच्वं (नपुं०) एकमात्रतत्त्व Only one Governed by one king object एकचक्रा-एगचक्का A town ruled by a एकता-एगआ (स्त्री०) एकत्व। एक ही वस्तु पर demon Baka केन्द्रित, एक निष्ठता, एक रूपता। Fixed on एकचारिन्-एगयारि (वि०) एकाकी चलने वाला one object only Moving or living alone एकतान-एगताण (वि०) अनन्यवृति, एकाग्रवृति, एक एकचारिणी-एगचारिणी (स्त्री०) पतिव्रता ओर केन्द्रित fixed on one objectonly. Devoted wife Intent on one only, one object only एकचेतस्-एगचेय (वि०) एकमत Same manner एकताल:-एगयालो (पु०) सम ताल, संगीत, स्वेद, एकचोदन-एगचोयण (वि०) एक सूत्र पर आधारित नृत्य, वाद्य आदि। Harmony, unison, Based on one injunction समान लय Song of accurate एकच्छत्र-एगच्छत (वि०) एक के आधीन। एक राजा adjustment के आश्रित। Ruled of king, unlimited एकतीर्थ-एगतित्थ (वि०) एकाश्रमी, समान आश्रम sovereignty वाले Of the same asrama• एक गुरु के एकजन्मन्-एगजम्मो (पु०) राजा, शूद्र King, frre Having the same teacher Śūdra एकतीर्थिन्-एगतित्थि (पु०) गुरु भाई Having the एकजात-एगजाअ (वि०) एक ही माता-पिता से same teacher, having the same उत्पन्न। Having the same mother religion • एक ही धर्ममार्ग वाले fathers एकल्प-एगत्त (वि०) एक रूपता, सामञ्जस्य, समत्त्व एकजाति:-एगजाइ (वि०) एक परिवार, एक कुल। __ भाव युक्त To beequal inall condition Alone family, same syllables, एकत्व-प्रत्यभिज्ञानम्-एगत्तपच्चहिणाणं (नपुं०) Sudra एक वर्णमाला, शूद्र A sudra. प्रत्यक्ष और स्मृति से युक्त ज्ञान। Direct एकजातीय-एगजाइज्ज (वि०) समान जातीय Of cognition and memory • एकत्व को the same cast विषय करने वाला ज्ञान। To be equaling एकजानि-एगजाणि (पु०) शिव Siva cognition एकजानि-एगआणि (वि.) एक भार्या युक्त एकत्व-भावना-एगत्त-भावणा (स्त्री०) एकाकी एका For Private and Personal Use Only Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 418 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश विचार। Having one's mind fixed on one object only reflection of एकत्व-अनुप्रेक्षा। Loneliness एकत्व-विक्रिया-एगत्त-विक्किरिया (स्त्री०) अभिन्न fafchy Undirided, modification एकत्ववितर्क एगत्त-वितक्क (वि०)-Undivided good reasoning एकत्व-वितर्काविचार-एगत्त-वितक्कावियारो (पु०) Undivided good reasoning, instantancously• शुक्लध्यान का एक भेद A kind of Shukla dhyana एकत्र-एगत्थ (अव्य०) एक स्थान पर One place's एकत्रित-एगत्थिअ (वि०) संचित, परिग्रहीत All taken to gelher. Gathered एकदण्डिन्-एगदंडि (पु०) एक दंड शाखा| Aclass . of ascetics एकदण्डिन-एगदण्डि (वि०) एक से दण्ड वाला। A same stick, infliction of punishment एकदा-एअदा (अव्य०) एक समय once atone time One time एकदिश-एगदिअ (वि०) एक देश के रहने वाले। एक लक्ष्य वाले। Living in the same region, having the same goal एकदृष्टिः-एगदिट्ठि (स्त्री०) स्थिर दृष्टि। Fixed look एकदृष्टि-एगदिट्ठि (वि०) एक आँख वाला, काना। One eyed • स्थिर दृष्टि वाला। Foxed एकधनम्-एगधणं (नपुं०) एक पात्र A kind of king एकधर्मिन्- एगधम्मि (वि०) एक धर्म युक्त, समान, गुण युक्त Having the same religion, having the same quality एकधुर-एगधुर (वि०) एक आधार युक्त । एक कार्य में लीन। Fit for one yoke, engaged in one work एकधुरा-एगधुरा (स्त्री०) One load एकनामन्-एगणाम (वि०) एक नाम वाला, एक नाम युक्त Having the same name एकनायक-एगणायगो (पु०) शिव,ऋषभदेव । Siva, Rishavadeva, the sole leader एकपत्नी-एगपती (स्त्री०) पतिव्रता Faithful wife एकपद-एगपअं (वि०) एक पैर वाला Having one foot एकपदः-एगपओ (पु०) रतिबन्ध विशेष। A particular in sexual intercourse एकपदी-एगपई (स्त्री०) पगडंडी, एक पदी गायत्री। Narrow, Gāyatri of one foot एकपदा-एगपए (अव्य०) एक साथ All sudden simultaneously एकपर्णा-एगपण्णा (स्त्री०) दुर्गा की अनुजा Name of the younger sister of Durgā एकपाण:-एगपाणो (पु०) एक दाम A single wager एकपिङ्गः-एगपिगो (पु०) कुबेर, वैश्रवण। Kubera एकपिङ्गल:-एगपिंगलो (पु०) कुबेर A name of Kubera एकपुरुषः- एगपुरिसो (पु०) परमब्रह्म, एगो पुरिसो ति आइ णाहो सो एक परबंभो, परमो, परमहंसो fal A first, Tirthankara एकप्रख्य-एगपक्ख (वि.) एक सा, समान Singularly alike एकप्रहारिक-एगपहारिंग (वि.) एक चोट से मारा। Killed by one blow एकभाज्-एगभअ (वि०) नियत प्राप्ति वाला। Sure to receive gaze एकदेवत्य-एगदेवत्त (वि०) एक देवता से संबंधित Devoted to one deity एकदेववादः-एगदेव-वाओ (पु.) एक ईश्वर का सिद्धान्त Only God is described by the Scholars in many forms एकदेश:-एगदेसो (पु०) एक स्थान, एक हिस्सा, एक अंश, किसी वस्तु का अंश Twosaying in the same place, one part of a thing एकदेहः-एगदेहो (पु०) बुध Planet Mercury For Private and Personal Use Only Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 419 एकभूम:-एगभूम (पु०) एक फर्श प्रासाद A palace having one floor एकमति-एगमइ (स्त्री०) एक विचार, एक चिंतन, संयत विचार Unanimous indea एकमति-एगमइ (वि०) केन्द्रित। संयित Having one's mind, fixed on one object only एकमुख-एगमुह (वि०) एक उद्देश्य वाला Having the same aim एकयष्टिः-एगजट्ठि (स्त्री०) एक लड़ी का हार। A single string of pearls एकरस-एगरस (वि०) एक से रस का नाटक A drama of one sentiment समान वृति वाला Having similar mood in all conditions एकरिक्थिन-एगरिक्कि (वि०) समानाधिकारी Co- heir एकल-एगल (वि.) एकचर, यति, अकेला। One who moves alone, ascetic एकलब्यः-एगलब्बो (पु०) निष्पादराज, हिरण्यधनु का पुत्र। Son of Hiranyadhanu, the king of Nisadas एकलिङ्गः-एगलिंग (वि०) एक ही शब्द में प्रयुक्त A word having a single gender in all class एक चिह्न एकलिङ्गः-एगलिंगो (पु०) शिव, लिंग उदयपुर के मेवाड़ में स्थित शिव लिंग Siva worshipped by the royal family Udaipur (Mewar) by this name. कुबेर Kuber एकलोकः-एगलोओ (पु०) एक विश्व, एक जगत् Living beings world एकवचनम्-एगवयणं (नपुं०) एक संख्या वाला शब्द, धातु या शब्द का वचन। A word number in grammar एगवर्ग:-एगवग्गो (पु०) एक समूह। Agroup,a class, company, chapter of a book, Ka-varga etc एकवर्ण:-एगवण्णो (पु०) One who describe एक विभाजन, कश्यप। एकवस्तु-एगवत्थु (पु.) एक पदार्थ One word एकवाणी-एगवाणी (स्त्री०) विचार एक कथन। One speech एकवादः-एगवाओ (पु०) प्रमाण तर्क साधन युक्त चिंतन। Desussion, with the help of pramours and in conformity with the sidhanta • डोडी, नगारा, ढक्का। King of drum एकविषयिन-एगविसयि (वि०) प्रतिद्वंद्वी। Rival, having the same object inview एकवृषः-एगविसो (पु०) सांड, एक प्रमुख बैल Chief bull, the sole chief एक-वेणि-एगवेणि (स्त्री०) एक चोटी वाला, विरहणी A women having single braid due to separation from husband एकव्रत:-एगवओ (पु.) एकासन, अनोदर Eating only once a day एकशफ-एगसण (वि०) एक खुर वाला, घोड़ा Animal having a single hoof horse एकशुङ्गः-एगसुंग (वि०) एक खोल वाला Having c.ne sheath एकश्रृंग-एगसिंगो (पु०) विष्णु, गेंडा Visnu एकश्रुत-एक बार में याद रखने वाला, एक पाठी। One who remembers ever what hear once onlyA एकश्रुति-एगसुइ (वि०) एक पाठी। One who remembers ever what hear once only • एक सी ध्वनि Monotony the neutral tone एकसंस्थ-एगसंथ (वि.) एक स्थान पर स्थित Dwelling in one place एकसप्तति-एगसत्तइ (स्त्री०) इकट्ठत्तर The number of seventy one, एकसम-एगसम (नपुं०) चौपाल, बैठक Commonplace of meeting एकसर्ग-एगसग्ग (वि०) ध्यानस्थ Closely attentive एकसर्ग:-एगसग्गो (पु.) एकाग्रता, एक अध्याय। Concetration, a lesson, a study For Private and Personal Use Only Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 420 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश एकसार्थम्-एगसत्थं (नपुं०) एक साथ Together, in one company एकसृक्-एगसिगो (पु०) एकचर, शृगाल Ajackal wondering alone एकस्थ-एगत्थ (वि०) एक स्थान पर खड़ा। Standing in one place एकहंसः-एगहंसो (पु०) आत्मा Soul एकहायन-एगहायण (वि०) एक वर्ष का One years old एकाक्ष-एगक्ख (वि०) काना, एक आँख हुआ। One eyed एकाक्षरम्-एगक्खरं (नपुं०) एक अक्षर One leller एकाक्षरकोश:-एगक्खर-कोसो (पु०) एक से शब्द वाला कोश। A dictionary containing Merely mono-syllabic words एकाङ्गम्-एगंगं (नपुं०) एक शरीर, एक अवयव, सिर। Single body, single limb, or part, head एकाङ:-एगंगो (पु०) अंगरक्षक, मंडल Body ___guard, mass एकाण्ड-एगंडो (पु०) नपुंसक A male having, a single testicle working property एकात-पत्र-एगाअ-पत्त (वि.) एकच्छत्र Sovereignty characterized by one umbrella एकादश-एगादसम् (नपुं०) ग्यारह Eleven एकादश:-एगादसो (पु.) ग्यारहवां Eleventh एकादश-प्रतिमा-एगादसपडिमा एगारह-पडिमा (स्त्री०) ग्यारह प्रतिमा। Eleven Image एकादशी-एगादसी (स्त्री०) ग्यारस तिथि The eleventh day of the half of the north एकादिन-एगादिण (वि०) साग भोजन करने वाला। Mess mate एकादेशः-एगोदसो (पु०) एक सा आदेश, एक आज्ञा। One substitute for two letters in sandhi एकानुदिष्ट-एगाणुदिट्ठ (वि०) तेहरवीं का अनुष्ठान। One who has recently partaken in a funeral feast एकान्त-एगंतो (पु०) अकेला, अलग, पृथक्, गुप्त A lonely, secret place, oneness, exclusiveness अति, अत्यंत, निकलता। एकान्त-एगंत (वि०) निश्चित Certain एकान्ततस्-एगंततो (अव्य०) अकेला, अत्यंत Lonely एकान्तवास:-एगंतवासो (पु०) एकाकी रहना, नियम युक्त होना, व्रत, पालन करना। Solidary एकान्तवासिन्-एगवासि (वि.) एकाकी रहने वाला Given to solidatary एकान्तविध्वांसिन्-एगंतविझंसि नष्ट होने वाला। Inevitably, mortal एकान्वय-एगण्णअ (वि०) एक वंश वाला। Of one family or race एकामिस-एगामिसं (नपुं०) एकमात्र भोग्यवस्तु The sole thing to be enjoyed एकायन-एगायण (वि०) एक पर Fixing one's intent एकायतय्-एगायणं (नपुं०) एकान्त Lonely place एकायनम्-एगायणं (नपुं०) एक सम्प्रदाय One sect एकार्णव-एगण्णवो (पु०) जल प्लावन । Universal flood एकार्णव:-एगण्णवो (पु०) एक समुद्र Where the ocean alone is remaining एकार्थः-एगत्थो (पु०) एक उद्देश्य One purpose एकार्थकाव्यम्-एगत्थ-कव्वं (नपुं०) एक अर्थ वाला काव्य। A specie of poem in whicha single subject in treated keeping the plot secondarily एकावली-एगावली (स्त्री०) इकहरीभाला, एक लड़ी का हार, एक अलंकार। One stringed pearl necklace a figure of speech called necklace - जिसमें पूर्व एवं उत्तरोतर वस्तुओं का निषेध दिखलाया जाता है। Where the succeeding thing in either confirmed or denied एकाष्टा-एगट्ठा (स्त्री०) माघ पक्ष की अष्टमी Eigth For Private and Personal Use Only Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 421 day of the dark half of Magha in with Sraddha is to be performed एकाष्ठील-एगकील (वि०) एक गुठली वाला Having one kernel एकाहन्-एगाहण (नपुं०) एक दिन, एक दिवस का त्याग Oneday,asacrifice lasting one day एकाह्निक-एगाहिणिग (वि०) एक दिवसीय To be completed by one day एकीय-एकीअ (वि०) एक साथ Belonging to Of one family एकैल-एगेग (वि०) हर एक प्रत्येक Every single one, one taken singly एकैकशस्-एगेगंसो (अव्य०) यथाक्रम One by one एकोत्तर-एगुत्तर (वि०) एक से अधिक Greater by one एकोदर-एगोदर (वि०) एक हरि संतति, एक हरिउदर से उत्पन्न। Unterine, having co-belly एकोदरत्व-एगुदस्तं (नपुं०) सगा भाई। Uncrine, condition of this nature एकोदिष्ट-एगोदिट्ठ (वि०) एक हरि अभिप्राय वाला Individual decreased एकोन-एगूण (वि०) एक कम Less by one एकौध-एगोहो (पु०) अटूट धार Continuous current एज-ए/एज (अक०) कांपना, हिलना, डुलना । To move, stir, tremble एजनम्-एजणं (नपुं०) कांपना Move Shaking __trembling. एड-एड (वि०) गूंगा। Dumb, silent एड:-एडो (पु०) भेड़, बहरा। Sheep, deaf गूंगा, Dumb, silent एडका-एडगा (स्त्री०) वृष्णि, मेष, भेड Sheep एडमूक-एडमूग (वि०) गूंगा, बहरा, दुष्ट, कुटिल, शठ Dumb, silent and deaf, defiled, wicked एडूकः-एडूग (पु०/नपुं०) दीवार, कंकरीट की दीवार। Wall, enforced with non sheet etc एडूगः-एडूगो (पु०) कृष्णमृग A black deer एडकी-एडगी (स्त्री०) हिरणी, मुगी, Femaledeer एण:-एणो (पु०) कृष्णमृग, यह छोटा होता है, अक्षि तीव्र और पैर लघु होते हैं। A black deer एणतिलक:-एणतिलगो (पु०) चन्द्र, चांद Moon एणमदः-एणमदो (पु०) कस्तूरी Musk एणाङ्ककुलम्-एणंग-डलं (नपुं०) चंदवंश Lunar lineage एणाजिनम्-एणाजिणं (नपुं०) मृग चर्म The skin of a black deer एणाजिनिन्-एणाजिणि (वि०) मृग चर्म युक्त। Wearing the skin of a deer एत-एअ (वि.) चित्र, कबुर, चमकीला। Of variegated colour, shining एतद्-एअ (सर्व०) यह, यहाँ This, this here एतद्-एअ (अव्य०) इस प्रकार इसलिए, यहाँ अब This, so, here, now एतदर्थम्-एअयत्थं (अव्य०) इसलिए, अब For this एतदीय-एअदिज्ज (वि०) इसका Of this एताशः-एअसो (पु०) ब्राह्मण Brahmin wise एतर्हि-एतद्धि (अव्य०) इस काल में, अब- इस समय, 37767057 Now, at this time, now a day एतादृक्-एआरिग (वि०) ऐसा Such एतादृक्ष--एआरिक्ख (वि०) इस प्रकार का, इस तरह का Like, such, of this kind एतावत्-एआवं (वि०) यहाँ तउ, इतना, यहाँ So great, so small, so many, so much, so such extent एतावदवधि-एआवदोहि (वि.) इतनी देरी तक। इतने समय के लिए। Limited to this time, for upto this time एदिधिषुःपति-एइहिसुपइ (पु०) छोटी बहिन का पति Husband of a younger sister एध्-एह (अक०) बढ़ना, सशक्त होना, पनपना। To increase, grow to strong, prosper एध-एहो (पु०) ईंधन। Fuel For Private and Personal Use Only Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 422 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश एषणिका-एसणिगा (स्त्री०) सुनार की तरह Goldsmith's balance एषणीअ-एसणिज्ज (वि०) इच्छा योग्य To be desired एषा-एसा (स्त्री०) चाह, इच्छा Desire एहस-एह (नपुं०) क्रोध Anger, wrath एधतु-एहउ (वि०) बढ़ा हुआ, वृद्धिगत। Increased, growing एधतु-एहउ (पु०) नर, पुरुष, अग्नि, आग person. Fire, Man एधमान-एहमाण (वि०) बढ़ता हुआ। Progressing, strengthening एन-एण (सर्व०) इसको Him, her, it एनस-एणं (नपुं०) पाप, अपराध, निंदा Sin, crime, fault एनस्य-एणस्स (वि०) पापी, पतित, नीच। Sinful, wicked एनस्विन्-एणस्सि (वि०) पापी, नीच, अधम Sinful, wicked एना-एणा (अव्य०) इस प्रकार In this way एभ-एम (वि०) प्राप्य To be obtained एर-एरो (पु०) घास विशेष। A grass एरण्ड:-एरंडो (पु०) अरण्ड Castroil, plants, cucunis सर्वारुक-एव्वासगं (नपुं०) ककंड़ी Utilissimus एलक:-एलगो (पु०) मेष, मेढा। Sheep एलंग-एलंगो (पु.) एलंक, मछली। A fish एलवालुक-एलवालुग (वि०) कपित्थ कैथ छाल। Fragrant bark of एला-एला (स्त्री०) इलायची Cardmon plant, cardmom एलविल-एलविल (पु०) कुबेर Kubera एव-एव (अव्य०) अब, इस तरह ठीक, सचमुच ही So, just so, exactly so, indeed, truly, only, alone एवम्-एवं (अव्य०) ऐसे, इस प्रकार In the same way, in this manner एवमेव-एवमेव (अव्य०) इसी प्रकार In the same way एषण-एसणं (नपुं०) अन्वेषण। Probing एषणा-एसणा (स्त्री०) इच्छा, एक समिति, व्रत विशेष Desire for wealth, following observances एषणनिय-एसणीय (वि.) स्पृहणीय To be desired ऐ-ए (अव्य०) बाहरवां स्वर Twelve alphabet, twelveth alphabet not prakritt to ऐ प्राकृत में ऐ के स्थान पर होता है। ऐ-ए (पु०) शिव Siva ऐ-ए (अव्य०) संबोधन, पुकारना, स्मरण • बीजमंत्र • काली Calling of, inviting, remembrance, symbolic mantra, name of Kāli ऐकपत्य-एगपच्चं (नपुं०) एकाधिकार Sole. sovereignty, supreme power ऐकपदिक-एगपदिण (वि०) एक पद से संबंधित Belonging to a single word ऐकमत्य-एगमतं (नपुं०) एक अभिप्राय, सहमति Unanimity, agreement ऐकागारिक-एगागारिग (पु०) चोर Thief ऐकाग्रयम्-एगग्गयं (नपुं०) एकाग्रता Meditation minol. Intentness on one object ऐकाम्त्य-एगप्प (वि०) एकात्मता Indenfity. Unity of soul ऐकाधिकरण्य-ऐगाहिकरण्ण (वि०) एक स्थान पर होना। Oneness of relation, existence in the same object, co-extension ऐकान्तिक-एगतिअ (वि०) परिपूर्ण Certain. Absolute, perfect ऐकान्यिक-एगण्णिग (वि०) अशुद्धि वाला One who commits one mistake of Examination ऐकार्थ-एगत्थ (वि०) एक ही प्रयोजन युक्त Unity of purpose, sameness of meaning ऐकाहिक-एगाहिगं (वि.) एक दिन का अनित्य Lasting for one day a sacrifice For Private and Personal Use Only Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 423 ऐक्यम्- एक्कं (नपुं०) एक, अभेद Oneness, unity, sameness ऐक्षव-एक्खव (वि०) ईख से उत्पन्न Produced from sugar-cane ऐक्षवम्-एक्खवं (नपुं०) खांड, शर्करा Sugar ऐक्षक-एक्खव/ईक्खवत् (वि०) गाने के लिए, ईख के लिए Suitable for sugarcane ऐक्षुभारिक-एक्खभारिग/इक्खभारिग (वि०) ईख ढोने वाला Carryinga loud of sugar cane ऐक्ष्वाक-इक्खागु (वि०) इक्षाकुवंशज। Descendant of Ikşvāku ऐंगुद-संदुग/इंगुदो (पुं०) एक वृक्षविशेष A kind ___of tree the nut of the tree. ऐडगुद-एडगुद (वि०) हिंगोद तैल Belonging to or produced from ingudi ऐडक-एडग (वि०) भेड़ों की जाति का Belonging to a speice of sheep ऐण-एण (वि०) हिरण से संबंधित Belonging to an antelope ऐणिक-एणिग (वि०) हिरण मारने वाला Hunting antelope ऐणेष्प-एणेय (वि०) हिरणी चर्म Deer skin young of a deer ऐतर-एयर (वि०) अन्य को to another. ऐतरेय-एयरेज्ज (वि०) ऐतरेय ऋषि से आया Originating from Aitareya ऐतरेयोपनिषद्-एअरेओवणिसद (स्त्री०) ऐतरेय शाखा से सम्बन्धि उपनिषद्। An upanisad belonging to the branch Aitareya ऐतिहासिक-एइसासिग (वि०) इतिहास संबंधी, प्राचीनता से युक्त। Pertaining to legends ऐतिह-एइज्ज (वि०) परंपरा गत। It is said ऐन्दव-इंदव (वि०) चन्द्र सम्बन्धी Belonging to the moon ऐन्द्र-इंद (पु०) इन्द्र पुत्र जयंत Jayanta son of Indra ऐन्द्रजालिक-इंदजालिग (वि.) जादूमयी, आश्चर्यजन्य। Magical, deceptive ऐन्द्रि-इंदि (पु०) इन्द्रपुत्र, काक-कौआ Son of ____ Indra, crow ऐन्द्रिय-इंदिय (वि०) इन्द्रिय संबंधी Belonging to the senses ऐरावण:-एरावणे (पु.) ऐरावत हाथी Indra's elephant ऐरावतः-एरावओ (पु०) इन्द्र का हाथी। Indra's elephant. Er One of the chief's of Nagas • नारंगी वृक्ष-Orange tree ऐरावतम्-एरावअं (नपुं०) इन्द्र धनुष Rain bow ऐरेयम्-एरेयं (नपुं०) मद्य Liqour ऐलः-एलो (पु०) इला का पुत्र पुरूरवा। The son of the Pururavas ऐलविल:-एलविलो (पु०) कुबेर Kubera ऐलेयः-एलेओ (पु०) एक इत्र, मंगल King of perfume, Mars ऐश-एस (वि०) शिव से संबंधित Belonging to Siva ऐशानी-एसाणी (स्त्री०) शिव की दिशा, उत्तर पूर्व दिशा North eastern direction दुर्गा Durga. ऐश्वर्यम्-ईसरं (नपुं०) आधिपत्य, प्रभुता, शक्ति, समृद्धि Supremacy, sovereignty, power, prosperity, power, prosperity अणिमा, महिमा सींचना, प्राप्ति, प्राकाम्य, ईशित्व, वाशित्व, आदि। ऐष्टिक-इट्ठिग (वि०) शुभ युक्त Sacrifical cerenanial. ऐहलौकिक-एहलोगिग (वि०) इस लोक संबंधी Belonging to this world ऐहिक-एहिग (वि.) लौकिक, ईहा से उत्पन्न धन Of this world, wordly, wealth, produced by a effort ओ ओ-ओ-वर्णमाला का तेरहवां स्वर। Thirteen in the alphabet of vowels ओ-ओ (पु०) ब्रह्म Brahma For Private and Personal Use Only Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 424 www.kobatirth.org ओक :- ओगो (पु० ) शरण, आश्रय, आधार, घर, पक्षी, शूद्र residence as in House, shelter, a bird, a sūdra ओकण - ओकण (पु० ) खटमल Bed-bug ओकस्-ओकं (नपुं०) उचित, श्रेष्ठ, सदन, घर Dwelling, home ओकसात्म्य - ओग सप्पं (नपुं०) शरीर की अनुकूलता । Wholesomeness of food, depends on the body of the eater ओकिवि-ओगिविस (वि०) समवेत United ओक्थ औक्क / उक्थ (नपुं०) शरण, आनंद Resting place, pleasure ओगण - ओगणो ( पु० ) समूह Multitude ओघ आहो (पु० ) प्रवाह, जलप्रवाह, प्रवाह संघात / नदी, जलप्लावन, द्रुत नृत्य, परंपरा, उपदेश, Flow, rapidly flowing mass of water, stream, flood, quick dance, uninterrupted, instruction, heap, tradation ओघवत् - ओहवं (वि०) अधिक प्रवाह युक्त Having violent stream ओज-ओजो (पु० ) कृष्ण का पुत्र A son of Krisna ओजस् - ओजं (नपुं०) वीर्य, तेज, शक्ति Virility, fiery energy, vital power, vigour ओजस्विन् - ओजस्सी (वि०) तेजस्वी, समर्थ, उत्साही, शक्तिशाली । Bright, energetic, vigorous, shining, powerful ओजिष्ठ - ओजिट्ठ (वि०) अत्यंत, शक्तिशाली Most strong ओजोदा-ओजो दां (वि०) ओजस्वी, शक्तिसंपन्न Strength giving ओजोबूला- ओजोबूला (स्त्री०) वनदेवी Name of goddess of Bodhi tree ओज्मन - ओजण (नपुं०) शक्ति, वेग Vigour, speed ओडवः - ओडवो (पु० ) पंच स्वर युक्त A mode of music in which only five notes are used Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत - प्राकृत - हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश ओडिका- ओडिगा (स्त्री०) जंगली चावल । A kind of rice ओड्र - ओडो ( पु० ) उड़ीसा का एक प्रदेश (उत्तरी प्रदेश) A place of Udisa's, a tribe of sūdras, a country एक शूद्र जाति • एक जनपद • जवा पुष्प The China rose • गुडहल A kind of rose ओणी - ओणी (स्त्री०) धरा, आकाश Heaven and earth ओतप्रोत ओअप्पोउ (वि०) मिश्रित, मिला हुआ Mixed like the woof croos wise, and length wise ओतु- ओउ (पु० ) बिल्ली, बिडाल, ताना-बाना। Cat, the woof, cross, threads of a web ओदन- ओयण (पु० / नपुं०) भात, पके चावल । Boiled rice ओम ओं (अव्य० ) प्रणव, पवित्र Sacred syllables om, expresses. Yes अंगीकार So be it उच्चारण विशेष At time of recitation verses it is used in the beginning and the course ● पंच परमेष्ठिसूचक शब्द A synonym for five holy souls, sacred sound formed by combining the first syllables of each word in the nomaskāra mantra अ-अरहंत, अ-अशरीरी सिद्ध, आ- आचार्य, अ+अ = आ + उपाध्याय आ+उ • ओ, मुनि का म्-ओ+म्-ओम् - ओं ॐ। ओङ्कारः - अंकारो (पु० ) ओम्, स्वीकार करना, अच्छा, अति उत्तम । To accept, to give consent, all right - ओमन् - ओमण ( पु० ) रक्षण, कृपा Protection, favour ओमस्वत् - ओमस्स (वि०) मित्र Friendly, favourable For Private and Personal Use Only • ओरंक - ओरंग (पु० ) दाग Sharp scratch ओल-ओल (वि०) आला, आर्द्र Wet, deep ओल्ल-ओल्ल / उल्ल (वि०) भीगा हुआ, बंधा हुआ। Wet, hastage Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 425 ओष:-ओसो (पु०) दाह, जलन Burning, sensation at one place all round pain ओष-चोष-परीदाहम-ओस-चोस-परीदाहं (नपुं०) एक स्थान पर जलन। Burning sensation, at one place ओषण-ओसणं (नपुं०) चिरपिराहट Pungency sharp hower. ओषधि-ओसहि (स्त्री०) पादप, जो एक बार पकने पर सूख जाते हैं A plant. Herb,plant, medicinal plant औषधि वृक्ष, जड़ी-बूटी। ओषधिपति-ओसहिवइ (पु०) चन्द्र A dealer in __medicinal. Moon ओषधीश:-ओसहीसो (पु०) चन्द्र Moon ओषधिप्रस्थ:-ओसहिपत्थ (वि०) ओषधि स्थान। A peak of Himalaya full of medicinal plants ओष्ठ-ओट्ठ (पु०/स्त्री०) अधर, ऊष्म Lip, lower lip, hot in kissing ओष्टगत-ओट्ठगअ (वि०) ओठ युक्त To be cut with the lips ओष्ठय-ओट्ठ (वि०) ओष्ठ से उच्चारित उ, प, ध, न, ब, भ, म, उप या भी Being at the lips. line Labials ओष्ठोपमफल-ओंट्ठोवभ-फल (नपुं०) बिंब फल। औक्थ्य -ओत्थं (वि०) मंत्र पाठ करना। A peculiar way of recitation औक्ष-ओक्ख (वि०) बैल से संबंधित A maltitude of oxen Of the bull, related with bull. औक्षम्-ओक्खं (नपुं०) बैल समूह, रेवड़, डार Herd of bulls औक्षक-ओक्खगं (नपुं०) बैल समूह, रेवड़, डार Herd of bulls औक्ष्ण-ओक्खणो (पु०) वत्स, बछड़ा Theyoung of a bull औख्य-ओक्ख (वि०) बटलोइ में रांधी गई वस्तु। A thing in cooked of pot. औचिती-ओचिई/ओइही (स्त्री०) ओचित्य विचार, योग्य विचार। Appropriatences, fitness, औचित्य-ओचित्त (नपुं०) ओचिति, योग्य विचार। Appropriateness औचित्यः-ओचित्तो (पु०) क्षेमेन्द्र की रस सिद्धान्त The principle of kśemendra, According to it Aueitya or propriety is the soul of poetry औजसिकः-ओजसिगो (पु०) बहादुर, दिलेर, बली Strong, energyfull, vigorous. औज्ज्वल्य-ओज्जवल्लं (नपुं०) उज्ज्वलता, कान्ति Beauty, quality of style औडुपिक:-ओडुविगो (पु०) यात्री A passenger ___in abot. Traveller, wanderer औडुम्बिर-ओडुबिर (वि०) ताम्र से निर्मित Copperless • गूलर से बना A wild fid less औइम्बिर:-ओडंबिरो (पु०) यम Yama, restraint औम्बिरं-ओडुबिरं (नपुं०) तांबा, कुष्ट Copper, leprosy औत्कर्ण्यम्-ओक्कस्सं (नपुं०) उत्कृष्टता, उत्तमता। Having, excellent valour, highest-ful औतानपादि-उत्ताणपाइ (पु०) धूवनक्षत्र The Dhruva star औ औ-ओ-वर्णमाला का चतुर्दश अक्षर। Fourteen in the alphabet among the vowels औ-ओ (अव्य०) यह अव्यय, बुलाने विरोध करने, निर्णय आदि में होता है। A interjection of remembrance calling औ-ओ (पु०) सर्पराज अनंत Aking of snake Ananta औ-ओ (स्त्री०) पृथ्वी, Earth औक्थिक-ओहिग्ग (वि०) उक्थ बोलने वाला A brahman reciting the ukthas For Private and Personal Use Only Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 426 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश औत्पातिक-उप्पादिग (वि०) उत्पाद से पैदा हुआ, औदारिक-काययोग:-ओदारिक का जोग शरीर संबंधी उत्पाद से उत्पन्न। In born innate उदार काय रोग। Physical bodyvolition produced at the same time. औदारिकशरीरम् -ओदारिक सरीरं (नपुं०) शरीर Portentous, calamitous सम्बन्धी क्रिया। That which arises औत्पातिकी बुद्धि-ओप्पाइगी, बुद्धि (स्त्री०) Quick, from udrara is audarika, that is witted intellect gross • Udar means sthūla or gross औत्पाद-ओप्पाद (वि०) उत्पत्ति से सम्बंधित • The body is called Audārika because is constituted by sthūla or Relating to connected with birth gross matter. It is also derived औत्सर्गिक-ओस्सग्गिग (वि०) उत्सर्गजन्य, छोड़ने from udara womb that which is योग्य। not restricted. Relating to a born from the womb is Audārika general rule • स्वाभाविक, नैसर्गिक, • Any way Audārika Sarira refers प्राकृतिक Natural, inborn to organic bodies animal and औत्सुक्य-ओस्सुक्क (नपुं०) उत्साह, उमंग, उत्कंठा। human • उदारं स्थूलं उदारे भवमौदारिकम्। Longing, intolerance of the lapse • उद्गतारमुदारं, उत्कटारमुदारं उद्गम एव of time वोदारम्-उदारमे वादारिकम्। औदक-ओदग (वि०) जल से संबंधित Watery ओरालिय-कायजोगो। Of the water, referring to the स्थूल-पुद्गलोपचितमूल्यौदारिकम्। (जैन० ल० water. 307) औदका-ओदगा (स्त्री०) उदक/जल से संबंधित स्थान। औदासीन्यम्-ओदासिण्णं (नपुं०) Indifference. Sufficient water ___apath. औदञ्चन-ओदंचण (वि०) डोल का पानी। Water औदास्यम्-ओदस्सं (नपुं०) उदासीनता, विरक्ति। contained in a bucket Indifference, lack of interest औदनिकः-ओदणिगो (पु०) रसोइगा Cook औदुम्बर-उदुंबरो (पु०) यम, रोग, कुष्ठरोग Yama, औदयिक-ओदइग (वि०) उदय संबंधी Of the adisease,avariety of leprosy• पंच operative उदुम्बर फल, अभक्ष्य फल, बड़-पीपल,ऊमर, औदयिक भावः-ओदइग-भावो (पु०) कर्मों के कटूमर, पाकर और गूलर। A wild fig tree, निमित्त से होने वाला जीव का भाव। fire wild fig Operative transformation due to औद्गात्र-ओदगत्त (वि०) उद्गाता का कार्य। Office karmas Rising phase, the of the Udgata priest manifestation determined by the औद्दालक-ओद्दालग (वि०) कड़वा पेय। Aacidity operation of the karmas drink • एक तीर्थ स्थल Name of a औदरिक-ओदरिग (वि०) पेट्र, भोजन के प्रति लालची sacred place Voracious glutton __ औद्धत्य-ओद्धत्त (वि.) उद्दण्डता, उन्मत्तता औदर्चिष -ओदरचिस (वि.) आग्नेय, अग्नि से सम्बन्धित। Fiery, belonging to fire Insolence, arrogance औद्धारिकम्-ओद्धारिगं (नपुं०) कुल, क्रमागत संपत्ति औदश्वित-ओदस्सिअ (वि०) मठे से निर्मित Inheritance Seasoned with butter milk औद्भिद्य-ओठिभज्ज (नपुं०) पादप, उत्पत्ति Birth औदश्वितम्-ओदरिग (वि०) शरीर संबंधी Organs of plants, the plants world of body, physical body For Private and Personal Use Only Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 427 LES औद्वाहिक-ओव्वाहिग (वि०) विवाह में उपलब्ध। Obtained in marriage औधस-ओहस (वि०) औझल, दूध Conationed in under, milk औधस्स-ओहस्स (वि०) दूध Milk औन्नत्यम्-उण्णअं (नपुं०) उन्नत, ऊँचाई, चारित्र की प्रधानता Elevation. Height, morality, high औपकीर्णक-ओव-कण्णिग (वि०) कर्ण पर्यत Reacting ears औपकारिक-ओवकारिग (वि०) उपकारी। Serviceable, helpful औषधारिक-ओवचारिण (वि०) लाक्षणिक, गौण, आलंकारिक, नीतिक Secondary, melaphorical, figu-rative, formal औपच्छन्दसिकम्-ओवच्छंसिगं (नपुं०) एक छंद Name of metre औपजानुक-ओवजाणुग (वि०) जानुपर्यत। । Reaching knees औपदविक-उपद्दविग (वि०) उपद्रवों से युक्त। Relating to, treating of symptoms, complications of diseases औपधार्म्यम्-उवधम्म (नपुं०) असत्य-आचरण, विपरीत धर्म। A false, doctrine of religion, false, activity in the name of religion औपधिक-उवहिग (वि०) कपटी, छली One extorting bribe, cheat, deceit ful औपधेयम-ओवधेयं (नपुं०) रथ चक्र। Awheel of carriage औपनायनिक-ओवणायणिग (वि०) उपनय संबंधी Pertaining to the Upanayana ceremony औपनिधिक-ओवणिहिग (वि०) सुरक्षित धन Sealed deposit औपनिवेशिक-ओवणिवेसिग (वि०) उपनिवेश व्यवस्था। Colonial rule औपपत्य-ओवपत्तं (पु०) उपपति, प्रेमी An act of having a paramour औपनिषदिक-ओवणिसदिग (वि०) उपनिषद से सम्बन्धित Belonging to the Upanisads शांकरमत-Shankara's view औपनिषदिकम्-ओवणिसदिगं (नपुं०) बाजीकरण तन्त्र Science of producing virility औपनीविक-ओवणीविग (वि०) नीवी/नाड़े तक पहुँचने वाला Acloth reaching the nivi, with which women cover their loins औपपतिक-ओववतिग (वि०) सैद्धांतिक. पारिभाषिक Theoritical an easily, available, readyat hand आसानी से प्राप्त • उचित • उपयुक्त Fit, proper औपपातिक-ओववाइग (वि०) उपपादक करने वाला। One committing an upapataka, a minor sin औपपादिक-ओववाइगं (नपुं०) उपपाद जन्य That which rises in upapäda is aupapädika एक आगम ग्रन्थ A kind of jain Agama. औपपादुक-उववाडुग (वि०) जन्म संबंधी,शरीरान्तर तत्त्व • देव, नारकी, और तिर्यंचों का जन्म। That which brings about contact of soul with another body, Deva, Narki triyancha's birth a type of birth Deva's narki's triyancha's औपम्य-ओपम्म (वि०) सादृश्य, समानता, साम्य। Likeness औपमिक-ओवमिग (वि०) तुलनात्मक, सादृश्य। Shown by a simile, deriving as a simile औपयिक-ओवइग (वि०) उपाय भूत, उपयुक्त Serving as means औपरोधिक-ओवरोहिग (वि०) विरोध रूप से Opposition, opposing to favour औपरिष्टिक-ओवरिटुग (वि०) गुदा, मैथुन। Hind entry औपल-ओवल (वि०) पथरीली, पत्थर का Stony, of a stone For Private and Personal Use Only Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 428 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश औपवसथ्य-ओववसत्थ (वि०) उपवासं, अवाहार दिन Day of fast औपवस्तम्-ओववत्थं (नपुं०) उपवास, अनसन। Fast औपवास्य-ओववस्सं (नपुं०) उपवास, अनसन Fasting Fast औपवा-ओवबाहि (वि०) सवारी के लिए। Meant for riding औपवाह्यः-ओववाहि (पु०) नृप हस्ति। King's elephant औपशमिक-उवसमिग (वि०) उपशम से उत्पन्न होने वाला • कर्मों का उदय में न आना • परिणामों की विशुद्धि होना। Subsidential conduct, Subsidential phase औपशमिक-चारित्रम-ओवसमिग-चरितं (नपं०) जिसमें चरित्र मोहनीय का कषाय मोहनीय का उपशमन होता है। Passion infatuation a type of deluding mohaniya Karma, Subsidential conduct औपशमिकभावः-ओवसमिग भावो (पु०) उपशम से होने वाला भावा। Subsidential bhavas औपशमिक साम्यदर्शनम्-ओवसमिग सम्म दंसणं (नपुं०) उपशम से प्राप्त सम्यक्त्व। Right faith due to subsidence of Karmas औपश्लोषिक-ओवसिलिसिग (वि०) उपश्लेषक जन्य। Produced from close contact कंबूल कंबूल, न० ज्योतिष के अनुसार कुंडली का एक ग्रहयोग;name ofayoga-influence of a planet if positioned in certain place in a horoscope. कंस कंस पुन० कांसा, कांस्यपात्र, पानभाजन, आबखोरा, मानविशेष; bell-metal, metallic vessel, drinking vessel, goblet, a measure.-सः पुं० मथुरा का एक प्राचीन राजा जिसे कृष्ण ने मारा था;name of an ancient king of Mathura, who was killed by krsna. कंसक कंसग न० कांसा; bell-matal. कंसाराति कंसानाराइ पुं० कंस के शत्रु, कृष्ण;enemy of Kansa, krsna. कंसिक कंसिग (कंस-)वि०त्रि० कांसे का बना; made of bell-metal. कंसी कंसी स्त्री० कांसे की बनी कटोरी:a small cup made of bell-metal. कंसीयम कंसीयं (कंस-) न० कांसा; bell-matal. ककुब्जल ककुब्जल पुं० चातक पक्षी; the bird chātaka. ककुत्स्थ ककुत्थ वि०त्रि० बैल या सांड की कूबड़ पर बैठनेवाला। इक्ष्वाकु वंश के राजाओं की एक उपाधि। पुराणों में कथा आती हैं कि एक बार असुरों ने स्वर्गलोक पर आक्रमण किया। भयभीत होकर देवराज इन्द्र ने सूर्यवंशी राजा पुरंजय से सहायता माँगी। राजा ने एक शर्त पर सहायता करना स्वीकार किया कि इन्द्र सांड का रूप धारण करें और उस पर सवार होकर युद्ध करूँगा। इन्द्र ने शर्त स्वीकार कर ली और सांड का रूप धारण किया। राजा ने उसकी पीठ पर बैठकर दैत्यों से युद्ध कर उन्हें परास्त कर दिया। तब से उस राजा का नाम ककुत्स्थ पड़ गया। उसके वंशज काकुत्स्थ कहलाए। Once upon a time Daityas invaded heaven. Indra under fear approached a king Puranjaya with the request for help in the war against the daityas. He promised to help gods with a condition that पुं० विष्णु, ब्रह्मा, प्रजापति, कामदेव, अग्नि, वायु, यम, पक्षी, शरीर, समय, शब्द, बाल;Visnu, Bhrahma, Prajapati, Kamadeva, Agni, air or wind, Yama, bird, body, time, sound, hair,- 70 grit, प्रसन्नता, जल, सिर; joy, happiness, water, head. सर्व० कौन, क्या, कौन-सा; who? what? which? For Private and Personal Use Only Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 429 Indra should disguise himself as a bull so that the king would ride him to fight against daitys. Indra acted accordingly and the king riding him, fought daityas and finally defeated them. Thus the being had the title of Käkutstha and henceforth, descendents of him bore the title of Käkutstha. ककुद् (1) ककुदा स्त्री० शिखर, चोटी, कूब, राजचिह्न; peak of a mountian, hump, symbol of royalty. (2) वि० वि० मुख्य, प्रमुख्य; chief, head. ककुदावर्तिन् ककुदावट्टि [-द्+आ-] वि० त्रि० शरीर पर रोमावलि-विशेष वाला घोड़ा; a horse having a particular curl on his coat. ककुद कउअ (1) न० पर्वत-शिखर, सांड की कूब, ऊपरी भाग; peak of mountain, hump (of an animal), upper part. (2) वि० त्रि० मुख्य, प्रधान; chief, head. ककुदुम कउहुमो पुं० रँगा सियार, कहानियों का नीलू राजा, मुहा, छिपा धूर्त; a Jackal who became blue by falling in a tub full of blue water, a cunning man disguised as a saint. ककुद्यत् कउद्द (1) वि० त्रि० कूब वाला; furnished with a hump (2)-मान् पुं० पर्वत, भौंसा; monuntain, buffalo.-ती Fransa; the hip and the loins. ककुद्मिन् कउद्दि (1) वि० त्रि० शिखर वाला, कूब वाला; peaked, furnished with a hump. -न् पुं० पर्वत, कूब वाला सांड, बलराम के ससुर; mountain, humped bull, father-in-law of Balararama. ककुद्मिकन्या कउद्दि कण्णा स्त्री० बलराम की पत्नी रेवती; name of Balarama's wife. ककुभ कउह (also-भा) स्त्री० दिशा, सौन्दर्य,चम्पक फूल की माला; quarter, beauty, a wreath of Champaka flowers. ककुभ कउहो पुं० वीणा की तुम्बी, (= वीणा-प्रसेव), रागविशेष, अर्जुनवृक्ष; the crooked piece of wood at the end of a lute, particular rāga, Arjuna tree. कक्कुल कक्कुलो पुं० मौलसिरी का वृक्ष; tree of Bakula. कक्कोल पुं० संभसवः शीतल चीनी का वृक्ष, इसके फलों से सुगंधित पदार्थ बनता है; a plant bearing a berry. कक्खटी कक्खडी स्त्री० खड़िया; chalk. कक्केरुक कक्केरुगो पुं० पेट का कीड़ा; worm in the stomach. कक्ष कक्ख [Vकक् 'लौल्ये'] पुंन० बगल (= दोर्मूलम्), धोती की लांग (=शिक्यतलम्); arm-pit, dry wood, forest of dead trees, garass, heaps of grass, weed, sin that part of a balance in which things are placed for weighing. कक्षा - कक्खा (स्त्री०) करधनी या काञ्ची, हाथी की रस्सी, सांकल (=इभरजुः), इमारत की बगल का कमरा, आँगन (गेह-प्रश्चिमाञ्चलम्), समता, उद्ग्राहिणी (शास्त्रार्थ में उत्तर), श्रेणी, उत्कर्ष; girdle, the rope for elephant, secluded room in a building, court-yard, surrounding wall, particular part of a vehicle, knot at the lower end of a garment, equality, objection of relpy in argument. कक्षावेक्षक (पुं०) कक्खावेक्खगो (पुं०) रनिवास की देखरेख करने वाला, दरवान, उद्यानपाल, कवि, रङ्गाजीव; overseer of the inner apartment, door-keeper, keeper of a royalk garden, port, painter. कक्ष्या - कक्खा (स्त्री०) करघरनी, मेलना, घोड़े या हाथी का तंग (इभनाडी), मध्यवर्धन या कमरकस, चार-दीवारी, घेरा, सादृश्य, उद्योग; girdle, girth (or an animal), the rope for a horse or elephant for tightening, breast, surrounding wall, enclosure of an edifice, similarity, enterprise. For Private and Personal Use Only Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 430 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश कक्ष्याबन्ध - कक्खाबंधो (पुं०) कौपीन; cloth passed between legs to cover privities. कक्खटी- कक्खडी (स्त्री०) खड़िया मिट्टी;chalk. कख्या - कक्खा (स्त्री०) भवन का एक भाग; division of building. कङ्क-कंको (पुं०) श्वेत चील, बगुला, ब्राह्मणलिङ्गी, एक प्रकार का आम, ब्राह्मण वेषधारी युधिष्ठिर अज्ञातवास के दिनों में युधिष्ठिर ब्राह्मण वेष में कङ्क नाम से मत्स्यदेश के राजा विराट के यहाँ रहे थे; white vulture, heron, Yushişthira in the guise of a Brāhmaṇa, a variety of mango, during the period hiding, Yudhisthira lived in the court of Virata, the king of Matsyas disguised as brahmana with the name kanka. कङ्कणधर - कंकणहरो (पुं०) कंगन पहने; ___wearing a bracelet. कङ्कट - कंटगो (पुं०) लोहे का कवच, अंकुश; armour, hook to goad an elephant with. कङ्कण - कंकणो [Vकण'शब्दे"] (पुं०)करभूषण, कंगन, हस्तसूत्र, शेखर; bracelet, a band or ribbon put round the wrist of a bride, chaplet worn on the head. कङ्कणिका - कंकणिया (स्त्री०) घण्टिका, धुंघरू; ornament furnished with bells. कडूत - कंकअ/कंकउ (पुनस्त्री) कंघा का comb.-तिका कंघीः कङ्कतिकया केशान् संमार्टि or अवलिखति। कङ्कपत्र - कंकवत्तं (न०) कंकपक्षी के पंख; feathers of the white vulture.(पुं०) बाण; an arrow. कङ्कमुख - कंकमुहं (न०) जमूरा सँडासी जिससे कीलें आदि उखाड़ते हैं;pair of tongue. कङ्कल - कंकालो/कंकालु (पुंन०) पंजर, शव, skeleton, dead body. कालशेष - कंकालसेस (वि०) (त्रि०) जिसके शरीर में हड्डियों का ढाँचा ही रह गया हो; one reduced to a skeleton कङ्केल्लि - कंकल्लि (पुं०) अशोक वृक्ष; an Ashoka tree. कङ्क - कंकु (पुं०) कांगनी, उग्रसेन के पुत्र का नाम; a kind of panic seed, name of sone of Ugrasena. कङ्कोल - कङ्कोलक कंकोलो/कंकोलगो/ कंकोलु (पुं०) 'कक्कोल'TV कच् (1) ['बन्धने', कचते] बाँधना; to bind. (2)-कच् ('दिप्तिबधनयोः', कञ्जते) चमकना, बाँधना; to shine, bind. कच - कचो/कओ (पुं०) बाल, शुष्क व्रण, बंध, । बृहस्पति का पुत्र; hair, dry sore, band, son of Brhaspati. कचपल्लव-कच-पल्लवो (पुं०) केशबन्ध; braid of hair. कचक - कचगो/कयगो (पुं०) मशरूम या छत्राक की एक जाति;a kind of mashroom. कचग्रह - कचग्गहो (पुं०) बाल पकड़ना;seizing in the hair. कचौरी - कचोड़ी (स्त्री०) कचौड़ी, दाल की पिट्ठी से भरी पूरी, (तु०) हे हे कचौरि घृतचौरि नमो नमस्ते; a cake fried in oil or ghee कचा- कचा/कया (स्त्री०) करेणु या हथिनी, सौन्दर्य; female elephant, beauty. कच्चर - कच्चरं (न०) पानी-भरा मठा; butter milk diluted with water. कच्चिद् [= कद्+चिद्] प्रश्नवाचक अव्यय, क्या, की कभी; interrogative particle: कच्चिद् दृष्ठा त्वया दमयन्ती? व्याधिर्न कञ्चित् ते शरीरं प्रतिबाधते; I hope no illness afflicts your body. कच्छ - कच्छो (पुंन०) जनप्राय देश, अनुप, तट, दलदली जगह, सिंध के दक्षिण की आर का प्रदेश; marshy land, bank, region south of Sindh, एक सम्प्रदाय, जैन श्वेताम्बर का एक संघ A jain sangh कच्छप - कच्छवो (पुं०) कछुआ, पहलवानी का से For Private and Personal Use Only Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 431 एक दाँव (मल्लबन्धनम्); tortoise, a posture in wrestling, -पी (स्त्री०) कछई,सरस्वती की वीणा;female tortoise, lute of Saraswati. कच्छाटी - कच्छाडी (or कच्छाटिका) (स्त्री०) । कच्छा, धोती की लांग; lower garment. कच्छु - कच्छु (or-च्छू) (स्त्री०) खाज; itch, scab. कच्छर - कच्छुर (वि.) त्रि० खाज वाला, दुश्चरित्र (पुंश्चल); afficted with itch, libidionus. कज्जल - कज्जलं (न०) काजल; lamp-black or soot used as collyrium. कज्जलरोचक .. कज्जलरोयग (पुं०) दीवट; _wooden lamp-stand. कझुक - कंचुगो (पुं०) चोगा, कुर्ता, केंचुली (निर्मोक), कवच; shirt, slough] armour. कञ्चकालु - कंचुवालु (पुं०) साँप; snake. कञ्चुकिन् - कंचुकिं (पुं०) रनवास में नियुक्त वृद्ध ब्राह्मण, विट, पन्नग; old brahmana working in the palace, unchaste man, snake. कञ्चलिका - कंचुलिगा [or कञ्चली] (स्त्री०) aist; bodice. कञ्च - कंजो (पुं०) वेधस् अथवा ब्रह्मा, बाल; brahma, hair.-म् (न०) अमृत. पद्मः nectar, lotus. कञ्चन - कंजणं (पुं०) कामदेव; Cupid. कञ्चल - कंजलं (पुं०) एक पक्षी जो पानी के ऊपर उड़ता है;a bird flying peacock. कञ्चार - कंजारो (पुं०) कुञ्चर, सुर्य, मुनि, मयूर; elephant, sun, hermit, peacock. कट [ कृत्] कडो हाथी की कनपटी (= गजगण्ड), चटाई, श्रोणि, मूंज की रस्सी, मुर्दा पोसा अरथी; tempes of an elephant, mat the hip and the loins, woman's buttocks, a dice, rope made of kāśa and the like, dead body, hearse. कटक-कडगो (पुं०) कड़ा (= बाहुभूषणम्), तगड़ी घाटी, पहाड़ का दर्रा, समूह, सेना, शाही, छावनी (= स्कन्धावार), राजधानी; bracelet, girdle, valley, collection, army, royal camp, capital. कटकार - कडयारो (पुं०) चटाई बनानेवाला, एक संकर जाति, (तु०) शूद्रार्था वैश्तश्चौयति कटकार इति स्मृतः।। maker of mat, a mixed cast. कटकोल - कडकोलो (पुं०) पतद्हग्रह, पीकदान;a pot for spitting into. कटखादक-कडखादग (1)(वि०)(त्रि०) मांस खाने वाला;eating meat. (2) (पुं०) काचकलश, सियार, कौवा; glass vessel, jackal, crow. कटघोष - कडघोसो (पुं०) एक छोय गाँव जहाँ ग्वाले रहते हैं, आभीरपल्ली ; a hamlet where herds man live. कटन - कडणं (न०) छप्पर, छत; roof. कटपल - कडपलं (न०) उत्कोच, उपदा, घूस, शवमांस; bribe, corpseflesh. कटपूतन - कडपूयणो (पुं०) निशाचर; demon. -ना (स्त्री०) निशाचरी; demoness. कटप्रभेद - कडप्पभेओ (पुं०) हाथी के गंडस्थल का फूटना या उसमें से मद चूना आरंभ होना; opening of the temples of an elephant. मदप्रवाह। कटप्रू - कडप्पू (पुं०) चटवुना, जुआरी, विद्याधर. राक्षस (= अप्रपः), रुद्र; mat-maker, gambler, Vidyadhara, demon, Rudra. कटभङ्ग - कडभंगो (पुं०) राजा का नाश, नाजकी बालों में से हाथ से अनाज निकालना; destruction of a king, gleaning corn with hands. कटंभरा - कडंभरा (स्त्री०) हथिनी; female elephant. कटाक्ष - कडक्खो [कट + अ-] (०) Aglance. A sidelong look अपाङ्ग-प्रेक्षण, तिरछी चितवन, कनखियों से देखना; sideglance or look. . .. For Private and Personal Use Only Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 432 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश कटाह - कडाहो (पुं०) कड़ाहा (=कर्पर), कूर्मपृष्ठ, (भैंस का बच्चा या) कटड़ा; frying pan, back og a tortoise, young of a buffalo. अण्डकटाह (पुं०) ब्रह्माण्ड; universe. कटि- कडि[ कृत्, टी well-cut curvy] स्त्री० कमर, नितम्ब; hips. कटिका - कौडगा (स्त्री०) नितम्ब; the hip. कटित्र- कडित्तं (न०) कटिवस्त्र,रशना;cloth tied ___round loins, girdle. कटिप्रोथ - कडिप्पोहो (पुं०) कल्हा, स्त्रियों के नितम्ब का पार्श्व-भाग; the buttocks. कटिबद्ध - कडिबद्ध (वि:) (त्रि०) कमर-सा, तैयार, सज्ज, कमर बाँधे; ready, girded. कटिबंध - कडिबंधो (पुं०) कामकटिबन्ध | A ____woman's girdle. कटीर - कडीट (पुं०)(or कटीरकस्थली)(पुंन०) कन्दर, जघन; cave,glen, hipd and loins. कटीर - कडीरो (पुं०) गुदा के ऊपर का नितम्ब का गढ़ा, नितम्ब, सामान्य गढ़ा; the cavityof hips above anus, the hip] cavity in general. कटु - कडु[कृत्; स्त्री - ट्वी] (1) (वि०) (त्रि०) कडुआ, काटने वाला, तीखा, चरपरा, तेज, Caustic. अप्रिय; bitter, cutting, sharp, Disagreeable, pungent, unpleasant, (2) (न०) अकार्य, मत्सर, दूषण; improper actoin, envy, blaming, reviling. कटुक - कडुग (वि०) (त्रि०) कटु; bitter. कटुकन्द - कडुकंद (पुं०) शृङ्गवेर अथवा अदरक, लहसुन; ginger, reviling. कटुकीट - कडुकीडो (पुं०) मच्छर; mosquito. gnant. कटुक्वाण - कडुक्कार्णा (पुं०)टिटिहरा; a bird called tithihra. कटुग्रन्थि - कडुग्गंथि (पुं०) सोंठ; dried ginger. कटुभद्र - कडुभद्दे (न०) शुण्ठी, सोंठ; dried ginger. कटुफल - कडफल (पुं०) कायफल;a medicinal plant. कटुयावरण - कडुयावरणं (न०) घघरा; petticoat कटुवर - कडुवर (1) (वि०) (त्रि०) कुत्सित; censrable. (2) (न०) स्नेहयक्त तक्र; butter- milk with atouch of ghee. कठ - कढ (कठेन प्रोक्तमधीते) (वि०)(त्रि०) कठशाखाध्यायी, कठशाखावाला, कृष्णयजुर्वेद की एक शाखा; follower of the Kathasākhā, one who studies Katha- Samhita, a branch of black yajurveda. कठमर्द - कढमद्दो (पुं०) शिव;epithet of Sive. कठर - कढर (वि०) (त्रि०) सख्त; hard. stif. कठिन -कढिण [Vकठ् 'कृच्छ्रजीवने'] (वि०) (त्रि०) मुश्किल, कठोर, क्रूर, निष्ठुर; hard, stiff, cruel. -ना (स्त्री०) गुडशकेरा; lumped sugar.-नी खड़िया; chalk. कठिनिका -कढिणिगा (स्त्री०) धातूपल, चाक; chalk. कठिनी - कढिणी (स्त्री०) छोटी अंगुली; the little finger. कठिल्लक - कढिल्लगो (पुंन०) करेला; bitter gourd. कठोर -कढोर (वि०) (त्रि०) कठिन, सख्त, क्रूर, solid. quf; hard, cruel, full. कठोरताराधिपः = Full moon,कठोर-गर्भा= advanced in pregnancy. कठोरीभूत - कढोरीभूअ (वि०) (त्रि०) पूरा हो गया हैं; is far advanced: कठोरीभूतस्तु दिवसः। कड - कडो[vकड् 'मदे'](1) (पुं०) मस्ती; inebriety, intocication, passion. (2) (वि०) (त्रि०) गूंगा, मूर्ख;dumb, foolish. कडंकर -कडंयरो [कडं मदं करोतीति] (पुं०) भाषमुद्गादि तृण, भुस; straw. कडंकरीय - कडंकरिज्ज (पुं०) घास-भुस पर जीने वाला,पशु, डंगर; cattle. कडंगरीय - कडरिकज्ज (पुं०) भूसा खानेवाले पश गया भैंस आदि; cattle. For Private and Personal Use Only Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश कंडन्दिका - कडंदिगा (पुं०) (कलन्दिका) एक विद्या का नाम; a science. कडार - कडार ( 1 ) (वि०) (त्रि०) जिसके दाँत आगे को निकले हों, पिङ्गल, कपिल; having projected teeth (cp. कराल ), tan coloured. (2) (पुं०) पीला रंग, दास; yellow colour, slave. as कडितुलो (पुं०) तलवार, खुखरी; a sword, scimitar. कण् (1) ('गतौ ' ) चलना, जाना; to go walk. (2) ('शब्दें'-कणति) शब्द करना, क्लेश में कराहना; to sound, moan. (3) ('निमीलने' काणयति) आँख मीचना; to wink. कण - कणो (पुं०) दाना, अणु, बूँद, चिनगारी, अंश, टुकड़ा, यह समास के अंत में व कृदन्त शब्दों के आदि में जुड़ता हैं जैसे- अन्नंकण, सलिलकण । पहले में कण का अर्थ दाना होगा, दूसरे में बूँद । कणाद् (कणम् अति-कण+अद्), कणभक्षः (कणान् भक्षयति, कण+ भक्षूं), कणभुज् (कणान् भुङ्क्ते- कण + भुज्); grain, atom, drop, spark, particle, part, Very small quantity, spark this word falls at the end in compound and preceeds in कृत् (where a word and a stem from a noun). Annakana (grain of cerials), Salilakana (drop of water), Krtkanāda (kana+अद्) Kanabhakasa (kanaVbhāksa). Kanabhuj (ka (Kana+bhuj).- णा (स्त्री०) काला जीरा, fqueft; black jira, long pepper. -unt परमाणु; atom. कचित् - कणचि (वि०) (त्रि०) दाना चुगनेवाला; one collecting particles of grain. कणजीरक - कणजीरगं (न०) बारीक जीरा; small cumin seed. कण - कणव (पुं०) लोहस्तम्भ; iron pillar. (वि०) (त्रि०) बूँद-बूँद पीनेवाला; drinking drops. - Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 433 कणभक्ष, कणभुज् - कणभकखो - कण भुजो (पुं०) 'कणाद'। A kind of bird. कणलाभ, कणलाहो - A whirlpool. कणशः, कणसो, छोटा हिस्सा, लघु कण In small parts grain by grain Little by little. कणाद - कणादो / कणाउ (पुं० ) [ कण- (अद् ] वैशेषिक दर्शन के रचयिता मुनि; name of the philosopher who propounded the Vaiseṣika system of philosphy=doctrine of atoms. कणिक - कणिगो (कण-) (पुं०) दाना, भुने गेहूँ का खाजा, एक प्रचीन कूटनीतिज्ञ; grain, meal of parched wheat, an ancient dilplomat. कणिका - कणिगो (स्त्री०) बूँद, दाना, अणु का खंड या बहुत छोटा दाना; drop, particle of grain, atom. A kind of corn. कणिश - कणिस (न०) अनाज की बाल, अन्नमञ्जरी; For Private and Personal Use Only ear of corn. कणे - कणे (अ० ) तृप्ति; satisfaction. कणेरु - कणेरु (स्त्री०) वेश्या, हथिनी; courtesan, female elephant. कणे हत्य - कणे हच्च ( अत्यन्तमभिलष्य तन्निवृत्तिपर्यन्तम्) भरपेट, मुँहछुट, छककर, जी भरकर; to one's entire satisfaction. कण्ट - कंटो (1) (पुं०); thorn. ( 2 ) (वि०) (त्रि०) काँटेदार; thorny. कण्टक - कंटगो (पुंन०) काँटा, चार, मछली की हड्डी, वेणु, चोर साहसिक आदि, क्षुद्र- शत्रु, रोमाञ्चक, बाधा, उपद्रव; thorn] thief, fishbone, bamboo, robber, smell enemy, erection of hair in emotion, obstacle, nuisance. कण्टकदुम- कंटगद्दुमो (वि०) (त्रि०) काँटेदार पेड़; a thorny tree. कण्टकमर्दन - कंटगमद्दण (न०) उत्पात को दवाना; suppressing disturbance. कण्ककिन् कंटक (वि०) (त्रि०) काँटेदार; thorny. कण्टकिफला - कंटगिफला (स्त्री०) कटहल ; jacktree. Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 434 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश कण्टकित - (वि०) (त्रि०) रोंगट खड़े होना, पुलकित होना, काँटेदार होना; rising of hair, to become thorny. कण्टकिल - कंटकिलो (पुं०) काँटेदार बाँस; a thorny bamboo.Vकण्ठ् - कंठ (अक) ['आध्यने',उत्कण्ठते] उत्कण्ठित होना; to be anxious. कण्ठ् अक कंठ-ध्वनि करना, शब्द करना to mourn to grieve for, to miss. कण्ठ- कंठो (पुं०) गला, ध्वनि, शब्द (महता कण्ठेन = उच्चैः शब्देन), सान्निध्य; throat, tone, word, proximity. -ण्ठी गला, एकलडी ausl; neck, necklace of a single string or row. कण्ठक - कंठगो (पुं०) गले का हार, तौक; necklace. कण्ठकूणिका - कंठकूणिगा (स्त्री०) एक भारतीय वीणा। Indian tute. कण्ठगत - कंठगअ (वि०) (त्रि०) गले में अटकना (तु०) न पठेद् यावनी भाषां प्राणै कण्ठगतैरपि; being in throat on the point of departing. कण्ठग्रह - कंठग्गहो (पुं०) आलिंगन, गले मिलना, शिरश्छेद; embracing cutting of the neck. कण्ठलासिका - कंठलासिगा (स्त्री०) घोडे के गले की पट्टी; strap passing round the neck of a horse. कण्ठदन - कंठदद्ध (वि०) (त्रि०) गले तक गहरा; ____reaching to the neck. कण्ठनीडक - कंठणीडगो (पुं०) पतंग; kite. कण्ठनीडक - कंठणीडगो (पुं०) मशाल; a large torch. कण्ठभूषा - कंठभूसा (स्त्री०) कण्ठी necklace. कण्ठमणि - कंठमणि (पुं०) गले में बाँधा जानेवाला रत्न, नाक का बाल, प्यार या मँहलगा व्यक्ति:a jewel woen on the neck, a very beloved person. कण्ठशुण्डी - कंठसुंडी (स्त्री०) कागवा सूज जाना; swelling of tonsils कण्ठशोष - कंठस्पेस्य (पुं०) गला सूखना; drying of the throat. कण्ठसूत्र - कंठसुझं (न०) गले लिपटना;aclose embrace. कण्ठस्थ - कंठत्थ (वि०) (त्रि०) जबानी याद; committed to menory. कण्ठाल - कंठालो (पुं०) नाव, फावड़ा;a boat,a ___spade. कण्ठीरव - कंठीरवो (पुं०) शेर, हाथी, कबूतर;lion, ___elephant, pigeon. कण्ठील- कंठीलो (पुं०) ऊँट; camel. कण्ठेकाल - कंठीलो (पुं०) शिव; epithet of Siva :black in throat. कण्ठ्य - कंठय(कण्ठ-) (वि०) (त्रि०) गले में उत्पन्न वर्ण;gutturals: अ, क्, ख, ग, घ, ह, visargas. कण्डन - कंडणं (नपुं०) [Vकड् भेदने = वितषीकाणे] कूटना या खोटना; threshing, unhusking, separating chaff from grain. कण्डनी - कंडणी (स्त्री०) (-न्यो) ओखली और मूसल; mortar and pestle. A wooden mortar in which the threshing of corn or grain is performed. कण्डरा - कंडरा (स्त्री०) बड़ी स्नायु; tendons. कण्डिका - कंडिगा (स्त्री०) छोटा खण्ड; short ___sections (as in Sukla Yajurveda). लघु भाग। कण्डिसंधि - कंडिअ-संधि (वि०) (त्रि०) दुखते या टूटते जोड़ो वाला; withjoints pained. कण्डू - कंडू (कण्डूञ् 'गात्रविघर्षणे', कण्डूयति, -यते) (स्त्री०) खाज; itching. कण्डूति - कंडूई (स्त्री०) कण्डूयन' | itching itch. _scratching. कण्डूल - कंडूल (वि०) (त्रि०) खाज वाला,खुजाने वाला; having a desire to scratch. कण्डोल- कंडोलो (पुं०) अन्न रखने की कटोरी। A basket for holding grain. For Private and Personal Use Only Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 435 कण्व - कण्णो (पुं०) एक मुनि; name of a sage. - (न०) कल्मष, पाप;evil. sin. कण्वदुहिता - कण्णदुहिया (स्त्री०) कण्व की पुत्री daughter of Kņva. क-तम - कतम (वि०) (त्रि०) कौन, कौन-सा. कौन (बहुतों में); who, which (of many). क-तर - कमर (वि०) (त्रि०) कौन-सा (दो में); ___who, which (of two). क-ति - कइ (का संख्या येषां ते) कितने; how many. कतिचिद् - बइचि (अब्द) कई, कुछ; several, ___some. कतिधा - कइहा (क्रिवि०) कितनी बार? कितनी तरह?; how often? in how many places or part?. कतिपय - कइवय (वि०) (त्रि०) कई, कुछ; several, some. कतिविध - कइविह (वि०) (त्रि०) कितने प्रकार का?; of how many kinds?. कत्-तृण - कइतिणं (न०) खुशबूदार घास; a fragrant grass. Vकत्थ्- कत्थ [ श्लाघायाम्',कत्थते] शेखी बघारना, डींग मारना, हीन बताना; to boast, praise oneself, depreciate.tocelebrate, to a buse to revile. कत्थक - कत्थग (वि०) (त्रि०) डींग मारनेवाला, दूसरे को हीन माननेवाला; boasting, depreciating. कत्थन - कत्थण (वि०) (त्रि०) शेखीखोरा; ___boasting. कत्थना - कत्थणा (स्त्री०) शेखी; boasting. Vकथ् - कह (सक०) ['वाक्यप्रबन्धे', कथयति, to tell, to communicate to indicate, to show, to describe, trinform to complain. कथित] कहना, बात करना, बताना कथा कहना, वर्णन करना; to say, talk report, relate. कथक - कहग (वि०) (त्रि०) कथा कहने या बाँचने वाला, पौराणिक; one who publicly reads and expounds the Purän, narrator. कथं-कहं (अ०) How, in what way कथम् चिद् - कहंचि (अण्य०) ( or - चन) जैसे-तैसे; somehow, a little. कथा - कहा (स्त्री०) कहानी, वार्तालाप, संलाप, विवरण, गद्य-प्रबंध का एक प्रकार जो रसमय होता हैं (तु०) स्फुरत्कलालाप विलाप कोमलाकरो तिरांगं हृदि कौतुकाधिकम्। रसेन शय्यांस्वयमध्युपागता कथा जनस्याभि नवावधूरिव।। story, talk, conversation, account, a narrativeprose work capable of exciting passions. कथाकार - कहायारो (वि०) (त्रि०) कथा की रचना करनेवाला, कहानी सुनानेवाला; composer of a diet type prose work, a narrator. कथानकम् - कहाणगं (नपु०) कथासार, संक्षिप्त कथा A small tate. कथाच्छल - कहच्छलं (न०) कहानी का बहाना; cover or guise of a tale. कथाप्रसङ्ग- कहच्पसंग (1) (वि०) (त्रि०) वातूल या बावला, गप्पी, विष का चिकित्सक;halfwitted, talking much, dealer in antidotes. (2) (पुं०) बातचीत; conver sation. A curer of poisons. कथावतार - कहावयार [कथा+अव-Vत] (पुं०) कहानी का आरंभ; beginning ofa story, introduction to a kathā. कथन का प्रारंभ। कथावस्तु - कहावत्थु (न०) नाटक या काव्य का कथानक; plot of drama or poem. कथासरित्सागर - कहासरिसायरो (पुं०) 1070 ईसवी में हुए कश्मीरी कवि सोमदेव द्वारा रचित; 224 तंरंगों में विभक्त, 22000 के लगभग श्लोकों वाला विशाल ग्रंथ, गुणाद-रचित बृहत्कथा पर, जो कि पैशाची में थी-आधृत है; Ocean of the rivers of storis, containing about 22000 Slokas and divided For Private and Personal Use Only Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 436 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश के हिलने से चलती पवन; the air produced by the Kadamba trees. कदर - कयरो (पुं०) सफेद धब्बा, पैर पर गाँठ; white sort of Mimosa, corn caused on foot by friction. कदरम् - कदर (न०) जमा दूध; coagulated milk. into 224 Tarangas, was composed by Kashmiri poet Somadeva (A.D. 1070), a virtual recast of Brhatkathā of Gunāļhya composed in Paişācī Prakrt. A somewhat earlier recast of the Brhatkathā was made about A.D. 1037 by Ksemenalra under the title 'बृहत्कथामञ्जरी'। कथित - कहिअ (वि०) (त्रि०) कहा गया; said, told, described marra ted, expres sed. कथीकरण- कहीयरक (न०) कहानी का रूप देना; to make a matter narrative. कथीकृत - कहीकअ (वि०) (त्रि०) केवल कहानी में बचा, मृत; remaining in narration only, dead. कद्-कअ-बुलना, to call. चिल्लाना, to cry... कद् - कअ (क्रिवि) कहाँ, बुरा; where, bad कदक्षर -कअक्खर (वि०) (त्रि०) भद्दे अक्षरोंवाला; having bad letters or writing. कदध्वन् - कअझु [ - कु +अ -] बुरा मार्ग; bad ___road. कदन - कदकं । कयकं [Vकद् 'आह्राने, रोदने, वैकल्ये च', कन्दति] (न०) वध, विनाश, निर्मथन, विकलता; slaughter, destruction, paining, pang. कदन्न - कयण्णं (न०) दूषित अनाज, अपवित्र खाद्य वस्तु; bad food, impure meal. कदम्ब - कयंबो (1) (पुं०) वृक्षविशेष - कदम, जो बरसात में फूल देता हैं;a particular tree called, 'kadam' in Hindi. - H (न०) झुण्ड, समूह; multitude ('तापसानां कदम्बैः', शा. 6.17, mass. (2) (वि०) __ (त्रि०) सुदंर, श्रेष्ठ; beautiful, best.. कदम्बक - कयंबगं (न०) समूह, तिलका पौधा, एक प्रकार की घास; mass, a plant of sesamum, kind of grass. कदम्बकुसुम - कयंवकुसुमं (न०) कदम का पुष्प; flower of kadamba tree, a tree of wild cinehona. कदम्बानिल - कयंबाणिलि (पुं०) कदम्ब के वृक्षों कदर्थन - कयत्थणं (न०) खेदन, पीडन, यातना; troubling, afflicting, pain, torturing. कदर्थना - कयत्थणा (स्त्री०) अल्प फल वाला, अनुचित यातना, विपुल प्रयास, क्लेश, सताना, कदुक्ति या दुरुक्ति; great effort with insignificant fruit, pain, unpleasant speech, imporper beginning, to tease. कदर्थयति - कयत्थइ (= पीडयति) सताता हैं; ___oppresses. कदर्य - कयज्ज (वि०) (त्रि०)लुब्ध, कृपण, पापी, निन्ध; greedy, sinful, miserly, censuable. कदल - कयलो (पुं०) केले का पौधा; plantain tree. -ली (स्त्री०) केला, हरिणविशेष, पताका वैजयन्ती; plantain tree and fruit, a kind of deer, banner, flag. कदलीक्षता - कयलीक्खया (स्त्री०) सुन्दर स्त्री; beautiful woman. क-दा - कया (क्रिवि०) कब?, किस समय?;when?,at what time?. -चिद् कभी, जब-जब; sometimes, now, and then. कदाचार - कयायारो (पुं०) बुरा आचरण, दुश्चरित्र; bad character. कदाचारी-कयायारी (वि०) (त्रि०) दुश्चरित्र, बरे आचरण वाला; a rogue, a bad character. अत्याचारी, दुष्ट । कदृष्ण - कदिण्हु । कइण्हु [ = कु +3-] (वि०) (त्रि०) कुछ गरम, नीम गरम;luke warm. कद्-चिद् - कच्चिं [ = कच्चिद्] (क्रिवि०) क्या?, हो सकता हैं, मैं समझता हूँ कि ; I hope. कच्चिद् दृष्ट राजन् त्वया दमयन्ती; I hope For Private and Personal Use Only Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 437 you have seen Damayantî, Oking. 'न' के साथ : मैं नहीं समझता कि : I hope not : कच्चितु नापराधं ते कृतवान् अस्मि : I have not done you any injury, I hope. कद्रथ - कद्दहो (पुं०) छोटा रथ या पौन; a small chariot (smaller than 'anugava'. कदु - कद्दु (वि०) (त्रि०) सुनहरा पीला (= कनकपिङ्ग); tawny, brown. कदू - कद्दू (स्त्री०) दक्षपुत्री, कश्यप की पत्नी और नागों की माता; name of the mother of Nāgas. कद्वद - कद्दवअ (वि०) (त्रि०) गद्यवाक, खोटे बोल वाला; speaking ill. कनक - कणगं [Vकन् 'दीप्तिकान्तिगतिषु', कनति] (न०) सोना; gold. -कः कणगो (पुं०) धतूरा, नागकेसर; the white thorn apple. कनकगिरि - कणगगिरी (पुं०) सुमेरु पर्वत; Sumeru the mountain of gold. कनकनिकषस्निग्धा - कणग- णिसहसणेहा (पुंस्त्री०) कसौटी पर कसे सोने की रेखा के समान सलोनी; bright like a streak of gold on a touchstone. कनकसूत्र - कणगसुत्तं (न०) सोने की लड़ी;gold chain. स्वर्ण मेखला। कनकस्थली - कणगत्थली (स्त्री०) a land of gold, mine of gold. कनकाध्यक्ष -- कणगज्जक्खो (पुं०) खजानची; कोषाध्यक्ष, treasurer. कनकालुका -कणगालुगा (स्त्री०) 'भृङ्गार'। goldenjar, goldenvase, कनकावदात - कणगावदाअ (वि०) (त्रि०) सोने के सामन; bright as gold. कनकह्वय - कणगाहवआ (पु०) धतूरा। the dhatturatree. कनखल - कणखलं/कणहलं (न०) हरद्वार से डेढ़ मील दक्षिण की ओर गङ्ग के तट पर बसा प्राचीन नगर जहाँ दक्ष ने रचा था;an ancient town situated about 1 162 miles south of Haradvāra, mentioned by Kālidāsa in his Meghadůta. Tirtha place. कनड - कणडो (पुं०) (or कन्नड) कर्नाटक देश अथवा कुन्तल देश। मैसूर भी कभी कर्नाटक कहलाता था; this is Karnat country,a portion to the Carnatic between Rämnād and Serîngapatan, Mysore also was called Karnataka. कनिष्ठ - कणिट्ठग (वि०) (त्रि०) सबसे छोटा (= अनुज), अल्प, आयु में सब से कम; younger brother, the smallest, lest, finger. कनिष्ठप्रथम - कट्ठिपदुम (वि०) (त्रि०) सबसे छोटा हैं प्रथम जिनका; having the youngest as the first. कनिष्ठिका - कणिठुग्प छोटी अंगुली, The little finger. कनीचि - कणीइ (स्त्री०) छकड़ा, गाड़ी;a cart. कनीनिका - कणीणिगा (स्त्री०) नेत्रतारा (= अक्षितारकम्),निक्की अंगुली;pupilof the eye, the little finger. कनीनिकासम - कणीणिगासम (वि०) (त्रि०) आँख की पुतली के समान प्रिय; beloved as the pupil of an eye. कनीयस् - कणीजस (कनीयान्, -यसी, -य:) (वि०) (त्रि०) अपेक्षाकृत छोटा, अजुन, बहुत 80721; younger, younger brother, very young. smaller, less. कनेरा - कणेरा (स्त्री०) वेश्या; harlot, flower. एक पुष्प। कथिनी, A femals elephant कन्तु - कंतु [Vकम्] (पुं०) कन्दर्प, चित कुसूल या he urt, the goid of love. कुठला; Cupid, mind, granary. कन्था - कंथा (स्त्री०) गदडी, नगर या पुर, कच्ची दीवार; patched garment, earthen wall. wallet. कन्थाचीर - कंथाचीरं (न०)जीर्णवस्त्र; tattered cloth. कन्थाधर - कंथाहर (वि०) (त्रि०) गुदड़ी पहने, For Private and Personal Use Only Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 438 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश फकीर; a monk wearing a patched garment. कन्द - कंद (पुं०) सूरन, सस्यमूल, जमीकन्द, गोन्दिय की बीमारी;Amorphophallus, campanulatus, root, a kind of vegetable, affection of the male or female organ. कन्दर - कंदरा (-रा) (पुंस्त्री) अंकुश, दरी, विवर; hook to drive elephant, cave, hollew. गुफा, खोह। कन्दराकर - कंदरायरो (पुं०) गुफाओं की खान, पर्वत; a mountain. कन्दर्प - कंदप्पो (पुं०) कामदेव; the god of love. cupid. कन्दल - कंदल (पुंन) नवांकुर, केली का पुष्प, कलध्वनि,बल्ली, उपराग, मृगभेद, कपाल,रण, सुवर्ण; new sprout, flower of plantain, a low soft tone, creeper, a portent, a kind of deer, skull. कन्दलित - कंदलिअ (वि०) (त्रि०) जिसमें बहुत से नए अंकुर फूट आए हों, ऐसा वृक्ष या बेल; full of new sprouts around a tree or a creeper. कन्दली- कंदली (स्त्री०) केली का पेड़, कलध्वनि, एक प्रकार का हिरण, कमल;a plant with long red or white flowers. sweet sound, a kind of deer, lotus. कन्दलीन्द - कंदलीकद (पुं०) अंकुरमूल, बीजभूत; root of the new sprout, seed. कन्दलीकार - कंदलीयारो (पुं०) एक लेखक जिन्होंने कन्दली टीका लिखी है; name of an author, writer of Kandali. कन्दलीकुसुम - कंदलीकुसुमं (न०) कदली या केली Do you; flower of Kandali. कन्दु - कंदु (पुं०) तलने का बरतन, भट्टी, भाड़, ____ frying pan, oven. A boiler. कन्दुक - कंदुग/गेदुग (पुंन०) गेंद; ball. कन्दुगृह - कंदुगेह (न०) पाकशाला; room for cooking, kitchen. कन्दुपक्व - कंदुपक्क (वि०) (त्रि०) भाड़ पर या भट्टी पर तला हुआ; parched of roasted or fried in a pan on an oven. कंधर - कंधरो (पुं०) गरदन, बादल;neck,cloud. -रा - कंधरा (स्त्री०) शिरोधि, गरदन;neck. कंधरातोरण-कंधरातोरण (न०) कण्ठी:necklace. कधि - कधि (पुं०) समुद्र;ocean.(स्त्री०) कुंमारी; vîrgin. कन्नं - कण्णं (वपु०) fainting fit. कन्यका- कण्णगा (बी०) Agirl, An unma rried virgin, maidon. कन्यस - कण्णस (वि०) (त्रि०) सबसे छोटा भाई; the youngest brother. -सी- कण्णसा छोटी बहिन; youngest sister. कन्या- कण्णा [ कन्'दीप्तिकान्तिगतिषु'] (स्त्री०) कुमारी, नारी, नक्षत्र;a girl, woman, the sigh of the zodiac Virgo. कन्याकमारी - कण्णाकुमारी (स्त्री०) दक्षिण भारत का एक तीर्थ; a sacred place in southern India. कन्यादर्श -म् - कण्णादस्स (क्रिवि०) जिस-जिस कन्या को देखता हैं;all the girls he sees : कन्यादर्श वरयति। कन्याराशि - कण्णाराप्ति (पुं०) कन्यानामक राशि; the sign Virgo. कन्यावेदिन् - कण्णावेइ (पुं०) जामाता, दामाद, जंवाई; son-in-low. कन्याशुल्क - कण्णासुक्कं (न०) विवाहार्थ कन्या लेने पर उसके पिता को दिया जाने वाला धन; money given to the bride's father as her price. कपट-कवड[ कम्प] (पुंन०) ब्याज, दम्भ, छल; fraud, deceit कपटकुड्य - कवडकुडयं (न०) चावलों के मांड आदि से लिप्त चित्रमय वस्त्र; a painted piece of cloth smeared with scum of rice. कपटतापस - कवड-तावसो (पुं०) छल से तपस्वी बना हुआ; one pretending to be a . hermit. कपटप्रबंध - कवडपबंधो (न०) छल से तांता; continued series of fraud; fraudulent contrivance. Lotus For Private and Personal Use Only Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 439 कपटलेख्य - कवड-लेक्खं (न०) जाली कागज; _forged document. कपटिक -कवडिग (वि०) (त्रि०) ठग, धोखेबाज, छली; fraudulent कपर्द (पुं०) कौड़ी, वराटक, शिव का जटा-जूट;a small shell, braided hair of Siva. कपर्दिका - कपद्दिगा (स्त्री०) 'कपर्द' 'कौड़ो';a small shell. कपर्दिन - कद्द (पुं०) जटाधारी, शिव;wearing knotted or braided hair, epithet of Siva. कपर्दिलिङ्ग - कपद्दिलिंग (न०) एक शिवलिंग; name of a linga. siva linga. कपाट - कवाडं (न०) किवाड़, एक कपाट;panel ___ of door, door. कपाटन - कवाडण्ण [Vहन्] (वि०) (त्रि०) किवाड तोड़ देने वाला; housebreaker. कपाटसंधि - कवाडसंधि (पुं०) किवाड़ों का जोड़ा the junction of the leaves of the doors. कपाल - कवालो (न०) खोपड़ी, खप्पर, मिट्टी का 'कर्पर आदि भिक्षापात्र, मृण्मय भांड के टुकडे, प्याला, कुष्ठभेद; skull, head, forehead, begger's bowl, bits of earthen pot, cup, a kind of leprosy. कपालक्रिया - कवालकिरिया (स्त्री०) अन्त्येष्टि संस्कार में चिता का अग्नि देने के बाद शव के मस्तक को डंडे से फोड़ने की क्रिया इसका प्रयोजन ब्रह्मरंध्र को खोलना होता है;a lost rite to be performed afterasetting fire to the pyre by striking against the temple of the dead with a stick to open the hidden gate. कपालचूर्ण - कवालचुण्णं (न०) मिट्टी के बरतन के टुकड़ों का चूर्ण; powdered bits of earthen pots. कपालनालिका- कवाल-णालिगा (स्त्री०) तकुआ; - spindle. कपालमालिन् - कवालमालि (पुं०) शिव;epithet of Siva : werring garland of skulls. कपालमोचन - कवासमोयणं (न०) कुरुक्षेत्र में सरस्वती नदी के तट पर स्थित तीर्थ;a sacred place by this name along the bank of Saraswati river in Kurukshetra. कपालवेध - कवालवेहो (पुं०) 'कपालक्रिया'। कपालिन - कवालि (पुं०) शिव;epithet of Siva. कपि- कवि/वइ (स्त्री०) [Vकम्प] बन्दर, लंगरः ape, monkey. कपिकच्छू - कविकच्छू (स्त्री०) केवाच नामक पौधा, खाज पैदा कर देने वाला पौधा; plant of Cowitch, a plant causing itch. कपिञ्जल - कविंजलो (पुं०) एक प्रकार के पक्षी जो कि इद्र द्वारा मारे गऐ त्रिशिरा के वेदपाठी मुख से उत्पन्न हुए थे; a specic of the birds who were produced from the mouth of the sage Triģiras slain by Indra. कपित्थ - कवित्थं (न०) कैथ; the fruit of ___kapittha tree. कपिध्वज - कविझओ (पुं०) अर्जुन जिसकी ध्वजा पर वानर का चिह्न था; Arjuna, who had the sign of monkey on his flag. कपिल - कविलो (वि०) (त्रि०) पिङ्ग अथवा भूरा, बंदर के रंग का;monkey-coloured. -ला (स्त्री०) भूरी गौ, रेणुका करिणी, शीशम, एक 761; tawny cow, Renukā (consort of Pundarika, a quarter-elephant), the sîsam tree, an Indian river. कपिल - कविलो [Vकप, कम्प्] (पुं०) प्रतिभावान् मुनि जिसने क्रोध में आकर सगर के 60000 पुत्रों को जला दिया था। सांख्य सिद्धांत की स्थापना इसी ने की थी, ये कर्दम ऋषि और देवहूति की संतान थे; the famous inspired sage who reduced to ashes 60000 sons of Sagara, who, while searching for the sacrificial horse taken away by Indra fell in with him and accused him of stealing the horse, He reduced the multiplicity of elements to three, i.e. Sattva, Rajas and Tamas and saw the distinction between For Private and Personal Use Only Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 440 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश Prakrti (= matter) and Purușa, who activates it and is yet quite distinct from it, he was son of sage kardama and Devahuti. -ल: वह्नि, कुक्कुर;fire,dog. कपिलधारा - कविलधारा (स्त्री०) देवनदी, ateffasta; celestial river a particular tîrtha. कपिलवस्तु - कविलवत्थु शाक्यों की राजधानी जहाँ बद्ध जन्मे थे; capital of the Sakyas among whom the Budda was born, perhaps Piprāvā in the north of Best district on Nepāl frontier. कपिलस्मृति - कविलसरई (स्त्री०) सांख्यदर्शन-संबंधी ग्रंथ;a text related to the Sankhya philosphy. कपिश - कविस (1) (वि०) (त्रि०) श्याव, सुनहरा, भूरा, बंदर के रंग का; golden, brown, monkey-coloured. -शा कविसा (स्त्री०) माधव सुरा, एक नदी; a sort of rum, name of river. -शम् कविसं (न०) मद्य;wine. (2) काबुल से उत्तर-पूर्व में 155 मील परे एक नगर , जहाँ के घोड़े प्रसिद्ध थे; a town sitated 155 miles north-east from Kābul. कपिशा - कविसा (स्त्री०) काबुल की तरफ की एक नदी संभवत: इसी के तट पर कपिशा नगरी थी यहाँ की अंगरी शराब कापिशायनी कहलाती थी;a river in the direction of Kabul. probably the town Kapisha was situated along the bank of this river. The wine prepared with grapes there was called as Kapishāyani. कपिष्ठल - कविट्ठल (पुंन०) कुरुक्षेत्र के समीप कैथल नगर; ancient name of Kaithal near Pehowā (and Kuruksetra) in the karnāl disrict. कपोतः -कवोओ [Vकम्प् or क-पोत] (पुं०) पारावत, कबूतर;dove, pigeon. कपोतकर्बुर -कवोअ-कब्बुर (वि०) (त्रि०) कबूतर की तरह कबरा; spotted or variegated like a pigeon. कपोतचरणा- कवोअचरणां (स्त्री०) एक सुगंधित बूटी; a sort of perfume. कपोतपालिका - कवोअ-पालिगा [ or-पाली] (स्त्री०) कपोत-घर; pigeonhouse, dove-cot. कपोतसार - कवोअ-सारो (पुं०) एक सुरमा; an antomony. कपोतहस्तक - कवोअहत्थगं (न०) विशेष प्रकार से हाथ जोड़ना; a mode of folding hands in supplication. कपोतान्ध- कवोअंध (न०) जिसे दिन में सब कुछ काला दीख पड़े; one who sees everything as black in the day. (विप०) नकुलान्धः)। कपोल - कवोलो (पुं०) गण्ड, गाल; cheek. कपोलकोष - कवोल-कोसो (पुं०) गालों व कनपटी को खुजाने के लिए रगड़ना या वह वृक्ष जिसे पर रगड़ा जाए; an act of rubbing the cheek against a tree or stone to remive its itch. It is done by elephants, the tree against which are the cheeks rubbed. कपोलपाली - कवोलवाली (स्त्री०) कपोलफलक; cheek-bone. कपोलभित्ति- कवोलभित्ति (स्त्री०)'कपोलपाली'। the temples and chceks. कपोलराग - कवोलरागो (पुं०) गाल की गुलाबी3B flush in the cheek. कफ - कफो (पुं०) कफ, रेशा; phlegm (one of the three humours of the body, the other two being Vāta and pitta). कफर्चिका - कफ-कुच्चिगा (स्त्री०) लार, थूक; salive, spittle. कफक्षयः - कफक्खओं (पुं०) कफ मिटाने वाला; pulnonary consumption. कफन - कफण्णो (पुं०) बलगम को मिटानेवाला दवा सोंठ आदि;antiphlegmatic things dry ginger etc. For Private and Personal Use Only Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 441 कफविरोधिन् - कफविरोहि (पुं०) पीपल; long pepper. A reming phtegm. कफोणि - कफोणि (-णी) (स्त्री०) कूर्पर, कुहनी; elbow. कबन्ध - कबंधो (पुं०) रुद, राहु, एक राक्षस, सलिल; Rudra, Rahu, a demon, water. -म् (न०) अपमूर्ध कलेवर अथवा सिरहीन धड़, जल; headless body, water. कबन्धरिपु - कबंधरिउ (पुं०) राम, इद्र, इद्र ने वज्र से इसके मुख आदि शरीर में घुसेड दिए थे। इसकी प्रार्थना पर उसे लंबी भुजाएँ दे दी जिनसे वह शिकार पकड़ता था। राम ने सीता को खोजने जाते समय उसे मार दिया था। Rama, Indra, Indra pushed his head etc. into body. On his requwst he bestowed long arms to enable him to catch his victims. Rāma while wondering in search of Sitā, killed him. कबर - कबरं (न०) नमक अम्ल;salt, sourness, acidity. 4(-री) कबरी (स्त्री०) वेणी, केशपाश, केशविन्यास,केशवेश, माँगपट्टी; braid of hair. कबराक्ष-कबरक्खं (न०) अंधोय (जुते घोड़े, बैल, या ऊँट की आँख पर बंधा);a cover over the eyes of a horse or camel or ox. कबुलि - कबुलि (स्त्री०) पशु का पछवाड़ा;hinder ___part od an animal. Vकम् [कान्तौ = इच्छायाम्, कामयते, कान्त, चिकषिति] चाहना, प्यार करना; to wish, desire, love. कम - कम प्रश्नसूचक अथवा बलाधायक अव्यय; an interogtive or emphasising particle. कमठ - कमडो (पु०) कक्ष्छप, दैत्यविशेष, एक कम्बोतराज इसी नाम का यधिष्ठिर की सभा में था एक दैत्य, जिसने पार्श्वनाथ के ऊपर उपसर्ग किया था। A partic ular demon. a portoise, a tarticular demon, a king of Kambojas used to present hinself in the court of Yudhistira. -म् (न०) मुनिकमण्डल; water jar used by ascetice. -ठी (स्त्री०) कच्छपी; female tortoise. कमण्डल - कमंडल/कमंडलु (पुं०) कमण्डल; water-pot (of ascetics). कमन -कमण (1) (वि०) (त्रि०) कामी, अभिरूप; lustful, beutiful. -नी कमणी (स्त्री०) (2) -न: कमणो (पुं०) कामदेव, अशोकवृक्ष; god of love,Jonesia Asoka. कमनीय - कमणिज्ज (वि०) (त्रि०) मनोहर, चाहने योग्य, दिलचस्प; pleasant, lovely, beautiful, pleasing. कमर - कमर (वि०) (त्रि०) कामी, अभिरूप; lustful. कम्र-कम्म (वि०) (त्रि०) सुन्दर; beauifu. कमल- कमलं (न०) गुलाबी रंग का कमल, जल; rose-coloured, lotus, water. -ल: (पुं०) मृगविशेष;a species of deer. -ला - कमला (स्त्री०) लक्ष्मी, सुन्दर वनिता, स्कन्द की एक अनुचरी; Laksmi beautuful woman, a maid servani of skand. कमलखण्ड - कमल-खंड [or-षंण्ड] (न०) कमलवन; assemblage of lotuses. कमलाकर - कमलायरो (पुं०) जलाशय, तालाब;a pond. कमलापति - कमलावइ (पुं०) विष्णु; Visnu. कमलालता - कमलालया (स्त्री०) लक्ष्मी%3B goddess Laksmi. कतनासन - कमलासणो (पुं०) ब्रह्मा; Brahma. कमलिनी - कमलिणी (स्त्री०) कमल का पौधा, कमलवन; lotus plant, assenblage of lotuses. कुमुदिनी। कमा - कमा (स्त्री०) सौन्दर्य; beauty. कम्प - कंप ['चलने', काँपते] काँपना, हिलना; to tremble, shake. कम्प - कंपो (पुं०) कम्पन, भूचाल; trwmour, shaking earthquake. -म् कंप (न०) कंपकंपी; shaking. कम्पन - कंपणं (वि.) (त्रि०) काँपनेवाला; trembling -नः -कंपणो (पुं०) शिशिर, For Private and Personal Use Only Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 442 www.kobatirth.org सांनिपाति जवरविशेष; months of November-December, particular fever. कम्पना - कंपणा ( स्त्री०) सेना; army. कम्पलक्ष्मन् - कंपलक्खम (वि०) (त्रि०) वायु; wind. कम्पाक - कंपागो (पुं०) वायु ; wind. कम्पिल्ल, कंपिल्ल - कम्पिल्य (न०) कबीला; pigment. - कम्प्र - कंप (वि०) (त्रि०) चंचल, काँपनेवाला, अस्थिर; shaking unsteady. कम्बर - कंबर (वि०) (त्रि०) चितकबरा; spotted, variegated. कम्बल - कंबलं (न०) कंबल, ऊनी उत्तरीय, जल; blanket; woollen upper garment, water. -ल:- कंबलो (पुं०) साम्रा, कृमि, नागभेद, कम्बल; dew-lap, small worm, name of a Naga, blanket (= प्रावरवैकक्षम) । कम्बलदाय - कंबलदाय (वि०) (त्रि०) कंबल देने या शोधनेवाला; one who gives or cleans a blanket. कम्बलार्ण - कंबलणं (न०) कम्बल का कर्ज; a debt consisting a woolen blanket. कम्बलिन् - कंबलि (पुं०) बैल; ox. कम्बल्य - कंबल्ल (कम्बल -) (न०) कम्बलार्थ 100 पल ऊन; 100 palas of wool required for making a blanket. -ल्या कंबल्ला (स्त्री०) पाँच सेर के कंबल के लिए - ऊन; wool for a blanket of 5 seers. कम्ब - कंबि (स्त्री०) वंशलता, दवी; shoot of bamboo, ladle. कम्बु - कंबु (पुं०) सीपी, कड़ा अथवा, वलय, हाथी, सियार, हल्दी, shell, conch, bracelet, elephant, jackal, turmeric. कम्बुकण्ठ-कंबुकंठ (पुं०) शंख की सी गर्दनवाला, घड़ा; a pitcher. कम्बू - कंबु (पुं०) चोर, कंगन; a thief, a bracelet. कम्बूक - कंबुगो (पुं०) धान की भूसी, तूड़ी; the husk of rice. संस्कृत - प्राकृत - हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश कम्बुग्रावा - कंबुग्गीवा (वि०) (त्रि०) शंख जैसी गर्दन वाली, तीन रेखाओं से सजी गर्दन वाली; having shell-like neck, having neck marked with three lines. कम्बुच्छवि - कंबुच्छवि (वि०) (त्रि०) शंख-सी Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir fat; white as conch. कम्बोज - कंबोजो (= कंभांज) आधुनिक पामीर प्रदेश प्राचीन सोलह महाजनपदों में एक गंधार के पास या सिंध के उत्तर-दक्षिण में था । यहाँ के घोड़े प्रसिद्ध थे; one of the sexteen mahajanapadas known for its fine horses. -जा: कम्बोज के निवासी जो पहले आर्य थे किंतु बाद में छेक दिए गए थे, पठान, हाथी; the inhabitants of Kamboja. who lost their Aryan - hood and became barbarous, elephant. कम्भारी - कम्हारी (स्त्री०) गभ्भारी एक औषध; a plant of qrrelina Arbogea. कयाधु, कयाधू - कयाहु (स्त्री०) हिरण्यकशिपु की पत्नी व प्रह्लाद की माता का नाम; name of the queen of Hiranyakasipu and mother of Prahlada. कर - कर [√कृ] (1) (पुं०) हाथ, सूंड, किरण, ओला या वर्षोपल, टैक्स; hand, elephant's trunk, ray, hail, tax. करं विनयते राज्ञे देयं भागं परिशोधयति । (2) (वि०) (त्रि० ) करने वाला; doer. करक - करगो [√कॄ 'विक्षेपे'] (पुं०) कमण्डल, करवा ; water-pot, pot. -म् (न० ) अनार, pomeganate. -कः करगो (पुं०) हाथ; hand. -का - करगा (स्त्री०) ओले, मेघ-पाषाण; hail shower : अकालकर कावृष्टिः । करकण्टक कर - कंटगं (न०) हाथ के नाखून; - For Private and Personal Use Only finger nail. करकोष - कर-कोसो (पुं०) ओक, अंजली ; hands hollowed to drinks water. करग्रहण - करग्गाहणं (पुं०) पाणिग्रहण संस्कार, विवाह; marriage, (न०) हाथ पकड़ना; to catch by hand. Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 443 करग्राह- करग्गाहो (पुं०) पति; husband. करघर्षिन् - करघस्सि (पुं०) मधानीB churning stick. करङ्क - करक (न०) अस्थि; bone.-क:- करंको (पुं०) अस्थिपंजर; skeleton. करच्छद - करच्छादो/करच्छओ (पु०) टीक का पेड़ the teak tree. करज -करजो/करओ (पुं०) नाखुन, वृक्ष; nail, tree.-मुख (न०) नाखुन का अग्रभाग; tip of the nail. करा - करंजो (पुं०) रक्त लशुन; red garlic. करञ्जक - करंजगो (पुं०) करञ्जुए का पेड़; the tree Pangamia Glabera. करट- करडो (1) (पुं०) कौआ, हस्तिकुम्भ, ग्यारहवें दिन का श्राद्ध, ढोलविशेष; crow, temple of an elephant, elevrnth day of Sraddha, kind of drum. (2) (वि०) (त्रि०) भ्रष्ट-चरित्र अथवा निन्द्यजीवन व्यक्ति, नास्तिक; a man of low character, atheist. करटिन् - करडि (दि०) (त्रि०) हाथी; an __elephant.हस्ति, करि, गज। करटु- करडु (पुं०) सास;a crane. करताल - करयालो (पुं०) खरताल, एक बाजा;a cymbal. करतालिका - करयालिगा (पुं०) ताली बजाना; ___clapping of hands. करण - करणं (1) (न०) करना, कार्य, कृत्य, doing, performing, व्यवसाय, द्रव्यों का अभिसंस्कार, अंगहार-संवेश Business, trade, (- अभिनय, नृत्य), इन्द्रिय, ज्योतिष का अंडा Anorgan. मुछूर्त-विशेष । साधन, उपाय, क्षेत्र, शरीर भिक्षुओं अथवा कायस्थों की जमात, वर्गों की स्पष्टता, तृतीया विभक्ति का आधार; doing, acting, function, business, refinement of herbs etc., dance, organ of sene, a part or matter of astrology instrument, means, field, body, assembly of beggars or Kāyastha, distinctness of sounds. -ण: करणो (पुं०) लेखक (= अक्षर-जीवन :) शूद्रा में वैश्य का पुत्र;a clerk, a man born of a Vaisya in a Sudra woman. (2) 'झल्ल'। करण-कुतूहलम् - करण-कउहलं (न०) भास्कराचार्यकृत एक गणित-ज्योतिष ग्रंथ;a work on Astronomy by Bhāskara. करणग्राम - करणग्गामो (पुं०) इन्द्रिय समूह; senses. the organs of sense taken collectively. करणत्राणं - वरणत्ताणं (नपु०) the head. करणनेरि, करणनेरिक - करणणेरि/करणणेरिक (पुं०) एक प्रकार का नृत्य;a particutar dance. करणप्रयोग - करणप्पजोग (पुं०) जादू, तमाशगिरी; a spell, charm. करणप्राप्त - करणपत्तज (वि०) (त्रि०) उपकरण बनाने में प्रवीण; skilled in making instruments. व्यवसायगत - Business. करणीय - करणिज्ज (वि०) (त्रि०) कर्तव्य; to bedone. करने योग्य। करण्ड (क)- करंड/करंडगो (पुंन०) डालिया, A small box. टोकरी, कण्डी, मधुमक्खियों का छत्ता, बालटी आदि पात्र; box, basket, beehive, kettle and other potas.- us! (स्त्री०) टोकरी; kellte, basket, silver box. basket. करतलामलक- करअलामलगं (न०) हाथ में रखा आँवला, अर्थात् उसकी तरह स्पष्ट;amalaka in the hand, expresses ease and clarity of perception. करंण्डिका - करंडिगा (स्त्री०) डिब्बी, कण्डी; करतोया - करतोया (स्त्री०) सदानीरा (- पार्वती के विवाह पर कन्यादान से प्रसूत नदी); Sadanira, -यम् (न०) अंजलि बनाकर पानी पीना; to drink water by joining hands. करद, करदात - करद/करदाइ (वि०) (त्रि०)कर या टैक्स देनेवाला, सहारे के लिए हाथ देनेवाला; For Private and Personal Use Only Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 444 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश a tax payer, provding with the hand to help. करपत्र - करपत्तं (न०) आरा; saw. करपत्रिका - करपत्तिगा (स्त्री०) स्नान के समय पानी उछाल-उछाल कर खेलना; splashing water whilw bathing (for sport) करपाल - करवालो (also करवाल and करबाल) (पुं०) तलवार, कर संग्रह विभाग का अध्यक्ष; sword, the head of the department of the tax-collection. कर-पालिका -करवालिगा (स्त्री०) खांडा;a small sword. करपीडन - करपीडणं (न०) विवाह; marriage (= करग्रहः) पाणिपीडन करपुट - करपुडो (पुं०) अंजलिबद्ध, the hands yoin and hollowed to receiveany thing कर प्रचेय - करप्पएअ (वि०) (त्रि०) दोनों हाथों से बटोरने योग्य; to be collected by hands. करभ - करहो (पुं०) छोटा हाथी, हस्ति शावक, हाथी की सैंड, छोट ऊँट, मृग, वानर-विशेष मणिबंध अर्थात् कलाई से कनिष्ठ अंगुली तक का हाथ;youngelephant, trunkof an elephant, young camel, deer, species of monkey, hand in between wrist and little finger.- eft - करही (स्त्री०)(जो साँप को साँस द्वारा बिल में से खींच लेती है), कारूष नरेश दन्तवक्त्र का नाम; female bear, name of Dantavaktra the king of the Karusa. करभक - करभगो (पुं०) ऊँट, I came. करभिन् - करहि (पुं०) An elephant. करभीर - करहीरो (पुं०) शेर; lion. करभोरू- करभोरु [-भाऊ-] (स्त्री०) सँड जैसी सुंदर उतार वाली जंघाओं वाली;a woman whose thighs resemble the trunk of an elephant (= symmetrical). करम्ब -करंब (वि०) (त्रि०) मिलित, समूह; mixed, variegated group. करम्बिताङ्ग - करंबितंग (वि०) (त्रि०) घने-सटे अङ्गों वाला; भात; curd and barley meal, mual, curd mixed with rice. (तु०) ज्योत्स्नाकरम्भमुदरम्भरयश्चकोराः। मुरारि। करयुग्म - करजुग्गं (न०) अञ्जलि; two poen hands help together. कररुह - कररुहो (पुं०) नाखून; nail. करवालिका - करवालिगा (स्त्री०) छुरी;dagger, knife. करवीर - करवीरो (पुं०) कृपाल, एक दैत्य, कब्रिस्तान, कनैर का पौधा; sword, name of a Daitya, cemetery, the plant of Oleander.-री - हरताल; red arsenic. -री-कसीरी (स्त्री०) पुत्र जननेवाली (स्त्री०), श्रेष्ठ गौ, अदिति; a woman who has born a son, excellent cow, Aditî. करशाखा - करसाहा (स्त्री०) अंगुली; finger. करशाला - करसाला (स्त्री०) चुंगीघर आदि;octroi and the like. करशीकर - करसीयरो (पुं०) हाथी की सैंड से छुटा Toollt; water thrown out by an elephant through his trunk. करशुद्धि - करसुद्धि (स्त्री०) हाथों को सुगंधित पदार्थ से साफ करना; to wash hands with perfumes. करशूक - करसूगो (पुं०) नाखून; nail. करस्पन्द (पुं०) हाथ फड़कना; quivering of hand. करहाट - करहाडो (पुं०) कमल की जड़; root of the lotus (= शिफाकन्द)। कराल - कराल [Vकृ] (वि०) (त्रि०) चौड़ा खुला, रौद्र, तुङ्ग, बाहर निकले दाँतों वाला, नुकीला; opening wide, terrible, high, ugly, having projected teeth, having sharp point (= कडार)। करालित - करालिअ (वि०) (त्रि०) पीड़ित, दन्तुरित; frightened, pained, bristling. करिका - करिगा (स्त्री०) नखरेखिका, नखक्षत;nail scratches on the body of the beloved made by her lover or husband. For Private and Personal Use Only Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश करिकुम्भ - (पुं०) हाथी का माथा ; the temlpe करिकुसुम्भ करिकसुंभ (न०) नागकेसर के फूलों का चूर्ण; a powder perpared with the flowers of Nagakesara. करिदारक करिदारगो (पुं०) शेर, हाथी का बच्चा; lion, the cub of elephant. करिन् करि (पुं०) हाथी elephant. -णी हथिनी, अभिप्राय female elephant menaing. करि करिवो [Vपा] (पुं०) महावत elephantdriver. www.kobatirth.org करिमुख करिमुहो (पुं०) गणेश; epithet of Gajanana. करिस्कन्ध करिक्खंधी (पुं०) हाथी का कंधा the shoulder of elephant. करिर करिरो (पुं०) (न०) बाँस के अंकुर sprouts of bamboo. करीर करीरो (पुं०) कलश, वंशाङ्गर, करील का पेड़ jar, root of bamboo scion of a family, Karila tree. रा or -री हाथियों का दन्तमूल; the root of an elephant's tusk. - - करीरक करीरणं (न०) युद्ध; battle, fight. करीब करीस (नुप०) गोस्सा, सूखा गोबर; dung cake, dry dung. करीषतनूनपात्, करीषाग्नि करसि-तणूण पाठक/करीसग्गि (पुं०) गोस्सों या कण्डों की आग; the fire of dry dungकरीषंकषा - करीसंकसा (स्त्री०) (वि०) (त्रि०) गोबर को उड़ा ले जाने वाली (वात्या); sweeping dry dung (strong wind or gale). करुण करुण [Ve orv कृ] (वि०) (त्रि०) हृदय को आवर्जित कर देने वाला रस, कविता का स्रोत, मार्मिक, दिल पिघलानेवाला; the pathetic sentiment (one of the nine Rasas), that which causes compassion or pity. करुणविप्रलम्भ करुण - विप्पलंभ (पुं०) grief, soroow. वियोग श्रृंगार का एक भेद जब प्रेमी प्रमिकाओं में एक की मृत्यु होने पर दूसरा - उसके वियोग में तड़पे (तु०) यूनोरेकतरस्मिन् गतवति लोकान्तंर पुनरलभ्ये । विमनायते यदैकः स भवेत् करुण विप्रलम्भाख्यः ।। साद, 3. A kind of pathetic sentiment करुणवेदिता - करुणवेइआ (स्त्री०) कृपालुत्त्व, दया; compassion, pity. करुणा - करुणा (स्त्री०) अनुकम्पा, दया; compassion, pity. tender ness. करुणाजनक करुणाजणग (वि०) (त्रि०) दया उभारने वाला / वाली; pitiable. moved with pity. करुणापर करुणावर (वि०) (त्रि०) दयाप्रवण disposed to pity. करुणापूर्ण करुणापुण्ण (वि०) (त्रि०) दयाभाव से भरे; filled with pity. करुणायतन - करुणाययण (वि०) (त्रि०) दया का करूष Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir भण्डार; home of pityor compassion. करुणार्द्र- करुणद्द [णा+आ-] (वि०) (त्रि०) दया से भीना bedewwd with pity. करुणाविमुख करुणाविमुह (वि०) (त्रि०) दयालु, कृपालु tender hearted sensitave, दयाहीन; pitylass. merciless. करुणावृत्ति करुणावृत्ति (वि०) (शि०) दयाप्रवण disposed to pity. करूसो (पुं०) करूष लोगों का जनपद बिहार का शाहाबाद जिला; the southern region of the Sahābād district was called Karûşdesa Karūsas fought with the Pandavas in the Great War. 445 - For Private and Personal Use Only करूषाधिप - करूसाहिव (वि०) (त्रि०) करूष देश का राजा, दन्तवक्त्र यह नकली वासुदेव पौण्ड्रक का मित्र और कृष्ण का वेश बनाकर रहता और स्वयं को असली वासुदेव कहता था, तब श्रीकृष्ण ने उसका वध किया तो दन्वक्य उसकी सहायता को आया। वह कृष्ण के हाथों मारा गया। a friend of paundraka Vasudeva and Krsna's enemy. Dantavktra was helper of Paundraka who lived disguised as Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 446 www.kobatirth.org Krsna and claimed to be real Vasudeva. He challenged Kṛṣṇa killed him in the battle, Then Dantavaktra in order to take revange of friend's murder came to fight and lost his life. करेणु करेणु (-णु) (पुंखी०) हाथी हथिनी; " elephant, female elephant. एक वृक्ष विशेष, the karni kara tree. करोटि करोडि (also रोटम्) (खी०) खोपड़ी skull. A cup A basin. करोत्कर करुक्करो [कर+उ-] (पुं०) करतल; palm. कर्क - कक्को (1) (पुं०) वहि, श्वेत अश्व, दर्पण, घट, कर्कराशि, केकड़ा; frie, white horse, looking glaer, pitcher, cancer, fourth sing of the zodiac, closed hand that the part of a balance where strings are tied to hold the kaksa. अग्नि, fire जल भरने का घड़ा, A water jar दर्पण, A mirror. कर्कट कक्कडि (or-टिका) (स्त्री०) ककड़ी; sort of cucumber. कर्कतरु- कक्कतरु ( पुं०) कुम्हाड़ा, कूष्माण्ड; a kind of punmkin, gourd. कर्कन्धु -कक्कंधु (-न्धू) (स्त्री०) बेरी; jujube tree. कर्कर- कक्कर (वि०) (त्रि०) कठोर, स्थिर, हथौड़ा, दर्पण, अस्थि hard, firm, hammer, a mirror, bone री 'गलन्तिका'। कर्कराल कक्करालो (पुं०) जुल्फ curl of hair, ringlet. कर्कश कक्कसो (पुं०) कठिन hard rough. कर्कशा कक्कसा (पुं०) (वि०) (त्रि०) झगड़ालू (to); a querrelsome woman. कर्क - कक्कि (पुं०) कर्क राशि; cancer. कर्कारुक - कक्कारुग (न०) खरबूजा; cucumis melon. कर्कोट, कर्कोटक - कक्कोडो/ कंक्कोडगो (पुं०) फणियर साँप के आठ प्रकारों में एक, गन्ना; संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश one of the eight varieties of cabra, sugar-cane. कर्पूर कच्चूरी (पुं०) कचूर एक मसाला, सोना; a fragrant tree, gold. कर्ण - कण्णो (पुं०) कान, बरतन का काना नौका या पोत की पतवार, सूर्य द्वारा कुन्ती से उत्पादित पुत्र जिसका नाम कर्ण था और पाण्डवों से बड़ा था और जो दान देन के लिए पूजा जाता था; Dear, handle of a vessel, rudder of a ship, name of the son born of Śûrya in Kunti, the eldest brother of the Pandavas and a prince of unparalleled disposition to charity. कर्णक - कण्णगो (पुं०) पेड़ के शाख- पत्ते, श्वेत बाल, नेता, कान; leaves and branches of a tree, white hair, chief, ear. कर्णकषाय कण्ण-कसाओ (पुं०) कान का मैल; dust in the ear. कर्णकीट कण्णकीडो (स्त्री०) कान- खजुरा; a worm with countless feet and of reddish colour, a small centipede. कनखजूरा। - - कर्णश्वेड कण्णक्खेडो (पुं०) कान में लगातार आवाज (आना); constant noise in the ear (a disease). कर्णगूथक कण्णगूग (पुं०) कान का मैल; dirt - in the ear. कर्णगोचर - कण्णगोयर (वि०) (त्रि०) सुसने में 31141; heard. कर्णग्राह कण्णग्गाहो (or धारा) (पुं०) नाविक, चालक नायक, कर्ता-धर्ता helmsman, sailor, leader. कर्णजलौका कण्ण जलोगा (स्त्री०) शतपदी, कान - खजूरा ; a small centipede. कर्णजप- कण्णवो (पुं०) चुगलखोर, पिशुन; an ear-whisperer, poisoning one's Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ears. For Private and Personal Use Only - कर्णजाह कण्णजाहं (न०) कर्णमूल ear-root. कर्णताल - कण्णतालो (पुं०) हाथी के कानों की फड़फड़ाहट; noise made by the ears of an elephant. Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 447 कर्णदर्पण - कण्णदप्यणो (पुं०) कान की बाली%3B ear-ring. कर्णफूनल। कर्णधारिणी - कण्णधारिणी (स्त्री०) हथिनी; ___female elephant. कर्णध्वनन - कण्ण-ज्झुणणं (न०) कानों में गूंजना, कर्णनाद; singing in the ear's. कर्णनीलोत्पल - कण्ण-णीलुप्पलं (न०) श्रृंगार के लिए कानों के ऊपर रखा नील कमल;a blue lotus put on the ears as an ornament. कर्णपरंपरा - कण्ण-परंपरा (स्त्री०) कानोंकान; from ear to ear hearsay. कर्णपाली - कण्णवाली (or-पालिका) (स्त्री०) कनपटी; the place around the ears. कर्णपाश - कण्णपासो (पुं०) सुन्दर कान; beautiful ear. कर्णपुट - कण्णपुडं (न०) कान का छिद्र; ear passage. कर्णपूर (क)(पुं०) कान की बाली, अलंकारकौस्तुभ लेखक आचार्य; ear-ring, an author of Alankara Kaustubha. कर्णपूरीकृत - कण्णपूरीकअ (वि०) (त्रि०) कानों का भूषण बनाया गया; used as an ear ornament. कर्णमद्गुर - कण्णमग्गुरो कण्णभोग्गो (पुं०) एक प्रकार की मछली।kind of fish. कर्णवेध - कण्णवेहो (पुं०) कनछेदन (संस्कार); ceremony of piercing the ears. कर्णवेष्ट - कण्णवेटो (पुं०) कान की बाली; ear ache. कर्णशष्काली- कण्ण-छक्कुली (स्त्री०) कान का ___ बाह्य भाग; outer part of the ear. कर्णशूल - कण्णसूलं (पुंन०) कान का दर्द: ear ache. कर्णस्रव - कण्णस्सवा (or-त्राव)(पुं०) कान 01671; dischage form the ear. कर्णाकर्णि - कण्णाकण्णि (क्रिवि०) कानोंकान; from ear to ear. कर्णाञ्जलि - कण्णंजलि (पुं०) कानरूपी अंजलि न (दोनों हाथों को जोड़ना); to hold both hands united with hollow in the middle, to make audantery passage of the ear as tafe to hear. कर्णाट - कण्णाडो (पुं०) कर्नाटक; Karnataka country of ancient India. कर्णान्दू- कण्णंदू (स्त्री०) 'कर्णपाली'Itheplace around the ears. कर्णाहि - कण्णाहि (पुं०) कान; ear. कर्णिक - कण्णिग (वि०) (त्रि०) कान वाला; having ears. -कः (पुं०) कर्णधार; steersman. कर्णिका - कण्णिगा (स्त्री०) कर्णभूषण, पद्मबीज, कमल के बीज का भाग, कर की मध्याङ्गलि, कुट्टिनी, हाथी की सैंड का अग्रभाग;ear-ring, pericarp of a lotus, middle finger of hand, bawd, tip of the elephant's trunk. कर्णिकार - कण्णियारं (न०) कनेर, कनेर का फूल; fiower of roseberry spuge. कर्णिल - कण्णिल (विवृद्धौ कौँ यस्य) (वि०) (त्रि०) बड़े कानों वाला; having large ears. कर्णिशर - कण्णिसरो (पुं०) पंख वाला तीर; ____winged arrow. कर्णीरथ - कण्णीरहो (पुं०) स्त्रियों के लिए रथ, १ प्रवहण या पौन, स्वयंवर-मञ्ज; vehicle meant for woman, platform in svayamvara. कर्णीसुत - कण्णीसुओ (पुं०) ठगों का आचार्य मूलदेव (कर्णी का पुत्र); son of Karni, Mûladeva, the propounder of the science of deceit. कर्णोत्तंसा - कण्णुंत्तंसो [कर्ण+उ-] (पुं०) कान का गहना; ear-ornament. कर्णोपकर्णिका - कण्णोवकण्णिगा (स्त्री०) ___ कानाफूसी, एक दूसरे से सुनना; rumour. कर्णोपान्त-कण्णुवंतो (पुं०) कानों के पास, कनपटी पर; around or near the ears. कर्त- कट्टो/कत्तो/कट्टो (= गर्त) (पुं०) खाई;ditch. का कर्तन - कत्तणं/कट्टणं (न०) काटना, कातना; For Private and Personal Use Only Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 448 cutting spining cotton. -नी - करणी/कट्टणी कैंची; scissors. कर्तरी - कत्तणी/कट्टणी (-रिका) 'कर्तनी' । कर्तरीफल - कत्तरी फलं (न०) कैंची का पल्ला; the blade of the scissors. कर्तव्य कत्तव्य [V] (1) (वि०) (त्रि०) करने www.kobatirth.org योग्यष्ठेय; what ought to be done, duty. [Vकृत्] (2) काटने या नष्ट करने योग्य; what ought to be cut or destroyed पुत्र: सखा वा भ्राता वा पिता वा यदि वा गुरुः । रिपुस्थानेषु वर्तन्तः कर्तव्या भूतिमिच्छता ।। MBh. कर्त्तव्यपालक - कत्तव्वपालग (वि०) (त्रि०) अपने कर्त्तव्य का पालन करने वाला; discharging one's duty. - कतु [V] (वि०) (त्रि०) करने वाला, रचने वाला, निर्माता लेखक, पुरोहित, एजेंट; doer, maker, creator, author, one who acts in a ceremony (priest), agent. - कर्तृग, कर्तृगामिन् कतुगं/ कतुगामि (वि०) (त्रि०) कत्तुगं/कत्तुगामि कर्ता को मिलनेवाला; falling into the hands of an agent. कर्तृप्रधान कतुप्पहाण (वि०) (त्रि०) जहाँ कर्ता ही सबकुछ हो where agent is main person. कर्तृगुप्ता कत्तुगुत्ता (वि०) (त्रि०) वह पहले जिसमें कर्ता छिपा हुआ हो; a riddle in which subject is hidden. कर्दम- कद्दमो (पुं०) कीचड़, गन्दा, दलदल; mud, dirt, mire. -म् (न०) मांस flesh. कर्दममय - कद्दममय (वि०) (त्रिo) कीचड़ से कर्तृ - भरा, पङ्किल; muddy. कर्दमलिप्त - कद्दमलित्त (वि०) (त्रि०) कीचड़ से लथपथ; smeared with mud. कर्दमवर्ण - कद्दम-वण्ण (वि०) (त्रि०) कीचड़ के रंग का muddy coloured. कर्दमिन् कदमि (वि०) (त्रि०) कीचड़वाला; muddy. संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश कर्पर कप्परो/ खप्परो (पुं०) कड़ाहा, वरतन, फूटा घड़ा, खपरैल कुल्हड़ जैसा एक अस्त्र; frying pan, any vessel, piece of broken jar (घटकर्पर: ), weapon formed like a platter. -री टूटे घड़े के टुकड़े; bits of a broken earthen jar. कर्पराल - कप्परालो (पुं०) अक्षोट; pilu tree. कर्पास कप्पासो (पुं०) कपास; cotton. कर्पूर - कप्पूर (पुंन०) कपूर; camphor. कर्पूरपादप कप्पूरपादवो (पुं०) कदलीतरु; plantain tree. कर्बुर कब्बुर ( कर्बर) (वि०) (त्रि०) कुर्बर, कबरा, धूसर, चितकबरा variegated, spotted, whitish, grey. -र: चित्र वर्ण, राक्षस variegated colour, demon री दुर्गा epithet of Duragā. रम कब्बुर सोना, जल; gold, water. कर्बुरित कब्बुरिअ (वि०) (त्रि०) चित्रवर्ण वाला, चितकबरा; of variegated colour. कर्मकर्तृ कम्म कत्तु (वि०) (त्रि०) व्याकरण का वह नियम जिसमें कर्म स्वयं कर्ता बन जाता है; a rule of grammar according to which an obiect takes position of the subject. कर्मकर कम्मयर (पुं०) काम करने वाला नौकर, शिल्पी ; doing work, servant, artisan : कर्मकरानुपनयते दानेन स्वसमीपं प्रापयति । कर्मकाण्ड - कम्म-कंड (न०) कर्म से संबद्ध वैदिक - - - Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - भाग; that part of the Veda which relates to rituals. कर्मकार - कम्मयारी (पुं०) बिना उजरत काम करने - - वाला; working without wages. कर्मकीलक - कम्म कीलगो (पुं०) धोबी; washerman. For Private and Personal Use Only कर्मचाण्डाल कम्मचंडाल (वि०) (त्रि०) गंदे काम में रत base in deed असूयक पिशुन, कृतप्र and दीर्घरोपी कर्मचेष्टा कम्मचेख (स्त्री०) कार्य; action. कर्मचोदना कम्मचोयणा (खी०) कर्म के लिए (स्त्री०) fafu; injunction for action. Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 449 कमचौर -कम्मचोर (वि०) (त्रि०) कमचोर; not कर्मयुग - कम्मजुगं (न०) कलियुग; Kahage. performing one's work. कर्मयोग - कम्मजोगो (पुं०) निष्काम कर्म करना; कर्मठ - कम्मड (कर्मणि घटते) (वि०) (त्रि०) doing actions without expectation कर्मशर, डटकर काम करने वाला; devoted of their results. to action. कर्मयोगिन - कम्मजोगि (वि०) (त्रि०) निस्स्वार्थ कर्मण्य - कम्मण्ण (वि.) (त्रि०) कर्मठता; भाव से कर्मपरायण; one doing work devoted to action. -ण्या मजदूरी, कार्य without expectations. से संबद्ध; wages, related to action or कर्मवज्र - कम्मजोगि (पुं०) शूद्र;a Sudra. ___duty. कर्मवाटी-कम्म-वाडी (स्त्री०) तिथि;lunar day. कर्मदोष - कम्मदोसो (पुं०) पापमय कर्म, काम में कर्मवृत्त - कम्मवुत्त (वि०) (त्रि०) 'कर्मठ'। हुई गलती; sinful deed, fault in one's devoted to action. action. कर्मव्यतीहार -कम्म-वितिहारो (पुं०) क्रियाविनिमय; कर्मधारय - कम्मधारयो (पुं०) तत्पुरुष का एक भेद; exchange of activity : अन्योन्ये विप्रा a subdivision of Tatpurusa in नमन्ति। apposition. कर्मशाला - कम्मसाला (स्त्री०) वर्क-शॉप; कर्मन् - कम्म (न०) काम, कर्म ___workshop. कार्यस्थल। (उत्क्षेपण,अपक्षेण,आकुञ्जन,प्रसारण,गमन), कर्मशालागत - कम्म- सालागद (वि०) (त्रि०) धार्मिक अनुष्ठान, भाग्य, कर्म कारक, इन्द्रिय; जो काम करने के स्थान फैक्टरी, वर्कशाप आदि deed, act, action, religious rite, में हो; one present in factory or accusative case (कर्तुरीप्सिततमं कर्म), workshp.कार्यस्थल।। organ of sense. प्राकृत में पुंलिग भी होता कर्मशौच - कम्मसोचं (न०) काम में ईमानदारी; है -कम्मो । honesty in action or work. कर्मनाशा - कम्मणासा (स्त्री०) एक नदी;a river कर्मसङ - कम्मसंगो (पुं०) कर्म में फंस जाना; between Kasi and Vihara. attachment to actions and their कर्मनिष्ठ - कम्मणिट्ठ (वि०) (त्रि०) कर्मपरायण, results. सच्चाई से कर्म करनेवाला; discharging कर्मास्थान - कम्मट्ठाणं (न०) दफ्तर, कार्यालय, one's work sincerely. public office. कर्मन्दिन् - कम्मंदि (कर्मन्देन, प्राक्तमधीते) (पुं०) कर्मतिशय - कम्मइसयो (पुं०) महान् कार्य; great भिक्षु; mendicant. ___excellent work. कर्मप्रवचनीय - कम्मप्पवयणिञ्ज (कर्म क्रिया कर्मान्त - कम्मतो (पुं०) इक्षुधान्यादि-संग्रह-स्थान, प्रोक्तवन्तः संप्रति क्रियां न द्यातयन्ति) अनु आदि कार्यसमाप्ति; place where taxable की संज्ञा; a technical term used for things are collected, end of the anu etc, as in japam anu prāvars action, ritual etc. skelled woeks. at = हेतुभतजपोपलक्षितं वर्षणम्: cp. कान्तिक - कम्मंतिग (वि०) (त्रि०) कर्म को पूर्ण "क्रियाया द्योतकौ नायं संबन्धस्य तु बोधकः।।। या संपन्न करनेवाला;completing that act. Vakya. कार - कम्मारो (पुं०) सुनार आदि; goldsmith कर्मफलहेतु - कम्मकल-हेउ (वि०) (त्रि०) फल etc. को ध्यान में रख कर काम करने वाला;action कर्माशय - कम्मासओ (पुं०) कर्मजन्य वासना; witha view to the results of deeds. impressions on the mind of action. For Private and Personal Use Only Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 450 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश कर्मिक - कम्मिग (कर्मन्-) (वि०) (त्रि०) करने वाला, एजेण्ट; action agent. कर्मिन् - कम्मि (1) कमेरा, नट, नर्तक, तक्षा आदि; a worker, like an actor, carpenter. (2) (वि०) (त्रि०) क्रियाशील; active. कर्मिष्ठ - कम्मिट्ठ (वि०) (त्रि०) बहुत परिश्रमी; _very deligent. कर्मीर - कम्मीर (वि.) (त्रि०) कबरा; ____variegated. कर्मोपकरण - कम्मुवयरण (वि०) (त्रि०) कर्म द्वारा उपकारक, कार्यसामग्री%3; doing good through service (Sudra), means of the action. कर्मोपसंग्रह - कम्मुवसंगहो (पुं०) अर्थ को साथ लेना पृथक् होते हुए भी मूल अर्थ को साथ लेना; inspite of distinct meaning to not lose the original sense. कर्मोपसंयोग - कम्मुवसंगहो (पुं०) कई कामों का एक साथ आ पड़ना; to face many works, at a single time. कर्वट- कव्वडो (पुं०) गाँव, बाजार वाला कस्बा, जिले का मुख्य नगर;a village, market, town, headquarter of a district. कर्शितवित- कस्सिअ-वित्त (वि०) (त्रि०) जिसका धन क्षीन कर दिया गया हो; hard of money. क्षीण धन युक्त। कर्शित - कस्सिअ [Vकृश् 'तनूकरणे'] (वि०) (त्रि०) दुबलाया, पतला, यह समास के अंत में भी आता है, क्षुत्कर्शित;emaciated, thin, weakened by hunger. कर्षक - कस्सग [ कृष् विलेखने'] (पुं०) किसान; farmer. कर्षकष -कस्सकस (पुं०) कसौटी, निकषोपल; touchstone. कर्षण - कस्सणं (1) (न०) इधर-उधर खींचना, घसीटना, हल जोतना, सताना; pulling to and fro, dragging ploughing, tormenting. (2) (वि०) (त्रि०) नाशक (शत्रुओं का), इस अर्थ में शब्द के अंत में आता है, शत्रुकर्षण; harasser (ofencient coin. कर्षणि - कस्सणि (स्त्री०) पुंश्चली; unchaste ___woman. कर्षफल - कस्सफलं (न०) 'विभीदक'। वहेड। कर्षापण - कस्सावणो (पुं०) एक प्रचीन सिक्का; an ancient coin. - कस्सू/कण्हू (स्त्री०) जीवका, कस्सी की आग, छोटी नदी, नहर, खाई, बहस; livelihood, cowdung-fire, small rever, canal, trench, discussion. क-र्हि -करहि (क्रिवि०) कब; when. Vकल् ['गतौ संख्याने च' कलयति] (1) हाँकना; to drive. (क्षेपे, कालयति)। (3) शब्द करना, गुंजना; to make sound, coo. कल - कल (1) (वि०) (त्रि०) अव्यक्त-मधुर (ध्वनि), निम्र-मधुर (राग, रम्य शब्द करने वाला; sweet and indistinct (sound), low, soft, sweet, melodious (note), making noise. -लः कलो (पुं०) नम्र-मूदु ध्वनि, चार मात्राओं के बराबर काल;soft and inarticulate tone, time equal to four mātrās. -म् - कलं (न०) वीर्य; semen. कलकण्ठ - कलकंठ (1) (वि.) (त्रि०) मीठे Folf Cl; having a sweet voice. -US: - कलकलो (2) (पुं०) कोकिल, हंस, पारावत; cuckoo, swan, pigeon. कलकल - कलकलो (पुं०) कोलाहल, शोर; any confused sound, noîse, cry, a river sound kalokal. कलघोष - कलंघोसो (पुं०) कोकिल; cuckoo. कलत - कलअ (वि०) (त्रि०) गंजा; bald headed. कलञ्ज - कजंजो (पुं०) एक जीव जिसका मांस खाना निषिद्ध हैं; an animal whosw meat is prohibited to eat. कलत्र - कलत्तं (न०) पत्नी, मादा, श्रोणि; आश्रित जो भार होते हैं; wife, female of any For Private and Personal Use Only Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश animal, hips or buttocks of a woman, dependents to to be protected beings a burden. कलधूत कलधूअं (न०) चाँदी silver. कलधौत - कलधोअं (न०) सुवर्ण, चांदी; gold, silver. कलन कलणं (न०) पकड़ना, चिह्न, समझना, धारण करना; seizing, mark, underdtanding, to wear. नकलणो (पुं०) एक प्रकार का गन्ना a varirty of sugercane. कलना - कलणा (स्त्री०) कल्पना, भ्रम, संकल्प, गिनना; thought illusion, intention, counting. कलन्दिका कलंदिगा ( स्त्री०) समझदारी; - - wisdom. कलभ - कलहो (स्त्री०) तीस बरस का हाथी (= करिपोतक); elephant of thirty tears, young elephant. कलम कलमो (पुं०) मई-जून में बोया जाने वाला धान (शालि), जो दिसम्बर-जनवरी में पकता हैं, मृग; rice sown in May-June and matured in Decemder-January, deer. कमलगोपी कलमगोवी [or गोपिका] (स्त्री०) शालिगोत्री, शालिगोका, धान की रखवालन; female watcher of rice-fields. कलम्ब - कलंबो (पुं०) तीर, नाला; arrow, stalk. कलम्बक कलंबगो (पुं०) कदम्ब का एक भेद। कलम्बिका कलंबिंगा (खी०) गुद्दी nape of the neck. कलख - कलहो (पुं०) मधुर शब्द, पक्षी आदि का शोर sweet noise of birds etc. www.kobatirth.org - कलल - कलल (पुंन०) गर्भाधान के बाद एक रात्रि में वीर्य और रज मिलाकर जो बनता है; embryo germ. कललिपि कललिवि (स्त्री०) हस्तलिखित पुस्तक पर सोना फेरना; illumination of a manuscript with gold. कललिपिकार कललिवियासे (पुं०) पाण्डुलिपि - पर सोना फेरनेवाला; an illuminator of a manuscript of gold. कलविङ्क - कलविंको (पुं०) (गृह-) चटक, गोरैया पक्षी; sparrow. - Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir कलश कलसो [or-स] (पुं०) कलसा, मंदिर का ऊपरी बुर्ज या मीनार; water-pot, rounded pinnacle on top of a temple. घ2pot of mitti. कलशयोनि - कलसजोणि (पुं०) अगस्त्य मुनि; 451 name of sage Agastya. कलशिका - ( स्त्री०) दधिधानी, कछाली, गगरी; churning pot, pitcher, jar. कलहंस कलहंसो (पुं०) बत्तख; a kind of duck, ganfer. कलह - कलहो (पुं०) (शरीरिक) लड़ाई-झगड़ा, टण्ट, राड़; (bodily) quarrel, strife. कलहकार कलहयार (वि०) (त्रि०) झगड़ालू; quarrelsome. - For Private and Personal Use Only कलहान्तरिता कलहंतरिआ (स्त्री०) कलह के कारण प्रियतम से बिछुड़ी separated from her lover by a quarrel कलहाय् - कलह (कलह का नाम-धातु) झगड़ना; to quarrel. कलहिन् - कलहि 'कलहकार'। auarre \some. कला कला (1) स्त्री०) छोटा भाग, हिस्सा तीस काष्ठाओं का समय ( 550 निमिष), चन्द्रमा की एक कला (16 वाँ भाग ), बाल चन्द्र, हाथ की सफाई, कारीगरी; a small part, portion, adivision of time, 1é16 of the moon's diameter, art, skill, ingenuity, (2) 64 कलाएँ: 64 particles fine or mechanical arts : गान 'music', वाद्य 'instrumental music', नटन 'dance', नाट्य 'acting', आलेख्य 'painting' बहुरूपधारित्व 'assuming various forms', तण्डुलप्रसूनबलिविकारक्रिया, चावल एवं प्रसूनों से मंदिरों में चौक वगैरह पूरना 'to prepare squares etc. in the temples with and rice flowers, Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 452 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश G alfa-frefu 'making dental preparations, clothes and unguents' for RI- fafarufu 'laying out floors etc. शय्याविधान 'prepration of bed', ate 'playing upon jalatatanga', उदक-क्रीडा 'aquatc sports', विचित्रविधान 'turninga boy into old and vice versa', मालाग्रन्थन 'preparing a garland', शेखरापीडयोजन 'adornment with chaplets etc, #9827071 'know-ledge of the costumes of an actor', कर्णपत्रभङ्गनिर्माण 'drawing lines or figures for ornamenttation', सुगन्धयोजन 'use of perfumes', 7 77 'use of ornaments', AUT 'jugglery', रूपनिर्माणकौशल 'turning an ugly person into a handsome one', EFICITETA dexterity, 779fast 'cookery, T705THTH-771 'preparing various drinks, drugs and wines', सूचीबाणकर्म 'needle work and archery', ESATSI 'knowledge of the various entertainments in which thread is used', referat riddles', uforgl 'reciting slokas beginning with the letter with which the one recited by one's adversry ends', दुर्वञ्जकयोग 'living (and knowing) with cheats and rogues', y haren 'reading books', 120 Gyfa 'seeing plays', 3410444स्यापूर्ति 'completing a sloka whose one part has been supplied', पट्टिकावेत्रबाणविकल्प 'skill in the use of cane, cord and nîvāra etc., nastof 'disputation', 7&TUT 'carpenty', artefaen 'architecture', TYTT 'testing gold and gems', ETCAIG science of chemistry', मणिरागाकरज्ञान science of jewels or jewellery वृक्षायुर्वेदयोग 'botany and the science of healing' , मेषकुक्कुटलवादियुद्धविधि 'science of cock-fighting etc.', शुकसारिकाप्रलापन 'training of parrots etc. so that they learn how to imitate a man's voice', 3rHIGH 'rooting outenemies', केशमार्जनकौशल "hair-dressing, fagfache 'study of the things pertaining to nonAryans', देशभाषाज्ञान 'knowledge og dialects', yourchfcant 'preparing flowercarts for entertainment of childern',निमित्त-ज्ञान konwledge of causes or signs= omen-resding', यन्त्रमालिका 'charms of retentive mimory' or 'knowledge of the art of changing oneself by mere wearing something', समवाच्यसमपाट्य 'to repeat what has been recited or read byknow the language in which the recitation has been made', मानसी काव्यक्रिया versfication in mind', अभिधापकोश 'knowing the names of various things', छन्दोज्ञान 'knowledge of metres', feelfachery 'to achieve one's objective by diverser acts or efforts', छलितयोग 'using all means good or bad including deceit' (cp.Daśakumärācarita)', वस्रगोपन 'preservation of clothes', garagte 'efficency in the art of gambling', आकर्षक्रोडनक 'efficiency at making toys', &faकीज्ञान 'knowledge of submission and flattery through which king's favour is obtained', वैजयिकीज्ञान 'knowledge of the means of conquest', der -arm-FEIA 'knowledge of legends and exercises. For Private and Personal Use Only Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 453 चतुःषष्टिकला = 64 कलाएँ- संगीत, मृदंग आदि बाजे बजाना, नृत्य, अभिनय, चित्रकला, बहुरूपिथा बनाना, साँझी बनाना, मिस्सी कपड़े व उबटन आदि बनाना, संगमरमर आदि के पक्के फर्श डालना, बिस्तर सजाना, जलतरङ्म या पानी में तैरना व एक-दूसरे पर पानी फेंकना, लड़के को बूढ़ा और बूढ़े को बालक बनाना, तरह-तरह की मालाएँ गूंथना, सेहरा बनाना व बाँधाने की तरकीब, विभिन्न चरित्रों के अनुरूप वेष रचना, कर्णाभूषण व कोनों के ऊपर रखने के लिए फूलों की सज्जा, इत्र आदि बनाना, गहने पहनाना, शृंगार व आकृति सुन्दर बनाने की चतुराई, हाथ की सफाई, देखते-देखते चीज गायब कर देना व फुर्ती, पाक कला, शर्वत, पाक, मिठाई, अचार, मद्य आदि बनाने का ढ़ग, सिलाई-कढ़ाई आदि का काम, धागों के द्वारा मनोरंजन, पहेली बुझाना, अन्त्यारी, ठग-विद्या पुस्तक बाँचना, नाटक, चित्र आदि देखना, समस्यापूर्ति ( पद्य का एक अंश लेकर पूरा पद्य बनाना जिसके अन्त में वह अंश आए), बेंत की कुर्सी आदि और नीवार की पट्टी आदि बुनना, वाद-विवाद, किसी विषय के पक्ष व विपक्ष में बोलना, बढ़ईगिरी, मकान-चिनाई, भवन-निर्माण, असली- निकली, रत्नों की जाँच, कीमियागिरी (पारे से सुवर्ण आदि बनाना), रत्नों के रंग व उनकी खान का ज्ञान पाना, वृक्ष व पौधों की चिकित्सा (केड़े आदि से उनकी रक्षा व उनकी वृद्धि आदि के उपाय, मुर्गे, मेंढ़े, तीतर व बटेर लड़ाना, तोता-मैना आदि पक्षियों को सिखना-पढ़ाना, शत्रु नाश के लिए उच्चाटन आदि अभिचार कर्म (witchcraft), केश सँवारने का कौशल, आर्योतर जातियों का रहन-सहन, उनके रीति-रिवाज, कला-कौशल की जानकारी, देश-देशान्तरों की बोली जानाना, बच्चों के मन बहलाव के लिए फूलों को जोड़कर उनसे गाड़ी बनाना, शकुन विज्ञान, शगुन-अपशगुन की पहचान रखना, यन्त्रं आदि बनाना, कुछ मूंछ लगाकर अपने रूप बदलने की कला, दूसरे के द्वारा कही गई या पढ़ी गई बात को ज्यों की त्यों दोहराना,खाली समय में मन ही में काव्य-रचना करना, अनेक शब्दकोषों का ज्ञान रखना, काव्य-रचना छन्दोमय होती है, इसलिए भले-बुरे सभी उपाय करना, वस्त्रों की सुरक्षा, द्यूत-क्रीड़ा में निपुणता, पाँसे फेंककर खेलने में दक्षता, बच्चों के लिए खिलौने बनाने की योग्यता, सेवा और चापलूसी करने की कुशलता, युद्ध में विजय प्राप्त करने के गुर, कथा-पुराण व व्यायाम-क्रिया की अभिज्ञता, इत्र, फुलैल आदि का निर्माण तिलक या बिन्दी के साँचे तैयार करना, बर्तन निर्माण(pottery), सारथ्य (driving), घुड़सवारी आदि। आगमों में पुरुषों की बहत्तर और स्त्रियों की चोसठ कलाएँ प्रतिपादित की गई है। कलाकेलि- कलाकेलि (स्त्री०) प्रसन्न;gay.(पुं०) कामदेव का नाम; name of cupid. कलाङ्कर - कलंकुरो (पुं०) स्तेयशास्त्रप्रवर्तक कर्णीसुत __ मूलदेव; Muladeva, the founder of the science of stealing. कलाद - कलाओ (पुं०) सुनार; gold,mith. स्वर्णकार। कलाधर - कलाहरो (पुं०) चंद्रमा; the moon. कलानिधि - कलाणिहि (पुं०) चन्द्र; moon. कलाप - कलावो (पुं०) जत्था, बण्डल, वस्तुओं का समूह, बहभार, मोर की पुच्छ, काञ्ची;a band, bundle, collection of things, peacock's tail, ornament for woman's loin. कलापिन् - कलावि (पुं०) मोर;peacock. कलाय - कलाय (पुं०) मटर;peas. कलावत् - कलावं (1) (वि०) (त्रि०) विदग्ध; ___skilled. (2) (पुं०) चन्द्र; moon. कलाविद् - कलाविउ (वि.)(त्रि०) कला जाननेवाला; artist. कलि - कलि (पुं०) (वाचिक) झगड़ा, टण्टा, For Private and Personal Use Only Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 454 गृहविवाद, संग्राम, अंतिम युग, जो सबसे गंदा और दुःखदायी है, पासे का एक पक्ष; strife (oral), discord, fight, the last and worst of the four yugas, one side of a dice. कलिकलह कलिकलहो (पुं०) वाचिक और शारीरिक झगड़ा; oral and bodily quarrel. कलिकाल कलिकालो (पुं०) कलियुग का समय; age of Kali. कलिङ्ग कलिंगो (पुं०) एक प्रचीन देश जिसमें वर्तमान उड़ीसा और विजगापटम तक का समुद्री तट संमिलित था; the ancient Kalinga country comprised modern Orissa. to the south of the Vizagapatam. कलितान्वय- कलितण्णय (वि०) (त्रि०) अनुगतार्थ; equipped with real meaning. कलिदुम कलिहुमो (पुं०) विभीदक बहेड़े का वृक्ष; a tree of vibhidak. कलियुग कलिजुगं (न०) चतुर्थ युग, काला युग; fourth age, iron age. कलिल (वि०) (जि०) मिला हुआ, गहन, सम, मैल, द्रव - पिच्छिल, आविल, दुष्प्राप्य; mixed, dense, even, liquid and slippery, difficult to attain. - - - - - www.kobatirth.org - - कल्क कलुष कलुस (वि०) (त्रि०) अस्वच्छ, मैला, गदला, आविल, अप्रसन्न; unclear, turbid, unsatisfied.-म्-कलुषं (न०) पाप;sin. कलुषत - कलुसिअ (वि०) (त्रि०) मैला हुआ, मलिन गंदा पानी unclear, sinful. कलेवर - कलेवर (पुं०) शरीर, आकार; the body. कक्को (1) (पुं०) विष्ठा, खल (घृततैलादिशेषः) गीली पिसी वस्तुओं का पिण्ड, लुगदी, हाथी का दाँत, पाप, दम्भ, प्रमाद; excretion, secretion, oil cake, the remainder of oil etc. a kind of tenacious paste : यः पिण्डो रसपिष्टानां स कल्कः परिकीर्तितः Caraka tusk of an elephant, sin, deceit, negligence. (2) (वि०) (त्रि०) पापाशय; wicked. संस्कृत- प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश कल्कन कक्कणं (न०) दम्भ, शाठ्य deceit, fraud, roguery. कल्कि कक्कि (पुं०) विष्णु का अंतिम तथा दशम अवतार; the tenth and last incarnation off Visnu. कल्किन् कक्कि (वि०) (त्रि०) गदला, दवा की सामग्री सहित; turbid foul, including the ingredients of the medicinal oil or ghee (पुं०) विष्णु का दशम अवतार; tenth incarnation of Visnu. कल्प - कप्प [V क्लृप् 'सामर्थ्य' कल्पते] (वि०) (त्रि०) व्यवहार्य अनुरूप, शक्त, आधिव्याधिरहित, कुछ कम practicable, fit, capcble, free fromdisease नृपः (पुं०) यज्ञविद्या या कर्मकण्ड, सिद्धांत, नियम विधि, सूचक ग्रथं (= कल्पसूत्र); titual, science of sacrificial injunction, suggestion (उदार: कल्प), treatment, a day of Brahmā, dissolution, a treatise laying down rules of ritual. कल्पक - कप्पगो (पुं०) नाई, प्रसाधक; barbar a hair dresser. - - Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir -मू कप्पगं (न०) कृत्य; rite ceremony. कल्पक्षय कप्पक्खाओ (पुं०) जगत् का विनाश, प्रलय; unicersal destruction. कल्पतरु कप्पतरु ( पुं०) कामना पूरी करनेवाला वृक्ष; the tree of plenty. कल्पदुम । कल्पतरुतलवासिन् कप्पतरु तलवासि (वि०) (त्रिo) कल्पवृक्ष के नीचे रहनेवाला (हनुमान्); living under the Kalpatru. कल्पदुम- कप्पहुमो (पुं०) कल्पतरु' । the tree - - For Private and Personal Use Only of plenty. कल्पन - कप्पणं (न०) करना, व्यवस्था में लाना, तैयार करना, काटना, doing, arranging, making, preparing, cutting. कल्पना कप्पणा [क्लृप्] (स्त्री०) ठीक बिठा [V देना, बनाना, रचना, तरतीव या व्यवस्था में लाना, संनाह, ईजाद, विचार, निर्माण, हाथी को सजाना, संभावना; fixing, making, arranging, array, invention, Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 455 imagination, fabrication, adorning सुस्थ, स्वस्थ, सज्ज या सज्जित, निपुण शुभ an elephant. (जैसे भाषण); well, sound, healthy, कल्पनापटु - कप्पणायडु (वि०) (त्रि०) संभावना free from sickness, armed, clever, में निपुण;apt in imagination. agreeable, auspicilous (as speech). कल्पनामात्र - कप्पणामेत्त (न०) जो यथार्थ न हो -म् -कल्लं (न०) प्रभात, पौ फटना, कल, केवल खयाली हो; merely imagined,not बधाई शुभेच्छा, शुभ समचार, शराब; existing. congratulation, good wishes, good कल्पनाश्रित- कप्पणासिअ (वि०) (त्रि०) केवल tidings, liquor. -म् - कल्लं (कल्ये)( संभावना पर निर्भर; depending on क्रिवि०) पौ फटे; at day-break. imagination or expectations... कल्यवर्त - कल्लवहो (पुं०) कलेवा, नाश्त; कल्पनी-कप्पणी (स्त्री०) कतरनी, कैंची;scissors. breakfast. कल्पविद् - कप्पविउ (वि०) (त्रि०) कर्मकांड का कल्यता - कल्लत्ता (स्त्री०) निरामयता, तंदुरुस्ती, ज्ञाता, विधिज्ञ; knower of the ritual. बीमारी से उठ बैठना; health. recovery. कल्पाभ्र - कप्पब्भ [कल्प + अ-] (न०) संवर्तमेघ, कल्याण - कल्लवालो (कल्य-) (वि०) (त्रि०) प्रलयकाल के बादल; dissolution-cloud. सुंदर, भद्र, श्रेष्ठ, प्रसन्न,हितकारी, समृद्ध, शुभ, कल्पित - कप्पिअ (वि०) (त्रि०) कृत्रिम, रचित; अच्छा; beautiful, agreeable, noble, artificial, made, invented. -a: excellent, happy, beneficial, कप्पिओ (पुं०) युद्धार्थ सजाया हाथी; prosperous, propitious, good. -uitelephant prepared for war. कल्लाणी (स्त्री०) गौ, भद्र रमणी; a cow, कल्प्य - कप्पय (वि०)(त्रि०) बनाने योग्य, कल्पाना lucky woman. का विषय; to be made, to be -म् -कल्लाणं (न०) सौभाग्य, हर्ष, बढ़ती, गुण, imagined. उत्पव, स्वर्ण;good fortune,happiness, कल्मष - कम्मस (वि०) (त्रि०) गन्दा, पापी; dirty, proserity, virtues, festival, gold, sinful. -म् -कम्मसं (न०) धब्बा, गंद पाप; heaven. stain, dirt, sin. कल्याणक - कल्लाणग (वि०) (त्रि०) शुभ, कल्पषिन् -कम्मसि (वि०) (त्रि०) पापी; dirty, मांगलिक;auspicious. sinful. कल्याणकामना- कल्लाण-कामणा (स्त्री०) भला कल्माष - कम्मास (1) (वि०) (त्रि०) नानावर्ण, चाहना, शुभकामना; goodwishes. किर्मीर, कर्बुर, चितकबरा; variegated, of कल्याणकामिन् - कल्लाणकाम (वि०) (त्रि०) various colours or hues. -ष: कम्मासो शुभचिंतक;a goodwisher. (पुं०) चावलविशेष; kind of fragrant कल्याणकृत् - कल्लाणकअ (वि०) (त्रि०) शुभ rice. (2) (न०) धब्बा; stain. कर्म करनेवाला; doing good. कल्माषपाद -कम्मासपाओ (पुं०) एक राजा दिवोदास कल्याणक्रोडा - कल्लाण-कोडा (स्त्री०) भरी छाती जिसके पाँव शापजल से रंग-बिरंगे हो गए थे। aici ast; a mare of wll-built chest. यह वशिष्ठ के शाप से राक्षस बन गया था;a कल्याणप्ररोह - कल्लाणप्पारोह (वि०) (त्रि०) king Divodāsa. His feet became मंगलमय है अंकुआ जिसका; having variegated with the water of curse. auspicious sprout. He became vakşas with the curse कल्याणवृत्त - कल्लाणावुत्त (वि.) (त्रि०) of the sage Vasistha. सदाचारी;of virtuous conduct. कल्य - कल्ल [vकल्] (वि०) (त्रि०) नीरोगए। कल्याणाभिनिवेशिन - कल्लाणाहिणिवेसि (वि०) For Private and Personal Use Only Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 456 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश (त्रि.) भले कार्यों में रुचि रखनेवाला; devoted to good woek. कल्याणायति - कल्लाणायइ (वि०) (त्रि०) होनहार, शुभ भविष्यवाला;a promising one. कल्याणभल्ल - कल्लाणभल्लो (पुं०) एक राजकुमार, अनङ्ग नामक कामशास्त्रीय ग्रंथ का लेखक;a prince, author of an erotic work. कल्याणिन् - कल्लाणि (वि०) (त्रि०) प्रसन्न, भाग्यशाली; happy, lucky. कल्याणोदर्क-कल्लाणोदक्क (वि०) (त्रि०) शुभ परिणाम वाला; of auspicious conclusion. कल्लोल- कल्लोलो (1) (पुं०) बड़ी लहर; wave. (2) (वि०) (त्रि०) शत्रु; hostile. कल्लोलिनी - कल्लोलिणी (स्त्री०) नदी; river. कल्हार - कम्हारं (न०) श्वेत कमल;white lotus. (= सौगंधिकम्)। कवक - कवगं (न०) साँप की छात्री; mushroom.-कः कौर; mouthful. कवचहर - कवअहर (वि०) (त्रि०) कवचयोग्य, किशोर; fit for carrying armour, a groun up boy. कवरकी - कवरगी (पुं०) कैदी, बंदी;prisoner. कवयित्री - कवडत्ती (स्त्री०) काव्य रचनेवाली महिला;a poetess. कवल - कवलो (पुं०) कौर, ग्राम; morsel, a ___mouthful. कवलित - कवलिअ (वि०) (त्रि०) ग्रास बना, शिकार बना; devoured. कवलिका -- कवलिगा (स्त्री०) घाव पर रखने की कपड़े आदि की गद्दी; piece of cloth put on the wound, bandage. कवस - कवसो (पुं०) - कवच। कवाट-कवाड [- कपाट - अररि] (पुनं०) किवाड़ half of adoor. कवि - कवि/कइ [Vकु] (पुं०) बुद्धिमान्, मेधावी, काव्यकृत्, शुक्र; wise, intelligent, composer of songs and hymns (but cp. Avestan Kavi= follower of lie), Sukra, the teacher of Asuras who were opponeents of gods and who followed the path of lie. (Read Avestan Kavi in this light). कविकल्पलता - कविकप्यलया (स्त्री०) देवेश्वरकृत काव्यशास्त्र पर ग्रंथ;a work on poetice by Devaswara. कविका - कविगा (स्त्री०) लगाम; rein, bit of a bridle. कविकृति - कविकिइ/कइकिइ (स्त्री०) कवि की रचना; a work of a poet. कविक्रतु - कइक्कउ (वि०) (त्रि०) मेधावी;gifted with insight. कविता - कविआ (स्त्री०) कवि की पद्यरचना;a poem. कवित्व - कवित्त/कइत्त (न०) कवि होना, काव्य-प्रतिभा; poetic skill. कवोष्ण - कवुण्ह (= कदुष्ण) (वि०) (त्रि०) नीम-गरम, गुनगुना; slightly warm. कव्य - कव्वं पितरों को श्राद्ध में दिया अन्न; offering to the Manes, oblation of food to the deceased ancestors. कश- कसो (पुं०) (-शा स्त्री०) चाबुक रास;whip, rein. कशाघात - कसाघाओ/कस्यघाउ (पुं०) चाबुक या कोड़े की मार; beating with a whip. कशिपु - कसिउ (न०) अन्न-वस्त्र, तकिया; food ___ and clothes, pillow. कशेरुकन्द - कसेरुकंद (पंन०) कसेरू, मोथे की जड़, मुस्ताकन्द; root of Kaseru (a sort of grass with black nuts in its roots). कशेरुका - कसेरुगा (स्त्री०) रीढ़ की एक हड्डी;a ____back-bone. कश्मल - कसमलं (1) (न०) गन्द, निराशा, शोक; dirt, despair. (2) (वि०) (त्रि०) गन्दा, कुत्सित, मलिन;dirty, foul, ignominios. कश्मीर - कम्हारो (पुं०) काश्मीर; the Kasmira country: "शारदमठमारभ्य कुङ्कमाद्रितटान्तकः तावत् कश्मीरदेशः स्यात् पश्चाशद्योजनात्मकः।।" For Private and Personal Use Only Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra संस्कृत- प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश कश्मीरज कम्हारो (वि०) (त्रि०) केशर; the saffron. कश्य कस्से / कासे ( कशामर्हति) (1) (वि०) = (त्रि०) कोड़े - योग्य; deserving whipping. म् - कस्सं सुरा, घोड़े का मध्य भाग; wine, middle of a horse. कश्यप कस्सवो / कसवो [कश्यपा] (1) (पुं०) अदिति और दिति के पत्ति एक ऋषि, देवों व दैत्यों क पिता ; a sage, husband of Diti and Aditi and thus the father of demons and gods. (2) (पुंव) प्रजापति के साथी ऋषिगण; class of divine beings associated with Prajapati. कषा कसो [√कष् 'हिंसायाम'] (पुं०) रगड़, कसौटी; rubbing, touchstone. कसना, rubbing. - - www.kobatirth.org कषण कसणं (1) (न०) कसना, रगड़ना; rubbing, (2) (वि०) (त्रि०) कच्चा; unripe, immature. कषपट्टिका - कसपट्टिगा/कसट्टिगा (स्त्री०) कसौटी; touchstone. कषपाषान कसपासाणं (न०) कषपट्टिका । touch stone. कषाय कसाओ (1) (पुं०) काढ़ा, क्वाथ, रागादि भाव; decoction, passion. जो आत्मा को कसे rubbed of soil (2) (त्रि०) तिक्त, मधुर, स्निग्ध, सुरभि astringent, sweet (cp. कषायकण्ठः सुमधुरकण्ठध्वनि : Adj of कलकण्ठ = cuckoo ), deep, fragrant. कषायवसन कसाअ वसणं (न०) गेरुआ कपड़ा a cloth with tinged colour, having clothes. = कषायशीत कसाअसीओ (पुं०) कूटे द्रव का रात भर पानी में रख कर प्रातः हाथ से मलकर छाना रस; a particular medicinal juice (=cold infusion) काढ़ा, क्वाथ, passion. कषायित कसाइअ (वि०) (त्रि०) रंजित, रंगा; coloured, stained: कषायितस्तनी। باد Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir कष्ट कट्ठ (1) (न०) क्लेश, पाप, बुराई misery, sin, evil: कष्टाय क्रमते = पापं कर्तुमुत्सहते । (2) (वि०) (त्रि०) बुरा, दु:खदायी, दुरवगाह, दराराध्य; bad cousing pain, diffcult ot please, difficult to comperhend. -म् कट्ठ (क्रिवि०) कठिनता से with difficulty. कष्टकर - कट्ठयर (वि०) (त्रि०) कष्ट पहुँचानेवाला; trouble-maker. 457 कष्टजीवन कटुजीवणं (वि०) (त्रि०) बड़ी तकलीफ में जीना ; a life full of distress. कष्टसंश्रय कट्ठसंसअ ( वि० ) (त्रि०) - क्लोशोत्पादक; attended with troubles. कसार कसारो (पुं०) सरोवर; a pond. कसेरुका कसेरुगा 'कशैरुका' A back bona. कस्तीर कस्सीरं (न०) टीन; tin. कस्तूरीमृग कत्यूरीमिओ (पुं०) जिस मृग की नाभि में से कस्तूरी निकलती हैं; musk-deer. कस्मात् कम्हा (क) (क्रिवि०) कहाँ से, क्यों?; whence? why? कल्हार कम्हार (न०) लालकमल red waterlily. कांस्य कंसं (न०) (कसांय पात्रविशेषाय हितं कंसीयम् तस्य विकार:) कांसे का बना, पानपात्र; made of bronze, goblet. कांस्यताल कंसवालो (पुं०) झांझ cymbal. काककागो (1) (पुं०) कौआ, वायस, एक माप; crow, (शिरोऽवक्षालनम्)measure. (म् (न०) एक सुरतबंध, काक-संघ; a particular posture in coitus, multitude of crows. (2) (वि०) (त्रि०) गंदा या अदना आदमी a base person. For Private and Personal Use Only काककाष्ठ कागकट्ठे (न०) चतुरंग क्रीड़ा में जब खिलाड़ी के न तो हाथ में और न फलक पर कोई गोटी रह जाए वह दशा; when a player has no piece in the filed then occurs Kākakāstha. काकचिञ्ची - कागचिंची (स्त्री०) घुंघची ( - Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 458 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश कृष्णल), रत्ती; shrub yielding berries काकिणी - कागिणी (स्त्री०) कपर्दिका, कौड़ी; used for meaasuring gold etc. courie. काकजात - कागजाउ (पुं०) कोयल कौवे से पाली काकिल - कागिलो (पुं०) गले का जेवर;jewel गई; Indian cuckoo. worn upon the neck. काकतालीय - काग-तालीय/कागतालिज्ज (न०) काकु - काउ (पुं०) लहजे में फेर, मिथ्याभिप्रायवचन, अतर्कितोपनत, आकस्मिक, यादृच्छिक; दान वाक्य, भिन्नार्थक शब्द, (तु०) Accidental. A philosphy of भित्रकण्ठध्वनिधीरैः काकुरित्यभिधीयते; accidental. change or variation of tone under काकदन्त परीक्षा - कागदंत -परिक्खा (स्त्री०) कौवे different emotions as fear, anger, के दाँत देखना (मु०) व्यर्थ का काम; a submissive speech, a word of negation used in such a manner useless work. that it implies the affirmative and काकतुण्ड - कागतुंडो (पुं०) कृष्णागुरु, काला अगर; vice-versa. dark agallochum. काकुल- काउलं (न०) जुल्फें,धुंघराले सँवारे बाल काकपक्षक - कागपक्खगो (पुं०) जुल्फ, (बालकों lock. की) कनपटी के बाल;side locks of hair ___ काकुत्स्थ - काउत्थ (ककुत्स्थ-) (वि०) (त्रि०) on the temples of the boys. ककुत्स्थ नामक राजा के वंशज; काकफलक - कागफलगं (न०) तालुमूल, कागवा; descendants of Kakutştha. palate. काकुद - काउअं (ककुद्-or काकुजिह्न सास्मिन्नुधत काकलि - कागलि [-लिः, -ली] (स्त्री०) इति) (न०) तालु; palate. कल-सूक्ष्मध्वनि, पतली-धीमी-मधुर संगीत काकुद्र - काउछो (पुं०) तालव्य वर्ण; a palatal ध्वनि, बच्चे की किलकिलाहट, मधुरस्फुट syllable. वाणी, काकचञ्चाकार वाद्य;low sweet tone काकुभ-काउह (वि०) (त्रि०) दिशाओं से संबद्ध (at the beginning of music), a related to directions or Kakubha lowtoned musical instrument used tree. by the burglers to know if the काकु-रुत - काउरुअं (न०) विकृत ध्वनि; bad inmates of the house are asleep. sound. काकवन्ध्या- कागबंझा (स्त्री०) जो एकबार गर्भधारण काकेन्दु - कागिंदु (पुं०) कुचले का पेड़;kind of करके फिर वन्ध्या हो गई है;awoman who ebony. has delivered only once and then काकोदर - कागोअरो (पुं०) साँप; sanke. become barren. काकोल - काकोलो (पुं०) जरठ काक, द्रोण काक, काकमाची- कागमाची (स्त्री०) मकोय;plant of काले रंग का विषैला पर्दाथ, हलाहल विष, Sosemun Nigrum. सूअर, सर्प, कम्हार; aged crow, काकस्नान - कागण्हाणं (न०) कौवे की तरह केवल poisonous substance of black शरीर पर पानी डालना, मैल आदि न छुड़ाना; colour, poison, a boar, a snak a to take bath without rubbing the potter. body or used of cosmetic etc. काग - कागो (पुं०) कौवा;a crow. काकक्षिगोलकन्याय - कागक्खि-गोलगणायो (पुं०) काकोलकिका-कागोलगिआ (or-कीय) (स्त्री०) जैसे कौए की एक का दो के साथ संबंध हो;a कौए और उल्लू का वैर;enmity between word following two rules in crow and owl. grammar. काक्ष - कक्ख [क+अ-] (वि०) (त्रि०) छोटी नाह For Private and Personal Use Only Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 459 वाला रथ, छोय रथ; small chariot. (कद्रथ) (क्रि०) (त्रि०) कनखियों से या घूरकर देखना; stare. काक्षी - कक्खी (स्त्री०) अरहर; a variety of __ pulse. काक्षीवत् - कक्खीवअ (पुं०) कक्षीवान् का पुत्र; ____son of Kaksivat. Vकाङ्क - कंक्ख चाहना; to disire. काङ्गा - कंखा (स्त्री०) अभिलाष, कामना;desire, wish. काङ्कित - करिका (न०) अभिलषित; desired longing. काङ्कितव्य - कंखियव्व (वि.) (त्रि०) चाहने की। वस्तु:qdesirable thing. काजिन - कंक्खि (वि०) (त्रि०) इच्छुक; desirous. काच - काच (पुं०) कंच, शीशा, एक नेत्ररोग, तराजू के धड़ की रस्सी;glass,aneye-disease, strings of the balance. काचनिर्मित - काचणिम्मिअ (वि०) (त्रि०) काँच का बना; made of glass. काचक - काचगो (पुं०) मुर्गा; cock. काचकच्य - काचकच्चं (कचकच-) (न०) कान्ति; beauty, lustre. काचकम्बु - काचंबु (न०) काचवलय; bracelet. काचनक - काचणगं (न०) हस्तलिखित प्रति को बाँधने की डोरी;a string which ties a manuscript, or a bundle of papers. काचनकिन् - काचणगि (पुं०) हस्तलिखित ग्रंथ; manuscript. काचमणि - काचमणि (पुं०) स्फटिक; crystal. काच्छ - कच्छ (वि०) (त्रि०) लांग संबंधी, दलदली भूमि का; related to the end of the under garment, belonging to the marshy land. काच्छाक - कच्छाग (कच्छग) (कच्छ-) (वि०) (त्रि०) सिन्ध के पूर्ववर्ती कच्छ जनपद से संबद्ध;pertaining to Kaccha. का-जल - काजल (वि०) (त्रि०) थोड़े जल वाला; having little water. काञ्चन - कंचणं (1)(न०) सुवर्ण; gold. (2) (वि०) (त्रि०) सुवर्णनिर्मित, सुनहरा; made of gold, golden. काञ्चनकंदर - कंचणकंदरो (पुं०) सुवर्ण की खान; gold mine. काञ्चनसंधि - कंचणसंधि (पुं०) बराबरी की संधि; alliance on equal terms. काञ्चनार - कंचणारो (पुं०) कचनार का वृक्ष (लाल फूलवाला); mountain ebony. काञ्चनाहय - कंचणाहवयो [काञ्चन + आ-] (पुं०) नागकेसर;Nagakesara. काञ्चि-कंचि [or-डी] (स्त्री०) मेखला;girdle. काञ्चिधामन् - कचिधामं (न०) जघन; woman's hips. काशिपद - कंचिपदं (न०) मध्यभाग; waist of ___woman. काञ्चीपुर - कंचीउरं (न०) वर्तमान कांजीवरम्, एक पवित्र तीर्थ, पहले चोलों और बाद में पल्लवों की राजधानी; Kanjivaram, a place of pilgrimage from very early times, capital of the ancient Colas and later Pallavas. काझिक - कजिगं (न०) काजी; sour gruel. काट - काडं (पुं०) संघट्टन; striking. (वि०) (त्रि०) कटिसंबंधी; belonging to waist. काटव - काडवं (न०) कड़वाहट, कड़वापन; bitterness in taste and speech. काठक - काढवा (वि०) (त्रि०) कठों का आनाय या समूह; scripture of the Katha śākhā of the Yajurveda. काठकोपनिषद् - काढगोवणिसअ (स्त्री०) कठशाखा से सबंद्ध उपनिषद्, कठोपनिषद्; an upanişad related to Katha branch. काण्ड - कंडो (पुं०) (rarely) पोरी, नाल, वृक्ष-स्कन्ध अथवा तना, पुस्कत का खण्ड, विषयविशेष, समूह, बाण, नरसल, अवसर, घटना, एकान्त अथवा रहस् घास का जाड़ा दण्ड (षोडश हस्तप्रमाण);a section of part,a plant from one knot to another, stem of a tree, chapter or a division For Private and Personal Use Only Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 460 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश P. of a book separate subject (as कात्यायनी - कच्चायणी (स्त्री०) पार्वती, प्राढ़ विधवा Karmakānda), cluster or multiude, (रक्तवस्त्रों में); Siva's wife, an elderly arrow, reed, occasion or widow dressed in red clothes. opportunity, solitary place, clump कात्यायनीसुता - कच्चयणीसुओ (पुं०) कार्तिकेय; of grass danda of 166 hastas: cp. Kartieya. दिकाण्डा क्षेत्रभक्तिः,अध्याय, भाग, अंश, अंक, काथिक-काहिग (कथायां साधुः) (वि०) (त्रि०) जवनिका। कहानी कहनेवाला; good at narrating काण्डगत- कंडगअ (वि०) (त्रि०) काण्ड के अंदर stories. आई हुई (घटना);narrated the chapter __ कादम्ब - कादंबो (पुं०) ईख, तीर, कलहंस, बत्तक; कादम्ब- कादबा (पु०) ३ (event). sugarcane, arrow, a kind of duck काण्डपट - कंडपड (also-पटी) (पुंस्त्री०) कनात, or goose. शामियाना; screensurrounding a tent. कादम्बरस - (पुं०) गन्ने का रस; juice of काण्डपृष्ठ - कंडपिट्ठ (वि०) (त्रि०) अस्त्रीजीवी, sugarcane. कादम्बर - कदंबरं (न०) (ईख से सबंद्ध) शराब; सिपाही; one living by weapons, wine of sugarcane. soldier. कादम्बरी - कादंबरी (स्त्री०) सरस्वती, शरब, काण्डप्ररोहिन् - कंडपरोहि (वि०) (त्रि०) शाख से बाणरचित गद्यकाव्य और उसकी नायिका; बढ़नेवाला, शाख लगाने पर बढ़ जाने वाला; epithet of Saraswatî, wine, heroine growing from a branch that is put in the prose-romance of this name in the earth. composed by Bāna. काण्डशः - कंडसो (अ) एक-एक काण्ड करके; कादम्बरीकार - कादंबीकारो (पं०) बाणभद्रः chapterwise. Bāṇabhatta -the author of काण्डीर - कंडीर (काण्ड-) (वि०) (त्रि०) तीरों kadambarî. agreat prose of work से लैस; equipped with arrows. man, काण्डोपाकरण - कंडोवकरकं (न०) व्रतारभ्भ, कादम्बिक - कादंबिग (वि०) (त्रि०) हलवाई; काण्डव्रतादशन; beginning ofadivision confectioner, sweetmeatseller. कादम्बिनी - कादंबिणी (स्त्री०) मेघमाला; dense of a Veda. ___bank of clouds. कंडोल - कंडोलो (पुं०) सरकंडो की बुनी टोकरी या कादम्बिनी-छवि कादंविणी छवि (स्त्री०) मेघपंक्ति dist; a basket of reed. की शोभा; splendour of the series of कातन्त्र - कातंत (न०) एक व्याकरण;agrammar. the clouds. said to have been written by कादाचित्क - कायाचिच्च (कदाचित्-) (वि०) Sarvavarman through favour of (त्रि०) मौके सिर, कभी हो जाने वाला; Kārttikeya. incidental, occasional. कातर - कायर (वि०) (त्रि०) डरपोक, दीन, कृपण; कादाचित्कता- कायाचिच्चत्त (स्त्री०) कभी-कभी cowardly, timid. कातर्य - कातरिअ (न०) दीनता, डरपोकपन; होना; incidentalness. timidity, cowardness. काद्रवेय - कद्दवेओ (कद्र-) (पुं०) नाग;Nagas, कात्यायन - कच्चायणो (पुं०) वार्त्तिककार; the the sons of ksdrû. कानन - काणणं [Vकन्] (न०) (त्रि०) वन, अटवी, author of Vārttikas on Așțādhyäyî to supplement it. जंगल; forest. कात्यायनिका - कच्चायणिगा (स्त्री०) तापसी काननक्षिति-काणणक्खिइ (स्त्री०) वनभूमि; the विधवा; ascetic window. land of the forest. For Private and Personal Use Only Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 461 काननवासिन् -- कणणवासि (वि०) (त्रि०) कन्या का पिता के घर पर परपुरुष से उत्पन्न पत्र; son of the a virgin bron of a man other than the one to whom she is betrothed. कान्त - कंत [Vकम्] कति (वि०) (त्रि०) प्यार, प्रिय, सुन्दर, मनभाता या सोहना, प्रणयी, पति; loved, dear, beautiful, lovely, agreeable, lover, husband -न्ता - कंता (स्त्री०) प्रेयसी,रखैल, पत्नी, सुन्दर रमणी, शृङ्गार भरी दृष्टि; beloved, mistress, wife, beautiful woman, amorous glance: हर्षप्रसादजनिता कान्तात्यन्तं समन्मथा। सभ्रूक्षेप कटाक्षा च दृष्टिः शृङ्गारिणी मता।। कान्त-लौह- कत्तलोहं (न०) चकमक पत्थर; the load stone. कान्तार - कंतारो (पुं०) दुर्गभ मार्ग, बीहड़ जंगल, ईख, दुर्भिक्ष, लाल पौडा;a bad or difficult road, great forest, sugarcane, famine, red sugarcane. कान्तारपथ - कंतारपहो (पुं०) वनमर्ग; a road inside a forest. कान्ति [Vकम्] (स्त्री०) औज्ज्वल्य, शोभा, छवि, सौन्दर्य, आभा, इच्छा, कामना; brightness, loveliness, beauty, splendour, desire, wish, Cp. "सा शोभा रूपभूषाद्यैर्यत्स्यादङ्गविभूषणम्।। शोभैव कान्तिराख्याता मन्मथाप्यायनोज्ज्वला" एक काव्यगुण;a poetic attribute. कान्तिमान् - कतिमाण (वि०) (त्रि०) चमकीला, सुन्दर; bright, beautiful. कान्तिमत्ता - कंतिमत्ता (स्त्री०) चमकीलापन, सुंदरता; brightness, beautifulness. कान्तिनिर्यास - कंतिणिरजासो (पुं०) सौन्दर्यसार; essence of beauty. कांदिशीक - कंदिसीग (काम्-दिश्) (वि०) (त्रि०) भयगुत, डर के मारे भागा, किस दिशा में जाऊँ इस दुविधा में फंसा, घबराया; fugitive, frightened and flad. कान्यकुब्ज - कण्णखुज्जो (पुं०) आधुनिक कन्नौज, विश्वामित्र का जन्मस्थान; जहाँ सातवीं सदी में हर्षवर्धन का राज्य था; modern Kannauj, brithplace of Viş vămira, ruled by Harşavadhana in the 7th century A.D. कापटिक - कावडिग (कपट-) (वि०) (त्रि०) कपटी, छझवेषी; deceitful, disguised. कापटिकता - कावडिगत्त (स्त्री०) कापटित्व कावडिगत्त (न०) कपटीपन; deceitfulness. का-पथ कापहो (कुत्सितःपन्था) (पुं०) खोटो मार्ग, ऊबड़-खाबड़ मार्ग; wrong path. कापालिक-कावालिग (कपाल-) (वि०) (त्रि०) महाव्रतिन् खप्पर हाथ में लेकर फिरने वाला शैव; follower of a particular Saiva sect characterised by carrying skulls in the form of garlands and eating and drinking from them. कापिल - काविल (कपिल-) (वि.) (त्रि०) कपिल का सिद्धान्त या शास्त्र, कपिलानुसारिन् system of philosophy taught by kapila, follower of Kspita. कापिलेय - काविलेअ (वि०) (त्रि०) कपिल द्वारा कहा गया; propounded by Kapila (Sankya school) कापिशायनी - काविक्षायणी (स्त्री०) कपिशा की ओर बनी अंगूरी शराब;awine prepared with grapes in Kapîsā city. का-पुरुष - का-पुरिस (कुत्सितः पुरुष) (वि०) (त्रि०) डरपोक, दब्बू, पोच; coward, low mean. कापेय - कापेय (कपेर्भावः कर्म वा) (वि०) (त्रि०) कपिचेष्टित, बानरी स्वभाव या काम; doing of a monkey. कापोत - कावोअं(कपोतानां समूहः) (न०) कपोतों का झुण्ड;swarm of pigeons. a leshya ___of kapot. कापोताञ्जन - कावो अंजणं (न०) सरमा collyrium. est. For Private and Personal Use Only Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 462 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश काम - कामो [Vकम्] (पुं०) इच्छा, शृङ्गारी चाह, वासनामय चाह, कामदेव; desire,passion, god of love. कामकटिबन्ध-काम-कडिबंधो (पुं०) (स्त्री०) के स्तनवन्त और श्रोणिबिम्ब; breast, thigh and buttocks of a woman. कामकला - कामकला (स्त्री०) कामक्रीड़ा संबंधी चतुराई, उसके ढंग; the skill of sex. कामकलाविज्ञान - कामकला-विण्णाणं (न०) कामशास्त्र, कोकशास्त्र; science of love, sexology. कामकार - कामयार (1) (वि०) (त्रि०) मनमानी करने वाला;acting at will. (तु०) नात्मनः कामकरोऽस्ति पुरुषोऽयमनीश्वरः। वारा (2) (पुं०) मनमानी करना, स्वतंत्रता; acting at will. कामकारिन् - कामयर (वि०) (त्रि०) स्वेच्छाचार, मनमानी करने वाला, मन्मथ-पीडित;acting at will lustful. कामकूट - कामकूडो (पुं०) वेश्या-प्रेम, कामकला के गूढ़ रहस्य; paramour of a harlot, secret of sexology. कामकेलि-कामकेलि (1) (स्त्री०) शृङ्गारमय चेष्ट, चुहल, सुरत, मैथुन; amorous sport or dalliance coitus.(2) (वि०) (त्रि.)कामकेलिरत, कामक्रीड़ा में रमा; । indulged in sex. कामखङ्गगदला - कामखगग्गदला (स्त्रा०) स्वण केतकी; point of Pandanus odoratissomus. काम-ग-कामग (वि०) (त्रि०) कामचारी;going at one's own will. कामगति - कामगइ (वि०) (त्रि०) मनचाही जगह or arcil; able to go to any desired place. कामगवी - कामगवी (स्त्री०) कामधेनु: desire- yielding cow. कामचार - कामयार (वि०) (त्रि०) 'कामचार'. कामचारिन्- कामयारि (वि०) (त्रि०) स्वेच्छागामी, कामी; moving at will, lustful. कामज - कामज (न०) इच्छा या वासना से उत्पन्न born of desire or lust. कामजित् - कामजिउ (वि०) (त्रि०) काम को जीत लेने वाला; one discipining Kama epithet of Siva and Skanda and Mahākvîra. कामतन्त्र - कामतंतं (न०) कामशास्त्र, कामव्यापार; science of love, love affairs. कामदुधा - कामदुध (स्त्री०) इच्छाओं को पूरा करने aicit; yielding desires. कामदुह् - कामदुह (-धुक्) (वि०) (त्रि०) इच्छापूरक; yielding wishes. कामदूती - कामदूई (स्त्री०) काम संदेश देनेवाली कोयल, काम व्यापार के प्रेमी या प्रेमिका का संदेश ले जानेवाली स्त्री;a femalecuckoo, a female love messenger. कामदेव - कामदेवो (पुं०) अनङ्गदेव; god of love. मदन, रतिप्रिय। कामना - कामणा (स्त्री०) मनोरथ; desire. कामनीयक - कामणीयग (कमनीय-) (न०) रमणीयता; loveliness. कामन्दकीय - कामंदकी/कामंदकिज्ज (कामन्दक-) (वि०) (त्रि०) नीतिकार कामन्दकरचित; composed by Kämandaka, the reputed author of a work on political science. कामपाल - कामवालो (पुं०) बलराम; name of __Balarama. कामफल- कामफलो (पु०) एक विशेष प्रकार का आम का वृक्ष; a specie of the mango tree. कामभोग - कामभोगो (पुं०) ऐन्दिय सुखभोग; sensual gratification. कामभोगलिप्सु- काम भोगलिच्छु (वि०) (त्रि०) कामसुख चाहनेवाला; desirous of sexual enjoyment. कामम् - कामं (क्रिवि०) चाह भर, चाह से, खुशी से, सचमुच, निश्चय से, मान लिया, मान लो कि, भले ही; at will, gladly, indecd, certainly forsooth, granted, supposing. For Private and Personal Use Only Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 463 काममह - काममहो (पुं०) कामदेवोत्सव; festival of Kāma, celebrted on the full moon dayin Caitra. काममूढ़ - काममूढ़ (वि०) (त्रि०) काम से विवेकहीन हुआ; infactuated by love.आसक्त। कामं तु - कामंउ (क्रिवि०)किंतु तथापि, यह ठीक हैं किंतु, यद्यपि तथापि; it is true-but, although-yet. कामं न तु - कामंणउ निश्चय से-किंतु नहीं (या फिर भी नहीं), भले ही ऐसा हो- पर; certainly but not, rather-than. कामरसिक-कामरसिग (वि०) (त्रि०) कामरसिया; lustful. कामरूप - कामरूव (वि०) (त्रि०) कामरूपिन् मनचाहा रूप भर लेने वाला, सुन्दर; changing from at will,beautiful. आसाम का प्राचीन नाम;ancient name of Assam, which comorised the whole of Brahmaputra valley together, with Rangpur and Cooch Behar. कामरूपिन् - कामरूवि (वि०) (त्रि०) मनचाहा रूप भरने वाला, सुभग; taking any form at will, beautiful. कामरूपी-कामरूवी (स्त्री०) चाय या कॉफी; tea or coffee. कामल - कामल (वि.) (त्रि०) कामी: lustful.-ल:-कामलो (पुं०) बसन्त, पीलिया रोग; spring, jaundice. कामला - कामला (स्त्री०) पीलिया का भेद;a variety of jaundice. कामलेखा-कामलेहा [also-रेखा] वेश्या;harlot. कामलोल-कामलोल (वि०) (त्रि०) काम से डिगा ___ या चलायमान; love-stricken. कामवर - कामवरो (पुं०) इच्छानुसार मिला उपहार या दूल्हा;agift or agroomas desired. कामवल्लभ - काम-वल्लहो (पुं०) काम का प्यारा वसंत;spring season. कामदेव, अनंग मदन god of love. कामवशा - कामवस्त्रा (स्त्री०) काम के वश में हुई स्त्री, मनचाही हथिनी;a lustful woman, a female elephant of liking. कामवृत्त - कामउत्त (वि०) (त्रि०) इन्द्रियलोलुप; addicted to sexual gratification. कामवृत्ति - कामउत्ति (1) (वि०) (त्रि०) यथेच्छ बरताव करने वाला; behaving as one wills. (2) (स्त्री०) यथेच्छाचरण, प्यार; unrestrained behaiour, love. कामशास्त्र - कामसत्थं (or सूत्र) (न०) काम के संबद्व शास्त्र, वात्स्यायनप्रणीत कामसूत्र; science of love making a treatise written by Vātsyäyana on love making. कामसू - कामसू (-सूः) (स्त्री०) मनचाहा फल देने वाली; granting desires= कामदुधा. कामसख - कामसहो (पुं०) वसंत ऋतु; spring season. कामहैतुक - कामहेउग (कामहेतु-) (वि०) (त्रि०) इच्छा-मात्र से उत्पन्न;produced by mere desire. कामाङ्ग - कामंगो (पुं०) आम का पेड़, उपस्थ; genetive argans mango-tree. कामातुर - कामाउर [ काम+ आ-] (वि०) (त्रि०) कामपीड़ित; love sick. कामारि - कामारि [काम+अ-] (पुं०) शिव; Siva, ____the enemy of Cupid. कामात - कामत्त [काम+आ-] (वि.) (त्रि०) प्रेम की पीर में दबा, प्रणय-पीड़ित; tormented by love. कामश्रम - कामासमो (पुं०) यह आश्रम सरयू और गङ्गा के संगम पर था; thishermitage was situated at the confluence of the Sarayû and Gangā Mahadeva destroyed Kāma in this hermiage, कामिन् - कामि (वि०) (त्रि०) इच्छुक, अभिलाषी, प्रणयी, प्रमी; desiring, loving a lover.-नी -कामिणी (स्त्री०) प्रणयिनी, मनोहर रमणी; a loving or a lovely woman. For Private and Personal Use Only Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 464 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश कामिनीसख - कामिणीसहो (पुं०) पलियाँ हैं सहचारिणी जिसका, स्त्रियों से घिरा; in the company of lovely woman. अच्छा मित्र good friend कामुक - कामुग (वि०) (त्रि०) कामी, प्रणयी; desiring , lustful, lover, -की कामुगी (स्त्री०) (= वृषस्यन्ती) प्रियसंसर्ग के लिये लालायित; a woman desiring copulation.. कामुका - कामुगा (स्त्री०) धनादि की इच्छुक; longing for wealth etc. कामेच्छा - कामिच्छा (स्त्री०) संभोग की इच्छा; ___ sexual desire. कामोद्दीपक - कामोद्दीवग (वि०) (त्रि०) कामवासना को तीव्र करनेवाला; enhancer or lust. कामोन्मत - कामुम्मत्त (वि०) (त्रि०) कामवासना से पागल हुआ; mad after the sexual desire. कामोन्माद-कामुम्माओ (पुं०) कामवासना का जोर; ___hight of lust, madness for sex. काम्पिक - कंपिग (कम्प-) (वि०) (त्रि०) कम्पकर्ता; one who shakes:शुर्पकम्पकर्ता कृषीवल: काम्निल्ल - कणिल्ल (न०) कबीला; powder ____of pigment. काम्पिल्य- कंपिल्लं (न०) आधुनिक कम्पिल नगर का नाम जो बदायूँ तथा फर्रुखाबाद के बीच में है; the modern Kampil town situated between Badāyûm and Farrukhabad. काम्बोज - कंबोजो (पुं०)'कम्बोज' पठान -जी कंबोजी (स्त्री०) मूंग; the pulse called __mung. काम्य - कम्म (वि०) (त्रि०) वाञ्छनीय, सुन्दर; to be desired or coveted, lovely, relating to love. काय - काओ [ चि] (पुं०) (त्रि०) देह, शरीर, समुदाय; the body,trunkof the body, multitude. काय - (क) (वि०) (त्रि०) प्रजापति से संबद्व, प्राजापत्य; related to prajapati. कायकल्प - कायकप्यो (पुं०) रसायन आदि के द्वारा शरीर में पुनः यौवन लाने की एक चिकित्सा विधि; a type of treatment in Ayurveda which rejuvenates an oldman. कायचिकित्सा - कायतिगिंछ। (स्त्री०) शारीरिक चिकित्सा करनेवाला; physical treatment. कायचिकित्सक - कायतिगिंछिगो (पुं०) शारीरिक चिकित्सस; a physician. कायनिबन्धन - काय-णिबंधणं (न०) योगपट्ट;a का wooden support for sitring in yoga. कायबन्धन - काय-बंधणं (न०) मेखला; girdle. कायमान - कायमाणं (न०) शरीर का परिमाण, TTSTUMAIG; height or measurement of the body, King's palace. कायस्थ - कायस्थ (वि०) (त्रि०) शरीर या कार्यालय में स्थित एक जाति; living in body or office, a cast. कायिक - काइग (काय-) (वि०) (त्रि०) शारीरिक; ___corporeal. कायिकावृद्धि - काइगबिद्धि (वि०) (त्रि०) ऋणी द्वारा शरीर से काम करके सूद चुकाना; when the person, who owes the money, puts in work, i.e., pays interest by working. कायोढज - कायोढज [ काय+ऊ-] (वि०) (त्रि०) प्राजापत्य विवाह से उत्पन्न संतान; children born of the Prājāpatya marriage. कार - कार [Vकृ] (वि०) (त्रि०) करने या बनाने वाला; maker. यह कृदन्त शब्दों (जो संज्ञा व सर्वनाम के धातु के साथ योग से बनते है) के तथा वर्णों के अंत भी आता है, जैसेकुंभकारः, स्वर्णकारः फूत्कारः, अकारः आदि; this part of word also comes at the end of the words and is framed with, framed the stem and added to a noun or a syllable like in the words given above. For Private and Personal Use Only Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 465 कार - कार [Vकृ, शूर्पादिना विक्षिप्तो धान्यराशिः] (पुं०) पैर में छाज से उड़ा कर लगाई नाज की रास या ढेर; heap of corn after winnowing with basket.-म् - कारं (न०) ओलों का पानी; hail-water. कारक - कारग ((स्त्री०) कारिका) (वि०) (त्रि०) करने वाला, रचयिता, लेखक, विभक्तियाँ;a maker, composer, author, seven case-endings indicating relations between a noun and a verb. कारकदीपक - कारगदीवगं (न०) वह अलंकार जिसमें एक कारक का अनेक क्रियाओं से संबन्ध रहता है; figure of speech in which the same Kāraka is conneted with severalverbs:खिद्यति कूणति वेल्लति;and so on. कारकहेतु - कारगहेउ (पुं०) करनेवाला या निर्माण करनेवाला कारण जो ज्ञापक हेतु से विपरीत होता है, जैसे-दीपक प्रकाश का कर्ता होता है और प्रकाश वस्तुओं का ज्ञापक; an active cause opposed to the indicative one like the lamp the generator of light while the light indicating articles. कारकर - कारगर (वि०) (त्रि०) कार्यकर्ता; one who works, agent. कारण - कारणं (न०) हेतु, उद्देश्य, साधन, तत्व; cause, motive, instrument, element. कारणमाला - कारणमाला (स्त्री०) एक अलकार, कारणों की लड़ी; a figure of speech, chain death. कारणशरीर - कारण-सरीरं (न०) सूक्ष्म शरीर; the inner rudiment of the body, subtle body that clings to the soul even after death. कारणा - कारणा (स्त्री०) यातना, तीव्र वेदना; extreme, sharp or shooting pain. कारणिक-कारणिगो (पुं०) अध्यापक,जज, परखने वाला; teacher, judge. कारण्डव - कारंडवो (पुं०) जलमुर्ग;adiver bird. कारव - कारवो (पुं०) कौवा; crow- वी सौफ; particular spice. कारवेल्लक - कारवेल्लगो (पुं०) करेला; gourd Momordica Charantia. कारस्कर - कारक्करो (पुं०) एक संकर जाति, एक वृक्ष;a mixed caste, a tree. कारा - कारा (स्त्री०) जेल, यातना; jail, imprisonment, pain. करागार- कारायारो (न०) जेल; prison house.(= कारागृह, कारा-मन्दिर, कारावेश्मन्) कारापरक - काराव-वरगो (पुं०) जेल की कोठरी; prison-cell. कारापाल - कारवालो (वि०) (त्रि०) जेल का अधिकारी;ajailor. कारावर - कारावरो (पुं०) निषाद से वैदेही (स्त्री०) में उत्पन्न पुत्र; descendant of a Nisada from a Vaidehi female. कारावश्मन् - कारावेस्सं (न०) कारागृह;a jail. कारिका - कारि/कारिगा (स्त्री०) क्रिया, यातना, नचनी, (व्याकरणादि के) नियमों को बताने वाले श्लोक (जैसे न्याय की कारिकावली); activity, pain, female dancer, verses explaining obscure rules of grammar etc. कारिता - कारिआ (स्त्री०) कर्ज देने वाले के द्वारा ठहराई सूद की दर; interest stipulated by the debtor himself. कारिन - कारि (वि०) (त्रि०) करने वाला बनाने वाला; maker. यह कृत् शब्द है और सदा किसी संज्ञा के अंत में आता हैं, जैसे- कार्यकारी, शब्दकारी आदि;it is a word of कृत् type and is always used at the end of a noun. As in कार्यकारिन्or शब्दकारिनetc. कारिषि - कारिसिं (करीषाणां समूहः) (न०) गोबर का बना, कण्डो का ढेर; made of cow dung, pile of cow dung. कारु - कारु [v] (पुं०) धोबी आदि कमेरे; For Private and Personal Use Only Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 466 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश worker. यह कारु समान्य रूप से पाँच गिनाए गए हैं- तक्षाच तंत्र (न्तु) वायश्चनापितो रजकस्तथा। पंचमश्चर्मकारश्च कारवः शिल्पिनो भता।। किंतु प्रमाण से चित्रकार आदि भी कारु कहलाते थे। उपयुक्त कारु क्योंकि निम्न जाति के थे, अतः चित्रकार आदि को वरीयता देते हुए कारुतर (कारूओं से बढ़कर ) कहा गया है, जैसे- इतिस्म सा कास्तरेण लेखितं नलस्य च स्वस्थ च सख्यमीचते।। नैष; Generally the five castes are enumerated as Kārus or artisams. There instances of taking points etc. also as Kāru. They are however, mentioned as Karutara or a bit higher or semi our senior than those. For examlpe in a verse of Naisadha caritam quoted above painter is referred to with term कारुतर (better than कारु). कारुक - कारुगो (पुं०) सूपकार आदि कमेरे; artisan (cook and the like). कारुकर्मन् - कारुकम्म (न०) शिल्पिक्रिया; artisanship. कारुकावेशन - कारुगावेसणं [-क + आ-] (न०) • शिल्पिगृह; house of arisans. कारुण्डिका - कारुंडिगा (स्त्री०) जोक; leech (=भ्रमणी). कारुणिक - कारुणिग (वि०) (त्रि०) करुण . करनेवाला; pitious, kind. कारुवर - कारुवर (वि०) (त्रि०) विदग्ध लेखकः seasoued writer. कारणव - कारेणव (वि०) (त्रि०) हथिनी से संबद्वः belonging to a female elephant. ' कारोत्तर - कारोत्तरं/बारुत्तरं (न०) मदिरार्थ फूल; _fiowers fo wine. कोर्कश्य - कारकस्सं (रेणु-) (न०) सख्ती, दृढता, frettat; hardness roughness, solidity, firmness. कार्णवेष्टकिक - कण्णवेट्ठगिअ (कर्णवेष्टकाभ्यामवश्यं शोभते) (वि०) (त्रि०0 बूंदों से फब जाने वाला मुँह; face that looks beautiful when it has ear-rings. कार्तवीर्य - कत्तवीरिआ (पुं०) कृतवीर्य का पुत्र, हैहयों का राजा जो माहिष्मती में राज्य करता था। एक बार इसने रावण को कैद कर लिया था। परशुराम ने इसे मारा था; son of Kệtavîrya and king of Haihayas He ruled at Māhismatî He once imprisoned Rāvana.He was slain by Paraşurāma for having crried off the Kamadhenu of his father Jamadagni. He is also know as Sahasrārjuna. कार्तस्वर - कत्तसरं (न०) स्वर्ण; gold. कान्तिक - कत्तंतिग (कृतान्त वेत्ति ) (वि०) (त्रि०० ज्योतिषी; astrologer. कार्त्तिक- कत्तिग (कृत्तिकानक्षत्रेण युक्ता पौर्णमासी यस्मिन् काले) (पुं०) कार्तिक; Oct-Now, when the moon is full and near Pleiades. कार्तिकी - कत्तिगी (स्त्री०) कार्तिक मास की पूर्णिमा; the full moon day of Kārtika. कार्तिकेय - कत्तिकेओ (कृत्तिकानामपत्यम्) (पुं०) कृत्तिकाओं द्वारा लालितपोषित स्कन्द; fostered by the six Kșttikās, Skanda, son of Siva and senäni of the gods. He Killed Tārakāsura See Kumārasambhava of Kālidāsa. a poete of sidhant. कात्य॑ - कसिणं (कृत्स्न-) (न०) समष्टि, पूरी तरह, सारे का सारा; totality, entirety. कार्दमि - कद्दमि (पुं०) कर्दम ऋषि के पुत्र, कपिल; son of Kardama, Kapîla. कार्दमिक - काद्दमिग [Vकर्दभ-] (वि०) (त्रि०) कीचड़ में फंसा या सना; soiled by mud, muddy;also कार्दम. कार्पट - कारवड (वि०) (त्रि०) फटे चीथड़े पहननेवाला, मंगता;a beggar in rags. कार्पटिक - कारवङिग (वि०) (त्रि०) नित्य यात्रा पर; one always on journey, a mendicant. कार्पणी- कारपिणी (स्त्री०) प्रसन्नता; gladness. कार्पण्य - कारयण्णं (कृपण-) (न०) कृपणता. For Private and Personal Use Only Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 467 गरीबी, दीनता; miserliness, indidence, wretchedness. कार्पास - कापास (कार्पास्या अवयवः) (वि०) (त्रि०) रुई का बना वस्त्र; made of cotton (कासिक). कार्पासतान्तव - कापासतंतव (वि.) (त्रि०) रुई के धागे का बना वस्त्र; texture made of cotton. कार्पासी -कापासी (स्त्री०) रुई; cotton (कार्पासिका). कार्मण - कम्मण (कर्मन्-) (1) जादूगरी, हाथ की सफाई; magic. -ण:- कम्मणो (पुं०) वशीकरण मणि; jewel that bewitches woman (2) (वि०) (त्रि०) ठीक काम करने वाला; AKarmana body,- कार्मणं शरीर जीवं के साथ संलग्न रहता है ; living being in karmana body, doing work well or comoletely. कार्मार - कम्मारो (पुं०) कमेरा (लुहार आदि); artisan (such as blacksmith). कार्मिक - कम्मिग (कर्मन्-) (वि०) (त्रि०) क्रियाशील;active.-म् (न०) काम निकला वस्त्र; variegated texture. कार्मुक - कम्मुगं (कर्मणि. शक्तम्) (1) (न०) धनुष; bow (2) (वि०) (त्रि०) कर्म करने में समर्थ capable of action, efficacious. कार्मुकधर - कम्मुगहर (वि०) (त्रि०) धनुष लिए; ___having bow in hand. कार्य-म् - कज्ज (1) (न०) कर्तव्य, धन्धा, काम, ऋण लेना-देना, धार्मिक कृत्य, परिणाम, कार्यकारणभाव-कज्जकारणभावो (पुं०) कार्य और कारण का परस्पर संबंध;relation between an action or cause. कार्यकलाप - कज्जकलावो (पुं०) बहुत से काम; many work or affairs. कार्यगौरव - कज्जगारवं (न०) वर्ण्य या दृश्य वस्तु की महत्ता, कार्य को महत्त्व; importance of the theme to be represented, importance of the work at hand. कार्यकारिणी - कज्जकारिणी (स्त्री०) प्रबंध समिति संस्था की ओर से काम चलानेवाली छेटी सभा; working committee. . कायकाल- कज्जकाला (पु०) किस अपने पद पर काम करने की अवधि; tenure of service of an officer. कार्यचिन्तन - कज्जचिंतणं (न०) सामने आए काम के विषय में सोच-विचार; to think about ___awork at hand. कार्यच्युत - कज्जचुत (वि०) (त्रि०) काम से हटा; out of work. कार्यपात्र - कज्जपत्तं (न०) काम में लगा, काम के योग्य; any oneengaged inactive life, one deserving a responsibilator. कार्यपुट - कज्जपुड (वि०) (त्रि०) निरर्थक काम में लगा; one doing useless work. कार्यविधि- कज्जविहि (पुं०) काम करने का तरीका; procedure of working of doing work. कार्यवृत्त - कज्जवित्त (न०) कार्य का समाचार, facut; proceedings. कार्यवत्तपंजिका-कज्जवित्तपंजिगा (स्त्री०) समिति की कार्यवाही लिखने का रजिस्टर; Minute book. कार्यविपत्ति - कज्जविवत्ति (स्त्री०) काम बिगड़ना; failure of work. कार्य-व्यापत् - कज्ज - वावग (स्त्री०) 'कार्यविपत्ति। कार्यहन्त - कज्जहंत (वि.) (त्रि०) काम बिगाडने वाला; obstructing or marring business. लता है), नाटकीय कार्य; duty, occupation, busuness, giving debt and realising it, affair, religious rite, effect, legal action, denouement of the action in drama.(2) (वि०) (त्रि०) करने योग्य, करणीय, अनुष्ठेय (यज्ञयागादि). कार्यकर्तृ - कज्जकत्तु (वि.) (त्रि०) काम करने वाला, कर्मचारी; a worker, a servent. For Private and Personal Use Only Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 468 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश कार्यातिदेश - कज्जाइएसो (पुं०) कार्य का आरोपण; transference of one's attribute to another (as in 'पच्यते ओदनः' कर्तृता; is transferred to कर्मता; अतिदेश ; is expressed by word implying likeness or resemblance.) कार्यार्थिन् - कज्जत्थि (वि०) (त्रि०) अर्थी, प्रर्थी, काम की खोज में; making a request, seeking employment. कार्यावतर - कज्जावयरो (पुं०) कार्य का प्रस्ताव; proposal for action, purpose, or object of action. कार्यिक-कज्जिग (कार्य-) (वि०) (त्रि०) कचहरी में बोलने वाला, कार्याथीं; pleading in court, one making a request for something. कार्शानव - कासाणव/किसाणव (कृशानु-) (वि०) (त्रि०) आग्नेय, आग उगलने वाला; pertaining to fire, hot, fiery. कार्य - कास/किसं (कृश-) (न०) पतलापन, कमजोरी, अल्पता, कमी, टोटा, पाप, दुवलापन, अभाव; slenderness, weakness, smallness, littleness, thinness, want or decrease (अर्थकार्यम्), scantiness, sin. कार्ष - कारिसो ( or -कः) (पुं०) किसान; ___cultivator, peasant. कार्षापण - कासावण (पुंन०) एक सिक्का, रुपया;a rupee. कार्षापणिक - कासापणिग (वि०) (त्रि०) एक कार्षापण की कीमत का, एक कार्षापण के योग्य; worth one Kārsāpaņa. कार्षिक - कासिग (न०) रुपया; rupee. काष्णायस-कस्साजस (वि०) (त्रि०) कृष्ण लाह से निर्मित, काले लोहे का बना; made of the black iron. काणि - कस्सिगो/कण्हिगो (पुं०) कृष्ण का पुत्र-प्रद्युम्न, कामदेव; son of krsna Pradyuman, cupid. काल - कालो [Vकल, कलयति] (1) (पुं०) समय, उचित समय, अवसर, समय का भाग (आधा दिन या घंय),भाग्य, मृत्यु, यम, अन्त, कृष्ण; time, proper time, occasion, portion of time (half of the day, hour), fate death god of death, the end, Krsna. (2) (वि०) (त्रि०) काला; black. कालक - कालग (वि०) (त्रि०) जिसके शरीर पर लहसुन का चिह्न हो, काला चिह्न; one having the mark of garlic on the body, a black spot. कालका- कालकज (न०) काला कमल;black lotus. कालकटंकट-कालकटंकडो (पुं०) शिव;epithet of Siva. कालकण्ठ - कालकंठो (पुं०) काला कौवा; black crow. कालकण्ठक - कालकंडगो (पुं०) जलसर्प;water snake. कालकर्णिका- कालकण्णिगा (स्त्री०) विपत्ति, बुरा समय; misforture. कालकर्गन् - कालकम्मं (न०) मृत्यु; death. कालकलत्रदिश् - कालकलत्तदिस (वि०) (त्रि०) घातक,काल का तुल्य; fatal, deadly, like death. कालकाल - कालकालो (पुं०) परब्रह्म, कलि का समय; Supreme Being. कालकील - कालकीलो (न०) घातक विष, समुद्रमन्थ से निकला और शिव द्वारा पीत विष; deadly poison, poison churned out of ocean and drunk by Siva. कालकूटकल्प - कालकूड-कप्प (वि०) (त्रि०) कालकूट विष के समान; like the Kalakúta poison. कालक्रम - कालक्कमो (पुं०) समय की नियत गति; course of time. कालक्षेप - कालक्खेवो (पुं०) विलम्ब, देरी, समय खो देना; delay, loss of time. कालखण्ड-कालखंड (न०) जिगर, यकृत;liver. कालगङ्गा - कालगंगा (स्त्री०) यमुना; the river Yamuna. For Private and Personal Use Only Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 469 कालग्रन्थि - कालगंठि (स्त्री०) वर्ष; year. कालघातिन् - कालघाइ (वि०) (त्रि०) धीरे-धीरे मारने वाला; टूक-टूक मारने वाला; killing by degrees (व्याधिः) कालचक्र - कालचक्कं (न०) काल का चक्र wheel of time. कालचिह्न - कालचिंहं (न०) मौत के लक्षण; symptoms of death. कालचोदित - कालचोइअं (वि०) (त्रि०) मौत का मारा; summoned by Yama. कालंजर - कालंजरो (पुं०) प्राचीन दशार्ण के पूर्व में एक पर्वत; यह जबलपुर से दमोह जाने वाले मार्ग पर है;a mountain of this name in the east of ancient Daśārņa country, situated on the way from jabalpur to Damto. कालज्ञ - कालण्हु (वि०) (त्रि०) समय की पहचान रखनेवाला, ज्योतिषी; knowing the porper time, an astrologer. कालदण्ड - कालदंडो (पुं०) यमराज का अस्त्र; ___sceptor of Yama. कालधर्म - कालधम्मो (पुं०) मृत्यु; death. कालन लणं (न०) हाँकना, खेदना; urging, driving. कालनिरूपण - कालणिरूवणं (न०) समय निर्धारण; to fix the time. कालनेमि - कालणेमि (पुं०) एक राक्षक जो हनुमान से लड़ा था; a demon who fought Hanûman when he was bringing medicine for Laksmana struck with the weapon of Indrajit, son of Ravana. -मिः - (स्त्री०)समयचक्र की नेमि rim of the wheel of time. कालपक्व - कालपक्ष्क (वि०) (त्रि०) उम्र में पका, बूढा, समय से पका फल;old in age,ripe by time. कालपाश - कालपासो (पुं०) मौत के फंदे में पड़ा, समयरूपी यम का पाश; snare of noose of death. कालपाशबद्ध - कालपासबद्ध (वि०) (त्रि०) मौत के फंदे में पड़ा; tied by the noose of death. कालपाशिक - कालपासिग (पुं०) जल्लाद; hangman. कालप्रभात - कालपहाअं(न०) शरद् Sarad,i.e. the two months following the rainy season. कालभैरव - कालभेरवो (पुं०) शिव का एक रूप; a form of Siva. कालभोगिन् - कालभोगि (पुं०) फण्यिर नाग; fatal black snake. कालयवन - कालाअणो (पुं०) खूवार यवन जो म्लेच्छ गिने जाते थे, कृष्ण का शत्रु जिसे मुचकुन्द ने जला मारा था; ferocious Yavanas of a particular division of the yavanas; Krsna's enemy who was burnt down by Mucakunda. कालयाप - कालजावो ( or-पन) (पुं०) समय-यापन 'कालहार'; to kill time. कालयोग - कालजोगो (पु०) भाग्य; fate. कालरात्रि - कालरत्ति (स्त्री०) प्रलयरात्रि, 77वें वर्ष के सप्तम मास की सप्तम रात्रि, नवरात्र की Hicraft ta; night od dissoluton, the night in the life of a man on the 7th day of the 7th month of the 77th year, the night of Navaratra. काललौह - काललोहं (न०) इस्पात; steel. कालविप्रकर्ष - कालविधकासो (पुं०) समय को खींचने या बढ़ना, समय की दूरी; prolongation of time. कालविष - कालविसो (वि०) (त्रि०) क्रोध चढ़ जाने पर जहरीला; venomous only when enraged (as a rat). कालसंकर्षा - काल-संकस्सा (स्त्री०) नौ बरस की लड़की दुर्गा का पार्ट खेलने वाली;a girl of 9 years personating Durgā at a festival. कालसर्प - कालसप्पो (पु०) 'कालभोगिन् कालसर्पदष्ट - कालसप्पदंस (वि०) (त्रि०) काले साँप का डसा; bitten bya black-snake. कालसार - कालसारो (पुं०) कृष्णमृग; black antelope. For Private and Personal Use Only Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 470 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश कालसारचरित - कालसारचरिअ (वि०) (त्रि०) जहाँ कृष्णमृग विचरते हैं;a forest where black deers roam. कालस्कन्ध - कालकखंधो (पुं०) 'तिन्दुक' कालहार - कालहरो (पुं०) शिव; Siva. कालहरण - कालहरणं (न०० विलम्ब, वक्त को ालना, खींचना; delay. कालहार - कालहारो (पुं०) कालयापन; to allow time to pass. to kill the time. काला - काला (स्त्री०) कृष्ण, गौरी, माताओं में . एक, पार्वती; Parvati. कालाग्रि:- कालग्गि (पुं०) कल्पान्त में संहार करने arit 377; fire which destroys the world at the end of each priod. कालाञ्जन - कालंजणं (न०) अञ्जन; sort of collyrium. कालाण्डज - कालंडजो (पुं०) कोयल; cuckoo. कालातिक्रम- कालाइक्कमो (पुं०) विलम्ब; delay. कालातिपात - कालाइवाओ (वि०) (त्रि०) विलम्ब delay, loss of time. कालातिपात परिहार कालाइवाइ-परिहादो (पुं०) देने न होने देना; to avoid delay. कालात्ययापदिष्ट - कालाइआपदिट्ठ (वि०) (त्रि०) जिस शास्त्रर्थ का एकदेश कालात्यय (कालातीतता) से दूषित है; that discussion in which one factor is affected by the lapse of time. कालानुसार्य - कालाणुसारियं (न०) शिलाजीत, पीला चन्दन; biumen yellow sandal wood. कालान्तर - कालंतरं (न०) दूसरा समय, बीच का समय, कुछ समय बाद (-न्तरेण);another time, interval, after some time. कालान्तरिक - कालंतरिअ (वि०) (त्रि०) अन्य समय के लिए स्थगित, जिसमें समय का व्यवधान पड़ गया हो;posponed, affected by the gap of time. कालाप - कालावो (पुं०) सिर का बाल, कालाप व्याकरण का अध्येता, साँप का फण, बेताल; hair of the head serpent's hood, student of Kälāpa grammar, a goblin. a grammar of Kālāpa. कालापक- कालावगं (न०) कलाप का सिद्वान्त या शास्त्र; doctrine or teachings of Kālāpa. कालाभ - कालब्भो (पुं०) काला बादल, प्रलयकालीन मेघ; black cloud, the clouds of the dooms day. कालायसनिगड - कालायसणिगडो/कालाजसणिगडो (पुं०) लोह-शृखला, लोहे की बेड़ी; iron chain. मालिक कालिग (काल-(वि.पिका दीर्घ काल वाला; of long time lasting (कालिकं वैरम्) -का - कालिगा (स्त्री०) मेघमाला, ठर्रा शराब, काली स्याही, किश्तों में कीमत अदा करना मासिक सूद (=कालिका वृद्धिः), सोने में खोट, बिच्छू दुर्गा, लिङ्ग या योनि से नाभि तक की केश-रेखा, दुर्गा का पार्ट खेलने वाली चार वर्ष की लड़की; bank of clouds, country-made liquor.black colour, black ink, price of an article to be paid in instalments, interest payable every month, alloy in gold scorpion, Durgā, line of hair from pudendum to navel, a girl of four years personating Durgā at festivāl. कालिका - कालिगा -विद्धि वृद्धि (स्त्री०) मासिक सूद; interest payable every month. कालिकेय, कालिकेय - कालकेओ/कानिकेओ (पुं०) असुर जाति;a type of asuras. कालिङ्ग - कालिंग (कलिङ्ग-) (वि०) (त्रि०) कलिङ्ग देश का निवासी तरवूज; inhabitant of the Kaliñiga country, water melon. कालिन्द - कालिंद (क) (न०) तरबूज; water melon. कालिन्दी - कालिंदी (स्त्री०) कलिन्दपत्री यमना: yamunā the daughter of Kalinda. For Private and Personal Use Only Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 471 कालिन्दीकर्षण - कालिंदी -कस्सणो (पुं०) बलराम; epithet of Balarama. कालिय-कालिओ (1) (पुं०) यमुना में रहने वाला एक साँप, जिसे कृष्ण ने वश में किया था, serpent demon in Yamunā subdued by Krsna (2) (वि०) (त्रि०) काल से संबद्ध; relating to time. कालियदमन - कालिअ-दमणो (पुं०) श्रीकृष्ण का नाम; a name of Krsna, a name of Kaliya serpen subdaod of Krşna. काली - काली (स्त्री०) काले वर्ण की दुर्गा;epithet of Durgā, a name of Durgā. कालीची- कालीई (स्त्री०) यमसभा;judgment hall of Yama. कालीतनय - कालीतणओ (पुं०) भैंसा; buflalo. कालीय - कालीअं (न०) कुङ्कम; saffrom. कालीयक-कालीयगं (न०) पीला चन्दन;yellow __sandal-wood. कालेयक - कालेयगं (न०) कुङ्कम, रक्तचन्दन;red sandal-wood. काले यी - कलोई (कलि-) (स्त्री०) कलिगयुग-संबन्धी; belonging to the Kali age. कालुष्य - कालुस्सं (कलुष-) (न०) मलिनता; foulness, turbidness. कालोचित - कालोइअ (वि०) (त्रि०) समय पर जो ठीक हो; timely. काल्पनिक - कप्यणिग (वि.) (त्रि०) कल्पना की उपज; imagined. काल्य -कल्ल (काल-) (1) (वि.) (त्रि०) समयोचित; timely. -ल्या (स्त्री०) वैल से मिलने योग्य गौ;cow fit for the bull. -म् - कल्लं (न०) प्रभात; day-break. -ल्यम् (क्रिवि०) कल; tomorrow. कावचिक - कावचिअं (कवच-) (न०) कवचधरियों का समूह; multitude of armoured men. कावारी - कावारी (स्त्री०) बिना डंडे की छेत्री; umbrella without a stick. कावेरी - कावेरी (स्त्री०) दक्षिण भारत की प्रसिद्ध नदी, जो कुर्ग के पास पश्चिम घाट से निकल कर कोइम्बतूर और त्रिचनापली जिलों में बहकर बंगाल की खाड़ी में गिरती हैं, इसे पल्लवों की प्यारी बताते हैं, यह वहाँ की गंगा कहलाती है और इसे पृथ्वी पर लाने का श्रेय अगस्त्य ऋषि को दिया जाता है। कभी इसके तट पर कावेरीपट्टन नाम का विख्यात नगर था जो कि ईसा की प्रथम शताब्दी के लगभग जलमग्न हो गया था;starting from Pascima Ghat, near Coorg Kāverî passes through Coimbatore and Tricinopaly and falls into the Bay of Bengal, she is called the beloved of the Pallavas, It is treated as the Gañgå of suthlern India and credit of its arrival on earth is given to the sage Agastya. In the remote past, a famous city know as kaveripattanam existed along its bank which merged in the sea in the 1st century A.D. A name of river. काव्य - कव्वं (कवि-) (न०) कविता , वह पद्य जिसमें दोषरहित, सगुण तथा सालंकार पदावलि होती है, रसात्मक कृति; शब्दार्थोसहितौ काव्यम् वाक्यसमूहpoemcharacterised by the Gunas and Alamkāras, but free from defects, sentence lasen with sentiment.-व्यः- कव्वो (पुं०) शुक्राचार्य Sukracharya. काव्यकौतुक - कव्व-कोउगं (न०) तौतभट्टकृत एक लुप्त काव्यशास्त्रीय ग्रंथ; a treatise on poetics credited to Bhatta tauta available no more. काव्यकल्पलतावृति-कव्व-कप्पलयावृत्ति (स्त्री०) अरिसिंह व अमरचन्द्रसूरिकृत काव्यशिक्षा ग्रंथ; a work on poet's training by Arisinha and Amarachandra Sûri. काव्यप्रकाश - कव्वप्पगासो (पुं०) मम्मटकृत काव्यशास्त्रीय ग्रंथ; a famous work by Mannata on poetics. For Private and Personal Use Only Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 472 काव्यादर्श - कव्वादरिसो (पुं०) दण्डिकृत अलंकार ग्रंथ; a work by Dandin on poetics. काव्यालङ्कार- कळालंकारो (पुं०) भामह, रुद्रट वाग्भटकृत अलंकार ग्रंथ । काश कासो (पुं०) प्रकटन, कास और उसका फूल; visibility, kind of grass and its flower. काशकृत्स्न कासकिसणो (पुं०) एक प्राचीन ग्रंथकार ; an ancient autor. काशि कासी [काशी] (1) वर्तमानवाराणसी = Vārāņṣsî was the capital of the Kingdom of Käsi. काशिका - कासिगा (स्त्री०) पंतजलिकृत महाभाष्य । काशिन् कासि (काश्यते दीप्यते इति) (वि०) (त्रि०) दीखने वाला, दीप्यमान, मत्तकाशिनी (रामा० व मभा० ) और जितकाशी (मु० रा० ); appearing, shining, it is used as a Krt (preceded by a noun) in the words like Mattakasini (Rama & MB ) and Jatākasin (MR). काश्मरी - कम्हरी गम्भारी; kamedicinal - www.kobatirth.org - - plant. काश्मीरज - कम्मीरअं (न०) कुङ्कम; saffron. काश्यपि कासवी (पुं०) गरुड़; Garuda (bird). काश्यपी कासवी (स्त्री०) पृथ्वी; earth. का - कासो [V] पेड़ का वह स्थान जहाँ हाथी - अपना माथा रगड़ता है, रगड़ना, रगड़; that place (of tree) where an elephant rubs his temple, to rub, rubbing. काष्ठकुट्ट कूट कट्ठ-कुट्ट कूडो (पुं०) कठफोड़ा पक्षी; a bird wood-pecker. काष्ठकुद्दाल कट्ठ-कुद्दालो (पुं०) अधि; a wooden shovel. काष्ठभारिक - कट्ठभारिग (-भार-) (वि०) (त्रि०) लकड़ी ढोने वाला; wood carrier. काष्ठमल्ल - कट्ठमल्लो. (पुं०) शवयान; a bier. काष्ठमौनव्रत - कट्ठमोणवयं (न० ) इङ्गित तक से भावप्रकाश न करना, बाह्य मानसचेष्टशून्यत्व; not to communicate even by singns or movement of limbs. संस्कृत प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश काष्ठलेखक - कट्ठ-लेहगो (पुं०) घुण; wood worm. काष्ठवाट कटुवाडी (पुं०) लकड़ी की बनी दीवार; a wall made of wood. काष्ठा - कट्ठा / काठा (स्त्री०) दिशा, सीमा, आधिक्य, प्रकर्ष, लक्ष्य, अवसान, 18 निमेष का समय, निष्ठा; direction, limit, abundance, goal, end, time of 18 nimesas, the highest end or goal. काष्ठागतस्ने हरसानुविद्ध कट्ठागअसणहेरसणुबिद्ध (वि०) (त्रि०) चरम सीमा को पहँचा प्रेमरस से भीना; pervaded by sentiment of love reaching the utmost limit. काष्ठाध्यापक कटुण्झवग (वि०) (त्रि०) प्रशस्त अध्यापक: good teacher: काष्ठादयोऽद्भुतययाः पूजितवचना भवन्ति । काष्ठाम्बुवाहिनी कटुंबुवाहिगी द्रोणी; a - wooden bucket. काष्ठिक कट्ठिग (वि०) (त्रि०) लकड़ी वाला, काष्ठविक्रेता wood man, dealing in wood. कासकर Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir काष्ठीला कट्टीला (स्त्री०) केले का पौधा sepling of plantain. Vकास - कास [' शब्दकुत्सायाम्' कासते] खाँसना; to cough. कास कासो (पुं०) खाँसी cough. कासप्रकासव (वि०) (त्रि०) खाँसी मारनेवाली दवा; medicine removing cough. कासक- कासग (कास कार्यमस्य ) (वि०) (त्रि०) खाँसी पैदा करने वाला, प्रतिश्याय; cold leading to cough: कासमर (वि०) (त्रि०) खाँसी उत्पन्न - कासर कासा - = करनेवाला; creating cough. कासरो (पुं०) भौसा buffalo. कासा (or कासिका) (खी०) खाँसी: cough. कासार - कासारो (=सरसी) (पुं०) भारी तालाब, झील ; large tank, tank, pond. कासिन् - कसि (वि०) (त्रि०) खाँसी वाला; one suffering from cough. For Private and Personal Use Only Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra संस्कृत- प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश का - सृति- कासि (स्त्री०) गली, पगडंडी; byway, secret path. कास्तीर कत्थीर (वि०) (त्रि०) टीन का बना; made of tin. (पुं०) भिक्षुओं का एक गाँव a village of bhiksus. काहल काहल (वि०) (त्रि०) आकुल, विहल, एक बाजा; perplexed a musical instrument. काहलि काहलि (पु० ) शिव name of Siva. किंराजन् किंराल (वि०) (त्रि०) बंरा राजा; bad king. किंवदन्ती किंवदत्ती (स्त्री०) जनश्रुति; rumour. किंवराटकं किंवराडगो (पुं०) खुला खर्च करने वाला; extravagant. किशारू किंसारू (स्त्री०) नाज की बाल; ear of - - - - corn. - - किंशुक किंसारूसिहा (स्त्री०) अनाज की बाल की नोक; tip of the corn-ear. किंसख किंसुगो ( किंचित् शुक इव) (पुं०) पलाश का पेड़ particular tree called ढाक in Hindi with beautiful flowers but without smell. किंसख किंसहो (पुं०) किस का मित्र ? whose friend?. किंसखा किंसहा (वि०) (त्रि०) बुरा मित्र; bed - friend. www.kobatirth.org किंसखाश्रित किंसहासिअ (वि०) (त्रि०) बुरे मित्रों का सहारा लिए, बुरे मित्र जिसका सहारा लिए है; depending upon bad friends, one on whom the bad friends depend. - किंसुहृद् किंसुहृद किंसखा bad friend. किं स्विद् किं सिद अब क्या, क्या; why pray I wonder. किंकर किंकरो (-री स्त्री०) (पुं०) सेवक, नौकर; servant. = किंकर्तव्यविमुढ किंकत्तव्यविमूढ (वि०) (त्रि०) क्या करूँ और क्या न करूँ इस संशय में उलझा; what should I do and what not in this way perplexed. किंकाय - किंकाअ (वि०) (त्रि०) कैसे शरीरवाला, (तु० ) किमीहः किंकायः सृजाति किमुपायस्क्रि भुवनम; what type of body. किङ्किणी - किंकणी (स्त्री०) घ; small bell. किंकिर - किंकिरो (पुं०) घोड़ा; horse. किंकिरात - किंकिराओ (पुं०) तोता; parrot. किंकिल किंकिल क्रोध द्योतक अव्यय समुदाय; the two particles combined express anger: न मर्षय किंकिल त्वं शूद्रनं भोक्ष्यसे. किंचित् किंचि (वि०) (त्रि०) कुछ थोड़ा-बहुत करनेवाला; doing something. किंचुलुक - किंचुलुगो (पुं०) केंचुआ; earth worm. - - - किंजल्क किंजक्को (पुं०) कमलकेसर; filament of lotus. किञ्जल्कवर्ण किंजक्क वण्ण (वि०) (त्रि०) कमलकेशर के से रंगवाला having the colour of the flament of a lotus. किट किडो (पुं०) नगर; town. किटि - किडि (= किरि:) (पुं०) सूअर ; hog. किटिपोत किडिपोओ (पुं०) सूअर का बच्चा; an offspring of a hog. किटिभ किडिहो (पुं०) कुष्ठभेद a kind of leprosy. किट्ट - किट्ट (न०) जंग, मल; rust, excretion secretion. - - - Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 473 - For Private and Personal Use Only किणकिणो (पुं० ) शुष्क व्रण, घाव का चिह्न, कोटर; dry wound, mark of wound, corn, hollow of a tree. किणाङ्कित किणंगिअ (वि०) (त्रि०) पट्टे का निशान लिए; marked with a sign of wound produced by rubbing. किण्व किण्णो (पुं०) मदिरा के लिये खमीर उठानेवाले बीज या औषध, सुरा का प्रकृतिद्रव्य, गाद, पाप, सीधु, खट्वा ; ferment-causing drug or seeds, sin, spirit distilled from molasses, run, bed. किण्वरहित किण्णरहिअ (वि०) (त्रि०) बिन गाद का; a wine without a molasse. किंदम - किंदम (पुं०) एक ऋषि जिसके शाप से Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 474 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश पाण्डुनपुंसक बने थे;a sage whose curse किंपुरुष - किंपुरिसो (पुं०) किन्नर। made Pandu importent. किंप्रभु- किंपहु (पुं०) खोट स्वामी; bad master. कितव - कितवो (पुं०) धूर्त, वञ्चक, दुष्ट, जुआरी किंभृत्य - किंभिच्चो (पुं०) खोय सेवक; bad (धूतसमाह्व देवी), धतूर; cheat, rogue, servent. gambler, gamester, datûră. कियत् - कियअ प्रश्नवाचक सर्व० कितना बड़ा? किन्नर - किण्णर (पुत्री०) कथाओं में प्रसिद्ध मानुषमुख कितना लम्बा? कितना दूर? कितना अधिक? अश्वङ्ग देवजाति, कुबेरदूत,; a fabulous कितने? थोड़ा, थोड़े मूल्य का; how great? being with the head of a man and how long? how far? how much? body of a horse, messengers of how many? of small value. -त् Kubera. (क्रिवि०)?; how much?. किंनरकण्ठी- किण्णर-कंठी (वि०) (त्रि.) किंनरों कियद्र - कियअदूर (क्रिवि०) कितने दूर; how का सा कण्ठ स्वर या सुरीली बोलवाली%3B far? how distant? having sweet voice like Kinnaras. किर - किर/किल [Vकृ] (पुं०) (1) (वि०) किनिमित्त - किणिमित्त (वि०) (त्रि०) किस कारण (त्रि०) फेंकनेवाला, क्षेपक, बखेरनेवाला; (2) या हेतु वाला?; having what cause or किरो (पुं०) सूअर;hog. reason?.-म् (क्रिवि०) क्यों?; why?. किरण - किरणो [Vकृ] (पुं०) किरण, ताप; ray किम् - किं (सर्व०) (क्रिवि०) क्या?, क्यों? किस ___ of light, heat. कारण? what?, why?, wherefor?. (न०)- बखरेना; to scatter.रश्मि। किम् - किं अपि कुछ, बहुत, कहीं अधिक; किरणजाल - किरणजालं (न०) रश्मियों का समूह; somewhat, much, by far : किमपि cluster of rays. रुदती = weeping bitterly. किराट - किराडो (पुं०) व्यापारी, वणिक किमर्थम् - किमत्थं (क्रिवि०) किस प्रयोजन या merchant; cp.कराड, 'merchnt' in उद्देश्य से?; having what motive or Panjabi. aim. किरात - किराओ/चिलाओ (पुं०) एक प्रदेश का किमीय - किमिज्ज (किम् -) (वि०) (त्रि०) नाम, संभवतः नेपाल या तिब्बत; Mbh. xii. किस जाति का, किस दूध का, किसका; from 207, 43 में किरातों का नाम यवन, गान्धर which caste? और कम्बोजों के साथ आता हैं;a small किम् उ - किं उ (अ०) इससे भी कितना अधिक, shell, 2-perhaps Nepal or Tibet, कितना अधिक, कितना कम; how much Mbh. xii. 207, 43 mentions them more.: किम् यत्र चतुष्टयम्= how much with Yavanas Gandharvas and more (it is so) when the four are Kambojas.-ता: किरात प्रदेश के निवासी, combined. भील; inhaitants of the Kirata किम् उत - किं उअ (अ०) कितना अधिक, और country. प्राकृत में चिलात। क्या, कितना कम, अथवा; how much किरातसैन्य-चिलाअ-सेण्णं (न०) भीलों की सेना; more, what else, how much less. the army of Kiratas. किम् नु - किं णु / मिण्णु (अ०) क्या, आया; किराततिक्तक - किराअ-तित्तगं (न०) चिरायता: whether. scortia chirata. किं पुनर् - किंपुण (अ०) और कितना अधिक? किराततिक्तकक्वाथ - किराअ-तित्तअ-काहो (पुं०) कितना कम?; how much more? how चिरायते का काढ़ा; the boiled juice of much less?. scoria chirata. For Private and Personal Use Only Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 475 किराति - किराइ/चिलाइ (स्त्री०) गंगा, दुर्गा; किलास - किलासो (पुं०) त्वचागत कुष्ठ;leprosy Ganga, Durga -ती शरबी, भीलनी;a of skin. ___female Kirata. किलासञ्छित - किलासलंछिअ (वि०) (त्रि०) श्वेत किरारू - किरारू (पुं०) फोकट फोवी बाल, कुष्ठ के दागवाला; marked with the धान्याभास, निःसार धान्य; empty husk. signs of leprosy of skin. किरि - किरि [Vकृ-किटि] (पुं०) वहार; pig. किलिञ्जक - किलिंजगो (पुं०) चटाई; mat. किरिप्रोथ - किरिप्पोहो (पुं०) सुअर की थूथनी; कल्बिष-किब्विसं (न०) अपराध, पाप रोग;fault, the mouth of a hog. sin disease. किरिकाण - (-गिरिकाण) (वि०) (त्रि०) काना; किशोर - किसोरो (-री स्त्री०) (पुं०) कुमार, one-eyed (due to the disease called अश्व-शाव, बछोरा, पशु का बच्चा;a youth, गिरि or किरि boy, young horse, colt, cub. किरीट - किरीडं (न०) मुकूट, शिरोवेष्टन, ताज; करभकिशोरशब्दौ शावकचनौ तरुणवचनौ च. ___diadem, crest. किशोरक- किसोरगो (पुं०) घोड़े का बच्चा, जानवर किरीटिन - किरीडि (वि०) (त्रि०) ताज वाला, अर्जुन का एक नाम, कालकेय दैत्यों को परास्त का मेमना; foal, young of an animal. करने से प्रसन्न इन्द्र ने उसके सिर मुकूट बाँध किष्किन्ध - किक्किंधु (पुं०) भारत का एक पर्वत, ET; decorated with diadem, a name इसी नाम का एक देश; a mountain of India, a country with same name. of Arjuna. As he defrated Kālakeya daityas, Indra peased किष्किन्धा-किक्किंधा (स्त्री०) वाली की राजधानी; with his heroic act fastened a crest capital of the monkey Bălin. on his head. किष्कु - किक्कु (पुं०) बाँह का अग्रिभ भाग;foreकिर्मोर - किरमोर (वि०) (त्रि०) कर्बुर, चितकबरा, arm. (न०) बुरा; bad. रंगबिरंगा; variegated, spotted. किष्कुमात्र - किक्कुमेत्त (वि०) (त्रि०) हाथ-भर; किल - किल (क्रिवि०) बलद्योतकः अवश्य, a hand in measurement. सचमुच, वस्तुतः, कहा जाता हैं; indeed, किष्कुविष्कम्भ - किक्कुविम्कंभो (पुं०) एक हाथ verily, they say, we, are told: बभूव का व्यवधान या रोक; a had ful that faict mandate:; there lived it is obstruction or intervention or bar. said, anasctic named Katavirya. किसलय - किसलयं (न०) पल्लव, कोंपल, नया किलकिञ्चतन - किलकिंचि काम-केलि में उगता पत्ता; sprout, new leaf. चेष्टाविशेष: 'क्रोधाश्रुहर्षभीत्यादे संवरः कीकट-कीयडो (न०) मगध देश, वर्तमान बिहार किलकिञ्चितम',,दरू. 2.39; particular का एक भाग;Magadha country, apart motion and gesture and sound in of modern Bihar state. sexual intercourse, hysterical (वि०) (त्रि०) गरीब; poor. mood. कीकस - कीयसं (न०) हड्डी; bone. किलकिञ्चित-शोभन - किल-किंचिअ-सोहणं कीचक - कीयगो (पुं०) खोखला, पवन से बजने (वि०) (त्रि०) कामिनी का इन चेष्टाओं से वाला बाँस, भीम के हाथों पीसा गया एक योद्धा मनोहर रत; a sexual intercouse more pleasant with the signs of leprosy. जो विराटराज का साला था;bamboo,name किलाट - किलाडो (क) (पुं०) फटे दूध का चक्का of a brother in law of the king of या पिण्ड, पनीर; solidified inspissated Virāța country. कीचकजित्, कीचकरिपु - कोयगजिउ/कीयगरिउ milk, chees. (पुं०) भीम;epithets of Bhima. For Private and Personal Use Only Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 476 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश कीट - कीडो [Vकृत्] (पुं०) कृमि से कुछ बड़ा कीड़ा; a worm slightly bigger than a krmi. (वि०) (त्रि०) तुच्छ यह कुत्सा या घृणा का सूचक भी होता हैं जबकि किसी शब्द के अंत लगता है, जैसे-द्विपकीटः हाथियों में कीटा तच्छ- Italencinoopcts contempt if put at the end of a compound word as in Dwipakita. कीटनिष्कुषित - कीडणिक्कुसिअ (वि०) (त्रि०) घुण या कीडे का खया;nibbed byworms. कीटोपजन - कीडोवजण (वि०) (त्रि०) जिसमें कीड़े पड़ गये हैं, कीड़े-पड़ा; in which worms have been born. कीदृश् - कीरिस/केरिस कीदृश' of what kind. कीदृग्व्यापारवत् - कीदिगवावारवंत (वि०) (त्रि०) कैसे धंधे वाला?; having what sort of business. कीदृश - केरिस (वि०) (त्रि०) किस प्रकार का, कैसे चेहरे-मोहरे का?; of what kind?, what like?. कीनाश - कोणासो (पुं०) यम, कृषक, कृपण, तुच्छ; Yama, farmer, peasant, miser, insignificant कीर - कीरो (पुं०) तोता, काश्मीर व वहाँ के निवासी, parrot, Kashmir & the people of that country. (न०) मांस; flesh. कीरक- कीरगो (वि०) (त्रि०) बहंगी ढोने वाला; one who carries loads on a pole (= वैवधिक). कीर्ण - किण्ण [Vकृ) (वि०) (त्रि०) व्याप्त, बिखरा; strewn, scattered. कीर्णकेश - किण्णकेस (वि०) (त्रि०) बिखरे बालोंवाला; one with scattered hair. कीर्णि - किण्णि (स्त्री०) बिखेरनेवाला, ढकनेवाला, छिपाने वाला; scatting, covering, _concealing. कीर्तन - कित्तणं (न०) स्तुति, यशोगान; praise. कीर्तना - कित्तणा (स्त्री०) कीर्तन गुणमान। कीर्तनीय - कित्तणिज्ज (वि०) (त्रि०) वर्णन या चर्चा के योग्य;deserving descripation or reference.प्रशेसनीय। कीर्ति - कित्ति (स्त्री०) प्रसाद, यश, ख्याति, विकार, कीचड़; happiness, fame, renown, modification or change, mud. कीर्तिशेष - कीत्तिसेस (वि०) (त्रि०) मतःdead. कील-कीलो (पुं०) नाखून, ज्वाला;nail, flame. कीलक- कीलगं (न०) एक स्तोत्र या मंत्र जिससे सिद्धि की रुकावट दूर होती है, कील ठोकना, रोक देना या रुकावट डाल देना;a stotra or mantra remving the obstruct. कीलाल - कीलालं (न०) जल, रक्त; water, blood.-ला:-कीलाला (पुं०) सुरा, देवों का पेय; liquor, gods' drink. कीलिका - कीलिगा (स्त्री०) पछल्ली, कील; pin of an axle. कीलित - कीलिअ (वि.) (त्रि०) कील से ठुका, प्रतिबंध लगा; fixed with nail. obstructed.बंधित। कीश - कीसो (1) (पुं०) बन्दर; monkey.(2) (वि०) (त्रि०) नंगा; naked. कु-कु (उप०) बुराई और कमी का द्योतक; an upasarga implying deficiency. कुकुल - कुकुल (न०) हीनवंश, ओछा खानदान; inferior dynasty. कुकवि - कुकइ (पुं०) अनाड़ी कवि; inferior poet. कुकु-द - कुकुद (वि०) (त्रि०) कन्या देने वाला; one who gives a girl in marriage. कुकुन्दर - कुकुंदरं (नपुं०) (कुकुम्+दर) नितम्बों के मध्य की गहरी रेखा, नितम्बों के बीच की दरार (-जघनकूप), गुदा से ऊपर की खाई; cavity between the two buttocks, a sign of beauty and well shaped body, cavity above the anus. कुकुर - कुकुरो/कुक्करो (पुं०) कुत्ता, उत्तरी काठियावाड़ में आनर्त के पास का एक प्रदेश; dog, a country near the Anarta in north Kāthiawar country. (2) For Private and Personal Use Only Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra संस्कृत- प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश (वि०) (त्रि०) यादवों की एक शाखा a clan of Yadavas. कुकूल कुकलो (पुनं०) तुषानल, भूसे की आग; chaff-fire. म् कुकलं (न०) शङ्कसंकीर्ण गढ़ा a hole or - ditch filled with stakes. कुकूलाग्नि कुऊलग्गि भूसे की आग; fire in chaff. - कुकूलक कुऊलगो (पुं०) गोसों की आग; dung fire. कुक्कुट कुक्कुडो (पुं०) मुर्गा cock. कुक्कुटमैथुन कुक्कुडमेहुणं (न०) बलात्कार; rape. www.kobatirth.org कुक्कुटी कुक्कडी (स्त्री०) दंभ धार्मिक कृत्यों को ध्यान से देखना hypocrisy to obective with keen interest the religious rites. कुक्कुटक कुक्कुडगो (पुं०) शूद्र से निषादी में उत्पन्न पुत्र; descendent of a śūdra from a Niśāda woman. कुक्कुर कुक्कुरो (पुं०) कुत्ता dog. श्वान । कुक्कुरवाच (स्त्री०) मृगों की एक जाति; a specie of deers. - - - कुक्ष कुक्खो [Vकुच्] (पु०) जठर; stomach, belly. उदर । कुक्षि कुक्खि [Vकुच] (स्त्री०) कोख, पेट, अवकाश, भीतरी भाग; belly, womb, empty place, कुक्षिज कुक्खिज (वि०) (त्रि०) अपनी कोख से उत्पन्न Born with self belly. कुक्षिभरि कुक्विंभरि (वि०) (त्रि०) अपना पेट भरने वाला, स्वार्थी, मतलबी ; one who nourishes one's own belly, selfish. कुङ्कुम- कुंकुमं (न०) केसर; saffron. कुङ्कुमले कुंकुमलेवो (पुं०) शरीर पर केसर मिले चंदन को लगाना; to smear body with sandal paste withsaffron. कुख्यात कुक्खाअ (वि०) (त्रि०) बदनाम defamed, ignominous. कुख्याति कुक्खाइ (स्त्री०) बदनाम - defamation. कुच् - कुच [' संपर्चन - कौटिल्य प्रतिष्टम्भविलेखनेषु, शब्दे तारे च', कोचति ] मिलाना, जोड़ देना, कुरेदना, लिखना, ऊँचे, बोलना या चीखना; to mix, connect, make surved or crooked, impede, oppose, scratch, write to utter a shrill cry (as a bird). N कुच कुच ['संकोचने, कुचति] सिकुड़ना; to contract. - - कुचकुच [कुच्विलेखने - कर्षर्ण, कूच ] (पुं०) रखी की छाती स्तन; female breast (subjected to the nail- scratches), 1 teat. कुचकुड्मल कुचकुडमल (पुंन० उभरते स्तन; budding female breast, teat, budlike teat. कुचक्र कुचक्क (न०) दुरभिसंधि, षड्यंत्र conspiracy. कुचक्रिन कुचक्कि (वि०) (त्रि०) षड्यंत्रकारी comspirator. कुचमार कुचमारो (पुं०) एक प्रचीन आचार्य an ancient author. कुचयुग कुचजुगं (न०) स्तनों की जोड़ी two breasts, copule of breasts. कुचर कुचर (वि०) (त्रि०) धीमी चाल बालाए निन्दक; going slowly, censorious, going one know not where. कुचर्यां कुचरिया (खी०) खोटी चाल evil conduct. कुचित कुचिअ [कुच्] (वि०) (त्रि०) संकुचित, परिमित; contracted, limited. कुचेष्टा कुचेट्ठा (स्त्री०) बुरा प्रयत्न, हानि पहुँचाने की चाल; bad act, an attempt to do harm. - - - Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 477 - For Private and Personal Use Only कुचेष्टित कुचेट्ठिअ (न०) कुचेष्टा करनेवाला; wrong-doer. कुचेल - कुचेल (वि०) (त्रि०) भद्दे कपड़ों वाला; badly dressed. -म्- कुचेलं (न०) फटा-मोटा कपड़ा wretched garment. कुज कुज (पुं०) मङ्गल ग्रह; the planet Mars. Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 478 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश कुजन्मन् - कुजम्म (वि०) (त्रि०) बुरे जन्मवाला, जिसका जन्म अशुभ हो; having inauspicious birth. कुजात - कुजाअं 'कुजन्मन्'। कुजाति - कुजाइ (स्त्री०) नीच जाति; low caste. (वि०) (त्रि०) नीच जाति का; born in low caste. कुज्झटि कुज्झटिका - कुझडिकंझडिगा (स्त्री०) कोहरा, धुंध; mist. vकुञ्ज - कुंज ['कौटिल्ये', कुअति] टेढ़ा होना या करना; to be crooked or curved, make crooled or curved : केशान् कुञ्जति. कुञ्जिका - कुंजिगा (स्त्री०) कुंजी, ताली; key. कुञ्ज - कुंजो (पुं०) झाड़ी, लतामण्डप, लता- कुञ्ज, हाथी-दाँत, हनु या ठोड़ी; bush, bower, ivory, chin. कुञ्जकुटीर - कुंजकुडीर (न०) लतामण्डल के मध्य बना घर; a house in the olace with overgrown creepers. कुञ्जकूर्च - कुंजकुच्च (पुं०) हनुप्रदेशस्थ श्मश्रुसमूह; ___hair on chin. कुञ्जर - कुंजरो (पुं०) हाथी एक नाग;elephant, a snake. जराशन-कुजरासणा [-र+अ-] (पु०) हाथा - खाद्य-पीपल; botree. कञ्जल - कुंजलो (पुं०) स्कदं या कार्तिकेय का एक सैनिक; an armyman of Skanda. कुञ्जवीथी- कुंजवीहि (स्त्री०) लताओं के बीच का मार्ग; a road through the creepers. कुट - कुडो (पुं०) वृक्ष, किला, कलसा; tree, fort, _jar, pitcher. कुटज - कुडओ (पुं०) एक प्रकार का पौधा: a kind of plant. कुटरु - कुडरु (पुं०) वस्त्र-भण्डार; cloth-store. कुटहारिका - कुडहारिगा (स्त्री०) कुम्भदासी, पनिहारी; femaleservant for bringing water. कुटि- कुडि (-टी) (स्त्री०) कुटिलता ('भ्रूकुटि'), शाला, मन्दिर, गृह, शरीर, कुम्भदासी, नौकरानी; curve, hut, temple, body, female servant for bringing water. कुटित - कुडिअ (वि०) (त्रि०) कुटिल; crooked. कुटीकुम्बिता - कुडीकुंबिआ (स्त्री०) गृहस्थता, कुटी में ठहरे रहना; continued residence in ____kuti. कुटीचक- कुडीचगो (पुं०) परमहंसों का एक भेद, gofeel; a type of Paramahamsas, a hut. कुटीर - कुडीर (पुंन०) छोटी कुटिया; small hut. कुटीरक्रोड - कुडीक्कोडो (पुं०) गृह का अभ्यन्तर interior of a house. कुटुम्ब - कुडुंब (न०) परिवार, गृहस्थी; household, family. कुटुम्बिन् - कुडंबि (वि०) (त्रि०) गृहस्थी, कृषीवल; house-holder, farmer. कुट्टक - कुट्टगो [Vकुट्ट'छदेन-भर्त्सनयो' :कुट्टयति] (पुं०) कूटने वाला; breaker, pounder, grinder. कुट्टन - कुट्टण (न०) कूटना, सूई से त्वचा में छोटे -छोटे छेद करना; to thresh, prick skin with needl, acupuncture. कुट्टनी - कुट्टणी (कुट्टिनी) (स्त्री०) कुटनी, दूती; bawd, go between. कुट्टमित - कुट्टमिअ (न०) प्रसन्नता में भी, मारे खुशी के, प्रियतम को दुराना, दिखावटी क्रोध; affected repules of lover's caresses. कुट्टाक-कुट्टाग (वि०) (त्रि०) छेदक, जंगल काटने वाला, कूटनेवाला; one who cuts, cutter, a thresher. कुट्टार - कुट्टार (न०) मैथुन; sexual intercourse. कुट्टिम - कुट्टिम (कुट्टेन बन्धेन निर्वत्तम) (पंन०) निबद्ध भू, पक्का फर्श;pavement, paved floor. कुट्टिहारिका - कुट्टिहारिंगा (स्त्री०) नौकरानी:maid ___servant. कुठर - कुडरो (पुं०) एक नाग, मथनी की रस्सी की जगह; a snake, the post around For Private and Personal Use Only Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 479 which the string of the churning stick winds. कुठार - कुडारो [Vकुठ' प्रतिघाते', कुण्ठति] (-री) -कुडारी (स्त्री०) (पुं०) कुल्हाड़ा; axe. कुठारिक - कुडारिग (कुठार-) (वि०) (त्रि०) कुल्हाड़ा चलाने वाला; wood-cutter. कुठारु - कुडारु (पु०) पेड़, बन्दर; tree, monkey. कुडप - कुडव (पु०) (न०) एक नाप, नाप का पात्र एक प्रस्थ का चौथा भाग; a measure fourth part of a prastha a pot of the barter system. कुडव - कुडव 'कुडप'। कुड्मल - कुडमलिअ (पुं०) अधखिली कली; blooming bud. कुड्मलित - कुड्मलिअ (वि०) (त्रि०) प्रसन्न, facit; cheerful, blooming. कुड्य - कुड्ड (न०) भींत; wall. कुड्यकीटक - कुडकीडगं (न०) दीवार के कोने में मिट्टी आदि का घर बनाकर रहने वाला घोंघा; a worm that builds its shelter in the corner of a wall. कुड्यच्छेदिन् - कुड्डच्छेदि (न०) चोर, सेंध लगानेवाला; thief. कुड्यसन्धिच्छेद - कुसंधिच्छेद (पुं०) मकान की दीवार में सेंध लगाना; to break into the wall. कुणप - कुणवो (पुंन०) मुर्दा, शव; corpse. कुणपाशन - कुणपायणो [-प + अश-] (पुं०) क्रव्याद, राक्षस;eating corpses, demon. कुणि - कुणि (वि०) (त्रि०) लुंजा, लूला; having a bent or withered arm, or hand without fingers. कुण्ठ- कुंठ (वि०) (त्रि०) [Vकुछ 'प्रतिघाते'] (वि०) (त्रि०) रुद्ध, खुंडा, मूर्ख, अपाहित, आलसी, सुस्त, काहिल; checked, dull, stupid, disabled : पाणिना कुण्ठः कुण्ठक - कुंठगो (पुं०) मूर्ख; a fool. कुण्ठित् - कुंठिअ (वि०) (त्रि०) खूडा, मूर्ख-गृहीत; bunted, dulled stupif, seized. कुण्ड - कुंडो (पुं०) पति के जीते अन्य व्यक्ति से उत्पादित पुत्र; son of a woman during her husband's life by another man. -म् - कुंडं (न०) अग्निकुण्ड, कट, जलाशय; altar or the place where sacrificial fire is kindled, basin. -डी - कुंडी (स्त्री०) कमण्डलु, पीसने की कुण्डी; water jar, grinding stone. कुण्डपाय्य - कुंडपायो (कुण्डेन पीयते सोमो यस्मिन्) (पुं०) वह क्रतु जिसमें कुण्ड से सोम पिया जाता है; a particular sacrifice in which Soma is drunk. कुण्डग्राम - कुंडगाओ (पुं०) कुंडग्राम; A hard of Mahaveer birth place., Veishali Ganrajya's a greaf place, an ancient town in Veishali king of sidhartha. कुण्डल - कुंडलं (न०) कान की बाली, मुद्रा, मुंदड़ी, गोल घेरा; ear- ring, a round circle. कुण्डलना - कुंडलणा (स्त्री०) रेखामण्डल, गोल चक्र;a coil, ring. कुण्डलिका- कुंडलिगा (स्त्री०) जलेबी;a sweet ment prepared with flour. कुण्डलित - कुंडलिअ (वि०) (त्रि०) जिसके चारों ओर गोल घेरा बनाया हो; with a ring around. कुण्डलिन् - कुंडलि (पुं०) सांप, सर्प, बगूला; snake, whirlwind. कुण्डा - कुंडा (स्त्री०) लकड़ी या पत्थर की कुंडी (अमत्र); grinding stone. कुण्डिन - कुंडिणो (पुं०) शिवजी का एक विशेषण; an epithet of Siva. कुण्डिन - कुंडिणं कुण्डिनपुर (न०) विदर्भ देश का एक नगर जहाँ की दमयन्ती व श्रीकृष्ण की rerit fruit est; an ancient town in Vidarbha belonged to by Damayanti and Rukmini, Krisna's wife. an ancient town in Veishali. कुतप - कुतवो (पुं०) पर्वतीयछागरोमनिर्मित कम्बल, ब्राह्मण, द्विज, सुर्य, अग्नि, वृष, अतिथि, दोहता, दिन का अष्टम मुहूर्त, तु० अह्वो मुहूर्ता विख्याता दंश पंच च सर्वदा, तत्राष्टमो मुहुर्तोयः सकालकू For Private and Personal Use Only Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 480 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश तपः स्मृतः।;blanket made of the wool of a hilly goat, Brahmin, Dvija sun, fire, bull, guest, daughter's son, eighth muhurta of the day: कु-तस् - कुतस (क्रिवि०) कहाँ से? कहाँ को? कैसे? क्या कहना?; whence, where to, why, how, much less. -च कहीं से; from anywhere. कुतस्त्य - कुतसय (वि०) (त्रि०) कहाँ का रहनेवाला, कहाँ से आया; whence come. कुतु - कुउ (न०) बड़ा कुप्पा; big oil- vessel. कुतुक - कुउगं (न०) उत्सुकता, कौतुक, कुतूहल, ale; curiosity, eagerness for, desire. कुतुकिन् - कुउगि (वि०) (त्रि०) उत्सुक, चाहनेवाला; eager, desirous. कुतुप - कुउवो (पुं०) तेल की कुप्पी; small oil vessel. कुतूहल - कुऊहलं/कऊहलं (न०) उत्सुकता, (जानने की) चाह; curiosity, desire for Knowing. कुतूलिन् - कुऊहलि (वि०) (त्रि०) जानने की इच्छा रखनेवाला; curious having curiosity. कु-त्र - कुत्थ (क्रिवि०) कहाँ? किधर?; where?, whither?.- चिद् - कुत्थचित - अपि कहीं भी, कहीं पर किसी स्थान को; anywhere, somewhere to any place. कुत्सा - कुच्छा [कुत्स् 'अवक्षेपण', कुत्सयति] (स्त्री०) कुत्सन, निन्दा; censure, e, reproach. कुत्सित - कुच्छिअ) (वि०) (त्रि०) गन्दा, अदना, 72; despised, contempible, mean. कुत्र - कुत्थ/कत्थ (अ०) (क्रिवि०) कहाँ; where. कुत्रचित् - कुत्थचिअ (अ०) (क्रिवि०) कहीं, कहीं पर ; somewhere. कुत्रत्य - कुत्थच्च / कत्थच्च (वि०) (त्रि०) कहाँ का; where from, where living. कुत्राप् - कुत्ताव (पुं०) [कु+Vत्रा] पृथ्वी का रक्षक, राजा;a king. कुत्रापि - कुत्थावि (अ०) (क्रिवि०) कहीं भी whereever. कुथ - कुहो (पुं०) हाथी की झूल; elephant cover. कुथक - कुहगो (पुं०) चित्रकम्बल; variegated blanket (=कुथ). कुथिक - कुहिअ [कुथ् पूतीभावे', कुथ्याति] (न०) सड़ा अन्न; stale food. कुदृष्टि - कुद्दिट्टि (स्त्री०) खोट या भ्रान्त दृष्टि; a bad or false view. मिथ्या दृष्टि। कुदार - कुदारो (पुं०) (वि०) बुरी पत्नी वाला, सुअर, गैंती या फवड़ा; having bad wife, a hog, a spade. कहाल- कहालो (पं०) कदाल कचनार: Snade hoe, Bohimia variegata. कु-धर - कुहर (-कुध्र) (पुं०) महीधर; __mountain. कुन्त - कुंत (पुं०) बरछी, भाला, प्रास; spear. कुन्तक - कुंतगो (पुं०) वक्रोक्तिजीवित के रचयिता 37797f;author of a work on poetics, i.e., Vakroktijivita. कुन्तल-कुंतलो (पुं०) दक्षिण महाराष्ट्र और मैसूर का उत्तरी भाग; the Kuntala country included the southern part of Mahārāştra and the northern portin of Mysore, It may be indentical with Gondaloi of Yule. कुन्तल - कुंतलो (पुं०) सिर कि बाल, प्याला, हल, जौ; hair of the head, cup, plough, barley. कुन्तलस्कबक - कुतलत्थबगो (पुं०) केशगुच्छ; knots of hair. धुंघरलि केश। कुन्ति - कुंति (पुं०) प्राचीन भारत का एक जनपद, संभवतः ग्वालियर राज्य का कोतवार प्रदेश; the Kontaur region of the mondern Gwaliar. कुन्तिभोज - कुंतिभोजो (पुं०) एक राजा जिसकी पालिता पुत्री कुन्ती थी;aking of Surasena region, Kunti's father. कुन्ती - कुंती (स्त्री०) पृथा, पाण्डु की पत्नी, कुन्तीधारी, भाला रखनेवाला; name of Pșthā, daughter of Sûrya and wife of Pandu,a lancer. For Private and Personal Use Only Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश कुन्ध कुंथ कराहना, कुन्थति; to mouring in pair. कुन्द - कुंद (पुंन०) चमेली, विष्ण, कुबेर की पिधि, चक्र - भमि या शाण; jasmine, epithet of Visnu, one of the nine treasures of kubera, sharpening stone. -- कुंद चमेली का फूल; jasmine flower. कुदकुन्द कुदकुदो (पुं०) एक जेवाजिर्स जिखन प्राकृत में Acharya of jain, अनेठ पाहुड ग्रंथों की रचना की who writen in prakrit many pahusla's. कुप् कुप ['क्रोधे', कुप्यति, कुपित, कोपयति ] क्रोध करना, गरम हो उठना; to be angry, be agitated. कुपथ कुपहो (पुं०) खोया मार्ग; bad road, evil way ( कापथ) मिथ्यामार्ग = । कुपात्र कुपतं (न०) दान के अयोग्य unfit for gifts. कुपित कुविअ (वि०) (त्रि०) क्रोध में भरा हुआ; angry. कुपिन्द कुविंदो ( कुविन्द) (पुं०) जुलाहा; - - - weaver. कुप्यकुष्णं [कुप्] (न०) सुवर्णरजतभि धन, सोना चाँदी के अतिरिक्त, त्रपुसादि धातु; metal other than gold and silver. कुबेर कुबेर [V कुब्' आच्छादने ' or कुभ्] (पुं० ) धन का देव, धनपति कुरूप epithet of the god of riches, ugly. कुब्ज खुज्जो (क) (वि०) (त्रि०) कुबड़ा; crooked and humpbacked. कुब्जिका कुज्जिगा (स्त्री०) एक आठ वर्ष की आयु की दासी; a maid servant of the age of eight years. कुब्जित खुज्जिअ (वि०) (त्रि०) मन्दीकृत, कुण्ठित, टेढ़ा किया गया; dulled blunted, bent. - www.kobatirth.org - - कुभृत कुभिउ (पुं०) पर्वत; a mountain. कुभा - कुभा (स्त्री०) काबुल नदी; the river Kabul flowing in Afganistan. कुभति कुमइ (1) (खी०) दुर्बुद्धि slow or weak intelligence, or bad intention. कुमार कुमार [Vकुम् कम् or कु as in Av कवत, कवात] कात्तिकेय, बच्चा, लड़का, छोरा, किशोर, राजकुमार (= भर्तृदारक); Käattikeya, the son of Sivä and Parvati, fostered by the Ktttkäs, child, son, youth, price. -री पुत्री, लड़की, किशोरी; daughter, girl, unmaried girl. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir कुमारकल्य - कमारकप्य (वि०) (त्रि०) कार्तिकेय - तुल्य; like Kumára Kartti keya. 481 कुमारधर कुमारधर (वि०) (त्रि०) बच्चे की देखरेख करने वाला; one looking after a child. - कुमारभृत्या कुमारभिज्जा (स्त्री०) शिशुचिकित्सा; treatment or care of children. कुमारवन कुमारनणं (न०) कुमार कार्तिकेय का वह तपोवन जिसकी सीमा में घुसी नारी लता बन जाती था forest with the hermitage of Kartikeya where any lady if entered, bacame a creeper. कुमारदहन कुमारवाहणं (पुं०) भोर peacock. कुमारव्रत कुमारव्वअं (न०) आजन्म ब्रहाचार्य: vow of undroken celebacy. कुमारश्रमणा - कुमारसमणा (कुमारी श्रमणा ) (स्त्री०) वैदिक भिक्षुणी; female ascetic, who has renounced marriage for life. - कुमारिन् कुमारि (वि०) (त्रि०) कन्याओं से भरा full of girls. कुमारिल कुमरिलो (पुं०) एक महान मीमांसक कुमारिल यह इन्होंने बौद्धों को परास्त करके वैदिक धर्म की फिर से प्रतिष्ठा की थी; a scholar of Mîmansä school who after defeating duddhists in dedate established supremacy of vedic religion again in India. कुमारी कुमारी (स्त्री०) अविवाहिता नारी; a For Private and Personal Use Only vergin. कुमुद कुमुद ( नपुं०) रात को खिलनेवाला श्वेतकमल, कैरव, नैर्ऋत्य दिशा का दिग्गज; Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 482 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश lily, quarter elephant of south- of Mewar, commentator of west. Gitagovinda. कुमुदक - कुमुदगो (पुं०) विष्णु; epithet of कुम्भकार - कुंभयारो/कुम्हारो (पुं०) कुम्हार;potter. Visnu. कुम्भज-कुम्भजन्मन् - कुंभजो/कुंभजम्मो (पुंकुम्भ कुमुदबन्धु - कुमुदबंधु (पुं०) चन्द्र; moon. से उत्पन्न, अगस्त्य, वसिष्ठ और द्रोण; born कुमुदिनी - कुमुदिणी (स्त्री०) कैरवों से भरा ताल;a of water-jar Agastya Vasistha and tank full of lilies. Drona. कुमुद-वत् - कुमुदवअ (वि०) (त्रि०) कुमुदप्राय कुम्भदासी-कुंभदासी (स्त्री०) पानी भरनेवाली दासी; स्थल या जलाशय; place or a pond a maid servant fetcing water. abounding in kumudas. -वती - कुम्भरेतस् - कुंभरेओ (पुं०) एक वीर नामक अग्नि; कुमुदवई (स्त्री०) कुमुदिनी; the creeper a sort of fire. or branch of kumudas. कुम्भयोनि - कुंभजोणि (पुं०)-कुम्भजन्मन्. कुमुदाक्ष- कुमुदक्खो (पुं०) एक नाण, सर्प किशेस; कुम्भलग्न - कुंभलग्गं (न०) कुम्भलगन; that ___a snake. time of the day in which Aquarius कुमुदोत्तर -कुमुदोत्तरो (पुं०) शाकद्वीप का एक स्थान; rises above the horizon. a place in Sākadwipa. कुम्भा - कंभा (स्त्री०) वेश्या; harlot. कुमोदक - कुमोदगो (पुं०) विष्णु का एक नाम, कुम्भिका - कुंभिगा (स्त्री०) घड़िया, वेश्या; पृथ्वी को हर्षित करनेवाला; a name of ___ pitcher, courtesan. Visnu, pleasure to earth. कुम्भिन् - कुंभि (पुं०) हाथी, मगर;elephant,a कुम्बा - कुंबा (स्त्री०) यज्ञ में ओट के लिये खड़ी crocodile. की गई टट्टी;a covering of the place of कुंभि-नरकः कुंभिणरगो (पुं०) एक नरकः ; sacrifice to keep off undesirable particular hell. people. कुम्भिनी - कुंभिणी (स्त्री०) पृथ्वी; भू धराeirth कुम्भ - कुंभो (पुं०) घड़ा, पानी का कलसा, हाथी कुम्भिल-कुंभिल (वि०) (त्रि०) कुंभल देने वाला, का ललाट, नारदपुत्र, राशिविशेष, कुम्भकर्ण का सेंध देने वाला, दूसरे के ग्रंथ से सामग्री पुत्र, वारनारीका कामुक;water-jar, frontal चुरानेवाला; housebreaking thirf, a globe on the forehead of an plugarist. elephant, Aquarius name of the कुम्भीक - कुंभीगो (पुं०) गुदयोनि नपुंसक; an son of Narada, son of Kumbharņa, impotent who gets copulated in his paramour of a courtesan.-म् - कंभं anus or who copulates in the (न०) मुग्गल (का पेड़);tree of Moringa anus.-का- कंभीगा पलकों का सूज जाना; Hyperanthera.-म्भी (स्त्री०) घड़िया; swelling of the eye-lids. small water-jar. कुम्भीकमक्षिका - कुंभीगमक्खिगा (स्त्री०) एक कुम्भक - कुंभगो (पुं०) प्राणायाम का एक प्रकार; __ प्रकार की मक्खी ; a sort of fly. closing the norstrils and mouth so कुम्भीधान्य - कुंभीधण्ण (यस्य कुम्भ्यामेव धान्यं as to suspend breathing : cp. रेचक, सः) (वि०) (त्रि०) जिसके पास केवल घड़ा पूरक, कुम्भक or कुम्भ। भर नाज है, जिसके पास छः दिन के लिये अन्न कुम्भकर्ण - कुंभकणो (पुं०) रावण के विपुलकाल ; one haveing grain only in a jar भाई का नाम, मेवाड़ के एक राणा गीतगोविन्द householder having grain enough के टीकाकार; name of Rāvana's for 6 day: कुम्भीधान्यः श्रोत्रियः। brother of enormous body, a ruler For Private and Personal Use Only Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 483 कुम्भीनस-कुंभीणसो (पुं०) क्रूरसर्पविशेष;violent type of snake. -सी - कुंभीणसी (स्त्री०) लवणासुरजननी, गंधर्वराज चित्ररथ की पत्नी; mother of Lavana demon, wife of Chitraratha, the king of Gandharvas. कुम्भीपाक - कुंभीपागो (पुं०) नरकविशेष, जिसमें पापियों को तेल में तला जाता है;aparticular hell where the sinfulare thrown in the boiling oil. कुम्भीर - कुंभीरो (पुं०) =कुम्भिल, मगरमच्छ, नाका;a crocodile. कुम्भीरक, कुम्भीलक - कुंभीरगो/ कुंभीलगो (पुं०) चोर, सेंध लगानेवाला;a thief breaking into a house. कुम्भोदर - कुंभोदरो (पुं०) शिव का एक अनुचर; an attendant of Siva. कुयोग- कुंओगो (पुं०) खोटी सौहवत, बुरा अवसर; bad compar.y, bad chance. कुरङ्ग- करगो (पुं०) (-जी स्त्री०) हिरण; deer, antelope. कुरंगनाभिज- कुंरंगणाहिज (वि०) (त्रि०) कस्तूरी, कस्तूरिका; musk. कुरङ्गशावक - कुरंगसावगो (पुं०) मृग का छौना, मृग शावक ;a small deer. कुरङ्गम - करंगमो 'कीङ्ग'। कुरत - कुरडो (पुं०) मोची, जूते बनानेवाला; a shoemaker. कुरण्टक - कुरंटगो (पुं०) कुरबक; yellow amaranth. कुरण्ड - कुरंडो (पुं०) अंडकोशों का सूज या फूल जाना, उनमें पानी भर जाना; hydrocele. कुरर - कुररो (पुं०) टिटिहरी, टिट्टिभ; osprey. कुररी - कुररी (स्त्री०) मृगी (उत्क्रोश-) टिटिहरी; female deer, female tittibha. कुरल - कुरल (-कुरुल) (पुं०) माथे पर बाल; lock of hair on the forehead. कुरस - कुरस (पुं०) आसव; decoction. कुराजन् - कुराज -कुराज, कुराज - कुराओ (पुं०) खोटा राजा; bad king. कुरीर - कुरीरं [VF 'विक्षेपे'] (न०) व्यावाय, मैथुन, स्त्रियो के सिर का परिधान copulation, head-dress for woman. कुरु-कुरु [Vक्र + रु or Vक्र + उ] (पुं०) एक राजा का नाम; name of a king. -रवः कुरुओं का जनपद, करु के वंशज; the country of the Kurus, descendants of kuru. कुरुक्षेत्र - कुरुखेत्तं (न०) जहाँ कौरवों और पाण्डवों का 18 दिन युद्ध हुआ था। इसमें सम्मिलित थे : थानेसर का इलाका, सोनीपत, करनाल, और पानीपत; name of that region where the Mahābhārate war was fought. The region included : Thanesar, Amin Karnal, Panipat and Sonepat in short the region between Delhi and Ambālā. कुरुजाङ्गल- करुजंगलं (न०) हाँसी, हिसार, सिरसा: Hansi, Hissar and Sirsa (now in Haryānā) in ancient times. कुरुपाञ्चाल - कुरुपंचालो (पुं०) कुरु जांगल या पाञ्चाल (वर्ततान फरुखावाद का प्रदेश ) मिलाकर सम्मिलित राज्य; combined kingdom of Kurus and Panchala (the region around modern Farrukhabad). कुरुराष्ट्र - कुरुरटुं (न०) गङ्गा-यमुना के बीच का प्रदेश, लगभग मेरठ कमिश्नरी; the region in between the Yamunā and the Gangā. कुरुल - कुरुलो (पुं०) माथे पर लट की जुल्फ;a _lock of hair (on forehead). करुविन्द - कुरुविंदो (पुं०) माणिक्यमणि, पद्मराग, मोथा या भुस्ता; ruby, a fragant grass. (न०) काला नमक; black salt. कुरुवृद्ध - कुरुवृद्धो (पुं०) भीष्म पितामह का एक विशेषण. A uper name of Bhisma. कुर्कर - कुक्कुरो (पुं०) कुत्ता; a dog. कुर्चिका - कुच्चिगा (स्त्री०) चित्रतूलिका;painting brush. For Private and Personal Use Only Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 484 कुलक कुल - कुलं (न० ) परिवार, वंश, संग्रह, रेवड़, भीड़, परिवार का घर, निवास, छः हलों की खेती; family, race collection, herd, multitude, residence of a family, abode, that much land which can be managed with six ploughs. कुल (वि० ) ( त्रि०) कुलसंबन्धी, अभिजातवंशीय; relating to a family of good family, of eminent birth. -: कुलगो (पुं०) पहाड़ी प्रदेश का सामन्त, अभिजात वंश का शिल्प, परवर; the chief of a hill, an artisan of eminent birth, a particular vegetable. -कम् कुलगं (न०) गुठली, जीभ पर मैल, समूह, श्लोकवर्ग, 5 से 15 तक के श्लोक एक वाक्य के रूप में; collection, multitude, dirt on tongue, a number of verses, a number of verses from 5 to 15 and the whole forming one senrence. कुलकज्जल कुलकज्जल (वि०) (त्रि०) कुल को बदनाम करने वाला; disgrace of family. कुलकण्टक कुलकंटंग (वि०) (त्रि०) कुल के लिए काँटे तुल्यकष्टदायी; like a thorn to a family. कुलक्षय कुलकखओ (पुं०) वंश का अंत end of a family. कुलकर्तृकुलकत्तु (वि०) (त्रि०) कुल को आगे चलानेवाला; the founder of a family. कुलट कुलडो [कुल+अट) (पुं०) खरीदा हुआ छनाल; पुत्र, गोद लिया, भिखारी; a bought son, adopted son, begger. कुल-टा - कुलडा (स्त्री०) व्यभिचारिणी, unchaste, woman. कुलतन्तु कुलतंतु (पुं०) कुलसूत्र, कुल को आगे चलानेवाला; succession of a family. कुलतारण कुलतारण (वि०) (त्रि०) कुल को तार देने वाला; one who heightens the name of his family. कुलतन्त्र कुलतंत (न०) एक वंश का शासन: family rule. - - - - - - www.kobatirth.org - संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश कुलदूषण - कुलदूसण (वि०) (त्रि०) खानदान को बिगाड़नेवाला; gladdening a family. कुलधर्म कुलधम्मो (पुं०) कुल के रीति-रिवाज; customs of a family. कुलनन्दन कुलणंदण (वि०) (त्रि०) सारे परिवार को सुखी करनेवाला gladdening a family. - - 1 कुलपति कुलवइ (पुं०) परिवार का मुखिया, वह ऋषि या आचार्य जो दस हजार छात्रों को भोजन-वस्त्र देकर विद्यादान करता हो। (तु० ) मुनीनां दशसाहस्रं योऽन्न दानादिपोषणात् । अध्यापयति विप्रर्षिसौ कुलपति : स्मृतः ।; head of the family, an acharya or sge who teaches 10,000 pupils besides providing with meal or clothes is termed as Kulpati. कुलपालि कुलवालि (-ली, लिका) (खी०) सती - साध्वी स्त्री; a chaste or high-born woman. कुलप्रदीप कुलप्पदीवो (पुं०) कुल को चमका देनेवाला; illuminator of family. कुलभूषण - कुलभूषणो (पुं०) a great sant of Jain's. कुलभेदकर कुलभेदयर (वि०) (त्रि०) कुल 리 फूट डालने वाला; causing split in the family. कुलश्रेष्ठिन् कुलसेट्ठि (वि०) (त्रि०) कारीगरों के कुल का प्रधान; chief of the family of artisans. - Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - - For Private and Personal Use Only - कुलस्त्री कुलत्थी (स्त्री०) अभिजात एवं चरित्रशील स्त्री; chaste and noble woman. कुलाचल कुलाचलो (पुं०) प्रमुख 7 पर्वत महेन्द्र, मलय, सहा, शुक्तिमान, ऋक्ष, विन्ध्य पारियात्र one of a class of seven principal mountains which are supposed to exist in each Varṣa or division of a continent these of Bharata are: Mahendra, Malaya, Sahya, Suktimän, Rksa Vindhya and Pariyātra. कुलाय कुलाओ (पुं०) घोंसला, आवास nest. Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 485 fish कुलायिका - कुलाइगा (स्त्री०) पक्षी का पिंजरा;a कुवलय - कुवलयं (न०) रात को खिलनेवाला, bird-cage. (कमल) भूमण्डल; blue lily, the globe. कुलाल - कुलालो (पुं०) (स्त्री० -ली) कुम्हार, कुवलयिनी - कुवलयिणी (स्त्री०) the lily plant. उल्लू: potter, owl. कुवलयापीड - कुवनयाणीडो (पुं०) कंस का हाथी; कुलिर - कुलिरो (पुंन०) केकड़ा, कर्कटक; crab, __ an elephant of Kansa. ___cancer =fourth sign of the zodiac. कुवाट - कुवाडो (पुं०) दर; fold of a door. कुलिश-कुलिसं (न०) वज्र, इन्द्र का अस्त्र, कुल्हाड़ा, कुवाद - कुवाअ (वि०) (त्रि०) खोटे बोल वाला; हीरा; thunderbolt of Indra, an axe, speaking ill. (पुं०) दुर्वचन; ill a diamond. speaking. कुलीन - कुंलीण (कुले जातः) (वि०) (त्रि०) __ कुवेणी - कुवेणी (स्त्री०) मत्स्याधानी, बिखरे बाल; उच्चवंशीय, अभिजात, खानदानी;belonging fish- basket, badly arranged tress to high family, highborn. of hair. कुलीनता - कुलीणत्त (स्त्री०) खानदानीपन, अच्छे कविन्द - कविंदो ( कपिन्द) (०) तन्तवाय, कुल के गुण; qualities of high family. जुलाहा; weaver कुलीर - कुलीरो (पुं०) कर्कटक, केकड़ा; cancer, कुव्यसन - कुविसणं (न०) खोटी आदत; evil crab. passion. कुलेश्वरी - कुलेसरी (स्त्री०) दुगो, कुलदेवी; कश - कसो (०) कशा घास, दाभ, राम का बड़ा epithet of Durgā, a goddess पुत्र, विश्वामित्र का परदादा;a kind of holy worshipped by a family grass called darbha, elder son of ककुलोपदेश - कुलोवएसो (पुं०) कुल का नाम; Rāma, grand grandfather of sage family-name. Viswāmitra.-शी - कुसी (स्त्री०) फाली कुल्फ - कुप्फो (पुं०) टखना, रोगविशेष;ankle,a (अयोविकार);ploughshare. -शा pags particular disease. of udumbara. कुल्माष - कुलमास (पुंन०) मोटे अत्र को पानी में से कुशचीरा - कुसचीरा (स्त्री०) एक नदी;a river. उसे कर, तेल या घी में गुड़ या राब मिलाकर कुशपिञ्जल - कुसपिंजलं (न०) दान की मुठ्ठी या बनाया मन्थ, बौकली; porridege गैरा; bunch or hand ful of kusa prepared of boiled grain mixed with brown suger, boiled grain. grass. कुल्माषभोजिन् - कुम्मासभोजि (वि०) (त्रि०) कुशद्वीप - कुसद्दीवो (पुं०) सात द्वीपों में से एक;a बाँकली खानेवाला; eating the boiled continent. gruel. कुशर - कुसरो (पुं०) जो बाण लक्ष्यवेधी न हो; an arrow not hitting at target. कुल्य - कुल्ल (कल-) (1) (वि०) (त्रि०) वंश से संबद्ध; belonging to family. (2) कुश-ल - कुसलो (वि०) (त्रि०) ठीक, उचित, संपन्न, भद्र अवस्था में, स्वस्थ, चतुर, (न०) हड्डी, कीकस, bone. कल्याणकारी, प्रगल्भ, कुशल, पदु; right, कुल्या - कुल्ला (स्त्री०) नहर, कूल, गूल नदी; proper, prosperous in good canal, a river. condition, healthy, clever, leading कुल्लूक - कुल्लूगो (भट्ट) (पुं०) मनुस्मृति के प्रसिद्ध to happiness. टीकाकार;a famous commentator on कुश-म् -कुसलं (न०) क्षेम, खुशहाली, प्रसन्नता Manusmrti. welfare, prosperous condition, कुवर्त्मन् - कुवम्म (न०) खोय रास्ता; bad road. happiness. For Private and Personal Use Only Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 486 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश कुशालिन् - कुसालि (वि०) (त्रि०) स्वस्थ, राजी, कुसीदः - कुसीओ (पुं०) ब्याज, सूद; interest खुशी; well, healthy. on momey. कुशाग्राय - कुसग्गिज्ज (= कुशाग्रमिव) (वि०) कुसीद - कुसीअ (क) (वि०) (त्रि०) सूदखोर; (त्रि०) तीव्र बुद्धि; sharp like the point usurer. of kusa grass: कुशाग्रीय बुद्धि: कुसीदजीवन् - कुसीअजीवि कुसीदक' | usurer. कुशिक - कुसिग (कुश-) (वि०) (त्रि०) भैगा, कुता कुसीदन - कसीअणं (न०) वृद्धिजीविका, वृद्ध्यर्थ एक राजा, एक जाति जो कन्या के बदले वरपक्ष द्रव्यप्रयोग, वृद्धिसहित ब्याज, सूदपर जीना; से धन लेती थी; squinteyed, a king, a increase by interest, usury. कुसूम्भ - कुसुंभं (न०) कुसुम का फूल लाल रंग caste who charged money from the groom for the bride. का, केशर, साधु का कमंडल, सानो, राग, ऐसा कुशिन् - कुसि (वि०) (त्रि०) पानी-मिला;mixed प्रेम जो ऊपर से गहरा हो; safflower red, with water. saffron, a water pot of a monk, कुशील - कुसील (वि०) (त्रि०) बुरे स्वभाव व gold, a love apparently sincere. चरित्रवाला; demoralized, a bad कुसूम - कुसुंभं (न०) फूल, ऋतुस्त्राव, नेत्ररोग; conduct. blossom, menstration, eye-trouble. कुशीलव - कुसीलवो (पुं०) चारण, भाट, नट; bard, कुसुमपुर - कुमुमउरं (न०) पाटलिपुत्र (आधुनिक actor, mimic. पटना ) का प्राचीन नाम; ancient name कुशूल - कुसूलो (= कुसूल-कुन्दुः कोष्ठ:) (पुं०) for modern Patnā city. धान्यवापन, कुठला, बड़ा हारा, पेट में अन्न का - कुसुमशर - कुमूससरो (पुं०) कामदेव; Cupid. कोठा, अन्नाशय; an earthen container मदन। (for storing grain etc.) granary, कुसुमशेखर - कुसुमसेहरो (पुं०) आपीड, सेहरा फूलों food-stomach. का बना;a chaplet laid on the crown कुशूलधान्यक - कूसूलधण्णगो (पुं०) कोठो- भरे of the head, garland. अन्न वाला; a householder who has कुसुमाकर - कुसुमायरो (पुं०) वसन्त; vernal three years grain in store. ___season. कुशूलपाद - कुसूलपाअ (वि०) (त्रि०) कुठले जैसे कुमुमाक्ष - कुसुमक्खं (पुं०) चोर; thief. पाँववाला; having flat feet like Kshala. कुसुमाञ्जन - कुसुमंजण (न०) पीतल को तपाकर कुशेशय - कुसेस (न०) जल में रहने वाला,शतपत्र, उस पर घिसने से जो अंजन बनता है; calx of कमल; lotus,dwelling in water. brass used as collyrium. Vकुष् - कुस [ 'निष्कर्षे', कूष्णाति] निचोड़ना, कुसुमाधिप - कुसुमाहिवो (पुं०) चम्पक वृक्ष;a ___champaka tree. कुरेदना; to take out water, squeeze. कुसुमापीड - कुसुमायीडो (पुं०) पुष्पशेखर; कुष्ठ - कुटुं (न०) कोढ़; leprosy. garland or chaplet of flowers, the कुष्ठनाशिनी - कुट्ठणासिणी (स्त्री०) सोमवल्लरी; the god of love. ____creeper Soma. कुसुमापीध - कुसुमावीहं (पुं०) कामदेव; Cupid. कुष्ठिन् - कुट्ठि (वि०) (त्रि०) कुष्ठ रोग से ग्रस्त;a कुसुमावचय - कुसुमावचओ (पुं०) फुलों चुनना; leper. flower-picking. कुष्मल - कुम्मलं (न०) छर्दन; vomiting. कुसुमासव - कुसुमासवों (पु०) मधु, शहद;honey. कूष्माण्ड - कूष्माण्डक - कूहण्ड/कुहंडगं (न०) कुसुमेषु- कुसुमावचनो [-म + इ-] (पुं०) कामदेव; पेठा, कोहड़ा, एक प्रेत जाति; a type of Cupid. pumpkin gorud, an evil spirit. For Private and Personal Use Only Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश कुसूल: - कुसूलो (पुं०) कुठला, बेंत या बाँस का बना कोठा अन्न रखने के लिए; a granary, a big drum like pot made of cane to store the grain. कुस्तुम्बरु कुत्युंबुरुं (न०) धनिया; the plant coriander. कुह कुह प्रश्नवाचक अव्यय कहाँ ?; where?. कुहक कुहग [कुह 'विस्मापने'] (वि०) (त्रि०) दाम्भिक; hypocritical. -म् (न०) माया, नाज-नखरे; illusion, deceit, postures. कुहन कुहणो (पुं०) चूहा, साँप a rat, a snake. (न०) मिट्टी या काँच का छोटा पात्र ; a small earthen or glass vessel. कुहना कुहगा (खी०) दम्भशीलता; inclination to deceive. कुह-र कुहरो (पुं०) गढ़ा, मध्य, कोटर, विवर, शुषिर, बिल; cavity, middle, hollow of a tree. -म्- कुहरं (न०) छोटा छेद, सुरत a small hole, coitus: 'प्रवृत्तकुहरस्य तस्य', Dkc. - - www.kobatirth.org - कुहरित कुहरिअं (न०) ध्वनि, कोकिल ध्वनि, रत-ध्वनि sound, cry of cuckoo, sound created in copulation. कुहा कुहा (स्त्री०) धुंध, कुहासा a fog mist. कुहू कुहू (स्त्री०) नष्टेन्दुकला अमावास्या, चंद्ररहित, कोयल का शब्द Amavasya, when the moon is not at all seen, the sound of cuckoo. कुहूगिर कुहूगिर (पुं०) कोकिल cuckoo. कूकुद - कुकुओ (पुं०) सत्कारपूर्वक कन्यादान करने वाला (कुकुरित्युच्यते कन्या) giver of daughter in marriage. कूची - कूची (स्त्री०) चित्रलेखनिका; paint brush. - कूज् कूजं कूजना; to make indistinct sound: कूजति शकटम् squeaks. the cart कूजन - कूजणं ( न०) अस्पष्ट ध्वनि होना, बजना; indistinct sound. कूट - कूडो (1) (पुं) माथे की हड्ड, सींग, चोटी, समूह, संघात, पुञ्ज, राशि, मलपुंज या कुरड़ी, (लकड़ी) आदि में गुप्त अस्त्र (= गुप्ती आदि); the bone of the forehead, horn, summit, heap, multitude, sweepings, weapon concealed in at wooden frame. -म्- कूडं (न०) फन्दा, धोखा, ब्याज, मिस, चाल, शिखर trap, fraud, trick, peak. (2) (fao) (fo) झूठा, बनावटी, दृढ़; false, firm. कूटकारक कूडकारगो (वि०) (त्रि०) ( साक्षिवादे मृषावास्य कर्ता) गवाही में झूठ बोलने वाला; one tendering false evidence. कूटकारिन् कूडकारि (वि०) (त्रि०) ठग, झूठा, झूठे लेख तैयार करनेवाला, घूस देनेवाला, कायस्थ जाति का deceitful, false, forging a document, bribing, a man belonging to the käyaastha caste. कूटकार्षापण कूटकार्षापण कुडकासावणो (पुं०) खोटा रुपया, खोटा सिक्का a false coin. कूटखड्ग कूडखंगो (पुं०) गुप्त तलवार, गुप्ती; a sword- stick. - - Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 487 - कूटकाटि कूडकाड (स्त्री०) शिखर का अग्रभाग, धाखाधड़ी; top of the peak, number of frauds. कूटतुला कूङतुला (स्त्री०) धोखे की तराजू false pair of scales. कूटतुलामान कूडतुलामाणं (न०) कच्ची तोल, डंडी मारना; improper weighing. कूटधर्म - कूडधम्मो (पुं०) जहाँ पुण्य की जगह पाप चलता हो; where falsehood is treated as truth. कूटनीति कूडणी (स्त्री०) छलपूर्ण नीति diplomacy. कूटपद्य कूडपज (न०) छिपे अर्थवाली काव्यरचना; a verse with hidden meaning. कूटपाश कूडकासो (पुं०) कृत्रिम बन्धन, रज्जुजाल; a trap. कूटबन्ध For Private and Personal Use Only कूडबंधों (पुं०) कपटयन्त्र, कपटजाल; anything deceitful: 'पश्चात् सरो यौवनकूटबन्धम्' रघु 13.39. " Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 488 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश कूटीभाषा - कूडभासा (स्त्री०) सांकेतिक भाषा;a ____code language. कूटमुद्गर - कूडमोग्गरो (पुं०) हथौड़ की तरह का गुप्त हथियार; a concealed weapon similar to a hammer. कूटयन्त्र -- कूडजंतं (न०) फंदा, पक्षी फँसाने का। साधन; trap or snare. कूटयुद्ध कूडजुज्झ (न०) धोखे का युद्ध; unfair fight. कूटलना - कूडलणा (स्त्री०) जाल फैलाना; laying trap. कूटलिपि - कूडलिवि (स्त्री०) सांकेतिक अक्षरों की लिखावट; code script. कूटलेख - कूडलेहो (पुं०) जाली पत्र या कागजात; false documents. सत्य का एक अतिचार। कूटवागुरा- कूडवागुरा (स्त्री०) छल-कपट का जाल; snare of fraud and deceit. कूटशाल्मलि - कूडसालमलि (पुं०) यमराज की गदा, सेमल; club of Yama, species of the Salmalî tree. कूटशासन - कूडसासणं (न०) धोखे का पत्रक; forged decree or grant. कूटश्लोक - कूडसिलोओ (पुं०) छिपे अर्थवाला श्लोक जैसे-खचरस्य सुतस्य सुतः खचरः खचरी जननी न पिता खचरः। खचरस्य सुतेन हतः खचरः परिरोदिति हा खचर।। a verse with hidden sense. कूटसाक्षिन् - कूडसक्खि (वि०) (त्रि०) झूठी या (त्रिी झठी या खड़ा किया गवाह; false witness. कूटस्थ - कूडत्थ (वि०) (त्रि०) एकरूप, स्थिर, अचल; not changing frimly fixed. कूटाक्षदेविन् - कूडक्खदेवि (वि०) (त्रि०) जाली गोटियों से खेलनेवाला; one who plays with false or loaded dice. कूटागार - कूडागारं (न०) ऊपरी चौबारा, वस्त्रादिनिर्मित संचारिगृह (तम्बू), गुप्त कक्ष; apartment on top of a house, a tent, a secret room. कूणि - कूणि (वि०) (त्रि०) लुंजा; having acrooked arm =कुणि. कुणिका - कूणिगा (स्त्री०) सींग, वीणा की खूटियाँ; horn, peg of a lute. कूणित - कूणिअ [Vकूण 'संकोचने'] (वि.) (वि०) संकोचित, निमीलित; contracted: कूणितया दृष्टयाँ पश्यति. कूद्दाल - कुद्दालो (पुं०) पर्वत;a mountain. कूप - कूवो (पुं०) कुआँ, छेद; well, hole. कूपक - कूवगो (पुं०) ( विदारकः) नौका का मस्तुल, कूप की शक्ल का गर्त, सुखती नदी में पानी एकत्र करने के लिये बनाई गई गुच्ची, नितम्बों के ऊपर का कूप या छोट-सा गढ़ा, चमड़े की कुप्पी तेल रखने को, नाव या जहाज का गुणवृक्ष या मस्तूल; mast of a vessel, a hole dug for water in the dry bed of a river, dimple-like hollow in the middle of a buttock (to be distinguished from 'kukun-dara'a split between the buttocks), a leather oil vessel, a mart. कूपकाष्ठ - कूवकटुं (न०) ढौंकली; a kind of machine to draw water. कूपदण्ड-कूवडंडो (पुं०) गुनरखा, वह बल्ली जिसे मल्लाह किश्ती आगे बढ़ोने को नदी में फंसाते हैं; the pole for rowing a bort. कूपमण्डूक - कूवमंडूग (वि०) (त्रि०) घर का पण्डित, अल्पज्ञ; one who has no experience of the world at large. कूपार - कूवारो (पुं०) समुद्र; an ocean. कूपी - कूवी (स्त्री०) कुईं, बोतल, नाभि;a small ____well, a bottle, navel. कूबर - कूबर (1) (पुंन०) जूआ बाँधने की लकड़ी, ऊँटना, पंजाली का अगला हिस्सा; the pole or front part of a carriage to which the yoke is tied. (2) (वि०) (त्रि०) सुन्दर, कुबड़ा; handsome, hump backed. कूबरिन् - कूबरि (पुं०) रथ; chariot. कूर - कुरं (न०) ओदन, भात; rice (boiled). कूर्च - कुच्च (पुंन०) भौहों के बीच का स्थान, दाढ़ी, गुच्छा, मुट्ठीभर कुशा, मोर का पंख,चित्र तृलिका For Private and Personal Use Only Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra संस्कृत प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश place between eye-brows, beard, a bunch of anything, handful of Kusa grass, feather of peacock, a brush. कूर्चक - कुच्चगो (पुं०) कूँची, ब्रश; tooth-brush, painter's brush. कूर्चकेसर कुच्चकेसरी ( कूचंशेखर) (पुं०) नारियल coconut tree. नारिकेल श्रीफल। कूर्चगुच्छ, कूर्चगल्ल - कुच्चगुच्छ / कुच्चगल्ल (न०) दाढ़ी-मूँछ ; moustaches with beard. कूर्धगुल्मलग्न कुच्चगुम्मालग्ग (वि०) (प्रि०) कांसों की झाड़ी में फँसा entangled in a thicket of reeds. कूर्चन कुच्चणं (न०) कूटने का साधन मूसल आदि, कूटना; implement for pounding or churning, act of pounding. कूर्चिका कुच्चिका (खी०) दही या तक के साथ पकाया दूध, खुरचन या मलाई रबड़ी, ब्रश, पेंसिल; milk boiled with curd, cread, brush, pencil. कूर्दन - कूद्दणं ( न० ) कूदना, क्रीड़ा; jumping, sport. कूर्प - कुप्पो (पुं०) भँवों के बीच का भाग; the part between the eyebrows. कूर्पर - कुप्परो (पुं०) कफोणी, कुहनी; elbow. कूर्पास कूपासो/ कुप्पोसा (पुं०) अर्धचोलक चोली, कञ्जक, अंगिया; blouse, bodice. -म् - कुपासं (न०) कूर्पास. कूर्म - कुम्मो (पुं०) कछुआ, कूर्मरूपधर विष्णुः tortoise, incarnted Visnu. कूर्मपित्त कुम्मपित्तो (पुं०) एक शराब या सकोरा जो यज्ञ में पात्र ठकने के काम आता हैं; a small earthen vessel used as a cover in sacrifice. कूर्मपृष्ठ कुम्मपि (न०) कछुए का खोल of a - www.kobatirth.org - - - - tortoise. कूल कूलं (न०) ढलान, तट, किनारा, सीमान्त, सेना का पिछला भाग; slope, shore, bank, border, rear of army. कूलंकषा - कूलंकसा (स्त्री०) नदी ( कूल को art areft); river breaking the banks. कूलच्छाया कूलच्छाया (स्त्री०) तट पर की छाया shade on the bank (of a river). कूलदुम कूलहुमो (पुं०) तटस्थ वृक्ष; a tree on the bank. कूलंधय कूलंधअ (वि०) (त्रि०) चूमने वाला; kissing. कूलमुदुज - कूलमुद्दअ [-उद रुज्] तट को काटने Tel; breaking the bank ( a river, a bull). - Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - 489 - कूलमुद्रह - कूलमुदवह (वि०) (त्रि०) किनारे का बहा ले जाने वाला या तोड़ने वाला carrying a way the bank a bull. कूवार - कूवारी (पुं०) समुद्र: ocean. क कर/कुण ['करणे', करोति, कुरुते कृत, कारयति, चिकीर्षति ] करना, बनाना, पैदा करना, यह कृदन्त में संज्ञा शब्दों के साथ जुड़ती है तो पलटने का अर्थ देती है। जैसे - प्रत्यक्षीकृतं या प्रत्यक्षीकरण में। इसे अभूततद्भावं (पहले जैसे न हो, वैसा हो जाना) कहते हैं ; to do make, prepare, produce, it is also comes at the end of a noun expressing the sense of convertion. As in प्रत्यक्षीकृतं or प्रत्यक्षीकरणम् here the sense is that what was not seen befor, has now been or an act of doing so. करइ, कूणइ । कृक किगो (पुं०) गला, कंठ: the throat. कृकलास किगलासो (पुं०) गिरगिट kind of lizard that changes colour at will. कृकवाकु किगवागु (पुं०) (कृकेन गलेन वक्तीति) मुर्गा cock. कृकाटिका - किगाडिगा (स्त्री०) गदरम (अवटुः); For Private and Personal Use Only neck. कृच्छ - किच्छ (वि०) (त्रि०) कठिन, पीड़ाकर, बुरा; difficult, causing pin, bad. -म् ( न०) कठिनाई, यातना, खतरा; difficulty, pain, danger च्छ्रत (alsoच्छत्रेण ) (क्रिवि०) मुश्किल से with difficuity. Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 490 कृच्छजीवन - किच्छजीवण (वि०) (त्रि०) कष्ठमय जीवन बितानेवाला; leading ahead life. कृच्छ्रतर किच्छयर (वि०) (त्रि०) अधिक कठिन; more difficult. www.kobatirth.org कृच्छ्रतम किच्छतम (वि०) (त्रि०) सबसे अधिक कठिन; most difficult. कृच्छद्वितीय किच्छवीइअ (वि०) (त्रि०) आपत्ति में सहायक helper in distress. कृच्छ्रप्राण किच्छप्पाण (वि०) (त्रि०) जिसके प्राण संकट में पड़े हों; one whose life is in danger. कृच्छ्रसाध्य किच्छा (वि०) (त्रि०) जिसका इलाज कठिन हो, जो कठिनाई से किया जा सके; curable with difficult (a patein or desease), to be done or accomplished with difficulty (a work). कृच्छ्राजीव- किच्छाजीव (वि०) (त्रि०) जिसका व्यवसाय या धंधा बहुत कठिन हो; having a difficult livinglyhood.] कृत् किअ[' छेदने कृन्तति कृत्त कर्तयति ] काटना, टूक-टूक कर देना; to cut, cut into pieces. कृत् कण/किअ[ 'वेष्टने', कृणत्ति, कृत्त] बुनाना, ढकना, घेरना to spin, surround, encompass. कृत् कअ (वि०) (त्रि०) करने वाला, व्याकरण में प्रत्ययविशेष; making, an author, primary suffixes (in Gr.) कृत कअ (1) (वि०) (त्रि०) बनाया, किया, तैयार, रचित, उपस्कृत; made done, prepared, created, ready, (2) (न०) कर्म, काम, यज्ञ, जुए में पण, युद्ध में लूट, सम्य्- युग; deed, work, sacrifice, stake at a game, booty in battle, the golden age. -म्- किअं (क्रिवि०= अलम्) बस; expresses denial or refusal. - - कृत किअग (वि०) (त्रि) किया कृत्रिम, गोद * लिया बनावटी done or made, artificial, adopted, -म्- कियगं (न० ) सांभर नमक; salt. संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश कृतकपुत्रिका कियगपुत्तिगा (स्त्री०) पुत्री के रूप में मानी गई, गुड़िया adopted daughter, a doll. कृतकधर्म - कियगधम्मो (पुं०) बनावटी धर्म; an artifical religion. कृतकरुदित कियगरुइअं (न०) बनावटी या दिखावे का रोना; unreal weepingकृतककलह कियग - कलहो (पुं०) दिखावे का झगड़ा; an artificial querral. कृतकृत्य - किअकिच्च (वि०) (त्रि०) जिसने अपना काम या कर्तव्य या अनुष्ठान पूरा कर लिया है सफल, पूर्णकाम; one who has done own work or duty, successful. कृतचूड, कृतचूल किअचूड/ किअचूल (वि०) (त्रि) जिसका चूडाकर्म संस्कारं हो गया हो; one on whom the ceremony of tonsure has been performed. कृतदार किअदारो (पुं०) विवाहित a married - man. - - - Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - कृतदास किअदासो (वि०) (त्रि०) जिसने सेवक बना लिया हो; one who has appointed or hired a servant. कृतन कियग्ध [V] (वि०) (त्रि०) किये को न मानने वाला, अहसान फरामोश ; ungrateful. कृतज्ञ - किहु [ज्ञा] (वि०) (त्रि०) किये को For Private and Personal Use Only , याद रखने वाला कुत्ता grateful, mindful of benfits conferred on him, him, a dog. कृततीर्थ किअतित्थ (वि०) (त्रि०) कृतोपाय, बनाया है घाट जिसमें ऐसा (जलाशय), जिसने गुरु बना लिया है; with means adopted, provided with a landing place, one who has chosen a man as one's gure. कृतधी किअधी (वि०) (त्रि०) मंज गई है बुद्धि जिसकी, पक्के इरादे वाला, जिसने करने की सोच ली है; learned, of firm resolve, having made mind to do. कृतनिर्णेजन - किअण्णिणेजण (वि०) (त्रि०) पश्चातापी peniten Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 491 elema कृतनिर्णय - किअणिण्णय (वि०) (त्रि०) जिसने इशारा किया हो; having presence of कुछ करने का इरादा पक्का कर लिया; mind, having signed. determined. कृतसपत्निका -किअ-स-पत्तिगा (स्त्री०) सपत्नियों कृतिनिश्चत - किअणिच्छअ (वि०) (त्रि०) जिसने में सबसे पहले विवाहित स्त्री; the first जान-पहचान बना ली है, जिसने जानकारी पा married co-wife. ली है; having introduced, having कृतस्नान - किअण्हाण (वि०) (त्रि०) जो नहा चुका acquired Knowledge. et; one having taken bath. कृतपुङ - किअपुंख (वि०) (त्रि०) अन्छा तीरंदरज, कृतहस्त - किअहत्थ (वि०) (त्रि०) अच्छा तीरंदाज, शास्त्र में कुशल, जिस वाण के पीछे पंख लग शिक्षित, हाथ की सफाई वाला; skilled गए हों;skilled in weapons,askilled archer, trained. archer, an arrow added with the कृताकृत - किआकिअ (न०) किया या न किया; feathers of Kanka bird at the hind point. ___done or undone. कृतबुद्धि - किअ- बुद्धि (वि०) (त्रि०) जिसने कृताक्षरज्ञान - किअक्खर -णाण (वि०) (त्रि०) विचार बना लिया है, अनुष्ठान में जिसकी जिसे वर्णज्ञान हो गया हो;having acquired कर्तव्यताबुद्धि उत्पन्न हो गई; one who has elementary knowledge. made up his mind, one who has कृताञ्जलि - किअंजलि (वि०) (त्रि०) हाथ जोडे decided to do what ought ti be . हुए, विनत; folding the hands, done. respectful. कृतप्रज-किअपज (वि०) (त्रि०) जो संतान उत्पात्र कृतात्मन् - किअप्प (वि०) (त्रि०) जिसकी आत्मा कर चुका हो; who has produced सध चुकी है, संयमी; one whose spirit is progeny. discilined, selfcontrolled. कृतभार्य - किअ-भज्ज 'कृतदार'। कृतान्त - किअंत (वि०) (त्रि०) जिसकी समाप्ति कृतभूष - किअभूस (वि०) (त्रि०) जिसने शृंगार कर लिया है; who has put on कर दी हो; having being ended. (पुं०) ornaments. यमराज; god of death. कृतभूमि - किअभूमि (वि०) (त्रि०) लिपी-पती कृतधिकार - कियहियार (वि०) (त्रि०) नियुज्यमान, धरती वाला, जिसने आधार या नींव बना ली अधिकृत; appointed. है; having a place, where earth has कृतान्त - किअंतो (पुं०) यम, सिद्धान्त; Yama, been smeared with cow-dung, doctrine or system. having prepared a ground. _कृतार्थ - किअत्थ (वि०) (त्रि०) सफल, चतुर; कृतमुख - किअमुह (वि०) (त्रि०) चतुर; clever. one who has attained one's object, कृतमौन - किअमउण (वि०) (त्रि०) चुप;silent. clever. कृतवेदिन् - किअवेदि (वि०) (त्रि०) कृतज्ञ; कृतावज्ञ - किआवण्हु (वि०) (त्रि०) तिरस्कृत, grateful. जिसने तिरस्कार किया हैं; desdained or कृतशिल्प-किअत्तसिप्प (वि०)(त्रि०) शिल्प आदि one who has insulted. में चतुर; skilled in art or trade. कृतावधान - किआवहाण (वि०) (त्रि०) मन या कृतसंकेत - किअसंकेअ (वि०) (त्रि०) किया है ध्यान लगाए; with concetrated mind. मिलने का स्थान, समय आदि निर्धारित जिसमें; कृतावधिक - किआवहिग (वि०) (त्रि०) जिसकी one who has made an सीमा निर्धारित हो; one with deceided appointment. कृतसंज्ञ- किअसण्ण (वि०) (त्रि०) धीर-र, जिसने limits. ध्यान For Private and Personal Use Only Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 492 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश कृतावसथ - किआवसह (वि०) (त्रि०) दत्तावास, कृत्यपक्ष - किच्चयक्खो (पुं०) अमात्यादि) भेद्य स्थान दिया हुआ;givenresidence to say. वर्ग; persons to be divided कृतावस्थ - किआवत्थ (वि.) (त्रि०) कृताह्वान, (ministers etc.). वकील के द्वारा पूछा गया; one being __ कृत्यवत् - किच्चवअ (वि०) (त्रि०) व्यवसाय में examined by a lawyer. लगा; engaged in business. कृताह्निक - किअण्हिग (वि०) (त्रि०) जिसने दैनिक कृत्यविद् - किच्चविउ (वि०) (त्रि०) कर्तव्य को कृत्य (आह्निकम् अह्नि क्रियमाण कर्म) पूरा जानने वाला; one who knows own कर लिया है; one who has performed duty. his daily ceremonies, कृत्या-किच्चा [Vकृत्] अभिचार, काट करने वाला कृति - किइ (स्त्री०) कार्य, काम, रचना; action, शस्त्र, जादूभरी शाक्ति, एक देवी जिसे शत्रुनाशार्थ ___work, composition. कृतिन् - किइ (कृत-) (वि०) (त्रि०) कृतार्थ, बलि चढ़ाई जाती हैं;emplomentofspells पण्डित, चतुर; one who has done one's for malevolent purposes, missile, magic, female deity to whom work or gained one's end, clever, sacrifices are offered to effect lucky. destuction of enemies. कृते - किए (or कृतेन) (क्रिवि०)-के लिए, -के कृत्याप्रयोगकुशल - किच्चप्पजेग-कुसल (वि०) निमित, के बजाय; for, because, instead (त्रि०) अभिचार के लिए कृत्या राक्षसी के कृर्ति - कित्ति [Vकृत्] (स्त्री०) चमडा, खाल;skin, प्रयोग में निपुण; one apt in applying hide. Krtā for witch craft. कृत्त - कत्त/कट्ट (वि०) (त्रि०) कटा हुआ; cut. कृत्रिम - किट्टिम (वि०) (त्रि०) बनावटी, गोद लिया, कृत्तनासाकर्णा - कत्तणासाकण्णा (स्त्री०) जिसके दत्तक; artificial adopted son. नाक-कान कट गए हों; whose nose and कृत्रिमता - किट्टिमत्त (स्त्री०) बनावटीपन; ears are cut. artifaciality. कृत्तमूर्धज - कत्तमुद्धज (वि०) (त्रि०) जिसके सिर कृत्स्न - किसिण (वि.) (त्रि०) सारा, संपूर्ण के बाल कट गए हों;with cut hair. ____whole, entire. कृत्तिका - कित्तिगा (स्त्री०) विशष तारों का पंज, कृत्स्नशः - किसिणस (कृवि०) पूर्ण रूप से; नक्षत्र, जिसने स्कन्द की परिचर्या की थी; the completely. Pleiads which brought up Skanda. कदर - कियर (वि०) (त्रि०) कुसूल, कुठला; कृत्तिकापिञ्जर - कित्तिगापिंजर (वि०) (त्रि०) granay. बिन्दुओं के कारण पिञ्जर वर्ण वाला; reddish कृन्तत्र - कितत्थ [Vकृत्] (न०) हल; plough. yellow on account of the mass of कृदन्त - कियंती (पुं०) ऐसा शब्द जो संज्ञा एवं धातु spots (drop-like). के योग से बनते हैं, जैसे-कर्म कृत्; word कृत्तिवासस् - कित्तिवास (वि०) (त्रि०) गजासुर framed by adding a stem to a noun की खाल धारण करनेवाले शिव; one who as in VF in कर्मकृत्, puts on the skin of Gaja, epithet of (1) कृप - किव ['दौर्बल्या', कृपयति] दीन होना, Siva. शोक करना, दया करना; to be weak, feel कृत्य - किच्चं (न०) कर्तव्य, इरादा, अभिप्राय, उद्देश्य, depressed, pity. काम, प्रत्यय विशेष; duty, purpose, (2) कृप - किवं ('सामर्थ्य ' कल्पते, कल्पयति) object, businss, a class of suffixes. कृत्यका - किच्चगा (स्त्री०) जादूगरनी;a witch, 'क्लृप्' enchantress. कृप - किवो (पुं०० शरद्वान् के पुत्र, Son of the For Private and Personal Use Only Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 493 sage Saradvan. He was called as krpacharya. कृपण - किवण (वि०) (त्रि०) कृपापात्र, दयनीय; pitiable, miserable. - म् - किवणं (क्रिवि०) दीनता के साथ;pitiably. कृपा - किवा (स्त्री०) दया, करुणा, कारुण्य, सहानुभूति; pity, compassion (a sentiment). कृपाण - किवाण (पुंन०) तलवार; sword. कृपाणि - किवाणि (स्त्री०) कैंची, तलवार; ___ _scissors, sword. कृपालु-किवालु (वि०) (त्रि०) दयालु;merciful. कृपी - किवी (स्त्री०) शरद्वान् की पुत्री और कृपाचार्य की बहिन। द्रोणचार्य की पत्नी व अश्वत्थामा की माता; a daughter of Saradvat (van) and sister of Krpa, wife of Drona and mother of Asvattha man. कृपीट - किवीडं (न०) जल, कुक्षि, उदर; water, side, belly. कृपीटयोनि - किवीडओणि (पुं०) अग्नि; fire (as source of waters). कृमि - किमि [Vक्रम्] (पुं०) कीड़ा, क्षुद्रजन्तु; ___worm, insect. कृमिदूषित - किमिदृसिअ (वि०) (त्रि०) कीड़े पड़ने या लगने से खराब हुआ; useless due to being infected by the worms or insects. कृमिनाशक-किमिणासग (वि०) (वि०) ऐसी दवा जो कीड़े नष्ट करनेवाली हो;apesticide. कृमिकर्ण - किमिकण्णो (पुं०) कान का कीड़ा; ___worm in the ear. कृमिकोश - किमिकोसो (पुं०) रेशम का कीड़े का खोल; cocoon of a silk-worm. कृमिला - किमिला (वि०) (त्रि०) फलती-फूलती स्त्री; fruitful woman. Vकृश् - किस ['तनूकरणे' कृश्यति] दुबला, हो JHT; to grow lean, wane. कृश - किस (क्रशीयस्, क्रशिष्ठ) (वि०) (त्रि०) दुबला पजला, निर्बल गौण, तत्त्वहीन, बीमार; lean, thin, weak, unimportant, ill. कृशरा - किसरा 'कृसर'. thin woak कृशाकु - किसागु (1) (पुं०) कपि, वह्नि, सूर्य ; monkey, fire, sun. (2) (वि०) (त्रि०) दूसरों को सताने वाला; afflicting others, कृशाश्व - किसस्सो (पुं०) एक आचार्य जिन्होंने सर्वप्रथम जृम्भक अस्त्र पाए; an acharya first author of the Jrmbhak missles. कृशाश्चिन् - किसचि (कृशाश्वेन प्रोक्तमधीते) (पुं०) नट;actor. कृष् - कस्स ["विलेखने', कर्षति, -ते, कृष्ट, कर्षयति] खींचना, घसीटना, खूड़ निकालना, खोदना, हल चलाना, आकृष्ट करना, पीड़ा देना चढ़ाना (धनुष्) वश में कर लेना, प्राप्त करना, अर्जन करना, ('कर्षन्ति च महद्यशः',मनु. III . 66) छीनना; to draw, drag, draw furrows, plough, attract, bend (bow), overpower, obtain, earn, snatch. कृषक - किसगो (पुं०) किसान; fermer. कृषि - किसि (स्त्री०) हल बाहना खेती; ploughing, agriculture. प्रथम तीर्थकर ने इसकी सबसे पहले शिक्षा दी. कृषिकर्म - किसिकम्म ( न०) काश्तकारी: hinchandry कृषिकारक - किसिकारगो (पुं०) =कृषक। कृषिवर्ष - किसिवासं (न०) वह वर्ष जो कृषि की उन्नति संबंधी कार्यों के लिए निश्चित होता है; an agricultural year. कृषीवल - किसीबलो (कृषि-) (पुं०) खेतिहर, किसान; husbandman. कृष्ट - किट्ठ (वि०) (त्रि०) खींचा, जुता, हल चलाया; ___drawn, furrowed, ploughed. कृष्टपच्य - किट्ठपच्च (कृष्टे स्वयमेव पच्यन्ते इति) (वि०) (त्रि०) खेत में डालने पर अनायास पक जानेवाला (नाज); ripend in the field without labour. कृष्टि - किट्टि [Vकृष्+ ति] (स्त्री०) खेती, फसल, कर्षण, खेती करना, जोतना; ploughing harvest, attacting to plough. For Private and Personal Use Only Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 494 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश एक प्रमाण या माप विशेष अन्धेरा पक्ष; the dark (lunar fortnight) कृष्ण - किण्हो (1) (पुं०) बसुदेव और देवकी के half of the month. पुत्र श्रीकृष्ण, काक, अर्जुन, काला हिरण; कृष्णवर्त्मन् - किसिण -म्मो (1) (वि०) (त्रि०) Srikrsna, son of Vasudeva and अग्नि, राहु; fire, Rahu. (2) (वि०) (त्रि०) Devaki, crow, Arjuna, black दुराचारी व्यक्ति;a manof bad character. antelope. -म् - किसिणं (न०) कलौस, कृष्णवेद - किसिणवेओ (पुं०) काला या मिर्च, लोहा; blackness, pepper, iron. कृष्णयजुर्वेद; black yajurveda. (2) (वि०) (त्रि०) काला, नीला; black, कष्णलोह - किसिणलोहो (पुं०) काला लोहा, blue. चकमक पत्थर. blace iron. कृष्णकन्द - किसिणकंदो (पुं०) नीलकमल;black कृष्णसर्प - किण्हसप्पो (पुं०) काला साँप; very lotus. poisonous black cobra. कृष्णकपालिका - किसिणपालिगा (स्त्री०) कृष्णसार - किण्हसारो (=कृष्णवर्ण एव श्रेष्ठांशो सरकण्डा ; stalk of the kasa grass or यस्मिन्) (पुं०) कृष्ण मृग; blackdeer. -म् munja grass (=इषिका). -किसिण (न०) काली पुतली वाली आँखे; कृष्णकर्मन - किसिणकम्म (वि०) (त्रि०) पाप eye with dark pupil. ___ कमानेवाला, दुष्ट; a sinner. कृष्णा- किण्हा स्त्री दक्षिणभारत की प्रसिद्ध नदी जो कृष्णकाय - किसिणकाअ (वि०) (त्रि०) काले पश्चिमी घाटवर्ती महावलेश्वर से निकल कर शरीरवाला, black skinned buffalo. दक्षिण पठार से होती हुई पूर्व की ओर बह कृष्णगति - किसिणगइ (पु०) अग्नि; fire कर, पूर्वी घाट को तोड़ कर बंगाल की खाड़ी में (=कृष्णवर्त्मन्). गिरती है, यह महाराष्ट्र मद्रास तथा आन्ध्र में कृष्णगिरि - किसिणगिरि (पुं०) कराकोरम पर्वत; बहती है। द्रौपदी, काली; famous river of the karākoram or Krsnagiri is the South that arises from coutinuation of the Hindukush on Mahābaleśvara and falls into the the west, may be older than the Bay of Bengal, Draupadi, goddess Himalayas. A name of mounten. Kalî. कृष्णग्रीव - किसिणगीव (वि०) (त्रि०) शिवजी कृष्णाजिन - किसिणजिणं (कृष्ण+अ-) (न०) का एक विशेषण; having black neck, कृष्ण सार की चर्म; skin of the black an epithet of Siva, नीलकण्ठ। deer. कृष्णद्वैपायन - किसिणदिवायणो (पुं०) सत्यवती कृष्णाभिसारिका - किसिणाहिसारिगा (स्त्री०) वह के पुत्र महाभारत और पुराणों के संकलयिता प्रेमिका या कॉलगर्ल जो अँधेरी रात में प्रियमिलन व्यास का नाम द्वीप है जन्मभूमि जिसकी);a को जाए;a woman who goes to meet name of Vyāsa, son of Satyavatî with her lover in the dark night. and author of Mahābhārat and कृष्णायस् - किसिणाअसं ( or -यसम्) (न०) Puranas. लोहा; iron. कृष्णमुख, कृष्णवक्त्र - किसिणमुह/किसिगवत्त कृष्णिका - किसिणगा (स्त्री०) काली सारसों; (वि०) (त्रि०) काले मुँह वाला, कलमुँहा, काले black mustad. मुँहवाला बंदर, लंगूर;a black faced, black कृष्णी - किसणी (स्त्री०) काली रात; a dark faced monkey. night. कृष्णपक्ष-किसिणपक्ख (पुं०) शुक्लपक्ष से दूसरा कृष्य - किस्स/कस्स (वि०) (त्रि०) खेती-योग्य For Private and Personal Use Only Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra संस्कृत- प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश धरती, जोतने योग्य, चलती धरती; land fit for ploughing. कृष्णा किस्सा/कस्सा (स्त्री०) जोतने योग्य खेती, अनाज; corn. कुसर किसरो (पुं० ) ( तिलमुद्गसिद्ध ओदनः ) खिचड़ी, जो चावल, तिल और मूंग से बनती ;dish of rice and pulse and spices = कृशरा. | कृ कीण ['विक्षेपे', किरति, ते, कीर्ण] बखेरना, फेंकना to scatter, cast. क्लृप् किलिव ['सामर्थ्य', कल्पते, कल्पित, कल्पयति चिक्लृपिषति ] सहायता करना, प्रबन्ध करना, प्रयत्न करना, काम करना, बनाना, उत्पन्न करना, समर्थ होना; to help arrange, exert, work, happen, create, to be capable. क्लृत - किलित्त (वि०) (त्रि०) रचित, तैयार किया, सजाया, तरतीब में लाया; done, got ready, arranged, क्लृप्तकीला किलित्तकीला (श्री०) दस्तावेज; title- deed. क्लृप्तधिश्ण्य किलित्तधिण्ण (ष्ण्या) (वि०) (त्रिo) उचित स्थान पर अवस्थापित, जिसने स्थान बना लिया; who have been assigned (their) proper places (round the altar), having made one's place. II. 4.8. क्लृप्तविवाहवेषा किलित्तविवाह वेसा (श्री०) विवाह के योग्य वेष धारण किए; attained in marriage costumes. क्लृप्लश्रृंगार किलित्तसिंगार (वि०) (त्रि०) शृंगार - - www.kobatirth.org - - किए; dressed elegantly. क्लृप्तान्त - किलित्तंत (वि०) (त्रि०) सीमित; limited. क्लृप्ति - किलित्ति (स्त्री०) स्वव्यापारसामर्थ्य, कार्य की समाप्ति capacity to do one's work, accomplishment. क्लृप्तिका - किलित्तिगा (स्त्री०) खरीद, खरीददारी; purchased, purchase. केकय केकओ (पुं०) पंजाब के शाहपुर, झेलम और गुजरात जिलें ; identified with Sähpur, Jhelam and Gujrat at modern Jalalpur on the Jhelam river. केकर - केयर (वि०) (त्रि०) कांयरा (= बलिर), भैंगा; squinteyed. केकरा केयरा (स्त्री०) भैंगी, कुछ बंद आँख वाला; (तु०) दृष्टिराकेकरा व (मुरा) squint, half - www Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir open. केकराक्षकेवरक्ख (वि०) (त्रि०) भाँगी या टेढ़ी 495 आँखेवाला; squint eyed. केका - केगा (स्त्री०) मोर की कूज कूज, मयूर की वाणी; auft; the cry of a peacock. केकावल - केगावलो (पुं०) मोर; peacock. केकिन् केकि (पुं०) मोर peacock केकावल, केकिक. केत केओ [कित्] (1) (पुं०) इच्छा, मनशा, चिह्न, इशारा; desire, intertion, sigh. ( 2 ) ( वि० ) ( त्रि०) जानने वाला; knowing. - केतक के अगो (पुं०) एक वृक्ष, केवड़ा particular tree. केतन के अणं (न०) निमंत्रण, ध्वजा निवासः invitation, banner, residence केतनवैजयन्ती केयण - वइजयंती (स्त्री०) ध्वजपताका; banner. केतित - केइअ (वि०) (त्रि०) निमंत्रित ; invited. केतु - केउ [√चित् ] (पुं०) पताका, ग्रहात्पात, चिह्न, दीप्ति, शत्रु, नवाँ ग्रह, राहु का धड़ flag, banner, leader, comet, sigh brightness, enemy, a descending node. - For Private and Personal Use Only केतु ग्रह केठग्डाहो (पुं०) नौवाँ ग्रह राहु का धड़ उसका सिर काट दिया। तब से सिर का भाग राहु और धड़ केतु कहलाता हैं।; when the ocean was churned at the end Dhanvantari from that day the head is called as Raju and the trunk is named as ketu. केतुभ केउहो (पुं०) बादल; cloud. Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 496 संस्कृत- प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश केतुयष्टि केउजट्ठि (स्त्री०) ध्वजदंड, झंड़े का बाँस केयूर केऊरो (पुं०) बाजूबन्द; bracelet on the flagstaff. 3 upper arm. केतुरन केडरदणं (न०) वैदूर्य Lazuli.. केतुमती - केउमड़ (खी०) सेना; army. केदार - केयारो (पुं०) (जलभरी धान की ) क्यारी, शालि क्षेत्र, थांवला, खेत; an irrigated field watering trench round the roots of a tree, the farm. केदारखण्ड - केयारखंड (न०) उत्तरी गढ़वाल व हिमालय का गढ़वाल क्षेत्र; the northern of upper part of Garhwal and the Garhwal region of Himalayas. केदारनाथ - केयारणाहो (पुं०) उत्तरी गढ़वाल का प्रसिद्ध तीर्थ जहाँ केदारनाथ का शिव मंदिर है। केदारिका केयारिगा (स्त्री०) क्षेत्र भक्ति, क्यारी; irrigated part of a field. केदारकुल्यान्याय केयारीतुल्लाणियायो (पुं०) जैसे नालियों द्वारा बगीचे का सबसे पूर्व समीपवर्ती भाग, फिर दूर का, फिर सबसे दूर का भाग खींचा जाता है, यह क्रम fieldchannel maxim. - www.kobatirth.org - - केनार केणारी (पुं०) सिर, शरीर का ऊपर भाग, नरक का एक खंड; head upper part of the body, a division of hell. केंदुविल्व केविलवं (न०) बंगाल का वह ग्राम जहाँ गीतगोविन्दकार जयदेव का जन्म हुआ था; the village of Bengal where Jayadeva -the author of Gitagovinda was bron. केनिपात केणिवाओ (क) (पुं०) नौका के पीछे की ओर बँधा डाँड या पंखा, चलती नौका को सीध में रखने वाला, बड़ा चप्पू: rudder, helm, large oar as a rudder. केन्द्र - केंद्द (Gk. Kentron ) (न०) वृत्तमध्य, मध्य या मुख्य स्थान केन्द्रबिन्दु - केंदबिंदु (पुं०) वह व्यक्ति या विषय जिस पर सबका ध्यान या वाद-विवाद टिका हो; central point of attention or of a discussion. - केमद्रुम कूमद्देओ (पुं०) जन्मकुंडली का एक योग जो दरिद्रता का सूचक होता है; a particular position of plants in an amulet of a horoscope. केरल - केरलो (पुं०) दक्षिण भारत का एक राज्य जिसकी राजधानी तिरुवनन्तपुरम् है; a state in South India with its capital at Thiruvanant puram. केरली - केरली (स्त्री०) केरल प्रदेश या मालाबार की स्त्री; woman of Mālābar. केलक केलगो (पुं०) नचार, नर्तक; dancer. केलि - केलि (-ली) [√कल् 'विलासे' or केल् 'चलने'] (खी०) खेला, रंगरेली, नर्म, मजाक; play, amorous sport joke. केलिकिल - केलिकिलो (पुं०) नेता का नर्मसखा; confildential companion of the - - hero. केलिकीर्ण - केलिकिण्णा (पुं०) ऊँट; camel. केलिकुञ्चिका केणिकुचिगा (खी०) छोटी साली; wife's younger sister. केलिकुञ्ज केलिकुंजो (पुं०) (न०) लता गृह जो रतिक्रीड़ा के काम आए; a place covered by creepers where lovers enjoy amorous sport. केलिकोष कलिकोसो (पुं०) 'केलिकिल'। केलिगृह केलिगेहं (न०) रति मंदिर private apartment. के लिशयन केलिसवणं (न०) रतिपर्यङ्क: pleasure-couch. के लिशैल केलिसेलो (पुं०) क्रीडापर्वत; pleasure-mountain. केलिसचिव - केलिसचिवो (पुं०) अन्तरङ्ग मित्र boon companion. केलिसौध - केलिसोह (न०) क्रीडागृह; pleasure - - Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir केलीवनी house. केली केली (स्त्री०) = केलि, कदली। A banana tree. - केलीवणी (खी०) आनन्दबाग pleasure-park. For Private and Personal Use Only - Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश केवट केवडो [के वृत्] (पुं०) खेवट boatsman. केबुक केवुगं (न०) एक फल ; name of a kind of fruit. केवर्त - केवट्टो (पुं०) 'कैवर्तक' । केवल केवल (वि०) (त्रि०) अकेला, निरा, एकाकी, संपूर्ण, सारा alone, mere, sole, entire, whole.म् केवल (क्रिवि०) पूरी तरह सिर्फ; whoily, only. केवलज्ञान केवलणाणं (न०) कैवल्य का ज्ञान, परम ज्ञान, जैन knowledge of oneness, jainism. केवला केवला (स्त्री०) भारत की एक प्राचीन नगरी (मभा); an ancient city of India (MB). केवलाघ केवलाह [ल अ] (वि०) (जि०) कोरा अपराधी, पापी; highly guilty, sinful; केवलाघो भवति केवलादी, ऋग. 10. 117.6. - www.kobatirth.org केवलात्मन् केवलप्य (वि०) (त्रि०) केवल अपने आप, जिसका स्वभाव पारमार्थिक एकता है; only one's own self, whose nature is absolute unity. - केवलादिन केवलाइण [ल + केवलाइण [-ल + √अद्] (वि०) (त्रि०) अकेला खाने वाला; eating alone. केश केसो (पुं०) सिर के बाल, घोड़े या शेर की अयाल, कुण्डल, किरण, विश्व, विष्णु, भग the hair of the head, the mane (of a house or lion), bracelet, beams, world, Visnu, female generativeorgan: cp. - केशक केसग (वि०) (त्रि०) बाल संवारने में चतुर; skilful in dressing hair. केशकारिका केसकारिगा (खी०) बाल सँवारने वाली, सैरन्ध्री female servent arranging the hair. केशग्रह - केसग्गह (पुं०) बाल पकड़ना; to hold by the hair. केशग्राहिन केसग्गाहिण (वि०) (त्रि०) बाल पकड़नेवाला; holding by the hair. केशध्न - केसग्घो (पुं०) बाल झड़ने की बीमारी; disease of falling hair. केशच्छिद केसच्छिओ (पुं०) बाल काटनेवाला नाई; a barber. केशजाह- केसजाहो (पुं०) बालों की जड़; root of the hair. केशपक्ष केसपक्खो (पुं०) सिर के बालों का गुच्छे या जुल्फ; the tow sides of beautiful hair. - Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - 497 केशपाश केसपासो (पुं०) (-केशहस्त) घने बाल, घुँघराले बाल; much or beautiful hair. केशन प्रसाधनी केसप्पसाहणी (खी०) कभी comb. केशमन्त्री केसमंती (खी०) स्कन्द की एक अनुचरी; name of a maid servant of Śkanda. केशरिन् केसरि (पुं०) शेर; lion. केशव केसव ( - केशाः सन्ति यस्त) (1) (वि०) (त्रि०) लम्बी जुल्फों वाला; having long hair. (2) केसवो (पुं०) कृष्ण का नाम: name of Kṛṣṇa. केशवेष - केसवेसो (पुं०) बंधे बाल; dressed hair. केशाकेशिकेसाकेसि (न०) वह लड़ाई जिसमें बाल पकड़ या खींचा कर लड़ा जाय; hair to hair, head to head fight. केशान्त - संत (पुं०) बाल का छोर, गोदान-संस्कार, चूड़ा-कर्म; hair-end hair-cutting ceremony (in the sixteenth year of a Brahmana). केशान्तिक केसतिग (न०) बालों के पास close to hair. (वि० ) (त्रि०) बालों तक पहुँचनेवाला; reaching to the hair. केशिक- केसिंग (केश) (वि०) (त्रि०) लंबे - For Private and Personal Use Only बालों वाला; having long hair. केशिन् केसि (पुं०) लंबे बालों वाला सिंह, विष्ण द्वारा मारे गये एक राक्षक का नाम: maned=lion, name of a demon killed by Krsna. केशिनी केसिणी (स्त्री०) एक अप्सरा, दमयन्ती की एक दासी; a nympy, a maidservant of Damayantî. Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 498 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश केशोपसंजीवन - केसोवसंजीवणं [ केश+उ-] (न०) केश-संमार्जन; dressing the hair. केसर - केसरो (पुं०) जाफरान, मौलसिरी का फूल, घोड़े या सिंह की गर्दन पर के बाल, फूल के बीच की धूल अथवा किंजल्क, काश्मीरज; saffron, flower of the Bakuka tree, the mane of a hourse or licn, the filament of a flower. केसरान- केसरग्गं (न०) घोड़े या सिंह के गर्दन के बालों का अगला सिरा;ends of the mane of a horse or a lion. केसराल - केसराल - (वि०) (त्रि.) घने केसरवाला; rich in firaments. केसरिन् - केसरि (पुं०) (वि०) (त्रि०) केसर वाला, शेर, हनुमान के पिता; having mane, lion, father of Hanuman. -रिणी (स्त्री०) कैकय - केंकओ (पुं०) केकय देश का राजा;king of Kekayas. कैकसी- केकसी (स्त्री०) सुमाली राक्षस का पुत्रा, रावण की माता; daughter of demon Sumalin and mother of Ravana. कैकर्य - केकय्य (न०) नौकरी, नौकर की वृत्ति; service, duty of a servant. कैकेयी .. केकेई/कडकेई (केकय-) देश की राजकुमारी, दशरथ की रानी और भरत की माता; name of a princess of Kekayas, the wife of Dasaratha and mother of Bharata. कैटभ - केडभो/केडहो (पुं०) एक दैत्य जिसे विष्णु ने सष्टि के आरंभ में मारा था;adaitya killed by Vişnu in the beginning of creation. कैटभजित् - केडहजिउ (पुं०) विष्णु; Visnu. कैतक - केतगं (केतकी-) (न०) केतकी का फूल; flower of the Ketaka plant. कैतक-केतवं (कितवस्य भावः) (न०) छल, धोखा, ब्याज, बहाना, झूठ, जुआ; gambling. केदारक - केतवर्ग (केदार-) (न०) क्योरियों या खेतों का तांता या लार;anumber of fields. कैदारिक-केदारिग (केदार-) =केदारक. Aname ber of fields. कैदार्य-केदारिप (केदार-)-केदारक.Anumber of bields. कैमुतिक-केमुतिग (किमुत-)(न०) और कितना?, तब उसका क्या?; how much more?, then what about. कैमुतिकन्याय - केमुइअणाओ (पुं०) जब अर्थ से दूसरे की स्वतः सिद्धि मान ली जाए, जैसे-जब यह ऐसा सुंदर है तो वह तो होगा ही;a maxim, someting is inferred automatically happening on the basis of other if this man is the beautiful, not to say of that. कैरव - केरवो कइरवो (पुं०० शत्रु, कितव;enemy, rogue, gambler.-म् कुमुद, श्वेत कमल; white lotus.-वी (स्त्री०) चन्द्रिका moon-shine. कैरववनी - केरववणी (स्त्री०) कुमुदवन; mass of night lotuses. कैय्यट - केय्यडो (पं०) एक महान् काश्मीरी वैयाकरण; a great grammarian of Kashmir. कैल - केलं (केलि-) (न०) केलियाँ (केलीयाँ समूहः कैलम्); sports. कैलास - केलासो/कइवासो (पुं०) पर्वतों का राजा, f641614. Himalya. A king of ___mounten. कैलासनाथ - केलासणाहो (पुं०) कुबेर; Lord of Kailasa =kubera. कैलासपति (पुं०) शिव; Siva. ऋषभ Rishabha. कैलासवासिन् - केलासवासि (वि०) (त्रि०) शिव, मृत, पास चला गया (साधु); Epithet of Siva, dead. हिमगिरिवासी। कैवते - केवट्टो (क) (पुं०) मछुआ, मल्लाह, दाश, धीवर; fisherman, boatman. कैवल्य - केवल्लं (केवल-)(न०) केवलपन, केवल, निर्वाण, मुक्ति; isolation, solitary (as soul), salvation. कैवल्यज्ञान - केवल्लणाणं (न०) मैं शुद्ध पुरुष हूँ, For Private and Personal Use Only Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 499 ऐसा ज्ञान (सांख्य), केवल्य का पद (जैन); a knowledge of being all alone, free of all bonds (sankhya), a state of Kevala (Jain). कैशिक- केसिगी (वि०) (त्रि०) बालों के समान, एक राग का नाम, प्रेम (क्रथ-) कैशिक-विदर्भ देश (तु०);fine like hair,a name ofa rāga, love (if kratha precedes it) Vidarbha country. कैशिकी- केसिगी (1) (स्त्री०) गीतनृत्यविलासस मन्वित वृत्ति; the gay style (of procedure) is delightful through its expression of love, song, dance, coquetry and the like (in drama). (2) (वि०) (त्रि०) केशप्रमाण, तन्वी; like hair, very thin. कोक-कोगो (पुं०) चक्रवाक, चकवा, मेंढक, जंगली खजूर, विष्ण, कोक; Cakravāka bird, frog, wild dates, god Visnu, a famous author of Kokaśāstra (a work on the science of love). कोकनद - कोगणदं (न०) रक्तोत्पल; red lotus. कोकिल - कोइल (पुं०) कोयल (नर); ___ cuckoo.-ला; female cuckoo. कोटर - कोइरं (न०) कुहर, खोडर; the hollow of a tree. गुफा, खोह। कोटवी - कोडवी (also -री) (स्त्री०) नंगी स्त्री, नग्निका, बाणासुर की माता; naked woman, mother of Bāņāsura. कोटि - कोडि/कोडी (-टी) (स्त्री०) धनुष की छोर, छोरबिन्दु, उच्चतम बिन्दु, अग्र, एक करोड़; the point of a bow, edge, excellence, the highest point, front, ten million. कोटिक - कोडिग (वि.) (त्रि०) उच्चतम; ___forming the higheat ponit of anything. कोटिशः - कोडिसो (अ) (क्रिवि०) करोड़ों, आगे की तरफ से; billions, by edges, a harrow. कोटीर - कोडीर (or -टिर) (पुंन०) जाजूट; mass of braided hair arranged on forehead. कोट्ट - कोट्ट (पुं०) किला, दुर्ग, कोट (पहनने का); fort, the coat. कोट्टपाल - कोट्टवालो (पुं०) किले का रक्षक या HİGT; commander of a fort. कोट्टवी- कोट्टवी (स्त्री०) राक्षसी, मांस खाने वाली%3B woman feeding on flesh. कोठ- कोढ (पुं०) (कोढ़ का) चकत्ता, शीतपित्त; (large round) spots of leprosy, urticaria. कोट्टार - कोट्टारो (पुं०) चारों ओर से दीवाल से घिरा शहर, जिस नगर की किलाबंदी हो; a walled city, a fortified town. कोण-कोणो (पुं०) किनारा, सारंगी की डंडी, वीणा बजाने का मिजराब तु० (स्व.वा.), ढोल पीटने का डण्डा, तलवार की तेजधार, लगुड;corner, the quill of a lute, drum-stick, the edge of a sword, club. कोणघात - कोणघाओ (पुं०) नगाड़े पर चोट पड़ना, बहुत से ढोल, नगाड़े आदि का बजाना (तु०) 6700 I beating of a drum. कोणकुण - कोणकुणो (पुं०) खटमल;a bug. कोणप - कोणवो (पं०) राक्षक,मांसभक्षी,शवभक्षी ___ademon, a corpse-eater. कोणाकोणि - कोणोकोणि (अ) (क्रिवि०) एक कोने से दूसरे कोने तक; from one corner ___ to the other one. कोणीय - कोणीय (वि०) (त्रि०) कोने में रखा, कोने से संबंध; a thing put in the corner, related to corner. कोथ - कोहो (पुं०) सड़न;putrefaction. कोदण्ड - कोदंडो (पुं०) धनुष; bow. कोद्रव - कोद्दवो (पुं०) कोदौं, मंडवा; kind ot small corn. कोप- कोवो [कोप+आ-] (वि०) (त्रि०) क्रोध से 764841; red with anger. कोपना - कोवणा (स्त्री०) भामिनी, क्रोधी स्त्री irascible lady. कोपाकुल - कोवाउल [ कोप+आ-] (वि०) (त्रि०) क्रोध से तमतमाया; red with anger. कोऽपि - कोवि [क:+अपि] कोई भी; anyone. For Private and Personal Use Only Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 500 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश कोमल - कोमल (वि०) (त्रि०) नरम, मृदु, सुखद, कोशक - कोसगो (पुं०) अण्डा, अण्डकोश; egg, श्याम; tender, soft, pleasing, black, testicle. cp.'करवाल कोमल-रुचौ', माघ.13.60. कोशकारक - कोस-कारगो (पुं०) रेशम का कीड़ा; कोमलता - कोमलआ (स्त्री०) मुलायम होना, silk-worm. कोशगृह - कोसगेहं (न०) खजाने का भवन, वित्त सुकुमारता; softness. कोयष्टिक - कोयट्ठिगो (पुं०) ट्टिहरी; lapwing, भवन; treasury. कोशपाल - कोसवालो (पुं०) कोशाध्यक्ष, white crane. कोर - कोर (पुंन०) कब्जा ___treasurer. ; movable joint, as ___of fingers, doors. कोशपेटक - कोसपेडगं (न०) तिजूड़ी तिजोरी, गल्ला; कोरित - कोरिअ (वि०) (त्रि०) कब्जा लगा, कलियाँ _treasurechest. रित्त- मंजूषा। उभरी हुईं; with handle (a door), कोशमन्दिर - कोसमंदिर (न०) रत्नागार; treasure budded. ___of jewels. कोरक - कोरग (पुंन०) कलिका, कुड्मल, मृणाल; कोशल - कोसलो (पुं०) प्रदेश-विशेष, this ___bud, lotusfibre. region lay to the east of Kuru Pancalas. कोरकप्रकर - कोरगपगरो (पुं०) कलियों का गुच्छा कोशवृद्धि - कोसविद्धि (स्त्री०) अंडकोश फूल जाना या दस्ता; bunch of buds. या लटक जाना; swilling of testices, कोल - कोलो (पुं०) आदि वराह, वराह, छोटी नौका, enlargment of serotum from स्तन; boar, small boat, the breast. hernia. (न०) काली मिर्च; black pepper. - म् कोशलिक - कोसलिगं (न०) उत्कोच; bribe. -कोलं (न०) कोली अर्थात् बेरी का फल; कोशशायिका - कोससाइगा (स्त्री) बन्द छुरी, गुप्ती; jujubefruit. knife in a sheath. कोलंबक - कोलंबगो (पुं०) वीणी का कलेवर; कोशागार - कोसागारो 'कोशगृह' | treasure. body of a lute. कोशापहरण - कोसावहरण (न०) खजाने को उड़ा कोलपुच्छा - कोलपुच्छो (पुं०) कङ्क, बक, बगुला: ले जाना; carrying of treasure. heron. कोशातकिन् - कोसाअकि (पुं०) व्यापारी; कोलाहल - कोलाहलो (पुं०) शोरशराबा;loud and merchant. confused noise. कोशातकी - कोसाअगी (स्त्री०) (तोरी); कोलिक - कोलिगो (पुं०) कोरी, जुलाहा; weaver. particular vegetable of this name. कोली - कोली (स्त्री०) बदरी, बेरी; the jujube कोशाध्यक्ष - कोसक्खक्खो 'कोशपाल'। tree. treasurer. कोविद - कोविअ (वि०) (त्रि०) चजुर, सधा, नागर; कोशिका - कोसिगा (स्त्री०) एक प्रकार की फली; skilled, experienced, cultured. a kind of beans. कोविदार - कोवियारो (पुं०) कचनार;a plant of कोष - कोसो (पुं०) चषक, शब्दकोष; goblet, ___Bauhimia variegata. dictionary. कोश - कोसो (पं०) कुड्मल, पात्र (बाल्टी आदि), कोषकार - कोसगारो (पं0) गन्ना:suear-cane. बक्स, म्यान, भण्डार, खजाना, शब्दकोष, अण्डा; कोषण (न०) कुरेदना, चीर देना; tearing. pail, box, sheath, storeroom.. कोष्ठ - कोट्ठ (पुंन०) (=कन्दुः कुसूल:) कोठा, treasure, dictonary, agg. कुशूल, पेट के भीतर का कोठा, कुक्षि, अन्नाशय; कोशगत - कोसगअ (वि०) (त्रि०) कोश-डिब्बे, granary, the place where food is संपुट आदि के बीच स्थिर; closed in a stored in the stomach. shell, but etc. For Private and Personal Use Only Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 501 कोष्ठताप - कोट्ठतावो (पुं०) कोठे (आमाशय) की गर्मी; heat in the stomach. कोष्ठपाल-कोदवालो (पुं०) कोठे का रक्षक:store- ____keeper. कोष्ठबल - कोटबलं (न०) चतुरङ्ग क्रीड़ा में गोटी का स्क्वे यर में होना;a bala (piece) in a square (kostha). कोष्ठागार - कोट्ठागारो (न०) कोठार, खजाना, भण्डार; _store-room. कोष्ठाग्नि - कोट्टग्गि (पुं०) पाचन-शक्ति, आहार को पचानेवाली पेट की अग्नि; fire in the abdhomen, digesrtive power. कोष्ठाशुद्धि - कोट्ठासुद्धि (स्त्री०) कोठा (पेट) साफ होना; evacuation of bowels. कोष्ठिका - कोडिगा (स्त्री०) कवडी आदि खेलों में दोनों बनाया जानेवाला पाला; division of play ground for each party of players. कोसल - कोसलो (पुं०) 'कोशल'| Kasala ____country. कोसलजा - कोसलजा (स्त्री०) कोसल देश के राजा की पुत्री; daughter of the king Kosala. कोहल - कोहलो (पुं०) अस्पष्टभाषी; speaking indistinctly. कौक्कुटिक - कुक्कुडिग (कुक्कुट-) (वि०) (त्रि०) मुर्गे की तरह सामने आई चीज को देखने वाला साधु या संन्यासी; ascetic who sees only what lies before him without caring for tomorrow, cp. 'संन्यासी हि पादविक्षेपपर्याप्तदेशपर्यन्तमेव चक्षेः संयम्य गच्छति', तत्व on P.4.4.46. कौक्षेयक - कोक्खेयग (कुक्षि-) (पुं०) खङ्ग, तलवार; sword in sheath. कौटतक्ष - कोडतक्ख (वि०) (त्रि०) प्रधान बढ़ई; _chief carpenter. कौटिलिक - कोडिलिग (पुं०) व्याध, कार;a hunter, an artisan. कौटिल्य - कोडिल्ल (-कुटिल-) (न०) कुटिलता, झूठ, दगा; crookedness, falsehood. (पुं०) अर्थशास्त्र का रचयिता, चाणक्य; author of Arhaśāstra, Chāņakya. कौटिल्यग्रन्थ - कोडिल्लगंथो। (पुं०) चाणक्य द्वारा रचित अर्थशास्त्र; the text Arthasastra written by Kautilya. कौटुम्बिक - कुडुविग (कुटुम्ब-) (वि०) (त्रि०) कुटुम्ब से संबढ; pertaining to family. कौणप - (कुणप-) (वि०) (त्रि०) शवभक्षी, राक्षस, एक नाग; eating corpses, demon, a serpent. कौणपदन्त - कोणपदंतो (पुं०) भीष्म की एक उपाधि; an epitert of Bhîsma. कौण्य - कुण्णं (कुणि-) (न०) हाथ का मारा जाना; paralysis of hands. कौतस्कुत (कुतस्कुत:-) - कोउक्कुउ (वि०) (त्रि०) कहाँ-कहाँ से आया; come from where and where. कौतुक (कुतुक-)- कोउगं (न०) कौतूहल, इच्छा, चाह, अजब दृश्य, उत्सव, तमाशा, खेल; curiosity, desire, wonder, eagerness, strange sight, festivity. कौतुकसूत्र - कोउगसुत्त (न०) विवाह कंकण; the thred tird to wrist of bride or bride or broom at the time of marriage. कौतकक्रिया- कोउग-किरिया (स्त्री०) विवाहोत्सव; marriage ceremony. कौतुकागार - कोउगायार (न०) बिवाहमण्डप, आनन्दगृह; wedding house, pleasure house. कौतुकिन् - कोउगि (वि०) (त्रि०) कुछ जानने या तमाशा देखने की इच्छावाला; desirous of Knowing something to see a game etc. कौतूहल - कुऊहलं (न०) =कुतूहल. lesirous of ___knowing. कौनख्य - कोणक्ख (कुनख-) (न०) कुनखिता, गन्दे नाखून रखने की हालत; the condition of having bad nails. कौन्तिक - कुंतिगा (कुन्ती-) (पुं०) कुन्तीपुत्र; son of Kunti. कौन्तेय - कुतेयो (कुन्ती-) (वि०) (त्रि०) भालेदार; equipped with lance. कौप- कोव (वि०) (त्रि०) कुएँ का, कुएँ का पानी; related to 'well, water of a well. कौपीन - कोवीणं (1) (न०) लंगोटी, शिश्न या For Private and Personal Use Only Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 502 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश लिङ्ग, पाप;penis, sin. (2) (वि०) (त्रि०) अकार्य, भद्दा; not be done, bad; cp. Tattva on this. कौब्ज्य - खुब्ज (न०) कुवड़ापन, कुटिलता;hump backedness, crookedness. कौबेरदिग्भाग - कोबेर-दिगभाजो (पुं०) उत्तरी इलाका;northward region. कौबेरी - कोबेरी (कुबेर-) (स्त्री०) उत्तर दिशा; northern quarter. कौमार - कोमारं (कुमार-) (न०) बचपन, किशोरावस्था, ब्रहाचर्य;childhood youth, continence.(2) (वि०) (त्रि०) (कौमारः पति, कौमारी भार्या) अपूर्ण पति वाली कुमारी da ufa; husband of one who was not married before. कौमारक - कोमारगो (पुं०) कुमारावस्था; ___boyhood. कौमारिक - कोमारिगो (पुं०) कन्याओं का पिता;a father of girls. कौमारभृत्य - कोमारभिच्चं (न०) गर्भ व प्रसव के बाद शिशु की रक्षा से संबद्ध शास्त्र; the science of rearing infants. कौमुदी - कोमुदी (कुमुद-) (स्त्री०) चाँदनी; __moon-light. कौमुदी महोत्सव - कउमुदीमच्छवो (पुं०) एक उत्सव जो प्राचीनकाल में शरद् ऋतु में मनाया जाता था; a festival of India celebrated in the remote past in autumn. कौमुदीजागर - कडमुइजामरो (पुं०) कार्तिक पूणिमा पर जागना; keeping awake in the night of full moon in the month of Kārttika and Aśvina. कौमोदकी - कउमोदगी (स्त्री०) विष्णु की गदा; club of Visnu. कौरव - कोरव (कुरोरपत्यम्) (पुं०) कुरु की संतान, कुरु से संबद्ध; descendants of Kuru, relating to Kuru. कौरव्य - कोरव्व (करु-) (वि०) (त्रि०) कुरु की संतान,; descendants of Kuru. कौल - कोल (वि०) (त्रि०) कुल से संबद्ध, कुलक्रमागत, उच्चकुल का, शाक्त, वाममार्गी; related to a family, a hereditary, belonging to a noble family, follower of the sāktas. कौलटिनेय - कोलडिणेय (वि०) (त्रि०) सती भिखारिन का पुत्र; son of a virtuous female begger. कौलटेर - कोलटुअ (कुलटा-) (वि०) (त्रि०) व्यभिचारार्थ घर-धर फिरनेवाली का पुत्र; son of an unchaste woman. कौलवर्ग- कोलवग्गो (पुं०) वंश में उत्पन्न हुओं का समुदाय; group of those who belong to the family. कौलकेय - कोलकेअ (वि०) (त्रि०) पुंश्चली से 3547; son of an unchaste woman. कौलाल - कोलाल (कुलाल-) (न०) कुलाल का काम; pottery. कौलिक - कोलिग (कल-) (पुं०) जुलाहा; ___weaver. कौलीन - कोलीणं (कुलं-) (न०) निन्दा, अपवाद, जनवाद, कुलीनता; slander, calumny, being bron of a high family. कौलेय - कोलेओ (कल-) (पुं०) कुत्ता; dog. कौलेयक - कोलेयगो (कुल्या-) (वि०) (त्रि०) कुल्या में उत्पन्न, कुत्ता;produced in canal, adog. कौशल - कोसलं (कुशल-) (न०) कल्याण, प्रसाद, नैपुण्य; welfare happiness,skilfuness. कौशलिका- कोसलिगा (स्त्री०) उपहार;present. भेर, गंभत। कौशल्य - कोसल्लं (कुशल-) (न०) कौशल;skill. कौशाम्बी - कोसंबी (स्त्री०) प्रयाग का समीपवर्ती प्रदेश वत्सराज उदयन की राजधानी थी; the country near Allāhābād, city was the capital of Vatsrāja Udayana. कौशिक - कोसिगो (कुशिक-) (पुं०) कुशिक की संतान, उल्लू (तू०) कौशिकघटा), विश्वामित्र, इन्द्र; descendant of Kuska, owl, Visvāmitra, Indra, -की - कोसिगी (स्त्री०); of this name. कौशेय - कोसेअं (कोशेसंभमत्) (न०) कृमिकोशोद्भव, रेशम, रेशमी वस्त्र; silk, silken cloth. For Private and Personal Use Only Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 503 कौसीद्य - कोसिज्जं (कुसोद-) (न०) आलस्य, name of Vidarbha country, सूदखोरी, महाजनी; ingolence, laziness. modern Bara. कौसीद्यवृत्ति - कोसिज्जवित्ति (स्त्री०) सूदखोरी का क्रथ क्रथन कहण [Vक्रथ् हिंसायाम्, क्रथयति] (1) धंधा; profession of lending. (वि०) (न०) क्राथ, काटना, एकाएक साँस रुक जाना; (त्रि०) सूदखोरी करनेवाला; a money cutting, sudden stopping of brone ot destruction. lender. कौसुम - कोसुम (कुसुम-) (वि०) (त्रि०) फूलों Vक्रन्द कंद [ आह्वाने रोदने चन्द, क्रन्दति] चिल्लाला, में होनेवाला;pertaining to flowers. पुकारना, रोना, बिलखना, गरजना; to cry, कौसलिक - कोसिलिगा (कुसृति-) (वि०) (त्रि०) call, weep,roar; but आ Vक्रन्द् shows अभद्रमार्गगामी, धोखेबाज; fraudulent, continuity: 311ch cefa; continues to deceitful. cry or call. कौस्तुभ - कोत्थुहं (न०) मणिविशेष, जिसे विष्णु क्रन्दन कंदण (न०) चीख-पुकार; cry for help. धारण करते है;a celebrated,deceitful. क्रन्दस् कंदस (न०) ललकार, सेना, धरती-अकाश; ___battlecry,army, heaven and earth. क्रकच - ककच (पुंन०) करपत्र, आरा; saw. क्रन्दित कंदिअ/कंदिद (न०) क्रुष्ट, रुदित, विलाप; क्रकचच्छद - ककचच्छदं (न०) केतकी पुष्प; the cry, lamentation. ___ketaki flower. Vक्रम कम [क्रामति, क्रमते, क्राम्यति, क्रान्त] चलना, क्रकर - कअर (पुं०) आरा, शारिकाभेद; saw, a piece of chess. कदम भरना,-के पास जाना, पार करके पहुँचना, क्रकपत्र - ककचपत्तो (पुं०) टीक का पेड़;a teak पार करना, चढ़ना,-पर अधिकार कर लेना, tree. व्याप्त कर लेना, लाँघ जाना, -के लिये यत्न क्रकचपात् - ककचपा -क्रकचपादः -ककचपाओ करना, -के लिये उत्साह दिखाना, --में निष्णात (पुं०) गृह-गोधा या छिपकली;a lizard. बनना, पूरा करना,-में अबाध गति प्राप्त करना; क्रतु - किउ [Vकृ] (पुं०) शक्ति, कर्म, निर्धन, विष्णु to walk, srep, go ('गम्यमानं न एक प्रजापति, इच्छा, यज्ञ;power, action, तेनासीद-गतं क्रामता पुरः', Bk viii.2), to poor man Vișnu a prajapati, desire go, approach ('देवा इमाल्लोकानक्रमन्त, (cp. Avestankhratu'rational will'), SBr), go across, traverse (सुखं sacrifice. योजनपञ्चाशत् क्रमेयम्, Ram), togoup, क्रतु - किउ (पुं०) यज्ञ, विष्णु, दस प्रजापतियों में से एक, कर्म शक्ति;a sacrifice, an epithet ascend (क्रामत्युच्चभूभृतो यस्य तेजः शि. of Visnu, one of the ten prajapatis, 16.83),takepossession of (क्रान्ता यथा action, power. चेतसि विस्मयेन, R.), pervade, क्रतुपुरुष - किउपुरिषो (पुं०) विष्णु; Visnu. penetrate, surpass, excel (fren: क्रतुरिपु - किउरिऊ -क्रतुध्वंसिन् (पुं०) शिव;Sive. सर्वोन्नतेनोवी क्रान्त्वा मेरुरिवात्मना, R.I.14), क्रतुराट् - किअराअ (०) अश्वमेध यज्ञ strive after (अध्ययनाय क्रमेत), be at Ašvamedha sacrifice home with (क्रमन्ते अस्मिन् शास्त्रणि), क्रतुशेष किउ सेसो (पुं०) यज्ञ से बचा हविष्य; accomplish (used in middle it obation remaining after the implies) want of check (ऋचि क्रमते sacrifices is over. बुद्धिः =न प्रतिहन्यते), energy or क्रतुभुज किउभुजो (पुं०) देवता; god. application (अध्ययनाय क्रमते - क्रतुयाजिन् किउयाजि (वि०) (त्रि०) याजक; one उत्सहते), increase or illumunation ___who offers sacrifice. (क्रमन्ते अस्मिन् शास्त्राणि स्फीतानि भवन्ति), क्रथकैशिक कहकेसिगो (पुं०) विदर्भ देश; old step, go approach (for intercourse), For Private and Personal Use Only Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 504 go over, ascend, occupy, succeed. क्रम कमो (पुं०) कदम, रास्ताः 'एकाकी मत्क्रमे पतितः', ढंग, प्रकार, प्रबन्ध, क्रम श्रृङ्खला, अनुक्रमण, अवसर ; step course, method, manner, order, regular arrangement, series, succession, occasion. क्रमण कमण (न०) चलना-फिरना; movement. क्रमभङ्ग - कमझंगो (पुं०) बारी को लाँघना; to violate the turn. क्रमशः कमसो (क्रिवि०) क्रम से gradually. क्रमसंख्या कमसंख्या (स्त्री०) वारी का नंबर roll number, number in turn. क्रमागत कमागअ (वि०) (त्रि०) क्रम के अनुसार आया; having come by turn. क्रमुक कमुगं (न०) पूगीफल, सुपारी, शहतूतः betel-nut, mulberry tree. क्रमेलक कमेलगी (पुं०) ऊँट; camel. क्रय - कयो [√क्री] (पुं०) खरीद; purchase. क्रयकेन्द्रम् कयकेंद (न०) खरीददारी का मुख्य स्थान; centre of purhasing. - www.kobatirth.org क्रयण कयणं (न०) क्रय; buying. क्रयलेख्य कयलेहं (न०) खरीद का अधिकृत पत्र (तु०) गृहक्षेमादिकं क्रीत्वा तुल्यमूल्याक्षराचितम् । पत्रकरयते यत्तु क्रयलेख्यं तदुच्यते ।। a deed of sale. क्रय-विक्रय कय- विक्कयो (पुं०) खरीद-फरोख्त, खरीदना और बेचना; purchase and sale. क्रयदक्ष - कय- दक्ख (वि०) (त्रि०) खरीदारी में निपुण killed purchase. - क्रयिक - कड़ग (क्रय) (वि०) (त्रि०) व्यापार पर जीने वाला, मोल लेने वाला; tradesman, one who purchases. क्रथ्य कत्थ [Vकी) (वि०) (त्रि०) खरीदे के लिये बाजार में सजाया सामान good exhibited for sale. क्रय्य - कज्ज/कय्य [V क्रू- ] (न०) कच्चा मांस; raw flesh. - क्रव्यभुज् कव्वभुज (वि०) (त्रि०) कच्चा मांस को खानेवाला, राक्षम; a demon eating raw flesh, tiger. संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश क्रव्यकूट कव्वकूडो (पुं०) मांस का ढेर; heap of flesh. क्रव्यवाहन - कव्ववाहर्ण कच्चे मांस को ढोने वाला - (अग्नि का विशेषण); carrying raw flesh in the form of corpses, epithet of fire. क्रव्याद् - कव्वादो [ or -द] (पुं०) कच्चा मांस खाने वाला, राक्षक consuming raw flesh, a demon. क्रव्यादस् कसिअ (पुं०) कच्चा मांस खाने वाला, गृध्र आदि; vulture, etc. क्रशित (वि०) (त्रि०) कृश बनाया गया; emaciated. क्रशिमन् - कसिमो (पुं०) पतलापन; slender ness. - क्रशीयस् कसीजसो कृश की तुलना में slend erer, very slender. क्राथ- काथो (पुं०) हिंसा, मारकाट; violence. क्रथन किरण [Vक्रथ् हिंसायाम् ] (न०) मारना; killing injuring: cp. उच्चाटन. क्रान्त कंत (वि०) (त्रि०) चला गया, लाँधा गया; gone passed over. - Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - क्रान्तचक्षुस् कंतचकखु (वि०) (त्रि०) जिसकी आँखें पार तक देखनेवाली हों दूरदर्शी; farsighted man. क्रान्तदर्शन कंत दंसण (वि०) (त्रि०) (क्रान्तानि दर्शनानि येन ) जो इन्द्रिय-जगत् को पार कर चुका है, कवि, मेधावी one who has gone across the sense-world, a sage. क्रान्तदर्शिन् कंतदसि (वि०) (त्रि०) अबाधित दृष्टि या ज्ञानवाला; omniscient. क्रान्ति - कंति (स्त्री०) धरती पर सूर्य का मार्ग, परिवर्तन; the sun's course on the globe, revolution. क्रान्तिकारिन् कतिकारि (वि०) (त्रि०) व्यापक उथल-पुथल करनेवाला परिवर्तक a , - - For Private and Personal Use Only - revolutionist. क्रान्तिचर कंतियर (वि०) (त्रि०) क्रान्तिवृत्त में विचरण करनेवाला (ग्रह); moving on the ecliptic. क्रान्तिमण्डल कॅतिमंडल (न०) खगोल में सूर्य का मार्ग बताने वाला वृत्त: ecliptic. " Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश क्रान्तु कंतु [Vक्रम्] (पुं०) पक्षी; bird. क्रिमि किमि कृमि. pesti. क्रिमिध्न किमिहणो (पुं०) वायविडंग, कीटनाशक; Babreng, pesticide. क्रिय- किओ (पुं०) सौरमण्ड के क्रान्तिवृत्त का चिह्न; sigh dries. क्रियमाण किअमाण (वि०) (त्रि०) किया जाता हुआ; being done, under action. क्रिया किरिया [कृ] (1) (स्त्री०) शरीरायासमात्रसाध्य शौचादि क्रिया, परिश्रम, दुःख कार्य, कृत्य, यज्ञ, धातुज क्रियापदः doing, labour pains, work, ceremony, sacrifice, verb.(2) ta प्रकार की क्रियाः कम्प, गति, क्षोदः विनाशकारी क्रिया कम्प, पोषकरी क्रिया गति:; movemen conducive to growth or rise, क्षोदः different from कम्प and गति । क्रियाकल्प किरिपाकव्य (पुं०) एक ग्रंथ का नाम: name of a work describe it a text on poetics, (वि०) (त्रि०) क्रिया में समर्थ; burden of works before. - - www.kobatirth.org क्रियागुप्ति - किरियागुत्ति (स्त्री०) ऐसा पद्य जिसमें क्रिया गुप्त ही प्रहेलिका का एक भेद, उदा; a type of puzzle in which verb is hidden. क्रियातिपाता किरियावाओ (पुं०) कर्म का उल्लंघन, करने योग्य काम में विलंब होना; delay in a necessary work. क्रियातिपत्ति - किरियाइपत्ति [क्रिया + अति- ] (खी०) क्रिया की अनिष्पत्ति; noncompletion or non-occurrence of acton. क्रियादक्ष किरियादक्ख (वि०) (त्रि०) कार्यदक्ष skilled in work. क्रियादीपक - किरियादीवगं (न०) एक काव्यालंकार जिसमें एक क्रिया का संबंध अनेक कर्ताओ के साथ होता हैं; a poetic figure in which a verb is governed by many subjects. क्रियापवर्ग - किरियाववग्गो (पुं०) कर्मसमाप्ति; - consummation of act. क्रियाप्रबन्ध किरियापबंधी (पुं०) कार्यों का निरंतर Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir आते या होता रहना, क्रिया सातत्य; uninterrupted continuity of actions. क्रियार्थ कियत्थो (पुं०) याज्ञिक कृत्य का साधन; means of sacrifice. क्रियालोपकिरियालोवो (पुं०) (पुं०) आवश्यक कार्य का न हो पाना या बिगड़ जाना; loss of an essential work. क्रियाव्यतिहार किरियाविहारो (पुं०) परस्परकरण; mutual doing: क्रियासमभिहार किरियासमहिहारो (पुं०) क्रिया का आधिक्य अथवा पौनःपुन्य; excess or repetition of action. क्रियासिद्धि किरियासिद्धि (स्त्री०) कार्य की पूर्णता या सफलता, काम बन जाना; accomplishment of an action. - की ['द्रव्यविनिमये', क्रीणाति-क्रीणीते, क्राययति] खरीदना; to buy. Vक्रीड्- कील [क्रीडति, क्रीडित] खेलना, बहलाना, मजाक करना, जुआ खेलना; to play, amuse, gamble. क्री मन क्रीडा कोला (खी०) खेल, खेला, केलि, मनोरञ्जन, - 505 For Private and Personal Use Only मजाक (आहस) play, sport, amorous sport, pastime, joking. 22 क्रीड़ाएँ इस प्रकार हैं-1. अष्टमी चन्द्रक - यह चैत के महीने की चतुर्थी या चौथ से आरंभ करके आठवीं चतुर्थी तक व्रत चलता है। इसमें स्त्रियाँ चंद्रमा को अर्घ्य देकर व्रत खेलती है। 2. कुन्द चतुर्थी इस दिन खियाँ जो फैलाकर स्त्रियाँ उन पर लेटती हैं। 3. सुवसन्तक वसंत के आगमन का स्वागत जिसमें होता है। नए वासंती पुष्प और पीले कपड़े पहने जाते हैं। 4. आंदोलन चतुर्थी - यह वर्षा ऋतु में आती हैं। इसमें खियाँ झुला झूलती है। 5. एक शाल्मली सेमल के पेड़ पर फुल आ जाने पर स्त्रियाँ उसमें नीचे आँखमिचौनी आदि खेलती हैं। 6. मदनोत्सव - यह संभवतः होली का उत्सव था जब त्रयोदशी को खियाँ काम की पूजा करती थीं। 7. उदकक्ष्वेडिका - स्त्रियाँ बाँस की बनी या दूसरी पिचकारियों से एक-दूसरे पर पानी फेंकता थीं। 8. अशोकोत्तंसिका - उच्चकुल Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 506 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश की स्त्रियाँ श्रृंगार करके पैर से प्रहार करके अशोक वृक्ष पर पुष्प उगाने की लील करती थीं, यही क्रीड़ा। 9. चूत भञ्जिका -वसंत ऋतु की क्रीड़ा, इसमें स्त्रियों द्वारा आम की नई कोपलें तोड़-तोड़कर पहले काम को भेंटकर के बाद में बालों में गूंथी या कानों पर रखी भेंटकर के बाद में बालों में गूंथी या कानों पर रखी जाती थी। 10-पुष्पाक्चायिका - फूल चुगने की क्रीड़ा। यह स्त्रियों द्वारा मदिरा के कुल्ले डालकर मौलसिरी के वृक्ष का विकास कर उसके पुष्प चुगने की लीला के रूप में की जाती थी। 11. चूतलतिका - इस क्रीड़ा में स्त्रियाँ ढाक, आम आदि की टहनियाँ आपस में एक-दूसरी पर बोल, तेरा किससे प्यार है? यह पूछती हुई प्रहार करती थी। 12. भूतमातृकाइसमें एक स्त्री साथ की पाँच स्त्रियों को मनाती थी। इस क्रीड़ा को भूतमातृका कहते हैं 13. कदम्बयुद्ध -वर्षाऋतु में स्त्रियाँ कदम गन्ने और हल्दी के फूल तोड़कर उन्हें अस्त्र बनाकर परस्पर लड़ती थीं। 14. नवरात्रिका- पहली वर्षा होने पर उगी कोमल घास पर पिकनिक मनाकर खाने-पीने के बाद स्त्रियाँ नकली विवाह आदि की लीला करती थीं। 15. बिसखादिका - तालाब में नये कमल तोड़कर प्रेमी-प्रेमिकाओं का उन्हें मिलकर खाना बिसखादिका कही जाती थी। 17. आश्विन के महीने की पूर्णमासी जिसे शरत्पूर्णिमा कहते हैं, उसकी रात को चाँदनी में विहार, जागरण, खुले पात्र में खीर रखकर चंद्रमा की किरणें उसपर पड़ने देना और सुबह उसे मिलकर खाना। 18. यक्षरात्रिका - दीवाली मनाना। 19. अभ्यूषखादिका- कच्चे या हरे अन्न की बालियाँ भनूकर खाना। 20. इक्षुखादिका - नए-नए गन्ने चूसना। 21. तोयक्रीड़ा - गर्मी के मौसम में नदी में जलविहार। 22. प्रेक्षा-परिवार के साथ नाटक आदि देखना। Amorous sports are 22 as stated below-1. Aştamīcchandrāka - In which ladies observe fast in the eighthfourth day beginning from the fourth day of the month Chaitra, the fast in observed in honour of Sprhayanti. 2. Kundacaturthī– That is also a fast day Then ladies lie on The bed of barley. 3. Suvasantaka- Welcome of the begining of spring season. 4. Andolanachaturti--It is observed by swinging on the fourth day of the month Sravana. 5. Ekāsalamali-- In it ladies play by closing other's eyes under the tree of Salmali blooming well. 6. Madanotsava— It is observed by with the worship of Cupid on the 13th day (probably of Falguna).7. It is followed by the game Udakaks vedikā. It is performed with sprinking coloured and perfumed water with the sbring made of bamboo etc. 8. Next is Asokottansika-- Ladies of high family at first hit Asoka tree with foot in order to let that be blossomed. Then they pluck its flowers. 9. The nineth game is Châtabhanjka. It is observed by plucking new blades of mango tree and are used as an ornament by putting them on the ear. 10. Pushpāvachyikā. In this game, young women first fill their mouth with wine and then throw that on the Bakula tree and when it is full of flowers, then pluck them. 11. Chatalatikā— In this game ladies hit their lover with new or tender sticks of the tree of Palāsä etc. and ask who is the dearest to you. 12. Bhútamatykā -In it those ladies try to appease their lover. 13. Kadambayuddha-In this game ladies in the rainy season assenble and are divided into two sides and then act as fighting with the flowers of Kadamba etc. used as weapon. 14. Navāpatrikā--In it ladies assemble in meadows green For Private and Personal Use Only Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 507 with the grass sprouted with the first showers of rain, they first worship that grass, then enjoy by staging semblence of marriage etc. 15. Bisakhădikā-- In this game lovers accopanied by theri spouses go to lakes or ponds full bloomed lotuses and taste the lotus-sticks. 16 Sakrārchā—In this game Indra, the king of gods is worshipped. 17. SaratpūrņimāIt is observed on the full moonlight night of Asina month. Lovers enjoy the first full moon night after the rainy season. 18. Yaksotsava-It is the festival of Dipävali on which Kubera—the king of Yaksas ( semigods) is worshipped. 19. Adhyakadika-It is observed by eating the parched raw corn of the new crop. 20. Ikşukhādikā—It is to suck the newly come sugarcane. 21. Toyakrda-It is to take bath in the rivers during the summer season. 22. The last game is Nātyaprekşa-It is to enioy by noticing dramas in company of lover or beloved. क्रीड़ा अष्टकाष्ठा (स्त्री०) चतुरङ्ग छूत, जिसमें 8 स्क्वे यर रहते हैं। इसी को अष्टापद या चौपड़ भी कहते है; the four-handed dice chess with 8 squares, which is also called astāpada. क्रीडाकासार - कीलाआसारो (पुं०) विहारसरस्, जलक्रीड़ा का सरोवर; sport-tank, tank meant for sport or dalliance. क्रीड़ागृह - कीलागेहं (न०) रंगमहल; pleasure house. क्रीडाशैल - कीलासेलो (पुं०) राजमहल के भीतर बना बनावटी पर्वत; an artificial hillock in the vicinity of royal palace. क्रीड़ाकोप - कीलाकोवो (पुं०) प्रणयकोप, मान, बनावटी रूठना;afiegned anger.] क्रीड़ानारी - कीलाणारी (स्त्री०) वेश्या; a prostitute. क्रीडारत्न - कीलारयणं (न०) संभोग; coitus. क्रीम् - कीम (अ०) काली का बीज मंत्र;a mantra of Kāli. क्रीत - कीअ [v] (वि०) (त्रि०) खरीदा; bought क्रीतक-कीअगो (पुं०) खरीदा पुत्र; bought and ___adopted as son. क्रुद्ध - कुद्धो [Vक्रुध्+त] (वि०) (त्रि०) कुपित, उत्तेजित; angry, furious. क्रुध् - कुध (स्त्री०) अमर्ष, रोष, क्रोध; anger. Vकुश - कुश [आह्राने रोदने च, क्रोशति, क्रष्ट] कोसना, विलाप करना, चिल्लाना; to lament, mourn, cry. Jश्वन - कुस्सणी [Vक्रुश] (पुं०) शृगाल:iackal. ऋष्ट - कुटुं (न०) क्रन्दित, रुदन; crying, weeping क्रूर - कूर (वि०) (त्रि०) खूनी, वेदर्द, सख्त, डरावना, कठोर, नृशंस; bloody, cruel, harsh, formidable hard. क्रेङ्कार - कैंकारो (पुं०) सारस आदि का शब्द; sound of crane. क्रत - केउ [Vक्री,-ता, त्री, -तु] (वि०) (त्रि०) खरीदने या मोल लेने वाला; buyer, purchaser. क्रेय - केअं (वि०) (त्रि०) खरीदने योग्य; worth purchasing purchasable (=क्रय्य). क्रोड - कोड (पुंन०) गोद, गेंडा, वराह, शनैश्चर; bosom, rhinoceros, boar, saturn. -ङ (पुं०) घोड़े की छाती; breast of a hourse. क्रोडपत्र - कोडपत्तं (न०) खर्रा, परचा, फक्किका, किसी विषय पर अगल लिखे लेख; supplement (marginal writing omitted in the body of the letter). क्रोडशायिन् - कोडसाइ (वि०) (त्रि०) गोद में सोनेवाला; sleeping in the lap. क्रोडीकरण - कोडीकरणं (न०) आश्लेष, आलिङ्गन; ___embrace. क्रोधन - कोहण (वि०) (त्रि०) अकारण रोष, ___ आलिङ्गन; embrace. क्रोश - कोसो (पुं०) चिल्लाहट, रोना, 2 कोस; shout, weeping about 2 miles. For Private and Personal Use Only Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 508 www.kobatirth.org क्रोष्ट - कोट्ठो (पुं०) चिल्लाने वाला, गीदड़, one who cries, jackal. क्रौञ्च - कोंचो (पुं०) जलकुक्कुट, जलमुर्ग; a curlew. क्रौचरंन्ध्र - कौचरंधं (न०) उत्तरी हिमालय का एक दर्श; a hole in the hill named kraunch. क्रौञ्चास्त्र कोंचत्य (न०) नाम का एक पुराणोक्त अस्त्र; a mythical weapon. V क्लम् किलिम [ग्लानौ, क्लामति, क्लाम्यति, क्लान्त ] थक जाना, हारना; to be exhausted. क्लम किलिम (पुं०) थकावट, भ्रान्ति; fatigue, exhaustion. क्लमथ किलिमत (-धुः) 'क्लम'। क्लान्त किलंत [V क्रम] (वि०) (त्रि०) ग्लान, म्लान, श्रान्त, थका-हारा; wearied, exhausted, emaciated. क्लान्ति - किलंति (स्त्री०) थकावट; fatigue. क्लिट् किलिअ (1) (आर्द्राभावे, क्लिद्यति, क्लिन्न, क्लेदयति, चिक्लिदिषति) गीला होना; to become wet (2) परिदेवने क्लिन्नदति चैत्रम् क्लेश या शोक में डाल देना; to cause sorrow. क्लिश् किलिस (1) (विबाधने, क्लिश्नाति, क्लिष्ट क्लेशयति) तकलीफ देना, सताना, पीडा देना; to torment, afflict, molest ( 2 ) उपतापे, क्लिश्यते क्लिष्ट क्लेशयतिः, दुख अनुभव करना; to feel pain, be afflicted. क्लिष्टि - किलिट्ठि (स्त्री०) क्लेश; pain. क्लीं किलीं (अ०) कामबीज, यह सरस्वती का बीजमंत्र है ; symbolical maxim of goddess Saraswati. क्लीब- किलीबं (1) (न०) नपुंसक लिङ्ग; neuter gender ( 2 ) ( वि०) (त्रि०) नपुंसक, हिजड़ा डरपोक, पोच, जलहीन बादल; impotent unmanly, cowardly, having no water 'क्लीबो मेघः'. क्लेद किलोओ (पुं०) गीलापन, गला सड़ा होना; wetness, putresence. = संस्कृत प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश क्लेदय किलेदअ (प्रे०) गीला करना, भिगोना to wet. क्लेद्य किलेज्ज (वि०) (त्रि०) गीला होने वाला; to be moistened. क्लेश किलेस [Vक्लिश् विबाधने, क्लिश्नति ] (पुं०) दुःख, पीड़ा, तकलीफ, अविद्या, अस्मिता, राग, द्वेष, अभिनिवेश ये पाँच pain, distress, trouble, five kleśas in yoga: ighnorance. egotism, attachment, hatred, affection. क्लेशक किलेसग (वि०) (त्रि०) दुःखदायी, क्लेशकर; causing pain. क्लेशय किलेसअ (०) कष्ट पहुँचाना, पीडा देना; to tease, to torture.. क्लेशद - किलेसअ 'क्लेशक' । क्लेशोत्तर किलेसुत्तरम् (क्रिवि०) अधिक पीड़ा के साथ; with great difficlty. क्लैब्य - किलिब्बं (क्लीब-) (न०) नपुंसकता, कायरता, दब्बूपन, पोचपन; impotence, cowardice. क्लोम किलोमं (न०) पेट में पानी की जगह, फुफ्फुस, फेफड़ा; the place in the stomach where wather is stored, lungs. - क्लोश किलोस (क्रोश) (पुं०) जोर से आवाज देकर बुलाना callingout to. क्व - कुव (क्रिवि०) कहाँ; where. क्वचिद् कुवचिअ (क्रिवि०) कहीं पर किसी विशेष स्थान पर; to any place, in a certain place. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - क्वचिदपि - कुवचिअवि (अ० ) कहीं भी; anywhere. क्वण किवणो (पुं०) क्वाण, रुनझुन indistinct sound. क्वचित क्वणित किविणिअं (न०) वीणा की टंकार या नूपुरों या घंटियों की रुन्झुन्; the sun of lute or an anklet. - क्व त्य - कुविच्च (वि०) (त्रि०) कहां रहने वाला; residing where. किवहिअ [Vक्वथ् निष्याके, क्वथति ] शृत, उबाला; boiled. - ता (स्त्री०) कढ़ी; For Private and Personal Use Only Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 509 preparation of curd mixed with pulse and spices. -मत् (न०) काढ़ा; decoction. क्वाण - किवाणो (पुं०) गहनों या वीणा की झन-झनाहट; tinkling of ornaments. क्वाथ - किवाहो (पुं०) काढ़ा; decoction. क्षण - खण (पंन०) निमेष, पलकभर, तीस कलाओं का समूह, उत्सव, निमंत्रण; twinkling of an eye, monment, joyful occasion, invitation. क्षणक्षेप -खणक्खेवो (पुं०) क्षण भर का विलम्ब delay of a moment. 'क्षणेन क्षणात्' खणखणा (क्रिवि०) पल भर में, तुरन्त; in a moment soon. क्षणद - खणओ (पुं०) गणक; astrologer. -दा (स्त्री०) रास्त्रि; night affording revelry.-दम्, जल, रात्र्यन्धकार; water, night-blindness. क्षणदाचर - खणआअर (वि०) (त्रि०) रात को विचरनेवाले, हिंसक जीव या राक्षक roaming in the night, bears or demons. क्षणदृष्ट - खणदिट्ठ (वि०) (त्रि०) क्षणभर देखा; _sun momentarily. क्षणन - खणणं (न०) मारना; killing. क्षणप्रभा - खणपहा (स्त्री०) बिंजली; thunder. क्षणमात्र - खणमेत्त (क्रि०) (वि०) for a moment only. क्षणभङ्गुर - खणभंगुर (वि०) (त्रि०) क्षणभर में नष्ट होनेवाला; perishing within a monment. क्षणवाद - खणवाओ (पुं०) संसार व उसके सब पदार्थ क्षणभर के हैं, ऐसा सिद्धांत (बौद्ध दर्शन)। A Budhism thought. क्षणविनित - खण-विग्घिअजिसमें क्षणभर के लिए विध्न या रुकावट आई हो; interrupted for a moment. क्षणिक - खणिग (क्षण-) (वि०) (त्रि०) क्षण भर टिकने वाला; momentary. क्षत - खअ [Vक्षण-] (1) (वि०) (त्रि०) कृत्त, घायल, चोट खाया; wounded, injury. (2)-तम् - खअमं (न०) घाव, चोट, तिमिर; wound, injury, darkness. क्षतज - खअजं (न०) रक्त; blood. क्षतसेतुबन्धन (वि०) (त्रि०) तोड़ दिया है पुल का बन्धन जिसने; who has broken the structure of the bridge. क्षति - खइ [Vक्षण] (स्त्री०) चोट, हानि, घाय; __ injury, damage loss. क्षत्तृ - खत्तु (वि०) (त्रि०) क्षत्रिय स्त्री में शद्र से उत्पन्न पुत्र; one born of a Sudra in Ksatriya woman. क्षत्र - खत्त [Vक्षि] (न०) शक्ति, आधिपत्य, राज्य; might, supremacy, dominion. -त्र: - खत्तो (पुं०) क्षत्रिय;a Ksatriya. क्षत्रप - खत्तवो (पुं०) शक राजाओं की उपाधि; title of ancient Saka kings. क्षत्रधर्म-खत्तधम्मो (पुं०) क्षत्रिय का कर्तव्य; duty of ksatriya. क्षत्रबन्धु - खत्तबंधु (पुं०) द्वितीय वर्ण का; one who belongs to the Kșatriya or second class. क्षत्रिय - खत्तिओ [-या, -याणी (स्त्री०)] (पुं०) दूसरे वर्ण का, राजन्य;a member of the second class (i.e. the warrior). क्षत्रियप्राय - खत्तिअपाय (वि.) (त्रि०) जहाँ अधिकता क्षत्रियों की ही हो; having majority of Ksatriyas. क्षत्रियबुव - खत्तिअबुव (वि०) (त्रि०) an inferior ksatriya. क्षत्रियर्षभ- खत्तिअरिसह (वि.) (त्रि०) क्षत्रियों में श्रेष्ठ; the best among ksatriyas. क्षत्रियवीर - खत्तिअवीर (वि.) (त्रि.): ____valorous Khatriya. क्षत्रिया - खत्तिआस्वी क्षत्रिय वर्ण की स्त्री; A ksatriya lady. क्षत्रियान्तकर - खत्तियंतयर (वि०) (त्रि०) क्षत्रियों का संहारक परशुराम; the Killer of Ksatriyas, parasurama. क्षत्रियकरा - खत्तियअरा (स्त्री०) क्षत्रिय वर्ग की महिला। भत्रियाणी - खत्तियाणी (स्त्री०) क्षत्रिय की पत्नी। For Private and Personal Use Only Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 510 क्षात्र खत्त (वि० ) ( त्रि०) क्षत्रसंबंधी; belonging to Ksatra. - www.kobatirth.org क्षात्रधर्म खत्तिधम्मो (पुं०) क्षत्रिय जाति का कर्म duties and acts of a kṣatra. क्षपण खवणो (पुं०) जैन या बौद्ध साधु; naked jain, a Buddhist monk. -णम् - खवणं (न०) हिंसन; killing. क्षपणी खवणी (स्त्री०) जाल, नाव का चप्पू: net, an oar. क्षपण्य (पुं०) अपराध; an offence. क्षपणकविहार- खवणगविहारो (पुं०) बौद्ध अथवा जैन मन्दिर; Buddhist or jaina temple. क्षपाखवा [Vक्षप्] (स्त्री०) रात: night. क्षपाकर खवाअरो (पुं०) चन्द्रमा; moon. क्षपाचर खवाचर (वि०) (त्रि०) 'क्षणदाचर'। क्षपाटखबाड [क्षपा+अट] रात्रिचर, चंड moon क्षपित खविअ (वि०) (त्रि०) नष्ट किया गया, समाप्त किया गया; destroyed, ended, led. क्षम्खम सहने, क्षमते, क्षाम्यति, क्षान्त, णि. - - - क्षमयति ] शान्त रहने, सहजाना, समर्थ होना, माफ कर देना; to be quiet, endure be cable, forgive. क्षम खम (वि०) (त्रि०) धैर्यवान् सहिष्ण, योग्य, समर्थ, उपयुक्त; enduring patient, able, fit. क्षमता - खमआ (स्त्री०) सामर्थ्य strengh, capability. क्षमा - खमा / छम्म (स्त्री०) धैर्य, सहनशीलता, पृथिवी; patience, indulgence, earth. क्षमाशील - खमासील (वि०) (त्रि०) सहिष्णु, माफ करनेवाला; a tolerant, a forgiver. क्षमिन्खमि (वि०) (त्रि०) सहने वाला, क्षमावान; indulgent, forgiving. क्षय खअ [Vक्षि] (पुं०) निवास, रहने का स्थान, मकान, विनाश; resding, dwellingplace, house, destruction. क्षयकर- खअयर (वि०) (त्रि०) नष्ट करनेवाला, निवास स्थक न बनानेवाला; a destroyer, provinding with an abode. - संस्कृत प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश क्षयावह खआवह [य आ] (वि०) (शि०) नाश की ओर ले जाने वाला; tending to destruction. क्षयिश्णु खइण्डु (वि०) (त्रि०) क्षीण होने वाला; that which perihes. क्षर खर (वि०) (त्रि०) नाशवान, बह जाने वाला, घिसकर कम होनेवाला perishing. melting away. क्षरण खरणं (०) टपकता, टपकना पसीना, प्रकटन, प्रकाशन; dripping, dripping perspiration. क्ष - खल [क्षलति, क्षालयति] बहना, धोना; to flow, wash. खलइ (पुं०) क्षवथुखवहु [V शब्दे, क्षीति] (५०) छौंक sneeze. 'क्षुत्'. Vक्षा-खा [क्षायति, क्षाण] जलाना, आग लगा देना; to burn, set on fire. खंत [क्षम् ] (वि०) (त्रि०) सह जाने वाला, माफ किया; patient. क्षान्ति खति (स्त्री०) क्षमा, तितिक्षा forgiveness. क्षान्तु खंतु [√क्षम् ] (पुं०) मशक, मच्छर mosquito. क्षामखाम [Vक्षा] (वि०) (त्रि०) झुलासा हुआ, सूखा, म्लान, तान्त, पतला दुबला, कृश, सामान्य, रहित, मुरझाया; scorched, dried up, harsh (sound), emaciated, slim, unimportant, lacking. क्षामता - खामआ (खी०) परिक्षीणता, दुर्बलता; emaciation. क्षामता - ग्रस्त - खामआ गत्थ (वि०) (त्रि०) दुर्बलता का शिकार suffering form weakness. क्षार खार (1) (वि०) (त्रि०) काट करने वाला, तीखा, नमकीन सोड़ा, खारा, बहने वाला; corrosive, pungent, saline, flowing, caustic, substance of medicine glass (न०) काला नमक; black salt (2) (पुं०) खार, सज्जी आदि का घाव को बहाने वाली दवा, राख, ऊसर; medicine to clear away impurities, ashes, prepared with rough chaff tree, barren land. क्षान्त - - - - Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private and Personal Use Only Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 511 ___King. क्षारक - खारगो (पुं०) नई कली या कलियों का क्षितिपुत्र - खिइपुत्तो (पुं०) मंगल ग्रह, नरकासुर, समूह; young bud or bunchof buds. किसान; mars, naraka, a farmer. क्षारकर्म - खारकम्मं (न०) तेजाब आदि से बढ़े क्षितिरुह-खिइरुहो (पुं०) वृक्ष;a tree. मांस को फूंकने की क्रिया (चि०);to burn क्षितिव्युदास - खिइनदोसो (पुं०) तहखाना, पृथ्वी the enlarged flesh with acid etc. __ के नीचे गुफा; an underground cave. क्षारपाक - खारवागो (पुं०) (धोबी का) भट्टी चढ़ना; क्षितिसुत - खिइसुओ (पुं०) नरकासुर, मंगल ग्रह; to boil the clothes in a pungent ___the demon Naraka, Mars. mixture (by washermen). क्षितीश - खिईसो [क्षिति+ई-] (पुं०) 'क्षितिप'। क्षाराच्छ - खारच्च (न०) समुद्री नमक; sea-salt. क्षाराम्बु - खारंबु (न०) खारी पानी, खारा सोड़ा, क्षितेः क्षोदः - खिएखोओ (पुं०) धूलि; dust. सोड़ा वाटर; an alkaline water, an Vक्षिप् - खिव [ प्रेरणे, क्षिपति-त क्षिप्यते, क्षिप्त, irritated water. क्षेपयति] फेंकना, (दृष्टि) डालना, रखना, क्षारित-खारिअ (वि.)(त्रि०) चोरी के दाग वाला: निरादर करना, नष्ट करना, (समय) गुजारना; one defiled by theft. to cast, throw a glance, throw क्षालक- खालगो (पुं०) धोबी; washerman. away, put insult, destroy, pass क्षालन - खालणं (न०) धोना; washing. time. क्षालित - खालिअ (वि०) (त्रि०) धोया गया; क्षिपण - खिवणं (न०) भेजना, फेंकना, गाली देना; washed. to send, throw away, abuse. Vक्षि-खि/खय ['हिंसायाम्'क्षिणोति,क्षित, क्षीण] क्षिपणी-खिवणी (स्त्री०) नौकादण्ड, किश्ती चलाने । हिंसा करना, मारना, गन्दा कर देना; to का डण्डा, बाँस या बल्ली; bamboo (for rowing a boat). destroy, kill, corrupt. Vक्षि-खिअ ['क्षिये'क्षयति] (1) कम होता जाना, क्षिपणु - खिवणु (पुं०) वायु; air, wind. क्षीण होता जाना, नष्ट हो जाना; to waste क्षिप्त - खित्त (वि०) (त्रि०) फेंका गया, भेजा गया त्यागा गया; thrown, abondoned. away, perish. (2) सक. नष्ट कर देना; to destroy. क्षिपयु -खिवउ (पुं०) देह, वसन्त; body, spring क्षिति - खिइ (स्त्री०) नाश, प्रलय-काल, निवास, season. धरती, लोग (बहु०) बस्तियाँ (विश:); क्षिप्नु - खिवणु (वि०) (त्रि०) प्रेरक, प्रतारक, क्षेपणशील, त्यक्तुकाम; impeller, destruction, period of destruction of the world, abode, earth, men deceiver, wishing to throw away. (pl.), settlements. क्षिप्र-खिप्प (वि०) (त्रि०) तेज, जल्दबाज;quick, क्षितिकण-खिइकणो (पुं०) पृथ्वी की धूल;dust. speedy. -प्रम् (क्रिवि०) जल्दी;quickly: क्षितिकम्पन -खिइकंपणो (पुं०) स्कन्द का सेनापति; 'क्षिप्रं जरा गच्छति' =शीघ्र पच जाता है commander of Skanda. (न०) (भोजन); is quickly digested (food, खिइकंपण पृथ्वी का हिलना, भूचाल; Caraka). earthquake. क्षिप्रकारिन् - खिप्पकारी (वि०) (त्रि०) शीघ्र ही क्षितिक्षिन् - खिइखिअ (पुं०) राजा;king =ruling काम करनेवाला, जल्दबाज; prompt, over the earth. hastily. क्षितिगर्भ - खिइगब्भो (पुं०) पृथ्वी के भीतर क्षिप्रगति - खिप्पगइ (स्त्री०) तेज चाल, तेज within or under or inside the earth. क्षितिधर - खिइहरो (पुं०) पर्वत, शेषनाग; a चलनेवाला; swiftnesh, swift, speedy. mountain, the serpent Sesa. क्षिया - खिआ [Vक्षि] (स्त्री०) धर्मव्यतिक्रम, क्षितिप - खिइवो (पुं०) राजा; king - क्षितिपाल. आचारोलाङ्ग, हानि, क्षीण होना; For Private and Personal Use Only Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 512 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश transgression of propriety, loss, decay. क्षीण-खीण [क्षित V=क्षा क्षये, क्षायति] (वि०) (त्रि०) नष्ट, कमजोर, समाप्त, समाप्ति की ओर झुका; worn away, feeble, finished, going to an end. क्षीणतनु - खीणतणु (वि०) (त्रि०) दुर्बल शरीरवाला; ___weak. क्षीणप्राय - खीणपाअ (वि०) (त्रि०) लगभग 74167; likely to end. क्षीणबल - खीणबल (वि०) (त्रि०) जिसकी सेना थोड़ी रह गई है, जिसकी शक्ति घट गई है: with declined forces, with declined strength. क्षीब् - खीब [Vक्षीब् मदे, क्षीबते] (वि०) (त्रि०) मदिरा से मत्त, उतेजित, अहंकार से; drunk, excited, proud. क्षीर - खीर (न०) दूध; milk. (तु०) 'क्षीरस्यति बाल:' child longs for milk. क्षीरधिन्याय - खीरदहिणाओ (पुं) संपूर्ण दूध से दही बनता है, संपूर्ण दही से मक्खन और संपूर्ण मक्खन से घी इस प्रकार का क्रम परिणाम; modification or change in succession. क्षीरपाक - खीरपागो (पुं०) चाक; chalk. क्षीरपाण-खीरपाणं [क्षीरं पानं यस्य] (वि०) (त्रि०) दुध पीने वाला; one who is foud of taking milk. क्षीरपायिन् - खीरपाइ (वि०) (त्रि०) दूध पानेवाला; used to drink milk. क्षीरसार - खीरसारो (पुं०) मक्खन।; Butter. क्षीरसागर - खीर-सामखे (पुं०) दूधिया समुद्र; an' ocean of milk. क्षीरिका - खीरिगा (स्त्री०) खिरनी का पेड़ - राजादनः, A kind of tree. भीरीन - खीरि (वि०) (त्रि०) दूध वाला; milky or yielding milk. क्षीरोद - खीरोओ (पुं०) 'क्षीरसागर'। A milk sea क्षीरोदक - खीरोदगं (न०) दूध और जल; milk and water. क्षुण्ण - खुण्ण [Vक्षुद्] (वि०) (त्रि०) टूक-टूक हुआ, कुचआ, घिसा-पिटा (मार्ग), अभ्यस्त; crushed, trmpled down, trodden (path), practised. क्षुत - खुअ [Vक्षु] (वि०) (त्रि०) छींक; _sneezing. क्षुतक्षेमीयम् - खुअखेमीअ (न०) एक नाटक; a drama. क्षुत्क्षाम - खुक्खाम (वि.) (त्रि०) क्षुधा से दुबलाया; emaciated by hunger. क्षुत्ताप - खुत्तावो (पुं०) भूख की जलन; pain of hunger. क्षुत्परिक्लान्त - खुअवरिकिलंत (वि०) (त्रि०) क्षुधा से परेशान या व्याकुल; distressed with hunger. क्षुद् - खुअ [ संपेषण, क्षणति क्षुन्ते, क्षण्ण] कुचलना, पीस डालना; to trample upon, crush. क्षुदत्तप्त - खुदुत्तत्त [क्षुद् + उद् Vतप्] (वि०) (त्रि०) 'क्षुधात'। क्षुद्र - खुद्द [Vक्षुद् क्षोदीयस्, क्षोदिष्ठ, क्षोदिमन्] (वि०) (त्रि०) तुच्छ, अल्प, सूक्ष्म, बुरा, दयनीय, बिचारा; insignificant, little, minute, bed, miserable. क्षु-द्रा - खुद्दा (स्त्री०) वेश्य, नटी, सरघा, मधुमक्खी ; courtesan, actress, bee. क्षदक- खुद्दगो (पुं०) प्राचीन पंजाब का एक देश, वहाँ के वासी गण, एक गणराज्य;a country in ancient Punjab, a republic of that oud. COM tribe. क्षुद्रघण्टिका - खुद्दघंटिगा (स्त्री०) छोटी घंटियाँ, करधनी या पायलों की घंटी; small bell of girdle or an anklet. क्षुद्रचन्दन - खुद्दचंदण (न०) लाल चंदन; red sandalwood. क्षुद्रव्याधि - खुद्दवाहि (-धी द्विव.) भूख और रोग; hunger and disease. क्षुधात - खुधत्त (वि०) (त्रि०) क्षुधातुर, भुख से सताया; distressed with hunger. क्षुधार्दित - खुहद्दि/ खुहद्दिअ'क्षुधात'.distressed with nunger. For Private and Personal Use Only Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 513 ८ क्षुधित - खुहिअं (वि०) (त्रि०) भूखा; hungry. क्षुत्रिवृत्ति - खुण्णिवित्ति (स्त्री०) भुख मिट जाना; appearing of appetite. क्षुप - खुवो (क) (पुं०) अतिवाल वृक्ष, पौधा, झाड़ी, सरलप्राय करवीरादि,झंपा, कृष्ण का सत्यभामा से उत्पन्न पुत्र; saplings, trees going up straight as karavira, bush, Krisna's son. born of Satyabhāmā. क्षुब्ध - खुद्ध [Vक्षुम्] (वि०) (त्रि०) व्याकुल; agitaed. -म् (न०) मन्थ, मथा गया, द्रवद्रव्यसंपृक्त दुग्ध आदि तरल पदार्थों से मिला सत्तू; mixed beverage; cp.मन्थं. क्षुब्धता - खुद्धत्ता (स्त्री०) उत्तेजित होना;agitation. क्षुब्धान्तर - खुद्धंतर (वि०) (त्रि०) विचलित या उत्तेजित मनवाला; with agitaed mind. क्षुब्धार्णव - खुद्धण्णवविज्वारभाटा युक्त समुद्र; ___storm ocean. Vक्षभू - खुह [संचलने कम्पने, क्षुभ्यते, क्षोभते, क्षुभ्राति, क्षुब्ध, क्षुभित णि० क्षोभयति] काँपना, थरथराना, उत्तेजित हो उठना; to tremble, shake, be agitated. क्षुभित - खुहिअ (वि०) (त्रि०) विखलित, अशांत, उत्तेजित; agitated, shaken. क्षमा - खुमा (स्त्री०) अतसी, अलसी; linseed. (तु०) क्षौम. क्षुर - खुरो [Vक्षुर्] (पुं०) छुरा, उस्तरा; sharp knife, razor. क्षुरक - खुरगो (पुं०) तिलकवृक्ष;particular tree with beautiful flowers. क्षुरक्रिया - खुरकिारिया (स्त्री०) हजामत बनाना; ____shaving. क्षुरकर्णी - खुरकण्णी (स्त्री०) स्कन्द की सेविका एक मातृका; one of the mothers acting as Skanda's retinue. क्षुरक्षान - खुरहाणं (न०) क्षुरभाण्ड'| Razor box. क्षुरधारा - खुरधारा (स्त्री०) छुरे की धार, छुरे की धार के समान तीक्ष्ण; edge of a razoro sharp like the edge a razor. क्षुरप्र - खुरप्प (वि०) (त्रि०) छुरा, छुरे के समान तेज; sharp or sharp- edged like a razor. खुरपा। क्षुरभाण्ड - खुरभंडं (न०) उस्तरा आदि राछ रखने की 'किस्मत';razor-case. क्षुरिन् - खुरि (पुं०) नाई; barber. क्षरिणी - खुरिणी (स्त्री०) नाईन, नाई की पत्नि; ____wife of barber.. क्षौर - खोरं (न०) हजामत, क्षौरकर्म; shaving. क्षुल्ला - खुल्ला [=क्षुद्र Vक्षुद्र] क्षुद्र, छोट; small, insignificant क्षुल्लाक - खुल्लाग (वि०) (त्रि०) बहुत छोटा, बौने, 109; too small, insignficant. क्षेत्र - खेत्त [vक्षि] (न०) निवास, धरती, खेत, स्थान, प्रदेश, उत्पत्ति-स्थान, योनि, गर्भ, पत्नि, शरीर; dwellingplace, piece of ground, field, ground, place region, place of origin, vagina, womb, wife body. क्षेत्रकर - खेत्तयर (पुं०) खेतों की नापजोख करने वाला, खेतों में जरीव डालने वाला (पटवारी); officer in charge of measuring fields. क्षेत्रगणित - खेत्तगणिअ (न०) ज्यामिति; geometry. क्षेत्रज - खेत्तजो (पुं०) पति के मर जाने पर या उसके क्लीब हो जाने पर पत्नी से देवर द्वारा नियोग से उत्पादित पुत्र; offspring of the wife of an impotent or sick person or now dead, by his younger brother duly appointed to raise up issue. क्षेत्रज्ञ - खेयण्हु (पुं०) आत्मा, पुरुष; soul, Jiva. क्षेत्रपाल - खेत्तवालो (पुं०) खेतों का रक्षक देव, शिवजी का एक भाग जिसका मंदिर गाँव के बार बना होता है; Siva's attendant whose shrine is built on the outkirts of a village for protection of fields and village. क्षेत्रभक्ति - खेत्तभत्ति (स्त्री०) खेत की काट या विभाजन; division of field: क्षेत्राजीव - खेत्ताजीवो (पुं०) किसान; farmer. क्षेत्रिय - खेत्तिअं (वि०) (त्रि०) बोए खेत में पैदा हुआ कबाड या घास, जन्मान्तर में चिकित्सा योग्य व्याधि यक्ष्मा, पर-स्त्रियों में निग्राह्य व्यक्ति, For Private and Personal Use Only Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 514 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश पर शरीर में संक्रमित करके जिस विष की चिकित्सा की जाती हैं वह पुरुष जिसकी पत्नी में अन्य पुरुष ने संतान उत्पन्न की हो; grass come out in a field (weed), a disease that can be cured only in the next birth, in curable disease, adulterer, poison that is cured after its transfer to another body, a man in whose wife other man raises up an issue, tuberculosis. क्षेपक-खेवग (वि०) (त्रि०) फेंकने वाला, प्रक्षिप्त, किसी ग्रंथ में बाद में डाला अंश, भेजनेवाला; thower, interpolated, a sender. क्षेपण - खेवणं (न०) फेंकना, गोफिया, बन्दिश (अनध्याय); throwing, sling, omission of studies, holiday. क्षेपणिक - खेवणिग (वि.) (त्रि०) नाविक; ___oarsman. क्षेपणी - खेवणी (स्त्री०) गोफिया, चप्पू: sling, oar. क्षेपिमन् - खेविमं (क्षिप्रस्य भाव:) (पुं०) तेजी, शीघ्रता; quickness. क्षे-म- खेम [Vक्षि निवासे, क्षेति] (वि०) (त्रि०) बसने योग्य, शान्त, सुक्षित; habitable, tranquil, safe. -मः (पुं०) घर, सुरक्षा सलामती, शान्ति, प्रसाद, प्राप्त धन का रक्षक, कुशलता; house, Serenity, safety, place, happiness, presrvation of acquired wealth, welfare. क्षेमक-खेमगो (पुं०) एक प्राचीन राजा, एक नाग; an ancient King, a snake. क्षेमकर - खेमयर (वि०) (त्रि०) रक्षा करनवाला;a protector. क्षेमंकर - क्षेमंयरो (पुं०) सेमकरमनु;a name of Shakmakar Manu. क्षेमंकरः - खेमकरो (पुं०) a name of shakiminkara kulkarsr Manu. क्षेमधूर्ति - खेमधुत्ति(पुं०) एक क्रोधवश राक्षस के अंश से उत्पन्न कुलूत देश का राजा;a King of Kulūta born of a part of a daitya named as Krodhavasa. क्षेमेन्द्र - खेमिंदो (पुं०) संस्कृत का कवि और और 37rERi; a famous poet of sanskrit bron in kashmil having other name Vyasadasa. प्र-खिप्पो (पुं०) उदात्त और स्वरित के स्थान में यण् सन्धि;euphonic combination of an udātta and anudätta into y, v, 2 etc. क्षोड-खोडो (पुं०) हाथी बाँधने का खंभा; post to which an elephant is tied. क्षोणि - खोणि [-णी] (स्त्री०) पृथिवी; earth. क्षोणीज - खोणीजो (पुं०) वृक्ष; tree. क्षोणी-देव - खोणीदेवो (पुं०) ब्राह्मण; god of earth, a brāhmana. क्षोणीधरमिश्र - खोणीहरमिस्सो (पुं०) एक प्रसिद्ध प्राचीन टीकाकार; a famous old commentator. क्षेणीरुह - खोणीरुहो (पुं०) वृक्ष;a tree. खोणी धरती में दबी घोड़े के पैर बाँधने की रस्सी ; foot-rope for a horse. क्षोणीभृत् - खोणीभिउ (पुं०) - कुधर, पर्वत; __mountain. क्षोद - खोओ [Vक्षुद्] (पुं०) चूर्ण, चूरा;powder. क्षोदक्षम - खोअखम (वि०) (त्रि०) परीक्षायोग्य, faaruita; that can undergo investigation, considerable. क्षोदित - खोइअ (वि०) (त्रि०) चूर्णित; ____powdered. क्षोदिष्ठ - खोइ? (वि०) (त्रि०) बहुत बारीक; very minute. क्षोभ - खोहो IVक्षभ] (पं०) संचलन. चित्त की व्यग्रता; agitation. क्षोदीयस् - खोईज (वि०) (त्रि०) अधिक क्षुद्र; very insignificant. क्षौद्रपटल - खोद्दपडल (न०) मधुमक्खियों का छत्ता, PIEG 717 597; honey-comb. क्षौम - खोमं (क्षुमा-) (1) (न०) अतसी या सन के सूत्रों का वस्त्र, रेशमी वस्त्र; flexen garment, silken garment. (2) (वि०) (त्रि०) मन्द, अनुकूल; dull, ___ accordant. क्षौमपरिधान - खोमपरिहाण (न०) रेशमी वस्त्र; ___silken garments.. क्षौमपरिधि - खोमपरिहि (पुं०) क्षौमपरिधान। For Private and Personal Use Only Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 515 क्षौमस्तोम - खोमत्थोमो (पुं०) रेशमी कपड़ों का ढेर; heap of silken garments. क्ष्णुत - खुणुअ (क्ष्णु तेजने,क्ष्णौति) (वि०) (त्रि०) पैनाया गया; shapened. क्ष्मा - क्खमा [Vक्षम्] (स्त्री०) धरती (सहने वाली); earth that endures. क्षमावलय - खमावलयं (न०) भूमण्डल; globe. माप - खमावो (पुं०) राजा;a king. क्ष्माभुज् - खमाभुओ (पुं०) धरती को भोगने वाला, Toll; enjoyer of the earth, king. क्ष्मा-भृत् - खमाभिउ (पुं०) = क्षोणीभृत्, पर्वत. क्ष्वेड-खेडो (पुं०) सर्पविष, विष, गरल; snake's poison, poison. क्ष्वेडन - खेडणं (न०) दाँत किटकियना;striking teeth one against the other. वेडा - खेडा (स्त्री०) अव्यक्त ध्वनि; indistinct sound (of teeth). क्ष्वेडितनाद - खेडिअणाओ (पुं०) सिंहगर्जन; roar ___ of a lion. श्वेलन - खेलणं (-क्ष्वेलितम्) (न०) कूदना-फाँदना, खेलना;Jumping,play, sport. क्ष्वेला -खेला (स्त्री०) हँसी-मजाक, खेलकूद। खगोलविद्या- खगोलविज्जा (स्त्री०) तारों की विद्या; astronmy. खचमस - खचमसो (पुं०) चंद्रमा; the moon. खचर - खचरो [-री स्त्री०] (पुं०) पक्षी, विद्याधर, ग्रह, विमानयात्री; bird, semigods, planets, air traveller. खजक - खजगो (पुं०) मथानी, रई; churning stick. खजप - खजवं (न०) घी; clarified butter. खजा - खआ (स्त्री०) लकड़ी की बनी कड़छी, a. wooden ladle. खजाक - खजागो (पुं०) पक्षी; bird. -का - खजागा दर्वी; ladle (besides. खजाकिका). खज्यातिष् - खजोइस (पुं०) जुगनू; fire-fly. खन् - खण (वि०) (त्रि०) लंगड़ा; a lame. खञ्ज - खंज (वि०) (त्रि०) =खञ्जन. खञ्जन - खंजण (खजि गतिवैकल्य, खञ्जति) (वि०) (त्रि०) लंगड़ा, (=कुणि) पङ्ग: lame, crippled. (पुं०) पक्षी,खंजरीट; wagtail. खञ्जननयन -खंजणयण (वि०) (त्रि०) खंजन के-से नेत्रवाला; having eyes ficle like the bird wag-tail. खञ्जनरत - खंजणरअं (न०) सन्तों का मैथुन cohaitation of saints. खञ्जरीट- खंजरीडो (पुं०) खञ्जन पक्षी;wag-tail: cp 'यत्रावनौ खञ्जनको विधत्ते रतं भवेत्तत्र महानिधानम्' लोकप्रवादः. खट - खडो (न०) अन्धकूप, कफ, हल; blind well, phlegm, plough. खटक - खडग (वि०) (त्रि०) विवाह लाने वाला, विवाह में मध्यस्थ, कफ; one who arranges marriage, phlegm. खटकटाहक - खडकडाहओ (पुं०) पीकदान; spitting box. खटखत्रिय - खडखत्तिओ (पुं०) मुर्दखोर सियार, कौवा, काँच का बर्तन;a jackal,acrow,a glass vessel. खटाखु - खडाहु (स्त्री०) बालमूषिका; small mouse. खटिक - खडिग (पुं०) आधा बन्द हाथ; half closed hand. -का (स्त्री०) खड़िया, चाक; chalk. ख (न०) आकाश, खाली स्थान, कण्ठ, शून्य, छिद्र, इन्द्रिय, स्थूल या मूर्त, ब्रह्म; sky, empty place, throat, zero, a hollow, aperture, gross aspect of senses, Brahman. खक्खर -- खक्खरो (पुं०) वृद्ध, एक जाति; old,a caste. खग - खगो [Vगा or गम्] (पुं०) सूर्य, पक्षी, ग्रह, आकाशचारी; sun, bird, planets, travelling by air. खगंगा - ख-गंगा (स्त्री०) आकाशगंगा; milky- way. खगपति - खग-वइ (पुं०) गरुड़; Garuda, the king of the birds. खगाधिप - खगाहिवो (पुं०) -खगपति. खगान्तक - खगतिको (पुं०) बाज; falcon. खगोल - खगोलो (पुं०० आकाशमण्डल; celestial sphere. For Private and Personal Use Only Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 516 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश खटिकाचूर्ण- खडिगाचुण्णो (पुं०) पिसी हुई खड़िया मिट्टी; chalkpowder. खट्टन - खट्टण (वि०) (त्रि०) बौना; dwarfish. खट्टाश - खट्टासो (पुं०) गंध मार्जार, गंध बिलाव; the zebet cat. खट्वा - खट्टा (or खट्टा) (स्त्री०) खाट; bed stead. खट्वापाद - खट्टवापाओ (पुं०) खाट का पाव;a leg of a bed-stead. खट्टि - खट्टि (स्त्री०) अरथी; bier. खट्टिवाह - खट्टिवाहा, खट्टिवाहिन् खहिवाहि (वि०) (त्रि०) अर्थी ले जानेवाला; pall-bearer. खट्टिक - खट्टिग (पुं०) खटिक, कसाई; butcher. ग्वटवाङ्ग (न०) कन्धों पर रखा ध्वज, कापालिक लोग लकड़ी; banner on the shoulder of a those who observe religious rites, stick kept by Kāpālikas to put arm on. खटवाङ्गधर, खट्वाङ्गिन् - खडवंगि (पुं०) शिवनी का एक विशेषण; an epithet of Siva. खट्वारूढ - खडवारोह (वि०) (त्रि०) चारपाई तोड़ने । वाला, निषिद्ध का अनुष्ठान करने वाला; addicted to lying on a bed : खयरुढो GUICH:; one doing what is prohibited, to go to other's wife. खड्ग - खडगो (पुं०) तलवार, गेंडा; sword, rhinoceros. खड्गकूर्म - खडगकुम्मो (पुं०) गेंडा;rhinoceros. खड्गकोश - खडगकोसो (पुं०) म्यान; a scabbard. खड्गचर्म - खडगचम्म (न०) ढाल;a shield. खड्धेनु - खडगधेणु (स्त्री०) छुरी, खुखरी; small sword. खड्गपात - खडगवाओ (पुं०) तलवार का वार; sword-cut. खड्गपात्र - खडगवत्तं (न०) सींग का पात्र; vessel __made of horn. खड्गपुत्रिका - खडगपुत्तिगा (स्त्री०) छुरी; small sword. खड्गहस्त - खडगहत्थ (वि०) (त्रि०) तलवार लिये हुए; having sword in hand. खङ्गिन् - खंगि (वि०) (त्रि०) तलवार सँभाले या लिये हुए;armed with a sword. (पुं०) गेंडा; rhinoceros. Vखण्ड् - खंड [ भेदने,खण्डयति,खण्डते] तोड़ना; to break. खण्ड - खंड (1) (वि०) (त्रि०) अधूरा, अपूर्ण; incompete, not full.-ण्ड: - खंडो/खंडं -ण्डम् (2) (पुंन०) टुकडा, खाँड, खप्पर; piece, part, fragment, sugar, a beggar's bowl. खण्डक - खंडगो (पुं०) खाँड, चीनी, बिना नाखून का; suger, having no nails. खण्डगिरि - खंडगिरि (पुं०) भुवनेश्वर से तीन मील उत्तर-पश्चिम में एक पर्वत जिसके शिखर हैं-उदयगिरि, नीलगिरि और खण्डदेव;a hill about three milles north-west of Bhuvanesvara with three peaks: Udayagiri, Nīlagiri and Khandagiri. खण्डदेव - खंडदेवो (पुं०) एक पंडित जो पंडितराज जगन्नाथ के गुरु थे; a teacher of Jagannatha. खण्डन - खंडण (1) (वि०) (त्रि०) तोड़ने वाला, नष्ट करनेवाला, बाल काटना; breaking up, destroying, refuting.-म् - खंडण (2) (न०)तोड़ने, टुकडे करना, नष्ट करना, प्रत्याख्यान करना, बात काट देना; breaking, destroying, refuting. खण्डपरशु - खंडपरसु (पुं०) महादेव;epithet of Siva. खण्डल - खंडलो (वि०) (त्रि०) टुकड़ा;apiece. खण्डलवण - खंडलवणं (न०) काला नमक;black salt. खण्डविकार - खंडविगरो (पुं०) राब; brown liquid suger. खण्डशस - खंडस (क्रिवि०) टुकड़े-टुकड़े; in pieces. खण्डाभ्र - खंडब्भ (न०) बादल का टुकड़ा, दन्तक्षत-विशेष; bit of cloud, amorous bite. खण्डितवृत्त - खंडिअवुत्तं (वि०) (त्रि०) भ्रष्टचरित्र, आचार से च्युत; immoral conduct. For Private and Personal Use Only Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 517 खण्डिता - खंडिआ (स्त्री०) वह स्त्री जिसका पति खपुष्प - ख-पुच्छं (न०) आकाशपुष्प, काल्पनिक अन्यत्र रातें बिताता हैं, टुकड़े-टुकड़े हुई, पदार्थ; flower in the sky, chimera. ईकिषायित; a woman whose खमणि - ख-मणि (पुं०) सूर्य; sun. husband is quilty of infidelity, खमूर्ति - ख-मुत्ति (पुं०) शिव;epithet of Siva. broken, enraged with Jealousy. खर - खर (1) (वि०) (वि०) तीक्ष्ण, सख्त, खुरदरा, खण्डिनी - खंडिणी (स्त्री०) पृथिवी; the earth. दुःसह, अधिक गरम;sharp,hard, rough, खण्डु - खंडु (पुं०) खाँड; sugar. hard to bear,very hot. -रः-खरो (2) खन्दिका - खंदिगा (स्त्री०) भुना अन्न; parched (पुं०) (पुं०) गधा, एक राक्षस का नाम; grain. donkey, name of a demon. -री ख-तिलक-ख-तिलगो (पुं०) सूर्य:sun. (स्त्री०) गधी; female ass. खदित - खइअ [Vखद् स्थैर्ये हिंसायां भक्षणे च, खरणस-खरण (वि०) (त्रि०) नुकीली नाक वाला; खदति] (वि०) (त्रि०) विन्दावित, खदेड़ा। of pointed nase. repulsed, put to flight. / खरधार -खरधार (वि.) (वि०) तेजधार या फलके खदिर - खदिरो (पुं०) खैर का पेड़; the tree वाला; of sharp blade. Acacia catechu having very hard खरनखर - खर-णहरो (पुं०) सिंह, कठोर नाखूनवाला; wood. loin, having hard nails. खदिरसार - खदिर-सारो (पुं०) कत्था;anessence खरनाल - खरणालो (पुं०) कमल; a lotus. of the tree Acacia Catechu. खरपाल - खरवाल (वि०) (त्रि०) लकड़ी का खद्योत - खज्जोओ (पुं०) जुगनू: glow-worm, बर्तन; a wooden vessel. fire-fly. खरवृषभ - खरवसहो (पुं०) चण्ड बलीवर्द प्रचण्ड खधूप - ख-धूवो (पुं०) राकट; rocket. बैल; impetuous bull. Vखन् - खण [ अवदारणे, खनति, खात, खानयति, खरस्वरा - खरस्सरा (स्त्री०) जंगली चमेली; wild चिखनिषति] खोदना, निकालना; to big up, jasmine. dig into the earth, excavate. खरिका - खरिगा (स्त्री०) कस्तूरी का चूर्ण; खनक - खणगो (पुं०) चूहा, खान में काम करनेवाला, powdered musk. खान, चोर; mouse, a miner, a mine, खरिंधम - खरिधम (वि०) (त्रि०) गधी का दूध _house-breaker. पीनेवाला. खनन - खणणं (1) (वि०) (त्रि०) खोदने का खराश - खरंस (पं०) सूर्य; sun. औजार; digging implement. -नम् (2) खरु - खरु (1) (पुत्री०) काम, अश्वं, परिवरा (न०) खोदना; digging. कन्या; cupid, house,agirl choosing खनि - खणि (स्त्री०) खोदना, गहरा गढ़ा, खान, her husband. (2) (वि०) (त्रि०) क्रूर 3710€; digging] deep pit, mine. मूर्ख; cruel, foolish. खनिज - खणिज (वि०) (त्रि०) खान से निकला; खरोलिका - खरोलिगा (स्त्री०) परिहासक्रीड़ा, mineral. मजाक;joke. खनित्र - खणित्त (न०) फावड़ा, गैंती; spade. खरोष्ठी - खरोट्रि (स्त्री०) चौथी (ईपू०) से द्वितीय खनित्रिम - खणित्तिम (वि०) (त्रि०) खोदने से उत्पन्न; . शती तक गन्धार में प्रयुक्त भारतीय लिपि; the produced bydigging: खनित्रिमा आपः. Kharosthi script was employed in खपराग - खवरागो (पुं०) अन्धकार; darkness. Western Punjab) from the 4th BC, खपुर - खरं (न०) आकाशनगर, पान की बेल या to AD. 200 It was written from सुपारी का वृक्ष; a non-existing city, right to left. betelnut tree. खर्जन - खज्जणं (न०) खुजाना; scratching. For Private and Personal Use Only Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 518 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश खर्जिका -- खज्जिगा (स्त्री०) स्त्री के गुप्तांग से संबद्ध रोग;a venereal desease. खर्जू - खज्जू (स्त्री०) खाज; itching. खजूर - खज्जूरो [ खजू-र] (पुं०) खजूर, कीड़ा; palm, date-tree, worm. खर्पर - खप्परो (पुं०) माँगने का बरतन, चोर, टुटा घड़ा, खपरैल; skull, beggar's bowl, thief, broken jar. खर्परिका, खर्परी - खप्परिगा/खप्परी (स्त्री०) सुरमे का एक भेद;a kind of collyium. खर्म - खम्मो [खर + म?] (पुं०) क्षौम, पौरुष, परंपराशुद्धि; silken garment, manliness, purity of succession. खर्व - खव्व (पुं०) [Vखर्व द]कट-फटा, लंजा दोषग्रस्त बौना, ह्रस्व, ओछा, अदना, खरब; mutilated, crippled, deformed or defective, dwarfish, small, degraded, the number 10000000000. खर्वट - खव्वडो (पुं०) खेड़ा, गाँव, पीठ की जगह; village, marketplace. खर्वभाव - खव्वभावो (पुं०) नीचता; low ___ mindednss. खल - खल [Vखल संचये, खलति] (1) (पुंन०) खलिहान, पैर, स्थान, गर्द का अंबार, (तेल की) खल; thresthing ploor, place, heap of dust, deposit of oil (=oil cale). (2) [Vखडि भेदने,खाडयति] (वि०) (त्रि०) लड़ाई कराने वाला, कलहारा, दुष्ट; one causing discord, a meam fellow, villain. खलता - खलआ (स्त्री०) दुष्टता, आकाश की बल; wickedness, a creeper of sky. खलक - खलगो (पुं०) घड़ा; pitcher. खलति - खलइ [ स्खल or Vखड् ] (1) (वि०) (त्रि०) गंजा, निष्केश-शिरस्; bald headed. (2) (स्त्री०) गंज ; baldness. खलतिक - खलइगो (पुं०) पर्वत;a mountain. खलधान -खलहाणं (or धान्यम्) (न०) खलिहान; threshing floor. खलपू - खलपू[ -पूः] (पुं०) खलिहान में रड़का या झाडू मारने वाला, संमार्जक; one who cleanses threshing floor. खलभुजंग - खलभुजंगो (पुं०) पक्का या छंय बदमाश; ____great rogue. खलमूर्ति - खलमुत्ति (स्त्री०) पारा;quisksilver. खली - खली (स्त्री०) खल; oil-cake. खलीकृत - खलीकअ (वि०) (त्रि०) उपद्रुत; plagued. खलीन - खलीणं (न०) लगाम का अग्रभाग, आकाश में गायब;bitofabridle,disappearing in sky. खलु - खलु (क्राव०) निश्चय स, खलु - खलु (क्रिवि०) निश्चय से, पक्का तौर से; certainly, truly, please or pray: देहि खलु में प्रतिवचनम् क्वान्त के साथ 'नही' (अलम्); with gerund it mean 'enough', 'do not' (like अलम्). खलुज् - खलुज (पुं०) अंधकार; darkness. खलुरिका - खलूरिगा (स्त्री०) सेना का व्यायाम-स्थल; a place of militray exercise. खले-कपोतन्याय-खले-कवोअ णियायो (पं०) बहुतों का एक साथ आना जिस प्रकार बहुत से कबूतर खलिहान के दानों पर एक साथ गिर कर उन्हें खाते हैं उस प्रकार; the manner in which a flock of pigeone swoop on a threshing floor; threshing floor pigeonmaxim. ख-लेखा-ख-लेहा (स्त्री०) व्योमवीथी;sky-way. खले-दारु - खलेदारु (न०) दाज (चलाने की लकड़ी; the wood or post round which oxen move for threshing corn. खल्लिका - खल्लिगा (स्त्री०) तलने के लिए बर्तन, कड़ाही आदि;a frying pan. खल्ली - खाल्ली (स्त्री०) हाथ-पैर टुटना (-करपादावमोटनम्); slight pain and languidness in hands and feet. खल्य - खल्ल (खल-) खलिहान-संबंधी; relatinag to threshing floor. खल्या- खल्ला (-खलिनी-खलानां समूह:) पैरों का समूह;a number of threshing floors. For Private and Personal Use Only Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 519 खल्ल - खल्लो (पुं०) खल्व। खरल grinder. खल्व - खल्लो (पुं०) खरल, चना; stone for ___grinding drugs, gram. खल्वाट - खल्लाड (वि०) (त्रि०) गंजा; bald water, dew. खश - खस (पुं०) भारत के उत्तर में एक पहाड़ी प्रदेश और वहाँ के निवास, झल्ल; a mountanous country in the north of india and its inhitants, Jhalla. खशीर - खसीरो (पुं०) एक देश तथा वहाँ के निवासी; a country and people thereof. खश्वास - खसास (पुं०) वायु; air. खष्प - खक्को (पुं०) क्रोध;anger. खस्खस - खक्खसो (पुं०) पोस्त;poppy. खस्खसरस-खक्खस-रसो (पुं०) अफीम;opium. खस - खसो (पुं०) खाज; itch. खसिन्धु - खसिंधु (पुं०) चन्द्र moon. खसूचि - ख-सूइ (वि०) (त्रि०) ऊपर ताकने वाला, जो प्रश्न का उत्तर न सूझने पर ऊपर ताके; expression of reproach. खाण्डववन - खंडववणं (न०) यह वन कुरुक्षेत्र के समीप था।; this forest formed boundary of Kuruksetra. खाण्डविक, खांडिक - खंडविग/खंडिगो (पुं०) हलवाई;a confectioner. खात-खाओ [Vखन] (पुंन०) खन्दक, गढ़ा, तालाब, पोखरा, खाड़ी; trench] pit] small tank. खातभू-खाअभू (स्त्री०) प्रतिकूल, खाई;amoat, ___ditch. Vखाद् - खाअं [भक्षणे, खादति, खादयति णि.] खाना, चबाना, कुतरना; to eat, chew,bite, devour. खाद - खाओ (पुं०) भोज्य; food. खाटिका-खाइगा (1) खाने वाली,ऋण लेने वाली; eater, borrower. (2) (सं०) भोजन करना; eating: मोदक-खादिका; eating lumps of sugar. खादित - खाइअ (न०) खाना; eating -खाद्यम्; (वि०) (त्रि०) खाया गया। eated. खाद्य - खज्ज (वि०) (त्रि०) खाने योग्य, भक्ष्य; eatble. खानिक - खाणिग (खनि-) (वि०) (त्रि) खान में से निकलने वाला;produced from mine. खारि-खारी-खारि-खारी (स्त्री०) एक प्रचीन तोल जब बर्तन से माप चलता था, सोलह द्रोण की एक खारी; an old measure still in practice in hills] equal to 16 dronas. खारिंपच - खारिंपच (वि०) (त्रि०) खारी-भर पकाने वाला; cooking aKhari by measure. खारीमात्र - खारीमेत्तं (न०) केवल खारी भर; in measurment one Khārī only. खालत्य - खालच्च (खलति or खालित्य) (न०) गंजापन; baldheadedness. खारीक - खारीग (खारी-) (वि०) (त्रि०) खारी भर वीज पड़ने वाला खेत;fieldsown with corn measured by a Khari. खा -खव्वा (स्त्री०) त्रेता युग; the age of the Tretā the second of four ages. खिंखिनी - खिंखिणी (स्त्री०) चामुण्डा;Camunda. खिखिर - खिहिरो (पुं०) लोमड़ी, चारपाई का पावा; a fox, leg of a bedstead. खिङ्ग विट - खिंगविड; paramour. भौरा; a honey bee. खिद् - खिअ (परिघाते, खिन्दति, खिन्न) मारना, पीटना, दबना, सताना; to strike, press down,afflict. खिद् (दैन्ये, खिद्यते, खिन्ते, खिन्त, खिन्न, खेदयति)। (2) क्लेश या कष्ट अनुभव करना, दबा या थका अनुभव करना; to suffer misery or pain, be depressed or afflicted, feel tired or exhausted. खिदिर - खिइर (वि०) (त्रि०) साधु, योगी, निर्धन, चंद्र;an ascetica poor, moon. खिद्र - खिद्द (1) (वि०) (त्रि०) दीन; dejected. (2) (पुं०) रोग; disease. खिन्न - खिण्ण [Vखिद्] (वि०) (त्रि०) उदास, पीडित, हतोत्साह, रंज में अधोमुख;dejected, depressed, sowncast. For Private and Personal Use Only Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 520 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश खिल - खिलं (न०) परिशिष्ट, प्रकीर्ण, अप्रतिहत, बिना जुती धरती, ऋग्वेद के अष्टम मण्डल के 49 से 59 तक के सूक्त; supplement, unrestrined, unploughed land, hymns 49 to 59 in the eighrh Mandala of the Rgveda. खिलक्षेत्र - खिलखेत्त (न०) खाली धरती, कल्लर; __ barren land. खिलीकृत-खिलीवअं(वि०) (त्रि०) मिटया, साथ में जोड़ा, एक तरफ निकाला; furnished, added as comlementary, set one side. खिलीभूत - खिलीभूअ (वि०) (त्रि०) खाली हुआ, 941697 6371; deserted, imptied of_ खिल्य - खिल्ल (खिल-) (पुं०) बंजर, कल्लर; waste land. खुंगार - खंगारो (पुं०) छोय या काला घोड़ा, तंगण ETSI; a tawny or black horse. खुडाक - खुड्डागो [also खुड्रिका = क्षुद्रिका] (वि०) (त्रि०) अल्प, तुच्छ;small,alittle. (तु.) Hinde 'Khuddi = latrine. खुरखुरली - खुर-खुरली (स्त्री०) खुरसंचार; stepping of the hoofs. खुरणस् - खुरण (वि०) (त्रि०) खुर जैसी नाक arct; hoof-nosed. खुरली - खुरली (स्त्री०) अश्वों का बार-बार खुरन्यास दौड़ का अभ्यास; placing of hoofs again and again by the horses. खुराज, खुरालक - खुराज/खुरालको (पुं०) लोहे का तीर; an iron arrow. खुरालिक - खुरालिगो (पुं०) छुरा रखने का डिब्बा, तकिया; a razor case, a pillow. खुराल - खुराल (वि०) (त्रि०) निरर्थक अजागल स्तनतुल्य; useless like the hanging flesh on the throat of a goat. खुराञ्च - खुरचलं [खुर + अ-] (न०) खुराग्र; front ___of hoof. खेचर - खेयरो (पुं०) आकाशगामी, ग्रह, शिव, पक्षी; flying, planet, epithet of Sive, birds. खेचरीमुद्रा - खेयरीमुद्दा स्त्री जिस मुद्रा में जिह्न मुड़कर कपालकुहर में जा लगती है और दृष्टि ध्रुवों के मध्य ठहर जाती है: कपाल-कुहरे जिला प्रविष्टा विपरीतगा। प्रवोरन्तर्गता दृष्टिर्मुद्रा भवति खेचरी; that posture wherein the tongue is reverted ti the base of the palate and the gaze is fixed in the middle of the brows. खेट- खेडो (1) (पुं०) श्लेष्मा, ढाल;phlegm, shield. (2) (वि०) (त्रि०) छलिया, पक्षी, ग्रह, आकाशचर; vile, a bird, planet, moving in the sky. खेटक - खेडगो (पुं०) उत्त्रास, एक प्राचीन शस्त्र fear, an ancient weapon. खेटकौतुकम्-खेडकोठगं(न०) अब्दुर्रहीम खानखाना रचित एक ज्योतिष ग्रंथ; a text on astrology by Abdurrahim KhanaKhana. खेटित-खेडिल (वि.) (त्रि.) त्रस्त; scared. खेटितान, खेटितानल - खेहिमाण/खेडिआणलं (पुं०) वैतालिक,बंदी, जिसका काम गीत गाकर राजा को जगाना था;a royal band who awakened a king by singing music. खेड - खेडो (पुं०) खेलना, गाँव आधुनिक खेड़ा, play, a village. खेद - खेअ [Vखिद् दैन्य] (पुं०) विकलता, बेचैनी, अशक्ति, आलस्य, व्यथा, दबाब, शोक, निर्वेद, तकलीफ, श्रम, स्त्रीसंभोग से पूर्व की मानसिक और शारीरिक दशा; agitation, dispiritedness, lack of energy, lassitude, distess, depression despondency, trouble, exhaustion, (- सुरतखेदः); the condition of body and mind that leads to sexual union: खेदात् स्त्रीषु प्रवृत्ति-र्भवति', Patanñjali. खेदन - खेयणं (न०) विषाद; languidness. खेदित - खेइअ (वि०) (त्रि०) थकाया गया, परेशान किया गया, तंग किया गया; exhausted, troubled, tortured. खेय - खेअं[Vखन्] (न०) खाई; trench. For Private and Personal Use Only Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 521 खेयन - खेअणं [खेन्] (1) (वि०) (त्रि०) खननीय, ख्यापन - खावणं [Vख्या णि.] (न०) घोषण, 'खोदा जाने वाला; to be dug. (2) (सं०) प्रकाशन; मान लेना, प्रसिद्ध करना; परिखा;a trenchround a town or fort. proclaiming, manifesting, खेल-खेल [Vखेल विलासे,खेलयति] (1) (वि०) confession, making famous. ख्यापित -खाविअ (वि०) (त्रि०) घोषित, प्रचारित, (त्रि०) झूलने वाला, खिलवाड़ करने वाला, प्रकाशित, प्रकाशित, प्रसारित; announced, प्रणयी, निकृष्ट; swinging, playful, manifested, broadcast, made well amorous, base or mean. (2) (पुं०) know all over. विलास; dalleance. -ला - खेला (स्त्री०) केली, क्रीड़ा, कूर्दन, बच्चों का खेल; play, sport, dalliance, chidren's sport. खेपरिभ्रम - खे-परिभम (पुं०) आकाश में मँडराना; ग यह वर्णमाला में कवर्ग का तृतीय वर्ण है, यह भी fly over in the sky. कण्ठ से उच्चारित होता है। छंदःशास्त्र में यह खेलारत - खेलारअ (वि०) (त्रि०) क्रीडा में रमा गुरु का वाचक रहता है। हुआ; indurged in playing. गगन -- गगणं (न०) आकाश;sky, atmsphere: खेलन - खेलण [Vखेल चलने, खेलति] झूमना, 'गगनं गगनाकारम। खेल, आँख की चञ्चल गति; swinging to गगनग - गगणग (वि०) (त्रि०) आकाश की ओर and fro, sport, restless motion of जानेवाला, आकाश में गया या स्थित; rising the eyes. to sky, in the sky. खेलनक-खेलणगं (न०) खेलने का साधन;means गगनकुसुम - गगणकुसुम (न०) आकाशपुष्प, of playinag, of playinag. खेलनप्रिय-खेलणपिअ (वि०) (त्रि०) जिसे खेलना अनहोनी वस्तु: sky blossom, unreal thing = शशशृङ्ग। बहुत पसंद हो; fond of playing. गगनगति - गगणगइ (पुं०) देवता; deity. खेलन-परायण - खेलण परायण (वि०) (त्रि०) गगनचारिणी - गगणचारिणी (वि०) (त्रि०) दिन-रात खेल में मस्त; playing all time. 311661raruit; voice coming from the खोड-खोडं (पुं०) खञ्ज, खाँड्डा; limping, lame, sky = 'अशरीरिणी वाक्'। एक विद्या, ऋद्धि crippled. Vख्या - खा [प्रकथने, ख्याति, ख्यातं] कहना, बताना; विशेष। to tell, commuicate. गगनतल - गगणयलं (न०) आकाशमण्डल;vault ख्यात - खाअ (वि०) (त्रि०) कहा गया, प्रसिद्ध of the sky. ज्ञात; named celebrated, know. गगनध्वज - गगणधुओ (पुं०) सूर्य, मेघ; sun, ख्यातकीर्ति - खाअ-कित्ति (वि.) (त्रि.) cloud. प्रथितयशस्, यशस्वी;of celebrated fame, गगनसत् - गगणस (वि०) (त्रि०) आकाशवास करनेवाला, प्रेत;a ghost. famous. ख्याति - खाइ (स्त्री०) यश, प्रसिद्ध, ज्ञान, संविद् गगनसिन्धु - गगणसिंधु (स्त्री०) आकाशगंगा;milky fame, reputationn, perception, ___way. knowledge. गगनस्पर्शन - गगण-फासणो (पुं०) वायु; air, ख्यान - खाण (न०) कहना, बताना, सुनाना; telling, wind. narrating. गगनस्पृश् - गगणप्फास [-] (वि०) (त्रि०) ख्यापक - खावग [Vख्या णि.] (वि०) (त्रि०) __ आकाशचुम्बी, गगनचुम्बी, अभ्रलिह; घोषणा, प्रकाशन; मान लेना, प्रसिद्ध करना; touching the sky, very high, proclaiming, manifesting, skyscrapper. confessiori, making famous. __गगनाङ्गना - गगणंगणा (स्त्री०) अप्सरा;nymph. For Private and Personal Use Only Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 522 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश गगनाध्वग - गगणज्झुओ (पुं०) सूर्य; sun. गगनाम्बु - गगणंबु (न०) वर्षाजल;rain-water. गगनेचर - गगणेयरो (पुं०) पक्षी, तारा, विमानयात्री; bird, star, planet-passenger, गगनोल्मुक - गगणोम्मुगो (पुं०) मङ्गल; planet Mars. गङ्गाद्वार - गंगादुबारं (न०) हरिद्वार; Haridwar. गङ्गाधर - गंगाधरो (पुं०) शिव;epithet of Siva. गङ्गापुत्र - गंगापुत्त (वि०) (त्रि०) मृतक ढोनेवाला, चारज, गंगा तट के पंडे;a vile caste, the priest living at the bank of Gangā. गङ्गाप्रपात - गंगापवाओ (पुं०) गङ्गा की धारा का गिरना ; fall of the stream of Ganga. गङ्गासागर - गंगासायरो (पुं०) वह स्थान जहाँ गङ्गा समुद्र में गिरती हैं; the place where the Gangā enters the ocean गङ्गोभेद - गंगोदभेओ [-ङ्गा+उ-] (पुं०) गङ्गा का निकास, गंगोत्तरी; source of the Ganga, Gangotari. गज - गअ/गजो [Vगज् शब्दे, मदने च, गजति, गाजयति] (पुं०) हाथी; elephant. गजकर्ण - गजकण्णं (वि०) (त्रि०) हाथी के से बड़े कानवाला, सामुद्रिक शास्त्र के अनुसार ऐसे कानवाला बहुत भाग्यशाली होता है, शिवजी का एक विशेषण; having ears like those of elephant. According to palmistry such ears indicate man very lucky. anepithet of Siva. गजकर्णी - गजकण्णी (स्त्री०) गजपीपल; a medicine. गजकूर्माशिन् - गजकुम्मासि (पुं०) गरुड; name of Garuda. गजगामिनी - गजगामिणी (स्त्री०) मदमाती चाल arit; a woman of stately gait. गजदन्त - गजदंतो (पुं०) हाथी दाँत, गणेश; elephant's tusk, ivory, epithet of Ganesa. गजच्छाया- गजच्छया (स्त्री०) श्राद्ध के लिए उपयुक्त समय; portion of time proper for Sräddha (as long as the shadow of elephant rests on the spot chosen for the ceremony): गजढक्का - गजडक्का (स्त्री०) हाथी की पीठ पर रखकर बजाया जानेवाला नगाड़ा; a drum put on the back of an elephant. गजता - गजआ (स्त्री०) हाथियों का झुण्ड; multitude of elepha. गजदान - गजदाणं (न०) हाथी का मद, हस्तिदान; fluid exuding from the temples of an elephant, gift of an elephant. गजनक्र- गजणक्कं (पुं०) पानी में रहनेवाला हाथी सा जीव, जलकुञ्जर; an elephantine crocodile. गजनासा - गजणासा (वि.) हाथी के समान (किसी चीज की ओर से) आँख फेर लेना, अवधीरणा, आँख कतरा जाना, जानबूझकर किसी बात की उपेक्षा; shutting the eyes (at anything) as an elephant does, an act neglecting something voluntarily. गजनिमीलिकान्याय - गजनिमीलिगाणाओ (पुं०) जिस प्रकार हाथी मद में सामने रखे खाने की ओर से भी आँखें मूंद लेता है, इसी प्रकार सामने की स्पष्ट बात को भी अनदेखी कद देना; to ignore something knowingly despite seeing in front, See गजनिमीलित a maxim. गजपाल - गजवालो (पुं०) पील वान, महावत, Eteftari; elephantdriver, owner of elephant. गजपुंगव - गजपुंगवो (पुं०) विशाल हाथी; lordly ____elephant. गजमद - गजमओ (पुं०) हाथी का मद, जो उसकी कनपटी से चूता बताया जाता है;elephant's temple-juice. गजमुक्ता - गजमुत्ता (स्त्री०) हाथी का मोती;pearl said to be found in elephant's forehead -गजमौक्तिकम्। गजवदन - गजवदणो (पुं०) गणेश; epithet of Ganesa. गजसाह्वय - गजसाहवअ (साह्वय = समानाह्वय) हाथी के नाम वाला नगर, हस्तिनापुर; elephantnemed city, Hastinapuram -गजाह्वम्, गजाह्वयम्। For Private and Personal Use Only Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 523 गजस्नान - गजण्हाणं (न०) हाथी की भाँति देर तक नहाना; to take bath for long time lilke an elephant. गजाजीव - गजाजीवो (पुं०) महावत; elephant driver. गजानन - गजाणणं [गज+आ-] (पुं०) गणेश; epithet of Ganesa =गजास्यः । गजाजिन - गजाजिणं (न०) गजासुर, चर्म; skin of gaja. गजासुर - गजासुरो (पुं०) गज नामक विशालकाय असुर जो शिव के हाथों मारा गया था; An asura with enormous body killed by Siva. गजेन्द्र - गजिंदो [ गज+इ-] (पुं०) = गजपुंगवः। lordly elephant. गञ्ज- गओ (पुं०) खजाना,खत्ती;treasury,place where grain is stored for sale. -ञ्जा - गज्जा (स्त्री०) झोंपड़ी, मदिरालय या शराबखाना, खान;hut, tavern, mine. -म् - गज्जन खान, खजाना; mine, treasury. गञ्जन - गाणं (न०) परास्त करनेवाला;defeating. गड - गडो (पुं०) गढ़ा, बाधा, परदा, बाड़ परिखा, एक सुनहरी मछली; ditch, impediment, screen, fence, moat, a gold fish. गडु - गड (पुं०) मल, पीठ पर कूबड़, गलगण्ड; excresence, hump on the back, enlargement of the glands of neck, goitre. गडुक - गडुगो (पुं०) गडुआ, लोटा, अंगूठी;water pot, fingerring. गड्डर - गड्डरो (पुं०) भेड़, मेंढा;a sheep. गड्डुल - गड्डल (वि०) (त्रि०) कुबड़ा; hump___backed. गरिका - गडरिगा (स्त्री०) भेड़ों की कतार;a line ___of sheep. गडुलि (-रि-)का-प्रवाह - गड्डरिगप्पवाहो (पुं०) भेड़चाल;a stream of sheep, used to signify blindly following other people as sheep do. गड्डक - गड्डगो (पुं०) सोने का पात्र; golden ___ vessel. गण - गण [Vगण] (पुं०) भीड़ समूह, वर्ग, दल, टुकड़ी, सेना, मण्डली;crowd, multitude, group troop, tribe. गणक - गणगो [Vगण] (पुं०) गिनने वाला, मौहर्तिक, ज्योतिषी;reckoner,astrologer. गणकार - गणगारो (पुं०) वर्गों में बाँटने वाला; classifier. गणचक्रक - गणचक्कगं (न०) भद्र पुरुषों का सहभोज; dinner party of cultured men. गणजननी - गणजणणी (स्त्री०) पार्वती; epithet of Parvati. गणदीक्षा - गणदिक्खा (स्त्री०) समूह की एक साथ दीक्षा; initiation of a number or a class. गणदेवता - गणदेवआ (पुं०) आदित्य 12, विश्वेदेव 10, वसु 8, तुषित 36, आभास्वर 64, अनिल 49, महाराजिक 220, साध्य 12, रुद्र 11,ये नौ गणदेवता हैं;deities epithetof Ganesa, who generally appear in classes enumerated in Hindi. गणद्रव्य - गणदव्वं (न०) पंचायती संपत्ति;public property. गणन - गणणं [ गण] (न०) गिनना, गिनती, विचारना; counting enuneration, considering. गणनाथ - गणणाहो [-गणनायक] (पुं०) गणेश, गणपति, शिव के गणों का स्वामी, शिव; Ganesa.chief or theGanas (troops of Siva), Siva, Rishara.ऋषभ गणनायक - गणणायग (वि०) (त्रि०) गणेश, गणों का नेता, राष्ट्रपति; Ganesa, leader of tribes, head of a republic.. गणपति - गणवइ (पुं०) शिव, गणेश, गणराज्य कर 3782791; Siva, Ganesa, Gandhar. गणधर। गणपाठ - गणपाढो (पुं०) पाणिनिप्रवर्तित प्रातिपदिक-पाठ जिसमें अष्टाध्यायी के सूत्रों में आए 'अनुशतिकादि' गणों का संग्रह हैं;a collection of series of words falling under the same grammatical rule. For Private and Personal Use Only Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 524 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश गणपीठक - गण-पीगं (न०) छाती; brest, गण्यमान्य - गणमण्ण (वि०) (त्रि०) गिने-चुने bosom. प्रतिष्ठित;a few hon' rable persons. गणपुंगव - गणपुंगव [ = गणपूर्व] (वि०) (त्रि०) गणेश - गणेसो [गण+ईश] (पुं०) = गणपति.; गणश्रेष्ठ; head of a tribe of class. Gansa. गणभर्तृ - गणभत्तु (पुं०) प्रथमादि गणों के स्वामी गणेशक्रिया - गणेसकिरिआ (स्त्री०) उंगली डालकर शिव। Siva Rishava. गुदा से मल निकालना; to extract bowels गणरात्र - गणरत्तं (न०) रात्रियों का समूह, अनेक from anus with finger. दिवस; collection of nights, several गण्ड - गंडो [Vगड् वदनैकदेशे] (पुं०) गाल, days. गलगण्ड, घेघा, हाथी की कनपटी, फोड़ा गैडा, गणशस् - गणस (क्रिवि०) गणों के क्रम से या गणों चिन्ह, अचानक निकला, बोल, अश्वभूषण, #; by or in troops. TECC; cheek, goitre, temple of an गणाधिपति - गणाहिवइ (पुं०) प्रथम आदि गणों elephant, boil, rhinoceros, sing, का अधिपति; Ganesa lord of ganas, abrupt remark (in drama), ornament of a horse, bubble. lord of Rishara. गण्डक- गंडगो (1) (पुं०) गैंडा, जोड़, फोड़ा-फुसी, गणान्न - गणण्णं (न०) समूह के लिए पकाया अन्न; food cooked for a number of गण्ड; rhinoceros, foint,boil, tumour. persons in common. (2)-म् -गंडणं (न०) उपधान; cushion. गणिका - गणिगा (गणयति पुरुषान्) (स्त्री०) वेश्या, (3) जातिविशेष, एक नदी, एक देश गण्डकी ferit; prostitute, female elephant. के सिर पर स्थित; people living on गणिकाकरेणुका - गणिगाकरेणुगा (स्त्री०) वह Gandaki, present Gandak, rather हथिनी जो हाथी जो पकड़वाने के काम आती than on the Sapa-Gandaki or Dhavalāgiri range of the Himālaya eft; A she-elephant used to catch where this river rises, a counry elephants. situated along he bank of Gandaki. गणिकाद्वारिका - गणिगादुवारिका (स्त्री०) गण्डकरट - गंडगरडो (पुं०) हाथी कनपटी%3B वेश्यकन्या; daughter of courtesan, elephant's temple. courtesan girl. गण्डका - गंडगा (स्त्री०) गेंद;a ball. गणिकावाट - गणिगावाडो (पुं०) वेश्यागृह; गण्डकाश - गंडकासो (पुं०) हाथी का कपोल; mansion of a courtesan. rubbing of temple (by elephant). गणित - गणिअ (1) (वि०) (त्रि०) गिना हुआ; गण्डकीशिला - गंडगीसिला (स्त्री०) शालग्राम: counted. (2) -म् (न०) हिसाब, the stone of salagram. अङ्कगणित; calculation, Arithmetic. गण्डकूप - गंडकूवो (पुं०) पिचके गालों के गड्ढे; गणित्रिका - गणित्तिगा (स्त्री०) गिनने का साधन, cavity on the cheeks of a feeble HIGH; rosary for counting japa man, a well on the peak of a hill. (prayers). गण्डग्राम - गंडगामो (पुं०) बड़ा गाँव; a large गणेय - गणेअ [Vगणय] (वि०) (त्रि०) गिन सकने village. योग्य, गिना-गिनाया, कम; to becounted, गण्डभित्ति - गंडभित्ति (स्त्री०) कपोल प्रदेश; less, scarce. cheeks, temple of elephant. गण्य - गण्ण (वि०) (त्रि०) गिनने योग्य, प्रमुख; गण्डभेदक - गंडभेअग (वि०) (त्रि०) गिरहकट, countable, main, important or चोर;pick-pocket, thief. V.I.P. गण्डमालिन् - गंडमालि (वि०) (त्रि०) गण्डमाला 6 . For Private and Personal Use Only Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 525 से पीड़ित;afflcted withinflammation of neck-glands. गण्डलेखा - गंडलेहा (स्त्री०) गण्डस्थल; tegion ___of cheek. गण्डशैल - गंडसेलो (पुं०) पहाड़ की भारी शिला, बड़े पत्थर; massive stone or rock. गण्डस्थली - गंडत्थली (स्त्री०) गाल, हाथी की कनपटी; cheek, elephant's temple. गण्डा - गंडा (स्त्री०) सप्तर्षियों की एक दासी;a maid servant of seven sages. गण्डि - गंडि (पुं०) वृक्ष का प्रकाण्ड जो मूल से ऊपर तक जाता है। A kind of tree root. गण्डार - गंडीरो (पुं०) नायक;a hero. गण्डु - गंडु (पुं०) तकिया; pillow. गण्डुक - गंडुगो (पुं०) कन्दुक, गेंद; ball. गण्डू- गंडू (स्त्री०) जोड़, हड्डी, तकिया;ajoint,a bone, a pillow. गण्डूपद-गंडूपओ (पुं०) कैंचुआ;earth-worm. गण्डूष - गंडूसो (पुं०) कुल्ला, मुँह-भर पानी (= मुख-पूरणम); mouthful of water for rinsing. -षा - गंडूसा (स्त्री०) उन्नत या उभरी नाभि; high navel. गण्डोपधान-गंडोवहाणं [-ण्ड+उ-] (न०) तकिया; pillow. गण्डोल - गंडोल (पुंन०) गन्ना, पौडा, शक्कर; sugarcane, raw sugar गण्डोलक - गंडोलगो (पुं०) एक किस्म का कीड़ा; a worm गत - गअ [Vगम्-] (1) (वि०) (त्रि०) गया, बीता, मरा, पहुंचा; gone] past, dead, arrived at. (2)- म् (न०) गति, रास्ता, प्रकार, ढंग; motion, way, manner. गतकरुण-गअ-करुण (वि०) (त्रि०) जिसके मन से दया जाती रही है; void of pity, pityless. गतकार्कश्य - गअकक्कस्स (वि०) (त्रि०) जिसकी कठोरता मिट गई है; void of hardness. गतक्लम - गअकिलिम (वि०) (त्रि०) जिसकी थकान मिट गई; refreshed. गतघृण - गअघिण [-घृणा-] (वि०) (त्रि०) निष्करुण; pitiless. गतजीव (वि०) (त्रि०) मृत; dead -परासुः, गतासुः। गतप्रत्यागत - गअ- पच्चागअ (1) (वि०) (त्रि०) गया और लौटा; gone and retunred. (2) (न०) जाना और आना; going and returning: cp. उपावृत्त; returned, near-come. गतवयस् - गअवअ[-याः] (वि०) (त्रि०) जिसकी उम्र ढल चुकी है, whose age is past. गतसार - गअसार (वि०) (त्रि०) जिसकी सार रिस चुका है, फोका, गुणहीन, खोखला; devoid of essence, worthless. गताक्ष - गअक्ख [गत + अक्षिन्] (वि०) (त्रि०) जिसकी आँखें जाती रही हैं, अंधा; blind. गताध्वन् - गअझं [-त+अ-] (वि०) (त्रि०) जिसने रास्ता तय कर लिया है, प्राप्तलक्ष्य; one who has completed his journey, one who has reached his goal. गतान्त - गअंत (वि०) (त्रि०) जिसने भेद पा लिया है; having known the secret. गतानुगतिक - गआणुगइग [-त+अ-] (वि०) (त्रि०) पिछले लोगों के मार्ग की रट लगाने वाला, पैड़ का पुजारी;addicted to follow old ruts. गतानुगतिकन्याय - गआणुगइग-णाअ 'गडरिकाप्रवाह'। गतार्थ - गअर्थ (वि०) (त्रि०) जिसका प्रयोजन सिद्ध हो गया है, जिससे मतलव सिद्ध हो गया है, जो अर्थ समझ गया है;having attained one goal, useless, having understood the menaing. गतायुष् - गआउस [-त+आ-] जिसकी आयु ढल चुकी है, मृत; whose life is past, dead. गति - गइ [Vगम्-] (स्त्री०) चाल, पहुँच, दौर, रास्ता, सड़क, प्रकार, सफलता, दशा, शुश्रूषा, उत्पत्ति; going, gait, access, course, path, way, manner, success, condition, mode of existence, obedience, birth. For Private and Personal Use Only Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 526 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश जीव की अवस्था way of jiva गतिपरिपाटी - गइपरिवाडी (स्त्री०) सेना की ड्रिल, फौज की मार्च;drill of army, march of army. गतिभङ्ग - गइभंणो [-भञ् आमर्दने] (पुं०) लड़खड़ाती चाल, डगमगाती चाल;unsteady gait. गतिमान - गइमाण (वि०) (त्रि०) चलता-फिरता; __moving. गतिरोध - गइरोहो (पुं०) चाल या प्रवाह में रुकावट; obstuction in progress. गतिहीन - गइहीण (वि०) (त्रि०) अशरण, लाचार; having no refuge or shelter, having no alternative. गत्वर - गत्तर [Vगम्-] (वि०) (त्रि०) घुमक्कड़, अनित्य; wanderer, transitory. गद् -गअ (1) [व्यक्तायां वाचि, गदति, गदित] बोलना, कहना, बताना; to speak, say, tell. (2) गद् (देवशब्दे, गदयति) गरजना; to thunder. गद - गअ (पुं०) रोग, आमय, बीमारी, श्रीकृष्ण के अनुज; sickness, disease, younger brother of Krsna. गदध - गअग्घ (वि०) (त्रि०) रोगहर औषध;a medicine, disease killer. गदहन् - गअह (वि०) (त्रि०) बीमारी को दूर करने वाला, वैद्य; physician. गदहानि - गअहाणि (स्त्री०) रोगनाश; loss of desease. गदा - गआ (स्त्री०) मोंगरी; mace, club. गदाधर - गआहरो (पुं०) गदाधारी; bearing or equipped with a clcb. गदापाणि - गआपाणि (वि०) (त्रि०) गदा हाथ में लिए; having club in hand. गदावह - गआवह (वि०) (त्रि०) बीमारी लानेवाला; causing a desease. गदिन् - गइण (वि०) (त्रि०) रोगी; sick. (पुं०) विष्णु; Visnu. गद्गद - गइगअ (1) (वि०) (त्रि०) वाष्पगल, स्खलद्गति वाणी वाला, रुंधे बोल वाला, बोलने में असमर्थ, हकलाने वाला; choked, faltering, unable to speak. (2)(पुं०) वाक्-स्खलन, कण्ठमूलगत अस्फुट शब्द, खुशी या भय से साफ बोल न आना; sound produced in the throat, (a little distinct) stammering indistinet utterance. गद्गदस्वर - गअगअ-सर (1) (वि०) (त्रि०) लड़खड़ाते बोल वाला; of faltering speech. (2) -र: - गअगअ-सरो वास्खन; faltering speech. गद्य - गज्ज [Vगद्-] (न०) पद्य का विपरीत, अबद्ध रचना, बोलचाल की भाषा, सरल भाषा;prose, unmetrical languge, spoken speech. गद्यबन्ध - गज्जबंधो (पुं०) ऐसी रचना जो छंद में न हो;a prose work. गन्तु - गंतु [ गमगतौ] (वि०) (त्रि०) जाने वाला, स्त्री के पास जानेवाला; goer, one who moves, going to woman for sex. गन्त्रिक - गंतिओ (पुं०) इंजन; engine. गन्त्री - गंती (स्त्री०) शकटी, गाडि: cart. गन्त्रीमान - गतीमाण (पं०) गाडीवान, गाडी चलानेवाला; the driver of the cart. गन्ध - गंधो (पुं०) वास, वू, सौरभ, इत्र, घिसा, चन्दन,लेश, नृत्य, गर्व, द्रव्य;small, odour, perfume, rubbed sandal, small quantity, dance, pride.-न्धाः द्रव्य, चीजें; things: पिनष्टि गन्धान्।। गन्थकारिका - गंधारिगा (स्त्री०) सुगंधित लेप तैयार करनेवाली दासी; a maid servant appointed to prepare perfumes. गन्धकालिका.गन्धकाली-गंधकालिगा/गंधकाली (स्त्री०) धीवर कन्या सत्यव्रत व्यास की माता; named of Satyavai, the daugher of a fisherman and mother of Vyasa, who was later married by king Santanu. गन्धकाष्ठ - गंधकट्ठ (न०) अगर; aloewood. गन्धकेलिका - गंधकेलिगा (स्त्री०) कस्तूरी;musk =गन्धचेलिका। गन्धगज - गंधगजो (पुं०) सात स्थानों से मदचूता हाथी; elephant in rut =गन्धद्विप: गन्धहस्ती, गन्धमः।, For Private and Personal Use Only Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 527 गन्धज्ञा - गंधण्णा (स्त्री०) नासिका; the nose. गन्धतैल - गंधतेल (न०) खुशबूदार तेल; perfumed oil. गन्धद्रव्य - गंधदव्व (न०) सुगंध वाले पदार्थ; the ingredints of perfume. गन्धधूलि - गंधधूलि (स्त्री०) कस्तूरी; musk. गन्धन - गंधणो (पुं०) एक प्रकार का चावल;kind of rice. गन्धनम् - गंधणं (न०) खुशबू, सूचित करना, सूचन, हिंसा, सतत प्रयत्न; fragrance, informing, information, injuring, continued effort. गन्धनाली - गंधणाली (स्त्री०) नाक; nose -गन्धनालिका। गन्धपालिन् - गंधपालि (पुं०) शिव; epithet of Siva. गन्धपाषाण - गंध-पासाणो (पुं०) गन्धक; sulphur. गन्थपिशाचिका - गंध-पिसाचिगा (स्त्री०) बिरोजे का धुआँ; the smoke of the burnt resin. गन्धपुष्प - गंधपुष्फो (पुं०) बैंत, केतक; Vetasa plant. गन्धफली - गंधफली (स्त्री०) पीताभ चम्पककली; yellowish bud of Campā. गन्धमादन - गंधमादण (पुंन०) रुद्र हिमालय अथवा कैलास का एक भाग; यहाँ मन्दाकिनी बहती #; Gandhamādana forms part of the Rudra Himalaya, and accrding to the Epics, a part of the Kailasa range. It is said to have been watered by the Mandakii. -नी - गंधमादिणी शराब; liquor. गन्धमार्जार - गंधमज्जारो (पुं०) गंधबिलाव; the civet cat. गन्धमाल्य - गंधमल्ल [-ल्यै] इत्र और माला; perfumes and garlands. गन्धमृग - गधमिगो (पुं०) कस्तूरी मृग; musk deer. गन्धमोदन - गंधमोदणं (स्त्री०) गन्धक; sulphur. गन्धर्व - गंधव्व/गंधव्वी (1) [स्त्री० -वी, गां वाचं धरति or धारयति] देवताओ का गायक, देवयोनि-विशेष, गायक; a celestial musican, particular gods, singer (in general). (2) (पुं०) गन्धार देश; the country identical with Gandhāra. गन्धर्वनगर - गंधव्वणयरं (न०) गन्धवों की नगरी, मृग-तृष्णा, आकाश में तिरमिराता या तिरमिरों का नगर; city of the Gandharvas in the sky, mirage, imaginary town in the sky, that really does not exist. गन्धर्वविद्या - गंधव्वविज्जा (स्त्री०) गान-विद्या, Fifta; music. गन्धर्वविवाह - गंधव्व-विवाह (वि०) (त्रि०) प्रेमी-प्रेमिका द्वारा आपसी सहमति से किया गया विवाह; love marriage. गन्धवह - गंधवह (वि०) (त्रि०) खुशबू ले चलने वाला, वायु; wafting fragrance, wind -गन्धवाहः। गन्धशालि - गंधसालि [-लयः] (पुं०) खुशबूदार चावल; fragrant rice. गन्धसार - गंधसारो (पुं०) चन्दन;sandal-wood. गन्धहस्तिन् - गंधहत्थि (पुं०) हाथी;elephant in rut. गन्धाढ्य - गंधाढय (वि०) (त्रि०) खुशबू-भरा;rich in franrance. गन्धार - गंधारो (Gandarai : Ptolemy; Strabo Gandarites) (पुं०) 16 महाजनपदों में एक; one of the 16 Mahājanapadas. - T: - गंधारा (पुंब०) गन्धार के निवासी; inhabitants of the Gandhāra country. गन्धालु - गंधालु (पुं०)'गन्धशालि', foragrant __ rice. गन्धि - गंधि (समासान्त) (वि०) (त्रि०) गन्ध वाला जैसे-पूतिगंधि, दुर्गन्धवाला, सुरभिगन्धि, मधुर गन्धवाला; fiafrant as in Puti gandhi bad-smelling or surbhi gandhi having good smell. गन्धिक - गंधिगो (पुं०) गन्धी;perfume-seller. गन्धित - गंधिअ (वि०) (त्रि०) गंधयुक्त किया गया; perfumed. For Private and Personal Use Only Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 528 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश गन्धिन् - गंधि (वि०) (त्रि०) गन्धयुक्त, गन्धमय; गम्भीरवेदिता - गंभीर-वेइआ (स्त्रा०) गंभीर वेदी odoriferous, full of smell or के गुण, उसका धर्म; attributes of fragrance. Gambhiravedin. गभस्ति - गहत्थि (पुं०) किरण, अग्नि की पत्नी, गम्भीरार्थ - गंभीरत्थ (वि.) (त्रि०) गहरे आशय स्वाहा का विशेषण; ray, an epithet of वाला; of deep singnficance.= Swāhā, the wife of fire god. गम्भीराशयः। गभस्तिपाणि - गहत्थिपाणि (पुं०) सूर्य; sun. गम्भीरार्थता - गंभीरत्थन (स्त्री०) अर्थ का गूढ़ गभस्तिमत् (पुं०) सूर्य; Sun. होना; depth of the meaning. गभीर - गहीर-गम्भीर] (वि०) (त्रि०) निम्न, गाय - गम्म (11वि.नि.) पहँचने जानने या गहरा, घना, दुर्बोध; low, deep, dense, पाने योग्य, (स्त्री०) भोगने योग्य;accessible, impervious, difficult to intelligible, (a woman) fit to be understand. enjoyed. (2) (पुं०) विट, भुजंग; गभीरिका- गहीरिगा (स्त्री०) गहरी आवाज देनेवाला companion of a prince, dissolute बड़ा नगाड़ा; a large drum of deep person. sound. गम्यत्व - गम्मत्त (न०) अर्थ का समझने योग्य होना, Vगम् - गम [गतौ,गच्छति, गत, गतयति, जिगमिषति, पहुँच के योग्य होना, संभोग के योग्य होना; जिगांसति] जाना, गमन करना, चलना, पहुँचना, understandability, accessibility, बीतना (समय, मरना, मैथुन करना; to be, eyjoyability. move, reach] pass (as time), die, गय - गओ [Vजि] (पुं०) धन, घर, परिवार, एक have sexual intercourse with. प्राचीन राजा;wealth, house, family,an गम - गम (पुं०) मार्ग, देशान्तर-गमन, स्त्रीसंसर्ग, ancient king प्रलय; course, going to another गया - गआ (स्त्री) विहार में एक तीर्थ,A tirth in place, intercourse with a woman, vihar dissolution. 'आगम'। गया-माहात्म्य - गआ-माहप्प (न०) वायुपुराण का गमक - गमग (वि०) (त्रि०) बोधक; indicator, एक अंश;a part of Vayupurana. suggestive. गर - गर [VI] (1) (वि०) (त्रि०) निगलने वाला; गमथ - गमहो (पुं०) यात्री, मार्ग;traveller,path. swallowing गमन - गमणं (न०) जाना, प्रस्थान, संभोग, मार्ग; (2)-र:- गरो (पुं०) पेय, द्रव, विष, निगरण, गला; going diparture, sexual drink, fluid, swallowing, throat. intercourse, course. गरण - गरणं (न०) स्रवण, चूना; dripping. गमनिकाबल - गमणिकाबलं (न०) अनुमापकता, गर-द - गरअ (वि०) (त्रि०) जहर देने वाला; one अनुमानजनकता; capacity to cause administering poison. inference. गरपायिन् - गरवाइ (वि०) (त्रि०) विषपान गमिष्णु - गमिण्हु (वि०) (त्रि०) गमनोन्मुख;prone करनेवाला; used to take poison. ___ to going. गररस - गररस (पुं०) विष; poison. गम्भारी-गंभीरी (स्त्री०) खभारी (वृक्ष); the tree गरल - गरल (न०) जहर (-क्ष्वेड), विष;poison, Gmelina Arborea. venom. गम्भीरवेदिन - गंभीर-वेदि (वि०) (त्रि०) अंकुश , गरिमन् - गरिम (गुरोर्भाव:) (पुं०) गरुआई, गुरुत्व, को न मानने वाला हाथी, हठीला या तुंद हाथी, बड़प्पन, भार महत्त्व,शक्ति;worth, weight, अड़ियल, भावनप्रवण; an elephant not dignity, power. minding the goad. For Private and Personal Use Only Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 529 गरिष्ठ - गरिट्ठ (गुरु का अति०) अत्यधिक गुरु, देर से पचनेवाला; exceedingly heavy, difficult to digest. गरिष्ठता - गरिट्ठआ (स्त्री०) भारीपन, दुर्जरता; heaviness, indigestiveness. गरीयस् - गरीअस (गुरु का तु० में) अधिक बड़ा अधिक अच्छा महत्त्वशाली, बहुत कठिन; greater, better, important, very difficult. गरुड - गरुडो (पुं०) पक्षियों का राजा;name of a mythical bird -नीलकण्ठः । गरुडध्वज - गरुडझुओ (पुं०) विष्णु; name of Vişnu. गरुडपुराण - गरुडपुराणं (न०) इस नाम का पुराण; name of Purānā. गरुडव्यूह - गरुडवहो (पुं०) सेना की मोर्चाबंदी का एक प्रकार; a Garuda-shaped podition of armies standing to fight. गरुडवाहन - गरुड-वाहणो (पुं०) विष्णु; name of Visnu. गरुडाग्रज - गरुडग्गजो (पुं०) सूर्य का सारथी epithet of Aruņa, the charioteer of Sun. गरुडोदगीर्ण - गरुडेग्गिण्ण (न०) पन्ना रत्न; ___emerald. गरुत् - गरुओ (पुं०) पक्ष;wing. गरुत्मन् - गरुप्प (पुं०) पंखों वाला, गरुड़;winged, aegle. गारुत्मत - गरुम्मओ (पुं०) पन्ना रत्न; emerald. गर्गर - गग्गरो (पुं०) मथन, भंवर; churn, whirlpool. -री - गग्गरी (स्त्री०) गगरी, कलशी; pitcher, jar. गर्ज - गज्जो (1) (पुं०) मेघ गर्जन, बादल की गरज या कड़क, हाथी की चिंघाड़; ___thundering, roaring of anelephant. गर्जन - गज्जणं (न०) गड़गड़ाहट, सिंहनाद या चिंघाड़, गर्जन स्वर; runbling, roar, sound of roaring. गर्जन-तर्जन-गज्जण-तज्जण (न०) (वि०) क्रोध में चिल्लाना और झिड़कना; roaring in wrath and threatening. गर्जा - गज्जा (स्त्री०) सिंहनाद; roar. गर्जित - गज्जिअ (न०) गर्जन, चिंघाड़, गड़गड़ाहट, शोर; thunder, roaring, tumult. गर्जितध्वनि - गज्जिअझणि (पं०) गरजने की अवाज: sound of roaring. गर्त - गत्तो (पुं०) ऊँची कुरसी, सिंहासन, गाड़ी, रथ की गद्दी या सीट, गढ़ा, खाई; high chair, throne, cart, seat, of a war-chariot, pit, ditch. - 32 हजार हाथ लंबी जलधारा; flow of water about 32 thousand hastas: 'गर्तातटसंचितस्य', पञ्च.118. गर्तरुह् - गत्तरुह (वि०) (त्रि०) गाड़ी पर चढ़ा, न्यायालय के कठघटरे पर चढ़ा; riding a cart, riding the rostrum of the courtroom. गर्ताश्रय- गत्तासय (वि०) (त्रि०) बिल में रहनेवाला: living in the hole. गर्तिका - गत्तिगा (स्त्री०) जुलाहे का काम करने का कक्ष;a weaver's workshop. गर्द - गद्दो [Vगर्द शब्दे, गर्दति] (पुं०) चिल्लाना, हीचू-हींचू करना; crying. गर्द-भ - गद्दहो (पुं०) गधा; ass. -भी गदही; female ass. गर्द-भाण्ड - गद्द-भंडो (पुं०) लाही पीपल, पारस पीपल; kind of Pipal tree. गर्ध - गद्धो [ गई अभिकरङक्षायाम् गर्धयति] (पुं०) लालच; greed. गर्धन - गद्धण (वि०) (त्रि०) लोभी;avaricious. गर्धिन् - गद्धि (वि०) (त्रि०) लालची; greedy. गर्धित - गद्धिअ (वि०) (त्रि०) लोभी;agreedy. गर्भ - गब्भो [Vगृभ - ग्रभु, ग्रह, गिरति, गीर्यतेर्वा] (पुं०) गर्भ, पेट, गर्भस्थ बच्चा, भ्रूण, भीतरी भाग, कक्षि संधि, कटहल का ऊपरी छिलका; worb, belly, foetus, inside, offspring, joint. गर्भकक्ष - गब्भककखो 'गर्भगृह' । Sanctury of atcmple. Hi (नबालों में सजाने की माला: ___hair-wreath. गर्भकाम - गब्भकाम (वि०) (त्रि०) गर्भ (के फल) की इच्छा वाला; desirous of the fruit of wormb. For Private and Personal Use Only Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 530 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश गर्भगुर्वी - गब्भगुळी (स्त्री०) गर्भ के कारण भारी, गर्भवती;a pregnant woaman. गर्भगृह- गब्भगेहं (न०) भीतरी कोठा, पलंग-कमरा, मंदिर में देवमूर्ति का कोष्ठ; inner apartment, sleeping chamber, sanctury of a temlpe, where the image of adeity is placed -गर्भगेह। गर्भग्रह- गब्धगहो (पुं०) गर्भधारण; conception. गर्भग्राहिका - गब्भग्गाहिगा (स्त्री०) गर्भ धारण करानेवाली, दाई, धात्री;a midwife. गर्भघात - गब्भघाओ (पुं०) गर्भ गिराना;abortion. गर्भघातिनी - गब्भघाइणी (वि०) (त्रि०) गर्भ frrtaisit; an embryokiller. गर्भदास - गब्भदासो (पुं०) जन्म से दास: slave by birth गर्भदासी - गब्भदासी (स्त्री०) जन्म से नौकरानी;a born maidslave, female slave. गर्भदोहद - गब्भदोहलो (पुं०) गर्भवती की ललक; longing of a pragnant woman. गर्भपात - गब्भवाओ (पुं०) गर्भ गिरना; abortion. गर्भपातन - गब्भपायणं (न०) गर्भपात, गर्भ गिराना; to cause abortion.. गर्भच्यवन - गब्भचवणं (न) गर्भपात; to cause. गर्भभर्मन् - गब्भभम्म (न०) गर्भ का भरण-पोषण, कौमारभृत्य;nourishing of foetus. गर्भभवन - गब्भ-भवणं (न०) गर्भगृह, मंदिर का वह भाग, जहाँ मूर्ति रहती है;bed-chamber, inner sanctuary containing the image of a deity. गर्भमण्डल - गब्भ-मंडलो (पुं०) पलंग-कमरा; bed-chambar - गर्भवेश्मन्। गर्भमन्थरा - गब्भ-मंथरा (वि०) (त्रि०) गर्भ के कारण माठी या धीमी; slow due to pregnancy. गर्भरूपक - गभरूवगो (पुं०) जवान आदमी; young man.-काणि (न०) बच्चे, नया परिवार; children, young family. गर्भवती - गब्भवई (स्त्री०) 'गर्भिणी'| pregnant. गर्भवास - गब्भवासो (पुं०) गर्भ में रहना; to live ___ in an embryo. गर्भविज्ञान - गब्भ-विण्णाणं (न०) गर्भ में बच्चे की स्थिति बतानेवाली विद्या; embreoy logy. गर्भशातन - गब्भसायणं [Vशत् हिसायाम्] (न०) औषधादि-प्रयोग से गर्भ को काट निकालना, पेट गिराना; causing abortion. गर्भशालि-गब्भसालि (पुं०) भीतर ही भीतर पक जानेवाला धान; rice ripened inside the husk. गर्भसंम्रवण - गब्भसंस्सवणं (न०) गर्भपात; ___ abortion -गर्भस्रावः। गर्भाङ्क - गब्भंको (पुं०) नाकट के अंक के बीच अंक के समान दृश्य; a scene in an act of drama that resmbles an act. गर्भागार - गब्भग्गारं (न०) वासगृह, पलंग-कमरा, जच्चघर, भीतरी भाग (घर या मंदिर का), भीतरी कमरा; bedchanber, lying-in chamber, inner sanctuary. गर्भण्ड, गर्भाण्ड - गब्भंड/गब्भडां (न०) बढ़ी हुई 7777; enlargement of the navel. गर्भाधान - गब्भधाणं [गर्भ+आ-] (न०) गर्भ ठहराना, गर्भाधान संस्कार;impregnation, a ceremony performed to ensure conception. गर्भाधायक - गब्भाधायग (वि०) (त्रि०) गर्भधान करनेवाला; causing impegnaton. गर्भाशय - गब्भासओ [ गर्भ+आ-] (पुं०) स्त्री का वह अवयव, जिसमें गर्भ रहता है; uterus (आशयः अधिष्ठानम्)। गर्भिणी- गब्भिणी (स्त्री०) गर्भवती; pregnant. गर्भित - गब्भिय (वि०) (त्रि०) बीच में जिसके कुछ भरा हो; filled inside with something. समाहित, योगित। गर्भेश्वर - गब्भेसर (वि०) (त्रि०) कुलक्रमागत चक्रवर्ती, गर्भ से ही धनी, जन्मजात धनी%B hereditary sovereign, born with bean, gold, wild reed. गर्भुत - गम्भु (न०) जंगली उड़द, सोना, सरकंडे, जंगली घास;wild with a silver spoon in mouth. गि - गव्व [ गर्वयते, गर्वित] घमण्ड करना, शेखी बघारना; to be proud, boast. For Private and Personal Use Only Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 531 -गर्हा। गर्व -- गव्वो (पुं०) घमण्ड,शेखी, अभिमान;pride, गला धर दबोचना, गला आ जाना, गले की arrogance. एक कष्टदायक बीमारी, स्वाध्याय आरब्ध किंतु गाट - गव्वाडो (पुं०) पहरेदार, दरबान; शीघ्र ही बंद; seizing the throat, watchman, doorkeeper. dipheria, study begun but stopped गर्वित - गव्विअ (वि०) (त्रि०) अभिमानी, अहंकारी, soon. शेखीखोर, घमण्डी; conceited, proud, गलग्राहिन - गलग्गाहिण (वि०) (त्रि०) गला haughty. -ता (स्त्री०) यह समास के अंत पकड़नेवाला। में भी आता हैं, जैसे-रूपगर्विता रूप के कारण गलदक्षर - गबदक्खर (क्रिवि०) सगद्गद; with गर्वीली; proud of her beauty. choked throat. Vगर्ह - गरह [कुत्सायाम् गर्हयति, गर्हित,] दोष गलन्तिका - गलतिगा (स्त्री०) जल पिलाने का दुहना मत्थे मढ़ना, निन्दा करना; to blame, या करवा सुराही, एक कलसा जिसके तले में censure. छेद में हो;a small pitcher wihta hole गर्हण - गरहरणं [-णा] (न०) अपवाद, आक्षेप, in to pour water. उपक्रोश; blame, reproach, censure __गलबन्ध - गलबंध (पुं०) गले के चारों ओर लपेट कर सामने लटकने वाला वस्त्र, नेकटाइ या गर्हणीय-गरणिज्ज (वि०) (त्रि०) 'गह Abuse मफलर;Necktie. censure. गलमेखला - गलमेहला (स्त्री०) गले की माला; गर्हा - गरहा (स्त्री०) निंदा, कुत्सा; abuse, ___necklace. ____censure. गलवार्त - गलवट्ट (वि०) (त्रि०) खूब खानेवाले, गर्दावादिन - गरहावाइ (वि०) (त्रि०) speaking स्वस्थ; healthy, able to eat and digest ill. well. गर्हित - गरहिअ (वि०) (त्रि०) दूषित, निन्दित, गलव्रत - गलव्वओ (पुं०) मोर;peacock. घृणित; blamed, censured, despica- गलशुण्डी - गलसुंडी (स्त्री०) कागवा; uvula, गलशुण्डा - ' ble. pendent fleshy part of soft palate. गह - गरह (वि.) (त्रि०) निन्द्य; censurable, गलस्तन - गलत्थणं (न०) गले का थन; nipple___blamable. like protuberance on the base of Vगल् - गल [सवणे, गलयते, गलित] बूंद-बूंद the palate, or neck. टपकना, रिसना, चूना; todrop, trip. (णि०) गलस्तनन्याय - गलत्थण-णओ (पुं०) बकरी के गालयति निकालता या निचोड़ता है; गले के स्तर के समान निरर्थक होना; use like the brast lessh like flesh on the squeezes: 'अन्नमण्डमगालयत्', DKC. throat of a she-goat. गल - गलो [VI] (पुं०) गला, गरदन; throat, गलहस्त - गल-हत्थ (पुं०) गले पर हाथ से पकड़ना, neck. गलग्रह; to seize by placing a hand गलकम्बल - गलकंबल (पुंन०) = साम्रा Iox neck no the throat. गलकाल - गलकालो (पुं०) शिवजी; black in गलहस्तिका - गल-हत्थिगा (स्त्री०) गले पर हाथ the throat. रखकर पकड़ना या दबोचना, चन्द्रहस्त, गला गलगण्ड - गलगंडो (पुं०) गले का घेघा; goitre on the throat. पकड़कर धक्का देना; seizing by the गलगण्डिन - गलगंडि (वि.) (त्रि०) जिसके गले neck, collaring. पर घेघा हो; infected with goitre. गलित - गलिअ (वि०) (त्रि०) गिरा, टपका या गलग्रह - गलग्गही (-णम्) (पुं०) गला पकड़ लेना, चुआ, क्षीण; dropped, decayed. For Private and Personal Use Only Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 532 गलितक - गलितगो (पुं०) एक प्रकार का नृत्य; a dance. www.kobatirth.org गलितवयस् गलिअ वअ (वि०) (त्रि०) जिसकी जवानी छन या ढल चुकी है; whose youth is past. गलगल्लो (पुं०) गाल; cheek. गल्लकूप गल्लकूवो (पुं०) गले पर पड़े गढ़े carityon the cheek. गल्वर्क गलक्को (पुं०) पानपात्र, कीमती पत्थर का बना बर्तन; drinking cup, made of a particular stone. गवय - गवओ (गौरिव) (पुं०) नीलगाय, जंगली गौ, राम का सेवक एक वानर सरदार; a specis of ox, a monkeychief attached to Rāma. - गवल गवलं (न०) भैंस का सींग; hom of a buffalo. लगवलो (पुं०) भैसा, भैंस buffalo.] गवाक्ष - गवक्खो (गवामक्षीव) (पुं०) वातायन, झरोखा, रोशनदान, एक वानर का नाम; round windo air-hole, name of a monkey Jord. गवाक्षजाल - गवक्खजालं (न०) झरोखे जालीदार जो गाय की आँख के समान होते है; lallicy. गवाक्षित गवक्खिअ (वि०) (त्रि०) झरोखेदार; with air-hole. गवादनी गवायणी (गाव: अदन्ति यस्याम्) (स्त्री०) गौओं (या पशुओं) के लिए रोका चरागाह, गोचर भूमि ; grazing ground. गवापति - गववइ (पुं०) साँड; bull. गवाशन - गवासणो (पुं०) चमड़ा रंगने वाला, मोची, गोमांस भक्षक: tanner, shoe-maker, a beaf, eater. गवाशिन् 'गवाशन'। tanner गवीश - गवीसो (पुं०) गौवों का स्वामी; owner - of cows. गविष गविसो [ गो+इष] (वि०) (त्रि०) गौ का इच्छुक, इच्छुक; seeking cows, eager. -षी (स्त्री०) गरमाई गौ: cow eager for a bull. संस्कृत- प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश गविष्ठ गविद्व (पुं०) सूर्य; sun. गवेधु गवेहु [का] मुनियों का अन्नविशेष, जंगली गेहूँ; Kind of corn meant for ascetics. गवेषण - गवेसण [गौ+ ए ] (वि०) (त्रि०) पशुओं का इच्छुक, इच्छाक खोज; longing for cattle, ardently ardently deserous, investigation. गवेषणा गवसणा (स्त्री०) खोज; investigation. गवेषक गवेसग (वि०) (त्रि०) खोज करनेवाला; investigator, a reseacher. - - गा √गा - - Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - गव्य गव्व (गोर्विकार:) (1) (वि०) (त्रि०) गौ से संबद्ध, गौ से पैदा, गोरस, गोदुग्ध; relating to cattle, produced from cow, cowmilk. (2) मूग (न०) गोधन, चरागाह herd of cows, pasture. -व्या -गळा (स्त्री०) प्रत्यञ्चा (ताँतकी बनी ); bowstring (made of leather ). गव्यु गव्वु (वि०) (त्रि०) गाय की इच्छावाला; desirous of cows. गव्यूति - गव्वूइ [गो + यूति] (स्त्री०) चरागाह, गोचरभूमि, 2 कोस, लगभग 7 किलोमीटर; pasture land, distance of 7 about Kilometres. गव्यूतिमात्रम्- गव्यूहमेतं (अ०) ( क्रि० वि०) केवल दो कोस भर; a distance of merely 2 cosas or 7 Kilometers. गहन - गहण [गाह विलोडने] (1) (वि०) (त्रि०) गहरा, बीहड़, जहाँ घुसा न जा सके, अंधेरगुप्प, मलीमस; deep, dense, impenetrable, dark. (2) -म्- गहणं (न०) गहराई, झाड़ी या झुंपा, छिप जाने की जगृह, वन; depth, thicket, lurking place, forest. गहनतम गहगतम (वि०) (त्रि०) अति घना, बहुत गूढ़; too much dense, very difficlt to understand. गर गवहरं [गाह) (न०) कन्दर, गुफा, दम्भ cave, deceit. - त [गतौ गाति] जाना; to go. } -गा [गै शब्दे, गायति, गीत] गाना, मनाना, उच्चारण करना, कहना; to sing, celebrate, recite, speak. गाङ्ग - गंग (गङ्ग-) (वि०) (त्रि०) गङ्गा से आया For Private and Personal Use Only Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 533 या गङ्गा से संबद्ध; coming from or belonging to Gangā. गाङ्गायनि - गंगयाणि [Vगङ्ग-] (पुं०) गङ्गा का अपत्य, कार्तिकेय; the offspring of Gangā, Kartikeya. गांगेय - गंगेय (वि०) (त्रि०) गंगा का; related to Ganga. (पुं०) गंगा का पुत्र भीष्म; son of Ganga, Bhisma. गंगेअ (न०) सुवर्ण; gold. गाढ - गाढ [Vगाह] (वि०) (त्रि०) जो गाहा गया है, जिसमें गोता लगाय गया है, अधिक, घना, गहरा, एकत्र दबाया गया, कस कर खिंचा; dived into, abundant, dense,deep, tightly drawn, pressed together.-म् - (क्रिवि०) जोर से, कम कर, बहुत; tightly, excessively. गाढमुष्टि - गाढमुट्ठि (वि०) (त्रि०) कसी मुट्ठियोंवाला; closefisted. गाढानुरागिन् - गाढाणुरागि (वि०) (त्रि०) जी-जान से आसक्त; deeply enamoured. गाढालिंगन - गाढालिगणं (न०) गहरा आलिंगन; close embrace. गाणपत - गाणवअं(वि०) (त्रि०) गणपति से संबद्ध related to Ganapati. गाणपत्य - गाणपच्च (वि०) (त्रि०) गणपति के 34145; worshipper of Ganesha. गाणवच्चं (न०) गणेश की उपासना का कर्म, गणों के नायक का पद;an act related to the worship of Ganesha, the post of chieftain of tribes. गाणिक्य - गाणिक्कं (गणिका-) (न०) गाणिकगणिका (न गणिका-समूह, रण्डीखाना; multitude of prostitutes, brothel. गाण्डिव - गंडिवं 'गाण्डीव'। गाण्डीव - गंडीवं (न०) अर्जुन का धनुष्; Arjuna's bow. गाण्डीवधर, गाण्डीविन् - गंडीवहर/गंडीविण (पुं०) गाण्डीव धनुष को धारण करनेवाला अर्जुन keeper of Gandiva bow, Arjuna. गातु - गाउ (पुं०) गीत; song. (2) गति, चाल, मार्ग;gait movement, way. (3) गायक; a singer. गातृ - गाउ (पुं०) (वि०) (त्रि०) गायक;a singer. गात्र - गत्त/गत्तु [Vगा] अङ्ग, शरीर, हाथी की अगली टाँगें,शकट; limb (of the body), body, elephant's front legs, cart. गात्रमोटन - गत्तमोडणं (न०) अंगड़ाई, जृम्भिका; yawning. । गात्रमोटनव्याज - गत्त-मोडण-वाजं (न०) अंगड़ाई का बहाना; pretending yawning. गात्रयष्टि - गत्त-लट्ठि (यष्टिरिव कृशं गात्रम्) (स्त्री०) छरहरा, मुलायम शरीर, सूक्ष्म सुभग शरीर; ___slender body. गात्रिका - गत्तिगा (स्त्री०) तगड़ी; girdle. गात्रिकाग्रन्थि (स्त्री०) स्तनबन्धन, तपस्वियों व तपस्विनियों द्वारा छाती व कमर पर बाँधी जानेवाली छाती की गाँठ;a knot given to the sheet wrapperd arround back and chest. गात्रिकाबन्ध - गत्तिगाबंधो (पुं०) गाती बांधता; tying a cloth round the body. गाथा - गाहा [Vगा, गै] (स्त्री०) एक प्रांकृत छंद, गान, कहावत, कथा, यज्ञ-गाथा, इन्द्र आदि की गाथाएँ, श्रलोक;a Prakrt metrical piece, song, folklore, गाथा 12 15327 - मात्राएं; stories in the course of long sacrifices, verse: गाथा: प्रकुरुते= tells or relates stories. गाथाकार - गाहायार (वि०) (त्रि०) गाथा रचनेवाला; a composer of gathās or songs. गाथिका - गाहिगा (स्त्री०) गीत;a song. गाथन गाथिन् - गाहि (वि०) (त्रि०) गाने में चतुर;skilled in music. गाध - गाह [गाध्यते इति, गाह or Vगा प्रतिष्ठालिप्सयोर्ग्रनथे च, गाधते] (पुं०) छुआ जाता तेल या तली, तलस्पर्श, लिप्सा; touching the bottom (in water), greed ( गई। गाधि - गाहि [-धिः, -धिन्] (पुं०) विश्वामित्र के पिता; name of Visvāmitra's father. गाधिसूनु - गाहिसूणु (पुं०) गाधि का पुत्र विश्वामित्र । गान्दिनीसुत - गंदिणीसुओ (पुं०) अक्रूर; Akrura. For Private and Personal Use Only Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 534 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश गान्धर्व - गंधव्व (गन्धर्व-) (1) (वि०) (त्रि०) गन्धर्वो से संबद्ध, अश्व; relating to the Gandharvas, horse. (2)-वः गंधळो (पुं०) प्रेम-विवाह; -वेद (पुं०) संगीतशास्त्र, music, love-marriage. -र्वम् - गंधव्व (न०) संगीत, गीतिशास्त्र; music. गान्धार - गंधार (गन्धार-) (1) (वि०) (त्रि०) गन्धार देश का; of the Gandhara (kandhara) country. (2) -र: गंधारो सिंदूर, सात स्वरों में तीसरा;red lead, third of the seven svaras. गान्धारी- गंधारी (स्त्री०) गान्धार देश की,गान्धारराज की पुत्री और धृतराष्ट्र की पत्नी व दुर्योधन की माता; a woman belonging to Gāndhāra country, daugher of the king of Gāndhāra and wife of Dhrtārāştra, mother of Duryod hana. गान्धिक - गंधिग (गन्ध-) (1) (पुं०) सुगन्ध द्रव्य-व्यवसायी; perfumer. (2) (वि०) (त्रि.) गन्धसंबंधी; concerning or consisting of perfume. गामिन् - गामि (वि०) (त्रि०) जानेवाला, यह कृदन्त पद है और किसी संज्ञा शब्द के अंत में जुड़ता है, जैसे-मृगेन्द्रगामिन्-विमान से जानेवाला; It isa कदन्त form and comes at the end of anoun as in the words मृगेन्द्रगामिन् having the gait like that of a lion, विमानगामिन् travelling by a plane. गम्भीर्य - गंभीरिअं (गम्भीरस्य भावः) (न०) गहराई, गंभीरता, संजीदगी; depth, seriousness. गान - गाणं (न०) गाना; singing. गाय - गाअं (पुं०) गाने का कार्य; singing.. गायत्री - गायत्ती (गायत्र = song) (1) (स्त्री०) 24 अक्षरों का वैदिक छन्द = तत्सवितुर्वरेण्यं भर्गो देवस्य धीमहि। धियो यो नः प्रचोदयात्. Rv. III.62. 10. इसका दूसरा नाम सावित्री इसलिए है कि यह सविता के प्रति गाया गया है; an ancient metre of octoyllabic verses variouly arranged, a stanza composed in the Gāyatri meter: Rv. III. 62. 10, repeated at morning and evening devotion. From being addressed to Savitar it is also called Savitri, the wife of Brahma and mother of the four Vedas. (2) afct; the tree Acacia catechu, known ____for its hard wood. गायन - गायण [Vगै] (1) (वि०) (त्रि०) गाने वाला, गवैया; singer - गायक, (2) -म् - गायणं (न०) गाना; singing. गारुड - गारुड (गरुडस्येदम) (न०) विष उतारने का मन्त्र;spell againstpoison. (2) -म् - गारुडं (न०) मरकत, स्वर्ण; emerald, gold. गारुडिक - गारुडिग (वि०) (त्रि०) मान्त्रिक, साँप का मंत्र जानेवाला; charmer, a dealer in antidotes. गारुत्मत - गारुम्मअं (न०) मरकतमणि;emerald. गार्गी - गारगी (स्त्री०) एक ब्रह्मवादिनी जिसने याज्ञवल्क्य से शास्त्रार्थ किया था; a spiritualist lady who had a discourse with the sage Yajña valkya. गार्ग्य - गारगी (स्त्री०) एक वैयाकरण व नैरुक्त;a grammarian and etmologist. गार्जर - गज्जर (पुं०) गाजर; carrot. गाय॑ - गग्घ (न०) लालच; greed, greediness. गार्भिण्य - गम्भिण्णं (गर्भिणीनां समूह:) (न०) गर्भिणी स्त्रियों की टोली; a number of pregnant women. गाोय - गट्ठिय (गृष्टि-) गृष्टि अर्थात् पहले व्यांत वाली का बच्चा; son of one that has delivered for the first time. गार्हपत - गारिहवच्चो [- गृहपतिना नित्यं संयुक्तः] (पुं०) गृहस्थ के घर में नित्य विराजमान अग्नि, औपासन अग्नि; the householder's fire, one of the three sacred fires maintained by a householder, which he receives from his father and which he transmits to his successors. For Private and Personal Use Only Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश गार्हमेध गारिहमेह (गृहमेधस्येदम्) (वि०) (त्रि०) गृहस्थ के लिए हित या उचित proper for a householder. गार्हस्थ्य गारिहत्वं (न०) गृहस्थी होना, गृहस्थपना the condition of being a househoder. गालन गालणं [गल] (न०) छानना, गलाना; straining. गालव - गालवो (पुं०) एक प्राचीन ऋषि, विश्वामित्र का शिष्य an ancient sage, pupil of Visvamitra, a grammarian. गालि गालि [or ली] (स्त्री०) गाली; abuse. गावल्गणि- गावलगणि (पुं०) गवल्गण का पुत्र, संजय जिसने धृतराष्ट्र को महाभारत युद्ध का वृत्तांत सुनाया था; Sanjaya, the son of Gavalana who narrated daily episodes of Mahabharata war to Dhstarasra. - - - www.kobatirth.org गाह् - गाह शांत [विलोडने, गाहते, गाढ] गांहन करना, डुबकी या गोता लगाना, नहाना; to dive, bathe. गाहन गाहणं (न०) स्नान, पानी में प्रवेश पानी में घूमना; bathing, to enter into and move in water. गिर् - गिर [=गी: ] (स्त्री०) वाणी, सरस्वती, शब्द, गीत, वेदमन्त्र, स्तुति; word, song, Vedic hymnu (cp. Gatha - hyamns composed by Zoraster and arranged in Avesta), parise. गिरि - गिरि [V] (पुं०) पर्वत, टिल्ला, टिब्बा, आँख की बीमारी; mountain, rock, an eye-disease. गिरिक गिरिगो (पुं०) शिव; epithet of Sive. गिरिका - गिरिगा (स्त्री०) शक्तिमती नदी का पुत्री; dauther of the river Suktimati. गिरिकाण - गिरिकाण (वि०) (त्रि०) आँख की बीमारी से काणा (किरिकाण); one-eyed due to the particular eye-disease (flow of water). गिरिकुहर - गिरिकहरं ( न० ) पर्वत - कन्दरा; mountain-cave गिरिगहर गिरिकन्भर = गिरिकूट गिरिकूडो (पुं०) पर्वतशिखर summit of a hill. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir गिरिक्षित् गिरिक्खिय [Vfक्ष निवासे] (वि० ) (त्रि०) पहाड़ पर रहने वाला; dwelling on the mountain. - 535 गिरिगुड गिरिगुझे (पुं०) गेंद ball to play with. गिरिचक्रवर्तिन् गिरिचकवादि (पुं०) पर्वतसम्राट हिमालय; Himalaya. गिरिचर गिरियर (वि०) (त्रि०) पहाड़ो पर घूमने वाला; mountainroaming. गिरिज गिरिज [जन) (वि०) (त्रि०) पर्वत पर जन्मा, शिलाजीत; mountain-born, bitumen. -जा गिरिजा (स्त्री०) पार्वती, गंगा; epithet of Parvati, Ganga. गिरिजात गिरिजाअ (वि०) (त्रि०) 'गिरिज'। mountain born. गिरिज्वर - गिरिजारो (पुं०) गेरू; red-chalk, riddle. गिरिणद्ध - गिरिणद्ध (वि०) (त्रि०) पहाड़ों या चट्टानों से घिरा enclosed by mountains or rocks. - For Private and Personal Use Only गिरिदुर्ग गिरिदुग्ग (न०) पहाड़ी किला hill-fort. गिरिधर - गिरिधरो (पुं०) गोवर्धन पर्वत को धारण करने वाले श्रीकृष्ण Krsna, who lifted up the Goverdhana mountain (in Vrndāvana). गिरिधारी गिरिधारी (वि०) (त्रि०) गिरिधर'। Aname. गिरिध्वज - गिरिझुओ (पुं०) वज्र ; thunderbolt. गिरिनाथ गिरिणाहो (पुं०) हिमालय, गोवर्धन पर्वत; Himalaya, Goverdhana hill. गिरिपति - गिरिवड़ (पुं०) पहाड़ों का राजा, हिमालय; lord of mountain, Himalaya गिरिराज गिरीन्द्रः गिरिपथ - गिरिपो ( पुं०) पहाड़ी मार्ग, पहाड़ी दर्रा; a hilly road, a pass. गिरिप्रपात गिरिप्पवाओ (पुं०) पर्वत का वह भाग जो किनारे का हो और गिरनेवाली वस्तु सीधी नीचे गिरे; a cornice like part of the hill-top a thing fallen from where Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 536 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश goes straightway down having no गिलग्राह - गिलग्गाहो (पुं०) मगरमच्छ; a place to halt. crocodile. गिरिप्रस्थ - गिरिपत्थो (पुं०) पहाड़ पर की समतल गिलन - गिलणं [ ग] (न०) निगलना, खा जाना; भमि, निषध देश का एक पर्वत; table land swallowing, devouring. of a mountain, a hill of Nisadha गीतप्रिया - गीअप्पिआ (स्त्री०) स्कंद की एक country. अनुचरी मातृका; a mother, servant of गिरिभिद् - गिरिभिड (पुं०) इन्द्र; Indra. Skanda. गिरिव्रज - गिरिवजो (पुं०) वर्तमान राजगृह, जो गीतमार्ग - गीअमग्गो (पं०) दश-पद चंक्रमण-रूप नालन्दा के समीप है; identical with __ गेंद का खेल; to walk ten steps while Rājagrha, which is surrounded by playing with the ball without a nuber of hills. letting if fall. गिरिराज -गिरिराओ (पुं०) पर्वतों का राजा हिमालय, गीता - गीआ [ गै] (स्त्री०) भगवद्गीता, 18 सुमेरु, गोवर्धन; Himalaya, Sumeru, अध्यायों की रचाना, जो महाभारतान्तर्गत Govardhana. भीष्म-पर्व में 25 वें अध्याय से 42 वें अध्याय गिरिश - गिरिसो (गिरौ शेते) (पुं०) पर्वत-निवासी, तक आई है; the famous Bhagavad fora; inhabiting mountains, epithet Gita, propounded by Srikrsna; it of Siva. has 18 chapters and is included in गिरिसंकट - गिरिसकडो (पुं०) दो पर्वतों के बीच the Bhīşma parva of the का मार्ग;a pass through two hills. Mahābharata (cp. 25-42). गिरिसंकर - गिरिसंकरो (पुं०) दो पर्वतों का मेल, गीता-माहात्म्य - गीआ-माहप्पं (न०) गीता का महत्त्व दो पर्वतों के बीच से गुजरा तंग मार्ग;joining बतानेवाली रचना; a text dealing with point of two mountains, a narrow the importance of Gita. pass between two hills. गीति - गीइ (स्त्री०) गीत, गाना; song. गिरिषद् - गिरिसदो [Vसद्] (पुं०) पहाड़ पर बैठने । गीतिका - गीइगा (स्त्री०) छोटा गीत; short song. वाला, शिव; sitting on mountain, गीतिकाव्य-गीइकळ (न०) गीतात्मक काव्य जैसे epithet of Siva. गीतगोविन्द आदि; lyrical poems. गिरिसार - गिरिसारं (न०) लोहा; iron. गीत्यार्या - गीयरिआ (स्त्री०) आर्याछंद का एक भेद; गिरिसुत - गिरिसुओ (पुं०) पर्वतपुत्र मैनाक; a metre by this name. Mainaka hill. गीर्ण - गिण्ण [VT] (वि०) (त्रि०) स्तुत, निगला, गिरिसुता - गिरिसुआ (स्त्री०) हिमालयपुत्री पार्वती; ___daughter og Himalaya, Parvati. खाया या हड़पा; praised, swallowed, eaten, devoured. गिरिसुभर -गिरिसुहर (वि०) (त्रि०) पहाड़ के भार गीर्णि-गिण्णि (स्त्री०) प्रशंसा, प्रसिद्धि, निगलनेको थामे या लिए हुए;bearing theburden of mountain. वाला; praise, fame, swallowing. गिरियकगुड - गिरीअगगुडो (पुं०) पोलो की गेंद; गीर्पति - गीवइ (पुं०) बृहस्पति; Brhaspati ___Polo-ball = (तुं०) गिरिगुड। (=lord of prayer-गिर्)। गिरीश - गिरीसो [गिरि+ईश] (पुं०) महादेव गीर्वाण - गीवाणो (पुं०) देवता; deity or god. epithet of Siva. गीर्वाणवाणी - गीवाणवाणी (स्त्री०) देवभाषा, गिलगिल - गिलगिल (गिलं गिलतीति) (वि०) संस्कृत; Sanskrit. (त्रि०) खाने वाले को खा जाने वाला; गुग्गुल - गुग्गुलु (पुं०) गुग्गल का पेड़;Morunga devouring him that devours. Hyperanthera For Private and Personal Use Only Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 537 गुग्गुलुधूम - गुग्गुलधूमो (पुं०) गूगल का धुंआ; _smoke growing from Guggula. गुच्छ - गुच्छ (पुं०) फूलों का गुच्छा, गुच्छा, पेड़ जो न तो बेल हैं और न सीधे जाते हैं; bunchof flowers, bunch tree like plantain. गुच्छक - गुच्छागो (पुं०) गुच्छा, झुमका;a bunch of flowers. गुच्छपत्र - गुच्छपत्तो (पुं०) ताड़ का वृक्ष; palm tree. Vगुञ्ज - गुंज [ शब्दे, गुञ्जति] गूंजना; to hum. गुञ्ज - गुंजो (पुं०) गुञ्जन, गुलदस्ता; humming, bunch of flowers, nosegay. गुञ्जन - गुंजणं (न०) गूंजना, भिनभिनाना। Humming. गुञ्जा - गुंजा (स्त्री०) चिरभटी.चोटली, रत्ती, रत्ती के माप का बीज; gunja berry used as a measure of weght. गुञ्जित - गुंजिअं (न०) गूंजते, गूंजने का शब्द; buzzing, sound of buzzing. (fao) (त्रि०) प्रतिध्वनित;echoing. गुटिका - गुडिगा (Vगुठ वेष्ठने, t for th) (स्त्री०) गोली; pill. गुड - गुडो (गुट वेष्टने) (पुं०) गिन्दौड़ा, गोल इक्षुपाक, गेंद; ball-lide form of boiled sugarcane-juice,call.-डा-गुडा (स्त्री०)स्नुही, गुड़िका, गोली; the Milk hedge plant, गुडाका - गुडागा (स्त्री०) निद्रा; sleep. गुडाकेश - गुडाकेसो (पुं०) [गुडाका+ईश] निद्रा का स्वामी अर्जुन; Arjuna, who had sleep in his control. गुडिका - गुडिगा (स्त्री०) गुठली, गोली; kernel or stone in a fruit. गुडेर - गुडेरो (पुं०) गेंद;a ball, globe. गुडूची - गुडूची (स्त्री०) गिलोय; the shrub Coceulus Codifolius. गुडौदन - गुडोदणं (न०) गुड-मिला भात, मीठा पुलाव; boiled rice mixed with sugar (-गुड)। गुण - गुणो (पुं०) विशेषता, धर्म, भली या बुरी शक्ति, सत्त्व-रजस्-तमस् प्रकृति के ये तीन गुण, तागा या सूत्र, डोरा या प्रत्यञ्चा, शाकादि के व्यञ्जन, (संधि, विग्रह, यान, आसन, द्वैधीभाव, समाश्रय) राजनीति के ये गुण, द्रव्यों के 24 गुण; quality, characteristc, Sattva (light), Rajas (action), Tamas (darkness) these attributes of the Prakrti, thread, bow-string, anything used in dressing or preparing food (condiments etc.), six constituents of politics peace, war march, halt, stratagem and recourse to the protection of a mightier King, property or characteristic of created thing; these being 24; रूप 'shape', रस 'savour', गन्ध 'odour', स्पर्श 'touch' संख्या 'number,' परिमाण 'dimension', पृथकत्व 'severalty', संयोग 'conjunction', विभाग 'disjunction', परत्व 'remoteness', अपरत्व 'proximity', गुरुत्व 'weght', द्रव्यत्व 'fluidity', स्नेह 'viscidity', शब्द 'sound,बुद्धि 'knowledge', दुःख 'plaesur',इच्छा 'pain', इच्छा ' desire', द्वेष ' hatred', प्रयत्न 'effort',धर्म 'merit,' अधर्म । demerit',and संस्कार 'faculty'काव्यगुण जो माधुर्य, ओज व प्रसाद, इन तीन से लेकर pill. गुडतृण - गुडतिणं (न०) गन्ना, ईख; sugarcane. गुडधानाः - गुडधाणा (गुडेन मिश्रा धानाः) (पुं०) चबैना, गजक, गुड़-मिले भुने धान; grains of parched corn mixed with guda. - धानी - गुडधाणी (स्त्री०) गुड और धान दोनों का मिश्रीकृत भोंज्य; grains of parched corn mixed with brown sugar. गुडपुष्प - गुडपुष्फो (पुं०) महुआ; the Bassia Latifolia. गुडफल - गुडफलो (पुं०) पीलु वृक्ष;apilo. गुडा - गुडा (स्त्री०) कपास का पौधा, गोली; a cotton tree, a pill. For Private and Personal Use Only Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 538 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश बारह तक माने गए हैं; according to the principle of poetics there are attributes of rasa from three upto 12 as accecpted by the different poeticia.is. गुणक - गुणगो (10) जिस अङ्क से गुणा किया जाए वह; the multiplying numder. गुणकर्मन् - गुणकम्म (न०) गौण या अप्रधान कार्य an unessential or secondary action. गुणगान - गुणगाणं (न०) गुणों का अल्लेख करना, प्रशंसा करना; to praise one. गुणगृनु - गुणगिग्धु (वि०) (त्रि०) गुणों का पारखी, गुणग्राही; appreciating excellence or merits. गणग्राहिन - गुणग्गाहि (वि०) (त्रि०) गुणगृह्य। गुणग्राम - गुणग्गामो (पुं०) गुणों का समुदाय; ____number of virtues. गुणघातिन् - गुणघाइ [Vहन्] (वि०) (त्रि०) गुणों की मजाक उड़ाने वाला, गुणनाशक, ईर्ष्यालु; detracting from merit, destroying merits, envious. गुणज्ञ - गुणण्हु (वि०) (त्रि०) गुणों की पहचान करनेवाला; recoginzing ons's merits. गुणतन्त्र - गुणतंत (वि०) (त्रि०) गणों के वशीभूत, गुणों के अनुरूप निर्णय लेने वाला; guided by vritues, judging according to merits. गुणन - गणणं (न०) गुणों का बखान, गुणा देना, गुणित करना, बढ़ना; panegyric, inultiplying. गुणनिका - गुणणिगा (गुणंन-) (स्त्री०) आवृति, गुणों का बार-बार कीर्तन; repetition of merits. गुणनिधि - गुणणिहि (वि०) (त्रि०) गुणों का खजाना, गुणों से भरा, श्रेष्ठ; treasury or virtues, excellent man. गुण-पदं-गुण पदाता गुण प्रधान praise one part of virtue. गुणपदी - गुणवई (वि०) (त्रि०) पतली या तागे जैसी टाँगों वाली; woman having feet (or legs) very thin. गुणभाज् - गुणभाअ (क) (वि०) (त्रि०) गुणी; possessing virtues. गुणभूत - गुणभूअ (गुणीभूत) (वि०) (त्रि०) ___ अप्रधान; subordinate. गुणमय - गुणमअ (वि०) (त्रि०) गुणों से भरा, विशेषताओं से संपन्न, तन्तुमय, सत्त्व, रजस्, तमस् से अभिभूत;possessing merits full of merits, consisting of threads, consisting of Sattva, Rajas and Tamas. गुणलयनिका, गुणलयनी - गुणलयणिगा/गुणलयणी (स्त्री०) तंबू, खेमा; a tent. गुणलुब्ध - गुणलुद्ध (वि०) (त्रि०) गणों पर रीझा; attracted by virtues or merits. गणवाद - गुणवाअ (पुं०) अर्थवाद, गुणकीर्तन; figurative assertion ( as in suferit 49:); pointing out merits. गुणविधि - गुणविहि (पुं०) आनुषङ्गिक वस्तु या कृत्य का विधान; injunction of a subsidiary thing. गुणवृक्षक - गुणरूक्खगो (पुं०) मस्तूल, नौका बाँधने का थंभा या कीला; mast, post to which a boat is tied. गुणवृत्ति - गुणवृत्ति (स्त्री०) अप्रधान व्यापार, गौणी लक्षणा (का.शा.); secondary action, secondary condition or relation between word and meaning). गुणशालिन् - गुणसालि (वि०) (त्रि०) गुणसंपत्र; possessing virtues. गुणस्फोट - गुणफोडो (पुं०) प्रत्यञ्चा का अभिघात या चोट; striking of the bow-string. गुणव्रत - गुणव्वओ (पुं०) श्रावक-व्रत भमणोयायक के नियम। गुणहानि - गुणहाणि (स्त्री०) गुणों का अभाव; lack of virtues. गुणाकर - गुणायर [-ण+आ-] (पुं०) गुणों की खान; mine of virtues. गुणाढ्य - गुणाढय [-ण+अ-] (वि०) (त्रि०) (1) गुणों से भरपूर; rich in virtues. (2) एक प्राचीन लेखक जिसका समय ईसा की प्रथम For Private and Personal Use Only Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 539 शताब्दी माना जाता है। इसने भूत भाषा में बृहत्कथा नाम की एक विशाल रचना रची थी। कहा जाता है कि उसने वह कथा भूतों को सुनाई और उसके अनेक पृष्ठ नष्ट कर दिए थे। क्षेमेन्द की बृहत्कथामञ्जरी और सोमदेव के कथासरित्सागर में उसका कछ अंश अवशिष्ट है।; an ancient famous writer flourished probably in the Ist A.D. He wrote a treatise known as बृहत्कथा in the language of goblins. He in the condition of frustration related the stories to goblins and tore up pages, But some part of that is safe in Brhäsarisägara of Somadeva. गुणानुराग - गुणाणुरागो (पुं०) गुणों से प्रेम; love for good qualities or merits. गुणान्वित - गुणण्णि[-ण+अ-] (वि०) (त्रि०) गुणयुक्त; virtuous. गुणिका - गुगिगा (= गुडिका) (स्त्री०) फुड़िया, बद; boil, tumour. गुणित - गुणिअ (वि०) (त्रि०) गुण से युक्त हुआ, गुण न किया गया; having been meritorious, multiplied. गुणिन् - गुणि (वि०) (त्रि०) गुणशाली;viruous, endowed with good qualities. गुणीभूत - गुणीभूअ [गुण-भ] दोष भी गुण बना, अप्रधान, उपसर्जनीभत, अनुषङ्गीः subordinated, deprived of the original meaning or importance, at the disposal of another. गुणीभूतव्यङ्ग्य - गुणीभूअविंगयो (पुं०) अप्रधान व्यङ्गयार्थ; subordinated suggestion (suggested meaning of poetry). गुणोत्कर्ष - गुणुक्कस्सो [ -ण + उ-] (पुं०) गुणों में अधिकता, उत्तम गुण; superiorit in ___virtues, superior merits. गुणोत्कृष्ट - गुणुक्किट्ठ (वि०) (त्रि०) गुणों से बढ़ा-चढ़ा, अधिक गुणवान्; superior by merits. गुण्ठ - गुंठ [वेष्टने, गुण्ठयति, गुण्ठति, गुण्ठित] लपेटना, ढकना, छिपाना, ओट में कर लेना; to cover, conceal, hide. गुण्ठन - गुंठणं (न०) ढकना, छिपाना, लुकाना, पोतना; _covering, concealing, smearing. गुण्ठाकृत - गुठीकिउ (वि०) (त्रि०) अवगण्ठित. ढका हुआ, व्याप्त; pervded, filled. गुण्डिक - गुंडिग (पुं०) आय; flour. गुण्य - गुण्ण [गुणैः संपत्रः] (वि०) (त्रि०) गुणवान् virtuous. गुत्स - गुत्त [-कः] (पुं०) गुच्छा, स्तवक, झाब, चँवर, बण्डल, पुस्तक का खण्ड; bunch (of flowers),section or chspter of a book. गुद - गुअं[गुदा , letting out excressence, -दः, गुओ -दम् -दा] मलद्वार;anus. (तु.) उण्डुक 'मलाधार' जो थैली जैसा होता है caecum. गुदकण्डू- गुअकंडू (स्त्री०) गुदा में खुजली; itch ____ in the anus. गुरकीट - गुअ-कीडो (पुं०) गुदा का कीड़ा, चूरणे; ___worms in anus. गुदपाक - गुअयागो (पुं०) गुदा का पकाना या सूजन; infamation of anus. गुदभ्रंश - गुअमंसो (पुं०) काँच निकलना; ____prolapsus anus. गुदस्तम्भ -- गुअतथंभो (पुं०) कब्ज;constipation. गुदकील - गुअकील -क (पुं०) अर्श; piles. गुदांकुर - गुअंकुरो (पुं०) बवासीर के मस्से; hemorrhoids. गुंदाल-गुंदालो (पुं०) चातक पक्षी;chataka bird. गुदावर्त - गुआवत्तो [-द + आ-] (पुं०) कब्ज; ____ obstuction of the bowels =गुदास्तम्भः. गुदोद्भव - गुद्धोब्भवो (पुं०) अर्श; piles गुधेर - गुहेर (वि०) (त्रि०) रक्षक; protector, defender. (1) Vगुप् - गुव [ रक्षणे, गोपायति, गोपायित, गुप्त] बचाना, रक्षा करना, छिपाना; to guard, protect, conceal. (2) Vगुप् - गुव [गोपने 'नित्यं सत्रन्तो निन्दायाम', For Private and Personal Use Only Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 540 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश जुगुप्सते] घृणा करना, वचना; to shun, despise, keep away. (3) Vगुप् - गुव [व्याकुलत्वे, गुप्यति ] व्याकुल होना, उदास होना; to be confused or depressed. गुपिल - गुविल (वि०) (त्रि०) राजा, रक्षक;King, protector. गुप्त - गुत्त (वि०) (त्रि०) सुरक्षित, छिपा; guarded, concealed or hidden.-प्ताः - गुत्ता (पुं०) (ब०) गुप्तवंश के राजा जिन्होंने 320 से 647 तक राज्य किया था। समुद्रगुप्त इन्हीं में हुआ था। देश में चतुर्मुखी उन्नति उन्हीं दिनों हुई थी। समुद्रगुप्त का पुत्र चन्द्रगुप्त द्वितीय हुआ जिसने 40-45 वर्ष तक राज्य किया था। उसके राज्य का हाल चीनी यात्री फाहियान ने अपने यात्रा-वृत्तांत में लिखा है। चन्द्रगुप्त का पुत्र कुमारगुप्त और उसका स्कन्दगुप्त हुआ। इस प्रकार 320 ईसवी से 647 ईसवी तक का समय गुप्तकाल कहा जाता है; the Guptas ruled from A.D.320 to A.D. 647. Chandragupta I was followed by his famous son Samudragupta, who ruled for 40 or 50 years and was one of the most remarkble kings recorded in history. In A.D. 380 he was followed by his son Chandragupta during whose reign Fahien visited India In A. D. 415 he was succeeded by kumārgupta who was followed in A.D. 455 by his son Skandagupta The period between A.D. 320 to A.D 480 is called 'the Gupta Golden Age' - TTH - गुत्तं (क्रिवि०) लुके-छिपे;secretly. -प्ता (स्त्री०) परकीया जो प्रणयी के प्रेमचिह्नों को छिपाता है; a woman married to another who conceals her real lover's caresses and endearments. गुप्तकथा - गुत्तकहा (स्त्री०) छिपाकर बात कहना; to talk secretly. गुप्तकाशी - गुत्तकासी (स्त्री०) एक नगर;a hill town. गुप्तक्रीडा, गुप्तकेलि - गुत्तकीला/गुत्तकेलि (स्त्री०) कामक्रीड़ा; sex. गुप्तगति - गुत्तगइ (वि०) (त्रि०) छिपकर चलेवाला गुप्तचर जासूस; a spy. गुप्तकक्ष - गुत्तकक्ख (पुं०) (न०) छिपा कमरा; ___ secret room. गुप्तदान - गत्तदाणं (न) बिना नाम बताए दान देना; a secret gift. गुप्ताङ्ग-गुत्तंगं (न०) पुरुष व स्त्री के छिपाने योग्य अंग; male or female genetals. गुप्तात्मन् - गुत्तप्प (वि०) (त्रि०) जिसका शरीर सुरक्षिक है; whose body is guarded. गुप्ति - गुत्ति (स्त्री०) सुरक्षा, छिपाई तलवार; protection, secret-sword disguisedas a stick. गुप्तिबन्ध - गुत्तिबंधो (पुं०) रक्षा-रचना; array ____ for security. गुम्फ- गुंफ (पुं०) गूंथना, पोहना, कंगन;stringing as a garland, bracelet, composition =गिरां गुम्फ:. गुम्फन - गुंफणं (न०) गूंथना, रचना, कविता करना; to string, to compose. गुम्फित - गुंफिअ (वि०) (त्रि०) गॅथी, रचित; srung, composed. Vगुर - गुर [ उद्यमने, गुरते] उठाना; to lift. गुरु - गुरु (गरीयस् गरिष्ठ, गरिमन् यनिषीदति, तद् गुरु, यदुत्पूवते तलघु) (1) (वि०) (त्रि०) भारी, बड़ा या विस्तृत, महत्वशाली, कठिन, आदरणीय, श्रेष्ठ, प्रिय, उच्चारण में लंबा, दीर्घस्वर; heavy, extended, important, arduous, respectable, excellent, dear, long in pronunciation. (2) -रुः पति, पिता, अध्यापक, मंत्रदाता; father, teacher. गुरुक - गुरुग (वि.) (त्रि०) कुछ भारी;a little ____heavy. गुरुकोप - गुरुकोवो (पुं०) गुरु का क्रोध, भारी क्रोध; ___wrath of the teacher, fierce anger. For Private and Personal Use Only Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश गुरुक्रम गुरुक्कमो (पुं०) परंरागत पठन-पाठन traditional instruction. गुरु - गुरुहण (वि०) (त्रि०) गुरु की हत्या करनेवाला; killer of teacher. गुरुजन गुरुजण (वि०) (त्रि०) माता-पिता आदि पूज्यजन, पूज्यवर्ग बड़े-बूढ़े, वृद्धजन; venerble persons like father and mother, respectable persons. गुरुतम गुस्तम (वि०) (त्रि०) सबसे अधिक भारी, - सबसे बड़ा श्रेष्ठ; heaviest, most important, the best. गुरुतल्पगामिन् गुरुतल्पग - गुरुतप्पगामि / गुरुतपणगं (वि०) (त्रिo) गुरुपत्नी-गामी, गुरु के पलंग को भ्रष्ट करने वाला violating teacher's wife, defilling a teacher's conjugal bed गुरुतल्पिन्, गुरुता www.kobatirth.org क - गुरुआ (स्त्री०) भारीपन, गुरु का पद heaviness, gravity, greatness, position of a teacher. गुरुत्व गुरुतं ( न० ) भारीपन, महत्त्व, बड़प्पन; weightiness, importance, greatness. गुरुदार - गुरुदारा [-रा: पुंबहु.] गुरुपत्नी; teacher's wife. - गुरुदारगमन गुरुगमणं (न० ) गुरु की पत्नी से अंग-संग करना; dallying with teacher's wife. गुरुपर गुरुवर (वि०) (त्रि०) गुरु का पुजारी devoted to one's teacher. गुरुपरायण - गुरुपरायण (वि०) (त्रि० ) गुरु पर निर्भर, गुरु को ही सब कुछ माननेवाला; depending on teacher, taking the teacher all in all.. गुरुभृत् गुरुभिउ [Vy-] (वि०) (त्रि०) भारी बोझ ले चलने वाला; bearer of what is heavy. गुरुलाघव गुरुलाहवं (न० ) गुरुता और लघुता, बड़े छोटे का विचार; importance and insignficance. गुरुलाघवविवेक गुरुलाहवविवेगो (पुं०) छोटे-बड़े - या ऊँच-नीच की समझ consideration of low and up. गुरुवार गुरुवारो (पुं०) बृहस्पतिवार Thursday. गुरुवास गुरुवासो (पुं०) आचार्य के चरणों में वास; sojourn with a preceptor. गुरुवृत्ति गुरुवुत्ति (स्त्री०) गुरु के प्रति बरताव conduct towards teacher. - गरुव्यथ- गुरुवियह (वि०) (त्रि०) गहरी वेदनवाला; having stinging pain. गुरुशुश्रूष गुरुसुसुसु [Vश्रु, स.] ( वि०) (त्रि०) - Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir गुरुसेवक; obedient to one's teacher. गुरुसंनिधि - गुरुसंणिहि (पुं० ) गुरु की निकटता, अपने से बड़ों का सामीप्य; presence of - 541 elders. गुर्जर गुज्जरी (पुं०) गूजर name of country (गुजरात) and its people. गुर्वर्थ गुब्वत्थ (1) (पुं०) बड़ी बात important matter ( 2 ) ( वि०) (त्रि०) गुरु का भोजनाच्छादन है प्रयोजन जिसका ; one busy with the food and clothing of one's teacher. (3) गुरु के प्रयोजन के लिए या गुरु के लिए; for the cause of teacher or for the teacher. गुर्विणी - गुब्विणी (सी०) आपन्व सत्त्वा, अन्तर्वली, गर्मिणी; pregnant woman. गुलिका गुलिगा [ गुटिका] (स्त्री०) गोली; pill, - shot. गुलिकास्त्र गुलिकत्व (न०) गुलेल : sling. गुलुच्छक - गुलुच्छगं (न०) गुच्छा; bunch. गुलुगुधाकृत्य गुलुगुहाकिच्च (पीडयित्वा ) पीड़ा दे कर inflicting pain. गुल्फ - गुप्फ ( पादयोर्ग्रन्थी) (पुं०) टखना; ankle गुल्फदध्न - गुप्फदग्ध (वि०) (त्रि०) टखने तक For Private and Personal Use Only पहुँचने वाला; reaching upto the ankle. गुल्म गुम्म (एकमूला संधातजाता: इक्षुप्रभृतयः) (पुंन०) जाड़ेदार पौधा (जैसे ईख), कुंज, मालती आदि का जाड़ा सिपाहियों का दस्ता, एक गुल्म में 9 हाथी, 9 रथ, 27 घोड़े और 45 पैदल सैनिक होते थे, उदरामय अथवा तिली Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 542 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश आदि का बढ़ जाना, न पकने वाला फोड़ा; shrub, bush (as malati sugar-cane), cluster of plants, company of soldiers, any glandular enlargement in abdomen, gaseous tumours etc. in the abdomen. गुल्मिन् - गुम्मि (वि०) (त्रि०) झाड़वाला, गुल्म का नायक, गुल्म अर्थात् बाय-गोले से पीड़ित; growing in shrubs, commanding a gulma, infected by the desease of gulma. गुवाक - गुवाग (न०) सुपारी;betel-nut.-क: - गुवागो (पुं०) सुपारी का पेड़; betel-nut tree. Vगुह - गुह [गृहति; गूढ] ढकना, छिपाना, गुप्त रखना; ___ to cover, hide, keep secret. गुह - गुहो (पुं०) शिवपुत्र कार्तिकेय, स्कन्द, शिव, विष्णु, राम के मित्र धीवरराज; name of Kārttikeya. गुहा - गुहा (स्त्री०) गह्वर, गुफा, छिपने का स्थान, हृदय; cave, hidding place, heart. गुहाशय - गुहासअ [Vशी] (वि०) (त्रि०) गुफा में दुबकने या सोने वाला (शेर आदि), आत्मा; lying or sleeping in cave, (lion), soul. गुहाहित - गुहाहिअं[गुहा+आ Vधा-] (वि०) (त्रि०) रहस्य, (=गुफा) या दिल में छिपा; dwelling in secret or heart. गुह्य - गुज्झ [Vगुह-] (वि०) (त्रि०) छिपाने योग्य, छिपा लिङ्ग, भग, रहस्यमय; to be concealed, hidden male and female organ, mysterious. गुह्यांग - गुज्झंग (न०) पुरुष या स्त्री का उपस्था male or female genital. गुह्यक - गुज्झग [ गुह] (पुं०) देवयोनि-विशेष, निधि के रक्षक यक्ष; one of a class of demi-gods, Yaksas guarding treasure. गुह्यकेश - गुज्झकेसो (पुं०) यक्षों का राजा कुबेर, उपस्थ के बाल ; Kubera, hair of genitals. गुह्यकेश्वर - गुज्झकेसरो (पुं०) कुबेर;Kubera. गूढ - गूढ [Vगुह] (वि०) (त्रि०) छिपा, ढका, गुप्त, रहस्यमय; hidden, covered, secret, mysterious. गूढचार - गूढयारो (पुं०) गुप्तचर; spy. गूढचारिन् - गूढयारि (वि०) (त्रि०) छिपकर विचरनेवाला, गुप्तचर, अवधूत, कामी;aspy, an ascentic, a paramour. गूढज - गूढअ [ जन्] वह पुत्र जिसका पिता अज्ञात है; born secretly of a woman, whose husband is absent, the real father thus being unknown. गूढपथ - गूढपहो (पुं०) गुप्तमार्ग, छिपा रास्ता, बुद्धिमान; hidden path, secret way, mind. गूढपद - गूढपओ (पुं०) सर्प, गहरे अर्थ वाला शब्द; snake, a work with secret meaning -गूढचरण. गूढपुष्पक- गूढपुष्फगो (पुं०) मौलसिरी का पेड;a bakula tree. गूढमैथुन - गूढमेहुण (पुं०) कौवा; a crow. गूढवसति - गूढवसइ (वि०) (त्रि०) एकान्त या गुप्त स्थान में रहने वाला;dwelling ina lonely or secret place. गूढवर्धस् - गूढवद्ध (पुं०) मेंढक;a frog. गूढविप्रियकृत् - गूढविप्पियकअ (वि०) (त्रि०) चरित्रस्खलन को छिपा लेने वाला; one who hides his unfaithfulness (from his beloved). गूढांधि - गूढंग्धि (पुं०) छिपे पाँववाला, सर्प;a snake. गूढा - गूढा (ढो) त्मन् (पुं०) जीवात्मा, परमात्मा (यहाँ वर्ण विकार से आ को 'ओ' हो जाता है -पृषोदरादि); the soul. गूढागार - गूढागारं (न०) कैदखाना; prison. गूढार्थ - गूढत्थ (1) (पुं०) गुप्त अभिप्राय; secret meaning. (2) (वि०) (त्रि०) गुप्त अर्थ वाला; having a mystical meaning. गूढार्थबोध - गूढत्थवोहो (पुं०) छिपे अर्थ का ज्ञान; understanding of secret meaning For Private and Personal Use Only Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 543 गूथ - गूह [Vगु पुरीषोत्सर्गे] (पुंन०) गू, मल; excrement. गूर - Vगूर - गूर सक [उद्यमने, गूरयते] ऊपर उठाना; to injure, kill. गूषणा - गूसणा (स्त्री०) मोर के चंदों पर बनी आँखें; eyes the toal of peacock. Vगूह - गूह सक [संवरणे,गृहति -ते, गूढ] छिपाना; to conceal. गूहन - गृहणं [Vगू ] (न०) छिपाना; concealment. (1) Vग [सेचते, गरति] सींचना; to sprinkle, to water. (2) गृ ( विज्ञाने, गारयते ) विवेक करना, पहचान लेना, समझना; to discriminate, distinguish, recog nise, comprehend. गृत्स - गिच्छ [गृध् अभिकाङ्क्षायाम्] (पुं०) कामदेव; cupid. गृत्समद - गिच्छमओ (पुं०) एक वैदिक ऋषि;a vedic seer. गृध् - गिह [अभिकाङ्क्षायाम,गृध्यति ] लालच करना; to be greedy. गृधु - गिहु (पुं०) कामदेव; cupid. गृध्नु - गिग्धु (वि०) (त्रि०) तेज, लालची, ____ अभिलाषुक; quick, greedy. गृध्नुता - गिग्धुणा (स्त्री०) तेजी, लालचीपन ____swiftness, greedy. गृध्या - गिग्घा (स्त्री०) लालच, ललक; greed. गृध - गिज्झ [Vगृध्] (वि०) (त्रि०) लोभी; greedy.-ध: (पुं०) गिद्ध, लुब्धक; vulture, hunter. गधकूट - गिज्झकूडो (पुं०) मगध में राजगृह के पास एक पर्वत, जिस पर बुद्ध ने तपस्या की थी; mountain near Rājagrha in Magadha, where Bhuddha practised penance. गधचक्र-गिद्धचक्कं (न०) गिद्धों का समूह, गीध और चकवा; a group of vultures, vulture and chakravaka. गृधजम्बुक - गिद्धअंबुगो (पुं०) शिवजी का एक गण; an attendant of Siva. गृधदृष्टि - गिद्ध दिट्ठि (वि०) (त्रि०) गीध की-सी अर्थात् तेज आँख वाला, ललचाई नजरवाला; vulture eyed, seeing with greedy eyes. गृध्रपति - गिद्धवइ (पुं०) जटायु; epithet of Jațāyu, who fought with Ravana.-गृध्रराजः गृध्रवाज - गिद्धवाजो (पुं०) बाणों में गीध के पंख लगानेवाला; having vulture feathered arrow. गृध्रसी- गिद्धसी (स्त्री०) रिंगण बाय; silica. गृध्रामिषन्याय - गिद्धामिसणाओ (पुं०) जैसे गिद्ध मांसखण्ड के लिए आपस में लड़ते हैं ऐसे; Vultur-meat maxim; used to illustrate mutual quarrelling over a thing. गृधिका-गिद्धिगा (स्त्री०) कश्यप की पुत्री व गृधों की माता। daughter of kashyapa mother of vulture. गृष्टि - गिट्ठि [Vग्रस्] (स्त्री०) सकृत्प्रसूता, पहली बार व्याई (गौ); (cow) who has had only one calf. गृह - गेहं (गृहातीति) (न०) घर, मकान, पत्नी; house, mansion, wife.-हः-गेहो गृहस्थ; householder.हाः (गृह्वान्तीति गृहा दाराः') बहु. घर के लोग, पत्नी; the inhabitants of a house, wife. गृहकपोत, -गृहकपोतक - गेहकवोओ/गेंहकवोअगो (पुं०) पालतू कबूतर; tame pigon. गृहकर्मकार - गेहकम्मयारो (पुं०) घरेलू नौकर; domestic servant. गृहकलह - गेहकलहो (पुं०) घरेलू झगड़ा; domestic feud. गृहकारक - गेहकारगो (पुं०) मकान बनानेवाला; house builder. गृहकुक्कुट - गेहकुक्कुडो (पुं०) पालतू मुर्गा; a tame cock. गृकगोधा - गेहगोहा (स्त्री०) छिपकली; lizard. गृहचन्द्र - गेहचंदो (पुं०) दर्पण; looking glass. गहचिन्तक- गेहचिंतग (वि०) (त्रि०) घर के काम For Private and Personal Use Only Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 544 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश in में दक्ष; one clever in household work. गृहचेतस् - गेहचेअ (वि०) (त्रि०) गृहरत, घर में मस्त; thinking only of household work. गृहच्छिद्र - गेहच्छिद्द (न०) घर की कमजोरी, भीतरी कमजोरी, घरेलू झगड़े; weak point in the house, family quarrel. गृहजन - गेहजणो (पुं०) परिवार; family. गृहजात - गेहजाओ (पुं०) अपने घर में उत्पन्न हुआ, सेवक या कोई पशु आदि; bornin house. गहतटी- गेहतडी (स्त्री०) सामने की छत; terrace ___ in front of the house. गृहदास - गेहदासो (पुं०) घरेलू सेवक;domestic servant. गृहदीप्ति - गेहदित्ति (स्त्री०) घर की शोभा, भव्य it; ornament of a house, a lovely woman. गृहदीwिका, गेहदिघिगा, स्त्री०, घर के पास की बावड़ी, छोटा तालाब; Small tank near house. गृहदेवता, गेहदेवआ, स्त्री०, घर की अधिष्ठात्री देवता; ____domestic deity. गृहनिर्वाह, गेहणिव्वाहो, पुं०, घर का निर्वहण, घर चलना; Housekeeping. गृहनिष्कुट, गेहणिक्कुडं, न०, घर की बगीची%B Kitchen garden. गृहपति, गेहवइ, पु० घर का स्वामी, ग्रामाध्यक्ष; Master of house, village headman. गृहपोतक, गहेपोअगो, पुं०, घर की धरती; ground on which the house stand and which the house stands and which surrounds it. गृहपोतक, गेहपोअगो, पुं० घरेलू बलि; domestic offering, offering of a part of meal to all creatures, such as animals, super-natural being, and house hold deities. गृहिणी-भुज, गिहिणीभुज, पुं० कौवा; a crow. गृहभेदिन, गिहभेदि, वि० त्रि० घर का भेदिया; prying into domestic or interal affairs. गृहभोजिन्, गेहभोजि, वि० त्रि० उसी घर का निवासी: inmate of the same house. गृहमुनि, गेहमुणि, पुं० जो घर पर रहकर ही तप करता #; one leading ascetic life even at home. गृहमृग, गिहमिगो पुं० कुत्ता; dog. गृहमेध, गेहमेहो, पुं० गृह्यशास्त्र अथवा गृहस्थ-धर्म; grhaśāstra or duties of a house holder. गृहमेधिन्, गेहमेहि (गृहैदारैर्मेधन्ते संगच्छन्ते) पुं०, गृहस्थ; house holder. गृहयन्त्र, गिहजंतं, न० झण्डा फहराने का दण्ड; a stick to which flag is fastened. गृहयाय्य, गेहजज्ज, वि० त्रि. गृहस्थ; a householder. गृहदयालु, गेहदयालु [Vग्रह] वि० ग्रहीतुकाम, पकड़ने का इच्छुक; desiring tograsp or seize. गृहवापी, गेहवापी स्त्री० घर की बावड़ी;a reservoir of water. गृहवाटिका, गेहवाडिगा, स्त्री० घर की बगीची, निष्कुट; a garden in house. गृहवित्त, गेहवित्तो पुं०, गृहपति; lord of the house. गृहशोचिन्, गेहसोइ, वि० त्रि० विरही, घर की चिंता करने वाला; separated from his beloved or wife, worrying about home. गृहसंवेशक, गेहसंवेसा, [Vविश] वि० त्रि० वास्तुविद्याजीवी राज; one living on the sciene of building houses. गृहसंस्थ, गेहसंत्थ वि० घर में टिका या जमा; living in his own house. गृहसंस्थान, गेहसंट्ठाणं, न० घर की बनावट की स्थिति; situation of house. गृहसंविधान, गेहसंविहाणं न०, घर का प्रबंध, गृह-व्यवस्था; dealing with household affairs. गृहसंविधि, गेहसंविहि, पुं०'गृहसंविधान' Act of household. For Private and Personal Use Only Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 545 गृहस्थ, गेहत्थो (गेहस्थ) पुं० घर में रहने वाला, घर में टिका, घर का स्वामी, विवाहित व्यक्ति, ब्रह्मचर्य, गार्हस्थ्य, वानप्रस्थ, सन्यास इनमें दूसरा 31TSTA; staying in house a householder, a married man, the second stage of life (out of the four known as Brahmacharya, Grhastha, Vānaprastha and Samnyāsa). गृहस्थधर्म, गेहत्थधम्मो, पु० गृहस्थाश्रम के कर्तव्य; duties of a householder. गृहाचार, गेहायारो [-ह+आ-] पुं० घरेलू आचार, अतिथि के प्रति गृहस्थ या गृहिणी के कर्तव्य; house-customs, the duties of a householder or his wife to a guest. गृहाजिर, गेहाजिरं[-हाअ-] न० घर का आंगन या बेड़ा; courtyard. गुहानुयातम्, गेहाणुजाअं क्रिवि० घर घर में जाकर; visiting house after house. गृहाराम, गेहारामो, पुं० घर का बगीचा, निष्कुट; a garden attached to the house. गृहार्थ, गेहत्थ [-ह+अ-] पुं० घरेलू काम, घर के लिए, घर के प्रयोजन; household duties. गृहावग्रहणी, गेहावग्गहणी, [गृह+अव-] देहली, दहलीज; threshold of a door. गृहाश्रम, गेहासमो पुं० गृहस्थ आश्रम, जीवन के चार आश्रमों में दूसरा; house-stage, the second of the four Aśramas. गृहिन्, गेहि (गृह-) वि० त्रि० घरवाला, गृहस्थ; possessing a house, householder. गृहिणी, गेहिणी स्त्री० घरवाली, पत्नी, घर की मालकिन; wife, housewife. गृहिणी-पद, गेहिणीपअं, न० गृहिणी या घरवाली का दर्जा; position of a housewife. गृहीतिन्, गेहीइ (गृहीत-) वि० त्रि० कृतश्रम, निष्णात; ___well-versed; गृहीती षट्स अङ्गेषु' गहेज्ञानिन, गेहेणाणि, वि० त्रि० घर में ही बुद्धिमान, कच्चा , मूर्ख; wise only inside a house, inexperienced, stupid. गृहोपकरण, गेहोवयरणं, न० घर का साज-सामान, घर की चीज-बस्त; house hold utensils or furniture. गृह्य, गिज्झ (गृह-) वि० त्रि० घर से संबद्ध; घर का घरेलू जन, गृह्य अग्नि; belonging to house, given to or on the side of, inmate of a house, domestic fire. (2) गृह्य, गिज्झ [Vग्रह्] वि० त्रि० लेने योग्य, समझने योग्य, पक्षीय, पक्ष का, आकृष्ट करने योग्य; to be taken or grasped, on the side of : 'अर्थप्रतिगृह्यः', Dkc. जो स्वयं समर्थ न हो, अन्य पर आश्रित, पालतू, बाहर feta; not self-supporting, dependent, being outside, पुं० घर का सदस्य, घर का पालतू पशु, गुदा; a family member, a tame animal, anus. गृह्या, गिज्झा, स्त्री० नगर से सटा गाँव; a village adjacent to a city. गृह्यक, गिज्झग, वि० त्रि० पिंजरे में पकड़ा तोता आदि, छेक; encaged (parrot etc.) गृह्यकर्मन्, गेहकम्म, न० गृहस्थाश्रम के संस्कार गए domestic rites, consecrations. गृह्यकर्मरत, गिज्झकम्मरअ, वि० त्रि० घरेलू संस्कारों को यथाकाल संपन्न करनेवाला; devoted to domestic rites. गृह्यसूत्र, गिज्झसुत्तं, न० गृहस्थ-संबंधी संस्कारों का प्रतिपादन करने वाले सूत्र-ग्रन्थ; manuals giving the rules for the numerous ceremonies applicable to the domestic life of a man and his family from birth to grave. Vग, गिर [निगरणे, गिरति, गीर्ण] निगलना, हड़पना, खाना, उगलना (with उद्); to swallow, devour, eat, emit out or eject from the mouth (with 'ud'). Vग [शब्दे, गृणात्ति, गीर्ण] आवाहन करना, बुलाना, प्रशंसा करना, बोलना, उच्चारण करना; to invoke, call, praise, recite; with अनु and प्रति it means 'to encourage': 'होत्रेऽनुगणाति होता प्रथमं शंसति तमन्यः प्रोत्साहयति।' For Private and Personal Use Only Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 546 www.kobatirth.org डु, गेंग 'गेंदुक' | Ball. गेन्दुक पुं० गेंद; ball for playing. गेय, गेअ [√गै शब्दे] गाने योग्य; to be sung. य: (पुं० गायक one who sings: गेयकाव्य, गेअ-कव्वं न० गाने योग्य काव्य रचना; a lyric. गेष्णु, गेण्ड पुं० गायक, नट; singer, actor. गेह, गेह [गृह] with Prakritisation] न० घर, आवास; house, dwelling. V, गे [शब्दे, गायति, गीत] गाना; to sing. गैरिक, गेरिगं (गिरि) न० लाल गेरू, सोना red chalk, gold वि० त्रि० गेरुवा कपड़ा; cloth coloured with red chalk. -क: गोरिगो कनकाध्यक्ष; officer incharge of gold. गैरिकमयी, गेरिगमई, वि० त्रि० गेरू से भरी, गेरू से रंगी; full of red chalk or red with that. गो, गो (1) पुं० (गौ:) वृषभ, रश्मि, वज्र, चन्द्र, " सूर्य; ox, ray, thunderbold, moon, sun, heaven. (2) खी० (गौ:) गौ गोरस अर्थात् गौ से मिले द्रव्य दध्यादि, नेत्र, दिशा, बाण, पृथिवी, वाणी, जल, सरस्वती cow things obtained from cow (milk etc.): गोकण्टक, गोकंटगं, न० गोखरू, गौ या बैल की पैड़; the plant Astera Cantha, foot-print of a cow or bull. गोकर्ण, गोकण्ण, वि० त्रि० गाय के से कानवाला; having ears like those of a cow. o गाय के कान, खच्चर, नाग, एक शिव मंदिरवाला तीर्थ गोकर्णनाथ; ears of a cow, a mule, a snake, a place of pilgrimage with a temple of Siva by this name. गोकर्मन्, गोकम्मं, न० गोपालन, गौओं की देखभाल; taking care of cows. गोकाम, गोकाम, वि० त्रि० गौ चाहने वाला; desirous of cows. गोकिराण, गोकिराटिका, गोणिराण/ गोकिराडिगा, स्त्री० एक मैना; the sārikā bird. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश गोकिल, मेकीलो/गोकीलो, पुं० हल, मूसल या मूसली; a plough, a pestler. गोकुल, गोडलं, न० पशुओं का धन या रेवड़, बाड़ा, यमुना के किनारे एक गांव जहाँ कृष्ण रहे थे; head or station of cattle, a village on the bank of Yamuna where Krsna lived. गोकृत, गोकिउ न० गोबर; cow-dung. गोक्षुरक, गोक्खुरग, न० गोकण्टक Cow-dung गोखा, गोहा, स्त्री० कील, तनाल, नख; a nail गोग्रन्थि, गोठ, पुं० गाय का गोबर (सूखा), करीष; dried cow dung. गोग्रास, गोग्गासो, पुं० गाय को दिया जाने वाला अन जो भोजन से उसके निमित्त निकालते हैं: food particle given to cows a set a side before taking meal. गोन, गोहण [V] [वि० नि० गौ का हत्यारा, अतिथि (गां हन्ति तस्मै ) cow-killer, guest. गोचन्दन, गोचंदणं न० एक प्रकार का चंदन; a kind of sandal-wood. गोचर, गोयरो पुं० चरागाह, पहुंच, क्षेत्र, स्थान, इन्द्रियों की पहुंच या विषय; pasture land, reach, scope, place, range and object of the organs of sense. गोचर्म, गोचम्मं, न० (1) गाय की खाल; hide of cow. (2) भूमि का एक नाप, a measurement of land. गोजिहा गोजिब्धा, स्त्री० गोभी, बोलने की जीभ (-); cabbage, tongue (to speak) गोण, गोणं न० बकरे के बालों से बना झोला, बोरा, गोन, गोई cloth made of long thick hair of goat sack. णी गोणी, (ओप्यते अत्यादिकं यस्याम्); sack. - णा एक नाम; a name. गोतम, गोयमो, पुं० (1) श्रेष्ठ बैल; the best ox. (2) एक ऋषि, name of sage and his descendants. गोणीतरी, गोणीयरी, स्त्री० छोटी गोन, गोई; small sack. For Private and Personal Use Only Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 547 गोऽतीत, गोअईअं. वि०वि० इन्द्रियातीत, अप्रत्यक्ष; beyond senses. गोतीर्थ, गोतित्थं,न० एक तीर्थ स्थान,संभवत: गोप्रतार तीर्थ जो सरयू व मंगा के संगम पर था; pilgrimage place, probably Gopratara tirtha in confluence of Gangā and Saryū near Ayodhyā. गोतीर्थक, गोतित्थगं, न० भगन्दर की चिकित्सा में शल्यक्रिया का एक प्रकार; a particular cut in operating fistula. गोत्र, गोत्तं, न० गौओं का घेर या बाड़ा, अस्तबल, वंश, वंशपरंपरा, नाम, वंशनाम, जाति, परिवार, समुदाय, वन, क्षेत्र, मार्ग; cow-pen cowshed, a stable, family lineage, name, family-name, caste, caste according to families multitude, forest field, road. -त्र गोतो पुं० पर्वत; mountain. (गोत्रवारि= पर्वत-निर्झर जल; water from spring in the mountain). -त्रा गोता गौओं का रेवड़, धरती; herd of kine, earth. गोत्रज, गोत्तज, [-Vजन्] वि० त्रि० एक वंश में उत्पन्न, एक गोत्र के लोग, सगे-संबंधी; born in the same race, relation. गोत्रपट, गोत्तपुडो, पुं० वंश का लेख; around of geneology. गोत्रप्रवर,गोत्तप्पवरं, वि०वि० वंश का मुखिया: chief of a family, prime ancestor. गोत्रभिद्, गोत्तभिअ, (गोत्रं भिनत्ति) पुं० इन्द्र, (जिसने घेर तोड़ कर गौओं को स्वतन्त्र किया था). वंश, नाम को बदल देने वाला, पर्वत का भेदक; Indra (who broke open the cowshed and released the cows), destroyer of families, changers of name, splitting the mountain. गोत्ररिक्थ, गोत्तिक्थ [-क्थे] वंश का नाम और संपत्ति; family surname and heritage. गोत्रव्रत, गोत्तव्वउ, न० कुलधर्म, वंशक्रमागत नियम; family law. गोत्रस्खलित, गोत्त-खलिअंन० नाम-संबंधी भूल, नामभ्रान्ति; blunder regarding name. गोद, गोअ, वि० त्रि० गौ देने वाला; giving cows. गोदा, गोदा,स्त्री० गोदावरी; the riverGodavari. गोदान, गोदाणं दा] (1) न० गौ का दान: gift of a cow or cows. (2) [Vदो] न० विवाह से पूर्व बाल काटने का संस्कार (गावो लोमानि छिद्यन्ते यस्मिन् तत् कर्म); ceremony of cutting the hair shortly before marriage. गोदारण, गोदारणं, न० हल; a plough. गोदावरी, गोदावरी, (पुं० गोदावन, स्त्री० - री, गौ अथवा जल प्रदान करने वाली) गोदावरी दक्षिण भारत की बृहत्तम नदी है। the river Godāvari (granting cows or water) is the largest and the longest river in South India. गोदुह, गोदुह (-घुक्) वि०वि० गौ दुहने वाला; ग्वाला; cow-milker, milk-man. गोदुह, गोदुहो, पुं० अहीर; milk-man. गोदोह, गोदोहं, क्रिवि० तब तक जब तक गौएं दुही जाय; as long as the cows are milked. गोदोहव', गोदोहगो पुं० गाय दुहने के लिए दुहनेवाले का बैठने का एक ढंग; a particular style of sitting of a milkman while he churns the milk. गोदोहन-म्, गोदोहणं, क्रिवि० = गोदोहम् see गोदों हे गोदोहनी, गोदोहणी (गौटुंह्यते अस्याम) स्त्री० गौ दुहने का बरतन, बटलोई; the pale or vessel in which a cow is milked. गोधन, गोधणं, न० गौओं का रेवड़, घेर; herd or station of cows,वि. त्रि. गौएं ही जिसका धन हैं; one having cows as property. गोधा, गोहा, पुं० प्रत्यञ्च के आघात से बचने के लिये बांधा चमड़ा, गोह, मगरन; leather-guard on bow-man's left arm, a species of large lizard, or alligator. गोधि, गोहि, [Vधा] पुं० ललाट; forehead. गोधिका, गोहिगा, स्त्री० गोह; a kind of lizard. गोधूम, गोधूभो, (गुध्यते परिवेष्ट्रयते प्राणिभिः) पुं० गेहूं; wheat. For Private and Personal Use Only Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 548 www.kobatirth.org गोधूलि, गोधूमचुण्णी, खी० सूर्यास्त, जब गौएं चुग कर गांव लौटती हैं; sunset. गोधूलिलग्न, गोधूलिलग्गो, पुं० गोधूलि के समय का मुहूर्त an auspicious time at sunset when the cows return from woods. गोनर्द, गोणद्दो, पुं० सांड की तरह गल्हारने वाला; शिव, एक लेखक का नाम, एक देश जहाँ के पतञ्जलि थे; bellowing like a bull, epithet of Śiva, name of an author, a country belonged by Patanjali. गोनस, गोणसो, पुं० तिलित्स सांप; snake of ordinary type. गोनाशन, गोणासणी, पुं० गोध्र, बाघ आदि; a killer of cows, tiger etc. गोनिष्यंद, गोणिस्संदो, पुं० गोमूत्र; urine of a cow. गोनिहार, गोणिहारो, पुं० गोबर; cow-dung. गोप, गोवो, [पा] पुं० गोपाल, ग्वाला, राजा, कृष्ण, आत्मा; cow-keeper, king Krsna-पी, गोवी ग्वालिन, कृष्ण की प्रेयसियां wife of a cow-keeper, Krsna's beloveds. गोपति, गोवइ, पुं० गौओं का स्वामी, सांड, किरणों वाला सूर्य, भूमिपति राजा, कृष्ण, वरुण, शिव, इन्द्र, एक राक्षस, एक देव गन्धर्व, शिव, विष्णु; lord of cows, bull, sun, king (lord of earth), Krsna Varuna Siva, Indra, a demon, a semigod, Siva, Visnu. गोपथ, गोपहो, पुं० गौओं का राह, चारागाह; cowpath, pasture. गोपथब्राह्मण, गोपहवंहणं, न० अथर्ववेद का ब्राह्मण; the Brahmana of the Atharvaveda; this is the latest of all the Brahmanas. गोपद, गोवंदो, पुं० सुपारी का वृक्ष; a betelnut tree. गोपन, गोवणं [ गुप्] न० रक्षा, छिपाना; protection, concealment. गोपनीय, गोवणिज्ज, वि० त्रि० गोपनयोग्य; to be protected or hidden. गोपयू, गोवय, (गुप्, गोपयति, ते) रक्षा करना, Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश देखभाल करना, छिपाना; to protect, guard, conceal गोपराष्ट्र, गोवर, न० पूर्वोत्तर भारत का एक देश; a country of east-north India. गोपरीणस, गोपरीणस, वि० त्रि० पशुओं व दूध, घी से भरपूर प्रदेश, घर आदि; abundantly furnished with cattle or milk etc. गोपा, गोवा, पुं० गोप, रक्षक, देखभाल करनेवाला; a herdman, a protector or guardian. गोपानसी, गोवाणसी, स्त्री० वलभी, छज्जा, छप्पर, छान, या टीन को थामने वाली लकड़ी की कैंची; the wooden frame on which the roof rests. गोपाय, गोपाअ (गोप का नाम०) रखवाली करना, बचाना, छिपाना, गोप के समान आचरण करना; to protect, guard, conceal, act like a cow-heard. गोपायन, गोवायण, न० रक्षा, देखभाल protecting. guarding. गोपालकक्ष, गोवालकक्खो, पुं० एक देश; forest recess of cow-heards, name of country mentioned by MBH. गोपित, गोविड, वि० त्रि० रक्षित, पालित; protected, brought up. गोपित्त, गोपित्त, न० गोलोचन या गोरोचन; an orpinent of cow. गोपी, गोवी, स्त्री० अहीरिन, ग्वालिन, रक्षा करने वाली; wife of a cow-herd, protectress. गोपीथ, गोवीह, पुं० रक्षा Protection गोपीनाथ, गोवीणाहो, पुं० श्रीकृष्ण epithet of Krsna. गोपुच्छ, गोपुच्छ, न० गाय की पूंछ, बाण की पहुंच का एक बिन्दु विशेष; tail of cow, a particular point of an arrow. गोपुर, गोउरं, न० शहर का प्रमुख द्वार, सदर दरवाजा; town gate. गोपुरोगव, गोपुरोम, वि० वि० गाय जिसके मार्गदर्शक के रूप में आगे चलती हो; having a cow as a leader. गोप्तृ, गोलु / गोड, [V] [वि० त्रि० रक्षक राजा; guardian king. For Private and Personal Use Only Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org संस्कृत- प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश गोप्य, गोप्प, वि० त्रि० रक्षा करने बचाने, या छिपाने के योग्य; to be protected, preserved or concealed, to be kept secret, cp.. कुप्य गुप् गोप्यक, गुप्पगो, पुं० नौकर ; servant गोप्रचार, गोप्पकार, पुं० गोधर धरती, चरागाह; pasture-land for cows. गोप्रतार, गोपआर, (गवां प्रतरः) पुं० गौओं का तैर का पार जाना, सरयू के किनारे एक तीर्थ, जहाँ श्रीराम ने स्वधाम गमन किया था crossing or going across of the cows, a place of pilgrimage on the Sarayu, where Rama left for his heavenly abode. गोपेन्द्र - गोपिंदो (पुं०) श्रीकृष्ण; Krsna. गोपेश्वर गोपेससे / गोवेसरी (पुं०) उत्तरी हिमालय (गढ़वाल) का एक नगर; a town in upper Garhwal. गोफणा गोफणा (स्त्री०) गोफिया slingगोमतलिका गोमतलिगा (खी०) श्रेष्ठ गौ; best - cow. गोमती गोमई/ गोमदी (स्त्री०) गड़ा की सहायक नदी; यह वाराणसी एवं गाजी पुर के मध्य गङ्गा में गिरती हैं; a tributary of Gangā falling into it between Varanasi and Gazipur. गोमतीमन्त्र - गोमईमंतो (पुं०) एक मंत्र जो गौओं के बीच खड़ा होकर जपा जाता है; a particu lar mantra recited by standing in the middle of cows. गोमय गोमओ (गोः पुरीषम् ) ( न०) गोबर cowdung. गोमयनिकाय - गोमय णिगाओ [-चि] (पुं०) far; cow-dungheap. गोमायु गोमा [मा] (पुं०) गौ की तरह रंभारे वाला, गीदड़ shrieking as a cow, jackal. गोमुख - गोमुहं (न०) हिमालय का वह स्थान जहाँ से गंगा निकलती हैं; the place in the Himalayas where from the Gangå flows. गोमृग गोमेद गोमुखी गोमुही (स्त्री०) जिसका गौ के जैसा मुँह हो, वह थैली जिसमें माला रखकर जप किया जाता है; cowmouthed a very small bag to hold a rosary while muttering. गोमूत्रिकाबन्ध - गोमुत्तिकाबंधी (पुं०) वह श्लोक जिसके द्वितीय भाग में पहले अर्थ के अक्षर आते है; an artificial floka the second of which repeats nearly all the syllables of the first. गोभिओ (पुं०) p. 'नीलगाय'. गोमेओ (पुं०) लहसुलिया, एक रत्न; a - - - - cowfat. गोमेध गोमेो (पुं०) गोयज्ञ; cow-sacrifice. गोयान - गोजाणो (पुं०) बैलगाड़ी; cart drawn by oxen. गोयुग गोगुगो (न० ) गाँवो या बैलों का जोड़ा; pair of cows or bulls. गोयुत गोजुअं (न०) बाह्य, घेर; cattle-station. गोरक्षक गोरकखग (वि०) (त्रि०) गौओ का रखवाला; cattle-keeper. गोरक्ष्य गोरकखं (न०) गोरक्षा tending cows. गोरण गोरणों (पुं०) ऊर्जा, शक्ति, निरंतर प्रयास; energy, continued effort. गोरङ्क गोरंगु (पुं०) गायक, सुरक्षा का वचन a bard, guarantee. गोरम्भ - गोरंभी [Vरम् शब्दे, रम्भते ] (पुं०) गौओं - Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 549 की भ; bellowing of cows. गोरस - गोरसो (पुं०) गौका दूध अथवा मठा; cow's milk or churned milk. गोरसविक्रय - गोरस - विमकअं (न०) दुध, घी बेचना; For Private and Personal Use Only selling of milk etc. गोरसविक्रेता गोरस - विक्केआ (वि०) (त्रि०) गाय का दूध, घी बेचनेवाला; setling cow's milk products. गोभ गोभतु (०) साँड a bull गोभुज् - गोभुउ (वि०) (त्रि०) पृथ्वी को भोगनेवाला राजा; a king. गोरुतान्तरम् गोरुतलं (क्रिवि०) जहाँ तक गौओं की रौंभ पहुँचे वहाँ at a place where the - Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 550 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश bellowing sound of the cows reaches (two Krosas). गोरोचना - गोरोयणा (गोरोच also) (स्त्री०) तिलक लगाने, रंगने और चित्रकारी में प्रयुक्त होनेवाली रोली; orpiment used in marking tilaka, dying and painting. गोरोमन - गोरोमणं (न०) गाय के बाल; cow's hair. गोर्द - गोदं [Vगुर्द निकेतने, गूर्दयति] (न०) गूदा, भेजा; essence, brain. गोल - गोलो (पुं०) गेंद, मण्डल, भम्यर्ध, विधवा का हराम बालक; ball, globe, semisphere of the earth, widow's bas tard. गोलक - गोलगो (पुं०) मटका, पति के मर जाने पर दूसरे आदमी से उत्पादित पुत्र, गेंद लकड़ी की, 5-6 ग्रहों की एक साथ एक राशि में युति राब, या गुड़, गोंड;anearthen water-jar, son born of another man after the death of husband, a wooden ball a conjunction of planets. गो-लाङ्गल - गो-लंगूलो (पुं०) गौ जैसे लंबी पूँछ वाला, लंगूर; monkey with long tail and black mouth गोलीढ -- गोलीढो (पुं०) काला पाटर या लोध्र; a kind of tree. गोलोक -- गोक्षोगो (पुं०) कृष्ण का लोक; wor shippers of Krsna go. गोवर्धक -- गोवहग (वि०) (त्रि०) गायों की वृद्धि करनेवाला; enhancement of cows. गोवंश - गोवंसो (पुं०) गाय का वंश-बछड़े आदि; ___family of cow. गोवर्धन - गोवड्वणो (पुं०) (1) मथुरा वृन्दावन के पास एक प्रसिद्ध पर्वत, जिसे कृष्ण ने सात दिन तक इन्द्र की वर्षा रो ग्वालों की रक्षा के लिए अपनी अंगुली पर टिकाये रखा था;a mountain in Vrndāvana near Mathurā lifted up and supported by Krşna upon the finger for sevenn days to protect the cow-herds from a storm of rain sent by Indra. (2) नासिक के पास इस नाम का पर्वत; a hill near modren Nasik. गोवर्धन-धर - गोवडण-धर (वि०) (त्रि०) गोवर्धन धारण करनेवाला,श्रीकृष्ण; the supporter of the hill Govardhana Krsna. गोवट - गोवाडो [Vवृत्] (पुं०) गोवास, बाड़ा;cow pen hurdle for cattle. गोवास - गोवासो (पुं०) =गोवाटः। गोवासन - गोवासण (वि०) (त्रि०) बैल के चमड़े से ढका, एक राजा, एक देश; covered with ox-hide, a king, a country. गोविट - गोविद (स्त्री०) -गोमय गोविष। गोविन्द - गोविंद (पुं०) (गो-विन्द गवादिषु विन्दें: सज्ञायाम्' on P.3.1 138) कृष्णा, गोप, एक Gilfa 91779; herdsman, epithet of Krsna, name of a people, mentioned by MBh. cp. modern town Govindgarh. गोविसर्ग - गोविसग्गो (पुं०) डंगर खुलने की वेला, प्रातः; time at which cows are let loose, day dreak. गोविसर्जन - गोविसज्जणं (न०) गायों को चरने को UTSTI; to let loose the cows for grassing. गोवृष-गोवृषभ - गोवसो/गोवसहो (गां वर्षते.) (पुं०) साँड छोड़ना; offer of a bull to propitiate Śiva. गोव्रज - गोवज (पुं०) [-गोवाट] गोशाला, गोशाला, गौओं का समूह; cowshed, herd of cows. गोष्ठ - गोट्ठ (गावस्तिष्ठन्ति अस्मिन्) (पुं०) गोस्थानक, गोशाला; cowstall. -ष्ठी - गोट्ठी (स्त्री०) परिषद्, सभा, मैत्रीचर्चा आलाप, संस्था; assembly, fellowship, conversation, society. गोष्ठीप्रिय - गोट्ठीपिअ (वि०) (त्रि०) सभा समितियों में रुचि रखनेवाला; interested in soci ety. गोष्पद - गोप्यओ (न०) गौ की पैड़ गौओं का देश, जिस जंगल में गौएँचुगती हैं वह;cow's foot For Private and Personal Use Only Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 551 print, place where cows stay or graze. गोष्पदपूर-म् - गोप्यअऊरं (क्रिवि०) इतना जितने से गौ की पैड़ भर जाय; as much as the cow's foot-print. गोसंख्य - गोसंखो (पुं०) (गा: संचष्टे) अहीर; keeper of the cows. गोसर्ग - गोसगो [Vसृज्] (पुं०) गौएँ खोलना, पौ चुगाना, प्रातः जब कि गौएँ खोली जाती है, गाय की सृष्टि; to free the cows for grazing, morning when the cows are released for grazing, creation of cows. गोस्तनी - गोत्थणी (स्त्री०) द्राक्षा, एक स्कंद की सेविका; bunch of grapes, grapes, a mother, servant of Skanda. गेस्वामिन् - गोस्वामि (वि०) (त्रि०) इन्द्रियों का स्वामी, जितेन्द्रिय एक उपाधि; master of the organs of senses, an epithet of Vaisnavas. गोहन - गोहणं (न०) छिपाना; hiding. गोहन-पर - गोहणवा (वि०) (त्रि०) छिपाने में लगा; trying to conceal. गौड-गोडो (पुंन०) गुड का देश, मध्य बंगाल का नाम, ब्राह्मणों की एक जाति; sugarland name of Central Bengal, the ruins of Gauda; the capital of the Gaudas lie 10 miles to the Southwest of the modern town Malda, sub-caste of Brahmanas. गौडिक - गोडिग (गुड-) (वि०) (त्रि०) गुड़ बनाने वाला (-इक्षुकुट्टक:);one whoprepares sugar lumps from sugarcane juice. गौडी- गोडी (स्त्री०) साहित्य में एक रीति, परुषा वृत्ति, एक सुरा; the bold and spirited style in poetry, wine prepared with molasse. गौण - गोण (गुण-) (वि०) (त्रि०) गुणाधृत, अङ्ग (विप० प्रधान), अप्रधान; qualitative, subordinate, secondary. गौणिक - गोणिग (गुण-) (वि०) (त्रि०) सत्त्व, रजस् तमस् नामक 3 गुणों से संबद्ध; related to the three attributes. गौणी - गोणी (स्त्री०) लक्षण का एक भेद;a sub type of the second agency of mean _ing. गौतम - गोतमो (पुं०) एक ऋषि, शरद्वान के पिता, एक अन्य ब्राह्मण जो वर्धमान महावीर का शिष्य बना था;asage, father of Saradwnthe father of Krpa, an another brāhmana who later became a desciple of Mahāvira. गौतम बुद्ध - गोयम बुद्धि (पुं०) शाक्यों के मुनि गौतम का नाम बुद्ध; इसलिये पड़ा था क्योंकि उसने आत्मिक जगत् का परम ज्ञान (बोघि) प्राप्त कर लिया था वे महावीर के समकालीन थे। यह कपिलवस्तु के एक शाक्य सामन्त शुद्धोदन के पुत्र थे और विवाहोपरान्त, जगत् की असत्यता का आभास पाकर इन्होंने घर त्याग कर तपोवन की शरण ली थी। गया पहुँचकर गौतम ने दारुण तपस्या की, किंतु केशों की आग में उन्हें ज्ञान का अमृत न मिल पाया। तब उन्हें बोध हुआ कि दैहिक केश से ज्ञान का संबन्ध नहीं के बराबर है: ज्ञान तो सत्य दर्शन में है और दर्शन के लिये तपश्चर्या अनपेक्षित है। सत्यदर्शन बुद्ध को हो गया और वे वाराणसी के समीप सारनाथ में मृगदाव में जाकर ठहर गये। 5 साथी हो लिये और शनैः-शनैः बुद्ध प्रवचन करते रहे और तब सत्यधर्म के तुङ्गपर विराजित हो कर 80 बरस की आयु में वे कुशीनगर में -जो नेपाल की तराई में छोटी राप्ती और गण्डक के संगम पर है- स्वर्ग सिधार गये। बुद्ध राजा बिम्बसार और अजातशत्र के समकालीन थे।; The career of Gautama, the sage of the Sākyas, known generally as the Buddha, because he attained supreme spiritual knowledge (बोधि) similar th that of Mahavira the founder of Jainism. He was the son of a noble Sākya, the rāja of Kapilavastu in the Nepalese Taräi, For Private and Personal Use Only Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 552 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश After his marriage. He left his home, went to Gayā and there sought salvation by subjecting his body to the sererest penances. But he made the disccovery that mere asceticism was futile, and decided to spend the rest of his life in preaching the truth as he saw it. He proceeded to the Deer park at Sāraṇātha near Vārāṇasi where five disciples joined him. From that small beginning arose the great Buddhist Samgha or order. Gautama continued his preaching for 45 years and died aged 80 at Kusinagara, situatede in little Rāpti with the Gandak near Bhavesar Ghat. According to Buddha to be borm' is an evil, and deliverance from this is the highest goal of man, which can be achieved only through the high moral life, which requires the practice of the noble eightfold path. This path is: practising right belief, right thought, right speech, right action right means of livelihood, right exertion, right remembrance, and right me diation. This is the Middle Path, lying midway between sensuality and asceticism. गौतमी - गोअभी (स्त्री०) पार्वती, द्रोणाचार्य की पत्नी; name of Parvati, wife of Drona. गौतमीपुत्र - गोयभीपुत्तो (पुं०) गौतमीपुत्र शातकर्णी, एक आन्ध्रभृत्य शासक; a rular belong ing to Andhra bhritya dynasty. गौधेर - गोधेरो (गोधा-) (पुं०) गोह का बच्चा the young one of a large variety of lizard or alligator. गौपुच्छिक - गोपुच्छिग (गोपुच्छ-) गौ की पूंछ पकड़ कर पार जाने वाला; one whos crosses a river by holding the tail of a cow. गौर - गोर (वि०) (त्रि०) पीत, अरुण, श्वेत, विशुद्ध; yellow, reddish brown, red, white, beautiful. -रः (पुं०) शुचि आचार, पीली सरसों, चन्द्र, कुशद्वीप का एक पर्वत; spotless character, white sesamum, moon, a mountain of Kusadwipa. गौरकर - गोरकरो (पुं०) चन्द्र; moon-गौरभानु. गौरक्ष्यवाणिज्य - गोरकख -कणिज्ज (न०) गोपालन और व्यापार; rearing of cattle and trade. गौरव - गाखं (गुरोर्भावः) (न०) भार, महत्त्व,आदर, गहराई (कविता में); weight, importance, respect, depth of sense (in poetry). गौरसर्षप-गोरसस्सवो (पुं०) पीली सरसों, सिद्धार्थः yellow mustard. गोरिमन् - गोरिमो (गौर-) (पुं०) गोरापन; ___whieness (of skin). गौरी-गोरी (स्त्री०) पार्वती, वरुणानी, एक छन्द, एक भारतीय नदी; Parvati, Varuna's wife name of a metre an Indian river. गौरीकुण्ड-गोरीकुंडं (न०) एक प्रसिद्ध सरोवर;a famous sacred tank. गौरीपुत्र, गौरीसुत - गोरीपुत्तो गोरीसुआ (पुं०) गणेश; epithet of Ganesa. गौरीललित - गोरीललिअं (न०) गोरोचन; orpiment. गौरीशंकर - गोरीशंकरो (पुं०) एवरेस्ट पर्वत; Everest of Nepal, the highest peak 29000 feet. गौल्मिक - गोम्मिगो (पुं०) गुल्म का एक सिपाही; ___a soldier of a troop. गौष्ठीन - गोट्ठीणं (गोष्ठ-) (न०) वह स्थान जहाँ पहले गोशाला रही हो;site of an old and abandoned cowpen. ग्रथ् - गिह [Vग्रन्थ् कौटिल्य, ग्रन्थते] कुटिल या टेढ़ा होना, छलना; to be wicked, be curved, bend or make crooked. ग्रथन - गिहणं (न०) गाँठना, बाँधना, जोड़ना; to give knots to bind to crooked. For Private and Personal Use Only Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 553 ग्रन - गिहणं (पुं०) एक गुच्छा;a bunch. ग्रथ्य - गित्थ (वि०) (त्रि०) ग्रथन के योग्य; fit ___ for knotting. ग्रथित - गुथिअ (वि०) (त्रि०) गाँठदार, घना, सान्द्रः Knotted, dense, thick: 'ग्रथितं मूत्रम'. (1) Vग्रन्थ् - गंथ [सन्दर्भे, ग्रथनाति] लिखना, जोड़ना, रचना, मिलाना; to string words together, compose write (a literary work). (2) Vग्रन्थ् - गंथ [बन्धने, ग्रन्थयति, ग्रन्थति] नत्थी करना, तरतीव में रखना, बाँधना, गूंथना; to fasten, tie or string together, ar range. ग्रन्थ - गंथो (पुं०) रचना, पुस्तक; a composi tion(=तमिल किरन्दम), a book. ग्रन्थकर्तृ - गंथनत्तु (वि०) (त्रि०) लेखक; au___thor of a book. ग्रन्थन - गंथणं (न०) गंथना;stringing togeher. ग्रन्थि - गंथि (ग्रथि कौटिल्य) (स्त्री०) गाँठ, जोड़, छल, उलझन दुर्बोधअंश;Knot, joint, false hood. ग्रन्थिक - गंथिगो (पुं०) ज्योतिषी, अज्ञातवास में नकूल का एक नाम; astrologer,Nakula during his secretly living in Virāta nagara. ग्रन्थिच्छेद - गंथिच्छेओ (पुं०) जेब काटना; pick _ing apocket. ग्रन्थिन् - गंथि (वि०) (त्रि०) पढ़ने वाला, बहुश्रुत; ___book-reader, wellread. ग्रन्थिबन्धन - गंथिबंधणं (न०) विवाह; marriage in which the garments of the bride and bridegroom are tied. ग्रन्थिभेद - गंथिभेअ (वि०) (त्रि०) गंठकतरा; cut purse, pick-pocket. ग्रन्थिल - गंथिल (1) (वि०) (त्रि०) गाँठदार; knotty.(2) (पुं०) विकङ्कत, पौरीवाल;a particular tree. Vग्रस् - गस [ अदने, ग्रसति-ते, ग्रस्त] ग्रास लेना, निगलना, खाना, ग्रस लेना, नाश कर देना; to swallow, eat eclipse, destroy. ग्रस्त - गत्थ (वि०) (त्रि०) अनुच्चारित, लुप्तवर्ण पद,निगला,खाया,ग्रसा;not spoken due to defect, word in which a letter is elided, swallowed, eaten, eclipsed. ग्रस्तोदय - ग्रत्थोदओ (पुं०) ग्रहण की दशा में उदित होना; to rise in the condition of eclipse. ग्रसन - गसणं (न०) ग्रसना, निगल जाना, हड़पना; to eat, to swallow, to occupy, to eclipse. ग्रास - गासो (पुं०) कौर, दबाना, निगलना, हड़पना; a mouthfull, pressing, swallowing, debour समा. ख-ग्रास शून्य की दशा में पहुँचानेवाला ग्रसन ख ग्रास ग्रहण-जिसमें सूर्य या चन्द्र कतई दिखाई न दें;in compound it comes at the end. ख-ग्रास As an eclipse leaving the sun or moon to nill. गह - गिह/गेज्झ [ग्रहणे, गणाति, -णीते, गृहीत, ग्राहयति, जिघृक्षति] लेना, पकड़ना, धर लेना, अधिकार या कब्जे में कर लेना, विवाह में वधु को अपनाना, पाणि-ग्रहण, एकत्रण, पहरना (कपड़े), लेना (नाम), समझना, पढ़ना, स्वीकार करना, मानना, (बन्दी) बना लेना, ग्रहण लगनां; to take,catch, seize, take possession of, take as wife, gather, put on (clothes), mention (name), understand, study, accept, take or make captive, eclipse. ग्रह- गहो (पुं०) ग्रहण, आग्रह या निर्बन्ध, आसङ्ग, स्वीकरण, पिशाचादि, चाँद-सूरज का उपराग, लूटना, लना, ग्रहण करना, नक्षत्र; seizure, insistence, acceptance, a piśāca, seizure of the sun or moon (eclipse), looting, taking, seizure, eclipse, planet (Rāhu etc). ग्रहगृहीत - गहगिहीअ (वि०) (त्रि०) ग्रह के वश में हुआ; over powered by a planet.] ग्रहण - गिहण/गहणं (न०) लेना, पाना, पकड़ना, अपने अधीन कर लेना, बोध, ज्ञान; taking, For Private and Personal Use Only Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 554 obtaining, seizing, making dependent. comprehending, knowledge. ग्रहणी गिहगी (स्त्री०) प्रवाहिका, पेचिश diarrhoea dysentery. ग्रहणीय गहणिज्ज - ग्राह्य (वि०) (त्रि०) स्वीकार करने योग्य, लेने योग्य; deserving accep tance. ग्रहपीडन - गहपीडणं (न०) सूर्य-चन्द्र का ग्रहों से पीड़ित होना, ग्रहण; eclipse of the sun or moon. ग्रहपीडित गहपीडिअ (वि०) (त्रि०) ग्रहों का मारा, ग्रह दशा बुरी होने से दुःखी; distressed by the influence of infavourite planets, troubled due to unfavurable period of a planet. www.kobatirth.org ग्रहभूत् गिभिउ (पुं०) चन्द्र moon. ग्रहिल ग्रहविद् गिहविओ (पुं०) ज्यौतिषी; astrolger. गहिल (वि०) (त्रि०) अड़ियल, जिद्दी, आग्रही, राक्षस से धरा, बावला; insistent, obstinate, possessed by a demon, insane. - ग्रहामय गिहमओ (पुं०) मृगी, अपस्मार, गहों द्वारा घेरा जाना demoneacal possession. ग्रहोपमर्द - गोवमद्दो ( पुं०) एक राशि पर अनेक ग्रहों का आना accumulation of plan ets on a single sign of zodiac. ग्रहोपष्टम्भित गहोवट्ठभिअ (वि०) (त्रि०) ग्रह से - - पकड़ा या धरा गया; seized by a planet ( of Rāhu ). ग्राम गाम (पुं०) वृन्द, समुदाय (गुणग्राम), स्वरसंदोह संग्रह गाँव, संवसथ aggregate, multitude, scale in music, collection, village. ग्रामकुक्कुट गामकुक्कुडो (पुं०) गाँव का मुर्गा, घरेलू मुर्गा ; a domestic cock. ग्रामकुमार गामकुमारी (पुं०) ग्रामसुदंर गांव का सुन्दर युवक; a handsome man in the village. ग्रामकूटगामकू (पुं०) गांव का मुखिया chief of a village= ग्रामपति. संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश गामगृह्या - गामगुज्झा सेना गांव से बाहर फौज; army out of the village. (तु०) नगरगृह्या. ग्रामघात गामघाड (०) गाँव की लूट; plun dering of a village. ग्रामचैत्य गांमचेतं (न०) गाँव का खेड़ा या देव समाधिगृह (पवित्र वृक्ष); sacred tree of village, the small houses in menorials of dead. ग्रामज- गामज (वि०) (त्रि०) गाँव में उत्पन्न; born in a village. ग्रातटिका गामडिगा (स्त्री०) गाँवड़ी, छोटा सा गाँव a small or wretched village. ग्रामणी गामणी [णी: ] ( वि०) (त्रि०) गाँव का मुखिया, दल या टोली का नेता, नाई chief of the village, leader of a host, barber. - ग्रामतक्ष गामतकखो (पुं०) गाँव का बढ़ई carpenter of the whole village. ग्रामदेव -गाम- देवो (पुं०) गाँव भर के लोगों द्वारा अनिष्ट शांति के लिए पूजा जानेवाला देवता; a god worshipped by the whole village in order to remove a calamity. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ग्रामवृद्ध गामवुड्डो (पुं०) गांव का बूढ़ा old man of the village. गामिकगामिंग (ग्राम) (वि०) (त्रि०) ग्रामीण, ग्रामाधिपति; village, village-chief. ग्रामीण - गामिल्ल / गामीण (ग्राम) (वि०) (त्रि०) गाँव से संबद्ध, गाँव का, भोला-भाला व्यक्ति, अशिष्ट, गँवार relating to a village, rural, plain, vulgar. ग्रामीयक गामिज्जग (वि०) (त्रि०) ग्रामिक जन; - villager. ग्रामेयी गामेई (खी०) गाँव की वेश्या; a havlot of village. ग्राम्य गम्म (ग्राम) (वि०) (त्रि०) गाँव का of the village. -म्यम् - गम्मं (न० ) अश्लील; erotic. - म्या (स्त्री०) गँवारू गाम्य वाणी; iproper speech (a defect). - For Private and Personal Use Only Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 555 ग्राह्य - गेज्झ (वि०) (त्रि०) ग्रहण-योग्य, समझने योग्य, बुद्धिगम्य, बन्दी बनाने योग्य, वश में करने योग्य; to be taken or received , to be understood or perceived to be captured, overpowered. ग्रीवा - गीवा [v]] (स्त्री०) गर्दन का पिछला भाग, गर्दन; nape of the neck, nape, neck. ग्रीवाभङ्ग - गीवाभंगो (पुं०) गर्दन मोड़ना (तु०) ग्रीवा भङ्गाभिरामै मुहुरनु पतति स्यन्दने बद्धदृष्टिः (अशा.1)। ग्रीवालिका - गीवालिगो 'ग्रीवा'। ग्रीविन् - गीवि (वि०) (त्रि०) लंबी गर्दनवाला ऊँट; camel. ग्रीवागण्डक - गीवागण्डगे (पुं०) ग्रीवा का आभरण, तावीज; ornament of neck, an amu गीता let. ग्राम्यत्व - गम्मत्तं (न०) अवैदग्ध्य, गँवारपन; lack ____ of culture, rusticity. ग्राम्यधर्म - गामधम्मो (पुं०) गाँव (वालों) का काम या धंधा, मैथुन; village-habit, sexual intercourse. ग्राम्यपशु - गामपसु (पुं०) निपट गंवार (तिरस्कार में),ग्रामीण पशु;domestic animal, ap plied to a man in contempt, cattle. ग्राम्यसुख - गामसुहं (नपुं०) गाँव का सुख, मैथुन; village pleasure, sexual inter course. ग्रावन् - गाव (पुं०) पत्थर, पीसने का पत्थर, चट्टान, पर्वत, बादल; stone, pressing stone, rock, mountain, a cloud. ग्रावच्छिद्र - गावच्छिदं (न०) पर्वत- विवर, गुहा; cave, a hole in a hill. ग्रावसार - गावसारो (पुं०) सख्त पत्थर; solid stone. ग्राह - गाहो (1) (पुं०) पकड़ना, पत्नी बनाना;seiz ing, taking (as wife). (2) (पुंस०) पकड़, सिद्धात, मान्यता, मगरमच्छ, घड़ियाल, कैदी, जलसर्प, हाथी; seizing, doctrine, concepts, crocodile, a rapacious animal living in sea, prisoner, serpent, elephant etc. (living in wa ter). ग्राहक - गाहग (वि०) (त्रि०) लेनेवाला, ग्राहक, खरीदने वाला, पकड़ने वाला, सिपाही, बाज; one who receives, purchaser, one who apprehends, policeman, a fal con. ग्राहिन् - गाहि (वि०) (त्रि०) लेने वाला; पकड़ने वाला, रख लेने वाला; one who takes, seizes or keeps. यह कृदन्त पद होने से समस्त रूप में संज्ञा के साथ जुड़कर प्रयुक्त होता है, जैसे-पाणिग्राहिन्-हाथ पकड़ने या ब्याहनेवाला; being a कृदन्त in comes at the end of a noun as a compound word like पाणिग्रहिन् (holder of hand or accepting the hand-the marry- ing man). ग्रीष्म - गिम्हो (पुं०) गरमी की ऋतु, गरमी; sum mer, heat. ग्रीष्मजा, ग्रीष्पभवा - गिम्हजा/गिम्हभावा (स्त्री०) निवमाल्लिकाहर की रेवड़ी; creeper of double jasmine. ग्रैव - गेव (ग्रीवा-) (वि०) (त्रि०) गर्दन-संबंधी, concerning the neck.-म् (न०) हाथी के गले की जंजीर, कण्ठा; chain of elephant's neck, necklace. ग्रैवेयक - गेवेयग (न०) कण्ठा, गुलीबंद; neck lace. ग्रैष्म - गेम्ह (ग्रीष्म-) (वि०) (त्रि०) गरमियों का; relating to summer. ग्लिपय् - गिलय [ग्ला (णि०) ग्लपयति] ग्लान कर देना, क्षीण करना, थकाना, हिंसा करना, मुरझाना; to waste exhaust, tire, injure. ग्लहीकृत - गिठहीकउ (वि०) (त्रि०) दाँव पर लगाया गया; used as atake. ग्लान - गिलाण (वि०) (त्रि०) (रोग से) म्लान या मुरझाया, कान्त, क्षीण या दुबराया; dejected by sickness, weraied, exhausted, emaciated. ग्लानमुख - गिलाणमर (वि०) (त्रि०) कांतिहीन मुखवाला; having dejected face: For Private and Personal Use Only Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 556 ग्लानि गिलाणि (खी०) दौर्बल्यू, थकावट, अवसाद, रुग्णता, गिरावट, नफरत या मन फिर जाना; weakness, exhaustion, fatigue sick ness, decay, aversion. ग्लानिमूलगिलाणिमूलं (न०) ग्लानिहेतु: (पुं०) क्षीणता का कारण; cause of dejection. ग्लास्नु गिलाणु (वि०) (त्रि०) रोग से मुरझाया; ग्लान, म्लान, कुम्हलाया, क्षीणकांति exhausted or dejected by disease. ग्लोपन - गिलोनणं (ग्लोप् दैन्ये) (न०) दीनता; poverty, misery. ग्ली गिलो [Vग्ला] (पुं०) चन्द्र, कपूर; moon, camphor. - - www.kobatirth.org - - घ घ- घ (पुं०) यह वर्णमाला में 18वाँ और व्यञ्जनों में चौथा वर्ण है। कण्ठ से उच्चारित होता है। यह महाप्राण और घोष श्रेणी का वर्ण है। स्पर्शो में चौथा हैं। समासान्तपदों में अन्त में प्रयुक्त होता। बहुधा यह ह का स्थान लेता है जैसे धातुक, घ्रन् आदि| 18th in order in alphabet it is the fourth consonant of gutteral group pronounced from throat with stress sounding. In compunds is used at the end of a word and becomes substitute of as in words घातुक, प्रन् etc. घट् - घड [ चेष्टायाम् घटते, घटित] सचेष्ट होना, हरकत, करना, काम करना, यत्न करना, होना, मिलना, जाँचना; be busy with work strive for, happen, meet with, look well cp तैरपि घटन्ते पौरजानपदाः 'मिलितास्तिष्ठन्ति' । घट घड घडी [टी स्त्री०] (पुं०) घड़ा कलश, भारत का एक प्रदेश; jar, pitcher, a country in India. घटक - घडग (वि०) (त्रि०) चेष्टा करनेवाला, जुज, कर्ता, तैयार करनेवाला; exerting one's self, forming a constitutent part, accomlishing. -कः - घडगो (पुं०) संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश विवाह संबंध जोड़ने वाला, वंशावली बनानेवाला, एजेंट; one who arranges matrimonial alliances, geneologist, agent. घटकर्पर घडकपरो/घडकप्यरो (पुं०) एक कवि व उसका काव्य, टुटे घड़े की खपरैल; a piece of broken pitcher. घखपाल -broken pitcher. घटजन्मन् - खडजम्मो (पुं०) अगस्त्य् (bom of pitcher) Agastya. घटन - घडणं (न०) मिलाना या मिलन; union with. घटना घडणा (खी०) क्रिया का दौर, करना, के लिए यत्न करना, जो हो जाता है; course of action, doing, striving for, that which happens, hanepisode. घटनाक्रम घडणक्कमो (पुं०) घटनाओं का fuefuel; an order of events. घटमान घडमाण (वि०) (त्रि०) जो प्रकीर्ण कविता करता है, किंतु सुसंबद्ध काव्य नहीं बनाता, बनता या मिलता हुआ; a poet composing miscellaneous verses but not a sutand poem, being creation joining, clos ing. घटयोनि घडजोणि 'घटजन्मन् '। घटवती घडवई (खी०) माँची a wooden stand for waterjars. घटा घडा (स्त्री०) समुदाय, संघ, हाथियों का व्यूह, गहरी संधि या संधान (माघ 16.12), मेघों का समूह; collection, mass, array of elephants, close union, mass of clouds. घटिका घडिगा (स्त्री०) घड़ी a period of time (= 24 mimesas). घटित घडिअ (वि०) (त्रि०) बनाया, रचित produced. - Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - - घटियम घडियमो (पुं०) कुम्हार; potter. घटियन्त्र घडीजते (न०) रहट, घड़ी; waterwheel, watch. घटोत्कच घडुक्कचों (पुं०) भीम से हिडिम्बा का पुत्र; Bhima's son from Hidimbā. - For Private and Personal Use Only Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 557 सेवक; adaitya, servant of Varuna. घन-घण [Vहन्] (वि०) (त्रि०) ठोस, दृढ़, निबिड, गहरा )जैसे शब्द), व्याप्त;compact, firm, solid, deep (as sound) pervadind.-नः - घणो (पुं०) लोहे का गोला (-ठोस), हथोड़ा बादल; iron bal, cloud.-म् (क्रिवि०) पास से, नितराम; closely, exceedingly. घनकफ - घणकफो (पुं०) ओले; hail. घनकाल - घणकालो (पुं०) बरसात; rainy sea son. घटोत्कचवध पर्व - घडोक्कचवह पळो (न०) महाभारत का वह अंश जिसमें घटोत्कच के वध की कथा आई है; the part of Mahābhārata containing the epi sode of killing Ghatokacha. घटोनी- घोहणी [घट ऊधस्] (वि०) (त्रि०) पड़े जैसे बाँक वाली; a cow with a pitcher-like udder. चिट् - घट्टो (पुं०) [चलने, घट्टते, घट्टयति,-ते, घट्टित] रगड़ना, छुना, हिलाना, घिसना; to rub, touch, shake. घद्र - घट्टो (पुं०) घाट; landing place (in water). घट्टकुटी - घट्टकुट्टी (स्त्री०) छप्पर का मकान;a toll-station. घट्टजीविन् - घहजीवि (पुं०) समान होनेवाला, एक संकर जाति, वश्याचा रजका; froman, a mixed tribe. घडन - घट्टणं [-ना] (10) स्पर्श, रगड़ टकराना, स्फोटन, फोड़ना, चोट;touching, rubbing, striking, splitting redeing, injury. घण्टा-घंट (स्त्री०) घण्टी; bell. घण्टाघर - घयहरो (पुं०) (न०) घंयघर; a bel fry. घण्टाकर्ण -वकज्ज (वि.) (त्रि०) घंटे जैसे कानवाला; bell-eared. घण्टाताड-पंखलाड (वि०)(त्रि०) घंडा बजानेवाला; striking bell. घण्टापथ - घंडावहो (पुं०) राजमार्ग, चौक; royal road, highway. घण्टाशब्द-घंासदो (पुं०) घटे की आवाज; sound of a bell. घण्टाली - घटाली (स्त्री०) बैल के गले में बंधी घंटियाँ; bells tied in the neckof anox or horse. घण्टिका - घंटिगा (स्त्री०) छोटी घंटी; small bell. घण्टु - घंटु (पुं०) हाथी की छाती पर सजावट के लिए बँधी घंटियों की लड़ी;string bell tied on the chest of an elephant as an ornament, heaf. घण्टोदर - घंटोयरो (पुं०) एक दानव, वरुण का घनगर्ध - घणगद्ध (वि०) (त्रि०) घनी अभिलाषा वाला, भारी ललक वाला; having exceed ing greed. घनगोलक- घणगोलगो (पं०) सोने-चाँदी का खोट: alloy of gold and silver. घनतामस - घणतामसो (पुं०) घना अँधेरा, अंधेरा गुप्प; pitch dark -घन-तिमिरम्।। घनजम्बाल-घणजंबालो (पुं०) गाढ़ी दलदल;thick mire. घननाद - घणणाओ (पुं०) बादलों की गरज;rum ___bling of cloud. घननिकुरम्ब - घणणिउरंवो (पुं०) घनपटल, मेघघय; bank of cloud. घनतोल-घणतोलो (पुं०) चातक;chataka bird. घननदवी - घणपदवी (स्त्री०) बादलों का मार्ग, आकाश; sky= घनवम॑न्। घनपट - घणपडो (पुं०) घना या मोटा कपड़ा; a thick cloth. घनरस - घणरसो (पुं०) जल; water. (वि०) (त्रि०) रस से भरा फल आदि; full of juice. घनवीथि - घणवीहि (स्त्री०) अंतरिक्ष;sky. घनव्यपाय - घणविवाओ (पुं०) बादल फट जाना, शरद्; disappearance of the clouds, autumn. घनसार - घणसार (1) (वि०) (त्रि०) दृढ़, मजबूत; firm, strong. (2) (पुं०) घणसार कपूर; camphor. घनासारभाव - घणसार - भावो (पुं०) लोहे जैसी दृढ़ता; great firmmess. For Private and Personal Use Only Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 558 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश घनसारमिश्र - घणसारमिस्स (वि०) (त्रि०) कपूर मिला; mixed with camphor. घनागम - घणागमो (पुं०) बादल आना, बरसात; appearance of clouds, rainy sea son. घनाघन - घणाघण [Vहन्] (वि०) (त्रि०) झगड़ालू, लड़ाका, प्राणिनाशक, वर्षालु बादल; fond of strife, destroyer of creatures, thick or rainy cloud. घनात्यय - घणच्चम [घन+अ-] (वि०) (त्रि०) बादलों का हट जाना शरद्; departue of clouds, Sarad season. घनान्त घणंतो (पुं०) वर्षा ऋतु की समाप्ति; end of rainy season. घनानद्ध - घणाणद्ध [ घन+ Vआ-] (वि०) (त्रि०) मेघों से छपा, घिरा या व्याप्त; overcast with clouds. घनोरू - घणोरू[ घन + ऊ-] (स्त्री०) संहितोरू, सटी एवं पीवर जंघाओं वाली;having thick and well-set thighs. घरट्ट - घरट्टो (पुं०) घराट, पनचक्क; flour-mill. घर्घरघोष - घडघर-घोसो (पुं०) गले से व धनुष आदि से निकलनेवाली आवाज (तु०) उदभूत घोरघन घर्घरघोषमेतत्। (उ.च); a sound produced by a bow or throut of hungry beast. घर्घरी, घग्घरी स्त्री० घंटीदार तगड़ी; girdle having small bells. घर्म, घम्मो [Vघ] पुं० घाम, ग्रीष्म, निदाघ, गर्म दूध, प्रस्वेद या पसीना, धूप; heat, hot season, hot milk, perspiration, sun-shine. धर्मकाल, घम्मकालो पुं० गरमियां, गरमी की ऋतु; ___hot season. धर्मच्छेद, धम्मजलं पुं० गरमी का अंत, बरसात; rainy season. धर्मजल, न० पसीना; sweat = धर्मतोयम्, धर्मोदकम्। धर्मदीधिति, घम्मदीहिइ, पुं० गरम किरणों वाला, सूर्य; ___having warm rays, sun = घर्मोशुः। घर्मित, घम्मिउ वि० त्रि. गरमी से सताया; suffering from heat. घर्मोक, घम्मोगं न० पसीना; sweat घर्ष, घस्सो [Vघृष] पुं० रगड़, टक्कर; rubbing, friction, collision. घर्षण, घस्सणं न० रगड़, संस्कार, पीसना; rubbing, polish, grinding घर्षक, घस्सग वि० त्रि० घिसने या रगड़नेवाला; rubber, grinder. घर्षित, घस्सिअ वि० त्रि० रगड़ा या घिसा गया; rubbed घस्मर, घस्सर वि० वि० पेटू, खाऊ; voracious. घस्त्र, घस्सं न० दिन; day घाटा, स्त्री० घोड़े की गरदन, गुद्दी; neck of a horse, back of the neck. घाटि, घाडि स्त्री० साम्य; evenness घाण्टिक, घंटिग (घण्टा) - वि० त्रि० घण्टा बजाने वाला; one who strikes the bell to awaken his master. घात [Vहन्] पुं० वध, चोट, नाश; killing, blow, distruction: 'इन्द्रियघातात्,' सांका०7 घातन, घाअणं न० मार, चोट. तीक्ष्ण करना; slaying, murdering, sharpening. घातक,घाअग वि० त्रि० मारने या मरवानेवाला; the killer घातय, घाअय [घातयति, Vहन् णि०] मरवाना, हत्या 1941; to make slay, murder घातिन्, घाइ [Vहन्] वि० त्रि० वध करने वाला, मारने वाला, नाशक; murderer, killer, destructive. घातुक, घाउग, वि० त्रि० चोट या घात करने वाला, क्रूर; hurtful, cruel. injaring. घार्तिक, घत्तिग [घृत-] वि० त्रि० घी में भुनी-पिसी दाल; pulse fried in ghee. घास, घासो [Vघस्] पुं० घास, चारा; grass, fodder. घासकुन्द, घासकुंद, न० घासवाला स्थान, चारागाह; pasture, meadow. घुट, घुड [परिवर्तने, घोटते] घोटना, पीसना, इधर-उधर FEMHT; to rub, crush, move here and there. For Private and Personal Use Only Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 559 घुटिका, घुडिगा स्त्री० घुटना; knee घुण, घुणो पुं० वज्रकीट, घुन, लकड़ी का कीड़ा; wood-worm in wood or leaf of a book. घुणक्षत, घुणक्खअं वि० त्रि० घुन का खाया; eaten by wood-worm. घुणाक्षरन्याय, घुणक्खरणाओ पुं० अनायास या आपाततः काम बन जाना, जैसे - घुन-खाई लकड़ी में कभी-कभी अक्षरों जैसे छेद बन जाते हैं; anything accomplished by chance or without effort. घुणाक्षरित, घुणक्खरिअं वि० त्रि. वह लकड़ी या पुस्तक जिस पर घुणाक्षर बने हों; the wood or book on which marks are made by wood worm. घुण्ड, घुण्डो पुं० एक प्रकार की काली बड़ी मक्खी; a large black bee. घुषित, घुसिअ वि०त्रि० घोषित; Proclaimed. घुष्ट, घुट्ट (1) वि० त्रि० घोषित; announced. ____(2) न० कूजित; cooing घुसुण, घुसुण, न० केसर; saffron घुसृण, घुसिणं न० कुङ्कमकुसुम, केसर;kunkuma flower, saffron. घुरी, घुरी स्त्री० सूअर की थूथनी; nose of a hog. घुघुरख, घुग्घुरखो, पुं० सूअर की थूथनी से निकली घुघुर की आवाज, सोते समय नाक से निकली 311615; the sound produced by the nose of a hog, sound of smiring. घूक, घूगो, पुं० उल्लू; owl. घूत्कार, घुक्कारो, पुं० उल्लू का (सा) शब्द; hooting. Vघर्ण.घण्ण [घर्णते. घर्णित] लोटपोट होना. घमना. चक्कर खाना, भंवर की तरह चक्कर काटना, चकरा जाना, बेकरार या व्याकुल होना; to roll about, whirl, to be agaited. घूर्ण, घुण्ण पुं० स्त्री० झूलना, झोलना, घूमना, हिलाना, हिलना; swaying, swhirling, waving, shaking. घूर्णन, घुण्णणं न० चक्कर काटना या खाना, घूमना या घुमा देना, आलस्य, तन्द्रा; whirling, turning round, lassitude, sloth. घूर्णवायु, घुण्णवाउ पुं० वात्याचक्र, वगूला, बवंडर; whirl wind. घूर्णित, घुण्णिअन० घूमना, चकराना; to revolve. घृणा, घिणा (घृण दीप्तौ) स्त्री० घिन, दया, नरमी, तिरस्कार, भय, निराशा, अरुचि; aversion, kindness, tenderness, contempt, horror, despondency, disgust. घृणालु, घिणालु वि०वि० दयालु; compassionate घृणि, घिणि [Vघृण Vघृ] पुं० किरण, ज्वाला, दिन, सूर्य; ray, flame,day, sun. घृणित, घिणिअ (घृणा-) वि० त्रि० घृणा का पात्र, गंदा; what is despised, dirty. घृणितवृत्ति, घिणिअवुत्ति, स्त्री० निंदनीय स्वभाव; contemptuous nature condemn able nature. Vघ्रा, द्या [घ्राणे, जिघ्रति, घ्रात] सूंघना, चूमना; to ___smell, kiss. घ्राण, घाणो (जिघ्रति अनेन) पुं० नाक; nose - म् न० सूंघना, सूंघ, गन्ध; smelling, smell, odour. घ्राणचक्षुस्, घाणचक्खु वि० त्रि० नाक से ही आंख का काम लेने वाला, अंधा; using the nose for eyes, blind. घाण-पाक, घाणवाग पुं० नाक पक जाना; a desease घ्रात, घाअ, वि० त्रि० सूंघा, चूमा; smelled, kissed. च, वर्णमाला का उन्नीसवां अक्षर और व्यञ्जनों में छठा वर्ण तालु से उच्चारित होने से तालव्य कहा जाता है। इसका संकेत चक्कर से होता है। यह अल्पप्राण और कोमल छवि है। 19th in alphabet and 6th in consonants, this syllable is a platal-pronounced from palate with lisser force. It rounds solf and is reffered to through the term chakara. For Private and Personal Use Only Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 560 www.kobatirth.org च, अ/य प्राकृत भाषा में 'च' अव्यय का प्रयोग ( ं) अनुस्वार के अनन्तर प्रयोग किया जाता है। (सम्बन्धद्योतक अव्यय) और भी, साथ ही, किन्तु, दूसरी ओर, भी, सचमुच, दो परस्पर विरोधी बातों के साथ होने में इसका प्रयोग होता है। कई कार्यों का एक साथ होना, विरोध जैसे आशय को भी यह सूचित करता है। व्याकरण में यह निपात कहाजाता है। यह वाक्य के आरंभ में कभी प्रयुक्त नहीं होता; Prakrit grammatically it is used after a () Anusvaras and also, as well as, but, on the other hand, even, indeed, it is also used in description of coincidence of two opposite events. It also indicates simultaneous happening of many incidents, contradiction etc. Grammatically it is tramed Nipataa- particle. Always used after a word but never in the beginning of sentence. पुं० चंद्रमा, कछुवा, चोर moon, tortoise, a thief. Var, चक [तृप्ती प्रतिघाते च चकति ते] छक " जाना, तृप्त हो जाना, जी भर जाना, वरण करना, आश्चर्य में पड़ जाना, कांपना, डरना; to be satisfied, be contented, repel, be surprised, tremble (with fear) Vaका, चगास, (कास् दीप्तौ, चकास्ति) चमकना, खिल उठना, दीप्त होना; to shine, be bright. चकचका, चगचगा, स्त्री० जगमगाहट; shining चकित, चलिअ, वि० त्रि० आश्चर्य में पड़ा, कम्पित, भीत, तृप्त; astonished, trembling frightened, contented. चकोर, चओर, पुं० पक्षी विशेष, जो चांद की किरणों पर जीता बताया जाता है; patridge said to subsist on moonbeams. तु० ज्योत्स्नापानं चकोरै: (साद०) चक्र, चक्कं, [V] (1) न० पहिया, चक्राकार अख, कुम्हार का चाक, वृत्त, दल, टुकड़ी, सैन्य, जिला, संस्कृत प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - प्रान्त, राज्य, दम्भ, शासन, छलप्रपञ्च कार्यविस्तार; wheel, circular weapon, (as Sudarsana cakra of Krsna), discuss, potter's wheel, circle, troop, army, district, province, realm, deceit, conspiracy, expantion, of actions. पुं० चक्को, चक्रवाक, पानी का भंवर; the chakravāka bird, whirlpool ( 2 ) योग - शास्त्रीय 8 चक्र: मूलाधार, सहखार, आज्ञाचक्र, स्वाधिष्ठान, मणिपुर: अनाहत, विशुद्ध; the 8 Vortices of psychic energy situated along the spine are: Mülädhära = base of spine (sacral or anal), Manipura in solar plexus (epigastric ), Anāhata in heart (cardiac), Visuddha in throat (laryngeal ). Ajnā in forehead (cavernous), and sahasráralin cerebrum (cerebral). These cakras may not exist in physical matter, yet they are regulators of higher psychic and spiritual forces, which condition bodily responses. चक्रक, चक्कग, (1) वि० त्रि० चक्राकार; wheelshaped, circular. (2) - चक्कगं न० चक्रकरूप अव्यवस्था । चक्रकर, चक्कअरो, पुं० चक्र हाथ में लिये, विष्णुः having wheel in hand, Visnu. चक्रकारक, चक्कआरगं, न० एक कील, सुगंधित पदार्थ; a nail, a perfume. चक्रगण्डु, चक्कगंडु, पुं० गोल तकिया round pillow. For Private and Personal Use Only चक्रग्रहणी, चक्कग्गहणी, स्त्री० प्राचीर; rampart चक्रचूडामणि, चक्कचूडामणि, पुं० वृत्ताकार मणि round jewewl] [in a coronet). चक्रजीविन् चक्कजीवि, पुं० कुम्हार; potter = चक्रजीवक। चक्रतैल, चक्कतेलं, न० कोल्हू में निकला तेल; oil extracted by wheel. Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश चक्रदंष्ट, चक्कदंट्ठो पुं० मुड़वां दांतों वाला; having curved tusks = a hog. चक्रदेव, चक्कदेवो, पु० एक यादव वीर Yadava warrior चक्रधर, चक्कधरो, पुं० चक्र को धारण करनेवाला, विष्णु name of Visnu. चक्रवर्ती Fullfi hing of whole world. चक्रनामन्, चक्कणामो, पुं० चक्रवाक; ruddy goose. चक्रधारा, चक्कधारा, स्त्री० चक्र की धार; edge of wheel चक्रनामि, चक्कणामि, पुं० पहिये की नाह; nave of a wheel. चक्रनायक, पुं० सेना का कमाण्डर leader of a " पृथक् करनेवाली, रात्रि; night who separates pair of chakravāka. चक्रभ्रम्, चक्कभमो, (1) पुं० चक्र की घूम, शाण; whirl ofa wheel (of potter ) sharpening machine. (2) वि० त्रि० चक्र की तरह घूमने वाला, चक्र घूमने का धोखा; turning like a wheel, illusion of revolving of a wheel. चक्रभ्रमि, चक्कब्भमि, खी० शाण; grind stone; Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 561 चक्र का घूमना, चकभौरी; rotation of a wheel, arotating round ball. चक्रमर्द, चक्कमद्दो, पुं० चकमद a fruit with this name. चक्रमुख, चक्कमुहो, पुं० सूअर; hog = चक्ररद; चक्रदंष्ट्रः । चक्रयोधिन्, चक्कजोहि, वि० वि० चक्र से लड़ने वाला; discus-fighter चक्रवर्ति, चक्कवट्टि, वि० त्रि० पहिये वाला, गोल, सम्राट्, पहिए जैसा wheeled circular, sovereign, wheel shaped. Emperor. चक्रवर्तिन, चक्कवट्टि, पुं० सम्राट् [जिसके रथ का पहिया बेरोक घूमता है] an emperor whose chariot wheel rolls. unobstructed. troop. चक्रनेमि, चक्कणेमि स्त्री० पहिये का घेरा या पुट्ठी; चक्रवर्तिता, चक्कवतिआ, स्त्री० चक्रवार्तेत्व, न० circumference of a wheel. चक्रनेमिक्रम, चक्कणेमिक्कमो, पुं० पहिये की परिधि या पुट्ठी का क्रम; order of the circumference of a wheel, moving like that. चक्रपाणि, चक्कपाणि, पुं० चक्रधारी विष्णु, कृष्ण; equipped with or weilding wheel Krsna = चक्रभृत् । चक्रपाद, चक्कभिउ, पुं० हाथी; elephant चक्रपाल, चक्कवाल, पुं० प्रान्ताधिपति governor of a province. चक्रबन्ध, चक्कबंधे, पं० चक्राकार श्लोक, a stanza artificially arranged in a diagram. चक्रबन्धु, चक्कबंधु, पुं० सूर्य; sun चक्रभेदिनी, चक्कभेइणी, स्त्री० चक्रवाक युगल को सम्राट का पद: sovereignty. चक्रवाक, चक्कवागो (महाराष्ट्रि) चक्कवागे (मा/अर्धमा०) (की) पुं० चकवा, वेदों के पश्चाद्वर्ती साहित्य में चकवा चकवी के जोड़े को विरहियों के आदर्श के रूप में प्रस्तुत किया गया है। उनके विषय में प्रसिद्ध है कि विरही राम ने उन्हें शाप दिया था कि वे प्रातःकाल होने तक एक दूसरे बिछड़े रहेंगे; ruddy goose. The couple of these birds are referred to as model of conjugal love in post-vedic literature; विरहातुरो हि विलपन् रामः परिहसतचक्रवाकमिथुनम् आप्रभातमनुभव विरहशोकम् इति शशाप इति लोकप्रवादः । वाकिन् वि० त्रि० चक्रवाकों से भरा filled with cakravākas. For Private and Personal Use Only चक्रवाकस्तनी, चक्कवागत्यणी, स्त्री० चकवे के सदृश गोल स्तनों वाली a lady having chakravāka like round breasts. चक्रवाट, चक्कवाडो, [-वर्त: ] पुं० सीमा, चारदीवारी, दीवट; limit, boundary, lamp-stand. चक्रवात चक्कवाड, पुं० बगूला; whirlwind, hurricane. Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 562 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश wheel. चक्रवाल, चक्कवालं, [see चक्रवाड] न० मण्डल, who is equipped with a discus. (2) समूह; circle, mass, multitude. -ल: पुं० गाड़ीवान, तेली; cartman, oilman. चक्कवालो पुं० लोकालोकपर्वत; the चक्रिन्, चक्कि पुं० (1) विष्णु, सुदर्शनचक्रधारी कृष्ण; mountain Lokālaka, which is the ephithet of Vişnu and Krsna. limit of light and darkness. चक्रवर्ती, सम्राट,an emperor, an ass, a चक्रवालधि, चक्क-वालहि, पुं० कुत्ता; dog ruddy goose. (curved-tail]. चक्रिय, चक्किअ, वि० त्रि० गाड़ी पर चलनेवाला; चक्रवृद्धि, चक्कवुड्डि, स्त्री० ब्याज पर ब्याज, सूद दर moving in a cart on journey. सूद; interest upon interest. चक्रिभुज, चक्किभुज, पुं० सर्पभक्षक मोर;peacock चक्रव्यूह, चक्कवूहो, पुं० सेना का चक्राकार विन्यास; [=eating snakes]. array of troops in the shape of a चक्रीवत्, चक्कीवअ, [चक्रवद्, भ्रमणमस्य] पुं० गदहा, कोल्हू का बैल, रथ; ass, ox of चक्रसंज्ञ, चक्कसण्णं, न० टीन; tin -चक्कसण्णो oilman, chariot. पुं० चक्रवाक; the ruddy goose. चक्रोपजीविन्, चक्कोवजीवि, पुं० कोल्हू पर जीने चक्रसक्थ, चक्कसत्थ, वि० त्रि० बींगी टांगों वाला; वाला, तेली; oilman. bow-legged. चक्ष, चक्ख, [दर्शने व्यक्तायां वाचि, चष्टे] देखना, चक्रसत्थः चक्कसत्थो पुं० चक्राकार सक्थि - भग बोलना, कहना; to see, speak, tell. अथवा जघन; wheel-like female organ; चक्षस्, चक्खओ, [-क्षा:] पुं० प्रदर्शक, अध्यापक; (द्धकुच०) instructor, teacher -स्न ० देखना, आँख, चक्रसाह्वय, चक्क-साहवओ, [साह्वयः समाननामा] दीप्ति, प्रकाश तु० जारस्य चक्षसा विभाति; पुं० चक्रवाक; ruddygoose. seeing, eye, radiance. चक्राङ्क, चक्कंको, पुं० हंस: goose, स्त्री० - की। चक्षुर्गोचर, चक्खुगोयरो, पुं० दिखाई दिया, नजर में; चक्राङ्ग, चक्कंगो, पुं० बत्तख; gander [curved- sighted, being seen. neck] चक्षुर्ग्रहण, चक्खुग्गहणं न० आंख आ जाना; morbid चक्राङ्गना, चक्कंगणा, स्त्री० चक्रवाकी; the female affection of the eye. ___of the cakravāka bird. चक्षुर्झर, चक्खुज्झरो, पुं० आंख बहना, आंसुओं की चक्राक, चक्कागो, पुं० चकवा; a ruddy goose झड़ी; flow of tears; cp. किरि, गिरि, चक्रिका, चक्की, स्त्री० चक्की, सिपाहियों की टुकड़ी, किरिकाण। गाड़ी, घुटना; grinding wheel, a troop, चक्षुर्निरोध, चक्खुणिरोहो, पुं० अंधोय; cover on a cart, knee. the eyes [of animals]. चक्राट, चक्काडो [चक्र अट्] पुं० चक्रचर, चक्षु- प्रिय, चक्खुप्पिअ, वि० त्रि० आंखों को चक्रचारी, बाजीगर; a juggler. [चक्रचराः __ भानेवाला; good looking. सूर्योदयः] चक्ष- प्रीति, चक्खुपीइ, स्त्री० आंखों का प्रेम, नजर चक्रायुध, चक्काउहो पुं० = चक्रिन् = विष्णु; name मिलना; eye love. of Visnu. चक्षुर्बन्ध, चक्खुबुंधो, (1) आंख बन्द हो जाना, चक्रावली, चक्कावली, स्त्री० समूह; multitude, अंधापन; blindness, (2) वि० त्रि० आंख mass. बंद कर देने वाला; blinding the eye = चक्राश्मन्, पुं० गोफिया; a sling for throwing चक्षुर्मुष्। stones. चक्रिक, चक्किग, (1) वि० त्रि० चक्रवाला; one चक्षुमन्त्र, चक्खुमंत, (1) वि० त्रि० मोहनी आंख For Private and Personal Use Only Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 563 वाला; bewitching with eyes. (2) पुं० [प्रेमगर्भ मनसो द्रवाय]: मन को आवर्जित कर आंख का जादू, मोहनी मन्त्र; magic of the देने वाली, 'causing profusion of love eye. in the beloved,' साकूत [आकांक्षितचक्षुमैत्री, चक्खुमित्ति, 'चक्षुःप्रीति' Lovely eye. भावगर्भम्]: प्रिय जन के प्रति शव-भीनी चार्लोक, चक्खुलोअ, पुं० चाक्षुष जगत्: visible 'bedewed with love of the __world. beloved,' सास्त्र (उत्कण्ठितं रागनिचक्षुर्विषय, चक्खुविसओ, पं० आंखका विषय, दिखाई बद्धबाष्पम्): उत्कण्ठा एवं प्यार-सने आंसुओं पड़ना; in range of the eye. art, 'tearful due to the eager चक्षुर्व्यापार, चक्खु-वावारो, पुं० नेत्रचेष्टा, देखना, नजर longing and love for the beloyed,' दौड़ाना, नेत्रचेष्टा में तत्तन्मुद्रा; action of the हसित [निमेषशून्योल्लसितं विलासि]: एकटक eye is manifold in Bharata: 37415 उल्लास एवं विलास से भरी, full of वृत्तिः कनखियां 'side-closed --with unwinking coquetry. curved pupils,' उद्धृ चक्षुःपीड़ा. चक्खुप्पीडा, स्त्री० आंख दुखना; eye (ऊर्ध्वविकम्पितभ्र): ऊपर को पलक किए ____ache,eye, pairi. 'witheye-lashes upturned.' उन्मुखः चक्षुःश्रवस्, चक्खुस्सवो [-श्रवाः] पुं० सांप; snake उदश्चित या ऊपर को फिराई, 'raised --व: न० आंख और कान; eyes and ears. upwards,'कम्प्र [उत्कम्पित-पक्षमतारकम्] [प्राण्यङ्गत्वादेकवद्भावः] 'with tremulous eyelashes and चक्षुष्पथ, चक्खुष्पहो, पुं० आंख की पहंच, क्षितिज pupils,'कुञ्चितः [अपाङ्ग-संकोचि] अर्थात् range of the sight, horizon. कणित अथवा सिकडी contracted चक्षुष्मत चक्खुम्म, वि० त्रि० सुआंखा, आंखों वाला; तरंगोत्तर: तरंगित अर्थात् तरंग जैसी उछाल वाली, possessed of eyes. चक्षुष्मत्ता, चक्खुमत्ता, स्त्री० आंखोंवाला होना; a 'having or showing agitation of a state of having eyes. wave, न्यञ्चित: जिसमें अपाङ्ग नीचे को झुका चक्षुष्य, चक्खुस्स, (1) वि० त्रि० आंखों को सुहाता, a' with glance turned downwards, प्यारा, सुभग, अनुकूल, दृष्टि को थामने वाला, प्रसरत् [ = परिवल्गत्] : प्रेम के कारण दूर तक बलप्रद, आंखों को हितकर, प्रिय; pleasing पहुंचने वाली 'reaching far', प्रसादि to the eye, winning, agreeble, [प्रसन्नम्] सभ्रूविलास मुस्कान 'smile increasing eyesight, dear (2) -ष्या accompained by coquettish चक्खुस्सा, स्त्री० सुरमा; collyrium. eyelashes', भ्रान्त [विभ्रान्त-रक्तम्]: चक्षष्यवर्ग, चक्खस्सवग्गो, पुं० नजर बढ़ानेवाली मदमन्थर 'rolling, red and langued,' दवाओं का समूह; group of medicious मज्जत: [विहञ्चितम्] : नासाग्रनिष्ठ 'steady increasing eyesight. on the tip of the nose,' मुकुल चक्षुःशूल, चक्खुस्सूलं, न० आंखों का कांटा; an (समील्यमानम्): "being closed,'विकच eyesore. [विकासि दृश्ये सविशेषलक्षम्]: लक्ष्य पर फैल चक्षुस्, चक्खु, [चष्टे रूपम्] न० आंख, दृष्टि, प्रकाश, जोन वाली, 'expanded on the object 37791; eye, sight, light, lustre. of sight,' व्यावृत्त [तिर्यङ निवृत्तं वलितं चक्षुः संग, चक्खुसंगो, फु आंखें गड़ जाना। going eve विलोक्य] : टेढा निहार कर लौटी, turned चक्षूराग, चक्खुरागो पुं० आंख मिलते ही प्रेम; eye back after looking askance', सप्रेम love, love at first sight. [Vक्रम् For Private and Personal Use Only Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 564 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश reduplicated] पुं० भ्रमणं, छलांगें भरना, तेज चाल; going about, brisk walk. चक्षुरोगिन्, चक्खूरोगि, वि० त्रि० आंखों की बीमारी; infected or suffering with eye diseases. चङ्कमण, चंक्कमण, [Vक्रम्] (1) वि० त्रि० क्रमणशील, घूमने फिरने वाला; used to move or going about, (2) न० घूमना, चक्र का घूमना; going about rotation of wheel. चङ्कमणप्रिय, चंकमणप्पिअ, वि० त्रि० जिसे घूमना पसंद हो; one who likes roaming चङ्कमणशील, चक्कसणसील, वि० त्रि० घूमता रहनेवाला; one who always roams about. परिभ्रमणशील। चङ्कमित, चक्कमिअ, वि० त्रि० घूमा-फिरा; one who has wandered चङ्ग,चंग, वि०वि० चंगा, सुंदर, दक्ष;handsome, clever. चञ्च, चंचो, पुं० टोकरी, पांच अंगुल का नाप; basket a measure of five finger length. - पंचा स्त्री० बेंत की बनी वस्तु; anything made of cane. चञ्चत्, चंच, वि० त्रि० चपल, विलसता, शोभायमान; looking beautiful चञ्चत्क, चंचक्क, [अचञ्चन्नपि यश्चञ्चन्निव लक्ष्यते स चञ्चत्को मणिः स्यन्दमानप्रभत्वात्] लश्कारा मारने वाला, चलने या छलांग-सी भरने वाला; as if leaping: चञ्चत्को मणिः। चञ्चरि, चंचरि, स्त्री० एक काली बड़ी मक्खी; a big black bee. चञ्चरीक, चंचरीगो, [Vचर] पुं० भौंरा; bee चञ्चल, चंचल [Vचल्] (1) वि० त्रि. अस्थिर; unsteady, fickle, (2)-ल: चंचलो, पुं० स्त्री० लक्ष्मी, बिजली; Laksmi, laghting. चञ्चलचक्षु, चंचलक्खु, वि० त्रि० चंचल आंखोंवाला; ___with fickle eyes. चञ्चलचित्त, चंचलचित, वि० त्रि० चंचल मनवाला। Having bickle klemind. चञ्चा,चंचा (1) स्त्री० तृणमय, पुमान,खेतों से चिड़ियों को भगाने के लिए जो डंडे पर कपड़ा यंगकर आदमी खड़ा किया जाता है; strawmade man (put up in fields to scare away animals]. चञ्चु, चंचु, (1) स्त्री० चोंच; beack, (2) वि० त्रि० ख्यात, चतुर; renowened, dever, यह शब्द के अंत में लगता है। जैसे विद्याचमु; it is used at the end of a noun as in विद्याचजू well known for his knowledge. चञ्चत्व, चंचुतं, न० प्रसिद्धि ख्याति; the being famous. चक्षुर चंचुर [चा-] वि० वि० लोलुप, लालची, व्यग्र, चतुर, दक्ष; greedy, confused, agitated, expert. इचड,[आवरणे भेदने च, चटति] हकना, फूटना, फोड़ना; to cover (तु. हिन्दी ग्वालों की चाई या कीड़ी) to spilt. चटित वि०वि० चटका, टूटा, फय; broken. चटक, चडगो, [Vच.पुं०चिड़ा; sparrow-का स्त्री०चिड़िया Akind of bird. चटचटा, चडचडा, अ० उखड़ने व चटखने की ध्वनि का अनुकरण; the sound in breaking or burning something. चटत्कार, चडक्कारो, पुं० चटखने की आवाज; a sound of breaking. चटु, चडु, न० प्रेम में मिथ्या-विकत्थन, मधु-वचन; flattery, agreeable speech, amorous chattering. चटुल, चडुल [Vचट्] (1) वि०वि० चञ्चल, चारु, विभक्तावयव, सुंदर; unsteady, beautiful. (2) -ला चडुला, स्त्री० बिजली; lightning - लानि चडुलाणि, न० खुशामदी बोल; flattering words. चटुलातिलक, चडुलातिलग, न० माथे का आभूषण; ornament of forehead. चटूपमा, चडूवमा, स्त्री० उपमा में चाटूक्ति; flattery used in a simile. चण,चण, वि०वि० ख्यात; famous, celebrated For Private and Personal Use Only Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 565 यह भी संज्ञा शब्द के अंत में जुड़कर विशेषण चण्डविक्रम, चंडविक्कम, वि० त्रि० प्रचण्ड विक्रम बनाता है; it is also used at the end of वाला; of impetuous valour; cp. a noun like and makes an auseitat of impetuous character, adjective. passionate. चणक, चणग, पुं० चना; thickpea, gram. चण्डातक, चंडायगं,न० पेटीकोट, अर्धारुक;ashort /चण्ड्, चंड, [कोपे, चण्डते] क्रोध में तमतमा उठना, of petticoat. उग्र, बन जाना; to be angry, be fierce. चण्डाल, चंडालो, (1) पं० नीच जाति का व्यक्ति चण्ड, चंड, (1) वि०त्रि० कोपन, प्रचण्ड, क्रोधी, Lawer castoreum. [-चण्डप्रकृतिक], उग्र, तेज-मिजाज; prone to anger, शुद्र से ब्रह्मणी में उत्पन्न; a man of the fierce, स्त्री० शंखपुष्पी, ऊपर की अटारी;a lowest and most despised class, man born of a Sūdra in a Brahmana herb, upper apartment of a house, top of the mountainabracelet. (2) woman. (2) वि० त्रि० क्रूरकर्मा; of ण्डः चंडो-पुं० चंण्ड नाम का कवि, जो द्वितीय wicked or vile deeds. चण्डालकन्या, चंडालकण्णा, स्त्री० चाण्डाल की पुत्री; शताब्दी में हुआ;anameofChand,born daughter of Cāndala. 2st. पुं० यमकिंकर, दैत्य, इमली का पेड़; चण्डिकघण्ट, चंडिगघंटो, पुं० शिव; name of Siva Yama's attendant, a demon, चण्डिका, चंडिगा, स्त्री० दुर्गा, goddess Durga. tamarind tree -ण्डी, चंडी स्त्री० दुर्गा, चण्डिमन, चंडिमो [चण्ड+इमन्] पुं० चण्डता; कात्यायनी, कोपना, भामा, कर्कशा [cp. ferocity, anger, violence चण्डीकुचपञ्चशती - 500 stanzas in चण्डिल, चंडिल, पुं० रुद्र, नाई; Rudra, barber praise of the breat of a passionate चण्डीकुसुम, चंडीकुसुमं न० चण्डी स्त्री का पुष्प; beloved]: Durga, Katyayani, red oleander folower. woman prone to anger; -ण्डा चंडा चण्डीपति, चंडीवइ, पुं० शिव; Siva, husband (पांसुला; unchaste woman; -ण्डम् चंडं ____of Candi. न० गरमी, तैश, क्रोध; heat, wrath;-ण्डम् चण्डीश्वर, चंडीसरो, पुं० 'चण्डीपति' Siva. क्रिवि० जोर से; violently, fiercely. चण्डीस्तुति, चंडीथुई, स्त्री० चण्डी की प्रार्थना; a चण्डकर, चंडयर, वि०वि० तेज किरणों वाला सूर्य; prayer in honour of Candi sun of head but rals. चण्डु, चंडु, पुं० चूहा; rat, mouse चण्डकिरण,चंडकिरणो, पुं० सूर्य; sun (the hot- चत. चअं[याचने, चतति; cp. चातक] मांगना; rayed one)= चण्डकर; चण्डरुचिः , to begg, ask for चण्डांशुः, चण्डदीधितिः, चण्डरोचिस, Vचतस्, चअउ, स्त्री० चार; four, पुं० 'चत्वारः'। चण्डमरीचिः, चण्डरश्मिः। चतुरङ्ग, चउरंग, वि० त्रि० चार अंगों वाला, चौरंगी चण्डकोप, चंडकोव, वि० त्रि० भयंकर क्रोधवाला; शरीर के चार टुकड़े; fourmembered, having fierce anger. body cut in four parts, चतुरङ्गबलं चण्डकौशिक, चंडकोसिग, न० क्षेमेश्वरकृत नाटक; सैन्यम्, चतुरङ्गिणी सेना, चार भागों वाली-हाथी, a drama by Kshemeshwara. A रथ, घोड़े और पैदल; an army having snake name. four sections, elephant, chariot, चण्डग्राह, चंडग्गाहो, पुं० मगरमच्छ; crocodile horses and going by foot. चण्डप्रकृति, चंडपयडि, वि० त्रि० उग्र स्वभाव का; चतुरङ्गक्रीड़ा, चउरंगकीला, स्त्री० एक प्रकार का जुआ, having tough nature. जिसमें चार खिलाड़ी खेलते हैं (शतरंज में दो For Private and Personal Use Only Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 566 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश रहते हैं) इसमें गोटियां (-बलम्) होती हैं: हस्ती, अश्व, रथ, पदाति; four-handed dice-chess; a sort of gambling played by four persons, the dice (=bala) being four: elephant, horse, chariot, foot-soldier. चतुरणुक, चउरणुगं, न० चार परमाणुओं का समवाय; an aggregate of four atoms. चतुर्दिक, चउदिग, क्रि० वि० चारों दिशाओं में; in _four directions. चतुर्दिगन्तव्यापिन्, चडदिगंतकापि वि० त्रि. चारों दिशाओं के कोनों में फैली; spread over the four corners of directions चतुरध्यायी, चउज्झाई, [or -यिका] स्त्री० अथर्वप्रातिशाख्य; having four adhyāyas: name of APr. चतुरन्ता, चउरंता, स्त्री० धरती; earth: borderd on all four sides चतुरम्ल, चउरम्म न० चार खटाइयां; 2 sour substances: अम्लवेतस, वृक्षाम्ल, बृहज्जम्बीर, निम्बक। चतुरशीत, चउ-असीअ, वि० त्रि० चौरासीवां; the eightyfourth चतुरशीति, चउ-असीइ,स्त्री० चौरासी;eightyfour चतुरशीतितम्, चउ-असीअं, वि० त्रि० चौरासीवां; eightyfourth चतुरस्त्र, चउरस्स, [-र् + अस्र or -अश्र, also अस्रक] वि० त्रि० चौकोन, चौखूटया, सुडौल, सुपिण्ड, सुन्दर; four-cornered, symmetrical, proportionate, handsome. चतुरस्रयान, चउरस्सजाणं, न० चौकोर सवारी पालकी, sicit; a four cornered box type chariot carried on by men. Doly. चतुरस्त्राकृति, चउरस्साकिइ, वि०वि० चौकोर शक्ल का; four cornered in shape चतुर-अह, चउ-अहो, पुं० चार दिन का समय; period of four days. चतुरात्मन्, चउरप्पअ, वि० त्रि. चार रूपों वाला; having four faces or shapes चतुरानन, चउराणणं पुं० ब्रह्मा; Brahmā having four faces. चतुराश्रमिन् चउरासमि, वि० त्रि० चार आश्रमों का स्वीकर्ता; one adopting the four asramas: ब्रह्मचर्य, गृहस्थ, वानप्रस्थ, सन्यास। Four kind of living. चतुरिका, चउरिगा, स्त्री० बेड़ा, आंगन; quadrangular, courtyard चतुरूषण, चउरूसणं, न० चार गरम पदार्थ, काली मिर्च, सोंठ, पीपल, पीपलमूल; four hot spices: black and long pepper, dry ginger, and the root of long pepper. चतुरुत्तर, चउरुत्तर, वि० त्रि० चार ऊपर; increased ___by four. चतुरूर्ध्व-पद, चउरुड्डपओ, पुं० शरभ जिसके आठ पैर होते हैं; Sarabha having four feet above चतुर्गुण, चउग्गुण (1) वि० त्रि० चौगुना; fourfold. (2) चउग्गुणो, पुं० चार तनियों वाली जाकट; tied with four strings (an upper garment, waist coat]. चतुर्थ, चउत्थ वि० त्रि० चौथा; fourth चतर्थक, चउत्थगो, पं० चौथेइया. चौथे दिन चढने वाला ज्वर; fever visiting on the fourth day चतुर्थकालिक, चलत्थकालिग, वि० त्रि० चौथे समय खाने वाला; one takes only every fourth meal चतुर्थी, चउत्थी, स्त्री० चौथ; fourth day,समा - करकचतुर्थी करवाचौथ; a fast observed by ladies, गणेशचतुर्थी आदि| A kind of day. चतुर्दश, चउद्दस, [or- दशक] वि० त्रि० चौदहवां; fourteenth = चतुर्दशमः। -शी चउद्दसी/चोद्दसी, स्त्री० चौदस; fourteenth day of a lunar fortnight. चतुर्दशिक, चउद्दसिगं,न चतुर्दशी का भोज;a feast on the 14th day of lunar fortnight चतर्धा, चउद्धा, क्रि० वि० चार प्रकार से. चार बार: in four ways, fourfold For Private and Personal Use Only Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 567 चतुधुरीण, चउधुरीण, पुं० एक जाति, चौधरी;acaste चतुधौरियक, चउधोरियग, वि०वि० चार घोड़ों वाला या चार बैलों वाला; having four horses or oxen चतुर्नवति, चउण्णवइ,स्त्री० चौरानवें;ninety-four चतुष्पद, चतुष्पद, चउप्पअ,चउप्पाअं, वि० त्रिचार . पैरोंवाला चौपाया; four legged चतुष्पदी, चउप्पदी, स्त्री० चार चरणों वाली कविता, चौपाई; a poem having four parts, stanzas. चतुर्भद्र, चउभदं, (1) न० धर्म, अर्थ, काम और मोक्ष जीवन के ये चार लक्ष्य; the four objects of life: Dharma, Artha, Kama and Moksa. (2) वि० त्रि. चारगुना भद्र; extremely auspicious चतुर्भाग, चउब्भागो, पुं० चौथाई; quarter चतुर्भुज, चउब्भुजो, पुं० विष्णु; Visnu having four arms = चतुर्बाहुः। चतुर्मुख, चउम्मुह, पुं० चतुरानन ब्रह्मा; having four faces, looking on all sides or issuing the four Vedas = चतुर्मुर्तिः । चतुमूमिक, चउम्मूगिग, वि० त्रि० चौखना, मकान; ___having four floors [a house] चतुर्महापथ, चउम्महावहं, न० चौमासा; period of four months चतुर्मास्य, चउम्मासनः चातुर्मास्येष्टि; a Cāturmāsya sacrificie चतुर्मेध, चउमेह, वि० त्रि० अश्वमेघ, सर्वमेध, पुरुषमेध और पितृमेध का ज्ञाता अथवा कर्ता; conversant with the four Medhas: Aśvamedha, Sarvamedha, Purusamedha and Pitrmedha. चतुर्युग, चउजुग, [चतुर्णा युगानां समाहारः also -युगी] न० चार युगः कृत, त्रेता, द्वापर, कलि; the four ages: Kęta, Tretā, Dvāpara and Kali. चतुर्युगीन, चउज्जुगीण, वि० त्रि० चारों युगों का, उनसे ___ संबद्ध; related to four ages चतुर्युक्त, चउजुत्त, वि० त्रि० चार घोड़ों वाला रथ; a chariot drawn by four horses चतुर्वर्ग, चउव्वग्गो, पुं० धर्म, अर्थ, काम और मोक्ष; group of the four: Dharma, Artha, Kāma and Mokşa. चतुर्वर्ण, चउवण्णं (नपुं०) चार वर्ण- group of the four-Brahmana, (shariya, Vaishaya and shudra) Four colure. चतुर्वर्णमय, चउव्वण्णमअ, वि० त्रि० चार वर्णों का; consisting of the four castes चतुर्वर्णिक, चउवण्णिग, वि० त्रि० चार अक्षरों का छंद; a metre having four syllables चतुर्वर्षिका, चउवस्सिगा, स्त्री० चार वर्ष की गाय;a ___ four years old cow. चतुर्वर्षशतापुस्, चउवस्ससाउस, वि० त्रि० चार सौ बरस की आयु वाला; reaching an age of 400 years चतुर्विश, चउवीस, वि० त्रि० चौबीसवां; twenty fourth = चतुर्विशतिम = चतुर्विशतितमः। चतुर्विशति, चउवीसा, स्त्री० चौबीस; twenty-four चतुर्विद्य चउव्विह, वि० त्रि० चारों वेदों अथवा विद्याओं, known of four vidyas. का ज्ञाता; conversant with the four Vedas or vidyas = चतुर्वेदिन्। चतुर्विद्याध्यायिन्, चउविज्जज्झायि, वि० त्रि० चार विद्याएं पढ़ा हुआ, तु० आन्वीक्षिकीत्रयी, वार्ता दण्डनीतिश्चशाश्वती एता विद्याश्चतस्रस्तु लोक संस्थिति हेतवः। तर्क विद्या, वेद, आजीविका, के लिए वार्ताशास्त्र व राजनीति; logicvedas, vocational sciences and military science. चतुर्विद्य, चउविज्ज, वि०वि० चौगुना, चार प्रकार का; fourfold, of four kinds. चतुर्वेद, चउव्वेअ, [चतुरो वेदानधीते] (1) वि०वि० चारों वेद पढ़ने वाला; one who studies the four Vedas. (2) पुं० ब्रह्मा; Brahmā; containing the four Vedas. चतुर्वैशारद्य-विशारद, चउवेसारज्जविसारअ, वि० त्रि० चतुर्विध ज्ञान का धनी; wise through fourfold knowledge चतुव्यूह, चउवूह, वि०वि० चार व्यूहों वाला; having For Private and Personal Use Only Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 568 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश four kinds of appearance, assuming the four forms (of पुरुषोत्तमः वासुदेव, संकर्षण, प्रद्युम्न and अनिरुद्ध] चतुर्हायण, चउहायण, वि० त्रि० चार साल का; four years old (said of living things, but -हायन of inanimate objects] चतुःशत, चउस, न० एक सौ चार; a hundred and four. चतुःशाल, चउसाल, वि० त्रि० चौसाला, चौखना, चार कोठों वाला;achamber having four halls. चतुश्चत्वारिंशत्, चउचत्तालिस/चउचतालीस, वि० त्रि० चवालीस; fourtyfour चतुःश्रोत्र, चउस्सोअ, वि० त्रि० चार कानों वाला, चौकस, सावधान; foureared, careful, attentive चतुःस्नेह, चउस्सणोहो, पुं० चार चिकनाइयाः घृत, तेल, वसा, मज्जा; four fats: ghee, oil, marrow of flesh, bone marrow. चतुष्क, चउक्कं, [चतुरवयवं चत्वारोऽवयवा यस्य वा] न० चार का वर्ग, घोड़ों की चाल-विशेष; Four parts. चौकोर आंगन, तख्त, चौक, चौराहा; a set of four, particular trot of horses, quadrangular courtyard, wooden cot, an open place having four side, ways, a crossroad. यह समास में शब्द के अंत में आता है जैसे - गृहचतुष्क चारघर। तब यह संख्यावाचक होगा; coming at the end of compound it expresses number as in गृहचतुष्क (four houses) चतुष्की, चउक्की, स्त्री० 'चतुरस्र' Fournished. चतुष्कवेश्मन्, चउक्कवेम्म, न० चार खंभों पर टिका वितान या घर; fourpillared canopy or house. चतुष्किका, चउक्किगा, स्त्री० चार खंभों पर टिकी बैठक,चौकी; fourpillared hall, a wooden seat resting on four legs= चतुष्पदी। चतुष्टय चउहअ [चतुर्णा समाहारः, चत्वारोऽवयवा यस्य वा] चार का वर्ग, चार भागों वाला; collection of four, consisting of four. [Cp. अनुबंधचतुष्टयः विषय, संबंध, प्रयोजन और अधिकारी, जिनका ज्ञान होने से शास्त्र के अध्ययन में अध्येता की प्रवृत्ति होती है] यह षष्ठी समास में संज्ञा शब्दों के अंत में आता है। जैसे पुरुषार्थानां चतुम् पुरुषार्थचतुष्टयम्; in genitive tatpurusa compound it comes at end of the word as पुरुषार्थचतुष्टयम्। चतुष्टयी, चउट्ठई, स्त्री० 'चतुष्टयम्' चतुष-पक्ष, चउस-पक्ख, वि० त्रि० चार पक्षों वाला; fournished wiht four parts, having four sides चतुष्पथ, चउप्पह-वत्ति, [चतुर्णी पथां समाहारः] पुंन० चौराहा; a cross road. Four cougs. चतुष्पद, चउप्पदो पुं० चौपाया; quadruped = चतुष्पाद् । Fourteeter. चतुष्पाठिन्, चउपाडि, वि० त्रि० वह कुल जिसमें चारों वेद पढ़ाए जाते हैं, चारों वेद पढ़ने वाला; a school where the four Vedas are studied, one who studies the four Vedas. चतुस्त्रिंश, चरतास (वि०) (त्रि०) चौंतीसवाँ; thirtyfourth. चतुत्रिंशत्, चउत्तीसा (स्त्री०) चौंतीस: thirtyfour. चतूरात्र, चऊरत्तं (पुंन०) चार दिन चलने वाला; ____lasting four days. चत्वर, चत्तरं [Vचत्] (न०) चौंतरा, आँगन, थड़ा, अजिर, चौराहा; a quadrangular place, a place where several ways meet. चत्वरवृषभ, चत्तर-वसहो (पुं०) आँगन का बैल (काम के लिए नहीं);a bull in the court yard चत्वारिंश, चत्तालीस, वि० त्रि० चालीसवां; the forteenth-शत् स्त्री० चालीस; forty चत्वाल, चत्ताल, पुं० यज्ञकुंड; a hole in the ground for sacrificial fire For Private and Personal Use Only Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 569 चदिर, चदिर, [ चद् आह्वादे, चन्दति] पुं० चांद, हाथी, कपूर, सर्प; moon, elephant, camphor, a snake Vचन, चण (सक०) [श्रद्धोपहननयोः चानयति, चनति] श्रद्धा करना, खुश होना, मारना; to be glad, injure, kill. चन, चण, क्रिवि. नहीं; not -अपि भी नहीं; not even, पुं० एक विशेष प्रकार का चावल पर्व चेणा; a particular type of rice a course rice. च-नतु, चणउ, यद्यपि-तथापि नहीं; although, yet not. चनस्, चणं, न० भात, प्रसन्नता; a particular coarse rice, delight चन्दन, चंदणं, [Vउद्] पुं० न० मलय का सुगन्धमय वृक्ष, इसकी लकड़ी या लेप; sandal tree, its wood or paste - नः चंदणो पुं० कपिभेद; particular type of monkey -ना चंदणा - एक साधिका जो महावीर के साध्वी संघ की प्रमुखा थी। स्त्री० नदी-विशेष; a particular river चन्दनगिरि, चंदणगिरि, चन्दनाद्रि, पुं० मलय पर्वत। A mountain of Malaya. चन्दनचर्चा, चंदणचच्चा, स्त्री० चन्दन का लेप; smearing with the sandal paste चन्दनचर्चित, चंदणचच्चिओ, पुं० चन्दन-मिला कपूर; camphor mixed with sandal wood powder चन्दनच्यवन, चंदणचवणं, नं० चन्दन का उत्तर जाना; rubbing out of the sandal paste. चन्दनपङ्क, चंदणवको, पुं० चन्दन लेप; sandal ungnent चन्दनपुष्प, चंदणपुष्र्फ, न० लौंग; cloves चन्दनागरुरूषित, चंदणागरुचषिअ, वि० त्रि० चंदन और अगर के लेपसे चर्चित अथवा सजा; smeared with sandal and agaru. चन्दिर, चंदिरो [Vचदि आह्लादे] पुं० चन्द्र; moon; cp. चदिर; हाथी; an elephant. चन्द्र, चंदो, चंदपहु, [Vचन्द्र] पुं० चांद; न० मोर के पंख में आंख जैसा चंदा, पानी पर तेल की बंद पड़ने से बनी चंद्रमा की सी आकृति; round spot in a peacock's wing, moonshaped drop of oil if fallen into water. चन्द्रकला, चंदकला, स्त्री० चांद की कोर; digit of the moon चन्द्रकलोदय, चंदकलोदओ, पुं० एक अशगुन मृत्यु का लक्षण (काद०); a bad sign of marring death. चन्द्रकान्त, चंदकंतो, [मणि] (1) पुं० चन्द्रोत्पल, मणि-विशेष जो चन्द्रकिरणों में बह निकलती बताई जाती है; moon-loved, I moonstone, supposed to be formed from the coagulation of the rays of the moon and to dissolve under the influence of its light. (2) वि० त्रि० चन्द्र के समान कान्त; lovely as moon चन्द्रकान्तजटित, चंदकंतजडिअ, वि० त्रि० चन्द्रकान्तमणि जिसमें जड़ी हो (अंगूठी); Chandrakant studded (a ring) चन्द्रकित, चंदकिअ, [or - किन्] वि० त्रि. चंदों वाला; having candrakas: peacock. चन्द्रकेतु, चंदकेउ, पुं० चमकते ध्वज वाला; having shining banner. चन्द्रकोत्तर, चंदकोत्तर, वि. त्रि० मेचक-प्रचुर; abounding in, or full of peacock's feathers. चन्द्रकौमुदी, चंदकोमुदी, स्त्री० चंद्रमा की चांदनी moonlight चन्द्रक्षय, चंदक्खओ, पुं० चन्द्र का ह्रास; waning of the moon; अमावस्या; the new moon day or the last day of the lunar month. चन्द्रगुप्त, चंदगुत्तो, पुं० चन्द्र द्वारा रक्षित, एक प्रसिद्ध सम्राट; moonprotected, name of a king, who reigned at Pãtaliputra about 315 B.C. He was installed by Canakya after causing the death of Nanda and was the founder of a new dynasty. चन्द्रगोल, चंदगोलो, पुं० चंद्रलोक; lunar sphere For Private and Personal Use Only Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 570 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश चन्द्रमौलि, चंदमउलि, पु० सिर पर चांद वाला; mooncrested [Siva]. Cp. चन्द्रचूडः चन्द्रशेखरः चन्द्ररजस्, चररजं, न० कर्पूर-पराग; camphor dust चन्द्रचूड, चंदचूडो, पुं० शिव, भैरव; epithet of Siva = चन्द्रचूडामणिः | Rishava, Adinatha चन्द्रदाराः, चंदआरा, पुंन० 27 या 28 नक्षत्रः,27or 28 lunar mansion regarded as daughter's of Daksa married to the moon: श्रविष्ठा or घनिष्ठा, शतभिषज्, पूर्वभाद्रपद, रेवती, अश्विनी, भरणी, कृत्तिका, रोहिणी, or ब्राह्मी, मृगशिरस्, or आग्रहायणी, आर्द्रा, पुनर्वसू, or यामको, पुष्य or सिध्य, आश्लेषा, मघा, पूर्वफल्गुनी, उत्तरफल्गुलन, हस्त, चित्रा, स्वाती, विशाखा,or राधा, अनुराधा, ज्येष्ठा, मूल, पूर्वाषाढा, उत्तराषाढा, अभिजित् and श्रवण। चन्द्रपाद, चंदपादो, पुं,चन्द्रकिरण; Lunar rays चन्द्रपुत्र, चंदपुत्तो, चंद्रकला ज्योत्स्ना, चन्द्ररश्मि, पुं० बुध; mercury चन्द्रबाल, चंदबालो, [or -बाला] पुं० स्त्री० बड़ी __इलायची; large cardomom चन्द्रबिन्दु, चंदबिंदु पुं० यह चिह्न; moonlike spot, ___the sign for the nasal. चन्द्रभस्मन्, चंदभस्स, न० कपूर; camphor चन्द्रभागा, चंदभागा, [(Ptolemy: Sandalbala) चेनाब; the river Chenab indentified with the Rgvedic Asikni, Vendidāt Caxra,Arrian's Akesines.] Itflows past Jammu, wherefrom it flows in South-westerly direction forming a doāb between it and Jhelum, a river चन्द्रभूति, चंदभूइ, पुं० चांदी; silver चन्द्रमणि, चंदमणि, पुं० मुक्ता, चन्द्रकान्त; pearl, moonstone. चन्द्रमस्, [चन्द्रं रजतमभृत चं तदिव मीयते] पुं० चांद, चन्द्रदेवता; moon, deity of the moon. चन्द्रमसा, चंदमसा, स्त्री० एक नदी; a river चन्द्रमह, चंदमहो, पुं० कुत्ता; adog ग, चदमग्गा, पु० आकाश; moon-path, atmosphere चन्द्ररथ, चंदरहो, पुं० पितर; the Manes चन्द्ररेणु, चंदरेणु, वि० त्रि० चांद की रेणु वाला; having only the dust of the moon, चंद्र किरण युक्त। चन्द्रलेखा, चंदलेहा, [-चन्द्रलेखा] स्त्री० चन्द्रकला, नखक्षतविशेष; digit of the moon, particular nailscratch in coitus. चन्द्रलोक, चंदलोओ, पुं० चन्द्रलोक; the world of the moon. चन्द्रलोहक, चंदलोहग, न० चांदी; silver चन्द्रवंश, चंदवंसो, पु० चन्द्रवंश, चन्द्र द्वारा प्रवर्तित; the lunar race of kings. [the progenitor of which was Soma, the moon.] चन्द्रवदन, चंदवयण, वि. वि. चंद्रमा जैसे मुखवाला; moon-shaped. चन्द्रव्रत, चंदमुखी, चंद्रमुखी, न० चान्द्रायण व्रत, a particular fast in moon. Moonsonre face. चन्द्रशाला, चंदसाला [-शालिका -चन्द्रप्रासादः] स्त्री० शिरोगृह, अटारी, चांद कमरा; an apartment on the house-top. चन्द्रशिला, चंदिसला, स्त्री० - चन्द्रकान्तः -चन्द्रिकाद्रावः, Moon stone चन्द्रसचिव, चंद-सचिव मदन, रतिप्रिया, पुं० काम; ___ the god of love.Cupid. चन्द्रसंज्ञ, चंदसण्णो, पुं० कपूर; camphor चन्द्रसंभव, चंदसंभवो, पुं० छोटी इलायची; small cardamom चन्दसालोक्य, चंदसालक्कं न० चन्द्रलोक-प्राप्ति; attainment of the lunar heaven चन्द्रसुत, चंदसुओ, पुं० 'चन्द्रपुत्र' mercury चन्द्रहन्तु, चंदहंतु, पुं० राहु; Rahu चन्द्रहास, चंद हासो, पुं० रावण की तलवार, तलवार; For Private and Personal Use Only Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir www.kobatirth.org Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 571 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश an moon-derider, Rāvana's sword, sword, a glittering scimitar. चन्द्रातप, चंदातवो, पुं० चांदनी; moon-shine चन्द्रात्मज, चंदप्पओ, पुं० बुध; the planet Mercury चन्द्रादित्य, चंदादिच्चो, पुं० चंद्रमा और सूर्य, एक राजा का नाम; moon and sun, name of a king चन्दानन, चंदाणणो, [-चन्द्राभवक्त्र] पुं० स्कन्द; moon-faced =Skanda [but चन्द्रवदना a moonfaced woman] चन्द्रापीड, चंदावीडो, पुं० महादेव: Siva, having moon in his forehead. A king son. चन्द्राभास, चंदाभापो, पुं० झूठा चांद; false moon (an appearance in the sky like moon] चद्र की प्रतीति । चन्द्रामृतरस, चंदामिअरसो, पुं० एक आयुर्वेदिक औषध; an Ayurvedic medicine चन्द्रालोक, चंदालोगो, पुं० जयदेव पीयूष वर्ष का अलंकार ग्रंथ; Jayadeva's work on poetics. चन्द्रिका, चंदिगा, स्त्री० घटता चांद, चांदनी, बड़ी __इलायची, ध्वन्यालोक, Moonlight पर एक टीका; waning moon, ज्योत्स्ना, चन्द्रकला। monshine, large cardomom, a lost gloss on Dhvanyakoka.Cp. चन्द्रिकापायिन् = चकोर चन्द्रिकास्नात, चंदिगाण्हाअ, वि० त्रि० चांदनी में नहाया. जिस पर चांदनी खूब पड़ रही हो; well- ___lit with moonlight. चन्द्रिमा, चंदिमा, स्त्री० - चन्द्रिका, wanning moon चन्द्रिल, चंदिलो, पुं० नाई, शिव; barber, Siva Vचप, चप चव [गत्याम, चम्पयति, चम्पति, also चपयति] चलना; tomove; cp. चपल togo. चप, चप चव (सक०) (सान्त्वने चपति) थपकी देना, सहलाना,शाबाशी देना; topaton the back or shoulder चपल, चवल [Vचप्] (1) वि०त्रि० तरल, चञ्चल, चल [चपलक:] अस्थिर, डुलमुल,डावांडोल, तेज; trembling, fickle, unsteady, not constant, quick nimble. (2) -ल: चवलो, पुं० पारा, मछली; mercury, fish -ला० चवला स्त्री० बिजली, लक्ष्मी, पुंश्चली, पीपल; lightning, Laksmi, unchaste woman, long pepper. चपेट, चवेडो, [-टा,-टिका] पुं० थप्पड़; a blow with the palm of hand. चिम. चम (सक०) (1) अदने, चमयति, चान्त ['आ' उपसर्ग के साथ] पीना, आचमनाकरना; to sip. (2) चम् (भक्षणे, चम्नोति) खाना; to eat. चमत्, चम, आश्चर्यबोधक अव्यय; a particle denoting surprise चमत्कार, चमक्कारो [चमत्करणम्, चमत्कृतिः] पुं० आश्चर्य [-चमत्कृति:] रुचकता, दीपकता, अथवा दीपनता, चटकीलापन, भड़क, सौन्दर्य, वस्तु को प्रत्यक्षवत् करना, बिम्ब; surprise, charm [in poetics: चमत्कारि (astonishing) साधर्म्यमुपमा], make the described thing visual. चमर, चमरो पुं० एक प्रकार का हरिण;akind of deer -म् चमरं न० हवा झलने का चंवर या बीजना; chowrie or long brush usually made of the tail of yak and employed to whisk off insects or flies, bushy tail of the yak. -री चमरी स्त्री० याक; female yak. चमरिक.चमरिअ.पंन० कचनार;particular tree and its flowers [but चमरक: bee] चमस चमसो, [चमन्ति अनेन] पुं० प्याला, चम्मच ____ cup, ladle. -सी चमसी स्त्री० प्रणीतापात्र, सुहाली; Pranita used in sacrifice, a cake चमसनिहित, चमस-णिहिअ, वि० त्रि. प्याले या कड़छी में रखा; the oblation put in a cup or ladle. चम, चमू [-मू:] स्त्री० सेना, सेना की टुकड़ी या दस्ता, जिसमें 129 रथ, 129 हाथी,2187 घोड़े और 3645 पदाति होते है; an army, a For Private and Personal Use Only Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 572 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश division of army consisting of 129 chariots, 129 elephants, 2187 horses and 3645 foot soldiers. चमूचर, चमूअरो, पुं० सैनिक; soldier चमूपति, चमूवइ [-चमूनाथ] पुं० सेनापति, आधुनिक कर्नल; commander of army =चमूपरिवृद्धः, चमूनायक; चमूपः चमूरु, चमूरु, पुं० हरिण विशेष; a kind of deer: cp. चमूरदृश, चमूरुनेत्रा = मृगनयनी।। चमूरुचर्मन्, चमूरुचम्मं न० मृगछाल; deer-skin, तु० चारु, चमूरु, चर्मणा (माघ, शिव)। चम्प, चंपो, नपुं० कोविदार और उसके पुष्प; Kovidāra tree and its flowers. चम्पक, चंपग, नपुं० चम्पा का पेड़ और उसके फूल; a tree bearing yellow fragrant flowers, its flowers [but चम्पनम् 'a jump'] चम्पकचतुर्दशी, चंपगचोद्दसी, स्त्री० ज्येष्ठशुक्ला, agerft; the 14th day in the light half of Jyestha. चम्पकमाला, चंपगमाला, स्त्री० गले का हार; neck ornament, worn by woman, garland of campaka flowers. चम्पा, चंपा (1) प्राचीन अङ्गों की राजधानी, जो भागलपुर के पास थी। इसके नाम हैं:चम्पावती, चम्पापुरी, चम्पानगर, अथवा चम्पामालिनी। मरीचि इसी के पास रहते थे; Capital of the Angas first called Mālini, but latter Campā, Campavati, etc, Marici lived near it. 37114 Treff # इसका नाम चंपा लिया जाता है। (2) चम्पा नदी, इसके पूर्व में अङ्ग लोग रहते थे और पश्चिम में मगध था; the Campa river formed boundary between the Angas on the east and Magadhas on the west. (3) एक पुष्प जिसके संबंध में प्रसिद्ध है कि उसके पास भौंरा नहीं आता;a flower चम्पू, चंपू, स्त्री० मिश्रण, मिश्रित, गद्य और और पद्य Mixture, prose and poetry mixed: गद्यपद्यमयं काव्यं चम्परित्यभिधीयते, साद० गज्जपज्जमअंकव्वं ति चंपू। पर, चर [गतौ, चरति] चलना, घूमना, अभ्यास करना, व्रत रखना, जीना, संलग्न हो, -में लगे होना; towalk togo about, roam,do, practice, observe (a vow) live, be occupied with. चर, चर [-चरक] (1) वि०वि० घूमने वाला, घुमक्कड़, जो जड़न हो; moving animate world.(2) पुं० चार; spy.[Cp. चरद्रव्यम् 'movables' goods and chattles). चरक, चरगो, पुं० चरकसंहिता के रचयिता महर्षि चरक, वैद्य; the sage author of Charaka-Samhitā an Ayurvedic text. चरण, चरणं, पुनः पांव, वृक्ष की जड़, श्लोक का एक पाद, प्राचीन कालिक, शिक्षण-संस्थान, वेदशाखा, शाखाध्येता; foot, rootofa tree, foot of verse, ancient schools, branch of a Veda, one studying a branch of a Veda -म् न० चलना, गति, क्रिया, खाना, जीवनचर्या, वृत्त, आहुतिप्रक्षेप; moving, motion, eating, mode of life, pouring oblation into the fire. चरणचिह्न, चरणचिंह, न० पैरों के निशान; footprints चरणत्र, चरणत्त, न० जूता; a shoe चरणन्यास, चरणणियासो, पुं० पांव रखना, पांव पड़ने के चिन्ह; foot steps, footprints चरणपर्वन्, चरणपव्वं, न० टखना; ankle = चरणग्रन्थिः । चरणपात, चरणवाअं, [चरणापतनम्] पुं० चरण खाना, पांव पड़ना; tread, kick, footing चरणपातपूत, चरणपाअपूअं, वि० त्रि० पांव रखने से पवित्र; purified by putting his foot. चरणरजस.चरणरज.न० चरणधलि स्त्री० परा का धूल; dust of feet. चरणास्कन्दन, चरणक्कंदणं, न० पैरों तले रौंदना; trampling under foot. For Private and Personal Use Only Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 573 माला. चरणामृत, चरणामिअं,न० देव प्रतिमा अथवा ब्राह्मण का चरणोदक; water withwhicheither an image has been washed or the feet of a Brāhmaṇa. चरणामृतसेवन, चरणामिअ सेवणं, न० चरणों की धोवन को अमृत समझकर पीना; to drink the washing water of feet as a rectar. चरणायुध, चरणाउहो, पुं० मुर्गा; cock = चरणयोधिन्। चरम, चरम (चर-तम) (1) वि०वि० अन्तिम; the last. (2) -मा चरमा क्रिया स्त्री० अन्त्येष्टि; funeral ceremony. चरमकाल, चरमाकालो पुं० मृत्युकाल; hour of death [But चरमावयस् old age]. चरमाद्रि, चरमद्दि पुं० अस्ताचल; western mountain behind which the sun is supposed to set. चरमाद्रिचूडा, चरमद्दिचूडा, स्त्री० अस्ताचल का शिखर; the peak of the western mountain behind the sunsets. चरव्य, चरव्य, वि०वि० चरु के लिये; meant for caru: चरव्यास्तण्डुलाः । चराचर, चरायर (1) वि० त्रि. सतत् चलता रहने वाला, सचदाचालू; inscessantly moving. (2) सं० चर और अचर; moving and static चरित, चरिअ, न० चरित्र, किया काम, व्यवहार, facit; behaviour, conduct, acts, life. Note चरितपूर्व performed formerly. चरितार्थ, चरियत्थ, वि० त्रि० सफल, कृतार्थ अर्थानुकूल, अभिमत प्रयोग में सूत्र का लगनाः one who has attained one's object, true to its sense; application of sutra is an example that is desired to be covered by it. चरित्र, चरित्त, न० चरित; conduct चरित्र-चित्रण, चरित्तचित्तणं, न किसी की व्यक्तिगत Charactor विशेषताओं - गुणदोषों का विश्लेषण; to analise one's character. चरिष्णु, चरिण्हु, वि०वि० चरणशील, चलनोन्मुख; disposed or prone to move. चरु, चरु [Vचर] पुं० यज्ञार्थ सामग्री तिल, जौ और चावल; oblation चरुशेष, चरुसेसो, पुं० यज्ञ की बची होम-सामग्री%B remaining part of the oblation. चर्करीत,चक्करीअ, (चर्क-) न० यङ्लुगन्त के लिये पूर्वाचार्यों की संज्ञा; anancientname for यङ्लुगन्त। Vचर्च, चच्च (सक०)[परिभाषणभर्त्सनयोः.चर्चति] बुराई करना, निन्दा करना, धमकाना, घुरकाना; to abuse, censure, threaten. (2) चर्च (अध्ययने, चर्चयति) पढ़ना, विचारना; to study, discuss. [Cp. चर्चित 'smeared, rubbed, repeated]' चर्चकमाला, चच्चगमाला, स्त्री० नाम दुहराने की माला; rosary. चर्चर, चच्चर, [Vचर] पुं० धुंघराले बाल; curled or woolly hair चर्चरी, चच्चरी, [Vचर] स्त्री० ताली बजाना, खुशी के बोल, एक प्राकृत गीतिका, तु० द्रुतमध्यलयं समाश्रिता पठति प्रेमभरानटी यदि, प्रतिमण्ठकरासकेन वा द्रुतमध्या प्रथमाहिचर्चरी; striking of the palms, joyful and playful speech. [Note चर्चरिका], a particular song recited in a dramatical performance. चांचर, घूमकर किया जाने वाला नृत्य। चर्चरीक, चच्चरीगो, पुं० शिव, बाल-संवारना; Siva, curling of the hair चर्चा, चरआ, [also चर्चः] स्त्री० दुहराना, विश्लेषण, विचार, चलती बात, जिक्र, आले पन; repetition, analysis, reflection, rumination, popular talk, mention, smearing. चर्चागुणाः, चच्चागुणा, [-पदविच्छेदगुणाः] पुं० पदविच्छेद के गुण; the quality of _____dividing words. चचा पद, चच्चापअं, न० विभज्यमान पद: For Private and Personal Use Only Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 574 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश separated or independent words, चर्मकील, चम्मकरितो, पुं० मस्सा, गुमड़ी; wart words repeated in reciting the चर्मकप, चम्मकवो, पुं० कुप्पी; leather-bottle = Veda while sfa is added. चर्मगोणी। चर्हि, चच्चारिह, वि०वि० उल्लेख के योग्य, लेप , चर्मखण्डिक, चम्मखंडिग, न० ढाल का जवाब, ढाल के योग्य; one deserving reference, को बेकार बना देने वाला; rendering a outfit for smearing. shield ineffective चर्चिक्यं, चच्चिक्कं, वि० त्रि० शरीर में आलेपन; 11 चर्मचित्रक, चम्मचितगं, न० कोढ़ के चकत्ते, एक anointing the body. प्रकार का कुष्ठ; spots of leprosy, a चर्चित, चच्चिअं,वि० त्रि० जिसकी चर्चा या उल्लेख variety of leprosy. हुआ हो, लिप्त, अलिप्त; referred to, चर्मण्य, चम्मण्ण, वि०वि० चमड़े का; leathern smeared or anointed. चर्मण्वती, चम्मणगवई, स्त्री० चम्बल नदी, जिसका चर्पट, चप्पडो, पुं० चपेट, तमाचा; open palm of the hand with fingers extended. निकास अरावली पर्वत-श्रेणी में है और जो चर्पटमञ्जरी, चप्पडमंजरी, स्त्री० शंकराचार्यकृत एक जमना की सहायक नदी है; Cambal river, which takes its rise in the Arāvali स्तोत्र। A prager of writen by range northwest of Indore. sankarachayas. चर्मतिल, चम्मतिल, वि० त्रि० दानेदार चमड़ी वाला, चर्पटी, चप्पडी, स्त्री० पिट्ठी का पका एक पकवान; फुन्सियों वाला; one whose skin is an eatable like a biscuit covered with pimples. चर्पटिक, चप्पडिगो, पुं० रसचन्द्रोदय ग्रंथ का रचयिता; चर्मचेल, चम्मचेलो, पुं० ऐसा कोट या जाकेट जो the author of Rasachandrodaya. बाहर से चमड़े से ढकी हो; a garment चर्वणा, स्त्री० चाबना, चबाना, किसी बात को बार-बार having leather outside. कहना; chewing, to repeatone thing चर्मदण्ड, चम्मदंडो, पुं० कोड़ा चमड़े का बना, पुरुष again and again. जननेन्द्रिय; a whip, penis. चर्बित, चब्बिअं,वि० त्रि० चबाया गया; chewed. चर्मदुम, चम्मदुमो, पुं० भूर्जपात्र का वृक्ष; the tree Repcated. of birch चर्बितचर्बण,चब्बिअ-चब्बणं,न० चबाए को चबाना, चर्मन्, चम्मण, [Vचर्] न० चमड़ी, त्वचा, खाल, कही बात को ही कहना, व्यर्थ की बात; an चमड़ा, ढाल; skin, leather, hide, act of chewing already chewed shield. useless talk. चर्भट, चर्भटी, चर्भटिका, चब्भड/चाब्भडी, चर्मपट्टिका, चम्मपहिगा, स्त्री० द्यूतपट्ट; leather चब्भडिया, स्त्री० ककड़ी; a type of board for playing upon dice. चर्मपादुका, चम्मपाउगा, स्त्री० जूता, चप्पल; shoes cucumber. चर्मकशा, चम्मकसा, [or -क:] पुं० चमार; (of leather) = चरणपत्रम्। चर्मपुत्रिका, प्रतलिका, चम्मपुत्तिगां, स्त्री० गुड़िया; shoemaker [Note चर्मकरणम् doll 'working in leather]' चर्मपूर-म्, चम्मपूर, क्रिवि० इतना, जिससे कि चमड़ी चर्मकारक, चम्मपारग, [-चर्मकृत्] वि० त्रि० ढक जाए, चर्मपूरं स्तृणाति; spreads so पटहताडक, ढोल पीटनेवाला; one who much as to cover up the whole plays upon pataha = kettle drum. skin. चर्मकाष्ठिका, चम्मकट्ठिगा, स्त्री० कोड़ा; whip = चर्मप्रभेदिका, चम्मप्पभेइगा, स्त्री० चमड़ा काटने का चर्मदण्ड; चर्मनासिका, चर्मयष्टिः औजार; shoemaker's awl. of For Private and Personal Use Only Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 575 चर्मप्रसेविका, चम्मपसेविगा, [or -प्रसेवकः] स्त्री० चमड़े का बैग, धोंकनी; leather bag, bellows: चर्ममय, चम्ममअ, वि० त्रि० चमड़े का बना; made of skin चर्मगुण्डा, चम्ममुंडा, वि०वि० दुर्गा का एक नाम;a name of goddess Durgā. चर्मार, चम्मारो, [-चर्मकार] पुं० चमड़े का काम करने वाला, चमार; worker in leather or skin. चर्मावकर्तिन, चम्मावकत्ति, वि०वि० चमड़ा खींचने या काटने वाला; worker in leather or skin. [Cp. चर्मावकर्तन -चर्मकरण; art of cutting leather) चर्मिक, चम्मिग, वि०वि० ढाल वाला;equipped ___with shield. चर्मिन, चम्मि, (1) न० भोजपत्र; species of birch. (2) वि० त्रि० ढाल से लैस; one equiped with shield चर्या, चरिया, [Vचर] स्त्री० चरित, आचार-रीति, ध्यानादि क्रिया, सैर करना (गाड़ी में), व्यवहार, रिवाज, आदत, करतब, प्रयोग (अस्त्रों का); conduct, moving going about (in carriage), behaviour, custom, practice, performance, use (of arms). A religlongoing. चर्याकुशल, चरियाकुसल, वि०वि० व्यवहार निपुण; apt in social conduct. चर्यापरायण, चरियापरायण, वि० त्रि० दैनिक, नित्य कर्म या सेवा आदि में तत्पर; dooted to daily rituals or service of elders. चर्षणि, चस्सणि [Vचर्-] (1) वि० त्रि० चुस्त, तेज, पटु, निपुण; active, swift. (2) पुं० आदमी; man. -णी चस्सणी, स्त्री० पुंश्चली, छिनाल; unchaste woman, disloyal wife. (1) Vचल् चल, (सक०) [कम्पने, चलति] अपने आप को चलाना, हिलना, कांपना, क्षुब्ध होना, चले जाना, चल पड़ना - से हट जाना; to move oneself] be moved, stir, tremble, shake, be agiated, move one, go away, proceed, start off, deviate from.णि चलयति शाखाम्, but चालयति शीलम् - अन्यथा करोति० (2) Vचल्[विलसने, चलति] चोंचले बाजी करना, चुहलबाजी करना; frolic, play wanton. (3) चल् [भृतौ, चलयति] पालना - पोसना; to foster, cherish (2) चल, चल, (1) वि०वि० चलने वाला, अस्थिर; moving, unsteady. (2) पुं० कम्पिताख्य गमकस्वरविशिष्ट राग; aparticular rāga. चलकर्ण, चलकण्णो, पुं० पृथ्वी से किसी नक्षत्र की Fi; distance of a planet from earth. चलकेतु, चलकेउ, पुं० एक प्रकार का पुच्छल तारा; a coment. A stor. who name of puchala. चलचित्र चलचित्तं. चलते फिरते चित्र, फिल्म: ____movies. चलचञ्च, चलचंचु, पुं० चकोर पक्षी; a chakor bird. चलचित्त, चलचित्तं, वि०वि० चंचल मनवाला; a fickle minded. चलता, चलदा, स्त्री० हिलने - डुलने की स्थिति: movability shakiness चलदङ्ग, चलदंग, वि० त्रि० जिसके अंग या भाग हिलनेवाले हों;with moving organs or parts. चलदङधि, चलदंधि, वि० त्रि० जिसके पांव हिल या कांप रहे हों;with moving or trembling feet. चलदन्त, चलदंतो, पुं० हिलता दांत; loose tooth, वि० त्रि. हिलते दांतवाला; one with a shaking tooth. चलदल, चलदलो, पुं० बोधिद्म, पीपल; the holy fig tree, tremulous-leaved: Ficus religiosa = चलपत्रः चलन, चलणं, न० गति, हिलना, कंपन, चरित्र, चलनता; प्राकृत में 'चलणं' चरण-Feet going. movement, shaking, trem_bling, character, fickleness. For Private and Personal Use Only Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 576 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश चलनक, चलणगं, ना नृत्यांगनाओं का लहंगा; petticoat worn by dancing girls. चलनकलन, चलणगलणं, नः गणित ज्योतिष में दिनमान निर्धारित करने की विधि;a method inastrology to decide theduration of day and night. चलनिकेत, चलणिकेड, वि० त्रि० परमात्मा जिसका आवास चलते प्राणी हैं; उठाऊ-चूल्हा, चलते-फिरते घर वाला, बंजारा; God living in moving things, one with his residence on move, one with temporary abode. चला, चला, स्त्री० पृथ्वी, विद्युत: Earth, lighting. वि० त्रि० चपल, बदचलन स्त्री;a fickle,a wanton girl. चलाचल, चलाचल, (1) वि० त्रि० सदा चालू, चञ्चल;ever movingl, very unsteady. (2) चल और अचल; moving and stationary. चलाचलेषु, चलचलेसु, वि. त्रि. जिसका तीर लहरदार गति से जाता है; one whose arrow glides. चलि, चलि, [Vचल्] पुं० पशु, ढक्कन; animal, cover. चलित, चलिअ, वि० त्रि० परेशान, कम्पित, डिगा, चला (यात्रा पर), प्रस्थित, मृत, एक नृत्य भेद; disturbed, tremulous, one who has set out (on a journey), gone, departed, dead, a kind of dance. चलितचित्त, चलिअ-चित्त, वि० वि० जिसका मन डगमगा गया हो;witha wavering mind. Moving minded man. चलितधैर्य, चलिअ-धीर, वि०वि० जिसका धीरज डिग गया हो; one whose energy or firmness has given the way. चलु, चलु, पुं० चुल्लु; mouthful of water चलुमात्र, चलुमेत्तं, न० चुल्लूभर; Mouthful चष, चसो [Vचष् भक्षणे, चषति] पुं० चखना, खाना; ___tasting, eating. चषाल, चसाल, पुं० यूप-कटक, खंभे पर की गांठ; knot of sacrificial post, a wooden ring on the top of a sacrificial post. चस्तबन्ध, चत्थबंधो, पुं० कमरबन्द; wasit-band. चाकचक्य, चागचिक्कं, न० चकमक, चटक, दीप्ति; Lustre, brilliance. Lighter. चाकचिक्य, चागचिक्कं, न० भ्रम; Illusion चाक्रवर्मण, चक्कवम्मणो, पुं० एक वैयाकरण; an ancient grammarian. चाक्रिक, चक्किम/चाकिगो, [चक्रेण जीवति] (1) पुं० तेली, गाड़ीवान, oilman, cartman, (2) वि० त्रि० गोल; circular. roundable. चाक्रिण, चाकिण [चक्रिणोऽपत्यम्] (1) वि० त्रि० कुम्हार या तेली का पुत्र; son of a potter or oilman. चाक्षुष, चक्खुस, [चक्षुषा, गृह्यते] वि० त्रि० आँख का विषय या आँख से संबद्ध; relating to the eye. चाक्षुषी, चक्खुसी, स्त्री० एक विद्या जिसके प्रभाव से अदृश्य पदार्थ भी दिखाई देते थे; a scientific enabling one to set even an invisible thing. चाङ्ग, चंगो, पुं० दाँतों की सफेदी; whiteness of teeth = चाङ्गेरी चाचलि, चाचलि, वि० त्रि० घूमता रहने वाला; always on the move. [Vचर् चाचरि 'moving quickly' name of a wrestler]. चाञ्चव, चंचवं, न० ख्याति; celebrity चाट, चाड, [V चट् भेदने, चाटयति] वि०वि० प्रतारक; cheat. चाटक, चाड्गो, पं० दस्यु; rogue, smuggler. चाटकर, चाडकेरो, (चटकाया अपत्यम्) पुं० चटका का बच्चा; young sparrow चाटालत्व, चाडालतं [Vचट्] न० विवृतत्व; openness. चाटु, चाडु, पुं० प्रेम में मिथ्या विकत्थन, खुशामद, प्रियवचन; pretty speech, flattery, coaxing. चाटुक, चाडुगं, न० मधु-भाषण; pleasing discourse For Private and Personal Use Only Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 577 चाटुकार, चाडुआर, [or - कारिन्] वि. त्रि० 091461; flatterer. चाटुकारिता, चाडुआरिआ, स्त्री० खुशामदीपन, चपलूसपना; flatterness. चाटुचटु, चाडुचडु, वि० त्रि० मसखरा; a jester चाटुचटुल, चाडुचडुल, वि० वि० खुशामद में लगा रहनेवाला; devoteed to flattery. चाटुलोल, चाडुलोल, वि० त्रि० सुभग-चटुल, चुलबुला; elegantly tremulous. Note चाटुपटु, पुं० jester. चाणक्य, चाणक्को, पुं० अर्थशास्त्र का रचयिता, चन्द्रगुप्त मौर्य का मन्त्री और नन्द वंश का विनाशक जो ई० पू० 320 में विराजमान था, इनका वास्तविक नाम विष्णुगुप्त था और कौटिल्य भी कहते थे; the author of Arthasāstra, minister of Candragupta Maurya and uprooter of the Nanda dynasty. Canakya flourished about 320 B.C. He is famous for his valuable treatise Arthasāstra, which deals with practical politics in detail. Mudrārāksasa, the famous Sanskrit play depicts his achivements, also known as Visngupta and Kautalya. चाणक्यनीति, चाणक्कणीदि, पुं० चाणक्य की नीतियों से संबद्ध ग्रंथ; a test presenting Chanakya's politics. स्त्री० चाणक्य की राजनीति; policy of Chanakya. चाणूर, चाणूरो, पुं० कंस का पाठा पहलवान, जिसे कुश्ती में कृष्ण ने मार गिराया था; a renowned wrestler of Kamsa, who was smashed to death by Krsna. चाणूरघ्र, चाणूरहन्तृ, चाणूरंघ/चाणूरहंतु, पुं० चाणूर का वध करने वाले, कृष्ण; the killer of Chānura, Krsna. चाण्ड, चंडं (चण्ड-) न. cp. चण्डिमन् Angerful mind. चाण्डाल, चादगो/चंडालो/चाअगे, चण्डाल, [But चाण्डालकम् anything made by a Candāla). Cruelar man. चातक, चादगो, [Vचत् याचने] पुं० चातक पक्षी, जो स्वाति नक्षत्र की वर्षा पर जीता बताया जाता #; the cătaka bird is known to drink only the drops of rain in Swati naksatra, [Note चातकानन्दनः 'rainy season'] चातकव्रत, चामगव्वओ, न० चातक का सा नियम, चातक के संबंध में प्रसिद्ध है कि वह वर्षा का पानी ही पीता है और मेघ से ही पानी की याचना करता है। अयाचितव्रत; a pledge like that of a Chătuka bird who drinks only the rain water and begs to none other than a cloud. A pledge of begging none. चातन, चायण, विल त्रि० भगा देने वाला; driving away, [Cp. शातन] चातुर, चाउर, [चतुर्-] वि० त्रि० चार वाला, चौका चार से संबद्ध, चार घोड़ों वाली गाड़ी, चतुर, खुशामदी; consisting of four relating to four, carriage drawn by four (horses), clever, flatterer. -री स्त्री० चतुराई; skill, cleverness. चातुरक, चाउरणो, पुं० छोटा गोल तकिया, मसनद, fsfami; small round pillow, small box or basket. चातुरन्त, चाउरंत, वि० त्रि० चतुः समुद्रान्त पृथ्वी का Fallit; ruling over the four oceans. Cp. चतुरन्ता चातुरर्थिक, चाउरस्थिग, वि० त्रि० चार अर्थों में प्रयुक्तः ___used in four senses. चातुराश्रमिक, चाउरासमिग, वि० त्रि० चार आश्रमों में से किसी एक में स्थित; being inone of the four Aśramas. चातुराश्रमिकधर्म, चाउरासमिगधम्मो, पुं० चारों आश्रमवासियों के कर्तव्य; duties of four stages of life. चातुरिक, चाउरिगो, [रथचर्या वेत्ति] पुं० सारथि; charioteer, driver. For Private and Personal Use Only Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 578 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश चातुर्यनिदर्शन, चाउरिअ-णिदंसणं, न० चतुराई की मिसालें, चतुराई का नमूना; a model of cleverness or skill. चातुर्वर्ण्य, चाउवण्णं, (चत्वारो वर्णाः) न० चार वर्ण; the four varnas: ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य, चातुर्थक, चाउत्थग, वि० त्रि० चौथेइया, चातुर्थक ज्वर; appearing every fourth day [fever]. चातुर्थाह्निक, चाउत्थाहिणि, वि. वि. वह याज्ञिक कर्म जो चौथे दिन किया जाए: the ritual to be performed on the fourth day. चातुर्दशा, चाउद्दस/ चोद्दसी, ति० त्रि० चतुर्दशी के दिन दीखने वाला, चौदह से संबद्ध; appearing on the day of caturdasi, related to fourteen. चातुर्दशिक, चोद्दसिग [चतुर्दश्यामधीते] वि० त्रि० चतुर्दशी के दिन पढ़ने वाला; one studying on the fourteenth day of a lunar fortnight. चातुर्भद्र, चाउभदं, न० चार औषधों का मिश्रण; mixture of four medicines. चातुर्मास, चाउम्मास/चोमास, वि० त्रि० चार महिनों में पैदा हुआ; produced infour months. To fato fao one who performs the Cāturmasya sacrifices. चातुर्मासी, चाउम्मासी, (चतुर्षु मासेषु भवा) वि० त्रि० फाल्गुन, आषाढ़, और कात्तिक की पूर्णिमा, जब चातुर्मास्य किये जाते हैं; the full moon in the months of Phālguna, Āsādha and Karttika. चातुर्मास्य, चाउम्मासन् (चतुर्ष चतुर्षु मासेषु क्रियन्त इति) वि०त्रि० हर चौथे मास किया जाने वाला यागः चौमासा; name of the three sacrifices performed at the beginning of the 4 month period, the four months of the rainly season. चातुर्मास्यवतिन्, चाउमस्सवइ, वि० त्रि० चातुर्मास्य यज्ञ करने की जिसने दीक्षा ली हो; one who has taken the pledge to perform Chaturmasya. चातुर्य, चाउरिअ, (चतुरस्य भावः कर्म वा) न० = चातुरी; cleverness. चदुरस्स भावो कम्मो कज्जो जास्सिं। चातुर्यपूर्ण, चाउरिअ-पुवणं वि० त्रि० चतुराई से भरा; full of cleverness. चातुर्विद्य, चाउव्विज्जं, न० चार विद्याएं, चार वेद; fourfold knowledge, the four Vedas. चातुविध्य, चाउव्विह, न० चतुर्विधता; the being fourfold. चातुर्वेद्य, चाउवेज्ज, न० चतुर्वेदियों की मण्डली;a group of men versed in the four Vedas. चातुर्वेद्यसम्मत, चाउवेज्जसम्मणं, वि० त्रि० चारों वेदों के अध्येताओं को मान्य; admissible to the scholars of four vedas. चातुर्होत्र, चाउहोत्त, वि०वि० चार होताओं द्वारा अनुष्ठित; performed by the fourpriests: होता, अध्वर्यु, उद्गाता, ब्रह्मा; चारों होताओं का कर्तव्य; the duties of the four priests. चातुष्पथ, चाउपहा, वि० त्रि० चौराहे पर (वर्तमान); being on a cross-way. चातुष्प्राश्य, चाउपास, न० चार ऋत्विजों के लिए, ब्रह्मौदन; enough for four to eat. चातुष्प्राहरिक, चाउपारिग, वि० त्रि० चार मौकों पर दिया तोहफा; presented as gifts on four occassions. चात्वाल, चत्ताल, (मानादिसंस्कारसंस्कृतो गर्तः) हवनकुण्ड; altar -वत् हवनकुण्डवान् चान्द्र, चंद, (1) वि० त्रि० चन्द्र से संबद्ध या चंद्रमा का; lunar.(2) चंदो, पुं० कपूर; camphor चान्द्रमस, चंदमस, वि०वि० चन्द्रसंबन्धी; relating to the moon. चान्द्रमसायन, चंदमसायणो, (चन्द्रमसोऽपत्यम्) पुं० बुध; Mercury. चान्द्रव्रतिक, चंदव्वइअ, वि० त्रि० चान्द्र व्रत वाला; observing the Chandra. चान्द्रायण, चंदायणं [न्द्र + अ-] न० चन्द्र (की For Private and Personal Use Only Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश चाल) से नियमित व्रत; इस व्रत में कृष्ण और शुक्लपक्ष में भोजन का एक-एक ग्रास घटाया और बढ़ाया जाता है; lunar penance in which one mouthful is decreased and increased in the dark and bright fortnights respectively. चान्द्रायणिक, चंदायणिग, वि० त्रि० चान्द्रायण व्रत करने वाला; one wh observes the lunar penance = चान्द्रव्रतिक चाप, चावो, [Vचप् गत्याम्] पुं० धनुष; bow = चापयष्टिः, चापलता, चाक्लदा, [चापगुणाः bow-string] इंद्रधनुष, एक वृत्त; rainbow, an arc of a circle. चापकोटि, चावकोडि, स्त्री० धनुष का किनारा या सिरा; the corner of a bow. चापद्वितीय, चाववीईअ, वि० त्रि० धनुष जिसका साथी या हाथ में हैं; having the bow with. चापल, चावहणि चावलं, न० चेतोऽनवस्थान, चपलता; fickleness = चापल्यम् चापलदोषसमुद्धत, चावलदोस सुमुद्धअ, वि० क्रि० चंचलता के ऐव के कारण उच्छृंखल agitated due to the defect of ficklenss. चापाधिरोप, चावाहिरोवो, पुं० धनुष पर प्रत्यञ्चा चढ़ाना और उसे तानना; stringing and bending the bow. चामर, चामर, ( चमर्या, विकार:) पुंन० चंवर, chowrie [coming from the yak] - चामरव्यजनम्, चारतूलम् चामरपुष्प, चामरपुष्कों, पुं० सुपारी का पेड़, केवड़े का पेड़, आम का वृक्ष; a betelnut tree, plant of Ketaka, a mango tree. चामरलांछित, चामरलंछिअ, वि० त्रि० चंवर के चिह्न are; having the sign of a chanwar. चामरग्राहिणी, चामरग्गाहिणी, स्त्री० चंवर डुलाने वाली; female bearer of the chowrie = चामरधारिणी चामरिन्, चामरि, पुं० घोड़ा; horse चामीकर, चामीयरं, न० सोना; gold, चामीकरप्रख्य, Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir धतूरे का पौधा; 'goldlike', Dhatura's plant. चामीकरीय, चामीकरिज्ज, वि० त्रि० सुनहरा; 579 golden. चामुण्डा, चामुंडा, स्त्री० दुर्गा का चण्डरूप, काली; terrific form of Durga in which she killed the two demons Canda and Munda. चार, चारो, (1) पुं० चलन, संचरण, गति; motion, gone.moving. (2) वि० त्रि० चलने वाला, चार; one who moves = a spy. चारक, चारगो, पुं० छिपा, दूत, चराने वाला; : secret spy [= चार पाल :] herdsman -म्, चारणं न० बन्धनालय, कैदखाना prison. चारकर्म, चारकम्मं, न० गुप्तचर का कर्म; an act of spying. चारकीण, चारकीण, वि० त्रि० चरकों के लिये अच्छा; fit for wandering religious students चारचक्षुस्, चारचक्खु, वि० शि० गुप्तचरों के माध्यम से देखने वाला, राजा; one who sees through his spies, a king. चारचण, चारचण, वि० शि० of beautiful gait = चारचुञ्चु । चारण, चारणो, पुं० भाट, जोगी, घूमता-फिरता, स्तावक या अभिनेता, एक दिव्य गायक, गुप्तचर; bard, minstrel, wandering singer or actor, singer, a divine singer, spy. [Note चारणैकमय: inhabited only by wandering actors] चारपथ, चारपहो, पुं० चौराहा a cross-way Four waf of cross. चारभट, चारभडो, पुं० बहादुर योद्धा brave fighter, -टी स्त्री० बहादुरी, courage. चारवायु, चारवाउ, पुं० गरमी की हवा; summer air. 2 For Private and Personal Use Only चारिका, चारिगा, स्त्री० यात्रा, नौकरानी, स्त्री० गुप्तचर; journey, female attendant = परिचारिका; a woman spy. Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 580 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश anth चारित, चारिअ, वि० त्रि० चलाया गया, प्रसारित; __moved, made known alround. चारितार्थ्य, चारियत्थं, न० चरितार्थता, applica- bility. चारित्र, चारित्तं (चारित्र-) न० अच्छा चरित्र; good conduct probility = चारित्र्यम्। चारितंखलु धम्मो, pure character. धम्मो जो सो समो त्ति णिट्ठिो।, मोहक्खोह - विहीणो. परिणामो अप्पणो हि समो।, चारित्रकवच, चारित्त-कवच,वि० त्रि० चरित्र है कवच जिसका; clad in the arrmour of good conduct or probity. चारित्रधन, चारित्तधणं, वि० त्रि० सदाचार को ही धन मानने वाला; a chaste person. चारित्रधर्मन् - चारित्तधम्मो (पुं०) चरित्रधर्म उत्तम चरित्र, good conduct. Fullbil conduct. चारिन, चारि, वि. त्रि० चलने वाला, पूरा करने वाला (व्रत को); moving, performing a vow. यह संज्ञा शब्द के साथ जुड़ता है, जैसे सहधर्मचारिन्, सहचारिन् आदि; It comes at the end of a noun as used in the words सहधर्मचारिन्, सहचारिन् etc. चारिमन्, चारिमण, पुं० चारुता, सौन्दर्य; beauty. Chorming. चारु, चारु [Vचन्] वि० त्रि० सुहावना, सलोना, प्यारा, सुदर; agreeable, dear, beautiful, [Note चारुत्व, चारुता 'beautyl', ito at; a beautiful woman, न० केसर; saffron. चारुघोण, चारुघोण, वि० त्रि० सुन्दर नासिका वाला; one having beautiful nose. चारुदर्शना, चारुदंसणा, वि० त्रि० सुंदर स्त्री;agood ____ looking woman. चारुदेष्ण, चारुदेसणो, पुं० श्रीकृष्ण व रुक्मिणी का पुत्र; a son of Krsna and Rukmani. चारुधिष्ण्य, चारुधिसणओ, स्त्री० राजा विराट की पत्नी का नाम; name of the queen of king Virāta. चारुधिष्ण्य, चारुधिसणओ, पुं० ग्यारहवें मन्वन्तर के 7ऋषियों में से एक; name of one of the seven rșis in the elventh Manvantara. चारुनेत्रा, चारुणेतुं, स्त्री० कुबेर की सेविका एक 379427; a nymph, attendent of Kubera. चारुफला, चारुफला, स्त्री० अंगूर की बेल; the creeper of grapes. चारुवर्धना, चारुवड्डणा, स्त्री० सलोनी महिला; beautiful! woman. सुन्दरी. चारुवता, चारुव्वआ, वि० त्रि० महीना भर उपवास करने वाली;a woman fasting for one month. चारुश्रवस,चारुसवसो, पुं० सुंदर कानों वाला यशस्वी, श्रीकृष्ण का एक पुत्र; having beautiful ears, famous, a son of Krsna. चारुसार, चारुसार, न० सोना; gold, essence of all that is lovely or beautiful. चारुहासिन्, चारुहासि, वि० त्रि० सुहासिन् मधुर मुस्कान वाला; smiling sweetly. -नी स्त्री० चार्चिक्य, चच्चिक्कं, न० शरीर पर चंदनादि का लेप, इत्र छिड़कना; smearing sandal paste etc. on the body, perfuming the person. चार्म, चम्म, (चर्मणा निर्मित: या परिवृतः) वि० त्रि० चमड़े का चमड़े से ढका, leathern, covered with leather. चार्मण, चम्मण (चर्मणा परिवृतः) वि० त्रि० चमड़े से ढका, (रथ); covered with hide [chariot]. णम्, चम्मणं, न० चर्मसमूह; mass of hides or shields. चार्मिक, चम्मिगं, वि० त्रि० चमड़े का बना; made of leather. चार्मिक्य, चम्मिक्कं,न० ढाल वाले का काम; duty of the shield bearer. (Note alfifum a number of men armed with shields] For Private and Personal Use Only Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 581 चार्वाक,चव्यागो/चारुवागो, (-चारु-वाक) पुं० न० भौतिक सिद्धांत का प्रवर्तक, वेद का प्रत्याख्याता, केवल प्रत्यक्ष प्रमाण को मानने वाला, देह को ही आत्मा मानने वाला, देह के विनाश में ही निर्वाण देखने वाला तत्त्ववेत्ता एवं उसका शास्त्र, दुर्योधन का मित्र एक राक्षस जिसने युधिष्ठिर के मन में भीम की मृत्यु का भ्रम उत्पन्न किया था; the founder of the materialistic school of philosophy, which rejected the authority of the Veda, denied the doctrine of transmigration and salvation, rejected all the means of knowledge except 979& or perception, maintaining that the body is the real soul, denying the existence of all that transcends the senses, and seeking the salvation in the dissolution of the body. The Carvaka is also called लोकायत 'directed to the world of senses' a demon of this name who was friend of Duryodhana, created confusion in the mind of Yudhisthira with the false. लोकायत। चार्वाकदर्शन, चारुवागर्दसणं,न० चार्वाक का सिद्धांत जो लोकायतिक के नाम से प्रसिद्ध हैं। इसके वचन 'त्रयो वेदस्य कर्तारो भण्डधूर्त निशाचराः', यावज्जीवेत् सुखं जीवेत् ऋणं कृत्वा घृतं पिबेत्। त कत्वा तं पिबेतो भस्मीभूतस्य देहस्य पुनराग मनं कुतः। आदि जहाँ तहाँ बिखरे मिलते हैं;philosophy of charvaka, known as लोकायतिक चार्वाकमत, चारुवागमअं, न० 'चार्वाकदर्शन' see चन्वगो। चार्वाक-निवर्हण, चारुवाग-णिव्वहणो, पुं० शंकराचार्य का एक नाम; a name of Sankaracharya. चार्वाघाट, चारुघाड, [or- घात] वि० त्रि० अच्छा तबलची; playing well on a musical instrument. चाल, चालो, पुं० चलना, चलना-फिरना; movement, going. चालक, चालग, वि० त्रि० चलानेवाला, ड्राइवर, हिलाने या डिगानेवाला; making to move a driver, a loosener. चालन, चालणं, न० चलाना, छानना, चलनी; causing to move, straining, sieve, strainer. -नी चालणी [or चालिनी] स्त्री० चलनी; sieve, [Note चालक 'a restive elephant'] चालुक्य, चालुक्क, (चारुक-) -क्याः दक्षिण का सर्वप्रथम राजवंश, जिसे छठी ईस्वी में पुलकेशिन् प्रथम ने स्थापित किया था। 200 वर्ष तक दक्षिण का साम्राज्य चालुक्यों के हाथ में रहा। बाद में दक्षिण की बागडोर राष्ट्रकूटों के हाथ में चली $; the most prominent of the early medieval dynasties in the Deccan was that of the Cālukyas, founded in the middle of the 6th century A.D. by Pulakesin I, who established himself at Vātāpe, now in the Bijāpura district of Mahārāstra. The Calukyas held the sovereignty of the Deccan for some 200 years after which it passed to the Rāstrakutas. चाष, चोसा, [Vचष् भक्षणे, चषति, -ते] पुं० बहरी, नीलकण्ठ; blue jay = चासः। चि, चि [चयने, चिनोति, -नुते, चयति, चयते, णि, चपयति, चययति, स० चिचीषति, चिकीषति, चित] इकट्ठा करना, चुगना, चुनना, बीनना, ढेर लगाना, ढकना, भरना, चुग डालना, नष्ट करना; to collect, pluck, pile, cover, fill with take back, destroy. चिकरिषा, चिकरिसा, स्त्री० बिखेरने की इच्छा; desire to scatter or sprinkle. चिकर्तिषा.चकरिइसा [ कृत् स०] स्त्री० काटने की इच्छा; desire to cut off. -र्तिषु, वि० त्रि० desirous to cut off. चिकित्वस, तिगिच्छ, [ चित्, -त्वान्, -तुषी,-त्वस्] For Private and Personal Use Only Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 582 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश वि० त्रि. अभिज्ञ, ज्ञाता, समझदार; चिकुररचना, चिउरयणा, स्त्री० बालों को बांधने का knowing, 1 wise. ढंग; hair-dressing. चिकित्सक तिगिच्छग, [Vकित् निवासे रोगापनयने चिक्क.चिकं (1) न० ढीड, आंख का मैल; gummy च] पुं० वैद्य; physician, doctor. matter of the eyes. चिकित्सा, तिगिच्छा.[Vकित्] स्त्री० रोग का प्रतिकार, (2) वि० त्रि० चिकना, मसण, स्निग्ध, पिच्छल: __ इलाज, दवादारू; medical treatment. _smooth, glossy, emollient, चिकित्सापद्धति, तिगिच्छापद्धइ, स्त्री० इलाज करने slippery. पुं० सुपारी का वृक्ष;a betelnut का प्रकार; method of treatment. tree. न० सुपारी; betelnut. चिकित्साविधि, तिगित्छाविहि, पुं० इलाज की प्रक्रिया; चिक्कणा, चिक्कणी, चिक्कणा/चिक्कणी, स्त्री० सुपारी procedure of treatment. का वृक्ष;a betelnut tree. चिकित्सालय, तिगिच्छालय, [-सा + आ-] पुं० चिक्कणीकृत, चिक्कणीकिउं, वि०वि०चिकना किया FYRICT; hospital गया; made slippery. चिकित्साशास्त्र,तिगिच्छासत्य,न० वैद्यक; science चिक्कस, चिक्कस, पुं० जौ का खाना, जौ का आया; of healing. Medical science. barleymeal. चिकित्सित. तिगिच्छअ, वि० त्रि० जिसका इलाज चिक्किर, चिक्किर, पुं० चूहा; a mouse किया गया हो; treated. चिक्रीडिषा, चिक्कीडिसा, [क्रीडितुमिच्छा] स्त्री० चिकित्स्य, तिगिच्छ, वि० त्रि० आमयावी, साध्य; the खेलने की इच्छा; desire to play -डिषु one to be treated medically, fao fùo desirous of playing. curable. चिक्लिद, चिकिलिओ, [Vक्लिद्] पुं० चांद; moon. चिकिन, चिकिण, [Vचीक. आमर्षणे, चीकयति]. -म् चिक्किलिअं,न० सील, नमी; moisture. वि० त्रि० दबी नाक वाला; flat-nosed. चिक्लीत, चिक्कीओ, पुं० लक्ष्मी का पुत्र; son of चिकीषा, चिगीसा, स्त्री० चुगने या चनने या बीनने Laksmi. की इच्छा ; desire to collect. चिक्लेदिषा, चिक्केलेदिसा, स्त्री० भिगोने की इच्छा; चिकीषु, चिगीसु, वि० त्रि० चुनने या बीनने की desire to make wet. इच्छावाला; desirous of collecting चिच्चिण्ड, चिच्चिण्डो, पुं० चचिंडा, एक सांप की चिकीर्षा, चिकीरिसा, [Vकृ स०] स्त्री० करने की आकृति का तरकारी का फल; a sort of इच्छा; desire to do or make. gourd in the shape of snake. चिकीर्षित, चिकीरिस, (1) वि. त्रि० ईप्सितः चिञ्चा, चिंचा, स्त्री० इमली का वृक्ष, इमली, घुघची desired wished. की बेल, घासफूस या बांस का बना नकली (2) -म् न० इरादा; intention. मनुष्य; a tamerind tree, fruit of चिकीर्षु, चिकीरिसु, [Vकृ - स०] वि० त्रि० करने tamerind, the gunja plant, a man की इच्छुक; desirous of doing. made of grass etc. to scarse the birds or animals from crop. चिकुर, चिअरो, [also - कूर, Vकृ] (1) पुं० सिर चिच्छित्सु, तिचिगच्छु, [छेत्तुमिच्छु:] वि० त्रि० काटने के बाल, कुन्तल; hair on the head. (2) का इच्छुक; desirous of cutting off. वि० त्रि० तेजमिजाज, चंचल; rash, fickle. (1) चित् चिड/चिद्, [संचेतने, चेतयते] मूर्छा चिकुरप्रकर, चिउरपयरो, पुं० केशसमूह; mass of आदि के बाद होश में आना; to gain hair = चिकुरोच्चयः, चिकुरनिकरः, consciousness. चिकुरकलापः चिकुरभारः, चिकुरपाश, (2) चित् [स्मृत्याम्, चिन्तयति] देखना, चिकुरहस्त, चिकुरप्रकर'। For Private and Personal Use Only Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 583 सोच-विचार करना, याद करना; to see, चित्तचारिन्, चित्तचारि, वि० त्रि० मन में विचरने या observe, recollect. रमनेवाला, दूसरे के कहने के अनुसार "(3) Vचित् [संज्ञाने, चेतति चेतित] समझना; to चलनेवाला; existing always in the understand by conscious of. mind, acting according to other's चित्, चिद, स्त्री० चैतन्य, ज्ञान, जीवनशक्ति, आत्मा; desire. knowledge, life, soul. चित्तचेतसिक, चित्त-चेअसिण, पुं० विचार; चित, चिद/चिअ, [Vचि] वि० त्रि० ढेर किया, thought एकत्रित, ढका, बढ़ा, चिना; heaped, चित्तज, चित्तजो, पुं० काम; god of love = collected, covered, increased, चित्तजन्मा, चित्तभूः, चेतोभवः। piled. ता-चिदा/चिआ, स्त्री० ढेर, शवदाहार्थ, चित्तयोनि, चित्तजोणि, पुं० 'चित्तज', हृदया, heart. काष्ठचयन; pile of woods for burning चित्तताप,चित्ततावो, पुं० मनसंताप, mentalpain, the dead. चितचैत्यः'कृतचयनक्रतुः'। यह agony. उपसर्गों के अंत में भी आता है जिसे अवचित, चित्तद्रवीभाव, चित्तद्दवीभावो, पुं० चित्त पिघलना; विचित, निचित, निश्चित; it is preceded emotion of the heart. by prefixes like अव in अवाचित, विin चित्तदुति, चित्तद्दुइ, स्त्री० 'चित्तद्रवीभाव' emotion विचित, निचित etc. of the heart. चिताधान, चिआहाणं/चिआधाणं,[-ता + आ-] न० चित्तनिर्वृति, चित्तनिवुति, [Vव] स्त्री० चित्तप्रसाद, चिता सजाना; laying the funeral pile. संतोष; contentment. स्वानुभूति चि-ति, चिदि/चिइ, स्त्री० चयन, इष्टका-चयन, रद्दा, चित्तप्रमाथिन्, चित्तपमाहि, वि० त्रि० चित्त को मथ चिता; pile, piling the bricks, funeral डालने वाला; exciting passion or love. चित्तप्रशम, चित्तपमाहि, पुं० चित्तशांति; चितिका, चिइगा, स्त्री० चिता, छोटी करधनी: a satisfaction of mind. funeral pile, a small girdle. चित्तप्रसादन, चित्तपसायणं, (1) न० चित्त की चित्-इ, चिअ, स्त्री० ज्ञान, चेतना; knowledge, प्रसन्नता; gladdening the mind. चित्तभ्रम, चित्तब्भमो, पुं० चित्तविक्षेप; confusion चितिका, चिदिगा/चिइगा, स्त्री० मेखला, धुंघरूदार of mind = चित्तभ्रान्तिः। चंचलवृति। करधनी; girdle with small bells. चित्तमोह, चित्तमोहो, पुं० दिमाग का ठीक काम न चित्त, चित्तं, [ चित्] न. चिंतन, विचार, मन, मंशा, करना; infatuation of the mind. इच्छा, हृदय, बुद्धि; thinking, thought, चित्तराग, चित्तरागो, पुं० दिली प्यार, प्रणय, काम; the instinctive mind, intention, affection, passion. desire, heart, intellect. चित्तविक्रिया, चित्तरेउव्वी, स्त्री० मन के भाव बदलना, चित्तक, चित्तणं, न० लिंग शरीर; subtle or डांवाडोल होना; change of thought or abstract body: मन, बुद्धि, पांव ज्ञानेन्द्रिय, excitation of feelings. पांच कर्मेन्द्रिय चित्तविक्षेप, चित्तविखेवो, पुं० चित्तभ्रम; absence चित्तकलित, चित्त-कलिद, वि० त्रि० प्रत्याशित; of disturbance of mind = ___expected, anticipated. चित्तविप्लवः। चित्तकांक्षित, चित्त-कंक्किखअ,वि० त्रि० मनचाहा; चित्तविभ्रम.चित्त-विभसो, पुं० उन्माद, चेतोविचलन; intended. madness = fanfakta: 'insanity', चित्तघन, चित्तघणं,न० चैतन्यस्वरूप,चिद्घन, चिद्रूप, चित्तविभ्रंशः। ब्रह्म; supreme being, pure soul. pile. life. Il For Private and Personal Use Only Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 584 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश चित्तविश्लेष, चित्तविस्सलेसो, पुं० मन फट जाना, properly due to attachment of मैत्रीभङ्ग; breach of friendship. mind, विमुग्ध, विमोही, भ्रान्त; madness. चित्तवृत्ति, चित्तउति, स्त्री० मानसिक व्यापार या रति स्त्री. मानसिक व्यापार या चित्तिन, चित्ति, वि० त्रि० प्राज्ञ, अभिज्ञ; intelligent, परिणाम, चार प्रकार का:संशय, निश्चय, गर्व endowed with ir telli-gence. और स्मरण, स्वभाव-विचार; deposition चित्तैकपदी, चित्ते गपदी, स्त्री० चित्तवर्तनी, or mind, inclination, fourfold: अन्त:करण-मार्ग; way of the inner 'doubt, correct knowledge, sense. चित्तैक्य, चित्तेक्कं,न ऐकमत्य; unanimity. egotism and recollection, condition of mind; or मैत्री, 'friendship,' करुणा चित् - पति, चित्त पइ, पुं० बुद्धि का स्वामी; lord 'compassion', मुदिता, 'approval,' of thought or intellect. and उपेक्षा "indifference.' चित्य, चित्त, (चीयतेऽसौ) पुं० यज्ञिय अग्नि; to be piled up = sacrificial fire. चित्तवृतिज्ञ, चित्तवृतिण्हु, वि० त्रि० दूसरों की चित्या, चित्ता, स्त्री० चिता; funeral pile. मनःस्थिति को जानने समझनेवाला, एक । चित्तोद्रेक, चित्तोदेग, [-त्त + उ-] पुं० दर्प, गर्व; मनोवैज्ञानिक;a psychologist.. pride, arrogance. चित्तवेदना, चित्त-वयणा, स्त्रा० चित्तखद; griet. चित्तोपताप, चित्तोवताव, [-त्त + उ-] पुं० मानसी चित्तवैकल्य, चित-केवल्लं, न० विकलता; व्यथा, चित्तखेद; mental pain = perplexity. चित्तसंतापः। चित्तसंवाद,चित्तसंवादो, पुं० मन के भावों का मिलन; चित्तोपतापिन, चित्तोवतानि, वि०वि० मन को दुःखी harmony of minds. चित्तसंविद, चित्तसंविउ, स्त्री० चित्त का ज्ञान; करने वाला; making the mind pained. knowledge of mind. Vचित्र, चित्त [चित्रीकरणे दर्शने च, चित्रयति], तस्वीर चित्तसंख्य,चित्तसंख,वि०वि०चित्तज्ञ;knowing खींचना, अचरज से देखना; to paint, look the mind. with wonder. चित्तानुवर्तिलन, चित्ताणुवत्ति, वि० त्रि० किसी के चित्र, चित्त, [Vचित् संज्ञाने, चेतति] (1) वि० त्रि० इशारे पर चलने वाला, मनमर्जी से चलने वाला; चमकीला, चमकदार, भड़कीला, रंगबिरंगा, acting according to anyone's mind fafa; bright, variegated, =चित्तचारिन्, acting according to own wonderful. (2) म् - चितं, न० कोई भी mind. चमकीली, आकर्षक या मोह लेने वाली वस्त. चित्तापहारिन्, चित्तावहारि, वि० त्रि० मन को तस्वीर, आभूषण, चमकीला दृश्य, तिलक, मोहनेवाला; captivating the heart. आश्चर्य, अलंकार, चक्रबन्धादि काव्य; चित्तार्पण, चित्तप्पण, न० मन सौंप देना, मन रमा anything bright that strikes the देना; to give away the heart. eye, picture, sketch, ornament, चित्ताभिज्वलन,चित्ताहिजलणं,न० चित्तजन्य प्रकाश; bright appearance, coloured mark illumination by intellect. on the forehead, wonder, figure of चित्तार्पित,चित्तप्पिअ, वि०वि० मन में बसा; given speech, poem of the type of cakrabandha, a शब्दालंकारः चर्णानां to mind. चित्तासङ्ग, चित्तासंगो, पुं० आसक्ति, लगन; खङ्गाद्याकृतिहेतुत्वे चित्रम् अस०। attachment. चित्रक, चित्तग, (1) वि० त्रि० चमकदार, भड़कीला, चित्तासङ्गमूढ़, चितसंगमूढ, वि० त्रि० मन के फंस सोहना बहार, bright, beautiful, brave. जाने से विवेकहीन; unable to think (2) कःचितगो, पु० चीता, युधिष्ठिर के महल For Private and Personal Use Only Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 585 में दास; leopard bondsmen in the विस्मित करनेवाला; a painter, an palace of Yudhisthira. (3)-म्, चितगं, astonishing element. न० पत्ररचना, तिलक; streaks painted चित्र-ग, चित्तग, वि० त्रि० चित्र में वर्तमान; with fragrant substance on parts of represented in a picture = चित्रगत, the body, coloured mark on the आलेख्यगत। चित्रग - a medicion. forehead चित्रगन्धिन, चित्तगंधि, वि० त्रि० मिली-जुली गंध चित्रकचित्र, चित्तगचित्तं, न० तमालपत्र-रचना; का; having mixed smell. adornment by tamalaleaves. चित्रगुप्त, चित्तगुतो, पुं० यम का एक अनुचर; one चित्रकथा, चित्तकहा, स्त्री० रोचक कथा;charming of Yama's attendants, who records or entertaining story. every man's good and bad deeds. चित्रकथापटु, चित्तकहापडु, वि० त्रि० अद्भुत कहानी चित्रगुप्तलेख, चित्तगुज लेहो, पुं० चित्रगुप्त द्वारा कहने में निपुण; apt in narrating लिखित आयु की सीमा आदि। astonishing tales. चित्रज, चित्तज, वि०वि० अनेक पदार्थों का बना; चित्रकर, चित्तकर, वि० त्रि० चित्रकार; painter. prepared with various substances, चित्रकर्मन, चित्तकम्म, (1) न० अनोखा काम, चित्र चित्रजल्प, चित्तजप्पो, पु० असंबद्ध बात; बनाना, तस्वीर; extraordinary act, incoherent talk. painting, picture. (2) वि०नि० अद्भुत चित्रज्योतिस, चित्त-जोइस, वि० त्रि. झिलमिलाने काम करने वाला; doing wonderful वाला; shining brilliantly. deeds. चित्रतुरग, चित्ततुरगो, पुं० चित्र में बना घोड़ा; a चित्रकर्मनिपुण, चित्तकम्म-णिउण, वि० त्रि० चित्र painted horse not real. बनाने या अनोखे कार्यों में होशियार; skilled चित्रतुरगन्याय, चित्ततुरग-णाओ, पुं० जिस प्रकार in painting or doing astonishing चित्रकार की निपुणता से दर्शक उसे वास्तविक acts. घोड़ा समझ लें, उसी प्रकार अभिनेता के अभिनय चित्रकाय,चित्तकाओ, पुं० शेर; tiger,orpanther. कौशल से नट को वास्तविक पात्र समझ बैठना; चित्रकाव्य, चित्तकव्वं, न० चमत्कारी कविता जिसमें to take an actor for the real रसभाव गौण होते हैं; an artificial poetry character due to his apt acting like in which sentiment is margina a man taking a painted horse for lized. the real one, a maxim. चित्रकुष्ठ, चित्तकुटुं, न० सफेद कुष्ठ; white or चित्रदण्डक,चित्तदंडगो, पुं० बाड़ी, कपास; cottonspotted leprosy. plant. चित्रकूट, चित्तकूडो, पुं० बांदा जिले में कालिंजर के चित्रदीप, चित्तदीवो, पुं० चित्र-लिखित या चित्रित समीप का तीर्थ, चित्रों का ढेर; wonderful दीप; a painted lamp. peak': identified with Citrakuta, चित्रपिच्छ, चित्तपिच्छो, [क] पुं० मोर; peacock near Kalinjar in the Banda district = चित्रबहः, चित्रबर्हिन, चित्रमेखलः [Note of U.P. Some identify it with the चित्रबर्हिस् of brilliant bed] famous Cittor fort, heap of mass of चित्र-पुङ,चित्त-पुंखो, पुं० चित्र पंखों वाला; having paintings. variegated feathers (an arrow). चित्रकृत्य, चित्तकिच्च, न० पेंटिङ्ग, painting = चित्रपत्रिका, चित्त-पुत्तिगा, स्त्री० स्त्री की तस्वीर;a चित्रक्रिया। female portrait. चित्रकृत, चित्तकअ, वि० त्रि० चित्र बनानेवाला, चित्रपुत्रिकालाञ्छित, चित्त-पुत्तिगा-लंछिअ, वि०वि० For Private and Personal Use Only Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 586 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश etc. चित्रलिखित नारी से सजी; decorated with चित्ररथ, चित्तरहो, पुं० गंधों के राजा का नाम, सूर्य painting of a girl. having a brilliant chariot, name of चित्रफलक, चित्तफलगं, न० चित्र बनाने का बोर्ड, the king of Gandharavas, sun. तख्ता, या फट्टा; a tabit for painting चित्ररस,चित्तरसो, पुं०मिले-जुले रसों से बना अनोखा pictures. Farc; a unique taste created by the चित्रबन्ध, चित्तबंधो, पुं० जहाँ कविता के वर्ण खङ्ग mixture of several tastes. आदि के आकार को जन्म दें वहः चित्ररेखा, चित्तरेहा, [-लेखा] स्त्री० तस्वीर खींचने particular order to the letters में प्रवीण, एक अप्सरा जो ब्रह्मा के हाथ से giving rise to the shape of sword जन्मीं थी, कूष्माण्ड की कन्या, तस्वीर; skilled etc. in poetry: पद्मबन्धः, गोमूत्रिकाबन्धः in painting an Apsaras born of Branma's hand, daughter of चित्रबह, चित्तबरहो, पुं० गरुड़ का एक पुत्र; a son Kusmāņdas, minister of Bāņāsura, of Garuda. picture, portrait. चित्रबाण, चित्तवाणो, पुं० धृतराष्ट्र का एक पुत्र;a चित्रल, चित्तल, वि०त्रि० रंगबिरंगा; variegated. son of Dhrtarāstra. चित्रल-चित्तलो, पुं० चीता Tiger. चित्रभानु चित्तभाणु, (1) पुं० अग्नि, सूर्य; shining चित्रलिखन, चित्तलिहणं, न० तसवीर; painting. with light, fire, sun. (2) वि० त्रि० (Manu). चित्रलिपि, चित्तलिवि, स्त्री० विचित्र अक्षरोंवाली. दमकती प्रभा वाला; having bright lusture. लेखनरीति; a particular script with चित्रभाष्य, चित्तभासं, न० युक्तियुक्त वचन; unusual sings. eloquence. thought ful think. चित्रलेखनिका, चित्रलेहणिगा, स्त्री० चित्रकार की चित्रभित्ति, चित्त-भिति, स्त्री० भित्ति पर तस्वीर; तूलिका या कूची; painter's brush = painting on the wall. भितिचित्र, चित्रवर्तिका, चित्रतूलिका। पुत्तलिका चित्रवध, चित्तवहो, पुं० तड़पा-तड़पाकर मारना; to चित्रमय, चित्तमअ, वि० त्रि० आश्चर्यमय, kill by inches. चित्रवर्षिन, चित्तवासि, वि०वि० मूसलाधार बरसने अचरज-भरा, आलेख्यप्रचुर; wonderful, वाला; raining in unusual manner. full of pictures. चित्रमीमांसा, चित्तमीमांसा, स्त्री० अप्पय दीक्षित की चित्रवाज, चित्तवाजो, पुं० मुर्गा; cock रचना का नाम; name of Appaya चित्रवाहन, चित्रवाहणो, पुं० मणिपुर के राजा। इनकी Diksita's work dealing with ही पुत्री चित्राङ्गदा से अर्जुन का विवाह हुआ alamkaras. था; the king of Manipur whose चित्रमीमांसाखण्डन, चित्तमीमंस-खंड, न० पंडितराज daughter Chitrāngdā was married जगन्नाथ का ग्रंथ; a text by Jagannatha to Arjuna. चित्रविद्या, चित्तविज्जा, स्त्री० चित्रकला; art of in order to repudiate Appayadixita's thesis. painting. चित्रमुग, चित्तमिगो, पुं० चितकबरा, मृग, मायामृग; चित्रविद्याविशारद, चित्रविज्जाविसारद, वि० त्रि० ____spotted antelope. चित्रकला में निपुण; skilled in painting. चित्रयोधिन, चित्तजोहि, वि. त्रि० पैंतरों या पेचों से चित्रशाला, चित्तसाला, [or -शालिका] स्त्री० चित्रगृह, लड़ने वाला, सधा या पका योद्धा; fighting आलेख्यगृह, तस्वीर-घर, स्टूडियो, चित्र बनाना, in a wonderful manner. शिक्षणशाला, चित्रों से सजा कमरा;a room For Private and Personal Use Only Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org संस्कृत- प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश for drawing paintings, school of painting, room decorated with pictures or paintings. चित्रशिखण्डधर, चित्तसिखंडहरो, पुं० विचित्र बालों वाला; wearing various tufts of hair, Visnu. चित्रशिखण्डिन्, चित्तसिखंडि, पुं० सप्तर्षि; the constellation Ursa Major. चित्रस्थ, चित्तत्थं वि० त्रि० चित्रार्पित, चित्रित, आलेख्यगत; painted चित्रसंस्थ: । चित्रा, चित्ता, खी० एक नक्षत्र name of the fourteenth lunar mansion consisting of one star. चित्राक्षी, चित्तक्खी, स्त्री० मैना, सारिका; a female bird traditionally attached to parrot. चित्राङ्ग, चित्तंग, वि० त्रि० चित्रित या चकत्तेदार शरीर वाला एक मृग; having spotted body, a deer. चित्राङ्गद, चित्तंगद, वि० त्रि० विचित्र अंगदों से सजा; decorated with variegated bracelets. शान्तनु द्वारा सत्यवती से उत्पादित पुत्र जो इसी नाम से गंधर्व के हाथों मारा गया था; son of Santanu born of Satyavati who was killed by a demigod of the same name. चित्राङ्गदा, चित्तंगदा, स्त्री० मणिपुर नरेश चित्रवाहन = की पुत्री चित्राङ्गदा; the daughter of Chitravāhana, kind of Manipur. चित्रान्न, चित्तण्णं, न० रंगीन मसालों में पका पुलाव; rice dressed with coloured condiments = चित्रौदनम् । चित्रार्पितारम्भ, चित्तप्पिदारंभ, वि० त्रि० चित्र में खिंच गया है व्यापार जिसका with his actions transferred to a painting. चित्रासङ्ग, चित्तासंग वि० शि० अजीब चोगे वाला; " having a variegated cloak. चित्रिक, चित्तिगो, पुं० चैत का महीना; the month of Chaitra. चित्रिणी, चित्तिणी, पद्मिनी, चित्रिणी, शंखिनी और हस्तिनी इन चार प्रकार की स्त्रियों में दूसरे प्रकार Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir की स्त्री; one of the four varieities of women endowed with marked excellences: रति० ण्यः name of certain bricks. चित्रित, चितिअ वि० त्रि० सजाया तस्वीर में खिंचा ornamented, painted. चित्रिन्, चित्ति, वि० त्रि० आश्चर्यजनक, रंगबिरंगा; wonderful, variegated. चित्रियाश्वत्थ, चित्तियासत्थो, पुं० वह वृक्ष जिसे दूर से देखकर किसी ग्राम, नदी, अथवा तीर्थ की सूचना मिल जाती है; a tree that indicates a village, river or a tirtha.. चित्रीकरण, चित्तिकरणं, न० आश्चर्य; wonder. चित्रीया, चित्तीया, स्त्री० चित्रोक्ति प्रगल्भ उक्ति, आश्चर्य; eloquent discourse or talk, surprise. 587 , चित्रीयावह, चित्तियावह वि० त्रि० आश्चर्य को आमंत्रित करनेवाला; surprising. चिद, चिद अ० भी अवश्य, (यह) भी even, indeed, also. चिन्तु चिंत, [Vसंज्ञज्ञने, चिन्तयति] सोचा, विचारना, चक्कर में पड़ जाना, ख्याल करना, परेशानी में पड़ जाना; to think, consider, be anxious, be worried, take care of. चिन्तक, चिंतग (1) वि० त्रि० विचारक; one who reflects upon. (2) पुं० ओवरसियर ; an For Private and Personal Use Only over-seer. चिन्तन, चिंतणं, न० सोचना, विचारना, चिन्ता; thinking, thought, anxiety. चिन्तयान, चिंतजाण, वि० त्रि० विचार करता हुआ, reflecting, considering, Cp. चेतयान, 'having sense ' चिन्ता, चिंता, स्त्री० ध्यान, लगन, सोच, परवाह, फिक्र; thinking, thought, care, anxiety चिन्तितिः । चिन्ताकुल, चिंताउल, वि० त्रि० चिंता से परेशान; with disturbed mind. चिन्ताजनक, चिंताजणग, वि० त्रि० चिंता उत्पन्न करने वाला; creating anxiety. Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 588 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश चिन्तापर, चिंतापर, वि० त्रि० चिंता में पड़ा, चिन्ताग्रस्त; time, -म् चिरं, क्रिवि, देरतक, सदा; long, sunk in (sad) thought. always. -राय चिर-राय० देर तक; for a चिन्तामणि, चिंतामणि, पुं० चिन्तारत्न, मनचाहा देने long time. वाली मणि, thoughtgem, which gives चिरकार,चिरयार, वि० त्रि० धीमा, माठा; working its possessor all his desired objects. slowly = चिरकारिक। चिन्तावेश्मन, चिंतावेस्स, न० बैठक, चौपाल; चिरकारिन.चिरयारि.वि०वि० (1) देर लगाने वाला: council-room. a slow-worker. उन्होंने चिरकारी की इस चिन्तिडी, चिंतिडी, स्त्री० इमली का वृक्ष; the आदत के लिए प्रशंसा की; to work slowly. tamerind tree. चिरकालिक, चिरकालिअ, वि० त्रि० पुराना; of चिन्तित, चिंतिअ, (1) वि० त्रि. विचारित; ___long standing = चिरकालीन। considered. (2)-म्,चिंतिअंन० विचार, चिरंजीव, चिरंजीव, वि०वि०चिरंजीवी, आयुष्मान; ध्यान, परवाह, इरादा; thought, reflection, ___long-lived. care, intention. चिरंजीविन, चिरंजीवि, वि. त्रि. चिरंजीवी, लंबी चिन्तितोपनत, चिंतितोवणअ, वि०वि० सोचते ही आयुवाला, 371 4611; thought of and चिरण्टिका, चिरंटिगा, स्त्री० सुवसना, भव्य पोशाक immediately present. चिन्त्य, चिंत, वि० त्रि० विचार्य, विचारणीय, दोषपूर्ण, वाली तरुणी स्त्री;a young woman clad to be considered or thought over, in fine clothes. defective. चिरण्टी, चिरंटी, स्त्री, वधू, नववधू; a girl,youth चिन्मय, चिम्मअ, वि०वि० शुद्ध चैतन्य रूप; pure and maturity. spiritual. चिर-ल, चिरण्ण, वि०वि० देर का, पुराना; old = चिन्मात्र, चिम्मेत्त, वि० त्रि० शुद्ध चिति, चैतन्यरूप, चिरंतन। चिद्रूप, ज्ञानमय; pure intelligence. चिरनिर्गत, चिरणिग्गअ, वि० त्रि० देर से निकला; चिपिट, चिविड, [or चिपट; Vचप् परिकल्कने, ___long appeared [a bud]. चपयति] वि० त्रि० चपटा, चपटी नाक वाला; चिरनिविष्ट, चिरणिविट्ठ, वि० त्रि० देर तक आराम flat, flat-nosed = fef923114:1 करने वाला, बहुत दिनों से जड़ जमाए; having चिपिटक - चिपुट, चिविडगो/चिविडो, पुं० चिड़वा; rested for a long time, long settled. flattened rice. चिरपाकिन्, चिरवागि, वि० त्रि० देर से पकने वाला; चिपिटिका, चिविडिगा, स्त्री० पपड़ी सुरंड, -चिपुट ripening late. granulation [चिपिटिकावत् पपड़ीदार चिरप्रवासिन्, चिरप्पवासि वि० त्रि० बहुत देर से बाहर घाव] गया; long absent. चिपिटीकरण, चिविडीकरणं, न० (आँख को), चिरप्रवृत्त,चिरपउत्त, वि०वि० सदावर्तमान, चिरकाल अंगुली से दबाना; to press with fingers से चला आया; ever existent, long (eyes). standing. चिबु, चिबु, पु० ठोडी; chin. -क. चिबगं. ठोडीः चिरबाधित, चिरवाहित, वि० त्रि० करंजवा, chin. 37451GA; longamia glabson. चिबुकतिल, चिबुकलिओ, पुं० दड़ी पर काला निशान; चिरमित्र, चिरमित्त, न० पुराना मित्र; old friend. a mole, Sign of black in chin. चिरमेहिन, चिरमेहि, पुं० गदहा; ass [urinating चिर, चिर, [vचि] वि० त्रि० लंबा, बहुत समय तक or copulating for long). चलने वाला पराना: long lasting along चिररात्राय, चिररत्ताय, क्रिवि. चिरकाल के लिए: चिपिट, ति] dिound-चिवडो,पुं० For Private and Personal Use Only Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 589 for long. -रात्रम् चिररतं, लंबा समय; long लगाने वाला, ठप्पा मारने वाला; one time, period of many nights. making a sign or mark. चिररुग्ण, चिररुण्ण, वि०वि०चिरकाल का रोगी; चिह्नधर, चिंहहर, वि. त्रि. पर के चिह्न वाला; long deseased. bearing the sign [of office or rank]. चिरलब्ध, चिरबद्ध, वि० त्रि० देर बाद मिला, बहुत चिह्नन, चिंह, न० लक्षण; characteristic. sign. पहले मिला; obtained aftera long time चिह्नित,चिंहिअ,वि०त्रि० निशान लगा: marked, [as a son], obtained long before. . spotted. चिरविप्रोषित, चिरविप्पोसिअ, [Vवस] वि०त्रि० चीत्कार, चिक्कार, [चीत् onomatopoetic] पुं० बहुत देर का निष्कासित; longbanished. चिल्लाहट, चीत् की आवाज, चीख-पुकार; चिरवृत्त, चिरउत्त, वि० त्रि० देर का हुआ; cry, the sound of 'cit' = चीत्कृति; happened long since. चीत्कृतम्: सीटी; whistle. चिरसञ्चित, चिरसंचिअ.वि. त्रि० बहत दिन से जमा चीन, चीण, पुंसं० चीन; China; पुराणों में चीन farell; acquired long ago. लोग तुषार, पह्नव, काम्बोज एवं दरदों के साथ चिरसंभृत, चिरसंभिउ, वि०त्रि० बहुत दिनों से संभाल हिमालय के पार काश्मीर में अपर सिन्ध पर से कर रखा; preserved from a long time. बताए जाते हैं। मभा० (XII.65) में चीनों को चिरसद्भाव, चिरसब्भावो, पुं० दीर्घ-कालिक प्रीति, गान्धार लोगों के पास रखा गया है और उन्हें प्ररूढ अनुराग; love of long standing. निकृष्ट एवं बर्बर कहा गया है। चीन शब्द का चिरसूता, चिरसूआ, स्त्री० बकैनी या बाखड़, [गौ]; आधार 249-210 ई० पू० का 'त्शिन्' नामक वंश है, महीन, चिकना; in the Puranas, [cow] that delivered long ago = चिरप्रसूताः। the Cinas along with the Tusāras, Pahlavas, Kambojas and Daradas चिरस्थायिन, चिरट्ठाइ, वि० त्रि० जो देर तक रहने were "outside", i.e., they were वाला, long standing. beyond the Himālayas on the चिरायुष, चिराउस, वि० त्रि० लंबी आयुवाला तु० Upper Indus in Kashmir. The long aged. Chinese do not seem to have been चिरु, चिरु, पुं० खवा; the shoulder-joint. able to penetrate Tibet proper with military expeditions before the 7th चिर्भट, चिर्भटी, चिब्भड/चिब्भडी, स्त्री०, ककड़ी3B century A.D. and Baltistan before cucumis urtillissimus. the 8th century A.D. The word cina चिल्ल, चिल्ल, [क्लिन्ने अस्य चक्षुषी] (1) वि० is supposed to derive from the त्रि० चूंधा, आंखों में पानी वाला, गीला; blear- dynasty of the Tsin, flourishing in eyed, having wet eyes, wet. (2) 249-210 B.C., fine, thin, soft. -काः पुं० चौंध, चील; the condition or being the Chinese people. चीनकर्कटिका, चीणगकडिगा, स्त्री० एक प्रकार की bleareyed, vulture. चिल्ला, चिल्ला, स्त्री० चील, vulture bengal ककड़ी; a kind of gourd. ___kite. चीनक, चीणगो, पुं० कपूर का एक भेद; a kind of चिल्लिका, चिल्लिगा, स्त्री० भौं, एक बेल; eye camphor. चीनज, चीणओ, न० इस्पात; steel. brow, a creeper. -लता = भ्रूवल्ली। चीनपिष्ट, चीणपिट्ठ, न० सिन्दूर; red lead = चिह्न, चिंह, न० निशान; sign, mark, symbol, चीनवङ्गम्। ____symptom, -कम्, small mark. चीनसिचय, चीणसि, पुं० रेशम; silken cloth = चिह्नकार, चिंहयार, [or -कारिन्] वि० त्रि० चिह्न चीनांशुकम्। For Private and Personal Use Only Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 590 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 170 चीनांशक, चीणसुअं, न० महीन वस्त्र, चीन से आयातित रेशम; a fine silken cloth, probably imported from China. प्राचीन ग्रंथों में इसका उल्लेख है। चीर, चीरं, [ चि-] न० गोस्तन, कपड़े का टुकड़ा, लीर, पुराना, कपड़ा, चूड़ा, सीसा, वल्कल; teat of cow, strip of cloth, old cloth, rag, tuft of hair, lead, birch. चीरक, चीरगो, पुं० घोषणापत्र; a public announcement on a piece of paper. चीर-चीवर, चीर-चीवर,न० भिक्षसंघाटी व्रतियों का वस्त्र; dress of the ascetics. चीरवसन, चीरवासस, चीरवसण/चीरवास, वि० त्रि० वल्कल या फटे पुराने वस्त्र पहननेवाला; putting birchs or rags. चीरि, चीरि, [or -री] स्त्री० अंधोटो, आंखों का परदा, कपड़े की छोर या कन्नी, झींगुर; veil for the eyes, hem of an undergarment, cricket: चीरीचीत्कार, चीरीचिक्कार, पुं० झींगुर का शब्द; buzzing of cricket. चीलीवाक, चीलीवाग, पुं० झींगुर, a cricket. चीर्ण, चिण्ण, [Vचर् + त] (1) वि० त्रि० अनुष्ठित; observed [a vow or austerity] (2) न० चरित्र; conduct. चीवर, चीवरं, न० भिक्षुसंघाटी, भिक्षुओं, का प्रावरण, dress of the ascetics or mendicants - रिन् चीवरि, पुं० बौद्ध अथवा जैन भिक्षु; a Buddhist or jaina mendicant. चुकोपयिषु, चुकोवइसु, [कोपयितुमिच्छु:] वि० त्रि० क्रोध दिलाने का इच्छुक;wishing to make angry. चुक्कार, पुं० सिंह की चिंघाड़; roaring ofa lion. चुक्र, चुक्क, पुंन० खट्टा [साग], चूका; sorrel, [चक्रवास्तूकम्) -म्, न० खटाई; acidity = चुक्रिमन। -फलम् tamarind fruit. चुक्रचण्डिका, चुक्कचंडिगा, स्त्री० इमली; the tamarind tree. चक्षोभयिषु, चुक्खोहइस, [क्षोभयितुमिच्छु:] वि० त्रि० क्षोभ पैदा करने का इच्छुक; intending to disturb. चुचुक, चुचुग, [or -चूचुक Vचुक्कू, व्यथने चुक्कयति 'meant for pressing'] पुंन० स्तनवृन्त, स्तन का अग्रभाग, चूची; nipples of breast. चुच्च, चुंचु, वि० त्रि० प्रसिद्ध,ख्यात, प्रवीण, परिचित; celebrated famous, clever, familiar. -त्वम्, चुंचुतं न० ख्याति, प्रसिद्धि; fame,I celebrity. चुण्टा, चुंटा, [or -ण्टी] स्त्री० बिना मन का कूप, alaveal; a well without wooden frame on it. चुण्टी, चुंटी, स्त्री० कठौता, चमारों की कुण्डी जिसमें वे चमड़ा भिगोते हैं;a smallwooden cup kept by cobblers. चुत् - चुअ (अक०) टपकना; to trickle. चुत, चुओ, पुं० गुदा; an anus. Vचुद, चुद/चुअ, [संचोदने, चोदयति, चोदित], प्रेरित करना, शीघ्रता या तावल करना, (आत्मने०); to impel, hasten, inquire after. चुबुक, चुबुगं, न० ठोडी; chin चुबुकगर्त, चुबुगगतो, पुं० ठुड्डी पर पड़ने वाला गढ़ा; a hollow on the chin. Vचुम्ब, चुंब, [वक्त्रसंयोगे, चुम्बति], चूमना, छूना (मुंह से); to kiss, touch (with mouth) चुम्बक, चुंबग, (1) वि० त्रि० चूमाचाटी करने वाला; one who kisses much. (2) पुंन० एक प्रकार का कच्चा लोहा जो लोहे को खींच लेता है; magnet = चुम्बकमणिः । चुम्बन, चुंबणं, न० चूमना, kissing, a kiss. चुम्बित, चुंबित, वि० त्रि० चूमा गया, छुआ गया; kissed, touched. चुम्बिन, चुंबि, वि० त्रि० चूमने या छूनेवाला, kissing or touching it comes at the end of a noun as a कृदंत word. चुर, चुर, [स्तेये, चोरयति, चोरित] चुराना, लूटना; ___ to steal, rob. [Cp. चुरण्यति 'steals'] चरा चरा स्त्री० चोरी-thoft For Private and Personal Use Only Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 591 चुचुरध्वनि, चुच्चुरभुण, पुं० दांत कटकटाना; [चूडारत्नम्], jewel. (2) वि०वि० श्रेष्ठ उत्तम gnashing the teeth. excellent, best. चुलुक, चुलूग, पुंन० ओक, मूंजला, पसो, चुल्लू; चूडाल, चूडाल, वि० त्रि० चूडा वाला; having a handful, hollowed hand to drink look of hair on the crown of the water. head सफेद अभ्रक white abous, चूड़ा चुलुकन, चुलुगणं, न० ओक से पानी पीना; अथवा शिखर का सहारा लेने वाला, सफेद drinking water from a hollowed 37405; reclining on the crest, white hand. abrus. चुलुकयति, चुलुयदि, चुल्लू से पीता है (नाधा०); चूडाला, चूडाला, स्त्री० उपनिषदों में चर्चित एक नारी; drinks with a hollowed hand. a woman referred to in Upanisads. चलकित.चलकिद, वि० त्रि० पिया गया, पढ़ा गया, चत, चूमो, पुं० आम का पेड़; mango tree. -म् आस्वादित (आल); drunk, read, tasted. चूअं, न० भग, आम का फल; female चुलुम्या, चुलुंपा, स्त्री० बकरी; she-goat. generative organ, mango fruit. चुल्ल, चुल्ल, वि० वि० चूंधा; fire-place. -ल्ली, चूतपोतक, चूअ पोड+गो, पुं० आम का छोटा वृक्ष; स्त्री० चूल्हा, उद्वाह, रन्ध्र, राजकुञ्जर के पार्श्व; sapling of mango tree. fire-place, marriage, hole, sides of चूतप्रसव, चूअपसवो, पुं० आम का बौर; mango a king's elephant. blossom. चूचुक,चूचूग [चूचुकाग्रम्] (1) न० चूची;nipple चूतमंजरी, चूअमंजरी, स्त्री० आम की बौर; of breast. -कः चूचूगो, पुं० प्राचीन blossoms of mango. जनविशेष; sinful creatures, a चूति, चूई, स्त्री० गुदा; anus. particular people mentioned in ___Vचूर्ण, चुण्ण, [संकोचने, चूर्णयति = Vच; cp. MBh. probably living near the चीर्ण] चूरा करना, दरड़ना; to grind, I Mahānada Valley[= चूचुपा:] (2) वि० crush, bruise. त्रि० हकलाने वाला; stammering. चूर्ण, चुण्ण, [Vचूर], (1) वि० त्रि० पीसा, सूक्ष्म; चूडा, चूडा, स्त्री० चोटी, पर्वतशिखर, कूर, (आल०); anything ground, minute. (2) पुंन० hair on top of the head, tuft of hair चूरण, पाउडर, धूल, चंदनधूलि, कर्पूर, चूना, left on the crown of child's head खड़िया, मिट्टी; powder, dust, pounded after the tonsure ceremony peak of sandalwood, camphor, lime chalk. mountain (fig.) चूर्णक, चुण्णगं (1) न० सरल रचना-शैली, पिसा चूडाकरण, चूडाकरणं, न० मुण्डनसंस्कार; forming आय; easy composition that does the crest, ceremony of tonsure = not contain hard letters and has चूडाकर्मन्, चौलम् = चौडम्। very few compounds, wheat flour. चूडादन्त, चूडादंतो, पुं० नागदंत, बूंटी; a piece of (2)-कः चुण्णगो पुं० अनाज भुना और पिसा, wood projecting from a wall. दांतों प चूने जैसी श्वेत परत; grain fried चूडान्त, चूडतं, न० अ० शिखर तक; upto the and pounded, white dirt set on ____top or peak. teeth. [चूर्णनम् act of pounding.] चूडापाश, चूडापासो, पुं० (बालों की) गुत्थ, वेणी, चूर्णकुन्तल, चुण्णकुंतलो, पुं० टेढ़ी, जुल्फ; hair चोटी; mass of hair. dressed in curves. चूडामणि, चूडामणि, (1) पुं० चोटी का मणि, रत्न चूर्णखण्ड, चुण्णखंडो, पुं० बजरी; gravel. jewel worn on top of the head चूर्णपद, चुण्णपद, न० हाथ में गेंद को ठप्पे देते हुए For Private and Personal Use Only Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 592 www.kobatirth.org आगे और पीछे तुमकना; walking backwardsa and forwards, while playing with a ball. चूर्णपेषम्, चुण्णपेस, क्रिवि० चूर्ण बनाते हुए to grind so as to pulverise: चूर्णपिषं पिपेष। 7 चूर्णमुष्टि, चुण्णमुट्ठि स्त्री० मुट्ठी भर चूर्ण वा सुगंध; handful of powder or perfume. चूर्णयोग, चुण्णजोगो, पुं० पाउडर लगाना; applicationof powder चूर्णि, चुण्णि, स्त्री० अष्टाध्यायी पर पतञ्जलि का महाभाष्य; name of Patanjali's Mahābhāsya on Pánini. शब्द विश्लेषण, रहस्य, अभिव्यक्ति, easy composition that not contain hard. letters. आगम ग्रंथों पर लिखे गए विश्लेषणचूर्णिका, चूण्णिगा, स्त्री० अब्दुर्रहमान (अद्दहमाण) कृत संदेशरासक काव्य पर किसी की संस्कृत टीका; a gloss in Sanskrit on the poem Sandesarāsaka by an unknown writer. आगमों पर लिखित प्राकृत- संस्कृत टीका A gloss in prakrit and Sanskriton the Agama's चूर्णीकरण, चुण्णियरणं, न० बारीक पीसना to make powder. चूर्णीकृत, चुण्ीकिठ, वि० त्रि० चूर्ण के रूप में पीसी गई; powdered चूर्णित, चुण्णिठ, वि० त्रि० चूरा गया crushed, well grinded. चूर्णिन्, चुण्णि, वि० त्रि० चूर्ण मिश्रित mixed up with anything powdered or pounded. चूल चूल [ ला] पुं० स्त्री० चूड़ाकरण; the tonsure ceremony. चूलक, चूलगो, पुं० चूडा; crest, चूलिक, चूलिग, न० परांठा; cake of flour fried with ghee. चूलिका, चूलिगा, स्त्री० हाथी की कनपटी, [= चूडिका ] यवनिका स्थित पात्रों द्वारा अर्थसूचन the root of an elephant's ear, the Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश intimation scene = explanation of a matter by persons stationed behind the curtain in a drama [Dasa. I. 58-61]. -का पैशाची सोग्दियन लोगों की भाषा; Culikā Paisāci was spoken by the Sogdians. विशेष व्याख्या । चूलिन, चूलिंग, वि० त्रि० चूडा पर अलंकार वाला, having the ornament on the crown. V चूष, चूस, (एक) [पाने, चूषति, cp. Vथे' धयति'] चूसना; to suck. चूषक, चूसग, वि० त्रि० चूसने वाला; one who sucks. Note चूषिणी, 'a female attendant of Durga. ' चूषण, चूसणं, न० चूसना; act of sucking. चूषा, चूसा, स्त्री० हाथी का कमरबंद; leathern girth of elephant. चूषित, चूसिअ वि० नि० चूसा हुआ, चूसा गया; sucked by. Veत्, चr, [हिंसाग्रन्थनयो:, वृतति] नत्थी करना, गांठना, टांकना, गांठ मारना या बांधना; to fasten together. to bond. चेकितान, चेगियाण, वि० त्रि० ज्ञानान, पुं० एक प्राचीन राजा का नाम तु० धृष्टकेतुश्चेकितानः (भगी० 1) A name of king Chekitan. चेक्रिय, चेक्किअ, [Intens. Vकृ] वि० त्रि० कर्मठ, सक्रिय; active, industrious. चेट, चेडो, [चिट् प्ररप्रेष्ये; -टी] पुं० नौकरे; servant slave. = चेटक:, चेडः, चेडकः । चेण्डक, चेडंग, न० इण्डुआ, तृणादिनिर्मित वलयाकार शिरस्त्राण, सर पर बर्तन के नीचे रखने की गंडूरी; a rounded made of grass etc. placed on head to protect it from the rub of the vessel. चेतन, चेयण, [√चित् संज्ञाने, चेतति; 'संचेतने' चेतयंति ] (1) वि० त्रि० चेतनावत्, वेदनशील, द्रष्टा, प्राणवान; sentient, intelligent, perceiving, animate. -म् चेयणं, न० आत्मा, चेतस्; soul, mind. -ना चेयण्ण, स्त्री० बुद्धि, ज्ञान, मति, संज्ञा वेश; mind, For Private and Personal Use Only Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 593 knowledge, intelligence or intellect, life. चेतय, चेदओ, पुं० प्राणी; living being. चेतयान, चेदयाण, वि० वि० समझदार; having sense, sensible. चेतस्, चेद, [ चित्] न० चित्त, अन्त:करण, हृदय, ___ आत्मा , चैतन्य; mind, heart, soul, consciousness. चेद, चेद, [च + इद्] अ० यदि; if. -न यदि नहीं; It is not so. नोचेद् नहीं तो; otherwise. नैवञ्चेद् यदि ऐसा नहीं; if not this way. चेदि, चेदि, [-त्रिपुरी] यह प्रदेश जमना के समीप था। इसमें बुन्देलखण्ड एवं उसके आसपास का क्षेत्र सम्मिलित था; inhabitants of the Cedi country = Yadavas; the king of Cedis sided with Yudhisthira in theGreat Battle, चेदिहूणा:Cedis,and Hunas. चेदिप, चेदिवो, पुं० चेदि देश का पालक, राजा; ruler ___of Chedis. चेय, चेय, [Vचि] वि० त्रि० ढेर किया जाने वाला; to be heaped or piled (Discuss: विचेयतारका] चेल, चेलो, (क) न० वस्त्र, clothes, garment. चेलक्नोप, चूलेक्कोवं, [Vक्नू, शब्दे उन्दने च] क्रिवि० इतना बरसा जिसमें कपड़े तर हो गए; rained enough to drench clothes चेलाञ्चल, चेलंचलं,न० वस्त्र का किनारा; the side part of the cloth. चेलिका, चोलिगा, [चेल-] स्त्री० बाडी; bodice. चेलुक, चोलगो, पुं० बौद्ध; A Buddugist novice. Vचेष्ट, चे?, [चेष्टायाम्, चेष्टते], हाथ पैर चलाना, क्रिया करना, सक्रिय होना; to move, be active, stir. चेष्टक, चेट्ठगो, पुं० एक कामासन; a particular pose in coitus. चेष्टन, चोट्टणं, न० हरकत करना, हाथ पांव हिलाना, infachr; acts or motion's of body. औला चेटा न चेष्ट:] स्त्री० हाथ पैर चलाना या हिलाना, इङ्गित, यत्न; action, effort. In poetics. चेष्टित, चेट्ठिअं, न० चेष्टा, शरीरव्यापार [इङ्गितं = मनोव्यापारः], हिलना-डुलना, क्रिया, उद्योग, प्रयत्न, जीवन का तौर-तरीका, संकेत (हाव-भाव); moving,activity,effort, manner of life, gesture. चैतन्य, चेदण्णं, [चेतनस्य भावः] न० चेतना, मन, बुद्धि, आत्मा, ब्रह्म; consciousness, mind, intelligence, spirit, soul. चैतन्य- भैरवी, चेदण्ण भेरवी, स्त्री० दुर्गा का एक रूप; a form of Durga. चैतसिक, चेअसिग, वि० त्रि० चेतस से संबद्धः relating to the mind. चैत्त, चेत्त, वि० त्रि० चित्त से संबद्ध; belonging to the mind, imagined, mental. चैत्तिक, चेत्तिग, वि०वि०चित्त से संबद्ध, mental. चैत्य, चेत्त, [चिति-] (1) वि० त्रि० छतरी से संबद्ध; relating to agrave. (2)-म्, चेत, पुंन० स्मारक, छतरी, रथ्यातरु, गांव का प्रधान वृक्ष, जैन मंदिर, बुद्धालय; monument, chief tree of a village, a Jaina temple, a Buddhist temple. चैत्यक, चेत्तगो, पुं० मगध की राजधानी गिरिव्रज के निकट का एक पर्वत; a hill near Girivraja, the ancient capital of Magadha region. चैत्यवृक्ष, चेत्तरुक्खे, पुं० पवित्र तरु; a tree considered as holy = चैत्यद्रु, चैत्यदूमः। चैत्र, चेत्त, (चित्रया युक्ता पौर्णमासी चैत्री सा अस्ति यस्मिन् मासे) पुं० वसन्त का दूसरा मास; the month in which the full moon stands in the asterism Citra = चित्रिकः, चैत्रिकः। चैत्ररथ, चेत्तत्थ, न० चित्ररथ द्वारा निर्मित कुबेरोद्यान; Kubera's garden laid out by Citraratha. चैत्री चेत्ती.स्त्री० चित्रा नक्षत्र से संबद्ध; related to Chitra star. चैद्य.चेज्ज, पं० चेदिराज;aprince of the Cedis. Chi For Private and Personal Use Only Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 594 www.kobatirth.org चैल, चेल, [चेल- ] (1) वि० त्रि० चेलनिर्मित; made of cloth. (2) म् चेल, न० कपड़ा; cloth. चैलक, चेलगो, पुं० बौद्ध साधु; Buddhist mendicant. Cp. चेलक । चैलधाव, चेलधाव, पुं० धोबी; washerman = चैलनिर्णेजकः । चैलिक, चेलिंग, पुं० कपड़ा piece of cloth. चोदक, चोदअ, वि० त्रि० प्रेरक; impelling, one who raises questions. चोदन, चोअणं, न० प्रेरण, विधि; impelling injunction. चोदना, चोयणा, स्त्री० प्रेरणा, विधि, उपदेश; impelling, injunction, exhortation. चोदनीय, चोअणिज्ज, वि० त्रि० प्रेरणा के योग्य; fit for extortation. चोदित, चोदितु वि० त्रि० प्रेरक, वर्धक, आक्षेप करने वाला; impeller, promoter, one who raises a question. चोद्य, चोच्च, न० आक्षेप, आपत्ति, अभियोग, चोदनीय; raising a question, objecting. चोपन, चोवण, [ चुप् मन्दायां गतौ ] (1) न० स्पन्दन; action, activity. (2) वि० त्रि० मंद चाल पैदा करने वाला; causing slow motion. चोर, चोर, पुं० चोर; thief. चोरकरण, चोरकरणं, न० किसी को चोर बताना; calling any one thief. चोरकबन्ध, म्, चोरगबन्ध, क्रिवि० चोर की तरह बांधते हुए; so as to tie like a thief. चोरकवि, चोरक, पुं० विल्हण का उपनाम । चोरिका, चोरिगा, स्त्री० चोरकर्म; theft. चोरितक, चोरितगं, न० चोरी गया माल ; anything stolen. चोल, चोल, पुं० जाकट; jacket, bodice; दक्षिण का एक प्रदेश, the Cola country, ला चोल देश के निवासी; inhabitants of the Cola country. चोलक, चोलगो, पुं० बण्डी, कवच; jacket, parmour. चोलिका, चोली, चोलिगा/चोलिकि, स्त्री० त्रियों का संस्कृत - प्राकृत - हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश छाती पर पहनने का बख; a small jacket worn by ladies. चोलकिन, चोली, वि० त्रि० कवचधारी सिपाही; an armoured soldier. चोलंडक, चोलंडगो, पुं० सिर का वस्त्र, पगड़ी या टोपी; head gear, turben cap etc. चोष, चोसो, [V], पुं० चोषण; sucking. चोषक, चोसग, वि० त्रि० चूसनेवाला; a sucker. चोष्य, चोस्स वि० त्रि० चूसने या चूसने योग्य पदार्थ आम आदि; a thing to be sucked. Mango etc. " चौड, चोड/चो, न० चौल, चूडाकरण; rite of Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir tonsure. चौर, चोर, [ चुराशीलमस्य ] पुं० चोर, बेईमान; thief, dishonest. चौरध्वजबद्धक, चोरधुअबइग, पुं० पक्का चोर; notorious thief. चौराटवी, चोराडवी, स्त्री० चोरों का जंगल; forest infested by thiefs. चौरिका, चोरिगा, स्त्री० चुरा, चौर्यम् Thie of. चौर्य, चोरिय, न० चोरी-चोरी रस लेना; secret sexual enjoyment = चौर्यसुरतम्, वि० त्रि० चोरी का आदी; addicted to theft, a confirmed thief. चौल, चोल, [चूडा प्रयोजनमस्य ] न० मुण्डन; ceremony of tonsure. च्यवन, चवणं, [Vच्यु] न० गिरना, टपकना, क्षरण, निकल जाना, डगमगाना, डिंग जाना, लड़खड़ाना, गति, परिवर्तन, हानि; falling, moving, motion, change, loss. [Caraka: संसभ्रंशच्यवनानि where संसः मनाग् गमनम्, अंश सुदूरगमनम् च्यवनं पार्श्वतो गमनम् नः पुं० एक ऋषि celebrated sage. च्यवनधर्मन्, चवण- धम्म, वि० त्रि० पतनशील, देवत्व से च्युत होने वाला; it shined to fall from divinity. = - For Private and Personal Use Only च्यवनप्राश, चवणपासो, पुं० च्यवन ऋषि को युवा बनाने के लिए अश्वनीकुमारों द्वारा बनाया गया रसायन; a medicine prepared by Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 595 pim. Asvins in order to restore youth to sage Chyavana. च्यवनस्मृति, चावण सरइ स्त्री० a law book associated with Chyavana. च्यावन, चावण, [Vच्युणि०] वि० त्रि० गिराने वाला; ____causing to fall. च्यावित, चाविअ, वि० त्रि० निकाला, छेका; ___expelled from. Vच्यु, चु, [गतौ, च्यवते, च्युत, च्यावयति] इधर-उधर डुलना, गिर पड़ना, डूबना, वञ्चित हो जाना, स्खलित होना, गलती कर बैठना; to move and fro, fall down sink, be deprived of, deviate from slip. च्युत, चुअ, वि० त्रि० गिरा, छेका, निकाला, हुक्का-पानी गिरा, वंचित, fallen,expelled, deprived. च्युतदत्ताक्षरा, चुअदतक्खरा, स्त्री० प्रहेलिका का एक भेद जिसमें एक अक्षर हटाकरक उसके स्थान पर निरर्थक अक्षर रखा जाता है। पाठक को उसे ठीक ढंग से पढ़ना होता है; puzzle in which a correct syllable is replaced by an incorrect one and the reader has to read it correctly. च्युतसंस्कृति, चुअसक्किदी,वि०वि० अशिष्ट, अशुद्ध lacking correctness, grammatically wrong. च्युताक्षरा, चुदक्खरा, स्त्री० प्रहेलिका का एक भेद जिसमें एक अक्षर छोड़ दिया जाता है; a type of puzzle in which a syllable is ommitted. च्युताचार, चुआयार, वि० त्रि० कर्तव्य-च्युत; deviated from duty. च्युति, चुदि, [Vच्यु] स्त्री० चूना, टपकना, रिसना, गिरावट, पतन, भग, च्युत की भांति यह भी अन्य संज्ञा पद के अंत में आता है, जैसे- पदच्युति, अक्षरच्युति; dripping, trickling, falling down, the vulva, like the word on, it is also follows a noun as shown above. च्युय, चुओ, पुं० मुंह; mouth. च्यूत, चुअं, न० गुदा; the anus. च्यौत्र, चोत्त, [Vच्युत] वि० त्रि० क्षीणपुण्य; one whose goodness is lost or exhausted. For Private and Personal Use Only Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private and Personal Use Only Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Serving Jin Shasan 146897 gyanmandirokobatirth.org New BBC न्यू भारतीय बुक कारपोरेशन ISEN 81-8315157-4 208, द्वितीय तल प्रकाश दीप भवन, 4735/22, अंसारी रोड, दरिया गंज, नई दिल्ली- 110002 दूरभाष : 91-11-23280214, 23280209 ई मेल : newbbc@indiatimes.com 9788183513731 PRICE RS. 5000.00 (Set of 3 Vols.) For Private and Personal Use Only