Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ibllebic 10% dAdAsAheba, bhAvanagara, phona : 0278-2425322 3004846 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar com
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ grantha-parIkSA. tRtIya bhaag| arthAt somasena-trirNAcAra, dharmaparIkSA (zvetAmbarI ), akalaMkapratiSThApATha aura pUjyapAda-upAsakAcArake parIkSA lekhoMkA sNgrh| lekhaka zrIyuta paMDita jugalakizora mukhtAra sarasAvA ji0 sahAranapura [grantha-parIkSA prathama dvitIya bhAga, upAsanAtattva, jinapUjAdhikAra-mImAMsA, vivAhasamuddezya, vivAha-kSetra-prakAza, svAmIsamantabhadra ( itihAsa ), vIra-puSpAMjali, jainAcAryoMkA zAsanabheda, Adi aneka granthoMke racayitA, aura jainahitaiSI Adi patroMke bhUtapUrva sampAdaka ] prakAzakajaina-grantha-ratnAkara kAryAlaya, hIrAbAga, po0 giragAMva-bambaI / prathamAvRtti / 500 prati ) bhAdoM, saM0, 1985 vikrama sitambara, san 1928 mUlya 1 // ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzaka chaganamala bAkalIvAla mAlika--jaina-grantha-ratnAkara kAryAlaya hIrAbAga, po0 giragAMva-bambaI / mudraka bAbU durgAprasAda durgA presa ajamera peja saMkhyA 1 se 244 taka aura zeSa aMza ma. nA. kuLakarNI karnATaka presa 318 e ThAkuradvAra bambaI / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhuumikaa| varSAkA jala jisa zuddha rUpameM barasatA hai, usa rUpameM nahIM rahatA; AkAzase nIce utarate utarate aura jalAzayoMmeM pahu~cate pahu~cate vaha vikRta ho jAtA hai aura isake bAda to usameM itanI vikRtiyA~ utpanna ho jAtI haiM ki unake mAre usake vAstavika svarUpakA hRdayaMgama kara sakanA bhI duSkara ho jAtA hai| phira bhI jo vastutattvake marmajJa haiM, padAthoMkA vizleSaNa karanemeM kuzala yA parIkSApradhAnI haiM, unheM una saba vikRtiyoMse pRthaka vAstavika jalakA patA lagAnemeM dera nahIM lagatI hai| paramahitaiSI aura parama vItarAga bhagavAn mahAvIrakI vANIko eka kavine jalavRSTikI upamA dI hai, jo bahuta hI upayukta mAlUma hotI hai| pichale DhAI hajAra varSoMkA upalabdha itihAsa hameM batalAtA hai ki bhagavAnkA vizvakalyANakArI samIcIna dharma jisa rUpameM upadiSTa huA thA, usI rUpameM nahIM rahA, dhIre dhIre vaha vikRta hotA gayA, jJAta aura ajJAtarUpase use vikRta kara. neke barAbara prayatna kiye jAte rahe aura aba taka kiye jAte haiM / sampradAya, saMgha, gaNa, gaccha, AmnAya, pantha Adi saba prAyaH inhIM vikRtiyoMke pariNAma haiM / bhagavAnakA dharma sabase pahale digambara aura zvetAmbara do sampradAyoMmeM vibhakta huA, aura usake bAda mUla, yApanIya, dravir3a, kASThA, mAthura, Adi nAnA saMghoM aura unake gaNoM tathA gacchoMmeM vikRta hotA rahA hai| yaha asaMbhava hai ki eka dharma ke itane bheda prabheda hote jAya~ aura usako mUla prakRtipara vikRtiyoMkA prabhAva nahIM pdd'e| yadyapi sarvasAdhAraNa jana ina sampradAyoM aura panthoMke vikArase vikRta hue dharmakA vAstavika zuddha svarUpa avadhAraNa nahIM kara sakate haiM, parantu samaya samayapara aise vicArazIla vivekI mahAtmAoMkA janma avazya hotA rahatA hai jo ina saba vikAroMkA apanI rAsAyanika aura vizleSaka buddhise pRthakkaraNa karake vAstavika dharmako svayaM dekha lete haiM aura dUsaroMko dikhA jAte haiN| jo loga yaha samajhate haiM ki vartamAna jainadharma ThIka vahI jainadharma hai jisakA upadeza bhagavAn mahAvIrakI divyavANIdvArA huA thA, usameM jarA bhI parivartana, parivarddhana yA sammelana nahIM huA hai-akSarazaH jyoMkA tyoM calA A rahA hai, unheM dharmAtmA yA zraddhAlu bhale hI mAna liyA jAya; parantu vicArazIla nahIM kahA jA sktaa| yaha saMbhava hai ki unhoMne zAstroMkA adhyayana kiyA ho, ve zAstrI yA paNDita kahalAte hoM; parantu zAstra par3hane yA parIkSAyeM denase hI yaha nahIM kahA jA sakatA hai ki ve isa viSayameM kucha gahare paiTha sake haiM / jo loga yaha jAnate haiM ki manuSya rAgadveSase yukta haiM, apUrNa haiM aura unapara deza-kAlakA kalpanAtIta prabhAva par3atA hai, ve isa bAtapara kabhI vizvAsa nahIM kareMge Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ ki DhAI hajAra varSake itane lambe samayameM, itane saMghoM aura gaNa-gacchoMkI khIMcAtAnImeM par3a kara bhI unake dvArA bhagavAnke dharmameM jarA bhI rUpAntara nahIM huA hai| hamAre samAjake vidvAn to abhI taka yaha mAnaneko bhI taiyAra nahIM the ki jainAcAryoM meM bhI paraspara kucha matabheda ho sakate haiM / yadi kahIM koI aise bheda najara Ate the, to ve unheM apekSAoMkI sahAyatAse yA upacAra Adi kaha kara TAla dete the; parantu aba 'granthaparIkSA'ke lekhaka paNDita jugalakizorajI mukhtArane apanI sucintita aura suparIkSita 'jainAcAryoMkA zAsanabheda' * nAmakI lekhamAlAmeM isa bAtako acchI taraha spaSTa kara diyA hai ki jainAcAryoM meM bhI kAphI matabheda the, jo yaha vizvAsa karaneke lie paryApta haiM ki bhagavAnakA dharma zurUse aba taka jyoMkA tyoM nahIM calA AyA hai aura usake asalI rUpake sambandhameM matabheda ho sakatA hai| saMsArake prAyaH sabhI dharmoM meM rUpAntara hue haiM aura barAbara hote rahate haiM / udAharaNake lie pahale hindU dharmako hI le liijie| bar3e bar3e vidvAn isa bAtako svIkAra karate haiM ki jainadharma aura bauddhadharmake jabardasta prabhAvoMmeM par3akara usakI vaidikI hiMsA' luptaprAya ho gaI hai aura vaidika samaya meM jisa gauke bachar3e ke mAMsase brAhmaNoMkA atithisatkAra kiyA jAtA thA, (mahojaM vA mahokSaM vA zrotriyAya prakalpayet ) vahI Aja hindu oMkI pUjanIyA mAtA hai aura vartamAna hindU dharmameM gohatyA mahApAtaka ginA jAtA hai| hindU aba apane prAcIna dharmagranthoM meM batalAI huI niyogakI prathAko vyabhicAra aura anuloma-pratiloma vivAhoMko anAcAra samajhate haiN| jisa bauddhadharmane saMsArase jIvahiMsAko uThA deneke lie prabala Andolana kiyA thA, usIke anuyAyI tibbata aura cInake nivAsI Aja sarvabhakSI bane hue haiM-cUhe chachUdara, kIr3e va makor3e taka unake lie akhAdya nahIM haiM ! mahAtmA buddha nIca U~cake bhedabhAvase yukta varNavyavasthAke parama virodhI the; parantu Aja unake nepAladezavAsI anuyAyI hinduoMke hI samAna jAtibhedake rogase grasita haiM ! mahAtmA kabIra jIvana bhara isa adhyAtmavANIko sunAte rahe ki jAta pA~ta pUche nahiM koI, hariko bhajai so harikA hoI / parantu Aja unake lAkhoM anuyAyI jAtipA~tike kIcar3ameM apane anya par3ausiyoMke hI samAna pha~se hue haiN| isa U~ca-nIcake bhedabhAvakI bImArIse to sudUra yUropase AyA huA IsAI dharma bhI nahIM baca sakA hai| pAThakoMne sunA hogA ki madrAsa prAntameM brAhmaNa IsAiyoMke girajAghara judA aura zUdra IsAiyoMke girijAdhara judA haiM aura ve eka dUsareko ghRNAkI dRSTise dekhate haiN| aisI dazAmeM yadi hamAre jainadharmameM dezakAlake prabhA * yaha lekhamAlA aba mukhtArasAhabake dvArA saMzodhita aura parivarddhita hokara jainaprantharatnAkara kAryAlaya bambaIdvArA pustakAkAra prakAzita ho gaI hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ vase aura apane par3ausI dharmoke prabhAvase kucha vikRtiyA~ ghusa gaI hoM, to isapara kisI. ko Azcarya nahIM honA cAhie / ina vikRtiyoMmeM kucha vikRtiyA~ itanI sthUla haiM ki unheM sAdhAraNa vuddhike loga bhI samajha sakate haiM / yathA -jainadharmasammata varNavyavasthAke anusAra jisakA ki AdipurANameM pratipAdana kiyA gayA hai, pratyeka varNake puruSa apanese bAdake sabhI vargoMkI kanyAoMke sAtha vivAha kara sakate haiM, balki dharmasaMgrahazrAvakAcArake anusAra to pahaleke tIna varSoM meM paraspara anuloma aura pratiloma donoM hI kramoMse vivAha ho sakatA hai aura purANagranthoMke udAharaNoMse isakI puSTi bhI hotI hai *; parantu vartamAna jainadharma to eka varNako jo saikar3oM jAtiyA~ bana gaI haiM aura jainadharmakA pAlana kara rahI haiM, unameM bhI paraspara vivAha karanA pApa batalAtA hai aura isake lie usake bar3e bar3e diggaja paNDita zAstroMse khIMca tAnakara pramANa taka denekI dhRSTatA karate haiM ! kyA yaha vikRti nahIM hai ? 2-bhagavajinasenake AdipurANakI 'varNalAbhakriyA' ke anusAra pratyeka ajainako jainadharmakI dIkSA dI jA sakatI hai aura phira usakA nayA varNa sthApita kiyA jA sakatA hai, tathA usa naye varNameM usakA vivAhasambandha kiyA jA sakatA hai| usako usake prAcIna dharmase yahA~ taka judA kara DAlanekI vidhi hai ki usakA prAcIna gotra bhI badala kara use naye gotrase abhihita karanA cAhie / parantu vartamAna jainadharmake Theke. dAroMne bholI bhAlI janatAko sudhArakoMke viruddha bhar3akAneke lie isI bAtako eka hathi. yAra banA rakkhA ha ki dekhie, ye musalamAnoM aura IsAiyoMko bhI jainI banAkara unake sAtha roTI-beTI vyavahAra jArI kara denA cAhate haiM / mAno musalamAna aura IsAI manuSya hI nahIM haiM ! kyA yaha vikRti nahIM hai ? kyA bhagavAn mahAvIrakA vizvadharma itanA hI saMkIrNa thA? labdhisArakI 195vIM gAthAkI TIkAse spaSTa mAlUma hotA hai ki mleccha dezase Aye hue mleccha puruSa bhI munidIkSA le sakate the aura isa taraha muktiprAptike adhikArI banate the| * isa viSayako acchI taraha samajhaneke lie paMDita jugalakizora mukhtArakI likhI huI 'vivAhakSetraprakAza' nAmakI pustaka aura merA likhA huA 'varNa aura jAtibheda ' nAmakA nibandha dekhie / yaha nibandha zIghra hI prakAzita honevAlA hai| __ + mlecchabhUmijamanuSyANAM sakalasaMyamagrahaNaM kathaM saMbhavatIti nAzaMkitavyaM / digvijayakAle cakravartinA saha AryakhaNDamAgatAnAM mleccharAjAnAM cakravAdimiH saha jAta. vaivAhikasambandhAnAM saMyamapratipatteravirodhAt / athavA tatkanyakAnAM cakravatyAdipariNItAnAM garbhaputpannasya mAtRpakSApekSayA mlecchavyapadezabhAjaH saMyamasaMbhavAt tathAjAtIyakAnAM dIkSAItve pratiSedhAbhAvAt // 195 // pRSTha 241 / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 - sAratrayake prasiddha TIkAkAra zrI jayasenasUrike kathanAnusAra sat-zUdra bhI munidIkSA le sakate haiM * / parantu vartamAna jainadharma to zuddhoM ko isake lie sarvathA ayogya samajhatA hai / zUdra to khaira bahuta nIcI dRSTise dekhe jAte haiM; parantu una dakSiNI jainiyoM ke bhI munidIkSA lene para kolAhala macAyA jAtA hai jinake yahA~ vidhavAvivAha hotA hai / udAra jainadharmapara isa prakArakI vikRtiyA~ kyA lAJchanasvarUpa nahIM haiM ? jaisA ki prAraMbha meM kahA jA cukA hai, ina vikRtiyoMko pahicAna karake asalI dharmako prakAzameM lAnevAlI vibhUtiyA~ samaya samaya para hotI rahatI haiM / sAratrayake kartA AcArya kundakunda aisI hI vibhUtiyoMmeM se eka the / vartamAna digambara saMpradAya ke adhikAMza loga apaneko kundakundakI AmnAyakA batalAte haiM / mAlUma nahIM, logoMkA kundakundAmnAya aura kundakundAnvaya ke sambandhameM kyA khayAla hai; parantu maiM to ise jainadharma meM usa samaya taka jo vikRtiyA~ ho gaI thIM una sabako haTAkara usake vAstavika svarUpako AviSkRta karake sarva sAdhAraNake samakSa upasthita karanevAle eka mahAn AcAryake anuyAyiyoMkA sampradAya samajhatA hU~ / bhagavAn kundakundake pahale aura pIche aneka bar3e bar3e AcArya ho gaye haiM, unakI AmnAya yA anvaya na kahalAkara kundakundakI hI AmnAya yA anvaya kahalAnekA anyathA koI balavatkAraNa dRSTigocara nahIM hotA hai / merA anumAna hai ki bhagavatkundakundake samaya taka jainadharma lagabhaga utanA hI vikRta ho gayA thA, jitanA vartamAna terahapanthake udaya honeke pahale bhaTTArakoM ke zAsana- samaya meM ho gayA thA aura una vikRtiyoMse mukta karanevAle tathA jainadharmake parama vItarAga zAnta mArgako phirase pravartita karanevAle bhagavAn koNDakuNDa hI the / parantu samayakA prabhAva dekhie ki vaha saMzodhita zAntamArga bhI cirakAla taka zuddha na rahA, Age calakara vahI bhaTTArakoM kA dharma bana gayA / kahA~ to tila-tuSa mAtra parigraha rakhanekA bhI niSedha aura kahA~ hAthI ghor3e aura pAlakiyoM ke ThAThavATa ! ghora parivartana ho gayA ! I jaba kundakundAnvayI zuddha mArga dhIre dhIre itanA vikRta ho gayA -- vikRtikI parAkASThApara pahu~ca gayA, taba kucha vivekI aura vizleSaka vidvAnoMkA dhyAna phira isa ora gayA aura jaisA ki maiMne apane ' vanavAsiyoM aura caityavAsiyoMke sampradAya yA teraha - pantha aura bIsapantha ' + zIrSaka vistRta lekhameM batalAyA hai, vikramakI satrahavIM zatAbdimeM svargIya paM0 banArasIdAsajI ne phira eka saMzodhita aura pariSkRta mArgakI nIva DAlI, jo pahale ' vANArasIya ' yA ' banArasI- pantha ' kahalAyA aura Age cala kara terahapantha ke ... * . evaM guNaviziSTapuruSo jinadIkSAgrahaNe yogyo bhavati / yathAyogyaM sacchUdrAdyapi - pravacanasAratAtparyavRtti, pRSTha 305 / + dekho, jainahitaSI bhAga 14, aMka 4 / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmase prasiddha huA hai / isa panthane aura isake anuyAyI paM0 ToDaramallajI, paM0 jayaca ndajI, paM0 daulatarAmajI, paM0 sadAsukhajI, paM0 pannAlAlajI dUnIvAle Adi vidvAnoMne jo sAhitya nirmANa kiyA aura jisa zuddhamArgakA pratipAdana kiyA, usane digambarasampradAyameM eka bar3I bhArI krAnti kara DAlI aura uma kAntikA prabhAva itanA vegazAlI haA ki usase jainadharmake zithilAcArI mahantoM yA bhaTTArakoMke sthAyI samajhe jAnevAle siMhAsana dekhate dekhate dharAzAyI ho gaye aura kaI sau varSoMse jo dharmake ekacchatradhArI samrATa bana rahe the, ve apratiSThAke gahare gar3hemeM pheMka diye gye| bhaTTArakoMkA uka vikRta mArga kitanA purAnA hai, isakA anumAna paNDitapravara AzAgharadvArA uddhRta isa vacanase hotA hai paNDitaibhraSTacAritraiH btthraishctpodhnaiH| zAsanaM jinacandrasya nirmalaM mAlinIkRtam // ayAMt bhraSTacaritra paNDitoM aura baThara sAdhuoM yA bhaTTArakoMne jina bhagavAnakA nirmala zAsana malIna kara ddaalaa| paM0 AzAdharajI vikramakI terahavIM zatAbdike antameM maujUda the aura unhoMne isa zlokako kisI anya granyase uddhRta kiyA hai| arthAt isase bhI bahuta pahale bhagavAn mahAvIrake zAsana meM aneka vikRtiyA~ paiTha gaI thiiN| terahapanyake pUrvokta mizanane jainadharmakI vikRtiyoMko haTAne aura usake zuddha svarUpako prakaTa karane meM jo prazaMsanIya udyoga kiyA hai, vaha cirasmaraNIya rhegaa| yadi isakA udaya na huA hotA, to Aja digambara jainasamAjakI kyA durdazA hotI, usakI kalpanA bhI nahIM ho sakatI hai| bAgA prAntameM daurA karanevAle bambaI jaina prAntika sabhAke eka upadezakane koI 10-12 varSa hue mujhase kahA thA ki kucha samaya pahale vahA~ke zrAvaka zAstrasvAdhyAya Adi to kyA kareMge, unheM jina bhagavAnkI mUrtikA abhiSeka aura prakSAla karanekA bhI adhikAra nahIM thaa| bhaTTArakajIke viSya paNDitajI hI jaba kabhI Ate the, yaha puNyakArya karate the aura apanI dakSiNA lekara cale jAte the| kahate the, tuma bAla-baccoMvAle abrahmacArI loga + suprasiddha zvetAmbara sAdhu zrImeghavijayajI mahopAdhyAyane apanA 'yuktiprabodha' nAmakA prAkRta anya svopana saMskRtaTIkAsahita isa 'vANArasIya ' matake khaNDanake lie hI vikramakI aThArahavIM zatAndike prAraMbhameM banAyA thA-"vocchaM suyaNahitatthaM ghANArasiyassa mayabheyaM |'-sujnoNke hitArtha vANArasI matakA bheda kahatA huuN| isa pranthameM isa matakI utpattikA samaya vikramasaMvat 1680 prakaTa kiyA hai / yathA sirivikkamanaranAhAgapAhi solahasapahiM bAsehiM / bhasi uttarohiM jAyaM vANAsiassa mayameyaM // 18 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn kI pratimAkA sparza kaise kara sakate ho ? aura yaha to abhI kucha hI varSoMkI bAta hai jaba bhaTTArakoMke karmacArI zrAvakoMse mAramArakara apanA Taiksa vasUla karate the tathA jo zrAvaka unakA vArSika Taiksa nahIM detA thA, vaha ba~dhavA diyA jAtA thA ! hama Aja bhale hI isa bAtako mahasUsa na kara sakeM; parantu eka samaya thA, jaba samUcA digambara jaina samAja ina zithilAcArI sAtha hI atyAcArI popoMkI pIDita prajA thA aura ina popoM ke siMhAsanako ulaTa denevAlA yahI zaktizAlI terahapantha thA / yaha isI kI kRpAkA phala hai, jo Aja hama itanI svAdhInatA ke sAtha dharmacarcA karate hue najara A rahe haiM / terahapanthane bhaTTArakoM yA mahantoMkI pUjA-pratiSThA aura sattAko to naSTaprAya karadiyA; parantu unakA sAhitya aba bhI jIvita hai aura usameM vAstavika dharmako vikRta kara denevAle tattva maujUda haiM / yadyapi terahapanthI vidvAnoMne apane bhASAgranthoMke dvArA aura grAma grAma nagara nagarameM sthApita kI huI zAstrasabhAoM ke dvArA logoMko itanA sajaga aura sAvadhAna avazya kara diyA hai ki aba ve zithilAcAra kI bAtoMko sahasA mAnaneke lie taiyAra nahIM hote haiM aura ve yaha bhI jAnate haiM ki bheSI pAkhaNDiyoMne vAstavika dharmako bahutasI mithyAtvapoSaka bAta se bhara diyA hai; phira bhI saMskRta granthoMke aura apane pUrvakAlIna bar3e bar3e muni tathA AcAryoM ke nAmase ve aba bhI ThagAye jAte haiM / becAre sarala prakRtike loga isa bAtakI kalpanA bhI nahIM kara sakate haiM ki dhUrta loga AcArya bhadrabAhu, kundakunda, umAsvAti, bhagavajjinasena Adi bar3e bar3e pUjya munirAjoMke nAmase bhI grantha banAkara pracalita kara sakate haiM ! unheM nahIM mAlUma hai ki saMskRtameM jisa taraha satya aura mahAn siddhAnta likhe jA sakate haiM, usI taraha asatya aura pApakathAyeM bhI racI jA sakatI haiM ! ataeva isa orase sarvathA nizcinta na honA caahie| logoMko isa saMskRtabhakti aura nAmabhakti se sAvadhAna rakhaneke lie aura unameM parIkSApradhAnatA kI bhAvanAko dRDha banAye rakhaneke lie aba bhI AvazyakatA hai ki terahapanthake usa mizanako jArI rakkhA jAya jisane bhagavAn mahAvIrake dharmako vizuddha banAye rakhaneke lie aba taka niHsIma parizrama kiyA hai / hameM suhRdara paNDita jugala kizorajI mukhtArakA cira kRtajJa honA cAhie ki unhoMne apanI 'grantha-parIkSA' nAmaka lekhamAlA aura dUsare samartha lekhoMdvArA isa mizanako barAbara jArI rakkhA hai aura unake anavarata parizramane bhaTTArakoMkI gaddiyoMke samAna unake sAhitya ke siMhAsanako bhI ulaTa denemeM koI kasara bAkI nahIM rakkhI hai| I lagabhaga 12 varSake bAda ' granthaparIkSA' kA yaha tRtIya bhAga prakAzita ho rahA hai jisakA paricaya karAneke lie maiM ye paMktiyA~ likha rahA hU~ / pichale do bhAgoM kI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ apekSA yaha bhAga bahuta bar3A hai, aura yahI socakara yaha itane vistRta rUpameM likhA gayA hai ki aba isa viSayapara aura kucha likhanekI AvazyakatA na rhe| bhaTTArakI sAhityake prAyaH sabhI aMga pratyaMga isameM acchI taraha ughAr3akara dikhalA diye haiM aura jainadharmako vikRta karaneke lie bhaTTArakoMne jo jo jaghanya aura nindya prayatna kiye haiM, ve prAyaH sabhI isake dvArA spaSTa ho gaye haiM / mukhtArasAhabane ina lekhoMko, vizeSakarake somasena trivarNAcArakI parIkSAko, kitane parizrama se likhA hai aura yaha unakI kitanI bar3I tapasyAkA phala hai, yaha buddhimAn pAThaka isake kucha hI pRSTha par3hakara jAna leNge| maiM nahIM jAnatA hU~ ki pichale kaI sau varSoMmeM kisI bhI jaina vidvAnane koI isa prakArakA samAlocaka grantha itane parizrama se likhA hogA aura yaha bAta to vinA kisI hicakicAhaTake kahI jA sakatI hai ki isa prakAra ke parIkSAlekha jainasAhityameM sabase pahale haiM aura isa bAta kI sUcanA dete haiM ki jainasamAjameM terahapanthadvArA sthApita parIkSApradhAnatAke bhAva naSTa nahIM ho gaye haiN| ve aba aura bhI tejI ke sAtha bar3heMge aura unake dvArA malinIkRta jainazAsana phira apanI prAcIna nirmalatAko prApta karane meM samartha hogA / vidvajjanabodhaka Adi granthoMmeM bhI bhaTTArakoMke sAhityakI parIkSA kI gaI hai aura usakA khaNDana kiyA gayA hai; parantu unake lekhakoMke pAsa jA~ca karanekI kevala eka hI kasauTI thI ki amuka vidhAna vItarAga mArgake anukUla nahIM hai, athavA vaha amuka bar3e AcAryake matase viruddha hai aura isase unakA khaNDana bahuta joradAra na hotA thA; kyoMki zraddhAlu phira bhI kaha sakatA thA ki yaha bhI to eka AcAryakA kahA huA hai, athavA yaha viSaya kisI aise pUrvAcArya ke anusAra likhA gayA hogA jise hama nahIM jAnate haiM; parantu grantha-parIkSAke lekhaka mahodayane eka dUsarI alabdhapUrva kasauTI prApta kI hai jisakI pahaleke lekhakoMko kalpanA bhI nahIM thI aura vaha yaha ki unhoMne hinduoMke smRtigranthoM aura dUsare karmakANDIya granthoMke saikar3oM zlokoMko sAmane upasthita karake batalA diyA hai ki ukta pranthoMmeMse curA curA kara aura unheM tor3a-maror3akara somasena Adine ye apane apane mAnamatIke kunabe ' taiyAra kiye haiM / jA~ca karanekA yaha DhaMga bilkula nayA hai aura isane jainadharmakA tulanAtmaka paddhati se adhyayana karanevAloMke lie eka nayA mArga khola diyA hai / ye parIkSAlekha itanI sAvadhAnIse aura itane akAvya pramANoMke AdhArase likhe gaye haiM ki abhItaka una logoMkI orase jo ki trivarNAcArAdi bhaTTArakI sAhityake parama puraskartA aura pracAraka haiM, inakI eka paMktikA bhI khaNDana nahIM kiyA gayA hai aura na aba isakI AzA hI hai / granthaparIkSAke pichale do bhAgoMko prakAzita hue lagabhaga eka yuga (12 varSa ) bIta gyaa| usa samaya eka do paNDitamanyoMne idhara udhara ghoSaNAyeM kI thIM ki hama unakA khaNDana likheMge; parantu ve aba taka likha hI rahe haiN| yaha to asaMbhava hai ki lekhoMkA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDana likhA jA sakatA aura phira bhI paNDitoMkA dalakA dala cupacApa baiThA rahatA; parantu bAta yaha hai ki inapara kucha likhA hI nahIM jA sktaa| thor3I bahuta pola hotI, to vaha DhaMkI bhI jA sakatI; parantu jahA~ pola hI pola hai, vahA~ kyA kiyA jAya ? garaja yaha ki yaha lekhamAlA prativAdiyoMke lie loheke cane haiM, yaha saba tarahase sapramANa aura yuktiyukta likhI gaI hai| mujhe vizvAsa hai ki jainasamAja isa lekhamAlAkA pUrA pUrA Adara karegA aura ise par3ha kara jainadharmameM ghuse hue mithyA vizvAsoM, zithilAcAroM aura ajaina pravRttiyoMko pahicAnanekI zakti prApta karake vAstavika dharmapara ArUr3ha hogaa| merI samajhameM isa lekhamAlAko par3hakara pAThakoMkA dhyAna nIce likhI huI bAtoMkI ora AkarSita honA cAhie: 1-kisI granthapara kisI jainAcArya yA vidvAnkA nAma dekhakara hI yaha nizcaya na kara lenA cAhie ki vaha jainagrantha hI hai aura usameM jo kucha likhA hai vaha sabhI bhagavAnakI vANI hai| 2-bhaTTArakoMne jainadharmako bahuta hI dUSita kiyA hai| ve svayaM hI bhraSTa nahIM hue the, jainadharmako bhI unhoMne bhraSTa karanekA prayatna kiyA thaa| yaha prAyaH asaMbhava hai ki jo svayaM bhraSTa ho, vaha apanI bhraSTatAko zAstrokta siddha karanekA koI spaSTa yA aspaSTa prayatna na kre| 3-bhaTTArakoM ke pAsa vipula dhanasampatti thii| usake lobhase aneka brAhmaNa unake ziSya bana jAte the aura samaya pAkara ve hI bhaTTAraka banakara jainadharmake zAsaka padako prApta kara lete the| isakA phala yaha hotA thA ki ve apane pUrvake brAhmaNatvake saMskAra jJAta aura ajJAta rUpase jainadharmameM praviSTa karanekA prayatna karate the| unake sAhityameM isI kAraNa ajaina saMskAroMkA itanA prAbalya hai ki usameM vAstavika jainadharma bilkula chupa gayA hai| 4-sunA gayA hai ki bhaTTAraka loga brAhmaNoMko naukara rakhakara unake dvArA apane nAmase grantharacanA karAte the| aisI dazAmeM yadi unake sAhityameM jainadharmakI kalaI kiyA huA brAhmaNa sAhitya hI dikhalAI de, to kucha Azcarya na honA caahie| 5-isa bAtakA nizcaya karanA kaThina hai ki bhaTTArakoMke sAhityakA kabase prAraMbha huA hai; isalie aba hameM isa dUdhase jalakara chA~chako bhI phUMka phUMkakara pInA caahie| hameM apanI eka aisI vivekakI kasauTI banA lenI cAhie jisapara hama pratyeka granthako kasa skeN| jisa taraha hameM kisI bar3e AcAryake nAmase bhulAvemeM na par3anA cAhie, usI taraha prAcInatAke kAraNa bhI kisI granthapara vizvAsa na kara lenA caahie| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6-saMskRtake vidyArthiyoM, paNDitoM tathA zAstriyoMkA dhyAna ina lekhamAlAoMke dvArA tulanAtmaka paddhatikI ora AkarSita honA cAhie aura unheM pratyeka viSayakA adhyayana khUba parizramase karanekI Adata DAlanI caahie| ye parIkSA lekha batalAte haiM ki parizrama karanA kise kahate haiN| -abhI jarUrata hai ki aura aneka vidvAn , isa mArgapara kAma kreN| bhaTTArakoMke race hue kathApranya aura caritagrantha bahuta adhika haiN| unakA bhI bArIkIse adhyayana kiyA jAnA cAhie aura jina prAcIna granthoMke AdhArase ve likhe gaye haiM, unake sAtha unakA milAna kiyA jAnA caahie| bhaTTArakoMne aisI bhI bIsoM kathAyeM svayaM gar3hI haiM jinakA koI mUla nahIM hai| antameM muhaddhara paNDita jugala kizorajIko unake isa parizramake lie anekazaH dhanyavAda dekara maiM apane isa vaktavyako samApta karatA huuN| somasena-trivarNAcArakI yaha parIkSA unhoMne mere hI Agraha aura merI hI preraNAse likhI hai, isa lie maiM apaneko saubhAgyazAlI samajhatA huuN| kyoMki isase jainasamAjakA jo mithyAbhAva haTegA, usakA eka choTAsA nimitta maiM bhI huuN| iti / __muluNDa ( ThANA ) / bhAdrakRSNa 2, saM0 1985 / nivedakanAthUrAma premii| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya sUcI viSaya 1 bhUmikA 2 somasena-trivarNAcArakI parIkSA .. prAthamika nivedana 29 graMthakA saMgrahatva ajaina graMthoMse saMgraha pratijJAdi - virodha - bhagavajjina senapraNIta AdipurANake viruddha kathana 49 jJAnArNava graMthake viruddha kathana 87 ... ... ... upasaMhAra 3 dharmaparIkSA ( zvetAmbarI ) kI parIkSA 4 akalaMka - pratiSThApAThakI jA~ca 5 pUjyapAda-upAsakAcArakI jA~ca ... Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat dUsare viruddha kathana - (deva, pitara aura RSiyoMkA gherA, 2 dantadhAvana karanevAlA pApI, 3 tela malanekI vilakSaNa phalaghoSaNA, 4 ravivArake dina snAnAdikakA niSedha, 5 gharapara ThaMDe jalase snAna na karanekI AjJA, 6-8 zUdratvakA adbhuta yoga, 9 narakAlaya meM vAsa, 10 nanakI vicitra paribhASA, 11 adhautakA adbhuta lakSaNa, 12 patike vilakSaNa dharma, 13 AsanakI anokhI phalakalpanA, 14 jUThana na chor3ane kA bhayaMkara pariNAma, 15 devatAoMkI roka thAma, 16 eka vastrameM bhojana - bhajanAdipara Apatti, 17 supArI khAnekI sajA, 18 janeU kI ajIba karAmAta, 19 tilaka aura darbhake ba~dhue, 20 sUtakakI viDambanA, 21 pippalAdi pUjana, 22 vaidhavyayoga aura arkavivAha, 23 saMkIrNahRdayodgAra, 24 RtukAlameM bhoga na karanevAloMkI gati, 25 azlIlatA aura aziSTAcAra, 26 tyAga yA talAka, 27 strI- punarvivAha, 28 tarpaNa zrAddha aura piNDadAna / ) ... ... ... ... ... :: ... ... ... pRSTha 1 se 9 1 se 236. 1 : : 234 237 254 260 www.umaragyanbhandar.com
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ grantha parIkSA / (tRtIya bhAga) somasena - trivarNAcAra kI parIkSA / 23 cha varSa hue maiMne 'jaina hitaiSI' meM 'grantha parIkSA / ' nAma kI eka lekhamAlA nikAlanI prArambha kI thI, jo kaI varSa taka jArI rahI aura jisameM ( 1 ) umAsvAmi zrAvakAcAra ( 2 ) kundakunda zrAvakA cAra ( 3 ) jinasena trivarNAcAra, ( 4 ) bhadrabAhu saMhitA aura ( 5 ) dharma parIkSA ( zvetAmbara ) nAmaka graMthoM para vistRta AlocanAtmaka nibandha likhe gaye aura unake dvArA, gaharI khoja tathA jA~ca ke bAda ina graMthoM kI asaliyata ko khola kara sarva sAdhAraNa ke sAmane rakkhA gayA aura yaha siddha kiyA gayA ki ye saba 5 * akalaMka pratiSThA pATha, nemicandra saMhitA ( pratiSThA tilaka ) aura pUjyapAda - upAsakAcAra nAma ke prayoM para bhI choTe choTe lekha likhe gaye, jinakA uddezya prAyaH grantha kartA aura grantha ke nirmANasamayAdi-viSayaka nAsamajhI ko dUra karanA thA aura unake dvArA yaha spaSTa kiyA gayA ki ye anya kramazaH satvArtha rAjavArtika ke kartA maTTA kalaMkadeva, gommaTasAra ke praNetA zrInemicandra siddhAntavakravartI aura savArthasiddhi ke racayitA bhI pUjyapAdAcArya ke banAye hue nahIM hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 2 ] graMtha jAlI tathA banAvaTI haiM aura inakA avatAra kucha kSudra puruSoM athavA taskara lekhakoM dvArA Adhunika bhaTTArakI yuga meM huA hai / isa lekhamAlA ne samAja ko jo nayA sandeza sunAyA, jisa bhUla tathA grafalata kA anubhava karAyA, andhazraddhA kI jisa nIMda se use jagAyA aura usameM jisa vicArasvAtaMtrya tathA tulanAtmaka paddhati se graMthoM ke. adhyayana ko uttejita kiyA, use yahA~ batalAne kI z2arUrata nahIM hai, usakA acchA anubhava ukta lekhoM ke par3hane se hI sambaMdha rakhatA hai / hA~ itanA jarUra batalAnA hogA ki isa prakAra kI lekhamAlA usa vakta jaina samAja ke liye eka bilakula hI naI cIz2a thI, isane usake vicAra vAtAvaraNa meM acchI krAnti utpanna kI, sahRdaya vidvAnoM ne ise khuzI se apanAyAM, isake aneka lekha dUsare patroM meM uddhRta kiye gaye, anumodana kiye gaye, marAThI meM anuvAdita hue aura alaga. pustakAkAra bhI chapAye gaye * / sthAdvAdavAridhi paM0 gopAladAsajI varaiyyA ne, jinasena trivarNAcAra kI parIkSA ke bAda se, trivarNAcAroM ko apane vidyAlaya ke paThanakama se nikAsa diyA aura dUsara vicArazIla vidvAn bhI usa vakta se barAbara apane kArya tathA vyavahAra ke dvArA una lekhoM kI upayogitAdi ko svIkAra karate athavA unakA abhinaMdana karate A rahe haiN| aura yaha saba ukta lekhamAlA, kI saphalatA kA acchA paricAyaka hai| usa vakta-jinasena trivarNAcAra kI parIkSA likhate samaya maiMne yaha pragaTa kiyA thA ki 'somasena-trivarNAcAra kI parIkSA bhI eka svataMtra lekha dvArA kI jAyagI' / paraMtu kheda hai ki anavakAza ke kAraNa icchA rahate bhI, mujhe Aja taka usakI parIkSA bambaI ke jaina grandharanAkara kAryAlaya ne 'grantha parIkSA prathama bhAga aura dvitIya bhAga nAma se, pahale cAra granthoM ke lekhoM ko do bhAgoM meM chApa karaprakAzita kiyA hai aura unakA khAgata mUlya kramazaH chaha mAne tathA cAra prAne rakkhA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 3 ] likhane kA koI yaMtrasara nahIM mila sakA / maiM usa vakta se barAbara hI dUsare z2arUrI kAmoM se ghirA rahA hU~ / Aja bhI mere pAsa, yadyapi, isake liye kAfI samaya nahIM hai- dUsare adhika jarUrI kAmoM kA Dhera kA Dhera sAmane par3A huvA hai aura usakI ciMtA hRdaya ko vyathita kara rahI haiparaMtu kucha arse se kaI mitroM kA yaha lagAtAra Agraha cala rahA hai ki isa trivarNAcAra kI zIghra parIkSA kIjAya / ve Aja kala isakI parIkSA 1 ko khAsa taura se Avazyaka mahasUsa kara rahe haiM aura isaliye bhAja usI kA yatkicit prayatna kiyA jAtA hai / isa trivarNAcArakA dUsarA nAma 'dharma-rasika' graMtha bhI hai aura yaha teraha adhyAyoM meM vibhAjita hai / isake kartA somasena, yadyapi, aneka padyoM meM apane ko 'muni', 'gaNI' aura 'munIndra' taka likhate haiM parantu ve vAstava meM una Adhunika bhaTTArakoM meM se the jinheM zithilAcArI aura parigrahavArI sAdhu athavA zramaNAbhAsa kahate haiM / aura isaliye unake viSaya meM binA kisI saMdeha ke yaha bhI nahIM kahA jA sakatA ki ve pUrNarUpa se dhAvaka kI 7 vIM pratimA ke bhI dhAraka the / unhoMne apane ko puSkara gaccha ke bhaTTAraka guNabhadrasUrikA paTTaziSya likhA hai aura sAtha hI mahendrakIrti guru kA jisa rUpa se ullekha kiyA hai usase yaha jAna par3atA hai ki ve inake vidyA guru the / bhaTTAraka somasenajI kaba hue haiM aura unhoMne kisa san samvat meM isa graMtha kI racanA kI hai, isakA anusandhAna karane ke liye kahIM dUra jAne kI z2arUrata nahIM hai| svayaM bhaTTArakajI graMtha ke maMta meM likhate haiM * yathA: ...zrIbhaTTAraka somasena munibhiH // 2115 ** // " zrIbhaTTAraka somasena gaNinA / / 4-217 // ... puNyAsi haiH somasenairmunIndraiH // 6-118 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ ambe tatvarasatucandrakalite zrIvikramAdityaje mAle kArtikanAmamIha dhaSale pakSe zarasaMbhave / vArebhAsvati siddhanAmani tathA yogesupUrNAtithau / / nakSatre'zvininAni dharmarasiko granyazca pUrNIkRtaH // 217n arthAtU-yaha dharma rasika graMtha vikrama saM0 1665 meM kArtika zuklA pUrNimA ko ravivAra ke dina siddha yoga aura azvinI nakSatra meM banAkara pUrNa kiyA gayA hai| isa graMtha ke pahale adhyAya meM eka pratijJA-vAkya nimna prakAra se diyA huaA hai yatproktaM jinasenayogyagaNibhiH sAmantabhadramtathA: siddhAnteguNabhadramAmamunibhirbhaTTAkalaMkaiH paraiH zrIsUridvijanAmadheya vibudhairAzAdharairvAgvara stadRSTyA racayAmi dharmarasikaMzAstraMtrivarNAtmakam // 6 // arthAt-jinasenagaNI, samaMtabhadrAcArya, guNabhadramuni, bhaTTAkalaMka, vibudha brahmasUri aura paM0 AzAvara ne apane 2 graMthoM meM jo kucha kahA hai use dekhakara maiM brAhmaNa, kSatriya, vaizya nAma ke tIna varSoM kA prAcAra batalAne vAlA yaha 'dharmarasika' nAmakA zAstra racatA huuN| graMtha ke zurU meM isa pratijJA vAkya ko dekhate hI yaha mAlUma hone lagatA hai ki isa graMtha meM jo kucha bhI kathana kiyA gayA hai vaha saba ukta vidvAnoM ke hI bacanAnusAra-unake hI graMthoM ko dekhakara-kiyA gayA hai| parantu graMthake kucha patra palaTane para usameM eka jagaha jJAnArNava graMtha ke anusAra, jo ki zubhacaMdrAcArya kA banAyA huA hai, dhyAna kA kathana karane kI aura dUsarI jagaha bhaTTAraka ekasaMdhi kRta saMhitA (jinasaMhitA) ke anusAra homakuNDoM kA lakSaNa kayana karane kI pratijJAe~ bhI pAI jAtI haiM / yathA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ "zAnaM tAkada pavAmividuSAMzAnAsave yammatam / / 1-2 " "makSa homakuerAnAM vakSye zAstrAnusArataH / mahArakaikaMsazca raSTvA nirmalasaMhitAm // 4-104 / / isake sivAya kahIM 2 para khAsa taura se brahmasUri, athavA jina. senAcArya ke mahApurANa ke anusAra kathana karane kI jo pRthaka rUpa se pratijJA yA sUcanA kI gaI hai use pahalI pratijJA ke hI aMtargata athavA usI kA vizeSa rUpa samajhanA cAhiye, aisI eka sUcanA tathA pratijJA nIce dI mAtI hai zrIbrahmasUridijavaMzaralaM zrInapArgapravibuddhatatvaH pAtu tasyaivavilokyazAlaMkRtaM vizaSAnmunisomalenaiH // 3-150 jinasenamuna nasvA vaivAhavidhimutsavam / vakSyepurANamArgeNa laukikAcArasiddhaye // 11-2 // ina saba pratijJA vAkyoM aura sUcanAmoM se graMtha kartA ne apane pAThakoM ko do bAtoM kA vizvAsa dilAyA hai (1) eka to yaha ki, yaha trivarNAcAra koI saMgraha pratha nahIM hai balki aneka jainaprayoM ko dekhakara unake AdhAra para isakI svataMtra racanA kIgaI hai| (2)dUsare yaha ki isa graMtha meM jo kucha likhA gayA hai vaha ukta jinasenAdi chahoM vidvAnoM ke anusAra tathA jainAgama ke anukUla *praya ke nAma se bhI yaha koI saMgraha pranya mAlUma nahIM hotA aura mAsakI saMdhiyoM meM se saMpanya prakaTa kiyA gayA hai| eka saMdhi namUne ke taura para isa prakAra hai iti zrI dharmarasika zAle trivAcAra nirUpake mahAraka bhI somasena viracite mAnavasvAcamana saMdhyA tapano nAma tI. po'yaayH| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ likhA gayA hai aura jahA~ kahIM dUsare ( zubhacandrAdi) vidvAnoM ke graMthA. nusAra kucha kahA gayA hai vahA~ para una vidvAnoM athavA unake graMthoM kA nAma dediyA gayA hai| parantu vastusthiti aisI nahIM hai / graMtha ko parIkSAdRSTi se avalokana karane para mAlUma hotA hai ki yaha graMtha eka acchA khAsA saMgraha graMtha hai, isameM dUsare vidvAnoM ke Dhera ke Dhera vAkyoM ko jyoM kA tyoM uThA kara yA unameM kahIM kahIM kucha sAdhAraNasA athavA nirarthakasA parivartana karake rakkhA gayA hai, ve vAkya graMtha ke pratipAdya viSaya ko puSTa karane ke liye 'uktaM ca' Adi rUpa se nahIM diye gaye, balki vaise hI graMtha kA aMga banA kara apanAye gaye haiM aura unako dete hue unake lekhaka vidvAnoM kA yA una graMthoM kA nAma taka bhI nahIM diyA hai, jinase uThAkara unheM rakkhA hai! zAyada pAThaka yaha samajhe ki ye dUsare vidvAn vehI hoMge, jinakA ukta pratijJA-vAkyoM meM ullekha kiyA gayA hai / parantu aisA nahIM hai-unake atirikta aura bhI bIsiyoM vidvAnoM ke zabdoM se graMtha kA kalevara bar3hAyA gayA hai aura ve vidvAn jaina hI nahIM kintu ajaina bhI haiM / ajainoM ke bahuta se sAhitya para hAtha sApha kiyA gayA hai aura use durbhAgya se jaina sAhitya prakaTa kiyA gayA hai, yaha bar3e hI kheda kA viSaya hai ! isa vyartha kI uThA dharI ke kAraNa graMtha kI taratIba bhI ThIka nahIM baiThasakI-vaha kitane hI sthAnoM para skhalita athavA kucha beDhaMgepana ko liye hue hogaI hai aura sAtha meM punaruktiyA~ bhI huI haiM / isake sivAya, kahIM 2 para una vidvAnoM ke viruddha bhI kathana kiyA gayA hai jinake vAkyAnusAra kathana karane kI pratijJA athavA sUcanA kI gaI hai aura bahutasA kathana jaina siddhAMta ke viruddha athavA jainAdarza se girA huA bhI isameM pAyA jAtA hai| isa taraha para yaha graMtha eka bar3A hI vicitra- graMtha jAna par3A hai aura ' kahIM kI iMTa kahIM kA ror3A, bhAnamatI ne kunabA jor3A vAlI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 7 ] kahAvata ko bhI kitane hI aMzoM meM caritArtha karatA hai| yadyapi yaha graMtha ukta jinasena trivarNAcArAdi kI taraha kA jAlI graMtha nahIM haiisakI racanA prAcIna bar3e AcAyoM ke nAma se nahIM huI - phira bhI yaha arthajAlI jarUra hai aura ise eka mAnya jaina graMtha ke taura para svIkAra karane meM bahuta bar3A saMkoca hotA hai| nIce inhIM saba bAtoM kA digdarzana karAyA jAtA hai, jisase pAThakoM ko isa grantha ke viSaya meM apanI ThIka sammati sthira karane kA avasara mila sake / satra se pahale maiM apane pAThakoM ko yaha batalA denA cAhatA hU~ ki ukta pratijJA padya naM. 1 meM jina vidvAnoM ke nAma diye gaye haiM unameM 'bhaTTAkalaMka' se abhiprAya rAjavArtika ke kartA mahAkalaMka deva se nahIM hai balki akalaMka pratiSThApATha ( pratiSThAtilaka ) Adi ke kartA dUsare bhaTTAkalaMka se hai jinhoMne apane ko ' bhaTTAkalaMkadeva ' bhI likhA hai aura jo vikrama kI prAyaH 16 vIM zatAbdI ke vidvAna the / aura 'guNabhadra' muni saMbhavata: vehI bhaTTAraka guNabhadra jAna par3ate haiM, jo graMtha kartA ke paTTa guru the / guNabhadra bhaTTAraka ke banAye hue ' pUjAkalpa nAmaka eka graMtha kA ullekha bhI 'digambara jaina graMthakartA aura unake graMtha' nAmaka sUcI meM pAyA jAtA hai / hosakatA hai ki isa graMtha ke AdhAra * isa trivarNAcAra meM jinasena Adi dUsare vidvAnoM ke vAkyoM kA jisa prakAra se ullekha pAyA jAtA hai, usa prakAra se rAjavArtika ke kartA bhaTTAkalaMka deva ke banAye hue kisI bhI graMtha kA mAyaH koI ullekha nahIM miltaa| hA~, akalaMka pratiSThApATha ke kitane hI kathanoM ke sAtha vicAra ke kathanoM kA mela tathA sAdRzya z2arUra hai aura kucha pacAdika donoM graMthoM meM samAna rUpa se bhI pAye jAte haiN| isase eka padya meM ' bhaTTAkalaMkaiH ' pada kA vAcya kyA hai, yaha bahuta kucha spaSTa hojAtA hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ - ] para bhI prakRta trivarNAcAra meM kucha kathana kiyA gayA ho aura isake bhI vAkyoM ko binA nAma dhAma ke uThA kara rakhA gayA ho / parantu mujhe guNabhadra muni ke kisI bhI graMtha ke sAtha isa graMtha ke sAhitya ko jA~cane kA avasara nahIM mila sakA aura isaliye maiM unake graMtha viSaya kA yahA~ koI ullekha nahIM kara sakU~gA / bAqI cAra vidvAnoM meM se jinasenAcArya to 'AdipurANa' ke kartA, svAmI samantabhadra 'ratnakaraNDaka' zrAvakAcAra ke praNetA, paM0 zrazAdhara ' sAgAra dharmAmRta ' Adi ke racayitA aura vibudha brahmasUri 'brahmasUri-trivarNAcAra' athavA 'jina saMhitAsAroddhAra' ke vidhAtA hue haiM jisakA dUsarA nAma 'pratiSThAtilaka' bhI hai| AzAdhara kI taraha brahmasUri bhI gRhastha vidvAna the aura unakA samaya vikrama kI prAyaH 15vIM zatAbdI pAyA jAtA hai| ye jaina dharmAnuyAyI brAhmaNa the / somasena ne bhI 'zrIbrahmasUridvija vaMzaranaM', 'brahmasUri suSipreSa,' 'zrIbrahmasUrivaraviprakavIzvareNa' Adi padoM ke dvArA inheM brAhmaNa vaMza kA prakaTa kiyA hai / inake pitA kA nAma 'vijayendra' aura mAtA kA 'zrI' thA / inake eka pUrvaja govinda bhaTTa, jo vedAntAnuyAyI brAhmaNa the, khAmI samantabhadra ke 'devAgama' stotra ko sunakara jainadharma meM dIkSita hogaye the / usI vakta se inake vaMza meM jainadharma kI barAbara mAnyatA calI AI hai, aura usameM kitane hI vidvAna hue haiM / C brahmasUri-trivarNAcAra ko dekhane se aisA mAlUma hotA hai ki brahmasUri ke pUrvaja jainadharma meM dIkSita hone ke samaya hindUdharma ke kitane hI saMskAroM ko apane sAtha lAye the, jinako unhoMne sthira hI nahIM rakkhA balki unheM jaina kA libAsa pahinAne aura trivarNAcAra jaise graMthoM dvArA unakA jaina samAja meM pracAra karane kA bhI Ayojana kiyA hai| saMbhava hai deza kAla kI paristhiti ne bhI unheM vaisA karane ke liye .: + dekho ukta 'jinasaMhitAsAroddhAra' kI prazasti / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 8 ] majabUra kiyA ho usa vakta brAhmaNa loga jaina dvijoM athavA jainadharma meM dIkSitoM ko 'varNAnnaH pAtI' aura saMskAravihInoM ko 'zUdra' taka kahate the; Azcarya nahIM jo yaha bAta nava dIkSitoM ko khAsa kara vidvAnoM ko - asahya ho uThI ho aura usake pratIkAra ke liye hI unhoMne athavA unase pUrva dIkSitoM ne uparyukta Ayojana kiyA ho / paraMtu kucha bhI ho, isameM saMdeha nahIM ki usa vakta dakSiNa bhArata meM isa prakAra ke sAhitya kI saMhitA zAstroM, pratiSThA pAThoM aura trivarNAcAroM kI bahuta kucha sRSTi huI hai| eka saMdhi bha0 jina saMhitA, indranandi saMhitA, nemicaMdra * saMhitA, bhadrabAhu saMhitA, AzAdhara pratiSThApATha, akalaMka pratiSThA pATha aura jinasena trivarNAcAra Adi bahuta se graMtha usI vakta ke bane hue haiM / isa prakAra ke sabhI upalabdha graMthoM kI sRSTi vikrama kI prAyaH dUsarI sahasrAbdI meM pAI jAtI hai vikrama kI pahalI sahasrAbdI (dasavIM zatAbdI taka) kA banA huaa| vaisA eka bhI graMtha abhI taka upalabdha nahIM huA - aura isase yaha jAnA jAtA hai ki ye graMtha usa jamAne kI kisI khAsa halacala ke pariNAma haiM aura inake kitane hI nUtana viSayoM kA, jinheM khAsa taura se lakSya meM rakhakara aise graMthoM kI sRSTi kI gaI hai, jainiyoM ke prAcIna sAhitya ke sAtha prAya: koI sambandha vizeSa nahIM hai / astu, granthakA saMgrahatva / - ( 1 ) isa trivarNAcAra meM saba se adhika saMgraha yadi kisI graMtha kA kiyA gayA hai to vaha brahmasUri kA ukta trivarNAcAra hI hai / somasena ne apane trivarNAcAra kI zloka saMkhyA, graMthake aMta meM, 2700 dI hai aura yaha saMkhyA 32 akSaroM kI zloka gaNanA ke anusAra * memicaMdra saMhitAke racayitA 'nemicaMdra' bhI eka gRhastha vijJAna the aura ve brahmasUri ke bhAnaje the| dekho 'nemicaMdra saMhitA' kI prazasti athavA jaina hitaiSI ke 12 veM bhAga kA aMka naM0 4-5. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ [10] jAna par3atI hai| parantu vaise, graMtha kI padya saMkhyA 2046 hai aura bAkI kA usameM maMtra bhAga hai jo 550 yA 600 zlokoM ke karIba hogA / kucha apavAdoM ko chor3a kara, yaha sArA maMtra bhAga. brahmasUri. trivarNAcAra se uThAkara-jyoM kA tyoM athavA kahIM kahIM kucha badala kararakkhA gayA hai / rahI padyoM kI bAta, unakA jahA~ taka mukAbalA kiyA gayA usase mAlUma huA ki isa grantha meM 169 padya to aise haiM jo prAyaH jyoM ke tyoM aura 177 padya aise haiM jo kucha parivartana ke sAtha brahmasUri trivarNAcAra se uThA kara rakkhe gaye haiM / isa taraha para graMtha kA koI ekatihAI bhAga brahmasUri trivarNAcAra se liyA gayA hai aura use jAhira meM apanI racanA prakaTa kiyA gayA hai / isa grantha saMgraha ke kucha namUne isa prakAra haiM : (ka) jyoM ke tyoM uThAkara rakkhe hue padya / sukhaM vAMchanti sarve'pi jIvA duHkhaM na jAtucit / tasmAtsukhaiSiNo jIvAH saMskArAgAbhisammatAH // 2-7 // evaM dazAhaparyantametatkarma vidhIyate / piMDa tilodakaM cApi kartA dadyAttadAnvaham // 13-176 // ina padyoM meM se pahalA padya brahmasUri-trivarNAcAra kA vA~ aura dUsarA padya usake antima parva kA 136 vA~ padya hai / dUsare padya ke Age pIche ke aura bhI pacAsoM padya brahmasUri-trivarNAcAra se jyoM ke tyoM uThAkara rakkhe gaye haiM / donoM granthoM ke antima bhAga (adhyAya tathA parva ) sUtaka pretaka athavA. jananAzauca aura mRtAzauca nAmake prAyaH eka hI viSaya ko liye hue bhI haiM / (kha) parivartana karake rakkhe hue padya / kAlAdilandhitaH puMsAmantaHzuddhiH prajAyate / mukhyApekSyAtu saMskAro bAbazuddhimapekSate // 2-8 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ [11] caturthe divase mAyAtmAtosargataH purA / pUrvAdveSaTikApaTkaM gosarga iti bhASitaH // 13-22 / / zuddhAbhatuzcaturthe'hibhojane randhane'pivA / devapUjA gurUpAstihomasevAsu paMcame // 13-23 // ye padya brahmasUri-trivarNAcAra ke jina padyoM ko parivartita karake banAye gaye haiM ve kramazaH isa prakAra haiM antaHzuddhistu jIvAnAM bhavetkAlAdilandhitaH / eSAmukhyASisaMskAre bAhyazuddhirapekSate // 7 // rajasvalAcaturthe'nhi mAyAdrosargataH paraM / pUrvAha ghaTikASaTkaM gosarga iti bhASitaH / 8-13 // tasminnadani yogyA syAdudapayA gRhakarmaNi / devapUjA gurUpAstihomasevAsu paMcame // 8-14 // ina padyoM kA parivartita padyoM ke sAtha mukAbalA karane se yaha sahaja hI meM mAlUma ho jAtA hai ki pahale padya meM jo parivartana kiyA gayA hai usase koI artha-bheda nahIM hotA, balki sAhitya kI dRSTi se vaha kucha ghaTiyA jarUra ho gayA hai| mAlUma nahIM phira isa padya ko badalane kA kyoM parizrama kiyA gayA, jaba ki isase pahalA 'sukhaM. vahanti' nAma kA paya jyoM kA tyoM uThAkara rakkhA gayA thA ! ise bhI umI taraha para uThAkara rakha sakate the| zeSa donoM padyoM ke uttarArdha jyoM ke tyoM haiM, sirpha pUrvArdha badale gaye haiM aura unakI yaha tabadIlI bahuta kucha bhaddI jAna par3atI hai| dUsare padya kI tabadIlI ne to kucha virodha bhI upasthita kara diyA hai-brahmasUri ne cauthe dina rajakhalA ke snAna kA samaya pUrvAha kI chahadhar3I ke bAda kucha dina cade rakkhA thA; parantu brahmasUri ke anusAra kathana kI pratijJA karane vAle somasenajI ne, apanI isa tabadIlI ke dvArA gosarga kI ukta baha ghar3I se pahale rAtri meM hI usakA vidhAna Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ kara diyA hai ! isase ina padyoM ke parivartana kI nirarthakatA spaSTa hai aura sAtha hI somasenajI kI yogyatA kA bhI kucha paricaya mila jAtA hai / (ga) parivartita aura aparivartita mantra / isa grantha ke tIsare adhyAya meM, eka sthAna para, dazadikpAloM ko prasanna karane ke mantra dete hue, likhA hai:---- tato'pi mukulitakarakuDmalaH san " OMnamAIte bhagavate zrI zAMtinAthAya zAMtikarAya sarvavighnapraNAzanAya sarvarogApamRtyuvinAzanAya sarva parakRta kSudropadravavinAzanAya mama sarvazAntirbhavatu" ityuccArya isake bAda-'pUrvasyAM dizi indraH prasIdatu, AgreyAM dizi agniH prasIdatu, dakSiNasyAM dizi yamaH prasIdatu' ityAdi rUpa se ve prasannatA sampAdana karAne vAle dasoM mantra diye haiM / ye saba mantra vahI haiM jo brahmasUri-trivarNAcAra meM bhI diye hue haiM, sirpha 'uttarasyAM dizi kuveraHprasIdatu' nAmaka mantra meM kuveraH kI jagaha yahA~ 'yakSaH' pada kA parivartana pAyA jAtA hai / parantu ina mantroM se pahale 'tato'pimukulitakarakuDmalaH san' aura 'ityuccArya ke madhya kA jo maMtra pATha hai vaha brahmasUri trivarNAcAra meM nimna prakAra se diyA huA hai| - OM namorhate zrIzAMtinAthAya zAMtikarAya sarva zAMtirbhapatu svAhA / * * isa maMtra meM jina vizeSaNa padoM ko bar3hAkara ise Upara kA rUpa diyA gayA hai use somasenajI ke usa vizeSa kathana kA eka namUnA samajhanA cAhiye jisakI sUcanA unhoMne adhyAya ke anta meM nimna padya dvArA kI hai zrI brahmasUri dvijavaMza ratnaM zrI jainamArga pratibuddhatatvaH / vAcatu tasyaiva vilokya zAkhaM kRtaM vizeSAnmunisomasenaH / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 13 ] isa pradarzana se yaha spaSTa jAnA jAtA hai ki somasenajI ina kriyA maMtroM ko aise ArSa maMtra nahIM samajhate the jinake akSara a~cetule athavA gine cune hote haiM aura jinameM akSaroM kI kamI bezI Adi ke kAraNa kitanI hI biDambanA hojAyA karatI hai athavA yoM kahiye ki yatheSTa phala saMghATeta nahIM hosakatA / ve zAyada ina maMtroM ko itanA sAdhAraNa samajhate ye ki apane jaisoM ko bhI unake parivartana kA adhikArI mAnate the / yahI vajaha hai jo unhoMne ukta donoM maMtroM meM aura isI taraha aura bhI bahuta se maMtroM meM apanI icchAnusAra tabadIlI athavA nyUnAdhikatA kI hai, jisa sabako yahA~ batalAne kI bhAvazyakatA nahIM hai / maMtroM kA bhI isa graMtha meM kucha ThikAnA nahIM-aneka devatAoM ke pUjA maMtroM ko chor3akara, nahAne, dhone, kullA dA~tana karane, khAne, pIne, vastra pahanane, calane phirane, uThane baiThane aura hagane mUtane Adi bAta bAta ke maMtra pAye jAte haiM-maMtroM kA eka khelasA najara AtA hai-aura unakI racanA kA DhaMga bhI prAyaH bahuta kucha sIdhA sAdA tathA AsAna hai| OM hrIM, ahaM svAhA Adi do cAra akSara idhara udhara jor3a kara aura kahIM kahIM kucha vizeSaNa pada bhI sAtha meM lagAkara saMskRta meM vaha bAta kahadIgaI hai jisa viSaya kA koI maMtra hai / aise kucha maMtroM kA sArAMza yadi hindI meM de diyA jAya to pAThakoM ko una maMtroM kI jAti tathA prakRti bhAdi ke samajhane meM bahuta kucha sahAyatA milegii| ataH nIce aise hI kucha maMtroM kA hindI meM digdarzana karAyA jAtA hai 1OM hI, he yahA~ ke kSetrapAla ! kSamA karo, mujhe manuSya jAno, isa sthAna se cale jAmo, maiM yahA~ mala mUtra kA tyAga karatA hU~, svAhA / 2 U~, indroM ke mukuToM kI ratnaprabhA se prakSAnita pAda pana maIntabhagavAna ko namaskAra, meM zuddha jala se paira dhotA hU~, svAhA / 3 OM hIM hai| ...maiM hAtha dhotA hU~, svAhA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ [14] 4 U~ hrIM vI jhavIM, maiM mu~ha dhotA hU~, svAhA / 5 U~ parama pavitrAya, maiM dantadhAvana (dA~tana kullA) karatA hU~, svAhA / 6 U~ hrIM zrIM klIM e~ ahaM asiAumA, maiM snAna karatA hU~, svAhA / 7 OM hIM, saMsAra sAgara se nikale hue arhanta bhagavAna ko namaskAra. maiM pAnI se nikalatA hU~, svAhA / ___OM hI vI jhavIM ahaM haM saH parama pAvanAya, maiM vastra pavitra karatA hU~. svAhA / U~, he zvetavarNa vAlI, sarva upadravoM ko harane vAlI, sarva mahAjanoM kA manoraMjana karane vAlI, dhotI DupaTTA dhAraNa karane vAlI haM jhaM vaM maM saM taM maiM dhotI DupaTTA dhAraNa karatA hU~ svAhA / 10 OM bhUrbhuvaH svaH asiAusA, maiM prANAyAma karatA hU~, svAhA / 11 OM hIM ...,maiM sirake Upara pAnI ke chIMTe detA hU~, svAhA / 12 U~ hI ....maiM cullU meM pAnI letA hU~, svAhA / 13 OM hIM maiM cullU kA amRta ( jala ) pItA hU~, svAhA / 14 OM hrIM ahaM, maiM kivAr3a kholatA hU~, svAhA / 15 U~ hrIM ahaM maiM dvArapAlako(bhItara jAne kI sUcanA detaahuuN,svaahaa| 16 OM hIM, ahaM ,maiM maMdira meM praveza karatA hU~, svAhA / 17 OM hI, maiM mukha vastra ko ughAr3atA hU~, svAhA / 18 OM hrIM, arha, maiM yAgabhUmi meM praveza karatA hU~, svAhA / 19 OM hI, maiM bAjA bajAtA hU~, svAhA / OM hI...maiM pRthvI ko pAnI se dhokara zuddha karatA hU~, svAhA / 21 OM hIM ahaM kSAM Tha Tha, maiM darbhAsana bichAtA hU~, svAhA / 22 OM hrIM ahaM nissahI hU~ phaT maiM darbhAsana para baiThatA hU~, svAhA / 23 OM hA~ hrIM hU~ hrauM haH, zrI ahanta bhagavAna ko namaskAra, maiM zuddha jala se baratana dhotA hU~, svAhA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ [15] 24 OM hI ahaM...,maiM pUjA ke dravya ko dhotA hU~. svAhA / 25 U~ hI ahaM....,maiM hAtha jor3atA hU~. svAhA / 26 U~ hI svastaye. maiM kalaza uThAtA hai, svAhA ! 27 U~ U~ U UraM raM raMraM, maiM darbha DAlakara Aga jalAtA hU~ svAhA / 28 OM hIM maiM pavitra jalase dravya zuddhi karatA hU~, svAhA / OM hI, maiM kuza grahaNa karatA hU~. svAhA / OM hI, maiM pavitra gaMdhodaka ko sira para lagAtA hU~, svAhA / 31 OM hI..., maiM bAsaka ko pAlane meM mulAtA hU~, svAhA / 32 OM hIM aI asiMpAusA, maiM bAlaka ko biThalAtA hU~. svAhA / 33 OM hI zrI ahaM, maiM bAlaka ke kAna nAka bIMdhatA hU~, asi A u sA svAhA / 34 OM bhukti zakti ke dene vAle arhanta bhagavAna ko namaskAra maiM bAlaka ko bhojana karAtA hU~ ...svAhA ! 35 OM ......, maiM bAlaka ko paira dharanA sikhalAtA hU~, svaahaa| prAyaH ye sabhI maMtra brahmasUri-trivarNAcAra meM bhI pAye jAte haiM aura vahIM se uThAkara yahA~ rakkhe gaye mAlUma hote haiM / paraMtu kisI 2 maMtra meM kucha akSaroM kI kamI bezI athavA tabadIlI jarUra pAI jAtI hai aura isase usa vicAra ko aura bhI jyAdA puSTi milatI hai jo Upara jAhira kiyA gayA hai / sAtha hI, yaha mAlUma hotA hai ki ye maMtra jainasamAja ke liye kucha adhika prAcIna tathA rUDha nahIM haiM aura na usakI vyApaka prakRti yA pravRtti ke anukUla hI jAna par3ate haiM / kitane hI maMtroM kI sRSTi-unakI navIna kalpanA-bhaTTArakI yuga meM huI hai aura yaha bAta bhAge calakara spaSTa kI jAyagI / (2) paM0 bhAzAvara ke graMthoM se bhI kitane hI paca, isa trivarNAcAra meM, binA nAma dhAma ke saMgraha kiye gaye haiM / chaThe adhyAya meM 22 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ [16] aura dasaveM adhyAya meM 13 padya sAgAra dharmAmRta se liye gaye haiM / inameM se chaThe adhyAya ke do padyoM ko chor3akara, jinameM kucha parivartana kiyA gayA hai, zeSa 32 padya aise haiM jo ina adhyAyoM meM jyoM ke tyoM uThAkara rakkhe gaye haiM / anagAradharmAmRta se bhI kucha padya liye gaye haiM aura AzAdhara-pratiSThApATha se bhI kitane hI padyoM kA saMgraha kiyA gayA hai| chaThe adhyAya ke 11 padyoM kA AzAdhara-pratiSThA pATha ke sAtha jo mukAbalA kiyA gayA to unheM jyoM kA tyoM pAyA gyaa| ina padyoM ke kucha namUne isa prakAra haiM: yogya kAlAsanasthAnamudrAvartazironatiH / vinayena yathAjAtaH kRtikarmAmalaM bhjet.||1-63 // kimicchakena dAnena jagadAzA prapUrya yaH / cakribhiH kriyate so'hadyajJo kalpadumo mataH // 6-76 // jAtI puSpasahasrANi japtvA dvAdaza sadRzaH / vidhinAdatta homasya vidyA siddhayati varNinaH // 6-4 // inameM se pahalA padya anagAradharmAmRta ke 8veM adhyAya kA 78 vA~, dUsarA padya sAgAradharmAmRta ke dUsare adhyAya kA 28 vA~ aura tIsarA padya AzAdhara-pratiSThApATha (pratiSThAsAroddhAra ) ke prathamAdhyAya kA 13 vA padya hai / pratiSThApATha ke agale naM0 14 se 24 taka ke padya bhI yahIM eka sthAna para jyoM ke tyoM uThAkara rakkhe gaye haiN| jIvite maraNe lAbhe' lAbhe yoge viparyaye / banbhvAvarau sukha duHkhe sarvadA samatA mama // 1-64 // yaha anagAradharmAmRta ke AThaveM adhyAya kA 27 vA~ padya hai| isakA cauthA cassa yahA~ badalA huA hai--'sAmyamevAbhyupaimyaham' kI jagaha 'sarvadA samatA mama' aisA banAyA gayA hai| mAlUma nahIM isa parivartana kI kyA jarUrata paidA huI aura isane kaunasI vizeSatA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ [17] utpanna kI ! balki niyatakAlika sAmAyika ke anuSThAna meM 'sarvadA' zabda kA prayoga kucha khaTakatA jarUra hai / madyamAMsamadhUnyujjhatpaMcakSIraphalAni ca / aTaitAn gRhiNAM mUlaguNAn sthUjavadhAdviduH // 6-164 // yaha padya sAgara-dharmAmRta ke dUsare adhyAya ke padya naM0 2 aura naM. 3 banAyA gayA hai / isakA pUrvArdha padya naM. 2 kA uttarArdha aura uttarArdha padya naM. 3 kA pUrvArdha hai / sAtha hI 'sthUlavadhAdi vA' kI jagaha yahA~ ' sthUlavadhAdviduH ' aisA parivartana bhI kiyA gayA hai| sAgAra-dharmAmRta ke ukta padya naM. 2 kA pUrvAdha hai 'tatrAdau adhajjainImAjJAM hiMsAmapAsituM' aura padya naM0 3 kA uttarArdha hai / phalasthAne smared dyUtaM madhusthAna ihaiva vA / ye donoM padya 10 veM adhyAya meM jyoM ke tyoM uddhRta bhI kiye gaye haiM aura vahA~ para aSTamUla guNoM kA vizeSa rUpa se kathana bhI kiyA gayA hai, phira nahIM mAlUma yahA~ para yaha aSTamUla guNoM kA kathana dobArA kyoM kiyA gayA hai aura isase kyA lAbha nikAlA gyaa| prakaraNa to yahA~ tyAjya anna apavA bhojana kA thA-kolhApura kI chapI huI prati meM 'atha tyAjyAnam' aisA ukta paca se pahale likhA bhI hai-aura usake liye ina ATha bAtoM kA kathana unheM aSTamala guNa kI saMkhyA na dete hue bhI kiyA jA sakatA thA aura karanA cAhiye thA-khAsakara aisI hAlata meM jaba ki inake tyAga kA mUlaguNa rUpa se Age kathana karanA hI thaa| isake sivAya dUsare 'rAgajIvavadhApAya* nAmaka padha meM jo parivartana kiyA gayA hai yaha bahuta hI sAdhAraNa hai| usameM 'rAtribhaktaM' kI jagaha 'rAtrIbhukti' banAyA gayA hai aura yaha bilakula hI nirarthaka parivartana jAna par3atA hai| * yaha sAgAra-dharmAmRta ke dUsare adhyAya kA 14 vA para hai aura somasena-trivarNAcAra ke chaThe adhyAya meM naM0 201 para darja hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ [18] ( 3 ) isa graMtha ke dasaveM adhyAya meM ratna karaNDa-zrAvakAcAra ke 'viSayAzAvazAtIto' Adi sATha padya to jyoM ke tyoM aura pA~ca padya kucha parivartana ke sAtha saMgraha kiye gaye haiN| parivartita padyoM meM se pahalA padya isa prakAra hai| aSTAMgaiH pAlitaM zuddhaM samyaktvaM zivadAyakam / ma hi maMtro'kSaranyUno nihanti viSavedanAm // 28 // yaha padya ratnakaraNDa zrAvakAcAra ke 21 veM padya rUpAntara hai / isakA uttarArdha to vahI hai jo ukta 21 veM padya kA hai, parantu pUrvArdha ko bilakula hI badala DAlA hai aura yaha tabadIlI sAhitya kI dRSTi se bar3I hai| bhaddI mAlUma hotI hai / ratnakaraNDa zrAvakAcAra ke 21veM padyakA pUrvArdha hai nAGgahInamalaM chettuM darzanaM janmasantatim / ___pAThakajana dekheM, isa pUrvArdha kA ukta padya ke uttarArdha se kitanA gaharA sambandha hai| yahA~ samyagdarzana kI aMgahInatA janmasaMtati ko nAza karane meM asamartha hai aura vahA~ udAharaNa meM maMtra kI akSaranyUnatA viSavedanA ko dUra karane meM azakta hai-donoM meM kitanA sAmya, kitanA sAdRzya aura kitanI ekatA hai, ise batalAne kI jarUrata nahIM / parantu kheda hai ki bhaTTArakajI ne ise nahIM samajhA aura isaliye unhoMne ratna ke eka Tukar3e ko alaga karake usakI jagaha kAca jor3A hai jo bila. kula hI bemela tathA beDaula mAlUma hotA hai / dUsare cAra padyoM kI bhI prAyaH aisI hI hAlata hai-unameM jo parivartana kiyA gayA hai vaha vyartha jAna par3atA hai / eka padya meM to 'mahAkulAH ' kI jagaha uttamakulAH' banAyA gayA hai, dUsare meM 'jJeyaM pAkhaNDimohanaM' ko 'jJeyA. pAkhaNDimUDhatA' kA rUpa diyA gayA hai, tIsare meM 'smayamArgatasmayA' kI jagaha 'zrIyate tanmadASTakam' yaha cauthA caraNa kAyama kiyA gayA hai aura cauthe padya meM 'divyazarIraM ca labhyante' Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 16 ] ke sthAna para 'vidyante kAmadA nityam' yaha navIna pada jor3A gayA hai aura isase mUlakA pratipAdya viSaya bhI kucha kama hogayA hai| ( 4 ) zrIjinasenAcAryapraNIta AdipurANa se bhI kitane hI padya uThAkara isa graMtha meM rakkhe gaye haiM, jinameM se do padha namUne ke taura para isa prakAra haiM vratacaryAmahaM vakSye kriyaamsyopvibhrtH| kaTayUrUraH zigaliMgamanUvAnavratocitam // 6-67 // vastrAbharaNamAlyAdigrahaNaM gurvanukSayA / zastropajIvivayaMzceddhArayecchastramapyadaH / / 6-80 // inameM se pahalA padya to AdipurANa ke 38 3 parva kA 109 vaoN padya hai-isake Age ke aura bhI kaI padya aise haiM jo jyoM ke tyoM uThAkara rakkhe gaye haiM aura dUsarA usI parva ke padya naM0 125 ke uttarArdha aura naM0 126 ke pUrvAdha ko milAkara banAyA gayA hai / padya naM0 125 kA pUrvArdha aura naM. 126 kA uttarArdha kramaza: isa prakAra haiM kRtadvijArcanasyAsya vratAvataraNocitam / / pR0 125 // khavRttiparirakSArtha zobhAthai cAsya tadgrahaH // u0 126 // mAlUma nahIM donoM padyoM ke ina aMzoM ko kyoM chor3A gayA aura usameM kyA lAbha socA gayA / isa vyartha kI chor3a chAr3a tathA kATa chA~Ta kA hI yaha pariNAma hai jo yahA~ vratAvataraNa kriyA ke kathana meM usa sArva- . kAlika vrata kA kathana chUTa gayA hai jo AdipurANa ke 'madyamAMsa parityAgaH' nAmaka 123 veM padya meM diyA huA hai * / aura isaliye * 'vratAvataraNaM cedaM' se pahale prAdipurANa kA vaha 123 vA~ padya isa prakAra hai madyamAMsaparityAgaH paMcodumbaravarjanam / / hiMsAdiviratizcAsya vrataM syAtsAvakAlikam // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 20 ukta 80 veM padya se pahale AdipurANa kA jo 124 vA~ padya uddhRta kiyA gayA hai vaha eka prakAra se beDhaMgA tathA asaMgata jAna par3atA hai / vaha padya isa prakAra hai vasAvataraNaM cedaM gurusAtikRtArcanam / ___ghattarAt dvAdazAdU mathavA SoDazAtparam // 6-76 // isameM 'idaM' zabda kA prayoga bahuta khaTakatA hai aura vaha pUrvakathana ko 'vratAvataraNa' kriyA kA kathana batalAtA hai parantu grantha meM vaha 'vratacaryA' kA kathana hai aura 'vatacaryAmahaM vakSye' isa Upara uddhRta kiye hue padya se prArambha hotA hai / ataH bhaTTArakajI kI isa kATa chA~Ta aura uThAI dharI ke kAraNa do kriyAoM ke kathana meM kitanA golamAla hogayA hai, isakA anubhava vijJa pAThaka svayaM kara sakate haiM aura sAtha hI yaha jAna sakate haiM ki bhaTTArakajI kATa chA~Ta karane meM kitane nipuNa the| (5) zrIzubhacandrAcArya-praNIta ' jJAnArNava ' grantha se bhI isa trivarNAcAra meM kucha padyoM kA saMgraha kiyA gayA hai| pahale adhyAya ke pA~ca padyoM ko jA~cane se mAlUma huA ki unameM se tIna padya to jyoM ke tyoM aura do kucha parivartana ke sAtha uThA kara rakkhe gaye haiM / aise padyoM meM se eka eka padya namUne ke taura para isa prakAra hai: caturvarNamayaM maMtraM caturvargaphalapradam / catUrAnaM japedyogI caturthasya phalaM bhavet // 75 // vidyAM SaDvarNasaMbhUtAmajayyAM puNyazAlinIm / japanprAguktamabhyeti phalaM dhyAnI shttrym||76 // ye donoM padya jJAnANarva ke 38 veM prakaraNa ke padya haiM aura vahA~ kramazaH naM0 51 tathA 50 para darja haiM-yahA~ inheM Age pIche uddhRta kiyA gayA hai / inameM se dUsarA padya to jyoM kA tyoM uThA kara rakkhA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 21 ] gayA hai aura pahale padya ke uttarArdha meM kucha parivartana kiye gaye haiM'catuHzataM ' kI jagaha ' catUrAtraM', 'japan ' kI jagaha 'japet' aura 'labhet ' kI jagaha ' bhavet ' banAyA gayA hai ina parivartanoM meM se pichale do parivartana nirarthaka haiM-unakI koI jarUrata hI na thI-aura pahalA parivartana jJAnArNava ke matase viruddha par3atA hai jisake anusAra kapana karane kI pratijJA kI gaI hai - / jJAnArNava ke anusAra 'caturakSarI maMtra kA cArasau saMkhyA pramANa japa karane vAlA yogI eka upavAsa ke phalako pAtA hai| parantu yahA~, jApya kI saMkhyA kA koI niyama na dete hue, cAra rAtri taka japa karane kA vidhAna kiyA gayA hai aura taba kahIM eka upavAsa * kA phala honA likhA hai / isase x vaha pratikSA-vAkya isa prakAra haidhyAnaM tAvadahaM vadAmi viduSAM jJAnArNave yanmatam / * paM0 pannAlAlajI sonI ne apane anuvAda meM, "cAra rAtri parvata japa kareM to unheM mokSakI prApti hotI hai" aisA likhA hai aura isase yaha jAnA jAtA hai ki Apane ukta 75 ve padya meM prayukta hue 'caturthe' zabdakA artha upavAsa na samajhakara 'moca' samajhA hai ! parantu yaha ApakI bar3I bhUla hai-mokSa itanA sastA hai bhI nahIM / isa pAribhASika zabdakA artha yahA~ 'mokSa' (caturthavarga ) na hokara 'caturtha' nAma kA upavAsa hai, jisameM bhojana kI caturtha velA taka nirAhAra rahanA hotA hai / 76 veM padya meM prAguktaM' pada ke dvArA jisa pUrvakathita phala kA ullekha kiyA gayA hai use jJAnArNava ke pUrvavartI padha naM0 46 meM 'caturthatapasaH phalaM likhA hai / isase 'caturthasya phalaM' aura 'caturthatapasaH phalaM' donoM ekArthavAcaka pada haiM aura ve pUre eka upavAsa-phala ke dyotaka haiN| paM0 panAlAlajI bAkalIvAla ne bhI jAnArNava ke apane anuvAda meM, jise unhoMne paM0 jayacandajI kI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 22 ] donoM meM paraspara kitanA antara hai aura usase pratijJA meM kahA~taka virodha zrAtA hai ise pAThaka svayaM samajha sakate haiM / isa adhyAya meM aura bhI kitane hI kathana aise haiM jo jJAnArNava ke anukUla nahIM haiN| unameM se kucha kA paricaya Age calakara yathAsthAna diyA jaaygaa| (3) ekasaMdhi bhaTTAraka kI / jinasaMhitA' se bhI kitane hI padyAdikoM kA saMgraha kiyA gayA hai aura unheM prAyaH jyoM kA tyoM athavA kucha parivartana ke sAtha uThAkara aneka sthAnoM para rakkhA gayA hai| cauthe adhyAya meM aise jina padyoM kA saMgraha kiyA gayA hai unameM se do padya namUne ke taura para isa prakAra haiM tIrthakRdNabhaccheSakevalyantamahotsave / prApya ye pUjanAGgatvaM pavitratvamupAgatAH // 115 / / te trayopi praNetavyAH kuNDeSveSu mahAnayam / gAI patyAhavanIyadakSiNAgniprasiddhayA // 116 / / bhASA-TIkA kA 'anukaraNa mAtra' likhA hai, 'caturtha' kA artha aneka sthAnoM para 'upavAsa' diyA hai| aura prAyazcita graMthoM se to yaha bAta aura bhI spaSTa hai ki 'caturtha' kA artha 'upavAsa' hai; jaisAki prAyazcitta cUlikA' kI zrInandigurukRta TIkA ke nimna vAkyoM se prakaTa hai 'tricaturthAni trINi caturthAni traya upavAsA ityarthaH / ' 'caturtha upavAsaH' / isase sonIjI kI bhUla spaSTa hai aura use isaliye spaSTa kiyA gayA hai jisase mere ukta likhane meM kisI ko bhrama na ho ske| anyathA, unake anuvAdakI bhUleM dikhalAnA yahA~ iSTa nahIM hai, bhUloM se to sArA anuvAda bharA par3A hai-koI bhI aisA pRSTha nahIM jisameM anuvAda kI dasapA~ca bhUleM na hoM-unheM kahA~taka dikhalAyA jA sakatA hai / hA~, mere lekhake viSaya se jina bhUlokA khAsa athavA gaharA sambandha hogA unheM yathAvasara spaSTa kiyA jaaygaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 23 ] ye donoM padya ekasaMdhi-jinasaMhitA ke 7 veM pariccheda meM kramazaH naM0 16, 17 para darja haiM aura vahIM se uThAkara rakkhe gaye mAlUma hote haiN| sAtha meM Age pIche ke aura bhI kaI padya liye gaye haiM / inameM se pahalA padya vahA~ jyoM kA tyoM aura dUsare meM mahAnayam' kI jagaha 'mahAgnayaH' tathA 'prasiddhayA' kI jagaha 'prasiddhayaH' aisA pATha bheda pAyA jAtA hai aura ye donoM hI pATha ThIka jAna par3ate haiM / anyathA, inake sthAna para jo pATha yahA~ pAye jAte haiM unheM padya ke zeSa bhAga ke sAtha prAyaH asambaddha kahanA hogA / mAlUma hotA hai ye donoM padya saMhitA meM thor3e se parivartana ke sAtha AdipurANa se liye gaye haiM / AdipurANa ke 40veM parva meM ye naM0 83, 84 para diye hue haiM, sirpha pahale padya kA cauthA caraNa vahA~ ' pUjAGgatvaM samAsAdya ' hai aura dUsare padya kA pUrvArdha hai-'kuNDanaye praNetavyAstraya ete mhaagnyH'| inakA jo parivartana saMhitA meM kiyA gayA hai vaha koI arthavizeSa nahIM rakhatA-use vyartha kA parivartana kahanA cAhiye / __ yahA~ para itanA aura bhI batalA denA ucita mAlUga hotA hai ki yaha saMhitA vikrama kI prAyaH 13 vIM zatAbdI kI banI huI hai aura AdipurANa vikrama kI 6 vI 10 vIM zatAbdI kI racanA hai| (7) vasunandi-pratiSThApATha se bhI bahuta se padya liye gaye haiN| chaThe adhyAya ke 19 padyoM kI jAMca meM 11 padya jyoM ke tyoM aura 8 pagha kucha badale hue pAye gaye / inameM se tIna paca namUne ke taura para isa prakAra haiM lakSaNairapi saMyukta vimba dRSTivivarjitam / na zobhate yatastasmAtkuryAd rASTiprakAzanam // 33 : marthanAzaM virodhaM ca tiryagdRairbhayaM tadA / madhastAtputranAzaM ca bhAryAmaraNamUrghaTaka // 34 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 24 ] zokamudvegasantApaM sadA kuryAddhanakSayam / zAntA saubhAgyaputrArthazAntivRddhipradAnadRk // 35 // ye tInoM paca vasunandi-pratiSThApATha (pratiSThAsArasaMgraha ) ke cauthe pariccheda ke padya haiM aura usameM kramazaH naM0 72, 75, 76, para darja haiM / inameM pahalA padya jyoM kA tyoM aura zeSa donoM padya kucha parivartana ke sAtha uThA kara rakkhe gaye haiM / dUsare padya meM 'dRSTirbhayaM' kI jagaha 'iSTarbhaya', tathA' kI jagaha 'tadA' aura UrdhvagA' kI jagaha ' Urdhvahaka' banAyA gayA hai / aura tIsare padya meM 'stabdhA ' kI jagaha 'sadA' aura 'pradA bhavet ' kI jagaha 'pradAnaha' kA parivartana kiyA gayA hai / ye saba parivartana nirarthaka jAna par3ate haiM, 'tathA' kI jagaha 'tadA' kA parivartana bhaddA hai aura 'stabdhA ' kI jagaha 'sadA' ke parivartana ne to artha kA anartha hI kara diyA hai| yahI vajaha hai jo pannAlAlajI sonI ne, apane anuvAda meM, stabdhA dRSTi ke phala ko bhI Urdhva dRSTi ke phala ke sAtha jor3a diyA hai- arthAt zoka, udvega, santApa aura dhanakSaya ko bhI UrdhvadRSTi kA phala batalA diyA hai * ! yahA~ itanA aura bhI jAna lenA cAhiye ki pahale padyameM jisa dRSTi-prakAzana kI preraNA kI gaI hai, jinabimba kI vaha dRSTi kaisI honI cAhiye use batalAne ke liye pratiSThApATha meM usake anantara hI nimnalikhita do padya aura diye hue haiM nAtyantonmIlitA stabdhA na visphaaritmiilitaa| tiryagUlamaghoSTiM varjayitvA prayatnataH // 73 / * yathA-"(pratimA kI) dRSTi yadi Uparako ho tolIkA maraNa hotA hai aura vaha zoka, udvage, santApa auradhanakA kSaya karatI hai|" Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 25 ] nAsApranihitA zAntA prasannA nirvikArikA / vItarAgasya madhyasthA kartavyA cottamA tathA // 74 / / mAlUma nahIM ina donoM payoM ko somasenajI ne kyoM chor3A aura kyoM inheM dUsare padyoM ke sAtha uddhRta nahIM kiyA, jinakA uddhRta kiyA jAnA aisI hAlata meM bahuta z2arUrI thA aura jinake astitva ke binA agalA kathana kucha adhUrA tathA la~DUrA sA mAlUma hotA hai / saca hai acchI taraha se soce samajhe binA yAhI padyoM kI uThAIdharI karane kA aisA hI natIjA hotA hai| (8) grantha ke dasaveM adhyAya meM vasunandizrAvakAcAra se chaha aura gommaTasAra se ATha gAthAe~ prAyaH jyoM kI tyoM uThAkara rakkhI gaI haiM, jinameM se eka eka gAthA namUne ke taura para isa prakAra hai puvatta NavihANaM pi mehuNaM savvadA vivjNto| ithikahAdiNivattI sattamaM vaMbhacArI so // 127 // cattAri vi khattAI bhAugavaMdheNa hoha smpttN| aNubvayamahabbayAI Na havA devAugaM motu // 41 // inameM se pahalI mAyA vasunandizrAvakAcAra kI 297 nambara kI aura dUsarI gommaTasAra kI 652 nambara kI gAthA hai| ye gAthAe~ bhI kisI pUrvakathita artha kA samarthana karane ke liye ' uktaM ca ' rUpa se nahIM dI gaI balki vaise hI apanAkara graMtha kA aMga banAI gaI haiN| prAkRta kI aura bhI kitanI hI gAthAe~ isa pranya meM pAI jAtI haiM; ke saba bhI ' mUlAcAra' mAdi dUsare pranthoM se uThAkara rakkhI gaI haiN| (1) bhUpAla kavi-praNIta 'jinacaturvizatikA ' stotra ke bhI kaI padya pranya meM saMgRhIta haiN| pahale adhyAya meM 'suptAsthitena' aura 'zrIlIkhAyatanaM' cauthe meM 'kisalayitamanatyaM' aura 'deva Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 26 ] tvadaMghri' tathA chaThe meM 'svAminnadya' aura 'dRSTaM dhAmarasAyanasya' nAma ke padya jyoM ke tyoM uddhRta pAye jAte haiN| aura ye saba padya ukta stotra meM kramazaH naM0 16, 1, 13, 16, 3 aura 25 para darja haiN| (10) somadevasUri-praNIta 'yazastilaka' ke bhI kucha padyoM kA saMgraha pAyA jAtA hai, jinameM se do padya namUne ke taurapara isa prakAra haiM mUDhatrayaM madAzcASTau tathAnAyatanAni SaT / / aSTau zaMkAdayo doSAH samyaktve paMcaviMzatiH // 10-26 // zraddhA bhaktistuSTibijJAnamalubdhatA kSamA satvam / yatraite saptaguNAstaM dAtAraM prazaMsanti // 10-118 // inameM se pahalA 'yazastilaka' ke chaThe AzvAsa kA aura dUsarA AThave AzvAsa kA padya hai| pahale meM 'zaMkAdayazceti haradoSAH' kI jagaha 'zaMkAdayo doSAH samyaktve' kA parivartana kiyA gayA hai aura dUsare meM 'zaktiH ' kI jagaha 'satvam banAyA gayA hai| ye donoM hI parivartana sAhitya kI dRSTi se kucha bhI mahatva nahIM rakhate aura na arthakI dRSTi se koI khAsa bheda utpanna karate haiM aura isaliye inheM vyartha ke parivartana samajhanA caahiye| (11) isItaraha para aura bhI kitane hI jainagraMthoM ke padya isa trivarNAcAra meM phuTakara rUpa se idhara udhara saMgRhIta pAye jAte haiM, unameM se do cAra graMthoM ke padyoMkA eka 2 namUnA yahA~ aura diye detA hU~trivargasaMsAdhanamantareNa pazorivAyurviphalaM narasya / tatrApi dharma pravaraM vadanti na taM vinA yadbhavato'rthakAmau // 7-4 // yaha somaprabhAcAryakI 'sUktamuktAvalI' kA jise 'sindUraprakara'' bhI kahate haiM, tIsarA padya hai| sUkSmAH sthUlAstathA jIvAH santyudumbaramadhyagAH / ..tanimittaM jinoddiSTa paMcodumbaravarjanam / / 10-104 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 27 ] yaha 'pUjyapAda-upAsakAcAra ' kA padya hai aura usameM isakA saMkhyAnambara 11 hai| vadhAdasatyAcauryAca kAmAd graMthAnivartanam / paMcakANuvrataM rAtribhuktiH SaSThamaNuvratam // 10-85 // yaha cAmuNDarAya-viracita 'cAritrasAra' graMtha ke aNuvrata-prakaraNa kA antima padya hai| anhomukhe'vasAne ca yo dve dve ghaTike tyajet / nizAbhojanadoSo'nAtyasau puNyabhojanam // 10-86 // yaha hemacandrAcArya ke 'yogazAstra' kA padya hai aura usake tIsare prakAza meM naM0 63 para pAyA jAtA hai / isameM 'tyajan' kI jagaha 'tyajet' aura 'puNyabhAjanam' kI jagaha yahA~ 'puNyabhojanam' banAyA gayA hai / padyakA yaha parivartana kucha acchA mAlUma nahIM hotaa| isase 'subaha zAmakI do do ghar3I chor3akara dinameM bhojana karanevAlA manuSya puNyakA bhAjana (pAtra) hotA hai' kI jagaha yaha zrAzaya ho gayA ki 'jo subaha zAmakI do do ghar3I chor3atA hai vaha puNya bhojana * karatA hai, aura yaha Azaya athavA kathanakA DhaMga kucha samIcIna pratIta nahIM hotaa| bhAstAmetadyadiha jananI vallabhAM manyamAnA nindyAM ce vidadhati janA nistrapAH pItamadyAH / tannAdhikyaM pathi nipatitA yatkiratsArameyAt vakte mUtraM madhuramadhuraM bhASamANAH pibanti // 6-167 // yaha madyapAna ke doSako dikhAne vAlA padya padmanandi-AcAryaviracita 'padmanandipaMcaviMzati' kA 22 vA~ padya hai| * paM0 pannAlAlajI sonI ne bhI, apane anuvAda meM, yahI likhA ki "vaha puruSa puNyabhojana karatA hai|" Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ [28] svayamevAtmanA''tmAnaM hinastyAtmA kaSAyavAn / pUrva prANyantarANAM tu pazcAtsyAdvA na vA vadhaH // 10-74 // yaha padya 'rAjavArtika' ke 7 veM adhyAya meM 'uktaM ca' rUpa se diyA huA hai aura isaliye kisI prAcIna graMtha kA padya jAna par3atA hai| hA~, rAjavArtika meM 'kaSAyavAn' kI jagaha 'pramAdavAn' pATha pAyA jAtA hai, itanA hI donoM meM antara hai| yaha to huI jainagraMthoM se saMgraha kI bAta, aura isameM una jainavidvAnoM ke vAkyasaMgraha kA hI digdarzana nahIM huA jinake graMthoM ko dekhakara unake anusAra kathana karane kI-na ki unake zabdoM ko uThA kara graMtha kA aMga banAne kI pratijJAe~ athavA sUcanAe~ kI gaI thIM balki una jaina vidvAnoM ke vAkyasaMgraha kA bhI digdarzana hogayA jinake vAkyAnusAra kathana karane kI bAta to dUra rahI, graMtha meM unakA kahIM nAmollekha taka bhI nahIM hai / naM. 6 ke bAda ke sabhI ullekha aise hI vidvAnoM ke vAkya-saMgraha ko liye hue haiN| yahA~ para itanA aura bhI batalA denA ucita mAlUma hotA hai ki isa saMpUrNa jainasaMgraha meM brahmasUri-trivarNAcAra jaise do eka samakakSa graMthoM ko chor3akara zeSa graMthoM se jo kucha saMgraha kiyA gayA hai vaha usa kriyAkAMDa tathA vicArasamUha ke sAtha prAyaH koI khAsa mela athavA sambaMdhavizeSa nahIM rakhatA jisake pracAra athavA prasAra ko lakSya meM rakhakara hI isa trivarNAcAra kA avatAra huA hai aura jo bahuta kucha dUSita, truTipUrNa tathA Apatti ke yogya hai / use bahudhA trivarNAcAra ke mUla abhipretoM yA pradhAnataH pratipAdya viSayoM ke pracArAdi kA sAdhanamAtra samajhanA cAhiye athavA yoM kahanA cAhiye ki vaha khoTe, jAlI tathA alpa mUlya sikoM ko calAne ke liye unameM khare, gaira jAlI tathA bahumUlya sikkoM kA saMmizraNa hai aura kahIM kahIM mulamme kA kAma bhI detA hai, aura isaliye eka prakAra kA dhokhA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 26 ] isa dhokhe se sAvadhAna karane ke liye hI yaha parIkSA kI jArahI hai aura yathArtha vastusthiti ko pAThakoM ke sAmane rakhane kA yatna kiyA jAtA hai / astu / atra usa saMgraha kI bhI bAnagI lIjiye jo ajaina vidvAnoM ke graMthoM se kiyA gayA hai aura jisake viSaya kI na kahIM koI pratijJA aura na tatsambaMdhI vidvAnoM ke nAmAdika kI kahIM koI sUcanA hI graMtha meM pAI jAtI hai| pratyuta isake, jaina sAhitya ke sAtha milAkara athavA jainAcAryoM ke vAkyAnusAra batalAkara, use bhI jainasaH hitya prakaTa kiyA gayA hai| jaina graMthoM se saMgraha / ( 12 ) jaina vidvAnoM ke graMthoM se jo vizAla saMgraha bhaTTArakajI ne isa graMtha meM kiyA hai - unake saiMkar3oM pada vAkyoM ko vyoM kA tyoM zrathavA kucha parivartana ke sAtha uThAkara rakkhA hai - usa sabakA pUrA paricaya yadi yahA~ diyA jAya to lekha bahuta bar3ha jAya, aura mujhe unameM se kitane hai| pada-vAkyoM ko Age calakara, viruddha kathanoM ke avasara para, dikhalAnA hai - vahA~ para unakA paricaya pAThakoM ko milegA hI / ataH yahA~ para namUne ke taura para, kucha thor3e se hai| pyeN| kA paricaya diyA jAtA hai-- santuSTa bhAryayA bhartA bhartrA bhAryA tathaiva ca / yasminneva kule nityaM kalyANaM tatra vaidhruvam // 8-46 // yaha padya, jisameM bhAryA se bhartAra ke aura bhartAra se bhAryA ke nitya santuSTa rahane para kula meM sunizcita rUpa se valyANa kA vidhAna kiyA gayA hai, 'manu' kA vacana hai, aura 'manusmRti' ke tIsare adhyAya meM naM 0 60 para darja hai| vahIM se jyoM kA tyoM uThAkara rakkhA gayA mAlUma hotA hai / mAMtra maumaM tathA'gneyaM vAyavyaM divyameva ca / vAruNaM mAnasaM caiva saptasnAnAnyanukramAt // 3-52 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ [30] isa zloka meM snAna ke sAta bheda batalAye gaye haiM-maMtra snAna, bhUmi ( mRttikA ) snAna, agni ( bhasma ) snAna, vAyusnAna, divyasnAna, jalasnAna tathA mAnasasnAna - aura 6 yaha yogi yAjJavalkya' kA vacana hai / ciTThalAtmajanArAyaNa kRta 'AnhikasUtrAvali' meM tathA zrIveGkaTanAtha-racita 'smRtiratnAkara' meM bhI ise yogiyAjJavalkya kA vacana batalAyA hai aura 'zabda kalpadruma' koza meM bhI 'snAna' zabda ke nIce yaha unhIM ke nAma se uddhRta pAyA jAtA hai / siMhakarkaTayormadhye sarvA nadyo rajasvalAH / tAsAM taTe na kurvIta varjayitvA samudragAH // 78 // upAkarmaNi cotsarge prAtaH snAne tathaiva ca / candrasUryagrahe caiva rajo doSo na vidyate // 76 // dhanussahasrANyaSTau tu gatiryasAM na vidyate / na tA nadyaH samAkhyAtA gartAstAH parikIrtitAH // 80 // - tRtIya adhyAya | ye tInoM padya jarA 2 se parivartana ke sAtha 'kAtyAyana smRti' se liye gaye mAlUma hote haiM aura ukta smRti ke dasaveM khaNDa meM kramazaH naM0 5 7 tathA 6 para darja haiM / 'Anhika sUtrAvali' meM bhI inheM ' ' kAtyAyana ' RSi ke vacana likhA hai / pahale padya meM ' mAsadvayaM zrAvaNAdi' kI jagaha 'siMhakarkaTayormadhye' aura 'tAsusnAnaM ' kI jagaha ' tAsAMta Te' banAyA gayA hai, dUsare meM 'pretasnAne' kI jagaha 'prAtaH snAne' kA parivartana kiyA gayA hai aura tIsare meM 'nadIzabda vahA: ' kI jagaha ' nadyaH samAkhyAtAH' aisA pATha bheda kiyA gayA hai / ina cAroM parivartanoM meM pahalA aura anta kA donoM parivartana to prAya: koI arthabheda nahIM rakhate parantu zeSa dUsare aura tIsare parivartana ne bar3A bhArI zrarthabheda upasthita kara diyA hai / kAtyAyana Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ [31] smRtikAra ne, zrAvaNa bhAdoM meM saba nadiyoM ko rajasvalA batalAte hue, yaha pratipAdana kiyA thA ki 'unameM (samudragAminI nadiyoM ko chor3akara) slAna na karanA cAhiye / ' bhaTTArakajI ne isakI jagaha, apane parivartana dvArA, yaha vidhAna kiyA hai ki unake taTa para na karanA cAhiye / ' paraMtu kyA na karanA cAhiye, yaha ukta padya se kucha jAhira nahIM hotA / hA~, isase pUrva padya naM. 77 meM Apane tIrtha taTa para prANAyAma, prAcamana, saMdhyA, zrAddha aura piNDadAna karane kA vidhAna kiyA hai aura isaliye ukta padya ke sAtha saMgati milAne se yaha artha ho jAtA hai ki ye prANAyAma Adi kI kriyAe~ rajasvalA nadiyoM ke taTa para nahIM karanI cAhiye-bhale hI unameM snAna kara liyA jAya / parantu aisA vidhAna kucha samIcIna athavA sahetuka mAlUma nahIM hotA aura isaliye ise bhaTTArakajI ke parivartana kI hai| khUbI samajhanA cAhiye / tIsare parivartana kI hAlata bhI aisI hI hai / smRtikAra ne jahA~ 'pretasnAna' ke avasara para nadI kA rajasvalA doSa na mAnane kI bAta kahI hai vahA~ mApane 'prAtaH snAna ke liye rajasvalA doSa na mAnane kA vidhAna kara diyA hai ! slAna pradhAnataH prAtaHkAla hI kiyA jAtA hai, usIkI mApane chuTTI dedI hai, aura isaliye yaha kahanA ki Apake isa parivartana meM snAna ke viSaya meM nadiyoM ke rajasvalA doSa ko hI prAyaH uThA diyA hai kucha bhI anucita na hogA / kRtvA yajJopavItaM ca pRSThataH kaNThalambitam / viematretu gRhI kuryAdAmakarNe batAndhitaH // 2-27 / / yaha 'aMgirA RSi kI bacana hai / 'mAnhikasUtrAvali' meM mI ise aMgirA kA vacana likhA hai / isameM samAhitaH' kI jagaha 'bratAnvitaH' kA parivartana kiyA gayA hai aura vaha nirarthaka jAna paratA hai| yahA~ 'bratAnvitaH' pada yadyapi 'gRhI' pada kA vizeSaNa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 32 ] hai aura isa zloka meM gRhastha ke liye malamUtra ke tyAga samaya yajJopavIta ko bAe~ kAna para rakhakara pITha kI tarapha lambAyamAna karane kA vidhAna kiyA gayA hai parantu paM0 pannAlAlajI sonI ne aisA nahIM samajhA aura isaliye unhoMne isa padya ke viSaya ko vibhinna vyaktiyoM (vratI-bhavatI ) meM bA~Takara isakA nimna prakAra se anuvAda kiyA hai "" gRhasthajana apane yajJopavIta (janeU) ko gardana ke sahAre se pITha pIche laTakAkara TaTTI pezAba kare aura vratI zrAvaka bAe~ kAna meM lagAkara TaTTI pezAba kare / " isase mAlUma hotA hai ki sonIjI ne yajJopavIta dIkSA se dIkSita vyakti ko ' avatI' bhI samajhA hai / parantu bhagavajjinasenAcArya ne to 'vratacihnaM dadhatsUtraM ' Adi vAkyoM ke dvArA yajJopavIta ko vratacihna batalAyA hai taba sarvathA 'avatI' ke viSaya meM janeU kI kalpanA kaisI ? parantu ise bhI chor3iye, sonIjI itanA bhI nahIM samajha sake ki jaba isa padya ke dvArA yaha vidhAna kiyA jArahA hai ki vratI zrAvaka to janeU ko bAe~ kAna para rakhakara aura atI use yoMhI pITha pIche laTakA kara TaTTI pezAtra kare to phira agale padya meM yaha vidhAna kisake liye kiyA gayA hai ki janeU ko pezAba ke samaya to dAhine kAna para aura TaTTI ke samaya bAe~ kAna para TA~ganA cAhiye / yahI vajaha hai jo Apa ina donoM padyoM ke pArasparika virodha kA koI spaSTIkaraNa bhI apane anuvAda meM nahIM karasake / astu; vaha agalA padya isa prakAra hai mUtre tu dakSiNe karNe purISe vAmakarNake / dhArayedbrahmasUtraM tu maithune mastake tathA // 28 // isa padya kA pUrvArdha, jo pahale padya ke sAtha kucha virodha utpanna karatA hai, vAstava meM eka dUsare vidvAna kA vacana hai / Anhika sUtrAvali Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 33 ] meM ise ' Anhika kArikA' kA vacana likhA hai aura isakA uttarArdha * upavItaM sadA dhArya maithune tUpavItivat' diyA hai| bhaTTArakajI ne usa uttarArdha ko * dhArayebrahmasUtraM tu maithune mastake tathA' ke rUpa meM badala diyA hai / parantu isa saMgraha aura parivartana ke avasara para unheM isa bAta kA dhyAna nahIM rahA ki jaba hama do vidvAnoM ke paraspara matabheda ko liye hue vacanoM ko apanA rahe haiM to hameM apane andhavirodha ko dUra karane ke liye koI aisA zabda prayoga sAtha meM jarUra karanA cAhiye jisase ye donoM vidhividhAna vikalpa rUpa se samajhe jAya~ / aura yaha sahaja hI meM ' tathA ' kI jagaha * 'thavA' zabda rakhadene se bhI ho sakatA thaa| bhaTTArakajI ne aisA nahIM kiyA, aura isase unakI saMgraha tathA parivartana sambaMdhI yogya. tAkA aura bhI acchA paricaya mila jAtA hai| ardhabilvaphalamAtrA prathamA mRttikA mtaa| dvitIyA tu tRtIyA tu tadardhA prakIrtitA // 2-50 / / zauca yatnaH sadA kAryaH zaucamUlo gRhI smRtH| zaucAcAravihInamya samamtA niSphalAH kriyAH // 2-54 // atyantamalinaH kAyo navacchidrasamanvitaH / savayava divArAtrI prAptaH sAnaM vizAdhanam // 2-68 / / ye dakSasmRti ' ke vAkya haiM | tIsarA padya dakSasmRti ke dUsare adhyAya se jyoM kA tyoM uThA kara rakkhA gayA hai-zabdakalpadruma koza meM bhI use 'daca ' RSi kA vacana likhA hai / dUsarA padya ukta smRti ke pAMcaveM adhyAya kA padya hai aura usameM naM0 2 para darja hai--smRtiratnAkara meM bhI vaha 'dakSa' ke nAma se udhRta pAyA jAtA haiM-usameM sirpha 'dvijaH ' kI jagaha 'gRhI' kA parivartana kiyA gayA hai| pahalA padya bhI pA~caveM adhyAyakA hai| paca hai aura usameM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 34 ] naM. 7 para darja hai / isa padya meM " pramRtimAtrA tu" kI jagaha 'bilvaphalamAtrA', 'ca' kI jagaha 'tu' aura 'tadardhA parikIrtitA' kI jagaha ' tadardhArdhA prakIrtitA' ye parivartana kiye gaye haiM, jo sAdhAraNa haiM aura koI khAsa mahatva nahIM rakhate / yaha padya apane dakSasmRti vAle rUpa meM hI AcArAdarza aura zuddhiviveka nAmake granthoM meM ' dakSa ' ke nAma se ullakhita milatA hai / antargRhe devagRhe valmAMke muussksthle| kRtazaucAvizeSe ca na grAhyAH paMcamRttikAH // 2-45 // yaha zloka jisameM zauca ke liye pA~ca jagaha kI miTTI ko tyAjya ThaharAyA hai * 'zAtAtapa' RSi ke nimna zloka ko badala kara banAyA gayA mAlUma hotA hai antarjalAddevagRhAdvalmIkAnmUSakagRhAt / kRtazaucasthalAJcaiva na grAhyAH paMcamRttikAH // yaha zloka ' Anhika sUtrAvali ' meM bhI 'zAtAtapa ' ke nAma se uddhRta pAyA jAtA hai| alAbhe dantakASThAnAM niSiddhAyAM tithAvapi / amAM dvAdazagaNDUSairmukhazuddhiH prajAyate // 2-73 // yaha 'vyAsa' RSikA vacana hai / smRtiratnAkara aura nirNayasindhu meM bhI ise ' vyAsa ' kA vacana likhA hai / hA~, isake pUrvArdha meM 'pratiSiddhadineSvIpa' kI jagaha 'niSiddhAyAM tithAvapi' aura uttarArdha meM 'bhaviSyati' kI jagaha 'prajAyate ' aisA pATha bheda yahA~ para jarUra pAyA jAtA hai jo bahuta kucha sAdhAraNa hai aura koI khAsa arthaneda nahIM rakhatA / ___graMtha ke dUsare adhyAya meM mala-mUtra ke liye niSiddha sthAnoM kA varNana karate hue, eka zloka nimna prakAra se diyA huA haiShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ [35] halakRSTa jala cityAM valmIke girimastake / devAlaye nadItIre darbhapuSpeSu zAhale // 22 // yaha 'baudhAyana ' nAma ke eka prAcIna hindU lekhaka kA vacana hai / smRtiratnAkara meM bhI yaha * baudhAyana ' ke nAma se hI uddhRta milatA hai / isameM phAlakRSTe' kI jagaha yahA~ * halakRSTe' aura 'darbhapRSThe tu' kI jagaha 'darbhapuSpeSu' banAyA gayA hai, aura ye donoM hI parivartana koI khAsa mahatva nahIM rakhate-balki nirarthaka jAna par3ate haiN| prabhAte maithune caiva prasrAve dantadhAvane / smAne ca bhojane vAntyAM saptamaunaM vidhIyate // 2-31 // yaha padya, jisameM sAta avasaroM para mauna dhAraNa karane kI vyavasthA kI gaI hai--yaha vidhAna kiyA gayA hai ki 1 prAtaHkAla, 2 gaithuna, 3 mUtra, 4 dantadhAvana, 5 snAna, 6 bhojana, aura 7 vamana ke avasara para mauna dhAraNa karanA cAhiye-'hArIta' RSi ke usa vacana para se kucha parivartana karake banAyA gayA hai, jisakA pUrvArdha 'prabhAta' kI jagaha 'uccAre' pAThabheda ke sAtha bilakula vahI hai jo isa padya kA hai aura uttarArdha hai 'zrAddhe (snAna ) bhojanakAle ca SaTsu maunaM smaacret|' aura jo 'Anhika sUtrAvali' meM bhI hArIta' ke nAma se uddhRta pAyA jAtA hai / isa padya meM 'uccAre' kI jagaha 'prabhAte' * isa zloka ke bAda 'malamUtrasamIpe' nAma kA eka padya aura bhI paMcamRttikA ke niSedha kA hai aura usakA antima caraNa bhI 'na grAhyAH pNcmRttikaaHhai| vaha kisI dUsare vidvAna kI racanA jAna par3atA hai| ___+'zrAddha' kI jagaha 'lAne aisA pATha bheda bhI pAyA jAtA hai| dekho 'zanna klpdum'| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ [36 ] kA jo khAsa parivartana kiyA gayA hai vaha bar3A hI vicitra tathA vilakSaNa jAna par3atA hai aura usase malatyAga ke avasara para gauna kA vidhAna na rahakara prAtaHkAla ke samaya mauna kA vidhAna ho jAtA hai, jisakI saMgati kahIM se bhI ThIka nahIM baiThatI / mAlUma hotA hai sonIjI ko bhI isa padyakI vilakSaNatA kucha khaTakI hai aura isIliye unhoMne, padyakI asaliyata ko na pahacAnate hue, yoM hI apane managaDhanta 'prabhAte' kA artha "sAmAyika karate samaya" aura 'prastAve' kA artha "TaTTI pezAba karate samaya" de diyA hai, aura isa taraha se anuvAda kI bhartI dvArA bhaTTArakajI ke padya kI truTi ko dUra karane kA kucha prayatna kiyA hai / parantu Apake ye donoM hI artha ThIka nahIM haiM-'prabhAta' kA artha 'prAtaHkAla' hai na ki 'sAmAyika' aura 'prastrAva' kA artha 'mUtra' hai na ki 'mala-mUtra' (TaTTI pezAba) donoM / aura isaliye anuvAda kI isa lIpApotI dvArA mUla kI truTi dUra nahIM ho sakatI aura na vidvAnoM kI najaroM se vaha chipa hI sakatI hai / hA~, itanA z2arUra spaSTa ho jAtA hai ki anuvAdakajI meM satya artha ko prakAzita karane kI kitanI niSThA, tatparatA aura kSamatA hai / khadirazca karaMjazca kadambazca vaTastathA / tittiNI veNuvRttazca nimba Amrastathaiva ca // 2-63 // apAmArgazca bilvazca hyarka aamlkstthaa| ete prazastAH kathitA dantadhAvanakarmaNi // 2-64 // ye donoM padya, jinameM dA~tana ke liye uttama kASTha kA vidhAna kiyA gayA hai 'narasiMhapurANa' ke vacana haiN| AcArAdarza nAmaka graMtha meM bhI inheM 'narasiMhapurANa' ke hI vAkya likhA hai| inameM se pahale padya meM 'aAmranimbau' kI jagaha nimba aAmraH' kA tathA 'veNupRSThazca' kI jagaha 'veNuvRkSazca' kA pAThabheda pAyA jAtA hai, aura dUsare padya Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ [37 ] meM 'arkacodumbara' kI jagaha 'hya AmalakaH aisA parivartana kiyA gayA jAna par3atA hai / donoM pAThabheda sAdhAraNa haiM, aura parivartita pada ke dvArA udumbara kASTa kI jagaha A~vale kI dA~tana kA vidhAna kiyA gayA hai| kuzAH kAzA yavA dUrvA uzIrAzca kukundraaH| godhUmA brIhayo muMjA daza darbhAH prakIrtitAH / / 3-81 // yaha 'gobhila' RSi kA vacana haiM / smRtiratnAkara meM bhI ise 'gobhila' kA vacana likhA hai / isameM 'godhUmAzcAtha kundarAH' kI jagaha 'uzIrAzca kukuMdarA:' aura 'uzIrAH' kI jagaha 'godhUmA:' kA parivartana kiyA gayA hai, jo vyartha jAna par3atA hai; kyoMki isa parivartana se koI arthabheda utpanna nahIM hotA-sirpha do padoM kA sthAna badala jAtA hai| ekAMtayupaviSTAnAM dharmiNAM sahabhojane / yadyeko'pi tyajetyAnaM zeSairanaM na bhujyate // 6-220 // yaha padya, jisameM sahabhojana ke avasara para eka paMkti meM baiThe hue kisI eka vyakti ke bhI pAtra chor3a dene para zeSa vyaktiyoM ke liye bhojanatyAga kA vidhAna kiyA gayA hai, jarA se parivartana ke sAtha 'parAzara' RSi kA vacana hai aura vaha parivartana 'viprANAM' kI jagaha 'dharmiNAM' aura 'zeSamannaM na bhojayet ' kI jagaha 'zeraranaM na bhujyate ' kA kiyA gayA hai, jo bahuta kucha sAdhAraNa hai / * yathAH-1 'mUtraM prasrAva:'-iti amarakozaH / 2 'prasrAvaH mRtraM'-iti shbdklpdrumH| 3 'uccArapassaNetyAdi' uccAraH purISaH prasravaNaM mUtraM / -ti kriyAkalApaTIkAyAM pramAcandraH / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 8 ] AnhikasUtrAvali aura smRtiratnAkara nAmake graMthoM meM bhI yaha padya 'parAzara' RSi ke nAma se hI udghRta pAyA jAtA hai | svagRhe prAk ziraH kuryAccAzure dakSiNAmukhaH / pratyaGmukhaH pravAse ca na kadAcidudaG mukhaH // 8-24 // yaha padya, jisameM isa bAta kA vidhAna kiyA gayA hai ki apane ghara para to pUrva kI tarapha sira karake, sAsake ghara para dakSiNa kI ora mu~ha karake aura pravAsa meM pazcima kI ora mu~ha karake sonA cAhiye tathA uttara kI tarapha mu~ha karake kabhI bhI na sonA cAhiye - thor3e se parivartanoM ke sAtha -- 'garga' RSi kA vacana hai / AnhikasUtrAvali meM ise garga RSi ke nAma se jisa taraha para uddhRta kiyA hai usase mAlUma hotA hai ki yahA~ para isameM 'zete zvAzuyai' kI jagaha 'kuryAcchAzure' kA, 'prAkzirAH' kI jagaha 'prAkziraH' kA, 'tu' kI jagaha 'ca' kA aura pichale tInoM caraNoM meM prayukta hue pratyeka 'zirA:' pada kI jagaha ' mukha' pada kA parivartana kiyA gayA hai / aura yaha saba parivartana kucha bhI mahatva nahIM rakhatA - ' zete' kI jagaha 'kuryAt ' kI parivartana bhaddA hai aura zirAH ' padoM kI jagaha 'mukhaH' pardo ke parivartana ne to artha kA anartha hI kara diyA hai / kisI dizA kI ora sira karake sonA aura bAta hai aura usakI tarafa mu~ha karake sonA dUsarI bAta hai - eka dUsare ke viparIta hai| mAlUma hotA hai bhaTTArakajI ko isakI kucha khabara nahIM par3I parantu sonIjI ne qhabara z2arUra lelI hai / unhoMne apane anuvAda meM mukha kI jagaha sira banAkara unakI | truTi ko dUra kiyA hai aura isa taraha para sarvasAdhAraNa ko apanI satyArtha - prakAzakatA kA paricaya diyA hai / " rAtroveva samutpanne mRte rajasi sUtake / pUrvameva dinaM grAhyaM yAvannodeti vai raviH // 13-6 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ [36] yaha padya, 'nodeti vai ' kI jagaha 'nodayate' pATha bheda ke sAya, 'kazyapa' RSi kA vacana hai / yAjJavalkyasmRti kI 'mitA* kSarA' TIkA meM bhI, 'yathAha kazyapaH' vAkya ke sAtha, ise 'kazyapa' RSi kA vacana sUcita kiyA hai| pUrvamAyuH parIkSeta pazcAllakSaNameva ca / prAyuhInajanAnAM ca lakSaNaiH kiM prayojanam // 11-8 // yaha 'sAmudraka' zAstra kA vacana hai / zabdakalpadruma koza meM ise kisI aise sAmudraka zAstra te uddhRta kiyA hai jisameM zrIkRSNa tathA maheza kA saMvAda hai aura usameM isakA tIsarA caraNa 'prAyuhInaM narANAM cet ' isa rUpa meM diyA huA hai / mahAnadyantaraM yatra giriA vyavadhAyakaH / vAco yatra vibhidyante taddezAntaramucyate // 13-66 // yaha 'dezAntara' kA lakSaNa pratipAdana karane vAlA padya 'vRddhamanu' kA vacana hai, aisA zuddhiviveka nAmaka graMtha se mAlUma hotA hai, jisameM 'vRddhamanurapyAha' isa vAkya ke sAtha yaha uddhRta kiyA gayA hai / yahA~ para isake caraNoM meM kucha krama-bheda kiyA gayA hai-pahale caraNa ko tIsare nambara para aura tIsare ko pahale nambara para rakkhA gayA haibAkI pATha saba jyoM kA tyoM hai / pitaro cenmRtau syAtAM dUrastho'pi hi putrakaH / zrutvA tahinamArabhya putrANAM dazarAtrakam // 13-71 // yaha paba, jisameM mAtA pitA kI mRtyu ke samAcAra sunane para dUra dezAntara meM rahane vAle putra ko samAcAra sunane ke dina se dasa dina kA sUtaka batalAyA gayA hai, 'paiThInasi ' RSi kA vacana hai / yAjJa. valkyasmRti kI 'mitAkSarA' TIkA meM bhI, jo eka prAcIna graMtha hai aura adAlatoM meM gAnya kiyA jAtA hai, 'iti paiThInasi smaraNAt' kH| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ [40] pAkya ke dvArA ise 'paiThInasi' RSi kA vacana sUcita kiyA hai| yahA~ isakA cauthA caraNa badalA huA hai-'dazAhaM sUtakI bhavet' kI jagaha 'putrANAM dazarAtrakam' banAyA gayA hai / aura yaha tabadIlI bilakula bhaddI jAna par3atI hai--'putrakaH' Adi padoM ke sAtha ina parivartita padoM kA arthasambaMdha bhI kucha ThIka nahIM baiThatA, khAsakara 'putrANAM' pada kA prayoga to yahA~ bahuta hI khaTakatA hai-sonIjI ne usakA artha bhI nahIM kiyA--aura vaha bhaTTArakajI kI yogyatA ko aura bhI adhikatA ke sAtha vyakta kara rahA hai / jvarAbhibhUtA yA nArI rajasA cetparipnunA / kathaM tasyA bhavecchaucaM zuddhiH syAtkena karmaNA / / 86 // caturthe'hani saMprApta spRzedanyA tu tAM striyam / snAtvA caiva punastAM vai spRzet snAtvA punaH punaH / / 87 // dazadvAdazakRtvo vA hyAcameca punaH punaH / antye ca vAsasA tyAgaM snAtvA zuddhA bhavettu sA // 8 // -13 vA~ adhyAya / ina padyoM meM jvara se pIr3ita rajasvalA strI kI zuddhi kA prakAra batalAyA gayA hai aura vaha yoM hai ki ' cauthe dina koI dUsarI strI snAna karake usa rajasvalA ko chUve, dobArA snAna karake phira chuve aura isa taraha para dasa yA bAraha bAra snAna karake pratyeka snAna ke bAda use ve sAtha hI bArabAra Acamana bhI karatI rahe / anta meM saba kapar3oM kA ( jinheM rajasvalA oDhe pahane athavA bichAe hue ho ) tyAga kara diyA jAya to vaha rajasvalA zuddha hojAtI hai' / ye tInoM padya jarAse parivartana ke sAtha 'uzanA' nAgaka hindU RSi ke vacana haiM, jinakI 'smRti' bhI * prauzanasadharmazAstra' ke nAma se prasiddha hai / yAjJavalkyasmRti kI mitAkSarA TIkA, zuddhiviveka aura smRtiratnAkara Adi granthoM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 41 ] meM bhI inheM 'uzanA' ke vacana likhA hai / mitAkSarA Adi graMthoM meM ina payoM kA jo rUpa diyA hai usase mAlUma hotA hai ki pahale padya meM sirpha 'ca' kI jagaha 'cet' banAyA gayA hai, dUsare kA uttarArdha 'sA saMcelAvagAhyApaH snAtvA snAtvA punaH spRzet' nAmaka uttarArdha kI jagaha kAyana kiyA gayA hai aura tIsare meM tyAgastataH' kI jagaha 'tyAga snAnA' kA parivartana huA hai / ina tInoM parivartanoM meM se pahalA parivartana nirarthaka haiM aura usake dvArA padya kA pratipAdya viSaya kucha kama ho jAtA hai - jo strI jvara se pIr3ita ho vaha yadi rajasvalA ho jAya to usI kI zuddhi kA vidhAna rahatA hai kintu jo pahale se rajasvalA ho aura pIche jise jvara AjAya usakI zuddhi kI koI vyavasthA nahIM rahatI / 'ca' zabda kA prayoga isa doSa ko dUra kara detA hai aura vaha donoM meM se kisI bhI avasthA kI rajasvalA ke liye eka hI zuddhi kA vidhAna banalAnA hai / ataH 'ca' kI jagaha ' cet ' kA parivartana yahA~ ThIka nahIM huA | dUsarA parivartana eka vizeSa parivartana hai aura usake dvArA saMcala avagAhana kI bAta ko chor3akara usa dUsarI strI ke sAdA snAna kI bAta ko hI apanAyA gayA hai / rahA tIsarA parivartana, vaha bar3A hI vilakSaNa jAna par3atA hai, usake ' snAtA' pada kA sambandha aMtima 'sA' pada ke sAtha ThIka nahIM baiThanA aura 'tyAga' pada to usakA aura bhI jyAdA khaTakatA hai / ho sakatA hai, ki yaha parivartana kucha asAvadhAna lekhakoM kI hI kartana ho; unake dvArA 'tyAgastataH' kA 'tyAgaM lAtA' likhA jAnA kucha bhI muzakila nahIM hai, kyoM ki donoM meM akSaroM kI bahuta kucha samAnatA hai, paraMtu sonIjI ne 6. * zAyada isIliye paM0 pannAlAlajI sonI isa padya ke anuvAda meM likhane deM - koI jvara se pIDita strI (yadi) rajasvalA hAMjAya to usakI zuddhi kaise ho ? kaisI kriyA karane se vaha zuddha ho sakatI hai / " C Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 42 ] 'tyAgaM lAtA' pAThako hI zuddha samajhA hai--zuddhipatra meM bhI usakA saMzodhana nahIM diyA-- aura anuvAda meM 'lAtA' pada kA sambaMdha usa dUsarI strI ke sAtha jor3a diyA hai jo snAna karake rajasvalA ko chuve / yaha saba dekhakara bar3A hI kheda hotA hai ! Apa likhate haiM--"anta meM yaha sparza karane vAlI strI apane kapar3e bhI utAra de aura usa rajasvalA ke kapar3e bhI utAra de aura snAna karale / " samajha meM nahIM AtA, jaba usa dUsarI strI ko anta meM bhI apane kapar3e utArane tathA snAna karane kI z2arUrata bAkI raha jAtI hai aura isa taraha para vaha usa aMtima snAna se pahale azuddha hotI hai to usa azuddhA ke dvArA rajasvalA kI zuddhi kaise ho sakatI hai ! sonIjI ne isakA kucha bhI vicAra nahIM kiyA aura vaise hI khIMcatAna kara snAtA' pada kA sambaMdha usa dUsarI strI ke sAtha jor3a diyA hai jisake sAtha padya meM usakA koI sambaMdha ThIka nahIM baiThatA | aura isaliye yaha parivartana yadi bhaTTArakajI kA hI kiyA huA hai to isase unakI yogyatA kI aura bhI acchI kalaI khula jAtI hai| yahA~ taka ke isa sampUrNa pradarzana se yaha bilakula spaSTa ho jAtA hai ki yaha graMtha, jaisA ki lekhArambha meM jAhira kiyA gayA thA, vAstava meM eka bahuta bar3A saMgraha graMtha hai aura isameM jaina ajaina donoM hI prakAra ke vidvAnoM ke bAkyoM kA bhArI saMgraha kiyA gayA hai-- graMtha kI 2700 zlokasaMkhyA meM se zAyada sau DeDhasau zloka hI muzakila se aise nikaleM jinheM graMthakAra kI svatantra racanA kahA jA sake, bAkI saba zloka aise hI haiM jo dUsare jaina- ajaina graMthoM se jyoM ke tyoM athavA kucha parivartana ke sAtha uThA kara rakhe gaye haiM-adhikAMza padya to isameM ajaina graMthoM tathA una jaina graMthoM para se hI uThA kara rakkhe gaye haiM jo prAyaH ajaina maMthoM ke AdhAra para yA unakI chAyA ko lekara bane hue haiN| sAtha hI, paha bhI spaSTa ho jAtA hai ki graMthakAra ne apane pratijJA-vAkyoM tathA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ [4] mUcanAoM ke dvArA jo yaha vizvAsa dilAyA thA ki ' usane isa graMtha meM jo kucha likhA hai vaha ukta jinasenAdi chahoM vidvAnoM ke graMthAnusAra likhA hai aura jahA~ kahIM dUsare vidvAnoM ke graMthAnusAra kucha kathana kiyA hai vahA~ para una vidvAnoM kA athavA unake graMthoM kA nAma de diyA hai| vaha eka prakAra kA dhogvA hai / graMthakAra mahAzaya (bhaTTArakajI ) apanI pratijJAoM tathA sUcanAoM kA pUrI taura se nirvAha nahIM kara sake aura na vaisA karanA unhe iSTa thA, aisA jAna par3atA hai- unhone do cAra apavAdoM ko chor3a kara kahIM bhI dUsare vidvAnoM kA yA unake graMthoM kA nAma nahIM diyA aura na graMtha kA sArA kathana hI una jaina vidvAnoM ke vAkyAnusAra kiyA hai jinake graMthoM ko dekha kara kathana karane kI pratijJAe~ kI gaI thIM; balki bahutasA kathana ajaina graMthoM ke AdhAra para, unake vAkyoM taka ko uddhRta karake, kiyA hai jinake anusAra kathana karane kI koI pratijJA nahIM kI gaI thii| aura isaliye yaha kahanA ki ' bhaTTArakajI ne jAna bUjha kara apanI pratijJAoM kA virodha kiyA hai aura usake dvArA pabalika ko dhokhA diyA hai ' kucha bhI anucita na hogA / isa prakAra ke virodha tathA dhokhe kA kucha aura bhI spaSTIkaraNa pratijJAdi-virodha ' nAma ke eka alaga zIrSaka ke nIce kiyA jAvegA / yahA~ para maiM sirpha itanA aura batalA denA cAhatA hU~ ki gaTTArakajI ne dUsare vidvAnoM ke graMthoM se jo yaha binA nAma dhAma kA bhArI saMgraha karake use apane graMthoM meM nibaddha kiyA hai-' uktaM ca * zrAdi rUpa se bhI nahIM rakkhA-aura isa taraha para dUsare vidvAnoM kI kRtiyoM ko apanI kRti athavA racanA prakaTa karane kA sAhasa kiyA hai vaha * graMtha meM dasa pA~ca padyoM ko jo 'uktaM ca ' mAdi kapa se de rakhA kA yahA~ para prANa nahIM hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 44 ] eka bar3A hI nindya tathA nIca karma hai / aisA jaghanya AcaraNa karane vAloM ko zrImomadevAra ne 'kAvyacora' aura 'pAtakI' likhA hai / yathA:-- kRtvA kRtI: pUrvakRtAH purastAtpratyAdaraM tAH punarIkSamANaH / tathaiva jaldatha yo'nyathA vA sa kAvyacoro'stu sa pAtakI ca // -yshstilk| __ zrI ajitasenAcArya ne to dUsare kAvyoM ke sundara zabdArthoM kI chAyA taka harane vAle kavi ko 'cora' ( pazyatohara) bata. lAyA hai / yathA: zranyakAvyasuzabdArthachAyAM no racayetkaviH / svakAvye so'nyathA loke pazyatoharatAmaTet // 65 // -alakAracintAmaNi / aisI hAlata meM bhaTTAraka sogasena jI isa kalaMka se kisI taraha bhI mukta nahIM ho sakate / ve apane graMtha kI isa sthiti meM, ukta AcAryoM ke nirdezAnusAra, avazya hI 'kAvyacora' aura 'pAtakI' kahalAye jAne ke yogya haiM aura unakI gaNanA taskAra lekhakoM meM kI jAnI cAhiye / unheM isa kalaMka se bacane ke liye kamase kama una pada-vAkyoM ke sAtha meM jo jyoM ke tyoM uThAkara rakkhe gaye haiM una vidvAnoM athavA unake granthoM kA nAma jarUra dedenA cAhiye thA jinake ve vacana the; jaisA ki 'AcArAdarza' aura 'mitAkSarA' Adi granthoM ke kartAoM ne kiyA hai / aisA karane se graMtha kA mahatva kama nahIM hotA kintu usakI upayogitA aura prAmANikatA bar3ha jAtI hai / parantu bhaTTArakajI ne aisA nahIM kiyA aura usake do khAsa kAraNa jAna par3ate haiM--eka to yaha ki, ve hindU dharma kI bahutasI bAtoM ko prAcIna jainAcAryoM athavA jainavidvAnoM ke nAma se jainasamAja meM pracArita karanA cAhate Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 45] the aura yaha bAta ajaina vidvAnoM ke vAkyoM ke sAtha unakA athavA unake granthoM kA nAma dedene se nahIM bana sakatI thI, jainI jana use mAnya na karate / dUsare yaha ki, ve muphta meM alpa parizrA se hI kAvya. kIrti bhI kamAnA cAhate the--dUsare kaviyoM kI kRtiyoM ko apanI kRti prakaTa karake, sahaja hI meM eka acche kavi kA pada tathA sammAna prApta karane kI unakI icchA thI--aura vaha icchA pUrI nahIM ho sakatI thI yadi sabhI uddhRta pada-vAkyoM ke sAtha meM dUsare vidvAnoM ke nAga dediye jAte / taba to ApakI nijakI kRti prAyaH kucha bhI na rahatI athavA yo kahiye ki gahatvazUnya aura tejAhInasI dikhalAI par3atI / ataH mukhyatayA ina donoM cittavRttiyoM se abhibhUta hokara hI Apa aisA hInAcaraNa karane meM pravRta hue haiM, jo eka matkavi ke liye kabhI zobhA nahIM denA, balki ulaTA la jA tathA zarmA kA sthAnaka hotA hai / zAyada isa la jA tathA zarma ko utArane yA umakA kachu parimArjana karane ke liye hI bhaTTArakajI ne grantha ke anta meM, usakI samApti ke bAda, eka padya nimna prakAra se diyA hai zlokA ye'trapurAtanA vilikhitA AsmAbhirandharthatastadIpA iva satsu kAvyaracanAmuddIpayanne param / nAnAzAstramatAntaraM yadi navaM prAyo'kariSyaM tvaham kAzA mA'sya mahastadeti sudhiyaH kacitprayAgaMvadAH / / isa padya se jahA~ yaha sUcanA milatI hai ki graMtha meM kucha purAtana padya bhI likhe gaye haiM vahA~ graMthakAra kA una purAtana padyA ke sahAre se apanI kAvyaracanA ko udyotita karane athavA kAvyakIrti kamAne kA vaha bhAva bhI bahuta kucha vyakta ho jAtA hai jisakA Upara ullekha kiyA gayA hai| bhaTTArakajI padya ke pUrvArdha meM likhate haiM-'hamane isa grantha meM, prakaraNAnusAra, jina purAtana zlokoM ko likhA hai ve dIpaka kI taraha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ [46 ] satpuruSoM ke sAmane hamArI kAvyaracanA ko uddIpita ( prakAzita ) karate haiM' / parantu unhoMne, apane graMtha meM, jaba svakIya aura parakIya padyoM kA prAyaH koI bheda nahIM rakkhA taba graMtha ke kauna se padyoM ko 'dIpaka' aura kaunasoM ko unake dvaar| 'uddIpita' samajhA jAya, yaha kucha samajha meM nahIM AtA / sAdhAraNa pAThaka to una dasa pA~ca padyoM ko chor3akara jinheM 'uktaMca'. 'matAntaraM' tathA 'anyamatam' Adi nAmoM se ullekhita kiyA gayA hai aura jinakA ukta saMgraha meM koI khAsa jikra bhI nahIM kiyA gayA athavA z2yAdA se z2yAdA kucha paricita padyoM ko bhI unameM zAmila karake, zeSa saba padyoM ko bhaTTArakajI kI hI racanA samajhate haiM aura unhIM ke nAma se unakA ullekha bhI karate hue dekhe jAte haiN| kyA yahI bhaTTArakajI kI kAvyaracanA kA saccA uddIpana hai ? athavA pAThakoM meM aisI galata samajha utpanna karake kAvyakIrti kA lAbha uThAnA hI isakA eka uddezya hai ? maiM to samajhatA hU~ pichalI bAta hI ThIka hai aura isIse una padyoM ke sAtha meM unake lekhakoM athavA graMthoM kA nAma nahIM diyA gayA aura na dUsarI hI aisI koI sUcanA sAtha meM kI gaI jisase ve par3hate haiN| purAtana padya samajha liye jAte / padya ke uttarArdha meM bhaTTArakajI, apanI kucha cintAsI vyakta karate hue, likhate haiM-'yadi maiM nAnA zAstroM ke matAntara kI navInaprAya racanA karatA to isa graMtha kA teja par3atA-athavA yaha mAnya hotA-isakI mujhe kahA~ AzA thii| aura phira isake anantara hI prakaTa karate haiM-'isIliye kucha sudhIjana 'prayogaMvada' hote haiM-prAcIna prayogoM kA ullekha karadenA hI ucita samajhate haiM * / ' * paM0 pannAlAlajI sonI ne isa padya ke uttarArdha kA anuvAda bar3A hI vilakSaNa kiyA hai aura vaha isa prakAra hai " yadyapi maiMne aneka zAstra aura matoM se sAra lekara isa navIna zAstra kI racanA kI hai, unake sAmane isakA prakAza par3egA yaha mAzA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ [47] aura isa taraha para Apane apane ko prayogaMvada ( prayogavAdI) athavA prayogavada kI nItikA anusaraNa karane vAlA bhI sUcita kiyA hai / ho sakatA hai bhaTTArakajI kI ukta cintA kucha ThIka ho-ve apanI sthiti aura kamajorI Adi ko zrApa jAnate the-parantu jaba unako apanI racanA se teja athavA prabhAva par3ane kI koI AzA nahIM thI taba to unheM dUsare vidvAnoM ke vAkyoM ke sAtha meM unakA nAma dedene kI aura bhI jyAdA jarUrata thii| aisI hAlata meM bhI unakA nAma na denA ukta donoM kAraNoM ke sivAya aura kisI bAtako sUcita nahIM karatA / rahI 'prayogaMvada' kI nAtikA anusaraNa karane kI bAta, prayogaMvada kI yaha nIti kadApi nahIM hotI ki vaha dUsare kI racanA ko apanI racanA prakaTa kare / yadi aisA ho to 'kAvyacora' aura 'prayogaMvaI' meM phira kucha bhI antara nahI raha sakatA / vaha to isa bAta kI bar3I sAvadhAnI rakhatA hai aura isI meM Ananda mAnatA hai ki dUsare vidvAna kA jo vAkya prayoga uddhRta kiyA jAya usake viSaya meM kisI taraha para yaha jAhira kara diyA jAya ki yaha amuka vidvAna kA vAkya hai athavA usakA apanA vAsya nahIM hai / usakI racanA-praNAlI hI alaga hotI hai aura vaha nahIM, to bhI kitane hI buddhimAna navIna navIna prayogoM ko pasaMda karate hai, ataH unakA citta isase avazya anuraMjita hogaa|" anuvAdakajI aura to kyA, laGlakAra kI prakariSyaM' kriyA kA artha bhI ThIka nahIM samajha sake ! taba 'itisudhiyaH kecittayogavadAH' kA artha samajhanA to unake liye dUra kI bAta thI / bhAgana purAnana pacAddharaNa ke samarthana meM navIna navIna prayogoM ko pasaMda karane kI bAta to khUba kahI !! aura 'unakA citta isase avazya manugajana hogA' isa mantima vAkyAvatAra na to pApaka gaz2aba hI hA diyA !!! Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 48 ] dUsaroM ke prayogoM ko badala kara rakhane kI jarUrata nahIM samajhatA aura na apane ko usakA adhikArI hI mAnatA hai / somamanajI kI sthiti graMtha para se aisI mAlUma nahIM hotI, ve isa viSaya meM prAya: kucha bhI sAvadhAna najara nahIM Ate. unhoMne saikar3oM purAtana padyoM ko binA z2arUrata hI badala DAlA hai aura jina padyoM ko jyoM kA tyoM uThAkara rakkhA hai unake viSaya meM prAyaH koI sUcanA aisI nahIM ki jisase ve dUsare vidvAnoM ke vAkya samajhe jA~ya / sAtha hI, graMtha kI racanA-praNAlI bhI aisI mAlUma nahI hotI jise prAyaH 'prayogaMvAda' kI nItikA anusaraNa karane vAlI kahA jA sake * / aisI hAlata meM isa padya dvArA jina bAtoM kI sUcanA kI gaI hai ve kAvya corI ke ukta kalaMka ko dUra karane ke liye kisI taraha bhI samartha nahIM ho sktii| unheM prAya: dauMga mAtra samajhanA cAhiye athavA yoM kahanA cAhiye ki ve pIche se kucha zarma sI utArane athavA apane duSkarma para eka prakAra kA pardA DAlane ke liye hI likhI gaI haiM ! anyathA, vidvAnoM ke samakSa unakA kucha bhI mUlya nahIM hai| *grantha meM eka jagaha kalau tu punarudvAhaM varjayeditigAlavaH' aisA likhA hai / yaha vAkya bezaka prayogavada kI nIti kA anusaraNa karane vAlA hai-isameM 'gAlava RSi ke vAkya kA unake nAma ke sAtha ullekha hai / yadi sArA grantha athavA grantha kA adhikAMza bhAga isa taraha se bhI likhA jAtA to vaha prayogaMvara kI nIti kA eka acchA anusaraNa khlaataa| aura taba kisI ko uparyukta Apatti kA avasara hI na rhtaa| parantu grantha meM, do cAra udAharaNoM ko chor3akara, isa prakAra kI racanA kA prAyaH sarvatra abhAva hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 46 ] prtijnyaadi-virodh| yaha trivarNAcAra aneka prakAra ke viruddha tathA aniSTa kathanoM se bharA huA hai / graMthake saMgrahatva prAdi kA digdarzana karAne ke bAda, aba maiM unhIM ko letA hU~ aura unameM bhI saba se pahale una kathanoM kA digdarzana karAnA cAhatA hU~ jo pratijJA Adi ke virodha ko liye hue haiM / isa saba digdarzana se graMtha kI racanA, taratIba, upayogitA aura pramANatA Adi viSayoM kI aura bhI kitanI hI bAteM pAThakoM ke anubhava meM AjAe~gI aura unheM yaha acchI taraha se mAlUma par3a jAyagA ki isa graMtha meM kitanA dhokhA hai, kitanA jAla hai aura vaha eka mAnya jaina grantha ke taura para khIkAra kiye jAne ke liye kitanA ayogya hai athavA kitanA adhika bhApatti ke yogya hai:.. (1) bhaTTAraka somasenajI ne, prantha ke zurU meM, ' yatproktaM jinasenayogyagaNibhiH' nAmaka padya ke dvArA jina vidvAnoM ke pranyoM ko dekha kara unake vacanAnusAra-pranya racanA kI pratijJA kI hai unameM 'jinasenAcArya' kA nAma saba se prathama hai aura unheM mApane 'yogyagaNI ' bhI, sUcita kiyA hai / ina jinasenAcArya kA banAyA humA eka * purANa' grantha sarvatra prasiddha hai jise 'prAdipurANa' athavA. ' mahApurANa ' bhI kahate haiM aura usakI gaNanA bahumAnya ArSa granthoM meM kI jAtI hai / isa purANa se pahale kA dUsarA koI bhI purANa anya aisA upalabdha nahIM hai jisameM garbhAdhAnAdika kriyAnoM kA saMkSepa athavA vistAra ke sAtha koI khAsa varNana diyA ho| yaha purANa ina kriyAmoM ke liye qhAsa taura se prasiddha hai / bhaTTArakajI ne anya ke pAThaveM adhyAya meM ina kriyAoM kA varNana prArambha karate hue, eka pratijJA-vAkya nimna prakAra se diyA hai Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 50 ] garbhAdhAnAdayo bhavyAstritriMzatsukriyA matAH / vakSye'dhunA purANe tu yAH proktA gaNibhiH purA // 3 // isa vAkya ke dvArA yaha pratijJA kI gaI hai ki prAcIna AcArya mahodaya ( jinasena )ne purANa ( zrAdipurANa ) meM jina garbhAdhAnAdika 33 kriyAoM kA kathana kiyA hai unhIM kA maiM aba kathana karatA huuN|' yahA~ bahuvacanAnta 'gaNibhiH ' padakA prayoga vahI hai jo pahale pratijJA-vAkya meM jinasenAcArya ke liye unake sammAnArtha kiyA gayA hai aura usake sAtha meM 'purANe ' * pada kA ekavacanAnta prayoga unake ukta purANa grantha ko sUcita karatA hai| aura isa taraha para isa vizeSa pratijJA-vAkya ke dvArA yaha ghoSaNA kI gaI hai ki isa graMtha meM garbhAdhAnAdika kriyAoM kA kathana jinasenAcArya ke AdipurANAnusAra kiyA jAtA hai / sAtha hI, kucha padya bhI AdipurANa se isa padya ke anantara uddhRta kiye gaye haiM, ' vyuSTi' nAmaka kiyA ko AdipurANa ke hI donoM padyoM ( 'tato'sya hAyane' Adi ) meM diyA hai aura 'vratacaryA 'tathA ' vratAvataraNa ' nAmaka kiyAoM ke bhI kitane hI padya ('vratacaryAmahaM vakSye' Adi) AdipurANa se jyoM ke tyoM uThAkara rakhe gaye haiM / paraMtu yaha saba kucha hote hue bhI ina kriyAoM kA adhikAMza kathana AdipurANa athavA bhagavajinasenAcArya ke vacanoM ke viruddha kiyA gayA hai, jisakA kucha khulAsA isa prakAra hai: * paM0 pannAlAlajI sonI ne 'purANe' pada kA jo bahuvacanAnta artha "zAstroM meM" aisA kiyA hai vaha ThIka nahIM hai / isI taraha 'gaNibhiH ' pada ke bahuvacanAnta prayoga kA prAzaya bhI pApa ThIka nahIM samajha sake aura Apane usakA artha " maddarSiyoM ne" de diyA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ [51 ] (ka) bhagavajinasena ne garbhAdhAnAdika kriyAoM kI saMkhyA 53 dI hai aura sAtha hI nimna padya dvArA yaha pratipAdana kiyA hai ki garbhAdhAna se lekara nirvANa taka kI ye 53 kriyAe~ paramAgama meM 'garbhAnvaya kriyA' mAnI gaI haiM prayAMcAzadetA hi matA garbhAvayakriyAH / garmAdhAnAdinirvANaparyantAH paramAgame / parantu jinasena ke vacanAnusAra kathana karane kI pratijJA se baMdhe hue bhaTTArakajI ukta kriyAoM kI saMkhyA 33 batalAte haiM aura unhoMne una 33 ke jo nAma diye haiM ve saba bhI ve hI nahIM haiM jo AdipurANa kI 53 kriyAoM meM pAye jAte haiM / yathA: prAdhAnaM prItiH suprItidhRtirmodaH priyodbhavaH / nAmakarma bahiryAnaM niSacA prAzanaM tathA // 4 // vyuSTizca kezavApasa lirisaMsthAnasaMgrahaH / upanatirvatacaryA batAvataraNaM tathA // 5 // vivAho varSalAbhazva kulacaryA gRhiishitaa| prazAntizca gRhatyAgo dIkSA jinarUpatA // 6 // mRtakasya ca saMskAro nirvANa piNDadAnakam / zrAddhaM ca sUtakadvaitaM prAyazcittaM tavaiva ca // 7 // tIrthayAtreti kavitA dvAtriMzatrupayA kriyaaH| pravAzavadharmasya dezanAkhyA vizeSataH // 8 // inameM se pahale tIna paca to AdipurANa ke padya haiM aura unameM garbhAdhAna ko bAdi lekara 25 kriyAoM ke nAma diye haiM, bAkI ke do paba bhahArakajI kI prAya: apanI racamA jAna par3ate haiM aura unameM ra kriyAnoM ke nAma dekara tetIsa kriyAmoM kI pUrti kI gaI hai| aura yahIM se prakRta viSaya ke virodha athavA khala kA Arambha huA hai| ina Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 52 ] kriyAoM meM, 'nirvANa' kriyA ko chor3akara, mRtaka saMskAra, piNDadAna, zrAddha, donoM prakAra ke sUtaka ( jananAzauca, mRtAzauca ), prAyazcitta, tIrthayAtrA aura dharmadezanA nAma kI 8 kriyAe~ aisI haiM jo zrAdipurANa meM nahIM haiN| AdipurANa meM ukta 24 kriyAoM ke bAda 'maunAdhyayanatva' Adi 29 kriyAe~ aura dI haiM aura unameM antima kriyA 'nirvRti' arthAt nirvANa batalAI hai | aura isIse ye kriyAe~ garbhAdhAnAdi 1 nirvANAnta ' kahalAtI haiM / bhagavajjinasena ne ina garbhAdhAna se lekara nirvANa taka kI 53 kriyAoM ko ' samyak kriyA ' batalAyA hai aura unase bhinna isa saMgraha kI dUsarI kriyAoM ko athavA 'garbhA dhAnAdi zmazAnAnta ' nAma se prasiddha hone vAlI dUsare logoM kI kriyAoM ko mithyA kriyA ThaharAyA hai / yathA: *hinduoM kI kriyAe~ 'garbhAdhAnAdizmazAnAMta' nAma se prasiddha haiM, yaha bAta 'yAjJavalkyasmRti' ke nimna vAkya se spaSTa hai brahmakSatriyaviTzUdrA varNAstvAdyAstrayo dvijAH / niSekAdyAH zmazAnAntAsteSAM vai maMtrataH kriyAH // 10 // bhaTTArakajI ne apanI 33 kriyAe~ jisa krama se yahA~ ( ukta padyoM meM ) dI haiM usI krama se unakA Age kathana nahIM kiyA, 'mRtaka saMskAra' nAma kI kriyA ko unhoMne saba ke anta meM rakkhA hai aura isaliye unakI ina kriyAoM ko bhI 'garbhAdhAnAdizmazAnAMta' kahanA caahiye| yaha dUsarI bAta hai ki unheM apanI kriyAoM kI sUcI usI krama se denI nahIM AI, aura isaliye unake kathana meM kama-virodha ho gayA, jisakA ki eka dUsarA namUnA 'vratAvataraNa' kriyA ke bAda 'vivAha' ko na dekara 'prAyAmita' kA denA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 53 ] kriyA garbhAdikA yAstA nirvANAntA puroditaaH| mAdhAnAdi zmazAnAntA na tAH samyak kriyAmatAH // 25 // -36 vA~ parva / aura isaliye bhaTTArakajI kI 'piNDadAna' tathA 'zrAddha' Adi nAma kI ukta kriyAoM ko bhagavajinasenAcArya ke kevala viruddha hI na samajhanA cAhiye balki 'mithyA kriyAe~ bhI mAnanA cAhiye / (kha) apanI uddiSTa kriyAoM kA kathana karate hue, bhaTTArakajI ne garbhAdhAna ke bAda prIti, suprIti, aura dhRti nAma kI kriyAoM kA koI kathana nahIM kiyA, jinheM AdipurANa meM kramazaH tIsare, pA~caveM aura sAtaveM mahIne karane kA vidhAna kiyA hai, balki ekadama 'moda' kriyA kA varNana diyA hai aura use tIsare mahIne karanA likhA hai / yathAH garbhesthira'tha saMjAte mAse tRtIyake dhruvam / pramodenaiva saMskAryaH kriyAmukhyaH pramodakaH // 5 // parantu AdipurANa meM 'navame mAsyato'bhyaNe modonAma kriyAvidhiH' isa vAkya ke dvArA 'moda' kriyA 1 veM mahIne karanI likhI hai / aura isaliye bhaTTArakajI kA kathana AdipurANa ke viruddha hai| yahA~ para itanA aura bhI batalA denA ucita mAlUma hotA hai ki bhaTTArakajI ne 'prIti' aura 'muprIti' nAmakI kriyAoM ko 'priyodbhava' kriyA ke sAtha putrajanma ke bAda karanA likhA hai* / aura sAtha hI, sajjanoM meM utkRSTa prIti karane ko 'prIti', putra meM prIti karane ko 'suprIti' aura devoM meM mahAn utsAha phailAne ko 'priyodbhava' kriyA batalAyA hai| yathA: * 'ghRti' kriyA ke kathana ko bhApa yahI mI chor3a gaye haiM aura usakA varNana graMtha bhara meM kahIM bhI nahIM kiyaa| isI taraha tIrthayAtrA' mAdi aura bhI kucha kriyAoM ke kathana ko Apa bilakula hI chor3a gaye prathama bhulA gaye haiN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 54 ] putrajanmani saMjAta prItisuprItike kriye / priyodbhavazca sotsAhaH kartavyo jAtakarmaNi / / 61 // sajaneSu parA prItiH putre suprItirucyate / priyodbhavazca deveSUtsAhastu kriyate mahAn // 12 // yaha saba kathana bhI bhagavajinasenAcArya ke viruddha hai-kramavirodha ko bhI liye huye hai-aura isameM 'prIti' Adi tInoM kriyAoM kA jo svarUpa diyA hai vaha bar3A hI vilakSaNa jAna par3atA hai / AdipurANa ke sAtha usakA kucha bhI gela nahIM khAtA; jaisA ki AdipurANa ke nimna vAkyoM se prakaTa hai garbhAdhAnAtparaM mAse tRtIye saMpravartate / prItirnAma kriyA prItairyA'nuSThayA dvijanmabhiH / / 77 / / prAdhAnAtpaMcame mAsi kriyA supriitirissyte| yA supriyokanyA prmopaaskvtaiH||80 // piyodbhavaH prasUnAyAM jAtakarmavidhiH smRtaH / jinajAtakamAdhyAya pravaryo yo yathAvidhi // 8 // -38 vA parva / pichale zloka se yaha bhI prakaTa hai ki AdipurANa meM 'jAtakarmavidhi' ko hI 'priyodbhava' kriyA batalAyA hai / parantu bhaTTArakajI ne priyodbhava' ko 'jAtakarma se bhinna eka dUsarI kriyA pratipAdana kiyA hai / yahI vajaha hai jo unhoMne adhyAya ke anta meM, pratipAdita kriyAoM kI gaNanA karate hue, donoM kI gaNanA alaga alaga kriyAoM ke rUpa meM kI hai / aura isaliye ApakA yaha vidhAna bhI jinasenAcArya ke viruddha hai| eka bAta aura bhI batalA dene kI hai aura vaha yaha ki, bhaTTArakajI ne ' jAtakarma vidhi ' meM 'jananAzauca ' ko bhI zAmila kiyA hai aura usakA kathana chaha padyoM meM diyA hai| paraMtu 'jananAzAca 'ko mApane alaga kriyA bhI batalAyA hai, taba donoM meM antara kyA rahA, yaha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 55 ] socane kI bAta hai| paraMtu antara kucha raho yA na raho, isase graMtha kI betaratIbI aura usake beDhaMgepana kA hAla kucha jarUra mAlUma ho jAtA hai| (ga) 'moda' kriyA ke bAda, trivarNAcAra meM 'puMsavana' aura 'sImanta' nAma kI do kriyAoM kA kramazaH nirdeza kiyA gayA hai aura unheM yathAkrama garbha se pA~caveM tathA sAtaveM mahIne karane kA vidhAna kiyA hai| yathA: sadgarbhasyAtha puSTa yathaM kriyAM puMsavanAbhidhAm / kurvantu paMcame mAsi pumAMsaH kSemabhicchavaH // 63 // atha saptamake mAse sImantavidhirucyate / kezamadhye tu garmiNyAH sImA sImantamucyate // 72 // ye donoM kriyAe~ AdipurANa meM nahIM haiM aura na bhaTTArakajI kI ukta 33 kriyAoM kI sUcI meM hI inakA kahIM nAmollekha hai| phira nahIM mAlUma inheM yahA~ para kyoM diyA gayA hai ! kyA bhaTTArakajI ko apanI pratijJA graMtha kI taratIba aura usake pUrvApara sambaMdha Adi kA kucha bhI dhyAna nahIM rahA ? vaise hI jahA~ jo jI meM AyA likha mArA!! aura kyA isI ko graMtharacanA kahate haiM ! vAstava meM ye donoM kriyAe~ hindU dharma kI qhAsa kriyAe~ (saMskAra) haiM / hinduoM ke dharma graMthoM meM inakA vistAra ke sAtha varNana pAyA jAtA hai / garbhiNI strI ke kezoM meM mA~ga pAr3ane ko 'sImanta' kriyA kahate haiM, jisake dvArA ve garbha kA khAsa taura se saMskArita honA mAnate haiM / aura 'puMsavana' kriyA kA abhiprAya unake yahA~ yaha mAnA jAtA hai ki isake kAraNa garbhiNI ke garbha se lar3akA paidA hotA hai, jaisA ki muhUrtaciMtAmaNi kI pIyUSadhArA TIkA ke nimna vAkya se bhI prakaTa hai"pumAn sUyate'nena karmati vyutpanyA puMsavanakarmaNA puNstvhetunaa|" paraMtu jaina siddhAMta ke anusAra, isa prakAra ke saMskAra se, garbha meM mAI duI lar3akI kA lar3akA nahIM bana sakatA / isaliye jaina dharma se isa saMskAra kA kucha sambaMdha nahIM hai| bhagavajjinasena ke vacanAnusAra ina donoM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 56 ] kriyAoM ko bhI mithyA kriyAe~ samajhanA caahiye| mAlUma hotA hai kucha vidvAnoM ne dUsaroM kI ina kriyAoM ko kisI taraha para apane graMthoM meM apanAyA haiM aura bhaTTArakajI ne unhIM meM se kisI kA yaha aMdhA 'nukaraNa kiyA hai| anyathA, ApakI tetIsa kriyAoM se inakA koI sambaMdha nahIM thA / (gha) trivarNAcAra meM, nirdhana ke liye, garbhAdhAna, pramoda, sImaMta aura puMsavana nAma kI cAra kriyAoM ko eka sAtha 1 veM mahIne karane kA bhI vidhAna kiyA gayA hai / yathA: - garbhAdhAnaM pramodazva sImantaH puMsavaM tathA / navame mAsi caikatra kuryAtsarvatu nirdhanaH // 80 // yaha kathana bhI bhagavajjinasenAcArya ke viruddha hai -- AdipurANa meM garbhAdhAna aura pramoda nAma kI kriyAoM ko eka sAtha karane kA vidhAna hI nahIM / yahA~ 'garbhAdhAna' kriyA kA, jisameM bhaTTArakajI ne strIsaMbhoga kA khAsataura se tafasIlavAra vidhAna kiyA hai, veM mahIne kiyA jAnA bar3A hI vilakSaNa jAna par3atA hai aura eka prakAra kA pAkhaNDa mAlUma hotA hai / usa samaya bhaTTArakajI ke usa 'kAmayajJa' kA racAyA jAnA jisakA kucha paricaya zrAge cala kara diyA jAyagA, niHsandeha, eka bar3A hI pApa kArya hai aura kisI taraha bhI yuktiyukta pratIta nahIM hotA / svayaM bhaTTArakajI ke 'mAsAttu paMcamAdUrdhvaM tasyAH saMgaM vivarjayet' isa vAkya se bhI usakA virodha yAtA hai, jisameM likhA hai ki 'pA~caveM mahIne ke bAda garbhiNI strI kA saMga choDa denA cAhiye - usase bhoga nahIM karanA cAhiye' / aura vaise bhI garbha raha jAne ke ATha nau mahIne bAda 'garbhAdhAna' kriyA kA kiyA jAnA mahaja eka dauMga raha jAtA hai, jo satpuruSoM dvArA Adara kiye jAne ke yogya nahIM / bhaTTArakajI nirdhanoM ke liye aise DhauMga kA vidhAna karate haiM, yaha ApakI bar3I hI vicitra lIlA athavA paropakAra buddhi hai ! ApakI rAya meM zAyada ye garbhApAna Adi kI kriyAe~ vipuladhana - sAdhya haiM aura unheM dhanavAna loga hI kara Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 57 ] sakate haiM / parantu AdipurANa se aisA kucha bhI mAlUma nahIM hotA / vahA~ aneka kriyAoM kA vidhAna karate hue 'yathAvibha' 'yathA vibhavamantrApi' Adi zabdoM kA prayoga kiyA gayA hai aura usase mAlUma hotA hai ki ina kriyAoM ko saba loga apanI apanI zakti aura sampatti ke anusAra kara sakate haiM--dhanavAnoM kA hI unake liye koI ThekA nahIM hai / (Ga) bhaTTArakajI ne, nimna padya dvArA, brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdra cAroM jAtiyoM ke liye kramazaH 12 veM, 16 3, 20 veM, aura 32 veM dina bAlaka kA nAma rakhane kI vyavasthA kI hai * dvAdaze pohaze viMze dvAtriMze divase'pi vaa| nAmakarma svajAtInAM kartavyaM pUrvamArgataH // 111 // aApakI yaha vyavasthA bhI bhagavajinasena ke viruddha hai| AdipurANa meM janma dina se 12 dina ke bAda-13 3, 14 veM, Adi kisI bhI anukUna divasa meM-nAma karma kI sabake liye samAna vyavasthA kI gaI hai aura usameM jAti athavA varNabheda ko koI sthAna nahIM diyA gyaa| yathA: * sonIjI ne isa padya ke anuvAda meM kucha galatI khAI hai| isa padya meM prayukta hue 'svajAtInAM' pada aura 'api' tathA 'vA' zabdoM kA artha ve ThIka nahIM samajha sake / ' svajAtInAM ' pada yahA~ cAroM jAtiyoM arthAt varSoM kA vAcaka hai aura 'api' samuzcayArtha meM tathA 'vA' zabda avadhAraNa artha meM prayukta huA hai-vikalA artha meM nhiiN| hinduoM ke yahA~ bhI, jinakA isa grantha meM prAyaH anuH saraNa kiyA gayA hai, varNa-krama se hI nAma karma kA vidhAna kiyA gayA hai. jamA ki 'sArasaMgraha' ke nimna vAkya se prakaTa hai jo mu0 cintAmaNi kI pIyUSadhArA' TIkA meM diyA huA hai - ekAdaze'hi viprANa kSatriyANAM trayodaze / vaizyAnAM poDaze nAma mAsAnte zUdrajanmanaH / / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 58 ] dvAdazAhAtparaM nAma karma janmadinAnmatam / anukUle sutasyAsya pitroragi sukhAvahe // 38-87 // (ca) trivarNAcAra meM, ' nAma ' kriyA ke anantara, bAlaka ke kAna nAka bIMdhane aura use pAlane meM biThalAne ke do maMtra diye haiM aura isa taraha para 'karNavedhana ' tathA ' AMdolAropaNa ' nAma kI do navIna kriyAoM kA vidhAna kiyA hai, jinakA ukta 33 kriyAoM meM kahIM bhI nAmollekha nahIM hai / AdipurANa meM bhI ina kriyAoM kA koI kathana nahIM hai| aura isaliye bhaTTArakajI kA yaha vidhAna bhI bhagavajjinasena ke viruddha hai aura unakI ina kriyAoM ko bhI mithyAkriyAe~' samajhanA caahiye| ye kiyAe~ bhI hindU dharma kI khAsa kiyAe~ haiM aura unake yahA~ do alaga saMskAra mAne jAte haiN| mAlUma nahIM bhaTTArakajI ina donoM kiyAoM ke sirpha maMtra dekara hI kyoM raha gaye aura inakA pUrA vidhAna kyoM nahIM diyA ! zAyada isakA yaha kAraNa ho ki jisa grantha se Apa saMgraha kara rahe hoM usameM kiyAoM kA maMtra bhAga alaga diyA ho aura usa para se nAma kiyA ke maMtra kI nakala karate hue usake anantara diye hue ina donoM maMtroM kI bhI Apa nakala kara gaye hoM aura Apako isa bAta kA khayAla hI na rahA ho ki hamane ina kiyAoM kA apanI tetIsa kiyAoM meM vidhAna athavA nAmakaraNa hI nahIM kiyA hai / parantu kucha bhI ho, isase Apake grantha kI avyavasthA aura betaratIbI jarUra pAI jAtI hai| yahA~ para maiM itanA aura bhI batalA denA cAhatA hU~ ki mere pAsa brahmasUri-trivarNAcAra kI jo hastalikhita prati paM0 sItArAma zAstrI kI likhI huI hai usameM AndolAropaNa kA maMtra to nahIM-zAyada chuTagayA ho-parantu karNabedhana kA maMtra jarUra diyA huA hai aura vaha nAmakarma ke maMtra ke anantara hI diyA huA hai / lekina vaha maMtra isa trivarNA cAra ke maMtra se kucha bhinna hai, jaisA ki donoM ke nimnarUpoM se prakaTa haiShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 56 ] OM hrIM hU: karNanAsAdhanaM karomi OM svAhA | -brahmasUritrivarNAcAra | U~ hrIM zrIM zrahaM bAlakasya hUH karNenAsAvedhanaM karomi asi AusA svAdA - somasena trivarNAcAra | isase brahmasUritrivarNAcAra ke maMtroM kA prAMzika virodha pAyA jAtA hai aura use yahA~ badalakara rakkhA gayA hai, aisA jAna par3atA hai / isI taraha para aura bhI kitane hI maMtroM kA brahmasUri-trivarNAcAra ke sAtha virodha hai aura vaha aise maMtroM ke mahatva athavA unakI samIcInatA ko aura bhI kama kiye detA hai / (cha) bhaTTArakajI ne ' annaprAzana' ke bAda aura 'vyuSTi' kriyA se pahale ' gamana , nAma kI bhI eka kriyA kA vidhAna kiyA hai, jisake dvArA bAlaka ko paira rakhanA sikhalAyA jAtA hai / yathA: - athAsya navame mAse gamanaM kArayetpitA / gamanocitaMnakSatre suvAre zubhayogake // 140 // yaha kriyA bhI AdipurANa meM nahIM hai - AdipurANa kI dRSTi se yaha mithyA kriyA hai aura isaliye isakA kathana bhI bhagavajjinasena ke viruddha hai| sAtha hI, pUrvApara - virodha ko bhI liye hue haiM; kyoMki bhaTTArakajI kI tetIsa kriyAoM meM bhI isakA nAma nahIM hai / nahIM mAlUma bhaTTArakajI ko bArabAra apane kathana ke bhI viruddha kathana karane kI yaha kyA dhuna samAI thI ! jaba Apa yaha batalA cuke ki garbhAdhAnAdika kriyAe~ tetIsa haiM aura unake nAma bhI de cuke, taba usake viruddha bIca bIca meM dUsarI kriyAoM kA bhI vidhAna karate jAnA aura isataraha para saMkhyA Adi ke bhI virodha ko upasthita karanA calacittatA, asamIkSyakAritA athavA pAgalapana nahIM to aura kyA hai ! isa taraha kI pravRtti niHsandeha ApakI prantharacanA sambandhI ayogyatA ko acchI taraha se khyApita karatI hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ [60 ] yahA~ para maiM itanA aura bhI batalA denA cAhatA hU~ ki / lipi. saMsthAnasaMgraha ' ( akSarAbhyAsa ) nAmaka kriyA ke bAda bhI eka kriyA aura bar3hAI gaI hai aura usakA nAma hai ' pustakagrahaNa' / yaha kriyA bhI AdipurANa meM nahIM hai aura na tetIsa kriyAoM kI sUcI meM hI isakA nAma hai / lipisaMsthAna kriyA kA vidhAna karate hue, 'mauJjIbaMdhanataH pazcAcchAstrAraMbho vidhIyate' isa vAkya ke dvArA, yadyapi, yaha kahA gayA thA ki zAstrAdhyayana kA Arambha mauMjIbandhana ( upanayana kriyA ) ke pazcAt hotA hai parantu yahA~ ' pustakAgrahaNa' kriyA ko bar3hA kara usake dvArA upanayana saMskAra se pahale hI zAstra ke par3hane kA vidhAna kara diyA hai aura isa bAta kA kucha bhI dhyAna nahIM rakkhA ki pUrva kathana ke sAtha isakA virodha AtA hai / yathA: upAdhyAyena taM ziSyaM pustakaM dIyate mudaa|| zipyo'pi ca paThecchAstraM nAndIpaThanapUrvakam // 18 // (ja) bhaTTArakajI ne lipi-saMsthAna-saMgraha' mAmaka kriyA ko dete hue usakA muhUrta bhI diyA hai, jaba ki dUsarI kriyAoM meM se garbhAdhAna, upanayana ( yajJopavIta) aura vivAhasaMskAra jaisI bar3I kriyAoM taka kA Apane koI muhUrta nahIM diyA / nahIM mAlUma isa kriyA ke sAtha meM muhUrta dene kI Apako kyA sUjhI aura ApakA yaha kaisA racanA-krama hai jisakA koI eka tarIkA, niyama athavA DhaMga nahIM !! astu, isa muhUrta ke do padya isa prakAra haiM:*mRgAdipaMcasvapite [bha] ghumUle, hastAdikaM ca kriyate [tritaye]'zvinISu * isa padya meM jo pATha bheda traikiToM meM diyA gayA hai vahI mUlakA zuddha pATha hai, sonIjI kI anuvAda-pustaka meM vaha galata rUpa se diyA huA hai / padya kA anuvAda bhI kucha galata huA hai / kamase kama 'citrA' ke bAda ' svAtI' kA aura ' pUrvASa da se pahale 'pUrvAphAlgunI nakSatra kA nAma aura diyA jAnA cAhiye thaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ [61 ] pu[5]triye ca zravaNatraya ca, vidyAsamArambhamuzantisiddhathai // 165 udaggate bhAsvati paMcame'nde, prApte'kSarasvIkaraNaM zizUnAm / sarasvatI kSetrasupAlakaM ca, guDaudanAdyairabhipUjya kuryAt // 166 // inameM se pahalA padya ' zrIpati' kA aura dUsarA ' vaziSTha api kA vacana hai / muhUrta cintAmaNi kI pIyUSadhArA TIka! meM bhI ye inhIM vidvAnoM ke nAma se uddhRta pAye jAte haiM / dUsare padya meM 'vinavinAyaka' kI jagaha kSetrasupAlaka' kA parivartana kiyA gayA hai aura usake dvArA ' gaNezajI' ke sthAna meM kSetrapAla' kI gur3a aura cAvala vagairaha se pUjA kI vyavasthA kI gaI hai| kSetrapAla kI yaha pUjana-vyavasthA AdipurANa ke viruddha hai / isItaraha para dUsarI kriyAoM ke varNana meM jo yakSa, yatI, dikapAla aura jayAdidevatAoM ke pUjana kA vidhAna kiyA gayA hai, bAthakA 'pUrvavatpUjayet' 'pUrvavad homaM pUjAM ca kRtvA' aAdi vAkyoM ke dvArA isIprakAra ke dUsare devatAoM kI bhI pUjA kA-jisakA varNana cauthe pA~caveM adhyAyoM meM hai-jo izArA kiyA gayA hai vaha saba mI Adi. pugaNa ke viruddha hai / aAdi pugaNa meM bhagavajinasena ne. garbhAdhAnAdika kriyAoM ke avasara para, isaprakAra ke devI devatAoM ke pUjana kI koI vyavasthA nahIM kii| unhoMne Amataura para saba kiyAoM meM 'middhoM' kA pUjana rakkhA hai, jo pATikA' maMtroM dvArA kiyA jAtA hai + / bahutasI kriyAoM meM arhantoM kA, devaguru kA aura kisI meM AcAryoM Adi kA pUjana bhI batalAyA hai, jisakA vizeSa hAla AdipurANa ke 38 veM aura 40 veM patroM ko dekhane se mAlaga ho sakatA hai / + yathA: etaiH (pIThikA maH) siddhArcanaM kuryAdAdhAnAdi kriyaavidhau| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 62 ] yahA~ para maiM trivarNAcAra kI eka dUsarI vilakSaNa pUjA kA bhI ullekha kara denA ucita samajhatA hU~, aura vaha hai 'yonistha devatA' kI pUjA / . bhaTTArakajI ne, garbhAdhAna kriyA kA vidhAna karate hue, isa apUrva athavA azrutapUrva devatA kI pUjA kA jo maMtra diyA hai vaha isa prakAra hai__ U~ hrIM klIM blU~ yonisthadevate mama satputraM janayakha asigrAusA svaahaa| isa maMtra meM yaha prArthanA kI gaI hai ki 'he yonisthAna meM baiThe hue devatA ! mere satputra paidA karo / ' bhaTTArakajI likhate haiM ki 'yaha maMtra par3hakara gobara, gomUtra, dUdha, dahI, ghI kuza ( darbha ) aura jala se yonikA acchI taraha se prakSAlana kare aura phira usake Upara caMdana, kesara tathA kastUrI Adi kA lepa kara deve / yathA'iti maMtreNa gomayagomUtrakSIradadhisarpiHkuzodakaiyoni samprakSAlya zrIgaMdhakuMkumakastUrikAdyanulepanaM kuryAt / ' yahI yonistha devatA kA saprakSAla pUjana hai / aura isase yaha gAlUma hotA hai ki bhaTTArakajI aisA mAnate the ki strI ke yoni sthAna meM kisI devatA kA nivAsa hai, jo prArthanA karane para prArthI se apanI pUjA lekara usake liye putra paidA kara detA hai / parantu jainadharma kI aisI zikSA nahIM hai aura na jainamatAnusAra aise kisI devatA kA astitva yA vyaktitva hI mAnA jAtA hai| ye saba vAmamArgiyoM athavA zAktikoM jaisI bAteM haiM / bhaTTArakajI ne sambhavataH unhIM kA anukaraNa kiyA hai, unhIM jaisI zikSA ko samAja meM pracArita karanA cAhA hai, aura isaliye 'garbhAdhAna' kriyA meM ApakA yaha pUjana-vidhAna mahaz2a pratijJA-virodha ko hI liye huye nahIM hai balki jainadharma aura jainanIti ke bhI viruddha hai, aura Apake isa kriyA maMtra ko adharya maMtra samajhanA cAhiye / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 63 ] (jha) isa pAThaveM adhyAya meM, aura Age bhI, AdipurANa varNita kriyAoM ke jo bhI maMtra diye haiM ve prAyaH sabhI AdipurANa ke viruddha haiM / zrAdipurANa meM garbhAdhAnAdika kriyAoM ke maMtroM ko do bhAgoM meM vibhAjita kiyA hai--eka 'sAmAnyaviSaya maMtra' aura dUsare 'vizeSa viSaya maMtra' / 'sAmAnyaviSaya maMtra' ve haiM jo saba kriyAoM ke liye sAmAnya rUpa se nirdiSTa hue haiM aura vizeSaviSaya' unheM kahate haiM jo khAsa khAsa kriyAoM meM atirikta rUpa se niyukta hue haiM / sAmAnyaviSaya maMtra 1 pIThikA, 2 jAti, 3 nistAraka, 4 RSi, 5 surendra, 6 paramarAja aura 7 parameSThi maMtra-bheda se sAta prakAra ke haiN| ina saboM ko eka nAma se 'pIThikA-maMtra' kahate haiM; kriyA-maMtra, sAdhana-maMtra tathA mAhati-maMtra bhI inakA nAma hai aura ye 'utsargika-maMtra' bhI kahalAte haiM, jaisAki AdipurANa ke nimna vAkyoM se prakaTa hai / ete tu pIThikA maMtrAH sapta yA dvijottamaiH / pataiH siddhArcanaM kuryAdAdhAnAdikriyAvidhau // 7 // kriyAmaMtrAsta etesyurAdhAnAdikriyAvidhau / sUtre gaNadharoddhArye yAnti sAdhanamaMtratAm // 7 // saMdhyAsvagnitraye devapUjane nityakarmaNi / bhavantyAhutimaMtrAzca ta pate vidhisAdhitAH // 7 // sAdhAraNAstvime maMtrAH sarvatraiva kriyaavidhii| yathAsaMbhavamunneSye vizeSaviSayAMzca tAn / / 61 // kriyAmaMtrAstviha yA ye pUrvamanuvarNitAH / sAmAnyaviSayAH sapta pIThikAmaMtrarUDhayaH / / 215 / / te hi sAdhAraNAH sarvakriyAsu viniyoginaH / tata utsargikAnetAnmaMtrAnmatraviko viduH // 216 // vizeSaviSayA manAH krisUktAsu dArzatAH / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 64 ] itaH prabhRti cAbhyUhyAste yathAmnAyamagrajaiH // 217 // maMtrAnimAnyathA yogyaM yaH kriyAsu viniyojayet / sa loke sammatiM yAti yuktAcAro dvijottam : // 218 // -40 vA~ prv| ina vAkyoM se AdipurANa-varNita maMtroM kA khAsa taura se mahatva pAyA jAtA hai aura yaha mAlUma hotA hai ki ve jaina AmnAyAnusAra khasUsiyata ke sAtha ina kriyAoM ke maMtra haiM / gaNadhara-racita sUtra (upAsakAdhyayana) athavA paramAgama meM unheM 'sAdhanamaMtra' kahA hai-kriyAe~ unake dvArA siddha hotI haiM aisA pratipAdana kiyA hai-aura isaliye saba kriyAoM meM unakA yathAyogya viniyoga honA cAhiye / eka dUsarI jagaha bhI isa viniyoga kI preraNA karate hue likhA hai ki 'jainamata' meM ina maMtroM kA saba kiyAoM meM viniyoga mAnA gayA hai, ataH zrAvakoM ko cAhiye ki ve vyAmoha athavA bhrama chor3a kara-ni:saMdeha rUpa se-ina maMtroM kA sarvatra prayoga kreN| yathAH-- viniyogastu sarvAsu kriyAsveSAM mato jinaiH / zravyAmohAdatastajjJaiH prayojyAsta upAsakaiH // 38-75 // parantu, yaha saba kucha hote hue bhI, bhaTTArakajI ne ina donoM prakAra ke sanAtana aura yathAmnAya + maMtroM meM se kisI bhI prakAra ke maMtra kA yahA~ * prayoga + zrAdipurANa meM 'tanmaMtrAstu yathAmnAyaM ' zrAdi pA ke dvArA ina maMtroM ko jaina AmnAya ke maMtra batalAyA hai / ____ * pA~caveM adhyAya meM, nityapUjana ke maMtroM kA vidhAna karate, hue, sirpha eka prakAra ke pIThikA maMtra diye haiM parantu unheM bhI unake asalI rUpa meM nahIM diyA-badalakara rakkhA hai-saba maMtroM ke zurU meM U~ jor3A gayA hai aura kitanehI maMtroM meM 'namaH' zrAdi zabdoM ke dvitva prayoga kI jagaha ekatva kA prayoga kiyA gayA hai / isI taraha aura bhI kucha nyUnA. dhikatA kI gaI hai / zrAdipurANa ke maMtra jaMce tule zlokoM meM baddha haiN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 65 ] nahIM kiyA, balki dUsare hI maMtroM kA vyavahAra kiyA hai jo AdipugaNa se bilakula hI vilakSaNa athavA bhinna TAipa ke maMtra haiM * | isase adhika bhagavajinasena kA-aura unake bacanAnusAra jainAgama kA bhI--virodha aura kyA ho sakatA hai ? maiM to ise bhagavajjinasenakI khAsI avahelanA aura sAtha hai| janasAdhAraNa kI acchI pratAraNA (vaMcanA ) sagamatA huuN| astu; bhagavagjinasenane * maMtrAsta eva dhAH syurye kriyAsu viniyojitAH ' isa 36 veM parva ke vAkya dvArA unhIM maMtroM ko 'dharmyamaMtra' pratipAdana kiyA hai jo ukta prakAra se kriyAoM meM niyojita hue haiM, aura isaliye bhaTTArakajI ke maMtroM ko 'adharmya maMtra' athavA 'jhUThemaMtra' kahanA cAhiye / jaba unake dvArA prayukta hue maMtra vAstava meM una kriyAoM ke maMtra hI nahIM, taba una kriyAoM se lAbha bhI kyA ho sakatA hai ? balki mUThe maMtroM kA prayoga sAtha meM hone kI vajaha se kucha bigAi ho jAya to Azcarya nhiiN| yahA~ para maiM itanA aura bhI batalA denA cAhatA hU~ ki, trivarNAcAra meM jo kriyA-maMtra diye haiM ve zrAdipurANa se pahale ke bane hue * udAharaNa ke taura para 'niSadyA' kriyA ke maMtra kolijiye| Adi pugaNa meM 'satyajAtAya namaH' prAdi pIThikA maMtroM ke atirikta isa kiyA kA jo vizeSa maMtra diyA vaha hai-'divyasiMhAsanabhAgI bhava, vijayasiMhAsanabhAgI bhava, paramasiMhAsanabhAgI bhv"| aura trivarNAcAra meM jo maMtra diyA hai vaha hai-OMhIM ahaM asi mA usAbAlakamupavezayAmi svaahaa"| donoM meM kitanA antara rasa pAThaka svayaM samajha sakate haiN| eka uttama mAzIrvAdAtmaka athavA bhAvanAtmaka hai to dUsarA mahaz2a sUcanAtmaka hai ki meM bAlaka ko biThalAtA huuN| prAyaH aisI hI hAlata dUsare mantroM kI samajhanI caahiye| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 66 ] kisI bhI grantha meM nahIM pAye jAte, aura zrAdipurANa se yaha spaSTa mAlUma ho rahA hai ki usameM jo kriyA-maMtra diye haiM ve hI ina kriyAoM ke asalI, bhAgama-kathita, sanAtana aura jainAmnAyI maMtra haiM / aisI hAlata meM trivarNAcAra vAle maMtroM kI bAbata yahI natIjA nikalatA hai ki ve AdipurANa se bahuta pIche ke bane hue haiN| unakI athavA una jaise maMtroM kI kalpanA bhaTTArakI yuga meM--saMbhavataH 12 vIM se 15 vIM zatAbdI taka ke madhyavartI kisI samaya meM huI hai, aisA jAna par3atA hai| (a ) adhyAya ke anta meM, ' pustakagrahaNa ' kriyA ke bAda, bhaTTArakajI ne eka padya nimnaprakAra se diyA hai: * garbhAdhAnasumodapuMsavanakAH sImantajanmAbhidhA bAhyesuyAnabhojana ca gamanaM caulAkSarAbhyAsanam / suprItiH priyasUddhavo gurumukhAcchAstrasyasaMgrAhaNaM etAHpaMcadaza kriyAH samuditA asmin jinendrAgame // 182 // isameM, adhyAya-varNita kriyAoM kI unake nAmake sAtha gaNanA karate hue, kahA gayA hai ki ye paMdraha kriyAe~ isa jinendrAgama meM bhaleprakAra se kathana kI gaI hai, parantu kriyAoM ke jo nAma yahA~ diye haiM ve caudaha haiM--1 garbhAdhAna, 2 moda, puMsavana, 4 sImanta, 5 janma, 6 abhidhA ( nAma ), 7 bahiryAna, 8 bhojana, 9 gamana, 10 caula, 11 akSarAbhyAsa, 12 suprIti, 13 priyodbhava tathA 14 zAstragrahaNa-aura adhyAya meM jina kriyAoM kA varNana kiyA gayA hai unakI saMkhyA unnIsa hai| prIti, niSadyA ( upavezana ), vyuSTi, karNavedhana aura AndolAropaNa * isa padya ke anuvAda meM sonIjI ne jo vyartha kI nIMcAtAnI kI hai vaha sahRdaya vidvAnoM ko anuvAda ke dekhate hI mAlUma par3ajAtI hai / usa para yahA~ kucha TIkA TippaNa karane kI jarUrata nahIM hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 67 ) nAmakI pA~ca kriyAoM kA vahA~ to varNana hai, parantu yahA~ gaNanA ke avasara para unheM bilakula hI bhulA diyA hai / isase ApakA mahaz2a vacana-virodha hI nahIM pAyA jAtA, balki yaha bhI ApakI pranya racanA kI vilakSaNatA kA eka acchA namUnA hai aura isa bAta ko jAhira karatA hai ki Apako acchI taraha se graMtha racanA karanA nahIM pAtA thaa| itane para bhI. kheda hai ki, Apa apane isa graMtha ko 'jinendrAgama' batalAte hai ! jo graMtha pratijJAvirodha, bhAgamavirodha, mAmnAyavirodha, RSi. vAkyavirodha, siddhAntavirodha, pUrvAparavirodha, yuktivirodha aura kramavirodha mAdi doSoM ko liye hue hai, sAtha hI corI ke kalaMka se kalaMkita hai, use 'jinaMdrAgama' batalAte hue Apako jarA bhI lajjA tathA zarma nahIM AI ! x isase adhika dhRSTatA aura dhUrtatA aura kyA ho sakatI hai ? yadi aise hIna granya bhI 'minendrAgama' kahalAne lage taba to jinendrAgama kI acchI khAsI miTTI palIda ho jAya aura usakA kucha bhI mahattva na rahe / isIlie aise chapaveSadhArI graMthoM ke nama rUpa ko dikhalA kara unase sAvadhAna karane kA yaha prayatna kiyA jA rahA hai| (Ta) trivarNAcAra ke 2 veM adhyAya meM, yajJopavItasatkarma vakSye natvA gurukramAt' isa vAkya ke dvArA guru-paramparA ke anu. sAra yajJopavIta ( upanIti ) kriyA ke kathana kI vizeSa pratijJA karate hue, nimna padya diye haiM:garmASTama'bde kurvIta brAhmaNasyopanAyanam / garmAdekAdaze rAbo garmAttu dvAdaze vizaH // 3 // brahmavarcasakAmasya kArya viSasya paMcame gamo basArthinaH paThe vaizyasyArthino'pame // 4 // x sonIjI ko anuvAda ke samaya kucha jhijhaka z2abara pairA aura isa liye ugoMne "jinendrAgama" ko "aNNAya" meM badala diyA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ [6 ] * bhASoDazAcca [ dA ] dvAviMzAzcaturviMzAttu [ca ] vatsarAt / brahmakSatravizAM kAlo hyupanayanajaH [ la aupanAyanikaH ] prH||5|| zrata patantyete srvdhrmbhisskRtaaH| pratiSThAdiSu kAryeSu na yojyA brAhmaNottamaiH // 6 // ina padyoM meM se pahale padya meM upanayana ke sAdhAraNa kAla kA, dUsare meM vizeSa kAla kA, tIsare meM kAla kI utkRSTa maryAdA kA aura cauthe meM utkRSTa maryAdA ke bhItara bhI yajJopavIta saMskAra na hone ke phala kA ullekha kiyA gayA hai, aura isa taraha para cAroM padyoM meM yaha batalAyA gayA hai ki-'garbha se AThaveM varSa brAhmaNa kA,gyArahaveM varSa kSatriya kA aura bArahaveM varSa vaizya kA yajJopavIta saMskAra honA cAhiye / paraMtu jo brAhmaNa (vidyAdhyayanAdi dvArA ) brahmateja kA icchuka ho usakA garbha se pA~ca varSa, rAjyabala ke arthI kSatriya kA chaThe varSa aura vyApArAdi dvArA apanA utkarSa cAhane vAle vaizya kA AThaveM varSa ukta saMskAra kiyA jAnA cAhiye / isa saMskAra kI utkRSTa maryAdA brAhmaNa ke liye 16 varSa taka, kSatriya ke liye 22 varSa taka aura vaizya ke liye 24 varSa taka kI hai / isa maryAdA taka bhI jina logoM kA upanayana saMskAra na ho pAve, ve apanI apanI maryAdA ke bAda patita ho jAte haiM, kisI bhI dharma karma ke adhikArI nahIM rahate-unheM sarva dharmakAryoM se bahiSkRta samajhanA cAhiye-aura isaliye brAhmaNoM ko cAhiye ki ve pratiSThAdi dharmakAryoM meM unakI yojanA na kreN| ___ yaha saba kathana bhI bhagavajinasena ke viruddha hai / AdipurANa meM varNabheda se upanayana kAla meM koI bheda hI nahIM kiyA--saba ke liye garbha se pAThaveM varSa kA eka hI upanayana kA sAdhAraNakAla rakkhA gayA hai| yathA: * isa padya meM braikiToM ke bhItara jo pAThabheda diyA hai vaha padya kA mUla pATha hai jo aneka graMthoM meM ullekhita milatA hai aura jise saMbhavataH yahA~ badala kara rakhA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ [6] kriyopanItinAmA'sya varSe garbhATame mtaa| yatrApanItakezasya maujI savratabandhanA // 18-104 // aura yaha bAta jananIti ke bhI viruddha hai ki jina le.goM kA ukta maryAdA ke bhItara upanayana saMsthAra na huA hai| unheM sarva dharmakRtyoM se bahiSkRta aura vaMcita kiyA jAya athavA dharma-sevana ke unake sabhI adhikAroM ko chIna liyA jAya / jainadharma kA aimA nyAya nahIM hai aura na usameM upanayana saMskAra ko itanA gahatva hI diyA gayA hai ki usake binA kisI bhI dharma karma ke karane kA koI adhikArI hI na rahe / usameM dharmasevana ke aneka mArga batalAye gaye haiM. jinameM upanayanasaMskAra bhI eka mArga hai athavA eka gArga meM dAkhila hai / jainI binA yajJopavIta saMskAra ke bhI pUjana, dAna, svAdhyAya, tapa aura saMyama jaise dharmakRtyoM kA AcaraNa kara sakate haiM, karate haiM aura karate Ae hai; zrAvaka ke bAraha vratoM kA bhI ve khaMDaza: athavA pUrNarUpa se pAlana kara sakate haiM aura anta meM sallekhanA vrata kA bhI anuSThAna kara sakate haiM / pratiSThAkAryoM meM bhI bar3e bar3e pratiSTAcAyoM dvArA aise logoM kI niyukti dekhI jAtI hai jinakA ukta maryAdA ke bhItara yajJopavIta saMskAra nahIM dudhA hotA / yadi ukta maryAdA se Upara kA koI bhI ajaina jainadharma kI zaraNa meM pAe to jainadharma usakA yaha kaha kara kabhI tyAga nahIM kara sakatA ki 'maryAdA ke bhItara tumhArA yajJopavIta saMskAra nahIM huA isaliye aba tuga isa dharma ko dhAraNa tathA pAlana karane ke adhikArI nahIM rahe' / aisA kahanA aura karanA usakI nIti tathA siddhAnta ke viruddha hai / vaha khuzI se use apanAegA, apanI dIkSA degA aura jarUrata samajhegA to usake liye yajJopavIta kA bhI vidhAna kregaa| isI taraha para eka jainI, jo ukta maryAdA taka aktI athavA dharma karma se parAGmukha rahA ho, apanI bhUla ko mAlUma karake zrAvakAdi ke vrata senA cAhe to jainadharma usake liye bhI yathAyogya vyavasthA karegA / usakA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 70 ] maryAdA ke bhItara yajJopavIta saMskAra se saMskArita na honA, usameM kucha bhI bAdhaka na hogA / aura ina saba bAtoM ko puSTa karane ke liye jaina zAstroM se saiMkar3oM kathana, upakathana aura udAharaNa uddhRta kiye jA sakate haiM, jinakI yahA~ para koI jarUrata mAlUga nahIM hotI / zrataH bhaTTArakajI kA ukta likhanA jainadharma kI nIti aura prakRti ke viruddha hai / vaha hindUdharma kI zikSA ko liye hue hai / bhaTTArakajI ke ukta padya bhI hindUdharma kI cIz2a haiM- pahale donoM padya 'manu' ke vacana haiM aura ve 'manusmRti' ke dUsare adhyAya meM kramaza: naM0 36. 37 para jyoM ke tyoM darja haiM; tIsarA padya aura cauthe padya kA pUrvArdha donoM 'yAjJavalkya' RSi ke vacana haiM aura 'yAjJavalkyasmRti' ke pahale adhyAya meM kramaza: naM0 37 tathA 38 para darja haiM / rahA cauthe padya kA uttarArdha, vaha bhaTTArakajI kI prAyaH apanI racanA jAna par3atA hai aura yAjJavalkya smRti ke ' sAvitrIpatitA vrAtyA vrAtyasto mAhate Rto: ' isa uttarArdha ke sthAna meM banAyA gayA hai / yahA~ para pAThakoM kI samajha meM yaha bAta sahaja hI zrajAyagI ki ki jaba bhaTTArakajI ne guruparamparA ke anusAra kathana karane kI pratijJA kI taba usake anantara hI ApakA 'manu' aura 'yAjJavalkya' ke vAkyoM ko uddhRta karanA isa bAtako sAfa sUcita karatA hai ki ApakI guru paramparA meM manu aura yAjJavalkya jaise hindU RSiyoM kA khAsa sthAna thA / A|pa bajAhira apane bhaTTArakI veSa meM bhale hI, jainI tathA jainaguru bane hue, ajaina guruoM kI nindA karate hoM aura unakI kRtiyoM tathA vidhiyoM ko acchA na batalAte ho parantu ApakA antaraMga unake prati jhukA huA jarUra thA, isameM sandeha nahIM; aura yaha ApakA mAnasika daurbalya thA jo Apako una zrajaina guruoM yA hindU RSiyoM ke kyoM athavA vidhi-vidhAnoM kA prakaTa rUpa se abhinandana karane kA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ [71 ] sAhasa nahIM hotA thA aura isIliye zrApako chala karanA par3A / Apane, jainI hone ke kAraNa, 'gurukramAt' pada ke prayoga dvArA apane pAThakoM ko yaha vizvAsa dilAyA ki zrApa jainaguruoM kI (jinasenAdi kI) kathana-paramparA ke anusAra yajJopavIta kriyA kA kathana karate haiM paraMtu kathana kiyA Apane 'manu' aura 'yAjJavalkya' jaise hindU RSiyoM kI paramparA ke anusAra, unake vacanoM taka ko uddhRta karake / yahI ApakA chala hai, yahI dhokhA hai aura ise ApakI ThagavidyA kA eka khAsA namUnA samajhanA caahiye| . isa kriyA ke varNana meM nAndIzrAddha aura pippalapUjanAdika kI aura bhI kitanI hai| viruddha bAteM aisI haiM jo hindUdharma se lI gaI haiM aura jinameM se kucha kA vicAra Age kiyA jAyagA / (Tha) 'vatacaryA' kriyA kA kathana, yadyapi, bhaTTArakajI ne prAdipurANa ke padyoM meM hI diyA hai parantu isa kathana ke 'yAvadvidyAsamAptiH' (77), tathA 'sUtramApAsikaM' (78) nAma ke do padoM ko Apane 'vratAvataraNa' kriyA kA kathana karate hue usake madhya meM de diyA hai, jahA~ ve masaMgata jAna par3ate haiM / aura ina padyoM ke anantara ke nimna do payoM ko bilakula hI chor3a diyA hai-unakA Azaya bhI nahIM diyA zabdavidyA'rthazAstrAdi cAdhyeya nA'sya dRSyate / susaMskAraprodhAya vaiyAtyasyAtaye'pi ca // 38-116 // jyotirmAnamaya chando zAna zAnaM ca zAkunam / sasyAhAnamitI ca tenAdhyeyaM vizeSataH / 120 // ina pacoM ko chor3a dene athavA inakA Azaya bhI na dene se prakRta kriyA ke abhyAsI ke liye upAsakasUtra aura adhyAtmazAstra ke par3hane kA hI vidhAna raha jAtA hai paraMtu ina pacoM dvArA usake liye vyAkaraNazAkha, mazAsAdika, jyotiHzasa, chandaHzAsa, zakuna zAsa aura gaNita Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 72 ] zAstra ke adhyayana kA bhI savizeSa rUpa se vidhAna pAyA jAtA hai, * jise bhaTTArakajI ne zAyada anupayogI samajhA ho / isI taraha para vratAvataraNa' kriyA ke kathana meM, 'vratAvataraNaM cedaM' se pahale ke nimna do padyoM ko bhI Apana chor3a diyA hai, jinameM se dUsarA padya jo 'sArvakAlika vata' kA ullagna karane vAlA hai, khAsataura se jarUrI thA nato'yAdhItavidyasya vanavRttyavatAraNam / vizeSaviSayaM tacca sthitasyautsargike vrate // 12 // madhumAMsaparityAgaH paMcodumbaravarjanam / hiMsadiviratizcAsya vrataM syAtsArvakAlikam // 123 // ina padyoM ke na hone se 'vratAvataraNaM cedaM' nAma kA padya asambaddha jAna par3atA hai--'yAvadvidyA samAptiH' Adi pUrva padyoM ke sAtha usakA koI sambandha hI ThIka nahIM baiThatA / aura 'vastrAbharaNa' nAma kA uttara padya bhI, AdipurANa ke padya naM0 125 aura 126 ke uttarArdha tathA pUrvArdha ko milAkara banAe jAne se kucha beDhaMgA ho gayA hai jisakA ullekha graMtha ke saMgrahatva kA digdarzana karAte hue kiyA jAcukA hai| isake sivAya, bhaTTArakajI ne vratAvataraNa kriyA kA nimna padya bhI nahIM diyA aura na usake Azaya kA hI apane zabdoM meM ullekha kiyA hai, jisake anusAra 'kAmabrahmavata' kA avatAra (tyAga) usa vakta taka nahIM hotA-vaha banA rahatA hai-jaba taka ki vivAha nAma kI uttara kriyA nahIM ho letI: bhogabrahmavatAdevamavatINoM bhavettadA / / kAmabrahmavataM cAsya tAvadyAvakriyottarA // 127 // * paM0 pannAlAlajI sonI ne bhI isa vidhAna kA apane anuvAda meM ullekha kiyA hai parantu pApa se yaha sasta galatI huI jo Apane 'yAvadvidyA samAptiH' Adi cAroM hI padyoM ko batAvataraNa kriyA ke padya batalA diyA hai| Apake "isI (vratAvataraNa ) kriyA meM yaha aura bhI batalAyA hai" zabda bahuta khaTakate haiN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 73 ] yahI saba isa graMtha kI donoM (vatacaryA aura batAvataraNa) kriyAoM kA AdipurANa ke sAtha virodha hai / mAlUma nahIM jabe ina kriyAoM ko prAyaH AdipurANa ke zabdoM meM ho rakhanA thA to phira yaha vyartha kI gar3abar3I kyoM kI gaI aura kyoM donoM kriyAoM ke kathana meM yaha asAmaMjasya utpanna kiyA gayA !! bhaTTArakI lIlA ke sivAya ise aura kyA kahA jA sakatA hai ? bhaTTArakajI ne to adhyAya ke anta meM jA kara ina kriyAoM ke astitva taka ko bhulA diyA hai aura 'itthaM maujIbandhana pAlanIya' Adi pada ke dvArA ina kriyAoM ke kathana ko bhI mauMjIbandhana kA-yajJopavIta kriyA kA hI kathana batalA diyA hai !! isake sivAya, eka bAta aura bhI jAna lene kI hai aura vaha yaha ki zrAvakAcAra athavA zrAvakIya vratoM kA jo upadeza 'batacaryA' kriyA ke avasara para honA cAhiye thA * use bhaTTArakajI ne ' vratAvataraNa' kriyA ke bhI bAda, dasaveM adhyAya meM diyA hai aura vratacaryA ke kathana meM vaisA karane kI koI sUcanA taka bhI nahIM dI / ye saba bAteM Apake racanA-virodha aura usake bedaMgepana ko sUcita karatI haiM / Apako kama se kama ' vratAvataraNa kriyA ko dasaveM adhyAya ke anta meM, athavA gyArahaveM ke zurU meM-vivAha se pahale-denA cAhiye thA / isa prakAra kA racanA-sambandhI virodha athavA beDhaMgApana aura bhI bahuta se sthAnoM para pAyA jAtA hai, aura vaha saba milakara bhaTTArakanI kI graMtharacanA-saMbaMdhI yogyatA ko caupaTa kiye detA hai| "vatacaryA ke avasara para upAsakAdhyayana ke upadezoM kA saMkSepa meM saMgraha hotA hai, yaha bAta bhAdipurANa ke nimna vAkya se bhI prakaTa hai: athAto'sya pravakSyAmi vratacaryAmanukramAt / sthAdhanopAsakAdhyAyaH samAsenAnusaMhataH // 40-165 / / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ [74 ] (Da) trivarNAcAra ke gyArahaveM adhyAya meM, detIsa kriyAbhoM meM se sirpha 'vivAha' nAmakI kriyA kA varNana hai aura usakA prArambha karate hue eka padya nimna prakAra se diyA hai: jinasenamuni natvA vaivAhavidhimutlavam / vakSye purANamArgeNa laukikAcArasiddhaye // 2 // isa padya meM jinasena muni ko namaskAra karake purANa anuptAra vivAha-vidhi ke kathana karane kI pratijJA kI gaI hai aura i taraha para-pUrvapratijJAoM kI maujUdagI meM AvazyakatA na hote hue bhI isa pratijJAdvArA savizeSa rUpa se yaha ghoSaNA kI gaI hai athavA vizva dilAyA gayA hai ki isa kriyA kA saba kathana bhagavajinasena ke zrAdi purANAnusAra kiyA jAtA hai / parantu adhyAya ke jaba patra palaTate haiM / nakzA bilakula hI badalA huA naz2ara AtA hai aura yaha mAlUma hone lagatA hai ki adhyAya meM varNita adhikAMza bAtoM kA AdipurANa ke sA prAyaH koI sambandhavizeSa nahIM hai / bahutasI bAteM hindUdharma va prAcAravicAra ko liye hue haiM-hinduoM kI rItiyA~, vidhiyA~ athavA kriyAe~ haiM-aura kitanI hI loka meM idhara udhara pracalita anAvazyaka rUDhiyA~ haiM, jina saba kA eka beDhaMgA saMgraha yahA~ para kiyA gayA hai| isa saMgraha se bhaTTArakajI kA abhiprAya ukta prakAra kI sabhI bAtoM ko jainiyoM ke liye zAstrasammata karAra dene athavA unheM jainoM kI zAstrAjJA prApta karA dene kA jAna par3atA hai, aura yaha bAta Apake 'laukikAcArasiddhaye' pada se bhI dhvanita hotI hai / Apa 'laukikAcAra' ke bar3e hI andha bhakta the aisA jAna par3atA hai, bUr3hI striyA~ jo kucha batalAe~ una saba kriyAoM taka ko binA cU carA karane kI Apane paravAnagI dI hai aura eka dUsarI jagaha to, jisakA vicAra bhAge kiyA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 75 ] yagA, Apa yahA~ taka likha gaye haiM ki 'evaM kRte na mithyAtvaM jaukikAcAravartanAt ' arthAt, aisA karane se mi. vyAtva kA doSa nahIM lagatA; kyoMki yaha to lokAvAra kA vartanA hai| ApakI isa adbhuta tarkaNA aura andhabhakti nA hI yaha pariNAma hai jo Apa binA viveka ke kitane hI viruddha pAcaraNoM tathA mithyA kriyAoM ko apane graMtha meM sthAna de gaye haiM, caura isI taraha para kitanI hI deza, kAla, icchA tathA zakti Adi para nirbhara rahane vAlI vaikalpika yA sthAnikAdi bAtoM ko sabake liye avazya. karaNIyatA kA rUpa pradAna kara gaye haiM / parantu ina bAtoM ko chor3iye, yahA~ para maiM sirpha itanA hI batalAnA cAhatA hU~ ki AdipurANa meM vivAhakriyA kA kayana, yadyapi, sUtrarUpa se bahuta hI saMkSepa meM diyA hai parantu jo kucha diyA hai vaha sAra kathana hai aura trivarNAcAra kA kathana usase bahuta kucha virodha ko liye hue hai / nIce isa virodha kA hI kucha digdarzana karAyA jAtA hai, jisameM prasaMgavaza do cAra dUsarI bAteM bhI pAThakoM ke sAmane AjAe~gI: 1-bhaTTArakajI, sAmudrakazAstrAdi ke anusAra vivAhayogya kanyA kA varNana karate hue, likhate haiM ityaM vakSasaMyukta paDaSTarAzivAtAm / varNaviruddhasaMsyakAM subhagAM kanyakAM varet // 35 // *isa parsana meM 'sAmudraka' ke anusAra kanyAoM athavA striyoMke / jo lakSaNa phala sahita diye hai ve phala dRSTi se bahuta kucha bhApatti ke yogya-kitane hI pratyakSaviruddha haiM aura kitane hI dUsare sAmudraka zAstroM ke sAtha virodha ko liye hue hai-ina sara para vicAra karane kA vahA~ avasara nahIM hai| isa liye unake vicAra ko chor3A jAtA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 76 ] isa padya meM, anya bAtoM ko chor3akara, eka bAta yaha kahI gaI hai ki jo kanyA vivAhI jAya vaha varNavirodha se rahita honI cAhiyearthAt, asavarNA na ho kintu savarNA ho / parantu yaha niyama AdipurANa ke viruddha hai / AdipurANa meM traivarNika ke liye savarNA aura asavA donoM hI prakAra kI kanyAe~ vivAha ke yogya batalAI haiM / usameM sAfa likhA hai ki vaizya apane varNa kI aura zUdra varNa kI kanyA se, kSatriya apane varNa kI aura vaizya tathA zUdra varNa kI kanyAoM se aura brAhmaNa cAroM hI varNa kI kanyAoM se vivAha kara sakatA hai / sirpha zUdra ke liye hI yaha vidhAna hai ki vaha zUdrA arthAt savarNA se hI vivAha kare asavarNA se nahIM / yathA: zUdrA zUdreNa voDhavyA nAnyA svAM tAM ca naigamaH / vahetsvAM te ca rAjanyaH svAM dvijanmA kacicca tA // 16-47 // isa pUrvavidhAna ko dhyAna meM rakhakara hI AdipurANa meM vivAhakriyA ke avasara para yaha vAkya kahA gayA hai ki 'vaivAhike kule kanyAmucitAM pariNeSyate'- arthAt vivAhayogya kula meM se ucita kanyA kA pariNayana kare / yahA~ kanyA kA 'ucitA' vizeSaNa bar3A hI mahatvapUrNa, gambhIra tathA vyApaka hai aura una saba truTiyoM ko dUra karane vAlA hai jo trivarNAcAra meM prayukta hue subhagA, sulakSaNA anyagotrabhavA, anAtaGkA, AyuSmatI, guNADhyA, pitRdattA aura rUpavatI Adi vizeSaNoM meM pAI jAtI haiM / udAharaNa ke liye 'rUpavatI' * vizeSaNa ko hI lIjiye / yadi rUpavatI kanyAe~ hI vivAha ke yogya hoM taba ' kurUpA' saba hI vivAha ke ayogya ThahareM / unakA taba kyA banAyA jAya ? kyA unase jabarana brahmacarya kA pAlana karAyA jAya athavA unheM vaise hI vyabhicAra ke liye chor3a diyA jAya ? donoM hI bAteM aniSTa tathA anyAyamUlaka haiM / parantu eka kurUpA kA usake Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 77 ] anurUpa kurUpa vara ke sAtha vivAha ho jAnA anucita nahIM kahA jA sakatA--usa kurUpa ke liye vaha kururA ' ucitA , hI hai / ataH vivAhayogya kanyA ' rUpavatI ' hI ho aisA vyApaka niyama kadApi AdaraNIya tathA vyavaharaNIya nahIM ho sakatA - vaha vyaktivizeSa ke liye hI upayogI par3a sakatA hai| isI taraha para 'pitRdattA' Adi dUsare vizeSaNoM kI truTiyoM kA bhI hAla jAnanA cAhiye / -- bhaTTArakajI ukta patha ke bAda eka dUsarA padya nimna prakAra se dete haiM:rUpavatI svajAtIyA svatoladhvanyagotrajA / bhoktuM bhojayituM yogyA kanyA bahukuTumbinI // 36 // yahA~ vivAhayogya kanyA kA eka vizeSaNa diyA hai 'svajAtIyA'apanI jAti kI -- aura yaha vizeSaNa 'savarNA' kA hI paryAyanAma jAna par3atA hai; kyoMki 'jAti' zabda 'varNa' artha meM bhI prayukta hotA hai-- yAdipurANa meM bhI vaha bahudhA 'varNa' artha meM prayukta huA haimUla jAtiyA~ bhI varNa hI haiM / parantu kucha vidvAnoM kA kahanA hai ki yaha vizeSaNa - pada atrAla, khaMDelavAla Adi upajAtiyoM ke liye prayukta huA hai aura isake dvArA apanI apanI upajAti kI kanyA se hI vivAha karane ko sImita kiyA gayA hai| apane isa kathana ke samarthana meM una logoM ke pAsa eka yukti bhI hai aura vaha yaha ki 'yadi isa padyakA ] Azaya savarNA kA hI hotA to use yahA~ dene kI jarUrata hI na hotI; kyoMki bhaTTArakajI pUrvapadya meM isI Azaya ko 'varNaviruddha saMtyaktAM' pada ke dvArA vyakta kara cuke haiM, ve phira dobArA usI bAta ko kyoM likhane ? parantu isa yukti meM kucha bhI dama nahIM hai / kahA jA sakatA hai ki eka padya meM jo bAta eka DhaMga se kahI gaI hai vahI dUsare padya meM dUsare DhaMga se batalAI gaI hai| isake sivAya, bhaTTArakajI kA sArA graMtha punaruktiyoM se bharA huA hai, ve itane sAvadhAna nahIM the jo aisI bArI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com - -
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 78] 'kayoM para dhyAna dete, unhoMne idhara udhara se graMtha kA saMgraha kiyA hai aura isaliye usameM bahutasI punaruktiyA~ ho gaI haiM / udAharaNa ke leye isI adhyAya ko lIjiye, isake tIsare padya meM Apa vivAhayogya nyA kA vizeSaNa 'anyagotrabhavA dete haiM aura ukta padya naM0 36 / 'anyagotrajA' likhate haiM, donoM meM kaunasA artha-bheda hai ? phira yaha punarukti kyoM kI gaI ? isI taraha para 160veM padya meM 'Urdhva vivAhAttanayasya naiva kAryoM vivAho duhituH samAdham' isa vAkya ke dvArA jo 'putra vivAha se chaha mahIne bAda taka putrI kA vivAha na karane kI bAta kahI gaI hai vahI 192veM padya meM 'na puvivAholamRtutraye'pi vivAhakArya duhituzca kuryAt' ina zabdoM meM doharAI gaI hai| aisI hAlata meM ukta hetu sAdhya kI siddhi karane meM asamartha hai / phira bhI yadi vaise hI yaha mAna liyA jAya ki bhaTTArakajI kA Azaya isa padya ke prayoga se apanI apanI upajAti kI kanyA se hI thA to kahanA hogA ki ApakA yaha kathana bhI zrAdipurANa ke viruddha hai; kyoMki prAdipurANa meM vidyAdhara jAti kI kanyAoM se hI nahIM kintu mleccha jAti jaisI vijAtIya kanyAoM se bhI vivAha karane kA vidhAna haisvayaM bharatajI mahArAja ne, jo zrAdipurANa-varNita bahuta se vidhividhAnoM ke upadeSTA hue haiM aura eka prakAra se 'kulakara' mAne gaye haiM, aisI bahutasI kanyAoM ke sAtha vivAha kiyA hai; jaisAki zrAdipu. rANa ke nimna padyoM se prakaTa hai ityupAyaruSAyajJaH sAdhayamlecchabhUbhujaH / tebhyaH kanyAdiratnAni prabho gyAnyupAharat // 21-141 // kulajAtyabhisampannA devyastAvatyamA smRtAH / rUpalAvaNyakAntInAM yAH zuddhAkarabhUmayaH // 37-34 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 76 mleccharAjAdibhirdattAstAvantyo nRpvllbhaaH| apsara. saMkathA doNI yakAbhiravatAritAH // 37-35 // ina pacoM se yaha bhI prakaTa hai ki khajAtIya kanyAe~ hI bhogayogya nahIM hotI balki mleccha jAti taka kI vijAtIya kanyAe~ bhI bhogayogya hotI haiM, aura isaliye bhaTTArakajI kA svajAtIya kanyAoM ko hai| 'bhoktuM bhojayituM yogyA' likhanA ThIka nahIM hai-vaha AdipurANa kI nIti ke viruddha hai| 2-eka sthAna para bhaTTArakajI, kanyA ke svayaMvarA'dhikAra kA niyaMtraNa karate hue likhate haiM: pitrAdidAtrabhAve tu kanyA kuryAtsvayaMvaram / ityevaM kecidAcAryAH prAhumahati saMkaTe // 3 // isa padya meM kanyA ko 'svayaMvara' kA adhikAra sirpha usa hAlata meM diyA gayA hai jabaki usakA pitA, pitAmaha, bhAI Adi koI bhI bAMdhava kanyAdAna karane vAlA maujUda na ho| aura sAtha hI yaha bhI kahA gayA hai ki svayaMvara kI yaha vidhi kucha AcAryoM ne mahAsaMkaTa ke samaya batalAI hai / parantu kauna se bhAcAyoM ne batalAI hai aisA kucha likhA nahIM-bhagavajinasena ne to batalAI nhiiN| AdipurANa meM svayaMvara ko saMpUrNa vivAhavidhiyoM meM zreSTha ' ( variSTha) batalAyA hai aura use 'sanAtanamArga' likhA hai| usameM rAjA prakampana kI putrI 'sulocanA' satI ke jisa svayaMvara kA ullekha hai vaha sulocanA ke pitA Adi kI maujUdagI meM hI bar3I khuzI ke sAtha sampAdita dumA thaa| sAtha hI, bharata cakravartI ne usakA bar3A abhinaMdana kiyA thA maura una logoM ko satpuruSoM dvArA pUjya ThaharAyA thA jo aise sanAtana mAgoM kA punaruddhAra karate haiM / yayAHShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 80 ] sanAtano'sti mArgo'yaM zrutismRtiSu bhASitaH / vivAhavidhibhedeSu variSTho hi svayaMvaraH // 44-32 // tathA svayaMvarasyeme nAbhUvanyadya kampanAH / kaH pravartayitA'nyo'sya mArgasyaiva sanAtanaH // 45-45 // mAgAMzciraMtanAnye'tra bhogabhUmitirohitAn / kurvanti nUtanAnsantaH sadbhiH pUjyAsta eva hi // 45-55 // aisI hAlata meM bhaTTArakajI kI ukta vyavasthA AdipurANa ke viruddha hai aura isa bAta ko sUcita karatI hai ki Apane AdipurANa kI rIti, nIti athavA maryAdA kA prAyaH koI khayAla nahIM rakkhA | 3 - eka dUsare sthAna para bhaTTArakajI, vivAha ke brAhma, daiva, artha, prAjApatya, Asura, gAndharva, rAkSasa aura paizAca, aise ATha bheda karake, unake svarUpa kA varNana nimna prakAra se dete haiM brAhmo daivastathA cA [ thaivA ] rSaH prAjApatyastathA''suraH / gAndharvo rAkSasazcaiva paizAcazcASTamo'dhamaH // 70 // zrAcchAdya cAI [rca ] yitvA ca vratazIlavate svayam / zrAhUya dAnaM kanyAyA brAhmo dharmaH prakIrtitaH // 71 // yajJe tu vitate samyak jinAca [ Rtvije ] karma kurvate / alaMkRtya sutAdAnaM devo dharmaH pracakSyate // 72 // ekaM vastrayugaM [ gomithunaM ] dve vA varAdAdAya dharmataH / kanyApradAnaM vidhivadArtho dharmaH sa ucyate // 73 // saddobhau caratAM dharmamiti taM [ vA ] cAnubhASya tu [ ca ] / kanyApradAnamabhyarcya prAjApatyo vidhiH smRtaH // 74 // jJAtibhyo draviNaM datvA kanyAyai caiva zaktitaH / kanyA''dAnaM [ pradAnaM ] yatkriyate cA [ svAcchandyAdA ] surodharma ucyate // 75 // www.umaragyanbhandar.com Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ [81] sve [3] cchayA'nyonyasaMyogaH kanyAyAzca varasya ca / gAndharvaH sa tu vizeyo maithunyaH kAmasaMbhavaH // 76 // hatvA bhitvA ca chitvA ca krozantI rudatI gRhAt / prasahya kanyAharaNaM rAkSaso vidhirucyate // 77 / / suptAM mattAM pramattAM vA raho yatropagacchati / sa pApiSTho vivAhAnAM paizAcaH kathito'STamaH [cASTamo'dhamaH // 7 // vivAhabheda kA yaha saba varNana AdipurANa samgata nahIM hai-usase nahIM liyA gayA--kintu hinduoM ke prasiddha graMtha ' manusmRti ' se uThAkara rakkhA gayA hai / manusmRti ke tIsare adhyAya meM ye saba zloka, baikiToM meM diye hue pAThabheda ke sAtha, kramazaH naM0 21 tathA naM0 27 se 34 taka darja haiM * | aura inameM 'Rtvije' kI jagaha 'ji. nArcA' tathA 'gomithunaM ' kI jagaha ' vastrayugaM' jaise pAThabheda bhaTTArakajI ke kiye hue jAna par3ate haiN| 4-isa vivAha kriyA meM bhaTTArakajI ne ' devapUjana' kA jo vidhAna kiyA hai vaha AdipurANa se bar3A hI vilakSaNa jAna par3atA hai| AdipurANa meM isa avasara ke liye khAsa taura para siddhoM kA pUjana rakkhA hai--jo prAyaH gArhapatyAdi agnikuNDoM meM sapta pIThikA maMtroM dvArA kiyA jAtA hai--aura kisI puNyAzrama meM siddha pratimA ke sanmukha vara aura kanyA kA pANigrahaNotsava karane kI AjJA kI hai / yathA:-- siddhArcanavidhi samyamivartya dvijasattamaH / kRtAgnitrayasaMpUjAH kuryustatsAkSi tAM kriyAm // 38-126 // puNyAbhame kacitsiddhapratimAbhimukhaM tayoH ! dampatyoH parayA bhUtyA kAryaH paannigrhotsvH||-130 // * dekho 'manusmRti' nirNayasAgara presa bambaI dvArA san 1606 kI chapI huii| anyatra bhI isI eDIzana kA havAlA diyA gayA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ [82] paraMtu bhaTTArakajI ne siddhapUjanAdi kI aisI koI vyavasthA nahIM kI / Apane vyavasthA kI hai jaladevatAoM kI gaMdha, akSata, puSpa tathA phaloM se pUjA karane kI, ghara meM vedI bana! kara usameM gRhadevatA+ kI sthApanA karane tathA dIpaka jalAne Adi rUpa se usakI pUjA karane kI, paMcamaMDala aura navagraha devatAoM ke pUjana kI, aghoramaMtra se homa karane kI aura nAgadevatAoM ko bali dene Adi kI; jaisA ki Apake nimna vAkyoM se prakaTa hai-- "phalagandhAkSataiH puSpaiH sampUjya jldevtaaH|" (61) " vedyAM gRhAdhidevaM saMsthApya dIpa prajvAlayet / " (63) " puNyAhavAcanAM pazcAtpaJcamaNDala pUjanam / navAnAM devatAnoM ca pUjanaM ca yathAvidhi // 133 // tathaivA'dhoramaMtraNa homazca samidhAhutim / lAjAhurti vadhUhastadvayena ca vareNa ca" // 134 // "zubhe maMDo dakSiNIkRtya taM vai pradAyAzu nAgasya sAkSAdvaliM c|" ( 164) isase sApha jAhira hai ki trivarNAcAra kA yaha pUjana-vidhAna AdipurANa-sammata nahIM kintu bhagavajjinasena ke viruddha hai / rahI maMtroM kI bAta, unakA prAyaH vahI hAla hai jo pahale likhA jA cukA haiAdipurANa ke anusAra unakI koI vyavasthA nahIM kI gaI / hA~, pAThakoM + sonIjI ne 'gRhAdhideva' ko " kula devatA" samajhA hai parantu yaha unakI bhUla hai; kyoMki bhaTTArakajI ne cauthe adhyAya meM kula devatA se gRhadevatA ko alaga batalAyA hai aura usake vizvezvarI, dharaNendra, zrIdevI tathA kubera aise cAra bheda kiye haiM / yathA vizvezvarIdharAdhIzazrIdevIdhanadAstathA / gRhalakSmIkarA jJeyAzcaturdhA vezmadevatAH // 205 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ [83] ko yahA~ para yaha jAnane kI jarUra icchA hogI ki vaha aghoramaMtra kaunasA hai jisase bhaTTArakajI ne vivAha ke avasara para homa karane kA vidhAna kiyA hai aura jise ' kuryAd homa sanmaMtrapUrvakam ' vAkya ke dvArA 'sanmaMtra' taka likhA hai / bhaTTArakajI ne isa maMtra ko nahIM diyA paraMtu vaha jaina kA koI maMtra na ho kara vaidika dharma kA eka prasiddha maMtra jAna par3atA hai jo hinduoM kI vivAha-pustakoM meM nimna prakAra se pAyA jAtA hai aura jise ' navaratnavivAha paddhati' ke chaThe saMskaraNa meM atharvan veda ke 14 veM kAeDa ke 8 veM anu0 kA 18 vA~ maMtra likhA hai"OM aghoracakSurapatijyadhi zivA pazubhyaH sumanAH suvarcA cIrasUdevakAmAsyonA zanno bhava dvipade zaM catuSpade / " isa saba vidhividhAna se pAThaka sahaja hI meM samajha sakate haiM ki bhaTTArakajI hindU dharma kI tarapha kitane jhuke hue the athavA unake saMskAra kitane adhika hindU dharma ke AcAra vicAroM ko liye hue the aura ve kisa DhaMga se jaina samAja ko bhI usI rAste para athavA eka tIsare hI vilakSaNa mArga para calAnA cAhate the| unhoMne isa adhyAya meM vara kA madhuparka * yaha madhu ( zahada ) kA eka miksacara (samparka) hotA hai, jisameM dahI aura ghI bhI milA rahatA hai| hinduoM ke yahA~ dAna-pUja. nAdi ke avasaroM para isakI bar3hI mahimA hai| bhaTTArakajI ne madhuparka ke liye (madhuparkArtha) eka jagaha vara ko mahaz2a dahI caTAI hai paraMtu sonIjI ko ApakI yaha phIkI dahI pasanda nahIM pAI aura isaliye unhoMne pIche se usameM zakkara' aura milAdI hai aura isa taraha para madhu ke sthAna kI pUrti kI hai jisakA khAnA jainiyoM ke liya varjita hai / yahA~ madhuparka ke liye dahI kA caTAyA jAnA hinduoM kI eka prakAra kI nakala ko sApha jAhira karatA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 84 ] se pUjana, vara kA brAhmaNoM ko dakSiNA dekara apane liye kanyA- varaNa kI prArthanA karanA, vadhU ke gale meM vara kI dI huI tAlI bA~dhanA, suvarNadAna aura devotthApana Adi kI bahuta sI bAteM hindU dharma se lekara athavA idhara udhara se uThAkara rakkhI haiM aura unameM se kitanI hI bAteM prAyaH hindU graMthoM ke zabdoM meM ullekhita huI haiM, jisakA eka udAharaNa ' devotthApana - vidhi' kA nimna padya hai - same ca divase kuryAddevatotthApanaM budhaH / SaSThe ca viSame neSTaM tyatkkA paMcamasaptamau // 180 // yaha 'nArada' RSi kA vacana hai| muhUrta cintAmArI kI 'pIyUSadhArA' TIkA meM bhI ise 'nArada' kA vacana likhA hai / isI prakaraNa meM bhaTTArakajI ne 'vivAhAtprathame pauSe ' nAma kA eka padya aura bhI diyA hai jo 'jyotirnibandha' graMtha kA padya hai / paraMtu usakA isa 'devotthApana ' prakaraNa se koI sambaMdha nahIM, use isase pahale ' vadhU- gRha praveza' prakaraNa maiM denA cAhiye thA, jahA~ ' vadhUpravezanaM kAryaM ' nAma kA eka dUsarA padya bhI ' jyotirnibandha ' graMtha se binA nAma dhAma ke udghRta kiyA gayA hai| mAlUma hotA hai bhaTTArakajI ko nakala karate hue isakA kucha bhI dhyAna nahIM rahA ! aura na sonIjI ko hI anuvAda ke samaya isa gar3abar3I kI kucha khabara par3I hai !! 5 - AdipurANa meM likhA hai ki pANigrahaNa dIkSA ke avasara para vara aura vadhU donoM ko sAta dina kA brahmacarya lenA cAhiye aura pahale tIrthabhUmiyoM Adi meM vihAra karake taba apane ghara para jAnA cAhiye / ghara para pahu~ca kara kaGkaNa kholanA cAhiye aura tatpazcAt apane ghara para hI zayana karanA cAhiye - zvazura ke ghara para nahIM / yathA: pANigrahaNadIkSAyAM niyuktaM tadvadhUvaram / saptAhaM dharedbrahmavataM devAgnisAkSikam / / 132 / / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ [85] krAntvA svasyocitAM bhUmi tIrthabhUmIhitya ca / svagRhaM pravizadbhUtyA parayA tadvadvadhUvaram / / 133 // vimunakaGkaNaM pazcAtsvagRhe zayanIyakam / adhizayya tathAkAlaM bhogAGgairupalAlitam // 134 / / -38 vA~ parva / paraMtu bhaTTArakajI ne una donoM ke brahmacarya kI avadhi tIna rAta kI rakkhI hai, gRhapraveza se pahale tIrthayAtrA ko jAne kI koI vyavasthA nahIM kI, balki sIdhA apane ghara ko jAne kI bAta kahI hai aura yahA~ taka bandha lagAyA hai ki eka varSa taka kisI bhI apUrva tIrtha athavA devatA ke darzana ko na jAnA cAhiye; kaGkaNa ko prasthAna se pahale zvazuragRha para hI khola denA likhA hai aura vahIM para cauthe dina donoM ke zayana karane athavA eka zayyAsana hone kI bhI vyavasthA kI hai / jaisA ki Apake nimna vAkyoM se prakaTa hai"tadanantaraM kaGkaNamocanaM kRtvA mahAzobhayA grAma pradakSiNIkRtya payaHpAnanidhuvanAdikaM sukhena kuryAt / svagrAmaM gacchet / " vivAhe dampatI syAtAM trirAtraM brahmacAriNau / alaMkRtA vadhUzcaiva sahazayyAsanAzanau / / 172 // *isa vAkya meM grAma kI pradakSiNA ke anantara sukhapUrvaka dugdhapAna tathA strIsaMbhogAdika (nidhuvanAdika) karane kA sAfa vidhAna hai aura usake bAda svagrAma ko jAnA likhA hai / paraMtu sonIjI ne anuvAda meMisake viruddha pahale apane grAma ko jAnA aura phira vahA~ saMbho. gAdika karanA batalAyA hai, jo bhagale padyoM ke kathana se bhI viruddha par3atA hai| kahIM prAdipurANa ke sAtha saMgati milAne ke liye to aisA nahIM kiyA gayA ! taba to kaGkaNa bhI vahIM svagrAma ko jAkara khulavAnA thaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ [8 ] ghadhvA sahaiva kurvIta nivAsaM shvshuraalye| caturthadinamatraiva kecidevaM vadanti hi // 173 // " vivAhAnantaraM gacchetsabhAryaH svasya mandiram / yadi grAmAntare tatsyAttatra yAnena gamyate / / 178 / / 4 snAna satailaM tilamizrakarma, pretAnuyAnaM karakapradAgam / apUrvatIrthAmaradarzanaM ca vivarjayenmagalato'bdamekam / / 18 / / isase spaSTa hai ki bhaTTArakajI kA yaha saba kathana AdipurANa ke bilakula viruddha hai aura unakI pUrI niraMkuzatA ko sUcita karatA hai / sAtha hI isa satya ko aura bhI ujAla detA hai ki zrI jinasenAcArya ke vacanAnusAra kathana karane kI ApakI saba pratijJAe~ DhauMga mAtra haiM / Apane unake sahAre athavA chala se logoM ko ThaganA cAhA hai aura isa taraha para dhokhe se una hindU saMskAroM-kriyAkANDoM-tathA AcAra vicAroM ko samAja meM phailAnA cAhA hai jinase Apa svayaM saMskRta the athavA jinako Apa pasaMda karate the aura jo jaina AcAra-vicAroM Adi x isa padya meM, vivAha ke bAda apUrva tIrtha tathA devadarzana ke niSedha ke sAtha eka sAla taka tela malakara snAna karane, tiloM ke upayoga vAlA koI karma karane, mRtaka ke pIche jAne aura karaka (kamaeDalu Adi) ke dAna karane kA bhIniSedha kiyA hai|maaluum nahIM ina sabakA kyA hetu hai ? tela malakara nahA lene Adi se kaunasA pApa car3hatA hai ? zarIra meM kaunasI vikRti prAjAtI hai ? tIrthayAtrA athavA devadarzana se kaunasI hAni pahu~catI haiM ? zrAtmA ko usase kyA lAbha hotA hai ? aura apane kisI nikaTa sambandhI kI mRtyu ho jAne para usake zava ke pIche na jAnA bhI kaunasA ziSThAcAra hai ? jainadharma kI zikSAoM se ina saba bAtoM kA koI sambandha mAlUma nahIM hotaa| ye saba prAyaH hindU dharma kI zikSAe~ jAna par3atI haiN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ [87 ] ke bahuta kucha viruddha haiM / isase adhika dhUrtatA, utsUtravAditA aura ThagavidyA dUsarI aura kyA ho sakatI hai ? itane para bhI jo loga, sAmpradAyika mohavaza, bhaTTArakajI ko U~ce caritra kA vyakti samajhate haiM, saMyama ke kucha upadezoM kA idhara udhara se saMgraha kara dene mAtra se unheM ' advitIya saMyamI' pratipAdana karate haiM, unake isa trivarNAcAra kI dIvAra ko AdipurANa ke Upara-usake AdhAraparakhar3I huI batalAte haiM aura isameM koI bhI bAta aisI nahIM jo kisI pArSa graMtha athavA jainAgama ke viruddha ho' aisA kahane taka kA duHsAhasa karate haiM, una logoM kI sthiti, niHsaMdeha, bar3I hI zocanIya tathA karuNAjanaka hai / mAlUma hotA hai ve bhAle haiM yA durAgrahI haiM, unakA adhyayana svalpa tathA anubhava alA hai, para-sAhitya ko unhoMne nahIM dekhA aura na tulanAtmaka paddhati se kabhI isa graMtha kA adhyayana hI kiyA hai / astu / isa graMtha meM AdipurANa ke viruddha aura bhI kitanI hI bAteM haiM jinheM lekha bar3ha jAne ke bhaya se yahIM chor3A jAtA hai / (2) AdipurANa ke viruddha athavA AdipurANa meM virodha rakhane vAle kathanoM kA digdarzana karAne ke bAda, aba maiM eka dUsare graMtha ko aura netA hU~ jisake sambandha meM bhI bhaTTArakajI kA pratijJAvirodha pAyA jAtA hai aura vaha graMtha hai ' jJAnArNava', jo zrI zubhacandrAcArya kA banAyA huA hai / isI graMtha ke anusAra dhyAna kA kathana karane kI eka pratijJA bhaTTArakajI ne, graMtha ke pahale hI 'sAmAyika' adhyAya meM, nimna prakAra se dI hai: dhyAnaM tAvadaraM vadAmi viduSAM jJAnArNave yanmatamAta raudrasaghaHzukla carama duHkhAdisaulyapradam / piNDasthaM ca padastharUparahitaM rUpasthanAmA prN| tegaM bhinna catuzca nurviSayajA bhedAH pare santi vai // 28 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ [88] isa pratijJAvAkya - dvArA yaha vizvAsa dilAyA gayA hai ki isa adhyAya meM dhyAna kA-usake Arta, raudra, dharmya, zukla bhedoM kA, upabhedoM kA aura piNDastha, padastha, rUpastha tathA rUpAtIta nAma ke dUsare bhedoM kA-jo kucha kathana kiyA gayA hai vaha saba ' jJAnArNava ' ke matAnusAra kiyA gayA hai, jJAnArNava se bhinna athavA viruddha isameM kucha bhI nahIM hai / parantu jA~cane se aisA mAlUma nahIM hotA-graMtha meM kitanI hI bAte aisI dekhane meM AtI haiM jo jJAnArNava-sammata nahIM haiM athavA jJAnArNava se nahIM lI gaI / udAharaNa ke taura para yahA~ unake kucha namUne nIce diye jAte haiM : (a)'apAyavicaya ' dharmadhyAna kA lakSaNa batalAte hue bhaTTaHrakajI likhate haiM * yena kena prakAreNa jaino dharmo pravardhate / tadeva kriyate pumbhiragAyavicayaM matam // 35 // arthAt-'jisa tisa prakAra se jaina dharma bar3he vahI karanA apAyavicaya mAnA gayA hai / parantu jJAnArNava meM to aisA kahIM kucha mAnA nahIM gayA / usameM to sAfa likhA hai ki 'jisa dhyAna meM karmoM ke apAya ( nAza) kA upAya sahita cintavana kiyA jAtA hai use apA. yavicaya kahate haiM / yathAH * isa padya para se 'apAyavicaya' kA jaba kucha ThIka lakSaNa nikalatA huA nahIM dekhA taba sonIjI ne vaise hI khIMcakhA~ca kara bhAvArtha zrAdi ke dvArA use apanI tarafa se samajhAne kI kucha ceSTA kI hai, jisakA anubhava vijJa pAThakoM ko anuvAda para se sahaja hI meM ho jAtA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 8 ] apAyavicaryaM dhyAnaM tadvadanti manISiNaH / apAyaH karmaNAM yatra sopAyaH smaryate budhaiH // 34 - 1 // isa lakSaNa ke sAmane bhaTTArakajI kA ukta lakSaNa kitanA vilakSaNa bAna par3atA hai use batalAne kI jarUrata nahIM / sahRdaya pAThaka sahaja hI meM usakA anubhava kara sakate haiN| vAstava meM, vaha bahuta kucha sadoSa tathA truTipUrNa hai aura jJAnAtra ke sAtha usakI saMgati ThIka nahIM baiThatI / (A) isI taraha para piNDastha aura rUpasya dhyAna ke jo lakSaNa bhaTTArakanI ne diye haiM unakI saMgati bhI jJAnArNava ke sAtha ThIka nahIM baiThatI / maTTArakajI likhate haiM- 'loka meM jo kucha vidyamAna hai usa sabako deha ke madhyagata cintavana karanA piNDastha dhyAna kahalAtA hai' aura 'jisa dhyAna meM zarIra tathA jIva kA bheda cintavana kiyA jAtA hai use rUpastha dhyAna kahate haiM' / yathA - ae SS yatkicidvidyate loke tatsarve dehamadhyagam / iti cintayate yastu piNDasthaM dhyAnamucyate // 46 // zarIrajIvayorbhedo yatra rUpasthamastu tat // 48 // parantu jJAnArNava meM aisA kucha bhI nahIM likhA / usameM piNDastha dhyAna kA jo paMcadhAraNAtmaka svarUpa diyA hai usase bhaTTArakajI kA yaha kSaNa lAz2imI nahIM AtA / isI taraha para samavasaraNa vibhUti sahita devAdhideva zrI bharhataparameSThI ke svarUpa cintavana ko jo usameM rUpasva dhyAna batalAyA hai usase yaha 'zarIrajIvayorbhedaH' nAma kA lakSaNa koI mela nahIM khAtA # / * zAyada isIliye sonAjI ko bhASArtha dvArA yaha likhanA par3A ho ki "vibhUtiyukta arhantadeva ke guNoM kA cintavana karanA rUpastha dhyAna hai / " parantu ukta lakSaNa kA yaha bhAvArtha nahIM ho sakatA / 12 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ [6 ] yahA~ para maiM itanA aura bhI batalA denA cAhatA hU~ ki bhaTTArakajI ne rUpastha dhyAna ke anantara 'rUpAtIta' dhyAna kA lakSaNa eka padha meM dene ke bAda 'prAtazcotthAya' se lekara 'SaDAvazyakasatkarma' taka 17 padya diye haiM, jo graMtha meM 'prAtaHkAla sambaMdhI kriyAe~' aura.. 'sAmAyika' zIrSakoM ke sAtha naM. 50 se 66 taka pAye jAte haiN| ina padoM meM prAtaHkAla sambandhI vicAroM kA kucha ullekha karake sAmAyika . karane kI preraNA kI gaI hai aura sAmAyika kA svarUpa Adi bhI batalAyA gayA hai / sAmAyika ke lakSaNa kA prasiddha zloka 'samatA sarvabhUteSu' inameM zAmila hai, 'yogya kAlAsana' tathA 'jIvite maraNe' nAma ke do padya anagAradharmAmRta ke bhI uddhRta haiM aura 'pApiSThena durAtmanA' nAma kA eka prasiddha padya pratikramaNa pATha kA bhI yahA~ zAmila kiyA gayA hai| aura ina saba padyoM ke bAda 'padastha dhyAna' kA kucha vizeSa kathana prArambha kiyA gayA hai / graMtha kI isa sthiIta meM ukta 17 padya yahA~ para bahuta kucha asambaddha tathA beDhaMge mAlUma hote haiM--pUrvApara padyoM athavA kathanoM ke sAtha unakA sambaMdha ThIka nahIM baiThatA / inameM se kitane hI padyoM ko isa sAmAyika prakaraNa ke zurU meM 'dhyAnaM tAvadahaM vadAmi se bhI pahale -denA cAhiye thaa| paraMtu bhaTTArakajI ko isakI kucha bhI sUjha nahIM par3I, aura isaliye unakI racanA kramabhaMgAdi doSoM se dUSita ho gaI, jo par3hate samaya bahuta: hI khaTakatI hai / aura bhI kitane hI sthAnoM para aise racanAdoSa pAye jAte haiM, jinameM se kucha kA ullekha pahale bhI kiyA jA cukA hai| (i) padastha dhyAna ke varNana meM, eka sthAna para maTTArakajI, 'hI' 'maMtra ke japa kA vidhAna karate hue, likhate haiM... varNAntaH pArzvajino'dhorepharatalagataH sadharendraH .: . - turyasvaraH savinduH sa bhavetpadmAvatIsaMzaH // 72 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ [11] tribhuvanajanamohakarI vidyeyaM praNavapUrvanamanAntA / ekAkSarIti saMzA jagataH phaladAyinI nityam // 73 / / yahA~ 'hrIM' pada meM hakAra ko pArzvanAtha bhagavAna kA, nIce ke rakAra ko talagata dharaNendra kA aura vindusahita IkAra ko padmAvatI kA vAcaka batalAyA hai- arthAt , yaha pratipAdana kiyA hai ki yaha 'hI' maMtra dharaNedra padmAvatI sahita pArzvanAtha jineMdra kA dyotaka hai| sAtha hI, isake pUrva meM 'OM' aura aMta meM 'namaH' pada lagA kara 'OM hI namaH' aisA japa karane kI vyavasthA kI gaI hai, aura use tribhuvana ke logoM ko mohita karane vAlI 'ekAkSarI vidyA' likhA hai / paraMtu jJAnArNava meM isa maMtra kA aisA koI vidhAna nahIM hai-usameM kahIM bhI nahIM likhA ki 'hI' pada dharaNedrapadmAvatIsahita pArzva jina kA vAcaka hai athavA 'OM hrIM namaH' yaha ekAkSarI vidyA hai aura isaliye bhaTTArakajI kA maha saba kathana jJAnArNava-sammata na hone se unakI pratijJA ke viruddha hai| (I) isI taraha para bhaTTArakajI ne eka dUsare maMtra kA vidhAna bhI nimna prakAra se kiyA hai: OMnamaH siddhamityatanmaMtraM sarvasukhapradam / japatAM phalatIhe, svayaM svaguNaga~bhitam // 82 / / isameM ' OMnamaH siddhaM ' maMtra ke jApa kI vyavasthA kI gaI hai aura use sarva sukhoM kA dene vAlA tathA iSTa phala kA dAtA likhA hai| yaha maMtra bhI jJAnArNava meM nahIM hai| ataH isake sambandha meM bhI bhaTTArakajI kA pratijJAvirodha pAyA jAtA hai / isa padya ke bAda graMtha meM, 'itthaM maMtraM smarati suguNaM yo naraHsarvakAlaM' (83) nAmaka paba ke dvArA Ama taura para maMtra smaraNa ke phala kA ullekha karake, eka para nimna prakAra se diyA hai|Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 62 ] zrayaM maMtro mahAmaMtraH sarvapApavinAzakaH / aSTottarazataM japto dharte kAryANi sarvazaH // 84 // isa padya meM jisa maMtra ko sarvapApavinAzaka mahAmaMtra batalAyA hai aura jisake 108 bAra japane se sarva prakAra ke kAryoM kI siddhi honA likhA hai vaha maMtra kaunasA hai usakA isa padya se athavA isake pUrvavartI padya se kucha bhI patA nahIM calatA / ' OMnamaH siddhaM ' nAma kA vaha maMtra to ho nahIM sakatA jo 82 veM padya meM varNita hai; kyoMki usake sambandha kA : 3 veM padya dvArA viccheda ho gayA hai / yadi usa se abhiprAya hotA to yaha padya ' itthaM maMtraM ' nAmaka 83 veM padya se pahale diyA jAtA / ataH yaha padma yahA~ para asambaddha hai / sonIjI kahate haiM isameM 'aparAjita maMtra' kA ullekha hai / paiMtIsa akSaroM kA aparAjita maMtra ( 'mo arahaMtANaM' Adi ) bezaka mahAmaMtra hai aura vaha una satra guNoM se viziSTa bhI hai jinakA isameM ullekha kiyA gayA hai parantu usase yadi abhiprAya thA to yaha patha ' aparAjit maMtrI'yaM ' nAmaka 80 veM padya ke ThIka bAda diyA jAnA cAhiye thA / usake bAda ' SoDazAkSara vidyA' tathA 'OM namaH siddhaM' nAmaka do maMtroM kA aura vidhAna bIca meM ho cukA hai, jisase isa padya meM prayukta hue 'a' (yaha) pada kA vAcya aparAjita maMtra nahIM rahA / aura isa liye aparAjitamaMtra kI dRSTi se yaha padya yahA~ aura bhI asambaddha hai aura vaha bhaTTArakajI kI racanAcAturI kA bhaNDAphor3a karatA hai / isa padya ke bAda pA~ca padya aura haiM jo isase bhI jyAdA asambaddha haiM aura ve isa prakAra haiM: -- hiMsA nRtAnyadArecchA curA cAtiparigrahaH / amUni paMca pApAni duHkhadAyIni saMsRtau // 65 // aSTottarazataM bhedAsteSAM pRthagudAhRtAH / hiMsA tatra kRtA pUrva karoti va kariSyati // 86 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 63 ] manovacana kAya te tu triguNitA nava / punaH svayaM kRtakAritAnumodairgukhAddatiH // 87 // saptaviMzatiste bhedAH kaSAyairguNayezvatAn / aSTottarazataM jJeyamasatyAdiSu tAdRzam // 8 // pRthvI pAnIyatejaH pavanasutaravaH sthAvarAH paMcakAyAH / nityAnityo nigodau yugalazicicatuH saMzyasaMzitrasAH syuH / pate protA jinedvAdaza pariguNitA vAGmanaH kAyamedaiste cAnyaiH kAritAdyaistribhirapi guNitAcA TazanyaikasaMkhyAH // 86 // ina padmoM meM se pahale padma meM hiMsAdika paMca pApoM ke nAma dekara likhA hai ki 'ye pA~coM pApa saMsAra meM duHkhadAyI hai' aura isake bAda khIna paboM meM yaha batalAyA hai ki ina meM se pratyeka pApa ke 108 bheda haiN| jaise hiMsA pahale kI, atra karatA hai, Age karegA aise tIna bheda hue; inako mana-vacana-kAya se guNane para hai bheda; kRta-kArita anumodanA se guNane para 27 bheda aura phira cAra kaSAyoM se guNane para 100 bheda hiMsA ke ho jAte haiM / isI taraha para asatyAdika ke bheda jAnane / aura pA~cave padma meM hiMsAdika kA koI vikalpa uThAe binA hI dUsare prakAra se 108 bhedoM ko sUcita kiyA hai - likhA hai 'pRthvI, Apa, vAyu, vRkSa, (vanaspati) aise pA~ca sthAvara kAya, nitya nigoda, anitya nigoda, dvIdriya, trIndriya, caturindriya, saMjJipaMcendriya, aura sAMIpaMcedriya aise bAraha bheda* jineMdra bhagavAna ne kahe haiN| inako mana, vacana, kAya tathA kRta, kArita, anumodanA, se guNane para 108 bheda ho jAte haiM' / teja, *ye bAraha meda bhagavAna ne kisake kahe hai- jIvoM ke, jIvahiMsA ke yA asatyAdika ke, aisA yahA~ para kucha bhI nahIM dikhaa| aura na yahI batalAyA ki ye pichale meda yadi jineMdra bhagavAna ke kahe hue haiM to pahale meda kisake kahe hue hai athavA donoM kA hI kathana vikalpa rUpase bhagavAna kA kiyA huA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ [14] yahI ukta padyoM kA paricaya hai / isa paricaya para se sahRdaya pAThaka sahaja hI meM isa bAtakA anubhava kara sakate haiM ki ye saba padya yahA~ para padastha dhyAna ke varNana meM, pUrvApara sambaMdha athavA kathanakrama ko dekhate hue, kitane asaMbaddha tathA beDhaMge mAlUma hote haiM aura inake yahA~ diye jAne kA uddezya tathA zrAzaya kitanA aspaSTa hai / ekasau ATha bhedoM kI yaha gaNanA bhI kucha vilakSaNa jAna par3atI hai-bhUta, bhaviSyat aura vartamAna kAlake bheda se bhI hiMsAdika meM koI prakAra-bheda hotA hai yaha bIta isa graMthase hI pahale pahala jAnane ko milI / paraMtu yaha bAta cAhe ThIka hA yA na ho kintu jJAnArNava ke viruddha jarUra hai; kyoMki jJAnANava meM hiMsAke bhUta, bhaviSyata aura vartamAna aise koI bheda na karake unakI jagaha para saraMbha, samAraMbha, aura AraMbha, nAma ke una bhedoM kA hI ullekha kiyA hai jo dUsare tatvArtha graMthoM meM pAye jAte haiM; jaisA ki usake nimna vAkya se prakaTa hai saMrambhAditrikaM yogaiH kaSAyaiAhataM kramAt / zatamaSTAdhikaM jJeyaM hiMsA bhedaistu piNDitam / / 8-10 // . yahA~ para maiM apane pAThakoM ko itanA aura bhI batalA denA cAhatA hU~ ki sonIjI ne apanI anuvAda pustaka meM padya naM. 88 aura 89 ke madhya meM 'uktaM ca tatvArthe' vAkya ke sAtha saMraMbhasamAraMbhAraMbhayoga' nAma ke tatvArtha sUtra kA bhI anuvAdasahita isa DhaMga se ullekha kiyA hai jisase vaha bhaTTArakajI ke dvArA hI uddhRta jAna par3atA hai / paraMtu marAThI anuvAda vAlI prati meM vaisA nahIM hai / ho sakatA hai ki yaha sonIjI kI hI apanI kartana ho / paraMtu yadi aisA nahIM hai kintu bhaTTArakajI ne hI isa sUtra ko apane pUrva kathana ke samarthana meM uddhRta kiyA hai aura vaha graMtha kI kucha prAcIna pratiyoM meM isI prakAra se uddhRta pAyA jAtA hai to kahanA hogA ki bhaTTArakajI ne ise dekara apanI racanA. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 65 ] ko aura bhI beDhaMgA kiyA hai--kyoMki isase pUrva kathana kA prItaraha para samarthana nahIM hotA-athavA yoM kahiye ki sarva sAdhAraNa para yaha prakaTa kiyA hai ki unhoMne saraMbha, samAraMbha tathA AraMbha kA abhiprAya kramazaH bhUta, vartamAna tayA bhaviSyat kAla samajhA hai / paraMtu aisA samajhanA bhUla hai; kyoMki pUjyapAda jaise AcAryoM ne sarvArthasiddhi Adi graMthoM meM prayatnAveza ko 'saraMbha' sAdhanasamabhyAsIkaraNa ko 'samAraMbha' aura prakrama yA prathamapravRtti ko 'AraMbha' batalAyA hai| (u) ukta pA~coM padyoM ke anantara graMtha meM vazIkaraNa, bhAkarSaNa staMbhana, mAraNa, vidveSaNa, uccATana, zAMtikaraNa aura pauSTika karma nAma ke mATha kamoM ke sambandha meM japa kI vidhi batalAI gaI hai arthAt yaha prakaTa kiyA gayA hai ki kisa karmaviSayaka maMtra ko kisa samaya, kisa Asana tathA mudrA se, kaunasI dizA kI ora mukha karake, kaisI mAsA lekara aura maMtra meM kaunasA pallava lagAkara japanA cAhiye / sAtha hI, kucha kamoM ke sambandha meM japa ke samaya mAlA kA dAnA pakar3ane ke liye jo jo a~gulI aMgUThe ke sAtha kAma meM lAI jAve usakA bhI vidhAna kiyA hai / yaha saba prakAra kA vidhi-vidhAna bhI jJAnArNava se bAhara kI cIja hai--usase nahIM liyA gayA hai| sAtha hI, isa vidhAna meM mAlAoM kA kathana do bAra kiyA gayA hai, jo do jagahoM se uThAkara rakkhA gayA mAlUma hotA hai aura usase kayana meM kitanA hI pUrvApara virodha bhAgayA hai| yathAH * staMbhakarmaNi........"mAmA svarNamaNimitA // 14 // * arthAt-eka jagaha staMbha karma meM svarNamaNi kI mAlA kA.aura niSedha (mAraNa) karma meM jIyApUte kI mAlAkA (jise sonAjIne putra jIva nAmaka kisI maNi kI-rana kI-mAlA samajhA hai| vidhAna kiyA hai taba dUsarI jagaha staMbhana tathA duSyoM ke sannAzana donoM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ [66 ] niSedhakarmaNi......."putrajIvakRtAmAlA // 6 // staMbhane duSTasamrAze japet prastarakarkarAm // 108 // vidveSakarmaNi......... putrajIvakRtAmAlA nein vidveSe'rivIjajA // 10 // zAMtikarmaNi....."mauktikAnAM mAlA // 101 // zAntaye......."japedutpalamAlikAm // 110 // mAlUma hotA hai bhaTTArakajI ko isa virodha kI kucha bhI khabara nahIM par3I aura ve vaise hI binA soce samajhe ivara udhara se padyoM kA saMgraha kara gaye haiN| 110 veM padya ke uttarArdha meM Apa likhate haiM-'SaTkamoNi tu proktAni pallavA ata ucyate--arthAt chaha karma to kahe gaye aba pallatroM kA kathana kiyA jAtA hai / parantu kathana to Apane isase pahale vazIkaraNa Adi pATha karmoM kA kiyA hai phira yaha chahakI saMkhyA kaisI ? aura pallavoM kA vidhAna bhI Apa pratyeka karma ke sAtha meM kara cuke haiM phira unake kathana kI yaha naI pratijJA kaisI ? aura usa pratibA kA pAlana bhI kyA kiyA gayA ? pallavoM kI koI khAsa vyavasthA nahIM batalAI gaI, mahaja kucha maMtra diye haiM jinake sAtha meM pallava bhI lage hue haiM aura ve pallava bhI kaI sthAnoM para pUrva kathana ke viruddha haiM / mAlUma nahIM yaha saba kucha likhate hue bhaTTArakajI kyA kisI naze karmoM ke liye patthara ke Tukar3oM kI mAlA batalAI gaI hai| vidveSa karma meM eka jagaha jIyApUte kI aura dUsarI jagaha rIThe ke bIja kI mAlA likhI hai aura zAMtikarma meM eka jagaha motiyoM kI to dUsarI jagaha kamalagaTTe kI mAlA kI vyavasthA kI gaI hai| isa taraha para yaha kathana parasparavirodha ko lika hue| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 67 ] kI hAlata meM the, unmatta ye athavA unheM itanI bhI sUjha bUjha mahIM thI jo apane sAmane sthita eka hI patra para ke pUrvApara virodhoM ko bhI samajha sakeM ! aura kyA isI birate athavA bUte para Apa graMtharacanA karane baiTha gaye ? saMbhava hai bhaTTArakajI ko ghara kI aisI kucha jyAdA prakala na ho aura unhoMne kirAye ke sAdhAraNa AdamiyoM se racanA kA kAma liyA ho aura usI kI vajaha se yaha saba gar3abar3I phailI ho / parantu kucha bhI ho, isameM saMdeha nahIM ki isa graMtha kA nirmANa kisI acche hAtha se nahIM huA aura isIliye vaha pada pada para aneka prakAra ke virodhoM se bharA huA hai tathA bahuta hI beDhaMgepana ko liye hue hai| yahA~ para pAThakoM ko yaha jAnakara bar3A hI Azcarya tathA kautUhala hogA ki bhaTTArakajI ne 'sAmAyika' ke isa adhyAya meM vidveSaNa tathA mAraNa maMtroM taka ke japa kA vidhAna kiyA hai * aura aise duSTa kAryArthI maMtroM ke japa kA sthAna zmazAna bhUmi+ batalAyA hai !! kheda hai jisa sAmAyika kI bAbata Apane svayaM yaha pratipAdana kiyA hai ki 'usameM saba jIvoM para samatA bhAva rakkhA jAtA hai, saMyama meM zubha bhAvanA rahatI hai tathA Arta-raudra nAma ke azubha ghyAnoM kA tyAga hotA hai' aura jisake viSaya meM Apa yahA~ taka zikSA de pAe haiM ki usake abhyAsI ko jIvana-maraNa, lAbha-alAbha, yoga-viyoga, bandhu-zatru tathA mukha-dukha meM sadA samatA bhAva rakhanA cAhiye--rAgadveSa nahIM karanA cAhiye' usI sAmAyika ke prakaraNa meM zrApa vidveSa phailAne tathA kisI ko mArane taka ke maMtroM kA vidhAna karate haiM !! yaha kitanA bhArI virodha tathA *yathA:-OM hAM, mahadyoiMphaT, OM hIM siddhebhyo hUM phaT, ityaadi-vidvessmNtrH| OMhAM maIyo gheghe iti (ityAdi !) maarnnmNtrH| +yathAH zmazAne duSTakAryArtha zAntyAya jinAlaye // 11 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ [18] anyAya hai / kyA aise pApa maMtroM kA japanA bhI 'sAmAyika' ho sakatA hai ? kadApi nahIM / aise mAraNAdi-viSayaka maMtroM kA ArAdhana prAyaH hiMsAnandI raudra dhyAna kA viSaya hai aura vaha kabhI 'sAmAyika' nahIM kahalA sakatA / bhagavajinasena ne bhI aise maMtroM ko 'darmatra' batalAyA hai jo prANiyoM ke mAraNa meM prayukta hote haiM* bhale hI unake sAtha meM arhantAdika kA nAma bhI kyoM na lagA ho / aura isaliye yahA~ para aise maMtroM kA vidhAna karake sAmAyika ke prakaraNa kA bahuta hI bar3A durupayoga kiyA gayA hai, isameM jarA bhI saMdeha nahIM hai| aura isase bhaTTArakajI ke viveka kA aura bhI acchA khAsA patA cala jAtA hai athavA yaha mAlUma ho jAtA hai ki unameM heyAdeya ke vicAra athavA samajha bUjha kA mAddA bahuta hI kama thaa| phira ve becAre apanI pratijJAoM kA pAlana bhI kahA~ taka kara sakate the, kahA~ taka vaidika tathA laukika vyAmoha ko chor3a sakate the aura unameM cAritrabala bhI kitanA ho sakatA thA, jisase ve apanI azubha pravRttiyoM para vijaya pAte aura mAyAcAra athavA chalakapaTa na karate! astu| yaha to huA pratijJAdi ke virodhoM kA digdarzana / aba maiM dUsare prakAra ke viruddha kathanoM kI ora apane pAThakoM kA dhyAna AkRSTa karatA hU~, jo isa viSaya meM aura bhI z2yAdA mahatva ko liye hue haiM aura graMtha ko savizeSa rUpase amAnya, azraddheya tathA tyAjya ThaharAne ke liye samartha haiN| dUsare viruddha kathana / lekha ke isa vibhAga meM prAyaH una kathanoM kA digdarzana karAyA jAyagA jo jainadharma, jaina siddhAnta, jaina nIti, jainAdarza, jaina AcAravicAra athavA jainaziSTAcAra Adi ke viruddha haiM aura jainazAsana ke * yathAH - durmatrAste'tra vijJeyA ye yuktAH prANimAraNe 36-26 // -bhAnipurANa / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 8 ] sApa binakA prAyaH koI mela nahIM / isase pAThakoM para graMtha kI prasaliyata aura bhI acchI taraha se khula jAyagI aura unheM graMthakartA kI manodazA kA bhI kitanA hI vizeSa anubhava ho jAyagA athavA yoM kahiye ki maTTArakajI kI zraddhA mAdi kA unheM bahutasA patA cala jAyagAH deva, pitara aura RSiyoM kA gheraa| (1) zauca' nAma ke dUsare adhyAya meM, kuralA karane kA vidhAna karate hue, bhaTTArakajI ne likhA hai* purataH sarvadevAya dakSiNe vyantarAH [pitaraH] sthitAH [tthaa]| RSayaH pRSThataH sarve cAme gaNDUSamutsRjet [ mAcaret ] // 6 // * isa patha ke anuvAda meM sonAjI ne bar3A tamAzA kiyA hai| mApane 'purata:' kA artha 'pUrva kI tarapha', 'pRSThata': kA artha 'pazcima kI ora' aura 'vAme' pada ke sAtha meM maujUda hote hue bhI 'daciNe' kA artha dAhinI ora na karake, 'dakSiNa dizA kI tarafa' galata kiyA hai aura isa samta pravatI ke kAraNa hI pUrva, dakSiNa tathA pazcima dizAmoM meM kramazaH sarva devoM, vyantaroM tathA sarva RSiyoM kA nivAsa patalA diyA hai ! parantu 'vAme' kA artha bhApa 'uttara dizA' na kara sake aura isaliye bhApako "ina tIna dizAoM meM kuralA na pheMke" ke sAtha sAtha yaha bhI likhanA par3A-"kintu apanI bAI bhora pheNke"| parantu pAI mora yadi pUrva dizA ho, dakSiNa dizA ho, athavA pazcima dizA ho taba kyA bane aura kaise baoNI mora kuralA karane kA niyama kAyama rosakI Apako kucha bhI khabara nahIM par3I! aura na yahI khayAla mAyA ki jainAgama meM kahA~ para ye dizAe~ ina devAdikoM ke liye masAsUsa athavA nirdhArita kI gaI hai !! vaise hI binA sAMce samajhe jo jI meM mAyA lima mArA! yaha bhI nahIM socA ki yadi Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10.] arthAt-sAmane sarva deva, dAhinI ora vyaMtara ( pitara ) aura pITha pichAr3I sarva RSi khar3e haiM ataH baoNI tarafa kuralA karanA caahiye| aura isa taraha para yaha sUcita kiyA hai ki manuSya ko tIna tarafa se deva, pitara tathA RSigaNa ghere rahate haiM, kuralA kahIM unake Upara na par3ajAya usIke liye yaha ahatiyAta kI gaI hai / paraMtu una logoM kA yaha gherA kurale ke vakta hI hotA hai yA svAbhAvika rUpa se haravakta rahatA hai, aisA kucha sUcita nahIM kiyA / yadi kurale ke vakta hI hotA hai to usakA koI kAraNavizeSa honA caahiye| kyA kurale kA tamAzA dekhane ke liye hI ye saba loga usake irAde kI khabara pAkara jamA ho jAte haiM ? yadi aisA hai taba to ve loga AkAza meM kuralA karane vAle ke sira para khar3e hokara bhI tamAzA dekha sakate haiM aura chIToM se baca sakate haiM / unake liye aisI vyavasthA karane kI z2arUrata hI nahIM-vaha nirarthaka jAna par3atI hai / aura yadi unakA gherA barAbara meM haravakta banA rahatA hai taba to bar3I muzakila kA sAmanA hai-idhara to una becAroM ko bar3I hI kavAida sI karanI par3atI hogI, kyoMki manuSya jaldI 2 apane mukha tathA Asana ko idhara se udhara badalatA rahatA hai, usake sAtha meM unheM bhI jaldI se paiMtarA badala kara binA icchA bhI ghUmanA par3atA hogA !! aura udhara manuSyoM kA thUkanA tathA nAka sApha karanA bhI taba idhara udhara nahIM bana sakegA, jisake liye koI vyavasthA nahIM, kI gaI ! yaha mala bhI to kurale ke jala se kucha kama apavitra nahIM hai| khaira, isakI vyavasthA bhI ho sakegI aura yaha mala bhI bAI ora pheMkA jA sakegA, para mUtrotsarga ke samaya---jo utsarga ke sAmane kI ora pUrva kI ora sAre deva rahate haiM to phira isa graMtha meM hI pUrva kI ora mu~ha karake malatyAga karane ko kyoM kahA gayA hai ? kyA kurakhA mUtra kI dhAra se bhI gayA bItA hai ? Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ [101] hA hotA hai-devatAoM kI kyA vyavasthA banegI, yaha kucha samajha meM nahIM bhAtA!! paraMtu samajha meM kucha Ao yA na Ao, koI vyavasthA bano yA na bano, bar3I muzakila kA sAmanA karanA par3A yA choTA muzakila kA aura kurale ke vakta para una devAdikoM ke upasthita hone kA bhI koI kAraNa ho yA na ho, kintu isameM sandeha nahIM ki jainadharma ke sAtha isa saba kathana kA kucha bhI sambaMdha nahIM hai-usakI koI saMgati ThIka nahIM baiThatI / jainadharma meM devoM, pitaroM tathA RSiyoM kA jo svarUpa diyA hai athavA jIvoM kI gati-sthiti Adi kA jo nirUpaNa kiyA hai use dekhate hue maTTArakajI kA ukta kapana usake bilakula viruddha jAna par3atA hai aura usa atatva zraddhAna ko puSTa karatA hai jisakA nAma mithyAtvaM hai| mAlUma nahIM unhoMne eka jainI ke rUpa meM use kisa taraha apanAyA hai ! vAstava meM yaha saba kathana hindU-dharma kA kathana hai| ukta zloka bhI hinduoM ke 'prayogapArijAta' graMtha kA zloka hai; aura vaha 'AnhikasUtrAvali' meM bhI, kiToM meM diye hue pAThabheda ke sAtha, prayogapArijAta se uddhRta pAyA jAtA hai / pAThabheda meM pitaraH' kI jagaha 'vyantarAH' pada kA jo vizeSa parivartana najara AtA hai vaha adhikAMza meM lekhakoM kI lIlA kA hI eka namUnA jAna par3atA hai / anyathA, usakA kucha bhI mahatva nahIM hai, aura sarva devoM meM vyantara bhI zAmila haiN| dantadhAvana karane vAlA paapii|| (2) trivarNAcAra ke dUsare adhyAya meM, dantadhAvana kA varNana karate hue, eka para nimna prakAra se diyA hai sahasrAMzAvanudita yaH kuryAdantadhAvanam / sa pApI maramaM yAti sarvajIvadayAtigaH // 79 // isameM likhA hai ki 'sUryodaya se pahale jo manuSya dantadhAvana karatA hai vaha pApI hai, sarva jIvoM ke prati nirdayI hai aura ( jaldI ) mara jAtA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ [102] hai| paraMtu usane pApa kA kaunasA vizeSa kArya kiyA ! kaise sarva jIvoM ke prati usakA nirdayatva pramANita huA ? aura zarIra meM kaunasA vikAra upasthita ho jAne se vaha jaldI mara jAyagA ! ina saba bAtoM kA ukta padha se kucha bhI bodha nahIM hotA / bhAge pIche ke paca bhI isa viSaya meM mauna haiM aura kucha uttara nahIM dete / lokavyavahAra bhI aisA nahIM pAyA jAtA aura na pratyakSa meM hI kisI ko usa taraha se jaldI maratA huA dekhA jAtA hai / mAlUma nahIM bhaTTArakajI ne kahA~ se ye nirmUla AjJAe~ jArI kI haiM, jinakA jainanIti athavA jainAgama se koI samarthana nahIM hotA / prAcIna jainazAstroM meM aisI koI bhI bAta nahIM dekhI jAtI jisase becAre prAtaHkAla uTha kara dantadhAvana karane vAle eka sAdhAraNa gRhastha ko pApI hI nahIM kintu sarva jIvoM ke prati nirdayI taka ThaharAyA jAya / aura na zarIrazAstra kA hI aisA koI vidhAna jAna par3atA hai jisase usa vakta kA dantadhAvana karanA maraNa kA sAdhana ho sake / vAgbhaTa jaise zarIrazAstra ke prAcAryoM ne brAhma muhUrta meM uTha kara zauca ke anaMtara prAtaHkAla hI dantadhAvana kA sApha taura se vidhAna kiyA hai / vaha svAsthya ke liye koI hAnikara nahIM ho sakatA / aura isaliye yaha saba kathana bhaTTArakajI kI prAyaH apanI kalpanA jAna par3atA hai / jainadharma kI zikSA se isakA koI khAsa sambaMdha nahIM hai / kheda hai ki bhaTTArakajI ko itanI bhI khabara nahIM par3I ki kyA prAtaHsaMdhyA binA dantadhAvana ke hI ho jAtI hai * jisako Apa svayaM hI 'sUryodayAca prAgeva prAtaHsaMdhyA samApayet ( 3-135)' vAkya ke dvArA sUryodaya se pahale hI samApta kara dene ko likhate haiM !! yadi khabara par3atI to Apa vyartha hI aise *nahIM hotii| bhaTTArakajI ne khuda saMdhyA samaya ke mAna ko z2arUrI batalAte hue use dantadhAvanapUrvaka karanA likhA hai / yathA sandhyAkAle...kuryAtsnAnatrayaM jihvAdantadhAvanapUrvakam // 107. 111 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ [103] niHsAra vAkya dvArA apane kathana meM virodha upasthita na karate / mastu, isI prakaraNa meM maTTArakajI ne do padya nimna prakAra se bhI diye haiM guvA [DA] katAlahitAlaketasya [kA] zca mahA[vRhad vaTaH / kharjUrI nAlikerazca saptaite tRNarAjakAH // 66 / / tRNarAjasamopeto [taM yaH kuryAdantadhAvanam / nirdayaH pApabhAgI syAdanantakAyikaM tyajet / / 67 / / inameM se pahale padya meM sAta vRkSoM ke nAma diye haiM, jinakI 'tRNarAja' saMjJA hai aura jinameM bar3a tathA khajUra bhI zAmila haiN| aura dUsare paca meM yaha batalAte hue ki 'tRNarAja kI jo dA~tana karatA hai vaha nirdayI tathA pApa kA bhAgI hotA hai,' pariNAma rUpa se yaha upadeza bhI diyA hai ki (mataH) anantakAyika ko chor3a denA caahiye'| isa taraha para bhaTTArakajI ne ina vRkSoM kI dA~tana ko anantakAyika batalAyA haiM aura zAyada isIliye aisI dA~tana karane vAle ko nirdayI tathA pApa kA bhAgI ThaharAyA ho ! sonIjI ne bhI anuvAda meM likha diyA hai-"kyoMki inakI datAna ke bhItara ananta jIva rahate haiN|" paraMtu jainasiddhAnta meM 'anaMtakAyika' athavA 'sAdhAraNa' vanaspati kA jo svarUpa diyA haijo pahicAna ratalAI hai-usase ukta baha tathA khajUra mAdi kI dA~tana kA anaMtakAyika honA lAjimI nahIM AtA / aura na kisI mAnanIya jainAcArya ne ina saba vRkSoM kI dA~tana meM anaMta jIvoM kA honA hI batalAyA hai| prAcIna jainazAkhoM meM to 'sapta tRNarAja' kA nAma bhI manAI nahIM par3atA / maTTArakajI ne unakA yaha kathana hindU-dharma ke graMthoM se uThA kara raksA hai| ukta payoM meM se pahalA patha aura dUsare paca kA pUrvAdha donoM 'gobhila' RSi ke vacana haiM gaura dhe raikiToM meM diye hue pAThabheda ke sApa smRtiranAkara' meM bhI gobhila' ke nAma se ule. sita milate haiM / gobhila ne dUsare papa kA uttarArdha 'naracANDAla Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ [104] yoniH syAdyAvad gaMgAM na pazyati' diyA thA jisako bhaTTArakabI ne 'nirdayaH pApabhAgI syAdanaMtakAyikaM tyajet' ke rUpa meM badala diyA hai ! aura isa taraha para aisI dA~tana karane vAle ko pApI zrAdi siddha karane ke liye una dA~tanoM meM hI anaMta jIvoM kI kalpanA kara DAlI hai ! ! jo mAnya kiye jAne ke yogya nhiiN| aura na usake AdhAra para aisI dA~tana karane vAle ko pApI tathA nirdayI hI ThaharAyA jA sakatA hai / kheda hai ki bhaTTArakajI ne svayaM hI do padya pahale-63 veM padya meM-'vaTastathA' pada ke dvArA, vAgbhaTa Adi kI taraha, bar3a kI dA~tana kA vidhAna kiyA aura 64 veM padya meM 'etAH prazastAH kathitA dantadhAvanakarmaNi' vAkya ke dvArA use dantadhAvana karma meM zreSTha bhI batalAyA paraMtu bAda ko gobhila ke vacana sAmane Ate hI Apa, unake kathana kI dRSTi aura apanI sthiti kA vicAra bhUla kara, eka dama badala gaye aura Apako isa bAta kA bhAna bhI na rahA ki jisa bar3akI dA~tana kA hama abhI vidhAna kara Ae haiM usIkA aba niSedha karane jArahe haiM !! isase kathana kI viruddhatA hI nahIM kiMtu bhaTTArakajI kI khAsI asamIkSyakAritA bhI pAI jAtI hai / tela malane kI vilakSaNa phlghossnnaa| (3) dUsare adhyAya meM, telamardana kA vidhAna karate hue, bhaTTArakajI ne usake phala kA jo bakhAna kiyA hai vaha bar3A hI vilakSaNa hai / Apa likhate haiM some kIrtiH prasarati varA rohiNeye hiraNya devAcArye taraNitanaye vardhate nitymaayuH| tailAbhyaGgAttanujamaraNaM dRzyate sUryabAre bhaume mRtyurbhavati ca nitarAM bhArgave vittanAzaH / / 84 // arthat-somavAra ke dina tela malane se uttama kArti phailatI hai, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ [105) budha ke dina tela malane se suvarNa kI vRddhi hotI hai--lakSmI bar3hatI hai-guruvAra tathA zanivAra ke dina malane se sadA Ayu bar3hatI hai, ravivAra ke dina malane se putra kA maraNa hotA hai, maMgala ke dina kI mAliza se apanA hI maraNa ho jAtA hai aura zukravAra ke dina kI mAliza sadA dhana kA kSaya kiyA karatI hai| tela kI mAliza kA yaha phala kitanA pratyakSaviruddha hai ise batamAne kI jarUrata nahIM / sahRdaya pAThaka apane nitya ke anubhava tathA vyavahAra se usakI sahaja hI meM jA~ca kara sakate haiM / isa viSaya kI aura bhI gaharI jA~ca ke liye jainasiddhAntoM ko bahuta kucha TaTolA gayA maura karma philaoNsaoNphI kA bhI bahuterA mathana kiyA gayA paraMtu kahIM se bhI aisA koI niyama upalabdha nahIM huA jisase pratyeka dina ke tela mardana kA usake ukta phala ke sAtha avinAmAvI sambandha ( vyApti ) sthApita ho sake / vaidhaka zAstra ke pradhAna graMtha bhI isa viSaya meM mauna mAlUma hote haiM / vAgbhaTa AcArya apane 'aSTAMgahRdaya' meM nitya tela mardana kA vidhAna karate haiM aura usakA phala batalAte haiM-'jarA, zrama tathA vAta vikAra kI hAni, dRSTi kI prasannatA, zarIra kI puSTi, Ayu kI sthiratA, manidrA kI prApti aura tvacA kI dRddh'taa|' aura yaha phala bahuta kucha samIcIna jAna par3atA hai| yathA mamyaMmamAcarenityaM sa barAzramavAtahA / raSTiprasAdapuSTa yAyuHkhaprasutvaktvadALakRt // 8 // hA~, isa DhU~Dha khoja meM, zandavAlpadruma koza se, hindU zAstroM ke do padya jarUra mile haiM jinakA viSaya bhaTTArakajI ke padya ke sAtha bahuta kucha milatA julatA hai aura ve isa prakAra haiM 1-manUnaM dahati hRdayaM kIrtilAbhazca some bhaume mRtyubhavati niyataM candraje putralAbhaH / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ [106] arthaglAnirbhavati ca gurau bhArgadhe zokayukta stailAbhyaMgAttanayamaraNaM sUryaje dIrghamAyuH // 2-santApaH kIrtiralpAyurdhanaM nidhanameva ca / prArogyaM sarvakAmAptirabhyaMgAdbhAskarAdiSu // inameM se pahalA padya ' jyotiHsArasaMgraha' kA aura dUsarA 'gAruDa' ke 114 veM adhyAya kA padya hai / donoM meM paraspara kucha antara bhI haipahale padya meM budha ke dina tela malane se putra lAbha kA honA batalAyA hai to dUsare meM dhanakA honA likhA hai aura yaha dhanakA honA bhaTTArakajI ke padya ke sAtha sAmya rakhatA hai; dUsare meM zanivAra ke dina sarvakAmApti ( icchAoM kI pUrti ) kA vidhAna kiyA hai to pahale meM dIrghAyu honA likhA hai aura yaha dIrghAyu honA bhI bhaTTArakajI ke padya ke sAtha sAmya rakhatA hai / isItaraha zukravAra ke dina telamardana kA phala eka meM 'Arogya' to dUsare meM 'zokayukta' batalAyA hai aura bhaTTArakajI use 'vittanAza' likhate haiM jo zoka kA kAraNa ho sakatA hai| ravivAra aura guruvAra kA phala donoM meM samAna hai parantu bhaTTArakajI ke padya meM vaha kucha bhinna hai aura somavAra tathA maMgala ko tela lagAne kA phala tInoM meM hI samAna hai| astu; ina padyoM ke sAmane Ane se itanA to spaSTa ho jAtA hai ki isa telamardana ke phala kA koI eka niyama nahIM pAyA jAtA-vaise hI jisakI jo jI meM AyA usane vaha phala, apanI racanA meM kucha vizeSatA athavA raMga lAne ke liye, eka dUsare kI dekhA dekhI ghar3a DAlA hai| bahuta saMbhava hai bhaTTArakajI ne hindU graMthoM ke kisI aise hI padya kA yaha anusaraNa kiyA ho athavA jarUrata binA z2arUrata use kucha badala kara yA jyoM kA tyoM hI uThAkara rakha diyA ho / paraMtu kucha bhI ho, isameM saMdeha nahIM ki unakA ukta padya saiddhAMtika dRSTi se jainadharma ke viruddha hai aura jainAcAra. vicAra ke sAtha kucha sambaMdha nahIM rkhtaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ [107] ravivAra ke dina snAnAdika kA niSedha / ( 4 ) bhaTTArakajI dUsare adhyAya meM yaha bhI likhate haiM ki ravivAra (itavAra ) ke dina dantadhAvana nahIM karanA cAhiye, tela nahIM malanA cAhiye aura na snAna hI karanA cAhiye / yathA arphavAre vyatIpAte saMkrAntau janmavAsare / varjayehantakASThaM tu batAdInAM dineSu ca // 66 // aSTamyAM ca caturdazyAM paMcamyAmarkavAsare / batAdInAM dineSveva na kuryAttailamardanam // 81 // tasmAtsnAnaM prakartavyaM ravivAre tu varjayet / / 67 / / telamardana kI bAbata to khaira Apane likha diyA ki usase putra kA maraNa ho jAtA hai parantu dantadhAvana aura snAna kI bAbata kucha bhI nahIM likhA ki unheM kyoM na karanA cAhiye ? kyA unake karane se ravi mahArAja ( sUryadevatA ) nArAja ho jAte haiM ? yadi aisA hai taba to logoM ko bahuta kucha vipatti meM par3anA par3egA; kyoMki adhikAMza janatA ravivAra ke dina savizeSa rUpa se snAna karatI hai-chuTTI kA dina hone se usa dina bahutoM ko acchI taraha se telAdika malakara snAna karane kA avasara milatA hai / isake sivAya, usa dina bhagavAna kA pUjanAdika mI na ho sakegA, jo bhaTTArakajI ke kathanAnusAra dantadhAvanarvaka snAna kI apekSA rakhatA hai; tana devapitaroM ko bhI usadina pyAse rahanA hogA jinake liye snAna ke avasara para bhaTTArakajI ne tarpaNa ke jala kI vyavasthA kI hai aura jisakA vicAra Age kiyA jAyagA; aura bhI loka meM kitanI hI azucitA chA jAyagI aura bahuta se dharmakAyoM ko hAni pahu~cegI%3B balki trivarNAcAra kI mAnaviSayaka AvazyakatAoM ko dekhate hue to yaha kahanA bhI kucha bhatyukti meM dAkhila na hogA ki dharmakAryoM meM eka prakAra kA pralayasA upasthita hojaaygaa| mAlUma nahIM bhaTTArakajIne phira Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ [108] kyA socakara ravivAra ke dina snAna kA niSedha kiyA hai ! ! jaina siddhAntoM se to isakA kucha sambaMdha hai nahIM aura na jainiyoM ke AcAra-vicAra ke hI yaha anukUla pAyA jAtA hai, pratyuta usake viruddha hai| zAyada bhaTTArakajI ko hindUdharma ke kisI graMtha se ravivAra ke dina snAna ke niSedha kA bhI koI vAkya mila gayA ho aura usI ke bharose para Apa ne vaisI AjJA jArI karadI ho / parantu mujhe to muhUrtacintAmANa Adi graMthoM se yaha mAlUma huA hai ki 'roganirmukta snAna' taka ke liye ravivAra kA dina prazasta mAnA gayA hai / isIse zrIpatijI likhate haiM-'lagne care sUryakujejyavAre......snAnaM hitaM rogavimuktakAnAm / hA~, dantadhAvana kA niSedha to unake yahA~ vyAsajI ke nimna vAkya se pAyA jAtA hai jisameM kucha tithiyoM tathA ravivAra ke dina dA~toM se kASTha ke saMyoga karane kI bAbata likhA hai ki vaha sAtaveM kula taka ko dahana karatA hai, aura jo AnhikasUtrAvali meM isa prakAra se uddhRta hai pratipadarzaSaSThISu navamyAM ravivAsare / dantAnAM kASThasaMyogo dahatyAsaptamaM kulam // paraMtu jainazAsana kI aisI zikSAe~ nahIM haiM, aura isaliye maTTArakajI kA ukta kathana bhI jainamata ke viruddha hai| ghara para ThaMDe jala se slAna na karane kI prAjJA / (5) bhaTTArakajI ne eka khAsa AjJA aura bhI jArI kI hai aura vaha yaha hai ki 'ghara para kabhI ThaMDe jala se snAna na karanA caahiye| Apa likhate haiM abhyaGge caiva mAMgalye gRhe caiva tu srvdaa| zItodakena na snAyAnna dhAya tilakaM tathA // 3-55 // arthAt-tela malA ho yA koI mAMgalika kArya karanA ho usa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ [106) vakta, aura ghara para hamezA hI ThaMDe jala se snAna na karanA cAhiye aura na vaise snAna kiye binA tinaka hI dhAraNa karanA cAhiye / yahA~ tela kI mAliza ke avasara para garma jala se snAna kI bAta to kisI taraha para samajha meM A sakatI hai parantu ghara para sadA hI garma jala se snAna karane kI athavA ThaMDe jala se kabhI bhI snAna na karane kI bAta kucha samajha meM nahIM AtI / mAlU nahIM usakA kyA kAraNa hai aura vaha kisa bhAdhAra para avalambita hai ! kyA ThaMDe jala se snAna nadI-sarovarAdika tIyoM para hI hotA hai anyatra nahIM ? aura ghara para usake kara lene se jaladevatA ruSTa ho jAte haiM ? yadi aisA kucha nahIM to phira ghara para ThaMDe jala se snAna karane meM kauna bAdhaka hai ! ThaMDA nana svAsthya ke liye bahuta lAbhadAyaka hai aura garma jala prAyaH rogI tatha azakta gRhasthoM ke liye batalAyA gayA hai / aisI hAlata meM bhaTTArakajI kI uphta AjJA samIcIna mAlUma nahIM hotI--vaha jainazAsana ke viruddha jaMcatI hai| lokavyavahAra bhI prAyaH usake viruddha hai / laukika jana, bhUtu bhAdi ke anukUla, ghara para snAna ke liye ThaMDe tathA garma donoM prakAra ke jalakA vyavahAra karate haiN| hA~, hinduoM ke dharmazAstroM se eka bAta kA patA calatA hai aura vaha yaha ki unake yahA~ nadI Adi tIyoM para hI snAna karane kA vizeSa mAhAlya hai, usIse snAna kA phala mAnA gayA hai, anyatra ke snAna se mahara zarIra kI zuddhi hotI hai, snAna kA jo puNyaphala hai vaha nahIM milatA aura isaliye unake yahA~ tIryAbhAva meM bhayavA tIrtha se bAhara (ghara para ) uSNa jala se snAna karalene kI bhI vyavasthA kI gaI hai| sambhava hai usakA ekAnta lekara hI maTTArakajI ko yaha mAjJA jArI karane kI sUkI ho, jo mAnya kiye jAne ke yogya nahIM / anyathA, hinduoM ke yahA~ bhI donoM prakAra ke slAna kA vidhAna pAyA jAtA hai / yathAHShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ [110] nityaM naimittikaM snAnaM kriyA malakarSaNam / tIrthAbhAve tu kartavyamuSNodakaparodakaiH // ymH|| kuryAnaimittikaM snAnaM zItAdbhiH kAmyameva ca / nityaM yAdRcchikaM caiva yathAruci samAcaret // caMdrikA // -iti smRtirtnaakre| bhaTTArakajI ne apane ukta padya se pahale 'pApaH svabhAvataHzuddhAH' nAma kA jo padha garma jala se snAna kI prazaMsA meM diyA hai vaha bhI hindU graMthoM se uThAkara rakkhA hai / smRtiratnAkara meM, vahasAdhAraNa se pAThabheda* ke sAtha, prAyaH jyoM kA tyoM pAyA jAtA hai aura use AturaviSayaka-rogI tathA azaktoM ke snAna sambaMdhI---sUcita kiyA hai, jise bhaTTArakajI ne zAyada nahIM samajhA aura vaise hI agale padya meM samUce gRhasnAna ke liye sadA ko ThaMDe jala kA niSedha kara diyA !! zUdratva kA adbhuta yoga / (6) dUsare adhyAya meM, snAna kA vidhAna karate hue, bhaTTArakajI likhate haiM ki jo gRhastha sAta dina taka jala se snAna nahIM karatA vaha zUdratva ko prApta ho jAtA hai-zUdra bana jAtA hai / yathA: saptAhAnyambhasA'snAyI gRhI zUdratvamApnuyAt // 17 // zUdratva ke isa adbhuta yoga athavA nUtana vidhAna ko dekhakara bar3A Azcarya hotA hai aura samajha meM nahIM AtA ki eka brAhmaNa, kSatriya yA vaizya mahaja sAta dina ke snAna na karane se kaise zUdra bana jAtA hai ! * vaha pAThabheda 'zuddhAH ' kI jagaha medhyAH ' 'vanhitApitAH' kI jagaha 'vanhisaMyutAH' aura 'ataH' kI jagaha tena' itanA hI hai jo kucha artha-bheda nahIM rkhtaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ [111] kahA~ se zUdratva usake bhItara ghusa jAtA hai ? kyA zuddha kA karma mAna na karanA hai ? athavA zUdra snAna nahIM kiyA karate ? zUdroM ko barAbara snAna karate hue dekhA jAtA hai, aura unakA karma snAna na karanA kahIM bhI nahIM likhaa| svayaM bhaTTArakajI ne sAtaveM adhyAya meM zudroM kA karma trivarNoM kI sevA tathA zilpa karma batalAyA hai aura yahA~ taka likhA hai ki ye cAroM varNa apane apane niyata karma ke vizeSa se kahe gaye haiM, jainadharma ko pAlana karane meM ina cAroM vargoM ke manuSya parama samartha haiM aura use pAlana karate hue ve saba paraspara meM bhAI bhAI ke samAna haiM / yathA viprakSatriyavaizyAnAM zUdrAmtu sevakA matA // 140 // teSu nAnA vidhaM zilpaM karma proktaM vizeSataH / / 141 / / viprakSatriyavizudrAH proktAH kriyaavishesstH| jainadharma parAH zakkAste sarva bAndhavopamAH // 142 // phira ApakA yaha likhanA ki sAta dina taka slAna na karane se koI zuddha ho jAtA hai, kitanA asaMgata hai aura zUdroM ke prati kitanA tiraskAra kA ghotaka tathA anyAyamaya hai, ise pAThaka svayaM samajha sakate haiN| hA~, yadi koI dvija bharse taka zilyAdi karma karatA rahe to use bhaTTArakajI apane lakSaNa ke anusAra zudra kaha sakate the parantu snAna na karanA koI zUdra karma nahIM hai-usake liye rogAdika ke aneka kAraNa sabhI ke liye ho sakate haiM aura isaliye mahaja usakI vajaha se kisI meM zUdatva kA yoga nahIM kiyA jA sktaa| mAlUma nahIM sAta dina ke bAda yadi vaha gRhastha phira nahAnA zurU kara deve to bhaTTArakajI kI dRSTi meM usakA vaha zUdratva dUra hotA hai yA ki nahIM ! paMtha meM isakI bAbata kucha likhA nahIM !! (7) tIsare adhyAya meM bhaTTArakajI usa manuSya ko jIvana bhara ke liye zUdra ThaharAte haiM aura marane para kutte kI yoni meM jAnA batalAte Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ [112] haiM jo saMdhyAkAla prApta hone para bhI saMdhyA mahIM karatA hai !! yathA: sandhyAkAle tu samprApte sandhyAM naivmupaaste| jIvamAno bhavecchUdraH mRtaH zvA caiva jAyate // 141 // yahA~ bhI pUrvavat zUdratva kA adbhuta yoga kiyA gayA hai aura isa se yaha bhI dhvanita hotA hai ki zUdra ko saMdhyopAsana kA adhikArI nahIM samajhA gayA / parantu yaha hindUdharma kI zikSA hai jainadharma kI zikSA nahIM / jainadharma ke anusAra zUdra saMdhyopAsana ke adhikAra se vaMcita nahIM rakkhA jA sakatA / jainadharma meM use nitya pUjana kA adhikAra diyA gayA hai * vaha trisaMdhyA-sevA kA adhikAra hai aura U~ce darje kA zrAvaka ho sakatA hai / isIse somadevasUri tathA paM0 AzAdharajI ne bhI AcArAdi kI zuddhi ko prApta hue zUdra ko brAhmaNAdika kI taraha se dharmakriyAoM ke karane kA adhikArI batalAyA hai; jaisAki unake nimna vAkyoM se prakaTa hai:-- - "prAcArA'navadyatvaM zucirupaskAraH zarIrazuddhizca karoti zUdrA. napi veSadvijAtiparikarmasu yogyAn / " -nItivAkyAmRta / "atha zUdrasyApyAhArAdizuddhimato brAhmaNAdivaddharmakriyAkAristha bathocitamanumanyamAnaH prAha zudro'pyupaskarAcAravapuHzudhyAstu tArazaH / jAtyA hono'pi kAlAvilabdhau hyAtmAsti dharmabhAk // " -sAgAradharmAmRta saTIka / isake sivAya, bhaTTArakajI Upara uddhRta kiye hue padya naM. 142 meM jaba svayaM yaha batalA cuke haiM ki zUdra bhI jaina dharma kA pAlana karane meM 'parama samartha ' haiM to phira ve saMdhyopAsana kaise nahIM kara sakate ? * zUdroM ke isa saba adhikAra ko acchI taraha se jAnane ke liye lekhaka kI likhI huI 'jinapUjA'dhikAra-mImAMsA' nAmaka pustaka ko dekhanA caahiye| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 113] -- aura kaise yaha kahA jA sakatA hai ki jo saMdhyAsamaya saMdhyopAlana nahIM karatA vaha jIvita zUdra hotA hai ? mAlUma hotA hai yaha saba kucha likhate hue bhaTTArakajI jainatva ko athavA jaina dharma ke svarUpa ko bilakula hI bhUla gaye haiM aura unhoMne bahudhA A~kha mIMca kara hindU dharma kA anusaraNa kiyA hai | hinduoM ke yahA~ zUdroM ko saMdhyopAsana kA adhikAra nahIM-- ve becAre vedamantroM kA uccAraNa taka nahIM kara sakate - isaliye unake yahA~ aise vAkya bana sakate haiM / yaha vAkya bhI unhIM ke vAkyoM para se banAyA gayA athavA unhIM ke graMthoM para se uThA kara rakkhA gayA hai / isa vAkya se milatA julatA 'marIci' RSi kA eka vAkya isa prakAra hai: saMdhyA yena na vijJAtA saMdhyA yenAnupAsitA / jIvamAnA bhavecchUdraH mRtaH zvA cAbhijAyate // - zrAnhika sUtrAvali / isa padya kA uttarArdha aura bhaTTArakajI ke padya kA uttarArdha donoM eka hai aura yahI uttarArdha jainadRSTi se Apatti ke yogya hai / isameM mara kara kuttA hone kA jo vidhAna hai vaha bhI jaina siddhAntoM ke viruddha hai / saMdhyA ke isa prakaraNa meM aura bhI kitane hI padya aise haiM jo hindU dharma ke graMthoM se jyoM ke tyoM uThA kara athavA kucha badala kara rakkhe gaye haiM; jaise uttamA tArakopetA ', ' anhorAtrezca yaH sandhiH ' aura 'rASTrabhaMge nRpatobhe' Adi paba / aura isa taraha para bahudhA hindU dharma kI bhI sIdhI nakala kI gaI hai / * ( 8 ) gyArahaveM adhyAya meM zUdratva kA eka aura bhI vicitra yoga kiyA gayA hai aura vaha yaha ki ' jo kanyA vivAha saMskAra se pahale pitA ke ghara para hI rajasvalA ho jAya' use ' zUdrA ( vRSalI ) ' batalAyA gayA hai aura usase jo vivAha kare use zUdrA pati / vRSalIpati ) kI saMjJA dI gaI hai / yathA 15 ###### Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ [114] pitueNhe tu yA kanyA rajaH pazyedasaMskRtA / sA kanyA vRSalI zeyA tatpativRSalIpatiH // 166 // mAlUma nahIM isameM kanyA kA kyA aparAdha samajhA gayA aura usake strI-dharma kI svAbhAvika pravRtti meM zUdra kI vRtti kA kaunasA saMyoga ho gayA jisakI vajaha se vaha becArI 'zUdrA' karAra dI gaI !! isa prakAra kI vyavasthA se jainadharma kA koI sambandha nahIM / yaha bhI usake viruddha hindUdharma kI hI zikSA hai aura ukta zloka bhI hindUdharma kI cIz2a haihinduoM kI viSNusaMhitA * ke 24 veM adhyAya meM vaha naM0 41 para darja hai, sirpha usakA cauthA caraNa yahA~ badalA huA hai aura 'pitRvezmani' kI jagaha 'pituhe tu' banAyA gayA athavA pAThAntara jAna par3atA hai| prAyaH isI Azaya ke do padya "udvAhatatva' meM bhI pAye jAte haiM, jinheM zabdakalpadrumakoza meM nimnaprakAra se uddhRta kiyA hai " piturgehe ca yA kanyA rajaH pshytysNskRtaa| bhrUNahatyA pitustasyAH sA kanyA vRSalI smRtA // " " yastu tAM varayetkanyAM brAhmaNo shaandublH| azrAddheyamakteyaM taM vidyAd vRSalIpatim // " isake sivAya, brahmavaivartapurANa meM bhI 'yadi zUdrAM vrajadvimo vRSalIpatireva saH' vAkya ke dvArA zUdrAgAmI brAhmaNa ko vRSalIpati ThaharAyA hai / isa taraha para yaha saba hindU dharma kI zikSA hai, jisako bhaTTArakajI ne jaina dharma ke viruddha apanAyA hai| jaina dharma ke anusAra kisI vyakti meM isa taraha para zUdratva kA yoga nahIM kiyA jA sakatA / yadi aise bhI zUdratva kA yoga hone lage taba to zUdra striyoM kI hI nahIM kintu puruSoM kI bhI saMkhyA bahuta bar3ha jAya aura lAkhoM kuTumboM ko zUdra-santati meM parigaNita karanA par3e !! *dekho baMgavAsI presa kalakattA kA saM0 1664 kA chapA huAsaMskaraNa / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ [115] narakAlaya meM vAsa / (9) zAyada pAThaka yaha socate hoM ki kanyA yadi vivAha se pahale rajasvalA ho jAtI hai to usameM kanyA kA koI aparAdha nahIM-vaha aparAdha to usa samaya se pahale usakA vivAha na karane vAloM kA hai jinheM koI sajA nahIM dI gaI aura becArI kanyA ko nAhaka zUdrA ( vRSalI) karAra de diyA gayA ! paraMtu isa ciMtA kI jarUrata nahIM, bhaTTArakajI ne pahale hI unake liye kar3e daNDa kI vyavasthA kI hai aura pIche kanyA ko zUdrA ThaharAyA hai / Apa ukta padya se pUrvavartI padya meM hI likhate haiM ki yadi koI avivAhitA kanyA rajasvalA ho jAya to samajha lIjiye ki usake mAtA pitA aura bhAI saba narakAlaya meM par3e arthAt , usake rajasvalA hote / una saba ke narakavAsa kI rajisTrI ho jAtI hai-zAyada narakAyu ba~dha jAtI hai aura unheM naraka meM jAnA par3atA hai * / yathA: asaMskRtA tu yA kanyA rajasA cetpriplutaa| bhrAtaraH pitarastasyAH patitA narakAlaye // 15 // pAThakagaNa ! dekhA, kitanA vilakSaNa, bhayaMkara aura kaThora oNrDara hai! kyA koI zAstrI paMDita jaina siddhAntoM se-jainiyoM kI karma philaoNsaoNphI se--isa oNrDara athavA vidhAna kI saMgati ThIka biThalA sakatA hai ? athavA yaha siddha kara sakatA hai ki aisI kanyAoM ke mAtA pitA aura bhAI avazya naraka jAte haiM ! kadApi nahIM / isake viruddha meM asaMkhya pramANa jainazAstroM se hI upasthita kiye jA sakate haiN| udAharaNa ke liye, yadi bhaTTArakajI kI isa vyavasthA ko ThIka mAnA jAya to kahanA hogA ki brAhmI aura sundarI kanyAoM ke pitA bhagavAna RSabhadeva, mAtAe~ yazasvatI ( naMdA ) tathA sunaMdA aura bhAI bAhubali tathA bharata cakra * yadi unameM se pahile koI svarga cala gaye hoM to kyA unheM bhI jiMca kara pIcha se naraka meM mAnA hogA ! kucha samajha meM nahIM mAnA ! Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ [116] vartI Adika saba naraka gaye ; kyoMki ye donoM kanyAe~ yuvAvasthA meM ghara para avivAhitA rahIM aura taba ve rajasvalA bhI huI, yaha svAbhAvika hai| paraMtu aisA koI bhI jainI nahIM kaha sktaa| saba jAnate haiM ki bhagavAna RSabhadeva aura unake saba putra nirvANa ko prApta hue aura ukta donoM mAtAe~ bhI U~cI devagati ko prApta huI / isI taraha sulocanA Adi hajAroM aisI kanyAoM ke udAharaNa bhI sAmane rakkhe jA sakate haiM jinake vivAha yuvAvasthA meM hue jaba ki ve rajodharma se yukta hocukI thIM aura unake kAraNa unake mAtA pitA tathA bhAiyoM ko kahIM bhI naraka jAnA nahIM par3A / ataH bhaTTArakajI kA yaha saba kathana jaina dharma ke atyaMta viruddha hai aura hiMdUdharma kI usI zikSA se sambaMdha rakhatA hai jo eka avivAhitA kanyA ko pitA ke ghara para rajasvalA ho jAne para zUdrA ThaharAtA hai / isa prakAra ke vidhivAkyoM tathA upadezoM ne hI samAja meM bAla-vivAha kA pracAra kiyA hai aura usake dvArA samAja tathA dharma ko bhArI, niHsIma, anivarcanIya tathA kalpanAtIta hAni pahu~cAI hai / aise jaharIle upadeza jabataka samAja meM kAyama raheMge, aura unapara amala hotA rahegA tabataka samAja kA kabhI utthAna nahIM ho sakatA, vaha panapa nahIM sakatA aura na usameM dhArmika jIvana hI A sakatA hai| aisI choTI umra meM kanyA kA vivAha mahaz2a usI ke liye ghAtaka nahIM hai balki deza, dharma aura samAja tInoM ke liye ghAtaka hai / vAstava meM mAtA pitA kA yaha koI khAsa farz2a athavA kartavya nahIM hai ki ve apanI saMtAna kA vivAha kareM hI kareM aura vaha bhI choTI umra meM / unakA mukhya kartavya tathA dharma hai saMtAna ko suzikSita karanA, aneka prakAra kI uttama vidyAe~ tathA kalAe~ sikhalAnA, khoTe saMskAroM se use alaga rakhanA, usakI zArIrika tathA mAnasika zaktiyoM ko vikasita karake unameM dRDhatA lAnA, use jIvanayuddha meM sthira rahane tathA vijayI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ [117] hone ke yogya banAnA athavA apanI saMsAra yAtrA kA sukha pUrvaka nirvAha karane kI kSamatA paidA karAnA aura sAtha hI usameM satya, prema, dhairya, udA. ratA, sahanazIlatA tathA paropakAratA Adi manuSyocita guNoM kA saMcAra karAke use deza, dharma tathA samAja ke liye upayogI banAnA / aura yaha saba tabhI ho sakatA hai jabaki brahmacaryAzrama ke kAla ko gRhasthAzrama kA kAla na banAyA jAve athavA vivAha jaise mahatva tathA jimmedArI ke kArya ko eka khela yA tamAze kA rUpa na diyA jAya, jisakA diyAjAnA nAbAligoM kA vivAha racAne kI hAlata meM jarUra samajhA jAyagA / kheda hai bhaTTArakajI ne ina saba bAtoM para kucha bhI dhyAna nahIM diyA aura vaise hI dUsaroM kI dekhAdekhI UTapaTAMga likha mArA jo kisI taraha bhI mAnya kiye jAne ke yogya nahIM hai| nagna kI vicitra paribhASA / (10) tIsare adhyAya meM, binA kisI pUrvApara sambandha athavA z2arUrata ke, 'nagna' kI paribhASA batalAne ko DhAI zloka nimna prakAra se diye haiM apavitrapaTo nagno nagnazvArdhapaTaH smRtH| nagnazca malinodvAsI nagnaH kaupInavAnapi // 21 // kapAyavAlasA nagno nagnazcAnuttarIyamAn / antaHkaccho bahiHkaccho muktakacchastathaiva ca // 22 // sAkSAnamaH sa vizeyo daza namAH prkiirtitaaH| ina zlokoM meM bhaTTArakajI ne dasa prakAra ke manuSyoM ko 'nama' batalAyA hai-arthAt , jo loga apavitra vasa pahane hue hoM, prAdhA vastra pahane ho, maile kucaine vastra pahane hue hoM, la~goTI lagAe hue hoM, bhagave vastra pahane hue hoM, mahaz2a dhotI pahane hue. hoM, bhItara kaccha lagAe hue hoM, bAhara kaccha lagAe hue hoM, kaccha bilakula na lagAe due hoM, aura vasa se bilakula rahita hoM, una saba ko 'nagna' ThaharAyA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ [118] hai / mAlUga nahIM bhaTTArakI ne nagna kI yaha paribhASA kahA~ se kI hai ! prAcIna jaina zAstroM meM to khojane para bhI isakA kahIM kucha patA calatA nahIM !! Ama taura para jainiyoM meM 'jAtarUpadharo nagnaH' kI prasiddhi hai / bhaTTAkalaMkadeva ne bhI rAjavArtika meM 'jAtarUpadhAraNaM nAranyaM' aisA likhA hai / aura yaha avasthA sarva prakAra ke vastroM se rahita hotI hai / isIse amarakoza meM bhI 'nagno'vAsA digambare' vAkya ke dvArA vastrarahita, digambara aura nagna tInoM ko ekArthavAcaka batalAyA hai| isase bhaTTArakajI kI ukta dazabhedAtmaka paribhASA bar3I hI vicitra jAna par3atI hai| unake dasa bhedoM meM se ardhavastradhArI aura kaupInavAn Adi ko to kisI taraha para 'ekadezanagna' kahA bhI jAsakatA hai parantu jo loga bahuta se maile kucaile yA apavitra vastra pahane hue hoM athavA isase bhI bar3hakara sara se paira taka pavitra bhagave vastra dhAraNa kiye hue hoM unheM kisa taraha para 'nagna' kahA jAya, yaha kucha samajha meM nahIM mAtA !! z2arUra, isameM kucha rahasya hai / bhaTTAraka loga vastra pahanate haiM, bahudhA bhagave ( kaSAya ) vastra dhAraNa karate haiM aura apane ko 'digambara muni' kahate haiN| saMbhava hai, unheM nagna digambara muniyoM kI koTi meM lAne ke liye hI yaha nagna kI paribhASA gar3hI gaI ho / anyathA, bhagave vastra vAloM ko to hindU granthoM meM bhI nagna likhA huA nahIM miltaa| hinduoM ke yahA~ paMca prakAra ke nagna batalAye gaye haiM aura vaha paMca prakAra kI saMkhyA bhI vibhinna rUpa se pAI jAtI hai / yathAH "dvikacchaH kacchazeSazca mukrakacchastathaiva ca / ekavAsA avAsAzca nagnaH paMcavidhaH smRtaH // -zrAnhika tatva / " nagno malinavastraH syAnnagno niilpttstthaa| vikakSyo'nuttarIyazca nagnazcAvastra evaca // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 116 ] " akacchaH pucchakaccho vA'dvikacchaH kaTiveSTitaH / kaupInakadharazcaiva nagnaH paMcavidhaH smRtaH // - smRtiratnAkara / jAna par3atA hai hindU graMthoM ke kucha aise zlokoM para se hI bhaTTArakajI ne apane zlokoM kI racanA kI hai aura unameM 'kaSAyavAsasA nagnaH ' jaisI kucha bAteM apane matalaba ke liye aura zAmila karalI haiM / adhauta kA adbhuta lakSaNa / ( 11 ) tIsare adhyAya meM hI bhaTTArakajI, ' adhIta ' kA lakSaNa batalAte hue, likhate haiM iMpaddhItaM striyA dhItaM zUdradhautaM ca ceTakaiH / bAla ke dhatimajJAnairadhautamiti bhASyate // 32 // arthAt - jo (vastra) kama dhulA huA ho, kisI strI kA dhoyA huA ho, zUdroM kA dhoyA huA, ho, naukaroM kA dhoyA huA ho, yA ajJAnI bAlakoM kA dhoyA huA ho use 'dhauta' - binA dhulA huA - kahate haiM / isa lakSaNa meM kama dhule hue aura ajJAnI bAlakoM ke dhoye hue vastroM ko adhauta kahanA to kucha samajha meM dhyAtA hai, parantu striyoM, zUdroM aura naukaroM ke dhoye hue vastroM ko bhI jo pradhauta batalAyA gayA hai vaha kisa AdhAra para avalambita hai, yaha kucha samajha meM nahIM AtA ! kyA ye loga vastra dhonA nahIM jAnate athavA nahIM jAna sakate ? jarUra jAnate haiM aura thor3e se hI abhyAsa se bahuta acchA kapar3A dho sakate haiM / zUdroM meM dhotrI ( rajaka ) to apanI strIsahita vastra dhone kA hI kAmaM karatA hai aura usake dhoye hue vastroM ko sabhI loga pahanate haiM / isake sivAya, laakheN| striyA~ tathA naukara vakha dhote haiM aura unake dhoe hue vastra loka meM aauta nahIM samajhe jAte / phira nahIM gAlUma bhaTTArakajI kisa nyAya athavA siddhAnta se aise logoM ke dvArA dhule hue acche se accha vastra ko bhI adhauta kahane kA sAhasa karate haiM !! kyA Apa traivarNika Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ [120] striyoM tathA naukaroM ko malinatA kA puMja samajhate hai jo unake sparza se dhauta vastra bhI adhauta ho jAte haiM ? yadi aisA hai taba to bar3I gar3abar3I macegI aura ghara kA koI bhI sAmAna pavitra nahIM raha sakegA-sabhI ko unake sparza se apavitra honA par3egA / aura yadi vaisA nahIM hai to phira dUsarI koI bhI aisI vajaha nahIM ho sakatI jisase unake dvArA acchI taraha se dhauta vastra ko bhI adhauta karAra diyA jAya / vAstava meM isa prakAra kA vidhAna strI jAti Adi kA spaSTa apamAna hai, aura vaha jananIti athavA jainazAsana ke bhI viruddha hai / jainazAsana kA striyoM tathA zUdroM ke prati aisA ghRNAtmaka vyavahAra nahIM hai, vaha isa viSaya meM bahuta kucha udAra hai / hA~, hindU-dharma kI aisI zikSA jarUra pAI jAtI hai / usake 'dakSa' RSi striyoM tathA zUdroM ke dhoe huye vastra ko saba kAmoM meM garhita batalAte haiM ! yathA ISaddhauta striyA dhautaM zUdradhautaM tathaiva ca / pratAritaM yamadizi garhitaM sarvakarmasu // -prAnhika sUtrAvali isa zloka kA pUrvArdha aura bhaTTArakajI ke zloka kA pUrvArdha donoM prAyaH eka haiM, sirpha 'tathaiva' ko bhaTTArakajI ne 'ceTakaiH' meM badalA hai . aura isa parivartana ke dvArA una naukaroM ke dhoe huye vastroM ko bhI tiraskRta kiyA hai jo zUdroM se bhinna 'traivarNika' hI ho sakate haiM! isItaraha hinduoM ke 'karmalocana' graMtha meM strI tathA ghobI ke dhoe huye vastra ko 'adhauta' karAra diyA gayA hai| jaisA ki * zabdakalpadruma' meM uddhRta usake nimna vAkya se prakaTa hai ISaddhAta striyA dhautaM yaddhItaM rajakena ca / aghotaM tadvijAnIyAddazA dakSiNapazcime // aise hI hindU-vAkyoM para se bhaTTArakajI ke ukta vAkya kI sRSTi huI jAna par3atI hai / parantu isa ghRNA tathA vahama ke vyApAra meM bhaTTArakajI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ [121] hinduoM se eka kadama aura bhI Age bar3he hue mAlUma hote haiM-unhoMne traivarNika sevakoM ke dhoe huye vastroM ko hI tiraskRta nahIM kiyA, balki pahale dinake khuda ke dhoe huye vastroM ko bhI tiraskRta kiyA hai| Apa likhate haiM 'adhauta (binA dhoyA huA), kAru-dhauta (zilpi zUdroM kA dhoyA huA) ora pUrvedyudhauta (pahale dina kA dhoyA huA) ye tInoM prakAra ke vastra sarva kAryoM ke ayogya haiM-kisI bhI kAma ko karate huye inakA vyavahAra nahIM karanA cAhiye / yathA adhautaM kArudhautaM vA pUrvedyutameva c|| trayametadasambaMdhaM sarvakarmasu varjayet / / 31 / / pAThakagaNa ! dekhA, isa vahama kA bhI kahIM kucha ThikAnA hai !! mAlUma nahIM pahale dina dhokara ahatiyAta se rakhe hue kapar3e bhI agale dina kaise bigar3a jAte haiM ! kyA havA lagakara kharAba ho jAte haiM yA dhare dhare vusa jAte haiM ? aura jaba vaha pahale dina kA dhoyA huA vastra agale dina kAma nahIM A sakatA to phira prAtaH saMdhyA bhI kaise ho sakegI, jise bhaTTArakajI ne isI adhyAya meM sUryodaya se pahale samApta kara denA likhA hai ? kyA prAtaHkAla uThakara dhoye hue vastra usI vakta sUkha sakeMge, .yA gIle vastroM meM hI saMdhyA karanI hogI ? kheda hai bhaTTArakajI ne ina saba bAtoM ko kucha bhI nahIM socA aura na yahI khayAla kiyA ki aise niyama se samaya kA kitanA durupayoga hogA ! saca hai vahama kI gati bar3I hI vicitra hai-usameM manuSya kA viveka bekAra sA hojAtA hai| usI vahama kA yaha bhI eka pariNAma hai jo bhaTTArakajI ne adhauta ke lakSaNa meM zUdhauta Adi ko zAmila karate huye bhI yahA~ 'kArucauta' kA eka tIsarA bheda alaga varNana kiyA hai| anyathA, zUdradhauta aura ceTakadhauta se bhinna kArudhauta' kucha bhI nahIM rhtaa| adhauta ke lakSaNa kI maujUdagI meM usakA prayoga bilakula vyartha aura khAlisa vahama jAma par3atA hai / isa prakAra ke vahamoM se yaha graMtha bahuta kucha bharA par3A hai| ' . ' Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ [12] pati ke vilakSaNa dharma / (12) AThaveM adhyAya meM, garbhiNI strI ke pati-dhoM kA varNana karate hue, bhaTTArakajI likhate haiM puMso bhAryA garbhiNI yasya cAsau sUnozcaulaM kSaurakarmAtmanazca / gehAraMbha staMbhasaMsthApanaM ca vRddhisthAnaM dUrayAtrAM na kuryAt // 86 // zavasya vAhanaM tasya dahanaM sindhudarzanam / parvatArohaNaM caiva na kuryaaddrbhinniiptiH|| 87 // arthAt-jisa puruSa kI strI garbhavatI ho use (usa strI se utpanna) putra kA caulakarma nahIM karanA cAhiye, svayaM hajAmata nahIM banavAnI cAhiye, naye makAna kI tAmIra na karanI cAhiye, koI khaMbhA khar3A na karanA cAhiye, na vRddhisthAna banAnA cAhiye aura na kahIM dUra yAtrA ko hI jAnA caahiye| isake sivAya, vaha murde ko na uThAe, na use jalAe, na. samudra ko deMkhe aura na parvata para cddh'e| pAThakagaNa ! dekhA kaise vilakSaNa dharma haiM !! inameM se dUrayAtrA ko na jAne jaisI bAta to kucha samajha meM A bhI sakatI hai parantu garbhAvasthA paryaMta pati kA hajAmata na banavAnA, kahIM para bhI kisI naye makAna kI racanA athavA vRddhisthAna kI sthApanA na karanA, samudra ko na dekhanA aura parvata para na car3hanA jaise dharmoM kA garbha se kyA sambandha hai aura unakA pAlana na karane se garbha, garbhiNI athavA garbhiNI ke pati ko kyA hAni pahu~catI hai, yaha saba kucha bhI samajha meM nahIM AtA / ina dharmoM ke anusAra garbhiNI ke pati ko ATha nau mahIne taka nakha-keza bar3hAkara rahanA hogA, kisI kuTumbI athavA nikaTa sambandhI ke marajAne para AvazyakatA hote hue bhI usakI arathI ko kandhA taka na lagAnA hogA, vaha yadi bambaI jaise zahara meM samudra ke kinAre-taTa para rahatA hai to use vahA~ kA apanA vAsasthAna chor3a kara anyatra jAnA hogA athavA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ [123] A~khoM para paTTI bA~dha kara rahanA hogA jisase samudra dikhAI na par3e, vaha nikaTa kI aisI tIrthayAtrA bhI nahIM kara sakegA jisakA parvata-kUToM se sambaMdha ho, aura agara vaha maMsUrI-zimalA jaise pArvatIya pradezoM kA rahane vAlA hai to use usa vakta una parvatoM se nIce utara AnA hogA, kyoMki vahA~ rahate tathA kArobAra karate vaha parvatArohaNa ke doSa se baca nahIM sakatA / parantu aisA karanA karAnA, athavA isa rUpa se pravartanA kucha bhI iSTa tathA yuktiyukta pratIta nahIM hotA / jainasiddhAntoM tathA jainoM ke bhAcAra-vicAra se ina dharmoM kI koI saMgati ThIka nahIM baiThatI aura na ye saba dharma, jainadRSTi se, garbhiNIpati ke kartavya kA koI Avazyaka aMga jAna par3ate haiM / inheM bhI bhaTTArakajI ne prAyaH hindU-dharma se liyA hai| hindunoM ke yahA~ isa prakAra ke kitane hai| zloka pAye jAte haiM, jinameM se do zloka zabdakalpadrumakoza se nIce uddhRta kiye jAte haiM"poraM zavAnugamanaM nasakRntanaM ca yuddhAdivAstukaraNaM tvatidUrayAnaM / udvAhamApanayanaM jaladhezca gAhamAyuH kSayArthamiti grminnikaaptiinaam||" -muhuurtdiipikaa| "dahanaM vapanaM caiva caulaM vai girirohnnm| nAva mArohaNaM caiva vrjyedrbhinniiptiH||" -ratnasaMgrahe, gAlavaH / inameM se pahale zloka meM daura ( hajAmata ) Adi kamoM ko jo garbhiNI ke pati kI bhAyu ke kSaya kA kAraNa batalAyA hai vaha jainasiddhAMta ke viruddha hai / aura isaliye hiMdU-dharma ke aise kRtyoM kA anukaraNa karanA jainiyoM ke liye zreyaskara nahIM ho sakatA jinakA uddezya tathA zikSA jaina-tatvajJAna ke viruddha hai / usI uddezya tathA zikSA ko lekara unakA anuSThAna karanA, niHsaMdeha, mithyAtva kA vardhaka hai / kheda hai bhaTTArakajI ne ina saba bAtoM para kucha bhI dhyAna nahIM diyA aura vaise hI binA soce samajhe athavA hAni-lAbha kA vicAra kiye.dUsaroM kI nakala kara baiThe !! Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 124 ] Asana kI anokhI phalakalpanA | ( 13 ) tIsare adhyAya meM, saMdhyopAsana ke samaya cAroM hI Azrama vAloM ke liye paMcaparameSThI ke japa kA vidhAna karate hue, bhaTTArakajI ne kucha AsanoM kA jo phala varNana kiyA hai usakA eka zloka isa prakAra hai: ---- vaMzAsane daridraH syAtpASANe vyAdhipIr3itaH / dharaNyAM duHkhasaMbhUtirdorbhAgyaM dArukAsane // 107 // isa zloka meM yaha batalAyA gayA hai ki ' ( japa ke samaya) bA~sa ke Asana para baiThane se manuSya daridrI, pASANa ke Asana para baiThane se vyAdhi se pIr3ita, pRthvI para hI Asana lagAne se duHkhoM kA utpanna - kartA aura kASTha ke Asana para baiThane se durbhAgya se yukta hotA hai / ' Asana kI yaha phalakalpanA bar3I hI anokhI jAna par3atI hai ! mAlUma nahIM, bhaTTArakajI ne isakA kahA~ se avatAra kiyA hai !! prAcIna RSipraNIta kisI bhI jainAgama meM to aisI phala vyavasthA dekhane meM AtI nahIM !! pratyuta isake,' jJAnArNava' meM yogirAja zrIzubhacaMdrAcArya ne yaha spaSTa vidhAna kiyA hai ki 'samAdhi ( uttama dhyAna) kI siddhi ke liye kASTha ke paTTa para, zilApaTTa para, bhUmi para athavA reta ke sthala para sudRDha Asana lagAnA cAhiye / ' yathA:-- dArupaTTe zilApaTTe bhUmau vA sikatAsthale / samAdhisiddhaye dhIro vidadhyAtsusthirAsanam // 28-6 // pAThakagaNa ! dekhA, jina kASTha, pASANa tathA bhUmi ke AsanoM ko yogIzvara mahodaya ne samAdhi jaise mahAna kArya ke liye atyaMta upayogI usakI siddhi meM khAsa taura se sahAyaka -- batalAyA hai unheM hI bhaTTArakajI kramazaH daurbhAgya, vyAdhi aura duHkha ke kAraNa ThaharAte haiM ! yaha kitanA viparyAsa athavA Agama ke viruddha kathana hai / unheM aisA pratipAdana karate hue itanA bhI smaraNa na huA ki ina AsanoM para baiThakara asaMkhya yogIjana sadgati athavA kalyANa-paramparA ko prApta hue haiN| astu; hindUdharma meM bhI ina AsanoM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com -
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ [195] ko burA athavA isa prakAra ke duSpariNAmoM kA kAraNa nahIM batalAyA hai balki 'uttama' tathA 'prazasta' Asana likhA hai / aura isaliye Asana kI ukta phala-kalpanA adhikAMza meM bhaTTArakajI kI prAyaH apanI hI kalpanA jAna par3atI hai, jo nirAdhAra tathA niHsAra hone se kadApi mAnya kiye jAne ke yogya nhiiN| aura bhI kucha AsanoM kA phala bhaTTArakajI kI nijI kalpanA dvArA prasUta huA jAna par3atA hai, jisake vicAra ko yahA~ chor3A jAtA hai| jUThana na chor3ane kA bhayaMkara pariNAma / (14) bahuta se loga, jinameM tyAgI aura brahmacArI bhI zAmila haiM, yaha samajhe hue haiM ki jUThana nahIM chor3anA cAhiye-kutte ko bhI apanA jUThA bhojana nahIM denA cAhiye- aura isaliye ve kabhI jUThana nahIM chodd'te| unheM yaha jAnakara Azcarya hogA ki bhaTTArakajI ne aise logoM ke liye jo khA pIkara baratana khAlI chor3a dete haiM-unameM kucha jUThA bhojana tathA pAnI rahane nahIM dete--yaha vyavasthA dI hai ki ve janma janma meM bhUkha pyAsa se pIr3ita hoMge; jaisA ki unake nimna vyavasthA-padya se prakaTa hai: bhuktvA pItvA tu tatpAtraM riktaM tyajati yo naraH / sa naraH kssutpipaasaato bhavejanmani janmani // 6-225 // mAlUma nahIM bhaTTArakajI ne jUThana na chor3ane kA yaha bhayaMkara pariNAma kahA~ se nikAlA hai ! athavA kisa AdhAra para usake liye aisI daNDavyavasthA kI ghoSaNA kI hai !! jaina siddhAntoM se unakI isa vyavasthA kA koI samarthana nahIM hotA--koI bhI aisA vyApaka niyama nahIM pAyA jAtA jo aise niraparAdhiyoM ko janma janma meM bhUkha pyAsa kI vedanA se pIr3ita rakhane ke liye samartha ho ske| hA~, hindU dharma kI aisI kucha kalpanA jarUra hai aura ukta padya bhI prAyaH hindU dharma kI hI sampatti jAna par3atA hai| vaha sAdhAraNa se pATha-bheda ke sAtha unake smRtiratnAkara meM uddhRta milatA hai| vahA~ isa padya kA pUrvArdha 'bhuktvA pItvA ca yo martyaH zUnyaM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ [126] pAtraM parityajat' aisA diyA hai aura uttarArdha jyoM kA tyoM pAyA jAtA hai-sirpha 'naraH' ke sthAna para 'bhUyaH' pada kA usameM bheda hai| aura isa saba pATha-bheda se koI vAstavika artha-bheda utpanna nahIM hotaa| mAlUma hotA hai bhaTTArakajI ne hinduoM ke prAyaH ukta padya para se hI apanA yaha padya banAyA hai athavA kisI dUsare hI hiMdU graMtha para se use jyoM tyoM uThAkara rakkhA hai| aura isataraha para dUsaroM dvArA kalpita huI eka vyavasthA kA andhA.'nusaraNa kiyA hai / bhojanaprakaraNa kA aura bhI bahutasA kathana athavA kriyAkAMDa isa adhyAya meM hindU prathoM se uThAkara rakkhA gayA hai aura usameM kitanI hI bAteM nirarthaka tathA khAlI vahama ko liye hue haiN| devatAoM kI rokathAma / (15) hinduoM kA vizvAsa hai ki idhara udhara vicarate huye rAkSasAdika devatA bhojana ke satva athavA annabala ko hara lete haiM--khA jAte haiM--aura isaliye unake isa upadrava kI rokathAma ke vAste unhoMne maMDala banAkara bhojana karane kI vyavasthA kI hai * / ve samajhate haiM ki isa taraha gola, trikoNa athavA catuSkoNAdi maMDaloM ke bhItara bhojana rakha kara khAne se una devatAoM kI grahaNa-zakti ruka jAtI hai aura usase bhojana kI pUrNazakti banI rahatI hai / bhaTTArakajI ne unakI isa vyavasthA ko bhI unhIM ke vizvAsa athavA uddezya ke sAtha apanAyA hai / isI se zrApa chaThe adhyAya meM likhate haiM caturasraM trikoNa ca vartulaM cArdhacandrakam / kartavyAnupUyaNa maMDalaM brAhmaNAdiSu // 164 // * gomayaM maMDalaM kRtvA bhoktavyamiti nizcitam / pizAcA yAtudhAnAdhA bhannAdAH syuramaMDale // -smRtirkssaakr| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ [12] yAtudhAnAH pizAcAca tvasurA raaksssaastnn| pranti te [vai] banamantrasya maNDalena vivrjitm|| 165 // arthAt-brAhmaNAdika ko kramazaH catuSkoNa, trikoNa, gola aura mardhacandrAkAra maMDala banAne cAhiye / maMDana ke binA bhojana kI zakti ko yAtudhAna, pizAca, bhasura aura rAkSasa devatA naSTa kara DAlate haiN| ye donoM raloka bhI hindU-dharma se liye gaye haiN| pahale zloka ko mAnhikasUtrAvali meM 'brahmapurANa' kA vAkya likhA hai aura dUsare ko 'smRtiratnAkara' meM 'mAtreya RSi kA vacana sUcita kiyA hai aura usakA dUsarA caraNa 'hyasurAzcAtha rAcasAH' diyA hai, jo bahuta hI sAdhAraNa pAThabheda ko liye hue hai / isa taraha bhaTTArakajI ne hindU-dharma kI eka vyavasthA ko unhIM ke zabdoM meM apanAyA hai aura use jainavyavasthA prakaTa kiyA hai, yaha bar3e hA kheda kA viSaya hai ! jainasiddhAntoM se unakI isa vyavasthA kA bhI koI samarthana nahIM hotA / pratyuta isake, jainadRSTi se, isa prakAra ke kathana deva. tAoM kA pravarNavAda karane vAle haiM-una para mUThA doSAropaNa karate haiN| jainamatAnusAra vyantarAdika devoM kA bhojana bhI mAnasika hai, ve isa taraha para dUsaroM ke bhojana ko curAkara khAte nahIM phirate aura na unakI zakti hI aise niHsatva kAlpanika maMDaloM ke dvArA rokI jA sakatI hai| ataH aise mithyAtvavardhaka kathana dUra se hI tyAga kiye jAne ke yogya haiN| x dUsare zloka kA eka rUpAntara bhI 'mArkaNDeyapurANa' meM pAyA jAtA hai aura vaha isa prakAra hai yAtudhAnAH pizAcAya karAva tu rAkSasAH haranti rasamajaM ca maMDalena vivarjitam / / -mAnikasUtrAvali / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 128 ] eka vastra meM bhojana - bhajanAdika para Apatti / (16) eka sthAna para bhaTTArakajI likhate haiM ki eka vastra pahana kara bhojana, devapUjana, pitRkarma, dAna, homa, aura japa Adika (snAna, svAdhyAyAdika) kArya nahIM karane cAhiye / khaMDa vastra pahana kara tathA vastra pahana kara bhI ye saba kAma na karane cAhiyeM / yathA -- ekavastro na bhuMjIta na kuryAddevapUja [ tArca ] nam // 3-36 // na kuryAtpitRkarmA [ kAryA ] Ni dAnaM homaM japAdikam [paM tathA ] khaNDavastrAvRtazcaiva vastrArdhaprAvRtastathA // 37 // parantu kyoM nahIM karane cAhiyeM ? karane se kyA hAni hotI hai athavA kaunasA aniSTa saMghaTita hotA hai ? aisA kucha bhI nahIM likhA ! kyA eka vastra meM bhojana karane se vaha bhojana pacatA nahIM ? pUjana yA bhajana karane se vItarAga bhagavAna bhI ruSTa ho jAte haiM athavA bhaktirasa utpanna nahIM ho sakatA ? AhArAdika kA dAna karane se pAtra kI tRpti nahIM hotI yA usakI kSudhA Adi ko zAMti nahIM mila sakatI ! svAdhyAya karane se jJAna kI saMprApti nahIM hotI ? aura paramAtmA kA dhyAna karane se kuzala pariNAmoM kA udbhava tathA AtmAnubhavana kA lAbha nahIM ho sakatA ? yadi aisA kucha nahIM hai to phira eka vastra meM ina bhojanabhajanAdika para Apatti kaisI ? yaha kucha samajha meM nahIM AtA !! jainamata meM utkRSTa zrAvaka kA rUpa eka vastradhArI mAnA gayA hai - isIse 'celakhaNDadharaH 'vastraikadharaH', 'ekazATakagharaH', 'kaupInamAtrataMtraH' Adi nAmoM yA padoM se usakA ullekha kiyA jAtA hai -- aura vaha apane usa eka vastra * Adika zabda kA yaha zrAzaya graMtha ke agale 'snAnaM dAnaM japaM homaM' nAma ke padya para se grahaNa kiyA gayA hai jo 'uktaca' rUpa se diyA hai aura saMbhavataH kisI hindU-graMtha kA hI padya mAlUma hotA hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ [126] * meM hI bhojana ke atirikta devapUjana, svAdhyAya dAna aura japa dhyAnAdika sampUrNa dhArmika kRtyoM kA anuSThAna karatA hai / yadi eka vastra meM ina saba kRtvoM kA kiyA jAnA niSiddha ho to zrAvaka kA utkRSTa liMga ho nahIM bana sakatA, athavA yoM kahanA hogA ki usakA jIvana dhArmika nahIM ho sktaa| isase jainazAsana ke sAtha isa satra kathana kA koI saMbaMdha ThIka nahIM baiThatA- vaha jainiyoM kI saiddhAntika dRSTi se nirA sArahIna pratIta hotA hai / vAstava meM yaha kathana bhI hindU-dharma se liyA gayA hai / isake pratipAdaka ve donoM vAkya bhI jo 36 veM padya kA uttarArdha aura 37 veM padya kA pUrvArdha banAte haiM hindU-dharma kI cIja haiM -- hinduoM ke 'caMdrikA' graMtha kA eka zloka haiM - aura smRtiratnAkara meM bhI, brekiToM meM diye hue sAdhAraNa se pAThabheda ke sAtha, uddhRta pAye jAte haiM / supArI khAne kI saz2A / " ( 17 ) bhojanAdhyAya * meM tAmbUlavidhi kA varNana karate hue, maTTArakajI likhate haiM anighAya mukhe parNe pUgaM khAdati yo naraH / saptajanmadaridraH syAdante naiva smarejinam // 233 // * kuThe adhyAya kA nAma 'bhojana' adhyAya hai parantu isake zurU ke 146 zlokoM meM jinamaMdira ke nirmANa tathA pUjanAdi-sambandhI kitanAM hI kathana aisA diyA huA hai jo adhyAya ke nAma ke sAtha saMgata mAlUma nahIM hotA - aura bhI kucha adhyAyoM meM aisI gar3abar3I pAI jAtI haiaura isase yaha spaSTa hai ki adhyAyoM ke viSaya-vibhAga meM bhI vicAra se ThIka kAma nahIM liyA gayA / 17 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ [130 - arthAt-jo manuSya mukha meM pAna na rakhakara-binA pAna ke hIsupArI khAtA hai vaha sAta janma taka daridrI hotA hai aura anta meM-- marate samaya-use jinendra bhagavAna kA smaraNa nahIM hotA / pAThakagaNa ! dekhA, kaisI vicitra vyavasthA aura kaisA adbhuta nyAya hai ! kahA~ to aparAdha aura kahA~ itanI sakhta sajA !! isa dhArmika daNDavidhAna ne to bar3e bar3e anyAyI rAjAoM ke bhI kAna kATa liye !!! kyA jainiyoM kI karma philaoNsaoNfI aura jainadharma se isakA kucha sambandha ho sakatA hai ? kadApi nahIM / supArI ke sAtha daridra kI isa vilakSaNa vyApti ko mAlUma karane ke liye jainadharma ke bahuta se siddhAnta-granthoM ko TaTolA gayA paraMtu kahIM se bhI aisA koI niyama upalabdha nahIM huA jisase yaha lAjimI AtA ho ki supArI pAna kI saMgati meM rahakara to daridra nahIM karegI paraMtu alaga sevana kiye jAne para vaha sAta janma taka daridra ko khIMca lAne athavA utpanna karane meM anivArya rUpa se pravRtta hogI, aura anta ko bhagavAna kA smaraNa nahIM hone degI so judA rhaa| kitane hI jainI, jinheM pAna meM sAdhAraNa vanaspati kA doSa mAlUma hotA hai, pAna nahIM khAte kintu supArI khAte haiM; aneka paNDitoM aura paMDitoM ke guru mAnanIya paM0 gopAladAsajI baraiyA ko bhI pAna se alaga supArI khAte huye dekhA gayA paraMtu unakI bAbata yaha nahIM sunA gayA ki unheM marate samaya bhagavAna kA smaraNa nahIM huA / isase isa kathana kA vaha aMza jo pratyakSa se sambaMdha rakhatA hai pratyakSa ke viruddha bhI hai / aura yadi usI janma meM bhI daridra kA vidhAna isa padya ke dvArA iSTa hai to vaha bhI pratyakSa ke viruddha hai; kyoMki bahuta se seThamAhUkAra bhI binA pAna ke supArI khAte haiM aura unake pAsa daridraM nahIM phaTakatA / -- 1 mAlUma hotA hai yaha kathana bhI hindU dharma ke kisI graMtha se liyA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ [11] gayA hai| hiMduoM ke 'smRtiranAkara' graMtha meM yaha zloka bilakula jyo kA tyoM pAyA jAtA hai, sirpha antima caraNa kA bheda hai / aMtimacaraNa vahA~ 'narakeSu nimabati' (narakoM meM par3atA hai ) diyA hai / bahuta sambhava haiM bhaTTArakajI ne isI aMtimacaraNa ko badala kara usake sthAna meM 'mante naiva smarojinam' banAyA ho / yadi aisA hai taba to isa parivartana se itanA jarUra huA hai ki kucha sajA kama ho gaI hai / nahIM to becAre ko, sAta janma taka daridrI rahane ke sivAya, narakoM meM aura AnA par3atA !! paraMtu isa padya kA eka dUsarA rUpa bhI hai jo muhUrta ciMtAmaNi kI 'pIyUSadhArA' TIkA meM pAyA jAtA hai / usameM aura saba bAteM to jyoM kI tyoM haiM, sirpha 'anidhAya mukhe' kI jagaha 'azAsravidhinA' (zAstravidhi kA ullaMghana karake ) pada kA prayoga kiyA gayA hai aura aMtima caraNa kA rUpa 'ante viSNuM na saMsmaret (aMta meM use viSNu bhagavAn kA smaraNa nahIM hotA ) aisA diyA hai| isa maMtimacaraNa para se bhaTTArakajI ke ukta caraNa kA racA jAnA aura bhI jyAdA svAbhAvika tayA saMbhAvita hai| ho sakatA hai bhaTTArakajI ke sAmane hindU graMthoM ke ye donoM hI padya rahe hoM aura unhoMne unhIM para se apane padya kA rUpa gadA ho / paraMtu kucha bhI ho, isameM saMdeha nahIM ki jainasiddhAntoM ke viruddha hone se unakA yaha saba kathana jainiyoM ke dvArA mAnya kiye jAne ke yogya nahIM hai / janeU kI ajIva karAmAta / (18) ' yajJopavIta ' nAmaka adhyAya meM, bhaTTArakajI ne janeU kI karAmAta kA jo varNana diyA hai usase mAlUma hotA hai ki yadi kisI ko apanI Ayu bar3hAne kI-adhika jIne kI-chA ho to use do yA tIna janeU apane gale meM DAla lene cAhiyeM-Ayu bar3ha jAyagI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ [132] ( akAla mRtyu to taba zAyada pAsa bhI na phaTakegI ! ), putraprApti kI icchA ho to pA~ca janeU DAla lene cAhiyeM-putra kI prApti ho jAyagI aura dharma lAbha kI icchA ho tobhI pA~ca hI janeU kaNTha meM dhAraNa karane cAhiye, tabhI dharma kA lAbha ho sakegA athavA usakA honA anivArya hogaa| eka janeU pahana kara yadi koI dharma kArya-japa, tapa, homa, dAna, pUjA, svAdhyAya, stuti pAThAdika-kiyA jAyagA to vaha saba niSphala hogA, eka janeU meM kisI bhI dharma kArya kI siddhi nahIM ho sktii|' yathAH prAyuHkAmaH sadA kuryAt dvitriyajJopavItakam / paMcabhiH putrakAmaH syAd dharmakAmastathaiva ca // 57 // yajJopavItenaikena japahomAdikaM kRtam / tatsarva vilayaM yAti dharmakArya na siddhayati / / 58 // pAThakajana ! dekhA, janeU kI kaisI ajIba karAmAta kA ullekha kiyA gayA hai aura usakI saMkhyAvRddhi ke dvArA Ayu kI vRddhi Adi kA kaisA sugama tathA sastA upAya batalAyA gayA hai !! * mujhe isa * aura bhI kucha sthAnoM para aise hI vilakSaNa upAyoM kA-karA. mAtI nusanoM kA-vidhAna kiyA gayA hai; jaise (1) pUrva kI ora mu~ha karake bhojana karane se zrAyu ke bar3hane kA, pazcima kI tarafa mu~ha karake khAne se dhana kI prApti hone kA aura (2) kA~sI ke baratana meM bhojana karane se AyurbalAdika kI vRddhi kA vidhAna ! isI taraha (3) dIpaka kA mukha pUrva kI ora kara dene se Ayu ke bar3hane kA, uttara kI ora kara dene se dhana kI baDhavArI kA, pazcima kI ora kara dene se duHkhoM kI utpatti kA tathA dakSiNa kI ora kara dene se hAni ke phuN| cane kA aura sUryAsta se sUryodaya paryanta ghara meM dIpaka ke alate rahane Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ upAya kI vilakSaNatA athavA ni:sAratA bhAdi ke viSaya meM kucha vizeSa kahane kI jarUrata nahIM hai, sahRdaya pAThaka sahaja hI meM apane anubhava se use jAna sakate haiM athavA usakI jA~ca kara sakate haiM / maiM yahA~ para sirpha itanA hI batalA denA cAhatA hU~ ki bhaTTArakajI ne jo yaha pratipAdana kiyA hai ki eka janeU pahana kara koI bhI dharmakArya siddha nahIM ho sakatA-usakA karanA hI niSphala hotA hai' - se daridra ke bhAga jAne athavA pAsa na phaTakane kA vidhAna ! yathAH(1) AyuSyaM prAGmukho bhukte......zrIkAmA pazcime [priya pratyaGmukho] bhukke // 6-163 // (2) eka eva tu yo bhuMkta vimale [gRhasthaH ] kAMsyabhAjane / catvAri tasya vardhante AyuH prajJA yazobalam // 6-167 // (3) mAyuSye [daH ] prAGmukho dIpodhanAyodaGmulomataH 1 [dhanadaH syAdudaGmukhaH ] / pratyaGmukho'piduHsvAya [duHkhado'sau] hAnaye [nido dkssinnaamukhH|| rakherastaM samArabhya yAvatsUryodayo bhavet / yasya tiSThedgRhe dIpastasya nAsti daridratA // -adhyAya, 7 vaaN| aura ye saba kathana hindU dharma ke anyoM se liye gaye haiM-hinduoM ke (1) manu (2) vyAsa tathA ( 3) marIci nAmaka RSiyoM ke kramazaH vacana hai, jo prAyaH jyoM ke tyo athavA kahIM kahIM sAdhAraNa se parivartana ke sAtha uThA kara rakanne gaye haiM / AnhikasUtrAvali meM bhI ye vAkya, brekiToM meM diye hue pAThabheda ke sApa inhIM RSiyoM ke nAma se ullekhita milate haiN| jainadharma kI zikSA athavA usake tatva. zAna se ina kathanoM kA koI khAsa sambandha nhiiN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ [134] vaha jainasiddhAnta tathA jainanIti ke bilkula viruddha hai aura kisI bhI mAnanIya prAcIna jainAcArya ke vAkya se usakA samarthana nahIM hotaa| eka janeU pahana kara to kyA. yadi koI binA janaU pahane bhI sacce hRdaya se bhagavAna kI pUjA-bhakti meM lIna ho jAya, mana lagAkara svAdhyAya kare, kisI ke prANa bacA kara use abhayadAna deve, sadupadeza dekara dUsaroM ko sanmArga meM lagAe athavA satsaMyama kA abhyAsa kare to yaha nahIM ho sakatA ki use satphala kI prApti na ho| aisA na mAnanA jainiyoM kI kafilaoNsaoNfI athavA jainadharma se hI inakAra karanA hai| jainadharmAnusAra mana-vacana-kAya kI zubha pravRtti puNya kA aura azubha pravRtti pApa kA kAraNa hotI hai-vaha apane usa phala ke liye yajJopavIta ke dhAgoM.kI sAtha meM kucha apekSA nahIM rakhatI kintu pariNAmoM se khAsa sambandha rakhatI hai| saikar3oM yajJopavIta (janeU) dhArI mahApAtakI dekhe jAte haiM aura binA yajJopavIta ke bhI hajAroM vyakti uttara bhAratAdika meM dharmakRtyoM kA acchA anuSThAna karate hue pAye jAte haiM- striyA~ to binA yajJopavIta ke hI bahuta kucha dharmasAdhana karatI haiM / ataH dharma kA yajJopavIta ke sAtha athavA usakI paMcasaMkhyA ke sAtha koI avinAbhAvI sambandha nahIM hai / aura isa liye bhaTTArakajI kA ukta kathana mAnya kiye jAne ke yogya nhiiN| tilaka aura darbha ke bNdhue| ( 16 ) cauthe adhyAya meM, ' tilaka ' kA vistRta vidhAna aura usakI apUrva mahimA kA gAna karate hue, gaTTArakajI likhate haiM: japo homastathA dAnaM svAdhyAyaH pitRtarpaNam / jinapUjA zrutAkhyAnaM na kuryAttilakaM binA // 85 // arthAt--tilaka ke binA japa, homa, dAna, svAdhyAya, pitRtarpaNa jinapUjA aura zAstra kA vyAkhyAna nahIM karanA cAhiye / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ [135] parantu kyoM nahIM karanA cAhiye ? karane se kyA kharAbI paidA ho jAtI hai athavA kaunasA upadrava khar3A ho jAtA hai ? aisA kucha bhI nahIM likhA / kyA tilaka chApa lagAe binA inako karane se ye kArya adhUre raha jAte haiM ? inakA uddezya siddha nahIM hotA ? athavA inakA karanA hI niSphala hotA hai ? kucha samajha meM nahIM AtA !! hA~, itanA spaSTa hai ki bhaTTArakajI ne japa-tapa, dAna, svAdhyAya, pUjA-bhakti aura zAstro. padeza taka ko tilaka ke sAtha ba~dhe hue samajhA hai, tilaka ke anucara mAnA hai aura unakI dRSTi meM inakI svataMtra sattA nahIM-inakA svataMtratA pUrvaka anuSThAna nahIM ho sakatA azyA vaisA karanA hitakara nahIM ho sakatA / aura yaha saba jaina zAsana ke viruddha hai / eka vastra meM tathA eka janeU pahana kara ina kAryoM ke kiye jAne kA virodha jaise yuktiyukta pratIta nahIM hotA usI taraha para tilaka ke binA bhI ina kAryoM kA kiyA jAnA, jaina siddhAMtoM kI dRSTi se koI khAsa Apatti ke yogya nahIM jaMcatA / isa viSaya meM Upara ( naM0 16 tathA 18 meM ) jo tarkaNA kI gaI hai use yathAyogya yahA~ bhI samajha lenA cAhiye / isI taraha para tIsare adhyAya meM darbha * kA mAhAtmya gAyA gayA hai aura usake binA bhI pUjana, hoga tathA japa zrAdika ke karane kA niSedha kiyA hai aura likhA hai ki pUjana, japa tathA homa ke avasara para darbha meM brahmagA~Tha lagAnI hotI hai / sAtha hI, yaha bhI batalAyA hai ki nitya karma karate hue hamezA do damoM ko dakSiNa hAya meM dhAraNa karanA cAhiye . .. . ---... - ... - --- - - - - - - - ........ * kuza, kaoNsa, dUba aura mUMja vagairaha ghAsa, jisameM gahU~, jau tathA dhAnya kI nAliyA~ bhI zAmila hai aura jisaka ina bhadoM kA prati. pAdaka zloka "bhajaina pranyoM se saMgraha " nAmaka prakaraNa meM udadhRta kiyA jA cukA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ [133] aura snAna, dAna, japa, yajJa tathA svAdhyAya karate hue donoM hAthoM meM yA to darbha ke nAla rakhane cAhiye aura yA pavitraka ( darbha ke bane challe.) pahanane cAhiye / yathA dvau dauM dakSiNe haste sarvadA nityakarmaNi // strAne dAne jape yajJe svAdhyAya nityakarmaNi / sAvitrI sadarbho vA karau kurvIta nAnyathA // 65 // darbha vinA na kurvIta c| camaM jinapUjanam / jinayajJa jape homa brahmapandhirvidhIyate // 67 // isase jAhira hai ki bhaTTArakajI ne jinapUjanAdika ko nilaka ke hI nahIM kintu darbha ke bhI baMdhue mAnA hai ! ApakI yaha mAnyatA bhI, tilaka sambaMdhI ukta mAnyatA kI taraha, jaina zAsana ke viruddha hai / jainoM kA AcAra vicAra bhI Ama taura para isake anukUla nahIM pAyA jAtA athavA yoM kahiye ki 'darbha hAtha meM lekara hI pUjanAdika dharmakRtya kiye jAyeM anyathA na kiye jAya~ ' aisI jainAmnAya nahIM hai / lAkhoM jainI binA darbha ke hI pUjanAdika dharmakRtya karate Ae haiM aura karate haiM / nitya kI * devapUjA' tathA yazonandi AcArya kRta 'paMcaparameSThi pUjApATha' Adika graMthoM meM bhI darbha kI isa AvazyakatA kA koI ullekha nahIM hai / hA~, hinduoM ke yahA~ darbhAdika ke mAhAtmya kA aisA varNana jarUra hai-ve tilaka aura darbha ke binA snAna, pUjana tathA saMdhyopAsanAdi dharmakRtyoM kA karanA hI niSphala samajhate haiM; jaisA ki unake padmapurANa ( uttara khaNDa ) ke nimna vAkya se prakaTa hai snAna saMdhyAM paMca yajJAn paitraM homAdikama yH| binA tilakadIbhyAM kuryAttaniSkalaM bhavet / -zabdakalpadruma / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ [137] isI taraha unake brahmANDapurANa meM tilaka ko vaiSNava kA rUpa batalAyA hai aura usake binA dAna, japa, homa tathA svAdhyAyAdika kA karanA nirarthaka ThaharAyA hai / yathA karmAdau tilakaM kuryAdUgaM tadvaiSNavaM paraM // go pradAnaM japo homaH svAdhyAyaH pitRtarpaNam / bhasmIbhavati tatsavaM mUrdhvapuNDraM pinA kRtam // -shbdklpdrum| hindUgraMthoM ke aise vAkyoM para se hI bhaTTArakajI ne apane kathana kI sRSTi kI hai jo jainiyoM ke liye upAdeya nahIM hai| yahA~ para maiM apane pAThakoM ko itanA aura bhI batalA denA cAhatA hU~ ki bhaTTArakajI ne tilaka karane kA jo vidhAna kiyA hai vaha usI * caMdana se kiyA hai jo bhagavAna ke caraNoM ko lagAyA jAve-arthAt , magavAna ke caraNoM para lepa kiye hue caMdana ko utAra kara usame tilaka karane kI vyavasthA kI hai / sAtha hI, yaha bhI likhA hai ki 'a~gUThe se kiyA huA tilaka puSTi ko detA hai, madhyamA a~gulI se kiyA huA yaza ko phailAtA hai, anAmikA ( kaniSThA ke pAsa kI a~gulI ) se kiyA gayA tilaka dhana kA dene vAlA hai aura vahI pradezinI (a~gUThe ke pAsa kI aMgulI ) se kiye jAne para mukti kA dAtA hai !! x yaha saba vyavasthA bhI kaisI vilakSaNa hai, ise pAThaka svayaM samajha * yathA:___ "jinAMdhicandanaiH svasya zarIraM legamAcaret .........761 // "banATe tilakaM kArya tenaiva candanena ca // 63 // x yathA: aMguSThaH puSTidaH prokto yazasa madhyamA [madhyamAyuSkarI] bhavet / anAmikA dhiyaM ['rthadA] dadyAt [ nityaM] mukti dadyAt [muktidA ca ] pradezinI // 2 // 18 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ [18] sakate haiN| isameM aura saba bAteM to haiM hI parantu 'mukti' isake dvArA acchI sastI banAdI gaI hai ! mukti ke icchukoM ko cAhiye ki ve ise acchI taraha se noTa kara leveM !! sUtaka kI viddmbnaa| (20) janma-maraNa ke samaya azucitA kA kucha sambaMdha hone se loka meM jananAzauca tathA maraNAzauca ( sUtaka pAtaka) kI kalpanA kI gaI hai, aura ina donoM ko zAstrIya bhASA meM eka nAma se 'sUtaka' kahate haiM / striyoM kA rajasvalAzauca bhI isI ke antargata hai| isa sUtaka ke mUla meM lokavyavahAra kI zuddhi kA jo tattra athavA jo uddezya jisa hada taka saMnihita thA, bhaTTArakajI ke isa graMtha meM usakI bahuta kucha miTTI palIda pAI jAtI hai| vaha kitane hI aMzoM meM lakSyabhraSTa hokara apanI sImA se nikala gayA hai-kahIM Upara caDhA diyA gayA to kahIM nIce girA diyA gayA-usakI koI eka sthira tathA nirdoSa nIti nahIM, aura isase sUtaka ko eka acchI khAsI viDambanA kA rUpa prApta hogayA hai / isI viDambanA kA kucha digdarzana karAne ke liye pAThakoM ke sAmane usake do cAra namUne rakhe jAte haiM: (ka) varNakrama se sUtaka ( jananAzauca ) kI maryAdA kA vidhAna karate hue, AThaveM adhyAya meM, brAhmaNoM ke liye 10, kSatriyoM ke liye 12, aura vaizyoM ke liye 14 dinakI maryAdA batalAI gaI hai| paraMtu terahaveM adhyAya meM kSatriyoM tathA zUdroM ko chor3akara, jinake liye kramaza: 12 tathA 15 dina kI maryAdA dI hai, auroM ke liye yaha padya, traikiToM meM diye hue pATha bheda ke sAtha, hinduoM ke brahmapurANa meM pAyA jAtA hai (za0 ka.) aura sambhavataH vahIM se liyA ga yA jAna par3atA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ [136] 10 dinakI maryAdA kA ullekha kiyA hai aura isa taraha para brAhmaNa vaizya donoM hI ke liye 10 dinako maryAdA batalAI maI hai / isake sivAya, eka zloka meM voM kI maryAdA-viSayaka pArasparika apekSA (visvata, Ratio ) kA niyama bhI diyA hai aura usameM batalAyA hai ki jahA~ brAhmaNoM ke liye tIna dina kA sUtaka, vahA~ vaizyoM ke liye cAra dina kA, kSatriyoM ke liye pA~ca dina kA aura zUdroM ke liye ATha dina kA samajhanA cAhiye / yayA:-- prasUnezame cAhi dvAdaze vA cturdshe| sUtakAzIyazuddhiH syAdviprAdInAM yathAkramam // 8-105 // prasUtau caiva nizeSa dazAha sUtakaM bhavet / kSatrasya dvAdazAI sacchUdrasya pakSamAtrakam // 13-46 // * tridinaM yatra viprANAM vaizyAnAM tyAccaturdinam / kSatriyANAM paMcadinaM zUdrANAM ca dinAekam / / -47 // ina tInoM zlokoM kA kathana, eka viSaya se sambandha rakhate hue bhI, paraspara meM kitanA viruddha hai ise batalAne kI jarUrata nahIM; aura yaha te spaSTa hI hai ki tIsare zloka meM diye hue apekSA-niyama kA pAne do zlokoM meM koI pAlana nahIM kiyA gyaa| usake anusAra ___ * isa zloka kA artha dene ke bAda sonIjI ne jo bhAvArtha diyA devA unakA nijI kalpita jAna par3atA hai-mUla se usakA kucha sambandha nahIM hai|muul ke anusAra isa zloka kA sambandha mAge pIche donoM mora ke kathanA se hai| bhAge bhI 62 veM zloka meM jananAzauca kI maryAdA kA ullekha kiyA gayA hai| usa para bhI isa zloka kI vyavasthA lagAne se vahI viDambanA bar3I ho jAtI hai| isI taraha 46 veM zloka ke anuvAda meM jo umoMne likhA hai ki rAjA ke liye sUtaka nahIM' vA bhI mUla se bAhara kI cIz2a hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ [140] brAhmaNoM ke liye yadi dasa dina kA sUtaka thA to vaizyoM ke liye prAyaH 13 dina kA, kSatriyoM ke liye 16 dina kA aura zudroM ke liye 26 dina kA sUtaka-vidhAna honA cAhiye thaa| parantu vaisA nahIM kiyA gayA / isase sUtaka-viSayaka maryAdA kI acchI khAsI viDambanA pAI jAtI hai, aura vaha pUrvAcAryoM ke kathana ke bhI viruddha hai, kyoMki prAyazcittasamuccaya aura chedazAstrAdi ganthoM meM kSatriyoM ke liye 5 dina kI, brAhmaNoM ke liye 10 dina kI, vaizyoM ke liye 12 dina kI aura zUdroM ke liye 15 dina kI sUtaka-vyavasthA kI gaI hai aura usameM janma tathA maraNa ke sUtaka kA koI alaga bheda na hone se vaha, Ama taura para, donoM ke hI liye samAna jAna par3atI hai| yathAH patrabrAhmaNavizudrA dinaiH zuddhavanti paMcabhiH / dazadvAdazabhiH pakSAdyathAsaMkhyaprayogataH // 153 // -prAyazcittasa0, cuulikaa| paNa dasa vArasa NiyamA paraNarasehiM tattha divasehiM / khattiyavaMbhaNavAsA suddAha kameNa subhaMti // 87 // -chedshaal| (kha)AThaveM adhyAya meM bhaTTArakajI likhate hai ki 'putra paidA hone para pitA ko cAhiye ki vaha pUjA kI sAmagrI tathA maMgala kalaza ko lekara gAje bAje ke sAtha zrIjinamaMdira meM jAve aura vahA~ bacce kI nAla kaTane taka prati dina pUjA ke liye brAhmaNoM kI yojanA kare tathA dAna se saMpUrNa bhaTTa-bhitukAdikoM ko tRpta kre| aura phira terahaveM adhyAya meM yaha vyavasthA karate haiM ki ' nAla kaTane taka aura sabako to sUtaka lagatA hai parantu pitA aura bhAI ko nahIM lgtaa| isIse ve dAna dete haiM aura usa dAna ko lene vAle apavitra nahIM hote haiM / yadi unheM bhI usI vakta se sUtakI mAna liyA jAya to dAna hI nahIM bana sakatA' / yathAHShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ [141] "putra jAte pitA tasya kuryAdAcamanaM mudA / prANAyAma vidhAyocairAcamaM punarAcaret // 13 // pUmAvastUni cAdAya maMgalaM kalazaM tathA / mahAvAdyasya nirghoSaM bajeddharmajinAlaye // 14 // tataH prArabhya sadviprAn jinAlaye niyojayet / pratidinaM sa pUjArtha yAvannAlaM pracchedayet // 15 // dAnena tarpayet sarvAn bhaTTAna minujanAn pitaa|" "janane'pyevamevA'dhaM mAtrAdInAM tu sUnakam // tadAnA'dhaM pituoturnAbhikartanataH purA // 62 // pitA dadyAttadA svarNatAmbUlavasanAdikam / azucinastu naiva syurjanAstatra parigrahe // 63 // tadAna eva dAnasyAnutpattirbhavedyadi / " pAThaka jana ! dekhA, sUtaka kI yaha kaisI viDambanA hai !! ghara meM mala, durgandhi tathA rudhira kA pravAha baha jAya aura usake prabhAva se kaI kaI pIDhI taka ke kuTumbI jana bhI apavitra ho jAya-unheM sUtaka kA pApa laga jAya-parantu pitA aura bhAI jaise nikaTa sambandhI donoM usa pApa se achUte hI raheM !!! ve khuzI se pUjana kI sAmagrI lekara maMdira jA sakeM aura pUjanAdika dharmakRtyoM kA anuSThAna kara sakeM parantu dUsare kuTumbI jana nahIM !! aura do eka dina ke bAda jaba yathAruci nAla kATa dI jAya to vaha pApa phira unheM bhI A pilace-ve bhI apavitra ho jAya-aura taba se pUjana dAnAdi jaise kisI bhI acche kAma ko karane ke ve yogya na raheM !!! isase adhika aura kyA viDambanA ho sakatI hai !!! mAlUma nahIM bhaTTArakajI ne jaina dharma ke kauna se gUDha tatva ke AdhAra para yaha saba vyavasthA kI hai !! jaina siddhAntoM se to aisI hAsyAspada bAtoM kA koI samarthana nahIM hotA / isa vyavasthA ke Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 142 ] anusAra pitA bhAI ke liye sUtaka kI vaha koI maryAdA bhI kAyama nahIM rahatI jo Upara batalAI gaI hai / yukti-vAda bhI bhaTTArakajI kA bar3A hI vilakSaNa jAna par3atA hai ! samajha meM nahIM AtA eka sUtakI manuSya dAna kyoM nahIM kara sakatA ? usameM kyA doSa hai ? aura usake dvArA dAna kiye hue dravya tathA sUkhe annAdika se bhI unakA lene vAlA koI kaise apavitra ho jAtA hai ? yadi apavitra ho hI jAtA hai to phira isa kalpanA mAtra se usakA uddhAra athavA rakSA kaise ho sakatI hai ki dAtAra do dina ke liye sUtakI nahIM rahA ? taba to sUtaka ke bAda hI dAnAdika kiyA jAnA cAhiye | aura yadi jarUrata ke vakta aisI kalpanAe~ karalenA bhI jAyaja ( vidheya ) hai to phira eka zrAvaka ke liye, jise nitya pUjana-dAna tathA svAdhyAyAdika kA niyama hai, yahI kalpanA kyoM na karalI jAya ki use apanI una nityAvazyaka kriyAoM ke karane meM koI sUtaka nahIM lagatA ? isa kalpanA kA usa kalpanA ke sAtha mela bhI hai jo vratiyoM, dIkSitoM tathA brahmacAriyoM Adi ko pitA ke maraNa ke sivAya aura kisI kA sUtaka na lagane kI bAbata kI gaI hai * | ataH bhaTTArakajI kA ukta hetuvAda kucha bhI yuktiyukta pratIta nahIM hotA / vAstava meM unakA yaha saba kathana prAya: brAhmaNika mantavyoM ko liye hue hai aura kahIM kahIM hindU dharma se bhI eka qadama Age bar3hA huA jAna par3atA hai + / jaina dharma se usakA koI khAsa * yathA: vratinAM dIkSitAnAM ca yAjJikatrahmacAriNAm / naivAzAMcaM bhavetteSAM pituzca maraNaM vinA // 122 // + hindU dharma meM nAla kaTane ke bAda janma se pA~caveM chaThe dina bhI pitA ko dAna dene tathA pUjana karane kA adhikArI batalAyA hai aura sAtha hI yaha pratipAdana kiyA hai ki brAhmaNoM ko usa dAna ke lene meM koI doSa nahIM / yathA: Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat - www.umaragyanbhandar.com
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 143] sambandha nahIM hai aura na jainiyoM meM, Amataura para, nAla kA kATA do eka dina ke liye rokA hI jAtA hai; balki vaha usI dina, jitanA zIghra hotA hai, kATadI jAtI hai aura usako kATa dene ke bAda hI dAnAdika puNya karma kiyA jAtA hai / ( ga ) terahaveM adhyAya meM bhaTTArakajI eka vyavasthA yaha bhI karate haiM ki yadi koI putra dUra dezAntara meM sthita ho aura use apane pitA yA mAtA ke maraNa kA samAcAra mile to usa samAcAra ko sunane ke dina se hI use dasa dina kA sUtaka ( pAtaka ) lagegA - cAhe vaha samAcAra usane kaI varSa bAda hI kyoM na sunA ho / yathA: pitarau cetmRtI syAtAM dUrasthopi hi putrakaH / zrutvA taddivamArabhya putrANAM dazarAtra ke [dazAhaM sUna kI bhavet ] // 71 // yaha bhI sUtaka kI kucha kama viDambanA nahIM hai / usa putra ne pitA kA dAi karma kiyA nahIM, zatru ko sparzA nahIM, zatru ke pIche zmazAna bhUmi ko vaha gayA nahIM aura na pitA ke mRta zarIra kI dUSita vAyu hI usa taka pahu~ca sakI hai parantu phira bhI itane arse ke bAda tathA haz2AroM mIla kI dUrI para baiThA huA bhI -- vaha pavitra ho jAtA hai aura dAna pUjanAdika dharmakRtyoM ke yogya nahIM rahatA !! yaha kitanI hAsyAspada vyavasthA hai ise pAThaka svayaM soca sakate haiM !!! kyA yaha -- -- 66 jAtakarmaNi dAne ca nAlacchedanAtpUrve pituradhikAraH evaM paMcama dazamadine janmadAdipUjaneSu dAne cAdhikAraH tatra viprANAM pratiprapi doSo na / ' - prazaucanirNaya | "" * isI taraha para Apane pati patnI ko bhI eka dUsare kA mRtyusamAcAra sunane para dasa dina kA sUnaka batalAyA hai / yathA:mAtApitroryathAzIcaM dazAhaM kriyate sunaiH / anake dampatyostathaiva syAtparasparam // 74 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 144 ] bhI jaina dharma kI vyavasthA hai ? chedapiNDAdi zAstroM meM to jalA 'nalapravezAdidvArA mare huoM kI taraha paradeza meM mare huoM kA bhI sUtaka nahIM mAnA hai / yathA: ------ vAlattaNasUrattaNajalaNAdipavesadikakhehiM / aNasaNaparadesesu ya mudArA khalu sUnagaM rAtthi // 353 // - chaMdapiNDa / loyasurattavidI jalAi paradesavAla saraNA se / maride khaNe Na sohI vadasaddide ceva sAgAre // 86 // - cheda zAstra / isase ukta vyavasthA ko jainadharma kI vyavasthA batalAnA aura bhI Apatti ke yogya ho jAtA hai| bhaTTArakajI ne isa vyavasthA ko hindU dharma se liyA haiM, aura vaha usake 'marIci' RSi kI vyavasthA hai * / ukta zloka bhI marIci RSi kA vAkya hai aura usakA antima caraNa hai 'dazAhaM sUtakI bhavet' / bhaTTArakajI ne isa caraNa ko badala kara usakI jagaha 'putrANAM dazarAtrakaM' banAyA hai aura unakA yaha parivartana bahuta kucha beDhaMgA jAna par3atA hai, jaisA ki pahile ( 'ajainagranthoM se saMgraha' prakaraNa meM ) batalAyA jA cukA hai / (gha) isI terahaveM adhyAya meM bhaTTArakajI eka aura bhI anokhI vyavasthA karate haiM / arthAt, likhate haiM ki 'yadi koI apanA kuTumbI * manu Adi RSiyoM kI vyavasthA isase bhinna hai aura usako 'jAnane ke liye 'manusmRti' Adi ko dekhanA cAhiye / yahA~ para eka vAkya parAzarasmRti kA uddhRta kiyA jAtA hai jisameM aise avasara para sadyaH zauca kI-turata zuddhi kara lene kI vyavasthA kI gaI hai / yathA: dezAntaramRtaH kazcitsagotraH zrUyate yadi / na trirAtramahorAtraM sadyaH snAtvA zucirbhavet // 3-12 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ [14] jana dUra dezAntara ko mayA ho, aura usakA koI samAcAra pUrvAdi avasthA-krama se 28, 15 yA 12 varSa taka sunAI na par3e to isake bAda usakA vidhipUrvaka pretakarma ( mRtaka saMskAra ) karanA cAhiyesUtaka ( pAtaka ) manAnA cAhiye-aura zrAddha karake chaha varSa taka kA prAyazcitta lenA caahiye| yadi pretakArya ho cukane ke bAda vaha mA jAya to use o ke ghar3e tathA sarva auSadhiyoM ke rasa se nahalAnA cAhiye, usake saba saMskAra phira se karake use yajJopavIta denA cAhiye aura yadi usakI pUrvapatnI maujUda ho to usake sAtha usakA phira se vivAha karanA cAhiye / yakSa:-- radezaM mate vAtI dUrataH zrUyate na cat / padi pUrvavayastasya yAvatsyAdaprAviMzatiH // 80 // tathA madhyavayaskasya hyabdAH paMcadazaiva tat / tathA bhUvayaskasya syAd dvAdazavatsaram / / 81 mata Uce pretakarma kAyaM tasya vidhAnataH / zrAddhaM kRtvA SaDabdaM tu prAyAzcattaM svazaktiH / / 2 / / pretakAyeM kRte tasya yadi cetpunarAgataH ! ghRtakumbhena saMsnApya sarvopadhibhirapyatha // 83 // saMskArAnsakalAn kRtvA maujIvandhanamAcaret / pUrvapalyA sahaivAsya vivAhaH kArya evahi // 4 // pAThakagasa ! dekhiye, isa viDambanA kA bhI kucha ThikAnA hai ! dinA mare hI maranA manA liyA gayA !! aura usake manAne kI bhI jarurata samamA naI !!! yaha viDambanA pUrva kI viDambanAmoM se bhI bar3ha gaI hai / isa para adhika dikhane kI jarUrata nhiiN| jaina dharma se aisI binA sira para kI viDambanAtmaka vyavasthAoM kA koI sambandha nahIM hai| (5) sUtaka manAne ke itane dhanI bhaTTArakajI Age calakara likhate haiM:-- Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ [146] vyAdhitasya kadaryasya RNagrastasya sarvadA / kriyAhInasya mUrkhasya strIjitasya vizeSataH // 11 // vyasanAsaktacittasya parAdhInasya nityshH| zrAddhatyAgavihInasya SaNDhapASaNDapApinAm // 120 // patitastha ca duSTasya bhasmAMtaM sUnakaM bhavet / yadi dagdhaM zarIraM cetsUnakaM tu dinatrayam // 121 // arthAt-jo loga vyAdhi se pIr3ita hoM, kRpaNa hoM, hamezA karjadAra rahate hoM, kriyA-hIna hoM, mUrkha hoM, savizeSa rUpa se strI ke vazavartI hoM, vyasanAsaktacitta hoM, sadA parAdhIna rahane vAle hoM, zrAddha na karate hoM, dAna na dete hoM, napuMsaka hoM, pASaNDI hoM, pApI ho. patita hoM athavA duSTa hoM, una saba kA sUtaka bhasmAnta hotA hai-arthAt , zarIra ke bhasma ho jAne para phira sUtaka nahIM rahatA / sirpha usa manuSya ko tIna dina kA sUtaka lagatA hai jisane dagdhakriyA kI ho| isa kathana se sUtaka kA mAmalA kitanA ulaTa palaTa ho jAtA hai use batalAne kI z2arUrata nahIM, sahRdaya pAThaka sahaja hI meM usakA anubhava kara sakate haiM / mAlUma nahIM bhaTTarakajI kA isa meM kyA rahasya thA ! unake anuyAyI sonIjI bhI use khola nahIM sake aura vaise hI dUsaroM para azraddhA kA AkSepa karane baiTha gaye !! hamArI rAya meM to - isa kathana se sUtaka kI viDambanA aura bhI bar3ha jAtI hai aura usakI koI eka nirdiSTa athavA spaSTa nIti nahIM rahatI / loka vyavahAra bhI isa vyavasthA ke anukUla nahIM hai / vastutaH yaha kathana bhI prAyaH hindU dharma kA kathana hai / isake pahale do padya 'atri RSi ke vacana haiM aura ve 'atrismRti' meM kramazaH naM0 100 tathA 101 para darja haiM, sirpha itanA bheda hai ki vahA~ dUsare padya kA antima caraNa 'bhasmAntaM sUtakaM bhavet' diyA hai, jise bhaTTArakajI ne apane tIsare paya kA dUsarA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ [147] caraNa banAyA hai aura usakI jagaha para 'SaNDhapASaNDhapApinAm' nAma kA caraNa rakha diyA hai ! ! ' isI taraha para aura bhI kitane hI kayana athavA vidhi-vidhAna aise pAye jAte haiM, jo sUtaka-maryAdA kI ni:sAra viSamatAdi-viSayaka viDambanAoM ko liye hue haiM aura jina se sUtaka kI nIti nirApad nahIM rahatI; jaise vivAhitA putrI ke pitA ke ghara para mara jAne athavA usake vahA baccA paidA hone para sirpha tIna dina ke sUtaka kI vyavasthA kA diyA jAnA ! ityAdi / aura ye saba kayana bhI adhikAMza meM hindU dharma se liye gaye athavA usakI nIti kA anusaraNa karake likhe gaye haiN| ___ yahA~ para maiM apane pAThakoM ko sirpha itanA aura batalA denA cAhatA hU~ ki bhaTTArakajI ne usa hAlata meM bhI sUtaka athavA kisI prakAra ke azauca ko na mAnane kI vyavasthA kI hai jaba ki yajJa (pUjana havanAdika ) tathA mahAnyAsAdi kAryoM kA prArambha kara diyA gayA ho aura bIca meM koI sUtaka A par3e athavA sUtaka mAnane se apane bahuta se dravya kI hAni kA prasaMga upasthita ho| aise saba avasaroM para phaurana zuddhi kara lI jAtI hai athavA mAna lI jAtI hai, aisA naTTArakajI kA kahanA hai / yathAH samAragdheSu vA yazamahAnyAsAdikarmasu / bahudravyavinAze tu sadyaHzaucaM vidhIyate // 124 // parantu vivAha-prakaraNa ke avasara para Apa apane isa vyavasthAniyama ko bhulA gaye haiN| vahA~ vivAha-yajJa kA homa prArambha ho jAne para jaba yaha mAlUma hotA hai ki kanyA rajasvalA hai to Apa tIna dina ke liye vivAha ko hI mulatavI ( sthagita ) kara dete haiM aura cauthe dina usI agni meM phira se homa karake kanyAdAnAdi zaSa kAryoM ko Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ [148] pUrA karane kI vyavasthA dete haiM ! * Apako yaha bhI khayAla nahIM rahA ki tIna dina taka bArAta ke vahA~ aura par3e rahane para beThI vAle kA kitanA kharca bar3ha jAyagA aura sAtha hI bArAtiyoM ko bhI apanI Arthika hAni ke sAtha sAtha kitanA kaSTa uThAnA par3egA !!-yaha bhI to bahudravyavinAza kA hI prasaMga thA aura sAtha hI yajJa bhI prArambha ho gayA thA jisakA koI khayAla nahIM rakkhA gayA--aura na Apa ko yahI dhyAna AyA ki jisa brahmasUri-trivarNAcAra se hama yaha padya uThA kara rakha rahe haiM usameM isake ThIka pUrva hI aise avasaroM ke liye bhI sadyaHzauca kI vyavasthA kI hai-arthAt , likhA hai ki usa vara tathA kanyA ke liye jisakA vivAhakArya prArambha ho gayA ho, una logoM ke liye jo homa zrAddha, mahAdAna tathA tIrthayAtrA ke kAryoM meM pravarta rahe hoM aura una brahmacAriyoM ke liye jo prAyazcittAdi niyamoM kA pAlana kara rahe hoM, apane apane kAryoM ko karate hue kisI sUtaka ke upasthita ho jAne para sadyaH zauca kI vyavasthA hai + / astu; bhaTTArakajI ko isa viSaya kA dhyAna athavA khayAla rahA ho yA na rahA ho aura ve bhUla gaye hoM yA bhulA gaye hoM paraMtu * yathA:vivAhahome prakrAnte kanyA yadi rjsvlaa| trirAtraM dampatI syAtAM pRthakzayyAsanAzanau // 106 // caturthe 'hani saMsnAtA tasminnagnau ythaavidhi| vivAhahomaM kuryAtnu kanyAdAnAdikaM tathA // 107 // + yathAH upakrAntavivAhasya varasyApi striystthaa| homazrAddhamahAdAnatIrthayAtrApravartinAm // 8-76. prAyazcittAdiniyamavartinI brahmacAriNAm / ityeSAM khakhakRtyeSu saca, zaucaM nirUpitam // -200 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ [146 isameM sandeha nahIM ki graMtha meM unake isa vidhAna se sUtaka kI bhIti aura bhI jyAdA asthira ho jAtI hai aura usase sUtaka kI viDambanA bar3ha jAtI hai athavA yo kahiye ki usakI giTTI kharAba ho jAtI hai aura kucha mUlya nahIM rahatA / sAtha hI, yaha mAlUma hone lagatA hai ki 'baha apanI vartamAna sthiti meM mahaz2a kAlpanika hai; usakA mAnanA na mAnanA samaya kI jarUrata, lokaspiti athavA apanI paristhiti para bhavalambita hai-loka kA vAtAvaraNa badala jAne athavA apanI kisI bAsa jarUrata ke khar3e ho jAne para usameM yatheccha parivartana hI nahIM kiyA jA sakatA balki use sApha dhatA bhI batalAyA jA sakatA hai; vAstavika dharma athavA dhArmika tatvoM ke sAtha usakA koI khAsa sambaMdha nahIM hai-usako usa rUpa meM na mAnate hue bhI pUjA, dAna, tathA svAdhyAyAdika dharmakRtyoM kA anuSThAna kiyA jA sakatA hai aura usase kisI aniSTa phala kI sambhAvanA nahIM ho sktii| cunA~ce bharata cakravartI ne. putrotpati ke kAraNa ghara meM sUtaka hote hue bhI, bhagavAn RSabhadeva ko kevalajJAna utpanna hone kA zubha samAcAra pAkara unake samavasaraNa meM jAkara unakA sAkSAt pUjana kiyA thA, aura vaha pUjana bhI akele athaSA cupacApa nahIM kintu bar3I dhUmadhAma ke sAtha apane bhAiyoM, khiyoM tathA purajanoM ko sAtha lekara kiyA thaa| unheM aisA karane se koI pApa nahIM lagA aura na usake kAraNa koI aniSTa hI saMghaTita huA / pratyuta isake, zAstra meM-bhagavajinasenapraNIta bhAdipurANa meM unake isa sadvicAra tathA puNyopArjana ke kArya kI prazaMsA hI kI gaI hai jo unhoMne putrotpatti ke utsava ko bhI gauNa karake pahale bhagavAna kA pUjana kiyA / bharatajI ke mastaka meM usa vakta isa prakAra kI kisI kalpanA kA udaya taka bhI nahIM huA ki 'putrajanma ke yoga mAtra se hama saba kuTumbInana, sUtaka gRha meM praveza na karate hue bhI, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 150] apavitra ho gaye haiM-kucha dina taka balAt apavitra hI raheMge- aura isa liye hameM bhagavAn kA pUjana na karanA cAhiye;' valki ve kucha dera taka sirpha itanA hI socata rahe ki eka sAtha upasthita hue ina kAryoM meM se pahale kaunasA kArya karanA cAhiye aura anta ko unhoMne yahI nizcaya kiyA ki yaha saba putrotpatti Adi zubha phala dharma kA hI phala hai, isa liye saba se pahile devapUjA rUpa dharma kArya hI karanA cAhiye jo zreyo. nubandhI ( kalyANakArI ) tathA mahAphala kA dAtA hai / aura tadanusAra hI unhoMne, sUtakAvasthA meM, pahale bhagavAna kA pUjana kiyA+| bharatajI yaha bhI jAnate the ki unake bhagavAn vItarAga haiM, parama pavitra aura patitapAvana haiM; yadi koI zarIra se apavitra manuSya unakI upAsanA karatA hai to ve usase nAkhuza ( aprasanna ) nahIM hote aura na usake zarIra kI chAyA par3a jAne athavA vAyu laga jAne se apavitra hI ho jAte haiM, balki vaha manuSya hI unake pavitra guNoM kI smRti ke yoga se svayaM pavitra ho jAtA hai * / isase bharatajI ko apanI sUtakAvasthA kI kucha ciMtA bhI nahIM thii| _mAlUma hotA hai aise hI kucha kAraNoM se jaina dharma meM sUtakAcaraNa ko koI vizeSa mahatva nahIM diyA gayA / usakA zrAvakoM kI una 53 kriyAoM meM nAma taka bhI nahIM hai jinakA AdipurANa meM vistAra ke sAtha varNana kiyA gayA hai aura jinheM 'samyaka kriyAe~' likhA hai, + dekho ukta prAdipurANa kA 24 vA~ parva / * nitya kI 'devapUjA' meM bhI aisA hI bhAva vyakta kiyA gayA hai aura usa apavitra manuSya ko taba bAhyAbhyantara donoM prakAra se pavitra mAnA hai / yathA: apavitraH pavitro vA sarvAvasthAMgato'pi vaa| .. yaH smaretparamAtmAnaM sa bAhyAbhyantare zuciH // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ [151) balki bhagavajjinasena na 'prAdhAnAdizmazAnAnta' nAma se prasiddha hone vAlI dUsare logoM kI una vibhinna kriyAoM ko jinameM * sUtaka ' bhI zAmila haiM * mithyA kriyAe~' batalAyA hai / isase jainiyoM ke liye sUtaka kA kitanA mahatva hai yaha aura bhI spaSTa ho jAtA hai / isake sivAya, prAcIna sAhitya kA jahA~ taka bhI anuzIlana kiyA jAtA hai usase yahI patA calatA hai ki bahuta prAcIna samaya athavA jainiyoM ke abhyudaya kAla meM sUtaka ko kabhI itanI mahattA prApta nahIM thI aura na vaha aisI viDambanA ko hI liye hue thA jaisI ki bhaTTArakajI ke isa graMtha meM pAI jAtI hai / bhaTTArakajI ne kisI deza, kAla athavA sampradAya meM pracalita sUtaka ke niyamoM kA jo yaha beDhaMgA saMgraha karake use zAstra kA rUpa diyA hai aura saba jainiyoM para usake anukUla AcaraNa kI jimmedArI kA bhAra lAdA hai vaha kisI taraha para bhI samucita pratIta nahIM hotA / jainiyoM ko isa viSaya meM apanI buddhi se kAma lenA cAhiye aura kevala pravAha meM nahIM bahanA cAhiye-- unheM, jainadRSTi se sUtaka ke tatva ko samajhate hue, usake kisI niyama upaniyama kA pAlana usa hada taka hI karanA cAhiye jahA~ taka ki loka-vyavahAra meM glAni meTane athavA zucitA * sampAdana karane ke sAtha usakA sambaMdha hai aura apane siddhAntoM tathA vratAcaraNa meM koI ____xdekho isI parIkSA lakha kA 'pratijJAdivirodha' nAma kA prkrnn| * yaha sucitA prAyaH bhojanapAna kI zucitA hai athavA bhojana. pAna kI zuddhi ko siddha karanA hI sUnaka-pAtaka-sambandhI varjana kA mukhya uddezya hai, aisA lATIsaMhitA ke nimna vAzya se ghanita hotA hai: sUtakaM pAtakaM cApi yathoktaM jainazAsane / epaNAzuddhisiddhayartha varjayendrAvakApraNIH // 5-256 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ [152] bAdhA nahIM pAtI / bahudhA paraspara ke khAna pAna tathA birAdarI ke lena dena taka hI use sImita rakhanA cAhiye / dharma para usakA AtaMka na jamanA cAhiye, kintu aise avasaroM para, bharatajI kI taraha, apane yogya dharmAcaraNa ko barAbara karate rahanA cAhiye / aura yadi kahIM kA vAtAvaraNa, ajJAna athavA saMsargadoSa se yA aise graMthoM ke upadeza se dUSita ho rahA ho-sUtaka pAtaka kI paddhati bigar3I huI ho to use yukti pUrvaka sudhArane kA yatna karanA cAhiye / terahaveM adhyAya meM mRtakasaMskArAdi-viSayaka aura bhI kitanA hI kathana aisA hai jo dUsaroM se udhAra lekara rakkhA gayA hai aura jainadRSTi se ucita pratIta nahIM hotA / vaha saba bhI mAnya kiye jAne ke yogya nahIM hai / yahA~ para vistArabhaya se usake vicAra ko chor3A jAtA hai| maiM samajhatA hU~ graMtha para se sUtaka kI viDambanA kA digdarzana karAne ke liye usakA itanA hI paricaya taka vivecana kAphI hai| sahRdaya pAThaka isa para se bahuta kucha anubhava kara sakate haiM / pippalAdi-pUjana / (21) navaveM adhyAya meM, yajJopavIta saMskAra kA varNana karate hue; bhaTTArakajI ne pIpala vRkSa ke pUjane kA bhI vidhAna kiyA hai / Apake isa vidhAnAnusAra 'saMskAra se cauthe dina pIpala pUjane ke liye jAnA caahiye| pIpala kA vaha vRkSa pavitra sthAna meM khar3A ho, U~cA ho, chedadAhAdi se rahita ho tathA manojJa ho; aura usakI pUjA isa taraha para kI jAya ki usake skandha deza ko darbha tathA puSpAdika kI mAlAoM aura haladI meM raMge hue sUta ke dhAgoM se alaMkRta kiyA jAya--lapeTA athavA sajAyA jAya-, mUla ko jala se sIMcA jAya aura vRkSa ke pUrva kI ora eka cabUtare para agnikuMDa banAkara usameM nau nau samidhAoM tathA ghRtAdika se homa kiyA nAya; isake bAda usa vRkSa se, jise sarva maMgaloM kA hetu batalAyA hai, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ [153] yaha prArthanA kIjAya ki he pippala vRkSa ! mujhe, ApakI taraha pavitratA, yajJayogyatA aura bodhitvAdiguNoM kI prApti hove aura Apa mere jaise cinhoM ke (manuSyAkAra ke) dhAraka ho|; prArthanA ke anaMtara usa vRkSa tathA agni kI tIna pradakSiNAe~ dekara khuzI khuzI apane ghara ko jAnA cAhiye aura vahIM, mojana ke pazcAt sabako saMtuSTa karake, rahanA cAhiye / sAtha hI, usa saMskArita vyakti ko pIpala pUjane kI yaha kriyA hara mahIne isI taraha para homAdika ke sAtha karate rahanA cAhiye aura khAsakara zrAvaNa ke mahIne meM to usakA kiyA jAnA bahuta hI Avazyaka hai / yathAH caturthavAsare cApi saMsnAtaH pitRsaMnidhauM / saMkSiptahomapUjAdi karma kuryAdyathocitam // 45 // zucisthAnasthitaM tujhaM cheddaahaadivrjitm| manokSaM pUjituM gacchetsuyuktyA'zvatthabhUruham // 46 // darbhapuSNAdimAlAbhiharidrAkasutantubhiH / skandhadezamalaMkRtya mUlaM jalaizca siMcayet // 47 // vRkSasya pUrvadigbhAge sthaNDilasthAgnimaMDale / nava nava samidbhizca homaM kuryAda ghRtAdikaiH // 4 // pUtatvayajJayogyatvabodhitvAdyA bhavantu meN| svadvadAdhiduma tvaM ca madacinhadharo bhava // 46 // taM vRkSamiti saMpAya sarvamaMgalahetukam / vRtaM vandi viparItya tato gacched gRha mudA // 50 // evaM kRte na mithyAtvaM laukikAcAravartanAt / bhojanAnantaraM sarvAnsaMtoSya nivased gRhe // 51 / / pratimA kriyAM kuryAyomapUjApurassaem / bhAvaye tu vizeSekha sA kriyA''vazyakI matA // 52 // 20 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ [154] pIpala kI yaha pUjA jainamata-sammata nahIM hai| jainadRSTi se pIpala na koI devatA hai, na koI dUsarI pUjya vastu, aura na usake pUjana se kisI puNya phala athavA zubhaphala kI prApti hI hotI hai; usameM pavitratA, pUjanapAtratA (yajJayogyatA) aura vijJatA (bodhitva) Adi ke ve viziSTa guNa bhI nahIM haiM jinakI usase prArthanA kI gaI hai / isake sivAya, jagaha jagaha jaina zAstroM meM pippalAdi vRkSoM ke pUjana kA niSedha kiyA gayA hai aura use devamUDhatA athavA lokamUDhatA batalAyA hai; jaisA ki nIce ke kucha avataraNoM se prakaTa hai: musalaM dehalI cullI pippalazcampakojalam / devAyairabhidhIyante vaya'nta taiH pare'tra ke // 4-68 -amitagati upAsakAcAra / pRthvI jvalana toyaM dehalI pippalAdikAn / devatAtvena manyante ye te cintyA vipazcitaH // 1-44 // -siddhaantsaar| kSetrAtaH zivo nAgo vRkSAzca pippalAdayaH / ...... yatrAya'nte zaThairete devamUDhaH sa ucyate // -sAracaturvizatikA / ...tarustUpAya bhaktAnAM vandanaM bhRgusaMzrayaH / ... ...evamAdivimUDhAnAM kSeyaM mUDhamanekadhA // -yshstilk| ...vRkSapUjAdIni puNyakAraNAni bhavantIti yavadanti tallokamUDhatvaM vikSeyaM / __-dravyasaMgrahaTIkA brahmadevakRtA / ...vaTavRkSAvipUjanam / ...... lokamUda pracakSyate / -bhopveshpiiyuussvrssdhaapkaacaar| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 155] isase maTTArakajI ko ukta pippalapUjA devamUDhatA yA lokamUDhatA meM parigaNita hotI hai / unhoMne hinduoM ke vizvAsAnusAra pIpala ko yadi devatA samajha kara usakI pUjA kI yaha vyavasthA kI hai to vaha devamUDhatA hai para yadi logoM kI dekhAdekhI puNyaphala samajha kara yA usase kisI dUsare anokhe phala kI AzA rakhakara aisA kiyA hai to vaha lokamUDhatA hai; athavA ise donoM hI samajhanA cAhiye / parantu kucha bhI ho, isameM sandeha nahIM ki unakI yaha pUjana vyavasthA midhyAtva ko liye hue hai aura acchI khAsI midhyAtva kI poSaka hai| bhaTTArakajI ko bhI apanI isa pUjA para prakaTa mithyAtva ke AkSepa kA khayAla AyA hai / parantu cU~ki unheM apane graMtha meM isakA vidhAna karanA thA isaliye unhoMne likha diyA - ' evaM kRte na mithyAtvaM ' - aisA karane se koI midhyAtva nahIM hotA / kyoM nahIM hotA ? ' laukikAcAravartanAt - isa jiye ki yaha to lokAcAra kA vartanA hai ! arthAt logoM kI dekhA dekhI jo kAma kiyA jAya usameM mithyAtva kA doSa nahIM lagatA ! bhaTTArakajI kA yaha hetu bhI bar3A hI vilakSaNa tathA unake adbhuta pANDitya kA botaka hai !! unake isa hetu ke anusAra logoM kI dekhAdekhI yadi kudevoM kA pUjana kiyA jAya, unheM pazuoM kI bali car3hAI jAya, sA~jhI hoI tathA pIroM kI kabreM pUjI jAya~, nadI samudrAdika kI vandanA - bhakti ke sAtha unameM snAna se dharma mAnA jAya, grahaNa ke samaya snAna kA vizeSa mAhAtmya samajhA jAya aura hiMsA ke AcaraNa tathA madyamAMsAdi ke sevana meM koI doSa na mAnA jAya athavA yo kahiye ki atatva ko tatva samajha kara pravartA jAya to isameM bhI koI midhyAtva nahIM hogA !! taba mithyAtva athavA mithyAcAra rahegA kyA, kucha samajha meM nahIM bhAtA !!! somadevasUri to, ' yazastilaka' meM mUDhatAoM kA varNana karate hue, sAfa likhate haiM ki 'ina vRcAdikoM yaha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ [156] kA pUjana cAhe ghara ke liye kiyA jAya, cAhe lokA. cAra kI dRSTi se kiyA jAya aura cAhe kisI ke anu. rodha se kiyA jAya, vaha saba samyagdarzana kI hAni karane vAlA hai--athavA yoM kahiye ki mithyAtva ko bar3hAne vAlA hai| yathA: varAthaM lokavArtArthamuparodhArthameva vaa| upAsanamISAM syAtsamyagdarzanahAnaye // paMcAdhyAyI meM bhI laukika sukhasampatti ke liye kudevArAdhana ko 'lokamUDhatA' batalAte hue, use 'mithyA lokAcAra' batalAyA hai aura isIliye tyAjya ThaharAyA hai-yaha nahIM kahA ki laukikA. cAra hone kI vajaha se vaha mithyAtva hI nahIM rhaa| yathA:-- kudevArAdhanaM kuryAdaihikazreyase kudhIH / mRSAlokopacAratvAdazreyA lokmuuddhtaa|| isase yaha spaSTa hai ki koI mithyAkriyA mahaz2a loka meM pracalita athavA lokAcAra hone kI vajaha se mithyAtva kI koTi se nahIM nikala jAtI aura na samyakriyA hI kahalA sakatI hai / jainiyoM ke dvArA, vAstava meM, laukika vidhi athavA lokAcAra vahIM taka mAnya kiye jAne ke yogya ho sakatA hai jahA~ taka ki usase unake samyaktva meM bAdhA na AtI ho aura na vratoM meM hI koI dUSaNa lagatA ho; jaisA ki somadevasUri ke nimna vAkya se bhI prakaTa hai: sarva eva hi jainAnAM pramANaM laukiko vidhiH / yatra samyaktvahAnirna yatra na vratadUSaNam // -yazastilaka // aisI hAlata meM bhaTTArakajI kA ukta hetuvAda kisI taraha bhI yuktiyukta pratIta nahIM hotA aura na sampUrNa lokAcAra hI, binA kisI vizeSatA ke, mahaz2a lokAcAra hone kI vajaha se mAnya kiye jAne ke yogya ThaharatA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 157 ] hai / zrIpadmanandi AcArya ne bhI apane karmoM se dUra rahane kA athavA unake tyAga kA samyagdarzana mailA tathA vrata khaMDita hotA ho / yathA: taM dezaM taM naraM tatsvaM tatkarmANi ca nAzrayet / malinaM darzanaM yena yena ca vratakhaNDanam // 26 // loka meM, hindUdharma ke anusAra, pIpala ko viSNu bhagavAna kA rUpa mAnA jAtA hai / viSNu bhagavAna ne kisI taraha para pIpala kI mUrti dhAraNa kI hai, ve pIpala ke rUpa meM bhUtala para avatarita hue haiM, aura unake Azraya meM satra deva kara rahe haiM; isaliye jo pIpala kI pUjA karatA hai vaha viSNu bhagavAna kI pUjA karatA hai, itanA hI nahIM, kintu sarva devoM kI pUjA karatA hai - aisA hinduoM ke pAdmAMttarakhaNDAdi kitana hI graMthoM meM vistAra ke sAtha vidhAna pAyA jAtA hai / isIse unake yahA~ pIpala ke pUjane kA bar3A mAhAtmya hai aura usakA sarva pApoM kA nAza karane Adi rUpa se bahuta kucha phala varNana kiyA gayA hai # / aura yahI 66 6: 64 *isa viSaya ke kucha thor3e se vAkya namUne ke taura para isa prakAra haiN| azvattha rUpo bhagavAn viSNureva na saMzayaH / " azvatthapUjako yastu sa eva haripUjakaH / azvatthamUrtirbhagavAnsvayameva yato dvija // " ' vadAmyazvatthamAhAtmyaM sarvapApapraNAzanam | sAkSAdeva svayaM viSNurazvattho'skhilavizvarAT // " azvatthapUjito yena pUjitAH sarvadevatAH / azvatthacchedito yena cheditAH sarva devatAH // " " azvatthaM sacayedvidvAnsaMpradakSiNamAdizet / pApopahatamartyAnAM pApanAzo bhaved dhruvam " - zabdakalpadruma / www.umaragyanbhandar.com zrAvakAcAra meM una saba upadeza diyA hai jinase 66 -- Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ [1581 vajaha hai jo ve pIpala meM pavitratA, yajJayogyatA aura vodhitvAdi guNoM kI kalpanA kiye hue haiM / pIpala meM pUtatva guNa athavA pavitratA ke hetu kA ullekha karane vAlA unakA eka vAkya namUne ke taura para isa prakAra hai: azvattha ! yasmAttvayi vRtarAja! nArAyaNastiSThati sarvakAraNam / ataH zucistvaM satataM tarUNAm vizeSato'rievinAzano'si // isa vAkya meM pIpala ko sambodhana karake kahA gayA hai ki ' he vRkSarAja ! cU~ki saba kA kAraNa nArAyaNa ( viSNu bhagavAna ) tumhAre meM tiSThatA hai, isaliye tuma savizeSa rUpa se pavitra ho aura ariSTa kA nAza karane vAle ho'| aisI hAlata meM, apane siddhAntoM ke viruddha, dUsare logoM kI dekhAdekhI pIpala pUjane athavA isa rUpa meM lokAnuvartana karane se samyagdarzana mailA hotA hai-samyaktva meM bAdhA AtI hai-yaha bahuta kucha spaSTa hai| kheda hai bhaTTArakajI, jaina dRSTi se, yaha nahIM batalA sake ki pIpala meM kisa sambandha se pUjyapanA hai athavA kisa AdhAra para usameM bodhitva tathA pUtatvAdi guNoM kI kalpanA bana sakatI hai ! 4 pratyakSa meM vaha "(atharvaNa uvAca) purA brahmAdayo devAH sarve viSNuM samAzritAH / pracchannaM devadevezaM rAkSasaiH pIDitAH svayam / kathaM pIDopazamanamasmAkaM brUhi me prabho // "(zrIviSNuruvAca) ahamazvattharUpeNa saMbhavAmi ca bhuutle| tasmAtsarvaprayatnena kurudhvaM tahasevanam // anena sarvabhadrANi bhaviSyanti na saMzayaH / -jayasiMhakalpadruma / x bhaTTArakajI ke kathana ko brahmavAkya samajhane vAle sonIjI bhI, apane anuvAda meM Der3ha peja kA lambA bhAvArya lagAne para bhI, isa viSaya ko spaSTa nahIM kara sake aura na bhaTTArakajI ke hetu ko hI nirdoSa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ [156] jaha bhAva ko liye hue hai aura usake phaloM tathA lAkha meM asaMkhyAte prasa jIvoM ke mRta kalevara zAmila rahane se acchI khAsI apavitratA se siddha kara sake haiM ! unhoMne yaha to svIkAra kiyA hai ki Agama meM vRkSa pUjA ko burA tathA lokamUDhatA batalAyA hai aura usake anu. sAra isa pIpala pUjA kA lokamUDhatA meM antarbhAva honA cAhiye / parantu pranthakAra bhaTTArakajI ne cUMki yaha likha diyA hai ki aisA karane meM mithyAtva kA doSa nahIM lagatA' isase ApakI buddhi cakarA gaIhai aura Apa usameM kisI rahasya kI kalAnA karane meM pravRtta hue Rs--yaha kahane lage haiM ki "isameM kucha thoDAsA rahasya hai"| lekina vaha rahasya kyA hai, use bahuta kucha prayatna karane athavA idhara udhara kI bahuta sI nirarthaka bAteM banAne para bhI prApa khola nahIM sake aura anta meM bhApako bhanizcita rUpa se yahI likhanA par3A-"saMbhava hai ki jisa taraha kSetra ko nimitta lekara jJAna kA kSayopazama ho jAtA hai vaise hI aisA karane se bhI zAna kA kSayopazama ho jAya"..."saMbhava hai ki usa vRkSa ke nimitta se bhI bhAtmA para aisA asara par3a jAya jisase usakI mAtmA meM vilakSaNatA bhAjAya / " isase sonIjI kI jainadharma-viSayaka zraddhA kA bhI kitanA hI patA cala jAtA hai| prastu, mApakI sabase bar3I yukti isa viSaya meM yaha mAlUma hotI ki jisa taraha para kI icchA se gAdika nadiyoM meM snAna karanA bokamaratA hote hue bhI vaise rA-binA usa icchA ke-mahaz2a zarIra kI mamayadi liye nameM snAna karanA bokamar3hatA nahIM hai, usI taraha yaho. papIta kI vizeSa vidhi meM bodhi (pAna) kI icchA se bodhi (pIpaka) pakSakI pUjA karane meM bhI kokamahatA athavA mithyAtva kA doSa ma honA cAhiye / yadyapi bhApake isa yuti-vidhAna meM bara kI imA donoM jagaha samAna hai aura isaliye usa boSi parakIcyA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ [160 bhI ghirA huA hai / sAtha hI, jainAgama meM use vaisI koI pratiSThA prApta nahIM hai / ataH usameM pUtatva Adi guNoM kI kalpanA karanA, usase una guNoM kI prArthanA karanA aura hinduoM kI taraha se usakI pUjA pIpala kA pUjanA loka mUr3hatA kI koTi se nahIM nikala sakatA, phira bhI maiM yahA~ para itanA aura batalA denA cAhatA hU~ ki gaMgAdika nadiyoM ke jisa snAna kI yh| tulanA kI gaI hai vaha saMgata mAlUma nahIM hotA; kyoMki mahaz2a zArIrika malazuddhi ke liye jo gaMgAdika meM snAna karanA hai vaha una nadiyoM kA pUjana karanA nahIM hai aura yahA~ spaSTa rUpa se 'pUjituM gacchet' Adi padoM ke dvArA pIpala kI pUjA kA vidhAna kiyA gayA hai aura usakI tIna pradakSiNA denA tathA usase prArthanA karanA taka likhA hai-yaha nahIM likhA ki pIpala kI chAyA meM baiThanA acchA hai, athavA usake nIce baiThakara amuka kArya karanA cAhiye, ityAdi / aura isaliye nadiyoM kI pUjA-vandanAdi karanA jisa taraha mithyAtva hai usI taraha pUjya buddhi ko lekara pIpala kI yaha upAsanA karanA bhI mithyAtva hai / hA~, eka dUsarI jagaha (10 veM adhyAya meM), lokamUr3hatA kA varNana karate hue sonIjI likhate haiM-"sarvasAdhAraNa agni, vRkSa, parvata Adi pUjya kyoM nahIM aura vizeSa vizeSa koI koI pUjya kyoM haiM ? isakA uttara yaha hai ki jinase jina bhagavAna kA sambandha hai ve pUjya haiM; anya nhiiN|" parantu pIpala kI bAbata Apane yaha bhI nahIM batalAyA ki usase jina bhaga. vAna kA kyA khAsa sambandha hai, jisase hinduoM kI taraha usakI kucha pUjA bana sakatI, balki vahA~ 'bodhi' kA artha 'bar3a' karake Apane apane pUrva kathana ke viruddha yajJopavIta saMskAra ke samaya pIpala kI jagaha bar3a vRkSa kI pUjAkA vidhAna karadriyA hai ! aura yaha mApake anuvAda kI aura bhI vilakSaNatA hai !! Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ [161] karanA yaha saba hindU dharma kA anukaraNa hai, jise bhaTTArakajI ne lokAnuvartana ke niHsatva parde ke nIce chipAnA cAhA hai| mahaja lokAnuvartana ke AdhAra para aise prakaTa mithyAtva ko mithyAtva kaha denA, niHsandeha, bar3e hI duHsAhasa kA kArya hai !! aura vaha ina bhaTTAraka jaise vyaktiyoM se hI bana sakatA hai jinheM dharma ke marma kI kucha bhI khabara nahIM athavA dharma kI Ar3a meM jo kucha dUsarA hI prayojana siddha karanA cAhate haiM / isI taraha para bhaTTArakajI ne, eka dUsare sthAna para, 'Aka' vRkSa ke pUjane kA bhI vidhAna kiyA hai, jisake vidhivAkya kA ullekha vyabhI Age 'arka vivAha' kI AlocanA karate hue kiyA jAyagA / vaidhavya yoga aura arka vivAha | (22) gyArahaveM adhyAya meM, puruSoM ke tIsare vivAha kA vidhAna karate hue, bhaTTArakajI likhate haiM ki 'arka ( ka ) vRkSa ke sAtha vivAha na karake yadi tIsarA vivAha kiyA jAtA hai to vaha tRtIya trivAhitA strI vidhavA ho jAtI hai / ataH vicakSaNa puruSoM ko cAhiye ki ve tIsare vivAha se pahale arka vivAha kiyA kareM / usake liye unheM arka vRkSa ke pAsa jAnA cAhiye, vahA~ jAkara khasti vAcanAdi kRtya karanA cAhiye, arka vRkSa kI pUjA karanI cAhiye, usase prArthanA karanI cAhiye, aura phira usake sAtha vivAha karanA cAhiye ' / yathA: -- * 'sUrya samprArthya' vAkya meM 'sUrya' zabda arka vRkSa kA vAcaka aura usakA paryAya nAma hai; usI vRkSa se pUjA ke anantara prArthanA kA ullekha hai| lonIjI ne apane anuvAda meM sUrya se prArthanA karane kI jo bAta likhI hai vaha unakI kathanazailI se sUrya devatA se prArthanA ko sUcita karatI hai aura isaliye ThIka nahIM hai| 21 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ [162] + prakRtvA'vivAhaM tu tRtIyAM yadi cohahet / vidhavAsA bhavetkanyA tasmAtkArya vicakSaNA (NaiH) // 204 // arkasannidhimAgatya kuryAtsvarUtyAdivAcanAm / markasyArAdhanAM kRtvA sUrya samprArtha codvahet // 20 // bhaTTArakajI kA yaha saba kathana bhI jainazAsana ke viruddha hai| aura umakA ukta vaidhavyayoga jaina-tatvajJAna ke viruddha hI nahIM kintu pratyakSa ke bhI viruddha hai-pratyakSa meM saiMkar3oM udAharaNa aise upasthita kiye jA sakate haiM jinameM tIsare vivAha se pahale arkavivAha nahIM kiyA gayA, aura phira bhI vaidhavya-yoga saMghaTita nahIM huaa| sAtha hI, aise udAharaNoM kI bhI kamI nahIM hai jinameM arka vivAha kiye jAne para bhI strI vidhavA ho gaI hai aura vaha avivAha usake vaidhavyayoga kA TAla nahIM sakA / aisI hAlata meM yaha koI lAjimI niyama nahIM ThaharatA ki arkavivAha na kiye jAne para koI strI svAhamakhvAha bhI vidhavA ho jAtI hai aura kiye jAne para usakA vaidhavyayoga bhI Tala jAtA hai / taba bhaTTArakajI kA ukta vidhAna korA vahama, bhrama aura lokamUDhatA kI zikSA ke sivAya aura kucha bhI mAlUma nahIM hotaa| + isa padya ke anuvAda meM sonIjI ne pahalI strI ko 'dharmapatnI' aura dUsarI ko 'bhogapatnI' batalAkara jo yaha likhA hai ki "ina do striyoM ke hote hue tIsarA vivAha na kare" vaha saba unakI nijI kalpanA jAna par3atA hai / mUla gadya ke prAzaya ke sAtha usakA kucha sambandha nahIM hai / mUla se yaha lAz2imI nahIM AtA ki vaha do striyoM ke maujUda hote hue hI tIsare vivAha kI vyavasthA batalAtA hai| balki adhikAMza meM, apane pUrvapadya-sambandha se, do triyoM ke marajAne para tIsarI strIko vivAhane kI vyavasthA karatA hunAmAlUma hotA hai| sI taraha kA hAla bhaDArakajI ke usa dUsare vaitravya-yoga kA. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ hinduoM ke yahA~ arkavivAha kA vistAra ke sAtha vidhAna pAyA jAtA hai, unake kitane hI RSiyoM kI yaha dhAraNA hai ki manuSya kI tIsarI zrI mAnuSI na honI cAhiye, yadi mAnuSI hogI to vaha vidhavA ho jAyagI, isase tIsare vivAha se pahale unhoMne arkavivAha kI yo. janA kI hai-arka vRkSa ke pAsa jAkara svastivAcanAdi kRtya karane, arka kI pUjA karane, bharka se prArthanA karane aura phira arka-kanyA ke sAtha vivAha karane mAdi kI sampUrNa vyavasthA batalAI hai / isa viSaya kA kayana hinduoM ke kitane hI pranyoM meM pAyA jAtA hai / 'navaratnavivAhapaddhati' meM bhI pATha pRSThoM meM usakA kucha saMgraha kiyA gayA hai| usa para se yahA~ kucha vAkya namUne ke taura para uddhRta kiye jAte haiM: "bahedrAtisiddhayartha tRtIyAM na kadAcana / mohAdajJAnato vApi yadi gacchetu mAnuSIm / nazyatyava na saMdeho garmasya bacanaM ythaa| "tRtIyaM yadi coddhAhettarhi sA vidhavA bhavet // caturthyAdi vivAhAcaM vatIye' samudvadet / " "tRtIye zrIvivAhe tu saMprApte puruSasya tu|| mArka vivAha vakSyAmi zaunako'ha vidhAnataH / bhasanidhimAgatya tatra vastyAdi vAcayet // mI hai jisakA vidhAna unhoMne isI madhyAya ke nimna paya meM kiyA hai:rute pAmbiya sambandhe pakSAnmRtyuma gAviNAm / tadAna va bAI nArIvaiSalpavam / 185 // sa pacanAmatamAmA pavA ki pAsambandha (sagAI) mAraparibhAI bagAMlI (kuTambI) mara prAya to phira yaha vivAhasAbahIbArace / pati kiza AyA hogahI niranibANI!! Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ [164] nAndIzrAddhaM prakurvIta sthaNDilaM ca prakalpayet / arkamabhyarcya saurya ca gaMdhapuSpAkSatAdibhiH // " (prArthanA) " namaste maMgale devi namaH saviturAtmaje / trAhi mAM kRpayA devi patnI tvaM me ihAgatA // arka tvaM brahmaNA sRSTaH sarvaprANihitAya ca / vRkSANAM prAdibhUtastvaM devAnAM prItivardhanaH // tRtIyodvAhajaM pApaM mRtyu cAzu vinAzayet / tatazca kanyAvaraNaM tripuruSaM kulamuddharet // " hindU granthoM ke aise vAkyoM para se hI bhaTTArakajI ne vaidhavya-yoga aura arkavivAha kI ukta vyavasthA apane granthoM meM kI hai / parantu kheda hai ki Apane use bhI zrAvaka dharma kI vyavasthA likhA hai aura isa taraha para apane pAThakoM ko dhokhA diyA hai !! saMkIrNa hRdayodgAra / / (23) yaha trivarNAcAra, yadyapi, hRdaya ke saMkIrNa udgAroM se bahuta kucha bharA huA hai aura merI icchA bhI thI ki maiM isa zIrSaka ke nIce unakA kucha vizeSa digdarzana karAtA parantu lekha bahuta bar3ha gayA hai, isase sirpha do namUnoM para hI yahA~ santoSa kiyA jAtA hai| inhIM para se pAThakoM ko yaha mAlUma ho sakegA ki bhaTTArakajI kI hRdayasaMkIrNatA kisa hada taka bar3hI huI thI aura ve jainasamAja ko jainadharma kI udAra nIti ke viruddha kisa ora le jAnA cAhate the:( ka ) antyajaiH skhanitAH kUpAdhApI puSkariNI saraH / teSAM jalaM na tu grAhaM snAnapAnAya ca kvacit // 3-56 // isa padya meM kahA gayA hai ki jo kue~, bAvar3I, puSkariNI aura tAlAba antyajoM ke-zUdroM athavA camAroM Adi ke-khode hue hoM unakA jala na to kabhI pInA cAhiye aura na snAna ke liye hI grahaNa karanA caahiye| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ [165] bhaTTArakajI kA yaha udgAra bar3A hI vilakSaNa tathA hada darje kA saMkIrNa hai aura isase zUdroM ke prati asIma ghRNA tathA dveSa kA bhAva vyakta hotA hai / isameM yaha nahIM kahA gayA ki jina kUpa bAvar3I Adi ke jala ko antyajoM ne kisI taraha para chupA ho unhIM kA jala snAnapAna ke ayogya ho jAtA hai balki yaha spaSTa ghoSaNA kI gaI hai ki jina kapa bAvar3I Adi ko antyajoM ne khodA ho--bhale hI unake vartamAna jala ko unhoMne kabhI sparza bhI na kiyA ho-una saba kA jala hamezA ke liye nAnapAna ke ayogya hotA hai ! aura isa liye yadi yaha kahA jAya to vaha nAkAfI hogA ki 'bhaTTArakajI ne apane isa vAkya ke dvArA antyaja manuSyoM ko jalacara jIvoM tathA jala ko chune pAne vAle dUsare tiyaMcoM se hI nahIM kintu usa mala, gaMdagI tathA kUr3e karkaTa se bhI burA aura gayA bItA samajhA hai jo kuoM, bAvar3iyoM tathA tAlAboM meM bahakara yA ur3akara calA jAtA hai athavA bhaneka trasa jIvoM ke marane-jIna-galane-sar3ane Adi ke kAraNa bhItara hI bhItara paidA hotA rahatA hai aura jisakI vajaha se unakA jala snAna pAna ke ayogya nahIM mAnA jAtA / bhaTTArakajI kI ghRNA kA mAna isase bhI kahIM bar3hA cadA thA, aura isI liye maiM use hada darje kI yA asIma ghRNA kahatA huuN| mAlUma hotA hai bhaTTArakajI antyajoM ke saMsarga ko hI nahIM kintu unakI chAyAmAtra ko apavitra, apazakuna aura aniSTakAraka samajhate the / isIlie unhoMne, eka dUsare sthAna para, antyaja kA darzana ho jAne athavA usakA zabda sunAI par3ane para japa ko hI chor3a dene kA yA yoM kahiye ki sAmAyika jaise sadanuSThAna kA tyAga kara uTha jAne kA vidhAna kiyA hai * yaha kitane kheda kA viSaya hai !! yathA vratacyutAntyajAdInAM darzane bhASaNa shrutii| pute 'ghobAtagamane jumbhane japamutsRjat // 3-125 / / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ [166 ) yadi bhaTTArakajI kI samajha ke anusAra antyamoM kA saMsarga-doSa yahA~ taka bar3hA huA hai-itanA adhika prabhAvazAlI aura balavAna hai ki unakA kisI kUpa bAvar3I bhAdi kI bhUmi ko prArambha meM sparza karanA bhI usa bhUmi ke saMsarga meM Ane vAle jala ko hamezA ke liye dUSita tathA apavitra kara detA hai taba to yaha kahanA hogA ki jisa jisa bhUmi ko antyaja logoM ne kabhI kisI taraha para sparza kiyA hai athavA ve sparza karate haiM vaha saba bhUmi aura usake saMsarga meM Ane vAle saMpUrNa annAdika padArtha hamezA ke liye dUSita tathA apavitra ho jAte haiM aura isaliye traivarNikoM ko cAhiye ki ve usa bhUmi para kabhI na caleM aura na jala kI taraha una saMsargI padAthoM kA kabhI vyavahAra hI kareM / isake sivAya, jina kUpa bAvar3I Adi kI bAbata sunizcita rUpa se yaha mAlUma na ho sake ki ve kina logoM ke khode hue haiM unakA jana bhI, saMdigdhAvasthA ke kAraNa, kabhI kAma meM nahIM lAnA cAhiye / aisI hAlata meM kaisI vikaTa sthiti utpana hogI aura lokavyavahAra kitanA banda tathA saMkaTApanna ho jAyagA usakI kalpanA taka bhI bhaTTArakajI ke dimAga meM AI mAlUma nahIM hotI / mAlUma nahIM bhaTTArakajI una khetoM kI paidAvAra-anna, phala tathA zAkAdika-ko bhI grAhya samajhate the yA ki nahIM jinameM malamUtrAdika mahAdurgadhamaya apavitra padArthoM se bhare hue khAda kA saMyoga hotA hai ! athavA antyajoM kA vaha bhUmi-sparza hI, unakI dRSTi meM khAda ke usa saMyoga se gayA bItA thA !! paraMtu kucha bhI ho-bhaTTArakajI aisA vaisA kucha samajhate hoM yA na samajhate hoM aura unhoMne vaisI koI kalpanA kI ho yA na kI ho-, isameM saMdeha nahIM ki unakA ukta kathana jainazAsana ke atyanta viruddha hai| ___jo janazAsana sArvajanika prema tathA vAtsalya bhAva kI zikSA detA hai, ghRNA vA dveSa ke bhAva ko haTA kara maitrIbhAva sikhajAtA hai aura Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 167] antyajoM ko bhI dharma kA adhikArI batalA kara unheM zrAvakoM kI koThi meM rakhatA hai usakA, athavA una tIrthaMkaroM kA kadApi aisA anudAra zAsana nahIM ho sakatA, jinakI 'samavasaraNa' nAmakI samudAra sabhA meM U~ca nIca ke bheda bhAva ko bhulA kara manuSya hI nahIM kintu pazu-pakSI taka bhI zAmila hote the aura vahA~ pahu~cate hai| Apasa meM aise hilamila jAte the ki apane apane jAtivirodha takako bhulA dete the - sarpa nirbhaya hokara nakula ke pAsa khelatA thA aura billI prema se cUhe kA AliMgana karatI thii| kitanA U~cA Adarza aura kitanA vizvaprema-yaya bhAva hai ! kahA~ yaha Adarza ? aura kahA~ bhaTTArakajI kA ukta prakAra kA ghRNAtmaka vidhAna ? isase spaSTa hai ki bhaTTArakajI kA yaha saba kathana jainadharma kI zikSA na hokara usase bAhara kI cIz2a hai / aura vaha hindU-dharma se udhAra lekara rakkhA gayA mAlUma hotA hai / hinduoM ke yahA~ ukta vAkya se milatA julatA 'yama' RSi kA eka vAkya # nimna prakAra se pAyA jAtA hai : antyajeH khAmitAH kUpAstaDAgAni tathaiva ca / eSu khAtvA ca pItvA ca paMcagavyena zuddhayati // isameM yaha batalAyA gayA hai ki 'antyajoM ke khode hue kuma tathA tAlAboM meM snAna karane vAlA tathA unakA pAnI pIne vAlA manuSya apavitra ho jAtA hai aura usakI zuddhi paMcagavya se hotI hai-jisameM gobara aura gomUtra bhI zAmila hote haiN| sambhavataH isI vAkya para se bhaTTArakajI ne apane vAkya kI racanA kI hai / parantu vaha mAlUma nahIM hotA ki paMcagavya se zuddhi kI bAta ko haTAkara unhoMne apane patha ke uttarArdha ko eka dUsarA hI rUpa kyoM diyA hai ? paMcagamya se zuddhi kI isa hindU vyavasthA ko to Apane kaI jagaha para apane graMtha meM apanAyA *dekhAM nArAyaNa vita-saMgrahIta 'mAndika subhAvata' Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ [168] hai + / zAyada Apako isa prasaMga para vaha iSTa na rahI ho / aura yaha bhI ho sakatA hai ki hindU-dharma ke kisI dUsare vAkya para se hI Apane apane vAkya kI racanA kI ho athavA use hai| jyoM kA tyoM uThAkara rakha diyA ho / paraMtu kucha bhI ho, isameM saMdeha nahIM ki yaha vyavasthA hinduoM se lI gaI hai--jainiyoM ke kisI bhI mAnanIya prAcIna graMtha meM vaha nahIM pAI jAtI--hiMduoM kI aisI vyavasthAoM ke kAraNa hI dakSiNa bhArata meM, jahA~ aisI vyavasthAoM kA khAsa pracAra huA hai, antyaja logoM para ghora atyAcAra hotA hai-ve kitanI hI sar3akoM para cala nahIM sakate athavA maMdiroM ke pAsa se guz2ara nahIM sakate, unakI chAyA par3a jAne para sacela snAna kI z2arUrata hotI hai--aura isIliye aba usa atyAcAra ke viruddha sahRdaya tathA vivekazIla udAra pablika kI AvAz2a uThI huI hai| ( kha )prajAghnagAnamatsyanAH kallAlAzcamakArakAH / pApardhikaH surApAyI etairvastuM na yujyate // 130 // etAnkimapi no deyaM sparzanIyaM kadApi na / na teSAM vastukaM grAhya janApavAdadAyakam // 131 // -7 vA adhyAya / ina padyoM meM kahA gayA hai ki 'jo loga bakarA bakarI kA ghAta karane vAle ( kasAI Adika ) hoM, gokuzI karane vAle ( musalamAna Adi mleccha ) ho, macchI mArane vAle ( IsAI yA dhIvarAdika ) hoM, zarAba kA vyApAra karane vAle ( kalAla ) hoM, camar3e kA kAma karane vAle ( camAra ) hoM, koI vizeSa pApa kA kAma karane vAle pAtikI (pApardhika) hoM, athavA zarAba pIne vAle hoM, unameM se kisI ke bhI sAtha bolanA + jaise rajasvalA strI kI cauthe dina paMcagavya se-gobara gomUtrA. dika se snAna karane para zuddhi mAnI hai / yathAH caturthe vAsare paMcagavyaiH saMsnAphvezca tAm // 8-10n. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 166 ] na nahIM cAhiye / aura ina logoM ko na to kabhI kucha denA cAhiye, 1 inakI koI cIz2a lenA cAhiye aura na inako kabhI chUnA hI cAhiye; kyoMki aisA karanA lokApavAda kA - badanAmI kA kAraNa hai / ' * pAThakajana ! dekhA, kaise saMkIrNa, kSudra aura manuSyatva se gire hue udgAra haiM ! vyaktigata ghRNA tathA dveSa ke bhAvoM se kitane labAlaba bhare hue haiM !! aura jagat kA uddhAra athavA usakA zAsana, rakSaNa tathA pAlana karane ke liye kitane anupayogaH, pratikUla aura virodhI haiM ! ! kyA aise udgAra bhI dhArmika upadeza kahe jA sakate haiM ? athavA yaha kahA jA sakatA hai ki ve jainadharma kI usa udAranIti se kucha sambaMdha rakhate haiM jisakA citra, jainagraMthoM meM jaina tIrthaMkaroM ko 'samavasaraNa ' sabhA kA naqazA khIMca kara dikhalAyA jAtA hai ? kadApi nahIM / aise upadeza vizvaprema ke vighAtaka aura saMsArI jIvoM kI unnati tathA pragati ke bAdhaka haiM / jainadharma kI zikSA se inakA kucha bhI sambaMdha nahIM hai / jarA gaharA utarane para hI yaha mAlUma ho jAtA hai ki ve kitane dhAMdhe aura niHsAra haiN| bhalA jaba una manuSyoM ke sAtha jinheM hama samajhate hoM ki ve bure haiM -- burA AcaraNa karate haiM-- saMbhASaNa bhI na kiyA jAya, unheM sadupadeza na diyA jAya athavA unakI bhUla na batalAI jAya to unakA sudhAra kaise ho sakatA hai ? aura kaise ve sanmArga para lagAe jA sakate haiM ? kyA aise logoM kI ora se sarvathA upekSA dhAraNa karanA, unake hita tathA utthAna kI cintA na rakhanA, aura unheM sadupadeza dekara sanmArga para na lagAnA jainadharma kI koI nIti athavA jaina samAja ke liye kucha iSTa kahA jA sakatA hai ? aura kyA sacce jainiyoM kI dayA - pariNati ke sAtha usakA kucha sambandha ho sakatA hai ? kadApi nahIM / jainadharma ke to bar3e 2 netA bhAcAryoM tathA mahAna puruSoM ne agaNita pApiyoM, bhItI, cAMDAloM 22 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ [170] tathA mlecchoM taka ko dharma kA upadeza diyA hai, unake dukha sukha ko sunA hai, unakA hara taraha se samAdhAna kiyA hai aura unheM jaina dharma meM dIkSita karake sanmArga para lagAyA hai| ataH aise logoM se bolanA yogya nahIM' yaha siddhAnta bilakula jainadharma kI zikSA ke viruddha hai / isI taraha para 'una logoM ko kabhI kucha denA nahIM aura na kabhI unakI koI cIz2a lenA' yaha siddhAMta bhI dUSita tathA bAdhita hai aura jainadharma kI zikSA se bahirbhUta hai| kyA aise logoM ke bhUkha-pyAsa kI vedanA se vyAkula hote hue bhI unheM anna, jala na denA aura roga se pIDita hone para auSadha na denA jainadharma kI dayA kA koI aMga ho sakatA hai ? kadApi nahIM / jainadharma to kupAtra aura apAtra kahe jAne vAloM ko bhI dayA kA pAtra mAnatA hai aura una saba ke liye karuNA buddhi se yathocita dAna kI vyavasthA karatA hai / jaisAki paMcAdhyAyI ke nimna vAkyoM se bhI prakaTa hai: kupAtrAyA'pyapAtrAya dAna deyaM yathocitam / pAtravuddhayA niSiddhaM syAniSiddhaM na kRpaadhiyaa| zeSebhyaH tutitapAsAdipIDitebhyo'zubhodayAt / dInebhyo'bhaya dAnadi dAtavyaM karuNArNavaiH / / vaha asamartha bhUkha pyAsoM ke liye AhAra dAna kI, vyAdhi-pIDitoM ke liye auSadhi-vitaraNa kI, ajJAniyoM ke liye vidyA tathA jJAnopakaraNa-pradAna kI aura bhayagrastoM ke liye abhayadAna kI vyavasthA karatA hai / usakI dRSTi meM pAtra, kupAtra aura apAtra sabhI apanI apanI yogyatAnusAra ina cAroM prakAra ke dAna ke adhikArI haiN| isase bhaTTArakajI kA una logoM ko kucha bhI na dene kA udgAra nikAlanA korI apanI * pacAdhyAya kI chapI huI pratiyoM meM 'bhaya' kI jagaha ''dayA' sadhA 'dayA' pATha galata diye haiN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ [11] hRdaya-saMkIrNatA vyakta karanA hai aura pAkhaNDa kA kA upadeza denI hai / aisI hI hAlata una logoM se kabhI koI cIja na lene ke udgAra kI hai| unase acchI, upayogI tathA uttama cIjoM kA nyAyamArga se ' lenA kabhI dUSita nahIM kahA jA sakatA / aise logoM meM se kitane hI vyakti jaMgaloM, pahAr3oM, samudroM tathA bhUgarbha meM se acchI uttama uttama cIjeM nikAlate haiN| kyA unase ve cIjeM lekara nAma na uThAnA cAhiye ! kyA aise logoM dvArA vana-parvatoM se mAI huI uttama auSadhoM kA bhI vyavahAra na karanA cAhiye ? aura kyA camAroM se unake banAye hue mRta carma ke jUte bhI lene cAhiye ! isake sivAya eka musalamAna, IsAI athavA vaisA ( uparyukta prakAra kA ) koI hInAcaraNa karane vAlA hindU bhAI yadi kisI auSadhAlaya, vidyAlaya athavA dUsarI lokopakAriNI sevA saMsthA ko dravyAdi kI koI acchI sahAyatA pradAna kare to kyA usako vaha sahAyatA saMsthA ke anurUpa hote hue bhI svIkAra na karanI cAhiye ? aura kyA isa prakAra kA saba vyavahAra koI buddhimAnI kahalA sakatA hai ! kadApi nahIM / aisA karanA anubhavazunyatA kA dyotaka aura apanA hI nAzaka hai / saMsAra kA saba kAma paraspara ke lenadena aura eka dUsare kI sahAyatA se calatA hai / eka macchImAra sIpa meM se motI nikAla kara detA hai aura badale meM kucha dravya pAtA hai athavA eka camAra se jUtA yA camacA liyA jAtA hai to mUlyAdi ke taura para use kucha diyA jAtA hai| isI taraha para noka-vyavahAra pravartatA hai / kyA vaha motI jo mAMsa meM hI paidA hotA tathA vRddhi pAtA hai usa macchImAra kA hAtha lagane se apavitra yA vikRta ho jAtA hai ! athavA vaha camar3A camAra ke kara-sparza se viguNita aura dUSita bana jAtA hai ? yadi aisA kucha nahIM hai to phira una logoM se koI bhI cIja na lene ke liye kahanA kyA parva rakhatA hai| vaha nirI sakIrNatA aura himAkata nahIM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 172] to aura kyA hai ! bharata cakravartI jaise dhArmika netA puruSoM ne to aise logoM se bheTa meM camarI aura kastUrI ( muzka nAphe ) jaisI cIjeM hI nahIM kitu kanyAe~ taka bhI lI thIM, jinakA ullekha AdipurANa Adi graMthoM meM pAyA jAtA hai / rAjA loga aise vyaktiyoM se kara aura jamIMdAra loga apanI jamIna kA mahasUla tathA makAna kA kirAyA bhI lete haiM / unake khetoM kI paidAvAra bhI lI jAtI hai / ataH bhaTTArakajI kA ukta udgAra kisI taraha bhI yuktiyukta pratIta nahIM hotaa| aba rahI una logoM ko kabhI na chUne kI bAta, yaha udgAra bhI yukti-saMgata mAlUma nahIM hotA | jaba hama loga una logoM ke upakAra tathA udhAra meM pravRtta hoMge, jo jainamata kA khAsa uddezya hai, taba unheM kabhI athavA sarvathA chue~ nahIM yaha bAta to bana hI nahIM sktii| phira bhaTTArakajI apane isa udgAra ke dvArA hameM kyA sikhalAnA cAhate haiM vaha kucha samajha meM nahIM AtA ! kyA eka zarAbI ko zarAba ke naze meM kUpAdika meM giratA huA dekha kara hameM cupa baiThe rahanA cAhiye aura chu jAne ke bhaya se usakA hAthapakar3a kara nivAraNa na karanA cAhiye ? athavA eka camAra ko DUbatA huA dekhakara chU jAne ke Dara se usakA uddhAra na karanA cAhiye ? kyA eka goghAtI musalamAna, macchImAra, IsAI yA zarAba becanevAle hind ke ghara meM Aga laga jAne para, sparzabhaya se, hameM usako tathA usake bAlabaccoM ko pakar3a pakar3a kara bAhara na nikAlanA cAhiye ? aura kyA hamArA koI pAtikI bhAI yadi acAnaka coTa khAkara lahUluhAna huA behoza par3A ho to hameM usako uThA kara aura usake ghAvoM ko dho pU~cha kara usakI marhama paTTI na karanA cAhiye, isaliye ki vaha pAtikI hai aura hameM usako chUnA nahIM cAhiye ? athavA eka vaidya yA DAkTara ko apane kartavya se cyuta hokara aise logoM kI cikitsA hI nahIM karanI cAhiye ? yadi aisI hI zikSA hai taba to kahanA hogA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ [173] ki maTTArakajI hameM manuSyatra se girA kara pazuoM se bhI gayA bItA banAnA cAhate the aura unhoMne hamAre udAra dayAdharma ko kalaMkita tathA viDambita karane meM koI kasara nahIM rkkhii| aura yadi aisA nahIM hai to unake ukta udgAra kA phira kucha bhI mUlya nahIM rahatA-vaha nirarthaka aura niHsAra jAna par3atA hai| mAlUma hotA hai bhaTTArakajI ne spRzyA'spRzya kI samIcIna nIti ko hI nahIM samajhA aura isIliye unhoMne binA soce samajhe aisA UTapaTA~ga likha mArA ki 'ina logoM ko kabhI bhIna chUnA cAhiye !! mAnoM ye manuSya sthAyI achUta hoM aura usa mala se bhI gaye bIte hoM jise hama pratidina chUte haiM !!! manuSyoM se aura itanI ghRNA !!! dhanya hai aisI samajha tathA dhArmika buddhi ko !!! anta meM, bhaTTArakajI ne jisa lokApavAda kA bhaya pradarzita kiyA hai vaha isa saMpUrNa vivecana para se mUkhoM kI mUrkhatA ke sivAya aura kucha bhI nahIM raha jAtA, isIse usa para kucha likhanA vyartha hai / niHsaMdeha, jaba se ina bhaTTArakajI jaise mahAtmAoM kI kRpA se jainadharma ke sAhitya meM isa prakAra ke anudAra vicAroM kA praveza hokara vikAra prArambha huA hai taba se jainadharma ko bahuta bar3A dhakkA pahu~cA hai aura usakI sArI pragati ruka gaI / vAstava meM, aise saMkIrNa tathA anudAra vicAroM ke anukUla calane vAle saMsAra meM kabhI koI unnati nahIM kara sakate aura na ucca tathA mahAn bana sakate haiN| RtukAla meM bhoga na karane vAloM kI gati / (24) AThaveM adhyAya meM bhaTTArakajI ne yaha to likhA hI hai ki 'RtujhAna meM bhoga karane vAlA manuSya paramagati ( mokSa ) ko prApta hotA hai aura usake aisA satkulIna putra paidA hotA hai jo pitaroM ko kharga prApta karA detA hai' x ! parantu RtukAla meM bhoga na karane vAle x RtukAlopa [vAmi] gAmI tu prAmoti paramAM gatim / satkutaH prabhavetputraH pitRNAM svagaMdo mataH // 4 // isa payakA pUrvArSa saMvartasmati' ke paca naM0 100 kA racarA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ [174] strI-puruSoM kI jisa gati kA ullekha kiyA hai vaha aura bhI vicitra hai / zrApa likhate haiM: * RtusnAtAM tu yo bhAyAM sannidhau nopaya [ga] cchati / ghorAyAM bhrUNahatyAyAM pitRbhiH saha majati // 46 // RtusnAtA tu yA nArI patiM naivopavindati / zunI vRkI zRgAlI sthAcchUkarI gardabhI ca sA // 50 // arthAt -jo puruSa apanI RtusnAtA-RtukAla meM snAna kI huIstrI ke pAsa nahIM jAtA hai-usase bhoga nahIM karatA hai-vaha apane pitaroM sahita bhrUNahatyA ke ghora pApa meM DUbatA hai-- svayaM durgati ko prApta hotA hai aura sAtha meM apane pitaroM ( mAtA pitAdika ) ko bhI le maratA hai / aura jo RtusnAtA strI apane pati ke sAtha bhoga nahIM karatI hai vaha mara kara kuttI, bher3inI, gIdar3I sUarI aura gadhI hotI hai| * isa padya kA artha dene ke bAda sonIjI ne eka bar3A hI vila. kSaNa 'bhAvArtha' diyA hai jo isa prakAra hai: "bhAvArtha-kitane hI loga aisI bAtoM meM Apatti karate haiN| isakA kAraNa yahI hai ki ve aAjakala svarAjya ke nase meM cUra ho rahe haiN| ataH haraeka ko samAnatA dene ke Aveza meM Akara usa kriyA ke cAhane vAle logoM ko bhar3akA kara apanI khyAti-pUjA Adi cAhate haiM / unhoMne dhArmika viSayoM para AghAta karanA hI apanA mukhya kartavya samajha liyA hai|" ___ isa bhAvArtha kA mUla padya athavA usake artha se z2arA bhI sambaMdha nahIM hai / aisA mAlUma hotA hai ki ise likhate hue lonIjI khuda hI kisI gahare naze meM cUra the / anyathA, aisA binA sira paira kA mahA. hAsyajanaka 'bhAvArtha' kabhI bhI nahIM likhA jA sakatA thaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ [175] pAThakajana ! dekhA, kaisI vicitra vyavasthA hai ! ! bhale hI ve dina parva ke dina hoM, strIpuruSoM meM se koI eka athavA donoM hI vratI hoM, bImAra hoM, anicchuka hoM, tIrthayAtrAdi dharma kAryoM meM lage hoM yA paradeza meM sthita hoM parantu unheM usa vakta bhoga karanA hI cAhiye !! yadi nahIM karate haiM to ve ukta prakAra se ghora pApa ke bhAgI athavA durgati ke pAtra hote haiM !!! isa anyAyamUlaka vyavasthA kA bhI kahIM kucha ThikAnA hai !! svaruci kI pratiSThA, satsaMyama ke anuSThAna, brahmacarya ke pAlana aura yogAbhyAsAdi ke dvArA apane abhyudaya ke yatna kA to isake Age kucha mUlya hI nahIM rahatA !!! samajha meM nahIM AtA bhrUNa (garbhastha bAlaka ) ke vidhamAna na hote hue bhI usakI hatyA kA pApa kese laga jAtA hai ? yadi bhoga kiyA jAtA to garbha kA rahanA sambhava thA, isa saMbhAvanA ke AdhAra para hai| yadi bhoga na karane se bhrUNahatyA kA pApa laga jAtA hai taba to koI bhI tyAgI, jo apanI strI ko chor3akara brahmacArI yA muni huA ho, isa pApa se nahIM baca sakatA / aura jainasamAja ke bahuta se pUjya puruSoM athavA mahAn mAtmAmoM ko ghora pAtikI tathA durgati kA pAtra karAra denA hogaa| paranta aisA nahIM hai| jainadharma meM brahmacarya kI bar3I pratiSThA hai aura usake pratApa se asaMkhya vyakti RtukAla meM bhoga na karate hue bhI pApa se alipta rahe haiM, aura sadgati ko prApta hue hai / jainadRSTi se yaha koI lAjimI nahIM ki Rda kAla meM bhoga kiyA hI jAya / hA~, bhoga jo kiyA jAya to vaha saMtAna ke liye kiyA jAya aura isa uddezya se RtukAla meM hI kiyA jAnA cAhiye, aisI usakI vyavasthA hai| aura usake sAtha zakti tathA kAlAdika kI vizeSApekSA bhI lagI huI hai-arthAt ve strI puruSa yadi usa samaya rogAdika ke kAraNa yA aura taura para vaisA karane ke liye asamartha na hoM, aura vaha samaya bhI koI parvAdi varmA kAla na ho to ve paraspara kAmasevana kara sakate hai| dUsarI avasthA ke liye aisA niyama athavA krama nahIM hai / aura yaha bAta Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ [176 ) bhagavajinasena-praNIta zrAdipurANa ke nimna vAkya se bhI dhvanita hotI hai: saMtAnArthamRtAveva kAmasevAM mithyo bhajet / zaktikAlavyapekSo'yaM kramo'zakteSvato'nyathA // 38-135 // isase bhaTTArakajI kA ukta saba kathana jainadharma ke bilakula viruddha hai aura usane jainiyoM kI sArI karma philaoNsaoNfI ko hI uThA kara tAka meM rakha diyA hai / bhalA yaha kahA~ kA nyAya aura siddhAnta hai jo putra ke bhoga na karane para becAre mare jIte pitara bhI bhrUNa hatyA ke pApa meM ghasITe jAte haiM ! mAlUma hotA hai yaha bhaTTArakajI ke apane hI mastiSka kI upaja hai; kyoMki unhoMne pahale padya meM, jo 'parAzara RSi kA vacana hai aura 'parAzarasmRti' ke cauthe adhyAya meM naM0 15 para darja hai tathA 'mitAkSarA' meM bhI uddhRta milatA hai, itanA hI pheraphAra kiyA hai-- arthAt , usake antima caraNa 'yujyate nAtra saMzayaH' ko 'pitRbhiH saha majjati' meM badalA hai !! dUsare zabdoM meM yoM kahiye ki parAzarajI ne pitaroM ko usa hatyA ke pApa meM nahIM DuboyA thA, parantu bhaTTArakajI ne unheM bhI DubonA ucita samajhA hai !!! * aisA nirAdhAra kathana kadApi kisI mAnanIya jainAcArya kA vacana nahIM ho sakatA / dUsarA padya bhI, jisameM RtukAla meM bhoga na karane vAlI strI kI gati * eka bAta aura bhI noTa kiye jAne ke yogya hai aura vaha yaha ki hindU graMthoM meM isa viSaya le sambandha rakhane vAle 'devala 'zrAdi RSiyoM ke kitane hI vacana aise bhI pAye jAte haiM jinameM 'svasthaH 'sannopagacchati' Adi padoM ke dvArA usa puruSa ko hI bhrUNahalyA ke pApa kA bhAgI ThaharAyA hai jo svastha hote hue bhI RtukAla meM bhoga nahIM karatA hai| aura 'parvavajya' tathA 'parvANi varjayeta' mAdi padoM ke dvArA RtukAla meM bhI bhoga ke liye parva dinoM kI chuTTI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ [177] kA ullekha hai, hindU-dharma ke kisI graMtha se liyA gayA athavA kucha parivartana karake ekkhA gayA mAlUma hotA hai; kyoMki hindU-graMthoM meM hI isa prakAra kI prAjJAe~ pracuratA ke sAtha pAI jAtI haiM / parAzarajI ne to aisI strI ko sIdhA naraka meM bhejA hai aura phira manuSyayoni meM lAkara use bAra bAra vidhavA hone kA bhI phatavA (dharmAdeza) diyA hai / yathAH tuzAmA tu vA nArI bhatAra nopasarpati / khAmRtA barakaM vAti nidhavA ca punaH punaH // 4-14 / / -praashrsmRti| isa padya kA pUrvArdha aura bhaTTArakajI ke dUsare padyakA pUrvArdha donoM ekAryavAcaka haiM / saMbhava hai isa padya para se hI bhaTTArakajI ne apane padya kI racanA kI ho / unheM usa strI ko kramaza: naraka tathA manuSya gati meM na beja kara khAlisa tiyaMca gati meM hI ghumAnA ucita jacA ho aura isIliye gahoMne isa patra ke uttarArdha ko apanI icchAnusAra badalA ho / paraMtu kucha bhI ho, isameM saMdeha nahIM ki bhaTTArakajI ne kucha dUsaroM kI nakala karake aura kucha apanI prakala ko bIcameM dakhala dekara jo ye beDhaMgI vyavasthAe~ prastuta kI haiM unakA jainazAsana se kucha bhI sambaMdha nahIM hai| aisI nAmAkUla vyavasthAe~ kadApi jainiyoM ke dvArA mAnya kiye jAne ke yogya nahIM / azlIlatA aura aziSTAcAra / (25) vrata, niyama, parva, svAsthya, anicchA aura asamarthatA yAdi kI kucha parvAha na karate hue, RtukAla meM avazya bhoga karane kI vyavasthA dene vAle athavA bhoga na karane para durgati kA pharmAna jArI kI gaI hai / parantu maTTArakajI ne una payoM ko yahA~ saMgraha nahIM kiyA aura na umakA prAzaya apane zabdoM meM prakaTa kiyaa| isase yaha aura bhI sAfa ro jAtA hai ki unhoMne RtukAla meM bhoga na karane vAloM ko hara hAlata meM bhrUNaratyA kA aparAdhI ThaharAyA hai !! 23 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ [18] karane vAle bhaTTArakajI ne, usI adhyAya meM, bhoga kI kucha vidhi bhI bata. lAI hai| usameM, anya bAtoM ko chor3a kara, Apa likhate haiM 'pradIpe maithunaM caret '-dIpaprakAza meM maithuna karanA cAhiye aura usakI bAbata yahA~ taka jora dete haiM ki dIpe naSTe tu yaH saGgaM karoti manujo yadi / yAvajanmadaridratvaM labhate nAtra saMzayaH // 37 // arthAt-dIpaprakAza ke na hote hue, a~dhere meM, yadi koI manuSya strIprasaGga karatA hai to vaha janma bhara ke liye daridrI ho jAtA hai isa meM sandaha nahIM hai / isake sivAya, Apa bhoga ke samaya paraspara krodha, roSa, bharsanA aura tAr3anA karane tathA eka dUsare kI ucchiSTa ( jUThana ) khAne meM koI doSa nahIM batalAte hai / sAtha hI, pAna cabAne ko bhoga kA Avazyaka aMga ThaharAte haiM-bhoga ke samaya donoM kA mukha tAmbUla se pUrNa honA cAhiye aisI vyavasthA dete haiM aura yahA~ taka likhate haiM ki vaha strI bhoga ke liye tyAjya hai jisake mukha meM pAna nahIM / aura isase yaha niSkarSa nikalatA hai ki bhaTTArakajI ne una strI-puruSoM athavA zrAvaka-zrAvikAoM ko paraspara kAmasevana kA adhikArI hI nahIM samajhA mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm * sandeha kI bAta to dUra rahI, yaha to pratyakSa ke bhI viruddha mAlUma hotA hai; kyoMki kitane hI vyakti lajjA Adi ke vaza hokara yA vaise hI sote se jAga kara andhere meM kAma sevana karate haiM parantu ve daridrI nahIM dekhe jAte / kitanoM hI kI dhana-sampannatA to usake bAda prArambha hotI hai| * pAdalagnaM tanuzcaitra ecchiSTaM nAunaM tthaa| koporoSazca nirbhasaH saMyoge na ca doSa bhAk // 38 // f tAmbUlena mukhaM pUrNa...kRtvA yogaM samAcaret // 36 // binA sAmbUlabadanAM...saMyoge ca parityajet // 40 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ mukhH| [17] jo rAtri ko bhojanapAna na karate hoM athavA jinhoMne saMyamAdika kI kisI dRSTi se Nana kA khAnA hI chor3a rakkhA ho !! parantu ina saba bAtoM kA bhI chohiye, isa vidhi meM cAra zloka khAsataura se ullekhanIya haiM-bhaTTArakajI ne unheM dene kI khAsa z2arUrata samajhI hai-aura ve isa prakAra haiM:-- bhuktavAnupaviSTastu zayyAyAmabhisammukhaH / saMsmRtya paramAtmAnaM patnyA jaMghe prasArayet // 41 // alomaza ca saducAmanAdrAM sumanoharAm / yoni spRSTvA japenmatraM pavitraM putradAyakam // 42 // moTAvAkarSayadorairanyonyamavilokayet / / stano dhRtvA tu pANinyAmanyonyaM cumbayenmukham // 44 // balaM dahIti maMtreNa yonyAM ziznaM pradhazayet / yonestu kiMcidadhikaM bhavaliGga balAnvitam // 45 // ina zlokoM ke binA bhaTTArakajI kI bhoga-vidhi zAyada adhUrI hI raha jAtI ! aura loga samajha hI na pAte ki bhoga kaise kiyA karate haiM !! prastu; ina saba zlokoM meM kyA likhA hai use batalAne kI hindI aura marAThI ke donoM anuvAdakartAoM meM se kisI ne bhI kRpA nahIM kI-sirpha pahane do padyoM meM prayukta hue 'bhuktavAn', 'upaviSTastu zayyAyAM', 'sammRtya paramAtmAnaM', 'japenmaMtraM putradAyaka' padoM meM se sabakA athavA kucha kA martha de diyA hai aura bAkI saba chor3akara likha diyA hai ki ina zlokoM meM batalAI huI vidhi athavA kriyA kA anuSThAna kiyA jAnA cAhiye / paM0 panAlAnAjI sonI kI anuvAda-pustaka meM eka noTa bhI lagA hubhA hai, jisameM likhA hai ki__ "malIlatA aura praziSTAcAra kA doSa mAne ke samaya 423 zloka .41 ve zloka meM kahI gaI patnyA jaMghe prasArayet' jaisI kiyA kA bhI to bhASAnuvAda nahIM kiyA gayA ! Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ [180] meM kahI gaI kriyAoM kA bhASAnuvAda nahIM kiyA gayA hai| isI prakAra 44 veM aura 45veM zloka kA artha bhI nahIM likhA gayA hai| __marAThI anuvAdakartA paM0 kallAppA bharamAppA niTave ne bhI aisA hI Azaya vyakta kiyA hai-Apa ina zlokoM kA artha denA marAThI ziSTAcAra kI dRSTi se ayogya batalAte haiM aura kisI saMskRtajJa vidvAna se unakA artha mAlUma kara lene kI jijJAsuoM ko preraNA karate haiM / isa taraha para donoM hI anuvAdakoM ne apane apane pAThakoM ko usa dhArmika (1) vidhi ke jJAna se korA rakkhA hai jisakI bhaTTArakajI ne zAyada bar3I hI kRpA karake apane graMtha meM yojanA kI thI ! aura apane isa vyavahAra se yaha spaSTa ghoSaNA kI hai ki bhaTTArakajI ko ye zloka apane isa graMtha meM nahIM dene cAhiye the / __ yadyapi ina anuvAdakoM ne aisA likhakara apanA piMDa chur3A liyA hai paraMtu eka samAlocaka kA piMDa vaisA ligtakara nahIM chUTa sakatA-usakA kartavya bhinna hai-icchA na hote hue bhI kartavyAnurodha se use apane pAThakoM ko thor3A bahuta kucha paricaya dena! hI hogA, jisase unheM yaha mAlUma ho sake ki ina zlokoM kA kathana kyA kucha azlIlatA aura aziSTatA ko liye hue hai| sAtha hI, usa para se bhaTTArakajI kI ruci tathA pariNati Adi kA bhI ve kucha bodha prApta kara skeN| ataH nIce usIkA yatna kiyA jAtA hai pahale zloka meM bhaTTArakajI ne yaha natalAyA hai ki 'bhoga karane vAlA manuSya bhojana kiye hue ho, vaha zayyA para strI ke sAmane baiThe aura paramAtmA kA smaraNa karake strI kI donoM jA~ghe psaare'| phira dUsare zloka meM yaha vyavasthA dI hai ki 'vaha manuSya usa strI kI yoni ko chUe aura vaha yoni bAloM se rahita ho, acchI dedIpyamAna ho, gIlI na ho * tathA bhale prakAra se mana ko harane vAlI ho, aura use chUkara putra ke dene vAle pavitra maMtra kA jApa kare / ' isake Age graMtha meM yonistha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 181 ] devatA kI abhiSeka - purassara pUjA vAlA vaha maMtra diyA haiM jo 'pratijJAdi virodha' nAmaka prakaraNa ke ( ja ) bhAga meM uddhRta kiyA jA cukA hai, aura likhA hai ki 'isa maMtra ko par3hakara govara, gomUtra, dUdha, dahI, ghI, kuza aura jala se yoni kA acchI taraha prakSAlana karanA cAhiye aura phira usake Upara caMdana, kesara tathA kastUrI Adi kA lepa kara denA cAhiye' * | isake bAda 'ghoniM pazyan japenmaMtrAn' nAma kA 43 vA~ paba diyA hai, jisameM usa caMdanAdi se carcita yoni ko dekhate hue + paMca parameSThivAcaka kucha maMtroM ke japane kA vidhAna kiyA hai aura phira una maMtroM tathA eka AliMgana maMtra ko dekara ukta donoM zloka naM 0 44, 45 diye haiM / ina zlokoM dvArA maTTArakajI ne yaha AjJA kI hai ki 'strI puruSa donoM paraspara mu~ha milA kara eka dUsare ke hoThoM ko apane hoThoM se khIMceM, eka dUsare ko dekheM aura hAthoM se chAtiyA~ pakar3a kara eka dUsare kA mukha cumbana kreN| phira 'balaM dehi' ityAdi maMtra ko par3ha kara yoni meM liMga ko dAkhila kiyA jAya aura vaha liMga yoni se kucha bar3A tathA balavAn honA cAhiye x | ' * yathA-" iti maMtreNa gomaya- gomUtra kSIra-dadhi-sarpiHkuzodakepanaM sampradAsya zrIgandhakuMkuma kastUrikAyanulepanaM kuryAt / " 1. 'yoniM pazyan ' padoM kA yaha artha bhI anuvAdakoM ne nahIM diyA / * isake bAda donoM kI saMtuSTi tathA icchApUrti para yoni meM vIrya ke sIMcane kI bAta kahI gaI hai, aura yaha kathana do padyoM meM hai, jinameM pahalA 'saMtuSTo bhASA bhartA' nAma kA padma manusmRti kA vAkya hai aura dUsarA padya nimna prakAra hai - Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ [182] pAThakajana ! dekhA, kitanI mabhyatA aura ziSTatA ko liye hue kathana hai ! eka 'dharmarasika' .... va le graM ke liye kitanA upayukta hai !! aura apane ko 'muni' NI' tathA munIndra' taka likhane vAle bhaTTArakajI ko kahA~ taka zobhA detA hai !!! kheda hai bhaTTArakajI ko viSaya--sevana kA isa taraha para khulA upadeza dete aura strI-saMbhoga kI spaSTa vidhi batalAte hue jarA bhI lajjA tathA zarama nahIM AI !! jina bAtoM kI carcA karane athavA kahane sunane meM gRhasthoM taka ko saMkoca hotA hai unheM vairAgya tathA brahmacarya kI mUrti bane hue munimahArAjajI bar3e cAva se likhate haiM. yaha saba zAyada kaliyuga kA hI mAhAtmya hai !!! mujhe to bhaTTArakajI kI isa racanAmaya lIlA ko dekhakara kavivara bhUdharadAsajI kA yaha vAkya yAda AjAtA hai rAgaudai jaga aMdha bhayo, mahaja saba logana lAja gavAI / sIkha binA nara sIkhata haiM, viSayAdika sevana kI sughagaI / / tA para aura race rasa kAvya, kahA kahiye tinakI niThurAI ! aMdha asUjhana kI aMkhiyAna meM. jhAkata haiM raja rAmaduhAI !! sacamuca hI aisa kukaviyoM, dharmAcAyoM athavA gomukhavyAghroM se rAma bacAva !! ve svayaM to patita hote hI haiM kintu dUsaroM ko bhI patana kI ora le jAte haiM !!! unakI niSThuratA, ni:sandeha, anirvacanIya hai / bhaTTArakajI ke ina udgAroM se unake hRdaya kA bhAva jhalakatA haikuruci tathA lampaTatA pAI jAtI hai aura unake brahmacarya kI thAha kA icchApUrNa bhavedyAva bhayoH kAmayuktayoH / raMtaH siMcettatA yonyAM tena garbha vibharti sA // 47 // 41 ve padya kA uttagardha aura ima padya kA uttarArdha donoM mila kara hinduoM ke prAcArArka' graMtha kA eka padya hotA hai, jisa saMbhavataH yahA~ vibhakta karake rakhA gayA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ [13] kitanA hI patA cala jAtA hai / jo loga vivAha-viSaya para sammati de dene se hI brahmacarya meM doSa yA atIcAra kA laganA batalAte haiM ve, mAlUma nahIM, aisI bhogapreraNA ko liye hue azlIla udgAra nikAlane vAle ina bhaTTArakajI ke brahmacarya-viSaya meM kyA kaheMge ? aura unheM zrAvakoM kI dUsarI pratimA meM bhI sthAna pradAna kareMge yA ki nahIM ? astu ve loga kucha hI kaheM athavA kareM. kintu isameM sandeha nahIM ki bhaTTArakajI kA yaha saba vidhi-vidhAna, jisa ve 'kAmayajJa' batalAte haiM aura jisake anuSThAna me 'saMsAra samudra se pAra tArane vAlA putra' paidA hogA emA lAlaca dikhalAte haiM *, jainaziSTAcAra ke bilakula viruddha hai aura janasAhitya ko kalaMkita karane vAlA hai| jAna par3atA hai, bhaTTArakajI ne use dene meM prAyaH vAmamArgiyoM athavA zaktikoM kA anu. karaNa kiyA hai aura unakI 'yonipUjA' jaisA ghRNita zikSAoM ko jaina samAja meM phailAnA cAhA hai / ata: ApakA yaha saba prayatna kisI taraha bhI prazaMsanIya nahIM kahA jA sakatA / yahAM para eka bAta aura bhI batalA dene kI hai aura vaha yaha ki 45 veM padya meM jo 'balaM dehIti maMtraNa' pATha diyA hai usase yaha spaSTa dhvanita hAtA hai ki usameM jisa maMtra kA ullekha kiyA gayA hai vaha 'balaM dehi' zabdoM se prAraMbha honA hai| parantu bhaTTArakajI ne ukta padya ke manantara jA gaMtrAdayA hai vaha 'balaM dehi' athavA 'OM balaM dehi jaise zanoM se prAraMbha nahIM hAtA, kintu 'OM hrIM zarIrasthAyino devatA mAM balaM dadatu svAhA' isa rUpa ko liye hue hai, aura isase yaha spaSTa jAnA jAtA hai ki bhaTTArakajI ne usa maMtra ko badala yaya: kAma yAmiti prAhuriNAM sarvadeva ca / anane khabhate putraM saMsArAvatArakam // 1 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ [184] kara rakkhA hai jisakI bAbata yaha bahuta kucha saMbhava hai ki vaha vAmamArgiyoM athavA zAktikoM kA maMtra ho aura khoja karane para unake krisI graMtha meM mila jAya / aisI hAlata meM ukta padma bhI akelA athavA dUsare padya ke sAtha meM--usI graMtha se liyA gayA honA cAhiye / mAlUma hotA hai, use dete hue, bhaTTArakajI ko yaha khayAla nahIM rahA ki jaba hama pacha meM ullekhita maMtra ko nahIM de rahe haiM taba hameM isake palaM dehAti zabdoM ko bhI badala denA cAhiye / parantu bhaTTArakajI ko itanI sUjha bUjha kahA~ thI ? aura isaliye unhoMne padya ke usa pATha ko ma badala kara maMtra ko hI badala diyA hai !!! syAga yA tlaak| (26 ) gyArahaveM adhyAya meM, vivAhavidhi ko samApta karate hue, mahAraka nI likhate hai:-- *aprajA dazame varSe strIvajA dvAdaze syajet / mRtaprajAM paMcadaze sadyastvapriyavAdinIm // 167 // arthAt--jisa strI ke lagAtAra koI saMtAna na huI ho use dasaveM varSa, jisake kanyAe~ hI utpanna hotI rahI hoM use bArahaveM varSa, jisake * yaha padya kisI hindU graMtha kA jAna par3atA hai / hinduoM kI 'navaratna vivAha paddhati ' meM bhI vaha saMgRhIta milatA hai / astu; isa padha ke anuvAda meM sonIjI ne ' tyajet ' pada kA artha diyA hai'dasarA vivAha kare' aura ' apriyavAdinI' ke pahale eka vizeSaNa apanI tarafa se jor3A hai 'atravatI' ! sAtha hI apriyavAdinI kA artha vyabhicAriNI' batalAyA hai !! aura ye saba bAteM Apake anuvAda kI vilakSaNatA ko sUcita karatI haiN| isake sivAya apane tyAgAvadhi ke varSoM kI gaNanA prathama rajo darzana ke samaya se kI hai ! yaha bhI kucha kama vitaNatA nahIM hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ [15] pace mara jAte ho use paMdraha varSa aura jo apriyavAdinI (baTu bhASaNa karane vAlI ) ho usa phaurana ( tatkAla hI) tyAga denA cAhiya / bhaTTArakajI ke isa tyAga' ke do artha kiye jA sakate haiM-eka 'saMbhogatyAga' aura dUsarA vaivAhika sambaMdha tyaag'| 'saMbhogatyAgamartha mahArakajI ke pUrva kapana kI dRSTi se kucha saMgata mAlUma nahIM hotA kyoMki aisI striyA~ RtugatI tathA RtusnAnA to hotI hI haiM aura RtukAla meM RtusnAtAoM se bhoga na karane para mahArakajI ne puruSoM kA bhrUNahatyA ke ghora pApa kA aparAdhI ThaharAyA hai aura sAya meM unake pitaroM ko bhI ghasITA hai; aisI hAlata meM unakAsa vAkya se 'saMbhogatyAga'kA mAzaya nahIM liyA jAsakatA-bahabhApatti ke yogya ThaharatA hai-taba dUsarA 'vaivAhika sambandha tyAga' artha hI yaha TIka baiTatA hai, jise 'talAqaDivorce kahate haiM aura jo ukta pAra se mukti dilA sakatA athavA surakSita rakha sakatA hai / isa dUsare artha kI puSTi isase bhI hotI hai ki bhaTTArakajI ne saMbhogatyAga kI bAta ko matAntara rUpa se dUsaroM ke mata ke taura para (apane mata ke taura para nahIM)bhagale papa meM diyA hai / aura vaha padya isa prakAra hai:-- gyAdhinA sIprajA dharaNa unmattA vigtaatthaa| bhaduSTA labhate tyAgaM tIrthato na tu dharmataH // 16 // isa papa meM batalAyA hai ki jokhI (cirakAla se) rogapIDita ho, jisake kevana kanyAe~ hI paidA hotI rahI ho, jo vandhyA ho,unmatta ho, athavA rajodharma se rahita ho (jasvalA na hotI ho) aisI strI yadi duSTa svabhAva vAnI na ho to usakA mahaja kAmatIrtha se tyAga hotA hai--yaha saMbhAga ke liye tyAjya ThaharatI hai--paraMtu dharma se nahIM--dharma se usakA panIsambaMdha banA rahatA hai| . + marAThI anuvAda-pustaka meM paca ke Upara matAntaraM' kA anuvAda . dusare mata" diyA hai parantu sonInI apanI anuzada pustaka meM usa bilakula hI rahA gaye haiM! 24 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 186 ] isa padya se yaha spaSTa dhvani nikalatI hai ki isameM aisI strI ko dharma se na tyAgane kI athavA usake sAtha itanI riyAyata karane kI joM bAta kahI gaI hai usakA mUla kAraNa usa strI kA duSTA na honA hai aura isaliye yadi vaha duSTA ho--apriyavAdinI ho athavA bhaTTArakajI ke eka dUsare padyAnusAra ati pracaNDA, prabalA, kapAlinI, vivAda kartrI, artha coriNI, AkrandinI aura saptagRha pravezinI jaisI koI ho, jise bhI * Apane tyAga dene ko likhA hai - to vaha dharma se bhI tyAga kiye jAne kI athavA yoM kahiye ki talAqa kI adhikAriNI hai, itanI bAta isa padya se bhI sAfa sUcita hotI hai | cAhe vaha kisI kA bhI mata kyoM na ho / * vaha padya isa prakAra hai: atipracaNDAM prabalAM kRpAlinIM, vivAdakartrI svayamarthacAriNIm / zrAkrandinIM saptagRha pravezinIM tyajecca bhAryA dazaputraputriNIm // 33 // isa padya meM yaha kahA gayA hai ki 'jo vivAhitA strI zrati pracaNDa ho, adhika balavatI ho, kapAlinI ( durgA ) ho, vivAda karane vAlI ho, dhanAdika vastue~ curAne vAlI ho, z2ora z2ora se cillAne athavA rona vAlI ho, aura sAta gharoM meM - gharaghara meM - Dolane vAlI ho, vaha yadi dasa putroM kI mAtA bhI ho to bhI use tyAga denA cAhiye / ' isa padya ke anuvAda meM sonIjI ne 'bhAryA' kA artha 'kanyA' g2alata kiyA hai aura isaliye Apako phira 'dazaputraputriNIm ' kA artha 'Age calakara dazaputra putrI vAlI bhI kyoM na ho' aisA karanA par3A jo ThIka nahIM hai / 'bhAryA' vivAhitA strI ko kahate haiM / vAstava meM yaha padya hI vahA~ asaMgata jAna paDatA hai / ise tyAga viSa; yaka ukta donoM padyoM ke sAtha meM denA cAhiye thA / parantu 'kahIM kI IMTa kaha kA roDA bhAnamatI ne kunabA joTA' vAlI kahAvata ko cari tArtha karane vAle bhaTTArakajI idhara udhara se uThAkara rakkhe hue payA~ ..." kI taratIba dene meM itane kuzala, sAvadhAna, athavA vivekI nahIM the isI se unake graMtha meM jagaha jagaha aisI truTiyA~ pAI jAtI haiM aura yaha bAta pahile bhI z2Ahira kI' jA 'cukI hai|' 70.2 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 3% www.umaragyanbhandar.com
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ [1871 .. isa taraha para bhaTTArakajI ne striyoM ko tyAga yA talAka dene kI yaha vyavasthA kI hai / dakSiNa deza kI kitanI hI hindU jAtiyoM meM talAka kI prathA pracalita hai aura kucha punarvivAha vAlI janajAtiyoM meM bhI usakA rivAja hai; jaisA ki 1 lI pharavarI san 1928 ke jainajagat' aMka naM0 11 se prakaTa hai / mAlUma hotA hai bhaTTArakajI ne usIko yahA~ apanAyA hai aura apanI isa yojanAdvArA saMpUrNa jainasamAja meM use pracArita karanA cAhA hai| bhaTTArakajI kA yaha prayatna kitanA nindita hai aura unakI ukta vyavasthA kitanI doSapUrNa, ekAMgI tathA nyAya-niyamoM ke viruddha hai use batalAne kI jarUrata nahIM / sahRdaya pAThaka sahaja hI meM usakA anubhava kara sakate haiM / hA~, itanA jarUra batalAnA hogA ki jisa strI ko tyAga yA talAqa diyA jAtA hai vaha, vaivAhika sambandha ke viccheda hone se, apanA punarvivAha karane ke liye svataMtra hotI hai| aura isaliye yaha bhI kahanA cAhiye ki bhaTTArakaMjI ne apanI isa vyavasthA ke dvArA aisI 'tyatA' striyoM ko apane pati kI jIvitAvasthA meM punarvivAha karane kI bhI svataMtratA yA paravAnagI dI hai !! astu, punarvivAha ke sambandha meM bhaTTArakajI ne aura bhI kucha AjJAe~ jArI kI haiM jinakA pradarzana abhI Aga 'strI-punavivAha' nAma ke eka svataMtra zIrSaka ke nIce kiyA jAyagA / strI-punarvivAha / (27)'talAka' kI vyavasthA dekara usake phalasvarUpa parityaktA striyoMko punavivAha kI svatantratA dene vAle bhaTTArakajI ne,kucha hAlatoM meM,aparityaktA striyoM ke liye bhI punarvivAhakI vyavasthAkI hai,jisakA khulAsA* isa prakAra hai: * yadyapi isa viSaya meM bhaTTArakajI ke vyavasthA cAkya bahuta kucha spa hai phira bhI cUMki.sa trivarNAcAra ke bhakta kucha paMDitoM ne, unheM apanI manovRtti ke anukUla na pAkara athavA graMtha ke pracAra meM vizeSa bAdhaka samajhakara una para pardA DAlane kI jaghanya ceSTA kI hai-prataH yahA~ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ [18] gyArahaveM adhyAya meM bhaTTArakajI ne, vAgdAna pradAna, varaNa, pANigrahaNa aura saptapadI ko vivAha ke pA~ca aMga batalAkara, unakI kramazaH sAmAnyavidhi batalAI hai aura phira 'vizeSavidhi' dI hai. jo aMkuraM payA se prArambha hokara 'manorathAH santu' nAmaka usa AzIrvAda para samApta hotI hai jo sasapadI ke bAda pUrNAhuti Adi ke bhI anantara diyA huA hai | isake pazcAt unhoMne hinduoM ke 'caturthI karma' ko apanAne kA upakrama kiyA hai aura use kucha jaina kA rUpa diyA hai| caturthI-karma vivAha kI caturtha rAtri ke kRtya ko kahate haiM / hinduoM ke yahA~ vaha vivAha kA eka deza athavA aMga mAnA jAtA hai / caturthI -karma se pahale ve strI ko 'bhAryA' saMjJA hI nahIM dete / unake matAnusAra dAna ke samaya taka 'kanyA', dAna ke anantara 'vadhU', pANigrahaNa ho jAne para 'patnI' aura caturthI - karma ke pazcAt 'bhAryA' saMjJA kI pravRtti hotI hai / isI se ve bhAryA ko 'cAturtha karmaNI' kahate haiM, jaisA ki mizra nibAhUrAma viracita unake vivAdapaddhati ke nimna vAkyoM se prakaTa hai: -- caturthI karmaNaH prAk tasyA bhAryatvameva na saMpravRttam / vivAIka de zatvAccaturthI karmaNaH / iti sUtrArthaH / tasmAdbhAryAM khAtukarmaNIti munivacanAt / "zyApradAnAt bhavetkamyA pradAnAnantaraM vadhUH // pANigrahaM tu patnI syAdmAyAM caturtha karmaNIti // " aura isIliye unakI vivAhapustakoM meM 'caturthIkarma' kA pATha lagA rahatA hai jo 'tatazcaturthyAmapararAtre caturthI karma' isa prakAra ke para unakA kucha vizeSa khulAmAzrathanA spaSTIkaraNa kara denA hai| ucita tathA z2arUrI mAlUma huvA hai / usIme yaha usakA prayatna kiyA jAnA hai I * vAmana zivarAma aiTa ke koza meM bhI aisA hI likhA hai / yathA:"The Ceremonies to be performed on the fourth night of the marriage " aura isase 'caturthI' kA artha hotA hai The fourth night of the marriage vivAha kI caturtha rAtri ! Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ [189 pAkya ke sAtha prArambha hotA hai / bhaTTArakajI ne vivAha rAtri ke bAda se-usa rAtri ke bAda se jisa rAtri ko paMcAGgavivAda kI sampUrNa vidhi samApta ho jAtI hai-catu karma kA upakrama karate hue. prati dina subaha ke vakta pauSTika karma bhora rAtri ke samaya zAMtihoma karane kI vyavasthA kI hai, aura phira cauthe dina ke prabhAtAdi samayoM kA kRtya batalAyA hai, jisameM vivAhamaMDapa ke bhItara pUjanAdi sAmagrI se yukta tathA aneka citrAdikoM se citrita eka mahAmaMDala kI navIna racanA vadhU kA nUtana kalaza sthApana saMdhyA ke samaya vadhU vara kA vahA~ gati vAtri ke mAyabAna aura unheM gaMdhAkSatapradAna bhI zAmila hai| isake bAda saMkSepa meM caturtharAtri kA kRtya diyA hai aura usameM mukhyatayA nIcaM nikhI kriyAoM kA uvamva kiyA hai (1) dhruvatArA nirIkSaNa ke anantara sabhA kI pUjA (2) bhagavAna kA abhiSeka-purassara pUjana tathA homa (3) homa ke bAda patnI ke gale meM ghara kI dI huI sone kI tAnI kA maMtrapUrvaka bA~dhA jAnA (4) maMtra par3hakara donoM ke gala meM sambaMdhamAlA kA DAlA jAnA (5) nAgoM kA tarpaNa athavA unheM bali kA diyA jAnA (6) agni pUjanAdi ke anaMtara vara kA pAna bIr3A nevAra bamahita nagara ko dekhana jAnA (7) tatAzcAt hoga ke zeSa kArya ko pUrA karake pUrNAhuti kA diyA jAnA (8) homa kI masma kA vara vadhU ko vitaraNa *sa kathana ke kucha vAkya nIce diye jAna hai"napramRti nityaM ca prabhAta poSikaM mnm| nizIthe zani rAme'mi catuNe nAgataNam // 148 // tavaM cipramAne va gRdhamaeDAyoH pRyakA sammAna 146 // "bhavAnaM gharaM...."saMsthAgadhAra panI 153 // "samityevamenammahAmaesaMgapUjArcanAyogya sadravyapUrNam // 18 // "sarAge'tisaMzAbhidhAnehamIraparasyAla vastrAHzubhasnAnA" saMsAmana yujyate cAdareNa sumAMgalya vaadinaanaadiprvm||16|| "*sadimvagAtrasya gaMdhArAdiva sugaMdhavAMmabIti... saMcAritAmakSatA manyevaM bhavantu / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 160 ] (2) sutrarNadAna (10) tadanaMtara kaMkaNa kholakara grAma kI pradakSiNA karanA (11) pradakSiNA se nivRtta hokara sukhapUrvaka dugdhapAna tathA saMbhogAdika karanA aura phira apane grAma ko cale jAnA / caturtha rAtri kI ina kriyAoM se sambaMdha rakhane vAle kucha padavAkya isaprakAra haiM:rAtrau dhruvatArAdarzanAnantare vidvadviziSTa bandhujanaizca sabhApUjA / caturthI (rthI) dinevadhUvarayorapi mahAsnAnAni ca snapanAcI homAdikaM kRtvA tAlIbaMdhanaM kuryAt / tadyathA-'vareNa dattA sauvarNItAlI // 161 // "OM etasyAH pANigRhItyAstAlI baghnAmi iyaMnityamavataMsa lakSma vidadhyAt / "OM bhAryApatyAretayoH pariNIti prAptayosturIye ghastre naktaM velAyAM traitAsa paryAyAzca tau sambadhyete sambandhamAlA atolabdhirbahrapatyAMnAM drAdhIyaM AyuzcApi bhUyAt / "suhomAvalokaH pumaMgalIyaM sasUtraM kramAd bandhayetkaNThadeze / svasambandhamAlApariveSTanaM ca, sukarpUragozArSayorlepanaM ca // 163 // vadhUbhirhupAttArdhapAtrAbhirAbhiH, pravezo varasyaiva tadvacca vadhvAH / zubhe maNDapa dakSiNIkRtya taM vai pradAyAzu nAgasya sAkSAdvaliM ca // 164 // "samitsamAropaNa pUrvakaM tathA, hutAzapUjAvasarArdhanaM mudA / gRhItavITIca barobadhUyuto, vilokanArtha sva (ca) puraM vrajetprabhoH // 167 // 66 tataH zeSahomaM kRtvA pUrNAhutiM kuryAt / "OM ratnatrayArcanamayottama homa bhUtiH // 168 // itibhasmapradAnamaMtraH / "hirnnygrbhsy:|| 166 - 171 // iti svarNadAna maMtraH // " tadanantaraM kaMkaNamocanaM kRtvA mahAzobhayA grAmaM pradakSiNI kRtya payaH pAvana nidhuvanAdikaM sukhena kuryAt / svagrAmaM gacchet / .. 'taMdanaMtaraM ' nAma ke antima vAkya ke sAtha hI caturthI (caturtha(rAtri ) kA vivakSita sAmAnya vRtya samApta ho jAtA hai / isake bAda I 'bhaTTArakajI ke hRdaya meM isa caturthIkRtya ke sambandha meM kucha vizeSa sUcanAe~ kara dene kI bhI icchA paidA huI aura isaliye unhoMne 'svagrAmaM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ [16] gacchet ' ke anaMtara hI 'athavizeSaH' likhakara use pA~ca* padyoM meM vyakta kiyA hai, jo isa prakAra haiM: vivAhe dampatIsyAtAM trirAtraM brahmacAriNau / alaMkRtA vadhUzcaiva sahazayyAsanAzinau // 172 // vadhvAsahaiva kurvIta nivAsa shvsuraalye| caturtha dinamatraiva kecidevaM vadanti hi // 173 / / caturthImadhye sAyante doSA yadi vassya cet / dattAmapi punardadyAritA'nyasmai vidurbudhAH // 174 / / pravaraikyAdidoSA:syuH patisaMgAdadho yadi / dattAmapi hareddadyAdanyasmA iti kecana / / 175 // kalau tu punarudvAhaM varjayediti gAlavaH / kasmiAzciddeza icchanti na tu sarvatra kecana / / 176 / / ina padyoM dvArA bhaTTArakajI ne yaha pratipAdana kiyA hai ki-'vivAha hojAne para dampatI ko-vara vadhU donoM ko-tIna rAta taka (vivAha rAtri ko zAmila karake) brahmacArI rahanA cAhiye-paraspara saMbhoga athavA kAma krIr3Adika na karanA cAhiye-isake bAda vadhU ko alaMkRta kiyA jAya aura phira donoM kA zayana, prAsana tathA bhojana eka sAtha hove // 172 // vara ko vadhU ke sAtha sasurAla meM hI nivAsa karanA caahiye| paraMtu kucha vidvAnoM kA yaha kahanA hai (jisa para * eka chaThA padya aura bhI hai jisakA caturthIkriyA ke sAtha kucha sambaMdha nahI hai aura jo prAyaH asaMgatasA jAna pdd'taahai| usake bAda 'vivAhAnantaraM gacchatsabhAryaH svastha maMdiram' nAmaka padya se aura phira ghara meM vadhU praveza ke kathana se 'svagrAmaM gacchet' kathana kA silasilA ThIka baiTha jAtA hai aura yaha mAlUma hone lagatA hai ki ye madhya ke padya hI vizeSa kathana ke padya haiM aura ve apane pUrvakathana-caturyA kRtya. varNana-ke sAtha sambaMdha rakhate haiN| i..kucha sthAnoM para.athavA jAtiyoM meM aisA rivAz2a pAyA jAtA hai ki vadhu ke patigRha para bhAne kI jagaha pati hI baMdhU ke ghara para jAkara Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ [199] mahArakajI kA koI bhApatti nahIM ) ki sasurAla meM cauthe dina taka ho rahanA cAhiye // 173 / / cauthI rAta ko-caturthIkarmAdika ke samayayadi varake doSa (patitatva -napuMsakatvAdika) mAlUma ho jAya to pitA ko cAhiye ki vara ko dI huI-vivAhI huI apanI putrI ko phira se kisI dUsara nirdoSa vara ko de deve-usakA punarvivAha kara deve-aisA buddhimAnoM ne kahA hai // 174 // kucha vidvAnoM kA aisA bhI mata hai (jisa para bhI bhaTTArakajI ko koI Apatti nahIM) ki putrI kA pati ke sAtha saMgama-saMbhoga-ho jAne ke pazcAt yadi yaha mAlUma par3e ki isa sambaMdha dvArA pravaroM kI--gotra zAkhAoM athavA muni vaMzAdikoM kI-ekatAdi jaise doSa saMghaTita hue haiM to ( Age ko una doSoM kI jAna bUjha kara punarAvRtti na hone dene Adi ke liya ) pitA ko cAhiye ki vaha apanI usa dAna kI huI (vivAhitA aura punaH hanayAni ) putrI kA haraNa kare pAra uma kisI dUsare ke sAtha vivAha deve // 17 // ' kaliyuga meM liyoM kA punarvivAha na kiyA jAya' yaha gAlava RSi kA mata hai (jisase bhaTTArakajI prAyaH sahamata mAlUma nahIM hote ) paraMtu dUsara kucha prAcayoM kA mata isase bhinna hai / unakI dRSTi meM vaisA niSedha sarva sthAnoM ke liye iSTa nahIM hai, ve kisI kisI deza ke liye hI use acchA samajhate haiM-bAkI dezoM ke liye punarvivAha kI unakI anumati hai|' rahatA hai aura prAyaH vahIM kA ho jAtA hai| sabhava hai usI rivAz2a ko isa ullaMgna dvAga iSTa kiyA gayA ho aura yaha bhI saMbhava hai ki cAra dina se adhika kA nivAsa hI padya ke pUrvArdha kA abhISTa ho| paraMtu kucha bhI ho isameM saMdeha nahIM ki sonIjI ne isa padya kA jo nimna anuvAda diyA hai vaha yathocita nahIM hai-use dene hue unheM isa bAta kA dhyAna hI nahIM rahA ki padya ke pUrvAdhaM meM eka bAta kahI gaI hai taba uttarArdha meM dUsarI bAta kA ullaMgna kiyA gayA hai "koI koI prAcArya aisA kahate haiM ki ghara, badhU ke sAtha cauthe dina bhIsarAta meM hI nivaasre|" Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ . [193] isase sApha jAhira hai-aura pUrva kathanasambandha se vaha aura bhI spaSTa ho jAtA hai ki bhaTTArakajI ne yaha vivAhitA striyoM ke liye punavivAha kI vyavasthA kI hai| tIsare aura cauthe padya meM una hAlatoM kA ullekha hai jinameM pitA ko apanI putrI ke punarvivAha kA adhikAra diyA gayA hai, aura ve kramazaH vara ke doSa tathA sambandha-doSa ko liye hue haiM / pA~caveM padya meM kisI hAlata vizeSa kA ullegta nahIM hai. vaha punarvivAha para eka sAdhAraNa vAkya hai aura isI se kucha vidvAn usa para se vidhavA ke punarvivAha kA bhI prAzaya nikAlate haiN| parantu yaha bAta adhikatara 'gAlava' nAmaka hindU RSi ke usa mUla vAkya para avalambita hai jisakA isa paca meM ullekha kiyA gayA hai| vaha vAkya yadi khAlI vidhavAvivAha kA niSedhaka hai taba to bhaTTArakajI ke isa vAkya se vidhavAvivAha ko prAya: poSaNa jarUra milatA hai aura usase vidhavAvivAha kA prAzaya nikAlA jA sakatA hai kyoMki ve gAlava se bhinna mata rakhane vAle dUsare prAcAryoM ke mata kI ora muke hue haiN| aura yadi vaha vidhavAvivAha kA niSedhaka nahIM kintu jIvita bhartRkA evaM aparityaktA siyoM ke punarvivAha kA hI niSedhaka hai, taba mahArakajI ke isa vAkya se vaisA bhAzaya nahIM nikAlA jA sakatA aura na isa vAkya kA pUrvArtha vidhavAvivAha ke virodha meM hI peza kiyA jA sakatA hai| talAza karane para bhI abhI taka mujhe gAlava RSi kA koI paMtha nahIM milA aura na dUsarA koI aisA saMgrahaprantha hI upalabdha dudhA hai jisameM gAya ke prakRta viSaya se sambandha rakhane vAle vAkyoM kA bhI saMgraha ke| yadi isa parIkSAlekha kI samApti taka bhI vaisA koI graMtha mila gayA--jisake liye khoja jArI hai to usakA eka pariziSTa meM jarUra umsekha kara diyA jaaygaa| phira bhI isa bAta kI saMbhAvanA bahuta hI kama jAna par3atI hai ki gAlava RSi ne aimI sabo 25 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 164] vivAhitA ( tumta kI vyAhI huI ) aura sadoSabhartRkA athavA sambandha dUSitA striyoM ke punarvivAha kA to niSedha kiyA ho, jinakA padya naM0:174, 175 meM ullekha hai, aura vidhavAoM ke punarvivAha kA niSedha na kiyA ho / maiM to samajhatA hU~ gAlavajI ne donoM hI prakAra ke punarvivAhoM kA niSedha kiyA hai aura isIse unake mata kA aise sAmAnya vacana dvArA ullekha kiyA gayA hai| hinduoM meM, jinake yahA~ 'niyoga' bhI vidhivihita mAnA gayA hai, 'parAzara' jaise kucha RSi aise bhI ho gaye haiM jinhoMne vidhavA aura sadhavA donoM ke liye punarvivAha kI vyavasthA kI hai * | gAlava RSi una se bhinna donoM prakAra ke punarvivAhoM * jaisA ki pArAzara smRti ke-jise 'kalo pArAzarAH smRtAH' vAkya ke dvArA kaliyuga ke liye khAsa taura se upayogI batalAyA gayA hai-nimna vAkya se prakaTa haiM: naSTe mRta pravajite klIve ca patita ptau| paMcasvApatsu nArINAM patiranyA vidhIyate // 4-30 / / ' isameM likhA hai ki 'pati ke kho jAne--dezAntarAdika meM jAkara lApatA ho jAna-mara jAne, sanyAsI bana jAne, napuMsaka tathA patita ho jAne rUpa pA~ca ApattiyoM ke avasara para striyoM ke liye dUsarA pati kara lene kI vyavasthA hai-ve apanA dUsarA vivAha kara sakatI haiN|' isI bAta ko * amitagati ' nAma ke jainAcArya ne apanI 'dharma. parIkSA' meM nimna vAkya dvArA ullekhita kiyA hai: patyau pravajite klIve pranaTe patite mRte / . paMcasyAtpasu nArINAM paMtiranyA vidhIyate / / 11-12 // 'dharma parIkSA ke isa vAkya para se una logoM kA kitanA hI samA. dhAna ho jAyagA jo bhramavaza pArAzarasmRti ke ukta vAkya kA galata aMtha karane ke liye korA vyAkaraNa chokate haiM-kahateM haiM 'pati' zabda kA saptamI meM patyo rUpa hotA hai, patI' nhiiN| isaliye yahA~ samAsAnta 'apati' zabda kA saptamyanta pada 'apato.' gar3A huA hai, jisake prakAra kA 'patite' ke bAda lopa ho gayA hai, aura vaha usa patibhinna patisakza kA bodhaka hai jisake sAtha mahaja .. . . Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ [12] ke niSedhaka rahe hoNge| aura isaliye jaba taka gAlava RSi ke kisI vAkyase yaha siddha na kara diyA jAya ki ve vidhavAvivAha ke niSedhaka nahIM the tabataka bhaTTArakajI ke ukta sAmAnya vyavasthA vAkya naM0176 para se jo loga vidhavA vivAha kA a.zaya nikAlate haiM usapara koI khAma Apatti nahIM kI jaasktii| sagAI (maiMganI ) huI ho kintu vivAha na huA ho| aise logoM ko mAlUma honA cAhiye ki zloka ke uttarArdha meM jo ' tiranyo' (dUsarA pati ) pATha gar3A huA hai vaha pUrvArdha meM 'pato' kI hI sthiti ko cAhatA hai-'prapatI' kI nIM-arthAt jisake marane vagairaha para dUsare pati kI vyavasthA kI gaI hai vaha 'pati' hI honA cAhiya 'ati' nhiiN| aura 'pati' saMbA usIko dI jAtI hai jo vidhipUrvaka pANigrahaNa saMskAra se saMskArita hokara saptapadI ko prApta hubhA hA-mahaz2a vAgdAna vagairaha kI vajaha se kisI ko 'patitva' kI prApti nahIM hotI; jaisA ki 'udvAhatatva ' meM diye hue 'yama' RSi ke nima vAkya se prakaTa hai: nAMdakena na pA vAcA kanyAyAH patiriSyate / pANigrahaNasaMskArAt patitvaM saptame pade / / (zabdakalpadma) isake sivAya, hananA aura bhI jAna lenA cAhiye ki prathama nA yaha pArSa prayoga hai, aura prArtha prayoga kabhI kabhI vyAkaraNa se mitra bhI hote haiN| dUsare, chanda kI dRSTi se kavi loga aneka bAra vyAkaraNa ke niyamoM kA ullaMghana kara jAta hai, jisake prAcIna sAhitya meM bhI kitana tI udAharaNa milate haiN| bahuna saMbhava hai 'patyo ' kI jagaha patA: pada kA yaha prayoga chanda kI dRSTi se hI kiyA gayA ho; anyathA parAmajI isa zabda ke patyA' rUpa se bhI abhijJa the aura unhoMne apanI smRti meM 'patyA' pada kA bhI prayoga kiyA hai, jisakA eka udAharaNa 'patyo jIvati kuNDastu mRta bhartari golakaH' (4-23) hai / tAsara 'patau' padakA prayoga ukta smRti meM anyatra bhI pAyA jAtA hai, jisakA 'mAno' vahA~ pana hI nahIM sktaa| aura usa prayogavAkya se yaha sApha jAhira hai ki jo strI pani ke marane, kho jAne athavA umake tyAga dene para punarvivAha na karake jAra se garbha dhAraNa karatI hai use parAzarajI ne 'patitA' aura 'pApakAriNI likhA hai-una Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ [196] isake sivAya,jo bhaTTArakajI pati ke doSa mAlUma hojAne para pUrva vivAha ko ho radda kara dete haiM, saMbhAga hojAne para bhI strI ke liye dUsare vivAha kI yojanA karate haiM, talAka kI vidhi batalAkara parityaktA striyoM ke liye punarvivAha kA mArga kholate athavA unheM usakI svataMtratA dete haiM, kAmayajJa racAne ke bar3e hI pakSapAtI jAna par3ate haiM, yonipUjA taka kA upadeza dete haiM, RtukAla meM bhoga karane ko bahuta hI Avazyaka samajhate haiM, aura RtukAla meM bhoga na karane vAlI striyoM ko tithaMca gati kA pAtra ThaharAte haiM-itanA adhika jinake sAmane usa bhoga kA mahatva hai--unase aisI AzA bhI nahIM kI jA sakatI ki unhoMne vidhavAoM ke punarvivAha kA--una nanhIM nanhIM bAlavidhavAoM ke punarvivAha kA bhI jo mahaja pheroM kI gunahagAra hoM aura yaha bhI na jAnatI kI dRSTi meM 'jAra' dUsarA pati ( patiranyaH) nahIM ho sakatA / ve dUsarA pati grahaNa karane rUpa punarvivAha ko vidhivihita aura jArase ramaNa ko nindha tathA daNDanIya ThaharAte haiM / yathA: jAreNa janayedUrbha mRte tyakte gate ptau| ___ tAM tyajedapare rASTre patitAM pApakAriNIm // 10-31 // aura cauthe yaha bAta bhI nahIM ki vyAkaraNa se isa 'patau' rUpa kI sarvathA siddhi hI na hotI ho, siddhi bhI hotI hai, jaisAki aSTA. dhyAyI ke 'patiH samAsa evaM' sUtra para kI 'tatvabodhinI' TIkA ke nimna aMza se prakaTa hai, jisameM udAharaNa bhI daivayoga se parAzarajI kA ukta zloka diyA hai:___..."atha kathaM " sItAyAH pataye namaH" iti " naSTe mRte prabajite klIve ca patite ptii| paMca svApatsu nArINAM patiranyo vidhIyate" iti parAzarazca // atrAhuH // patirityAkhyAtaH patiH-'tatkaroti tadA caTe' iti Nici TilAye 'aca iH' ityauNAdika pratyaye 'NeraniTi' iti NilApe ca niSpo'yaM pati 'pati; samAsa eva' ityatra na gRhyate lAkSaNikatvAditi / ataH 'patI' kA artha 'patyau' hI hai| aura isaliye jo loga usake isa samIcIna artha ko badalane kA niHsAra prayatna karate haiM vaha unakI bhUla hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ [197] ho ki vivAha kisa cir3iyA kA nAma hai-sarvathA niSedha kiyA ho : eka sthAna para to bhaTTArakajI, kucha niyama vidhAna karate hue, likhate haiM: yasyAstvanAmikA hrasvA tAM viduH kalahapriyAm / bhUmi na spRzate yasyAH svAdate sA patidvayam / / 11-24 // aryAt--jisa strI kI anAmikA a~gulI choTI ho vaha kalahakAriNI hotI hai, aura jisakI vaha a~gulI bhUmi para na TikatI ho vaha apane * do patiyoM ko khAtI hai-usake kama se kama do vivAha jarUra hote haiM aura ve donoM hI vivAhita pati mara jAte haiN| bhaTTArakajI ke isa niyama-vidhAna se yaha sApha jAhira hai ki jaina samAja meM aisI bhI kanyAe~ paidA hotI haiM jo apane zArIrika lakSaNoM ke kAraNa eka pati ke marane para dUsarA vivAha karane ke liye majabUra hotI hai-tabhI ve do patiyoM ko khAkara isa niyama ko sArthaka kara sakatI hai-aura eka pati ke marane para strI kA jo dUsarA vivAha kiyA jAtA hai vahI vidhavAvivAha kahalAtA hai / isaliye samAja meM nahIM nahIM samAja kI pratyeka jAti meM-vidhavAvivAha kA honA anivArya ThaharatA hai; kyoMki zArIrika lakSaNoM para kisI kA vaza nahIM aura yaha niyama samAja meM puna. vivAha kI vyavasthA ko mA~gatA hai| anyathA bhaTTArakajI kA yaha niyama hI caritArtha nahIM ho sakatA-vaha nirarthaka ho jAtA hai / aura dUsare sthAna para bhaTTArakajI ne 'zUdrA punarvivAhamaNDane' mAdi vAkya ke dvArA yaha spaSTa ghoSaNa kI hai ki 'zudrA ke-zUdra jAti *mahArakajIkA yaha do patiyoM kovAnI hai'vAya-prayoga kitanA praziSTa mAra masaMyana bhASA ko liye hue hai use batalAne kI z2arUrata nhiiN| jaba 'munIndra' kAmAne vAle hI aisI marmavidAraka ninya bhASA kA prayoga karate haiM na kisI lar3akI ke vidhavA hone para usakI sAsa yadi yaha kahatI hai ki 'tUne merA lAkha khA liyA' to isameM mAdharma kyA hai ? paha sara viSayAmoM ke prati praziSTa myavahAra hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ [168] kI jaina strI ke-punarvivAha ke samaya strI ko pati ke dAhinI aura biThaM; lAnA cAhiMya,' jisase yaha bhI dhvani nikalatI hai ki azUdrA arthAt brAhmaNa, kSatriya aura vaizya jAti kI jaina striyoM ke punarvivAha ke samaya vaisA nahIM honA cAhiye-ve bAI aura biThalAI jAnI cAhiye / astu ApakA vaha pUrA vAkya isa prakAra hai 'garbhAdhAne puMsavane sImantonnayane tthaa| ghadhU pravezane zUdrA punarvivAhamaNDane // pUjane kuladevyAzca kanyAdAne tathaiva ca / karma kheteSu vai bhAyAM dakSiNe tUpa vezayet / / -8 ghA~ adhyAya / / 116-117 // isa vAkya ke 'zUdrA punarvivAhamaNDane' pada ko dekha kara sonIjI kucha bahuta hI cakita tathA vicalita hue mAlUma hote haiM, unheM isameM mUrtimAna vidhavAvivAha apanA mu~ha bAe hue najara AyA hai aura isaliye unhoMne usake niSetra meM apanI sArI zakti kharca kara DAlI hai| ve cAhate to itanA kahakara chuTTI pA sakate the ki isameM vidhavA ke punarvivAha kA ullekha nahIM kintu mahaja zUdrA ke punarvivAha kA ullekha hai, jo sadhavA ho sakatI hai / paraMtu kisI taraha kA sadhavApunarvivAha bhI Apako iSTa nahIM thA, Apa donoM meM koI vizeSa antara nahIM dekhate the aura zAyada yaha bhI samajhate hoM ki sadhavAvivAha ke svIkAra kara lene para vidhavAvivAha ke niSedha meM phira kucha bala hI nahIM raha jAtA / aura vidhavAvivAha kA niSedha karanA Apako khAsa taura se iSTa thA, isaliye ukta pada meM prayukta hue 'punarvivAha' ko 'vidhavAvivAha' mAna kara hI Apane prakArAntara se usake niSedha kI ceSTA kI hai / isa ceSTA meM bhApako zUdroM ke sat , asat bhedAdi rUpa se kitanI hI idhara udhara kI kalpanAe~ karanI aura nirarthaka bAteM likhanI par3I-mUla graMtha se bAhara Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ [196) kA mAzraya lenA par3A-paraMtu phira bhI Apa yaha siddha nahIM kara sake ki bhaTTArakajI ne vidhavAvivAha kA sarvathA niSedha kiyA hai / Apako apanI kalpanA ke anusAra itanA to svIkAra karanA hI par3A ki isa pada meM asat zadA kI vidhavAvivAha-vidhi kA ullekha hai-hAlA~ki mUla meM 'zuddhA' zabda ke sAtha 'asat vizeSaNa lagA huA nahIM hai, vaha zUdrA mAtra kA vAcaka hai / asta; Apane 'somadevanIti' (nIti-vAkyAmRta ) ke jisa vAkya ke AdhAra para apanI kalpanA gadI hai vaha isa prakAra hai sakRtpariNayananyavahArA scchuudraaH| isa vAkya para saMskRta kI jo TIkA milatI hai aura usameM samarthana ke taura para jo vAkya uddhRta kiyA gayA hai usase to isa vAkya kA Azaya yaha mAlUma hotA hai ki 'jo bhale zuddha hote haiM ve eka bAra vivAha karate haiM-vivAha ke Upara yA pazcAt dUsarA vivAha nahIM karate'-aura isase yaha jAna par3atA hai ki isa vAkya dvArA zudroM ke bahuvivAha kA niyaMtraNa kiyA gayA hai| athavA yoM kahiye ki traivarNika puruSoM ko bahu. vivAha kA jo svayaMbhU adhikAra prApta hai usase baMcAra zUdra puruSoM ko vaMcita rakkhA gayA hai / yayA: "TIkA-ye sacdrAH zobhana zUdrA bhavanti te sakRtpariNayanA eka pAraM kRtavivAhA, dvitIyaM na kurvantItyarthaH / tathA ca hArIta:-vi bhAryo yo'tra zudraH syAd pRSataH sahi vizrutaH / mahatdhaM tasya no bhASi zuvajAtisamudbhavaH // " isake sivAya, sonIjI ne khuda paca naM. 176 meM prayukta hue 'punaruddhAhaM' kA artha khI kA punarvivAha na karake puruSa kA punarvivAha macitaH kiyA hai, jahA~ ki yaha banatA hI nhiiN| aisI hAlata meM mAlUma nahIM phira kima prAdhAra ra mApane somadevanIti ke ukta vAkya kA prAzaya strI ke eka bAra vivAha se nikAlA hai ! mathavA binA kisI AdhAra ke Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ [200] jahA~ jaisA matalaba nikAlanA huA vahA~ vaisA artha kara denA hI Apako iSTa rahA hai ? yadi somadevajI kI nIti kA hai| pramANa dekhanA thA to usameM to sAfa likhA haivikRtapatyUDhA'pi punarvivAhamahatIti smRtikArAH / arthAt-jisa vivAhitA strI kA pati vikArI ho--yA jo sadoSa pati ke sAtha vivAhI gaI ho--vaha bhI punarvivAha karane kI adhikAriNI hai-apane usa vikRta pati ko chor3akara yA talAka dekara dUsarA vivAha kara sakatI hai--aisA smRtikAroM kA--dharmazAstra ke racayitAoM kA--mata hai (jisase somadevajI bhI sahamata haiM--tabhI usakA niSedha nahIM kiyaa)| yahA~ 'api' (bhI) zabda ke prayoga se yaha bhI sAfa dhvanita ho rahA hai ki yaha vAkya mahaja sadhavA ke punarvivAha kI hI nahIM kintu vidhavA ke punarvivAha kI bhI vidhi ko liye hue hai| smRtikAroM ne donoM kA hI vidhAna kiyA hai| isa sUtra kI maujUdagI meM 'sakRtpariNayana vyavahArAH sacchUdrAH' sUtra para se yaha natIjA nahIM nikAlA jA sakatA ki zudroM ke sat zUdra hone kA hetu unake yahA~ striyoM ke punarvivAha kA na honA hai aura isaliye traivarNikoM ke liye punarvivAha kI vidhi nahIM banatI-jo karate haiM ve saJchUdroM se bhI gaye bIte haiM / itane para bhI sonIjI vaisA natIjA nikAlane kI ceSTA karate haiM, yaha Azcarya hai ! aura phira yahA~ taka likhate haiM ki "jainAgama meM hI nahIM, balki brAhmaNa sampradAya ke bhAgama meM bhI vidhavAvivAha kI vidhi nahIM kahI gaI hai|" isase sonIjI kA brAhmaNagraMthoM se hI nahIM kiMtu jainagraMthoM se bhI khAsA ajJAna pAyA jAtA hai--unheM brAhmaNa sampradAya ke graMthoM kA ThIka patA nahIM, nAnA muniyoM ke nAnA mata mAlUma nahIM aura na apane ghara kI hI pUrI khabara hai| unhoMne vidhavAvivAha ke niSedha meM manu kA jo bAkya 'na vivAhavidhAvukaM vidhavAvedanaM punaH' uddhRta kiyA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ [20] hai vaha unakI nAsamajhI kA dyotaka hai| padya ke isa uttarArdha meM, jisakA pUrvArdha hai 'nodvAhikeSu maMtreSu niyogaH kIrtyate kyacit.' 'vidhavAvedanaM' pada apane pUrvAparasambaMdha se 'niyoga' kA vAcaka hai-saMtAnotpatti ke liye vidhavA ke asthAyI grahaNa kA sUcaka hai-aura isaliye ukta vAkya kA prAzaya sirpha itanA hI hai ki 'vivAha-vidhi meM niyoga nahIM hotA-niyoga-vidhi meM niyoga hotA hai'-donoM kI nIti aura paddhati bhinna bhinna haiM / anyathA, manujI ne usI adhyAya meM parityaktA ( talAka dI huI) aura vidhavA donoM ke liye punarvivAhasaMskAra kI vyavasthA kI hai, jaisAki manusmRti ke nimnavAkyoM se prakaTa hai: yA patyA vA parityaktA vidhavA vA svecchyaa| utpAdayatpunarbhUtvA sa paunarbhava ucyate // 175 // sA cedakSatayoniH syAdgatapratyAgatApi vA / paunarbhavena bhatra sA punaH saMskAramahati // 176 / / 'vaziSThasmRti' meM bhI likhA hai ki jo strI apane napuMsaka,patita yA unmatta bhAra ko chor3akara athavA pati ke mara jAne para dUsare pati ke sAtha vivAha karatI hai vaha 'punarbhU' kahalAtI hai| sAtha hI, yaha bhI batalAyA hai ki pANigrahaNa saMskAra ho jAne ke bAda pati ke mara jAne para yadi vaha maMtrasaMskRtA strI akSatayoni ho-pati ke sAtha usakA saMbhoga na huA ho-to usakA phira se vivAha honA yogya hai / yathA: "yA klIvaM patitamunmattaM vA bhartAramutsRjyAnyaM pati vindate mRte vA sA punarbhavati // "pANiprahe mRte bAsA kevalaM maMtrasaMskRtA / sAvakSatayoniH syAtpunaHsaMskAra marhati // -17 vA adhyAya / isI taraha para 'nArada smRti' bhAdi ke aura kauTilIya arthazAstra ke bhI kitane hI pramANa uddhRta kiye jA sakate haiN| parAzara smRti' kA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ [202] vAkya pahale uddhRta kiyA hI jAcukA hai| sonIjI ko yadi apane ghara kI hI khabara hotI to ve 'somadevanIti' se nahIM to AcArya amitayati kI dharmaparIkSA' parase brAhmaNagraMthoM kA hAla mAlUma kara sakate the aura yaha jAnasakate the ki unake pAgama meM vidhavAvivAha kA vidhAna hai| dharmaparIkSA kA vaha patyaupravrajite'vAkya brAhmaNoMkI vidhavAvivAha-vidhiko pradarzita karane ke liye hI likhA gayA hai; jaisAki usase pUrva ke nimnavAkya se prakaTa hai: tairulaM vidhavAM kApi tvaM saMgRhya sukhI bhava / nobhayorvidyate doSa ityuktastApasAgame // 11-11 // dharmaparIkSA ke caudahaveM pariccheda meM bhI hiMduoM ke strI-punarvivAha kA ullekha hai aura use spaSTa rUpa se vyAsAdInAmidaM vacaH' ke sAtha ullekhita kiyA gayA hai, jisameM se vidhavAvivAha kA poSaka eka vAkya isa prakAra hai:-- .. ekadA pariNItA'pi vipanne daivayogataH / bhartayakSatayoniH strI punaHsaMskAramaIti // 38 // ataH sonIjI kA ukta likhanA unakI korI nAsamajhI tathA prajJatA ko prakaTa karatA hai | aura isI taraha unakA yaha likhanA bhI mithyA ThaharatA hai ki "vivAhavidhi meM sarvatra kanyAvivAha hI batalAyA gayA hai" / balki yaha bhaTTArakajI ke 'zUdrApunarvivAhamaNDane' vAkya ke bhI viruddha par3atA hai; kyoMki isa vAkya meM jisa zUdrA ke punarvivAha kA ullekha hai use sonIjI ne 'vidhavA' svIkRta kiyA hai-bhale hI unakI dRSTi meM vaha asat zadA hI kyoM na hoM, vidhavA aura vivAha kA yoga to huaa| yahA~ para mujhe vidhavAvivAha ke aucitya yA anaucitya para vicAra karanA nahIM hai aura na usa dRSTi ko lekara merA yaha vivecana hai| merA uddezya isameM prAyaH itanA hI hai ki bhaTTArakajI ke punarvivAhaviSayaka kathana ko *aucityAnaucitya vicAra kI usa dRSTi se eka judA hI vRhat nibandha linA jAne kIz2arUrata hai, jisake liye mere pAsa bhabhI samaya nahIM hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ [203] apane anukUna na pAkara athavA kucha lokaviruddha samajhakara usa para padI DAlane aura bhrama phailAne kI jo jaghanya ceSTA kI gaI hai usakA nAma dRzya sabake sAmane upasthita kara diyA jAya, jisase vaha pardA uTha jAya aura bhole bhAiyoM ko bhI bhaTTArakajI kA kapana apane asalI rUpa meM dRSTi. gocara hone lage-phira bhane hI vaha unake anukUla ho yA pratikUla | aura isalie mujhe itanA bhora bhI batalA denA cAhiye ki sonIjI ne jo yaha pratipAdana kiyA hai ki 'graMthakAra ne vidhavA ke liye terahaveM adhyAya meM dohI mArga batalAye haiM -eka jinadImAprahaNa karanA aura dUsarA vaidhavyadIkSA lenA-tIsarA vidhavAvivAha nAma kA mArga nahIM batalAyA', aura usa para se yaha natIjA nikAlA hai ki 'graMthakAra kA zrAzaya vidhavAvivAha ke anukna nahIM hai-hotA to ve vahIM para vidhavAvivAha nAma kA eka tIsarA mArga aura batalA dete', usameM bhI kucha sAra nahIM hai-vaha bhI masaliyata para pardA DAlane kI hI eka ceSTA hai| terahaveM adhyAya meM jisa padyadvArA jinadIkSA athavA vaidhavyadIkSA ke vikalpa rUpa se grahaNa karane kI vyavasthA kI gaI hai usameM uta, svit aura vA anyayoM ke sAtha 'zreyAn' pada par3A huA hai * aura vaha isa bAta ko spaSTa batalA rahA hai ki donoM prakAra kI dIkSA meM se kisI eka kA prANa usake liye zreSTha haiati uttama hai| yaha nahIM kahA gayA ki inameM se kisI eka kA grahaNa usake liye nAjimI hai athavA isa prakAra ke dIkSAmahaNa se bhinna dUsarA yA tIsarA koI madhyama mArga usake liye hai hI nhiiN| madhyama mArga jarUra hai aura use maTTArakajI ne pAThaveM tathA gyArahaveM adhyAya meM 'punarvivAha ke rUpa meM sUcita kiyA hai| aura isaliye use dubArA yahA~ likhane kI jarUrata nahIM thii| yahIM para jo utkRSTa mArga raha gayA thA usI kA samuccaya kiyA gayA * yathA: vidhavAyAstato mAryA jinshaasmaashryH| bheyAnutasvivaidhanyadIkSA vA gRhyate tadA // 18 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ [204] hai| aura isaliye yadi koI vidhavA jinadIkSA dhAraNa na kara sake aura vaidhavyadIkSA ke yogya dezavrata kA grahaNa, kaNThasUtra aura karNabhUSaNa Adi sampUrNa AbhUSaNoM kA tyAga, zarIra para sirpha do vastroM kA dhAraNa, khATa para zayana tathA aMjana aura lepa kA tyAga, zoka tathA rudana aura vikathAzravaNa kI nivRtti, prAtaH snAna, Acamana-prANAyAma aura tarpaNa kI nitya pravRtti, tInoM samaya devatA kA stotrapATha, dvAdazAnuprekSA kA cintavana, * tAmbUlavarjana aura lolupatArahita eka bAra bhojana, aise una saba niyamoM kA pAlana karane ke liye samartha na hove jinheM bhaTTArakajI ne, 'sarvametadvidhI. yate' jaise vAkya ke sAtha, vaidhavyadIkSA-prApta strI ke liye Avazyaka batalAyA hai, to vaha vidhavA bhaTTArakajI ke usa punarvivAha-mArgakA avalambana lekara yathAzakti zrAvakadharma kA pAlana kara sakatI hai; aisA bhaTTArakajI ke isa utkRSTa kathana kA pUrva kathana ke sAtha Azaya aura sambandha jAna par3atA hai / 'pArAzarasmRti meM bhI vidhavA ke liye punarvivAha kI usa vyavasthA ke bAda, usake brahmacAriNI rahane Adi ko sarAhA hailikhA hai ki 'jo strI pati ke mara jAne para brahmacaryavrata meM sthira rahatI hai-.-vaidhavyadIkSA ko dhAraNa karake dRr3hatA ke sAtha usakA pAlana karatI hai-vaha mara kara brahmacAriyoM kI taraha svarga meM jAtI hai / aura jo pati ke sAtha hI satI ho jAtI hai vaha manuSya ke zarIra meM jo sAr3he tIna karor3a bAla haiM utane varSa taka svarga meM vAsa karatI hai / ' yathAH mRte bhartari yA nArI brahmacaryavate sthitaa| sA mRtA labhate svagaM yathA te brahmacAriNaH // 31 // tinaH koTyodhakoTI ca yAni lomAni mAnave / tAvatkAlaM vasetsvarge bhartAraM yA'nugacchati // 32 // pArAzarasmRti ke ina vAkyoM ko pUrvavAkyoM ke sAtha par3hanevAlA koI bhI sahRdaya vidvAn jaise ina vAkyoM para se yaha natIjA nahIM nikAla sakatA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ [205] ki parAzarajI ne vidhavAvivAha kA niSedha kiyA hai usI taraha para bhaTTArakajI ke ukta vAkya para se bhI koI samajhadAra yaha natIjA nahIM nikAla sakatA ki bhaTTArakajI ne vidhavAvivAha kA sarvathA niSedha kiyA hai / usa vAkya kA pUrvakayanasambandha se itanA hI Azaya jAna par3atA hai ki jo vidhavA jinadIkSA athavA vaidhavyadIkSA dhAraNa kara sake to vaha bahuta acchA haiabhinandanIya hai-anyathA, vidhuroM kI taraha sAdhAraNa gRhastha kA mArga usake liye bhI khulA huA hai hii| ___ aba maiM usa AvaraNa ko bhI spaSTa kara denA cAhatA hU~ jo punavivAha-viSayaka paca naM. 174, 175 aura 176 para DAlA gayA hai aura jisake nIce usa satya ko chipAne kI ceSTA kI gaI hai jisakA ullekha Upara una padyoM ke sAtha kiyA jA cukA hai-bhale hI lekhaka kitane hI aMzoM meM bhaTTArakajI ke usa kathana se sahamata na ho athavA aneka dRSTiyoM se use Apatti ke yogya samajhatA ho / isa viSaya meM, sabase pahale maiM yaha batalA denA cAhatA hU~ ki ina padyoM ko, Age pIche ke tIna aura padyoM sahita, 'anyamata' ke zloka batalAyA gayA hai aura usakI eka pahacAna ina padyoM ke zurU meM 'pratha vizeSaH' zabdoM kA honA batalAI gaI hai, jaisA ki paNDita pannAlAlajI sonI ke eka dUsare lekha ke nimna vAkya se prakaTa hai, jo ' satyavAdI' ke chaThe mAga ke aMka nambara 2-3 meM prakAzita huA hai: " bhaTTAraka mahArAja apane grantha meM jaina mata kA varNana karate hue anya matoM kA bhI varNana karate gaye haiM, jisakI pahacAna ke liye atha vizeSaH, anyamataM, paramataM, smRtivacanaM aura iti paramata smRtivacanaM ityAdi zabdoM kA ullekha kiyA hai|" yadyapi mUla anya ko par3hane se aisA mAlUma nahIM hotA-usake 'anyamataM' 'paramataM' jaise zabda dUsare jainAcAyoM ke mata kI ora izArA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ [206] karate hue jAna par3ate haiM- aura na aba isa parIkSAlekha ko par3ha jAne ke bAda koI yaha kahane kI himmata kara sakatA hai ki isa graMtha meM jina vAkyoM ke sAtha 'atha vizeSaH' 'anyamataM' athavA 'paramataM' jaise zabda lage hue haiM ve hI jainamata se bAhara ke zloka haiM, bAkI aura saba jainamata kehI zlokoM kA isameM saMgraha hai; kyoMki aise cinhoM se rahita dUsare pacAsoM zlokoM ko ajainamata ke siddha kiyA jA cukA hai aura saiMkar3oM ko aura bhI siddha kiyA jA sakatA hai / phira bhI yadi yaha mAna liyA jAya ki ye zloka ajainamata ke hI haiM to usase natIjA ? dUsare mata ke zlokoM kA uddharaNa prAyaH do dRSTiyoM se kiyA jAtA hai--apane mata ko puSTa karane athavA dUsaroM ke mata kA khaNDana karane ke liye / yahA~ para ukta zloka donoM meM se eka bhI dRSTi ko liye hue nahIM haiM--ve vaise hI ( svayaM raca kara yA apanA kara ) graMtha kA aMga banAye gaye haiN| aura isaliye unake ajaina hone para bhI bhaTTArakajI kI jimmedArI tathA unake pratipAdya viSaya kA mUlya kucha kama nahIM ho jaataa| ataH una para anya mata kA prAvaraNa DAlane kI ceSTA karanA nirarthaka hai| isake sivAya, sonIjI ne apane usa lekha meM kaI jagaha bar3e darpa ke sAtha ina saba zlokoM ko 'manusmRti' kA batalAyA hai, aura yaha unakA sarAsara jhUTha hai| sArI manusmRti ko TaTola jAne para bhI usameM inakA kahIM patA nahIM cltaa| jo loga apanI bAta ko Upara rakhane aura dUsaroM kI A~khoM meM dhUla DAlane kI dhuna meM itanA moTA aura sAkSAt jhUTha likha jAne taka kI dhRSTatA karate haiM ve apane viruddha satya para pardA DAlane ke liye jo bhI ceSTA na kareM so thor3A hai / aise aTakalapaccU aura gairaz2immedArAnA tarIke se likhane vAloM ke vacana kA mUlya bhI kyA hosakatA hai ? ise pAThaka svayaM samajha sakate haiN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 207 ] , inhIM sonIjI ne, caturthIkarma - viSayaka sAre pUrvakathana para pAnI phera kara 174 meM padya meM prayukta hue ' caturthImadhye ' pada kA artha apane usa lekha meM, ' caudhI padI ' kiyA hai aura usa para yahA~ taka jora diyA hai ki isakA artha " cauthI padI hI karanA par3egA ", " cauthI padI hI honA cAhiye " marAThI TIkAkAra ne bhI bhUla kI hai" * / paraMtu apanI anuvAdapustaka meM jo artha diyA hai vaha isase bhinna hai / mAlUma hotA hai bAda meM Apako paMcAMgavivAha ke cauthe aMga ( pANigrahaNa ) kA kucha khayAla AyA aura vahI caturthI ke satyArtha para pardA DAlane ke liye adhika upayogI ja~cA hai ! isaliye Apane apane ukta vAkyoM aura unameM prayukta hue ' hI ' zabda ke mahatva ko bhulAkara, use hI caturthI kA vAcya banA DAlA hai !! bAqI ' dattAm ' pada kA vahI palata artha ' vAgdAna meM dI huI ' kAyama rakkhA hai, jaisA ki pUre padya ke Apake nimna anuvAda se prakaTa hai: 11 99 / " pANipIDana nAma kI cauthI kriyA meM athavA saptapadI se pahale vara meM jAtiSyutarUpa, hInajAtirUpa yA durAcaraNarUpa doSa mAlUma ho jAya~ to vAgdAna meM dI huI kanyA ko usakA pitA kisI dUsare zreSTha jAti zrAdi guNayukta vara ko deve, aisA buddhimAnoM kA mata hai / " pUrvakacanasambandha ko sAmane rakhate hue, jo Upara diyA gayA hai, isa anuvAda para se yaha mAlUma nahIM hotA ki sonIjI ko 'caturthI karma' kA paricaya nahIM thA aura isaliye 'caturthImadhye' tathA 'dattAm' padoM kA artha unake dvArA bhUla se galata prastuta kiyA gayA hai; balki yaha sAfa jAnA jAtA hai ki unhoMne jAna bUjhakara, vivAhitA striyoM ke * marAThI TIkAkAra paM0 kallAppA bharamAyA niTave ne divazIce kRtya hoNyAcyA pUrvIca " artha diyA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 66 cavathyA www.umaragyanbhandar.com
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ [200 punarvivAha para pardA DAlane ke liya, ukta padoM ke prakRta aura prakaraNamaMgata artha ko badalane kI ceSTA kI hai / anyathA, 'dattAm' kA 'vAgdAna meM dI huI artha to kisI taraha bhI nahIM bana sakatA thA, kyoMki caturthI ke sonI jI dvArA AviSkRta aryAnusAra bhI jaba vivAhakArya pANigrahaNa kI avasyA taka pahuMca jAtA hai taba kanyAdAna to 'pradAna' nAma kI dUsarI kriyA meM hI ho jAtA hai aura usa vakta vaha kanyA 'kanyA na rahakara 'vadhU' tathA pANigrahaNa ke avasara para patnI bana jAtI hai+ / phira bhI sonIjI kA use vAndAna meM dI huI kanyA' likhanA aura anyatra yaha pratipAdana karanA ki vivAi kanyA kA hI hotA hai ' chala nahIM to aura kyA hai ? ApakA yaha chala yAjJavalkyasmRti ke eka TIkavAkya ke anuvAda meM bhI jArI rahA hai aura usameM bhI Apane 'vAgdAna meM dI huI kanyA' jaise arthoM ko apanI tarapha se lAkara ghuser3A hai / isake sivAya ukta smRti ke 'datvA kanyA haran daNjyo vyayaM dadhAca sodayaM' ko usI / vivAha) prakaraNa kA batalAyA hai, jisakA ki 'dattAmapi haretpUrvAccheyAMzcadvara Avrajet' vAkya hai-hAlA~ki vaha vAkya bhinna adhyAya ke bhinna prakaraNa (dAya bhAga) kA hai tayA vAgdattAviSayaka strIdhana ke prasaMga ko liye hue hai, aura isaliye use uddhRta karanA hI nirarthaka thaa| dUsarA vAkya jo uddhRta kiyA gayA hai usama bhI koI samarthana nahIM hotA--na usameM 'caturthImadhye pada par3A huA hai aura na 'dattAm kA artha TIkA meM hI 'vAgdattA' kiyA gayA hai| bAkI TIkA ke anta meM +jaisAki 'pApradAnAt bhavetkanyA' nAma ke usa vAkya se prakaTa hai jo isa prakaraNa ke zurU meM udadhRta kiyA jA cukA hai / hA~, sonIjI ne apane usa lekha meM likhA hai ki "tInapadI taka kanyA saMjJA rahatI hai, pazcAt cauthIpadI meM usakI kanyA saMjJA dUra hojAtI hai"| yaha likhanA mI mApakA zAyada vaisA hI aTakanapaccU aura binA sira paira kA jAna par3atA hai jaisA ki una glokoM kA manusmRti ke batalAnA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 206 ] - jo 'etacca saptamapadAtprAgdRSTavyam' vAkya diyA hai vaha mUla se bAhara kI cIja hai- -mUla ke kisI zabda se sambaMdha nahIM rakhatI use TIkA kI apanI rAya athavA TIkAkAra kI khIcAtAnI kahanA cAhiye | anyathA, yAjJavalkyasmRti meM khuda usake bAda akSatA ca catA caiva punarbhUH saMskRtA punaH' Adi vAkya ke dvArA anyapUrvA strI ke bhedoM meM 'punarbhU' khI kA ullekha kiyA hai aura use 'punaH saMskRtA' likha kara punarvivAha kI adhikAriNI pratipAdana kiyA hai| sAtha hI, usake canayoni (pUrva pati ke sAtha saMgama ko prApta huI) aura akSata - yoni (saMskAra mAtra ko prApta huI ) aise do bheda kiye haiM / punarbhU kA vizeSasvarUpa 'manusmRti' aura 'vaziSThasmRti' ke una vAkyoM se bhI jAnA jAsakatA hai jo Upara uddhRta kiye jA cuke haiN| aisI hAlata meM sonI jI kA apane artha ko (brAhmaNa) sampradAya ke viruddha bata jJAnA aura dUsaroM ke artha ko viruddha ThaharAnA kucha bhI mUlya nahIM rakhatA - vaha pralApamAtra jAna par3atA hai / - * brAhmaNa sampradAya ke vaziSTha RSi to sAfa likhate haiM ki kanyA yadi kisI aise puruSa ko dAna kara dI gaI Do jo kula zIla se vihIna ho, napuMsaka ho, patita ho, rogI ho, vidharmI ho yA vezadhArI ho, athavA sagotrI ke sAtha vivAha dI gaI ho to usakA haraNa karanA cAhiyeaura isa taraha para umra pUrva vivAha ko radda karanA cAhiye / yathA:kulazIla vihInasya paNDAdi patitasya ca / apasmAra vidharmasya rogiNAM vezadhAriNAm .. - dattamapi haretkanyAM sagotroDhAM tathaiva ca // " ( zabdakalpadruma) isa vAkya meM prayukta 'sagotroDhAM' (samAna gotrI se vivAhI huI) vada 'dattAM'gda para acchA prakAza DAlatA hai aura use 'vivAhitA' sUcita karatA hai / somadeva ne bhI apane usa 'vikRta patthUDhA' nAmaka vAkya meM smRtikA kA jo mata uddhRta kiyA hai usameM usa punarvivAha yogya zrI ko 'UDhA' hI batAyA hai jisakA artha hotA hai 'viditA' / 21 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ [21.] .isI taraha para 175 veM padya meM prayukta hue 'dattA' pada kA artha bhI 'vAgdattA kanyA galata kiyA gayA hai, jo pUrvokta hetu se kisI taraha bhI vahA~ nahIM banatA / isake sivAya, patisaMgAdadhaH' kA artha Apane, 'pati ke sAtha saMgama-saMbhoga-ho jAne ke pazcAt ' na karake, 'pANipIDana se pahale kiyA hai--'patisaMga'ko 'pANigrahaNa' patalAyA hai aura 'pradha:' kA artha 'pahale' kiyA hai| sAtha hI, 'pravarai kyAdidoSA:' ke artha meM 'doSA:' kA artha chor3a diyA hai aura 'pAdi'ko 'aikya' ke bAda na rakhakara usake pahale rakkhA hai, jisase kitanA hai| arthadoSa utpanna ho gayA hai / isa taraha se sonIjI ne ina padoM ke usa samucita marya tathA prAzaya ko badala kara, jo zurU meM diyA gayA hai, eka kSatayoni zrI ke punarvivAha para pardA DAlane kI ceSTA kI hai| parantu isa ceSTA se usa para pardA nahIM par3a sakatA / 'patisaMga' kA artha yahA~ 'pANipIDana' karanA viDambanA mAtra hai aura usakA kahIM se bhI samarthana nahIM ho sakatA / 'saMga' aura 'saMgama' donoM ekArthavAcaka zabda haiM aura ve strI-puruSa ke mithunIbhAva ko sUcita karate haiM (saMgamaH, saMgaH strIpuMsomithunI bhAvaH ) jise saMbhoga aura Sexual intercourse bhI kahate haiM / zabdakalpadruma meM isI bhAzaya ko puSTa karane vAlA prayoga kA eka acchA udAharaNa bhI diyA hai jo isa prakAra hai: ambikA ca gadA nAtA nArI RtumatI tadA / saMgaM prApya muneH putramasUtAndhaM mahAbalam // 'adhaH' zabda 'pUrva' yA 'pahale artha meM kamI vyavahRta nahIM hotA paraMtu 'pazcAt' artha meM vaha vyavahRta jarUra hotA hai| jaisAki 'adhIbhakta' pada se jAnA jAtA hai jisakA artha hai 'bhojanAntaM pAyamA panAdikaM'-mojana ke pazcAt pIye jAne bAle janAdika (a dose Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ [211 of water, medicine etc. to be takon after meals. V. S. Apte ) | aura isaliye sonIjI ne 'patisaMgAdaghA' kA jo bharya 'pANipIDana se pahale kiyA hai vaha kisI taraha bhI nahIM bana sakatA / pANipIDana nAmaka saMskAra se pahale to 'pati' saMhA kI prApti bhI nahIM hotI-vaha saptapadI ke sAtaveM phda meM jAkara hotI hai, jaisAki pUrva meM uddhRta 'nodakena' padya ke 'patitvaM saptame pade vAkya se prakaTa hai|jb 'pati' hI nahIM to phira 'patisaMga' kaisA ? paraMtu yahA~ 'patisaMgAt' pada sApha par3A humA hai / isaliye vaha saptapadI ke bAda kI saMmogAvasthA ko hA sUcita karatA hai| usa para pardA nahIM DAlA jA sktaa| bhaba rahA gAlava ke ullekha vAlA 176 vA~ padya, isake anuvAda meM sonIjI ne aura bhI gajaba DhAyA hai aura satya kA bilakula hI nirda. patA ke sAtha galA maror3a DAlA hai !! Apa jAnate the ki bI ke punarvivAha kA prasaMga cala rahA hai aura pahale donoM paNe meM usIkA ullekha hai / sAtha hI, yaha samajhate the ki ina padoM meM prayukta hue 'dattA' 'punardadyAt' jaise sAmAnya padoM kA artha to jaise taise 'vAgdAna meM dI huI' prAdi karake, unake prakRta marya para kucha pardA DAlA jA sakatA hai aura usake nIce punarvivAha ko kisI taraha chipAyA jA sakatA hai paraMtu isa patra meM to sApha taura para 'punaruddhAhaM' pada par3A humA hai, jisakA artha 'punarvivAha' ke sivAya aura kucha hotA hI nahIM aura baha kapana-krama se niyoM ke punarvivAha kA hI vAcaka hai, isaliye usa para pardA nahIM DAlA jA sakatA / cunAce mApane apane usI lekha meM, jo 'jAtiprabodhaka' meM prakAzita bAnU sUrajabhAnajI ke lekha kI samIkSArUpa se likhA gayA thA, bAbU sUrajamAnajI-pratipAdita isa paba ke anuvAda para aura usake isa niSkarSa para ki yaha loka siyoM ke punarvivAha-viSaya ko liye hue hai koI bhApati nahIM kI thii| pratyuta isake bica diyA pA-- Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ [212] "Age calakara gAlava mahAzaya ke viSaya meM jo Apane likhA hai| vaha bhI ThIka nahIM hai kyoMki ve mahAzaya jaina nahIM haiM / kisI di0 jaina RSi kA pramANa dekara punarvivAha siddha karate to acchA hotA / ......... yaha kahA jA cukA hai ki 171 se 176 taka ke raloka di0 jaina RSi praNIta nahIM haiM, manusmRti ke haiN|" isase jAhira hai ki sonIjI isa zloka para se striyoM ke punarvivAha kI siddhi jarUra mAnate the parantu unhoMne use ajaina zloka batalA kara usakA tiraskAra kara diyA thaa| aba isa anuvAda ke samaya Apako apane usa tiraskAra kI niHsAratA mAlUma par3I aura yaha jAna par3A ki vaha kucha bhI kAryakArI nahIM hai| isaliye Apane aura bhI adhika niSThuratA dhAraNa karake, eka dUsarI naI tathA vilakSaNa cAla calI aura usake dvArA bilakula hI akalpita artha kara DAlA ! arthAt isa padya ko striyoM ke punarvivAha kI jagaha puruSoM ke punarvivAha kA banA DAlA !! isa kapaTakalA, kUTalekhakatA aura anartha kA bhI kahIM kucha ThikAnA hai !!! bhalA koI sonIjI se pUche ki 'kalau tu punarudvAhaM varjayet' kA artha jo Apane " kaliyuga meM eka dharmapatnI ke hote hue dUsarA vivAha na kare " diyA hai usameM 'eka dharmapatnI ke hote hue' yaha artha mUla ke kauna se zabdoM kA hai athavA pUrva padyoM ke kina zabdoM para se nikAlA gayA hai to isakA Apa kyA uttara deMge? kyA ' hamArI icchA' athavA yaha kahanA samucita hogA ki puruSoM ke adhikAroM ko surakSita rakhane ke liye strI ke mara jAne para bhI ve kahIM isa matAnusAra punarvivAha ke adhikAra se vaMcita na ho jaoNya isaliyehamane apanI ora se aisA kara diyA hai ? kadApi nahIM / vAstava meM, mApakA yaha artha kisI taraha bhI nahIM banatA aura na kahIM se usakA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ [213] samarthana hI hotA hai / Apane eka ' bhAvArtha ' lagAkara use kucha gale utArane kI ceSTA kI hai aura usameM brAhmaNadharma ke anusAra dharmapatnI, bhogapatnI, prathama vivAha dharmya vivAha, dUsarA vivAha kAmya vivAha,savaryA strI ke hote hue zrasavarNA strI se dharma kRtya na karAye jAveM, Adi kitanI hI bAteM likhI aura kitane hI nirarthaka tathA apane viruddha vAkya bhI uddhRta kiye parantu bahuta kucha sara paTakane para bhI bhApa gAlava RSi kA to kyA dUsare bhI kisI hindU RSi kA koI aisA vAkya uddhRta nahIM kara sake jisase puruSoM ke punavivAhaviSayaka svayaMbhU adhikAra kA virodha pAyA jaay| aura isaliye Apako yaha kalpanA karate hI banA ki "koI brAhmaNa RSi do vivAhoM ko bhI dharmA vivAha svIkAra karate haiM aura tRtIya vivAha kA niSedha karate haiM / taba saMbhava hai ki gAlava RSi dUsare vivAha kA bhI niSedha karate hoN|" itane para bhI Apa aMta meM likhate haiM"jo loga isa zloka se striyoM kA punarvivAha artha nikAlate haiM vaha vilakula ayukta hai| kyoMki yaha artha svayaM brAhmaNasampradAya ke viruddha par3atA hai|" yaha dhRSTatAkI parAkASTA nahIM to aura kyA hai ? vaha artha brAhmaNasampradAya ke kyAviruddha par3atA hai use Apa dikhalA nahIM sake aura na digvalA sakate haiM / ApakA isa viSaya meM brAhmaNa sampradAya kI duhAI denA usake sAhitya kI korI bhanabhijJatA ko prakaTa karanA athavA bhole bhAiyoM ko phaMsAne ke liye vyartha kA jAla racanA hai| astu / isa saba vivecana para se sahRdaya pAThaka sahaja hai| meM isa bAta kA anubhava kara sakate haiM ki bhaTTArakajI ne aparityaktA striyoM ke liye bhIjinameM vidhavAe~ bhI zAmila jAna par3atI hai--punarvivAha kI sApha vyavasthA kI hai aura sonIjI jaise paMDitoM ne use apanI cittavRtti ke Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 214 ] anukUla na pAkara athavA kucha lokaviruddha samajha kara jo usa para pardA DAlane kI ceSTA kI hai vaha kitanI nIca, niHsAra tathA jaghanya hai aura sAtha hI vidvattA ko kalaMkita karane vAlI hai / jo loga isa vicAra para apanI 'aTala zraddhA' kA DhaDhorA pITate hue usako prAmANika graMtha batalAte haiM aura phira khiyA~ ke punarvivAha kA niSedha karate haiM unakI sthiti niHsaMdeha bar3I hI vicitra aura karuNAjanaka hai ! ve khuda apane ko Thagate haiM aura dUsaroM ko ugate phirate haiM !! unheM yadi sacamuca hI isa graMtha ko pramANa mAnanA thA to striyoM ke punarvivAhaniSedha kA sAhasa nahIM karanA thA; kyoMki striyoM ke punarvivAha kA vidhAna to isa graMtha meM hai hI, vaha kisI kA miTAyA miTa nahIM sakatA | tarpaNa, zrAddha aura piNDadAna / 1 ( 28 ) hinduoM ke yahA~, snAna kA aMga svarUpa, tarpaNa nAma kA eka nitya karma varNana kiyA hai / pitarAdikoM ko pAnI yA tilodaka ( tiloM ke sAtha pAnI ) Adi dekara unakI tRpti kI jAtI hai, isIkA nAma tarpaNa hai / tarpaNa ke jala kI deva aura pitaragaNa icchA karate haiM, usako grahaNa karate haiM aura usase tRpta hote haiM, aisA unakA siddhAnta hai / yadi koI manuSya nAstikya bhAva se arthAt, yaha samajha kara ki 6 deva pitaroM ko jalAdika nahIM pahu~ca sakatA, tarpaNa nahIM karatA hai to jala ke icchuka pitara usake deha kA rudhira pIte haiM, aisA unake yahA~ yogi yAjJavalkya kA vacana hai / yathA: 11 + paM0 dhannAlAlajI kAsalIvAla ne bhI 10 varSa hue 'satyavAdI' meM prakAzita apane lekha dvArA yaha ghoSaNA kI thI ki - " merA somasena kRta trivarNAcAra graMtha para paTala ajJAna hai aura meM use pramANIka mAnatA hU~" / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ [21] nAstisyamAvAd yazcApi na tarpayati vai sutaH / pibanti deharudhiraM pitaro vai jalArthinaH . bhaTTArakajI ne bhI, isa trivarNAcAra meM, tarpaNa ko snAna kA eka aMga batalAyA hai / itanA hI nahIM, balki hinduoM ke yahA~ snAna ke jo pA~ca aMga-saMkalpa, sUktapaThana mArjana, aghamarSaNa * aura tarpaNamAne jAte haiM una sabako hI apanAyA hai / yathA:saMkalpa [maH] sUtra [ka] paThanaM mAkhanaM cAghamarSaNam / devAdi [varSi] tarpaNaM caivapaMcAMga snAnamAcaret snAnaM paMcAMgamiSyate] // 2-105 // yaha zloka mI kisI hindU graMtha se liyA gayA hai / hinduoM ke * 'aghamarSaNa' pApanAzana ko kahate haiN| hinduoM ke yahA~ yaha smAnAMgakarma pApanAzana kriyA kA eka vizeSa aMga mAnA jAtA hai| veda meM 'RtaM ca satyaM' nAmakA eka prasiddha sUkta hai, jise 'aghamarSaNa sUkta' kahate hai aura jisakA RSiHbhI 'aghamarSaNa' hai| isa sUkta ko pAnI meM nimagna hokara tIna bAra par3hane se saba pApoM kA nAza ho jAtA hai aura yaha unake yahA~ azvamedha yA kI taraha saba pApoM kA nAza karane vAlA mAnA gayA hai, jaisA ki 'zaMkhasmRti' ke nimnavAkyoM se prakaTa hai: tato'mmasi nimanastu triH paThedaghamarSaNam / / 1-12 / / yathA'zvameghaH RturASTra sarvayAnodanaH / tathA'pramarSa sUktaM sarvapApapraNAzanam // 1-13 // vAmana zivarAma aipaTe meM bhI apane koza meM isa sUkta kI ukta mAmyatA kA Doja kiyA hai, aura likhA hai ki 'guruganI, mAtA, tathA bhaginI mAdi ke sAtha sambhoga jaise ghoratama pApa bhI isa sUkta ko tIna bAra pAnI meM par3hane se nAza ko prApta ho jAte hai, pesA kahA jAtA?' pathA The most heinous crimes, such as illicit intercourse with preceptor's wife, one's own mother,sister,daughter in-law etc.. are said to be expiated by repeating this saka thrice in water. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 216 ] smRtiratnAkara' meM yaha braikaToM meM diye hue sAdhAraNa pAThabheda ke sAtha pAyA jAtA hai aura ise ' ani ' RSi kA vAkya likhA hai| hiMduoM 6 bhaTTArakajI ne isa aghamarSaNa ko snAna kA aMga banalAkara hinduoM ke eka aise siddhAnta ko apanAyA hai jisakA jaina siddhAntoM ke sAtha koI mela nahIM / jainasiddhAntoM kI dRSTi se pApoM ko isa taraha para snAna ke dvArA nahIM dhoyA jA sktaa| snAna se zarIra kA sirfa bAhyamala dUra hotA hai, zarIra taka kI zuddhi nahIM ho sakatI; phira pApoM kA dUra honA to bahuta hI dUra kI bAta hai - vaha koI khela nahIM hai / pApa jina mithyAtva asaMyamAdi kAraNoM se utpanna hote haiM unake viparIta kAraNoM ko milAna se hI dUra kiye jA sakate haiM - jalAdika se nahIM / jaisAki zrI zramitagati zrAcArya ke nimnavAkyoM se bhI prakaTa hai: --- : malo vizodhyate bAhya jaleneti nigadyatAm / pApaM nihanyate tena kasyedaM hRdi vartate ||36|| mithyAtvA'yamA'jJAnaiH kalmazraM prANinArjitam / samyaktva saMyamajJAnairdvanyate nAnyathA sphuTam ||37 // kaSAyairarjitaM pApaM sastilena nivAryate / etajjaDAtmano brUte nAnye mImAMsakA dhruvam // 38 // yadi zodhayituM zaktaM zarIramapi no jalam / antaHsthitaM mano duSTaM kathaM tena vizodhyate // 26 - dharmaparIkSA, 17 vA~ pariccheda / bhaTTArakajI ke isa vidhAna se yaha mAlUma hotA hai ki ve snAnase pApoM kA dhulanA mAnate the / aura zAyada yahI vajaha ho jo unhoMne apane grantha meM snAna kI itanI bharamAra kI hai ki usase eka acche bhale zrAdamI kA nAka meM dama A sakatA hai aura vaha usI meM ulajhA rahakara apane jIvana ke samucita dhyeya se vaMcita raha sakatA hai aura apanA kucha bhI utkarSa sAdhana nahIM kara sakatA / merI icchA thI ki maiM snAna kI usa bharamAra kA aura usakI niHsAratA tathA jaina " siddhAnta ke sAtha usake virodha kA eka svatantra zIrSaka ke nIce pAThakoM ko digdarzana karAU~ parantu lekha bahuta bar3ha gayA hai isaliya majabUrana apanI isa icchA ko dabAnA hI par3A | Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 217] . ne deva, RSi aura pitara bheda se tIna prakAra kA tarpaNa mAnA hai (tarpaNaM ca zuciH kuryAtpratyahaM snAtako dvijaH / devebhyazca RSibhyazca pitRbhyazca yathA kramam // iti zAtAtapaH ) / bhaTTArakajI ne bhI tIsare adhyAya ke padya naM7.8, 9 meM ina tInoM bhadoM kA isI krama se vidhAna kiyA hai / sAtha hI, hinduoM kI usa vidhi ko bhI prAyaH apanAyA hai jo pratyeka prakAra ke tarpaNa ko kisa dizA kI ora mu~ha karake karane tathA akSatAdika kisa kisa dravya dvArA use kaise sampAdana karane se sambandha rakhatI hai| parantu adhyAya ke anta meM jo tarpaNamaMtra mApane diye haiM unameM pahale RSiyoM kA, phira pitaroM kA aura aMta meM devatAmoM kA tarpaNa likhA hai| devatAmoM ke tarpaNa meM arhantAdika devoM ko sthAna nahIM diyA gayA kintu unheM RSiyoMkI zreNI meM rakhA gayA hai--hAlAki padya naM0 8 meM 'gautamAdimaharSINAM (nva) tarpayeda RSitIrthataH' aisA vyavasthAvAkya thA-aura yaha ApakA lekhanakauzala athavA racanAvaicitrya hai !! paraMtu ina saba bAtoM ko mI chor3iye, sabase bar3I bAta yaha hai ki bhaTTArakajI ne tarpaNa kA saba prAzaya aura abhiprAya prAya: vahI rakkhA hai jo hiMduoM kA siddhAnta hai / arthAt , yaha prakaTa kiyA hai ki pitarAdika ko pAnI yA tikhodakAdi dekara unakI tRpti karanA cAhiye; tarpaNa ke jala kI * deva pitaragaNa icchA rakhate haiM, usako grahaNa karate haiM aura usase tRpta hote haiM / jaisAki nIce likhe vAkyoM se prakaTa hai:-- prasaMskArAma ye kecijajJAzAH pitaraH surAH / teSAM satopatRptyartha dIyate salilaM mayA // 11 // arthAt--jo koI pitara saMskAravihIna mare ho. jana kI icchA rakhate hoM, aura jo koI deva jala kI icchA rakhate hoM, una saba ke santoSa tathA tRpti ke liye meM pAnI detA hU~-jana se tarpaNa karatA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ [218 // kecidasmatkule jAtA * aputrA vyantarAH surAH / te gRhNantu mayA dattaM vastranippIDanodakam // 13 // arthAt-hamAre kula meM jo koI putrahIna manuSya marakara vyantara jAtike deva hue hoM, unheM maiM dhotI Adi vastrase nicor3A huA pAnI detA hU~.use ve grahaNa kreN| ___ yaha tarpaNake bAda dhotI nicor3ane kA maMtra hai / isake bAda zarIrake aMgoM parase hAtha yA vastrase pAnI nahIM poMchanA cAhiye, nahIM to zarIra kuttA cATekI samAna apavitra hojAyagA aura puna: snAna karanese zuddhi hogii| aisA adbhuta vidhAna karake usake kAraNoM ko batalAte hue likhA hai-- ___ * yahA~ chapI pustakoM meM jo 'apUrva' pATha diyA hai vaha galata hai, sahI pATa aputrA' hai aura vahIM jinasena trivarNAcAra meM bhI pAyA jAtA hai, jahA~ vaha isI graMtha parase udadhRta hai| yaha maMtra hinduoM ke nimna maMtra para se, jise 'maMtrazca 'iti maMtraNa' zabdoM dvArA khAsa taura para maMtra rUpa se ullekhita kiyA hai, jarAsA phera badala karake banAyA gayA mAlUma hotA hai ye ke cAsmatkule jAtA aputrA gotrajA mRtAH / te gRhNantu mayA dattaM vastraniSpIDanodakam ||-smRtirnaakr / yathA:tasmAtkAyaM na mRjIta hyambareNa kareNa vA / khAnaleona sAmyaM ca punaH snAnena zudhyati // 16 // hinduoM ke yahA~ isa padya ke prAzaya se milatA julatA eka vAkya isa prakAra hai tasmAtsnAno nAvamRjyAmAnazATyA na pANinA / mAnavastreNa hastena yo dvijo'GgaM pramArjati // vRthA bhavati tamAga punaH sAnena zudhyati / 'smRtirasnAkara' meM yaha vAkya 'zirovAri zarIrAmbu vastratoyaM yathAkramam / pibanti devA munayaH, pitaro brAhmaNasya tu // ' ke anantara diyA hai aura isase 'tasmAt' pada kA sambandha bahuta spaSTa hojAtA hai| isa dRSTi se bhaTTArakajI kA ukta 16 vA~ padyApiti ziraso' nAmaka ? padya ke bAda honA cAhiye thaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ [216] timraH koTyA'rghakoTI ca yAbadromANi mAnuSe / vasanti tAvattIrthAni tasmAnna parimArjayet // 17 // pibanti zirasA devAH pibanti pitaro mukhAt / madhyAza yakSagandharvA adhastAtsarvajantavaH // 18 // arthAt-manuSyake zarIrameM jo sADhe tIna karor3a roma haiM, utanehI usameM tIrtha haiN| dUsare, zarIra para jo slAna jala rahatA hai use mastaka parase deva,mukha parase pitara, zarIrake madhyabhAga parase yakSa gaMdharva aura nIcake bhAga parase anya saba jantu pIte haiN| isaliye zarIra ke aMgoMko poMchanA nahIM cAhiye (poMchane se una tIthoMkA zAyada apamAna yA utthApana hojAyagA, aura devAdikoM ke jala grahaNa kArya meM vighna upasthita hogA !!) / jainasiddhAntase jina pAThakoM kA kucha bhI paricaya hai ve Uparake isa kayanase bhale prakAra samajha sakate haiM ki bhaTTArakajIkA yaha tarpaNaviSayaka kathana kitanA jainadharma ke viruddha hai| jainasiddhAMta ke anusAra na to devapitaragaNa pAnI ke liye bhaTakate yA mAre mAre phirate haiM aura na tarpaNa ke jalakI icchA rakhate yA usako pAkara tRpta aura saMtuSTa hote haiM / isIprakAra na ve kisI kI ghotI mAdikA nicor3A huA pAnI grahaNa karate haiM aura na kisI ke zarIra parase snAna jalako pIte haiN| ye saba hiMdUdharma kI kriyAe~ aura kalpanAe~ haiM / hinduoM ke yahA~ sAfa likhA hai ki 'jaba koI manuSya snAna ke liye jAtA hai taba pyAsase vihala hue deva aura pitaragaNa, pAnI kI icchA se vAyu kA rUpa dhAraNa karake, usake pIche pIche jAte haiM / aura yadi vaha manuSya yoMhI snAna karake vana (dhotI bhAdi) nicor3a detA hai to ve devapitara nirAza hokara lITa mAte haiN| isaliye tarpaNa ke pazcAt basa nicor3anA cAhiye pahale nhiiN| jaisA ki unake nimnalikhita vacana se prakaTa hai:-- Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ [220] snAnArthamabhigacchantaM devAH pitRgaNaiH saha / vAyubhUtAstu gacchanti tRSArtAH salilArthinaH // nirAzAste nivartante vananiSpIDane kRte / atastarpaNAnantarameva vastraM niSpIDayet // -smRtiratnAkare, vRddhvsisstthH| parantu jainiyoM kA aisA siddhAnta nahIM hai / jainiyoM ke yahA~ marane ke pazcAt samasta saMsArI jIva apane apane zubhAzubha kamoM ke anusAra deva, manuSya, naraka, aura tiryaMca, ina cAra gatiyoM meM se kisI na kisI gati meM avazya cale jAte haiM / aura adhika se adhika tIna samaya taka nirAhAra rahakara turata dUsarA zarIra dhAraNa karalete haiM / ina cAroM gatiyoM se alaga pitaroM kI koI nirAlI gati nahIM hotI, jahA~ ve bilakula hI parAvalambI hue asaMkhyAta yA anantakAla taka par3e rahate hoM / manuSyagati meM jisa taraha para vartamAna manuSya-jo apane pUrvajanmoM kI apekSA bahutoM ke pitara haiM-kisI ke tarpaNa jalako pIte nahIM phirate usI taraha para koI bhI pitara kisI bhI gati meM jAkara tarpaNa ke jalakI icchA se vihvala huA usake pIche pIche mArA mArA nahIM phirtaa| pratyeka gati meM jIvoM kA AhAravihAra unakI usa gati, sthiti tathA dezakAla ke anusAra hotA hai aura usakA vaha rUpa nahIM hai jo Upara batalAyA gayA hai / isa taraha para bhaTTArakajI kA yaha saba kathana jainadharmake viruddha hai, jIvoMkI gatisthityAdi-viSayaka ajAnakArI tathA azraddhA ko liye hue hai aura kadApi jainiyoM ke dvArA mAnya kiye jAne ke yogya nahIM ho sakatA / yahA~ para meM itanA aura bhI batalA denA cAhatA hU~ ki hinduoM ke kucha prasiddha granthoM meM bhI isa bAtakA ullekha milatA hai ki jainadharma meM isa tarpaNa ko sthAna nahIM hai jaisAki unake padmapurANa+ ke nimna + dekho'mAnandAzramasirIz2a pUnA' kI chapI huI bhaavRtti| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ [221] vAkyoM se prakaTa hai jo ki 36 veM adhyAya meM eka digambara sAdhudvArA, rAjA 'vena' ko jainadharma kA kucha kharUpa batalAte hue, kahe gaye hai: pitRNAM tarpaNaM nAsti nAtithivaizvadevikam / kRSNasya na tathA pUjA hyaIntadhyAnamuttamam // 16 // dharmasamAcAro jainamArga prazate / patase sarvamAkhyAtaM jainadharmasya lakSaNam // 20 // aura jainiyoM ke 'yazastilaka ' graMtha se bhI isa viSaya kA sama. na hotA haijaisAki usake cauthe Azvasa ke nimna vAgya se prakaTa hai, joki rAjA yazodhara kI jainadharma-viSayaka zraddhA ko haTAne ke liye unakI mAtA dvArA, eka vaidikadharmAvalambI kI dRSTi se jainadharma kI truTiyoM ko batalAte hue, kahA gayA hai:-- na taNaM devagidvijAnAM snAnasya homasya na cAsti vArtA / zruteH smRtaLAtare ca dhAste dharme kathaM putra ! digambarANAm // arthAt-jisa dharma meM devoM, pitaroM tathA dvijoM (RSiyoM) kA tarpaNa nahIM, (zrutismRtivihita ) snAna kI-usI paMcAMga snAna kI aura homakI vArtA nahIM, aura jo zruti-smRti se atyanta bAhya hai usa digambara jainadharma para he putra! terI buddhi kaise ThaharatI hai ?-tujhe kaise usapara zraddhA hotI hai ? itane para bhI sonIjI, bhapane anuvAda meM, bhaTTArakajI ke isa tarpaNaviSayaka kapana ko jainadharma kA kayana batalAne kA duHsAhasa karate haiMlikhate haiM "yaha tarpaNa Adi kA vidhAna jainadharma se bAhara kA nahIM hai kintu jainadharma kA "!! mApane, kucha anuvAdoM ke sAtha meM lambe name bhAvArtha borakara, mahArakajI ke kathana ko jisa tisa prakAra se jainadharma kA kapana siddha karane kI bahuterI ceSTA kI, parantu mApa usameM kRtakArya nahIM ho ske| aura usa ceSTA meM bhApa kitanI hI uTapaTAMga bAteM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ [222] ligna gaye haiM jinase ApakI zraddhA, yogyatA aura guNajJatA kA khAsA dRzya sAmane upasthita ho jAtA hai aura use dekhakara ApakI hAlata para bar3A hI tarsa AtA hai / Apa likhate haiM-"vyantaroM kA aneka prakAra kA svabhAva hotA hai / ata: kisI kisI kA svabhAva jala. grahaNa karane kA hai| kisI kisI kA vastra nicor3A huA jala lene kA hai / ye saba unakI svabhAvikI kriyAyeM haiM / " parantu kauna se jainazAstroM meM vyantaroM ke isa svabhAvavizeSa kA ullekha hai yA ina kriyAoM ko unakI svabhAvikI kriyAe~ likhA hai, ise Apa batalA nahIM sake / Apa yahA~ taka to likhagaye ki " jainazAstroM meM sApha likhA hai ki vyantaroM kA aisA svabhAva hai aura ve krIr3Animitta aisA karate haiM aisI kriyAyeM karA kara ve zAnta hote haiM" parantu phira bhI kisI mAnanIya jainazAstra kA eka bhI vAkya pramANa meM uddhRta karate hue Apa se bana nahIM par3A taba ApakA yaha saba kathana thothA vArajAla hI raha jAtA hai / mAlUma hotA hai aneka prakAra ke svabhAva para se Apa saba prakAra ke svabhAva kA natIjA nikAlate haiM, aura yaha ApakA vilakSaNa tarka hai !! vyantaroM kA saba prakAra kA svabhAva mAnakara aura unakI saba icchAoM ko pUrA karanA apanA kartavya samajha kara to sonIjI bahuta hI Apatti meM par3a jAyeMge aura unheM vyantaroM ke pIche nAcate nAcate dama lene kI bhI phursata nahIM milegii| kheda hai sonI jIne yaha nahIM socA ki prathama to vyantara deva krIr3A ke nimitta jina jina cIjoM kI icchAe~ kareM unako pUrA karanA zrAvakoM kA koI kartavya nahIM hai-zrAvakAcAra meM aisI koI vidhi nahIM hai--vyantaradeva yadi mAMsabhakSaNa kI krIr3A karane lage to koI bhI zrAvaka pazuoM ko mArakara unheM bali nahIM car3hAegA, aura na strIsevana kI krIr3A karane para apanI strI yA putrI hai| unheM saMbhoga ke liye degA / dUsare, yadi kisI taraha para unakI icchA ko pUrA bhI kiyA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ [223] nAya to vaha tabhI to kiyA jA sakatA hai jaba vaisI koI icchA vyakta ho-koI vyantara krIr3A karatA huA kisI taraha para prakaTa kare ki mujhe isa vakta dhotI nicor3e kA pAnI cAhiye to vaha use diyA jA sakatA haiparaMtu jaba vaisI koI icchA yA krIDA vyakta hI na ho athavA usakA astitva hI na ho taba bhI usakI pUrti kI ceSTA karanA--binA icchA bhI kisI ko jala pIne ke liye majabUra karanA athavA pAne vAle ke maujUda na hote hue bhI pilAne kA dauMga karanA -kyA artha rakhatA hai ? vaha nirA pAgalapana nahIM to aura kyA hai? kyA vyantaradevoM ko aisA asahAya yA mahAvratI samajha liyA hai jo ve binA dUsaroM ke diye svayaM jala bhI kahIM se grahaNa na kara sakeM ? vastu sthiti aisI nahIM hai / bhaTTArakajI kA Azaya yadi isa tarpaNa se vyantaroM ke kIr3A-uddezya kI siddhi mAtra hotA to ve vaimI kor3A ke samaya hai| athavA usa prakAra kI sUcanA milane para hI tarpaNa kA vidhAna karate; kyoMki koI krIr3A yA icchA sArvakAlika aura sthAyI nahIM hotii| parantu unhoMne aisA nahIM kiyA, balki pratidina aura pratyeka snAna ke sAtha meM tarpaNa kA vidhAna kiyA hai aura unakI vyavasthAnusAra eka dina meM bIsiyoM bAra snAna kI naubata A sakatI hai / ataH bhaTTArakajI kA yaha tarpaNavidhAna vyantaroM ke kaMDA uddezya ko lekara nahIM hai kintu sIdhA aura sApha taura para hinduoM ke siddhAnta kA anusaraNa mAtra hai| aura isalie yaha sonIjI kI apanI hI kalpanA aura apanI hI IjAda hai jo ve isa tarpaNa ko vyantaroM kI krIr3A ke sAtha bA~dhate haiM aura use kisI taraha para khIMcakhA~cakara nainadharma kI koTi meM lAnekA niSphala prayatna karate hai / 11 veM zloka ke bhAvArya meM to sonIjI yaha bhI likha gaye haiM ki "vyantaroM ko jala kisI uddezya se nahIM diyA jAtA hai"! hetu ? " kyoMki yaha bAta zloka hai| sApha kaha rahA hai ki koI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ [224] binA saMskAra kiye hue mara gaye hoM, marakara vyaMtara * hue hoM aura mere hAtha se jala lene kI vAMchA rakhate hoM to unako maiM sahaja ( yaha jala ) detA huuN| isameM kahIM bhI kisI viSaya kA uddezya nahIM hai|" paraMtu zloka meM to jaladAna kA uddezya sAfa likhA hai 'teSAM saMtoSatRptyartha'--unake santoSa aura tRpti ke liye-aura Apane bhI anuvAda ke samaya isakA artha "unake saMtoSa ke liye" diyA hai / yaha uddezya nahIM to aura kyA hai ? isake sivAya pUrvavartI zloka naM. 10 meM eka dUsarA uddezya aura bhI diyA hai aura vaha hai 'usa pApa kI vizuddhi jo zArIrika mala ke dvArA jala ko mailA athavA dUSita karane se utpanna hotA hai / yathA:4 yanmayA duSkRtaM pApaM [dUSitaM toyaM ] zArIramalasaMbhavam [vAt] tatpApasya vizuddhyartha devAnAM tarpayAmyaham // 10 // aisI hAlata meM sonIjI kA yaha tarpaNa ke uddezya se inakAra karanA, use Age calakara zloka ke dUsare adhUre artha ke nIce chipAnA aura isa taraha svaparaprayojana ke binA hI tarpaNa karane kI bAta kahanA kitanA hAsyAspada jAna par3atA hai, use pAThaka svayaM samajha sakate haiM / kyA yahI gurumukha se zAstroM kA sunanA, unakA manana karanA aura bhASA kI ThIka yogyatA kA rakhanA kahalAtA hai, jisake liye Apa apanA ahaMkAra prakaTa karate aura dUsaroM para AkSepa karate haiM ? mAlUma hotA hai sonIjI usa samaya kucha bahuta hI vicalita aura asthiracitta the / * 'vyantara' kA yaha nAmanirdeza mUla zloka meM nahIM hai| x yaha hinduoM kA yakSmatarpaNa kA zloka hai aura unake yahA~ isakA cauthA caraNa ' yakSmaitatte tilodakam' diyA hai / (dekho 'mAnhikasUtrAvali') + prayojanamanuddizya na maMdo'pi pravartate '-binA prayojana uddezya ke to mUrkha kI bhI pravRtti nahIM hotii| phira sonIjI ne kyA samajhakara yaha binA uddezya kI bAta kahI hai !! Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 225 ] unheM isa tarpaNa ko jainadharma kA siddhAnta siddha karane ke liye koI ThIka yukti sUjha nahIM par3atI thI, isIse ve vaise hI yadvA tadvA kucha mahakI bahakI bAteM likhakara graMtha ke kaI pejoM ko ra~ga gaye haiM / aura zAyada yahI vajaha hai jo ve dUsaroM para mUrkhatApUrNa anucita kaTAkSa karane kA bhI duHsAhasa kara baiThe haiM, jisakI carcA karanA yahA~ nirarthaka jAna par3atA hai / 18 veM zloka ke bhAvArtha meM, kitanI hI vicalita bAtoM ke atirikta, sonIjI likhate haiM: " yadyapi devoM meM mAnasika AhAra hai, pitRgaNa kitane hI mukti sthAna ko pahu~ca gaye haiM isaliye inakA pAnI pInA asambhava jAna par3atA hai / isI taraha yakSa, gaMdhavoM aura sAre jIvoM kA bhI zarIra ke jala kA pAnI ( nA ?) asambhava hai, para phira bhI aisA jo likhA gayA hai usameM kucha na kucha tAtparya avazya chupA huA hai (jo sonIjI kI samajha ke bAhara hai aura jisake jAnane kA unake kathanAnusAra isa samaya koI sAdhana bhI nahIM hai ! ) / " yadyapi isa zloka kA viSaya asambhava sA jAna par3atA hai parantu phira bhI vaha pAyA jAtA hai / ataH isakA kucha na kucha tAtparya avazya hai / vyartha bAteM bhI kucha na kucha apanA tAtparya jJApana karAkara sArthaka ho jAtI haiM ( parantu isa zloka kI vyartha bAteM to sonIjI ko apanA kucha bhI tAtparya na batalA sakIM ! ) / " ina uddvAroM ke samaya sonIjI ke mastiSka kI hAlata usa manuSya jaisI mAlUma hotI hai jo ghara se yaha khabara Ane para ro rahA thA ki tumhArI kI vidhavA ho gaI hai ' aura jaba logoM ne use samajhAyA ki tumhAre jIte tumhArI khI vidhavA kaise ho sakatI hai taba usane sisakriyA~ lete hue kahA thA ki 'yaha to maiM bhI janatA hU~ ki mere jIte merI strI trivavA kaise ho sakatI hai parantu ghara se jo AdamI khabara lAyA hai vaha bar3A hI vizvAsapAtra hai, usakI bAta ko jhUTha kaise kahA jA sakatA 26 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 46 www.umaragyanbhandar.com
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ [226) hai ? vaha jarUra vidhavA ho gaI hai,' aura yaha kahakara aura bhI jyAdA phUTa phUTakara rone lagA thA; aura taba logoM ne usakI bahuta hI ha~sI ur3AI thii| sonIjI kI dRSTi meM bhaTTArakajI kA yaha graMtha ghara ke usa vizvAsapAtra AdamI kI koTi meM sthita hai| isIse sAkSAt asambhava jAna par3ane vAlI bAtoM ko bhI, isameM likhI hone ke kAraNa, Apa satya samajhane aura jainadharmasammata pratipAdana karane kI mUrkhatA kara baiThe haiM ! yaha hai ApakI zraddhA aura guNajJatA kA eka namUnA !! athavA gurumukha se zAstroM ke adhyayana aura manana kI eka bAnagI !! sonIjI ko isa bAta kI bar3I hI cintAne gherA mAlUma hotA hai ki ' kahIM aisI asambhava bAtoM ko bhI yadi jhUTha mAna liyA gayA to zAstra kI koI maryAdA hI na rahegI. phira hara koI manuSya cAhe jisa zAstra kI bAta ko, jo use aniSTa hogI, phaurana alIka ( jhUTha) kaha degA, taba sarvatra avizvAsa phaila jAyagA aura koI bhI kriyA ThIka ThIka na bana sakegI !" isa binA sira paira kI niHsAra cintA ke kAraNa hI Apane zAstra kI-nahIM nahIM zAstra nAma kI maryAdAkA ullaMghana na karanekA jo parAmarza diyA hai usakA yahI zrAzaya jAna par3atA hai ki zAstra meM likhI ulaTI sIdhI, bhalI burI, viruddha aviruddha aura sambhava asambhava sabhI bAtoM ko binA cU~ carA kiye aura kAna hilAe mAna lenA cAhiye, nahIM to zAstra kI maryAdA bigar3a jAyagI !! vAha ! kyA hI acchA satparAmarza hai !! aMdhazraddhA kA upadeza isase bhinna aura kyA hogA vaha kucha samajha meM nahIM AtA !!! mAlUma hotA hai sonIjI ko satya zAstra ke svarUpa kA hI jJAna nahIM / sacce zAstra to zrApta puruSoM ke kahe hote haiM-unameM kahIM ulaTI, burI, viruddha aura asambhava bAteM bhI huA karatI haiM ? ve to vAdI-prativAdI ke dvArA anu laMdhya, yukti tathA zrAgama se virodharahita, yathAvat vastusvarUpa ke upaShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ [227] dezaka, sarva ke hitakArI aura kumArga kA mathana karane vAle hote haiM / aise zAstroM ke viSaya meM ukta prakAra kI ciMtA karane ke liye koI sthAna hI nahIM hotA-ve to khulemaidAna parIkSA ke liye chor3a diye jAte haiMunake viSaya meM bhI ukta prakAra kI cintA vyakta karanA apanI zraddhA kI kacAI aura mAnasika duIlatA ko prakaTa karanA hai| isake sivAya, sonIjI ko zAyada yaha bhI mAlUma nahIM ki 'kitane hI bhraSTacAritra paMDitoM aura vaTharasAdhumoM ( mUrkha taM muniyoM) ne jinendradeva ke nirmala zAsana ko malina kara diyA hai--kitanI hI asat bAtoM ko, idhara udhara se apanI racanAdikoM ke dvArA, zAsana meM zAmila karake usake kharUpa ko vikRta kara diyA hai' (isase parIkSA kI aura bhI khAsa jarUrata khar3I ho gaI hai| jaisA ki anagAradharmAmRta kI TIkA meM paM0. AzAdharajI ke dvArA uddhRta kisI vidvAn ke nimna vAkya se prakaTa hai:-- paNDitai bhraSTacAritrairvaTharaizca tpodhnaiH| zAsanaM jinacandrasya nirmala malinIkRtam // somasena bhI unhIM vaThara athavA dhUrta sAdhuoM meM se eka the, aura yaha bAta Upara kI AlocanA parase bahuta kucha spaSTa hai| unakI isa mahA Apattijanaka racanA (trivarNAcAra) ko satyazAstra kA nAma denA vAstava meM satya zAstroM kA apamAna karanA hai / ataH sonIjI kI cintA, isa viSaya meM, * jaisA ki svAmI samantabhadra ke nimna vAkya se prakaTa hai: prAptopazamanulaMdhyamadRSTezavirodhakam / vatvopadezakRtsArva zAlaM kApathaghaTTanam // (ratnakaraNDa zrA0) isI bAtako lakSya karake kisI kavi ne yaha vAkya kahA haijinamata mahamA manoma prati kaliyuga chAdita paMtha / samajhabUjhake parakhiyo carcA nirNaya graMtha // aura bar3e bar3e bhAcAryoM ne to pahale se hI parIcApapAnI hone kA upadeza diyA hai-mayabhaddhAlu banane kA nahIM / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ [228] bilakula hI nirmUla jAna par3atI hai aura unakI asthiracittatA tathA dulamulayakInI ko aura bhI adhikatA ke sAtha sAbita karatI hai| ___yahA~ para maiM itanA aura bhI batalA denA cAhatA hU~ ki sonIjI kI yaha asthiracittatA bahuta dinoM taka unakA piNDa pakar3e rahI hai-sambhavataH graMtha ke chaSa jAne taka bhI ApakA citta DaoNvADola rahA hai aura taba kahIM jAkara Apako ina padoM para kucha saMdeha hone lagA hai / isIse zuddhipatra-dvArA, 13veM aura 17veM zlokake anuvAda pIche eka eka nayA bhAvArtha jor3anekI sUcanA dete hue, Apane una bhAvArthoM meM 11 se 13 aura 17 se 19 nambara taka ke chaha zlokoM para 'kSepaka' hone kA saMdeha prakaTa kiyA hai--nizcaya usakA bhI nahIM-aura vaha saMdeha bhI nirmUla jAna par3atA hai| ina poMko kSepaka mAnane para 10 veM nambara kA padya nirarthaka ho jAtA hai, jisameM uddezavizeSa se devoM ke tarpaNa kI pratijJA kI gaI hai aura usa pratijJA ke anusAra hI agale zlokoM meM tarpaNa kA vidhAna kiyA gayA hai| 13 vA zloka khuda vastranicor3ane kA maMtra hai aura hinduoM ke yahA~ bhI use maMtra likhA hai; jaisA ki pahale jAhira kiyA jA cukA hai| sonIjI ne use maMtra hI nahIM samajhA aura vastra nicor3anekA koI maMtra na hone ke AdhAra para ina zlokoMke kSepaka hone kI kalpanA kara DAlI !! ataH ye zloka kSepaka nahIM-graMtha meM vaise hI pIche se zAmila hogaye athavA zAmila kara liye gaye nahIM--kiMtu bhaTTArakajI kI racanA ke aMgavizeSa haiN| jinasenatrivarNAcAra meM somasenatrivarNAcAra kI jo nakala kI gaI hai usameM bhI ve uddhRta pAye jAte haiN| yahA~ taka ke isa saba kathana se yaha spaSTa hai ki bhaTTArakajI ne hiMduoM ke tarpaNasiddhAMta ko apanAyA hai aura vaha jainadharma ke viruddha hai| sonIjI ne use jainadharmasammata pratipAdana karane aura isa taraha satya para pardA DAlane kI jo anucita ceSTA kI hai usameM ve jarA bhI saphala nahIM ho sake aura aMta meM unheM kucha padyoM para thothA saMdeha karate hI bnaa| sAtha meM ApakI zraddhA aura guNajJatA Adi kA jo pradarzana huA so judA rhaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ [226] aba rahI zrAddha aura piNDadAna kI bAta / ye viSaya bhI jaina dharma se bAhara kI cIja haiM aura hiMdUdharma se khAsa sambaMdha rakhate haiN| bhaTTArakajI ne inheM bhI apanAyA hai aura aneka sthAnoM para inake karane kI preraNA tathA vyavasthA kI hai * / pitaroM kA uddezya karake diyA * jisake kucha namUne isa prakAra haiM: tIrthataTe prakartavyaM prANAyAma tathAcamam ! sandhyA prAddhaM ca piNDasya dAnaM gehe'thavAzucau // 3-77 // isameM zrAddha tathA piNDadAna ko tIrthataTa para yA ghara meM kisI pavitra sthAna para karane kI vyavasthA kI hai| __ nAndIzrAddhaM ca puujaaNc| sarvakuyAMcca tsyaagre||6-16|| isameM 'nAndIzrAddha' ke karane kI preraNA kI gaI hai, jo hinduoM ke zrAddha kA eka vizeSa hai| ekameva pituzcAdyaM kuryAddeze dazAhani / tato vai mAtRke zrAddhaM kuryAdAdyAdi SoDaza // 13-78 // isameM pravasthAvizeSa ko lekara mAtA aura pitA ke zrAddhoM kA vidhAna kiyA gayA hai| tadehapratibimbAthai maNDape tadvinApi vaa| sthApayedekamazmAnaM tIra piNDAdidattaye // 166 // pieDaM tilodakaM cApi kartA ddyaacchilaagrtH| sarvepi bandhavo dadhuH nAtAstatra tilodakaM // 170 // evaM dazAhaparyantametatkarma vidhIyate / piNDaM tikhodakaM cApi kartA dadyAttadAnvahaM / 176 // piNDapradAnataH pUrvamante ca snAnamipyate / piNDaH kapityamAtraya sa ca zAlyandhasA kRtaH // 177 // tatyAkana pati kAryastatpAtraM ca zikhApi ca / kartuH saMvyAnakaM cApi patiH sthApyAni gopite // 178 // -13 vA~ adhyaay| ina padyoM meM mRtaka saMskAra ke anantara dhAle piNDadAna kA vidhAna aura usake viSaya meM likhA hai ki 'pieDAdika dene ke liye jalAzaya ke kinAre para usa mRtaka kI deha ke pratinidhirUpa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ [230] huA annAdika pitaroM ke pAsa pahu~ca jAtA hai aura unakI tRpti Adi sampAdana karatA hai. aisI zraddhA se zAstroktavidhi ke sAtha jo annAdika se eka patthara kI sthApanA karanI cAhiye, saMskArakartA ko usa patthara ke Age piNDa aura tilodaka denA cAhiye aura snAna kiye hue bandhuoM ko bhI vahA~ para tilodaka car3hAnA caahiye| saMskAra* kartA ko barAbara dasa dina taka isI taraha para piNDa aura tilodaka dete rahanA cAhiye, piNDadAna se pahale aura pIche bhI snAna karanA cAhiye aura vaha piNDa pake cAvaloM kA kapittha (kaitha yA bela ) ke AkAra jitanA honA cAhiye / cAvala bhI ghara se bAhara pakAye jAyeM aura pakAne kA pAtra, vaha patthara, tathA piNDadAna-samaya pahanane ke vastra ye saba cIjeM bAhara hI kisI gupta sthAna meM rakhanI cAhiyeM / ' zraddhayAnapradAna tu sabhyaH zrAddhamitISyate / mAse mAse bhavecchAddhaM taddine vatsarAvadhi // 163 // ata UrdhvaM bhavedabdazrAddhaM tu prativatsaraM / / zrAdvAdazAbdamevaitakriyate pretagocaram // 164 / / ina padyoM meM preta ke uddezya se kiye gaye zrAddha kA svarUpa aura usake bhedoM kA ullekha kiyA gayA hai| likhA hai ki zraddhA se-zraddhA vizeSa se-kiye gaye annadAna ko zrAddha kahate haiM aura usake do bheda haiM 1 mAsika aura 2 vArSika / jo mRtaka tithi ke dina hara mahIne sAla bhara taka kiyA jAya vaha mAsika zrAddha hai aura jo usake bAda prativarSa bAraha varSa taka kiyA jAya use vArSika zrAddha jAnanA cAhiye / yahA~ zrAddha kA jo vyutpatyAtmaka svarUpa diyA hai vaha prAyaH vahI hai jo hinduoM ke yahA~ pAyA jAtA hai aura jise unake 'zrAddha. tatva' meM vaidikaprayogAdhInayaugika' likhA hai, jaisA ki agale phuTa noTa se prakaTa hai| aura isameM jisa zraddhA kA ullekha hai vaha bhI vahI 'pitruddezyaka zraddhA' athavA 'pretoddezyaka zraddhA' hai jise hinduoM ke padmapurANa meM bhI jainiyoM kI ora se 'nirarthikA' batalAyA hai aura jo jainadRSTi se bahuta kucha Apatti ke yogya hai| zraddhA ke isa sAmAnya prayoga kI vajaha se kucha logoM ko jo bhrama hotA thA vaha aba dUra ho skegaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ [231] diyA jAtA hai usakA nAma zrAddha * hai / hiMduoM ke yahA~ tarpaNa aura zrAddha ye donoM viSaya karIba karIba eka hI siddhAMta para avasthita haiM / donoM ko 'pitRyajJa' kahate haiM / bheda sirpha itanA hai ki tarpaNa meM aMjali se jala chor3A jAtA hai, kisI brAhmaNAdika ko pilAyA nahIM jAtA / deva pitaragaNa use sIdhA grahaNa karalete haiM aura tRpta ho jAte haiN| paraMtu zrAddha meM prAyaH brAhmaNoM ko bhojana khilAyA jAtA hai athavA sUkhA bhannAdika diyA jAtA hai / aura jisa prakAra laiTarabaoNksa meM DAlI huI ciTTI dUra dezAMtaroM meM pahu~ca jAtI hai usI prakAra mAno brAhmaNoM ke peTa meM se vaha bhojana deva pitaroM ke pAsa pahu~ca kara unakI tRpti kara detA hai / isake sivAya kucha kriyAkAMDa kA bhI bheda hai| piNDadAna bhI zrAddha kA hI eka rUpavizeSa hai, usakA bhI uddezya pitaroM ko tRpta karanA hai aura vaha mI 'pitRyajJa' kahalAtA hai / isameM piNDa ko pRthvI Adika para DAlA jAtA hai--kisI brAhmaNAdika ke peTa meM nahIM-aura use prakaTa rUpa meM kaue Adika khAjAte haiN| isa taraha para zrAddha aura piNDadAna ye donoM karma prakriyAdi ke bheda se, pitRtarpaNa ke hI bhedavizeSa haiM-inheM prakArAMtara se 'pitRtarpaNa' kahA bhI jAtA hai aura isaliye inake viSaya meM aba mujhe adhika kucha bhI likhane kI jarUrata nahIM hai| sirpha itanA aura batalA denA cAhatA hU~ ki hiMdU graMthoM meM zrAddha' nAma se bhI isa viSayakA spaSTa ullekha milatA hai ki vaha jainadharmasammata nahIM hai,jaisAki unake padmapurANa' ke nimna vAkyoM se prakaTa hai, jo ki 36veM adhyAya meM usI digambarasAdhudvArA, zrAddha ke niSedha meM, rAjA 'vena' ke prati kahe gaye haiM: AI-zAsrotavidhAnena pitRkarma itymrH| pichaddezyaka. bhraddhayA'nnAdi dAnam / ...."ghaddhayA dIyate yasmAt zrAddhaM tena nigAte' iti pulastyavacanAt / 'bhraddhayA annAdenaM zrAddhaM ' iti vaidikaprayogAdhInayaugikam' iti zrAddhatatvam / apica, sambodhanapadoganItAn vitrAdIna caturyantapadenoddizya havisvAgaH shraadm|-shpdklaadum / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ [232] zrAddhaM kurvanti mohena kSayAhe pitRtarpaNam / kA''ste mRtaH samaznAti kIdRzA'sau narottama // 26 // kiM jJAnaM kIdRzaM kArya kena dRSTaM vadasva naH / miSTamanaM prabhutvA tu tRptiM yAnti ca brAhmaNAH // 30 / / kasya zrAddha pradIyeta sA tu zraddhA niradhikA / anyadevaM pravakSyAmi vedAnAM karmadAhaNam // 31 // ina vAkyoM meM zrAddha ko sAfa taura para 'pitRtarpaNa' likhA hai, aura usase zrAddha kA uddezya bhI kitanA hI spaSTa ho jAtA hai / sAtha hI yaha batalAyA hai ki jisa ( pitRtRpti uddezya kI ) zraddhA se usakA vidhAna kiyA jAtA hai vaha zraddhA hI nirarthaka hai-usameM kucha sAra hI nahIM-isa zrAddhase pitaroMkI koI tRpti nahIM hotI kintu brAhmaNoM kI tRpti hotI hai| isI taraha para ukta purANa ke 13 veM adhyAya meM bhI digambara jainoM kI ora se zrAddha ke niSedha kA ullekha milatA hai| aisI hAlata meM jainagraMthoM se zrAddhAdi ke niSedha-viSayaka avataraNoM ke dene kI-jo bahuta kucha diye jA sakate haiM-yahA~ koI z2arUrata mAlUma nahIM hotI / jainasiddhAMtoM se vAstava meM ina viSayoM kA koI mela hI nahIM hai / aura aba to bahuta se hiMdU bhAiyoM kI bhI zraddhA zrAddha para se uThatI jAtI hai aura ve usameM kucha tatva nahIM dekhate / hAla meM svargIya maganalAla gA~dhIjI ke vivekI vIraputra kezava bhAI ne apane pitA kI mRtyu ke 10 veM dina jo mArmika udgAra mahAtmA gA~dhIjI para prakaTa kiye haiM aura jinheM mahAtmAjI ne bahuta pasaMda kiyA tathA kuTumbIjanoMne bhI apanAyA ve isa viSaya meM bar3A hI mahattva rakhate haiM aura unase kitanI hai| upayogI zikSA milatIhai / ve udgAra isa prakAra haiM: "zrAddha karane meM mujhe zraddhA nahIM hai / aura satya tathA mithyA kA AcaraNa kara maiM apane pitA kA tarpaNa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ [233] kaise karU~? isakI apecA to jovastu pitAjIko priya thI vahI kruuNgaa| gItA kA pArAyaNa tIna dina karU~gA aura tInoM dina 12 ghaNTe roz2a carvA claauuNgaa"| -hi. nava. ___ paraMtu hamAre sonIjI, jaina paMDita hokara bhI, abhItaka lakIra ke phakIra bane hue haiM, 'bAbAbAkyaM pramANaM' kI nIti kA anusaraNa karanA hI apanA kartavya samajhate haiM aura logoM ko 'andhazraddhAlu' banane tathA bane rahane kA upadeza dete haiM, yaha bar3A hI Azvarya hai !! unheM kama se kama kezava bhAI ke isa udAharaNa se hI kucha zikSA lenI cAhiye / merA vicAra thA ki maiM aura bhI kucha viruddha kathanoM ko dikhalAU~, viruddha kathanoM ke kitane hI zIrSaka noTa kiye hue par3e haiM-khAsakara 'trivarNAcAra ke pUjya devatA' zIrSaka ke nIce maiM kudevoM kI pUjA ko dikhalA kara usakI vistRta AlocanA karanA cAhatA thA paraMtu usake liye lambA likhane kI jarUrata thI aura lekha bahuta bar3hagayA hai isaliye usa vicAra ko bhI chor3anA hI par3A / maiM samajhatA hU~ viruddha kathanoM kA yaha saba digdarzana kAfI se bhI z2yAdA ho gayA hai aura isaliye itane para hI santoSa kiyA jAtA hai / ina saba viruddha kathanoM ke maujUda hote hue aura ajaina viSayoM tathA vAkyoM ke itane bhArI saMgrahakI upasthiti meM--athavA graMthakI sthiti ke isa digdarzana ke sAmane-sonIjI ke nimna vAkyoM kA kucha bhI mUlya nahIM rahatA, jo unhoMne graMtha ke anuvAda kI bhUmikA meM diye haiM: (1) "hameM to graMtha-parizIlana se yahI mAlUma huA ki graMthakartA kI jainadharma para bhasIma bhakti thI, majaina viSayoM se ve paraheja karate the / boga khAmukhA~ apanI svArthasiddhi ke liye unapara avarNavAda lagAte haiN|" (2) 'graMtha kI mUla bhitti AdipurANa para se khar3I huI hai|" ........"isa graMtha ke viSaya RSiprati bhAgama meM kahIM saMkSepa se aura Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ [234] kahIM vistAra se pAye jAte haiM / ataeva hameM to isa graMtha meM na apramANatA hI pratIta hotI hai aura na AgamaviruddhatA ho|" mAlUma hotA hai ye vAkya mahaja likhane ke liye hI likhe gaye haiM, athavA graMtha kA raMga jamAnA hI inakA eka uddezya jAna par3atA hai / anyathA, graMtha ke parizIlana tulanAtmaka adhyayana aura viSaya kI gaharI jA~ca ke sAtha inakA kucha bhI sambaMdha nahIM hai| sonIjI ke hRdaya meM yadi kisI samaya viveka jAgRta huA to unheM apane ina vAkyoM aura isI prakAra ke dUsare vAkyoM ke liye bhI, jina meM se kitane hI Upara yathAsthAna uddhRta kiye jA cuke haiM, jarUra kheda hogA aura Azcarya athavA asaMbhava nahIM jo ve apanI bhUla ko svIkAra kareM / yadi aisA ho sakA aura zaitAna ne kAna meM phUMka na mArI to yaha unake liye niHsandeha bar3e hI gaurava kA viSaya hogaa| astu / upsNhaar| trivarNAcAra kI isa sampUrNa parIkSA aura anuvAdAdi-viSayaka AlocanA para se sahRdaya pAThakoM tathA vivekazIla vicArakoM para graMtha kI asaliyata khule binA nahIM rahegI aura ve sahaja hI meM yaha natIjA nikAla sakeMge ki yaha graMtha jise bhaTTArakajI 'jinendrAgama' taka likhate haiM vAstava meM koI jainagraMtha nahIM kiMtu jainagraMthoM kA kalaMka hai| isameM ratnakaraNDa zrAvakAcArAdi jaise kucha ArSa graMthoM ke vAkyoM kA jo saMgraha kiyA gayA hai vaha graMthakartA kI eka prakAra kI cAlAkI hai, dhokhA hai, mulammA hai, athavA viruddhakathanarUpI jAlI sikkoM ko calAne Adi kA eka sAdhana hai / bhaTTArakajI ne unake sahAre se athavA unakI zroTa meM una musalamAnoM kI taraha apanA ullU sIdhA karanA cAhA hai jinhoMne bhArata para AkramaNa karate samaya gauoM ke eka samUha ko apanI senA ke Age kara diyA thaa| aura jisa prakAra gohatyA ke bhaya se hinduoM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ [235] ne unapara AkramaNa nahIM kiyA usI prakAra zAyada pArSavAkyoM kI avahelanA kA kucha khayAla karake una jaina vidvAnoM ne jinake paricaya meM yaha graMtha abataka AtA rahA hai isakA jaisA cAhiye vaisA virodha nahIM kiyA / paraMtu ArSavAkya aura ArSavAkyoM ke anukUla kahegaye dUsare pratiSThita vidvAnoM ke vAkya apane apane sthAna para mAnanIya tathA pUjanIya haiM; maTTArakajI ne unheM yahA~ jainadharma, jainasiddhAnta, jaina nIti tathA jaina ziSTAcAra Adi se virodha rakhane vAle aura jainAdarza se gire hue kathanoM ke sAtha meM gaya kara athavA milAkara unakA durupayoga kiyA hai aura isa taraha para samUce graMtha ko viSamizrita bhojana ke samAna banA diyA hai, jo tyAga kiye jAne ke yogya hai / viSamizrita bhojana kA virodha jisa prakAra bhojana kA virodha nahIM kahalAtA usI taraha para isa trivarNAcAra ke virodha ko bhI ArSavAkyoM athavA jainazAstroM kA virodha yA unakI koI avahelanA nahIM kahA jA sakatA |jo loga bhramavaza abhItaka isa graMtha ko kisI aura hI rUpa meM dekha rahe the--jaina zAstra ke nAma kI muhara lagI hone se ise sAkSAt jinavANI athavA jinavANI ke tulya samajha rahe the aura isaliye isakI prakaTa virodhI bAtoM ke liye bhI apanI samajha meM na Ane vAle avirodha kI kalpanAe~ karake zAnta hote the- unheM apane usa ajJAna para aba jarUra kheda hogA, ve bhaviSya meM bahuta kucha satarka tathA sAvadhAna ho jAyeMge aura yAhI ina trivarNAcAra jaise bhaTTArakIya graMthoM ke Age sira nahIM mukaaeNge| vAstava meM, yaha saba aise graMthoM kA hI pratApa hai jo jainasamAja bharane pAdarza se girakara bilakula hI anudAra, andhazraddhAlu tathA saMkIrNahRdaya banagayA hai, usameM aneka prakAra ke mithyAtvAdi kusaMskAroM ne apanA ghara banA liyA hai aura vaha burI taraha se kurItiyoM ke jAla meM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ [236] pha~sA huA hai| sAtha hI, usake vyaktiyoM meM Ama, taura, para, DhU~Dhane para bhI jainatva kA koI khAsa lakSaNa dikhalAI nahIM pdd'taa| ina saba truTiyoM ko dUrakarake apanA uddhAra karane ke liye samAja ko aise vikRta tathA kSita sAhitya se apane vyaktiyoM ko surakSita rakhanA hogA aura aise jAlI, DhoMgI tathA kapaTI graMthoM kA sabala virodha karake unake pracAra ko rokanA hogaa| sAtha hI, vicArasvAtaMtrya ko uttejana denA hogA, jisase satya asatya, yogya ayogya aura heyAdeya kI khulI jA~ca ho sake aura usake dvArA samAja ke vyaktiyoM kI sAmpradAyika mohamugdhatA tathA andhI zraddhA dUra hokara unheM yathArtha vastusthiti ke parijJAna-dvArA apane vikAza kA ThIka mArga sUjha par3e aura usapara calane kA yatheSTa sAhasa bhI bana ske| inhI saduddezyoM ko lekara isa parIkSA ke liye itanA parizrama kiyA gayA hai / AzA hai isa parIkSA se bahutoM kA ajJAna dUra hogA, bhaTTArakIya sAhitya ke kitane hI viSayoM para acchA prakAza par3egA aura usase jaina ajaina sabhI bhAI lAbha utthaaeNge| anta meM satya ke upAsaka sabhI jaina vidvAnoM se merA sAdara nivedana hai ki ve lekhaka ke isa sampUrNa kathana tathA vivecana kI yatheSTa jA~ca kareM aura sAtha hI bhaTTArakajI ke isa graMtha para aba apane khule vicAra prakaTa karane kI kRpA kareM / yadi parIkSA se unheM bhI yaha graMtha aisA hI nikRSTha tathA hIna a~ce to samAjahita kI dRSTi se unakA yaha jarUra kartavya honA cAhiye ki ve isake viruddha apanI AvAja uThAe~ aura samAja meM isake virodha ko uttejita kareM, jisase dhUtoMkI kI huI jainazAsana kI yaha malinatA dUra ho sake / ityalam / sarasAvA ji0 sahAranapura / jugalakizora mukhtAra jyeSTha kR0 13, saM0 1985 / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharmaparIkSAko priikssaa| kRtvA kRtIH pUrvakRtAH purastAtpratyAdaraM tAH punarIkSamANaH / tathaiva alpeza yonyathA vA sa kAvyacoro'stu sa pAtakI ca // -somadevaH / svetAmbara jainasampradAyameM; zrIdharmasAgara mahopAdhyAyake ziSya panasAgara maNIkA banAyA huA 'dharmaparIdA' nAmakA eka saMskRta graMtha hai, jise, kucha samaya humA, seTha devacaMdalAlabhAI ke jainapustakoddhAra phaMDa bambaIne chapAkara prakAzita bhI kiyA hai / yaha graMtha saMvat 1645 kA banA hukrA hai| jaisA ki isake antameM diye hue nimnapadyase prakaTa hai: tadrAjye vijayinyananyamatayaH zrIvAcakAgresarA cotante bhuvi dharmasAgaramahopAdhyAyazuddhA dhiyaa| teSAM ziSyakaNena paMcayugapaTcaMdrAMkite (1645) vatsare belAkULapure sthitena racito grantho'yamAnandataH // 14 // digambara jainasampradAyameM bhI 'dharmaparIkSA' nAmakA eka graMtha hai jise zrImAdhavasenAcArya ke ziSya amitagati nAmake AcAryane vikramasaMvat 1070 meM banAkara samApta kiyA hai| yaha graMtha bhI chapakara prakAzita ho cukA hai| isa graMthakA racanA-saMvat sUcaka antima padya isaprakAra hai:saMvatsarA vigate sAle, sasaptatA (1070) vikramapArthivasya / daM niSighyAmpamataM samAtaM, jinendradharmAmitayuktizAstram // 20 // ina donoM graMthoMkA pratipApa viSaya prAyaH eka hai| donoMmeM 'manovema' aura 'pavanavega' kI pradhAna kathA aura usake aMtargata anya aneka upakapAbhoMkA samAna rUpase varNana pAyA jAtA balki ekakA sAhitya dUsare 31 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ [238] ke sAhityase yahA~taka milatA julatA hai ki ekako dUsarekI nakala kahanA kucha bhI anucita na hogaa| zvetAmbara 'dharmaparIkSA' jo isa lekhakA parIkSA viSaya hai, digambara 'dharmaparIkSA se 575 varSa bAdakI banI huI hai| isalie yaha kahane meM kucha bhI saMkoca nahIM ho sakatA ki padmasAgara gaNIne apanI dharmaparIkSA amitagatikI 'dharmaparIkSA' parase hI banAI hai aura vaha prAyaH usakI nakala mAtra hai| isa nakala meM padmasAgara gaNIne amitagatike Azaya, DhaMga (zailI ) aura bhAvoMkI hI nakala nahIM kI, balki usake adhikAMza padyoM kI prAyaH akSarazaH nakala kara DAlI hai aura usa sabako apanI kRti banAyA hai, jisakA khulAsA isa prakAra hai:-- padmasAgara gaNIkI dharmaparIkSA padyoMkI saMkhyA kula 1484 hai / inameM se cAra padya prazastike aura chaha padya maMgalAcaraNa tathA pratijJAke nikAlakara zeSa 1474 padyoMmeMse 1260 padya aise haiM, jo amitati kI dharmaparIkSAse jyoMke tyoM uThAkara rakkhe gaye haiM / bAkI rahe 214 padya, ve saba amitagatike padyoM parase kucha parivartana karake banAye gaye haiM / parivartana prAyaH chadobhedakI vizeSatAko liye hue hai| amitagati kI dharmaparIkSAkA pahalA pariccheda aura zeSa 16 paricchedoMke antake kucha kucha padya anuSTup chandameM na hokara dUsarehI chaMdoMmeM race gaye haiN| padmasAgara gaNIne unameMse jina jina poko lenA ucita samajhA hai, unheM anuSTup chandameM badalakara rakha diyA hai, aura isa tarahapara apane graMthameM anuSTup chaMdoMkI eka lambI dhArA bahAI hai / isa dhArA Apane pariccheda-bhedako bhI bahA diyA hai ! arthAt , apane graMthako paricchedoM yA adhyAyoMmeM vibhakta na karake use binA haoNlaTiMga sTezana vAlI eka 'lambI aura sIdhI sar3akake rUpameM banA diyA hai| parantu antameM pA~ca 'padyoMko, unakI racanApara mohita hokara athavA unheM sahaja meM anuSTupa chaMdakA rUpa na desakane Adi kisI kAraNavizeSase, jyoMkA tyoM bhinna Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ [26] mina chaMdoMmeM bhI rahane diyA hai jisase antameM jAkara graMyakA anuSTupa. chaMdI niyama bhaMga ho gayA hai / astu, ina pAMcoM payomese pahalA padya namUnake taurapara isa prakAra hai:inaM vrataM dvAdazabhedabhitraM, yaH bhAvakIyaM jinamAthadRSTam / karoti saMsAranipAtamItaH prayAti kalyANamasI samastam // 1476 // yaha paba amitagati-parIkSAke 19 veM paricchedameM naM0 17 para darja hai / isa padyake bAda eka paca aura isI paricchedakA dekara tIna padha 20 veM paricchedase uThAkara rakhe gaye haiM, jinake nambara ukta paricchedameM kramazaH 87, 88 aura 89 diye haiN| isa 20 veMparicchedake zeSa sampUrNa poMko, jinameM dharmake aneka niyamoMkA nirUpaNa thA, prayakartAne chor3a diyA hai / isI prakAra dUsare paricchedoMse bhI kucha kucha padya chor3e gaye haiM, jinameM kisI kisI viSayakA vizeSa varNana thaa| amitagati-dharmaparIkSAkI padyasaMkhyA kula 1941 hai jinameM 20 poMkI prazasti bhI zAmila hai, paura padmasAgara-dharmaparIkSAkI padyasaMkhyA prazastise managa 1400 hai; asA ki Upara jAhira kiyA jAcukA hai| isalie sampUrNa chor3e hue padyoMkI saMkhyA lagabhaga 440 samajhanI caahie| isa taraha lagabhaga 440 payoMko nikAlakara, 214 padyoM meM kucha chaMdAdikakA pari. ghartana karake aura zeSa 1260 payoMkI jyoMkI tyoM nAkha utArakara graMthakartA zrIpanasAgara gaNIne isa 'dharmaparIcA' ko apanI kRti banAnekA puNya sampAdana kiyA hai jo loga dUsaroM kI kRtiko apanI kRti banAne rUpa puNya sampAdana karate haiM unase yaha mAzA rakhanA tonyapa hai ki ve usa kRtike mUlakartAkA AdarapUrvaka smaraNa kareMge, pratyuta unase bahAtaka bana par3atA hai, ve usa kRtike mUnakartAkA nAma chipAne yA miTAnekIhA ceSTA kiyA karate haiM / aisA hI yahaoNpara panasAgara gaNIne bhI kiyA hai| pramitagatikA kRtajJatApUrvaka smaraNa karanA to dUra Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 240] rahA, Apane apanI zaktibhara yahA~ taka ceSTAkI hai ki graMthabharameM amitagatikA nAma taka na rahane pAve aura na dUsarA koI aisA zabda hI rahane pAve jisase yaha graMtha spaSTa rUpase kisI digambara jainakI kRti samajha liyA jAya / udAharaNake taurapara yahA~ isake kucha namUne dikhalAye jAte haiM:1-zrutvA vAcamazeSakalmaSamuSAM sAdheorguNAzaMsinI natvA kevalipAdapaMkajayugaM mAmarendrArcitam / mAtmAnaM prataratnabhUSitamasau cakre vishuddhaashyo| bhavyaH prApya yategiro'mitagateyaH kathaM kurvate // 101 // yaha padya amitagatikI dharmaparIkSAke 19veM paricchedakA antima padya hai / isameM munimahArAjakA upadeza sunakara pavanavegake zrAvakavrata dhAraNa karanekA ullekha karate hue, cauthe caraNameM likhA hai ki 'bhavyapuruSa aparimita jJAnake dhAraka munike upadezako pAkara use vyartha kaise kara sakate haiN| sAtha hI, isa caraNameM amitagatine anyaparicchedoMke antima poMke samAna yuktipUrvaka guptarItise apanA nAma bhI diyA hai| padmasAgara gaNIko amitagatikA yaha gupta nAma bhI asahya humA aura isalie unhoMne apanI dharmaparIkSAmeM, isa padyako naM. 1477 para jyoM kA tyoM uddhRta karate hue, isake antima caraNako nimna prakArase badala diyA haiM: "mitrAduttamato na kiM bhuvi naraH prApnoti shstvho|" isa tabadIlIse prakaTa hai ki yaha kevala amitagatikA nAma miTAnekI garajase hI kI gaI hai| anyathA, isa parivartana kI yahaoNpara kucha bhI z2arUrata na thii| 2-tyaktabAhyAntaragraMtho niHkaSAyo jiteNdriyH| parISahasahaH sAdhurjAtarUpadharo mataH // 18-76 // isa padyameM amitagatine sAdhukA lakSaNa 'jAtarUpadharaH' arthAt namadigambara batalAyA hai / sAdhukA lakSaNa nagnadigambara pratipAdana karanese kahIM digambara jainadharmako pradhAnatA prApta na ho jAya, athavA yaha graMtha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ [241] kisI digambara jainakI kRti na samajha liyA nAya, isa mayase gaNIjI mahArAjane isa pacakI jo kAyApalaTa kI hai vaha isa prakAra hai: tyaktabAhyAntaro graMtho niSkriyo vijiteNdriyH| parIparasahaH sAdhubhavAmbhonidhitArakaH // 1376 // yahA~ 'jAtarUpagharo mataH' ke sthAnameM 'bhavAmbhonidhi. tArakaH' (saMsArasamudrase pAra karanevAlA ) aisA parivartana kiyA gayA hai| sAtha hI, 'niHkaSAya:' kI jagaha 'niSkriyaH' bhI banAyA gayA hai, jisakA koI dUsarA hI rahasya hogaa| 3-kanye nandAsunandAsye kacchasya nRpatervRzA / jinena yojayAmAsa nIti kItI ivAmane // 18-14 // digambarasampradAyameM, RSabhadevakA vivAha rAjA kacchakI nandA aura sunandA nAmakI do kanyAoMke sAtha honA mAnA jAtA hai| isI bAtako lekara bhamigatine usakA Uparake padyameM ullekha kiyA hai| parantu vatAmbarasampradAyameM, RSabhadevakI striyoMke nAmoMmeM kucha bheda karate hue, donoM hI liyoMko rAjA kacchakI putriyA~ nahIM mAnA hai / balki sumaMgalAko svayaM RSabhadevake sAtha utpanna huI unakI sagI bahana batalAyA aura sunandAko eka dUsare yuganiyekI bahana bayAna kiyA hai jo apanI bahanake sAtha khenatA dumA pacAnaka bAlyAvasthAmeM hI mara gayA thaa| isalie padmasAgarajI ne bhamitagatike ukta pacako badanakara use nIcekA rUpa dediyA hai, jisase yaha graMtha digambara graMtha na samajhA jAkara khetAmbara samajha liyA jAyaH sumaMgalAsunandAsye kanye sarapurandaraH / jinena yojayAmAsa nAtikItI vAmate / / 1347 / isa prakAra, yapi graMthakartA mahAzayane bhamitagatikI kRtipara apanA kartRtva aura svAmitva sthApita karane aura use eka zvetAmbara graMtha banAneke lie bahuta kucha bhanucita ceSTAeM kI hai, parantu to bhI ve isa (dharmaparIkSA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ [242] pratha ko pUrNatayA zvetAmbara graMtha nahIM banA sake / balki aneka payoMko nikAla DAlane, parivartita kara dene tathA jyoMkA tyoM kAyama rakhane kI vajahase unakI yaha racanA kucha aisI vilakSaNa aura doSapUrNa hogaI hai, jisase graMthakI corIkA sArA bheda khula jAtA hai| sAthahI,graMthakartAkI yogyatA aura unake digambara tathA zvetAmbara dharmasambandhI parijJAna mAdikA bhI acchA paricaya mila jAtA hai / pAThakoMke santoSArtha yahA~ inhIM saba kAtAkA kucha digdarzana karAyA jAtA hai: (1) amitagati-dharmaparIkSAke pA~caveM paricchedameM, 'vakra' nAmake dviSTa puruSakI kathAkA varNana karate hue, eka sthAna para likhA hai-jisa samaya 'vakra' maraNAsanna huA taba usane, apane skaMda' nAmaka zatrukA samUla nAza karane ke lie, putrapara apanI Antarika icchA prakaTa kI aura use yaha upAya batalAyA ki jisa samaya maiM mara jAU~ usa samaya tuma mujhe mere zatruke khetameM le jAkara lakar3Ake sahAre khar3A kara denA / sAthahI, apane samasta gAya, bhaiMsa tathA ghor3oMke samUhako usake khetameM chor3a denA, jisase ve usake samasta dhAnyakA nAza kara deveM / aura tuma kisI vRkSa yA ghAsakI oTameM mere pAsa baiThakara skaMdake bhAgamanakI pratIkSA karate rahanA / jisa vakta vaha krodhameM Akara mujhapara prahAra kare tama tuma saba logoMko banAne ke lie jorase cillA uThanA aura kahanA ki skaMdane mere pitAko mAra DAlA hai| aisA karanepara rAjA skaMdadvArA mujhe marA jAna kara skaMdako daNDa degA, jisase vaha putrasahita mara jaaygaa|' isa prakaraNa ke tIna padya isa prakAra haiM: eSa yathA kSayameti samUla kaMcana karma tathA kuru vts| yena vasAmi ciraM suraloke dRSTamanAH kamanIyazarIraH // 8 // kSetramamuSya vinIya mRtaM mAM yaSTiniSaSNatanuM suta kRtvA / gomahinIhamavRndamAzeSaM zasyasamUhavinAzi viDaMca // 86 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ [243] vRkSavaNAntarito mama tore tiSTha nirIkSitumAgatimasya / kopapareNa kRte mama pAte pUkuru sarvajanazravaNAya // 10 // ina tInoM poMke sthAnameM padmasAgara gaNIne apanI dharmaparIkSAmeM nimnalikhita do padya anuSTup chandameM diye haiM: samUlaM kSayametyeSa yathA karma tathA kuru / vasAmi yatsphuradevaH svarge aSTamanAH sunam / / 283 // vRkSAntaritastiSTha tvamasthAgatimIsitum / bhAyAte'sminmRtaM hatyA mAM pUtkuru janazruteH // 24 // ina poMkA amitagatike poMke sAtha milAna karanepara pAThakoM ko sahajameM hI yaha mAlUma ho jAyagA ki donoM para kramazaH amitagatike paca naM. 88 aura 10 parase kucha chIla chAlakara banAye gaye haiM aura inameM amitagatike zabdoMkI prAyaH nakala pAI jAtI hai / parantu sAthahI unheM yaha jAnane meM bhI vilamba na hogA ki amitagatike padya naM. 1 ko padmasAgarajIne bilakuna hI chor3a diyA hai-usake sthAnameM koI dUsarA papa bhI banAkara nahIM rakkhA / isalie unakA padya naM0 284 bar3A hI vicitra mAlUma hotA hai| usameM usa upAyake sirfa uttarArdhakA kathana hai, jo vakrane marate samaya apane putrako batalAyA thaa| upAyakA pUrvArdha na honese yaha paba itanA asambaddha mora beDhaMgA hogayA hai ki prakRta kapanase usakI kucha bhI saMgati nahIM baiThatI / isI prakArake paSa aura bhI aneka sthAnoMpara pAye jAne haiM, jinake pahale ke kucha para chor3a diye gaye haiM aura isaliye ve parakaTe hue kabUtarakI samAna la~DUre mAlUma hote haiN| (2)mamitagatine apanI dharmaparIkSAke 15 veM paricchedameM, 'yuktito ghaTate yama' ityAdi paca naM017 ke bAda, jise panasAgarajIne bhI apane prathameM naM0 1086 para jyoMkA tyoM uddhRta kiyA hai, nIce likhe do po. bArA eka sIke paMca mIra honeko bhati niMdha karma ThaharAyA hai; aura isa taraha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 244 ] para dropadI ke paMcapati honekA niSedha kiyA hai| ve donoM padya isa prakAra haiM:sambaMdhA bhuvi vidyante sarve sarvasya bhUrizaH / bhartRNAM kApi paMcAnAM naikayA bhAryayA punaH // 48 // sarve sarveSu kurvanti saMvibhAgaM mahAdhiyaH / mahilAMsaMvibhAgastu nindyAnAmapi ninditaH // 46 // padmasAgara jIne yadyapi ina padyoM se pahale aura pIche ke bahuta se padyoM kI ekadama jyoMkI tyoM nakala kara DAlI hai, to bhI Apane ina donoM payoMko apanI dharmaparIkSA meM sthAna nahIM diyA | kyoMki zvetAmbara sampradAya meM, hinduoM kI taraha, draupadIke paMcabharttAra hI mAne jAte haiN| pA~coM pAMDavoM ke gale meM draupadIne varamAlA DAlI thI aura unheM apanA pati banAyA thA, aisA kathana zvetAmbaroMke 'trizaSThizalAkA puruSacarita' Adi aneka graMthoM meM pAyA jAtA hai / ukta donoM payoMko sthAna denese yaha graMtha kahIM zvetAmbara. dharma ke ahAte se bAhara na nikala jAya, isI bhaya se zAyada gaNIjI mahArAjane unheM sthAna denekA sAMisa nahIM kiyA / parantu pAThakoM ko yaha jAnakara Azcarya hogA ki gaNojIne apane graMthameM usa zlokako jyoMkA tyoM rahane diyA hai jo bhAkSepake rUpameM brAhmaNoM ke sammukha upasthita kiyA gayA thA aura jisakA prativAda karane ke lie hI amitagati AcAryako ukta donoM padyoMke likhane kI jarUrata par3I thii| vaha zloka yaha hai : draupadyAH paMca bhartAraH kathyante yatra pANDavAH / jananyAstava ko doSastatra bhartRdvaye sati // 676 // isa zloka meM draupadI ke paMcabharttAra hone kI bAta kaTAkSa rUpase kahI gaI. hai / jisakA Age prativAda hone kI z2arUrata thI aura jise gaNIjIne nahIM kiyA / yadi gaNIjIko eka strIke aneka pati honA aniSTa na thA taba Apako apane graMthameM yaha zloka bhI rakhanA ucita na thA aura na isa viSayakI koI carcA hI calAne kI z2arUrata thI / parantu Apane aisA na karake apanI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharmaparIkSA meM ukazloka aura usake sambaMdhakI dUsarI carcAko, vinA kisI prativAdake, jyoMkA tyoM sthira rakkhA hai; isa lie kahanA par3atA hai ki Apane aisA karake niHsandeha mArI bhUla kI hai / aura isase ApakI yogyatA tathA vicArazIlatAkA bhI bahuta kucha paricaya mila jAtA hai| (3 ) zvetAmbarI dharmaparIkSAmeM, eka sthAnapara, ye tIna padya diye haiM: vilokya vegataH kharyA kramasyopari me kramaH / bhano muzalamAdAya dattaniSThuraghAtayA // 515 // ayaitayomahArATiH pravRttA durnivaarnnaa| lokAnAM prekSaNIbhUtA rAkSasyoriva ruSTayoH // 516 // are ! rakSatu te pAdaM tvadIyA jananI svayam / ruSTakharyA nigoti pAdo bhayo dvitIyakaH // 517 // ina padyoMmeMse pahalA padya jyoMkA tyoM vahI hai jo digambarI dharmaparIkSAke veM paricchedameM naM0 27 para darja hai| dUsare padyameM sirpha 'itthaM tayoH' ke sthAnameM 'athaitayoH' kA aura tIsare padyameM 'boDe' ke sthAnameM 'are' aura 'ruSTayA ' ke sthAnameM ' kho' kA parivartana kiyA gayA hai| pichale donoM padya digambarI dharmaparIkSAke ukta paricchedameM kramazaH naM. 32 aura 33 para darja haiM / ina donoM padoMse pahale amitagatine jo cAra padya aura diye the aura jinameM 'RkSI' tathA 'kharI' nAmakI donoM biyoMke vAgyuddhakA varNana thA unheM padmasAgarajIne apanI dharmaparIkSAse nikAla diyA hai| mastu; aura saba bAtoMko chor3akara, yahA~ pAThakoMkA dhyAna usa parivartanakI ora AkarSita kiyA jAtA hai jo 'ruSTayA ke sthAnameM 'ruSTakho ' banAkara kiyA gayA hai| yaha pari. bartana vAstavameM bar3A hI vilakSaNa hai| isake dvArA yaha vicitra artha ghaTita kiyA gayA hai ki jisa kharI nAmakI bIne pahale RkSIke upAsya caraNako tora DAlA thA usIne ukSIko yaha caileMja dete hue ki ' le / aba tU aura terI mA apane caraNakI rakSA kara' svayaM apane upAsya dUsare caraNako bhI tor3a DAlA / parantu kharIko apane upAsya caraNa para koSa Ane aura use toDa DAlanekI koI vajaha na thii| yadi aisA mAna bhI liyA gAya to uka caileMjameM jo kucha kahA gayA hai vaha saba vyartha par3atA hai| kyoMki jaba sarI kSIke upAsya caraNako pahale hI toDa cukI thI, taba usakA kSIse yaha kahanA ki / aba tU apane caraNakI rakSA kara maiM usa para bhAkramaNa karatI hU~' bilakula hI bhA aura asamaMjasa mAlama hotA hai| vAstavameM, dUsarA caraNa kSIke dvArA, apanA badalA cukAneke lie, toDA gayA thA aura usIne sarIko lalakAra kara uparyuka vAkya kahA thaa| paMcakartAne isapara kucha bhI pyAna na dekara binA soce samajhe vaise hI parivartana kara galA hai, jo bahuta hI mA mArama hotA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 - ( 4 ) amitagati-dharmaparIkSAke chaThe paricchedameM, 'yajJA' brAmhaNI aura usake jArapati 'baTuka' kA ullekha karate hue, eka padya isa prakArase diyA hai prapede sa vacastasyA niHzeSaM hRssttmaansH| jAyante nedRze kArye duSprabodhA hi kaaminH||44|| isa padyameM likhA hai ki 'usa kAmI baTukane yajJAkI AjJAko (jo apane nikala bhAganekA upAya karaneke lie do murdai lAneke viSayameM thI ) bar3I prasannatAke sAtha pAlana kiyA; saca hai kAmI puruSa aise kAryoMmeM duSprabodha nahIM hote| arthAt , ve apane kAmakI bAtako kaThinatAse samajhanevAle na hokara zIghra samajha lete haiN| padmasAgarajIne yahI padya apanI dharmaparIkSAmeM naM0 315 para diyA hai parantu sAtha hI isake uttarArdhako nimna prakArase badalakara rakkhA haiH-- " na jAtA tasya zaMkApi duSprabodhA hi kAminaH // " isa parivartanake dvArA yaha sUcita kiyA gayA hai ki ' usa baTukako ukta AjJAke pAlanameM zaMkA bhI nahIM huI, saca hai kAmI loga kaThinatAse samajhanevAle hote haiM ' / parantu baTukane to yajJAkI AjJAko pUrI taurase samajhakara use vinA kisI zaMkAke prasannatAke sAtha zIghra pAlana kiyA hai taba vaha kaThinatAse samajhanevAlA 'duSprabodha' kyoM ? yaha bAta bahuta hI khaTakanevAlI hai; aura isa lie UparakA parivartana bar3A hI beDhaMgA mAlama hotA hai| nahIM mAlUma graMthakartAne isa parivartanako karake padyameM kaunasI khUbI paidA kI aura kyA lAbha uThAyA / isa prakArake vyartha parivartana aura bhI aneka sthAnoMpara pAe jAte haiM jinase graMthakartAkI yogyatA aura vyarthAcaraNakA acchA paricaya milatA hai| zvetAmbarazAstra-viruddha kathana / ..(5) padmasAgara gaNIne, amitagatike padyoMkI jyoMkI tyoM nakala karate hue, eka sthAna para ye do padya diye haiM: kSudhA tRSNA bhayadveSau rAgo moho mado gadaH / : cintA janma jarA mRtyurviSAdo vismayo ratiH // 892 // khedaH svedastathA nidrA doSAH sAdhAraNA ime / / aSTAdazApi vidyante sarveSAM duHkhahetavaH // 893 // ... ina padyoMmeM una 18 doSoMkA nAmollekha hai, jinase digambara loga arhantadevoMko rahita mAnate haiM / ukta doSoMkA, 21 padyoMmeM, kucha vivaraNa dekara phira ye do padya aura diye haiM: . etairye pIDitA doSaistairmucyante kathaM pare / siMhAnAM hatanAgAnAM na khedosti mRgakSaye // 915 // sarve rAgiNi vidyante doSA nAnAsti sNshyH| rUpiNIva sadA dravye gndhsprshrsaadyH|| 916 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 247 ina padyoMmeM likhA hai ki ' jo deva ina kSudhAdika doSoMse pIDita haiM, ve dUsaroMko du:khoMse mukta kaise kara sakate haiM ? kyoMki hAthiyoMko mAranevAle siMhoMko mRgoMke mArane meM kucha bhI kaSTa nahIM hotA / jisa prakAra pudgala dravyameM sparza, rasa aura gaMdhAdika guNa hamezA pAe jAte haiM, usI prakAra ye saba doSa bhI rAgI devoMmeM pAe jAte haiM t ' isake bAda eka padyameM brahmAdika devatAoM para kucha AkSepa karake gaNIjI likhate haiM ki sUryase aMdhakArake samUhakI taraha jisa devatAse ye saMpUrNa doSa naSTa ho gaye haiM vahI saba devoMkA adhipati arthAt devAdhideva hai aura saMsArI jIvoMke pApoMkA nAza karanemeM samartha hai / ' yathA: ete naSTA yato doSA bhAnoriva tamazcayAH / sa svAmI sarvadevAnAM pApanirdalamakSamaH // 998 // isa prakAra gaNIjI mahArAjane devAdhideva arhanta bhagavAnkA 18 doSoMse rahita vaha svarUpa pratipAdana kiyA hai jo digambarasampradAyameM mAnA jAtA hai / paraMtu yaha svarUpa zvetAmbarasampradAya ke svarUpase vilakSaNa mAlUma hotA hai, kyoMki zvetAmbaroMke yahA~ prAyaH dUsare hI prakArake 18 doSa mAne gaye haiN| jaisA ki muni AtmArAmajIke ' tattvAdarza' meM ullikhita nIce likhe do padyoMse pragaTa hai: aMtarAyadAnalAbhavIrya bhogopabhogagAH / hAso ratyaratI bhItirjugupsA zoka eva ca // 1 // kAmo mithyAtvamajJAnaM nidrA ca viratistathA / rAgo dveSazca no doSAsteSAmaSTAdazA'pyamI // 2 // ina padyoMmeM diye hue 18 doSoMke nAmoMmeMse rati, bhIti ( bhaya ), nidrA, rAga aura dveSa ye pA~ca doSa to aise haiM jo digambara aura zvetAmbara donoM sampradAyoM meM samAna rUpase mAne gaye haiM / zeSa dAnAntarAya, lAbhAntarAya, vIryAntarAya, bhogAntarAya, upabhogAntarAya, hAsya, arati, jugupsA, zoka, kAma, mithyAtva, ajJAna aura virati nAma ke 13 doSa digambaroM ke mAne hue kSudhA, tRSA, moha, mada, roga, cintA, janma, jarA, mRtyu, viSAda, vismaya, kheda aura sveda nAmake doSoM se bhinna haiM / isa lie gaNIjIkA uparyukta kathana zvetAmbarazAstroMke viruddha hai / mAluma hotA hai ki amitagatidharmaparIkSAke 13 veM paricchedase ina saba padyako jyoMkA tyoM uThAkara rakhanekI dhunameM Apako isa viruddhatAkA kucha bhI mAna nahIM huaa| (6) eka sthAnapara, padmasAgarajI likhate haiM ki 'kuntIse utpanna hue putra tapazcaraNa karake mokSa gaye aura madrIke donoM putra mokSameM na jAkara sarvArthasiddhiko gaye ' / yathA:kuntIzarIrajAH kRtvA tapo jagmuH zivAspadam / madrIzarIrajau bhanyau sarvArthasiddhimIyatuH // 1095 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 yaha kathana yadyapi digambarasampradAyakI dRSTise satya hai aura isI lie amitagatine apane prathake 15 veM paricchedameM ise naM0 55 para diyA hai| parantu zvetAmbarasampradAyakI dRSTise yaha kathana bhI viruddha hai| zvetAmbaroMke 'pAMDavacaritra' Adi graMthoMmeM 'madrI ke putroMkA bhI mokSa jAnA likhA hai aura isa taraha para pA~coM hI pANDavoMke lie muktikA vidhAna kiyA hai| (7) padmasAgarajIne, apanI dharmaparIkSAmeM, eka sthAna para yaha padya diyA hai: cArvAkadarzanaM kRtvA bhUpau shukrvRhsptii| pravRttau svecchayA kartuM svakIyendriyapoSaNam // 1365 // isameM zukra aura bRhaspati nAmake do rAjAoMko 'cArvAka' darzanakA calAnevAlA likhA hai, parantu muni AtmArAmajIne, apane 'tattvAdarza' graMthake 4 the paricchedameM, 'zIlataraMgiNI' nAmaka kisI zvetAmbarazAstrake AdhAra para, cArvAka matakI utpattiviSayaka jo kathA dI hai usase yaha mAlUma hotA hai ki cArvAka mata kisI rAjA yA kSatriya puruSake dvArA na calAyA jAkara kevala bRhaspati nAmake eka brAhmaNadvArA pravartita huA hai, jo apanI bAlavidhavA bahanase bhoga karanA cAhatA thaa| aura isa lie bahanake hRdayase pApa tathA lokalajjAkA bhaya nikAlakara apanI icchA pUrtikI garajase hI usane isa matake siddhAntoMkI racanA kI thii| isa kathanase padmasAgarajIkA uparyukta kathana bhI zvetAmbara zAstroMke viruddha par3atA hai| (8) isa zvetAmbara 'dharmaparIkSA' meM, padya naM0 782 se 799 taka, gadheke viracchedakA itihAsa batalAte hue, likhA hai ki 'jyeSThAke garbhase utpanna huA zaMbhu ( mahAdeva ) sAtyakikA beTA thaa| ghora tapazcaraNa karake usane bahutasI vidyAoMkA svAmitva prApta kiyA thaa| vidyAoMke vaibhavako dekhakara vaha dasaveM varSameM bhraSTa ho gyaa| usane cAritra (munidharma ) ko chor3akara vidyAdharoMkI ATha kanyAoMse vivAha kiyaa| parantu ve vidyAdharoMkI AThoM hI putriyA~ mahAdevake sAtha ratikarma karanemeM samartha na ho sakI aura mara gaI / taba mahAdevane pArvatIko ratikarmameM samartha samajhakara usakI yAcanA kI aura usake sAtha vivAha kiyaa| eka dina pArvatIke sAtha bhoga karate hue usakI 'trizUla' vidyA naSTa ho gii| usake naSTa honepara vaha 'brAhmaNI' nAmakI dUsarI vidyAko siddha karane lgaa| jaba vaha ' brAhmaNI' vidyAkI pratimAko sAmane rakhakara japa kara rahA thA taba usa vidyAne aneka prakArakI vikriyA karanI zurU kI / usa vikriyAke samaya jaba mahAdevane eka bAra usa pratimA para dRSTi DAlI to use pratimAke sthAna para eka caturmukhI manuSya dikhalAI par3A, jisake mastaka para gadhekA sira thaa| usa gadheke sirako baDhatA huA dekhakara usane zIghratAke sAtha use kATa ddaalaa| parantu vaha sira mahAdevake hAthako cipaTa gayA, nIce nahIM giraa| taba brAhmaNI vidyA mahAdevakI sAdhanAko vyartha karake calI gii| isake bAda rAtriko mahAde. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 249 bane zrIvarSamAnasvAmIko zmazAnabhUmimeM dhyAnArUDha dekhakara aura unheM vidyArUpI manuSya samajhakara una para upadrava kiyaa| prAtaHkAla jaba use yaha mAlUma huA ki ve shriivrss| mAna jineMdra the taba use apanI kRti para bahuta pazcAttApa huaa| usane bhagavAnakI stuti kI aura unake caraNa hue| caraNoMko chUte hI usake hAyase cipaTA huA vaha gadhekA sira gira pdd'aa|' yaha saba kathana zvetAmbara zAstroMke bilakula viruddha hai| zvetAmbaroMke 'Avazyaka' sUtrameM mahAdevakI jo kathA likhI hai aura jisako muni vAtmArAmajIne apane 'tattvAdarza' mAmaka graMbake 123 paricchedameM uddhRta kiyA hai usase yaha saba kathana bilakula hI vikSaNa mAlama hotA hai| usameM mahAdeva ( mahezvara ) ke pitAkA nAma 'sAtyaki 'na batalAkara svayaM mahAdevakA hI asalI nAma 'sAtyaki ' pragaTa kiyA hai aura pitAkA nAma 'peDhAla ' parivrAjaka batalAyA hai| likhA hai ki, 'peDhAlane apanI vidyAoMkA dAna karaneke lie kisI brahmacAriNIse eka putra utpanna karanekI jarUrata samajhakara 'jyeSThA' nAmakI sAdhvIse vyabhicAra kiyA aura usase sAtyaki nAmake mahAdeva putrako utpanna karake use apanI saMpUrNa vidyAoMkA dAna kara diyaa| sAtha hI, yaha bhI likhA hai ki 'vaha sAtyaki nAmakA mahezvara mahAvIra bhagavAnakA aviratasamyagdRSTi zrAvaka thaa| isa lie usane kisI cAritrakA pAlana kiyA, munidIkSA lI, ghora tapazcaraNa kiyA aura usase bhraSTa huA, ityAdi bAtoMkA usake sAtha koI sambaMdha hI nahIM hai / mahAdevane vidyA. gharoMkI ATha kanyAoMse vivAha kiyA, ve mara gaI, taba pArvatIse vivAha kiyA, pArvatIse bhoga karate samaya trizUla vidyA naSTa ho gaI, usake sthAnameM brAhmaNI vidyAko siddha karanekI ceSTA kI gaI, vidyAkI vikiyA, gadheke sirakA hAyake cipaTa jAnA aura phira usakA varSamAna svAmIke caraNa chUne para chUTanA, ina saba bAtoMkA bhI vahAM koI ullekha nahIM hai| inake sthAnameM likhA hai ki 'mahAdeva bar3A kAmI aura vyabhicArI thA, vaha apanI vidyAke balase jisa kisIkI kanyA yA khIse cAhatA thA viSaya sevana kara letA thA, loga usakI vidyAke bhayase kucha bola nahIM sakate the, jo koI bolatA thA use vaha mAra DAlatA thA,' ityAdi / antameM yaha bhI likhA hai ki 'umA (pArvatI) eka vezyA bI, mahAdeva usa para mohita hokara usIke ghara rahane lagA thaa| aura * caMdrapradyota' nAmake rAjAne, umAse milakara aura usake dvArA yaha bheda mAlUma karake ki moga karate samaya mahAdevakI samasta vidyAe~ usase alaga ho jAtI hai, mahAdevako umAsahita bhogamamAvasthAmeM apane mumaToM dvArA maravA galA thA aura isa taraha para nagarakA upadrava dara kiyA thaa| isake bAda mahAdevakI usI mogAvasthAkI pUjA pracalita honekA kAraNa batalAyA hai| isase pAThaka maThe prakAra samajha sakate hai ki padmasAgarajI gaNIkA uparyuka kathana zvetAmbara zAnoMke isa kayanase kitanA vilakSaNa aura vimina hai aura ve kahA~ takAsa dharmaparIkSAko zvetAmmaratvakA rUpa dene meM samartha ho sake haiM / gaNIjIne vinA soce samajhe Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 hI yaha saba prakaraNa digambara dharmaparIkSAke 12 veM paricchedase jyoMkA tyoM nakala kara DAlA hai / sirpha eka padya naM0 784 meM 'pUrve' ke sthAnameM 'varSe' kA parivartana kiyA hai| amitagatine 'dazame pUrve' isa padake dvArA mahAdevako dazapUrvakA pAThI sUcita kiyA thaa| parantu gaNIjIko amitagatike isa prakaraNakI sirpha itanI hI bAta pasaMda nahIM AI aura isalie unhoMne use badala DAlA hai / (9) padmasAgarajI, apanI dharmaparIkSAmeM, jainazAstrAnusAra 'karNarAja ' kI utpattikA varNana karate hue, likhate haiM ki . 'eka dina vyAsa rAjAke putra pANDuko vanameM krIDA karate hue kisI vidyAdharakI 'kAmamudrikA' nAmakI eka aMgUThI milii| thor3I derameM usa aMgUThIkA svAmI citrAMgada nAmakA vidyAdhara apanI aMgUThIko DhU~r3hatA huA vahA~ A gayA / pANDune use usakI vaha aMgUThI de dii| vidyAdhara pAMDukI isa prakAra niHspRhatA dekhakara bandhutvabhAvako prApta ho gayA aura pANDuko kucha viSaNNacitta jAnakara usakA kAraNa pUchane lgaa| isapara pAMDune kuntIse vivAha karanekI apanI utkaTa icchA aura usake na milaneko apane viSAdakA kAraNa btlaayaa| yaha sunakara usa vidyAdharane pAMDako apanI vaha kAmamudrikA dekara kahA ki isake dvArA tuma kAmadevakA rUpa banAkara kuntIkA sevana karo, pIche garbha raha jAnepara kuntIkA pitA tumhAre hI sAtha usakA vivAha kara degaa| pANDu kAmamudrikAko lekara kuntIke ghara gayA aura barAbara sAta dinataka kuntIke sAta viSayasevana karake usane use garbhavatI kara diyA / kuntIkI mAtAko jaba garbhakA hAla mAlUma huA taba usane gupta rUpase prasUti karAI aura prasava ho jAne para bAlakako eka maMjUSAmeM banda karake gaMgAmeM bahA diyaa| gaMgAmeM bahatA huA vaha maMjUSA caMpApurake rAjA 'Aditya' ko milA, jisane usa maMjUSAmeMse ukta bAlakako nikAlakara usakA nAma 'karNa' rakkhA, aura apane koI putra na honeke kAraNa bar3e hI harSa aura premake sAtha usakA pAlana poSaNa kiyaa| Adityake marane para vaha bAlaka campApurakA rAjA huA / cUMki 'Aditya' nAmake rAjAne karNakA pAlanapoSaNa karake use vRddhiko prApta kiyA thA isa lie karNa 'Adi. tyaja' kahalAtA hai, vaha jyotiSka jAtike sUryakA putra kadApi nahIM hai * / ' __ padmasAgarajIkA.yaha kathana bhI.zvetAmbara zAstroMke pratikUla hai| zvetAmbaroMke zrIdevavijayagaNiviracita 'pAMDavacaritra meM pAMDuko rAjA -- vicitravIrya' kA putra likhA hai aura use 'mudrikA ' denevAle vidyAdharakA nAma 'vizAlAkSa' batalAyA hai| sAtha hI yaha bhI likhA hai ki 'vaha vidyAdhara apane kisI zatruke dvArA eka vRkSake nitambameM lohekI kIloMse kIlita thaa| pAMDune use dekhakara usake zarIrase ve * yaha saba kathana naM. 1059 se 1090 takake padyoMmeM varNita hai aura amita. gatidharmaparIkSAke 15 veM paricchedase uThAkara rakkhA gayA hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 251 lohe kI kIleM khIMcakara nikAlIM; caMdanAdikake lepase use saceta kiyA aura usake ghAvoMko apanI mudrikAke ratnajalase dhokara acchA kiyaa| isa upakArake badale meM vidyAgharane pAMDuko, usakI cintA mAlUma kara ke, apanI eka aMgUThI dI aura kahA ki, yaha aMgUThI smaraNa mAtrase saba manovAMchita kAryoMko siddha karanevAlI hai, isameM adRzyIkaraNa Adi aneka mahAn guNa haiM / pANDune gharapara Akara usa aMgUThIse prArthanA kI ki ' hai aMgUThI ! mujhe kuntI ke pAsa le cala' aMgUThIne use kuntIke pAsa pahu~cA diyA / usa samaya kuntI, yaha mAluma karake ki usakA vivAha pANDuke sAtha nahIM hotA hai, galemeM phA~sI DAlakara maraneke lie apane upavanameM eka azoka vRkSake nIce laTaka rahI thI / pAMDune vahA~ pahu~cate hI galese usakI phA~sI kATa DAlI aura kuntIke saceta tathA paricita ho jAnepara usake sAtha bhoga kiyA / usa eka hI dinake bhogase kuntIko garbha raha gyaa| bAlakakA janma hone para dhAtrIkI sammatise kuntIne use maMjUSAmeM rakhakara gaMgAmeM bahA diyA / kuntIkI mAtAko, kuntIkI AkRti Adi dekhakara, pUchane para pIchese isa kRtyakI khabara huI / vaha maMjUSA ' atirathi' nAmake eka sArathiko milA, jisane bAlakako usameMse nikAlakara usakA nAma 'karNa' rakkhA / cUMki usa sArathikI strIko, maMjUSA mileneke usI dina prAtaH kAla, svapna meM Akara sUryane yaha kahA thA ki he vatsa ! Aja tujhe eka uttama putra kI prApti hogI / isa lie sUryakA diyA huA honese bAlakakA dUsarA nAma sUryaputra bhI rakkhA gayA / I zvetAmbarIya pAMDavacaritrake isa saMpUrNa kathanase padmasAgarajIke pUrvokta kathanakA kahA~taka mela hai aura vaha kitanA sirase paira taka vilakSaNa hai, ise pAThakoM ko batalAne kI z2arUrata nahIM hai / ve eka najara DAlate hI donoMkI vibhinnatA mAlUma kara sakate hai astu; isI prakArake aura bhI aneka kathana isa dharmaparIkSAmeM pAe jAte haiM jo digambarazAstroMke anukUla tathA zvetAmbara zAstroMke pratikUla haiM aura jinase graMthakartAkI sAfa corI pakar3I jAtI hai / Uparake ina saba viruddha kathanoMse pAThakoMke hRdayoMmeM Azcaryake sAtha yaha prazna utpanna hue binA nahIM rahegA ki 'jaba gaNIjI mahArAja eka digambarapraMthako zvetAmbarapraya banAne ke lie prastuta hue the. taba Apane zvetAMbarazAstroMke viruddha itane adhika kathanoko usameM kyoM rahane diyA ? kyoM unheM dUsare kathanoMkI samAna, jinakA digdarzana isa lekhake zurU karAyA gayA hai, mahIM nikAla diyA yA nahIM badala diyA ? uttara isa praznakA sIdhA sAdA mahI ho sakatA hai ki yA to gaNIjIko zvetAmbarasampradAya ke pranthoM para pUrI zraddhA nahIM thI, athavA unheM ucca sampradAyake pranyoMkA acchA jJAna nahIM thaa| ina donoM bAtoMmaise pahalI bAta bahuta kucha saMdigdha mAlUma hotI hai aura usapara prAyaH vizvAsa nahIM kiyA jA sakatA / kyoMki gaNIjIkI yaha kRti hI unakI zvetAmbara sampradAya-bhakti Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 aura sAmpradAyika mohamugdhatAkA eka acchA namUnA jAna par3atI hai aura isase ApakI zraddhAkA bahuta kucha patA laga jAtA hai| isa liye dUsarI bAta hI prAyaH satya mAlUma hotI hai| zvetAmbaragranthoMse acchI jAnakArI na honeke kAraNa hI Apako yaha mAlUma nahIM ho sakA ki uparyukta kathana tathA inhIMke sadRza aura dUsare aneka kathana bhI zvetAmbara sampradAyake viruddha haiM; aura isa lie Apa unako nikAla nahIM sake / jahA~ taka maiM samajhatA hU~ padmasAgarajIkI yogyatA aura unakA zAstrIya jJAna bahuta sAdhAraNa thaa| ve zvetAmbara sampradAyameM apane Apako vidvAn prasiddha karanA cAhate the; aura isa lie unhoMne eka dUsare vidvAnkI kRtiko apanI kRti banAkara use bhole samAjameM pracalita kiyA hai| nahIM to, eka acche vidvAnkI aise jaghanyAcaraNameM kabhI pravRtti nahIM ho sakatI / usake lie aisA karanA bar3e hI kalaMka aura zarmakI bAta hotA hai / padmasAgarajIne, yadyapi, yaha pUrA hI grantha curAnekA sAhasa kiyA hai aura isa lie Apa para kavikI yaha ukti bahuta ThIka ghaTita hotI hai ki 'akhilaprabaMdhaM hatre sAhasakartre namastubhyaM'; paraMtu to bhI Apa, zarmako utArakara apane mu~ha para hAtha pherate hue, bar3e abhimAnake sAtha likhate haiM ki: gaNezanirmitAM dharmaparIkSAM kartumicchati / mAdRzo'pi janastatra citraM tatkulasaMbhavAt // 4 // yastarurbhajyate hastivareNa sa kathaM punH| kalabheneti nAzaMkyaM ttkuliintvshktitH||5|| cakre zrImatpravacanaparIkSA dhrmsaagraiH|| vAcakendrastatasteSAM ziSyeNaiSA vidhIyate // 6 // arthAt-gaNadharadevakI nirmANa kI huI dharmaparIkSAko mujha jaisA manuSya bhI yadi banAnekI icchA karatA hai to isameM koI AzcaryakI bAta nahIM hai, kyoMki maiM bhI usI kulameM utpanna huA huuN| jisa vRkSako eka gajarAja tor3a DAlatA hai use hAthIkA baccA kaise tor3a DAlegA, yaha AzaMkA nahIM karanI caahie| kyoMki svakIya kulazaktise vaha bhI use tor3a DAla sakatA hai / mere guru dharmasAgarajI vAcakendrane 'pravacanaparIkSA' nAmakA grantha banAyA hai aura maiM unakA ziSya yaha 'dharmaparIkSA' nAmakA pa~tha racatA hai| isa prakAra padmasAgarajIne bar3e ahaMkArake sAtha apanA graMthakartRtva pragaTa kiyA hai| parantu ApakI isa kRtiko dekhate hue kahanA par3atA hai ki ApakA yaha korA aura thothA ahaMkAra vidvAnoMkI dRSTime kevala hAsyAspada honeke sivAya aura kucha bhI nahIM hai| yahA~ pAThakoMpara amitagatikA vaha padya bhI pragaTa kiyA jAtA hai, jisako badalakara hI gaNIjIne Uparake do zloka (naM0 4-5) banAe haiM: dharmo gaNezena parIkSito yaH kathaM parIkSetamahaM jddaatmaa| zako hi yaM bhakumimAdhirAjA sa bhajyate kiM zazakena vRkSaH // 15 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 253 isa padyameM amitagati AcArya, apanI laghutA prakaTa karate hue, likhate haiM ki'jo dharma gaNadhara devake dvArA parIkSA kiyA gayA hai vaha mujha jaDAtmAse kaise parIkSA kiyA jAsakatA hai ? jisa vRkSako gajarAja tor3a DAlanemeM samartha hai kyA use zazaka bhaMga kara sakatA hai ? ' isake bAda dUsare padyameM likhA hai - 'parantu vidvAn munIzvaroMne jisa dharmameM praveza karake usake pravezamArgako sarala kara diyA hai usameM mujha jaise mUrkhakA praveza ho sakatA hai; kyoMki vajrasUcIse chidra kiye jAne para muktAmaNimeM sUtakA narama DorA bhI praveza karate dekhA jAtA hai / ' pAThakagaNa dekhA, kaisI acchI ukti aura kitanA namratAmaya bhAva hai / kahA~ mUlakartAkA yaha bhAva, aura kahA~ usako curAkara apanI kRti banAnevAlekA uparyukta ahaMkAra ! maiM samajhatA hU~ yadi padmasAgarajI isI prakArakA koI namra bhAva pragaTa karate to unakI zAnameM kucha bhI pharka na AtA / parantu mAlUma hotA hai ki ApameM itanI bhI udAratA nahIM thI aura tabhI Apane, sAdhu hote hue bhI, dUsaroMkI kRtiko apanI kRti banAnerUpa yaha asAdhu kArya kiyA hai !! isI taraha para aura bhI kitane hI prantha zvetAmbara sampradAyameM jAlI tathA ardhajAlI pAe jAte haiM, jina sabakI jA~ca, parIkSA tathA samAlocanA honekI z2arUrata hai / zve0 sampradAyake niSpakSa vidvAnoMko Age Akara isake liye khAsa parizrama karanA cAhiye aura vaise granthoMke viSayameM yathArtha vastusthitiko samAjake sAmane rakhanA cAhiye / aisA kiyA jAne para vicArasvAtaMtrya phailegA, viveka jAgRta hogA aura vaha sAmpradAyikatA tathA andhI zraddhA dUra ho sakegI jo jaima samAjakI pragatiko roke hue hai / ityalam / bambaI / tA0 8 agasta san 1917 / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ akalaMkapratiSThApAThakI jaaNc| 'akalaMka-pratiSThApATha' yA 'pratiSThAkalpa' nAmakA eka graMtha hai, jise ' akalaMkasaMhitA ' bhI kahate haiM aura jo jainasamAjameM pracalita hai| kahA jAtA hai ki ' yaha grantha una bhaTTAkalaMka devakA banAyA hukA hai jo 'rAjavArtika' aura 'aSTazatI' Adi granthoMke kartA haiM aura jinakA samaya vikramakI 8 vIM zatAbdI mAnA jAtA hai / yadyapi vidvAnoMko isa kathana para saMdeha bhI hai, parantu to bhI ukta kathana vAstavameM satya hai yA nahIM isakA abhItaka koI nirNaya pragaTa nahIM huaa| ataH yahA~ isI viSayakA nirNaya karaneke lie yaha lekha likhA jAtA hai:___ yaha to spaSTa hai ki isa granthameM granthake bananekA koI san-saMvat nahIM diyaa| parantu granthakI saMdhiyoMmeM granthakartAkA nAma 'bhaTTAkalaMkadeva ' z2arUra likhA hai / yathAH ityAce zrImadbhATTAkalaMkadevasaMgRhIte pratiSThAkalpanAni graMthe sUtrasthAne pratiSThAdicatuSTayanirUpaNIyo nAma prathamaH paricchedaH // 1 // saMdhiyoMko chor3akara padyoMmeM bhI granthakartAne apanA nAma 'bhaTTAkalaMkadeva' prakaTa kiyA hai| jaisA ki Adi antake nimna likhita do pose z2Ahira hai: "pratiSThAkalpanAmAsau graMthaH sArasamuccayaH / bhaTTAkalaMkadevena sAdhusaMgRhyate sphuTam // 5 // " " bhaTTAkalaMkadevena kRto graMtho yathAgamam / pratiSThAkalpanAmAsau stheyAdAcaMdratArakam // " 'rAjavArtika' ke kartAko chor3akara, bhaTTAkalaMkadeva nAmake koI dUsare vidvAn AcArya jainasamAjameM prasiddha nahIM haiM / isa lie mAlUma hotA hai ki, saMdhiyoM aura padyoMmeM 'bhaTTAkalaMkadeva ' kA nAma lagA honese hI yaha grantha rAjavArtikake kartAkA banAyA huA samajha liyA gayA hai| anyathA, aisA samajha lene aura kathana karanekI koI dUsarI vajaha nahIM hai| bhaTTAkalaMkadevake bAda honevAle kisI mAnanIya prAcIna AcAryakI kRtimeM bhI isa granthakA koI ullekha nahIM miltaa| prAcIna zilAlekha bhI isa viSayameM mauna haiMunase kucha patA nahIM cltaa| aisI hAlatameM pAThaka samajha sakate haiM ki ukta kathana kahA~ taka vizvAsa kiye jAneke yogya ho sakatA hai / astu / jahA~taka maiMne isa granthako dekhA aura isake sAhityakI jA~ca kI hai usase mAlUma hotA hai ki yaha pranya vAstavameM rAjavArtikake kartA bhaTTAkalaMkadevakA banAyA huA nahIM hai; unase bahuta pIchekA banA huA hai| bhaTThAkalaMkadevake sAhitya aura unakI kathanazailIse isa granthake sAhitya aura kathanazailIkA koI mela nahIM hai| isakA adhikAMza sAhitya-zarIra aise pranthoMke AdhAra. para banA huA hai jinakA nirmANa bhaTTAkalaMkadevake avatArase bahuta pIcheke samayoMmeM huA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 255 hai / yahA~ pAThakoMke saMtoSArtha kucha pramANa upasthita kiye jAte haiM, jinase pAThakoMko isa bAtakA bhI anubhava ho jAyagA ki yaha grantha kaba banA hai aura kisane banAyA hai:( 1 ) isa pratiSThApAThake pA~caveM paricchedameM bahutase padya aise pAe jAte haiM jo bhagavajinasenapraNIta 'AdipurANa' se jyoMke tyoM yA kucha parivartanake sAtha uThAkara rakkhe gaye hai / namUne ke taura para kucha padya isa prakAra haiM: -- caityacaityAlayAdInAM bhaktyA nirmApaNaM ca yat / zAsanIkRtya dAnaM ca grAmAdInAM sadArcanam // 23 // yaha patha AdipurANake 38 veM parvakA 28 vA~ padya hai aura yahA~ jyoMkA tyoM binA kisI parivartana ke rakkhA gayA hai / tAH sarvA apyarhadIjyApUrvikA yata ityataH / vidhizAstAmuzantIjyAM vRttiM prAthamakalpakIm // 20 // isa padyakA uttarArdha aura AdipurANa ke ukta parva sambandhI 34 veM padyakA uttarArdha donoM eka haiM / parantu pUrvArdha donoM padyoMke bhinna bhinna pAe jAte haiN| AdipurANake ukta 34 veM padyakA pUrvArdha hai ' evaM vidhavidhAnena yA mahejyA jinezinAm ' / granthakarttAne isa pUrvArdhako apane isI paricchedake 30 veM padyakA pUrvArdha banAyA hai / aura isa taraha para AdipurANake eka padyako do Tukar3oMmeM vibhAjita karake unheM alaga alaga sthAnoM para rakkhA hai / balinapanamanyacca vratamudyApanAdikam / ukkeSveva vikalpeSu jJeyamanyacca tAdRzam // 29 // yaha padya AdipurANake 38 veM parvameM naM0 33 para isI prakArase darja hai, sirpha ' mityanyat trisaMdhyAsevayA samam' kI jagaha yahAM 'manyacca vratamudyApanAdikam ' aisA parivartana pAyA jAtA hai| isa parivartana se granthakartAne 'trisaMdhyAsevA' ke sthAna meM 'vrata' aura 'udyApanAdika' ko khAsa taurase paMca prakArake pUjanameM zAmila kiyA hai / astu; ina udAharaNoMse prakaTa hai ki yaha prantha ( pratiSThApATha ) bhagavajjinasenake AdimurANase pahalekA banA huA nahIM hai / parantu bhaTTAkalaMkadeva bhagavajinasenase pahale ho cuke hai| bhagavajjinasenane, 'bhaTTAkalaMka - zrIpAla - pAtrakesariNAM guNAH' ityAdi pathake dvArA, AdipurANameM, unakA smaraNa bhI kiyA hai| aisI hAlata meM yaha prantha kadApi bhahAkalaMkadevakA banAyA huA nahIM ho sakatA / aura isa lie kahanA hogA ki yaha pratiSThApATha bhagavabbinasenake AdipurANase pIchekA -- arthAt, vikramakI 9 vIM zatAbdIke bAdakA banA huA hai / ( 2 ) isa pranyake tIsare paricchedameM eka sthAna para, prANAyAmakA svarUpa batalAte hue, kucha paya diye haiN| unameMse eka padya isa prakAra hai: -- Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 dvAdazAntAtsamAkRSya yaH samIraH prapUryate / sa pUraka iti zeyo vAyuvijJAnakonidaiH // 66 // yaha padya aura isake bAdake do padya aura, jo 'niruNaddhi ' aura 'niHsAryate' zabdoMse prAraMbha hote haiM, jJAnArNavake 29 3 prakaraNameM kramazaH naM. 4,5 aura 6 para darja haiN| isase prakaTa hai ki yaha grantha jJAnArNavake bAdakA banA huA hai| jJAnArNava pranthake kartA zrIzubhacaMdra AcAryakA samaya vikramakI 11 vIM zatAbdIke lagabhaga mAnA jAtA hai / unhoMne apane isa graMthameM, samaMtabhadra, devanandi aura jinasenakA smaraNa karate hue, 'zrImadbhaTTAkalaMkasya pAtu puNyA sarasvatI' isa padake dvArA bhaTTAkalaMkadevakA bhI bar3e gauravake sAtha smaraNa kiyA hai| isa lie yaha pratiSThApATha, jisameM zubhacandrake pacanoMkA ullekha pAyA jAtA hai, bhaTTAkalaMkadevakA banAyA huA na hokara vikramakI 11 vIM zatAbdIke bAdakA banA huA hai, yaha kahane meM koI saMkoca nahIM hotaa| (3) ekasaMdhi bhaTTArakakA banAyA huA, 'jinasaMhitA' nAmakA eka prasiddha prantha hai / isa granthase saiMkar3oM padya jyoMke tyoM yA kucha parivartanake sAtha uThAkara isa pratiSThApAThameM rakkhe gaye haiN| kaI sthAnoM para ukta saMhitAkA nAmollekha bhI kiyA hai aura usake anusAra kisI khAsa viSayake kathanakI pratijJA yA sUcanA kI gaI hai / yathAH dvitIye maMDale lokapAlAnAmaSTakaM bhavet / iti pakSAntaraM jainasaMhitAyAM nirUpitam // 7-16 // yadi vyAsAtpRthakkeSAM balidAnaM vivkssitm| nirupyate tazca jainasaMhitAmArgato yathA // 10-6 // pahale padyameM jainasaMhitAke anusAra kathanakI sUcanA aura dUsaremeM pratijJA kI gaI hai| dUsare padyameM jisa 'balidAna' ke kathanakI pratijJA hai usakA varNana karate hue jo padya diye haiM unameMse bahutase padya aise haiM jo ukta saMhitAse jyoMke tyoM uThAkara rakkhe gaye haiN| jaisA ki naM0 47 ke uttarArdhase lekara naM. 61 ke pUrvArdha takake 14 padya bilkula vahI haiM jo ukta saMhitAke 24 veM paricchedameM naM0 3 se 16 taka darja haiM / ina padyoMmeMse eka padya namUneke taura para isa prakAra hai: pAzino dhAnyadugdhAnaM vAyoH sNpissttshrvrii| yakSasya pAyasaM bhaktaM sAjyaM kSIrAnamAzinaH // 5 // yahA~ pAThakoMko yaha jAnakara aura bhI Azcarya hogA ki isa pratiSThApAThakA maMgalA. caraNa bhI ukta saMhitAparase liyA gayA hai / vaha maMgalAcaraNa isa prakAra hai: vijJAnaM vimalaM yasya vizadaM vizvagocaraM / namastasmai jinendrAya surendrAbhyarcitAMghraye // 1 // vaMditvA ca gaNAdhIzaM zrutaskaMdhamupAsya ca / aidaMyugInAmAcAryAnapi bhaktyA namAmyaham // 2 // . Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 257 maMgalAcaraNake ye donoM padya uka saMhitAke zulmeM kramazaH naM0 2 aura 3 para darja hai| sirpha dUsare padyake uttarArdhameM bheda hai / saMhitAmeM vaha uttarArdha isa prakArase diyA hai: saMgrahiyAmi maMdAnAM bodhAya jinasaMhitAm / pAThaka samajha sakate haiM ki jisa granyameM maMgalAcaraNa bhI anyakatAkA apanA banAyA huA na ho, vaha anya kyA bhaTTAkalaMkadeva jaise mahAkaviyoMkA banAyA huA ho sakatA hai ? kamI nahIM / vAstavameM yaha anya eka saMgraha* anya hai| isameM na sirpha ayoMkA balki zandoMkA bhI saMgraha kiyA gayA hai| anyakAkI uktiyA~ isameM bahuta kama hai| baisA ki isake eka nimna likhita padyase bhI pragaTa hai: glokAH purAtanAH kizcillisyaMte lkssybodhkaaH| prAyastadanusAreNa madukAdha kacit kacit // 10 // bhaTTAraka ekasaMdhikA samaya vikramakI 13 vIM zatAbdI pAyA jAtA hai| isalie yaha pratiSThApATha, jisameM ukta bhaTTArakajIkI saMhitAkI bahuta kucha nakala kI gaI hai, vikamakI 13 vIM zatAbdIke bAdakA banA huA hai, isameM koI saMdeha nahIM hai| (4) isa pratiSThApAThako 13 vIM zatAbdIke bAdakA banA huA kahanemeM eka prabala pramANa aura bhI hai| aura vaha yaha hai ki isameM paM0 AzAdharajIke banAe hue 'binayajJakalpa' nAmaka pratiSThApATha aura 'sAgAradharmAmRta' ke bahutase padya, jyoMke tyoM yA kucha parivartanake sAtha, pAye jAte haiM, jinakA eka eka namUnA isa prakAra hai:-- kimicchakena dAnena jagadAzA prapUrya yaH / cakrimiH kriyate so'hadyazaH kalpagumo mtH||5-27|| dezakAlAnusAreNa vyAsato vA smaastH| kurvankRtvAM kriyAM zako dAtuzcittaM na dUSayet // 5-73 // pahalA padya 'sAgaradharmAmRta' ke dUsare apyAyakA 28 vA~ aura dUsarA padya 'binayAkalpa' ke pahale adhyAyakA 140 vA~ padya hai| jinayabakalpako, paMDita AzAgharajIne, vi0 saM0 1285 meM aura sAgAradharmAmRtako usakI TokAsahita vi0 saM0 1296 meM banAkara samApta kiyA hai| isase spaSTa hai ki yaha akalaMkapratiSThApATha vikramakI 13 vI zatAbdIke bAdakA banA huA hai| (5) isa prapake tIsare paricchedameM, eka sthAna para yaha dikhalAte hue ki jinamaMdirameM vilAsinIke nAcake lie eka sundara nAcaghara (nRtyamaMDapa ) bhI honA cAhie, eka padya isa prakArase diyA hai: natyavilAsinIramyanRtyamaMDapamaMDitam / puraH pArthadvaye yakSayakSImavanasaMyutam // 117 // *pravakI pratijJA aura saMdhiyoM meM bhI ise aisA hI pragaTa kiyA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 yaha brahmasUri-trivarNAcArake cauthe parvakA 197 vA~ padya hai| ukta trivarNAcArake aura bhI bahutase padya isa graMthameM pAye jAte haiN| isI tIsare paricchedameM lagabhaga 25 paya aura haiM, jo ukta trivarNAcArase uThAkara rakkhe gaye haiN| isase prakaTa hai ki yaha graMtha (pratiSThApATha) brahmasUritrivarNAcArake bAdakA banA huA hai| brahmasUrikA samaya vikramakI prAyaH 15 vIM zatAbdI pAyA jAtA hai| isa lie yaha pratiSThApATha vikramakI 15 vI zatAbdIke bAdakA banA huA hai| (6) isa graMthake zurUmeM maMgalAcaraNake bAda graMtha racanekI jo pratijJA kI gaI hai usameM 'nemicaMdrapratiSThApATha 'kA bhI eka ullekha hai| yathAH atha shriinemicndriiyprtisstthaashaastrmaargtH| pratiSThAyAstadAdyuttarAMgAnAM svayamaMginAm // 3 // nemicandra-pratiSThApATha 'gommaTasAra' ke kartA nemicandra siddhAnta cakravartIkA banAyA huA na hokara una gRhastha nemicaMdrasUrikA banAyA huA hai jo devendrake putra tathA brahmasarike bhAnaje the aura jinake vaMzAdikakA vizeSa paricaya pAneke lie pAThakoMko ukta pratiSThApATha para likhe hue usa noTako dekhanA cAhie jo jainahitaSIke 12 veM bhAgake aMka naM. 4-5 meM prakAzita huA hai| ukta noTameM nemicaMdra-pratiSThApAThake bananekA samaya vikramakI 16 vIM zatAbdIke lagabhaga batalAyA gayA hai| aisI hAlatameM vivAdastha pratiSThApATha vikra. makI 16 vIM zatAbdIkA yA usase bhI kucha pIchekA banA huA mAlUma hotA hai| parantu isameM to koI saMdeha nahIM ki vaha 16 vIM zAtAbdIse pahalekA. banA huA nahIM hai| arthAt , vikramakI 15 vIM zatAbdIke bAdakA banA huA hai / parantu kitane bAdakA banA huA hai, itanA nizcaya karanA abhI aura bAkI hai| (7) * somasenatrivarNAcAra ' ke pahale adhyAyameM eka pratijJAvAkya isa prakArase diyA hai: yatproktaM jinasenayogyagaNibhiH sAmantabhadraistathA siddhAnte guNabhadnAmamunibhirbhaTTAkalaMkaiH praiH| zrIsUridvijanAmadheyavibudhairAzAdharairvAgvarai stadRSyA racayAmi dharmarasikaM zAstraM trivarNAtmakam // isa vAkyameM jina AcAryoMke anusAra kathana karanekI pratijJAkI gaI haiM unameM 'bhaTTAkalaMka' kA bhI eka nAma hai / ina bhaTTAkalaMkase 'akalaMka-pratiSThApATha' ke kartAkA hI abhiprAya jAna paDatA hai, 'rAjavArtika' ke kartAkA nahI / kyoMki somasenatrivarNAcArameM jisa prakAra 'jinasena' Adi dUsare AcAryoMke vAkyoMkA ullekha pAyA jAtA hai usa prakAra rAjavArtikake kartA bhaTTAkalaMkadevake banAye hue kisI bhI granthakA prAyaH koI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 259 ullekha nahIM milatA / pratyuta, akalaMka pratiSThApAThake bahutase padyoM aura kathanoMkA samAveza usameM barUra pAyA jAtA hai| aisI hAlatameM, somasena triparNAcAra meM 'akalaMka -pratiSThApATha kA ullekha kiyA gayA hai, yaha kahanA samucita pratIta hotA hai / somasenatrivaNIcAra vi* saM0 1665 meM banakara samApta huA hai aura akalaMkapratiSThApAThakA usameM ullekha hai / isa lie akalaMka - pratiSThApATha vi0 saM0 1665 se pahale bana cukA thA, isa kahane meM bhI koI saMkoca nahIM hotA / natIjA isa saMpUrNa kathanakA yaha hai ki vivAdastha pratiSThApATha rAjavArtikake kartA bhaTTAkalaMkadevakA banAyA huA nahIM hai aura na vikramakI 16 vIM zatAbdI se pahalekA hI banA huA hai| balki usakI racanA vikramakI 16 vIM zatAbdI yA 17 vIM zatAbdIke prAyaH pUrvArdha meM huI hai / athavA yoM kahie ki vaha vi0 saM0 1501 aura 1665 ke madhyavartI kisI samayakA banA huA hai / aba rahI yaha bAta ki, jaba yaha grantha rAjavArtikake kartA bhaTThAkalaMkadevakA banAyA huA nahIM hai aura na ' maTTAkalaMkadeva' nAmakA koI dUsarA vidvAn jainasamAjameM prasiddha hai, taba ise kisane banAyA hai ? isakA uttara isa samaya sirpha itanA hI ho sakatA hai ki, yA to yaha prantha ' akalaMka' yA ' akalaMkadeva' nAmake kisI aise aprasiddha bhaTTAraka yA dUsare vidvAn mahAzayakA banAyA huA hai jo uparyukta samayake bhItara hue haiM aura jinhoMne apane nAmake sAtha svayaM hI 'maha' kI mahattvasUcaka upAdhiko lagAnA pasaMda kiyA hai * / athavA isakA nirmANa kisI aise vyaktine kiyA hai jo isa pranyake dvArA apane kisI kriyAkAMDa yA maMtavyake samarthanAdirUpa koI iSTa prayojana siddha karanA cAhatA ho aura isa lie usane svayaM hI isa granthako banAkara use bhaTTAkalaMkadevake nAmase prasiddha kiyA * bAdako 'hisTrI oNpha kanaDIz2a liTarecara ' ( kanaDI sAhityakA itihAsa ) se mAthuma huA ki isa samayake bhItara 'bhaTTAkalaMkadeva' nAmake eka dUsare vidvAn hue haiM jo dakSiNakanADAmeM hAivanimaTake adhipati bhArakake ziSya the aura jinhoMne vikramakI 17 vIM zatAbdI meM ( I0 sa0 1604 meM ) kanaDIbhASAkA eka baDA vyAkaraNa saMskRtameM likhA hai, jisakA nAma hai 'karNATakazabdAnuzAsanam ' aura jisapara saMskRtakI eka vistRta TIkAmI ApakI hI likhI huI hai| ho sakatA hai ki yaha praviSThApATha ApakI hI racanA ho / paraMtu phira bhI isameM maMgalAcaraNakA dUsare pranyase uThAkara rakkhA jAnA kucha khaTakatA jarUra hai; kyoM ki Apa saMskRtake acche vidvAna kahe jAte hai| yadi ApakA ukta zabdAnuzAsana mujhe dekhaneke liye mila sakatA to isa viSayakA kitanA hI saMdeha dUra ho sakatA thA / lekhaka / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 ho aura isa taraha para yaha grantha bhI eka jAlI grantha banA ho| parantu kucha bhI ho, isameM saMdeha nahIM ki, yaha grantha koI mahatvakA grantha nahIM hai| isameM bahutase kathana aise bhI pAe jAte haiM jo jainadharmake viruddha haiM, athavA jainasiddhAntoMse jinakA koI mela nahIM hai| cUMki yaha lekha sirpha granthakI aitihAsikatA---granthakartA aura granthake bananekA samayanirNaya karaneke lie hI likhA gayA hai isa lie yahA~ para viruddha kathanoMke ullekhako choDA jAtA hai| isa prakArake viruddha kathana aura bhI pratiSThApAThoMmeM pAe jAte haiN| jina sabakI vistRta AlocanA honekI z2arUrata hai| avasara milane para pratiSThApAThoMke viSaya para eka svataMtra lekha likhA jAyagA aura usameM yaha bhI dikhalAyA jAyagA ki unakA vaha kathana kahA~ taka jainadharmake anukula yA pratikUla hai| devabanda / tA0 26 mArca, san 1917 pUjyapAda-upAsakAcArakI jA~ca / -:: san 1904 meM, 'pUjyapAda' AcAryakA banAyA huA 'upAsakAcAra' nAmakA eka saMskRta grantha prakAzita huA thaa| use kolhApurake paMDita zrIyuta kalApA bharamApAjI niTavene, marAThI padyAnuvAda aura marAThI arthasahita, apane 'jaineMdra ' chApAkhAnemeM chApakara prakAzita kiyA thaa| jisa samaya granthakI yaha chapI huI prati mere dekhanemeM AI to mujhe isake kitanehI padyoMpara saMdeha huA aura yaha icchA paidA huI ki isake padyoMkI jA~ca kI jAya, aura yaha mAlUma kiyA jAya ki yaha grantha kaunase pUjyapAda AcAryakA banAyA huA hai / tabhIse merI isa viSayakI khoja jArI hai / aura usa khojase abataka jo kucha natIjA nikalA hai use prakaTa karaneke liye hI yaha lekha likhA jAtA hai| __ sabase pahale mujhe dehalIke 'nayA maMdira' ke zAstra-bhaMDArameM isa granthakI hastalikhita pratikA patA claa| isa pratike sAtha chapI huI pratikA jo milAna kiyA gayA to usase mAlUma huA ki usameM chapI huI pratike nimnalikhita chaha zloka nahIM haiM pUrvAparavirodhAdidUra hiMsAdyapAsanam / pramANadvayasaMvAdi zAstraM sarvajJabhASitam // 7 // gopucchikazvetavAsA drAviDo yApanIyakaH / nimpicchazceti paMcaite jainAbhAsAH prakIrtitAH // 10 // nAstyahataH paro devo dharmo nAsti dayAM vinA / tapaH paraca nairgranthyametatsamyaktvalakSaNaM // 11 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAMsAziSu dayA nAsti na satyaM madyapAyiSu / dharmabhAvo na jIveSu madhUdumbaraseviSu // 15 // citte mrAntirjAyate madyapAnAt bhrAntaM cittaM pApacaryAmupaiti / pApaM kRtvA durgati yAnti mUDhAstasmAnmayaM naiva deyaM na peyaM // 16 // aNuvratAni paMcaiva triHprakAraM gunnvtm|| zikSAvatAni catvAri ityetad dvAdazAtmakam // 22 // sAtha hI, yaha bhI mAlUma humA ki dehalIvAlI pratimeM nIce likhe hue dasa loka chapI huI pratise adhika haiM kSetra vAstu dhanaM dhAnyaM dvipadazca catuHpadam / mAsanaM zayanaM kupyaM bhAMDaM ceti bahirdaza // 7 // mRddhI ca dravasaMpannA mAtRyonisamAnikA / sukhAnAM sukhinaH prokA tatpuNyapreritA sphuTam // 53 // sajAtiH sadgRhasthatvaM pArivAjyaM surendrtaa| sAmrAjyaM paramArhantyaM nirvANaM ceti saptadhA // 56 // kharaM piMDakharjUraM kAdalyaM zarkaropamAn / mRdikvAdike bhogAMzca bhuMjate nAtra saMzayaH // 60 // tataH kutsitadeveSu jAyante paappaaktH| tataH saMsAragartAsu pazvadhA bhramaNaM sadA // 1 // pratigrahojatasthAnaM pAdakSAlanamarcanam / namatrividhayukena eSaNA nava puNyayuk // 64 // zrutismRtiprasAdena tatvajJAnaM prajAyate / tato dhyAnaM tato pAnaM baMdhamokSo bhavettataH // 70 // nAmAdimizcaturbhadairjinasaMhitayA punH| yaMtramaMtrakrameNaiva sthApayitvA jinAkRtim // 76 // upavAso vidhAtavyo gurUNAM svasya saakssikH| sopavAso jineruko na ca dehasya daMDanam // 81 // divasasyASTame bhAge mandIbhUte divaakre| taM nakaM prAdurAcAryA na nakaM rAtribhojanam // 92 // zlokoMkI isa nyUnASikatAke atirika donoM pratiyoMmeM kahIM kahIM padyoMkA kucha kamameda mI pAyA gayA, aura vaha isa prakAra hai: dehalIvAlI pratimeM, pI huI pratike 55 3 payase ThIka pahale usI pratikA 55 pA~ paya, nambara .ke zose ThIka pahale naM. 68 kA loka, naM. 43 vAle papake Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 anantara naM0 71 kA padya, naM0 78 vAle padyase pahale naM0 79 kA padya aura naM0 92 ke lokake anantara usI pratikA antima zloka naM0 96 diyA hai| isI taraha 90 nambarake padyake anantara usI pratike 94 aura 95 nambaravAle padya kramazaH diye haiM / isa kramabhedake sivAya, donoM pratiyoM ke kisI kisI zloka meM paraspara kucha pAThabheda bhI upalabdha huA; parantu vaha kucha vizeSa mahatva nahIM rakhatA, isaliye use yahA~ para chor3A jAtA hai / , dehalI kI isa pratise saMdehakI koI vizeSa nivRtti na ho sakI, balki kitane hI aMzoM meM use aura bhI jyAdA puSTi milI aura isaliye granthakI dUsarI hasta likhita prati - yoMke dekhanekI icchA banI hI rahI / kitane hI bhaMDAroMko dekhanekA avasara milA aura kitanehI bhaMDAroMkI sUciyA~ bhI naz2ara se gujarIM, parantu unameM mujhe isa granthakA darzana nahIM huA / antako pichale sAla jaba maiM 'jaina siddhAntabhavana ' kA nirIkSaNa karaneke liye ArA gayA aura vahA~ karIba do mahIneke ThaharanA huA, to usa vakta bhavanase mujhe isa granthakI do purAnI pratiyA~ kanaDI akSaroM meM likhI huI upalabdha huI - eka tADapatroMpara aura dUsarI kaagjpr| ina pratiyoM ke sAtha chapI huI pratikA jo milAna kiyA gayA to usase mAlUma huA ki ina donoM pratiyoM meM chapI huI pratike ve chaha zloka nahIM haiM jo dehalIvAlI pratimeM bhI nahIM haiM, aura na ve dasa zloka hI haiM jo dehalI kI pratimeM chapI huI pratise adhika pAe gaye haiM aura jina sabakA Upara ullekha kiyA jA cukA haiN| isake sivAya, ina pratiyoM meM chapI huI pratike nIce likhe hue pandraha zloka bhI nahIM haiM kSudhA tRSA bhayaM dveSo rAgo mohazca cintanam / jarA rujA ca mRtyuzca svedaH khedo madoratiH // 4 // vismayo jananaM nidrA viSAdo'STAdaza dhruvaH / trijagatsarvabhUtAnAM doSAH sAdhAraNA ime // 5 // etairdoSairvinirmuktaH so'yamApto niraMjanaH / vidyante yeSu te nityaM te'tra saMsAriNaH smRtAH // 6 // svatatvaparatatveSu heyopAdeyanizcayaH / saMzayAdivinirmuktaH sa samyagdRSTirucyate // 9 // raktamAtrapravAheNa strI nindyA jAyate sphuTam / dvidhAtujaM punarmAsaM pavitraM jAyate katham // 19 // akSarairna vinA zabdAste'pi jJAnaprakAzakAH / tadrakSArthaM ca SaT sthAne maunaM zrIjinabhASitam // 41 // divyadehaprabhAvataH saptadhAtuvivarjitAH / garbhotpattirna tatrAsti divyadehAstatomatAH // 57 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 263 mAnavAn zAnadAnena nirbhayo'mayadAnataH / annadAnAtsukhI nityaM nirvyAdhirbheSajAdbhavet // 69 // yenAkAreNa muktAtmA zukladhyAnaprabhAvataH / tenAyaM zrIjinodevo bimbAkAreNa pUjyate // 72 // AptasyAsannidhAne'pi puNyAyAkRtipUjanam / tArzamudrA na kiM kuryurviSasAmarthyasUdanam // 73 // janmajanma yadabhyastaM dAnamadhyayanaM tpH| tenaivAbhyAsayogena tatraivAbhyasyate punaH // 74 // aSTamI cASTakarmANi siddhilAmA cturdshii| paMcamI kevalakSAnaM tasmAttatra yamAcaret // 79 // . kAlakSepo nakartavya AyuHkSINaM dine dine / yamasya karuNA nAsti dharmasya tvaritA gatiH // 94 // anityAni zarIrANi vibhavo naiva zAzvataH / nityaM sannihito mRtyuH kartavyo dharmasaMgrahaH // 15 // jIvaMtaM mRtakaM manye dehinaM dhrmvrjitm| mRto dharmeNa saMyuko dIrghajIvI bhaviSyati // 96 // chapI huI pratise ina pratiyoMmeM adhika padya koI nahIM hai; krama-bhedakA udAharaNa sirpha eka hI pAyA jAtA hai aura vaha yaha hai ki, chapI huI pratimeM jo padya 5. aura 51 nambaroM para diye hai ve padya ina pratiyoMmeM kramazaH 39 aura 38 nambaroM paraarthAt , bhAge pIche-pAye jAte haiN| rahI pAThabhedakI bAta, vaha kucha upaladha jarUra hotA hai aura kahIM kahIM ina donoM pratiyoM meM paraspara bhI pAyA jAtA hai| paraMtu vaha bhI kucha vizeSa mahatva nahIM rakhatA aura usameM jyAdAtara chApe kI tathA lekhakoM kI bhUleM zAmila haiN| to bhI do eka khAsa khAsa pAThabhedoMkA yahA~ paricaya karA denA munAsiba mAlUma hotA hai; aura vaha isa prakAra hai (1) tIsare padyameM 'nirgranthaH syAttapasvI ca' ( tapasvI nirgranya hotA hai) ke sthAnameM ArAkI pratiyoMmeM 'nirgranyena bhavenmokSaH' (nigraMtha honese mokSa hotA hai ) aisA pATha diyA hai| dehalIvAlI pratimeM bhI yahI pATha 'nirgranya na bhave. nmokSaH' aise azuddha rUpase pAyA jAtA hai| (2) chapI huI pratike 30 ve padyameM 'na pApaM ca amI deyAH' aisA jo eka carama hai vaha tADapatravAlI pratimeM bhI vaisA hI hai| paraMtu ArAkI dUsarI pratimeM usakA rUpa 'na pareSAmamIdeyAH' aisA diyA hai aura dehalIvAlI pratimeM vaha 'na dAtavyA ime nityaM ' isa rUpameM upalabdha hotA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 ( 3 ) chapI huI pratimeM eka padya * isa prakAra diyA huA haivRkSA dAvAgninA lagnAstatsakhyaM kurvate vane / AtmArUDhataroragnimAgacchantaM na vetyasau // 91 // isa padyakA pUrvArdha kucha azuddha jAna paDatA hai aura isI se marAThImeM isa padyakA jo yaha artha kiyA gayA hai ki ' vanameM dAvAgnise prase hue vRkSa usa dAvAgni se mitratA karate haiM, parantu jIva svayaM jisa deharUpI vRkSapara caDhA huA hai usake pAsa AtI huI abhiko nahIM jAnatA hai' vaha ThIka nahIM mAlUma hotA / ArAkI pratiyoM meM ukta pUrvArdhakA zuddha rUpa 'vRkSA dAvAgnilagnA ye tatsaMkhyA kurute vane' isa prakAra diyA hai aura isase arthakI saMgati bhI ThIka baiTha jAtI hai - yaha Azaya nikala AtA hai ki 'eka manuSya vanameM, jahA~ dAvAgni phailI huI hai, vRkSapara caDhA huA, una dUsare vRkSoMkI ginatI kara rahA hai jo dAvAgnise grasta hote jAte haiM ( yaha kaha rahA hai ki amuka vRkSako Aga lagI, vaha jalA aura vaha girA 1 ) parantu svayaM jisa vRkSapara caDhA huA hai usake pAsa AtI huI Agako nahIM dekhatA hai / isa alaMkRta AzayakA spaSTIkaraNa bhI graMtha meM agale padya dvArA kiyA gayA hai aura isase donoM padyoMkA sambaMdha bhI ThIka baiTha jAtA hai / ArAkI ina donoM pratiyoMmeM granthakI zlokasaMkhyA kula 75 dI hai; yadyapi, aMtake paryo para jo naMbara paDe hue haiM unase vaha 76 mAlUma hotI hai / parantu ' na vettimadyapAnataH ' isa eka padyapara lekhakoMkI galatIse do nambara 8 aura 9 paDa gaye haiM jisase Ageke saMkhyAMkoMmeM barAbara eka eka nambarakI vRddhi hotI calI gaI hai / dehalIvAlI pratimeM bhI isa padyapara bhUlase do nambara 13 aura 14 DAle gaye haiM aura isI liye usakI zlokasaMkhyA 100 hone para bhI vaha 101 mAlUma hotI hai / chapI huI pratikI zlokasaMkhyA 96 hai / isa taraha ArAkI pratiyoMse chapI huI pratimeM 21 aura dehalIvAlI pratimeM 25 zloka baDhe hue haiN| ye saba baDhe hue zloka 'kSepaka' haiM jo mUla granthakI mina minna pratiyoMmeM kisI taraha para zAmila ho gaye haiM aura mUla granthake aMgabhUta nahIM haiM / ina zlokoMko nikAlakara granthako paDhanese usakA silasilA ThIka baiTha jAtA hai aura vaha bahuta kucha susambaddha mAlUma hone lagatA hai / pratyut isake, ina zlokoMko zAmila karake paDhanese usameM bahuta kucha beDhaMgApana A jAtA hai aura vaha aneka prakArakI gaDabaDI tathA ApattiyoMse pUrNa ja~cane lagatA hai / isa bAtakA anubhava sahRdaya pAThaka svayaM granthaparase kara sakate haiM / ina saba anusaMdhAnoMke sAtha granthako paDhanese aisA mAlUma hotA hai ki chapI huI prati jisa hastalikhita prati parase tayyAra kI gaI hai usameM tathA dehalIkI pratimeM jo * dehalIkI pratimeM bhI yaha padya prAyaH isI prakArase hai, sirpha itanA bheda hai ki usameM pUrvArdhako uttarArdha aura uttarArdhako pUrvArdha banAyA gayA hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 265 paya bar3he hue hai unheM yA to kisI vidvAnne vyAkhyA Adike liye apanI pratimeM TippaNIke taurapara likha raksA thA yA pranyakI kisI kAnaDI Adi TIkAmeM ve viSayasamarthAnAdike liye 'ukaMca' Adi rUpase diye hue the aura aisI kisI pratise nakala karate hue lekhakoMne unheM mUla granyakA hI eka aMga samajhakara nakala kara DAlA hai| aise hI kisI kAraNase ye saba zloka aneka pratiyoMmeM prakSipta hue jAna par3ate haiM / aura isaliye yaha kahane meM koI saMkoca nahIM ho sakatA ki ye bar3he hue padya dUsare aneka granyoMke padya hai| namaneke taura para yahA~ cAra padyoMko uddhRta karake batalAyA jAtA hai ki ve kauna baunase anyake patha haiM: gopucchikazvetavAsA drAviDo yaapniiykH| nipicchedhati paMcaite jainAmAsAH prakIrtitAH // 10 // yaha padya indranandike 'nItisAra" granthakA padya hai aura usameM bhI naM0 10 para diyA huA hai| sajAtiH sadgrahasthatvaM pArivAjyaM sureMdatA / sAmrAjyaM paramAIntyaM nirvANaM ceti saptadhA // 56 // yaha padya, jo dehalIvAlI pratimeM pAyA jAtA hai, zrIjinasenAcAryake 'AdipurANa'kA padya hai aura isakA yahA~ pUrvAparapadyoMke sAtha kucha bhI mela mAlUma nahIM hotaa| mAtasyAsavidhAne'pi puNyAyAkRtipUjanam / tArzamudrA na kiM kuryurviSasAmarthya sUdanam // 73 // yaha zrIsomadevasUrike 'yazastilaka' graMthakA padya hai aura usake AThaveM AzvAsameM pAyA jAtA hai| anityAni zarIrANi vibhavo naiva zAsvataH / nityaM sanihitomRtyuH kartavyo dharmasaMgrahaH // 95 // yaha 'cANakya nIti 'kA zloka hai| TIkA-TippaNiyoMke loka kisa prakArase mUla pranyameM zAmila ho jAte haiM, isakA vizeSa paricaya pAThakoMko 'ralakaraMDakAvakAcArakI jA~ca ' nAmake lekhadvArA karAyA jaaygaa| yahAM takake isa saba kayanase yaha bAta bilakula sApha ho jAtI hai ki chapI huI pratiko dekhakara usake padyoMpara jo kucha saMdeha utpanna huA thA vaha anucita nahIM thA balki yathArya hI thA, aura usakA nirasana ArAkI pratiyoM parase bahuta kucha ho jAtA hai| sAtha hI, yaha bAta thAnameM bhA jAtI hai ki yaha pranya jisa rUpase chapI huI pratimeM tathA dolIvAlI pratimeM pAyA jAtA hai usa rUpameM vaha pUjyapAdakA 'upAsakAcAra' *mANikacaMdragraMthamAlA meM prakAzita 'ratnakaraNDazrAvakAcAra ' para jo ThoMkI vistata prastAvanA likhI gaI hai usImeM ratnakaraNDaka dhA* kI yaha saba jA~ca zAmila hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 nahIM hai, balki chapI huI pratimese, Upara diye hue, 21 zloka aura dehalIvAlI pratimese 25 zloka kama kara denepara vaha pUjyapAdakA upAsakAcAra rahatA hai, aura usakA rUpa prAyaH vahI hai jo ArAkI pratiyoMmeM pAyA jAtA hai / saMbhava hai ki granthake antameM kucha padyoMkI prazasti aura ho aura vaha kisI jagahakI dUsarI pratimeM pAI jAtI ho| usake liye vidvAnoMko anya sthAnoMkI pratiyA~ bhI khojanI caahieN| aba dekhanA yaha hai ki, yaha graMtha kaunase pUjyapAda AcAryakA banAyA huA hai| 'pUjyapAda ' nAmake AcArya ekase adhika ho cuke haiN| unameM sabase jyAdA prasiddha aura bahumAnanIya AcArya 'jainendra ' vyAkaraNa tathA 'sarvArthasiddhi' Adi granthoMke kartA hue haiM / unakA dUsarA nAma 'devanandI' bhI thA; aura devanandI nAmake bhI kitane hI AcAryoMkA patA calatA hai 4 / isase, paryAya nAmakI vajahase yadi unameMse hI kisIkA grahaNa kiyA jAya to kisakA grahaNa kiyA jAya, yaha kucha samajhameM nahIM aataa| pranthake antameM abhI taka koI prazasti upalabdha nahI huI aura na graMthake zurUmeM kisI AcAryakA smaraNa kiyA gayA hai| hA~ ArAkI eka pratike antameM samAptisUcaka jo vAkya diyA hai vaha isa prakAra hai- " iti zrIvAsupUjyapAdAcAryaviracita upAsakAcAraH smaaptH||" isameM 'pUjyapAda ' se pahale 'vAsu' zabda aura juDA huA hai aura usase do vikalpa utpanna ho sakate haiM / eka to yaha ki yaha grantha 'vAsupUjya' nAmake AcAryakA banAyA huA hai aura lekhakake kisI abhyAsakI vajahase--pUjyapAdakA nAma cittapara jyAdA caDhA huA tathA abhyAsameM adhika AyA huA honeke kAraNa-'pAda' zabda usake sAthameM galatIse aura adhika likhA gayA hai| kyoMki 'vAsupUjya' nAmake bhI AcArya hae hai-eka 'vAsupUjya' zrIdhara AcAryake ziSya the, jinakA ullekha mAghanaMdizrAvakAcArakI prazastimeM pAyA jAtA hai aura 'dAnazAsana ' graMthake kartA bhI eka 'vAsupUjya ' hue haiM, jinhoMne zaka saMvat 1343 meM ukta graMthakI racanA kI hai| dUsarA vikalpa yaha ho sakatA hai ki yaha grantha 'pUjyapAda ' AcAryakA hI banAyA haA hai aura usake sAthameM 'vAsu' zabda, lekhakake vaise hI kisI abhyAsake kAraNa, galatIse juDa gayA hai| jyAdAtara khayAla yahI hotA hai ki yaha pichalA vikalpa hI ThIka hai: kyoMki ArAkI dUsarI pratike aMtameM bhI yahI vAkya diyA huA hai aura usameM 'vAsu' zabda nahIM hai| isake sivAya, chapI huI prati aura dehalIkI pratimeM bhI yaha grantha pUjyapAdakA hI banAyA huA likhA hai| sAtha hI, 'digambarajainagranthakartA aura unake grantha' nAmakI sUcImeM bhI pUjyapAdake nAmake sAtha eka zrAvakAcAra granthakA ullekha milatA hai| x eka devanaMdI vinayacaMdrake ziSya aura 'dvisaMdhAna' kAvya kI 'padakaumudI' TIkAke kartA nemicaMdrake guru the, aura eka devanaMdI AcArya brahmalAjyakake guru the jisake paDhaneke liye saMvat 1627 meM 'jinayajJakalpa' kI vaha prati likhI gaI thI jisakA ullekha seTha mANikacaMdrake 'prazastisaMgraha' rajiSTarameM pAyA jAtA hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 267 ina saba bAtoMse yaha to pAyA jAtA hai ki yaha anya pUjyapAdAcAryakA banAyA huA hai; paraMtu kaunase 'pUjyapAda ' AcAryakA banAyA huA hai, yaha kucha mAlana nahIM hotaa| Upara jisa paristhitikA ullekha kiyA gayA hai usaparase, yadyapi, yaha kahanA AsAna nahIM hai ki yaha grantha amuka pUjyapAda AcAryakA banAyA huA hai, paraMtu isa pranyake sAhityako sarvArthasiddhi, samAdhitantra aura iSTopadeza nAmaka granyoMke sAhityake sAtha milAna karane para itanA jarUra kaha sakate hai ki yaha pranya ukta pranyoMke kartA zrIpUjyapAdAcAryakA banAyA huA to nahIM hai / ina granyoMkI lekhanI jisa prauDhatAko liye hue hai, viSaya-pratipAdanakA inameM jaisA kucha DhaMga hai aura jaisA kucha inakA zabdavinyAsa pAyA jAtA hai, usakA isa pranyake sAtha koI mela nahIM hai| sarvArthasiddhimeM zrAvakadharmakA bhI varNana hai, paraMtu vahA~ lakSaNAdirUpase viSayake pratipAdanameM jaisI kucha vizeSatA pAI jAtI hai vaha yahA~ dRSTigocara nahIM hotI / yadi yaha anya sarvArthasiddhike katAMkA hI banAyA huA hotA to, cUMki yaha zrAvakadharmakA eka svataMtra anya thA isaliye, isameM zrAvakadharma-sambandhI anya vizeSatAoMke atirikta una saba vizeSatAoMkA bhI ullekha jarUra honA cAhie thA jo sarvArthasiddhi meM pAI jAtI haiN| paraMtu aisA nahIM hai balki kitanI hI jagaha kucha kathana paraspara vibhinna bhI pAyA jAtA hai, jisakA eka namUnA nIce diyA jAtA hai: sarvArthasiddhimeM 'anartha daMDavirati' nAmake tIsare guNavatakA svarUpa isa prakAra diyA hai____ "asatyupakAre paapaadaanheturnrthdnnddH| tato viratiranarthadaNDaviratiH // anarthadaNDaH paMcavidhaH / apadhyAnaM, pApopadezaH, pramAdacaritam, hiMsApradAnam, azubhazrutiriti / tatra pareSAM jayaparAjayavadhabandhanADU. cchedaparasvaharaNAdi kathaM syAditi manasA cintanamapadhyAnam / tiryaH kaklezavANijyaprANivadhakAramAdiSu pApasaMyukaM vacanaM pApopadezaH / prayojanamantareNa vRkSAdicchedanabhUmikuTTanasalilasecanAcavadyakArya pramA. dAcaritaM / viSakaNTakazanAmirajukazAdaNDAdihiMsopakaraNapradAnaM hiMsApradAnam / hiNsaaraagaadiprvrghndussttkthaashrvnnshikssnnvyaapRtirshubhshrutiH||" isa svarUpakathanama anaryadaMDaviratikA lakSaNa, usake pAMca bhedoMkA nAmanirdeza aura phira pratyeka bhedakA svarUpa bahuta hI jaMce tuLe zandoMmeM batalAyA gayA hai| aura yaha saba kayana tatvAryasUtrake usa mUla sUtrameM nahIM hai jisakI vyAkhyA bhAcAryamahodayane yaha saba kucha likhA hai| isaliye yaha bhI nahIM kahA jA sakatA ki mUla pravake anurodhase unheM vahA~ para aisA likhanA par3A hai| vAstavameM, unake matAnusAra, baina siddhAntakA isa viSayameM aisA hI Azaya jAna paDatA hai aura usIko unhoMne pradarzita kiyA hai| aba upAsakAcArame diye hue isa vratake svarUpako dekhiyeShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 pAzamaNDalamArjAraviSazastrakRzAnavaH / na pApaM ca amI deyAstRtIyaM syAdguNavatam // 19 // isameM anarthadaMDaviratikA sarvArthasiddhivAlA lakSaNa nahIM hai aura na usake pA~ca medoMkA koI ullekha hai| balki yahA~ isa vratakA jo kucha lakSaNa athavA svarUpa vatalAyA gayA hai vaha anarthadaMDake pA~ca bhedoMmeM se ' hiMsApradAna' nAmake cauthe bheda kI viratise hI sambandha rakhatA hai| isaliye, sarvArthasiddhikI dRSTise, yaha lakSaNa lakSyake eka dezameM vyApaneke kAraNa avyApti doSase dUSita hai, aura kadApi sarvArthasiddhike kartAkA nahIM ho sktaa| ___ isa prakArake vibhinna kathanoMse bhI yaha grantha sarvArthasiddhike kartA zrIpUjyapAda svAmIkA banAyA huA mAlUna nahIM hotA, taba yaha grantha dUsare kaunase pUjyapAda AcAryakA banAyA huA hai aura kaba banA hai, yaha bAta avazya jAnaneke yogya hai aura isake liye vidvAnoMko kucha vizeSa anusaMdhAna karanA hogaa| mere khayAlameM yaha grantha paM0 AzAdharake bAdakA-13 vIM zatAbdIse pIchekA banA huA mAlUma hotA hai| paraMtu abhI maiM isa bAtako pUrNa nizcayake sAtha kahaneke liye tayyAra nahIM huuN| vidvAnoMko cAhie ki ve svayaM isa viSayakI khoja kareM, aura isa bAtako mAlUma kareM ki kina kina prAcIna granthoMmeM isa granthake padyoMkA ullekha pAyA jAtA hai| sAthahI, unheM isa granthakI dUsarI prAcIna pratiyoMkI bhI khoja lagAnI caahie| saMbhava hai ki unameMse kisI pratimeM isa granyakI prazasti upalabdha ho jAya / __ isa lekhaparase pAThakoMko yaha batalAnekI jarUrata nahIM hai ki bhaMDAroMmeM kitane hI grantha kaisI saMdigdhAvasthAmeM maujUda haiM, unameM kitane adhika kSepaka zAmila ho gaye haiM aura ve mUla granthakartAkI kRtiko samajhanemeM kyA kucha bhrama utpanna kara rahe haiM / aisI hAlatameM, prAcIna pratiyoM parase granthoMkI jA~ca karake unakA yathArtha svarUpa pragaTa karanekI aura usake liye eka judAhI vibhAga sthApita karanekI kitanI adhika z2arUrata hai, isakA anubhava sahRdaya pAThaka svayaM kara sakate haiN| prAcIna pratiyA~ dinapara dina naSTa hotI jAtI haiN| unase zIghra sthAyI kAma le lenA caahie| nahIM to unake naSTa ho jAnepara yathArtha vastusthitike mAlUma karanemeM phira baDI kaThinatA hogI aura aneka prakArakI dikkateM paidA ho jAya~gI / kamase kama una khAsa khAsa anthoMkI jA~ca to jarUra ho jAnI cAhie jo baDe baDe prAcIna AcAryoMke banAye hue haiM athavA aise AcAryoMke nAmase nAmAMkita haiM aura isaliye unameM usI nAmake prAcIna AcAryoMke banAe hue honekA bhrama utpanna hotA hai / AzA haiM, hamAre dUradazI bhAI isa viSayakI upayogitAko samajhakara usapara jarUra dhyAna denekI kRpA kreNge| : sarasAvA, ji. sahAranapura / jugalakizora mukhtAra tA. 25 navambara san 1921 / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhi-patra / pRSTha paMkti 17-18 azuddha zuddha uThAdharI uThAIdharI Adi karanekA karane aura dhokhese bacanekA majabUra kucha majabUra varNAnnaH pAtI vAntaHpAtI 16 sadRzaH vibhinna sadRzaH do vibhinna 32 183 188 15.0 curAcAti utsarga ke udhAra anane unake bhAryatvameva sadravyapUrNam vo bhavIti drAdhIyaM pumaMgalIya pariveSTanaM gozArSa hyupAttAdha pAvana vRtya zvasurAlaye barako pati yaha yApApanodanaH janatA dANam curAzvAti utsarga uddhAra anena unakI bhAryAtvameva sadvya pUrNam bobhavIti drAdhIya punarmagalIyaM parIveSTanaM gozIrSa chupAtArca pAna kRsya zvazurAlaye baha usa gharako patizabdaH 199 215 225 pApApanodanaH jAnatA dAruNam 212 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 'www.umaragyanbhandar.com |
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ (thazalhi. jaya zic Phil naniyaba Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com