Book Title: Anekant 1993 Book 46 Ank 01 to 04
Author(s): Padmachandra Shastri
Publisher: Veer Seva Mandir Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/538046/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bora sevA mandirakA traimAsika anekAnta (patra pravartaka : prAcArya jugala kizora mukhtAra 'yugabora') ki.1 janavarI-mA isa aMka meM viSaya 1. aisA mohImayoM na adhogati jAye 2. prAcIna bhArata kI prasiddha nagarI bahinyatra -nA. ramezacandra jaina, vivanaura 3. zvetAmbara bAgama aura vinambaratya -asTisa ema. ela.jaina 4. pAra lipiyoM kI surakSA Avazyaka -DA. RSabhacanda phaujadAra 5. prAkRta evaM apanI bhASA meM sulocanA caritra -zrImatI balpanA jaina 1. dubakuNakI jaina sthApatya evaM mUrtikalA -zrI nareza kumAra pAThaka 7. pravacanasAra meM varNita paritra-citraNa -ku.zakuntalA baina 8. aSTapAra kI prAcIna TIkAe~ -DA. mahema kumAra jaina 'manuja' 1.gommaTasAra karmakANDakA budhi-patra / -paM. javAharalAla motIlAsana, bhImara 10.kavitA-zrI mizrIbAla jaina 11. kavitA-mAnasiMha ra sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA timira harA jai viTTho jaNassa dIveNa gasthi kAyagvaM / taha sokkhaM sayamAdA viSayA ki tattha kumvati // 67 // kAvya timira vinAzaka ho yadi dRSTi, dIpaka kA kyA karanA ? tU ananta kI dIpa zikhA hai, bujhane se kyA DaranA ? timira khojane para na milegA, yadi tU samyaka viTro / timira harA jai diTThI // tarasa rahe baTa-vakSa chAMha ko, kisase mAMge chAyA / badarI nIra binA ghira AI, mana paMchI hai pyAsA / saritAoM ke sUkhe AMcala, tala kI dikha rahI mittttii| timira harA jai vitttthii|| kAyA ke mandira meM Akara, agara amara hai ThaharA / bAhara dekho ghAta lagAye, maraNa de rahA phraa| apanI hI arthI ko kAMdhA, detA mithyA viTThI / timira harA jai diTThI // -mizrIlAla jaina, gunA AjIvana sadasyatA zulka : 101.000 vArSika mUlya : 6)10, isa aMka kA mUlya: 1 rupayA 50 paise vidvAn lekhaka apane vicAroM ke lie svatantra hote haiN| yaha Avazyaka nahIM ki sampAdaka-maNDala lekhaka ke vicAroM se sahamata ho| patra meM vijJApana evaM samAcAra prAyaH nahIM lie jaate| Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. A MITHIR paramAgamasya bIjaM niSiddhajAtyandhasindhuravidhAnam / sakasanavilasitAnAM virodhamathanaM namAmyanekAntam // varSa 46 kiraNa 1 vIra-sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 vIra-nirvANa saMvat 2518, vi0 saM0 2050 janavarI-mArca 1963 aisA mohI kyoM na adhogati jAvaM? aisA mohI kyoM na adhogati jAve, jAko jinavANo na suhAvai // vItarAga so deva chor3a kara, deva-kuveva manAve / kalpalatA, dayAlatA taji, hiMsA indrAsana bAvaM ||aisaa0|| race na guru nirgrantha bheSa bahu, parigrahI guru bhaav| para-dhana para-tiya ko abhilASa, azana azodhita khAvai ||aisaa0|| para ko vibhava dekha dukha hoI, para dukha harakha lhaa| dharma hetu eka vAma na kharaca, upavana lakSa bahAvai ||aisaa|| jyoM gRha meM saMce bahu aMgha, tyoM bana hU meM upajAvai / ambara tyAga kahAya digambara, bAghambara tana chAvai ||aisaa0|| bhAraMbha taja zaTha yaMtra-maMtra kari jamapaM pUjya khaa| dhAma-vAma taja dAsI rAkhe, bAhara mar3ho banAvai ||aisaa0|| Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna bhArata kI prasiddha nagarI-ahicchatra 0 DaoN. rameza candra jaina mAma aura sthiti : paraganA tathA AMvalA tahasIla ke grAma rAmanagara se bAhara ahicchatra yA ahicchatrA uttara pacAla ko rAjadhAnI hai| uttara paMcAla kA rAjya sAhitya me ahicchatra vijaya thii| bhAgIrathI nadI uttaraevaM dakSiNa pacAlake madhya vibhA- ke nAma se nirdiSTa kiyA jAtA rhaa| kucha zatAbdiyo jaka rekhA thii| vaidika granthoM me isa deza kA eka pUrvI evaM pUrva musalamAnoM ke prAdurbhAva se vaha kSetra jo gagA ke uttara pazcimI bhAga batAyA gayA hai| pataMjali ne apane mahA. tathA avadha ke pazcima meM thA kaThera nAma se khlaayaa| bhASya meM isakA ullekha kiyA hai| yoginI tantra meM yaha nAma aThArahavIM zatAbdI ke madhya taka calatA rahA isakA varNana AtA hai| divyAvadAna ke anusAra uttara jaba taka ki isakA purAnA nAma ruhelakhaMDa nahI ho gyaa| paMcAla kI rAjadhAnI hastinApura thI kintu kumbhakAra prAcInakAla meM yahAM ve loga rahate the to jinake vaMzaja jAtaka me kampilApura ko isakI rAjadhAnI batalAyA Aja AdivAsiyA ke rUpa meM rahata hai| ya jAtimAhagayA hai| bhIla, bihAra, bhuihAra, bhAra, ahAra tathA ahIra / sthAnIya ahicchatra TAlemI ke yUnAnI adisana ke adhika paramparAyeM ahicchatra ko anArya nAgoM se jor3atI haiN| samIpa hai / ise chatrapatI bhI kahA jAtA thaa| ASADhasena ke balAI kheDA tathA parasuvA koTa kA sambandha asura rAjA pabhosA guhAlekha me jo lagabhaga I. sana ke Arambha kA hai. bali se thaa| ahicchatrA ke pAsa eka grAma 'sonasabA' hai adhichatra nAma prApta hotA hai| arjuna ne yuddha meM dupada ko jo syANazravA yakSa kI nagarI thii| isa yakSa ne rAjakanyA parAjita karane ke pazcAt ahicchA aura kAMpilya nagaroM zikhaNDinI ko puMstva pradAna kiyA thaa| yahAM se kucha pUrva ko droNa ko de diyA thaa| dono nagaroM ko svIkAra kara 'palAvana' gAMva hai yaha prasiddha 'utpalAvana thA yahAM vizvAvijetAoM meM zreSTha droNa ne kAmpitya ko pUnaH drapada ko mitra kozika ne zaka ke sAtha yajJa kiyA thaa| vApasa lauTA diyA thaa| vaidika sAhitya me ahicchatra kA prAcIna nAma vividha tIrthakalpa ke anusAra isakA prAcIna nAma paricakA milatA hai sambhavatA usa samaya isa nagara kA saMkhyAvatI thaa| yaha kurujAMgala deza kI rAjadhAnI thii| AkAra cakrAkAra yA gola rahA ho aisA pratIta hotA hai bhagavAna pArzvanAtha isa nagara me paribhramaNa karate the| ki kAlAntara me paricakA ke sthAna para isa nagara kA pArzvanAtha ke pUrva janma ke zatru kamaThAsura ne sampUrNa pRthvo nAma ahicchatrA prasiddha ho gayA jisa janapada yA rAjya ko AplAvita karane vAlI abAdha varSA karAyI thii| kI yaha rAjadhAnI thI, usake prAcIna nAma pacAla aura pAzvanAtha AkaNTha jala me DUba gaye the| usakI rakSA karane ahicchatrA dono milate haiN| ahicchatrA nagara ke dhvasAva. ke lie sthAnIya nAgarAja apanI patniyoM ke sAtha vahAM zeSa uttara pradeza ke barelI meM rAmanagara gAMva ke samIpa A gye| unake sira para apanA sahasra phaNa phailAyA aura TIlo ke rUpa meM vikhare par3e hai vahAM taka pahuMcane ke lie unake zarIra ko cAro ora kuNDalI mArakara lapeTa liyaa| barelI se AMvalA nAmaka relave sTezana jAnA hotA hai| isIlie isa nagara kA nAma ahicchatra pdd'aa| mitra pddaa| AMvalA se kaccI sar3aka ke rAste lagabhaga 10 mIla uttara ahicchatrA prAcIna bhArata kI eka pramukha nagarI thii| ahicchatrA hai| isa purAnI nagarI me Dhaha kaI mIla ke isakI pahicAna una khaMDaharo se huI hai jo ki sirolI vistAra meM phaile haiN| rAmanagara se lagabhaga Der3ha mIla Age Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna bhAratako prasiddha nagarI---ahicchatra ahicchatrA ke purAne kile ke avazeSa haiM jo Ajakala thaa| yaha yakSa pratimA rAjya saMgrahAlaya lakhanaU meM surakSita AdikoTa ke nAma se prasiddha hai| isa kSetra ke viSaya me hai| janazruti hai ki use Adi nAma rAjA ne banavAyA thaa| kaniMghama ahicchatra nAma hI ThIka mAnate haiM kyoMki kahA jAtA hai ki yaha rAjA ahIra thaa| eka dina vaha sarpa dvArA phaNo se kisI ke sira kI rakSA kiye jAne kI kile kI bhUmi para soyA huA thA aura usake upara eka mAnyatA jaina, bauddha evaM brAhmaNa anuzrutiyoM se spaSTa hai| nAga ne chAyA kara dI thii| pAMDavoM ke guru droNAcArya ne aitihAsika kAla meM ahicchatrA nAma adhika pracalita ho use isa prakAra kI avasthA me dekhakara bhaviSyavANI kI gayA / ahicchatra jisa janapada kI rAjadhAnI thI, usakA ki vaha kisI dina usa pradeza kA rAjA bnegaa| kahate haiM nAma mahAbhArata me eka sthAna para ahicchatra viSaya bhI ki vaha bhaviSyavANI saca nikalI, TAlamI ne isa sthAna milatA haiko Adi rAjA kahA hai| isakA artha yaha hai ki Adi ahicchatraM ca viSayaM droNaH samAbhipadyata / sambandhI kathA I. pUrva ke prArambha jitanI purAnI haiN| evaM rAjannahicchatrA purI janapadA yutA // isa koTa ke vartamAna ghere kI lambAI karIba 3 mIla hai| (Adiparva 138/76) koTa ke cAro tarapha eka caur3I khAI (parikhA) thI, videzI yAtriyoM kI dRSTi meM ahicchavA jisameM pAnI bharA rahatA thaa| yaha khAI aba bhI dikhAI ahicchatrA ke guNa gaurava kI gAthA sunakara aneka paDatI hai| koTa ke atirikta aneka purAne TIle aba bhI videzI yAtriyoM ne isakA paribhramaNa kiyA tathA anekoM rAmanagara ke Asa-pAsa phaile hue hai| ye TIle prAcIna ne isake viSaya meM apane yAtrA saMsmaraNa likhe| yavAna. stoM, mandiro tathA anya imArato ke sUcaka haiN| cyAG ne yahAM logo ko zaikSika pravRtti kA tathA ImAnadAra paravartI sAhitya tathA abhilekho meM ahicchatrA ke kaI paayaa| usake anusAra bauddhoM kI hInayAna zAkhA ke eka nAma milate haiN| mahAbhArata me chatravatI aura ahikSetra, hajAra se adhika sammatIya bhikSu ahicchatrA meM rahate the| para nAma milate hai| harivaMza purANa tathA pANinI ko unake dasa se adhika bihAra the| deva mandiroM kI saMkhyA mAyAyo me 'ahikSetra' ahicchatra Adi rUpa pAye jAte thI tathA pAzupata zaMva saMkhyA me tIna sau se adhika the| hai| rAmanagara tathA usake Asa-pAsa khudAI se prApta kaI yUvAnacyAMGaH ke anusAra isa deza kI paridhi 300 lI abhilekhoM me adhicchatra nAma AyA hai aura isI rUpa me thI tathA isakI rAjadhAnI kI parighi 17 yA 16 lI yaha zabda ilAhAbAda jile ke pabhosA nAmaka sthAna kI thii| guphA meM bhI khudA hai| pabhosA kA pahalA lekha isa prakAra hRnayAMga (135 I0) ne isakA nAma ahicchatra (ahi citA lo) likhA hai / hvenasAMga ke kathanAnusAra yahAM eka adhichatra rAjo zonakAyana putrasya baMgApAlasya / yaha nAgahRda thA, jisake samIpa buddha ne nAga rAjA ko sAta dina lekha zaMga kAlIna (I0pU02rI zatI) kA hai| ahicchatrA taka upadeza diyA thaa| isa sthAna para azoka ne eka stUpa kI khadAI meM guptakAlIna miTTI kI eka sundara muhara banavA kara cihnita kiyA thaa| isa samaya jo eka stUpa nikalI thI jisameM zrI ahicchatrA mukto kumAramAtyAdhi- avaziSTa hai, use chatra kahA jAtA hai| isase yaha anumAna karaNasya (ahicchatrA saMbhAga ke kumAra mAtya ke kAryAlaya hotA hai ki yaha usa purAkathA se sambandhita hai, jisameM kI mohara) lekha likhA hai| 1951 ke anta me pro0 kahA gayA hai ki buddha ke dharma meM dIkSita hone ke bAda vahAM kRSNadatta bAjapeyI ko rAmanagara se eka abhilikhita yakSa ke nAga rAjA ne buddha ke Upara phaNa phailaayaa| isI prakAra pratimA prANta huii| isa para dUsarI zatI kA lekha khudA hai, kI kahAnI bodha gayA ke viSaya meM kahI jAtI hai, jahAM jisameM ahichatrA nAma hI milatA hai| ina donoM pichale nAgarAja mulinda ne phaNa phalAkara buddha ke Upara par3atI abhilekhoM se spaSTa hai ki nagara kA zuddha nAma ahicchatrA haI varSA ke pAnI kI bauchAroM ko dUra kiyA thaa| mAra Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. 5 ki.1 anekAnta ne inheM buddha ke Upara chor3A thaa| isa prakAra ahicchatrA se hvenasAMga ne isa sthAna ke kisI rAjA kA ullekha ukta kahAnI kA sambandha sArapUrNa nahIM ThaharA hai| kaina- nahIM kiyA hai, kyoMki use patA thA ki yaha rAjA harSa ke sAMga ke anusAra ahicchatra jisa deza meM thA, usa deza kA sIdhe niyantraNa meM eka mukti thaa| isa samaya isa kSetra meM zerA 300.lI (lagabhaga 960 kilomITara) se adhika bauddha dharma kA hrAsa hone lagA thA tathA zaiva sampradAya thaa| ahicchatra nagarI kA gherA 17 yA 18 lI arthAt 3 samaddhi kI ora thA tathA tejI se unnati kara rahA thA, morayA tathA prAkRtika pravarodhoM se isakI rakSA kI gaI jaba ki jainadharma kI apanI sthiti sadaDha thii| thii| yahA~ 12 maTha the, jahAM 1000 bauddha bhikSu rahate the| TAlamI (Na0 I.) ne kanAgorA (kAnyakubja) ke brAhmaNa dharma sambandhI 1 mandira the| sAtha sambhalaka (sambhala), adisata (ahicchatrA) tathA ___ yahAM Izvaradeva yA ziva ke 300 upAsaka the| ye sAgala nagariyoM kA ullekha apanI kRti kalADiyasa ke apane, aga para rAkha lagAye rahate the| nAgahRd ke samIpa bhUgola me kiyA hai| vartI stUpa ke nikaTa cAra choTe boTa stUpa the| ye cAra pataMjali kA ullekha pUrvavartI buddhoM ke Thaharane athavA bhramaNa karane ke sthAna para bane the| prAcIna ahicchatrA kA AkAra tathA usakI yadicchatA kA AkAra tathA usakI prasiddha vaiyAkaraNa pataMjali (lagabhaga 150 I. ) viziSTa sthiti hunasAMga ke varNana ke anusAra ThIka-ThIka ne ahicchatra meM janmI strI ko ahicchatrI tathA kAnyakubja milatI hai| yAjakala jo koTa kI dIvAreM sthita haiM va me janmI strI ko kAnyakubjI kahA hai| 3.5 mIla ke ghere me hai| ghere ko tribhujAkAra variNata abhilekhoM meM ahicchatA kiyA jA sakatA hai| pazcimI kinArA 5600 phITa pabhosA guhAlekha se hame jJAta hotA hai ki ahichatra lambA hai uttarI 6400 phITa tathA dakSiNI pUrvI kinArA para sonakAyani rAjya karatA thaa| samudragupta ke prayAga 7400 phITa hai| kile kI avasthiti rAmagagA tathA stambha lekha meM acyuta nAmaka eka zaktizAlI rAjA kA gaudhana nadI ke madhya hai| ina donoM ko pAra karanA kaThina ullekha hai, jisakI mudrAya ahicchatra se prApta huI hai| hai, kyoMki pahalI bahuta adhika retIlI hai tathA dUsarI me pabhosA guhA abhilekho meM yaha tathya ullikhita hai ki bar3e-bar3e khare haiN| uttara aura pUrva meM donoM prAyaH agamya kauzAmbI ke samIpa sthita pabhosA kI do guphAyeM ahicchatra priyA nAlA se vibhAjita haiN| priyA nAlA me durgama khaDa deza para nareza ASADhasena ne kAzyapIya ahitoM ko samarpita 1. kinArA bahuta DhalAvadAra hai tathA bahuta sAre gahare choTe- kI thii| ina guhAo me se eka meM dAnI nareza ASAr3hasena choTe tAlAba haiN| pahiyedAra vAhanoM kA isa para calanA ko rAjA bahaspati mitra kA mAmA batalAyA gyaa| dUsare asambhavasa kAraNa barelI ko jAne vAlA rAstA, jo abhilekha meM rAjAoM kI cAra pIr3hiyoM kA ullekha hai, ki mIla hai. bailagAr3I se 26 mIla se kama nahI hai| jisakA prArambha zonakAyana se hotA hai"| bhosA ke anya pathA me lakhanaura se uttara dakSiNa kA rAstA agamya hai| zilAlekha meM udAka ke samaya ahicchatA kA nAma ullilakhanaura kaTehariyA rAjapUta kI prAcIna rAjadhAnI thii| khita huA hai| zilAlekha kI lipi (prathama zatAbdI I. sayakAra dvenasAMga kA yaha varNana ki yaha sthAna prAkRtika pU.kI) brAhmI hai| ilAhAbAda stambha lekha meM AryAvarta abarodhoM se surakSita hai, sArthaka hai / ahicchatrA AMvalA se ke dUsare rAjAoM ke sAtha acyuta kA nirdeza hai| janA kI aura kevala 7 mIla, kintu mArga kA AdhA ahicchatrA me brAhmI lipi meM mizrita saMskRta meM bhAdhana nadI ke khar3oM ke kAraNa vibhAjita hai / AvalA likhA gayA do paMktiyoM kA abhilekha prApta habA hai| janara ke jaMgaloM ke hI kAraNa kaTehariyA rAjapUtoM ne jisakA kAla dUsarI zatAbdI I. nirdhArita kiyA gayA phIroja tugalaka ke adhIna musalamAno ko Ane se roka hai / ahicchatrA ke pharAgula vihAra meM dharmaghoSa ke dAna kA diyA thaa| ullekha yahAM prApta huA hai| yaha caturbhaja ke bAkAra kI Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna bhArata kI prasiDamagarI-ahicchatra caukI para agrima bhAga para utkIrNa hai| yaha caukI lAla TakasAlI nagara thaa| yahAM para eka miTTI kI mohara (sIla) retIlI patthara se banI hai| tathA usake nicale bhAga para milI hai, jisa para yaha abhilekha hai ki yaha ahicchatrA vicitra yakSa kI mudrA banAI gaI hai| caukI sambhavata. maTha bhakti ke kumArAmAtya ke kAryAlaya nirmita huI thii| ke snAna ghara meM prayukta kI jAtI thii| kucha mAyano me upAdhi yaha sUcita karatI hai ki yaha bar3A adhikArI bhakti isakI upalabdhi apUrva hai| yakSa kI mudrA se aGkita yaha kA rAjyapAla thA tathA rAjakumAra ke pada ke barAbara sabase prAcIna prastarapaTTa hai| yaha isa ora eka naye bauddha usakA pada thA isI kAla kA eka anya zilAlekha disa. maTha pharAgula vihAra para prakAza DAlatI hai| isa para sabase vArI gAMva se prApta huA hai| ahicchatrA kile se yaha pahale sahI nAma ahicchatra aGkita hai kAMtarikherA TIle se gAMva sAr3he cAra mIla dakSiNa meM hai| isake atirikta eka jaina mandira ke khaMDahara prApta hue hai| yaha mandira kuSANa- anya guptakAla kA zilAlekha pArzvanAtha jaina mandira (jo kAla kA hai tathA pArzvanAtha kA hai| isameM pArzvanAtha aura ki koTarI kher3A kI ora hai) ke madhya se prApta huA hai| neminAtha kI mUrtiyAM bhI sammilita hai tathA ina para lekha devala se eka ullekhanIya prastara stambha prApta huA bhI aGkita haiM, jo 16 se 152 I. ke hai| uttara kI hai| devala kA Adhunika nAma devariyA hai, jo ki pahale ora eka choTA jaina mandira prApta huA hai tathA pUrva kI barelI jile me thA, Ajakala pIlIbhIta me hai / yaha kuTila ora iMTo se nirmita eka stUpa bhI prApta huA hai| maMsUra lipi me acnI saMskRta meM likhA huA hai tathA savat ke pazcimI gaMga kSetra me eka rAjya sthApita huA thaa| 1048 (992 I.) kA hai isameM usa samaya vahAM rAjya jisakA kAla lagabhaga dUsarI zatAbdI I0 kA anta aura kara rahe zaktizAzI rAjyavaza kA ullekha hai| usameM tIsarI kA prArambha hai| isakI sthApanA me eka jaina guru lallA nAmaka eka rAjA kA ullekha hai, jisane ki yaha ne uttara ke do rAjakumAro dvArA sahayoga diyA thaa| ye abhilekha mandira para khudavAyA, isakI rAnI ne usa mandira rAjakUmAra ahicchatrA ke rAjA ke the, jinheM unake pitA ko banavAyA thaa| vaha chinda vaza ke vIravarmA kI cauthI ne surakSA hetu dakSiNa bhejA thaa| jabaki unake rAjya para pIDhI kA thaa| maharSi cyavana isI vaMza ke the| chindu se eka bhayaMkara zatru na AkramaNa kiyA thaa| kuSANa kAla ke tAtparya kucha loga candravaza lagAte haiN| kucha ise cerama se kucha brAhmaNa mandira bhI prApta hue haiN| isa prakAra usa jor3ate hai| kucha isakA sambandha candelo se kahate haiM tathA kAla meM yaha nagara tonoM dharmoM kA kendra thaa| dUsare loga isakA sambandha bacchala se joDate haiM / yaha abhiilAhAbAda ke prastara stambha zilA lekha ke anusAra lekha usa samaya kI samunnata saMskRti aura sabhyatA kA samudragupta rAjA ne apanA pahalA yuddha kArya AryAvarta meM pramANa hai| yaha saskRti sthAnIya ho sakatI hai| isake prArambha kiyA aura inakI zuruAta paDosa ke acyuta tathA kendra devariyA tathA ahicchatrA rahe hoge, kintu isakA bhAra nAgasena ke yA acyutanandi kI pahacAna ahicchatrA ke eka apekSAkRta kama pariSkRta logoM para A gyaa| chindu rAjatAMbe ke sikke meM akita acyu se kI gaI hai| isa sikke kumAra svayaM kannoja ke gurjara pratIhAro ke adhIna rahe ke dUsare ora cakra akita hai| aimA vizvAsa kiyA jAtA hoge| hai ki isa rAjA ne 335 I0 se 350 I. ke madhya yadyapi yahAM zAsana kI koI pITha nahIM thI, phira bhI zAsana kiyA thA tathA sambhavata: mathurA para rAjya karane ahicchatrA eka sAMskRtika nagarI ke rUpa meM kala phala rahI vAle nAgoM ke pUrvaja kI eka zAkhA ke hI vazaja the, jisake thI, jaisA ki eka dIvAla para bane hue do sundara siroM kI bAda yaha bhAga gupta rAjya kA eka bhAga bana gayA tathA nakkAzI se pramANita hai, eka khaNDita zilAlekha bhI hai. 1500 taka isakI yahI sthiti rhii| ahicchatrA, jo saMvat 1060 (1004 I0pU0) kA hai, yadyapi yaha (ahicchatrA bhukti) eka prAnta ke barAbara kA prazAsakIya pUrI taraha se abhI spaSTa nahI huA hai| yaha ahicchatrA bhAga kA mukhyAlaya banAyA gayA thA aura sambhavataH yaha kI bar3I nagarI ke rUpa me antima sAta tidhi hai tathA isa Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. varSa 46, ki0 1 anekAnta kSetra kI saMskRti kA pratinidhitva karatI hai bAda me yaha unakA kAla 200 I0 pU0 se 350 I. taka kA nirdhArita naSTa bhraSTa ho gii| naSTa hone kA kAraNa ajJAta hai| kiyA gayA hai| ina sikko se yaha prakaTa hai ki kama se paMcAla janapada evaM ahicchatrA se prApta sikke tathA kama 27 rAjAo ne isa kSetra para svatatra rUpa se rAjya unase prApta jAnakArI :-- kiyaa| ina sabakI rAjadhAnI ahicchatrA thii| ye saba ahicchatrA se acyuta nAma ke rAjA ke sikke prApta zAsaka eka hI rAjavaMza ke nahIM apitu aneka rAjavaMzoM ke hue haiN| ahicchatrA se tRtIya zatAbdI I. ke bhI kucha pratIta hote haiM, jo ki eka dUsare ke bAda binA kisI sikke prApta hue haiN| zoladitya pratApazIlA rAjA ke vyavadhAna ke samRddha hote rhe| ina rAjavaMzoM kI kAlasikke bhI bhiTaurA (phaijAbAda), ayodhyA ke pAsa ahi- gaNanA tathA pratyeka rAjavaMza ke rAjAoM kI saMkhyA nizcita cchatrA prApta hue hai"| ahicchatrA se eka tAMbe kA sikkA nahI hai / ye sthAnIya zAsaka yA rAjavaMza paMcAla yA paMcAla prApta huA hai, jise kanighama ne "kvAinsa Apha meDikala rAjA ke nAma se vizruta hue| unhone apane nAma ke sikke iMDiyA" meM prakAzita karAyA thaa| isakA vajana 5 grena calAye aura kabhI-kabhI rAjakIya upAdhiyAM dhAraNa kii| tathA AkAra 6 ica hai| isa para pAdapITha para pUrNa kumbha ve pratyakSa yA apratyakSa rUpa se magadha ke zuMgoM (185-72 dRSTigocara hotA hai| sikke ke dUsarI ora (zrI) mahAra I0pU0) sambandhita the yA nahIM, isa viSaya me bhinna(ja) (ha)riguptasya par3hA gayA hai| phalana, jisane ise mata haiN| kucha vidvAno ke anusAra ve nizcita rUpa se zaMgoM keTalAga Apha da kvAinsa Apha DAinesTIja ke antargata hI ke adhIna the yA zuMgo kI hI zAkhA ke the tathA prakAzita kiyA thA, ke anusAra isakI likhAvaTa aspasTa zaMgoM ke rAjyapAla ke rUpa me kucha dazaka taka kArya karate hai, kevala 'guptasya' pATha spaSTa hai elana ne sikke ko rahe / anya logoM ke anusAra isa anumAna kA koI AdhAra jArI karane vAle rAjA ke nAma ko batalAne me apanI nahI hai| unake anusAra zugoM evaM ahicchatrA ke pacAla asamarthatA vyakta kI hai, kintu dUsarI ora kahA hai ki rAjAoM kA koI sambandha nahI thaa| ve apane zAsana kArya lekha ko purAlipi ke anusAra isakI lipi pAcavI meM svataMtra the| zatAbdI I. kI jA sakatI hai| tAMbe ke sikke kI abhI aisA pratIta hotA hai ki isa kAla ke pacAla rAjAoM khoja huI hai, jisa para spaSTa rUpa se harigupta likhA hai ne mauryoM ke adhIna rahakara zAsana prArambha kiyA tathA bAda tathA isakI AkRti candragupta dvitIya ke tAMbe ke sikke ga me mauryoM kI zakti kSINa hone para ve zaktizAlI bana gaye milatI-julatI hai| eka anya zilAlekha kI prApti huI hai, sambhavataH inhone mauyoM kI zakti kSINa hone me svaya yoga jisase jJAta hotA hai ki rAjA harirAja, jo ki gupta diyaa| kintu yaha apane pratidvandiyo se bhI kamajora hote rAjavaMza kA thA, ne usa kSetra kA zAsana kiyA thA, jahA~ rhe| ata: jinakI naI rAjakIya zakti kA udaya huA thA, vartamAna bAdA jilA hai| usakA kAla pAcavI zatAbdI kA aise zaMgoM ke adhIna ho gye| yaha adhInatA bahuta hI kama hai| isa bAta kI prabala sambhAvanA hai ki ahicchatrA ke rahI kyoMki grIka rAjA dimitrayasa tathA unake senApati ukta sikke kA pracalana usI ke dvArA huA thaa| ilAhA- minANDara kI zakti ke sAmane zuMga rAjAoM kI zakti bAda myunisipala myujiyama meM bhI eka tAMbe kA sikkA hai, kSINa ho gii| jisa para "maharAjA hariguptasya" aMkita hai| isa sikke yagapurANa se jJAta hotA hai ki durvIra yUnAniyoM ne kA AkAra .85 ica tathA 46 grena hai| isameM sandeha kI sAketa. pacAla tathA mathurA para AkramaNa kara lUTapUTa kI koI avakAza nahIM raha jAtA hai ki usI mahArAjA ne aura ve pATalIputra taka pahuMca gye| zAsana pUrNatayA chinna ahicchatrAkA sikkA bhI pracalita kiyA thaa| isa rAjA bhinna ho gayA, kintu saubhAgya se AkramaNakArI apanI ne mahArAjA kI upAdhi dhAraNa kI thii| sainika saphalatA kA phala prApta karane meM asamartha rahe, ahicchatrA se jo sikke prApta hue hai, sAmAnyatayA kyoMki ve zIghra hI apane deza ko vApisa cale gye| Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna bhArata kI prasiddha nagarI-ahicchatrA sambhavataH isI yUnAnI AkramaNa kA varNana patajali ne kiyA spatimitra / ina rAjAoM ke sikkoM kA AkAra gola hai hai| pataMjali puSyamitra zuMga ke mukhya purohita the, jinhoMne aura inakI zailI aura prakAra jyAdAtara eka jaisI hI hai| apanI kRti me uttara paMcAla tathA usakI rAjadhAnI ahi- ina saba para tIna pacAla pratIka bane hue haiM tathA isake madhya gchatrA kI sUcanA dI hai| ve uttara pacAla tathA pUrva paMcAla rAjA kA nAma brAhmI lipi me likhA huA hai / dUsarI bora me bheda karate haiM tathA paMcAla mANavakaH zabda kA payoga eka deva yA eka devI siMhAsana para baiThI huI hai tathA eka aise chAtroM ke lie karate haiM jo ki pacAla se Aye the| vRkSa bhI akita hai| agnimitra tathA sUryamitra ke sikke ke mudrA sambandhI pramANa bhI isa samaya ahicchatrA kI pradhA- dUsarI ora kramazaH agni tathA sUrya ke pratIka aMkita hai| natA ko pramANita karate hai| yaha kAla lagabhaga 187 ina devatAo se unakI svaya kI pahacAna hotI hai| sikkoM tathA 162 I0 pU0 kA thaa| kI isa apUrva zRkhalA se usa mUrti vijJAna ke adhyayana meM isa kSetra ke pacAla rAjAo kA anumAnita krama sahAyatA milatI hai| jisakI kalpanA uname kI gaI hai| unake sikko ke AdhAra para nizcita karane kA prayatna sikko ke AdhAra para ina rAjAoM ke krama tathA samaya kA kiyA jAya to yaha prakaTa hotA hai ki uname rudragupta, jaya- patA lagAnA saMbhava nahI huA hai tathA sAmAnyatayA yaha gupta tathA dAmagupta sabase pahale ke the| isa paramparA ke vizvAsa kiyA jAtA hai ki ye lagabhaga 100 I. pU. se uttarAdhikArI sambhavataH vizvapAla, yajJapAla tathA bagapAla 200 I taka samunnata rahe hoNge| aisA nahIM kahA jA sakatA hae / pabhosA zilAlekha ke anusAra bagapAla zonakAyana ki unama se eka yA adhika ASAr3hasena yA usakI paramparA kA putra aura uttarAdhikArI thaa| zonakAyana yajJapAla aura se nizcita sabaMdhita nahI rahe moMki zRMgoM kI sacI meM vizvapAla kA uttarAdhikArI ho sakatA hai| bagapAla kA agnimitra kA nAma tathA kaNvoM kI sUcI meM bhUmimitra kA putra tathA uttarAdhikArI bhAgavata thA, jisakA uttarAdhi- nAma hai / yaha anumAna kiyA jAtA hai ki pacAla ke ye mitra kArI usakA putra ASADasena hyaa| yaha pabhosA (jilA rAjA magadha rAjavaza se sabadhita rahe hoge, kintu isa prakAra ilAhAbAda) guphA kA dAna karane vAlA thaa| ASAr3hasena kI anurUpatA kI mudrA vizeSajJa tathA dUsare vidvAna nahI kI bahana gopAlI kA putra basti mitra thA, jo sambhavataH mAnate hai / ahicchatrA ke sthAnIya zAsakoM kA zAsana usa samaya kauzAmbI kA zAsaka thA jisakA kAla lagabhaga / adhikatayA uttarI pacAla kI sImA taka sunizcita rhaa| 123 I0pU0 nizcita kiyA gayA hai| pacAla ke siMhAsana isa prakAra ke kama sikke hI anyatra prApta hue haiN| akele para ASAr3hasena kA uttarAdhikArI sabhavataH vasusena thaa| bhUmimitra ke sikke hoziyArapura se prApta hue haiN| agni 1.0I0 pU0 ke lagabhaga isa rAjavaza ke uttarAdhi- mitra tathA indramitra ke sikke paTala meM prApta hue haiN| kArI dUsare 14 rAjA hue| ye sabhI apane nAma ke Age bahaspatimitra rAjA kA ullekha gayA ke zilAlekha me ddaa| mitra zabda lagAte the tathA prAyaH pacAla ke mitra rAjA ke ina apavAdo se yaha nirdeza kiyA jA sakatA hai ki ina tIna nAma se jAne jAte the| ve hai- agnimitra, Ayumitra, bhAnu- rAjAo ne lambe samaya taka kArya kiyA tathA adhika mitra, bhUmimitra, dhra vamitra, indramitra, jayamitra, phAlganamitra, vistRta sImA me rAjya kiyaa| (kramazaH) prajApatimitra, sUryamitra, varuNamitra, viSNumitra tathA baha sandarbha 1. vimalacaraNa lAhA-prAcIna bhArata kA aitihAsika iDiyA pR. 31 / bhUgola pR. 107 106 / 7. bI. ena zarmA : harSa eMDa hija TAimsa pR. 415 / gajeTiyara Apha iDiyA (u. pra.) barelI pR. 21.22 / 8. da ezieTa jyAgraphI Apha iDiyA pR. 303-305 / bhagavaddatta-bhAratavarSa kA vahad itihAsa pR. 181 / 6. DA. ela. Do. bAseTa : hisTrI Apha kannauja pR. 16-17 DA. kRSNadatta bAjapeyI: kAmpilyakalpa pR.4| 10. vaha, pR. 16 / 12. hisTrI Apha kannoja pR. 35 // 5. vahI pR. 5 / 13. DI. sI. sarakAra : sTaDIja ina iDiyana kvAinsa 6. lAlamaNi jozI : sTaDIja ina buddhisTa kalcara Apha pR. 221-226 / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zvetAmbara Agama aura digambaratva 0 jasTisa ema0 ela0 jaina mA kucha varSoM pahale vizva prasiddha zvetAmbara tIrtha ke lie mujhe zvetAmbara makhya Agama sUtro ke adhyayana kI rAjasthAna me AbU ke aura gujarAta me zatrujaya (pAlI- preraNA hii| mAgadhI prAkRta bhASA kA jJAna na hone ke tAnA) ke darzana karane kA pAvana avasara milaa| vahA kAraNa kaThinAI AI kintu phira bhI idhara-udhara jo dekhA pAyA ki dono tIrthasthalo para eka-eka digambara mandira to yaha lagA ki zvenAbara Agama to digambaratva ko mAnya bhI haiM. hAM, AbU ke devasthAna kA digambara mandira choTA karate haiM tayA zvetAmbara paramparA meM vizAla jaina sAhitya hai parantu pAlItAnA kA digambara devAlaya kAphI baDA hai| vidyamAna hai aura hara digambara vidvAna ko inakA gahana nizcaya hI yaha zvetAmbara paramparA kI sahiSNutA kA adhyayana karanA caahie| yaha sambhava hai ki hama unakI paricAyaka to hai hI kintu isakA Agama sammata kAraNa kucha nAtoM se kataI sahamata na hoM, kaI bAteM aba samayAnu bhI honA cAhie; ho na ho zvetAmbara paramparA me bhI aise kala bhI nahI dI bhA esa kula bhI nahI rahI parantu isa adhyayana se jaina dharma aura loga the jo digambara paramparA ko bhI apanA hI mAnate the, AcaraNa kI paramparA ke vikAsa ke itihAsa kA paricaya aisA vicAra bhI paidA huaa| avazya hI milatA hai| zvetAmbara muni jina vijaya jI ne batAyA thA ki jahA taka nyAya, syAdvAda, AramA, karma Adi siddhAnoM mathurA ke kaMkAlI TIle me jo prAcIna pratimAeM milI haiM kA savAla hai vahA taka dono hI paramparAo ke granthoM me ve nagna haiM aura una para jo lekha akita haiM ve zvetAmbara pUrNa samAnatA hai aura zAstrakAro me Apasa me khUba AdAnagrantha kalpasUtra meM dI gaI sthirAvalI ke anusAra haiN| kucha pradAna huA hai| kyA hI acchA ho yaha silasilA Age vidvAno kI khoja yaha hai ki prArambha meM to tIrthakara bar3he jisase rUr3hivAdI dIvAreM girAI jA sake aura jaina mUrtiyAM sarvatra digambara hI hotI thI kintu jaba bhedabhAva samAja kI saccI paramparA vikasita ho| to Aie, isa ugra hone lagA to eka varga ne nagna mUrtiyo ke pAdamUna daSTi se zvetAmbara mukhya prAgamo kA kucha siMhAvalokana para vastra kA cihna banAnA prArambha kara giranAra parvata kara leN| para apanI alaga paramparA kI nIva ddaalii| giranAra me kara DAlI gaI yaha paramparA Age bar3hI aura aisA lagatA hai ki (1) bhagavatI sUtra meM eka prasaMga hai'-'sthavira aura vaiSNava bhakti dhArA ke prabhAva se matiyo ko vastrAlaMkAro Arya kAlasyaveSi putra angaar'| isameM likhA haise vibhaSita kiyA jAne lgaa| dono hI paranparAo ke teNaM kAleNa, teNa samaeNaM pAsaccijje kAlAvesie anusAra bhUSaNa maNDita svarUpa sampUrNa sanyAsa ke pUrva pute NAma aNagAre jeNeva therA bhagavato teNeva uvAgacchati tIthaMkaroM ke yuvarAja pada yA samrATa pada ko zobhA ko xxx taeNaM se kAlAsavesiya putte araNagAre bahUNi dazita karatA hai| lekina jo vicAra bheda kI barAra paDI vAsANi sAmanna pariyAga pAuNa i, pAuNittA jassaTTAe usane sImA chor3a dI aura eka dUsare ke bAre me vicitra- kIraI nagnabhAve muMDabhAve, aNhANaya, adaMtadhuvaraNaya, accha. vicitra kahAniyA gar3hakara paraspara nirAdara aura upekSA ne ttayaM, aNovAhaNaya, bhUmisejjA, phalahase jjA, kaTThasejjA, ghara kara liyA aura Agama kA bhI apanI-apanI paramparA kesa loo, babhacera vAso, paragharappaveso, lacchAvalaccho, ke anusAra vargIkaraNa kara liyA, aisA kyoM huA yaha jAnane uccAvayA, gAmakaTagA, bAvIsaM parisahevasaggA ahiyA Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zvetAmbara mAgama aura digambaratva sijaMti, taM aTTha bArAhei, ArAhittA, paramehi ussAsa (2) AcArAMga sUtra meM sAdhuoM ke vastroM ke viSaya -nIsAsehi side. buDhe, mutte, parinivvuDe, savvadukhappa. meM carcA isa prakAra haihINe / je bhikkhU tivatyehi parisite pAya cautthehiM tassaNaM usa samaya pAzrvanAtha ke anuyAyI kAlasyaveSI putra No evaM bhavati ca utthaM vatthaM jAissAmi / se ahesANijamAI nAma kA anagAra sthaviroM ke pAma aayaa| (unake dvArA vatthAI jAejjA, ahApariggahiyAI vatthAI dhArejjA go sAmAyika, AtmA, vyutsarga, krodha, mAna, mAyA, lobha ghovijjA, go raejjA, No ghottarattAha vatthAI ghArejjA, para carcA karane ke pazcAt pArzvanAtha ke cAturyAma dharma se apaliuMcamANe gAmaMtarema, omcele| eya kha batthamahAvIra ke paMcamahAvratika sapratikramaNa dharma ko prApta pArissa sAmaggiyaM / 1 / / ahapuNa eva jANejjA uvatikkate karake vihAra karane la 1)xxx bahuta varSoM taka khalu hemate gimhe pahivanne adhA parijunnAi, vatthAi parizrAmaNya paryAya kI pAlanA karatA huA kAlAsyavesI putra vijjA, aduvA sataruttare, aduvA promacele, aduvA eganagnabhAva, muMDabhAva, asnAna, adantadhAvana, achatra. bhUmi sADe, aduvA acele, lAghavIyaM aagmmaanne| tave se abhizayyA, phalaka zayyA, kASTha zayyA, kezaloMca, brahmacaryavAsa, samannAgae bhavati / jameyaM bhagavayA paveditaM tameva abhi paragRhapraveza, labdhyApalabdhi, indriyoM ke lie kaNTaka ke sameccA sabdato samvattAe samattameva samabhijANiyA // 2 // samAna 22 parISaho ko sahane lagA aura carama ucchvAsa jassaNa bhikkhussa evaM bhavati-puTTho khalu ahamaMsi, niHzvAsa kI ArAdhanA karake siddha, buddha, mukta, pari. nAlamahamaMsi sIyaphAsaM ahiyAsittae se vasUma samva samanivRtta, sarvadukhahIna ho gyaa| NNAgaya pannANeNaM appANeNaM kei akaraNAe AvaThe tavaisa varNana se yaha jAhira hotA hai ki usa samaya jaina siNo hu ta seya ja seme vihamAdie, tatthavi tassa kAla sAdhu saMgha do daloM meM vibhAjita the| eka the pAzrvanAtha ke pariyAe, sevi tattha viati kArae iccetaM vimohAyataNaM anuyAyI "pArzvapatya" jo sAmAyika nahIM karate the aura hiyaM, suha, khama, NisseyasaM, ANagAmiyaM timi // 3 // AtmA ko hI sAmAyika mAnate the aura pratikramaNa bhI je bhikkhU dohiM vatthehiM parivasite pAya taiehi tassaNa nahI karate the aura brahmacarya nAma kA alaga se mahAvrata No evaM bhavati vatiya vattha jAissAmi / se ahesaNijjAI nahI mAnate the| dUsare the mahAvIra ke anuyAyI bahuzruta vatthAi jAejA jAva evaM khalu tasma bhikkhussa sAma"sthavira" jo sAmAyika pratikramaNa niyamapUrvaka karate the ggiya // 1 // ahapuNa evaM jANejjA uvakkate khalu hemate aura brahmacarya ko alaga se mahAvrata mAnate the| jaba kAla- gimhe paDivanne ahA parijunnAi vatthAi pariTThavejjA, syaveSika putra se sthaviroM kA vArtAlApa aura vicAro kA aduvA sanaruttare aduvA omacelae, aduvA egasADe aduvA AdAna-pradAna huA to vaha bhI mahAvIra kA anuyAyI anele kaviya AgamamANe ta me adhimaNa acele lAviya AgamamANe tave se abhisammaNAgae bhavati / hokara nagna vicaraNa karane lgaa| isakA yaha artha spaSTa jaheya bhaga patA pavedita tameva amisameccA saghato sadhyahai ki mahAvIra ke sthavira ziSya digambara hI hote the aura tApa sammattameva abhijANivAzA nagnatA kI zreSThatA hI isa kathAnaka se dazita hai| je bhikkhU egeNa vatyeNa parisite pAyavitieNa, isI kI puSTi kAtyAyana sagotra skadaka parivrAjaka tassa No evaM bhavai vitiyaM vatthaM jAissAsi se ahesANike prasaga se hotI hai| jisane zramaNa mahAvIra ke pAsa jaM vattha jAejjA, ahApariggahiya vA vastha dhArejjA, jAkara unake vacanoM se prabhAvita hokara apane tridaNDa aura jAva gimhe paDivanne ahAparijunna batthaM pariThThavaM jjA, kaNDikA kA hI nahI kintu ekAnta me jAkara apane geruA aduvA egasADe aduvA acele lAviya AgamamANe, jAva vastra ko chor3a diyaa| usake pazcAt zveta vastra dhAraNa sammatameva samabhi jANiyA, jasmaNa, bhikkhussa evaM bhavati karane kA koI saketa nahI hai| ego ahamasi no me Attha koi nayA ahama vi kassa evaM Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10, varSa 46, ki.1 bhanekAnta se egAmiNameva appANaM samabhijANijjA lApaviya Agama- kizotakAla vyatIta huA hai grISma Rtu A gaI hai isamANaM to se abhisamannAgae bhavajaheya bhagavayA pageiya lie mere pAsa ke do vastroM meM se kharAba vastra DAla da, tameva abhisameccA savvao sabbatAe samattameva samabhi. aura acchA vastra rakhU yA lambe ko kama karane yA eka hI jANiyA // 1 // vastra rakhU yA vastra rahita rahUM aisA karane meM lAghava dharma isake anasAra jisa sApa ko eka pAtra aura tIna hotA hai ise tapa kahA gayA hai isalie jaMsA bhagavAna ne vastra rakhanA ho unako aisA vicAra na ho ki mujhe cauthA kahA hai vaisA jAnakara vastra rahitapane meM aura vastra sahita pane me samabhAva rkhnaa| vastra caahiegaa| yadi tIna vastra pUre na hoveM to nirdoSa vastra kI yAcanA jahAM mile vahA~ krnaa| jaise nirdoSa jisa sAdhu ko eka pAtra ke sAtha eka hI vastra rakhane vastra mile vaise hI pahinamA parantu una vastra ko dhonA kI pratijJA ho unako aisI cintA nahIM honI cAhie ki nahIM, raMganA nahIM, dhoe hue, raMge hue vastra ko dhAraNa dUsarA vastra rkhuu| yadi vastra na ho to zuddha vastra kI karanA nahI grAmAnugrAma vicarate-vicarate vastra ko chipAnA yAcanA kare jaisA mine vaisA pahine / uSNa Rtu Ane para nahIM-yaha vastradhArI muni kA AcAra hai| usako pariThave yA to eka vastra se hI rahe yA vastra rahita jaba aise sAdhu kA vicAra ho ki sarda Rtu bI gaI rahe tathA vicAra kare ki maiM akelA hU, merA koI nahIM hai : hai aura grISma Rtu A gaI hai athavA kSetra svabhAva se uSNa. esI ekatva bhAvanA bhAtA huA apane sadaza sabako jAne kAla me bhI sardI kA AnA saMbhava ho to tInoM rakhe yA usase lApatra dharma kI prApti hotI hai aura isI se tapa tIna meM se eka chor3e do rakhe, yA do chor3e eka rakhe yA hotA hai isalie jaisA bhagavAna ne kahA vaimA hI jAnakara samabhAva rkhnaa| bilkula na rkhe| aisA karane se nirmamatva dharma kI prApti hotI hai isase lAghavapana AtA hai isako bhI bhagavAna ne (3) AyAro (AcArAMga) sUtra me likhA hai-ahege tapa kahA hai yaha saba bhagavAna kI AjJA vastra rakhane aura dhamma mAdAya AyANappabhii supaNihira care, apaloyamANe vastra na rakhane meM samabhAva rakhanA / 2 // jisa sAdhu ko daDhe / samvaM gehi pariNNAya, esa paNae mahAmuNI / aiacca sA vicAra ho ki mujhako zIta Adi pariSaha A par3e savvato sagaM "Na maha prathitti iti emohamasi" jayabhAraNe hai inako maiM sahana karane meM asamartha hUM taba usa sthAna para ettha virate araNagAre savvao muDe royate je acele parisAdha ko vehAnasAdika maraNa karanA ucita hai vahA hI vRsie saMcikkhati omoyriyaae| se akuThe va hae va usakI kAla paryAya hai jise bhakta paziAdika kAla paryAya sie vA paliya pagathe aduvA pgthe| ata hehi sadda phAsehi vAlA maraNa hitakartA hai vaise hI yaha vehAnasAdika maraNa iti saMkhAe / / egatare aNNayare abhiNNAya titikkhamANe hitakA hai| isa taraha maraNa karane vAlA mukti ko parivae je ya hirI, je ya ahiriimnnaa| cicvA savva jAtA hai isa taraha vehAnasAdi maraNa moha rahita puruSo kA visottiai phAse-phAse samiyadaMsaNe / kRtya hai, hitakartA hai, sukhakartA hai, yogya hai, karmakSaya karane eta bho giNA vuttA je logasi aNAgamaraNa dhammiNo vAlA hai aura usakA phala bhI bhavAntara meM sAtha rahatA hai ANAe mAmaga dhmm| esa uttara vAde, iha mANa vANa aisA maiM kahatA huuN| viyaahite| etthovarae ta jhosamANe / AyANijja parikisI sAdhu ko eka pAtra aura do vastra rakhane kA paNAya, pariyAraNa vigiNch| ihamegesi egariyA hoti / niyama ho to umako aisA vicAra nahIM honA cAhie ki tatyiyarAiyarahiM kulehi sUddha saNAe svvesnnaa| se mehAvI meM tIsare vastra kI yAcanA karU / yadi itane vastra nahIM hoM parivyae / subhi aduvA dubhi aduvA tattha bheravA pANapANe to jaisA mile vaisA zuddha nirdoSa vasjJa mAMga kara dhAraNa kalesati / te phAse puTTho dhIro ahipAsejjAsi / karanA yahI mAdhu kA AcAra hai| jaba sAdhu ko aisA lage evaM khu muNI AyANaM sayA suakkhAyadhamme vidhUtakappe Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zvetAmbara mAgama aura digambarasva Nijjho sa ittA je acele parivasie, tassa NaM bhikkhassa are vahI nagna hai jo sAMsArikatA se nivRtta hokara No evaM bhavai-parijaNNe me vatthe vantha jAissAmi, sutta mere dvArA dazita dharma ko dhAraNa karate haiM, yaha uccatama jAissAmi, sai sadhismAmi sovIssAmi, ukkasissAmi dharma mAnavoM ke lie vihita kiyA gayA hai| isa bAta se bokkasissAmi parihismAmi, pAuNissAmi / harSita hokara karmoM kA nAza karate hue saba kucha jAnate hae pApa karmoM ko choDa degaa| hamAre dharma meM ekalavihArI aduvA tatyaparaka mataM bhujjo acelaM taNaphAsA phumani, muni bhI hote haiN| isalie buddhimAna logoM ko zramaNa kA mIyaphAsA phusati, te ukAsA phumati, dasamasagaphAsA phusti| jIvana bitAnA cAhie, zuddha bhikSA grahaNa karanA cAhie egaere agNayare virUvarUve phAme ahiyAseti acele|| sabhI prakAra ke parivAroM meM AhAra cAhe sugadhita ho yA lAghagaM AgamamANe / tave se abhisAmaNNAgae bhavati dugaMdha vaalaa| dRSTa prANo dUsare prANiyo ko dukha pahuMcAte jaheya bhagavatA paveditaM tameva abhi sameccA sambato sana hai yadi yaha saba Apake sAtha ho to merA Adeza hai ki use tAe sama-meva samAjANiyA / ' sahana kro| jo sAdhu dharma ko jAnatA hai usa para AcaraNa karatA aisA muni jo acela hai, dharma ko jAnatA hai, AcaraNa hai aura bAhya AcaraNa kI bhI rakSA karatA hai, sAsArikatA aura sayama se rahatA hai usako aisA vicAra nahI hotA se dUra dRDha rahatA hai, sAre lobha AkAMkSAoM ko jAnakara ki mere vastra parijIrNa haiM, naye ke lie yAcanA karUgA, choDatA hai vaha mahAmuni ho jAtA hai, sAre badhana tor3a detA ki Dore ke liye yAcanA karU~gA, suI ke liye mAcanA karUMgA, hai, socatA hai ki kucha bhI merA nahI hai-maiM kevala eka maiM unako sI lagA, unako sudhAra lUMgA, pahana lUgA yA or3ha haM isa prakAra virata ho jAtA hai anagAra hokara muNdd| hokara vihAra karatA hai, acela sAdhu vrata karatA huA deha luugaa| se saMgharSa karatA hai, use loga gAnA deMge, prahAra kareMge aura isa prakAra kA acelaka jo tapa me parAkrama dikhAtA satya doSAropaNa kareMge-isa sabako pUrva janma kA phala hai use aksara ghAMsa bhegA, zIta-uSNa, daMza-mazaka parezAna samajha kara sukha-dukha me samabhAva rakha kara zAMti se vicaraNa kareMge, vaha apanI icchAo va karmoM kA damana karatA hai karatA hai, sAmArikatA ko choDakara saba kucha sahana karatA vahI tapa karane ke yogya hai aisA bhagavAna ne kahA hai yaha huA samyak darzana ko bAra-bAra dhAraNa karatA hai| samajhakara samyaktva ko dhAraNa karatA hai| (kramaza.) pAva-TippaNa 1. jaina hitaiSI bhAga 13, aMka 6, pR0 292 / (b) aMga suttANi jaina vizva bhAratI, lADanaM (rAja.) 2. (a) dharmasAgara upAdhyAya, pravacana parIkSA / vi. sa. 2031, AyAro, aSTama, adhyayana (b) premI nAthUrAma, jaina sAhitya aura itihAsa pR. uddeza 4, 5, 6, 7 pR. 62-65 | Sacred 241 / Books of the East-Vol. 22, Jain 3. bhagavatI sUtra, sudharmA svAmI praNIta abhayadeva sUri Sutras Pt. I motIlAla banArasIdAsa 1964 / viracita vivaraNa sahita, jinAgama prakAzaka sabhA, 6. (a) uparokta mAyAro chaThA adhyayana uddeza 2-3 muMbaI vi0 saM0 1854 zataka 1, uddezaka 9, pR. pR0 50-52 / 206-206 tathA 266-300 / (b) AcAsaMga prathama zrutaskagha bhadrasvAmikRta niyukti uparokta zataka 2, uddezaka 1, sUtra 18, pR. 238 / zrI zIlAMkAcArya kRta vRttiyukta, siddhacakra sAhitya 5. (a) sudharmA svAmi AcArAMga sUtra prathama zrutaskaMdha pracAraka samiti jainAnanda pustakAlaya, sUrata san vimokSa nAmaka aSTama adhyayana uddeza 4, 5, 6 / 1935 pAnA naM0 219-221 / Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDulipiyoM kI surakSA Avazyaka DaoN. RSabhacandra phaujadAra jaina paramparA meM zAstroM kA vizeSa mahatva hai| yahAM mandira meM to inakI saMkhyA hajAroM meM hai| kintu adhikAMza svAdhyAya ko parama tapa kahA gayA hai| svAdhyAya ke liye zAstrabhaMDAro meM inakI samucita dekharekha nahI ho pA rahI zAstra Avazyaka haiN| hamAre purakhoM ne zAstra svayaM likhe| hai| kahIM inheM cUhe khA rahe haiM to kahIM dImaka cATa rahe haiN| dUsaroM ke liye prerita kiyaa| apanA dhana vyapa karake kahIM corI-chipe pUrA zAstra yA unakA mahatyapUrNa aza becA zAstra lekhana kraayaa| pracAra-prasAra ke liye zAstra eka jA rahA hai| yaha gabhIra cintA kA viSaya hai| isa ora sthAna se dUsare sthAna taka bheje| zAstra bhaNDAra sthApita hamArA dhyAna jAnA caahie| kiye / anya dharmAtmAoM ko preraNA dii| unase bhI zAstra bhArata ko pANDulipiyo kA deza kahA jAtA hai| bhaMDAra sthApita krvaaye| unameM sagraha ke liye zAstroM ko kyoki yahAM vizva kI sarvAdhika pANDulipiyAM surakSita haiN| vyavasthA kii| dAna ke bhedoM me zAstra dAna kA vizeSa bhArata ko isa bahumUlya saMpadA se videzI loga atyadhika sthAna hai| zAstradAna me kauNdeza kA dRSTAMta prasiddha hai| prabhAvita rahe haiM / sakaDoM videzI pANDulipiyo ke adhyayana zAstradAna puNya kA pradhAna kAraNa mAnA gayA hai| hetu bhArata paaye| yahAM unhoMne pAlipiyo kA bharapura isIliye eka-eka zAstra kI aneka pratilipiyA karAyI upayoga kiyA / anta meM sAskRtika evaM aitihAsika mahatva jAtI thii| bAvaka jana, rAje-mahArAje yA zreSTha jana, ko pANDulipiyAM yena-kena prakAreNa apane-apane deza le gye| yaza tathA puNya lAbha ke lie zAstra likhavAte the| unheM Aja briTena, phAMsa, jarmanI Adi dezo meM lAkhoM bhAratIya zAstramaMDAroM tathA mandiroM meM surakSita rakhavAte the| isase pANDulipiyAM maujUda hai / vahA ve bhArata se behatara vyavasthA unheM yaza milatA thaa| puNyArjana hotA thaa| zAstroM kI meM surakSita haiN| yahI nahIM anusandhAna hetu unako pratisurakSA hotI thii| dhana kA sadupayoga bhI hotA thaa| dakSiNa lipiyAM prApta karanA sarala hai| isake viparIta apane hI bhArata kI eka dharmAtmA nArI attimabbe ne ponnata deza ke sarakArI-gairasarakArI aura vyaktigata sagrahoM se zAntipurANa ko eka hajAra pratiyA tayAra karAkara bita- anusandhAna hetu pANDulipi, usakI jorAksa prati yA rita karAyI thii| usa devI ne suvarNa aura ratnanimita Der3ha mAikrophilma prApta karanA atyanta kaThina hai| devadarzana hamArI dainika kriyA kA pramukha aga hai| hama hajAra jina mUrtiyAM bhI banavAkara pratiSThita karAyI thii| ukta kArya usane apanA dhana vyaya karake sampanna kiye| pratidina deva, zAstra, guru kI pUjA karate haiN| unheM ardhya car3hAte haiM / yapArtha meM hamArI yaha dainika kriyA kevala deva puNya pradhAna tathA sAtizaya mahatva ke kAraNa samAja (jinadeva) taka hI sImita raha gii| deva mandira ke svAke prAyaH pratyeka varga ne zAstra sagraha kiyA / udAhara svarUpa dhyAya kakSa meM virAjamAna zAstra kI aura hamArA dhyAna sAdhuoM ke saMgraha, bhaTTArakoM ke saMgraha, maTho ke saMgraha, nahIM jAtA / jinakA dhyAna jAtA hai, ve unakI dhUla sApha mandiroM ke saMgraha, rAjAoM ke sagraha, zreSThiyoM ke saMgraha tathA karane meM svayaM ko gauravahIna samajhate haiN| pariNAma svarUpa sAmAnya prAvakoM ke saMgraha Aja bhI prApta hote hai| pratyeka zastra saMpadA naSTa-bhraSTa ho rahI hai| isa dizA me Thosa prAcIna jinamandira meM zAstroM kI saikar3oM prAcIna pA. kAryakrama banAne kI AvazyakatA hai| jaina samAja ke pAsa lipiyAM upalabdha hai| zAyada hI koI aisA jinamandira bhArata kI sarvAdhika pAilipiyA hai| kintu unakI surakSA hogA, jisame pANDulipiyAM upalabdha na hoN| kisI-kisI (zeSa pR0 13 para) Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta evaM apabhraza bhASA meM sulocanA carita 0 zrImatI kalpanA jaina, zodhachAtrA jaina sAhitya meM parita kAvyoM kI pradhAnatA hai| se yukta acchI taraha se kahane yogya sulocanA nAmaka kathA mAnava-jIvana ko vibhinna sAMskRtika mUlyo se sArthaka kahI hai (uma kavi ko namaskAra hai|"krne kI dizA meM jo bhI vyakti puruSa athavA nArI apane saMpihaya-jiNavariMzA dhmmkhaa-bNdh-dikkhiy-privaa| jIvana ko lagA dete haiM unake carita ko amara rakhane ke kahiyA jeraNa sukahiyA sulocaraNA samavasaraNaM va // liye jaina kavi apanI lekhanI calAte rahe haiN| yahI kAraNa kuvalayamAlA ke sulocanA ke isa ullekha se yaha to kAraNa hai ki tIrthaMkaroM ke jIvana ke atirikta anya mahA. bhAta hAtA / jJAta hotA hai ki prAkRta me sulocanA kathA nAmaka yaha puruSoM eva mahAsatiyoM kA jIvanacarita kAmya kA viSaya grantha kAvya-guNo se yukta racanA rahI hogI kintu isakA banA hai| jaina sAhitya meM strI pAtra pradhAna racanAe~ bhI kavi kona thA isakA ullekha isa sandarbha me nahI hai| hA. paryApta mAtrA meM likhI gaI hai| uname sulocanA carita e. ena. upAdhye ne isakA kavi harivarSa ko mAnA hai aura pracalita kathAnaka hai| yaha kathAnaka prAkRta apaghraza evaM paNDita dalasukha bhAI mAlavaNiyA kavi prabhajana ko isa saMskRta bhASAoM meM vikAsa ko prApta huA hai| kathA kA kartA mAnane kA sujhAva dete hai| kintu prAkRta prAkRta sulocanA carita: ko yaha sulocanA kathA abhI taka kisI grantha bhaNDAra se sulocanA kathA AThavIM zatAbdI ke pUrva itanI pramita upalabdha nahIM huI hai| ata: isake sambandha meM adhika kala thI ki tAtkAlIna prAkRta saMskRta evaM apabhraza ke pratiSThita nahIM kahA jA sktaa| kavi apane granthoM meM usakA ullekha kiye binA nahIM rhe| prAkRta sulocanA kathA ke sambandha me eka sandarbha devaprAkRta campU kAvya kuvalayamAlA ke lekhaka udyotana sUri senagaNi kI apabhra za racanA "sulocaNAcariu' meM bhI ne sulocanA kathA kA isa rUpa me smaraNa kiyA hai prApta hotA hai jisame kahA gayA hai ki kundakundagaNi ke "jisake dvArA samavasaraNa jaisI jinendra devoM se yukta dvArA prAkRtagAthAbada sulocanA carita ko isa prakAra se aura dharmakathAbandha ko sunakara dIkSita hone vAle rAjAo meM (devasenagaNi) paddhar3iyA Adi chando me (anuva da) kara rahA hUM kintu use koI gUDha artha pradAna nahI kara rahA hUM(pR0 12 kA zeSAza) jaMgAhA-baMdhe pAsi utta ke prati samAja udAsIna hai| samAja para aneka jimme siri kuMbakaMda-gaNiraNA Nitta / dAriyAM haiN| deva, zAstra aura guru kI rakSA evaM saMvardhana taM emvahi paddhaDiyahi karemi, usakA pramukha kartavya hai| isake lie aba yuvA pIr3hI ko pari ki pi na gUDhau pratthu demi // aba Age AnA caahiye| use isa anamola dharohara kI devasenamaNi ke isa ullekha para vidvAno ne koI vizeSa surakSA ke liye krAntikArI kadama uThAne kA saMkalpa karanA dhyAna nahIM diyA hai / kyoki kundakundagaNi kI jo prAkRta caahiye| yuvApIr3hI ko samAja ke anubhavI bujUgo, vidvAnoM racanAe abhI taka upalabdha huI hai uname sulocanA carita aura sAdhu saMsthA kA vizeSa mArgadarzana milanA caahiye| sammilita nhii| prAkRta sulocanA carita ke ye donoM yahI nerA namra nivedana hai| ullekha isa saMbhAvanA ko banAye huye haiM ki prAkRta kI -prAkRta evaM jainAgama vibhAga, sulocanAcarita racanA prAcIna samaya meM pracalita thii| sampUrNAnanda saMskRta vizvavidyAlaya, vArANasI saMbhava hai, kabhI isakI prati upalabdha ho jaaye| Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14, varSa 46, ki.1 anekAnta sulocanAcarita prAkRta meM likhA gayA thA isakA 6. jayodaya mahAkAvya-paMDita bhUrAmala vizvAsa AcArya jinamena aura mahAkavi dhavala ke ullekhoM ye sabhI saMskRta racanAyeM haiM, jinakI vibhinna pAhase bhI dRDha hotA hai| udyotanasUri kI kuvalayamAlA se lipiyAM grantha bhaNDAroM me upalabdha hai| pAMca varSa bAda likhe gaye harivaMzapurANa me AcArya jinasena apabhraMza sulocanA carita-apabhraza bhASA meM ne kahA hai ki zIla alaMkAra ko dhAraNa karane vAlI aura sulocanAcarita likhe jAne kI jo sUcanAyeM prApta haiM unake madhurA mahilA ke samAna kavi mahAme- kI sulocanA kathA anasAra brahmadevasena ne gAyA chanda meM jayakumAracarita kisI kavi ke dvArA vaNita nahI kI gaI hai ? arthAt hara likhA hai aura tIsarI apabhraMza racanA devasenagaNi kI hai| kavi ne usakI prazaMzA kI hai iname se prathama do racanAoM kA ullekha jinaralakoSa meM mahAsenasya madhurA zIlAlaMkAradhAriNI / hai| inakI pratiyAM pacAyatI jaina mandira dillI meM upakathA na vaNitA kena vaniteva sulocanA // ' labdha hone kI sUcanA hai tIsarI apabhra za racanA prasiddha mahAkavi dhavala ne apane apabhra za bhASA ke harivaza- hai, jisakA saMkSipta paricaya yahA prastuta kiyA jA rahA hai| purANa ma muni raviseNa ke padmacarita ke sAya muni mahAsena devasenagaNikRta suloyaNAcariu : dvArA racita sulocanAcarita kA bhI ullekha kiyA hai- isa kRti ko pAMca pratiyoM kA vivaraNa DA. devendra muNi mahiseNu suloyaNu jeNa, paumacariu suriNa rvisennenn|' kumAra zAstrI ne diyA hai| unake anusAra digambara jaina ina ullekhoM se yaha to mpaSTa hai ki kavi mahAsena ne nayA mandira dharmapurA, dillI meM do pratiyA Amera zAstra sulocanAcarita likhA thaa| AThavI zatAbdI ke pUrva mahA- bhaNDAra, jayapura (aba zrI mahAvIra jI) eva eka prati sena nAmaka kavi kisa bhASA ke the aura unhone sulocanA digambara jaina sarasvatI bhavana, nAgaura me upalandha hai| carita kisameM likhA thA, yaha spaSTa nahI hai| kintu mabhava- devasenagaNi kI kRti sulocanAcariu kA paricaya dene tayA yaha racanA prAkRta meM likhI honI caahie| kyoMki se pUrva salocanA kathA ko sakSepa me jJAta kara lenA AvaAThavI zatAbdI ke pUrva apabhrA kI apekSA prAkRta kI zyaka hai| rAjA zreNika ne jaba gautama gaNadhara se isa adhika samartha prAkRta kathAeM likhI gaI haiN| yahA~ yaha bho salocanA kathA ko sunanA cAhA to unhoMne jo jayakumAra dhyAna meM lene yogya bAta hai ki apabhraza sulocanA carita aura sulocanA kA carita sunAyA vaha sakSepa meM isa prakAra ke kavi devasenagaNi (1vI sadI) ne jina pUrva kaviyoM ke hai| nAma ginAye hai, uname ina mahAsena kA nAma nahIM hai| saMkSipta kathA vastu :-rAjA zreNika ko kathA sulocanAcarita me pramukha rUpa se sulocanA ke svayavara, sanAte hue gautama gaNadhara kahate hai ki bhagavAna vRSabhadeva usakI pati bhakti, usake zIla, dharma, usake pati jayakumAra ke 24 gaNadhara the, ye sabhI sAtoM Rddhiyo se sahita the aura ke parAkrama aura dharmaparAyaNatA Adi kucha aise prasaga haiM sarvajJa deva ke anurUpa the| iname ikahattaravoM sakhyA ko jo kaviyo ko kAvya likhane ke lie AkarSita karate rahe prApta karane vAle gaNadhara jayakumAra the| unakI saMkSipta hai| prAkRta kI mUla racanA to upalabdha nahIM hai, kintu kathA isa prakAra hai| saskRta aura apabhraMza me isa kathA ko lekara nimna pramukha jambU dvIpa ke dakSiNa me kurujAMgala nAma kA vizAla racanAyeM upalabdha hai : deza hai| usa deza meM hastinApura nAma kA eka nagara hai / 1. mahApurANa -(parva) guNabhadra usa nagara kA rAjA somaprabha thaa| usa rAjA kI lakSmI. 2. sulocanA nATaka - vikrAntakaurava) hastimalla vatI nAma kI atyanta sundara pativratA strI thii| lakSmI3. sulocanAcarita -vAdicandra mati va sonaprabha ke jayakumAra nAma kA putra utpanna huaa| 4. jaya kumAracarita -bachA kAmarAja rAjA sonaprabha ke aura bhI caudaha putra the tadantara rAjA 5. jayakumAracarita -brachA prabhurAja sonaprabha apane bar3e putra jayakumAra ko rAjya sauMpakara apane Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta eva apabhraMza bhASA meM sulocanAcarita choTe bhAI ke sAtha bhagavAna vRSabhadeva ke pAsa gaye aura rUpa dhAraNa kara grasa liyA jisase jayakumAra sulocanA dIkSA lekara mokSa mukha kA anubhava karane nge| narakumAra hAthI saheta gagA meM DUbane lge| taba sulocanA ne paca ne rAjya-bhAra sabhAla liyaa| namaskAra maMtra ko ArAdhanA se usa upasarga ko dUra kiyaa| isI bharatakSetra meM kAzI nAma kA deza hai / isa kAzI hastinApura pahuca kara jayakumAra aura sulocanA ne aneka deza meM eka vArANasI nAma kI nagarI thI apane nAma se sukha bhog| hI zatrunoM ko kampita kara dene vAlA rAjA akampana usa kisI anya samaya jayakumAra apane mahala ke chata para nagarI kA svAmI thaa| usake prabhA nAma kI devI thii| ArUDha ho zobhA ke lie banavAye hue kRtrima hAthI para uma suprabhA devI se nAtha vaza ke agragaNa rAjA akampana Ananda me baiThA huA thA, itane meM use vidyAdhara dampati ke apanI dIpti ke dvArA dizAo ko vaza me karane vAle dikhe unhe dekhakara "hA merI prabhAvatI" isa prakAra kahakara hajAra putra utpanna hue the| akampana aura rAnI suprabhA mUcchita ho gyaa| isI prakAra sulocanA sabUtara kA jor3A ke sulocanA tathA lakSmIpati ye uttama lakSaNoM vAlI do dekhakara "he mere rativara' kahakara mUcchita ho gii| mUcchitakanyAyeM utpanna huI thI usa sulocanA ne zrI jinendra deva rahita hone para jayakumAra ne sulocanA se pUchA ki tuma kI aneka ratnamayI pratimAyeM banavAyI thii| pratiSThA tathA loga isanI dukhI kyo ho| una dono ko janmAntara tatsambandhI abhiSeka ho jAne ke pazcAt vaha una prati sambandhI apanA samAcAra smaraNa hone ke hI sarga paryAya se sambandha rakhane vAlA avadhijJAna kI prakaTa ho gyaa| isa mAyo kI mahApUjA karatI thii| phAlguna mahIne kI aSTA prakAra pUrva bhAvaniyo kA varNana karate hue ve sukha me hnikA meM usane bhaktipUrvaka zrI jinendra deva kI pUjA kI samaya bitAne lge| eka bAra eka deva ne Akara jayakumAra phira vaha vaSAgI pUjA ke zeSAkSata dene ke lie siMhAsana ke zIla kI parIkSA kii| pIche jayakumAra ne saMsAra se para baiThe hue gajA akampana ke pAsa gyii| rAjA pUrNa virakta ho bhagavAna RSabhadeva ke pAsa dIkSA le lii| yauvana ko prApta huI usa vikArazanya kanyA ko dekhakara kavi paricaya : usakI vivAhotsava kI cintA karane lgaa| tatpazcAt apaghra za saloyanAcariu ke kartA zrI devasenagaNi ne rAjA ne apane cAro matrio zrRtArtha, siddhArtha, sarvArtha granya ke prArambha me jo prazasti dI hai usase jJAta hotA tathA sumati) ke sAtha vicAra vimarza kiyaa| saba matriyo haiM ki ve nibaDideva ke praziSya aura vimalasena gaNadhara ke ne vibhinna mata rkhe| aMta me sumati nAmaka matrI kI bAta ziSya the| unhone isa gratha kI racanA rAjA mammala kI sabane svIkAra kii| usake anusAra svayavara vidhi sa nagarI (mammalapurI) me rahate hue kI thii| vivAha honA caahie| devasenagaNi ne isa grantha kI racanA rAkSasa savatmara ke kAzirAja akampana kI putrI sulocanA ke svayaMvara zrAvaNa zuklA caturdazI buddhavAra ke dina kI thii| ye jayakamAra paaye| aneko sundara rAjakumAro yahA taka rAkSasa savatsara yA vikrama sabata kyA mAnA jAya isa para cakravartI bharata ke pUtra arkakIti ke rahane para bhI, vidvAno me matabheda hai| pa0 paramAnanda jaina zAstrI ne nA ne varamAlA jayamAra ke gale meM DAla dii| rAkSasa saMva-tara ko vikrama saMvata 1132 (1075 IsvI vara samApta hote hI bharata ke putra arka kIti va jaya- 26 julAI) mAnA hai| unakA kahanA hai ki dUsarA rAkSasa kamAra ke bIca yuddha hA aura vijaya jayakumAra ko huii| savatsara vi. sa. 1372 (1115 I 16, julAI) mAnA isa ghaTanA kI sUcanA bharata cakravartI ne jayakumAra ko hI jAtA hai / ina dono me 240 varSoM kA atara hai| kintu zAko vivAha ke anantara vidA lekara jayakumAra deva menagaNi kA samaya prathama rAkSama satsara arthAt vikrama tI se milane ayodhyA jAte hai aura vahAM meM loTakara savat 115 . mAnanA upayukta hai"| isa sambandha me abhI jo apane paDAva kI ora Ate haiM to mArga meM gaMgA nadI paryApta lahApoha kI AvazyakatA hai nayoki kucha vidvAna pAra karate samaya unake hAthI ko eka devI ne magara kA devasenagaNi ko 15vI zatAbdo kA mAnate / Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16, varSa 46, ki01 anekAnta apanI guru paramparA ke sambandha meM devasenagaNi ne graMtha sAmane apane ko bahuta choTA kavi mAnA hai| kintu unakI kI Adhaprazasti meM kahA hai ki vIrasena evaM jinasena yaha AtmalAghava pravRti kA paricAyaka hai| AcAryoM kI paramparA me bahuta se ziSyoM vAle hoTala-putra guru the| unake gaDa vimukta (gaMDDyukta) nAmaka ziSya the sulocanAcarita racanA kA paricaya dete hue devasena aura unake ziSya rAmabhadra the jo cAllukya vaza ko rAja kahate haiM ki aneka prakAra ke bhedoM (avAntara kathAoM eva paraparA ke the"| isa rAmabhadra ke ziSya nibaDideva the| rahasya) se bharI huI sundara aura prAcIna kathA ko meM kahatA unake ziSya zrI mAlidhArideva aura vimalasena the| una hU~ yaha kathA sulocanA ke vicitra vRtAntoM se yukta hai aura vimalasena ke ziSya mUla devasena muni ne isa grantha kI napaputra jayakumAra ko Ananda pradAna karane vAlI hai yaha racanA kI hai| kavi kI isa muni paramparA kA sUkSma kathA . kathA vatoM ke pAlana karane vAlo ke dvArA midhyAtva ko adhyayana karane se unake nizcita samaya ko nirdhArita nAza karane vAlI evaM samyaktva ko dRr3ha karane vAlI hai| kiyA jA sakatA hai| isa taraha apabhraMza kI sulocanA kathA sAMskRtika mahatva devasenamaNi ne apane isa kAvya meM apane se pUrvavartI kI racanA hai| vAlmIki, vyAsa, zrIharSa, kAlidAsa, bANa, mayUra, halIe, dvArA-zrI satoSa jaina gobiMda, caturmukha, svayabhU, puSpadata aura bhUpAla nAmaka prabhA prinTarsa kaviyoM kA ullekha kiyA hai| isase spaSTa hai ki devasena 321.e, sI sekTara zAhapurA, 20vI zatAbdI ke bAda hI hue haiM / unhoMne ina kaviyo ke bhopAla sandarbha-sacI caudharI, gulAbacanda : jaina sAhitya kA bahata iti- 12. rakkhasa-saMvacchara buha-divasae, hAsa, bhAgada, pArzvanAtha vidyAzrama, vArANasI, 1973 sukka cauddasi sAvaya-mAsae / pR. 334 prAdi / cariu suleyaNAhi pipaNNau, 2. kuvalayamAlAkahA : 3.30 saha-alha-vaNNaNa sapuNNau / / -aMtima prazasti 3. jaina, prema sumana : kuvalayamAlAkahA kA sAMskRtika 13. zAstrI paramAnanda jaina; jaina grantha prazastisagraha, adhyayana, vaizAlI, 1975, pR. 38 / 4. sulocanAcariu (Amera pADulipi), sadhi 1, kar3avaka 6 bhAga 2, pR.72| 5. harivazapurANa (jinsen)| 14. rAmabhaTTa NAmeM tava sArakau, 6. harivaMzacariu (dhavala) aprakAzita pADulipi : cAlukkiyavasaho tila ullh| -aMtima prazasti 7. velaNakara, eca. DI., jinaratnakoza, pR. 132 / 15. anya kI Adya prazAzta, sadhi 1, kar3avaka 3 / 8 jaina, kundanalAla, dillI jaina grnth-suucii| 16. AyaNNaho bahuvihu-bheya-bhariu, 9. zAstrI, devendra kumAra, apabhraza bhASA aura sAhitya haDa kami cirANau cAru cariu / ko zodha pravRttiyAM, dillI, 1972 pR. 173 / vaiyaraheM vicittu suloyaNaheM, 10. sulocanAcaritam (vAdicandra) aprakAzita pADulipi zivaputaho mynnkkovnnaaheN| ke AdhAra pr| vayavatihi hayamicchAttayAheM, 11.Nivamammalaho puriNivasate cAruTThANe gaNa gaNavaMte / varadiDha-sammatta-pauttiyAhe // -vahI, kar3avaka 6 -sadhi 1 kar3avaka 4 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dubakuNDa ko jaina sthApatya evaM mUrtikalA 0 nareza kumAra pAThaka, rAyapura murainA jile kI syopura tahasIla meM kambala evaM kUnoM lATavANagaTagaNa ke jaina muniyoM kI paramparA kA ullekha nadI ke madhya dubakuNDa gvAliyara se 76 mIla dakSiNa- hai| zAnti zeSa ke ziSya vijayakIna ne nagara nivAsiyoM pazcima meM zivapurI se 44 mIla uttara-pazcima me murainA ko prerita kara vizAla jaina mandira kA nirmANa krvaayaa| zyopura ke sIdhe mArga para tathA gvAliyara se saDaka dvArA vijaya siMha ne bhI isa mandira ke nirmANa karAne meM sevA 18 mIla kI dUrI para ghane jaMgala meM sthita hai| isI parvata pUjA marammata Adi ke lie vyavasthA kii| mahAcakra nAmaka aura vana bAhulya AdivAsI pradeza meM dasa yI zatAbdI ke grAma meM gehUM boye jAne yogya bhUmi isa mandira ko dAna me anta me kacchapaghAta vaMza ne zakti sacayakara rAjya sthApita dI thI tathA anAja mandira ko dene hetu prAdeza diyA thaa| kiyA / yahAM se mile do zilAlekhoM meM eka vikrama savat eka udyAna tathA eka kUpa bhI ima mandira ko dAna meM diyA 1145 kA vikramasiMha kA zilAlekha tathA dUsarA vikrama thaa| vikrama thA / sthAnIya teliyo ko dIpa jalAne ke lie tathA muniyoM saM0 1152 kA kASThasaMgha ke mahAMcAyaMvara zrI devasena kI ko mAliza karane ke lie tela kI vyavasthA kI thii| pAdukA yugala kA zilAlekha mahatvapUrNa hai / zilAlekho me dubakuNDa me cAra prAcIna jaina mandiro ke bhagnAvazeSa dubakuNDa kA vAstavika nAma Dobha diyA gayA hai yahA eka abhI bhI hai| prathama jaina mandira kacchapaghAta rAjA vikramakuNDa bhI vartamAna meM hai, jo bAraha mAsa jala se bharA siMha dvArA vikrama saMvat 1143 me banavAyA gyaa| dubarahatA hai| isI kAraNa isakA Dobhaka nAma paDA hai. jo kuNDa se prApta vikramasiMha ke zilAlekha meM "kAchapaghAta vartamAna me dubakuDa ke nAma se jAnA jAtA hai / zilAlekha tilakavaMza' nAma se vibhUSita kiyA gayA hai| ata: ke anusAra kacchapaghAto kI pAMca pIr3hiyoM kA itihAsa nizcita isakA sambandha gvAliyara ke kacchapaghAta rAjAmo milatA hai| prathama rAjA yuvarAja thA jisakA samaya 1000 se rahA hogA / 25405 moTara vargAkAra evaM 3 phITa IsvI mAnA jA sakatA hai| yuvarAja na to napati thA na UcA jagati para nimita mandira AkAra meM kAphI vahata bhUpa ata: rAjya kA prathama zAsaka bhapati arjuna hI thA hai| yadyapi isa samaya kevala nIce kA bhAga tathA stambha ho bhUpati arjuna ke uttarAdhikArI kA nAma abhimanyU thA, zeSa hai, kintu bhagnAvazeSo ke nirIkSaNa se mandira kI abhimanyu kacchapaghAta kA sambandha bhoja paramAra se thA vRhatA kA patA calatA hai ki mandira ke madhya meM vargAkAra isake uttarAdhikArI kA nAma vijayapAla thaa| isakA khulA AMgana hai, jisake cAroM ora 2 garbhagraho kA nirmANa samaya lagabhaga 1043 IsvI mAnA jA sakatA hai| isakA huaa| garbhagRha ke sAmane stambho se yukta barAmadoM kA uttarAdhikArI vikrama siMha kacchapaghAta rAjA huaa| nirmANa huA hai| ina garbhagaho ke atirikta dakSiNa-pUrvI zilAlekha me vikrama saMvat 1145 me isake diye gaye dAna kone meM eka bar3e garbhagaha kA nirmANa kiyA gayA hai, jinameM kA ullekha hai| ise abhilekha me mahArAjAdhirAja kahA tIna jaina pratimAyeM kAyotsarga me abhI bhI sthita hai| gayA hai| ata: yaha kisI kA sAmanta nahI thaa| vikrama- pratyeka garbhagRha kAyotsarga meM pratimAyeM pAdapITho sahita siMha ne RSi tathA dAhar3a nAmaka do jano ko zreSThina kI sthApita hai| pratyeka garbhagaha kI pahicAna dvAra stambho se upAdhi dI thI, ve yahA do pIr3hI se raha rahe the| unakA hotI hai| yaha stambha vargAkAra AdhAra para ulTe kalazoM prapitA jAsUka jAyasapura se Dobha AyA thaa| Dobha me se nirmita hai / mandira kA mukhya praveza dvAra pUrva kI ora Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18, va 46. ki.1 anekAnta hai| dvAra ke donoM ora gaMgA-yamunA nadI deviyo kI prati- nAtha kA sira evaM hAtha bhagna hai| pAdapITha para vikrama sa0 mAe~ paricArikA sahita kita hai| abhilekhoM ke 1312 (IsvI san 1255) kA lekha utkIrNa hai / pratimA AdhAra para mandira kI tithi savat 1152 yA savat kA AkAra 324 42 seM. mI. hai| tIsarI AdinAtha 1145 AtI hai| eka stambha para savata 1152 baizAkha pratimA pAdapITha (sa. kra. 42) para donoM ora siMha sudI paMcamyAma zrI kASTha sagha mahAcAryavayaM zrI devasenA AkRtiyo kA pAlekhana hai| nIce RSabhanAtha kA dhvaja pAdukA yugalama utkIrNa hai| dUsarA jaina mandira 224 22 lAchana vRSabha kA akana manohArI hai| mati kA bAkAra moTara vargAkAra jagati para sthita hai| isame madhya me 24427 se. mI. hai| rAjakIya saMgrahAlaya lakhanaU meM Agama tathA pUrva uttara evaM pazcima tarapha alaga-alaga duvakuDa kI eka mUrti (je. 820, 11vI zatI IsvI) meM tIna garbhagRha rahe hoNge| yahAM khaNDita kaI pratimAeM vidya- vichatra ke Upara Amalaka eva kalaza aura parikara me 22 mAna hai| tIsarA mandira hara-gaurI mandira se thor3I dUra choTI jina mUrtiyAM banI hai| iname tIna aura pAMca sarpaphaNo para eka cabUtarA banA huA hai| jisa para cAra kItistambha ko acchAdita do jino ko pahicAna pArva eva sapArzva the, kintu aba tIna gire hue haiM evaM eka abhI bhI khar3A se sambhava hai| yaha AdinAtha kI mUrti pratimA vijJAna kI huA hai| stambha vargAkAra evaM aSTakoNIya hai| pratyeka dRSTi se mahatvapUrNa hai| jaina stambha para jaina pratimAeM ukerI gaI hai| cauthA jaina ajitanAtha :-dUsare tIrthakara ajitanAtha kI duba. mandira nAle se dUsarI pora sthita haiM, jisakI hAlata daya- kuMDa se prApta do pratimAeM jilA-sagrahAlaya murainA meM nIya hai| isameM eka choTA sapATa chata vAlA mandira hai eva sagrahIta hai| prathama pratimA me tIrthakara ajitanAtha kApotaisake andara eka jana pratimA kAyotsarga meM vidyamAna hai| sarga mudrA meM nirmita hai (sa. kra. 73) dAyeM ora cAvaramUrti prAcIna hai, kintu mandira bAda kA pratIta hotA hai| dhArI kA a lekhana hai| pratimA kA AkAra 100 x 38 mUrtikalA seM. mI. hai / dUsarI pratimA meM (sa. kra 41) ajitanAtha kA dubakuMDa se prApta jaina mUrtiyAM dubakaMDa, jilA- pAdapITha para donoM ora siMha, hAthI madhya me deva pratimA saMgrahAlaya murainA evaM rAjakIya saMgrahAlaya lakhanaU kI ora bhagavAna ajitanAtha kA dhvaja lAchana hAtho kA akana nidhi hai| sabhI mUrtiyAM sapheda baluA patthara para nimita hai| pratimA kA AkAra 33475 se. mI. hai| hai evaM 11-12vIM zatI IsvI kI hai| yahAM se prApta pramukha padmaprabhu :-jilA saMgrahAlaya murainA me dubakuDa se jaina pratimAoM kA vivaraNa nimnalikhita hai : prApta chaThe tIrthaMkara papaprabhu kI do pratimAye sagrahIta hai| AdinAtha:-jilA saMgrahAlaya murainA me isakaMTa se prathama mUti tIrthakara papaprabhu kAyotsarga mudrA meM nirmita hai prApta tIna prathama tIrthaMkara AdinAya kI pratimAeM sagrahIta (saM. ka 66) tIrthakara ke sira va hAtha TUTe huye hai| paadhai| prathama pratimA me tIrthakara AdinAtha padmAsana kI pITha para caturbhujI debo kA Alekhana hai| pratimA kA dhyanastha mudrA me baiThe haiN| vitAna meM vidyAdhara yugala AkAza AkAra 11435 se. mI. hai| dUsarI kAyotsarga mudrA meM me vicaraNa karate huye darzAye gaye hai| madhya me tIrthakara ke (sa. kra. 63) zilpAMkita tIrthakara 1maprabha kA UparI bhAga Upara trichatra, dundabhika aMkita hai| pratimA ke pIche khaDita hai| pAdapITha para unakA dhvaja lAchana kamala kA alaMkRta prabhA maNDala hai| siMhAsana ke madhya me khar3I haI prAlekhana hai| pratimA kA AkAra 854 35 seM.mI. hai| devI pratimA hai, jisake nIce bhagavAna RSabhanAtha kA vAsupUjya :-jilA saMgrahAlaya murainA meM surakSita dhvajalAMchana vRSabha kA pAlekhana hai / deva pratimA ke pratyeka dubakuDa se prApta bArahaveM tIrthakara vAsupUjya (sa. kra. 80) ora hAthI eva siMha akita hai / tathaMkara zrIvatsa, trivalaya kI kAyotsarga mudrA me aMkita pratimA kA mua khaDita hai| eva uSNISa se alaMkRta hai| mUrti kA AkAra 135470 mati me do jina pratimA paricara eva yakSa-yakSI pratimA seM. mI. hai / dUsarI mUrti me (sa. kra. 53) tIrthakara Adi kA Alekhana hai| pAdapITha para deva nAgarI lipi me vi. Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dubakuNDa kI jaina sthApatya evaM mUrtikalA saM. 1113 (IsvI san 1056) kA lekhA utkIrNa hai| 105 (IsvI san 1148) kA lekha utkIrNa hai| pratimA pratimA kA AkAra 85435 se. mI. hai| kA AkAra 70437 seM. mI. hai| zAntinAtha :-jilA sagrahAlaya murainA meM solahaveM tothaMkara paTa:-jilA saMgrahAlaya murainA meM dubakuMDa tIrthakara zAntinAtha kI dubakuNDa se prApta stambha se alaMkRta ke cAra tIrthaGkara paTTa haiN| prathama 60430 seM. mI.ke pASANa para (sa. kra. 220) kAyotsarga mudrA meM zilpAMkita AkAra ke paTTa para (sa.kra.65) kAyotsarga madA se hai / tIrthaGkara kA mukha eva donoM hAtha khaNDita hai| pAda- tIrthaGkara akita hai| isa AkRti ko jina sahasra bhI kahA pITha para caturmakhI devI sahacaro ke sAtha akita hai| jA sakatA hai| dUsarI 31430 se. mI. ke pASANa svara vitAna me chatrAvalI jisake Upara padmAsana me tIrtha hara kA para (sa. kra. 71) Alinda me pacAmana eka kAyotsarga meM Alekhana hai| donoM ora cAmaradhArI akita hai| pratimA tIrthakara akita hai| tIsarI 20x27 se. mI. AkAra kA AkAra 63 x 37 seM. mI. hai| kI pratimA me tIna padmAsana (sa. kra. 145) evaM tIna mani savatanAtha:-aibakUNDa kI jilA saMgrahAlaya kAyatsiga meM jana pratimAeM akita hai| cauthI . marainA me sarakSita bIsaveM tIthaMkara muni suvratanAya pratimA seM. mI AkAra (sa. kra. 72) pratimA meM pAsana eva pAdapITha para dhvaja lAMchana kama eva siMha (sa. kra. 55) kAyotsarga mudrA me tIrthaGkara pratimAo kA Alekhana hai| yAlo kA Alekhana hai| dono ora cAmaradhArI kita pA~cavI 25420 seM. mI. AkAra ke pada para bhI papAsana hai| pratimA kA AkAra 63437 se. mI. hai| ega kAyotsarga mudrA (sa. kra.118) me tIrthaDara kA neminAtha:-jilA sagrahAlaya murainA me bAIsaveM Alekhana manohArI hai| tIrthakara neminAtha kI dubakuNDa se prApta kAyotsarga mudrA meM lAMchana vihona tIrthakara:-jilA sagrahAlaya murainA akita pratimA surakSita hai| mUrti me cAvaradhArI eva me dubakuSTa se prApta papAsana ega kAyotsarga madA nirmita catarbhajI devI pratimA kA Alekhana hai| pratimA kA AkAra pratimA surakSita haiN| papAsana nirmita ATha pratimAeM haiN| 130 x 40 seM. mI. hai| prathama 46458 seM. mI. AkAra ko sira vihIna padmAsana pArzvanAtha:-jilA saMgrahAlaya murainA me teIsaveM tIrthaGkara (sa. kra.76) pAdapITha para vikrama savata 1228 tIrthakara bhagavAna pArzvanAtha kAyotsarga me akita pratimA (IsvI san 1171) kA lekha utkIrNa hai| dUsarI 184 surakSita hai| (sa. kra. 82) tIrthapura ke sira Upara sapta- 64 seM. mI. AkAra kI papAsana me tIthapura pratimA kA ruNa nAgamoli kA Alekhana hai| pArzva me cAvaradhAriyoM kamara se Upara kA bhAga bhagna hai (sa. kra.71) pAdapITha kA Alekhana manohArI hai / pratimA kA AkAra 65430 para vikrama saMvat 1202 (IsvI san 1145) kA lekha seM. mI. hai| utkIrNa hai| tIsarI 35435 se. mI. AkAra kI sira mahAbora:-caubIsaveM tIrthakara bhagavAna mahAvIra vihIna padmAsana (sa. kra. 150) me tIrthaGkara pratimA baiThI kI jilA sagrahAlaya murainA meM dubakuSpa se prApta do prati hai| cauthI 40-30 seM. mI. AkAra kI Alinda ke mAo kA saMgraha hai| prathama stambha ke madhya kAyotsarga meM andara baDita (sa. kra. 172) avasthA me papAsana me mahAvIra dhyAnastha mudrA me akita haiN| (saM. kra. 221) tIrthapura akita haiN| pAMcavI 4.430 seM. mI. mAkAra pAdapITha para caturbhajI devI donoM hAtho me kamala kI kI stambha yukta Alinda ke andara papAsana meM tIrthakara paMkhaDiyA lie baiThI I haiN| vitAna me chatrAvalI papAsana (saM. kra. 177) pAzrva me donoM ora kAyotsarga meM jina me jina pratimAo kA Alekhana manohArI hai| pratimA kA pratimAyeM akita haiN| chaThavI 30-35 seM. mI. AkAra prAkAra 165435 seM. mI. hai| __ kA pAsana mudrA me (sa. kra. 165) tIrthaGkara pratimA dUsarI me bhagavAna mahAvIra svAmI kA pAdapITha (saM. akita hai| sAtavI 30435 seM. mI. AkAra kI padamAkra.16) paricara sahita hai| jisa para vikrama saMvat sana (saM.kra. 210) mudrA meM tIrthakara akita hai| AThavI Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20, varSa 46, ki.1 anekAnta 23460 seM. mI. AkAra kI sira vihIna (saM. kra. 1) 65465 seM. mI. AkAra kI stambha yukta Alinda meM padmAsana me tIrthaGkara pratimA akita hai| (sa. kra. 30) kAyotsarga mudrA me tIrthaMkara pratimA akita kAyotsarga mudrA me nirmita lAMchana vihIna tIrthaGkara aMkita hai| terahavIM 60 X 35 seM. mI. AkAra kA sira gakAIsa pratimAyeM jilA saMgrahAlaya murainA me surakSita hai| vihIna kAyotsarga mudrA me tIrthakara hai (saM. kra. 64) donoM prathama 95458 seM. mI. AkAra kI stambha yukta alinda hAtha TUTe hue haiN| caudahavI 834 36 seM. mI. sira vihIna me (sa. kra. 2) kAyotsarga mudrA me tIrthakara baiThe hue hai| kAyotsarga mudrA me tIrthakara (sa. kra. 51) pAdapITha siMha dvitIya 0460 seM. mI AkAra kI stambha yukta alinda AkRtiyA~ evaM kAyotsarga me jina pratimAeM haiN| pandrahavI meM (sa. kra. 6) kAyotsarga mudrA meM tIrthaGkara pratimA akita 574 33 seM. mI. sira vihIna kAyotsarga mudrA me (sa. hai| tRtIya 100-35 seM. mI. AkAra kI kAyotsarga me kra. 60) tIrthakara kI bAyI bhujA evaM para bhagna hai| tIrthakara ke vitAna kA UparI bhAga evaM bAyI bhujA khaDita solahavI 30x20 seM. mI. sira vihIna kAyotsarga mudrA hai (sa.kra.8) pAdapITha para caturbhujI devI aMkita hai| (saM. kra. 120) me tIrthakara pratimAeM haiN| satrahavI 40x cauthI 150x47 seM. mI. AkAra ke stambha para kAyo- 20 seM. mI. AkAra ko khaNDita avasthA me kAyotsarga sarga mudrA meM khaDita (sa. kra. 6) mukha yukta tIrthaGkara pAda- mudrA me (sa. kra. 178) tIrthakara pratimA kA akana hai| pITha para bahabhajI devI pratimA baiThI hai| pAMcavI 1304 aThArahavI 135430 seM. mI. AkAra kI stambha yakta 30 seM. mI. AkAra kI stambha yukta alinda me kAyotsarga Alinda me kAyomarga mudrA me tIrtha kara (sa. . 222 (saM.kra.10) mudrA meM muMha evaM bhujAyeM bhagna tIrthaGkara vitAna, chatrAvalI vidyAdhara yugala, padmAsana jina pratimAeM akita hai| vitAna me chatrAvalI evaM padmAsana va kAyotsarga pArzva me kAyotsarga mudrA me jina pratimAoM kA akana hai| nadrA me jina pratimAyeM akita haiN| chaThI 155440 seM. unnIsavI 135430 seM mI. AkAra kI stambha yakta mI. AkAra kI stambha me kAyotsarga meM khaDita bhujAo Alinda (saM. kra. 22) meM kAyotsarga mudrA meM tIrthaMkara yakta (saM. R. 12) tIrthakara vitAna me chatrAvalI, pAdapITha pratimA kI bAyI bhujA khaNDita hai| vitAna me padamAsana para caturbhajI deva aMkita hai| sAtavI 130-35 seM. mI. me do jina pratimA akita hai| bIsavI 135430 seM. AkAra kI kAyotsarga mudrA meM tIrthaMkara (saM kra.13) kI mI. AkAra ko kAyotsarga tIrthakara (saM. 2 dono bhajAyeM khahita haiM evaM mati do bhAgo meM nirmita hai| bhujAe~ khaDita haiN| vitAna meM padamAsana eva kAyotsarga meM AThavI 130-35 se. mI. AkAra kI sira vihIna jina pratimAyeM akita haiM / ikkIsavI 135430 seM. mI. kAyotsarga madrA me tIrthakara (sa. kra. 15) pAdapITha para AkAra kI kAyotsarga mudrA meM tIrthakara akita hai| (sa. catarbhajI devI akita hai| nauvI 8.464 seM. mI. kra. 225) pAdapITha para caturbhujI devI kA aphana hai| AkAra kI stambha yukta Alinda me kAyotsarga mudrA meM vitAna me chatrAvalI eva padmAsana aura kAyotsarga me jina (sa. kra. 20) tIrthakara pratimA akita hai| dasavI 654 pratimAye hai| 64 seM. mI. AkAra kI stambha yukta Alinda me (saM. kra. uparoka pratimAoM ke atirikta 30-35 saM.mI. 25) kAyotsarga tIrthakara pratimA aMkita hai| gyArahavI AkAra kI (sa. kra. 184) tIrthakara pratimA eva 774 85432 seM. AkAra kI sira bihIna kAyotsarga mudrA me 32 seM. mI. AkAra kI sira vihIna tIrthaMkara ke dono tIrthakara ke pAdapITha para (sa. kra. 62) caturbhujI devI pAzva me cAvaradhArI akita hai| pAdapITha para catarbhajI pratimA va nAgarI lipi me lekha utkIrNa hai| bArahavIM devI pratimA eva kAyotsarga me jina pratimA akita hai| sandama-sUcI 1. zilAlekha zuddha pATha: gvAliyara 1983, pR. 21-22 / tasyakSiti svara varasya pura samasti / 4. pAThaka nareza kumAra "murainA jile ke prAcIna sthala" vistIrNa zobhama mitopI ca homa sazam / / kezava prayAsa saMskRti vizeSAka gvAliyara varSa 5, 2. dvivedI harihara nivAsa "svAliyara rAjya ke abhi- aka 6, 1981, pR. 88 / lekha" gvAliyara 1948, pR. 11 kra. 54 / tivArI mAruti nandana prasAda "jaina pratimA vijJAna" 1. pANDeya ela. pI. dubakuNDa ke kacchapaghAta 'anveSikA' vArANasI 1981, pR. 88 / Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra meM Nita "cAritrAdhikAra" D ku. zakuntalA jaina sanAtana jaina paramparA meM kalikAla sarvajJa bhagavAna isa zubha kArya ke lie Apa saba mujhe AjJA pradAna kareMge, kundakundAcArya kA eka viziSTa sthAna rahA hai| unake aisI maiM AzA karatA hai| racita samayasAra, pacAstikAya, pravacanasAra, paramAgamo isa prakAra namratA va bhadratApUrvaka saba kuTumbiyo se me jinavANI kA sAra prApta hotA hai| 'pravacanasAra' me bidA hokara kisI suyogya dharmAcArya ke pAsa pahuMce jo jinavANI arthAt jinapravacana kA sAra saMgrahIta kiyA gayA ratnatraya kA dhAraka ho, anazanAdi tapa karane meM bhI kuzala hai| kundakundapraNota pravacanamAra para amatacandrAcArya evaM kA ho, kula rUpa avasthA va dIkSA meM bhI apanA barcasva rakhatA AcArya dvArA racita pravacanasAra ke atargata jainadharma se saba- ho / jisako anya sAdhu loga apanA bar3A samajhakara usako AjJA me rahane ko pasanda kara rahe hoN| unase prArthanA kare dhita vibhinna pao, sabhyagjJAna, samyagdarzana va samyagcAritra ki mujhe mI Apa apane caraNo kA sevaka banA liijie| ke viSaya meM hame amUlya sAmagrI prApta hotI hai| ina lekina ye dono viSaya sAdhaka sayamI banane vAle jIva ke vibhinna pakSoM ko mAtra lekha ke rUpa me samagra rUpa meM prastuta lie sarvathA anivArya nahI hai| samaya para isame aneka karanA eka jaTila kArya hai| ataH pravacanasAra ke eka pakSa - 'cAritrAdhikAra' ko yahAM prastuta kiyA jA rahA hai| apavAda bhI Aye hue haiN| phira bhI sarvasAdhAraNa logoM jJAna AtmA kA ananya guNa hai| jJAna kI sArthakatA ko ina donoM hI niyamo kA dhyAna rakhanA paramA pavitra AcaraNa ke dvArA hotI hai| AcArya mahArAja hai / sayama dhAraNa karane vAle manuSya ko guru ke pAsa jAkara pratyeka jJAnI manuSya ko cAritra dhAraNa karane kI preraNA prArthanA karanI cAhie ki "he garudeva ! isa svAra dete haiN| unakA kahanA hai ki manuSya apane duHkha ko dUra meM rahakara bhI maiM kisI kA nahI haiM aura na koI anya merA karanA cAhatA hai to use samyagdarzana, samyagjJAna va hai| bhagavan ! aba mujhe bhI jainezvarI dIkSA dIjiye jo samyagcAritra ke dhAraka siddho va sAdhu ko namaskAra karake bArambha aura parigraha se rahita hotI hai / jo apane upayoga cAritra ko dhAraNa kre| yaha duHkha dUra karane kA eka mAtra aura yoga dono ko zuddha banAte hue samatA ko utpanna karane vAlI hai| hisA Adi kA sarvathA abhAva hokara upAya hai| cAritra dhAraNa karane ke upAya-pravacanasAra ke jisame bAhyADambara bhI bilkula nahIM hotA hai / isa zarIra anasAra jisako cAritra dhAraNa karanA ho vaha sabase pahale me bhI nispRhatA ko pragaTa karane vAlA ke zanlucana kiyA jina ke samparka meM rahakara apanA aba taka kA jIvana bitAyA jAtA hai| jisame parAvalambana kA nAmamAtra bhI na hokara hai una bandhuoM se AjJA leveM ki maiM Apa logoM ke sAtha apane bharose para hI khar3A haga jAtA hai|" Aja taka bar3e satoSapUrvaka rahA, Apa logoM ne mere jIvano- aisA nivedana karake guru ke sammukha pahile to pUrva ke payogI kAryoM meM sahAyatA pahuMcAI, merA Adara kiyaa| lie hue apane sampUrNa duSkRtyo ko spaSTa karate hue una isake lie maiM ApakA bar3A AmAra mAnatA hUM, aba Apa para pazcAtApa kare phira gurudeva jo bhI prAde mAne zAMta jIvana bitAne kI AvazyakatA pratIta huI hai kArya batAveM, use dhyAnapUrvaka sune va gurujI ke AzIrvAdaataH maiM gurudeva ke pAsa jAkara saMyamI bananA cAhatA hU pUrvaka use pAlana karane ke liye dRr3hapratijJa bananA cAhie Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22, varSa 46, ki.1 anekAnta sAdhu dIkSA ke kartavya-sAdhu ko bilkula vastrahIna nAza nahI kiyA jA sakatA hai| yaha nirvivAda siddha hai| nagna rahanA cAhie, niyamapUrvaka eka dina meM eka bAra zvetAmbaroM ke uvavAI sUtra meM prazna 21 me ullekha hai ki anna grahaNa karanA cAhie, va eka sthAna para khar3e rahakara digambaratva se mukti prApta hotI hai aisA hI uttarAdhyayana hI lenA caahie| tInoM bAto kA samarthana zvetAmbara me bhI likhA hai| zarIra para se vastra utAra dene mAtra kA zAstro se bhI pUrA hotA haiM / umAsvAmI viracita tatvArtha- hI nAma digambara nahI hai| vastra ke sAtha-sAtha saMsAra ke sUtra mahAzAstra jisako pratyeka jaina pUrNarUpa se pramANita sabhI padArthoM se nispRha hokara rahanA va apane kaSAya bhAva mAnatA hai| isame bAIsa pariSaho ke nAmo kA ullekha ko dUra karake sarvatra hI samatAbhAva ko svIkAra karanA kAraka sUtra me chaThA 'nagna pariSaha' likhA haA hai| arthAta digambarasva hotA hai| ise prApta karanevAlA hI saccA vastrarahita nagna rahakara bhI nivikAra rahanA jo pratyeka sAdhu hotA hai tabhI vaha mokSa prApta kara sakatA hai| muni ke lie Avazyaka hai| muniyoM ke kucha mahatvapUrNa bheda-muniyo me pradhAna sAdhu kA dUsarA kartavya muni kA dina meM eka bAra hI do taraha ke hote hai| eka to natana dIkSA dekara asaMyamI bhAjana karanA hAdagambara zAstrA ke AtArakta zvatAmbara ko sayamI banAne vAle hote haiM / inheM guru kahate haiN| dUsare ke Agama grantha uttarAdhyayana ke samAcArI nAmaka 26va ve jo sarvasAdhAraNa mUni kisI kAraNavaza apane guru ke adhyayana meM likhA hai| rucikara na hone para apane vrato me kisI prakAra kI bhala divasassa caUro bhAge bhikkha kujA vipkkhyo| bana jAne para jisake Age prAyazcita lekara usa mala ko tavouttara guNe kujjA diNa bhAgesu ca usu vi / / ThIka kara letA hai / inhe 'niryApaka prAcArya' kahate haiN| paDhama porasisamajhAyaM vIya jhANa jhinnpii| taiyAye bhikkhAyari ya puNo ca utthI ye sajjhAya // manuSya kI citavRtti cacala hotI hai / na mAlUma kisa arthAta jJAnI mani dina ke 4 bhAga kare pahile ma samaya me mana kA ghumAva kidhara ho jaae| aise avasara para kA svAdhyAya karane meM, dUsare ko dhyAna karane me, tIsare girate hue mana ko sahArA dekara sthira karane ke lie sahako bhikSAvRtti meM va cauthe bhAga ko puna: svAdhyAya karane yogiyoM kI AvazyakatA hotI hai| isIlie adhikatara me vyatIta kre| dina-rAta ke pahana nA AtmAyeM sAdhaka loga gurukula meM satmamAgama meM hI rahate kevala dina kA tIsarA pahara batAyA hai jisama vaha bhikSA hai| aise muniyA kA hai| aise muniyo ko 'antevAsI sthavirakalpI muni' kahA ke lie zahara me bhramaNa karake usI eka prahara kAla ke ___ jAtA hai| jo muni sudRDha adhyavasAyI hote hai jinako samA'ta hone se pahale bhojana kara cake aura puna: Akara apane Atmabala para pUrNa bharosA hai, ghora se ghora upasargAapane svAdhyAya sthAna meM svAdhyAya karane meM laga jAve / / dika ke Ane para bhI jo sumeru ke samAna avicala rahane isa sabase spaSTa hai ki muni 24 ghaNTo me dina me eka vAlA hai jinake Avazyaka kAryoM meM kabhI bhI kisI prakAra bAra hI bhojana kre| kI kamI nahI rahatI hai aise mahAmuni jahAM kahI bhI svatatra muni eka hI sthAna para khar3e-khaDe hI bhojana lete hai| rUpa se vicaraNa karate hue raha sakate haiM inheM ekAkI yA digambara jainAcAryoM ke hI nahI zvetAmbara mAnya jainAcAryoM jinakalpo muni ke nAma se pukArA jAtA hai| ke likhe hue itihAsa rUpa kathA grantho me kisI bhI jagaha sampUrNa prakAra kI vAhya pravRtti se dUra hokara jAna aisA nahI hai ki kisI jaina muni ne aneka gharoM se thor3A- darzanAtmaka AtmA mAtra me tallIna rahanA hI vAstavika thor3A anna lekara kahI anyatra eka jagaha baiThakara khAyA zramaNatva hai / hiMsA, maTha, corI, kuzIla, parigraha ina pAMca ho| sabhI upAkhyAno meM aisA hI varNana milatA hai ki pApo se sAdhaka ko bacakara rahanA caahie| sAdhAraNa rUpa amuka muni ne amuka zrAvaka ke yahA AhAra liyaa| se kisI ke prANoM kA ghAta karanA, use mAranA, pITanA karapAtra yogI nagna digambara sAdhu bane binA ko kA vagairaha hiMsA hI hai| kisI ke sAtha dhokhebAjI kI bAta Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra meM vaNita 'cAritrAdhikAra' karanA mUTha hai, kisI kI vastu ko balAtkAra se yA bahAnA jisa para ArAma karanevAle saMsAriyoM kI dRSTi nahIM banAkara chIna lenA corI hai| strI-puruSa ke paraspara prema- jAtI ho| 'yadi yatnapUrvaka isakI rakSA nahIM karUMgA to bhAva kA nAma kuzIla hai| dUsarI vastuoM ko apanI mAna koI isako uThAkara le jaavegaa|' isa prakAra kI cintA lenA mamatvabhAva hai, moha parigraha hai| jhUTha, corI aura jimake grahaNa karane me na ho. jo iMdriyoM kA poSaka na kuzIla ye tInoM kArya hiMsA ke hI prakAra haiM jahAM kisI hokara manonigraha kA samarthaka ho, jisame pApa kI koI bhI prANI ko sIdhA kaSTa me DAlA jAtA hai| usakA nAma sambhAvanA na hokara pratyuta saMyama kI sAdhanA ho sake jo hiMsA hai jahA~ vacana ke dvArA kisI ko kaSTa phucaayaa| anAyAma rUpa se prApta hone yogya sAdhAraNa sI jAtA hai usa hiMsA kA nAma jhUTha hai, jahA~ koI bhI vastu paristhitiyo ko liye hue ho, aisA kamaNDala Adi muni kA apaharaNa karake dUsare ko kaSTa diyA jAtA hai usa ke grahaNa karane ke yogya ho sakatA hai| yaha bhI upekSA hiMsA kA nAma corI hai| jahA~ zIla ko bigADate hue kisI saMyama kI prApti se nIce kevala apahRta sayama kI dazA meM dUsare ko kaSTa meM DAlA jAtA hai usa himA kA nAma grAhya kahA gayA hai| kuzIla hai| jahAM para padArtha ke prati ahakAra mamakAra pAnI rakhane kA kamaNDalu kASTha yA tumbI kA banA huA karate hue jo apane pariNAma bigar3ate haiM, rAga-dvaSa utpanna hotA hai| yaha gRhastha ke kAma kA nahIM hotA hai| ata hote haiM. unakA nAma parigraha hai| isa prakAra aba dUsare isake rakhane meM usakI rakSA karane ke lie cintA kI zabdoM meM hiMsA tathA parigraha ye do hI parihArya avaziSTa kiMcita bhI AvazyakatA nahI hotI hai / imame kevaa zauca nita bhI pa tA nahI hotI. to raha jAte haiN| ke lie jala hotA / yadi usa jala ko pIne Adi ke kAma rAga-dveSa bAhya padArthoM ke nimitta se hote haiN| inake meM lene laga jAe to phira vaha upakaraNa na rahakara yogya abhAva ke lie dhana, makAna, vastrAdi kA tyAga paramAva. vastu bana jAtI hai| zyaka hai| jisa prakAra zarIra ke hote hue bhI isase rAga- vastra ko gahastha apane lajjAlupana ke kAraNa ataraga rahita hokara rahate haiM va me hI vastrAdi Avazyaka vastuo me rahane vAle kAmukatAdi doSo ko anya logo kI daSTi ko rakhate hue unase rAga rahita nahI ho sakate / dUsarI ora me chipAkara rakhane ke lie pahinA karatA hai / strI jIvana pravacamasAra me ullekha hai ki vastra Adi bAhya bastuo ko me mAyAcArAdi doSa naigika rUpa se hote haiM ataH ve vastra bhI zarIra kI samakakSatA me rakhanA bhUla hai| zarIra dhAraNa kA tyAga nahIM kara sakatI hai| isIlie zrI mahAvIra ke pAyukarma kI vizeSata se hotA hai| isakA dUra honA bhI zAsana me striyo ko apane usI zarIra me middhi kI Ayu avasAna ke adhIna hai| zarIra ke atirikta vastra NAdi AdhikAriNI nahIM banAyA hai| sAre maba bAhya padArthoM kA to manuSya apanI icchA se pravacanasAra me yogya AhAra-vihAra ke viSaya me hI pahaNa karatA hai aura svaya hI unakA tyAga kara sakatA ullekha milatA hai ki sAdhu ko yUktAhAra-vihArI honA kAnako prApta karake dhAraNa karane, dhone, pochane, mukhAne cAhie ki svaya nabanAkara tathA na kisI dUsare se bhI va banAye rakhane aura naSTa ho jAne para usakI jagaha dUsarA banavAkara binA yA canA kiye bhikSAvAtta se jaisA bhI apane prApta karane Adi me vyagra rahAra spaSTa rUpa se hi- ajahara anta rAya karma ke kSayopazamAnubhAra mila jAve, vaha bhI karanevAlA banakara manuSya pApArambhI hotA hai| aisA hI madya-mAsAdi doSo se sarvathA rahita zuddha ho, aisA anna zvetAmbara sampradAya sammana AcArAMga sUtrAdi grantho me kA AhAra dina me eka bAra kara leve| vaha bhI pUrA peTa likhA huA hai vaha ThIka hI / vahA~ vastrapAtrAdi ko munike bharakara na khAve tathA svAda ke lAlaca se na khAve / kyoki upakaraNa kahe gae haiN| upakaraNa to use kahA jA sakatA muni ke bhojana karane kA hetu kevala dhyAna siddhi hI rahatA hai jo hamAre mUla uddezya meM kisI bhI prakAra se sahAyaka hai| bhikSA kA vAstavika artha dAtA ke dvArA dI gaI vasta ho| jo vilAsapriya bhogI logoM ke lie yogya na ho, ko grahaNa karatA hai na ki kisI se mAganA kyoki mAganA Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24, varSa 46, ki01 anekAnta yAcanA zabda kA artha hotA hai jo usase bhinna hai, kahA bhI jAnAdi ke prApta karane kA adhikArI samajhatA ho, Apa gayA hai ki mAMgane se bhIkha bhI nahI milatI" arthAt svayaM samyagnAna Adi guNoM kA grAhaka banakara apane se mAMganA bhikSu ko dukhita karane vAlA hai| adhika guNavAna ke prati samAdarabhAva rakhatA ho, jahA~ taka pravacanasAra ke anusAra dravyaliMgI muni zrI jinavANI ho sake paramAtma citana meM tallIna rahane vAlA ho aura ke gyAraha aga va no pUrva taka ke par3hane vAle tathA ghora kadAcita isase upayoga haTa jAye to isI me salagna anya AtapanAdi yoga rUpa meM tapasyA karanevAle hokara bhI paramAtma-cintaka mahAtmAoM kI suzruSA me lagA rahane bhavaviccheda nahI kara sakate kyoki Agama kA byAkhyAna vAlA ho, mithyAtva anyAya abhakSAdi pApa vRttiyo se karate hue bhI unake ataraga me tadanukUla samucita zraddhAna sarvathA dUra rahane vAlA ho, aisA mata yogirAja Apa ko nahI hotA hai| samucita zraddhAna aura dvAdazAga kA jJAna bhI sasAra se pAra karane vAlA hai aura apane bhakto ko bhI hokara bhI yadi cAritra dhAraNa nahIM kiyA jAye to mukti nimitta rUpa me saMsAra se pAra karane vAlA hotA hai| vaha nahIM mila sakatI hai| zrI tIrthakara bhagavAna ko bhI cAritra svaya usI zarIra se mukta bana sakatA hai| usako zraddhA. dhAraNa karanA par3atA hai| sasAra ke sabhI padAthoM se sabaMdha pUrvaka hRdaya se sevA karane vAlA bhI eka-do prazasta janma viccheda karanA paDatA hai| samyagdarzana, samyagjJAna, dhAraNa karake sadA ke lie azarIrI ho jAtA hai| samyagcAritra me tIno hokara bhI jaba taka cAritra kI Atmahitecchu sAdhu ko cAhie ki ataraga me prasphuTa pUrNatA nahIM ho jAtI hai taba taka punajanma kA abhAva nahIM hone vAlI vItarAgatA ko pragaTa kara dikhAne vAle niviho sakatA hai| kAra nirgrantha digambara veza ke dhAraka kisI bhI tapodhana jo mani jaina zAstrAnusAra vrata niyama Adi kA ko apane sammukha Ate hue dekhe to prasannatApUrvaka uThakara yathAzakti pAlana karane me salagna hai phira bhI hRdaya kI khar3A hove, usake sammukha jAve, hAtha joDakara use kaTilatA ke kAraNa zraddhAna ko yathArtha karane meM asamartha ho namaskAra kare, ratnamaya kI kuzalatA Adi praznoM dvArA aise dravyaliga avasthA ke dhAraka jaina sAdhu bhI apane suzruSA kre| isa prakAra satkArapUrvaka use apane pAsa AcaraNa mAtra se kevala puNyabadha karaka svarga sampadA prApta sthAna deve aura usake Asana zayanAdi kI samucita kara lete haiM / vahA se Akara unheM saMsAra bhramaNa ho karanA vyavasthA kre| tatpazcAt tIna dina ke sahavAsa se usake par3atA hai| kabhI kI sasAra se mukta hona me samatha nahIM ho AcAra-vacAra aura apane AcAra-vicAra me koI khAsa sakate hai| jo loga gahasthAzrama se mukta hokara apane antara na ho to sadA ke lie use apane sAtha rakha sakatA Apako sAdhu mAnate hue bhI viSaya kaSAyo kI puSTi karane hai, aisI jinazAsana kI AjJA hai|| vAle sAMsArika kAryoM me hI phase rahate hai, jAdU-TonA AgamAnukala calane vAle sAdhu ko koI yadi samucita prAdi karake sAdhAraNa logoM ko prasanna karanA hI jina satkAra nahIM karatA hai| pratyata IrSA-pake voDA logo kA dhandhA hai jo rasAyana siddhi prAdi meM lagakara tiraskAra karatA hai to vaha svayaM caritrabhraSTa hai, aisA hiMsA karate hue pApArjana karane vAle hai, aise logo ko ho samajhanA caahie| itanA hI nahIM kintu maiM bhI sAdhu hUM, prabhAvaka tapasvI mAnakara unhI ko sevA-suzruSA karane mai koI kama nahI hai isa prakAra ghamaDa karate hue jo koI vAle loga apanI bhadra ceSTA ke dvArA jo sAdhAraNa puNyArjana apane se adhika gaNavAna sAdhuo se bhI pahile apanA vinaya karate hai usake phala se abhiyogya aura kilviSaka devo me karAnA cAhatA ho to vaha caritrabhraSTa hI nahI kintu janma lete haiN| samyagdarzana se bhI bhraSTa hai| ___ dUsarI ora jo yaha terA hai aura yaha merA hai isa isI prakAra jo manuSya apane moha kI madatA se padArthoM prakAra kI kSudra vRtti kA tyAga karake samatAbhAva ko dhAraNa ke svarUpa ko ThIka-ThIka mAnane laga gayA hai, jisakA citta kie hue ho, jo prANImAtra ko apane hI samAna ananta zAta dazA ko prApta ho cukA hai ataH jo ucita anucita Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra meM variNata 'cAritrAdhikAra' kA vicAra karate hue ucita kArya karane meM hI agrasara dvArA parizuddha hokara apane samyagdarzana, samyagjJAna aura honA cAhatA hai, jo gRhastha kI jhajhaTa se unmukta hokara samyagcAritra ko pUrNatayA prApta ho jAne kA nAma hI yA to sAdhu dazA ko hI saphala mAnakara usako dhAraNa sukti hai| isako prApta kara lene vAle siddha paramAtmA karanA cAhatA hai, aisA jIva yadyapi kucha samaya ke lie kahalAte haiN| saMsAra me hai parantu vaha avazya mukti prApta karanevAlA hai, isa prakAra muni ke viminna niyama, kartavya aura bheda mukti usase dUra nahIM hai| ke sAtha hI inakA pAlana karane vAle mahArAja, jJAnI jaba yaha bAhya parigraha kI taraha abhyantara parigraha se vyakti ko caritradhAraNa kI preraNA kisa prakAra dete haiM bhI sarvathA unmukta ho jAvegA, bAhya parigraha kA parityAga isakA viSada varNana hame pravacanasAra ke 'cArivAdhikAra' kara dene para bhI cintana mAsa ke kAraNa se unhI bAhya ke bhAga se prApta hotA hai| isa grantha kI saphalatA ke bAtoM kI tarapha daur3a lagAne ke lie pariNamanazIla apane viSaya me prazaMmApUrvaka grantha kAra kahate haiM ki jo bhI vyakti mana ko ekAnta Atma-tallIna kara legA, rAga-dveSa se zraddhApUrvaka isa zAstra ko paDhegA vaha jainAgama ke sArabhUta sarvapA rahita zuddha ho jAyegA taba punarjanma bhI dhAraNa nahI tatvajJAna ko prApta kara zrAvaka yA sAdhu ke AcaraNa ko kregaa| apane Apako bilkula rAga-dveSa se rahita zuddha svIkAra karake, usake dvArA zIghra hI paramapada ko prApta banA lenA hI mukti kA sAkSAt upAya hai / isa upAya ke kara skegaa| 6, zrIkRSNa kAlonI, ujjana suNgahare taruhiDhe ujjAraNe taha masANavAse vaa| giriguha girisihare vA bhImavaNe ahava vasite vA // 42 // artha-sUnAM ghara, vRkSa kA mUla koTara, udyAna vana, masANa bhUmi, giri kI guphA, giri kA zikhara, bhayAnaka vana athavA vastikA, inavirSe dIkSA sahita muni tisstthe| sattamitte ya samA pasaMmariNaddAladdhiladdhi smaa| saNakaraNae samabhAvA panjA erisA bhariNayA // 47 // artha-bahuri jAmaiM zatru mitravirSe samabhAva hai, bahuri prazaMsA niMdA viSa, lAbha alAbhavirSe samabhAva hai bahuri tRNakaMcana virSe samabhAva hai aisI pravrajyA kahI hai| jahajAyarUvasarisA avalaM viyabhuya rigarAuhA sNtaa| parakiyarigalayariNavAsA pavajjA erisA bhariyA // 51 // artha- kaisI hai pravrajyA - yathAjAtarUpasadazI kahie jaisA janmyAM vAlakakA nagna rUpa hoya taisA nagna rUpa jAmaiM hai, bahari kaisI hai avalaMbita bhujA kahiye laMbAyamAna kiye haiM bhujA jAmaiM bAhulya apekSA kAyotsarga khar3A rahanAM jAma hoya hai, bahuri kaMsI hai nirAyudhA kahie Ayudhanikari rahita hai, bahuri zAMtA kahie aMga upAMga ke vikAra rahita zAMta mudrA jAmaiM hoya hai, bahuri kaisI hai parakRtanilayanivAsA kahie parakA kiyA nilaya jo vastikA Adika tAmaiM hai nivAsa jAma ApakU kRta kArita anumodana mana vacana kAya kari jAmaiM doSa na lAgyA hoya aisI parakA karI vastikA Adikamai vasanAM hoya hai aisI pravrajyA kahI hai| Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTapAhuDa kI prAcIna TIkAe~ DaoN. mahendra kumAra jaina 'manuja pAhaDa gratha AcArya kundakunda kI pramukha racanAeM haiN| vananikA ye do TIkAe~ prakAzita huI haiN| anusaMdhAna ke haMpaNa, mRtta, canti, boha, bhAva, mokkha, liMga aura gola krama meM vibhinna zAstra bhaNDAroM, prakAzita-aprakAzita ina ATha pAhuDo ko 'bhaSTaprAmRta' tathA Adi ke chaha pAhuDoM granya sUcize Adi ke sarvekSaNa se jJAta hotA hai ki aSTako 'SaTaprAmata' nAma diyA gyaa| inhI nAmoM se ye prakA- pAhuDa para kannaDa, saMskRta, DhUDhArI, hindI Adi bhASAoM zita hue haiN| me vibhinna AcAryoM tathA vidvAnoM ne aneka TIkAe tathA ___ aSTapAhuDa ke aba taka prakAzita saskaraNA ke sapAdana padyAnuvAda kie hai| aba taka prApta jAnakArI ke anusAra me pracIna pAMDulipiyoM kA upayoga prAya. nagaNya haA hai| pAhuDo para tIna prAkRta TIkAe~, cAra saskRta TIkArya, cAra isalie prAyaH pratyeka samkaraNake mUla prAta pATha me bhinnatA hindI-TUDhArI TIkAe aura padyAnuvAda kie gaye hai| kannar3a hai / pATha-bhinnatA ke kAraNa aSTapAhuDa ke viziTa adhya. TIkAe bAla banda, kanaka vanda aura eka ajJAta TIkAkAra yana meM kAphI amuvidhAe~ huI haiN| inhI ko dhyAna meM rakhane kI hai| saMskRta TIkAe prabhAcandra mahAraDita prabhAcandra hue vizvavidyAlaya anudAna Ayoga kI risarca ezosieTa zrutamAgara sUri aura eka ajJAta vidvAn ko hai| DhaDhArIyojanA ke antargana sampUrNAnanda saMskRta vizvavidyAlaya ke hindI TokAe aura padyAnuvAda bhUdhara, devIsiMha chAbaDA, prAkRta eva jainAgama vibhAga me maine aSTapADa ke sampadana pa0 jayacanda chAvar3A aura eka ajJAta racayitA dvArA kiye kA kArya Arambha kiyA hai| abhI taka ke anusandhAna se mujhe jAne ke ullekha haiN| aSTapAhaDa kI 268 pADulipimo kI jAnakArI milI hai| DA. jyotiprasAda jaina kI sUcanA ke anusAra 13vI deza-videza ke vibhinna zAstra bhaMDAroM me aSTapAhuDa zatAbdI me bAlacanda ne mokSapAhaDa para kannaDa TI likhI kI darzanaprAbhUta (dasaNapAhuDa), cAritraprAmana (caritra hai| isake atirikta inhone AcArya kundakunda ke samayapAhuDa), bhAvaprAbhUta, bhAvanAprAbhUta (bhAvapAhuDa), mokSa sAra, pravacanamAra, paJcAstikAya aura niyamasAra para prAbhUta (mokkha gahuDa), liMgapAhuDa, sIlapADa, SaTvAbhRta kannaDa TIkAe likhI haiN| tattvArthasUtra, dravyasaMgraha aura (SaTpAhuDa aura aSTaprAbhUta Adi nAmo se pAMDalipiyA~ paramAtmaprakAza para bhI inake dvArA kannaDa TIkAe race surakSita haiN| jAA ko sUcanAyeM bApta haiN|' mokSapAhuDa para bAlacandakRta AcArya amata canda kundakundakRta grantho ke Adya eva kannaDa TIkA kI eka tADapatrIya pAMDulipi ke jaina maTha pramukha TIkAkAra hai| dUsare pramukha TIkAkAra AcArya mUDavidrI meM upalabdha hone kI sUcanA hai| isakI patra sakhyA jayasena hai| ukta dono AcAryo kI samaya haDa, pravacana- 12 va granyAMka 75% hai|' mokSapAhuDa para hI 13vI sAra aura paJcAntikAya para TIkAeM upalabdha haiN| kintu zatAbdI me kanakacanda ne kannaDa TIkA likhI hai| inake kundakunda kI niyamasAra aura aSTapADa jaisI mahatvapUNa viSaya meM vistRta jAnakArI prApta nahIM hotii| racanAmoM para hana prAcAryoM kI TIkAe~ prApta na honA ArA ke jaina siddhAnta bhavana me pAhoM kI kannaDa vicAraNIya hai| bhASA me tIna tAr3apatrIya pAMDulipiyA vidyamAna haiN| do SaTpAhara para zrutasAgara sUri kI saMskRta TIkA tathA mokSapAhuDa eva eka SaTvAbhRta nAma se hai| mokSaprAbhUta ke aSTapADa para paDita jayacanda chAvar3A kI DhUDhArI bhASA patra 17 aura 15 tathA pranyAMka 1028 aura 1026 hai| Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTapAhuDa ko prAcIna TIkAe~ pazAbhUta ke patra 40 tathA pranyAMka 1157 hai| 1028 kheDI, bambaI, indaura, sAgara aura sTrAsavarga (jarmanI) ke naM. ko pAMDulipi mokSaprAbhUta kI hai| isakI lipi zAstra bhaDAro meM surakSita haiM / iname se ahamadAbAda, IDara, kannaDa haiN| isameM mUla prAkRta gAthAoM kI sakSipta TIkA indaura aura sAgara kI cAra pAMDulipiyoM ko jIrAksa bhI hai| TIkA kI bhASA kannaDa hai / prati jIrNa hai| patra pratiyA~ prApta kara lI haiN| isa TI hA kA racayitA ajJAta TUTa rahe haiN| isakA parIkSaNa kara liyA gayA hai| hai| SaTpAhuDa ko eka TabbA TIkA bhUdhara ne likhI hai / SaTpAhu para eka anya TIkA kI sUcanA hameM bhaTTAraka igakI eka pAMDulipi jayapura ke digambara jaina maMdira yamaHkIti sarasvatI bhaMDAra, RSabhadeva ke prakAzita TholiyAna ke zAstramaDAra me vidyamAna hone kI sUcanA hai| sUcIpatra' se prApta huii| isa sUcI meM SaTpa huDa kI do isake patra 62, veSTana sakhyA 244 hai| yaha prati savat pAMDulipiyoM kA vivaraNa hai| eka prati ke vivaraNa me 1751 kI hai / isa pADulipi ke vivaraNa se jJAta hotA hai TIkAkAra ke kAla meM "TI devI" tathA bhASA ke kAlama me ki yaha TabbA TIkA bhUdhara ne pratApasiMha ke lie banAI thii| "prAkRta TI" likhA hai| TI devo ke viSaya meM koI jAnakArI prApta nahIM hai| sambhava hai pAMDulipi meM kucha vivaraNa samvat 1801 me SaTpAhuDa kA hindI pacAnuvAda surakSita ho| devIsiMha chAbaDA ne kiyA hai / isa anuvAda kI tIna pAMDa lipiyA jJAta hai| ina tIno ke alaga-alaga sthAnoM ma prabhAcandra mahApaNDita ne aSTapAhuDa kI 'pajikA' nAma vidyamAna hone kI sUcanA hai| eka digambara jaina mandira se saMskRta TIkA likhI hai| DA. jyotiprasAda jaina ne AdigAtha, bado'", eka pAzrvanAtha digambara jaina mandira, inakA samaya samvat 1.10.1060 sUcita kiyA hai|' indragar3ha" aura eka sambhavanAtha digambara jaina madira, udapa. inhoMne inheM "pramAcaMdra mahApaMDita Apha dhAga" likhA hai| pura12 ke zAstra bhaDAra me / AdinAtha madira badI ko prati isa sUcanA ke anusAra prabhAcadra mahApaMDita ne pravacanasAra para "pravacanasAra saroja bhAskara", paJcAstikAya pada savat 185 kI hai| isase jJAta hotA hai ki devIsiMha "paJcAstikAya pradIpa" aura samayasAra tathA mUlAcAra chAvar3A ne SaTpAhuDa kA hindI padyAnuvAda aSTapAhura kI para bhI TIkAe~ likhI haiN| aSTa pAhuDa para eka saMskRta / DhaDhArI bhASA vacanikA (pa. jayacada chAvar3A savat TIkA prabhAcA mahApaDita se bhinna prabhAcadra ne kI hai| 1867) se pUrva kiyA hai| ' inakA samaya 1270 se 1320I0 hai| inhona samayasAra, sambat 1820-1886 ke vidvAn pa0 jayacada cha.bar3A pravacanasAra aura paJcAstikAya para bhI TIkAe~ racI haiN|' ne savat 1867" me aSTapAra para DhArI bhASA me vacavikrama kI 16vIM zatAbdI ke AcArya zrutasAgara sUri ne nikA TIkA likhii| prAkRta saMskRta meM logo ko dakSatA aSTapAhu ke saNa, suta, carina, boha, bhAva aura mokkha- prAyaH samApta ho jAne ke kAraNa yaha TIkA bahuta prasiddha pAhaDa para padakhaMDAsvayI saMskRta TIkA likhI hai| yaha huii| yahI kAraNa hai ki isa TokA yukta aSTapAhaDakI TIkA prakAzita ho cukI hai| zrutasAgara sUri ne kula 38 pAMDalipiyo gA~vo-gA~vo me aba bhI saikar3o kI saMkhyA meM racanAeM kI haiN| ye TIkAgrantha, kathApratha, vyAkaraNa aura upalabdha haiN| yaha TokA prakAzita ho cukI hai| paDita kAvyagrantha haiN| jayacada chAvar3A ne samayasAra, svAmIkArtikeyAnaprekSA, SaTpAhara para eka anya saMkSipta saskRta TIkA prApta dravyasaMgraha, parIkSAmukha, AptamImAsA, patraparIkSA, sarvArthahuI hai| isase mAtra gAthArtha spaSTa hotA hai| isa TIkA siddhi, jJAnANava Adi anaka grantho para Dha DhArI bhASAkI aneka pAMDulipiyAM bhArata aura videzoM meM bhI mojada vanikA likhI hai / kI 20 pAMDulipiyoM kI jAnakArI hai| ye pratiyAM SaTpAhuDa para saMvat 1789 se pUrva bhI eka hindI jayapura, mahAvIrajI, ahamadAbAda, Ikara, jyAvara, cAMda- TIkA likhI gaI hai| isa TIkA kI 3 pADulipiyAM zAva Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28, varSa 46, ki01 anekAnta haiN| 2 pratiyAM digambara jaina maMdira abhinandana svAmI, kI gaI hai| uparyukta gyAraha TIkAoM meM se eka zrutasAgara baMdI me surakSita hai|" abhinandana svAmI madira kI vesTana sUri kRta saMskRta kI tathA jayacada chAvar3A-kRta DhaDhArI bhASA saMkhyA 14 kI prati saMvat 1786 me likhI gii| yaha vani kA TIkA hI mudrita huI hai| pAilipi jatI gaMgArAmajI ne savAI jayasiMha ke rAjya meM vijJa pAThakoM se anurodha hai ki aSTapAhuDa kI TIkAoM mANapura grAma me likhii| isa TIkA kA lekhaka ajJAta hai| tathA TIkAkAroM aura pAMDulipiyoM ke viSaya me yadi koI isa taraha aba taka ke anusadhAna se aSTapADa evaM jAnakArI ho to majhe deN| SaTpAhara kI gyAraha TIkAo kI jAnakArI prApta haI -prAkRta eva jainAgama vibhAga, sampUrNAnanda saMskRta hai| ye TIkAe~ kannaDa, saMskRta, DhaDhArI aura hindI bhASA me vizvavidyAlaya vaarnnsii| __ sandarbha 1. jaina Atharsa eNDa deara varsa, jainA eNTIkverI, bhAga pAhaDa, zAMtivIra digambara jaina saMsthAna, mahAvIrajI, 37, na0 2, pR0 14 eva paramAtmaprakAza-prastAvanA vI. ni0 s0-2464| -DA0 e0ena0 upaadhye| 6. rAjasthAna ke jaina zAstrabhaDAroM kI graMtha sUcI, 2. vhii| bhAga-3, pR. 164 / 3. kannaDa prAntIya tArapatrIya atha sUcI, pR017| 10. prAcArya kundakunda : vyaktitva evaM kRtitva-DA. 4. katipaya (di0) jaina saMskRta prAkRta graMthoM para prAcIna kastUracada kAsalIvAla, zrI mahAvIra graMtha prakAdamI, kannara TIkAe~-60 ke. bhujabalI zAstrI, jaina jayapura, pR0 17 / siddhAnta bhAskara, bhAga-3, kiraNa-3, di0 1935, . rAjasthAna ke jaina zAstra bhaMDAroM kI prantha sUcI, pR0 112 / jaina Atharsa eNDa deara vasaM-DA. bhAga-5, pR0 216 / jyotiprasAda jaina, jainA eNTIkverI, bhAga- 37, na0.2, pR0 14 / 13. savatsara dasa ATha sata satasaThi vikramarAya / 5. hastalikhita zAstro kA paricaya, pR0 18, prakAzaka mAsa bhAdrapada zukla tithi terasi pUrana pAya / rAmacaMdra jaina, TrasTa matrI, RSabha deva / -aSTapAhuDa (pAMDulipi), patra 2.6, AcArya mahAvIrakIti sarasvatI bhavana, rAjagira / 6. jaina Atharsa eNDa denara varksa, jainA eNTIkverI, bhAga 14. aSTapAhuDa, muni anantakIrti prathamAlA samiti, 33 naM0-2, pR0 11 / bambaI, vI0 saM0 2450 / 7. vahI, bhAga-34, naM0-2, pR. 46 / 15. jainendra siddhAntakoza, bhAga-2 pR. 323 / 8. SaTprAbhUtAdi saMgraha, mANikacaMda digambara jaina grantha- 16. rAjasthAna ke jaina zAstra bhaMDAroM kI pratha sUcI, mAlA samiti, bambaI, vI. ni. sN0.247| aSTa- bhAga-5, pR0 219 / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gommaTasAra karmakANDa kA zuddhipatra [ba0 ratanacaMba mukhtAra dvArA sampAdita tathA zivasAgara graMthamAlA se prakAzita] saMzodhikA-105 AryikArala vizAlamati mAtA jI [mA0 ka. vivekasAgara ziSyA] paMkti 59 ___ 16 6-13 * 14 -javAharalAla motIlAla jaina, moNDara azuddha pratyAkhyAnAvaraNa mAyA, pratyAkhyAnA- pratyAkhyAnAvaraNa mAyA, pratyAkhyAnAvaraNa krodha. varaNa mAna pratyArAnAvaraNa mAna / kArmANa bandhana kArmANa zarIra bandhana saMyoga se zarIra bandhana saMyoga se kArmANa zarIra bandhana 16 kama karane udayApekSA 16 kama karane se udayApekSA tavyatirikta sadvyatirikta kAno karma kA nokarma paudUgalika podgalika sadbhAva sadbhAva dvitIya-SaSTham prathama-SaSTha ajanArAca-ardhanArAca vajanArAca, nArASa, arghanArAca bandha bandha 100 66 10 22 107 108 isa guNasthAna me mahIM hotA hai kalpAvAsinI bandha yogya prakRti bandha kAraNa bhI antaH kor3Akor3I pramANa antaH kor3Akor3I pramANa eka AvalIka abAdhA anukRSTa anAdeya baiMkriyaka vikA 72 isa guNasthAna meM hotA hai| kalpavAsinI bandha yogya prakRti 65 bandha ke bhI kAraNa antaH koDAkor3o sAgara pramANa antaH kor3Akor3I sAgara pramANa eka AvalIko bhAbAdhA anutkRSTa Adeya vaikiyika hika kA 105 121 125 24 15 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0, 44,ki. paMkti azuddha aneka kSetra sthita ayogya 150 eka kSetra sthita ayogya 158 171 207 218 222 225 226 236 saba guNa hAni kA sarva guNa hAni kA arati, zoka aura jugupsA kA marati, zoka bhaya aura jugupsA kA bandhane kA kAma saMkhyAta guNA hai| baMdhane kA kAla usase bhI sakhyAta guNA hai| pAMca antarAya prakRtiyoM ke pIca antarAya ina prAtiyoM ke do guNa hAni (2x616)kA do guNahAni (2x4) kA (1+4=5) (1+4=5) dekhA jAtA aba . dekhA jAtA hai| aba apanI 2 bandha meM sthiti kAraNa hone se apanI-apanI sthiti-bandha me kAraNa hone se bhAgita bhAjita anubhAga bandhyavasAya anubhAga banpAdhyavasAya anudaya prakRti 82 anudaya prakRti . vyucchinna rUpa prakRtiyAM mithyAtva guNasthAna yaha paMkti punarmudita ho gaI haiN| se ayoga kevalI guNasthAna paryanta kama se 5-6-1-17.8-5-4-6-1-16.30 aura 12 haiN| 8-4-6 ina pAMca binA 42 prakRti ina pAMca binA pAniyA kI 42 prakRti evaM mitra mohanIya evaM anudaya mizramohanIya hone se anudaya prakRti 4 hone se anudaya prakRti udaya udaya 23.24 244 247 18 240 249 20 246 prathama nakzA koThA naM.3 72 . 51 70 253 udA munDitti prathama nakzA udaya yudhiti koThA na02 256 anudaya banudaya carama pakti 20 30 28. 16 dubhaga maMda Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMkti 288 105 307 313 10.12 gommaTasAra karmacakA zudhi patra azuddha matta saMyata guNasthAna meM pramata saMyata muNasthAna me udaya prakRti 66 udaya prakRti 18 sAsAdana guNasthAna meM guNasthAnovata sAsAvana yuSasthAna meM bucchitti guNa sthAnokta (+4+devagatyAnupUrvI va samyagmithyAtva) (6+4+devagatyAnapUrcI va samyagmidhyAtva) myu076 apramatta guNasthAna se ayogI vyu0 76 apramatta guNasthAna se ayogI paryanta vyUnchinna hone vAlI prakRtiyA~ krama se parpanta vyucchinna hone vAlI prakRtiyA~ kama 4+6+6+1+2+3.+tIrthakara vinA 11076 se 4+6+6+1+2+1+3+ tIrthaGkara binA 11-76 jIva anivRtikaraNa guNasthAma ke parama jIva anivRttikaraNa ke carama aura carama maya meM aura carama samaya me me (16+ +1+1+1+6+1+1+1) me (16+ +1+1+6+1+1+ 1+1) guNasthAna pramatva | sava | satva vi guNasthAna asatva satva | satva vizeSa vyuchi yt| . 148/ . , asayata | . 148 1 ., 323 12 330 347 20 348 356 422 20 udvelanA hone para 133 prakRti kA...... udvelanA hone para 131 prakRti kA...... / guNasthAna | asatva | satya vyachi. / guNasthAna | basatya | sasva | sasva |vizeSa | / guNasthAna | a. sva | satva | satva vizeSa / vyaki deza sayata / 1 / 147 1 tiyaMca deza sayama| 1 | 147 / 1 tiyaMca | | | Ayu | Ayu eka samaya se antarmuhUtaM se kama kAla paryaMta eka samaya se lekara anta. muhUrta kAla se kama tk| udaya byucchitti se hotI hai| udaya vyacchitti se pUrva hotI hai| baiMkeyika, aMgopAMga, ayazaH kIti vakriyika, agopAMga, AhArakadvika bayazaH kIti eka samaya se antarmuhUrta se kama kAla eka samaya se lekara antaHmuharta se kama kAla taka 423 23 426 44 426 - ise samajhane ke lie dekho dhavala 8 viSaya paricaya pR.1,2 tathA dhavala 8/100,107, 142 dhavala 8/155, 100 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12, barSa 41, ki.. pRSTha paMkti 61 431 440 4. 24 azuddha udaya kisa guNasthAna se kisa guNasthAna taka hotA hai| 1-234 svodaya parodayabandhI svAkSya bandhI paradhAda sthAnagaditraya kyoki aprazastA ke Adi leka 36 avaktavya bandha ke sava sava [1+2] 3 bhaga hai carama samaya taka puruSa vada kA bandhaka hai guNasthAna udaya vikalpa anivRti karaNa sukSmasAmparAdha guNasthAna saMyama pramatta saMyama 2 vihAyogati, sthira, subhaga nAmakarma ke ye cAra bandha sthAna hote haiN| cAra manoyogiyoM va cAra vacanayogiyoM meM ukta 8bandha sthAna 510 528 haa udaya kisa guNasthAna se kisa guNasthAna . taka hotA hai| 1-4 svodaya parodaya bandhI svodaya bandhI paraghAta styAnagRtriya kyoMki aprazastatA ke Adi lekara 36 avaktavya bandha ke sarva sarva [1+2] 3 bhaga haiM carama samaya taka puruSaveda kA bandhaka hai| guNasthAna udaya vikalpa anivattikaraNa 1 sUkSmasAmparAya guNasthAna saMyama pramattasaMyama 3 vihAyogati, sthira, zubha subhaga nAmakarma ke ye pAMca vandha sthAna hote haiN| cAroM manoyogiyoM me va cAra vacanayogiyoM evaM audArika kAya yogiyoM meM ukta 8 bandha sthAna AhAraka dvika kA bandha pramattaguNasthAna me nahI hotA hai| deva ekendriya paryApti sahita 25 prakRti kA tathA yAtApa yA udyota ke sAtha paryApta tiryaJca sahita 26 prakRti kA kApota lepAkA manuSya prakRti saMyukta 30 prakRti kA sthAna evaM ayogI guNasthAna ko, ayogI siTa pada........ cAlanA se ATha ATha paryApta dIndriya trIndriya caturindriya sthAna ke zuddha 11, 25 ye paMktiyAM do bAra mudita ho gaI haiN| AhAraka dvika pramatta guNasthAna meM hotA hai 540 deva ekendriya sahita 26 prakRti kA 27 143 545 kapota lezyA kA manuSya prakRti saMyukta sthAna kA eva 21-22 560 24 ayogI guNasthAna ko, ayogI ko ayogI siddha pada cAlanA ATha ATha paryApta dvIndriya trIndriya trIndriya caturindriya sthAna ke 1125 athavA uparyukta 26 pravRti meM susva duHsvara me se koI eka prakRti milAne para.. ... 580 16.21 ucchavAsa paryApti meM udaya yogya 30 prakRti sthAna hai| (kramaza:) Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagataguru kaba nija Atama dhyAU~ ||ttek|| nagna digambara mudrA dharike, kaba nija Alama dhyaauuN| aisI labdhi hoya kaba mokU, jo nija vAMchita pAU~ ||jgtguru0|| kaba gRhatyAga hoU~ vanavAsI, parama puruSa lo lAU~ / rahUM aDola jor3a padmAsana, karma kalaMka khapAUM ||jgtguru0|| kevalajJAna prakaTa kari apano, lokAloka lakhAUM / janma-jarA-dukha deta jalAMjali, ho kaba siddha kahAU jgtguru0|| sukha ananta vilasU tihi thAnaka, kAla ananta gmaauuN| 'mAnasiMha' mahimA nija pragaTa, bahuri na bhava meM pAUM ||jgtguru0|| kAgaja prApti :-zrImatI aMgUro devI jaina, dharmapatnI zrI zAntilAla jaina kAgajI, naI dillI-2ke saujanya se Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Regd. with the Registrar of Newspaper at R. No. 10591/62 vIra-sevA-mandira ke upayogI prakAzana pApa-prazasti saMgraha, bhAga 1: saMskRta paura prAkRta ke 171 prakAzita pranthoM kI prazastiyoM kA pagalAcaraNa parita praparva saMbaha, upayogI 11 pariziSTo pora pa. paramAnanda zAstra kI itihAsa-viSayaka mAnisa paricayAtmaka prastAvanA se pralaMkRta, sajilda / ... gaprampa-prazasti saMgraha, bhAga 2: apabhraMza ke 122 aprakAzita granthoM ko prazastiyo kA mahattvapUrNa sapahA 11 pampakAroM ke aitihAsika paMtha-paricaya pora pariziSTo sahita / saM. paM. paramAnanda zAstrI / majilda / 15... panavelagola aura dakSiNa ke agya baMna tIrSa: zrI rAjakRSNa jaina ... jaina sAhitya aura itihAsa para vizava prakAza : pRSTha sadhyA 74, sajilda / nasalamAvalI (tIna bhAgoM meM): sa.pa.bAlabAda pitAmta zAstrI pratyeka bhAga..... Basic Tenents of Jainijm : By Shri Dashrath Jain Advocate. 5-00 Jaina Bibliography : Shri Chhotelal Jain, (An universal Encyclopaedia of Jain References.) In two Vol. Volume I contains 1 to 1044 pag.8, volume 11 contains 1045 to 1918 pages size crown octavo. Huge cost is involved in its publication. But in order to provide it to oach library, its library edition is made available only in 600/- for one set of 2 volume. 600-00 - sampAdana parAmarzadAtA : zrI lakSmIcandra jaina, sampAdaka : zrI pacandra zAstro prakAzaka-bAbUlAla jaina vaktA, vIrasevAmandira ke lie madvita, gItA priTiMga ejensI, DI0.105, nyUmolamapura, dillI-53 ! - prinTeDa patrikA baka-paikiTa Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra sevA mandirakA premAsika anekAnta (patra-pravartaka : prAcArya jugala kizora mukhtAra 'yugavIra') baba 46: ki02 aprala-jUna 1663 kama isa aMka meM viSaya 1. guru-stuti 2. prAcIna bhArata ko prasiddha nagarI ahicchatra -DA. ramezacandra jaina, bijanaura 3. zvetAmbara Agama aura digambaratva -~-jasTisa ema. ela. jaina 4. gommaTasAra karmakANDa kA zuddhi-patra -paM. javAharalAla motIlAla jaina, bhINDara 5. kerala meM jaina sthApatya aura kalA -zrI rAjamala jaina, dillI 6. jinAgamo kA saMpAdana -zrI jauharImala pArakha 7. prAkRta bhASA ke sambandha meM prApta kucha patra 8. purAnI yAdeM-sapAdaka 9. Una ke devAlaya -zrI nareza kumAra pAThaka 10. a. bhA0 di0 jana vidvatpariSad ke khura adhivezana me pArita eka prastAva kavara pR02 prakAzaka : bIra sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a. bhA. di. jaina vidvatpariSad-khuraI adhivezana meM di0 27-6-63 ko pArita prastAva vartamAna kAla meM mUla Agama granthoM ke sampAdana evaM prakAzana ke nAma para granthakAroM ko mala gAthAoM meM parivartana evaM saMzodhana kiyA jA rahA hai| jo Agama ko prAmANikatA, maulikatA evaM prAcInatA ko naSTa karatA hai| vizva-mAnya prakAzana-saMhitA meM vyAkaraNa yA anya kisI AdhAra para mAtrA, akSara Adi ke parivartana ko bhI mUla kA ghAto mAnA jAtA hai| isa prakAra ke prayAsoM se granthakAra dvArA upayoga kI gaI bhASA ko prAcInatA kA lopa hokara bhASA ke aitihAsika cihna lapta hote hai| ataeva Agama/ArSa granthoM kI maulikatA banAe rakhane ke uddezya se a0 bhA0 di. jaina vi0 50 vidvAnoM, sampAdakoM, prakAzakoM evaM unake jJAta-ajJAta sahayogiyo se sAgraha anarodha karatA hai ki ve AcAryakRta mala-granthoM meM bhASA-bhAva evaM artha sudhAra ke nAma para kisI bhI prakAra kA phara-badala na kr| yadi koI sazodhana/parivartana Avazyaka samajhA jAe to use pAda-TippaNa ke rUpa meM ho darzAyA jAe tAki Adarza maulika kRti kI gAthAeM yathAvata hI bano raheM aura kiso mahAnubhAva ko yaha kahane kA avasara na mile ki bhagavAna mahAvIra svAmI ke nirvANa ke 2500 varSa uparAnta utpanna jAgarUkatA ke bAda bhI mUla AgamoM meM saMzodhana kiyA gayA hai| - sudarzana lAla jaina matrI noTa-vidvatpariSad dvArA pArita ukta prastAva sama-sAmayika aura ArSa-rakSA ke lie kavaca haiusakA pAlana honA caahie| hamase loga kahate hai Apa vidvAnoM ke nAma batAe~ jinase Agama-bhASA viSayaka nirNaya liyA jAya / so hamArI dRSTi meM paramparita Agama-bhASA bhraSTa hI nahIM hai taba nirNaya kaisA ? yadi sazodhakoM kI ghoSaNAnusAra paramparita Agama-bhASA ko truTita yA bhraSTa mAna bhI liyA jAya taba to usa bhASA ko paDhakara DigrI prApta vartamAna vidvAna bhI bhraSTa-jJAna Thahare-ve kyA niNaya karege? hama to vyAkaraNa vaddha-bhASA aura Apa bhASA dono meM antara mAnate hai / ArSa-bhASA ke viSaya meM samaya-pramukha (pUrNa zrutajJAnI-gaNadhara deva) pramANa hai --aura vartamAna meM unakA abhAva hai| phalataH hameM ArSa-rakSA meM pArita ukta prastAva hI mAnya hai| paramparita-Agama meM vidvAnoM kI aisI zraddhA kA hama sanmAna karate hai| -sampAdaka Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Tr" [ MATTER ONWIT / V paramAgamasya mojaM niSiddhajAtyandhasindhuravidhAnam / sakalanayavilasitAnAM virodhamathanaM namAmyanekAntam // varSa 46 kiraNa 2 vora-sevA mandira, 21dariyAgaMja, na dillI-2 vIra-nirvANa mavat 258, vi0 saM0 2050 apraila-jana 1663 guru-stuti kabadhoM mila mohi zrIguru munivara, karihaiM bhavadadhi pArA ho / bhoga udAsa joga jina lInoM, chADi parigraha bhArA ho / indriya-damana vamana mada konoM, viSaya-kaSAya nivArA ho| kaMcana-kAMca barAbara jinake, nidaka vaMdaka sArA ho| durdhara tapa tapi samyak nija ghara, mana vaca tana kara dhArA ho| grISama giri hima saritA toreM, pAvasa tarutara ThArA ho| karuNA lIna, cIna trasa thAvara, IryApaMtha samArA ho| mAra mAra, vratadhAra zIla dRr3ha, moha mahAmala TArA ho| mAsa chamAsa upAsa, vAsa vana, prAsuka karata ahArA ho| Arata raudra leza nahiM jinake, dharama zukala cita dhArA ho| dhyAnArUr3ha gUr3ha nija Atama, zadha upayoga vicArA ho / Apa tarahiM aurana ko tArahi, bhavajalasiMdhu apArA ho| "daulata" ese jana jatina ko, nita prati dhoka hamArA ho / Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (gatAka se ge) prAcIna bhArata kI prasiddha nagarI-ahicchatra : DaoNrameza candra jaina dUsarI zatAbdI I0 ke prArambha meM jabaki kaniSka ke pramukha nagaroM meM isako gaNanA hone lgii| yaha pApArika tattvAvadhAna me kuSANo kI zakti kA vistAra huprA taba mArga se banArasa, pATalIputra, kauzAmbI, mathurA tathA takSa. paMcAla ke gajA isake adhIna hue tathA sambhavata: adhInastha zilA se juDI thI / pANini vI aSTAdhyAyI kI kANikA rAjA ke rUpa me zAsana karane kI unhe anumati dI gii| vRtti me ahicchatrA ko prAcya daza ke antargata parigaNita kintu jaba dUsarI zatAbdI ke madhya kuSANa kamajora par3e kiyA hai / manu ne paMcAla deza ke logo ko pramukha sthAno taba ahicchatA ke pramukha ke sAtha unake anya adhInastha para yuddha hetu yaha cayana karane ke lie kahA hai| sundara gajAo ne eka sAtha deza ke aneka bhAgo me vidroha khaDA mRNmUrtiyAM tathA pASANa mUtiyA~ ahicchatrA meM banAI jAtI kara diyA tathA eka sAtha kuSANa sAmrAjya ke mahala ko thii| mAlA ke dAne banAna kA udyoga yahA~ samRddha avasthA DhahA diyA, ahicchatrA tathA usake sAma-pAma kuSANo ke me thA / mAlAo ko kavala U~cI zreNI ke loga hI nahI kama hI sikke, jiname eka do vasudeva ke sikke hai, prApta pahinate the, apitu madhyama aura nimna zreNI ke loga bhI hue haiN| ahicchatrA dvitIya zatAbdI meM prasiddha tathA pahinane the| paMcAnikAo ke antargata hAthI dAMta kI mahatvapUrNa nagara thA, yaha bAta bhUgolavettA TAlamI (lagabhaga gaDiyo kA amarakozameM nirdeza yaha batalAtA hai ki isa 150 I.) ke AdisadrA nAma se kiye gaye ullekha se prakAra kI gaDiyAM isa kSetra meM banAI jAtI thii| ahicchatrA pramANita hotI hai / kuSANo ke patana tathA gupto ke abhyu. me sambandhita kucha zaka-kuSANa kAla kI khilone kI daya ke madhya kA kAla uttarI bhArata se aneka gaNatatroM matiyAM vibhinna prakAra ke phaizana aura jAtiyo kA pratitathA rAjatatro (jiname ahicchatrA rAjataMtra bhI sammilita nidhitva karatI hai / isase uma yuga ke jAtoya anta. praveza hai' ke sakaTa kA kAla hai| kA patA calatA hai| retIle patthara se nimina do mUrtiyA~ tRtIya zatAndI ke pUrvArddha me kisI samaya mitravaza kA ahicchatrA se prApta huI hai| aimA pratIta hotA hai ki ve anta mAlama paDatA hai athavA ye kisI dUsare vaza se AkrAnta mathurA se maMgAI gaI thii| inameM se eka para dvitIya ho gae jJAta hote haiM / rAjA zivanandI tathA bhadraghoSa isI zatAbdI I0 kA brAhmI lipi me lekha hai| kAla se sambandhita haiN| iname se pahale ke nAma ke mikke ahicchatrA se prApta hue haiN| iname tRtIya zatAbdI ke lakSaNa guptakAla ke bAda ahicchatA vidyamAna haiN| ye dono nAgavaza ke yA unake uttarAdhi- gupto ke bAda chaThI zatAbdI ke unarArddha me pacAla kArI ho sakate hai| rAjA acyu athavA acyuta (jisakA kSetra maukhI rAjAo ke adhikAra me AyA, jinhoMne apane ullekha aneka sikko me hai) vA inhI se sambandhita rahA rAjya kA vistAra ahicchatrA taka kiyaa| inake yahAM kucha hogaa| vaha antima pacAla rAjA thA tathA cauthI zatAbdI mikake prApta hue haiM / samrATa harSa ke (606-647 I ) ke I. ke madhya vRddhigata huprA / vaMza ke zilAlekha se yaha pramANita hotA hai ki yaha kSetra 200 I050 se 650 I. taka ahicchatA ahicchatrA bhakti ke zAsana kA eka bhAga thaa"| isa bhakti cha so varSa ke pacAlo ke ima kAla me rAjadhAnI meM aneka viSaya (jile) the| pratyeka viSaya me aneka ahicchatrA ne usa khanIya pragati kI tathA uttara bhArata ke pathaka (paragane) the| pratyeka pathaka me aneka grAma the| Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna bhArata kI prasiddha nagarI-cchitra haSa ke bAda kI sthiti : svarUpa ahicchatrA kA vinAza nirdhArita kiyA jAtA hai| harSa kI matyU ke 50 varSa bAda kA ima kSetra kA iti- kannauja ke viruddha 1016 ko car3hAI meM mahamada usa nagara hAsa avaziSTa uttara bhArata ke lie viSamanA kA thaa| ko baDhane meM pUrva rAmagaMgA ko pAra kara gayA thA; ata: ima canda kavi ke pRthvIrAja rAmo ke anamAra yaha kahA jAnA jile se gajarA hogA, kintu usakI caDhAiyo ke pramaga meM hai ki lagabhaga 714 I0 me usa samaya ke pradhAna zAsaka ahicchatrA kA kahI nAmollekha nahI hai, isameM yaha pratIta rAmA paramAra ne rAjadUta vaza kI 36 rAjakIya jAtiyo hotA hai ki vaha kabhI bhI isa sthAna para nahI AyA thaa| ko bhUmi bheTa kI thI, isameM se eka ke hara jAti thI; jise isakA kAraNa yaha thA ki usa samaya yaha pUrI taraha se usane kaThera diyA thaa| yadi isa paramparA ko sahI mAna Azika rUpa se ujaDa cukI thii| liyA jAya to yaha kaThera zabda kA pahalA prayoga hai, jisake ahicchatA kA kavi vAgbhaTa : nAma se ruhelakhaNDa (prAcIna uttarI pacAla); jimame barelI vAgbhaTa kavi ne pandraha mago me "neminirvANa kAvyama" jilA bhI sammilita hai, pUre madhyakAla me jAnA gayA / likhA thaa| ima grantha kA racanAkAla I0 mana 1075___ AThavI zatAbdI ka dUmare caturtha bhAga me ahicchatrA 1125 mAnA jAtA hai| isame 15 sagoM me tIrthakara viSaya kannauja ke yazovarmana ke adhipatya meM A gyaa| neminAtha gajIvanavRtta akita kiyA gayA hai| vAgbhaTa isake anantara kucha dazako ke lie kannoja ke hI rAjA nAma ke kaI vidvAna hue hai| "aSTAga hRdaya" nAmaka Ayudha ke adhikAra me aayaa| navI zatAbdI ke pUrvArda Ayurveda grantha ke racayitA eka vATa ho cuke hai, para me sambhavataH nAgabhaTTa dvitIya ke kannauja para adhikAra va ra inakA koI kAvya grantha upalabdha nahIM hai| neminirvANa lene para gurjara pratIhAro kI udIyamAna zakti ke hAtha meM kAvya kI jaina siddhAna bhAna pArA kI hastalikhita prati aayaa| kucha loga isa rajA kA nAma vigraha kahate hai| meM; jisakA lekhanakAla vi0 sa0 1727 pauSa kRSNA jisake sikke ahicchatra se prApta hue haiN| isI sthAna se aSTamI zukravAra hai, nimnAlakhita pragasti zloka upalabdha jo Adivara ha ke mikke prApta hA hai ve nizcita rUpa se hotA haibhoja (lagabhaga 836-885 I0) se sambandhita hai jo ki ahicchatra kulotpanna: prAgvATa kula zAlina / kannauja ke gurjara pratIhAro me mabape baDA thaa| dasavI ke anta taka ahicchatrA kA kSetra una ke Adhipatya me rhaa| chAhaDasya sutaM cakre prabandha vAgbhaTa kvi.|| yaha jJAta nahI ki yaha eka "bhakti" ke rUpa me unake sIdhe yaha prazasti padya zravaNabelagola ke sva0pa0 jinadAsa prazAsana me thA athavA apane kisI anya adhIna rAjA kA zAstrI ke pustakAlaya vAlI neminirvANa kAvya kI prati isane prazAsana saupA huA thaa| me bhI prApya hai| dasavI tathA gyArahavI sadI kA ahicchayA kSetra :- prazasti padya se avagata hotA hai ki vAgbhaTa prathama dasavI sadI ke kannauja ke rAjakavi rAjazekhara ne pacAla prAgvATa poravAla (paravAra) kula ke the aura inake pitA ke kaviyo kI zreSThatA kA varNana kiyA hai / usake anusAra kA nAma chAhara thaa| inakA janma ahicchavapura meM huA pAMcAla nATyakalA me nipuNa the aura unhone ragamaca kA thaa| mahAmahopAdhyAya ojhA jI ke anumAra nAgaura kA kAma kiyA thaa| pacAlI isa kSetra kI bolI thii| purAnA nAma nAgapura yA ahicchatrapura" hai| nAyA dhammapaMcAlI nArI kI bhadratA kI dUra-dUra taka pratiSThA thii| kahAno me bhI ahicchatra kA nirdeza AyA" hai| DAkTara manaSya isa kSetra ke nivAsiyo ke paridhAna kI jagadIza candra jaina ne ahicchA ko avasthiti rAmanagara jI kA anakaraNa karate the| 11vI zatAbdI ke prArambha hI mAnI hai"| adhikAMza vidvAna neminirvANa kApa ke sozalabanI ne pacAla ko nau bar3e bar3e rAjyo ke antargata racayitA vAgbhaTa kA janma sthAna Adhunika rAmanagara parigaNita kiyA hai| mahamada gajanavI ka dhAve ke pariNAma (jilA barelI) ko hI mAnate hai"| Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4, varSa 46, ki02 anekAnta ahicchatra se prApta miTTI kI vastueM mUrtikalA ahicchatrA prAcIna kAla se uttara bhArata meM miTTI kI ahicchatrA ke ziva mandira meM lagI huI gaMgA aura bastuo ke nirmANa kA pramukha kendra rhaa| vibhinna prakAra yamanA kI gabhaga kAryaparimANa maNmatiyAM milI hai| kI sTro kI choTI-choTI mUrtiyA yahA prApta huI hai, jo ki ahichatrA meM mauyaM zuga yuga kI purAnI mAtRmatiyAM milI lagabhaga 300 I0pU0 se 110.I. taka kii| ina / ahichatrA se prApta Tikaro para mithunamukti prAyaH lagabhaga 300-200 I0pU0 kI mAtRdeciyo kI mUrtiyA akSita hai| ye Tikare nAce se bane ie haiM aura usa yuga ke bhI sammilita hai| cha miTTI ke bartana prApta hue hai| hai jaba DoliyAne aura cha aga sAce se nikAlane kA inakA vAla '500 I0 pU0 se 600I0 pUrva nirdhArita sakrAntikAla bIta cukA thA strI mUrtiyo me keza aura kiyA gayA hai| 3 * se 200 I0pU0 ke stara meM gIlI hAge me mAlika cinha hai| puruSamati saptatatrI bINA miTrI se nimita kucha ITeM prApta huI hai| ovA meM pakAi lie harA hai| Arama TikarI para mithuna yA strI-puruSa haI ITo ke DhAMce pazcAt kAlIna stara meM prApta hue hai, ka akana thA aura kucha kA bAda bar3I dampatti yA patijinakA samaya prathama zatAbdI I0 pU0 nirdhArita vidhA patnI ke rUpa meM parivartita ho gyaa| donoM kA bheda yaha gayA hai| usa samaya nagara kA DhenIna mIla ke dhere kA haikilA banAyA gayA thaa| lagabhaga 350 I0 se 750 I0 1. mithuna prakAra ka. Tikaro ma strI-puruSa ke bAyI kI parata me 76. mandira prApta huA hai, jima meM bdd'ii-bdd'| ora hai aura dampatti Tikaro me vaha bAyI bora hai| brAhmaNa dharma sambandhI mUti / / milI hai| jo ki miTTI ko 2. mithuna Tikage ke kinAre Ter3he-mer3he haiN| kintu pakAkara banAI gaI thii| dhArmika maNmaya mUrtiyoma brAhmaNa, damaniTakare ekadama sIdhe, sacce aura phaloko goTa tathA bauddha tathA jaina dharma se sambandhita devI devatAko kI chATI- pRSTabhUmi se yukta hai| choTI mUrtiyA prApta huI hai| ye guptakAla sa lekara madhya- 3. mithuna matiya dampati kI apekSA adhika gahanoM kAla taka kI hai| kucha maNamUniyA jo ki guptakAla se para- se ladI hai| vartI tathA maragama pUrvavartI hai, ke zirovaSTana sahita 4 dampani TekaroM para zuMgakAlIna bharahata ko pASANa sira eka vize diyA zailI ke hai| kucha striyA dAye mUtiyo ke sadRza hI vastra, AbhUSaNa, keza-vinyAsa, bhArI hAya meM bace lie hue hai athavA geda yA khanakhanAhaTa kA uSNIpa aura golamukha ukerI hai| zabda karane vAlA khilaunA lie hue hai| kucha mUrtiyo ko 5. mithuna mRtiyo me dhArmika bhAva hai aura kahI bhI AkRti billI ke samAna hai tathA kucha ghuDasavAra aura kAma kI abhivyakti nahIM hai, kintu dampati matiyoM meM hasti bArohako kI hai| tIna sira vAlI strI matiyA bhI premAsakti kA bhAva hai| milI hai, jo sambhavata. bacco ke janma kI adhiSThAtrI AhacchatrA ke utkhanana me prApta mUrtiyoM ke ApekSika deviyA pii| mallo kI mati bhI sApta huI hai| satI stara sUcita karate hai ki mithuna mUrtiyA~ adhika gaharAI meM pASANa ke pAsa satI sattA (satI tathA usakA mata pati) aura dampati mUrtiyAM usake bAda ke stara (10. I.pU. kI matiyAM arpita kI jAtI thii| ye maNmaya laghu maniyA me 100 I0) me prApta huI hai| sAmAnya jana kI kalAtmaka abhivyani. kA pratinidhitva ahicchatrA me mAtRdevI kI do tIna matiyAM sabase karatI haiN| inase usa samaya kI abhiruci, phaizana, dhArmika nIce ke starI se prApta huI haiM (lagabhaga 200 I0 pU0) vizvAsa, sAmAjika tathA dhAmika dazA va kAryoM kA patA unameM se sabase prAcIna stara sa07 (300-200100) calatA hai / ahicchatrA ke ziva mandira meM lage hue giTTI milI hai"| 1.0 I0pU0 se 1..I. taka kI matiyoM ke phalaka bahuta hI sundara makalA ke paricAyaka hai| meM nRtya karatI huI striyAM, mAM tathA bacA dAyeM hAtha meM Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna bhArata kI prasiba nagarI-ahicchatrA sitAra lie hue manuSya, eka nagna baccA tathA eka khar3A vAyA hogA / kintu isame ki unhoMne naI iMTe nahI lagahuA sanyAsI pramukha hai / lagabhaga 100 se 350 I0 taka vAI / ata: kevala majadUro para hI unakA vyaya haa| bone, nagAr3A bajAne vAle tathA masaka bAje vAlo kI kucha sthAnoM para adhiSThAna para dIvAroM ko moTAI 15 laghu mUrtiyA milI haiN| inake sAtha dIpaka, cir3iyA, pAlathI phoTa tathA kucha sthAno para 14 se 15 phITa taka hai| mArakara baiThe hue bone sagItajJa tathA sakore Adi prApta ahicchatra jilA 500 mIla ke ghere me thaa| isame rUhelahue haiN| lagabhaga 450-650 I. ke dhAtu ke saje hae khaNDa kA AdhA pUrvI bhAga rahA hogA jo ki uttarI Tukar3e ziva mandira se prApta hue haiM jisame ziva kI paurA- pahADiyoM se gagA ke madhya sthita thaa| pazcima me pIlI. Nika kathAo se sambandhita citra hai| muDe hue dhAtu ke bhAta sa ghAgharA ka ni bhIta se ghAgharA ke nikaTa kharAbAda taka rahA hogaa| yaha saje hue Takar3e guptakAla ke hai| inake andara banI huI strI pradeza rAjamArga se 500 mIla ThaharatA hai| puruSa mUrtiyAM strI puruSa ko bAlo kI sajAvaTa kI vivi- 1940 se 1944 taka ArkamAjikala marve vibhAga ne dhatA prastuta karatI haiN| kucha pazcAt kAlIna pati tathA kile ke madhya kucha gine cune sthAno para khudAI kI thii| patniyo kI mUrtiyo dharmanirapekSa hai| inameM cheda bane hue hai khudAI ke pariNAmasvarUpa prAgaitihAsika kAI vastu nahI jo sambhavataH gAya ke pavitra sthAno athavA samAdhiyoM para milo| ataH ima sthAna kA mahAbhArata kI purAnI ahi. manautiyAM manAne vAloM dvArA rakhI jAtI hai| cchatrA se sambandha juTAnA abhI zeSa hai| yahA prApta vibhinna purAtAtvika anveSaNa : staro kA kAla isa prakAra nirdhArita kiyA gayA hai| Adhunika kAla meM sabase pahale kaipTana hAmsana ahi stara--6 300 I0 pU0 pachatra pahuMce the| unhoMne ahicchatra kI kaI mIloM taka phaile stara-8 300 I0 pU0 se 200 I. pUrva hae kisI prAcIna durga kA bhagnAvazeSa batalAyA thA, jisame stara 200 I0 pU0 se 100 I0 pUrva sambhavata: 34 aTTAlaka the, aura jiye pANDu durga kahA stara- 6 tapA 7 100 I0 pU0 se 100 I0 jAtA thaa| aTTAlaka prAya: 28 se 30 phuTa Uce the, kevala stara--4 100 I0 se 350 I. pazcima kI ora UMcAI 35 phITa thii| dakSiNa pazcima stara-3 3 0 I0 se 750 I. kinAre ke samIpa eka aTTAlaka 47 phITa UcA hai| andara stara-2 750 I0 se 850 I. ke karoM kI ausatana UcAI 15 se 20 phITa hai| varta- stara--1 850 I0 se 1100 I. mAna meM prApta kucha aTTAlaka adhika prAcIna nahI haiM, kyoM 1862 I0 ke kanighama ne bhI ahicchatrA ke kucha ki 200 varSa pahale mohammada khAM ne isa durga ko punaH bhAga ko khudAI karAI thii| 1888 me rAmanagara ke eka sthApanA kI koSiza kI thii| muhammada khAM kA uddezya ise jamodAra ne khudAI kraaii| Azika khudAI 1861-62 apanA kilA banAnA thA tAki mugala bAdazAha ke dvArA me huI / 1940-66 me ArkalAjikala sarve Apha iDiyA khadeDa diye jAne para isameM zaraNa prApta kI jA sake / naI vibhAga ne adhika vyavasthita aura vistRta kArya kiyaa| dIvAloM kI moTAI 2 phITa 9 ica se 3 phITa 3 ica taka 1940-44 ke kArya ke phalasvarUpa 300 I0 pUrva se hai| pracalita paramparA ke anusAra pralI muhammada ne isa 1100 I0 taka ke nI stara prakaTa hue| sabase nIce stara durga ke punanirmANa meM eka karor3a kAyA vyaya kiyaa| para koI racanA nahI milI, kintu bhare lAla raMga kI anta me isake bhArI vyA meM vivaza hokara usane isa miTTI ke bartana nikle| yadyapi uttara bhArata meM aneka yojanA ko choDa diyaa| vaniMghama kA anumAna hai ki sthAno para. vizeSata: jo sthAna mahAbhArata kI kathA se alI mahammada ne eka lAkha rupaye isa kile ke jIrNoddhAra sambandhita hai, yaha nikala / isa prakAra ke miTTI ke bartanoM meM vyaya kiye hoge / dakSiNa pUrva kI ora eka kalAtmaka ke utpAdaka kArakhAne usa samaNa kAla se sambandhita hai pravezAra hai, jise nizcita rUpa se musalamAnoM ne bana- jo ki haDappA saMskRti ke bAda aura aitihAsika yuddha se Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6, varSa 46, ki02 pUrva kA hai| ina sthAno me basane vAle prArambhika AryoM galiyAM thiiN| galiyoM meM praveza hetu bar3e-bar3e daravAje the| kI saskRti kI vizeSatAo ko yaha samAhita kiya huye nagara ke madhya meM gka unnana mandira thaa| galI ke donoM hai| miTTI ke bartano ko bAhya tathA nicalI mImA lagabhaga ora vyavasthita manakAnoM kI katAra thii| ina purAtAtvika lagabhaga 1500 I0 tathA 600 I0pa0 nizcita kI gaI anveSaNo se siddha hai ki zatAbdiyo pUrva se musalamAno ke hai| ahicchatrA meM ina bartano ke Upara vAle stara para Agamana kAla taka yaha kSetra bahuta samaddha aura vaibhavayukta bartanoM kI eka dUsarI jAti prApta huI hai| isakA kAla rahA thA tathA isako rAjadhAnI ahicchatrA sabhyatA aura chaThI.cavoM I0pa0 se dvitIya zatAbdI I0 pU0 hai| saskRti kI ucca zreNI kA pratinidhitva karatI thii| isI kile ke kSetra meM do barAmadAyukta mandiro ke khaMDahara prakAra yaha nagarI isa kSetra ke vyApAra tathA udyoga dhandhe, prApta hue hai| gupta yuga meM banAe pratIta hAte haiM aura kalA, sAmAjika dazA tathA rAjanaitika stara kA bhI pratibArahavI zatAbdI taka inakA prayoga hotA rhaa| lagabhaga nidhi va karatI thii| uttara pradeza ke dUsare prAcIna nagaroM 750-850 tathA 850-1100 kI pato ko kramazaH ke samAna ahicchatrA hindU jaina tathA bauddha paramparAo kA dekhane se yaha jJAta hotA hai ki ina samayoM me bhavana nirmANa bahuta bar3A kendra thaa| yaha paramparA aba bhI juDI huI hai kA kArya adhika nahIM huaa| aura jaina loga ise aba bhI pavitra tIrtha mAnate hai|| ahicchatrA ke khaDaharo me vibhinna prakAra ke padAthoM ahicchavA me eka vistRta mandira kA ahAtA jo ki se nimita vibhinna AkAra aura nAma ke mAlA ke dAne sambhavata: ziva ko samapina thA, do bar3e caurasa mandiroM prApta hue hai, jo ki 300 I0 pUrva se 1.00 I. taka ke ke DhAce tathA bahuta sArI miTTI eva patthara kI deva prtihaiN| inameM khode hae sulemAnI patthara se nimita, billaura mAyeM prApta huI haiN| brAhmaNa, bauddha eva jaina pratimAye ke bane, nukele patthara ke bane hue, harimaNi se nimita, gupta la ko hai| mukhya bauddha stUpa tathA isake cAro ora ratnamayI, haDDI se bane tathA bIjo se bane manake sammilita cAra choTe stUpo kI racanA tathA koThArIkher3A ke jaina haiN| kucha dAno para UcI kisma kI pAliza hai jo ki mandira kI racanA isI kAla kI nirdhArita kI gaI hai| prAcIna ahicchatrA ke johariyo kI utkRSTa kArIgarI ko isa kAla kI sundara kalA kRtiyAM isa sthAna ke isa sthAna sUcita karatI hai| harinmariNa meM kiye hue cheda yaha abhi- ke mUrtikAra, sthApatyakAra joharI tathA anya zilpakAro vyakta karate haiM ki vastu kI kaThoratA ke bAvajada chedane kI pratibhA ko abhivyakta karatI hai tathA yaha sUcita karatI kI varmA ko tIkSNatA tathA nirdhArita dhurI para khudAI haki yaha eka haiM ki yaha eka svataMtra rAjya kI rAjadhAnI ke atirikta utkRSTa thii| pAlathI mArakara baiThI haI garbhavatI strI ke baDhA aura samada nagara thaa| isame sundara aura UcI imAjhumake kA ghumAva tathA nakkAzI bar3I yogyatA se kI gaI rateM thii| gilagiTa pANDulipi (jo guptakAla ke bAda hai yaha AkRti zuga kAla lagabhaga (200-100 I0 pUrva) likhI gaI) me uttara pacAla kA varNana a.yadhika samada kI nirdhArita kI gaI hai| prAcIna bhAratIya nIle aura hare eva dhana-dhAnya se sampanna evaM dhanI janasakhyA vAle janapada raga ke zIze ke namUne, jo ki prathama zatAbdI I ke haiM ke rUpa meM huA hai| gupto ke bAda chaThI zatAbdI ke uttA bhI khoda nikAle gae haiN| bhArI saMkhyA me maurya kAla se rAkha meM yaha kSetra mokhari rAjAoM ke adhikAra meM AyA: lekara madhyakAla se pUrva ke sikke bahuta hI zaiva, vaiSNava jinhone rAjya kA vistAra ahicchatrA taka kiyaa| inake tathA bauddhadharma sambandhI pASANa pratimA mandiroM ke prava. yahA kuch| zeSa, samAdhiyAM, stUpa, maTha, tAlAba, kile kI prAcIra, pabhosA zilAlekha" dvitIya yA prathama zatAmdI I0pU0 galiyA, makAna, bhavana Adi bhI prakAza meM lAe gaya hA 1. adhiyachAtrA rAjo zonakAyana putrasya vagapAlasya / khudAI tathA anveSaNa se prAcIna IMTa nirmita nagara ke aba 2. putrasya rAmo tevaNI putrasya bhAgavatasya putreNa / beSa prApta hue haiN| yaha nagara prAyaH vistRta thaa| isameM (zeSa pR0 14 para) Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (gatAMka se Age) zvetAmbara Agama aura digambaratva 0 jasTisa ema0 ela0 jaina je bhikkha acele parivapite, tassa Na eva bhavati- egayA acelae hoDa, sacele yAvi egyaa| cAemi aha taNa phAsa ahiyAsitae, soyaphAsa ahayA- dhammahiyaM naccA nANI go prideve| sittA te uphAsa ahiyAsittae, damamasa gaphAsa ahiyAmittae, arthAt kabhI acelaka hone para tathA kabhI sace na hone egatare aNNatare varUvarUve phAse ahiyA sittae, haripaDi para donoM hI avasthAyeM dharma hi ke lie hai aimA jAnakara cchAdaNaM cahaM go saMcAemi, ahiyAsittae, eva kathati se jJAnI kheda na kare / kaDi vadhaNa dhaaritte| acelagassa lUhassa sajayassa tvssirnnii| aduvA tatyaparakkamana bhajjo acela taNaphAsA phusaMta taNesu luyamANassa hojjA gaayviraahnnaa|| sIya pha sA phumati te uphAsA phusati, damamamaga phAmA phuti, Ayavassa nivAeNaM, atulA havai veynnaa| egayare aNNayare virUvarUve phAme ahiyAseti acele lAgha- evaM gaccA na sevati taMtujaM taNatajjipA // viya AgamamANe tave se abhima mannAgae bhavati jameya jaba acelaka jhakSa sayamI tapasvI tRNa zayyA para sotA bhagavanA-pavedita tameva abhisameccA savvato samvattAe hai to umake gAtra ko virAdhanA (kSati) hogI tathA Apa samattameva samabhijAriyA / ___ hone para atula vedanA hogI isa prakAra tRNakathita hone __jo bhikSu acela rahatA hai to use nahI mocanA cAhie para bhI bhikSu tantu ja (vastrAdi ko dhAraNa nahIM kregaa| vi mai tRNa, sadA, gamA, dazabhazaka yA anya tara vividha uttarAdhyayana sUtra ke hI prayoviMza (23be) adhyayana me prakAra ke parISada sahana kara sakatA hUM kintu maiM guptAgo ke kezI gautama kA parisavAda vistAra se likhA hai jo isa AvaraNa ko nahI choDa sakatA yAda aisA ho to vaha kaTi. pa. katA yAda esA hA to vaha kATa prakAra haibadhana dhAraNa kara sakatA hai| vazI pArzvanAtha ke zAsana ke ziSya the aura gautama the yadi acela nikSu apane caritra me dRr3ha rahatA hai aura ziSya mahAvIra ke| dono kA eka samaya zrAvastI nagarI taNa, zIta, uSNa, dazamazaka yA anya vividha prakAra ke me apane-apane ziSya samudAya ke sAtha nivAma huAparISaho ko sahana karatA hai lAghavatA ko prApta katA hai donoM hI acitta ghAsa kI zayyA para, keNI tinduka nAmaka hamako bhI bhagavAna ne tapa kahA hai aura sarvadA sarvala udyAna me tathA gotama koSTaka nAmaka udyAna me Thahare thesamabhAva rkhe| eka dina bhikSA ke nimitta unake ziSya nikale aura ise jinakalpI sAdhuo kA AcaraNa batAyA gyaa| bAmanA-sAmanA hA to eka hI dhyeya hone tathA eka hI itanA spaSTa ullekha hote hue bhI acela zabda kA artha dharma ke upAsaka hone para bhI eka dUsare ke veza tathA sAdhu alA vastra kiyA gaya! / aba taka ke parizIlana se jAhira kriyAo me antara dikhAI dene se eka dUmare ke prati sadeha hai ki zvetAmbara AgamI meM vambarahita sAdhu ke astitva utpanna huaa| va samAdara kA varNana hI nahIM hai unake AcaraNa ke niyama acelago ya jo dhammo, jo imo sNtsttro| bhI banAe gaye haiN| egaphajja pavannANaM, visese kinu kAraNaM / / (4) uttarAdhyayana sUtra me bhikSa ke lie likhA hai [celakazca yo dhamo, yo nAMtarANi eka kArya prapanno vizeSe kiMtu kAraNaM] Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8, varSa 46, ki0 2 anekAnta yaha nAta jaba zramaNa gautama taka pahuMcI to ve svayaM bhikSuoM ne ragona vastra pahananA prArambha kara diyaa| yaha kezI muni ke udyAna me ge| kezI muni ne pUchA- dekhakara mahAvIra bhagavAna ne vastra kA hI niSedha kara diyaa| ega phajjapavaNNANaM, viplese ki kAraNaM / isa saMvAda aura TIkA ke adhyayana se yaha natIjA dhamme duvihe mehAyo, kahaM vippaccao na te||28|| nikala rahA hai ki digambaratva sampUrNa jaina zAsana kA eka acelapro prajo dhammo jo iyo sNyruttro| viziSTa aga rahA hai kintu vastradhArI thamaNo ne apanA pakSa desiyo vaddhamANeNa, pAmeNa ya mahAmuNI / 6 // savala karane ke lie aceka zabda kA artha hI alpavastra ekajja pavaNNANaM, visese kinu kAraNaM / kara ddaalaa| jAna paDatA hai yahI se zvetAmbara paramparA me khige duvihe mehAvI, kahaM vipaccayo na te?|| // digambatva ke virodha kI nIva DAla do gii| he medhAvI, eka kArya prapanna hote hue bhI dharmAcaraNa (5) ThANaM me ullekha isa prakAra haido prakAra kA tathA liMga bhI do prakAra kA alaka va se jahANAmae ajjo| mae samaNANaM NiggavANa sAMnarottara aimA vayo? kyA isa viSaya me Apako pAkA jaggabhAve muNDabha ve amhANae, avanavaNa', acchatae, aNanahI hotI? vAhaNae bhUmijjA phalagasejjA kamejjA kesaloe vaMbha___ gautama kA uttara thA ki he mahAmuni, samaya kA cegvAse para ghara paveme laddhA baladdha vittIo pnnnnttaao| vijJAna pUrvaka sUkSma nirIkSaNa kara tathA mAghuoM ke mAnasa yaha nagna nigraMtho ke AcAra kA spaSTa hI ullekha hai| ko dekhakara isa prakAra bhinna-bhinna dharma mAvana rakhane kA (6) kalpamUtra' me bhagavAna mahAvIra kI dIkSA kA vidhAna kiyA gayA hai, jaina mAdhuoM kI pahacAna ke lie varNana karate hue batAyA hai kiye niyama banAe gaye haiM, anyathA mokSa ke mAdhana to jJAna uvAgacchittA asogavara pAyavassa ahe soya ThAvei. darzana cAritra hai| ahe mIyaM ThAvittA sIyAo paccorihai, sIyAo maccoisa savAda me yaha spaSTa hai ki gautama svAmI acelaka rihittA sayameva AmaraNamalnAlaMkAra omuyati, omaittA nagna the aura kezi muni sace na, kintu Age calakara isa sayameva pacamuTThiya loyaM karei, karittA chaTheNa bhattaNa viSaya para yo vRtti kI gaI ki sAmAnya rIti naJ samAsa apANaeNa hatthutta rAhiM navakhatteNa jogamuvAgaeNa ega devakA artha nakAravAcI arthAt acelaka kA artha vastrarahita- dUsamAdAya ege abIe muMDe vittA agAgao aNagariya pravastra aigA kiyA jA sakatA hai kintu hAvIra ne vastra paba ie / kI apekSA vastra janya murchA ko dUra karane para vizeSa jora samaNe bhagava mahAvIre savaccharaM sAhiya mAsaM cIvara. diyA isalie natra samAsa ke chaha arthoM meM se ISat (alpa) dhArI hotyA teNa para acelae pANipaDiggahie / yaha artha hI ucita hai, parantu yadi aisA hotA to keza jJAtR khaNDa bana pahuMcakara azoka vRkSa ke nIce zivikA mani koI sazaya na karate : isake ilAvA acelaka kA artha rakhI gaI, zivikA rakhe jAne para bhagavAna zivikA se ISata cela mAna liyA jAe to phira ahisA mahAvata kA utare, zivikA se utara kara svaya ne AbharaNa mAlA artha ala hisa', asatpatyAga mahAvata kA artha alpa satya alakAra utAre tathA unake utArane ke bAda svaya ne pacaaura asteya kA artha alpa steya karanA par3a jAegA / yadi maSTi keza locana kiyA aura pAnI rahita chaTThabhakta arthAt alpa vastra aura adhika vastra kI hI samasyA hotI to do upavAsa kiye| hastottaga nakSatra kA yoga Ane para dezi mani vastro ko sakhyA ke bAre meM hI prazna karate, isa eka devaSya ko lekara ekAkI ho muMDita hokara, gRha tyAga DimAIko pahacAnakara nemicandrAcArya ne yaha TIkA ko kara anagAratva ko svIkAra kiyaa| ki acelaka dharma baddhamAna svAmI ne calAyA thA, kAraNa zramaNa bhagavAna mahAvIra teraha mahIne taka cIvara dhArI yaha hai ki pArzvanAtha ne to vastra pahanane kI anujJA dI thI rahe usake bAda acelaka tathA karapAtrI ho gye| kintu isakA artha ragIna vastra kA niSedha na hone ke kAraNa isa para vinayagaNi kI TIkA kA sAra isa prakAra hai Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zvetAmbara prAgama aura digambaratva ki jaba bhagavAna ne devoM dvArA lAI gaI zivikA se zAtR usa rakama ko aghA AdhA bAMTa leMge aura hamArA donoM khaNDavana udyAna me azoka vRkSa ke nIce utara kara svayameva vA dAridrya dUra ho jAegA, taba punaH prama ke pApa se AbharaNa mAlyAlaMkAra utAra die aura pacamuSTi keza AyAkintu lajjA ke kAraNa kucha kahane meM asamartha sAla sovAsa para eka bhara taka unake pIche-pIche ghUmatA rahA / 13 mahIne ke bAda devadUSya rakhA jise lekara agAra se anagAra ho gaye, ghumane hue bhagavAn jaba dakSiNa vAcAlapura ke pAsa savarNasAmAyika meM baiThe aura unhe caturtha jJAna ho gayA--kucha vAlukA nadI taTa para Ae to kaTako se ulajhakara AghA samaya pazcAt konAka manniveza me bahula brAhmaNa gRha me devadUSya bhI gira gayA / taba pitA ke mitra usa brAhmaNa yaha kahakara ki mere dvArA mapatra dharma prajJApanIya hai gahatha use uThA liyA aura cala diyaa| prata. bhagavAna ne savastra ke pAtra meM prathama pAraNA kiyA taba paca divya prAdurbhana hA dharma prarUpaNa ke lie mAsAdhika eka varSa taka vastra ko (2) celokSepa, (2) gadhodakavaSTi (1) dundubhinAda, svIkAra kiyA, mapAtra dharma kI sthApanA ke lie prathama (4) ahodAna ahodAna ainI ghoSaNA aura (5) vasu- pAraNA me pAtra kA upayoga kiyA, usake bAda jIvana bhara dhArAvRSTi / tadana tara asthika grAma me pAca abhigraha avelaka pANi pAtra rhe| dhAraNa kie - (1) nApratimadagahe vAma., ( ) stheyaM prati- kalpamUtra ke naveM kSaNa me jinakalpI va sthavira kalpI mayA sadA, (3) na gehavinaya. kAyaH, (4) mauna, (5) dono mAdhuo ke caritra ke niyama die hai| pANI ca bhojanam / kalpasUtra kI vinaya vijayagaNi dvArA kRta subodhikA vArSika dAnAvasara para koI dandra paradeza gayA huA vatti kA prArambha karate hue likhA gayA hai ki kalpa kA thA, lekina durbhAgya meM kucha bhI kamA kara nahIM lA sakA artha sAdhuo kA AcAra hai| usake dasa bheda haiM-(1) to usakI bhAryA ne use jhiDakA, are abhAgya zekhara, jaba prAcelakA, (2) desi a, (3) sijjAyara, (4) rAyapiMDa, vardhamAna megha kI taraha svarNa barasA rahe the taba tU videza (5) kiikamo, (6) vaya, (7, jiTu, (8) parikkamaNe, calA gayA aura phira nidhana hI samAgata huaa| dUra haTa, (8) mAsa, (10) pajja'savaNakappe / muMha na dikhA, aba bhI tU jagama kalpatarU se bhIkha mAga iname se acelaka kI vyAkhyA karate hue likhA hai ki vahI terA dAridra haregA-isa prakAra apanI patnI ke aise na vidyate cela yasya sa acelakastasya bhAva Acelakya vAkyo se prerita hokara vaha bhagavAna ke pahuMcA aura prArthanA vigatavastratva ityartha. tacca tIrthazva rAnAzritya prathamAtine kI ki prabhu Apa jagadupArI ne vizva bhara kA dAgdyi jinayo zakropanIna devadUSyApagame sarvadA alakatva kintu nirmUla kara diyA kintu nirbhAgya se usa samaya maiM yahAM nahIM isI grantha kalpasUtra ko kiraNAvalI TIkA me yaha likhA hai thA, bhramaNa karate hue bhI mujhe kucha milA nahI, niSpuNya, f. 24 tIrthakaro ke zakropanIta devadUSya ke apagama para nirAzraya, nirdhana mai Apa jagadvAchita dAyaka kI zamA me acelakatva ho jAtA hai| vijayagaNa ne isako samajhAte AyA hu vizva dAridrya ko harane vAle Apake lie merI hae likhA ki ajita nAtha se lekara 22 tIrthakaro ke sAdhu dAridratA kitanI sI hai| isa prakAra yAcanA karane vAle samAja "bahumUlya vividha varNa vastra paribhogAnujJA sadvipra ke prati karuNAparagaNa bhagavAna ne AdhA karake deva bhAvena sacelaka va meva kezAcicca zvetamAvo peta vastra dRSya de diyaa| vipra una ne gadhA aura dazAcala ke lie dhAritvena acalakatva api iti aniyata. taSA aya kalpa: tantuvAya ko dikhAyA aura sArA vyatikara sunAyA to zrI RSabhavIra tIrtha yatInA ca sarveNA ani zvetamAno peta vaha bolA, he brAhmaNa, tU unhI prabhu ke pIche jA ve nirmama jIrNaprAyavastra dhAritvena acelakatva / " karuNAmbodhi dvitIya ardha bhAga ko bhI de dege taba maiM dono vastra paribhoga hone para acelaka kase hogA? isa Adhe-Adhe TukaDo ko joDa duuNgaa| isa prakAra akSata hone zakA kA nirAkaraNa yo kara diyA ki jIrNa pAya tuccha para isakA mUlya eka lAkha vInAra ho jaaegaa| taba hama vastra ke hone para bhI avastratva aimA jagata prasiddha hai jaise Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10, varSa 46, ki02 laMgoTI lagAkara nadI pAra karane para bhI kahate haiM ki nagna svIkAra karanI pdd'ii| jAna par3atA hai nArI mukti ko lekara hokara nadI pAra kI tathA darjI yA dhobI se vastra jaldI hI donoM paramparAeM eka dUsare se bahuta dUra calatI gii| lene ke lie kahate haiM ki bhAI, jaldI do hama to naMge ho dara asala bAta yoM hai ki jaba se bhAratIya saMskRti rahe hai-usI prakAra sAdhuoM ke vastra hote hue bhI acela- AtmonmukhI yA kahie paramAtmonmukhI huI taba se hI kata jAnanA caahie| zramaNa usakI AdhyAtmikatA ke pratIka bana gae / mahAvIra uparokta avataraNoM se sApha prakaTa hai ki zvetAmbara aura buddha ke jamAne meM aura usase pahale bhI digambarasva paramparA ke anumAra bhI bhagavAna mahAvIra usa samaya zrAmaNya kA pratIka bana cukA thaa| kaI zramaNa nagna vihAra digambara the jaba unheM kevala jJAna hamA aura mukti prApta karate the| makkhali gosAla naMgA rahatA thaa| pUrNakassapa ne kii| inhIM ko dhyAna meM rakhakara sukhalAla jI saghavI ne bhI vastra dhAraNa karanA isalie svIkAra nahIM kiyA ki likhA ki bhagavAna mahAvIra ne apane zAsana meM donoM dalo digambara rahane se hI merI pratiSThA rhegii| prasenajita ke kA sthAna nizcita kiyA jo bilkula nagna jIvI va utkaTa koSAdhyakSa magAMka ke putra pUrNa barddhana kI strI vizAkhA ne vihArI the aura jo bilakula nagna nahI the aisA madhyama- kahA thA ki bhagavan barasAta ke dino me vastrahIna bhikSuo mArgI thaa| una donoM daloM ke AcAroM ke viSaya me mata. ko bar3A kaSTa hotA hai isalie maiM cAhatI hai ki sagha ko bheda rhaa| vastra dAna kruuN|" yo dekhA jAe to hara dharma me yaha zramaNa vicAra karane se jAna paDatA hai ki jisa prakAra parampaga aMzAdhika rUpa meM pAI jAtI hai aura bhArata kI zvetAmbara paramparA me tIna vastra, do vastra, eka vastra zramaNa paramparA me navInatA nahIM hai, vizeSatA avazya hai| aura avastra kI maryAdAeM rakhI gaI haiM, ThIka-ThIka vahI hai vizeSatA hai tyAga kI aura yahI vizeSatA jaina dharma meM maryAdAe digambara paramparA meM kSullaka, ailaka, digambara aura bhI viziSTa ho gaI hai| jaba zramaNa mahatyAga karake mani ke rUpa me prasthApita kI gaI hai| mAge calakara yaha anagAra ho jAtA hai to phira usa avasthA ko avazya bheda yoM bar3hA ki zvetAmbara paramparA savastra mukti mAnatI pahacegA jaba vastra usakI siddhi meM bAdhaka lagane lgegaa| hai jabaki digambara paramparA digambara hone ke binA mukti yahI kAraNa hai ki jaina dharma ke zvetAmbara Agama bhI kI kalpanA bhI nahIM krtii| isakA kAraNa zAyada strI digambaratva kI vizeSatA ko anadekhA nahI kara sake aura makti kI sambhAvanA para TikA hai / dono hI paramparAe use kalpa kA sarva prathama rUpa mAnakara usake bAre me likhaa| strI ke lie AvANa Avazyaka mAnatI haiM / ataH digamba- isa lekha se zvetAmbara samAja ke usa varga ko protsAratva para pUrNa bala dene vAlI paramparA ne nArI mukti kA hI hita karanA hai jo digambaratva ke prati Adara bhAva tathA niSedha kara diyA jabaki zvetAmbara prmpr| ne sAvaraNa strI samabhAva rakhane ke apane Agama Adeza ko pUrNa sammAna mukti svIkAra kara lI to phira sAvaraNa puruSa kImukti bhI dekara usakA pAlana kre| pAva-TippaNa 8. aMga suttANi jaina vizva bhAratI, lADanUM bhAga 1, 10. saghavI sukhalAla, tattvArtha sUtra, bhArata jaina mahAmaNDala, ___ navama ThANa, pR0 861 / vardhA paricaya pR. 22-23 / t. la) kalpasUtra vinayagariNa viracita subodhikAvRtti, 11. bhadanta bodhAnanda mahAsthavira- bhagavAna gautama buddha, jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara, 1615, SaSTha kSaNa, sUtra 118, pAnA 157. pra0 buddha vihAra, lkhnuu| (b) kalpasUtra, prAkRta bhAratI, jayapura, sUtra 114-15. 12. DA. ramezacanda jaina, bauddha sAhitya me nigaNTho kA (c) Sacred books of the East-Jain Sutras p. I, Motilal Banarsidas, 2964, Kalp ullekha, mahAvIra smArikA, rAjasthAna jaina sabhA, Sutra DP. jayapura 1962, pR. 3, 6 va 11 / Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha (gatAMka se prAge) gommaTasAra karmakANDa kA zuddhipatra (gatAMka se mAge) [a0 ratanacaMda mukhtAra dvArA sampAdita tathA zivasAgara graMthamAlA se prakAzita] saMzodhikA-105 ApikAratna vizAlamati mAtA jI [A0 ka. vivekasAgara ziSyA] tayA -javAharalAla motIlAla jaina, bhINDara paMkti azuddha 582 tIrthakara sabharAta kevalI ke deva-nArakI tIrthakara samudghAta kevalI ke audArika zarIra mizrakAla me. devanArakI 587 duHsvara udaya nahI hai, du svara kA udaya nahI hai| 586 aura yazaskoti yugala kI apekSA yazaskIti aura vihA mogati yugala kI [6x6x2x2x2] 576 bhaga hai apekSA [64 6x2x2x2x2] 576 bhaga haiN| 586 vihAyogati rUpa subhaga vihAyogati, subhaga 586 yazamkIti cAra yugala yazaskIti, ye cAra yugala 588 sarva [1+1+ + +10+6+1+17] sarva [1+1++++10+6+1+ 60 bhaMga 17] 60 bhaMga haiN| 560 subhaga, susvara, Adeya subhaga, Adeya 561 620+12+1176+1760 620+12+1175+1760 563 17-18 Adeya aura vihAyogati rUpa pAMca yugalo Adeya aura yazaskItirUpa pAMca yugaloM kI apekSA pAca yugalo kI apekSA......" kI apekSA......... hotI aura zeSa hotI hai aura zeSa 646 mizra va 3 24, 23, 22, prakRtika mizra va 3 24, 23, 22 prakRti asayata meM mizra me 24 prakRtirUpa asaMyata me mizra me 24 prakRti 6 prakRtika eva asayama me 24, 22 va prakRtika rUpa eva asayata me 24, 22 prakRtirUpa 23, 22 prakRtirUpa 655 saMdaSTi gati udaya sthAnagata prakRti sakhyA gati udayasthAnagata prakRti saMkhyA kA vivaraNa kA vivaraNa manuSya 20, 21, 25, 26, 27, 28, manuSya 20, 21, 25, 26, 27,28, 29, 30, 31,6 va 1 prakRti 26, 30, 31, 6 va 8 prakRti kAyamArgaNA sasvasthAna gata kAryamArgaNA sattvasthAnagata saMdRSTi trasakAya prakRti sakhyA kA vivaraNa sakAya prakRti saMkhyA kA vivaraNa 63, 92, 61,60,88, 63, 62, 61,60,88, 84, 82, 80,76, 78, 84,82, 80,76, 78, 77, prakRtika 77, 10 va 9 prakRtika 657 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12, barSa 46, ki. 2 anekAnta paMkti pRSTha 661 662 665 6.11 bhavya 665 11 azuddha udaya aura sthAna manaHparyaya jJAnavata udaya aura sattvasthAna manaHparyaya jJAnavat mArgaNA bandhasthAna gata prakRti mArgaNA bandha sthAna gata prakRti sakhyA kA vivaraNa sakhyA kA vivaraNa parihAra vizuddhi 28, 6, 30 va 31 parihAra vizuddhi 28, 29, 30, 31 lezyA mArgaNA bandha sthAna gata prakRti lezyA mArgaNA bandha sthAnagata prakRti sakhyA kA vivaraNa sakhyA kA vivaraNa pIta lezyA 25, 26, 28, 29, 30, pIta lezyA 25, 26, 28, 29, va 1 prakRtika 30, 31 mArgaNA udaya sthAna gata prakRti __ mArgaNA umeya sthAna gata prakRti sakhyA kA vivaraNa sakhyA kA vivaraNa 2124, 25, 26, 27, 28, bhavya 20, 21, 24, 25, 26, 27, 29, 30, 31, 10 va 9 prakRtika 28, 29, 30, 31, 6, 8 prakRti sattva sthAna sattva sthAna gata prakRti sattva sthAna sattva sthAna gata prakRti saMkhyA sakhyA kA vivaraNa sakhyA sakhyA kA vivaraNa 63, 62, 61,60,88, 63, 62, 61,90,88, 84,82,80,76,78, 84,82, 80, 76, 78, 77 prakRtika 77, 10, 6 prakRtika bandha bandha bandha sthAna gata prakRtisthAna sthAna saMkhyA kA vivaraNa saMkhyA sakhyA udaya udaya udaya sthAna gata prakRti sthAna sthAna sakhyA kA vivaraNa sakhyA saMkhyA sattva sattva sattva sthAna gata prakRti sthAna sthAna saMkhyA kA vivaraNa sakhyA sakhyA 10 prakRti kA hotA hai 1. prakRti kA sattva hotA hai| udhota, Atapa va ucchvAsa sahita udyota yA AtApa sahita 26, athavA 26 prakRtika ucchvAsa paryApti se paryApta jIva ke ucchvAsa sahita [tathA AtApa ubota rahita] 26 prakRtika [dekho-dhavalA 7/35 se 36 ke AdhArahara] 82 prakRtika cAra sthAna haiN| 82 prakRti pA~ca sthAna haiN| Adheya 667 11-13 II nakze kA III koThA 667 667 11 nakze kA V koThA 11-13 "II nakze kA VII koThA 675 681 661 23 bAdheya Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gommaTasAra karmakANa kA zuddhi patra 712 724 724 734 734 740 -MAGGA60xx 746 758 761 a l paMkti azuddha 17-20 sattva sthAna sattva sthAna gata prakRti udaya sthAna udaya sthAna gata prakRti saMkhyA saMkhyA kA vivaraNa saMkhyA sakhyA kA vivaraNa sAmparAyika 6 va IryApatha Asrava sAmparAyika va IryApatha Asrava kAmaNa kAyayoga kArmANa kAyayoga hAtA hai hotA hai cAra jagaha 3 kA cAra kI jagaha 3 kA sava bhaMga sarva maMga hAte haiM hote haiM 36.24+15 landha AyA 360.24%15 labdha AyA anupama sukha kintu anupama sukha hai kintu yukta, dono yukta, kSaya se yukta dono jIvatva aura isa prakAra jIvatva aura bhavyatva isa prakAra eka eka sakhyA rUpa eka-eka kama sakhyA rUpa guNakAra [1+4+5+3] guNakAra [1+4+5+2] saddhoM me siddhoM me ye pAMca guNakAra rUpa ye chaha guNa kAra rUpa milAne se [1248+14] 110 bhaMga [8x12+14]%110 bhaMga hote haiN| hote haiM guNA karane aura guNA karake guNanaphala me aura zeSa 28 haiM aura kSepa 28 hai| gati, liGga va lezyA rUpa tIna hai gati, kaSAya liGga va lezyA rUpa cAra haiN| pratyeka da 16 pratyeka da 16 14-20 paNNaThTha pramANa paNNI pramANa ajJAna ke 4013 ajJAna ke 4066 jIvatva ke 1064 jIvatva ke 1024 kAraNa sUtra ke karaNa sutra ke kAraNa sUtra ke karaNa sUtra ke aMtima pakti caya dhana kA jor3a pada dhana 12 pada guriNaba hodi padagariNada hodi noTa:-pRSTha 822 meM dvitIya paMkti meM jo "Adi caya" zabda hai vaha 'Adi dhana' artha me hai| isa krama se zikSA se jAlAyaM hai zikhA se jalAye haiN| 21 anyonyAbhyasta ye chaha anyonyAbhyasta rAzi ye chaha l 787 787 . . - . - . - . . 821 821 821 526 12 937 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14, varSa 46, ki02 paMkti 843 niSeka bhAgAhAra me se ghaTAkara eka guNa hAni AyAma ko vargazalAkA ke arddhagchedoM se 56 guNI hai| 845 845 845 848 azuddha niSeka bhAgAhAra arthAta do muga hAni AyAma ko varga zalAkA se 56 guNI hai SaSThama palya ke paMcama, chaThA, sAtavAM vargamUla ke palya ke AThaveM, 6veM, 10veM vargamUloM ke patya kI vargazalAkA ke prathama varga ke, dvitIya varga ke pasya ko vargazalAkA ke chaThe, meM, dhagoM ke kaTika vRti 848 17-18 palya ke cauthe, pAMcaveM, chaThe vargamUla ke palya ke veM, veM, evaM vargamUloM ke palya kI vargazAlAkA ke chaThe, veM tathA veM varga ke palya kI vargazalAkA ke tathA usake prathama varga ke dvitIya vargoM ke karNATaka vRtti 848 23.24 872 19 preSikA- AyikA vijJAnamati (pRSTha 6 kA zeSAMza) 3. vaihidarIputreNa AzAr3hasenana kArite / (11) 14. janAya zarmA-harSa eNDa hija hAimsa pR. 217 / anuvAda-ahicchatrA ke rAjA zonakAyana (zaunakAyana) ke putra bagapAla ke putra (aura) tevaNI (arthAta tevarNa- 15. jaina hitaiSI-bhAga-11, aka 7.8, pR. 482 / rAjakanyA) ke putra rAnI bhAgavata ke putra (tathA bahadarI) 16. nAgarI pracAriNI patrikA bhAga 2, pR. 326 / arthAt (vai hiMdara rAjakanyA) ASADhasena ne bnvaaii| noTa-zugakAla ke akSaro se milane-julane ke kAraNa paTa-zugakAla ka akSarA milana gulana ke kAraNa 17.nAyAdhammakahAmao 15/158 / donoM zilAlekhoM kA kAla vizvAsa ke sAtha dvitIya yA prathama zatAbdI I.pa. nizcita kiyA jA sakatA hai| 18. Life in ancient India as deficted in Jain khAsa aitihAsika cIja, jo yahAM akita karane ko hai, vaha canons P. 264-265. ahicchatrA ke prAcIna rAjAo kI vaMzAvalI hai| adhi. chatrA kisI samaya pratApI uttara pacAla rAjAoM kI rAja- 20. vAsudevAraNa agravAla : bhAratIya kalA pR. 376 / ghAnI yo / vaMzAvalI isa prakAra hai :zonakAyana 21. bhAratIya kalA pR. 383 / tevaNI (varNa rAjakanyA) se vivAhita baMgapAla 22. The ancient Geography of India p. 303-6 vahidarI (vai hidara rAjava nya) gopAlI se vivAhita 23. jaina zilAlekha saMgraha bhAga 2, pR. 13-14 / rAjA bhAgavata - gopAlI bhASANasena rAjA bRhaspatimitra Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kerala meM jaina sthApatya aura kalA - zrI rAja mala jaina, janakapurI, dillI yaha sahasA vizvAsa nahI hotA ki kerala me bhI jaina sadI meM ho cukA thaa| ata: isase pUrva bhI kerala me janasthApatya maura kalA sambandhI koI sAmagrI ho sakatI hai| dharma kA astitva mAnanA anucina nahI jAna pdd'taa| jaina sAmagrI to hai kintu vaha eka to alpa hai aura kucha matabheda pugaNa isa bAta kA kathana karate haiM ki zrI eNa ke cacere ke ghere meM hai| isa viSaya para likhanA vAstava me eka bhAI aura jaino ke 22veM tIrthakara neminAtha ne jinhone kaThina kArya hai phira bhI kAraNo aura isa viSaya para lekhaka giranAra parvata para nirvANa prApta kiyA thA, pallava deza kI dhAraNA kA aucitya batAte hue yathAsambhava yuktisagata ko bhI apane dharmopadeza kA kSetra banAyA thaa| unakI matiyAM vivaraNa dene kA prayatna kiyA jaaegaa| aura unakA ullekha karate hue zilAlekha tamilanADu meM mabase pahalA kAraNa to yaha dhAraNA hai ki kerala me adhika saMkhyA ma pAe gae haiN| ve unakI lokapriyatA kA jainadharma kA prAdurbhAva adhika se adhika bhadrabAha aura candra- pramANa prastuta karate haiM / isake atirikta, zrIlakA me eka gapta maurya ke dakSiNa bhArata me Agamana ke sAtha hamA hogaa| parvata kA nAma bhI unake nAma para ariha patA to yaha dhAraNA ucita nahIM hai ki ina muniyoM se pahale prazna ho sakatA hai ki neminAtha kA vihAra zrIlaMkA bhArata me jainadharma kA astitva nahIM thaa| jo di0 me kaise huA hogA vIca me to samudra hai| kerala me yaha bhaniyo kI caryA se paricita hai ve yaha bhalI bhAti anuzrata hai ki kerala kI bahuta-sI dharatI samudra nigala gyaa| mamA sakate haiM ki 46 doSo se rahita AhAra grahaNa karane kanyAkumArI ghATa se dekhane para aneka caTTAneM samadra meM se bAla mani aise pradeza me vihAra nahIM kara sakate hai jahA~ apanI gardana bAhara nikAlatI Aja bhI dikhAI detI jo vidhipaka unheM AhAra dene vAle gahastha nivAsa na karate isa bAta kA saMketa detI hai ki kerala kisI samaya zrIlA ho| phira kevala donoM hAtho kI ajuli ko hI pAtra vanA se jur3A huA thaa| ariSTanemi aura anaya jaina mani isI kara dina meM kevala eka bAra hI AhAra grahaNa karane vAle rAste zrIlakA Ate-jAte rahe hoNge| kerala kA bAraha hajAra muniyo ke AhAra ke lie jainiyoM kI bahuta gAMva hI yAdavavaMzI hai aura vaha jainadharma kA asara vidAmAnatA kA Akalana una muniyo ke hai| pArzvanAtha (nirvANa I se 777 varSa pUrva) kI aitinAyaka bhadrabAhu aura candragupta maurya ne aura caTagapta maurya ne avazya hI kara liyA hAsikatA svIkAra kara lI gaI hai aura unake prabhAva ko hogaa| IsA pUrva cauthI zatAbdI me ina muniyoM kA vihAra kerala meM nAgapUjA, pAvaM matiyoM kA pAyA milanADa aura karnATaka me hI huA thA aura kerala vatI ke mandiroM jo ki aba bhagavatI mandira karalAte meM vanoM pace the yaha vicAra hI ucita nahIM jAna tathA nAyara (nAga) jAti kI pradhAnatA mAthi - mama to kerala tamilanADu kA hI eka bhAga anumAnita kiyA jA sakatA hai| mahAvIra svAmI ke sabadha ki thA aura usakA svataMtra astitva to AThavI zatAbdI kI meM aba yaha mAna liyA gayA hai ki ... likhita kerala ke vizAla- jIvadhara ne unase dIkSA grahaNa kI thii| unakA prabhAva kAsa tihAsa grantha keralacaritram me yaha svIkAra kiyA kerala taka anumAnita kiyA jA sakatA hai| ye saba porA. gayA hai ki brAhmI zilAlekho ke AdhAra para yaha spaSTa hai Nika sAkSya ekadama mithyA nahI kare jAnakara kirana meM banadharma kA prAdurbhAva IsA pUrva kI dUsarI saba kalpita haiM to aneka devatAoM sambandhI vivaraNa kI Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16, barSa 46, ki02 anekAnta asatya mAne jaaeNge| unake saMbaMdha meM bhI pakkA purA- haiN| kucha guhA mandira aura munimaDA yA kuDakkala aba bhI tAtvika sAkSya upalabdha nahI huA hai| Rgveda me AryoM ipekSita haiN| kimI jaina vidvAna kA bhI dhyAna isa ora aura paNiyo ke saMgharSa kA spaSTa saMketa hai| ye loga vedoM nahIM gyaa| isI lekha meM die kucha udAharaNo se yaha spaSTa ko nahIM mAnate the aura kucha vidvAna yaha mAnate hai ki paNi ho jaaegaa| jAti uttara bhArata se khisakate-khisakate kerala pahucI aura kerala kI bhUmi parvatI kSetroM, madhyabhUmi aura samudrabahAM basa gii| usane araba dezoM, roma Adi se vyApAra taTIya bhAgo me baMTI huI hai| pariNAma yaha hai ki ghane kiyaa| kerala kA itihAsa usake videzoM se vyApArika jaMgalo se AvRta kucha adhika hI Uce pahADoM para sthita sambandhoM se prArambha hotA hai kintu ye vyApArI pisa jAti guphAoM, zaila mandiro Adi kA adhyayana kaThina bhI hai| ke the isakA spaSTa ullekha nahIM miltaa| kintu itihAsa aise jina kucha avazeSo kA adhyayana huA hai, ve janadharma se to apanI kucha na kucha nizAnI chor3atA hI hai| kerala kI sabadhita pAe gae haiN| AdivAsI jAtiyAM jaise paNiyAna, kaNiyAna, pANana tathA tamilanADu kI hI bhAMti kerala me bhI dhArmika uthalapaNikara Adi evaM panniyakarA, panniyara jaise sthAna nAma puthala huii| usake kAraNa bhI jaina smArako ko kSati aura kucha anya jAtiyo me jenatva ke cihna pagi yA jena phuNcii| aneka jaina mandira aura pAzrvanAtha kI zAsanadevI dharmAvalambiyo ke prAdhAnya ko sUcita karate haiN| isakA padmAvatI ke mandira ziva yA viSNa mandiro ke rUpa me yA vizleSaNa prastuta lekhaka ne abhI aprakAzita tustaka kerala bhagavatI mandiro ke rUpa meM parivartita kara die gae / aba me jainamatama me eka svatatra adhyAya me kiyA hai| isa pRSTha- unheM kucha pratIkoM se hI kaThinAI se pahicAnA jA sakatA bhUmi kA uddezya yaha hai ki kerala me mahApASANayugIna hai| aneka zilAlekha yA to naSTa ho gae haiM yA abhI (Megalithic) jo avazeSa pAe jAte hai| unakA saMbadha unakA samucita adhyayana hI nahIM hayA hai| jainadharma se jor3anA anucita nahIM jAna pdd'taa| kerala me rAjanItika AkramaNo ke kAraNa na kevala eka anya kAraNa yaha bhI hai ki jina arjana vidvAno jaina mandiro ko hAni pahucI apitu vaidika dhArA ke madira ne kerala me jainadharma saMbadhI kArya kiyA hai, unhe jaina bhI kSatigrasta hue| itihAsakAro kA mata hai ki sadiyoM mAsyAnoM, pratIko Adi kI samucita jAnakArI upalabdha se kerala ke mandiroM ke lie Adarza kUNavAyila kodrama kA nahI thI aisA lagatA hai| zAyada yahI kAraNa hai ki kucha prasiddha jaina mandira haidaraalI ke dvArA kI gaI vinAzajaina avazeSo Adi ko bauddha samajha liyA gayA hai| jo bhI lIlA kA zikAra banA aura usakA jo kucha astitva ho.jaina avazeSo Adi kI khoja ke lie hama gopInAtha bacA thA use una Daca logo me naSTa kara diyaa| goA meM rAva.kajana piLaLa Adi vidvAno ke bahuta RNI haiN| jina bhI aneka jaina mandiro ko kSati pahucAkara naSTa kara diyA anusaMdhAnakartAbo ne kerala me jaina avazeSo kI carcA bhI thaa| TIpU sulatAna ne bhI jaina mandiro ko hAni phuNcaaii| kI hai, unhone una mandiro, masjido Adi kI yA to kerala me jaina mandiro kI prAcInatA Adi ke sabadha samacita samIkSA nahI kI hai yA unhe bilkula hI chor3a meM eka kaThinAI vahA~ ke jaina dharmAvalabiyo ke kAraNa bhI diyA hai jo kisI samaya jaina the| yaha tathya masjido ke utpanna ho gaI hai| unhone prAcIna mandiro ko girAkara sambandha me vizeSa rUpa se sahI hai / Akhira ve bhI to jaina unake sthAna para sImeTa kakrITa ke nae mandira banA lie zAya namane hai| aisI dama masjideM itihAsakAro ne haiN| ataH prAcInatA ke tAra jor3anA eka kaThina kArya ho khoja nikAlI haiN| gayA hai| yaha bhI eka satya hai ki jaMna purAvazeSo kA yojanA- uparyuka kaThinAiyo aura kAraNoM ke hote hue bhI parvaka vaijJAnika aura vistRta adhyayana hI nahI huA hai| mahApASANayugIna (kuDakakala, zaila-Azraya) avazeSo se zatAdhika guphAe~ aisI hai jo anusadhAna kI apekSA rakhatI lekara Adhunika yuga ke vidyata aura prakAza maMDita jaina Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kerala meM jaina sthApatya aura kalA 17 caityAlaya (Mirror Temple) taka ke jaina mandiroM sAdi smAraka jaise guphAeM, guhA mandira kuDakkala jora TopIkA kucha vivaraNa yahA~ dene kA prayatna kiyA jaaegaa| jaina kallu Adi (2) nirmita maMdira (Structural temples). sthApatya ke Adi rUpa ko STi se yadi vicAra kiyA jAe, kerala ke itihAsa meM mahApASANayugIna avazeSo kA to yaha tathya sAmane AegA ki jaino ne zAyada mandiro se vizeSa mahatva haiM / DA0 sAMkaliyA ne unakA samaya IsA se bhI pahale caraNo (footprince) kA nirmANa kiyaa| isa 1000 varSa pUrva se lekara IsA se 300 varSa pUrva taka bAta kI sAkSI una bIsa tIrthaMkaroM ke crnncihn| se prApta batAyA hai| isa prakAra kI nimitiyAM haiM kuDakkala aura hoto hai jo ki bihAra meM pAramanAtha hila yA sammeda- TopI kallu tathA zaila-Azraya (rock shelters) kuDakkala zikhara para utkoNa hai| neminAtha ke caraNa bhI raivataka yA eka prakAra kI binA heMDala kI chatarI ke AkAra kI racanA giranAra parvata para Aja bhI pUje jAte hai / kerala ke aneka hotI hai| isame cAra khar3e pattharo ke Upara eka grodhI mandiro tathA parvato para bhI caraNo kA acana pAyA jAtA zilA rakha dI jAtI thii| AdivAsI jana inhe munimaDA hai yadyapi Aja ve jaina nahI he kintu unakA sambandha jaina- kahate hai jisakA artha hotA hai niyoM kI smaadhi| isa dharma se sUcita hotA hai| isa prakAra ke mandira hai- prakAra kI muniyo kI samAdhiyAM kerala meaneka sthAno para koDagallara kA bhagavatI mandira, koraDI kA zAstA madira, haiN| ariyannara, talipparaba, malapapuram, Adi kucha nAma pAlakakADa kA eka ziva mandira ityAdi / tirunellI yahA die gae haiN| inakI saMkhyA kAphI adhika hai| inakA parvata para caraNa jo ki aba rAma ke batAe jAte hai| bhI aitihAsika adhyayana Avazyaka hai| kAlIkaTa jile meM eka pahADI para caraNa ninhe musalamAna kacha itihAsakAra yaha kathana karate haiM ki kerala meM bAbA Adama ke caraNa ma.nate hai aura usakI jUte nikAla jaina zailAzrayoM kA abhAva hai| kintu yaha kathana tathyoM ke kara vaMdanA karate hai / ina sabA pramukha caraNa hai vivekAnada viparIta hai| ariyannara me aisA hI eka zailAzraya dekhA zilA para devI ke caraNa / yahA yaha ullekhanIya hai ki jA sakatA hai jo ki isa samaya purAtatva vibhAga ke sarakSaNa vaidika dhArA ke prabhAsa purANa me yaha prasaga hai ki AgnIdhra meM hai| yaha bhamigata hai| vaha leTarAiTa caTTAna ko khoda kI satati paramparA me hue bharata ne jo ki RSabhadeva ke kara banAyA gayA hai| usameM nIce utarane ke lie mIDiyA putra the apane ATha putro ko ATha dvIpoM kA rAjya diyA thA hai| usame patthara kI tIna zayyA hai jinake upara eka golAaura nauveM kumArI dvIpa kA rAjya apanI putrI ko diyA kAra lagabhaga tIna phUTa kA eka rozanadAna bhI havA Ane thaa| bhArata ke lie kumArI nAma to nahI calA kintu aura varSA se bacAva ke lie banA huA hai| tamilanADu me bhArata ke antima chora kA nAma kanyAkumArI Aja taka isI prakAra kI zilA zayyA pugalUra nAmaka sthAna para calA A rahA hai| kerala me isa rAjakumArI ko smRti cerakAppiyana jaina sAdhu ke lie cera zAsaka ko Anana mAtamattAtmaka samAja ke rUpa me yA marumakkatAyam uttaga- cerala iramporAi ke pautra ne banavAI thii| usakA samaya dhikAra vyavasthA ke rUpa me jisake nusAra pitA ko IsA kI dUsarI sadI mAnA jAtA hai| ata: kerala me zaila sampatti putrI kA prApta hotI hai, Aja bhI surakSita jAna zayyA kA nirmANa isameM bahuta pracalita mAnane meM koI paDatI hai| vaidika paraparA me caraNa cihno kA pracalana nahI Apatti nahI honI caahie| ke barAbara jAna par3atA hai aura bauddha to stUpoM kI ora gRhA mandiroM kI gaNanA bhI mahApASANapugIna smArakoM unmukha hai| isalie kerala me ye caraNa jainadharma ke prasAra meM kI jAtI hai| prAkRtika guphAo me ArAdhya deva kI kI ora iMgita karate haiN| zravaNabelagola me bhI bhadrabAhu ke sthApanA yA unase saMbadhita citraNa inakI vizeSatA mAnI caraNa hI akita haiN| jAtI hai| isa prakAra ke do jaina guhA mandira kerala meM kerala meM jana smArako ke adhyayana ko do bhAgoM meM Aja bhI pUre jaina sAkSya ke sAtha vidyamAna haiM yadyapi aba bAMTA jA sakatA hai--(1) prAkRtika yA mahApASANayugIna ve bhagavatI mandira kahalAte haiN| sabase prAcIna kallila kA Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18, varSa 46, ki02 anekAnta guhA mandira mAlUma par3atA hai| usame pArzvanAtha, mahAvIra me guphAo kI saMkhyA 160 hai kintu purAtatva vibhAga dvArA aura padmAvatI devI kI mUrtiyA Aja bhI pratiSThita hai| kie gae eka anya sarvekSaNa meM inakI saMkhyA aura bhI kevala padmAvatI devI kI mUrti para pItala maDha diyA gayA adhika hone kI sambhAvanA vyakta kI gaI hai| ye guphAe hai| kucha itihAsakAra isakA samaya AThavI sadI batAte haiM ghane jagalo aura UcI parvata coTiyoM para hai| sarvekSaka zrI jo ki sahI nahIM mAlUma paDatA hai / usa samaya to jainadharma vAya. DI. zarmA ne apanI riporTa me pahale to inakA vargIko kSati pahucanA prArabha ho cukA thaa| isa guphA ko karaNa vaidika aura bauddha guphAo ke rUpa meM kiyA kintu sAmane se hI dUra se dikhAI par3ane vAlI caTTAna para Ale- bAda meM unheM bauddho se bhI amabadhita imalie kara diyA namA racanA meM eka padmAsana tIrthakara pratimA adhUrI ukerI ki uname boddha pUjA vastuo kA abhAva hai| phira ve yaha gaI mAnI jAtI hai| isakI kucha tulanA tamilanADu me mata vyakta karate hai ki anya mAdhu unakA upayoga karate kalagumala me isI prakAra caTTAna me banAe gae Ale me hoge / anya me jaina mAdhuo kI sambhavata ginatI kI jA ukerI gaI padamAsana pratimA se kI jA sakatI hai| sthAnIya sakatI hai| AdhAra yaha hai ki vaidika Sa Azrama banA ajaina janatA yaha vizvAsa karatI hai ki rAtri me devagaNa kara gRhastha jIvana vyatIta karate the| bauddha bhikSu saghArAma Akara isa pratimA ko suDaula rUpa dete hai| pAAyada prati- yA vihAro me rahate the| jaina sAdhuo ke lie vano me mA ke kAraNa kucha itihAsajJa ise zailAzraya galanI se aura parvato para tapasyA karane kA vidhAna thaa| unhe kavala mAra liyA gayA hai isa prakAra kI dhAraNA vyakta karata hai| AhAra ke lie nagara meM AnA vihita thaa| bhadrabAhu aura kintu yadi isakA samyaka adhyayana kiyA jAe to yaha sikandara jina jaina sAdhuo se milane svaya gayA thA usase spaSTa hogA ki yahI para eka koSTha ke barAbara sthAna spaSTa hai ki guphAo me tapasyA kI jaina paraparA bahuta caTTAnoM ke hI kAraNa bana gayA hai jisakA upayoga tapasyA prAcIna hai / ata: kerala kI aneka guphAo kA jainadharma se rata muniyo dvArA kiyA jAtA rahA hogaa| jata. ise sabadhita honA mAnane meM koI ApAna nahIM honI caahie| zailAzraya mAnanA ucita nahIM hai| iDappAla, periMgalakantu Adi guphAe isa prakAra ke udAharaNa aba tamilanADu ke kanyAkumArI jile meM sammilita haiM / malayAlama lekhaka zrI vAlattu ne inhe dhyAna mandira kI tiruccAraNaTamale para bhI eka guhA mandira hai| vaha bhI sajJA dI hai aura aneka jaina guphAo kI ora saMketa kiyA Ajakala bhagavatI mandira kahalAtA hai / usame pArzvanAtha, hai| mahAvIra aura padmAvatI devI kI mUrtiyA Aja bhI dekhI kerala me hI eka guphA kA nAma bhrAtanapADA hai jA sakatI hai| yaha bhI caTTAnoM se nirmita hai yadyapi isake jisakA artha hai bhrAMta (pAgala) logo ko gphaa| yaha gaphA Upara jo zikhara hai vaha patalo iMTo se banA hai| isake sAtha adharI aura zaiva dharma se sabadhita batAI jAtI hai| Azcarya kI eka caTTAna para lagabhaga tIsa sauSThavapUrNa tIrthakara prati- hI hai yadi zaiva logo ko pAgala kahA gayA ho| zrIvAlata mA utkIrNa hai| matiyo aura guhA mandira ke dUsarI aura kA kathana hai ki yaha jaina guphA hai / isa prakAra ke nAma kA kI caTTAna para AThavI aura nauvI sadI ke aneka lekha haiM eka prayoga AMdhra pradeza meM bhI pAyA gayA hai| vahI gAMva jinase jJAta hotA hai ki tamilanADu ke dUrastha pradezo taka ke eka bhAga kA nAma dAnavalapADa (jisame jainoM kA ke bhakta yahA Ate, dAna karate the tathA mUliyA Adi bana- nivAsa thA) aura dUsare bhAga kA nAma devala pAddha (jisame vAte the| yaha sthAna kisI samaya pAvApurI ke samA- pavitra brAhmaNa nivAsa karate the) thaa| isalie isa nAma para mAnA jAtA thaa| itanI pavitratA prApta karane ke lie koI Azcarya nhii| zAyada isI bAta ko dhyAna meM rakhate aneka zatAbdiyo kA samaya avazya lagA hogaa| terahavI hue kerala gajeTiyara ke sapAdaka ne likhA hai, "The sadI me isakA jaiva svarUpa naSTa ho gyaa| mcgalithic habitation sites should be studied jamela dvArA kie gae sarvekSaNa ke anusAra kerala more intensively to know more about the Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke.la meM jaina sthApatya aura kalA cultural sequence and matetial content." vicara jile meM eka niruvalayanallura bhI hai| isa kAraNa vAstava meM, yadi khoja kI jAe to jainadharma sabadhI aneka isa mandira kA nirmANa 870 IsvI ke bAda huA aura sthala prakAza meM A skege| zilappAdikAram kI racanA kisI ne ilago aDikala ke aba guphAo se nikala kara mandiro kI or| nAma se kara dI aimA niSkarSa unhone nikAlA hai kintu eka yaha kahA jAtA hai ki kerala me jaina nirmita mandiro niSpakSa itihAsakAra kI bhauti unhone sAhityika eva kA astitva nahI pAyA jaataa| kintu yaha kathana bhI anya sAkSya ke lie guMjAiza choDa dI hai| kheda hai ki isa ucita nahIM jAna pddtaa| kerala me jaina mandira hone kA sabadha me kArya nahIM huaa| pro0 campakalakSmI isa mata se saketa ilago aDigala ke tamila mahAkAvya zilappAdi- sahamata nahIM hai| unakA mata hai ki AThavI sadI me to se milatA hai| isame jaina zrAvikA kaNNagI aura kovalana jainadharma ko kaThina dhArmika sagharSa se gujaranA par3A thaa| kI dukhabharI kathA variNata hai| aDigala (AcArya) yuvarAja usa samaya aise Adarza madira kA nimANa sabhava dikhAI pAda the cintu apane bar3e bhAI ke pakSa meM rAjya kA tyAga nahIM detaa| kara sanyAmI ho gae the| ve ghera rAjadhAnI kajI ke ilago aDikala ke bar3e bhAI cera zAsaka cena kuvana kile ke pUrvI dvAra ke samIpa sthita kuNavAyilakoTrama nAmaka (125 IsvI) ne kaNNaNI kI pratimA sthApita karana ke jaina mandira meM rahA karate the| isa mandira ko 'puranila jie eka mandira banavAyA thA jisake utsava meM lakA kA koTTam' arthAt pura ke bAhara kA mandira kahA jAne lagA zAsaka gajabAhu aura mAlavA kA rAjA bhI sammilita haA aura isase bAda ka ziva mandiro ko UrakoTama' yA pUra thaa| usa samaya jaina dharmAvalambI bhadra caSTana mAlavA kA ke andara kA mandira kahA jAne lgaa| yaha mandira kerala zAsaka thaa| usakA rAjya pUnA taka phailA huA thA aura ke anya mandirI kA niyatraNa karatA thA aura kerala meM usane mAlavAdhipati ko upAdhi dhAraNa kI thii| lakA me mandiro ka nirmANa ke lie Adarza thA aisA cAra-pAca dUsarA gajabAhu bArahavI sadI meM huA hai| isalie ilago mandiro ke zilAlekho se jJAta hotA hai| isakA ullekha kI racanA IsA kI dUsarI sado ko hai yaha svIkAra kiyA kerala ke aneka kAvyo vizeSakara sandeza kAvyo yathA koka jA sakatA hai| yaha mandira thA kama se kama usakA bhAga sandeza, zuka sandeza Adi me thI upalabdha hai| ise takakaNA- prAja bhI kADagalalUra ma vidyamAna hai yadyapi usakA aneka matilakam bhI kahA jAtA thaa| caudahavIM sadI taka yaha bAra jIrNoddhAra huA hai aisA jAna paDatA hai| Ajakala vaha jaina mandira rahA aisA itihAsakAra mAnate hai| usake bAda bhagavatI mandira kahalAtA hai| usa para adhikAra karane ke isakA prabandha nAyara logo ke hAthoM meM calA gyaa| samaya jo kucha huA hogA usakI punarAvatti prati varSa kAlAtara me ise haidarapalI aura Daca logo ne naSTa kara bharaNI utsava ke rUpa meM kI jAtI hai esA kacha vidvAnokA diyaa| sana 70 me jo khudAI kI gaI thI usameM kile kI mata hai| usa samaya azlIla gAne, gAlI-galauja. mandira dIvAra aura eka madhyayugIna (AThavI nauvI sadI) mandira ko apavitra kiyA jAnA Adi kA daura rahatA hai| hAla hI kI nIva ke cihna pAe gae hai (pro. nArAyaNana) pro0 me karala sarakAra ne kucha akuza lagAyA hai| sAtha hI jIvita nArAyaNana ne isa mandira kA nirmANa pAThavI sadI me mAnA murge maMdira para pheMkanA bhI sarakAra ne bada karA diyaa| kahA hai aura isake pramANa me ve kiNAlara ke jaina mandira ke eka jAtA hai ki devI ko apalIla gAne aura gAliyA Adi zilAlekha kA uddharaNa prastuta karate haiN| isakI vistRta pasada hai| samIkSA na kara kevala itanA hI yahAM kahanA ucita hogA uparyukta mandira caukora dravir3a zailI kA vimAna ki isa zilAlekha kA pATha kela unhIM kA kiyA TuA grenAiTa pASANa se nimita usakI dIvAroM para vAhara kI hai| unhone kuNayanallUra (Kunayanallur) ko kuNa vAya- ora dIpa AdhAra kI do-tIna paktiyAM pUrI dIvAla meM banI nallara para liyA hai| yahAM bhrAMti huI isa lagatA hai| vase huI hai jinake kAraNa utsava ke samaya dIpo kI adabhata chaTA Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20, barSa 46, ki0 2 anekAnta upasthita hotI hogii| devI ke eka hAtha meM pustaka sI lagatI installed in the kudalmanikkam temple isa hai kintu vIragA nahI hai| choTe AkAra ke caraNabhI sthApita Jain Digambar in all probability Bharates wara, the same saint whose statute exists at haiM, sapheda cavara bhI laTake dRSTigata hote haiN| pujArI Aja bhI aDigala kahalAte hai| eka vizeSa tathya yaha hai ki isa Sravanbelgala in Mysore' bharata bAhubali ke bar3e bhAI the yaha isa kathana meM zAyada chuTa gayA hai| mandira meM eka bhUmigata (underground secret cham tricUla me vaDakunnAtha nAmaka eka mandira hai| vaha ber) hai kintu usame kyA hai yaha koI nahI jaantaa| zrI kunnAtha kA artha hai uttara ke devatA kA mandira / vaha eka iducaDana ne isI viSaya para apanI bRhat pustaka me yaha mata / sarvatobhadra vimAna hai jisame cAra dvAra hote haiM kintu aba vyavata kiyA hai usame kaNNagI ke avazeSa ho sakate hai| isameM kevala tIna dvAra hI raha gae haiN| yaha golAkAra hai yadi aisA hotA to itanI rahasyAtmakatA kI zAyada Ava aura eka kama UMcI pahADI para sthita hai jise vaSabhAdi zyakatA nahI hotii| prastuta lekhaka kA anumAna hai ki usame karate hai| isame jaino ko atyanta priya kamala aura patrAvali prAcIna jaina pratimAeM ho sakatI hai zAyada isI kAraNa use kA pracura prayoga huA hai| isake parikramA patha me aneka kabhI kholA nahIM jAtA thA unake sAtha sarpa Adi ke dvArA mUtiyA haiN| mukhya mandira se juDA RSabha maDapa bhI hai rakSA Adi kI koI ghaTanA DI huI hai jisake kAraNa yaha jisame janeU dhAraNa karake aura tAlI bajAkara praveza koSTha bhayaprada banA huA hai / ___ koDaMgallUra me hI kerala kI sabase prAcIna masjida karanA hotA hai isake parisara me kucha anya choTe madira bhI batAI jAtI hai / logansa ke anusAra vaha kisI samaya eka haiN| isake cAra gopura hai / pichale gopura me jaino ko priya jaina mandira thA / aba kevala itanA hI kahA jA sakatA hai paraspara bairI jIva kA citraNa bhI hai| imake no zilAlekhoM meM se cAra naSTa ho gae hai| isa kAraNa isake itihAsa kA ki vaha eka dvitala vimAna thaa| irijAlakaDA me kaDalamANikyam nAmaka eka vizAla mandira hai / vaha cera zAsako ThIka-ThIka patA nahI lgtaa| isake nAma aura akana Adi ke samaya meM nirmita anumAnita kiyA jAtA hai| yaha eka se aisA lagatA hai ki yaha mUla rUpa se jaina mandira thaa| zrI vAlatu ke anusAra isa mandira ne tIna yuga dekhe haiMdvitala vimAna yA mandira hai| isakA adhiSThAna pASANa 1. Adi draviDa kAla, 2. jaina saskRti yuga aura 3. zaiva kA hai kintu usake Upara kI dIvAle lakaDI kI hai / isame vaiSNava yuga jo abhI cala rahA hai| spaSTa lagatA hai ki eka kATTambalam yA nRtya saMgIta ke lie eka maMDapa bhI hai yaha RSabha deva kA mandira thaa| jisakI AkRti eka adhakhulI chataraH jaisI hai| isakA yaha Sama dava gopura kAphI UcA hai| mandira ke sAtha hI eka abhiSeka kojhikoDa me eka tRkkovila hai| yaha zvetAMbara madira sarAvara yA Teppakalama hai| isakA jala kevala abhiSeka ke hai| kahA jAtA hai ki lagabhaga pAMca sau varSa parva gajarAtI lie hI upayoga meM lAyA jA sakatA hai| pahA prAcInatA jaino ko jAmorina ne isalie diyA thA ki ve paryaSaNa ke ke pramANasvarUpa sthANuravi nAmaka zAsaka kA eka zilA- dino me vApasa gujarAta na jAve aura yahI apanA parva manA lekha nauvI sadI kA hai| isameM bhArata ke eka mUrti hai jisake liyA kreN| madira prAcIna hai kintu usakA bhI jIrNoddhAra darzana kI anumati mahilAoM ko nahIM thii| kerala ke huA hai| usakA abhiSThAna grenAiTa pASANa kA hai aura prasiddha itihAsakAra zrIdhara menana kA kathana hai-"Accor- chata DhalavAM hai| kalikuDa pArzvanAtha ke nAma se bhI jAne ding to some scholars the Kudalmanikkam jAnevAle isa madira ke mUlanAyaka pArzva ke atirikta anya temple ay Irinjakuda, dedicated to Bharata, tIrthakara pratimAeM bhI haiM jinama ajitanAtha kI dhyAnAvasthA the brother of Sri Rama, was once a Jain pratimA kA alakaraNa vizeSa rUpa se AkarSita karatA hai| shrine and it was converted in to a Hindu temple, during the period of the decline of unake mastaka ke pAsa hAthI, deviyo aura yakSa yakSaNI kI Jainism itis argued that the deity originally laghu AkRtiyAM hai| garbhagRha ke muruma dvAra para kAMca kA Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kerala meM jaina sthApatya aura kalA 21 vizeSa kAma hai vizeSakara neminAtha kI bArAta kaa| isakI eka pujArI raha gayA thaa| vaha gujArA nahIM hone ke kAraNa chata lakaDI kI hai| isI madira se juDA AdIzvara svAmI isa mandira ko purAtatva vibhAga ko saupakara calA gyaa| madira bhI hai| usake garbhagRha ke bAhara RSabhadeva ke yakSa isakI racanA me do phITa ke lagabhaga moTI zilAo kA gomukha aura yakSiNI cakrezvarI devI, lakSmI aura anya prayoga kiyA gayA jAna par3atA hai jisakI tulanA hampI ke deviyo kA bhavya utkIrNana kAle pASANa para kiyA gayA gaNigitti mandira kI racanA se kI jA sakatI hai| vaha hai| isakI dUsarI maMjila para vAsupUjya svAmI aura anya nizca ho prAcIna mandira hai| deviyo kA bhavya utkIrNana kAle pASANa para kiyA gayA pAlumannu (dUdha kA pahAr3a) nAmaka sthAna para lagabhaga hai| isakI dUsarI maMjila para vAsupUjya svAmI aura anya do hajAra varSa pUrva mahAbIra jaisI ghaTanA kI eka anuzruti pratimAeM jaina pratIko sahita sthApita haiM / mandira se bAhara pracalita hai| caukI aura grenAiTa ke pASANa prAkAra se eka koTha me kamala para RSabhadeva ke caraNa hai| eka anya yahAM ke mandira kI prAcInatA kA AbhAsa avazya hotA kakSa me kAMca para zatrujaya tIrtha pradarzita hai| hai aba usake Upara kA bhAga sAdhAraNa kAna jaisA lagatA baMgara majezvara me eka caumUkhA yA caturmakha mandira hai hai jisa para aba maga laura TAilma ko chata hai| isakA jisame cAro dizAo me cAra tIrthaMkara pratimAeM sthApita mahatva TIpU sulatAna ke kAraNa hai| TapU ne mandira ko haiN| ye tIrthakara :--AdinAtha, tIrthanAtha, candranAtha aura naSTa kara diyA aura lagabhaga 6 phITa UcI mUrti ne cAra vardhamAna svaamii| mandira choTA hai| usakA bhI jIrNodvAra khaDa ho ge| use nadI pravAhita kara diyA gyaa| hA hai| vaise yaha sAlahavI sadI kA batAyA jAtA hai| purAtatva vibhAga ne usake eka khaI ko nikAla kara yaha aba bhI pUjA sthAna hai| kojhikoDa saMgraha laya me rakha diyA hai| prastuta lekhaka ko kerala ke kazmora vAyanADa me mAnadavADI me eka sapna phaNama Di pItala kI eka choTI pArzva mUti dikhAI AdIzvara svAmI mandira hai jo moryayugIna thA aisA batAyA gaI jisave do phaNo ko TIpU sulatAna ke AkramaNa ke samaya jAtA hai kintu use girAkara nayA mandira banA liyA gayA naSTa kara diyA gayA thaa| yahA nava graha, nAgaphaNa yakSa Adi hai| usakI smRti meM eka pASANa surakSita rakhA gayA hai bhI pradAzata hai / mandira pArzvanAtha kA hai| jisa para eka nartakI kA dhuMdhalA-sA akana dikhAI detA hAla hI meM puliyAramalA meM eka bhavya mandira kA hai| sthAnIya vizvAsa mithyA bhI nahIM dikhAI detA kyoki nirmANa kiyA gayA hai jo ki anaMtanAtha ko samati hai| mandira kI ora jAte samaya hI pApANa ko kramazaH U~cI isako bhuDe para vINA vAdinI sarasvatI, brahmadeva aura hotI calI gaI parateM spaSTa dikhAI detI hai| vaha 2000 sarasvatI kI lagabhaga cAra phITa UcI pratimAe sthApita varSa prAcIna batAyA jAtA hai| vartamAna mandira meM RSabha- haiN| pandira ma zrana-kadha, dharmacakra, padmAvatI devI evaM deva ko lagabhaga tIna phuTa UcI pratimA mUlanAyaka ke rUpa phaNamaDita pAvanAya, anatanAya, AdIzvara svAmI aura meM hai| usame tAbe kA ratnatraya, pItala kA nadIzvara Adi pacaparameSThI kI matiyAM Adi virAjamAna kI gaI hai| bAharI prakoSTha meM prAkRtika dRzyo kA bhI mohaka citraNa sulatAna battArI vaha sthAna hai jahAM TIpU sulatAna kI hai| phoja kI chAvanI thii| yahA eka jaina mandira dhvasta abasthA isa jile ke eka kAphI phArma gRha meM ratnatraya vilAsa me hai jo lagabhaga eka hajAra varSa prAcIna mAnA jAtA hai| nAmaka eka bhavana hai| usame eka caityAlaya meM pArzvanAtha usake UparI bhAga para per3a paudhe uga Ae hai / usake aneka aura padmAvatI devI kI sundara matiyA hai| isake dhyAna stambhoM para tIrthakara maniyA utkIrNa hai| nAgapAza bhI kakSa meM vidyuna aura darpaNa kI mahAyatA se vibhinna koNo le jA sakate haiN| usake gamagaha meM aba koI mUti nahIM aura hare, pIle, lAla aura sapheda rago ke balbo tathA hai kintu batAyA jAtA hai ki karIba so varSa pUrva kevala TyUbalAiTa kA prakAza DAlakara anata pratimAe svarNa, Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22, varSa 46, ki02 / bhanekAnta rajata, mANikya evaM sphaTika svarUpa meM dikhAI jAtI hai| jisakA atizaya AsapAsa ke kSetroM me yahAM taka ki ise pichale paitIsa varSoM me hajAro logo ne dekhA hai| ImAiyo meM bhI mAnya batAyA jAtA hai| isakI gaNanA kerala ke paryaTaka sthala ke rUpa meM kI jAtI nAgarakovita kA nAgarAja mandira solahavI zatAbdI hai kintu kheda hai ki kucha zarAratI logo ke kAraNa isakA taka jaina mandira thA yaha bAta purAtatvavidoM ne trAvaNakora pradarzana banda kara diyA gayA hai / ise (Mirror temple) mahArAjA bhUtala vIra mArtaNDa ke zilAlekho ke AdhAra kahA jAtA hai| para svIkAra kara lI hai| DA0 ke. ke. pille ne yaha mata pAlakkADa me eka candraprabha mandira hai jo pUrA kA vyakta kiyA hai ki yaha mandira IsA kI chaThI zatAbdI me pUrA grenAiTa pASANa se nimita hai| vaha eka hajAra varSa nirmita huA hogA kyoki vaha samaya kerala me jainadharma ke se bhI adhika prAcIna batAyA jAtA hai| kama alakaraNa lie atyanta gauravazAlI thaa| isa mata ko hvenasAga ke aura yahA se nauvIM-dasavI kI pratimA kI prApti se isakI isa vivaraNa se bhI samarthana milatA hai ki sAtavI sadI me puSTi hotI hai| isakA bhI aneka bAra jIrNoddhAra huA hai| jaba usane bhArata kI yAtrA kI thI taba usane koTA meM mandira pradakSiNA patha hai aura pAdapITha para candraprabhu kA / adhika saMkhyA meM digambara sAdhugro ko vicaraNa karate pAyA lAMchana utkIrNa hai| isake sAmane eka cabUtarA hai jise thaa| koTTA isa samaya nAgarakovila meM samA gayA hai| kisI mandira kA adhiSThAna purAtatvavido ne mAnA hai| nAgarAja mandira ke kucha stambho para pAzrvanAtha, mahAvIra isI mandira se kucha dUrI para mutupaTTaNam (mAtiyo kA aura padmAvatI devI kI mUrtiyA Aja bhI dekhI jA sakatI bAjAra) thA / vahA jainiyo kI accho AbAdI thii| jaba hai| isake praveza dvAra para lagabhaga cAra phITa UcI AdhI jAmorina ne yahA ke zAsaka para AkramaNa kiyA taba usana mAnava AkRti meM dharaNendra aura padmAvatI haiN| pravezadvAra haidaraalI ko apanI sahAyatA ke lie bulAyA / jaina loga ke phaza para sASTAMga praNAma karatI eka mahilA mati bhI dharbha parivartana ke bhaya se yaha sapAna choDakara ana va cala jaDA huI hai| isa mandira ke garbhagRha para chata nahI hai| ge| usake bAda jaba TIpU sulatAna ne isa nagara para prativarSa ghAsa-phUsa kI naI chata DAlI jAtI hai / kahI aisA to nahI huA ki mandira ko kSati pahuMcAne kA prayanna huA AkramaNa kiyA taba usane mandira ko tuDavA kara usakI grenAiTa sAmagrI kA upayoga yahAM kilA banavAne meM kiyaa| hA Ara zAsana devI yA devatA kA koI camatkAra huA ho| yaha bhI ullekhanIya hai ki isa mandira meM pArvanAtha Aja bhI kile me gajalakSmI, deva kulikAo ke zikhara kI pItala kI mati Aja bhI viSNu ke rUpa meM pUjI jAtI jaisI racanAe, kamala, mInayugala Adi dekhe jA sakate hai| hai / lekhaka ne use svaya dekhA hai kSaura karalacaritram me bhI mandira kA dhvasta pradhiSThAna abhI bhI hai| isa tathya kA ullekha kiyA gayA hai| purAtatvavida yaha AlappI me eka bhabva derAsara kA nirmANa paccIsa mAnate haiM ki karala ke mandiro para jaina sthApatya kA bhI lAkha kI lAgata se kiyA jA rahA hai jo ki janavarI 3 prabhAva hai| isa sambandha meM kerala ke smArako ke vidvAna me pUrNa honA thaa| zrI sarakAra ne eTra mannara ke ziva mandira ke viSaya meM hAnarI me dharmanAtha jinAlaya me dharmanAtha, pArzva- likhA hai-"It is a sarvatobhadra temple with bArAvAsapajya aura mahAvIra kI mUrtiyAM haiN| praveza dvAra four openings. In other words, the plan para lakSmI kA abhiSeka karate gaja pradarzita haiM / isa maMdira simulates the chaturmukha shrines of the kA bhI jINoddhAra huA hai / isake sAtha ho candraprabhu jinA- Jain tradition. That is why the linga in the laya hai| isame kAca para sammedazikhara aura zatrujaya ke centre can be viewed from all the directions." citra kerala ke hI kalAkAro se banavAe gae hai / eka logansa ne to yahA taka likhA hai ki masjido kI nirmANa choTe se mandira me zAtinAtha kI atizayapUrNa pratimA hai zailI para bhI jaina prabhAva hai| (zeSa pR0 26 para) Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinAgamoM kA saMpAdana 0 zrI jauharomala pArakha prAcIna arddhamAgadhI ke nAma para vaiyAkaraNo dvArA prAjIvikA calAne vAle lahiye aura zramaNa-zramaNiyAM pATho ke "zuddhikaraNa" kI jo prakriyA prArambha huI hai usakI va prabuddha zrAvaka-zrAvikAye bhI ina uparokta likhita Agamo svAgata-mamIkSA kaI jaina patrikAoM me chapI hai| DaoN0 ke0 ko pratilipiyA karate rahate the / pahale bhojapatra va tAr3apatra RSabhacandrajI jaina ahamadAbAda vAlo ne isa naI dizA me para aura bAda me kAgaja kA calana ho jAne para kAgaja para mehanata kI * jimake bAre me paDito ke abhiprAyo ke Agama likhe jAte rhe| aimI pratiyA saMkaDo hajAro kI prazamAtmaka azoM kA pracAra bhI ho rahA hai jo Aja kI makhyA meM, deza-videza ke bhaNDAge va yatra-tatra, anyatra bhI phaizana va paramparAgata ke anakala hI hai / namUne ke taura para milatI haiM jiname kaI to haja ra-ATha mo varSa se bhI adhika AcArAGga sUtra ke prathama zrutaskandha ke prathama adhyAya ke puraanii| vartamAna me Agamadhara guru se paramparA me prApta prathama uddezaka kA nava sapAdita pATha bhI prasArita kiyA pATha kA prAyaH abhAva ho jAne se, Agama ke asalI pATha gayA hai| nirdhAra meM ye prAcIna hastalikhita pratiyA (jinhe Adarza usa bAre meM yaha lekha hai ki prArambha se Agama pATha ko sajJa dI jAtI hai| hI hamArA eka mAtra AdhAra raha maukhika rUpa me hI guruziSya paramparA se calate rahe / cUki gaI hai aura isIlie Agama-saMpa dana kI yaha mAnya prathA Agama pATho kI zuddhatA pUrvAcAryoM kI dRSTi meM atyanta haki binA Adarza me upalabdha hue koI bhI pATha svIkAra mahattva rakhatI thI ata samaya-samaya para vAcanAye va sagatiyeM na kiyA jaay| hotI thI jinama sakhyAbaddha bahuzrata AgamadhAraka zramaNa isa dRSTi se DaoN0 candrA dvArA saMpAdita prathama uddezaka milakara apanI-apanI yAdadAsta ko tAjA va sahI karate kA vizleSaNa karate haiM to sanagna sUcI ke anumAra mahAvIra rahate the| kintu bAda me smaraNa zakti ke hrAsa va svAdhyAya jaina vidyAlaya saMskaraNa (jise unhone Adarza grantha/prati ke zikSaNAdi anya kAraNo se Agamo ko likhane va noTa rUpa meM prayukta kiyA hai) ke pAThako 94 jagaho para zabdo karane kI chaTapuTa prathA bhI cala paDI, yA mukhyataH gurumukha me bheda kiyA hai| 5 zabda bheda chaThe mUtra meM 'yazruti, tazruti, se prApta pATha kA hI pracalana thA aura vahI zuddhatara mAnA davatasvara' prAdhAra para aura jor3e jA sakate hai jaisA ki jAtA thaa| kAlAntara me Agama dharo kI nirantara ghaTatI unhone dUsare sUtra meM (sUcI kama sakhyA 48-6, 52-4) meM sakhyA ko dekhate hue jaba Agama-viccheda jaisA hI khatarA kiye hai (mabhavata: chaThe sUtra meM ye bheda karanA cAhate hue bhI dikhAI dene lagA to pATha surakSA ke lie Aja se lagabhaga najara cUka se ve bhUla gae lagate haiN)| isa prakAra pATha bheda 1600 varSa pUrva gujagata (saurASTra) ke vallabhIpura nAmaka vAle zabdo kI sakhyA 66 para pahuca jAyagI aura 17 zahara meM devaddhigaNi kSamAzramaNa (aparanAma devavAcaka) ko zabdo me (sUcI krama saMkhyA 1,3,6,31,32,36,40,50, adhyakSatA me Agama vAcanA huI / usa avasara para Agama- 51,55,56,65 67,76,83,87.60) to do do pATha bhe dhAraka AcAryo/upAdhyAyo ko guru paramparA se prApta pATha hai ata: kula pATha bheda 116 ginAye jA sakate haiN| lekina va vyaktigata chuTamuTa prApta pothiyoM ke vyApaka AdhAra para itane sAre pATha bhedo meM kevala 7 bheda hI (sUcI krama saMkhyA samasta upalabdha AgamoM ko lekhabaddha kiyA gayA aura vahI 6,46 46,52,53,54 va 57) Adarza mammata hai| bAkI pATha Aja samUce zvetAmbara jaina samAja meM mAnya hai| ke saba bheda AdarzoM para AdhArita na hone ke kAraNa amAnya calana yAro kI khuna Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24, varSa 46, ki02 anekAnta Thaharate haiN| DaoN0 sAhaba kaSTa uThAkara bhaNDArI meM jAte. jisa sthala para vara milatI hai vahIM lI jA sakatI haiMprAcIna pratiyo kA adhyayana karate aura usI sUtra me usI mavaMtra nahI / mahAvIra jaina vidya laya ke saMskaraNa me Agasthala para inake dvArA sujhAyA gayA pATha upalabdha hai aisA modaya samiti saskaraNa kI apekSA 'ta' zruti kI bharamAra batAte taba to cha AdhAra banatA, varanA inakA pATha gale hai parantu eka bhI jagaha binA Adarza kA AdhAra lie nahI nahIM utregaa| hai| viDambanA yaha hai ki DaoN. candrA ne apane sAre niSkarSa asala Agama pATha kyA hai ? basa isakA hI nirdhAraNa binA asala pratiyo ke dekhe kevala chapI pustako-dvitIya kre| ApakI gaya me kyA honA cAhie yA ho sakatA hai stara ko sAkSya (Secondary evidence) ke AdhAra para yaha anadhikAra ceSTA hai| vAstava me pAzcAtya jagat se nikAle hai jinheM prAyaH sAdhAraNa adAlata bhI nahI mAnatI bhaI 'sapAdana' nAma se pahicAne jAne vAlI prakriyA Agamo hai| yadi ve gaharAI me jAte to apanA mAmalA majabUta para lAgu hI nahI hotI hai kyoki na to hama sarvajJa hai na kara sake hote| gaNadhara aura na Agamadhara sthavira hai (niyukti va cUNikAra arddhamAgadhI bhASA ke prAcIna rUpa kA tarka bhI zaktine to thera zabda kA artha bhI gaNadhara hI kiyA hai- (dekha hIna hai| bhagavAna ne tIrtha ko prarUpaNA kI thI, na ki arddha TIma | Hala dvitIya skandha kA prArama) anya Agamo bhe yA svaya acA. mAgadhI bhASA kii| vaha bhASA to unase pUrva bhI pracalita rADa me anyatra amuka pATha milatA hai isalie yahA bhI thI--unase bhI bahuta purAnI hai| bhASAvalI kI kaThora vaisA hI pATha honA ahie, dama taka meM kAI bala nahIM sImA rekhAe nahI khecI jA sakatI hai tathA eka pradeza va -yaha dataraphA hai| isake atirikta yaha koI niyama eka yuga ma sabhI vyakti eka-sI hA bhASA vyAparate haiM yaha nahI hai ki eka vyakti sadaiva eka sarIkhA hI bolatA hai| siddhAnta bhI nahI banatA hai| bhinna-bhinna jAtiyo kI, zrotAo kI bhinnatA, sthala ko bhinnatA Adi kAraNavaza zaharo 6 gAvo kI, anapar3ha va paNDitoM kI boliyo me athavA binA kAraNa bhI, hama gadya padya chaMda mAtrA alakAra, antara hotA hai-pAribhASika zabdAvalI bhI apanI-apanI kabhI loka to bhI loga, kamI pAnI to kabhI jana, kabhI alaga hotI hai| Aja 21vI sadI meM bhI mAravAr3I logo prazApanA to kabhI paNNavaNNA, kabhI kiMvA to kabhI athavA, ko bahiyo va ApasI patra vyavahAra kI bhASA va zaMlI 18vI kabhI kAgaja to kabhI kAgada, kabhI bhagavato to kabhI zatAbdI se mela khAtI hai aura isI kAraNa jaina samAja yaha vyAkhyAprajJapti, kabhI pratyAkhyAna to bhI paccakkhANa, kadApi svIkAra karane vAlA nahIM hai ki boDa grantho yA kabhI chApA to kabhI akhabAra, kabhI sumarA to kabhI humarA, azoka ke zilAlekho me prayukta bhASA hamAre AdI kI kabhI mai to kabhI hama, kamI pratikramaNa to kabhI paDikka apekSA adhika mAnanIya hai eva jainAgamo me apanA lI maNA, kabhI rajasTrI to kabhI pajIkaraNa bolate hai / arthAt jAnI caahie| hA Agamo kA artha samajhane meM bhale hI hamArI bolI me aura vizeSataH satata bihArI sAdhu varga meM unakI sahAyatA lI jAe kintu parito se hamezA hamArA zrativaividhya, zabdavaividhya (paryAyavAcI) aura bhASA vaMdhya vahI Agraha rahegA ki kRpayA binA bhelasela kA vahI pATha (anya bhASA ke zabda) hotA hai| hame pradAna kare jo tIrthakaro ne artha rUpa se prarUpita aura DaoN. candrA ne 38 bheda (yakAta/udavRtasvara karaka) 7 gaNadharI ne sUtrarUpa se sakalita kiyA thaa| hamAre lie bheda (ga kA ka karake) 3 bheda (ha kA dha karake) 2 bheda vahI sarvathA zuddha hai| sarvajJo ko jisa akSara zabda pada DaDha kA ddha karaka) 1 bheda (ya kA ca kAke) aura 1 bheda vAkya yA bhASA kA prayoga abhISTa thA vaha sUcita kara (ya kA ja karake) kula 52 bheda zruti AdhArita kie hai gae-aba usame koI asarvajJa pherabadala nahI kara sktaa| jiname kevala 6 Adarza sammata hai (jo uparokta 7 ko usakI apekSA akSara vyajana mAtrA bhI galata, kama yA sakhyA meM samAviSTa kara lie gae hai)| hamArA yaha kahanA adhika bolane para jAnAcAra ko aticAra lagatA hainahI hai ki Agamo ma 'ta' zruti nahIM hai| para AdarzoM me pratikramaNa me prAyazcitta karanA par3atA hai| Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinAgamoM kA saMpAnana rahI bAta vyAkaraNa kI, so vyAkaraNa gaNita ko taraha eka Rta vijJAna ( Exact Science) to hai nahIM ki jahAM do va do cAra hI hote hoM / vyAkaraNa ke prAyaH sabhI niyama apane-apane anumAna va adhUre pothI jJAna ke bala para banAe gae haiM, unheM pUrNatA kI saMjJA nahIM dI jA sktii| vaiyAkaraNa, niSNAta (experts) hote haiM aura saba yA adhika kI bAta choDie do niSNAta bhI ekamata nahIM hote haiN| aura to aura, varSoM kI bahasa ke bAda bhI jaino ke mUla mantra navakAra me "na" zuddha hai yA "Na" zuddha hai isakA nirNaya vaiyAkaraNa nahIM kara pAe hai jabaki DaoN0 candA ne prastuta uddezaka meM 35 pATha bheda kevala "ga" ko 'na' me badala karake kie haiM jiname eka bhI Adarza sammata nahIM hai| sAtha me hame yaha nahI bhUlanA hai ki vyAkaraNa to maca para bahuta bAda me AtI hai / vyAkaraNa ke niyama racita sAhitya para AdhArita hote haiM zAstroM va anya granthoM meM hue prayogoM ke anusAra panDito dvArA pIche se paDhe jAte haiN| aisI paristhiti me yaha kahanA ki AgamakAroM ne vyAkaraNa kI avahelanA kI hai kivA Agama-racanA vyAkaraNa kI dRSTi se azuddha huI hai, utanA hI hAsyAspada hai jitanA ki yaha kahanA ki hamAre dAdoM, paDadAdo ne hamAre poto par3apoto kA anukaraNa nahI kiyA / 25 - prApti ke bAda bhagavAn ne tIrthaM kI prarUpaNA paNDitoM kI bhASA me nahI kI ve lokabhASA me bole nAki Ama prajA Apta vacanoM ko saralatApUrvaka sahI rUpa me samajha sake / prastuta uddezaka me 7 bheda vibhakti parivartana karake, 2 bheda anusvAra kA lopa karake aura 1 bheda e kA lopa karake vyAkaraNa kI dRSTi se 10 pATha bheda kie gae haiN| jiname kevala eka bheTa hI Adarza sahamata hai jo Upara ginAyA jA cukA hai| thoDI dera ke lie yaha mAna bhI le ki sabhI vyAkaraNa DA0 candrA se ekamata haiM aura yaha bhI mAna le ki bhagavAn mahAvIra kI tIrtha prarUpaNA se pUrva DA0 candrA kI yaha niyamAvalI dRr3hatApUrvaka prabhAva meM thI to bhI hamArA kathana hai ki Agama itanI uccakoTi kI sattA va adhikArika stara lie hue hai ki bevArI upakaraNa kI vahA taka pahuca hI nahIM hai| sarvajJoM ke vacana vyAkaraNa ke adhikAra kSetra se pare va bahuta-bahuta UMce hai| pANinI kA vyAkaraNa vedo para lAgU nahI hotA arthAt ArSa prayoga ke apavAda sarvamAnya haiN| sTUDiyo meM nidezaka jaise ekTara (abhinetA) ko athavA char3IdhArI adhyApaka jaise chAtra ko kahatA hai ki 'tU aisA bola' jaisA muMha meM bhASA DUbane kA adhikAra yA karaNa ko nahIM hai ki tIrthakara va gaNadharo ko kahe ki Apako isa prakAra bolanA cAhie thA ! ise bhApa vaiyAkaraNo kA durbhAgya mAneM yA janatA kA sobhAgya ki jJAna anaeva bhakaraNa ke pati se hamArA anurodha hai ki jJAnI (jo vaiyAkaraNa nahIM hotA hai) va paNData ke bIca isa bhArI pharka ko samajhe aura apane vyAkaraNa jJAna ko sAmAnya zAstro. prattho va anya sAhitya taka hI sImita rakheM - Agamo para thopane kI koziza na kare / tisa para bhI unhe Apna vacano me bhASAI yA vyAkaraNIya doSa atIva rUpa me khaTakane ho to "samaratha ko nadI doSa gAI" isa caupAI memanA se prophesara ghATage ne apane ameThIka tivA hai ki aise prayAso kA upayoga zabdakoSa banAne me liyA jAegA ki upalabdha pATho meM prAcInatama pATha nasA hai| muni zrI jambUvijaya jI ne bhI apane abhiprAya me likhA hai- " me upara upara thI tamAru pustaka jo anunAmikaparasavarNa vAlA pAThI prAya: MSS mA malatA jA nayI eTela JaG vagere vAla pATho mArAvI apAna, samAro eka viddhAna che ke MSS mAM hoya teja pATha Ayo" lekhaka ne bhI jaMmalamera, pUnA, kAThamaNr3a, jodhapura, bADamera, jayapura Adi bhaMDAroM kI hajAro prAcIna pratiyo kA avalokana, sUcIkaraNa va pratinidhikaraNa kiyA hai para prAkRta granthoM me parasavarNa anunAsika likhane ko paddhati kA abhAva ho pAyA hai - anusvAra me hI kAma canAyA gayA hai| lekina DA0 candrA ne isa paddhati ko apanA kara prastuta uddezaka meM 16 sthAnoM para pAThabheda kie hai jinameM se eka ko Adarza sammata nahIM haiM / yahA para yaha bhI usanIya hai kula 116 pATha bhedo me kevala 'Au' ko choDakara zeSa 15 pATha bheda aise haiM ki jinase artha me kArDa pharka nahIM par3atA / aura Ausate ( kahI anumvAra sahita hai kahI rahita ) isa pATha Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26, varSa 46, ki02 anekAnta ko sabane vikalpa meM svIkAra kiyA hI hai aura caNikAra, panapatA hai aura unakI bhAvanAoM ko Thesa bhI pahuMcatI hai| vattikAra Adi ne isakI vyAkhyA kI hI hai| to phira ata: AtmanirIkSaNa kareM ki jo kArya Apa zrata sevA va isa pANDitya pradarzana kA lAbha kyA? pahADa khojane para nirjarA kA kAraNa samajhakara kara rahe haiM vaha kahIM Azrava va pahA bhI nahIM nikalA aisA kahA jA sakatA hai| karmoM kA bandhana to nahIM hai| yAda rakheM ki galata grantha granthakAra kI apakIti ko cirasthAyI kara detA hai / aura DA. ke isa prayatna ko, jainAgamoM ke saMzodhana va ma anta meM hogA yaha ki guDagAMva va rAjakoTa (ahamadAbAda) nogata saMpAdana prakriyA ko nayI dizA kA bodha dene vAlA banAyA se chape AgamoM kI taraha ApakA saMskaraNa bhI bahiSkRta gayA hai| navInatA kA zoka sabako-bUDhoM ko bhI hotA kara diyA jaaegaa| hamArA mantavya yaha nahI hai ki pratihai. lekina kRpA kara Agamo po isa mAnasika caMcalatA kA lipi karane meM bhalacaka asvAbhAvika hai, lekina AdI zikAra na hone deN| AgamoM kA sazodhana yA sapAdana ke kA milAna kara sarvasammati se unakA pariSkaraNa bilkUla bahAne pUnalekhana jaisI vastu hara prakAra se akSamya hai- mAbhava hai -prAdazoM se haTane kI kataI AvazyakatA nahI manamAnI kA patha prazasta karane vAlI siddha ho sakatI hai| hai| bhUlo kA parimArjana lo hisAba, kAnana Adi me sarvatra hamAre Agama purAne hai aura unake lie purAnI dRSTi hI hotA hI hai kyoki vanta, bhUla astitvahIna hai, nahI adhika upayukta hai kyoki vaha Agama yuga ke samIpastha hai| (Nullity) ginI jAtI hai| kintu jahA, bhUna huI ho aisA lAkha-lAkha dharmAnuyAyI ina pATho ko pavitra matra samajhate kahA nahI jA sakatA, vahA mala sudhAra kI oTa lekara hai, zraddhApUrvaka kaThastha va nitya pArAyaNa karate hai| bhASA AgamapATho me ghumapaMsa kAnA anucita hai| AdarzavihIna vijJAna ke caukhaTe me phiTa karane ke lie prAcIna AdarzoM isa bhASAvijJAna kI dRSTi me Agama saMzodhana kA virodha meM upalabdha eva sadiyoM se pracalita pAThoM meM kAMTa-chAMTa honA caahie| karane se sAmAnyajana kI AsthA hilatI hai, uname buddhibheda (tulasI prajJA se sAbhAra) sampAdakIya TippaNa-zrI joharImala pArakha ne ArSa bhASA ke sarakSaNa kI ora janatA kA dhyAna AkarSita karane kA puNya kArya kiyA hai| zvetAmbara AgamoM ko hI kyoM ? kucha vijJoM ne to digambara AgamoM kI bhASA ko bhraSTa taka ghoSita kara varSoM pUrva se-AgA-pIchA soce binA, unheM bAda ke nirmita (pazcAdvartI) vyAkaraNa se bAMdha, zuddhi-karaNa kA nATaka raca rakhA hai aura hama kisI bhI badalAva kA barAbara virodha karate rahe haiN| para, isa artha-pradhAna samAja meM kucha kahanA 'nakkArakhAne meM tUtI kI AvAja' jaisA ho rahA hai phira bhI hamAre AMsU poMchane ke lie hameM nivedana mile haiM ki hama hI jAgama zuddha kara deN| para, hama aiso duzceSTA, jisase mUla-Agama bhASA kA lopa hone ko paramparA cAla karane kA prArambha hone ko bala mile aura Agama lupta hoM tathA alpajJoM ko yaha kahane kA avasara mile ki ve sarvajJoM kI paramparAgata vANI ko bhI zuddha karane jaisA zreya pA sake haiM ke sadA virodhI haiN| isa saMdarbha meM hama zrI pArakha jI ke hama-saphara haiN| unakI isa jAgarukatA ke lie unheM badhAI dete haiM aura AzA karate haiM ki samAja bhASA ko samajha yA na samajhe para, itanA to avazya hI samajhegA ki usake Agama jaise, jisa rUpa meM haiM, sahI haiM-'nAnyathASAdino jinaaH|' -saMpAdaka Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta bhASA ke sambandha meM prApta kucha patra mAnya bhAI mA0 premacanda jI, (ahiMsA mandira) mahAkaviyo kI kAlajayI racanAyoM meM vyAkaraNa-viruddha jaya jinendra ! usa dina dillI me Apase bheMTa ke prayoga unake doSa nahI, unakI vizeSatA bana gaye haiN| samaya ana' yAsa A. kundakunda kRta samayasAra ke bhinna- kavi kabhI bhASA ke niyamoM se niyaMtrita nahIM hotA saMskaraNo aura sasthA vizeSa dvArA prakAzita saskaraNa meM apitu vaha to svayaM bhASA kA niyAmaka/nirmAtA hotA hai, zaurasenI vyAkaraNa ke niyamoM ko AdhAra banAkara pATha bhASA karaNa ke niyamoM me niyatrita nahIM hotI, apitu nirmANaviSayaka vivAda para bhI kucha carcA huii| yaha vivAda umakA niyAmaka to loka-vyavahAra yA loka-jihvA huA atyanta khedajanaka hai| karatI hai / bhASA ke sambandha meM sAmAnya niyama yaha hai ki maiM 'anekAnta' kA pAThaka hai| isa sambandha me jijJAsA kisI bhASA ke loka-pracalita rUpa se usake vyAkaraNa kA vaza anekAnta ke bhinna-bhinna ako me etadviSayaka akA nirmANa hotA hai na ki vyAkaraNa sAmane rakhakara bhASA ko punaH paDhA / isa vivAda ke kendra me 'samayasAra' kA jo / kaa| yadyapi pUrNata: nahIM, parantu bahuta azo me saskRta eka saskaraNa hai usake zraddhAspada 'samya-pramukha' athavA sazodhana- aisI saMskAra kI huI kRtrima bhASA hai| isI kAraNa mI marakAra kI I RSita khA pramukha ke 'munnaDi (pugevAka) mAhita grantha aura usake samkRta eka vidvabhogya bhASA banakara raha gyii| vaha kabhI pATho ko bhI dhyAna se dekhaa| lokabhApA nahI bana skii| prasagata: maiM yaha kahanA ucita samajhatA hUM ki maiMne dasa- aisI kRtrimatA se bacane aura apane-apane siddhAnto varSoM taka lagAtAra svargIya DA0 hIrAlAla jI tathA DA0 ko sugama va subodha banAye rakhane ke lie ho bha0 mahAvIra, prA. ne. upAdhye ke mArgadarzana me sapAdana kArya sIkhane/karane mahAtmA buddha aura unake anuyAyiyo ne apane upadeza atikA anubhava prApta kiyA hai| DA0 upAdhye dvArA sapAdita vicArapUrvaka saMskRta me na dekara lokabhASA prAkRta meM pravacanasAra ko varSoM taka paDhA/paDhAyA hai| tathA prAcIna diye| ve jahA~ jahA~ dharmapracAra ke lie gaye, unakI vANI pavitra grantho ke sampAdana ke mAnya siddha ntoM kA samyak meM prAdezika bhinnatAeM AnA na kevala svAbhAvika apitu paricaya prApta kiyA hai| mere dvArA saMpAdita 'jaMbUsAmi- anivArya bhI thaa| isa kAraNa nizcaya vyavahAra nayoM ke cariu' bhAratIya jJAnapITha dvArA prakAzita hai| use sadana alaga-alaga mahattva middha karane ke lie unheM uccasvara se kI dRSTi se dekhA jA sakatA hai| yaha ghoSita karane me raMcamAtra bhI sakoca na huA ki jisa ___ 'purovAka' me 'samayasAra' yA (samayasAro) ke zraddheya prakAra kisI anArya (mleccha) ko usakI bhASA saMzodhana-pramukha ne pATha saMpAdana ke jo siddhAnta sthira kiye (bonI) kA Azraya lie binA samajhAyA nahIM jA sakatA, haiM ve saMskRta bhASA meM likhe kisI anya ke sambandha meM usI prakAra 'vyavahAra' ke binA 'nizcaya' kA upadeza sambhavataH ucita ho sakate the, para vaha bhI niyamataH nhiiN| karanA azakya hai| kyoMki saMskRta ke kaI prakhyAna mahAkaviyoM 'apANinIya' aise una svasaMvedI, adhyAtmarasa me vibhora rahasyavAdI sarthAta pANinI kata aSTAdhyAyI ke niyamoM ke viruddha saMtoM se AgrahapUrvaka yaha apekSA aura aimI sthApanA karanA prayoga kiye haiN| isI kAraNa yaha ukti pracalita huI, ki "ve na kevala chanda aura vyAkaraNa apitu bhASA-zAstra "niraMkUzAH kAvaya." kavi nirakuza hote haiN| parantu una (jisakA itihAsa kula do sau varSoM kA hai) ke bhI paNDita Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28, varSa 46, ki. 2 anekAnta the, saura unhone pratyeka zabda bhASA-racanA aura chandazuddhi pAda TippaNa me de sakatA hai| aura prAkRta granthoM meM to Adi tathA bhASAzAstra ke sabhI niyamoM ko dhyAna me rakha- vizeSa rUpa se kisI bhI siddhAnta ko mAnakara pAThI ko kara apanI jagadvadya racanAoM kA praNayana kiyaa|" isake ekarUpa banAnA to sarAsara prAkRta kI sundaratA, svAbhAsambandha meM kyA kahA jAya ? ve kavi aura bhASAvid hone vikatA ko samApta kara denA hai jo saMpAdana ke sarvamAnya ke kAraNa 'sata' nahI apitu 'sata' hone ke kAraNa kavi the| siddhAnto ke sarvathA viruddha hai| kAvya unakI prayatnapUrvaka kI gayI racanA nahIM, ye to eka udAharaNa dekara maiM apanI bAta aura spaSTa karanA unake udgAra haiM, jo kAvya ke rUpa me pragaTa hue| cAhUMgA / prAkRta ke prasiddha sahaka 'karpUramajaro' kI aneka ___ aura phira kabhI prAkRta ke kaviyo aura lekhako ne to pratiyAM sAmane hone para bhI hA. sTena kono ne 'padya me kabhI vyAkaraNa ke niyamo ko dhyAna meM rakhakara apanI mahArASTrI aura gadya me zaurasenI' kA prayoga kiyA jAnA racanAo kA praNayana kiyA hI nahI / unakI racanAo ko cAhie, kyoMki mahArASTro 'adhika madhura hotI hai' zoradekhakara vibhinna prAkRto ke niyamopaniyamoM kA nirmANa senI usakI apekSA kama madhura' isa ukti ko AdhAra mAna kiyA gayA hai| prAkRteM jana-boliyAM thI aura uname kSetrIya kara isI siddhAnta para balapUrvaka 'kapUramaJjarI' kA atyanta rUpo kA honA-yathA hodi, bhaudi, hoI, bhoi, havA, zramapUrvaka eka saskaraNa tayAra karake prakAzita kiyaa| bhavaha hI svAbhAvika thaa| aise bhedo kA na honA sarvathA vaha saMskaraNa (upalabdha) vidvAnoM dvArA pUrNatayA amAnya asvAbhAvika hotA / prAkRto kI yaha bahu-rUpAtmakatA ho kara diyA gyaa| taba sva. DA0 manamohana ghoSa ne 'karpUraunakA prANa, unakI AtmA aura unakI sundaratA hai / ina majarI' kA eka nayA saskaraNa prastuta kiyA jisame racanAmI ko vyAkaraNa ke jaD-kaTa hare me balAt bAdhanA gadya-padya dono me zaurasenI kA hI prayoga hai tathA vaha to isake prANaharaNa karane ke samAna hogii| aura phira yaha karparamajarI kA zreSTha saskaraNa hai| bhI kona nahI jAnatA ki prAcIna gAthA' chanda ke kitane anta me eka bAta aura ! vibhinna prAkRto ke bIca medha-prabheda rahe haiN| uname kahI ekAdha mAtrA kama, kahI koI kaThora bhedaka/vibhAjaka niyama nahI the| ata: mahAadhika yaha bahuta sAdhAraNa bAta hai| aise chanda doSI ko rASTrI, jainamahArASTrI, zorasenI,jaina zorasenI Adi nAma to uccAraNa me laghu ko dIrgha va dIrgha ko laghu karake hI thoDI-thor3I vizeSatAo ke kAraNa rakhe gye| jinhe kisI ThIka kara liyA jAtA hai| bhASA/vyAkaraNIya bhASA zAstravid ne mAnA ora kisI aura yaha bhI ki prAcIna kRtiyo me vyAkaraNazuddhi, ne nhii| chandazuddhi yA arthazuddhi Adi kisI bhI kAraNa se sapAdaka ata: Agamo ke sapAdana me pAThoM kI vyAkaraNa yA ko kisI eka mUla-prati yadi vaha sarvazuddha aura prAcIna chandazuddhi mahattvapUrNa nahI, unakI svAbhAvikatA, sahaja siddha hotI ho, tabhI aura kevala tabhI use Adarza mAnakara, artha-bodhakatA aura vividhatA, jo ki unakA vAstavikaphira usame jo bhI zabdarUpa prApta hote ho, unheM svIkAra saundarya hai, mahatvapUrNa hai| karake; athavA aneka bhinna pratiyo me se pATho kA cayana ata: sambaddha pakSo se merA ativinamra/karabaddha nivedana karake, jisa pATha ko mUlaracanA meM svIkAra kiyA jAya, hai ki grAgraha chor3akara Agama meM prAkRta kA prAkRtapana Apake atirikta zeSa sabhI pATho ko nirapavAda rUpa se vinamra/saralabhAva se surakSita rahane deN| pAdaTippaNa me dene kA akATya siddhAnta hai| phira ve pATha yaha avAMchanIya vivAda avilaba samApta ho isI chanda, vyAkaraNa artha aura sapAdaka kI rUci ke cAhe jitane sadAkakSA aura hAdika sadbhAvanA ke saath| anukUla ho yA sarvathA pratikUla, sapAdaka ko apanI ora ApakA snehAkAMkSI 3 pATha-parivartana karane kA kathamari adhikAra nahI hai| (DaoN.) vimala prakAza jaina jo jo bhI kahanA ho, vaha apanA abhimata yA sujhAva (rAnI durgAvatI vizvavidyAlaya, jabalapura) Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta bhASA ke sambandha meM prApta kucha patra 26 AdaraNIya paM0 papracandra jI zAstrI, (sampAdaka anekAnta) hai| phira prAcIna AcAryoM ke granthoM kI mala bhASA ko zuddha praNAma ! karake use vikRta karanA to eka bahuta bar3A dussAhasa hai| sva. paramapUjya guruvarya paM0 kailAzacandra zAstrI ke jaina zaurasenI AgamoM kI bhASA samasta prArutoM se bAda Apa hI eka aise sajaga eva zAzvata praharI haiM, jo prAcIna hai isalie usake rUpo meM vividhatA kA honA saMkaTagrasta mula jinavANI kI rakSA kara rahe haiN| vAstava svAbhAvika hai| 12vIM zatAbdI ke vaiyAkaraNoM ke vyAkaraNa me AptAbhimAna-dagdha tathAkathita vidvAna mUla granthoM kI ke niyamoM ke anurUpa banAnA sarvathA anucita hai| AcArya bhASA ke parimArjana karane ke bahAne use vikRta kara dete hemacandra ne svaya prAkRta vyAkaraNa meM ArSam 113 sUtrake haiN| aisI ghinonI pravRti kA DaTakara mukAbalA karanA dvArA kahA bhI hai ki pArSa arthAt-Agama sambandhI zabdoM cAhie aura yathA sambhava eka sammelana bhI bulAkara isa kI siddhi me prAkRta vyAkaraNa ke niyama lAgU nahIM hote viSaya me kAryakArI nirNaya lenA caahie| haiN| prAkRta vyAkaraNa ke niyama nATako, kAvya sAhitya Adi para hI lAgU hote haiN| ataH sazodhana ke bahAne jaina Ajataka aneka mAnya manISiyoM ne mahatvapUrNa granthoM kA zo senI ko vikRta karanA ucita nahIM hai| maiM Apake sampAdana kiyA hai lekina kisI ne mUla grantha kI bhASA vicAroM se pUrNa rUpa se sahamata huuN| ko zuddha karake vikRta nahI kiyA hai| yaha bAta dUsarI hai ApakA: ki jisa bAta se hama sahamata na ho use pAda-TippaNI me (DaoN.) lAlacanda jaina likha yA grantha ke anta me pariziSTa meM apane vicAro prabhArI-nidezaka kA ullekha kara deN| Aja arvAcIna granthoM kI mala bhASA prAkRta jaina zAstra aura ahiMsA zodha saMsthAna, ko zuddha karane vAlo ko bhI koI lekhaka pasanda nahI karatA vaizAlI (pR0 22 kA zeSAza) godapurama, alAtUra, muMDara, kiraNAlara Adi sthAno utsava meM aSTamagala dravyoM ke prayoga kI sUcanA DA. kurupa se bhagna mandira aura bhUtiyA prApta huI haiN| pArzvanAtha, ne isa prakAra dI hai-"The virgin girls who had mahAvIra aura papAvatI kI ina mUrtiyo me se aneka ko observed several rituals like holy bath and sandara aura suDola pAyA gayA hai| keralacaritram me yaha clad in white clothes proceed with Talappoli ullekha hai ki talakkADa me prApta mUti ko yadyapi viSNu before the Teypam of Bhagwyti. In festivals mati kahA jAtA hai kintu usakA zilpa sauSThava citarAla and other occasions the eight auspicious artike jaina zilpa ke sadRza hai| zrIdhara menana bhI jaina mati cles like umbrella, conch, swastik, Purna kalA ke kSetra meM bhI jainoM kA valuable contribution Kumbh, and mirror are provided for progsvIkAra kiyA hai| perity and happiness as a tradition. This kerala ke bhagavatI mandiroM meM tebhyaTTam nAmaka eka custom is also relating to Jainism." Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purAnI-yAdeM 1. prAmANikatA kahA~ hai ? vasUla ho jaaeNge| maiMne rupayoM kA jugAr3a karake ema0 e. kI DigrI le lI aura mujhe Aphisa me kAma mila gyaa| ve bole-mujhe ve dina yAda Ate haiM jaba maiM eka bar3e honahAra kI bAta hai ki eka dina merA Aphisa ke daphtara meM kAryarata thaa| acchA paisA milatA thaa| rahane eka mAthI se jhagar3A ho gayA aura usane kisI taraha merI ko baMgalA, kAra, naukara-cAkara sambandhI sabhI suvidhAe~ jAlo DigrI kI bAta kahIM na kahIM se jAna lI aura merI prApta thiiN| saikar3o loga subaha se zAma aura rAta taka bhI zikAyata kara dii| maiM jAMca ke lie nilaMbita kara diyA mere mukha kI ora dekhate the ki kaba mere muMha se kyA nikale gyaa| mukaddamA calA aura ATha varSa ke kAryakAla meM jo aura ve tadanurUpa kArya kre| koI aisA pala na jAtA thA kucha jor3A thA vaha saba kharca ho gyaa| para, maiM nirdoSa na jaba koI na koI merI tAbedArI meM khar3A na rahatA ho| chaTa sakA / naukarI bhI gaI aura jurmAnA bhI bharanA pdd'aa| para, kyA kahU ? Aja sthiti aisI hai ki bekAra baiThA hai| rahane kA ThikAnA nhii| naukara-cAkara ko kyA kahUM? maiM maiMne kahA-Apane jAlI sAgaiphikeTa kyoM banavAyA? khada hI merA naukara huuN| maiM kahI naukarI karanA cAhatA hUM kyA Apa nahI jAnate ki vahI sArTIphikeTa kAma detA hai, koI naukarI nahIM detaa| kaI TAyama to bhUkho raha kevala jo kisI svIkRta aura prAmANika borDa yA vizvavidyAlaya pAnI ke do ghaTa pokara khAlI peTa hI sotA hai| se milA ho-kisI aise vyakti, saMsthA yA samAja me milA pramANa-patra jAlI hotA hai jise utanI yogyatA na ho aura jo pramANa-patra dene ke lie adhikRta na ho| usakA diyA kA kyA huA? mArTIphikeTa to bogasa aura jhUThA hI hogaa| bole-kyA kahaM ? bacapana se merA khela-kUda me mana rhaa| ve bole-vakta kI bAta hai, honI hI aisI thii| para vAloM ke bArambAra kahane para bhI maiM par3hane se jI curAtA varanA kaI loga to Aja bhI ayogya aura anadhikRta logoM rahA aura jaba bar3A huA taba dekhA ki mere sAthI yUni se upAdhiyA~, abhinandanAdi le rahe haiM ve sammAnita bhI varsiTiyoM kI DigrI lekara acche-acche padoM para lage cana kI vazI bajA rahe haiN| mujhe apane para basa tarasa aayaa| ho rahe haiM aura unakI tUtI bhI bola rahI hai| maiMne socA, yadi mere pAsa DigrI hotI to maiM bhI kahI na maiMne kahA- ApakI dRSTi se ApakA kahanA to ThIka kahI koI AphIsara bana gayA hotaa| basa, imI soca meM hai para, isakI kyA gAraNTI hai ki unakI prAmANikatA bhI kAphI dino rahA ki eka dina mere kisI jAnakAra ne mujhe ApakI taraha kisI na kisI dina samApta na hogI? phira, kahA ki tU DigrI le le| maiMne kahA-kahA se kaisa le lU? aise upakramo kI prAmANikatA hai hI kahAM? sabhI loga to aba to una bhI baDI ho gaI hai| usane mujhe batAyA ki aise upakramoM ke vaise samarthaka nahIM hote jase ve vizvavidyApaDosa ke mahalle me eka samthA gupta rUpa me DigriyAM detI layo dvArA pradatta upAdhiyo ke poSaka hote haiN| mApa hai| tere kucha paise jarUra lageMge, para terA kAma ho jaaygaa| nizcaya samajhie ki prAmANika upAdhi sabhI sthAnoM para, basa, kyA thA? maratA kyA na karatA-maiM usa saMsthA meM sabhI kI dRSTi meM prAmANika hI rahegI--eka bhI vyakti pahacA aura jaise-taima do hajAra rupayo meM saudA bana gyaa| aisA nahIM hogA jo kisI sarakAra dvArA dI gaI maiMne socA itane rupaye to do mAsa kI tanakhvAha haiM, basa upAdhi ko nAlI batAne kI himmata kara ske| jabaki Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purAnI yAdeM bhIra ke dvArA dI gaI upAdhiyo ke viSaya me sabhI ekamata 2. kyA mulamantra badala makegA? nahI hote-kucha na kucha loga use nakArane vAle avazya hI hamane mala Agama-bhASA ke zabdo meM ulaTa-phera na hote haiN| karane kI bAta uThAI to prabuddha varga ne svAgata kara ukta kathana se hamArA tAtparya aisA nahI ki hama samarthana diyA--sammatiyAM bhI aayii| bAvajUda isake abhinandanoM yA upAdhiyo kA janAjA nikAla rahe ho| hamAre kAnoM taka yaha zabda bhI Ae ki-- zabdarUpa badalane apitu aisA mAnanA cAhie ki hama guNa-doSoM ke AdhAra se to artha meM koI antara nahI par3A / udAharaNa ke lie para hI rUpa meM kisI sammAna ke pakSapAtI haiM-sammAna 'lo' yA 'hoi' ke jo artha hai ve hI artha 'loge' yA 'hodi' honA hI caahie| para, hama aise sammAna ke pakSapAtI hai ke haiM aura Apa svaya hI mAnate haiM ki artha-bheda nahI haijo kimI aise adhikRta. tada guNadhAraka, pArakhI aura abhi napaka, lavaNa, sendhava bhI to ekArthavAcI haiM -kucha bhI nandita ke dvArA kiyA gayA ho-jinakI koI avahelanA kaho / sa pI se kArya-middhi hai| na kara ske| udAharaNa ke lie jase maiM 'vidyAvAcaspati' gata sunakara hame aisI bacakAnI dalIla para hamI jaisI nahI-zAstro meM mUDha hUM aura kisI ko 'sakala zAstra a gaI / hamane socA -yadi artha na badanane se hI saba pAragata' jaisI upAdhi se nibhapita kane kA du sAhasa karU~ ThIka rahatA hai taba to koI Namo arahanANa' matra ko (yadyapi aisA karUMgA nahI) to Apa jaima mamajhadAra loga 'assalAmAlekaM parahaMtA' yA 'gaDamoniga TU arahaMtAja' bhI mujhe mUrkha na kaha 'mahAmUrkha' hI kaheMge aura uma upAdhi ko bola sakegA --- vaha bhI mUlamatra ho jaayegaa| kyA koI bhI bogasa, jAlI, jhUThI pora na jAne kina-kina sambo aimA svIkAra karegA-japegA yA likha kara madiroM meM dhanoM se sambodhita kareMge ? aura yaha maba isalie ki maiM TAMgegA yA inhe mulabIja maMtra mAnakara tAmra yatrAdi me viSaya me akiMcana haM, mulage tadartha yogyatA, parakha nahI akina karAyegA? ki ye aga NamokAra malamatra kA hai| hai| phalata: kyoMki inake artha me kahI bheda nahI hai / sArISTi meM ve hI upAdhiyA~ aura abhinandana- para, hamane jo dizA-nirdeza diyA hai vaha arthabheda ko patiyakta aura prAmANika hai jo tavaguNadhAraka kisI adhi* lekara nahI diyA-bhASA kI vyApakatA kAyama rakhane aura kata, abhinanvita aura pArakhI vyakti yA samudAya kI ora anya kI racanA me hastakSepa na karane dene ke bhAva meM diyA bhanie gae hoM aura jinakA dAtA (vyakti yA samAja) hai| tAki bhaviSya meM koI kisI anya kI racanA ko kisI pUrvAbhinandita vyakti yA samAja dvArA kabhI abhinadina badalane jaisI adhikAra ceSTA na kara sake / kayoki yaha socakA ho| ukta pariprekSya meM vartamAna meM baTane vAlI to sarAsara paravastu ko sva ke kabje me karake usake rUpa upAdhiyo yA abhinandano aura vibhinna posTage kI Digriyo ko badala denA hai tAki dAvedAra usakI zinAsana hI kA sthAna yA mahattva kaba, kaisA aura kitanA hai ? hai bhI na kara sake aura vaha sabUta dena se bhI maharUma ho jAya / yA nahI ? jarA mocie ! kahI vartamAna ke padavI AdAna- hA~, yadi kadAcit koI vyakti kisI kA racanA me pradAna jaise upakrama, guTabAjI, ahaM-vAsanA thA paise se azuddhi yA azuddhi kA milApa mAna / ho to sarvottama rita to nahI hai? yadi hA. to 'aha' ke poSaka aise upa- aucitya yahI hai ki vaha loka-prAlita rItivata -kisI kramo para breka lagAnA caahie| phira, mApa jaisA soce eka prati ko Adarza mAnakara pUrA-pUga chapAe aura anya socie / hAM, yaha bhI socie ki pUrvAcAyo ko upAdhiyo pratiyo ke pATha TippaNa ma de / jaisA ki vidvAno kA mata aura abhinandanoM kI prApti me bhI kyA hama cAlU jaisI hai| dUsarA tarIkA hai-vaha pUrva prakAzano ko malina na 'taccha' paramparA kI kalpanA kara unake stara kI bhI ava. kara svaya usa bhASA meM apanI koI svatantra prasthAna helanA ke pApa kA bojha apane sira leM? kre| kyA ThIka hai ? jarA socie ? .-sampAdaka Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Una ke devAlaya zrI nareza kumAra pAThaka Una pazcimI nimAraNa ke jilA mukhyAlaya kharagona se kSaraNa se mUrtiyAM bahuta kucha aspaSTa hotI jA rahI haiN| 18 ki. mI. julavAniyA mArga para sthita hai| yaha gAva sarasarI dRSTi se dekhane para ye pakaDa me nahI aatii| yahAM lagabhaga eka sahasrAbdi pUrva eka sampanna nagara rahA hogaa| ke kalAkAroM zilpI ne laukika aura dhArmika dono hI jisake pramANa paramAra zailI ke lagabhaga eka darjana madiroM jIvanoM ko pASANa me mUrti rUpa diyA hai| eka ora ke avazeSa haiN| yaha sthAna jaina sthApatya eva mUrtikalA kA usane tIrthaMkaroM unake yakSa-pakSiyo kA aMkana kiya to pramukha kendra rahA hai| yahAM prasiddha suvarNa bhadra tathA anya dUsarI ora lokAnurajana dRzyoM jaise mUra-sundariyoM aura tIna santoM ko namana kara jinhone calanA nadI ke taTa para mithuno ko bhI apanI kalpanA aura kalA ke sahAre sthita pAvAgiri zikhara para nirvANa prApta kiyA thaa| pASANoM meM sajIva rUpa diyaa| yaha mandira alakRta stambhoM calanA nadI ko Adhunika itihAsakAra Una ke pAsa bahane kA AkarSaNa namanA hai tathA vaha paramAra sthApatya kalA kI vAlI nadI ko mAnate haiM tathA pAvAgiri ko Adhunika UMcAiyo ko chUtA dikhAI detA hai| kRSNadeva kA mata hai kana se samIkRna karate haiN| DA. rAmalAla kaMvara ne likhA ki yaha mandira kumArapAla deva cAlukya zainI me nimita hai ki Una ke mandira paramAro kI nimitiyAM haiM tathA kiyA gayA hogaa| DA. rAmalAla kavara ne kRSNadeva ke mAlavA kI paramAra kAlIna bhUmija zailI kA zata pratizata mata para Apatti uThAte hue likhA hai, ki yaha cobArA anukaraNa hai| ata: binA Una ke mandiroM ke adhyayana ke DerA kramAMka 2 zailI aura alakaraNa me caubArA rerA mAlavA kI mandira vAstukalA kA adhyayana adhaga hI raha kramAMka eka ke tulya baiThanA hai aura isa nAte yaha nizcita jAtA hai| Una me do jaina mandira haiM, jinakA vivaraNa hI paramAra zailI kA siddha hotA / abhilekhIya AdhAra nimnAnusAra hai : para caubArA Dega kA nirmANa kAla san 185 ImvI hai| isa mandira kI do pratimA isa samaya kendrIya saMgrahAlaya caubArA DerA naM0 2 (nahala avara kA DerA) indaura meM hai| baDI pratimA zAntinAtha ko hai| vartamAna mandira kA nAma sthAnIya nivAsiyo meM "nahala avara meM isa mandira meM koI pratimA virAjamAna nahIM hai| kArA" tathA lo priya sambodhana me 'cauvArA DerA naM0 "gvAlezvara mandira" 2' kahA jAtA hai| yaha Una me sthita jaina mandiroM me atyanta ullekhanIya mandira hai tathA Una ke sarvAdhika yaha mandira eka pahAr3I para banA huA hai jise sundara smArako meM se eka hai| durbhAgyavaza isa mandira kA sthAnIya loga gbAlezvara mandira kahate hai| yaha nAma zikhara naSTa ho gayA hai| isame garbhagRha choTA antagala sambhavata: vigata gala me AdhI pAnI vAle mausama meM aura maNDapa hai| maNDapa ATha sambhoM se yukta hai, vartamAna gvAla loga yahAM Azraya lete the| yaha mani:ra bhI apanI meM jo caubArA dikhAI detA hai| isakI chato me alakRta pUrNatA me dekhA jA sakatA hai kevala Amalaka aura cahApadama bane haiN| dvAra zAkhAeM, patra latAo se suzobhita hai| maNi kA imame abhAva hai| yaha mandira bhUmija zailI kA isake siradaloM para tIrthakara aura yakSI mUrtiyAM utkIrNa hai| vartamAna meM jaina dharmAvalambiyoM ne Upara punaH nirmANa bhittiyoM para mithuna mUrtiyo kA akana hai| patthara ke kara AMzika rUpa se AdhunikatA de dI hai| zailI tathA Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alakaraNa kI dRSTi se cobArA DerA kramAka 2 ke tulya namanA hai| hA. rAmalAla kaMvara kRSNadeva ke mata se hI hai| aisA lagatA hai ki mandira kA dvAra maNDapa banAyA sahamata hote hue likhA hai ki isa kathana me bahuta kucha nahI gayA thaa| isakA mahAmaNDapa vargAkAra hai| usake sAra dikhAI detA hai kyoki gvAlezvara ke mandira kA zikhara tIna dvAra bAhara kI ora khulate hai tathA eka garbhagRha kI bahana kucha Una me vidyamAna anya mandirI ke zikhara se ora jAtA hai| eka choTe antarAla dvArA garbhagRha maNDapa paryApta bhinnatA rakhatA hai| yaha sahaja bhI hai, kyo ki se jur3A hai| tIno dvAra ke giradala para padmAsana meM naravamana aura usake uttarAdhikArI ke samaya mAlavA para tIrthakara mUrtiyAM akita hai| garbhagRha maNDapa se lagabhaga 3 cAlukya adhipatya sthApita ho gayA thaa| idhara mAlavA moTara nIce hai| isI kAraNa garbhagRha meM isa soDhiyo ke naravamana aura Upara cAlukyarAja kumAra pAla dono hI mArga dvArA pahuMcA jA sakatA hai| garbhagRha ke bhItara tIna jaina dharma ke mabana samarthaka the| mambhava hai ina mandiro ke vizAla tIrthakara pratimA kAyotsarga mudrA meM virAjamAna he jaina nirmAtAoM ne dono kI preraNA grahaNa karake ina jo kramaza: solahave todhAra mAnninAza, mattarahave tIrthakara mandige kA nirmANa karavAyA hogaa| ina AdhAro para kundhanAtha aura aThArahaveM tIrthakara arahanAtha hI hai| iname caubAga DarA kramAka 2 ke bAre meM yaha kahA jA sakatA hai kunthanAtha jo sarvAdhika vizAla haiM lagabhaga 375 mITara ki yaha pobArA DerA kramAMka eka samarUpa hai / yadi usakA hai| pAdapITha lekha me jAna hotA hai ki mandira kA nirmANa zikhara bAlezvara ke zikhara ke samAna rahA ho to dUsarI (1363 vikrama saMvat jyeSTha 3) san 1206 me huaa| aura yaha bhI paramAra aura cAlukya zailiyo kA sammizraNa ina mUrtiyo ke dono ora garbhagRha ke pIche ko dIgara ke kahA jA makatA hai| sAtha-sAtha unake choTI-choTI sIDhiyA hai aura ye sIDhiyA -purAtatva eva sagrahAlaya mUrtiyo kA abhiSeka karane ke icchuka darzanArthayo ke upa nalaghara subhASa sTeDiyama ke pIche, yoga ke lie hai| kRSNadeva kA mata hai ki yaha mandira paramAra aura cAlukya mandira vAstukalA kA mizrita rAyapura (ma.pra.) sandarbha-sUcI 1. kavara rAmalAla "prAcIna mAlavA me mandira vAstu. 5. indaura sTeTa gajeTiyara indaura 19 pR072| kalA" dillI 1984 pR0 178 / 6. saksenA mapAvIra prasAda "madhya bhArata kI mArga2. indaura sTeTa gajeTiyara indaura 1931 pR071-72| dazikA" gvAliyara 1952, pR0 124 / 3. vahI pR071| 7. indora sTeTa gajeTiyara indaura 1931 pR071| 4. pazcimI nimADa jilA gajeTiyara gopAla 1967, 8.kaMvara rAmalAla pUrvIla pR0 178-79 / pR05 0 / AjIvana sadasyatA zulka : 101.0.30 bASika mUlya : 6) 20, isa aMka kA mUlya : 1 rupayA 50 paise vidvAn lekhaka apane vicAro ke lie svatantra hote haiM / yaha Avazyaka nahIM ki sampAdaka-maNDala lekhaka ke vicAro se sahamata ho| patra meM vijJApana evaM samAcAra prAyaH nahIM lie jaate| kAgana prApti -zrImato aMgUro devo jaina, dharmapatno zrI zAntIlAla jaina kAgajI ke saujanya se, naI dillI-? Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Regd. with the Registrar of Newspaper at R. No. 10591/62 bIra-sevA-mandira ke upayogI prakAzana naja prazasti saMgraha, bhAga 1 : saMskRta aura prAkRta ke 171 aprakAzita granthoM kI prazastiyoM kA maMgalAcaraNa sahita pUrva upayogI 11 pariziSToM ghaura paM paramAnanda zAstro kI itihAsa viSayaka sAhityaparicayAtmaka prastAvanA se pralaMkRta, sajida natha-prazasti saMgraha bhAga 2 apabhraMza ke 122 aprakAzita granthoM ko prazastiyoM kA mahatvapUrNa saMgraha pacapana granthakAroM ke aitihAsika graMtha-paricaya mora pariziSTo sahita / saM. paM. paramAnanda zAstrI / sajilda / avaNabelagola aura dakSiNa ke samma jaina tIrtha zrI rAjakRSNa maina ... jaina sAhitya aura itihAsa para vizada prakAza pRSTha saMkhyA 74, sajilda / na lakSaNAvalI (tIna bhAgoM meM ) sa0 pa0 bAlacanda siddhAnta zAstrI Basic Tenents of Jainism: By Shri Dashrath Jain Advocate. Jaina Bibliography: Shri Chhotelal Jain, (An universal Encyclopaedia of Jaia References.) In two Vol. Volume I contains 1 to 1044 pages, volume II contains 1045 to 1918 pages size crown octavo. Huge cost is involved in its publication. But in order to provide it to each library, its library edition is made available only in 600/- for one set of 2 volume. 6-00 prinTeDa patrikA buka-paMki 15-00 3.00 pratyeka bhAga 40-00 5-00 600-00 sampAdana parAmarzadAtA : zrI lakSmIcandra jaina, sampAdaka : zrI padmacandra zAstrI prakAzaka - bAbUlAla jaina vaktA, vIra sevA mandira ke lie mudrita, gItA priMTiMga ejensI, DI0-105, nyUsIlamapura, dillI - 53 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vora sevA mandirakA traimAsika anekAnta (patra-pravartaka : prAcArya jugalakizora mukhtAra 'yugavIra') julAI-sitambara 1963 isa aMka meMkama viSaya 1. cintAmaNi-pArzvanAtha-stavana 2. abhijJAna zAkuntala me ahiMsA -hA. ramezacandra jaina, bijanaura 3. AcArya kundakunda kI dRSTi me jina-dIkSA : eka adhyayana-~zrI rAjendrakumAra basala 4. tIthaMkara zItalanAtha-zrI gulAba candra jaina 5. cande nakAlIna madanasAgarapura ke zrAvaka -pro. yazavaMta kumAra malaiyA 6. kendrIya saMgrahAlaya gUjarI mahala gvAliyara ko tIrthakara neminAtha kI mUrtiyAM--zrI nareza kumAra pAThaka 18 7. sukha kA saccA sAdhana : bAraha bhAvanA -kSullakamaNi zrI zItalasAgara mahArAja 8. zrIlakA me jainadharma aura azoka zrI rAjamala jaina, dillI 9. parigraha-mUrchAbhAva -zrI pazcandra zAstrI, naI dillI 10. mokSamArga meM vintanIya vikRtiyA~-saMpAdaka 11. gommaTeza-stuti-A0 nemicandra sivAnta-cakravartI bA. 2 12. saMcayita-jJAnakaNa-zrI zAntilAla jaina kAgajI prakAzaka: cora sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI:2 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gommaTesa-thudi (gommaTeza-stuti) (prAcArya kI nemicandra siddhAnta-cakravartI viracita) vistttt-kNdotttt-blaannyaarN| layAsamakkata - mhaasriir| suloyaNaM caMda-samANa-tuNDaM / / madhyAvalolakha sakapparukkhaM / ghoNAjiyaM cmpy-pupphsohN| devivicciya pAyapomma / taM gommaTesaM paNamAmi NiccaM / / 1 / / taM gomsTesaM paNamAmi NiccaM / / 5 / / acchaay-scchN-jlkNt-gNdd| AbAhu-dolaMta saphaNNa-pAsaM // gaiMda-suNDajmala - bAhudaNDaM / taM gommaTesaM paNamAmi NicaM // 2 // diyaMbaro yo Na ca bhoha jtto| Na cAMvare sattamaNo visuddho|| sappAdi jaMtupphusako Na kNpo| taMgommaTesaM paNamAmi Nicca // 6 // sukaNTha-sohA jiya-divva sNkhN| himAlayuddAma - visAla-kaMdhaM // supokkha-NijjAyala-saTThamajhaM / taM gommaTasaM paNamAmi NiccaM // 3 // AsAM ga ye pekkhadi sacchadiddhi / soSakha vaMchA hayadotamUla / / virAyamAvaM bharahe visllN| taM gommaTesaM paNamAmi NicaM // 7 // vijjhAyalagge pavibhAsamANaM / siMhAmaNi sadhva-sucediyANaM / / tiloya-saMtosaya-puNNacaMdaM / taM gommaTesa paNamAmi NiccaM // 4 // upAhimattaM dhnn-dhaam-vjjiyN| sasambajataM mayamohahArayaM / / basseya pajjaMtamuvavApta jattaM / ta gommaTesaM paNamAmi NiccaM // Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ n bA mIRITUTILITAL --2 96 177MIR .... . ... ------ --- - - paramAgamasya bIja niSiddhajAtyandhasindhuravidhAnam / sakalanayavisasitAnAM virodhamathanaM namAmyanekAntam // varSa 46 kiraNa 3 bora-senA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI- 2 ___ vIra-nirvANa mavat 2516, vi0 saM0 2050 jalAI-sitambara . 1663 cintAmaNi-pAzrvanAtha-stavana zrIzAradA''dhAramukhAravindaM samA'navadyaM natamaulipAdam / cintAmaNi cintitakAmarUpaM pArzvabhuM naumi nirastapApam // 1 // nirAkRtArAtikRtAntasaGgaM snmnnddliimnndditsundraanggm| cintAmaNi cintitakAmarUpaM pArzvaprabhu naumi nirastapApama // 2 // zazipramA-rotiyazonivAsaM samAdhisAmrAjyasukhAvabhAsam / cintAmaNi cintitakAmarUpaM pArzvapramuM naumi nirastapApam // 3 // analpakalyANasudhAbdhicandraM sabhAvalosUna-sabhAva-kendram / cintAmaNi cintitakAmarUpaM pAzvaprabhuM naumi nirastapApam // 4 // karAlakalpAntanivArakAraM kAruNyapuNyAkara-zAntisAram / cintAmaNi cintitakAmarUpaM pArzvaprabhuM naumi nirastapApam // 5 // vANIrasollAsakarIrabhUtaM nirajano'laMkRtamuktikAntam / cintAmaNi cintitakAmarUpaM pAzrvaprama naumi nirastapApama // 6 // krUropasarga parihartumekaM vAJchAvidhAnaM vigtaa'psnggm| cintAmaNi cintitakAmarUpaM pArzvaprabhu naumi nirastapApam / / 7 / / nirAmayaM nijitavIramAraM jagaddhitaM kRSNapurAvatAram // cintAmaNi / / 8 / / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhijJAna zAkuntala meM ahiMsA ke prasaMga DaoN. rameza candra jaina kAlidAsa eka ahiMmAvAdI kavi the| unake dvArA sukhAya / " grathita abhijJAna zAkuntalam na Taka ke sUkSma adhyayana se zAkuntala ke prathama aGka ke sAtave zloka me zikArI unakI ahiMsAvAdI manovRtti kI paryApta jhAMkI prApta rAjA duSyanta ke dvArA pIchA kie jAne hA hiraNa kA hotI hai / isa nATaka ke prathama aGka ke prArambha meM hI naTI bahuta sundara varNana kiyA gayA hai| hiraNa kI sthiti ko kahatI hai ki pramadAye dayAbhAva me yukta ho bhramaro dvArA dekha kara niSThara vyakti ke mana meM bhI karuNA jAgrata ho kucha kucha camezA nopala ve sara zikhA ne yukta zirISa sakatI hai-- puSpo ko apane kAno kA AbhUSaNa banA rhii| isa padya "grIvAbhagAbhirAmaM muhasupani syandA, dadadRSTi: / ge 'daagANA' pada sAbhizaya hai| madayukta (saundarya Adi pazcArddhana praviSTa zarapatanabhayAd bhUyamA pUrvakAyam / / ke kAraNa matavAlI) hone para bhI dayAbhAva ke kAraNa dabhairaddhavilIDhe dhamavivata mukhabhra zibhiH kIrNa vrmaa| yuvatiyAM zirISa ke phalo ko mAvadhAnI ke sAtha tor3akara pazyodagraplutatvAdviyati bahutara stokamurgA prayAti / / karNAbhUSaNa banA rahI haiN| jisa prakAra maure bahuta sAvadhAnI arthAta dekho, pIche dauDate hue ratha para puna: puna. gardana se phalo kA rasAsvAdana karate haiM, usI prakAra yuvatiyA~ moDakara dRSTi DAlatA huA, bANa lagane ke bhaya ke kAraNa bhI bar3I sAvadhAnI se puSpo kA sparza kara rahI haiM / kimI (apane) adhikAza pichale arddhabhAga se agale bhAga me ko kisI prakAra kaSTa pahunAe binA usase kucha grahaNa simaTA huA thakAvaTa ke kAraNa khule hue mukha se arddhacavita karanA uparyukta bhrAmarI vRtti kI sadRzanA ke antargata kuzo se mArga ko vyApta karatA huA UMcI chalAga bharane parigaNita hotA hai| jaina grantho me sAdhu ko bhrAmarI vRtti ke kAraNa AkAza me adhika aura pRthvI para kama cala kA pAlaka kahA gayA hai| jaina sAdhu binA gRhastha ko kaSTa rahA hai| pahuMcAe usake nyaayopaaji| dhana se bane hue AhAra me se rAjA Azrama ke maga para prahAra karane ko udyata kacha AhAra apane udara kI pUrti hetu le letA hai, usake dekhakara tapasvI kahatA hai-"rAjan, Azramamago'ya na lie zrAvaka ko vizeSa upakrama nahI karanA paDatA hai| hanavyo na hantavya.' arthAt yaha Azrama kA bhuga hai, ise yahI kAraNa hai ki sAdhu ko uddiSTa bhojana lene kA mata mAriye / isa komala mRga zarIra para ruI ke Dhera para niSedha |bhraamrii vatti kA eka tAtparya yaha bhI hai ki jisa agni ke samAna yaha vANa na calAiye, na claaie| hAya ! prakAra bhramara eka phUla se dUsare phUla para thoDA-thoDA rasa becAre hiraNo kA atyanta caJcala jIvana kahA~ aura tIkSNa grahaNa kara baiThatA rahatA hai, usI prakAra sAdhu bhI varSAkAla prahAra karane vAle vana ke samAna kaThora Apake baoNNa ko choDakara anya samaya meM eka sthAna para adhika dina kahA~ ? nivAsa na , re; kyoki isase zrAvako se gAr3ha paricaya zastro kI upayogitA kevala dukhI prANiyoM kI rakSA hone ke kAraNa rAgabhAva kI vRddhi kI AzaGkA hotI hai| ke lie hai, niraparAdha para hAra karane ke lie nahI hai| isIlie bhagavAna buddha ne bhI apane bhikSugro ko bahujana Azrama meM saba prakAra kI hiMsA kA niSedha hai, ata umakA hitAya bahujana sukhAya satata gatizIla rahane kA upadeza puNyAzrama nAma sArthaka hai| aise puNyAzrama ke darzana se hI diyA thA-'caratha bhikkhave cArika, bahujana hitAya bahujana vyakti pavitra ho jAtA hai| paza-pakSI bhI aise sthAna para Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhijJAna zAkuntala meM ahiMsA ke prasaMga vizvasta hokara rahane haiM aura saba prakAra ke zabdoM ke prati chaThe aMka meM jaba zyAla matsyopajIvI ko hamI uDAtA hai sahiSNu ho jAte haiN| rakSA ke kArya me rAjA kA sabase vaha to anukampAmadu zrotriya kA udAharaNa dekara apane bar3A yoga hotA hai| tapa kA sacaya pratidina karane ke jIvikopArjana kI paddhati kA aucitya siddha karanA cAhatA kAraNa rAjA rAjarSi kahalAtA hai zahaje kila je viNindie Na ha de kamma vivajjaNIae / adhyAkrAntAvasatiramunA'pyAzrame sarvabhogye / rakSAyogAdayamapi tapaH pratyaha saJcinoti / / pazumAlaNakammadAluNe aNukampAmidu eva zottie / / abhi. zAku. 6.? asyApi dyA spazati vazinazcAraNadvandvagIta: / arthAta nindita bhI jo kAma vastuta. vaza paramparAgata puNya' zabdo muniriti muhuH kevala rAjapUrvaH / / hai, unako nahI choDanA cAhie / yajJa me pazuoM ko mArane abhijJAna zAkuntalam 2014 rUpI kArya me kaThoravatti vAle bhI vedapAThI brAhmaNa dayAahiMmaka bhAvanA se prota-prota sneha kA pazu-pakSiyo bhAva me madu hI kahe jAte hai| aura vRkSo para prabhAva par3atA hai| ve bhI apane snehI ke aisA lagatA hai, kAlidAsa ke samaya jJo meM jo pazu viyoga me kAtara ho jAte hai| zakuntalA ke viyoga me hiMsA hotI thI, use jana sAmAnya acchA nahI samajhatA pazapakSiyo kI aisI hI dazA kA citraNa kAlidAsa ne thaa| chaThe aDU me hI jaba rAjA mAna kA svAgata kiyA hai-- uggaliadabbhakavalA miyA pariccattaNaccaNA moraa| karatA hai to vidUSaka kahatA hai ---ha jeNa iTTipasumAra mArido mo imiNA sApadaNa ahinnnd| AMda' arthAta osariapaDupattA muanti assU via ladAo / / jisane mujhe yajJiya pazu kI mAra mArA hai, usakA yaha abhijJAna zAkuntalam 412 svAgata ke dvArA abhinandana kara rahe hai| arthAt zakuntalA ke viyoga ke kAraNa hiraNio ne jahA~ ahiMsA aura prema hotA hai, vahA~ vizvAma kI kuzo ke grAsa ugala die, moro ne nAcanA choDa diyA bhAvanA prabala hotI hai| chaThe aGka me citrakArI ke naipuNya aura latAyeM mAno A~sU bahA rahI hai| kI parAkASThA ko prApta eka kRti gajA banAnA cAhatA zakantalA ke dvArA putra ke rUpa me pAlA gayA maga itanA savedanazIla hai ki zakuntalA ko vidAI ke samaya kAryAsa katalIna hamamithunA sronIvahA mAlinI / vaha usakA mArga hI nahI choDanA hai - pAdAstAto niSaNNahariNA gaurIguge: paavnaa.|| yasya tvayA vrnnviropnnmigudiinaa| zAkhAlambina valkanagya ca taronirmAtumicchAmrAdhaH / tala nyapicyat mukhe kuza suucivive|| zRge kRSNama gamya vAmanAna kaDUyamAnA mRgIm // zyAmAkamuSTi parivaddhitako jahAti / abhi. za ku. 617 so'ya na putrakRtaka: padavI mRgaste / / jisake retIle kinAre para haso ke jor3e baiThe hue hai, abhi. zAku. 4 / 14 aimI mAlinI nadI banAtI hai, usake dono ora jina para arthAt jinake kuzo ke agrabhAga se bidhe hue mukha me hiraNa baiThe hue hai aise himAlaya kI pvi| pahAr3iyA~ tumhAre dvArA ghAvo ko bharane vAlA ingudI kA tena lagAyA banAI hai, jinakI zAkhAo para valkala laTake hue hai. aise gayA thA, vahI yaha sAvA kI muTThio (grAsoM) ko khilA vRkSa ke nIce kRSNamaga ke soga para apanI bAI A~kha kara bar3A kiyA gayA aura tumhAre dvArA putra ke samAna khu jAtI huI mRgI ko banAnA cAhatA hU~ pAlA gayA maga tumhAre mArga ko nahIM chor3a rahA hai| hamamithuna prema kA pratIka hai| prema kI avatAraNA jIvana me ahiMsA kI bhAvanA sarvopari hai| jisake kRSNamaga aura mugI meM huI hai| mamI ko mAra itA jIvana meM ahiMmaka AcaraNa nahIM hai, usakA lokanindina agAdha vizvAsa aura prema hai ki vaha usake sIga para jIvikA vAle vyakti bhI upahAsa karate haiN| zAkuntala ke apanI bAyI Akha khujalA rahI hai| (zeSa pa0 4 para) Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kundakunda kI dRSTi meM jinadIkSA : eka adhyayana --- ------ 0 zrI rAjendra kumAra baMsala jinavaroM kA mArga vItarAgatA kA hai| AtmA meM zakti kSaya huI usakA eka aza bhI yadi prAtma svabhAva moha-rAga-dveSa kI patti na ho aura vaha apane jJAna- kI ora DhalatA to AtmA vikAra-vAsanA se mukta hokara darzana, Ananda mAdi ananta divya guNo me lIna rahe yahI svatantra, svAdhIna eva paripUrNa ho gayA hotaa| usakA dharma hai| AtmA svaya Ananda eva ziva starUpa hai jinadokSA :mahAna pratijJA : kintu anAdi mohajanya aruci, prajJAna tathA kaSA pajanya Atma sAdhaka ke lie "jinadokSA" zabda se mahaja asayama ke kAraNa vaha apane divya svarUpa se bekhabara rahA hI A ma mpha Na (romAca) ho jAtA hai| jinadIkSA hai aura para vastumo meM sukha kI kalpanA kara unake soga rAga-dveSa parihAra kA eka mahAna sakalpa, sarva prakAra ke yA viyoga ke prayAsa me ananta kAla se bhaTaka rahA hai| antara bAhya parigraha ke tyAga ko pratijJA, viSaya vAsanA para vastuo ke kartatva va svAmitva ke graha kAra meM jitanI ke damana sarva pApo se virata ne ke damana, sarva pApo se virata rahane kA zreSTha vrata hotA (10 3 kA zeSAza) hai| jisameM sAdhaka zuddhopayoga rUpa muni dharma agIkAra kara pane jJAtA-dRSTA svabhAva meM rahatA , yA sAmya jIvana isa prakAra sArI prAkRti sRSTi ke prati saMvedanazIla bitAna kI pratijJA karatA hai| mahAkavi kAlidAsa apane mukumAra bhAbI kI vyajanA ma pratijJA kA ullaMghana mahApApa : ahisA ko paryApya sthAna diyA hai| jaina mandira ke pAsa bijanaura, (3.50) jinadIkSAdhAge sAdhaka vItarAgI jinavaro ke pratyakSa sandarbha-sUcI pratinidhi hote hai jo "vItarAgatA" ke azo me vRddhi hetu 1. IsIsicumbiAI bhamarahiM guumA kesara siMhAi / satata prayAsarata rahate haiN| isa kAraNa jina mArga me sAdhu odasaanti daamANA pamadAo siriimkmaai|| pada ko pUjyanIya mAnate hue unhe Ayatana, ca yagaDa jina abhijJAna zAkuntalam 114 / pratimA, darzana, jinabimba, jinamudrA, jJAna, deva, tIrtha, 2. na khalu na khalu vANa. sannityo'yamasmin / bhAva-arahanta evaM pravajyA jaimA mahimAmaMDita kiyA hai mRduni magazarIra tUnarAzAvivAgni / (bodhapAhuDa gAthA 3/4) / loka me sAmAnya pratijJA bhaga kva bata hariNakAnA jIvita cAtilola / ko mahApApa ma.nA hai| ucca pada para rahakara nimna kriyA kva ca nizitAnipAtA vajrasArA: zarAste / / karane vAlA mahApApI hotA hai / AcArya kundakunda ne kahA abhi. zAku 0 110 ki sAdhu kA janme bAlaka jaimA nagna rUpa hotA hai| yadi 3. AtaMtrANAya vaH zastra na prahartumanAsi || vaha tilatuSa mAtra bhI parigraha khe to nigoda kA pAtra hai abhi0 zAku0 116 (sUtra pA0 gAthA 10) / AcArya guNabhadra ne aise vyakti 4. punyAzramadarzanena tAvadAtmAna punImahe / / prathama aGka pR0 28 ko ulaTI kara punaH bamanabhakSaNa karane jaisA nindanIya 5. vizvAsopagamAdaminnatayaH zabda sahanta mgaa| mAnA hai / (AtmAnuzAsana gAthA 217) / Abha0 zAva0 1114 ucca pada dhAraNa kara nimna prakriyA karane vAle naSTAzakAhariNa zizavo manda manda caranti // vahI 1 / 15 sAdhaka ko guru mAna kara pUjanA jinamArga meM nindanIya, gAhantA asmaddhanaH // vahI 27 ananta pApa kA kAraNa mAnA hai| kahate hai ki sapaM ke Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcArya kundakumba ko dRSTi meM jinadokSA : eka adhyayana kATane se eka bAra hI maraNa hotA hai kintu unmArgI guru parigraha se rahita pravrajyA, jinadIkSA kA rUpa svarUpa hai mAnane se ananta bhava janma-maraNa karanA par3atA hai / isa jo nimna vivaraNa yA avasthA se spaSTa hotA hai :mahApApa se bacane hetu jina dokSA unhI bhavya AtmAo ko 1 -jo dayA se vizuddha hai vaha dharma hai, jo sarva parigraha grahaNa karanA cAhiye jo antaraga-bahiraMga parigraha kA se rahita hai vaha dIkSA (pravrajyA) hai, jisako moha naSTa ho tyAga, bhakha-pyAsa, garmI-sardI Adi bAisa pariSaho kA gayA, vaha deva hai jisase saba jIvo kA kalyANa (udaya) samatApUrvaka sahane eva AtmasvarUpa me lIna rahane kI hotA hai (bodha pA0 25) / kSamatA prApta kara sakate haiN| anyathA; pada ke ayogya 2 jinadIkSAdhArI sAdhu, gaha (ghara) aura grantha vyakti ko ucca pada dene se jina mArga upahAsa kA viSaya / (parigraha) moha-mamatva tathA iSTa-aniSTa buddhi se rahita banatA hai| hote haiM, bAima pariSaha sahana karate hai, kAyo ko jItate dIkSA kA prathama sopAna : bhAvaddhi: haiM aura pApAramA se rahita hote hai (bodha pA0 45) jinadIkSA kA prathama mopAna bhAvazuddhi hai| AcArya 3---ve samatva eva mAdhyastha bhAva vAle hote haiM / kundakunda ne darzanapa huDa meM mamyaga darzana pe mahatva ko zatru-mitra, nidA-prazasA, lAbha-alAbha aura taNa kaca akina kiyA hai| unake anumAra darzana hI dharma kA mUtra me unakA sama bhAva hotA hai (bodha pA0 45) / hai / sam katva ke binA dharma bhI nahI hotaa| (gAyA 2) / 4-ve nigrantha, para vastu, strI Adi ke sagarahita, jo darzana bhraSTa hai; jJAna bhraSTa hai, cAri bhraSTa hai ve jIva nirabhimAna, AzA-rAga-dveSa ra hata, nirmama, nirlobha. bhraSTa se bhraSTa hai (gAthA ) / bhAva pAhuDa me samyagdarzana nihi, nivikAra, niSkaluSita, nirbhaya, nisAkSI, rahita puruSa ko "calaza' arthAta calatA huA mRtaka nirAyudha, zazAMta, yathA jAtarUpa hote haiM (bodha pA se jamA mAnA hai / (gAthA 143) / AcArya kundakunda ne jinadIkSA kI pUrva sthiti ke 5-3 upazama, zama, dama, yukta hote haiM arthAta unake mora pariNAma zAna hote hai, kSamAzIla evaM indriya viSayo se kara bhAva se antaraga nagna ho, pIche muni rUpa dravya virakta rahate hai| snAna, tela, madana Adi zarIra saskAra bAliga jina AjJA se prakaTa kare, yahI mokSamArga hai nahIM krte| mada, rAga, dveSa rahita hote hai| (bo. (bhAva paa073)| bhAva hI svarga aura mokSa kA kAraNa pA0 52) / hai| bhAva rahita zramaNa pApasvarUpa hai| tiyaMca gati kA 6-ve bAraha prakAra ke antara-bAhya, tapa, pAMva sthAna tathA karma mala se malina citta vAlA hai (gA0 74) / mahAvrata, pAMca idriya eba mana kA nirodha, rUpa, sayama, isalie anta ra-bAhya bhAva doSo se atyanta zuddha hokara chahakAya ke jIvo kI rakSA, samyaktva Adi guNo se yukta nirgrantha jinadIkSA dhAraNa karanA cAhie (gAthA 70) / ora antaraga bhAvo se zuddha hote haiM (bodha pA0 58/20 / / jinavIkSA kA antara-bAhya rUpa-svarUpa: 7-jinadIkSAdhArI sa.dhu sUne ghara, vRkSa kA mUla vItarAgatA arthAt moha-kSobha rahita dharmasvarUpa koTara, udyAna, vana, zamazAna bhUmi, parvata kI guphA yA somya pariNAmo kI prApti hetu bhAvazuddhi sahita, ubhaya zikhara, bhayAnaka vana, Adi eva zAMta sthAna me rahate haiM parigraha rahita apane jJAtA dRSTA svabhAva me ramaNa karane (bo0 pA0 42 se 44 / kA upakrama jitadIkSA hai| adhyAtma ke amara jJAyaka -ve pazu-niyaMca, mahilA, napusaka tathA vyabhiAcArya kundakunda ne apane paca paramAgama me vizva vyavasthA cArI puruSa ke sAtha nahIM rahane aura zAstra svAdhyAya AtmasvarUpa, jinaliga, jinadIkSA tathA zrAvaka sAdhuo tayA dharma-zukna dhyAna se yukta hote hai (gAthA 57) / ke rUpa-svarUpa para bahuta hI vyApaka prakAza DAlA hai| 6-sAdhu loka vyavahAra ke kArya me sotA hai unake anusAra 'pavanA savvasaga paricatta' arthAta sarva vaha apane Atma svarUpa me sadaiva jAgarUka rahatA hai kinta Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6, varSa 46, ki03 jo loka vyavahAra me jAgarUka hotA hai vaha Atma svarUpa ko pAkara koI jIva siddha pada ko bhI prApta kara le me sotA hai (mokSa pA0 31) / (mo0 mA0 pra0 pRSTha 33.) / jinadIkSA kA AdhAra, pAna, kAla evaM prakriyA: (ba) jinadokSA ke pAtra evaM kAla : jinadIkSA kA AdhyAtmika AdhAra svAdhyAya eva brAhmaNa, kSatriya aura vaizya varNa kA koI niroga, tapa tatva-vicAra hai jisa para vItarAga vijJAna kA samUcA me samartha, sundara, durAcArAdi lokApavAda se rahita puruSa mahala avasthita hai| AcArya kundakunda ne pravacanasAra ko hI jinadIkSA grahaNa karane yogya hotA hai / ati bAlaka caraNAnuyoga sUcaka cUlikA me zramaNa dharma svIkAra karane aura ati vRddha ko jinadIkSA niSiddha hai| saba zuddha bhI ko AdhAra bhUmi, vidhi, AcaraNa, dhAma bheva-zrAmaNya challa kadIkSA ke yogya hote hai / (pra0 sA0 gAthA 225 cheha, tapa sAmarthya, nizcaya vyavahAra dharma sahita 28 mUla prakSepaka gAyA 26) / dIkSA grahaNa meM kAla koI bAdhA nahIM guNoM kA vistAra varNana kiyA hai jo munidharma ke antara- hai| pacama yuga me bhI nigrantha sAdhu kA sadbhAva svIkAra bAhya svarUpa ko darzAtA hai : kiyA hai| yahA itanA vizeSa hai ki sAdhupane binA sAdhu (a) AdhyAtmika AdhAra : Agama abhyAsa mAnakara guru mAnane se mithyAdarzana hotA hai (mo0 mArga tatva vicAra: prakAzaka pRSTha 160) / ekAgratA kI prApti ke lie padArthoM ke svarUpa kA (sa) dIkSA kI prakriyA evaM svarUpa : nizcaya honA Avazyaka hai jo Atma jJAna eva tatvavicAra AcArya kundakunda pravacanamAra me duHkho se chuTakArA se hI sambhava hai| imalie 'Agama ghech| tadocechA' ke pAne heta middhoM ko praNAma kara ma nidharma agIkAra karane anusAra Agama vyApAra hI zreSTha hai (gAthA .32) / kI preraNA dete hue nimna dIkSAvidhi rzAte haiM :AgamahIna sAdhu na to apane ko hI jAnatA hai aura na para 1-mAtA-pitA, patnI-putra, aura bandhuvarga se pUchako hii| aisI sthiti meM vaha kamoM kA nAza kisa prakAra kara jJAnAcAra, darzanAcAra, cAritrAcAra, tapAcAra aura karegA (gAthA 283) / Agama ke jJAtA mAdhu pAgama cakSa bIryAcAra ko agIkAra karatA hai (gAthA 202) / kahalAte haiM (gAthA 235) / AgamahIna mAdhu asayamI hote 2-kula, rUpa eva vaya se viziSTa tathA guNadhArI haiM (gAthA 236) / AgamajJAna evaM tatvArtha zraddhAna ina zramaNottama prAcArya kI zaraNa meM jAkara 'zuddhAtma tatva ko dono sahita sayama kI ekatA hI mokSa mArga hai (gAthA upalabdhi rUpa siddhi se majhe anagrahIta karo' aisA kahate 237) / yahI kAraNa hai ki jo karma ajJAnI lakSa koTi hue dIkSAbhAvanA prakaTa karatA hai| "mai dUsaro kA nahI ha, bhavoM me bAlatapa se khapAtA hai, vaha karma jJAnI tIna prakAra para mere nahI hai, isa loka me merA kucha bhI nahI hai' aisA (mama. vacana, kAya) se gupta hone se zvAsa mAtra meM khapA nidhanayavAna aura jitendriya hotA huA nagna digambara rUpa detA hai (238) / pAraNa karatA hai (gAthA 203/204) / AcArya pa0 ToDaramala ke anumAra 'munipada lene kA 3-vaha dADhI-mUMcha ke bAlo kA locakara zArIrika krama to yaha hai pahale tatva vicAra hotA hai, pazcAt udA. zRgAra se rahita yathAjAta bAlaka jaisA hotA hai| vaha sona pariNAma hote hai| pariSahAdi sahane kI zakti hotI himAdi, mamatva aura Arambha rahita upayoga evaM yoga kI hai taba vaha svayameva muni honA cAhatA hai aura taba zuddhi sahita hotA hai jo mokSa kA kAraNa hai gAthA zrI guru mani dharma agIkAra karAte hai (mo* mA0 pra0 pRSTha (205/206) 176) / pa. jI Age kahate hai ki pahale to devAdika 4--vaha guru dvArA vaNita sAdhu kriyA sunaka mAdhu ke kA zraddhAna ho, phira tatvo kA vicAra ho, phira pApara 28 mUlaguNo ko dhAraNa karatA huA sAtmastha hotA hai| kA citavana kare phira kevala AtmA kA citavana kre| pAMca mahAvrata, pAMca samiti, indriya vijaya, keza loca, ima anakrama se sAdhana kare to paramparA sacce mokSamArga Avazyaka, acela kapanA, asnAna, bhUmizayana, adatadhAvana Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kunakunda kI dRSTi meM jinadIkSA : eka adhyayana khaDe-khar3e bhojana, eka bAra AhAra yaha mAdhu ke 28 mUna deza sayama (aNuvrata) hotA hai| isame tuccha so krodhAdi guNa haiM jinakA nirativAra pAlana karate hue yaya zakta kI pravRtti vratI zrAvaka kI hotI hai| tapa dvArA AtmA me vItarAgatA ke azo me vRddhi kara 3-krodhAdi pratyAkhyAnAdi kaSayoM ke abhAva me hai (gAthA 208/201) / munidharma rUpa sakala cAritra hotA hai| isame madatara 5-- zAstro ke anusAra zramaNa zuddhopayogI evaM krodhAdi kA sadbhAva hotA hai| zubhopayogI dono hote hai / prathama nirAzrava tathA zeSa 4-krodhAdi sajvalanAdi kaSAyo ke abhAva meM Azrava sahita hai| (gAthA 245) / yathAkhyAta cAritra hotA hai| isame uttara guNoM ke doSoM jinadIkSA meM karmoM kI naimittika pRSTha bhUmi: kA bhI abhAva ho jAtA hai| karma bandha ko avadhAraNA jainadarzana kA mahatvapUrNa yadi zrAvaka anyAya rUpa pravatti eva amaryAdita siddhAnta hai jisakI madhu dIsA ke madarbha me naimittika krodhAdi kare tathA nirgrantha mAdhu buddhipUrvaka yA saprayojana bhamikA samajhanA Aya hai kyoki anAdikAla se kama krodhAdi se pIDina ho, taba usame spA hotA hai ki badha ke kAraNa hI Atma apaddhAna, ajJAna evaM asayama se / unhone apanI pAtratA se adhika UcA pada le rakhA hai jo du:khI hai| jinadImA kI prakriyA va maryAdA ke prakila hai| mamyagdarNana kA pratirodhaka darzana moha kama hai jiske| jya kAla me tattoko yathArtha pratIta nahI hogii| Ama sAdhaka buddhipUrvaka Agama-svAdhyAya, tatvavicAra, sambagyajJAna kA pratirodhaka jJAnAvaraNa karma hai jo jJAna guNa eva AtmaciMtana kI prakriyA meM jaba upayoga lagAtA hai taba ko Avata karatA hai / samyagcAritra eva prAtma- pariNAmo kI viraat pariNAmo kI vizuddhatA ke kAraNa moha karma kI sthiti ramaNatA kA pratirodhaka karma cAritra moha hai| jisake eva anubhAga svameva hI ghaTate hai / moha kA abhAva hone se udayakAna meM AtmA me rAga-dveSa-moha Adi kI utpatti zakti anumAra gamyagdarzana, deza saMyama yA sakala cAritra hotI aura jJAna darzana svabhAva rUpa pariNamana nahI hA agIkAra karane kA purapArtha prakaTa hotA hai| isa prakAra paataa| cAgni moha ke 25 bheda haiN| inameM krodha, mAna, kaSAyoM ke uttarottara abhAva eva umase utpanna bhAva mAyA, lobha ina cAra pAyo ke anantAnubandhI, apratyA zuddhi se kramaza avatI-zrAvaka, vratI-zrAvaka eva mani-dharma syAna, pratyAkhyAna, evaM sajvalana rUpa se laha bheda hue| dhAraNa karane kA puruSArtha prakaTa hotA hai| hAsya. rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, strI, puruSa, dravyaliMgI sAdha se pratI-avato dhAvaka ko zreSThatA: namaka, veda yaha nau kaSAya haiN| apanA jJAtA dRSTA jinavaroM ke mArga meM bhAvoM ko hI pradhAnatA hai| svabhAva choDakara para davyA meM rAga-dveSa bhAva utpanna dravyaliMgI sAdhu manda kaSAyapUrvaka kaTora tapasyA karatA haiM karanA hI kapAya kA kArya hai| aura 28 mUlaguNoM kA niraticAra pAlana karatA hai phira AtmA aura karma ke nimitta-naimittika sambandhoM ko bhI samyagdarzana ke abhAva me, navame greveyaka taka jAkara daSTigata kara kAraNAnayoga zAstroM meM jina dIkSA ke phira samara mamarat uttarottara hAsonmakha kaSAya ke mAnadaNDa nirdhArita kiye samyagdRSTi solahaveM svarga taka jAkara bhI mokSa kA adhihaiM jo isa prakAra hai : kArI hotA hai| 1-krodhAdi anantAnabandhI kapAyo ke abhAva me pravacanasAra me Atma-jJAna zUnya sayama sAva ko Atma zraddhAna rUpa sampakatva hotA hai| isame maryAdita akAryakArI vahA (gAthA 236) / mithyAtva eva anya krodhAdi tathA dravya, kSetra, kAla ke vicAra sahita nyAya sahita yadi koI muni bheSa dhAraNa karatA hai to bhI vaha rUpa pravRtti abratI srAvaka kI hotI hai| zrAvaka ke samAna bhI nahI hai (bhA. pA0 155) bhAba 2-krodhAdi apratyAkhyAnAdi kaSAyoM ke abhAva me (zeSa pR08 para) Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinake avataraNa se vidizA pAvana ho gayA : "tIthaMGkara zItalanAtha" zrI gulAbacandra jaina puSkara vara dvIpa ke videha kSetra me sItA nadI ke dakSiNa muni se dIkSA le tapa me lIna ho gae / nirantara tapa karate taTa para vatsa nAmaka eka deza thaa| (ikSvAku) kulabhUSaNa hue unhone gyAraha agoM kA manana eva poDamakAraNAdi mahArAja papagulma the uma pradeza ke zAsaka aura sumImA bhAvanAo kA citana kiyA aura phalasvarUpa zIrthaGkara nAmaka nagarI thI usakI raajdhaa-|| vasata Rtu meM mahA- prakRti kA badha kiyaa| Ayu vA ana jAna samAdhimara ga rAja papagulma apanI rAniyo ke sAtha vanakrIr3A hetu gayA pUrvaka deha tyAga ve AraNa nAmaka pandrahave svarga me indra huA thA / vRkSo ke jhaDate hue patto ko dekha ume sasAra ko he| kSaNabhaguratA kA jJAna huA sAtha me vairAgya bhI jAgrata isI indra kA jIva bharata kSetra ke malaya nAmaka nAmaka haa| vaigagya me vRddhi hone para padmagRlma apane candana deza ke bhadrilapura nAmaka nagara meM ikSvAku kulabhUSaNa mahAnAmaka putra ko rAjya bhAra saupa vana me jA Ananda nAmaka rAja dRr3ha ratha ko ganI sunaMdA ke garbha meM, pUrvApa Dha nakSatra caitra kRSNa aSTamI ke dina avatarita huaa| garbha me Ane (pR0 7 kA zaSAza) rahita nagnatva ke akAryaka raka hone se niratara AtmA kI ke pUrva mahArAnI sunadA ne rAtri ke antima prahara meM bhAvanA bhAne kA upadeza diyA / (bhA0 pA0 55) / solaha uttama svapna dekhe aura aMta meM eka vizAla gaja upasaMhAra: ko apane muMha meM praveza karate dekhA, ina svapno kA phala AcArya kundakunda ke jinadIkSA se sambandhita ukta thA eka mahAna AtmA kA Agama sama kI garimA kA vivecana se yaha spaSTa hai ki jina mArga meM jinadIkSA eka anubhava kara devatAo ne bhI do kI varSA kara garbhaviziSTa pratijJA eva pada hai jimakA uddezya karma kSaya va kalyANaka usava mnaayaa| AtmA me vItarAgatA prakaTa karanA hai| vaha mAtra nagnatva garbhakAla samApta hone para mAgha kRSNa dvAdazI ke dina hI nahI AsmA kI nirmalatA eva antaraMga zuddhi kA bAhya vizvayoga me bAlakakA janma huaa| sampUrNa nagara harSollAsa pratIka bhI hai / jinadIkSA kI prakriyA Agama jJAna, tatva me DUba gayA / saudharma indra ne bhI ati Anada pUrvaka bAlaka, vicAra, AtmasvarUpa-citana, AtmAnubhati eva dezavata ko sumeru parvata para le jAkara kSIra sAgara meM jala ra Adi ke vibhinna staroM ko pAra karatI huI nigraMdha sAdhu una kA abhiSeka kiyaa| vahI rAjendra ne bhI bhakti vihala taka jAtI hai jahA sAdhaka pala-pratipala apane jJAna darzana ho tANDava nRtya kiyaa| bAla jinakA nAma zItalanAtha svarUpa me samparka karatA parama Ananda kI sanabhati rakhA gyaa| karatA hai| zrI zItalanAtha ke yauvanAvasthA meM padArpaNa karate hI jo Atma sAdhaka sahI arthoM me jinadIkSA dhAraNa mahArAja dar3ha ratha ne unakA rAjyAbhiSeka kara svaya dIkSA karanA cAhate hai yA apana kA jindii|ksst mAnate hai unhe le manipada dhAraNa kara liyaa| mahArAja molamA ukta Adazo, mAnadaNDo evaM kriyA-prakriyA kA antaraga dina vana vihAra hetu vana meM gaye hae the| sarvatra ghanA bhAda sahita Alambata karanA cAhie yahI jinAjA hai| koharA chAyA haA thA, kucha bhI dikhAI nahIM detA thaa| kAmika pravandhaka tabhI sUryodaya hote hI sArA koharA naSTa ho gyaa| yaha oriyanTa pepara milsa, pramalAI dekha unake mana meM vicAra AyA ki kohare ke samAna yaha Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthakara zItalanAtha sArA saMsAra hI nAzavAna hai| vairAgyapUrNa bhAvanAo me bhAdrilapura vidizA : baddhi ho lgii| tabhI naukAnika devo ne svarga se Akara tIrthaGkara zItalanAya kI janmabhUmi bhaddilAra, bhadrapUra unakI badanA kI aura unake vairAgyapUrNa vicAroM kI vartamAna vidizA (madhyapradeza) hai| isI pAvana nagara meM sarAhanA kii| yaha mAgha kRSNa dvAdazI ke sAyakAla kA bhagavAna zItalanAtha ke garbha, janma, bIkSA evaM tapa -cAra samaya thaa| mahArAja zItalanAtha tatkAla ho apane putra ko kalyANaka sammAna hae hai| isa bAta kI puSTi ke lie rAjya sopa zukaprabhA nAmaka pAlanI para ArUDha ho nagara anekoM zAstrIya va zilAlekhI paNa upalabdha haiM / ahiMsA ke bAhara bana meM pahuca, do dina ke upavAsa kA vrata le, vANI ke pUrva prakAzita "tI. zInala zreyAsa va vAsupUjya' sayama dhAraNa kara dhyAna me lIna ho ge| unake sAtha vizeSAka meM sarvazrI agara canda na iTA, hema banda zAstrI, aneka gajAo ne bhI sayama dhAraNa kiyaa| satyadhara seThI, DA. kAlIcaraNa saksenA, DA. digambaradAsa dIkSA saMta hA unhe mana.paryaya jJAna prakaTa ho gyaa| mukhtyAra, pa0 motIlAla mArtaDa Adi ne bhadapura yA mahilado dina ke tapakaraNa ke bAda ve caryA hetu ariSTanagara pura ko hI tIrthakara zItalanAtha kI janma bhami svIkAra phuNce| vahA~ ke gajA punarvasu ne navadhA bhakti pUrvaka unhe kiyA hai| baro (bar3anagara) ke vizAla jaina mandiroga solaha AhAra diyA / uma magala velA me devo ne ratna varSA kii| tIrthaGkara pratimAeM sthApita hai| hA~ ke zilAlekho me vIzaAhAra ke pazcAt muni zItalanAtha puna: ghora tapa me lIna nagara (bhalasA-vidizA) ko bhagavAna zItalanAtha kA janma ho gara / tIna varSa pazcaraNa ke pazcAt bela vRkSa ke sthAna likhA hai| hA. kAmatAprasAda tathA DA.hoganAva nIce dhyAnastha unheM pauSa kRSNa caturdazI ke dina pUrvASAr3ha ne bhI apane lekho meM vidizA ko bhaddilapura svIkAra mAyakAla ke samaya kevalajJAna kI prApti huii| kiyA hai| Agama se bhI yahI pramANita hotA hai| ahiMsA devatAo ne Akara bhagavAna ke jJAna kalgaNaka kI pUjA vANI ke ukta aka meM gulAbacanda pADyA likhate hai-- kara samavazaraNa kI racanA kii| bhagavAna kI divya vANI "damaveM tIrthakara zItalanAtha svAmI ke garbha janma va tapazravaNa karane deva, manuSya, tithaMca nAdi sabhI apane-apane kalyANaka vidizA (mahilapura) me hue the|" vidizA ko sthAna para A baitthe| bhagavAna ko divyavANI ko sabhI ne dakSiNI sImA sthita uda giri parvata kI bIsavI guphA ma pUrNa manoyoga se sunaa| isake pazcAt unakA dharmacakra bhagavAna zItananAza ke sarakArI caraNa sthApita hai| pravartana prArambha ho gyaa| vidizA meM prApta prAcIna zilalikho ma bho vidizA kA ___ aneka dezo me bhaga karate hue unhoMne bhavya jIvo nAma bhaddilapura va bhadrAvatI kAyA: / ko AtmakalyANa kA upadeza diyaa| antima samaya zrI vidizA kA prAcIna gaurava : sammeda zikhara pahuMca, yoga nirodha sahita pratimA yoga mahAkavi kAnidama ne "meghadUta" HE kAvya meM dhAraNa kara Azvina zukla aSTamI ke magala divasa, mAya- dazArNa janapada ko pAnI vimA kA varNana kiyA hai| kAla kI velA me, pUrvASAha nakSatra meM samasta kamI kA uga kAla me dazArNa jApada kI pahicAna vinizA ke Asa nAza kara parama mokSa pada prApta miyaa| devo va nara-nAriyo pAga ke pradeza se kI jAtI thii| AdipugaNa me jisa utsAha eva manoyoga pUrvaka vAna kA nirvANa lyANaka dazANaM pradeza kA varNana gAyA hai, vaha yahI hai| IsvI pUrva mamAyo jayanAda me sampUrNa dharatI aura gagana gaMjAyamAna 2 me 5 zAdI tara daNaM yada bahuna samRddha thA aura ho utthaa| iga deza ko ganadhAnI didigA bhI anna sampanna evaM tIrtha ra zItalanAtha kA zarIra svarNa yarNa vanave gandA yAtAya. yana thii| ' dapurANa meM mArata" dhanuSa U~cA thaa| Ayu thI kI eka lAkha varSa puurv| . lekhaka Afrdra zAstrI') i. hAsakAgekAmata inakA cinha zrI naru kalpa-vakSa hai / brahma yakSa inake mevA hai ki mahilapura partanAna pR0 56 vidazA hI hai| ImA ba mAnavI yakSiNI inakI sevikA hai| parva chaThavI zatAbdI meM isa bhUbhAga kA yahI nAma pracalita Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10, 6, ki hai| ImA pUrva 364veM varSa meM AcArya bhadrabAhu apane bhuni le aaii| patA calane para udayana ne caMDapradyota para AkrasaMgha mahina padhAre the aura unhone candragupta maurya ko jo maNa kara ume bandI banA liyaa| pazcAta caNDapradyota ne usa samaya yahI the, upamA diyA thaa| (gvAliyara - mukta hone para jIvanta svAmI kI vaha pratimA vidizA me Tiyara--prazama bhaag)| mahAbhArata meM illikhita dazaNaM sthApita sthApita kara do| yaha pratimA bhagavAna mAvIra svAmI ho pradeza vidizA ke apamapAma kA hI pradeza hai| "triSaSTi kI thii| bAda me candanASTha nirmita yaha pratimA yahA~ kaI zamAyA pUmba" ke anusAra bhagavAna mahAvIra kA samaya- varSoM taka vigajamAna rhii| kAraNa vidizA AyA thaa| tIrthaGkara neminAtha ke samava- bhagavAna neminAtha ne giranAra parvata para 56 dinoM zaraNa ke vidizA pAgne kA bhI Agama me ullekha hai| taka ghara tapa kara jJAna prApta kiyaa| tatpanAta nihAra svAmI mamata TranArya ne vidizA meM hu! vAda-vivAda meM hue unhoMne apanA pahalA upadeza yAdava ko diyaa| majano ko parAsta kara unheM jaina dharma meM dIkSita kiyA pazcAt dharmacaka pratana ra gte hA ve bhadinapUra padhAre aura thaa| isa sambandha me jaina badrI ke eka zilAlekha kA yaha devakI ke chaha putro ko- jo kama ke bhaya se vidizA ke praloka paThanIya hai : eka vaNika ke yahA~ 'chapa kara pala rahe the - dazA dii| pUrva pATaliputra nAma nagare bhega mA taadditaa| (giranAra gaurava - DA. kAganAprasa d)| bhagavAna nahApazcAnmAlbhava midhu dapaka viSaya kAMcIpurI vaidshe|| vIra ke mamavazaraNa va dazANapura-vinizA ke zAsaka prApnoha karahATaka bahubhaTavidyotkaTa sakaTam / damArNabhadra dvArA unake amRta pUrva svAgana kI gAthA bhI vAdArthI vicarAha narapate. zArdUla vikrIDitam // grantho meM prApta hai| usame yaha bhI ullekha hai ki mahAgaja pAlI granthoM meM isa sthAna kA nAma besanagara yA dazANabhadra ne bhagavAna samavazaraNa me muni dIkSA lekara caityenagara diyA gayA hai| bArahavI zatAbdI ke cAlukya ghora tapa kiyA thaa| zuga gupta va paragAra kAna me kAla meM isakA nAma bhalla svAmina ho gayA thA / brAhmaNa vidizA me jaira saMskRti ke vikAsa kI gAyA Aja bhI ne isakA nAma bhadrAvatI yA bhavapura likhA gayA hai| kAphI vistAra se itihAma me upalabdha hai| IsA kI pahalI zatAbdI meM yahA~ nAgoM va sAtavAhano kA rAjya thaa| eka paurANika kathA ke anusAra yahA~ haihaya- uvayagiri: vaMzI zAsako kA kI rAjya rahA hai| rAmAyaNa se patA vidizA se pAca kilo dUra mandira dakSiNa dizA meM calatA hai ki rAma ke laghu prAtA mana ne hama pradeza ko vetravatI va vesa nadiyo ke madhya vidhyAna parvana mAnA yAdavo se mukta kara apane putra sUvAha ko isa pradezakA kA eka bhAga uttara dakSiNa dizA meM sthita hai| yahI pavana kiyA thaa| samrATa azoka ko to vidizA zRkhalA udayagiri nAma se jAnI jAtI hai| gaNo me unhone yahA ko eka vaNika kanyA se isake aneka nAma pAe jAte hai| vaidima giri, caityAgiri, vivAha kiyA thA aura aura bahuta samaya taka yahA~ nivAsa rathAvataM kRjarAvata eva dazArNa kuTa Adi aneka nAmo se jAta prAcIna zilAlekho meM bhI isakA samaya-samaya para ullekha milatA hai| Aryavaca vidizA kA ullekha milatA hai| svAmI ke kujarAvarta parvata para tapa kara mokSa prApta kiyA paratAvara gya-vizaSTa zalAkA puruSa" ke anusAra yA dharmAmRta grantha ke anusAra ghanada nAka munirAjana samAna dharma kA sarvAdhika pramAra azoka ke pautra samprati bhI vidizA ke nikaTa udagiri para tapAyAnI ke zAsana kAla meM huA thaa| isI kAla meM bhavati ke udayagiri do kilo mITara lambI hai| isako zAmaka cahapradyota na midhu sovIra nareza udayana kA eka tama OMAI 350 phuTa hai| isake pUrvI DhAla para sandara dAsI kA apaharaNa kara liyaa| dAsI apane sAtha kATa kara yA prAkRtika calAdhayoM .. sisita jIvanta svAmI kI pratimA bhI purA kara guphAbo kA nirmANa kiyA payA hai| iname gaphA , Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthakara zItalanAtha 20 spaSTa rUpa se jaina guphAeM haiM / ina muphAoM kA nirmANa meM nirmita tIrthara pArzvanAtha kI eka ati bhabdha pacAsana guptakAla---IsA kI pAcavI zatAbdI me huA thaa| pratimA virAjamAna hai| mastaka ke Upara sapta phaNAvali sthApatya kalA kI dRSTi se guphA na0 eka ko gaNanA deza hai| isake Upara chatratrayI hai chatra ke Upara dudubhivAdaka va me prApta sarvAdhika prAcIna gupha o meM kI jAtI hai| isa zIrSa para eka aura tIrthakara pratima kA akana hai| dono gukA ke garbhagRha me, pazcimI dIvAra para prabhAmaNDala yukta pAzvoM meM vibhinna vAdya lie gandharva hai| madhya me dono tIrthaGkara pratimA kAyotsarga mudrA meM utkINita thI jo ora do-do panAsana laghu AkAra jina pratimAeM hai| adhovartamAna meM kAla ke prabhAva, asurakSA eva dhAmika vidveSa bhAga me deva mAlA lie gaja akita hai| vakSa para sundara ke kAraNa pUrNata naSTa ho cukI hai| pratimA kA prabhA- zrIvatsa cinha nirmita hai| pratimA ke kucha bhAga khaNDita maNDala mAtra zeSa hai| isI ke samIpa pASANa nimiA, pAca ho gae hai| sarpa phaNo se suzobhita, kAyotsarga mudrA me tIrthaGkara supA- bAhya kakSa ke dakSiNa bhAga meM praveza sthana ke samIpa kanAtha ko, sADhe cAra phuTa U cI pratimA sthApita hai| zilA paTTa para 12 ica cauDA va 10 iMca lambA eka lekha isake sira para chatra hai va dAnI pAzcoM meM AkAza meM ur3ate akita hai| isakA lakhana gupta savana 106 (IsvI sana hu| gandharva hAyo me puSpamAlA lie akita hai| adhobhAga 426) me huA thaa| isa lakha se jJAta hotA hai ki 'gupta meM do padmAsana va do khaDgAsana mUrtiyA dono ora nimita nareza kumAra gupta ke zAsana kAla meM zakara nAmaka vyakti hai| inake nIce lalitAmaya me tIthaGkara supAzvanAtha kI ne isa guphA me sarpaphaNo se maNi bhagavAna pArzvanAtha kI zAsana devI 'mAnavI' akita hai| devI ke dono ora bhakta- vizAla pratimA kA nirmANa karAyA thaa| aTha paktiyo strI puruSa sira jhukaa| khaDe hai| guphA kA bAhyamahapa cAra vAlA yaha lekha isa prakAra hai :stambhoM para AdhArita hai ba chana kA kArya eka prAkRtika 1. nama. siddhebhyaH (1) zrI sayutAnAM gaNanIyadhInAM prastara zilA karatI hai| guptAnvayAnA nRpa sttbhaanaa| guphA na000 girimAlA ke uttarI chora para zikhara 2. rAjye kulasyAbhivivardhamAne SaDabhiyaMte varSazane. se kucha nIce sthita hai| talahaTI se sIr3hiyAM car3hakara yahA~ zAmAse (1) sukAtikaba huladineza paca meM / pahuMcA jAtA hai| Upara eka caTTAnI paThAra-sA hai| isake 3. guhAmukhe sphuTavikaToktaTAmimA jitadviSo jinadAhine sire para eka dvAra hai jisame se 14 15 sor3hiyA vara pArzvamajJikA jinAkRti zamadamavAna--- nIce utara kara guphA ke antarbhAga me pahucate haiM / isa bhAga 4. cIkarata (I) AcArya bhadrAnvaya bhUSaNasya zisyo meM dAhinI aura dIvAra ke madhya meM eka Ale numA vedI hyasAvArya kulodgatasya AcAryayogezame bhagavAna zItalanAtha ke sAtizaya caraNa virAjamAna hai| 5. mmamune. sutastu padmAvatAvazva terbhaTasya (1) caraNa ke sama: tIrthaGkara AdinAtha kI tIna phuTa Uyo parairajasya ripuna mAninassa sadhiHeka padyAmana pratimA sthApita hai| pratimA ke pRSTha bhAga me 6. lasyetyabhivizruto bhavi svasajJayA zaMkaranAmabhAmaNDala va vakSa para zrIvatsa kA akana hai / zadivo vidhAnayukta yanimAisa guphA kA bAhya kakSa sAmane se khulA hai| kakSa 7. gaMmAsthitaH (1) sa uttarANA sadRze kuruNAM ko bAyI aura dAhinI dIvAra para dvAra ke dono ora do udagdizAdezavare prasUna.-- do padmAsana nIrthaGkara pratimAe~, pASANa zilA para, bhUmi 8. kSayAya karmArigaraNamya dhImAna yadavapuNya tapAsase lagabhaga cAra phuTa Upara utkINita hai| donoM ora sajja (1) camarendra khaDe hai| vidhamiyo dvaar| naSTa kara die jAne se arthAt-middho ko namaskAra ho| vabhara mapanna gaNoM Aja inakA AbhAma mAtra zeSa hai| dakSiNI ora eka ke samudra, guptavaza ke rAjAo ke rAya. sAke pApaNa caukI para sAr3he cAra phuTa U~cI, bhUre raMga ke pASANa kArtika mAsa vRSNa pavamI dina, gaphA ke mahata, vitata Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12. varSa 46, ki03 anekAnta sarpa phaNoM se yukta, zatruoM ko jItane vAle, jina zreSTha kAla me tIrthaGkara zItalanAtha kA eka vizAla mandira thA pArzvanAtha ko pratimA, zamadamayukta zakara nAmaka yati ne jisame ye pratimAeM virAjamAna thI va usI jinAlaya ke banavAI jo AcArya bhadra bhUSaNa Arya kunotpanna AcArya samakSa yaha kalpavRkSa nirmita zIrSa mahina stambha sthApita gozarma muni pA ziSya thA / dUsaro ke dvArA ajeya, zatruoM thaa| kA vinAza karane vAle azvapati maMghila bhaTa aura padmAvatI tIrthadara zItalanAtha ke nirvAga divasa --Amoja badI kA pUtra thaa| zakara isa nAma se vikhyAta aura yati mArga aSTapI ko sthAnIya jaina samAja eka mele ke rUpa me bhagame sthita thaa| vaha uttarakuruo ke sadRza uttara uttara dizA vAna ko tapobhUmi udayagiri para ekatrita hokara evaM zreSTha deza me utpanna huA thaa| usake ima pAcana kArya me gaphA naM0 20 meM virAjamAna usake caraNo kA bhakti-bhAva jo pUrNa ho vaTa meM rUpo gAo ke kSA ke lie ho| pUrvaka pUjana arcana kara tathA laDDU car3hA kara unakA nirvANa vidizA udayagiri mArga ke madhya durjanapurA nAmaka mahotsava manAtA hai| isa pAvana avamara para udayagiri evaM sthAna se kucha varSa pUrva tIna padyAmana pratimAeM hala calAte Asa-zasa kA sampUrNa vana pradeNa bhagavAna zrI zItalanAtha hA prApta huI thii| nauthI sadI IsvI meM nirmita ye prati- ke jayaghoSa se gaMja uThatA hai| mAyeM mahArAja rAmagupta ke kAla kI hai| iname eka pratimA vidizA kI ati prAcIna jaina mAMskRtika gauravazAlI tIrthaGkara candraprabha va dUsarI puSpadaMtI hai| tIsarI pratimA parampaga, vidizA meM nimita dama jinAlayoM meM zrI zItalake saMhita hone se usakA vinda va lekha naSTa ho cakA hai| nAtha nAmAMkita do jinAlaya jiname kile meM niminamati ke nIce aMkita lekho me mahArAjAdhirAja rAmagupta kA zrI zInAtha jaina mandira" ati vizAla eva laga ga nAma akita hai| ye pratimAe~ prArambhika guptakAla kA 250 varSa prAcIna hai, udayagiri guphA na0 . . me virAjapratinidhitva karatI hai evaM inakA samAAlIna mathu / valA mAna bhagavAna ka sAtizaya caraNacinha tathA 50-60 varSoM se kAphI sAmya hai| pratimA ke pAda mUla me unkIrNa lekhoM se Ayojita nirvANa divasa melA, aneka zAstrIya pramANa se rAmagapta dvArA jaina dharmAvalambana evaM jaina dharma ke prati evaM prateka itihAsa vijJa vidvAno kA abhimata --maba unakI AsthA pakaTa hotI hai| milakara hilapura - vartamAna vidizA ko tIrthaGkara zItala isI kSetra meM eka stambhazIrSa bhI prApta huA hai jisa nAtha ke gama, janma, dIkSA va tapa cAra valyANako no pAvana para kalpavRkSa vI anukRti utkINita hai| kalpavRkSa eka bhami hone kA gaurava pradAna karate hai| caukI para sthita hai va isakI UMcAI 5 phuTa 6 ica hai| vartamAna kAlika parama sana AcArya zrI vidyAsAgara vakSa para mudrAo se bhare pAtra evaM laTakatI huI theliyA~ eva unake parama ziSya muni zrI kSamAsAgara, pramANasAgara, isake kalpavRkSa nAma ko sAthaka karatA hai / vatamAna ma yaha samatA sAgara ke AzIrvAda me AgAmI kucha hI varSoM me jIrSa valakattA ke bhAratIya kalA saMgrahAlaya meM pradozata hai| vidizA apane prAcIna gaurava ko punaH prApta karane jA kalpavRkSa tIrthaGkara zItalanAtha kA lAMchana hai| yaha stambha rahA hai| evaM aneka digambara jaina vizAla pratimAeM jo yahA~ prApta --rAjakamala sTorsa huI haiM--isa tathya ko sunizcita karatI hai ki yahAM prAcIna vidizA amRta-vacana jIvana meM vacanoM kA sarvAdhika mahattva hai jaba hama apane vicAra prakaTa karate haiM to ve dUsaroM para prabhAva DAlate haiM aura hamAre mana ke chipe bhAvoM kA prakaTokaraNa karate haiN| vacanoM meM agAdha zakti hotI hai| kahA bho hai : --- vANI aisI bolie, mana kA ApA khoya / aurana ko zItala kare, Ape zItala hoy|| yaha kitanA sundara kathana hai hameM ATha mado se rahita hokara hita-mita-bhASI vacana bolanA caahie| jinako bolane se svayaM zItalatA milatI hai tathA dUsaroM ko bhI zItalatA prApta ho jAtI hai| Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candelakAlIna madanasAgarapura ke zrAvaka :) pro. yazavaMta kumAra malaiyA maka I0 884 meM grAma dahakanA meM eka prAcIna jaina kotivarmana : sa0 1132-1154 (I0 1075mandira ke khaMDahara prApta hue the| khudAI se isake Asa- 1067) pAma anya catyo ke avazeSa bhI mile the| yaha sthAna Aja jayavarmana * sa. 1173 (I. 1916) puna : vikasita hokara ahAra nIrtha kSetra ke nAma se vikhyAta madaravarmana : saM0 1186-1220 (I. 1126hai| isa sthAna ke aitihAsika mahatva ko pahacAnA nahI gayA hai| bundelakhaDa meM hI nahI, mampUrNa bhArata meM sabhavana: paramAdi * ma0 1226-1258 (I0 1166-1209 koI anya sthAna nahI hai jahA~ gyArahavI se terahavI sadI lokyavarmana : sa. 1261-1298 (I. 1204 1242) ke bIca itanI dUra-dUra me zrAvako ne Akara pratiSThA karAI vIravarmana : sa01311-1342 (I01254. ho| yahAM prApta lekho se na kevala zrAvako kI nyAto 1285) (tvayo) ke itihAsa para prazi par3atA hai balki caMdela mIjavarmana sa0 1345-1346 (I01288rAjavaNo me hA utAra-car3hAva ke mI pramANa milate hai| 1286 / jaina sAdhuo ko eka nikAya ke bAre meM bhI patA calatA hammIravarmana : sa0 1346-1365 (I0 1286hai ki jisa para abhI koI adhyayana nahI hayA hai| 1908) gahalota (gisodi) kula kI taraha cadela bhI vIravarmana (dUmare). sa. 1372 (I. 1315) brahma triya the| yaha vaza navamI zatI ke madhya utAnna hA aura inakA rAjya kisI na kisI rUpa me 14yI gaDa, vidyAdhara, vijayapAla, sallakSaNavarmana, pRthvIzatAbdI ke Arambha taka claa| pahale ye pratihAro ke . na vamana va yazovarmana ke samakAlIna ullekha nahI mile hai| bhADalika the, dasavI zatI me yazovarmana ne svatantra rAjya vartamAna ahAra kA prAcIna nAma madanasAgarapura thaa| sthApita kiyA / navamI sadI me hae jayazakti yA jejA ke yaha nAma madanavarmana ka zAsana kAla ma duA / sa0 1206 nAma para inakA rAjya jejAmukti yA jajahuti kahalAtA ke eka lekha meM yaha nAma hai| madanavarmana ke pUrva kI bhI thaa| inakI rAdhAnI pahale khajurAho thI, bAda me mahobA do pratimAye (sa0 1.23 va sa0 1131) yahA~ haiN| saM0 me huii| khajugaho ko kabhI musalamAno ne nahI jItA. 1332 taka kI prAcIna pratimAye yahA~ hai| saM0 2014 ata: yahA~ ke bahuta se mandira Aja bhI khar3e haiN| (I. 1958) me yahA~ punaH pratiSThAyeM huI thii| saM0 alaga alaga lekhako ne candela rAjAo ke rAjya. 1524 se sa 1866 kI pratimAye bhI yahI hai, para ve kAla ke alaga alaga anumAna likhe hai nIce likhe anyatra se lAI gaI mAlabha hotI hai| rAjAo ke tAmrazAmana yA samakAlIna ullekha zilA ma. 1123 va 153, kI pratimAo kI pratiSThA lekhoM me prApta hae haiN| prApta lekho ke savata die kisake rAjyakA na me huI yaha ghara nahI hai| devavarmana ke siMhAsana para baiThane ke bAda kanI cedi ke nalacurivaza ke dhaga : maM01011-1056 (I0 554-1002) lakSmIrNa (yA kaNaM ne AkramaNa karake cadeloM ke rAjya devavarmana : sa. 1107-1108 I0 1050-1052) ke baDe bhAga para adhika ra kara liyaa| sabhavata. deva Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14, varSa 46, ki03 anekAnta varmana ne kisI kAraNa se gahI chor3a dI va usake choTe bhAI saM0 1209, ASAr3ha ba04 : 2 jaisavAla kItivarmana ko rAjya milaa| yaha hamArA anumAna hai ki saM0 1206, ASAr3ha ba08:1 jaisavAla devavarmana dIkSita hokara mUlasaSa-dezIyayaNa ke sAdhu banakara sa0 1260,zAkha su0 11:2 porapaTTa , 1 lameca, 3 dakSiNa cale gaye vahA~ gollAcArya khlaaye"| kIrtivarmana gRhAti, 1 jaisavAla, 2 maDaDitavAla (yA meDatavAla) ke rAjyakAla meM candelo ne apanI khoI bhUmi punaH pA sa01260, tithihIna . 1 ajJAta lii| mahovA ke eka kueM se kaI jaina pratimAyeM prApta huI saM01266, phAgana su08:1mAthura,1 ajJAta thI, jiname meM do para sAta 21 va 22 akita hai"| sa0 1292, tithihIna :1 ajJAta hamAre anumAna me inako sthApanA usa samaya huI thI jaba sa0 1263, ASAr3ha su02 : 1 golApUrva, 2 gahapati, mahobA para kalacuri karNa kA Adhipatya thA, aura inakA 2 ajJAta saMvata kalacuri savata hai / kalacuri savata vikrama sabana ke saM0 1263, tithihIna . 1 mAdhu, 3 sAdhu 375 varSa bAda huA thA,' ata ye pratimAye vikrama sa. 1264, phAguna ba. 4 . 1 avadhapurA sa0 1166 va 1167 kI hai / ataH hamArA anumAna hai sa0 1216, ASADha ba0 8 : 1 jaisavAla ki isI mamaya ke AmapAsa devavarmana ne rAjya tyAgA saM0 1216,mAgha su013 - 1 khaDelavAla, 2 jasavAla, hogA ! 3 sAdhu madanamAgapura meM pratiSThita pratimAoM ko alaga- ma01216, phAgana ba08:1 jemabAla alaga candela rAjyo ke rAjyakAla ke anusAra bA~TA jA sa0 1.18, tithihAna : gIlApUrva makanA hai| yahA~ nIce pratiSThApako ke anvaya kA ullekha paramAddhi kA rAjyakAla : kiyA gayA hai| sa. 1223, baizAkha su0 8 khaDelavAla devavarmana kA rAjakAla ma. 1225, jyeSTha su0 12.1 sAdhu sa0 1123 : deuvAla sa0 1225, tithidIna : 1 ajJAta kIrtivarmana kA gajyakAla : sa0 1228, kAguna su0 12 . 1 jaisavAla sa0 113: : ajJAta sa0 12:0, phAguna su0 13 : 1 ajJAta mavanavarmana kA rAjyakAla : sa0 1237, mAgha su0 3 : : gRhAti,"3 golApUrva, saM0 1166, caitra su013 . 2 gagarATa, 1 mahiSaNapura 1 golArADa, 2 khaDe tAla, 1 avadhapusa, 2 ajJAta puravAI sa0 1237, tithihIna . 1 ajJAta sa0 1200, ASADha va 8 . 1 jaisavAla, 1 maheSa gau, valokya varmana kA rAjyakAla: 1 ajJAta sa. 1288, mAgha su0 13 . 1 golApUrva va gRhapati saM0 1202, caMya su0 13 : 1 lapaca, golApUrva sayukta sa0 1203, ASAr3ha su0 2 1 golApUrva va gRhapati saMyukta, 1 gRhapati va vaizya saMyukta, 1 sAdhu vIravarmana kA rAjyakAla : sa0 1203, mAgha su0 13 . 3 do-do jaisavAlo dvArA sa0 1220, phAguna su0 13 : 1 ajJAta saMyukta, golApUrva, 1 vaina, 4 ajJAta, 1 sAdhu sa0 1332, ASAr3ha ba02 1 ajJAta sa0 1203, tithihIna ajJAta ajJAtakAlIna : 1 khaDelavAla, 1 jaisavAla, 2 ajJAta sa0 1207, ASADha ba 1 gahapati va paurava la sayukta yahA~ kAra jina pratimAo mazrAvako ke nAma nahIM sa01207, mAgha ba8:4 gahAni, 1 1 jaisapAla, 1 hai, para dIkSita sAdhuo ke nAma hai, unhe sAdhu likhA hai| mAdhuva, sAdhu madana sAgarapura kA kyA mahatva thA ? yahA~ itanI Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candelakAlIna mavanamAgarapura ke zrAraka adhika pratiSThAyeM kyoM huI thI? ina prazno kA spaSTa uttara ke Asa-pAma rahA hai"| gargarATa jAti vartamAna meM gaMgeradene me hama mamakSa nahIM hai| yaha eka rahasya hI hai| vAla yA gagarAhe kahalAtI hai| I0 15vI-18tI madI isa kSetra me basane vAlI sabase purAnI nyAteM gRhAti ke lekhako ne ise gageDA, gaMgarA Adi likhA hai| ye va golApUrva hai| gRhapati jainAmukiA me sabhavataH navanI- prAcIna kAla meM rAjasthAna-mahApradeza sImA para sthita, dasavIM zatAbdI meM padma vatI ke AmapAsa se Akara base jhAlAvADa jile ke gagarADa (gaMgadhAra) sthAna ke vAsI the| the| ye adhikatara jaina the, para kucha zaiva va saMbhavataH kucha mahaDitavAra (-meDavAla) rAjasthAna ke meDatA sthAna ke bauddha bhI the"| kimI kimI kA rAjadarabAra me acchA vAmI the| inheM hI meDatavAla kahA jAtA hai| ye vartamAna Adara thaa| khajurAhoM meM isakI acchI bastI thI aura kAla saba vaiSNava haiM / deuvA la dezavAla hI honA caahie| vahAM ke mambhavata sabhI candelabAlIna jinAlaya inake hI ye bhI vartamAna kAla me nahI milte| sambhava hai vaiSNavoM banavAye mAlama hote hai| ye hI vartamAna me gahoI kahalAte yA zvetAmbaro me mila gaye ho| haiN| inake 12 gotra hai jo 6.6 alo me vibhakta haiN| maheSaNau yA mahiSapuravAra mAbhavata: vahI jAti ahAra ke pAsa hI kharagApura sthAna hai jise gahoiyo kA honA cAhie jise Aja mahesarI yA mAheparI kahate haiN| prAcIna kendra mAnA jAtA hai"| baNapura ke gRhapati, ye adhikAra vaiSNava hI rahe hai, phira bhI I0 1615 me jinane bANapUra yA mahamakaTa linAlaya, madanamAgApura kI 16 mhe| jai| the| ye rAjasthAna meM kimI mahezana sthAna vizAna zaunikAya pratimA Adi kA nirmANa karAyA thA, ke nivAsI lagate hai| ve kocchalla go| ke mAlama hote haiM / gRhapati jAti ke mAthura (mAdhuva, madhu) mathurA ke prAcIna nivAsI hai| 13vI sadI taka ke jaina mUti lekha milate haiN| vartamAna meM yaha vaizya jAti Aja bhI hai para iname koI bhI jaina nahI sabhI gahoI vaiSNava hai, para do-tIna sau varSa pahale taka hai| mathura. ko madhurA yA (madhuvana) bhI kahA jAtA thaa| iname sambhavataH kucha jaina the| golApUrva bhI havI-10vI yaha zaka-kupAraNa kAla meM jano kA atyanta mahatvapUrNa kendra sadI se isa kSetra ke nivAsI lagate hai| inameM eka beka thA ! isa kAla me sabhI vargoM ke loga jaina dharma mAnate carigA kahalAtA hai, jise pahale padmAvatI gotra kA the"| mathaga me kASThavaNika, mAnikara (johaga), lohamAnA jAtA thaa| ata: sambhava hai ki inake pUrvaja gollA vaNika, bhArthavAha, rAgina (raga reja), gadhika, grAmika gaDha (yA gollApura) se padmAvatI jAkara base ho va phira grAma pramukha), pujArI, lohikakAraka, hairaka (sunAra), vahAM se jaMjA bhakti me Akara bame ho| kalyapAla gaNikA Adi varga ke vyaktiyo dvArA prati ThAye porapATa yA poravAla vartamAna meM parakAra kahalAta hai| viya jAne ke ullekha milte"| haNo ke sAkramaNa ke ye badelo vA rAjya ho jAna ke bAda bar3I sakhyA me caderI bAda mathaga kA prAcIna saya chinna-bhinna ho gaya! / kAlAmahala meM Akara bama th"| isI prakAra se golArADa saramatharA meM prAcInakAla se nivAsa karane vAle vaizya golAlAre kahala te hai aura ye bhI bude ke rAjyakAla meM mAthura khlaa)| bArahavI zatAbdI ke inake lekha madanasa Akara bama " / cadailA ke rAjya meM inhe mAgarapura va anya sthAnoM meM mile haiN| mAthara jI ke lakha paradazI hI mAnA jAnA cAhie / avadhapurA (ise abadhyA- isake bAda prApta nahI hote hai| purA bhI par3A gayA hai) ko 18vI sadI ke khako ne ayo khaDelavAla yA (khaDilavAla) uttara bhArata kI prasiddha dhyApUrI yA ayodhyApUrva likhA thaa"| ye aba ayodhyA- jAti hai jo zekhAvATI ke prAcIna khaDelA nagarasa nikalo vAsI kahalAta hai| phira bhA I. 1605 se 562 ayodhyA- hai| inama sa jo jaina hAta hai ve sarAvagA (zrApaka) kahayAsI jaina the| inakA bhI budelakhaDa meM nivAsa hai para lAte hai"| jaina va vaiSNava khaDelavAlo ko nyAte alagainakA koI itihAsa jJAta nahIM hai| alaga hai| lameca va jaisavAla jAtiyo kA prAcIna nivAsa caMbala ata: yaha patA calatA hai ki madanasAgarapura meM na Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16, varSa 46, ki.3 anekAnta kevala sthAnIya (gahapati, golApUrva, ayodhyApurI) zrAvakoM hAsika dRSTi se kahI-kahI galata hai / pRthvIrAja ke AkradvArA pratiSThAyeM kI gaI thI, balki caderI maDala (paravAra), se jejAbhukti ko sapannatA hamezA ke lie samApta ho gaI, caMbala ke Asa-pAsa ke braja pradeza (lameca, jaisavAla, yadyapi cadelo kA rAjya karIba Der3ha sau varSoM taka calatA golAlAre), va vartamAna rAjasthAna ke alaga alaga bhAgo rahA / pRthvIrAja ke lauTate hI jaMjAbhukti punaH paramAla se Aye (gage ravAla, meDatavAla, khaDelavAla) zrAvako ne bhI ke hAtha A gayA / paramAla rAso ke anusAra apanI parApratiSThAyeM karAI thii| usa kAla me AvAgamana surakSita jaya ke duHkha se paramAla ne kAjajara meM AtmahatyA kara lii| nahI thA, dUra-dUra taka ghane vanoM se rAstA jAnA thaa| pRthvIrAja rAsa ke anusAra paramAla rAjya tyAga kara badelakhaDa va caderI maDala me Aja se kevala do tIna so gayA bihAra) calA gyaa| parantu sa. 1240 se saM0 varSa pahale taka jagalI hAthI hote the| cadelakAla me madana 1258 ke zilAlekho se spaSTa hai ki paramAla kA rAjya sAgarapura eka atyanta mahatvapUrNa sthAna thA, yaha to spaSTa pRthvIrAja se hArane ke bAda bhI bahuta varSa taka calA / I0 hai| yaha mahatva vANijya ke kAraNa thA yA dhAbhika kendra 1202 (sa0 1256) me kutubuddIna ne kAlajara ghera liyaa| .. hone ke kAraNa yA, yaha spaSTa nahIM hai| cadelo kA mahatva ghere ke daurAna hI pa-mAla kI mRtyu ho gii| bar3hane ke pUrva papAvatI vyApAra kA acchA kendra thaa| pa mAla kA puna trailokyavarmana na kevala musalamAnI padmAvatI puravAra to yahAM se nikale hI hai, paravAra, se apanA rAjya chuDAne meM mala rahA balki usane cadelo golApUrva va pallIvAla jAtiyo me padmAvatI nAma ke ke purAne zatru kalacuriyo se DAhala mahala chIna liyaa| vibhAga rahe hai| kiMvadaliyo ke anusAra padmAvatI me kabhI lokyavarmana ke bAda usake putra auravarmana kA rAjya 54 jana nyAno kA sammelana huA thaa| sambhava hai yahA~ huaa| vIravarmana ke bAda pahale usake pahale pUtra bhojavarmana kI hI maDI TUTakara madanamAgarapura A gaI ho| kA rAjya haA / isa samaya taka cadelo kA rAjya bar3hata yahA~ para kuTaka anvaya ko carcA bAkI hai| isa anvaya kucha pUrvavat banA rhaa| para uttarI bhArata kA bahuta lekho se yaha spaSTa hai ki yaha anyaya zrAvako kA nahI, sA bhAga videziyo ke hAtha A jAne se vANijya va dhArmika sAdhugro kA thaa| anyatra isa anvaya ke ullekha dekhane meM vyavasthA chinna bhinna ho gaI thii| janasaMkhyA ghaTana se bahuta nahI pAe haiN| isa viSaya para eka anya lekha meM vicAra se gA~va jaDa rahe the| jejAbhukti meM kucha jaina pratiSThAye kiyA gayA hai| phira bhI kahI kahIM hotI rhii| bhojavamana ke bAda usake madanavarmana ke rAjyakAla meM kisI kAraNa se yaha bhAI hammIravarmana kA rAjya huaa| isake kAla meM sa0 sthAna prasiddha ho gayA hai| sa0 1166 se ma0 128 1366 (I0 1306) meM alAuddIna khilajI ne DAhala taka 10 varSoM meM yahA~ kama se kama 17 bAra pratiSThAye mahala va sambhavata kucha anya pradeza hapiyA liye| viirhuii| yaha krama paramaddhi (paramAla ke rAjyakAla meM bhI varmana (dUsarA) nAma ke eka gAjA kA eka lekha I0 1315 kucha samaya taka calatA rhaa| sa0 1237 meM kaI prati (sa0 1 362) kA prApta huA hai| isake bAda cadela mAya eka sAtha punaH pratiSThita huii| isame zAtinAtha kI rAjavaza kA sUya asta ho gyaa| 18 phuTa U~dI prasiddha pratimA bhI yo| jo apane hI mandira me mUlanAyaka ke rUpa meM sthApita kI gii| isake isa kSetra meM karIva 3 so varSa AstharatA banI rhii| dohI varSa bAda sa01236 ma cAhamAna pRthvIrAja ne paradezI zrAvakA kA AnA to sa01239 me ho ruka gayA AtramaNa karake jaMjAka mukti ko lUTa liyA isa prasiddha thaa| terahavI-caudahavI sadI taka gahapati (ghoii| jAti yaDa kA vistuna varNana cadabaradAI racita pRthvIrAja rAso se bhI jainadharma chUTa gyaa| isI kAla me madana sAgarapura mahobAkhA (paramAla rAsA) eva jaganikararAva ke race ujar3a gayA hogaa| jejAbhukti meM kahI-kahI golApUroM AlhA rAso me hA hai| iname diyA huA varNana aiti dvArA kucha pratiSThAye hotI rhii| Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candela kAlIna madanasAgarapura ke bAvaka kAlAMtara meM isa kSetroM meM buMdeloM kA uttara bhArata me mugalo kA rAjya huaa| puna. janasamA bar3hI, vyApAra baDhA / 16-17vI sadI meM bar3I saMkhyA meM baderI mahala se paravAra baMdelakhara meM Akara base / agrejo ke rAjya meM pUnaH cetanA pAI va madanamAgarapura (ahAra) Adi sthAno kA punaruddhAra hubaa| sanbama-sUcI 1. kastUra nanda sumana, ahAra kA zAntinAtha pratimA lekha, nirmAtA gahapati the itanA jJAta hai| 'anekAnta apraila-jUna 1961, pR. 16-16 / 14. sa. 1237 me sthApita isa pratimA ko kivadaMtiyoM 2. zizira kumAra mitra, The Early Rulers of ke anumAra pANAsAha nAmaka vyApArI ne sthApita Khajuraho, pra. motIlAla banAramIdAsa, 1877, karAyA thaa| parantu ...... lekha ke anusAra isakI pR. 12-20 / sthApanA jAhaha va udayacandra nAmaka bhAiyo ne karAI 3. vahI, pR. 240 / thii| isake pahale hI madanamAgarapura mahatvapUrNa sthAna 4. Mable Dull, The chronology of Indian banA cakA thaa| History, Dosmo Publications, 3972. 15. majurAho me vizvanAtha mandira kI dIvAna meM lage (Original Publication in 189SAD) sa. 1058 (I. 1001) ke gRhapani kokkala ke lekha 5. adhyApramAda pADeya, candelakAlIna badelakhaDa kA me umake pUrvajo ke padamAvanI me nivAma kiye jAne itihAsa, pra. hindI mAhitya sammelana, 1668, pR. ullekha hai| kokakala ne baMdyanAtha ziva ke madira kA 6. mitra, 223-236 / nirmANa karAyA thaa| isa lekha meM brahmA, ziva, buddha, 7 goviMdadAma jaina poThiyA, prAcIna zilAlekha, (zrI jina, vAmana ko eka hI mAnakara namarahAra kiyA di. a.kSe. ahArajI), 195' ii.| gayA hai| khajagaho me jaina gandiroM ke nikaTa hI 8. mitra pR. 61-67 / gRhapaniyo ko banI rahI hogii| yahAM ghaMTAI maMdira 1. pAMDeya, 172 / ke pAma jaina maniyoM ke alAvA bauddha maniyAM bhI 10. yAnana mAra malaiyA, gollAcArya kA samaya apra- prApta huI thii| deviA mitra pR. 224, pAMDeya pR. kAzita lekh| 7', mitra 1 201 / 11. moha-lAla jaina kAvyatIrtha golApUrva DAyarekTarI, 16. R. V. Russell and Hiralal Tribes and 2641 I. pR. 168 / caster of the Central Provinces of India, 12 gaurozakara hIrAcada ojhA, bhAratIya prAcIna lipi- Vol. II, Cosmo Publication, 1975 (OrimAlA, 1918 I., 173 71 / ginally published in 1916), Pages 055-47. 13. 'prAcIna zilAlekha' pustikA ke AdhAra pr| isa 17. navalagAha cadegyiA ke *. 1768 meM race vardhamAna lekha sagraha meM ahAra ke alAvA nArAyaNapura ke maMdira purANa me 84 baha jAtigo nAma diye hai| imame kI pratimAoM ke lekha bhI zAmila haiM / ahAra ke pAsa mADhe bAraha pramukha jana jAniyoM ke nAmo ke bAda, sarakanapura meM bhI khAga parivAra ke mandira me cadela- "jaina lagAra" vAlI jAtiyo ka nAma diye hai| inameM kAlIna pratimAo va tAmrapatrIya acala yatroM kA gRhapati, mAhezvarI, amATI. nemA Adi ke nAma haiN| saMgraha hai| ye pratimAyeM 1928I. meM orachA ke mahA- iname meM kaI me bImatI gadI me bhI jaina mina jAte rAjA mahendrasiMha dvArA lAra grAma ke badelakAlIna haiN| deniA-yAvaM na ku. 17 mayA, varSamAna pugaNa jaina madira ke pAsa khudAI se prApta huI thI ina prani- ke molahave adhiAra para vipara, anemAna, jana mAoM ke lekha prApta nahI haiM, para nAra ke maMdira ke 1974, pR. 58-64 / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18, varSa 46, ki0 3 anekAnta 15. sauraI ke eka pratimA vihIna maMdira ke lekha meM Mathura (in "Mathura, The Cultural nirmAtA ko pAvatI gotra kA caMderiyA baiMka kA Heritage" Editor D.M. Srinivasan), 1989, likhA gayA hai| navalamAha caderiyA ne bhI vardhamAna Page 333 pUrANa meM apanA gotra "prajApati" likhA hai jo 28. jyotiprasAda jaina, pramukha aitihAsika jana puruSa aura padmAvatI kA apabhraza lagatA hai| mahilAyeM, bhAratIya jJAnapITha, 1975 I pR. 65-66 / 16. baMdelakhaDa me (caderI maDala ke alAvA) paravAra jAti 29. khaMDelavAla jaina sAhitya kA vRhad itihAsa / / ke lekha 17vI zatAbdI se pAye jAte hai| dekhie 30. bahAra ke lekho me poravAla va paurapaTTa donoM zabda "jinamati prazasti lekha', kamalakumAra jaina chatarapura, vartamAna paravAra jAti ke lie hI prayukta kiye gaye me phalacandra mizAnazAstrI ko prabhAvanA, pR. 30 / mAlUma hote haiN| caMdelakAla meM yahA~ zrImAla maMDala dartamAna me baMdelakhaMDa meM pramukha jaina jAti yahI hai| ke zrAvako kA (zrImAla, prAgvATa, osavAla, pallI20. baMdelakhaDa meM basane vAle golArADe kharoA va miThauA vAla) AnA nahI thA, aisA pratIta hotA hai| saMbhavataH dono hI zreNiyo ke the| phira bhI kAlAMtara meM ve yahA~ agravAlo kA AnA bhI nahI thaa| eka dhAtu kI sabhI miThauA kahalAye / dekhie --gamajIta jaina, zrI sa. 1386 kI pratimA chatarapura me hai, jisame agrotadi. jaina kharauA samAja kA itihAma, pra. gayeliyA kAnvaya kA ullekha hai, para ho sakatA hai vaha anyatra jaina dharmArtha TrasTa, gvAliyara, 1990 / se lAI gaI ho| hariyANA va zrImAlamahala donoM hI 21. kastUracandra kAmalIvAla, khaMDelavAla jaina samAja kA yahA~ se bahuta dUra hai| vRhad itihAsa, pR. 38 / 31. yazavaMta kumAra malaiyA, jaina sAdhuoM kA kuTaka anvaya, 22. A. bhA. digambara jaina DAyarekTarI, pra. ThAkuradAsa aprakAzita lekha / bhagavAnadAsa javerI, 1914 / / 32. mitra, pR. 118-127 / madanapura me prApta sa. 1236 23. jhammana lAla jaina nyAyatIrtha, zrI lameMca di.jaina ke pRthvIrAja ke do lekhoM meM bhI jejAbhakti ko laTe samAja itihAsa, 1951 eva rAmajIna jaina, jaisavAla jAne kA ullekha hai| jaMna itihAsa, 1988 / 33. mitra, pR. 139 / 24. yazavata kumAra malayA, golApUrva jAti ke pariprekSya 34.R.C. Majumdar (Ed.), The History and me, pa. bazIdhara vyAkaraNAcArya abhinadana pratha, 1960 Cultural of lodian People : The Struggle pR. 103-160 / for Empire, P.69. 25. digambara jaina ddaayrekttrii| 26 yazavaMta kumAra malaiyA, vardhamAna purANa ke solahaveM C Computer Science Department adhikAra para vicAra, anekAMta, varSa 25, a. 2, Colorado State University agasta 1974, pR. 58-64 / Fort Collins Co 80525 27. N. P. Joshi, Earlp Jain Icons from USA Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kendrIya saMgrahAlaya gUjarI mahala gvAliyara kI tIrthaGkara neminAtha kI mUrtiyA~ 0 zrI nareza kumAra pAThaka neminAtha yA ariSTanemi nemi isa avasapiNI ke samavazaraNa nemi ne apanA pahalA dharmopadeza bhI diyaa| 22ve jina haiN| dvArAvatI ke harivaMzI mahArAja samudra nemi ko nirvANa sthalI bhI ujjy| gari hai| neminAtha vijaya unake pitA aura zivA devI unakI mAtA thii| kA lAchana zakha hai, yakSa-yakSI gomeda evaM ambikA yA zivA ke garbhakAla me samudra vijaya sabhI prakAra ke ariSTo (kuSmANDo) hai| se bace the tathA garbhAvasthA me mAtA ne ariSTa cakra ne mi kendrIya sagrahAlaya gUja mahala gvAliyara me 22kheM kA darzana kiyA thA, isI kAraNa bAlaka kA nAma ariSTa tIrthadura neminAtha kI do pratimAye surakSita haiM, jiname ta eka padmAsana me eva eka kAyotsarga mudrA me nirmita hai, nemi yA nemi rakhA gyaa| samudra vijaya ke anuja vasudeva surakSita pratimAo kA vivaraNa isa prakAra hai :kI do patniyAM rohiNI aura devakI thii| rohiNI se padmAsana :--yaha pratimA purAtattva saptAda ke samaya balarAma aura devakI se kRSNa utpanna hue| isI prakAra saMgrahAlaya ko upalabdha huI thI, isakA prApti sthAna kRSNa evaM balarAma nemi ke cacere bhAI the| isa sambandha gvAliyara hI hai| 22ve tIrthaGkara neminAtha padmAsanastha ke hI kAraNa mathurA, devagaDha, kumbha riyA, vimalasahI eva mudrA meM nihita hai| (sa. kra. 683) tIrthakara kA dAyA laNavasahI ke mataM akano me nemi ke sAtha kRSNa eva bala para Azika rUpa se bhagna hai| sira para kuntalita keza rAma bhI aMkita hue| kRSNa aura rukmiNI ke Agraha para sajjA, kaNaMcAra, pIche catra ke AkAra ko prabhAvalI hai| nemi rAjImatI ke sAtha vivAha ke lie taiyAra hue| pAparva meM dono aura eka-e, pamAna me jina pratimA vivAha ke lie jAte samaya nemi ne mArga me piMjaro me baMda aMkita hai| vinAna me trichatra, dubhika vidyAdhara yugala, jAla pAzoM meM baMdhe pazuoM ko dekhaa| jaba unheM yaha jJAta abhiSeka karate hA gajo kA zilpAkana hai| pAdapITha para huA ki vivAhotsava ke avasara para diye jAne vAle bhoja donoM pAzrva meM cAvaradhArI hai jinake mukha bhagna haiN| eka ke lie una pazuo kA vadha kiyA jAegA to unaka hRdaya bhUjA me cAvara eka bhujA meM kaTiyAvalambita hai| ve yajJovirakti se bhara gyaa| unhoMne tatkSaNa pazuo ko mukta kaga pavIta, keyara, balaya, mekhalA pahane hue hai| pAdapITha para diyA aura binA vivAha kiye vApisa loTa par3e aura sAtha nIca sAmana mukha kiye siMha, madhya ma cakra eva eka pUjaka dIdIkSA lene ke nirNaya kI bhI ghoSaNA kI, nAma ke pratimA ajalIhasta mudrA meM baiThI haI hai| parikara meM gaja, niSkramaNa ke samaya mAnavendra, devendra, balarAma eva kRSNa siMha, makara, vyAla va hAra lie saMcikA bddii|| pAdaunako zivikA ke sAtha-sAtha cala rahe the| nemi ne ujja- pITha ke nIce dAyeM parva meM yakSa gomeda aura bAyeM pAvaM meM yata parvata para sahasrAra udyAna me azoka vRkSa ke nIce apane yakSI ambikA hai, jo dAyI majA me AmralumbI eva bAyo AbharaNo eva vastro kA parityAga kiyA aura paMca muSTi bhujA se goda meM lie bacce ko sahArA diye hue hai| sapheda me kezo kA lucana kara dIkSA grahaNa ko| 54 dino kI baluA patthara para nirmita pratimA kA AkAra 13505 tapasyA ke bAda ujjayata giri sthita revatagiri para betasa 430 se. mI. hai| kalAtmaka abhivyakti dRSTi se 11vI vakSa ke nIce nemi ko kevalya prApta haa| yahI deva nirmita (zeSa pR0 20 para) Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sukha kA saccA sAdhana : bAraha bhAvanA (lekhaka : kSallakamaNi zrIzItalasAgara mahArAja) sabase prAcIna-bhASA prAvRta me, jise 'aNu vekkhA', dIyannAbhiraya jJAnI, bhAvanAbhinirantaram / saMskRta meM jime 'anuprakSA' aura hindI meM jise 'bhAbanA' ihaivApnAtyanAtaka, sukhamatyakSamakSayam / / rahate hai, vaha bAraha bheda vAnI hai| zrI kundakundAcArya ne arthAt ina bAraha bhAvanAo sa nirantara zobhAyamAna 'bArasANavekkhA' nAmaka zAstra meM isakA mahatva pradAzata hotA hA jJAnI vyakti, isI loka me rogAdika kI karate hue likhA hai :-- bAdhA rahita atIndriya aura avinAzI sukha ko prApta ki palaviyeNa bahuNA, je siddhA Nara varA gaye kAle / karatA hai| sijjhihadi je vi viyA, tajjANaha tassa mAhappa // 10 // Age bhI AcAryazrI likhate haiMarthAt adhika kahane se kyA prayojana ! jitane bhI vidhyati kaSAyAgni, vigalati gago vilIyate dhvAntam / mahApuruSa siddha hue hai aura Aga *viSya kAla meM bhI siddha unmipati bodha-dIppo, hRdi pusAM mAvanA'bhyAsAt / / hoga, vaha saba bAraha-bhAvanA kA hI mAhAtmya hai| arthAt ina bAraha bhAvanAo ke abhyAsa se, bhavyajJAnArNava-mahAzAstra me, zrIzubhacandrAcArya ne inakA puruSo ko kaSAya rUpI-agni zAnna ho jAtI hai, rAga gala mAhAtmya ima prakAra variNa kiyA hai - jAtA hai, ajJAnarUpI andhakAra vilIna ho jAtA hai tathA (pR0 16 kA zeSAza) hRva me jJAnarUpI dIpaka kA prakAza vikasita hotA hai| zatAbdI kI kacchapadhAtu yugIna zilpa kalA ke anurUpa itanA batalA dene para bhI AcArya zrI ko jaba satoSa pratIta hotI hai| nahIM huA to ve, hama saMsArI jIvo ko ina bAraha bhAvanA kAyotsarga:-gvAliyara durga se prApta gabhaga 13vI ke prati aura bhI AsthA dRDha karane ke lie lilate hai-- zatI IsI ko tIrthakara neminAtha kI pratimA kAyotsarga etA dvAdaza-bhAvanAH khalu sakhe | sakhya'pavargazriyas, mudrA meM nirmita hai| (sa. kra. 117) kara ke sira para tasyAH sagama-lAlasaM, ghaMTayitu maMtrI prayuktA budha. / kUlita kaza rAzi, lembe karNa cApa, sira ke pIche prabhA- etAm praguNIkRtAmu niyata, muktyaganA jAyate, valI, trichatra, dundabhika dono ora bhAlAdhArI vidyAdhara sAnandA praNayaprasanna-hRdayA yogIzvarANAM mude / tIrthakara ka pAvaM ma cAvaradhArI paricAraka khar3e hai, jo arthAt he mitra ! he bhavyAtmA ! ye bAraha bhAvanAyeM eka bhujA me cAvaNe dUsarI bhujA kaTiyAvalambita hai| nizcaya se muktirUpI lakSmI kI sakhI-saheliyA~ haiN| mokSadono aura do stambha jisa para gaja dhAlo kA akana hai| rUpI lakSmI ke sagama kI lAlasA rakhane vAle buddhimAnoM ne pAdapITha para tIrthakara neminAtha kA lAchana zakha tathA usakI inheM, mitratA karane ke lie prayoga rUpa se kahA hai| pUjA karate hue strI puruSa sthita haiN| esa. Ara. ThAkura ne inakA abhyAsa karane se mukti rUpI strI Ananda sahita isa pratimA ko jaina tIrthaMkara likhA hai| sneharUpa prasanna hRdaya vAlI hokara yogIzvaro ko Ananda sandarbha-sUcI 1. tivArI mArutina-dana prasAda, jaina pratimA vijJAna dene vAlI hotI haiN| vAgaNasI 1681, pR. 117 / svAmI kArtikeya ne bhI kArtikeyAnuprekSA ke prArambha 2. ThAkUra esa. Ara.. keTalAga a.pha skAna nahI meM likhA haiArkelAjikala myUjiyama gvAliyara ema. bI. pR. 21, "voccha aNupehAo, bhaviya-jaNANada-jaNaNIo" kramAka 5 / arthAt maiM bhavyAtmAoM ko Ananda utpanna karane vAlI jilA saMgrahAlaya, zivapuge (ma.pra) anuprekSAo ko kahatA huuN| Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sukha kA saccA sAdhana : bAraha bhAvanA gAthA 48 ko antima dUsarI pakti me likhA hai bhavyo bhaktyA dhyAyati dhyAnazIlaH / "jo par3hai suNai bhAvai, so pAvai uttama sokkha' heyA''deyA'zeSa-tattvA'vabodhI, arthAt jo bhavya jIva ina bAraha bhAvanAo ko par3hatA sidi sadyo yAti sadhvasta-karmA / / hai sunatA hai aura bAra-bAra cintavana karatA hai vaha uttama arthAta bhakti pUrva: jo bhavyAtmA, dhyAna svabhAva mokSasukha ko prApta karatA hai| vAlA hotA huA, ina bAraha bhAvanA kA sadaiva dhyAnaAcArya sakala kIrti racita pAvacarita sarga pandraha kA citavana karatA hai, vaha heya va upAdeya tatvo kA jJAnI, nimna zloka sarUpA 136 bhI isa sambandha me dhyAna dene zIghra hI karmoM kA nAza karake siddhi ko prApta karatA hai| yogya hai| AcArya zrI likhate haiM zrI pa. jayacandajo chAbaDA ne kArtikeyAnuprekSA kI sakala-guNa-nidhAnAH, sarva-siddhAnta-mUlA, TIkA karate hue anuprekSA ke sambandha me liyA hai ki jinavara-muni-sevyAH, rAga-pApAri-hantrIH / paDhau paDhAvaha bhavyajana, yathA jJAna mana dhAri / zivagati-sukhakhAnI, siddhayermuktikAmA, karaha nijaMga kama ko, bAra-bAra suvicAri // agavaranamanprekSA, bhajadhva prayatnAt / / arthAt hai bhavya-AtmAo ! apane kSayopazama ke anuathAt he mukti kI kAmanA karane vAle mumukSuo! sAra ina bAraha bhAvanAo ko mana me dhAraNa karake, svayaM ye bAraha bhAvanAyeM, makala guNoM ko bhaNDAra hai, sampUrNa paDho eva dUmaro ko bhI paDAtrI / mAtha hI inakA bAra-bAra middhAnto kI mUla hai, jinavara tathA manivaro ke dvArA citavana karake, karmoM kI nirjarA kro| sevanIya hai, rAga va pApa rUpI kA vinAza karane vAlI paDita sadAsukhajI ne ratnakaraNDa zrAvakAcAra ko TokA haiM eva mokSa avasthA meM hone vAle atIndriya-sUkha ko khAna me ina bAraha bhAvanAo kA mahatva isa prakAra pradazita haiM pratAva middha pada kI prApti ke lie inhe nirantara kiyA hai-.. bhajo lagAtAra cintabana kro| ___ "ina kA svabhAva bhagavAna tIrthaMkara hU citavana kari zrImat somadeva mUri viracita yazastilaka campa ke samAra deha bhogani te virakta bhaya hai tAta ve bhAvanA vairAgya dvitIya AzvAma me bhI, bAraha bhAvanA kA varNana hai, vahA~ kI mAtA hai, samasta jIvani kA hita karane vAlI hai, inakA mahatva banAte hue jo likhA hai usakA bhAva yaha hai aneka dukhani kari vyApta sasArI jIvAna ke ye bhAvanA ki-"ye bAraha bhAvanA; aThAraha hajAra zIla ke bhado meM hI bhalA-uttama zaraNa hai| dukharUpa agni kari taplAyapradhAna aura samAra samudra se pAra karane ke lie jaja kI mAna jIvani kU zItala pavana kA madhya meM nivAsa samAna ghaTikAo ke samAna hai|" hai, paramArtha mAga ke dikhAvane vAlI hai, tatvani kA nirNaya rayaNasAra-gAthA 100 ke anta meM bhI likhA hai- karAvane vAlI haiN| ina dvAdaza bhAvanA sagAna, isa jIva "aNupehA bhAvaNA judo joi" arthAta jo jogI-mahAtmA hai kA anya hitakArI nAhI hai, dvAdazAga ko sAra hai|" vaha anuprekSA kI bhAvanA se yukta hotA hai| bAra-bAra kavivara daulatarAmajI ne bhI, nimna do sakhI chandA me anuprekSAjoM kA cintavana karane vAlA hotA hai| inakA mAhAtmya batAyA hai sarvopayogI praloka saMgraha pRSTha 580 para jo ullekha hai "muni sakala-vratI var3a bhAgI, bhava bhoganate vairaagii| usakA bhAva yaha hai ki-bAraha bhAvanA kAcintayana karane vara upAvana mAI, ciau anuprekSA bhAI / / se sAdhu puruSa (dhamaNa, mahAtmA) dharma meM mahAna udyamI ina cinana sama-sukha jAga, jimi jvalana pavanake laage| hotA hai tathA inase karmoM nA mahAn savara hotA hai| jabahi jiya Atama jAna, tabahI jiya ziva-mukha ThAnaM / / amina gati zrAvakAcAra adhyAya caudaha kA zloka 82 arthAt he bhAI ! mahAvrato ko dhAraNa karane vAle ve bhI isa sambandha meM dhyAna dene yogya hai muni-mahAtmA mahAn bhAgyazAlI hai jo ki bhava-samAra yo'nuprekSA dvAdazApoti nitya, aura bhogoM se vairAgI hote hai tathA ve vairAgya ko utpanna Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22, varSa 46, ki03 karane-baDhAne ke lie, mAtA ke samAna bAraha bhAvanAo ) meM isa viSaya ko isa prakAra samajhAyA haikA citavana karate rahate haiN| ina bAraha bhAvanAoM ke 'sudatyassa sudANusAreNa cintaNamaNupeharu NAma citavana karate rahane se mamatA rUpI mukha kI baDhavAge hotI parthAt sune hue artha kA, zruta ke anusAra cintavana karanA hai, jisa prakAra se agni ke havA lagane se magni prajvalita- 'banUprekSA' hai| marthisiddhi adhyAya sUtra 25 kI TIkA dedIpyamAna hotI hai / ina bAraha-bhAvanA ke vizeSa citavana meM bhI isakA vivecana hai / vahA~ likhA hai . 'adhigatArthasya karane se ho, sasArI-jIvAtmA apane asalI svabhAva ko manasA'dhyAso'nuprekSA' arthAt jAne hue padArtha kA, mana me jAnatA hai aura nabI yaha jiivaatm| eka dina mokSa sukha bAra-bAra abhyAsa karanA 'anuprekSA' hai| ko prApta kara letA hai| vAstava meM kisI bhI viSaya ko puna -punaH cintavana kavivara bhaMyA bhagavatI dAsa jI ne bhI svacita karanA 'anuprekSA' hai| mokSamArga meM vairAgya ko bar3hAne ke bAraha bhAvanA ke anta me likhA hai lie, bAraha prakAra ke viSaya ke citavana rUpa bAraha ye hI bAraha bhAvanA sAra, tIrthakara bhAvahi niradhAra / prakAra kI anuprekSA kA kayana jaMga zAstrI ma pAyA jAtA hai vairAgya mahAvrata lema, taba bhavabhramaNa janA dehi|| hai| inhe bAraha bhAvanA kahana hai| inake cintavana se arthAt ye a natyAdi bAraha bhAvanA hI zreSTha uttama vyakti, sasAra, zarIra aura bhogo se vaigI-udAsIna hai, jinhe hone vAle tIrthakara bhagavAna bhI nizcaya me cina- hokara manyAsa dazA ko agIkAra karatA hai| yaha avasthA vana karate hai| inase vairAgya ko prApta karake mahAbrato ko Atma-zAnti va mukti kA pradhAna kAraNa hai| dhAraNa karate hai pazcAn janma-maraNa me chuTakArA prApta AcAryoM kI dRSTi meM anuprekSAo ke krama meM kucha karate hai| antara pAyA jAtA hai| zrI kundakundAcArya na inakA krama isa prakAra aneka AcAryoM eva aneka kaviyoM ne isa prakAra rakkhA hai-1. adhaba, 2. azaraNa, 3. ekanva, rAmAya boDA ina svarUpa 4. anyatva, 5. sasAra, 6. loka, 7. azucitva, 8 Asrava prAdi kI aura bhI dRSTipAta kre| 1. sabara, 10. nirjarA, 11. dharma aura 12. bodhi / anu++A ina tIno ke mela se anuprekSA' zrI umA svAmI AcArya ne tattvArtha sUtra meM inakA zabda banA hai| puna: puna: prakarSa rUpa meM dekhanA, avalokana kama isa prakAra rakkhA hai -1. zAninya, 2. azaraNa, karanA, citavana karanA isakA artha honA hai| 3. sasAra, 4 ekatva, 5. anyatva, 6. azuvi, 3. Asava, zrI umA svAmI acArya na natyArtha sUtra adhyAya 9 sUtra . 8. sabara, 6. nirjarA, 10. lAka, 11. bAdhidurlabha aura sAta me ima vipatha ko isa prakAra se samajhAyA hai-'svA- 12. dhrm| khyAtattvAnunitanamanuprekSA' arthAt ina anitya Adi bAraha svAmI kArtikeya ne bhI kArtikeyAnaprekSA meM isI prakAra ke kaha gaye tattva kA bAra-bAra citavana karanA pichale krama ko apanAyA hai| 'anuprekSA' hai| lagabhaga sabhI AcAryoM evaM kaviyoM ne isa pichale krama zrI akalaka deva mUri ne bhI tatvArtha rAjavAti me ko hI apanAyA hai| ho sakatA hai AcArya kundakunda ke ullekha kiyA hai-- 'vArasaNavezkhA' kA anveSaNa derI meM huA ho| kisI-2 "zarAdInAM svabhAvAnudinanamanuprekSA veditavyA." ne gyArahave nAma kI bArahavAM aura bArahave nAma ko 11vA arthAt zarIra Adi ke sva-nAva kA bAra-bAra cintana karanA bhI likhA hai / aghra va aura anitya ye paryAyavAcI zabda / anuprekSA hai aimA samajhanA cAhie / jitane bhI kara / mokSagAmI bhavya-puruSa hue haiM 'anaprekSA' yaha svAdhyAya nAmaka ataraga tapa ke cauthe aura hoge ve maba ina bAraha anuprekSAo-bhAvanAo kA citabheda rUpa meM bhI prayukta huA hai / dhavalA (1415, 6, 14, vana ko hI hue aura hoge| itpalam Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIlaMkA meM jainadharma aura azoka zrI rAja mala jaina, janakapurI, dillI dakSiNa bhArata me jainadharma ke asti-va ke lie zrIlakA kucha tathya isa kAvya ke Greiger ke aMgrejI anuvAda ke ke bauddha mahAkAvya mahAvazo ke AdhAra para prAya: mabhI ArAra para saMkSepa me yahA~ die jAte haiN| itihAsakAra isa bAta se sahamata hai ki ImA se pUrva kI (1) buddha me pahale zrIlakA kA eka nAma gAga dvIpa cauthI zatAbdI me jainadharma dakSiNa me phaila cukA hogA bhI thaa| kyoki zrIlakA uparya ta graMza meM yaha ullekha hai ki vahA~ (2) zAkyamuni ko yaha jJAna huA ki unanA dharma zrIlaMkA ke rAjA pAMDakAmaya (ImA pUrva 337-378) ne nirapayo me phailegaa| imAi unhoMne zrIlakA ko tIna bAra (jaino) ke lie eka bhavana tathA ka mandira kA nirmANa yAtrA kI thii| jaba ve yahA~ gA taba kalyANI (kolaboM karavAyA thaa| yaha gaka bhaugonika pathya hai ki kimI mamaya pAma ko eka nado) pradeza meM eka nAga gajA rAjya kerala aura zrIlakA juDe hA the| spaSTa hai ki jaina vahA~ karatA thaa| usa samaya buddha ne havA meM uDate hue para kerala hote hue pahuMce hoge / pAMDagamaya aura candragupta yaksa (Yakkha) logo ke mana me varpA, tUphAna maurya (rAjyArohaNa 320 IsA pUrva) mamakAlIna the| jaina bAdi ke dvArA bhaya utpanna kiyA aura unheM girisamrATa candragupta maurya ne 25 varSa rAjya kara siMhAsana dIpa me bhagA diyA .. nAga aura asara logo ke tyAga diyA thaa| yadi pAikA ya se pahale dholakA pahucana paramopakAra ke lie buddha ne zrIlakA kI tIna yApAye me janadharma ko eka sau varSoM kA bhI samaya lagA ho to bhI kI thii| yaha mAnane me koI Apatti nahIM honI cAhie ki zrIlakA (3) mahAvamo ke anusAra baga (bagAla) deza ke rAjA kI me jainadharma ImA me 500 varSa va arthAt mahAvIra svAmI puSI kA putra siMhabAhu thaa| usake putra vijaya ko ke nirvANa ke kucha sAna gada ho zrIlakA me pahuca cukA durAcArI hone ke kAraNa rAjya meM nikAla diyA thaa| upalabdha jAnakArI ke anumAra pADukamaya kA gyaa| vaha 700 sAthiyoM va strige, ucco mahita rAjyAbhiSeka buddha nirvANa ke 186 varSa bAda huA pA zrIlakA phuNcaa| yaha ghaTanA itihAsakAra IgA meM aura azoka ke putra mahendra dvaar| bauddhadharma ka. zrIlaMkA me 500 varSa pUrva huI mAnate haiN| bacne jahA utare vaha pracAra buddha nirvANa ke 236 varSa bAda prArambha hayA thaa| nAgadI thaa| thI grIgara ne nAga kA artha Naked isakA artha yaha dhuA ki zrIlakA me jainadharma kA astitva kiyA hai| mahendra se 10 varSa pUrva bhI thaa| (4) imI kAra meM yaha ullimita hai ki no nada gajAo itihAsakAra yaha mAnate hai ki azoka ne zrIlakA me ke bAda magadha kA sAmrAjya candramAna maurya ko prApta bauddhadharma kA pracAra karane ke lie apane putra mahendra aura huaa| use pUre jabUDhIpa kA svAhA gayA hai| putrI saMghamitrA ko zrIlakA bhejA thA aura vahAM ke rAjA (5) mahAvaMso ke prathama adhyAya me yaha ullekha bhI hai ki devAnAMpiya nirasa (IsA pUrva 250-210) ne unakA buddha ko yaha jJAta thA ki mahoTara (mAmA) aura calosvAgata kiyA thA tathA bauddha dharma phailAyA thaa| yaha ghaTanA dara (mAnajA) me yuddha hogaa| mahodara kI bahina kA I0 pU0 tIsarI zatAbdI kI hai| vivAha eka nAga rAjA se bahumAna parvata para huA aba mahAvazI ke AdhAra para isa pramaga se saMbadhita thaa| bahumAna vardhamAna kA prA!ta rUpa hai| mahAvIra Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24, barSa 46, ki03 anekAnta ke mAta-pitA ne apane putra kA nAma vardhamAna rakhA anuvAda kara diyA gayA hai ki azoka ne buddha kI pUjA kii| thaa| isa prakAra zrIlakA me mahAvIra kA yaza pahale zAyada yaha azoka kA sabase choTA? lekha hai| isakA hI phaila cukA thaa| no paktiyo kA lekha to giranAra kA hai jisameM usane (6) uparyavata grantha (15-62) ke hI anumAra zrIlakA ke kevala isI bAta para jora diyA hai ki loga apane sapradAya eka sthAna kA nAma vardhamAna thA jo ki mahAmeghavana kI prazasA aura dUsare saMpradAra kI niMdA nahIM kreN| aisA (anurAdhapura ke nikaTa) ke dakSiNa kI ora sthita thaa| karake ve apane hI saMpradAya kA hanana karate haiN| kyA yaha eka yaha tathya bhI vicAraNIya hai ki mihalI bhASA me nemInAtha ko nirvANasthalI kI preraNA thI? Azcarya kI prAkRta bhASA ke tatva pAe jAte haiN| zrI silvA ke anu- eka bAta yaha bhI hai ki buddha kI janmasthalI vo yaha yAtrA sAra prAkRta kA eka bheda siMhalI prAkRta bhI hai / prAkRta kA azoka ne kaliMga yuddha (jaba umakA boddha ho jAnA batAyA sabadha jano me hai yaha sabhI jAnate haiN| bauddhoM ko priya jAtA hai) ke bAraha varSa bAda kI thii| apane upAsya kI bhASA pAlI hai| prAkRta nAga logo kI bhASA rahI hogI pavitra bhUmi ke darzana me itanI dege| jo ki vyApArI the| azoka zilAlekho kA adhyayana karane ke pazcAt DA. pro0 silvA nAmaka zrIlakA ke itihAsakAra ne likhA harekRSNa mehatAba ne likhA hai-"azoka ke sAre anu. hai ki vahA~ moriya nAmaka jAti prAcIna mamaya me basanI zAsano kA adhyayana karane para vismita honA paDatA hai| thI aura usakA cihna mayUra athavA mora thaa| candragupta vaha vismayakAraka viSaya yaha hai ki unhone bauddhadharma-pracAra mauyaM bhI isI jAti kA thA aura usakI vajA para bhI ke prasAra kI kathA kA kahI bhI ullekha nahI kiyA hai|" mora kA hI cihna thaa| azoka ne bauddha dharma kA pracAra azoka ke cAra-pAca lekho me 256 aka AyA hai thA yaha bhI bhrAmaka kathana hai| pro0 silvA (Silva, K. jaise gujaMga (jilA datiyA), rUpanAtha (jilA jabalapura), M. De, A History of Shri Lanka, O.UP. P. pAnaguDariyA (jilA sIhora) Adi / kucha meM usake pahale 10-110 ne yaha mata vyakta kiyA hai ki --- ''Though sAvana zabda kA prayoga huA hai kintu usakA bhI artha Buddhist sources have naturally endeavoured zrAvaNa ko bhUlakara usake par3Ava kA 256vAM dina kara to associate Ashok with the Third Council, diyA gayA hai| vAstava meM vaha mahAvIra nirvANa savat he does not refer to it anywhere in his ins- 256 hai| koI bhI yaha gaNanA karake svaya imakI parIkSA criptions not even in those relating specifically kara sakatA hai| mahAvIra kA niryANa IsA me 527 varSa to the Sangha." sabaMdhita pariSada IsA se 250 varSa pUrva huA thaa| pahalA savat 5.6 me pUrNa huaa| isameM se pUrva pATaliputra meM huI thii| kula cAra paktiyo me buddha ke 256 ghaTAe to 270 sakhyA AI / azoka kA samaya IsA janma sthAna para utkIrNa labinI ke choTe se zilAlekha me pUrva 274 se 232 ke lagabhaga hai| isa prakAra yaha spaSTa bhI azoka kA nAma nahI hai| usame kevala itanA hI likhA hogA ki ImA pUrva 270 vaha mana hai jaba azoka rAjya hai ki yahAM zAkyamuni kA janma huA thA, isalie isa kara rahA thaa| grAma se chaTe bhAga ke sthAna pa' AThavAM bhAga karake rUpa meM azoka ke dillI yA saptama lekha me yaha likhA hai ki liyA jaae| buddha ko apanA upAsya mAnane vAle samrATa vRkSa lagAe gae haiM jo manuSyoM tathA pazuo ko chAyA ke lie yaha bahuta baDo chuTa nahI hai, vaha zata pratizata ho pradAna krege| jIvadhArI avazya haiN| usake dharma niyama ye sakatI thii| isake atirikta isa lekha kI kriyA "mahI- kisI jIva kI hiMsA na kI jAe / kisI jIva ko AghAta yita" kA artha bhI sambhavata: galata lagAyA gayA hai| na pahuMcAyA jaae| kyA ye bhAvanAe~ bauddha dharma ke anusAra usakA prAthamika prathaM To delight, gladden or to be haiM jisake pravartaka ne svayaM mAsa bhakSaNa kiyA thA aura apane glad hai jaba ki usakA gauNa artha worship lekara yaha anuyAyiyoM ko tIna prakAra ke mAMsa bhakSaNa kI anumati Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIlaMkA meM jainadharma aura azoka svayaM dI thii| yadi yaha anumati nahIM hotI, to bauddhadharma donoM hI paraMparAoM ke itihAsa ke samucita jJAna ke abhAva videzoM me nahIM phaila sakatA thaa| meM haI jAna par3atI hai| yadi koI bauddha sagha mahApariDaoN. hI galAla jaina (bhAratIya saMskRti me jainadharma kA nivvANamutta paDhe, to yaha jJAta hogA ji gautama buddha ne yogadAna pR0 306) likhate haiM - "barAbarI pahADI kI do apane ziSya prAnanda ko yaha nirdeza diyA thA ki unake guphAe~ azoka ne apane rAjya ke 10veM varSa meM aura tIsarI dharma ke saMgha kA maMgaThana vaizAlI saMgha ke magaThana ke AdhAra 19veM varSa meM nirmANa karAI thii|" barAbarI pahADiyAM para kiyA jaae| isa gaNatA me mahAvIra kA janma hamA bihAra me haiN| ye guphAyeM bauddhoM ke lie nahI apitu thA aura ve buddha se Ayu me bar3e kintu unake samAlIna AjIviko ke lie nirmita karAI gaI yo jo ki jaina the| unhoMne caturvidha saMdha ke rUpa me apane anuyAyiyo ko dharma ke nikaTa the| magaThina kiyA thA jinameM muni, ApikA (mAdhvI), zrAvaka prasagavaza yahAM eka jaina kathA kA ullekha kiyA jAtA aura zrAvikA arthAt gaharatha strI aura puruSa hote hai| hai jisakA uddezya yaha batAnA hai ki eka bidI lagA dene Aja bhI yaha magha vyavasthA jIvita hai| saMgha bauddhadharma kA se kitanA anartha ho sakatA hai| azoka ne eka patra apane ___ maulika lakSaNa nahIM hai| putra kuNAla ke nAma likhA jisame yaha kahA gayA thA ki yadi niSpa rakSitA mambandhI kathA ko chor3a deM to bhI kumAra aba paDhe (aghIyatAm) / parantu yaha patra usakI bauddha yaha tathya hI ubharatA hai ki azoka apanI picha nI aura rAnI tiSyarakSitA ke hAtha paDa gyaa| usane eka biMdI agalI pIDhiyo ko bhAti jainadharma ke siddhAMto me vizvAsa lagAkara adhIyatAm kara diyaa| jaba yaha patra kuNAla ke rakhane ke mAtra hI sAtha anya dharmoM ke prati mahiSNa thaa| pAsa vidizA pahucA, to azoka ke AdezAnasAra kRNAla zAyada yahI kAraNa hai ki usane apane zilAlekhoM meM vAhANa kI AkheM phoDa dI gyii| kuNAla ne sagIta sIkhA aura zramaNa, AjodhikA (jo jainadharma me bahana adhika mAmya pAniputra Akara mahala ke nIce baiThakara apanA madhura rakhane the) aura nimrantha (jaina) Adi kA smaraNa kiyA hai| saMgIta prArambha kiyaa| use sunakara prazoka ne use mahala zilAlekho kI zabdAvanI bhI jainadharma ke adhika nigaTa me bulavAyA kintu jaba use apane putra kI durdazA kA hai| kucha udAharaNa hai-bAcAgurita, manodhi, mAdava, zuci kAraNa mAla ma haA, to usane tiSya rakSitA ko jidA (koca), dhamma ma galam (jaina loga pani dina cAra prakAra jalA dene kA Adeza diyA kintu kucha zAnta hone para ke magalam kA uccAraNa ja bhI karate hai)| yuddha zabda usane rAnI, umake putra mahendra aura putrI saghamitrA ko deza prayoga bhI jainadharma me frijAtA hai| prasiddha pur| navanida nikAlA de diyA aura ve zrIlakA pahace / vimAtA ke SaDa-DI0 sI0 garakAra mAmA hai -"The Jain stunts arc yatra sambandhI yaha kathA asambhava to nahIM lagatI hai| sometimes called Bauddhas, Kcvlin, : uddha, kuNAla se azoka ne vara mA.ne ko kahA / kuNAla ne apane Tathagata and Arhat." (P. 29, Select Ins. putra saprati ke lie rAjya mAMgA aura azoka ne saMpratiko criptions) apanA uttarAdhikArI ghoSita kara diyA tathA aTha varSoM zoka ne pUre bhArata aura gadara yA dezo taka taka saprati ke abhibhAvaka ke rUpa meM rAjya kiyaa| kuNAla me manuSyo tathA pazugrI ke lie chAyAdAra peDa lagavAta adhA ho gayA thA yaha to aitihAsika tathya hai| aura ciyAlaya khole kintu zrIlakA me aisA kucha bhI purAtatvavida DA. kRSNada na bAjapeyI ne yaha likhA hai nahI kyiaa| vaha apara zilAlekho me zrIlA kA nAma ki tiSya rakSitA ke jAlI patra ke sambandha me sUcanA bauda bhAnahInatA hai yaha Azcarya kI bAta hai| atha divyAvadAna meM bhI upalabdha hai| azoka -- mamaya meM bauddha dharma sambandhI spiti kA sagha zabda ko lekara ina zilAlekho kA sambandha Akalana dakSiNa bhAratIya itihAsa ke prasiddha itihAsakAra azoka se jor3A jAtA hai kintu yaha ghrAti jaina aura bauddha nIlakaTha zAstrI ne isa prakAra likhA hai-"In the davs Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126, varSa 46, ki03 anekAnta of Asoka, Buddhism was followed only by an hai| galata rUpAMtara ko yaha sthiti vaisI hI hai jaso ki obscure Minority in India like many other "sAtakariNa" (Adhra pradeza kA eka zAsaka) kA anavAda contemporary creeds .....Buddhism even in sAta kAnovAlA rAjA anuvAda kara dene se vidvAnoM ke the days of Asoka was not a state religion." samnukha upasthita huI thii| vidvAno ko isa para vicAra karanA caahie| jo bhI ho, isa pilAlekha se yaha Azaya azoka ke zilAlekha 12 (giranAra' ko lekara yaha lenA cAhie ki kerala maurya sAmrAjya ke nIce ke bhAga meM kaha diyA gayA ki usake mamaya taka kerala maurya sAmrA sthita thA na ki svatatra rAjya thaa| jya ke antargata nahI AyA thA kyoMki vaha usakA ullekha par3osI rAjya ke rUpa meM karatA hai| aisA kathana karane vAle idhara kucha zilAlekha aise bhI pAe gaye haiM jinake vidvAna jarA usakA zilAlekha 13 dekhe / usame usane AdhAra para yaha kahA jAtA hai ki azoka bauddha thaa| "nica" (nIce) zabda kA prayoga kiyA hai jisakA Azaya usakA eka AjJAlekha aisA bhI hai jisame sAta bauddha pratho ke nAma haiN| zilAlekha me pratho ke nAma sacamuca hI yaha hai ki coDa, paMDa, tabapaniya Adi usake rAjya ke Azcarya kI bAta hai| kahIM aisA to nahIM ki isa prakAra nicale bhAga me haiN| jo rAjya sacamuca svataMtra the, unake lie usane "rAjA" (AMtiyako yonarAja!) zabda kA ke lekha jAnI hoN| purAtatvavida isa bAta ko jAnate haiM ki jAlI lekha yA tAmrapatra bhI pAe gaye haiN| mAsko prayoga kiyA hai| yadi nica para dhyAna na deM to bhoja, aMdha, pUliMda, pitanika Adi mAre hI rAjya jinakA ullekha (karnATaka) zilAlekha kI prathama pakni me azoka kA nAma zilAlekha 13 me hai, pahomI rAjya ho jaayeNge| isI hai kintu isa bAta para bhI vicAra kiyA jAnA cAhie prakAra keralaputra kI bhI sthiti samajhanI caahie| vaise ki isa lekha kI pahalI pakti me asokassoDa dene me mUla zilAlekha me "satiyapUto ketalaputo" kA prayoga hA koI kaThinAI nahIM huI hogii| karnATaka meM bauddha dharma hai satiyapUto se kyA Azaya hai isakA ThIka-ThIka nirNaya aura jainadharma ke itihAsa ko jAnane vAle isa bAta se nahIM ho sakA hai| ketalaputo kA rUpAMtara jhaTa se keralaputra paricita haiM ki ina dono dharmoM meM eka yuga meM tIvra sagharSa kara liyA gayA hai| lekha prAkRta me hai aura prAkRta ke haA thaa| pUjanIya mAne jAne vAle jana takazAstrI akaniyamo ke anusAra "saMskRta kA ra vaNaM prAkRta me Da, Na lakadeva aura vauddha AcArya me dIrgha samaya taka zAstrArtha aura ra me badala jAtA hai|" (namicandra zAstrI, abhinava calA thA tathA boTa AcArya unake prANo ke pyAse ho gaye prAkRta vyAkaraNa, pR0 12.) / ata yahA~ ina tIno varNoM the| Azcarya nahI ki azoka kA nAma bAda me joDa diyA me se koI honA cAhie thaa| agara ise apavAda mAna gayA ho| bihAra kI barAbara pahADiyo ke zilAlekho meM leM to bhI keralapatra nAma kA koI zAsaka huA hai yA se "AjIvika" zabda chenI se kATa dene kA prayatna kiyA kisI samaya kerala kA nAma keralaputra rahA hai yaha bAta gayA hai| zilAlekho ko ghisa dene yA unake kucha bhAgoM gale nahI utaratI hai| kahI aisA to nahI ki keralapati ko naSTa kara dene ke prayatlo kA AbhAsa aneka sthAno para ko keralapatra par3ha liyA gayA hai / eka bAta aura bhI dhyAna hotA hai| bhuvanezvara ke bhAskarezvara mandira meM eka no dene kI hai vaha yaha ki saskRta 'ca' ke sthAna para prAkRta phaTa UMcA zivaliMga hai jisakI pUjA hotI hai| yaha azoka sAno jAtA hai| isa daSTi se ketalaputo kA saskRta ke eka zilAlekha ko kATakara banAyA gayA batAyA jAtA rUpa ceralae honA cAhie / kintu hame keralaputra svIkArya hai| dhArmika asahiSNutA ke yuga me saba kucha sambhava huA nahI hai| isalie yadi prAkRta kA sahI pATha ceralAti gA mAnA jAe to sArI ApattiyA dUra ho jAtI haiN| cerala (kramazaH) yA ceralapita kA prayoga tarka aura vyavahArasagata lagatA Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parigraha : mUrchAbhAva 0 zrI panacandra zAstrI, naI chilyo kahate haiM satya bar3A kaDavA amata hai| jo ise himmata jaina' hai. ve 'jina' bhI ise na choDeMge aura nA jaina hI karake eka bAra pI letA hai vaha amara ho jAtA hai aura choddegaa| moha, gagAdi parigraha ko choDane se 'jina' jo ise girA detA hai vaha sadA pachatAtA hai| hama eka haiM aura unakA dharma 'jana' hI meM rhegaa| aura jo 'jina' aisA satya kahane jA rahe haiM jise jana-mAnasa jAnatA hai- banatA jAegA usakA dharma jaina :otA jaaegaa| yaha bAta mAnatA nahI aura yadi mAnatA hai to usa satya kA ana- bar3I U~cI aura adhyAtma kI hai ataH hama ise yahI choDate gamana nahI krtaa| usa dina eka sajjana mere hastAkSara haiN| prasaMga meM le jaina se hamAga Azaya 'jina' dvArA lene A ge| dUra se Ae the, kaha rahe the---Apake sulajhe pramArita uma dharma se hai jo jIvo ko samAra ke duHkhoM se aura nirbhIka vicAro ko 'anekAnta me par3hatA rahatA huuN| char3Akara 'jina' banA sake -- ma kSa sukha dilA sake / kyoMki kAraNavaza dillI AnA huaa| socA Apake darzana karatA isa dharma kA mAhAtmya hI aisA hai ki jo ise dhAraNa calU / unake Agrahavaza maiMne hastAkSara de die| ve par3hakara karanA hai umIno 'jana' yA 'jina' banA detA hai kahA bhI bole-- grApa to jaina hai, Apane apane ko jaina nahI likhA- hai-'jo adhIna ko zrApa samAna, kara na so nimbita kevala padma candra zAstrI likhA hai| maiMne kahA-hA~, maiM aimA panavAna / ' hI likhatA huuN| isase Apa aimA na samajhe ki maiM isa samu- vartamAna meM ahiMsA, satya, acaurya aura brahmavayaM kI dAya kA nhiiN| maiM to isI me paMdA huA hUM, baDA bhI isI jaisI dhuMdhalI-paripATI pracalita hai, yadi umame sudhAra A meM huA hUM aura cAhatA hUM marUM bhI yhii| kAza ! loga jAya to laukika-mAnava banA jA sakatA hai| prAcIna samaya mujhe jaina hokara marane deM ! yAnI 'ye tana jAve to jAve, kI mudharI paripATI hI Aja taka samAja aura deza ko eka mujhe jana-dharma mila jaave|' maiMne kahA-para abhI mujhe jaina sUtra meM bAdhe raha sakI hai| niHsandeha ukta niyamo ke binA yA jina banane ke lie kyA kucha, aura kitanA karanA na to samAja surakSita raha pAtA aura nA hI deza kA paDegA? yaha maiM nahI jaantaa| hA~, itanA avazya hai ki uddhAra huyA hotA / laukika sukha-zAnti bhI inhI niyamo yadi maiM marchA -- parigraha ko kRyA kara sakeM to vaha dina para AdhArita hai| isIlie bhArata ke vibhinna matadUra nahIM rahegA jaba maiM apane ko jana likha skuu|| matAtaro ne bhI ina para hI vizeSa bala diyaa| tAki mAnava, jina' aura 'jana' ye donoM zabda ArAsa me ghaniSTa mAnaba bana sake aura laukika sukha-zAnti se ota-prota raha sambandha rakhate hai| jinhona kamI para vijaya pAI ho, ve sake / para ana toya karoM kI dRSTi pAralaukika sukha taka 'jina' hote haiM aura 'jina' kA dharma 'jana' hotA hai| mukhyataH bhI phuNcii| unhone jIvo ko zAna-raloka-mAkSa kA dharma ke lakSaNa-prasaga meM 'batya sahAbo dhammoM' aura 'ya: mArga bhI drshaayaa| unakA batAyA mArga aisA hai jisase satvAna saMsAra dukhata. uDhatya uttama (mokSa) sukhe dharati dono loka sagha sakate haiN| vaha mArga hai-mAnava se 'jana' saH dharma.' ye do lakSaNa dekhane meM Ate haiN| jahA~ taka prathama aura 'jina' banane kA, pUrNa parigraha ke chor3ane kA prarthAta lakSaNa kA sambandha hai. vahAM hameM kucha nahI kahanA / kyoMki jaba syUla hisA, jhUTha, corI tora kuzIla kA tyAga kiyA bar3A to 'jina' kA apanA svabhAva ho 'jaina' khlaaegaa| jAtA hai taba mAnava banA jAtA hai aura jaba parigraha kI jaise agni kA apanA astitva hai vaha usake apane dharma sImA bAMdhI yA parigraha kA tyAga kiyA jAtA hai taba ANatva se hai| na to agni uSNatva ko chor3egI aura na 'jana' banA jAtA hai| jainiyA meM jo daza dhamA~ kA varNana hI uSNatva agni ko chodd'egaa| aise hI jinakA yaha dharma hai uname bhI pUrNa-arigraha dharma hI sAdhya hai, zeSa dharma usa Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28, barSa 46, ki03 anekAnta aparigraha ke paraka hI hai / kahA bhI hai hai| yAnI krodha, mAna, mAyA, lobha ina cAra kaSAyoM meM 'kSamA mArdava Arjava bhAva hai, satya, zoca, sayama, tapa, dAnta kI lobha kaSAya pUrva kI kaSAyoM me kAraNa hai| lobha tyAga'upAya' hai| Acina brahmayaM dharma daza sAra haiN...|' (cAhe vaha kisI lakSya me ho ke hone para hI krodha, mAna jaba satya, zauca, saMyama, tapa aura tyAgarUpI upAyo yA mAyAcAra kI pravRtti hogii| isI prakAra hiMgA, jhaTha, se mana ko kSamA, mArdava, Arjava rUpa bhAvo me DhAlA jAtA porI, zIla, parigraha ina pAca pApo meM bhI ana kA hai taba AkiMcaya (pUrNa aparigraha) dharma prApta hotA hai parigraha pApa pUrva ke pApoM me mUla kAraNa hai| parigraha aura tabhI AtmA-- brahma (Atma') meM sIna (nAgapa) hotA (cAhe vaha kisI prakAra kA ho) ke hone para hI hiMsA, jhUTha, hai| yaha AtmA meM lInatA (nadUpatA) kA honA hI 'jina' corI yA kuzIna kI pravRtti hogii| ye to h| pahile bhI yA jaina' kA rUpa hai| aura isa prApta karane ke lie nikha cuke ki-'tanmUlA vaMdopAnuSaGgA'mamedamiti, Asrava se nirvatti pAkara saMvara-nirjarA ke upAya karana hi sati sakalpa rakSaNAdaya sajAyante / tatra ca hiMsA'vazya paDate hai aura ve sabhI upAya pravRtta rUpa na hokara nivRtti bhAvinI tadarthamanata jalpati, cauyaM cAcarati, maithuna ca rUpa (jamA kina ma hAnA hai| hI hote hai| kinhI kA pratipanane |'--t0 rA 0 00 7.1745 sarva doSa azo me hama nAzika nitti kara, vAlo ko bhI 'jina' / parigraha malaka hai| yaha merA hai, aise sakalpa me rakSaNa Adi yA 'jana' kaha sakata hai| kahA bhI hai hote hai uname hiMsA avazya hotI hai, usI ke lie prANI jiNA duvidhA maladAMjaNabhaeNa' viya dhAika.mmA jhaTha bolatA hai, corI karatA hai aura maithunakarma me pravRtta saya njinnaa| ke ta? arahana middhA avare A.riya uva. hotA hai, aadi| jjhAya sAha deya-jiNA tivva kgaayediymohniyaadii|- AcAyA~ ne mUrchA ko pAra graha kahA hai| aura yahA dhavalA-6,4, 1, 1, 10 / marchA se tAtparya 14 prakAra ke parigraha se hai| mUrchA jina do prakAra ke hai-sakA jana aura deshaajn| mamatva bhAva ko kahate hai| aura mamatva saba parigraho me ghAniyA karmoM kA kSapa karana va.la arahato aura sarva:ma- ma hai / arati, zoka, bhayAdi bhI isI se hote hai / imI rahita siddho ko sakalAjana kahA jAtA hai tathA kaSAya lie mamatva kA parihAra karanA caahie| rAga kI mukhyatA mAha aura indriyo kI to batA para vijaya pAne vAle ke kAraNa hI jina bhagavAna ko bhI bota dveSa na kaha kara AcArya, upAdhyAya aura sAdhu ko deza-jina kahA jAtA vItarAgI kahA gayA hai / yadi prANI kA rAga bIta jaayhai| ukta guNo kI tara-tamanA ma kacita deza-tyAgI- maLa bhAta bota jAya to vaha 'jina' ho jAya / jinaparigraha ko za karana vAle zrAvako kA bhI bhAvI naya se mArga meM parigraha ko sarva pApo kA mUla batAyA gayA hai jaina mAna sakate hai, kyoki---mokSarUpa uttama sukha milanA aura parigraha tyAgI ko hI 'jina' aura 'jaina' kA darjA parigraha kRza karane para hI nirbhara hai, phira cAhe vaha- diyA gayA hai| parigraha antaraga ho yA bahiraMga yA hiMsAdi pApo rUpa kucha loga rAgAdi ko hiMsA aura rAgAdi ke abhAva ho-sabhI to parigraha hai| ko ahiMsA mAne baiThe hai| aura hiMsA va parigraha me bheda ye to 'ji' kI dena hai, jo unhone vastutatva ko nahI kara rahe / aise logo kA kahanA hai ki amRtacandrA. binA kisI bhedabhAva ke ujAgara kiyA aura aparigraha ko cArya ne kahA hai kisiramora rakhA au ahisAda sabhI meM isa aparigraha 'aprAdurbhAva. khalu rAgadonA bhavatyAhiMseti / ko hetu btaayaa| pichale dino hama bhI khuza la banda gorA- teSAmevotpattihiseti jinAgamasya sakSepaH / / vAlA kA patra milA hai / patra kA sArAza yaha hai ki cAro aise logoM ko sUkSma dRSTi se kArya-kAraNa kI vyavasthA kapAyo aura pAvo pApo meM kAya ka raNa kI vyavasthA ko dekhanA cAhie / AcArya ne yahAM kAraNarUpa rAgAdika ulTI hai| kArya nirdeza pahile aura kAraNa-nirdeza anta ma ma vayaM rUpa hiMsA kA upacAra kiyA hai| rAgAdika svaya Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parigraha : mUchAbhAva 26 hiMsA nahI hai apitu hiMsA me kAraNa hai| isIlie Age nirdeza kiyA hai, ve sabhI kAraNa parigraha nivRttirUpa haiM, calakara inhI AcArya ne kahA hai-- kisI me bhI hiMsA, jhUTha, corI jaise kisI parigraha kA satya 'sUkSmApi na khalu hiMsA haravastu nivadhanA bhavati pNsH|' nhii| tathAhi-'sa gupti samiti dharmAnuprekSA-parISaha jaya 'AramyakartR ma kRtApi phalati himAnRbhAvena / ' cAritraH / 'tapasA nirjarA ca / ' gupti samati, dharma, anu. 'yasmAtsakaSAya: san hantyAtmA prathamamAtmanAtmAnam / ' prekSA, parISahajaya aura cAritra se savara hotA hai aura tapa yatkhalukaSAyayogAt prANAnA dravya bhAvarUpANAm / ' se savara aura nirjarA dono hote hai| ukta kriyAo me -puruSA0 pravRtti bhI nivRtti kA sthAna rakhatI hai--sabhI meM parahiMsA para-vastu ( rAgAdi) ke kAraNo se hotI hai hiMsA parigraha tyAga aura sva me AnA hai| tathAhikaSAya bhAvo ke anusAra hotI hai| kaSAya ke yoga se dravya- gupti--- 'yata. sasArakAraNAdAtmano gopana sA guptiH|' bhAvarUpa prANo kA ghAta hotA hai| aura savaSAya jIva -rA0 vA0 21 hiMsaka (hiMsA meM karane vAlA) hotA hai| jisake bala se sasAra ke kAraNo se AtmA kA gopana jo loga dhyAna ke viSaya meM kisI vindu para mana ko (rakSaNa) hotA hai vaha gupti hai| lagAne kI bAta karate hai umame bhI Asrava bhAva hotA hai manogapti- 'jo rAgAdi NiyattI maNassa jANAhi taM phira jo dIrgha saMsArI hai, aise logo namo dhyAna-pracAra ke mnnoguttii|' bahAne Aja deza-videzo meM bhI kAphI halacala macA rakhI vacogupti-'aliyAdiNiyattI vA mauNa vA hoi vcigtii|' hai, jagaha-jagaha dhyAnakendro kI sthApanA kI hai / vahA jAti -ni0 sA. 66 ke icchuka janasAdhAraNa bhana zAnti hetu jAte hai| para kAyagupti-'kAya kiriyANiyattI kAussaggo sarIragevahA~ ve vaha kucha nahIM pA sakate jA unhe nina, jainI yA guttii|' -ni0 sA0 78 aparigrahI hone para--saba ora se mana haTAne para mila samiti---'nija parama tattva nirata sahaja paramabodhAdi parama matA yahAM prAtmA kA prAtmadarzana milegA aura vahA dharmANA sahati samiti / -ni sA.tA.va. 61 unhe parigraha rUpI para-vikArI bhAva minege| phira cAhe ve 'sva svarUpe samyagitA gataH pariNata. smitiH|' vikArI bhAva vyavahArI dRSTi me- karmazRgvalArUpa me 'zubha' --pra0 sA0 tA0va0 240 nAma se hI prasiddha kyoM na ho| vAstava meM to ve badharUpa 'anata jJAnAdi svabhAve nijAtmani sama samyaka hone se azubha ho hai; kahA bhI hai-- samastarAgAdivibhAvaparityAgena tallInataccitana tanmaya'kammamasuha kusIla muhakamma cAvi jANaha kusol| tvena ayana gamana pariNamana smiti|' -pra. sa. TI. 35 kaha ta hoi susola je sasAraM pvesedi|| dharma-bhAu visuddhaNa appaNau dhammabhaNeviNa lh|' --samayasAra 4.1145 -10 pra0 mU. 2/68 azubha kama kuzola--burA hai aura zubha karma suzIla 'mithyAtva rAgAdi sasaraNarUpeNa bhAvasasAreprANinaacchA hai, aisA tuma jAnate ho; kintu jo karma jIva ko mudatya nivikArazuddhacatanya dharatIti dhm.|' -pra. sA. tA0va0 7616 sasAra me praveza karAtA hai, vaha kisa prakAra suzIla saddaSTijJAnavattAni dharmam / -ratna. 3 acchA ho sakatA hai ? arthAt acchA nahIM ho sktaa| 'cAritta khalu dhammo dhammo jo so samoti nnihittro| ukta prasaga se tAtparya emA hI hai ki yadi jIva pari- mohakvAha vihINA pariNAmo appaNI hi smo||' graha-Asrava janaka kriyA ko tyAga kara mavara nirjarA meM -pra0 sA07 pAnazIla-sabhI prakAra vikalpo ko chor3akara svama anuprekSA-ka.mmaNijjaraNamATha-majjANagayassa sudaNAAe to ise jina yA jaina banana ma dara na lge| AcAryoM na Nassa parimalaNamaNapekkhagA naam|' dha.6,4,1,55 sva meM Ane ke mArga rUpa saMvara nirjarA ke jina kAraNo kA (zeSa pRSTha 12 para) Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga meM cintanIya vikRtiyA~ jina zAmana de AdhyAtmika pakSa me 'samyagdarzana nAna- ghoSita kara diyA hai| to kahI jJAna ke mUlasrota Agama cAritrANi mokSamArga.' kahA hai| para, Aja tInoM kI ke mUla zabda-rUpo ko ekAMgI kara yA Agama kI manamAnI vyAkhyAnoM, badalavatA jaimA pratIta hone lagA hai| vyAkhyAe~ kara unheM vikRta kiyA jA rahA hai aura kahIM kacha loga to 'nANipUNa jANa tiNi vi appA Na ceva cAritra ko apanI svacchanda sukha-su vadhAnamAra ADambara Nijyado' kI duhAI dekara cAritrAdi kI upekSA kara, juTAne, Agama-viruddha sthAno ko sthAyI AvAsa banAne mAtra eka sama.gdarzana prA!i ke prayatna kA upadeza dene lage Adi taka moDa diyA jA rahA hai| hai| unakA tarka hai --- 'ekahi mAdhe saba sdhai|' phira isa abhI kisI ne hamase 'sAI' zabda kA artha pUchA hai| mArga meM unhe sahuliyata yaha bhI dikhI hai ki jJAna aura unakA kahanA hai ki kisI ne 'samayasAra' kI solahavI cAritra kI to anya logo ko pahicAna ho jAtI hai aura gAthA me gRhIta prAkRta ke 'sAhU' zabda kA artha sajjana yA samyagdarzana kI pahicAna honaH kevalojJAnagamya hai| palata. satpuruSa ke rUpa meM pracArita kiyA hai| ve likhate haiM ki cAhe jise bhI sampaSTi hone kA mArTIphikeTa denA sarala Apa spaSTa kare ki di0 prAkRta AgamoM meM 'sAhU' zabda 28 hai| isI vaha bhI khuza aura svayaM bhI cAritradhAraNa se mala guNadhArI muniyo ke lie prayukta hai yA sarvamAdhAraNa bacanA sahaja / kyoki unI dRSTi me cAritradhAraNa karanA majjana puruSa ke lie prayukta hai ? saMra. isakA spaSTIkaraNa kaSTa sAdhya hai--- isa to "gaga karanA paDatA hai jo inake to hama kisI svatatra anya lekha me karege ki di0 Agama sagraha karane jaiga dheya se viparIta hai| cAritra kI upekSA me prAkRta bhASA kA 'sAhU' zabda 'muni' ke lie hI prayukta karane kA tarIkA sammAna mAtra ko Age karane ke hai| yadi kadAcit saskRta-chAyA 'sAdhu' ke saskRta artha sivAya aura homI makanA hai? (sajjana) vat 'sAhU' kA bhI sajjana artha liyA jAyagA para, asaliyata yaha hai ki samyagdarzana prayatnasAdhya mAtra taba to NamokAra matra me gAta tAha' se lokamAnya sabhI hotI paNa sajjana (apekSA dRSTi me) parameSThI zreNI meM A jAeMge aura kSaya, kSayopazA kI aura zraddhAnarUpa AcaraNa, pariNAmoM sabhI ko namaskAra hogaa| Adi / kI saralatA Adi ko upasthiti meM svaya hotA hai| aisA zrAvaka ke dainika dharmAcAra evaM adhikArI ko lekara kadAcit bhI nahIM hai ki jIva vAhya padAthoM ke prati tIvra bhI aneko vivAda uThate rahe hai| abhI hI bhagavAna bAhugATa aura parigraha ikaTThA karane se virAma na le aura balI ke mahAmastakAbhiSeka ke adhikArI vyatitva kI carcA carcA mAtra me samyagdarzana ho jAya / mAtra samyagdarzana kI ko lekara hame jayapura se lekha aura patra mile hai| lekha carcA ne to caritra kA saphAyA ho kara diyaa| jaba ki 'vIravANI' eva 'samanvayavANI' meM chapa cukA hai| patra meM mo:mArga me cAritra bhI jarUrI hai aura loka hita me bhii| hame likhA hai-isa lekha ko koI nirbhIka sampAdaka hI kahA bhI hai-'cAritta khalu dhmmaa|' apane patra meM sthAna degA kyoki samAja kA netRtva isako kati ya logA ne to tIno ralaya ke rUmo me bada- pasanda nahIM kregaa|' lAva jaisA ho kara diyA hai / kahI AtmAnubhUti (jo svaya isasa kyA hama aisA samajhe ki yadyapi saba loga nahIM, meM trayIrUpa hai) ko mAtra akale samyagdazana kA lakSaNa tA kucha tA esa cintaka hehI jo netRtva meM pUrA bharosA Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga meM cinyanIya vikRtiyA~ 31 nahI rakhate ? para prAsaMgika prastAva me abhiSeka ke lie hama kaI bAra socate rahe hai ki hamane apane bujargoM aNDA, mAMsa, zarAba ke sevana na karane aura inase AjI- aura dharma premiyo kI kRpA se cArina cakravartI AcArya vikA na kamAne kI zarta thI aura yaha jainAcAra kI nIva zrI zAntisAgara munigaja aura utkRSTa zrAvaka zullaka hai-ise netA bhI cAhate hoge / bahA to kucha netA aura pUjya nyAyAcArya paM0 gaNezaprasAda varNaki darzano kA saubhAgya svaya zrI jagadguru (2) karmayogI svasti zrI cArukIti prApta kiyaa| para, Aja ke hama bujurgoM ko karanI se bhaTrAraka svAmI bhI maujUda the ora lekhaka ke anusAra kyA umArI santAna ko utta, Adarza tyAgiyo ke sthAna vahA~ kimI ne virodha bhI nahI kiyaa| aise me lekhaka ke para aise hI tyAgiyo ke darzana milege jinake dhama-viruddha mana me netRtva ke prati sandeha kI rekhA kyo ? hama to aba apavAdoM ke carce prAya: jaba kabhI samAnAra patroM meM bhI taka lekhaka ko bhI netRtva kI zreNI meM Ate rahe hai| prakAzita hote rahate haiM aura jina apavAdoM ko chapAne ke phira lekhaka kI ukta pateM to janmana: digambara mAtra hone lie hama kathita upagRhana aga (?) pAlana kara apanI jaisI zarta se kahIM adhika dRDha hai aura marvathA dharmAnukUla santAna kI upasthiti me-una tyAgiyo ko bhakti, sevA bhii| khaira, bAge Age dekhi hotA hai kyaa|' meM unake pIche dauDeM lagAte rahate hai| kyA hamane kabhI socA hai ki hamArI bhAvI pIr3hI ke ki kyA hama aise aigehI usa dina eka sajjana pUchane lage --'Aja kala tyAgiyo ke hI Adarza choDa eMga? kahI aisA na ho ki zreSTha aura bhraSTa dono pakAra ke tyAgiyo vI carcA hamArI karanI se hamAre tyAgiyo- gRmao kA rUpa hI sAmAjika patro me paDhane ko milatI hai to Apa hame badala jAe aura satAna kahe ki hamAre guruyo kA saccA rUpa batAiye ki cacita kinhI bhraSTa tyAgiyo ko AhAra denaa| gahI hotA hai aura isa rUpa ko hI hamAre pUrva na apanAte cAhie yA nahI ? hamane kahA bhraSTa to mAdhAraNa zrAvako rahe hai-parigrahI, sagrahI aura aaddmbrii| aise meM hama me bhI hai aura tyAgiyo me meM hai -Apa tyAgiyo ko hI svaya hI sacce guru ke svarUpa ke lA kA pApa apana sira doSa kyo dete hai ? hama to pada ke anukUla kriyA na pAlane lage aura dharma mArga kA hrAsa hogA so alaga se / vAlo ko bhraSTa hI mAnate hai, phira cAhe ve sAdhAraNa niyamadhArIdhAvaka hoM yA pUrNa tyaagii| para, jahA~ taka aise hI pahile jaba 'akicitkara' pustaka nikalI thI AhAra dene aura na dene kI bAta hai, hama to 'AhAramAtra (jo Aja bhI vidvAno me vivAdastha hai) taba hamane sakena pradAnetu kA parIkSA ke .nuyAyI hai aura sabhI ko AhAra diyA thA ki - vidvadagamya gUDha carga ko jana-mAdhAraNa meM dene ke pakSa me hai| yadi pAtra yogya hai to dAtA kA pracArita karane se to janamAdhAraNa mithyAtva ko akiMcitkalyANa hai aura pAtra ayogya hai taba bhI dAnA kA kalyANa kara mAnakara padmAvatI Adi deviyoM ko pUjane lgegaa| isalie hai ki vaha parigraha ke bhAra se to halkA ho hI jAtA vaha bAta aba sAkAra phalita hone lagI hai bItarAga mArga hai-usakA dravya to kimI ke kAma A hI jAtA hai| kA avalambana lene vAle sAdhu naka aba rAga dhinI pravRtti smaraNa rahe ki hamAre kamAe dravya meM hamAre anajAne meM ke pracAra meM laga gaye haiN| abhI hame gaNadharAcArya padavIaisA bhI dravya A jAtA hai, jo nyAyocita zragA me ghara thI kundasAgara jA ti .66 paMjI pustaka 'navasammilita na ho-aim| dravya sahaja me isI bahAne nikala rAtri pUjAvidhAna' (pamAnatI zukravAra vrata udyApana) jAtA ho| loga bhI aisA hI mAnate hai ki nyAya kI milI hai| isameM aSTadravyo se padmAvatI-pUjA kA vidhAna kamAI sataNatra ko jAtI hai aura anyAya kI asatkArya hai aura papAvatI ke sahasranAma ginAkara unhe pRthaka-pRthaka meN| dAtA donoM bhAti ha. pApamukta hotA hai| isalie arghya hai| pustaka chando meM hai| jaise janatA navarAtri ke AhAra denA cAhie / ho, vidhi vicAraNIya ho sakatI dino meM anya deviyo ko pUjate hai, vaise jainI una dino padmAvatI ko pUjege aura vItarAgI kI mahimA kA hrAsa Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32, 46, ki0 3 anekAnta hogaa| jainI bicAreM ki yaha maba kyA ho rahA hai aura jarUrata hai| para, hamAga lambA anabhava hai ki-ajJa kauna-sA varga aise mArga prazasta kara rahA hai| hame to apanI bher3a cAla na choi sakege aura dono hAtho laDDa Azcarya hai ki bhagavAna bhakta kahI jAne vAlI padmAvatI lene ke dhunI kucha jAyaka apanI gaMgA-jamunI (duragI) kase bhagavAna ke samakSa baiThakara apanI pUjA karA bhagavAna prakRtivaza sudhAra kI ora na bar3ha sakege-paise ke dhUnI kA tiraskAra karavA rahI hai| kyA vaha bhaktoM ko svapna kucha jJAnI bhI zAyada isI zreNI me rheN| sambhava hai meM aisI tAr3anA nahIM de sakatI ki tuma merI pajA kara hamArI saSTavAditA kI paridhi me Ane vAle 'dAr3hI meM mere samakSa bhagavAna kI aisI avahelanA karoge to tumhArA tinakA' jaiga logo ko hamArI kayanI AtakavAdI bhASA bhalA na hogA-tuma vItarAgI mArga me cyuna ho jaaoge| bhI lage yA ve hame apamAnita bhI kreN| para, phira bhI hama likhane ko majabUra haiM / yana. hamAre mAmane likhA hai-- yaha to hamane canda vikRtiyo ko pralaka mAtra dI hai, 'nya' syAt patha, pravicalanti pada na dhIga:' aura usase aisI jJAta-ajJAta Dhera sArI vikRtiyo kA pulandA bhI hamArA dhyAna kSaNa bhara bhI nahIM httnaa| dhanyavAda sahaja hI bA~dhA jA sakatA hai jisame sudhAra karane kI -sampAdaka (pR026 kA SAza) parISahajaya-'kSadhAdi vedanAnAM tIvodaye'pi.."samatArUpa utpanna nityAnandamayaskhAmana se calAyamAna na honA pIbaha paramasAmAyikena / nijAramAtmAtmA bhAvanA jaya hai| svarUpa meM pAcaraNa cAritra hai arthAta arthAt saMjAna nivikAra nityAnandalakSaNamukhAmRta svAtmapatti cAritra hai| icchA kA nirodha napa hai| saMvittaracalana sa parISaha jaya / ' -pra0 saM0 TI0 35 ukta sabhI uddharaNo me (jo sabara-nirjarA ke sAdhana bhUta haiM) parigraha kI nivatti aura mva-pravRtti hI mukhyata: cAritra'svarUpe caraNa cAritram / basamagra prvRttirityrthH|' -pra0 sA0va07 parilakSita hotI hai aura ukta vyavasthAo me prayatnazIla tapa-'icchAnirodhastapa / ' ..ta mUla kinhI vyaktiyo ko padAcit hama kinhI apekSAo se mana kI rAgAdika se niti honA manogupti hai| dezojana yA jaina kaha sakate hai| para, Ana to jainAcAra se sarvathA achatA vyakti bhI kisI samudAya vizeSa me utpanna jhaMTha Adi me nitti yA mauna vacanagupti hai| kAya kii| kriyA se nivRtti-kAyotsarga kAya gurita hai| nija para. hAne mAtra meM hI apane ko jaina ghoSita karane vAda banAe baiThA hai aura viDambanga yaha ki isa prakAra 'jana' mAtmatatva meM tIna sahaja parama jJAnAdi paramadharmoM kA samUha ko mampradA banAkara bhI kucha loga ise bar3e garva se dharma samiti hai| sva-svarUpa me ThIka prakAra se gata -prApta kA nAma de rahe hai-kaha hai hai 'jaina mampradAya nahIM, apitu samita kahalAtA hai| manana jJAnAdi svabhAvI nija AtmA dharma hai| aura ve svaya bhI jainI hai| jaba ki isa dharma ke meM, rAgAdi vibhAvoM ke tyAgapUrvaka, lIna honA, tanmaya niyamo ke pAlana me unhe koI marokAra nhiiN| yaha no honA pariNata honA samiti hai| apanA zuddha Atma-bhAva aimA hI sva-bacana bAdhita vacana hai jaise koI puruSa bAMjha dharma hai usame rho| jo pANI ko mithyAtra gagAdirUpa strI nA lakSaNa karate hA kahe gi-jisaka samAna na ho saMsAra se uThAkara nirvikAra zuddha caitanya me dhare vaha dharma ume bauna kahate haiM jaise--- 'merI maaN|'- bhalA bAMjha hai to hai, ratnatraya dharma hai| nAritra nizca me dharma hai sapanA ko mA kaime aura vaha uma kA putra kase? ipI prakAra yadi vaha dharma kahA hai| moha-kSobha se rahita nija aAtmA hI samaya sampradAyI hai to jana kama hai-AtmA hai, samatAbhAva hai, dharma hai / kama kI nirjarA ke hamArA kahanA to yahI hai ki yadi kisI ko saccA lie asthi-majjAgata arthAt pUrNarUpa se hRdayagama hue zruta- jaina bananA hai to pA le vaha bhAva aura dravya dono prakAra zAna ke parizIlana karane kA nAma anuprekSaNa hai - zarIra ke parigraho meM sakoca kre| inameM sakoca hote hI usame bhogAdi kI asthiratA Adi kA citana anuprakSA hai| ahimAdi saba vrato kA sacAra hogA-kyoki sabhI pApo madhAdi vedanAo ke tIvrodaya hone para bhI-samatArUpa kI jananI parigraha hai aura 'jaina-saskRti' kA mUla apariparamasAmAyika se..... nija parama pAsma kI bhAvanA se graha hai| Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMcayita-jJAnakaNa 0 jina kAryoM ke karane me AkulatA ho unheM kadApi na kro| cAhe vaha azubha hoM, cAhe zubha hoM, 0 parigraha lene meM duHkha, dene meM duHkha, bhogane meM duHkha, rakSA meM duHkha, dharane meM duHkha, sar3ane meM duHkha / dhik hai isa dukhamaya parigraha ko| - sva-pariNAmo dvArA ajita sasAra ko para kA batAnA mahAna anyAya hai| n vizva kI azAnti dekha azAnta na honA, yahAM azAnti hI hotI hai| namaka sarvAGga-kSAramaya hotA hai| saMsAra kI jitanI paryAeM haiM saba dukhamaya hai, inameM sukha kI kalpanA bhrama hai| 0 jaise viSa karike lipta jo vANa tAkari bedhe jo puruSa tinikA ilAja nahI, mArayAM hI jAya / tase mithyAtvazalmakari bedhyA puruSa hUM tIvra vedanA kari nigoda meM tathA naraka, tiryaca meM anaMtAnanta kAla duHkha anubhava hai| g jo liMgI bahuta mAnakaSAyakari garvavAna bhayA nirantara kalaha kara hai, vAda kara hai, dhUta-krIr3A kara hai, so naraka kU prApta hoya hai| D jisake hRdaya meM para dravya ke viSaya meM aNumAtra bhI rAga vidyamAna hai vaha 11 aMga aura pUrvo kA jAnakAra hokara bhI apane AtmA ko nahIM jAnatA vaha tIna mithyAtvI hai| saMkalana : zrI zAntilAla jaina kAgajI ke saujanya se AjIvana sadasyatA zulka : 101.00 60 vArSika mUlya : 6) 10, isa aMka kA mukhya : 1 rupayA 50 paise vidvAna lekhaka apane vicAroM ke lie svatantra hote haiN| yaha Avazyaka nahIM ki sampAdaka-maNDala lekhaka ke vicAroM se sahamata ho| patra meM vijJApana evaM samAcAra prAyaH nahIM lie jaate| kAgaja pApti :-dhomato aMgarI devo jaina, dharmapatnI zrI zAntIlAla jaina kAgajI ke saujanya se, naI dillI-2 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Regd. with the Registrar of Newspaper at R. No. 10591/62 vIra-sevA-mandira ke upayogI prakAzana nApa-prazasti saMgraha, bhAga 1: saMskRta aura prAkRta ke 171 aprakAzita granthoM kI prazastiyoM kA maMgalAcaraNa sahita prapatra saMgraha, upayogI 12 pariziSTo mora paM. paramAnanda zAstro kI itihAsa-viSayaka sATinA. paricayAtmaka prastAvanA se alaMkRta, sajilda / ... namba-prazasti saMgraha, bhAga 2 : apabhraza ke 122 maprakAzita pranyoM ko prazastiyoM kA mahatvapUrNa sNgrh| pacapana pranyakAroM ke aitihAsika graMtha-paricaya aura pariziSToM sahita / saM.paM. paramAnanda zAstrI / sjild| 15... pravaNabelagola pora dakSiNa ke anya ana tIrSa: zrI rAjakRSNa jaina ... jaina sAhitya pora itihAsa para vizava prakAza : pRSTha samyA 74, sajilda / na lakSaNAvalI (tIna bhAgoM meM) : sa.paM. bAlavAda siddhAnta zAstrI pratyeka bhAga 4.... Basic Tenents of Jainism : By Shri Dashrath Jain Advocate. 5-00 Jaina Bibliography : Shri Chhotelal Jain, (An universal Encyclopaedia of Jain References.) In two Vol. Volume I contains 1 to 1044 pages, volume II contains 1045 to 1918 pages size crown octavo. Huge cost is involved in its publication. But in order to provide it to each library, its library edition is made available only in 600/- for one set of 2 volume. 600-00 sampAdana parAmarzadAtA : zrI lakSmIcandra jaina, sampAdaka : zrI pacandra zAstro prakAzaka-bAbUlAla jaina vaktA, vIrasevAmandira ke lie mudrita, gItA priTiMga ejensI, DI0-105, nyUsIlamapura, dillI-53 prinTeDa patrikA baka-paikiTa Page #110 -------------------------------------------------------------------------- Page #111 -------------------------------------------------------------------------- Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra sevA mandira kA traimAsika anekAnta (patra pravartaka : AcArya jugala kizora mukhtAra 'yugavIra') varSa -46 kiraNa - 4 varSa - 47 kiraNa - 1 aktUbara-disambara-93 janavarI-mArca-94 paramparita mUla Agama rakSA vizeSAMka vIra sevA maMdira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-110002 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyA kahAM hai? 1 jinavANI stutI / / 2 prastuta aMka kyoM ? 12 3 sAmAjika pradUSaNa kA jimmedAra kauna ? | 3 4 nitAMta asatya / 3 5 hamArI kAryapraNAlI/ 4 6 virodhAbhAsI vaktavya / 4 7 merA samayasAra - paM. balabhadra jaina / 5 8 hamArA mantavya 15 9 AcArya zrI vidyAnanda jI kA abhimata / 10 Agama badalAva se hAni / 6 / / sva prshNsaa|7 12 zrI bAbUlAla jaina vaktA / 8 13 adhikAra kI sImA / 4 14 DaoN nemicanda jena indaura / ) 15 bAbU nemicanda jaina nayI dillI vArtA prasaga . ) / (, DaoN. nandalAla va DaoN. prema sumana / / / ) 17 nagna digambara rUpa kI mahattA / / / 6 atha samayasAra zuddhi prakaraNa / 13 1) A. vidyAnanda jI kI catAvanI-eka pratikriyA / 15 20 mAha azAka kumAra jaina ko patra 1 5 ----93 / 18 . 21 kundakunda bhAratI ko patra /19 22 mAha azoka kumAra jaina se mArgadarzana / 20 23 sAha ramazacandra jaina ko patra 17-3-93 /22 24 DaoN gokulacanda jena vArANasI-vicAra / 23 25 DaoN. hIrAlAla jaina va DaoN. apAdhye - abhimata / 23-24 26 paM. phUla canda zAstrI ke vicAra / 24 27 kundakunda bhAratI ke patroM ke uttara / 25-29 28 pUjya tyAgIgaNa evaM vidvAnoM kI sammatiyAM/ 29-34 29 upasaMhAra / 34-35 30 paramparita mUla Agama rakSA prasaMga / 36-52 31 kundakunda zabdakoza / kavara 3 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramAgamasya bIjaM niSiddhajAtyandhasindhuravidhAnam / sakalanayavilasitAnAM virodhamathanaM namAmyanekAntam / / vIra sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 varSa 46 ki 4 vIra-nirvANa saMvat 2519, vi0 saM0 2050 akTUbara-93 varSa 47 ki0 / pAramparita mUla Agama rakSA vizeSAMka mArca-94 jinavANI stuti devi zrI zrutadevate bhagavatI tvatpAda paMkeruhadvande yAmi zilImukhatvamaparaM bhaktyA mayA prArthyate / mAtazcetasi tiSTha me jinamukhodbhUte sadA trAhi mAm , dRgdAnena mayi prasIda bhavatI saMpUjayAmo'dhunA // artha - he devi, he zrRtadevate, he bhagavatI, tere caraNa kamaloM meM bhaure kI taraha mujhe sneha hai / he mAtA, merI prArthanA hai ki - tuma sadA mere citta meM banI raho / he jinamukha se utpanna jinavANI, tuma sadA merI rakSA karo aura merI ora dekhakara mujha para prasanna hoo / maiM aba ApakI pUjA karatA huuN| zAradA stavana vIra himAcala teM nikasI, guru gautama ke mukha-kuMDa DharI hai| moha mahAcala bheda calI. jagakI jar3atAtapa dUra karI hai / / jJAna payonidhi mAMhi ralI, bahabhaMga-taraMganisoM ucharI hai| tA zuci zArada gaMganadI prati, maiM aMjulikara zIsa dharI hai / / yA jaga maMdira meM anivAra ajJAna aMdhera chayo ati bhArI / zrI jinakI dhunidIpa-zikhAsama, jo nahiM hota prakAzana hArI / / to kisa bhAMti padAratha pAMti kahAM rahate lahate avicArI / yA vidhi saMta kahaiM, dhani haiM, dhani haiM jina baina bar3e upakArI / / jA vANI ke jJAna se sUjhai lokAloka / so jinavANI mastaka caDhau sadA deta hUM dhoka / / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta aMka kyoM ? pAThakoM kI yaha jijJAsA honA svAbhAvika hai ki 'anekAnta' kA prastuta aMka "paramparita mUla Agama rakSA' vizeSAMka kyoM ? kundakunda bhAratI naI dillI jaisI sAmAjika saMsthA se prathamabAra prakAzita "prAkRta vidyA" patrikA ke julAI-disambara 93 ke aMka meM patra ke saMpAdaka zrI balabhadra jaina ne apane saMpAdakIya lekha 'sAmAjika pradUSaNa' zIrSaka ke arntagata vIra sevA maMdira para anargala, mithyA evaM bhrAmaka Aropo kI bauchAra karake use pradUSaNa kI lapeTa meM lene kA asaphala prayAsa kiyA hai aura sastI prazaMsA lUTane ke lie 'prAkRta vidyA' patrikA ke pracAra-prasAra kA eka namUnA prastuta kiyA hai| / smaraNa rahe ki saMpAdaka mahodaya ke matAnusAra mudrita 'kundakunda' bhASA atyaMta bhraSTa evaM azuddha hai / isalie unhoMne pUrva AcAryoM kI upekSA karake mUla Agama bhASA ko vyAkaraNa dvArA zuddhikaraNa ke nAma para san 1978 se pradUSaNa phailAne kA dusmAhasapUrNa kArya kiyA hai / unakA ukta aMka bhI pradUSaNa phailAne kA eka aura namUnA hai| __ vIra sevA maMdira mRla AgamoM kI surakSA ke lie kRta-saMkalpa hai / isalie hamane ukta AtmaghAtI pradUSaNa ko sApha karane kA bharasaka prayatna kiyA kintu unheM yaha svacchatA rAsa nahIM AI / unhoMne ahaMkAra vaza krodha ke vazIbhUta hokara DarAkara, dhamakAkara va uttejita hokara apamAnita karane vAlI bhASA ke zastra dvArA vIra sevA maMdira kI AvAja ko dabAne ke prayatna kie aura karAe aura aba ukta saMpAdakIya lekha dvArA pUrvAgraha se grasita hokara mithyA AropoM kI jhar3I lagA dI / unakI mukhya zikAyata yaha bhI rahI hai ki hama unake patroM ke uttara nahIM dete yadyapi unake sabhI patroM ke uttara die gae haiN| ___ ata: vIra sevA maMdira ne prastuta vizeSAMka meM aba taka ghaTita vastusthiti sapramANa prakAzita karane kA nirNaya liyA tAki samAja bhrama meM na par3e aura asaliyata jAnakara Agama rakSA meM satarka ho sake / -bhArata bhUSaNa jaina, eDavokeTa prakAzaka Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAjika pradUSaNa kA jimmedAra kauna ? "prAkRtavidyA" ke julAI-disambara 93 ke aMka meM "sAmAjika pradUSaNa" ke antargata paNDita balabhadra jaina kA vIra sevA mandira ke padAdhikAriyoM, sadasyoM tathA anekAnta ke saMpAdaka ke viruddha durAgraha yukta saMpAdakIya par3hakara bahuta vismaya huA / unakA sampUrNa lekha na kevala mithyA AropoM, asatya vacanoM se bharA hai, apitu nitAnta bhrAmaka tathA virodhAbhAsI bhI hai / Azcarya to isa bAta kA hai ki vidvAn loga bhI mithyA aura asatya AropoM kA sahArA lene lage aura jhUTha kA ambAra lagA kara kharagoza ke sIMga siddha karane kI pravINatA dikhAne lge| nitAnta asatya paNDita balabhadra jaina kA yaha kahanA ekadama nirAdhAra hai ki ve kabhI vIra sevA mandira kI kAryakAriNI ke sadasya evaM "anekAnta" ke sampAdaka rahe haiM / saMsthA ke rikArDa ke anusAra ve yahAM kisI pada para nahIM rahe balki mahAsaciva zrI mahendrasena jainI ke kArya-kAla meM paNDita balabhadra jI ke vIra sevA mandira meM ni:zulka AvAsa pradAna karane ke anurodha ko samAja ratna sAhU zAntiprasAda jaina kI adhyakSatA meM dinAMka 4-2-74 evaM samAja zreSThi zrI zyAmalAla jaina ThekedAra kI adhyakSatA meM dinAMka 30-5-74 ko huI kAryakAriNI kI baiThakoM meM isa kAraNa asvIkRta kara diyA gayA kyoMki unheM bhAratIya jJAnapITha tathA muni-saMgha kameTI se vetana ke rUpa meM paryApta dhana milatA thA / yaha to hama nahIM samajha pA rahe haiM ki asatya kathana se paNDita balabhadra jI ko kisa lakSya kI prApti ho rahI hai / isake do hI kAraNa Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ho sakate haiM, pahalA to yaha ki asatya kathana ko bAra bAra doharAne se unheM vaha satya pratIta hone lagA ho yA phira yaha ki unakI patrakAritA kI kalA kA eka pahalU ho ki ise par3hakara samAja ke kucha loga to unake asatya ko satya mAna hI leMge / hara vyakti to vIra sevA mandira se spaSTIkaraNa nahIM mAMgegA / hamArI kAryapraNAlI kisI vyakti vizeSa ke caritra hanana meM hama vizvAsa nahIM rakhate, kiMtu mithyA evaM bhrAmaka dhAraNAoM kA nirAkaraNa karanA hamArA kartavya hai / vIra sevA mandira eka prAcIna saMsthA hai / isakA apanA gauravapUrNa itihAsa hai / isake apane vizeSa udadezya aura kAryakrama haiM / yaha saMsthA Agama kI rakSArtha sadaiva tatpara rahI hai aura Age bhI rahegI / isa saMsthA ko apanI kAryapraNAlI ke lie paNDita balabhadra jI ke avAMchita parAmarza athavA pramANa patra kI AvazyakatA kadApi nahIM hai / virodhAbhAsI vaktavya prAkRtavidyA ke pRSTha 8 para paNDita balabhadra jI ne likhA hai ki hamane eka bhI zabda apanI marjI se ghaTAyA bar3hAyA nahIM hai aura mUDabidrI kI tADapatrI ko hamane Adarza prati mAnA hai / pRSTha 4 para ve likhate haiM ki kaI zabda chUTa gaye 'ata: vyAkaraNa aura chanda zAstra kI dRSTi se unheM zuddha kiyaa| inakA yaha kathana kitanA virodhAbhAsI hai ki eka ora to kahate haiM ki "ghaTAyA bar3hAyA nahIM aura dUsarI tarapha kahate haiM ki vyAkaraNa aura chandazAstra kI dRSTi se zuddha kiyA" / vIra sevA mandira ne apane 13 mArca 1993 ke patra meM paNDita balabhadra jI kI mAMga se sahamata hote Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hue spaSTa likhA thA ki Apa mUDhabridrI kI tADapatrI kI chAyA prati bhijavA deM / yadi sandarbhita samayasAra usI tAr3apatrI ke anurUpa hai to vIra sevA mandira apanI sabhI ApattiyAM sakheda vApasa le legA, kintu Aja taka tADapatrI kI pratilipi nahIM bhejI gayI / vAstavikatA to yaha hai ki unakA yaha samayasAra grantha kisI bhI anya upalabdha samayasAra kI prAmANika pratilipi nahIM hai kyoMki saMpAdaka samayasAra mahodaya ne spaSTa likhA hai ki vyAkaraNa ke AdhAra para gAthAoM ko saMzodhita kara zabdoM meM parivartana kiyA gayA hai / merA samayasAra - paNDita balabhadra jaina paNDita balabhadra jI sandarbhita grantha ko "merA samayasAra' kahate haiM. jisakA ullekha unhoMne apane saMpAdakIya meM kaI jagaha kiyA hai / vAstava meM unhoMne AcArya kundakunda ke samayasAra ko apanA samayasAra banA diyA hai / sambhavata: kAlAntara meM yaha samayasAra unake dvArA racita hI jAnA jAne lagegA / lokeSaNA aura vitteSaNA logoM se kyA kucha nahIM karA detI ? ve likhate haiM ki "Azcarya kI bAta hai ki unhoMne merA nAma nahIM diyA" / vAstavikatA yaha hai ki yaha eka zAstrIya viSaya thA jisakA samAdhAna bhI zAstrajJa hI karate, kintu balabhadra jI ise apane Upara eka prahAra samajha rahe haiM, yaha durbhAgya hI hai / hameM unakA nAma dene meM koI Dara nahIM hai| hamArA mantavya ___ zAstrIya cintana aura manana ke lie paNDita padmacanda zAstrI kA lekha "paramparita mUla Agama rakSA prasaMga' ke antargata isI aMka meM pRSTha 36 para diyA jA rahA hai / vIra sevA mandira kA mantavya isa prakAra hai : Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka hI grantha meM eka zabda ko vibhinna sthAnoM para vibhinna rUpoM meM diyA gayA hai / ve sabhI ThIka haiM / unakA vahI rUpa rahanA cAhie / vyAkaraNa kI dRSTi se Agama ke mUla zabdoM ko sudhAra ke nAma para badalanA, usameM ekarUpatA lAnA na to kisI ke adhikAra kI paridhi meM hai aura na hI usakA koI aucitya hai / isase Agama virUpa hote haiM aura unakI prAcInatA naSTa hotI hai| yadi pATha bheda kiyA jAnA Avazyaka pratIta ho to use pAdaTippaNa meM diyA jAnA cAhie kyoMki yahI saMpAdana kI aMtararASTrIya paramparA hai / yadi mUla Agama meM kisI prakAra se badalAva kI prathA prArambha ho gayI to kAlAntara meM unakA lopa ho jAyegA / AcArya zrI vidyAnanda jI kA abhimata ___ Agama badalAva kI bhartsanA ke sambandha meM svayaM muni zrI vidyAnanda jI ke 1964 meM vyakta udagAra vizeSa rUpa se ullekhanIya haiM : " manuSya alpajJatA tathA kaSAya bhAva ke kAraNa apane kaluSita evaM kalpita nirAdhAra bhAva jaba dUsaroM ke mastiSka meM utAranA cAhatA hai, jaba mithyA abhimAna usako vikRta sAhitya likhane kI preraNA karatA hai taba usa durAbhimAna aura durAgraha se likhA gayA grantha yA sAhitya usakI cirasthAyI apakIrti kA kAraNa to banatA hI hai, kintu usake sAtha jana-sAdhAraNa ko bhI kucha samaya ke lie bhrama meM DAla kara zraddhAlu samAja meM kalaha aura bhrama kA bIja bo detA hai" / (di. jaina sAhitya meM vikAraprAka do zabda, pRSTha 7 se uddhRta) Agama badalAva se hAni paNDita balabhadra jI ke kathanAnusAra AcArya vidyAnanda jI mahArAja ne unheM Adeza diyA thA ki abhI taka artha mUla prAkRta gAthAoM kA Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahIM diyA balki prAkRta gAthAoM kI saMskRta chAyA hI dI hai aura artha saMskRta chAyA kA kiyA hai / isalie unhoMne prAkRta ko mahatva dene para jora diyA / hamArI dRSTi meM AcArya zrI kA Azaya prAkRta ke mUla zabdoM ko vyAkaraNa ke anusAra ekarUpatA pradAna kara badalanA nahIM thA / vedoM ke samAna hI mUla prAcIna Agama prAkRta grantha vyAkaraNa ke niyamoM se baMdhe nahIM haiM / prAkRta granthoM meM vibhinna bhASAoM aura boliyoM ke zabda prayoga meM lAye gaye haiM, jo apane Apa meM itihAsa hai / mUla zabdoM meM to parivartana kiyA hI nahIM jA sakatA / isake atirikta yaha tathya bhI mahatvapUrNa hai ki kundakunda se pahale koI prAkRta kA vyAkaraNa thA hI nahIM / haimacanda AcArya kI vyAkaraNa ke AdhAra para mUla zabdoM meM parivartana karane se mUla Agama kI prAcInatA to naSTa hotI hI hai, sAtha hI paNDita balabhadra jI ke isa kRtya se AcArya kundakunda bArahavIM zatAbdI ke pramANita hote haiM / isa taraha Agama ke badalAva karane se usa varga vizeSa kI mAnyatAoM ko bala milatA hai jisase digambara jaina Agama IsvI pUrva na hokara bArahavIM zatAbdI kA ho jAtA hai / vaha varga yahI cAhatA hai / paNDita balabhadra jI ne apane tarka ko siddha karane ke lie apane patra 15-2-93 meM zvetAmbara vidvAn kA havAlA diyA hai / kahIM paNDita balabhadra jI zvetAmbaroM ke prabhAvavaza to kArya nahIM kara rahe haiM? sva-prazaMsA paNDita balabhadra jI ne sva-prazaMsA aura sArvajanika abhinandana kI carcA karate hue likhA hai ki kAnajI svAmI pakSa ke vidvAnoM ne unake samayasAra kI prazaMsA kI aura unheM AzvAsana diyA ki bhaviSya meM jaba bhI ve samayasAra prakAzita kareMgeM paNDita balabhadra jI ke samayasAra kI Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nakala kareMge / paNDita balabhadra jI kA samayasAra 1978 meM prakAzita huA / jayapura se prakAzita samayasAra 1983 va 1986 ke saMskaraNa vIra sevA mandira ke granthAlaya meM maujUda haiM jo unake samayasAra kI nakala nahIM hai / isalie paNDita jI kA yaha pracAra nitAnta bhrAmaka hai / kAnajI svAmI ne to AcArya kundakunda kA pUrA samayasAra pASANoM para utkIrNa karAkara sonagaDha ke mandira meM lagAyA hai / unake anuyAyI usako galata mAna kara Apake grantha kI nakala kareMge yaha kitanA hAsyAspada lagatA hai / zrI bAbUlAla jaina vaktA __ paNDita balabhadra jI ne likhA hai ki bAbUlAla jI ne 8 apraila 1993 ko unheM phona para yaha batAyA ki ve prAkRta nahIM jAnate / isa sambandha meM itanA hI nivedana paryApta hai ki san 1988 meM zrI musaddIlAla jaina ceriTebala TrasTa dvArA prakAzita samayasAra para unakI prastAvanA dekhI jA sakatI hai aura vaha samayasAra para dhArApravAha pravacana bhI karate haiM / spaSTa hai ki paNDita balabhadra jI ke isa kathana meM koI sAra nahIM hai / adhikAra kI sImA zrI bAbUlAla jaina (vaktA) yadi prAkRta nahIM bhI jAnate hoM to kyA isa tathya se paM. balabhadra jI ko yaha adhikAra prApta ho jAtA hai ki vaha Agama meM mUla zabdoM ko badala deM / hama puna: nivedana kara deM ki vIra sevA mandira kI dRSTi meM Agama ke sabhI prAcIna rUpa sarvazuddha haiM, koI bhI azuddha nahIM hai / unheM zuddha karane kA hameM koI adhikAra nahIM hai / hama apane vicAra ko pATha TippaNa meM vyakta kara sakate haiM / durbhAgya hai ki paNDita balabhadra jI kI dRSTi meM, jaisA ki unhoMne "rayaNasAra" kI Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA meM likhA hai "mudrita kundakunda ke sAhitya kI vartamAna bhASA atyanta bhraSTa evaM azuddha hai " / AcArya kundakunda ke sAhitya ko atyanta bhraSTa evaM azuddha kahane kA duHsAhasa kevala digbhramita vyakti hI kara sakatA hai| DaoN0 nemicanda jaina indaura paM. balabhadra jI ne DaoN. nemicanda jaina indaura para bhI Aropa lagAyA hai ki unhoMne koI uttara unheM nahIM diyA hai / DaoN. nemicanda jaina kA 29-5-93 kA patra hamAre pAsa hai jisameM unhoMne paM0 padmacandra zAstrI ke prati likhA hai ki "AdaraNIya paNDita jI taka merA praNAma pahuMcAie, unheM mAdhyama banAkara mujha para bhI AkramaNa huA hai / paNDita jI ke lie mana meM Adara bhAva hai / ve mAtra lauha puruSa nahIM haiM, sTenalaisa phaulAda ke AdamI haiM, niSkalaMka, svAbhimAnI' / 7-6-93 ke patra meM unhoMne likhA hai ki loga mere aura unake bIca dIvAra khar3I karane para AmAdA haiM, kintu aisA kabhI nahIM ho pAyegA / merI zAstrI jI ke prati zraddhA avikala rahegI / usameM kabhI koI parivartana nahIM hogA / maiM paM. padamacanda jI kI vizeSatA, unakI vidvatA aura svAbhimAna kA kAyala huuN"| bAbU nemicanda jaina, nayI dillI - vArtA prasaMga bAbU nemicanda jaina ke havAle se paM0 balabhadra jI ne zrI padmacanda jI zAstrI para Aropa lagAyA hai ki zAstrI jI ne bAbU nemicanda jI se kahA thA "paM0 balabhadra jI se merA samajhautA karA dIjie" / vastusthiti isake bilkula viparIta hai / zAstrI jI ne kabhI bhI unase aisA nahIM kahA / bAbU nemicanda jI ne svayaM balabhadra jI ke ukta Aropa kA khaNDana kaI logoM ke sAmane kiyA hai / Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. nandalAla jaina va DaoN. prema sumana DaoN. nandalAla aura DaoN prema sumana para AropoM ke prasaMga meM DaoN. prema sumana ke patra dinAMka 3 apraila 1988 ko yahAM uddhRta kara rahe haiM jisase Apako unake vicAroM kA patA laga jAye / DA. prema sumana kA patra AdaraNIya paM0 jI, 29, sundara vAsa udayapura 3-4-88 sAdara praNAma Apake patra mile evaM ApakA lekha bhI / "Agama ke mUlarUpoM meM phera-badala ghAtaka hai" nAmaka ApakA lekha sArthaka evaM Agama kI surakSA ke lie kavaca hai| jinhoMne prAcIna AgamoM va anya sahitya kA adhyayana kiyA hai, ve jAnate haiM ki koI bhI prAcIna prAkRta grantha/Agama, kisI vyAkaraNa ke niyamoM se baMdhI bhASA mAtra ko anugamana nahIM karatA / usameM tatkAlIna vibhinna bhASAoM, boliyoM ke prayoga surakSita milate haiM / ata: grantha kI pramukha bhASA koI eka prAkRta ho sakatI hai, kintu anya prAkRtoM ke prayoga usa grantha ke dUSaNa nahIM hote / yaha ThIka hai ki dhvani parivartana yA bhASA vijJAna ke siddhAnta ke anusAra prAkRta ke prayogoM meM kramaza: parivartana kI pravRti bar3hI hai| kintu kauna sI pravRti kaba prArambha huI usakI koI nizcita kAlarekhA khIMcanA vizeSa adhyayana se hI sammabhava hai / eka hI grantha meM kaI prayoga prAkRta bahulatA ko darzAte haiM / ataH unako badalakara eka rUpa kara denA sarvathA ThIka nahIM hai| jainazauranasenI bhASA kA prayogoM kI dRSTi se adhyayana honA abhI Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAkI hai / saMskRta chAyA se prAkRta par3hane vAle vidvAnoM ke dvArA isa prAkRta bhASA ke sAtha cher3achADa karanA anadhikAra ceSTA kahI jaayegii| use rokA jAnA caahie| AcArAMga kI bhASA ke nirdhAraNa ke lie vidvAna prayatnazIla haiM / ve prAcIna zilAlekhoM, pAligranthoM, dhvani parivartanoM ke kramika vikAsa, vyAkhyA sAhitya meM surakSita rUpoM, saMgha kI paramparA aura viSaya ke artha kI surakSA Adi ko dhyAna meM rakhakara kucha niSkarSa nikAlane ke lie prayatnazIla haiM / isa kArya meM varSoM kA zrama apekSita hai / itanA hI zrama jaba buddhipUrvaka koI zramaNa-paramparA kA jAnakAra vidvAn jainazaurasenI AgamoM kI bhASA ke kSetra meM kare tabhI kisI zabda ke badalane kA sujhAva vaha de sakatA hai, zabda (mUla) ko vaha phira bhI nahIM badala sakatA / kyoMki prAcIna granthoM kA eka-eka zabda apane samaya kA itihAsa stambha hotA hai| zabda ke sAtha-sAtha AgamoM ke artha kI surakSA bhI Avazyaka hai / zramaNa-paramparA meM artha kI pradhAnatA rahI hai, isIlie eka artha ko vyakta karane ke lie kaI zabda/zabdarUpa prayoga meM Aye / una saba zabdarUpoM, vikalpoM kA saMrakSaNa karanA bhAratIya saMskRti ko surakSita rakhanA hai / zramaNa-paramparA ko jIvita rakhanA hai / zabda parivartana yA saMzodhana kA sabase bar3A AdhAra grantha vizeSa kI upalabdha prAcIna pANDulipiyoM kA adhyayana ho sakatA hai / pANDulipiyoM kA adhyayana sampAdana kI eka vizeSa kalA hai kevala pAThAntara de denA yA zabdoM ko ekatra kara denA sampAdana nahIM hai / isa kArya kI gambhIratA ke kAraNa hI pahale aura aba bhI vidvAnAM ke grupa dvArA sampAdana karane kI paddhati hai / akele to kevala apane vicAra vyakta kiye jA sakate haiM yA TippaNI dI jA sakatI hai, mUlapATha meM zabda nahIM badalA jA sakatA hai| kintu Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durbhAgya yaha hai ki abhI bhI kaI Agama granthoM ke mUlapATha nirdhArita nahIM ho pAye haiM ! yaha kArya prAthamikatA dekara sampanna honA cAhie / abhI kucha kAryo kI vyastatA hai / anyathA isa viSaya para vistAra se carcA karane kA mana hai / kabhI eka saMgoSThI Apa jaise manISI va khojI vidvAnoM kI isI viSaya para karane kA vicAra hai / saba milakara kisI eka zaurasainI Agama grantha kA sampAdana kara use AdarzarUpa meM upasthita kareM to Age kA rAstA prazasta ho sakatA hai / "jainazaurasenI prAkRta vyAkaraNa" pustaka hamAre sahayogI DaoN. udayacanda jaina ne taiyAra kI hai| prayatna hai, ise zIghra vidvAnoM ke samakSa lAyA jaay| taba zAyada Agama meM phera-badala kA niyojana ho sake / aura saba ThIka hai| ApakA prema sumana nagna digambara rUpa kI mahattA itihAsa kI eka ghaTanA hai ki zrAvastI ke rAjA suheladala ko harAne ke lie lakhanaU ke navAba rAjA ne apanI senA ke Age gaUoM ko rkhaa| rAjA gobhakta thA / lar3AI ke maidAna meM usane hathiyAra DAla diye aura pariNAma yaha huA ki rAjA lar3AI meM hAra gayA / isI prakAra paM0 balabhadra jI hamAre paramapUjya nagna digambara svarUpa ko Age rakha kara vahI nIti apanA rahe haiM / unhoMne AcArya vidyAnanda jI ko anucita parAmarza dekara bharI sabhA meM vIra sevA mandira aura paM0 padmacanda zAstrI ke viruddha apamAna janaka pravacana karA diyA / hama uttara dene meM sakSama the, kintu hamAre sAmane vaha digambara rUpa A gayA jisake sAmane hama sadA 12 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nata mastaka hote haiM aura sadA hote raheMge / AcArya vidyAnanda jI ke pravacana se prabhAvita hokara zrI ajitaprasAda jaina ne "zodhAdarza" julAI 93 meM "atha samayasAra zuddhikaraNa' zIrSaka se jo lekha chApA hai use pAThakoM kI jAnakArI hetu avikala de rahe haiM - atha samayasAra zuddhi prakaraNa kundakunda bhAratI ke prakAzana meM samayasAra ke mUla pATha meM saMzodhana para AcArya zrI vidyAnanda mahArAja se pro0 khuzAla candra gorAvAlA kI carcA: paM. balabhadra jI aura paM0 padmacandra jI ke bIca hue patrAcAra ko dekha-samajhakara pro0 gorAvAlA ne 1 maI, 1993, ko dillI meM muni zrI se bheMTa kI thii| pro0 gorAvAlA : Pischel Adi prAkRtavidoM ke anusAra jainazaurasenI vaidika-saMskRta ke samAna prAcIna tathA pRthaka hai, sAhityikazaurasenI se, sAhityika-saMskRta ke samAna / ataeva jaise vaidikasaMskRta meM, sAhityika-saMskRta ke AdhAra para Aja taka eka bhI rUpa nahIM badalA gayA hai, vahI hameM karanA hai jaina-zaurasenI ke viSaya meM / mani zrI ne apanI bhASA-samiti meM Adhe ghaMTe taka apanI sAdhanA, AgamajJAna aura zaurasenI ke vizeSAdhyayana para upadeza diyA / __ pro0 gorAvAlA : maiM 'saMjadapada-vivAda' ke samaya se hI mUla kI akSuNNatA kA laghutama pakSadhara hU~, ataH jaina-zaurasenI yA kundakundavANI kI akSuNNatA ke lie 'anekAnta' kA preraka huuN| bhAratavarSIya digambara jaina saMgha-nirmita donoM paMDitoM meM mamatva bhI hai, tathA ye donoM Apake bhI kRpAbhAjana rahe haiM / ye vyApya haiM aura Apa vyApaka haiM / aise prasaMgoM meM vyApaka (Apa tathA zramaNamuni) kI adhika hAni huI hai / 13 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muni zrI kA punaH vAggupti maya upadeza calA / pro0 gorAvAlA : Apako jo eka anya tAr3apatra kI prati milI hai, use 'anekAnta', vIra sevA mandira, ko dilA diijie| muni zrI : maiM 50 hajAra loga bhejakara vIra sevA mandira kA ghirAva karA sakatA hUM / yA 50 paMDitoM ke abhimata (paMphaleTa) rUpa meM chapavAkara bAMTa sakatA hUM aura usa se vIra sevA mandira kI bhI vahI hAni hogI jo Ayakara meM zikAyata karake inhoMne 'kundakunda bhAratI' kI kI hai| abhI taka hamArA eka karor3a kA phaNDa ho gayA hotA agara anekAnta ne isake khilApha na likhA hotA / pro0 gorAvAlA : yaha saba hamAre guruoM ke anurUpa nahIM hogA / ata: Apa likheM ki amuka tAr3apatrI prati ko AdhAra mAnakara paM0 balabhadra jI kA saMskaraNa prakAzita kiyA gayA hai tathA pUrva-prakAzanoM ko truTipUrNa, bhUlayukta yA azuddha kadApi na likheM kyoMki yaha likhanA jinavANI ke lie AtmaghAtaka hogA / jaba eka hI graMtha meM poggala puggala, Adi rUpa 'bahulaM, pravRtti-apravRtti' rUpa se pAye jAte haiM to ve tadavastha hI raheM / ekarUpatA ke lie eka bhI pada badalA, ghaTAyAbar3hAyA na jAve, jo adhika upayukta lage use 'atra saMjadaH pratibhAti' karanA pAdaTippaNI meM, vizvamAnya saMpAdana-prakAzana-saMhitA hai / vyAkaraNa ke AdhAra para saMzodhana aura vaha bhI dUsare (sAhityika-saMskRta yA zaurasenI) ke AdhAra para na huA hai aura na hogA / mhaaraaj| Apako koI prAkRta-vyAkaraNa prAkRta meM milA ? muni zrI ne prakArAntara hetu jayasenI TIkAgata sUtroM ko kahA / pro0 gorAvAlA : saba prAkRta-vyAkaraNa saMskRta meM haiM / ye brAhmaNayuga kI dena hai jisane laghu bhASAoM ko apa-bhraMza banAyA hai / tIrtha-rAja vIraprabhu se Agama rUpa meM AyA tathA gaNaharaMgathipaya, zruta 14 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smRta rUpa se jaba zAstrarUpa meM AyA to 18 bhASAoM ke AcAryoM kI dRSTi zrotA-hita para thI, 'vattthusahAva' ko 'vidvajjanasaMvedya' rakha kara prAkRta jana ko vaMcita karane kI nahIM thI / 'syAdvAda' bhASAcaukApaMthI (conservatism) kA bhI nirAkaraka hai / vaha bhASAsyAdvAda hai / kahake namo'stu kI / AcArya zrI vidyAnanda jI kI cetAvanI - eka pratikriyA pro0 gorAvAlA se dinAMka 1 maI ko huI uparokta bheTavArtA ke pahale mahAvIra jayantI kI Ama sabhA meM pareDa grAunDa, lAla kilA, dillI meM dinAMka 3 apraila, 1993, ko muni zrI cetAvanI de cuke the - "anta meM maiM Apako eka mahatvapUrNa bAta batA dUM ki hamAre paM. balabhadra jI ne eka samayasAra sampAdana 1978 meM kara diyA thA jisakA sampAdana tADapatrI graMtha ke aura cAra hastalikhita aura cAra jo chape hue graMtha haiM unake anusAra kiyA gayA / 1978 meM lagAtAra eka sAla taka vIra sevA mandira ke kaI sadasyoM ne paM0 padmacanda jI se ye likhavA diyA ki ye grantha bhraSTa kara diyA, ye grantha badala diyA aura isakI bhASA badala dI / Agama ko dhvaMsa kara diyA, aise saba bahuta bar3e Apattijanaka bAteM kahI, itanA hI nahIM unhoMne kAryakAriNI samiti bulAkara eka posTara bhI nikAla kara isa graMtha kA bahiSkAra kara diyA / unase aneka bAra paMDita jI ne ciTThiyAM likhI aura abhI bhI taiyAra haiM / samAja meM paDitoM ko lar3anA nahIM cAhie / paMDita to pahale jaise nahIM haiM aura lar3avAne vAle sabase bar3e jo catura loga haiM unase Apa logoM ko baca kara rahanA cAhie / aura sApha hama kahate haiM ki Apako koI himmata ho to yahA~ Apa bAla Azrama meM Ao yA yahA~ Ao yA jahAM Apa cAhate haiM / paMDita jI eka-eka prAmANa deMge, hama bhI baiThane ko taiyAra haiM / unake pAsa grantha bhI bhejA 15 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isameM kyA galatI hai bhejo, Aja taka nahIM bheja sake / tIna mahInoM se unako ciTThiyA~ likhI, koI eka zabda uttara dene ko taiyAra nahIM hai aura itane kaSAyavaza hokara unhoMne apazabda taka usameM likhA hai, jisako bola bhI nahIM sakate / to Apa (vIra sevA mandira ke) sadasyoM se merA kahanA hai ki yA to Apa siddha kara dIjie, yA istIphA de dIjie aura donoM nahIM kara sakate to maiM 10-20 hajAra AdamiyoM ko bulAkara prastAva pAsa karuMgA / taba ApakI koI sthiti idhara udhara kI nahIM rhegii| ye merI Aja cetAvanI hai aura Apako spaSTa kahanA hai| unhoMne 6-6 lekha anekAnta meM diye jo bahuta hI ghaTiyA bAta hai / 1974 meM bhI zAntilAla kAgajI ityAdi ne mere khilApha bahuta parizrama kiyA aura unhoMne bahuta nAnA prakAra ke bAla Azrama meM mujhe takalIpha bhI dI / maiMne kSamA kara diyA thA / itanA taka likhA ki anekAnta meM ki kundakunda bhAratI ko jo dAna diye gaye haiM vo anyAya upArjita dhana hai aura vIra sevA mandira ko jo dAna diye gaye haiM nyAya upArjita / ye zAntilAla kAgajI aura paM0 padmacanda ke dhandhe haiM / inase satarka raho / aura yadi ye loga 10-15 dina ke andara isa samasyA kA hala nahIM karate haiM to maiM samAja ke cAroM tarapha se logoM ko bhI bulAU~gA aura unake khilApha prastAva pAsa hogA / aura jo paM0 balabhadra jI kAnUnI kAryavAhI kareMge usakI bhI jimmedArI ApakI hogI / Aja maiM spaSTa kara rahA hUM, Aja taka cupa baiThe haiM aba cupa nahIM baiTha sakate / " (pro0 khuzAlacaMda gorAvAlA jaina sAhitya ke pichalI pIr3hI ke zeSa rahe mUrdhanya vidvAnoM meM se haiM / bhagavadkundakundAcArya kI amara kRti samayasAra ke mUla pATha meM pUjya AcArya rASTrasaMta vidyAnanda muni ke mArga-darzana meM kundakunda bhAratI meM prAkRta vyAkaraNa ke AdhAra para kie gae saMzodhanoM ke viSaya para AcArya zrI ke sAtha unakI carcA huI thii| uparyullikhita bheMTa-vArtA isa saMbaMdha meM unakI manovyathA ko ujAgara 16 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karatI hai / samayasAra graMtha meM zaurasenI prAkRta bhASA ke prAcInatama rUpa ke darzana hote haiM tathA prAkRta bhASA ke vyAkaraNa usake bahuta bAda meM race gae the / ata: samayasAra kI bhASA pUrNarUpeNa vyAkaraNa ke niyamoM ke anurUpa na ho to isameM koI Azcarya kI bAta nahIM / hama prophesara sAhaba ke abhimata se sahamata haiM ki upalabdha prAcIna pAMDulipiyoM ke AdhAra para sthira kie gae mUla pATha meM vyAkaraNa, artha Adi kI dRSTi se yadi koI saMzAdhana upayukta samajhA jAya to mUla pATha ke sAtha cher3achAr3a na karake use pAda-TippaNI (Footnote) ke rUpa meM denA hI ucita hai|) __isa saMbaMdha meM zrI mahAvIra jayantI ke suavasara para di. 3-4-93 ko Ayojita vizAla jana sabhA meM AcArya zrI dvArA vyakta kie gae Tepita udgAroM meM unakI kopAveza se prerita dhamakI ko par3ha kara bar3A aTapaTA lagA / nizcaya hI, bhASA samiti kA nirantara pAlana karane vAle kaSAya-jayI mahAmuniyoM kI garimA meM isase koI zrI-vRddhi huI ho, hameM aisA nahIM lagA / pUjya AcArya zrI ke sArI sabhA ko vismita karane vAle kopAveza kA hama svayaM bhI pratyakSa darzana kara cuke haiM jaba unhoMne zrI zravaNabelagolA meM bhagavAna bAhubalI ke sahastrAbdi mahAmastakAbhiSeka ke avasara para eka vizAla jana sabhA meM zrI bharata kumAra kAlA (bambaI) ko bhArI kopAveSa meM DAMTa kara maMca se utaravA diyA thA kyoMki ve zrI kAlA ke dvArA eka vidhavA ajaina mahilA rAjanetA se prathama abhiSeka karAe jAne kI pUrva AlocanA kie jAne se ruSTa ho gae the / -ajita prasAda jaina prabandha sampAdaka ('zodhadarza' 20 se sAbhAra) 17 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI ke ukta pravacana ke sambandha meM tatkAla hI eka patra kundakunda bhAratI ke adhyakSa sAhU azoka kumAra jaina kI sevA meM vIra sevA maMdira kI ora se bhejA gayA jo isa prakAra hai : 15 apraila, 93 AdaraNIya sAhUjI, sAdara jaya jinendradeva kI / __gata mAha samayasAra vivAda ke sambandha meM 15-20 dinoM bAda bAhara se vApasa Ane para Apane bAta karane ko kahA thaa| isa bIca 3 apraila ko mahArAjazrI kA pravacana isa sambandha meM huA / jo jAnakArI mujhe jaina-ajaina mitroM se jitanI milI, Apake avalokanArtha saMlagna hai / pravacana meM lagAye gaye sabhI Aropa nirAdhAra to haiM hI, paM. padmacanda zAstrI ke viruddha kI gayI TippaNI vizeSa rUpa se vicAraNIya hai / 1 kyA kisI vidvAn ko khAmoza karane kA yahI tarIkA hai ? 2 kyA zAstrI jI kA nirAdara ucita hai ? 3 kyA zAstrI jI kisI ke kahane para lekha likha sakate haiM ? jaina samAja ke netA, kundakunda bhAratI ke adhyakSa, vIra sevA mandira ke saMrakSaka tathA agraja ke nAte Apake mArgadarzana kI apekSA hai / sAdara, saMlagna : / ApakA pratiSThA meM, sAhU zrI azokakumAra jaina mahAsaciva adhyakSa kundakunda bhAratI isake pazcAt 10 maI 1993 ko vIra sevA mandira kI kAryakAriNI kI baiThaka meM mahArAja zrI ke ukta pravacana para vicAra vimarza huA aura 18 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 maI 1993 ko kundakunda bhAratI ke maMtrI mahodaya ko jo patra bhejA gayA vaha yahA~ diyA jA rahA hai : 12 maI, 1993 maMtrI mahodaya. zrI kundakunda bhAratI, 18 --bI spezyala insTITyUzanala eriyA, nayI dillI-110067 AdaraNIya baMdhu, sAdara jayajinendra / dinAMka 10 maI 1993 ko vIra sevA mandira kAryakAriNI kI baiThaka zrI prakAzacanda jI jaina, pUrva nigama pArSada kI adhyakSatA meM huI / saMsthA ke sadasya zrI digdarzanacaraNa jaina ne bhagavAna mahAvIra jayantI ke avasara para 3-4-93 ko AcArya zrI vidyAnanda jI ke pravacana kA Tepa "jisameM vIra sevA mandira evaM jainAgama" sambandhI vicAra vyakta kiye gaye haiM, prastuta kiyA aura kahA ki isa Tepa meM vIra sevA mandira para jo Aropa lagAye gaye haiM vaha atyanta Apattijanaka hai / Tepa baiThaka meM bajAkara sunAyA gayA / sarvasammati se vicAra kiyA gayA ki Tepa meM vyakta AcAryazrI ke vicAra tathyoM para AdhArita nahIM haiM / sabhI sadasyoM ne ekamata se Tepa meM vyakta bhASA ke prati asahamati prakaTa kI aura nirNaya liyA ki Tepa kI prati AcArya zrI ke manana hetu bheja dI jAya / kAryakAriNI ke isa nirNaya ke anusAra Tepa kI prati Apake pAsa bhijavA rahA huuN| sadhanyavAda, bhavadIya, mahAsaciva Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. balabhadra jI ne sAhU azoka kumAra jaina ke havAle se eka patra vIra sevA mandira ko likhA thA / vIra sevA mandira ne 11-3-93 ko patra likhakara sAha azoka kumAra jaina se mArgadarzana cAhA thA / patra isa prakAra hai : 11-3-93 AdaraNIya sAhU jI, mAdara jaya jinendra / kundakunda bhAratI dvArA prakAzita samayasAra grantha ke prasaMga meM vIra savA mandira dvArA uThAI gayI ApattiyoM se Apa paricita hoMge / isI viSaya meM kundakunda bhAratI se paM balabhadra jI kA patra dinAMka 11-- 3 ) 3 jo "anekAnta'' ke prakAzaka zrI bAbulAla jaina ke nAma hai, kI prati saMlagna hai / isI sambandha meM vicAra karane hetu Aja kAryakAriNI kI baiThaka bhI bulAI gayI hai jisakI sUcanA ApakI savA maM bhI yathAsamaya preSita kara dI gayI thii| ___vIra sevA mandira kA mantavya yaha hai ki bhagavAna kundakunda kI nijI hastalikhita koI prati samayamAra kI upalabdha nahIM hai / vibhinna prakAzanoM kI jo pratiyA~ upalabdha haiM una sabhI meM pATha bheda hai / kahIM bhI vyAkaraNa ke AdhAra para ekarUpatA kI bAta nahIM kahI gayI hai / mUla Agama kI prAcInatA akSuNNa rahe isake lie yaha Avazyaka hai ki vyAkaraNa ke nAma para ekarUpatA karane ke bahAne badalAva nahIM kiyA jAya / yadi kahIM koI pATha bheda kiyA jAnA Avazyaka lagatA ho to TippaNI meM jAnA cAhie / yadi isa prakAra badalAva cAlU ho gayA to mUla Agama kA vilopa hI ho jAyegA / paM. balabhadra jI ne apane uparokta patra meM likhA hai ki Apa aura sAha ramezacandra jI ne prAkRta bhASA ke kaI prakANDa vidvAnoM dvArA yaha 20 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAnakArI lI thI to una vidvAnoM ne pATha bheda kA mAmalA batAyA / bArAmatI meM jaba Apane jAnanA cAhA ki kyA kundakunda bhAratI dvArA prakAzita samayasAra upalabdha prAcIna grandhoM meM se kisI bhI eka grantha ke anurUpa hai taba Apako bhAvanagara se 52 varSa pUrva yaha prakAzita 'samayamAra'' grantha dikhAyA gayA thA / paNDita jI ke anusAra usa prati meM sabhI pATha kundakunda bhAratI se prakAzita grantha ke anurUpa pAye gaye the| kundakunda bhAratI dvArA prakAzita "samayasAra'' grantha ke agalekha "munnar3i' zIrSaka meM diye gaye tathyoM se yaha pratIta hotA hai ki yaha grantha kisI bhI prAcIna samayamAra grantha ke anurUpa nahIM hai, phira bhI jaisA ki paNDita balabhadra jI ne upagakta patra meM likhA hai ki kandakanda bhAratI meM prakAzita samayamAra bhAvanagara meM prakAzita grantha ka anurUpa hai, aura Apana isakI puSTi kara lI hai tA kRpayA hamAga mArgadazana karana kI kRpA karaM tAki vAra savA mandira vastusthiti ra avagata hA jAya / mAbhivAdana salagna : eka ApakA, pratiSThA meM. mahAsaciva mAnanIya sAha, azoka kumAra jaina. nayI dillI samayasAra ka viSaya meM hI AdaraNIya mAha ramazacandra jaina kA 16-3 - 93 kA patra hameM milA thA jisakA uttara vIra saMvA mandira kI ora se 17- 3 - 493 ko unheM bhejA gayA / patra isa prakAra hai : Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 mArca, 1993 AdaraNIya sAha jI, sAdara jaya jinendra saMdarbha : samayasAra grantha ApakA / mArca kA patra saMsthA ke vidvAna paM padamacanda jI zAstrI ke nAma milA / isa viSaya meM vicAra-vimarza karane se pahale merA nivedana hai ki kundakanda bhAratI meM paM balabhadra jI ne dinAMka 10 3 - 93 ke patra meM likhA hai ki zAstrI jI meM na to upadeza dene kI pAtratA hai aura nA hI Adeza dene kI kSamatA hai, sAtha hI unhoMne zAstrI jI kI bhASA ko AtaMkavAdI batAyA hai / patra ke aMta meM unhoMne pariNAma bhugatane kI dhamakI bhI dI hai / unake patra kI pratilipi malagna hai / kyA ina paristhitiyoM meM zAstrI jI ke parAmarza kA koI artha hogA, isa sambandha ma kandakanda bhAratI se lagAtAra aneka patra hameM mile / mA bhavata: Apako una sabhI kI jAnakArI bhI hogI / kundakunda bhAratI kA aura AdaraNIya sAha azAka kumAra jI ko saMsthA se bheje gaye patroM kI malagna pratilipiyAM viSaya ko adhika spaSTa karatI hai / mAbhivAdana. ApakA, mahAsaciva saMlagna : tIna patroM kI chAyAprati pratiSThA meM. sAha ramezajI jaina TrasTI kundakunda bhAratI. TAimsa hAusa, 7. bahAdurazAha japhara mArga. nayI dillI Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN gokulacanda jaina, vArANasI ne Agama badalAva ke sambandha meM apane vicAra 'jaina siddhAnta bhAskara' meM digambara jaina prAkRta liTarecara eNDa zaurasenI zIrSaka ke antargata isa prakAra diyaM haiN| Digambera Jaina Prakrit Literature and Sauraseni Tu conclude. I may simply observe that these questions Stand Yahsa Prasnas before scholars of Prakrits, andinot attended timely dangerous consequences are obvious If the Sauraseni grammar is prescribed for the study of Digambera Jauna Prakrit literature, and ancient Prakrit lets de COLrected accordingly, the entire Prakrit works of the tradition wul automatically be prosed after one thousand years of Vardhamana Malaura Then there remains 110 question of historical and objective study Most of the present scholars are repeating the CuSepassed by one on the other culier scholar Iven the studie's already conducted are not conSulled The younger Leneration has advanced few steps turth Icommon practicindercloputonaluthmaller from here and there and to make authoritative statements as their own research ( jaina siddhAnta bhAskara sa sAbhAra) DaoN. e ena upAdhye eva DAkTara hIgalAla jaina ka vicAra paThanIya haiM / In his observation on the Digamber ter Dr Deniche discusses various points about some Digamber Prakrit works. He remarks that the language of these works is influenced by Ardhmagdhi, Jain Maharastri which Approaches 11 and Saurseni ' Dr AN Upadhye Introduction of Pruruchunsula) 27 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ The Prakrit of the sutras, the Gathas as well as of the commentary, is Saursenunfluenced by the order Ardhamagdhi on the one hand and the Maharashiri on the other, and this is exactly the nature of the language called 'Jain Saurseni' .. Dr Hiralal (Introleuon of SaT khaMDAgama P IT') paTakhaNDAgama ke sampAdaka aura apanI pIr3hI ke mAnya vidvAna poData phalacanda zAstrI ke vicAra yahAM die jA rahe haiM / 'jo grantha hastalikhita pratiyoM meM jaisA prApta ho, usako AdhAra mAnakara use vaisA mudrita kara denA cAhie / hamako yaha adhikAra nahIM hai ki hama usameM hera phera kreN| Apa apane vicAra likha sakate haiM yA pAda TippaNa ma apanA sujhAva da sakate haiM / mUla grantha badalavAne kA Apako adhikAra nahIM hai / upasa AmnAya kI maryAdA banAne meM sahAyatA milatI hai aura mRna AgamoM kI surakSA banI rahatI hai / vedoM ke samAna mUla Agama prAcIna hai / ve vyAkaraNa ke niyamoM se baMdhe nahIM haiM / vyAkaraNa ke niyama bAda meM una granthoM ke AdhAra para banAye jAte haiN| __ - paM0 phUlacanda siddhAnta zAstrI __banArasa vAle hastinApura pa.. balabhadra jI kA mukhya Aropa yaha rahA hai ki hamane unake kimI patra kA uttara nahIM diyA hai / hama vIra sevA mandira se diye gaye uttaroM ko pAThakoM kI jAnakArI ke lie yahAM uddhRta kara rahe haiM : 24 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 pharavarI. 3 mAnanIya paMDita balabhadra jI jaina saMpAdaka "samayamAra kundakunda bhAratI, nayI dillI AdaraNIya. ApakaM patra di / - 2 )ka uttara ma nivedana hai ki / ... maM sAlApura se prakAzita "mRlAcAra'' grantha sa sambandhita gAthA ke pRSTa kI chAyA prati saMlagna hai jisama hadi kA nahI "hoI" zabda kA prayoga hai| bhAratIya jJAnapITha va anya pUjA kI pustako abhA di jaina pariSada kI pAThAvalA meM bhI 'harvAda' zabda kA prayAga nahI hai / paNTina padamacandrajI gAmbI se bAta karana para unhAna kahA "Daya viSaya ma vaha pahala hI lignu caka hai / unakA abhimAna hai ki eka hI grantha meM eka gabda kA vibhinna sthAnoM para vibhinna pAma diyA gayA hai / unakI dRSTi meM va sabhI ThIka hai / jisa jagaha jima zabda kA jA rUpa prayukta huA hai Aga bhI vahIM honA cAhie / ganda kA badala kara ekarUpatA lAne ke cakkara meM mUla rUpa ma badalAva ya prAcInatA naSTa hotI hai / Avazyaka hone para kucha pATha bheda spaSTa karanA bhI par3e to use TippaNI meM diyA jAnA cAhie / mUla gAthA ke svarUpa ko badalA nahIM jAnA cAhie, use akSuNNa rahanA hI cAhie / yaha mata kavala maMga hI nahIM. aneka uccakoTi ka mardhanya vidvAnoM kA bhI hai / " paNDita jI kI jina ApatniyoM kA yapramANa samAdhAna Apane tayAra 5 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiyA hai, kRpayA usakI eka prati bheja deM to viSaya ke sabhI pakSoM para vicAra karane meM sugamatA rahegI aura samucita samAdhAna bhI ho skegaa| zeSa ApakA uttara Ane para, bhavadIya, mahAsaciva 3 mArca, 93 AdaraNIya paMDita balabhadra jI, sAdara jajinendra Apasa do saptAha pUrva dUrabhASa para aura Apake pratinidhi zrI subhASacandra jaina sa 2-3 bAra bAteM huI / Apane kahA thA ki Apake dvArA prakAzita "samayasAra'' grantha mRDabidrI ke tADapatra para likhita prati para AdhArita hai / maiMne Apase bhI nivedana kiyA thA aura Apaka pratinidhi se bhI ki ukta mRDabidrI ke grantha kI chAyA prati hameM upalabdha karAne kI kRpA kareM tAki hama bhI apane zodhArthiyoM ke lie upayoga kara skeN| kala Apake pratinidhi ne kahA ki maiM likhita meM Apase nivedana karUM, ata: merA nivedana hai ki Apa ukta grantha kI chAyA prati bhijavA deN| usameM kucha kharcA bhI ho to hama saharSa Apako deMge / isa prakAra usa grantha se hamArA mArgadarzana bhI hogA aura Apake isa pakSa ko bhI bala milegA ki Apane "samayasAra" mUDabidrI ke tADapatrI para likhita grantha ko Adarza prati mAnakara hI mudrita karAyA hai / Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstrI jI kA kahanA hai ki jisa grantha meM jo zabda jisa rUpa meM AyA haiM vahAM usakA vahI rUpa rahanA cAhie / unakA virodha to yahI hai ki vyAkaraNa kI dRSTi se kisI Agama ke mUla zabda ko sudhAra ke nAma para badalanA Agama ko virUpa karanA hai / kRpayA mUDabidrI grantha hI prati zIghra bhijavAne kI kRpA kareM / bhavadIya. mahAsaciva 13 mArca, 1993 maMtrI kundakunda bhAratI 18-bI. spezyala isTITayUzanala eriyA nayI dillI-110017 AdaraNIya baMdhu. sAdara jaya jinendra kundakunda bhAratI evaM paMDita balabhadra jI se prApta dinAMka 15-2-93, 18-2 -- 93, 20-2 - 03, 21 2 ) 3. 2-3-93, (-3-93, 10-3-93, 11 -- 3-03 evaM binA dinAMka ke patroM para vIra sevA maMdira kI kAryakAriNI ne dinAMka 11 -3 -) ko zrI zIlacanda jI jaina jauharI kI adhyakSatA meM vistRta rUpa se vicAra kiyA / yaha niSkarSa nikalA ki vartamAna meM bhagavAna kundakunda kI, unake nijI hastalikhita samayasAra grantha kI koI pratilipi upalabdha nahIM hai / vibhinna prakAzakoM kI athavA prAcIna tADapatra para likhita pratiyA~ prApta haiM / unakA adhyayana karane para pratIta hotA hai ki koI bhI prati akSaraza: eka dUsare se mela nahIM khAtI / kisI bhI prati meM aisA lekha nahIM milatA ki usakA saMzodhana kiyA gayA hai / 27 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kundakunda bhAratI dvArA prakAzita grantha meM saMzodhana kara zabdoM meM parivartana se yaha vivAda utpanna huA / isa viSaya para vIra sevA maMdira kI kAryakAriNI ne 1988 meM vicAra kiyA aura nirNaya liyA ki aise prAcIna Agama granthoM meM zabda parivartana kara saMzodhana kI paripATI ko rokA jAya anyathA mUla Agama kA lopa hI ho jAyegA / isI dRSTi se isa sambandha meM vidvAnoM se prApta vicAroM ko patraka ke rUpa meM prasArita kara samAja ko jAgRta karane kA prayatna kiyA gayA / hAlAMki ukta prasaMga meM vIra mevA maMdira meM 1988 meM prakAzita "anekAnta'' ke tIna aMkoM meM prakAza DAlA gayA thA jabaki 1993 meM kundakunda bhAratI se uparokta Aropa patra prApta hue haiM, jinameM 1988 ke aMkoM kA havAlA diyA gayA hai / una patroM meM mukhya rUpa se yaha kahA gayA hai ki mRDabidrI meM prApta tADapatroM para likhita samayamAra ko Ardaza prati mAnakara hI yaha grantha mudrita karAyA gayA hai aura yaha Azaya nikalatA hai ki kundakunda bhAratI dvArA prakAzita samayamAra grantha ukta prati ke anusAra hai, parantu vastusthiti isase bhinna hai kyoMki usI grantha ke prArambha meM 'munnaDi' zIrSaka se jo lekha chapA hai usase yaha spaSTa ho gayA hai ki yaha grantha kisI bhI anya upalabdha samayasAra kI satya prati nahIM hai| Apake uparokta eka patra meM zrI rAjakRSNa jaina ceriTebila TrasTa dvArA prakAzita samayasAra grantha ke havAle se kahA gayA hai ki unhoMne bhI samayasAra meM saMzodhana kiyA hai, kintu usakI prastAvanA se vidita huA ki unhoMne saMzodhana nahIM kiyA hai balki chUTe zabda va paMktiyoM kI pUrti vidvAnoM kI dekha rekha meM kI / unhoMne vyAkaraNa ke AdhAra para koI bhI zabda nahIM badalA hai / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uparokta tathyoM ke Aloka meM kAryakAriNI ne sarvasammati se yaha nirNaya liyA hai ki mUDabidrI se prApta samayasAra kI chAyA prati upalabdha karAkara usakA milAna kundakunda bhAratI dvArA prakAzita samayasAra se kara liyA jAya / yadi yaha usI kI satya prati hai to vIra sevA maMdira apanI sabhI ApattiyoM ko sakheda vApasa le legA / yahI mAMga paNDita balabhadra jI ne apane 10-3-93 ke patra meM rakhI hai| kAryakAriNI ne yaha nirNaya bhI liyA ki vIra sevA maMdira kA abhiprAya kundakunda bhAratI athavA saMpAdaka mahodaya ko kisI prakAra kI hAni pahuMcAne kA nahIM thA. na hai aura nA hI bhaviSya meM aisA ho sakatA hai| bhavadIya mahAsaciva | pUjya tyAgIgaNa evaM vidvAnoM kI kucha sammatiyAM bhI dI jA rahI hai| a -108 pUjya AcArya ziromaNi zrI ajita sAgara jI mahArAja 'mRla jaina prAkRta granthoM ko badalanA kathamapi ucita nahIM hai|' A - gaNadharAcArya 108 zrI kunthusAgara mahArAja ___-jo bhI pUrvAcAryo dvArA likhita graMtha haiM athavA kundakunda devakRta jinAgama haiM usameM badala karane kA kisI ko bhI adhikAra nahIM hai kyoMki hamAre AcAryoM ne kahIM bhI galata likhA hI nahIM hai / mUla granthoM ko badalanA va unakI mUla bhASA ko badalanA mahApApa hai / ' i -zrI 108 namisAgara jI mahArAja ___-'Agama ko anyathA karanA sabase kharAba bAta hai isase paramparA bigaDegI hii|' 20 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I -kSullakamaNi 105 zrI zItala sAgara jI mahArAja - 'mUla zabdoM, vAkyoM meM parivartana nahIM kiyA jAnA cAhie / koSTaka yA TippaNI meM apanA sujhAva diyA jA sakatA hai / ' u - 105 AryikA vizuddha matI jI -'mUla meM sudhAra bhUla kara nahIM karanA cAhie anyathA sudharatesudharate pRrA hI naSTa ho jAegA / ' U- 105 AryikA zrI jJAnamatI mAtA jI -yadi kadAcit koI pATa bilkula hI azuddha pratIta hotA hai to bhI use jahA~ kA tahA~ na sudhAra kara koSThaka meM zuddha pratIta hone vAlA pATha rakha denA cAhie / Ajakala mRlagranthoM meM saMzodhana, parivartana yA parivardhana kI paramparA cala par3I hai usakI mujhe bhI cintA hai / ' e -paM0 phUlacandra jI siddhAnta zAstrI ____ -'granthoM ke sampAdana aura anuvAda kA mujhe vizAla anubhava hai| niyama yaha hai ki jisa grantha kA sampAdana kiyA jAtA hai usakI jitanI sambhava ho utanI prAcIna pratiyAM prApta kI jAtI haiM / unameM se adhyayana karake eka prati ko Adarza prati banAyA jAtA hai / dUsarI pratiyoM meM yadi koI pATha bheda milate haiM to unheM pAda TippaNa meM diyA jAtA hai / ' ai -paM0 jaganmohana lAla zAstrI ___-pUrvAcAryo ke vacanoM meM, zabdoM meM sudhAra karane se paramparA ke bigar3ane kA andezA hai / koI bhI sudhAra yadi vyAkaraNa se yA vibhinna pratiyoM ke AdhAra para karanA ucita mAneM to use TippaNa meM sakAraNa ullekha hI karanA cAhie na ki mUla ke sthAna para / ' o -paM0 bAlacanda siddhAnta zAstrI ____ -saMzodhana karane kA nirNaya pratiyoM ke pATha milAna para niyamita honA cAhie na ki sampAdaka kI svecchA para / ' 30 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ au -DA. jyotiprasAda jaina ___-'kisI bhI prAcIna grantha ke mUla pATha ko badalanA yA hastakSepa karanA kisI ke lie ucita nahIM hai / jahAM saMzaya ho yA pATha truTita ho usI sthiti meM grantha kI vibhinna pratilipiyoM meM prApta pAThAntaroM kA pAda TippaNI meM saMketa kiyA jA sakatA hai / ' aM -DA. lAlabahAdura zAstrI, dillI -'hameM kundakunda bhAratI (Agama) ko badalane se bacAnA cAhie anyathA loga Agama grantha to dUra rahe ve anAdi mUla maMtra NamokAra maMtra ko bhI badala kara rakha deMge / ' aH -pro0 gorAvAlA khuzAlacandra, vArANasI __'jinavANI bhaktoM ko mUla ko badale binA TippaNI dvArA hI antara-prAkRta rUpoM kA nirdeza karanA cAhie tAki puNya zloka pUjyavara zrI 108 A. zAnti mAgara jI mahArAja ke samAna samAdhi grahaNa ke pahile "saMjada" pada kI puna: sthiti kA upadeza na denA par3e / ' ka -DA. rAjArAma jaina, ArA ___-'mUla AgamoM kI bhASA meM kisI bhI prakAra kA parivartana nahIM honA cAhie / jisa bhASA parivartana ke AdhAra para hamane ardhamAgadhI jainAgamoM (zvetAmbarAgamoM) kA bahiSkAra kara diyA, usI AdhAra para hama apane mUlAgamoM kI bhASA meM parivartana kara use apanAnA cAhate haiM, yaha kaise saMbhava hogA / ' ga -DaoN. nemIcanda jaina, indaura ____ - vastutaH jaina zaurasenI anya prAkRtoM se judA hai, isa tathya ko pUrI taraha samajha lenA cAhie / bhASA ke zuddha karane kI sanaka meM kahIM aisA na ho ki hama jaina-zaurasenI ke mUla vyaktitva se hI hAtha dho baiTheM / ' 31 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gha -DaoN. lAlacanda jaina, vaizAlI -'prAcIna AcAryo ke granthoM kI mUlabhASA ko zuddha karake use vikRta karanA eka bahuta bar3A du:sAhasa hai / jaina zaurasenI AgamoM kI bhASA samasta prAkRtoM se prAcIna hai, isalie usake rUpoM meM vividhatA kA honA svAbhAvika hai / bArahavIM zatAbdI ke vaiyAkaraNoM ke vyAkaraNa niyamoM ke anurUpa banAnA sarvathA anucita hai / AcArya haimacanda ne svayaM prAkRta vyAkaraNa meM 'ArSam' sUtra ke dvArA kahA bhI hai ki 'Apa' arthAt Agama saMbaMdhI zabdoM kI siddhi meM prAkRta-vyAkaraNa ke niyama lAgU nahIM hote haiN|' ca -padmazrI bAbUlAla pATaudI, indaura ___ 'mRla meM to kisI bhI prakAra kI milAvaTa bardAzta nahIM ho sakatI' cha - zrI ajitakumAra jaina, gvAliyara 'kundakunda bhAratI dvArA prakAzita samayasAra aura niyamasAra' Adi grantha A vimala sAgara jI mahArAja evaM upAdhyAya zrI bharata sAgara jI mahArAja ne yaha kahakara lauTA die ki ina granthoM meM AcAryoM kI mUla gAthAoM ke zabdoM ko badala diyA hai jo Agama sammata nahIM hai / ' ja -di0 jaina pravanthA samiti TrasTa, bIkAnera ___-'mRla Agama kI rakSA kA jo prayAsa Apane kiyA hai vaha sarAhanIya hai|' jha -DA0 kamalezakumAra jaina, vArANasI __-'kundakunda Adi pUrvAcAryoM kI prAkRta parivartana para vibhinna vidvAnoM kA dhyAna gayA hai aura bhaviSya meM usase hone vAle khataroM kA saMketa bhI spaSTa ho rahA hai / digambaroM dvArA apanI hI prAcIna saMskRti kI isa prakAra avahelanA hamAre dimAgI khokhalepana kA namUnA hai|' Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ta -zrI bhA0 di0 jaina vidvatpariSada kI ora se di0 23/6/88 ____ -'prAcIna granthoM ke saMpAdana kI sarvamAnya paripATI yaha hai ki unake zabdoM meM ulaTa phara na karake anya pratiyoM meM jo dUsare rUpa milate hoM. pariziSTa meM yA TippaNI meM unakA ullekha kara diyA jAe / ' Tha -DA0 vimalaprakAza jaina, jabalapura ____-'maMpAdaka ko apanI ora se pATha parivartana karane kA kadApi adhikAra nahIM hai / jo bhI kahanA ho, vaha apanA abhimata yA sujhAva pAda-TippaNa meM de sakatA hai / aura prAkRta granthoM meM to vizeSa rUpa se kisI bhI siddhAnta kA mAnakara pAThoM ko eka rUpa banAnA to sarAsara prAkRta kI sundaratA, svAbhAvikatA ko samApta kara denA hai / jo saMpAdana kaM sarva mAnya siddhAntoM ka sarvathA viruddha hai / ' Da -a0 bhA0 di0 jaina vidvatpariSad-khuraI adhivezana meM di0 27 6. 93 ko pArita prastAva 'vartamAna kAla meM mRla Agama granthA ke sampAdana evaM prakAzana ke nAma para granthakAro kI mala gAthAoM meM parivartana evaM saMzodhana kiyA jA rahA hai / jo Agama kI prAmANikatA, maulikatA evaM prAcInatA kA naSTa karatA hai / vizva-mAnya prakAzana maMhitA meM vyAkaraNa yA anya kisI AdhAra para mAtrA. akSara Adi ke parivartana kA bhI mRla kA ghAtI mAnA jAtA hai / isa prakAra ke prayAmAM se granthakAra dvArA upayAga kI gaI bhASA kI pracInatA kA lopa hokara bhASA ka aitihAsika cinha lupta hAna hai / ataeva Agama/Arya grantho kI maulikatA banAe rakhane ka uddezya ra a bhA di jaina vi pa vidvAnoM, sampAdakAM. prakAzakoM evaM unake jAta ajJAta sahayogiyoM meM pAgraha anurodha karatI hai ki ve AcAryakRta mUlagranthoM meM bhASA evaM artha sudhAra ke nAma para kisI bhI prakAra kA pherabadala na kareM / yadi koI saMzodhana/parivartana Avazyaka samajhA jAe to 33 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ use pAda-TippaNa ke rUpa meM hI darzAyA jAe tAki Adarza maulika kRti kI gAthAeM yathAvata hI banI raheM aura kisI mahAnubhAva ko yaha kahane kA avasara na mile ki bhagavAna mahAvIra svAmI ke nirvANa kaM 2500 varSa uparAnta utpanna jAgarUkatA ke bAda bhI mRla AgamoM meM saMzodhana kiyA gayA hai|' -sudarzana lAla jaina maMtrI upasaMhAra paM. balabhadra jI ne saMpAdakIya meM merA nivedana zIrSaka se likhA hai ki unhoMne Agama meM eka bhI zabda na ghaTAyA hai na bar3hAyA hai| Apa aura AcArya paramparA se Aye artha ke anusAra hI anvaya aura artha kiyA hai / hamArA anvaya aura artha se prayojana nahIM / isalie unakA yaha ullekha hamAre lie aprAsaMgika hai / vIra savA mandira kA to spaSTa mantavya hai ki paM0 balabhadra jI ne Agama ke mUla zabdoM ko nikAla kara vyAkaraNa ke anusAra zabdoM meM ekarUpatA lAne kA prayatna kiyA hai jo hameM svIkAra nahIM hai / ve likhate haiM ki unheM dasa gAthAeM batAyeM jo vyAkaraNa ke niyamoM ke viruddha hoM / hamArA kahanA hai ki jaina zaurasainI prAkRta Ama logoM ke bolacAla kI bhASA thI jisakA koI vyAkaraNa nahIM hotA / jisa bhASA para vyAkaraNa lAgU hotA hai use prAkRta nahIM kahA jA sakatA / prAkRta bhASA meM to zabdoM ke sabhI rUpoM kA prayoga huA hai / yadi ve vyAkaraNa ke niyamoM ke anukUla hote to sabhI jagaha zabda ekarUpa hote / kheda hai ki paM. balabhadra jI ne mUDabidrI kI tADapatrIya prati kI Ar3a meM vyAkaraNa ke niyamoM ke anusAra zabdarUpa parivartana kara ekarUpatA sthApita kara dI hai / isase bhI adhika kheda kI bAta yaha hai ki isa zuddhIkaraNa meM haimacanda AcArya ke vyAkaraNa ke anusAra Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana kiye gaye haiM / haimacanda AcArya kundakunda AcArya ke bahuta bAda ke haiM, aisA karane se digambara jaina AcArya kundakunda zrI haimacanda AcArya ke bAda meM hue siddha hote haiM jo nitAMta bhrAmaka hai / / atyanta pIr3A ke sAtha hameM likhanA par3a rahA hai ki kundakunda bhAratI (saMsthA) meM baiThakara paM0 balabhadra jI Agama rUpa kundakunda bhAratI ko hI bhraSTa karane para tule haiM / jina AgamoM ko par3ha kara vaha vidvAna baneM, jo sadaiva unakI AjIvakA kA sahArA banA, unhIM AgamoM ko bhraSTa kahanA aura unheM badalanA to aisA hI hai jaisA usI per3a kI jar3eM kATanA jisa para vaha baiThA huA ho / unhoMne vIra savA mandira ke maMtrI ko apanaM saMpAdakIya meM kheda prakaTa karane kI zAlInatA dikhAne kA parAmarza diyaa| hameM AzA hai ki paM. balabhadra jI kA bhrama dUra ho gayA hogA aura ve Agama bhASA ko atyanta bhraSTa kahakara Agama ko virUpa karane kI abhadratA ke lie samAja se kheda prakaTa karane kI zAlInatA avazya dikhaayeNge| vIra sevA mandira 35 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramparita mUla Agama rakSA prasaMga bAta maI san 1978 kI hai, jaba prAsaMgika (pazcAdvartI-vyAkaraNasaMzodhita) samayasAra ( kuMdakuMda bhAratI) kA prakAzana huA aura lA. harIcaMda jaina dvArA mathurA vAle paM. rAjendrakumAra jI ne hameM bhijavAyA / jaisA ki prAya: hotA hai grantha ko paryApta samaya bAda dekhane kA avasara milA / jaba grantha paThana meM mRla prAkRta ke zabdoM meM ekarUpatA kA anubhava huA taba pustakAlaya meM upalabdha pratiyoM se milAna kiyA aura hameM vahA~ vibhinna pratiyoM ke zabdoM meM anekarUpatA dRSTigata huI / taba prAsaMgika samayasAra kI "munnuDi'' arthAt pugavAk (do zabda ) par3hanA par3A tAki usase saMpAdaka kI saMzodhana dRSTi mila jAya / saMpAdaka ne usameM likhA hai : 1 "pATha saMzodhana kI athavA saMpAdana kI hamArI zailI isa prakAra rahI hai . hamane vibhinna pratiyoM ke pATha bheda saMgraha kiye / prasaMga aura granthakAra ke abhipreta ke anusAra ucita pATha ko prAthamikatA dI / prAthamikatA dete hue amRtacandra ke mantavya ko avazya dhyAna meM rakhA / jahA~ amRtacandra mauna haiM vahAM jayasena ke mantavya ko pATha ke aucitya ke anusAra svIkAra kiyA / " - munnuDi. pR 13 ( purovAka ) 2 "samayasAra kI mudrita aura likhita pratiyoM meM adhikAMza bhUleM bhASA-jJAna kI kamI ke kAraNa huI haiN|" - munnuDi. pR 10 ( purovAk) 3 "adhikAMza kamiyAM jaina-zaurasenI bhASA ke rUpa ko na samajhane kA pariNAma haiM / " - munnuDi, pR 12 (purovAk) saMpAdaka ke ukta vaktavya ko par3ha kara yaha jAnane meM dera na lagI ki - 36 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (ka) saMpAdaka ne pATha-bheda saMgraha kiye aura apanI samajha se jo unheM ucita jAna par3A usa pATha ko rakhA : arthAt kisI prati ko Adarza nahIM mAnA / (kha) hama nahIM samajhe ki jaba prAkRta zabda ke rUpabheda meM artha bheda na hotA ho, taba prAkRta zabda rUpo ke cayana meM saMpAdaka ne prasaMga ko kaise dekhA ? arthAt puggala ho yA poggala ho donoM zabda rUpoM ke artha meM abheda hai - isase prasaMga aura artha dAnoM meM antara nahIM par3atA - taba pramaMga se zabda cayana kaisa kiyA aura kaisa jAnA ki yahAM pAgala hai yA puggala Adi / (ga) unhoMne zanddha- cayana meM granthakAra kadakuda ke abhipreta ko kaise jAnA ki kaMdakaMda ne amaka sthAna para amuka zabda kA amuka rUpa rakhA hai ? jabaki kundakandAcArya kI sva dasta likhita koI prati hai hI nahIM aura jaba sapAdaka svayaM hI likhita aura mudrita pratiyo ko mRtla yukta kaha rahe haiN| prAkRta zabda rUpAM ke cayana meM sapAdaka ne amRtacandra AcArya ke mantavya kA kahAM se jAna liyA jabaki prAkRta zabda rUpa ke viSaya meM ukta AcArya mauna haiM aura kaMvala saMskRta meM vyAkhyAkAra haiN| (ca) saMpAdaka kA yaha kathana ki unhoMne "jayamana ke maMtavya ko svIkAra kiyA" bhI sarvathA mithyA hai kyoMki unhoMne vibhinna gAthAoM meM jayasenAcArya dvArA prayukta vibhinna zabda rUpoM meM pATha kI aucityatA dekhana kI vidvatA dikhAI aura jahAM inheM aucityatA nahIM dikhI vahAM zabda-rUpa badala diyA - aisA 37 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ inakI munnuDi se phalita hai / inhoMne aucityatA parakhane kA mApa-daNDa bhI nahIM batAyA / (cha) saMpAdaka ke pAsa kauna sA vyAkaraNa hai jo kuMdakaMda se pUrva ___ thA aura jaina-zaura senI kA prAkRta meM ho ? aisI avasthA meM saMpAdaka ke bayAna ke anusAra yaha niSkarSa nikalA ki yaha prasaMga prAkRta-bhASA kI ekarUpatA karane jaisA hai| phalata: - taba prAkRta ke prasiddha vettA DA. e. ena upAdhye, DA. hIrAlAla jaina, DA. nemIcanda jaina, ArA ke mantavya jAnane kA prayAsa karanA par3A aura jJAta huA ki unhoMne digambara AgamoM kI prAkRta bhASA ke rUpa kA parIkSaNa kara niSkarSa to nikAlA ki vaha prAkRta ( pazcAdvartI vyAkaraNa se bheda ko prApta dAyaroM se Upara) sArvajanika prAkRta hai - usameM kaI rUpa vidyamAna haiM / para, ve yaha kahane va karane kA sAhasa na kara sakaM ki amuka-amuka zabdoM ke amuka-amuka rUpa Agama meM nahIM haiM yA Agama meM zabdoM kA amuka rUpa hI hai / ve zabda rUpoM ke badalAva (idhara-udhara karane) kI himmata bhI na kara sake - jise inhoMne zabda rUpoM kA idharaudhara karake dikhA diyA / hamane DA. jagadIzacandra jI dvArA nirdiSTa vyAkaravibhakta bhASA- bheda ke prArambhika kAla ko bhI par3hA - jo kAla, prAsaMgika Agamo ke nirmAtA AcArya kuMdakuMda se sadiyoM bAda kA hai / phalata: aisA lagA ki yaha ThIka nahIM ho rahA aura taba likhane ke saMkalpa-vikalpa uThane lage-hama socate hI rahe, ki - san 7) meM hameM inhIM saMpAdaka jI dvArA saMpAdita "rayaNasAra" kI jayapura se prakAzita prati bhI mila gaI / isake "purovAka' meM saMpAdaka jI ne vedanAdAyaka jo zabda likhe haiM, ve isa prakAra haiM : 'mudrita kundakunda sAhitya kI vartamAna bhASA atyanta-bhraSTa aura Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azuddha hai| yaha bAta kevala 'rayaNasAra' ke mudrita saMskaraNoM ke saMbadha meM hI nahIM, kuMdakuMda ke sabhI prakAzita granthoM ke bAre meM hai|' - pR0 7 'rayaNasAra' meM ukta paMktiyA~ likhate hue mAnanIya sampAdaka ko yaha bhI dhyAna na AyA ki man 74 meM kuMdakaMda bhAratI (jisake saMskaraNoM ko ye zuddha kahate haiM) se prakAzita 'rayaNasAra', jise bhaTTAraka cArukIrti jI dvArA pradana tADapatrIya prati para aMkita prati kI citra anukRti kahA gayA hai tathA jisa rayaNasAra ke purA-vacana meM siddhAntacakravartI, samaya pramukha, pravacanaparameSThI upAdhidhArI AcArya zrI vidyAnanda jI dvArA (Agama bhASA mAnya) nimna gAthA uddhRta kI gaI hai ... 'davvaguNa pajaehiM jANaDa parasamaya sasamayAdi vibheyaM / appANaM jANai so sivagai pahaNAyago hoi / / ' ukta gAthA ko badalakara ukta saMpAdaka jIna zuddhakA nimnampa meM kara siddha kara diyA hai ki 'samaya pramakhkha' bhI galata bayAnI kara sakate haiM aura kudakuMda bhAratI' kA prakAzana bhI azuddha hai / para hama mAnane ko taiyAra nahIM ki 'siddhAnta cakravartI pada para sthita mahAna vibhUti rAmI galtI kara sakeMge / inake dvArA badalA rUpa nIce diyA jA rahA hai / vijJa dekheM -- 'davvaguNa pajjayehiM jANadi yagyamaya yamamayAdi vibhedaM / appANaM jANadi yo sivagadi pahaNAyagA hodi / / ' saMpAdaka jI dvArA ukta 'pugavAka' meM Agama bhASA ko atyaMta bhraSTa aura azuddha ghoSita karanA tathA pUrvajoM ko bhASA se ajAna batAnA, jinavANI aura pUrvajoM kA ghora apamAna thA / yadi aisA apamAna kimI anya ke dharmagrantha yA usake vidvAn kA ( usa saMbaMdha meM) huA hotA to 39 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avazya bhayAnaka pariNAma saMbhava thA / para, ahiMsA pradhAna dharmiyoM ke lie vaha kAma 'kSamA vIrasya bhUpaNam' meM kho gayA aura inakA kAma pravacana parameSThI kI Ar3a lekara calatA rahA / pU. AcArya zrI ke mAnnidhya meM kavaca meM surakSita ye nizcinta aura saba loga bhayAkrAnta aura mauna jaise the kauna bolatA yA himmata karatA / para, isa darda meM idhara cupa na baiThA gayA aura hamane san 198) ke anekAnta meM isakA prativAda pahilI bAra kiyA / jaba lambe arse ke bAda bhI sunavAI nahIM huI taba usI bAta ko duharAne ke lie san 82 meM use 'jinazAsana ke vicAraNIya prasaMga' pustaka meM chapAyA jise paM kailAzacandra zAstrI ne samarthana diyA / phira jaba san 57 meM inake dvArA aisA hI saMzodhita ( ? ) 'niyamamAra' AyA taba vIra sevA mandira kI prabuddha kAryakAriNI ne yaha socakara ki 'kahI jinavANI' ke paramparita prAcIna mUla rUpa kA lopa hI na ho jAya' isa rUpa-badalAva kA anekAnta dvArA virodha kA prastAva kiyA / phalataH - san 16 I. me lekha puna: cAlU hue aura kAryakAriNI ke nirNayAnusAra tyAgiyoM va vidvAnoM kI mammatiyA~ ma~gA kara eka patraka bhI chapAyA gayA / phira bhI koI phala na huA / hAlAMki ye isa virodha meM khabaradAra the . bArAmatI Adi meM ye isa prayatna meM bhI rahe ki kacha vidvAnoM se ye apane badalAva pakSa ko puSTa karA sakaM / para-- - -- ? nizcaya hI AcArya jayasena, jinhoMne kaMdakaMda ke granthoM kI vyAkhyA prAkRta zabda rUpoM kA udhRta karate hae kI hai, ve apane pazcAdvartI vidvAnoM meM prakRSTatama haiM aura samaya meM bhI hamArI apekSA kuMdakuMda ke adhika nikaTa hai / samayasAra kI vibhinna gAthAoM meM unake dvArA uddhRta vibhinna gAthAoM ke vibhinna zabda rUpoM ko saMpAdaka mahodaya ne badala kara prAkRta ko ekarUpatA de dI / zAyada saMpAdaka vizeSa prAkRtajJa 40 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hoM ora unheM vartamAna sammAnita vidvAnoM ke samarthana kA bharosA bhI ho / para Adhunika kisI bhI vidvAn ko jayasenAcArya se adhika jJAtA nahIM mAnA jA sakatA jinheM inhoMne amAnya kara diyA / phira maiM to vidvAnoM kI caraNaraja tulya bhI nahIM. jo ukta saMzodhanoM kA samarthana kara sakU~ / pazcAdvartI vyAkaraNa se to zuddhikaraNa sarvathA hI asaMgata hai / phalataH - AgamarakSA ke lie hama sadbhAva meM apanI bAta likhate rahe aura sampAdaka mauna apanA kAma nibaTAte rahe / san 8) se cale hamAre lekhoM ke 12 sAla bAda / / - 2. () 3 ko acAnaka ukta saMpAdaka jI eka yArthI ke sAtha mere pAsa Ae aura bole - hama samayamAra kA nayA paskaraNa chapA rahe haiM / pahile saMskaraNa kA Apane bhArI virodha kiyA thA / aba Apa mazAdhana da dIjie. hama vicAra leMge / maiMne kahA - Agama meM saMzodhana dene kI mujha meM kSamatA nahIM aura na aisA du:sAhasa hI / maiM marI bhAvanA kA anakAnta ke gyaskaraNoM meM da cukA huuN| maiM paramparita mUla ma hastakSepa kA pakSadhara naho / usapara saMpAdaka jI ne mujhase saMbaMdhita anekAnta mAga aura maiMne de die / sAtha meM patraka bhI de diyA, ve cale gae / usake bAda kyA huA isakI lambI kahAnI hai / maga va vIra saMvA mandira kA jaisA sArvajanika apamAna kiyA karAyA gayA vaha Agata patroM va Tepa meM banda hai / isa bIca hama para logAM ke dabAva bhI par3e ki hama cupa raheM / logoM ne hameM yahAM taka bhI kahA ki ve svayaM hamase sahamata haiM aura unheM bhI dukha hai / para, akelA canA bhAr3a kA nahIM phor3a sakatA' aura 'sarveguNAH kAMcanamA zrayante' kahAvata bhI hai ata: cupa rahanA hI ThIka hai, Adi / lekina hama yaha socakara ki 'dharma rakSakoM para sadA hI saMkaTa Ate rahe haiM' - hama bhA~ti- bhA~ti ke bhaya dikhAne para bhI .. ghirAva va tyAgapatra kI cetAvanI sunakara bhI bhayabhIta nahIM hue aura Agama-rakSA Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM dRr3ha haiM aura antima kSaNa taka dRr3ha rahane meM saMkalpabaddha haiM -dharma hamArI rakSA kregaa| Agama saMzodhaka mahodaya ne jaisA ki prAkRta vidyA patra ke julAIdisambara 93 aMka meM likhA vaisA hameM vizvAsa nahIM hotA ki ve kabhI anekAnta ke saMpAdaka yA vIra sevA mandira kI kAryakAriNI ke sadasya rahe haiM aura vIra sevA mandira ne kabhI unheM manonIta karane kI bhUla kI ho ? hA~, saMzodhaka isa sacAI ko avazya svIkAra kara rahe haiM ki anekAnta meM prakAzita lekhoM meM unakA kahIM bhI nAma nahIM liyA gayA / para phira bhI ve anekAnta para 'parrAnandopajIvI' hone kA Aropa lagA rahe haiM / uttara meM maiM unheM 'paraprazaMsApajIvI' kahanA bar3appana nahIM samajhatA / __ yahA~ se yadyapi kisI vyakti vizeSa ko iMgita kara nahIM likhA jAtA phira bhI loga lekhanI kI spaSTatA se 'cora kI dAr3hI meM tinakA' jaisI kahAvata se grasta ho jA~ya to yaha unakA hI guNa hai - hamArA doSa nhiiN| kahA jA rahA hai ki unakI kuMdakuMda bhAratI ko badanAma kiyA jA rahA hai / para aisA hai nahIM / vIra sevA maMdira to prAcIna paramparita Agama ke mUla rUpa ko surakSita rakhane ke lie unakI hI nahIM, sabakI kuMdakuda bhAratI (Agama) para lAdI huI vikRti ke nivAraNa kA prayatna hI kara rahA hai, jo saMzodhaka ne kara rakhI hai / yaha to pahile bhI kahA jA cukA he ki idhara sabhI Agama rUpI kaMdakuMda bhAratI ke na badalane kI bAta kara rahe haiM. kisI vyakti vizeSa yA kisI saMsthA vizeSa kI bAta nahIM / yadi saMzodhaka dvArA digambaroM kI zraddhAspada Agama bhASA ko bhraSTa kahanA aparAdha nahIM, to jana-jana kI mAnya zuddha bhASA kA virUpa karane para use dhvaMsa (karanA) kahanA aparAdha kyoM? aura aise dhvaMsa para dAtA ko cetAvanI denA anipTakara kaise? 12 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMzodhaka jI saMgrahIta sabhI pratiyoM meM mRDabidrI kI prati (jisakI pratikRti ye apane samayasAra ko kaha rahe haiM) kA (bhI) apekSAkRta (hI) zuddhamAna rahe haiM yAnI vaha bhI pUrNazuddha nahIM thI aura puna: use saMpAdaka jI ne vyAkaraNa aura chanda zAstra kI dRSTi se svayaM zuddha kiyA gayA batAyA hai (prAkRtavidyA disaMbara 93 ) / isase puna: yaha siddha huA hai ki inakI prati maDabidrI kI prati kI zuddha prati kRti nahIM hai / / inake ukta kathana se yaha bhI spaSTa nahIM hotA ki usake zuddhikaraNa meM inake dvArA apanAyA gayA vyAkaraNa kuMdakuda se pUrvakAlIna hai yA vahI hai jisake AdhAra para kuMdakaMda ne grantha racanA meM zabdoM kA cayana kiyA? yA kuMdakaMda ke bAda kA koI anya vyAkaraNa) hA~. vese samayamAra pRSTha 2 para sampAdaka ne poggala zabda kI rUpasiddhi meM bArahavIM sadI ke haimacandra ke otsaMyoge' sUtra kA ullekha kiyA hai aura dinAMka 20-2 )3 ke patra meM hameM bhI likhA hai ki 'saMyukta akSara Age rahane para pUrva ke ukAra kA AkAra ho jAtA hai / ' mA yadi kuMdakaMda ne apanI racanAoM meM haima-vyAkaraNa ko AdhAra banAyA hai to ve svayaM hI IsvI pUrva ke nahIM, apita haimacandra ke samaya ke bAda ke siddha hote haiM / to kyA saMzodhaka AcArya kaMdakaMda ko haimacandra ke bAda taka le jAnA cAhate hai ? anya paMthI nA yaha cAhate hI haiM ? kheda : dUsarI bAta / yadi saMpAdaka jI AcAryavara ko- (vyAkaraNa ke) ukta sUtra se baMdhA mAnate haiM aura unakI racanA kA vyAkaraNa se (jise vaha prAkRta meM jarUrI kahate haiM) nirmita mAnate haiM aura usa hisAba se zuddhikaraNa kA dAvA karate haiM to unhoMne apane saMzodhita samayasAra meM sabhI aise zabdoM meM - jinameM saMyukta akSaroM ke pUrva ukAra vidyamAna hai, usa ukAra ko okAra kyoM nahIM kiyA? jabaki vyAkaraNa ke niyama meM apavAda nahIM hotA / aura ukta sUtra meM vikalpa kA koI saMketa nahIM / 43 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadi ve vyAkaraNa ke hAmI haiM to nimna zabdoM ( anya bahuta se bhI) ke rUpoM ko kyoM nahIM badalA - gAthA 5 meM 'cukkaMjja' ko 'cAkkaMjja' nahIM kiyA / gAthA 45 meM 'buccadi' kA 'boccadi' nahIM kiyA / gAthA 58 meM 'mumsadi' ko 'mossadi' nahIM kiyA / gAthA 72 meM 'dukkhassa' ko 'dokkhamsa' nahIM kiyA / gAthA 74 meM 'dukkhA' ko 'dokkhA' nahIM kiyA / Adi / saMzodhaka kA yaha kathana bhI galata hai ki unake patroM ke uttara nahIM die gae / unake 15-2-93 ke patra ke unara meM unake nirAkaraNa ke sAtha. mahAsaciva ne spaSTa likhA ki paNDita padamacandra zAstrI se bAta karane para unhoMne kahA - "isa viSaya meM vaha pahale hI likha cuke haiM. unakA abhimata hai ki eka hI grantha meM eka zabda ko vibhinna sthAno para vibhinna rUpoM meM diyA gayA hai / unakI dRSTi meM va sabhI ThIka hai / jisa jagaha jisa zabda kA jo rUpa prayukta huA hai Age bhI vahI honA cAhie / zabda ko badala kara ekarUpatA lAne ke cakkara meM mUlarUpa meM badalAva se prAcInatA naSTa hotI hai / Avazyaka hone para kucha pATha bheda spaSTa karanA bhI par3e to use TippaNI meM diyA jAnA cAhie / mRla gAthA ke svarUpa ko badalA nahIM jAnA cAhie / use akSuNNa rahanA hI caahie| yaha mata kevala merA hI nahIM, aneka uccakoTi ke mRrdhanya vidvAnoM kA bhI hai|" 3 mArca 93 ke patra meM yahA~ se phira likhA gayA - 'zAstrI jI kA kahanA hai ki jisa grantha meM jo zabda jisa rUpa meM AyA hai vahAM usakA vahI rUpa rahanA cAhie / unakA virodha to yahI hai ki vyAkaraNa kI Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRSTi se kisI Agama ke mUla zabda ko sudhAra ke nAma para badalanA Agama ko virUpa karanA hai / kRpayA mRDabidrI grantha kI prati zIghra bhijavAne kI kRpA kareM / ' -- isI patra meM yaha bhI likhA thA ki - Apane kahA thA ki Apake dvArA prakAzita 'samayasAra' grantha mUDabidrI ke tADapatra para likhita prati para AdhArita hai - Apa usa graMtha kI chAyA prati bhijavA deM / usameM kucha kharcA bhI ho to hama saharpa Apa ko deMge - 1 13 mArca 93 ko vIra sevA maMdira kI kAryakAriNI kI ora se bhI prati bhejane ke lie maMtrI kuMdakuMda bhAratI se nivedana kiyA gayA - unheM yaha bhI likhA ki 'yadi ApakA samayasAra usI kI satya prati hai to vIra sevA mandira apanI sabhI ApaniyA~ sakheda vApasa le legA / yahI mAMga poData balabhadra jI ne apane 10-3 )3 ke patra meM rakhI hai / ' __ kheda hai ki saMzAdhaka mahodaya ne kuMdakuda dvArA prayukta 'poggala' rUpa kI siddhi meM svayaM kI ora se paravartI haimacandra ke sUtra kA sahArA lekara bhaviSya meM digambaroM ko pIche pheMkane ke lie, zvetAMbaroM ko yaha rikArDa taiyAra kara diyA hai ki ve saharSa kaha sakeM ki 'samayasAra' ke zabda rUpoM kI siddhi meM kuMdakuMda dvArA haima-vyAkaraNa kA anusaraNa karane kI bAta se yaha siddha hai ki .. kuMdakuMda kA astitva haimacandra ke bAda kA hai ora ukta ullekha eka siddhAntacakravartI digambarAcArya kI prAkRta saMsthA se prakAzita grantha meM hone se sarvathA prAmANika aura satya hai| prazna hotA hai ki yadi 'poggala' rUpa kA nirmANa ( jaisA saMpAdaka kA mata hai) vyAkaraNa se huA to pahile umakA rUpa kyA thA? yadi usakA pUrva rUpa (jaisA ki avazyaMbhAvI hai) 'puggala' thA, to vaha zabda kA prAkRtika - janasAdhAraNa kI bolI kA svAbhAvika rUpa hai aura 'poggala' rUpa se prAcIna bhI / aise prAcIna 'puggala' rUpa kA bahiSkAra Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karanA kaunasI bar3I buddhimAnI hai ? aura yadi 'poggala' zabda kA prAkRta kA rUpa mAnate haiM (jaisA ki kahA bhI jA rahA hai) to usameM vyAkaraNa kA upayoga kyA? vaha to prAkRta arthAt jana jana kI bolI kA svAbhAvika rUpa hai hI / yadi vaha rUpa jana-jana kI bolI kA svAbhAvika rUpa nahIM to pazcAdvartI vyAkaraNa se saMskArita tathA parApekSI hone se use prAkRta kA nahIM kahA jA sakatA / phalataH prAkRta bhASA ke svarUpa ke anusAra donoM hI rUpa vyAkaraNa nirapekSa - asaMskArita -prAnta prAnta kI jana bhASAoM ke vibhinna svAbhAvika rUpa haiN| aura yaha sabhI mAna rahe haiM ki bhApA kA rUpa pA~ca kopa ke antarAla se svayaM svAbhAvika rUpa meM parivartita hotA rahatA hai / prAkRta bhASA ke svarUpa ke viSaya meM kahA gayA hai - 'sakala jagajjantUnAM vyAkaraNAdibhiranAhitasaMskAra: sahajo vacana vyApAraH prakRtiH, tatra bhavaM saiva vA prAkRtam / ' - arthAt vyAkaraNAdi ke saMskAroM se rahita, logoM kA svAbhAvika vacana vyApAra athavA usase utpanna vacana prAkRta he ! saMzodhaka mahodaya ne svayaM bhI likhA hai ki - "prakRtyA svabhAvena siddhaM prAkRtam' athavA prakRtINAM sarvasAdhAraNajanAnAmidaM prAkRtam / ' arthAt prakRti svabhAva se siddha bhASA prAkRta hai athavA sarva sAdhAraNa manuSya jisa bhASA ko bolate haiM, use prAkRta kahate haiN|" ukta vizleSaNa ke anusAra prAkRta bhASA, pazcAdvartI-vyAkaraNa ke niyamoM ke bandhana se mukta hai aura na prAkRta bhASA meM banA prAkRta bhASA kA koI svataMtra vyAkaraNa hI hai aura ho bhI to kyoM? jaba ki isa bhASA meM koI nizcita bandhana hI nahIM / Aja prAkRta ke nAma se upalabdha sabhI vyAkaraNa saMskRtajJoM ko bodha dene ke lie saMskRta meM hI nibadva haiM aura unameM koI bhI kundakunda jaisA prAcIna nahIM hai / 46 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha tarka siddha bAta hai ki saMsAra meM vibhinna bhASAoM ke jo bhI vyAkaraNa haiM ve saba (pahile) apanI bhASA meM hI haiM - saMskRta kA saMskRta meM, hindI kA hindI meM, gujarAtI kA gujarAtI meM, iMgaliza kA iMgaliza meM, Adi / isa prakAra prAkRta meM koI vyAkaraNa nahIM / kyoMki vyAkaraNa 'saMskAra' karane ke lie hotA hai aura prAkRta meM saMskAra kA vidhAna na hone se isa bhASA meM isake saMskAra ke lie kisI vyAkaraNa kI racanA nahIM kI gaI / divya-dhvani meM aThAraha mahAbhASAe~ aura sAta sau laghu bhASAe~ garbhita hotI haiM aura use pUrNazrutajJAnI, samaya pramukha (gaNadhara) dvAdazAMgoM meM vibhAjita karate haiM aura yaha jinavANI kahalAtI hai aura paramparita AcArya isa vANI ko isI rUpa meM vahana karate rahe haiM / AcArya guNadhara, dharasana, bhRtavalI. puSpadanta aura kundakunda Adi isI sArvajanIna vANI ke anusartA raha aura unakI racanAeM bhI isI bhASA meM huI / isa bhASA meM AdhI bhASA magadha deza kI aura AdhI bhASA me anya sabhI prAntoM kI bhASAe~ abheda rUpa se garbhita rahatI haiM / isa bhASA kA vyAkaraNa se koI saMbaMdha nahIM hotA / prAcIna AgamoM kI yahI bhASA hai aura isa paramparita bhASA meM parivartana yA zodhana ke lie kimI ko kaMdakaMda svAmI yA kisI prAcIna AcArya ne kabhI adhikRta nahIM kiyA aura abhI taka kisI ne kisI meM vyAkaraNa dvArA ulaTa phara karane kA du:sAhasa bhI nahIM kiyA jaisA aba karane kA du:sAhasa kiyA jA rahA hai / aba taka bhI zAstrArambha meM hama par3hate rahe haiM ki --- ___ 'asyamUlagraMthasyakartAra : zrI sarvajJadevAstadunaragraMthakartAraH zrI gaNadharadevAH pratigaNadharadevAsteSAM vacAnumAramAmAdya----AcAryeNa viracitam / ' aisI sthiti meM kaisA vyAkaraNa aura kaimA zAdhana? aura kisake dvArA? digambarAcAryoM ne apanI racanAoM meM eka hI zabda ko vividha rUpoM 47 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM prayukta kiyA hai aura isa prakAra ke aneka zabdarUpa haiM / aura 'kundakunda zabdakoza' meM bhI kundakunda dvArA prayukta zabdoM ke aneka rUpa (vividha granthoM ke uddharaNoM sahita) uddhRta haiM aura yaha zabdakoza AcArya zrI vidyAsAgara jI ke AzIrvAda meM udayapura se prakAzita hai / kundakunda ke vividha zabda rUpoM kI jhalaka ukta koza se jAnI jA sakatI hai aura yaha koza upayogI hai| yahA~ se aba taka apanA kucha nahIM likhA gayA hai - ukta saMpAdaka kI kathanI aura karanI para hI cintana diyA gayA hai aura vaha bhI Agama-rakSA karane kI dizA meM / varanA yahA~ inase kisa kyA lenA denA? prasaga saMzodhita samayasAra (kuMdakaMda bhAratI prakAzana) kA hai isake purovAk ke nirdezAnusAra - suyakevalI, bhaNiyaM, UNapratyayAnta zabda, ikka, cukkijja, pittavvaM, habijja, giNhai, kaha, muyai, jANa, karija, bhaNija aura puggala zabda rUpA kA Agama bhASA se bAhA ghoSita kara unake badale meM kramaza: sudakevalI, bhaNidaM, jANidUNa-NAdaNa, sUNidUNa Adi, cukkejja, ghettavvaM, haveja, giNhadi, kiha, muyadi, jANe, kareja, bhaNeja aura poggala zabda rUpa kara die gae haiM / jabaki AgamoM meM donoM prakAra ke zabda rUpa mAnya haiM tava kinhIM rUpoM ko Agama bhASA bAhA ghoSita kara, saMzodhana karanA Agama kA virUpa athavA ekarUpa karanA hai / yadi saMzodhaka ke phArmUle ko sahI mAnA jAya taba to digambaroM ke sabhI prAkRta mRla-Agama zabda rUpoM ko azuddha mAnanA par3egA aura unameM bhI saMzodhana karanA par3egA. jaisA ki hameM svIkAra nahIM / hameM to Agama meM gRhIta sabhI zabdarUpa prAmANika haiM - sahI haiM / hama kisI bhI rUpa ke bahiSkAra ke virUddha haiM / saMzodhaka dvArA Agama-bhASA bAhA ghoSita kucha zabda rUpa, jinheM mAnya AcAryoM ne grahaNa kara mAnyatA dI hai. aura saMzodhaka ne badalakara 48 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayasena jaise prAkRtajJa AcAryoM kI avamAnanA kI hai / hama yaha mAnane ke lie kadApi taiyAra nahIM ki hamAre AcAryoM ne bhUla kI aura galata zabda rUpoM kA cayana kiyA / dekheM AcAryoM dvArA gRhIta ve kucha zabda rUpa jinheM saMzodhaka ne badala diyA hai| samayasAra (AcArya jayasena TIkA) gAthA 27, 36, 37, 73, 199 meM ikka va ikko / gAthA 17, 35. 373 meM UNa pratyayAnta / gAthA 5 cukkijja / gAthA 23, 24, 25, 45, 2, 101 , 172, 196, 1999 meM puggala / gAthA 33 meM havijja / gAthA 300 meM bhaNijja / gAthA 44, 68, 103, 249 meM kaha / gAthA 2, 142 meM jANa / isake atirikta yadi samayasAra ke vibhinna prakAzanoM kA dekhA jAya to unameM - __ cukkija zabda rUpa nimna prakAzanoM meM upalabdha haiM - sonagar3ha 1940, kolhApura 1908. je. ela. jainI 193), ajamera 1969, ahiMsA maMdira 1959 bhAvanagara IV, banArasa, jabalapura, madanagaMja, phalaTaNa, jJAnapITha, sahAranapura, kAzI, rohataka, kalakattA, phalaTaNa zAstrAkAra, mAroTha, nAtepUte / havija zabda rUpa - sonagaDha, rohataka, kalakattA, kolhApura, ajamera, je. ela. jainI, phalaTaNa, mAroTha, nAtepRte, ahiMsA mandira, bhAvanagara VI, jayapura 1983, 1986 1 bhaNijja zabda rUpa - sAnagaDha, rohataka, kalakattA, kolhApura, ajamera, je. ela. jainI, mAroTha, nAtepute, jayapura 1986, ahiMsA mandira, banArasa, bhAvanagara IV, VI, jabalapura, sonagaDha, jJAnapITha, sahAranapura, kAraMjA / UNa pratyayAnta (dhavalA / / 1) pR. 70 ciMtiUNa/ pR. 71/ dAUNa/ pR0103 sahiUNa/ pR. 71/ kAUNa/ pR. 139 geNhiUNa/ pR. 66 hoUNa / 49 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ukta prakAra se anya AgamoM meM vibhinna sthaloM meM donoM prakAra ke zabda rUpa upalabdha haiM / kisI bhI zabda rUpa ko Agama se bAhA nahIM kiyA jA sakatA / jaba idhara se sahI mAnane kI bAta kahI jAtI hai, taba ve zabdoM ko ekarUpa karake aura anya rUpoM ko bahiSkRta karake logoM se pUchate haiM ki hamArA kaunasA rUpa galata hai / kahate haiM - hamArA zabda Agama kA hI to hai - hamane kahA~ badalA / para, yaha to vIra sevA mandira dvArA TippaNa dene kI bAta kahakara pahile prArambha meM hI spaSTa kara diyA gayA thA ki upalabdha anyarUpa ko TippaNa meM diyA jAnA cAhie (Adarza prati ke rakhane kA prayojana bhI yahI hai) aisA karane se ekarUpatA kA parihAra hotA hai aura sabhI prakAra ke rUpa hone kI puSTi bhI hotI hai ki AgamoM meM amuka zabdoM ke anya rUpa bhI haiM / para, bArambAra kahane para bhI TippaNa denA inheM zAyada isIlie svIkAra nahIM huA ho ki inheM to vyAkaraNa se anya zabda rUpoM kA bahiSkAra kara ekarUpatA karanI ipTa thI, jaisI ki inhoMne bahiSkAra (Agama bAhA hone) kI ghoSaNA bhI kara dI aura ekarUpatA bhI karake dikhA dI / inheM itanA bhI dhyAna na AyA ki inake aise vyavahAra se sAdhAraNa janatA bhramita hogI aura vartamAna meM vyAkaraNa se zuddhi ko mahatva dene vAle (prAkRta se anabhijJa) sahaja hI kaheMge ki - prAcIna AgamoM kI bhASA bhraSTa thI aura amuka ke dvArA vyAkaraNa se zuddha kie gae zabda rUpa zuddha haiM, Adi / Akhira, inheM aisA dhyAna AtA bhI to kyoM? jaba ki inakA uddezya hI bhaviSya meM, AgamoM ke saMzodhaka hone kI khyAti lAbha kA bana cukA ho - loga kaheM ki koI aise bhI jJAtA hue jinhoMne Agama-bhASA kI zuddhi kI / ThIka hI hai khyAti kI cAha kyA kucha nahIM karA letI? inhoMne isI cAhanA meM jaldI jaldI kaI granthoM ko eka rUpa kara diyA aura hama cillAte hI rahe / ThIka hI hai - 'samaratha ko 50 Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahiM doSa guMsAI / ' - para phira bhI hama kaha deM 'apanA merA kucha nahIM, jo kucha hai so tora' - hamane saMzodhaka ke kathana para hI vicAra kiyA hai, pAThaka unake 'purovAk' ke prakAza meM cintana kareM -- unake sabhI kathana virodhAbhAsI haiN| dhyAna rahe ki vibhinna cintakoM ke vibhinna vicAra ho sakate haiM / para sabhI nirvivAda hoM yaha saMbhava nahIM / aura na yaha hI saMbhava hai ki sabhI jJAtA pUrvAcAryoM ke manobhAvoM ko jAna sakane meM samartha ho sakeM / phalataH Aja kI vyAkhyAe~ vivAda kA viSaya bana kara raha gaI haiM aura unase AgamoM ke kathana kI nizciti meM bhI sandeha bana rahA hai| aba aisA vivAda vyAkhyAoM taka sImita na rahakara mRla para bhI coTa karane lagA hai aura prAkRta ( janabolI) ke mUla zabda rUpoM meM bhI paravartI vyAkaraNa dvArA ekarUpatA lAI jA rahI hai / yaha to saMzodhaka hI jAne ki prAkRta meM vyAkaraNa ke AtmaghAtI prayogoM kI zikSA pAne ke lie unhoMne kima vizvavidyAlaya ko canA aura kima DigrI ko kahA~ se prApta kiyA - yA saMzodhaka ne kisa gurU ko cunA? hameM isase koI prayojana nahIM / hamArA to spaSTa mata hai ki koI anya kisI bhI anya kI racanA meM ulaTa phara yA zabda cayana kA adhikAra lekhaka kI anumati ke binA nahIM kara sakatA / vidhi yahI hai ki yadi kisI ko matabheda ho yA pATha bheda mile to usa TippaNa meM aMkita kare / tAki prAcInatA-vividhatA aura mUlarUpa kA lopa na ho / aura hama prArambha se yaha hI kahate rahe haiM aura kahate raheMge-kisI se koI samajhautA nahIM / hamAre Agama paramparita jisa rUpa meM haiM prAmANika haiM / hama likhate haiM aura binA kisI ke nAma ko iMgita kie hI sacAI likhate haiM aura prastuta prasaMga meM bhI saMpAdakIya 'purovacana' ko lakSya kara hI sabhI bAteM likhI haiM / phira bhI Azcarya hai ki jo yaha svIkAra kareM 51 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ki unakA kahIM nAma nahIM liyA gayA - ve bhI hameM tIkhe vacanoM kI bheMTa, ghirAva karAne aura 'pariNAma acchA nahIM nikalegA' jaisI dhamakI - (jisase hama kisI saMbhAvita bhAvI durghaTanA ke prati cintita hoM) dene ke bAda bhI punaH hameM dhRSTa vacana kaheM tAki hama kisI prabhAva meM Akara apanA nyAyasaMgata mata badala kara pUrvAcAryoM ko apamAnita kareM aura Agama-bhASA ko bhraSTa mAna leM / so yaha to hamase antima sA~sa taka na ho sakegA / hama to yaha san 88 meM hI likha cuke haiM ki- "hameM apanI koI z2ida nahIM, jaisA samajhe likha diyA- vicAra dene kA hameM adhikAra hai aura Agama rakSA dharma bhI / " hama phira kaha deM ki hama kisI vyakti yA saMsthA ke virodhI nahIM, Agama-rakSA ke pakSapAtI haiM aura yaha hamArI zraddhA kA viSaya hai aura hamAre lie sahI hai / hama kundakundAcArya aura jayasena prabhRti AcAryoM se adhika jJAtA anya ko nahIM mAnate aura na hI mAneMge / zAstrIya nirNaya zAstroM se hote haiM / DarAne, dhamakAne, uttejita hokara krodha karane athavA apamAna janaka zabdoM ke zastroM se nahIM / jahAM taka jinavANI kI rakSA kA prazna hai, koI bhI zraddhAlu apanA sira taka kaTA sakatA hai| -- sampAdaka 52 Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka upayogI upalabdhi : pUjya AcArya zrI 108 vidyAsAgara jI kI preraNA se sampanna kundakunda zabdakoza pAThaka pR. AcArya zrI se supargicata haiM / ve 'jJAnadhyAnataporakta stapasvI ma prazasyate' ke anurUpa aura Agama ka prazasta jJAtA haiM / unakI pragaNA meM mapAdita ukta kAza yathAnAma tathA guNa hai / DaoN prema sumana jaise manISI ke sakriya sahayAga ne ise cAra cA~da lagA die haiM / DaoN udayacanda jI udayapura ke zrama kA nA kahanA hI kyA? koza ke sakalana meM unheM kahA~ kitane grantho kA AnoDana karanA par3A hogA isako sAkSI kAza ho de rahA hai / kAza ma kundakandAcArya dvArA gRhIta prAkRta ke vividha zabdarUpa jaima : mayakaMvalI / mudakavalI / ikka / ekka / ghinavvA / ghenavvo / kaha / kiha / puggala / hAi / hAdi / hoUNa / hodaNa Adi spaSTa saMketa de raha haiM ki A kandakanda vyApaka prAkRta bhASA ka apUrva jJAnA tha aura unhona sarva bandhano sahita prAkRta bhASA kA khalakara upayAga kiyA hai| ema samaya ma jaba ki bhApA vivAda uTha khar3A huA hai, ukta koza uma vivAda ke nirNaya meM upayAgI Ara sakSama hai| aura kyoM na hA. jaba dA prAkRta manISiyoM ne isameM pUga zrama kiyA hai / hama mmaraNa he ki jaba hamane patra aura anakAMta bhejakara DaoN prema mumana ma bhASA aura mapAdana ka viSaya ma mammati cAhI taba unhAna khulakara spaSTa rUpa majA mammati bhajI vaha una kAza ka sarvathA anurUpa thI (vaha sammati isI patrikA meM anyatra oNkata hai) / hama samajhata haiM ki uka kAza meM AcArya zrI kA AzIrvAda prathama hai, unheM mAdara namA 'stu / sakalanakartA aura DaoN. prema mamana ke zrama kA darakara unameM hamArI zraddhA jagI hai ki Agama bhASA ke sarakSaNa meM sakSama haiM - unaka abhyudaya kI kAmanA hai / prakAzaka . zrI di jena mAhitya saskRti saMrakSaNa mamiti, DI 302, viveka vihAra, dillI - " / mUlya pA~ca rUpayA. pAkiTa mAija, 4 353 / saMpAdaka Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Regd with the Registrar of Newspaper at R No 10591:62 AjIvana sadasyatA zulka : 101 00 ru vArSika mUlya : 6) ru. isa aMka kA mUlya : 1 rUpayA 50 paise yaha aka svAdhyAya zAlAoM eva maMdiroM kI mAga para ni:zulka vidvAna lekhaka apane vicAge ke lie svatantra hote hai / yaha Avazyaka nahI ki sampAdaka maNDala lekhaka ke vicAroM se sahamata ho / patra meM vijJApana eva samAcAra prAya: nahIM lie jAte / sapAdana parAmarzadAtA : zrI lakSmIcandra jaina, sapAdaka zrI padmacandra zAmbI prakAzaka : zrI bhAratabhUSaNa jaina eDavokeTa, vIra savA modara. naI dillI ? mudraka : sudarzana oNphaseTa, 1 /11798. paMcazIla gArDana, navIna zAhadarA, dillI-32 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- _