Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAradA-saMskRta-granthamAlAyA navamamprasUnam / zrIrAjAnaka- ruyyaka praNItaM alaGkAra - sarvasvam sampAdakaH gaurInAtha pAThakaH kAzI /
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ // shriiH|| AlaGkArika-zrIrAjAnaka-ruyyaka praNItam alaGkAra-sarvasvam - - smAtakarmAnuSThAnaniSTha-kazyapavaMzAvataMsa-svadharmadhurandhara-pATha kopA jayakRSNazarmatanujanuSA kAzIstha-vizuddhAmanda . mahAvidyAlayIya-sAhityapradhAnAdhyApakena gaurI nAthazarmaNA viracitayA mahAlakSmyabhidhayA viSamasthalaTippaNyA saMvalitam tama kAzIstha-zAradA-bhavanAt samullasitam / kAzyAM tArAyantrAlaye zrIrAmezvarapAThakadvArA mudrayitvA prAkAzyaM natim vaikramAbdAH 1983 mi0
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ INTRODUCTION. The present edition of Alankarsarwasva comprises (1) Alankarsutra (2) a Vritti (commentary on the Sutra) and (3) notes on the Vritti. The Vritti published in the Kavyamala series has the following introductory line, "ImagiteEITI TT artdyaga." From this it follows that both the Sutra and the Vritti are written by one and the same author. From a line in the same edition, "Efathat bhavadrAjAnakaruyyakasya' and from the closing line therein, sampUrNamidamalaGkArasarvasvama" it follows that Ruyyaka is the author of this book and that the book Alankarsaryasva contains the Sutra and the Vritti. But in our ancient manuscripts of the work the introductory line runs thus :- Taastam et argai. sca. Here the word Te suggests that the Sutrakar (the author of the Sutra) is the preceptor of the Vrittikir (the author of the Vritti). A couplet, at the end of the manuscripts runs thus : "iti maqhuko vitene kAzmIrakSitipasAndhivigrahikaH / sukavimukhAlaGkAraM tadidamalaGkArasarvasvam" // Here the word aata which means to expand makes it clear that Mankhuka is the Vrittikar who has explained the Sutra written by his guru Ruyyaka. That Ruyyaka is the guru of Mankhuka is made clear when we read some of the couplets of the 25th canto of the Sree Kanthacharita by the great poet Mankhuka. They are as follow.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 2 ) "vyAkhyAsu yasya vadanaM rdnaaNshubhiriikssyte| AkarSadiva vAgdevyA dhautakSaumapaTAzalam // 1 // arpayankamapi spandaM dhAmnaH sArasvatasya bhUH / ya eva sarvazAstrANAM sAkAramiva jIvitam // 2 // vivRtIryo likhatyAttalekhanyekAGgulItalaH / pranthebhyo'rthasya vizrAntyai sUtrikAmarpayanniva // 3 // yatkRtiSvavadhAnena mUrdhA kasya na vIpsayA / sArasvatarasAvartavalaneneva ceSTate // 4 // taM zrIruyyakamAlokya sapriyaM gurumagrahIt / sauhArdaprazrayarasasrotassambhedamajanam // 5 // " ">yuTyadbhirAnanapathAvasathoktidevIhastAgrapustakamukhAdiva bndhsuutrH|| dantAMzubhiH prasRmaraiH pihitAdharauSThaH zrIruyyakastamatha sa svagururbabhASe // 1 // yacchImaGkhaka ? mukhyatAM gatavatA vyutpattivicchitibhiH / zrIzrIkaNThacaritramityabhidhayA kAvyaM vyadhAyi tvayA etasmin sadasi prasiddhavividhopAsInavidvadvare tatsaMdarzaya yasya rohatutarAM sAphalyataH kalpanA // 2 // " So it is clear that Ruyyaka is the author of the Alankarsarvasva and that Mankhuka is the Vrittikar. M. M. T. Ganpati Shastri has written in his introduction to this workpublished by him, that Mankhuka is the author of this book. I do not know on what ground he has written thus. Rajanak Ruyyaka was the son of Rajanak Tailak the author of Udbhat Viveka. He lived at Kashmere a great centre of learning. It is very difficult to give the exact date of his
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ (3 ) birth as no popular honk of history, give any thing about hin. Is he was the ur of the great poet Maikbaka, le milst have been born some 20 years before him. Mankhuka flourished in the first half of the 12th century as M. M, T. Ganpati Shastri has recorded in the preface of his book Mankhuka flourished during the time of Jaisingha, the son of Sussala, who ruled over Kashmere. Jai Singha ruled over Kashmere from 1127 to 1149 A. D. So from this also, it follows that Mankhuka flourished in the first half of the 12th centuy. Mr. P. Peterson has also admitted that Mankhuka flourisrhed in the first half of the 12th century as is clear from a paragraph which runs thus : "Author of the Sreekantha Charita and of the Mankha Kosha' according to Buhler, Kashmere Report, P. 50 the Sree Kanth Charita was probably written between 1135 and 1145 A. D." It follows from it that Mankhuka must have been born between 1100 and 1110 A. D. Rajanak Ruyyaka the preceptor of Mankuka must have been born between 1080 and 1090 as he is expected to be some 20 years older than Mankhuka. Nothing is known about Ruyyaka's wife ard children. He holds a very degnitie 1 posirion among the Alankarikas It is made clear when we read the concluding lives of the Sarhivaya Lila ly this uuitor. They are as follow :-. . "samApteyaM sahRdayacamatkAriNI sahRdayalIlA kRtiH zrImaddhiqfattata#FAG FICHA THEME THATATTITLT Sittrar* nakaruyyakasya rAjAnakarucakAparanAmno'laGkArasarvasvakRtaH / "
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ (8) Some say that Rajanak Ruchaka is the author of Alankar Sarvasva and not Rajanak Ruyyaka. But from the above quotation it is clear that Ruchaka and Ruyyaka are not different persons but that both are the names of one person. The following are the Books written by this author. (1) Alankarsarvasvam. (2) Notes named Alankaranusarini on Somapal Vilaskavya by Jalhan. (3) Kavyaprakash Sanketa. (4) Sree Kanthastava. (5) Sarhidaya Lila. (6) Sahitya Mimansa. (7) Harsha Charit Vartika. I shall be highly obliged if the riaders will take the trouble of informing me of the mistakes, which may appear in the book, so that I may be able to put before the public a correct edition in future. Benares, June 28th 1926. GAURINATH PATHAK.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIrAjAnaka-ruyyakaH ko'yaM mahApuruSaH, katamo'sya dezaH, kasya vA kulamayamalaJcakAra, kadAvAyamimamilAmaNDalaM maNDayAmAsa, kIdRzaJcAsyAlaGkArikeSu gauravaM, anyApi kAcidasti na vA kRtipravRttirityAdiSu viSayeSu alaGkArasarvasvamanudinamadhIyAnAnAM sukumArakumAramatInAM sAhitya. tatvAdhijigamiSUNAmantevAsinAM svAntaM nitAntamaharahaH kautUhala. mavalambata eveti nAviditaM viditaveditavyAnAM kAvyapariSadamalakarvatAM pratnatatvAnveSaNavicakSaNAnAM sahRdayahRdayANAM tatrabhavatAmbhavatAmityavikalaM yathAmatiM labdhAnusandhAnena mayA kiJcinirUpyate raajaankruyykvissye| ayaM mahAmahimazAlI sAhitya-saMsRtidigvidigviditakIrtimAlI, zrAlaGkArikaprasavitryAH sAhityavasumatyAH gauravabhUta AlaGkArikacUDAmaNI rAjAnaka-ruyyako paJcApapradezAntargata vidyApITha-kAzmIradezavAstavya AsIt / ayaJca udbhaTaviveka praNetU rAjAnaka-tilakasyAnvayamalamakarot / yadyapyasya samayanirNayAdivyatikare prAmANikapramANapanyAsAdenupralambhAsiddhAntatayA kimapi nirdhArayitaM na zakyate tathApi labdhasvalpavAcAyuktibhirekAdazazatakAvasAno'sya prAdurbhAvasamaya ityanumanye / yataH kila saptaviMzatyuttaraikAdazazatamita (1127) khistasaMvatsarAdArabhyaikonapaJcAzaduttaraikAdazazatamita (1141) khristasaMvasaraparyantaM kAzmIradezazAsakasya rAjanyacakracUDAmaNeH sussalasUnorjayasiMhamahIpAlasya samaye samutpanno maGkhaka-mahAkaviH nijanirmitazrIkaNThacaritasya paJcaviMze sagai zrIruyyakamAtmano gurutvenopanibabandha / teca zlokA yathAH "vyAkhyAsu yasya vadanaM rdnaaNshubhiriikssyte| . pAkarSadiva vAgdevyA dhautakSaumapaTAJcalam // 1 //
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ arpayankamapi spandaM dhAmnaH sArasvatasya bhUH / ya eva sarvazAstrANAM sAkAramiva jIvitam // 2 // vivRtIryo likhatyAtta lekhanyekAkulItalaH / pranthebhyo'rthasya vizrAntyai sUtrikAmarpayanniva // 3 // yatkRtiSvavadhAnena mUrdhA kasya na vIpsayA / sArasvatarasAvartavalaneneva ceSTate // 4 // taM zrIruyyakamAlokya sapriyaM gurumagrahIt / * sauhArdaprazrayarasasrotaH sambhedamajanam // 5 // tatraiSa-punaH "nyuTyadbhirAnanapathAvasathoktidevI hastAgrapustakamukhAdiva bandhasUtraiH // dantAMzubhiH prasRmaraiH pihitAdharauSTaH zrIruyyakastamatha sasvagururvabhASe // 1 // yacchImaGkhaka ? mukhyatAM gatavatA vyutpttivicchittibhiH| zrIzrIkaNThacaritramityamidhayA kAvyaM vyadhAyi tvayA etasmin sadasi prasiddhavividhopAsInavidvadvare / tatsandarzaya yasya rohatarAM sAphalyataH kalpanA // 1 // " jayasiMha mahIpAlasya rAjyazAsanakAlaH, khistoya-1127 prArabhya 1144 paryantaM yaavdaasiit| utpattikAlazca tato viMzatiH paJcaviMzatirSA varSANi prAgavazyambhAvya eva / mahakamahAkaverapi samayaH, asya samayataH paramanumAnataH pazca sapta vA zaradAyAti / yataH sa tasyaiva samaye vividha-vidyA-pAraGgamobhUtvA mahAkaviriti padavIM prtipede| itirItyA maGkhakamahAkavirapi khistIyadvAdazazatakArambhIyapazasapta vA saMvatsare bhAratabhUmAvAvibabhUveti vaktuM suzakameva / prakRtagranthanAyako rAjAnakaruyyakastu asya samayAnyUnato'pi paJcaviMzatirvA varSANi praagaasiidev| yato'yaM mahakamahAkaverguruH / mahAkavi-gurau ca sAmAnyataH pnycviNshtivrssmitkaalpraaktntvmvshymevaapeksste|
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 3 ) zrImantaH piTara piTarsanamahodayA api paJcatriMzadusarekAdazazatamitakhristasaMvatsaramArabhya paJcacatvAriMzaduttaraikAdazazatamitakhristasaMvatsaraM yAvat zrIkaNThacaritanirmANasamayaH pratipAditavantaH / evaM sarveSAmpramANAnAM samyagAlocanayA rAjAnaka- ruyyakasya zrazItiH paJcAzItirvottaradazazatamitavarSANi (1080-85) prAdurbhAvasamayaH samAgacchati / pranthakartRviSaye'pi bahumatamavalokyate / yathA: kutracitprAcIna hastalikhita pustake: "gurva laGkArasUtrANAM vRtyA tAtparyamucyate " / kAvyamAlA prakAzita pustake: "nijAlaGkArasUtrANAM vRttyA tAtparya mukhyate " manthAnte ca "sampUrNamidamalaGkArasarvasvam / kRtistatrabhavadrAjAnakaruyya samudrabandhavyAkhyAsamA thetuH - iti manukA vitene kAzmIrakSitipasAndhivigrahikaH / sukavimukhAlaGkAraM tadidamalaGkAra sarvasvam // " ityAdi / atra prathamapadyArdhe "guru" zabda pAThadarzanAtpratIyate yadvRttikArasya guruH sUtrakAra iti / kasya " / dvitIya padyArdhe "nija" zabda pAThadarzanAdupranthAnte ca "sampUrNa mi damalaGkAra sarvasvam |" iti sAmAnyataH sUtravRtyAH samudAyasyaiva " alaGkArasarvasvam' iti pratipAdanAttasyaiva cAnte " kRtistatrabhavadrAjA - nakaruyyakesya" iti pAThAvalokanAcca sUtravRtyoreka eva praNetA, sa ca vRttikAraH / tathA ca upakramopasaMhAraparyAlocanayA sUtrakAro ruyyakaH, vRttikAro makhuka ityavagamyate / yataH granthAdau sUtreopanyAsAtprAgupa dudhAtArambha eva vRttikAraH "gurvalakArasUtrANAM vRtyA tAtparyamucyate / " iti pratijajJe / pranyAnte ca kevalaM vRtterevAvasAne
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( * ) " iti manuko vitene kAzmIrakSitipasAndhivigrahikaH / sukavimukhAlaGkAraM tadidamalaMkAra sarvasvam // " ityAryApi dRzyate / atra " vitene" iti kriyApadadarzanena spaSTameva pratIyate yatsUtragranthasyAbhidheyaM " zralaGkAra - sarvasvam" / tacca gurupraNItam / maGkhukazca vRtyA tasya tAtparya vivatra iti / yacca sugRhItanAmadheyAH vipazcidvarAH mahAmahopAdhyAyAH zrImanto gaNapatizAstramahAbhAgA anantazayana saMskRta-granthAvali - prakAzitAla'kAra sarvasvasyApo dughAte 'nayaivAryayA "mabuke / 'laGkAra sarvasvasya" kartA prakhyAyata iti prakaTitavantastattu name samIcInatayA pratibhAti / zraya zrAlaGkArikasamAjeSu pradhAnabhUmirAsIdityasyaiva racitalahRdayalIlAsamAptau samAptipAThAvalokanataH sphuTIbhavati: "samApteyaM sahRdayalIlA / kRtiH zrImadvipazcidvararAjAnakatilakAtmajazrImadalaGkArikasamAjAgragaNya zrIrAjAnaka- ruyyakasya rAjAnaka rucakAparanAmno'laGkAra sarvasvakRtaH / zralaGkArasarvasvasya kartA rAjAnaka rucakaH, na tu ruyyaka ityapi kecana vadanti parametadavalokanAyyaka- rucakayormadhye vyakti bhedA na dRzyate kintu ekasyaiva nAmadvayamityanumIyate / etatpraNItagranthAstvimeH ------ (1) zralaGkArasarvasvam, (2) zralaGkArAnusAriNI nAmnI jalhaNa - kavipraNIta seAmapAlavilAsakAvyasya TIkA, (3) kAvyaprakAzasaGketaH, (4) zrIkaNThastavaH, (5) sahRdayalIlA, (6) sAhityamImAMsA, (7) harSacaritavArtikam, iti sapta / * ' patatpustakasaMzodhanAvasare AdarzabhUta prAcInapustakAnupalambhAnmAdRzajanasulabhena matideoSeNa ca janitA azuddhayaH sudhiyaH saMzodhyAnugRhNantviti prArthayati viduSAmanucaro jye0 zu0 dazaharA 1683 zAradAbhavanam kAzI / gaurInAtha pAThakaH
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArasarvasvam / zrImadrAjAnakaruyya (ca) kapraNItam namaskRtya parAM vAcaM devIM trividhavigrahAm / nijAlaMkArasUtrANAM vRttyA tAtparyamucyate // iha hi'tAvadbhAmahodbhaTa prabhRtayazciraMtanAlaMkArakArAH'pratIyamAna'martha 'vAcyopaskArakatayAlaMkArapakSanikSiptaM manyante / tathAhiparyAyoktAprastutaprazaMsAsamAsoktyAkSepavyAjastutyupameyopamAnanvayAdI ghastumAtraM gamyamAnaM vAcyopaskArakatvena 'svasiddhaye parAkSepaH parArtha (1) tAvacchabdo vipratipattyabhAvadyotakaH / (2) dnnddyaadyH| (3) vAcyavyatiriktatvena svasaMvedanasiddhamityarthaH / (4) vizrAntisthAnatayA paramopAdeyatAlakSaNam / (5) cAcyopaskArakatvaM hyalaMkArANAmAtmabhUtam / (6) samagrAlaMkArAntarbhUtaM na punstdvytiriktmityrthH| (7) tathAtvena te manyante na punastathA sNbhvtiityrthH| naharbhimananamAtreNaiva bhAvAnAmanyathAbhAvo bhavatIti bhASaH / etadeva darzayati tathAhItyAdinAH-tairvastumAtraM gamyamAnaM vAcyopaskArakatvena pratipAditamiti sambandhaH / vastumAtraM na punaralaMkArA rasazca / ... (8) svasiddhaya iti / 'kuntAH pravizanti' 'yaSTIH pravezaya ' ityAdI kuntAdibhiH svapravezasiddhaye vasambandhinaH puruSA upasthApyante / tairvinA teSAM prveshaasiddhH| 'gaGgAyAM ghoSaH' maJcAH krozanti ityAdau tu gaGgAdayaH zabdAH taTAdInAM tatra ghoSAdhikaraNatAdisiddhaye svAtmAnaM samarpayanti / vayaM tasya ghoSAdhikaraNatvAsaMbhavAt /
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArasarvasvam / svasamarpaNam' iti 'yathAyogaM dvividhayA bhaGgayA pratipAditaM taiH / (1) yathAyogamiti / kvaciddhi vAcyo'rthaH svasiddhaye paraM pratIyamAnamarthamAkSipati / kvacicca svayamanupapadyamAnaH sanpratIyamAna evArthe svaM samarpayati / tena yatra yAdvaktatra tAdageva yojyamityarthaH / tatra paryAyoktaM yathA'adhAkSIno laGkAmayamayamudanvantamatara dvizalyAM saumitrayamupaninAyauSadhivanAt / iti smAraM smAraM tvadarivalabhIcitralikhitaM hanUmantaM dantairdazati kupito rAkSasagaNaH // ' atra rAkSasagaNavRttAnto vAcyaH san khasiddhaye paraM kAraNarUpamaripalAyanAdyAkSipati / tatpalAyanAdyantareNa rAkSasavRttAntasyAsaMgateH / aprastutaprazaMsA yathA 'prANA yena samarpitAstava balAyena tvamutthApitaH __ skandhe yasya ciraM sthito'si vidadhe yaste saparyAmapi / tasyAsya smitamAtrakeNa janayanprANApahArakriyAM bhrAtaH pratyupakAriNAM dhuri paraM vetAla lolAyase / atra vetAlacaritamaprastutaM prakaraNAdivazena svayamanupapadyamAnaM satprastute kRtaghnavRttAnte svaM samarpayati / samAsoktiryathA'dantakSatAni karajaizca vipATitAni prodbhinnasAndrapulake bhavataH zarIre / dattAni raktamanasA mRgarAjavadhvA jAtaspRhairmunibhirapyavalokitAni / ' atra bodhisattve nAyakavyavahAro na saMbhavatIti svasiddhayarthaM nAyakatvamAkSipati / zrAkSepo yathA 'kiM bhaNimo bhaeNai kitti adha kiM vA imeNa bhnnienn| . bhariNahisi tahavi ahavA bhaNAmi kiM vA Na bhaNinosi // atra vatyamANaviSayo bhaNananiSedho vAcyaH sanvaktumevopakrAntasya niSedhAnupapatteH svayamavizrAmyansvAtmasamarpaNena tvAM prati marigyAmi athavA mriye yadvA mRtA yAvadahamiti vidhitrayamA ki bhaNAmo bhalyane kimiti atha kiMvA anena bhaNitena / bhaNiSyase tathApi athavA bhaNAmi kiM vA na bhaNito'si // chAyA
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAradA andh-maalaa| rudraTena tu bhAvAlaGkAro 'dvidhaivoktaH / rUpakadIpakApanhutitulyayogitAdAvupamAdyalaMkAro vAcyopaskArakatvenokaH / utprekSA tu svayameva pratIyamAnA kthitaa| ntaramAkSipati / yattvatrAnyaiH 'vAcyo'rthaH svasiddhaye'rthAntaramAkSipati ityuktaM tadayuktameva / tathAtve hi niSedha eva paryavasitaH syAnna niSedhAbhAsa ityAkSepAlaMkAra eva na syAt / zrAmukhAvabhAsamAno hi niSedha AkSepalakSaNam / na ca vidhiniSedhayorvirodhAtsAdhyasAdhanabhAvo yukH| vyAjastutiyathA ihiNaM pahuNe pahuNe pahuttaNaM kiM cirNtnphuunn| guNadosA dosaguNA ehiM kA gahu kA tehiM // '* atra cirantanAnAM nindA vAcyA satI svayamanupapadyamAnA stutAvAtmAnamarpayati / tadtatvena vastudarzitAyA nindAyA asaMbhavAt / evamadyatanAnAmapi stutirnindAyAmAtmAnamarpayati / tasyA api viparItatayA tadgatatvenAsaMbhavAt / (1) guNIbhUtAguNIbhUtavastuviSayatvenetyarthaH / yadAha-'yasya vikAraH prabhavanaprativaddhana hetunA yena / gamayati tadabhiprAyaM tatpratibaddhaM ca bhAvo'sau // ' nidarzanam-"grAmataruNaM taruNyA navavaJjulamaJjarIsanAthakaram / pazyantyA bhavati muhunitarAM malinA mukhacchAyA // " abhidheyamabhidadhAnaM tadeva tadasadazasakalaguNadoSam / arthAntaramavagamayati yadvAkyaM seo'paro bhAvaH // nidarzanamAha-ekAkinI yadabalA taruNI tathAha ___masmadgRhe gRhapatiH sa gato videzam / , kaM yAcase tadiha vAsamiyaM parAkI zvazrUrmamAndhabadhirA nanu mUDha pAntha // iti / ... ... (2) idAnImalaMkArasthApi pratIyamAnasya vAcyopaskArakatvaM pratiprAdayati-rUpakaityAdinA / tatra rUpakaM yathA *adhunA prabhavaH prabhavaH prabhutvaM kiM ciranvanaprabhUNAm / guNadoSA doSaguNA ebhiH kRtA na khalu kRtA taiH // chAyA //
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArasarvasvam / 'rasavatpreyaHprabhRtau tu rsbhaavaadirvaacyshobhaahetutvenoktH| tadita trividhamapi pratIyamAnamalaMkAratayA khyApitameva / 'bhImabhUkuTipannagIphaNamaNiH kAmasya caNDaM citAkuNDaM kuNDalitendunAlavalayaprabhraMziraktotpalam / ghrANasyATikamallikAparicite bhAlAgrazAlAjire dIpA dIpazikhA zivasya nayanaM kArSANavaM pAtu naH // " atra nayanAdInAM maNiprabhRtInAM cApamA vAcyopaskArAyAvagamyate / tAM vinA saadRshyaaprtiptteH| dIpakaM yathA* pAuprabandhaM paDhiuM bandheuM taha zra kujkusumaaii| poDhamahilaM a ramiuM viralacitra ke vi jANenti // " atra prAkRtabandhapAThAderupamAvAcyopaskArAyAvagamyate / prakRtasya prauDhamahilAramaNAdeH sAdRzyopAdAnAyaivobhayorupanibandhAt / apahnatiryathA-'avAptaH prAgalbhyaM pariNatarucaH zailatanaye ___ kalaGko naivAya vilasati zazAGkasya vapuSi / amuSyeyaM manye vigaladamRtasyandazizire ratizrAntA zete rajaniramaNI gADhamurasi // ' atra kalaGkasya rajanisAdRzyapratIterupamA vAcyopaskArAyAva. gamyata eva / tulyayogitA yathA'dviguNitAdupadhAnabhujAcchiraH pulakitAdurasaH stanamaNDalam / adharamardhasamarpitamAnanAdvayaghaTayanta kathaMcana yoSitaH // ' atra bhujAdInAM sAdRzyAvagamAdupamAvAcyopaskArAyAvagamyate / tulyayogitAdAvityAdizabdAnnidarzanAdergrahaNam / upamAdItyAdizabdAdupameyopamAdInAm / - (1) adhunA rasasyApi vAcyopaskArakatvaM darzayitumAha-rasavadityAdi / prbhRtishbdaaduurjsvyaadyH| zrAdizabdAca tadAbhAsAdayaH / tatra rasavadalaMkAro yathA *prAkRtabandhaM paThitu baddhaM tathA ca kubjakusumAni / prauDhamahilAJca rantuM viralA eva ke'pi jAnanti // chAyA //
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ shaardaa-grnth-maalaa| vAmanena tu sAdRzyanibandhanAyA lakSaNAyA vakroktyalaMkAratvaM bruvatA kazciddhanibhedo'laMkAratayaivoktaH kevalaM 'guNaviziSTapadaracanAtmikA rItiH kaavyaatmktvenoktaa| 'kRcchuNAruyugaM vyatItya suciraM bhrAntvA nitambasthale madhye'syAstrivalItaraGgaviSame nispndtaamaagtaa| madRSTistRSiteva saMprati zanairAruhya tuGgau stanau sAkAjhaM muhurIkSate jalalavaprasyandinI locane // ' atra vatsarAjasya parasparAsthAbandharUpo ratyAkhyaH sthAyibhAvo vibhAvAnubhAvavyabhicArisaMyogAdrasIbhUtaH. sanvAcyopaskArakaH / / tatsaMvalitatvena vAcyasya sacamatkAraM pratipatteH / preyolaMkAro yathA'tiSThatkopavazAtprabhAvapihitA dIrgha na sA kupyati vargAyotpatitA bhavenmayi punarbhAvArdramasyA mnH| tAM hartu vibudhadviSo'pi na ca me zaktAH purovartinI.. sA cAtyantamagocaraM nayanayoryAteti ko'yaM vidhiH // ' atra vitarkAkhyo vyabhicAribhAvo vAcyazobhAdhAyaka eva / UrjakhyalaMkAro yathA'duglIlAsu sakautukaM yadi manastanme dRzAM viMzatini:saMdhau parirambhaNe ratiratho dormaNDalIdRzyatAm / prItizcetparicumbane dazamukhI vaidehi sajA puraH paulastyasya ca rAghavasya ca mahatpazyopacArAntaram // atra sItAM prati rAvaNasya ratiranaucityena pravRtteti rasAbhAso vAcyopaskArakaH / anyattu svayamabhyUhyam / etadevopasaMharatitaditthamityAdinA / trividhamiti / paryAyoktAdau vastu, rUpakAdAvalaMkAraH, rasavadAdau rsH| tadevaM ciraMtanaiH pratIyamAnasyAlaMkArA. ntarbhAva eva tAvaduktaH / tadupaskAryaH punarAtmA kaizcidapi naabhyupgtH| vAmanena pratIyamAnasyAlaMkArAntarbhAvamabhidhatApi tadupaskArya AtmA kazcidukta ityAha-vAmanenetyAdi / . (1) yadAha-'viziSTA padaracanA rItiH' iti / kAvyAtmakatveneti / yadAha-rItirAtmA kAvyasya' iti / tadevaM viziSTapadaracanAtmikAyAH kAvyAtmatvenAbhyupagatAyA rIteH 'tadatizayahetavastvalaMkArAH' ityAdhuktyAntarbhAvitadhvanayo'laMkArA upaskArakA itye.
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ alArasarvasvam / - unTAdibhistu guNAlaMkArANAM prAyazaH sAmyameva sUcitam / viSayamAtreNa bhedapratipAdanAt / saMghaTanAdharmatvena ceSTeH / tadevamalaMkArA eva kAvye pradhAnamiti prAcyAnAM matam / - pakroktijIvitakAraH 'punarvaidagdhyabhaGgIbhaNitikhabhAvAM bahuvidhAM vakroktimeva prAdhAnyAtkAvyajIvitamuktavAn / vyApArasya prAdhAnyaM ca kAvyasya pratipede / abhidhAnaprakAravizeSA eva cAlaMkArAH / satyapi tribhede pratIyamAne vyApArarUpA bhaNitireva 'kavisaMrambhagocaraH / 'upacAravakratAdibhiH samasto dhvaniprapaJcaH svIkRtaH / kevalamuktivaitanmatam / anyaiH punaretadapi prtyuktmityaah-udbhttaadibhirityaadinaa| (1) vaidagdhyetyanena vakrokteH svarUpamuktam / yadAha'vakroktireva vaidagdhyabhaGgobhaNitirucyate' iti / evakAro'nyasya kAvyajIvitatvavyavacchedakaH / kAvyajIvitamiti kAvyasyAnuprANakam / tAM vinA kAvyameva na syAdityarthaH / yadAha-'vicitro yatra vakroktivaicitryaM jIvitAyate' iti / vyApArasyeti kavipratibhollikhitasya karmaNaH / kavipratibhAnivartitatvamantareNa hi vakroktireva na syAditi kasya jIvitatvaM ghaTata iti tadanuSaktamevAsyAtra prAdhAnyaM vivakSitam / atazca dvayoH prAdhAnyasya duryojatvamatra nAzaGkanIyam / (2) kavIti tatraiva kaviH / saMrabdha ityarthaH / tatsaMrambhamantareNa hi vakroktireva na syAt / (3) nanu ca pratIyamAnasyAnAdaraH kimabhAvamukhenAnyathA vA kRta ityAzaGkayAha-upacAretyAdi / upacAravakratAdInAmeva madhye dhvaniramtarbhUta iti tAtparyArthaH / yadAha-'yatra duuraantronysmaatsaamaanymupcryte| lezenApi bhavetkartuM kiMcidudriktavRttitA // yanmUlA sarasollekhA rUpakAdiralaMkRtiH / upacArapradhAnAsau vakratA kAcidimyate // iti / etAmevodAjahAra ca* 'gaaNaM ca mattamehaM dhArAluliajjuNAI zravaNAI / mirahaMkAramiaGko haranti nIlAoM aNisAo // ' . * gaganaca mattamedhaM dhArAlulitArjunAni ca vacanAni / nirahahAramRgAGkana haranti nIlAca nizAH // 1 //
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ * . shaardaa-prny-maalaa| - vitryajIvitaM kAvyaM, na vyaGgayArthajIvitamiti 'tadIyaM darzanaM vyavasthitam / . bhaTTanAyakena tu vyaGgyavyApArasya prauDhoktyAnyupagatasya kAvyAMzatvaM truvatA nyagbhAvitazabdArthasvarUpasya vyApArasyaiva praadhaanymuktm| 'tatrApyabhidhAbhAvakatvalakSaNavyApAraddhayottIrNA rasacarvaNAtmA bhogA. paraparyAyo vyApAraH prAdhAnyena vishraantisthaantyaanggiikRtH| "dhvanikAraH punarabhidhAtAtparyalakSaNAkhyavyApAratrayottIrNasya dhvananaghotanAdizabdAbhidheyasya vyaJjanavyApArasyA vazyAbhyupagamyatvAvyApArasya ca vAkyArthatvAbhAvAdvAkyArthasyaiva ca vyaGgayarUpasya guNA atra madanirahaMkAratve aupacArike ityupacAravakratAdInAmapi grahaNam / evaM sarvo'pi dhvaniprapazco vakroktibhireva svIkRtaH sansthita eva / yadi paraM tasya prAdhAnyameva nAstItyAha-kevalamityAdi / (1) tadIyamiti / vakroktijIvitakArasambandhItyarthaH / tadityaM lakSaNAmUlavakroktimadhyAntarbhAvAddhanereva tattvaM pratipAditam / kaizcidapyasya vAgaviSayatvAdalakSaNIyatvamuktamityAha-bhaTTanAyaketyAdi / - (2) ttraapiiti| kavikarmarUpasya vyApArasya prAdhAnye satyapItyarthaH / 'abhidhA bhAvanA cAnyA tadbhogIkRtireva ca' iti kAvyaM tAvatryaMzaM tenoktam / tatrApi 'abhidhAdhAmatAM yAte zabdArthAlaMkRtI ttH| bhAvanAbhAvya eSo'pi zRGgArAdigaNAmataH // ' ityaMzadvayasya viSayaM pratipAdya 'tadbhogIkRtirUpeNa vyApyate siddhimAnnaraH' iti tRtIyo'zaH sahadaya. gatastadaMzadvayacarvaNAtmA 'dRzyamAnAthavA mokSe yAtyaGgatvamiyaM sphuTam! ityuktyA parabrahmAsvAdasavidhavartI vishraantidhaamtyaabhyupgtH| (3) evamidAnImetadvipratipattiprakAratrayaM nirAkurvanbhvanereva kAvyAtmatvaM sAdhayati-dhvanikAra ityAdinA / samayApekSArthAvaganazaktiH rabhidhA / sAmAnyAnAM parasparAnvitatvena vizeSArthAvabodhanazaktitAtparyam / mukhyArthabAdhAdisahakAryapekSArthapratibhAsanazaktilakSaNA / etadvayApAratrayAduttIrNasya / tadatiriktasyetyarthaH / (4) avazyeti / tena vinA vyaGgayasyAsyAsaMgrahaNAt / vyApAra* syeti / vyaanAtmikAyAH kriyAyA ityarthaH / sA khala sAdhyamAnatvena
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArasarvasvam / laMkAropaskartavyatvena prAdhAnyAdvizrAntidhAmatvAdAtmatvaM siddhAnti tavAn / vyApArasya viSayamukhena svarUpapratilambhAttatprAdhAnyena prAdhAnyAtsvarUpeNa viditatvAbhAvAdviSayasyaiva 'samagrabhara sahiSNutvam / tasmAdviSaya eva vyaGgyanAmA jIvitatvena vaktavyaH / yasya guNAlaMkArakRtacArutvaparigrahasAmrAjyam / " rasAdayastu jIvitabhUtA nAlaMkAratvena vAcyAH / zralaMkArANAmupaskArakatvAdrasAdInAM ca prAdhAnyenopaskAryatvAt / tasmAdvayaGgaya eva vAkyArthIbhUtaH kAvyajIvitamityeSa eva pakSo vAkyArthavidAM sahRdayAnAmAvarjakaH / vyaJjanavyApArasya sarvairanapanhutatvAttadAzrayeNa ca pakSAntarasyApratiSThAnAt / yattu vyaktivivekakAro vAcyasya pratIyamAnaM prati liGgitayA vyaJjanasyAnumAnAntarbhAvamAkhyat tadvAcyasya pratIyamAnena saha tAdAtmyatadutpatyabhAvAdavicAritAbhidhAnam / tadetatkuzAgradhiSaNaiH pUrvAparIbhUtAvayavatvAnna svarUpeNeopalabhyata iti vicArapadavImeva svayapAroDhuM nAtsahata iti kathaM nAma tasyA vAkyArthatvaM syAditi bhAvaH / (1) upaskartavyatveneti / tatparatayAvasthAnenetyarthaH yaduktam - 'vAcyavAcakacArutvahetUnAM vividhAtmanAm / rasAdiparatA yatra sa dhvane'viSayo mataH // iti / zrata eva vizrAntidhAmatvAdityuktam / (2) zrAtmatvamiti - sArabhUtatvamityarthaH / ata eva tena vinA kAvyameva na syAditi tAtparyam / nahi nirjIvaM zarIraM vApyupayuktam / 1 'manu yadyevaM tarhi " gaGgAyAM ghoSaH " ityatrApi vyaGgyasya sadbhAvAPatairs prasajyeta / naitat / iha yadAtmano vyApakatvAccharIre ghaTAdau ca vartamAnatve'pi karaNAdiviziSThe zarIra eva jIvavyavahAro na ghaTAdau tadasyApi vividhaguNAlaGkAraucityacAruzabdArthazarIragatatvenaivAtmavyavahAro nAnyatreti na kazvidoSaH / (3) samagreti / samagrasya bharasyAtmeti vyavahArAdeH sahanazIlatvamityarthaH / etadeveopasaMharati-tasmAdityAdinA / yasyeti / vyaGgyanAmno rasAdyAtmano viSayasya / (4) kAvyAtmano rasasya punaralaMkAratvamatyantamevAvAcyamityAharasAdaya ityAdi / AdigrahaNAdbhAvatadAbhAsAdInAM grahaNam /
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAradA-grantha-mAlA / kSAdanIyamatigahanagahanamiti neha pratanyate / asti tAvadvyaGgayaniSTho vyaJjanavyApAraH / " tatra vyaGgyasya prAdhAnyAprAdhAnyAbhyAM dhvaniguNIbhUtavyaGgayAkhyaiau dvau kAvyabhedau / ( 1 ) vyaGgayaniSThe vyaJjanavyApAre satyapItyarthaH / ( 2 ) vyaGgayaM dvividhaM pradhAnamapradhAnaJca vAcyArthApekSayA vyaGgyArthasya cArutvAtkarSe vyaGgayaM pradhAnam / idameva dhvanibhUtamityucyate / yatra ca vAcyArthApekSayA vyaGgyArthasya cArutvAtkarSAbhAva zrarthAdvAcyena samatvaM nyUnatvaM vA tadapradhAnam / idameva guNIbhUtavyaGgaya-. mityucyate / uktaJca sahRdayadhurandhareNa dhvanikRtAH "cArutvAtkarSanibandhanA hi vAcyavyaGgyayoH prAdhAnyavivakSA / " zrImadappadIkSitAzdha : yatra vAcyAtizAyi vyaGgayaM sa dhvaniH / yatra vyaGgayaM vAcyAnatizAyi tadguNIbhUtavyaGgyam / yadavyaGgyamapi cAru taccitramiti kAvyasya bhedatrayampradarzi tavantaH / atraiva zrIkRSNaH "vAcyAtizAyi vyaGgyaM yatkAvyaM dhvaniritIryate : kAvyaM tu kathite vyaGgaye vAcyAdanatizAyini // guNIbhUtavyaGgyamiti syAdvyaGgasyApradhAnataH / zravyaGgayamapi yaccAru tatkAvyaM citramiSyate // " dhvanikAro'pi "pradhAnaguNabhAvAbhyAM vyaGgyasyaivaM vyavasthite / kAvye ubhe tato'nyadyattaccitramabhidhIyate // " ityasya traividhyameva prakaTayAmAsa / zrIvizvanAthastu : "kAvyaM dhvaniguNIbhUtavyaGgayaM ceti dvidhA matam" ityasya bhedayameAdAjahAra /
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArasarvasvam / - 'vyaGgayasyAsphuTatve'laMkAravattvena citrAkhyaH kAvyabhedastRtIyaH / 'tatrottamo dhvniH| tasya lakSaNAbhidhAmUlatvenAvivakSitavAcyaviva(1) vyaGgayasyAvivakSitatve satItyarthaH / yaduktaM dhvanikRtAH "rasabhAvAdiviSayavivakSAvirahe sati / alaGkAranibandhoyaH sa citraviSayo mtH|| . rasAdiSu vivakSA tu syAttAtparyavatI yadA / tadA nAstyeva tatkAvyaM dhvaneyaMtra na gocrH||" ... (2) niruktakAvyabhedatraye dhvanikAvyamuttamam / uktazca: "vAcyAtizAyini vyaGgaye dhvanistatkAvyamuttamam / tadetaduttamaM kAvyaM dhvanyate'sminniti vyutpattyA budhairdhvanirityabhidhIyate / yathA:"muktAvalI nizi mayA dayitAkadamba vATIkuTIrakuhare sakhi vismRtAsti / tAmAhareti vRSabhAnujayA niyuktA tAmprojbhaya kiM zazikale gRhamAgatAsi // " atra kRSNAGgasaGgAnubhavAyaiva tayA tvaM pratArya preSitA, na puniiktkhaaraahrnnaay| yannakhAGkazazikalAzcitavakSojazambhuH samAgatAsIti vyaGgayasya vAcyAdaticArutvAduttamamidaM kAvyam / guNIbhUtavyaGgayaM yathAH "grAmataruNaM taruNyA navavajulamaJjarIsanAthakaram / pazyantyA bhavati muhunitarAM malinA mukhacchAyA // " kasyAzcittaruNyA navavaJjulamaJjarIsanAthakaraM grAmataruNaM pazyantyA mukhmaalinymbhvdityrthH| nUnamanayA'tra vaJjulalatAgRhe santo'kAri paraM karmAntaravyAsaGgAttatra na samprAptA, jArazca maryAgatapratyAgataM vijJAya sukhAdvazcitAsmIti khinnA babhUveti vyaGgayam / taJca guNIbhUtam / tadapekSayA vAcyasyaiva camatkArakAritvAt / yataH pazyantyA nitarAM mukhacchAyA malinA bhavatItyanena darzanakAla eva
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAradA-grantha-mAlA / kSitAnyaparavAcyAkhyau dvau bhedo' / 'Adyo'pyarthAntarasaMkramitavAcyAtyantatiraskRtavAcyatvena dvividhaH / 'dvitIyo'pyasaMlakSyakramasaMlakSya. tatkAyaM mAlinyaM tasyAtizayaH santanyamAnatAceti vAcyaM pratIyata iti / . bahutaraprabhedaM citramapi dimAtramudAhRyate / krameNAdAharaNam : "UrjatsphUrjadarjanairivAhAH prodydvidyuhaamvidyotitaashaaH| adrAvadrau vidrutA drAghayante dantibhrAntyA siMhasaGghaprakopAn // " "kadambamAlA kalitA ke saharSa na kurvatI / kRSNamUrtirivAbhAti kAlindIkAnanasthalI // " / pUrvatra bhrAntimataH satve'pi na tasyotkaTatvam, kintvanuprAsasyaiva ataH shbdcitrtvvypdeshH| paratra kaMsasya harSa na kurvatI kRSNamUrtiH kaM janaM saharSa na kurvatI, apitu sarvameva janaM saharSa kurvatItyatra kRSNamUrtiriva kAlindIkAnanasthalItyanuprAse styupmaayaastto'rthcitrtvnypdeshH|| (1) "bhedI dhvanerapi dvAvudIrito lakSaNAbhidhAmUlI / - avivakSitavAcyA'nyo vivakSitAnyaparavAcyazca" / avivakSitaM anupayuktaM anvayAyogyaM vA vAcyaM vAcyo'rthoM yasmina saH / vivakSitaM vAcyatAvacchedakarUpeNAnvayabodhaviSayaM anyaparaM vyaGgayopasarjanIbhUtaJca vAcyaM vAcyA'rtho yatra tthaabhuutH| (2) na kevalaM dhvanireva dvividhaH kintu tatprebhedo'pyayamavivakSitavAcyo dvividhaH, yaduktaM "arthAntaraM saGkamite vAcye'tyantaM tiraskRte / avivakSitavAcyo'pi dhvanidvaividhyamRcchati // " arthAntare upayogini lakSyatAvacchedake saGkamitaM zrAzrayatvena pariNataM vAcyaM yatra tathAbhUtaH / atyantatiraskRtaM na kenApi rUpeNAnvayapraviSTaM vAcyaM yatra tthaabhuutH| (3) vivakSitAnyaparavAcyo'pi dhvaniH, asaMlakSyakramavyaGgayaH saMlakSyakramavyaGgyazceti dvividhaH / uktazca:-......
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArasarvasvam / kramavyaGgayatayA vividhaH / lakSaNAmUlaH zabdazaktimUlo 'vastudhvaniH / asaMlakSyakramavyaGgayo'rthazaktimUlA 2 rasAdi dhvaniH / saMlakSya. "vivakSitAbhidheyo'pi dvividhaH prathamaM mtH| asaMlakSyakramo yatra vyaGgayo lakSyakramastathA // " samyaG na lakSayitaM zakyaH kramo yasyAsAvasaMlakSyakramaH, sacAsau vyaGgayo yasmin sH| (1) vastudhvaniriti / rasAlaMkAravyatiriktasya vastumAtrasya dhvanyamAnatvAt / tatrArthAntarasaMkramitavAcyo vastudhvaniryathA 'snigdhazyAmalakAntiliptaviyato velladvalAkA ghanA vAtAH zIkariNaH payodasuhRdAmAnandakekAH kalAH / kAma santu dRDhaM kaThorahRdayo rAmo'smi sarva sahe. vaidehI tu kathaM bhaviSyati hahA hA devi dhIrA bhava // ' atra rAmazabdo rAjyanirvAsanAdyasaMkhyeyaduHkhabhAjanatvakharUpaM vastu dhvanati / atyantatiraskRtavAcyo'pi yathAdikavervAlmIke:- . 'rviskraantsaubhaagystussaaraavRtmnnddlH| nizvAsAndha ivAdarzazcandramA na prakAzate // ' atrAndhazabdaH svArthaM nimittIkRtyAdarzanasAdhAraNapicchAyatvAdidharmajAtaM vasturUpaM vynkti| (2) AdizabdAdbhAvatadAbhAsAdayaH / yathAha dhvanikAraH _ "rasabhAvatadAbhAsatatprazAntyAdirakramaH // tatra rasadhvaniryathA'tvAmAlikhya praNayakupitAM dhAturAgaiH zilAyA mAtmAnaM te caraNapatitaM yAvadicchAmi kartum / aspaistAvanmuhurupacitairdRSTirAlupyate me - karastasminnapi na sahate saMgama nau kRtAntaH // pratra vibhAvAnubhAvavyabhicAribhirvyakta eva rsH| bhASadhvaniryathA'nAne kopaparAGmukhI priyatamA svapne'dya dRSTA mayA mA mA saMspRza pANineti rudatI gantuM pravRttA tataH /
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAradA-grantha-mAlA / kramavyaGgayaH zabdArthobhayazaktimUlo 'vastudhvaniralaMkAradhvanizceti / no yAvatparirabhya cATukazatairAzvAsayAmi priyAM bhrAtastAvadahaM zaThena vidhinA nidrAdaridrIkRtaH // atra vidhiM pratyasUyAkhyA vyabhicAribhAvaH / rasAbhAsadhvaniryathA 'stumaH kaM vAmAkSi kSaNamapi vinA yaM na ramase vilebhe kaH prANAnUNamakhamukhe yaM mRgayase / sulagne ko jAtaH zazimukhi yamAliGgasi balA ttapaH zrIH kasyaiSA madananagari dhyAyasi tu yam // ' atrAnekakAmukaviSayeo'bhilASa iti rasAbhAsaH / bhAvAbhAsadhvaniryathA rAkAsudhAkaramukhI taralAyatAkSI sA smerayauvanataraGgitavibhramAsyA / tatkiM karomi vidadhe kathamatra maitrI tatsvIkRtivyatikare ka ivAbhyupAyaH // atrAnaucityapravRttA cinteti bhAvAbhAsaH / bhAvaprazamo yathA 'ekasmiJzayane parAGmukhatayA vItottaraM tAmyatoranyonyaM hRdayasthite'pyanunaye saMrakSata gauravam / daMpatyoH zanakairapAGgavalanAmizrIbhavazcakSuSeo bhagno mAnakaliH sahAsarabhasavyAvRttakaNThagrahaH // ' atrAsyAyAH prazama iti bhAvaprazamadhvaniH / (1) vastudhvanyalaGkAradhvanayormadhye prathamaM zabdazaktimUlaM vastudhvaniM darzayati yathA nirvANavairadahanAH prazamAdarINAM 13 nandantu pANDutanayAH saha mAdhavena / raktaprasAdhitabhuvaH kSatavigrahAzca svasthA bhavantu kururAjasutAH sabhRtyAH ' catra kauravANAM catazarIrAdikatvaM vasturUpaM zabdazaktyaiva
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 alaGkArasarvasvam / tatra rasAdidhvaniralaMkAramaJjaryAM darzitaH / kAvyasya zRGgArapradhAnatvAt / pratIyate / sa evArthazaktimUlo yathA *'arasasiromaNi dhuttAe~ zraggimA putti dhaNasamiddhimazro / ii bhaNiNa NazraGgI paSphullavilAzraNA jAnA // ' zratrArthazaktyA mamaivopabhogyo'yamiti vastu vyajyate / sa evAbhayazaktimUlo yathA THE + panthi ettha sattharamatthi maNaM pattharatthale ggAme / uggacapoharaM pekkhiUNa jai vasasi tA vasasu // " atra yadyupabhogakSamo'si tadA zrAssveti vastu vakraucityamAzritya zabdArthazaktyAbhivyajyata ityubhayazaktimUlatvam / zabdazaktimUlo'laMkAradhvaniryathA 'unnataH prollasaddhAraH kAlAgurumalImasaH / payodharabhara stanvyAH kaM na cakre'bhilASiNam // ' atra zabdazaktyA meghalakSaNamarthAntaraM pratIyate / prakRtAprakRtayozvArthayorasaMbaddhAbhidhAyitvaM mA prasAGgIditi tayoraupamyaM kalpyata ityalaMkAradhvaniH / sa evArthamUlA yathA 'tA tArA sirisa hoararaNAharaNammi hizrazramekaralam / bimbahare pizrANaM Nivesi kusumabANena // ' kaustubhabimbAdharayoH kevala yaivArthazaktyaiaupamyaM gamyata ityarthazaktimUlo'laMkAradhvaniH / ubhayazaktimUlo yathA 'jaNa hizrazravidAraNae dhArAsalilalulie ga ramai tahA / tava diTThI ciurabhare pizrANa jaha vairikhaggasmi // // ' *'alasa ziromaNidhUrtAnAmagrimaH putri dhanasamRddhimayaH / iti bhaNitena natAGgI praphullavilocanA jAtA // ' iti cchAyA. + pathika nAtra strastaramasti manAk prastarasthale grAme / udgatapayodharaM prekSya yadi vasasi tadvasa // ' iti cchAyA. * tatteSAM zrIsahodararatnAharaNe hRdayamekarasam / bimbAdhare priyANAM nivezitaM kusumabANena // ' iti cchAyA. + 'janahRdayavidAraNake dhArAsalilalulite na ramati tathA / tava dRSTizcikurabhare priyANAM yathA vairikhaDge // ' iti cchAyA.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ shaardaa-grnth-maalaa| 'guNIbhUtavyaGgaya vAcyAGgatvAdibhedairyathAsaMbhavaM samAsoktyAdI prada. zitam / citraM tu zabdArthAlaMkArasvabhAvatayA bahutaraprabhedam / tathA hi- ihArthaponaruktyaM zabdapaunaruktyaM zabdArthaponaruktyaM ceti trayaH ponruktyprkaaraaH|| ___ AdI ponaruktyaprakAravacanaM vakSyamANAlaMkArANAM kakSAvibhAgaghaTanArtham / 'arthApekSayA zabdasyApratItAvantaraGgatve'pi prathamamarthagatadharmanirdezazciraMtanaprasiddhyA punaruktavadAbhAsasya pUrva lakSaNArthaH / iheti shaabdprstaave| itizabdaH prakAre / trizabdAdeva sNkhyaaprismaaptisiddhH| tatrArthaponaruktyaM prarUDhaM doSaH / prarUDAprarUDhatvena dvaividhyam / prathamaM heyavacanamupAdeye vizrAntyartham / tatreti trayanirdhAraNe / yathAvabhAsanavizrAntiH prarohaH / zrAmukhAvabhAsanaM "punaruktavadAbhAsam // . abhiyazaktyA cikurabharakhaDgayoraupamyaM gamyate / (1) evaM dhvaneH prabhedajAtaM pradarzya kramaprAptaM guNIbhUtavyaGgayasyAnyato yojyti-gunniibhuutetyaadinaa| .. (2) arthaponaruktye punaruktavadAbhAsaH, zabdapaunaruktye chekAnuprA. sAdiH, ubhayaponaruktye lATAnuprAsaH, ityevambhUtaH kkssaavibhaagH| / (3) zabdapratItirhi prathamaM bhavati tatazcArthapratItiriti niyamastena prAk zabdagata eva dharmanirdezo nyAyyo nArthagata ityAzaGkyAha arthtyaadi| "nanvAdI zadvagato dharmanirdezaH kAryaH pazcAdarthagata iti kramasya na kiJcitprayojanamutpazyAmaH kintena " iti yadanyairuktaM tadayuktam / zabdArthayAH krameNaiva pratItAvavabhAsanAttathAtvenaiva dharmanirdezasyo. pptteH| (4) ApAtataH paryavasAnasamaye'pyekArthasyaiva prtiitiritibhaavH| (5) punaruktasya iva punaruktavad aAbhAso jJAnaM yasya sH||
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArasarvasvam / 'zrAmukhagrahaNaM paryavasAne'nyathAtvapratipattyartham / lakSyanirdeze nApuMsakaH saMskAro laukikAlaMkAravaidhayeNa kAvyAlaMkArANAmalaMkAryapAratantryadhvananArthaH / arthapaunaruktyAdevArthAzritatvAdarthAlaMkAratvaM zeyam / prabhedAstu vistrbhyaanocynte| udAharaNaM madIye zrIkaNThastave yathA'ahInabhujagAdhIzavapurvalayakaGkaNam / zailAdinandicaritaM tatakaMdarpadarpakam // vRSapuMgavalakSmANaM zikhipAvakalocanam / sasarvamaGgalaM naumi pArvatIsakhamIzvaram // " 'dAruNaH kASThato jAto bhasmabhUtikaraH prH| raktazoNArciruccaNDaH pAtu vaH pAvakaH zikhI // ' pataJca subntaapekssyaa| tiGantApekSayA ca yathA tatraiva 'bhujaGgakuNDalI vyktshshishubhraaNshushiitguH| . . jagantyapi sadApAyAdavyAccetoharaH zivaH // ' zabdapaunaruktyaMtu vyaJjanamAtrapaunaruktyaM svaravyaJjanasamudAyapaunaruktyaM ca / 'alaMkAraprastAva kevalaM kharapaunaruktyamacArutvAna gnnyte| iti dvaividhyamevoktam / saMkhyAniyame pUrva 'chekAnuprAsaH // dvayorvyaJjanasamudAyayoH parasparamanekadhA sAdRzyaM sNkhyaaniymH| pUrva vyajanasamudAyAzritaM yathA (1) yathAvabhAtasyArthasya paryavasAne tthaatvenaivaavidhaantirityrthH| (2) kevalaM kharapaunaruktyaM kuto na gaNitamityAzaGkayAha-alaM. kAretyAdi / yathA-'indIvarammi indammi indAlammi indiagaNammi indindirammi indami joirANA sarisasaMkappo // ' atra kharapaunaruktyasya cArutvAbhAvAnnAlaMkAtvam / (3) anvityupasargArtho vIpsA, arthAdanekavAram / pretyupasargArthaH prakRSTo'rthAduttamaH / zrAsa zabdArtho nyaasH| tathA ca anuprAsa iti zabdasamudAthArtho vAraMvAramuttamanyAsaH /
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ shaardaa-grnth-maalaa| 'kiM nAma dardura duradhyavasAya ? sAyaM kAyaM nipIDaya ninadaM kuruSe russev| etAni kelirasitAni sitacchadAnA mAkarNya karNamadhurANi na lajitA'si // ' atra sAyaMzabdenAsyAlaMkArasya yakAramAtrasAdRzyApekSayA kRsya- . nuprAsena sahakAbhidhAnalakSaNaH sNkrH| chekA vidagdhAH / anyathA tu vRttynupraasH|| kevalavyaJjanamAtrasAdRzyamekadhA samudAyasAdRzyaM jyAdInAM ca parasparasAdRzyamanyathAbhAvaH / vRttistu rasaviSayo vyApAraH / tadvatI punarvarNaracaneha vRttiH / sA ca prusskomlmdhymvrnnaarbdhtvaattridhaa| tadupalakSito'yamanuprAsaH / yathArudraTastu:-" ekadvitrAntaritaM vyaJjanamavivakSitasvaraM bahuzaH / zrAvaya'te nirantaramathavA yadasAvanuprAsaH // " ityudaajhaar| ayaJca chekairvidagdhaireva prAyazo'nuprayujyamAnatvAcchekAnuprAsa iti kathyate / eSaH-sajAtIyAvyavahitadvitrAdivarNAnAmapyAvartane sambhavati / yaduktam:. "sajAtIyAvyavahita-varNA dvitrAdayo yadi / Avartante tadA kecicchekAnuprAsamUcire // " (1) uktaJca-zrImatA vidyAbhUSaNena "mAdhuryavyaJjakairvarNarupanAgarikocyate / bhojaprakAzakaistaizca paruSA komalAparaiH // " etAsAM krameNAdAharaNAniH "anaGgaraGgapratimaM tadaGgaM bhaGgIbhiraGgIkRtamAnatAjhyAH / kurvanti yUnAM saha sA yathaitAH svAntAni zAntAparacintitAni // "
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 . alaGkArasarvasvam / 'ATopena paTIyasA yadapi sA vANI kaverAmukhe . khelantI prathate tathApi kurute no manmanoraJjanam / na syAdyAvadamandasundaraguNAlaMkArajhaMkAritaH sa prasyandilasadrasAyanarasAsArAnusArI rasaH // * yathA vA 'sahyAH pannagaphUtkRtAnalazikhA nArAcapAlyo'pi vA rAkendoH kiraNA viSadravamucA varSAsu vA vAyavaH / na tvetAH saralA sitAsitarucaH sAcIkRtAH sAlasAH sAkUtAH samadAH kuraGgakadRzAM mAnAnuviddhA dazaH // ' kharavyaJjanasamudAyapaunarutyaM yamakam // atra kvacidbhinnArthatvaM kvacidabhinnArthatvaM kvacidekasyAnarthakatvamapara. sya sArthakatvamiti saMkSepataH prakAratrayam / yathA 'yo yaH pazyati tannetre rucire vanajAyate / .. tasya tasyAnyanetreSu rucireva na jAyate // ' idaM sArthakatve / evamanyajjJeyam / zabdArthaponaruktyaM prarUDhaM doSaH // "mUrnAmudvRttakRttAviralagalagaladraktasaMsaktadhArA dhautezAviprasAdopanatajayajagajAtamithyAmahimnAm / kailAsollAsanecchAvyatikarapizunotsarpidoddharANAM doSNAM caiSAM kimetatkalamiha nagarIrakSaNe yatprayAsaH // " "apasAraya ghanasAraM kuru hAraM dUra eva kiM kamalaiH / alamalamAli mRNAlairiti vadati divAnizaM bAlA // " evaM vyaJjanamAtrAzrayamalaMkAradvayaM lakSayitvA svaravyaJjanAzrayaM yamakaM lakSayati-svaretyAdi / (1) atraiva vizvanAthaH- "satyarthe pRthagAyAH svaravyaJjanasaMhateH krameNa tenaivAvRttiryamakaM vinigadyate"
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ shaardo-grnth-maalaa| prarUDhagrahaNaM vakSyamANaprabhedavailakSaNyArtham / yadAhuH-'zabdArthayoH punarvacanaM punaruktamanyatrAnuvAdAt / ' iti / tAtparyabhedavattu lATAnuprAsaH // tAtparyamanyaparatvam / tadeva bhidyate, natu zabdArthayAH svarUpam / yathA 'tAlA jAanti guNA jAlA de sahiehi gheppanti / ... raikiraNANugAhiAi~ honti kamalAI kamalAi~ // * 'bramaH kiyannaya kathaMcana kAlamalpa matrAbjapattranayane nayane nimIlyaM / hemAmbujaM taruNi tattarasApahRtya __ devadviSo'yamahamAgata ityavaihi // ' "atrAbjapattranayane nimIlya" ityAdI vibhaktyAderapaunaruktye'pi bahutarazabdArthapaunarutyAlATAnuprAsatvameva / 'kAzAH kAzA ivAbhAnti(ntaH) sarAMsIva sarAMsi ca / cetAMsyAcikSipuyUnAM nimnagA nimnagA iva // ityAdAvananvayena sahAsyaikAbhidhAnalakSaNo na sNkrH| anyonyApekSayA zabdArthagatatvenArthamAtragatatvena ca vyavasthitebhinnaviSaya. tvAt / 'ananvaye ca zabdaikyamaucityAdAnuSaGgikam / asmiMstu lATAnuprAse sAkSAdeva prayojakam // ' (1) atra zrI govindaThakkuraH"zAbdastu lATAnuprAso bhede tAtparyamAtrataH" / * tadA jAyante guNA yadA te sahayairguhyante / / ravikiraNAnugRhItAni bhavanti kamalAni kamalAni // 1 // atra ekaH kamalazadvo vAcyaparyavasitaH, anyazca saurabhavandhuratvAdhanekadharmaniSTha iti taatprybhedH|
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 alaGkAra sarvasvam / tadevaM paiAnaruktaye paJcAlaMkArAH 1 // * nigadavyAkhyAtametat / varNAnAM khaDgAdyAkRtihetutve citram // parror prastAve sthAnavizeSazliSTavarNapaiAnaruktyAtmakaM citravacanam / yadyapi lipyakSarANAM khaDgAdisaMnivezaviziSTatvaM tathApi zrotrAkAzasamavetavarNAtmakazabdAbhedena teSAM loke pratItervAcikAlaMkAro'yam AdigrahaNAdyathAvyutpattisaMbhavaM padmabandhAdiparigrahaH / yathA C bhAsate pratibhAsAra rasAbhAsAhatAvibhA / bhAvitAtmAzubhAvAde devAbhA bata te sabhA // " - eSo'STadalapadmabandhaH / atra digdaleSu nirgamapravezAbhyAM zliSTAkSaratvam / vidigdaleSu tvanyathA / karNikAkSaraM tu zliSTameva / zrathArthAlaGkArAnAhaH upamAnopameyayeAH sAdhayeM bhedAbhedatulyatve upamA / 'upamAnopameyayeArityapratItApamAnopameyaniSedhArtham / sAdharmye trayaH prakArAH / bhedaprAdhAnyaM vyatirekAdivat / zrabhedaprAdhAnyaM rUpakAdivat / dvayostulyatvaM yathAsyAm / yadAhuH - 'yatra kiMcitsAmAnyaM (1) punaruktavadAbhAsamarthapaunaruktatyAzritaM, chekAnuprAsAdayaH zabdapaunaruktyAzrayAH, lATAnuprAsastUbhayAzrita iti paJca paunaruktyA - zritAlaGkArAH / (2) nirvivAdamityarthaH / (3) " taccitraM yatra varNAnAM khaDgAdyAkRtihetutA / " iti govindaThakkuraH / (4) nanu, sAdharmyaM samAnadharmasambandhaH, sa ca upamAnopameyayeoreva sambhavati nahi kAryakAraNAdikayoriti " sAdharmye " ityanenaiva kAryanirvAhAt upamAnopameyayorupAdAnaM kimarthamityAzaGkayAhaHupamAnetyAdi /
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ shaardaa-grnthiimaataa| kazciJca vizeSaH sa viSayaH sadRzatAyA: EINERaAlakanAra vaicitryeNAnekAlaMkArabojabhUteti prathamaM nirdiSTA / asyAzca pUrNAlaptAditvabhedAcciraMtanairbahuvidhatvamuktam / tatrApi sAdhAraNadharmasya kvacidanugAmitayaikarUpyeNa nirdezaH / kvacidvastuprativastubhAvena pRthanirdezaH pRthanirdeze ca saMbandhibhedamAtra prativastUpamAvat / bimbapratibimbabhAvo vA dRSTAntavat / krameNedAharaNam 'prabhAmahatyA zikhayeva dIpastrimArgayeva tridivasya mArgaH / saMskAravatyeva girA manISI tayA sa pUtazca vibhUSitazca // ' 'yAntyA muhurvalitakaMdharamAnanaM ta dAvRttavRntazatapattranibhaM vahantyA / digdheo'mRtena ca viSeNa ca padamalAyA gADhaM nikhAta iva me hRdaye kttaakssH||' atra valitatvAvRttatve sambandhibhedAdbhinne / dharmyabhiprAyeNa tu bimbapratibimbatvameva / 'pANDyo'yamaMsArpitalambahAraH kluptAGgarAgo navacandanena / zrAbhAti bAlAtaparaktasAnuH sanijharodgAra ivAdrirAjaH // ' atra hArAGgarAgayonirbharavAlAtapo prativimbatvena nirdiSTau / ekasyaivopamAnopameyatve'nanvayaH // (1) nanvanekeSu arthAlaGkAreSu satvapi prathamamiyameva kiM nirdiSTetyAhaH-upamaivetyAdi / __(2) na anvayaH ananvayaH, iti vyutpattarenandhayazabdasyArtho'nvayasthAbhAvaH / anvayastu padArthayAH parasparaM sambadhaH / atra ca rudraTa: "sA syAdananvayAkhyA yatraikaM vastvananyasadRzamiti / svasya khayameva bhavedupamAnaJcopameyazca / " asyodAharaNaJcaHzrAnandasundaramidaM tvamiva tvaM sarasi nAganAsoru / iyamiyamiva tava ca tanuH sphArasphuradururuciprasarAH /
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ %3 alaGkArasarvasvam / 'vAcyAbhiprAyeNa pUrvarUpAvagamaH / ekasya tu viruddhadharmasaMsargoM dvitIyasabrahmacArinivRttyarthaH / ata evAnanvaya iti yogo'pyatra saMbhavati / yathA- . 'yuddhe'rjuno'rjuna iva prathitapratApo bhImo'pi bhIma iva vairiSu bhImakarmA / nyagrodhavartinamathAdhipati kurUNA mutprAsanAthemiva jagmaturAdareNa // ' dvayoH paryAyeNa tasminnupameyopamA / tacchabdenopamAnopameyatvapratyavamarSaH / paryAyo yogapadyAbhAvaH / ata evAtra vAkyabhedaH / iyaM ca dharmasya sAdhAraNaye vastuprativastu. nirdeze ca dvidhaa| AdyA yathA'khamiva jalaM jalamiva khaM haMsazcandra iva haMsa iva candraH / kumudAkArAstArAstArAkArANi kumudAni // ' dvitIyA yathA'sacchAyAmbhojavadanAH sacchAyavadanAmbujA / vApyo'GganA ivAbhAnti yatra vApya ivaanggnaaH||' sadRzAnubhavAdvastvantarasmRtiH smaraNam // he karikaroru, tvamiva tvaM sarasi gcchsiityaadynvyH| atra lokottaratvaM pratipAdayitaM zrAtmanaivopamAnopameyabhAvo nibddhH| (1) nanu sAdRzyasyobhayaniSThatvenaiva sambhavAdekasya ca tadabhAvAkathamiha tadAzrayasyApyasya vacanamityAhaH-vAcyAbhiprAyeNetyAdi / 2. " prathamavAkyagatasAdhAraNadharmameva sAdhAraNadharmIkRtya prathamavAkyagatenopameyena prathamavAkyagatasyopamAnasyopamA upameyopamA / upamAtuM yogyaH upameyaH, umeyena upamA yatretibhAvaH / __ rasanopamAyAntu ekasyaiva kramaza upamAnopameyabhAvaH, atastadvAraNAya dvayoriti / dvayorityupamAnopameyayorityarthaH / mukhamiva kamalam "ityAdau samakAlameva dvayorupamAnopameyatvamiti tadvAraNAya paryAyeNa" iti|
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ shaardaa-grnth-maalaa| 'vastvantaraM sadRzameva / avinaabhaavaabhaavaannaanumaanm| yathA'atizayitasurAsuraprabhAvaM zizumavalokya tavaiva tulyarUpam / kuzikasutamakhadviSAM pramAthe dhRtadhanuSaM raghunandanaM smarAmi // sAdRzyaM vinA tu smRti yamalaMkAraH / yathA'atrAnugodaM mRgayAnivRttastaraGgavAtena viniitkhedH|| rahastvadutsaGganiSaNNamUrdhA smarAmi vAnIragRheSu suptam (suptH)||' atra ca kartRvizeSaNAnAM smartavyadazAbhAvitvena smartRdazAbhAvitvamasamIcInam / preyolaMkArasya tu sAdRzyavyatiriktanimittotthApitA smRtirvissyH| yathA-'aho kope'pi kAntaM mukham' iti / tatrApi vibhAvAdyAgRritatvena, svazabdamAtrapratipAdyatve yathA-'atrAnugodaM ityAdi / 'yairdRSTo'si tadA lalATapatitaprAsaprahAro yudhi sphItAsRknutipATalIkRtapurobhAgaH parAnpAtayan / teSAM duHsahakAladehadahanaprodbhUtanetrAnala. jvAlAlIbharabhAkhare smararipAvastaM gataM kautukam // 1. sadRzasya vastunaH darzanAdyasya kasyacitsmRteralaGkAratve'tiprasaGga ityAzaGkayAhaH-vastvantaramiti / anubhUyamAnena vastunA sadazasyaiva vastunaH smaraNaM smRtirityarthaH / 2. nanu yadyanyasmAdanyasya pratipattizcettadA kuto nedamanumAnamityAzaGkayAhaH- avinaabhaavetyaadi| vinA (vyApakaM Rte ) bhAvaH (sthitiH) na bhavati ityavinA. bhAvaH / vyAptirityarthaH / iyamevAnumAnasya biijbhuutaa| avinAbhAvazca vyApyavyApakayoreva sambhavati natu anubhUyamAna. smaryamANayorapi / tayornityasAhacaryAbhAvAdata evAtra tdbhaavaannaanumaanmitibhaavH| 3. evaM sthite'pi satItyarthaH / vibhAvAdibhirAkSiptatve preyolaMkArasya sAdRzyavyatiriktanimittatotthApitA smRtirviSayo na svazabdamAtrapratipAdyatve smRtirviSaya iti saMbandhaH / tatra vibhAvAdyAgUritatve smRtiryathA- 'aho kope'pi kAntaM mukham' iti /
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArasarvasvam / ityAdI sadRzavastvantarAnubhAve zakyavastvantarakaraNAtmA vishessaalNkaarH| karaNasya kriyAsAmAnyAtmano darzane'pi saMbhavAt / matAntare kAvyaliGgametat / tadete sAdRzyAzrayeNa bhedAbhedatulyatvenAGkakArA nirNItAH / 'saMpratyabhedaprAdhAnyena kathyante abhedaprAdhAnya Aropa AropaviSayAnapahnave rUpakam / abhedasya prAdhAnyAdbhedasya vastutaH sadbhAvaH / anyatrAnyAvApa AropaH / tasya viSayasya viSayyavaSTabdhatvAd vissysyaaphnve'phntiH| anyathA tu viSayiNA viSayasya rUpavataH karaNAdrapakam / sAdharmya tvanugatameva / "yadAhuH-'upamaiva tirobhUtabhedA rUpakamucyate / yathA bAhulatApANipadmaM crnnpllvH|' iti / 1. etatsmaraNamudbhaTAdimate kAvyaliGgamiti kathyate yaduktam udbhaTapraNIte kAvyAlaGkArasaMgrahe . 'zrutamekaM yadanyatra smRteranubhavasya vaa| hetutAM pratipadyeta kAvyaliGgaM taducyate // iti / 2. saMpratIti / bhedAbhedatulyatvAzrayAlaMkArAnantaramabhedapradhAnaM lkssyitumucittvaadvsrpraaptaavityrthH| tatra tAvatprathamaM rUpakaM lakSayati-abhedaprAdhAnya ityAdi / 3. Arope abhedasya pradhAnatAyAM-bhAropaviSayasya ca anapanhave sati rupakaM bhavatItyarthaH / upamAyAM bhedAbhedyorubhayoH prAdhAnyam / vyatirekAlaGkAra bhedaprAdhAnyam upamAvyatirekayoAvRttyarthaM " abhedaprAdhAnye " ityuktam / apanhutyalaGkAravyAvRttaye " Aropa viSayAnapa. nhave' ityuktam / rUpayati-upamAnopameyayorabhedAropeNa ekatAM nayatIti ruupkm| 4. anyatra mukhAdI, anyasya candrAderAvApaH nikSepa ityarthaH / 5. dnnddimhodyaaH|
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ shaardaa-grnth-maalaa| 'prAropAdabhedenAdhyavasAyaH prakRSyate iti pazcAttanmUlAlaMkAravibhAgaH / idaM tu niravayavaM sAvayavaM paramparitamiti trividham / AdhaM kevalaMmAlArUpakaM ceti dvidhA / dvitIyaM samastavastuviSayamekadezavigharticeti dvidhaiva / tRtIyaM tu kliSTAzliSTazabdanivandhanatvena dvividhaM satpratyekaM kevalamAlArUpakatvAzcaturvidham / tadevamaSTau rUpakabhedAH / 'anye tu pratyekaM vAkyoktasamAsoktAdibhedAH saMbhavanti te'nyato draSTavyAH / krameNa yathA(3) dAse kRtAgasi bhavatyucitaH prabhUNAM . pAdaprahAra iti sundari nAsmi dUye / udyatkaThorapulakAGkarakaNTakAreM yadbhidyate tava padaM nanu sA vyathA me // " 1. nanu cAdhyavasAyagarbhANAmapyalaMkArANAmabhedaprAdhAnye sati prathamamAropagarbhA alaMkArAH kimiti lakSitA ityaashngkyaahaaropaadityaadi| 2. kevalamekadhaiva rUpitamityarthaH / yatra ekasmina bahava Aropyante tanmAlArUpakam / 3. samastaM vastu prAropyamANaviSayaH zabdapratipAdyo yatra tat / ekasmindeze'ze vivartanAd vizeSeNa vartanAt arthAt aAropyamANasya sarvatra zabdavazalabhyatve ekAMze'rthavazalabhyatvasya vizeSasya sadbhAvAdekadezavivarti / 4. tatrAdau niravayavaM, sAvayavaM paramparitaJceti trividham / prathamaM kevalaM mAlArUpakaJceti dvividham / dvitIyaM samastabastuviSaya. mekadezavivarticeti dvividham / .. 5. anya iti etdbhedaassttkvytiriktaaH| cirantanAlaMkArapranthejveva saMbhavantIti bhaavH|| 6.mAninI prasAdayituH kasyacinnAyakasyAktiriyam / tava pAdaprahAropi me pulakodgamo bhavati tathApi mayi tava krodha ityarthaH / atra ekasyaiva pulakAGkarasya ekenaiva kaNTakena rUpaNAt niraSayavatvaM kevltvshc|
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArasarvasvam / ... - (1) 'pIyUSaprasUtirnavA makhabhujAM dAtraM tamolunaye svargaGgAvimanaskakAkavadanarastA mRnnaaliiltaa| - dvirbhAvaH smarakArmukasya kimapi prANezvarIsAgasA mAzAtanturudaJcati pratipadi prAleyabhAnostanuH // ' (2) 'vistArazAlini nabhastalapatnapAtre . kundojjvalaprabhamasaMcayabhUribhaktam / gaGgAtaraGgaghanamAhiSadugdhadigdhaM jagdhaM mayA narapate ? kalikAlakarNa ?' (3) 'zrAbhAti te kSitibhRtaH kSaNadAnibheyaM nistriNshmaaNsltmaalvnaantlekhaa| indutviSo yudhi haThena tavArikIrtI rAnIya yatra ramate taruNaH pratApaH // ' titibhRta ityatra zliSTapadaM paramparitam / 'ki padmasya ruci na hanti nayanAnandaM vidhatte na vA . vRddhi vA jhaSaketanasya kurute nAlokamAtreNa kim / vaktrendo tava satyayaM yadaparaH zItAMzurabhyudgatA . darpaH syAdamRtena cediha tadapyastyeva bimbAdhare // ' ... 1. atra ekasyA eva prAleyabhAnutanoH pIyUSaprasRtyAdibhiH saha kapitatvAniravayavatvamAlAtve / 2. atra bhasaJcayasyAvayavino bhaktatvena nabhastalagaGgAtaraGgayorguNabhAvAdvayavabhUtayozca patnapAtratvena mAhiSadugdhatvena ca rUpitatvAdidaM samastavastu viSayaM sAvayavam / 3. atra nistriMzasya tamAlavanAntalekhAtvena, pratApasya taruNatvena rUpaNaM zAbdam / kIrtInAM nAyikAtvena rUpaNamArtham / ata idmekdeshvivrti| zliSTazabdaparamparitamapyatraiva darzayati-kSitibhRta iti / atra nistriMzasya tamAlavanAntalekhAtvena rUpaNanimittaM varNanIyasya rAjJaH parvatena zliSTazabdena rUpaNam /
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAradA grantha-mAlA / atra vaktrendurUpaNahetukaM pIyUSasyAdharAmRtena zliSTazabdena rUpaNam / 'vidvanmAnasahaMsa ! vairikamalA saMkoca dIptadyute ! durgAmArgaNanIlalohita ! samitsvIkAravaizvAnara ! | satyaprItividhAnadakSa ! vijayaprAgbhAvabhIma ! prabho ! sAmrAjyaM varavIra ! vatsarazataM vairizcamuccaiH kriyAH // tvameva haMsa ityAropaNapUrvako mAnasameva mAnasamityAdyAropaiti zliSTazabdaM mAlA paramparitam / 'yAmi manovAkkAyaiH zaraNaM karuNAtmakaM jagannAtha ! | janmajarAmaraNArNavataraNataraNDaM harAGghriyugam // ' 'paryaGko rAjalakSmyA haritamaNimayaH pauruSAndhestaraGgo bhagnapratyarthivaM zolbaNavijaya karistyAnadAnAmbupaTTaH / saGgrAmatrAsatAmyanmuralapatiyazohaMsanIlAmbuvAhaH khaDgaH kSmAsaiauvidallaH samiti vijayate mAlavAkhaNDalasya // ' zratra mAsavidalla iti paramparitamapyekadezavivarti / evamAdayo'pi bhedA lezataH sUcitA eva / idaJca vaidharmyeNApi dRzyate / yathAsaujanyAmbu marusthalI sucaritAlekhyadyabhittirguNa jyotsnA kRSNacaturdazI saralatAyogazvapucchacchaTA / yaireSA hi durAzayA kaliyuge rAjAvaliH sevyate teSAM zUlini bhaktimAtrasulabhe sevA kiyatkauzalam // atra cAropyamANasya dharmitvAdAviSTaliGgasaDukhyatve'pi kacitsvateo'saMbhavatsaMkhyAyogasyApi viSaya saMkhyAtvaM pratyekamAropAt / yathA - 'kvacijaTAvalkalAvalambinaH kapilAdAvAgnayaH' ityAdau / na hi kapilamunerbahutvam / 'bhramimaratimalasahRdayatAM pralayaM mUrchA tamaH zarIrasAdam / maraNaM ca jaladabhujagajaM prasahya kurate viSaM viyoginInAm // " 1. bhramimiti / jalado megha eva bhayAvahatvAdbhujagaH sarpaH, tajjaM jalameva hAlAhalaM viSaM, tadeva viyoginInAM proSitabhartRkANAM, bhramiM = unmatta
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ alakArasarvasvam / ityatra niyatasaMkhyAkakAryavizeSotthApito garalArthaprabhAvito' viSazabde zleSa eva / jaladabhujagajamiti rUpakasAdhaka iti pUrva siddhatvAbhAvAnna tani bandhanam / viSazaddhe zliSTazadvaM paramparitamiti zleSa evAtretyAhuH / AroppamANasya prakRtopayogitve pariNAmaH / 'ArogyamANaM rUpake prakRtopayogitvAbhAvAtprakRtoparaJjakatvenaiva kevalenAnvayaM bhajate / pariNAme tu prakRtAtmatayA AropAyamANasyopayoga iti prakRtamAropyamANarUpatvena pariNamati / AgamAnugamaviiva itastato bhramaNAM, arati = sarvatra manaHprasAdAbhAvaM, alasahRdayatAM=anutsAhahatamAnasatAM, pralayaM = naSTaceSTatAM, mRcchA = indriyavyApAranirodha, tamaH = mohaM, zarIrasAdaH = zarIrapIr3AM maraNaJca kuruta ityarthaH / 1. prathamameva pratItiviSayIbhUta ityarthaH / 2. zleSapratItimantareNa sandigdhatvAnna rUpakanibandhanamityarthaH / 3. nijasthiteranyathAbhAvaH pariNAmaH, yathA mRttikA khAkAraM prApnoti atha ca khoyAM mRttikAtvajAtiM vihAya ghaTatvAdi jAti labhata iti bhaavH| 4. AropyamAkhaM prakRtAtmatAM prApyAcaraNaM karotItyarthaH / vimarzanIkAraH spaSTIkarotiH-ekaM vastu ucitaM bhavati ekaM vastu upayogi bhavati / tatra ucitaM tu siddhasya poSakam / upayogi tu prakRtArthasya siddhau sAdhakam / yathA-ananvayAlaGkAre "indurinduriva" ityatra " induzcandra iva " iti kathane'pi ananvayaH siddhayati / ato'nanya. yasiddhau zabdekyasya nopayogitvaM tathApyananvaye'pyarthaikyavat "indu. rinduriva" itodRzazabdaikye'rthasya sugamatA atredameva poSakatvam / ato'tra zabdaikyamucitarUpam / kiJca lATAnuprAse zabdaikyasyopayogitvam / yataH zabdaikyamantarA lATAnuprAso na siddhayati / tathA paramparitarUpake'nyarUpakAkaraNe'pi prathamarUpakasyAsiddhirnAsti / parantvanyarUpakaM prathamarUpakasya poSakatvAducitarUpam / - evaJca kriyAkaraNe AropyamANasyaucitye rUpakam / upayogitve tu prinnaamH|
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ shaardaaprndh-maalaa| - - gamakhyAtyasambhavAtsAMkhyIyapariNAmavailakSaNyam / tasya ca sAmAnAdhikaraNyavaiyadhikaraNyaprayogAd daivibhyam / zrAdyo yathA'tIrvA bhUtezamaulinajamamaradhunImAtmanAsI tRtIya stasmai saumitrimaitrImayamupahRtavAnAtaraM nAvikAya / vyAmagrAhyastanIbhiH zabarayuvatibhiH kautukodazcadakSaM kRcchAdanyoyamAnastvaritamatha giri citrakUTaM pratasthe / atra saumitrimaitrI prakRtA bhAropyamANasamAnAdhikaraNAtararUpa. svena pariNatA / zrAtarasya maitrIrUpatayA prakRte upayogAt / tatra yathA samAsoktAvAropyamANa prakRtopayogi tAropaviSayAtmatayA sthitam, ata eva tatra taduvyavahArasamAropaH, na tu rUpasamAropaH / evamihApi kSeyam / kevalaM tatra viSayasyaiva pryogH| viSayiNo gamyamAnatvAt / iha tu dvayorapyabhidhAnaM, tAdAtmyAttayoH pariNAmitvam / dvitIyo yathA 'atha patrimatAmupeyivadbhiH sarasairvakrapathAzritairvacobhiH / kSitibharturupAyanaM cakAra prathamaM ttprtsturNgmaayH|| arAjasaMghaTane upAyanamucitam / tAtra vacorUpamiti vacasA vyadhikaraNopAyanarUpatvena pariNAmaH / viSayasya saMdidyamAnatve sandehaH / abhedaprAdhAnye Aropa ityeva / viSayaH prakRto'rthaH, yadbhittitdhenAprakRtaH sandihyate / aprakRte saMdehe viSayo'pi sandihyata eva / tena prakRtAprakRtagatatvena kavipratibhotthApite saMdehe sNdehaalNkaarH| saca trividhH| zuddho nizcayagarbho nizcayAntazca / zuddho yatra saMzaya eva paryavasAnam / yathA'kiM tAruNyataroriyaM rasabharodbhinnA navA vallarI lolAprocchalitasya kiM laharikA lAvaNyavArAMnidhe / - - 1. tItvaitiHmadyAstaraNamUlyamAtara ityucyate / atra prakRtA arthAt prakaraNasthitA tu guhena saha lakSmaNasya maitro, sA cAprakRtA tarIbhUtA arthAt somitrimaitrI taraNasya mUlyaM jaataa| tAtparyamidaM yat samivibhava guho
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArasarvasvam / .... .... unnADhotkalikAvatAM khasamayopanyAsavirambhiNaH ___kiM sAkSAdupadezayaSTirathavA devasya zRGgAriNaH // ' nizcayagarbho yaH saMzayopakramo nizcayamadhyaH saMzayAntazca / sa yathA'ayaM mArtaNDaH kiM sa khalu turagaiH saptabhiritaH kRzAnuH kiM sarvAH prasarati dizo naiSa niyatam / kRtAntaH kiM sAkSAnmahiSavahano'sAviti cirA tsamAlokyAjau tvAM vidadhati vikalpAnpratibhaTAH // ' nizcayAnto yatra saMzayopakramo nizcaye paryavasAnam / yathA-- . 'induH kiM va kalaGkaH sarasijametatkimambu kutra gatam / / lalitasavilAsavacanairmukhamiti hariNAkSi nizcitaM prtH||' kvacidAropyamANAnAM bhinnAzrayatvena dRzyate / yathA-- 'raJjitA nu vividhAstaruzailA nAmitaM na gaganaM sthagitaM na / pUritA nu viSameSu dharitrI saMhRtA nu kakubhastimireNa // ' atrAropaviyaSatimire rAgAdi tarvAdibhinnAzrayatvenAropitam / kecittvadhyavasAyAtmakatvenemaM saMdehaprakAramAhuH / anye tu nuzabdasya saMbhAvanAdyotakasatvAMdutprekSAprakAramimamAcakSate saadRshyaavstvntrprtiitibhraantimaan'| .: asamyagjJAnatvasAdhAtsaMdehAnantaramasya lakSaNam / bhrAntizcisadharmovidyate yasminbhaNitiprakAre sa bhrAntimAn / sAdRzyaprayuktA ca bhrAntirasya viSayaH / yathA'. oSThe bimbaphalAzayAlamalakeSUtpAkajambUdhiyA karNAlaMkRtibhAji dADimaphalabhrAntyAca zoNe maNau / niSpattyA sakRdutpalacchadadazAmAttaklamAnAmarI __rAjangUrjararAjapaJjarazukaiH sadyastRSA mUrchitam // ' gADhamarmaprahArAdinA tu bhrAnti syAlaMkArasya viSayaH / yathArAmAdIn gaGgAyAH pAraM ninAya / atra taraNamAtarakAryam / tathA ca saumitrimaitryA Ataratve sA prAtarakAryaM kRtavatI / : (1) bhrAntizcittadharmo vidyate yasmina sabhrAntimAn /
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ shaardaa-grnth-maalaa| - . dAmodarakarAdhAtacUrNitAzeSavakSasA / dRSTaM cArapUramallena zatacandraM nabhastalam // ' . .. sAdRzyahetukApi bhrAntirvicchittyarthaM kviprtibhotthaapitaivgRhyte| yathodAhRtA na svarasotthApitA zuktikArajatavat / evaM sthANurvA syA tpuruSo vAsyAditi saMzaye'pi boddhavyam / ekasyApi nimittavazAdanekadhA grahaNamullekhaH / yatraikaM vastvanekadhA gRhyate sa rUpabAhulyollekhanAdullekhaH / na cerdai nirnimittamullekhamAtramapi tu nAnAvidhadharmayogitvAkhyanimitta vazAdetatkriyate / tatra ca rucyarthitvavyutpattayo yathAyogaM prayojikAH / tadukkA yathA 'yathAruci yathAthitvaM yathAvyutpatti bhidyte| bhAbhAso'pyartha ekasminnanu saMdhAnasAdhite // " iti yathA-'yastapovanamiti munibhiH, kAmAyatanamiti vezyAbhiH, saMgItazAleti lAsakaiH' ityAdi harSacarite zrIkaNThAkhyajanapadavarNane / atra hyeka evazrIkaNThAkhyo jana padastattadguNayogAttapovanAdyanekarUpatayA nirUpitaH / rucyarthitvavyutpattayazca prAyazaH samasta vyastAvA yojayitaM zakyante / nanvatanmadhye 'vajrapakSaramiti zaraNAgatairasuravivaramiti vAdikaiH ityAdau rUpakAlaMkArayoga iti kathamayamullekhAlaMkAraviSayaH / satyam / asti tAva "ttapovanam" ityAdI rUpakavivikto'sya viSayaH / yadatra vastutastadpatAyAH sNbhvH| yatra tu rUpakaM vyavasthitaM tatra cediyamapi bhaGgiH saMbhavinI tatsaMkaro'stu / na tvetAvatAsyAbhAvaH zakyate vaktum / tatazca na doSaH kazcit / evaM tarhi tatra viSaye bhrAntimadalaMkAro'stu / atadrUpasya tadrapatApratItinibandhanatvAt / naitat / anekadhAgrahaNAkhyasyApUrvasyAtizayasya bhAvAt / taddhetukatvAcAsyAlaMkArasya sNkrprtiitistvnggiikRtaiv| yadyevama, abhede bheda 1 alaGkArajanyA zobhA vicchittiH / ..
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ zralaGkAra sarvasvam / ityevaMrUpAtizayeoktiratrAstu / naiSa doSaH / grahItRbhedAkhyena viSayavibhAgenAnekadhAtvoGkanAttasya ca vicchittyantararUpatvAtsarvathA nAsyAntarbhAvaH zakyakriya itinizcayaH / yathA vA 32 "gArAaNoti pariNazravahUhiM sirivallaho ti taruNIhiM / bAlAhiM uga koUha lekha e zrame zra saccavizro / " 1 6 evaM gururvacasi pRthururasi vizAlA manasyarjunA yazasi ityAdAvavaseyam / iyAMstu vizeSaH- pUrvatra grahItRbhedenAnekadhAtvAllekhaH, iha tu viSayabhedena / nanvanekadhAtvAllekhane gurvAdirUpatayA zleSa iti kathamalaMkArAntaramatra sthApyate / satyam / zranekadhAtvanimittaM tu vicchittyantaramatra dRzyate / iti tatpratibhotpattihetuH zleSeo'pyatra syAt / na tu sarvathA tadabhAvaH / zratazcAlaMkArAntaram / yadevaMvidhe viSaye zleSAbhAve'pi vicchittisadbhAvaH / tasmAdevamAdAvullekha eva zreyAn / evaMkArakAntaravicchittyAzrayaNenApyayamalaMkAro nidarzanIyaH / " viSayasthApanhave'pahnutiH' / vastvantarapratItirityeva / prakrAntApahnavavaidharmyeNedamucyate / zrAropaprastAvAdAropaviSayApahRtAvAropyamANapratItAvapatyAkhyeo'laMkAraH / tasya ca trayI bandhacchAyA - zrapanhavapUrvaka zrAropaH / zrAropapUrvakospahavaH / chalAdizabdairasatyatvapratipAda kairvApahnava nirdezaH / pUrvoktabhedadvaye vAkyabhedaH / tRtIyabhede tvekavAkyam / zrAdyo yathA 1 nArAyaNa iti pariNatavadhUbhiH zrIvallabha iti taruNIbhiH / bAlAbhiH punaH kautUhalenaivameva dRSTaH / ( 2 ) apanhutiH = gopanamityarthaH / tathA ca gopanaM camatkArakAricedapanhutyalaGkAraH / camatkAramantarA kutrApyalaGkAro na bhavatItyarthaH / kAvyaprakAzagatakArikAkArasya tvidaM lakSaNamH "prakRtaM yanniSidhyAnyatsAdhyate sAtvapanhutiH / " vAmana vAgbhaTarudraprabhRtayo'pItthameva lakSaNAnyAhuH /
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'yadetaccandrAntarjalada lavalIlAM prakurute tadAcaSTe leokaH zazaka iti no mAM prati tathA / ahaM tvindaM manye tvadarivirahAkrAntataruNI zAradA-grantha-mAlA / dvitIyA yathA kaTAkSAlkApAtavraNakiNakalaGkAGkitatanum // streets zazasyApahnave upakSipte zazakaprativastukiNvata - indArAropo nAnvayaghaTanAM puSyatIti na niravadyam / tattu yathA'pUrNendoH paripoSakAntavapuSaH sphAra prabhAbhAsvaraM nedaM maNDalamabhyudeti gaganAbhoge jigISeorjagat / mArasyAcchritamAtapatramadhunA pANDu pradoSazriyA mAnAnnaddhajanAbhimAnadalaneodyoge kahevAkinaH // # vilasadamaranArInetranIlAbjakhaNDA nyadhivasati sadA yaH saMyamAdhaH kRtAni / na tu rucirakalApe vartate yo mayUre vitaratu sa kumAro brahmacaryazriyaM vaH // ' tRtIyA yathA "udbhrAntojjhitagehagurjaravadhU kampAkuloccaiH kucapreGkholAmalahAravallivigalanmuktAphalacchadmanA / sArdhaM tvadvipubhistvadIyayazasAM zUnye marau dhAvatAM bhraSTaM rAjamRgAGka kundamukulasthUlaiH zramAmbhaH kaNaiH // " 33 I atra zUnya ityasya sthAne manyezabdaprayoge sApahnaveotprekSA ityapi sthApayiSyate / 'ahaM tvintuM manye' iti tu vAkyabhede manyezabdaprayoge notprekSeti ca vakSyate / etasminnapi bhede'pahnavAropayeAH paurvAparyaprayogaviparyaye bhedadvaye sadapi na pUrvavacitra tAvahamiti na bhedatvena gaNitam / tatrApahnavapUrvake Arope nirantaramudAhRtam / zrAropapUrvake tvapar3ave yathA- 'jyotsnAbhasmacchuraNadhavalA bibhratI tArakAsthI - nyantardhAnavyasanarasikA rAtrikApAlikIyam / dvIpA dvIpaM bhramati dadhatI candramudrAkapAle nyastaM siddhAJjanaparimalaM lAJchanasya cchalena //
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 37 alakArasarvasvam / kvacitpunarasatyatvaM vastvantararUpatAbhidhAyi ghapuHzabdAvinivandhanaM yathA'amuSmillAvaNyAmRtasarasi nUnaM mRgaddazaH smaraH zarvapluSTaH pRthujaghanabhAge niptitH| yavanAGgArANAM prazamapizunA nAbhikuhare zikhA dhUmasyeyaM pariNamati romAvalivapuH // " iti| evamabhedaprAdhAnye AropagarbhAnalaMkArAMlakSayitvA adhyavasAyagarbhIlakSayati ttr| adhyavasAye vyApAraprAdhAnye utprekssaa| viSayanigaraNenAbhedapratipattirviSayiNo'dhyavasAyaH' / sa ca dvividhaH-sAdhyaH siddhazca / sAdhyo yatra viSayiNo'satyatayA prtiitiH| asatyatvaM ca viSayigatasyadharmasya viSaya upanibandhe viSayisaMbhavitvena viSayAsaMbhavitvena ca prtiiteH| dharmo guNakriyArUpaH, tasya saMbhavAsaMbhavapratIto saMbhavAzrayasya tatra paramArthatayA asatyatvaM pratIyate itarasya tu paramArthatayA satyatvam / yasyAsatyatvaM tasya satyatvapratItAvadhyavasAyaH saadhyH| atazvavyApAraprAdhAnyam / siddho yatra viSayiNo vastuto'satyasyApi satyatApratItiH / satyatvaM ca (........) pUrvakasyAsatyatvanimittasyAbhAvAt / atazcAdhyavasitaprAdhAnyam / tatra sAdhyatvapratIto vyApA rpraadhaanye'dhyvsaayH| saMbhAvanamabhimAnastarka Uha utprekSetyAdizabdairu (1) atretAzabdena darzanaM, sthApanaM, svIkaraNaM, AzaGkanamityAdInAM saMgraho vivkssitH| (2) viSayasya nigaraNaM kRtvA viSayiNo yadabhedazAnaM tavaNyavasAtha ityucyate / nigaraNaM tu nigalanam / vyAkaraNarItyA rakArasya lakAro jAtaH / nigalanantu grasanam / atra viSayasya nigalanaM viSayiNi vissysyaantrbhaavH| atra ca nigalanantu sphaTikakalaza. gatAsavanyAyena vivakSitam / sphaTikakalazodaragata Asavo yathA pratIyate tathopamAnodaragatamupameyamatra pratIyate / uktAbhedanidhayo'laGkArazAstre'dhyavasAya ityucyate /
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ shaardaa-prny-maalaa| - cyate / tadevamaprakRtaguNakriyAbhisaMbandhAdaprakRtena prakRtasya saMbhAvanamutprekSA / sA ca vAcyA ivAdizabdairucyate / pratIyamAnAyAM punarivAdyaprayogaH / sA ca jAtiguNakriyAdravyANAmaprakRtAnAmadhyavaseyatvena caturdhA / prakRsyaitadbhedayoge'pi na vaicitryamiti te na gaNitAH / pratyekaM ca bhAvAbhAvAbhimAnarUpatayA vaividhye'STavidhatvam / bhedASTakasya ca pratyekaM nimittasya guNakriyArUpatvena SoDaza bhedAH / teSAM ca pratyekaM nimittasyopAdAnAnupAdAnAbhyAM dvAtriMzatprakArAH / teSu ca hetukharUpaphalotprekSaNarUpatvena SaeNapatirbhedAH / eSA gtirvaacyaatprekssaayaaH| tatrApi dravyasya prAyaH svarUpotprekSaNamevAta hetuphalotprekSAbhedAstataH pAtanIyAH / pratIyamAnAyAstu yadyapyu. izata etAvanto bhedAstathApi nimittasyAnupAdAnaM tasyAM na saMbhavatIti taimadaiyUMno'yaM prkaarH| ivAdyanupAdAne nimittasya cAkIrtane utprekSaNasya niSpramANakatvAt / prAyazca svarUpotprekSAtra na saMbhavati / tadevaM pratIyamAnotprekSAyA yathAsaMbhavaM nirdezaH / eSA cArthAzrayApi dharmaviSaye zliSTazabdahetukA kvaciddazyate / kvacitpadArthAnvayabhedAvA sAdRzyA. bhidhAnAdupakrAntApyupamAvAkyArthatAtparyasAmarthyAdabhimantRvyApAropArohakameNotprekSAyAM pryvsyti| kvaciJca cchalAdizabdaprayoge sApahavotprekSA bhavati / atshcoktvkssymaannprkaarvaicitryennaanntymsyaaH| sAMprataM tviyaM divANedAhriyate / tatra jAtyutprekSA yathA'sa vaH pAyAdindurnavabisalatAkoTikuTilaH smarAro mUrdhni jvalanakapize bhAti nihitH| savanmandAkinyAH pratidivasasiktena payasA kapAlenonmuktaH sphaTikavalenAGkura iva // ' atrAGkarazabdasya jAtizabdatvAjAtirutprekSyate / kriyotprekSA yathA 'limpatIva tamo'GgAni varSatIvAJjanaM namaH / . atra lepanavarSaNakriye tamonabhogatatvenotprekSyate / uttarArdhe tu asatpuruSaseveva dRSTiniSphalatAM gatA // ' ityatropamaiva notprekSA / guNotprekSA yathA'eSA sthalI yatra vicanvatA tvAM bhraSTaM mayA nUpuramekamuAm / addazyata tvacAraNAravindavizleSaduHkhAdiva baddhamaunam // '
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkAra sarvasvam / atra duHkhaM guNaH / dravyotprekSA yathA'pAtAlametannayanotsavena vilokya zUnyaM zazalAJchanena / ihAGganAbhiH svamukhacchalena kRtAmbare candramayIva sRSTiH // atra candrasyaikatvAddravyatvam / etAni bhAvAbhimAnenodAharaNAni / abhAvAbhimAnena yathA 'kapolaphalakAvasyAH kaSTuM bhUtvA tathAvidhA 1 apazyantAvivAnyAnyamIdRkSAM kSAmatAM gatau // atrApazyantAviti kriyAyA abhAvAbhimAnaH / evaM jAtyAdAvapyUhyam / guNasya nimittatvaM yathA - 'nava bisalatAkoTi kuTilaH' ityAdAvudAhRtasya kuTilatvasya / kriyAyA yathA - 'IdrakSAM kSAmatAM gatI' ityatra kSAmatAgamanasya / nimittopAdAnasyaite udAharaNe | anupAdAne limpatIva tamo'GgAni ityAdyudAharaNam / hetUtprekSA yathA - 'vizleSaduHkhAdiva baddhamAnam' ityAdI / svarUpotprekSA yathA kuberajuSTAM dizamuSNarazmI gantuM pravRtte samayaM vilaGghaya / dikSiNA gandhavahaM mukhena vyalIkaniHzvAsamivAtsasarja // " phalotprekSA yathA 'cAlasya yadbhItipalAyitasya bhAlatvacaM kaNTakino vanAntAH / adyApi kiM vAnubhaviSyatIti vyapATayandraSTumivAkSarANi // evaM vAcyeotprekSAyA udAharaNadigdattA / pratIyamAnotprekSA yathA* mahilA sahassabharie tuha hizrae suhA sA zramAntI / aNudiNamaNaraNaammA aGgaM tatrampitapuei // iti / "zramAantI" ityatrAvartamAneveti tanUkaraNa hetutvenotprekSitam / evaM bhedAntareSvapi jJeyam / zliSTazabdaheturyathA 'ananyasAmAnyatayA prasiddhastyAgIti gItA jagatItale yaH / abhUdahaMpUrvikayA gatAnAmatIva bhUmiH smaramArgaNAnAm // 1 ( 1 ) zratra kapolaphalakayAstapovazAt kSAmatvamApannayoH parasparAdarzanamabhAvarUpasAdhyatvAt kriyArUpakSAmatAyAM kAraNatayeotprekSitam / teneyamatatkriyAyogAdabhAvAbhimAneneotprekSA / IkSAM = IdRzIm / (12) "mahilA sahasrabharite tava hRdaye subhaga sA zramAntI / anudinamananyakarmA aGgaM tanvapi tanayati // "
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ shaardaa-grnth-maalaa| atra dharmaviSaye mArgazabdaH zliSTaH / upamopakramotprekSA yathA kastUrItilakanti bhAlaphalake devyA mukhAmbhoruhe __rolambanti tamAlabAlamukulottaMsanti maulAvapi / yAH karNe vikacotpalanti kucayoraH ca kAlAguru. sthAsanti prathayantu tAstava zivaM zrIkaNThakaNThatviSaH // " atra yadyapi 'sarvaprAtipadikebhyaH kvipa' ityupamAnAkvividhAvAmukhe upamApratItistathApyupamAnasya prakRte saMbhavaucityAtsaMbhavotthAne utprekSAyAM paryavasAnam / yathA vA virahavarNane keyUrAyitamaGgadaiH' ityA. do / eSAca samastopamApratipAdakaviSaye'pi harSacaritavArtike sAhityamImAMsAyAM ca teSu teSu pradezeSUdAhRtA (dRzyate / ) iha tu pranthavistarabhayAnna prpnycitaa| sApahnavotprekSA yathA 'gatAsu tIraM timighaTTanena sasaMbhramaM pauravilAsinISu / yatrollasatphenataticchalena muktATTahAseva vibhAti sipraa|| avazabdamAhAtmyAtsaMbhAvanaM chalazabdaprayogAdapahnavo gamyate / evaM chamAdizabdaprayoge'pi zeyam / 'apara iva pAkazAsanaH' ityAdAvapara. zabdAprayoge upamaiveyam / tatprayoge tu prakRtasya rAjJaH pAkazAsanatvapratItAvutprekSaveyam / ivazabdAprayoge tu siddhtvaaddhyvsaaysyaatishyoktiH| aparazabdasyAprayoge tu rUpakam / tadevaM prakAravaicitryeNAvasthitAyA utprekSAyA hetUtprekSAyAM yasya prakRtasaMbandhino dharmasya heturutprekSyate sa dho'dhyavasAyavazAdabhinna utprekSAnimittatvenAzrIyate / sa ca vAcya eva niyamena bhavati / anyathA ke prati sa hetuH syAt / yathA-'apazyantAvivAnyonyam' ityAdau / atra kapolayoH prakRtayoH saMbandhitvenopAtta. sya kSAmatAgamanasya heturadarzanamutprekSitam / hetuphalaM ca tatra kSAmatAgamanaM nimittam / evaM 'adRzyata tvaccaraNAravindavizleSaduHkhAdiva baddhamaunam' ityatra nUpuragatasya maunitvasya heturduHkhitvam / tadutprekSaNe maunitvameva nimittaM jJeyam / evaM sarvatra / svarUpotprekSAyAM yatra dharmI dharmyantaragatatvenotprekSyate tatra dharmo nimittabhUtaH kvacinirdizyate / yathA-'sa vaH pAyAdinduH' ityAdau / atra kuTilatvAdi nirdiSTameva / 'veleva rAgasAgarasya' ityAdau saMkSobhakAritvAdigamyamAnam / yatra dharma eva dharmigatatvenotprekSyate tatrApi nimittasyopAdAnAnu. pAdAnAbhyAM vaividhyam / upAdAne yathA- ...
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArasarvasvam / "prApyAbhiSekametasminpratitiSThAsati dviSAm / cakampe vepamAmAntA bhayavihvaliteSa bhUH // " atra bhUgatatvena bhayavihvalitatvAkhyadharmAtprekSAyAM kampAdinimittamupAttam / anupAdAne yathA-'limpatIva tamo'GgAni' ityAdau / atra tamogatatvena lepanakriyAkartRtvAtprekSAyAM vyApanAdinimittaMgamyamAnam / vyApanAdau tUtprekSAviSaye nimittamanveSyaM syAt / na ca viSayasya gamyamAnatvaM yuktam / tasyotprekSitAdhAratvena prastutasthAbhidhAtu. mucitatvAt / tasmAdyathoktameva sAdhu / phalotprekSAyAM yadeva tastha kAraNaM tadeva nimittam / tasyAnupAdAne kasya tatphalatve. noktatvaM syAt / tasmAttatra tasya nimittasyopAdAnameva / na prakArAnsaram / yathA 'rathasthitAnAM parivartanAya purAtanAmAmiva vAhanAnAm utpattibhUmau turagottamAnAM dizi pratasthe raviruttarasyAm / ' atra parivartanasya phalasyottaradiggamanaM kAraNameva nimittmupaattm| tadasAvutprekSAyAH kakSyAvibhAgaHpracuratayA sthito'piladaye duravadhAratvAdiha na prapaJcitaH / tasyAzcevAdizabdavanmanyezabdo'pi prtipaadkH| kintUprekSAsAmaThyabhAve manyezabdaprayogA vitarkameva pratipAdayati yathodAhRtaM prAk / 'ahaM tvinduM manye tvadariviraha' ityAdi / evamadhyavasAyasya sAdhyatAyAmutprekSAM nirNIya siddhatve'tizayokti khakSayati.. 'adhyavasitaprAdhAnye tvtishyoktiH| (1) adhyavasitasya abhyavasAyaM prAptasya vastunaH prAdhAnye'tizayoktirbhavati / asyAyaM siddhAntaH . adhyavasAyasya siddhadazAyAmatizayoktyalaGkAraH / atha . , khAdhyadazAyAmutprekSAlaGkAro bhavati / atizayoktyudAharaNeSu nigaraNaM bhatakAlikaM utprekSAdAharaNeSu tu vartamAnakAlikam / atizayoktAvadhyavasAyasvIkAra idaM tAtparyam / atraikaM vastu anya. stha vastuna udaragataM kRtvA anyadvastu sthApyate,ata eva vAstavaM vastu tasyodare pratIyate / yena vastunA vastvantarasya nigaraNaM kRtaM tajigaraNa
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ shaardaa-grnth-maalaa| - adhyavasAne ayaM saMbhavati-svarUpaM viSayo viSayI ca / viSayasya hi viSayiNAntarnigIrNatve'dhyavasAyasya svarUpotthAnam / tatra sAdhyatve svarUpaprAdhAnyam / siddhatve tvadhyavasitatvaprAdhAnyam / viSaya. prAdhAnyamadhyavasAye naiva saMbhavati / adhyavasitaprAdhAnyaivAtizayoktiH / asyAzca pazca prakArAH / bhede'bhedH| abhede bhedH| saMbandhe'. saMbandhaH / asaMbandhe saMbandhaH / kAryakAraNapaurvAparyavidhvaMsazca / tatra bhede'bhedo yathA'kamalamanambhasi kamale ca kuvalaye tAni kanakalatikAyAm / sA ca sukumArasubhagetyutpAtaparamparA keyam // ' . atra mukhAdInAM kmlaadyairmede'pybhedH| abhede bhedo yathA'aNNaM laDahattaNanaM aNNAvizra kAvi vttnncchaatraa| sAmA sAmAeNapatrAvaiNa rehaJcina Na hoi // ' kartR vastu tatra vastuto nAsti to lokasImAtivartanaM vartate / yathA "lAvaNyasindhuraparaiva" ityatra kamalAdibhirmukhAdInAM nigaraNaM kRtaM, parantvatra kamalAdIni vastUni vastuto na santi atasteSAmudare mukhAdikaM pratIyate / evaJcAnayArItyA vAstavasyAvAstavatayA nizcayarUpeNa varNanaM loksiimaatobhirvrtte| ___ utprekSAyAH sambhAvanArUpatayA'rthAdekakoTikasandeharUpatayA nizcayarUpatvAbhAvAttatra lokasImAtivartanaM nAsti / (1) atra kamala-kuvalaya kanakalatikApadairmukhanetrakAminInA kama. latvAdinAdhyavasAnAdatizayoktiH / (2) anyatsaukumAryamanyaiva kApi vartanacchAyA / - zyAmA sAmAnyaprajApate rekhaiva na bhavati // laDahazabdaH saukumArye / atra saukumAryAdInAmabhede'pi.bhedatyavarNanarUpAtizayoktiH / .... .. .............
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArasarvasvam / atra laTabhAtvAdInAmabhede'pyanyatvena bhedaH / yathA vA-.. 1"maggialaddhammi balAmoDiacumbie appaNA a ubaNamie / ekkammi pitrAharae araNoraNA honti rasabhelA // " atra abhinnasyApi priyAdharasya viSayavibhAgena bhedopanibandhaH / saMbandhe'saMbandho yathA- . 'lAvaNyadraviNavyayo na gaNitaH klezo mahAnvIkRtaH khacchandasya sukhaM janasya vasatazcintAnalA dIpitaH / / eSApi svayameva tulyaramaNAbhAvAdvarAkI hatA ko'rthazcetasi vedhasA vinihitastanvyAstanuM tanvatA // ' atra lAvaNyadraviNasya vyayasaMbandhe'pyasaMbandhastanvIlAvaNyaprakarSapratipAdanArthaM nibaddhaH / yathA vA"asyAH sargavidhau prajApatirabhUzcandro nu kAntipradaH zRGgAraikarasaH khayaM nu madano mAso nu puSpAkaraH / vedAbhyAsajaDaH kathaM nu viSayavyAvRttakautUhalo nirmAtuM prabhavenmanoharamidaM rUpaM purANo vidhiH // ' atra purANaprajApatinirmANasaMbandhe'pyasaMbandha uktaH / asaMbandhe saMbandho yathA "puSpaM pravAlopahitaMyadi syAnmuktAphalaM vA sphuTavidramastham / tato'nukuryAdvizadasya tasyAstAmrauSThaparyastarucaH smitasya // ' atra saMbhAvanayA saMbandhaH / yathA vAdAho'mbhaH prasUtipacaH pracayavAnbASpaH praNAlocitaH zvAsAH presitadIpradIpakalikAH pANDinni magnaM vpuH| kiM cAnyatkathayAmi rAtrimakhilAM tvanmArgavAtAyane hastacchatraniruddhacandramahasastasyAH sthitirvartate // " (1) mAgitalabdhe balAtkAracumbite zrAtmanA copanIte / ekasminnapi priyAdhare 'nyo'nyA bhavanti rasabhedAH // (2) atra brahmaNi samastasRSTiracanAkartRtvasambandhe satyapyasambandhaH prdrshitH| (3) atra asambandhe'pi sambandhaH spaSTa eva / :
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAradA-grantha- mAlA | zratra dAhAdInAmambhaHprasRtyAdyairasaMbandhe'pi saMbandhaH siddhtveneoktH| 'kAryakAraNa paurvAparyavidhvaMsaH / paurvAparyaviparyayAttulyakAlatvAdvA / tatra paurvAparyaviparyayeA yathA "hRdayamadhiSThitamAdA mAlatyAH kusumacApabANena / caramaM ramaNIvallabha ? locanaviSayaM tvayA bhajatA // " tulyakAlatvaM yathA ''aviralavilolajaladaH kuTajArjunanIpasurabhivanavAtaH / zrayamAyAtaH kAlo hanta mRtAH pathikagehinyaH // ' 41: eSu paJcasu bhedeSu bhede'bhedAdivacanaM lokAtikrAntagocaram / zratra cAtizayAkhyaM yatphalaM prayojakatvAnnimittaM tatrAbhedAdhyavasAyaH / tathA hi 'kamalamanambhasi ' ityAdI vadanAdInAM kamalAdyairbhede'pi vAstavaM saiaundaryaM kavisamarpitena saiAndaryeNAbhedenAdhyavasitaM bhede'bhedavacanasya nimittam / tatra ca siddho'dhyavasAya ityadhyavasitaprAdhAnyam / na tu vadanAdInAM kamalAdibhirabhedAdhyavasAyeA yojanIyaH / bhede bheda ityAdiSu prakAreSvavyApteH / tatra hi 'arANaM laDahattaNacaM ' ityAdA sAtizayaM laTabhAtvaM nimittabhUtamabhedenAdhyavasitam / evamanyatrApi jJeyam / tadabhiprAyeNaivAdhyavasitaprAdhAnyam / prakArapaJcakamadhyAtkAryakAraNabhAvena yaH prakAraH sa kAryakAraNatAzrayAlaMkAra prastAve prapaJcArthaM lakSayiSyate / evamadhyavasAyAzrayamalaMkAradvayamuktvA gamya ( 1 ) kAryakAraNayeAH paurvAparyavidhvaMsasazcaH kAryasya prathamamutpattiH kAraNasya pazcAdutpattirityekaH prakAraH / zrasyodAharaNaJca " prAgeva hariNAkSINAm " iti prAgeva pradarzitam / dvitIyastu kAryakAraNayoryugapadutpattiH / (2) zratra mAlatInAma nAyikAyA hRdayasya nAyakakartRkamadhiSThAnaM kAraNaM, tat madanabANakartRkAdhiSThAnarUpAt kAryAdanantaraM nirdiSTamitikAryakAraNayoH paurvAparyaviparyayarUpAtizayoktiH / pathikagehinI (3) atra varSAkAlaprAptirUpasya kAraNasya inanarUpasya ca kAryasya tulyakAlatvaM spaSTameva / 6
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 alakArasarvasvam / mAnaupamyAzrayA alaMkArA idAnImucyante / tatrApi padArthavAkyArthagatatvena teSAM vaividhye padArthagatamalaMkAradvayamucyateaupamyasya gamyatve padArthagatatvena prastutAnAM vA samAnadharmAbhisaMbandhe tulyayogitA' / ivAdyaprayoge hyaupamyasya gamyatvam / tatra prAkaraNikAnAmaprAkaraNikAnAM vA samAnaguNakriyAsaMbandhe anvitArthA tulyayogitA / yathA "sajAtapatraprakarAJcitAni samudvahanti sphuTapATalatvam / vikakharANyarkakaraprabhAvAdinAni padmAni ca vRddhimIyuH // ' atra RtuvarNanasya prakrAntatvAdinAnAM padmAnAM ca prakRtatvAvRddhigamanaM kriyA / evaM guNe'pi / yathA "yogapaTTo jaTAjAlaM tAravItvamRgAjinam / ucitAni tavAGgeSu yadyamUni taducyatAm // ' ucitatvaM guNaH / aprAkaraNikAnAM yathA'dhAvattvadazvapRtanApatitaM mukhe'sya nirnidrniilnlincchdkomlaanggyaa| bhagnasya gUrjaranRpasya rajaH kayApi ___ tanvyA tavAsilatayA ca yazaH pramRSTam // " atra gUrjaraM prati nAyikAsilatayoraprAkaraNikatve mArjanaM kriyaa| guNe yathA (1) tulyAnAM prAkaraNikAprAkaraNikAnAM yogitA samAnaguNakriyAsambandhe ekadharmAnvayitvaM yatra sA tulyayogitA / (2) atra grISmartuvarNane dinAnAM padmAnAJcaprakRtAnAM vRddhirUpasamAnadharmAbhisambandha uktaH / kamalAni dinavadvRddhimIyurityaupamyaM gamyam / (3) patra prAkaraNikAnAmapi yogapaTTAdInAM bhagavatIzarIre saMsparzanaucityarupaH samAnodharmaH / tAravItvak valkalam /
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAradA-grantha-mAlA | 'tvadaGgamArdavadraSTuH kasya citte na bhAsate / mAlatIzazabhRllekhA kadalInAM kaThoratA // ' 6 kaThoratvaM guNaH / evameSA caturvidhA vyAkhyAtA | prastutA prastutayorvya statve tulyayogitAM pratipAdya samastatve dIpakamucyate prastutAprastutAnAM tu dIpakam / zraupamyasya gamyatva ityAdyanuvartate / prAkaraNikAprAkaraNikayomadhyAdekatra nirdiSTaH samAnA dharmaH prasaGgenAnyatreopakArAddIpasAdRzyena dIpaka khyAlaMkArotthApakaH / tatrevAdyaprayogAdupamAnopameyabhAvA gamyamAnaH / sa ca vAstava eva / pUrvatra zuddhaprAkaraNikatve zuddhAprAkaraNikatve vA vaivakSikaH / zratra prAkaraNikatvAprAkaraNikatva vivartitvAdupamAnopameyabhAvasyAnekasyaikakriyAbhisaMbandhAdaucityAtpadArthatvAktiH / vastutastu vAkyArthatve zrAdimadhyAntavAkyagatatvena dharmasya vRttAvAdimadhyAntadIpakAkhyAstrayo'sya bhedAH / krameNeAdAharaNam - 8 (1) tvaccharIrasaukumAryadarzina: kasyeva cetasi mAlatyAdInAM kAThinyaM nAvabhAsata ityarthaH / mAlatyAdInAmaprAkaraNikAnAmevArthAnAM kaThoratArupaikaguNa sambandhaH / (2) yathA ekaM vastu pradarzanArthaM, tamasi zrAnItaM dIpakaM zranyadapi vastu prakAzayati tathaivAtra zAstre'pi prakRtamarthamupapAdayitumupAttodharmaH prasaGgAdaprakRtamapyarthaM dIpakanyAyena dIpayati sundarIkarotIti dIpakAlaGkAraH / (3) prathamaM tulyayogitAlakSaNeoktamaiaupamyagamyatvamatra lakSaNe'nuSaJjanIyamityAzayaH / (4) yatraiva vastuH upamAnatvaM upameyatvaM vA vaktamiSTaM tatraiva prakaraNAdibalAttadAzrayaNIyamityarthaH /
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArasarvasvam / - 'rehaha mihireNa NahaM raseNa kavvaM sareNa jovvaNam / amaeNa dhuNIdhavano tumae garaNAha bhuvaNamiNam // ' 'saMcArapUtAni digantarANi kRtvA dinAnte nilayAya gantum / pracakrame pallavarAgatAmrA prabhA pataGgasya munezva dhenuH // ' 'kivaNANa dhaNaM NAAe~ phaNamaNI kesarAi~ sIhANam / kulavAliAe~ thaNA kutto gheppanti amuzrANam // ' evamekakriyaM dIpakatrayaM nirNItam / atra ca yathAnekakArakagatatvenaikakriyAdIpakaM tathAnekakriyAgatatvenaikakArakamapi dIpakam / yathA sAdhUnAmupakartu lakSmI dhartuM vihAyasA gantum / na kutUhali kasya manazcaritaM ca mahAtmanAM zrotum // ' atropakaraNAdyanekakriyAkartRtvena kutUhalaviziSTaM mano nirdiSTam / chAyAntareNa tu mAlAdIpakaM prastAvAntare lkssyissyte| vAkyArthagatatvena sAmAnyasya vAkyadaye pRthanirdeze prtivstuupmaa| padArthArabdho vAkyArtha iti padArthagatAlaMkArAnantaraM vAkyArthagatAlaMkAraprastAvaH / tatra sAmAnyadharmasyevAdyupAdAne sannirdeze upamA / vastuprativastubhAvena sannirdeze'pi saiva / ivAdyanupAdAne sakRnnirdeze diipktulyyogite| asakRnnirdeze tu zuddhasAmAnyarUpatvaM bimbapratibimbabhAvo vA / prAdhaH prakAraH prativastUpamA / vastutaH zabdasya (1) "rAjate mihireNa nabho rasena kAvyaM smareNa yauvanam / amRtena dhunIdhavastvayA naranAtha ? bhuvanamidam // " atra rAjJaH prastutatvam / mihirAdInAmaprastutatvam / dhunIdhavaH% atra rAjate ityasya vAkyArambhavRttitvAt saJcArapUtAnItyatra kRtvA ityasya madhyavRttitvAt kRpaNAnAM dhanamityAdAvapi gRhyanta itysyaantvRttitvaadaadimdhyaantdiipkaakhyaastryobhedaaH| (2) "kRpaNAnAM dhanaM nAgAnAM phaNAmaNayaH kesarANi siMhAnAm / kulapAlikAnAJca stanAH kuto gRhyante'mRtAnAm //
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ shaardaa-grnth-maalaa| vAkyArthavAcitve prativAkyArthamupamA / sAmyamityanvarthAzrayaNAt / kevalaM kAvyasamayAtparyAyAntareNa pRthnirdeshH| dvitIyaprakArAzrayeNa dRSTAnto vakSyate / tadevamaupamyAzrayeNaiva prativastUpamA / yathA 'cakArya eva caturAzcandrikAcAmakarmaNi / zrAvantya eva nipuNAH sudRzo ratanarmaNi // ' atra caturatvaM sAdhAraNa dharma upameyavAkye nipuNapadena nirdiSTaH / na kevalamiyaM sAdhamryeNa yaavdvaidhyennaapi| yathAtraivottarasthAne 'vinAvantInaM nipuNAH sudRzo ratanamaNi' iti paatthe| tasthApi bimbapratibimbabhAvatayA nirdeze dRSTAntaH / tasyApIti na kevalamupamAnopameyayoH / tacchabdena sAmAnyadharmaH pratyavamRSTaH / ayamapi sAdharmyavaidhAbhyAM dvividhaH / zrAdyo yathA'abdhilavita eva vAnarabhaTaH kiM tvasya gambhIratA. mApAtAlanimagnapIvaratanurjAnAti manthAcalaH / daivIM vAcamupAsate hi bahavaH sAraM tu sArasvataM . jAnote nitarAmaso gurukulakliSTo murAriH kaviH // " atra yadyapi jJAnAkhya eko dharmo nirdiSTastathApi na tannibandhanamopamyaM vivakSitam / yanibandhanaM ca vivakSitaM tatrAndhilaGghanAdAvastyeva divyavAgupAsanAdinA pratibimbanam / dvitIyo yathA 'kRtaM ca garvAbhimukhaM manastvayA kimanyadevaM nihatAzca no'rayaH / tamAMsi tiSThanti hi tAvadaMzumAna yAvadAyAtyudayAdrimaulitAm // ' atra nihatvAdeH sthAnAdinA vaidhamryeNa pratibimbanam / saMbhavatAsaMbhavatA vA vastusaMbandhena gamyamAnaM pratibimbakaraNaM nidrshnaa| pratibimbakaraNaprastAvenAsyA lakSaNam / tatra kvacitsaMbhavazevavastusaMbandhaHsvasAmarthyAdvimbapratibimbabhAvaM kalpayati / kvacitpunaranvayabAdhAdasaMbhavatA vastusaMbandhena pratibimbanamAkSipyate / tatra saMbhavadvastusaM. bandhA yathA (1) nizcitya darzanaM sAdRzyAviSkaraNaM nidarzanA /
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkAra sarvasvam / 'cUDAmaNipade dhatte yA devaM ravimAgatam / satAM kAryAtitheyIti bodhayangRhamedhinaH // bodhayanniti NicastatsamarthAcaraNe prayogAtsaMbhavati vastusaM bandhaH / zrasaMbhavadvastusaMbandhA yathA69 'zravyAtsa vA yasya nisargavakraH spRzatyadhijyasmaracApalIlAm / jaTApinaddhoragarAjaratnamarIcilIDheobhaya koTirinduH // ' atra smaracApasaMbandhinyA lIlAyA vastvantarabhUtenendunA sparzanamasaMbhavallIlAsazIM lIlAmavagamayatItyadUraviprakarSAtpratibimbakalpanamuktam / eSApi padArthavAkyArthavRttibhedAd dvividhA | padArthavRttiH samanantaramudAhRtA / vAkyArthavRttiryathA tvatpAdanakharatnAnAM yadalaktakamArjanam / idaM zrIkhaNDalepena pANDurIkaraNaM vidheAH // ' "kecittu dRSTAntAlaMkAro 'yamityAhustadasat / nirapekSayorvAkyArthayorhi bimbapratibimbabhAvo dRSTAntaH / yatra ca prakRte vAkyArthe vAkyArthAntaramAropyate sAmAnAdhikaraNyena tatra saMbandhAnupapattimUlA nidazanaiva yuktA, na dRSTAntaH / evaM ca 'zuddhAntadurlabhamidaM vapurAzramavAsinA yadi janasya / dUrIkRtAH khalu guNairudyAnalatA vanalatAbhiH // 1 (1) atra smaracApalIlA smaracApasya dharmaH / zrato'paravastutvAcandre asambhavantI sA tallIlAsadRzalIlAM bodhayati / atra lIletyekasyaiva padArthasya sambandho'nyatra kathitaH, ata iyaM padArthavRttiH / pUrvArdhagatavAkyArthasyottarArdhagatavAkyArthasya ca (2) zraMtra sambandhaH kathitaH / atha cAtra vAkyArthayorabhedasambandho'sambhavasAdRzyapratItiM kArayati / (3) zrImammaTAdayaH /
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ shaardaa-grnth-maalaa| ityatra dRSTAntabuddhirna kaaryaa| uktanyAyena nida' naapraapteH| iyaM sAmAnyenaivAsaMbhavAtpratipAditA upameyavRttasyApamAne saMbhavAdapi bhavati / 'ubhayatrApi saMvandhavighaTanasya vidyamAnatvAt / tadyathA 'viyoge gauDanArINAM yo gnnddtlpaannddimaa| alakSyata sa khajUrImaarIgarbhareNuSu / ' atra gaNDatalaM prakRtam / taddharmasya pANDinaH kharjurIreNuSu saMbhavAdApamyapratItiH / eSa ca prakAraH zRGkhalAnyAyenApi bhavati / yathA 'zrA muNDazirasi badaraphalaM badaropari badaraM sthiraM dhArayasi / jugupsasyAtmAnaM nAgarika vidagdhAzchalyante // " kvacitpunarniSedhasAmarthyAdAkSiptAyAH prApteH saMbandhAnupapattyApi bhavati / yathA"utkope tvayi kiMcideva calati drAggUrjaramAbhRtA muktA bhUna paraM bhayAnmarujuSAM yAvattadeNIdvazAm / padbhayAM haMsagatirmukhena zazinaH kAntiH kucAbhyAmapi kSAmAbhyAM sahasaiva vanyakariNAM gnnddsthliivibhrmH||' . atra muktati niSedhapadaM tadanyathAnupapattyA paadyohNsgtipraaptiraakssipyte| sA ca tayoranupapannA sAdRzyaM gamayatIti asaMbhavadvastusaMndhanibandhanA nidrshnaa| 'bhedaprAdhAnye upamAnAdupameyasyAdhikye viparyaye __vA vytirekH| (1) upameye upamAne vaa| (2) atra pAdAdiSu haMsagatyAdInAmabhAve tu niSedheo nopapathate, ataH pAdAdiSu haMsagatyAdInAmAkSepaH / api ca pAdAdiSu haMsagatyA. dInAM sAkSAtsambandho nAsti, ata aupamyaM pratIyate / (3) bheda pradhAnatAyAmupamAnAdupameyasyAdhikye nyUnatAyAM vA / vivakSitAyAM vyatirekAlaGkAra ityarthaH /
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArasarvasvam / - . adhunA bhedaprAdhAnyenAlaMkArakathanam / bhedo vailakSaNyam / sa ca dvidhA bhavati / upamAnAdupameyasyAdhikaguNatve viparyaye vA bhAvAt / viparyayo nyUnaguNatvam / krameNAdAharaNam 'didvakSavaH padamalatAvilAsamakSNAM sahasrasya manoharaM te / vApISu nIlotpalinIvikAsaramyAsu nandanti na ssttpdaaghaaH||" 'kSINaH kSINo'pi zazI bhUyo bhUyo vivardhate satyam / virama prasIda sundari yauvanamanivarti yAtaM tu / ' atra vikakharanIlotpalinyapekSayA akSisahasrasya padamalatAyA adhikaguNatvam / 'candrApekSayA ca yauvanasya nyUnaguNatvam / zazivailakSaNyena tasyApunarAgamAt / upamAnopameyayorekasya prAdhAnyanirdeze'parasya sahAtha saMbandhe sahoktiH / bhedaprAdhAnya ityeva / guNapradhAnabhAvanimittakamatra bhedaprAdhAnyam / sahArthaprayuktazca gunnprdhaanbhaavH| upamAnopameyatvaM cAtra vaivakSikam / dvayorapi prAkaraNikatvAdaprAkaraNikatvAdvA sahArthasAmarthyAddhi tayostulyakakSatvam / tatra tRtIyAntasya niyamena guNatvAdupamAnatvam / arthAca pariziSTasya pradhAnatvAdupameyatvam / zAbdazcAtra guNapradhAnabhAvaH / vastutastu viparyayo'pi syAt / tatra niymenaatishyoktimuultvmsyaaH| sA ca kAryakAraNapratiniyamaviparyayarUpA abhedAdhyavasAyarUpA ca / abhedAdhyavasAyazca zleSabhittiko'nyathA vaa| sAhityaM cAtra kartAdinAnAbhedaM jJeyam / tatra ca kAryakAraNapratiniyamaviparyayarUpA yathA'bhavadaparAdhaiH sAdhaM santApo vrdhtetraamsyaaH|' atrAparAdhAnAM saMtApaM prati hetutve'pi tulykaaltvenopnibndhH| zleSabhittikAdhyavasAyarUpA yathA--'astaM bhAkhAnprayAtaH saha ripubhirayaM saMhriyantAM balAni / ' atrAstaM gamanaM zliSTam / astamitya. syobhyaarthtvaat| (1) atra yauvanasya asthiratAyAM candrApekSayA'sya nyUnaguNatvam / zaziyauvanayAhi samAnatve'pi gatvaratve zazinaH punarAgamanamapi saMbhavati yauvanasya tu na tatheti nyUnatetyarthaH /
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAradA-grantha-mAlA / tadanyathArUpA yathA-- 'kumudavanaiH saha saMprati vighaTante cakravAkamithunAni / atra vighaTanaM saMbandhibhedAdbhinnaM na tu zliSTam / etadvizeSaNaparihAreNa sahoktimAtraM nAlaMkAraH / yathA - 'zranena sArdhaM viharAmburAzestIreSu tAlIvanamarmareSu' ityAdI / tAnyeva kartRsAhitye udAharaNAni / karmasAhitye yathA 'janA mRtyunA sArdhaM yasyAjaiau tArakAmaye / cakre cakrAbhidhAnena preSyeNAptamanArathaH // 46 karotikriyApekSayA dyujanasya mRtyozca karmatvam / eSA ca mAlayApi bhavantI dRzyate / yathA 'utkSiptaM saha kauzikasya pulakaiH sArdhaM mukhairnAmitaM bhUpAnAM janakasya saMzayadhiyA sAkaM samAsphAlitam / vaidehyA manasA samaM ca sahasAkRSTaM tato bhArgavaprauDhAhaMkRtikanda lena ca samaM tadbhagnamaizaM dhanuH // sahoktipratibhaTabhUtAM vinoktiM lakSayati vinA kaMcidanyasya sadasattvAbhAvo vinoktiH ' / sattvasya zobhanatvasya bhAvaH zobhanatvam / evamasattvasyAzobhanatvasya bhAvo'zobhanatvam / te dve yatra kasyacidasaMnidhAnAnnibadhyete sA dvidhA vinoktiH / zratra ca zobhanatvAzobhanatvasattAyAmeva vaktavyAyAmasattAmukhenAbhidhAnamanyanivRttiprayuktA tannivRttiriti khyApanArtham / evaM ca tadanyanivRttau vidhireva prakAzito bhavati / zrAdyA yathA 'vinayena vinA kA zrIH kA nizA zazinA vinA / rahitA satkavitvena kIdRzI vAgvidagdhatA // ' (1) kasyacidvastunaH kenacidvineoktau vinotyalaGkAraH / ayaM vinotyalaGkAraH sahotyalaGkArasya pratibhaTabhUtaH / G
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 alaGkArasarvasvam / atra vinayAdyasannidhiprayuktazrIvirahAdyabhimAnamukhenAzAbhanatvamuktam / atra vinAzabdamantareNApi vinArthavivakSA yathAkathaMcinimittIbhavati / yathA sahoktau sahArthavivakSA / evaM ca 'nirarthakaM janma gataM nalinyA yayA na dRSTaM tuhinAMzubimbam / utpattirindorapi niSphalaiva na yena dRSTA nalinI prabuddhA // ' 'ityAdau vinoktireva / tuhinAMzudarzanaM vinA nliniijnmno'shobhntvprtiiteH| iyaM ca parasparavinoktibhaGgayA camatkArAtizayakRt / yathodAhRte viSaye / dvitIyA yathA 'mRgalocanayA vinA vicitravyavahArapratibhAprabhApragalbhaH / amRtadyutisundarAzayo'yaM suhRdA tena vinA narendrasUnuH // ' atrAzobhanatvAbhAvaH shobhnpdaarthprkssepbhnggyoktH| saiSA dvidhA vinoktiH| ___ adhunA vizeSaNavicchittyAzrayeNAlaMkAradvayamucyate / tatrAdau vizeSaNasAmyAvaSTambhena samAsoktimAhavizeSaNAnAM sAmyAdaprastutasya gamyatve samAsoktiH / iha prastutAprastutAnAM kvacidvAcyatvaM kvacidgamyatvamiti dvaividhyam / vAcyatvaM ca zleSanirdezabhaGgayA pRthagupAdAnena vetyapi dvaividhyam / etavibhedamapi zleSAlaMkArasya viSayaH / gamyatvaM tu prstutnisstthmprstutprshNsaavissyH| aprastutaniSThaMtu smaasoktivissyH| tatra ca nimittaM vizeSaNasAmyam / vizeSasyApi sAmye zleSaprApteH / vizeSaNasAmyAddhi pratIyamAnamaprastutaM prastutAvacchedakatvena prtiiyte| avacchedakatvaM ca vyavahArasamAropo na rUpasamAropaH / rUpasamAropetvavacchAditatvena prakRtasya tadparUpitvAdeva rUpakam / tatazca vizeSaNasAmyaM zliSTatayA sAdhAraNyenaupamyagarbhatvena ca bhAvAtridhA bhavati / tatra zliSTatayA yathA (1) atra na zabdo vinArthakaH / (2) stokena bahvAbhidhAyikoktirityarthaH /
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ shaardaa-grnth-maalaa| - - - "upoDharAgeNa vilolatArakaM tathA gRhItaM zazinA nizAmukham / yathA samastaM timirAMzukaM tayA puro'pi rAgAdvalitaM na lakSitam // atra nizAzazinoH shlissttvishessnnmhimnaanaaykvyvhaarprtipttiH| aparityaktasvarUpayornizAzazino yakanAyikAkhyadharmaviziSTayoHpratIteH sAdhAraNyena yathA 'tanvI manoramA bAlA lolAkSI pussyhaasinii| vikAsameti subhaga bhavadarzanamAtrataH // atra tanutvAdivizeSaNasAmyAllolAkSyA latAvyavahArapratItiH / tatra ca lataikagAmivikAsAkhyadharmasamAropaH kAraNam / anyathA vizeSaNasAmyamAtreNa niyatalatAvyavahArasyApratIteH / vikAsazca prakRte upacArato zeyaH / evaM ca kAryasamArope'pi zeyA / iyaM ca samAsoktiH pUrvApekSayA aspaSTA / aupamyagarbhatvena yathA 'dantaprabhApuSpacitA paannipllvshobhinii| kezapAzAlivRndena suveSA hariNekSaNA // ' atra dantaprabhA puSpANIveti suveSatvavazAdupamAga tvena ca te samAse pazcAhantaprabhAsadRzaiH puSpaizciteti samAsAntarAzrayaNena samAnavizeSaNamAhAtmyAllatAvyavahArapratItiH / atraiva 'parItA hariNekSaNA' iti pAThe upamArUpakasAdhakabAdhakAbhAvAtsaMkarasamAzrayeNa kRte yojane pazcAtpUrvavatsamAsAntaramahinA latApratItijJeyA / rUpakagarbhatvena tu samAsAntarAzrayaNAtsamAnavizeSaNatvaM bhavadapi na samAsoktaH prayojakam / ekadezavivartirUpakamukhenaivArthAntarapratItestasyA vaiyarthyAt / na ca pUrvadarziteopamAsaMkaraviSaye eSa nyAyaH / upmaasNkryorekdeshvivrtinaarbhaavaat| taccaikadezavivartirUpakamazleSeNa zleSeNa ca bhavatIti dvividham / azliSTaM yathA (1) candrodayo jAtastadabhisAryatAmiti zuklAbhisArikAM prati iyaM sakhyA uktiH / tatra abhisArikAyA uddIpanArthaM candranizayodampativyavahArapratipAdanaM samAsoktiH / atra rAgamukhazabdAnAM zleSeNa, candranizayoH pulliGgastrIliGgatvena ca candranizayordampativyavahAraH skssepennoktH|
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArasarvasvam / 'nirIkSya vidyunnayanaiH payodo mukhaM nishaayaambhisaarikaayaaH| dhArAnipAtaiH saha kiM nu vAntazcandro'yamityArtataraM rarAsa // ' atra nirIkSaNAnuguNyAdvidyunnayanairiti rUpake payodasya draSTrapuruSanirUpaNamAtataraM rarAsetyatra pratIyamAnotprekSAyA nimittatvaM bhajate / zliSTaM yathA-- 'madanagaNAnAsthAne lekhyaprapaJcamudazcaya niva kila bRhatpatranyastadvirephamaSolavaiH / kuTilalipibhiH kaM kAyasthaM na nAma visUtraya vyadhita virahiprANeSvAyavayAvadhikaM mdhuH||' atra hi panna-lipi-kAyastha-zabdeSu zleSagarbha rUpakaM dvirephamaSIlavai. rityetadpakanimittam / asya ca pracuraH prayogaviSaya iti na samAso. ktibuddhiHkaaryaa| tadevaM zliSTavizeSaNasamutthApitakA sAdhAraNavizeSaNasamutthApitA dharmakAryasamAropAbhyAM dvibhedA / aupamyagarbhavizeSaNa samutthApitopamA saMkarasamAsAbhyAM dvibhedA / rUpakasamAzrayeNa tu bhedadvayamasyA na viSayaH / tadevaM paJcaprakArA samAsoktiH / iyaM ca zuddhakAryasamAropeNa vizeSaNasAmyenobhayamayatnena prathamaM tridhA samAsoktiH / vizeSaNasAmyaM ca paJcaprakAraM nirNItam / sarvatra cAtra vyavahArasamAropa eva jIvitam / sa ca laukike vastuni laukikavastuvyavahArasamAropaH / zAstrIye vastuni zAstrIyavastuvyavahArasamAropaH / laukike vA zAstrIyavastuvyavahArasamAropa. / zAstrIye vA laukikavastuvyavahArasamAropa iti caturdhA bhavati / tadevaM bahuprakArA smaasoktiH| tatra zuddhakArya samAropeNa yathA 'vilisati kucAvuccairgADhaM karoti kacagraha likhati lalite vaktre patrAvalImasamajasAm / ... (1) atra meghe puruSasya, vidyuti nayanasya, garjane Artaravasya rUpakam / "vidyunnayanaiH" ityatra vidyunnayane ubhe ukte / payodaH ArtataraM rarAsa" iti caikaikasya kathanAt puruSagarjanasyAnuktatvAdatrakadezavivartirUpakam /
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ shaardaa-grny-maalaa| VF kSitipa ? khadiraH zroNIbimbAdvikarSati cAMzukaM marubhuvi haThAnnazyantInAM tavArimRgIdazAm // " atra patrAvalIvilekhanAdizuddhakAryasamAropAtkhadirasya haThakAmukatvapratItiH / vizeSaNasAmyenodAhRtam / ubhayamayatvena yathA'ninAnyalakAni pATitamuraH kRtsno'dharaH khaNDitaH karNe rugjanitA kRtaM ca nayane nIlAbjakAnte kSatam / yAntInAmatisaMbhramAkulapadanyAsaM marau nIrasaiH kiM kiM kaNTakibhiH kRtaM na tarubhistvadvairivAmabhruvAm // ' atra nIrasaiH kaNTakibhiriti vizeSaNasAmyam / ninAnyalakAnItyAdizca kAryasamAropaH / vyavahArasamAropaprakAracatuSTaye krameNodAharaNaM yathA'dyAmAliliGga mukhamAzu dizAM cucumba ruddhAmbarAM zazikalAmalikhatkarAH / antarnimagnacarapuSpazaro'titApA tkiM kiM cakAra taruNa na yadIkSaNAgniH // ' laukikaM ca vastu rasAdibhedAnnAnAbhedaM svayamevotprekSyam / 'yairekarUpamakhilAsvapi vRttiSu tvAM pazyadbhiravyayamasaMkhyatayA pravRttam / lopaH kRtaH kila paratvajuSo vibhakte stairlakSaNaM tava kRtaM dhruvameva manye // ' atrAgamazAstraprasiddha vastuni vyAkaraNaprasiddhavastusamAropaH / 'sImAnaM na jagAma yannayanayornAnyena yatsaMgataM na spRSTaM vacasA kadAcidApa yadRSTopamAnaM na yat / arthAdApatitaM na yanna ca na yattatkiMcideNIdvA lAvaNyaM jayati pramANarahitaM cetazcamatkArakRt // ' atra lAvaNye laukike miimaaNsaashaastrprsiddhvstusmaaropH| evaM tarkAyurvedajyotiHzAstraprasiddhavastusamAropo boddhavyaH /
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkAra sarvasvam / svapakSalIlAlalitairupoDhahetau smare darzayato vizeSam / mAnaM nirAkartumazeSayUnAM pikasya pANDityamakhaNDamAsIt // ' zratra tarkazAstraprasiddhavastusamAropaH / pANDityazabdaH prakRte lakSaNayA vyAkhyeyaH / pRSTha 'mandamagnimadhurarya mopalA darzitazvayathu cAbhavattamaH / dRSTayastimirajaM siSevire doSameoSadhipaterasaMnidhaiA // atrAyurvedaprasiddhavastusamAropaH / 'gaNDAnte madadantinAM praharataH kSmAmaNDale vaidhRte rakSAmAcarataH sadA vidadhato lATeSu yAtrotsavam / pUrvAmatyajataH sthiti zubhakarImAsevyamAnasya te vardhante vijayazriyaH kimiva na zreyasvinAM maGgalam // ' zratra jyotiHzAstraprasiddhavastusamAropaH / 'prasarpantAtparyairapi sadanumAnakara sikai rapi jJeyo yo no parimitagatitvaM parijahat / pUrvavyApAro guruvara budhairityavasitA na vAcyo no lakSyastava sahRdayastho guNagaNaH // ' atra bharatAdizAstraprasiddhavastusamAropaH / tathA hyatra guNagaNagatatvena zRGgArAdirasavyavahAraH pratIyate / yato raso na tAtparyazaktijJeyaH / nApyanumAnaviSayaH / na zabdairabhidhAvyApAreNa vAcyIkRtaH / na lakSaNAgocaraH / kiMtu vigalitavedyAntaratvena parihRtapArimityo vyaJjanalakSaNApUrva vyApAraviSayateo'nukAryAnukartRgatatvaparihAreNa sahRdayagata iti prasarpantAtparyerityAdipadai rasa eva pratIyate / evamanyadapi jJeyam / 'pazyantI trapayeva yatra tirayatyAtmAnamabhyantare yatra truTyati madhyamApi madhuradhvanyujighAsArasAt / cATUccAraNacApalaM vidadhatAM vAktatra bAhyA kathaM devyA te parayA prabho saha rahaH krIDAddRDhAliGgane // zrazrAgamaprasiddhe vastuni laukikavastuvyavahArasamAropaH / laukikavastuvyavahArazca rasAdibhedAdvadubheda ityuktaM prAkU / tatra
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ shaardaa-grnth-maalaa| . 55 %3 - zuddhakAryasamArope kAryasya vizeSaNatvamaupacArikamAzritya vizeSaNa. sAmyAditi lakSaNaM pUrvazAstrAnusAreNa vihitaM yathAkathaMcidyojyam / iha tu 'aindraM dhanuH pANDupayodhareNa zaraddadhAnAnakhakSatAbham / prasAdayantI sakalaGkaminduM tApaM raverabhyadhikaM cakAra // " ityatrAsti tAvadravizazino yktvprtiitiH| na cAtra vizeSaNasAmyamiti sA kutstyaa| prasAdayantI sakalaGkamindumiti vizeSaNasAmyAccharado nAyikAtvapratItau tadAnuguNyAttayAH samAsoktyA nAyakatvapratItiriti cet ArdranakhakSatAbhamaindraM dhanurdadhAnetyetadvizeSaNaM kathaM sAmyena nirdiSTam / na caikadezavivartinyupamoktA yatsAmarthyAnnAyakatvapratItiH syAt / tatkathamatra vyvsthaa| ucyate-ekadezaviva. tinyupamA yadi pratipadaM noktA tadA sA kena pratiSiddhA / sAmAnyalakSaNadvAreNAyAtAyAstasyA atrApi saMbhavAt / athAtra neopamAnatvena nAyakaH svarUpeNa pratIyate tathApi ravizazinAreva naaykvyvhaarprtiitiH| tayAratra nAyakatvAt / tadatrAnakhakSatAbhamityatra sthitamapi zrutyopamAnatvaM vastuparyAlocanayA aindre dhanuSi saMcAraNIyam / indracApAbhaM nakhakSataM dadhAneti prtiiteH| yathA 'daddhnA juhoti' ityAdau dani saMcAryate vidhiH evamiyamupamAnuprANitA samAsoktireva / iha tu punaH 'nerivotpalaiH padmarmukhairiva srHshriyH| pade pade vibhAnti sma cakravAkaiH stanairiva // ' ityatra saraH zriyAM nAyikAtvapratItirna smaasokyaa| vizeSaNasAmyAbhAvAt / tasmAnnAyikAtropamAnatvena pratIyate na tu saraHzrIdhamatvena naayikaatvprtiitirityekdeshvivrtinyupmaivaabhyupgmyaa| gatyantarAsaMbhavAt / yaistu noktA teSAmupamAkhyayaiva / yatra tu 'kezapAzAlivRndena' ityAdI samAsoktAyAmupamAyAM samAsAntareNa vizeSaNa - sAmyaM yojayituM zakyaM tatraupamyagarbhavizeSaNaprabhAvitA samAsoktireveti na virodhaH kazcit / sA ca samAsoktirarthAntaranyAsena kvacitsamarthyagatatvena kvacitsamarthakagatatvena bhavati / krameNa yathA
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArasarvasvam / 'athopagUDhe zaradA zazAGke prAvRDyayau zAntataDitkaTAkSA / kAsAM na saubhAgyaguNo'GganAnAM naSTaH paribhraSTapayodharANAm // ' 'asamAptajigISasya strIcintA kA manakhinaH / anAkramya jagatsavaM no saMdhyAM bhajate raviH // ' atropagRDhatvena zAntataDitkaTAkSatvena ca zazAGkazarado yakavyavahArapratIto samAsoktyAliGgita evArtho vizeSarUpaH sAmAnyAzrayeNArthAntaranyAsena samarthyate / sAmAnyasya cAtra zleSavazAdutthAnam / zAntataDitkaTAkSetyaupamyagarbha vizeSaNaM samAsAntarAzrayeNAtra samAnam / asamAptetyAdau tu strIzabdasya sAmAnyena strItvamAtrAbhidhAnAtsAmAnyarUpo'rtho liGgavizeSanirdezagarbheNa kAryopanibandhanenotthApitayA samAsoktyA samAropitanAyakavyavahAreNa ravisaMdhyAvRttAntena vizeSarUpeNa smrthyte| prAkRSTivegavigaladbhujagendrabhoganirmokapaTTapariveSatayAmburAzeH / manthavyathAvyupazamArthamivAzu yasya mandAkinI ciramaveSTata pAdamUle // ' atra nirmAkapaTTApahnavena samAropitAyA mandAkinyA yadvastuvRttena pAdamUle veSTanaM tazcaraNamUle veSTanatvena zleSamUlayAtizayoktyAdhyavasI. yte| tattathAdhyavasitaM manthavyathAvyupazamArthamivetyutprekSAmutthApayati sotthApyamAnaivAmburAzimandAkinyoH patipatnIvyavahArAzrayAM samAsoktiM garbhIkaroti / evaM cotprekSAsamAsoktyArekaH kaalH| evaM 'nakhakSatAnIva vanasthalInAm' ityatrApi vanasthalInAM nAyikAvyava. hAra utprekSAntarAnupraviSTasamAsoktimUla eva / evamiyaM samAsoktiranantaprapaJcetyanayA dizA khayamutprekSyA / vizeSaNasAbhiprAyatvaM prikrH| vizeSaNavaicitryaprastAvAdasyaha nirdezaH / vizeSaNAnAM sAbhiprAyatvaM prtiiymaanaarthgrbhiikaarH| ata eva prasannagambhIrapadatvAnnAyaM dhvanerviSayaH / evaM ca pratIyamAnAMzasya vAcyonmukhatvAtparikara iti sArthaka naam|
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ shaardaa-prny-maalaa| - yathA. 'rAko mAnadhanasya kArmukabhRtA duryodhanasyAprataH pratyakSaM kurubAndhavasya miSataH karNasya zalyasya / pItaM yasya mayAdya pANDavavadhUkezAmbarAkarSiNaH. . koSNaM jIvata eva tIkSNakarajakSuNNAdasagvakSasaH // ' atra rAjJa ityAdI sotprAzaparatvaM prasannagambhIrapadatvam / evaM 'aGgarAja senApate rAjavallabha droNopahAsinkarNa, sAMprataM rakSenaM bhImA. duHzAsanam' ityAdI jJeyam / . vizeSyasyApi sAmye yorvopAdAne zleSaH kevalavizeSaNasAmyaM samAsoktAvuktam / vizeSyayuktavizeSaNasAmyaM tvdhikRtyedmucyte| tatra dvayoH prAkaraNikayoraprAkaraNikayoH prAkaraNikAprAkaraNikayorvA zliSTapadopanibandhe shlessH| tatrAcaM prakAradvayaM vizeSaNavizeSyasAmya eva bhavati / tRtIyastu prakAro vizeSaNasAmya. eva bhavati / vizeSyasAmye tvarthaprakaraNAdinA vAcyArthaniyame'rthAnta. ragatadhvaneviSayaH syAt / zrAdya tu prakAradvaye yorapyarthayorvAcyatvam / ata evAha-'dvayorvopAdAne' iti tRtIyaprakAraviSayatvenoktam / 'vizeSyasyApi sAmye' iti tu ziSTaprakAradvayaviSayam / krameNa yathA.. 'yena dhvastamanobhavena balijitkAyaH purAtrIkRto . .: yazcovRttabhujaMgahAravalayA gaGgAM ca yo'dhArayat / yasyAhuH zazimacchirohara iti stutyaM ca nAmAmarAH pAyAtsa khayamandhakakSayakarastvAM sarvadAmAdhavaH // ' 'nItAnAmAkulIbhAvaM lubdhaibhUrizilImukhaiH / sadRze vanavRddhAnAM kamalAnAM tadIkSaNe // ' 'svecchopajAtaviSayo'pi na yAti vaktuM dehIti mArgaNazataizca dadAti duHkham / mAhAtsamAkSipati jIvanamapyakANDe kaSTaM manobhava ivezvaradurvidagdhaH // ' atra hariharayAIyorapi prAkaraNikatvam / panAnAM mRgANAM copamAnasvAdaprAkaraNikatvam / IzvaramanobhavayoH prAkaraNikAmAkaraNi.
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArasarvasvam / katvam / eSa ca zabdArthobhayagatatvena vrtmaantvaatrividhH| tatrodA. tAdisvarabhedAtprayatnamedAca zabdAnyatve shbdshlessH| yatra prAyeNa padamaGgo bhavati / arthazleSastu yatra svarAdibhedo nAsti / ata eva na tatra sabhaGgapadatvam / saMkalanayA tUbhayazleSaH / yathA 'raktacchadatvaM vikacA vahanto nAlaM jalaiH saMgatamAdadhAnAH / nirastapuSpeSu ruci samayAM padmA virejuH zramaNA yathaiva // ' ana raktacchadatvamityAdAvarthazleSaH / nAlamityAdau zabdazleSaH / (ubhayaghaTanAyAmubhayazleSaH / ) granthagauravabhayAtu pRthaGanodAhRtam / eSa ca nAprApteSvalaMkArAntareSvArabhyamANastadvAdhakatvena tatpratibhotpattiheturiti kecit / 'yena dhvastamanobhavena balijitkAyaH purA strIkRtaH' ityAdI vivikto'sya viSaya iti niravakAzatvAbhAvAnnAnyamAdhakatvamityanyaiH saha saMkaraH / durbalatvAbhAvAnnAnyabAdhakatva (dhyatva) mityanye / tatra pUrveSAmayamabhiprAyaH / iha prAkaraNikAprAkaraNikobhayarUpAnekArthagocaratvena taavtprtisstthito'ymlNkaarH| tatrAdyaM prakAradvayaM tulyayogitAyA vissyH| tRtIye tu prakAre dIpakaM bhavatIti tAvada. laMkAradvayamidaM zleSaviSaye vyAptyA vyavatiSThate / tatpRSThe cAlaMkArAntarANAmutthApanamiti nAsti vivikto'sya vissyH| ata evAlaMkArA. ntarANAM bAdhitatvAtpratibhAnamAtreNAvasthAnam / 'yena dhvastamanobhavena' ityAdau ca prAkaraNikatvAdarthadvayasya tulyayogitAyAH pratibhAnam / alaMkAryAlaMkaraNabhAvasya lokvdaashryaashryibhaavenopptteH| 'raktacchadatvaM' ityaadaavrthdvyaashrittvaadymrthaalNkaarH| 'nAlaM' ityAdI tu zabdadvayAzritatvAcchabdAlaMkAro'yam / yadyapyarthabhedAcchabdabheda iti darzane 'raktacchadatvaM' ityAdAvapi zabdAzrito'yaM tathApyaupapatti. katvAdatra zabdabhedasya pratItarekatAvasAyAnnAsti zabdabhedaH / 'nAlaM' ityAdau tu prayatnAdibhedAtprAtItika eva zabdabhedaH / 'zratazca pUrvavaikavRntagataphaladvayanyAyenArthadvayasya zabdazliSTatvam / aparatra jatukASThanyAyena svayameva zliSTatvam / pUrvatrAnvayanyatirekobhyAM zabdahetukatvA 1. ayaM siddhAntaH-sabhaGgapade jatukASThanyAyena zabdadvayamilanAcchandazleSaH / abhaGgapade tvekvRntgtphldvynyaayenaarthdvysyaikshbdgttvaadrthshlessH|
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ shaardaa-grnth-maalaa| - cchabdAlaMkAratvamiti cet. na / zrAzrayAzrayibhAvenAlaMkAratvasya lokavadvayavasthAnAt / evaM ca 'sakalakalaM purametajAtaM saMprati sudhAMzubimbamiva' ityAdI na guNakriyAsAmyavacchabdasAmyamupamAprayojakamapi tUpamApratibhotpattihetuH zleSa evaavseyH| zleSagarbha tu rUpake rUpakahetukasya zleSasya tRtIyakakSAyAM rUpaka eva vizrAnti. riti rUpakeNa zleSo bAdhyate / zliSTavizeSaNanibandhanAyAM ca samAsoktau vizeSyasyApi gamyatvAcchaleSasya bAdhikA samAsoktiH / iha tu 'trayImayo'pi prathito jagatsu yadvAruNI pratyagamadvivasvAn / manye'stazailAtpatito'ta eva viveza zuddhyai vaDavAgnimadhyam // ' atra zloke vivasvato vastuvRttasaMbhavi adhaHpradezasaMyogalakSaNaM yatpatitatvaM yazca vaDavAgnimadhyapravezaste he api trayImayatvasaMbandhivAruNIgamanarUpaviruddhAcaraNahetukAbhyAM patitatvAgnipravezAbhyAmatizayoktyA zleSamUlayA abhedenAdhyavasite / so'yamatakriyAyogaH / taddhetukA ca manye ata eva vizuddhyai ityutprekSA (kSayA), atrAta eveti parAmRSTo virodhAlaMkArAlaMkRto'rtho hetutvenaatprekssyte| vizuddhyai iti ca phalatvena / tatazca hetuphlyaaiiyorpytrotprekssaa| virodhAlaMkArasya ca virodhAbhAsatvaM lakSaNam / ato virodhAbhAsanasamaya eva hetuphalotprekSayorutthAnam / uttarakAlaM tu virodhasamAdhiH / zleSasya ca sarvAlaMkArApavAdatvAdvirodhapratibhotpattiheturayaM zleSaH / yatra tu prastutAbhidheyaparatve'pi bAkyasya zliSTapadamahimnA vakSyamANArthaniSThamupakSepAparAbhidhAnaM sUcakatvaM tatra kiM zleSa uta zabdazaktimUladhvaniriti vicAryate-tatra na tAvacchaleSaH / arthadvayasyAnvitatvenAbhidheyatayA vaktumaniSTeH / nApi dhvaniH / upakSepyasyArthasyAsaMbandhAbhAvAttena sahApamAnopameyabhAvasyAvivakSaNAt / na cAnyA gatirasti tadatra kiM kartavyam / ucyate-zleSasyoktanayenAtrapravRtte nerevAyaM viSaya iti nizcayaH / tathAhi zabdazaktimUle dhvanAvarthAntarasyAsaMbaddhatvAtsaMbandhArthamaupamyaM kalpyate sa ca saMbandhaH prakArAntareNaupamyaparihAreNa yadyapyupapAdayituM zakyaH syAt tatko'yamabhinivezastatropamA dhvanau / vastudhvanirapi saMbandhAntareNa tatra samIcInaH syAt / ata eva
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ zralaGkAra sarvasvam / 'alaMkAro'tha vastveva zabdAdyatrAvabhAsate / pradhAnatvena sa jJeyaH zabdazaktyudbhavA dvidhA // iti nyAyabhara nibandhena dvidhA zabdazaktyudbhava uktaH / evaM prakRte'pi patra sUcanAvyApAro'sti tatra zabdazaktimUlo vastudhvanirboddhavyaH yathA 'sadyaH kauzikadigvijRmbhaNavazAdAkAzarASTraM rasAtyaktvA dhUsara kAntivalkaladharo rAjAstazailaM yayaiau / tatkAntApyatha sAntvayantya likuladhvAnaiH samullAsibhiH krandantaM kumudAkaraM sutamiva kSipraM pratasthe nizA // iti harizcandracaritam atra prabhAtavarNanAnuguNyena rAjazabdAbhidheye'stamupeyuSi candre rohitAzvAkhyatanayasahitayA zrauzInaryA vadhvA yuktasya harizcandrasya rAzo vizvAmitrasaMpAditopadravavazAtprAtaH svarASTraM tyaktvA vArANasIM prati gamanaM sUcitam / tathA ca kauzikazabdaH prakRte indrolUkayorvartate / sUcanIyArthaviSayatvena tu vizvAmitravRttiH / valkalasutAbhyAM tvaupamyaM sucanIyArthanairapecayeNa sAdRzyasaMbhavamAtreNaiva saMbhavanIyam / atazca prakRtena sucanIyasya saMbandhAcchabdazaktimUlo vastudhvanirayam / iha ca 'zrIkRSyAdAvamandagrahamalakacayaM vaktramAsajya vaktre kaNThe lagnaH sukaNThaH prabhavati kucayeordattagADhAGgasaGgaH / baddhAsaktirnitambe patati caraNayeAryaH sa tAdRkpriyeA me bAle ? lajjA nirastA nahi nahi sarale ? cAlakaH kiM trapAkRt // ityalaMkArAntaravivikto'yaM zleSasya viSaya iti nAzaGkanIyam / apahateratra vidyamAnatvAt / vastuto'pahnavasya sAdRzyArthamatrapravRttena yamahutyalaMkAra iti cet, na / ubhayathApyapahutisaMbhavAt / sAdRzyaparyavasAyinA vApahavenApahnava paryavasAyinA vA sAdRzyena bhUtArthApahuMcasyobhayatra vidyamAnatvAt / 'sAdRzyavyaktaye yatrApahnavA'sAvapaddhatiH / apahavAya sAdRzyaM yatrApyeSApyapahRtiH // '
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAradA-grantha-mAlA / - iti sNkssepH| zrAdyA khaprastAva evodAhRtA, dvitIyA tu saMprati darzitA / tenAlaMkArAntaraviviko nAsya viSayo'stIti sarvAlaGkArApavAdo'yamiti sthitam / prastutAdaprastutapratIto samAsoktiruktA adhunA tadvaiparItyenAprastutAtprastutapratItAvaprastutaprazaMsocyateaprastutAtsAmAnyavizeSabhAve kAryakAraNabhAve sArU pye ca prstutprtiitaavprstutprshNsaa| iha prastutasya varNanamevAyuktaM, aprastutatvAt / prastutaparatve tu kadAcittadyuktaM syAt / na cAprastutAdasaMbandhe prastutapratItiH, atipra. snggaat| saMbandhe tu bhavantI na trividhaM sNbndhmtivrtte| tasyaivArthAntarapratItihetutvopapatteH / trividhazca saMbandhaH-sAmAnyavizeSabhAvaH, kAryakAraNabhAvaH, sArUpyaM ceti / sAmAnyavizeSabhAve sAmAnyAdvizeSasya vizeSAdvA sAmAnyasya pratIto dvaividhyam / kAryakAraNabhAve'. pyanayaiva bhaGgayA dvidhAtvam / sArUpye tveko bheda ityasyAH paJca prkaaraaH| tatrApi sArUpyahetuke bhede sAdhayaMvaidhAbhyAM dvaividhyam / vAcyasya saMbhavAsaMbhavobhayarUpatAbhistrayaH prkaaraaH| zliSTazabdaprayoge tvarthAntarasyAvAcyatvAcchaleSAdvizeSaH / zleSe hyanekasyArthasya vAcyatvamityuktaM tatra sAmAnyAdvizeSasya pratIto yathA * "taeNatthi kimpi padaNe pakappiaM jaMNa NizraigharaNIe / praNavaraagamaNasIlassa kAlapahissa pAhijam // " atra prahastavadhe vizeSa prastute sAmAnyamabhihitam / vizeSAtsA. mAnyapratIto yathA- etattasya mukhAtkiyatkamalinIpatre kaNaM dhAriNI ... yanmuktAmaNirityamasta sa jaDaH zRNvanyadasmAdapi / .., aGgulyagralaghukriyApravilayinyAdIyamAne zanaiH ... kutroDIya gato mametyanudinaM nidrAti nAntaH zucA / .: atra jaDAnAmasthAna evodyama iti sAmAnya prastute vishesso'bhihitH| kAraNAtkAryapratIto yathA* tannAsti kimApa patyuH prakalpitaM yanna niytigRhinnyaaN| anavaratagamanazAlasya kAlapathikasya pAtheyam // 1 //
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArasarvasvam / 'pazyAmaH kimiyaM prapadyata iti sthairyaM mayAlambitaM kiM mAM nAlapatItyayaM khalu zaThaH kopastayApyAzritaH / ityanyonyavilakSadRSTicature tasminnavasthAntare savyAjaM hasitaM mayA dhRtiharo bASpastu muktastathA // " dhArAdhirUDhA mAnaH kathaM nivRtta iti kArye prastute nivRttikAraNamabhihitam / kAryAtkAraNapratItA yathA 61 'indurlipta ivAJjanena jaDitA dRSTirmA gINAmiva pramlAnAruNimeva vidrumadalaM zyAmeva hemaprabhA / kArkazyaM kalayApi ko kilavadhUkaNTheSviva prastutaM sItAyAH puratazca hanta zikhinAM barhAH sagarhA iva // ' ser saMbhAvyamAnairindvAdigatairaJjana liptatvAdibhiH kAryarUpairaprastu tailekAtaro vadanAdigataH saundaryAtizayaH kAraNarUpaH prastutaH pratIyate / teneyamaprastutaprazaMsA / 'nanu kAryAtkAraNe gamyamAne'prastutaprazaM sAMSAmiSyamANAyAm 'yena lambAlakaH sAstraH karAghAtAruNastanaH / kAri bhgnvlye| gajAsuravadhUjanaH // " iti / tathA 'cakrAbhighAtaprasabhAjJayaiva cakAra yo rAhuvadhUjanasya / zrAliGganeAddAmavilAsazUnyaM ratotsavaM cumbanamAtrazeSam // ' ityAdI suprasiddha paryAyoktaviSaye'prastutaprazaMsAprasaGgaH / zratra hi gajAsuravadhUgatena lambAlakatvAdinA kAryeNa kAraNabhUto gajAsuravadhaH pratIyate / tathA rAhuvadhUgatena viziSTena ratotsavena rAhuzirazchedaH kAraNarUpI gamyate / evamanyatrApi paryAyoktaviSaye jJeyam / tasmAdaprastutaprazaMsAviSayatvAtparyAyoktasya nirviSayatvaprasaGgaH / naiSa doSaH / iha yatra kAryAtkAraNaM pratIyate tatra kArya prastutamaprastutaM ceti dvayo matiH / yatra prastutatvaM kAryasya kAraNavattasyApi varNanIyatvAttatra (1) kAryAt kAraNasya pratItI yadyaprastutaprazaMsA syAttadA vakSyamANasya paryAyoktAlaGkArasya ko viSaya ityAzaGkyAha nandisyAdi /
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ shaardaa-prnth-maalaa| kAryamukhena kAraNaM paryAyeNAktamiti paryAyoktAlaMkAraH / tatra hi kAra* NApekSayA kAryasyAtizayena saundaryamiti tadeva varNitam / yathoto. dAharaNadvaye / atra hi gajAsuravadhUvRttAnto'pi bhagavatprabhAvajanyatvAprastuta eSa / evaM rAhuvadhUvRttAnte'pi zeyam / tatazca nAyamaprastutaprazaMsAviSayaH / yatra punaH kAraNastha prastutatve kAryamaprastutaM dhaya'te tatra spaSTaivAprastutaprazaMsA yathA-'indurlipta ivAkhanena' ityAdau / atra hi indvAdayaH sphuttmevaapraakrnnikaaH| tatpraticchandabhUtAnAM mukhAdInAM prAkaraNikatvAt / tenAndvAdigatenAanaliptatvAdinA aprastutena kAryeNa prastutaM mukhAdigataM saundaryaM sahRdayahRdayAhnAdi gamyate ityapra. stutaprazaMsaivAsA / evaM ca yatra vAcyo'rtho'rthAntaraM tAdRzameva svopakArakatvenAgarayati, tatra paryAyoktam / yatra punaHsvAtmAnamevAprastutatvAprastutamarthAntaraM prati samarpayati tatrAprastutaprazaMseti nirnnyH| tatazcAnayA prakriyayA / (1) rAjanAjasutA na pAThayati mAM devyo'pi tUSNIM sthitAH / ___ kubje ? bhojaya mAM kumArasacivairnAdyApi kiM bhujyte| itthaM rAjazukastavAribhavane mukto'vagaiH paJjarA zcitrasthAnavalokya zUnyavalabhAvekaikamAbhASate // " ityatra paryAyoktameva bodhyam / anye tu daNDayAtrodyataM tvAM buddhA tvadayaH palAyya gatA iti kAraNarUpasyaivArthasya prastutatvAtkAryarUpo' rtho'prastuta eva / rAjazukavRttAntasyAprastutatvAtprastutArtha prati svAtmAnaM samarpayatItyaprastutaprazaMsaivAtra nyAyyeti varNayanti / sarvathA paryAyoktAprastutaprazaMsayorviSayavibhAgastu nirUpita eveti sthitam / etAni sAdhodAharaNAni / vaidhayeNa yathA-. . 'dhanyAH khalu vane vAtAH katArasparzazItalAH / . rAmamindIvarazyAmaM ye spRzantyanivAritAH // ' (1) zatrujayodyataM rAjAnaM prati palAyiteSu rAjaparivAreSu prAsAdasthitasya rAjazukasya / rAjAdicitrapaTeSu rAjAdibuddhayA Avedanasya tshcaarmukhenoktiriym|| ............
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 .. alaGkArasarvasvam / atra vAtA dhanyA ityaprastutAdAdahamadhanya iti vaidhamyeNa prastuto'rthaH pratIyate / vAcyasya saMbhava uktAnyevodAharaNAni / asaMbhave yathA-- (1) 'kastvaM bhoH ? kathayAmi daivahatakaM mAM viddhi zAkhoTakaM __vairAgyAdiva vakSi sAdhu viditaM kasmAdidaM kthyte| vAmenAtra vaTastamadhvagajanaH sarvAtmanA sevate na cchAyApi paropakArakRtaye mArgasthitasyApi me // ". pratrAcetanena saha praznottarikA nopapanneti vAcyasyAsaMbhava eva / prastutaM prati tAtparyAtpramukha eva tadadhyAropeNa pratItiriti yujyata evaitat / ubhayarUpatve yathA 'antazchidrANi bhUyAMsi kaNTakA bahavo bahiH / kathaM kamalanAlasya mA bhUvanbhaGgurA guNAH // ' atra vAcye'rthe kaNTakAnAM guNabhaGgurIkaraNe hetutvaM saMbhavi cchidrANAM tvasaMbhavItyubhayarUpatvam / prastutasya tAtparyeNa pratItestadhyAropAttatra saMgatamevaitaditi nAsamIcInaM kiJcit / etadeva ca zleSagarbhAyAmasyAmudAharaNam / tadatra sAmAnyavizeSatvena kAryakAraNatvena sArUpyeNa ca yadredapaJcakamuddiSTaM, tatra dvayoH sAmAnyavizeSayoH kAryakAraNayozca yadA vAcyatvaM bhavati, tdaarthaantrnyaasaavirbhaavH| sarUpayostu vAcyatve dRSTAntaH / aprastutasya vAcyatve prastutasya gamyatve sarvathAprastutaprazaM. seti nirnnyH| uktanyAyena prAptAvasaramarthAntaranyAsamAha - sAmAnyavizeSabhAvakAryakAraNabhAvAbhyAM mirdissttprkRtsmrthnmrthaantrnyaasH| nirdiSTasyAbhihitasya samarthanArhasya prakRtasya samarthakAtpUrva pazcAdvA nirdiSTasya yatsamarthanamupapAdanaM na tvapUrvatvena pratItiH / ato nA. numAnarUpo'sAvarthAntaranyAsaH / tatra sAmAnyaM vizeSasya, vizeSo pA . . (1) zAkhATakaM bhUtAvAsavRkSavizeSa prati kasyacit praznaH / (2) arthAntarasya nyasanamityarthAntaranyAsaH /
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ shaardaa-prnth-maalaa| 65 - sAmAnyasya samarthaka iti dvau bhedA / tathA kArya kAraNasya kAraNaM yA kAryasya samarthakamityapi dvau bhedI / tatra bhedacatuSTaye pratyekaM sAdharmyavaidhAbhyAM bhedadvaye'STau bhedaaH| hizabdAbhidhAnAnabhidhAnAbhyAM samarthakapUrvopanyAsottaropanyAsAbhyAM ca bhedAntarasaMbhave'pi na tagaNanA / sahadayahRdayahAriNo vaicitryasyAbhAvAt / tasmAdbhedASTakamevehohaH kitam / krameNa yathA 'anantaratnaprabhavasya yasya himaM na saubhAgyavilopi jaatm| eko hi doSo guNasannipAte nimajatIndoH kiraNegvivAhaH // ' 'lokottaraM caritamarpayati pratiSTAM puMsAM kulaM nahi nimittmudaatttaayaaH| vAtApitApanamuneH kalazAtprasUti lIlAyitaM punaramuSya samudrapAnam // ' 'sahasA vidadhIta na kriyAmavivekaH paramApadAM padam / vRNate hi vimRSyakAriNaM guNalubdhAH svayameva.saMpadaH // . atra sahasAvidhAnAbhAvasya vimRSyakAritvarUpasya ca kAraNasya saMpaddharaNaM kAyaM sAdhamryeNa samarthakam / tasyaivaitatkAviruddhamApatpada. tvam / sahasAvidhAnAbhAvaviruddhAvivekakArya vaidhayeNa samarthakam / 'pRthvi ? sthirA bhava bhujaGgama ? dhArayainAM tvaM kUrmarAja ? tadidaM dvitayaM ddhiithaaH| dikkuJjarAH ? kuruta tatritaye didhISA devaH karoti harakArmukamAtatajyam // ' atra harakArmukAtatajyIkaraNaM pRthvIsthairyAdipravartakatve kAraNaM sama. rthakatvenoktam / vaidhamryeNa sAmAnyavizeSabhAvo yathA(1) aho hi me bahvaparAddhamAyuSA yadapriyaM vAcyamidaM mayedRzam / ta eva dhanyAH suhRdAM parAbhavaM jagatyadRSdaiva hi ye kSayaM gatAH // ' , (1) kazcidApannaM suhRdaM prati tadavasthocitamapriyaM vaktukAmaH khedAtizayAt svajIvitaM nindati / aho Azcarya, me prAyuSA bahu aparAddhaM yanmayA'pi nAmedamIdazamapriyakaraM vAcyam / samprati ta eva suhado dhanyA ye svasuhRdAmparAbhavarUpApadamadRSTvaiva kSayaM gatAH / .
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ -- alaGkArasarvasvam / atrAyuHkartRkAparAdhAkSiptasyAdhanyatvasyAyurviruddhakSayagatiyuktaMdha. nyatvaM viruddhaM sAmAnyarUpatayA samarthakatvenoktam / kAryakAraNa"tAyAM tu vaidhayeNedAhRtam / hizabdAbhihitatvAnabhihitatvAdibhedAH svayameva boddhavyAH / cArutvAtizayAbhAvAnneha prdrshitaaH| evamaprastutaprazaMsAnuSaGgAyAtamarthAntaranyAsamuktvA gamyamAnaprastAvAgataM paryAyoktamucyate. gamyasyApi bhaGgAyantareNAbhidhAnaM paryAyoktam / atra yadeva gamyate tasyaivAbhidhAnaM paryAyoktam / gamyasyaiva sataH kathamabhidhAnamiti cet, na / gamyApekSayA prakArAntareNAbhidhAnasyasambhavAt / nahi tasyaiva tadaiva tayaiva vicchittyA gamyatvaM vAcyatvaM ca saMbhavati / ataH kAryamukhadvAreNAbhidhAnam / kAryAderapi tatra prastutatvena varNanAItvAt / ata evAprastutaprazaMsAto bhedaH / etaca vitatyAprastutaprazaMsAprastAve nirNItamiti tata evAvadhAryam / udAharaNam... 'spRSTAstA nandane zacyAH kezasaMbhogalAlitAH / . sAvajhaM pArijAtasya mAryo yasya sainikaH // " atra hayagrIvasya kAryamukhena svargavijayA varNitaH / prabhAvAtizayapratipAdanaM ca kAraNAdiva kAryAdapi bhavatIti kAryamapi varNanIya. meveti paryAyoktasyAyaM viSayaH / * gamyatvavicchittiprastAvAdvyAjastutimAha stutinindAbhyAM nindAstutyorgamyatve vyaajstutiH| / yatra stutirabhidhIyamAnApi pramANAntarAdvAdhitasvarUpA nindAyAM paryavasyati, tatrAsatyatvAdvayAjarUpA stutirityarthAnugamena tAvadekA : vyAjastutiH / yatrApi nindA zabdena pratipAdyamAnA pUrvavadvAdhitarUpA - stutiparyavasitA bhavati, sA dvitIyA vyAjastutiH / vyAjena nindAmukhena stutiriti kRtvA / stutinindArUpasya vicchittivizeSasya bhAvAdaprastutaprazaMsAto bhedaH / krameNa yathA--.
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ shaardaa-grnth-maalaa| (1) 'he helAjitabodhisattva ? vacasAM kiM vistaraistoyadhe? . ... nAsti tvatsadRzaH paraH parahitAdhAne gRhiitvrtH|.. tRSyatpAnthajanopakAraghaTanAvaimukhyalabdhAyazo bhAraprodvahane karoSi kRpayA sAhAyyakaM yanmaroH // ' atra viparItalakSaNayA vaacyvaipriityprtiitiH| indorlakSma tripurajayinaH kaNThamUlaM murAri dinAgAnAM madajalamaSIbhAji gaNDasthalAni / adyApyurvIvalayatilaka ? zyAmalinAnuliptA nyudbhAsante vada dhavalitaM kiM yazobhistvadIyaiH // atra dhavalatAhetuyazoviSayAnavaktRptipratipAdanena 'vizeSapratiSedhe zeSAbhyanujJAnam' iti nyAyAtkatipayapadArthavajaM samastavastudhavalatA. kAritvaM nRpayazasaH pratIyate / 'kiM vRttAntaiH paragRhagataiH kiM tu nAhaM samartha__ stUSNIM sthAtuM prakRtimukharo dAkSiNAtyasvabhAvaH / gehe gehe vipaNiSu tathA catvare pAnagoSThayA- . munmatteva bhramati bhavato vallabhA hanta kIrtiH // ityatra prakrAntApi stutiparyavasAyinI nindA hanta kIrtiriti bhaNityA unmUliteva na prarohaM gamiteti zliSTametadudAharaNam / gamyatvameva prakRtaM vizeSaviSayatvenorarIkRtyAkSepAlaMkAra ucyate-. uktavakSyamANayoH prAkaraNikayorvizeSapratipattyartha niSedhAbhAsa aakssepH| ... iha prAkaraNiko'rthaH prAkaraNikatvAdeva vktumissyte| tathAvidhasya vidhAnArhasya niSedhaH kartuM na yujyate / sa kRto'pi bAdhitasvarUpatvAniSedhAyata iti niSedhAbhAsaH sNpnnH| tasyaitasya karaNaM prakRtagatatvena vizeSapratipattyartham / anyathA gajastAnatulyaM syAt / sacAbhAsamAno. - (1) helayA jitA bodhisatvA bauddhA yena tatsambuddhau / he toyadhe? paraH tRSyatAM pAnthajanAnAmupakArasya ghaTanAyAM sampAdane vaimukhyena parAmakhatvena labdhaM yadayazastadbhArasya prodvahane marodezasya kRpayA sAhAyyakaM karoSote stutipUrvikA vyAjastutirnindAparyavasAyinI /
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArasarvasvam / - - 'pi niSedhastatroktasya vA syAt / zrAsUtritAbhidhAnatvena vakSyamANasya vA syAt / ityAdepasya dvayI gtiH| uktaviSayatvena kaimarthakyapara* mAlocanamAkSepaH / vatyamANaviSayatvenAnayanarUpamAgUraNamAkSepaH / evaJca arthabhedAdAkSepazabdasya dvAvAkSepAviti vadanti / tatroktaviSaye yasyaiveSTasya vishessstsyaivaakssepH| vakSyamANaviSaye tviSTasya vizeSaH / iSTasaMbandhinastvanyasya sAmAnyarUpasya niSedhaH / tenAtra lakSaNabhedaH / vizeSasya cAtra zabdAnupAttatvAdgamyatvam / tatroktaviSaya AkSepe kvacidvastu niSidhyate kvacidvastukathanamiti dvau bhedau / vakSyamANaviSaye tu vastukathanameva niSidhyate / tacca sAmAnyapratikSAyAM kvacidvizeSanichatvena niSidhyate kvacitpunaraMzoktAvaMzAntaragatatvenetyatrApi dvau bhedA / tadevamasya catvAro bhedAH / zabdasAmyanibandhanaM sAmAnyavizeSabhAvamavalambya cAtra prakAriprakArabhAvaprakalpanam / krameNa yathA(1) bAlapaNAhaM dUI tIe piosi tti Na mahma vaavaaro| sA maraha tujha ayaso eaMdhammakkharaM bhaNimo // " 'prasIdeti brUyAmidamasati kope na ghaTate kariSyAmyevaM no punariti bhvebhyupgmH| na me doSo'stIti tvamidamapi hi zAsyasi mRSA kimetasminvaktuM kSamamiti na vedmi priyatame // ' (2) 'suhana vilambasu thotraM jAva imaM virahakAparaM hiprabham / saMThaviUNa bhaNissaM ahavA bolesu ki bhnnimo||' (1) bAlaka nAhaM dRtI tasyAH priyo'sIti na mama vyApAraH / sA mriyate tavAyaza etaM dharmAtaraM bhaNAmaH // dharmAtaraM yathArthavacanam / dUtItvena kathitAtmanaH sakhyA vacanamidam / atra svasmin sato'pi dUtItvasya niSedhena dUtyantaravanAI mithyA vadAmIti svavailakSaNyaM vyajyate / niSedhasyAropyamANatvApAmAsatvam / ... (2) subhaga ? bilambasva stokaM yAvadidaM virahakAtaraM hRdayam / - ... saMsthApayitvA bhaNiyAmi athavA braja kiM bhaNAmaH // .
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAradA-grantha-mAlA / 'jyotsnA tamaH pikavacaH krakacastuSAraH kSAro mRNAlavalayAni kRtAntadantAH / sarvaM durantamidamadya zirISamRdvI sA nUnamAH kimathavA hatajalpitena // zrAdye udAharaNadvaye yathAkramaM vastuniSedhena bhaNiti niSedhena cAviSaya AkSepaH / tatra cokasya dUtItvasya vastunA niSedhamukhenaiva vAstavavAditvAdivizeSaH / tathA bhaNyamAnasya prasAdasya niSedhamukhenaiva kopoparAga nivartanenAvazyasvIkAryatvaM vizeSaH uttarasminpunarudAharaNadvaye yathAkramaM sAmAnyadvAreNeSTasyAMzo ktAvapyaMzAntarasya svarUpeNa ca bhaNiti niSedhe vakSyamANaviSaya AkSepaH / tatra ca vakSyamA rAsyeSTasya bhaNissamiti pratijJAtasya sAtizayAnmaraNazakkopajanakatvAdivizeSaH / tathaiva jyotsnetyAdAvaMzeoktAvaMzAntarasya mriyata iti pratipAdyasyAzakyavacanIyatvAdirvizeSaH / evaM ca AkSepe iSTo'rthaH, tasyaiva niSedhaH, niSedhasyAnupapadyamAnatvAdasatyatvaM, vizeSapratipAdanaM ceti catuSTayamupayujyate / tena na niSedhavidhiH, nApi vihitaniSedhaH / kiM tu niSedhena vidherAkSepaH / niSedhasyAsatyatvAdvidhiparyavasAnAt / vidhinA tu niSedho'sya bhedatvena vakSyate / tathA ca harSacarite anurUpa devyA ityAtmasaMbhAvanetyAdau, tathA " yAmIti na snehasadRzaM manyate " ityAdAvuktaviSaya prakSepaH / ' kevalaM bAla iti sutarAmaparityAjyo'smi / rakSaNIya iti bhavadbhujapaaraM rakSAsthAnam ' ityAdAvAkSepabuddhirna kAryA / bAlatvAderuktasya niSedhyatvenAvivakSitatvAt / pratyutAtra bAlyAdiH parityAganiSedhakatvena pratIyate / tena nAyamAkSepaH / kastarhi zrayaM vicchittiprakAro'laGkAra iticed, vyAghAtAkhyasyAlaGkArasyAyaM dvitIyA bheda iti vakSyate / tadiSTasya niSedhyatvaMmAkSepAkternibandhanam / saukaryeNAnyakRtaye na niSedhakatA punaH // iti piNDArthaH iha tu -- 'sAhitya pAthonidhimanthanAtthaM kAvyAmRtaM rakSata he kavIndrAH ? | yattasya daityA iva luNThanAya kAvyArthacaiArAH praguNIbhavanti //
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 - alaGkArasarvasvam / / gRhNantu sarve yadi vA yathecchaM nAsti kSatiH kApi kavIzvarANAm / ratneSu lupteSu bahuvamatradyApi ratnAkara eva sindhuH // ' iti tathA 'deyA zilApaTTakavATamudrA zrIkhaNDazailasya darIgRheSu / viyoginIkaNTaka eSa vAyuH kArAgRhasyAstu cirAdabhijJaH // bANena hattvA mRgamasya yAtrA nivAryatAM dakSiNamArutasya / ityarthanIyaH zabarAdhirAjaH shriikhnnddpRthviidhrkNdrsthH|| yadvA mRSA tiSThatu dainyametannecchanti vairaM marutA kirAtAH / keliprasaGge zabarAGganAnAM sa hi smaraglAnimapAkaroti // ' ityatra nAkSepabuddhiH kAryA / vihitaniSedho hyayam / na cAsAvA. kssepH| niSedhavidhau tasya bhAvAdityuktatvAt / camatkAro'pyatra niSedha. hetuka eveti na tadbhAvamAtreNAkSepabuddhiH kAryA / ayaM cAkSepo dhvanya. mAno'pi bhavati / yathA 'gaNikAsu vidheyo na vizvAso vallabha ? tvyaa| ki kiM na kurvate'tyarthamimA dhanaparAyaNAH // ' atra hi gaNikAyA evoktau taddoSoktiprastAve nAhaM gaNiketi pratIyate / na cAso niSedha eva / gaNikAtvenAvasthita [ta ] tayaiva gaNikAtvasya niSedhanAt / so'yaM praskhaladrUpo niSedho niSedhAbhA. sarUpo vakturgaNikAyAH zuddhasnehanibandhanatvena dhanavimukhatvAdau vizeSe paryavasyatItyuktaviSaya zrAkSepadhvanirayam / na tu "sa vaktumakhilAzakto hayagrIvAzritAn guNAn / yombukumbhaiH paricchedaM zakto jJAtu mahodadheH // " ityAkSepadhvanAvudAhAryam / niSedhasyaivAtra gamyamAnatvAt / na niSedhAbhAsasya / mahodadherabhbhaHkumbhaparicchedazaktinidarzanena hayagrIva. guNAnAM vaktumazakyatva evAtra tAtparyam / tannimittaka evAtra camatkAro na niSedhAbhAsahetuka iti nAkSepadhvanidhIratra kaaryaa| sarvatheSTAniSTasya niSedhAbhAsasya vidhyunmukhasyAkSepatvamiti sthitam / itthamiSTaniSedhenAkSepamuktvA samAnanyAyatvAdaniSTavidhinAkSepa. mAhaH
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ shaardaa-grnth-maalaa| - aniSTavidhyAbhyAsazca yatheSTasyeSTatvAdeva niSedho'nupapannaH, evamaniSTasyAniSTatvAdeva vidhAnaM nopapadyate / tat kriyamANaM praskhaladrapatvAd vidhyAbhAse paryavasyati / tatazca vidherupakaraNIbhUto niSedha iti vidhinAyaM niSedho' niSTavizeSa paryavasAyI niSedhAgaraNAtmAkSepaH / yathAH-- "gaccha gacchasi cet kAnta ? panthAnaH santu te zivAH / ..mamApi janma tatraiva bhUyAd yatra gato bhavAn // atra kayAcit kAntaprasthAnamaniSTamapyanirAkaraNamukhena vidhIyate / na cAsya vidhiryuktaH / aniSTatvAt / seo'yaM praskhaladUpatvena niSedhamAgUrayati / phalaM cAtrAniSTasya kAntaprasthAnasyAsaMrvijJAtapadanibandhanamatyantaparihAryatvapratipAdanam / etacca mamApi tatraivetyAzIHpratipAdanenAniSTaparyavasAyinA vyajitam / yathA vA 'no kiMcitkathanIyamasti subhaga ? prauDhAH paraM tvAdRzAH ___ panthAnaH kuzalA bhavantu bhavataH ko mAdazAmAgrahaH / kiM tvetatkathayAmi saMtatarataklAnticchidastAstvayA smartavyAH zizirAH sahaMsagatayo godAvarIvIcayaH // ' atrAnabhipretamapi kAntaprasthAnaM yadA pramukha evAbhyupagamyamAnaM pratIyate, tadAyamaniSTavidhirAbhAsamAnamAkSepAGgam / smartavyA ityanena ca gamananivRttirevopodalitA / tasmAdayamapi prakAra AkSepasya smaannyaaytyaabhinvtvenoktH| AkSepe iSTaniSedhe'niSTavidhI cAnupapadyamAnatvAdviruddhatvamanupravi STam / etatprastAvena virodhagarbho'laMkAravargaH prkriyte| tatrApi virodhAlaMkArastAvalakSyate_ viruddhAbhAsatvaM virodhH| iha jAtyAdInAM caturNA padArthAnAM pratyekaM tanmadhya eva sajAtIyavijAtIyAbhyAM virodhibhyAM saMbandhe virodhaH / sa ca samAdhAnaM vinA prarUDho dossH| sati tu samAdhAne pramukha evaabhaasmaamtvaadvirodhaabhaasH| tatra jAtivirodhasya jAtyAdibhiH saha catvAro bhedAH / guNasya guNAdibhiH saha trayaH / kriyAyAH kriyAdravyAbhyAM saha dvau bhedau /
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArasarvasvam / dravyasya dravyeNa sahakaH / tadevaM daza virodhbhedaaH| tatra dinAtreNAdAharaNaM yathAparicchedAtItaH sakalavacanAnAmaviSayaH punarjanmanyasminnanubhavapathaM yo na gatavAn / vivekapradhvaMsAdupacitamahAmohagahano vikAraH ko'pyantarjaDayati ca tApaM ca kurute // ' atra jaDIkaraNatApakaraNayoH kriyayAvirodhI vastusaundaryeNAprA. ptiparyavasAnena parihriyate / tathA 'ayaM vArAmeko nilaya iti ratnAkara iti / - shrito'smaabhistRssnnaatrlitmnobhirjlnidhiH| ka evaM jAnIte nijakarapuTIkoTaragataM kSaNAdenaM tAmyattimimakaramApAsyati muniH // ' atra jalanidhiH pIta iti dravyakriyayAvirodho munigatena mahAprabhAvatvena samAdhIyate / evamanyadapi zeyam / viviktaviSayatvena cAsya dRSTeH zleSagarbhatve virodhapratibhotpatihetuH zleSa audbhaTAnAm / darzanAntare tu saMkarAlaMkAraH / yathA--'saMnihitavAlAndhakArAbhAsvanmUrtizca' ityAdau virodhinoIyorapi zliSTatve / ekasya tu zliSTatve 'kupatimapi kalatravallabham' ityAdau / ekaviSayatve cAyamiSyate / viSayabhede tvasaMgatiprabhRtirvakSyate / evaM virodhamuktvA virodhamUlA alaMkArAH pradarzyante / tatrApi kAryakAraNabhAvamUlatve vibhAvanAM tAvadAha-- kAraNAbhAve kaarysyotpttirvibhaavnaa| iha kAraNAnvayavyatirekAnuvidhAnAtkAryasya kAraNamantareNAsaMbhavaH / anyathA virodho duSpariharaH syAt / yadA tu kayAcidbhaGgayA tayAbhAva upanibadhyate tadA vibhaavnaaNkhyo'lNkaarH| viziSTatayA kAryasya bhAvanAt / sA ca bhaGgirviziSTakAraNAbhAvopaniSaddhA / aprastutaM kAraNaM vastuto'stIti virodhprihaarH| kAraNAbhAvena copakrAntatvAdvalavatA kAryameva bAdhyamAnatvena pratIyate, na tu tena tatra kAralAbhAvaH / ityanyonyabAdhakatvAnuprANitAdvirodhAlaMkArAndredaH / evaM
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAradA-granthamAlA / vizeSAkta kAryAbhAvena kAraNasattAyA eva bAdhyamAnatvamumneyam / yena sApi virodhAdbhinnA syAt / iha ca lakSaNe yadyapyanyaiH kAraNapadasthAne kriyAgrahaNaM kRtaM, tathApIha kAraNapadameva vihitam / nahi sarvaiH kriyAphalameva kAryamabhyupagamyate / vaiyAkaraNaireva tathAbhyupagamAt / zrato vizeSamanapekSya sAmAnyena kAraNapadameveha nirdiSTam / yathA 'asaMbhRtaM maNDanamaGgayaSpreranAsavAkhyaM karaNaM madasya / kAmasya puSpavyatiriktamastraM bAlyAtparaM sAtha vayaH prapede // ' dvitIye pAde madasya prasiddhaM yadAsavAkhyaM karaNaM tadabhAve'pi yauvanahetukatvenopanibandhaH kRtaH / madasya ca dvaividhye'pyabhedAdhyava - sAyAdekatvamatizayoktyA / sA cAsyAmavyabhicAriNIti na tadvAdhenAsyA utthAnam, api 'tu tadanuprANitatvena / iyaM ca vizeSoktivadu kAnuktanimittabhedAdvidhaiva / tatrokta nimittodAhRtA / anuktanimittA yathA 'aGgalekhAmakAzmIrasamAlambhanapiJjarAm / analaktakatAmrAbhAmASThalekhAM ca bibhratIm // ' atra sahajatvaM nimittaM gamyamAnam / * zrasaMbhRtaM maNDanamiti, kAmasya puSpavyatiriktamastramityatra ca vivadante- iyameva vibhAvaneti kecit / saMbharaNasya puSpANAM ca maNDanamastraM pratyakAraNatvAdvAGgAtrametat / ekaguNahAnau vizeSeoktirityanye / rUpakamevA dhiropitavaiziSTayamiti tvapare / zrAropyamANasya prakRte saMbhavAtpariNAma ityadyatanAH / 1 vibhAvanAM lakSayitvA tadviparyasvarUpAM vizeSoktiM lakSayatikAraNasAmadhye kAryAnutpattirvizeSoktiH / iha samagrANi kAraNAni niyamena kAryamutpAdayantIti prasiddham / zranyathA samagratvasyaivAbhAvaprasaGgAt / yAtu satyapi sAmathrye na janayati kArya, sA kaMcidvizeSamabhivyaGkaM * zrasambhRtamityAdau dvitIya pAda eva vibhAvanA vyAkhyeyA na punaranyairyathokta mityAH zrasambhRta mityAdi / 10
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ - alaGkArasarvasvam / prayujyamAnA vizeSAktiH / sA ca dvividhA-uktanimittAnuktanimittA c| acintyanimittA tvanuktanimittaiva / anuktasya ca cintyAci. nsyatvena vaividhyAt / krameNa yathA_ 'karpUra iva dagdho'pi zaktimAnyo jane jane / namo'stvavAryavIryAya tasmai kusumadhanvane // ' 'AhUto'pi sahAyairemItyuktvA vimuktanidro'pi / gantumanA api pathikaH saMkocaM naiva zithilayati // ' 'sa ekastrINi jayati jaganti kusumAyudhaH / haratApi tarnu yasya zaMbhunA na hRtaM balam // atra satyapi dAhalakSaNe'vikale kAraNe'zaktatvAkhyasya kAryasyAnu. tpattiH zaktimattvasvarUpeNaviruddhena dharmeNepanibaddhA / avAryavIyaMtvaM cAtroktanimittam / tathAhvAnAdayaH saMkocazithilIkArahetava iti teSu satsvapi tasyAnutpattau priyatamAsvapnasamAgamAdyanuktaM sazcintya. nimittam / tathA tanuharaNakAraNe satyapi balaharaNasya kAryasyAnutpattau nimittamanuktamapyacintyameva / pratItyagocaratvAt / kAryAnutpattizcAtra kvacitkAryavirodhotpattyA nibadhyate / evaM vibhAvanAyAmapi kAraNAbhAvaH kAraNaviruddhamukhena kvacitpratipAdyate tathA ca sati, 'yaH kaumAraharaH sa eva hi varastA eva caitrakSapA__ ste cAnmIlitamAlatIsurabhayaH prauDhAH kadambAnilAH / sA caivAsmi tathApi cauryasuratavyApAralIlAvidhau revArodhasi vetasItarutale cetaH samutkaNThate // " ityatra vibhAvanAvizoSoktyoH saMdehasaMkaraH / tathAhi utkaNThAkAraNaM viruddhaM yaH kaumArahara ityAdi nibaddhamiti vibhaavnaa| tathA yaH kaumArahara ityAdeH kAraNasya kArya viruddhaM cetaH samutkaNThata ityutkaeThAkhyaM nibaddhamiti vishessoktiH| viruddhamukhenopanibandhAtkevalamaspaTatvam / sAdhakabAdhakapramANAbhAvAcAtra saMdehasaMkaraH / yA tu "ekaguNahAnikalpanAyAM sAmyadADhayaM vizeSoktiH" iti vizeSoktilakSitA sAsmadarzane rUpakabheda eveti pRthaG na vaacyaa| atizayoktau lakSitAyAmapi kazcitprabhedaH kAryakAraNabhAvaprastAbenehocyate
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ shaardaa-andh-maalaa| kAryakAraNayoH samakAlatve paurvAparyaviparyaye cAti. shyoktiH| iha niyatapUrvakAlabhAvi kAraNaM niyatapazcAtkAlabhAvi kAryamiti kAryakAraNayorlakSaNaM prasiddham / yadA tu vizeSapratipAdanAya tayoretadpApagamaH kriyate, tadAtizayoktiH / etadrUpApagamazca kAlasAmyanibandhanaH, kAlaviparyAsanibandhanazceti dvidhA bhavannatizayoktimapi dvaidhe sthApayati / krameNa yathA 'pazyatsUdgatasAndravismayarasaprotphullanIlotpalaM ___ bhUpAleSu tavAtra sUkSmanizite nistriMzadhArAdhvani / . kIrtyA ca dviSataH zriyA ca yugapadrAjanyacUDAmaNe ? helAnirgamanapravezavidhinA pazyendrajAlaM kRtam // ' 'pathi pathi zukacaJcUcArurambhAGkurANAM dizi dizi pavamAno vIrudhAM lAsakazca / nari nari kirati drAksAyakAnpuSpadhanvA .. puri puri ca nivRttA mAninImAnacarcA // ' pUrvatra prADhokti nirmite'rthe zatruzrIpravezaH kIrtinirgamanasya heturiti bhinnakAlayostulyakAlatvaM nibaddham / uttaratra ca mAnanivRttiH smarazaraprakiraNakAryeti tayostulyatvenopapannaM paurvApayaM vyatyayena nirdiSTamityatizayoktiH / kAryasya cAzubhAvAkhyo vizeSaH pratipAdyate / tayostu bhinnadezatve'saMgatiH / . tayoriti kAryakAraNayoH yaddezameva kAraNaM, taddezameva kArya dRSTam / nahi mahAnasastho vahniH parvatadezasthaM dhUmaM janayati / yadA tvanyadezasthaM kAraNamanyadezasthaM ca kAryamupanibadhyate tadAcitasaMgatinivRtterasaMgatyA khyo'lNkaarH| sa ca viruddhakAryakAraNabhAvaprastAvAdiha lakSyate / yathA 'prAyaH pathyaparAGamukhA viSayiNA bhUpA bhavantyAtmanA nirdoSAnsacivAnbhajatyatimahAMllokApavAdajvaraH / ... dhanyAH zlAghyaguNAsta eva vipine saMtoSabhAjaH paraM bAyo'yaM varameva sevakajano- dhiksarvathA mdriyH||
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ * zralaGkArasarvasvam / atra pathyaparAGkakhatvamupAlambhajvaraviSayatvasya bhinnadezo heturi tyasaMgatiH / evam -- 176 'sA bAlA vayamapragalbhavacasaH sA strI vayaM kAtarAH sA pInonnatimatpayeodharabharaM dhatte sakhedA vayam / sAkrAntA jaghanasthalena guruNA gantuM na zaktA vayaM doSairanyasamAzritairapaTavo jAtAH sma ityadbhutam // ' ityatra jJeyam / atra bAlyanimittamapragalbhavacanatvamanyadnyazca smaranimittakamityanayeorabhedAdhyavasAyaH / evamanyatra jJeyam / virUpakAryAnarthayorutpattirvirUpasaMghaTanA ca viSamam / . virodhaprastAveneha lakSaNam / tatra kAraNaguNaprakrameNa kAryamutpadyata iti prasiddhau yadvirUpaM kAryamutpadyamAnaM dRzyate tadekaM viSamam / tathA kaMcidarthaM sAdhayitumudyatasya na kevalaM tasyArthasyApratilambhaH, yAvadanarthaprAptirapIti dvitIyaM viSamam / atyantAnanurUpa saMghaTanayorvirUpayodha saMghaTanaM tattRtIyaM viSamam / zrananurUpasaMsarge hi viSamam / krameNa pathA 'sadyaH karasparzamavApya citraM raNe raNe yasya kRpANalekhA / tamAlanIlA zaradindupANDu yazastrilokAbharaNaM prasUte // 'tIrthAntareSu malapaGkavatIrvihAya divyAstanustanubhRtaH sahasA labhante / vArANasi tvayi tu muktakalevarANAM lAbho'stu mUlamapi yAtyapunarbhavAya // ' 'araNyAnI kveyaM dhRtakanakasUtraH kva sa mRgaH kva muktAhAro'yaM kva ca sa patagaH kveyamabalA / kva tatkanyAratnaM lalitamahibhartuH kva ca vayaM svamAkUtaM dhAtA nibhRtanibhRtaM kandalayati // zratra kRSNavarNAcchuklavarNotpattiH kalevarAtyantApahAralakSaNAnarthAntarotpattiriti atyantAnanurUpANAM cAraNyAdInAM parasparaM saMghaTanaM krameNa mantavyam / kevalamanarthotpattiratra vyAjastutiparyavasAyinIti zuddhodAharaNamabhyUhyam / yathA
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ shaardaa-grnth-maalaa| 'parahianaM maggantI ibhArinaM attotae hiatram / avyollAhassa kae mUlAo vichei jAtrA / ' iti tatrodAhAryam / tadviparyayaH samam / - viSamavaidhAdiha prastAvaH / yadyapi viSamasya bhedatrayamuktaM tathApi tacchabdena saMbhavAdantyo bhedaH parAmRSyate / pUrvabhedadvayaviparyayasyAnalaMkAratvAt / antyabhede viparyayastu cArutvAtsamAkhyo'laMkAraH / sa cAbhirUpAnabhirUpaviSayatvena dvividhaH / zrAdyo yathA 'tvamevaM saundaryA sa ca ruciratAyAM paricitaH kalAnAM sImAnaM paramiha yuvAmeva bhajathaH / ayi dvandvaM diSTayA tadiha subhage ? saMvadati vA mataH zeSaM yatsyAjitamathanadAnI guNitayA // ' - atrAbhirUpasyaiva nAyakayugalasyAcitaM sNghttnmaashNsitm| dvitIyo yathA 'citraM citraM bata bata mahazcitrametadvicitraM jAto daivAducitaracanAsaMvidhAtA vidhaataa| yanimbAnAM pariNataphalasphItirAkhAdanIyA yaccaitasyAH kavalanakalAkovidaH kAkaleokaH // ' atrAnabhirUpANAM nimbAnAM kAkAnAM ca samAgamaH prazaMsitaH / aanuruupyaatsmtvvypdeshH| virodhamUlaM vicitraM lakSayati svaviparItaphalaniSpattaye prayatno vicitram / yasya hetoryatphalaM, tasya yadA tadviparItaM bhavati, tadA tadviparIta. phalaniSpattyarthaM kasyacitprayatna utsAho vicitrAlaMkAraH / AzcaryapratItihetutvAt / na cAyaM prathamo viSamAlaMkAraprakAraH / khaniSedhamukhena vaiparItya pratIteH viparItapratItyA tu khaniSedhastasya vissyH| yathA'tamAlanIlA zaradindupANDu yazastrilokAbharaNaM prasRte' ityAdi / iha tvanyathA pratItiH / yathA
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArasarvasvam / # 'ghettuM muJcara aharo aNNatto valai pekkhiuM diTThI / ghaDidu vihaDanti bhunA rAna suraammi vIsAmo // " atra mocanavalanavighaTanavizramANAM yathAkramaM grahaNaprekSaNaghaTanaramaH . NAni viparItaphalAni prayatnaviSayatvena nibaddhAni / yathA vA 'unnatyai namati prabhuprabhugRhAndraSTuM bahistiSThati svadravyavyayamAtanoti jdddhiiraagaamipittaashyaa| prANAnprANitumeva muJcati raNe kliznAti bhogecchayA sarvaM tadviparItameva kurute tRSNAndhadaksevakaH // ' . atra viparItaphalaniSpAdanaprayatnaH sujJAnaH / AzrayAyiNoramAnurUppamadhikam / virodhaprastAvAdiha nirdeshH| anAnurUSyasya virodhotthApakatvAt / taccAnAnurUpyamAzrayasya vaipulye'pyAzritasya parimitatvAdvA bhavati yadvAzritasya vaipulye'pyAzrayasya parimitatvAdvA syAt / krameNa yathA'dyauratra kvacidAzritA pravitataM pAtAlamatra kvaci kvApyatraiva dharA dharAdharajalAdhArAvalivartate / sphItasphItamaho nabhaH kiyadidaM yasyetthamevaMvidhai dUre pUraNamastu zUnyamiti yannAmApi nAstaM gatam // ' 'dordaNDAJcitacandrazekharadhanurdaNDAvabhaGgodyata STakAradhvanirAryabAlacaritaprastAvanADiNDimaH / drAkparyAptakapAlasaMpuTamitabrahmANDamANDodara bhrAmyatpiNDitacaNDimA kathamaho nAdyApi vizrAmyati // ' pUrvatra nabhasa Azrayasya vaipulye'pyAzritAnAM ghuprabhRtInAM pArimityaM caarutvhetuH| uttaratra tu TAMkAradhvanerAzritasya mahattve'pi brahmANDasyAzrayasya stokatvam / ... parasparaM kriyAjanane'nyonyam / . * grahItuM mucyate'dharonyato valati prekSituM dRSTiH / ghaTituM vighadete bhujau ityadyAH surateSu vizramaH // .
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAradA-grantha-mAlA / ihApi virodhaprastAva eva nirdazakAraNam / parasparajananasya viruddhatvAt / kriyAdvArakaM yatra parasparotpAdakatvaM, na svarUpanibandhanaM svarUpasya tathAtvoktivirodhAta, tatrAnyonyAkhyo'laMkAraH / / yathA'kaNThasya tasyAH stanabandhurasya muktAkalApasya ca nistalasya / anyonyazobhAjananAdbabhUva sAdhAraNa bhUSaNabhUSyabhAvaH / ' atra zobhAkhyakriyAmukhakaM parasparajananam / anAdhAramAdheyamekamanekagocaramazakyavastvantakaraNaM vishessH| ihAdhAramantareNAdheyaM na vartata iti sthitAvapi yastatparihAreNAdheyasyopanibandhaH sa eko vizeSaH / yaccaikaM vastu parimitaM yugapadanekadhA vartamAnaM kriyate sa dvitIyo vizeSaH / yacca kiJcidArabhamANasyAsaMbhAvyavastvantarakaraNaM, sa tRtIyo vizeSaH / zrAnurUpyaparihArarUpavirodhaprastAvAdihoktiH / krameNa yathA "divamapyupayAtAnAmAkalpamanalpaguNagaNA yeSAm / ramayanti jaganti giraH kathamiva kavayo na te vndyaaH||" 'prAsAde sA pathi pathi ca sA pRSThataH sA puraH sA paryar3e sA dizi dizi ca sA tdviyogaakulsy|... haMho cetaHprakRtiraparA nAsti te kApi sA sA sA sA sA sA jagati sakale ko'ymdvaitvaadH||" nimeSamapi yadyekaM kSINadoSa kariSyasi / padaM citte tadA zaMbho ? kiM na saMpAdayiSyasi // ' atra kavInAmAdhArANAmabhAve'pyAdheyAnAM girAmavasthitiranyatra bhAvo viSayArtha iti viSayatvena teSAmAdhAratvAt; ekasyA eva yoSitaH prAsAdAdI yugapadavasthAnam, tathA cittaviSaye padakaraNe prastute'pi lokottaravastusaMpAdanaM krameNa zeyam / yathAsAdhitasya tathaivAnyenAnyathAkaraNaM vyAghAtaH / yaM kaMcidupAyavizeSamavalambya kenacidyanniSpAditaM tattato'nyena kenacittatpratidvandvinA tenaivopAyavizeSeNa yadanyathA kriyate, sa niSpA ditavastuvyAhatihetutvA dvyaaghaatH| yathA
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArasarvasvam / 'dRzA dagdhaM manasijaM jIvayanti dazaiva yaaH| __. virUpAkSasya jayinIstAH stuve cArulocanAH // ' ' atra dRSTilakSaNenopAyena smarasya hareNa dAhaviSayatvaM niSpAditam / mRganayanAbhiH punastenaivopAyena tasya jIvanIviSayatvaM kriyate / tazca dAhaviSayatvasya pratipakSabhUtam / tena vyAghAtAkhyo'yamalaMkAraH / so'pi vyatirekanimittatvenAtroktaH / virUpAkSasya cArulocanA iti vyatirekagarbhAveva vAcakau / jayinIriti vytirekoktiH| pUrvavadiha prakaraNalakSaNam / prakArAntareNApyayaM bhavatItyAhasaukaNa kAryaviruhakriyA ca vyAghAta ityeva / kiMcitkArya niSpAdayituM saMbhAvyamAnaH kAraNavizeSastatkAryaviruddhaniSpAdakatvena yatsamarthyate so'pi saMbhAvyamAnakAyavyAhati. nibandhanatvAvyAghAtaH / kAryaviruddhaniSpattizca kAryApekSayA sukarA / tasya kAraNasyAtyantaM tadAnuguNyAt / natvatra kAryAbhimatasya kAryatvAbhAvaH / tadviruddhasyAtra saukaryeNa kAryatvAt / ata eva dvitiiyaadvissmaajhedH| tatra hi kAryasyAnutpattiranarthasya codgamanam / iha tu kAryamakAryameva na bhavati / tadviruddhasyAnarthasya vyatirekiNo'pyatra suSTakAryatvAt / yathA harSacarite rAjyavardhanaM prati zrIharSoktiSu 'yadi bAla iti sutarAmaparityAjyo'smi / rakSaNoya iti bhavadbhujapaarameva rakSAsthAnam' ityAdi / atra rAjyavardhanasya zrIharSaprasthApane kArye bAlyarakSaNIyatvAdi kAraNatvena yatsaMbhAvitaM tatpratyutAprasthApanakAraNatvena sukaratayA zrIharSeNa rAjyavardhanasya samarthitamiti vyAghAtAkhyo'laMkAraH / evaM virodhamUlAnalaMkArAnniIya zRGkhalAbandhopacitA alaMkArA lakSyante / tatrapUrvasya pUrvaspottarottarahetutve kaarnnmaalaa| yadA pUrva pUrva krameNettaramuttaraM prati hetutvaM bhajate tadA kAraNamAlAkhyo'yamalaMkAraH / yathA 'jitendriyatvaM vinayasya kAraNaM guNaprakoM vinayAdavApyate / guNaprakarSeNa jano'nurajyate janAnurAgaprabhavA hi saMpadaH // ..
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ shaardaa-grnth-maalaa| kAryakAraNakrama evAtra cArutvahetuH / yathApUrva parasya vizeSaNanayA sthApanApohane ekaavlii| yatra pUrva pUrva prati krameNa paraM paraM vizeSaNatvamanubhavati sa ekAvalyalaMkAraH / vizeSaNatvaM ca sthApanena nivartanena vaa| sthApanena yathA'purANi yamyAM savarAGganAni varAGganA ruuppurskRtaanggyH| rUpaM samunmIlitasadvilAsamastraM vilAsaH kusumAyudhasya // ' atra varAGganAH purANAM vizeSaNaM sthAnIyatvena sthitam / evaM varAGganAnAM rUpamityAdi jJeyam / nivartanena yathA. 'na tajalaM yanna sucArupaGkajaM na paGkajaM yanna nilInaSaT gadam / na SaTpado'sau na juguja yaH kalaM na guJjitaM tanna jahAra yanmanaH // ' atra jalasya sucArupaGkajatvaM vizeSaNaM nivedhyatvena sthitam / evaM paGkajAnAM nilInaSaTpada vaM jJeyam / pUrvasya pUrvasyottarottaraguNAvahatve mAlAdIpakam / . uttarottarasya pUrva pUrva pratyutkarSahetutve ekAvalI / pUrvasya pUrvasyottarottarotkarSanibandhanatve tu mAlAdIpakam / mAlAtvena cArutvavizeSamAzritya dIpakaprastAvollaGghaneneha lakSaNaM kRtam / guNAvahatvamutkapahetutvam / yathA 'saMgrAmAGgaNamAgatena bhavatA cApe samAropite . devAkarNaya yena yena sahasA yadyatsamAsAditam / kodaNDena zarAH zarairarizirastenApi bhUmaNDalaM tena tvaM bhavatA ca kIrtiratulA kIrtyA ca lokatrayam // ' atra kodaNDAdibhiH krameNa shriiraadiinaamutkrsso'bhihitH| samA. sAdanalakSaNakriyAnibandhanaM ca dIpakaM dIpanakriyANAmuttarottarAbhimatatvena kRtam / uttrottrmutkrssnnmudaarH|
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArasarvasvam / - - pUrvapUrvApekSayottarottarasyotkarSanibandhanatvamudArAkhyo'laMkAraH / yathA'jaye dhariyAH purameva sAraM pure gRhaM sadmani caikdeshH| tatrApi zayyA zayane varastrI ratnojjvalA rAjyasukhasya sAram // ' atra dharitryapekSayA purasya sAratvamevaM purApekSayA tadekadezasya gRhasyetyAdi yojanIyam / yathA 'rAjye sAraM vasudhA vasundharAyAM puraM pure saudhm| sodhe talpaM talpe varAGganAnaGgasarvasvam // ' - atra rAjyApekSayA vasundharAyAH sAratvamevaM vasudhApekSayA tadekadezasya purasyetyAdi yojanIyam / evaM zRGkhalAvicchittyAlaMkArAH prtipaaditaaH| adhunA takanyAyAyeNAlaMkAradvayamucyate / tatra hetorvAkyapadArthatA kAvyaliGgam / / yatra hetuH kAraNarUpo vAkyArthagatyA vizeSaNadvAreNa vA padArthagatyA liGgatvena nibaddhyate, tatkAvyaliGgam / tarkavailakSaNyAthaM kAvyagrahaNam / na hyatra vyAptipakSadharmateopasaMhArAdayaH kriyante / vAkyArthagatyA ca nibadhyamAno hetutvenaivopnibndhvyH| anyathArthAntaranyAsAnnAsya bhedaH syAt / krameNa yathA 'yattvannetrasamAnakAnti salile magnaM tadindIvaraM medhairantaritaH priye tava mukhacchAyAnukArI zazI / ye'pi tvadgamanAnusArigatayaste rAjahaMsA gatA stvatsAdRzyavinodamAtramapi me devena na kSamyate // 'mRgyazca darbhAGkaraniyaMpekSAstavAgatizaM samabodhayanmAm / vyApArayantyo dizi dakSiNasyAmutpatmarAjIni vilocanAni / ' pUrvatra pAdatrayArtho'nekavAkyArtharUpaH / caturthapAdArtho hetutvenopnystH| uttaratra saMbodhane 'vyApArayantyaH' iti mRgIvizeSaNatvenAneka. padArthoM hetutvenoktH| evamekavAkyArthagatatvena kAvyaliGgamudAhiyate / yathA--...
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ shaardaa-prnth-maalaa| 'manISitAH santi gRheSu devatAstapaH kva vatse kva ca tAvakaM vapuH / ..padaM saheta bhramarasya pelavaM zirISapuSpaM na punaH patantriNaH // ' 'yadvismayastimitamastamitAnyabhAva mAnandamandamamRtaplavanAdivAbhUt / tatsaMnidhau tadadhunA hRdayaM madIya maGgAracumbitamiva vyathamAnamAste // ' pUrvatra varaprAptihetubhUtataponiSedhasya 'manISitA' iti vAkyArtharUpo heturnidissttH| uttaratra punaH 'astamitAnyabhAvam' ityatra vismayastimitamiti vizeSaNadvAreNa padArthaH / sAdhyasAdhananirdezo'numAnam / yatra zabdavRttena pakSadharmAnvayavyatirekavatsAdhanaM sAdhyapratItaye nirdizyate so'numAnAlaMkAraH / vicchittivishessshcaatraarthaashrynniiyH| anyathA tarkAnumAnArtika vailakSaNyam / udAharaNam'yathA randhra vyomnazcalajaladadhUmaH sthagayati sphuliGgAnAM rUpaM dadhati ca yathA kITamaNayaH / yathA vidyujjvAlo jvalanaparipiGgAzca kakubha. stathA manye lagnaH pathikataruSaeDe smrdvH|| atra dhUmasphuliGgakapiladiktvAni vahniliGgAni trirUpatvAiva. zabdapratipAditaM vahni gamayantItyanumAnam / rUpakamUlatvenAlaMkArAntaragarbhIkAreNa vicchittyAzrayaNAttarvAnumAnavailakSaNyam / .. kvacittu zuddhamapi bhavati / yathA ... 'yatratA laharI calAcaladRzo vyApArayanti bhruvaM ... yattatraiva patanti saMtatamamI marmaspRzo maargnnaaH| taJcakrIkRtacApasaJcitazarapretkaraH krodhano ... dhAvatyagrata eva zAsanadharaH satyaM sadAsAM smaraH / / " atra yoSitAM bhravyApAreNa mArgaNapatanaM smarapurogAmitve sAdhye'nalaMkRtameva sAdhanamiti zuddhamanumAnam / prauDhAktimAtraniSpanArthaniSThatvena ca vicchittivizeSAzrayaNAccArutvam / ayamatra pieDArthaH / ihAsti pratyAyyapratyAyakabhAvaH / asti ca smrthysmrthkbhaavH|
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArasarvasvam / - . tatrApratAtapratyAyane pratyAyyapratyAyakabhAvaH / pratItasamarthane tu smrthysmrthkbhaavH| tatra pratyAyyapratyAyakabhAve'numAnam / samarthyasamarthakabhAve tu yatra padArtho hetustatra hetutvenopAdAne 'nAgendrahastAstvAMca karkazatvAdakAntarotyAtkadalAviSAH' ityAdAviva na kshcidlNkaarH| yatra tUpAttasya hetutvaM yathodAhane viSaye 'mRgyazvadarbhAkuraniyaMpekSAH' ityAdA, tatraiva kAvyaliGgam / yatra tu vAkyArtho hetustatra hetupratipAdakamantareNa hetutvAyopanyAle kAvyaliGgameva / taTasthatve. nopanyastasya hetutve'rthAntaranyAsaH / evaM cAsyAM prakriyAyAM kAryakAraNayArvAkyArthayArhetutve kAvyaliGgameva pryvsyti| samarthyavAkyasya sApekSatvAt / tATasthyAbhAvAt / tatazca sAmAnyavizeSabhAvo'rthAntaranyAsasya viSayaH / yatpunararthAntaranyAsasya kAryakAraNagatatvena samarthakatvamukam, taduktalakSaNakAvyaliGgamanAzritya, tadviSayatvena lakSaNAntarasyaudbhaTerAzritatvAt / ___ uktalakSaNAzrayaNe tu yatvannetretyAdivivikto viSayaH kAvyaliGgasyArthAntaranyAsAd darzita iti kAryakAraNayoH samathyaM samarthakatvamarthAntaranyAse pUrva darzitamitIyato gamanikAzrayitavyA / evaM takanyAyamUlamalaMkAradvayamuktvA vAkyanyAyamUlA alaMkArA ucyante uddizanAmarthAnAM krameNAnuni go yathAsaMkhyam / UcaM nirdiSTA uddissttaaH| pazcAnirdezo'nUddezaH / sa cArthAdarthAntaragataH / saMbandhazcAtra sAmarthyAtpratIyate / Urdhva nirdiSTAnAmarthAnAM pazcAnirdiSTarathaiH krameNa sambandhI yathAsaMkhyamiti vAkyArthaH / anye tvimamalaMkAraM krmsNjnyyaabhiddhire| tacca yathAsaMkhyaM zAbdamArtha ca dvidhA / zAbdaM yatrAsamastAnAM padAnAmasamastaiH padairarthadvArakaH saMbandhaH, tatra kramasaMbandhasyAtirohitasya pratyeyatvAt / zrArtha tu yatra samAsaH kriyate tatra samudAyasya samudAyena saha saMbandhasya zAbdatvAdAnuguNyaparyAlocanayA tvavayavagataH kramasaMbandhaH pratIyate / tato'tra yathAsaMkhyasyArthatvam / zrAdyasyodAharaNam 'lAvaNyaukasi sapratApagarimaNyagresare tyAginAM deva ? tvayyavanobharakSamabhuje niSpAdite vedhasA /
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ shaardaa-grnth-maalaa| - induH kiM ghaTitaH kimeSa vihitaH pUSA kimutpAditaM cintAratnamaho vRthaiva kimamI sRSTAH kulkssmaabhRtH||" atra lAvaNyAkaHprabhRtInAmindvAdibhiH kramasaMbandhasyAvyavahitatvena pratIteH zAbdaM yathAsaMkhyam / dvitIyasya yathA 'kajalahimakanakarucaH suparNavRSahaMsavAhanAH zaM vaH / jalanidhigirikamalasthA hariharakamalAsanA dadatu // " atra kajalAdInAM suparNAdibhiH saMbaddhAnAM jalanidhyAdibhiH saha saMbandhe hariprabhRtibhiH saMbandhaH zrutyA samudAyaniSThaH pratIyate / arthAnu. gamAnusAreNa tvavayavAnAM kramasaMbandhAvagatarityArthaM yathAsaMkhyam / ekamana kasminnanekamekasminvA krameNa paryAyaH / kramaprastAvAdidamucyate / ekamAdheyamanekasminnAdhAre yattiSThati sa ekaH paryAyaH / nanvekamanekagocaramiti prAktanena lakSaNena vizeSAlaMkAro'troktaH / tatkimarthamidamunyate ityAzayoktam-krameNeti / iha ca kramopAdAnAdAttatra yogpdyprtiitiH| tenAsya tato viviktaviSayatvam / tathA ekasminnAdhAre'nekamAdheyaM yatsa dvitIyaH paryAyaH / nanvatra samuccayAlaMkAro vakSyate ityetadarthaM krameNeti yojyam / ata eva 'guNakriyAyogapadyaM samuccayaH' iti samuccayalakSaNe yogapadyagrahaNam / ata eva kramAzrayaNAtparyAya ityanvarthamabhidhAnam / vinimayAbhAvAtparivRttivailakSaNyam / tasyAM hi vinimayo lakSaNatvena vakSyate / tatrAneko'saMhanarUpaH saMhatarUpazceti dvividhaH / taca dvaividhyamAdhArAdheyagatamiti catvAro'sya bhedAH / krameNadAharaNAni 'nanvAzrayasthitiriyaM kila kAlakUTa ? . kenottarottaraviziSTapadopadiSTA / prAgaNavasya hRdaye vRSalakSmaNo'tha __kaNThe'dhunA vasasi vAci punaH khalAnAm // ' 'visRSTarAgAdadharAnivartitaH stanAGgarAgAruNitAca kandukAt / kuzAGkarAdAnaparikSatAGguliH kRto'kSasUtrapraNayo tayA karaH // '
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArasarvasvam / 'nizAsu bhAvatkalanUpurANAM yaH saMcaro'bhUdabhisArikANAm / nadanmukholkAvicitAmiSAbhiH sa vAhyate rAjapathaH zivAbhiH // ' 'yatraiva mugdheti kRzodarIti priyeti kAnteti mahotsavo'bhUt / tatraiva devAdvadane madIye patnIti bhAryeti girazcaranti / ' atra kAlakUTamekamanekasminnasaMhate zrAzraye krameNa sthitimanibaddham / karazcaiko'nekasminsaMhate kramavAn / adharakandukayornivRttyupAdAnatayA saMhatatvena sthitatvAt / abhisArikAH zivAzcAnekakhabhAvA asaMhatarUpA ekasminnAzraye rAjapathe kramavartinyaH / vacane caikasminnAzraye mugdhatvAdivargaH patnItyAdivargazca vargatvAdeva saMhatarUpo. 'nekaH krmvaanupnibddhH| samanyUnAdhikAnAM samAdhikanyUnairvinimayaH privRttiH| vinimayo'tra kiMcittyaktvA kasyacidAdAnam / samena tulyaguNena tyajyamAnena tAdRzasyaivAdAnam / tathAdhikenotkRSTaguNena dIyamAnena nyUnasya guNahInasya parigrahaNam / evaM nyUnena hInaguNena tyAjyamAnenAdhikaguNasyotkRSTasya sviikaarH| tadeSA triprakArA parivRttiH / kramapratibhAsasaMbhavAtparyAyAnantaramasyA lakSaNam / samaparivRttiryathA 'uro dattvAmarArINAM yena yuddhessvgRhyt| hiraNyAkSavadhAyeSu yazaH sAkaM jayazriyA // ' anoroyazasostulyaguNatvam / adhikaparivRttiryathA'kimityapAsyAbharaNAni yauvane dhRtaM tvayA vArdhakazobhi valkalam / vada pradoSe sphuTacandratArake vibhAvarI yadyaruNAya kalpate // ' atrotkRSTaguNairAbharaNainyUnaguNasya valkalasya parivRttiH / nyUnaparivRttiryathA'asya hi pravayaso jaTAyuSaH svargiNaH kimiSa zocyate budhaiH / yena jarjarakalevaravyayAtkrItamindukiraNajjvalaM yazaH // ' atra hInaguNena kalevareNotkRSTaguNasya yazaso vinimayaH / : 'datvA darzanamete matprANA varatanu tvayA kriitaaH| ki tvapaharasi mano yaddadAsi raNaraNakametadasat"
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAradA-grantha-mAlA / atrAdye'dheM samaparivRttiH / dvitIyArthe nyUnaparivRtiH / ekasyAnekatra prAptAvekatra niyamanaM parisaMkhyA / ekAnekaprastAvAdiha vacanam / ekaM vastu yadAnekatra yugapatsaMbhAvyate tadA tasyaikatrAsaMbhAvye dvitIyaparihAreNa niyamanaM parisaMkhyA / kasyacitparivarjanena kutracitsaMkhyA varNanIyatvena gaNanaM parisaMkhyA / sA caiSA praznapUrvikA tadanyathA cetiprathamaM dvidhA / pratyekaM ca varjanIyaH sve'sya zAbdatvArthatvAbhyAM dvaividhyamiti catuH prabhedAH / krameNa yathAkiM bhUSaNaM sudRDhamatra yazeo na ratnaM kiM kAryamAryacaritaM sukRtaM na doSaH / kiM cakSurapratihataM dhiSaNA na netraM jAnAti kastvadaparaH sadasadvivekam // ' 'kimAsevyaM puMsAM savidhamanavadyaM ghusaritaH kimekAnte dhyeyaM caraNayugalaM kaustubhabhRtaH / kimArAdhyaM puNyaM kimabhilaSaNIyaM ca karuNA yadAsaktyA ceto niravadhi vimuktyai prabhavati // 'bhaktirbhave na vibhave vyasanaM zAstre na yuvatikAmAstre / cintA yazasi na vapuSi prAyaH paridRzyate mahatAm // ' 'kauTilyaM kacanicaye karacaraNAdharadaleSu rAgaste / kAThinyaM kucayugale taralatvaM netrayorvasati // 29 zratra cAlaiaukikaM vastu gRhyamANaM vastvantaravyavacchede paryavasyatIti vyavacchedyaM vastvantaraM zAbdamArthaJceti niyamAbhAvaH / zralaukikatvAbhiprAyeNaiva kvacitpraznapUrvakaM grahaNam / yathA 'vilaGghayanti zrutivartma yasyAM lIlAvatInAM nayanAtpalAni / bibharti yasyAmapi vakramANameko mahAkAlajaTArdhacandraH // yathA - 'citrakarmasu varNasaMkaro yatiSu daNDagrahaNAni ityAdi zleSa saMpRktatvamasyA atyantacArutvanibandhanam / zratra ca niyamaparisaMkhyayeorvAkyavitprasiddhaM lakSaNaM nAdaraNIyamiti khyApanAya niyamanaM parisaMkhyeti sAmAnAdhikaraNyeneoktiH / zrata eva pAkSikyapi prAptiratra svIkriyata iti yugapatsaMbhAvanaM prAyikam /
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArasavasvam / daNDApUpikayAthAntarApananamarthApattiH / daNDApUpayorbhAvo daNDApUpikA / 'dvandvamanojJAdibhyazca' iti kuJ / pRSodarAditvAJca vRddhyabhAvaH / yathA-ahamahamiketyAdAviti kecit / anye tu daNDapUpau vidyate yasyAM nItI sA daNDApUpikA nIteH / evamahaM zakto'haM zakto'syAmiti ahamahamiketi vnmtvrthiibssttninyaahuH| apare daNDApUpAviva daNDApUpiketi "ive pratikRtI" iti kanaM varNayanti / atra hi mUSakakartRkeNa daNDabhakSaNena tatsahabhAvyapUpabhakSaNamAtsiddham / evaM nyAyo daNDApUpikAzabdenocyate / tatazca yathA daNDabhakSaNAdapUpabhakSaNamAyAtaM tadvatkasyacidarthasya niSpattau sAmarthyAtsamAnanyAyatvalakSaNAdyadarthAntaramApatati sArthApattiH / na cedmnumaanm| samAnanyAyasya saMbandharUpatvAbhAvAt / asaMbandhe cAnumAnAnutthAnam / arthApattizca vAkyavidAM nyAya iti tannayeneha bhidhAnam / iyaM ca dvidhA / prAkaraNikAdaprAkaraNikasyArthApatanamekaH prakAraH / aprAkaraNikAtyAkaraNikasyArthApatanaM dvitIyaH prkaarH| Ayo yathA'pazupatirapi tAnyahAni kRcchAdagamayadadrisutAsamAgamotkaH / kamaparamavazaM na viprakuryurvibhumapi taM yadamI spRzanti bhAvAH // ' atra vibhuvRttAntaH prAkaraNiko lokvRttaantmpraakrnnikmrthaadaatipti| dvitIyo yathA "dhRtadhanuSi bAhuzAlini zailA na namanti yattadAzcaryam / ripusaMkSakeSu gaNanA kaiva varAkeSu kAkeSu / ' atra zailavRttAnto'prAmANiko ripuvRttAntaM prAkaraNikamarthAdAcipati / kvacinyAyasAmye nimittaM zleSeNa gamyate 'alaMkAraH zaGkAkaranarakapAlaM parikaro vizIrNAGko bhRGgI vasu ca vRSa ekA bahuvayAH /
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ * ' shaardaa-grnth-maalaa| avastheyaM sthANArapi bhavati sarvAmaraguro vidhau vakra mUni prabhavati vayaM ke punaramI / '' atra vidhau vakra iti zliSTam / aprAkaraNikasthANuvRttAntAtmAkaraNikArthApatanam / tulyabala virodho vikalpaH / viruddhayostulyapramANaviziSTatvAttulyavalayorekatra yugapatprAptau viruddhatvAdeva yogapadyAsaMbhave vikalpaH / aupamyagarbhatvAzcAtra caarutvm| yathA-'namayantu zirAMsi dhanUMSi vA karNapUrI kriyantAmAkSA mauvyoM vA' ityAdi / atra pratirAjakArye namane zirasAM dhanuSAM ca tulyapramANaviziSTatvam / saMdhivigrahI cAtra krameNa tulye prmaanne| pratirAjaviSayatvena spardhayA dvayorapi saMbhAvyamAnatvAt / dvau cemau viruddhAviti nAsti tayAyugapatpravRttiH / prApnuvatazcAtra yugapatpravRtti prakArAntarasyAtrAnAzayatvAt / tatazca nyAyaprApto vikalpaH / ___ namanakRtaM ca tayAH sAdRzyamityalaMkAratA / evaM karNapUrIkiyantAmityAdau yojanIyam / aupamyagarbhatvAcca kvacicchleSAvalambanApyayaM dRzyate / yathA 'bhaktiprahavilokanapraNayinI mIlotpalaspardhinI dhyAnAlambanatAM samAdhiniratairnIte hitaprAptaye / - lAvaNyasya mahAnidhI rasikatAM lakSmIdRzastanvatI - yuSmAkaM kurutAM bhavArtizamanaM netre tanurvA hareH // " atra netre tanurveti viklpH| uttamatvAJca tulyapramANaM viziSTatvam / na cAtra samuccaye vaashbdH| saMbhavantyAmapi gatau mahAkavivyavahAre tathA prayogAbhAvAt / nanu virodhanimitto vikalpaH / kathaM cAtra virodhaH / naitat / tanumadhye netrayoH praviSTatvAttayoH pRthagabhidhAnameva na kAryam / kRtaM ca satspardhibhAvaM gamayati / spardhibhAvAzca viruddhatvam / netre athavA samastameva zarIramityarthAvagame virodhasya supratyayatvAt / sa cAtra zleSAzliSTaH / liGgazleSasya vacanazleSasya cAtra dRSTeH / tasmAtsamuccayapratipakSabhUto vikalpAkhyo'laMkAraH / pUrvairakRtavivekA'tra darzita ityavagantavyam /
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArasarvasvam / guNakriyAyogapacaM smuccyH| guNAnAM vaimalyAdInAM yogapadyanAvasthAnam, tathaiva ca kiyANAM samuccayo'laMkAraH / vikalpapratipakSaNAsya sthitiH / krameNa yathA 'vidalitasakalArikulaM tava balamidamAzu vimalaM ca / prakhalamukhAni narAdhipa ? malinAni ca tAni jAtAni / ' .......'ayamekapade tathA viyogaH priyayA copanato'tiduHsaho me| navavAridharodayAdahAbhirbhavitavyaM ca nirAtapArdharamyaiH // ' etavibhinnaviSayatvenodAharaNadvayam / ekAdhikaraNatvenApyayamalaM. kAro dRzyate / yathA bibhrANA hRdaye tvayA vinihitaM premAbhidhAnaM navaM ... zalyaM yadvidadhAti sA vidhuritA sAdho ? tadAkaryatAm / zete zuSyati tAmyati pralapati pramlAyati bhrAmyati . pretyullikhati praNazyati dalatyunmUrchati truTyati // ' . evaM guNasamuzcaye'pyudAhAryam / kecitpunarna kevalaM guNakriyANAM vyastatvena samuccayo yAvatsamastatvenApi bhavatIti varNayanti / udAharaNam 'nyazcatkuJcitamunmukhaM hasitavatsAkUtamAkekara __vyAvRttaM prasaratprasAdi mukulaM saprema kampraM sthiram / uddhR bhrAntamapAGgavRtti vikacaM majattaraGgottaraM cakSuH sAzru ca vartate rasavazAdekaikamanyakriyam // ' - atrAkekarAdayo guNazabdAH nyaJcadityAdayaH kriyAzabdA iti sAmastyena guNakriyAyogapadyam / - prasAdisapremetyAdInAM samAsakRttaddhiteSu saMbandhAbhidhAnamiti saMbandhasya vaacytvaat| tasya ca siddhadharmarUpatvena guNatvAd guNazabdena guNayogapadyamiti draSTavyam / evamayaM tridhA samuccayaH / eka samuccayaM triprakArabhinna lakSayitvA dvitIyaM lakSayatiekasya sidbhihetutve'nyasya tatkaratvaM ca /
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAradA-grantha-mAlA / ' 1 samuccaya ityeva / yatraikaH kasyacitkAryasya siddhihetutvena prakrAntastatrAnyo'pi yadi tatspardhayA tatsiddhiM karoti tadAyamaparaH samuccayaH / na cAyaM samAdhyalaMkAre'ntarbhavati / yatra hokasya kArya prati pUrNa sAdhakatvam / zranyastu saukaryAya kAkatAlIyenApatati tatra samAdhirvakSyate / yatra tu khale kapotikayA bahUnAmavatarastatrAyaM samuccayaH / zrataH sumahAnbhedo'nayoH / sa eSa samuccayaH sadyoge - sadyoge sadasadyoge ca bhavatIti tridhA bhidyate / sataH zobhanasya satA zobhanena samuccIyamAnena yathA 'kulamamalinaM bhadrA mUrtirmatiH zratizAlinI bhujabalamalaM sphItA lakSmIH prabhutvamakhaNDitam / prakRtisubhagA ete bhAvA zramIbhirayaM janA vrajati nitarAM darpaM rAjasta eva tavAGkuzAH // ' zratramAlinyena zobhanasya kulasya mUrtyAdibhiH zobhanaiH ekaikaM ca darpahetutAyogyaM tatspardhayA nibaddham / yathA'durvArAH smaramArgaNAH priyatamA dUre mano'tyutsukaM gADhaM prema navaM vayo'tikaThinAH prANAH kulaM nirmalam / strItvaM dhairyavirodhi manmathasuhRtkAlaH kRtAnto'kSamo no sakhyazcaturAH kathaM nu virahaH soDhavya itthaM zaThaH // " atra durvAratvenAzobhanAnAM smaramArgaNAnAM tAdRzaireva priyatamAdUratvAdibhiH samuccayaH / navavayaH prabhRtInAM ca yadyapi svataH zobhanatvam, tathApi virahaviSayatvenAtrAzobhanatvaM jJeyam / sadasataH zobhanAzobhanasya tAdRzena sadasatA samuccIyamAnena yogo yathA - zazI divasadhUsaro galitayauvanA kAminI samuccayaH / saro vigatavArijaM mukhamanakSaraM svAkRteH / prabhurdhanaparAyaNaH satatadurgataH sajjano nRpAGgaNagataH khalo manasi sapta zalyAni meM // " atra zazinaH svataH zobhanasyApi divasadhUsaratvAdazobhanatvena sadsatastAdRzaireva kAminIprabhRtibhiH samuccayaH / natvatra kazcitsamuccIyamAnaH zobhanaH anyastvazobhana iti sadasadyogo vyAkhyeyaH
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArasarvasvam / nanu nRpAGgaNagataH khala ityazobhano'nye tvazobhanA iti kathaM samuccIyamAnasya satastAdRzenAsatA yogaH / naitat / "nRpAGgaNagataH khalaH" iti pratyuta prakramabhaGgASTameva, na tu saundaryanimittamityupekSyamevaitat / . . ata evAnyairevamAdau sahacarabhinno'rtha iti duSTamevetyuktam / prakRte tu nRpAGgaNagatatvena zobhanatvaM khalatvenAzobhanatvamiti samarthanIyam / evamapi vizeSyasya zobhanatvaM prakAntam / vizeSaNasya tvazobhanatvam, iha tvanyatheti na sarvathA niravadyametat / nanu 'durvArAH smaramArgaNAH' ityuktodAharaNavatkathaM na sadasadyogaH / naitat / iha zobhanasya sato'. zobhanatvamiti vivakSA / tatra tvazobhanamevaitaditi vivakSitamityastyanayomeMdaH / ata evaikatropasaMhRtaM 'manasi saptazalyAni' iti sundaratvenAntaHpraviSTAnAmapi vyathAhetutvAt / aparatra tu 'kathaM soDhavyaH' iti sarvathA duSTatvAbhiprAyeNa / tasmAdasti prakAratrayasya viviktaviSayatvam / / kAraNAntarayogAtkAryasya sukaratvaM samAdhiH / kenacidArabdhasya kAryasya kAraNAntarayogAtsokayaM yat, sa samya. gaadhaanaatsmaadhiH| samuccayasAdRzyAttadanantaramupakSepaH / tadvailakSaNyaM tu prAkpratipAditameva / udAharaNam. 'mAnamasyA nirAkatu pAdayoma ptissytH| upakArAya diSTayedamudIrNaM ghanagarjitam // ' mAnanirAkaraNe kArya pAdapatanaM hetuH| tatsokaryAthaM tu ghanagarjitasya kAraNAntarasya prkssepH| saukarya copakArAyeti prakAzitam / evaM bAhyanyAyAnapiNe'laMkArAnpratipAdyAdhunA lokanyAyAzrayiNA'laMkArA ucyante / tatrapratipakSatiraskArAzaktau tadIyasya tiraskAraH pratyanIkam yatra balavataH pratipakSasya durbalena pratipakSaNa pratIkAraH katuna zakyate iti tatsambandhinA durbalasya taM bAdhitaM tiraskAraH kriyate, tatpratyanIkam / anIkasya sainyasya pratinidhiH pratyanIkamucyate / tattulyatvAdidamapi pratyanIkamucyate /
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAradA-grantha-mAlA / - yathAnIke'bhiyoktavye ttraasaamrthyaatttprtinidhibhuutmnydbhiyujyte| tadvadiha pratipakSe vijeye tadIyasya durbalasya tiraskaraNamityarthaH / pratipakSagatatvena balavattvakhyApanaM prayojanam / yathA. "yasya kicidapakartumakSamaH kAyanigrahagRhItavigrahaH / kAntavaktrasadRzAkRti kRtI rAhurindumadhunApi bAdhate // ' - atra rAhoH sakAzAdbhagavAnkRSNa blvaanvipkssH| tadIyaH punarvastrasAdRzyamukhena durblshcndrmaaH| tattiraskArAdbhagavataH prakarSAvagatiH / upamAnasthAkSepa upameyatAkalpanaM vA pratIpam / upameyasyaivopamAnabhArodvahanasAmarthyAd yadupamAnasya kaimarthakyemAkSepa AlocanaM kriyate tadekaM pratIpam / upamAnapratikUlatvAdupameyasya pratIpamiti vyapadezaH / yadyupamAnatayA prasiddhasyopamAnAnnarapratitiSThApayiSayAnAdaraNArthamupameyatvaM kalpyate tatpUrvoktagatyA dvitIyaM pratI. pam / krameNa yathA 'yatra ca pramadAnAM cakSureva sahajaM muNDamAlAmaNDanaM bhArastu kuvalayadalamAlyAni' ityAdi ! yathA vA'lAvaNyAkasi sapratApagarimaNyagresare tyAginAM deva ? tvayyavanobharakSamabhuje niSpAdite vedhasA / induH kiM ghaTitaH kimeSa vihitaH pUSA kimutpAditaM cintAratnamaho mudhaiva kimamI sRSTAH kuldmaabhRtH||' atra yathAsaMkhyamapyastIti prAkpratipAditam / (1) e ehi dAva sundari karaNaM dAUNa suNasu vaNijam / tujjJa muheNa kisoari? cando uamijai jaNeNa // ' atropamAnatvena prasiddhasya candramaso nikarSArthamupameyatvaM karipa. tam / vadanasya copamAnatvavivakSAtra prayojikA / kvacitpunarniSpannamevaupamyamanAdarakAraNam / yathA (1) "ayi ehi tAvat sundari ? karNa dattvA gRNu vacanIyam / ..... taba mukhena kRzodari ? candra upamIyate janena // "
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ alakArasarvasvam / 'garvamasaMvAhyamimaM locanayugalena kiM vahasi bhadre / santIdRzAni dizi dizi saraHsu nanu nolamalinAni / ' avotkarSabhAja upamAnasya prAdurbhAva eva nyakkArakAraNam / anena nyAyenotkRSTaguNatvAdyadupamAnabhAvamapi na sahate tasyopamAnatvakalpane'pi pratIpameva / yathA- . 'ahameva guruH sudAruNAnAmiti hAlAhala ? tAta ? mA sma gupyaH / nanu santi bhavAdRzAni bhUyo bhuvane'sminvacanAni durjanAnAm // " atra hAlAhalatvaM prakRSTadoSatvAdasaMbhAvyopamAnabhAvamapyupamAnatvena nibddhm| vastunA vastvantaranigUhanaM mIlitam / . sahajenAgantukena vA lakSmaNA yadvastvantareNa vastvantaraM nigRhyate tadanvarthAbhidhAnaM mIlitam / na cAyaM sAmAnyAlaMkAraH, tasya hi sAdhAraNaguNayogAdbhedAnupalakSaNaM rUpam / asya tUtkRSTaguNena nikRSTaguNasya tirodhAnamiti mahAnanayorvizeSaH / sahajena yathA 'apAGgatarale dRzau madhuravakravarNA giro vilAsabharamantharA gatiratIva kAntaM mukham / iti sphuritamaGgakairmRgadRzAM svato lIlayA yadatra na madodayaH kRtapado'pi saMlakSyate // ' atra dvaktAralyAdinA svAbhAvikena lakSmaNA madodayakRtaM dUktA. ralyAdi tirodhIyate / Agantukena yathA- 'ye kandarAsu nivasanti sadA himAdre stvatpAtazaGkitadhiyo vivazA dviSaste / apyaGgamutpulakamudvahatAM sakampaM teSAmaho vata bhiyAM na budho'pybhikssH||" . atra himAdrikandarAnivAsasAmarthyapratipannena zaityena samudbhAvitAvAgantuko kamparomAJcau bhayakRtayostayostirodhAyakau / tirodhAyakatyAdeva ca miilitvypdeshH| prastutasyAnyena guNasAmyAdaikAtmyaM sAmAnyam /
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ shaardaa-prnth-maalaa| - (1) yatra prastutasya vastuno'prastutena sAdhAraNaguNayogAdekAtmyaM, abhedenAdhyavasAyAdekarUpatvaM nibadhyate tatsamAnaguNayogAtsAmAnyam / na cedamapahanutiH / kiMcinniSidhya kasyacidapratiSThApanAt / yathA(2) malayajarajasA viliptatanavo navahAralatAvibhUSitAH sitataradantapannakRtavaktrarucA rucirAmalAMzukAH / zazabhRti vitatadhAmni dhavalayati dharAmavibhAvyatAM gatAH priyavasatiM prayAnti sukhameva nirastabhiyo'bhisArikAH // ' atra malayajarajasA vilepanAdInAM candraprabhayA saha 'avibhAvyatAM gatAH' itybhedprtiitirdrshitaa| svgunntyaagaadtyutkRssttgunnsviikaarstdgunnH| . yatra parimitaguNasya vastunaH samIpavartiprakRSTaguNavastuguNastha svIkaraNaM sa tadugaNaH / tasyotkRSTaguNasya guNA asminniti kRtvA / na cedaM mIlitam / tatra hi prakRtaM vastu vastvantareNAcchAditatvena pratI. yate, iha tvanapanhutasvarUpameva prakRtavastvantaraguNAparaktatayA pratIyata ityastyanayo daH / yathA. 'vibhinnavarNA garuDAgrajena sUryasya rathyAH paritaH sphurntyaa| ratnaiH punaryatra rucaM rucA svAmAninyire vaMzakarIranIlaiH / " atra ravirathAzvAnAmaruNavarNasvIkAraH / tasyApi gArutmatamaNiprabhAsvIkAra iti tadguNatvam / sati hetau tdruupaannuhaaro'tdgunnH| tadguNaprastAvAttadviparyayarUpo'tadguNa ucyate / iha nyUnaguNasya viziSTaguNapadArthadharmasvIkAraH pratyAsatyA nyaayyH| yadA punarutkRSTa(1) yatra prastutasya prAdhAnyena varNanIyasyAnyenAprastutapadArthena yo gAt samparkAdyadaikAtmyamapRthak pratIyamAnatvaM nibadhyate tatra sA mAnyAlaGkAro bhvtiitibhaavH| (2) patra prastutAprastutayorabhisArikAcandrikayo(vakSikaguNasAmye naikaatmtaavrnnnaatsaamaanyaalngkaarH||
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ zralaGkAra sarvasvam / gurupadArthasannidhAnAkhye hetau satyapi tadrUpasyotkRSTa guNasthAnanuharaNaM nyUnaguNenAnanuvartanaM bhavati seo'tadguNaH / tasyotkRSTa guNasyAsminguNA na santIti / yadvA tasyAprakRtasya rUpAnanuhAraH satyanuharaNa hetAvatadvaguNaH / tasyAprakRtasya guNA nAsminsantIti kRtvA / krameNa yathA 6 (1) 'dhavala si jai vi sundara taha vi tue mambha rajinaM hizrazram / bharie vihie suhA lihito Na ratto si // 'gAGgamambu sitamambu yAmunaM kajjalAbhamubhayatra majjataH / rAjahaMsa ? tava saiva zubhratA cIyate na ca na cApacIyate // pUrvatrAtirakta hRdayasaMparkAnnAyakasya dhavalazabdavAcyasya prAptamapi raktatvaM na niSpannamityatadguNaH / uttaratrAprakRtasya gAGgayAmunajalasya saMparke'pi na tathA rUpatvamityayamapyata dUguNa eva / dhavaleo'sIti tvatadguNa eva / kAryakAraNabhAvasya cAtrAvivakSaNAnna viSamAlaMkArAvakAzaH / uttarAtprainonnayana masakRdasambhAvyamuttaraM cottaram / yatrAnupanibadhyamAno'pi prazna upanibadhyamAnAduttarAdunnIyate tadekamuttaram / na cedamanumAnam / pakSadharmatAderanirdezAt / yatra ca praznapUrvakama saMbhAvanIyamuttaraM tacca na sakRt tAvanmAtreNa cArutvApratIteH / atazvAsakRnnibandhe dvitIyamuttaram / na cedaM parisaMkhyA / vyavacchedyavyavacchedaka paratvAbhAvAt / krameNa yathA (1) si yadyapi sundara ! tathApi tvayA mama raJjitaM hRdayam / rAgabharite'pi hRdaye subhaga ! nihito narakto'si // " zrottarArdha prastutena gAyakena nivedanIyavRttAntatayA prakRtasya hRdayasya guNAnanuharaNAdata duguNeo'laGkAraH / gAGgamityAdA prastutena haMsanAprastuta guNAnanuhaNAdbhedaH / (2) prativacanazravaNAdeva yatra praznaH kalpyate tadekamuttaram / praznAnantaraM cedasakRdvicitramuttaraM syAttadA dvitIyamuttaramiti bhAvaH /
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAradA - prantha-mAlA / 'ekAkinI yadabalA taruNI tathAhamasmadgRhe gRhapatizca gato videzam / kaM yAcase tadiha vAsamiyaM varAkI zvabhUmAndhabadhirA nanu mUDha pAntha // ' ( 1 ) ' kA visamA devagaI kiM laddhaM jaM jo guNaggAhI / kiM sokkhaM sukalataM kiM dukkhaM jaM khalo lozro // " pUrvatra mama vAsA dIyatAmiti prazna uttarAdunnIyate / uttaratra devagatyAdi nigUDhatvAdasaMbhAvyamasakRtpraznapUrvakamuttaraM nibaddham / ( 2 ) itaH prabhRti gUDhArthapratItiparAlaMkAralakSaNam - saMtacitasUkSmArthaprakAzanaM sUkSmam / 67 iha sUkSmaH sthUlamatibhirasaMlakSyA yo'rthaH sa yadA kuzAgramatibhiriGgitAkArAbhyAM saMlakSyate tadA tasya saMlakSitasya vidagdhaM prati prakAzanaM sUkSmamalaMkAraH / tatreGgitAdyathA ( 3 ) 'saMketakAlamanasaM viTaM jJAtvA vidagdhayA / hasannetrArpitAkUtaM lIlApadma nimIlitam // ' atra viTasambandhI saMketakAlAbhiprAyeo bhrUkSepAdinA iGgitena lakSitaH, rajanIkAlabhAvinA lIlApadmanimIlanena prakAzitaH / zrAkA rAdyathA 'vaktrasyandisvedabinduprabandhairdRSTvA bhinnaM kuGkumaM kApi kaNThe / puMstvaM tavyA vyaJjayanti vayasyA smitvA pANau khaGgalekhAM lilekha // " (1) " kA viSamA daivagatiH kiM labdhaM yajanA guNagrAhI / kiM saukhyaM sukalatraM kiM duHkhaM yatkhalo lokaH " (2) uttarAlaGkArAdArabhyetyarthaH / (3) atra prathame padye netreGgitena lakSitaH sUkSmo'bhiprAyaH kAminyA nizAsUcakena padmanimIlanena prakAzitaH / dvitIye ca zrAkAreNa lakSitaM sadbuddhivedyatayA sUkSmaM puruSAyitaM pANau khaDgalekhanena prakAzitam / 13
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ alngkaarsrvsvm| * atra svedabindukRtakuGkamabhedarUpeNakAreNa saMlatitaM puruSAyitaM pANau puruSocitakhaDgadhArAlikhanena prakAzitam / / udbhinavistunigRhanaM vyAjoktiH / yatra nigaDhaM vastu kutazcinnimittAdudbhinna prakaTatAM prAptaM sahastvantaraprakSepeNa nigRhyate apalapyate sA vastvantaraprakSeparUpasya vyA. jasya vacanAdvyAjoktiH / yathA(1) zailendrapratipAdyamAnagiArajAhastopagUDhollasa dromAJcAdivisaMsthulAkhilavidhivyAsaMgabhaGgAkulaH / hA zaityaM tuhinAcalasya karayorityUcivAnsasmitaM zailAntaHpuramAtRmaNDalagaNairdRSTo'vatAdvaH zivaH // " atra romAJcAdinodbhinno ratibhAvaH zaityaprakSepaNenApalapitaH / yadyapyapahanuto'pi sasmitatvakhyApanena punarapyudbhinnatvena prkaashitH| tathApyapalApamAtracintayAsyAlaMkArasyollekhaH / nanvapahanutigranye 'yathA sAdRzyAya yo'pahnavaH sApaha nutiH, tathApahnavAyApi yatsAdRzyaM lApyapahanutiH' iti sthApitam / vyAjoktau cottaraH prakAro vidyate / tatkathamiyamalaMkArAntareNa kathyate / satyam / udbhaTasiddhAntAzrayaNena tatroktam / na hi tanmate vyAjoktyAkhyamalaMkaraNamasti / iha tu tasya saMbhavAvyatiriktApahanutiriti pRthagayamalaMkAro nirdissttH| anyathoktastha vAkyasya kAkuzleSAbhyAmanyathA yojanaM vkroktiH| uktivyapadezasAmyAvayAjoktyanantaramasyA lakSaNam / yadvAkyaM kenacidanyathAbhiprAyeNeAktaMsadapareNa vaktrA kAkuprayogeNa zleSaprayogeNa vAnya thAnyArthaghaTanayA yojyate, taduktiH sA vakroktiH / kAkuprayogeNa yathA(2) 'guruparatantratayA bata dUrataraM dezamudyato gantum / (1) atra zRGgArAnubhAvatvenAbhivyaktayoH kamparomAJcayoH himavatkara sparzanimittakatvena gopnaadvyaajoktiH| (2) atra guruparAdhInatayA dUrataraM dezaM gantumughato'yaM me kAntaH, lalitavasantasamaye nAgamiSyatIti nAyikayoktaM vAkyaM, tasyAH sakhI, kAkvA, na eSyati apitu eNyatyevetyanyathA yojayatIti kaakuvkroktiH|
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ shaardaa-prndh-maalo| alikulakokilalalite naiSyati sakhi ? surabhisamaye'sau // atraitadvAkyaM nAyikayA AgamananiSedhaparatvenoktam / tatsakhyA kAkuprayogeNa vidhiparatAM prApitam / kaakuvshaadvidhinissedhyorvipriitaarthsNkraantiH| tatra zleSo'bhaGgasabhaGgatvenAbhayamayatvena trividhH| tatrAmaGgazleSamukhena yathA(1) 'aho kenedazI buddhiruNA tava nirmitaa| triguNA zrUyate buddhirna tu dArumayI kvacit // ' atra dAruNeti prathamAntaM prakrAntaM zleSabhanyA tRtIyAntatayA saMpAditam / sabhaGgazleSamukhena yathA(2) / tvaM hAlAhalabhRtkaroSi manaso mUrchA samAliGgito . hAlAM naiva vibharmi naiva ca halaM mugdhe kathaM hAlikaH / satyaM hAlikataiva te samucitA saktasya govAhane vakroktyeti jito himAdrisutayA smero'vatAdvaH shivH|" (3) ubhayamukhena yathA 'vijaye ? kuzalasyato na krIDitumahamanena saha shktaa| . vijaye kuzalo'smi na tu byakSo'kSadvayami pANau // kiM me durodareNa prayAtu yadi gaNapatirna te'bhimataH / ka iha dveSTi vinAyakamahilokaM ki na jAnAsi // (1) atra dAruNeti karetyarthakatvena vakturabhipretaM, kASThenetyathanAnyo 'nyathA yojitavAnityabhaGgazleSaH / (2) atra kAlakUTArthe devyA prayukto'khaNDaH hAlAhalazadaH devena vibhAgapUrvakaM hAlAhalayordvandvaparatvena yojita iti sabhaGgazleSaH / (3) sabhaGgAbhaGgazleSamukhenetyarthaH / (8) vijaya itiH- .. devIvAkye "vijaye" iti sakhI sambodhanaM, tryakSa iti ca trinetratvAdIzvaravAcakaH / devavAkye tu " vijaye " iti saptamyantam / vyakSa iti kIDAthaM akSatrayaviziSTazca / ___ medurodareNa mama durodareNa lambodareNa ca / vinAyakaM vighnezvara, vInAM pakSiNAM nAyakaM garuDazca /
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 alaGkAra sarvasvam / candragrahaNena vinA nAsmi rame kiM pratArayasyevam / devyai yadi rucitamidaM nandinnAhUyatAM rAhuH // hA rAzitadaMSTre bhayakRti nikaTasthite ratiH kasya / yadi necchasi saMtyaktaH saMpratyevaiva hArAhiH // vasurahitena krIDA bhavatA saha kIdRzo na jihveSi / kiM vasubhirnamato'mUnsurAsurAnnaiva pazyasi puraH || Aropayasi mudhA kiM nAhamabhijJA kila tvadaGkasya / divyaM varSasahastraM sthitveti na yuktamabhidhAtum // iti kRtapazupati pelavapAzakalIlAprayuktavakroktaH / harSavazataralatArakamAnanamavyAdbhavAnyA vaH // vakroktizabdazcAlaMkArasAmAnyavacano'pIddAlaMkAravizeSe saMzitaH / sUkSmavastusvabhAvasya yathAvadvarNanaM svabhAvoktiH / iha vastusvabhAvavarNanamAtraM nAlaMkAraH / tattve sati sarva kAvyamalaMkAri syAt / na hi tatkAvyamasti yatra na vastusvabhAvavarNanam / tadarthaM sUkSma grahaNam / sUkSmaH kavayitRmAtrasya gamyaH / zrata eva tannirmita iva yo vastusvabhAvastasya yathAvadanyUnAnatiriktatvena varNanaM svabhAvoktiralaMkAraH / uktivacanaprastAvAdihAsyA lakSaNam | bhAvikarasavadalaMkArAbhyAmasya bhedo bhAvika prasaGgena nirNeSyate / yathA 'huGkAro nakhakoTicaJcupuTa kavyAghaTTanoTTaGkita stanvyAH kuntala kautuka vyatikare sItkArasImantitaH / - pRSThazliSyadavAmanastanabharotsedhAGkapAlIsudhA sekAkekaralocanasya kRtinaH karNAvataMsIbhavet // ' atItAnAgatayoH pratyakSAyamANatvaM bhAvikam / candragrahaNena candrasyAdAnena candroparAgeNa ca / nAsmi rame nAhaM ratiM karomi / hAhA / hetyavyayam / rAhau svarbhAnau / hArarUpe ahau ca / vasurahitena - dhanarahitena, aSTavasurahitena ca / aGkazcinham / utsaGgazca / zratra medurodareNa- hArAhAvityAdau sabhaGgatvamanyatrAbhaGgatvam /
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ shaardaa-grnth-maalaa| 101 atItAnAgatayorbhatabhAvinorathayAralaukikatvenAtyadbhutatvAdvayastasaMbandharahitazabdasaMdarbhasamarpitatvAzca pratyakSAyamANatvaM bhAvikam / kavigato bhAva prAzayaH zrotari pratibimbatvenAstIti, bhAvo bhAvanA vA punaH punazcetasi vinivezanaM so'traastiiti| na cedaM bhrAntiH, bhUtabhAvinobhUtabhAvitayaiva prakAzanAt / nApi rAmo'bhUditivastuvRttamAtram / bhUtabhAvigatasya pratyakSatvAkhyasya dharmasya sphuTasyAdhikasya pratilambhAt / nApIdamatizayoktiH / anyasyAnyatayAdhyavasAyAbhAvAt / nahi bhUtabhAvinAvabhUtabhAvitvenAdhyavasIyete, abhUtabhAvinI vA bhUtabhAvitvena / nApi, pratyakSamapratyakSatvena, apratyakSa vA prtyttven| na hi pratyakSatvaM kevalaM vastudharmaH / pratipattrapekSayaiva vastuni tthaabhaavaat| yadAhuH-'tatra yo jJAnapratibhAsamAtmano'nvayavyatirekAvanukArayati sa pratyakSaH' iti / kevalaM vastupratyakSatve pratipattuH sAmagrI upyujyte| sA ca lokayAtrAyAM cakSurAdIndriyasvabhAvA yoginAmatI. ndriyArthadarzane bhaavnaaruupaa| kAvyArthavidAM ca bhAvanAkhabhAvaiva / sA ca bhAvanA vastugatyAtyadbhutatvaprayuktA / atyadbhutAnAM ca vastUnAmA. darapratyayena hRdi saMdhAryamANatvAt / nApi bhUtabhAvinAmapratyakSANAM pratyakSatayaiva pratIrivArthagarbhIkAreNeyaM pratIyamAnotprekSA / tasyA abhimAnarUpAdhyavasAyakhabhAvatvAt / na hyapratyakSaM pratyakSatvenAdhya. vsiiyte| kiM tarhi kAvyArthavidbhiH pratyakSatvena dRzyate iti / nApi vastugata ivArtha utprekssaapryojkH| tasyA abhimAnarUpAyAH pratipattadharmatvAt / yadAhuH-'abhimAne ca sA yojyAjJAnadharmesukhAdivat! iti / kAvyaviSaye ca prayoktApi pratipattaiva / nApyadbhutapadArthadarzanAdatItAnAgatatvapratyakSatvapratIteH kAvyaliGgamidam / liGgaliGgibhAvena pratItyabhAvAt / yogivatpratyakSatayA prtiiteH| nApyayaM parisphuradUpatayA sacamatkArapratipatte rasavadalaMkAraH / rityAdicittavRttInAMtadanuSaktatayA vibhAvAdInAmapi sAdhAraNyena hRdayasaMvAditayA paramAdvaitajJAnavatpratItau tasya bhAvAt / iha tu tATasthyena bhUtabhAvinAM sphuTatvena bhinnsrvshvtprtiiteH| sphuTapratItyuttarakAlaM tu sAdhAraNyapratIto sphuTapratipattenimittaka auttarakAliko rasabada
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArasarvasvam / laMkAraH syAt / nApIyaM sundrvstusvbhaavvrnnnaatsvbhaavoktiH| tasyAM laukikavastugatasUkSmadharmavarNane sAdhAraNyena hRdayasaMvAdasaMbhavAt / iha ca lokottarANAM vastUnAM sphuTatayA tATasthyena pratIteH / kvacittu laukikAnAmapi vastUnAM sphuTatvena pratIto bhAvikasvabhAvoktyoH samAvezaH syAt / na ca hRdayasaMvAdamAtreNa svabhAvoktirasavadalaMkAra yorabhedaH |vstusvbhaavsNvaadruuptvaatsvbhaavoktH| cittavRttisamAdhirUpatvAca rasavadalaMkArasya, ubhayasaMvAdasaMbhavetu samAvezo'pi ghaTate / yatra vastugatasUkSmadharmavarNanaM syAttatra svabhAvAktiH, anyatra tu rasavada. laMkAra eva / nApyayaM zabdAnAkulatvahetuko jhaTityarthasamarpaNArUpaH prasAdAkhyo gunnH| tasya hi sphuTAsphuTobhayarUpavAkyArthagatatvena jhaTiti samarpaNaM rUpam / asya tu jhaTiti samarpitasya sataH sphuTatvena pratIto svarUpapratilambhaH / tasmAdayaM sarvottIrNa evAlaMkAraH / lakSye cAyaM pracuraprayogo dRshyte| . 'munirjayati yogIndro mahAtmA kumbhasaMbhavaH / yenaikaculuke dRSTau divyau tau matsyakacchapau // ' . - yathA vA-harSacaritaprArambhe brahmasadasi vedakharUpavarNane / tatra hi pratyakSamiva sphuTatvena tadIyaM rUpaM dRzyate / evaM tatraiva munikrodhavarNane, pulindavarNanAdau ca zeyam / ayaM tu tatra vicAralezaH saMbhavati-iha kvacidvarNanIyasya varNanAvazAdeva pratyakSAyamANatvam / kvacitpratyakSAyamANasyaiva varNanam / AdyaM yathodAhRtaM prAk / - dvitIyaM yathA..'anAtapatro'pyayamatra lakSyate sitAtapariva sarvato vRtaH / - acAmaro'pyeSa sadaiva vIjyate vilAsavAlavyajanena ko'pyayam // ' iti / atra prathamaprakAraviSayo'yamalaMkAro na prkaaraantrgocrH| . kavisamarpitAnAM dharmANAM hyalaMkAratvAt / na himAMzulAvaNyAdInAmiva vastusannivezinAm / api ca 'zabdAnAkulatA ceti tasya hetUnpracakSate' iti bhAmahIye, 'vAcAmanAkulatvenApi bhAvikam' iti coTalakSaNe vyastasaMbandharahitazabdasaMdarbhasamarpitatvaM pratyakSAyamANatvapratipAdakaM kathaM prayojakIbhavet yadi vastusannivezadharmigatatvenApi bhAvika syAt / tasmAdvAstavameva mahattvamuttaratra prakAraviSaye varNitamiti,
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ shaardaa-grnth-maalaa| naaymtraalNkaarH| yadi tu vAstavamevAtra saundarya kavinibaddhaM kavinibaddhavaktRnibaddhaM vA sakalavaktragocarIbhUtaM svabhAvoktivadalaMkAratayA vaNyeta tadAyamapi prakAro nAtIva duHshlissttH| ata eva 'pratyakSA iva yatrArthAH kriyante bhuutbhaavinH| tadbhAvikam' iti, evamanyairbhAvikalakSaNamakAri / svabhAvoktyA kiMcitsAdRzyAttadanantaramasya lakSaNaM kRtm| samRddhimavastuvarNanamudAttam / ___ svabhAvoktau bhAvike ca yathAvadvastuvarNanam / tadvipakSatvenAropitavastuvarNanAtmana udaattsyaavsrH| tatrAsaMbhAvyamAnavibhUtiyuktasya vastuno varNanaM kavipratibhotthApitamaizvaryalakSaNamudAttam / yathA-- (1) 'muktAH kelivisUtrahAragalitAH saMmArjanIbhiH kRtAH prAtaH prAGgaNasInni mnthrcldvaalaanggrilaakssaarunnaaH|| dUrAdADimabIjazaGkitadhiyaH karSanti kelIzukA yadvidvadbhavaneSu bhojanRpatestattyAgalIlAyitam // ' aGgabhUtamahApuruSacaritavarNanaM ca / udAttazabdasAmyAdihAbhidhAnam / mahApuruSANAmudAttacaritAnAmaGgIbhUtavastvantarAGgabhAvenopanibadhyamAnaM caritaM codAttam / mahApuruSacaritasyodArarUpatvAt / yathA(2) 'tadidamaraNyaM ysmindshrthvcnaanupaalnvysnii| nivasanbAhusahAyazcakAra rakSaHkSayaM raamH||" atrAraNye varNanIye rAmacaritamaGgatvena varNitam / rasabhAvatadAbhAsatatpazamAnAMnibandhanena rasavatpre. yaUrjasvisamAhitAni / udAtte mahApuruSacaritasya cittavRttirUpatvAJcittavRttivizeSasva. bhAvatvAcca rasAdInAmiha tadvadalaMkArANAM prastAvaH / ata eva catvAro' (1) atrotkrsmRddhivrnnnaadudaattaalngkaarH| (2) yasminnaraNye nivasanrAmo bAhumAtrasahAyo rakSasAM yaM cakAra tadidamaraNyamiti mahataH zrIrAmasyAraNyotkarSakatayA tadaGgabhAvAdapara udaattbhedH|
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 alaGkAra sarvasvam | laMkArA yugapallakSitAH / tatra vibhAvAnubhAvavyabhicAribhiH prakAzito ratyAdizcittavRttivizeSeo rasaH / bhAvo vibhAvAnubhAvAbhyAM sUciteo nirvedAditrayastriMzadbhedaH / devAdiviSayazca ratyAdirbhAvaH / tadAbhAseo rasAbhAseA bhAvAbhAsazca / zrAbhAsatvamaviSayapravRttyAnaucityAt / tatprazama uktaprakArAbhyAM nivartamAnatvena prazAmyadavasthA / tatrApi rasasya paraM vizrAntirUpatvAtsA na saMbhavati iti pariziSTabhedaviSayeo'yaM draSTavyaH / eSAmupanibandhe krameNa rasavadAdayo'laMkArAH / raso vidyate yatra nibandhane vyApArAtmani tadrasavat / priyataraM preyo nibandhanameva / evamUrjo balaM vidyate yatra tadapi nibandhanameva / anaucityapravRttatvAdatra balayeogaH / samAhitaM parihAraH / sa ca prakRtatvAduktabhedaviSayaH prazamAparaparyAyaH / taMtra yasmindarzane vAkyArthIbhUtA rasAdayo rasavadAdyalaMkArAH, tatrAGgabhUtarasAdiviSaye dvitIye udAttAlaMkAraH / yanmate tvaGgabhUtarasAdiviSaye rasavadAdyalaMkArAH, anyatra rasAdidhvaninA vyAptatvAttatra dvitIyeodAttAlaMkArasya viSayo nAvaziSyate / tadviSayasya rasavadAdinA vyAptatvAt / tatra rasavata udAharaNam 'kiM hAsyena na me prayAsyasi punaH prAptazcirAddarzanaM keyaM niSkaruNa ? pravAsarucitA kenAsi dUrIkRtaH / svapnAnteSviti te vadanpriyatamavyAsaktakaNThagraho budhvA roditi rikta bAhuvalayastAraM ripustrIjanaH // " etanmatadvaye'pyudAharaNam / tatra vAkyArthI bhUto'tra karuNo rasaH / zraGgabhUtastu vipralambhazRGgAraH / evaM rasAntareSvapyudAhAryam / preyo'laMkArAdau vizeSamanapecyAdAhriyate / preyAlaMkAro yathA 'gADhA liGganavAmanIkRta kucodbhinnaromodramA sAndrasvedarasAtireka vigalacchrImannitambAmbarA / mAmA mAnada mAti mAmalamiti kSAmAkSarollApinI suptA kiM nu mRtA nu kiM manasi me lInA vilInA nu kim // ar nAyikAyAM harSAkhyo vyabhicAribhAvaH / yathA vA 'tvadvaktrAmRtapAna durlalitayA dRSTayA kva vizramyatAM tvadvAkyazravaNAbhiyeogaparayoH zrAvyaM kutaH karNayeAH / ebhistatparirambhanirbharatarairaGgaH kathaM sthIyatAM kaSTaM tadviraheNa saMprati vayaM kRcchrAmavasthAM gatAH // ' -
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ shaardaa-grnth-maalaa| 105 atra cintAkhyo vybhicaaribhaavH| eSa eva ca bhAvAlaMkAraH / bhAvasya cAtra sthitirUpatayA varNanam / zAntyudayAvasthe tu vkssyete| UrjasvI yathA'dUrAkarSaNamohamantra iva me tannAni yAte zruti cetaH kAlakalAmapi prakurute nAvasthitiyAM vinaa| etairAkulitasya vikSatatarairaGgairanaGgAturaiH saMpadyeta kadA tadAptisukhamityetana vemi sphuTam // " atra rAvaNasyAbhilASako vipralambhazRGgAraH / autsukyaM ca vyabhicAribhAvaH / anaucityena pravRttau samAhitaM yathA'akSaNAH sphuTAzrukaluSo'ruNimA nilInaH zAntaM ca sArdhamadharasphuraNaM bhrukuTyA / bhAvAntarasya tava caNDi ? gato'pi roSo nogADhavAsanatayA prasaraM dadAti // ' atra kopasya prshmH| evamanyatrApyudAhAryam / bhAvodayo bhAvasaMdhirbhAvazabalatAzcaite pRthglNkaaraaH| bhAvasyoktarUpasyodaya udgamAvasthA, saMdhiH dvayAviruddhayoH spardhitvenopanibandhaH, zabalatA ca bahUnAM pUrvapUrvopamardaina nibndhH| ete ca pRthagrasavadAdibhyo bhinnaalNkaaraaH| etatpratipAdanaM caudbhaTAdibhireSAM pRthagalaMkAratvena nirdiSTatvAt / atha ca saMsRSTisaMkaravailakSaNyenaite ca sarvAlaMkArAH pRthakkevalatvena, alaMkArA iti sarvAlaMkArazeSatvenoktam / saMsRSTisaMkarayorhi saMpRktatayA siddhAnAmalaMkArANAM sthitistadvailakSaNyapratipAdanametat / tatra bhAvo. dayo yathA 'ekasminchayane vipakSaramaNInAmamahe mugdhayA sadyaH kopaparigrahaglapitayA cATUni kurvannapi / AvegAdavadhIritaH priyatamastUSNI sthitastatkSaNAnmAbhUtsupta ivetyamandavalitagrIvaM puniikssitH||" atrautsukysyodyH| bhAvasaMdhiryathA'vAmena nArInayanAzrudhArAM kRpANadhArAmatha dakSiNena / utpa~sayannekataraH kareNa kartavyamUDhaH subhaTo babhUva / '
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArasarvasvam / ::zratra snehAkhyaratibhAvaraNautsukyayoH saMdhiH / bhAvazabalatA yathA(1) 'kvAkArya zazalakSmaNaH kva ca kulaM bhUyo'pi dRzyeta sA doSANAM prazamAya naH zrutamaho kope'pi kAntaM mukham / kiM vakSyantyapakalmaSAH kRtadhiyaH svapne'pi sA durlabhA cetaH svAsthyamupaihi kaH khalu yuvA dhanyo'dharaM pAsyati // " atra vitarkItsukyamatismaraNazaGkAdainyadhRticintAnAM bhAvAnAM zabakhatA / tadete cittavRttigatatvenAlaMkArA drshitaaH| . adhunaiSAM sarveSAmalaMkArANAM sNshlesssmutthaapitmlNkaardvymucyte| tatra saMzleSaH saMyoganyAyena samavAyanyAyena ca dvividhaH / saMyoganyAyo yatra bhedasyotkaTatayA sthitiH| samavAyanyAyo yatra tasyaivAnutkaTatvenAvasthAnam / tatrotkaTatvena sthitI tilataNDulanyAyaH, itaratra tu kSIranIrasAdRzyam / krameNaitaducyate eSAM tilataNDulanyAyena mizratvaM sNsRssttiH| uktAlaMkArANAM yathAsaMbhavaM yadi kvacid yugapad saMghaTanA syAt, tadA te kiM pRthaktvena paryavasitAH, uta tadalaMkArAntarameva kiMciditi vicAryate--tatra yathA bAhyAlaMkArANAM sauvarNamaNimayaprabhRtInAM pRthakcArutvahetutve'pi saMghaTanAkRtaM cArutvAntaraM jAyate tadvatprakRtAlaMkArANAmapi saMyojane cArutvAntaramupalabhyate / tenAlaMkArAntaraprA. durbhAvAna pRthakparyavasAnamiti nirnnyH| alaMkArAntaratve'pi ca saMyoganyAyena sphuTAvagamo bhedaH / samavAyanyAyena vAsphuTatvAvagama iti dvaidham / pUrvatra saMsRSTiH, uttaratra sNkrH| ata eva tilataNDulanyAyaH, kSIranIranyAyazca tayoryathArthatAmeva gmytH| tatra tilataNDulanyAyena bhavantI saMsRSTistridhA / zabdAlaMkAragatatvena, arthAlaMkAragatatvena, ubhayAlaMkAragatatvena ca / tatra zabdAlaMkArasaMsRSTiryathA(1) atra kvAkAryamityAdI vitarkaH, bhUyo'pItyautsukya, doSANAmiti matiH, kopo'pIti smRtiH, kiM vakSyantIti zaGkA, svapne - pIti dainyam / cetaH svAsthyamiti dhRtiH, kaH khalviti cintA iti sphuTaM bhAvAnAM pUrvapUrvopamardaina pratIyamAnA'vasthitirUpA shbltaa| . ....... . . . . .
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAradA-grantha-mAlA / kusuma saurabhalAbhaparibhrama bhramara saMbhramasaMbhRtazobhayA / vanitayA vidadhe kalamekhalA kalakalo'lakale ladRzAnyayA // 1 zratrAnuprAsayamakayorvijAtIyayeoH saMsRSTiH / atraiva 'alakalAlakalola' iti, tathA 'kalolakalAla' iti sajAtIyayAH saMsRSTiH / arthAlaMkArasaMsRSTiryathA 'devi ? kSapA galati cakSuramandatAramunmIlayAzu nalinIva sabhRGgamabjam / eSa tvadAnanaruceva viluNThyamAnaH pazyAmbaraM tyajati niSpratibhaH zazAGkaH // zratra sajAtIyathArupameotprekSayoH saMsRSTiH . 'limpatIva tamo'GgAni varSatIvAJjanaM nabhaH / zrasatpuruSaseveva dRSTirniSphalatAM gatA // zratrotprekSayAH sajAtIyayorutprekSopamayeorvijAtIyayozca saMsRSTiH / ubhayasaMsRSTiryathA 'zrAnandamantharapuraMdara muktamAlyaM maulau haThena nihitaM mahiSAsurasya / pAdAmbujaM bhavatu me vijayAya maJjumaJjIraziJjitamanohara mambikAyAH // zratropamAnuprAsayeoH saMsRSTiH / pAdAmbujamityatra hyupamAyAM mIraziJjitayogo vyavasthApakaM pramANam / sa hi rUpake pratikUlaH / pArizeSyAdupamAM prasAdhayati / tadevaM saMsRSTistridhA nirNItA / adhunA kSIranIranyAyena saMkara ucyate kSIranIranyAyena tu saMkaraH / / mizratva ityeva / tatra - anutkaTabhedatvamutkaTabhedatvaM ca saMkaraH / ttro| tkaTabhedA saMsRSTiruktA / zranutkaMTabhedaH saMkaraH / tacca mizratvamaGgAGgibhAvena saMzayena ekavAcakAnupravezena ca tridhAbhavatsaMkaraM tribhedamutthApayati / krameNa yathA 'aGgulIbhiriva kezasaMcayaM saMniyamya timiraM marIcibhiH / kuGkhalIkRta saroja locanaM cumbatIva rajanImukhaM zazI // "
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 alaGkArasarvasvam / atrAGgulIbhirivetyupamA, saiva sarojalocanamityasyA upamAyAH prasAdhikA / rajanImukhamiti shlessmuulaatishyoktiH| prArambhavadanAkhyayormukhyayorabhedAdhyavasAyAt / ata eva tyornggaanggibhaavH| evaM ca vAkyoktasamAsokte upame zleSAnugRhItA cAtizayoktirutprekSAyAH 'cumbatIva' iti prakAzitAyA anumaahikaa| tabalena tasyAH smutthaanaat| sA ca samutthApitA samutthApakAnAM camatkArakAritAnibandhanamityastyaGgAGgibhAvaH / yathA vA 'trayImayo'pi prathito jagatsu yadvAruNI pratyagamadvivasvAn / manye'stazailAtpatito'ta eva viveza zuddhyai vaDavAgnimadhyam // ' atra prathamAdhaiM virodhapratibhotpattihetuH zleSaH / darzanAntare tu virodhazleSau dvAvalaMkArau / tadanugRhItA ca dvitIye'dhaiM manyepadaprakA. zitotprekSA / atazcAtrAGgAGgibhAvaH / tathA hyatra yatkAraNamutprekSate tatra virodhshlessaanuprveshH| yazcAtra kAryamutprekSAnimittaM, tatra patitatvAgnipravezau vastusthityA anyathAsthitAvapi anyathAbhUtAbhyAM tAbhyAmabhedenAdhyavasitau sheyau| tenAtrAkAGgibhAvaH saMkaraH / na ca virodhapratibhotpattihetau zleSe zleSasya vi. rodhena sahAGgAGgibhAvaH saMkaraH, utprekSAyA vA nimittagatAtizayoktyA sahAGgAGgibhAvaH saMkaraH, tAbhyAM vinA tayoranutthAnAt / atazca niravakAzatvAddhAdhakatvam / na ca mantavyaM virodhamantareNApi zleSo dRzyate iti zleSasya sAvakAzatvamiti / yato na bamo virodhamantareNApi zleSo na bhavatIti / kiM tahalaMkArAntaravivikto viSayaH zleSasya nAstIti niravakAzatvAtteSAM bAdhaH / tanmadhye ca virodho'nupraviSTa iti so'pi tena bAdhyata iti na kazciddoSaH / eva marthAlaMkArasaMkara uktH| zabdAlaMkArasaMkarastu kaizcidudAhRto yathA 'rAjati tttiiymbhihtdaanvraasaatipaatisaaraavndaa| gajatA ca yUthamaviratadAnavarA sAtipAti sArA vanadA // ' atra yamakAnulomapratilomayoH zabdAlaMkArayoH parasparApekSitvenAzAhisaMkara iti| etattu na samyagAvarjakam / zabdAlaMkArayoH zabdavadupakAryopakArakatvAbhAvenAGgAGgibhAvAbhAvAt / zabdAlaMkArasaMghaSTistvatra zreyasI / yathodAhRtaM pUrvam /
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ shaardaa-grnth-maalaa| 104 yadvA, atra zabdAlaMkAradvayamekavAcakAnupraviSTamiti tRtIyaH saMkaro jJeyaH / evamekaH prakAro darzito dvitIyaH prakArastu saMdehasaMkarAkhyaH / yatrAnyataraparigrahe sAdhakaM pramANaM nAsti bAdhakaM vA pramANaM na vidyate tatra nyAyaprAptaH saMzaya iti saMdehasaMkarastatra visheyH| yathA'yaH kaumAraharaH sa eva hi varastA eva caitrakSapA. ste conmIlitamAlatIsurabhayaH prauDhAH kadambAnilAH / sA caivAsmi tathApi tatra suratavyApAralIlAvidhau revArodhasi vetasItarutale cetaH samutkaNThate // atra vibhAvanAvizeSoktyoH sNdehsNkrH| tathA hyutkaNThAkAraNA. bhAve'pyutkaNThAyA utpattau vibhAvanA / sa ca kAraNAbhAvo 'yaH kaumAra. haraH' ityAdinA kAraNaviruddhamukhena pratipAditaH / tathA ca 'yaH kaumAraharaH ityAdAvanutkaNThAkAraNasadbhAve'pi anutkaNThAyA anutpatto vishessoktiH| sA cAnutpattiH samutkaNThate' iti virodhotpattimukhenokA / ata eva dvayorapyasphuTatvamanyatroktam / na cAnayoH pratyekaM sAdha kabAdhakapramANayoga iti saMdehasaMkaro'yam / yathA vA 'yadvakracandra navayauvanena shmshrcchlaadullikhitshckaasti| uddAmarAmAgRDhamAnamudrAvidrAvaNa mantra iva smarasya // ' atra vaktraM candra iveti kimupamA, uta vaktrameva candra iti kiM rUpakamiti sNshyH| ubhayathApi samAsasya bhaavaat| 'upamitaM vyAghrAdibhiH' ityupamAsamAsaH / vyAghrAdInAmAkRtigaNatvAt / mayUrakhyasakAditvAttu ruupksmaasH| mayUravyaMsakAdInAmAkRtigaNatvAt / na cAtra kvacitsAdhakabAdhakapramANasadbhAva iti saMdehasaMkaraH / __ yatra tu kasyacitparigrahe sAdhakaM bAdhakaM vApramANaM vidyate tatra niyataparigrahaH / tatrAnukUlyaM sAdhakatvam, prAtikUlyaM bAdhakatvam / tatra sAdhakatvaM yathA 'prasaradvindunAdAya zuddhAmRtamayAtmane / namo'nantaprakAzAya zaMkarakSIrasindhave // ' atra zaMkara eva kSIrasindhuriti rUpakasyAmRtamayatvaM sAdhakam / tasya zaMkarApekSayA kSIrasindhAvanukUlatvAt / upamAyAstu na baadhkm| zaMkare'pi tasyopacaritasya saMbhavAt / yathA vA
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArasarvasvam / 'etAnyavantIzvarapArijAtajAtAni tArApatipANDurANi / saMpratyahaM pazyata digvadhUnAM yazaHprasUnAnyavataMsayAmi // .. .... atrAvataMsanaM prasUneSvanuguNamiti rUpakaparigraheNa sAdhakaM prmaannm| bAdhakaM yathA-- 'zaradIva prasarpantyAM tasya kodnnddttaaNkRtii| -:. vinidrajambhitaharivindhyodadhirajAyata / ' atra vindhya uddhirivetyupamAparigrahe vinidrajambhitahaririti sA. dhAraNaM vizeSaNaM bAdhakaM pramANam / 'upamitaM vyAghrAdibhiH saha sAmA. jyAprayoga' iti vacanAt / upamAsamAse pratikUlatvAt / atazca pArizeSyAdrapakaparigrahaH / na tu zaradIvetyupamAtropamAsAdhakatvena vijJeyA / na hyaupamyena kadAcidarthasiddhiH na hyaupamyenAlaMkAreNa prakrAntena nirvAhaH kartavya iti rAjAjJaiSA / nApi dharmasUtrakAravacanam / nApyeSa nyAyaH / uttarottarasAmyaprakarSavivakSaNe prakrAntopamAparityAgena rUpakanirvAha syocittvaat| viparyayastu duSTa eva / yathA-'yenendurdahano viSaMmalayajaM hAraH kuThArAyate / tasmAtprakRte sAmAnyaprayoge upamAparigrahe bAdhaka iti mayUravyaMsakAdezakRtigaNatvAdrapakasamAzrayeNa rUpakameva boddhavyam / evaM 'bhASyAbdhiH kvAtigambhIraH' ityAdI draSTavyam / sAdhakabAdhakAbhAve tu sNdehsNkrH| yathodAhRtam / ... tRtIyastu prakAra ekvaackaanuprveshlkssnnH| yatraikasminvAcake - nekAlaMkArAnupravezaH, na ca saMdeho nApyaGgAGgibhAvaH / yathA-- . 'murArinirgatA nUnaM narakapratibandhinI / tavApi mUrdhni gaGgeva cakradhArA patiSyati // " .. atra murArinirgateti sAdhAraNavizeSaNahetukA upamA, narakapratibandhinIti zliSTavizeSaNasamutthazvopamApratibhotpattihetuH zleSazcaikasminneva zabde praviSTau, tasyobhayopakAritvAt / atra ca yathArthazleSaNa sahopamAyAH saMkarastathA zabdazleSeNApi saha dRzyate yathA 'stpusskrdyotitrnggshobhinymndmaarbdhmRdnggvaaye| , udyAnavApIpayasIva yasyAmeNIgRzo nATyagRhe ramante // " . atra payasIva nATyagRhe ramante ityetAvataiva samucitopamA nisspnnaa| satpuSkaradyotitaraGga iti zabdazleSeNa sahakasminneva zabde
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ shaardaa-grnth-maalaa| 111 saGkIrNA / zabdAlaMkArayoH punarekavAcakAnupravezena saMkaraH pUrvamudAhato 'rAjati taTIyam' ityaadinaa| ekavAcakAnupravezenaiva cAtra saMkIrNatvam / ata eva vyavasthitatvamanyAnubhASitamaprayojanakam / tulyajAtIyayorapyalaMkArayorekavAcakAnupraveze saMbhavAt / zabdArthavRtyalaMkArastu bhaTTodbhaTaprakAzitaH saMsRSTAvantarbhAvita iti triprakAra eva saMkara iha pradarzitaH / idAnImupasaMhArasUtram evamete zabdArthobhayAlaMkArAHsaMkSepataH suutritaaH| evamiti pUrvoktaprakAraparAmarzaH / ete iti prakrAntasvarUpanirdezaH / suutritaa| alaMkArasUtraiH sUcitAH saMkSepataH prakAzitAH / tatra zabdAlaMkArA yamakAdayaH / arthAlaMkArA upamAdayaH / ubhayAlaMkArA laattaanupraasaadyH| saMsRSTisaMkaraprakArau kaucidlNkaarau| tad patvAt / lokavadAzrayAzrayibhAvazca tadalaMkAranibandhanam / anvayavyatirekI tu tatkAryatve prayojakau / na tadalaGkAratve / tadalaMkArapra. yojakatve tu zrautApamAderapi zabdAlaMkAratvaprasaGgAt / tasmAdAzrayAzrayibhAvenaiva ciraMtanamatAnusmRtiH // saMpUrNamidamalaMkArasarvasvam / Printed by Rameshwar Pathak at the Tara Printing Works, Benares.
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArasUtrANi ( 1 ) ihArthapaiaunaruktyaM zabdArthapaiaunaruttyazceti trayaH paiaunaruktaya prakArAH / (2) tatrArthapaiaunaruktyaM prarUDhaM doSaH (3) zrAmukhAvabhAsanaM punaruktavadAbhAsam / (4) saGkhyAniyame pUrvaM chekAnuprAsaH / (5) anyathAtu vRttyanuprAsaH / (6) svaravyaJjanasamudAyapaunaruktyaM yamakam / (7) zadvArthapaiAnaruktyaM prarUDhaM doSaH / (8) tAtparyabhedavattu lATAnuprAsaH / ( 8 ) tadevaM paiaunaruktaye paJcAlaGkArAH / (10) varNAnAM khaDgAdyA kRtihetutve citram / (11) upamAnopameyayeAH sAdharmya bhedAbhedatulyatve upamA / (12) ekasyaivopamAnopameyatve'nanvayaH / (13) dvayeAH paryAyeNa tasminnupameyopamA / (14) sAdRzyAnubhavAdvastvantarasmRtiH smaraNam / (15) abhedaprAdhAnya zrArope zrAropaviSayAnapahnave rUpakam / ( 16 zrAropyamANasya prakRteApayeogitve pariNAmaH / (17) viSayasya sandihyamAnatve sandehaH / (18) sAdRzyAdvastvantarapratItirbhrAntimAn / (16) ekasyApi nimittavazAdanekadhA grahaNaM ullekhaH / (20) viSayA pahave'pahanutiH / (21) adhyavasAye vyApArapradhAnya utprekSA / (22) adhyavasitaprAdhAnye tvatizayoktiH / (23) aupamyasya gamyatve padArthagatatvena prastutAnAmaprastutAnAM vA samAnadharmAbhisambandhe tulyayogitA /
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ (24) prastutAnAmaprastutAnAca dIpakam / (25) vAkyArthagatatvena sAmAnyasya vAkyadvaye pRthanirdeze prati vastUpamA (26) tasyApi bimbapratibimbatayA nirdeze dRssttaantH| (27) sambhavatAsambhavatA vA vastusambandhena gamyamAnaM pratibimba karaNaM nidrshnaa| (28) bhedaprAdhAnya upamAnAdupameyasyAdhikye viparyaye vA vyatirekaH / (26) upamAnopameyayorekasya prAdhAnyanirdeze'parasya sahArthasambandhe shoktiH| (30) vinA kiJcidanyasya sadasattvAbhAvo vinoktiH / (31) vizeSaNasAmyAdaprastutasya gamyatve samAsoktiH / (32) vizeSaNasAbhiprAyatvaM parikaraH / (33) vizeSyasyApi sAmye dvayovaLapAdAne shlessH| (14) aprastutAt sAmAnyavizeSabhAve kAryakAraNabhAve sArUpyeca prstutprtiitaavprstutprshNsaa| (35) sAmAnyavizeSakAryakAraNabhAvAbhyAM nirdiSTaprakRtasamarthanamarthA ntrnyaasH| (36) gamyasyApi bhaGgyantareNAbhidhAnaM paryAyoktam / (37) stutinindAbhyAM nindAstutyorgamyatve vyAjastutiH / (38) uktavakSyamANayoH prAkaraNikayAvizeSapratipattyarthaM niSedhAbhAsa aakssepH| (36) aniSTavidhyAbhAsazca / (40) viruddhAbhAsatvaM virodhaH / (42) kAraNAbhAve kAryasyotpattivibhAvanA / (42) kAraNasAmagrye kaaryaanutpttivishessoktiH| (43) kAryakAraNayoH samakAlatve paurvAparyaviparyaye caatishyoktiH| (44) tayovibhinna deshtve'snggtiH| (45) virUpakAryAnarthayorutpattivirUpasaMghaTanA ca viSamam / (46) tadviparyayaH samam / (47) svaviparItaphalaniSpattaye prayatno vicitram / (48) AzrayAzrayiNAranAnurUpyamadhikam /
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 3 ) (4) parasparaM kriyA janane'nyonyam / (50) anAdhAramAdheyamekamanekagocaramazakyavastvantarakaraNaJca vizeSa (51) yathA sAdhitasya tathaivAnyenAnyathAkaraNaM vyAghAtaH / (52) saukaryeNa kAryaviruddhakriyA ca / (53) pUrvapUrvasyottarottarahetutve kAraNamAlA / (54) yathApUrva parasya vizeSaNatayA sthApane'pohanevaikAvalI / (55) pUrvapUrvasyottarottara guNAvahatve mAlAdIpakam / (56) uttarottaramutkarSaH saarH| (57) hetorvAkyapadArthatve kAvyaliGgam / . .. (58) sAdhyasAdhananirdezo'numAnam / (54) uddiSTAnAmarthAnAM krameNAnunirdezo yathAsaMGkhyam / (60) ekamanekasminnanekamekasmin vA krameNa paryAyaH / (61) samanyUnAdhikAnAM samAdhikanyUnairvinimayaH privRttiH| (62) ekasyAnekatra prAptAvekatra niyamanaM parisaGkhyA / (63) dnnddaapuupikyaarthaantraaptnmrthaapttiH| , (64) tulyabalavirodho vikalpaH / (65) guNakriyAyogapadyaM samuccayaH / (66' ekasya siddhihetutve'nyasya tatkaratvaJca / (67) kAraNAntarayogAtkAryasya sukaratvaM samAdhiH / (68) pratipakSapratIkArAzaktau tadIyatiraskAraH pratyanIkam / (64) upamAnasyAkSepa upameyatAkalpanaM vA pratIpam / (70) vastunA vastvantaranigRhanaM nimIlitam / (71) prastutasyAnyena guNasAmyAdaikAtmyaM sAmAnyam / (72. svaguNatyAgAdatyutkRSTaguNasvIkArastadguNaH / (73) sati hetau tadrapAnanuhAro'tadguNaH / (74) uttarAtpraznonayanamasakRdasambhAvyamuttaraM cottaram / (75) saMlakSitasUkSmArthaprakAzanaM sUkSmam / (76) udnnivastunigUhanaM vyAjoktiH / (77) anyathoktasya vAkyasya kAkuzleSAbhyAmanyathA yojanaM vkroktiH| (78) sUkSmavastusvabhAvasya yathAvavarNanaM svabhAvoktiH /
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 4 ) (76) zratItAnAgatayeoH pratyakSAyamANatvaM bhAvikam / (E) samRddhimadvastuvarNanamudAttam / (81) aGgabhUtamahApuruSacaritavarNanaJca / (82) rasabhAvatadAbhAsa tatprazamAnAM nibandhe rasavatpreyaUrjjasvisamAhitAni / (83) bhAvodayasandhizabalatAzcaite pRthagalaGkArAH / (84) eSAM tilataNDulanyAyena saMsRSTiH / (5) kSIranIranyAyena tu saGkaraH / (86) evamete zadvArthobhayAlaGkArAH saMkSepataH sUtritAH /
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkAra sarvasvasya zlokAnukramaNikA / 105 asya hi pravaya 73 | zrasyAH sarga 107 zrahameva guruH zrakSNeoH sphuTAsnu... aGgalekhA aGgulIbhiriva zraraNaM laDaha atizayita atrAnugodaM atha patrimatA zratheopagUDhe anantarana ananyasAmAnya ananvayeca zrAtapatro zrantachidrANi abdhirlaGgita apAGgatarale zramuSmillAvaNyA zrayaM mArtaNDaH kiM ... zrayaM vArAme zrayamekapade araNyAnI alaMkAraH zaGkA alaMkAro'tha zravirala zravyAtsa vo asamApta asaMbhRtaM ... ... ... ... 36 zrahInabhujagA 23 aho kedrazI 23 | zraho hi me 26 zrAkRSTivega 56 zrIkRSyAdAva 65 zraTopena 36 | zrAmandasundara 16 | zrabhAti 102 zrA muNDazirasi 64 zrAropayasi 45 zrato'pi 64 iti kRtapazu 34 induH kiM kva 30 indurlipta 72 indorlakSma 60 utkope tvayi 76 utkSipta saha udbhrAntojjhita 60 unnatyai namati 41 | upoDharAgeNa 46 | uro dattvA 56 e ehi dAva 73 | ekasmiJchayane .... : ... : ... 40 64 16 66 65 56 60 18 107 26 47 100 74 100 30 62 47 chuha 33 78 51 5 63 205
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekAkinI etattasya : ::::::::::::::: ... ... etAnyavantI eSA sthalI yatra ... aindraM dhanuH ... bhoSThe bimbapha kajalahima kaNThasya tasyAH ... kapolaphalakA kamalamanambhasi ... karpUra iva kastUrotila kastvaM bhoH kA visamA kAzAH kAzA kAkArya zaza kimAsevyaM / kimityapAsyA kivaNANa kiM tAruNyataro ... kiM nAma dardura ... kiM padmasya ruciM kiM bhUSaNaM kiM me duroda ... kiM vRttAntaH kiM hAsyena na kuberajuSTAM kulamamalinaM kusumasaurabha kRtaM ca garvAmi hukAro nakha 37 8 | kauTilyaM kaca 61 kSINaH kSINa .... | khamiva jalaM gaccha gacchasi gaNikAsu gaeDAnte mada gatAsu tIraM garvamasaMvAdya gAGgamambu gADhAliGgana guruparatatra gRhNantu sarve ghettuM muJcai cakArya eva cakrAbhighAta candragrahaNena citraM citraM | cUr3AmaNipade ... colasya yadbhIti ... jaye dhariyAH jitendriyatvaM jyotsnA tamaH ... | jyonAbhasma NArANo tti taeNatthi kimpi ... tadidamaraNyaM ... ... 103 tanvI manoramA ... .... 51 tvaM hAlAhala .... ... 8 tvatpAdanakha ... ... 46 tvadaGgamArdava 100 | tvadvakrAmRta : :: :: :: : :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: : tva ::::::::
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ tvamevaM saundaryA ... ... 77 nirIkSya vidyu ... ... tAlA jAanti | ninAnya ... ... tIrthAntareSu nizAsu bhAsva tIrkhA bhUteza nItAnAmA ... prayImayo'pi nerivotpalaiH prayImayo'pi ___ ... ... 10% no kiMcitkatha datvA darzana ___ ... ... 86 nyazcatkuJcita dantaprabhA ... ... 51 pathi pathi ... dAmodarakarA parahiaaM ... dAruNaH kASThato paricchedAtItaH dAse kRtA ... ... 25 paryako rAja ... dAho'mbhaH pazupatirapi ... ... didRkSavaH ... ... 48 pazyatsUdrata ... divamapyupa pazyantI trapayeva durvArAH smara ... ... 61 pazyAmaH kimiyaM dUrAkarSaNa ... ... 105 pANDyo'yamaMsA dRzA dagdhaM pAtAlameta ... deyA zilApaTTa pIyUSaprasRti devi tapA ... ... 107 pRthvi sthirA dordaNDAJcita purANi yasyAM dhujano mRtyunA puSpaM pravAlopa dyAmAliliGga | pUrNendoH pari dyauratra kvaci 78 prabhAmahatyA ... ... dhavalo'si prasaradvindu ... ... dhanyAH khalu prasapattAtparya dhAvattvadazva | prasIdeti ... dhRtadhanuSi . ... ... 88 prApyAbhiSeka ... na tajalaM .... ... 81 prAyaH pathya .... nanvAzraya prAsAde sA .... nimeSamapi ... | bANena hatvA nirarthakaM ... | vAlazraNAhaM : :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: ::
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ bibhrANA hRdaye kiyannaya brUmaH bhaktiprahnavilo bhaktirbhave bhAsate pratibhA bhujaMgakuNDalI bhramimarati maggizraddha madanagaNanA manISitA: mandamagni ... ... malayajarajasA mahilAsahassa mAnamasyA muktAH keli munirjayati murArinirgatA' mRgalocanayA .... ... mRgyazvadarbhA yaH kaumAraharaH yattvanne samAna yA laharI yatraiva mugdheti yathA randhra yadi necchasi yadetaccandrA candre ... ... yadvA mRSA yadvismayasti yasya kiMcida yAntyA muhurva ... ... ... .... 1000 ... ... ... ( = ) 60 / yAmi manovA 16 yuddhe'rjunA ... 58 ye kandarAsu .. 87 yena lambAlakaH 20 yairekarUpa 16 yairdRSTo'si 27 yogapaTTo 40 | yo yaH pazyati 52 raJjitA nu 83 | raktacchadatvaM 54 rathasthitAnAM ... 65 rAjati taTIya 36 |rAjanrAjasutA 2 rAjJo mAna 103 | rAjye sAraM 102 | hara mahi 110 lAvaNyadraviNa 50 lAvaNyaukasi ... 82 limpatIva tamo 74 lokottaraM 82 vaktrasyandi 83 vasurahitena 86 vAmena nArI 83 vijaye kuzala 100 vidalitasakalA 33 . vidvanmAnasa ... vinayena vinA 70 vibhinnavarNA 83 | viyoge gauDa 63 | vilaGghayanti 21 vilasadamara ... 106 ... 1000 ... ... ... www .... ... ::: ... ... ... ... ... ... ... 27 22 64 62 53 23 42 18 30 58 38 108 63 57 82 44 40 84 35 65. w` 100 105 haha 60 27 46 pU 47 / noho 33
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... 35 vilikhati .... ... ... 52 savaH pAyAdi ... visRSTarAgA ... | sa vaktumakhi vistArazAlini sahasA vidadhIta vRSapuMgavala ... sahyAH pannaga zaradIva ... sAdhUnAmupakartu zazI divasa ... ... 1 sA bAlA vaya zuddhAntadurlabha sAhityapAtho zailendrapratipAdya sImAnaM na jagAma .... sa ekatrINi ... , ... 74 suhazra vilambasu saMketakAla ... ... ... 7 saujanyAmbu ... saMgrAmAGgana spRSTAstA nandane saMcArapUtAni ... ... 44 svapakSalIlA sacchAyAmbhoja | svecchopajAta sajAtapatra ... | hA rAhI zita satpuSkaradyoti hRdayamadhiSThita sadhaH karasparza | he helAjita ... sadyaH kauzika
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ vikrayArtha prastuta pustkeN| -O:-*-::(1) raghuvaMza (prathamAdi caturtha sarga paryanta ) subodhinI TIkA, saralArtha, saralabhASA, vistRtabhUmikA, upayogI saMkSipta itihAsa, vizeSa TippaNI tathA bAraha varSa ke arthAt san 1425 taka ke praznapatra, zloka baddha prati sarga kI saMkSipta kathA evaM bhASA meM vistRta kathAsAra shit| (2) meghadUta ( pUrvArdha) subodhinI TIkA, saralArtha, saralabhASA, saMkSipta itihAsa, paurANika kathA evaM prazna patra sahita // (3) zrutabodha-subodhinI TIkA, udAharaNa aura usakI TIkA, chandomarI tathA piGgala sUtra ke lakSaNa shit| (4) zrutabodha (azlIlapada parivatita) subodhinI TIkA, udAharaNa aura usakI TIkA, chandomaJjarI, tathA piGgala sUtra ke lakSaNa shit| (5) rAmAyaNa mhaabhaart-subodhiniittiikaa| (6) kirAtArjunIya (1-3 sarga) subodhinI aura mallinAthI TIkA, viSayasUcI, subhASita, kathAsaMkSepa, saralArtha, samAsa, vAcyaparivartana aura vistRta bhUmikA sahita ) zizupAlavadha (prathama-dvitIya sarga) subodhinI TIkA saralArtha, samAsa, vyAkaraNa, vAcyaparivartana, saMkSipta kathA bhAga zlokavaddha, hindI meM vistRta kathAsAra tathA atyupayogI vistRta bhUmikA shit| (8) paJcatantra-TippaNI sahita sajilda / (8) alaGkAra-sarvasva-TippaNI aura vistRta bhUmikA sahita 1 // ) (10) mahAkavi-mAgha (mAgha viSayaka prAcIna gaveSaNA) (11) ratirahasya-saMskRta TIkA haraprakAra ke pustakoM ke prApti kA sthAnaH mainejara, zAradA bhavana 46 agastakuNDa-banArasa / 11) riri