________________
'ર કે કોની કમાણી તા. ૧૬ ફેબ્રુઆરી ૨૦૦૭
કરી
કરો આ ઉપર
જીવન
:
શબ્દ-રમત
| ડૉ. રણજિત એમ. પટેલ અનામી' "કબીરના ભજનમાં એક પંક્તિ આ પ્રમાણે છે:-
કરું કે એ ‘એકપક્ષી' કર્યું હશે ? કેવું હશે? એવો જ બફાટ ‘કાન્ત’ના “કુછ લેના ન દેના, મગન રહેના.” ભાવાર્થ એવો છે કે અનવદ્ય ખંડ કાવ્ય “વસંત વિજય'માં આવતી પાંડુની માદ્રી પ્રત્યેની જીવન-વ્યવહાર એવો રાખવો કે આગળ ઉલાળ નહીં ને પાછળ ઉક્તિ સંબંધે કરેલો. પાંડુની ઉક્તિ છેઃધરાર નહીં, પણ આ પંક્તિમાં “ન” એ દેહલી-દીપક જેવો છે. “કુછ નથી શું કુંતાજી! નહિ અરર ! આંહી રહી શકે, લેના' સાથે “ન' રાખીએ તો અર્થ થાય કૈક લેવું ખરું પણ પાછું પ્રયે! તું એકાકી! સ્વજન વિણ વૃત્તિ ક્યમ ટકે? આપવું નહીં ને બસ ખુશ રહેવું.
એકાકીનો ‘એ' ગાતાં ગાતાં છૂટો પાડું ને આવી જ શબ્દ–રમત, અલ્પ વિરામ ક્યાં મૂકાય છે તત્સંબંધે છે. “પ્રિયે” ને “કાકી’ બનાવી દઉં! પંજાબી જો ખીઓ, ગામડાગામની અભણ સગર્ભા સ્ત્રીઓ, હું તો સ્કૂલનો વિદ્યાર્થી હતો પણ ગુજરાતીના એક પ્રતિષ્ઠિત
મહારાજ ! મારે પૂતર' આવશે કે “ધી” એવી પૃચ્છા કરે ત્યારે કહે - અધ્યાપકે, “શાખામૃગનો અર્થ’ ‘વાનર'ને બદલે મૃગ કરતા હતા! | ‘પૂત ન ધી’...પૂત એટલે પુત્ર અને ધી એટલે પુત્રી. અહીં પણ “અમારા દર્દીનું જગત મહીં આશ્વાસન જ કે કબીરના ભજનના “ન” ની જ કમાલ છે. છોકરો આવે તો અલ્પ અમારા જેવા કે અગણ દરદી નિત્ય ભટકે.' વિરામ ‘પૂતપછી મૂકવાનું ને પુત્રી આવે તો ‘ન' પછી અલ્પ વિરામ | સને ૧૯૩૨માં અંગ્રેજી ધોરણ પાંચમામાં ભણતો હતો ત્યારે મૂકવાનું. નાનકડો ‘ન' ખાસું લિંગ પરિવર્તન કરી દેવા સમર્થ છે. અમારા વર્ગ શિક્ષક શ્રી ડાહ્યાભાઈ હ. જાની સાહેબ આવી શબ્દ રમતો
આપણા આદિ-કવિ નરસિંહ મહેતાનું એક વર્ષા ગીત છેઃ ખૂબ કરતા. કુષણ ફલક ઉપર લખે god is nowhere મતલબ કે પ્રભુ , વા વાયા ને વાદળ ઊમટ્યાં :
ક્યાંય નથી...પછી Where નો % no સાથે લગાડી દે એટલે વંચાય ગોકુળમાં ટહૂક્યા મોર મળવા
god is now here નાસ્તિકમાંથી એક જ અક્ષર આસ્તિક બનાવી દે. આવો સુંદરવર શામળિયા !'
એજ રીતે તેઓ Friend એટલે મિત્ત શબ્દ લખે...પછી એમાંથી ‘આર' ચરોતરનો એક યુવક, જેના મનમાં નહીં પણ જીભે ‘૨' “ળ”નો કાઢી નાખે એટલે રાક્ષસ જેવો અર્થ થઈ જાય. તમે તે વાનર? વા ન ભેદ વરતાતો નહોતો તે આગળ ગાતાં કહે છે: “તમે મરવા ન આવો ૨? નર જોડે ‘વા’ જોડતાં વાનર! એક રાજ્યનો દીવાન નાલાયક શા માટે ?
હતો પણ એને નાલાયક કહે કોણ? એક કવિએ કવિત કર્યું. આ એક ટીખળી શ્રોતાએ કહ્યું -
રાજ્યમાં દીવા નથી છે અંધારું ઘોર' પછી એણે દીવા અને નથી શબ્દ “ભાઈ ! અમારે હજી જીવવું છે એ માટે.”
જોડી દીધા એટલે અર્થ થયો. “આ રાજ્યમાં દીવાનથી અંધારું ઘોર નામ આપતો નથી પણ ચરોતરના બે પ્રતિષ્ઠિત સજ્જનો મને છે. એક સભામાં એક નૃત્યાંગનાએ કવિ સિવાય દરેકને મુખવાસમાં કહેઃ “અનામી ! આપણે હવે ક્યારે મરીશું? મનમાં મેં કહ્યું: પાન આપ્યાં. કવિને અપમાન જેવું લાગ્યું. એટલે પાન ખાનારા સો. ‘ભગવાનની ઇચ્છા હશે ત્યારે.'
અધિકારીઓને કવિએ કહ્યું, બીજા એક સજ્જન કહે: “અનામી ! આપણે ત્યાં વીજરીના ધાંધિયા “આ પાન ખાવાના પાન નથી પણ એરંડાનાં પાન છે. કવિએ છે.’ ‘મળીશું', અને 'વીજળી' શબ્દો એમને અભિપ્રેત હતા પણ “ળ” મના કરતાં કહ્યું. શબ્દ બોલી શકતા નહોતા.
કોઈ ન ખાશો એરંડાનાં પાન.” બીજા એક સાહિત્યકાર મિત્ર ગાતા હતા;
એરંડાનો ‘એ છૂટો પાડ્યો...એટલે અર્થ થયોઃ મહા નર એક જ દે ચિનગારી, ચાંદો સરગ્યો, સૂરજ સરગ્યો. કોઈ એ રંડા (રાંડ)નાં પાન ખાશો નહીં! સરગી આભ-અટારી, એક ન સરગી સગડી મારી.
કોઈ પ્રભુદાસ નામનો વિદ્યાર્થી પ્રભાતના પહોરમાં સ્વભાષા ત્યારે હું અંગ્રેજી ધોરણ પાંચમામાં ભણતો હતો. કવિવર શિખવાને બદલે પરભાષા શીખતો હતો એટલે કવિએ એને ટોક્યોઃહાનાલાલનું ‘જયજયંત’ નાટક વાંચતો હતો એમાં “એકપક્ષી’ શબ્દ પરભા! પરભાત પહોરમાં આવે. સંદર્ભ એવો કે નાયિકા જીવન એટલે શું ? તત્સંબંધે મનોમંથન પરભાષા પર ભાવ લાવ મા.” કરે અને એ મનોમંથનને અંતે, જીવન સંબંધે અમુક વિચારણામાં નીચે લીટી દોરેલા શબ્દો તોડીને વાંચશો તો ચાર વાર પરભા ઝલાઈ જાય, બંધાઈ જાય..પછી એ પોતાના તારણ સંબંધે પુનઃ શબ્દનો પ્રયોગ થયો છે. શબ્દોની તોડફોડ કરીને અર્થ પલટાની આવી વિચારણા કરે ને એને સમજાય કે અત્યાર સુધીનું જીવન સંબંધેનું તો કેટલીય શબ્દરમતો હશે ! મારું “મંથન ને તારણ એકપક્ષી (One Bird) હતું. પણ મને ત્યારે આજથી સાત દાયકા પૂર્વે મારા લગ્ન વખતે, મારા ગામનો જંગો ‘એકપક્ષી' શબ્દનો અર્થ સ્પષ્ટ સમજાય નહીં એટલે મનમાં વિચાર્યા મીર, આવી જ શબ્દ–રમત કરી એક કવિતામાં મને રણ-છોડમાંથી
