Book Title: Agam 05 Ang 05 Bhagvati Vyakhya Prajnapti Sutra Part 03 Sthanakvasi
Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
________________
भगवतीसूत्रे भंते !' इत्यादि । हे भगवन्! अधिकरणिकी खलु 'किरिया कइविहा पण्णत्ता !' क्रिया कतिविधा पक्षप्ता ? भगवानाह-मंडिअपुत्ता' हे मण्डितपुत्र ! 'दुविहा पण्णत्ता' द्विविधा प्रज्ञप्ता,? 'तंजहा' तद्यथा-तदस्वरूपं यथा 'संजोयणाहिगरणकिरिया य' संयोजनाधिकरणक्रिया च 'निवत्तणाहिगरणकिरिया य' निर्वर्तनाधिकरणक्रिया च, तत्र संयोजनम् हललाङ्गलदण्डादेः पृथक् पृथगवस्थितस्य संमेलनम् विषगरलादिनाऽशनपानादेमिश्रीकरणम् तथा पक्षिमृगादिसंग्रहणार्थ यत्र विशेषसंयोजनम् , तदेव तस्य वा अधिकरणक्रिया संयोजनाधिकरणक्रिया, निवर्तनम-खङ्गादीनां निष्पादनम् , पशुपक्ष्यादिबन्धनार्थ पञ्जरादिनिर्माणं वा तदेव तस्य वा अधिकरणक्रिया निर्वर्तनाधिकरणक्रियोच्यते, अथ मण्डितपुत्रः पाद्वेषिकी क्रियाभेर्दै क्रिया के भेदको पूछने के अभिप्राय से प्रभुसे पूछते हैं 'भंते !
अहिगरणिया णं किरिया कइविहा पण्णत्ता' भदन्त । अधिकरणिकी क्रिया के कितने भेद होते हैं ? प्रभु इसका उत्तर देते हुए मण्डितपुत्र से कहते हैं-'संजोयणाहिगरणकिरिया, निवत्तणाहिगरणकिरिया' संयोजनाधिकरणक्रिया और निर्वर्तनाधिकरणक्रिया इस तरह आधिकरण क्रिया के ये दो भेद हैं । संयोजनका अर्थ है मिलाना-जोड़ना-हलके भिन्न२ भागों को जो कि अलग२ रखे हों-जोड़ करके हल तैयार करना, विष आदि को भोज्य पदार्थ में मिलाना, तथा पक्षियों को मृगादिकों को बांधने के लिये-पकड़ने के लिये यंत्र विशेष के रचित अवयवोको एकत्रित कर मिलाना-यह सब काम संयोजनरूप होने से संयोजनाधिकरण क्रियारूप हैं । निर्वर्तन नाम रचना करनेका है। खङ्ग आदि पदार्थोकी रचना करना, पशुपक्षी आदिकों को बांधने के लिये पिंजरा आदिका बनाना-यह सब निर्वर्तनाधिकरण क्रिया है। આધિકરણિકી ક્રિયાના કેટલા ભેદ કહ્યા છે?
उत्तर-'संजोयणाहिगरणकिरिया य निवत्तणाहिगरणकिरिया । हे भाडितપુત્ર! આધિકરણિકી ક્રિયાના નીચે પ્રમાણે બે ભેદ પડે છે-(૧) સંજનાધિકરણ ક્રિયા, (૨) નિર્વતનાધિકરણ ક્રિયા. સંજન કરવું એટલે એકત્ર કરવું. જેમકે હળના જુદા જુદા ભાગેને જોડીને હળ તૈયાર કરવું, ખાદ્ય પદાર્થોમાં વિષ આદિ મેળવવું, પક્ષીઓ, મૃગો વગેરેને પકડવાને માટે યંત્રવિશેષના ભાગોને એકત્રિત કરવા, એ બધાં કામે સંયોજનરૂપ હોવાથી સંજનાધિકરણ ક્રિયારૂપ છે. નિર્વર્તન કરવું એટલે રચના કરવી. જેમકે ખગ આદિ સાધને બનાવવાં, પશુપક્ષીને બાંધવા કે પકડવા માટે પાંજરાં વગેરે બનાવવા, તે પ્રકારની ક્રિયાને નિર્વતનાધિકરણ ક્રિયા કહે છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૩
