Tirthankar Bhagawan Mahavir 48 Chitro ka Samput

Author(s): Yashodevsuri
Publisher: Jain Sanskruti Kalakendra
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004065/1

Page #1

भगवान श्री महावीर
४८, चिकासंपुट * गुजराती, हिन्दी, अंग्रेजी तीनों भाषाओं में *
* यह चित्र संपुट की चतुर्थ नई आवृत्ति है -
HERO
হবে বিমাহ
लेखक, संयोजक, संपादक गोकुलदास कापडिया
आचार्य श्री यशोदेश्तूरिजी TIRTHANKARA BHAGAWAN MAHAVIRA
HLUSTRATED

Page #2

तीर्थकर भगवान श्री महावीर
४८ रंगीन चित्र तथा उनका गुजराती, हिन्दी और अंग्रेजी भाषा में परिचय । १२ अतिमहत्त्वपूर्ण ऐतिहासिक परिशिष्ट, २६ मुख्य पूर्वभवों का प्रेरक परिचय और ४८ चित्रों की आलोचनात्मक मार्मिक समीक्षा, ये सभी बाबतें गुजराती, हिन्दी और अंग्रेजी भाषा में दी गई है । तथा पट्टियाँ ८०, प्रतीक १९६, उसीमेंसे ८० पट्टियाँ और १४४ प्रतीक चित्र गुजराती, हिन्दी और अंग्रेजी परिचय के साथ। यह चतुर्थ आवृत्ति में सभी विभाग तीनों भाषा में प्रकाशित हो रहा हैं ।
चित्रकार
गोकुलदास कापडिया
$
BHAGAWAN MAHAVIRA
Fortyeight ornate paintings with their significance in Gujarati, Hindi and English. Twelve very important historic appendices, twentysix main cycles of previous birth with its inspiring illustrations, critical appreciation of fortyeight pictures, all with their explanations in Gujarati, Hindi and English languages are depicted. Eight artistic designs, one hundred and ninetysix images are shown, out of which eighty designs and one hundred fortyfour illustrative pictures with the explanatory notes in Gujarati, Hindi and English depicted. In this fourth edition all parts are published in all the above three languages.
are
* Artist * GOKULDAS KAPADIA

TIRTHANKAR
लेखक, संयोजक, संपादक मुनिश्री यशोविजयजी
(वर्तमानमें आचार्य श्री यशोदेवसूरिजी )
@
मा. श्री कैलासeriरसुरि ज्ञानमदिर For Pen महावीर केन्द्र कोमा, (गांधीनगर) पि. १८२००९
Composed Compiled by MUNISHRI YASHOVIJAYJI (Achary Shri Yashodevsuriji)
ॐ
AAM

Page #3

th a com o
taa thકમ
પ્રકાશક અને પ્રાપ્તિસ્થાન
જૈન સંસ્કૃતિ કલાકેન્દ્ર
प्रकाशक और प्राप्तिस्थान जैन संस्कृति कलाकेन्द्र तथा
श्री पार्थपद्मावती ट्रस्ट
PUBLISHERS Jain Sanskruti Kala Kendra And Shri Parshva Padmavati Trust
તથા
શ્રી પાર્શ્વ પદ્માવતી ટ્રસ્ટ
જે. ચિત્તરંજન એન્ડ કું. ક્ષમાલય, ૩૭, ન્યુ મરીન લાઈન્સ,
મુંબઈ-૪૦૦ ૦૨૦ Offi.: ૨ ૨૦૦૧૩૭૩
जे. चित्तरंजन एन्ड को क्षमालय, ३७, न्यु मरीन लाइन्स,
-૪૦૦ ૦૨૦ Offi.: ૨૨૦૦૧૩૭]
J. Chittranjan & Co.
Kshamalaya, 37. New Marine Lines Mumbai-400 020 Offi.: 22001373
ચૌથી નિવૃત્તિ વિ.સં.૨૦૬૦ વીર સં૨૫૩૦ કિંમત રૂા. ૬૦૦
સર્વહક્ક સ્વાધીન
चतुर्थ संस्करण वि.सं.२०६०वीर सं २५३०
मूल्य रू.६०० सर्वहक्क स्वाधीन
FOURTH EDITION A. D. 2060 Vir S. 2530 PRICE RS. 600
Copy Right
પહેલી આવૃત્તિ વિ.સં. ૨૦૩૦ ઈ.સં.૧૯૭૪ ૨૦૦૦ નકલ બીજી આવૃત્તિ વિ.સં. ૨૦૩ ૨ ઈ.સ.૧૯૭૬ ૨૦૦૦ નકલ ત્રીજી આવૃત્તિ વિ.સં.૨૦૫૧ ઈ .સં.૧૯૯૫ ૬૦૦૦ નકલ ચોથી આવૃત્તિ વિ.સં. ૨૦૬૦ ઈ.સ.૨૦૦૪ પ૦૦૦ નકલ જ અન્ય પ્રાપ્તિસ્થાનો
જ જૈન સાહિત્યમંદિર, તલાટી રોડ, પાલીતાણા-૩૬૪૨૭૦ શ્રી કાંતિલાલ સુખલાલ c/o, કેસન્ટ ઓપ્ટીકલ કો. સંદીપ મેન્શન, ગ્રાઉન્ડ ફ્લોર, ભાંગવાડી, કાલબાદેવી રોડ, મુંબઈ-૨,
0૨૩૧૬૫૭૯, ૨૨૫૪૮૮૦ નવભારત સાહિત્યમંદિર ૧૩૪, શામળદાસ ગાંધી માર્ગ, (પ્રીન્સેસ સ્ટ્રીટ) પો.બો.નં. ૨૮૩૫, મુંબઈ-૨, 0.૪ ૨૨૦૧૭૨૧૩, ૨૨૦૮૫૫૯૩ ગુર્જર સાહિત્ય ભવન રતનપોળ નાકા સામે, ગાંધી માર્ગ, અમદાવાદ-૩૮૦૦૦૧ 0; ૩૪૪૬૬૩ મોતીલાલ બનારસીદાસ બંગલા રોંડ, જવાહરનગર, દિલ્હી-૧૧ooo૭, કનૈયાલાલ અમૃતલાલ પારેખ વિકમ સેલ્સ એન્ડ સર્વિસીસ, મજીદ બંદર, ૩૩૦ નરશી નાથા સ્ટ્રીટ, મુંબઈ-૨ 0.: ૨૩૪૬૩૨૮૦
8 0018 0808088 68 00:018 to
+ ( અહિંસા - Hi) અહિંસા * (ED NON-VIOLENCE (Ta} શ્રી opક + (K) છઠage
'હિના ૪ (Injha) B) ભાવના
* જૈન તીર્થકર ભગવાનનો શાશ્વત સંદેશ કરૂણામૂર્તિ ભગવાન શ્રી મહાવીર વિશ્વની પ્રજાના આત્મકલ્યાણ અને શાશ્વત સુખશાંતિ માટે આપેલા અહિંસા, સત્ય, અચૌર્ય, બ્રહ્મચર્ય અને પરિગ્રહ આ પાંચ મુખ્ય આદેશો પૈકી પહેલો અહિંસાનો સર્વોપરિ આદેશ આપતાં જણાવે છે કેRe સહુને પોતાનું જીવન પ્યારું છે માટે તેમાં સૂક્ષ્માતિસૂક્ષ્મથી લઈને નાના-મોટા ચેતના ધરાવતા કોઈપણ જીવની હત્યા કરો નહિ, કરાવરાવો નહિ, એનું યથાર્થ પાલન કરી શકાય એ માટે સત્ય વગેરે ચારે આદેશને આચરણમાં મૂકો.
- - સર્વત્ર સેંકડો રીતે ઉપયોગી બની રહેલા ચિત્રસંપુટે વરતાવેલો જયજયકાર -
જૈન સમાજનો પહેલો જ આ સર્ભાગી ગ્રન્થ છે કે જેને જોઈને અસંખ્ય લોકો મુગ્ધ બન્યા. જેને અદભૂત, અડ, અનુપમ, ગ્રન્થ શિરોમણી, અમરકૃતિ, ક્રાંતિકારી, અદ્વીતિય આવાં આવાં અનેક શ્રેષ્ઠ વિશેષણોથી તમામ ક્ષેત્રની વ્યક્તિઓએ બિરદાવ્યો, નવાજ્યો અને પ્રશંસાની અપરંપાર વૃષ્ટિઓ વરસાવી. દેશ-પરદેશમાં સર્વત્ર છવાઈ ગયેલાં જે ગ્રન્થના ચિત્રો, બોર્ડરો, પ્રતીકો વગેરેનો સહું કોઈ અસંખ્ય રીતે ઉપયોગ કરી રહ્યા છે તે મહાન ગ્રન્થની રોમાંચક અને રોમહર્ષ વિગતો માટે જુઓ પુષ્ઠ ૨૧૯ થી ૨૨૬.
+ થાઉદનાં BશિnloD MD મSિH +
08:00 0.08
થકી onક + us
(E) NON-VIOLENCE + (s
-&
* (0પ થÉ°વા *
(૧) હવે પછી શ્રી આદિનાથજી વગેરે ૨૩ તીર્થકરોનું ભગવાન શ્રી મહાવીર જેવું જ ચિત્રસંપટ, (૨) જૈન સાધુ જીવનની દિનચર્યાના ૪૦ કલર ચિત્રોનું આલ્બમ (3) અનેક બોર્ડરો - પ્રતીકોનું અતિ ઉપયોગી આલ્બમ વગેરે તૈયાર કરવા પૂજ્યશ્રીજી ઉત્કટ ભાવના રાખે છે.
Printers : Ankit Enterprises
28942517 • Designers : Designer Graphic Arts
56374795
NR :

| 1221 22

Page #4

-
--
..
.....
.
.
.
.
.
लिपि, प्राकृत भाषा में तीर्थकर की स्तति ।
KIOX
VAR
VEAWAL
Samayyayu
SHARE
STATE
ALI.......
LARKARI
GANA
OTIONAL 6666666
गणं तिन
MAHARAN
A
AMANA
IIIIIIIIIIII
JIIIIIIIIIII
4410000000000000000000
NIRUIREMEDIUMBAIm
mmmmmmmmmmmmm suvi
0 . 1 SMALLIKAY
सक्ब य- सुत्तं
[शक्रस्तवः] नमुबु णं अरिहंताणं भगवंताएं। आइगराणं तिबर यराएं सयंसंबुकाएं। पुरिसुत्तमाएं पुरिससीहाणं पुरिसवरपुंमरीआणं पुरिसवरगंधहबीएं। लोगुत्तमाएं लोगनाहाणं लोगहिआएं लोगपईवाएं लोगएकोअगराणं। अन्यदयाएं चरकुदयाणं मग्गदयाएं सरणदयाणं बोहिदयाएं। धम्मद याणं धम्मदेसयाणं धम्मनायगाणं धम्मसारही-र णं धम्मवरचानरंतचक्कवट्टीएं। अप्पमिहयवरनागदंसणधराणं वियदृबनमाएं। डिणाणं डावयाणं तिन्नाणं तारयाएं बुझाएं बोहयाणं मुत्ताणं मोअगाएं। सवन्नूणं सबदरिसीएं सिवमयलमरुअमांतमरक्यमवाबाहमपुणरावित्ति सिडिगइनामधेयं गएं संपत्ताएं। नमो डिसणाएं
डियनयाणं॥
use you SAMAJIXMINS
"
ETRIEIO
PATIL
777PPPPP ayiii.ini-i i .iminirl.in/
.......... . ............ Alhihirihithiliatri.html
Man..................
-Phhi.ki.hila
VAN
Ratop
...RAKHAN
(COCOCCODDDDDDD
CIA
RTICmtarraft
* શઢ - ઇન્દ્રો દ્વારા કરવામાં આવતી તીર્થંકર દેવની સ્તુતિ અહી જાણીને જેનલિપિમાં આપી છે.
VAVVVVVVV

Page #5

Jain Painting 15 A.D.
સુવર્ણાક્ષરી જૈનકલ્પસૂત્ર પ્રતિનાં કૅપ વર્ષ જૂનાં થોડાં ચિત્રો
જૈનકલા ૧૫મી શતાબ્દી
अशोक वृक्ष ओर उसके पुष्पगुच्छ Ashok tree and it's Flowers,
– બોર્ડર પરિચય - ચિત્રને ફરતી જે બોર્ડર મૂકી છે તે સોનેરી કલ્પસૂત્રના વિવિધ નમૂનાઓ એકત્ર કરીને બનાવી છે,
21) સપરિકર જિનમૂર્તિ
- અશોક વૃક્ષનો પરિચય - માનવજાતના બધી જાતના લોકોને દૂર કરનારા
તીર્થંકરદેવોના મસ્તક ઉપર છાયા પાથરનારા દિવનિર્મિત) અશોકવૃક્ષની આ પ્રતિકૃતિ છે. તેનાં પાંદડાં લીલાં અને ફૂલો ઝુમખામાં લાલ રંગનાં હોય છે. આસોપાલવ એ અશોક નથી, તે જુદુ જ ઝાડ છે.
૩) ગર્ભાપહરણ
(૨) સ્વપ્નદર્શન
A () A બત ૪) મેરુઅભિષેક
૫) દીક્ષાની શિબીકા
૬) સમવસરણ
પ્રાચીન ચિત્રકલામાં ભગવાન શ્રી મહાવીર (ભગવાનશ્રીનાં જીવનનાં થોડાક પ્રસંગો અહીં રજૂ કર્યા છે) - આ કલા જૈનાશ્રિત ચિત્રકલાથી ઓળખાતાં, પશ્ચિમ ભારતમાં વધુ આદર પામેલાં કલાનાં થોડાંક રંગીન ચિત્રો અહીં આપ્યાં છે. આ કલા ઈરાનથી આવેલા મોગલ બાદશાહો સાથે આવેલા ઈરાની કલાકારો સાથે મળીને ભારતીય ચિત્રકારો દ્વારા નિર્માણ થએલી છે એમ કલાવિશો કહે છે. આ કલાનાં ચિત્રોથી સેકડો કલ્પસૂત્રોની હસ્તલિખિત પ્રતિઓ આજે જૈન ભંડારોને શોભાવી રહી છે.
આ કલા પ્રાયઃ ચૌદમા સૈકાથી શરૂ થઈ સત્તરમા સૈકા સુધી લગભગ ૪00 વર્ષ સુધી ચાલુ હતી,પછી મોગલયુગ નષ્ટ થતાં તેના ઉપર પૂર્ણવિરામ મૂકાઈ ગયું. થોડામાં ઝાઝું બતાવી દેવું એ આ કલાનું પ્રધાન લક્ષણ-વિશેષતા છે. હરણના જેવી લાંબી આંખો, જરા લાંબું પોપટની ચાંચ જેવું તીણું નાક, ટૂંકા પગ.૪00 વર્ષ સુધી એકધારી ઘુંટાઈને વિકસિત થએલી આ કલાનો ખ્યાલ જૈનસંઘને નહીંવત્ છે એટલે મારી તીવ્રચ્છા હતી અને ત્રીજી આવૃત્તિમાં આ કલાનો પરિચય ચિત્રસંપુટના રસિક લોકોને થાય એટલે બહુ જ થોડા નમૂના અહી આપ્યા છે છતાં મને સંતોષ ઉપજયો છે. આશ્ચર્ય છે કે મધ્યયુગીન કલ્પસૂત્રોમાં બીજી પદ્ધતિના કલાકારોની કલા જોવા મળતી નથી.
૧, સોનાના વરખનો ગુંદરની પ્રોગ્રેસ દ્વારા પાવડર બનાવી શાહી તરીકે કાણમાં લેવાય છે. સં. ૨૦૦૩માં આ શાહી મેં બનાવીને સુવર્ણાક્ષરી પાનું પણ લખ્યું હતું. ૨. અહીં આપેલાં ચિત્રો ૧૪૧૧ની સાલના છે,
આ ચિત્રસંપુટના સિધ્ધહસ્ત ચિત્રકાર
શ્રી ગોકુલદાસ કાપડિયા

Page #6

H:
GT
परस्परोपग्रहो जीवानाम्
परस्परोपग्रहो जीवानाम्
जैन जयति शासनम्
પ. પૂ. શાસનપ્રભાવક આ. શ્રી‘વિજય મોહનસૂરીશ્વરજી મ.
પ. પૂ. સિદ્ધાંત નિષ્ઠ આ. શ્રી વિજય પ્રતાપસૂરિજી મ.
પ. પૂ. યુગદિવાકર આ. શ્રી વિજય ધર્મસૂરિજી મ.
અા જિ . આ ગ્રન્થના લેખક અને સંપાદક
પ. પૂ. સાહિત્યકલારત્વ આ. શ્રી વિજય યશોદેવસૂરિજી મ.
Gon
TI
1
= TET 1
1:02.
NO.
I WINIT
VOLVOVOM VOYOYOMONOTECHORUS MONUMUNUMOMXMOVXMQMM

Page #7

નવી ત્રીજી આવૃત્તિનું પ્રકાશકીય નિવેદન
તીર્થંજર માવાન શ્રી મહાવીર રૂપ ચિત્રોજા સંપુટ' આ નામના ગ્રન્થ શિરોમણિ ગ્રન્થરત્નની પહેલી-બીજી આવૃત્તિ વિ. સં. ૨૦૩૦, ૨૦૩૨માં જૈન ચિત્રકલા નિદર્શન સમિતિ-મુંબઇ તરફથી પ્રકાશિત થઇ હતી, અને તેની અત્યારે પ્રગટ થનારી ત્રીજી આવૃત્તિ જૈન સંસ્કૃતિકલાકેન્દ્ર તથા પાર્શ્વપદ્માવતી ટ્રસ્ટ આ બંને ટ્રસ્ટના આશ્રય નીચે પ્રકાશિત થઇ રહી છે. આંતર્રાષ્ટ્રીય ખ્યાતિપ્રાપ્ત અને દેશ-પરદેશના જૈનસમાજમાં છવાઇ ગયેલું, અને અન્ય સમાજમાં પણ જાણીતું થયેલું આ ચિત્રસંપુટ કેટલીક નવીનતાઓ સાથે નયનમનોહર અને અત્યન્ત આકર્ષક એવાં નવાં ૧૩ ચિત્રોના ઉમેરા સાથે પ્રગટ થઇ રહેલ છે તે પૂજ્ય ગુરુદેવ માટે, સાથી કાર્યકરો માટે, પ્રેસ માટે, જૈનસંધ માટે તથા એકંદરે અમારા સહુ માટે અત્યંત આનંદ અને ગૌરવની બાબત છે.
એક વખત તો આ આવૃત્તિ બહાર પડશે કે કેમ ! એવી તીવ્ર ચિંતા થઈ રહી હતી. પૂજ્યશ્રીની છેલ્લા એક વર્ષથી ઠીક રીતે કથળી ગયેલી તબિયત, માથાનું કષ્ટ વગેરે કારણે પ્રસ્તાવના લખવાનો પણ મુડ રહ્યો નહિ. પ્રકાશન ખૂબ મોડું થતાં થોડી હતાશા-નિરાશા પણ ઊભી થઇ હતી. વળી ત્રીજી આવૃત્તિ પ્રકાશિત કરવા પ્રસંગે કેવી કેવી મુશ્કેલીઓ ઊભી થઇ તે અન્ય નિવેદનમાં ટૂંકમાં જણાવ્યું છે. કોઇ ભવિતવ્યતા જ એવી કે આ આવૃત્તિનું કાર્ય એક યા બીજા કારણે ખેંચાતું જ રહ્યું અને ચિત્રસંપુટની રાહ જોઇ રહેલા દેશ-પરદેશના સેંકડો માણસોને અમો જલદી સંતોષી શકયા નહિ.
અમોએ પ્રકાશન થતાં પહેલાં ઓછામાં ઓછા દશ હજાર ગ્રાહકો એડવાન્સમાં નોંધવાનું વિચારેલું. અનેક લોકો સહકાર આપવા તૈયાર હતા, પરંતુ અમારા પ્રમાદે એ દિશામાં કોઇ પ્રવૃત્તિ કરી શકયા નહીં એટલે પુસ્તકની સંખ્યા ફકત છ હજાર જ છે. પુસ્તકોની કોન્ટ્રેટીવ મર્યાદિત હોવાથી પુસ્તક ઘણું મોંધું થવા પામ્યું છે. આ પ્રકાશન મોડું થવાથી ૨૩ તીર્થંકરના ચિત્રસંપુટના તથા બીજાં સાહિત્ય-કલાનાં અધૂરાં કાર્યોને પણ ઘણી ક્ષતિ પહોંચી છે. આ અંગે પૂજયશ્રી ખૂબ ચિંતા સેવે છે. આજે પણ કામમાં ઘણો અવરોધ ઊભો થયો છે.
એક મહત્ત્વનો ઉલ્લેખ કરવો અનિવાર્ય સમજીને અહીં કરીએ છીએ.
જૈન સમાજનું કેવું જબરજસ્ત વિરલ પુણ્ય હશે કે જેવાં ચિત્રકાર તેવા જ કલાપ્રેમી ગુરુ. આ બંનેનું સુભગ મિલન જૈન સમાજ માટે, દેશ-પરદેશ અને જૈન કલાના ક્ષેત્રે કેવું અને કેટલું બધું ઉપકારક બન્યું, એ લખવા માટે તો શબ્દો શોધવા પડે અને ઘણાં પાનાં રોકવા પડે. વળી યોગ્ય ચિત્રકારો તો કદાચ મળી જાય પણ કલામાં ઊંડો રસ ધરાવતા જૈનધર્મગુરુ મળવા એ સહેલું નથી. બંનેના પુરુષાર્થના કારણે ભગવાન મહાવીરનાં શ્રેષ્ઠ ચિત્રોની અનુપમ ભેટ જૈનસમાજને - સહુને મળી, તે કદી પણ મળત નહિ. એક પુસ્તકના પ્રકાશન પાછળ ૨૦-૨૦ વર્ષ સુધી મથ્યા રહેવું અને બધી રીતે શ્રેષ્ઠકોટિનું પ્રકાશન તૈયાર કરી, લાખો રૂપિયાનો ખર્ચ કરાવી, વિમોચનના સમારોહો યોજી પ્રસિદ્ધિથી દૂર રહેતા એવા ચિત્રકારને અને તેમની ક્લાને સર્વત્ર પ્રસિદ્ધિ આપવાનું કાર્ય પૂ. ગુરુદેવ જ કરી શકે. જૈન સમાજ ઉપર, પ્રજા ઉપર પૂજ્યશ્રીએ શબ્દોથી ન નવાજી શકાય એવો અસીમ ઉપકાર કર્યો છે.
હવે પછી ૨૩ તીર્થંકરનું સંપુટ વગેરે પ્રકાશન તૈયાર કરવાનું છે પણ પૂજય ગુરુદેવને પોતાની કથળેલી તબિયતના કારણે ખૂબ ચિંતા થઇ રહી છે કે આ કાર્ય મારા હાથે તૈયાર થઇ શકશે કે કેમ ! શાસનદેવને પ્રાર્થના કરીએ કે દેવ-ગુરુ કૃપાથી તેઓશ્રીનું સ્વાસ્થ્ય સારૂં રહે અને બાકીનાં કલાનાં પ્રકાશનોની ભેટ જલદીમાં જલદી જૈનસંઘને પ્રાપ્ત થાય !
આ ત્રીજી આવૃત્તિનું પ્રકાશન મહાનતીર્થ સિદ્ધાચલની પાવન ભૂમિમાં તૈયાર ધવાનો સુભગ યોગ પ્રાપ્ત થયો. પૂજયશ્રીની શારીરિક-માનસિક તબિયતના સંયોગો જોતાં આ કાર્ય માટે તેઓશ્રીને આ ક્ષેત્રમાં રહેવું તે અનિવાર્ય જરૂરી બનતાં પ્રથમ તીર્થંકર શ્રી આદીશ્વર ભગવાનની છત્રછાયામાં, પ્રગટપ્રભાવી શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાન તથા શ્રી મહાવીરસ્વામી ભગવાનની પવિત્ર કૃપા,શાસનદેવ તથા પૂજ્યશ્રી ઉપર વરસોથી કૃપાવર્ષા વરસાવી રહેલા મા ભગવતી પદ્માવતીજીની સહાયથી તેમજ અમારા તારક અને અવિરત અનેક ઉપકારોની વર્ષા વરસાવનારા, વંદનીય, શાસનપ્રભાવક ગુરુદેવો-પરમપૂજય આચાર્ય શ્રી વિજય મોહનસૂરીશ્વરજી મહારાજ સાહેબ, તેમના પટ્ટશિષ્ય વયોવૃદ્ધ પરમપૂજય આ. શ્રી વિજય પ્રતાપસૂરીશ્વરજી મહારાજ, લેખક – સંપાદકશ્રીના વિદ્વર્ય, યુગદિવાકર ગુરુદેવ પરમપૂજ્ય આ. શ્રી વિજય ધર્મસૂરીશ્વરજી મહારાજની કૃપા, પૂજ્યશ્રીના તથા અન્ય સંધાડાના સાધુ - સાધ્વીજીઓના, તથા એક યા બીજી રીતે સહાયક થનારા નામી-અનામી સહુના સહકાર અને શુભેચ્છાથી આ પ્રકાશન તૈયાર થયું છે તેથી તે સહુનો આભાર માની ધન્યવાદ
આપીએ છીએ.
હવે આ બહુમૂલ્ય પુસ્તકની વિશાળ પ્રેસકોપી અને મેટર તૈયાર કરવામાં અને પ્રૂફરીડીંગ કરવામાં જેમનો સહુથી શ્રેષ્ઠ અસાધારણ ફાળો રહ્યો છે તેમનો આભાર માનવા અંગેની ભૂમિકા એ છે કે

પૂજ્ય ગુરુદેવ ચિત્રસંપુટનું કામ શરૂ કરવાના હતા ત્યારે તેમનો જમણો હાથ એકસીડન્ટના કારણે લખવામાં અંતરાયરૂપ બન્યો હતો. આંખે પણ મોતિયો હોવાથી તેની તકલીફ ઊભી હતી એટલે આ કાર્યમાં સહાયરૂપ બની શકે એવી કોઇ અનુકૂળ અને સમજદાર વ્યકિતની શોધમાં હતા. એમાં બે વર્ષ વીત્યાં પણ કોઇ અનુકૂળ વ્યકિત મળી નહીં. છેવટે અકસ્માત એક અનુકૂળ વ્યકિત પ્રાપ્ત થઇ અને કાર્યમાં ગતિ આવી. ત્રીજી આવૃત્તિનું વિશાળ લેખન કરવું, પછી પ્રેસકોપી તૈયાર કરવી, મૂકો જોવા અને તે અંગેની બીજી નાની-મોટી અનેક જવાબદારીઓ ભારે ઉમંગ ઉત્સાહથી એમને સંભાળી લીધી, તેથી બધું ભગીરથ કાર્ય પાર પડયું અને આ કારણે આ ત્રીજી આવૃત્તિનું પ્રકાશન શકય બન્યું. જો આવા અપ્રમાદી, કુશળ સહાયક ન મલ્યા હોત તો ઘણી મુશ્કેલી ઊભી થાત. આ વ્યકિત હતી એક સાધ્વીજી. પૂજયશ્રીની પાલીતાણામાં આચાર્ય પદવી થઇ તે પછીના ત્રીજા જ દિવસે પૂજય યુગદિવાકરશ્રીની નિશ્રામાં સાહિત્યમંદિરમાં પૂજયશ્રીજીના હાથે જ રજોહરણ લઇ દીક્ષિત થયેલા વિનયવંતા, ગુણીયલ સાધ્વી શ્રી પુષ્પયશાશ્રીજી મહારાજના સુવિનીત, સતત ઉદ્યમી સાધ્વી શ્રી પુનિતયશાશ્રીજી મહારાજ. અમો એમના ખૂબ ખૂબ આભારી છીએ, અને ગુણવંતા, જ્ઞાનભકિતવંતા ગુરુ-શિષ્યાને હાર્દિક અભિનંદન આપી ભાવભીના વંદન કરીએ છીએ.આજ સુધીમાં તેઓશ્રી પૂજ્ય ગુરુદેવો હસ્તકનાં નવાં લખાણો અને ઉતારાનાં સાતેક હજારથી વધુ પાનાં લખી ચુકયા છે. છાપેલા જેવા અતિસુંદર હસ્તાક્ષરોમાં લખીને તેમણે લેખનકળાની એક સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરી છે. બંને વંદનીય આત્માઓ શ્રુતભકિત અને શાસનભકિતનાં સહુના કલ્યાણાર્થે આવાં ને આવાં કાર્યો ઉત્તરોત્તર કરતાં રહે એ જ શાસનદેવને અમારી પ્રાર્થના છે.
પૂજય ગુરુદેવના કાર્યમાં અનેક રીતે સતત સહાયમાં રહેનારા સેવાભાવી ઉત્સાહી, ભકિતવંતા મુનિરાજો પરમપૂજય પંન્યાસજી શ્રીમાન વાચસ્પતિવિજયજી મ. તથા છોટા મુનિવર શ્રી જયભદ્રવિજયજી મ. ને ખૂબ ખૂબ ધન્યવાદ ઘટે છે.
તે પછી સંસ્થાના કાર્યકર્તાઓનો તથા શ્રી કનુભાઇપારેખનો તેમજ ત્રીજી આવૃતિનાં ચિત્રો માટેના પુનર્મુદ્રણ અંગેના કામમાં ઊભી થયેલી ઘણી ચિંતા અને મુશ્કેલીઓ છતાં પોતાની સૂઝ-બૂઝનો ઉપયોગ કરી સુંદર રીતે ચિત્રોનું તથા સમગ્ર પુસ્તકનું મુદ્રણ કરી આપનાર વિરાજપ્રેસના માલિક સૌજન્ય સ્વભાવી શ્રી અશ્વિનભાઇ તથા તેમના સાથી આકૃતિ એન્ટરપ્રાઇઝના ઉત્સાહી માલિક શ્રી પ્રદીપભાઇ દવે જેઓએ ફોટોકમ્પોઝ પધ્ધતિએ પરિશિષ્ટો વગેરેનું છાપકામ સુંદર થાય એ માટે અથાગ પરિશ્રમ ઉઠાવ્યો અને પહેલેથી ઠેઠ સુધી સારી રીતે સહાયક બની રહયા તેથી તેમનો, તથા પ્રેસના કુશળ કાર્યકરોનો તેમજ તેમના સહાયક ધર્માત્મા ભાઇશ્રી નરોત્તમભાઇ શાહ તેમજ ભકિતવંત કાર્યકર ભાઇશ્રી રોહિતભાઇનો પણ ખૂબ હાર્દિક આભાર માનીએ છીએ, ખરેખર ! સહુએ ભગવાન શ્રી મહાવીરના પુસ્તક દ્વારા ભક્તિ કરીને મોટું પુણ્ય બાંધ્યું છે.
આ બહુમૂલ્ય ગ્રન્થરત્ને સેંકડો ઘરોમાં બાળકોથી લઇ વૃદ્ધો સુધી અનેકને આનંદ અને વિવિધરીતે પ્રેરણાનો પ્રકાશ આપ્યો છે, પરંતુ જૈનસમાજમાં પ્રચારનું મહત્ત્વ કે ગૌરવ ખાસ ન હોવાથી આવાં કિંમતી પુસ્તકો ખરીદવા અથવા બીજાઓને ખાસ પ્રેરણા આપી ખરીદાવવાની બાબતમાં સમાજ ખૂબ જ ઉદાસીન છે એટલે આ પુસ્તકનાં પ્રશંસકો તથા જૈનસંધને અમારી નમ્ર વિનંતિ છે કે આ પુસ્તકોનો ધરખમ પ્રચાર થાય, શક્તિસંપન્ન વર્ગ પોતે પુસ્તક ખરીદે, જરૂર પડે ત્યાં બીજે ભેટ આપે. લોકોના ઘરમાં ભગવાન મહાવીર વધારેમાં વધારે પ્રવેશ કરે પ્રસ્થાપિત થાય તે માટે બેદરકારીછોડી પ્રયત્ન કરવાનમ્ર વિનંતિ છે. જૈન સાહિત્યમંદિર, પાલીતાણા - વિ. સં. ૨૦૪૮
- પ્રકાશકો
/

Page #8

નવી ત્રીજી આવૃત્તિનું સંપાદકીય નિવેદન
અગત્યની નોંધ : આ ચિત્રસંપુટ કયારે, કેવી રીતે અને કેમ તૈયાર થયું તેની વિગતવાર માહિતી આ આવૃત્તિની પહેલી આવૃત્તિનાં મુદ્રિત કરેલાં નવમાં પૃષ્ઠથી શરૂ થતાં નિવેદનોમાંથી જાણી લેવી. અહીં તો ફકત ત્રીજી આવૃત્તિ સાથે સંબંધ ધરાવતી વિગતો રજૂ કરીએ છીએ.
તીર્થકર ભગવાન શ્રી મહાવીરના ચિત્રસંપુટની બંનેય આવૃત્તિ ૩પ ચિત્રોની જ હતી, જયારે આ ત્રીજી આવૃત્તિ નવાં ૧૩ ચિત્રો ઉમેરાતાં ૪૮ ચિત્રોની થવા પામી છે. પહેલી બે આવૃત્તિનાં ચિત્રો ઓફસેટ પેપર ઉપર હતાં, જયારે આ ત્રીજી આવૃત્તિનાં ચિત્રો ફોરેન આર્ટપેપર ઉપર છાપ્યાં હોવાથી જોનારાઓ ખૂબ જ ઓલાદ અને આનંદ અનુભવશે. નવાં ૧૩ ચિત્રો જે ઉમેરાયાં તે ખૂબ જ આકર્ષક, ઉઠાવદાર, સુંદર અને નયનરમ છે, જે આ આવૃત્તિની શોભામાં તો અનેરો વધારો કરશે જ પણ જૂનાં ૩૫ ચિત્રોની શોભામાં પણ સહાયક બની રહેશે. અનેક મુશ્કેલીઓ, અવરઘો, તબિયતના
ઊભા થએલા વધુ પ્રતિકૂળ સંયોગો વચ્ચે, ધાર્યા કરતાં આ પ્રકાશનના કાર્યમાં ઘણો ઘણો સમય વીતવા છતાં આ પ્રકાશન સાંગોપાંગ રીતે તૈયાર કરી અમો પ્રકાશિત કરી શકયા તે માટે અકલ્પનીય આનંદ અને ગૌરવની લાગણી અનુભવીએ છીએ. આજના સમય-સંજોગમાં અમારા માટે એક ઘણું જ ચિંતાજનક, વિકટ અને મુશ્કેલીભર્યું કામ પૂર્ણ થયું તેથી અમો સહુ અનેરી હાશ ! અનુભવીએ છીએ.
હવે એક અતિદુ:ખદ ભારે ચિંતાજનક ઘટનાનો ટૂંકો નિર્દેશ કરું !
આ ચિત્રસંપુટનાં રૂપ ચિત્રોની જનો નેગેટીવો - પોઝેટીવો અમારી સંસ્થાએ પ્રથમ આવૃત્તિ છાપનાર મુંબઇના બોલ્ટન પ્રેસને સાચવવા માટે સોંપી રાખી હતી, પરંતુ થોડાં વરસો બાદ તેના પારસી માલિકે પોતાનો પ્રેસ વેચી નાંખ્યો, તેની સાથે અમો સહુની જાણ બહાર સંસ્થાની માલિકીની નેગેટીવા-પોઝટીવો વગેરે સામગ્રી પણ આપી દીધી, નૈતિક દ્રષ્ટિએ પ્રેસે આ એક અનુચિત તેમજ અમારા માટે ઘણું જ દુઃખદ કાર્ય કર્યું. આ કારણે ત્રીજી આવૃત્તિ વિ.સં. ૨૦૪૦ આસપાસ જ મારે જે પ્રગટ કરાવવી હતી તે આયોજન સાવ નિષ્ફળ ગયું. પરિણામે અમારું બધું કાર્ય એકડે એકથી જ શરૂ કરવાનું માથે આવ્યું. મારા ઉપર ભારે બોજ આવી પડયો. ઊંડી ચિન્તાનો વિષય બની જતાં અંતરમાં ખૂબ ખૂબ ગ્લાનિ અનુભવી. કામ પ્રસનું થાય મુંબઇમાં અને મારી વસવાટ પાલીતાણામાં, આ એક ભારે પ્રતિકુળ પરિસ્થિતિ હતી. આ મોટો અવરોધ હતો એટલે નવેસરથી બધું કામ તૈયાર કરવું-કરાવવું કે કેમ ? એવો પ્રશ્ન પણ મનમાં ઉઠયો, કેમકે હવે બધું પાયામાંથી જ પુનઃ કામ કરાવવાનું આવ્યું એટલે અથાગ પરિશ્રમ અને સમયનો ભાર વ્યય થાય તેમ હતું. બીજી બાજુ તન-મનનું સ્વાસ્થ ખૂબ જ પ્રતિકૂળ હતું, તેમજ સેંકડો લોકો પ્રસ્તુત ચિત્રસંપુટની એકધારી તીવ્ર રાહ જોઇ રહ્યા હતા. નવી આવૃત્તિ જો બહાર પડે તો જ દેશ – પ્રદેશના સંપુટપ્રેમી લોકોને સંતોષ આપી શકાય, વળી નવાં ચિત્રોની ડિઝાઇનો, નવાં લખાણો વગેરે જે જે સામગ્રી તેદન નવી જ મેં જે તૈયાર કરાવી હતી તેનો પણ ઉપયોગ થઇ જાય અને પ્રજાને નવું જોવા-જાણવાનો લાભ મળે. વળી પ્રસ્તુત આવૃત્તિ સંપૂર્ણ રીર્ત ત્રણેય ભાષામાં જ પ્રગટ કરાવવાની દ્રઢ ધારણા રાખી હતી અને આ બધું તો ફરીથી છપાય તો જ શકય બને, એટલે મેં ધર્મ, હિંમત અને મનોબળને મજબૂત કરી શરૂ કરેલું કાર્ય પૂરું કરીને જ જંપવું. એવી ભાવનાને વરેલા મારા સ્વભાવના કારણે જૂનાં ચિત્રો કાઢયો. જે ૫૦ વર્ષ પહેલાં વોટર કલરથી અને પાછાં વોશ પધ્ધતિથી (પાણીથી ધોઇ ધોઇ ફરી ફરી રંગ કરવો તે) તૈયાર કરેલાં હતાં. વોટર કલરનાં ચિત્રોનું આયુષ્ય મારા અનુભવે સામાન્ય રીતે વધુમાં વધુ ૩૦-૪૦ વર્ષનું ગણાય, પછી તેમાં પેપર, રંગ વગેરેમાં પરિવર્તન શરૂ થઇ જાય છે. અમોએ તે ચિત્રો જોયાં પણ તેની સપાટી, કાગળ, રંગો વગેરે બધું જ નબળું - ઝાંખું પડી ગયું હતું, છતાં ટ્રાયલ તો લેવી જ એટલે તેની જ પુનઃ થોડી નવી નેગેટીવ લીધી અને આ અંગેનું બધું કામ પૂરું કરીને તેના પ્રિન્ટીંગ નમૂના ઓફસેટ કાગળ ઉપર અમારા વિરાજપ્રેસે કાઢયા પણ રિઝલ્ટ જરાપણ સારૂં ન આવ્યું, કામ ઝાંખું, મને જરાય ન ગમે તેવું હતું. જુદા જુદા પેપર ઉપર અનેક જાતના અખતરા કરવા છતાં પણ મનપસંદ રિઝલ્ટ આવી ન જ શક્યું, ત્યારે મનમાં ધણી હતાશા-નિરાશા વ્યાપી ગઈ અને ઘડીભર એવી ચિંતા થઇ પડી કે શું હવે બીજી આવૃત્તિનાં દર્શન નહીં જ થઈ શકે ? વિરાજ પ્રેસના ખંતીલા, અનુભવી, ઉત્સાહી અશ્વિનભાઇ તથા આ કૃતિ એન્ટરપ્રાઇઝના શ્રી પ્રદીપભાઈદવે વગેરે પણ મારી જેમ આ બાબતમાં ખૂબ જ ચિંતિત હતા.
હવે છેલ્લો રસ્તો અમારી પાસે છાપેલી બુકનાં ચિત્રો ઉપરથી જ નવી નેગેટીવ લઇ આગળ વધવાનો રહ્યો હતો. જો કે પ્રિન્ટ કરેલાં છાપેલાં રંગીન ચિત્રો ઉપરથી સારું રિઝહર આવી શકતું નથી, છાપેલાં રંગીન ચિત્રો ઉપરથી શ્રેષ્ઠ રિઝલ્ટ આવી શકે તેવી ટેકનીક લંડન વગેરે પરદેશમાં શ્રેષ્ઠ રીતે વિકસી છે, પણ હજુ આપણે ત્યાં એ ટેકનીક કે પદ્ધતિ વિકસી નથી એમ જાણ્યું, એટલે લંડનના પ્રેસ સાથે મેં પત્ર વ્યવહાર કર્યો, તેઓ કામ કરવા તૈયાર હતા પણ દૂર-સુદૂર કામ કરાવવાનું હોવાથી બીજી અનેક મુશ્કેલીઓ અમારે વેઠવી પડે તેમ હતું એટલે છેવટે આપણે ત્યાં ભારતમાં જ છે અને જેવી ટેકનીક છે તેનો જ ઉપયોગ કરી આ કાર્ય પાર પાડવું એવું નકકી કર્યું. છેવટે મને - કમને પણા આખરી નિર્ણય મુજબ બીજી આવૃત્તિની બુકના છાપેલાં રંગીન ચિત્રો ઉપરથી જ નેગેટીવો લઇને બને એટલું શ્રેષ્ઠ રિઝલ્ટ આવે એવું આયોજન કરવું એમ નકકી કરીને આ કાર્ય આગળ ધપાવ્યું. રિઝલ્ટ માટે નમૂના છાપ્યા પણ ચાલુ ઓફસેટ કાગળ ઉપર તે સારું ન આવતાં છેવટે ભારે ખર્ચ કરીને પણ આર્ટપેપરનો ટેસ્ટ કરવાનું નકકી કર્યું. સહુના સદ્ભાગ્યે તેમાં રિલ્ટ રીતસર સારું આવ્યું. અમારા મન તાળવે હતા તે હેઠા બેઠાં અને પછી પ્રેસને લીલી ઝંડી આપી. આ પુરત કના જૂનો ૩૫ ચિત્રોનું પ્રિન્ટીંગ કામ પ્રેસે ભારે કાળજી રાખીને પાર પાડયું. જો કે જૂની નેગેટીવ જો મળી હોત અને તે મુંબઈની હવામાં સારી રહી હોત અથવા મૂલચિત્રો (ઓરિજિનલ) સારી સ્થિતિમાં રહેવાં હોત તો સો ટકા સારૂં રિઝલ્ટ આપણે જોઇ શકત. પણ અમો નિરૂપાય હતા.
આ આવૃત્તિમાં નવાં ૧૩ ચિત્રો જે ઉમેર્યા છે તે ચીતરાવે ઘણાં વરસો થયાં ન હોવાથી અને વળી જાણીને જ તે મેં વોશપધ્ધતિથી કરાવ્યાં ન હોવાથી અને અમારા ગોકુળભાઈએ પ્રાણ રેડીને તે તૈયાર કર્યા હોવાથી તે ચિત્રોના રિઝલ્ટ માટે કોઇ ચિંતા જ ન હતી, નવાં ૧૩ ચિત્રો ખરેખર ! ખૂબ જ આકર્ષક રીતે હૃદય અને નયનને તૃપ્ત કરે તેવાં છપાયાં છે. મને શ્રદ્ધા છે કે તે જોઇને સહુ મુગ્ધ ભાવે અનેરો આનંદ અનુભવશે, આ આવૃત્તિમાં નવા ૧૩ ચિત્રોને ૨,૪,૯, ૧૩, ૧૭, ૨૦,૨૬,૩૮,૩૯ ૪૧,૪૨,૪૩,૪૫ નંબર આપવામાં આવ્યો છે. નવાં ૧૩ ચિત્રો જે ઉમેય છે તે જૂનાં ૩૫ ચિત્રોમાં અલગ અલગ ચિત્રો સાથે સંબંધ ધરાવતાં હતાં, નવાં ચિત્રોને એક સાથે રજૂ કરવાં કે વચમાં વચમાં જોઇન્ટ કરવાં ? તે મારા માટે એક ચિંતાનો વિષય હતો. એક સાથે જ રજૂ કરવાથી ચિત્રસંપુટની ઉપયોગિતા અને પ્રતિષ્ઠા થોડી ઝંખવાય તેમ હતું એટલે એ ક સાથે ન મૂકતાં યોગ્ય ક્રમે અલગ અલગ ગોઠવ્યાં છે.
ચિત્રો ૩૯ ઊભાં અને હું આડાં, આમ બે સાઇઝમાં ચિતરાવ્યાં છે, જો કે એક જ સાઇઝના થાય તો મઢાવવા વગેરે પ્રસંગોમાં અનુકૂળતા રહે પણ કેટલાક વિષયોનો વિષય જ એવો હોય છે કે તે માટે ફરજિયાત ચિત્ર આડું જ ચીતરવું પડે. વળી ઓરિજિનલ ચિત્રની સાઇઝ બહુ મોટી ન હતી. આડાં ચિત્રોનો નંબર ૮,૧૦,૧૬, ૧૮, ૨૧,૨૨,૨૩, ૩૧ અને ૩૪ છે, બાકીનાં નંબરના ચિત્રો ઊભાં છે,
નવાં ૧૩ ચિત્રો લાઇટ કલરમાં કયાં હોવાથી અને બહુ જૂનાં ન હોવાથી તેમજ તેના ઉપરથી જ સીધું પ્રિન્ટનું કાર્ય થયું હોવાથી જૂનાં ૩૫ ચિત્રો કરતાં આ ચિત્રો એકદમ અલગ તરી આવશે અને આના કારણે મને આંતરિક સંતોષ એ છે કે ત્રીજી આવૃત્તિના જૂનાં રૂ૫ ચિત્રોનાં કંઈક નબળા રિઝલ્ટને નવાં ૧૩ ચિત્રોની આકર્ષક ભવ્યતા અને સુંદરતા જરૂર થોડી ઢાંકશે.
આ ગ્રન્થ એક મહાન વિભૂતિનો અનોખો, બહુમૂલ્ય હોવાથી ગ્રન્થ ચીપ ન લાગે અને તેનું ગૌરવ જળવાઇ રહે માટે ઓફસેટ પધ્ધતિ અને તેની ડિઝાઇનોનો ઉપયોગ જાણી જોઇને વિશેષ કર્યો નથી.

Page #9

સંપુટની બીજી આવૃત્તિમાં છાપેલાં પ્રકાશકીય અને સંપાદકીય બંને નિવેદનો આ ત્રીજી આવૃત્તિમાં પણ છાપ્યાં છે. એમાં પ્રસ્તુત ચિત્રસંપુટના જન્મથી લઇને પૂર્ણાહુતિ સુધીની ઘણી ઘણી બાબતોનો સંક્ષિપ્ત ઉલ્લેખ અને જાણકારી આપી છે. એમ છતાં આ પુસ્તકનું સૌથી આકર્ષક, અત્યન્ત ઉપયોગી, બોધક અને મર્મજ્ઞ અંગ જો કોઇપણ હોય તો આ પુસ્તકમાં આપેલાં ૧૪૪ પ્રતીકો (સિમ્બોલો), ૮૦રેખાપટ્ટીઓ (બોર્ડરો) છે અને તેનો પરિચય આ પુસ્તકના અન્નમાં આપ્યો છે. આ પ્રતીકો અને બોર્ડરોનો પરિચય ન આપું તો ખાસ કોઇ અર્થ ન સરે. બીજી બાજુ આ પુસ્તક કલાનું હતું અને તેના કદની મર્યાદા હતી છતાં પાછલા ભાગમાં પુસ્તકની મર્યાદાનું ધ્યાન રાખીને પણ ત્રણ ભાષામાં ઠીક ઠીક રીતે વિસ્તૃત પરિચય આપ્યો છે. આ પરિચયમાં વાચકોને નવી નવી બાબતો, ઘણી ઘણી જાણકારી અને અભૂતપૂર્વ વાતો વાંચવા મળશે.
માત્ર પ્રતીકો અને બોર્ડરોનું તેના પરિચય સાથેનું એક સ્વતંત્ર પુસ્તક જલદી બહાર પાડવા પંદર વર્ષથી રસિક વાચકો તરફથી ખાસ આગ્રહ રહે છે. મારી ઇચ્છા પણ બોર્ડરો અને પ્રતીકોના છાપકામ સાથે દશ વર્ષ પહેલાં તેનું સ્વતંત્ર પ્રકાશન કરવાની ખાસ હતી. તે અંગેની હિલચાલ પણ કરેલી પરંતુ અન્ય કાર્યોની રોકાણ વગેરે કારણે તે શકય ન બન્યું. હવે એકાદ વર્ષ પછી પણ તે પ્રકાશિત થાય તેવી ઉમેદ રાખી છે.
વિવિધ નોંધો અને પ્રકીર્ણક વિચારણાઓ
સંસારમાં કલાકારો એક એકથી ચઢિયાતા હોઇ શકે છે. વળી ચિત્રની પસંદગી સહુની જુદી જુદી હોય છે. એક જ ચિત્રકાર બધાની પસંદગી કે દ્રષ્ટિને સંતોષી શકે તેવું ચિત્ર કદી બનાવી શકતો નથી એ હકીકત છે. એમ છતાં ચિત્રસંપુટનાં ચિત્રો દેશ-પરદેશમાં હજારોની આંખોને અને હૈયાને સંતોષી શકયા છે, એ નિર્વિવાદ બાબત છે. સિદ્ધચિત્રકાર શ્રી ગોકુલભાઇના હાથમાં અને નજરમાં એક સિધ્ધિ છે જેથી તેઓ ખાસ કરીને તીર્થંકર દેવની કે મનુષ્ય વર્ગની આકૃતિઓ પ્રપોશનનો સિદ્ધાન્ત જાળવી સપ્રમાણ બનાવી શકે છે.
અહીંયા કુશળ ચિત્રકાર ગોકુળભાઇએ પોતાનાં ચિત્રો કોઇ એક જ શૈલીમાં કર્યાં નથી, પરંતુ મિશ્ર શૈલીમાં આલેખ્યાં છે. પ્રાચીન- અર્વાચીન કલાપધ્ધતિને ધ્યાનમાં રાખીને ઉપસાવ્યાં છે. જયાં જરૂર પડી ત્યાં ત્યાં અજન્ટાનાં ગુફાચિત્રો અને સાંચીના સ્તુપ શિલ્પોનો પણ આધાર લીધો છે.
ભગવાન મહાવીરના શાસનમાં આ જાતની અદ્ભુત અને અનુપમ કહી શકાય તેવી ચિત્રાવલી (પ્રાયઃ) પહેલીજવાર તૈયાર થઇ છે. એકંદરે ચિત્રકારના ગતજન્મના કલાના સંસ્કાર, કલાની એમની ઊંડી ભવ્ય સૂઝ, સાથે સાથે અમારૂં વ્યાપક અને માર્મિક માર્ગદર્શન અને મળેલી અમારી પોતાની પણ કલાની ઊંડી સૂઝ-સમજ, આ બંનેના સહયોગથી થયેલાં ચિત્રોએ સહુને ખૂબ જ આકર્ષ્યા છે અને દેશ-પરદેશમાં સર્વત્ર અકલ્પનીય અને ભારે આદરમાન પામ્યાં છે. આ ચિત્રોમાં કયા ગ્રન્થનો પ્રધાન આધાર લીધો છે.
ભગવાન મહાવીરનાં પ્રાચીન ચરિત્રો મુખ્યત્વે પ્રાકૃત, સંસ્કૃત, અપભ્રંશભાષા તથા ગુજરાતીમાં મળે છે. આ ચરિત્રોમાં કેટલીક હકીકતોમાં સારી એવી ભિન્નતાઓ મળે છે એટલે અમોએ આ ચિત્રો પ્રધાનપણે કલ્પસૂત્ર- સુબોધિકા ટીકાને પ્રાધાન્ય આપી બનાવ્યાં છે. ભગવાન મહાવીરના જીવનના બધા ગ્રન્થોના મતભેદોની તાલિકા તથા ૪૮ ચિત્રોના લખેલ પરિચયના કઠિન શબ્દોનો અર્થકોશ, તેઓશ્રીના દરેક ચાતુર્માસ દીઠ શું શું ઘટનાઓ બની એની યાદી વગેરે આપવું હતું પણ આથી કલાના ગ્રન્થનું કદ વધે અને કલાના ગ્રન્થમાં જરૂર પણ નહીં તેથી મહાવીરને લગતી બીજી ઘણી બાબતો જતી કરી છે.
દક્ષિણ ભારતની ચાર ભાષામાં ચિત્રસંપુટ પ્રગટ થઈ ન શકયું.
દક્ષિણ ભારતની તામિલ, તેલુગુ, કન્નડ, મલયાલમ આ ચાર ભાષામાં લખેલા પરિચયનું મેટર મારી પાસે પંદરેક વરસથી પડયું છે. મદ્રાસ કે બેંગલોરના સંઘે ઉત્કટ નિષ્ઠાથી આ પ્રકાશનનું કાર્ય જો માથે લીધું હોત તો તે પ્રગટ થઇ ગયું હોત અને સમગ્ર દક્ષિણ ભારતને ભગવાન મહાવીર જેવી મહાન વ્યકિતનો આછો પરિચય પ્રાપ્ત થાત, પણ એ કાર્ય ન થતાં મને ઘણો જ રંજ રહી ગયો છે અને હવે કોઇ આશા નથી.
નાનું ભારત ગણાતા મહાન મુંબઇ શહેરમાં હેંગીંગ ગાર્ડન સામે જ ભગવાન શ્રી મહાવીરના કીર્તિસ્થંભનું સાત મજલાવાળું કામ શિલ્પ, સ્થાપત્ય, કલા વગેરેની દ્રષ્ટિએ અજોડ કરવાની ભાવના હતી પરંતુ ત્યાંની ધરતી પથ્થરની નીકળતાં એ કામ મુલતવી રહ્યું અને અમો મુંબઇથી વિહાર કરી ગયાં.
વિશ્વની મોટી પાંચ ભાષામાં સંપુટ પ્રગટ થઇ ન શકયું
પરદેશમાં વસતી મોટી સંખ્યાની જનતાને ભગવાન મહાવીરના જીવનકવનની જાણ કરવી હોય તો વિશ્વની મુખ્ય પાંચ ભાષામાં તે છાપવું જોઇએ. આ માટે પાંચેય ભાષામાં ટ્રાન્સલેશન કરવું જોઇએ. તેમાં અમે ફ્રેન્ચ ભાષામાં ટ્રાન્સલેશન કરાવરાવ્યું. જર્મન, સ્પેનીસ વગેરે ભાષામાં કરવાનું હતું પણ કરનારા ન હતા. તે પછી તો અમારો વિહાર મુંબઇથી પાલીતાણા તરફ થયો. ઘણી હિલચાલ કરવા છતાં સફળતા ન મળી, અને મારા મહાવીરની મહાન કથાને વિશ્વભરમાં મોકલી ન શકો તેનો ભારે રંજ રહી ગયો.
મુંબઇના પ્રિન્સ ઓફ વેલ્સ મ્યુઝિયમના ગ્રાઉન્ડ ફલોરમાં નેચરલ વાતાવરણમાં લાઇફ સાઇઝનાં જે રીતે પૂતળાં (સ્ટેચ્યુ) રજૂ કર્યાં છે તે રીતે ભગવાન મહાવીરનું જીવનદર્શન ઊભું કરવાની ભાવના હતી, તે માટે મુંબઇમાં કે બીજે સ્થળે થઇ શકે તેની વિચારણા પણ કરેલી પરંતુ મારી અનેક પ્રવૃત્તિ વચ્ચે આ કાર્ય માટે સમય ફાળવી શકયો નહીં અને તે કાર્ય પણ મુલતવી રહ્યું.
મારા મનમાં ભગવાન મહાવીરને લગતી ઘણી બધી ભાવનાઓ ધરબાએલી છે. કેમકે આ એક જ ભગવાનનું જીવન એવું છે કે આ વિષમકાળમાં માનવજાતને જાતજાતની અનેક પ્રેરણાઓ આપી જાય તેવાં અનેક રહસ્યોથી ભરપૂર છે. પણ વ્યકિતના ભાગ્યમાં જેટલું લખાયું હોય તેટલું જ શક્ય બને છે. ભવિષ્યમાં અન્ય કલાપ્રેમી, કર્મઠ મહાનુભાવો આ દિશામાં જરૂર પ્રયત્ન કરતા રહે તેવી વિનંતિ.
પહેલી બે આવૃત્તિ કરતાં ત્રીજી આવૃત્તિમાં શું વિશેષતા કે નવીનતાઓ ઉમેરાણી છે ?&
૧. નવાં ૧૩ ચિત્રોનો વધારો, ૨, ૧૯ પટ્ટીઓ, ૩. ૩૯ પ્રતીકો, ૪. ૪૮ ચિત્રોની ત્રણ ભાષામાં અનુક્રમણિકા, ૫. સિદ્ધચક્રનો યંત્ર, ૬. ઋષિમંડલનો યન્ત્ર, ૭. ભાવિકાળમાં તીર્થંકર થનારો આત્મા પરમાત્મા કેવી રીતે બને છે તેનો આછો ચિતાર, ૮. ચૌદરાજલોક વગેરેનાં ભૌગોલિક ચાર ચિત્રો, ૯. પાપ ક્ષમાપના સૂત્ર-અઢાર પોપચાનક, ૧૦. જૈનાગમોની બ્રાહ્મીલિપિ, ૧૧. જીવક્ષમાપનાસૂત્ર-સાત લાખ, ૧૨. અશોક અને શાલવૃક્ષનાં ચિત્રો, ૧૩. ભારતનો મહાવીરકાલીન નકશો, ૧૪. કલ્પસૂત્રની પદ્ધતિનાં ચાર ચિત્રો પરિચય સાથે વગેરે વિશેષતાઓ ત્રીજી આવૃત્તિમાં જોવા મળશે.
પહેલી બે આવૃત્તિનાં ચિત્રો ઓફસેટ પેપર ઉપર હતાં જયારે આ આવૃત્તિમાં તે ફોરેન આર્ટપેપર ઉપર છાપ્યાં હોવાથી જોનારાઓને ખૂબ જ આનંદ
આપશે.
પહેલી-બીજી બંને આવૃત્તિ લગભગ સરખી હતી. આ ત્રીજી આવૃત્તિનું લખાણ ફોટોકમ્પોઝથી કરવામાં આવ્યું છે. કેમકે ફોટોકમ્પોઝમાં ટાઇપો અખંડ અને ઉઠાવદાર છપાય છે તેથી પ્રિન્ટીંગ આકર્ષક બન્યું છે.

Page #10

આ આવૃત્તિમાં પૃષ્ઠ નંબરની શરૂઆત પેપર કટીંગવાળા નવકારમંત્રના ચિત્રને છોડીને તે પછીના પૃષ્ઠથી સમજવી,
પુસ્તકની કાયા લગભગ ડબલ થઇ જવાથી તેનું કદ ઠીક ઠીક બદલાઇ ગયું છે. આટલું બધું જાડું થઇ જાય તે વપરાશની દ્રષ્ટિએ બંધબેસતું ન હોવા છતાં કોઈ ઉપાય ન હતો.
બીજી આવૃત્તિમાં ૧૬૪ પૃષ્ઠ હતાં પણ આ આવૃત્તિમાં ૨૨૬ પૃષ્ઠ થવા પામ્યાં છે.
પ્રથમ આવૃત્તિમાં ચિત્રો ૩૫ છાપ્યાં હતાં, તેમાં નવાં ૧૩ ઉમેરાતાં ૪૮ ચિત્રો થયાં, નવાં ૧૩ ચિત્રોના નંબર અનુક્રમે ૨,૪,૯, ૧૩, ૧૭,૨૦,૨૬,૩૮,૩૯,૪૧,૪૨,૪૩ અને ૪પ છે.
નવાં ૧૩ ચિત્રો જે ઉમેરવામાં આવ્યાં છે તેમાં ચિત્ર નં.૨,૩૮ અને આદીશ્વર ભગવાનની ચિત્રશ્રેણિના છે, પરંતુ તે ચિત્રો અતિસુંદર હોવાથી જનતાને તેના દર્શનનો જલદી લાભ આપવાની દ્રષ્ટિએ ભગવાન શ્રી મહાવીરની ચાલુ આવૃત્તિમાં જ દાખલ કર્યા છે. સંપુટ નં. ૨ કોણ જાણે કયારે છપાય ? તેથી ભગવાન મહાવીરનું જીવન ચીતરાવનારે આ ત્રણ ચિત્રો બાદ કરીને ચિતરાવવું.
બીજી આવૃત્તિમાં ચિત્રો નીચેની રેખાપટ્ટીઓ - બોર્ડરી ૬૦ હતી તે વધીને ૮૦ થઇ છે અને ચોરસ પ્રતીકચિત્રો ૧૦૫ હતાં તે વધીને ૧૪૪ થયાં છે.
બીજી આવૃત્તિમાં પાછલા ભાગમાં બોર્ડરો અને પ્રતીકોનું આપેલું લખાણ માત્ર ગુજરાતી ભાષામાં જ હતું પણ આ આવૃત્તિમાં તેનો હિન્દી અને ઈંગ્લીશ અનુવાદ આપીને આ ત્રીજી આવૃત્તિ સંપૂર્ણરીતે ત્રણેય ભાષામાં પ્રસિધ્ધ થઈ રહી છે. પહેલી આવૃત્તિ પ્રસંગે પુરતકનું તમામ લખાણ ત્રણ ભાષામાં આપવાની. મારી જે ઉમેદ પૂરી ન થઇ શકી તે આ આવૃત્તિમાં પરિપૂર્ણ થવા પામી છે, જે દેશ-પરદેશ માટે ખૂબ જ જરૂરી બાબત હતી. આમ આ આવૃત્તિમાં મારાં સ્વપ્નાં લગભગ પૂર્ણ થયાં તેનો મને ઘણો સંતોષ થાય છે.
પહેલી આવૃત્તિમાં ૧ થી ૧૦૫ પ્રતીકો એક સાથે જે જે જગ્યાએ મૂક્યાં હતાં પુનઃ તે જ સ્થાને રાખ્યાં છે. ચિત્ર નં.૩૬ થી ચિત્ર નં. ૪૮ સુધીનાં ૩૯ પ્રતીકો જે મૂકયાં છે તે તદ્દન નવાં જ મૂકયાં છે એટલે જૂનાં ૧૦૫ + નવાં ૩૯ મળીને કુલ ૧૪૪ પ્રતીકો થયાં છે. પૃષ્ઠ નંબર ૫૧ થી લઇને તે પછીનાં પૃષ્ઠોમાં લખાણની બાજુની ઉભી સાઇડમાં આયુધો-શસ્ત્રોનાં પ્રતીકોની શ્રેણી એટલા માટે છાપી છે કે દેવ-દેવીઓના વર્ણન પ્રસંગે તથા અન્ય શિલ્પાદિક ગ્રન્થોમાં આ આયુધોના ઉલ્લેખો મળે છે તેથી તેને ઓળખવામાં સરળતા સાથે ઉપયોગી બને.
પુરન કમાં પ્રતીક મૂકવાની શરૂઆત સિંહના ચિત્રથી કરી. છે, કેમકે સિહ એ ભગવાન મહાવીરને ઓળખવા માટેનું લાંછન-ચિન હોવાથી તેને સહુથી પહેલું સ્થાન આપ્યું છે. ત્યારપછીનાં પ્રતીકોનો ક્રમ પણ સુવ્યવસ્થિત રીતે, પૂરી સમજણ અને બુદ્ધિપૂર્વક ગોઠવવામાં આવ્યો છે, ધ્યાનપૂર્વક જોવામાં આવશે તો તે બાબત બરાબર સમજાઇ જશે. પુસ્તકના અંતભાગમાં પટ્ટીઓ અને પ્રતીકોનો જે પરિચય આપ્યો છે તે વાંચવાથી વૈશ્વિક-દુન્યવી જ્ઞાન તથા વિજ્ઞાનનું ઘણું ઘણું જાણાપણું થશે. બોર્ડરો અને પ્રતીકોનો આ પરિચયવિભાગ ખરેખર ! આ ગ્રન્થના શિરમોર જેવો છે, જેને અભ્યાસીઓ અને વિદ્વાનોએ અંતરથી ખૂબ જ ભારોભાર આવકાર્યો છે, અને પ્રતીકો, પટ્ટીઓ અને તેના પરિચય સાથેનું સ્વતંત્ર પુસ્તક છપાવવા માટે વરસોથી વિદ્વાનો ખૂબ જ આગ્રહ કર્યા કરે છે. મારા મન ઉપર આ વાત વરસોથી બેઠી જ છે પણ હવે એકલા હાથે બધે પહોંચી શકાય તેવું નથી છતાં તે કરવાની ભાવના છે,
ત્રીજી આવૃત્તિ માટે બોધક અને પ્રેરણાત્મક વિષયોનાં નવાં જ પ્રતીકો તૈયાર કરવાની ઉમેદ છતાં અર્થપૂર્ણ નવા વિષયો અમારી પાસે સિલકમાં રેહથી ન હતાં. આ પુસ્તક જનધર્મનું હતું, એ માટે પસંદગી માત્ર ધર્મ - સંસ્કૃતિની મર્યાદા જાળવીને કરવાની હતી, અને પાછું પ્રતીક છાપવાનાં હતાં (લગભગ) એક ઈંચની નાનકડી સાઇઝમાં જ ચિત્ર સ્પષ્ટ રીતે છાપી શકાય તે રીતે આકૃતિઓ તૈયાર થઇ શકે તેવી શકયતા ન હતી. વળી મારી સામે બીજી પણ મુશ્કેલીઓ ડોકાતી હતી. રૂબરૂ કામ કરી આપે તેવા આર્ટીસ્ટોની અનુકૂળતા ન હતી. આ બધા કારણે સાર્વજનીન જેવી તૈયાર છપાયેલી ચાલુ ડિઝાઇનોમાંથી જ પ્રતીકો પસંદ કરવાનું મારા માટે અનિવાર્ય હતું. મારી પાસે રહેલાં આપણા દેશ - પરદેશમાં પ્રસિદ્ધ થયેલાં હજારોની સંખ્યાની ડિઝાઇનોવાળાં પુસ્તકોમાં છાપેલી ડિઝાઇનોમાંથી અને કલ્પસૂત્ર બારસાના પાનામાંથી માત્ર ૩૯ જેટલી થોડી સંખ્યાની ડિઝાઇનો પસંદ કરવાનું કામ જો કે મારા કલારસિક મગજ માટે ઘણું કપરૂં હતું, છતાં આંખ મીંચીને ઝટપટ યોગ્ય રીતે પસંદગી કરીને પ્રતીકો મૂકયાં છે. અલબત્ત તે ધાર્મિક કક્ષાના ન હોવા છતાં પણ પ્રકાશકો, કલાકારો વગેરેને તથા કંકોત્રીઓ, ડિઝાઇનો વગેરેમાં અનેક રીતે ઉપયોગી બનશે.
આ આવૃત્તિમાં ૧૯ પટ્ટીઓ જે તદન નવી બનાવીને મૂકવામાં આવી છે, તે પટ્ટીઓ નવી છે એવો જોનારને તરત ખ્યાલ આવે તે માટે (રત્નો અને ગર્ભસ્થ બાળકની ૩૫-૩૬ નંબરની બે પટ્ટી સિવાયની) ૧૭ પટ્ટીઓની ચાર કોર્નર - ખૂણા ઉપર ફરતી નવી ડિઝાઇન અને વચ્ચે વચ્ચે મથાળે સુશોભનો મૂકયાં છે. જૂની ૬૦ પટ્ટીઓથી તે ૧૯ પટ્ટીઓ બિલકુલ જુદી જ તરી આવશે, જરા ધ્યાનથી જોશો તો મન આફરીન-ખુરા થઇ જશે,
આ આવૃત્તિમાં નવી રેખાપટ્ટી-બોર્ડર એકી સાથે મૂકવી ઉચિત ન લાગવાથી જુદાં જુદાં ચિત્રો નીચે મૂકી છે, અને તે ચિત્રોનો ક્રમાંક ૩૫,૩૬,૪૨, ૪૩,૪૪,૪૫, ૪૬ અને ૪૭ છે. ત્યારપછી ૪૯ થી પ૪ નંબરની ૫૧ થી પ૬ પૃષ્ઠ ઉપરની છે પટ્ટીઓ તદ્દન નવી છે, જનસંધ, જૈન સાધુઓ, જૈન વિદ્વાનો અને જૈન શિલ્પીઓ વગેરેને ઉપયોગી થઇ પડે એ માટે નવી કલ્પના અને નવી સૂઝનો ઉપયોગ કરીને પૂરતી માહિતી સાથે તૈયાર કરાવી છે. આશા છે કે બુદ્ધિશાળીઓને આ આયોજન જરૂર ગમશે.
આ પટ્ટીઓમાં ભાગ્યેજ જાણવા મળે તેવી માહિતી આપતી થોડી વિશિષ્ટ અને આકર્ષક પટ્ટીઓ મેં જાણીને ચિતરાવીને અહીં મૂકી છે. એમાં નં. ૩૫ ની પટ્ટી (પ્રાય:) કોઇએ જોઈ નહી હોય અને જીંદગીમાં ભાગ્યેજ જોવા મળે એવી મૂકાવી છે. આ પટ્ટીમાં નારીના ગર્ભાશયમાં શરૂઆતથી લઇને એક એક મહિને બાળક કેટલું, કેવી રીતે વિકાસ પામતું જાય છે તેનો આબેહૂબ ખ્યાલ આપતી પટ્ટી પહેલીવાર વાચ કોને જોવા મળશે. તે પછી ૩૬,૪૪,૪૭ ત્રણ પટ્ટીઓ પણ જોનારાઓને મુગ્ધ કરશે. ૫૫, ૫૬ નંબરની બે પટ્ટી એકેન્દ્રિયથી લઇ પંચેન્દ્રિય જીવાયોનિની આકર્ષક પટ્ટી પૃષ્ઠ નં. ૫૭-૫૮ ઉપર છે, અને ૭૪ થી ૭૬ ન. ની પટ્ટી પૃષ્ઠ ને, ૧૦૬ થી ૧૦૮ ઉપર છે, તે કલ્પસૂત્રની સુપ્રસિદ્ધ ભારત - ઇન્ડોઇરાની મિશ્ર શૈલીથી અથવા જેન કે જનાશ્રિત કલાથી. ઓળખાવાની કલાત્મક પટ્ટીઓ છે.
નવાં અને જૂનાં પ્રતીકોનો તથા નવી અને જૂની બધી જ પટ્ટીઓનો ત્રણેય ભાષામાં વિસ્તૃત પરિચય આ પુસ્તકના પૃષ્ઠ નંબ૨ ૧૧૫ થી ૨ ૧૫ પૃષ્ઠ સુધીમાં જોઇ લેવો, એમાં ઘણી બધી માહિતી તમને મળશે.
પહેલી બે આવૃત્તિમાં પાછળ છાપેલા પટ્ટીવિભાગમાં ૩૫ પટ્ટીના હેડીંગો લખાણની સાઇડમાં છાપ્યાં હતાં, તે જ પ્રમાણે આ આવૃત્તિમાં રાખ્યાં છે, પરંતુ પટ્ટી નં.૩૫ થી ૮૦ સુધીનાં હેડીંગો મોટાં હતાં તેથી, અને વાચકોને તરત ખ્યાલ આવી જાય એ માટે સાઇડમાં મૂકવાના બદલે લખાણની ઉપર સળંગ છાપ્યાં છે.

Page #11

આ આવૃત્તિમાં ગ્રન્થની શરૂઆતમાં પ્રાચીન કલ્પસૂત્રોની સાદી કે સુવર્ણાક્ષરી પ્રતિઓમાં આવતા જૈન કે જૈનાશ્રિત ચિત્રકલાના છ નમૂના આપ્યા છે. અને પુસ્તકનું એક પાનું ખાલી રહેતું હતું તેથી ત્યાં શું મૂકવું એ પ્રશ્ન થયો એટલે સહુની સંમતિ થતાં ૩૭ વર્ષ પહેલાં કપડાં ઉપર જયપુરી ચિત્રકાર પાસે મારી નજર નીચે ચિતરાવેલા જૈનસંઘમાં સર્વોપરિ સ્થાન ધરાવતા બૃહદ્ સિદ્ધચક્ર તથા ઋષિમંડલ આ બંને યંત્રો સંપુટના ૪૮ ચિત્રો પછી આપ્યાં છે. એમાં સિદ્ધચક્ર યંત્ર વસ્ત્ર ઉપર મારી પૂર્ણ પસંદગી પ્રમાણે થએલો અનેક ખૂબીઓ ધરાવતો, સુવર્ણમંડિત અતિ ભવ્ય અને સર્વોત્તમકક્ષાનો છે. એ રીતે ઋષિમંડલનો યંત્ર પણ કપડાં ઉપર જ ચિતરાવેલો છે, પણ આ મંત્ર થોડો અપૂર્ણ છે, પરંતુ કામ સુંદર છે એટલે અહીં છાપ્યો છે.
ભાવિકાળમાં તીર્થંકર થનારા આત્માઓની ભૂતકાળથી લઇને ભાવિની આધ્યાત્મિક સાધનાની વિકાસયાત્રા કેવી રીતે ગતિમાન થતી રહે છે, અને એ આત્માઓ વિકાસયાત્રાને અંતે સાધનાની કેવી સિદ્ધિ મેળવે છે, એનું સંક્ષેપમાં છતાં આછું સળંગ દિગ્દર્શન પૃષ્ઠ નંબર ૮૮ ઉપર છે. આ દિગ્દર્શન પહેલી આવૃત્તિમાં જ આપવું ખૂબ જરૂરી હતું પરંતુ તે શકય બન્યું ન હતું.
જાણીતાં ચાર ચિત્રો જૈન શાસ્ત્ર-ગ્રન્થોમાં ચાર વસ્તુના ઉલ્લેખો અવરનવર આવતા હોય છે. તે ચારેયનાં નામ અનુક્રમે ચૌદરાજલોક, નંદીશ્વરદ્વીપ, જંબૂઢીપ અને અઢીદ્વીપ છે. આ ચારેય વસ્તુઓ શું છે ? કયાં છે ? કેવી છે ? તેનો બોધ થાય એટલા માટે આ આવૃત્તિમાં તે ચારેયનાં સામાન્ય ચિત્રો આપ્યાં છે. તેનો વિશેષ પરિચય તે ચિત્રોની નીચે જ આપ્યો છે.
અઢાર પાપસ્થાનક મનુષ્યોના જીવનમાં રોજે રોજ થતાં અસંખ્ય પાપોનું વર્ગીકરણ કરીને, નકકી કરેલાં મુખ્ય અઢાર જાતનાં પાપો પૂરાં કે ઓછાવત્તાં પ્રમાણમાં જીવો બાંધ્યાં જ કરે છે. તે અઢાર પાપો કયા છે ? તેનું જાણપણું થાય તે માટે તેનાં પ્રકારો, વળી તે પાપનું પ્રાયશ્ચિત શી રીતે કરવું ? વગેરે બોધ માટે જુઓ પરિચય, પૃષ્ઠ નંબર ૧૩૫.
બ્રાહ્મીલિપિ-જૈન બ્રાહ્મી લિપિના મૂલાક્ષરોના જ્ઞાન માટે દેવનાગરી લિપિ સહિત બ્રાહ્મી લિપિ પૃષ્ઠ નં.૧૪૮ ઉપર આપી છે.
સાત લાખ-ચોરાશી લાખથી ઓળખાતો જીવાયોનિરૂપ આ સંસાર જેમાં અનંતાનંત જીવોનો સમાવેશ થાય છે. એ જીવોની વિવિધ પ્રકારે જે હિંસાઓ થાય છે તે કેવી રીતે ? અને ચોરાશી લાખની ગણતરી કેવી રીતે છે ? રોજે રોજ થતી હિંસાનું પ્રાયશ્ચિત શી રીતે કરવું ? તે વાત ‘સાત લાખ'ના મથાળા નીચે જણાવી છે. (જુઓ પૃષ્ઠ નંબર ૧૮૧)
અશોક-શાલવૃક્ષ-તીર્થંકરદેવોનું અશોકવૃક્ષ અને ભગવાન શ્રી મહાવીરનું સ્વતંત્ર ચૈત્ય જ્ઞાનવૃક્ષ બંનેનાં સાદાં ચિત્રો પૃષ્ઠ નં. ૨૦૧ ઉપર આપ્યાં છે. એમાં અશોકવૃક્ષ ચાર કલરમાં કલ્પસૂત્રના રંગીન ચાર ચિત્રોના પાનાંમાં છાપ્યું છે.
મહાવીરકાલીન ભારતનો નકશો--ભગવાન મહાવીરના સમયમાં આપણા આ ભારતવર્ષનો નકશો કેવો હતો તે તત્કાલ હું બનાવરાવી શકું
તેમ ન હોવાથી, બીજાં બે-ત્રણ પુસ્તકમાં જે છપાઅલો હતો તે જ અહીં છાપ્યો છે. જો કે સમયના અભાવે હું આ નકશાની યથાર્થતા અંગે વિશેષ પરીક્ષણ કરી શકો નથી.
* નવીનતાઓની નોંધ અહીં પૂર્ણ થઇ. *
* નવાં તે રિત્રોની વિશેષતાઓ શું છે તેનું દિગદર્શન *
પરિશિષ્ટમાં નવાં તેર ચિત્રોનો પરિચય આપ્યો હોવા છતાં અહીં સંક્ષેપમાં બીજ થોડી વિશેષતાઓ દર્શાવું છું.
ચાર નંબરના વીશસ્થાનકના ચિત્રનું, મારી કલ્પનાનુસારે ચિત્રકારે જે રીતે આયોજન કર્યું છે તે ધ્યાનપૂર્વક જોવાથી બુધ્ધિશાળીઓ અને કલારસિકોને ઘણું જ ગમશે. ચિત્ર જરા આકર્ષક બને એ માટે બાજુમાં ખાસ આપેલી ફૂલોની ડિઝાઇનો ખરેખર ! મનમોહક છે.
પહેલી આવૃત્તિ વખતે ચૌદસ્વપ્નનું ચિત્ર આપી શકાયું ન હતું. એ ચિત્ર આ આવૃત્તિમાં ચિત્ર નં. નવમાં દાખલ કર્યું છે. મારા સ્વતંત્ર આઇડિયાથી મેં મારી પસંદગીના કલરો પ્રમાણે આ ચિત્ર કરાવરાવ્યું છે. રાતના સીનમાં કાળો રંગ મૂકવો ન હતો એટલે ચિત્રકારે ખૂબ જ નિષ્ઠાથી તેની એકદમ લાઇટ મુલાયમ બ્લ્યુ ગ્રાઉન્ડ બનાવી, તેના કારણે આખું ચિત્ર આકર્ષક અને મીઠાશભર્યું બની ગયું છે. આ ચિત્રમાં વાચકોને એક વિશેષતા જોવા મળશે. શરૂઆતનાં ત્રણ સ્વપ્નોને ક્રમશઃ ન ગોઠવતાં, નીચેનાં ભાગમાં કેન્દ્રમાં ગોઠવ્યાં છે. નીચેના ભાગે એક રેખાંકનથી (લાઇનવર્ક) સ્વપ્નો જોઇ રહેલાં ત્રિશલામાતાનું ચિત્ર ખાસ ચિતરાવ્યું અને ચિત્રકારે આ ચિત્ર એટલું સુંદર અને આકર્ષક બનાવી દીધું કે સમગ્ર ચિત્રને એ પ્રભાવિત કરી રહ્યું છે. વચમાં ત્રણ સ્વપ્નો વ્યુત્ક્રમથી શા માટે મૂકાવ્યાં તેનો ખાસ જાણવા જેવો ખુલાસો પરિશિષ્ટ વિભાગમાં પૃષ્ઠ નં. ૫૪ ઉપર ચિત્ર નં. નવમાં વાંચી લેવો.
તેર નંબરનું ચિત્ર જૈનકલા, જૈન સંસ્કૃતિના ઇતિહાસમાં ૨૫૦૦ વર્ષમાં (પ્રાયઃ) પહેલીજવાર પ્રગટ થઇ રહહ્યું છે. આ જાતનું ચિત્ર તમને કયાંય જોવા નહીં મળે. આ ચિત્રની ડિઝાઇન બીજાં બધાં ચિત્રોથી જુદી પડી જાય તે રીતે કરાવી છે અને તેથી બીજા ચિત્રોથી વધુ આકર્ષક બને એ રીતે છાપ્યું છે. આ સંપુટમાં કંઇક વૈવિધ્ય અને નવીનતા બતાવવી એટલે આ આવૃત્તિમાં બે ચિત્રો જાણીને ખાસ નમૂનારૂપે બોર્ડરવાળાં બનાવરાવ્યાં છે. તે પૈકીનું આ બીજું ચિત્ર છે. પરમાત્મા જેવા મહાન તીર્થંકરપુત્ર જોડે માતાપિતાના લાડ કે વહાલના એકાદ-બે પ્રસંગો રજૂ થાય તે અનેક રીતે જરૂરી હતું. આ માટે વિશેષ પરિચય પાછળ પરિશિષ્ટમાં જોઇ લેવો.
વીતરાગનું શાસન એટલે અધ્યાત્મપ્રધાન જીવન જીવવાનો આદેશ આપનારું શાસન. ત્યાગ - વૈરાગ્યપ્રધાન જૈનધર્મની અસર વરસોથી પરમત્યાગી એવા સાધુ સંતો ઉપર જવલંત રીતે રહેતી હતી જ એટલે સાંસારિક કોઇપણ પ્રસંગો બતાવવા તરફ ઉદાસીનતા હતી, એના કારણે ભગવાનના માતાપિતાના વાત્સલ્યના, લગ્નના, કુટુંબ અને મિત્રો સાથેના મિલનના પ્રસંગો બારસાસૂત્રની સચિત્ર પ્રતિઓમાં કે અન્યત્ર કયાંય જોવા મળતા નથી. મને થયું કે જે ઘટના સૌની જાણીતી જગજાહેર છે તો પછી તેને ચિત્રમાં શા માટે અંકિત ન કરવી ? એટલે સર્વાંગી વિચાર કર્યા બાદ આ ચિત્ર મૂકયું છે. જે સંસારી કુટુંબોને જરૂર
ગમશે.
મારી ઇચ્છા ભગવાનના મહત્ત્વને વાંધો ન આવે તે રીતે એમના જુદા જુદા દિનચર્યાના તથા અનેક પ્રસંગો ચિતરાવવાની હતી પરંતુ કેટલાંક કારણોસર અને સમયના અભાવે દુર્લભ બનેલી ચિત્રકારોની ઉપલબ્ધિના કારણે અમલમાં મૂકી શકયો નથી. અહીં ચિત્રમાં તીર્થંકર થનાર વ્યક્તિનો ધર્મપત્ની શ્રી યશોદાનો
બાળકોના મહાવીર' આ પુસ્તક ૨૦ વર્ષ ઘર મુંબઇમાં તૈયાર થઇ રહ્યું હતું, જેમાં ૧૦૦ થી વધુ ચિત્રો આપ્યાં હતાં, પણ તે પ્રકાશિત થવા ન પામ્યું,
www.jalhilbrary.org

Page #12

ત્યારે ચિત્રોની સપાટી વૃધ્ધ એટલે પોચી થઇ હતી, કલર ઝોખાં પડી ગયાં હતાં, એના ઉપ૨ સુધારા કરવાનું તદ્દન અશકય બન્યું હતું. અમારા માટે આ એક ચિન્તાનો મોટો વિષય બન્યો હતો. એના ઉપરથી નેગેટીવ પણ લઇ શકાય તેમ નહોતું. પરિણામે શરૂઆતમાં લખ્યું તેમ ચિત્રસંપુટમાં પ્રગટ થએલાં છાપેલાં ચિત્રો ઉપરથી જ નેગેટીવો લેવાનો વખત આવ્યો.ચિત્રોનો એક યુગ વીતી ગયો હતો. છાપેલા કાગળ ઉપર તો પીંછી ફેરવવાની જ જગ્યા ન હતી, પછી ક્ષતિવાળાં ચિત્રો કઈ રીતે સુધારી શકાય ? એટલે અતિ દિલગીરી સાથે લખવું પડે છે કે થોડાંક ચિત્રોમાં થોડી ઘણી ક્ષતિ રહી જ ગઇ. એમાં બે ચિત્રો તો તદન નવેસરથી જ કરાવવાનાં હતાં પણ હવે તો આવું ભગીરથ કાર્ય ફરીથી ભાવિકાળમાં કરાવનારા કોઇ પુણ્યાત્મા નીકળે તો સુધારો થઇ શકે પણ હવે તવા નીકળશે કે કેમ ! તે પ્રશ્ન છે.
કયા કયા ચિત્રો નવેસરથી કરવાનાં હતાં તે અને કયા કયા ચિત્રમાં કયા સુધારા કરવાના હતા તેનો ઉલ્લેખ અહીં કરતો નથી પણ ભગવાન મહાવીરનું આ ચિત્રસંપુટ કેમ તૈયાર થયું તેની આદિથી અંત સુધીની નાનકડી કથા લખવા વિચારું છું. અનેક મુશ્કેલીઓ, વિકટ પરિસ્થિતિ અને મને થયેલા જાતજાતના રસપ્રદ અનુભવો પણ એમાં હશે. આ એટલા માટે પ્રસિધ્ધ કરવી જરૂરી છે કે એથી ભવિષ્યમાં કામ કરનારી નવી પેઢીને માર્ગદર્શક બની રહે.
* ૨૩ તીર્થકરોનું બહાર પડનારું સંપુટ, અન્ય મનોરથો અને ભાવિ ચિંતા * ભગવાન મહાવીરના આ ચિત્રસંપુટની ત્રીજી આવૃત્તિનું કાર્ય પૂર્ણ થયું. હવે પછીના કાર્યક્રમમાં બાકીના ૨૩ તીર્થકરોના પરિચય સાથેના ચિત્રોનું સંપુટ પ્રકાશિત કરવાનું કાર્ય બાકી છે. ૨૪ તીર્થકરો પૈકી, ફકત શ્રીમદિનાથજી, શ્રી શાંતિનાથજી, શ્રીનેમિનાથજી, શ્રી પાર્શ્વનાથજી, શ્રી મહાવીરસ્વામીજી આ પાંચ તીર્થકરો ઉપરાંત ફક્ત બીજા બે તીર્થકરી શ્રી મલ્લિનાથ અને શ્રી મુનિસુવ્રતસ્વામીના જીવનનાં ચિત્રો બનાવી શકાય તેવી ઘટનાઓ મળે છે. બાકીના તીર્થકરોના પૂર્વભવની કે અંતિમ ભવની કોઇ વિશેષ ધટના મળતી નથી. કેટલાંક લોકો એવું સમજે છે કે બાકીના ચાર તીર્થકરોનાં જુદાં જુદાં ચાર આબમાં બહાર પડવાનાં છે પણ તેવું નથી. હવે ચારેય તીર્થકરોનું અને બીજા જે હોય તે આમે ૨૩ તીર્થકરોનાં ચિત્રોનું એક જ સંપુટ (આભમ) બહાર પડવાનું છે, પરિણામે બે સચિત્ર ગ્રન્થો દ્વારા બધાય તીર્થકરોના જીવન અને કાર્યનો પરિચય મળી જશે. અત્યારે હવે ભગવાન મહાવીરના ચિત્રસંપુટનું કામ જલદી પુરું થઇ જાય એટલે મારી ઇચ્છા ૨૩ તીર્થકરોનું કામ શરૂ કરવાની છે,
આ સિવાય ભગવાન મહાવીરના પ્રગટ થયેલાં ચિત્રોની સાઇઝથી નાની સાઇઝમાં એટલે કે ડબલ ડેમી સાઇઝ (૪ પેજી) અથવા ટાઉન ૮ પૈઇમાં ભગવાન મહાવીરનું જીવનચરિત્ર બહાર પાડવાની બહુ જ અગત્ય છે, કેમકે મોટું સંપુટ હેરફેર કરવું ભારે પડી જાય તેવું છે પણ પોર્ટેબલ એટલે નાની સાઇઝ હોય તો પ્રવાસમાં બેગ વગેરેમાં મૂકીને લઇ જઇ શકાય. જો કે આ કાર્ય ૧૨ વર્ષ પહેલાં થવાનું હતું. વળી ભગવાન મહાવીરને લગતી બીજી યોજનાઓ પણ હતી. પરંતુ તે કાર્ય પણ થઇ શકયું નહિ, બાકીનાં કામો નબળી પડેલી શારીરિક પરિસ્થિતિ, ઘણાં બધાં પ્રકાશનોનાં કારણે હવે મારા હાથે થવા પામશે કે કેમ ? તે બાબત પ્રશ્નાર્થક બની છે. ભવિષ્યમાં કોઇ સાધુ મહાત્મા કે સંસ્થા આવું કાર્ય કરવા ધ્યાનમાં રાખે તેવી સાદર વિનંતિ છે,
આપણે ત્યાં યુરોપ, અમેરિકાની જેમ સારાં પ્રકાશનો તેમજ પોતાના ખર્ચે છાપે તેવી કોઈ સંસ્થા જોવા મળી નથી. આપણે ત્યાં જ્ઞાનના ક્ષેત્રમાં વિશેષ રસ નથી. વેપારીઓને સાહિત્યના ક્ષેત્રમાં રસ નથી, પ્રચારનું મૂલ્ય તેમને સમજાયું નથી, સમજાયું શ્રેય તો ભોગ આપવા તૈયાર નથી એટલે અમારા જેવા માટે એક ચિન્તાનો વિષય બન્યો છે. અરે ! અમારી સાહિત્યકલાને લગતી કાચી સામગ્રી ભાવિ માટે ઉપયોગી થાય તે માટે કોને સુપ્રત કરવી તે વાત પ્રશ્ન બનીને ઊભી રહે છે. કેમકે એવી કોઇ વ્યવસ્થા કે સંસ્થા આપણે ત્યાં નથી.
આ ત્રીજી આવૃત્તિનું કાર્ય અનંત આત્માઓને મોક્ષે જવામાં નિમિત્ત બનેલા એવા પરમપવિત્ર શાસ્વત તીર્થ શ્રી શત્રુંજય ગિરિરાજની શીતળ છાયામાં, યુગાદિદેવ તીર્થકર શ્રી આદીશ્વર ભગવાન, કલિકાલ કલ્પદ્રુમ શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાન તથા અનિલમ તીર્થંકર ભગવાન શ્રી મહાવીરસ્વામીજી આદિની કૃપા અને આ સાલ (સં. ૨૦૪૮)માં ફાગણ સુદિ બારસે પાલીતાણા જૈનસાહિત્યમંદિરમાં રાતના ૯ થી ૧૧ સુધી આંખ બંધ ઉઘાડનો સેંકડો માણસો વચ્ચે અભૂતપૂર્વ અજોડ ચમત્કાર બતાવનાર તેમજ જેમની સાથે પૂર્વભવના કોઇ કણાનુબંધ હશે જેના કારણે મારા પ્રત્યે વરસોથી જેમની કૃપાવણ વરસી રહી છે તે ભગવતી શ્રી પદ્માવતી માતાજીની સહાય, મારા તારક પરમ ઉપકારી ત્રણેય ગુરુદેવોની અનરાધાર અસીમકૃપા તથા સંધા ડાના અનેક સાધુ-સાધ્વીજીઓની શુભકામનામો, શતાવધાની આ. શ્રી જયાનંદસૂરિજી આદિ મુનિરાજો જેઓ એ ક યા બીજી રીતે મારા પ્રત્યે શુભેચક અને સહાયક બની રહૃાા તથા અન્ય સમુદાયના, અન્ય ગછના મુનિરાજ જેઓએ આ સંપુટનાં ચિત્રો તપાસી આપ્યાં તથા અન્ય સહાય કરી તેથી તે સહુનો આભારી બેન્યો છે.
પાનાંની મર્યાદાના કારણે મને સહાય ક થનારાઓની વ્યકિતગત સેવાઓને યાદ કરી પ્રત્યેકનો આભાર ન માનતાં પ્રથમની બે આવૃત્તિમાં સમૂહ રૂપે જે આભાર માન્યો છે તે આ આવૃત્તિમાં પણ છાપ્યો છે. હવે ત્રીજી આવૃત્તિમાં જેઓ મને સહાયક બન્યાં છે તેમની વાત કરૂં.
હવે અંતિમ આભાર દર્શન કરતાં ગુરુકૃપા અને મા ભગવતીજીની અદેશ્ય પ્રેરણાથી જ માત્ર ચિત્રસંપુટમાં જ નહીં પણ મારા ચાલુ અનેક કાર્યોમાં જેઓ સહાયક બન્યા છે તેમનો ઉલ્લેખ પ્રથમ કરી લઉં.
સહુથી પ્રથમ ભકિનવંતા, વિનમ્ર, ગુણીયલ સાધ્વીજી શ્રી પુખયશાશ્રીજીના વિનયશીલા, અથાગ ઉત્સાહી શિષ્યા સાધ્વીજી પુનિતયશાશ્રીજીને કેટકેટલા ધન્યવાદ આપું ! એમને ચિત્રસંપુટનું લેખનકાર્ય સુંદર અક્ષરોમાં પ્રેસ કોપી તૈયાર કરવી, તે પછી પૂરી કાળજીપૂર્વક ખંતથી પ્રકો તપાસવા અને એ અંગેની બીજી અનેક નાની મોટી જવાબદારીઓ અપાર ઉત્સાહ અને ભકિતભાવથી પાર પાડી. અરે ! તેઓ માત્ર ચિત્રપુટના જ નહીં પણ બીજા અનેક પ્રકાશનોમાં સમર્પિત થઇ ગયા હતા. એમાં ચિત્રસંપુટની કાર્યવાહી તો એટલી વિશાળ હતી કે જો ગુણી-શિષ્યાનો પૂરો સાથ-સહકાર ન હોત તો ત્રીજી આવૃત્તિનું પ્રકાશન ખરેખર ! ચિંતામાં મુકાઇ જાત, એટલે એમની સફળ મહાવીરભકિત અને શાસનસેવાની હાર્દિક અનુમોદના જ કરવી રહી!
અનિવાર્ય સંજોગોમાં વરસોથી એક જ સ્થાને રહેવાનું થવા છતાં આનંદથી અને ભકિતભાવથી પોતપોતાની ફરજો અદા કરતા રહીને મને વિવિધ રીતે સહાયક થનારા અમારા સેવાભાવી અન્તવાસીઓ-મુનિપ્રવર પં.શ્રી વાચસ્પતિવિજયજી અને ઉત્સાહી, સદા ખાનંદી મુનિરાજ શ્રી જયભદવિજયજી બંનેને હું કેટકેટલા ધન્યવાદ આપુ ! અહીંયા જે જે કાર્યો થયાં અને થઇ રહ્યાં છે તે બધાયમાં તેમજ આ ચિત્રસંપુટના કાર્યમાં પણ તેમનો મમતાભર્યો અનુમોદનીય ઉત્તમ ફાળો રહયો છે, જેના કારણે ચિત્રસંપુટનું પ્રકાશન સરળ બન્યું.
જૈન ચિત્રકલા નિદર્શન, જૈન સંસ્કૃતિ કલા કેન્દ્ર, પાર્શ્વ પદ્માવતી ટ્રસ્ટ તથા જૈન સાહિત્યમંદિર વગેરે સંસ્થાના કાર્યકર્તાઓએ આ કાર્યમાં જે સાથ-સહકાર આપ્યો છે તે માટે તેઓ સહુને ધન્યવાદ ઘટે છે.
ઓસ્ટ્રેલિયા સિવાયના વિશ્વના બધા ખંડોના જૈનસંઘોમાં પહોંચી જઇને હજારો લોકોને પ્રેરણાપ્રદુ અને નયનાનંદકારી બનેલું આંતરાષ્ટ્રીય ખ્યાતિપ્રાપ્ત આ ચિત્રસંપુટ, અજુ પણ વિવિધ માધ્યમો દ્વારા વાચકોને વધુમાં વધુ મોકલક્ષી અહિંસા, સંયમ, તપ અને ત્યાગમાર્ગના આરાધક બનાવે એ જ શુભેચ્છા !
મહાન અને પવિત્ર ભૂમિ ઉપર ત્રીજી આવૃત્તિના મુદ્રણનો પ્રારંભ અને પૂર્ણાહુતિ થઇ તેવો આ ગ્રન્ય તૈયાર કરવામાંછમસ્યભાવે જાણે અજાણે શાસ્ત્ર કે પરંપરા વિરુદ્ધ કંઇપણ ચિત્રાંકન, વિધાન કે ઉલ્લેખ થયો હોય તો તે માટે શાસનદેવની સાક્ષીએ ક્ષમા યાચું છું. વિ.સં. ૨૦૪૮, જૈન સાહિત્યમંદિર પાલીતાણા
- વિજય યશોદેવસૂરિ

Page #13

। तृतीय आवृत्तिके संबंधमें संक्षिप्त प्रास्ताविक )
- लेखक - आचार्य श्री यशोदेवसूरिजी जो चित्रसम्पुट पूरे संसार के जैन समाजमें और अजैन समाजमें भी व्यापक और विख्यात बना है, जिस चित्रराम्पुट का सर्वत्र जयजयकार हुआ है, समग्र जनता ने इस एक महान क्रान्तिकारी तथा शकवर्ती सम्पुट को अभूतपूर्व, बेजोड विशेषण देकर सम्मानित किया और देशविदेश में जो चित्रसम्पुट पर्याप्त ख्याति को प्राप्त हुआ है, वह सम्पुट कब, किस प्रकार तैयार हुआ. इस की विस्तृत जानकारी पहली आवृत्ति के निवेदन से ज्ञात कर लें । यहाँ तो तीसरी आवृति के साथ संबंध रखनेवाली अनिवार्य आवश्यक बाते प्रस्तुत की गई है।
यह तीसरी आवृत्ति नये १३ चित्रों के जुड़ने से ४८ चित्रों की हो गई है। नये १३ चित्र नयनरम्य तथा आकर्षक बने हैं जिनसे पुराने ३५ चित्रों की शोभा में भी ये सहायक बनेगे । १३ चित्रों के क्रमांक २. ४. ९. १३, १७, २०, २६, ३८, ३९, ४१, ४२, ४३ और ४५ हैं। इस पुस्तक का सबसे अधिक आकर्षक अत्युपयोगी, बोधक एवं मर्मपूर्ण विभाग ८० रेखापट्टियों तथा १४४ प्रतीकों का परिचय हैं।
पूर्व-प्रकाशित दो आवृत्तियों की अपेक्षा यह तीसरी आवृत्ति में क्या विशेषता है ? इसकी सूची १- नये १३ चित्र. २-१९ रेखापट्टिकाएँ, ३-३२ प्रतीक, ४-४८ चित्रों की तीनों भाषाओं में अनुक्रमणिका, ५ - सिध्दचक्र का रंगीन यन्त्र, ६ - ऋषिमण्डल का रंगीन यन्त्र, ७- तीर्थकर का आत्मा परमात्मा कैसे बनता है इसका उत्तम चित्रण, ८ - चौदह राजलोक आदि के भौगोलिक चार चित्र, ९ - अठारह पापस्थानक सूत्र, १० - जैनागमों की ब्राहीलिपि, ११ - जीवक्षमापना - सात लाख सूत्र, १२ - अशोकशालवृक्ष के चित्र, १३ - भारत का महावीरकालीन मानचित्र (नक्शा), १४ - कल्पसूत्र की पद्धति के ४०० वर्ष पुराणा चार चित्र (परिचयसहित) आदि विशेषताएँ इस तृतीय आवृत्ति में देखने को मिलेंगी।
तृतीय आवृत्ति में अधिकांश भाग का लेखन फोटोकम्पोज से किया गया होनेसे बहुत आकर्षक बना है। द्वितीय आवृत्ति में १६४ पृष्ठ थे, तीसरी आवृत्ति में २२६ पृष्ठ हैं। नये १३ वित्रों में नं २.३८ और ४२व चित्र आदीश्वर भगवान की चित्र श्रेणी के हैं वे किन्हीं कारणों से इस आवृत्ति में प्रकट किये हैं। स्वतन्त्र सिर्फ महावीर के जीवनको यदि कोई चित्रित कराये तो इन तीन चित्रोंको छोड़कर बनवाये। समग्र तीसरी आवृत्ति का लेखन तीनों भाषाओं में मुद्रित करवाया गया है।
चित्रकला के क्षेत्र में भावि आयोजन
इसके पश्चात् अब २३ तीर्थकरों के चित्रों का एक ही सम्पुट तथा जैन साधु की दिनचर्या के ४० चित्रों का एक सम्पुट आदि अन्य कला के प्रकाशन तैयार हो रहे हैं।
महान तथा पवित्र भूमि पर तीसरी आवृति के मुद्रण का प्रारंभ और पूर्णाहुति हुई, ऐसा यह ग्रन्थ तैयार करने में दम रथभाव से जाने। -अनजाने में शास्त्र अथवा परम्परा-विरुद्ध कुछ भी विधान अथवा उल्लेख हुआ हो, तो उसके लिये क्षमायाचना।
SHORT INTRODUCTION TO THIRD EDITION
The pictorial album circulated all over the world in Jain community was received with approbation everywhere and was universally adored with unprecedented and unique attributes. Detailed information as to when and how it was prepared should be known from the statement presented in the first edition. Here some salient details related to the third edition are presented.
With the addition of 13 pictures the total number in the third edition has risen to 48 pictures. 13 new pictures have been eyecatching and attractive, enhancing the charm of the 35 earlier pictures. The index numbers of 13 pictures are 2, 4, 9, 13, 17, 20, 26, 38, 39, 41, 42, 43 and 45. Introduction to 80 strip-illustrations and 144 symbols is the most attractive and very useful section which enlightens and elucidates the inner meaning. NOTE ABOUT THE REMARKABLE FEATURES OF THE THIRD EDITION OVER THE FIRST TWO EDITIONS
(1) 13 new pictures. (2) 19 outline strips. (3) 39 symbols, (4) index in three languages for 48 pictures, (5.6) multicolour Yantra of Siddhachakra and Rishi mandal. (7) outline delineation of how the Atma of Tirthankara becomes paramatma.(R) fourteen royal worlds, four geographical pictures of Jambudwipa etc. (9) 18 locations of sins, (10) Brahmi script of Jain Agamas, (11) JivaKshamapana, seven lakh aphorisms. (12) pictures of Ashoka, Shal trees. (13) map of India of the times of Mahavira, (14) four pictures of Kalpasutra style. All these and other remarkable features would be seen in this third edition.
Pictures numbered 2, 38 and 42 though belonging to the picture-series of Adishver Bhagawan, being very attractive are published in this edition for the simple reason that they are charming Because of paucity of space the introduction in Hindi and English is given in extremely concise form.
I apologise before shasanadeva if any statement or reference is made against scriptures or traditions,
Jain Education interational

Page #14

- બીજી આવૃત્તિમાંથી ઉદ્દધૃત
છ છછ
Wડાશકીયવિવેદ
નોંધ : ચિત્રસંપુટની આ ત્રીજી આવૃત્તિ છે. આ આવૃત્તિના વાચકોને આ સંપુટના જન્મથી લઇને પ્રકાશિત સુધીની જૂની વિગતોની જાણ થાય એ માટે પહેલી બે આવૃત્તિમાં પ્રકારાકીય અને સંપાદકીય જે નિવેદનો ત્રણેય ભાષામાં છાપ્યાં હતાં તે જ અહીં આપ્યાં છે.
આ કાળના અંતિમ - ચોવીસમા તીર્થકર શ્રમણ ભગવાન શ્રી મહાવીરદેવના જીવન પ્રસંગોને આકર્ષક ચિત્રોમાં રજૂ કરતું, વિપુલ ખર્ચે તૈયાર થયેલું, એક સંપુટ અમારી સંસ્થા પ્રગટ કરી રહી છે તેથી અમો ખૂબ આનંદની લાગણી અનુભવીએ છીએ.
આ ચિત્રો જાણીતા કલાનિષ્ણાત, સિદ્ધહસ્ત ધર્માત્મા ચિત્રકાર શ્રી ગોકુલભાઈ કાપડિયાએ બનાવ્યાં છે. તેમણે ભગવાન શ્રી મહાવીરના જીવન અને તેઓશ્રીના પ્રસંગો અંગેનું આલેખન ખૂબ ચિંતન-મનન કર્યા પછી પૂજય કલાવિજ્ઞ ગુરુદેવનું માર્ગદર્શન મેળવીને ક્યું છે. ખરેખર ! એમણે અખૂટ ધીરજ ધરીને પોતાની સર્વશ્રેષ્ઠ શકિતઓને કાર્યાન્વિત કરી, અતિ આકર્ષક, ભાવવાહી, સૌ કોઇને મુગ્ધ બનાવે તેવાં મનોરમ ચિત્રો તૈયાર કરીને ભગવાન શ્રી મહાવીરદેવના પ્રેરણાત્મક જીવનનું હૃદયંગમ દર્શન કરાવ્યું છે.
પરિચયના પ્રારંભમાં આપેલાં હેતુલક્ષી સુશોભનો-પ્રતીકો અને રેખાપટ્ટીઓ (નીચેની બોર્ડરો), પરિશિષ્ટ વિભાગની રેખાપટ્ટીઓ અને પ્રતીકોનું રેખાંકન પૂજય ગુરુદેવે આપેલી વિવિધ કલ્પનાઓ, નમૂનાઓ અને માર્ગદર્શનને અનુસરીને અને પોતાની કલાની દ્રષ્ટિને કામે લગાડીને ડભોઇના કુશળ ચિત્રકાર માઇશ્રી રમણિકા શાહે કાળજી અને લાગણીથી સ્વચછ અને સુંદર રીતે કર્યું છે. તે બંને ચિત્રકારોને અમે હાર્દિક ધન્યવાદ આપીએ છીએ. | ઇતર ધર્મના સંસ્થાપકો, પ્રવર્તકો કે અવતારી વ્યકિતઓ જેવાં કે ઇશુખ્રિસ્ત, બૌદ્ધ, કૃષ્ણ વગેરેનાં ચિત્રમય સંપુટો નો વરસધી સુલભ હતાં, જયારે આપણા તારક પરમાત્મા, કરણામૂર્તિ, અહિંસક વિભૂતિ, વિશ્વવત્સલ ભગવાન મહાવીરનું સંપૂર્ણ અને સવાંગી સંપુટ એકેય ન હતું. સેંકડો વરસોથી ચાલી આવતી આ ગંભીર ક્ષતિ પરમપૂજય સાહિત્યકલારત્ન મુનિવર શ્રીમાનું યશોવિજયજી મહારાજને વરસોથી ખૂબ જ ખતી હતી તેથી તેઓશ્રીએ આ કાર્ય હાથ ઉપર લીધું અને એની પાછળ વિવિધ રીતે. એકધારો શ્રમ ઉઠાવીને, અનેક મુસીબતોને પાર કરીને આ ભગીરથ કાર્યને સાંગોપાંગ પાર પાડયું, આ માટે અમાં અને સારોય જૈનસમાજ ગૌરવ અનુભવીએ છીએ. ૨૫૦૦ વરસના ઇતિહાસમાં આવું કાર્ય થવા પામ્યું નથી. મુનિએ જનસમાજને જ નહિ, રાષ્ટ્રને નહિ પણ વિશ્વને મોટી ભેટ આપી છે, ભાવિ ઇતિહાસ આની સુવર્ણાક્ષરે નોંધ લેશે.
પૂજય મુનિશ્રી યશોવિજયજી મહારાજ કલામર્મજ્ઞ છે. કલા અંગેની એમની સૂઝ ઊંડી છે, નજર ચોટદાર છે, એથી તેઓશ્રી શ્રેષ્ઠ કલાકાર, કારીગરોના પણ માર્ગદર્શક બનતા રહયા છે, કલાકારોને પણ તૈયાર કરતા રહયા છે. સુપ્રસિદ્ધ ચિત્રકારો પણ તેનો શ્રી પ્રત્યે આદર ધરાવે છે. કલાના સિદ્ધાન્તો અને નિયમથી પ્રસ્પેકટીવ, પ્રપોસન વગેરેથી) ઠીક ઠીક પરિચિત હોવાથી એમનાં હસ્તકનાં ચિત્રો, કલાકૃતિઓ વધુ સુવ્યવસ્થિત, શાસ્ત્રીય, શુદ્ધ અને સુંદર બને છે, રેખા અને રંગને સમજવાની બક્ષિસ સહજ હોવાથી એમની નજર તળે થતાં ચિત્રોનો ઉઠાવ અન્ન આકર્ષક અને સર્વાગ સુંદર બને છે. તેઓશ્રીની કલાવિષયક શકિતનોનો લાભ આ સંપુટને શ્રેષ્ઠ રીતે મલ્યો છે, તેથી આ પ્રકાશન ખરેખર ! એક અનુપમ, અજોડ અને ભવ્ય બન્યું છે. ભગવાન મહાવીર ઉપર પ્રમાણભૂત કલાત્મક સચિત્ર જીવન પહેલીવાર પ્રકાશિત થઇ રહયું છે. અમને શ્રદ્ધા છે કે ચતુર્વિધ જનસંઘ તથા અન્ય કલારસિકો આ અભૂતપૂર્વ શ્રેષ્ઠ પ્રકાશનનો સ્વીકારે આદર અને બહુમાનપૂર્વક કરશે.
ત્યાગી-વૈરાગી જીવન જીવનારા સાધુઓને કલાનું આકર્ષણ ખાસ હતું નહિ તેથી, તેમજ બીજાં કારણોસર કાગળ કે કાષ્ટાદિ ઉપર ભગવાન મહાવીરનાં ચિત્રો ચિતરાવેલાં જોવા મલ્યાં નથી. એ સંજોગોમાં પૂ. મુનિજીએ પહેલીજવાર ભગીરથ પ્રયત્ન અને ભારે શ્રમદ્વારા બહુમૂલ્ય ચિત્રસંપુટને પ્રસિધ્ધ કરવા માટે ઉઠાવેલા સર્વોપકારક પ્રયત્ન જોઈને અમો ભારે ગૌરવ અનુભવીએ છીએ.
આ કાર્ય અમો પાર પાડી શકયા એનો પ્રધાન યશ તો ખરેખર ! મુનિને ધટે છે. આ કાર્યની તમામ જવાબદારીઓ તેઓશ્રીએ જ સ્વીકારી હતી.મારંભન્ચ નામનંની નીતિનો સમાદર કરનારા મુનિજીએ મુકેલીઓ અને મુસીબતોની પરંપરા વચ્ચે પણ પ્રબળ પુરુષાર્થ અને પૂરો પરિશ્રમ ઉઠાવીને જનસમાજને જ નહિ. પણ રાષ્ટ્રને - જાહેર જનતાને ભારતની મહાન વિભૂતિના જીવનપ્રસંગોની એક અણમોલ ભેટ આપી છે.
સંપૂર્ણ ગ્રન્થનું આયોજન પૂજય ગુરુદેવની ઊંડી સુઝવાળી, વ્યાપક પ્રતિભાશીલ દ્રષ્ટિ નીચે થયું છે. પ્રત્યેક ચિત્રનો પરિચય, પાછલા ભાગમાં આપેલાં પાંત્રીસ ચિત્રો અને પૂર્વભવોનો સાંગ પરિચય, તે પછી આપેલો અજુપયોગી બાર પરિશિષ્ટો, તથા ૩૫ કલચિત્રોનો પરિચય નીચે મૂકેલી રૂ૫ રેખાપટ્ટીઓ તથા પરિશિષ્ટ વિભાગમાં છાપેલી ૫ પટ્ટીઓ મળીને કુલ ૪૦ પટ્ટીઓ અને ૩૫ ચિત્રપરિચર્ય વચ્ચે ૧૦૫ પ્રતીકો મૂકવામાં આવ્યાં છે અને તેનો પરિચય પાછળનાં પીળાં પાનાંમાં માત્ર ગુજરાતી ભાષામાં આપ્યો છે. ત્યાર પછી પ્રકાશિત થયેલી બીજી આવૃત્તિમાં (૪C+૨૦ + ટાઇટલપટ્ટી ૧ = ૬૧ રેખાપટ્ટીઓ છે અને પ્રતીકો (૧૦૫ + ૩૫ ૧૪૦ છે. તે ઉપરાંત પરિશિષ્ટો હિન્દી તથા અંગ્રેજીમાં પણ આપ્યાં છે. બીજી આવૃત્તિમાં વધારેલી પટ્ટીઓ તથા પ્રતીકોનો પરિચય આપ્યો નથી.
જૈન સંસ્કૃતિ, જૈન આચારો, તેને લગતાં સાધનો, પ્રસંગો અને કલાને વિવિધ રીતે રજૂ કરતી પટ્ટીઓ. અને પ્રતીકો સુવર્ણની વીંટીમાં રત્ન શોભે તે રીતે શોભી રહયાં છે, તેના પટ્ટીઓ અને પ્રતીકો મુનિજીની ઊંડી તેમજ વ્યાપક કલ્પનાશકિત તથા કલાસૂઝના જીવંત પુરાવાઓ છે. તેઓશ્રીની નિગાહ નીચે જ આ કાર્ય થયું હોવાથી એનું રેખાંકન સુંદર, સ્વચ્છ અને વ્યવસ્થિત થવા પામ્યું છે. આ રેખાચિત્રો પાછળ મુનિજીએ પોતાનું જ્ઞાન, વિજ્ઞાન, અનુભવ અને કલાદ્રષ્ટિનું કેવું અર્પણ કર્યું છે ? તેનો વાસ્તવિક ખ્યાલ તેને ઝીણવટથી જોવાથી જ આવી શકશે. પૂજય મુનિશ્રીએ ઉઠાવેલા એકધારા પુરુષાર્થ અને અથાગ પરિશ્રમને અમો નતમસ્તકે વંદન કરીએ છીએ અને લો કોત્તર પરમાત્માના જીવનપ્રસંગોની બેનમૂન કલાકૃતિ આપવા બદલ તેઓશ્રીનો ભૂરિ ભૂરિ આભાર માનીએ છીએ.
દેશ-પરદેશના વાચકો ભગવાન શ્રી મહાવીરના પ્રેરક જીવનને સમજી શકે એ માટે પ્રત્યેક ચિત્રનો પરિચય, ચિત્રની સામે અને ચિત્રની નીચે ગુજરાતી, હિન્દી અને ઇંગ્લીશ એમ ત્રણ ભાષામાં આપ્યો છે. આધ ગુજરાતી પરિચય મુનિજીએ લખ્યો છે અને તે ઉપરથી અનુવાદના સ્થળની મર્યાદાને આધીન રહીને હિન્દી, અંગ્રેજી પરિચય આપવામાં આવ્યો છે. હિન્દી અનુવાદ સાહિત્ય સાંખ્ય યોગાચાર્ય ડો.રુદ્રદેવ ત્રિપાઠીએ અને અંગ્રેજી અનુવાદ સાપ્તાહિક 'મુંબઈ સમાચાર'ના વિદ્વાન તંત્રી શ્રીયુતું શાંતિકુમાર ભટ્ટ તથા પૂનાના અર્ધમાગધીના પ્રો. એન. એલ. વઘે કાળજીપૂર્વક કરેલો છે. આ માટે અનુવાદ કોને ધન્યવાદ ઘટે છે.
૦ ૦
)

Page #15

ROX 9,
ઐA
( ( [ (ઝટેસ્S
AX
) :) ) ) UDA
69c
SO
૩૫ ચિત્રો પછીનું તમામ ગુજરાતી લખાણ મુનિજીની ઇરછા મુજબ ત્રણેય ભાષામાં આપવાનો વિચાર હતો પણ અત્યારે તે શકય નથી તે બદલ દિલગીર છીએ.
સંપાદકશ્રીજીના વિનયલ શિષ્ય મુનિશ્રી વાચસ્પતિવિજયજી મહારાજ આ કાર્યમાં અનેક રીતે સહાયક બન્યા છે તેથી તેમનો, તથા પૂ. આગમપ્રભાકર મુનિવર શ્રી પુચિવિજયજી મહારાજ , શતાવધાની મુનિશ્રી જયાનંદવિજયજી આદિ તથા વિવિધ રીતે સહાયક થનારા, શુભેછા ધરાવનારા મુનિગણનો. અને પૂ. સાધ્વીજી ગણન આભાર માનીએ છીએ.
પહેલી આવૃત્તિના નિવેદનમાં જે બાબતન વિશેષ ઉલ્લેખ કરી શકાયો ન હતો તે આ આવૃત્તિમાં કરવાનું સમુચિત ગણાશે.
આ ચિત્રસંપુટના પાયામાં સહાયક થનારી મુખ્યત્વે ત્રણ્ય વ્યકિતઓ છે, એક મુંબઇના અને વેપારી જનસમાજના અગ્રણી, મારા પ્રત્યે અનન્ય પક્ષપાત ધરાવનાર, શ્રી અને ધીને વરેલા શ્રી. ચંદુલાલ વર્ધમાન શાહ, બીજી ચિત્રસંપુટના મુદ્રણ ફંડની જવાબદારી સંભાળનાર ધર્માત્મા શ્રી વાડીલાલ મગનલાલ વોરા અને ત્રીજી સમાજના કર્મક કાર્યકર શ્રીયુત્ કાંતિલાલ ડી.કોરા આ ત્રણેય પુણ્યવાન નામાઓએ આ પ્રકાશનમાં ખૂબ લાગણી અને ઉદારતાથી પોતાની સેવાઓ આપી છે. વળી આ કાર્યમાં વિવિધ રીતે સહાયક થનારા અને સેવા આપનાર પ્રો.રમણલાલ ચી. શાહ, પ્રો. હીરાલાલ ૨, કાપડિયા, ૫. ધીરજલાલ ટોકરશી શાહ, શ્રી ચિત્તરંજન ડી. શાહ, શ્રી માલક્ષ્મીબહેન રસીકલાલ દલાલ, શ્રી ભાનુમતીબહેન જયંતિલાલ દલાલ, વગેરે અનેક મહાનુભાવોનો, તે ઉપરાંત આ કાર્યને પોતાનું માનીને અનેક કલરવાળાં ચિત્રો સુંદર રીતે છાપી આપનાર બોલ્ટન ફાઇન આર્ટ લીથો વર્કસ પ્રસના માલિક શ્રી એન. જે. અરદેશર તથા માત્મીયભાવે સહાયક થનાર શ્રી બી. કે. પટેલ તથા પ્રેસના કાર્યકરોના આભારી છીએ.
સુંદર અને ખંતપૂર્વક લખાણોનું પ્રિન્ટીંગ કરી આપનારા મૌજ, વકીલ એન્ડ સન્સ, જન્મભૂમિ અને નિર્ણયસાગર વગેરે પ્રેસી. અને તેના સંચાલકોનો, તે ઉપરાંત આર્થિક સહાય કરનારા ટ્રસ્ટી તથા ભાવિક દાતારોનો-આ બધાયનો અમો હાર્દિક આભાર માનીએ છીએ.
અમારા આ કાર્ય પાછળ શાસનદેવ-દેવીની કૃપા, ઉપરાંત પરમશાસનપ્રભાવ કે પરમ ઉપકારી સ્વર્ગસ્થ પરમપૂજય આચાર્ય શ્રી વિજય મોહનસૂરીશ્વરજી મહારાજ તથા તેઓશ્રીના શિષ્ય-પ્રશિષ્યો સાનવૃદ્ધ અને વયોવૃદ્ધ શાસનપ્રભાવક પરમપૂજય પરમોપકારી આચાર્ય શ્રીમદ્ વિજય પ્રતાપસૂરીશ્વરજી મહારાજ તથા પ.પૂ. યુગદિવાકર આચાર્ય શ્રીમાન વિજય ધર્મસૂરીશ્વરજી મહારાજના આશીર્વાદો અને તેઓશ્રીની અનેકવિધ સહાય અને કૃપાવેષથી આ કાર્ય પૂર્ણતાએ પહોંચ્યું તે બદલ તેઓશ્રીના ચરણોમાં ભૂરિ ભૂરિ વંદના કરીએ છીએ.
પ્રત્યક્ષ કે પરોક્ષ રીતે આ કાર્ય માટે સહાયક ધનારા, શુભેચ્છા ધરાવનારા સહુ કોઇના અમો આભારી છીએ.
આ કાર્ય દરમિયાન પૂ. મુનિજીની બે વખત આવેલી લાંબી માંદગી અને તેઓશ્રીની કેટલીક પ્રતિકૂળતાઓ, પ્રેસના આજના વિષમ સંયોગમાં ધારણા પ્રમાણે કામ થવાની શકયતા, વળી મુદ્રણકાર્યના મેટરમાં થયેલો ધણો મોટો વધારો વગેરે કારણે પ્રકાશનમાં વિલંબ થવા પામ્યો છે. અમો એ બદલ દુ:ખ સાથે દિલ ગીરી વ્યકતા કરીએ છીએ.
આ સંપુટની ચાર હજાર નકલો પુસ્તકાકારે અને એક હજાર નકલો છૂટાં ચિત્રો રૂપે છાપી છે. જેથી છુટાં ચિત્રો સંવત્સરી મuપર્વના દિવસે કલ્પસૂત્ર-બારસસૂત્રના વાંચન પ્રસંગે ચિત્રદર્શન માટે અને વિશાળ સ્થાનમાં મઢાવીને ચિત્રો મૂકી શકાય તથા જાહેર પ્રદર્શન કરવા માટે ઉપયોગી બને.
વ્યાપક પ્રચારાર્થે આ ચિત્રોને ભવિષ્યમાં નાની નાની વિવિધ સાઇઝમાં, કલાની વિવિધ પદ્ધતિઓ દ્વારા વિવિધ રીતે પ્રગટ કરવાની તેમજ તેની સ્લાઇડો વગેરે બનાવવાની ભાવના છે, તેમજ દેશની અને વિદેશની બીજી સુપ્રસિદ્ધ ભાષાઓમાં પણ પ્રગટ કરવાની ભાવના રાખી છે.
ખાવા જ પ્રકારનું શ્રી પાર્શ્વનાથ, શ્રી નેમિનાથ, શ્રી શાંતિનાથ, શ્રી આદિનાથ, આ ચાર તીર્થકરીના જીવનપ્રસંગોનાં ચિત્રોનું બીજું સંપુટ આલ્બમ) પૂજય મુનિજ પ્રગટ કરાવવાના છે. તેઓશ્રીના માર્ગદર્શન નીચે ભગવાન શ્રી પાર્શ્વનાથનાં ચિત્રો ચીતરવાનું કામ શરૂ પણ થઇ ગયું છે.
પૂજયશ્રીજીની ઇચછા અત્યુપર્યાગી. બીજાં અનેક જાતનાં સચિત્ર પ્રકાશનોની છે. (૧) જૈનધર્મનાં તમામ પ્રતીકોને રંગીન બનાવવા, તેની ઉપયોગિતા દર્શાવવા સાથે પ્રતીકોનો પરિચય તેના ગ્રન્થસ્થ પુરાવા સાથે આપવો. આ જાતનું એક પુસ્તક તૈયાર કરવું. (૨) બીજું પુસ્તક દહેરાસરમાં ચીતરવામાં આવતાં પ્રખ્યાત દ્રષ્ટાન્તનાં કે અન્ય જીવનપ્રસંગોનાં ચિત્રો તેની વાસ્તવિકતા તથા લાના નિયમોને જાળવીને તૈયાર કરવું, જેથી આપણાં દહેરાસરીમાં કે પુસ્તકોમાં વ્યવસ્થિત, આકર્ષક, દર્શનીય અને પ્રામાણિક ચિત્રો જોવા મળે.
તે ઉપરાંત જૈનમંદિરનાં શિલ્પો અને સ્થાપત્યોને લગતી વિવિધ પ્રકારની આકૃતિ (ડિઝાઇનો) ના નમૂનાખો તેમજ ત્રીજી સદીથી લઇને વીસમી સદી સુધીની ધાતુમૂર્તિઓ તેના પરિચય સાથે, પથ્થરોનાં પરિકોનાં વિવિધ પ્રકારો. તેના પરિચય સાથે તૈયાર કરાવવાં,પત્ત તેઓશ્રીને જીવનરથ કામના અનેક એડ્વો સાથે જોડાયેલ હોવાથી અને તેઓશ્રીની વધુ નાદુરસ્ત બનેલી તબિયત જોતાં તે પ્રકાશનોનું કાર્ય કયારે પ્રારંભાય તે માટે સમયની પ્રતીક્ષા કરવી રહી !
પૂ. મુનિજીની ઇચ્છા તો વરસો અગાઉ જુદા જુદા વિદ્વાન મુનિવરોનું મંડળ બનાવી, સહુનો સહકાર મેળવી, તે તે આગમશાસ્ત્રોને સચિત્ર બનાવવાની હતી. આ આગમો બૃહદ્ પ્રતાકારમાં, હસ્તલિખિત બૃહદ્ અક્ષરોમાં, પાને પાને વિવિધ બોર્ડરો ચિતરાવવાપૂર્વક વોટરપ્રૂફ શાહીથી લખાવવાની હતી, આ માટેનું મંગલાચરણ પણ થયેલું, પરંતુ પાછળથી સંજોગોએ યારી ન આપી. છેવટે આગમપ્રભા કર ૫ પુણ્યવિજયજી મહરાજની ઇચ્છા પૂ. મુનિજી પાસે ૬ ‘લોકપ્રકાશ મહાગ્રન્થને સાતેક હજાર જેટલા ચિત્રોથી સચિત્ર બનાવવાની હતી પણ કમભાગ્યે તે કાર્ય પણ થઇ શકયું નહી.
આ પ્રકાશનું આંતરાષ્ટ્રીય કોટિનું કહી શકાય એવું છે અને એથી અમને વિશ્વના વિવિધ ભાગોમાં ખાસ કરીને તે તે રાષ્ટ્રોની રાજધાની મની લાયબ્રેરીમાં પહોંચે તે અંગેની વ્યવસ્થા કરવાના છીએ.
શાસન દેવ પૂજય મુનિજને સાહિત્યકલાને લગતાં અનેક સચિત્ર પુસ્તકો તૈયાર કરવા બળ અને તક આપે અને અમને શ્રીસંધના ભાઇન. તન, મન અને ધનનો સહકાર જો મળતો રહેશે. તો દેવ-ગુરુકૃપાથી આપણે તેઓશ્રીની પ્રસ્તુત ઉમદા ભાવનાને સફળ થયેલી જોઇ શકીશું.
અત્તમાં કરૂણામૂર્તિ ભગવાન શ્રી મહાવીરના સર્વોદયતીર્થમૂલક અહિસાના આદશો સર્વત્ર વિસ્તાર પામો તેમજ હિંસા અને ત્રાસથી ત્રસ્ત બનેલી દુનિયામાં શાંતિ પ્રસરો એ જ શુભકામના ! વિ.સં. ૨૦૩૦, સન્ ૧૯૭૪, મુંબઇ
જૈન ચિત્રકલા નિદર્શન સમિતિ
૭૦૦/09
000

Page #16

पनिवेदन
CILMS
- બીજી આવૃત્તિમાંથી ઉદ્ભૂત SSC ST - -
ૐ મા નમ: | વીરાય નિન્ય નમઃ | આ કાળના અનિમ-ચોવીસમા તીર્થકર શ્રમણ ભગવાન શ્રી મહાવીર પરમાત્માના જીવન પ્રસંગોનું ચિત્રમય સંપુટ પ્રગટ થઇ રહ્યું છે તે જોઈને હું અપાર હર્ષ અને આનંદની લાગણી અનુભવી રહયો છું. વરસોથી સેવેલું સ્વપ્ન સાકાર થાય ત્યારે કોણે હર્ષાનંદ ન થાય?
આ પુસ્તકનાં આકર્ષક અને ભાવવાહી બેનમૂન ચિત્રો ચિત્રકાર શ્રી ગોકુલદાસ કાપડિયાએ કર્યા છે. ભગવાન મહાવીર જેવી લોકોત્તર વ્યક્તિને વિશ્વ સમક્ષ મૂકવા માટે એક મહાન પુણ્ય કાર્ય કર્યું છે, આથી ભગવાન મહાવીરનાં જીવનચિત્રોની જે ઉણપ વર્તાતી હતી તે દૂર થઇ એ બદલ ચિત્રકારને ધન્યવાદ આપવા રહયા. આ પુસ્તકમાં સુશોભનો તરીકે પ્રતીકો અને રેખાપટ્ટીઓ (બોર્ડરો) નું કાર્ય ડભોઇના કુશળ ચિત્રકાર શ્રી રમણિક શાહે મારા માર્ગદર્શન નીચે ખૂબ જ સુંદર રીતેં કરીને પુસ્તકની શોભામાં વૃદ્ધિ કરી છે તે માટે તેઓને પણ ખૂબ ધન્યવાદ ઘટે છે.
આ સંપુટમાં ભગવાન શ્રી મહાવીરનું જીવન ૩૪ ચિત્રોમાં આપવામાં આવ્યું છે અને ૩૫મું ચિત્ર ભગવાનના આધ શિષ્ય ગણધર શ્રી ગૌતમસ્વામીજીનું છે. આમાં ભગવાન શ્રી મહાવીરના જીવનના બીજા ચાર-પાંચ પ્રસંગો ઉમેરવાની મારી ઇચ્છા હતી પણ તે તતકાલ શક્ય બની નથી, વળી કોઇ કોઇ ચિત્રમાં કલ્પના, સિદ્ધાંત અને તેની દૃષ્ટિને માન આપવું અનિવાર્ય હોવાથી મારી ધારણા અને વાસ્તવિકતાને જતી કરીને ચિત્રકારની સ્વતંત્રતા સ્વીકારવી પડી છે. આ પુસ્તક ચિત્રસંપુટનું હોવાથી ચિત્રપરિચય એકદમ ટૂંકો આપી શકાત, પરંતુ મહત્ત્વના અન્ય કારણોસર આમાં મેં મધ્યમ પ્રકારનું ધોરણ અપનાવ્યું છે, પરિચય આલંકારિક કે કાવ્યમય ભાષામાં તેમજ તેના માર્મિક વિવેચન સાથે ન આપતાં સહુને સુવાર અને સુપાચ્ય થાય એ રીતે સરળ અને સાદી ભાષામાં ઘટનાઓ પૂરતો જ આપ્યો છે. દેશ-પરદેશની જનતા આનો લાભ ઉઠાવી શકે એ માટે પરિચય ત્રણે ભાષામાં આપ્યો છે. શેષ લખાણ એક જ ભાષામાં આપ્યું છે.
જેનો ઉપરાંત દેશ-પરદેશના શિકિતો, જેનધર્મનાં પ્રતીકો -ચિહનો વગેરે ક્યા છે?કેવા કેવા આકારે હોય છે ? તે શા માટે હોય છે? તે જાણવાની જિજ્ઞાસા ધરાવે છે, તેવું હું વરસોથી જાણતો હોવાથી પ્રતીકો અને ચિત્રપટ્ટીઓ (બોર્ડરો) તૈયાર કરાવ્યાં, પ્રતીકોને ત્રણેય ભાષાના પરિચયના પ્રારંભમાં અને પટ્ટીઓને નીચેના ભાગે મુદ્રિત કરીને મૂકવામાં આવેલ છે. પ્રતીકો અને પટ્ટીઓ મોટાભાગે જૈનધર્મને અનુસરતાં છે, જયારે થોડાંક જ પ્રતીકો, પટ્ટીઓ સર્વમાન્ય પ્રકારનાં છે. પ્રતીકો બધાં મળીને ૧૪૦ અને પટ્ટીઓ કુલ ૬૧ છે. અનેક વ્યક્તિઓની ઇચ્છાને માન આપીને પાછળ પરિશિષ્ટો ઉપરાંત ૧0૫ પ્રતીકો અને ૪૦ પટ્ટીઓનાં ચૂલ પરિચય પણ આપ્યાં છે.
મારા આ મંગલ કાર્યમાં તન,મન અને ધનથી તથા વિવિધ રીતે અન્ય સહાય કરી મારા આ કાર્યને જેમણે સરલ બનાવ્યું છે તે સૌ મહાનુભાવોને, મને અનેક રીતે સહાયક થનારા મુનિરાજ શ્રી વાચસ્પતિવિજયજીને, તથા આ કાર્ય પ્રત્યે શુભેચ્છા દાખવનાર શતાવધાની મુનિશ્રી જયાનંદવિજયજી આદિ અમારા આબાલવૃદ્ધ સાધુ-સાધ્વીજીવંદને તેમજ પ્રકાશકીય નિવેદનમાં સમિતિએ જુદી જુદી રીતે સહાયક થનારા મુનિરાજો, ભાઇ-બહેનો, પ્રેસ અને પ્રેમના માલિકો વગેરેનો જે આભાર માન્યો છે તેમાં અંત:કરણથી મારો સૂર પૂરાવવા સાથે તે સૌને અંત:કરણથી ધન્યવાદ આપું છું, સહુ કોઈની લાગણી અને ભક્તિભાવભર્યા સહાય અને સહકારને હું કદી વિસરી નહી શકું.
સંપુટ પ્રગટ કરવામાં ધારણાથી વધુ વિલંબ થયો તે બદલ ઊંડી ખેદની લાગણી અનુભવું છું અને એ અપરાધને ઉદારભાવે નભાવી લેવા સહુને નમ્ર અનુરોધ કરૂં છું.
કલિકાલ કલ્પતરૂ ભગવાન શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુની સસ્કૃપા, ભગવતી શ્રી પદ્માવતીદેવીની સહાય, અસીમ કરુણાવર્ષા કરનાર સ્વ. પૂજ્યપાદ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજય મોહનસૂરીશ્વરજી મહારાજ, તથા પરમ ઉપકારી, પરમકૃપાળુ ગુરુદેવો-જ્ઞાનવૃદ્ધ, વયોવૃદ્ધ આચાર્ય શ્રી વિજય પ્રતાપસૂરીશ્વરજી મહારાજ, યુગદિવાકર આચાર્ય શ્રી વિજય ધર્મસૂરીશ્વરજી મહારાજના શુભાશીર્વાદો, એમાંય પ્રખર ઉપદેશક મારા તારક ગુરુદેવની અનેકવિધ પ્રબલ સહાય-સહકારથી આ કાર્ય સફળતાને વર્યું તે માટે સહુને અનેકશઃ નતમસ્તકે વંદન કરી, ઊંડા આભારની લાગણી વ્યક્ત કરું છું.
અહિંસામૂર્તિ ભગવાન શ્રી મહાવીરનું સમગ્ર જીવન અદ્દભુત, અનુપમ, અજોડ અને પ્રેરણાપ્રદ છે, ખરેખર! એમણે અહિંસા, સંયમ, તપ, સત્ય અને ક્ષમાં આદિ સર્વ કલ્યાણકર અને ઉદાત્ત એવા ધર્મોની સર્વોત્તમકોટિની સાધના કરીને અંતિમ સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરી અર્થાતુ વીતરાગ-સર્વ બની નિર્વાણ સુખના અધિકારી બન્યા, આપણે પણ જો એ માર્ગે ચાલીએ તો આપણા આત્માને પરમાત્માની કક્ષાએ પહોંચાડીને નિર્વાણ સુખના અધિકારી અવશ્ય બનાવી શકીએ.
ભગવાન શ્રી મહાવીરના ઉપદેશનો ટૂંકો સાર ક્ષમામૂર્તિભગવાન શ્રી મહાવીરના ઉપદેશનો ટૂંકો સાર એ છે કે જો તમારે તમારો સવાંગી વિકાસ સાધવો હોય તો આચારમાં સર્વ હિતકારિણી અહિંસાને, વિચારમાં સંઘર્ષશામક અનેકાન્ત (સ્યાદ્વાદ) ના સિદ્ધાંતને અને વહેવારમાં સંકલેશનાશક અપરિગ્રહવાદને મનસા, વાચા, કર્મણા અપનાવો: આવી વ્યક્તિના જીવનમાં વિશ્વબંધુત્વ-મૈત્રીની ભાવના, સમન્વયવાદી દ્રષ્ટિ અને ત્યાંગ-વૈરાગ્યના આદર્શો જીવંત બનશે અને આ સિદ્ધાન્તોને ન્યૂનાધિકપણે જો સહુ અમલમાં મૂકશે તો સમષ્ટિ-સમુદાયમાં અધ્યાત્મવાદનો પ્રકાશ પ્રગટ થતાં ભય, ચિંતા, અજંપો, અશાંતિ, અસંતોષ, વર્ગવિગ્રહ, અન્યાય, દુર્ભાવના, ધિકકાર, તિરસ્કાર, કડવાશ, અવિનય, અવિવેક, અહંકાર આવા અનેક જડતત્ત્વોનો ઘેરો બનેલો અંધકાર વિલય થશે. પરિણામે સર્વત્ર મૈત્રી, પ્રેમ, સ્નેહ, આદર, સંપ, સહિષ્ણુતા અને શાંતિનાં બળો મજબૂત બનશે.
એ યાદ રાખવું ઘટે કે ભગવાન શ્રી મહાવીર કોઇ એક સંપ્રદાયના, એક પ્રાંતના કે એક દેશના ન હતા, એ સહુના હતા - સહુ માટે હતા થાવતુ સમગ્ર વિશ્વના હતા, વિશ્વ માટે હતા. વિશ્વની માનવજાતને હિંસા અને ત્રાસવાદથી ઊગરવું હશે તો ભગવાન મહાવીરના અહિંસાના સિદ્ધાન્તને અપનાવ્યા સિવાય કોઇ આરો વારો નથી, વ્યકિત કે સમષ્ટિ માટે અહિંસા સિવાય કોઇ બીજો તરણોપાય નથી. આ એક સૈકાલિક સત્ય છે. વ્યકિત કે સમષ્ટિ એનો જેટલો વહેલો સ્વીકાર કરે એ એના હિતમાં છે.
અત્તમાં આપણે સૌ ભગવાન મહાવીરે ચીધેલા માર્ગે ચાલીને અને તેમની તથા તેમના શાસનની આરાધના - ઉપાસના કરી તથા તેમના આદેશોનું પાલન અને ઉપદેશોનું આચરણ કરી આત્મકલ્યાણના અધિકારી બનીએ એ જ મંગલકામના ! વિ.સં. ૨૦૩૦,ઇ.સ.૧૯૭૪,ગોડીજી જૈન ઉપાશ્રય - મુંબઇ
મુનિ યશોવિજય
00
'OES)

Page #17

फ
5

000
000
प्रकाशकीय निवेदन- हिन्दी में
- दूसरी आवृत्तिमेंसे उद्धृत इस काल के अन्तिम चौबीसवें तीर्थकर श्रमण भगवान श्री महावीरदेव के जीवन प्रसंगों का आकर्षक, अनुपम चित्रोमे एक अभूतपूर्व भव्य संपुट संग्रह हमारी समिति प्रकाशित कर रही है जिससे हम अत्यन्त आनंद का अनुभव कर रहे है।
ये चित्र प्रसिद्ध कलानिष्णात सिद्धहस्त चित्रकार श्री गोकुलभाई कापडिया ने बनाये हैं। उन्होंने भगवान श्री महावीर के जीवन प्रसंगों के विषय में गुरूदेव आदि द्वारा प्राप्त सलाह- सूचना और अन्य सामग्री का गहन अध्ययन, चिन्तन एवं मनन करने के पश्चात् इनका चित्रालेखन किया है। सचमुच इन्होंने अत्यंत धैर्य रखकर अपनी सर्वश्रेष्ठ कलाशक्ति को कार्यान्वित करके अत्यन्त आकर्षक, भावपूर्ण सब को मुग्ध करनेवाले, मनोरम चित्र तैयार करके भगवान श्री महावीरदेव के प्रेरणाप्रद जीवन का ऐसा हृदयंगम दर्शन कराया है कि रोम-रोम पुलकित हो उठता है।
परिचय के प्रारंभ में दिये गये हेतुलक्षी सान्वर्थक सुशोभन प्रतीक एवं पट्टियाँ, परिशिष्ट खण्ड की पट्टियाँ और प्रतीकों का रेखाकन कलामर्मज्ञ बहुश्रुत विद्वान मुनिश्री यशोविजयजी की नयी नयी कल्पना व मार्गदर्शन अनुसार डभोई के कुशल चित्रकार श्री रमणिकभाई शाह ने अत्यंत सावधानी, लगन और अपनी सुझबुझ के साथ भक्तिभावपूर्वक स्वच्छ और सुंदर ढंगसे किया है, इस लिए हम हार्दिक धन्यवाद देते हैं।
हम वर्षो से यह कभी अनुभव कर रहे थे कि परमतारक, करूणामूर्ति वीतराग विभूति विश्ववत्सल धर्मतीर्थ के प्रवर्तक अहिंसावतार तीर्थंकर महावीरस्वामी के संपूर्ण जीवन का द्योतक या परिचायक एक भी चित्र संकलन उपलब्ध नहीं है। जबकि अन्य अनेक धर्मपथों के संस्थापकों, प्रवर्तकों अथवा अवतारी महापुरुषों के चित्रमय संकलन अत्यधिक संख्या में समुपलब्ध हैं। महावीर विषयक चित्रांकन की इस कमी से परमपूज्य साहित्यकलारत्न मुनिप्रवर श्रीमद् यशोविजयजी महाराज अतीव व्यथित थे। अतः आपने इस गुरुतर कार्य को सम्पन्न करने का दायित्व अपने उपर लिया और अनवरत परिश्रम करके अनेक विघ्न बाधाओं को पार करके इसे सांगोपांग सम्पन्न किया। मुनिश्री ने अपने संपूर्ण जीवनानुभव की रसधारा इन चित्रों में उंडेल दी है।
पूज्य मुनिश्री यशोविजयजी महाराज कलामर्मज्ञ है। कला के संबंध में उनकी गहरी व व्यापक सूझ है. दृष्टि पैनी है। इसी लिए आपश्री अच्छे अच्छे कलाकारों, कारीगरोंके मार्गदर्शक बनते हैं। कला के सिद्धान्तों और नियमों से भली भाँति परिचित होनेके कारण आपश्री की देखरेख में सभी चित्र, कलाकृतियों शास्त्रीय, शुद्ध और सुन्दर बनती हैं। रेखा और रंग को समझने की स्वाभाविक ही देन होने से आपश्री की दृष्टि के नीचे बननेवाले चित्रों का उठाव अत्यंत आकर्षक और सर्वांग सुंदर बनता है। आपश्री की इन शक्तियों का लाभ इस चित्रसंग्रह को उत्तम प्रकार से प्राप्त हुआ है। इसी लिए यह प्रकाशन वस्तुतः अनुपम, बेजोड और भव्य बना है। हमें विश्वास है कि चतुर्विध जैन श्रीसंघ और अन्य कलारसिक इरा अभूतपूर्व श्रेष्ठ प्रकाशन का आदर और सम्मानपूर्वक स्वीकार करेंगे।
पूज्य मुनिजी के कथनानुसार इस प्रकार का प्रयास जैन परंपरा में हजारों वर्षों में सर्वप्रथम ही हुआ है। यह जानकर तो हम और भी अधिक गौरव का अनुभव करते हैं।
इस कार्य की सफलता का मुख्य श्रेय मुनिजी को है। इस कार्य का समग्र उत्तरदायित्व आपश्रीने स्वीकार किया था। 'आरंभस्य अन्तगमनं' की नीति का समादर करनेवाले मुनिजी ने कठिनाइयाँ और कष्टों की परंपरा के बिच भी प्रबल और पूर्ण परिश्रम करके जैन समाज को ही नहीं अपितु विश्व को भारत की महान वीतराग विभूति के जीवन प्रसंगों की एक अनमोल अमूल्य भेंट अर्पित की है। संपूर्ण ग्रन्थ का आयोजन आपश्री की प्रतिभाशील दृष्टि के नीचे हुआ है। प्रत्येक चित्रका परिचय पिछले भाग में दिये गये ३५ चित्रों और पूर्वभवों का सांगोपांग परिचय तदनन्तर अत्युपयोगी बारह परिशिष्ट, अन्त में पीले पृष्ठों में दिये गये रेखाचित्रों की ४० पट्टियाँ और १०५ सुशोभन प्रतीकों का परिचय इत्यादि पूज्य मुनिजीने स्वयं लिखा है।
जैन संस्कृति, जैन आचार और उसके साधनों, प्रसंगों और कला को विविध प्रकार से परिचय देनेवाली पट्टियाँ और प्रतीक सुवर्ण की अंगूठी में जड़े रत्न की भाँति विमोहित एवम् प्रभावित करते हैं। ये पट्टियाँ और प्रतीक मुनिजी की गहरी, व्यापक कल्पनाशक्ति और कलानिपुणता के जीवत उदाहरण हैं। आपश्री की देखरेख में इस कार्य के होने से इनका रेखांकन सुंदर, स्वच्छ और व्यवस्थित हो सका है। इन रेखाचित्रों के लिये मुनिजी ने अपने ज्ञान, विज्ञान, अनुभव और कलादृष्टि का कैसा अर्पण किया है? इसका वास्तविक परिचय उन चित्रों को उपर उपरसे नहीं किन्तु सूक्ष्मतापूर्वक देखने से ही हो सकेगा।
पूज्य मुनिजी द्वारा किये गये अनवरत और अथाह परिश्रम को हम नत मस्तक होकर वंदन करते हैं और लोकोत्तर परमात्मा के जीवन प्रसंगों की बेजोड कलाकृति देने के लिये आपश्री का भूरि भूरि आभार मानते हैं।
देश-विदेश के पाठक भगवान श्री महावीर के प्रेरक जीवन को समझ सके इसके लिये प्रत्येक चित्र का परिचय गुजराती, हिन्दी और अंग्रेजी में दिया है।
शासन देव देवियों की असीम अनुकृपा, ज्ञानवृद्ध व वयोवृद्ध स्व परमपूज्य आचार्य श्रीमद् विजय मोहनसूरीश्वरजी महाराज तथा परमपूज्य आचार्यदेव श्रीमद विजय प्रतापसूरीश्वरजी महाराज तथा परमपूज्य युगदिवाकर आचार्य श्रीमद् विजय धर्मसूरीश्वरजी महाराज के आशीर्वाद और मुनिप्रवर श्री यशोविजयजी की अनेकविध सहायता से यह कार्य सुसंपन्न हुआ। अतएव आप सभी के चरणों मे हमारी भूरि भूरि वन्दना है।
यह पुण्यकार्य में प्रत्यक्ष या परोक्षरूप में विविध प्रकार से सहयोगी बननेवाले शुभेच्छा रखनेवाले पूज्य मुनिगण, पूज्य साध्वीजीवृंद, दाताओं, विद्वानों, प्रोफेसरों, कार्यकर भाइओं, बहनों, प्रिन्टींग प्रेसों आदि के हम आभारी हैं।
इस चित्रसंपुट की भाँति ही तीर्थकर भगवान श्री पार्श्वनाथ, श्री नेमिनाथ, श्री शांतिनाथ, श्री आदिनाथ इन चार तीर्थकरों के जीवन प्रसंगों के चित्रों का दूसरा संग्रह (एलबम् ) पूज्य मुनिजी प्रकाशित करानेवाले हैं। उसमें आपश्री के मार्गदर्शन में भगवान श्री पार्श्वनाथ के चित्रों का कार्य तो शुरू भी हो गया है।
पूज्य मुनिजी की भावना तीन-चार अत्यन्त उपयोगी सचित्र प्रकाशनों की है। किन्तु आपश्री का जीवनरथ कार्यरूप अनेक अभ्यों के साथ जुड़ा रहने के कारण और आपश्री की अधिक शारीरिक अस्वस्थता को देखते हुए उन प्रकाशनों का कार्य कब हो इसके लिये समय की प्रतीक्षा करनी होगी।
शासनदेव को हार्दिक प्रार्थना है कि पूज्य मुनिजी को साहित्यकला से संबंधित अनेक सचित्र प्रकाशन करने का बल और अवसर दें। अन्तमें हमारी शुभ कामना है कि विश्व में सर्वत्र करुणामूर्ति तीर्थंकर भगवान महावीर के सर्वोदयतीर्थमूलक अहिंसा का आदर्श व्याप्त हो। हिंसा एवम् दुःखों का अन्त हो, सब के हृदय में प्रेम, सत्य, करुणा, समता एवं अनेकान्त मार्गका प्रकाश उदित हो सब सुखी हो। निवेदक
卐
वि.सं. २०३०, इ. सन् १९७४ बम्बई
जैन चित्रकला निदर्शन समिति
०००
फ
5

Page #18

DUMRO
DOM
00.0..
संपादकीय निवेदन-हिन्दी में
ॐ अहं नमः । वीराय नित्यं नमः ।
- दूसरी आवृत्ति से उद्धृत इस काल के अंतिम चौबीसवे तीर्थकर श्रमण भगवान श्री महावीर परमात्मा के प्रधान जीवन प्रसंगों का चित्रमय संपुट प्रकाशित हो रहा है जिसे देखकर मैं अपार हर्ष एवं आनन्दानुभूति कर रहा हूँ। वर्षोंसे संजोया स्वप्न पूरा होते देखकर कौन मुदित नहीं होगा?
हजारों शब्द जो असर नहीं पैदा कर सकते वह असर इन्हीं शब्दों द्वारा उभारी गई एक आकृति या चित्र शीघ्र और सीधा असर पैदा कर सकते हैं। सर्व स्वानुभवसिद्ध यह तथ्य देखते हुए भगवान श्री महावीर का यह प्रेरक, सुंदर, मनोमुग्ध एवं भव्य चित्रमय जीवन 'समय नहीं है' (NO Time), संक्षिप्त और सारगर्भित (Short and Sweet) जैसे नारों से गुजते इस युगमें, नई पेढ़ी के लिए थोडे समय में शीघ्र और सरलता से भगवान श्री महावीर प्रमुका जीवन, साधना एवं सिद्धि की झाँकी कराने एवं उत्तम प्रेरणाएँ देने में अवश्य ही निमित्त बनेगा।
इन स्वतंत्र चित्रों के संपुट में भगवान श्री महावीर का जीवन (चौंतीस) ३४ चित्रों में दिया गया है और ३५ वाँ चित्र भगवान के आद्य शिष्य गणधर श्री गौतमस्वामीजी का है। इस सपुट में भगवान श्री महावीर के जीवन के कुछ अन्य प्रसंगों के चित्रों के समावेश की मेरी ईच्छा थी किन्तु वह तत्काल संभव नहीं हो सके । तदुपरान्त किसी-किसी चित्रमें कला के सिद्धान्त और दृष्टि को आदर देना अनिवार्य होने के कारण मेरी धारणा और वास्तविकता को थोडा छोडकर, चित्रकार की स्वतंत्रता को स्वीकारना पड़ा है। यह पुस्तक चित्रसंपुट का (चित्रमय) होनेसे चित्रपरिचय अत्यत संक्षिप्त दिया जा सकता.किन्तु अन्य महत्वपूर्ण कारणोसे मैंने इसमें मध्यम नीति अपनाई है। परिचय आलंकारिक या काव्यमयी भाषामें उसके मार्मिक विवेचनसहित न देते हुए सबके लिए सुबोध एव सुवाच्य बने इस रीतिसे सरल और (स्पष्ट) भाषा में प्रसंगतक सीमित ही दिया है। देश-विदेश की जनता इसका लाभ उठा सके इस लिए परिचय तीनों भाषाओं में दिया है।अवशेष लेखन मुझे समय की कमी के कारण एक ही भाषा में दिया है।
जैनधर्म के प्रतीक - चिहन आदि क्या है? उनके आकार क्या हैं? वे किस लिए होते है? देश-विदेश के शिक्षित जैनअजैन यह सब जानने की जिज्ञासा रखते है। इसे मैं वर्षों से महसूस करता था, अतः प्रतीक एवं चित्रपट्टियाँ तैयार कराई और इन प्रतीकों को तीनों भाषाओं के परिचय के प्रारंभमें एव पट्टियों के नीचे के भागमें मुद्रित किया गया है। प्रतीक एवं पहियाँ अधिकांशतः जैनधर्म के अनुसार है। जबकि थोडे प्रतीक, पट्टियों सर्वमान्य प्रकार की भी है। कुल मिलाकर १४० प्रतीक एवं ६१ पट्टियाँ हैं। इन में ४० पट्टियाँ और १०५ प्रतीकों का परिचय सजिल्द चित्र संपुट में दिया गया है। खुले-अजिल्द चित्रों के संपुट में नहीं।
मेरे इस मंगल कार्यमें तन-मन-धन तथा विविध रुपेण सहयोग कर मेरे इस कार्यको जिन्होंने सरल बनाया है उन सभी महानुभावों तथा मेरे साथ रहकर सर्वाधिक सहायक होनेवाले मुनिराज श्री वाचस्पतिविजयजी को, एवं हमारे आबाल वृद्ध साधुसाध्वीजी वृन्द को, इसी प्रकार प्रकाशकीय निवेदन में जिन आचार्यो, साधु-साध्वियों, भाईयों, प्रेस आदि के प्रति आभार ज्ञापित किया है। उन सबके प्रति में भी अन्तःकरणपूर्वक धन्यवाद अर्पित करता हूँ। सबकी लगन एवं भक्तिभरे सहयोग को मैं कभी नहीं भूल सकता।
पुस्तकाकार एवं अजिल्द खुले चित्रों के रूप में संपुट प्रकाशित करने में धारणासे अधिक विलम्ब हुआ उसके प्रति गहरा खेद अनुभव कर रहा हूँ और इस अपराध को उदारतापूर्वक निभाने का सबसे अनुरोध करता हूँ।
कलिकाल कल्पतरु भगवान श्री पार्श्वनाथ प्रभु की सत्कृपा, यह कालकी परमप्रभाविका भगवती श्री पद्मावतीदेवी के सहयोग, असीम करुणा वर्षा करनेवाले रव पूज्यपाद आचार्यदेव श्रीमद विजय मोहनसूरीश्वरजी महाराज तथा परमउपकारी, परमकृपालु गुरुदेव ज्ञानवृद्ध, वयोवृद्ध आचार्य श्रीमान् विजय प्रतापसूरीश्वरजी महाराज एवं युगदिवाकर परमपूज्य आचार्य श्रीमान् विजय धर्मसूरीश्वरजी महाराज के शुभ आशीर्वाद, इसी प्रकार प्रखर उपदेशक, मेरे तारक गुरुदेवकी अनेकविध प्रबल सहायता से यह कार्य सफल बना। इसके लिए सबको अनेकशः नतमस्तक वंदन करता हुआ अन्त करण से आभार ज्ञापित करता हूँ।
अहिंसामूर्ति भगवान श्री महावीर का समग्र जीवन अदभुत, अनुपम, बेजोड और प्रेरणाप्रद है। वस्तुतः इन्होने अहिंसा, संयम, तप, सत्य और क्षमा आदि सर्वकल्याणकारी उदात्त इन धर्मोकी सर्वोत्तम कोटि की साधना कर अन्तिम सिद्धि प्राप्त की अर्थात् वीतराग-सर्वज्ञ होकर निर्वाण सुख के अधिकारी बने। हम भी यदि इस मार्ग पर चलें तो अपनी आत्मा को परमात्मा की श्रेणी में पहुँचाकर निर्वाण-मोक्ष सुख के अधिकारी अवश्य बना सकते है।
क्षमामूर्ति भगवान श्री महावीर के उपदेश का संक्षिप्त साराश यह है कि यदि तुम्हें तुम्हारा सर्वांगी विकास सिद्ध करना हो तो आचार में सर्वहितकारिणी अहिंसा, विचारमें संघर्षशामक अनेकान्त (स्याद्वाद) के सिद्धान्त को एवं व्यवहारमे संक्लेशनाशक अपरिग्रहवाद को मन, वचन, कर्म से अपनाओ । इससे व्यक्ति के जीवन में विश्वबंधुत्व-मैत्री की भावना, समन्वयवादी दृष्टि और त्याग-वैराग्य के आदर्श जीवंत बनेंगे। यदि इन सिद्धांतों को कम-ज्यादा रुपने सभी आचरणमें उतारेंगे तो समष्टि-समुदायमें अध्यात्मवाद का प्रकाश प्रसारित होकर भय, चिन्ता, अशाति,असंतोष, अविवेक, अहंकार जैसे अनेक जड तत्त्वो का घिरा हुआ अधकार विलीन होगा । फलतः सर्वत्र मैत्री, स्नेह, आदर, एकता, सहिष्णुता और शांति का बल अक्षुण्ण होगा।
यह स्मरण रखना चाहिए कि भगवान श्री महावीर किसी एक संप्रदाय, एक प्रान्त या किसी एक देश के नहीं थे। वे सब के थे, सब के लिए थे। समग्र विश्व के थे - संपूर्ण विश्व के लिए थे। यदि विश्व की मानवजाति केा हिंसा और त्रासवाद से उबरना होगा तो भगवान महावीर के अहिंसा के सिद्धान्त को अपनाये बगैरह कहीं आरपार नहीं है। व्यक्ति अथवा समष्टिके लिए अहिंसा के अतिरिक्त कोई अन्य उपाय नैया पार करनेवाला नहीं है, यह एक त्रैकालिक सत्य है। व्यक्ति या समष्टि इसे जितनी जलदी रवीकार करे उतना ही उसके हितमें है।
अन्त में हम सब भगवान महावीर द्वारा निर्दिष्ट मार्ग पर चलकर और उनकी तथा उनके शासनकी आराधना-उपासना करके आत्मकल्याण के अधिकारी बने यही मंगल कामना है। वि.सं. २०३०, सन् १९७४, गोडीजी जैन उपाश्रय, बम्बई, *
मुनि यशोविजय
A L
2000 SOCI
MOOOO
66
०००
7GNOV

Page #19

Publishers Note
The life and mission of Bhagawan Shri Mahavira has been of boundless inspiration to thousands and millions of people all these years. The whole life span of Bhagawan Shri Mahavira has been full of significant events which led to Nirvana. It is this great spirit of thought and action, full of benevolence and compassion, that had to be captured and transformed in a book form; a captivating panorama etched out with eloquent lines and filled with fascinating colours. To recreate these life events, the artist had not only to visualise but to live with those great moments on his mind's plane to lend authenticity to his work. This could be possible only for an artist of the class of Shri Gokulbhai Kapadia whose ready ability to gain insight into his subject has been one of his great assets. It is for this reason that he could use line and colour of unsurpassed purity and sharpness and expressive strength. When the communion is complete, the effect can thus be total.
00000 QOS000
Who else but Muni Shri Yashovijayji could have conceived of the idea of this great work of art, a work that will remain one of the most grandiose of the art works of our time? For, the dictates of authenticity and the grammar of the art were so exacting that it called for nothing short of a complete spiritual harmony. Muni Shri Yashovijayji can dwell in the field of art with the same ease and grace as in the spiritual domain. His firm grip on the grammar, technique and idiom of the colour is so fascinating that whatever has been turned out under his direction has acquired a radiant sense of space and even microscopie luminosity. The artist never missed the correct tone and the appropriate touch. While pictorial biographies of other Religious Teachers and Seers adorn the world libraries; the absence of one depicting the life of Bhagawan Shri Mahavira, the apostle of Ahimsa, was extremely shocking and disturbing. The void has to be filled not only because the subject matter was highly satisfying from the point of view of art, but was also a rich and rewarding spiritual experience. With this inspiration, the involvement was just complete for, what then followed was torrents of ideas, its assimilation, deep research, formation of themes, dileneation and finally the emergence of forms and figures characterised by elegance and refined use of colour.
The book, which is the first of its kind on the life of Bhagawan Shri Mahavira, has been planned and designed by the Muniji.Each painting carries Muniji's lucid commentary juxtaposed in Hindi, Gujarati and English. The religious significance and the ritualistic implications of each life eventhas been depicted through linear sketches drawn in period style by Shri Ramnikbhai Shah of Dabhoi and used as foot notes to the commentaries in the form of and design of art strips which impart visual beauty to the printed word, 140 symbolistic drawings have also been aesthetically used to emblish the pages carrying commentaries. In addition twelge appendices containing valuable information on the paintings have been included in the last section.
It is difficult to express adequately the depth of gratitude which the Samiti owes to the Muniji for his indefatigable labours in bringing out this monumental work of exquisite beauty and incredible authenticity for the benefit of the mankind.
For the one who has devoted his life to the service of humanity, living becomes a continuous mission with no respite. Justifiably with the publication of this book, Muniji plans to launch another project on the lives of four Tirthankaras: Bhagawan Shri Parswanath, Bhagawan Shri Neminath, Bhagawan Shri Shantinath and Bhagawan Shri Adinath. Work on yet few more books will follow in the wake of the second project. We wish Muniji all success in his endeavour.
The Samiti records here with deep reverence the blessings of His Holiness Acharya Srimad Vijay Pratapsurishwarji Maharaj and His Holiness Acharya Srimad Vijay Dharmasurishwarji Maharaj sent for the success of this book. The success of this endeavour is largely due to their Holiness' benediction.
We express our gratitude to Shri Gokulbhai Kapadia, Shri Ramnikbhai Shah and all our well wishers for their valuable co-operation and keen interest evinced from time to time.
оооо
A.D. 1974, V.S. 2030, Bombay
JAIN CHITRAKALA NIDARSHAN SAMITI
Yooc

Page #20

DATE
Foreword
Some of the important and significant life events of the 24th Tirthankara Bhagawan Shri Mahavira, depicted with the artist's brush form the subject matter of this long awaited publication. For me it is like joyous fulfilment of a long cherished life's dream.
The life of Bhagawan Shri Mahavira was full of compassion, truth, Ahimsa and austerity which aided by transcendental meditation of the highest order and of the purest from culminated into the attainment of Nirvana. In the doctrines preached by him lies the path of salvation. What is needed is its proper assimilation and translation into actions. His message of practice of Ahimsa in the field of action, reasoning with the aid of Anekant or Syadvad, and acceptance of spirit of austerity on the planes of mind, speech and action can usher in the era of eternal bliss. Herein lies truly the answer to all the conflicts, either individual or group. Considering the universal application of his message, it will be necessary to bear in mind that he belonged not to a particular sect or province or country. His message is for the mankind as a whole.
34 coloured paintings adorn this book. The 35th plate has Shri Gautamaswamiji, the first disciple of Bhagawan Shri Mahavira, as its subject. I had in mind to include a few more paintings in this book, but for some inexplicable reasons this idea could not materialise. Each art has its language, form and idiom. In recreating the events included in this book, the technique of the art and the vision of the artist had, therefore, to be given its due place. Being a pictorial biography, a briefer commentary on each of the plates could have served the purpose as well. However, I opted for a golden mean and made these commentaries short enough to be pithy, but long enough to be informative. The commentaries have been written in simple but direct language shorn of ornamental usages. The narratives have been confined strictly to the subject of the painting. The commentaries have been written in Hindi, Gujarati, and English, catering to a large but mixed section of readers as the book will have wider circulation, even beyond the frontiers of this country. The last section of the book, however, has been written only in Hindi
The curious, particularly the foreigner, has been wanting to know everything about the religious congisance and symbols: its forms, its significance and its implications. This curiosity is not born out of idle inquisitiveness. Nor has it over diminished. Keeping this intellectual curiosity to gain deeper knowledge of Jainism in view, I have included symbolistic drawings, in this book from which both a layman and a researcher, can liberally draw. These symbols had to be used with great imagination without deviating from the Text. They have been framed in art strips and printed below the text as pictorial foot notes. Most of these symbols are in accord with Jain Canonical scriptures. The rest are common to other Indian religions as well. In all twelve symbols and forty pictorial strips have been used to aid the reader. In addition I have a few write ups included in the last section which gives detailed information on the various symbolistic and pictorial representations.
In this inspirational and creative work the lives and missions of great luminaries like Bhagawan Shri Parswanath, Bhagawati Shri Padmavati Devi, Acharyadev Srimad Vijay Mohansurishwaraji Maharaj, had been a great source of strength. Similarly, the blessings of Acharya Shri Vijay Pratapsurishwaraji Maharaj. Acharya Shri Vijay Dharmasurishwaraji Maharaj inspired me in this humble effort at every stage. I record my sincere appreciation of the invaluable co-operation and help of Muni Shri Vachaspativijayji through all the formative as well as final stages of this publication. The publishers' in their note have acknowledged the unflinching faith in a work of this nature and co-operation of the friends and well-wishers in giving shape and form to this stylised pictorial biography. I join the publishers in thanking everyone who is connected with this endeavour
Let Bhagawan Shri Mahavira's life and word inspire humanity which is grouping in dark in this age of industrial growth and material prosperity.
Muni Yashovijay A.D. 1974. V.S. 2030, Bombay

Page #21

ભગવાન શ્રી મહાવીરનું આ કયું ચિત્ર કયા પાને છે તેની તથા અન્ય વિભાગોની અનુક્રમણિકા.
૧. ભગવાન શ્રી મહાવીરનું બેનમૂન ચિત્ર
૨૫. સાધના અને સિદ્ધિ માટે વિહાર અને ઉપસર્ગો ૨, અષ્ટમહાપ્રાતિહાર્યયુકત તીર્થંકરનું ચિત્ર
૨૬. વિહાર, પ્રથમ પારણું આદિ ૩. ભગવાનના ૨૫ પૂર્વભવોનું દિગ્ગદર્શન
૨૭. દરિદ્ર બ્રાહ્મણને વસ્ત્રનું દાન ૪. વીશસ્થાનકનાં વીશ પદોનું ચિત્ર
૨૮. ગોવાળનો પ્રતિકૂળ ઉપસર્ગ ૫. દેવલોકમાંથી અવન (અવતરણ)
૨૯. શૂલપાણિ યક્ષનો ઉપસર્ગ ૬. પતિ સમક્ષ ૧૪ સ્વપ્નોનું કથન
૩૦. દ્રષ્ટિવિષ ચંડકૌશિક સર્પને પ્રતિબોધ ૭. પરસ્પર ગર્ભાપહરણ
૩૧. વૈરી દેવનો નૌકા દ્વારા જલોપસર્ગ ૮. ત્રિશલા માતાએ જોયેલાં ૧૪ સ્વપ્નો
૩૨. સંગમદેવે કરેલા ભયંકર ૨૦ ઉપસર્ગો ૯. મોટી આકૃતિમાં ૧૪ સ્વપ્નોનું આકર્ષક દર્શન ૩૩. ચંદનબાળા દ્વારા અડદની ભિક્ષા ૧૦. પ૬ દિકકુમારિકાઓનો ઉત્સવ
૩૪. કાષ્ઠભૂલ (ખીલા) દ્વારા થયેલો કર્ણોપસર્ગ ૧૧, ઈન્દ્રનું મેરુપર્વત ઉપર પ્રયાણ
૩૫. ધ્યાનની સર્વોચ્ચકક્ષાએ વર્તતા ભગવાન મહાવીર ૧૨. મેરુપર્વત ઉપર દેવોનો અભિષેક
૩૬. ભગવાનને કેવલજ્ઞાન-ત્રિકાલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ |૧૩. બાળ ભગવાન અને માતાપિતા
૩૭. દેવનિર્મિત સમવસરણ (પ્રવચન સભા) ૧૪. નિર્ભયતાની દેવપરીક્ષા
૩૮. અષ્ટપ્રાતિહાર્ય સહ સુવર્ણકમળ ઉપર વિહાર ૧૫. દૈયદમન અને નામકરણ
૩૯. શાસ્ત્રાર્થ માટે આવેલા ૧૧ વિદ્વાન બ્રાહ્મણો ૧૬, જ્ઞાનશાળામાં જ્ઞાનજયોતિ ભગવાન
૪૦. ૧૧ વિદ્વાન બ્રાહ્મણોની દીક્ષા અને ગણધરપદની સ્થાપના ૧૭. વર્ધમાનકુમારના લગ્ન આદિ પ્રસંગો
૪૧. ચૈત્ય-જ્ઞાનવૃક્ષને પ્રદક્ષિણા ૧૮. માતાપિતાદિ પરિવાર સાથે ભગવાન
૪૨. સમવસરણનો અતિભવ્ય દરવાજો ૧૯. દીક્ષા માટે અનુમતિ માગતા ભગવાન
૪૩. તીર્થકર સમક્ષ બલિવિધાન ૨૦. ભગવાન મહાવીરના વિવિધ જીવનપ્રસંગો
૪૪. તેજોવેશ્યા દ્વારા ભગવાનને ભસ્મ કરવાનો પ્રયોગ ૨ ૧. ધર્મતીર્થપ્રવર્તન માટે દેવોની વિનંતિ
૪૫. કાશી કોશલના ૧૮ રાજાઓને ઉપદેશ ૨૨. કરોડો રૂપિયાનું વાર્ષિકદાન (વરસીદાન)
૪૬. ભગવાનની ૪૮ કલાકની અંતિમ દેશના ૨૩. દીક્ષાનો ભવ્ય વરઘોડો
૪૭. ભગવાનના પવિત્રદેહનો અગ્નિ સંસ્કાર ૨૪. કેશલુંચન અને દીક્ષા-સંયમ સ્વીકાર
૪૮. કેવલજ્ઞાનપ્રાપ્ત ભગવાનના શિષ્યશ્રી ગૌતમસ્વામીજી
* અવશિષ્ટ વિભાગોની અનુક્રમણિકા * ભગવાન શ્રી મહાવીરના ૨૬ પૂર્વભવોનો તથા ૪૮ ચિત્રોનો પરિચય પુ. નં. ૫૧ થી ૫૮ * પરિશિષ્ટ વિભાગ - ૧
થી ૧૨ પૂ. નું પ૯ થી ૬૮ + આત્મા પરમાત્મા-તીર્થંકર કેવી રીતે બને છે તે અંગે સંક્ષિપ્ત કથા પુ. નં. ૮૮ * ચૌદરાજ લોક વગેરેની ભૌગોલિક આકૃતિઓ પરિચય સાથે પ્ર. નં. ૧૧૪ * ૮૦ રેખાપટ્ટીઓનો પરિચય પૃ.નં ૧૧૫ થી ૧૩૫ * અઢાર પાપસ્થાનક પુ. નં. ૧૩૫ * ૧૪૪ પ્રતીકોનો પરિચય પુ. નં. ૧૩૬ થી ૧૪૮ * જૈન લિપિના
મૂલાક્ષરો પુ. નં. ૧૪૮ • સાત લાખ પુ. નં. ૧૮૧ * મહાવીરકાલીન ભારત પુ.નં. ૨ ૧૫. આ ચિત્રસંપુટમાં જે ચિત્રો તથા ડિઝાઈનોને પૃષ્ઠ નંબર આપ્યા નથી. તે ડિઝાઈનો કઈ કઈ છે? તો કલ્પસૂત્રનાં રંગીન ચિત્રો, પેપર કટીંગમાં શક્રસ્તવ, નવકારમંત્ર તથા સિધ્ધચક્ર, રંગીન સિધ્ધચક્ર તથા ત્રાષિમંડલનો યંત્ર
અને શાલવૃક્ષ, અશોકવૃક્ષ વગેરે ચિત્રો છે.
AS | ભગા || | | | |
E
|
For Personal & Pilvate Use Only

Page #22

Jain Education Intemational
18
१. भगवान श्री महावीरका बेनमून चित्र
२. अष्टमहाप्रातिहार्ययुक्त तीर्थंकरका चित्र
३. भगवानके २५ पूर्वभवों का दिग्दर्शन
४. बीशस्थानकके बीश पदों का चित्र
५. देवलोकमें से च्यवन (अवतरण)
६. पतिके समक्ष १४ स्वप्नोंका कथन
७. परस्पर गर्भापहरण
८. त्रिशला माता के द्वारा देखे गये १४ स्वप्न
९. बडी आकृतियोंमें १४ स्वप्नों का आकर्षक दर्शन
१०. ५६ दिक्कुमारिकाओंका उत्सव
११. इन्द्रका मेरुपर्वत प्रति गमन
१२. मेरुपर्वत पर देवोंका अभिषेक
१३. बाल भगवान और मातापिता
१४. निर्भयताकी देवपरीक्षा
भगवान
श्री महावीरका कौनसा चित्र किस पन्ने पर है उसकी और अन्य विभागोंकी अनुक्रमणिका
२५. साधना और सिद्धिके लिए विहार और उपसर्ग
२६. विहार, प्रथम पारणा इत्यादि
२७. दरिद्र ब्राह्मणको वस्त्र का दान
२८. ग्वालेका प्रतिकूल उपसर्ग
२९. शूलपाणि यक्षका उपसर्ग
३०. दृष्टिविष चण्डकौशिक सर्पको प्रतिबोध
३१. वैरी देवका नौका द्वारा जलोपसर्ग
३२. संगमदेव द्वारा किये हुए भयंकर २० उपसर्ग ३३. चंदनबाला द्वारा उडदकी भिक्षा
३४. काष्ठशूल (कील) द्वारा किया गया कर्णोपसर्ग
३५. ध्यानकी सर्वोच्चकक्षा पर वर्तित भगवान महावीर
३६. भगवान को केवलज्ञान- त्रिकालज्ञान की प्राप्ति
३७. देवनिर्मित समवसरण (प्रवचन सभा)
३८. अष्टप्रातिहार्य सह सुवर्णकमल पर विहार
३९. शास्त्रार्थके लिये आये हुए ११ विद्वान ब्राह्मण
४०. ११ विद्वान ब्राह्मणों की दीक्षा और गणधर पदकी स्थापना
४१. चैत्य-ज्ञान वृक्षकी प्रदक्षिणा
४२. समवसरण का अति भव्य द्वार
४३. तीर्थकर के समक्ष बलिविधान
४४. तेजोलेश्या द्वारा भगवान को भस्म करनेका प्रयोग
४५. काशी कौशलके १८ राजाओंके उपदेश
४६. भगवानकी ४८ घण्टोंकी (सुदीर्घ) अंतिमदेशना
४७. भगवान के पवित्र देहका अंतिम संस्कार ४८. केवलज्ञान प्राप्त भगवान के शिष्य श्री गौतम स्वामीजी
१५. दैत्यदमन और नामकरण
१६. ज्ञानशालामें ज्ञानज्योतिभगवान
ल
१७. वर्धमानकुमारके लग्न आदि प्रसंग
१८. मातापितादि परिवार सह भगवान
१९. दीक्षा के लिये अनुमति माँगते हुए भगवान
२०. भगवान महावीरके विविध जीवन प्रसंग
२१. धर्मतीर्थ प्रवर्तन के लिये देवोंकी विनती
२२. करोडों (मुद्राओं) रुपयोंका वार्षिक दान (वरसी दान)
२३. दीक्षाका भव्य वरघोडा (जुलूस)
२४. केशलुंचन और दीक्षा-संयम स्वीकार
क्षीरसमुद्र
विमान
अवशिष्ट विभागोंकी अनुक्रमणिका
भगवान श्री महावीर के २६ पूर्वभवोंका तथा ४८ चित्रोंका परिचय पृष्ठ नं. ६९ से ७६ • परिशिष्ट विभाग नं. १ से १२ पृष्ठ नं. ७६ से ८८ • ८० चित्रपट्टियोंका परिचय पृष्ठ नं. १४९ से १६८ १४४ प्रतीकोंका परिचय पृष्ठ नं. १६९ से १८१ ।
यह चित्रसंपुटमें कितनेक चित्रों को पृष्ठ नंबर दिया नहीं हैं। वो चित्र कैसे हैं ? तो कल्पसूत्रके रंगीन चित्र, पेपर कटींगमें शक्रस्तव, नवकारमंत्र तथा सिद्धचक्र, रंगीन सिद्धचक तथा ऋषिमंडलका यंत्र और शालवृक्ष, अशोक वृक्ष आदि चित्र हैं ।
10

Page #23

Pictures Index of Bhagawan Shri Mahavira and other Sections
38 38 38 38 3 1 Unique picture of Bhagawan Shree Mahavira
2 Picture of Tirthankara with eight Pratiharya
3 Bird-eye view of previous 25 incarnations of Bhagawan
4 Picture of twenty Padas in twenty Sthanakas
5 Descent from the divine world
6 Narration of 14 dreams before the husband
7 Mutual embroynic transfer
8 14 dreams visualised by Mother Trishala
9 Charming enlarged depiction of 14 dreams
10 The festival of 56 Directional Virgins
11 Indra's departure towards Meru Mountain

12 Coronation by gods on Meru Mountain
13 Bhagawan, as child with parents
14 Divine test of fearlessness
15 Conquering the demon and endowing name
16 Bhagawan, the flame of knowledge in the class-room
25 Excursion and tribulations for spiritual practices and achievement
26 Excursion and first fast-breaking
17 Marriage and other incidences of Vardhaman kumar
18 Bhagawan, with the family including parents
27 Gifting the cloth-sheet to a poor Brahmin
28 The cowherd inflicts punishment
29 Harassment by Yaksha Shoolapani
30 Enlightening the serpent Chandakaushika with poisonous gaze
31 Harassment by a revengeful god tossing the boat
32 20 horrible harassments by Samgamdeva
33 Chandanbala's food-offer of Urad
34 Thrusting wooden nails in the ears
35 Bhagawan Mahavira in the supreme stage of meditation
36 Bhagawan attains supreme enlightenment
37 Creation of divine assembly hall
38 Occupying the golden lotus, together with eight pratiharyas
39 11 scholarly Brahmins coming for scriptural
discussion
40 Initiation of 11 scholarly Brahmins and the establishment of Ganadhara Pada
41 Circum-ambulation of chaity-enlightenment tree
42 The majestic gateway of Samavasarana
19 Bhagawan seeking permission for initiation
43 Offering Bali before Tirthankar
20 Various anecdotes of the life of Bhagawan Mahavira. 44 Trying to burn off Bhagawan through Tejoleshya
21 Gods requesting for religious propagation
45 Sermon before 18 Kings of Kashi and Koshala 46 The final sermon of 48 hours by Bhagawan
22 Donation of billions rupees annually
23 The majestic procession of initiation
24 Plucking hair and acception of initiation with self control
47 Cremation of the holy body of Bhagawan 48 Gautam swami, the disciple of englightened Bhagawan. Index of the remaining sections"
Bhagawan Shri Mahaviras 26 Preceding Birth and The Forty eight Paintings P. No. 89 to 97 Appendices No. 1 to 12, P. No. 97 to 110 Explanation of 80 Strips P. No. 182 to 201 Explanation of 144 Symbols P. No. 202 to 215 The teachings of Bhagawan Mahavir P. No. 216-217.
For Personal & Private Use Only.
38 38 38 38 38

Page #24

महावीर वचनामृत
-जैसे-जैसे लाभ होता है, वैसे-वैसे लोभ बढ़ता है। लाभ से लोभ की वृद्धि होती है। दो मासा सोने से होनेवाला (कपिल का) कार्य करोड़ो सुवर्णमुद्राओं से भी पूर्ण नहीं हुआ।
सवे पाणा पियाउया, सुहसाया दुक्खापतिकूला। अप्पियवहा पियजीवणो, जीविउकामा सम्वेसि ।।
जीवियं पियं, नाइवाइज्ज किंचणं ।। -प्राणीमात्र को अपनी जिन्दगी प्यारी है। सुख सबको अच्छा और दःख सब को बुरा लगता है। सब को बध ! अप्रिय है और जीवन प्रिय है। सब प्राणी जीना चाहते हैं। एक बात निश्चित है कि सब प्राणियों को अपना जीवन प्रिय है। इस कारण कोई किसी भी प्राणी की हिंसा न करे।
जो सहस्सं सहस्साणं, संगामे दुज्जए जिणे।
एगं जिणेज्ज अप्पाणं, एस से परमो जओ।। (उ. ९.३४) -भयंकर युद्ध में हजारों-हजार शत्रुओं पर विजय प्राप्त करें उसकी अपेक्षा अपने आप को जीत लेना सब से बड़ी विजय है।
एवं खु नाणिणो सारं, जं न हिंसइ किंचणं । -ज्ञानियों के ज्ञान का सार यह है कि वह किसी भी प्राणी [सूक्ष्म-स्थूल] की हिंसा नहीं करता।
जे एग जाणइ, से सम्बं जाणइ।
जे सव्वं जाणइ, से एगं जाणइ।। -जो एक को जानता है वह सब को जानता है। और जो सब को जानता है वह एक को जानता है।।
-आचारांगसूत्र
चत्तारि परमंगाणि, दुल्लहाणीह जंतुणो।
माणुसत्तं सुई सद्धा, संजमम्मि य वीरियं । । (उ. ३.१) -इस संसार में प्राणीमात्र को मनुष्यजन्म, धर्म का श्रवण सम्यक श्रद्धा और संयम-चारित्रमें प्रवृत्ति, यह चार उत्तम अंगो की प्राप्ति होना अत्यन्त दुर्लभ है।
नाणं च दसणं चेव, चरितं च तबो तहा। एस मागो त्ति पन्नतो जिणेहि वरदंसिहि ।। (उ. २८.२)
कम्मुणा बंभणो होइ, कम्मणा होइ खत्तिओ।
बइसो कम्मणा होइ, सुदो हबई कम्मणा ।। (उ. २५.३१) - मनष्य बाहमण के योग्य कर्मद्वारा बाहमण बनता है, क्षत्रिय के योग्य कर्मद्वारा क्षत्रिय बनता है। वैश्य के कर्मद्वारा वैश्य बनता है और शूद्र के कर्मद्वारा शूद्र बनता है।
-उत्तराध्ययनसूत्र
-सर्वज्ञ जिन भगवान ने ज्ञान, दर्शन, चारित्र और तप को मोक्ष का मार्ग बताया है।
*
नाणेण जाणई भावे, सणेण य सद्दहे।
चरित्तेण न गिण्हाइ, तवेण परिसझई।। (उ. २८.३५) * -ज्ञान से पदार्थों का सम्यग बोध होता है। दर्शन से श्रद्धा होती है। चारित्र से कर्मों का निरोध होता है. और तप से आत्मा परिशुद्ध-निर्मल होता है।
कह चरे कहं चिट्ठे, कहमासे कह सए?
कहं भुंजन्तो भासन्तो, पापकम्मं न बंधइ।। (दश. ४.३०) प्रश्न-कैसे चलना? कैसे खड़ा रहना? कैसे बैठना? कैसे सोना? कैसे खाना? कैसे बोलना? जिससे उसे पापकर्म का बन्धन न हो।
नाणस्स सब्बस्स पगासणाए, अनाण मोहस्स विवज्जणाए। रागस्स दोसस्स य संखएणं, एगंतसोक्षं समुवेइ मोक्खं ।।
(उ. ३२.२)
जयं चरे जयं चिद्वे, जयमासे जयं सए। जयं भुंजन्तो भासन्तो, पापकम्मं न बंधइ।। (दश. ४.३१) प्रत्युत्तर-उपयोग या यत्नपूर्वक चले, यत्नपूर्वक खड़ा होवे, यत्नपूर्वक बैठे, यत्नपूर्वक सोवे, यत्नपूर्वक अर्थात् जयणापूर्वक भोजन करता हुआ और भाषण करता हुआ जीव पापकर्म को नहीं बांधता।
-ज्ञान के समग्र प्रकाश से, अज्ञान और मोह के विवर्जन से, और राग-द्वेष के क्षय से आत्मा एकान्तसुख-* स्वरूप मोक्ष को प्राप्त करता है।
कुसग्गे जह ओस बिंदुए, थोब चिट्ठइ लंबमाणए।
एवं मणयाण जीवियं, समयं गोयम! मा पमायए।।(उ. १०.२) -जैसे कश के अग्रभाग पर ओस का बंद अपनी शोभा ! को धारण किये हुए थोड़े काल पर्यन्त ठहरता है, वैसे ही * मनष्य का जीवन भी अल्प समय तक स्थिर रहता है, . ऐसा समझकर हे गौतम! समय मात्र (एक सेकन्ड का असंख्यात भाग] का भी प्रमाद मत कर।।
कोहो पीई पणासेड, माणो विणयनासणो। माया मित्ताणि नासेइ, लोभो सबविणासणो ।। (दश, ८.३७) ।
-क्रोध से प्रीति का नाश होता है, मान-अभिमान से विनय का नाश होता है, माया से मित्रता का नाश होता है और लोभ से सभी सद्गणों का नाश होता है।
उबसमेण हणे कोहं, माणं मद्दवया जिणे। मायं च अज्जवभावेण, लोभं संतोसओ जिणे।। (दश. ८.३८)
जहा लाहो तहा लोहो, लाहा लोहो पबडई। दोमासकयं कज्ज, कोडीए वि न निट्ठियं ।। (उ. ८.१७)
-शान्ति से क्रोध को, नम्रता से मान को, सरलता से माया को एवं सन्तोष से लोभ को जीतना चाहिये।
-दशवैकालिकसूत्र

Page #25

" - .৫১)
।
( ১
১৬'
;
*
N
NE
(১
,
Au৷'
স
'
১
/'.
diftinit
.
'
'
|titlা।
III111111111
-:
* *
*
***
se
%Nc
হয়ে
#
রময় ১৬
#
,
:::
কক্ষ
=
=
:
::
:::
AS . * WWW
:
:.
.
:
,
ও একটি
ক
'
.
"
১
M
IC[OR
:
:/"
.
War"
ক
S
:
***
**********
*****
••
:::tits
A
:
.
//
*।
সো-মৌসুফ।
S
VVVYVVVVVYVvyY8
।। ।।। //// /
nvyyyyvvvvvvvvy
')))) ।''/fffff ০০০০০০০০০০০০০০০০০০
PI
///////
iii
আITIIIIDiliIII
Jain Education Intern al

Page #26

૧.?.1 ૧, સુવર્ણકમલસ્થિત પદ્માસનસ્થ તીર્થંકર-શ્રમણ ભગવાન મહાવીર જૈન ધર્મે અસંખ્ય વર્ષોની ગણતરીનો ‘ઉત્સર્પિણી’ નામનો અને એ પૂરો થતાં એ જ માપનો “અવસર્પિણી' નામનો એક મહાકાળ દર્શાવ્યો છે. આ મહાકાળમાં ભારતની ભૂમિ પર યથાકાળે ૨૪ તીર્થકરો જન્મે છે. તેઓ અહિંસા, સંયમ અને તપની ઉત્કટ સાધના વડે પોતાના આત્માની સંપૂર્ણ શુદ્ધિ કરીને સર્વગુણસંપન્ન પરમાત્મપદને પામે છે. જૈનો તેમને “ઈશ્વર” તરીકે પૂજે છે. તેઓ સર્વજ્ઞ (ત્રિકાળજ્ઞાની), અતિમ કોટિના ચારિત્રવાન અને સંપૂર્ણ
વીતરાગદશાને વરેલા હોય છે. આવા તીર્થંકર-દેવા લોકોને તારનારા ધર્મતીર્થની સ્થાપના કરે છે અને તેથી તે તીર્થકર કહેવાય છે. તેઓ પ્રતિદિન હજારો મનુષ્યોને ધર્મની દેશના આપી તેમને આત્મકલ્યાણનો માર્ગ દર્શાવે છે, પોતાનું આયુષ્ય પૂર્ણ થતાં સકલ કર્મનો ક્ષય કરી શીવ્ર મુક્તિ(–મોક્ષ – સિદ્ધિ સ્થાને પહોંચી જાય છે અને પોતાના જીવનનું અન્તિમ સાધ્ય સિદ્ધ કરે છે. મોક્ષપ્રાપ્તિ થયા પછી તેઓને આ સંસારમાં જન્મ લેવાનો રહેતો નથી. સર્વ દુઃખથી મુક્ત બનેલા તેઓ ત્યાં અક્ષય, અનંત એવા આધ્યાત્મિક સુખનો સર્વોત્તમ આનંદ ભોગવે છે. રાગ-દ્વેષના વિજેતા પરમાત્માને જૈનો તીર્થકર, અહંત, અરિહંત, વીતરાગ, જિન વગેરે નામથી ઓળખાવે છે. - આ ચિત્ર આ કાળના અંતિમ-૨૪મા તીર્થકર ભગવાન શ્રી મહાવીરનું છે. તેઓશ્રી વર્ધમાન, દેવાર્ય, જ્ઞાતનંદન આદિ નામોથી પણ ઓળખાય છે.
१. सुवर्णकमलस्थित पद्मासनस्थ तीर्थंकर-श्रमण भगवान महावीर जैन धर्म ने असंख्य वनों की गणना का 'उत्सर्पिणी' नामक तथा उसके पूर्ण होने पर उतनी ही गणना का 'अवसर्पिणी' नामक एक महाकाल का कथन किया है। इस महाकाल में भारत की पवित्र भूमि पर चौबीस-चौबीस तीर्थङ्कर जन्म लेते हैं। वे अहिंसा, संयम और तप की उत्कट साधना द्वारा अपनी आत्मा की सम्पूर्ण-शुद्धि करके सर्वगुणसम्पन्न परमात्म-पद प्राप्त करते हैं। जैन धर्मानुयायी उनकी ईश्वर के रूप में पूजा करते हैं। वे सर्वज्ञ (त्रिकालज्ञानी) अन्तिम कोटि के चारित्रवान् और सम्पूर्ण वीतरागदशा
से युक्त होते हैं। ऐसे तीर्थङ्कर-देव लोक का उद्धार करने वाले धर्म-तीर्थ की स्थापना करते हैं। और इसी लिये वे तीर्थङ्कर कहे जाते हैं। वे प्रतिदिन हजारों मनुष्यों को धर्म की देशना देकर उन्हें आत्मकल्याण का मार्ग दिखाते हैं। और अपनी आयु पूर्ण होने पर वे सकल कर्मों का क्षय करके मुक्ति (- मोक्ष - सिद्धि) स्थान पर पहुँच जाते हैं। और अपने जीवन का अन्तिम साध्य सिद्ध करते हैं। मोक्ष-प्राप्ति के पश्चात् उनके लिये इस संसार में जन्म लेना शेष नहीं रहता। सर्व दुःखों से विमुक्त होकर वे वहाँ अक्षय, अनन्त, अव्याबाध ऐसे आध्यात्मिक सुख का आनन्द भोगते हैं। जैनी राग-द्वेष के विजेता अपने आराध्य परमात्मा को अर्हन् , अरिहंत, वीतराग, जिन आदि नामों से सम्बोधित करते हैं। यहाँ सामने दिया गया भव्य चित्र इस काल के अन्तिम-२४ वें तीर्थकर भगवान् श्रीमहावीर का है। उन्हें वर्धमान, देवार्य, ज्ञातनन्दन आदि नामों से भी पुकारा जाता है।
1. BHAGWAN MAHĀVĪRA : THE GREAT SAVIOUR IN LOTUS-POSTURE
The concept of time in Jainism is cyclic with the cycles of ascendance and descendance, each of uniform duration. During this period, twenty-four great Tirthamkaras are born in Bhārata. They attain perfection by rigorous practice of non-violence, self-control and severe austerities. They are omniscient, omnipotent and are absolutely free from passions.
They lay down the path for the spiritual uplift of humanity and hence are known as Tirthamkaras. They are highly venerated and worshipped by all the Jains. After annihilating all karmans, they get rid of the cycle of births and deaths and attain siddhi-a state of complete spiritual bliss. They are also known as Arhats, Arihantas, Vītarāgas, Jinas etc. The illustration facing this page shows Bhagavan Mahāvīra, the twenty-fourth and the last great Tirthamkara of this age. He is also known as Vardhamana, Devarya, Jnatanandana, etc.
धर्मचक्र
-
वंदना

www.ainelibrary.org

Page #27

૧: જૈન ધર્મના ચોવીશમા તીર્થંકર, વીતરાગ, સર્વજ્ઞ, પરમાત્મા, શ્રમણ, ભગવાન શ્રી મહાવીર १ : जैन धर्म के चौबीसवें तीर्थकर, वीतराग, सर्वज्ञ, परमात्मा, श्रमण भगवान् श्री महावीर at Saviour Lan lotus-posture, seated on a golden lotus 1: Bhagavan Mahavira: The Great
Use Only

Page #28

२.२.2 ૨. શ્રી તીર્થંકરદેવનું અષ્ટમહાપ્રાતિહાર્યયુક્ત ભવ્ય ચિત્ર આ ચિત્ર જૈન તીર્થંકરદેવની મૂર્તિનું છે. શ્રી તીર્થંકરદેવો કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયા પછી જીવનપર્યત અષ્ટમહાપ્રાતિહાયથી પૂજાતા હોય છે, એટલે આઠ પ્રાતિહાર્યોનો સ્પષ્ટ ખ્યાલ આવે એ માટે અને એક સુંદર અને દર્શનીય ચિત્રનો લાભ સહુને મળે એ ભાવનાથી मासमा चित्र बना१२।( छ. 16 मनिहार्यो न नाम-(१) सिंहासन, (२) भाभव, (3) छत्र,(४) याभ२ वागqj, (५) Hशोऽवृक्ष, (६) पुष्पवृष्टि, (७) ९६मि माने (८) हिव्यध्वनि छे.
શ્રી તીર્થંકરદેવના આત્માઓ જૈનધર્મના કર્મવિજ્ઞાન મુજબ જ્ઞાનાવરણીય, દર્શનાવરણીય, મોહનીય અને અંતરાય, આ ચાર ઘાતી કર્મોનાં ક્ષયને કારણે અનેક ઉત્તમ ગુણોથી સભર બનતા હોવાથી તેઓ દેવો-ઈન્દોથી વંદનીય અને પૂજનીય બને છે.
સાધના અને સિદ્ધિ માટે પહ્માસન તેમજ કાયોત્સર્ગ એ બે જ આસનોને શ્રેષ્ઠ ગણ્યા છે.તીર્થકરો આ બે જ આસનથી મોક્ષે જાય છે. તેથી એ બે જ આસનોવાળી મૂર્તિ ઓ કરાવવામાં આવે છે પણ સૂતેલી મૂર્તિ કરાવવાનો રિવાજ નથી. આ ચિત્ર આમ તો શ્રી આદીશ્વર ભગવાનનું છે પણ લાંછન અને નામ બદલવાથી કોઈ પણ ભગવાન માટે આ ચિત્ર વાપરી શકાય છે.
२. अष्ट महाप्रातिहार्य युक्त तीर्थंकर देवका भव्य चित्र प्रस्तुत चित्र तीर्थंकर देवकी प्रतिमाका है। केवलज्ञान होने के बाद तीर्थंकर देव जीवन पर्यन्त अष्टमहाप्रातिहार्यों से पूजे जाते हैं। इन अष्ट प्रातिहार्योंकी जानकारी आसानीसे हो सके और एक सुन्दर व दर्शनीय चित्रका लाभ हरएक को मिले, इस आशयसे यह चित्र बनाया गया है। इन आठों महाप्रातिहार्यों के नाम इस प्रकार है - १. सिंहासन २. भामंडल ३. तीन छत्र ४. चामर ढलना ५. अशोकवृक्ष ६. पुष्पवृष्टि ७. देवदुंदुभि और ८. दिव्यध्वनि।
जैन धर्मके कर्मविज्ञानानुसार ज्ञानावरणीय, दर्शनावरणीय, मोहनीय और अंतराय इन चार घाती कोका संपूर्ण क्षय होनेसे श्री तीर्थंकर देवकी आत्मा अन्य अनेक सर्वोच्च गुणोंसे युक्त हो जाने पर वे देवों-इन्द्रों द्वारा पूजनीय, वंदनीय होते है।
साधना और सिद्धि के लिए पद्मासन और कायोत्सर्ग ये दो आसन ही श्रेष्ठ माने गये है।
तीर्थंकरों का मोक्षगमन इन्हीं दो आसनोंसे होता है। इसी कारण इन दो आसनोंकी ही मूर्तियाँ बनाई जाती है। शयनावस्था की प्रतिमा नहीं बनाई जाती।
यों तो यह चित्र आदीश्वर भगवान का है परंतु लांछन और नाम बदलनेसे किसी भी भगवान के लिए उपयोगी हो सकेगा।
2. A GRAND PICTURE OF A TĪRTHAMKARA DEVA WITH HIS EIGHT DIVINE
ACCOMPANIMENTS (MAHA-PRATIHARYA) This is a picture of an idol of a Tirthamkara Deva. Tirthamkaras after becoming omniscient are worshipped life-long with eight divine accompaniments (Maha-Prätihārya). This attractive and beautiful picture is specially drawn to give a clear idea of these divine accompaniments to all. The
following are the names of these divine accompaniments:-(1) A throne (2) A halo (3) Three divine
, umbrellas (4) A chowrie (a fan-like instrument to show Tirthamkara's greatness) (5) The Asokatree (6) A shower of flowers (7) A drum (8) Celestial notes (music). According to the science of Karmas of Jainism, the souls of Tirthamkaras are becoming rich with great merits because of wearing away of the four ghati Karmas e.g. Jñanāvaraniya, Darsanávaraniya, Mohaniya and Amitarāya. So they naturally become worth worshipping to the gods like Indra. Kāyotsarga and Padmasana are considered to be the best āsanas for spiritual apprenticeship and Siddhi-complete spiritual bliss. When Tirthamkaras attain salvation, they attain it in a position of any one of these two äsanas. So an idol of a Tirthamkara is prepared in either of these two āsanas. There is no tradition to prepare it in a sleeping-position. This is the picture of Ādiswara Bhagavån but it can be used to represent any Tirthanikara by changing its name and Lamichana - the mark of identification,
HALA
FACARR
MINIMINIMINI
KON

Page #29

0000
poor
HUIUIL UNUO13
२.
व्यावनि
२ अशोकवृक्ष, दिव्यध्वनि,
:
88888
aaples
पहले तीर्थंकर भगवान श्री ऋषभदेव, अष्ट प्रातिहार्य सह " अपरनाम आदिनाथ )
आदि. १
સુશોભિત
સિહાસન छत्र, सिंहासन, छत्र,
ચામરાદિ અષ્ટમહાપ્રાતિહાર્યોથી चामर आदि अष्टमहाप्रातिहार्यो से
सुशोभित
Jain Education Inte2nWell-adorned Tirthankar Bhagavan with eight divine accompaniments like Ashok-tree, divine sound, throne, chhatra etc.
તીર્થંકર तीर्थंकर
1373
ભગવાન भगवान

Page #30

૩. ભગવાનના ૨૫ પૂર્વ ભવોનું સંક્ષિપ્ત દિગ્દર્શન અને એમની સાધના
જૈન દર્શનમાં ઈશ્વર થવાનો અધિકાર એક જ વ્યક્તિને નહિ, પણ અનેક વિશિષ્ટ માત્માઓને આપવામાં આવ્યો છે, અને એનો યથાર્થ સુમેળ માનવદેહથી જ થઈ શકે છે. ઈશ્વર થનારો આત્મા, એક વખત લગભગ અન્ય જીવો જેવો જ હોય છે. ચિર થવાનું બીજ, ગત જન્મો પૈકી કોઈ ભવમાં રોપાય છે, એટલે કે પુણ્યોદય જાગવાનો હોય ત્યારે કોઈ સદ્-આલંબન-નિમિત્તથી અથવા સ્વતઃ અભૂતપૂર્વ તાત્ત્વિક વિવેકનો દીપક પ્રગટ થાય છે, જેને જૈન પરિભાષામાં સવસ્ય કહે છે. બીજા અર્થમાં તેને આત્માની સાચી સમજણનો અલ્પ-દિવ્ય પ્રકાશ કહી શકાય. એક વખત ઝમકુલો એ પ્રકાશ પ્રતિકૂળ નિમિત્તો મળતાં બુઝાઈ પણ જાય, તેમ છતાં એક વખત ઝબકી ગયેલો એ પ્રકાશનો મહામૂલો સંસ્કાર માત્ર માનવજાતનાં જ નહીં પણ જીવમાત્રના અન્તિમ લક્ષ્યરૂપ મોક્ષને પ્રાપ્ત કરાવ્યા વિના રહેતો નથી. આ આદ્ય પ્રકાશની પ્રાપ્તિથી જ તીર્થંકરોના ભવોની ગણતરી કરાય છે.
ચિત્ર-પરિચય : આ ચિત્રમાં ભગવાન શ્રીમહાવીરના કુલ ૨૭ ભવ પૈકીના ૨૫ ભવોનું દિગ્દર્શન કરાવ્યું છે. આ ચિત્રમાં મથાળેથી पहेला विभागमां पडेलो 'नयसारनो' लव, त्यार पछी जीभ विभागभां श्रीले 'भरीथि 'नो भव भने पछी १६, १८, २०, २२, ૨૩, અને ૨૫ આ ક્રમાંકવાળા ભવો, તેના એક એક પ્રસંગ સાથે બતાવ્યા છે.
ग
આ ચિત્રના કેન્દ્રમાં વિમાન દ્વારા દેવભવનું અને તેની નીચે રાક્ષસી મુખ દ્વારા નરકભવનું અને બંને બાજુઓમાં ત્રિદંડી– બ્રાહ્મણનું પ્રતીક આપીને તેની નીચે તેના ભવોની સંખ્યા આપી છે.
३. भगवान् के २५ पूर्वभव का संक्षिप्त दिग्दर्शन और उसकी साधना
जैन दर्शन में ईश्वर होने का अधिकार किसी एक ही व्यक्ति को नहीं, अपितु अनेक विशिष्ट आत्माओं को दिया गया है। और इसका यथार्थ सुयोग मानव-देह से ही हो सकता है। ईश्वर बनने वाली आत्मा, एक समय प्रायः अन्य जीवों के समान ही होती है। ईश्वर बनने का बीज गत जन्मों में से ही किसी एक भव में रोपित हो जाता है, अर्थात् पुण्योदय होनेवाला हो उस समय किसी सद् आलम्बन के निमित्त से अथवा स्वतः, अभूतपूर्व तात्त्विक विवेक का दीपक प्रगट हो जाता है, जिसे जैन परिभाषा में सम्यग्दर्शन- सम्यक्त्व कहते हैं। दूसरे अर्थ में जिसे आत्मा के सच्चे ज्ञान का अल्प-दिव्य प्रकाश कहा जा सकता है। एक बार दीप्तिमान् बना हुआ यह प्रकाश प्रतिकूल निमित्तों के संयोग से बुझ भी जाए, तथापि एक बार दीत बने हुए इस प्रकाश को गहरी जड़ोंवाले संस्कार केवल मानव मात्र के ही नहीं, अपितु जीव मात्र के अन्तिम लक्ष्यरूप मोक्ष को प्राप्त कराये बिना नहीं रहते । चित्र-परिचय : इस चित्र में भगवान् महावीर के कुल २७ भवों में से २५ भव का दिग्दर्शन कराया गया है। चित्र में ऊपर से पहले विभाग में पहला 'नयसार' का भव, उसके बाद द्वितीय विभाग में तीसरा मरीचि का भव, और तदनन्तर १६, १८, २०, २२, २३ और २५ इन क्रमांक वाले भव उनके एक-एक प्रसंग के साथ दिखाये गये हैं। इस चित्र के केन्द्र (मध्य) में विमान द्वारा देवभव तथा उसके नीचे राक्षसी मुख द्वारा नरक के भव का और दोनों पार्श्ववर्ती भागों में त्रिदण्डी एवं ब्राह्मण के प्रतीक देकर उनके नीचे उनके भवों की संख्या दी गई है।
(गायन)

फ
गहूँ
Jainism does not restrict the right of attaining perfection to any one individual. An individual, irrespective of his caste or creed, can aspire to this status provided he has the will to follow the path. But samyaktva or righteousness must first be born in him. It may well be that the soul has to pass through a series of births before this lamp of spiritual discretion is kindled, but once it is kindled, the march of progress is assured, though it may be frequently hampered and impeded by numerous obstacles. The illustration depicts the twenty-five preceding lives of Bhagavan Mahāvīra. The first group depicts the life of Nayasara which marks the acquisition of samyaktva. Lives numbered as 16, 18, 20, 22, 23 and 25 and the life of Marīci form the second group. A divine aerial car ( Deva-vimana) is shown in the centre and a demon, symbolic of life in hell, is also shown. The twenty-first birth, that of Tridandi is shown at right. Lives numbered 5, 6 and 8 are at extreme left and lives 12 and 14 are depicted at extreme right.
3. SYMBOLIC INCIDENTS FROM THE TWENTY-FIVE PRECEDING LIVES OF BHAGAWAN MAHĀVIRĀ
१- स्वस्तिक
? - श्रीवत्स
३
नन्यावर्त
MA
अष्टमंगल ४- वर्धमानका राव जीवा |
3.3.3
५- भद्रासन
६ कलश
७- मीनयुगल
- दर्पण
८.
(

Page #31

भव
१७३१७३७
(२२२३ ૩: ભગવાન મહાવીરના નયસારથી લઈને નંદનમુનિ સુધીના ચારેય ગતિમાં થયેલા મહત્વના ૨૫ પૂર્વભવ અને આત્મસાધના
३ : भगवान् महावीर के नयसार से लेकर नन्दनमुनि के भव तक चारों गति में हुए महत्त्व के २५ पूर्वभव और आत्मसाधना dation into 3: Symbolic incidents from the twenty-five & pr previously lives of Bhagavan Mahavira

Page #32

४.४.4
૪. શ્રી તીર્થંકરપદની પ્રાપ્તિમાં અનિવાર્ય કારણભૂત બનતાં વીશસ્થાનકનાં વીશ પદો
જૈનો આત્મા, ધર્મ, કર્મ, પુણ્ય, પાપ, પરલોક, મોક્ષ આ બધાની સત્તા સ્વીકારે છે, પુણ્યથી સુખ મળે અને પાપથી દુઃખ મળે એમ પણ માને છે. માટે જ જીવે સત્કાર્યો દ્વારા પુણ્યનો સંચય કરતાં રહેવું જોઈએ.
s
જેમણે પોતાના આત્માને પરમાત્મા બનાવવો હોય તેમણે ઉત્કૃષ્ટ પુણ્યોત્પાદક આરાધના કરવી જોઈએ. ચિત્રમાં બતાવેલા વીશ સ્થાનકના વીશ પદોની આરાધના દ્વારા ઉત્કૃષ્ટ પુણ્ય બંધાય છે.
ભાવિમાં તીર્થંકર થનારો જીવ પોતાના અંતિમ ભવ પહેલાના ત્રીજા ભવે આ વીશે વીશ સ્થાનકોની અથવા ઓછા-વધતા સ્થાનકોની શ્રેષ્ઠ આરાધના કરીને પરમાત્મા બનવાનું પુણ્ય બાંધે છે. આ આરાધના કર્યા સિવાય કદી તીર્થંકર થવાતું જ નથી એ નિશ્ચિત વાત છે. આ વીશ પોનાં નામ अनुमे (१) खरित, (२) सिद्धपE (3) अवयनप६, (४) आयार्यप६ (५) स्थवि२५६, (९) उपाध्यायपर, (७) साधुपध, (८) ज्ञानप६, (८) हर्शनपछ, (10) RAU, (99) (12) 46, (13) 446, (8), (4) is, (91) Praus, (10) aus, (c) अभिनवज्ञानप, (१८) श्रुतप अने (२०) तीर्थप छे.
પદોનાં નામ અને ક્રમમાં મતાંતરો છે. બધા જ પદોની તેમજ લગભગ સમાન નામવાળા પદોની આકૃતિઓ નિશ્ચિતરૂપે નકકી થઈ શકે તેમ નથી, એટલે અમોએ અમારી કલ્પના પ્રમાણે દર્શાવી છે.
४. श्री तीर्थंकर पदकी प्राप्तिमें अनिवार्य कारणभूत बीसस्थानक के बीस पद
जैन दर्शन आत्मा, मोक्ष, परलोक, पुण्य, पाप, कर्म और धर्मकी सत्तामें आस्था रखता है। यह भी स्वीकार करता है कि पुण्यसे सुख और पापसे दुःख मिलता है। और इसी कारण प्रत्येक जीवको सत्कार्यों द्वारा पुण्यका संचय करते रहना चाहिए। जिन्हें परमात्मा बनना हों उन्हें उत्कृष्ट पुण्योत्पादक आराधना करनी चाहिए। चित्रमें निर्देशित बीसस्थानकके बीस पदोंकी साधना-आराधनाके माध्यमसे उत्कृष्ट पुण्यका बंध होता है।
भाविमें तीर्थंकर बननेवाली आत्मा अपने अंतिम भव से तीसरे भव पूर्वमें इन बीसस्थानकके संपूर्ण या कुछ पदकी श्रेष्ठ आराधना करके परमात्मा बननेका पुण्य उपार्जन करते है। यह आराधना किये बिना कभी तीर्थंकर हो नहीं सकते, यह निर्विवाद तथ्य है।
इन बीसस्थानकों के नाम क्रमशः इस प्रकार है- १. अरिहंत पद २. सिद्ध पद ३ प्रबचन पद ४. आचार्य पद ५. स्थविर पद ६. उपाध्याय पद ७. साधु पद ८. ज्ञान पद ९ दर्शन पद १० विनय पद ११. चारित्र पद १२ ब्रह्मचर्य पद १३. क्रिया पद १४ तप पद १५. गोयम पद १६. जिन पद
१७. संयम पद १८. अभिनव ज्ञान पद १९ श्रुत पद और २० तीर्थ पद। पदोंके नाम और क्रममें मतमतांतर है।
इन पदोंकी आकृतियाँ अलग अलग ढंगसे बनाते है। निश्चित आकृतियाँ बनाना सहज नहीं है, संभव भी नहीं है।
Janusation International
4. TWENTY-PADAS THE ELEMENTS OF VIMSATISTHANAKA ABSOLUTELY NECESSARY TO ATTAIN TIRTHAMKARA NAMAKARMA-PADA
Jainas believe in soul, salvation, the other world, good deeds, sins, action and religion. They admit that good deeds lead to happiness and sins to misery. So every soul should store Punya by performing good deeds. Those who desire to become supreme-being Paramātmā should devote themselves to sacred deeds and devotional worship of Vimsati-sthanaka. A would be Tirthamkara attains sufficient Punya to be Paramātmā by worshipping some of these twenty elements less or more with deep devotion in the third birth prior to his last birth. Assuredly a soul cannot become a Tirthankara without this worship.
10
These elements-Padas are (1) Arihanta Pada (2) Siddha Pada ( 3 ) Pravacana Pada (4) ācārya Pada (5) Sthavira Pada (6) Upadhyāya Pada (7) Sadhu Pada (8) Jñäna Pada (9) Darsana Pada (10) Vinaya Pada ( 11 ) Caritra Pada (12) Brahmacarya Pada (13) Kriya Pada (14) Tapa Pada (15) Goyama Pada ( 16 ) Jina Pada ( 17 ) Samiyama Pada (18) Abhinava Jñāna Pada (19) Sruta Pada (20) Tirtha Pada.
There is a difference of opinion about the names and order of the Padas. Diagrams of these Padas are made in different ways. Particular diagrams are not easy and possible.
www.jalnelibrary.org

Page #33

T+++++yam
अरिहंतपद
सिद्धपद
प्रवनपद ३.
चिंशतिस्थानकचित्र
स्थविरपद
उपाध्यायपद६.
माचार
आबापट
निणहिं पवेश्य तमेव निस्संक सल्ला
साधुपद .
१मात
ज्ञान
मनः
पर्यव केवल मुत ज्ञानज्ञानज्ञान
Apan
चिनियावद १०
अद्याथ
ज्ञान
ज्ञानपद
चारित्रपाद RL
क्रियापद
तपपद १४.
ब्रह्मचये पद १२.
गोयमपद १५.
अभिनवज्ञानपद
श्रुतपद-२९
संयमपद १७.
जिनपद १६.
तीध पद २०.
पूर्वजन्ममें तीर्थकर माने सर्वोत्तमकोटिका ईश्वरीयपद प्राप्तिमें।
अनिवार्यकारणभत होनेवाले वीशस्थानक के २० पदों के चित्र।। ૪ : તીર્થંકરપદની પ્રાપ્તિ માટે અનિવાર્ય કારણભૂત, સાધના કરવા યોગ્ય એવા અરિહંતાદિ વીશસ્થાનકના વીશ પદો
४ : तीर्थकरपदकी प्राप्ति के लिए अनिवार्य कारणभूत, साधना करने योग्य ऐसे अरिहंतादि बीसस्थानक के बीस पद 4 : Inevitable causative attaining for twenty padas of Arihant ete. Vishasthanak to attain Tirthankar's rank
___

Page #34

५.५.5 ૫. દેવલોકમાંથી ભારતની ધરતી ઉપર અવતરણ [૧] યવનકલ્યાણક=ગર્ભાવતાર [ભવ ર૬, ૨૭]. માત્ર મનુષ્ય શરીરે જ જન્મ લેતા તીર્થકરો, ઈશ્વરો કે અરિહંતો અન્તિમ ભવના આગલા જન્મમાં પશુ-પક્ષી
અને મનુષ્ય સિવાયની દેવ કે નરકગતિ પૈકી કોઈ પણ એક ગતિમાં વર્તતા હોય છે. એ ગતિ-ભવની સમાપ્તિ થતાં, ALWAVAN
મનુષ્યરૂપે આ જ ભારત દેશની આર્યભૂમિ ઉપર તેઓ જન્મ લે છે. ભગવાન શ્રી મહાવીરનો જીવ, જે ગત-૨૬મા જન્મમાં ઊર્વાકાશમાં અસંખ્ય કોશ-ગાઉ દૂર વૈમાનિક નિકાયના “પ્રાણુત’ કપમાં દેવ તરીકે હતો, તે ત્યાંનું
આયુષ્ય પૂર્ણ થતાં, ર૭માં ભવમાં, આ ભારતવર્ષની પૂર્વ દિશા(બિહાર)માં રહેલી વૈશાલી નગરીના ઉપનગર બ્રાહ્મણકુડપુરના નાયક કોડાલગોત્રીય બ્રાહ્મણ શ્રીકૃષભદત્તની જાલંધરગોત્રીયા પત્ની શ્રીદેવાનંદા બ્રાહ્મણીની કુક્ષિમાં ગર્ભરૂપે જન્મ લેવા (चित्रमा हव्या भु५) भवती रह्यो छे.
| તીર્થકર જેવા વિધવત્સલ, વિધોદ્ધારક, કરુણાસાગર આત્માઓનું આ ધરતી ઉપર ગર્ભરૂપે આગમન જન્મરૂપે પ્રગટ થવું, દીક્ષા લેવી, કેવળજ્ઞાન એટલે ત્રિકાલજ્ઞાનપ્રાપ્તિ અને નિર્વાણુ - મોક્ષપ્રાપ્તિ, આ બધુંય ત્રણેય લોકના જીવોને કલ્યાણકારક હોવાથી, मे पायय प्रसंगान शाखाशेमे 'कल्याणक' मेशिष्ट शथी मोगमाया छे.
५. च्यवनकल्याणक-गर्भावतार [१] देवलोक से मनुष्यलोक में अवतरण [भव २६, २७] केवल मनुष्य-शरीर से ही जन्म लेने वाले तीर्थङ्कर ईश्वर, अथवा अरिहंत अन्तिम भव से पूर्व जन्म में पशु-पक्षी और मनुष्य के अतिरिक्त देव अथवा नरकगति में से किसी भी एक गति में होते हैं। उस भव की समाप्ति होने पर, मनुष्यरूप में इस भारत की भूमि पर जन्म लेते हैं। भगवान् श्रीमहावीर का जीव गत २६ वे जन्म में ऊर्धाकाश में असंख्य कोस दूर वैमानिक-निकाय के 'प्राणत ' कल्प में देवरूप में था, वहाँ की आयु पूर्ण होने पर यह भारत की पूर्वदिशा में स्थित, प्राचीन वैशाली नगरी के उपनगर
ब्राह्मणकुण्ड में कोडाल-गोत्रीय श्रीऋषभदत्त ब्राह्मण की पत्नी जालन्धर-गोत्रीय श्रीदेवानन्दा ब्राह्मणी की कुक्षि में गर्भरूप से जन्म लेने के लिये (चित्र में दिखाये अनुसार) अवतरित हो रहा है। तीर्थङ्कर जैसी विश्ववत्सल, विश्वोद्धारक, करुणासागर आत्माओं का इस धरती पर गर्भरूप में अवतरण, जन्मरूप में प्रकट होना, दीक्षा लेना, केवलज्ञान-सर्वज्ञपदप्राप्ति और निर्वाण, यह सब तीनों लोक के जीवों के कल्याणकारक होने से, इन पाँचों प्रसंगों को शास्त्रकारों ने 'कल्याणक' इस विशिष्ट नाम से सम्बोधित किया है।
5. CYAVANA-KALYANAKA (THE AUSPICIOUS EVENT OF CONCEPTION)
[Li. 26-27th] It is only as a human being that a soul can attain perfection. But such perfected souls, Tirthamkaras or Arhats, come from heaven or hell, where they had preceding birth. Bhagavän Mahāvīra was a god in the Pränata Kalpa of the Vaimānika Nikāya (a celestial region) in his preceding birth. At the proper time he entered as foetus in the womb of
Devanandā, a Brahmin lady of Jalandhara Gotra and wife of Rşabhadatta of Kodala Gotra and a leader of Brahmanakundapura-a suburb of Vaisali. This apostle of Ahimsā was born for the uplift of all souls in the three worlds. The five land-marks in his life are: (1) Conception, (2) Birth, (3) Initiation, (4) Attainment of omniscience (Kevala-Jnana) and (5) Attaining liberation. These five are termed as Panca-kalyanakas in the Jain scriptures.
This illustration depicts the first Kalyanaka (Cyavana)—the descent in the foetus.
चार लिपियोंकी वर्णमातृका Fan H I इ ई उ ऊ ऋ ऋाललाप ओ औ अं अः क ख ग घ ङ च छ ज झ ञ ट ठ ड ढ ण त थ द ध न प फ ब भ म य र ल व श ष स है जैन म मा ३३ ३ सय
ऐ अ क ख ग घ ङ च छ ज ज २० म त वदन प फ ब म य र व श ष म है ज्योती 222 24xy 91990SEEDSICATIOTra aut K 4::LA TDA2 11 4+2 LE ZAPACOP GIRONDAGGOR GLIMLAC STOREPARABAJहामी ली-काली का कार्य करून ऊ ज ट प स ध/HSAR२३/-४/५-५/६/356EREMOVABBREA
Jain
calon International

Page #35

૫ : દશમા સ્વર્ગલોકમાં ૨૧ મો ભવ પૂર્ણ કરી, બ્રાહ્મણકુંડનગર સ્થિત બ્રાહ્મણ મહિલા દેવાનંદાની કુક્ષિમાં ભગવાનનું અવતરણ
५: १० वें स्वर्गलोक में २६ वौँ भव समाप्त कर, ब्राह्मणकुंडनगरस्थित ब्राह्मणमहिला देवानंदा की कुक्षि में भगवान् का अवतरण Jain Education Intermargnal Cyavana-Kalyanaka (The auspicious event Pofoconception-pr[ Incidents from lives 26th and 27th]
STAR
PRA

Page #36

૬. શ્રી દેવાનંદાનું સ્વપ્નકથન અને કેન્દ્રનો કારિĀગમેષી દેવને આદેશ
ઉપરનું ચિત્ર । તીર્થંકરો જેથી સર્વોચ્ચ, લોકોત્તર વ્યક્તિઓ માટે સામાન્ય નિયમ એવો છે કે તેઓ અન્તિમ બવમાં ઉચ્ચ ગણાતા વેયાદિ જાતિ-કુલવંશમાં જ જન્મ લે, નહિ કે શુદ્દાદ તિકુળ-વંશમાં. પણ શ્રીમહાર માટે ખા નિયમથી વિરુદ્ધ ઘટના બની અને આષાઢ સુદૅ ડુના દિવસે, લાખો વરસ પૂર્વે કરેલા કુલાજિમાનના કારણે તેઓ સિક ગ્રહણ કુળમાં ગર્ભપણે આવતાં. પહેલા દેવલોકના ઇન્દ્ર ગોધર્મ વિરાનથી આ અધિત ઘટનાને જોતાં ચોંકી ઊઠ્યા, અને ત્યાં જન્મ ન થાય તે માટે ક્ષત્રિયકુલનું યોગ્ય સ્થાન નક્કી કરી તુરંત જ રિ-ણૈગમેષી દેવને ખોલાવી ગર્ભપરાવર્તનનો આદેશ આપતાં કહ્યું કે, “તું શીઘ્ર બ્રાહ્મણકુંડનગરમાં જા અને દેવાનંદાની કુક્ષિમાંથી ભગવાનના ગર્ભને લઈ, ઉત્તર ક્ષત્રિયકુંડ નગરમાં રહેતી રાજા સિદ્ધાર્થની ક્ષત્રિયાણી રાણી ત્રિશલાના ગર્ભમાં સ્થાપન કર અને ત્રિશલાના ગર્ભને લઈ દેવાનંદાની કુક્ષિમાં મૂકી આય.”
નીચેનું ચિત્ર । નીધામ જેવા મહાન આત્માઓ જે પુણ્યની મીઠાના ઉંમાં આવે તે મહિલા ગર્ભના પ્રભાવે સર્વોત્તમ ગણાતા સિંહ, હાથી વગેરે ચૌદ મહાપ્નોને જુએ, એ નિયમાનુસાર ભગવાનની પ્રથમ માતા તૈયાનામે નન્દ્રાવસ્થામાં પ્રશસ્ત, મંગળકારક ચૌદ સ્વપ્નોને જોયાં અને પછી જાગ્યાં અને તુરંત જ પોતાના ચંદ્રાન પતિ પાદત્તને જણાવ્યાં, અને તેમણે કહ્યું કે, “હું હૈયાનુપ્રિયા ! તું સર્પગુચ્છુ-માણમાંપન્ન દ્ભૂત પુત્રરત્નને જન્મ આપીશ. “
६. देवानन्दा द्वारा स्वप्नकथन तथा शक्रेन्द्र का हरि-ौगमेषी को आदेश
ऊपर का चित्र : तीर्थङ्कर जैसी लोकोत्तर आत्मा के लिये सामान्य नियम ऐसा है कि वह अन्तिम भव में उच्च क्षत्रियादि जाति-कुलों में ही जन्म ले । क्षुदादि जाति-कुलों में नहीं । किन्तु श्रीमहावीर के सम्बंध में इस नियम से विरुद्ध घटना घटी और आषाढ़ शुक्ला छठ के दिन लाखों वर्षों से पूर्व किये गये कुलाभिमान के कारण वे भिक्षुक ब्राह्मणकुल में गर्भावस्था में आये। पहले देवलोक के इन्द्र सौधर्म अवधिज्ञान से इस अघटित घटना को देखकर चौंक ऊठे और वहाँ जन्म न हो इसके लिये क्षत्रियकुल का योग्य स्थान
*
निश्चित करके उन्हें शीघ्र ही हरि-गमेषी देव को बुलाया तथा गर्भपरावर्तन का आदेश देते हुए कहा कि " तू शीघ्र ब्राह्मणकुण्ड नगर में जा और देवानन्दा की कोख से भगवान् के गर्भ को लेकर उत्तर क्षत्रियकुण्ड नगर में विराजमान राजा सिद्धार्थ की रानी त्रिशला के गर्भ में उसे स्थापित कर और त्रिशला के गर्भ को ले जाकर देवानन्दा की कुक्षि में रख आ। "
नीचे का चित्र : तीर्थङ्कर जैसी महान् आत्माएँ जिस पुण्यवती महिला के गर्भ में आती हैं वह महिला गर्भ के प्रभाव से सर्वोत्तम गिने जाने वाले सिंह, हाथी आदि चौदह महास्वप्नों को देखती है। इस नियमानुसार भगवान् की प्रथम माता देवानन्दा ने तन्द्रावस्था में चौदह महास्वप्न देखे, बाद में वे जगीं और शीघ्र ही अपने विद्वान् पति ऋषभदत्त को बतलाया। पति ने उनसे कहा कि "हे देवानुप्रिया ! तुम सर्वगुण-लक्षण - शक्तिसम्पन्न पुत्र को जन्म दोगी। "
Jain Escalan International
6. DEVANANDA NARRATES HER DREAM AND SAKRA COMMANDS HARI-NAIGAMESIN TO TRANSPLANT THE FOETUS
ILLUSTRATION ABOVE: It is a well-established convention that the Tirthamkaras, being supermen, are born only in the noble warrior (Ksatriya) caste. Bhagavan Mahāvīra was, however, conceived in the womb of a Brahmin lady at midnight on the sixth day of the bright half of Aṣadha, as a result of his pride for superior caste in one of his previous births. Saudharma (Indra), the Lord of gods, wanted to avert this and hence he commanded god Hari-naigameṣin to transplant the foetus from the womb of Devananda to the womb of Trisala, the queen of Siddhartha, in the city of Ksatriyakunda and to do vice-versa. ILLUSTRATION BELOW: The mothers of would-be Tirthamkaras witness fourteen auspicious objects in their dreams. Devananda also saw them in her dreams and on waking up she narrated her dreams to her husband Rsabhadatta. The learned Brahmin said to her : “O beloved of gods, a son, endowed with all virtues and valour, will be born to thee, "
वृषभ
૬.૬.6
S
मालाराम्म
क्षीरसमुद्र,
विमान

Page #37

૬ : ગર્ભપરાવર્તન માટે ઇન્દ્રનો હરિ-મૅગથી થને આદેશ તથા દેવાનંદાનું પોતાના પતિ બ્રાહ્મણ ઋષભદત્ત સમક્ષ સ્વમકથન
६ : गर्भपरावर्तन के लिये इन्द्र का, हरि-गैगमेषी देव को आदेश और देवानंदा का स्वपति ब्राह्मण ऋषभदत्त के समक्ष स्वप्नकथन Jain Education Intega! Devanandā narrates her dreams and Sakra, the Lord of heaven, commands Hari-naigameşin to transplant the foetus

Page #38

૭, હરિ-મૈગમેલી દેવ દ્વારા પરસ્પરનું ગર્ભપરાવર્તન ઇન્દ્રની આજ્ઞા થતાં હરિ ગમેલી દેવ વિધુતથી પણ વેગીલી ગતિથી મધ્યરાત્રિએ બ્રાહ્મણ કુંડ નગરમાં આવી ઋષભદત્તની હવેલીમાં પ્રવેશી, તેની નિદ્રાધીન પત્ની દેવાનંદાની કુક્ષિમાંથી દૈવી શક્તિ દ્વારા ગર્ભને કરકમલમાં લઈ આકાશમાર્ગે રવાના થઈ, નજીકમાં રહેલા ક્ષત્રિયકુંડ નગરમાં આવે છે અને જ્ઞાતક્ષત્રિય કાશ્યપગોત્રીય વજિજગણુ અને જ્ઞાતૃકુલના રાજા સિદ્ધાર્થના રાજભવનમાં પ્રવેશી, તત્ત્વાગ્રસ્ત રાણી ત્રિશલાના શયનાગારમાં જઈ,
પ્રથમ તેનામાં પુત્રીરૂપે વર્તતા ગર્ભને બહાર કાઢી, ભગવાનના ગર્ભને સ્થાપન કરે છે અને પુત્રીરૂપ ગર્ભને ઉપાડી સૂતેલા દેવાનંદાના ગર્ભમાં મૂકે છે. તે પછી શીધ્ર દેવલોકમાં જઈ સૌધર્મ ઈન્દ્રને તેની જાણ કરે છે. આને ગર્ભાપહરણની ઘટના કહેવામાં આવે છે. કરોડો વર્ષે બનતી આ એક આશ્ચર્યજનક ઘટના છે. મરીચિના ભવમાં કરેલા કુલમદના પરિણામે અંતિમ ભવમાં બ્રાહમણુકુલમાં ભગવાનને અવતરવું પડયું, આથી કુલ, વૈભવ, સંપત્તિ, વિદ્ય-કલાદિનો કદી ગર્વ ન કરવો, એ આ પ્રસંગનો બોધપાઠ છે.
७. हरि-जैगमेषी देव द्वारा परस्पर गर्भ-परावर्तन इन्द्र की आज्ञा पाते ही हरि-णैगमेषी देव बिजली से भी तेज गति से मध्यरात्रि में ब्राह्मणकुण्ड नगर में पहुँचकर ऋषभदत्त की हवेली में प्रविष्ट हो, उसकी निद्राधीन पत्नी देवानन्दा की कुक्षि से दैवी शक्ति द्वारा गर्भ को कर-कमल में लेकर, आकाश मार्ग से गया और पास में ही स्थित क्षत्रियकुण्ड नगर में आता है तथा ज्ञातक्षत्रिय, काश्यपगोत्रीय वजिगण और ज्ञातृकुल के राजा सिद्धार्थ के राजभवन में जाकर, तन्द्राग्रस्त रानी त्रिशला के शयनागार में आकर, पहले उसकी कुक्षि में स्थित पुत्रीरूप गर्भ को
बाहर निकालकर वहाँ भगवान् के गर्भ को स्थापित करता है। और पुत्रीरूप गर्भ को ले जाकर सोई हुई देवानन्दा के गर्भ में रख देता है। बाद में हरि-गैगमेषी देवलोक में जाकर सौधर्मेन्द्र को आदिष्ट कार्य किया यह कहता है। इस को गर्भापहरण की घटना कही जाती है। करोड़ों वर्षों में होने वाली यह एक आश्चर्यजनक घटना है। मरीचि के भव में किये गये कुलमद के फल-स्वरूप अन्तिम भव में भी ब्राह्मणकुल में भगवान् को अवतरित होना पड़ा। इसलिये कुल, सम्पत्ति अथवा विद्या, कला, आदि का कभी अभिमान नहीं करना चाहिये। यह इस प्रसंग का बोधपाठ है।
7. TRANSPLANTATION OF FOETUSES BY HARI-NAIGAMESIN
At the behest of Indra, Lord of gods, Hari-naigamesin, with speed surpassing even that of lightning, flies down to the city Brāhmaṇakunda and entering the mansion of Rşabhadatta removes the foetus from the womb of Devānanda. From there he flies to the palace of king Siddhartha, an illustrious Ksatriya of Kāśyapa Gotra belonging to
Vajjigana and Jñatskula clans and entering the bed-chamber of queen Trisalā, removes the female foetus from her womb and plants there the male foetus to be born as Bhagavān Mahavira later. Flying back he plants the female foetus in the womb of Devanandā. Returning to the heaven, he reports to Indra. This surgical feat is unique and has not been repeated even in thousands of years. In one of his previous births - that of Marici - Mahavira felt proud of his high caste and as a result of that pride he was conceived by a Brahmin lady.
Minilewrrail
Jal
o
n International

Page #39

20000
૭: દેવાનંદાની કુક્ષિમાંથી ગર્ભને લઈને રાજ્ય સિદ્ધાર્થની રાણી ત્રિશલાની કુક્ષિમાં સ્થાપિત કરવા હરિ-મૅગમેલી દેવનું પ્રયાણ
७: देवानंदा की कुक्षि में से गर्भ को उठाकर सिद्धार्थपत्नी त्रिशलारानी की कुक्षि में स्थापन करने के लिये हरि-गैगमेषी का प्रयाण Jain Education interftipna Hari-naigameşin removes the foetus from Devānanda's womb and lodges it in the womb of queen Trišalā

Page #40

૮. રાણી ત્રિશલા ક્ષત્રિયાણીને ચૌદ મહાસ્વપ્નોનું દર્શન ત્રિશલાના ગર્ભાશયમાં ભગવાનનો ગર્ભ સ્થાપિત થયા બાદ ગર્ભના પુણ્યપ્રભાવે અખિલ વિશ્વના નારીવૃંદમાં મૂર્ધન્યપદને પામેલાં તત્ત્વાગ્રસ્ત મહાપુણ્યવતી રાણી ત્રિશલા મધ્યરાત્રિએ ૧. સિંહ, ૨. હાથી, ૩. વૃષભ, ૪. લક્ષમીદેવી, ૫. પુષ્પમાળાયુગલ, ૬. ચંદ્ર, ૭, સૂર્ય, ૮. દવજ, ૯, રૉપ્યમય કુંભ, ૧૦. પદ્મસરોવર,
૧૧. ક્ષીરસાગર, ૧૨. દેવવિમાન, ૧૩. રત્નરાશિ તથા ૧૪. નિધૂમ અગ્નિ-એમ ચૌદ પ્રશસ્ત મહાસ્વપ્નોને જુએ છે,
' અને પોતાના પતિ સિદ્ધાર્થને જણાવીને તેનું ફળ પૂછે છે. સિદ્ધાર્થે પોતે અને સ્વપ્નલક્ષણ પાઠકોએ તેનું ફળ જણાવતાં કહ્યું કે “તમો એવા મહાન પુત્રરત્નને જન્મ આપશો કે જે સર્વગુણો અને લક્ષણોથી સંપન્ન, સર્વાંગસુંદર, મહાજ્ઞાની અને વીર હશે, તથા ભવિષ્યમાં તે તીર્થંકરપદને મેળવશે.' રાણી ત્રિશલા એ વાસિષ્ટગોત્રીયા ક્ષત્રિયાણી હતાં. વળી પૂર્વ દિશામાં આવેલા ગણુસત્તાધારી વિદેહ દેશની રાજધાની વૈશાલીના ગણતંત્રાધીશ નૃપતિ ચેટકની તે ભગિની થતાં હતાં. અન્તિમ ધર્મચક્રવર્તી કરુણામૂર્તિ પોતાની કુક્ષિમાં પધારતાં માતા ત્રિશલા ધન્ય બન્યાં, જીવન કૃતકૃત્ય થયું અને એક કવીશ્વરના શબ્દોમાં કહીએ તો તેઓ “વિશ્વમાતા' બન્યાં.
८. क्षत्रियाणी त्रिशला रानी को चौदह महास्वप्नों के दर्शन त्रिशला के गर्भाशय में भगवान् का गर्भ स्थापित होने के बाद गर्भ के प्रभाव से अखिल विश्व के नारीसमाज में मूर्धन्य, તારત માતા ત્રિરાસ્ટી મધ્યરાત્રિ મેં ૨. fä, ૨. દીવ, ૨. વૃષમ, ૪. શ્રમવી, બ, પુષ્પમસ્ત્રિી-પુનર્જી, ૬. વન્દ્ર, ૭. સૂર્ય, ૮. áન, ૨. રથમ વુમ, ૨૦. Thસરોવર, ૨૬. ક્ષીરસT૬, ૨૨. ફેવવિમાન, ૨૩. રનાર તથા ૨૪. નિધૂમ -રૂન चौदह महास्वप्नों को देखती है। तथा अपने पति सिद्धार्थ को बतलाकर इनका फल पूछती है। स्वयं सिद्धार्थ और स्वप्नलक्षण
के ज्ञाताओं ने इसका फल बताते हुए कहा कि- 'आप ऐसे महान् पुत्ररत्न को जन्म देंगी जो सर्वगुण-लक्षणसंपन्न, सर्वाङ्गसुन्दर, महाज्ञानी और वीर होगा तथा भविष्य में तीर्थङ्करपद प्राप्त करेगा। रानी त्रिशला वासिष्ठगोत्रीया क्षत्रियाणी थीं और इस भारतदेश की पूर्वदिशा में स्थित गणसत्ताधारी विदेहदेश की राजधानी वैशाली के गणतन्त्राधीश नृपति चेटक की बहिन थीं। अन्तिम धर्मचक्रवर्ती, विश्वोद्धारक, अहिंसामूर्ति के अपनी कुक्षि में आने से माता त्रिशला धन्य हुई, उनका जीवन कृतकृत्य हुआ और एक कवीश्वर के शब्दों में वे ' जगज्जननी अर्थात् विश्वमाता' बनीं।
8. QUEEN TRISÁLA WITNESSES FOURTEEN GREAT DREAMS
With the foetus of Bhagavān Mahāvīra in her womb, the holy queen Trisalā witnesses the following fourteen auspicious objects in her dream :- (1) a lion, (2) an elephant, (3) a bull, (4) goddess Laksmī, (5) a pair of garlands, (6) the Moon, (7) the Sun, (8) a flag, (9) a silver jug, (10) a lake with lotuses, (11) the milky ocean, (12) a divine aerial
car, (13) a heap of jewels and (14) a smokeless fire. The queen narrated the dream to the king and asked him what it augured. The king as well as the dream-interpreters predicted that the queen would give birth to an illustrious son destined to be a Tirthamkara in this very life. Queen Trisalā, of Väsistha Gotra, was the sister of king Cetaka of Ksatriya caste who ruled over the democratic state of Vaiśālī, the capital of Videha. King Siddhartha and queen Trisalā were both followers of Bhagavän Pärsvanatha's Sramana tradition. Queen Trišala became the Universal Mother' because she gave birth to the twenty-fourth Tirthamkara.
Jallocation International
www.ainelibrary.org

Page #41

૮ : ગર્ભસ્થાપન પછી તરત જ તન્વાયસ્ત ત્રિશલાદેવીએ ગર્ભના પુણ્ય પ્રભાવે જોયેલાં તીર્થંકર-જન્મ-મૂથક સિંહ, હાથી જમાદિ મહાસ્વમો ८ : गर्भस्थापन के बाद तन्हामस्त त्रिशलादेवी का तीर्थकर के जन्मसूचक सिंह, हाथी, वृषभ, श्री-लक्ष्मीदेवी भादि १५ महास्वप्नों का दर्शन 8: Queen Trisalã witnesses fourteen Fogreator dreams va signifying the advent of an omniscient saviour

Page #42

८.९.9 ૯, શ્રી તીર્થંકરદેવની માતાને આવતાં ચૌદ મહાસ્વપ્નોનું સ્વતંત્ર ચિત્ર માનવનું મન બે પ્રકારનું છે. એક સ્કૂલ અને બીજું સૂક્ષ્મ. રાતના નિદ્રામાં સ્કૂલ મન સુષુપ્ત રહે છે અને સૂક્ષ્મ મન જાગૃત હોય છે, તેથી સ્વપ્નો આવે છે. ભાવિ સંતાન કેવું થશે? તેનું સૂચન કરનારાં સ્વપ્નશાસ્ત્રમાં ચૌદ સ્વપ્નો સૌથી શ્રેષ્ઠ બતાવ્યાં છે. તેનાં નામ અનુક્રમે ૧.ગજ (tथी), २.वृषभ (१६), 3. सरीसिंह,४. श्रीवा-बक्ष्मी (मभिषे युत), ५. पुष्पनी भाषा (मे ४,नसी), ६. यन्द्र, ७. सूर्य, ८. ८५°४ (
सिनायित्रथा युत), कुंभ (पू), १०.५६मसरो१२, ११. समुद्र, १२.विमान (मन), १३.२त्ननो ઢગલો અને ૧૪. અગ્નિ (પ્રજવલિત છતાં નિધૂમ).
- અહીં ચિત્રમાં અત્યંત આકર્ષક રીતે ચીતરેલાં અતિભવ્ય ચૌદ સ્વપ્નોને તીર્થંકર પુત્રને જન્મ આપનારી દરેક માતા જુએ છે. એનાં વિવિધ ફળો બતાવ્યાં છે.
એક ખુલાસો - ચૌદ સ્વપ્નો પૈકી પહેલાં સ્વપ્ન માટે વિકલ્પો છે. પહેલા ભગવાનની માતા પહેલાં સ્વપ્નમાં વૃષભ, છેલ્લા ભગવાનની માતા સિંહ અને બાવીશ ભગવંતોની માતા હાથીને જુએ છે. આ વાત સહુ ધ્યાનમાં રાખે.
ચિત્રમાં વૈકલ્પિક ગજ, સિંહ, વૃષભ આ ત્રણને જાણીને મેં વચ્ચોવચ્ચ બતાવ્યાં છે જેથી બરાબર ધ્યાન જાય અને જ્ઞાન થાય. * નીચે સૂતેલા ત્રિશલાદેવીનું રેખાંકન અત્યંત ચિત્તાકર્ષક અને કલાત્મક છે.
९. श्री तीर्थंकर देव की माता द्वारा देखे गये चौदह महास्वप्न मानवका मन दो प्रकारका है- १. स्थूल और २. सूक्ष्म। रात्रिमें निद्रावस्थामें स्थूल मन सुषुप्त होता है और सूक्ष्म मन जागृत होता है तभी स्वप्न आते है। भावि संतान कैसी होगी? इस बात की सूचना देनेवाले स्वप्न शास्त्रमें चौदह स्वप्नोको सर्वश्रेष्ठ बताये है। अनुक्रमसे उनके नाम इस प्रकार है१. गज (हाथी) २. वृषभ (बैल) ३. केसरी सिंह ४. श्रीदेवी (अभिषेक युत लक्ष्मी) ५. पुष्पमाला (एक ही–दो नहीं)
६. चन्द्र ७. सूर्य ८. ध्वज (सिंहके चित्रसे युत) ९. पूर्ण कुम्भ १०. पद्म सरोवर ११. क्षीर समुद्र १२. विमान (अथवा भवन) १३. रत्नराशि १४. अग्नि (प्रज्वलित पर निर्धूम)।
। प्रस्तुत चित्रमें अत्यन्त आकर्षक रूपसे चित्रित अतिभव्य चौदह स्वप्नोंको तीर्थंकर-पुत्रको जन्म देनेवाली हर माता देखती है। इनके विविध फल बताये है। एक स्पष्टीकरण-चौदह स्वप्नों में से प्रथम स्वप्न के लिए विकल्प है। प्रथम तीर्थकर की माता पहले स्वप्नमें वृषभ, अंतिम तीर्थंकर की माता सिंह और शेष बाईस तीर्थंकरोंकी माता हाथी देखती है। चित्रमें हाथी, सिंह और वृषभ इन तीनोंको वैकल्पिक होनेसे सोच समझकर मध्यमें बताया है। ताकि यह बात आसानी से व जल्दीसे जानकारीमें आ सके। * नीचे शयन कर रहीं त्रिशला का रेखांकन चित्ताकर्षक व अत्यन्त कलात्मक बना है।
9. FOURTEEN GREAT DREAMS OF THE MOTHER OF A TIRTHAMKARA
A man has a material and a subtle mind. At night the material mind sleeps and the subtle is active. Hence one gets dreams. According to the scripture of dreams the following fourteen dreams are the best to forecast the future child in the womb.
Their names in order are as under-(1) an elephant (2) a bull (3) a lion (4) Laksami the goddess of दीपक wealth (5)a garland of flowers (6) the moon (7) the sun (8) a flag with diagram of a lion (9) a waterpitcher (10) a lotus-lake (11) a sea (12) god's heavenly abode (13) a heap of jewels (14) a smokeless fire. Every mother who gives a birth to a Tirthamikara dreams these fourteen attractive illustrated dreams as shown in the picture. Their various effects are also described in the scriptures. An explanation - Everyone must remember that there is an option for the first dream. The mother of the first Tirthamkara dreamt of a bull, the mother of the last one dreamt of a lion and the mothers of the remaining twenty two dreamt of an elephant. The option in an elephant, a lion and a bull is purposely indicated by drawing them at centre. So that every one can understand it easily. These will draw the attention of all and enlighten them. The downward sketch of sleeping mother Trisala is highly attractive and artistic.
dation International

Page #43

५
८
४
तीर्थकरकी माताको स्वप्न दर्शन (त्रिशला की सिंह- मरुदेवा को वृषभ और को गज )
•
E
(३)
૯ તીર્થંકર પરમાત્માને જન્મ
આપનાર
९ तीर्थंकर परमात्माके जन्म देनेवाली
V
6060
१
માતા माता
XXXXXXX
२
ODDO
(१२)
L
१०)
(१३)
१४)
ત્રિશલાએ
જોએલાં
તીર્થંકરનાં
૧૪ મહાસ્વપ્નો
જન્મ સૂચક त्रिशला द्वारा देखे हुए तीर्थंकरके जन्मसूचक १४ महास्वप्न
Jain Education Inter9pFourteen symbolic divine dreams regarding Tirthankar's birth seen by Mother Trishala the Tirthankar Paramatma's mother
११

Page #44

૧૦.૨૦.10
૧૦. ૫૬ દિકકુમારિકાઓનો ઉત્સવ : [૨] જન્મકલ્યાણક [પ્રસંગ-૧] વિ. સં. પૂર્વે ૫૪૩ અને ઈ. સ. પૂર્વે ૫૯૯ વર્ષની ચૈત્ર સુદ તેરશની મધ્યરાત્રિએ, બ્રાહ્મણી દેવાનંદા તથા ક્ષત્રિયાણી ત્રિશલા, આ બન્ને માતાઓની કુક્ષિમાં થઈને (૮૨+૧૯૫) નવ મહિના અને સાડાસાત દિવસ વીત્યા બાદ વિશ્વવંદ્ય અને વિશ્વોદ્ધારક ભગવાનનો માનવદેહે જન્મ થયો. માતા-પિતાને અત્યન્ત આનંદ થયો. પરમાત્માના જન્મથી દૃશ્ય-અદ્દેશ્ય વિશ્વમાં (સ્વર્ગ, મર્ય અને પાતાળમાં) સર્વત્ર લોકોત્તર દિવ્ય પ્રકાશ પથરાઈ ગયો.
મહાવિભૂતિના જન્મથી સર્વ જીવોમાં આનંદ આનંદ ફેલાઈ ગયો. શાશ્વત નિયમ મુજબ જન્મના પુથપ્રભાવે પ્રસૂતિકાર્યની અધિકારિણી ૫૬ દિકકુમારિકા દેવીઓનાં સિંહાસન ચલિત થતાં, વિશિષ્ટ (અવધિ) જ્ઞાનથી ભગવંતના જન્મ પ્રસંગને જાણી પોતાનું ભક્તિ-કર્તવ્ય અદા કરવા તે દેવીઓ જન્મની રાતે જ દૈવિક શક્તિથી જોતજોતામાં જન્મસ્થાને આવે છે, અને ભગવાન તથા તેમની માતાને નમસ્કાર કરી, કદલીગૃહો રચીને બંનેની સ્નાન, વિલેપન, વસ્ત્રાલંકાર પહેરાવવા વગેરે દ્વારા ભક્તિ કરી ભગવાનના ગુણગાન કરીને શીઘ વિદાય લે છે.
પ્રસૂતિર્થની અધિકારિફી પ
વીમો જનમની રાતે જ
ને, વસ્ત્રાલંકાર પહેરાવ
१०. जन्मकल्याणक का उत्सव (२) दिक्कुमारिकोत्सव [प्रसंग पहला] वि० सं० पूर्व ५४३ तथा ई. सन पूर्व ५९९ वर्ष की चैत्र शुक्ला त्रयोदशी की मध्यरात्रि में, ब्राह्मणी देवानन्दा तथा क्षत्रियाणी त्रिशला, इन दोनों के गर्भाशय में नौ मास तथा साढ़े सात दिन बीत जाने के बाद, विश्ववन्ध और विश्वोद्धारक भगवान् का मानव देह में जन्म हुआ। परमात्मा के जन्म से दृश्य-अदृश्य विश्व में सर्वत्र लोकोत्तर दिव्य प्रकाश फैल गया। माता-पिता को अपार आनन्द हुआ। और महान विभूति के जन्म से सभी जीवों में आनंद ही आनंद व्याप्त हो गया। शाश्वतनियमानुसार जन्म
के पुण्य-प्रभाव से प्रसूति-कार्य की अधिकारिणी ५६ दिक्कुमारिका देवियों के सिंहासन डोलने पर विशिष्ट ज्ञान से भगवान् के जन्मप्रसंग को जानकर अपना कर्तव्य पालन करने के लिये वे देवियाँ जन्म की रात्रि में ही दैवी शक्ति से शीघ्र ही जन्मस्थान पर आती हैं और भगवान् तथा उनकी माता को नमस्कार करके भव्य कदलीगृहो में दोनों की स्नान, विलेपन, वस्त्रालङ्कार-धारण आदि से भक्ति करके भगवान् के गुणगानादि कर शीघ्र बिदा होती हैं।
10. JANMAKALYANAKA : CELEBRATION OF THE BLISSFUL BIRTH [Incident-1]
શની
Five hundred and forty-three years before Vikrama Era(in 599 B.C.) Bhagavan Mahavira, the twenty-fourth and the last Tirthamkara was born at midnight on the thirteenth day of the bright half of the month Caitra. He was in the womb of Devananda for 82 days and in the womb of Trisala for a period of 195 days and a half
(in all nine months and seven and a half days). The birth of this great saviour spread divine light in the whole universe. All beings were steeped in divine bliss. In accordance with the established convention, the thrones of the fifty-six goddesses presiding over all the directions, started receiving tremors and realising that it was the signal of the great event of the birth of the saviour, they all flew towards Bhagavān Mahāvira and his blessed mother. They bowed down to them, bathed them, applied scented pastes, dressed and decked them artistically. With their mission fulfilled, they returned to their respective abodes.
|
=
bo cool
© out
am
obcation International
or Personal & Private Use Only

Page #45

U) IS A
૧૦: નયનત પુત્રની સાથે સૂતેલાં ત્રિશલામાતા સમક્ષ પs દિલ કુમારિકાઓ દ્વારા કદલીગૃહોમાં વિવિધ જન્મકૃત્યોનું વિધાન १०। नवजात पुत्र के साथ शरयाधिस्त निराला के समक्ष-कदलीगृहों में ५६ दिककमारियों द्वारा विविध जम्मकृत्यों का विधान 10: Janmakalyanaka : Celebration of the blissful birth by fifty-six Dik-Kumaris [Incident-1]

Page #46

|ી ઇC
૧૧.૨૬.in ૧૧, ઈન્દ્રનું મેરૂપર્વત પ્રતિ ગમન : જન્મકલ્યાણક [પ્રસંગ-૨] - જન્મસમયે અસંખ્ય યોજન દૂર આકાશ અને પાતાલવત દેવલોકના તમામ ઇન્દ્રોનાં સિંહાસનો ચલિત થયાં. જન્મ
કાર્યમાં જેની શાશ્વતી અને પ્રધાન જવાબદારી છે એવા પહેલા સૌધર્મ દેવલોકના “શક' ઈન્દ્ર અવધિજ્ઞાનથી ભગવાનના જન્મને જાણી તરત જ, ત્યાંથી જ, પ્રભુ સન્મુખ ચાલીને દર્શન-વંદન-સ્તુતિ કરે છે. પછી તીર્થકરોના જન્માભિષેકનો પવિત્ર ઉત્સવ પૃથ્વી ઉપર રહેલા મેરુ પર્વત પર જઈને પોતાને ઊજવવાનો હોઈ, સૌધર્મ દેવલોકના
અન્ય દેવદેવીઓને પોતાની સાથે ઉત્સવમાં પધારવા સુઘોષા ઘંટા વગડાવીને દેવદ્રારા આમંત્રણ પાઠવે છે. અસંખ્ય દેવો અને ત્રેસઠ ઇદ્રો સ્વસ્થાનથી બારોબાર મેરુ પર્વત ઉપર જાય છે, જ્યારે કેન્દ્ર જન્મની રાત્રે જ સીધા પૃથ્વી પર આવી, ત્રિશલાના શયનગૃહમાં જઈ, માતા સહિત ભગવાનને નમસ્કાર કરી, આજ્ઞા માગી, દૈવિક શક્તિથી અવસ્થાપિની નિદ્રા દ્વારા માતાને નિદ્રાધીન કરી, ભક્તિનો સંપૂર્ણ લાભ સ્વયં લેવા તરત જ વૈક્રિયલબ્ધિ-શક્તિથી પોતાનાં જ પાંચ રૂપ બનાવી, એક રૂપથી એઓ ભગવંતને બે હાથમાં લે છે, બીજાં રૂપોથી છત્ર-ચામરાદિક ધારણ કરીને જંબુદ્વીપના કેન્દ્રમાં આવેલા, નંદનવન અને જિનમંદિરોથી શોભતા મેરુપર્વત પર લઈ જાય છે.
११. जन्मकल्याणक का उत्सव इन्द्र का मेरूपर्वत प्रति गमन [प्रसंग दूसरा પિ, કાકા
जन्म के समय असंख्य योजन दूर आकाश-पातालमें स्थित देवलोकों के समस्त इन्द्रों के सिंहासन विचलित होने से जन्मकार्य में जिसका शाश्वत और प्रधान उत्तरदायित्व है, ऐसे सौधर्म देवलोक के 'शक' इन्द्र अवधिज्ञानं द्वारा भगवान् के जन्म को जानकर सत्वर वहीं रहते हुए दर्शन-वन्दन और स्तुति करते हैं, तत् पश्चात् तीर्थङ्करों के जन्माभिषेक का उत्सव मेरु पर्वत पर जाकर स्वयं के द्वारा आयोजित करने की दृष्टि से देवलोक के अन्य देव-देवियों को अपने साथ उत्सव में पधारने का आमन्त्रण देते हैं; आमन्त्रण
का भाव से स्वीकार कर असंख्य देव-देवियाँ भी तथा तिरसठ इन्द्र मेरु पर्वत पर पहुँचते हैं; जब कि शकेन्द्र जन्म की रात्रि में ही सीधे पृथ्वी पर आकर, त्रिशला के शयनागार में जाकर, माता सहित भगवान् को नमस्कार करते हैं और अवस्वापिनी नामक दैविक शक्ति से उन्हें निद्राधीन करके आज्ञानुसार भक्ति का पूरा लाभ लेने के लिये शीघ्र अपने ही शरीर के वैक्रियलब्धि-शक्ति से पाँच रूप बनाकर एक रूप से दोनों हाथ में भगवान् को लेकर, अन्य रूपों से छत्र-चामरादिक धारण करके जम्बूद्वीप के केन्द्र में विराजमान नन्दनवन तथा जिनमन्दिरों से सुशोभित मेरुपर्वत पर ले जाते हैं।
11. JANMAKALYANAKA : CELEBRATION OF THE BLISSFUL BIRTH [Incident-2] The birth of a Tirthamkata is an epoch-making event. The thrones of all the lords of heavens (Indras) started shaking with a mild tremor. Sakrendra, the chief among the Indras, visualised by means of the Avadhi knowledge that Bhagavan Mahavira was born and he paid respectful homage there and then to him. It is one of the sacred missions of
Sakrendra that he should perform all the rites such as annointing, bathing etc. of the new-born child destined to be a Tirthanikara. He then sends for all the other gods and goddesses and flies down to the bed-chamber of Trišalā immediately, bows down to the Bhagavān and his mother and induces her to sleep. Thereafter, he assumes five forms by divine power, takes hold of the Bhagavan by one while with his other forms he holds an umbrella, chowries, etc. over the head of the Bhagavan and takes him to Nandanavana, the Temples situated on Mount Meru, in the centre of Jambu dvipa, which has a number of temples dedicated to the Jinas.
Subation International

Page #47

૧૧: ભક્તિના પરમ અભિલાષથી પોતાનાં પાંચ રૂપ બનાવી, કરકમલમાં ભગવાનને લઈને સોંધર્મેન્દ્રનું મેરુપર્વત તરફ પ્રયાણ
११: परमभक्तिवशात् अपना पंचरूप बनाकर, करकमल में भगवान् को लेकर सौधर्मेन्द्र का मेरुपर्वत प्रति प्रयाण Jain Education Internati : Janmakalyanaka : Birth celebration of Indra a carrying Bhagavan to Mount Meru [Incident-2] www.sainelibrary.org

Page #48

१२.१२.12 १२. भे३ पर्वत ५२ पोनो आमिष : ४-मल्य15 Gल्स५ [प्रसं0-3] શકેન્દ્ર મેરુ પર્વત ઉપર ભગવાનને લાવીને, એ પોતે તે પર્વતના શિખર ઉપર આવેલી એક સુંદર શિલા ઉપર બેસીને, ભગવાનને પોતાના ખોળામાં રાખે છે. એ વખતે ત્રિલોકનાથ પરમાત્માની ભક્તિ કરી આત્મકલ્યાણ કરવાને ઉસુક બાકીના ૬૩ ઈન્દ્રો અને અસંખ્ય દેવ-દેવીઓ ભેગાં થયેલાં છે. કેન્દ્ર અભિષેક માટે પવિત્ર
પર્વતો-તીર્થસ્થળોની માટી, તથા પવિત્ર નદી-સમુદ્રનાં સુગંધી ઔષધિઓથી મિશ્રિત જલથી ભરેલા સોના, રૂપા અને
- રત્નના હજારો મહાકાય કલશો તૈયાર કરાવ્યા. પછી ઇન્દ્રનો આદેશ થતાં ઇદ્રાદિક દેવ-દેવીઓ અપૂર્વ ઉત્સાહ અને આનંદપૂર્વક તે કલશો હાથમાં લઈને ભગવાનનો સ્નાનાભિષેક કરે છે. અંતે શકેન્દ્ર અભિષેક કરે છે. પછી ભગવંતની પવિત્ર કાયાને ચંદનાદિ સુગંધી દ્રવ્યથી વિલેપન કરી, આરતી-દીવો ઉતારી અષ્ટમંગલ (તેના આકારો)નું આલેખન કરે છે. બીજા દેવ-દેવીઓ ભગવંતની સ્તુતિ અને ગીત-નૃત્યો દ્વારા આનંદ વ્યક્ત કરે છે. ત્યાર બાદ સવાર પડે એ પહેલાં જ કેન્દ્ર ભગવાનને ત્રિશલાના શયનાગારમાં લાવી બાજુમાં સ્થાપિત કરે છે. અન્ય દેવગણ સ્વસ્થાને પહોંચી જાય છે. આ મહોત્સવ તે જ રાત્રિમાં ઊજવાઈ જાય છે. ત્યારપછી માતા-પિતા દબદબાભર્યો જન્મોત્સવ ઊજવે છે, અને પછી કુટુંબીઓ ભેગા થઈ બાળકનું વર્ધમાન” એવું ગુણનિષ્પન્ન નામ સ્થાપિત કરે છે.
१२. मेरू पर्वत पर जन्मकल्याणक का उत्सव स्नात्राभिषेकोत्सव [प्रसंग तीसरा] शकेन्द्र मेरु पर्वत पर भगवान् को लाकर स्वयं पर्वत के शिखर पर स्थित एक सुन्दर शिला पर बैठकर भगवान् को अपनी गोद में रखते हैं। उस समय परमात्मा की भक्तिपूर्वक आत्मकल्याण के इच्छुक शेष ६३ इन्द्र तथा असंख्य देव-देवियाँ एकत्र हुए हैं। इन्द्र अभिषेक के लिए पवित्र पर्वतों-तीर्थस्थलों की मृत्तिका तथा नदी-समुद्रों के सुगन्धित औषधियों से मिश्रित जल के सुवर्ण, चाँदी और रत्नों के हजारों महाकाय कलश तैयार कराने के पश्चात् इन्द्र का आदेश मिलने पर इन्द्रादिक देव-देवियाँ
अपूर्व उत्साह और आनन्द के साथ कलशों को हाथ में लेकर, भगवान् का स्नानाभिषेक करते हैं। अन्त में शकेन्द्र स्वयं अभिषेक करता है। तदनन्तर भगवान् के पवित्र देह को चन्दनादि सुगन्धित द्रव्य से विलेपन कर, आरती-दीपक उतारकर अष्टमङ्गलों (उसकी आकृतियों) का आलेखन करते हैं। अन्य देव तथा देवियों भगवान् की स्तुति और गीत-नृत्यों के द्वारा आनन्द व्यक्त करती हैं। फिर प्रातःकाल से पूर्व ही भगवान् को त्रिशला के शयनागार में लाकर पास में सुला देते हैं और देवगण अपने स्थान पर चले जाते हैं। यह जन्ममहोत्सव उसी रात्रि में ही मना लिया जाता है। इसके अनन्तर माता-पिता भव्य जन्मोत्सव आयोजित करते हैं, बाद में सब कुटुम्ब एकत्र होकर बालक का 'वर्धमान' ऐसा गुणनिष्पन्न नाम स्थापित करते हैं।
12. JANMAKALYANAKA : CELEBRATION OF THE BLISSFUL BIRTH (Incident-3) Sakrendra, the chief of all Indras, carries Bhagavān Mahavira to Mount Meru and placing him on his lap, he makes arrangements for the anointment and the bathing ceremony. Numerous gods and goddesses including the sixtythree Indras have also assembled there to participate in the auspicious ceremony. They bathe him with water
brought from various holy places and oceans and mixed with perfumes and the holy earth of sacred places. The water is poured from gold and silver pitchers studded with jewels. Then follows the application of various perfumes and sandal paste, waving of lamps (Ārati) and drawing of the eight auspicious symbols. All gods and goddesses celebrate the occasion by singing eulogistic songs and by dancing with joy. The child is later placed beside Trisalā in her bed-chamber. The parents and relatives, etc. celebrate his birth with royal pomp and glory and name the child, thereafter, as Vardhamāna.
पांचस्थावरोएकोन्द्रिय
मनध्य
जमजीवो-विकले दिय- - तिर्य चचे दिय जीविय चतुरिन्द्रिय
. स्थलचर
खेचर
MnAS
Jalu
ation International

Page #49

jaman
PRILANTED
૧૨ : મેરુપર્વત ઉપર સૌધર્મેન્દ્ર તથા અન્ય દેવ-દેવીઓ દ્વારા ધામધૂમથી ઉજવાઈ રહેલો ગીતનૃત્યસહ જન્માભિષેક મહોત્સવ १२: मेरुपर्वत पर सौधर्मेन्द्र और अन्य देव-देवियों द्वारा धूमधाम से मनाया गया गीतनृत्यादिसह भगवान् का जन्माभिषेकमहोत्सव
12 : Janmakalyanaka: Birth celebration-Ceremonial bath by gods and goddesses (Incident-3)
- For Personal & Private Use Oly
www.jaineilbrary.org

Page #50

१३.१३.13
૧૩. પોતાના ઇશ્વરી બાલ-સંતાન જોડે વહાલ કરતાં માતાપિતા આ ચિત્ર પોતાના તીર્થંકરપુત્ર વર્ધમાન મહાવીર)ને વહાલ કરી રહેલા પિતા સિદ્ધાર્થ અને માતા ત્રિશલાનું છે. વિશ્વનાં પ્રાણીમાત્રનું આત્મકલ્યાણ કરવાની શકિત-સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરવા માટે પૂર્વ જન્મોથી જ મહાન સાધના, આરાધના કરનારા કરુણાવતાર એવા બાલ ભગવાન મહાવીર કોને વહાલા ન લાગે? દેવો અને ઈન્દ્રોથી ખવાયેલા-પૂજાએલા પાપા પગલી કરતા ઈશ્વરીય સંતાનને જોઈને કયા માતાપિતાનાં મન હેલે ન ચઢે? ભવિષ્યમાં એકના મટી સહુના થનારાં, કાલી કાલી ભાષા બોલતાં એ
સુકોમળ બાળક જોડે પ્રેમ-વહાલ કરવાનું મન કોને ન થાય?.... સહુને થાય. તો પછી સાચા માતાપિતાનું મન પોતાના આ બાલ રાજાને જોઈને કેટકેટલું ભર્યુંભર્યું હરખ ઘેલું રહેતું હશે !તેમની આંખો કેવી તૃપ્ત થતી હશે !
| બાલ ઈસુ અને માતા મેરીના અનેક ચિત્રો જોયા પછી મારા ભગવાનનાં એવાં ચિત્રો પ્રકાશિત કરાવવાની વરસોથી મારી ભાવના હતી. આપણે ત્યાં આવું ચિતરાવવાની પ્રથા નથી એટલે ચાલુ ચીલો ચાતરીને કંઈક નવીનતા કરવી અને સમાજને કંઈક નવું દર્શન કરાવવું એ સ્વભાવમાં હોવાથી આવું ચિત્ર તૈયાર કરાવ્યું છે. જૈન ચિત્રકલાના ઈતિહાસમાં પહેલી જ વાર આવું ચિત્ર પ્રગટ થાય છે, શ્રદ્ધા છે કે જનતા જરૂર આવકારશે.
१३. अपनी ईश्वरी बाल संतानको प्यार करते हुए मातापिता प्रस्तुत चित्र अपने तीर्थंकर पुत्र वर्धमान-महावीर को प्रेम करते माता त्रिशला और पिता सिद्धार्थका है। विश्व के प्राणीमात्र का आत्मकल्याण करनेकी शक्ति-सिद्धि प्राप्त करने के लिए पूर्वजन्मों से ही महान् साधना, आराधना करनेवाले करुणावतार बाल भगवान महावीर किसे प्रिय नहीं लगते? देवों तथा इन्द्रों द्वारा पूजित, मनभावन वाणी बोलते अपने सुन्दर, तेजस्वी बालपुत्र के निर्मल स्वरुपको देखकर किस माता-पिता के हृदय में आनन्द की उच्छल ऊर्मियाँ नृत्य न करने लगे? भविष्यमें
एकके मिटकर सबके बननेवाले इस कोमल बालक को देखकर किसके हृदयमें प्रेम व वात्सल्य की बीना न बज उठे? फिर उनके अपने मातापिता का मन इन बालराजा को देखकर कितना भरा भरा, हर्षयुत रहता होगा ! उनकी आँखें कितनी तृप्त हो जाती होंगी!
बालक ईसु और माता मेरी के अनेक चित्र देखने के बाद वर्षों से मेरी भावना थी कि भगवान महावीरके भी ऐसे चित्र प्रकाशित किये जाय। अपने यहाँ ऐसे चित्र बनानेकी प्रथा नहीं है। इसलिए कुछ नयेपन का बोध समाजको करानेका स्वभाव होनेसे लीक से हटकर यह चित्र तैयार कराया है। जैन चित्रकला के इतिहास में पहली ही बार ऐसा चित्र प्रकट हो रहा है। श्रद्धा है कि यह जनता द्वारा आदरास्पद बनेगा।
13. THE PARENTS OF A WOULD BE TIRTHAMKARA FONDLING AND LOVING THEIR
DIVINE CHILD The picture depicts the father Siddhārtha and the mother Trisala loving and fondling their Tirthamikara child Vardhamana (Mahavira). Who will not like the child Bhagavān Mahavira the universal saviour, the incarnation of compassion? He acquired this siddhi by great spiritual apprenticeship and devotional prayers in his previous births. Which parents will not be joyful to see
their divine child praised and worshipped by gods and Indra? Every one will like him. We have no tradition to draw the pictures of meeting child. Vardhamāna with the mother Trisalā. So I could not find the pictures of household life of Bhagavān Mahavira. Hence I got this picture drawn. In the history of painting of Jaina Tirthamkaras this type of picture is presented for the first time. I hope people will appreciate it.
Jan Education International

Page #51

MITIRITUTINDIA
TJUGURO
१. पुत्र के प्रति स्नेह-वात्सल्य व्यक्त करते हुए माता पिता|२.चित्रमें बालवर्धमान का पक्षी दर्शन। ३. वर्धमान का जन्मदिन मनाते हए मातापिता| ४.वर्धमानको चलने की तालीम देती हुई त्रिशला ।
૧૩ઃ વિશ્વનાં મનુષ્યો અને મનુષ્યતર સર્વ પ્રાણીઓનાં આત્મકલ્યાણ માટે જન્મેલા બાળ ભગવાન વર્ધમાન જોડે વહાલ કરતા માતાપિતા १३ : विश्वके मनुष्य और मनुष्येतर सभी प्राणियों के आत्मकल्याणके लिए जनमे हुए बालभगवान वर्धमान को प्यार करते मातापिता 13: The parents fondling infant Bhagavan Vardhaman born for prosperity of all the worldly beings

For Personal Private Use Only

Page #52

૧૪. ભગવાન વર્ધમાન કુમારની નિર્ભયતાની દેવપરીક્ષા [આમલકી ક્રીડા]
આ વિષે પરસ્પરર્થિોપી દ્વંદ્રાયોથી બલું છે. એક બાજુ કર્મનાં શૌય અને પરાક્રમની ગાથાઓ થવાની હોય છે, જ્યારે બીજી બાજુ તેની અસૂયાના આલાપો ગવાતા હોય છે; પણ તેથી તેજસ્વીના તેજને કશી આંચ આવતી નથી. બાળ ભગવંત માટે પણ એવું જ બન્યું. કુમાર વર્ધમાન આઠેક વર્ષના થયા ત્યારે તેઓશ્રીના બાલમિત્રોએ આગ્રહ કર્યો કે ‘ વર્ધમાનજી! ચાલો ચાલો, આપણે નગર બહાર રમવા જઈ એ ' એટલે મિત્રો સાથે એઓ નગર બહાર જઈને ‘આમલકી' નામની રમત રમવા લાગ્યા. એ જ વખતે દેવસભામાં શક-ઇન્દ્રે વર્ધમાનકુમારના અજોડ બળ, ધૈર્ય, સાહસ અને નિર્ભયતાની પ્રશંસા કરતાં કહ્યું કે આળક છતાં અબાલપરાક્રમી વર્ધમાનજીને શક્તિશાલી દેવો પણ ડરાવી શકે તેમ નથી.’ એ સાંભળીને સભામાંથી એક ઈર્ષાળુ દેવે પડકાર ફેંક્યો ઃ ‘ એક માનવી અને તે પણ અન્નજલનો ભોગી અને પાછો બાળક, એનામાં આવી નિર્ભયતા હોય, એ મનાય જ કેમ? એમ બોલીને વર્ધમાનને ડરાવવા, અને પોતાના નેતા ઇન્દ્રનું વચન મિથ્યા કરવા તે ઝટપટ ધરતી ઉપર રમતના સ્થળે આવી ફૂંફાડા મારતા ભયંકર સર્પનું રૂપ લઈને વૃક્ષના થડ ફરતો વીંટળાઈ ગયો. એ જોતાં બાળકોએ નાસભાગ કરવા માંડી, પણ વર્ધમાને તો જરાપણ ન ડરતાં હિંમતથી ઊભા રહીને એ સર્પને હાથથી પકડીને દૂર ફગાવી દીધો.
*
१४. भगवान वर्धमान की निर्भयता की देव परीक्षा [आमलकी क्रीडा]
विश्व परस्पर विरोधी भाव से भरा हुआ है। एक ओर किसीके शीर्य की गाथाएँ गाई जाती हैं, तो दूसरी ओर उसकी अस्या के आलाप होते हैं; किन्तु इससे तेजस्वी के तेज को कोई आँच नहीं आता। बालक भगवान् के सम्बन्ध में भी ऐसा ही हुआ । कुमार वर्धमान प्रायः आठ वर्ष के हुए तब उनके बालमित्रों ने आग्रह किया कि 'वर्धमानजी! चलिये, हम नगर के बाहर खेलने चलते हैं।' इसलिये वे मित्रों के साथ नगर से बाहर जाकर 'आमलकी' नामक खेल खेलने लगे। उसी समय देवसभा में शक्रेन्द्र ने स्वयं वर्धमानकुमार के बल, धैर्य, साहस और निर्भयता की प्रशंसा करते हुए कहा कि - ' बालक होते हुए भी अबालपराक्रमी वर्धमान को कोई शक्तिशाली देव नहीं डरा सकता है।' यह सुनकर उसी समय सभा में स्थित एक ईर्ष्यालु देव ने ललकारते हुए कहा : एक तो मानव, फिर अन्नजल का भोगी, और बालक, उसमें ऐसी निर्भयता हो यह कैसे माना जा सकता है ? देवेन्द्र का वचन मिथ्या करने के लिए और भगवान् को डराने के लिये, वह तत्काल धरती पर खेल के स्थान पर आकर फुंकार मारते हुए भयंकर सर्प का रूप लेकर वृक्ष से लिपट गया। उसे देखकर सब बालक भागदौड़ करने लगे, किन्तु भगवान् तनिक भी नहीं डरे, नहीं हठे, और साहसपूर्वक उस सर्प को हाथ से खींचकर दूर फेंक दिया।
भाविका
૧૪.૨૪.14
પ.
14. PRINCE VARDHAMĀNA'S COURAGE TESTED BY A GOD
The world is full of contradictions. While there are people who sing praises and appreciate the valour of a person, there are others who are jealous of him. Bhagavan Mahavira was also subjected to this experience. Once prince Vardhamana was playing with his mates on the outskirts of the city. At that very moment, Sakrendra started paying glowing tributes to the courage, valour, bravery and fearlessness of prince Vardhamana, a young boy of eight. A jealous god challenged the statement on the ground that fear is an instinct inherent amongst all mortals and especially in children. In order to frighten the child, he assumed the form of a formidable and frightening cobra and encircled the tree on which the children were playing. Naturally all the boys were frightened and ran away for their life, but Mahāvīra stood there like a rock. Without batting an eyelid and being completely undaunted, he caught hold of the cobra bravely with his hands and flung it away.
Jain on International
www.jalrnelibrary.org

Page #53

૧૪: બાલ ભગવાનના પૈર્ય અને નિર્ભયતાની પરીક્ષા કરવા માટે આવેલા નાગરૂપધારી દેવતાને શોધતાથી દૂર ફગાવી દેતા શ્રીવર્ધમાન १४ : बाल भगवान् के धैर्य और निर्भयता की परीक्षा के लिये आए हुए नागरूपधारी देवता का भगवान् वर्धमान द्वारा दूर प्रक्षेप 14: Prince Vardhamana's courage tested by jealousargod who assumes the form of a cobra ww.jainelibrary.org

Page #54

૧૫. વીરતાની પુનઃ દેવપરીક્ષા, દૈત્યદમન અને ‘મહાવીર’ નામ સ્થાપન
પ્રથમ પરીક્ષામાં દેવ નિષ્ફળ ગયો, એટલે તેણે બીજો દાવ અજમાવ્યો. તે અન્ય બાળકના જેવું રૂપ લઇ દોડી આવીને બાળકોમાં ઘૂસી ગયો. પછી નવી રમત રમવાનું નક્કી કર્યું, પણ બનાવટી બાળકે કહ્યું કે “કંઈક શરત રાખો તો રમતમાં જોશ આવે.” આથી ‘હારેલો વિજેતાને ખભે બેસાડી ફેરવે’ એવી શરત નક્કી કરાઈ. પેલો બાળક અની ગએકો દેવ હીને જ હારી ગયો, ગેલે વિજેતા વમાનને કહે લો ચાલો, બેસી ય મારા મશે. વર્ધમાનકુમાર ખભે બેઠા. પરીક્ષાની તક ઊભી થઈ ગઈ. દવે કાયાની માયા વધારતાં વિકરાળ-ભયંકર રાક્ષસનું રૂપ પારણુ કર્યું. તે કૂદતો ય અને સાથે શરીરને વધારતો જાય. જોતઐતામાં દૈવિક શક્તિથી શરીરને ડુંગર જેવડું કર્યું. એ જ પળે વર્ધમાનકુમારે અવધિજ્ઞાનથી જોયું કે આ છે શું ? ત્યારે જણાયું કે આ તો પોતાને ડરાવવા આવેલા દેવની દેવમાયા છે, એટલે જરા પણુ ગભરાટ અનુભવ્યા વિના એને બોધપાઠ આપવા, વજા જેવી કઠિન મુઠ્ઠી જોરથી એ દેવના ખભા પર મારી. એની વેદના તેને અસહ્ય થઈ પડી. સંશય નષ્ટ થયો. દેવેન્દ્રનાં વચનોનો યથાર્થ સાક્ષાત્કાર થતાં તેણે મૂળ સ્વરૂપ પ્રગટ કર્યું અને ભગવાનને નમી, ક્ષમા માગી એ સ્વસ્થાને ગયો. વર્ધમાન પરીક્ષામાં વિજયી બન્યા. દેવલોકમાં જયજયકાર ગવાયો, અને તે જ વખતે હજારો દેવોની સભા વચ્ચે, ભારે હર્ષનાદો સાથે ઇન્દ્રે શ્રી વર્ધમાનનું બીજું ‘મહાવીર ’ એવું ગુøનિષ્પન્ન નામ જાહેર કર્યું. ભગવાન આ જ નામથી વિધવિખ્યાત બન્યા,
ज्ञान
१५.१५.15
Jain cation International
१५. वीरता की पुनः देवपरीक्षा, दैत्यदमन और 'महावीर' नामस्थापना
प्रथम परीक्षा में देव निष्फल हुआ इस लिये उसने दूसरा प्रयोग अजमाया । वह दूसरे बालकों जैसा रूप लेकर दौड़ते हुए बालकों में घुस गया। बाद में नया खेल खेलने का निर्णय लिया गया, किन्तु बनावटी बालक ने कहा कि कुछ शर्त रखें तो खेल में जोश आये । तदनुसार शर्त में 'पराजित बालक विजेता को अपने कन्धे पर बिठा कर घुमाये यह निश्चित किया गया। वह देवबालक जान-बूझकर ही हार गया और विजेता वर्धमान से बोला- लो चलो, बैठ जाओ मेरे कन्धे पर । वर्धमान कन्धे पर बैठे,
3
परीक्षा का अवसर मिल गया। देव ने काया की माया बढ़ाते हुए एक विकराल राक्षस का रूप धारण किया। वह कूदता जाता था और शरीर को बढ़ाता जाता था। देखते-ही-देखते उसने दैविक शक्ति से शरीर को पहाड़ जैसा बना लिया, उसी समय वर्धमानकुमार ने अवधिज्ञान से देखा तो ज्ञात हुआ कि यह तो मुझे डराने के लिये आये हुए देव की माया है। इसलिये तनिक भी घबराये बिना उसे शिक्षा देने के लिये, जोर से वज्र जैसा कठिन घूँसा कन्धे पर मारा, उसकी वेदना देव सहन नहीं कर सका । संशय नष्ट हुआ। उसने अपना वास्तविक स्वरूप प्रकट किया और भगवान् को प्रणाम करके क्षमा-याचना की और अपने स्थान पर गया । वर्धमान परीक्षा में विजयी हुए। देवलोक में जय-जयनाद हुआ, तथा उसी समय हजारों देवों की सभा के बीच इन्द्र ने श्रीवर्धमान का 'महावीर ' ऐसा गुण संपन्न नाम घोषित किया। भगवान् इसी नाम से विश्वविख्यात हुए।
15. BRAVERY TESTED AGAIN AND HE IS BESTOWED THE TITLE 'MAHĀVIRĀ'
The god who failed so miserably in his first attempt to frighten prince Vardhamana, decided to test his bravery again. Assuming the form of an ordinary child, he mingled with the group of children and suggested a novel game in which the victor was to be carried over his shoulders by the vanquished child. The god lost the game to prince Vardhamana and offered to carry him on his shoulders. But as soon as he had the prince on his shoulders, the god started inflating his body at every jump, and ultimately he assumed a gigantic form. But prince Vardhamana visualised by means of his Avadhi knowledge that this is the same god who had tried to frighten him before and he gave a mighty blow on his shoulder with his clenched fists. The god could not withstand the blow and having assumed his original form, he bowed down to the prince and returned back to the heaven. Sakrendra and all the other gods hailed the victory of prince Vardhamana and exclaimed that he was 'Mahavira'-'The Great Hero'. Since then he is universally known by that epithet.
1212
परिकर
(परधन)
जन्मा
भिषेक
बगेरे

Page #55

૧૫: તે જ દેવે ભયંકર રાક્ષસી રૂપ દ્વારા ભગવાનના ધૈર્યની કરેલી પુનઃપરીક્ષા, તેનું મુષ્ટિથી દમન અને દેવગણ દ્વારા “મહાવીર' નામ - સ્થાપન
१५ : राक्षसीरूप द्वारा भगवान् के धैर्य की पुनः परीक्षा, उस का मुष्टि से दमन, और देवगण द्वारा 'महावीर' नाम - स्थापन Jain Educations tem Vardhamāna's bravery is tested again. The demon is vanquished and the title of Mahāvīra the Great Hero is bestowed ainelibrary.org

Page #56

૧૬. જ્ઞાનશાલામાં જ્ઞાનજ્યોતિનો અપૂર્વ પ્રકાશ
તીચેકર બનનારી વ્યક્તિ ભથી જ મત, ધન અને વિધાનવાળી હોય છે. અર્થાત્ મહાન વિચારશક્તિ, શૈક શાસ્ત્રીય જ્ઞાન, અને પરોક્ષ પદાર્થોને મર્યાદિત રીતે પ્રત્યક્ષ જોઈ શકે તેવું જ્ઞાન ધરાવનારી હોય છે. આથી ભગવાન અલૌકિક જ્ઞાન અને વિદ્યાઓના પ્રકાણ્ડ વિદ્વાન હોવા છતાં પોતાની ગંભીરતાને લીધે માતાપિતા તેમની આ જ્ઞાનશક્તિથી અજ્ઞાત જ રહ્યા. એટલે આઠ વર્ષ પૂરા થતાં માતા-પિતા પોતાના પ્રિયપુત્રને ધામધુમથી જ્ઞાનશાલામાં વિદ્યાધ્યયન કરવા માટે લઈ ગયા. બીજી બાજુ દેવોના ઇંદ્રે જ્ઞાનથી જાણ્યું કે ‘અહો! આ તે કેવું! ભગવાનને વળી ભણવાનું ?' એકડો તરત જ તે વૃદ્ધ શ્રવણનું રૂપ કરી શાળામાં આવે છે અને વિગુરુને બાજુમાં બેસવાનું જણાવીને ભગવાનને ગુની ગાદી ઉપર બેસાડે છે. પેલા બ્રાહ્મણુ ઇન્દ્રે બાળ ભગવાનને વ્યાકરણશાસ્ત્રને લગતા અતિગૃઢ પ્રશ્નો અને પંડિતના મનની ગુપ્ત શંકાઓ પૂછી. ભગવાને તરત જ તે પ્રશ્નોનું ઝડપથી સમાધાન કર્યું. કુમારનું આ જ્ઞાન જોઈ ને સમગ્ર સભા અને વિદ્યાગુરુ વગેરે અત્યંત આશ્ચર્યમાં પડી ગયા. છેવટે પેલા વૃદ્ધ બ્રાહ્મણે પોતાનું દેવરૂપ પ્રગટ કરીને કહ્યું કે, “ ભાઈ! આ તો વગર ભળ્યે જ પંડિત, મહાજ્ઞાની પ્રભુ છે, એમને ભણાવવાના ન હોય. ભવિષ્યમાં આ ધર્મતીર્થંકર થઈને ભારતવર્ષનો ઉદ્ધાર કરશે.” લોકોને થયું કે “ખરેખર! આ બાળક જ્ઞાનનો મહુાસાગર અને વિદ્યાનો નિધિ છતાં કેવો ગંભીર !” આખરે એ તેજોમય જ્ઞાનજ્યોતિને જ્ઞાનશાલામાંથી રાજમહેલમાં પાછા લાવ્યા.
१६. ज्ञानज्योति का ज्ञानशाला में अपूर्व प्रकाश
तीर्थङ्कर बननेवाला व्यक्ति गर्भ से ही मति, श्रुत और अवधि ज्ञान से सम्पन्न होता है। अर्थात् महान् विचारशक्ति, श्रेष्ठ शास्त्रीय ज्ञान तथा परोक्ष पदार्थों को मर्यादित रूप से प्रत्यक्ष देख सके ऐसे ज्ञान का धारक होता है। ऐसे महाज्ञानी बालक को क्या पढ़ाना शेष रह जाता है ? तथापि मोहवश माता-पिता अपने प्रिय पुत्र को पढाने के लिए धूम-धाम से ज्ञानशाला में ले जाते हैं । दूसरी ओर देवों के इन्द्र ने अतीन्द्रिय अवधि ज्ञान से जान लिया कि 'अहो ! यह क्या बात है ? भगवान् और उनको भी पढ़ना ?' अतः शीघ्र ही वह वृद्ध ब्राह्मण का रूप धारण कर शाला में आता है और विद्यागुरु के पास में बैठने के लिये कहकर भगवान् को गुरु के आसन पर बिठाता है। उस ब्राह्मणरूपधारी इन्द्र ने बाल भगवान् से व्याकरणशास्त्र के अत्यंत गूढ प्रश्न तथा पण्डित के मन में निहित गुप्त शङ्काएँ पूछीं। भगवान् ने तत्काल ही उन प्रश्नों का समाधान किया। कुमार के इस ज्ञान को देखकर सारी सभा और विद्यागुरु आदि आश्चर्य में डूब गये । अन्त में उस वृद्ध ब्राह्मण ने अपना देवरूप प्रकट करते हुए कहा कि भाई! ये तो बिना पढ़े ही पण्डित महाज्ञानी प्रभु है । इन्हें पढ़ाया नहीं जाता !' लोगों को ज्ञात हुआ कि वस्तुतः यह बालक ज्ञान का महासागर तथा विद्या का निधि होते हुए भी कितना गम्भीर है ! अन्त में ज्ञानज्योति को ज्ञानशाला से राजमहल में वापस लाये ।
4
१९.१६.16
16. PRINCE VARDHAMANA SURPRISES EVERYBODY BY HIS PROFOUND ERUDITION
Tīrthamkaras possess threefold knowledge, - Mati, Śruta and Avadhi,-right from their birth. But the parents, not being aware of this naturally insist on their attending a school. Prince Vardhamana was accordingly admitted to a school. But Indra did not like the idea. He therefore, came to the school in the guise of an old Brahmin and requested the teacher to allow prince Vardhamana to occupy the teacher's seat. Indra then started asking the prince questions on grammar, as well as other knotty problems in philosophy and metaphysics, which would have baffled even his teacher. But prince Vardhamana gave very lucid explanations to all the queries. The entire assembly, including his teacher, were amazed at his profound erudition. Indra then revealed himself and told the teacher, "Brother, he is an embodiment of knowledge, the Omniscient Lord ! It is futile, as well as superfluous, to try to teach him !” Naturally after this incident his schooling came to an end and he returned to the palace.
CAT
Jain SounDen International
Kut
परिवर
(परचर)
पंचती आदिनो प्रसंग

Page #57

55
ATYRS
૧૬ : વર્ધમાનકુમારનું જ્ઞાનશાલામાં આગમન, વિદ્યાગુરુ સમક્ષ બ્રાહ્મણરૂપધારી ઇન્દ્રના પ્રશ્નોદ્વારા ભગવાનના જ્ઞાનજ્યોતિનું પ્રકાશન १६: ज्ञानी, गंभीर वर्धमानकुमार का ज्ञानशाला में आगमन, विद्यागुरु के समक्ष ब्राह्मणरूपधारी इन्द्र द्वारा भगवान् की ज्ञानज्योति का प्रकाशन 16 Prince Vardhamana surprises everybody by his profound erudition, by replying to Indra's questions

Page #58

१७.१७.17
૧૭. વર્ધમાન-મહાવીરનો લગ્નપ્રસંગ, પરિવાર મિલન અને મિત્રગોષ્ઠી આ ચિત્રમાં ગૃહસ્થજીવનના પાંચ પ્રસંગો બતાવ્યા છે. પહેલું ચિત્ર રાજકુમારી યશોદા સાથેના લગ્નનું, બીજું પોતાની પુત્રીની સાથે લાડ-પ્રેમ કરતી માતા યશોદાનું, ત્રીજું ચિત્ર ભગવાનનું પોતાના પત્ની અને પુત્રી સાથેના મિલનનું, ચોથું ચિત્ર મિત્રો સાથેના વાર્તાલાપનું, વચલું વર્તુળાકાર ચિત્ર બીજઓનું રક્ષણ કરવું એ ક્ષાત્રવંશીય પુરુષનો ધર્મ છે એનો ખ્યાલ આપવા માટે બાણધારી વર્ધમાનકુમારનું છે. તીર્થકરો ક્ષત્રિય હોય છે. અહિંસાના ભેખધારી હોવા છતાં પ્રજાના યોગક્ષેમ માટે જરૂર પડે તો શસ્ત્રોનો
ઉપયોગ કરવો પડે છે. તીર્થકરો રાજાઓ અને ચક્રવર્તી ઓ પણ હોય છે ત્યારે તેમને ભયંકર યુદ્ધો પણ કરવા પડે છે. નોંધ- આપણે ત્યાં સેંકડો વરસથી કલ્પસૂત્ર-બારસાસૂત્રની સેંકડો હસ્તલિખિત પોથીઓમાં તેમજ મંદિરો કે અન્ય શિલ્પોમાં ભગવાનની બાલ્યાવસ્થા, તેઓશ્રીના લગ્નપ્રસંગો, મિત્રમિલન વગેરે પ્રસંગો ગમે તે કારણસર કયાંય જોવા મળતા નથી. બીજી બાજુ જીવનમાં બનેલી વાસ્તવિક ઘટનાઓની તેમજ તીર્થંકર પરમાત્મા જેવાની પત્નીનાં પાત્રની ઉપેક્ષા થાય તે વાત પણ ઉચિત ન લાગી તેથી અહીંયા પહેલીવાર બંને અવસ્થાના પ્રસંગો નમૂના પૂરતા રજૂ
छि.
१७. वर्धमान-महावीर का लग्न प्रसंग, परिवार मिलन और मित्र गोष्ठी इस चित्रमें गृहस्थ जीवन के पाँच प्रसंग बताये है। प्रथम चित्रमें राजकुमारी यशोदा के साथ विवाह प्रसंग चित्रित किया गया है। दूसरा चित्र अपनी पुत्री को प्रेम कर रही माता यशोदाका है। तीसरे चित्रमें भगवानको अपनी पत्नी व पुत्री के साथ दिखाया गया है। चौथा चित्र मित्रोंके साथ वार्तालाप कर रहे वर्धमानका है। मध्य के वर्तुलाकार चित्रमें धनुष-बाणका प्रयोग कर रहे वर्धमान कुमारको दिखाया गया है।
तीर्थकर क्षत्रिय होते है। अहिंसा के लिए प्रतिबद्ध होने पर भी प्रजा के योगक्षेम के लिए आवश्यकता पड़ने पर शस्त्रोंका उपयोग भी उन्हें करना पड़ता है। तीर्थंकर राजा और चक्रवर्ती भी होते है। तब उन्हें भयंकर युद्ध भी लड़ने पड़ते हैं। टिप्पणी- अपने यहाँ सैकड़ों वर्षों से कल्पसूत्र (बारसा सूत्र) मूलकी हजारों प्रतियोंमें, मंदिरों और अन्य शिल्पमें भगवानके गृहसंसारसे संबंधित प्रसंगोंका चित्रण आज तक नहीं हुआ है। परंतु जीवनमें घटी वास्तविक घटनाओंकी और परमात्मा जैसे सर्वोच्च व्यक्ति की पत्नी जैसे महत्त्वपूर्ण पात्र की उपेक्षा मुझे योग्य-समुचित नहीं लगनेसे पहली बार कुछ नये प्रसंगोंका चित्रण. कर प्रसिद्धिमें लानेका प्रयास किया है।
17. THE WEDDING CEREMONY OF VARDHAMANA MAHĀVĪRA, HIS MEETING WITH
HIS FAMILY MEMBERS AND HIS TALK WITH FRIENDS The picture depicts five incidents from the house-hold life of Vardhamana-Mahavira. The first scene shows the wedding of princess Yasodã with Mahavira. The second scene shows mother Yašoda loving and fondling her own daughter. The third includes the meeting of Bhagavān Mahavira with his wife and daughter. The fourth depicts Bhagavān Mahavira and his friends
talking. In the centre in a circular scene Bhagavan Mahavira is purposely drawn as an archer. Tirtha mikaras are Ksatriyas. In spite of their being followers of non-violence, they use weapons if necessary for the welfare of the people. Tirthamikaras may be kings and even emperors. Then they have to declare deadly wars. Note - Hundreds of years have passed but so far no one has depicted the incidents from household life of Bhagavān Mahavira either in thousands of manuscripts of the Kalpasūtra-Bārasā or in the sculptures or in the temples. I felt it unfair either to neglect the wife of Bhagavan Mahāvira-Tirthamikara or to ignore the natural incidents taking place in his life. Sol decided to put before the world a few incidents from his life for the first time.
SAHASRARE
परिकर (परघर) नीचेनो सिंहासन गादीनो प्रसंग

Page #59

NADOS
वर्धमानकुमार
का पाणिग्रहण
यशोदा के पुत्री प्राप्ति
0
धनुर्विधाकी शिक्षा
परिवार के साथ
TEYGOAT
VVVVVVVENT
VUN
0 मित्र मिलन
૧૭: યશોદા સાથે લગ્ન, પોતાની પત્ની, પુત્રી સાથે સ્નેહ અને મિત્રો સાથે વાર્તાલાપ કરી રહેલા યુવા ભાવિ ભગવાન વર્ધમાન १७: यशोदाके साथ लग्न, अपने पत्नी, पुत्रीके साथ स्नेह और मित्रके साथ वार्तालाप करते हुए युवा भावि भगवान वर्धमान
17: Young Bhagavan's marriage with Yashoda, His love to wile and daughter, His discussion with friends Jain Education Interational
www.jalnelibrary.org

Page #60

૧૮.૮.18
૧૮. માતા-પિતાદિ કુટુંબ-પરિવાર સાથે ભગવાન શ્રીવર્ધમાન આઠ વરસથી લઈને અઠ્ઠાવીસમાં વર્ષ સુધીમાં ભગવાનના જીવનની મુખ્ય ઘટનાઓમાં ખાસ કરીને સમરવીર સામંતની પુત્રી યશોદા સાથે પાણિગ્રહણ, પ્રિયદર્શના નામની પુત્રીનો જન્મ તથા ભગવાનના માતાપિતાનો અનશનપૂર્વક સ્વર્ગવાસ એટલી હકીકતો ઉપલબ્ધ છે. પ્રસ્તુત વર્ષોની આછી ઝાંખી થાય અને વધુ પડતો શુન્યાવકાશ જેવો વચ્ચેનો વીશ વરસનો લાંબો ગાળો ચિત્રદ્વારા પૂરક બને તે માટે કુટુંબમિલનનું સુંદર ચિત્ર અહીં રજૂ કરાયું છે.
આ ચિત્રમાં વચ્ચેની પાટ ઉપર પ્રભુના પિતા રાજા સિદ્ધાર્થ અને બાજુમાં સિદ્ધાર્થનાં પત્ની અને પ્રભુની માતા રાણી ત્રિશલા બેઠાં છે. ત્રિશલાના ખોળામાં ભગવાનની પુત્રી પ્રિયદર્શના છે. આપણી ડાબી બાજુની પાટ ઉપર ભગવાનના મોટાભાઈ નંદિવર્ધન અને જોડે જ આભામંડલથી યુક્ત ભગવાન શ્રી વર્ધમાન (મહાવીર) છે. તેમની આગળ પલાંઠી પાસે જ હસ્તલિખિત (તાડપત્રીય) પ્રતિ-પોથી પડી છે. આપણી જમણી બાજુની પાટ ઉપર ત્રિશલાની પછી નંદિવર્ધનના ધર્મપત્ની જ્યેષ્ઠા અને તેની બાજુમાં ભગવાનનાં ધર્મપત્ની યશોદા છે. સાયંકાલે ભગવાન સહુને પ્રથમ ધાર્મિક ઉપદેશનું શ્રવણ કરાવે છે અને તે પૂરું થતાં સુંદર ભાવવાહી સંગીતમય સ્તવના શરૂ થાય છે.
१८. माता-पितादि कुटुम्ब-परिवार के साथ भगवान श्रीवर्धमान आठ वर्ष की आयु से लेकर २८ वें वर्ष तक भगवान् के जीवन की प्रमुख घटनाओं में समरवीर सामन्त की पुत्री यशोदा के साथ पाणि-ग्रहण, प्रियदर्शना नामक पुत्री का जन्म तथा भगवान् के माता-पिता का अनशनपूर्वक स्वर्गवास आदि घटनाएँ उपलब्ध होती हैं। शून्यावकाश जैसे प्रस्तुत वर्षों की एक उत्तम झाँकी हो सके और कौटुम्बिक भावना का श्रेष्ठ आदर्श का ख्याल हो, इस दृष्टि से यहाँ “कुटुम्ब-मिलन" का सुन्दर चित्र प्रस्तुत किया गया है।
इस चित्र में बीच की चौकी पर राजा सिद्धार्थ तथा पार्श्वभाग में उनकी धर्मपत्नी रानी त्रिशला बैठी हुई है। त्रिशला की गोद में भगवान् की पुत्री प्रियदर्शना है। उनके दाहिने भाग में चौकी पर भगवान् के बड़े भाई श्रीनन्दिवर्धन और उनके पास ही आभामण्डल से युक्त श्रीवर्धमान है। उनके आगे धर्मशास्त्र की हस्तलिखित (ताडपत्रीय) प्रति रखी है। दाहिनी ओर त्रिशला तथा उनके पश्चात् नन्दिवर्धन की धर्मपत्नी ज्येष्ठा और उनके पास ही भगवान् की धर्मपत्नी यशोदा हैं। भगवान् सबको प्रथम धार्मिक उपदेश दे रहे हैं। उपदेश के अनन्तर सङ्गीतमय स्तुति आरम्भ होती है।
વરી |
18. PRINCE VARDHAMĀNA WITH THE MEMBERS OF HIS FAMILY The major important events in the life of Bhagavān Mahāvīra from the age of eight to the twenty-eighth are the following :-(1) marriage with Yasodā, the daughter of a feudatory king Samaravīra; (2) birth of a daughter named Priyadarśanā and (3) the final fast unto death by his parents. The illustration depicts a scene from his domestic life. King
Siddhartha and queen Trisalā are seated at the centre, with Priyadarśanā seated on her lap. To their right are seated Nandivardhana, the elder brother and Bhagavān Mahāvīra, with a halo round his head and a scroll of palm-leaf manuscript in front. To their left are the wives of Nandivardhana and prince Vardhamāna. It is evening and after the recitation of scriptures, the customary prayers, accompanied by music have commenced. The musicians are seated facing the king and the queen.
[રિક @gI
rict Code
GOOD
R
Janmoucation International

Page #61

I
|
જિ.
www.jalnelibrary.org
૧૮ : પોતાના માતા, પિતા, બંધુ, ભાભી, પત્ની, પુત્રી સમક્ષ ભગવાનનો ધાર્મિક ઉપદેશ અને સંગીતમય સ્તવના १८: भगवान् का अपने माता, पिता, भ्राता, भाभी, अपनी पत्नी-पुत्री के समक्ष धार्मिक उपदेश और संगीतमय प्रार्थना 18: Vardhamana with the members of his family. It depicts an aspect of his domestic life

Page #62

૧૯. દીક્ષાની અનુમતિ માટે વડીલ બંધુ શ્રીનંદીવર્ધનને પ્રાર્થના અને શોક
44
‘લોગ કમફળ રોગ તણી પરે, ભોગવે રાગ નિવારી; પરવાલા પરે બાહ્ય રંગ ધરે, પણ અંતર્ અવિકારી, ’
આ આદર્શને વરેલા, જન્ત્રકમળવત્ રહી ઉચ્ચ કોટિનું જીવન જીવી રહેલા મહાવીર-વર્ધમાન ૨૮ વર્ષની બચુવાવસ્થાએ પહોંચ્યા ત્યારે વિશ્વના પ્રાણિમાત્રનું સર્વાંગી કાણું કરવા ગૃધાવાને તિલાંજલિ આપી એમનું મહાપ્રધાન કરવાનો નિર્ણય કર્યો. ત્યાગવૈરાગ્યમુક સાધુધર્મનો વીકાર કરવાની પોતાની ભાવના એમ લડીશ બંધુ
શ્રીનંદિવર્ધન પાસે વિનયપૂર્વક રજૂ કરી. મોટાભાઈ ચિંતામાં પડી ગયા. છેવટે મોટાભાઈને થયું કે વિશ્વને અજવાળનારી જ્યોતિને નાનકડો બ્લો અજવાળવા કેમ રોકી શકાય? એટલે ભાવનાનો આદર તો કર્યો, પણ માતા-પિતાના વિયોગના તાજા દુ:ખમાં વધારો ન કરવા નમ્રતાપૂર્વક બે વર્ષ રોકાઈ જવાની વિનંતિ કરી. શ્રીવર્ધમાને તેનો સાદર સ્વીકાર કર્યો.
એક ઈશ્વરી વ્યક્તિ વડીલ બંધુની આજ્ઞાને શિરોધાર્ય કર્યું, જે શિસ્ત – વિનયધર્મના આદર્શને રજૂ કરતી અને પ્રજાને તે રીતે વર્તવા જ્વલંત પ્રેરણા આપતી એક અનુપમ અને અદ્ભુત ઘટના છે.
१९. दीक्षा की अनुमति के लिये ज्येष्ठ भ्राता नंदीवर्धन से प्रार्थना और शोक
"कर्म फल को रोग की तरह भोगते, राग का कर शमन प्रवाल जैसे बाह्य रंग रखे, किन्तु अविकारी अंतःकरण ॥”
इस आदर्श को आत्मसात् करके अनासक्त भाव से जलकमलवत् उच्च कोटि का जीवन-यापन करते हुए महावीर २८ वर्ष की पूर्ण यौवनावस्था में पहुँचे तब उन्होंने विश्व के प्राणिमात्र का सर्वाङ्गीण कल्याण करने की जन्म-जन्मान्तर से अभिकांक्षित शुभ भावना को साकार बनाने के लिये गृहस्थाश्रम को तिलाञ्जलि देकर महाप्रस्थान करने का निर्णय किया । त्याग एवं वैराग्यमूलक साम्रधर्म को स्वीकृत करने की अपनी भावना अपने पेष्ठ मधु श्रीनन्दिवर्धन के समक्ष प्रस्तुत की। बड़े भाई चिन्ता में पड़ गये। अन्त में उन्होंने सोचा कि विश्व को प्रकाशित करनेवाली ज्योति को एक छोटे से कोने को प्रकाशित करने के लिये कैसे रोका जा सकता है ? इस लिये उनकी भावना का आदर तो किया, किन्तु माता-पिता के वियोग से उत्पन्न तात्कालिक दुःख को और न बढ़ाने के लिये नम्रतापूर्वक दो वर्ष और रुक जाने की प्रार्थना की। श्रीवर्धन ने वह प्रार्थना आदरपूर्वक स्वीकृत कर ली।
एक ईश्वरीय व्यक्ति अपने ज्येष्ठ भ्राता की आज्ञा को शिरोधार्य करे, यह शिष्टता विनय धर्म के मूलभूत बहुमूल्य आदर्श को उपस्थित कर, प्रजाजनों को इसी प्रकार व्यवहार करने की उज्ज्वल प्रेरणा देनेवाली एक अनुपम और अद्भुत घटना है।
[0-0
माळा
१७.१९.19
19. REQUESTING NANDIVARDHANA TO GRANT HIM PERMISSION FOR INITIATION
The law of Karman is inexorable. Nobody can escape the fruit of actions done in the past. But one is exhorted to bear it patiently and bravely, keeping one's balance and without being swayed away by passions. Prince Vardhamana was leading an ideal life even as a householder, but at the age of twenty-eight he decided that it was then high time for him to renounce the world and fulfil the ambition cherished during the previous births. But it was an accepted convention that one must secure the permission of the elders before accepting initiation. He, therefore, approaches his elder brother for permission. Nandivardhana is shocked as the request came soon after the death of the parents. But realising that his younger brother was no ordinary mortal, he requested him to postpone his decision for two years. Prince Vardhamana readily and graciously consented. And in doing so, he set a very noble example to the whole world. Even the great ones should observe the normal codes of conduct and discipline.
dacation International
PAAUSE

Page #63

૧૯ : દીક્ષાની અનુમતિ માટે ભગવાને વડીલ બંધુ નંદિવર્ધનને કરેલી પ્રાર્થના અને તે અંગે થનારા વિરહથી નંદિવર્ધનની હાર્દિક વ્યથા
ज्येष्ठ बन्धु नन्दिवर्धन से प्रार्थना और होनेवाले विरह से हार्दिक व्यथा
१९ दीक्षा की अनुमति के लिये भगवान् की अपने 19 : Request to Nandivardhana to grant
initiation
and Nandivardhana's sorrow

him permission for For Personal & Private Use Only

Page #64

२०.२०.20
૨૦, ભગવાન મહાવીરના વિવિધ જીવનપ્રસંગો આ ચિત્રમાં ઉપર બે અને નીચે ત્રણ એમ પાંચ પ્રસંગો બતાવ્યા છે. પ્રથમ ચિત્રમાં ભગવાનના પિતા-રાજા સિદ્ધાર્થની ગંભીર માંદગીના પ્રસંગમાં પિતાનો આત્મા જાગૃત હોવા છતાં પરિવાર-સંતાનો સહુ ઘરધણીનું સમાધિ મૃત્યુ થાય અને સદ્ગતિ પ્રાપ્ત કરે એવું જ ઈચ્છતા હોય એટલે પિતૃભકિત પરાયણ ભગવાન પિતાજીને મોહ માયા - મમતા છોડી અંતર્મુખ બની, ઘર-સંસારમાં જીવ ન રાખતાં અનાસકત બની બધા જીવો સાથે કામાપના કરી,
નવકારમંત્રનું સતત સ્મરણ કરવા સાથે સમતાભાવમાં સ્થિર રહેવા પ્રેરણા કરે છે, જેને જૈન પરિભાષામાં નિજમણા (નિર્ધામણા) કહેવાય છે,
બીજ ચિત્રમાં પિતાના મૃત્યુ બાદ બંને ભાઈઓ એક બીજાને રાજય-સિંહાસન સંભાળી લેવા આગ્રહ કરી રહ્યાં છે.
માતાપિતાના જીવતા દીક્ષા નહિ લેવી એવી ગર્ભસ્થ માતૃભકત ભગવાને કરેલી પ્રતિજ્ઞા પૂર્ણ થતાં, મોટાભાઈ નંદિવર્ધન પાસે તેઓ દીક્ષા માટે સંમતિ માંગે છે ત્યારે મોટાભાઈ થોડું ખમી જવાનું કહેતાં ભગવાન બે વર્ષ ઘરમાં જ રહે છે. એ સમય ભગવાન દેવદર્શન-પૂજન, અને ધ્યાનની સાધના વગેરેમાં પસાર કરે છે. આ વાત શત્રુંજય મહાસ્ય ગ્રન્થ જણાવે છે.
એક જ ચિત્રમાં વધુ પ્રસંગોનું આલેખન કરવાથી ઘટનાક્રમ જાળવી શકાયો નથી.
२०. भगवान मबावीरके विविध जीवन प्रसंग प्रस्तुत चित्रमें ऊपर दो और नीचे तीन इस प्रकार कुल ५ प्रसंगोका चित्रांकन किया गया है। प्रथम चित्रमें भगवान के पिता राजा सिद्धार्थ गंभीर रूपसे अस्वस्थ है। वे आत्मजागृत है तथापि हर संतानकी ऐसी स्वाभाविक इच्छा रहती है कि उनके पिताश्री समाधिमरण को प्राप्त करें, सद्गतिको प्राप्त करें, इसी शुभ संकल्पसे पितृभक्ति परायण भगवान वर्धमान पिताश्री को जागृत कर रहे है। वे फरमा रहे हैं-मोह, माया, ममता छोड़कर अन्तर्मुख बनें, गृह-संसारमें ममत्व मत
रखना, अनासक्त बनना, नवकार महामन्त्रका सतत स्मरण करना, सर्व जीवोंके साथ क्षमायाचना करना, समत्व भाव धारण कर आत्मस्थिर बनना। इसे जैन परिभाषामें निजामणा (निर्यामणा) कहते हैं।
दूसरे चित्रमें पिता की मृत्यु के बाद दोनों भाई एक दूसरेसे राज-सिंहासन संभालनेका आग्रह कर रहे हैं।
माता-पिताकी जीवितावस्थामें दीक्षा नहीं लेनेकी प्रतिज्ञा पूर्ण होने पर गर्भस्थ मातृभक्त भगवान ज्येष्ठ बंधु नंदीवर्धन के पास जाकर नम्रतापूर्वक दीक्षाकी अनुमति मांगते है। बड़े भाई द्वारा कुछ काल के लिए रोकने पर दो वर्ष तक भगवान गृहवास करते हैं। यह समय भगवान देवदर्शन, पूजन, तथा ध्यान-साधनादि में बिताते हैं। यह बात शास्त्रमें लिखी है।
एक ही चित्रमें अधिक प्रसंगोका आलेखन होनेसे घटनाक्रम का पालन नहीं हो सका है।
20. VARIOUS INCIDENTS FROM THE LIFE OF BHAGAVAN MAHAVIRA In this picture five pictures are depicted two above, three below. In the first incident the king Siddhārtha, the father of Bhagavān Mahavira is shown seriously ill. He himself is conscious. However the members of his family and his own offsprings desire him to have a peaceful death and attain salvation. Devoted Bhagavan Mahavira inspires his father to conquer
delusion, attachment to life and become introspective and sever all worldly relations by becoming indifferent to everything and request all souls to forgive him if he had harmed them in any way and be calm by reciting 'Navakara Mantra'. It is called Nijamani (Niryamanā) in Jaina terminology. In the second incident both the brothers are insisting on each other to accept the responsibility of the kingdom. Bhagavän Mahavira devoted to his mother even while he was in her womb had decided not to take a religious vow for Dikşa-initiation till his parents were alive. His promise being fulfilled, he requested his elder brother to permit him for initiation. His elder brother asked him to wait for some time.
Jall
on International

Page #65

अपने धर्मात्मा पिताश्रीको अन्तिम समय पर वर्धमान का धर्म प्रवण राजगदी के लिए बड़े भालाकी वर्धमानसे विनंति
-वर्धमान महावीर की दिनचर्या
ORN
IYA
DSCAME
देववंदन-पूजन
गुरुचरणे
(३) ध्यानादि.वर्ष २८-३०
૨૦ : પિતા સિદ્ધાર્થનું ધાર્મિક ભાવનામાં (સમાધિ) મૃત્યુ થાય એ માટે ધર્મ સંભળાવતા ભગવાન વર્ધમાન તેમજ અન્ય પ્રસંગો २०: पिता सिद्धार्थका धार्मिकभावनामें (समाधि) मृत्यु हो इस लिये धर्म सुनाते हुए भगवान वर्धमान तथा अन्य प्रसंग
20 : Bhagavan preaching religion to father Siddhartha to get him religious (samadhi) death and other incidents

Page #66

૨૧. શોકાંતિકદેવોની ધર્મતીર્થપ્રવર્તન માટે વિનંતિ
નીવર્ધનની જૈિનંતિ સ્વીકાર્યા બાદ ગૃહસ્થવેશમાં પણ સાધુ જેવું સાદું અને સંયમી જીવન ગાળતાં એક વર્ષની વિષ વીતી અને ભગવાન ૨૯ વર્ષના થયા ત્યારે તેમણે અવધિજ્ઞાનથી પ્રગન્યા દીઠા સ્વીકારનું સંપૂર્ણ એક જાં શેષ રહેલું જાણ્યું, એટલે ભગવાને પોતાની આધ્યાત્મિક સાધનાનાં સોપાન ઉપર ઊર્ધાંતિઊર્ધ્વપણે આરોહણ કરવા માંડયું. અખિલ જિંચનાં પ્રાણીઓનું કાય કરવું હોય તો સમય બ્રહ્માંડની વ્યવસ્થા, અનાં દ્રવ્યો, ગુણો અને પક્ષિયોનું
વિવિધ તત્ત્વોનું વૈકાલિક પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન મેળવવું જોઈ એ તે પછી જ બીજાને જ્ઞાન અને ઉપદેશ યથાર્થ આપી શકાય, અને જનતાને સન્માર્ગ દર્શાવવા દ્વારા મોક્ષમાર્ગાભિમુખ કરી શકાય. એ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવા ગૃહસંસારનો ત્યાગ કરીને દીક્ષા-ચારિત્ર લેવી જોઈ એ. વર્ધમાન એ માટે પોતાના આત્માને સુસજ્જ કરી રહ્યા છે, ત્યાં તો શાશ્વત આચારના પાલન માટે ઊર્વાકાશમાં वसता मेावतारी नव सोअन्ति देवो प्रभुना आवासभां भावी होये छे. भावीने में हाथ लेडी, नमस्सार ४री 'जय जय नंदा ! जय जय भद्दा ! ' - मेटले } 'तभारो क्य हो ! क्य हो ! तभारं उद्या हो !' सेभ मोझीने, 'विश्वने सुख-शांति उद्याने आपनारा ધર્મતીર્થની શીધ્ર સ્થાપના કરો ’ એવી વિનંતિ કરે છે.
२१. लोकान्तिक देवों की धर्मतीर्थप्रवर्तन के लिये प्रार्थना
नन्दिवर्धन की प्रार्थना स्वीकृत करने के पश्चात् गृहस्थवेश में भी साधु जैसा सरल और संयमी जीवन बीताते हुए एक वर्ष की अवधि बीत चुकी और भगवान् २९ वर्ष के हुए। उन्होंने अवधि-ज्ञान से प्रव्रज्या - दीक्षा लेने में संपूर्ण एक वर्ष शेष रह गया है, ऐसा जानकर अपनी आध्यात्मिक साधना के सोपान पर तीव्रता से आरूढ होना आरम्भ किया। अखिल विश्व के प्राणियों का कल्याण करना हो तो समग्र ब्रह्माण्ड की व्यवस्था, उसके द्रव्य, गुण और पर्याय का तथा उनके विविध तत्त्वों का त्रैकालिक प्रत्यक्ष ज्ञान प्राप्त करना चाहिये । तदनन्तर ही दूसरों को ज्ञान और उपदेश यथार्थंरूप से दिया जा सकता है, और जनता को सन्मार्ग दिखाने के साथ ही मोक्षमार्गाभिमुख किया जा सकता है। अतः इस ज्ञान की प्राप्ति के लिये घरबार को छोड़ कर दीक्षा (चारित्र) लेनी ही चाहिये। वर्धमान इसके लिये अपनी आत्मा को सुसज्ज कर रहे हैं। वहाँ शाश्वत आचार-पालन के लिये ऊर्ध्वाकाश में रहनेवाले एकावतारी नौ लोकान्तिक देव उनके आवास में आ पहुँचते हैं और दोनों हाथ जोड़कर नमस्कार करते हुए - " जय जय नंदा ! जय जय भद्दा !' अर्थात् 'आपकी जय हो! आपका कल्याण हो !' ऐसा कह कर 'विश्व में सुख, शान्ति और कल्याण करनेवाले धर्मतीर्थ की शीघ्र स्थापना करो' ऐसी प्रार्थना करते हैं।
-
21. GODS BESEACHING BHAGAVAN MAHĀVĪRA TO ESTABLISH THE RELIGIOUS ORDER
ucation International
Prince Vardhamana led a very simple and disciplined life for one year. When he realised that he had now exactly one more year of a householder's life left, he undertook very severe and rigid austerities. If one wishes to lead the whole world and guide it along the proper path, then one must be equipped with omniscience and perfect code of conduct. Prince Vardhamana was accordingly trying to equip himself for the spiritual leadership of the universe. Just at this juncture, nine Lokantika gods approach him, bow down to him and hail and greet him. They are seen here requesting and entreating him to establish a religious order that will save all creatures and lead them to eternal bliss and salvation.
प्रज्ञप्ति
बसला
वज्री प
२१.२१.21
अपनचक्रा
पुरुषदत्ता
काली ८
महाकाली

Page #67

10055

NO

૨૧ : વૈમાનિક દેવલોવતી એકાવતારી નવ લોકાંતિક દેવોની ભગવાનને વિશ્વકલયાણાર્થે ધર્મતીર્થપ્રવર્તન માટે દીક્ષા સ્વીકારવાની વિનંતિ २१ : वैमानिकनिकाय के पजामस्वर्ग के वासी एकावतारी नव लोकान्तिक देवों की भगवान् से विश्वकल्याण के लिये धर्मतीर्थप्रवर्तन करने की प्रार्थना 21 : Gods beseaching Bhagavan Mahavira to establish the religious order to lead all to eternal bliss and salvation

Page #68

२२.२२.22
૨ ૨. લાખો લોકોનું દારિદ્રય દૂર કરવા કરોડો સોનૈયા વગેરેનું વાર્ષિક દાન દેવોએ વિનંતિ કરી અને પ્રભુએ દીન-દુઃખીના ઉદ્ધાર માટે છૂટે હાથે દાન દેવા માંડ્યું. તીર્થંકરો માટે એક નિયમ
એવો છે કે ગૃહવાસનો-ઘરસંસારનો સર્વથા ત્યાગ કરવા અગાઉ એક વર્ષ પર્યત એટલે કે દીક્ષાના દિવસ સુધી OPA દાનનો વરસાદ (વરસીદાન) વરસાવ્યા બાદ જ તેઓ (જીવનપર્યંતના) સંયમનો સ્વીકાર કરે. આ દાનમાં પોતાના
માલ-મિલકત ઉપરાંત, દેવો દ્વારા લાવેલા દ્રવ્યાદિકનો પણ ઉપયોગ થાય છે. આ દાનમાં ધન, સુવર્ણ, ઝવેરાત
ઉપરાંત વસ્ત્ર-અલંકારાદિ બીજું પણ ઘણું ઘણું હોય છે. ભગવાન જેને જે જોઈએ તે આપે છે. લોકો પ્રભુના હાથની પ્રસાદી લઈ કૃતાર્થ બને છે. પ્રભુ હંમેશાં સવારમાં ત્રણ કલાક સુધી એક કરોડ આડે લાખ સોનૈયાનું જાહેર રીતે દાન કરે છે. જે વરસને અને કરોડો સુવર્ણમહોરો(દિનારો)નું થાય છે. આમ લાખો માનવીનાં દુઃખ-દારિદ્રયે અને ગરીબાઈ દૂર કરી તેઓ ત્યાગી-યોગી બનવા અભિનિષ્ક્રમણ કરે છે. વિશ્વની આ એક અજોડ ઘટના છે. આ દાનધર્મ દ્વારા ભગવાન “માનવજાત માટે દાન એ સદાય આચરવા લાયક અને દેનાર-લેનાર ઉભય પક્ષને આનંદ આપનાર મહાન ધર્મ છે ' એની ડિડિમનાદે જાહેરાત કરે છે.
२२. लोगों का दारिद्रय दूर करने के लिए करोड़ों मुद्राओं का वार्षिक दान देवों ने प्रार्थना की और प्रभु ने दीन-दुःखियों आदि के उद्धार के लिये मुक्त हस्त से दान देना आरम्भ किया। तीर्थङ्करों के लिये एक नियम ऐसा है कि गृहत्याग से पूर्व एक वर्ष अर्थात् दीक्षा के दिन तक दान की वृष्टि करते रहने के पश्चात् ही जीवनपर्यंत का संयम स्वीकृत करें। इस दान में स्वयं की सम्पत्ति के अतिरिक्त देवों द्वारा लाये गये द्रव्यादि का भी उपयोग होता है। इस दान में धन, सुवर्ण, मणि-माणिक्यादि के अतिरिक्त वस्त्र-अलङ्कारादि अन्य अनेक वस्तुएँ होती हैं। भगवान् जिसे जो
चाहिये उसे वही देते हैं। लोग प्रभु के पवित्र हाथ से दी गई प्रसादी को प्राप्त कर कृतार्थ होते हैं। प्रभु प्रतिदिन प्रातः तीन घण्टे तक एक करोड़ आठ लाख स्वर्ण-मुद्राओं का दान करते हैं। यह दान वर्ष के अन्त में करोड़ों स्वर्ण-मुद्राओं का हो जाता है। इस प्रकार लाखों मानवों के दुःख-दारिद्रय और दीनता को दूर कर त्यागी-योगी बनने के लिए अभिनिष्क्रमण करते हैं। विश्व की यह एक अजोड़ और अद्भुत घटना है।
इस दानधर्म द्वारा भगवान् ने डिण्डिमघोषपूर्वक यह स्पष्ट किया कि “दान मानवजाति के लिए सदैव आवश्यक है। तथा दाता और ग्रहीता दोनों पक्षों के लिए आनन्द देनेवाला महान् धर्म है।"
22. PRINCE VARDHAMANA DISTRIBUTING LARGESSES Every Tirthamkara is expected to distribute largesses, to everybody who comes to him begging, irrespective of caste, creed or status for a period of one year before he actually renounces the world. Conforming to the convention, prince Vardhamāna also started giving liberally to all those who came to him begging. He gave away every day one
crore and eight lacs of gold coins. In addition to this, he also distributed freely jewels, precious stones, clothes etc. The treasury is replenished by the Gods. This unique and unprecedented charity is intended to impress on the minds of the people that 'Charity is doubly blessed, -it blesses him who gives and also him who receives.'
महराज्याला १२
अच्यना
.महामार
tation Intemational

Page #69

૨૨ : પ્રજાનું દારિદ્રય દૂર કરવા ભગવાને એક વરસ સુધી દીન દુઃખી-સુખી જનો માટે કરેલું કરોડો સોનૈયા વગેરેનું અજોડ દાન २२ : प्रजा का दारिद्रय दूर करने के लिये एक वर्ष तक भगवान् के दिये हुए करोड़ों सोनैया और विविध वस्तुओं का बेजोड़ दान 22 : Prince Vardhamāna distributing largesses for a period of one year before renouncing the world

Page #70

२३.२३.23 ૨૩, મહાવીરનું મહાભિનિષ્ક્રમણ અને દીક્ષાનો ભવ્ય વરઘોડો વર્ષીદાન-વરસીદાન આપી ભગવાન વિશ્વકલ્યાણાર્થે સ્થાવર-જંગમ એવા તમામ પ્રકારના પરિગ્રહને જતા કરી, સંપૂર્ણ ત્યાગમય અનગાર (સાધુ) ધર્મ સ્વીકારવા તૈયાર થયા ત્યારે એમનો આત્મા વિશુદ્ધ વિચારધારાની પવિત્ર ગંગામાં સ્નાન કરી રહ્યો હતો. બીજી બાજુ વડીલ બંધુએ દીક્ષાના ઉત્સવની પ્રચંડ તૈયારીઓ કરાવી, દેશમાં સર્વત્ર આનંદનું મોજું ફરી વળ્યું. સમગ્ર રાજ્ય આ ઉત્સવ ઊજવવા થનગની રહ્યું. રાજાએ પવિત્ર માટીથી મિશ્રિત જલથી
પૂર્ણ સોનારૂપાના કલશો તૈયાર કરાવ્યા. પછી તરત જ નંદિવર્ધન તથા ઇંદ્રાદિક દેવોએ ભગવંતનો ભક્તિભાવપૂર્વક છેલો સ્નાનાભિષેક કર્યો. શ્રેષ્ઠ વસ્ત્રથી શરીર લૂછી ઉત્તમ દ્રવ્યો વડે વિલેપન કર્યું. ભગવાન જરિયાન વસ્ત્રો, અલંકારો, અમ્લાન પુ૫ની માળા વગેરેથી સુંદર શોભવા લાગ્યા. પછી તેઓ સંયમ માટે દીક્ષાયાત્રા(વરઘોડા)માં જવા સુસજજ બન્યા. માગસર વદિ (ગુ. કાર્તક વદિ) દશમનું મંગલ પ્રભાત અનેરો સંદેશો દઈ રહ્યું હતું. હજારો લોકો વિવિધ સામગ્રીથી પરિપૂર્ણ દીક્ષાના વરઘોડામાં ભાગ લેવા ઉમટ્યા હતા. મહાસાધના દ્વારા પરમ સિદ્ધિ મેળવવા ભગવાને રાજમહેલમાંથી વિજય મુહુર્ત અન્તિમ પ્રસ્થાન કર્યું. એઓ ભવ્ય અને દિવ્ય પાલખીમાં બેઠા. એમની સાથે કુટુંબની સ્ત્રીઓ પણ છત્ર ધારણ કરીને બેઠી. ઇંદ્રાદિક દેવોએ પાલખી ઉપાડી. હજારો માણસોથી યુક્ત અતિ ભવ્ય વરઘોડો જયનાદ કરતો શહેરમાં ફર્યો. હજારો માણસોએ ભગવાનને–તેમના મહાત્યાગને-નમન કરી ભાવભીની વિદાય આપી.
२३. महावीर का महाभिनिष्क्रमण तथा भव्य दीक्षायात्रा वर्षीदान देकर भगवान् विश्वकल्याण के लिये स्थावरजंगम सभी प्रकार के परिग्रह को छोड़ सम्पूर्ण त्यागमय अनगार (साधु) धर्म के लिये तैयार हुए। उस समय उनकी आत्मा विशुद्ध विचारधारा की पवित्र गंगा में स्नान कर रही थी। दूसरी ओर ज्येष्ठ भ्राता ने दीक्षा-महोत्सव की प्रचण्ड तैयारियाँ करवाई। सर्वत्र आनन्द की लहर व्याप्त हो गई। समग्र देश इस उत्सव
को मनाने के लिये उत्सुक था। राजा ने पवित्र मृत्तिका से मिश्रित जल से पूर्ण सोने और चाँदी के कलश तैयार कराये। तदनन्तर धामर
शीघ्र ही नन्दिवर्धन तथा इन्द्रादि देवों ने भगवान् को भक्तिभाव-पूर्वक अन्तिम स्नानाभिषेक किया। श्रेष्ठ वस्त्र से शरीर पोंछ कर सुगन्धि द्रव्यों का विलेपन किया। भगवान् ने जरी के वस्त्र तथा अलङ्कार धारण किये। कण्ठ में अम्लान पुष्प की माला पहन कर वे संयम के कारण दीक्षायात्रा के लिये सुसज्ज बने। मार्गशीर्ष कृष्णा (गु. कार्तिक कृष्णा) दसमी का मङ्गल प्रभात अपूर्व सन्देश दे रहा था। हजारों लोग विविध सामग्री से पूर्ण दीक्षा की इष्ट शोभायात्रा में सम्मिलित होने के लिये उमड़ रहे थे। महान् साधना द्वारा परमसिद्धि की प्राप्ति के लिये भगवान् ने राजमहल से विजयमुहूर्त में शुभ प्रस्थान किया। वे भव्य तथा दिव्य शिबिका में बैठे। साथ में कुटुम्ब की स्त्रियाँ भी छत्र धारण करके बैठी। देवों और इन्द्रों ने पालकी उठाई। हजारों मनुष्यों से युक्त शोभायात्रा ने जयनाद करते हुए नगर में भ्रमण किया। हजारों मनुष्यों ने भगवान् को-उनके महात्याग को नमन करते हुए भावभीनी बिदा दी।
23. THE GREAT FINAL DEPARTURE AND THE GRAND PROCESSION
FOR INITIATION At the end of the year which was marked by magnificent munificence, prince Vardhamana had attained perfect 'Aparigrahatva'- Freedom from attachment for possession and was now fully prepared for the life of a monk. His elder brother made elaborate preparations for the initiation. There was great excitement and enthusiasm throughout
the country also. Indra and all the gods also participated in the ceremony. Gold and silver pitchers, filled with water and earth from various holy places were kept ready. The prince was then anointed with perfumed pastes and bathed with holy waters. He was then dressed in royal garments and decked with precious ornaments. He was then carried in a palanquin, in a grand procession. The day was the tenth day of the dark half of Margasirsa (or Kartika). On this day, at an auspicious moment, prince Vardhamana left the palace for ever. Indra and the other gods carried the palanquin on their shoulders. The procession progressed slowly through the huge crowd that had gathered to pay their homage to the prince.
___
4.
J
u cation International

Page #71

૨૩ : સંયમ લેવા સુસજજ બનેલા ભગવાનનું મહાભિનિષ્ક્રમણ અને નગરમાંથી પસાર થઈ રહેલી દેવમાનવસહિત અતિભય દીક્ષાયાત્રા २३ : स्व-पर कल्याण के लिए सुसज्ज भगवान् का क्षत्रियकुण्डनगर में से महाभिनिष्क्रमण और देव-मानव-समूह से युक्त अतिभव्य दीक्षायात्रा 23 : The grand procession for initiation with Indra and the other gods carrying the palanquin

Page #72

૨૪. કેશલંચન સહ દીક્ષા-સંયમ સ્વીકાર : [૩] દીક્ષાકલ્યાણક
સુત નામના દિવસે [ગુજ, કા. વ. ૧૦] જિયતેં આરંભાયેલી રીક્ષાયાત્રાં ધામધૂમથી તખંડ નનમાં આવી પહોંચી. ભગવાન શિબિકમાંથી બહાર આવ્યા. એમણે પહેરેલા વઆલંકારોને સ્વયં ઉતારી કુલવૃદ્ધા શ્રીને સોંપી દીધા; એ દિવસના ઉપવાસી ભગવાન અશોકવૃક્ષ નીચે હજારો માણસોની સમક્ષ દીક્ષાની પ્રતિજ્ઞા લેવા ઊભા થયા. આ વખતે કુલવૃદ્ધાએ હિતશિક્ષા આપતાં અને શુભેચ્છા વ્યક્ત કરતાં કહ્યું કે, “આપ સંયમમાર્ગમાં અપ્રમત્તભાવે સાવધાન રહી, અનંત મહાપ્રકાશની પ્રાપ્તિમાં વિઘ્નરૂપ કર્મોનો નાશ કરી અન્તિમ સિદ્ધિને વરો.” પછી તુરંત જ ભગવાને બંને હાથોથી પંચમુષ્ટિ લોચ કરતાં, ચાર મુષ્ટિથી મસ્તક ઉપરના અને એક મુષ્ટિથી દાઢી-મૂછના કેશ સ્વહસ્તથી ખેંચી દૂર કર્યાં. તે કેશ ઇંદ્ર મહારાજે ગ્રહણ કર્યા. ત્યાર બાદ ધીર-ગંભીર ભાવે પ્રતિજ્ઞાનો ઉચ્ચાર કરતાં ભગવાને “ નમો સિદ્ધાળ શબ્દ વડે સિદ્ધોને નમસ્કાર કરીને કરેમિ સામાયૅ એ પ્રતિજ્ઞા-સૂત્રનો ઉચ્ચાર કરી, સર્વ પાપના ત્યાગરૂપ સામાયિકનો-સાધુધર્મનો યાવજીવ સ્વીકાર કર્યો. તે ક્ષણે લગવાને નવાં કર્મોને રોકવા અને પુરાણાં કર્મોનો ક્ષય કરવા માટે અહિંસા, સત્ય, અચૌર્ય, બ્રહ્મચર્ય અને પરંતુ આ પાંચ મહાયજ્ઞોને પણ ચઢણ કર્યાં. ઇંદ્રે ભગવાનના ડાબા ખસે દેવ નામનું બહુમૂલ્ય વસ્ત્ર સ્થાપન કર્યું. તે જ વખતે ભગવાનને મનવાળા પાણીોના વિચારોને જાણી શકાય તેવું ‘મનાપર્યા’ નામનું ચોથું જ્ઞાન પગ પથ્થું ત્યાંથી અગવાને અસ્થિક ’ ગામ તરફ વિહાર કર્યો.
39
'सुव्रत' नामक दिन को [ गुज. का. व. १०] विजय मुहूर्त में आरम्भ हुई दीक्षायात्रा बड़ी धूमधाम से ज्ञातखण्ड वन में पहुँची । भगवान् शिबिका से बाहर आये। पहने हुए वस्त्र और अलङ्कार स्वयं उतार कर कुलवृद्धा को सौंप दिये। दो दिन के उपवास किये हुए वे अशोकवृक्ष के नीचे हजारों मनुष्यों के समक्ष दीक्षा की प्रतिज्ञा के लिये खड़े हुए। उस समय कुलवृद्धाने हि शिक्षा देते. हुए तथा शुभेच्छा व्यक्त करते हुए कहा कि - " आप संयममार्ग में अप्रमत्त भाव से सावधान रह कर, अनन्त प्रकाश की प्राप्ति में
विघ्नरूप कर्मों को नष्ट कर अनन्त सिद्धि प्राप्त करें। " इसके पश्चात् तत्काल भगवान् ने दोनों हाथों से पञ्चमुष्टि-लोच करते हुए
चार मुष्टि से मस्तक और एक मुष्टि से दाढी-मूँछ के केश अपने हाथों से शीघ्र खींचकर दूर किये। उन केशों को इन्द्र ने ग्रहण किया । तदनन्तर धीर-गम्भीर भाव से प्रतिज्ञा का उच्चारण करते हुए भगवान् ने ‘णमो सिद्धाणं' शब्द से सिद्धों को नमस्कार करके 'करेमि सामाइयं०' इस प्रतिज्ञासूत्र का पाठ बोल कर यावज्जीवन का सामायिक - साधुधर्म स्वीकृत किया। उस समय भगवान् ने नये कर्मों को रोकने के लिये तथा पुराने कर्मों का क्षय करने के लिये अहिंसा, सत्य, अचौर्य, ब्रह्मचर्य और अपरिग्रह इन पाँच महाव्रतों को ग्रहण किया । इन्द्र ने उन के बाएँ कन्धे पर देवदूष्य नामक बहुमूल्य वस्त्र को स्थापन किया। उसी समय भगवान् को मनवाले प्राणियों के विचारों को जाना जा सके ऐसा 'मनः पर्यव' नामक चतुर्थ ज्ञान प्राप्त हुआ। वहाँ से भगवान् ने 'अस्थिक' गाँव की ओर प्रस्थान किया।
阿雅可开下
२४. स्वहस्त से केशलुंचन तथा संयम स्वीकार [३] दीक्षा कल्याणक
:
स्थापना
dication International
24. PLUCKING OFF THE HAIR AND ACCEPTING THE VOW OF RENUNCIATION The grand procession finally reached the forest 'Jñatakhanda.' After alighting from the palanquin, Prince Vardhamana stripped himself of all the garments and ornaments and handed them over to an elderly lady of the family. At the end of two days of fasting, he stood under an Aśoka tree and in the presence of thousands of men, he took the solemn vow of renunciation. He then plucked all the hair on the head in four handfuls and the hair on the chin and the lips only in one handful and threw it away (Pañcamusți loca). Indra himself collected the hair. He then solemnly recited the words, “I bow down to all the liberated souls, "– and accepted life-long renunciation. Then, he took the five great vows of non-violence, truth, non-stealing, celibacy and non-possession in order to avoid accumulation of any fresh karman in future and to annihilate the past karman. Indra then placed a divine piece of cloth (Devaduṣya) on his left shoulder. And immediately Bhagavan Mahāvīra acquired the 'Manaḥparyava' knowledge (reading the thoughts of all sentient beings). Thereafter he proceeded on foot to the village Asthika.
RRA
૨૪.૨૪.24
यम
वरुण
NSS IS ED
www.jalnelibrary.org

Page #73

૨૪: વસ્ત્રાલંકાર તજી, કેશલુંચન કરી, હિંસાદિ પાંચ પાપો ન કરવા પાંચમહાવ્રતોની આજીવન પ્રતિજ્ઞાપૂર્વક ભગવાનનો દીક્ષાસ્વીકાર २४ : वस्त्रालंकार का त्याग, और केशलुंचन सह हिंसादि पाप न करने के लिए आजीवन प्रतिज्ञापूर्वक भगवान् का दीक्षा-स्वीकार
24: Plucking off the hair with his
Own hands and accepting the YOW of renunciation For Personal & Private Use Only

Page #74

૨૫. તપ-સંયમની મહાસાધના માટે પ્રસ્થાન-બિહાર અને અનુકુળ ઉપસર્ગ
સાધનાના માર્ગમાં કંઈ ગુલાબ જ પાથરેલાં નથી હોતાં, કાંટાઓ પણ હોય છે. સાધક એ કાંટાઓને દૂર કરી અથવા સમભાવે સહન કરી આગળ વધે છે અને કર્મક્ષય કરતો, સિદ્ધિનાં સોપાન પર ચઢતો ઇષ્ટ સિદ્ધિના શિખરે પહોંચી જાય છે. તીર્થંકરોનું અન્તિમ લક્ષ્ય નિર્વાણ-પ્રાપ્તિનું હોય છે. તેથી તેઓ સર્વોચ્ચ અવસ્થા અને સર્વજ્ઞપદની પ્રાપ્તિ અનિવાર્ય રીતે કરે છે. આ પ્રાપ્તિ માટે તેઓને ઉગ્ર તપ અને સંયમધર્મની આરાધના દ્વારા અવરોધક કર્મોનો ક્ષય કરવો પડે છે. હવે ભગવાને ણ સાધના શરૂ કરી દીધી. એકાકી, વસ્ત્રવિહીનશરીરી, નિદ્રાવળી, મોની, પ્રાયઃ (અન્ન-જળ વિનાના) ઉપવાસી, વિશ્વનાં પ્રાણી માત્ર પ્રત્યે મંત્રી-કરુણાના ભાવ રાખનાર, સહુના આધ્યાત્મિક કક્ષાણુની ભાવના એવનાર ભગવાન, વિવિધ પરીષહો – કષ્ટોને કર્મક્ષય માટે સ્વેચ્છાથી સહન કરતા, (પ્રાયઃ) ઊભા ઊભા ધ્યાનાવસ્થામાં સમય પસાર કરવા લાગ્યા અને આત્મવિશુદ્ધિક આત્માનું ઊીંગણ કરતા સફળતાનાં સોપાન પર ચઢવા લાગ્યા.
સાધનાનાં સાડા બાર ષ દરમિયાન દેશો, મનુષ્યો અને નિષંચો દ્વારા અનુકૂળ કે પ્રતિકૂળ, જે કોઈ ઉપસર્ગો થયા તે અંગેનાં ચિત્રોનો અહીંથી પ્રારંભ થાય છે.પહેલો સ્ત્રીઓનો ઉપસર્ગ અને બીજો ગોવાળનો ઉપસર્ગ આ બે જ ઉપસર્ગો મનુષ્ય દ્વારા થયા છે.
– સિંહાર દરમિયાન દીયા થયા પૂર્વે શરીર ઉપર ચોપડેલાં સુગંધી દ્રવ્યોની મનોમુખ્ય સુગંધથી આકર્ષાઈને સુવાનો મૌની ભગવાન પાસે સુગંધ અને મનોહર રૂપથી આકર્ષાઈ ને યુવતીઓ પ્રેમની યાચના કરી રહ્યાં છે, એ આ ચિત્રમાં દર્શાવ્યું છે,
अग्नि
मुद्रा
गरुड बुडा शीघ्र साधना प्रारम्भ कर दी।
एकाकी, पत्रविहीनशरीरी नियागी, मैनी, प्रायः (अन्न-जल-रहित) उपवासी सब प्राणियों के प्रति मैत्री, करुणा दयाभाव रखते हुए,
सभी के आत्म-कल्याण की भावना से पूर्ण, कर्मक्षय के लिये विविध परीषहों को स्वेच्छा से सहन करते हुए, प्रायः खड़े-खड़े ध्यानावस्था में समय-यापन कर, आत्मविशुद्धिपूर्वक आत्मा का ऊर्ध्वंकरण करते हुए सफलता के सोपान पर चढने लगे। इस समय से साधना के १२ ॥ वर्षों के बीच देव, मनुष्य और तिर्यंचों द्वारा अनुकूल अथवा प्रतिकूल जो कुछ उपसर्ग हुए उन से सम्बन्धित चित्रों का यहाँ से प्रारम्भ होता हैं।
बिहार में दीक्षा लेने से पूर्व शरीर पर लगाये गये सुगन्धित द्रव्यों की सुगन्ध से आकृष्ट होकर युवकगण मौनी भगवान् के पास सुगन्ध से तथा मनोहर रूप से आकृष्ट होकर युवतियाँ प्रेम की याचना कर रही हैं। यह प्रस्तुत चित्र में दिखाया गया है।
पद्मप्रभजी
25. PLEASANT DISTRACTION DURING THE RELIGIOUS WALK
The path of a spiritual aspirant is never smooth. He has to be prepared for bouquets as well as brickbats, for roses as well as thorns, but he must never lose his equanimity or balance of mind. He must neither be depressed by one, nor elated by the other. Then alone he can reach the goal. During the next twelve and a half years of Sadhana (spiritual apprenticeship), Bhagavan Mahāvīra had to undergo all sorts of sufferings, trials and tribulations, at the hands of gods, human beings and animals. The illustrations which follow depict some of these incidents. This illustration depicts how young men are attracted towards him because of the sweet smell and aroma that emanated from his body as a result of the application of heavenly perfumes and the women are attracted by his youth and divine charm. They are making amorous overtures to him. But Bhagavan Mahāvīra is completely oblivious to everything around him.
Jain Ecation International
जल
२५. महासाधना के लिये भगवान का विहार तथा नर-नारियों के अनुकूल उपसर्ग साधना के पथ में केवल गुलाब ही बिछाये हुए नहीं होते; काँटे भी होते हैं। साधक इन काँटों को दूर कर के अथवा समभावपूर्वक सहन करके आगे बढ़ता है, और कर्मक्षय करता हुआ सिद्धि के सोपान पर चढ़ता हुआ इष्ट सिद्धि के शिखर पर पहुँच जाता है। तीर्थङ्कका अन्तिम लक्ष्य निर्वाण प्राप्ति होता है, इसलिये वे सर्वोच्च अवस्था तथा सर्वज्ञपद की प्राप्ति अनिवार्य रूप से
करते हैं। इसकी प्राप्ति के लिये उग्र तप और संयमधर्म की आराधना द्वारा अवरोधक कर्मों का क्षय करना पड़ता है। भगवान् ने
चायु
चन्द्रप्रभजी
मंगल
वासुपूज्यजी शान्तिनाथजी आदिनाथजी
२५.२५.25
शनि
राहु
सुविधिनाथजी मनिसुव्रतजी नेमिनाथजी
केतु
मल्लिनाथजी
जिनोपासक नवग्रहोना चित्रौ
तेना चिह्नो
ते ते तीर्थकरो सम्बन्ध साधे

Page #75

wwwww
19641
૨૫: દીક્ષા પછી વિહાર કરતાં, શરીર પરની સુગંધ અને સૌંદર્યથી આકૃષ્ટ યુવાન નર-નારીઓના અનુલ ઉપસર્ગ અને ચિત્તની શ્રેષ્ઠ સ્વસ્થતા २५: दीक्षा के बाद बिहार करते हुए भगवान् को गन्ध-सौन्दर्यमुग्ध युवान नर-नारियों के प्रेमोपसर्ग और चित्त की अद्भुत स्वस्थता 25: Bhagavan pleasant and painful distractions
is beset with
Mahavira's walking tour मा. श्री कैलाससागरखुरि ज्ञानमदिर श्री महावीर जैन आराधना केन्द्र कोमा (गांधीनगर) पि ३८२००९

Page #76

२९.२६.26
૨૬. વિહાર-ધ્યાન-પ્રથમ પારણું કરતા અને અપ્રીતિ થાય ત્યાં ન રહેવું એવી પ્રતિજ્ઞા લેતા ભગવાન પ્રથમ-ઉપલા ચિત્રમાં ભગવાનની બે પ્રવૃત્તિ બતાવી છે. (૧) વિહારની અને (૨) કાયોત્સર્ગની મુદ્રાસહ ધ્યાનાવસ્થાલીન ભગવાન. જંગલમાં વિચરતા ભગવાનને જોવા એ એક લહાવો છે.જુઓ !આ ચિત્ર કેટલું આહ્લાદક અને મનમોહક છે. બીજું ચિત્ર– નીચેનું ચિત્ર દીક્ષા લેતી વખતે કરેલા છઠ્ઠું (બે ઉપવાસ)નું પારણું ગૃહસ્થના પાત્રમાં (વાસણમાં) ક્ષીર વહોરીને કર્યું હતું તે પ્રસંગનું છે... તીર્થંકરો હંમેશા કરપાત્રી એટલે હાથમાં લઈને જ ભોજન કરનારા હોય છે. પણ બધા કરપાત્રી ન બની શકે એટલે બીજા સાધુઓ કાષ્ઠ-લાકડાંના પાત્રો રાખે અને તે પાત્ર દ્વારા ભોજન કરે તો તે પણ યોગ્ય છે એમ જણાવવા ગૃહસ્થના પાત્રમાં ફકત એક જ વાર ભિક્ષા લીધી. તે પછી આજીવન કરપાત્રી જ રહ્યા.
ત્રીજું ચિત્ર – તાપસોના આશ્રમની ઘાસની ઝૂંપડીમાં ભગવાન ચોમાસું રહ્યા તે પ્રસંગનું છે. ભગવાન તો ઊભા ઊભા ધ્યાનમાં લીન રહેતા હતા. ધ્યાનીને બીજો ખ્યાલ શો કરવાનો હોય?ગાયો ઝૂંપડીના ઘાસને ખેંચીને ખાવાલાગી, આશ્રમના સાધુઓ દોડી આવ્યા. ભગવાન તો મૌનપણે ધ્યાનમાં હતા. મુખ્ય સંન્યાસીએ ભગવાનને ઠપકો આપતાં કહ્યું કે, પક્ષીઓ પણ પોતાના માળાનું રક્ષણ કરે છે તો તમે રાજપુત્ર છતાં ઝૂંપડીનું રક્ષણ ન કરો તે કેવું उडेवाय? वो पडी सांभणीने लगवाने प्रतिज्ञा उरी है, '४यां अप्रीति थाय त्यां रहेवुं नहीं..... वगेरे.
ભગવાને કરેલો આ નિયમ સહુએ અમલમાં મૂકવા જેવો છે.
२६. विहार, ध्यान, प्रथम पारणा करते और जहाँ अप्रीति हो वहाँ न रहनेकी प्रतिज्ञा करते भगवान प्रथम ऊपरके चित्रमें भगवानकी दो प्रवृत्तियोंका चित्रण हुआ है। एक विहारकी और दूसरी कायोत्सर्ग मुद्रा सह ध्यानावस्थामें लीन भगवान । जंगलमें विहार करते भगवान का दर्शन करना एक रोमाञ्चक घटना है। देखो, यह चित्र कितना आह्लादक और मनमोहक लगता है।
Bro
दूसरा चित्र—नीचेका चित्र दीक्षा लेते समय भगवानने छट्ठ (दो उपवास) किया था। उसका पारणा गृहस्थके पात्रमें क्षीर बहर (ग्रहण) कर किया था, उस प्रसंग का यह चित्र है। तीर्थंकर हमेशा करपात्री होते हैं अर्थात् वे हाथमें लेकर ही भोजन करते हैं। परन्तु सब साधु करपात्री नहीं हो सकते। इस कारण साधु वर्गके पात्र रखनेमें और पात्र द्वारा भोजन करने में कोई अनौचित्य नहीं है, यह निर्देश देने के लिए उन्होंने गृहस्थके पात्रमें सिर्फ एक ही बार भिक्षा ग्रहण की। बादमें भगवान आजीवन करपात्री रहे।
तीसरा चित्र - तापस - आश्रम की पर्णकुटीरमें भगवानने चातुर्मास किया, उस प्रसंगका यह चित्र है। भगवान तो खड़े खड़े ध्यानमें लीन रहते थे। ध्यानी के हृदयमें अन्य कोई विचार नहीं होता । वहाँ गायें आतीं और झोंपडी की घास खाने लगतीं। आश्रम के तपस्वी दौड़े आये। भगवान तो मौन रूपसे ध्यानमें मग्न थे। मुख्य तापसने भगवानको उलाहना दिया कि पशु-पक्षी भी अपने घरका, घोंसलेका रक्षण करते हैं, आप राजपुत्र होने पर भी झोंपडी की रक्षा भी नहीं कर सकते ! यह उपालंभ सुनकर भगवानने प्रतिज्ञा की कि "जहाँ अप्रीति हो वहाँ नहीं रहना"। भगवान द्वारा ली गई यह प्रतिज्ञा वर्तमान में हर एक के लिए आचरणीय है।
In the above picture two activities of Bhagavan Mahāvīra are shown. One, his religious walk and the other his absolute absorption in Kayotsarga pose. It is one's great fortune to observe Bhagavan Mahāvīra wandering in a jungle. How pleasant and attractive this picture is!
Second Picture The following picture depicts Bhagavan Mahavira breaking his two days' fast observed at the time of the initiation by taking pudding (khir) in the vessel of a house holder. Tirthamkaras always take their meals in their hands. However, all of them cannot observe this custom. So it is proper that other ascetics keep wooden vessels and take their food from them. To support this Bhagavan Mahāvīra accepted Bhiksă only once in a wooden vessel. Then he took his meals in his hands for whole the life. Third picture - This picture depicts the incident which took place when Bhagavan Mahāvīra stayed for a monsoon in a grass hut of a hermitage. Bhagavan Mahavira was standing absorbed in Dhyana (meditation). A meditator has to think of nothing else. The cows started to graze the grass of the hut. The hermitage-ascetics ran out to drive away the cows. Bhagavan Mahavira was absorbed in meditation motionless calmly. The chief Samnyasi of the hermitage reprimanded him. He commented that even birds protect their nests. How strange it is that even being a prince he does not protect the grass hut? On hearing such a reprimand Bhagavan Mahāvīra vowed not to stay at a place where he was not welcome.
The above rule made by Bhagavan Mahāvīra is worth practising by all.
गावराणीका
26. BHAGAVĀN MAHĀVĪRA'S RELIGIOUS WALK, HIS DHYĀNA (MEDITATION) AND HIS FIRST BREAKING OF THE FAST (PARANA) AND HIS DECISION NOT TO STAY AT A PLACE WHERE HE DOES NOT LIKE
Janation International
वैदयकर्म
मोहनीय कर्म
गोत्रकर्म
अंतराय कर्म
/

Page #77

वन-उपवन में विहार करते हुए और खरे-खडे साधना करते हुए भगवान कैसे लगते थे?
प्रथम भिक्षा पात्रमें ली
अप्रीति हो वहाँ नहीं रहना।
૨૬ : સાધના દરમિયાન ભગવાન જંગલમાં કેવી સ્થિતિમાં વિહાર અને ધ્યાન કરતા હતા તેનું તથા પ્રથમ પારણાનું ચિત્ર २६ : साधना के दरमियान भगवान जंगलमें किस स्थितिमें विहार और ध्यान करते थे उसका तथा प्रथमपारणाका चित्र
26 : Bhagavan walking in forest during his accomplishment and meditation and His first breaking fast (Parana)
www.lainelibrary.org

Page #78

૨૭. દરિદ્ર બ્રાહ્મણને અડધા દેવ વસ્ત્રનું દાન
જ્યારે ભગવાન વર્ષીદાન દ્વારા લાખો માનવીઓનું દારિદ્રય દૂર કરી રહ્યા હતા ત્યારે સોમ નામનો એક બ્રાહ્મણુ ધન કમાવા પરદેશ ગયેલો, તે ત્યાંથી પણ ધનપ્રાપ્તિ કર્યાં વિના પાછો ફર્યો. આ જોઈને રીબાઈથી ત્રાસેલી પત્નીએ ઉપાલમ્ભ આપતાં કહ્યું કે, “ તમે કેવા અભાગિયા છો! જ્યારે વર્ધમાન કુમારે સોનાનો વરસાદ વરસાવ્યો ત્યારે તમો પરદેશ જતા રહ્યા અને પરદેશથી આવ્યા ત્યારે ખાલી હાથે પાછા ફર્યાં. હવે ખાશું શું? હજુ જંગમ કલ્પવૃક્ષ જેવા વર્ધમાન પાસે જાઓ. તેઓ ઘણા દયાળુ અને દાનવીર છે, પ્રાર્થના કરો. તેઓ જરૂર દારિદ્રથ દૂર કરશે." તે બ્રાહ્મણ વિહારમાં ભગયાનને ભેટી ગયો. તેણે દીન સુખે બિનતિ કરતાં કહ્યું કે, “ આપ ઉપકારી છો, દયાળુ છો, સહુનું દારિદ્ર આપે દૂર કર્યું, નિર્વાંગી હું જ રહી ગયો, તો હૈ કૃપાનિધિ ! મારો ઉદ્ધાર કરો.” હવે ભગવાન પાસે ખભા ઉપર માત્ર એક દેવદૃષ્ય વસ્ત્ર હતું. તેમાંથી તેમણે અડધો ભાગ ચીરીને આપી દીધો. બ્રાહ્મણુ ભગવાનને વંદન કરી આભાર માની ઘરે આવ્યો. તેની સ્ત્રીએ તેને વણકર પાસે મોકલ્યો. તેણે કહ્યું કે, “ બાકીનું મધું વસ્ત્ર ને લઈ આવ તો તેને મખંડ બનાવી દઉં, તેની કિંમત એક લાભ દીનાર-ગુજણુંમહોર ઊપજો અને આપણે બન્ને સુખી થઈશું, "તે ભગવાન પાસે પહોંચ્યો. એ શરમથી ભાગી ન શકો, પણ તેમની પાછળ પાછળ કુરનાં જ્યારે તે વસ્ત્ર પવનથી કાંટામાં ભરાતાં પડી ગયું ત્યારે તેને લઈને ઘરે પહોંચ્યો. ત્યાર પછી ભગવાન જીવનભર નિર્વસ્ત્ર રહ્યા. વસ્ત્રદાન પ્રસ`ગ બળદના ઉપસ પહેલાં થયો કે પછી આ બાબતમાં ગ્રન્થમાં મતભેદ આવે છે. સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ નથી મળતો,
SU www
२७. दरिद्र ब्राह्मण को आधे देवदूष्य वस्त्र का दान
जब भगवान् वर्षीदान द्वारा लाखों मानवों का दारिद्र्य दूर कर रहे थे, उस समय सोम नामक एक ब्राह्मण द्रव्योपार्जन के लिये परदेश गया हुआ था। वह वहाँ से धनप्राप्ति किये बिना ही वापस लौट आया। यह देखकर दीनता से त्रस्त उसकी पत्नी ने उपालम्भ देते हुए कहा कि- 'आप कैसे अभागे हैं? जब वर्धमानकुमार ने सोने की वर्षा की उस समय आप परदेश चले गये और परदेश से आये तो खाली हाथ वापस आये। अब क्या खाएँगे ! अब भी जंगम कल्पवृक्ष जैसे वर्धमान के पास जाओ, वे बहुत
दयालु और दानवीर हैं, प्रार्थना करो, वे अवश्य ही दारिद्र्य दूर करेंगे।' वह ब्राह्मण विहार में भगवान् से मिला। उसने दीन - मुख हो प्रार्थना करते हुए कहा कि- 'आप उपकारी हैं, दयालु हैं, सब का दारिद्र्य आपने दूर किया है, मैं ही अभागा रह गया हूँ, हे कृपानिधि ! मेरा उद्धार करो । अब भगवान् के पास कन्धे पर केवल देवदूष्य वस्त्र था, उसमें से उन्होंने आधा भाग चीर कर दे दिया। ब्राह्मण भगवान् को वन्दन करके आभार मानकर घर गया। उसकी स्त्री ने उसे बुनकर के पास भेजा। बुनकर ने कहा कि इस का बचा हुआ आधा बस्त्र यदि ले आओ तो मैं उसे अखण्ड बना दूँ। इस का मूल्य एक लाख दीनार (सुवर्ण मुद्राएँ) मिल जाएँगी और हम दोनों सुखी हो जाएँगे। वह भगवान् के पास पहुँचा। लज्जावश वह माँग तो नहीं सका, किन्तु उनके पीछे घूमते-घूमते जब वायु के द्वारा उड़कर वह वस्त्र काँटों में उलझ गिर गया, तब उसे लेकर वह घर पहुँचा । इसके बाद भगवान् जीवनभर निर्वस्त्र रहे। वस्त्रदान प्रसंग बैल के उपसर्ग पहले किया था या बाद में उसके बारे में ग्रंथमें मतांतर है।
૨૭.૨૭.27
27. GIFT OF THE HALF OF THE DEVADŪŞYA TO A POOR BRAHMIN
While Bhagavan Mahāvīra was distributing largessess, a poor Brahmin was away and his wife naturally started nagging him, saying "Even now, you better approach Bhagavan Mahavira because he alone can possibly help you." The Brahmin accordingly went in search of him and ultimately found him on the way. He narrated his tale of woe to Bhagavan Mahāvīra. Moved by the harrowing tale, he gave the Brahmin half of the divine cloth given to him by Indra. The Brahmin's wife showed the garment to a weaver. He said, "If you can get the other half also, I will stitch them into one piece. It would easily fetch one lac of golden coins."
The Brahmin again went in search of Bhagavan Mahāvīra and found him, but he could not summon courage to beg for the remaining half of the garment. He, therefore, followed him in the forest. The garment got stuck in a thorny shrub and slipped from the shoulders of Bhagavan Mahavira who never bothered about it. The Brahmin avidly gathered it and went away. Since then Bhagavan Mahāvīra remained nude throughout his life.
OMOMOMOMOMOMOMOMOVOMO

अष्टमंगल
OM MOM MOME

Page #79

૨૭ : દરિદ્ર બ્રાહ્મણની યાચના પરથી ભગવાને ખભા ઉપર રહેલા દેવદુષ્ય વસ્ત્રના અર્ધા ભાગનું કરેલું અનુકંપાદાન २७ : अकिंचन भगवान् का अपने कंधेपर रखे हुए देवदूष्य बस्त्र के माधे भाग का दरिद्र ब्राह्मण को अनुकंपा - दान 27 : Gift of the half of the Devadüsya (divine cloth given by Indra) to poor Brahmin

Page #80

૨૮.૨૮.28 ૨૮. ગોવાળનો પ્રતિકૂલ ઉપસર્ગ અને ઈન્દ્રનો અટકાવ ત્યાગ વૈરાગ્યની મૂર્તિસમા ભગવાન, દીક્ષા ગ્રહણ કર્યા બાદ સાયંકાલે વિહાર કરી નજીકના કુમાર ગામના સીમાડે પધાર્યા. એમને કોઈ રહેઠાણુ, બીજી કોઈ સગવડ કે સરભરાની જરૂર જ ક્યાં હતી ? સંસારના ભૌતિક તમામ સુખ-સાધનોનો ત્યાગ કર્યો હતો, એટલે તેઓ તો ગામ બહાર ઊભા ઊભા થાનાવસ્થામાં લીન બની ગયા. ભગવાનને તો અનંત કાળના પોતાના આત્માએ બાંધેલાં અને આત્માની મહાન શક્તિઓને પ્રગટ થવામાં અવરોધક
બનેલાં એવાં પુરાતન કમને ખપાવવાં હતાં. એ ત્યારે જ બને કે જ્યારે સુખ-દુઃખ, સારા-નરસા ગમે તેવા પ્રસંગમાં જરાપણુ રોષ-ગુસ્સો કે પ્રતિકાર કર્યા વિના શાંતિ જાળવી સમભાવે રહે. હવે ભગવાન ક્યાં ઊભા હતા ત્યાં એક અજ્ઞાત ગોવાળિયો પોતાના બળદને બેસાડીને, તેનું ધ્યાન રાખવાનું મહાવીરને કહી ગામમાં ગયો. બળદો તો ચરવા દૂર દૂર જતા રહ્યા. ગોવાળે ગામમાંથી પાછા ફરીને જોયું તો બળદો ન જોયા. ભગવાનને પૂછયું કે, “મારા બળદો ક્યાં છે ? ' ભગવાનને મૌન હોવાથી એને જવાબ ન મળ્યો. ગોવાળ શોધમાં આખી રાત રખડપટ્ટી કરી પાછો ફર્યો ત્યારે પેલા બળદોને ભગવાન પાસે બેઠેલા જોયા, તેથી ગોવાળે ગુરસાપૂર્વક કહ્યું કે, હે દેવાર્ય ! તમે જાણુતા છતાં પણ મને કેમ કહ્યું નહિ અને મને નાહક રખડપટ્ટી કરાવી ? ' તે બળદની રાશ (દોરડું) લઈ ભગવાનને મારવા દોડ્યો. ત્યાં દેવલોકમાંથી ઇન્દ્ર શીઘ આવીને તેનો હાથ પકડી તેને અટકાવે છે અને તેને ઉપલભ્ય આપતાં કહે છે કે, ‘હે દુરાત્મન્ ! આ કોઈ રખડાઉ માણસ નથી, પણ રાજા સિદ્ધાર્થના દીક્ષિત પુત્ર વર્ધમાન છે.”
२८. ग्वाले का प्रतिकूल उपसर्ग और इन्द्र द्वारा अवरोध त्याग-वैराग्य की मूर्ति भगवान् , दीक्षा ग्रहण करने के बाद सायंकाल के समय विहार करके निकटवर्ती कुमारग्राम की सीमा पर पधारे और खड़े-खड़े ध्यानावस्था में लीन हो गये। भगवान् को तो अनन्त काल के अपनी आत्मा द्वारा बाँधे गये तथा आत्मा की महान् शक्तियों के प्रकट होने में अवरोधक पुरातन कमों का क्षय करना ही था, यह तभी सम्भव था कि जब चाहे कैसे भी प्रसङ्ग में तनिक भी रोष या प्रतीकार किये बिना शान्तिपूर्वक समभाव बनाये रखे।
भगवान् जहाँ खड़े हुए थे वहाँ एक अज्ञात ग्वाला अपने बैलों को बैठा कर भगवान् को उसका ध्यान रखने के लिये कहकर गाँव में गया। बैल चरने के लिये दूर चले गये। ग्वाला गाँव से लौट कर आया तो देखता है कि उसके बैल वहाँ नहीं हैं। उसने भगवान् से पूछा कि- 'मेरे बैल कहाँ हैं ? ' भगवान् के मौन होने के कारण कोई उत्तर नहीं मिला। ग्वाला बैलों की खोज में सारी रात इधर-उधर भटकता रहा और वापस आया तो बैलों को भगवान् के पास बैठे हुए देखा। इससे क्रुद्ध होकर ग्वाला बोला कि हे देवार्य ! आपने जानते हुए भी मुझे क्यों नहीं कहा और रात भर मुझे इधर-उधर भटकाया? और वह बैलों का रस्सी लेकर भगवान् को मारने दौड़ा। वहाँ देवलोक से इन्द्र शीघ्र आकर उसका हाथ पकड़कर उसे रोकते हैं और उसे उपालम्भ देते हुए कहते हैं कि-हे दुरात्मन् ! यह इधर-उधर भटकनेवाले कोई सामान्य व्यक्ति नहीं हैं, अपितु राजा सिद्धार्थ के दीक्षित पुत्र वर्धमान हैं।
28. INDRA PREVENTS A COWHERD FROM ASSAULTING BHAGAVĀN MAHĀVĪRA Bhagavān Mahāvīra, an embodiment of perfect renunciation, detachment and Ahimsa, once reached the outskirts of a village named Kumāragrāma in the course of his tour. He stood there motionless, absorbed in deep meditation. A cowherd approached him and asked him to look after his bullocks while he visited the village. On his return he
found that the bullocks were missing. He asked Bhagavān Mahāvīra but received no reply as he was observing the vow of silence. The cowherd searched for his bullocks throughout the night, but failed to locate them. In the morning he returned to the same spot and found the bullocks seated by the side of the standing saint. Thinking that Bhagavān Mahavira had purposely sent him on a fool's errand, he became furious and rushed towards him, with the intention of thrashing him with his whip. Indra, however, intervenes and exhorts him by telling him that this is no ordinary wandering mendicant, but prince Vardhamana, son of king Siddhartha, who had recently accepted initiation.
आचाहनमुद्रा स्थापनमुद्रा सन्निधानमुद्रा सनिरोधादा अचमुटबमुम अंजलीमुद्धा अस्ममुद्रा विसर्जनसुदा सामाग्यमुद्रा परमेनिमुहा प्रषचनमुद्धा सुरभिमुद्रा
Ja
b ation Intemational

Page #81

૨૮ : નિર્દોષ છતાં ભગવાનને ચોર સમજીને મારવા તૈયાર થએલા ખેડૂતને રોકવા સ્વર્ગમાંથી ઇન્દ્રનું શીઘ્ર આગમન २८ निर्दोष भगवान् को चोर समजकर, एक किसान की ताडनकी तैयारी, और सहाय के लिये स्वर्ग से इन्द्र का आगमन
Jain Education Internatio29 : Indra prevents an ignorant Focowherd& Profrome Onassaulting Bhagavan Mahavira

Page #82

२८.२९.29
૨૯. ધ્યાનસ્થ ભગવાનને શૂલપાણિ યક્ષનો ઉપસર્ગ ભગવાન કુમાર (કર્માર-કર્મરિ ?) ગામથી ‘ અસ્થિક ” ગામ પધાર્યા. ત્યાં સ્થાન માટે નિર્જન એકાન્ત જગ્યાની શોધ કરતાં ગામ બહાર ટેકરી ઉપર આવેલા શૂલપાણિ યક્ષના મંદિરની પસંદગી કરી. ગામ લોકોની અનુમતિ માગી પણ લોકોએ આગ્રહ પૂર્વક કહ્યું કે, “ આ મંદિરનો યક્ષ અતિ ક્રુર છે. અહીં જે કોઈ રાત રહે છે તેને તે મારી નાખે છે, માટે આપ બીજે પધારો.” ભગવાને કહ્યું કે “ તેની ચિંતા ન કરો.” તેમની અનુમતિ લઈને ભગવાન ત્યાં રહ્યા, અને સ્થળ
નિર્જન થયા બાદ યાનારૂઢ બન્યા. આથી શૂલપાણિ રોષે ભરાયો અને મનોમન બોલ્યો કે “ સહુએ ઘસીને ના પાડી છતાં પોતાની તાકાત ઉપર મુસ્તાક રહેનાર આ કેવો ધૃષ્ટ માણસ છે? આ તો મારી સામે પડકાર છે. હવે હું એને મારી શક્તિનો પરચો બરાબર બતાવું.” તેણે તુરંત જ ભગવાનને ડરાવવા આભ તૂટી પડે એવું ભયંકર અટ્ટહાસ્ય કર્યું. હાથી, પિશાચ, સર્પાદિકનાં ભયંકર રૂપ લઈને ભગવાનને વિવિધ પ્રકારે ત્રાસ આપ્યો, છતાં તેની કશી જ અસર ન થઈ ત્યારે આંખ, કાન વગેરે માર્મિક અંગોમાં ભયંકર વેદનાઓ ઉત્પન્ન કરી. આમ છતાં અખૂટ ધૈર્યશાલી ભગવાન જરા પણ ધ્યાનભગ્ન ન બન્યા. શૂલપાણિ ભગવાનની અપ્રતિમ શક્તિથી પરાજિત થયો. એણે ક્ષમાશીલ ભગવાનના ચરણમાં પડી અપરાધોની ક્ષમા માગી, ચરણુપૂજા કરી, ગુણ ગીતો ગાયાં અને એ યક્ષ સદાને માટે પ્રશાન્ત બન્યો. સવારે ગામના લોકો મંદિરે પહોંચ્યા અને ભગવાનની અગાધ શક્તિ અને અપાર મહિમાને જોઈ નતમસ્તક બની ભગવાનનો જયજયકાર કર્યો.
२९. ध्यानस्थ भगवान का प्रति शूलपाणि यक्ष का उपसर्ग भगवान् कुमारग्राम से अस्थिक गाँव पधारे। वहाँ ध्यान के लिये एकान्त स्थान की खोज करने पर वहीं गाँव के बाहर टीले पर स्थित शूलपाणि-यक्ष के मन्दिर को पसन्द किया और गाँव के लोगों से अनुमति माँगी, किन्तु लोगों ने आग्रहपूर्वक कहा कि- 'यह यक्ष अति क्रूर है। रात रहने वालों को वह मार डालता है। अतः आप अन्यत्र पधारें।' भगवान् ने कहा 'इसकी कोई चिन्ता न करो'। तदनन्तर उनकी अनुमति लेकर भगवान् वहाँ रहे और स्थल निर्जन होने के बाद ध्यानारूढ हो गये। इस से शूलपाणि
क्रुद्ध हो गया, मन ही मन बोला कि - सभीने आग्रहपूर्वक निषेध किया, फिर भी अपनी शक्ति पर निर्भर रहनेवाला यह कितना ढीठ-घृष्ट मनुष्य है? यह तो मेरे समक्ष चुनौती है। अब मैं अपनी शक्ति का परिचय दूंगा। उसने शीघ्र ही भगवान् को डराने के लिये हृदय फट पड़े ऐसा अट्टहास किया। हाथी, पिशाच, सर्प आदि के भयङ्कर रूप धारण कर भगवान् को विविध प्रकार से त्रास पहुँचाने लगा। तथापि उसका कोई प्रभाव नहीं पडा, तब आँख, कान आदि मार्मिक अंगो में भयङ्कर वेदनाएँ पहुँचाई। इतना होने पर भी अक्षय-धैर्यशाली भगवान् तनिक भी ध्यान से विचलित नहीं हुए। शूलपाणि भगवान् की अप्रतिम शक्ति से पराजित हुआ। क्षमाशील भगवान् के चरणों में अपराधों की क्षमा माँगी, चरणों की पूजा की, गुण-गान किया और वह सदा के लिये शान्त हो गया। प्रातः गाँव के लोग मन्दिर में आयें, भगवान् की अगाध शक्ति और अपार महिमा को देखकर नतमस्तक हो, भगवान् का जयजयकार किया।
29. YAKSA SÜLAPĀNI HARASSING BHAGAVAN MAHĀVĪRA IN MEDITATION
FICE
A spiritual aspirant has to face numerous difficulties and obstacles in the course of his pursuit of penance. When Bhagavān Mahāvīra came to Asthikagrāma, he wanted to spend the night in the temple dedicated to a Yaksa called Sülapāni. The villagers warned him that the wicked Yaksa tortures to death any traveller who happened to spend the
night in that shrine. But he insisted on staying there overnight. The Yaksa became enraged and furious, as he thought that it was a challenge to his powers. He, therefore, tried to frighten Bhagavān Mahāvīra by assuming various forms, such as that of a goblin, an elephant, a cobra, a lion etc., but did not succeed. He then tried to pierce his eyes and ears. But Bhagavān Mahāvīra stood un perturbed and motionless like a rock. Being thus utterly discomfited, the Yaksa fell down at his feet and apologised to him. From that day he gave up his wicked nature. When the villagers saw Bhagavan Mahāvīra in the morning, they were highly impressed and hailed and greeted him with shouts of joy and victory.
TAGYPRG
THE
AAAAAAAAE
3-आसन
४-प्राणायाम
-प्रत्याहार
६-धारणा
9-ध्यान
८-समाधि
ईश्वरपट प्राप्ति
Jale
c hon International

Page #83

$3
૨૯: ધ્યાનસ્થ ભગવાનને શૂલપાણિ યક્ષે કરેલા વિવિધ પ્રકારના પ્રતિકૂલ ઉપસર્ગો અને ભગવાનની અપૂર્વ સમતા २९ : ध्यानस्थित भगवान् के प्रति 'शूलपाणी' यक्ष के विविध प्रतिकूल उपसर्ग, और भगवान् की अपूर्व समता 29: The Yaksa Śūlāpaṇi tries to harass Bhagavan Mahavira while absorbed in deep meditation For Personal & Private Use Only

'See

Page #84

૩૦. ક્રોધનાંસામાં બેલા દિવિષે 'ચણ્ડીશિક' સર્પને પ્રતિબોધ [ક્રોધ સામે ક્ષમાનો અને હિંસા સામે અહિંસાનો અપૂર્વ વિજય]
श्रीफल
ભૂતકાળનો એક તપસ્વી જૈન સાધુ ક્રોધના ભાવમાં મૃત્યુ પામી ચોથા ભવે જંગલમાં ‘વાચાલા’ ગામની સમીપના આશ્રમમાં દૃષ્ટિવિષ સર્પ તરીકે જન્મ્યો. તે ‘ચણ્ડકૌશિક' એવા નામથી ઓળખાયો. આ સર્પ પોતાની દૃષ્ટિમાં રહેલા કાતિલ ઝેરથી અનેક પશુ-પક્ષીઓ અને માનવોનો સંહાર કર્યો જતો હતો. પરિણામે આખું જંગલ સાવ નિર્જન અને ભયંકર બની ગયું હતું. એ રસ્તે કોઈ જ પસાર થતું ન હતું. કરુણુાસમુદ્ર ભગવાન મહાવીરે જ્ઞાનથી આ જાણ્યું. તેના ઉપર કરુણા ઊપજી. તેને પ્રતિબોધ કરી હિંસાથી મુક્ત કરવા, જનતાની ના છતાં, જંગલમાં જઈ ને તેના દર નજીક ધ્યાનસ્થ બનીને તેઓ ઊભા રહ્યા. સર્પને માનવની ગંધ આવી. એણે મનોમન વિચાર્યું કે “અરે! નિર્જન બનાવેલા આ સ્થળમાં આવવાની હિંમત કરનારો આ છે કોણ? મારી તાકાતનો ખરાખર પરચો બતાવું.” તરત જ ભગવાન પાસે આવી તેમને ખતમ કરવા તેમના દેહ ઉપર વારંવાર પોતાની વિષપૂર્ણ જવાલાઓ ફેંકી. પણ તેની કશી જ અસર ન થઈ. છેવટે ક્રોધાન્ય બની તે ભગવાનના પગના અંગૂઠામાં ડંખ મારીને દૂરથી જોઈ રહ્યો. ભગવાન ન પડ્યા, ન મૃત્યુ પામ્યા. વળી ડંખમાંથી લાલને બદલે શ્વેત રુધિર જોઈ, ભારે આશ્ચર્યમગ્ન બની તે પ્રભુની પ્રશાન્ત મુદ્રા જોતાં શાંત થવા લાગ્યો. તે વખતે ભગવાને મધુર શબ્દોમાં કહ્યું કે- હું ચકૌશિક ! તું ખોધ પામ અને શાંત થા.' એવું વારંવાર કહેવાથી તેને ગત જન્મનું જ્ઞાન થયું. પોતાનો આત્મા ક્રોધ કરવાને કારણે સાપુમાંથી સર્જયોનિમાં જઈ પહોંચ્યો હતો, તેથી એવું પાપનો પશ્ચાત્તાપ કર્યો. બગવાનની ક્ષમા માંગી, હિંસા છોડી અને અનશન કરી એ આમા વૈમાનિક દેવલોકમાં દેવ થયો.
– ક્રોધ સામે ક્ષમાના અને હિંસા સામે અહિંસાના થયેલા ભવ્ય વિજયનું આ જવલંત ઉદાહરણ છે.
३०. क्रोध - हिंसा में रत दृष्टिविष चण्डकौशिक सर्प को प्रतिबोध
[क्रोध के आगे क्षमा का, हिंसा के आगे अहिंसा का अद्भुत विजय ]
भूतकाल का एक तपस्त्री जैन साधु क्रोधावस्था में मरकर दृष्टिविष सर्प के रूप में उत्पन्न हुआ। वह 'चण्डकौशिक' नाम से प्रसिद्ध हुआ। यह अपनी दृष्टि में निहित घातक विष से अनेक प्राणियों का संहार कर रहा था। फलतः सारा जंगल निर्जन और भयानक बन गया था। उस मार्ग से कोई निकलता भी नहीं था। भगवानने यह बात ज्ञान से जान ली। उनके दिल में करुणा प्रकट हुई। उसे प्रतिबोध देकर हिंसा से मुक्त कराने के लिये जंगल में जाकर उसके बिल के पास ही ध्यानस्थ होकर खड़े रहे । सर्पको मानव की गंध आई। मन ही मन सोचा कि -'अरे ! निर्जन बनाये हुए इस स्थल में आने का साहस करनेवाला यह कौन है ? मैं अपनी शक्ति का योग्य परिचय दूँगा' । शीघ्र ही उसने भगवान के पास आकर उन्हें नष्ट करने के लिये उनके शरीर पर बार बार अपनी विषपूर्ण ज्वालाएँ डालीं, किन्तु उस का कोई असर नहीं पड़ा। अन्त में क्रोधान्ध होकर भगवान् के पैर के अँगूठे में डंक मार कर दूर से देखने लगा । भगवान् न तो गिरे और न मरे। इस पर भी विशेषता यह हुई कि डंक मारा था यहाँ से लाल रुधिर के स्थान पर श्वेत रुधिर देखकर अति आश्चर्यान्वित हो, प्रभु की प्रशान्तमुद्रा देखकर शान्त होने लगा। उस समय भगवानने कहा कि-' हे चण्डकौशिक ! तू बोध प्राप्त कर और शान्त हो जा, उसी समय उसको अपने पूर्व जन्म का स्मरण हो आया। वह भगवान् के चरणों में जा पड़ा। भगवान् के प्रेमपूर्ण वचनामृत से वह शान्त हो गया और पश्चात्तापपूर्वक हिंसा का त्याग किया। भगवान् से क्षमा माँगी । अन्त में अनशन (उपवासों) द्वारा मृत्यु पाकर वैमानिक देवयोनि में उत्पन्न हुआ ।
Jay Education International
૩૦.૩૦,30
30. CANDAKAUŚIKA – A DEADLY COBRA ENLIGHTENED BY MAHĀVĀRA
A Jain monk died in a fit of anger and was born as a cobra. As eyes emitted venom, anything coming within the sphere of his vision succumbed to the deadly poison. Therefore no one used to cross the forest which was its habitat. Bhagavan Mahāvīra knew this by his divine knowledge and in order to enlighten the cobra by his universal love he entered the forest and stood motionless in meditation by the place where the cobra resided. The proud king-cobra rushed out of its hole, hissing and gazing at Bhagavan Mahāvīra. But he stood motionless and unperturbed. Blind with rage, the cobra bit him on the toe. But milk-like blood started flowing from the toe. Bhagavan Mahāvīra cast a gentle glance and said, "O Candakausika, be enlightened and attain peace of mind." The words had magic effect. Repenting sincerely for the past sins, he renounced violence.
अशोक 시작
impreh

Page #85

7,111/
૩૦ : વિષ સર્પ ચણ્ડકૌશિકે પ્રભુને કરેલો મરાન્ત ઉપસર્ગ, ડંખમાંથી નીકળેલું શ્વેત રુધિર અને સર્પને ભગવાનનો સકલ પ્રતિબોધ ३० दृष्टिविष सर्प चण्डकौशिक का मरणान्त उपसर्ग, श्वेत रुधिर का निस्सरण और पराजित सर्प को भगवान् का सफल प्रतिबोध 30 Love always wins anger and hatred, Bhagavan Mahvavira enlightens a deadly poisonous cobra Candkausika For Personal & Private Use Only

/

Page #86

૩૧. પૂર્વજન્મના વેરી સુર્દષ્ટ્ર નાગકુમાર દેવનો નોંકાદ્ગારા ોપસર્ગ
6
સુરભિપુરથી રાજગૃહ જતાં વચમાં આવતી ગંગા નદી પાર કરવા ભગવાન નાવમાં બેઠા. એમાં બીજા પણ અનેક લોકો બેઠા. નાવિકે નાવ હુંકારી. તે ખરાખર ઊંડા જલ પાસે પહોંચી કે અચાનક પાતાલવાસી સુદંષ્ટ્ર નામના નાગકુમાર દેવે જ્ઞાનથી જાણ્યું કે અહો! આ મહાવીર ગત જન્મમાં વાસુદેવના ભયમાં હતા અને હું સિંહના ભવમાં હતો ત્યારે આ વાસુદેવે મારું મોઢું ચીરી મને જાનથી મારી નાંખ્યો હતો.' તેથી તેની વૈરવૃત્તિ જાગી ઊઠી. તે બદલો લેવા દોડી આવ્યો. આવીને તેણે પોતાની દિવ્ય શક્તિથી ભયંકર તોફાન ઊભું કર્યું. તેણે પ્રારંભમાં મહાપવનને વિકુળ્યો. ગંગાનાં નીર હિલોળે ચઢ્યાં, નાવ આમ તેમ ઝોલાં ખાતી ઊછળવા લાગી, અને સહનો સ્તંભ તૂટી ગયો. સહુને માથે મોત ભમતું દેખાયું, ગભરાટ વધી ગયો, હો હા થઈ પડી, ‘બચાવો બચાવો'ની બૂમાબૂમ થવા માંડી. બચવા માટે સહુ ઇષ્ટદેવનું સ્મરણ કરવા લાગ્યા. આવા પ્રસંગમાં પણ ભગવાન તો નિશ્ચલ ભાવથી ધ્યાનમાં જ મગ્ન બેઠા હતા. આ તોફાનની જાણ જ્ઞાનથી કંબલ-શંબસ નામના નાગદેવોને થતાં તેઓ તુરંત આવી પહોંચ્યા. આવીને તેમણે મુદ્દેવને ધૂકારી હાંકી કાઢો. તોફાન શમી ગયું અને નાવ હેમખેમ કિનારે પહોંચી. ખરેખર! આ મહાન આત્માના જ પુણ્યપ્રભાવે આપણા સહુની રક્ષા થઈ છે એમ સમજીને
તમામ પ્રવાસીઓએ ભગવાનને ભાવભીની વંદના કરી હાર્દિક આભાર માન્યો.
૩૧.૩૧.૩1
ચિત્રમાં પાણીના પ્રવાહમાં જ નૌકા નીચે સુદંષ્ટદેવ નૌકાને ઊથલાવતો બતાવ્યો છે. ઉપર આપણી ડાબી બાજુએ ખૂણામાં રક્ષા કરવા આવી રહેલા કંબલ-શંખલ દેવો બતાવ્યા છે.
३१. पूर्वजन्म के वैरी सुदंष्ट्र नागकुमार देव का नौका द्वारा जलोपसर्ग
सुरभीपुर से राजगृह जाते समय मार्ग में आई हुई गंगा नदी को पार करने के लिये भगवान् नात्र में बैठे, उसी नाव में दूसरे भी कई लोग बैठे। नाविक ने नाव खेना आरम्भ किया। वह जब ठीक गहरे जल के पास पहुँची, तब अचानक पातालवासी सुदंष्ट्र नामक नागकुमार देव ने ज्ञान से जाना कि 'अहो ! जब ये महावीर गत जन्म में वासुदेव के भव में थे और मैं सिंह के भव में था, तब इन्होंने मुँह से चीरकर मुझे जान से मार दिया था' । इस से उसकी वैरवृत्ति जाग उठी। वह प्रतिशोध लेने के
लिये दौड़ आया और अपनी दिव्य शक्ति से भयङ्कर तूफान उपस्थित कर दिया। शुरू में उसने भयङ्कर वायु को फैलाया, जिससे गंगा के पानी में उभार आया। नाव इधर-उधर डगमगाती हुई उछलने लगी । मस्तूल टूट गया। सभी को अपने सिर पर नाचती हुई मौत दिखाई दी। घबराहट बढ़ गई, हाहाकार मच गया। बचने के लिये सभी इष्ट देव का स्मरण करने लगे। ऐसे अवसर पर भगवान् तो निश्चल भाव से ध्यान में ही पूर्ण मग्न थे। इस उत्पात की जानकारी कम्बल-शम्बल नामक नागदेवों को ज्ञान द्वारा होने पर वे तत्काल आये और उन्होंने सुदंष्ट्र को भगा दिया। तूफान शान्त हो गया और नाव सकुशल किनारे पर आ पहुँची। "इस महान् आत्मा के पुण्य प्रभाव से ही हम सब की रक्षा हुई है।" ऐसा मानकर सभी प्रवासिओं ने भगवान् को भावपूर्ण वन्दना की और हार्दिक आभार माना ।
चित्र में जलप्रवाह में सुदंष्ट्रदेव और ऊपर कंबल- शंबल को चित्रित किया है।
31. SUDAMSTRA, A SERPENT-PRINCE, CAUSES HAVOC IN THE RIVER
While on his way to Rajagṛha from Surabhipura, Bhagavan Mahāvīra had to cross the river Ganga in a boat. The serpent-prince Sudamṣtra bore a grudge against Bhagavan Mahāvāra, as the serpent-prince- who was then a lion – was killed by Bhagavan Mahāvāra, in one of the previous births, who was then known as Vasudeva. In order to have his revenge on his killer, the serpent-prince creates a terrific cyclonic storm by his magic power. The boat is rocked by the huge waves of the river Ganga, the mast is broken and pandemonium prevails everywhere. But Bhagavan Mahāvīra is seated calmly and serenely, deeply absorbed in meditation. The two gods of the nether regions, Kambala and Sambala knew it by their divine power and rushed to the spot. They drove away Sudamṣtra and the storm subsided. All aboard the boat bowed down to him with great respect and gratitude, as they were convinced that they owed their lives to the presence of the great saint.
544033
Jain cation International
तीर्थकर
देवनी
धर्म देशना
संघ
समक्ष

Page #87

૩૧ : પૂર્વજન્મના વૈરી નાગદેવલોકના સુદંષ્ટ્ર દેવનો જલદ્દારા નાયોપસર્ગ, અને કંખલશંખલ દેવો દ્વારા ભગવાન તથા પ્રવાસીઓની રક્ષા
३१ : पूर्वजन्म के वैरी नागदेव लोक के सुदंष्ट्र देव का जलद्वारा नावोपसर्ग, और कंबल-शंबल देवों द्वारा भगवान् और प्रवासिओं की रक्षा
31
Soul itself is the strongest power, Sudamstra, a serpent-prince, creates a heavy storm in the river, but fails

Page #88

૩૨. ધ્યાનથી ચલિત કરવા સંગમદેવે કરેલા ભયંકર ૨૦ ઉપસર્ગો
કઠિન કર્મોનો હ્રાય કરવા ભગવાને તેડોથી સભર અને સાધુ-સંતોથી તદ્ન જ્ઞાન એવી પ્રજાવાળી ભૂમિને પસં કરી. વિહાર કરતા તેઓશ્રી દૈઢભૂમિના પોલાસ ચૈત્યમાં પહોંચ્યા. ત્યાં ત્રણ દિવસના ઉપવાસ કરી, નિર્જીવ શિલા ઉપર જરા અવનત દેહે જિનમુદ્રા પૂર્વક ઊભા રહી ‘મહાપ્રતિમા’ નામનું તપ આદર્યું. ચિત્તને સ્થિર કરી નિંનૈમેષ દૃષ્ટિથી આખી રાત એક અચિત્ત પુદ્ગલ સ્કંધ ઉપર જ ધ્યાન સ્થિર કર્યું. મહાવીરના અડગ અને અણુનમ ધ્યાનને ઇન્દ્રે જ્ઞાનથી જાણીને પોતાની દેવસભામાં પ્રશંસા કરતાં કહ્યું કે “ ધ્યાન અને ધૈર્યમાં ભગવાન મહાવીરની નોડો કોઈ આવે નહિ. મનુષ્યો તો શું, તૈય પણ તેમને ચાન કરી શકે નહિ. " મા પ્રશંસા તેને સુમામ સંગમયથી સહન ન થઈ શકી. એણે કહ્યું કે “ માનવીમાં આ સામર્થ્યનો કરી મંત્રવ જ નથી તેની હું હમણાં જ ખાતરી કરાવી આપું.” તે પછી તન જ ભગવાનને ધ્યાનથી ચલિત કરવા શીઘ્ર દોડી આવ્યો. એક રાતમાં પિશાચ, હાથી, વાઘ, સાપ અને વીંછીના ઉગ્ર ઉપદ્રવો તથા પગ વચ્ચે અગ્નિ સળગાવીને તેના પર રસોઈ કરવી, અપ્સરાના હાવભાવપૂર્વકનાં પ્રલોભનો, કાલચક્ર પ્રક્ષેપ આદિ પ્રતિકૂળ-અનુકૂળ એવા વિવિધ વીસ ભયંકર, ત્રાસજનક ઉપસર્ગો કર્યા પણ ધીર-વીર એવા ભગવાન તલમાત્ર પણ ક્ષુબ્ધ ન થતાં સર્વથા નિશ્ચલ રહી કસોટીમાંથી પાર ઊતર્યા, આખરે સંગમદેવ ચાકો અને હારીને રવાના થઈ ગયો. દીક્ષા પછી ભગવાનની સાધનાનું ા અગિયારમું વર્ષ ચાલતું હતું.
३२. ध्यान से चलित करने के लिये संगमदेव द्वारा किया हुआ दारूण बीस उपसर्ग फटिन फर्मों का क्षय करने के लिये भगवान् ने मलेच्छों से परिपूर्ण तथा साधु-सन्तों से सर्व ज्ञान ऐसी भूमि पसन्द की तथा विहार करते हुए वे दृदृभूमि के पोलास चैत्य में पहुँचे। वहाँ तीन दिन के निर्जल उपवास कर निर्जीव शिला पर कुछ अवनत शरीर से जिनमुद्रा - पूर्वक खड़े रहकर 'महाप्रतिमा' नामक तप स्वीकार किया। चित्त को स्थिरकर निर्निमेष दृष्टि से सारी रात एक अचित्त पुद्गल-स्कन्ध पर ही ध्यान स्थिर किया। महावीर के अडिंग और दृढ ध्यान को इन्द्र ने ज्ञानद्वारा जानकर अपनी देव सभा में प्रशंसा करते हुए कहा कि - " ध्यान और धैर्य में भगवान् की समानता कोई नहीं कर सकता है। और भगवान् को अपने इस ध्यान से कोई चलित भी नहीं कर सकता है"। भगवान् की इस प्रशंसा को तेजोद्वेषी सुराधम संगमदेव सहन नहीं कर सका। उसने कहा कि - " मनुष्य में ऐसा सामर्थ्य हो ही नहीं सकता है, इसे मैं प्रमाणित कर सकता हूँ।" और वह भगवान् को ध्यान से विचलित करने के लिये शीघ्र ही दौड़ आया। उसने एक रात्र में ही पिशाच, व्याप, सर्प, बिच्छू आदि प्राणियों का उम्र उपवन, असरा के हावभावकविविध प्रलोभन, कालचक प्रक्षेप आदि प्रतिकूल अनुकूल कष्ट देनेवाले ऐसे बीस उपसर्ग किये, किन्तु धीर-वीर भगवान् तनिक भी क्षुब्ध न हुए सर्वथा निश्चल रहे और परीक्षा में पार उतरे। अन्त में संगमदेव सर्वथा हार मानकर वहाँ से चला गया।
32. GOD SANGAMA TESTS MAHĀVĀRA'S ENDURANCE AND COURAGE BY TWENTY SEVERE TESTS
Jaination International
To annihilate the remaining Karma Bhagavan Mahāvīra selected the most uncivilised regions inhabited by savages and aborigines. He arrived at a place called Polasa-caitya. After observing fasts for three days, he started practising the most severe austerity called Mahāpratima, standing in the posture called Jina-mudrā. Throughout the night, he
stood motionless and absorbed in transcendental meditation. Indra, who witnessed all this divine power, extolled and praised Bhagavan Mahāvīra and told the assembly of gods, "Nobody can equal Bhagavan Mahāvīra in meditation and courage". A god named Sangama became jealous and could not believe that a mere mortal could have such superhuman abilities and in order, therefore, to test Bhagavan Mahavira's courage and endurance, he created by his supernaturd power, ghosts, an elephant, a tiger, serpents and scorpions to frighten him. He kindled fire between his legs and cooked food over it. He brought divine damsels to distract Bhagavan Mahāvīra. But in spite of their alluring charms, they also could not disturb him. Ultimately, the god Sangama had to admit defeat and he goes back to heaven being crest-fallen.
૩૨.૧૨.32
effen
दिशना

Page #89

૩૨ઃ ધ્યાનનિમગ્ન ભગવાનને વિચલિત કરવા સંગમવે કરેલા અતિ દારુણ ઉપસર્ગો, ભગવાનનું અજોડ વૈર્ય અને અદભુત ક્ષમા ३२: ध्यानाधिरूढ भगवान् को विचलित करने के लिये, संगमदेव के विविध दारुण उपसर्ग, भगवान् का बेजोड़ धैर्य और अद्भुत क्षमा
32 : Jealous god Sangama tests Mahavira's endurance and courage by twenty severe tests; Mahavira is victorious For Personal & Private Use Only

Page #90

૩૩.૨૩.૩૩
CONTINUE
૩૩. અભિગ્રહસમાપ્તિ પ્રસંગે ચંદનબાલાારા અડદના બાકળાનું દાન અને દાનપ્રભાવ દીધ તપસ્વી ભગવાને દીક્કાના બારમાં વર્ષમાં કૌશામ્બી પધારી શિક્ષા સંબંધી દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, અને ભાવત વિવિધ બોલનો – પ્રકારનો યોગ અભિગહ કર્યો. દ્રવી—અડદ-બાકલા ને પશુ સ્પેડાના ખુણામાં હોય તો જ લેવા ક્ષેત્રથી..એક પગ ઉંબરામાં અને એક પગ બહાર રાખીને આપે તો જ વહોરવું. કાલથી—ભિક્ષાચરો ભિક્ષા લઈ ગયા પછીના સમયે મળે તો જ વહોરવું. ભાવથી કોઈ રાજકુમારી અને તે દાસીપણાને પામી હોય, પગમાં બેડી નાંખેલી હાય, માથું મુંડાવેલી હાય, રડતી હાય, અઠ્ઠમના તપ એટલે ત્રણ દિવસથી ભૂખી હોય, વળી તે પવિત્ર સતી સ્ત્રી હોય, તે વહોરાવે તો જ વહોરવું. આવી પ્રતિજ્ઞા બાદ ભગવાન કૌશામ્બીમાં હંમેશાં ભિક્ષા માટે અનેકનાં ઘરે પધારે છે, પણ સૂચિત અભિમહ પૂરો થતો નથી. લોકો આ દુઃશમ બચ્ચને જાણતા ન હોવાથી ખૂબ ચિંતાનુ રહે છે. ખામ કરતાં પાંચ મહિના અને પચીસ દિવસ પસાર થયા ત્યારે, નિત્યનિયમ મુજબ ભગવાન ભિક્ષાર્થે ધનાવહ શેઠને ત્યાં પધાર્યાં. તે સમયે એવું બનેલું કે ચંપાપતિ રાજા દધિવાહનની પુત્રી ચંદનબાળાને પાપોદયે વેચાવાનો વખત આવ્યો. ધનાવહે તેને ખરીદી. પાછળથી શેઠની પત્ની મૂલા ને તેના પર અતિઈર્ષ્યા થતાં, જાણીનેઈન છૂપી રીતે તેનું માથું મુંડાવી, પગમાં બેડી નાંખી, તેને ભોંયરામાં પૂરી દીધી. ત્રણ દિવસ બાદ શેડને ખબર પડતાં એને બહાર કાઢી, શેઠે સૂપડાના ખૂણામાં અડદના બાકલા ખાવા આપ્યા. તે લઈને ઉંબરા ઉપર ઊભીને, દાન માટે કોઇ ભિક્ષુની રાહ જોતી હતી ત્યાં ખુદ કરપાત્રી ભગવાનનું પધારવું થયું. ભગવાને પોતાના સ્વીકૃત અભિગ્રહમાં માત્ર આંસુની ખામી જોઈ તેઓ ત્યાંથી પાછા ફર્યા. ભગવાન જેવા ભગવાન ઘરે પધાર્યા અને પાછા ફર્યા તેનો તીવ્ર આઘાત લાગતાં બાલાચંદના રડી પડી. રુદનનો અવાજ સાંભળીને ભગવાન પાછા ફર્યા. બે હુાથ પસારીને ચંદનાની ભિક્ષા સ્વીકારી,દાનપ્રભાવે પાંચ દ્રિયો પ્રગટ
થયાં. ધન્ય ચંદના ! ધન્ય દાન!
३३. अभिग्रह- समाप्ति में चन्दनबाला द्वारा उड़द के बाकले का दान और दानप्रभाव
दीर्घ तपस्वी भगवान् ने दीक्षा के बारहवें वर्ष में कौशाम्बी पधार कर भिक्षा सम्बन्धी द्रव्य, क्षेत्र, काल, भाव आदि विविध प्रकार की प्रतिज्ञाओं से युक्त घोर अभिग्रह किया। द्रव्य से पकाये हुए उड़द के बाकले, वे भी सूपके कोने में हों। क्षेत्र से एक पैर घर में और एक पैर बाहर हो, काल से भिक्षाचर भिक्षा लेकर चले गये हों, बाद में मिले तो लेना, भाव से कोई राजकुमारी, फिर दासी भाव को प्राप्त हुई हो, मस्तक मूँडा हुआ हो, पैर में बेड़ियाँ पड़ी हों, रोती हो, अट्टम का तप किया हो, तो ही ग्रहण करना यानी कि तीन दिनों से भूखी हो तथा वह सती- पवित्र स्त्री हो, वह भिक्षा दे तो लेना। ऐसी प्रतिज्ञा के बाद भगवान् कौशाम्बी में प्रतिदिन के लिये घर घर पधारते हैं किन्तु सूचित अभिग्रह पूरा नहीं होता। लोग इस दुःशक्य अभिग्रह का ज्ञान न होने से बहुत चिन्तातुर रहते हैं। पाँच मास और पचीस दिन बीत चुके तब नित्य नियमानुसार भगवान् भिक्षा के लिये धनावह सेठ के यहाँ पधारे। उसी समय वहाँ ऐसा हुआ कि चम्पापति राजा दधिवाहन की पुत्री चन्दनवाला को पापोदयवश विकने का प्रसंग आया। धनावह ने उसे खरीदा। उसकी अनुपस्थिति में सेठ की पत्नी मूला ने ईर्ष्यावश उसका सिर मुंडवाकर तथा पैर में बेड़ियाँ डालकर उसे तलघर (भूमिगृह) में डाल दिया। तीन दिन बाद सेठ को पता लगने पर उसे बाहर निकाली और सूप के कोने में उड़द के बाकले खाने को दिये । वह दान देने के लिये किसी जैन निर्ग्रन्थ-मुनि की प्रतीक्षा कर रही थी, इतने में स्वयं करपात्री भगवान् पधारे। स्वीकृत अभिग्रह पूर्ति में केवल आँसुओं की कमी देखी, अतः वे वापस जाने लगे, यह देखकर चन्दना जोर से रो पड़ी। भगवान् रुदन सुनकर लौट आये और दोनों कर पसार कर चन्दना की भिक्षा स्वीकार की। उस समय दानप्रभाव से देवकृत पाँच दिव्य प्रकट हुए। ધન્ય ચંદ્રના ! ધન્ય દ્વાન !
33. ACCEPTING ALMS FROM CANDANABĀLĀ ON FULFILMENT OF THE VOWS During the twelfth year after initiation Bhagavan Mahāvīra entered the city of Kausambi after a long penance. He would accept alms (Bhiksa) only from the donor who fulfilled his ten untold conditions. He would accept an Urad preparation from the corner of a winnowing basket, given by a person with one leg on the threshold and the other outside, who was a princess turned into a slave, who had a shaven head and whose legs were bound by chains. She must be a chaste woman, performing the penance of Atthama (three days' fasts), and should serve him after all mendicants had left and with tears in her eyes. Five months and twentyfive days elapsed, but no donor fulfilled these conditions. Candanabalā, a princess, sold as a slave, shackled and shaved by the jealous wife of a rich merchant, fulfilled all the conditions except weeping. Bhagavan Mahavira turned his face away at the last moment without accepting her humble alms. This made Candanabālā weep and the last condition being realized, Bhagavan Mahavira accepted the alms.
===========ક અષ્ટસંહ ===========
ucation International

Page #91

૩૩ : ભગવાનના અતિ કઠિન અભિયહની સમાપ્તિ થતાં ચંદનબાળાએ આપેલું અડદના બાકક્ષાનું દાન અને વિકૃત દાનપ્રભાવ ३३ : भगवान् के प्रति कठिन अभिग्रह की समाप्ति होने पर चन्दनवाला का उदद के बाकले का दान और देवकृत दानप्रभाव
33 : Accepting alms from Chandanbāla for breaking fasts of five months and twentyfive days with specific Vows For Personal & Private Use Only

Page #92

૩૪.૩૪ 34 ૩૪, ગોવાળિયાએ તીણ કાષ્ઠશૂલ દ્વારા કરેલો ભયંકર કર્ણોપસર્ગ અને તેનું નિવારણ ભગવાન જ્યારે છમ્માણિ ગામની બહાર કાયોત્સર્ગ મુદ્રામાં ધ્યાનસ્થ હતા ત્યારે સંધ્યાકાળે કોઈ ગોવાળિયો ભગવાનની પાસે બળદો મૂકીને ગામમાં ચાલ્યો ગયો. કામ કરીને પાછો આવ્યો ત્યારે બળદો ન જોતાં ભગવાનને પૂછયું, “દેવાય ! બળદો ક્યાં ગયા ?” મૌની ભગવાને જવાબ ન આપતાં દુષ્ટ ગોવાળિયાએ ક્રોધાન્ય બની કાસ (દાભ) નામના અતિ કઠણુ ધાસની અણીદાર શ્લો-સળીઓ પથરથી ઠોકીને બન્ને કાનોમાં જોરથી ખોસી દીધી.
તથા કોઈ તે કાઢી ન શકે એટલા માટે તેના બહારના ભાગને પણ કાપી નાંખ્યો. આવા દારુણ કષ્ટમાં પણ ભગવાન નિશ્ચલભાવે ધ્યાનરત જ રહ્યા અને કઠિન કર્મો ઓછાં ક્યું. ત્યાંથી શલ્યસહિત ભગવાન મધ્યમા (પાવા) પધાર્યા અને ભિક્ષાર્થે સિદ્ધાર્થ વણિકના ઘરે પહોંચ્યા. તે વખતે તે “ખરક ” નામના મિત્ર સાથે વાતો કરતો હતો. ભગવાન પધારતાં તેણે વંદનપૂર્વક સ્વાગત કર્યું. એ વખતે ખરકે ભગવાનની મુખાકૃતિ ઉપરથી ભગવાનનાં શરીરમાં કંઈક શલ્ય છે એમ પારખી લીધું. પછી શરીર તપાસતાં કાનમાં દર્ભ-કાષ્ટની શૂલો ખોસાયેલી જોઈ. સિદ્ધાર્થને વાત કરતાં તે કંપી ઊઠયો. તેણે કહ્યું કે “ એ શલ્યને જલદી બહાર કાઢો અને પુણ્યના ભાગીદાર બનો.” પછી ભગવાનને મુશ્કેલીથી સમજાવી, નસો ઢીલી કરવા તેલના કુંડામાં બેસાડ્યા. પછી ખૂબ માલિશ કર્યું. તે કર્યા બાદ કુશળપ્રયોગપૂર્વક સાણસીથી શૂલો ખેંચી કાઢી. તે વખતે ભયંકર વેદનાના કારણે ભગવાનથી કારમી ચીસ પડાઈ ગઈ. ગત જન્મમાં ભગવાનના જીવે અજ્ઞાનભાવે બાંધેલું પાપ-કર્મ અંતિમ ભવે પણ ઉદય આવ્યું. ખરેખર ! કર્મ કોઈને છોડતું નથી અને નિકાચિત ભાવે બાંધેલું કર્મ ભોગવવું જ પડે છે. કર્મસત્તાનો સિદ્ધાંત કેવો નિષ્પક્ષ અને અટલ છે! એની સચોટ પ્રતીતિ આ પ્રસંગ કરાવી જાય છે. અને “બંધસમય ચિત્ત ચેતીએ ઉદયે શો સંતાપ ? ” આ પંક્તિનું પણ મરણુ મૂકી જાય છે.
३४. ग्वाले का तीक्ष्ण काष्ठसलाका द्वारा अति दारूण कर्णोपसर्ग तथा उसका निवारण भगवान् जब छम्माणि गाँव के बाहर ध्यानस्थ दशा में थे, तब सन्ध्या के समय कोई ग्वाला भगवान् के समीप बैल छोड़कर गाँव में चला गया। और जब वह वापस लौटा तब बैलों को वहाँ न देखकर भगवान् से पूछा-'देवार्य ! मेरे बैल कहाँ गये?' मौनी भगवान् द्वारा उत्तर न मिलने पर दुष्ट ग्वाल ने क्रुद्ध होकर भगवान् के दोनों कानों में काँस नामक काठ के कीले (कठोर दर्भघास की अति तीखी सलाकें) पत्थर से ठोक दिये और कोई निकाल न सके इस लिये उनके बाहरी भागों को भी काट दिया ।
ऐसे दारुण कष्ट में भी भगवान् निश्चल भाव से ध्यानस्थ ही रहे और कठिन कमों को क्षीण किये। वहाँ से शल्यसहित भगवान् मध्यमा (पावा) पधारे और भिक्षा के लिये सिद्धार्थ वणिक के घर पहुँचे, उस समय वह मित्रवैद्य खरक के साथ बात कर रहा था। भगवान् के पधारने पर उसने वन्दनपूर्वक स्वागत किया। उस समय खरक ने भगवान् की मुखाकृति से उनके शरीर में कहीं शल्य है, यह समझ लिया। फिर शरीर की परीक्षा करते हुए कानों में लकड़ी के कीले खोंसे हुए देखकर सिद्धार्थ को बताया। वह काँप उठा। उसने कहा कि- 'ये शल्य शीघ्र बाहर निकालो
और पुण्य के भागी बनो।' बाद में भगवान् को बड़ी कठिनाई से समझाकर तैल द्रोणी में बिठाया, नसों को नरम करने के लिये खूब मालिश की और बाद में कुशल-प्रयोगपूर्वक सँड़सी से कीले निकाल दिये। उस समय भयङ्कर वेदना के कारण भगवान् के मुख से एक भीषण चीख निकल पड़ी।
गत जन्म में भगवान् की आत्मा ने अज्ञान से बाँधा हुआ पापकर्म अन्तिम भव में उदय आया। कर्म किसीको छोडता नहीं, और तदाकार बने हुए कर्मों का भोग करना ही पड़ता है। इसीलिए पाप कर्म बाँधने के समय जागृत रहना नितान्त जरूरी है।
34. EARS PLUGGED WITH PEGS AND THEIR REMOVAL BY PINCERS Once Bhagavān Mahāvīra was standing motionless, absorbed in deep meditation, on the outskirts of the village Chhammāni. A cowherd left his oxen near him and asked him to keep an eye on them. When he returned, he did not find the cattle and so he inquired about the missing cattle. When he received no reply to his persistent queries, he became
furious and plugged hard grass pegs in the ears of Bhagavān Mahāvīra. The saint bore all the pain patiently. From there, Bhagavan Mahavira went to Pāvā. In the course of his begging round, he entered the house of a rich merchant named Siddhārtha, who was then sitting in the company of an eminent physician named Kharaka. The physician immediately realised from the facial expression of Bhagavān Mahāvīra that he was suffering from some acute pain. He was persuaded with great difficulty to undergo the operation. He was made to sit in a basin filled with oil, given a massage and then the pegs were removed by means of pincers. The pain was so excruciating that even Bhagavān Mahavira cried out in agony. L' I૮ [ 3 ] ૬] 1 ૨ ૩] | 38 9 3 5 | SIL t, | ૩૦ ક. ૪ ૧] ૨] ૧ | |
**
.
*
# Hema wee||#ews
****
| | | |
|૪||૨૩ કે ૪
થી
છ
al

d ation International

Page #93

૩૪ : ગોવાલીઆહાશ ભગવાનના બંને કાનમાં જંગલી કાછના અણીદાર ખીલા ઠોકવાનો મહાતિમહાઉપસર્ગ અને જિજ્ઞવૈદ્વારા તેનું નિવારણ ३४ : चोर समझकर गोपद्वारा भगवान् के दोनों कों में काठ के कीलें ठोक देने का महातिमहाउपसर्ग और विज्ञवैद्य से उसका निवारण 34 : Bhagavan Mahavira's ears plugged with needle-like wooden pegs. The pegs are being extracted with the help of pincers

Page #94

3५.३५.35 ૩૫. સાધનાના અંતે ધ્યાનની પરાકાષ્ઠાનું સુભગદર્શન અને શુક્લ ધ્યાનમાં પ્રવેશ અનાદિ કાળથી આત્મપ્રદેશો સાથે ક્ષીર-નીરની જેમ એકાકાર બનેલાં શુભાશુભ કર્મોનો ક્ષય થાય તો જ આત્મા મુક્તિ-મોક્ષને મેળવે છે, પણ એ પહેલાં કેવલજ્ઞાનનો મહાન પ્રકાશ પ્રાપ્ત કરવો જોઈએ. એ પ્રકાશ મેળવવા આત્માના મૂલભૂત અવિનાભાવી લેખાતા જ્ઞાનાદિ ગુણોના ઘાતક ગણાતા, ઘાતથી ઓળખાતાં જ્ઞાનાવરણીય, મોહનીય આદિ ચાર ઘાતી કર્મોનો ક્ષય કરવો જ જોઈએ. અને એ ક્ષય કરવા માટે સંયમપૂર્વક તપ અને ધ્યાનસ્વરૂપ અગ્નિને
પ્રચંડ રીતે પ્રજવલિત કરવો જોઈએ. તે દરમિયાન જે જે ઉપગ, પરિષહો અને સંકટો આવે તેનો હિંમતથી સમતાભાવે આત્મબળ કે મનોબળથી સામનો કરી, ધ્યેયની દિશામાં આગળ વધવું જોઈએ. તેમ જ વિષય-વાસનાઓનું શમન અને ક્રોધ-માન-માયા-લોભાદિ કષાયોનું દમન કરતાં ક્ષમાદિ આત્મિક ગુણોનો વિકાસ સાધી રાગ-દ્વેષ વિનાની નિર્મળ–વીતરાગ અવસ્થા પણ મેળવવી જોઈએ. આટલું થાય ત્યારે આત્માનાં ચાર ઘાતી કર્મોનો ક્ષય થાય છે. ત્યાર પછી જીવનના અંતે તે આત્મા શેષ અઘાતી ચાર કર્મોનો ક્ષય કરીને આઠેય કર્મથી રહિત બની અવ્યાબાધ, અનંત અને શાશ્વત એવા મુક્તિસુખનો અધિકારી બને છે. ભગવાન પોતાના અંતિમ લક્ષ્યને સિદ્ધ કરવા અદ્યાવધિ ઉક્ત પ્રક્રિયાનો જ અમલ કરી રહ્યા છે.
| ભગવાનનો મહાન આમા ધર્મધ્યાનની પરાકાષ્ટાએ પહોંચીને શુકલ-અત્યજજવલ પ્રકારના ધ્યાનમાં પ્રવેશ કરવાની તૈયારી કરી રહ્યો છે. તેનો ખ્યાલ આપતું, ધ્યાનપોષક વાતાવરણને દર્શાવતું આ ભાવવાહી ચિત્ર છે. કેવલજ્ઞાન પહેલાં ભગવાનનો આત્મા पापा शुषोथी महान मन्यो हतो, ना२१ ४६५सूत्र'मा मारता संखे इव निरंजणे०' वगेरे विशेषणाने 28 ३२ता नामां ચિત્રો દ્વારા રજૂ કરી દર્શાવેલાં છે.
३५. साधना के अन्त में ध्यान की पराकाष्ठा का सुभगदर्शन और शुक्ल ध्यान में प्रवेश अनादि काल से आत्मप्रदेशों के साथ क्षीर-नीरवत् एकाकार बने हुए शुभाशुभ कर्मों का क्षय हो, तभी आत्मा मुक्ति को प्राप्त करती है। किन्तु इससे पूर्व केवलज्ञान का महान् प्रकाश प्राप्त करना चाहिये। उस प्रकाश की प्राप्ति के लिये आत्मा का ज्ञानादि गुणों के घातक चार घाती कर्मों का क्षय करना चाहिये और उसका क्षय करने के लिये संयमपूर्वक तप तथा ध्यानस्वरूप अग्नि को प्रचण्ड रूप में प्रज्वलित करना चाहिये। उसमें जो जो उपसर्ग, परीसह और संकट आएँ उनका साहस-पूर्वक धैर्य और समताभाव से
सामना करते हुए ध्येय की दिशा में तेजी से अग्रसर होना चाहिये। तथा विषय-वासनाओं का दमन, और क्रोध, मान, माया, लोभादि कषायों का शमन करते हुए क्षमादि आत्मिक गुणों का विकास कर रागद्वेष विहीन निर्मल-वीतरागावस्था भी प्राप्त करनी चाहिये। तदनन्तर वह आत्मा अवशेष अघाती चार कर्मों का क्षय करें। जब वह पूरा आठों कर्म से रहित हो तब वह अव्याबाध, अनन्त और शाश्वत ऐसे मुक्ति सुख की अधिकारी बनती है। भगवान् अपने चरम लक्ष्य को सिद्ध करने के लिए अद्यावधि उक्त प्रक्रियाओं को ही प्रयोग में ला रहे हैं।
भगवान् की महान् आत्मा धर्मध्यान की पराकाष्ठा पर पहुँचकर शुक्ल-अत्युज्ज्वल ध्यान में प्रवेश कर रही है। उस समय का यह भाववाही चित्र है। केवलज्ञानप्राप्ति के पूर्व भगवान् की आत्मा किन-किन गुणों से अलङ्कत बनी थी! यह 'कल्पसूत्र' मूल में आये हुए 'संखे इव निरंजणे०' इत्यादि विशेषणों के भावों को, यहाँ चारों ओर के किनारे के चित्रों से दिखाया गया है।
35. BHAGAVĀN MAHĀVĪRA ABSORBED IN SUKLA-DHYANA-HIGHEST
MEDITATION
The soul is compelled to go through the cycle of worldly existence in order to suffer the results of its own actions-good or bad. This kärmic bondage of the soul is there from time immemorial. In order to attain liberation-Moksa-it is essential to destroy the fourfold destructive karmans. When that is accomplished the soul attains Kevala-Jnana
or Absolute Knowledge. But to attain that, one has to practise perfect self-control and absolute meditation. The path is beset with umpteen difficulties and obstacles and in order to overcome them, one must conquer all passions and be completely detached and balanced. The illustration depicts Bhagavān Mahavira absorbed in the highest type of deep meditation. The white halo and the white aura are symbolic of the highest purity.
DOESED
चित्रमे जीवको मानव जन्मलेने केलीये स्त्रीका
गर्म स्थान में आका TERUSकैसीकसीमहादस्वी गर्भाशय-स्थान जवस्था में गुजरना पड़ता है, वह ध्यान से देख कर कभी (एमी अवश्थामें पुनः आजान पडेएसा धमे पुरुषार्थ करें जिससे आत्मामोशंगामीबननायास
परिजका ना७.दिनका 25.DAYS 136.DAYS
.रिज (रमासा८४ दिनबागभा१४० दिनकाशमा १६दिनकायमा१९०निकायमा०दिन (मासमाताका उदरकेसाथ जुडूबा-जोड 60.DAYS(2mown12WEEK 20WEEK 24 WEEK 28 WEEK 40 WEEKHम.का) बालक TWINS
Elucation International

Page #95

૩૫ : પરિસહ-ઉપસગાંને સમભાવથી સહન કરવાપૂર્વક, સંયમ અને તપની ઉયસાધનાથી પ્રાસ ૫૨મસમાધિમાં લયલીન ભગવાન ३५ : परिसह-उपसगों को समभाव से सहन करने के साथ संयम और तप की उम्र साधना से प्राप्त परमसमाधि में लयलीन भगवान् 35 : Bhagavan Mahavira deeply absorbed in the highest type of meditation
Jain Education Intemational

Page #96

૩૬. ગોદોતિકાસને સ્થિત ભગવાનને કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ [૪] કેવળજ્ઞાન કલ્યાણક
ઓછામાં ઓછા બે ઉપવાસ (છઠ્ઠ)થી લઈને છ છ મહિના સુધીના ઉપવાસ બાદની અનેકવિધ મહાતપશ્ચર્યાપૂર્વક ચાનો, યનો, નિર્જન સ્થાન વગેરે જળોમાં ાનય નહી. શૈવ મનુષ્યાદિ દ્વારા થયેલા ઉપસર્ગો અને પરીકહોને સમભાવપૂર્વક સ્વેચ્છાથી સહન કરી, સાધિક સાડાબાર વર્ષની સાધનાને અંતે ભગવાન ધર્મ-ધ્યાનની પરાકાષ્ઠાએ પહોંચ્યા. ત્યાર બાદ તેઓશ્રી મધ્યમામાંથી વિહરી, જામ્બિક ગામે આવ્યા અને ત્યાં ગામ બહાર વહેતી ઋજુવાલિકા નદીના કિનારા ઉપરના ખેતરમાં દાખલ થયા ત્યારે તેમને બીજો ઉપવાસ હતો. વિશ્વમાં પ્રાણિમાત્રનું યથાર્થ કલ્યાણ કરવું હોય તેને વિશ્વનો સમસ્ત પાર્યો, તેની વૈકાલિક અવસ્થાઓ અને તેનાં ગૂઢ રહસ્યોનું સંપૂર્ણ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવું જોઈએ. કે. માટે ‘કેવલજ્ઞાન ’નો મહાપ્રકાશ મેળવવો જોઈ એ. એ મેળવવા આત્મિકગુણોના પૂર્ણવિકાસને રૂંધી રહેલાં કર્મોનો ક્ષય કરવો જોઇએ. એ કરવા માટે અહિંસા, સંયમ અને તપની મહાસાધના કરવી જોઈએ. ભગવાન ૧૨૫ વર્ષ સુધી એ માર્ગને અનુસર્યાં, અને પ્રારંભેવી મહાસાધનાની અન્તિમ સિદ્ધિ(કેવળજ્ઞાનપ્રાપ્તિનો સમય નિકટ ભાવી રહ્યો હતો ત્યારે ભગવાને શાકાની નીચે સૂર્યના શ્રાપમાં ગોદોહિકાસને (ચિત્ર-મુજબ) બેસીને શુકલધ્યાનમાં પ્રવેશ કર્યો. એમણે ધ્યાનાર્હ વિવિધ વિષયોમાંથી મનને ખેંચીને ઇષ્ટ વસ્તુની ઉપર ધ્યાનને કેન્દ્રિત કર્યું. મન નિષ્ડકંપ બનતું ગયું.ઉત્તરશત્તર વિશુદ્ધ શુકલધ્યાનમાં પ્રવિષ્ટ હતા ત્યારે, તેઓશ્રીએ મોહનીય,જ્ઞાનાવરણીય, દર્શનાવરણીય, અને અંતરાય, આ ચાર ઘાતીકર્મોનો સંપૂર્ણ ક્ષય કર્યાં અને (પાંચમું) કેવલજ્ઞાન તથા કેવલદર્શન પ્રગટ થયાં. તે દિવસ હતો વૈશાખ સુäિ મનો, અને પ્રહર હતો ચોંધો. ભગવાન સર્વજ્ઞ અને સર્પદથી થયાથી તેઓ સંપૂર્ણ લોકાલોક-વિશ્વનો ત્રચ કાલના મૂર્વામૂર્છા, સૂક્ષ્મ કે સ્થૂળ, સુપ્ત કે પ્રગટ એવા સમસ્ત જડ, ચેતન પદાર્થો, અને તેના પર્યાયો (વસ્ત્રી)ને પ્રત્યક્ષ રીતે એવા જાણવાવાળા થયા. તેમ જ અઢાર દોષ રહિત થતાં ‘અરિહંત’ બન્યા. તેથી તેઓ ત્રણેય લોકને આરાધ્ય, વંદનીય અને પૂજનીય બન્યા.
અને
३६. शुक्लध्यान निमग्न भगवान को केवलज्ञान- त्रिकालज्ञान की प्राप्ति
कम-से-कम दो (छ) उपवास से लेकर छः छः महीने तक के उपवास आदि से अनेकविध महातपश्चर्यापूर्वक उद्यान, बन, निर्जनस्थान आदि स्थलों में ध्यानस्थ रहकर देव-मनुष्यादि कृत उपसगों और परिसहों को समभावपूर्वक सहन कर साधिक साढ़े बारह वर्ष (१९५ दिन) की साधना के पश्चात् भगवान् धर्मध्यान की पराकाष्टा पर पहुँचे और तदनन्तर वे मध्यमा से विहार करके जृम्भिक गाँव आये। वहाँ गाँव के बाहर बहती हुई ऋजुवालिका नदी के किनारे पर स्थित खेत में पधारे। तब उनका दूसरा उपवास था। अवशिष्ट घातीकर्मों के क्षयपूर्वक केवलज्ञान का प्रकाश प्राप्त करने के लिये भगवान् सालवृक्ष के नीचे धूप में ही गोदोहिका या उकहूँ आसन से (चित्र में दिखाये अनुसार) बैठकर शुक्लध्यान में प्रविष्ट हुए। ध्यान को केन्द्रित किया । मन निष्प्रकम्प होता गया। उत्तरोत्तर विशुद्ध शुक्लध्यान में प्रविष्ट भगवान् को मोहनीय ज्ञानावरणीय, दर्शनावरणीय, तथा अन्तराय, इन चार घातीकर्मों का सम्पूर्ण क्षय करने के साथ साथ पाँचवाँ केवलज्ञान और केवलदर्शन प्रकट हुआ। उस समय वैशाख शुक्ल दसमी का चौथा प्रहर था। तब से भगवान् सर्वज्ञ और सर्वदर्शी बने। सम्पूर्ण लोकालोक - दृश्यादृश्य विश्व के तीनों काल के मूर्तीमूर्त, सूक्ष्म या स्थूल, गुप्त या प्रकट ऐसे समस्त जड़-चेतन पदार्थ और उनके पर्यायों (अवस्थाओं) के प्रत्यक्ष ज्ञाता और द्रष्टा बने। इतना ही नहीं वे अठारह दोष रहित सर्वगुणसम्पन्न अरिहन्त होकर तीनों लोक के पूजनीय बने। समस्त विश्व की आमूलचूल व्यवस्था का परिपूर्ण ज्ञान होने के बाद भगवान् प्रवचन देने के पूर्णाधिकारी बने ।
ध्यानार्ह विविध विषयों से मनको खींच कर इष्ट वस्तु पर
36. BHAGAVAN MAHAVIRA ATTAINS ABSOLUTE KNOWLEDGE (KEVALAJNANA) Bhagavan Mahāvīra practised severe austerities and deep meditation for a period of twelve years and a half. During this period he used to reside in parks, forests and deserted places and bore all the obstacles and tortures patiently and bravely. He used to observe fasts commencing from a two-days, fast and gradually going up to a fast lasting for six months. He had now reached the highest stage of meditation. He then reached the village Jṛmbhika and stayed on the banks of the river Rjuvaluka. At that time he was observing a fast of two days. In order to annihilate the lingering remnants of the destructive Karmans, Bhagavan Mahāvīra sat down in the cow-milking' posture, as shown in the illustration. His mind was absorbed in the highest type of meditation and with all the karmans completely destroyed, he attained the absolute knowledge on the tenth day of the bright half of the month of Vaisakha. He became omniscient, comprehending and visualising everything in the whole universe, - as well as everything in the past, present, and the future. Being free from all impurities, he now became an Arihanta.
कुतबी
लम्बी चौकी
स्कोर कट सिंगल कर बंगुट कट स्कोर,
+ इमराल्ड क
Jacation Intemational
३९.३६.36
इमराल्ड कट
तावडा
गिरदा
आंचल पिय- शेष नयेती अथवा अॅन्टवर्प डच होलेन्ड डबल रोझ डच होलेन्ड च ब्रिलियन्टल मार्कचीझ रोझ रोझ रोझले रोझ ब्रियोलेट
यहाँ इ.स.
₹330 से १७९ के बीच हीरा-रत्न के प्रचलित
कर के
वि.ल.म
नमूने 'स्टेप कर बताये है। बीड

Page #97

૩૬ : વિશ્વનાં સમસ્ત જડ-ચેતન દ્રવ્યો અને ત્રૈકાલિક પર્યાયો-અવસ્થાઓનું સંપૂર્ણ જ્ઞાન કરાવનાર ‘કેવલજ્ઞાન ’(સર્વજ્ઞતા)ની પ્રાપ્તિ ३६ : विश्व के समस्त जड़-चेतन द्रव्यों और त्रैकालिक पर्यायों का सम्पूर्ण ज्ञान करानेवाले केवलज्ञान (सर्वज्ञता ) की प्राप्ति 36 : Bhagavān Mahavira attains omniscience ( Kevala jnana) while absorbed in the highest type of meditation For Personal & Private Use Only

Page #98

3७.३७.37 ૩૭. દેવનિર્મિત સમવસરણ-(ધર્મસભામંડ૫)માં ભગવાનનો આધોપદેશ-પ્રથમ ધર્મદેશના દિવસના ચોથા પ્રહરે કેવલજ્ઞાન થતાં ઈન્દ્રાદિકનાં સિંહાસનો ચલિત થયાં. હર્ષિત થયેલા અસંખ્ય દેવો ચોથા ક૯યાણુકની ઊજવણી કરવા આવી પહોંચ્યા. તેઓએ દર્શન-વંદન કરી ભગવાનના પ્રવચન માટે સમવસરણું(ધર્મસભા)ની રચના કરી. એ સભામાં દેવોની જ હાજરી હોવાથી કોઈ ને વિરતિ-ત્યાગપરિણામ થયો નહિ. ત્યાંથી બોધિપ્રાપ્ત (કેવલી) ભગવાન મહાન લાભનું કારણ જાણી એક રાતમાં જ દીર્ધ વિહાર કરી મધ્યમા-(પાવાપુરી-)ના
મહાસન ઉદ્યાનમાં પધાર્યા. ત્યાં દેવોએ ભગવાનનું બીજું સમવસરણું રહ્યું. પ્રવચનસભા કે ધર્મસભાને જૈન પરિભાષામાં સમવસરણ ' કહેવામાં આવે છે. દેવો દૈવિક શક્તિથી વૈક્રિય પદગલો દ્વારા તેની રચના કરે છે. આ સમવસરણું ગોળ કે ચોરસ હોય છે. (અહીં ગોળ ચીતરેલું છે.) તે ત્રણ ગઢનું હોય છે. એમાં નીચેથી પહેલો ગઢ રૂપાનો, તે ઉપર બીજે સોનાનો, તે ઉપર ત્રીજો વિવિધ મણિરત્નોનો હોય છે. પહેલા ગઢનું તળિયું દેવ-મનુષ્યના વાહન માટે, બીજાનું તળિયું પશુ-પક્ષીઓ માટે અને ઉપરનું અંતિમ તલ દેવ-મનુષ્યની બાર પર્ષદા-સભાવાળું ભગવાનને દેશના આપવા માટે હોય છે. અષ્ટમહાપ્રાતિહાર્યો-(અતિશયો-)યુક્ત ભગવાન સિંહાસનમાં પૂર્વાભિમુખ બેસી પ્રવચનમુદ્રાથી, અનેક ગુણસંપન્ન વાણીથી માલકોશ રાગમાં, અને ત્યાગ વૈરાગ્યની ગંગામાં સ્નાન કરાવનારી આધ્યાત્મિક પ્રકારની અમોધ દેશના આપે છે. આ પ્રવચન મૃદુ-મધુર એવી અર્ધમાગધી ભાષામાં જ આપતા હોવા છતાં ભગવાનના વિશિષ્ટ અતિશયને લીધે વિવિધ ભાષાભાષી હજારો લોકો તેમ જ પશુ-પક્ષીઓ સુધા પોતપોતાની જ ભાષામાં સમજી જાય છે. ભગવાન ક્યારેક સુવર્ણમય કમળ ઉપર બેસીને પણ દેશના આપે છે. રોજ બે વખત થઈને તેઓ છ છ કલાકનાં પણ પ્રવચનો કરે છે.
३७. देवनिर्मित समवसरण [अद्वितीय और अद्भुत प्रवचन मण्डप] में भगवान का आद्य धर्मप्रवचन दिन के चौथे प्रहर में केवलज्ञान होने पर इन्द्रादि के सिंहासन डोल उठे। हर्षित असंख्य देव चौथे कल्याणक का उत्सव मनाने के लिये आ पहुँचे। उन्होंने दर्शन-वन्दन करके भगवान् के प्रवचन के लिये समवसरण (धर्मसभा) की रचना की। इस सभा में देवों की ही उपस्थिति होने से किसी को सर्वविरति-देशविरति आदि विषयक त्याग परिणाम नहीं हुआ। वहाँ से बोधिप्राप्त भगवान् महान् लाभ का कारण जानकर एक रात्रि में ही दीर्घ विहार करके मध्यमा (पावापुरी) के महासेन उद्यान में पधारे। वहाँ
देवों ने भगवान् के द्वितीय समवसरण की रचना की। प्रवचनसभा या धर्मसभा को जैन परिभाषा में 'समवसरण' कहते हैं। देवगण दैवी शक्ति से वैक्रिय पुद्गलों द्वारा उसकी रचना करते हैं। यह समवसरण गोल अथवा चौकोर होता है। प्रस्तुत चित्र में इनका गोल चित्रण है। यह तीन गढ़ (मंजिल) का होता है। इनमें नीचे से पहला गढ़ चाँदी का, उसपर सोने का और उसपर तीसरा विविध मणि-रत्नों का होता है। पहले गढ़ का तल-प्रदेश देव और मनुष्यों के वाहन आदि के लिये, दूसरा तल-प्रदेश पशु-पक्षियों के लिये और अन्तिम तल देव-मनुष्यों की बारह पर्षद् सहित भगवान् द्वारा देशना-प्रवचन देने के लिये होता है। इस के बीच में विशाल अशोक वृक्ष होता है। उसके नीचे अष्ट महाप्रातिहायों-अतिशयों से युक्त सिंहासन स्थित भगवान् चतुर्मुख से, अनेक गुणसम्पन्न वाणी द्वारा मालकोश राग में अमोघ देशना देते हैं। यह प्रवचन अर्धमागधी भाषा में होता हुआ भी भगवान् के विशिष्ट अतिशय-प्रभाव के कारण विविध भाषाभाषी मनुष्य तथा पशु-पक्षी अपनी ही भाषा में समझ लेते हैं। कभी कभी सुवर्णमय कमल पर बैठ कर भी भगवान् देशना देते हैं। और दो बार हो कर छह घण्टे तक का भी प्रवचन करते हैं।
37. BHAGAVAN MAHĀVĪRA DELIVERING A SERMON IN THE SAMAVASARANA The thrones of Indra and the other gods received tremors the moment Bhagavān Mahāvīra attained omniscience. Immediately, hosts of gods thronged there to celebrate the fourth Kalyanaka (auspicious occasion). They constructed a divine Assembly Hall, known as Samavasarana, for Bhagavān Mahavīra's first sermon. He delivered the first sermon at
night when only the gods were present. Then overnight Bhagavān travelled to Pāvāpuri and stayed in the garden named Mahasena. The gods constructed another divine assembly hall there. This Samavasarana hall is either circular, as in the illustration, or a square one. There are three enclosures. The lowest is of silver, the upper one is of gold and the uppermost one is of precious stones like diamonds etc. The first enclosure serves as a sort of parking ground for the conveyances of gods and men, the second one is meant for lower animals, and the third and the uppermost for gods and human beings. Under Asoka tree, Mahāvīra (delivering sermon) precepting in Ardhamāgadhi understood by all.
हास्य
भयानक
ANI
O
India
@
नव रस 50

education International

Page #99

Wha
CELE
૩૭ : જ્ઞાનપ્રાપ્તિ બાદ દેવનિર્મિત ‘સમવસરણ ’(પ્રવચનમંડપ)માં અશોકવૃક્ષ નીચે બેઠેલા ભગવાનનું અદ્ભુત અને અમોધ ધર્મપ્રવચન ३७ : ज्ञानप्राप्ति के बाद देवनिर्मित 'समवसरण (प्रवचनमंडप ) में अशोकवृक्ष के नीचे भगवान् का धर्मतीर्थ प्रवर्तन के लिये अद्भुत और अमोघ धर्मप्रवचन 37 Mahavira delivering the sermon in Samvasarana arranged by gods where souls forget their birth enmity For Personal & Private Use Only

Page #100

३८.३८.38
૩૮. અષ્ટમહાપ્રાતિહાર્યસહ સુવર્ણકમળ પર વિહાર પોતાના અંતિમ ભવમાં જન્મ પામીને લોકોનું કલ્યાણ કરવાદીક્ષા લઈને કેવલજ્ઞાન (ત્રિકાલજ્ઞાન) પ્રાપ્ત કરે ત્યારે ભગવાન સાચા અર્થમાં વીતરાગ-તીર્થકર બને છે. હવે એમને ઈચ્છા, તૃષ્ણા, અપેક્ષા વગેરે કાંઈ હોતું નથી. છતાં ઈન્દ્રાદિદેવો ભકિતથી અનાદિકાલીન પોતાના કર્તવ્યના કારણે આઠ પ્રકારે તેઓશ્રીનો મહિમા કરે છે. જૈન પરિભાષામાં એને અષ્ટ મહાપ્રાતિહાર્યો કહેવાય છે. કેવલજ્ઞાન પછી આજીવન રહેનારા આ પ્રાતિહાર્યો આકાશમાં ભગવાનની સાથે જ ચાલે છે. તેનાં નામ અનુક્રમે ૧. અશોકવૃક્ષ
(આસોપાલવ નહીં), ૨.પુષ્પોની વૃષ્ટિ,૩.અત્યંત મધુરદિવ્ય ધ્વનિ,૪. ચામર વીંજવા,પ.બેસવા માટે સિંહાસન,૬. મસ્તકની પાછળ ફરતું આભા-પ્રકાશ મંડળ, ૭. દુંદુભિ એટલે નગારા વગેરેનો મધુર ધ્વનિ ૮. માથા ઉપર ત્રિકોણાકારે (માથા ઉપર પ્રથમ મોટું, તેની ઉપર નાનું, તેની ઉપર તેથી નાનું) ઉપરાઉપરી ત્રણ છત્રો છે. તે ઉપરાંત હવે ભગવાન ધરતી ઉપર ન ચાલતાં દેવોએ મૂકેલાં સુવર્ણનાં મુલાયમ કમળો ઉપર ચાલે છે. દેવો ભકિતથી ધરતી ઉપર બધી જાતના સુગંધી પુષ્પો પાથરે છે. આ પ્રમાણે દિવ્ય અને ભવ્ય પ્રભાવ પાથરતી શોભાયાત્રા સાથે ભગવાન નિર્વાણ પયંત વિચરતા २४ छ.
३८. अष्ट महाप्रातिहार्य सह सुवर्णकमल पर विहार अपने अंतिम भवमें जन्म लेकर लोक-कल्याणके पावन उद्देश्यसे दीक्षा स्वीकार कर जब केवलज्ञान-त्रिकालज्ञान प्राप्त करते है तब वे सच्चे अर्थोंमें वीतराग-तीर्थंकर बन जाते है। अब उन्होंने इच्छा, तृष्णा, अपेक्षा आदि कुछ नहीं होता। ऐसा होने पर भी इन्द्रादि देव भक्तिसे तथा अपने अनादिकालीन कर्तव्य के कारण आठ प्रकारसे उनकी महिमा करते है। जैन परिभाषामें इन्हें अष्ट महाप्रातिहार्य कहते है। केवलज्ञान के बाद आजीवन रहनेवाले ये प्रातिहार्य आकाशमें भगवान के साथ ही चलते हैं। उनके नाम क्रमशः
इस प्रकार हैं। १. अशोकवृक्ष (आसोपालव नहीं) २. पुष्पोंकी वर्षा ३. अत्यन्त मधुर दिव्य ध्वनि ४. चामर ढोलना ५. बैठनेके लिए सिंहासन ६. मस्तिष्क के पीछे चारों ओर घूमता आभा मंडल ७. दुंदुभि अर्थात् नगाडे आदिकी मधुर ध्वनि और ८. मस्तिष्क पर त्रिकोणाकारे तीन छत्र।
इनके अलावा भगवान अब धरती पर नहीं चलते हैं बल्कि देवों द्वारा स्थापित सुवर्णक कोमल-कमलों पर पाँव रखकर चलते हैं। भक्तिवश देव धरती पर सभी प्रकारके सुगंधी पुष्ष बिछाते हैं। इस प्रकार दिव्य और भव्य प्रभाव फैलाती शोभायात्राके साथ भगवान निर्वाण पर्यन्त विचरण करते हैं।
38. A TIRTHAMKARA'S RELIGIOUS WALK ALONG WITH EIGHT GREAT DIVINE
ACCOMPANIMENTS ON A GOLDEN LOTUS When a Tirthamkara acquires absolute knowledge-Kevala JMåna he begins to preach religion for the welfare of people. Thus he truly becomes a Tirthamkara Vitaraga a conqueror of all passions. Now he does not feel any desire, passion or expectation. Still gods like Indra with his eight divine accompaniments worship him. In jaina-terminology these divine accompaniments are known as
*Asta Maha-Prätihärya. These Prätihāryas follow Bhagavan through out their lives. Their names are-(1) Asoka-tree (not Aso-Palava) (2) a shower of flowers (3) celestial notes (music) (4)a chowrie (5) a throne with Lion-diagram (6) a halo round his head (7) sweet notes of a drum (8) three divine umbrellas (chatras) on head in a triangular shape (The biggest one over the head, then the smaller one and the smallest, the last above). Bhagavān does not walk on the earth but walks on the soft golden lotuses spread by gods. Gods, with devotion, scatter scented flowers on the earth under his feet. Thus Bhagavän moves from place to place till 'Nirvana'in a very grand and impre ssive manner.
[ODroreparam
शान्त
Jai
o n Interational

Page #101

३
४
१
६
आदिव
अष्ट महाप्रातिहार्य सह तीर्थंकर देवों के विहार की झलक
૩૮ : સર્વોચ્ચ કક્ષાએ પહોંચેલા તીર્થંકરો અષ્ટપ્રાતિહાર્યોની શોભા સાથે સુવર્ણકમળ ઉપર કેવી રીતે વિહાર કરે છે તેનું દ્રશ્ય ३८ : सर्वोच्चकक्षा प्राप्त तीर्थंकर अष्टप्रातिहार्योकी शोभाके साथ सुवर्णकमल पर किस तरह विहार करते हैं उसका दृश्य
Jain Education Internation 38 Omniscient Tirthankars' Bhagavan Shri Tirthankara walk on golden lotus with eight divine accompaniments

Page #102

૩૯, શાસ્ત્રાર્થ કરવા માટે આવેલા ૧૧ વિજ્ઞાન બ્રાહ્મણો
આ ચિત્ર એટલા માટે બનાવરાવ્યું છે કે ભગવાનને સહુથી પ્રથમ અગિયાર શિષ્યો થયા જેઓ ગણધર શબ્દથી ઓળખાયા. તેઓ બ્રાહ્મણ અવસ્થામાં ભગવાન પાસે આવ્યા. એ બ્રાહ્મણ અવસ્થાનું ચિત્ર બની શકયું ન હતું તેથી આપ્યું ન હતું. મને એમ થયું કે છેલ્લા તીર્થંકર ભગવાન મહાવીર અને એમના પ્રથમ અને મુખ્ય શિષ્યો જૈનો નહીં પણ બ્રાહ્મણો જ છે, આ એક વિશેષતા હતી. ભગવાનના શાસનમાં જ્ઞાતિભેદ ન હતો. આ જાણીને જૈનો અને બ્રાહ્મણો બંનેવચ્ચેનો ભ્રાતૃભાવ વધે એ કારણે આ પ્રસંગ રજૂ કર્યો છે. જુદા જુદા સ્થળના એ અગિયારે બ્રાહ્મણો ચાર વેદ અને ચૌદ વિદ્યામાં નિપુણ હતા, શાસ્ત્રાર્થ કરવામાં પારંગત હતા. તે સેંકડો શિષ્યોના परिवारवाणा अगियारे गघरोना नाम अनुभे १ इन्द्रभूति, २ अग्निभूति, उ. वायुभूति, ४. व्यक्त ५. सुधर्मा, ६. मंडित, ७. भौर्यपुत्र, ८. अपित ८. आता १०. मेतार्य अने ११. प्रभास इता. तेखो अनुकमे आत्मा, अर्म, पंथभूत, हेवो, नरड, पुण्य, परसोड, मोक्ष वगेरेनुं अस्तित्व छे से प्रेम तेनी શંકાવાળા હતા. તેઓ ભગવાન મહાવીર પાસે આવ્યા. સર્વજ્ઞ ભગવાન મહાવીરની યુકિત પૂર્વકની સમજાવટથી શંકાઓનું સમાધાન થઈ જતાં તેમણે ભગવાનના ચરણકમળમાં પોતાનું જીવન સમર્પિત કરી દીધું એટલે દીક્ષા લીધી.
ભગવાનને જીતવા માટે આવેલા પોતેજ જિતાઈ ગયા.
३९. शास्त्रार्थ करनेके लिए १९ विद्वान ब्राह्मणोंका आगमन
भगवान वर्धमानके सबसे पहले ग्यारह शिष्य हुए। जो 'गणधर' कहलाये। ये सभी ब्राहृमण अवस्थामें भगवानके पास आये। इस ब्राह्मणावस्थाका चित्र पहले तैयार न हो पानेके पूर्वकी प्रथमा-आवृत्तिमें नहीं दिया जा सका था। यह एक बहुत बड़ी विशेषता थी कि भगवानके प्रथम और मुख्य शिष्य सभी जैन नहीं लेकिन ब्राह्मण थे। भगवानके शासनमें ज्ञातिभेद नहीं था। यह जानकर जैनों तथा ब्राह्मणों में परस्पर सौहार्दता, भ्रातृभावमें अभिवृद्धि हो, इसी कारणसे यह चित्र यहाँ प्रकट किया गया है। पृथक्-पृथक् स्थानोंके ये ग्यारहों ही ब्राह्मण चार वेद और चौदह विद्यामें निपुण थे, शास्त्रार्थ करने में पारंगत थे। सैंकड़ों शिष्योंके परिवारसे संपन्न उन ग्यारह गणधरोंके नाम अनुक्रम से १ इन्द्रभूति २ अग्निभूति ३ वायुभूति ४. व्यक्त ५. सुधर्मा ६. मंडित ७. मौर्यपुत्र ८. अकंपित ९. अचलभ्राता १०. मेतार्य और ११. प्रभास थे।
वे क्रमशः आत्मा, कर्म, पंचभूत, देव, नरक, पुण्य, परलोक, मोक्ष इत्यादिका अस्तित्व है या नहीं, इस विषयमें वे शंकाशील थे। वे भगवान महावीर के पास आये। सर्वज्ञ भगवान महावीर द्वारा युक्तिपूर्वक समझानेसे उनकी शंकाओंका पूर्ण निरसन हो गया और उन्होंने भगवानके चरणकमलोमें अपना जीवन समर्पित कर दिया। भगवानको जीतनेके लिए आये वे स्वयं भगवान द्वारा जीत गये।
39. ELEVEN LEARNED BRAHMINS' ARRIVAL TO INTERPRETE THE ‘ŚĀŚTRAS'
Bhagavan had first of all eleven disciples known as 'Ganadharas.' They approached Bhagavan as learned Brahmins. It is a main peculiarity that Tirthankara Mahavira's first and chief disciples were Brahmins. It teaches us that there is no caste difference in Jaina religion so the picture will encourage Brahmins and Jainas to come close together. These Brahmins were from different places and were expert in the four 'Vedas' and fourteen branches of knowledge. They were expert in interpreting the 'Sastras. These Gaṇadharas had hundreds of disciples. Their names are in order here
(1) Indrabhūti (2) Agnibhūti (3) Vayubhūti (4) Vyakta (5) Sudharma (6) Mandita (7) Mauryaputra (8) Akamipita (9) Acalabhrātā (10) Metarya (11) Prabhasa. They doubted the existence of soul, Karma, the five elements, the other world, hell, Punya (good deeds), salvation etc. They came to Bhagavān Mahāvīra. Omniscient Mahāvīra dispelled all their doubts skilfully, so they surrendered and dedicated their lives to him. They had come to conquer Bhagavan Mahavira but were conquered themselves.
168744
टेकणशावर्त
Education International
३८.३९.39
नवधावर्त
शावर्त
नवपदावर्त
कारावर्त
ही कारावर्त
श्री कारावर्त
सिद्धावर्त

Page #103

इन्द्रभूति गौतम,

* भगवान श्री महावीर से प्रतिबुद्ध भावि ११ गणधर ब्राह्मण अवस्था में
૩૯ : આત્મા, પરલોક, સ્વર્ગ, નરક વગેરે છે કે નહિ તે અંગે ચર્ચા કરવા, સમાધાન મેળવવા આવેલા ૧૧ વિદ્વાન બ્રાહ્મણો ३९ : आत्मा, परलोक, स्वर्ग, नरक आदि है या नहीं इस बाबतकी चर्चा करके समाधान पाने के लिये आये हुए ११ विद्वान ब्राह्मण
39: Eleven learned Brahmins' arrival to discuss about soul, the other world, heaven, hell with Bhagavan For Personal & Private Use Only
Ад

Page #104

૪૦.૪૦,40
૪૦, અશિષ્યો સહ ૧૧ બ્રાહમણવિદ્વાનોને દીક્ષા, ગણધરપદપ્રદાન શાસ્ત્રસર્જન અને સંઘ સ્થાપના સમવસરણમાં અસંખ્ય દેવો તથા માનવો વચ્ચે, ૩૪ અતિશયો અને ૩૫ ગુણોથી અલંકૃત વાણીમાં ભગવાને અદ્ભુત પ્રવચન આપ્યું. હજારો હૈયાં ધર્મભાવનાથી તરબોળ બન્યાં. બીજી બાજુ એ જ નગરમાં એક મહાયજ્ઞ શરૂ થયો હતો. તે માટે અનેક વિદ્વાન બ્રાહ્મણો આવેલા હતા. એમાં અગિયાર બ્રાહ્મણો મહાવિદ્વાન હતા. એ બધાય પોતાની જાતને સર્વજ્ઞ માનતા હતા. એમાં મુખ્ય ગૌતમ-ગોત્રીય ઇન્દ્રભૂતિ હતા. એ બ્રાહ્મણોએ લોકોના મોઢેથી સાંભળ્યું
કે અમો સર્વજ્ઞ બનેલા મહાવીરને વંદન કરી આવ્યા, ત્યારે ઇન્દ્રભૂતિનો ઈર્ષ્યાગ્નિ પ્રજવલિત બન્યો. ‘મારા સિવાય જગતમાં સર્વજ્ઞ છે જ ક્યાં ? આ કોઈ મહાધૂર્ત લાગે છે. હું જાઉં અને એને શાસ્ત્રાર્થ દ્વારા ચુપ કરી દઉં.’ તેઓ ૫૦૦ શિષ્યો સાથે ત્યાં પહોંચ્યા, પણ દૂરથી ભગવાનને જોતાં જ સ્તબ્ધ બની ગયા. પછી નજીક ગયા ત્યાં જ ભગવાને નામ-ગોત્રના ઉચારપૂર્વક તેમને બોલાવ્યા અને એના મનમાં “ આમા જેવું સ્વતંત્ર દ્રવ્ય છે કે નહિ ? ' એવી જે ગુપ્ત શંકા હતી, તે જણાવતાં જ તેનો ગર્વ ગળી ગયો અને “મહાવીર સાચા સર્વજ્ઞ છે' એવી સંપૂર્ણ પ્રતીતિ થઈ. ભગવાને તરત જ યુક્તિયુક્ત અર્થવાળી ગંભીર વાણીથી શંકાનું સમાધાન કર્યું, એટલે ઇન્દ્રભૂતિએ પાંચસો વિદ્વાન શિષ્યો સાથે ભગવાન પાસે દીક્ષા લીધી. તેની જાણ અન્ય દસ વિદ્વાન બ્રાહ્મણોને થતાં તેઓ પણુ ભગવાન પાસે આવ્યા. તેમની ગૂઢ શંકાઓનાં સમાધાન થતાં હજારો (૪૪૦) શિષ્યો સાથે તેઓ પણ દીક્ષિત બન્યા. ઇન્દ્રભૂતિ મુખ્ય શિષ્ય બન્યા. પછી ભગવાને ઊભા થઈ ઇન્દ્રના હાથમાં રહેલા થાળમાંથી વાસક્ષેપ લઈ સૌના મસ્તક ઉપર નાંખી આશીર્વાદ આપી તેમને ગણધર પદે સ્થાપિત કર્યા. પ્રભુએ સહુને ત્રિપદી આપી. તેના આધારે અર્થથી સમાન પણ શબ્દથી ભિન્ન દ્વાદશાંગશાસ્ત્રોની પ્રાકૃત ભાષામાં શીઘ રચના કરી અને સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક, શ્રાવિકારૂપ શ્રીસંઘની સ્થાપના કરવા દ્વારા સ્વતીર્થ-શાસન-પ્રવર્તન કર્યું.
४०. समवसरण में ११ ब्राह्मण विद्वानों को प्रव्रज्या, गणधरपदप्रदान, शास्त्रों का सर्जन और श्रीसंघ की स्थापना समवसरण में असंख्य देव तथा मनुष्यों के बीच ३४ अतिशयवाले भगवान् ने अद्भुत प्रवचन दिया। हजारों हृदय धर्मभावना से ओतप्रोत हो गये। दूसरी ओर इसी नगर में एक महायज्ञ आरम्भ हुआ था। तदर्थ अनेक विद्वान् ब्राह्मण आये हुए थे। उनमें ११ ब्राह्मण महाविद्वान् थे। वे सब स्वयम् अपने आपको सर्वज्ञ मानते थे। उनमें मुख्य गौतमगोत्रीय इन्द्रभूति थे। उन सभीने लोगों के मुँह से सुना कि हम सर्वज्ञ महावीर को वन्दन कर आये हैं। तब इन्द्रभूति की क्रोधाग्नि प्रचलित हो उठी, 'मेरे
अतिरिक्त जगत् में सर्वज्ञ है ही कहाँ ! यह कोई धूर्त प्रतीत होता है। मैं जाऊँ और उसे शास्त्रार्थ द्वारा चुप कर दूं।' वे सैकड़ों शिष्यों के साथ वहाँ पहुँचे, किन्तु दूर से भगवान् को देखते ही स्तब्ध हो गये। फिर निकट गये, वहाँ भगवान् ने नाम गोत्र लेकर उनको बुलाया और उनके मनमें 'आत्मा जैसा कोई द्रव्य है अथवा नहीं' ऐसी जो शङ्का थी, उसे बताते ही उनका गर्व समाप्त हो गया। भगवान् ने युक्तियुक्त अर्थगंभीर वाणी से उनकी शङ्का का समाधान किया। सम्यक् तत्त्व का यथार्थ ज्ञान पाने पर प्रसन्नमना इन्द्रभूति ने अपने ५०० विद्वान शिष्यों के साथ भगवान् से दीक्षा ले ली। यह बात अन्य १० विद्वानों को ज्ञात होने पर वे भी स्वशिष्यों के साथ वहाँ आ पहुँचे। सभी ने स्वशङ्काओं का समाधान पाने पर दीक्षा ली। भगवान् ने ४४०० दीक्षित ब्राह्मणों पर वासक्षेप डाला। इन्द्रभूतिजी प्रधान शिष्य बने। मुख्य ११ मुनिओं को त्रिपदी-त्रिसूत्री दी। उसके आधार पर प्रत्येक ने प्राकृत भाषामें द्वादशाङ्गशास्त्रों की रचना की। भगवान् ने उनको प्रमाणित किया। और चतुर्विध संघ की स्थापना की।
40. ELEVEN LEARNED BRAHMINS ACCEPTING INITIATION, AS GAŅADHARAS Bhagavän Mahāvīra, endowed with thirty-four Atisayas (distinguished attributes), delivered a soul-stirring and impassioned sermon in the assembly of gods and human beings. Simultaneously, a great sacrifice was in progress in another part of the city. But huge crowds were seen going in the opposite direction, towards Samavasaraṇa.
Indrabhūti, of Gautama Gotra, was the chief priest, and he was told about Bhagavān Mahāvīra's Samavasarana. On hearing this, his vanity was hurt and he decided to put to test the so-called omniscience of the new saint. He, therefore, started towards the Samavasarana accompanied by to his disciples. Mahāvīra, called him by his name and without asking dispelled his doubts about soul, upon which he with his 5oo disciples accepted monkhood. Hearing this, the remaining ten learned scholars came there and their secret doubts having been removed, accepted initiation with 4400 disciples. Mahāvīra, gave Tripadi and established four-fold samgha. 11 Ganadharas, composed Tripadi into Dwādashängi.
MિE 1
Ja
s
on International

Page #105

11
Moto
૪૦ : ભગવાનના ઉપદેશથી ખોધ પામેલા ૧૧ બ્રાહ્મણુ પંડિતોને દીક્ષાપ્રદાન, વાસક્ષેપદ્ધારા આશીર્વાદ, ગણુધરપદે સ્થાપના અને શાસ્ત્ર રચના ४० : भगवान् के उपदेश से प्रतिबुद्ध ११ ब्राह्मण पण्डितों को दीक्षाप्रदान, वासक्षेपद्वारा आशीर्वाद, गणधरपदे स्थापना और द्वादशांग शास्त्र की रचना 40 Eleven learned brahmins, being satisfied for their questions, accept Initiation at the hands of Mahavīra For Personal & Private Use Only

Page #106

४१.४१.41
SEXYANA
૪૧, કૃતકૃત્ય એવા ભગવાન ચૈત્યવૃક્ષને પ્રદક્ષિણા કરે છે ayam yoo ypper આ ચિત્રમાં ત્રણ પ્રસંગો બતાવ્યા છે. ઉપરનો પ્રથમ પ્રસંગ આ રીતે જાહેરમાં પહેલી જ વાર રજૂ થાય છે. આ પ્રસંગ ભગવાન
OPYAproTOP DySPORYAY સિંહાસન ઉપર બેસતાં પહેલાં જે વૃક્ષ નીચે એમને બોધિ-કેવલજ્ઞાન (ત્રિકાળજ્ઞાન) ઉત્પન્ન થયું હોય તેનો આદર કરવા તેને COPYORY PYOY
પ્રદક્ષિણા આપે છે, ભગવાનને આ રીતે જોવા એ પણ એક લહાવો છે. પ્રદક્ષિણા આપ્યા પછી પ્રવચન આપે તે પહેલાં ભગવાન કૃતકૃત્ય PHYYY હોવા છતાં પોતે જ સ્થાપેલા તીર્થનો આદર કરવા બે હાથ જોડી “નમો નિત્યસ્સ” બોલી શ્રીસંઘ-તીર્થને નમસ્કાર કરે છે.
નીચેનાં બે ચિત્રો-ત્રણ કલાકના પ્રવચન બાદ ભગવાન સિંહાસન ઉપરથી ઉઠીને દેવછંદમાં ચાલ્યા જાય.... તે પછી તેઓશ્રીના મુખ્ય શિષ્ય શ્રી ગૌતમસ્વામીજી પ્રવચન આપે છે. પણ ભગવાનની જગ્યાએ બેસીને નહીં પરંતુ શિષ્યના અધિકાર-મર્યાદા મુજબ સિંહાસનની આગળ રહેલ પાદપીઠ ઉપર અથવા લાવવામાં આવેલા આગળ મૂકેલા બીજ સિંહાસન ઉપર બેસીને પ્રવચન આપે છે.
તીર્થંકરદેવો પણ ચૈત્યવૃક્ષ જેવા એક વૃક્ષને પ્રદક્ષિણા આપે એ ક્ષણભર આપણને આશ્ચર્યમાં મૂકે તેવી બાબત છે !
४१. कृतकृत्य भगवान भी चैत्यवृक्षको प्रदक्षिणा देते हैं इस चित्र में तीन प्रसंग बताये हैं। ऊपरका प्रथम प्रसंग इस रूपमें पहली बार प्रकट हो रहा है। जिस वृक्ष के नीचे भगवानको बोधि केवलज्ञान-त्रिकालज्ञान प्राप्त होता है उस वृक्ष का आदर करने के लिए भगवान सिंहासन पर बैठनेसे पूर्व उसकी प्रदक्षिणा देते हैं। इस अति विशिष्ट स्वरूपमें भगवानके दर्शन करना भी एक लाहु है। प्रदक्षिणा देने के बाद देशना देनेसे पूर्व भगवान कृतकृत्य होने पर भी अपने ही स्थापित तीर्थक प्रति समादरभाव प्रकट करने के लिए दोनों हाथ जोड़कर
'नमो तित्यस्स' कहकर श्री संघ-तीर्थको नमस्कार करते है।
नीचेके वो चित्र-तीन घण्टेकी देशनाके बाद भगवान सिंहासन पर से उठकर 'देवछंद' में पधार जाते है। बादमें उनके प्रमुख शिष्य श्री गौतमस्वामीजी देशना देते हैं। परन्तु वे भगवानके सिंहासन पर बैठकर नहीं किन्तु शिष्यके अधिकार, उनके विनय-मर्यादानुसार सिंहासन के आगे स्थित पादपीठ पर अथवा देवों द्वारा लाये गये अन्य सिंहासन पर बैठकर देशना फरमाते है।
तीर्थंकर देव भी चैत्यवृक्ष जैसे एक वृक्षको प्रदक्षिणा देते हैं, यह अत्यन्त मार्मिक आश्चर्यजनक घटना है।
41. EVEN BHAGAVAN MAHAVIRA WHO HAS FULFILLED HIS DUTIES MOVES
ROUND THE HOLY TREE This picture shows three incidents. (1) The first incident above is introduced for the first time. In this incident Bhagavan Mahavira before sitting on the throne moves round the holy tree under which he had attained absolute knowledge-Kevala Jñana in order to respect it. It is a great pleasure to see Bhagavān even in a picture moving round the tree. Then he bowed to Sri Samgha Tirtha by
repeating 'Namo-titthassa' to respect it before delivering his sermon. (2&3) After delivering sermon for three hours Bhagavān Mahavira got down from the throne and returned to 'Devachanda' a place in a Samava sarana. Then his chief disciple Gautama Swamiji delivered a sermon not from the Bhagavān Mahāvīra's throne but from the place reserved to keep feet in front of the throne or from the other throne brought for him by gods. We are wonder-struck to see Tīrthanikara Bhagavan moving round the holy tree.
मिच्छामि
क्षमा चाहता हूँ
900
a
fation International

Page #107

200
विश्राम के लिए देश में
10066
AUTO
परारारायययय
कले
33333
कृतकृत्य तीर्थंकर की चैत्य (ज्ञांना वृक्षकी प्रदक्षिणा और तीर्थ को नमस्कार
madan
HOUS
तीर्थकर के बाद गणधर की देशना
8888
2555241682228
BLEE
BER EYE
照
દેતા ભગવાન
૪૧ : અંતિમભવ અને પોતે કૃતકૃત્ય હોવા છતાં જેની નીચે કેવળજ્ઞાન થયું તે પવિત્ર વૃક્ષને પ્રદક્ષિણા
४१: अंतिमभव और स्वयं कृतकृत्य होने पर भी जिसके नीचे केवलज्ञान प्राप्त हुआ उस पवित्र पेडकी प्रदक्षिणा देते हुए भगवान
Jain Education Intela Bhagavan even being omniscient walking round the holy tree under which he achieved the purest spiritual knowledgeww.jainelibrary.org

Page #108

૪૨. સમવસરણનો અતિભવ્ય દરવાજે અને ત્રીજા ગઢનું શાણિક કથ
આ એક વિશિષ્ટ પદ્ધતિએ બનાવેલું લાક્ષણિક ચિત્ર છે. આ ચિત્ર કરાવવાનો મારો મુખ્ય ઉદ્દેશ તો સમવસરણના દરવાજાની કમાનો, રત્ન, મણિઓ અને અન્ય અલંકારોથી કેવી સુંદર,દિવ્ય અને ભવ્ય હોય છે તેનું પ્રેક્ષકોને સ્વતંત્ર દર્શન કરાવવાનો છે. આ ચિત્રનું ઊંઘણ (ડેપ્ય) જુઓ ત્રિપરિમાળ (મી ડાયમેન્શન) જેવું અત્યંત આકર્ષક, સુંદર અને વાજિક ચિત્ર તમને દેખાશે, સાથે તમને ૨૫૦૦ વરસ પહેલાંના સમયમાં લઈ જશે. અને આ દશ્ય જોઈને સાક્ષાત્ સમવસરણ કેવું હશે? તેની કલ્પના આવીજશે. સ્ફટિકરત્નની પીઠિકા ઉપર સ્થાપિત કરેલા સુવર્ણના સિંહાસન ઉપર ભવ્ય રીતે બેઠેલા ભગવાનના તમને આહ્લાદક દર્શન થશે. પીઠિકા નીચે ધર્મચક્ર મૂકયું છે. ચતુર્વિધ સંઘ ઊભો ઊભો ભગવાનને વંદન કરે છે.
આ સમવસરણ દેવો પોતાની વિશિષ્ટ પ્રકારની વૈક્રિયશકિતથી વૈક્રિયપુદ્ગલો દ્વારા જોતજોતામાં રચે છે અને પ્રસંગ પૂર્ણ થયા બાદ તેના પરમાણુઓ ગમે ત્યારે વિખરાઈને આકાશમાં ભળી જાય છે. વિશ્વમાં સર્વોચ્ચ અને સર્વોત્તમ વ્યકિત માત્ર એક તીર્થંકર હોવાથી દેવો તેમની જેટલી ભકિત કરે તેટલી ઓછી છે. વિશ્વમાં સમવસરણરૂપ વ્યાખ્યાનપીઠ તીર્થંકર સિવાય બીજા કોઈના માટે થતી નથી.
દેવો સમવસરણની રચના ‘વૈક્રિયવર્ગણા’ નામના પુદ્ગલોથી કરે છે. અને આ જાતના પુદ્દગલોની સ્થિતિ ૧૫ દિવસની જ હોય છે. ૧૫ દિવસ પૂરા થતાં પુદ્દગલો વિખરાઈ જાય છે અને આકાશમાં ભળી જાય છે.
४२. समवसरण का अतिभव्य प्रवेशद्वार और तीसरे गढ़ का लाक्षणिक दृश्य
विशिष्ट पद्धतिसे बनाया गया यह एक लाक्षणिक चित्र है। समवसरणके द्वारकी कमानें रत्न, मणियाँ और अन्य अलंकारोंसे कितनी सुन्दर, दिव्य और भव्य होती है, उसका दर्शक वर्ग को स्वतंत्र दर्शन कराना ही इस चित्र बनानेका मेरा उद्देश्य है।
इस चित्र की गहराई (डेप्थ ) देखिए। त्रिआयामी (थ्री डायमेंशनल) जैसा अत्यन्त आकर्षक, सुन्दर और लाक्षणिक चित्र नज़र आयेगा । ध्यान से देखें, यह चित्र आपको २५०० वर्ष पूर्वके समयमें ले जाएगा और यह दृश्य देखकर साक्षात् समवसरणकी कल्पना उपस्थित कर देगा। स्फटिक रत्नकी पीठिका पर स्थापित सुवर्ण सिंहासन पर भव्य रुपसे विराजमान भगवानके दर्शन कितना आहलाद पैदा करते हैं।
पीठिका के नीचे धर्मचक्र रखा है। चतुर्विध संघ खड़ा खड़ा भगवानको वंदन करता है।
देव अपनी विशिष्ट वैक्रिय शक्तिसे वैक्रिय पुद्गलों द्वारा देखते देखते इस समवसरणकी रचना करते हैं। और प्रसंग पूर्ण होने के बाद उसके परमाणु बिखर कर अवकाशमें मिल जाते हैं।
विश्व में सर्वोच्च व सर्वोत्तम व्यक्ति मात्र एक तीर्थंकर होनेसें देव उनकी जितनी भक्ति करे उतनी कम है।
विश्व में समवसरण रूप व्याख्यान पीठ की रचना, तीर्थंकर के सिवा और किसी के लिए नहीं होती।
૪૨.૪૨.42

42. AN ULTRA GRAND ENTRANCE-DOOR OF THE SMAVASARANA AND A CHARACTERISTIC SCENE OF THE THIRD GADHA (ENCLOSURE)
This characteristic picture is drawn with a peculiar style. The chief aim of the picture is to present before the spectators. The independent viewing of the beauty and grandeur of the arches studded with jewels, beads and ornaments of the door of the samavasarana. Please observe the depth of the picture. You will find it attractive, beautiful and characteristic like a three dimensional picture. It will take you in the age of two thousand five hundred years ago. On seeing this scene it will give you an idea of the real samavasarana. You will find Bhagavan Mahāvīra seated majestically on a golden throne with lion's diagram supported by crystal platform. 'Dharma-cakra' is placed under the platform and four-fold Jainas are bowing to him. Gods construct such a samavasarana by their particular ‘Vaikriya’ strength from ‘Vaikriya' matter in no time. As soon as the programme is over its particles disper in the sky. A Tirthankara is the greatest and the best being in universe, so gods worship him fully. Such a divine Samavasarana is formed only for Tirthamkaras.
ta
द्वादशांग- आगम का चित्र

Page #109

乐
By
SERDA
तीर्थंकर देव का प्रवचन

ট
श्री
6040
समोसरण का भव्य प्रवेशद्वार
૪૨ : દેવો દ્વારા રચાતી સમવસરણ નામની પ્રવચન પીઠનો અતિભવ્ય દરવાજો અને ત્રીજા ગઢની બેઠકનું લાક્ષણિક દૃશ્ય ४२ : देवों द्वारा रचे हुए समवसरण नामके प्रवचनपीठका अतिभव्य दरवाजा और तीसरे गढकी बैठक का लाक्षणिक दृश्य 42 The grand gate of Samavasaran arranged by gods and typical scene of seat in third enclosure For Personal & Private Use Only

Page #110

૪૩. તીર્થંકર દેવી સમક્ષ હતો બબિ વિધાનનો એક વિશિષ્ટ મંગવિવિધ
સમવસરણમાં થતો આ પ્રસંગ ઘણાઓને ખ્યાલમાં નથી હોતો. આ પ્રસંગનું મૂલ્ય સામાન્ય વ્યકિતને શું હોય!પણ વર્તમાન દેશકાળની પરિસ્થિતિમાં મને આ ચિત્રનું મૂલ્ય ઘણું સમજાયું છે. સામાન્ય રીતે આચાર્યો અને સાધુઓ એવું જ માને છે કે અમારાથી ગૃહસ્થો-સંસારીઓની સુખશાંતિમાં કશો સાથ સહકાર આપી શકાય જ કેમ? આવું સમજનારાઓ માટે ખુદ ભગવાને માન્ય રાખેલો આ પ્રસંગ આંખ ઊઘાડીનાંખે તેવો છે. સામાન્ય રીતે તીર્થંકરો કૃતકૃત્ય વ્યકિતઓ કહેવાય છે છતાં બલિ-વિધાનનો પ્રસંગ સંસારી
જીવોની સુખશાંતિ માટેનો હોવા છતાં ભગવાન ઈન્કાર કરતા નથી. ઉલટું તેના સાક્ષી બને છે.આ સંસારી જીવોની સુખશાંતિની ક્રિયા અને તે સમવસરણમાં અને વળી ભગવાનની હાજરીમાં....આ એક સૂચક અને વિચારમાં મૂકી દે તેવી બાબત છે.
તીર્થંકર જેવી લોકોત્તર વ્યકિતને જે અધિકારો હોય છે તે અધિકારો બીજાને ભોગવવાના જ હોય એવું નથી, માટે સુયોગ્ય વ્યકિતએ વિવેકપૂર્ણ ષ્ટિ રાખીને માર્ગદર્શક બનવું.
બલિ એટલે સુગંધી દ્રવ્યો નાંખીને તૈયાર કરેલા અર્ધપકવ ચોખા. વિશિષ્ટ વ્યકિતના ઘરમાં આ અર્ધપકવ ચોખા તૈયાર થાય. પછી વાજતે ગાજતે સમવસરણમાં લાવે ત્યારે જ ભગવાનનું પ્રવચન બંધ થાય. પછી બલિ લઈને શ્રાવકો પ્રદક્ષિણા આપે અને ભગવાનના ચરણપાસે રાખી પછી ભગવાનની પવિત્ર નજર પડે, ચોખા પ્રભાવિત બની જાય. પછી દેવો એ ચોખા આકાશ તરફ ઉછાળે. એનો એક દાણો ગ્રહણ કરી માથે મૂકે તો રોગ જાય અને ૬ મહિના સુધી નવો રોગ ન થાય. (વિશેષ સમજ માટે પાછળ આપેલું પરિશિષ્ટ જુઓ.)
४३. बलि विधानका मंगल कार्यक्रम
समवसरण में बनते इस प्रसंगकी कइयोंको जानकारी नहीं है। सामान्य व्यक्ति इस प्रसंगका मूल्यांकन नहीं कर सकता परंतु वर्तमान देशकाल की परिस्थिति में मुझे इस प्रसंगका बहुत महत्त्व लगता है। सामान्य रूपसे आचार्य और श्रमणवर्ग यही मानतां है कि हमसे गृहस्थों, संसारियोंकी सुख-शांति में सहकार कैसे दिया जा सकता है? ऐसी विचारधारा रखनेवालों के लिए स्वयं भगवान द्वारा मान्य यह प्रसंग आँखें खोल देगा। सामान्य रूपसे तीर्थंकर कृतकृत्य होते हैं। फिर भी बलिविधानका कार्यक्रम जो सांसारिक जीवोंकी सुख- -शांति के लिए होते हुए भी, भगवान उसका प्रतीकार नहीं करते, बल्कि वे इसके साक्षी बनते हैं। यह क्रिया सांसारिक जीवोंकी सुखशांति के लिए होती है। और वह भी समवसरणमें और भगवानकी उपस्थिति यह एक सूचक और विचारणीय हकीकत है।
बलि अर्थात् सुगंधी द्रव्योंसे परिपूर्ण अर्धपक्व चावल। विशिष्ट व्यक्तिके घरमें ये अर्धपक्व चावल तैयार किये जाते है बादमें वाद्य यंत्रोंकी स्वर-लहरियोंसे युक्त आडम्बरपूर्वक समवसरण में लाते हैं तब भगवान देशना रोक देते हैं। फिर बलि लेकर श्रावक प्रदक्षिणा देते हैं और बादमें उस थाल को भगवान के चरणोंके पास रखते है। भगवान की अमृत नज़र उन चावलों पर पड़ती है। इस क्रियासे चावल प्रभावित हो जाते है बादमें देव इन चावलको आकाशमें उछालते हैं। उन चावलोंका एक कण लेकर सिर पर रखे तो रोग शान्त हो जाता है और छः मास तक नये रोगकी उत्पत्ति नहीं होती।
Janucation International
43. AN AUSPICIOUS CEREMONY OF BALIVIDHANA
Many are not aware of the Balividhäna ceremony celebrated in Samavasarana. One should know about the auspicious ceremony of Balividhana. An ordinary man cannot know its importance but is it of a great importance in present-age situation.
Bali means half-cooked scented rice. It is cooked in the house of a remarkable person and brought in the Samavasarana in the form of a procession. Then the Tirthankara's sermon stops. Then the persons bringing Bali moves round Tirthankara with Bali in their hands. They put this Bali at the feet of Tirthankara. His holy eyes look at it and the Bali becomes very effective. The gods throw Bali into the air. The gods and human-beings take this rice. If any one takes a grain of it and puts it on his head, he is cured of all diseases and does not become a victim of a new disease for six months.
४३.४३.43
११. अंग शास्त्रोके नाम
१२. उपांग शास्त्रोके नाम
१०. पयन्ना शास्त्रोके नाम
६. छेद सूत्रके नाम
४. मूल सूत्र

Page #111

.
BES
(बलिविधान)
000000000
SELPAEXI
વિશિષ્ટ विशिष्ट
३.
3
થતો
બલિ - અર્ધપકવ ચોખા
ઉછાળવાનો
એક
४३ : तीर्थ रहे वो ४३ तीर्थंकरदेवोंके
સમક્ષ समक्ष होती बलि अर्धपक्व चावल उछालनेकी एक 43: A peculiar holy ceremony of throwing up Bali-half cook rice in air performed in presence of Tirthankars
મંગલવિવિધ मंगलविधि

Page #112

४४.४४.44 * ૪૪. ભગવાનને ભસ્મ કરવા ગોશાલકે ફેંકેલી તેજોલેશ્યાનો ગોશાલામાં જ પ્રવેશ વિહાર કરતાં કરતાં ભગવાન શ્રાવસ્તીમાં પધાર્યા અને ત્યાં બિરાજ્યા. એ વખતે ભગવાનનો સ્વછંદી આઘશિષ્ય ગોશાલક (ગોશાલો) પોતાની જાતને તીર્થકર તરીકે ઓળખાવતો હતો. ગૌતમસ્વામીએ આ વાત ભગવાનને કહી. ભગવાને તેનો પ્રતિકાર કરતાં કહ્યું કે “ આજીવિક સંપ્રદાયનો મંખલીપુત્ર ગોશાલક અષ્ટાંગનિમિત્તનો શ્રેષ્ઠ જ્ઞાતા હોવાથી કેટલુંક ભવિષ્યકથન કરી શકે. પણ તે જે પદનો દાવો કરે છે; તે તદ્દન ગલત છે. એ તો એક વખતે મારો
ધર્મશિષ્ય હતો.’ આ વાત ઉપસ્થિત જનતાએ સાંભળી અને તે ગોશાલકના કાન સુધી પહોંચી. તે ઘણો કુપિત થયો અને ભગવાનની ખબર લેવા પોતાના ભિક્ષુસંઘ સાથે આવી પહોંચ્યો. ભગવાને જાણી જોઈને પોતાના સાધુઓને એનાથી દૂર રહેવા કહ્યું, પણ બે સાધુઓ ભક્તિવશ ન જ ખસ્યા. ગોશાલક હર ઊભો રહી, ભગવાનને લક્ષ્ય કરી તાડૂકીને કહેવા લાગ્યો હે કાશ્યપ ! તું શા માટે મારી નિંદા કરી મને હલકો પાડે છે ! તારો જૂનો ગોશાલક શિષ્ય હું નથી. હું તો બીજો છું.' ભગવાને કહ્યું કે હજુ તારો જુઠું બોલવાનો સ્વભાવ ગયો નહિ.” એ સાંભળી પુનઃ વધુ પ્રકુપિત થતાં તે બોલ્યો : “હે કાશ્યપ (મહાવી૨), તે મને છોડીને શૂળ ઊભું કર્યું છે. હવે તું જીવતો રહેવાનો નથી.’ આ વખતે ભગવાનના બે શિષ્યોએ તેની ભટ્સના કરતાં તે બન્નેને તેણે ભગવાનની કૃપાથી જ પ્રાપ્ત તેજલેથી શીઘ ભસ્મીભૂત કરી નાંખ્યા. તે પછી કૃતધ્રી તેણે ભગવાનને બાળી નાંખવા પુનઃ તેજોલેક્યા નામની ભયંકર જાજવલ્યમાન ઉષ્ણુ શક્તિ છોડી, પણ તીર્થંકરો ઉપર કોઈ શક્તિ કામયાબ થતી ન હોવાથી તે શક્તિ મહાવીર દેવના શરીરને ફરતી પ્રદક્ષિશુ આપી ચકરાવો મારતી પાછી વળીને ગોશાલકના શરીરમાં પ્રવેશી ગઈ. પરિણામે ગોશાલક બળીને ખાખ થવા લાગ્યો.
४४. भगवान को भस्म करने के लिये गोशालक द्वारा तेजोलेश्या का प्रयोग भगवान् श्रावस्ती में विराजमान थे। उसी समय भगवान् का स्वच्छन्दी आद्यशिष्य गोशालक अपने आपको 'मैं तीर्थङ्कर हूँ' ऐसा सबको बताता था। गौतमस्वामीजी ने यह बात सुनकर भगवान् से कही। भगवान् ने प्रतिकार करते हुए कहा कि - "आजीविक सम्प्रदाय का अगुआ मंखलीपुत्र गोशालक अष्टांगनिमित्त का ज्ञाता होने से कुछ भविष्य कथन कर सकता है। किन्तु वह जिस पद की घोषणा करता है वह सर्वथा मिथ्या है। वह तो एक समय मेरी छमस्थ अवस्था में मेरा धर्मशिष्य था।" यह बात उपस्थित
जनता ने सुनी. और वह गोशालक के कान तक पहुँची। वह अतिक्रुद्ध होकर बदला लेने के इरादे से अपने भिक्षुसंघ के साथ भगवान् के पास आ पहुँचा। भगवान् ने जानबूझकर उससे अपने साधुओं को दूर रहने के लिये कहा, किन्तु दो साधु भक्तिवश नहीं गये। गोशालक दूर खड़ा रहकर भगवान् को लक्ष्य कर के चिल्ला कर कहने लगा। 'हे काश्यप ! तू मेरी निन्दा करके अबहेलना क्यों करता है ? तेरा वह शिष्य तो मर गया है, में तो दूसरा हूँ।' भगवान् ने कहा - 'अभी तक तेरा सत्य को असत्य कहने का वक्र स्वभाव गया नहीं ?' यह सुनकर और अधिक क्रुद्ध हो वह बोला- 'हे काश्यप ! तूने मुझे छेड़कर एक शूल उत्पन्न कर लिया है। अब तू जीवित नहीं रह सकेगा।' उस समय भगवान् के दो विनीत शिष्यों द्वारा उसकी भर्त्सना होने पर प्रथम तो उसने उन दोनों को तेजोलेश्या से शीघ्र जला डाला। बाद में उसने भगवान् को जलाने के लिये तेजोलेश्या नामक भयङ्कर जाज्वल्यमान उष्णशक्ति छोड़ी। परन्तु तीर्थङ्करों पर कोई शक्ति फलीभूत नहीं होती, अतः महावीर की प्रदक्षिणा कर चक्कर काटती वापस गोशालक के शरीर में प्रविष्ट हो उसीको जला दिया।
44. GOSĀLAKA RELEASES TEJOLESYA-A FIERY FLAME-TO BURN DOWN
BHAGAVĀN MAHĀVĪRA BUT FAILS In the course of his walking tour Bhagavān Mahāvīra came to the city of Srāvasti. Gośālaka, son of Mankhali and a former disciple of Bhagavān Mahävīra, was also living in Srāvastī at that time. He had founded a rival sect-the Ajīvika sect, was well-versed in astrology and used to call himself an omniscient Tirthamkara. On being informed
about this, Bhagavan Mahavira told his disciples that Gosalaka was his former disciple and that he has not attained absolute knowledge. When Gośäla came to know about this, he was furious and he came to Bhagavān Mahāvīra and abused and cursed him. He cast an all-consuming fiery flame towards Bhagavān Mahavira. Two of his disciples, who happened to be there inspite of his advice to keep away, were burnt down, but the flame could not hurt Bhagavān Mahävīra, with the result that it recoiled against Gosalaka himself and he was reduced to ashes.
ॐ के नाम लि. पूर्ण सोम-या मंगल म य प्रहमा रत्नके नाम-माणिक्यमुक्ता प्रगल यापला (मकता
वपुज्वराज
गोमेदक मल्सिनिया बड्याअंग्रेजी नाम- RUBY PEARL
TE WHITE SAMI DIAMOND SAPPHIRE ZIRCOME
Tigerse' महरमीया m) कैसावर्णलाल श्वेत सिडरलालहरा
कपीन श्वेताश्वेताजीलकाचईदिन क्या रविवार सोमवार मंगलवार बधवार
गुरुवार-शुक्रवार शनिवार धारण समय-जरगोटय सायंकाले स्यों से भराभादसूयो.शे २ घंटा बाद औ
चतरापन सुमहल और बानिय तक जापक्या- श्री पक्षप्रम श्री चंद्रप्रमश्री थासुपूज्यॐ श्री शान्ति
वश्रीआदि अभी विभिश्री मुजिवतीनेमि
नाथायनमः के नाथाय नमःनाथाय नमः स्वामिने नमःनाधाय नमः हमतीमुरी जी मिलता। प्रमशमुरमें नौशार होता है।
आ. गुरु
शुक्र ग्रह
शनि ग्रह रा
के तह
प्रसिद्ध न-शायरी दक्जरमाला
coe
EMERALD
जकेसर
न
पालवक्तश्वासपारस
मे) मध्यरात्रि
यसब पर स्मारक मवेल जगहलो ने
भी
स्थामिने नमःस्वामिने जमवामिने नमः
माशाय नमः मराम्यवान पार
सीमारममा विविध बाजीसी क्याने निशानाजमी एक मानवमा जीवाश्याम निजकबर मिनार में जाने।
म मिनरेला -मेरी मार भगा-प्रचालकासकासीमन्नाजपन्यो
Leation International

Page #113

૪૪ : ગોશાલકે ભગવાનને ભસ્મીભૂત કરવા માટે છોડેલી તોલેશ્યા'નો પોતાનો સંપૂર્ણ પ્રભાવ બતાવ્યા વિના જ ગોશાલકના મુખમાં પ્રવેશ ४४ : भगवान् को भस्मीभूत करने के लिये गोशालकद्वारा छोड़ी हुई 'तेजोलेश्या' का अपना सम्पूर्ण प्रभाव बताये बिना ही गोशाला के मुख में प्रवेश 44 : Who digs a ditch falls in it. Gośálaka hurls Tejoleśya-fiery flame to burn Mahavira but he himself is burnt

Page #114

૪૫. ઉત્તર પ્રદેશના કાશી કૌશલના ઠાર રાજાઓને દેશના-ઉપદેશ
તીર્થંકર-વીતરાગ ભગવાનને જે દિવસે કેવલજ્ઞાન થાય તે જ દિવસથી તેઓ રોજ રોજ ત્રણ કલાક દેશના આપે છે અને એ દેશના દ્વારા જીવોને કરાતા પરોપકારથી જ તેઓ પોતાના અવશેષ કર્મ ખપાવી અકર્મા બની મોક્ષે જાય છે.
ચિત્રમાં ભગવાનને પ્રવચન મુદ્રાએ (અંગૂઠા સાથે પહેલી આંગળીનું જોડાણ) પ્રવચન આપતા બતાવ્યા છે.પરમાત્માનો ભકતવર્ગ માત્ર સામાન્ય પ્રજા જ ન હતી પરંતુ રાજા-મહારાજાઓ પણ તેમના ભકત હતા. એમાં સહુથી વધુ ભકિતવંત મગધનરેશ શ્રેણિક હતા જેઓએ ભગવાનનાં પ્રવચનો સાંભળી બૌદ્ધધર્મ છોડીને જૈન ધર્મ સ્વીકાર્યો હતો. પછી તો ભગવાનનાં સેંકડો પ્રવચનો સાંભળી મહાવીરના પરમભકત બની ગયા હતા. તેમની સાતે ધાતુઓ મહાવીરના સ્મરણ-ધ્વનિથી એકાકાર બની ગઈ હતી. અસાધારણ સમર્પણ ભાવ, ભકિત અને સેવાથી જીવન મહાવીરમય બની ગયું હતું. શ્રેણિકે મહાવીરદેવની ઉપાસના કરી તીર્થંકર થવાનું નામકર્મ ઉપાજર્યું. હજારો વરસ પછી શ્રેણિકનો આત્મા જન્મ લઈ તીર્થંકર થશે. ઈયળ ભમરીનું ધ્યાન કરતાં જેમ ભમરી બની જાય છે તેમ શ્રેણિક રાજા, જેવા મહાવીરપ્રભુ હતા તેવા જ તીર્થંકર થશે, એટલે કે ૭૨ વર્ષનું જ આયુષ્ય,પાંચે કલ્યાણકોની તિથિઓ સરખી વગેરે સમાનતાઓ હશે.
४५. अठारह राजाओंको देशना द्वारा प्रतिबोध
तीर्थंकर वीतराग भगवानको जिस दिन केवलज्ञान होता है उसी दिनसे वे प्रतिदिन तीन घंटेकी देशना फरमाते हैं। और इस देशना द्वारा जीवोंके प्रति होते परोपकारसे ही वे अपने अवशिष्ट कर्मोंका क्षय करके मोक्ष पधारते हैं।
चित्रमें भगवान प्रवचन मुद्रा (अंगुष्ठ के साथ तर्जनीका संयोग) द्वारा देशना फरमा रहे है। परमात्मा के भक्त सिर्फ सामान्य प्रजा ही नहीं थी अपितु कई राजा-महाराजा भी परमात्मा के परम अनुयायी थे। मगध नरेश श्रेणिक तो परमात्माका परम भक्तिवंत श्रावक था। वह पहले बौद्ध धर्मका अनुयायी था। बाद में परमात्मा के प्रवचन सुन सुनकर उसने जैन धर्मका स्वीकार किया। प्रतिदिन प्रवचन सुनकर वह परम भक्त बन गया था। उसकी सप्त धातुओंमें परमात्माका अविरत स्मरण, ध्वनि का नाद गूंजता था। उसका मन परमात्माके साथ तदाकार बन गया था। असाधारण भक्तिभाव, पूर्ण समर्पण भाव, सेवा से वह महावीरमय बन गया था।
श्रेणिकने महावीरकी उपासना द्वारा तीर्थंकर नाम कर्मका उपार्जन किया। हजारों वर्षोंके बाद श्रेणिक का जीव तीर्थंकर रूपमें जन्म लेगा और जैसे महावीर थे वैसा ही बनेगा।
इल्ली भँवरी का ध्यान लगाती हुई जैसे स्वयं भँवरी ही बन जाती है, वैसे श्रेणिक राजा महावीरप्रभु जैसा ही तीर्थंकर हो जाएगा।
45. A SERMON-DEŚANA DELIVERED TO EIGHTEEN KINGS
A detached (Vitaraga) Tīrthamkara delivers a sermon for three hours daily from the day he attains absolute knowledge (Kevala Jñana). This deed of benevolence to embodied souls done by delivering a sermon daily he destroys his remaining past karma and attains salvation. Bhagavan is shown delivering a sermon in Pravacan pose (the first finger touching the thumb). Not only the common men but the kings and the emperors also were his devotees. Of all his devotees Sreņika the king of Magadha was one of the foremost. After hearing the sermon delivered by Bhagavan he left Buddhism and accepted Jainism. He became a fond devotee of Bhagavan after attending his sermons. All his nerves and vitality were absorbed in Bhagavan Mahavira by reciting his name. His whole life was absorbed in Bhagavan Mahavira by his unique dedication, devotion and worship. After thousands of years Šrenika will be born as Tirthamkara. He will be just like Bhagavan Mahāvīra in all respects.
Education International
४५.४५.45
जिन मूर्ति १.
जिन मंदिर २. सेवा उपासना करने के लीये और दोन देनेके लीये जैन धर्ममें' बताये हुए वंदनीय सात श्रेष्ठ क्षेत्र.
ज्ञान, ३.
४. जून साधु
५. जैन साध्वी
६. श्राष
७. भाविका
सात पुण्य

Page #115

EXERTREKI
Katy
0090
09
Appe
भगवान महावीर का राजाओंसे धार्मिक उदबोधन
૪૫ : ભગવાનનો અહિંસા, ત્યાગ, શાંતિ અને જીવનમુકિતનો ઉપદેશ શ્રવણ કરી રહેલા ४५ : भगवानका अहिंसा, त्याग, शांति और जीवन मुक्तिका उपदेश श्रवण करते हुए काशी Jain Education Intema 45: Eighteen kings of Kashi Kaushal hearing Bhagavan's sermon about non-violence, desertion, peace and salvation
કાશીકોશલના અઢાર રાજાઓ कौशलके अठारह राजा-महाराजा
6086059
DO
ANANEE

Page #116

૪૬.૪૬.46 ૪૬, પાવાપુરીમાં ભગવાનની ૧૬ પ્રહર [૪૮ કલાક] ની અંતિમ દેશના અને [૫] નિર્વાણ-કલ્યાણક ભગવાન અનેક દેશમાં પગપાળા વિચર્યા. એમણે ઉપદેશનો ધોધ વરસાવ્યો. જેમાં ગરીબો, અમીરો, શ્રમજીવીઓ અને શ્રીમંતો, રાજકુમારો, રાણીઓ, રાજાઓ હતાં, એવા હજારો જીવોને દીક્ષા આપી, અને લાખો લોકોને ધાર્મિક બનાવ્યા. અંતમાં કેવલી પર્યાયના ૩૦ માં, દીક્ષાના ૪૨માં અને જન્મના ૭૨ માં વર્ષે અંતિમ ચાતુર્માસ અને જીવનનું અંતિમ વર્ષ પૂર્ણ કરવા ભગવાન અપાપાપુરી (પાવાપુરી) પધાર્યા. ત્યાં તેઓશ્રી હસ્તિપાલ રાજાના કારકુનોના
સભાખંડમાં ચાતુર્માસ રહ્યા. હંમેશાં અપાતાં નિર્ચન્થ પ્રવચનોથી પ્રતિબદ્ધ થઈ અનેક ભવ્ય જીવોએ નિર્ચન્ય ધર્મની પ્રવજ્યા સ્વીકારી. ચોમાસાનો ચોથો મહિનો (ગુજ.) આસો વદિ અમાવસ્યાએ પોતાનું પરિનિર્વાણુ થવાનું હોવાથી ચૌદસ-અમાસના બે નિર્જલ ઉપવાસ (છઠ્ઠ ત૫) કર્યા. જગતના કલ્યાણ માટે સુવર્ણકમળ ઉપર પથંકાસને–પદ્માસને બેસી અંતિમ દેશનાનો પ્રારંભ કર્યો. સભામાં ચારેનિકાયના દેવો, ચતુર્વિધ શ્રીસંઘ, કાશી-કોશલ દેશ આદિ જનપદના માન્ય ૧૮ ગણરાજાઓ, તેમ જ ગણ્ય-માન્ય અન્ય વર્ગ અને સામાન્ય વર્ગ પણ ઉપસ્થિત હતો. પ્રવચનમાં ભગવાને પુણ્ય-પાપ ફલ વિષયક અધ્યયનો આદિ વર્ણવ્યું. અમાવસ્યાની પાછલી રાતની ચાર ઘડી બાકી રહી ત્યારે સોળ પ્રહર-૪૮ કલાકની અવિરત ચાલેલી પ્રલંબ દેશના પૂરી થતાં જ ભગવાનનો આત્મા શરીર ત્યજી, વેદનીયાદિ ચાર અઘાતી કર્મોનો ક્ષય થતાં, આઠેય કર્મોનો સંપૂર્ણ ક્ષય કરી, ૭૨ વર્ષનું આયુષ્ય પૂરું કરીને સ્વાતિ નક્ષત્રમાં ઊર્વાકાશમાં અસંખ્ય યોજન દૂર રહેલા મુક્તિ-સ્થાનમાં એક જ સમયમાં (એક સેકન્ડનો અસંખ્યાતામો ભાગ) પહોંચી જ્યોતિમાં
જ્યોતિરૂપે ભળી ગયો. હવે તેઓ જન્મ-મરણથી મુક્ત થયા. તમામ બંધનો, દુઃખો, સંતાપોથી રહિત બની સર્વ સુખના ભોક્તા બન્યા. આ મહાન આત્માએ ગત જન્મમાં કરેલી સાધના અને અંતિમ જન્મમાં કરેલી મહાસાધનાના ફળરૂપે અભીષ્ટ-પરમોર એવા સિદ્ધિ પદને મેળવ્યું. જૈન ધર્મના સિદ્ધાન્ત મુજબ સિદ્ધિ કે મોક્ષની પ્રાપ્તિ બાદ ફરી તેમને આ સંસાર માં અવતરવું પડતું નથી.
(
-
४६. पावापुरी में भगवान की १६ प्रहर की अन्तिम देशना और निर्वाण-मोक्ष की प्राप्ति, [पाँचवा कल्याणक] भगवान् ने भारत के अनेक देशों में विचरण-विहार किया, उपदेशों की अजस्र वृष्टि की। हजारों को दीक्षा दी, लाखों लोगों को धर्मिष्ट बनाये। अन्त में केवली पर्याय के ३०, दीक्षा के ४२, और जन्म के ७२ वें वर्ष में अन्तिम चातुर्मास और अपने जीवन का - देह का अन्तिम वर्ष पूर्ण करने के लिये भगवान् बिहार देश की अपापापुरी (पावापुरी) पधारे। वहाँ वे हस्तिपाल राजा के कर्मचारियों की रज्जूगशाला में चातुर्मास रहे। दैनिक प्रवचनों से प्रतिबुद्ध हो अनेकों ने वहाँ निम्रन्थ धर्म की प्रव्रज्या ली।
चौमासे के चौथे मास कार्तिक कृष्णा (गु. आ. वदि) अमावास्या के दिन अपना परिनिर्वाण को जाना। चतुर्दशी और अमावास्या के दो निर्जल उपवास (छद्र तप) किये । लोककल्याण के लिये स्वर्णकमल पर पर्यकासन-पद्मासन से बैठकर अन्तिम देशना प्रारम्भ की। सभा में देवनिकाय, चतुर्विध श्रीसंघ, अन्य जनता, और काशी-कोशल आदि जनपद के मान्य १८ गणराजा भी उपस्थित थे। भगवान् ने पुण्य-पाप फल विषयक अध्ययनादि का वर्णन किया। अमावास्या की पिछली रात्रि के चार प्रहर शेष रहे। तब प्राणिमात्र के कल्याण के लिये सोलह प्रहर (४८ घण्टे) की प्रलम्ब देशना धाराप्रवाई से दी। यह पूर्ण होते ही अवशेष अघाती कमों का क्षय पूर्वक सम्पूर्ण अष्ट कर्मों का क्षय करके ७२ वर्ष की आयु पूर्णकर भगवान् की आत्मा सदा के लिये देह को छोड़कर ऊर्ध्वाकाश में स्थित मुक्तिस्थान में तत्काल पहुँच कर ज्योति में ज्योति मिले वैसी मिल गई। वे सम्पूर्ण सुखों के भोक्ता बने।
46. BHAGAVAN MAHAVIRA'S LAST SERMON AT PAVĀPURI LASTING FOR
FORTY-EIGHT HOURS AND THE NIRVANA (FINAL LIBERATION) During the forty-two years of his ascetic life, Bhagavān Mahāvīra preached his gospel of Ahimsā to millions of people and initiated into monkhood thousands of his disciples. At the age of seventy-two he came to Pāvāpuri for spending the final rainy season there. In the month of Asvina he observed fast for two days-without even taking water-and
seated in the lotus posture on a golden lotus he delivered his last and longest sermon, lasting for forty-eight hours, before the four-fold samgha. With only four Ghatīs of the new-moon night left, he destroyed the remaining four types of non-destructive karmans. And thus with all the eight karmans completely annihilated, his soul soared high and reached the pinnacle of Loka and went to the permanent abode of Siddhas, never to return again. And thus the great soul achieved the highest goal after practising severe austerities spreading over numerous previous births and especially in the last one.
Tછે.
આ મામ
पणमामिल पापापयामि few
विलयनमस्कारमात्मसमापनमश्कार अष्टनमस्कार।
S
t ation International

Page #117

DOC
૪૬ : ચૌદ રાજલોક વિશ્વના અંતે આવેલા મુક્તિસ્થાનમાં જતાં પહેલાં ભગવાને વિશ્વયાણાર્થે ૧૬ મહર (૪૮ કલાક) સુધી કરેલું અંતિમ પ્રવચન ४६ : चौदहराजलोक विश्व के अन्त में स्थित, मोक्ष में जाने के पहिले विश्वकल्याणार्थे,१६ प्रहरों (१८ घण्टों) तक भगवान्ने किया हुआ अन्तिम प्रवचन
46 : Bhagavān Mahavira's last sermon at Pavāpuri lasting for fortyeight hours for universal welfare

Page #118

४७.४७.47 ૪૭. દેવો અને માનવોએ ખિન્નહદયે કરેલો અગ્નિસંસ્કાર અને દિવાળી પર્વનો પ્રારંભ નિર્વાણુ સમયે કાશી-કોશલના ૧૮ ગણતંત્ર રાજાઓ ઉપસ્થિત હતા. તેમણે ભાવ-(જ્ઞાન) પ્રકાશ અસ્ત થતાં, દ્રવ્યપ્રકાશ કરવા સર્વત્ર દીવાઓ-દીપમાલિકાઓ પ્રગટાવ્યા. ત્યારથી આ દિવસ દીપોત્સવી તરીકે પ્રસિદ્ધિને પામ્યો અને ટૂંક સમયમાં દેશભરમાં દિવાળીપર્વ તરીકે મશહૂર બન્યો. ઇન્દ્રાદિક દેવો જ્ઞાનથી નિર્વાણ જાણીને પાંચમું કલ્યાણક ઊજવવા પાવાપુરી આવી પહોંચ્યા. અંત્યેષ્ટિ કર્મ કરવા શકે જુદા જુદા દેવો દ્વારા શીધ્ર ગોશીષ ચંદના
દિકનાં કાછો આદિ સામગ્રી મંગાવી ચિતા તૈયાર કરાવી, પછી આભિયોગિક દેવો પાસે ક્ષીરસમુદ્રનાં જલ મંગાવી અનંત ઉપકારી ભગવાનના અતિ પવિત્ર નિર્જીવ શરીરને સ્નાન કરાવ્યું. હરિચંદનથી લેપ કર્યો. રેશમી વસ્ત્ર પહેરાવ્યાં. મુગટ આદિ સુવર્ણ રત્નોના અલંકારો પહેરાવ્યાં. પછી ભગવાનના દેહને દેવનિર્મિત ભવ્ય શિબિકામાં પધરાવ્યો. આ નિર્વાણયાત્રામાં અસંખ્ય દેવો અને લાખો પ્રજાજનો સામેલ થયા. સૌનાં નેત્રો અશ્રુથી પૂર્ણ હતાં. સૌના ચહેરા દુઃખ-શોકથી મ્લાન હતાં. દેવોએ શિબિકા ઉપાડી. વાજતે ગાજતે જયનાદોની પ્રચંડ ઘોષણા સાથે નિર્વાણુયાત્રા ચિતાસ્થાને આવી. ચિતા ઉપર શિબિકા પધરાવી અને સ્તુતિ-પ્રાર્થનાઓ કરી. દેવોએ અગ્નિ પ્રગટાવ્યો અને ઘી વગેરેથી સિંચન કર્યું. દેહ-પુદ્ગલ નષ્ટ થતાં સુગંધી જલથી ચિતા ઠારી. આ પ્રમાણે નિર્વાણ મહોત્સવ પૂર્ણ કરી ભગવાનની દાઢાઓ અને અન્ય અસ્થિઓને દેવો દેવલોકમાં લઈ ગયા. અગ્નિસંસ્કારના સ્થાને ભવ્ય સ્તૂપની સ્થાપના કરવામાં આવી. એ પહેલાં. ભગવાને પોતાનો કેવલજ્ઞાની, અવધિજ્ઞાની, મન:પર્યવજ્ઞાની, વાદી, મહાતપસ્વી, અદ્ભુત વિદ્યા-સિદ્ધો વગેરેથી અલંકૃત લાખો સાધુ-સાધ્વીજીઓનો તથા લાખો કરોડો શ્રાવક-શ્રાવિકાન(પુરુષ-સ્ત્રી)ઓનો સંઘ, પાંચમા શિષ્ય ગણધર શ્રીસુધર્માસ્વામીજીને સોંપ્યો. તેઓશ્રીનો ચિત્રમય જીવન-પરિચય અહીં પૂરો થાય છે. અંતમાં
શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને અંતરનાં કોટાનકોટિ વંદન!
४७. देव और मानव समूह द्वारा शोकमग्न ह्रदय से किया गया अन्तिम संस्कार, दिवाली पर्व का प्रारंभ निर्वाण के समय काशी-कौशल के १८ गणतन्त्र राजा उपस्थित थे। उन्होंने भाव (ज्ञान) प्रकाश अस्त होने पर, द्रव्यप्रकाश करने के लिये सर्वत्र दीप जलाये। वह दिन दीपोत्सव के रूप में प्रसिद्ध हुआ। जो अल्प काल में ही सारे देश में दीपावली पर्व के रूप में प्रसिद्ध हो गया। इन्द्रादिक देव ज्ञान से निर्वाण को जानकर पाँचवाँ कल्याणकोत्सव मनाने के लिये पावापुरी आगये। अंत्येष्टि के लिये इन्द्र ने विभिन्न देवों द्वारा गोशीर्ष चन्दनादि-काष्ठ आदि सामग्री मँगवाकर चिता बनवाई। फिर आभियोगिक देवों
से क्षीरसमुद्र का जल मँगवाकर अनन्त उपकारी भगवान् के पवित्र पार्थिव शरीर को स्नान कराया, हरिचन्दन का लेप किया, रेशमी वस्त्र ओढ़ाया। सुवर्ण-रत्नों के मुकुटादि अलङ्कार पहनाये। फिर भगवान् के शरीर को देवनिर्मित भव्य शिबिका में पधराया। इस निर्वाणयात्रा में असंख्य देव तथा लाखों लोग सम्मिलित हुए। सभी के नेत्र अश्रुपूर्ण थे। मुखाकृतियाँ शोकाकुल थीं। देवों ने शिबिका उठाई। वाद्य और जयनाद की प्रचण्ड घोषणा के साथ निर्वाणयात्रा चितास्थान पर आई। चिता पर शिबिका रखकर स्तुति-प्रार्थना की। देवों ने अग्नि जलाई। घृतादि से अभिषेचन किया। देह-पुद्गल नष्ट होने पर सुगन्धित जल से चिता ठंढी की। इस प्रकार निर्वाण-महोत्सव पूर्णकर भगवान् की दाढ़ों और अन्य अस्थियों को देवगण देवलोक में ले गये। अग्निसंस्कार के स्थान पर भव्य स्तूप की रचना की। भगवान का चित्रमय परिचय समाप्त हुआ। अन्त में
श्रमण भगवान महावीर को हार्दिक कोटानुकोटी वंदन !
WIKI
47. THE FUNERAL RITES PERFORMED BY MOURNING GODS AND MEN All the eighteen rulers of the various states in Kasi-Kosala were present at the time of Bhagavān Mahāvīra's Nirvāna. When the light of knowledge was extinguished, they lighted numerous earthen lamps. And it was since then that the Festival of Lights (Dīpavalī) is being observed in India. Indra and the other gods flew down to the earth
to celebrate the fifth Kalyānaka (auspicious event). They bathed his body with holy waters, applied sandal paste, dressed the body in silk and decked and adorned him with a crown and other ornaments. He was carried in a palanquin and millions had joined the procession to pay their last homage to the great saint. There was solemn music accompanied by musical instruments. The palanquin was placed on a pyre of fragrant sandalwood. The final prayers were offered. Clarified butter (ghee) was sprinkled over the pyre. Perfumed water was sprinkled to extinguish the fire. After the final rites were over the gods carried with them the molars and the bones to the heaven.
Obeisance to Sramana Bhagavān Mahāvīra !
.
१
०३
३.१२
.हिन्दु
.5...५५
'मुस्लीम खीस्ती. शीख Y.बोद्ध.
जैन. "त्वमारिवः पुरतः | | osjain"ALMIGHTY GOD१० मठिठम् नमो तस्स भगवतो जमांअरिहंताणं पूसणस्त्वमस्यविश्व con
UNTO WHOM बवाधव शिव- अरहतो सामास- नमो सिद्धार्ण स्वपरं जिधानम। FIFEAago | ALL HEARTS | 38 ठिन्ट म्बुद्वरस बुद्धसरणं जामोमायरियाणं वेनासिवेधचपर ouilla
BE OPEN, एलमडगच्छामिाधासस्था नमोऽवज्झायाणं, धाम.त्ययाततं erapier ALL DESIRESआत्तहो मंगधगच्छामि,संघसरण नमोलोएसव्वसाहण] ज ? [विधमजन्तरुपमS
K NgWN... मगर
गच्छामि जैन प्रीकि GOD
CDHd ਹਾਦਸੋਂ ਇਨਾਂ ਧਰਬਾਰੀਂ ਜਾਂਦਾ ਸ਼ੋਸ
ॐOT VIT
मुस्लीम खीस्तीशीरव
4889
का
.
O
dcgation International

Page #119

૪૭: નિર્જીવ દેહની નિર્વાણયાત્રા કાઢીને ચંદનની ચિતા ઉપર પધરાવેલા, મુગટ આદિથી અલંકૃત પવિત્રદેહનો દેવો-મનુષ્યો દ્વારા અગ્નિસંસ્કાર
४७ : निर्जीव देह की निर्वाणयात्रा निकाल कर चंदन की चिता ऊपर स्थापित मुकुट आदि से अलंकृत पवित्र देह का शोकमन देव-मनुष्यों द्वारा अग्निसंस्कार 47: The final ritual procession. Bhagavin's body carried in a palanquin. Heavenly gods and men with mourning hearts For Personal & Private Use Only

Page #120

૪૮.૪૮.48 ૪૮, સુવર્ણકમલસ્થિત શ્રી ગૌતમસ્વામીજીને કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ, અને પ્રથમ ધર્મ દેશના ભગવાન શ્રી મહાવીરના મુખ્ય શિષ્ય ગૌતમ ગોત્રીય શ્રીઇન્દ્રભૂતિ હતા. તેઓ * ગૌતમ' (ગોત્ર) નામથી જ વિશેષ પ્રસિદ્ધિને પામ્યા હતા. પૂર્વાવસ્થામાં તેઓ બ્રાદ્વાણુ કુલોત્પન્ન અને વેદ-વિદ્યામાં પારંગત હતા. તેઓ ગણધર પદે આવ્યા ત્યારે તેમની ઉંમર ૫૦ વર્ષની હતી. તેઓ હંમેશા સેંકડો શિષ્યોને શાસ્ત્રની વાચના આપતા અને ખુદ મહાવીર ભગવાનના ૧૪ હજાર સાધુ, ૩૬ હજાર સાધ્વી અને લાખો-કરોડો શ્રાવક શ્રાવિકારૂપ સંઘની યોગ્ય વ્યવસ્થા અને
જવાબદારી સંભાળતા હતા. ગૌતમસ્વામીને મહાવીર ઉપર અવિહડ સ્નેહ-રાગ હતો અને એ રાગ પ્રશસ્ત છતાં એમની આત્યન્તિક સિદ્ધિ (મોક્ષપ્રાપ્તિ)ની આડે આવતો હતો. એ બંધન તૂટી જાય એટલા ખાતર ઉપકારી ભગવાને નિર્વાણુના દિવસની સાંજે જ એમને બોલાવીને કહ્યું કે, “ ગૌતમ, તું સામેના ગામમાં રહેલા દેવશર્મા બ્રાહ્મણને પ્રતિબધ કરવા જા. ' પડતો બોલ ઝીલનાર પ્રખર આજ્ઞાંકિત, ગૌતમસ્વામીજી ત્યાં ગયા. પ્રતિબોધ કરીને પાછા ફરતાં માર્ગમાં જ એમણે ભગવાનનું નિર્વાણ (મૃત્યુ) સાંભળ્યું. સાંભળતાં જ વન્દ્રઘાત થયો ! શુન્યમનસ્ક બની ગયા ! પોતાને ખરે અવસરે વેગળો કર્યાના કારણે ભગવાનને ઉપાલંભ આપવાપૂર્વક કરુણ વિલાપ કરવા લાગ્યા ! પછી, ‘વીર ! ઓ વીર !' રટતા રહ્યા. એકાએક મોહનાં પડલો ખસી ગયાં. ત્યાં એમને સાચો જ્ઞાનપ્રકાશ લાયો. સમજાયું કે “ અરે ! નિર્મોહીને મોહ શેનો હોય ! મારા એક પક્ષીય સ્નેને ધિકકાર હો !' આમ વૈરાગ્ય ભાવના ભાવતાં તેમને પ્રભાતે કેવલજ્ઞાન થયું. પછી એમણે દેવોએ રચેલા સુવર્ણકમળ ઉપર પદ્માસને બેસીને ધર્મોપદેશ આપ્યો. બાર વર્ષ સુધી અનેક સ્થળે વિચરી, લાખો લોકોને તારીને અંતે એક માસના ઉપવાસ કરી એઓ મોક્ષે પધાર્યા. ગૌતમસ્વામીને તદ્દભવે મોગામી ૫૦ હજાર શિષ્યો હતા. તેમનું નામ પ્રભાવશાળી હોવાથી હજારો જેનો નિરંતર પ્રભાતમાં અનેક લબ્ધિથી સમ્પન્ન ગૌતમસ્વામીની પ્રાર્થના-પૂજાદિક કરતા આવ્યા છે અને આજે પણ કરે છે.
४८. केवलज्ञान-प्राप्त, पद्मासनस्थित श्रीगौतमस्वामीजी की प्रथम धर्म देशना भगवान् महावीर के ज्येष्ठ शिष्य गौतमगोत्रीय श्रीइन्द्रभूति थे। वे 'गौतम' (गोत्र) नाम से प्रसिद्ध थे। पूर्वावस्था में वे ब्राह्मणकुलोत्पन्न और वेद-विद्या में पारंगत थे। वे दीक्षित एवं गणधर-पद पर आरूढ हुए तब उनकी आयु ५० वर्ष की थी। वे सदा सैंकड़ों शिष्यों को शास्त्र-याचना देते थे और महावीर भगवान् के १४ हजार साधु, ३६ हजार साध्वियों और लाखों श्रावकश्राविकारूप संघ की व्यवस्था और उत्तरदायित्व संभालते थे। गौतम को श्री महावीर पर अडिग स्नेह था किन्तु यह स्नेह उनकी
आत्यन्तिक सिद्धि में विघ्न-रूप था। यह बन्धन टूट जाय इसलिये उपकारी भगवान् ने निर्वाण के दिन शाम को ही गौतम को बुलाकर कहा कि'तू सामने गाँव में स्थित देवशर्मा ब्राह्मण को प्रतिबोध करने के लिए जा ।' आज्ञापालक गौतम वहाँ गये, प्रतिबोध देकर लौटते समय मार्ग में ही भगवान् के निर्वाण (मृत्यु) की बात सुनी। सुनते ही वज्राघात सा हुआ। अवाक हो गये। आप को ऐसे समय पर दूर करने के कारण भगवान् को उपालम्भ देते हुए करुण विलाप करने लगे। 'वीर ! ओ वीर!' रटते रहे। उसी समय उनको तात्विक ज्ञान हुआ। मोह के परदे खुल गये। समझ गये कि निर्मोही को मोह कैसा? मेरे एकपक्षीय स्नेह को धिक्कार है। ऐसी वैराग्य-भावना करते हुए उन्हें प्रातःकाल में केवलज्ञान हुआ। बाद में देवनिर्मित स्वर्णकमल पर पद्मासन से बैठकर आपने धर्मोपदेश किया। १२ वर्ष तक अनेक स्थानों में विचरण कर लाखों लोगों का उद्धार किया। अन्त में एक मास के उपवास कर मोक्ष में गये। गौतमस्वामी के मोक्षगामी ५० हजार शिष्य थे। इनके नाम की भारी महिमा है।
48. GAUTAMASWAMI ATTAINS ABSOLUTE KNOWLEDGE AND FIRST SERMON Indrabhuti, of Gautama Gotra, was the senior-most disciple of Bhagavan Mahavira. He became Ganadhara at the age of fifty and was in charge of a large number of monks and nuns. But he had great attachment and affection for Bhagavän Mahāvīra and this proved to be an obstacle in his attaining the absolute knowledge. In order to cut asunder
the bonds of affection, Bhagavān Mahavira sent him on a mission to preach the gospel to a brahmin who was staying in a nearby village, on the very eve of his Nirvana. On his return journey he learned about Bhagavān Mahāvīra's Nirvana and was completely broken down with grief. He went on lamenting and bewailing throughout the night. But then all of a sudden he realised the folly and futility of it and at that very moment he attained absolute knowledge. Then, seated in the Padmāsana posture on a golden lotus, he commenced his first sermon.
सूत्रज्ञान
सहरथयात्रा
Education International

Page #121

Reated
m
ammemommemoranve
૪૮ : નિર્વાણ પછી તરત જ ભગવાનના મુખ્ય શિષ્ય ગણધર શ્રી ગૌતમસ્વામીજીને કેવલજ્ઞાન (સર્વજ્ઞતા) ની પ્રાપ્તિ અને પ્રથમદેશના ४८ : निर्वाण के बाद तुरंत ही भगवान् के मुख्य शिष्य श्री गौतमस्वामीजी को केवलज्ञान (सर्वज्ञता) की प्राप्ति और आद्योपदेश
48 : Freed from attachment and hatred Gautam attains omniscience and delivers the first sermon

Page #122

TAI
ATTA
POLIRUAR
PANA
OM
NSA
Ath
TESd
%AM
ANAM
ALKAR
११TERNET
MSANY
सो
डा
O.GLORE
9
aa
pिapaji10-
12
७-No
नमा -
LALA
नमा लोसेसव्व साहूर्ण
ANTAR
AND
ॐ डी * नमी #आयरिया
.
मा उही नमोल
BlL.
NA
:
3/:
A
AND
ProrO-
UK
DRIORN
ALG
AM
:
MEDIA284
चीनमा - 3
१३वज्झा या ण
*AN
.......
.
Jain Education
natio
DOM wideomanarmy

Page #123

धचत्र
महायन्त
यन्त्रम
Ye ब्रह्मणे नमः।
इन्द्राय नमः १
माणिभदाय नमः ।
माVOURT
HTTARAMBIRHAR STIALA
मनमा
ORNO
मनाना KIRTELLETTES Acा दायुनी
C
कामोन
AndQOPOON
हममानामा
REx नगदमप्रवीण
maa जमा
SORG
नि
SAND
पन
NATA जमाना
पनामसोधन
जिया
A
SAR
ER
।
(Chients
COM
टOOR
मास
RAV
Porn
sik मोराहिम
।
AAP
नमतYER
c/
REG
neISARKHA
Rधानी तयROST SAHESART परको
रमा
यमापनीय
SANELESED
HARNATAST
भदताय नमः
MEMEBALAJ
सत्या
MAGARIA
अजनमन मान
प
ACCORE
(LTH
RAJANVAR
SEARCINE
याय
GAAN
ASONGS
New
gaNaantic ANANEELIERS
माया
RANCHI
TRESSERIA
- RMANUARY
STORIES
CORRESPOOR
RRENIOREA
DATES
।
060
दिUTELAP
5
S
YERSmins
mहिनी
ORYSANSमारना
HARIRAMERIKA KAHANIKATREENA
10CHANAKOON
KARGASTMER
EARNata THR
E
NEED
Rasiriratna DOGoooooo
PCAS
MahindisREAL TAGRA
MRIKE
INSTAGE
153
हस्त स्भा यै
ODOGOGOD
A
VOODOOOOL
AN
DABALI
MERIHDITOUS
JEENA
ARR
STANDAN
T ARNDERS
SEAR
CLARCHRIRAI
Gra
P
AMERITEETHAN
ज पचारशाmurarश्रमासन
समा
-
पानमा
मेनपासासनमा श्रीपाल राजानमालकामकारवनकाम नायामामारीमद बिन मोह minROEलचालभर hिont-भीमरणा मंदरी
Loकीसिद्धविकाधिवाय नमा अयंपटा राजननरनिवामी बागची नेमचंदपोपटलालमण महासाशमसार परमाननामा गनिज सरीरमा पनि निtnmaniram दत्यस्य धर्मपत्नी श्री लक्ष्मीबाधिकया स्वध्यध्ययन
लिए नामामाभिर प्राचीन का प्रत्य-महादिभिीमा धावधि सम्पायल सिविषयानि मामयी मनासा महानुभमचार्सिमाति
SmritamRINTAKलयोनारपुर जनजामताधिकालाwिrtimhafruire कागपिता
लाराजनमित्राभादराजमपुसमाविकार आभाजीलामचिनि।।
વિ. સં. ૨૦૧૦ માં અમઘવાદમાં જયપુરી કલમથી પૂજ્ય મુનિશ્રી યશોવિજયજીએ ઊંડા સંશોધન બાદ પોતાની પસંદગી પ્રમાણે સેંકડો વરસ બાદ શુદ્ધિકરણ થવા પામેલો કપડાં ઉપર ચિતરાવેલો આ સિદ્ધચક બૃહદ્ યન્ટ છે આ સંપુટમાં આપવાનું જરૂરી ન હોવા છતાં એક કલાત્મક, અતિભવ્ય અને વિશિષ્ટ કૃતિના દર્શનનો જૈનસમાજને લાભ મળે એ હેતુથી અહીં પ્રગટ કર્યો છે યત્ર પરિચય બીજેથી જાણી देवो.
| મુનિશ્રી યશોવિજય ચિત્રકલા સંગ્રહ

Page #124

CONOUS
श्री ऋषिमंडल यंत्र
अपराजितानमःविमानमःoसागसाय
उपरणमा
5न्दामनमा
मधमनमः
Tानलमा
TS
ऊ
मासनम KESAKALKIES
मिन्द्रकानमार
TION
ACE
SERI
नमः । श्री सिद्धे
नमः
आहे. यो- नमः । नमःकरम नमः अआ
जभवनभरमा
TAASPAS
JAI
लेभ्यो नमः नमः
नमः
अ
ब
JAUTAPU
।
Lagarmus
राज भ्यानमः
जमा
SONGSEKSI
Site TIPS
(DARA
ताइFE
असून
STARDAR
महानमा उनी आभाई
कलाकार
CCCCCOULD
माओओ
MAHARASH
ही नमः ।
Del
CCEPOE
SIRJBE
1.ज्ञानेभ्यानमः
मालिसीपमा
CCCCCADDA
JE
पोट्रय
वा नमः हो नमः
SUICEरिमा
42223
dea
TELETTE
FA
योनमःहानमा
बाय नम
LUSIC
यरलब
काय नम
ormalth
नमः
CALI
मएनमः
नमःएए
Pt-theet
HEKAREER
SSCLUB
RETATION
SR(हाउपाध्याये..
N
gus
-सारसारमा
IA Bl
Eng
नाना
JRI
ANJALI
AJRelative
See the
RECE
ASY
PRERNA
LAORLD
DUALI
HERS
AYANE
J
EALS
E
( H
RITTES
SAMETERS
उमेरोव्यारी
RUSTAN SanRORTI
हा 858
CCGANESS
जारा
जमनगममा श्रीरुपमयसीनमा सीजीलममिनhvgोनमा
नानाथभ्यो नमः अमहासिकिमामा
जमा मनमः
Ish
આ ષિમંડલયન્ટનું વિ. સં. ૨૦૧૦ માં મારૂં સંશોધન ચાલતું હતું તે સમયે તે ઋષિમંડલ યત્રના બે-ત્રણ પ્રકારો પૈકી એક પ્રકારે આ થન્ન ચિતરાવ્યો હતો. તે પછી મારું સંશોધન ઠીક રીતે પૂર્ણ થતાં હુંકાર ઉપર વરસોથી ભૂલાયેલી નાદની આકૃતિની સ્થાપના થવા પામેલી હતી. તેથી તે નાદની આકૃતિ આ યત્રમાં જોવા નહીં મળે. આ અધુરૂં અને અપૂર્ણ હોવાથી કોઈએ તેની નકલ કરવી નહીં. . For Personal & Private Use Only
મુનિશ્રી યશોવિજ્ય ચિત્રકલા સંગ્રહ

Page #125

MOXOOX
ભાવાળીમહાપUI as પૂર્વભવો તથા જઇવિંઝો જરૂરી પરિચય |
લેખક:મુનિ યશોવિજય વિ
ગુજરાતી ભાષા
નોંધ: આ ચિત્રસંપુટમાં ભગવાન શ્રી મહાવીરના જીવનનાં જે ચિત્રો આપ્યાં છે તે ચિત્રોની કેટલીક વિશેષ સમજ અને વિશેષતાઓ અહીં દર્શાવું છું. વળી ત્રીજું ચિત્ર ભગવાનના ૨૫ પૂર્વભવોને લગતું છે તેથી તેનો પણ પરિચય અહીં આપું છું, એ જાણવું પ્રેરક અને રસપ્રદ થશે. આ પરિચયથી એક વખતની સામાન્ય વ્યકિત સત્તાવીસમા ભવમાં જયારે તીર્થંકરપરમાત્મા બને ત્યારે તેઓની ગત જન્મની પરિસ્થિતિ અને સાધના કેવી હતી તેની ઝાંખી થશે. ૨૬ ભવની કથાનું અવતરણ–
સમગ્ર પરિચય ચૈતન્ય સ્વરૂપી આત્મા અને જડસ્વરૂપી કર્મ-શત્રુ વચ્ચે ખેલાએલા દીર્ઘ સંગ્રામમાં માનવ સ્વભાવનાં અને તેનાં વર્તનનાં વિવિધ પાસાઓનું દર્શન, કર્મસતાની વિવિધરંગી વિચિત્રતાઓ અને તેનું અજોડ સામર્થ્ય, ઈન્દ્રિયોના વિષમ વિષયો અને ક્રોધ, માન, માયા, લોભાદિ કષાયોનો શિકાર બનવા આત્માની થતી દુર્દશા અને અધોગતિ, વચ્ચે વચ્ચે પ્રાપ્ત થઈ જતા શુભ સંયોગો, તેથી સર્જતા ઉન્નતિ અવનતિના આરોહ-અવરોહો, છેવટે વિશ્વનાં પ્રાણીમાત્રને સાચું સુખ પ્રાપ્ત કરાવવાની જાગેલી ભાવદયાના કારણે કરેલી પ્રખર આધ્યાત્મિક સાધના, એનાં ફળ રૂપે કેડીમાંથી નીકળીને રાજપથ ઉપર થતું તેઓશ્રીનું પદાર્પણ, અનુકૂળ સંયોગો પ્રાપ્ત થતાં સર્વશકિતમાન ગણાતા આત્માએ પોતાની જ્ઞાનાદિકની અનંતી શકિતઓને પ્રાપ્ત કરવામાં અવરોધક બની બેઠેલા કર્મશત્રુઓને ખતમ કરવા પોતાની તાકાતનો બતાવેલો પરચો, આદરેલા પ્રચંડ પુરુષાર્થના અને પરમાત્મ દશાની અનિત્તમ સિદ્ધિનો મેળવેલો જવલંત વિજય વગેરે બાબતો અંગે અવનવ ઘણો પ્રકાશ પાડશે.
૨૫ ભવનો પરિચય ચિત્ર ૧: સુવર્ણકમલના આસન ઉપર પદ્માસને બિરાજમાન તીર્થકર ભગવાન શ્રી ચિત્ર ૩ઃ જૈન ધર્મની દૃષ્ટિએ કોઈ પણ આત્મા અનાદિથી પરમાત્મા હોતો નથી, પરંતુ તે
મહાવીરદેવની સુવર્ણ રંગની મનોહર મૂર્તિ. કમળમાં સિંહ લાંછન મૂકવામાં આવ્યું આપણા જેવો સંસારી જીવાત્મા હોય છે અને જયારે સમ્યગુદર્શન, શાન, ચારિત્રની છે અને નીચેના ભાગે સુવર્ણનું નાનું ‘પાદપીઠ'થી ઓળખાતું કમલાસન મૂક્યું છે. ક્ષાયિક ભાવે આરાધના કરે ત્યારે જ તે પરમાત્મા થઈ શકે છે. કાળ અનંતો વીતી ભગવાન ઊંચા આસન ઉપરથી નીચે ઊતરતાં પહેલાં પાદપીઠ ઉપર પગ મૂકે છે. ગયો તે અપેક્ષાએ અનંત પરમાત્મા થઈ ગયા. હવે પછી પણ અનંતો કાળ જશે. વળી દેશના આપતી વખતે એ જ પાદપીઠ ઉપર બંને પગ રાખે છે. આ પાદપીઠ દેવ પરંતુ છ આરા (કે યુગ)ની અપેક્ષાએ, વ્યકિતઓની દષ્ટિએ ૨૪ તીર્થકરોની જ વિરચિત સમવસરણમાં ખાસ હોય છે.
ગણત્રી મુકાય છે-ન્યુનાધિકની નહીં. વળી દરેક તીર્થકરના આત્માઓ ચિત્ર ૨: અષ્ટમહાપ્રાતિહાર્ય સાથેનું અરિહંતનું એક ભવ્ય મૂર્તિચિત્ર કરાવવું રહી ગયું ભિન્નભિન્ન હોય છે. અહીં શ્રમણ ભગવાન મહાવીરનો આત્મા પણ અનાદિ
હતું તેથી એક સુંદર આકર્ષક ચિત્ર ચિતરાવ્યું છે. અનાનુપૂર્વી બનાવવી હોય તેને કાળથી આપણી કે બીજાઓની જેમ જ કર્મનાં આવરણવાળો, અશુદ્ધ અને ચારેય તથા કોઈપણ તીર્થંકરદેવની સામૂહિક આરાધના કરાવવી હોય ત્યારે સમૂહની સામે ગતિમાં પરિભ્રમણ કરનારો સંસારી જીવાત્મા જ હતો એટલે પૂર્વભવની ગણત્રી શી પધરાવવા આવા સુંદર ચિત્રની જરૂર પડે છે, એટલે અહીંયા શ્રી આદીશ્વર રીતે થાય? છતાં તેમના ૨૭ ભવની જે ગણત્રી મૂકાય છે તે આધ્યાત્મિક વિકાસનો ભગવાનની ચિત્રશ્રેણી માટે શ્રી આદીશ્વરજીનું જ સુંદર ચિત્ર બનાવરાવ્યું. પણ
મુખ્ય પ્રારંભ અથવા મોક્ષમાર્ગના પાયારૂ૫ સમ્યગદર્શનનો પ્રકાશ જે ભવમાં પ્રથમ એવી રીતે બનાવરાવ્યું કે કોઈપણ તીર્થકર માટે વાપરવું હોય તો ફકત લાંછન બીજા પ્રાપ્ત થયો તે હિસાબે તે ભવથી તેની ગણતરી શરૂ થાય છે, આ વિકાસ કે પ્રકાશ કાગળ પર ચિતરાવી તેને ત્યાં મૂકી દેવું એટલે કામ પતી જય. વળી વિચાર આવ્યો ‘નયસાર''ના ભવમાં થયો, તેથી તે ભવને ભગવાન મહાવીરનો પહેલો ભવ કે ત્રેવીસ તીર્થંકરનું સંપુટ કયારે બહાર પડે કોને ખબર? એટલે એવો નિર્ણય કર્યો ગણવામાં આવ્યો છે, આ સમ્યગુદર્શનને જ પરમાત્મદશાનો પાયો અથવા મોક્ષફળકે આવું અત્યંત સુંદર આકર્ષક ચિત્ર ભગવાન મહાવીરની ત્રીજી આવૃત્તિમાં જ ની પ્રાપ્તિનું બીજ કહાં છે. (મહાવીર તરીકે જ) પ્રગટ કરી દેવું. વળી અષ્ટમહાપ્રાતિહાર્ય સાથેનું ચિત્ર ભગવાન
ત્રીજા ચિત્રમાં ભગવાનના ૨૫ ભવો સંક્ષેપમાં બતાવ્યાં છે. એ ઉપરથી આછો મહાવીર પ્રભુના ચિત્રસંપુટની પ્રથમ આવૃત્તિમાં વિચાર છતાં મૂકી શકાયું ન હતું, ખ્યાલ આવશે કે સમ્યગુદર્શનની પ્રાપ્તિ પછી પણ આત્મા ને જાગૃત ન રહે તો વિવિધ આ મુકાતાં સહુને આનંદ થશે. આ ચિત્રમાં મને મનગમતાં ત્રણ છત્રો, સિંહાસન, ગતિઓના કેવા કેવા આરોહ-અવરોહ સર્જાય છે તેમ જ તેના આત્મવિકાસમાં કેવી કેવી ઈન્દ્રો વગેરે બહુજ આકર્ષક બનાવ્યાં છે. આવું ચિત્ર જૈનસંઘને પહેલીજવાર જેવા ઉક્રાન્તિ અને અપક્રાન્તિઓ પ્રાપ્ત થાય છે. મલશે.
૧. ભગવાન મહાવીર ના ૨૭ ભવોની પરિગણના બાબતમાં મઠત્વનાં જે મતાંતરો મળે છે તેને
અહીં નોંધ્યું છે. આવશ્યક નિર્યુકિત-ચૂર્ષિ -વૃત્તિ, ત્રિષષ્ટિશવાકાપુરુષચરિત્ર, કલ્પસૂત્રની ટીકાઓ વગેરે અન્યો ૨૭મો- અન્તિમ ભવ દેવાનંદાની કુલિમાં (જન્મ માટે) ગર્ભપણે અવતરવાનો અને જન્મ ત્રિશલાની કુખેથી થયાનું જણાવે છે, જયારે સમવાયાંગ મૂત્ર મનથની વૃત્તિ એક વિલક્ષણ વિધાન કરતાં ૨૬મો ભવ દેવાનંદાની કુક્ષિથી જન્મ થયાનું અને ૨૭મો ભવ ત્રિશલા રાણીની કુક્ષિથી જન્મ થયાનું નોંધે છે.
વળી આવશ્યક નિર્યુકિત-વૃત્તિ, ત્રિષષ્ટિ, તેમજ કલ્પસૂત્રની કેટલીક ટીકાઓ બાવીસમો ભવ મનુષ્યનો જણાવે છે પણ તેનું જન્મસ્થળ, નામ, આયુષ્યાદિ અંગે કંઈ પણ વિગત તે ગ્રંથો જણાવતા નથી. માત્ર એટલો ધ્વનિ નીકળે છે કે આ મનુષ્યભવમાં ભગવાને તપશ્ચર્યા દ્વારા (ચક્રવર્તીને યોગ્ય) શુભ પુણ્યોપાર્જન કર્યું હતું. એટલે ત્યાંથી તેઓ ચક્રવતપણે જમ્યા. પણ ગુણભદ્રરચિત મહાવીરચરિયું માનવ જન્મ સમાપ્ત કરીને દેવલોકમાંઉત્પન્ન થયાનું નોંધે છે.
જયારે સમવાયાંગકારે તો બાવીસમો (‘માનવ' તરીકેનો) ભવ જ માન્ય રાખ્યો નથી.
નંદલાલ વકીલે લખેલા મુદ્રિત મહાવીરચરિત્ર” માં તો બાવીસમો ભવ ‘વિમલ રાજકુમાર’ તરીકે જણાવ્યો છે. જે ૧. એક જ જન્મ અને બે ભવની ગણત્રી કઈ અપેક્ષાએ હશે તે સમજી શકાતું નથી. ૨. ૨૭ ભવને લગતાં અનેક સંદર્ભો જેવા છતાં મને 'વિમલ રાજ કુમાર'ના ભવનો ઉલ્લેખ કયાંય
મલ્યો નથી. તેથી પ્રશ્ન થાય છે કે તેઓએ કયા આધારે એ લખ્યું હશે?
૨. દિગમ્બર મન્યકાર નયસારની જગ્યાએ પુરુરવા નામના માંસાહારી ભીલનો ઉલ્લેખ કરે છે અને
એ સાગર મુનિના ઉપદેશથી અહિંસક બનતા બોધિ પ્રાપ્ત કરે છે.
देवी सरस्वती
0 1 0 ! છે , ,
SIR,
वाहन बस्दमद-माला,पाकनानाजालागदाललय.वाहन रवीनार२माला बाहर१बरदसलवारबाहम वाद.जालीयो बाहनाजीमानकलनाडनायरवाला। गजक.पाश-दौर.बीजोर गजभियचीमगर माला, सनीऔर.जाजनकल.क्या गड/३मदा पापहरणकागल,अकृया गज.पाश शाहस चर्करमुगर शाक्य

Page #126

ભવ પહેલોઃ ગામનો મુખી નયસાર લાકડા કાપવા માટે જંગલમાં જાય છે ત્યાં તે આપતા હતા. અને જે જે પ્રતિબોધ પામે છે તે સહુને કહેતા કે “સાચો ધર્મમાર્ગ ભગવાને ભોજનનો સમય થતાં કોઈ અતિથિને જમાડીને જમું એવી ભાવનાપૂર્વક તેની પ્રતીક્ષા શ્રી ઋષભદેવ પાસે છે માટે ત્યાં જઈને દીક્ષા સ્વીકારો.” સૌ ત્યાં જતા અને શ્રમણ-સા કરી રહ્યો છે. એવામાં દૂરથી સાધુઓ જેવી વ્યકિતઓને આવતી જોઈ તેના હૈયામાં માર્ગને સ્વીકારતા. આ વાત અહીં રહી. અમાપ હર્ષ થયો, સામે જઈને વંદન કર્યું. માર્ગમાં ભૂલા પડેલા સાધુઓએ નયસારને
એક વખત એવું બન્યું કે સર્વજ્ઞ ભગવાન શ્રી કષભદેવને ભરત ચક્રવર્તી એ પ્રક ધર્મલાભ' શબ્દથી આશીર્વાદ આપ્યા. પછી તે માર્ગ ભૂલેલા સાધુઓને પોતાના સ્થાને
પૂછયો કે ‘ભગવાન આપની પર્ષદામાં ભાવિ કોઈ તીર્થંકરનો જીવ છે ખરો?” એ વખતે સાચવીને લઈ આવ્યો. એ સત્યુગનો માનવી હતો. એના હૈયામાં સાધુ-સંતો પ્રત્યે
ભગવાને કહ્યું કે ‘તારો જ પુત્ર મરીચિ જે અમારા સંધમાં શિથિલાચારી બને અથાગ માન-ભકિત બેઠાં હતાં એટલે સાધુઓને યોગ્ય સ્થાને બેસાડ્યા. સાધુ સાથે થોડો
પરિવ્રાજ કના વેશમાં રહે છે તે જ આ ચોવીસીમાં વર્ધમાન-મહાવીર નામના અન્તિ વાર્તાલાપ કરી પોતાને ભિક્ષાનો લાભ આપવા માટે વિનંતિ કરતાં કહ્યું કે આપ અમને
તીર્થકર થશે એટલું જ નહિ ત્રિપૃષ્ઠ નામના પ્રથમ વાસુદેવ અને મહાવિદેહની મૂક કંઈક લાભ આપો પછી અમે જમીશું” અને ત્યારબાદ ધર્મના બે શબ્દો આપના મુખથી
નગરીમાં તમારા જેવા જ પ્રિય મિત્ર નામના ચક્રવર્તી પણ તે થશે.’ પોતાનો પુત્ર ત્રણ ત્રણ સાંભળીને આપને સાચા રસ્તા ઉપર ચઢાવી દઈશું. અસીમ આનંદને પામેલા નયસારે
વિશિષ્ટ પદવી પ્રાપ્ત કરશે તે જાણીને કયા પિતાને આનંદ ન થાય? ચક્રવતી ખૂબ ભકિતભાવથી સાધુઓને ભિક્ષાદાન કર્યું. ત્યારપછી ગુરુદેવે અસરકારક ઉપદેશ
ભરત તો પ્રભુને વંદન કરી શીઘ મરીચિ પાસે પહોંચ્યા. ત્યાં જઈને મરીચિને સ્પષ્ટ ક૬ આપ્યો. નયસાર માટે આવો પ્રસંગ પહેલો જ હતો એટલે તે ખૂબ રસપૂર્વક સાંભળતો કે: ‘હું તમારા ત્રિદંડી વેષને વંદન કરતો નથી પણ તમો ચોવીસમા તીર્થંકર થવાના છો ? હતો, ભાવિ કાળના ભગવાન મહાવીરનો જીવ જે વર્તમાનમાં નયસાર રૂપે હતા તે જાણીને તમને નમસ્કાર કરે છે.' વળી કહ્યું કે • ‘પ્રથમ વાસુદેવ અને મહાવિદેહમ સાધુઓને દ્રવ્યમાર્ગ બતાવતો હતો જયારે સાધુ મહાત્મા ઉપદેશ દ્વારા નયસારને
પ્રિય મિત્ર ચક્રવર્તી પણ તમે થવાના છો.એ સાંભળીને મરીચિને એકદમ કુલાભિમાના ભાવમાર્ગ-મોક્ષમાર્ગ બતાવી રહૃાા હતા. આત્મા યોગ્ય હતો એટલે ઉપદેશના પ્રભાવ
જાગૃત થઈ ગયું, માથે છત્રી, પગમાં ચાકડી અને ભગવા વેષધારી એવા મરીચિ વારંવાર તેના મોહનાં આવરણો ખસી ગયાં. વચનામૃતના પ્રભાવે એના આત્મામાં કેવલજ્ઞાનના
અહંકારના અહોભાવ સાથે ખુશ થવા લાગ્યા, પણ એટલેથી જ એમનો આનંદ સીમિત અંશ સમાન સમ્યગુદર્શનનો ભવ્ય પ્રકાશ ઉત્પન્ન થયો અને આ જ પ્રકાશના પ્રભાવે
ન બન્યો એટલે ખૂબ હર્ષમાં આવી નાચવા-કૂદવા સાથે તેઓ બોલવા લાગ્યા કે૨૭માં ભવમાં ભગવાન મહાવીર બનવાનું પુણ્ય બાંધવાનો પ્રારંભ કરી દીધો. તે પછી
“અહો! મારું કુલ કેવું ઉત્તમ અરે આ યુગમાં પહેલા જ તીર્થકર તે મારા દાદા, પહેલા જ નયસારે ગુરુદેવને સાચે માર્ગે ચઢાવી દીધા.
ચક્રવર્તી તે મારા જ પિતા અને પહેલો જ વાસુદેવ તે હું.” મરીચિના ત્રિકરણ યોગો નયસાર કરીને બીજા ભવમાં દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થયો. (ઉપરના ભાગમાં જે
અભિમાનના શિખરે પહોંચી ગયા અને તે જ વખતે તેમને નીચ ગોત્રમાં જન્મ લેવાનું જણાવ્યું તે ચિત્રની પહેલી પંકિતમાં ચિત્રરૂપે આલેખ્યું છે.)
વિપરીત નિમ્ન કોટિનું નીચ ગોત્રકર્મ બાંધી લીધું. શાસ્ત્રકારો કહે છે કે-મળેલી સંપત્તિ,
વિધા કે શકિતનું કદી અભિમાન ન કરજે પણ ફળ આવતાં નમી જતાં વૃક્ષની જેમ વધુ ભવ ત્રીજે દેવલોકનું આયુષ્ય પૂર્ણ થતાં દેવ થયેલા નયસારના જુવે આ ને વધુ વિનમ્ર બનો !નહીંતર ભવાંતરમાં મળી છે તેથી ઊલટી સ્થિતિને પ્રાપ્ત કરશો કાળના પ્રથમ તીર્થકર રાષભદેવ—આદિનાથ પ્રભુના પ્રથમ પુત્ર ભરત ચક્રવર્તી જેવાને ત્યાં મરીચિ તરીકે જન્મ લેવા છતાં સમ્યગદર્શનનું બીજ જે વવાઈ ગયું હતું એના પ્રતાપે
અહીં ચિત્રના ત્રીજા વિભાગમાં મરીચિને નાચતા બતાવ્યા છે. કુલાભિમાન શેનું સંસારની ભૌતિક સુખ-સામગ્રી તેને સંસારમાં જકડી રાખવા સમર્થ ન બની. તીર્થકર કર્યું અને તેનું શું ફળ મળ્યું તેની ઝાંખી ચિત્રમાં જ મથાળે ગોળાકારે બતાવેલાં ચાર થયેલા રાષભદેવ પ્રભુની ઉત્તમ દેશના સાંભળી વૈરાગ્ય થતાં મરીચિએ ભાગવતી દીક્ષા નાનકડાં ચિત્રો દ્વારા કરાવી છે, સ્વીકારી તેમના શિષ્ય બન્યા. તેમને સાધુ જીવનની ગ્રહણ અને આસેવન શિક્ષા આપવા
ત્રીજા ભાગમાં વચ્ચે દેવલોકસૂચક વિમાન અને નીચે નરકસૂચક રાક્ષસી મુખ વિર સાધુને સોંપ્યા. (જુઓ ચિત્રનું ખાનું બીજું)
બતાવ્યું છે અને વિમાનની બંને બાજુએ પંદર ભવ સુધી એકાંતરે થયેલા બાહ્મણએક વખત વિહાર કરતાં ઉઘાડા પગે ચાલતા મુનિ મરીચિ મીખની સખત ત્રિદંડીના ભવો- સંખ્યાંક આપીને બતાવ્યા છે. દેવના ભવો માટે વારંવાર વિમાનો ન ગરમીનો અને તૃષાનો પરિષહ સહન ન કરી શકયા. રેબઝેબ થવાથી અતિશય કંટાળી બતાવતાં વચ્ચે દેવ સહિત એક જ વિમાન બતાવી તેની નીચે જે ભવ દેવલોકનો પામ્યા. ગયા. ચારિત્રમોહનીય નામના કર્મે ઉછાળો માર્યો. ‘મારાથી અતિદુષ્કર સંયમનો ભાર તેના અંકો આપ્યા છે. એ જ રીતે નરકના પ્રતીક નીચે ભવના અંકો આપ્યા છે. નીય હવે બિલકુલ સહન થઈ શકે તેમ નથી. હવે મારે શું કરવું?” આમ પતનોનુખી ગોત્ર બાંધવાથી ભગવાનને વારંવાર ભિક્ષુક લેખાતા યાચક પ્રધાનવૃત્તિવાળા બ્રાહ્મણના વિચારોના વમળમાં અટવાઈ ગયા. એક વખતનો કાયાની માયાને ફગાવી મુનિ થનાર અપ્રશસ્ત ભવોમાં ઉત્પન્ન થવું પડયું. અને ત્યાં ત્રિદંડી સંન્યાસો લેવા પડયા, બાંધેલું શૂરવીર આત્મા આજે કાયરતાના શરણે બેસી ગયો. ‘મન ભાંગ્યું તેનું સૌ ભાંગ્યું' એ ઉકિત નીચ ગોત્રકર્મ અસંખ્ય કાળ સુધી ભોગવાતાં છતાં શેષ રહી ગયું તે કર્મ (ક્ષત્રિયકુળમાં અનસાર નિર્બળ વિચારોએ મનનો પૂરો કબજો લઈ લીધો અને મુનિ મરીચિ પુનઃ તીર્થકરોનું ઉત્પન્ન થવું અનિવાર્ય છતાં) છેલ્લા મહાવીરના ભવમાં પણ ઉદયમાં આવ્યું કાયાની માયામાં લપેટાયા ઘરે તો પાછા જવાનું મન ન હતું પણ આચારથી પતિત થયેલા શુદ્ધ અને ભગવાનને દેવાનંદા બાહ્મણીની કુક્ષિામાં ઉત્પન્ન થઈને ત્યાં ૮૨ દિવસ સુધી રહેવું. સાધુવેશમાં રહી પણ કેમ શકે? એટલે મનની ગડભાંજને અન્ને નિર્ણય કર્યો કે કંઈક પડ્યું. તે પછી ઈન્દ્ર દેવ મારફત ગર્ભાપહરણ કરાવીને ઉચ્ચ ગણાતા ક્ષત્રિયના કુળમાં સાધુ જેવો દેખાઉ એવો વેષ ધારણ કરે અને શરીરને કષ્ટ ન થાય અને મનની મોજ જન્મ થાય તે માટે ભગવાનને ત્રિશલા ક્ષત્રિયાણીની કુક્ષિમાં પધરાવ્યા.(જુઓ ચિત્ર સં. માણી શકાય એવા જ નિયમોને સ્વીકારું,’ એટલે ભગવા વેષધારી ત્રિદંડી- સંન્યાસી
૫) કયારે ક અંધકાર તો કયારેક પ્રકાશ માનવ જીવનમાં સંતાકૂકડીની જેમ કેવો ભાગ બન્યા. નિયમોમાં છત્રી રાખવી, જોડા પહેરવા, સચિત જલ વાપરવું, પરિગ્રહ રાખવો, | ભજવે છે તેનો પ્રેરક ખ્યાલ મરીચિનો ભવ આપી જાય છે. કુસંસ્કારનાં વહેણ કેટલા. લોચ ન કરવો ઈત્યાદિ સ્વીકાર્યું. (જુઓ ખાનું ત્રીજી
દીર્ધકાળ સુધી વહેતાં રહે છે તે જાણીને તેવા કુસંસ્કારોથી સો ગાઉ દૂર જ રહેવું એ જ મરીચિ અગિયાર અંગભૂત આગમશાસ્ત્રોના જ્ઞાતા હતા. એટલે મરીચિ જો કે આ પ્રસંગનો બોધપાઠ છે. આચારથી પતિત થયા હતા પણ હજુ પેલો પ્રકાશનો પ્રભાવ બેઠો હતો એટલે શ્રદ્ધાથી
ત્યારપછી એવું બન્યું કે મરીચિ માંદા પડયા. અસંયમી અને મિથ્યાપી પતિત થયા ન હતા તેથી તેઓ ઉપદેશ તો સહુને સાચા માર્ગનો જ શુદ્ધ શ્રમણધર્મનો
સંન્યાસીની સેવા સાચા સંયમી સાધુથી કેમ થઈ શકે? એટલે પોતાના પ્રતિબોધેલા અનેક
મુનિઓમાંથી પણ જયારે કોઈ સેવા-ચાકરી કરતા નથી ત્યારે તેમને શિષ્યની અપેક્ષા ૩, ગભદેવ એ માત્ર, જેનોના જસ્વીકૃત ભગવાન નહતા. તે અજેનોના પણ દેવ હતા. એથી ૨૪
ઊભી થઈ. મનોમન નકકી કર્યું કે હું સ્વસ્થ થઈશ ત્યારે શિષ્ય બનાવીશ. તેઓ સાજ અવતારોમાં ‘ભાવતાર' તરીકે તેમને સ્થાન મળ્યું છે. ભાગવત પુરાણમાં તેનું વિસ્તૃત જીવન
થયા અને શુદ્ધ ધર્મનો ઉપદેશ આપવા લાગ્યા. એવામાં તેમની પાસે રાજકુમાર કપિલ દર સાલ લાખો અજૈનો સાંભળે છે અને ભાગવતકારે તો આ અવતારને સર્વોત્તમ અવતાર જણાવીને તેની ભારોભાર પ્રશંસા કરી છે. તે સિવાય વૈદ તથા અન્ય અનેકપુરાણાદિમળ્યોમાં
આવ્યો અને મરીચિએ તેને શ્રમણધર્મની દીક્ષા સ્વીકારવા પ્રેરણા કરી. ત્યારે તેણે સામી,
પ્રશ્ન કર્યો કે ‘તમે બીજાને કહો છો તો તમો સાચા શ્રમણધર્મનું પાલન કેમ કરતા નથી?" ગષભ કે વૃષભ નામના અનેક ઉલ્લેખો મળે છે, ध्यानाग्नि दाधका कर्मक्षयथी मोक्ष
काममNR सुरकुमारणार
0િ 1
)( ) 05
0.
बाबदारपीजो रमालाबाहन झवाहनो.नाहन लीजोर,पद वाहनाबीजारु.२वाय. वाहमा २२हाय.आयूयो-वाहन काचे जलसाले. कमलालेमोनीशकालदल..माला हंस नल..धनुष्य मयूर परिचित
कमल, तलवार,पाश वाहन बीजोक गदा अभय वाहन थी. ઇક,માણસ જનમ નrt
+
ને ?
van Education Interational

Page #127

મરીચિએ જવાબ આપ્યો કે તે ધર્મનું પાલન કરવામાં હું અસમર્થ છું' એટલે કપિલે પુનઃ વિશ્વભૂતિ મુનિ પોતાનો ક્ષમા ધર્મ ચૂકયા, ક્રોધની આગમાં લપેટાયા, એમાંથી માનદશા પ્રશ્ન કર્યો કે એ તો કહો કે “તમો અત્યારે જે માર્ગનું અનુસરણ કરી રહ્યા છો તેમાં શું ધર્મ પ્રગટ થઈ, પોતાના બળનું પ્રદર્શન કરવા પેલી ગાયને શિંગડાં પકડીને આકાશમાં નથી?’ મરીચિને થયું કે આ પણ મારા જેવો જ દદ્ધર મળ્યો છે, મરીચિ મૂંઝાયા. શિષ્ય ઘુમાવી, અને તેમને ત્યાં જ નિયાણું કર્યું કે મારા તપ-સંયમનું જે કંઈ પણ ફળ હોય તો માટે લલચાયા હોવાથી હું સાચો જવાબ આપું ને દીક્ષા ન લે તો? વળી ઓછાશ થાય એવું ભવાંતરમાં એવું કાયિક બળ મળે કે વિશાખાનંદીને હું ખતમ કરી શકે? આ મલિનધારા કેમ કહેવાય? દર્શનમોહ અને મિથ્યાત્વમોહ કર્મના ઉદયે સહસા શ્રદ્ધાથી પતિત થયા. વિશ્વભૂતિ મુનિના મનમાંથી એક ક્રોડ વર્ષ જીવ્યા ત્યાં સુધી પણ ન ગઈ !ન તેનો અહીંયા સાચી શ્રદ્ધાની જયોત બુઝાઈ ગઈ. મરીચિએ પ્રત્યુત્તર વાળતાં કહ્યું કે તેના પશ્ચાતાપ થયો પછી આલોચના કે પ્રાયશ્ચિત કરવાની વાત જ કયાં રહી !છેવટે તે મૃત્યુ
ત્યે ઇ., હડપ કપિલ ત્યાં પ્રભુ પાસે) પણ ધર્મ છે અને અહીં પણ ધર્મ છે. છેવટે પામી સત્તરમા ભવે મહાશુક્ર દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થયા અને ત્યાંથી અઢારમા ભાવમાં કપિલને શિષ્ય બનાવ્યો. પોતાના માર્ગમાં સત્ય ધર્મ ન હોવા છતાં અસત્ય ભાષણ કર્યું ત્રિપૃષ્ઠ વાસુદેવપણે જમ્યા. યોગ્ય વયે પોતાના બળથી ત્યાં વર્તતા પ્રતિવાસુદેવ તેથી દીર્ઘ સંસાર-જમણનું નવું કર્મ બાંધી લીધું (જુઓ ખાનું ત્રીજું).મરીચિ કરેલા પાપનું અશ્વગ્રીવને હરાવી ત્રણ ખંડનું રાજય કબજે કર્યું. ત્રિપુખ શોખીન અને ઈન્દ્રિયોના પ્રાયશ્ચિત કર્યા વિના મરીને પાંચમા દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થયા.
વિષયના લોલુપી હતા. એક દિવસ એવું બન્યું કે રાતના સંગીતનો જલસો ચાલતો હતો.
ત્રિપૃષ્ઠ પોતાના વ્યાપાલકને કહાં કે ‘સંગીતના મધુર નાદ સુણતાં જે મને ઊંઘ આવી ભવ સોળમો: પંદરમાં દેવભવમાંથી યુવીને મહાવીરનો આત્મા રાજગૃહ જાય તો તે આ સંગીતકારોનું સંગીત બંધ કરી રજા આપી દેજે.' શ્રેયાપાલકે હા પાડી. નગરના વિશ્વનંદી રાજાના ભાઈ વિશાખાભૂતિના પુત્ર તરીકે ઉત્પન્ન થયો. તેનું એવામાં ત્રિપુને ઊંઘ આવી ગઈ. પણ પેલો શાપાલક મધુર સંગીત સાંભળવામાં વિશ્વભતિ એવું નામ પાડવામાં આવ્યું. વિશ્વનંદી રાજવી હતા અને વિશાખાનેદી એવો તલ્લીન બની ગયો હતો કે રાજશા ભૂલી ગયો અને સંગીત ચાલુ ૨હતું. થોડો સમય યુવરાજ પુત્ર હતા. ઠેઠ સોળમા ભવે ભિક્ષાવૃત્તિપ્રધાન બાધણકુલના સંસ્કારનું બળ ગયા બાદ વાસુદેવ અચાનક જાગી ગયા. એણે સંગીત ચાલુ રહેલું જોયું. એને થયું કે કંઈક નરમ પડતાં ભગવાનના જીવે ક્ષત્રિય જેવા ઉચ્ચ કુલમાં જન્મ લીધો. વિશ્વભૂતિ
મારી આશા છતાં એણે સંગીત બંધ ન કર્યું!મારી આજ્ઞાનો મારી સામે જ ખુલ્લો યુવાવસ્થાએ પહોંચે છે ત્યારે તે પોતાની રાણીઓ સાથે રાજગૃહના વિખ્યાત બગીચામાં
અનાદર !એના કાન સંગીત સાંભળવામાં કેવા તલ્લીન બની ગયા કે મારી આજ્ઞાના આમોદ-પ્રમોદ કરવા જાય છે, ત્યાં પ્રણયક્રીડામાં મોજ કરી રહેલા વિશ્વભૂતિને ભંગનો ભય ન લાગ્યો, ખબ રોષે ભરાયા, તેને શિક્ષા શી કરવી તેનો નિર્ણય કરી લીધો. દાસીઓએ જોયા. તેઓથી આ સહન ન થયું. દાસીઓએ મહારાણી પાસે આવીને કહાં
અને સવારે તેને બોલાવીને પોતાની હાજરીમાં જ તેના કાનમાં ધગધગતું ગરમ સીમું “તમારા ગાદીવારસ પુત્ર વિશાખાનંદીને છે કંઈ મોજ માણવાની? મોજમઝા તો
રેડાવ્યું. તેથી શવ્યાપાલક મૃત્યુ પામ્યો. તીવ્ર વિષયલોલુપતા અને ઉમ કષાયભાવના ઉધાનમાં વિસ્વભુતિ બરાબર ઉડાવે છે, જયારે સાચા હકદાર તો તમો છો.” આ કથને
કારણે સમ્યક્ત્વગુણને ગુમાવીને વાસુદેવ મૃત્યુ પામી, ઓગણીસમા ભવમાં સાતમી રાણીના હૈયામાં ઈર્ષ્યાગ્નિ પ્રગટાવ્યો. રાણીએ રાજા સાથે રૂસણાં લીધાં. રાજાએ ઘણું
નરકે પહોંચી ગયા. ત્યાંની ભયંકર યાતનાઓ ભોગવીને વીસમા ભવમાં નયસારના સમજાવવા છતાં એકના બે ન જ થયા. રાજા પોતાની કુલમર્યાદાનો ભંગ કરવા માગતા
જીવે હિંસક અને ક્રૂર ગણાતા સિંહ રૂપે (પશુપણે) જન્મ ધારણ કર્યો. ત્યાંથી મરીને ન હતા. શું કરવું? તેની વિમાસણમાં પડયા. અમાત્ય જોડે વાત કરતાં આ મડાગાંઠનો
સિંહનો જીવ એકવીસમા ભવમાં નરકમાં ઉત્પન્ન થયો. નરકનું આયુષ્ય પૂર્ણ થતાં ઉકેલ લાવવા એક ખોટો કીમિયો ઊભો કર્યો. એના પરિણામે પાડોશી રાજાને હરાવવા
નયસારનો જીવ બાવીસમા ભવમાં મનુષ્યપણે ઉત્પન્ન થયો. ત્યાં તપશ્ચર્યાદિ કરીને તેના ખાતરપિતાની રજ લઈને વિનીત પિતૃભકત વિશ્વભૂતિને ઉધાનક્રીડા સંકેલીને સૈન્ય
ફળ રૂપે ચક્રવર્તી પણું અને સંયમ બંનેની પ્રાપ્તિ થવાનાં પુણ્યાદિ કર્મો બાવીસમા ભવમાં સાથે લડવા જવું પડ્યું. બીજી બાજુ જયાં ઉધાન ખાલી થયું કે તરત જ વિશાખાનંદી
બાંધી લીધેલાં એટલે તે અનામી મનુષ્ય મૃત્યુ પામીને ત્રેવીસમા ભવે મહાવિદેહની પોતાના અન્તઃપુરની સાથે આમોદ-પ્રમોદ કરવા અંદર દાખલ થઈ ગયો. વિવભૂતિ
મૂકાનગરીમાં ચક્રવર્તીપણે જન્મ લીધો. પ્રિયમિત્ર એવું નામ પાડયું. ચક્રવર્તીની શત્રુ રાજાના પ્રદેશમાં પહોંચ્યો. ત્યાં જોયું તો યુદ્ધની વાત ખોટી નીકળી. એટલે
રિદ્ધિસિદ્ધિ ભોગવ્યા બાદ સંસાર ઉપર નિર્વેદ જાગતાં પોકિલાચાર્ય પાસે ચારિત્ર ગ્રહણ વિશ્વભૂતિ પાછો ફર્યો અને પાછો ઉધાનમાં દાખલ થવા જાય છે ત્યાં દ્વારપાલે
કર્યું. અન્ને કાળધર્મ-મૃત્યુ પામીને ચોવીસમા ભવે મહાશુક્ર કલ્પમાં દેવપણે જન્મ્યા, ઠેઠ અટકાવીને કહ્યું કે ઉધાનમાં તો વિશાખાનંદી તેમની રાણીઓ સાથે ક્રીડા કરવા આવ્યા
બાવીસમા ભવમાં વિરાધક ભાવનો ઉપશમ અને આરાધક ભાવનો ઉદય થયો તે છે. વિશ્વભૂતિ ચકોર હતો. તરત જ તેને ખ્યાલ ગયો કે વિશાખાનંદીને ઉધાનમાં આવવું
ઉત્તરોત્તર વધતો જ રહ્યો. દેવલોકનું આયુષ્ય પૂર્ણ કરી પચ્ચીસમા ભાવમાં ભરતક્ષેત્રમાં હતું એટલા ખાતર જ વડીલોએ આ ખોટું તૂત ઊભું કર્યું હતું. રોષના આવેશમાં
છત્રા નગરીમાં ક્ષત્રિયાણી રાણી ભદ્રાની કૂખે અવતાર ધારણ કર્યો નંદનકુમાર એવું નામ બાજુમાં રહેલા કોઠાના ઝાડ ઉપર જોરથી મુષ્ટિપ્રહાર કરીને એવું હચમચાવી દીધું કે
રાખ્યું. ૨૪ લાખ વ૨સનું આયુષ્ય ગૃહસ્થાશ્રમમાં પસાર કરી એક લાખ વર્ષનું આયુષ્ય કોઠાનાં પડતાં ફળોથી જમીન ઢંકાઈ ગઈ. તેને દ્વારપાલને કહાં કે મારામાં જે પિતૃભકિત
બાકી રહ્યાં ત્યારે તેમને પોલાચાર્ય નામના મુનિ ભગવંત પાસે દીક્ષા લીધી. હવે તે અને કુલની લાજ રાખવાનો ગુણ ન હોત તો તમારા સહુનાં મસ્તક કોઠાંની જેમ નીચે
નંદન રાજર્ષિ બન્યા. દીક્ષા દિવસથી જ તેમને માસક્ષમણને પારણે પાછું માસક્ષમણ, એ પાડી દેત !હું વડીલો પ્રત્યે કેટલી શ્રદ્ધા અને નિખાલસ ભકિતભાવ રાખું છું ત્યારે
રીતે જીવન પર્યન્ત તપ કર્યું. તેમના જીવનમાં ત્રણ ગુણોનો ત્રિવેણી સંગમ થતાં તેઓ તેઓમારી સાથે આવી છુપી કપટબાજી રમે છે !આ રીતનું પોતાનું અપમાન થવાથી તેને
મહાજ્ઞાની, મહાસંયમી અને મહાતપસ્વી બન્યા. આ ગુણોના પ્રભાવે ઉદયની ભાવના અત્યન્ત આઘાત લાગ્યો. તે મનોમન વિચારવા લાગ્યો કે ખરેખર આ સંસાર સ્વાર્થ
વિશાળ બનતી ચાલી. ‘સવિ જીવ કરૂં શાસન રસી’નો ઉદાત્ત, વ્યાપક અને મહાન ભાવ અને કૂડકપટથી જ ભરેલો છે. અંતે વૈરાગી બની સંસારને તિલાંજલિ આપી આચાર્યશ્રી
પ્રગટયો. ગમે તેવા મારા આત્મભોગે જે મનેવિશ્વનાં પ્રાણી માત્રના કલ્યાણ માટે અમોધ આર્યસંભૂતિ સ્થવિર પાસે દીક્ષા લીધી. વિશ્વભૂતિ મુનિ વિવિધ તપની સાધનામાં વધતાં
શકિત પ્રાપ્ત થાય, તો ગમે તેવી ઉત્કૃષ્ટ આરાધના કરવા તૈયાર છું. આવી લોકોત્તર માસક્ષમણ-એક એક મહિનાના ઉપવાસ કરવા સુધી પહોંચી ગયા.
ભાવદયા પ્રજવલિત બની. તે સાથે તે ભાવના સફળ બને એ માટે બાહાઆવ્યંતર બંને
રીતે તપસ્વરૂપ વીશસ્થાનકનાં તપની આરાધના કરીને તીર્થંકર નામકર્મ ઉપાધર્યું. એક વખતે તેઓ મથુરા નગરીમાં ભિક્ષાચર્યા માટે નીકળ્યા. તે વખતે
પોતાનું આયુષ્ય પૂર્ણ થવાના પ્રસંગે વિશ્વનાં જીવો સાથે અતિ સુંદર રીતે ક્ષમાપના કરી વિશાખાનંદી પણ લગ્ન કરવા મથુરા આવેલા હતા. ત્યાં તેઓ રાજમાર્ગ નજીક ઊતર્યા
છવ્વીસમા ભવમાં દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થયા. હતા. વિશાખાનંદીના માણસોએ ઘોર તપથી અતિકશ બનેલા વિશ્વભૂતિને દૂરથી ઓળખી કાઢયા. પછી વિશાખાનંદીએ પણ ઓળખ્યા. વિવભૂતિ મુનિને જોતાં જ તેને
| (ત્રીજા ચિત્રનો પરિચય પૂરો થયો) ક્રોધ ચઢયો. એવામાં વિશ્વભુતિ અચાનક એક ગાયની હડફેટમાં આવી જતાં જમીન ઉપર પી ગયા અને પાત્રો ફટી ગયાં (જુઓ ચિત્ર) એ જોઈને વિશાખાનંદી વગેરેથી ન ૪. ત્રિપુખ ૧૧મા શ્રેયાંસનાથના સમયમાં થયા છે, રહેવાયું. સહુએ મશ્કરી કરતાં કહાં કે કોઠાં પાડવા વખતનું તમારું બળ કયાં ગયું?” આ ૫. નંદનમુનિની કમાપનાના શ્લોકો મોઢે કરવા જેવા છે. તે ઉદય વલોવી નાખે તેવા ભાવવાળા વચન સાંભળતા વિશ્વભૂતિ મુનિની વિશાખાનંદી ઉપર દ્રષ્ટિ પડી. તે પડતાં જ છે. આ ક્ષમાપનાનો અધિકાર ત્રિષ્ટિ શલાકાના દશમા પર્વમાં છે.
એ
જ
महावीर निर्वाण
मातंग
गोजेध
'
मायो.lar बनानमा वादनाचनालमा वामपना तमामू .
पापाNILA SIKS"3"सायप्रमियदायमा परिचित करायची परिचितोपुल्या आयुषी परिधि | ana आयुर्ण परिचित
|
|
અને
પડે

Page #128

चौदह राजलोक (જૈન વિશ્વ)
ચિત્ર ૪ઃ આ ચિત્રની રજૂઆતમાં વીશ ખાનાંઓ કેવી રીતે બતાવવા તે માટેની અનેક રીતો છે, પણ સર્વાંગી વિચાર કરતાં જે યોગ્ય લાગ્યો તે આકાર અહીં સ્વીકાર્યો છે. વીશસ્થાનકમાં અરિહંત પદનું સ્થાન સર્વોપરિ હોવાથી સહુથી મથાળે અષ્ટમહાપ્રાતિહાર્યો સાથે ચામરધારીઓ બતાવીને અલંકાર વિનાની અરિહંતની અવસ્થા બતાવી છે. અરિહંત એ પરમાત્માનું જ બીજું નામ છે. તે એક છે તો બધું છે ને તે એક નથી તો બીજું કશુ જ નથી. એકની પાછળ ઓગણીશ પદોનું જોડાણ છે. શાસનના કેન્દ્રમાં અરિહંત છે અને અરિહંત થવા માટે આપણા સહુની સાધના-આરાધના છે.
કમાન આકારે છ ભાગો કરી તેમાં વીશ ખાનાં પાડીને આ ચિત્ર તૈયાર કરવામાં આવ્યું છે. આ ચિત્ર અનેક પુરુષાકૃતિઓથી સભર હતું. તેથી તે આંખને ભારે ન લાગતાં આંખ જ હળવાશ અનુભવે એટલે તેની બંને બાજુ જે કંઈક કલાત્મક ચિત્રકામ (ડિઝાઈન) થઈ શકે તો આખા ચિત્રનો ઉઠાવ સુંદર લાગે એટલે કમાનોનો વળાંક એવી રીતે રાખ્યો હતો કે કમાનોની બંને બાજુએ ખાલી જગ્યા રહે તો ફૂલઝાડની ડિઝાઈનો બનાવી શકાય અને ઉપરના ભાગે બંને બાજુએ દેવીઓ અને વાદળો વગેરે બતાવી શકાય, એ માટે બંને બાજુએ તેની જગ્યા પણ છોડી એટલે સુંદર રંગોમાં સુંદર ડિઝાઈનો થવા પામી, જે આખા ચિત્ર ઉપર પ્રભાવ પાડી રહી છે.
વીશસ્થાનકનાં વીશ પદોનાં કોઈ કોઈ પદો લગભગ સરખાં વિષયવાળાં છે. વળી
કેટલાક પદોની યથાર્થ આકૃતિ બનાવવી ઘણી મુશ્કેલ છે. વીશસ્થાનકની આકૃતિઓ ૧૦૦ વરસ પહેલાં કોઈ જુદી રીતે, વિચિત્ર રીતે પણ ચીતરેલી જોવા મળે છે, જયારે આજે તો બુદ્ધિમાન મુનિરાજે પોતપોતાની દ્રષ્ટિએ ચિતરાવતા રહ્યા છે.
એકલા વીશસ્થાનકનાં વીશ પદો બતાવી દેવાથી તેનો મુખ્ય હેતુ અધૂરો લાગે એટલે ચિત્રમાં ઠેઠ નીચેના વર્તુળમાં મેં (જૈનસંઘમાં ચતુર્વિધ સંઘ આરાધના કરતો હોવાથી) વીશ સ્થાનકની આરાધના કરતી ચતુર્વિધ સંઘની એક એક વ્યકિતઓને અને મુખ્ય સાધક વ્યકિતને મૂકી છે.
આજથી ત્રીસેક વરસ પહેલાં વાલકેશ્વરમાં વીશ સ્થાનકની વીશ આકૃતિઓ નવી કલ્પના મુજબ કરાવી, તેનું જરીનું પૂંઢિયું (છોડ) ભરાવરાવ્યું હતું. આ રીતનો છોડ પહેલી જ વાર બન્યો હતો. પછી તેના ઉપરથી સુરતમાં ઘણાઓએ છોડ ભરાવ્યા હતા. ચિત્ર ૫ઃ આકાશમાં વિમાનદ્વારા દેવનો ૨૬મો ભવ બતાવ્યો છે. વિમાનમાં વચ્ચે બેઠેલો
દેવ એ જ ભગવાનનો જીવ છે. એ દેવભવનું આયુષ્ય પૂર્ણ થતાં ૨૭ મા ભવમાં અગાસીમાં સૂતેલા દેવાનંદા બાહ્મણીની કુક્ષિમાં અવતરવા નીચે ઊતરી રહ્યો છે તે તેજના ચૈત વર્તુકારા સૂચિત કર્યું છે.
ચિત્ર ૬: ચિત્રને બે ભાગમાં વિભકત કર્યું છે. ઉપરના વિભાગમાં વિમાનસ્થિત સૌધર્મેન્દ્ર પોતે ડાબી બાજુએ ઊભેલા હિરણૈગમેષી દેવ જેનું હરણ જેવું મુખ બતાવ્યું છે. અને હાથ જોડીને ઊભા છે તેને ગર્ભાપહરણ માટે આદેશ કરે છે. નીચેના ભાગમાં બ્રાહ્મણી દેવાનંદા પોતાને આવેલાં ૧૪ સ્વપ્નોને બ્રાહ્મણપતિ ૠષભદત્ત સમક્ષ કહી રહેલાં અને ઋષભદત્તને તેનું ફળ જણાવતાં બતાવ્યાં છે. ચિત્ર ૭ઃ ચિત્રને ત્રણ વિભાગમાં વિભકત કરીને ચિત્રકારે ત્રણ ઘટનાઓનું દર્શન
કરાવ્યું છે. ઉપરના ભાગે શયનગૃહમાં ગર્ભાપહરણ થયા બાદ શોકગ્રસ્ત દેવાનંદાનું, વચ્ચે ભગવાનને ત્રિશલાની કુક્ષિમાં પધરાવવા આકાશ દ્વારા ક્ષત્રિયકુંડ જઈ રહેલા હિરણૈગમેષીનું, અને નીચે સેવા કરતી દાસીઓ સાથે તન્દ્રાગ્રસ્ત ત્રિશલાનું સૂચનગૃહ બતાવ્યું છે.
ચિત્ર ૮: પલંગમાં સૂતેલા મહાપુણ્યવતી તન્નાગ્રસ્ત રાણી ત્રિશલાની કુક્ષિમાં કુશળતા પૂર્વક દેવે ગર્ભનું સ્થાપન કર્યું, પછી તરત જ ગર્ભના પ્રભાવે આવેલાં ચૌદ મહા
૬. હરિâગમેષીનું નામ વહેવારમાં 'હરિજ઼ગમેષી' બોલાતું થયું એટલે લોકોએ એ દેવને હરણના મુખવાળા બનાવી દીધા. વાસ્તવિક રીતે તે તેવા મુખવાળા હોતા નથી. અલબત્ત એવું રૂપ જરૂર પડે તો દૈવિક શકિતથી અવશ્ય બનાવી શકે.
૭. દિગમ્બર પરંપરા ૧૬ સ્વપ્નો માને છે.
૮. ત્રિશલાની કુક્ષિમાં રહેલા પુત્રીરૂપ ગર્ભને કાઢીને દેવાનંદાની કુક્ષિમાં મૂકયો હતો.
चक्रेश्वरी
વાહન વવું, વાઘ, પા નાના પત્ર, વા,

अजितादेवी
दुषितारि देवी
વાન પર્વ, ચીની યુક્ત પત્ર પત્ર,
વર્ષે પાર.
વ્યા,
ય,
ન
મન
कालीदेवी
સ્વપ્નોને પૂર્ણચન્દ્રવદન માતા ત્રિશલા તન્દ્રાવસ્થામાં જોઈ રહ્યાં છે તે બતાવ્યું છે. ચિત્ર ૯ઃ હૃદય અને નયન તૃપ્તિ અનુભવે એવું અને સહુથી વધુ સુંદર આ ચિત્ર છે. બ્લૂ બેક ગ્રાઉન્ડ બહુ જ આકર્ષક બની છે, અને તે આખા ચિત્રને ઉઠાવદાર-રૂઆબદાર બનાવે છે. આમાં મેં બે બાબત તરફ વાચકોનું ખાસ ધ્યાન ખેંચ્યું છે.
આ ચિત્ર જોતાંની સાથે જ આપણી નજરને આકર્ષી લે છે. સ્વપ્નાં રાત્રે આવતાં હોવાથી બેક ગ્રાઉન્ડ કાળા રંગની થઈ શકે, પરંતુ કાળા રંગની પસંદગી ધાર્મિક ક્ષેત્રમાં ખાસ થતી ન હોવાથી બ્લૂ-ભૂરો રંગ વાપર્યો છે. એ રંગથી સોલીડ ચિત્ર વધુ ઉઠાવદાર બન્યું છે. ચૌદ સ્વપ્નમાં ત્રણ સ્વપ્નો પ્રસિદ્ધ પંચેન્દ્રિય જાનવરનાં છે. હાથી, સિંહ અને બળદ એ ભારતીય, ધાર્મિક સંસ્કૃતિના તેમજ કલાના ક્ષેત્રના માનીતા અને જાણીતાં પ્રતીકો છે. ચોવીશ તીર્થંકરના લાંછનમાં ત્રણેયને સ્થાન છે. તીર્થંકરની મૂર્તિના પરિકરની ગાદીમાં સિંહ અને હાથીને અવિચલ સ્થાન મળ્યું છે. અહીંયા જાણી જોઈને ત્રણેય પ્રતીકોને એક સાથે અને કેન્દ્રમાં મુકાવરાવ્યાં છે. સ્વપ્નનાં સાચા ક્રમ મુજબ પ્રથમ હાથી, વૃષભ, સિંહ, લક્ષ્મીજી એમ ચીતરાવાય, પરંતુ એમ ન કરતાં ક્રમભંગ કરીને ગોઠવ્યાં એની પાછળ એક પ્રબળ કારણ બન્યું હતું.
પેપર કટીંગ કલાના શ્રેષ્ઠ કલાકાર ભૈયાજી પાસે પાટણમાં પેપર કટીંગમાં મારા ચિત્રસંપુટના છાપેલા ચિત્રો ઉપરથી ચૌદ સ્વપ્નનું ચિત્ર જયારે કોતરાતું હતું ત્યારે ભૈયાજીને ત્યાં જોવા માટે કેટલાક આચાર્યો અને સાધુઓ આવ્યા હશે. એમાં પહેલાં સ્વપ્નમાં સિંહને કોતરેલો જોઈને જોનારાએ કહ્યું કે યશોવિજયજીની ભૂલ થતી લાગે છે. ભૈયાજીએ પૂછયું કેમ? ત્યારે તેઓ કહે છે કે, પહેલાં સ્વપ્નમાં હાથી આવે છે માટે તે ચીતરવો જોઈએ. સિંહ તો ત્રીજા સ્વપ્નમાં આવે. એ વાત ભૈયાજીએ મુંબઈ મારા પર વિગતવાર જણાવી હતી. કાગળ વાંચીને નવાઈ લાગી. પછી ભૈયાજીને મેં લખ્યું કે અમારા આચાર્ય મહારાજો અને મુનિરાજો દર સાલ પર્યુષણમાં કલ્પસૂત્ર ગ્રન્થ વાંચે છે, એ ગ્રન્થમાં સ્પષ્ટ ખુલાસો કર્યો છે કે બાવીશ તીર્થંકરની માતાઓ પહેલાં સ્વપ્નમાં હાથીને જૂએ છે ને છેલ્લા ભગવાન મહાવીરની માતા સિંહને જૂએ છે આ રીતે સ્પષ્ટ વાત લખી છે. એમ લખીને સાથે એનો પાઠ પણ લખી મોકલ્યો ને જણાવ્યું કે હવે પછી કોઈપણ સવાલ કરે ત્યારે મોકલેલો પાઠ વંચાવી દેવો.
આ ખ્યાલ રહી જવાના કારણમાં કલ્પસૂત્ર વરસમાં એકવાર વંચાય. વાંચવાની ઉતાવળ, લક્ષ્ય ન રહે, ભૂલી જવાય એ હતું. જયારે સ્નાત્ર રોજેરોજ ભણાવાતું હોય છે. એમાં ‘પહેલે ગજવર દીઠો, બીજે વૃષભ પઈક્રો, ત્રીજે કેસરી સિંહ' આ ગુજરાતી કડી સુવિખ્યાત છે, અનેકને મોઢે હોય છે એટલે સહુને ચૌદ સ્વપ્નમાં પહેલો હાથી જ હોય એવો ખ્યાલ રહે. સ્નાત્રમાં પહેલાં સ્વપ્નમાં હાથીનું નામ લીધું તેનું કારણ એ છે કે બાવીશ તીર્થંકરોની માતાઓને પ્રથમ સ્વપ્નમાં હાથી જ આવે છે એટલે બહુમતી હાથીની જ છે.
ચૌદ સ્વપ્નમાં જાનવરોનાં સ્વપ્ન ત્રણ છે, અને ત્રણને અનુલક્ષીને આ વૈકલ્પિક વ્યવસ્થા થઈ શકી છે.
અમોએ ચિત્રમાં પણ એ બહુમતીના ન્યાયને માન આપીને કેન્દ્રમાં સ્વતંત્ર હાથી બતાવ્યો. તેની ઉપર વૃષભ અને સિંહ બે ચિતરાવ્યા એટલે હવે કોઈપણ વ્યકિત ભ્રમમાં નહીં રહે તેવી આશા રાખીએ.
એકલાં સ્વપ્નાં બતાવવાં તેના કરતાં જેને સ્વપ્નાં આવે એ માતાને પણ બતાવાય તો આખું ચિત્ર સંપૂર્ણ બને અને ઝટ સમજાઈ જાય, એટલા માટે ચૌદ સ્વપ્નાંની મુખ્યતા જળવાઈ રહે તેનો ખ્યાલ રાખીને ઠેઠ નીચે માતાનું ભવ્ય લાક્ષણિક રેખાચિત્ર સુંદર પોંગ સાથે ચિતરાવ્યું છે,
આ ચિત્ર કોઈપણ તીર્થંકરના ચરિત્ર પ્રસંગમાં વાપરી શકાય છે. એ તો શાશ્વત બાબત છે કે જન્મ આપવાનો અધિકાર સ્ત્રીઓનો છે, એટલે અનાદિથી અનંતકાળ સુધી ૧૪ સ્વપ્નાંનો દર્શન કરવાનો અધિકાર સ્ત્રીઓનો જ છે. પુરુષો ચૌદ સ્વપ્નાંને કદી જોવા પામવાના નથી. તીર્થંકરને જન્મ આપવાની જવાબદારી એ સ્ત્રીના માથે છે. આથી સમગ્ર સ્ત્રીજાતિ માટે આ એક ગૌરવભરી, નોંઘપાત્ર બાબત છે.
દિવસે
આ ચિત્ર બનાવવાનાં અનેક કારણો પૈકી એક કારણ એ હતું કે સંવચ્છરીના । કલ્પસૂત્ર-બારસાના વાંચન પ્રસંગે સભા સમક્ષ સ્વપ્નનું વર્ણન ઠીક ઠીક લાંબું
महाकाली देवी
५.
ન્યુયાથી
૨૦, પા,
vir,
T
ન વાર, પા, વાહન વર, વાળા, વાહન कम्मल बीजी अंकुश मनुष्य धनुष, अभय
elh
शान्ता देवी
બાય
भृकुटि देवी
Ivy
હાસ્યું, ”
www.jainulltbrary.org

Page #129

ચાલે છે. એ વખતે વચમાં એકાદ ચિત્ર બતાવવું ખૂબ જરૂરી હતું જેથી શ્રોતાઓમાં જાગૃતિ રહે ચિત્ર ૧૦ કદલીગૃહો વચ્ચેના આરામ મંડપમાં ત્રિશલાને સૂતેલા બતાવ્યાં છે. બાજુમાં
તરતના જન્મેલા ભગવાન છે. અને દેવલોકમાંથી જન્મોત્સવ ઉજવવા આવેલી અને આનંદમંગલ સાથે રાસ લેતી તથા ભગવાનના ગુણ ગાતી, ફરતી ૫૬ દિકકુમારિકા દેવીઓ છે, બાકીના કદલી ગૃહોમાં ભગવાનની વિવિધ ભકિત કરતી
દેવીઓને બતાવી છે. ચિત્ર ૧૧ઃ પહેલા દેવલોકનો સૌધર્મેન્દ્ર પોતે જ તારક ભગવાનની પવિત્ર ભકિતનો
બધો જ લાભ પોતાને મળે એવી ઉત્કટ ઈચ્છાથી દૈવિકશકિતથી પોતાના જ પાંચ રૂપ બનાવે છે, એક રૂ૫ દ્વારા કરકમલમાં નવજત ભગવાનને ધારણ કરે છે, બીજા બે રૂ૫થી બંને બાજુએ રહીને ચામર વીંઝે છે, ચોથા રૂપથી છત્ર ધારણ કરે છે અને પાંચમા રૂપથી ઈન્દ્રનું અજોડશસ્ત્ર વજૂ ઉલાળે છે. ચિત્રમાં ઈન્દ્રને આકાશમાર્ગે મેરુ
પર્વત ઉપર જઈ રહેલા બતાવેલા છે. ચિત્ર ૧૨: મેરુપર્વતની અભિષેક શિલા ઉપર બેઠેલા સૌધર્મેન્દ્રના ખોળામાં ભગવાન છે
અને દેવો બાળ ભગવાનને અભિષેક કરી રહ્યા છે, અન્ય દેવો અભિષેકના કળશો તથા પૂજદિક સામગ્રી લઈને ઊભા છે અને બાકીનું દેવવંદ આકાશમાં ભગવાનનું
ભકિતભાવથી ગુણસંકીર્તન કરી રહેલું બતાવ્યું છે. ચિત્ર ૧૩: આધ્યાત્મિક વિચાર અને ભાવનાપ્રધાન ધાર્મિક પરિસ્થિતિમાં માતાપિતા
અને પુત્રનું વહાલ કરતાં ચિત્રો બનાવવાની પ્રથા જૈન સમાજમાં જોવા મળતી નથી. કલ્પસૂત્રની પ્રતિઓમાં, મંદિરોમાં તેમજ હસ્તલિખિત પોથીઓમાં હજારો વરસ દરમિયાન માતાપિતા પોતાના તીર્થંકર પુત્રને વહાલ કરતાં, લાડ લડાવતા, વાત્સલ્યભાવ બતાવતાં બતાવ્યાં હોય એવું ચિત્ર જોવા મળ્યું નથી, એટલે અમોએ જાણીને આ ચિત્ર બનાવરાવ્યું છે, ઘણાંને જે ગમશે.
ચિત્રમાં માતા અને પુત્રના ચહેરાઓની પસંદગી અનેક રીતે થઈ શકે. પસંદગી સહની જુદી જુદી હોય છે. એમ છતાં વિશેષ આધાર ચિત્રકારની કલ્પના કે પસંદગી ઉપર વધુ રહેતો હોય છે. ચિત્ર ૧૪ થી ૧૬ઃ આ સ્પષ્ટ સમજાય તેવાં છે તેથી વિવેચન કર્યું નથી. ચિત્ર ૧૭: આજ સુધી ઘરસંસારના મહત્વના અને સર્વસામાન્ય પ્રસંગોથી ભગવાનની ચિત્રકથા અધૂરી રહી છે, એટલે અહીં ઘરસંસારના પાંચ પ્રસંગો ચિતરાવ્યા છે.
અહીં પહેલાં ચિત્રમાં યશોદા અને વર્ધમાનકુમાર બંને જણાનાં લગ્નના જોડાણનું એક નાનકડું પ્રતીક ચિત્ર બતાવ્યું છે. ચિત્રમાં યશોદાએ પ્રથમ વરમાળા વર્ધમાનકુમારના ગળામાં નાંખી, જે ગળામાં લટકતી દેખાય છે. ત્યારપછી વર્ધમાનકુમાર પોતાના ભાવિ પત્ની યશોદાના કંઠમાં વરમાળા પહેરાવી રહ્યા છે, તે બતાવ્યું છે, બીજ ચિત્રમાં તાજી જન્મેલી પુત્રીને પ્રેમ-વાત્સલ્ય-વહાલ કરતાં બતાવ્યાં છે. નીચેના ત્રીજા પ્રસંગમાં પતિ-પત્ની આનંદપૂર્વક વાર્તાલાપ કરતાં અને ચોથા પ્રસંગમાં ભગવાન પોતાના ક્ષત્રિય મિત્રો સાથે વાત કરતા બતાવ્યા છે. આમ પત્ની, પુત્ર અને મિત્રોના સંબંધો રજૂ કર્યા છે.
ભગવાન વર્ધમાન-મહાવીરના લગ્નના તથા ગૃહસ્થ સંસારના મળીને કુલ પાંચ પ્રસંગો દર્શાવતું આ ચિત્ર છે. ચારે દિશાના ચાર ચિત્રો અને વચ્ચે વર્તુલાકારની અંદર વર્ધમાન ક્ષત્રિયકુમાર છે, વીર છે?વગેરે ખ્યાલ આપવા માટે ધનુષબાણ સાથે બતાવ્યાં છે.
ધનુર્ધારી મહાવીરનું ચિત્ર જોઈ કેટલાક ચોંકી ઉઠશે કે અહિંસાના ભેખધારીનું આવું ચિત્ર કરાય જ કેમ? જે લોકો તીર્થકરોના જીવનચરિત્રોને જાણતા નથી, જાણે છે તો અધૂરા જાવો-સમજે છે. બાકી ચરિત્રનાં ચિંતકો તો જાણે છે કે તીર્થકરો રાજકુળમાં જન્મ લેતાં હોવાથી કેટલાકને ધનુર્વિધાઆદિ કલાનો ઉપયોગ સ્વ-પર રક્ષા માટે કયારેક કરવો પણ પડે છે. શાંતિનાથ, નેમિનાથ, પાર્શ્વનાથ આદિને નાનાં-મોટાં યુદ્ધો પણ કરવાં પડયાં છે,તીર્થકરોની અહિંસા વીરોચિત હોય છે કે ભગવાન મહાવીરને યુદ્ધની ઘટના બની નથી, પરંતુ ક્ષત્રિય હોવાથી ક્ષત્રિયોચિત પ્રતીકવાળા બતાવ્યા છે.
યશોદા એ સર્વોચ્ચ અંતિમ કક્ષાના ગણાતા પુરુષની પત્ની છતાંય આ બાબત પડદા પાછળ ઢંકાયેલી રહે એ મને યોગ્ય ન લાગવાથી બંને પાત્રોને ચિત્ર દ્વારા અહીં
સજીવન કયાં છે. ચિત્ર ૧૮ઃ સાયંકાળનો આદર્શ રજૂ કરતું કુટુમ્બસમૂહનું આ ચિત્ર છે, તેમાં રાજા
સિદ્ધાર્થનું કુટુંબ બતાવ્યું છે. વિશેષ માટે જુઓ ચિત્રપરિચય) ચિત્ર ૧૯ઃ ભાતવિરહની વ્યથા રજૂ કરતું સુંદર ચિત્ર, ખુદ ભગવાન વડીલબંધુ પાસે
ઊભા રહીને બે હાથ જોડી વિનયપૂર્વક દીક્ષાની સંમતિ માગી રહ્યા છે. આ ચિત્ર
આજની પ્રજાને વિનયધર્મનો ભારે બોધપાઠ આપી જાય તેવું પ્રેરક છે. ચિત્ર ૨૦ઃ ભગવાન મહાવીરનું જીવનચરિત્ર આગમમાં જણાવ્યું છે, ત્યાર પછી તે તે
સમયે પ્રાકૃત, સંસ્કૃત, અપભ્રંશ ભાષાઓમાં પણ જુદા જુદા વિદ્વાનોએ નાના મોટા ચરિત્રોનું આલેખન કર્યું છે, એ તમામ ચરિત્રોમાં થોડા થોડા મતમતાંતરો, વિષયની ભિન્નતાઓ વગેરે આશ્ચર્યજનક લાગે તેવાં મળે છે.
કેટલીક બાબતો નવાઈ લાગે એટલી હદે ભિન્ન પડે છે. પરંતુ જૈનાચાર્યો અને જૈન સાધુઓએ સહુએ બધાં ચરિત્રો જોયાં હોય કે ન જોયાં હોય અને જોયાં હોય તો વિગતો યાદ રહી ન હોય, વિગતો ઉતાવળે વાંચી હોય, ધ્યાન બહાર ચાલી ગઈ હોય અને પછી પોતાની જાણ બહારની વિગત કોઈ લેખકે લખી હોય અને નજરે પડી જાય તો-કેવું શાસ્ત્ર વિરુદ્ર લખ્યું છે? ભગવાન મહાવીરની કેવી આશાતના કરી છે? મન ફાવે તેમ લખી નાખ્યું છે, આમ જાતજાતની આલોચના કરવા લાગે છે, કર શબ્દોની પણ લ્હાણી થવા માંડે છે. પરંતુ સહુને નમવિનંતિ કે કંઈપણ વાંચીને ઉતાવળિયો અભિપ્રાય બાંધતા પહેલાં કે ચુકાદો આપતાં પહેલાં લખનાર લેખક પાસેથી ખુલાસો મેળવવો. અથવા જાતે બીજું જીવનચરિત્રો જોઈ લેવાં જોઈએ જેથી શંકાનું સમાધાન થઈ જાય.
સામાન્ય રીતે આપણે ત્યાં કલ્પસૂત્ર અને ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરુષ આ બંને વધુ પ્રમાણમાં વેચાય છે. એટલે એ બંનેમાં જે વસ્તુ ના આવી હોય એવી વસ્તુ વાંચવામાં આવે એટલે વાચકનું મન એકદમ અધીરું બની જાય, વિષમ બની જાય છે. કારણ ગમે તે હશે પણ ભગવાન મહાવીરના ચરિત્રની પરંપરા એક સરખી ચાલી નથી, એક વાકયતા રહી નથી. મને પોતાને આશ્ચર્ય એ થાય છે કે ભગવાન મહાવીરના નિર્વાણ પછી એક હજાર વર્ષ બાદ ચરિત્રો લખાયાં. એ બધામાં કંઈક ને કંઈક ભિન્નતા ઊભી થવા પામી. શોધક વિદ્વાનોએ તેનાં કારણો શોધવા ખૂબ જરૂરી છે.
અહીં જે પ્રસંગો ચીતરાવ્યા છે તે કલ્પસૂત્ર-ટીકા તથા અન્ય ગ્રન્થોના ઉલ્લેખના આધારે ચીતરાવ્યા છે, તીર્થકરો પણ ગૃહસ્થજીવનમાં પૂજા કરે છે તે અધિકાર અજિતનાથ તીર્થકર ચરિત્ર ગ્રન્થોમાં આવે છે, એટલે પૂજા કરતાં ભગવાનને બતાવ્યા છે. આમ બે વર્ષ કેવી રીતે કાઢયા? એ જાણવાની જિજ્ઞાસા વાચકોના મનમાં હોય એટલે મેં મારી દૃષ્ટિએ પ્રતીકરૂપે પૂજા અને ધ્યાનના બે પ્રસંગો રજૂ કર્યા છે. ચિત્ર ૨૧ઃ ચિત્ર સ્પષ્ટ સમજાય તેવું છે. ચિત્ર ૨૨ દાનશાળામાં અપાતું ઈચ્છિત દાન દઈ રહેલા ભગવાન. દાન લેનારા સેંકડો
લોકો અને ભગવાનની બાજુમાં દેવો પોતાની ફરજ બજાવવા ઊભેલા દેખાય છે. ભગવાન તો માગે તેટલું સામાને આપે, પણ વચમાંથી દેવો જ સામાના ભાગ્યમાં
હોય તેટલું જ જવા દે છે. બાકીનું તે વચ્ચેથી સંહરી પાછું કોશપાત્રમાં નાંખી દે છે. ચિત્ર ૨૩ઃ ત્રણલોકના નાથની દીક્ષાની શિબિકા-પાલખી ભાડૂતી નોકરોને હઠાવીને
મહાસુખી એવા દેવો પોતે ઉપાડી રહ્યા છે. ભગવાન જેવા તારક દેવની ભકિત ભાડૂતી નહિ પણ શરમ છોડીને જતે જ કરવી જોઈએ એવો બોધપાઠ આ ચિત્ર આપી જાય છે. પાલખીમાં કુટુંબની વડેરી તથા છત્ર-ચામરાદિથી ભગવાનની
ભકિત કરતી યુવતીઓ બેઠેલી દેખાય છે. ચિત્ર ૨૪ઃ ચિત્ર સ્પષ્ટ છે. ભગવાન અશોકવૃક્ષ નીચે ઊભા રહીને જનતા સમક્ષ જ
પંચમુખિ લોચ કરી રહ્યા છે. તે કેશને ઈન્દ્ર વસ્ત્રમાં ગ્રહણ કરે છે અને તે સમયે
ઈન્ડે આપેલાં બહુમૂલ્ય દેવદૂષ્ય વસ્ત્રને ડાબા ખભે ભગવાન ધારણ કરે છે. ચિત્ર ૨૫: આ ચિત્રમાં ભગવાનના શરીર ઉપર સુગંધથી ખેંચાયેલા કાળા રંગના ભમરા.
દેખાય છે. ભગવાન તેને ઉડાડવાની પરવા કરતા નથી અને ડંખને સમભાવે સહન કરે છે.
–અહીંથી શરૂ થયેલા ઉપસર્ગ સમયનું ભગવાનનું મુખમંડલ જુઓ. અપૂર્વ શાંતિ અને વૈધનું કેવું અદ્ભુત દર્શન થાય છે, ગમે તેવાં કષ્ટોમાં સૌએ જામા-સહિષ્ણુતા
" मार मारको ग्रहि रहै थोथा देइ उडाय (क.)
सुतारा देवी
धोवत्सा देवी
પITA
पन्या देवी

Page #130

કેવી જાળવવી જોઈએ એ બોધપાઠ હવે પછીનાં ઉપસર્ગનાં ચિત્રો આપી જાય છે. ચિત્ર ૩૫ઃ આ એક જ ચિત્ર સપ્રયોજન કિનારી (બોર્ડર)વાળું બનાવરાવ્યું છે. ચિત્ર ૨૬: આપણે ત્યાં કલ્પસૂત્ર-બારસામાં તેમજ કયાંક કયાંક અન્યત્ર તીર્થંકર
ભગવાનનો આત્મા કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિની પૂર્વે ધ્યાન, તપ અને ચારિત્રની કેવી ભગવાનનાં ચિત્રો જોવા જે મળે છે તે લગભગ એક જ જતના એક જ પદ્ધતિના
પરાકાષ્ઠાએ પહોંચ્યો છે તેનો ભવ્ય ખ્યાલ આપતી જે જે ઉપમાઓ કલ્પસૂત્રના મળે છે. આ ચિત્રો મિશ્ર (ભારત-ઈરાન) શૈલીનાં છે. બહુ જ થોડા આકારમાં કે
મૂલ પાઠમાં આપી છે (જેને હું આખા કલ્પસૂત્રનો ભગવાનના મહાન આત્માનો યથાર્થ રેખાઓમાં વસ્તુને રજૂ કરી દેવી એ આ શૈલીનું મુખ્ય લક્ષણ છે.
પરિચય કરાવવાવાળો હૃદય જેવો ભાગ સમજું છું તે ઉપમાઓને આ કિનારીમાં આ ચિત્રોમાં કલાની ઊંડી દ્રષ્ટિ, પ્રમાણભાન કે વસ્તુની વાસ્તવિકતાની દ્રષ્ટિ
ચિત્રો દ્વારા આલેખેલી છે, ચિત્રની કિનારીમાં આપણી ડાબી બાજુના મથાળેથી બહુ ઓછી હોય છે. ૧૫મી સદીથી ૧૮મી સદી સુધીના કલ્પસૂત્રોનાં ચિત્રોની સમીક્ષા
પ્રથમ સૂર્ય, તે પછી ક્રમશઃ કાચબો વગેરે ૧૮ ઉપમાચિત્રોને બતાવ્યાં છે. એટલે કે શૈલી, રંગ, લાંબુ-તીખું નાક, લાંબા નેત્રો, ટૂંકા પગો, ટૂંકી પથારી, વસ્ત્ર
તેનો પરિચય આ પ્રમાણે છે - અલંકાર, વૃક્ષ બતાવવાની પદ્ધતિ, પ્રાણી ચિત્રો વગેરે બતાવવાની એક વિશિષ્ટ હથોટી (૧) ભગવાન દ્રવ્યથી, દેહની કાન્તિથી અને ભાવથી જ્ઞાન વડે સૂર્ય જેવા વગેરે અંગે ઘણું બધું લખી શકાય પણ આ સ્થાન એ માટેનું નથી.
દેદીપ્યમાન, (૨) કાચબાની માફક પોતાની ઈન્દ્રિયોને ગોપવીને રાખનારા, (૩) પાણીથી ભગવાનને લોકોત્તર પુરુષ કહા પણ લોકોત્તર કયા અર્થમાં, કયા સંદર્ભમાં,
જેમ શંખ લપાતો નથી તેમ ભગવાન રાગાદિ દોષોથી લિપ્ત ન થનારા, (૪) વળી એક એના અર્થની મર્યાદા શી? એ ઉપર વિશેષ વિચાર કે ચિંતન કરવાનું ન હોય. તીર્થકરોનાં
શિંગડાવાળા ભારતીય ગેંડા ની જેમ ભગવાન કર્મશત્રુઓ સામે એકલા જ ત્યાગ-વૈરાગ્ય પ્રધાન જીવનનાં કારણે તીર્થકરોનાં ચિત્રો અંગે એક લક્ષ્મણ રેખા કાયમ ઝઝૂમનારા, (૫) ચન્દ્રમાની માફક સૌમ્ય-શાન સ્વભાવી, (૬) આકાશ જેમ નિરાલંબ માટે દોરાઈ ગઈ. તીર્થકરો સાધુ. શ્રમણ, ત્યાગી એટલે અમુક રીતના જ ચિત્ર દોરી છે તેમ ભગવાન કોઈના પણ આધાર-સહાયની અપેક્ષા વિનાના, (૭) જળથી લિપ્ત ન થતાં શકાય. આવી પરંપરાથી રૂઢ થએલી સમજના કારણે કલ્પસૂત્ર વગેરેના ચિત્રોમાં કમળની જેમ કર્મલેપથી અલિપ્ત, (૮) પક્ષીઓની જેમ મુકતવિહારી, (૯) વાયુની માફક ભગવાનનું ન તો વાસ્તવિક જીવન રજૂ થઈ શકયું, ન આવી શકી નવીનતાઓ.
અપ્રતિબદ્ધ વિહારી, (૧૦) વૃષભની માફક મહાવ્રતાદિના ભારને વહન કરવામાં સમર્થ, ઈન્ડિયન આર્ટમાં લાઈટ શેડને સ્થાન હોતું નથી. એમ છતાં ચિત્રસંપુટની ત્રીજી
(૧૧) હર્ષ-વિષાદના પ્રસંગોમાં પણ સમ-સ્થિર સ્વભાવી હોવાથી સાગરની જેમ ગંભીર, આવૃત્તિમાં થોડી વાસ્તવિકતા અને નવીનતા બતાવવા પ્રયત્ન સેવ્યો છે. આ બધી
(૧૨) પરિષહાદિ પશુઓથી અજેય હોવાથી સિંહની જેમ દુર્ઘર્ષ, (૧૩) ઉપસર્ગો રૂપી વાતોનું પૂર્ણવિરામ કરીને ૨૬માં ચિત્રની વાત કરીએ.
પવન વડે ચલાયમાન થતા ન હોવાથી મેરુની માફક અચલ, (૧૪) કર્મરૂપી શત્રુઓની આ ચિત્રમાં ભગવાનને જંગલમાં વિહાર કરતાં અને ડાબી બાજુના છેડે
સામે વીર હોવાથી હાથીની માફક પરાક્રમી, (૧૫) નિર્મળ સુવર્ણ જેમ તેજસ્વી હોય છે કાયોત્સર્ગ મુદ્રામાં-બાનાવસ્થામાં બતાવવામાં આવ્યા છે. નીચેનાં બે ચિત્રોમાં પ્રથમ
એમ ભગવાન કર્મમલથી રહિત થવાથી સુશોભિત, (૧૬) જેને ઉદર અને શરીર એક, ચિત્રમાં પંચદિવ્ય બતાવી શકાયા નથી. ચોથા ચિત્રમાં ભગવાન ક્ષત્રિય રાજ કુમારની
ડોક બે અને પગ ત્રણ હોય છે એવું ભારંડ નામનું પક્ષી પ્રાચીનકાળમાં આ દેશમાં હતું. હજી તાજી દીક્ષા છે, તાપસો ભગવાનને ઉપાલંભ આપે છે છતાં સેવેલા મૌન સાથે
એવા ઉલ્લેખો મળે છે. આકાશમાં જવા માટે એનો સવારી તરીકે ઉપયોગ પણ થતો. બંને ચહેરા ઉપરનો સમતાભાવ આપણા માટે ખૂબ જ પ્રેરક બની રહે તેવો છે.
જીવોના શરીરનું બંધારણ એવું કે જોડાએલા શરીરવાળા છતાં ડોક જુદી હોય. આ બંનેને ચિત્ર ૨૭: દરિદ્ર બ્રાહ્મણની પ્રાર્થના સાંભળીને ખુદ ભગવાન એને અડધું દેવદૂષ્ય વસ્ત્ર
સમાન ઈચ્છાઓ જ થાય પણ ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારની ઈચ્છા થાય ત્યારે બંનેનું મૃત્યુ
સર્જાય. એવું ન બને એ માટે તેઓ અપ્રમત્ત ભાવે ખુબ જાગૃત રહે છે. આવા ભારેડ અર્પણ કરે છે. તીર્થકરદેવો પણ પોતાની વહોરેલી ચીજમાંથી અનુકંપાદાન કરે છે.
પક્ષીની માફક ભગવાન અપ્રમત્ત ભાવે રહેનારા, (૧૭) શરદ ઋતુના નિર્મળ જળની આ એક ધ્યાનમાં રાખવા જેવી મહત્વની ઘટના છે.
માફક કલુષિત ભાવથી અકલંકિત હોવાથી શુદ્ધ ઉદયવાળા અને (૧૮) વસુંધરા-પૃથ્વી ચિત્ર ૨૮ થી ૩૦ઃ ચિત્રો સ્પષ્ટ સમજાય તેવાં છે.
જેમ શીતોષ્ણાદિ તમામ ભારને સમતાપૂર્વક સહન કરે તેમ ભગવાન પણ પૃથ્વીની જેમ ચિત્ર ૩૧: નાવ નીચે જળમાં સુદે દેવ બતાવેલો છે. ઉપરના ભાગે ખૂણામાં ૨ક્ષા કરવા બધાં જ કષ્ટોને સમભાવે સહન કરનારા ભગવાન આવી શ્રેષ્ઠ ઉપમાઓને યોગ્ય બન્યા આવી રહેલા દેવો દેખાડયા છે.
હતા. ચિત્ર ૩૨ : અનેક પ્રકારના કષ્ટ-ઉપસર્ગોથી ભગવાન ઘેરાએલા છતાં મુખમંડલ
ચિત્ર ૩૬: એક ખેતરમાં પહોંચી, દેહાવસ્થાનો સંકોચ કરી, તેને સંયમિત બનાવી, ઉપરના અદ્ભુત ઉપશમ ભાવને નિહાળો. તેથી આપણે કયાં છીએ, કેવા છીએ તેનો
મનને ધ્યાનની પરાકાષ્ઠાએ પહોંચાડી, શાલ વૃક્ષની નીચે રહી, ગોદોહિદાસને(-કે ખ્યાલ આવશે. એવો નિયમ છે કે ક્રોધથી વાતાવરણ ગરમાગરમ ને ધમધમતું થાય
ઉત્કટિકાસને) સાયંકાળે કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરતા ધ્યાનસ્થ ભગવાનને બતાવ્યા છે, છે અને ગરમ-ઉષ્ણ તત્વનો રંગ રકત મનાયો હોવાથી ચિત્રકારે ચિત્રને
બાજુમાં સજુવાલુકા નદી અને ફરતું જ્ઞાનપ્રકાશસૂચક વર્તુળ બતાવ્યાં છે. રકતરંગપ્રધાન રજૂ કર્યું છે.
ચિત્ર ૩૭: આ ચિત્ર ‘સમવસરણ' અથવા લોકભાષામાં સમોસરણ'નું છે. મહાવીર હવે ચિત્ર ૩૩ઃ એક રાજકુમારીની કેવી દશા થાય છે તે, અને પારસમણિ જેવા ભગવાનનો
ભાવ તીર્થકર એટલે સાક્ષાત્ પરમાત્માની કક્ષાએ પહોંચ્યા હોવાથી, તેઓશ્રીના
મહાન પુણ્યપ્રકર્ષથી, દેવો ભકિત નિમિતે, ભગવાનને પ્રવચન આપવા સારું મેળાપ થતાં તેની કેવી ઉન્નતિ થાય છે તે, અને તીર્થકર જેવી લોકોતર ગણાતી વ્યકિત દ્વારા અપાતા દાનનો મહિમા કેવો છે તે, આ બધુંએ ચિત્ર ઉપરથી સમજી
વ્યાખ્યાનપીઠ તરીકે ચિત્રમાં બતાવ્યા મુજબ) એક યોજન પ્રમાણના ‘સમોસરણ'ની
ત્રણ ભાગરૂપે રચના કરે છે. એ પ્રત્યેક ભાગને ‘ગઢ' શબ્દથી ઓળખાવાય છે. શકાય તેવું છે. ભગવાને આ જ ચન્દનાને પોતાના શાસનની જે દિવસે સ્થાપના
પહેલો, બીજી અને ત્રીજો. આમ સમોસરણ ત્રણ ગઢવાળું હોય છે. દરેક વિભાગની કરી (3. સુદિ ૧૧) તે જ દિવસે પોતાના સંધની આધ અને મુખ્ય સાધ્વી તરીકે સ્થાપી હતી. તેઓ “આર્યા ચન્દના'થી ઓળખાયા. આ આર્યા કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી
બેઠકોને ફરતોગઢ-કિલ્લો હોવાથી તે ગઢથી ઓળખાય છે. આ ગઢની રચના કરતાં
પહેલા દેવો જમીન ઉપર પીઠિકા (-ઓટલો) રચે છે, પછી તેના ઉપર દેવો પોતાની એ જ ભવમાં મુકિતએ પહોંચ્યા હતા. ચંદનાની કથા અન્ય ગ્રંથોમાં જુદી જુદી રીતે મળે છે.
દેવિક-વૈક્રિય શકિતથી જોતજોતામાં આ ગઢોની રચના કરે છે. એમાં પહેલો ગઢ ચિત્ર ૩૪: કાષ્ઠભૂલના ખીલા કાઢવાની બીજી રીતની ક્રિયાનો ઉલ્લેખ
રૂપાનો રચીને ઉપર કાંગરા સોનાના બનાવે. બીજે ગઢ સોનાનો બનાવીને તેના
કાંગરાત્નિનાંરચે અને ત્રીજો ગઢ ઝવેરાત એટલે વિવિધ રંગના રત્નોથી જડિત ‘ચઉપન્ન મ૦૫૦ચરિય'માં મળે છે. જુઓ આ પુસ્તકના પરિશિષ્ટીનું પાનું ૧૩ ટિપ્પણ ૩૬.
રચીને કાંગરા મણિના બનાવે છે, જેનાર જોઈને જ મુગ્ધ બની જાય અને સહસી ૯. બે કે ચંદનાના ગીતોમાં કવિઓ ચંદનાના પગ ઉપરાંત હાથમાં પણ બેડી નાખી હતી એવું વર્ણન
- ૧૦, આફ્રિકામાં બે શિંગડાવાળા ગેંડા થાય છે. કરે છે પણ ચરિત્રગ્રંથોમાં તો માત્ર બેડી-સાંકળ પગમાં જ નાખી હતી એમ જણાવે છે અને
• સમોસરણનું ચિત્ર જાણીને જરા ત્રાંસુ ચીતરાવ્યું છે. જેથી બાજુના એક ભગવાન વધુ દેખાય વિચાર કરતાં એ જ વાત યોગ્ય લાગે છે.
તો ચતુર્મુખ ભગવાનનો બરાબર ખ્યાલ આવે प्रवचन मद्रामा श्री गौतमम्वामीजी जध्यता धारिणी देणी :
- अंबिका देवी frટની ત:TIA
पिदमायली देवाला
Ra/Jરે
પh Es1ોક
ક
૫૬

Page #131

સમોસરણમાં જવાનું મન થઈ જાય એવી મનોહર એની રચના હોય છે, પહેલા ગઢમાં પ્રવચનસભામાં જે લોકો વાહનો લઈને આવ્યાં હોય તે પોતાનાં વાહનો પહેલા ગઢની પહોળાઈવાળા ભાગમાં મૂકે છે. (એ ચિત્રમાં સ્પષ્ટ દેખાય છે.) બીજા ગઢમાં તિયચો – પશુપક્ષીઓ જેમને ભગવાનની વાણીનું આકર્ષણ કર્ણથી થયું હોય તેઓ આવીને બેસે છે. ત્રીજા ગઢમાં જેની નીચે કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું તે શાલ નામના ચૈત્યવૃક્ષ સહિતનું અશોકવૃક્ષ-જે સમોસરણ જેટલું જ લાંબુ-પહોળું હોય છે, તેની નીચે ભગવાનને બેસવા માટે દેવો સિહાસન અને તેની આગળ બે પગ મૂકવા માટે નાનું પાદપીઠ રચે છે, વળી સાથે સાથે (૧) અશોકવૃક્ષ, (૨) દેવો દ્વારા સુગંધી પુષ્પોની વૃષ્ટિ, (૩) દિવ્ય ધ્વનિ, (૪) બે ચામરોનું વીંઝાવું, (૫) ભવ્ય સિંહાસન, (૬) મસ્તક પાછળ મહાતેજસ્વી આભામંડળ (આભા-પ્રકાશ), (૭). દુભિ' એટલે વાણીને પુરક બનતા નગારાનો તાલબદ્ધ અવાજ, (૮) ત્રણ છત્રો. આ અષ્ટ પ્રાતિહાર્યોને દેવો ભગવાન સિંહાસન ઉપર બેસે તે પહેલાં જ રચી નાંખે છે. ભગવાન સમોસરણના પૂર્વ દ્વારથી પ્રવેશ કરીને ત્રીજા ગઢમાં પહોંચીને ચૈત્યવૃક્ષ" સહિતના અશોક વૃક્ષને પ્રદક્ષિણા આપી, પછી તીર્થને નમસ્કાર કરીને, સિંહાસન ઉપર પૂર્વ દિશા સન્મુખ મુખ કરીને સિંહાસન ઉપર બેસે છે તે જ વખતે દેવો તરત જ ત્રણેય દિશાના સિંહાસન ઉપર ભગવાન જેવા જ ત્રણ પ્રતિબિંબોને (બનાવટી પણ જાણે સાક્ષાત્ જીવતા હોય એવાં) વિકર્યું છે. આ કારણે ભગવાન ચતુર્મુખ બને છે. બાકી વાસ્તવિક રીતે તે ચતુર્મુખ દેહવાળા હોતા નથી. આ પછી ઈન્દ્રાદિક દેવો, કેવલીઓ, ગણધરો વગેરે મુનિઓ, સાધ્વીજીઓ, દેવાંગનાઓ, મનુષ્યોમાં નર અને નારીઓનાં વંદો વગેરે પોતપોતાની મર્યાદા મુજબ પોતપોતાની નિયત દિશામાં સ્થાન રહણ કરીને બે હાથ જોડીને બેસે કે ઊભા રહે છે. ભગવાન ચતુર્મુખ થવાથી દરેક દિશામાં બેઠેલાઓને ભગવાન મને જ કહી રહૃાા છે એવું લાગે છે. તેથી તેમની ભાવવૃદ્ધિ ટકી રહે છે. પૂર્વે તે સભા સમક્ષ ભગવાન માલકોશ રાગમાં એક અર્ધમાગધી ભાષામાં જ અતિમધુર અમૃતમય પ્રવચન સવારના પ્રથમ પ્રહર એટલે ત્રણ કલાક સુધી આપે છે અને સૌ શાંતિથી સાંભળે છે. બીજા ગઢમાં પરસ્પર વિરોધી પશુ-પક્ષીઓ પણ પાસે પાસે બેઠેલા હોવા છતાં ભગવાનના પુણ્ય પ્રભાવે પોતાનાં વેર-વિરોધને ભૂલી જાય છે. દેશના બાદ ભગવાન બીજા ગઢમાં (ચિત્રમાં જુઓ) શ્વેત રંગનો ઓરડો બનાવ્યો છે-જેને શાસ્ત્રીય શબ્દમાં ‘દેવછંદ' કહેવામાં આવે છે-ત્યાં વિશ્રાન્તિ કરવા તથા આહારપાણી આદિ લેવા પધારે છે, ત્યાર બાદ બીજી વારની દેશના ગણધર ભગવંત સિંહાસનની આગળ દેવોએ રચેલી પાદપીઠ (બેસવાની બેઠક) ઉપર બેસીને આપે છે. ત્યાર પછી પાછા ભગવાન બીજી વાર છેલ્લા પ્રહરની ત્રણ કલાકની દેશના આપે છે. હજારો લોકો શાંતિસ્થિરતાથી તે સાંભળે છે અને પોતપોતાની ભાષામાં સહ સમજે છે. ભગવાનના અતિશયોના પ્રભાવે કોઈને નથી લાગતો થાક કે નથી આવતો ઊઠવાનો વિચાર.
ત્રણેય ગઢના દરવાજાઓમાં દેવો વ્યવસ્થા જાળવવા પહેરગીરોનું કામ બજાવે છે, ચારે દિશામાં મોટા વજે લહેરાતા હોય છે, પીવા માટે પાણીની વાવડીઓ પણ હોય છે. ચિત્રમાં નીચે પ્રવચન સાંભળવા આવી રહેલા રાજા શ્રેણિકની સવારી પણ બતાવી છે. ચિત્ર ૩૮ઃ અહીંયા ચિત્ર નં-૩૮, ૩૯, ૪૧, ૪૨, ૪૩, ૪૫ વગેરે ચિત્ર પ્રસંગો જનતાને પહેલીવાર જોવા મળી રહ્યા છે.
ભગવાન મહાવીરનું જીવન એટલું બધું વિશાળ છે કે આ બુકમાં રજૂ કરેલાં ૪૮ પ્રસંગો-ચિત્રો ઉપરાંત હજુ બીજ ત્રીસ-ચાલીસ પ્રસંગોનાં ચિત્રો ઉમેરી શકાય.
ચિત્ર નં-૩૮ માં ચિત્રકારે તીર્થકર ભગવાનને વિહાર કરતાં બતાવ્યાં છે. એમાં એમની સુંદર ચાલ અને ચાલવાની ઝડપ ખુબ જ આકર્ષક છે, ભગવાનની કાયાની ઊંચાઈ, પહોળાઈ બધું જ સમતોલપણે બતાવ્યું છે. આ ચિત્ર ભવ્ય, ૨મ તથા અત્યંત ભાવોત્પાદક છે, ઉપર અષ્ટપ્રાતિહાર્યનાં આઠ નંબરો નાંખ્યા છે. ચિત્ર આમ તો અષભદેવ ભગવાનનું છે એટલે વાળની લટ ખભા ઉપર જોવા મળે છે, પણ જરૂર પડે તો તે વાળની લટ દબાવીને કોઈપણ તીર્થકરના જીવનચરિત્ર માટે (વાળ જેટલા ભાગ ઉપર કાગળ ચિટકાવી કલરથી મેળવી ઉપયોગમાં લેવાય તો) આનો ઉપયોગ થઈ શકશે. ચિત્ર નં.રમાં લખ્યા મુજબ અહીંયા ચિત્ર આપ્યું છે. ચિત્ર ૩૯: અહીંયા ૩૯ થી લઈને ૪૧, ૪૨, ૪૩, ૪૫, આ ચિત્રોની ઘટના
સમવસરણ (સમોસરણ)માં બની હતી, એટલે દરેક ચિત્રમાં સમોસરણનો ઉપરનો થો ભાગ બતાવ્યો છે.
આચિત્રમાં ઈન્દ્રભૂતિને જુદા પાડવા જાણીને ડાબા હાથની બગલમાં પોથી બતાવી છે. પ્રવચન મુદ્રાએ પ્રભુને બતાવવામાં આવ્યા છે. ચિત્ર ૪૦ઃ આ ચિત્ર તેની સામે આપેલા વર્ણન ઉપરથી સ્પષ્ટ સમજાય તેમ છે. ચિત્રમાં
કંઈક નમીને ઊભેલા મુખ્ય ૧૧ બાહ્મણ વિદ્વાનોને સમોસરણમાં જ દીક્ષા અપાતાં તેમણે જૈન સાધુનો વેષ ધારણ કર્યો અને તે જ વખતે ‘ગણધર' પદનો ઉદય થયો હતો. વાસક્ષેપ નાંખવાની પ્રથા ખુદ તીર્થકરોએ પણ અપનાવેલી છે. મૂર્તિપૂજક સંપ્રદાયમાં તો તે અધાવધિ સર્વત્ર ચાલુ છે. વાસ-એપ એટલે સુગંધી ચંદનના કાષ્ઠનું અનેક સુંગધી દ્રવ્યોથી મિશ્રિત, મંત્રિત કરેલું ચૂર્ણ.
આ ઘટના સમોસરણમાં બનેલી હોવાથી તેનો થોડોક ભાગ ચિત્રમાં બતાવ્યો છે. ભગવાન અશોક વૃક્ષ નીચે ઊભા છે. નીચે બેઠેલા છે તે દીક્ષિત થયેલા ગણધરોના શિષ્યો છે, વૈશાખ સુદિ એકાદશીના દિવસે જ તે બધાય બ્રાહ્મણોએ ચારિત્રનો સ્વીકાર કર્યો તે પછી તેમને ‘ત્રિપદી" આપતાં ગણધરપદને યોગ્ય બન્યા. તરત જ ભગવાને પોતાના શાસનની સ્થાપના કરીને સાધુ સાધ્વી, શ્રાવક અને શ્રાવિકરૂપ ચતુર્વિધ સંઘની જાહેરાત કરી અને ચારેય સંઘના અધિનાયકોની નામપુર્વક નિમણુંક કરી. તે દિવસથી ‘વીરશાસન'નો પ્રારંભ થયો. આ શાસન ૨૧ હજાર વર્ષ સુધી અવિચ્છિન્નપણે ચાલશે.પછી તેનો અન્ન થશે અને તે પછી પ્રલયકાળનો પ્રારંભ થશે. ચિત્ર૪૧: આચિત્ર પણ ખૂબ જ આકર્ષક છે અને આપણા મનને ૨૫૦૦ વર્ષ પહેલાં
ભગવાન મહાવીર પાસે હાજર કરી દે છે. સમોસરણમાં શ્રોતાઓ શિસ્તબદ્ધ સભ્યતાપુર્વક ઊભેલા બતાવ્યા છે. હંમેશા પહેલાં ત્રણ કલાકની એકધારી દેશના તીર્થકરની હોય અને બીજી દેશના એમના મુખ્ય શિષ્ય ગણધરની હોય છે. તીર્થંકર પોતાની દેશના પૂરી થયે તરત જ સિંહાસન ઉપરથી ઊઠીને સાધુઓ સાથે સમવસરણનાં બીજ ગઢના ઈશાનખૂણામાં દેવોએ બનાવેલા જેને શાસ્ત્રીય
૧૧. દુભિથી દેરાસરમાં વગાડવામાં આવતા નગારાની ને સમજવી. ૧૨. કેટલાંક ચૈત્ય અને અશોકવૃક્ષ બંને એક જ છે એમ સમજે છે પણ તે સંમજ બરાબર નથી.
વળી ‘મથો“એ એક વૃક્ષનું જ સ્વતંત્ર નામ છે. જયારે ‘વૈય’ એ કોઈ વૃક્ષનું નામ નથી. બંને વસ્તુઓ જુદી છે. એટલે ત્યાથી ચયનો એક અર્થઘન થતો હોવાથી અહીં શાનવ લેવાનું છે જે વૃક્ષ નીચે રહીને તીર્થકરોને કેવલજ્ઞાન પ્રગટ થાય તે વૃક્ષને ચયવૃક્ષથી ઓળખાવાય છે, અને એથી જ દરેક તીર્થકરને પોતપોતાનું વૃકેશન હોય છે, ‘અશોકતો જાણે અષ્ટ મહાપ્રાતિહાર્યોમાં જ સમાવિષ્ટ હોવાથી તે તો દરેક તીરને અવશ્ય હોય છે, જયારે ય કે. શાન વૃક્ષ એ કંઈ એક જ જાતનું નથી હોતું પણ ભિન્ન ભિન્ન હોય છે, અને જયારે જયારે તીર્થકરના સમવસરણની રચના થાય ત્યારે ત્યારે દેવો ચય કે ઘનવૃક્ષનો સમાદર કરવા તેને અશોક વૃક્ષની ટોચ ઉપર અલગ રચે છે.
આથી બીજી એક વાત એ નિશ્ચિત થાય છે કે તીર્થકરોને કેવલજ્ઞાન વનઉધાન જેવા ક્ષેત્રમાં કોઈ વૃક્ષ નીચે જ પ્રાપ્ત થાય છે અને તેથી તે વૃક્ષ પણ વંદનીય, પૂજનીય અને પ્રતિષ્ઠાને પાત્ર બને છે. ચૈત્યવૃક્ષને ‘બોધિવૃક્ષ' પણ કહેવાય છે, અહીં “બોધિ' એ શબ્દ કેવલજ્ઞાનનો વાયક લેવાનો
છે. બૌદ્ધોએ વિશેષ કરીને ‘બોધિ' શબ્દને પસંદગી આપી છે. ૧૩, દિગમ્બર ન્યકારો ચતુર્મુખપણું સ્વીકારતા નથી. તેઓ સમવસરણની રચના પણ ઘણી ભિન્ન
બતાવે છે.
૧૪. ત્રિપદી એટલે શિષ્યોને અગાધશાનનો મહાપ્રકાશ પ્રાપ્ત થાય અને પ્રાણી માત્રનું કલ્યાણ કરી
શકે તેવાં મહાન શાસ્ત્રોની રચના કરવાનું સામર્થ્ય મળે, એ માટે વિશ્વનાં મૂળભૂત સ્વરૂપનું દર્શન કરાવનારા ગંભીરાર્થક ત્રણ સૂત્રપોને ઉચ્ચારે અને ગણધરો એક પ્રદક્ષિણા આપીને એકેકને રહણ કરે, એમાં ભગવાન પ્રથમ ૩પને કા બોલે પછી જાણે મા બોલે, તે પછી જુવા બોલે.આ ત્રણ વાકયો એ દ્વાદશાંગ શાસ્ત્રની રચનાનાં અને વિશ્વરચના-વ્યવસ્થાનાં બીજક છે, એનો ભાવાર્થ એ છે કે દ્રવ્ય-પદાર્થ અપેક્ષાએ ઉત્પન્ન થાય છે, અપેક્ષાએ તે નાશ પામે છે અને અપેક્ષાએ તે ભૂલ સ્વરૂપે ધ્રુવ-નિત્ય રહે છે.
जैन गरुनी आशीर्वाद प्रथा
દ
f
T T
Sી રોકડ
ITT 1 ofF "
ક
"i ">
-
TAT | TET,
"
૫૩

Page #132

ભાષામાં દેવછંદ' શબ્દથી ઓળખાતા સ્થાનમાં વિરામ કરે છે. એમની સાથે થઈ જાય. અથવા રોગી સ્વસ્થતા મેળવે. ઉપરાંત બીજાં છ મહિના સુધી નવા રોગો ન સેવામાં સાધુઓ રહે છે.
થાય. એમ સમજાય છે કે દરેક તીર્થકરોના સમયમાં આ વિધિ થતો હશે. જોકે સ્પષ્ટ ચિત્ર ૪૨: શાસ્ત્રમાં સમવસરણના (સમોસરણ) દરવાજાનું સુંદર વર્ણન આવે છે. આવો
ઉલ્લેખ નથી પણ અનુમાનથી તે રોજ થતો હોવો જોઈએ. વાર-દરવાજે ચિતરાવવાનો આજ સુધી સંઘમાં કોઈએ પ્રયત્ન કર્યો નથી.મને ઘણાં હવે વિચારવા જેવી વાતોવરસોથી ઈચ્છા હતી કે ફકત સમોસરણનો અલગ દરવાજે (દ્વારો અત્યંત આકર્ષક,
તીર્થકરો લોકોત્તર વ્યકિતઓ છે. વળી તે કૃતકૃત્ય (બધું કરી નિવૃત્ત થએલા) સુંદર, શ્રેષ્ઠ કોટિનો બનાવરાવવો, અંદરના ભાગમાં ઊંડાણ દેખાય એ રીતે પુરુષો છે. જયારે બલિની ક્રિયા લૌકિક છે. રોગ નિવારણની ક્રિયા માત્ર સંસારી જીવોની સિંહાસન સહિત ભગવાનને બતાવવા, ચતુર્વિધ સંઘને અમુક રીતે બેઠેલો અને સુખાકારી માટેની છે, આ મોક્ષમાર્ગાનુકૂળ વિધિ નથી, અગ્નિકાય વગેરેની હિંસામૂલક ઊભેલો બતાવવો અને સિંહાસન સ્ફટિક રત્નનું હોવાથી એ રીતનો જ કલર
ક્રિયા છે, તો પછી તીર્થંકર દેવો પ્રવચન બંધ કરી દે, બલિની ક્રિયાને આટલું બધું મહત્વ આપવો. મારી આ ઈચ્છા અમારા ચિત્રકારે ઘણા સારા પ્રમાણમાં સંતોષી છે, અને માન આપે, તેના સાક્ષી બની રહે, આટલો બધો સાથ સહકાર આપે તેના કારણો આકાર, રંગ, રેખા અને ઝવેરાત સહિત શાસ્ત્રોકત વર્ણનને જળવીને ચીતરેલો આ શું? આ બાબત ગંભીર વિચારણા માગી લે તેવી છે અને અનેક પ્રશ્નો ઊભા કરે છે. દરવાજે ખરેખર ઉડીને આંખે વળગે એવો બન્યો છે. એને જોઈને કોઈપણ શાસનની ધુરા વહન કરનારા આચાર્યોને આ પ્રસંગ વિચાર કરવા પ્રેરે તેવો છે. વ્યકિતની આંખો મુગ્ધ થયા વિના નહીં રહે. વારંવાર જોવાનું મન થશે. ‘લોકોત્તર’ શબ્દથી તેની અર્થ મર્યાદા કેટલી તે પણ વિચાર માગી લે છે. તીર્થકર દેવો સમોસરણના ત્રણ ગઢ હોય છે, એક ગઢમાં ચાર દરવાજા હોવાથી ત્રણે ગઢમાં પાસે આવી ક્રિયાની અગત્ય ખરી? થઈને બાર દ્વારો હોય છે.
આ બાબત બહુ ઓછા આચાર્યાદિ મુનિવરો જાણતા હોય છે. તેથી શાસ્ત્રોના – બલિવિધાન –
એક ખૂણામાં લખેલો પ્રસંગ આજના દેશકાળ માટે ખાસ વિચારવા જેવો હોવાથી ચિત્ર ૪૩ બલિવિધાનના ત્રણ પ્રસંગનો સમાવેશ આ એકજ ચિત્રમાં કરવો પડયો છે. જાણીને પ્રસિદ્ધિ આપી છે, એ ત્રણે ચિત્રો જો અલગ અલગ બનાવવામાં આવે તો એટલા બધા આકર્ષક,
આ બલિનો વિધિ શું રોજ થતો હોય છે? દરેક તીર્થકરોના પ્રસંગમાં ભણવા મલ્યો. ભાવવાહી, દર્શનીય બની શકે કે જોતાં ધરાઈએ જ નહીં.
નથી. તેમજ તે કોના કહેવાથી તૈયાર કરાય છે તેનો ઉલ્લેખ મલ્યો નથી. બલિ એટલે અડધા સીઝેલા ચોખા- આ બલિનો વિધિ પ્રથમ પ્રહરની દેશનાને ચિત્ર ૪૪ઃ સ્પષ્ટ છે. ફકત બાજુમાં ભસ્મીભૂત થયેલા બે સાધુઓના શ્યામ મૃતદેહ અંતે થાય છે. બલિ તૈયાર કરવાનો અધિકાર ચક્રવર્તીથી લઈ સામાન્ય પ્રજા સુધીનો છે.
દેખાય છે. તેજલેશ્યાનો પ્રક્ષેપ ‘પ્રવચનસારોદ્ધાર' ગ્રન્થના જણાવ્યા મુજબ બલિના ચોખા બધાય અખંડ, પાતળા, સુંગધીદાર, ફોતરાંરહિત અને પાણીથી ખૂબ શુદ્ધ ,
મુખમાંથી જ કાઢીને સામો ઉપર કરવાનો હોય છે. કરેલા હોય છે, પછી તેને પકવવા ચૂલા ઉપર ચઢાવે, અર્ધા પાકે એટલે ઉતારી લે, પછી
કી 4 ચિત્ર ૪૫: આ ચિત્રમાં ભગવાન એકલા સામાન્ય જનતાના ગુરુ-દેવ ન હતા પણ
“ દેવા તેમાં સુંદર સુંગધી દ્રવ્યો નાંખી તેને સુંગધીદાર અને પ્રભાવિત કરે. પછી સંપર્ણ રાજા-મહારાજાઓનો પણ ગુરુ હતા. ભગવાનના ભકત અનેક રાજાઓ હતા. તેની શણગારોથી સજજ થએલી સધવા સ્ત્રી માથા પર લે, પછી વાજતે ગાજતે ખૂબ
જનતાને જાણ કરવા ખાતર ખાસ આ ચિત્ર બનાવરાવ્યું છે, ધામધુમથી મોટો ઉત્સવ સાથે જયનાદ પોકારતાં પર્વ દ્વારથી સમવસરણમાં ચઢી પ્રભ ચિત્ર ૪૬: સુવર્ણ કમલ ઉપર પદ્માસને બેસી વિશ્વનાં જીવોના કલ્યાણ માટે વધુમાં વધુ પાસે આવે, એટલે તરત જ ભગવાન ક્ષણવાર વિરામ પામે અર્થાતુ દેશના બંધ કરે. પછી
તત્ત્વજ્ઞાન અને ઉપદેશ આપવા માટે ૧૬ પ્રહર= ૪૮ કલાક સુધી એકધારું બલિને લાવનાર વ્યકિત ભગવાનને ત્રણ પ્રદક્ષિણા આપે. પછી ભગવાન પાસે ઊભા
પ્રવચન આપ્યું તે પ્રસંગ. બે દિવસ અન્ન જળ વિનાના ઉપવાસ સાથે આટલું લાંબુ રહે ” ભગવાનની પ્રભાવશાળી અમી નજર બલિ ઉપર પડે. આ ક્રિયાથી બલિમાં એક
પ્રવચન આપ્યાનો દાખલો લાગે છે કે ઈતિહાસમાં પહેલો જ હશે. વિશિષ્ટ શકિતનો પ્રાદુર્ભાવ થઈ જાય છે.
ચિત્ર ૪૭: અન્તિમ યાત્રા પહેલાં જ દેવોએ ભગવાનના મૃત શરીરને મુગટ પછી અધિકૃત વ્યકિતઓ ભગવાનની સામે ઊભા રહી થાળમાંથી મુઠ્ઠીઓ ભરી આભૂષણોથી અલંકૃત કર્યું હતું તે બતાવ્યું છે. મૃત દેહનો ચંદનનાં કાષ્ઠોથી ભરીને ઉછાળે. આ બલિ-ચોખા નીચે પડતાં પહેલાં અડધા તો અદ્ધરથી જ દેવો લઈ લે, અગ્નિસંસ્કાર કરાયો હતો. પછીના અડધા બલિ બનાવનાર લે અને બાકીના ચોખા અન્ય ભાગ્યશાળી લોકો હોય ચિત્ર૪૮: આ ચિત્ર કેવલજ્ઞાન થયા બાદ અશોક વૃક્ષ નીચે દેવરચિત સુવર્ણ કમળ ઉપર તે લેવા પામે.
પદ્માસને બેસી ‘પ્રવચન મુદાપૂર્વક આધોપદેશ આપતાતીર્થકર શ્રી મહાવીરદેવના આ વિધિમાં કોરા ચોખાને બદલે બલિ બનાવીને થોડા આદ્રજ વાપરવા પાછળ આધ ગણધર શ્રી ગૌતમસ્વામીજીનું છે. બંને બાજુએ કેવલજ્ઞાનનો મહિમા કરતા કંઈક તાંત્રિક રહસ્ય હશે ખરું?
દેવો બતાવ્યા છે. તેની ઉપરના ભાગે ડાબી બાજુના ખૂણામા દેવશર્મા બ્રાહ્મણને આનું ફળ શું?
પ્રતિબોધ કરી રહેલા ગૌતમસ્વામીજી છે અને જમણા ખૂણામાં પાછા ફરતાં રસ્તામાં આ બલિનો એકજ ચોખો માથા પર મૂકવામાં આવે તો રોગીના બધા રોગો શાંત જ ભગવાનનું એકાએક નિર્વાણ સાંભળી ધ્રુસકે ધ્રુસકે રડી રહેલા ગૌતમસ્વામીજી ૧૫, કેટલાક મળ્યો દેવછંદો બીજા ગઢના ઈશાન ખૂણામાં છે એમ જણાવે છે, જયારે કેટલાક
છે. ગૌતમ (ઈન્દ્રભૂતિ) મગધ દેશના ગોબર ગામના ગૌતમ ગોત્રીય બ્રાહ્મણ આગમના ટીકાકારો અશોકવૃક્ષની નીચેના ભાગે જણાવે છે. વળી તે કયાં અને કેવી રીતે તે કંઈ
વસુભૂતિના જયેષ્ઠ પુત્ર હતા. શ્રમણ સંઘની સુવ્યવસ્થા માટે ભગવાનના જણાવતા નથી. છંદ એટલે આસન. દેવને બેસવાનું સ્થાન તે દેવછંદ.
અધ્યાપન વિભાગને નવ ગણો-વિભાગોમાં વિભકત કરાયો હતો અને તેના ઉપર ૧૬. તશ્વિના તમા2 જ વિરમનિ ત્રિના ઃ લો પ્ર.સર્ગ ૩૦, શ્લોક ૬૨.
પ્રધાન-અધ્યાપક શિષ્યોની નિમણુંક કરવામાં આવી હતી. એઓ ‘ગણધર' પદથી
અલંકત હોવાથી તે પદથી ઓળખાતા હતા. તેમાં ગૌતમ ગણધર આધ હતા. ૫૦ ૧૭, છેદસૂત્રશાસ્ત્રમાં બલિ ભગવાનના ચરણે મૂકી અન્ય વ્યવસ્થા કરાય છે. એમ જણાવ્યું છે,
વર્ષની ઉમરે પાવાપુરીમાં દીક્ષા લઈ ૮૨ મા વર્ષે કેવલી (સર્વજ્ઞ) બન્યા. અન્તમાં ૧૮. એ પણ ખાસ ધ્યાનમાં લેવું ઘટે કે આ ચોખા ઝીલવાનો અધિકાર જન-અર્ચન સહુને હોય છે. સંસારી જીવના બાહા હિત માટે વિવેકપૂર્વક ઉચિત સહકાર આપવાનો હોય તો પણ એ કામ
એક મહિનાનું અનશન કરી ૯૨ વર્ષની ઉમરે નિર્વાણ પામ્યા.(ગૌતમબુદ્ધ અને અમારે કરવાનું ન હોય, આવી એકાંત સમજ ધરાવનારા ત્યાગી મહાનુભાવોએ આ પ્રસંગ વાંચ્યા
ગૌતમસ્વામી બંને તદ્દન ભિન્ન વ્યકિતઓ છે એ ધ્યાનમાં રાખવું ઘટે.)અન્નમાંપછી અને કાંતી બનવું ઉચિત છે. આ પ્રસંગ ચતુર્વિધ શ્રીસંઘની-શાસનની સ્વસ્થતા, સુરક્ષા,
“અંગૂઠે અમૃત વસે લબ્ધિ તણા ભંડાર. સ્થિરતા અને સુદ્રઢતા માટે તે તે પ્રસંગે તે તે કાળે ઉચિત વ્યવહાર કરવો એ ગીતાની ફરજ છે.
શ્રી ગુરુગૌતમ સમરીએ વાંછિત ફલ દાતાર.” જરૂર પડે અપવાદોનું સેવન કરવું એ પણ જરૂરી હોય છે. માત્ર એકાંતવાદથી શાસન કદી ચાલી
અહીં ૪૮ ચિત્રનો પરિચય સમાપ્ત થાય છે.
- જય મહાવીર શકે નહિ. એ વાત બલિની ઘટના સચોટ રીતે સૂચવી જાય છે,
પ્રાચીન મહર્ષિઓએ અનેક અર્થો અને રહસ્યોથી ભરેલી એક વાત એવી કહી છે કે, ૧૯. જુઓ-દ્વાર ૨૭૦મું. જૈન શાસનમાં કોઈપણ બાબતનો સર્વથા નિષેધ નથી, તેમ સર્વથા વિધિ નથી." આ વચન ઘણું ૨૦. મૃતકને અલંકૃત કરવાનો ઉલ્લેખ પ્રાકૃત ‘મહાવીરચરિયું' મન્થમાં છે. આથી તીર્થકરો બધી
ઘણું કહી જાય છે, મહાનુભાવોએ આ વાત નજર સામે રાખવી. पम्नक अने आमन
અવસ્થામાં પૂજનીય છે તે સૂચિત થાય છે, કેટલાકને આ વાત ન ગમે છતાં આપી છે.
હાઈ બી
રહે
જેમાં
R)
.
છે
जीबो का स्वल्य पवित्र बे इन्द्रिय से लेकर पंचेन्निय तक के |
med
અન"
છે ? न्द्रिय वाने (बेन्दिच तीज इन्द्रिय बालेन्दिया सारडन्दियमालेचशिरिया जलचरा जलप्रयाधीचालचा (स्थन प्रवाशी ज्येचाफाश प्रयापन्जिटेवोपचनियमलों पंचेनिय मनको विकले न्ट्रिय जीवों के कुछ चि प्र +M-तिर्य व पंचेन्द्रिय (पशु पक्षि प्राणि) जीवोंके कुछ विप्र-ग्राम पावाल Vा समुद्र यानी पाताण वासी
અif Iક
૫૮

Page #133

← પાર વિભાગ
અવતરણ—જો કે આ પુસ્તક ચિત્રમય જીવનનું છે, એટલે એમાં વધારાનાં પરિશિષ્ટો વગેરે સામગ્રી ન આપી હોત તો ચાલી શકત, પરંતુ વર્તમાન પ્રજાની પરિસ્થિતિને લક્ષ્યમાં રાખી તીર્થંકર શ્રી મહાવીરદેવ અને તેમના પ્રસંગ અને સમય સાથે સંબંધ ધરાવતી વધુ માહિતી પરિશિષ્ટો રૂપે અપાય તો તે ઉપયોગી બનર, એમ સમને કેટલાંક ઉપયોગી પરિશિષ્ટો અહીં આપ્યાં છે, સંય િ પરિશિષ્ટ સં. ૧
—
વિહારસ્થલ નામ કાય
નોંધ – આ ગ્રન્થનાં ૪૮ ચિત્રોની સામે છાપેલા પરિચયના લખાણમાં ભગવાનના વિહાર અને ચોમાસાં અંગે જે જે સ્થળોના નિર્દેશ થયો છે, (લગભગ) તેના જ પરિચય પૂરતો આ કોષ છે. એમાં કેટલાંક સ્થળોનાં આધુનિક સ્થાનો કર્યાં છે તે જાણી શકાયાં નથી. કેટલાંકનાં જે રીતે જાણી શકાયું છે, તેનો તે તે સ્થળે આછા નિર્દેશ કર્યો છે
*અપાપાપુરી૧ – પહેલાં આ નગરનું નામ અપાપાપુરી (પાપ વિનાની નગરી) હતું, પણ શ્રી મહાવીરનું દેહાન્ત—નિર્વાણ થતાં, લોકોએ તેનું નામ પાવાપુરી—પાપાપુરી પાડયું. તે વખતે પાવા નામનાં ત્રણ સ્થળો હતાં, તે પૈકી આ પાવાને ‘પાવા મધ્યમા' તરીકે ઓળખાતી સમજવી. [ચોમાસું ૪૨ખું]
“અસ્થિકગામ — વિદેહ જનપદમાં હતું, જેના સીમાડે શૂલપાણિ યક્ષનું ચૈત્ય હતું. [ચો. ૧] “આલંભિકાર્યોં – રાજગૃહનગરથી બનારસ જતાં વચ્ચે આવતી હતી. [ચા. છઠ્ઠું]
ૠજુવાલિ(લુ)કા નદી — આ નદીનું સ્થળ કાં સમજવું એનો ચોક્કસ' નિર્ણય પુરાતત્ત્વવિદો અદ્યાવિધ કરી શક્યા નથી, પણ ભિક ગામની નજીક, શ્યામાક નામના ખેડૂતના ખેતરમાં સાલ (શાલ) વૃક્ષ નીચે, જયાં ભગવાનને કેવલજ્ઞાન થયું એની નજીક હતું.
કનકખલ આશ્રમ – શ્વેતામ્બી નગરીની નજીકનું સ્થળ. આ આશ્રમમાં જ ક્રૂર અને ભયંકર દૃષ્ટિવિષ ચણ્ડૌશિક સર્પે ભગવાનને ઉપસર્ગ કર્યો હતો. તેને પ્રતિબાધ કરીને ભગવાન ૧૫ દિવસ ત્યાં જ ધ્યાનસ્થ રહ્યા હતા.
કુમાર (કર્માર) ગામ — —ભગવાનની જન્મભૂમિ ક્ષત્રિયકુંડની નજીકનું જ ગામ. દીક્ષાની. પહેલી
જ રાતે ભગવાન અહીં રહ્યા અને ગોવાળીઆએ પહેલા ઉપસર્ગ અહીં જ કર્યો.
કાથી – વારાણસી આસપાસના પ્રદેશ. આ કાશી એક રાષ્ટ્ર ગણાતું અને વારાણસી એની રાજધાની
હતી. મહાવીરના સમયમાં તે કોશલ રાષ્ટ્રમાં ગણાતી હતી.
કોલ્લાક સંનિવેશ – વાણિજયગામની નજીકનું ગામ. ભગવાને દીક્ષાના બીજા દિવસે તપનું
પારણ' અહીં કરેલું.
કોશલ-જનપદ – ઉત્તર પ્રદેશમાં આવેલા એક દેશ, તેની રાજધાની શ્રાવસ્તી હતી.
કૌશામ્બી – ઉત્તર પ્રદેશમાં પ્રયાગ નજીકના પ્રદેશ. મહાવીરના સમયમાં આ નગરી વત્સદેશની રાજધાની હતી. અહીંના રાજા ઉદયન અને તેની માતા રાજમાતા મૃગાવતી મહાવીરનાં પરમ ભકતા હતાં.
ક્ષત્રિયકુંડ ગામTM - કુંડપુર નગરનું ક્ષત્રિયકુંડ એ ભગવાનની જન્મભૂમિ, પણ એ કયાં આવ્યું એ માટે વર્ષોથી વિદ્વાનો સંશોધન કરે છે. કેટલાક સંશોધકો સાચું ક્ષત્રિયકુંડ લછવાડ પાસે જે છે તેને જ કહે છે અને તેજ સાચું છે એમ કહે છે. જયારે અન્ય સંશોધકો ક્ષત્રિયકુંડ વૈશાલી પાસે હતું અને એ જ જન્મભૂમિ હતી એમ કહે છે.
|
* આવું ચિહન ભગવાનના વર્ષોવાસ (ચામાસા)ના સ્થળને સૂચિત કરે છે,
૧. સ્થળનાં નામે માત્ર સંસ્કૃત ભાષાનાં જ વાપર્યાં છે, અહીં પ્રાકૃત નામા આપ્યાં નથી.
૨. આલશિકા કે આંભિયા એક જ સ્થળનાં સૂચક નામ છે, એમ વિદ્વાનોનું માનવું છે.
૩. આપણા માટે આ એક કમનસીબ વાત છે કે આ સ્થળના નિર્ણાય. અદ્યાપિ થઈ શક્યા નથી.
નહીંતર જ્યાં ભગવાનને મહાન જ્ઞાનપ્રકાશ પ્રાપ્ત થયા હોય તે સ્થળને તો ભવ્ય યાત્રાધામ તરીકે વિકસાવવું એઈએ.
૪. ભગવતી, કલ્પસૂત્ર, આવસ્યકાદિ આગમ અને આગખેતર (ક્વે.-દિગ.) ગ્રન્થામાં આ સ્થલના મૂલભૂત નામ તરીકે મુળ, Ar(fr)મ, ન્દપુર આ ત્રણુ શબ્દોના ઉલ્લેખ થયા છે. વળી તે સ્પલમાં ક્ષત્રિયા અને બ્રાહ્મણે બન્ને અલગ અલગ વિભાગમાં સમૂહ પે રહેતા હોવાથી ઉત્તર વિભાગમાં વસતા ક્ષત્રિયાના વિભાગને ઓળખાવવા તેની પૂર્વે ‘ક્ષત્રિય' શબ્દ અને શહેર હોવાથી તેની આગળ ‘નગર’ ગાબ્દ જોડી ‘ક્ષત્રિયકુંડગામ નગર' આવું પૂર્ણનામ પ્રસિદ્ધિમાં આવ્યું. અને એ જ રીતે દક્ષિણુ વિભાગમાં વસતા બ્રાહ્મણાના વિભાગ માટે “બ્રાહ્મણકુંડગામ નગર' એવું પૂર્ણનામ પ્રસિદ્ધિમાં આયું. બહુધા આ જ નામના ઉપયાગ સર્વત્ર થયો છે. ‘કુણ્ડપુર’ ના ઉલ્લેખ મહાકવિ અસગ, આ જિનસેન, આ. ગુણભદ્ર આદિ હિંગમ્બર નિંદ્રાનાએ ખાસ કર્યો છે. જયધવલાકારે ટપુરપુર રશબ્દ વાપર્યો છે, બીજુ આચારાંગ સૂત્રકારે નગર શબ્દના સ્થાને સજ્જિત શબ્દ વાપર્યો છે, પણુ અહીં’ ‘સાિવેશ’ ના ટૂંકા અર્થ ન લેતાં સિદ્ધાર્થ રાન્ન હોવાથી ‘નગર' અર્થનું જ ગ્રહણુ કરવું યાગ્ય છે, —હેમચંદ્રાચાર્યે ત્રિષષ્ટિ (૨-૧પ) માં બ્રાહ્મણકુંડને ‘બિલેશ' અને ક્ષત્રિયકુંડને 'પુર' તરીકે ઓળખાવ્યાં છે.
૫. ભૌગોલિક સ્થિતિ જૈતાં વિહારમાં અન્ય અનેક નદી પાર કરી હતી.
૬, છમ્માણિ' આ પ્રાકૃત નામનું સંસ્કૃત રૂપાંતર ષણ્માની' થાય છે. અને એ અનેક ગ્રન્થકારીએ માન્ય રાખ્યું છે, એમ છતાં આવશ્યક——મલગિરિ ટીકામાં ‘મ્ભાણિયા’ આવુ” તત્સમ જેવુ રૂપ પણ આપ્યું છે.
૭. પ્રાચીન નામ ગાય હતું. 'સૂત્રકૃતાંગ' આગમમાં આ નામના અનેક અર્થો દર્શાખ્યા છે.

-
ગંગા નદી ભારત વર્ષની બે મોટી ગણાતી નદીઓ પૈકીની એક નદી. જૈન શાસ્ત્રમાં આનું મૂળ સુદ્ર-ચુલ્લ-હિમવંત પર્વતવર્તી પદ્મદ્રહમાં દર્શાવ્યું છે, પણ વર્તમાન ભૌગાલિકો આજે તેનું ઉદ્ભવસ્થાન હિમાલયવર્તી ગંગોત્રી જણાવે છે. એક લા ભગવાને વહાણ દ્રારા છદ્મસ્થાવસ્થામાં બે વાર અને કેવલજ્ઞાન થયા બાદ અનેક" વખત પોતાના કામણ-શ્રમણી સંઘ સાથે જલમાર્ગના નૌકા(-વહાણ) સાધન દ્વારા ગંગા પાર કરી હતી.
ગુણશીલ ચૈત્ય – રાજગૃહનું સુપ્રસિદ્ધ ઉદ્યાન. ભગવાન વારંવાર આ જ ઉદ્યાનમાં ઊતરતા હતા. આ તેમનું ધર્મપ્રચારનું મુખ્ય મથક હતું. ૧૧ ગણધરો અહીં જ નિર્વાણ પામ્યા હતા. મૂર્તિપૂજક સંપ્રદાયમાં સર્વોત્તમ આદરપાત્ર અને પૂજનીય ગણાતા ‘કલ્પસૂત્ર’ શાસ્ત્રના અન્તના મૂલપાઠમાં પોતાના આજ્ઞાવર્તી ચતુર્વિધ સંઘ સમક્ષ પ્રસ્તુત કલ્પસૂત્રનું વાંચન ‘ગુણશીલ’ ચૈત્યમાં ભગવાને કર્યાનો જે ઉલ્લેખ આવે છે તે આ જ ચૈત્ય.
*ચમ્પા (- નગરી) – ભાગલપુર પાસેની પ્રખ્યાત અને જૈન ઇતિહાસની પ્રસિદ્ધ નગરી, ભગવાન જયારે ચંપામાં પધારતા ત્યારે ત્યાંના પૂર્ણભદ્ર ચૈત્ય નામના પ્રસિદ્ધ ઉદ્યાનમાં ઊતરતા હતા. પ્રથમ તે અંગદેશની રાજધાની હતી, પણ પાછળથી કૂણિકે તેને મગધની રાજધાની બનાવી હતી. ચિ।. ૩, ૧૨]
છમ્માણિ (પમાની) ૬ – પાવા મધ્યમાની નજીક, ચમ્પાનગરી જતાં ગંગાની પાસે વચમાં આ સ્થળ હતું. અહીંયા ભગવાનને કાનમાં કાશની કાફૂલ નાંખવાનો પ્રસંગ બન્યો હતો અને નજીકમાં જ તે કાઢવાનો પણ ઉપસર્ગ થયો હતો.
જામ્બિક (કા) ગામ – ઋજુવાલિકા નદીની નજીક આવેલું એક ગામ. આ જ નદીના કિનારાવર્તી ખેતરમાં ભગવાનને કેવલજ્ઞાન થયું હતું. જુઓ 'ઋજુવાલિકા' શબ્દ.
શાતખડવન – ક્ષત્રિયકુંડ નગરીની બહાર આવેલું ઉદ્યાન. જયાં ભગવાને દીક્ષા(-ચારિત્ર)
વ્રત સ્વીકાર્યું હતું.
દૃભૂમિ – મહાવીરના સમયમાં મ્લેચ્છ બહુલ વસ્તીવાળા એક પ્રદેશ, જે ભૂમિના પેઢાલ ગામના
પાલાસ ચૈત્યમાં સંગમદેવે એક રાતમાં વીસ ઉપસર્ગો કરેલા. આજના ગાંડવાના પ્રદેશ એ સ્થળ છે, એમ વિદ્નાના કહે છે.
"નાલંદા-” – પ્રાચીન રાજગૃહનું અનેક ધનાઢયોથી સમૃદ્ધ, સુવિખ્યાત અને વિશાલ ઉપનગર.
પ્રસિદ્ધ ‘નાલંદાપીઠ’ તે જ આ સ્થળ. [ચા. ૨, ૩૪, ૩૮]
*પાવા ( - પાવાપુરી)- - કુલ ત્રણ પાવાઓ હતી. આ પાવા મગધ જનપદવર્તી હતી અને તે ‘પાવા મધ્યમા’ અથવા ‘મધ્યમા પાવા’ અથવા ‘મધ્યમા’ થી ઓળખાતી હતી. આજે તે બિહાર પ્રાંતવર્તી છે. ભગવાનનું અન્તિમ ચામાસું અને નિર્વાણ અહીં જ થયાં છે. જેનાનું આજે આ પવિત્ર તીર્થધામ છે. જુઓ—અપાપાપુરી શબ્દ. શિ. ૪૨મું]
"પૃષ્ઠચમ્પા – ચંપાનું જ એક શાખાપુર, (ચો. ૪]
૮. પાવાપુરીના પૂર્વનામ તરીકે પાવા, શબ્બારા ‘અપાપા' નામનો ઉલ્લેખ મીર્ચર્ય (બ્લે.. ૧૩૮૮)માં મિચન્દ્રસૂરિએ કર્યો અને તેમણે જ પા પા શબ્દ દ્વારા ‘પાપા' આ નામનો પણ નિર્ણય કર્યો. એક જ નગરી માટે નિર્વાણુ પહેલાંના વર્ણનમાં બંને નામે ઉલ્લેખ્યાં, એવો જ ઉલ્લેખ હેમચન્દ્રાચાર્યે પશુ કર્યો. તેઓએ વિષષ્ટિ (સર્ગ. ૫-૧૦, ૧૨-૪૪૦)માં પ્રથમ અપાપાપુરીના ઉલ્લેખ કરીને પદ્મ, નિર્વાણુ પહેલાંના વર્ણનમાં હસ્તિપાલ રાજ્યના પાયાપુરી-તિ (સ. ૧૩-૬) તરીકે પરિચય કરાવ્યો. બીજી બાજુ કલ્પસૂત્ર મૂલના સુબોધિકા-ટીકાકાર વિનવિજયે ટીકામાં ‘અપાપા' અને 'પાવા'ની ખાખતમાં એવો ખુલાસો કર્યાં છે કે પ્રથમ આ નગરીનું નામ ‘અપાપા’ હતું પણ ભગવાનના નિર્વાણુની અમંગલ ઘટના બનતાં દેવે એ ‘અ’ શબ્દ ર૬ કરીને 'પાપા' શબ્દ રાખી પાવાપુરી નામ ઉદ્ઘોષિત કર્યું. તે પછી આ નગરી ‘પાવાપુરી' થી ઓળખાય છે. સુબાધિકાટીકાકારે આ વાત તદ્દન સ્પષ્ટ રીતે લખી છે. એથી એમના મતે સ્પષ્ટ થાય છે કે નિર્વાણુ થતાં પહેલાંની પટનાના વર્ણનમાં નગરીનું નામ ‘અપાપા' સમજવું કે લખવું એઈએ. એના બદલે ઉપરોકા અન્યકારોએ નિર્વાણું પહેલાંની ઘટનામાં બંને નામના વૈકલ્પિક ઉલ્લેખ માન્ય રાખ્યા છે, તે એક વિચારણીય બાબત છે,
બીછ બાજુ કલ્પસૂત્ર મૂલમાં પૂર્વનામ અપ એટલે કે અપાપા (પુરી) હતું એવા કાંય ઉલ્લેખ નથી કર્યાં, ઊલટું એના ૧૨૨, ૧૪૭ નંબરના સૂત્રમાં પાષાણ (-ન્નિમાર) શબ્દને નિર્દેશ કરીને પ્રથમથી જ આ નગરી ‘પાયા' હતી એવું સ્પષ્ટ સૂચિત કરે છે. આવશ્યકત્ર,ભૂલ-નિર્યુક્તિ-ચૂર્ણ અને ટીકાકારો પણ પામા (-મચિન્નમાર) ઉલ્લેખ કરે છે. મારિત માં ગુણચન્દ્રાચાર્યે પણુ આવશ્યકના મતને અનુસરીને યાપ જણાવ્યું છે. વધુમાં આગળ પાવાપુરી, એવું લખી સ્પષ્ટ પાવાપુરી રાશબ્દ જ વાપર્યા છે, એટલે નગરીના નામ તરીકે પ્રાચીનો ‘પાવા' ને માન્ય રાખે છે. સુબોધિકા-ટીકાકારના મત ાના આધારે ષડાયો છે તે જાણી શકાયું નથી, પણું એને માન્ય રાખીએ તો સામાન્ય રીતે પાપા કે પાયાપુરી આપું નામ નિર્વાણુની ઘટના પછી જણાવાતી ભાખતમાં વાપરવુ જોઈએ.
તે કાલમાં ‘પાવા' ત્રણ હતી એમ ઈતિહાસકારો કહે છે. એમાં આ પાવા બેની વચ્ચે હોવાથી તે ‘પાવા મધ્યમા' કે 'મધ્યમાં પાવા'થી ઓળખાતી હતી,
जैन साधुनी विहार
अवस्था
૫૯

Page #134

*પ્રણીતભૂમિ - બંગાળ પ્રદેશને એક વિભાગ. મહાવીરના સમયમાં તેની અનાર્મ પ્રદેશમાં | શૂલપાણિયા પે- આ ઐય અસ્થિક ગામના સીમાડે આવેલું હતું. આ જ મંદિરમાં માસ ગણના થતી હતી. પાછળથી તે આર્યપ્રદેશ બન્યો હતે. લારાઢ આના જ ભાગ હતા. રહેલા ભગવાનને શૂલપાણિએ ઉગ્ર ઉપદ્રવ કર્યા હતા.
શ્રાવસ્તી-કુણાલ દેશની અથવા ઉત્તર કોશલ દેશની રાજધાની. ગાલાએ તે ને બ્રાહ્માણકુંડ ગામ- વિદેહની રાધાની વૈશાલીની નજીકનું સ્થળ. મૂળ નામ કુંડગામ અથવા | ઉપદ્રવ આ નગરમાં જ કર્યો હતો. આજીવ(વિ)ક સંપ્રદાયનું એ જાણીનું મથક હતું. .િ ૧૯j]. કંડપુર હતું. તેના બે વિભાગે હતા, એક ઉત્તરને અને બીજો દક્ષિણને. ઉત્તર વિભાગ ક્ષત્રિયપ્રધાન હતે. અને દક્ષિણ વિભાગ બ્રાહ્મણપ્રધાન હતા. ઉત્તર વિભાગ “ક્ષત્રિયકુંડ ગામ'
સુરભિપુર – વિદેહથી મગધ જતાં વચગાળાનું સ્થાન. અને દક્ષિણ વિભાગ બ્રાહ્મણકુંડ ગામથી ઓળખાતા હતા.
પરિશિષ્ટ સં. ૨ ભદ્રિક (ભદ્દીયા)- અંગદેશની પ્રસિદ્ધ નગરી. અહીં ભગવાને છબસ્થાવસ્થામાં ચૅમાસું ,
ભગવાનશ્રી મહાવીરના ૨૭ ભવ કરેલું. ચિ. 13. ભદિલનગરી – મહાવીરના સમયની મલયદેશની રાજધાની. ચિ. ૫મું)
નોંધ-જૈન દર્શન કે જૈન તત્ત્વજ્ઞાનને પાયે પૂર્વભવે-જન્મે છે. જે તે માનવામાં ન આવે તે
ધાર્મિક કે આધ્યાત્મિક બધી માન્યતાઓ અને વ્યવસ્થાઓ તૂટી પડે અને તે અંગેની સાધના પણ *મધ્યમા - પાવાનું જ ઉપનામ તરીકે ચાલુ થયેલું અને સમય જતાં પર્યાય રૂપ બનેલું બીજું
અનાવશ્યક બની જાય. જન્માન્તર છે અને તેથી જ સારા જન્મ માટે સારી સાધના જરૂરી છે. નામ “મધ્યમા’ હતું. ચિ. ૪૨ મું)
આ જ સાધના-આરાધના (ગતિનામ અને આયુષ્યકર્મને ક્ષય કરાવી) જન્માન્તરને સદાયને માસૈનઉદ્યાન - પાવામધ્યમાનું નગર બહારનું ઉદ્યાનસ્થલ, કેવલજ્ઞાન થયું તે જ રાતે ભગવાને માટે અન્ત લાવી, અનંત સુખના સ્થાનરૂપ સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરાવે છે. ૪૮ કોથને વિહાર કરી, બીજા દિવસે જે વનમાં પહોંચી, સમવસરણમાં બેસી દેશના આપી અને જયાં ૧૧ બ્રાહ્મણોને પ્રતિષીને પ્રવજ્યા આપી, સંધસ્થાપના અને શાસસર્જન
પ્રત્યેક આત્મા શાશ્વત છે, તેથી તેને આદિ કે અન્ય હતા જ નથી. તેનું વિવિધ યોનિઓમાં
પરિભ્રમણ અનંતકાળથી પ્રવર્તે છે. ભગવાન મહાવીરને આત્મા પણ મમાન્ય–અશાનાદિ દ્વાદશાંગીનું) પણ થયાં,તે જ આ સ્થળ. (વધુ માટે વાંચે ચિત્ર-પરિચય સંખ્યાંક ૩૭).
કર્મને પરાધીન પડીને ભવચક્રમાં ભમી રહ્યો હતે. એમાં નયસારના ભવમાં જેન નિગ્રંથ સાધુને બરાક સંનિવેશ- વૈશાલીની આજુબાજુમાં વર્તતું કોઈ ગામ.
સંસર્ગ થયો. ધર્મોપદેશ સાંભળતાં સાચી સમજણને જ્ઞાનપ્રકાશ પ્રગટ થયે, જેને જૈનદર્શનમાં *રાજગુહ- મહાવીરકાલીન મગધની સુવિખ્યાત અને મહાન રાજ્યાની. હાલ બિહાર પ્રાંત
‘સન્ દર્શન’ કહેવાય છે. આ દર્શન જ મોક્ષનું બીજ હોવાથી પરંપરાએ તે માફળને આપે છે, વતી રાજગર–રાજગિરિ અને તેની આજુબાજુને પ્રદેશ ગણાય. એ જમાનામાં સમૃદ્ધિની આત્મિક વિકાસમાં કારણરૂપ સમગ દર્શનની પ્રાપ્તિ જે ભવથી થઈ, તે જ ભવથી ભવેની ટોચે પહોંચેલું, ભગવાનના ઉપદેશ, ધર્મપ્રચાર અને ચોમાસા માટેનું સહુથી મોટું અને મજબૂત ] ગણતરી શરૂ કરવાની પ્રથા જૈનદર્શનમાં છે. અહીં નાના નાના સામાન્ય ભવને જતા કરી મહાવીરકેન્દ્ર હતું. આની બહાર ઘણાં ઉદ્યાને હતાં. પણ ભગવાન તે હંમેશા ગુણશીલ ચૈત્ય નામના |
જન્મ સુધીના પ્રસિદ્ધ મુખ્ય ૨૭ ભવોને જ ગણતરીમાં લીધા છે. તેની યાદી નીચે મુજબ છે. ઉધાનમાં જ ઊતરતા. અહીં સેંકડો વખત તેમનાં સાસરણ રચાયાં. ભગવાને હજરોને
આ યાદી આ વિશ્વના મંચ ઉપર, જીવ શુભાશુભ કર્મના ઉપાર્જનથી કેવા કેવા પાઠો ભજવે છે દીક્ષાઓ આપી. રાજા-રાણી, રાજકુમારો, સેનાપતિ આદિ અધિકારી વર્ગને નથી લાખે
એને આછો ખ્યાલ આપી રહેશે. કરોડે પ્રજાજનેને પિતાના સંઘમાં દાખલ કર્યા. તે બધું આ જ નગરમાં બન્યું. ભગવાનનું
૧. નયસાર
૧૫. પાંચમા બ્રહ્મઆ મજબૂતમાં મજબૂત મથક હતું. ચિમા માં વારાફરતી કુલ અગિયાર કર્યા']
(ગામનો મુખી)
દેવકમાં દેવ *લાય- પશ્ચિમ બંગાળને અમુક ભાગ ‘પ્રણીત' ‘લાદ્ધ' કે ‘રાઢ'ના નામથી ઓળખાતે હતે. | 1 ઓળખાતા હતા. ૨. પહેલા સૌધર્મ
૧૬. વિશ્વભૂતિ રાજકુમાર 'કલ્પસૂત્ર' ટીકામાં આ પ્રદેશ માટે sufમૂન શબ્દ વાપર્યો છે. તેથી અનાર્ય ગણાતા પ્રણીત, લાઢ દેવલોકમાં દેવ
(સંયમગ્રહણ) કે રાઢ એ નામે એક જ પ્રદેશના પાસે પાસેના સ્થળસૂચક સંભવે છે. અને એ જ પ્રદેશમાં | ૩. મરીચિ રાજકુમાર
૧૭. સાતમા મહાશુક વજભૂમિ અને શુદ્ધભૂમિથી ઓળખાતા પેટાપ્રદેશેા હતા. આ પ્રદેશે પણ અનાર્ય જ હતા. (સંયમગ્રહણ)
દેવલોકમાં દેવ ભગવાન આ ધરતી ઉપર બે વાર પધાર્યા હતા. ત્યાં વિચર્યા ત્યારે કર અને અન્ય મનુષ્યથી ૪. પાંચમા બ્રા
૧૮. ત્રિપુષ્ઠ વાસુદેવ સર્વથા અસહ્યા એવા ભીષણ ઉપસર્ગો-કબ્દો-ત્રાસને સહન કર્યા હતા, વૈમાસી માટે કોઇએ દેવલોકમાં દેવ
૧૯. સાતમી નરકમાં નાક સ્થાન ન આપતાં વૃક્ષ નીચે જ ચોમાસું રહી તેમણે તપ-ધ્યાન વગેરે સાધના કરી હતી. મહાવીરના ૫. કૌશિક બ્રાહ્મણ
૨૦. સિંહ સમયમાં આ પ્રદેશ અનાર્મ હૉ, પણ પાછળથી સાધુ-સંતેના પ્રચારથી લોકો આર્ય જેવા
૬. પુષ્યમિત્ર બ્રાહ્મણ સંસ્કારી બનતાં તે પ્રદેશ ‘આય” ૧૧ બન્યો હતે. એથી આગમમાં જયાં સાડી પચીસ આર્મ
૨૧, ચોથી નરકમાં નારક
૭. પહેલા સૌધર્મદેશની નોંધ કરી છે ત્યાં આને આર્ય તરીકે નોંધ્યો છે. . મું]
દેવલોકમાં દેવ
૨૨. મનુભવ (અનામી)
(સંયમગ્રણ) વત્સ- ઉત્તર પ્રદેશવર્તી એક દેશ. એની રાજધાની કૌશામ્બી હતી, જે જ્યના નદીના કાંઠા) ૮. અગ્નિધોત બ્રાહ્મણ
૨૩. પ્રિયમિત્ર-ચક્રવતી પર વસેલી હતી, ત્યાંને રાજા શતાનિક અને તેને પુત્ર ઉદયન ભગવાન મહાવીરના | ૯. બીજ ઈશાન
(સંયમગ્રહણ). ભકતજને હતા.
દેવલોકમાં દેવ
૨૪. સાતમાં મહા
૧૦. અગ્નિભૂતિ બ્રાહ્મણ વાચાલા- વેતામ્બી નગરીની નજીકનું નગર. ભગવાનનું શ્રેષ-અડધું દેવદૂષવસ કાંટામાં
દેવલોકમાં દેવ
૧૧. ત્રીજા સનકુમારભરાઈ જવાથી પડી ગયું. તે ઘટના વાચાલાની નજીકમાં જ બની હતી. વાયાલાના ઉત્તર દક્ષિણ
૨૫. નંદન રાજકુમાર
દેવલોકમાં દેવ એમ બે વિભાગે હોવાથી તે ઉત્તર વાવાલા અને દક્ષિણ વાચાલાથી ઓળખાતા હતા.
(સંયમગ્રહણ) | ૧૨, ભારદ્વાજ બ્રાહ્મણ
૨૬. દશમા પ્રાણત*વાણિજ્યગામ- વૈશાલી નગરી નજીકનું સમૃદ્ધ અને પાણીનું વેપારી મથક.[. કુલ છ કર્યો'] |૩, થા માહેન્દ્ર
દેવલોકમાં દેવ
દેવલોકમાં દેવ વિદહ -જનપદ) દેશ- ગંડક નદીની નજીકને પ્રદેશ. આની રાજધાની (મહાવીર પ્રભુના
૨૭. શ્રી વર્ધમાન–મહાવીર [ ૧૪. સ્થાવર બ્રાહ્મણ
(અન્તિમ ભવ). સમય પહેલાં) મિથિલા હતી, જયાં જનક રાજા થયા હતા, પણ પાછળથી આ દેશની રાજધાની વૈશાલી બની. આ વિદેહ દેશમાં મહાવીર અવતર્યા હતા.
સમાગમ સપાતાં આર્ય બની નય. જેમ ૨ાન સમપ્રતિએ અહિંસા, દયા ખાદિ ધર્મને પ્રથમ પિ
તેથી પણ મારે આર્ય બન્યા હતા. એટલે જ પાછળથી શાસકારોને આર્ષ દેશ-માની સરાની વૈશાલી - એ વિદે દેશની સુવિખ્યાત રાજધાની હતી. રાજગૃહની નજીક આવેલી આ નગરી
નોધ બદલવી પડી છે, પરિણામે દશમર્યાદાને શું કરી તેઓએ સીધી-સાદી ટૂંકી વ્યાખ્યા એક ઇતિહાસ પ્રસિદ્ધ નગરી હતી. આ નગર જૈન ધર્મનું પ્રધાન કેન્દ્ર હતું અને ત્યાં જેની બાંધીને આર્ય-અનાર્યના વિવાદ ઉપર પડદે પાડી દીધું છે. તેમણે વ્યાખ્યા એમ બાંધી ભારે બાલંબાલા'' હતી. ચિ. કુલ છ ]
આપી કે જયાં જ્ઞાન, વન, ચારિત્રની આરાધના-વિકાસ અને વહિ થાય તે પ્રદેશ આર્ય જ છે. પ્રણીત ભમિ-વભૂમિ-વાઢ-કાઢ પ્રદેશ, એ બધાં બંગાલની અનાર્ય પ્રદેશની ભૂમિઓનાં નામે છે.
કહેવાય, જ્યાં તે ન થાય તે અનાર્ય, કે આ બાબતમાં વેહિ અને બોય મર્યાદાઓ બિનલિત ‘પ' મૂળમાં આ માટે ‘qffઅમિ' શબ્દ છે. હું પુણ્યભૂમિના અર્થમાં હુ 'ઈ' વાળ એવું'
પ્રકારની છે. “નિગમુનિ' () નામ હોઈ શકે ખરું ત્યારે બીજું ચરિત્રોમાં તેને કાઢ-રાટથી]
T૧૧. જુએ ચીની યાત્રી યુઆન વાંગ લિખિત 'યાત્રા પ્રવાસ' ગ્રંથ. એાળખાવેલ છે,
૧૨. મિ. કૃત ‘મહાવીરસ્પરિય’ માં ‘બલાધિક' નામ છે, શક પરિત્રકાશ ઉપર્યુક્ત નામ મા છે, N JITના તો ૧૦. પ્રજા માટે કે પ્રદેશ માટેની આર્ય, અનાર્યની વ્યાખ્યા કંઇ કાયમી હોતી નથી. (આ વાત બૃહત ક" /
• ર મુખ્ય ભવ વચ્ચે પણ નાના નાના અલાનર અનેક ભવ થયા છે, પણ તેની વિવા બી ( 1)
(-) સૂરનિ તષ પ્રવીચન્દ્રચરિત્રમાં જાવી છે] જે રસ-પ્રશા એ ક વખત ધાર્મિક સંકા- નથી, અવન્તર નવ હતા એ ઉલ્લેખ કુવલયમાલા કંકા ૯ થી ૫ માં છે કે સાતના ) રાના કારણે આર્ય તરીકે ખ્યાતિ પામ્યા હોય તે સાધુ-સંતના દીર્ધકાલ થનના વિરહથી ઉપદેશા- રાજ માનને અનંગ નામને રાજકુમાર હતો અને તે ભગવાનના એક પૂર્વાવ પે હતા, આ છે
બાવ થતાં અનાર્ય બની નય, અને જે દેશ-પ્રદેશ અનાર્ય છે, તે સાધુ-સંતોના વિહા રથી સંત ઉલ્લેખ અન્યત્ર ક્યાંપ નથી, For Personal & Private Use Only

૬o

Page #135

* ૨૭ ભવા પૈકી ~૨, ૪, ૭, ૯, ૧૧, ૧૩, ૧૫, ૧૭, ૨૪, ૨૬, આ દશ ભવા દેવલોકમાં દેવ તરીકેના. ૧૯, ૨૧, આ બે ભવ નરકમાં નારકી તરીકેના. ૨૦મો ભવ તિર્યંચગતિમાં પશુ-સિંહ તરીકેનો. અને ૧, ૩, ૫, ૬, ૮, ૧૦, ૧૨, ૧૪, ૧૬, ૧૮, ૨૨, ૨૩, ૨૫, ૨૭, આ ૧૪ ભવા મનુષ્યગતિમાં મનુષ્ય તરીકેના છે. એમાં ૫, ૬, ૮, ૧૦, ૧૨, ૧૪, આ ભવા પ્રથમ બ્રાહ્મણ અને પછીથી ત્રિદંડી બન્યાના સમજવા.
* ૩, ૧૬, ૨૨, ૨૫, આ ચારેય ભવામાં રાજકુમાર હતા. આ ચારેય ભવવાળી વ્યકિતઓએ એ જ ભવમાં સંયમ-ચારિત્ર લીધું હતું. ૨૩મા ભવમાં મહાવિદેહમાં ચક્રવર્તી બન્યા અને ૧૮મા ભવ વાસુદેવના થયો.
• તીર્થંકર થવાનું પુણ્યનામકર્મ ૨૫મા નંદનમુનિના ભવમાં વીશસ્થાનકાદિતપની આરાધના દ્વારા બાંધ્યું — નિકાચિત કર્યું અને તે ૨૭મા ભવે ઉદયમાં આવતાં તીર્થંકર રૂપે જન્મ્યા,
* ૨૭ ભવમાં ૧/૩ ભાગ દેવલોકના અને એનાથી કંઈક વધુ ભાગ મનુષ્ય ગતિના છે.
* ‘નયસાર'ની કથા શ્વેતામ્બર-દિગમ્બર બંને સંપ્રદાયનાં પ્રાકૃત-સંસ્કૃત ચરિત્રોમાં વિવિધ રીતે જોવા મળે છે.
*
પરિશિષ્ટ નં. ૩
ભગવાનશ્રી મહાવીરનો કમ્મપરિચય
નોંધ – શ્વેતામ્બર માન્યતા મુજબ ભગવાન મહાવીર બ્રાહ્મણ અને ક્ષત્રિય એમ બન્ને કુલની બે માતાના ગર્ભમાં પેષાયા હતા. લ્પસૂત્રના વિધાન મુજબ તેઓશ્રીએ પાણિગ્રહણ-લગ્ન કર્યું હતું અને સંતતિને જન્મ પણ આપ્યો હતો. તીર્થંકર જેવી વ્યકિતઓને પણ અન્તિમ ભવમાં લગ્ન અને ભોગમાર્ગને આધીન થવું પડયું છે, તે ઉપરથી કર્મની સત્તા કેવી પ્રબલ અને અજોડ છે, તેનો ખ્યાલ મળી રહે છે.
દિગમ્બર માન્યતા પ્રમાણે ભગવાનની માતા (ત્રિશલા) એક જ હતી અને ભગવાન અપરિણીત
હતા.
સગપણ
પ્રથમ માતા પ્રથમ પિતા
દ્વિતીય માતા દ્વિતીય પિતા
જ્યેષ્ઠ ભાતી
ભાભી
બહેન
પત્ની
પુત્રી
પૌત્રી
મા
જમાઈ
નામ
દેવાનંદા ષભદત્ત
ત્રિશલા
સિદ્ધાર્થ
નંદીવર્ધન
જયેષ્ઠા
સુશા
યશોદા
પ્રિયદર્શના
શેષવતી
સુપાર્શ્વ
માલી
સાય
બ્રાહ્મણ કુંડગામ
'
વિદેહ જનપથ ક્ષત્રિય કુંડગામ

વૈશાલી
ક્ષત્રિય કુંડગામ
ક્ષત્રિય કુંડગામ
ક્ષત્રિય ફેડચામ
ગોત્ર
જાલંધર કોડાલ
વસિષ્ઠ
કાશ્યપ
વસિષ્ઠ
કૌડિન્ય
કાશ્યપ
ભગવાન પોતે કાશ્યપ ગોત્રના હતા.
* આશ્ચર્યની વાત એ છે કે ભગવાન મહાવીર જેવાની માતાના પિતાનું (—નાનાનું) નામ કર્યાંય ઉપલબ્ધ થતું નથી. ત્રિશલાનો પરિચય અનેક ગ્રન્થલેખકોએ વિદેહ-નૃપતિ ચેટકની ગિની તરીકે આપીને સંતેષ માન્યો છે. ચેટકના માતા-પિતાનું નામ મળે તો ત્રિશલાના પ્રશ્ન ઊક્લે, પ્રથમ માતા દેવાનંદાના વિશેષ પરિચય મળતો નથી. યશેાદા જેવી ભગવાનની સહધર્મચારિણીના ઇતિહાસ પણ સાવ અંધારામાં છે. વર્ધમાન-મહાવીરને પુત્રી, ભાઈ અને બહેન વગેરે એકેક જ હતાં.
ભગવાનની પુત્રીનું ‘જયેષ્ઠા'' એવું ત્રીજું નામ પણ હતું.
દેવાનંદા અને પિતા ઋષભદત્તે મહાવીર પાસે જ દીક્ષા લઈ, તપ તપી, તે જ ભવમાં મોક્ષ પ્રામ કર્યો હતો.
૧૫. જુઓ પત્ર, સૂત્ર-૧૧.
૧૧. જુઓ ભગવતીસૂત્ર અભયદેવીયા ટીકા, શ. ૨, ૬. ૧, ૨, ૨૪૬. તથા દાનશેખરી ઢીકા રૃ. ૪૪, સૂત્રકૃતાંગ-શીલાંક ટીકા, પૃ. ૮.
* ત્રિશલા વિદેહજનપદનાં હોવાથી તેમનું વિદેહદિન્નાપ અને તે ઉપરાંત વિશાલા' નામ પણ હતું.
યશેાદા વસંતપુરના સમરવીર સામંતના પુત્રી હતા, એ જાણીતી વાત છે, જયારે દેવેન્દ્રસૂરિકૃત દાનાદિકુલમાં માલવાના ક્ષત્રિયરાજાનાં પુત્રી હતાં એમ જણાવ્યું છે. પણ ગ્રામ કે રાજાનું નામ જણાવ્યું નથી.
'સંસ્કૃતમાં પ્ર।મ અને પ્રાકૃત (અને ગુજરાતી)માં મ—ગામ શબ્દ વપરાય છે.
પરિશિષ્ટ સં. ૪
ક્રમાંક
૧
3
४
૫
૩
.
ર
૧.
૧૧
? ? ? ? ?
૧૪
૧૬
૧૯
૨૦
૨૧
૨૨
૨૩
૪
૫
૨૬
૨૭
૨૮
“છું છું * *
33
ભગવાન શ્રીમહાવીરના ચાતુમાંસાના ક્રમ, તેનાં સ્થળ, સમય આદિ
સાળ
અસ્થિક
નાલન્દા
ચંપા
પૃષ્ઠસંપા
ભદ્રિકા (પુરી)૧૯
અદ્રિકા આભિકાર
રાજગૃહ
પ્રણીતભૂમિ (અનાર્ય) માવસ્તી
વૈશાલી
ચંપા
રાજગુહ
વૈશાલી
વાણિજયગામ
રાજગૃહ
વાણિજયગામ
રાજગૃહ
વૈશાલી
વાણિજ્યગામ
રાજગુહ
વાણિજ્યગામ
રાજગુહ
મિથિલા
વાણિજયગામ
વૈશાલી
વાણિજ્યગામ વૈશાલી
99
રાજગુહ નાલંદા (રાજ) વૈશાલી
મિથિલા
મણજીવનનું ક વર્ષ
૧
R
3
r
૫
の
८
ર
e
૧
૧૧
૧૨
૧૩
૧૪
૧૫
૧૬
૧૭
૧૮
૧૯
૨૦
૨૧
૨૨
૨૩
૨૪
૨૫
૨૬
૨૭
૨૮
૨૯
૩૦
૩૧
૩૨
33
૩૪
૩૫
૩૬
વિ. પૂર્વે" મુ વર્ષ
૫૧૨ - ૫૧૧
૫૧૧ - ૫૧૦
૫૧૦ - ૫૦૯
૫૯ - ૫૮
૫૮૫૦૭ ૫૦૭-૫૦૬
૫ - ૫૫
૫૦૫-૫૦૪
૫૦૪ - ૫૦૩
૫૦૩ - ૫૦૨
૫૦૨૫૦૧
૫૦૧ - ૫૦૭
| 。。 - ૪૯૯
૪૯૯ - ૪૯૮
૪૯૮ - ૪૯૭
૪૯૭ - ૪૯૬
૪૯૬ - ૪૯૫
૪૯૫ - ૪૯૪
૪૯૪-૪૯૩
૪૯૩ - ૧૯૨
૪૯૨ - ૪૯૧
૪૯૧ - ૪૯૦
૪૯૦ -૪૮૯
rce-ret ૪૮૮-૪૮૭
૪૮૭-૪૮૬
૪૮૬ - ૪૮૫ ૪૮૫-૪૪ ૪૮૪-૪૮૩ ૪૮૩-૪૮૨
૪૮૨ - ૪૮૧
૪૮૧ - ૪૮૦
૪૮ - ૪૭૯
૪૭૯ - ૪૭૮
૪૭૮ - ૪૭૭
૪૭૭ - ૪૭૬
છદ્મસ્યાવા તથા કેવળપ્રદાનની
યાદી
છમસ્ય
39
99
૧૭. ષિણાચાર્ય કૃત ‘બૃહત્કથાકોષ’માં આવતા ‘શ્રેણિકથાનક' (બ્લા. ૧૬૫)માં ચેટકના પિતાનું ૧૭. અહીં આપેલી સંવત નોંધ“અણુભગવાન મહાવીર' પુસ્તકના આધારે આપી છે, નામ 'કૅક' અને માતાનું નામ ‘ચામતી' જણુાન્યું છે. ૧૮. નાસંઘ એ રાજગૃહનું વિખ્યાત અને બૃહદ્ ઉપનગર હતું..
૧૪. જુઓ વિશે, શા, ટીકા, પત્રમાં આા નામ નથી.
૧૯.
કપસૂત્ર મૂલમાંના તે મયા પાઠથી પ, ૬, બંને ચામાાં ભિકામાં થયાનું નક્કી થાય છે, આ ભદ્રિકા એક નગરી હતી, અને તે વખતે તે અ'ગ દેશની રાજધાની હતી. માવસ્યક સૂત્રકાર ભદ્રિકામાં એક જ ચામાસું કર્યાંનું અને બીજું ચામાસુ` બિલ નગરમાં કર્યાંનું નોંધે છે, જે નગરી મલયદેશની તત્કાલીનું રાજધાની હતી. બલિનું ચામાસુ પાંચમું સમજ્યું .
૨૦. કાઈ આશંશિકા કહે છે, પશુ બને એક જ સ્થાનનાં નિર્દેશક છે.
(કેવળ૦)
૨
૩
r
૫
૬
૧૭
૧૧
૧૨
૧૩
૧૪
૧૫
૧૬
૧૭ ૧૮
૧૯
૨૦
૨૧
૨૨
૨૩
૨૪
''
समवसरण
(પ્રવચન પીઠ)
www.jaineety.org

Page #136

૪૦
१२
છાવસ્થા ૩ માસાં | નાલંદા (ઉપનગર) માં | મગધ દેશ
૨, ૩૪, ૩૮ માંક મમણજીવનનું વિ પૂર્વે
તા કેવળશાનની નું વર્ષ મું વર્ષ
૬ માસાં મિથિલા નગરીમાં ૨૭ | વિદેહદેશ ૨૫, ૨૬, ૨૭, ૩૬,૩૯,.
થાઈ ચજગૃહ ૪૭૬ - ૪૭૫
૧ખાનું પાવા મધ્યમા – મગધ દેશ નાલંઘ (રાજ)"| ૪૭૫ - ૪૭૪
પાવાપુરી મિથિલા
૪૭૪ - ૪૭૩
૪૭૩ -૪૭૨ રાજગૃહ ૪૭૨ -૪૭૧
પરિશિષ્ટ સં ૬ પાવા મામા
૪૭૧ -૪૭૦ પિાવાપુરી)
ભગવાન શ્રી મહાવીરનો દીઘ અને મહાન તપ
તેના સમય, સ્થળ આદિ સાથે પરિશિષ્ટ સે ૫
નેધ- સુવર્ણની શુદ્ધિ જેમ અગ્નિથી થાય છે, તેમ આત્માની શ્રેષ્ઠ અને આત્મત્તિક શુદ્ધિ ભગવાનશ્રી મહાવીરે કથા કેટલાં ચાતુર્માસો કર્યા? | ક્ષમાભાવપૂર્વકના તપશ્ચરણ- તપશ્વર્યા રૂપ અગ્નિથી થાય છે. આ શુદ્ધિને ભાવશુદ્ધિ કહેવાય છે.
પણ આ શુદ્ધિ માટે પ્રથમ બાહ્યશુદ્ધિની આવશ્યકતા છે. એની શુદ્ધિ થાય તે શરીર સ્વસ્થ, શાંત નોંધ - નિર્વાણ- મોક્ષમાર્ગના પથિક નિગ્રન્થ મુનિને રાગાદિ દેથી અને આચાર મંદતાથી |
અને સ્થિર બને. તેમ જ મન પણ કેટલેક અંશે નિર્મળ બને. આ બાશુદ્ધિ ભાવશુદ્ધિનું અનન્તર
કારણ છે. બીજા શબ્દોમાં બાહ્યશુદ્ધિ સાધન છે અને ભાવશુદ્ધિ તેનું સાધ્ય છે. સાધનની જેટલી બચવા, તેમ જ સ્વ સાથે પરણ્યાણ ખાતર પણ એક જ સ્થળે વધુ વસવાટ કરવો ઉચિત નથી હોત એટલે શાણા મુજબ વર્ષના આઠ મહિના જૈન સાધુ-સાધ્વીઓને પાદવિહાર દ્રારા |
| શુદ્ધિ તેટલી સાધ્યની શુદ્ધિ શ્રેષ્ઠ બને છે. વિવિધ સ્થળોમાં વિચરવાનું હોય છે. પણ હિંસાદિ દોષથી બચવા અને પોતાની જીવનશુદ્ધિ માટે
ઉકત બન્ને પ્રકારની શુદ્ધિ માટે જૈન શાસ્ત્રોમાં બાહ્ય અને આભ્યનર એમ બે પ્રકારના તપ આધ્યાત્મિક સાધનામાં વૈગ લાવવા તેને વર્ષાવાસ એટલે ચોમાસાના ચાર મહિના તે એક જ સ્થળે
બતાવ્યો છે, સામાન્ય રીતે બાહ્યશુદ્ધિ માટે બાહ્યતાનું અને આભૂત્તરની શુદ્ધિ માટે આભ્યાર ફરજિયાત રહેવાની આશા છે. લગભગ આ જ માર્ગને અનુસરનારા ભગવાન મહાવીર વિવિધ
તપનું પ્રાધાન્ય છે, બાહ્યતાપમાં-(૧) અનશન, (૨) ઉણાદરિકા, (૩) વૃત્તિસંપ, (૪) રસત્યાગ, સ્થળામાં નિર્વસ્ત્ર રહી, સર્વથા અપરિગ્રહી બની, મૌન રાખી આઠ મહિના વિચરતા હતા. અને
(૫) કાયકલેશ, (૬) સંલીનતા. જયારે આભ્યન્તર તપમાં – (૧) પ્રાયશ્વિન, (૨) વિનય, ચોમાસામાં એક જ સ્થળે રહેતા હતા. તે દરમિયાન તેઓ તપ, સંયમ અને ધ્યાનની કોઇ સાધના કરવા સાથે આવી પડતા વિવિધ પરિષહ અને ઉપસર્ગોને અખૂટ અને અખંડ સમતાથી સહન
(૩) વૈયાવૃત્ય, (૪) સ્વાધ્યાય, (૫) ધ્યાન, (૬) ઉત્સર્ગ આ છપ્રકારો છે. આંતરજીવનની શુદ્ધિ દ્રારા
મકામાર્ગ મેળવવામાં બાધક ઇન્દ્રિયના વિકારો-વાસનાઓ શમે, મનની ચંચળતા અને તુણાકરી આત્માના પૂર્ણ પ્રકાશ તથા લોકકલ્યાણ માટે એકાન્ત જરૂરી એવા કેવલજ્ઞાનના પ્રકાશને
ઓને છાસ તેમ જ ઘાતી કર્મોને ક્ષય થાય એ માટે જ્ઞાન અને વિવેકપૂર્ણ એવા કિલષ્ટ બાહ્ય તપની અવરોધક એવાં કર્મો – દોષની નિર્જરા (ક્ષય) કરતા રહ્યા હતા. અને એ ક્ષય થતાં તેમણે વરસેથી
ઉપે. ન કરવી એ અનિવાર્ય રીતે જરૂરી છે. અને અનિકાચિત કે નિકાચિત કોટિનાં પુરાણાં થાવત્ (અથવા જન્મજન્મોથી) અભિલષિત કેવલજ્ઞાન (ત્રિકાળ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું.
અધાતીકટિનાં કર્મોની નિર્જન્મય કરીને આત્મિક શુદ્ધિવિશુદ્ધિ મેળવીને મોક્ષ પ્રાપ્તિ થાય – જૈન સાધુઓમાં ચોમાસાની ગણતરી કરવાની ખાસ પ્રથા છે. અહીં દીક્ષાના પહેલાં
| એ માટે આભ્યન્તર તપ કરવા એ એથી પણ વધુ જરૂરી છે. ભગવાનને બન્ને પ્રકારને તપ કેવી
સમાંતર રેખાએ થઇ રહ્યો હતો, તેની ઝાંખી નીચે આપેલી તપની તાલિકા પરથી આવશે. ચોમાસાથી લઈને નિર્વાણ સુધીનાં ચોમાસાની યાદી 'કલ્પસૂત્ર'ગ્રન્થનાં આધારે રજૂ કરી છે.
-જેટલી નોંધ ઉપલબ્ધ બની તેટલી અહીં આપી છે. અનુર્માસ સંખ્યા આજ નામ
જ નામ ચોમાસાનો કમાંક
સમય તાપમાન અલ પારણાસ્થળ કેણે કરાવ્યું | શેનાથી? ૧ ચોમાસું અસ્થિક ગામમાં વિદેહ જનપદ ૨ માસાં | ચંપામાં અંગદેશ
દી વખતે -છઠ્ઠ | ક્ષત્રિયકુંડ | કલ્લાક બલબ્રાહ્મણના શીરથી પૃષ્ઠચંપામાં
(બ ઉપવાસ)
પાત્રમાં વાપર્યું ૨ ચમાસા"| ભદ્રિકામાં અંગદેશ
પાસમમણ | મારામાં-૧ ૧પમાસું આલં(લોભિકામાં કાથી
(પંદર ઉપવાસ)| | અસ્થિકમાં૧માસું
પ્રણીતભૂમિમાં (વજભૂમિ નામનાં
જેમાસા બાદ પાસહામણ કનકખલ | ઉત્તરવાચાલા નાગસેને | કીરથી અનાર્ય દેશની)
આશ્રમ ૧ માસું શ્રાવસ્તીમાં
ખાસું ૨
માસક્ષમણ ૧ નાલંદા નાલંદા | વિજય શ્રેએિ કુરાદિથી વૈશાલીમાં વિદેહદેશ ૧૧, ૧૪, ૨૦ ૩૧, ૩૨,
માસામણ ૨
આનંદે રાંધેલાં
અનાજની ૬ માસાં વાણિજ્ય ગ્રામમાં
૧૫, ૧૭, ૨૧, ૨૩, ૨૮, ૩૦ માસક્ષમણ ૩
| સુનાએ | લીરથી
કલ્લાક ૧૧ માસાં.
માસક્ષમણ
| બહુલ બ્રાહ્મણે | મીરથી રાજગૃહ નગર
મગધદેશ ૮, ૧૩, ૧૬, ૧૮, ૧૯ ૨૨, ૨૪, ૨૯, ૩૩, ૩૭, | માર્યા બાદ છઠ્ઠ | બ્રાઠાણ
દહીંમિશ્રિત ભાતથી
કુણાલદેશ
૩૫
૪૧.
૨૧. ભગવાને ગુણીય પતામાં ધણીવાર ઉપદેશ આપ્યા છે. 'કલ્પસૂત્ર' નું વાંચન ત્યાં જ થયું છે. આ થિય નાલનામાં આવ્યું. ત્યામાં ઉપદેશ આપ્યો. એનો તાત્પર્ય વિત્યની બહાર વિશાળ ખાલી પ્રદેશ હોય ત્યાં આવે. પણ ખાલી જગ્યા પ્રાય: અનામી હોય તે તેને ઓળખાવવી શી રીતે આ
માટે સમી પવતિ ચિત્યને નિરાશ કરવામાં આવે છે. ૨. મૂળ નામ ‘અપાપાપુરી” હતું. છે, જેમાસાના શાઆતના ૧૫ દિવસ મારામાં પસાર કરી બાકીનું ચોમાસું અસ્થિા ગામમાં
ગાળ્યું હતું. આનું મૂળ નામ વર્ષમાન હતું. ૨૪, જનપદ-ધન દેશવાચી સમજ. વિદ્ધ જનપદ કહે કે વિરહ મા કહે, બંને સમાનાર્થક છે. ૨૫. આ યાત્રામાં અહીં માસું કર્યાનું શુન્યું છે. ૨૫ અ, નથતિમાં નાલનાના પડામાં અને ત્યાં સળગ ૧૪ મારાં કર્યા હતા એવું સાંભળવા મળે છે.
પણું સાચી હકીકતમાં એકલા નાલન્દામાં નહિ પણ રાજપૂત અને નાના બંનેનાં બેગાં થઈને ૧૪ સમજવાના છે, અલગ ગણીએ તે ૭ નાલન્દા અને ૧૧ રાજગૃહમાં અને તે એક સાર્ધ નહિ પણ.
અલગ અલગ વર્ષમાં કર્યો છે. નાકના રાજગૃહની ઉત્તરદિશાનું મહત્વનું ઉપનગર હતું. ૨૦. મિથિલાનગરીને મિથિલા રશ પણ કહી શકાય. એક વખત આ નગરી વિદેહની રાજધાની હતી.' ૨૮. દીક્ષા, કેવલ, અને મેણ આ ત્રણેય કાણુક વખતે હe (બે ઉપવાસ) હોય છે. એમાં એક ઉપવાસ
આગલા વિકસે હોય અને બીન ઉપવાસે કયાણક હેય. ૨૯. સાપુ પાત્રો રાખે તો ય તેને ધર્મ હોઈ શકે છે, તે જણાવવું પહેલું પારણું પાત્રમાં અને ગ્રહને
ત્યાં કે, ભગવાન તે અપાત્રી જ હતા, એટલે તેમની પાસે પાત્ર-ભાજન હતું નહિ. ૦તીર્ષકનું જયાં પારણું થાય ત્યાં લો આકાશમાંથી સુગંધી, વય અને લાખ કરોડે પાની
કૃષિ વગેરે પંચદિવ્ય દ્વારા દાનનો મહિમા પ્રગટ કરે છે.
હિં અને હાથની
मैत्रीभाव
in Education International
www.lainelibrary.org

Page #137

માસું 1
પરિશિષ્ટ સે ૭ સમય તપમાન
સ્થળ
પારણા કે કરાવ્યું] શેનાથી? સ્પલ
ભગવાન મહાવીરને કયા વરસમાં કયાં, કેવા ઉપસર્ગો ૨ માસક્ષમણ*| ચપ્પા પામાં
થયેલા તેની ધ ગામ બહાર
નોંધ- જેણે માનવ જાતને સન્યનું દર્શન કરાવવું હોય તેણે અનિમ ટિનું મહાશાન મેળવવું જ જેમાસું 1 ચાર માસી” | પૃષ્ઠ ચમ્પા ગોમ બહાર
જોઈએ. કારણ કે એ વિના સન્યનું યથાર્થ દર્શન શક્ય નથી, કમેનાં આવરણોથી ઢંકાએલા જ્ઞાનને મારું ૫ ભદ્રિકા
મહાપ્રકાશ આત્મિક નિર્માતા વિના પ્રગટ થતે નથી. આ નિર્માતા સંયમ અને તપની મહા માસું ૬
સાધના વિના પ્રાપ્ત થતી નથી, આ એક નિર્વિવાદ હકીકત છે, એટલે જ તીર્થકર થવાને જન્મેલા ખાસું ખાલંબિકા
પરમપુર ગ્ય સમયે પ્રથમ ગુહસ્થામામને એટલે કે ઘર, કુટુંબ, પરિવાર અને અન્ય તમામ ચોમાસું ૮ વિવિધ રાજગૃહ
બાહ્ય પરિગ્રહને તજીને, પાપાકાને સર્વથા રોકવા આજીવન સંયમ-દીક્ષા વ્રતને ગ્રહણ કરે છે. અભિગ્રહો સાથે.
તેઓ પ્રાય: નિર્વસ્ત્રી અને મૌની બની ખુલ્લા શરીરે ટાઢ-તડકાની દરકાર કર્યા વિના ગામેગામ, ચોમાસું ૯ ચાર માસી | વજભૂમિ
નગનગર, વનેવન, જંગલેજંગલ વિચરે છે. શારીરિક ધર્મોની ઉપેક્ષા કરી જુ: ના એમાસું ૧૦ | વિવિધ- | શ્રાવસ્તી
સૂત્રને સંપૂર્ણપણે અમલમાં મૂકે છે. સંયમ અને ત૫ વિના કદી કોઈને ઉદ્ધાર થશે નથી અને તપયુકત
થત પણ નથી, એ શાશ્વત સન્યનું આલંબન લઈ એની સાધનામાં મગ્ન બને છે. નિદ્રા, આરામને માસા બાદ | ભદ્ર, મહાભદ્ર | સાનુલબ્લિક| સાનુલમ્પિક બહુલાઇસીએ | બીરંજથી તિલાંજલિ આપે છે, વિહારમાં મેટા ભાગે તેઓશ્રી ચૈ, ઉધાને, વન વગેરે એકાંત સ્થાનોમાં અને ભદ્રપ્રતિમા
(આનંદના ધર)](સાકર
એકાકી ખડેપગે-કાન્સર્ગ મુદ્રાએ ઉભા રહી વિવિધ પ્રકારના ધ્યાનમાં નિમગ્ન રહે છે. સમબિ, ચાર અને
મિશ્રિત
ભાવમાં સ્થિર રહી, અનેક જન્મેપાર્જિત કર્મોના નિરામય કરતા જાય છે, એ કર્મોને સંપૂર્ણ
ભાત) દસ ઉપવાસથી||
રીતે હઠાવવા પોતાની સાધનાને ભગવાન ઉત્તરોત્તર ઉગ્ર બનાવે છે, હિંસા, અસત્ય, ચેરી, અબ્રહ્મ અમાસા બાદ ૬ મહિનાના પેઢાલ
વન્સપાલિકાએ તીરથી અને પરિગ્રહ વગેરે પાપકર્મોથી વિરમેલા ભગવાન, ઇન્દ્રિયેની વિષયવાસનાખો અને કોષાદિ ઉપવાસ
ગોવાલણ)
કયાને રંગ રજ માત્ર રણે લાગી ન જાય તે માટે પોતાનાં મન, વચન, કાયાને અપ્રમત્ત (સંગમના
ભાવે પ્રવર્તાવે છે. ગમે તેવાં કણે, દુ:ખે, અપમાન, અનાદરો, અગવ અને વિવિધ પરિષહેને કારણે) માસું ૧૧
અદીન ભાવે સહન કરે છે, એમની સાધનાયાત્રા દરમિયાન અસુ, સુરે, મનુષ્ય કે પશુવૈશાલી | વૈશાલી ચાર માસી
| ઘસીના હાથે | અડદ (અભિનવ | બાલાથી
પક્ષીઓ દ્વારા થતા નાના મોટા ઉપસર્ગો ઉપદ્રનું. વિરોધની લાગણી વિના-પ્રતિકારની શેઠના ધર).
લેશ માત્ર ભાવના સેવ્યા વિના સતે મુખે સ્વાગત કરે છે. અને એમ કરતાં આત્મગુણોના ધાતી ધમાસા બાદ | ૫ મહિના- | કૌશાંબી | કૌશાંબી ચંદનબાળાના
કર્યાવરણને સર્વથા ક્ષય કરી વીતરાગ અવસ્થાએ પહોંચીને કૈવલશાન (સર્વશતા)ના મહાપ્રાથને ૨૫ દિવસ
હાથે (ધનાવહ
મેળવે છે. એમળતાં પતે કૃતકૃત્યતા અનુભવે છે. અને તે પછી પોતાના નાનપ્રકાશ દાચ, વિવને (અભિગ્રહના
છેઠને ત્યાં).
સુખ, શાંતિ અને કલ્યાણના રાજમાર્ગ પ્રબોધે છે. કારણે)
ભગવાન મહાવીરે પણ એ જ માર્ગે જ્ઞાનપ્રકાશ પ્રાપ્ત કર્યો હતો. એ પ્રકાશપ્રાપ્તિની સાધના માસું ૧૨ ચાર માસી ચંપા ગામ બહાર |
દરમિયાન અસુરો, સુશે અને મનુષ્યો દ્વારા જે ઉપસર્ગો થયા તે ક્યા ક્યા અને કૅણે માં, તેની માસું ર છઠ્ઠ પાવાપુરી
પ્રાપ્ય નોંધ અહીં આપી છે. બ ઉપવાસ) | (નિર્વાણ સમયે).
સ્વલા કુમારગામ અસ્થિગામ સ્થલ લેતાર્ગલ • તપસાધનાનાં ૧૨ વર્ષ અને ૧૫ દિવસ દરમિયાન ભગવાન પલાંઠી વાળીને બેઠા કે સૂતા નથી.] પ્રકાર | ગોવાળિયાને
શૂલપાણિને
મહાવીરની ધરપકડ બને ત્યાં સુધી ઊભા ઊભા સાધના કરી છે. ક્યારેક બેઠા છે તે ઊભડક પગે,
વર્ષ 1 • ૧૨ વર્ષ અને દાા મહિનાના ૪૫૧૫ દિવસમાં માત્ર ૩૪૯ દિવસ જ આહાર ગ્રહણ કર્યો
સ્થલ | ઉત્તર વાચાળા પાસે | સુરભિપુર અલ અનાર્ય ગણાતી પ્રણીત હતે, બાકીના ૪૧૬૬ દિવસે અન્નજલ વિનાના ઉપવાસંવાળા હતા,
ભૂમિમાં લાઢાઢથી
ઓળખાતા પ્રદેશની વક* પ્રમાદકાળ સાવ જ અલ્પ. આ સાધના દરમિયાન (લગભગ) મનાવસ્થાને સ્વીકાર.
શુદ્ધ ભૂમિ • તે જ ભવમાં મેલે જવાનું નિશ્ચિત છતાં બાધતપ અતિ ઉગ્રક્ષેટિનું આચર્યું. એ આચરીને
પ્રકાર | ચડકીર્થિક સર્પના | સુદંષ્ટ્ર દેવને પ્રકાર માનવકૃત કર ઉપસર્ગો બાહ્યતપની પણ મેલના પુરુષાર્થ માટે અસાધારણ આવશ્યકતા છે અને પ્રજને સચેટ
વર્ષો ખ્યાલ આપે.
ચલ ! ચેરાક
સલ દિકના પેઢાલગામનું એલાસ • પહિ અને ઉપસર્ગો સહન કરવા પૂર્વકની ભગવાન મહાવીરની દીર્ધકાલીન તપશ્ચર્યાના કારણે જેન અજૈન ગ્રન્યકારોએ તેમને ‘દીર્ધતપસ્વી' વિશેષણથી બિરદાવ્યા છે.
પ્રકાર ) કૂવામાં ઝળવું
પ્રાર ) સંગમના ૨૦ ઉપસર્ગો
તસલીમાં ફંસીએ લટકવું • તપાચરણમાં જૈન સંઘની જેટે કંઈ સમાજ સંપ્રદાય આવી શકે તેમ નથી. જૈન સંઘમાં બાળકથી માંડીને વૃદ્ધ સુધી, ઉત્સાહપૂર્વક થતી ઉપવાસાદિકની તપશ્ચર્યા એ જૈન સંધની
૫ ઝળહળતું એક અજોડ પ્રભાવક અંગ છે, અને એથી જ જૈનશાસને ગૌરવવંતુ છે.
કલંબુકા
સ્થલ
પણમાણિ * તપ કરવાનું ફરમાન અને તેનું મહત્વ વૈદિક અને બૌદ્ધ ગ્રન્થમાં અનેક સ્થળે મહત્ત્વપૂર્ણ પ્રાર J મારીને દેરડે બાંધ્યા | લાઢ રાતની પ્રકાર | ગેવાલ દ્વારા કાનમાં કાના રીતે જણાવ્યું છે. તફાવત એ છે કે જેને ગંભીરતા અને વિવેકપૂર્વક એ તપને કિલ
અનાર્ય ભૂમિના
ખીલા ઠેકવાને તથા
ઉપદ્રવ સ્વરૂપે અને વ્યાપક પ્રમાણમાં અમલમાં મૂકી એ પરંપરાને અખંડ રીતે જાળવી રાખી છે.
કાખના ખીલા કાઢવાનો ક૬. મૂળ માસક્ષમણુ" છે, પશુ આજે લેકમ અપ શ થએ ‘માસખમણ' શબ્દ વપરાય છે. હતી છતાં નાંખતી વખતે જે જ નથી થયું તે કાઢતી વખતે થયું છે તે અપેક્ષાએ ઉપસર્ગ અને ૩૨. એક સાધે થતા પંદર ઉપાયને પામથમણુ, મહિના સુપીના ઉપનામને માસક્ષમણું, બે મહિનાના |
તેની ઉત્કૃષ્ટતા સ્વીકારી છે. છે ત્યારે દ્વિ-માસી અને એની સાથે માર માસના ઉપવાસ કર્યા જાય તેને યામાસી, આ રીતેT 31, ‘ઉપન ચરિ'માં બીજા ક્રમેય મળીને કાનમાં ઊભાં હતા એમ જણાવ્યું છે. પરિભાષા સમજવી.
અને વેધે નજીકના વૃક્ષની બંને બાજુની શાખાઓને નમાવી, પછી તૈને ઠાથી બોષી, તે દેરાને ૩૭. માસા બાદ કાર્તિકથી અષાઢ પૅના સમા .
કાનની કાષ્ઠ (-તીક્ષ્ણ ધાસની) લે--સળી એ સાધે બાંધી, પળ કાળાને ડી દેતાં તે શી ખેંચાઈને
કાનની બહાર નીકળી ગઈ એમ શુન્યું છેઅહીં આપેલું ચિત્ર કિષી, વગેરેના ખાપાર છે, , ‘ વ નસ્પરિય”માં અશ્યિક નાગરાજ કર્યું હ૫૦૧ ની વાત શી છે,
- જે લોકો થથરાલાક શબને અર્ધ લેખકના ખીલા કરે છે અને તે પ્રમાણે પાટા ખીલા લઈને . કપ “સુબેજિકાઢી' માં ઉ તિકુટ ઉપસર્ગ તરીકે ન લખીને બીજા બહાર લોખંડના પાણુથી કાનમાં નાંખતા હોય તેવાં ચિત્રો Wા છે, તે બરાબર નથી. ખીલા ખાવું કાયા તે મ્ભાળ્યું છે, તેને બીજા કાઢવાની લિયા ઉ૫ર્ક ની નથી પણ અતિથી રક્ષા પની! પણુ તે કાશ નામના કઠિન ધામની આણદાર સળાએ જ સમજવી,
વર્ષ
.
૮
વગેરે
૧૩
m
त्रिशूल
૬૩

Page #138

માંક
દેશનગરી
રાજનું નામ
|
વિશેષતા
કૂપિક સંનિવેશ માર અને ધરપકડ
શાલિશીર્ષ ક્ટપૂતનાબંતરીને
પ્રકાર છે
દીક્ષા
નવનગરા ચંપાનગરી ચપા દશાર્ણપુર કપિલ્ય ઋષભપુર મિથિલા
દીક્ષા પ્રત્યેક બુદ્ધ
જિતથr દત્ત દધિવાહન દશાર્ણભદ્ર દિમુખ ધનાવહ નપિરાધિ નગતિ નંદિવર્ધન yયપાલ પ્રદેશ પ્રસન્નચન્દ્ર પ્રિયદ્ર બહુ
પ્રત્યેક બુદ્ધ પ્રત્યેક બુદ્ધ
ક્ષત્રિયકુંડ
• શૈશાલાએ તે યા મૂકી એ પણ ઉપસર્ગ જ હતું. પણ એ કેવલી અવસ્થામાં થયે તેથી
તેને ગણતરીમાં ન લેતાં ‘આર્યોની ગણતરીમાં ગણ્યો છે. • ગોવાલિયાથી શરૂ થયેલા ઉપસર્ગો ગોવાલિયા દ્વારા જ પૂર્ણાહુતિને પામ્યા. આ ઉપસર્ગો માનવીથી
શરૂ થયા અને માનવીથી પૂર્ણ થયા. યોગાનુયોગ બન્નેનાં સ્થળ, સમય, નિમિત્તે સમાન હતાં. મેટા ઉપસર્ગો સૂર્યાસ્ત પછી જ થયા છે, અને એમ હોવું એ સ્વાભાવિક પણ હતું. • ભગવાનના શરીરના સાંધાનાં અસ્થિઓનું બંધારણ અસાધારણ રીતે મજબૂત હોય છે. શાસ્ત્રમાં
જીવના શરીરના સાંધાની અસ્થિરચનાના બંધારણને જુદા જુદા યુગને ખાશ્રીને છ પ્રકાશ બતાવ્યા છે. તે પૈકી આ પહેલો પ્રકાર છે. જેને શાસ્ત્રો વ પભનારાંચ સંધયણ'ના નામથી
ઓળખાવે છે. • વર્તમાન યુગના જીવે છેલ્લામાં છેલ્લા પ્રકારની તદ્દન નબળી અસ્થિરચના ધરાવે છે. • ૧રા વર્ષ સુધી અહોરાત અવિરત ધ્યાનપૂર્વકની સાધના બહુધા ઊભા ઊભા કરી હતી.
પલાંઠી વાળીને તે બેઠા જ ન હતા. નિદ્રારૂપ પ્રમાદને સરવાળે બધા ભેગા કરતાં ૧૨ વર્ષ દરમિયાન માત્ર બે ઘડી-૪૮ મિનિટને જ હતો. કેવી પ્રચંડ સાધના! ખરેખરી ઓ ધડીભર
સ્તબ્ધ બનાવી દે તેવી ઘટના છે. • ૨૭ ભવ મુખ્ય પણ અવાનર નાના ભવો ધણાં થયા છે, કુવલયમાલા કંડિકા ૩૪૯ થી
૩૫૩ જુઓ. પરિશિષ્ટ સં. ૮
શ્રમણોપાસક
દીક્ષા
પહાયક
સેતવ્યા (તમ્બિકા) પિતનપુર કનકપુર મહાપુર સારંજણી પુરિમતાલ વાણિજયગ્રામ સાકેતપુર વિજયપુર પિલાસપુર મુગ(ગા)ગ્રામ ૧દ્ધમાનપુર વીરપુર
ભગવાન શ્રી મહાવીરના ભક્ત રાજાઓ નામ- ભગવાન મહાવીરના, કયા કયા રાજાઓ અનુયાયી, ઉપાસક કે ભકતજન હતા, અને મા દીક્ષિત થયા હતા, તેની પ્રાપ્ય નોંધ અહીં આપી છે. તે સિવાય દીક્ષિત થએલ સંખ્યાબંધ રાજકુમારો, રાજકુમારિકાઓ તથા રાજરાણીઓ વગેરેની નોંધ આપી નથી.
દીક્ષા દીક્ષા ()
મહાબલ મિત્ર મિત્રનન્દિ વાસવદત્ત વિજય વિજય વિજપમિત્ર વીરકૃણ મિત્ર વિરયશ વૈમમણ દત્તા થતાનિક પાંખ શિવરાજર્ષિ શૌરિકદન મીદામ એણિક સાલ માલામાલ સિદ્ધાર્થ
કાંક
રાજનું નામ
દેશનગરી
વિશેષતા
મદીના અતિત અર્જુન અવકખ ઉદયન છે ઉદ્રમણ
(ઉદયન) કનકધ્વજ કરકંડુ કણિક
હસ્તિ શીર્ષ સૌગંધિકા સુપ વારાણસી–કાશી કૌશામ્બી સિન્ધ-સૌવીર
રોહિતક કૌશામ્બી મથુરા હસ્તિનાપુર શૌરિકપુર મથુરા મગધ
ચંપા પૃષચંપા પાટલિખંડ આમલકપા કપિલપુર અપાપાપુરી
દીક્ષા લીધી
દીક્ષા લીધી
સંય
સંm હસ્તિપાલ
દીક્ષા
તેટલીપુર કાંચનપુર મગધ
પ્રત્યેક બુદ્ધ શ્રમણોપાસકરે
(શ્રાવક) દીક્ષા લીધી માપાસક
ગાગલી
પૃષ્ઠચપ્પા ઉજજોની વૈશાલી
• તે ઉપરાંત વૈશાલી રાજયના સલાહકાર તરીકે નિયુકત થએલા કાશી-કેશલ પ્રદેશના નવ મલ્લકી
અને નવ લિચ્છવી થઈને ૧૮ ગણ રાજાઓ તથા તે ઉપરાંત વીરંગ," એણેયક વગેરે. * ૨, ૩, ૧૧, ૧૪, ૧૯, ૨૬, ૨૭, ૩૨, ૩૬, આ સંખ્યાવાળા રાજકુમારોને ભગવાને દીક્ષા
આપી હતી. * દરેક નગરીનાં ચોક્કસ સ્થળે ઉપલબ્ધ ન હોવાથી તેની નોંધ આપી નથી.
ચેટક
ક, આ વખતે ન, બીવ અને િઆ ત્રણેય પપરા પિતપિતાના અનુયાયી તરીકે માને છે. આને વિહોણુ તરીકે નોંધાયું છે. જે હોય તે, પણ આ નામના કદ ના પાન મહાવીરના જાતના
ઉલ્લેખ કરનાગમાં ભગવતી અને વિપકત્રમાં છે; કથાસાહિત્યમાં પણ છે. જ્યારે બૌદ્ધ ગ્રખ્યામાં– હતા. સંયુક્ત અને મહિમતિ કાયમાં કોરાયસજ પ્રસેનવિને ઉલેખ આવે છે, તે આ જિતઅમપ-અસલ અને સંયુકત નિકાયમાં છે. વાસવદત્તાની કક્ષાના ઉદયન તે જ આ છે.
શગુલ બખાતે જ કોઈ જાન હા નેઈએ, એવું ઈતિહાસકારોનું માનવું છે. જેને અતિ ૭૮, પશ્ચિમ ભારતમાં આવેલ અને “ચીતમયપત્તનની રાન્ધાનીથી શેાભ લિંક-સધર દેશને આ (ત્રિ, શ.) માં પ્રસેનજિત નામ છે આવે છે તે તે એણિકને પિતા ના અને તે અનાજ
રાખ હતા. આનું સાચું નામ ઉઠાયણુ છે. આ નામ આવ• નિર્ષ, ઉત્તશ નેમિ ચકા અને ૫૦ શાસનના અનુયાયી હતા. માલામાં છે. બોડ ગ્રન્થમાં આનું કાણું નામ મળે છે. એમ છતાં આજે જેમાં આ વનની ૪૩. મૂલનામ 'જય' છે. સુપ્રસિતિ ઉદયન (વાર્ષિ) નામથી છે. આ રાજને દીક્ષા આપવા ખાતર ખુદ ભગવાન મહાવીર 1. શ્રેણિક નાં બીન નામ તરીકે બંબસાર, બિંબસાર, બિંબિસારના ઉો મળે છે. રાત પૂર્વ ભારતથી વિહાર કરી ૫મિ ભારતમાં પધાર્યા હતા.
સંસ્કૃત-પ્રાકત મજ્યારે એ બંસાર' અમને સ્વીકાર્યો છેજયારે બા મામાં તેને બિબિમાર ૨. અસલ નામ 'ણિ છે, બોવ પરંપરામાં તેને “અનંતશત્રુ, “મણિ' આ શબ્દોથી ઓળખાવે છે. નામ મળે છે. અને આવશ્યક ચૂર્ણિમાં “અશોકચન' એવું નામાંતર આપ્યું છે. મગર એણિપુત્ર મણિક મણિ, કેણ, wાયણ, ઉદયન ખા રાઓને, જન અને બાતમના પાતપિતાના અનુયાયી
તરીકે ઓળખાવે છે. બૌદ્ધ ગજેમાં બુથરિd, વિનયપિટક, દીપ-બપિનિકાસ વગેરે ગણાવી ૧૦. શ્રાવક માટે સારામાં “અમપાસક' શબ્દ આવે છે,
શકાય, જન આગમમાન્યામાં નાગ, શાતકન, હવાઈ મનનtivપાતિ, જાતાધર્મ ૧. મૂળ નામ ‘પ્રોત હતું.
વગેરે ગણુાવી શકાય, ૪૨. જિતાનુ નામના ભા ન થયા છે. કોઈવાર આ નામ વિશેષ રૂપે તે કઈવાર ગણવાથJ૪૫, જુઓ ઠાભુગ સ. ૧૨૧.
૬૪

Page #139

પરિથિએ ૯
પાંચ કલ્યાણનાં નામ, દિવસ, સ્થળ, દેશ વગેરે નધિ - જૈન શાસ્ત્રોમાં તીર્થકરોની પાંચ ઘટનાઓને પ્રધાન ઘટનાઓ કહી છે અને એ ઘટનાને “કરવાન' શબ્દથી બિરદાવી છે. એનું કારણ એ છે કે તીર્થકરોનું આ ધરતી ઉપર આવવું, જન્મવું કે દીક્ષા લેવી વગેરે પાંચેય પ્રસંગે ત્રણેય લોકના જીવ-પ્રાણીઓના કલ્યાણ માટે જ હોય છે, તીર્થકરો માટે એવું છે કે (આપણાથી ઊલટું) તેમનું પરકલ્યાણમાં સ્વમુલ્યાણ સમાએલું હોય છે. લોકોત્તર અવસ્થાએ પહોંચેલી વ્યકિતઓની આ જ એક વિશેષતા છે.
નામ
આજથી | વિક્રમ સંવત | ઈસ્વી. પૂર્વે | દિવસ | કયારે થયું? પૂર્વે કયારે? | ક્યારે | (ગુજ.ગણના) |
લ
|
૫૪૪
| ૬૦૦ વર્ષે |
અષાઢ સુદિ
બ્રાહ્મણકુંડ વિદેહ જનપદ ગામ નગર | (s. બિહાર)
૫૪૩
૫૧૩
૧, અવન. ૨૫૬૯ વર્ષ કલ્યાણક ૯િ મ. કા દિન
ઉપર ૨. જન્મ ૨૫૬૯ "
કલ્યાણક ઉપર ૩. દીશા ૨૫૩૯ વર્ષ
કલ્યાણક ઉપર ૪. કેવલ શાન ૨૫૨૭ વર્ષ
કલ્યાણક | ઉપર સિંપૂર્ણ શાન કે સર્વશ
અવસ્થા ૫ મેષ
૨૪૯૭ વર્ષ નિર્વાણ | ઉપર કલ્યાણક
પ૯ | ચૈત્ર સુદિ | ક્ષત્રિયકુંડ
૧૩ ગામ નગર ૫૬૯ | ગુ. કા. વરિ
૧૦ ૫૫૭ | વૈશાખ સુદિ | અભિક ગામ વર્તમાન બિહાર
મિજવાલિકા નદી કિનારે.
૫૦૧
૫૨૭
ગુ, આસો વદિ પાવાપુરી
અમાસ
*અહીં જે વનિ ઉલ્લેખ કર્યો છે, તે આ ગ્રન્થલેખન સમયે પ્રવર્તમાન વિ. સં. ૨૦૨૭,
ઈ. સ. ૧૯૭૦ને લક્ષમાં રાખીને કર્યો છે. દિવસો છોડીને માત્ર વર્ષના પૂણીકજ આપ્યાં છે. * દરેક તીર્થકરદેવના (વન કલ્યાણકને છોડીને બાકીના ચાર) કલ્યાણકના સમયે ત્રણેય લોકમાં
અંતર્મુહર્ત (લગભગ બેઘડી) સુધી ઉદ્યોત થાય છે. અને આ ચારની ઉજવણી કરવા ઇન્દ્રાદિક દેવો મનુષ્યલોકમાં આવે છે.
પરિશિષ્ટ સં. ૧૦
ભગવાન શ્રી વર્ધમાન-મહાવીરનાં મુખ્ય વિવિધ નામો
વર્ધમાન માતાપિતાએ પાડેલું મહાવીર દેવએ પાડેલું શાસનન્દન* *જ્ઞાનકુલોત્પન્ન હોવાથી નિગ્રંથ
મુનિ (રાગની ગ્રન્થિના ભેદક હોવાથી) પ્રમણ સાધુ (તપશ્ચર્યા કરવાની મહાન શકિતના કારણે દેવાર્ય લોકોએ પાડેલું.
' ભગવાનનાં ‘વિદેહ' (કલ્પ. મૂ. ૧૧૦) અને ‘વૈશાલિક' (સૂત્રકૃતાંગ ટીકા) તેમજ સન્મતિ' એવા
અન્ય યૌગિક નામે મળે છે. * બૌદ્ધ ગ્રન્યકારોએ મહાવીર માટે નિઝ, નાદપૂર, નાનપુર, નાથge'આદિ શબ્દ વાપર્યા છે. * અન્ય ગ્રન્થકારોએ ભગવાનને વિવિધ નામથી ઓળખાવ્યા છે એમ છતાં ભગવાન દેવકૃત
મહાવીર’ નામથી જ સુવિખ્યાત થયા.
s, પ્રાચીન કાળમાં કુબ, વંશ, અતિ, શ, અને ગામના આધારે વ્યકિતને ઓળખવાની પ્રથા વિશે
પ્રકારે હતી. અહીં ભગવાન વર્ધમાન-મહાવીરનાં જોતાંબર, હિંગખર તો બૌધ પ્રકારોએ, તેઓ શ્રીના કુલથી આધારિત જ્યાં કયાં નામ વ્યાં છે તે જોઈએ.
એક ખુલાસે સમજ પડી છે કે કુલ, વંશ અને અતિ, આ શબ્દોના અર્થ વચ્ચે ભેદરેખા હોવા છતાં લેખકે સામાન્ય પ્રસંગે સમાનાર્ષક પણ સ્વીકારી લે છે, જેમકે નફરત યંગ આદિ,
બેતામ્બરીય કપ, મૂત્રકૃતાંમા6િ આગમાં અનેક સ્થળે શબ વાપરી ભગવાનને ‘જ્ઞાકુલ' ના કલા એટલે નાત એ કુલ (તથા વે) ને વાચક ન થા. હવે એ શબ્દ જોડે જ શબ્દ નેહી ભગવાનને જાપુર તરીકે ઓળખાયા. તેના સંને ભાષાંતરમાં તેઓને
દિગબર પરંપરામાં જયધલાકાર (ભા. ૧, “ક ૨૩) કાગવાનને જાને, તિલકપશુની (અ, ૪) માં inviroy ", અને શમભકિતમાં થનારી જાત, ગુણુભદ્રીય ઉત્ત પુરાણુમાં નાયકનૌ: વગેરે ઉલ્લેખદ્વારા નાથકુલના જણૂાવ્યા છે,
બેન ત્રિપિટકૅમાં નાપુને (દી. નિ.) નાઇકુ (મ.નિ.) થી સંખ્યા છે. આ બધાયને ફિલિતાર્થ એ કેન્દ્રનાથ -ના, ના, નાના, નાસ(f)-નાર આ બધા એક જ અર્ષના વાયા છે. માત્ર ભાષાબે સયા છે. – ત્રિપિટમાં ભરાવાન મહાવીર માટે નિrs, નિnsT4gો આ શબને વધુ ઉપયોગ
થયો છે. r, વળી સૂત્રકૃતાંગ (૨, ૨, ૩) માં તે વાવ -જ્ઞાત) શબથી જ મહાવીર નામ મુકાયું છે.
अंकुश

Page #140

૧૬
धनुष्य
પરિશિષ્ટ સં. ૧૧
તીર્થંકર ભગવાન શ્રીમહાવીરના જીવનની અને તેમની સાથે સંબંધ ધરાવતી ખાખતાની સંક્ષિપ્ત નોંધ.
*
નોંધ-સર્વોદય તીર્થના સ્થાપક ભગવાન શ્રીમહાવીરની ગતજન્મથી લઈને તેઓ મેક્ષે પધાર્યાં ત્યાં સુધીની વિવિધ બાબતોની જરૂરી સંક્ષિપ્ત
નોંધ-સૂચી અહીં આપી છે.
૧. વન તથા ૨. જન્મ, એ બન્ને કાણકો અને તેની સાથે સંબંધ ધરાવતી વિગતો
૧ મહત્ત્વના મુખ્ય ભવાની સંખ્યા
૨૭ (શ્વેતામ્બર મતે)
૨ ગત જન્મમાંથી શ્રુતજ્ઞાન કેટલું લાવ્યા?
૧૧ અંગ આગમ-શાસ્ત્રો જેટલું
૩ તીર્થંકર શાથી બન્યા?
‘વીશ સ્થાનક’ નામના તપની શ્રેષ્ઠ આરાધનાથી
૧૦મા પ્રાણત નામના વૈમાનિક ૫ (-દેવલાક)માં
૨૦ સાગરોપમ
૪ ગત જન્મમાં કર્યાં હતા?
૫ પૂર્વભવનું દેવ-આયુષ્ય કેટલું?
૬ ચ્યવનસ્થલ
૭ ગર્ભધારક પ્રથમ માતાનું નામ
૮ પ્રથમ પિતાનું નામ
૯ દેવાનંદાને કેટલાં સ્વપ્નો આવ્યાં?
૧૦ તેનાં ફળો કોણે કહ્યાં? ૧૧ અવનમાસ અને તિથિ ગગણ દિન)
૧૨ વન નક્ષત્ર
૧૩ ચ્યવન રાશિ
૧૪ વન કાલ
૧૫ ‘ગર્ભાપહરણ ક્યારે થયું?
૧૬ કોણે કર્યું?
૧૭ શા કારણે કર્યું?
૧૮ ગર્ભને ક્યાં પધરાવ્યો?
૧૯ દેવાનંદાનો ગર્ભકાળ કેટલો?
૨૦ ગર્ભધારક દ્રિતીય માતાનું નામ
૨૧ દ્રિતીય પિતાનું નામ
૨૨ માતા ત્રિશલાને પણ ૧૪ સ્વપ્નો આવેલાં
૨૩ તેનું ફળ કોણે કહ્યું
૨૪ ત્રિશલાનું ગૃહસ્થાન કર્યાં હતું?
૨૫ સિદ્ધાર્થનું ગૃહસ્થાન કર્યું હતું?
૨૬ ત્રિશલાના ગર્ભમાં કેટલો સમય રહ્યા?
૨૭ બન્નેના સમુદિત સંપૂર્ણ ગર્ભકાલ કેટલા?
૨૮ જન્મ માસ અને તિથિ
૨૯ જન્મ સમય
૩૦ જન્મ નક્ષત્ર
૩૧ જન્મ રાશિ
૩૨ જન્મ ક્યા આરામાં?પ
૩૩ જન્મ સમયે ચોથો આરો બાકી કેટલા?
૩૪ જન્મ દેશ
૩૫ જન્મદેશની રાજધાની
૩૬ - જન્મ નગર
૩૭ ભગવાનના ગોત્રનું નામ ૩૮ ૨ જાતિનું નામ
૩૯ કુલનું નામ
૪૦ વંશનું નામ
૪૧. વર્ધમાન નામ શાથી પડયું?
૪૨ મહાવીર નામ શાથી પડયું?
દ

બ્રાહ્મણકુંડ ગામ-નગર
દેવાનંદા બ્રાહ્મણી (શ્વેતામ્બર મતે)
ઋષભદત્ત બ્રાહ્મણ
સિંહ વગેરે ૧૪
પતિ ઋષભદત્તે
આષાઢ સુદિ ૬
ઉન ફાગુની
કન્યા મધ્યરાત્રિ
(ચ્યવન દિવસથી) ૮૩મા દિવસે (શ્વેતામ્બર મતે)
ઇન્દ્રની આજ્ઞાથી હરિગમેષીદેવે ભિક્ષુકકુલના કારણે
રાણી બિલાગાણીની પુત્રિમાં ૮૨ દિવસનો
ક્ષત્રિયાણી રાણી ત્રિશલા સિદ્ધાર્થ રાજા
હા, દેવાનંદાની જેમ જ
પતિ સિદ્ધાર્થ તથા સ્વપ્ન-લક્ષણ
પાઠકોએ ક્ષત્રિયકુંડગામ-નગર ક્ષત્રિયકુંડગામ-નગર
૬ મહિના અને ૧પપ્પા દિવસ
૯ મહિના અને ગા દિવસ
ચૈત્ર સુદિ ૧૩
મધ્યરાત્રિ
ઉત્તરા ફાલ્ગુની
કન્યા
ચોથા આરામાં
૭૫ વર્ષ અને ૮૫ મહિના
વિદેહ (વર્તમાન બિહાર) વૈશાલી (મહાવીર-કાલીન) ક્ષત્રિયકુંડગામ-નગર
કાશ્યપ
*જ્ઞાતક્ષત્રિય
શાતકુલ
જ્ઞાનવંશ
ગર્ભમાં આવ્યા બાદ ઘરમાં ધનધાન્યાદિની વૃદ્ધિ થતી રહી તેથી આમલકીય ક્રીડા પ્રસંગે દેવના પરાજય કરવામાં મહા વીરતા બતાવી તેથી દેવોએ આ નામ પાડયું (એક મત પ્રમાણે)
૪૩ લાંછન-ચિહ્ન શું હતું?
૪૪ શારીરિક શુભ ચિહ્નો-લક્ષણો કેટલાં? ૪૫ જન્મ વખતે અને સંસારાવસ્થામાં કેટલા જ્ઞાનથી સહિત હતા?
૪૬ દેહ વર્ણ
૪૭ દેહનાં રૂપ-કાન્તિ
૪૮ શરીર બલ કેટલું?
૪૯ સંઘયણ (-અસ્થિ સંધિની રચના)
૫૦ સંસ્થાન (-શરીરરચના માપ)
૫૧ ઉત્સેધ અંગુલથી દેહમાન ૫૨. આત્મ અંગુલથી દેહમાન ૫૩ પ્રમાણે અંગુલથી દેહમાન ૫૪ મસ્તકની વિશેષતા શી? ૫૫ દેહના રુધિરનો વર્ણ કેવા? ૫૬ વિવાહ (લગ્ન) કરેલા હતા? ૫૭ વિવાહિત પત્નીનું નામ શું? ૫૮ સંતાન હતું?
૫૯ ગૃહસ્થાશ્રમના કાળ કેટલો? ૬૦ વાર્ષિક દાન કેટલું આપ્યું
૧ દીક્ષામાસ અને તિથિ
૨ દીક્ષાસમય
૩ દીક્ષાનક્ષેત્ર
૪ દીક્ષારાશિ
૫ દીક્ષાસમયે વય
૬ દીક્ષામાં સ્વીકૃત મહાવ્રતા કેટલાં હોય? ૭ દીક્ષા-દિવસના તપ
૮ દીક્ષા મહાયાત્રાની શિબિકાનું નામ?
૯ દીક્ષા વખતે સાથે બીજા દીક્ષા લેનારા હતા.
૧૦ દીક્ષાવ્રત કયા ગામમાં લીધું? ૧૧ દીક્ષા કયા વનમાં લીધી?
૧૨. દીક્ષા કયા વૃક્ષ નીચે લીધી?
૧૩ લાચ કેટલી મુષ્ટિથી કર્યો?
૧૪ વ્રતોચ્ચારણ બાદ કર્યું જ્ઞાન થયું?
૩. દીક્ષા કલ્યાણક અને તેને લગતી વિગતો
૧ દેવદૂખ્ય કેટલા વખત રહ્યું?
૨ પ્રથમ પારણુ` શાનાથી કર્યું?
૩ પ્રથમ પારણું ક્યારે કર્યું? ૪ પ્રથમ પારણું કાં કર્યું?
સિંહ
(જંઘા ઉપર રહેલી ચામડી ની જ કુદરતી એક આકૃતિ)
૧૦૦૮
૫ પ્રથમ પારણું કોણે કરાવ્યું અને કયાં?
૬ પ્રથમ ક્ષીર શેમાં લીધી?
૧૩મતિજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન, અધિજ્ઞાન (-મર્યાદિત પ્રત્યક્ષ-પરોક્ષ પદાર્થનું જ્ઞાન) એ ત્રણ જ્ઞાનથી પીત૧૪ (પીત રંગના સુવર્ણ જેવા પીળા)
સર્વરૂપોથી સુંદર, સર્વકાન્તિથી ક્રોષ્ઠ અનંત
પહેલું `વજઋષભનારાચ (અન્યન્ત મજબૂત)
પહેલું સમચતુરસ્ત (ચારે છેડાઓ સરખા હોવાથી અતિ સુંદર) સાત હાથનું ૧૨૦ અંગુલનું`` ૨૧ અંશ
શિખાસ્થાન" ઘાણું ઉન્નત શ્વેત૧૮ (ગાયના દૂધ સમાન) 4. શ્વેતાં, મત] યશોદા
હા (માત્ર એક જ પુત્રી હતી) ૩૦ વર્ષ
૩ ૧૯અબજ, ૮૮ કરોડ, ૮૦ લાખ સોનામહોરોનું
માગસર વિંદ દશમ (ગુ. કા. વિદે) દિવસના ચતુર્થપ્રકાર નાની
કન્યા
૩૦ વર્ષની
અહિંસા,॰ સત્ય આદિ પાંચ
છઠ્ઠ (-૨ ઉપવાસ)ના
ચંદ્રપ્રભા
ના (એકલા જ હતા)
૧૨ા વર્ષ અને પંદર દિવસના સાધના કાળ અને તેને લગતી હકીકતો
ક્ષત્રિય-કુંડ ગામનગરમાં કુંડગામના જ્ઞાતખંડવનમાં અશાક વૃક્ષ નીચે પંચથી થય ચોથું-મન:પર્યવ જ્ઞાન
એક વર્ષ અને એક મહિનાથી અધિક (શ્વેતામ્બર મતે) ક્ષીર-ખીરથી
દીક્ષાના બીજા દિવસે
કોલ્લાગ સન્નિવેશમાં
બહુલ નામના બ્રાહ્મણે પોતાના ૩ ઘરે
ગૃહસ્થે આપેલા પાત્રમાં

Page #141

૭ કેવલજ્ઞાની મુનિઓની સંખ્યા ૮ મન:પર્યવશાની મુનિઓની સંખ્યા ૯ અવધિજ્ઞાની મુનિઓની સંખ્યા ૧૦ ચૌદ પૂર્વધર મુનિઓની સંખ્યા ૧૧ વૈક્રિય" લબ્ધિધારી મુનિઓની સંખ્યા ૧૨ વાદી -વાદવિવાદમાં કોઠ) મુનિઓની
સંખ્યા ૧૩ સામાન્ય મુનિઓની સંખ્યા ૧૪ પ્રકીર્ણક મુનિઓની સંખ્યા ૧૫ પ્રત્યેકબુદ્ધ મુનિઓની સંખ્યા ૧૬ અનુત્તર વિમાનમાં જનારા મુનિ
ઓની સંખ્યા
સાતસે પાંચ તેરસ ત્રણસે સાત ચાર
*દશ હજાર નેવ્યાસી ચૌદ હજાર ચૌદ હજાર આઠસે
૫. નિર્વાણ-માણ“ કલ્યાણક અને તેને લગતી હકીકત
૭ ઉત્કૃષ્ટ તપ કેટલા મહિનાને કર્યો? ૬ મહિનાના ઉપવાસને ૮ અભિગ્રહ કરેલા?
વિવિધ પ્રકારે ક્ય ૯ સંપૂર્ણ તપ કેટલે?
૪૧૬૬ દિવસના ઉપવાસને ૧૦ સાધિક ૧૨ વર્ષના ઉપવાસી તપમાં ૩૪૯
પારણાના દિવસો કેટલા? ૧૧ સાધના-કાળનું ક્ષેત્ર કયું?
પૂર્વ અને ઉત્તર ભારતને પ્રદેશ ૧૨ સાધિક ૧૨ વર્ષની સાધનામાં અન્તર્મુહૂર્ત-બે ઘડીને (૪૮ મિનિટ)
૨vપ્રમાદ-નિદ્રાકાલ ૧૩ ઉપસર્ગો થયા હતા?
હા, ઘણા * ૧૪ કોણે કર્યા હતા?
મનુષ્ય, દેવ અને તિયાએ ૧૫ સાધના ક્યા આસને કરી?
મેટા ભાગે ઊભા ઊભા કાત્સર્ગ
આસને (જિનમુદ્રાથી) ૪. કેવલશાન કષાણક અને તેને લગતી મુખ્ય હકીકતો ૧ કેવલજ્ઞાન માસ અને તિથિ
વૈશાખ સુદિ ૧૦ ૨ દિવસનું નામ
સુવ્રત (શાસ્ત્રીય નામ) ૩ મુહૂર્તનું નામ
વિજય (શાસ્ત્રીય નામ) 1 કેવલજ્ઞાનને સમય
ચતુર્થ પ્રહર-સાયંકાલ ૫ કેવલશાન સમયની રાશિ
કન્યા ૬ કેવલજ્ઞાન સમયની વય
૪૩ વર્ષ ૭ કેવલજ્ઞાનનું સ્થાન
ભિક ગામની બહારનું જુવાલિકા નદી પાસેનું ખેતર
(બિહાર પ્રાંત). ૮ કેવલજ્ઞાન વખતે બીજા કોઈ શિખે એક પણ નહિ
સાથે હતા ખરા? ૯ તે વખતે શરીર ઉપર વ હતું? ૧૦ બીજે કંઈ સાથે રાખ્યું હતું?
ના, સર્વથા અપરિગ્રહી ૧૧ સાધના કાળમાં ઉપદેશાદિ આપે? વિશિષ્ટ ઉપદેશ રૂપે પ્રાય: ન બોલે,
વાર્તાલાપ હોઈ શકે છે ૧૨ કેવલજ્ઞાન કયા વૃક્ષ નીચે થયું?
સાલ (શાલ)* વૃક્ષ નીચે ૧૩ કેવલજ્ઞાન કયા આસને થયું?
ઉત્કટુક અથવા ગોદોહિકા ૧૪ કેવલજ્ઞાન વખતે ત૫ ક્યો?
છઠ્ઠ (બે ઉપવાસ તપ ૧૫ અતિશયો કેટલા?
ચોત્રીસ ૧૬ વાણીના ગુણો કેટલા?
પાંત્રીસ ૧૭ પ્રાતિહાર્યો કેટલા?
આઠ પિતાના તીર્થ (શાસન)ની સ્થાપના અને વિગતે ૧ તીર્થોત્પત્તિ કયારે?
કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્તિના બીજા દિવસે
બીજા વખતના સમવસરણમાં ૨ તીર્થસ્થાપના માસ અને તિથિ
વૈશાખ સુદિ ૧૧ ૩ તીર્થને ક્યારે વિચ્છેદ થશે?
3"પાંચમા આરાના છેલ્લા દિવસના
બે પ્રહર બાદ ૪ પ્રથમ ગણધરનું નામ
ઇન્દ્રભૂતિ ૫ પ્રથમ સાધ્વીનું નામ?
38ચંદનબાળા ૬ પ્રથમ શ્રાવકનું નામ?
avશંખ ૭ પ્રથમ શ્રાવિકાનું નામ?
"સુલસા ૮ ભકત રાજાઓમાં પ્રધાન ભક્ત a'મગધેશ્વર શ્રેણિક’
રાજવી કોણ? ૯ શાસનયક્ષનું નામ?
3માતંગ ૧૦ શાસનયક્ષિણીનું નામ?
૩૮સિદ્ધાયિકા
ના૮
૧ મેક્ષગમન–માસ અને તિથિ
કાર્તિક વદિ અમાવસ્યા (ગુ. આસો
વદિ અમાસ) ૨ મેક્ષસમયનું નક્ષત્ર
સ્વાતિ ૩ માસમયની રાશિ
તુલા ૪ નિર્વાણ—મક્ષ સમયની વય
૭૨ વર્ષ ૫ મેક્ષ વખતે કયે સંવત્સર ચાલતો હતો? ચંદ્રનામને બીજો સંવત્સર ૬ મેક્ષે ગયા તે મહિનાનું નામ
પ્રીતિવર્ધન (શાસ્ત્રીય નામ) ૭ મે ગયા તે પક્ષનું નામ
નંદીવર્તન (શાસ્ત્રીય નામ) ૮ મે ગયા તે દિવસનું નામ
અગ્નિવેશ્ય અથવા ઉપશમ , ૯ મેક્ષે ગયા તે રાત્રિનું નામ
દેવાનંદા અથવા નિરતિ ,, ૧૦ એક્ષસમયને લવ કયો?
અર્ચ (શાસ્ત્રીય નામ) ૧૧ માસમયને પ્રાપ્ત કર્યો?
મુહૂર્ત (શાસ્ત્રીય નામ) ૧૨ માસમયને સ્તક કયો?
સિદ્ધ (શાસ્ત્રીય નામ) ૧૩ માસમયનું કરણ કર્યું?
નાગ ત્રિી કરણી (શાસ્ત્રીય નામ) ૧૪ માક્ષસમયનું મુહૂર્ત કર્યું?
સર્વાર્થસિદ્ધ (પાછલી રાતનું) • ૧૫ માસમયનું સ્થળ ક્યું?
પાવા મધ્યમાં અપાપાપુરી (પ્રાચીન કાળમાં મગધવત અને
વર્તમાનમાં બિહારમાં). ૧૬ મેકસમયનું સ્થાન કયું?
પહસ્તિપાલ રાજાના કારકુનેની
શાલા ૧૭ એક્ષ વખતે દેશના કેટલા ક્લાક આપી? અખંડ ૪૮ કલાક ૧૮ કયા આસને મોક્ષે પધાર્યા?
૫૫૫કાસને અથવા પદાસને ૧૯ મેલમાં ગયા પછી અશરીરી એમના ૪-૨/૩ હાથની
આત્માની અવગાહના કેટલી? ૨૦ માસમયને તપ
છઠ્ઠ (બે ઉપવાસ) તપ ૨૧ માસમયે મોક્ષે જનારા બીજા સાથે કોઈપણ નહિ
હતા? ૨૨ મલે પધાર્યા તે સમય કર્યો?
પાછલી રાત્રિના ૨૩ કયા આરામાં મોક્ષે ગયા?
ચોથા આરાના છેડે ૨૪ મેકસમયે ચોથો આરો કેટલે બાકી ત્રણ વર્ષ સાડા આઠ મહિના
હતા? ૨૫ કેટલી પરંપરા સુધી મોક્ષમાર્ગ ચાલુ ૫૫ત્રણ પાટ સુધી (એટલે ત્રણ રહ્યો?
શિવ-પ્રશિષ્ય સુધી) ૨૬ તેમના શાસનમાં મોક્ષે જવાને પ્રારંભ કેવલજ્ઞાન થયા પછી ચાર વર્ષ કયારે થયો?
વીત્યાં ત્યારે પ્રકીર્ણક જાણવા ગ્ય કેટલીક વિગતે ૧ દેશના શેના ઉપર બેસીને આપે? દેવનિર્મિત સમેસરણમાં કે સુવર્ણ
કમલ ઉપર ૨ શું પ્રવચન રેજ આપે? ૩ રોજ કેટલો વખત આપે?
સવાર, બપોર બે વખત. દરેક વખતે
એક પ્રહર આપે (કુલ ૨ પ્રહર
એટલે ૬ ક્લાક બાલી 1 કઈ ભાષામાં આપે?
અર્ધમાગધી-પ્રાકૃત (સર્વભાષાની
જનેતા)માં ૫ તેમનાં શાસ્ત્રો ગણધરોએ કઈ
મુખ્યત્વે અર્ધમાગધી-પ્રાકૃતમાં ભાષામાં ગૂથમાં? ૬ પ્રથમ તપના પારણામાં અન્નદાન પહેલા કે ત્રીજા ભવે મોક્ષે જનાર આપનારની ગતિ કઈ થાય?
હોય
૧ ગણસંખ્યા ૨ ગણધરોની સંખ્યા ૩ સાધુઓની સંખ્યા 1 સાધ્વીઓની સંખ્યા ૫ શ્રાવકોની સંખ્યા
પરિવાર વર્ણન
નવ 3“અગિયાર
ચૌદ હજાર (સ્વહસ્તદીક્ષિત). છત્રીસ હજાર (સ્વહસ્તદીક્ષિત) *એક લાખ ઓગણસાઠ હજાર (બાર વ્રતધારી, બાકી એ વ્રત વિનાના લાખો હતા) *ત્રણ લાખ અઢાર હજર (બાર
વ્રતધારી, બાકી વ્રત વિનાના શ્રાવક શ્રાવિકાની સંખ્યા ઘણા લાખોની)
૬ શ્રાવિકાઓની સંખ્યા
बाण

Page #142

૭ ભિક્ષા સમયે પંચ દિવ્ય ક્યા થાય?
સત્તર
૧. વસ," ૨. સુગંધી જલવૃષ્ટિ,
૩. વસુધારાવૃષ્ટિ, [૧ર લાખ (ફ્રોડ) સોનૈયાની વૃ]િ૪. ‘અહેદાનની ઘોષણા, ૫. દૂદુભિનાદ. પુરુષ અને સ્ત્રી મળીને નવ
જારાએ
૧૯ સંયમ-ચારિત્રના પ્રારો કેટલા? ૨૦ આચારપાલન સુલભ કે દુર્લભ? ૨૧ મુનિ કેવાં વસ્ત્રો વાપરે? ૨૨ એ વખતની પ્રજને સ્વભાવ કે?
૮ એમના શાસનમાં કેટલા જાણાએ
તીર્થકર નામકર્મ બાંધ્યું? ૯ એમના તીર્થમાં ક્યા થયા? ૧૦ એમના તીર્થમાં ક્યા દર્શનની ઉત્પત્તિ
બહુ દુર્લભ રંગવિનાનાં વેત અને સામાન્ય
કોટિનાં વજડ-એટલે સરલતા ઓછે અને
બુદ્ધિની પ્રગલ્યતા ઓછી. મોટા ભાગે પૂર્વ ઉત્તર ભારતમાં; તે ઉપરાંત એકાદ વખત પશ્ચિમ
ભારત સુધી. સંખ્યાબંધ રાજાઓ
સીમા
વૈશેષિક દર્શનની
૨૩ ભારતમાં ભગવાનને વિહાર ક્યાં ક્યાં
થયો?
પાંચ' (ગર્ભપહરણ, પ્રથમ દેશના નિફલ વગેરે)
૨૪ કેટલા રાજાઓ ભકત હતા?
પાંચ
પ્રભુજીના ૭૨ વર્ષના આમુખમાળની સંક્ષિપ્ત વહેંચણી
૧૧ ભગવાનની આશ્ચર્યજનક ઘટનાઓ
કેટલી બની? ૧૨ સાધુનાં મહાવતે કેટલાં? ૧૩ શ્રાવકનાં અણુવ્રત કેટલાં? ૧૪ ચારિત્રના પ્રકારો કેટલા? ૧૫ મૂલ તની સંખ્યા કેટલી? ૧૬ સામાયિક વ્રત કેટલા પ્રકારે? ૧૭ પ્રતિક્રમણ કેટલા પ્રકારે? ૧૮ છ આવશ્યક-પ્રતિક્રમણ કેટલી વાર
કરવાનાં
બાર : પાંચ
નવ" અથવા ત્રણ
ચાર!
૧ ગૃહસ્થાવસ્થાને મલ ૨ દીક્ષાપર્યાયને કાલ ૩ છvસ્થાવસ્થાનો કાલ ૪ કેવલજ્ઞાનને કાલ ૫ સંપૂર્ણ આયુષ કાલ
પાંચ સાંજ-સવાર (નિયમિતપણે બે વાર)
૩૦ વર્ષ ૪૨ વર્ષ (અને એટલા જ ચાતુમસા) ૧૨ાા વર્ષ અને ૧૫ દિવસ ૨૯ વર્ષ પાર મહિના ૭૨ વર્ષ સંપૂર્ણ (પ્રાચીન જૈન પદ્ધતિની ગણના મુજબ)
પરિશિષ્ટ સં ૧૨
શ્વેતામ્બર અને દિગમ્બર ગ્રન્થ વચ્ચેના મતફેરની નેધ
૫૦ હજાર
નોંધ- ભગવાન શ્રી મહાવીરના ચરિત્રની મોટા ભાગની હકીકતમાં બન્ને વચ્ચે સામ્ય છે. પણ જયાં જયાં અસામ્ય છે તેમાંની કેટલીક બાબતે નીચેની તાલિકામાં આપી છે. આ તાલિકા જેવાથી ભગવાન શ્રી મહાવીરદેવના જીવનની બાબતમાં બન્ને સંપ્રદાયો વચ્ચેનો તફાવત સમજાશે એટલું જ નહિ પણ એક જ સંપ્રદાય વચ્ચે પણ કેવી વિભિન્ન પરંપરા હતી તેને ખ્યાલ આવશે. स्वेताम्बर मते दिगम्बर मते
श्वेताम्बर मते
विगम्बर मते हरिवंश उत्तरपु. तिलोय.
हरिवंश उत्तरपु. तिलोष. . ના નામ ત્રિશલા પ્રિયકારિણી + + +
{. જેવા જ જુવાલિકા २. जन्मभूमि કુડપુર કુડપુ+ , કુડલપુર ૨૨. લાખો યા ૩૬ હજાર
૩૫ હજાર ૩૬ હજાર ૩૬ હજાર કુડલપુર
૨૩. બાવક ા ૧ લાખ
૧ લાખ+ ૨. s. મા ઉત્તરાફાલ્ગની ઉત્તરાષાઢ , w ४. बीमातिथि કા. વદિ ૧૦ માગ. ૧.૧૦ મા " १४. पैकिपलबिचारी ७००
૯૦૦+ ५. दीक्षासाची કોઈ નહિ કોઈ નહિ કોઈ નહિ એક
૨૫. માતા છે? બે
એકત્ર છઠ્ઠ બેલા)
અઠ્ઠમ (તેલા) ,
૨૬. અંજાર- હા ७. आच पार બહુલને ત્યાં બાહુલ
વે? ૮. કપાસના પાપ- કલ્લાક કુપુર કુલગ્રામ
૨૭. જન જ હા स्थल
૧૮. આવો ? પ્રથમ
૬૬ દિવસને s, મા ૧૨ા વર્ષ– ૧૨ વર્ષ •
પછી •
દિવસે જ ૧૫ દિવસ
૨૧. રાજા પાવા
વિપુલાચલ- ક ૨૦. પાનના ઉત્તરાફાલ્ગની
આવ્યો? | મધ્યમામાં
પર્વત ઉપર
(આધોપદેશ) આ ઉપરાંત સમવસરણની રચનામાં ધા તફાવત છે. વેતામ્બરો ભગવાનની વાણીને અક્ષરમયી માને છે, જયારે દિગમ્બરે અનરમયી (એટલે દિવ્યધ્વનિથી સમજાતી) અને અકારમયી બન્ને રીતે માને છે. ગણધરોનાં નામમાં પણ નામાનો છે. *જુઓ જિનસેનાયકત “મહાપુરાણ'-૫-૨૩૦.
છ
કંઈક જાણવા જેવું ૧. ગુજરાતી ૧૧માં પરિશિષ્ટમાં ૭૧ આંકડા ટિપ્પણના આપ્યા છે પરંતુ સકારણ તેની ટિપ્પણ આપી શકયા નથી. ૨. આ ગ્રંથમાં આવેલા પારિભાષિક અને કિવ શબ્દોના અર્થો, વિશેષ નામોનો કોશ, વિહારમાં આવતા નાનાં-મોટાં ગામો અને શહેરોની ક્રમબદ્ધ સૂચિ વગેરે
આપી શક્યા નથી. ૩. ભગવાન શ્રી મહાવીરના જીવન વિષયક વેતામ્બરીય ગ્રંથોમાં ચાલી આવતી વિવિધ પરંપરાઓના કારણે પરસ્પર વિરોધાત્મક અને વૈકલ્પિક ઉલ્લેખો મળે
છે, જેમકે–ચઉપન્ન મહાપુરુષ ચરિયું ગ્રંથમાં ભગવાન મહાવીરની આઠ પત્નીઓ હતી એવો ઉલ્લેખ મળે છે. સ્વેતામ્બર ગ્રંથોમાં જે મતભેદો આવે છે તેની
સ્વતંત્ર નોંધ અહીં આપી નથી. ૪. આ ગ્રંથમાં રામપ્રસાદ જડિયા પેપર કટીંગની બનાવેલી નમસ્કાર, નમુત્યુ તથા સિદ્ધચક્રની ત્રણા આકતિઓ આપી છે. ૫. એક વાત એવી છે કે ચિત્રપ્રધાન આ કલા ગ્રંથમાં વધુ પડતી લેખ સામગ્રી આપવી એ પણ ઠીક ન લાગવાથી સંક્ષેપ કર્યો છે.
फरशी
www.ainelibrary.org
૬૮

Page #143

नवनवाDEle 6 भगवान श्री महावीर के २६ पूर्वभयों के •० तथा ४८ चित्रोंका आवश्यक परिचय
लेखकः मुनि यशोविजय peeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeee
.
हिन्दी भाषा
भूमिकाः इस चित्रसम्पुट के अन्तर्गत भगवान श्री महावीर के जीवन से सम्बद्ध जो चित्र दिये गये हैं, उन चित्रों के विषय में कुछ विशेष जानकारी और उन्हींकी विशेषताओं को यहाँ प्रस्तुत करता हूँ। और तीसरा चित्र जो भगवान के २५ भवों से सम्बन्धित है, उसका भी आवश्यक परिचय यहाँ दे रहा हूँ। इसका ज्ञान-जानकारी प्रेरणादायक एवं रसप्रद होगा। इस परिचय से एक समय की सामान्य व्यक्ति जब सत्ताईसवें भव में तीर्थकर परमात्मा होती है तब उसके गत जन्म की परिस्थितियाँ और साधना कैसी थी? उसकी किञ्चित् झाँकी प्राप्त होगी।
२६ भवों की कथा का अवतरण
समस्त परिचय चैतन्य स्वरूपी आत्मा और जडस्वरूप कर्म-शत्रुओं के बीच खेले गये दीर्घकालीन संग्राम में मानव-स्वभाव और उसके आचरण के विविध पहलुओं का दर्शन, कर्मसत्ता की वैविध्य पूर्ण विचित्रता और उसका असाधारण सामर्थ्य, इन्द्रियों के विषम विषय और क्रोध, मान, माया, लोभ आदि कषायों का शिकार बनती आत्मा की होनेवाली दुर्दशा एवं अधोगति, बीच बीच में प्राप्त होनेवाले शुभ संयोग तथा उससे सर्जित होनेवाले उन्नति अवनति के आरोह अवरोह, अन्त समय में प्राणिमात्र को सच्चे सुख की प्राप्ति कराने हेतु उत्पन्न हुई दया-भावना के कारण की गई प्रखर आध्यात्मिक, साधना, उसके फल स्वरूप पगदण्डी से निकल कर राजमार्ग पर होनेवाला उनका पदार्पण, अनुकूल संयोगों की प्राप्ति होने पर सर्वशक्तिमान आत्मा के द्वारा अपनी जानादि अनन्त शक्तियों को प्राप्त करने में अवरोधक बने कर्मरूपी शत्रुओं को नष्ट करने के लिये प्रदर्शित की गयी अपनी शक्ति का परिचय, व प्रारम्भ किये गये दिव्य पुरुषार्थ के अन्त में परमात्मस्वरूप अन्तिम सिद्धि को प्राप्त हुई ज्वलन्त विजय आदि प्रसंगों पर बहुत कुछ विशिष्ट प्रकाश डालेगा।
चित्र-१: सुवर्णकमल के आसन पर पचासन में विराजमान तीर्थकर भगवान श्री महावीर की स्वर्ण रंग की मनोहर मूर्ति। कमल के भीतर सिंह का चिन्ह स्थापित किया गया है और नीचे के हिस्से में स्वर्णनिर्मित लघु कमलासन (जिसे 'पादपीठ' कहते है) स्थापित है। भगवान उच्च आसन से उतरते समय प्रथम पादपीठ पर चरण रखते है। पुनः उपदेश देते समय भी उसी पादपीठ पर दोनों चरण रखते हैं। यह पादपीठ देवों द्वारा विरचित समवसरण में अवश्य रहता
चित्र-२: चित्रसंपुटकी पूर्व दो आवृत्तियों में अरिहंत का एक ऐसा चित्र बनाना रह गया था
जिसमें अष्ट महापातिहायाँका सुन्दर चित्रांकन हो। इसी कारण यह भव्य-आकर्षक चित्र चित्रित कराया गया है। यों तो यह चित्र आदीश्वर प्रभुका है पर इस ढंगसे बनाया गया है कि अन्य किसी भी तीर्थकर के लिए उपयोगी बन सकता है। सिर्फ लांछन एक अन्य कागज पर चित्रित कर उसे समुचित स्थान पर रखना होगा। अनानुपूर्वी बनानी हो अथवा किसी तीर्थकर देवकी सामूहिक आराधना करानी हो तब संघ समक्ष स्थापन करनेके लिए ऐसे भव्य चित्रकी आवश्यकता रहती है। यों तो यह चित्र २३ तीर्थकर के संपुट-प्रकाशन के लिए बनाया गया था। परन्तु न मालूम उसका प्रकाशन कब होगा? यह सोचकर भगवान महावीरकी इस तृतीयावृत्तिमे ही प्रकाशित करने का निर्णय लिया। इस चित्र कलाकार द्वारा मुझे बेहद मनपसन्द तीन छत्र, सिंहासन, इन्द्र इत्यादिका आकर्षक अंकन किया गया है। यह भव्य चित्र जैनसंघको पहली ही बार देखने को मिलता है।
२५ भवों का परिचय चित्र-३: जैन धर्म के अनुसार कोई भी आत्मा अनादि से परमात्मा नहीं होता, अपितु वह
हमारे सदृश ही लेकिन विशिष्ट कोटि का संसारी जीवात्मा होता है। पुनः जब सम्यग्दर्शन, ज्ञान और चारित्र के क्षायिक भाव (मानसिक परिणाम) से आराधना करता है, तभी वह परमात्मा हो सकता है। अनन्त काल व्यतीत हो गया और इसी अपेक्षा से परमात्मा भी अनन्त हो गये। इसके पश्चात् भी काल की गति अनन्त होगी परन्तु छह आरा (अर्थात् युग) की अपेक्षा से, व्यक्तियोंकी दृष्टि से चौबीस तीर्थंकरों की ही गणना होती है-न्यूनाधिक की नहीं। प्रत्येक तीर्थकर की आत्मा भिन्न-भिन्न होती है। यहाँ श्रमण भगवान महावीर की आत्मा भी अनादि काल से हमारे यहाँ औरों के सदृश ही कर्म के आवरणों से युक्त, अशुद्ध और चारों गतिओं में परिप्रमण करनेवाली, लेकिन विशिष्ट कोटि की संसारी-जीवात्मा ही थी, अतएव पूर्व अवतारों-भवों की गणना कैसे हो? तथापि उनके प्रधान २७ भवों की जो परिगणना उपस्थित की जाती है, वह आध्यात्मिक विकास का मुख्य प्रारम्भ अथवा मोक्ष मार्ग के प्रधान आधाररूप बोधिलाभ-सम्यग्दर्शन का प्रकाश जिस भव में प्रथम प्राप्त हुआ तदनुसार उस भव से उसकी गणना प्रारम्भ होती है। यह विकास अथवा प्रकाश 'नयसार" नामक अवतार भव में हुआ, जिससे उस अवतार को भगवान महावीर का प्रथम अवतार-भव माना जाने लगा। इस वरबोधि सम्यग दर्शन को ही परमात्म अवस्था की नीव अथवा मोक्षफल की प्राप्ति का बीज कहा है।
तीसरे चित्र में भगवान के २५ अवतारों को संक्षेप में दिखाया गया है, इस पर से भली भाँति समम सकेगे कि सम्यग्दर्शन की प्राप्ति के अनन्तर भी आत्मा यदि जागृत नहीं रहे तो विविध-गतियों के किस प्रकार आरोह-अवरोह आते है तथा मनुष्य के आत्मविकास में कैसी-कैसी उत्क्रान्ति और अपक्रान्तियों होती है।
प्रथम भवः ग्राम का मुखिया नयसार लकड़ियाँ काटने के लिये बन में जाता है, वहाँ भोजन का समय होने पर किसी अतिथि को भोजन कराके ही भोजन करूँ, इस प्रकार भावनापूर्वक उसकी प्रतीक्षा कर रहा है। इतने में दर से साधुओं के समान व्यक्तियों को आते हुए देखे, उसके हृदय में अपरिमित हर्ष हुआ। सामने जाकर प्रणाम किया। मार्ग को भूले हुए साधुओं के द्वारा नयसार को 'धर्मलाभ' शब्द द्वारा आशीर्वाद दिया गया। पश्चात् वह मार्ग भूले
१. भगवान महावीर के २७ भवों की परिगणना में जो महत्त्वपूर्ण मत-मतान्तर उपस्थित है,
उन्हें यहाँ निर्दिष्ट करता हूँ। आवश्यक नियुक्ति चूर्णि-वृत्ति, त्रिषष्टिशलाका पुरुष चरित्र, कल्पसूत्रों की टीकाएँ आदि ग्रन्थ, सत्ताइसवे-अन्तिम भव में देवानन्दा की कुक्षि में (जन्म के लिये) गर्भरूप में अवतरित होने का, और जन्म त्रिशला की कुक्षि से होने का निर्देश करते है। जब कि समवायांग सूत्र ग्रन्थ की वृत्ति एक विलक्षण विधान प्रस्तुत करते हुए २६ वे भव में देवानन्दा की कुक्षि से जन्म होने का और २७ वे भव में त्रिशला रानी की कुक्षि से जन्म • होने का निर्देश करते है। तथा आवश्यक-नियुक्ति-वृत्ति, त्रिषष्टि, तथा कल्पसूत्र की अनेक टीकाएँ बाईसवाँ भव मनुष्य का बतलाते है, परन्तु उसका जन्मस्थल, नाम, आयुष्यादि के विषय में वे ग्रन्थ सर्वथा मौन है। मात्र इतनी ध्वनि निकलती है कि इस मनुष्यभव में भगवानने तपश्चर्या के द्वारा (चक्रवर्ती के योग्य) शुभ-पुण्यों का उपार्जन किया था, इसलिए वहाँ से उन्होंने चक्रवर्ती के रूप में जन्म ग्रहण किया। परन्तु गुणभद्ररचित 'महावीर चरिय' के अन्तर्गत मानव जन्म की समाप्ति पर देवलोक में जन्म ग्रहण करने का उल्लेख है. जब कि
समवायांगकारने तो बाईसवाँ (मानव रुप) भव ही अमान्य ठहराया है। - नन्दलाल वकील के द्वारा लिखित, मुदित 'महावीरचरित्र' में तो बाईसवाँ भब 'विमल
राजकुमार' के रूप में मान्य है।
•एक ही जन्म और दो भवों की गणना किस दृष्टि से होगी, यह विचारणीय है। ४ २७ भवों से सम्बद्ध अनेक ग्रन्थसन्दर्भो पर दृष्टिपात करने पर भी 'विमल राजकुमार' के
भव का उल्लेख कहीं भी नहीं मिला, जिससे शंका होती है कि उन्होंने किस आधार पर लिखा होगा? २. दिगम्बर ग्रन्थकार नयसार के स्थान पर पुरुरवा नामक मांसाहारी भील का उल्लेख करते है
और उसने सागरमुनि के उपदेश से अहिंसक बनकर बोधि-सम्यग्दर्शन प्राप्त किया था। तथा दिगम्बर परंपरा तेतीस भवों का उल्लेख करती है।
६९

Page #144

हुए साधुओं को अपने स्थल पर सावधानी से ले आया। वह सत्युग का मानव था। उसके हृदय में साधु-सन्तों के प्रति अत्यधिक मान-भक्ति थी अतएव साधुओं को उचित स्थान पर बिठाया। साधुओं के साथ कुछ वार्तालाप करके स्वयं को मिक्षा का लाभ देने के लिए निवेदन करते हुए कहा कि 'आप मुझे कुछ लाभ दीजिए, फिर भोजन करूँगा और तदनन्तर धर्म के दो शब्द आपके मुख से सुनकर आपको ठीक मार्ग पर चढा दूंगा"। असीम आनन्द से युक्त नयसारने अत्यधिक भक्तिभाव के साथ साथओं को मिक्षा दान दिया। तत्पश्चात गरु महाराज ने असरकारक उपदेश दिया। बाद में नयसार ने स्वयं गुरू के साथ जाकर उन्हें सही मार्ग पर चढा दिया। मार्ग में चलते हुए गुरुजी ने उपदेश दिया। नयसार के जीवन में इस प्रकार का प्रसग सर्वप्रथम ही आया था, इसलिए वह खूब रसपूर्वक सुन रहा था। भावि काल के भगवान महावीर का जीव जो वर्तमान में नयसार के रूप में था, वह साधुओं को द्रव्यमार्ग दिखाता था जब कि साधु महात्मा उपदेशों के द्वारा नयसार को भावमार्ग-मोक्षमार्ग बता रहे थे। आत्मा योग्य थी अतएव उपदेश के प्रभाव से उसके मोह के आवरण दूर हट गये। अमृत-वचनों के फलस्वरूप उसकी आत्मा में केवलज्ञान के अंश के समान सम्यग्दर्शन का दिव्य प्रकाश उत्पन्न हुआ और इसी प्रकाश के प्रभाव से २७ वे भव में भगवान महावीर बनने का पुण्य एकत्रित होना प्रारम्भ हो गया।
नयसार मरकर दूसरे भव में देवलोक में उत्पन्न हुआ। (उपर्युक्त जो वर्णन किया गया है, उसे चित्र की प्रथम पंक्ति में चित्र द्वारा दर्शाया गया है।)
तृतीय भव : देवलोक का आयुष्य पूर्ण होने पर देवत्व को प्राप्त नयसार के जीवन इस काल के प्रथम तीर्थंकर ऋषभदेव'-आदिनाथ प्रभु के प्रथम पुत्र भरत चक्रवर्ती जैसे कि यहाँ मरीचिरूप से जन्म लेने पर भी सम्यग्दर्शन का जो बीज बो दिया गया था, उसके प्रताप से संसार की भौतिक सुख-साम्रगी उसे संसार के बन्धन में जकड़ने में समर्थ न हो सकी। तीर्थकर हुए अषभदेव प्रभु के उत्तम उपदेश सुनकर वैराग्य प्राप्त होने पर मरीचि ने भागवती दीक्षा ग्रहण कर उनका शिष्यत्व स्वीकार किया, उनको साधु जीवन की ग्रहण और आसेवन की शिक्षा देने के लिये स्थविर साधु को सौंपा गया। (देखो चित्र विभाग-२)
एक समय विहार करते हुए, नंगे पैरों से चलते हए मनि मरीचि ग्रीष्म की तीव्र गरमी और तृषा का परिषह सहन न कर सके। पसीना पसीना होने से अत्यधिक परेशान हो गये। चारित्र मोहनीय नामक कर्म ने छलांग मारी। 'मुझसे अतिशय दुष्कर संयम का भार अब थाहासा भी सहन हो सके वैसा नहीं है। अब मुझे क्या करना चाहिए?' इस प्रकार पतनोन्मुखी विचारों के भीतर उलझ गये। एक समय काया की माया को त्यागकर मुनि होनेवाला शूरवीर आत्मा आज कायरता की शरण में जा बैठा। 'मन टूटा उसका सब कुछ टूटा' इस उक्ति के अनुसार मन निर्मल विचारों के पूर्ण वशीभूत हो गया, और मुनि मरीचि पुनः काया की माया में लिपट गये। घर वापिस जाने का तो मन नहीं था, परन्तु आचार से पतित होकर शुद्ध साधु के वेशमे भी कैसे रहा जाय? इसलिए तीन मनोमन्थन के अन्त में निर्णय किया कि 'कुछ साधु के जैसा दिखाई दूं वैसी वेशभूषा धारण करूँ और शरीर को कष्ट न हो तथा मन की अभिलाषा भी पूर्ण हो सके, वैसे ही नियमों को ग्रहण करूँ।' इस प्रकार वह गेरूए वस्त्र धारण करनेवाला त्रिदण्डी संन्यासी बना। नियमों के अन्तर्गत छाता रखना, जूते पहनना, सचित्तजल का उपयोग करना, परिग्रह रखना, लोच न करना इत्यादि स्वीकार किया। (देखो चित्र विभाग-३)
मरीचि ग्यारह अंगरुप आगमशास्त्रों के ज्ञाता थे। इसलिये मरीचि जो कि आचार से पतित हुए थे परन्तु अभी तक उस सम्यक् प्रकाश का प्रभाव आत्मा में विद्यमान था, इसलिये श्रद्धा से पतित नहीं हुए थे, अतः उपदेश तो सभी को सत्यमार्ग का ही- शुद्ध श्रमण धर्म का ही देते थे और जिस-जिसको प्रतिबोध होता, उन सबसे कहते कि 'सत्य धर्ममार्ग भगवान श्रीऋषभदेव के पास है, अतः वहाँ जाकर दीक्षा ग्रहण करें। सभी वहाँ जाते और श्रमण मार्ग को स्वीकार करते। यह बात तो यहीं तक रही।
एक समय ऐसा हुआ कि सर्वज्ञ भगवान श्रीऋषभदेव को भरत चक्रवर्ती ने प्रश्न किया कि 'भगवान ! आपके संघ में कोई भावि तीर्थंकर का जीव है क्या उस समय भगवान ने कहा कि "तेरा ही पुत्र मरीचि जो हमारे संघ में आचार से शिथिल हुआ परिव्राजक के वेष में रहता है, वही इस चौबीसी में (वर्धमान-महावीर नामका) अन्तिम तीर्थंकर होगा, इतना ही नहीं अपितु त्रिपृष्ठ नाम के प्रथम वासुदेव और महाविदेह की मूकानगरी में तुम्हारे जैसे ही प्रियमित्र नामके चक्रवर्ती भी होगा। मेरा पुत्र तीन-तीन विशिष्ट पदविओं को प्राप्त करेगा, यह जानकर किस
पिता को आनन्द न होगा? चक्रवर्ती भरत तो प्रभु को बन्दना कर के शीघ्र मरीचि के पास पहुँचे, वहाँ जाकर मरीचि को स्पष्ट कहा कि मैं तुम्हारे त्रिदण्डी वेश को नमस्कार नहीं करता हूँ परन्तु तुम चौबीसवे तीर्थकर होनेवाले हो यह जानकर तुम्हें नमस्कार करता हूँ। और यह कहा कि प्रथम वासुदेव और महाविदेह में प्रियमित्र चक्रवर्ती भी तुम होंगे। यह सुनकर मरीचि को सहसा कुलाभिमान जाग्रत हुआ। सिर पर छाता, पैरों में खड़ाऊ, और गेरुआ वस्त्र धारण करनेवाले ऐसे मरीचि बार-बार अहकार के अहमाव के साथ खुश होने लगे, परन्तु इतने से ही उनका आनन्द सीमित न हुआ अतएव बहुत हर्षित होकर नाचने-कूदने लगे और कहने लगे कि 'अहा ! मरा कुल कसा उत्तम ! अरे! इस युग में प्रथम तीर्थकर वह मेरे दादाजी, प्रथम चक्रवर्ती वह मेरे पिता और पहला ही वासुदेव मैं ! मरीचि के त्रिकरण योग अभिमान के शिखर पर पहुँच गये और उसी समय उन्होंने नीच गोत्र में जन्म लेने का विपरीत निम्नकोटि का नीच गोत्रकर्म बाँध लिया। शास्त्रकार कहते है- "प्राप्त सम्पत्ति, विद्या अथवा शक्ति का कभी अभिमान नहीं करना चाहिये, परंतु फलयुक्त झुके हुए वृक्ष के समान अधिक से अधिक विनम होना चाहिये, अन्यथा भवान्तर में वर्तमान में प्राप्त हुई स्थिति से विपरीत स्थिति को प्राप्त करोंगे।"
यहाँ चित्र के तृतीय विभाग में मरीचि को नाचते हुए दिखाया गया है। कुलाभिमान किसका किया और उसका फल क्या मिला? उसका स्पष्टीकरण ऊपर की ओर गोलाकाररूप में दिखाये गये चार छोटे चित्रों द्वारा किया गया है।
तृतीय भाग में बीच में देवलोकसूचक विमान और नीचे नरकसूचक राक्षसीमुख दिखाया गया है और विमान के दोनों तरफ पत्राकृति में पन्द्रह भवों तक एकान्तर हुए बाहूमण त्रिदण्डी के भवो को सख्यांक देकर बताया गया है। देव के भवों के लिये बार-बार विमानों को न बताते हुए बीच में देवसहित एक ही विमान दिखाकर उसके नीचे जो भब देवलोक का प्राप्त किया उसके अक और नरक के प्रतीक नीचे दो भव के अंक दिये गये है। नीच गोत्र कर्मबन्ध के कारण भावि भगवान की आत्मा को जब जब मनुष्य भव प्राप्त हुआ तब तब याचकप्रधान वृत्ति के कारण जिसकी गणना अच्छे कुलों में नहीं होती थी ऐसे कुछ जो बाह्मण कुल थे उनमें उत्पन्न होती रही। और वहाँ त्रिदण्डी - संन्यास ग्रहण करने पड़े। एकत्रित किये अशुभ गोत्र कर्म को असंख्य काल तक भोगने पर भी शेष रह गया जो कर्म (क्षत्रिय कुल में तीर्थंकरों का उत्पन्न होना अनिवार्य होने पर भी) अन्तिम वर्धमान-महावीर के भव में भी उदित हुआ और भगवान को देवानन्दा बाह्मणी की कुक्षि में उत्पन्न होकर वहाँ ८२ दिन तक रहना पड़ा। उसके बाद इन्दने देव द्वारा गर्भापहरण कराकर शुभ माने जानेवाले क्षत्रियकुल में जन्म हो, उसके लिये भगवान को त्रिशला क्षत्राणी की कुक्षि में स्थापित किया। (देखो-चित्र सं. ५) कभी अन्धकार तो कभी प्रकाश, मानव जीवन में आँख मिचौनीका सा कैसा खेल खेलता है, इसकी प्रेरक-विचारधारा मरीचि के भव से मिलती है। कुसंस्कारों का प्रवाह कितने दीर्घकाल तक बहता रहता है, यह जानकर वैसे कुसंस्कारो से सौ कोस दूर रहना चाहिए, यही इस प्रसंग की शिक्षा
इसके बाद ऐसा हुआ कि मरीचि बीमार हुए। असंयमी और मिथ्यावेषी संन्यासी की सेवा सच्चे संयमी साघु द्वारा कैसे हो सकती है? इसलिये अपने द्वारा प्रतिबोधित अनेक मुनियों में से भी जब किसी ने सेवा-चाकरी नहीं की तब उन्हें शिष्य की अपेक्षा हुई। मन ही मन निर्णय किया कि मैं स्वस्थ होउँगा तब शिष्य बनाऊँगा। वे ठीक हुए और शुद्ध धर्म का उपदेश देना प्रारम्भ कर दिया। ऐसी अवस्था में उनके पास राजकूमार कपिल आया और मरीचि ने उसे श्रमणधर्म की दीक्षा ग्रहण करने के लिये प्रेरित किया। तब उसने सामने प्रश्न किया कि 'आप दूसरे को कहते है, तो स्वंय सच्चे श्रमणधर्म का पालन क्यों नहीं करते?' मरीचि ने उत्तर दिया कि 'उस धर्म का पालन करने में मैं असमर्थ हूँ।' इस पर कपिल ने पुनः प्रश्न किया कि यह तो बताइये कि 'आप इस समय जिस धर्म का अनुसरण कर रहे है, क्या उसमें धर्म नहीं है?' मरीचि को लगा कि यह भी मेरे जैसा ही जड़ मिला है। मरीचि संकोच में पड़ गये। शिष्य की लालसा होने से यह भी शंका थी कि मैं सत्य उत्तर हूँ और यह दीक्षा न ले तो? अगर प्रभाव कम होता हो तो ऐसा भी क्यों कहा जाय? दर्शन मोह और मिथ्यात्व मोह कर्म के उदय से सहसा श्रद्धा से पतित हुए, यहाँ पर सत्य श्रद्धा की ज्योति बुझ गई। मरीचि ने प्रत्युत्तर देते हुए कहा कि -“कविला इत्थं 5 पि, इहयं 5 पि" कपिल, वहाँ (प्रभु के पास) भी धर्म है और यहाँ भी धर्म है। अन्त में कपिल को शिष्य बनाया। स्वयं के मार्ग में सत्य धर्म न होने पर भी असत्य भाषण किया, इसके द्वारा दीर्घ ससार-चक्र भ्रमण का नवीन कर्म बाँध लिया। (देखो भाग-३) मरीचि किये हुए पाप का प्रायश्चित्त किये बिना मरकर पाँचवे देवलोक में उत्पन्न हुए। भय सोलहवाँः पन्द्रहवे देवभव से चयकर-मरकर महावीर की आत्माने राजगृह नगर के विश्वनन्दी राजा के भाई विशाखाभूति के पुत्ररूप में जन्म लिया। उसका विश्वभूति नाम रखा गया। विश्वनन्दी राजा थे और विशाखानन्दी युवराज पुत्र थे। अन्तिम सोलहवे भव में भिक्षावृत्ति प्रधान ब्राह्मणकुल के संस्कारों का बल कुछ क्षीण होने पर भगवान के जीव ने क्षत्रिय जैसे उच्चकुल में जन्म लिया। विश्वभूति युवावस्था को प्राप्त होते है, तब वह अपनी रानियों के साथ राजगृह के प्रसिद्ध उद्यान में आमोद-प्रमोद करने जाते है। वहाँ प्रणयक्रीडा में मग्न हुए विश्वभूति को
३ ऋषभदेव मात्र जैनों द्वारा ही स्वीकृत भगवान है वैसा नहीं है। वे अजैनों के भी देव थे।
उनके २४ अवतारों में 'ऋषभावतार' के रूप से अषभ को स्थान मिला है। 'भागवत पुराण' में उनका विस्तृत जीवन प्रत्येक वर्ष लाखों अजैनों-हिन्दुवर्ग द्वारा सुना जाता है, और भागवतकार ने तो इस अवतार को सर्वोत्तम अवतार बताकर उसकी महती प्रशंसा की है। इसके अतिरिक्त वेद तथा अन्य पुराणादि ग्रन्थों के अन्तर्गत अषभ व वृषभ नाम के अनेक उल्लेख मिलते है।
७०
in Education Intemational

Page #145

दासियों ने देखा। उनसे यह सहन न हुआ। दासियों ने महारानी के पास आकर कहा- "आपके होने पर नयसार का जीव बाईसवे भय में मनुष्यरूप से उत्पन्न हुआ। वहाँ तपश्चर्या आदि करके. युवराज पदाधिकारी पुत्र विवाखानन्दी के लिये क्या कुछ आमोद-प्रमोद के साधन है? मौज-मजा उसके फलस्वरूप चक्रवर्तीपद और संयम दोनों की प्राप्ति होने के पुण्यादि कर्म बाईसवे भव में
और स्त्रियों के साथ रंगरेलियाँ तो उद्यान में विश्वभूति निरन्तर करता रहता है, जब कि सच्चा एकत्रित कर लिये थे, जिससे वह अनामी मनुष्य मृत्यु को प्राप्तकर तेईसवे भव में महाविदेह की हक तो आपको है।" इस कथन ने रानी के हृदय में इर्ष्याग्नि प्रज्वलित की। रानी राजा से रूठ मूकानगरी में चक्रवर्तीरूप से जन्म लिया। 'प्रियमित्र' ऐसा नाम रखा। चक्रवर्ती की रिद्धिसिद्धि गई। राजा के द्वारा बहुत समझाने पर भी न मानी, राजा अपनी कुलमर्यादा को तोड़ना नहीं भोगने के बाद संसार के ऊपर निवेदै जागृत होने पर पोट्टिलाचार्य के पास चारित्र ग्रहण किया। चाहता था। क्या करना चाहिए? इस उलझन में पड़ गये। अमात्य के साथ विमर्श करते हुए इस अन्त में कालपर्म-मृत्यु पाकर चौबीसवें भव में महाशुक्र कल्प में देवरूप से उत्पन्न हुए। आखिर उलझन का हल निकालने के लिये एक मूठा प्रपंच खड़ा किया। इसके परिणाम स्वरूप पड़ोसी बाईसर्वे भव में विराधक भाव का उपशम और आराधक भाव का जो उदय हुआ, वह उत्तरोत्तर राजा को हराने की खातिर पिता की आज्ञा लेकर पितृभक्त विश्वभूति को उद्यान क्रीडा समाप्त बढ़ता ही रहा। देवलोक का आयुष्य पूर्ण करके पच्चीसवें भव में भरतक्षेत्र में छत्रा नगरी में कर सैन्य के साथ लड़ाई में जाना पड़ा। दूसरी ओर जैसे ही उद्यान खाली हुआ कि तुरन्त ही क्षत्राणी रानी भदा की गोद में अवतार धारण किया- 'नन्दनकुमार' ऐसा नाम रखा गया। २४ विशाखानन्दी अपने अन्तःपुर के साथ आमोद-प्रमोद करने के लिये अन्दर प्रविष्ट हुआ, उधर लाख वर्ष का आयुष्य गृहस्थाश्रम में बिताकर एक लाख वर्ष का आयुष्य शेष रह गया, तब जाके वहाँ देखा तो युद्ध की बात गलत निकली। इसलिये विश्वभूति वापस लौटा और फिर उन्होंने पोट्टिलाचार्य नामके मुनि भगवन्त के पास दीक्षा ली। अब वे नन्दन राजर्षि हुए। दीक्षा उद्यान में प्रवेश करना चाहा। वहाँ द्वारपाल ने रोक कर कहा कि उद्यान में तो विशाखानन्दी दिवस से ही उन्होंने मासक्षमण के पारणे, फिर मासक्षमण, इस प्रकार जीवनपर्यंत तप किया। अपनी रानियों के साथ क्रीडा करने आये है। विश्वभूति चतुर था। शीघ्र ही वह समझ गया कि उनके जीवन में तीन गुणों का त्रिवेणी संगम होने पर वे महाज्ञानी, महासंयमी और महातपस्वी विशाखानदी को उद्यान में आना था, इसलिये बड़े लोगों ने यह मिथ्या प्रपंच खड़ा किया है। हुए। इन गुणों के प्रभाव से हृदय की भावना विशाल होती गयी। 'सवि जीव करूं शासन रसी' क्रोध के आवेश में पास में खड़े कैथ के वृक्ष पर जोर से मुष्टिप्रहार करके उसे ऐसा झकझोर अर्थात् सब को मुक्तिमार्ग का पथिक बनाने की उदात्त, व्यापक और महान भावना प्रगट हुई। दिया कि कैथ के गिरे हुए फलों से पृथ्वी बैंक गयी। उसने द्वारपाल से कहा कि यदि मुझ में चाहे जैसे आत्म बलिदान करने पर मुझे विश्व के प्राणी मात्र के कल्याण के लिये अमोघ शक्ति पितृभक्ति और कुलमर्यादा बनाये रखने का गुण न होता तो तुम सब के मस्तक कैब की तरह प्राप्त हो, तो कैसी भी उत्कृष्ट, कठिनतम महान् आराधना करने के लिये तैयार हूँ। इस प्रकार नीचे गिरा देता ! मै बड़ों के प्रति कितनी श्रद्धा और निःस्वार्थ भक्तिभावना रखता हूँ फिर भी वे की लोकोत्तर दया-भावना प्रज्वलित हुई। उसके साथ वह भावना सफल हो उसके लिये बाय लोग मेरे साथ इस प्रकार छलकपट करते है? इस प्रकार का अपना अपमान होने से उसे अत्यन्त ___ आभ्यन्तर दोनों रूप से तपस्वरूप 'विंशति स्थानक' नामक तप की आराधना करके तीर्थकर चोट लगी। उसने मन ही मन विचार किया कि सचमुच यह संसार स्वार्थी और छलकपट से भरा नामकर्म (ईश्वरपद प्राप्तिरूप कम) का उपार्जन किया। अपना आयुष्य पूर्ण होने के अवसर पर हुआ है। अन्त में बैरागी होकर संसार को तिलांजलि देकर आचार्य श्री आर्यसम्भूति स्थविर के विश्व के जीवों के साथ अत्यन्त सुन्दर ढंग से क्षमापना करके छब्बीसवें भव में देवलोक में पास दीक्षा ग्रहण की। विश्वभूति मुनि विविध तप की साधना में बढ़ते हुए मासक्षमण-एक एक उत्पन्न हुए।
[तृतीय चित्र का परिचय पूर्ण हुआ] महीने के उपवास करने तक पहुँच गये। - बादमें बिहार करते हुए मधुरा पहुँचे। एक समय वे मधुरा नगरी में ही भिक्षाटन के लिये चित्र-४: यों तो बीसस्थानक के बीस खाने विविध प्रकारसे चित्रित कर सकते है पर यहाँ मुझे निकले। उस समय विशाखानन्दी भी विवाह करने के लिये मथुरा आये हुए थे। वहाँ वे राजमार्ग
जो ठीक लगा उस आकारमें चित्रित करवाये गये है। बीसस्थानक में प्रथम अरिहत पद का के समीप उत्तरे थे। विशाखानन्दी के आदमियों ने घोर तप से अत्यन्त कृश हुए विश्वभूति को स्थान सर्वोपरि होनेसे सबसे ऊपर अष्टमहाप्रातिहार्योसे युक्त दिखाया है। अरिहत और दूर से ही पहचान लिया। बाद में विशास्त्रानन्दी ने भी पहचान लिया। विश्वभूति मुनि को देखते
परमात्मा एक ही अर्थ के बोधक है। अरिहंत है तो अन्य स्थान-साधनों का मूल्य है, अरिहंत ही उसे क्रोध आया। ऐसी स्थिति में विश्वभूति अचानक एक गौ की टक्कर लगने से जमीन पर
नहीं तो कुछ भी नहीं। एक के पीछे उन्नीस है। जैनशासन के केन्द्र में अरिहत है और गिर गये और पात्र फूट गये। (देखो चित्र विभाग-४) यह देखकर विशाखानन्दी आदि से न रहा तीर्थकर अरिहंत बनने के लिए ही इस बीसस्थानक की आराधना है। गया। सब ने हँसी करते हुए कहा कैथ के फल को गिराते समय का तुम्हारा वह बल कहाँ कमान आकार के छ: भाग करके उनमें बीस खाने बनाये है। इस चित्रमे पुरुषाकृतियोका गया? यह वचन सुनते ही विश्वभूति मुनि की विशाखानन्दी पर द्रष्टि गई। द्रष्टि गिरते ही बहुत्व होने के कारण ज्यादा बोझिल महसूस न हो तदर्थ दोनों ओर फूलबेलोका कलात्मक विश्वभूति मुनि अपने क्षमा धर्म से च्युत हुए, क्रोध की आग में लिपट गये, उसमें से मान की चित्रण किया जाय, इस दृष्टिकोण को ध्यान रखते हुए कमाने इस ढंगसे बनायी है कि स्थिति प्रकट हुई। अपने बल का प्रदर्शन करने के लिये उस करुणापात्र गाय के सीग पकड़कर दोनों ओर घोड़ी घोड़ी जगह खाली रहे। इसी प्रकार ऊपर के भागमे दोनों ओर देवियाँ और आकाश में उछालने का पाप किया। और उन्होंने वहीं मनोमन साधना का बदला माँगते हुए मन बादल आदि निदर्शित किये गये है। चारों ओर का यह कलात्मक सुन्दर चित्रण संपूर्ण चित्रको में विचारा कि- 'मेरे तप-संयम का जो कुछ भी फल हो तो भवान्तर में मुझे ऐसा कुछ बल भव्य बना रहा है। प्राप्त हो कि विशाखानन्दी को मै मार सकू।' यह मलिनधारा विश्वभूति के मन से एक करोड वर्ष
बीसस्थानक के बीस पदोंमें कोई कोई पद लगभग समान विषयवाले है। फिर कितनेक जीवित रहने तक न निकली और न तो उसका पश्चाताप हुआ! फिर आलोचना अथवा
पदोंकी तो योग्य आकृतियाँ बनाना भी सहज नहीं है तथापि परिश्रमपूर्वक यहाँ विशिष्ट प्रायश्चित्त करने की तो बात ही कहाँ रही? अन्त में वह मृत्यु प्राप्तकर सत्रहवे भव में महाशुक्र
आकृतियोका चित्रण किया गया है। १०० वर्ष पूर्व के चित्रोंमे बीशस्थानक की आकृतियाँ देवलोक में उत्पन्न हुए और वहाँ से अठारहवे पब में त्रिपृष्ठ वासुदेव के रूप में जन्म लिया।
अलग अलग प्रकारसे, विचित्र रूपसे चित्रित उपलब्ध होती है। वर्तमानमें तो बुद्धिमान व्यक्ति योग्य वय में अपने बल से वहाँ रहते प्रतिवासुदेव अश्वग्रीव को हराकर तीन खण्डों का राज्य
अपनी बुद्धि-कल्पनानुसार अलग अलग ढंगसे चित्रित कराते है। अपने अधीन कर लिया। त्रिपृष्ठ'शौकीन और इन्द्रिय विषयों में लोलुप थे। एक दिन ऐसा हुआ
जैनसंघ में चतुर्विध संघ बीसस्थानक की आराधना करता है। इस कारणसे इस चित्र के कि रात्रि के संगीत का कार्यक्रम चल रहा था। त्रिपृष्ठ ने अपने शय्यापालक से कहा कि 'संगीत
नीचे के वर्तुल में चतुर्विध संघका प्रतिनिधित्व करते हुए एक-एक व्यक्ति का तथा मुख्य का मधुरनाद सुनते हुए जो मुझे नींद आ जाय, तो तू इन संगीतकारों का संगीत बन्द कराकर
साधक का चित्रण किया गया है। इन्हें छुट्टी दे देना।' शय्यापालक ने हाँ कहा। होनहार कि त्रिपृष्ठ को तुरंत नींद आ गयी, परन्तु वह शय्यापालक मधुर संगीत सुनने में ऐसा तल्लीन हो गया कि राजाज्ञा को भूल गया और आजसे लगभग तीस वर्ष पूर्व बम्बई में बीसस्थानक की बीस आकृतियाँ नूतन कल्पनानुसार संगीत चलता रहा। कुछ समय बीतने पर वासुदेव अचानक जाग गये। उसने संगीत चलता हुआ
बनवायी थी। बाद में जरीके पुंठिये (छोड) में वे आकृतियाँ चित्रित करवाई। इस प्रकारका देखा। उसे हुआ कि मेरी आज्ञा होने पर भी उसने संगीत बन्द नहीं किया ! मेरी ही आज्ञा का पुंठिया प्रथम बार बना। बाद में तो उसके आधार पर अनेक अनुकृतियाँ बनीं। मेरे ही सामने स्पष्ट अनादर ! उसके कान संगीत सुनने में ऐसे तल्लीन हो गये कि मेरी आज्ञा
चित्र-५: आकाश में विमानद्वारा देवों का २६ वाँ भव बताया गया है। विमान के बीच में बैठा के भंग का भय तक न हुआ। बहुत गुस्सा हुआ। उसे क्या दंड देना चाहिए, इसका निर्णय कर
हुआ देव यही भगवान का जीव है। इस देवभव का आयुष्य पूर्ण होने पर २७ वे भव में छत लिया और प्रातःकाल उसे बुलाकर अपने सामने ही उसके कान में गरम-गरम सीसा डलवाया।
पर सो रही देवानन्दा ब्राह्मणी की कुक्षि में जन्म लेने के लिये नीचे उतर रहा है, उसे तेज के इससे शय्यापालक मृत्यु को प्राप्त हुआ। तीव्र विषय लोलुपता और उग्र कषायभाव के कारण
श्वेतबिन्दु द्वारा सूचित किया गया है। सम्यक्त्वगुण को छोड़कर बासुदेव मृत्यु को प्राप्त हुए. उन्नीसवे भव में सातवे नरक में पहुँच गये। वहाँ की भयंकर यातनाओं को भोगकर बीसवे भव में नयसार के जीव ने हिंसक और क्रूर माने जानेवाले सिंह रूप में (पशुरूप) जन्म ग्रहण किया। वहाँ से मरकर सिंह का जीव पक्कीसवें भव में नरक में उत्पन्न हुआ, वहाँ नरक का आयुष्य पूर्ण ५, नन्दनमुनि की क्षमापना के श्लोक कण्ठस्थ करने योग्य है। ये हृदयस्पर्शी-हृदय को
आन्दोलित करनेवाले भावों से युक्त है। इस क्षमापना का अधिकार त्रिषष्टि शलाका. के ४. विपृष्ठ ११ वे तीर्थकर श्रेयांसनाथ के समय में हुए है।
दशमपर्व में है।
७१

Page #146

सिर्फ स्वप्न बतानेकी अपेक्षा स्वप्नदृष्टा माता का भी चित्रण साथमै हो तो चित्रमे पूर्णता झलकेगी, इस उद्देश्यसे चौदह स्वप्नोंकी प्रधानता रखते हुए नीचे त्रिशला माता का अति आकर्षक, नयन मनोहर, मेरे मनपसंद लाक्षणिक रेखाचित्र चित्रित कराया है। किसी भी तीर्थकर के जीवनचरित्रमें इस चित्रका उपयोग कोई करना चाहे तो हो सकता
___यह तो शाश्वत सत्य है कि मनुष्य-मात्र को जन्म देनेका अधिकार मात्र स्त्रियोंको ही है। इस कारण इन चौदह महास्वप्नोंको देखनेका अधिकार भी मात्र स्त्रियोंको ही है। स्त्रियों पर ही तीर्थकर आत्माको जन्म देने की महायशस्वी जिम्मेदारी होती है। समग्र स्वीसंसार के लिए यह एक अत्यन्त गौरवास्पद और नोपपात्र घटना है।
इस चित्रको बनाने के अनेक कारणोंमें से एक कारण यह भी था कि संवत्सरीके दिन मूल कल्पसूत्र-बारसा वांचन के समय स्वप्नोंका वर्णन ठीक ठीक लम्बा चलता है। श्रोताओंमें जागृति बनी रहे तदर्थ उस समय बीच बीच में एकाद चित्र बताना बहुत जरूरी था। जो चित्रसंपुटकी प्रथमावृत्तिमें प्रकाशित नहीं हो सका था।
चित्र-१०: कदली ग्रहों के बीच आराममण्डप में त्रिशला को सोयी हई दिखायी है. बगल में
नवजात भगवान है और देवलोक से जन्मोत्सव मनाने के लिये आयी हुई, वर्तुलाकार घूमती हुई
और आनन्दमंगल के साथ रास करती तथा भगवान के गुण गाती ५६ दिक्कुमारिका देवियाँ है। अन्य कदलीगृहों में भगवान की विविध भक्ति करती हुई देवियों को दिखाया गया
चित्र-६ : चित्र को दो भागों में विभक्त किया गया है। ऊपर के विभाग में विमान स्थित
सौधर्मेन्द्र स्वयं बाई ओर खडे हुए हरिणगमेषी देव जिसका हरिण जैसा मुख बताया है और हाथ जोड़कर खड़े है, उसे गर्भापहरण के लिये आदेश दे रहे है। नीचे के माग में बामणी देवानन्दा स्वयं को आये हुए १४ स्वप्नं बाह्मणपति ऋषभदत्त के समक्ष कहती हुई एवं
ऋषभदत्त को उसका फल समझाते हुए दिखाया गया है। चित्र-७: चित्र को तीन विभाग में विभक्त करके चित्रकार ने तीन घटनाओं का दर्शन कराया
है। ऊपर के भाग में शयनगृह में गर्भापहरण होने के बाद शोकग्रस्त देवानन्दा का, बीच में भगवान को त्रिशला की कुक्षि में स्थापित करने के लिये आकाशद्वारा क्षत्रियकुण्ड में जा रहे हरिणैगमेषी का, और नीचे सेवा करती दासिओं के साथ तन्द्राग्रस्त त्रिशला का शयनगृह दिखाया है। चित्र-८: पलंग पर सोई हुई महापुण्यवती तन्द्राग्रस्त क्षत्राणी रानी त्रिशला' की कक्षि में
कुशलतापूर्वक देव ने गर्भ स्थापन किया। फिर तुरन्त ही गर्भ के प्रभाव से आये हुए चौदह महास्वप्नों को पूर्ण चन्द्रवदना माता त्रिशला तन्द्रावस्था में देख रही है, यह बताया गया है। चित्र-९: हृदय और नयन दोनों तृप्तिरस से परितृप्त बन जायँ, ऐसा यह सन्दर भव्य चित्र है।
ब्लू बेकग्राउण्ड बहुत आकर्षक बना है। और वही इस चित्रमें प्राण फुक रहा है-चिवको चित्ताकर्षक बना रहा है। इसमें दो बातों पर विशेष रूपसे पाठकोका ध्यान आकृष्ट कर रहा हूँ।
स्वप्न रात्रिमें आते है अतः बेक ग्राउण्ड काले रंगसे चित्रित किया जा सकता था, परन्तु धार्मिक परिवेश में काला रंग वळ समझे जानेसे नीले रंगका उपयोग किया है। इस रंगसे चित्र ज्यादा प्रभावशाली लग रहा है। चौदह स्वप्नों से तीन स्वप्न प्रसिद्ध पंचेन्दिय जानवरों के है। हाथी, सिंह और वृषभ। ये भारतीय-धार्मिक संस्कृति व कला क्षेत्रके मान्य व प्रसिद्ध प्रतीक है। २४ तीर्थकरों के लांछनोंमें भी इन तीनोंको स्थान है। तीर्थकर की प्रतिमा के परिकर में सिंह और हाथी को अविचल स्थान मिला है। यहाँ चित्रमें बहुत सोच समझकर तीनों प्रतीकोको एक साथ केन्द्रमें चित्रित कराये है। सामान्य रूपसे हाथीके बाद लक्ष्मी चित्रित की है। परन्तु क्रमानुसार बतानेके लिए तो लक्ष्मीके स्थान पर वृषभ और माला के स्थान पर सिंह होना चाहिए। इस क्रमसे स्वप्न न बताकर क्रमभंग करके चित्रित कराने के पीछे एक प्रबल कारण बना था।
पेपर कटिंग कला के श्रेष्ठ कलाकार भैयाजी मेरे चित्रसंपुटके आधार पर पाटण शहरमें चौदह स्वप्न का चित्र पेपर कटिंग में बना रहे थे तब उनके पास उस चित्रको देखनेके लिए कई आचार्य और साधु आये। जब उन्होंने प्रथम स्वप्नमें सिंहका चित्रण देखा तो उन्होंने कहा-इसमें यशोविजयजी महाराज की भूल मालूम होती है क्योंकि प्रथम स्वप्न तो हाबीका है अतः वही चित्रित होना चाहिए। सिंह तो तीसरे स्वप्नमें आता है। यह सारा वार्तालाप विस्तारसे भैयाजीने मुझे लिखा। मुझे बड़ा आश्चर्य हुआ। मैने समाधान करते हुए लिखा कि हमारे आचार्य म.. मुनि भगवत प्रतिवर्ष पर्युषणमे कल्पसूत्रका बांचन करते है। इस सूत्रमे स्पष्ट उल्लेख है कि मध्य के २२ तीर्थंकरोंकी माता प्रथम स्वप्नमें हाथी, आदिनाथ की माता प्रथम स्वप्नमें वृषभ और अंतिम तीर्थंकर महावीरकी माता प्रथम स्वप्नमें सिंह देखती है। मैने भैयाजी को इस उल्लेख का सूत्रपाठ भी भेज दिया और लिखा कि अब यदि कोई शंका करे तो यह पाठ बता देना। ___ क्योंकि कल्पसूत्र वर्षमें एक ही बार पढ़ा जाता है, साथ ही समयकी अल्पता के कारण वांचन मे शीघता होती है, फिर प्रतिदिन जो स्नात्र पूजा पढ़ाई जाती है, उसकी ये पक्तियाँ-"पहले गजवर दीठो, बीजे वृषभ पइट्ठो, तीजे केसरी-सिंह" बहुत प्रसिद्ध है। बहुतसे लोगोंको यह पूजा कंठस्थ भी है। इस कारण सभी को यही ध्यान रहता है कि प्रथम स्वप्न हाथीका ही होता है। २२ तीर्थंकरोंकी माता प्रथम हाथी देखती है, इस कारण बहुमत होनेसे स्नात्र आदिमें प्रथम हाथी को स्थान दिया है।
चौदह स्वप्नोंमें जानवरोंके स्वप्न तीन होनेसे यह वैकल्पिक व्यवस्था संभव हो सकी है।
हमने भी चित्रमें बहुत-न्यायको मान्य करके केन्द्र में स्वतन्त्र हाथी बताया है, उसके ऊपर वृषभ और सिंह चित्रित कराये है। आशा है अब कोई प्रम में नहीं रहेगा।
चित्र-११: प्रथम देवलोक का सौधर्मेन्द्र स्वयं ही तारक भगवान की पवित्र भक्ति का संपूर्ण
लाभ एक मात्र मुझे ही मिले ऐसी उत्कट इच्छा से दैविक शक्ति के द्वारा अपने ही पाँच रूप बनाते है। एक रूप द्वारा करकमलों में नवजात भगवान को धारण करते है, दूसरे दो रूप से दोनों तरफ होकर चामर डुलाते हैं। चौथे रूप से छत्र धारण करते है और पाँचवे रूप से इन्द्रके शक्तिशस्त्र बज्र को उछालते है।
चित्र में इन्द्र को आकाशमार्ग से मेरुपर्वत की ओर जाते हुए दिखाया गया है। चित्र-१२: मेरू पर्वत की अभिषेक-शिला के ऊपर बैठे हुए सौधर्मेन्द्र की गोद में भगवान है
और देव बाल-भगवान का अभिषेक कर रहे है। अन्य देवगण अभिषेक के कलश तथा पूजादिक सामग्री लेकर खड़े है और शेष देववृन्द को आकाश में भगवान का भक्तिभाव से गुण
संकीर्तन करते हुए बताया गया है। चित्र-१३: आध्यात्मिक विचार और भावनाप्रधान धार्मिक परिस्थितिमें माता, पिता और पुत्र-प्रेम
के चित्र बनानेकी प्रथा जैन परम्परामें नहीं है। माता-पिता अपने तीर्थकर जैसे महान् पुत्रको प्रेम कर रहे है, लाइ-प्यार, दुलार कर रहे है, वात्सत्य का रस बरसा रहे है, इस प्रकार के चित्र मंदिरोंमे अथवा हस्तलिखित प्रतियोंमें कहीं पर भी देखनेमे नहीं आये। इसलिए प्रस्तुत चित्रमें बहुत चिन्तनपूर्वक इस विषय को भव्य रूपसे उपस्थित किया है। कल्पसूत्रकी प्रतिमें अथवा श्रमणभगवान महावीरकी जीवनीमें कहीं पर भी ऐसे प्रसंगोंका चित्रण देखनेमें नहीं आया। इसी कारण इस नई दिशामें कदम बढाकर ऐसा चित्र प्रस्तुत कर नवीनताकी ओर प्रस्थान किया है। यहाँ प्रेम-वात्सल्य के कुछेक प्रसंग प्रस्तुत किये है। इस प्रकारके अनेक चित्र बनाये जा सकते है।
माता और पुत्रके चेहरोंकी कल्पनाएँ अनेक प्रकारसे हो सकती है। पसंद सबकी अलग-अलग होती है। फिर भी कभी कभी चित्रकार की इच्छाका आदर करना पड़ता है। यह
मनोरम चित्र अवश्यमेव जनताके चित्त में प्रमोद-प्रसन्नता भर देगा। चित्र-१४ से १६: ये चित्र स्पष्ट समझ में आ जाते है, अतएव विवेचन की जरूरत नहीं है।
६. घटना क्रम के अनुसार उपर का दृश्य नीचे होना चाहिये, लेकिन देवलोक आकाशस्थ होने
पर ऊपर बताना उचित समझकर उपर बताया है। ७. हरिणैगमेषी का नाम व्यवहार में 'हरिणगमेषी' प्रचलित हुआ, इसलिये लोगों ने उस देव
को हरिण के मुखवाला बना दिया। वास्तव में वह उस प्रकार के मुखवाला नहीं है, परन्तु
कभी ऐसे रूप की आवश्यकता हो तो दैविक शक्ति से अवश्य बना सकते है। ८. दिगम्बर परम्परा मीनयुगल और कलश को मिलाकर १६ स्वप्न मानती है। ९. त्रिशला की कुक्षि में स्थित पुत्रीरूप गर्भ को निकालकर देवानन्दा की कुक्षि में रख दिया
चित्र-१७: आज तक गृह संसारसे सम्बन्धित, सर्वसामान्य प्रसिद्ध जीवन प्रसगोंका प्रभु महावीरकी
चित्रकथाम अभाव रहा है। हजारों वर्षोंसे प्रभुसे संबंधित अनेक चित्र बने, पर इस प्रकारके चित्र बनानेका साहस आज तक किसीने नहीं किया। इस खटकनेवाली कमी की परिपूर्ति हेतु यहाँ गृह-संसारके पांच प्रसंग चित्रित किये है। यशोदा और वर्धमानकमारके विवाहका एक छोटा-सा मात्र प्रतीक चित्र बताया है। चित्रमें यशोदाने प्रथम वरमाला वर्षमानकुमारके कण्ठ में आरोपित की जो उनके गलेमें लटकती दिखाई दे रही है। पश्चात् वर्षमानकुमार अपनी भावी पत्नी यशोदा के कंठमें वरमाला पहना रहे है यह दिखाया गया है। दूसरे चित्रमे अपनी प्रिय पुत्री को भगवान प्रेम वात्सल्य कर रहे है। नीचेके तीसरे प्रसंगमें पति पत्नी दोनों सानंद वार्ता विनोद कर रहे है। और चौथा प्रसंगमें भगवान अपने क्षत्रिय मित्रोंके साथ वार्तालाप कर
भगवान वर्षमान-महावीरके विवाहके तथा अन्य ग्रह-संसारके कल पाच प्रसंगोंका दिग्दर्शन इस चित्र द्वारा कराया गया है। मध्यके वर्तुलाकारमें वर्धमान क्षत्रिय कुमार है ऐसा बोध
US Education International

Page #147

x
करानेके लिए धनुषबाण के साथ दिखाया है। हालाँकि भगवान महावीरके जीवनमें युद्ध का प्रसंग नहीं बना था लेकिन भगवान नेमिनाथ, पार्श्वनाथ, शान्तिनाथ आदिको छोटे-बड़े कई युद्ध करने पड़े थे। तीर्थकर चक्रवर्ती भी होते है तब छः खण्ड भूमिको जीतने के लिए हिंसाजन्य महायुद्ध भी उनको करने पड़ते है। तीर्थकरोकी अहिंसा वीरोकी है कायरोकी नहीं। तीर्थकर क्षत्रिय होते है, यह बोध कराने के लिए मात्र प्रतीक रूपमे यह चित्र बनाया गया है। इसी दृष्टिकोण से इसे समझे। __ यशोदा परमोच्चकोटिके पुरुष की पत्नी थी, वह बात अधेरेमे रहे, यह मुझे योग्य नहीं
लगा और इसी कारण दोनों पात्रों पर प्रकाश डाला गया है। चित्र-१८: सायंकाल का आदर्श प्रस्तुत करनेवाला यह चित्र है। इसमें राजा सिद्धार्थ का कुटुम्ब
दिखाया गया है। (विशेष के लिये देखें चित्र के सामने दिया गया चित्र परिचय) चित्र-१९: भातृविरह की व्यथा प्रस्तुत करनेवाला यह सुन्दर चित्र है। स्वयं भगवान ज्येष्ठ बन्धु
के पास खड़े होकर, दोनों हाथ जोड़कर विनयपूर्वक दीक्षा की अनुमति माँग रहे है। यह चित्र
आज की प्रजा को विनय धर्म की उत्कृष्ट शिक्षा प्रदान कर सके, ऐसा प्रेरक है। चित्र-२०: आचारांग आदि आगमों में भगवान महावीर का जीवन चरित्र संप्राप्त होता है। उसके
बाद तो समय-समय पर प्राकृत, संस्कृत अपभ्रंश भाषाओंमें अनेक विद्वानोंने लघु-विस्तृत चरित्र लिखे। इन सभी चरित्रोंमें थोड़े थोड़े मतमतांतर, विषमता और विषय निरुपणकी भिन्नता होती है। भगवान महावीरके जीवनचरित्रके विषयमें पिछले हजारेक वर्षमें एकरुपता का अभाव होना, यह आश्चर्यजनक सत्य है। कुछ बातें तो बेहद अलग मालूम होती है। लेकिन आचार्य-साधु सभी चरित्र न पढ़ पाये हो अथवा पन्ने पर भी स्मरण न रहा हो, जल्दीसे पढ़ा हो और ख्याल न रहा हो इस कारण जब कभी कोई लेखक इस प्रकारका प्रसंग लिख दे जो उनके ध्यानमें न हो तो वे तुरन्त नाना प्रकारसे प्रतिकूल आलोचना करने लग जाते है। "कैसा शास्त्र विरुद्ध लिखा है? उत्सूत्र प्ररुपणा की है। भगवान महावीरकी आशातना की है" आदि आदि बोलते, लिखते वे कटु शब्दावलीका उपयोग भी करने लग जाते है। परन्तु मेरी सभीसे नम्र प्रार्थना है कि सहसा कोई अभिप्राय व्यक्त न करें। अपना निर्णय देनेसे पूर्व लेखकसे स्पष्टीकरण कर ले अथवा स्वयं विविध ग्रन्थ देख ले. ताकि समाधान हो जाय।
सामान्य रुपसे अपने यहाँ कल्पसूत्र और त्रिषष्ठीशलाका पुरुष चरित्र ये दोनों ज्यादा पढ़े जाते है। इन दोनोंमें जिस प्रसंग वर्णन न आया हो, ऐसा प्रसंग यदि पढ़नेमे आता है तो वाचक अधीर, विषम, आकुल-व्याकुल बन जाता है। यह एक निश्चित बात है कि भगवान महावीरके चरित्रमें एकरुपता नहीं रही। मुझे आश्चर्य तो इस बात का होता है कि भगवान महावीर के निर्वाण के बाद एक हजार वर्षमें लिखे गये चरित्रोंमें कुछ न कुछ पृथक्त्त्व नजर आता है। शोधक विद्वानोको भिन्नता के कारणों पर शोध व चिन्तन करना चाहिए।
यहाँ जिन प्रसंगों को बताया गया है, उनका आधार कल्पसूत्र-टीका तथा अन्य ग्रंथ है। तीर्थकर भी गृहस्थावस्थामें पूजा करते है, यह अधिकार कल्पसूत्र तथा अन्य चरित्र ग्रन्थोमे उपलब्ध होता है। इस कारण यहाँ पर यह प्रसंग चित्रित कराया है। उन्होंने दो वर्षों में क्या किया होगा? इस जिज्ञासा के समाधान स्वरुप प्रतीक रूपमें पूजा और ध्यान विषयक चित्र
प्रस्तुत किये है। चित्र-२१: चित्र स्पष्ट समझा जा सकता है। इसमें विशेष कथनीय कुछ नहीं है। चित्र-२२: दानशाला में दिये जानेवाले इच्छित दान देते हए भगवान, दान लेनेवाले सैकडों लोग
और भगवान की बगल में देवगण अपना कर्तव्य निभाने के लिये खड़े हुए दिखाई दे रहे है। भगवान तो जो जितना माँगता उतना ही आनेवाले को देते हैं, परन्तु बीच में से देवगण ही सामनेवाले के भाग्य में जितना होता है, उतना ही जाने देते है। बचा हुआ वे बीच में से
लेकर वापिस कोशपात्र में डाल देते है। चित्र-२३: तीनलोक के नाथ की दीक्षा की शिबिका-पालकी किराय के नौकरों को हटाकर के
महान् सुखी जैसे देवगण स्वयं उठा रहे है। भगवान जैसे तारक देव की भक्ति किराये की नहीं अपितु लज्जा-संकोच छोड़कर स्वयं ही करनी चाहिए ऐसी शिक्षा इस चित्र द्वारा दी जा रही
है। पालकी के अन्दर कुटुम्ब की प्रधान स्वी तथा छत्र-चामरादि द्वारा भगवान की भक्ति __करनेवाली अन्य युवतियाँ बैठी हुई दिखाई पड़ रही है। चित्र-२४: चित्र स्पष्ट है। भगवान अशोकवृक्ष के नीचे खड़े होकर जनता के समक्ष ही पंचमुष्टि
लोच कर रहे है। उन केशों को इन्द्र वस्त्र में ग्रहण करते है और उस समय इन्द्र के द्वारा
दिये गये बहुमूल्य देवदूष्य बस्ा को बाएँ कन्ये पर धारण करते है। चित्र-२५: इस चित्र में भगवान के शरीर उपर की सुगन्ध से आकर्षित काले रंग के भमर दिखाई दे रहे है। भगवान उसे उड़ाने की परवाह नहीं करते और डक को समता भावना से सहन करते है। और युवती स्त्रियाँ प्रेम की और युवक सुगन्ध की याचनाकर अनुकूल उपसर्ग
कर रहे है। -यहाँ से प्रारम्भ हुए उपसर्ग की अवस्था में भी ध्यानस्थित भगवान का मुखमण्डल देखो। अपूर्व शान्ति और धैर्य का कैसा अद्भुत दर्शन होता है। कैसे भी कष्टों में सब को क्षमा-सहिष्णुता किस प्रकार बनाये रखनी चाहिये? इस प्रकार की शिक्षा इसके बाद के
उपसर्गों के चित्र दे रहे हैं। चित्र-२६ : कल्पसूत्र-बारसा आदिमें जहाँ कहीं तीर्थंकर भगवान के चित्र देखनेको मिलते है, वे
प्रायः एक ही तरहके, एक ही शैली व पद्धति के होते है। ये चित्र मिश्र शैली (भारतीय-ईरानी) के है। अति लघु आकारमे अथवा थोड़ी-सी रेखाओं द्वारा विषय को प्रस्तुत कर देना, यह इस शैली की विशेषता है। इन चित्रोंमें कलात्मक दृष्टिकोण, प्रमाणभान अथवा वस्तुस्थितिके सम्यक निरुपणकी दृष्टि का नितान्त अभाव होता है। १४ वी सदीसे १८वी सदी तक के कल्पसूत्रोंके चित्रोंकी समीक्षा अर्थात् शैली, रंग, लम्बा नाक, दीर्घनत्र, छोटे पैर , छोटी शय्या तथा वस्त्र, अलंकार, वृक्ष बतानेकी पद्धति, प्राणी चित्र आदि चित्रित करनेकी एक विशेष रीति आदि के सम्बन्ध में बहुत कुछ लिखा जा सकता है, परंतु यह स्थान समीक्षा के लिए समुचित नहीं जान पड़ता।
भगवानको 'लोकोत्तर पुरुष'से संबोधित किया गया परन्तु लोकोत्तर किस अर्थ में, किस संदर्भ में, उस अर्थ की मर्यादा क्या? इस पर विशेष विचार या चिन्तन नहीं किया गया। तीर्थकरों का जीवन त्याग-वैराग्यप्रधान होनेसे तीर्थंकरोंके चित्रोंके लिए विषय सीमित ही रहे
और आगे जाकर लक्ष्मण रेखा खींच दी गई। तीर्थकर साधु, त्यागी वर्ग के परम्परा से मान्य विषयोंके ही चित्र बनते रहते है। ऐसी परम्परा हो जाने से हमारा मानस भी बद्ध और रुत हो गया। इसी कारणसे कल्पसूत्र आदि के चित्रोंमे भगवानका न तो वास्तविक जीवन उभर कर आ सका और न ही नवीनता आ सकी।
भारतीय कला (इन्डियन आर्ट) में लाइट-शेड को तो स्थान ही नहीं था। ऐसा होने पर भी चित्रसपुट की इस तीसरी आवृत्ति में थोडी वास्तविकता और नवीनता बतानेका प्रयास किया है। खैर ! अब इन बातों पर पूर्ण विराम करें और प्रस्तुत चित्र का विवेचन करें।
इस चित्र में भगवान जंगलमें विहार कर रहे है और बायीं ओर के किनारे कायोत्सर्ग मुद्रामे ध्यान कर रहे है, यह प्रदर्शित किया है। नीचे के दो चित्रोंमें से प्रथम चित्रमे पंचदिव्य बताये नहीं जा सके। दीक्षा होने के बाद भगवान आश्रम में पधार गये। संन्यासी भगवानको उपालंभ देते है तथापि चेहरे पर दिखाई देता मौन सहित समताभाव अद्भुत प्रेरणा दे रहा है। यह प्रसंग यहाँ चौथे चित्र में स्पष्ट किया गया है। चित्र-२७ : दरिद्र बाह्मण की प्रार्थना सुनकर स्वयं भगवान उसे आधा देवदूष्य प्रदान करते है।
तीर्थकर देव भी अपनी स्वीकृत वस्तुओं में से अनुकम्पावश दान देते है। यह एक ध्यान में रखने
योग्य महत्त्वपूर्ण घटना है। चित्र-२८ से ३०: चित्र स्पष्ट समझा जा सकता है। चित्र-३१: नौका के नीचे जल में सुदंष्ट्र देव दिखाया गया है, ऊपर के भाग में किनारे पर रक्षा
के लिये आते हुए देव दिखाई पड़ रहे है। चित्र-३२: अनेक प्रकार के कष्टों -उपसर्गों से घिरे रहने पर भी भगवान के मुखमण्डल पर के
अद्भुत उपशम-प्रशान्त भाव को देखिये। उसके द्वारा हम कहाँ है? कैसे है? इसका विचार होगा ऐसा नियम है कि क्रोध से वातावरण गरम और प्रज्वलित होता है और गरम-उष्ण तत्व का रंग रक्त माना गया है, इसलिये चित्रकारने चित्र को रक्तरंगप्रधान प्रस्तुत किया है। चित्र-३३: एक राजकुमारी की कैसी दशा" होती है, वह और पारसमणि जैसे भगवान का
मिलाप होते ही उसकी कैसी उन्नति होती है वह, और तीर्थकर जैसे लोकोत्तर व्यक्तियोद्वारा दिये जानेवाले दान की महिमा कैसी है, यह सभी कुछ चित्र द्वारा समझा जा सकता है। भगवान ने अपने शासन की जिस दिन स्थापना की (वैशाख शुक्ला-११) उसी दिन इसी चन्दना को देव समवसरण में ले आया था और भगवान ने अपने संघ की आद्य और प्रधान साध्वी के रूप से स्थापित की थी। वे 'आर्या चन्दना' के नाम से विख्यात हुई। इसी आर्या ने केवलज्ञान प्राप्त कर उसी भव में मुक्ति प्राप्त की थी। जैनधर्म में मुक्ति प्राप्त होने के बाद संसार में
कभी आना नहीं रहता। चित्र-३४: काष्ठशूल के कील निकालने की चित्रस्थ पद्धति गणचंद्र मुनिवर रचित 'महावीर
चरिय' और 'त्रिषष्टि श. चरित्र' पर आधारित है। दूसरी रीति की क्रिया का उल्लेख 'चउपन म. पू. चरियं' में मिलता है। देखिये इस पुस्तक के परिशिष्टों की पत्र संख्या १४, टिप्पण-३६।
१०. श्वेताम्बर और दिगम्बर ग्रन्थों में चन्दना की कथा भिन्न रूप से पाई जाती है। श्वेताम्बर
ग्रन्थो में भी परस्पर भिन्नता है। बेडी पैर और हाथ दोनों में डाली थी कि सिर्फ पैर में थी? इस विषय में भी मतभेद देखा जाता है।
७३

Page #148

किा-१५: यह एक ही चित्र मैने इरादा पूर्वक किनारीदार (बोर्डरवाला) बनवाया है। भगवान की
आत्मा केवलज्ञान की प्राप्ति से पूर्व प्यान, तप और चारित्र की कैसी पराकाष्ठा तक पहुँची है, उसकी सुन्दर कल्पना प्रस्तुत करती हुई जो जो उपमाएँ कल्पसूत्र के मूलपाठ में दी है (जिसे मैं सारे कल्पसूत्र का भगवान की महान् आत्मा का यथार्थ-हदयंगम परिचय करानेवाले हृदय के समान महत्त्व का भाग समझता हूँ) उन उपमाओं को इस किनारी के अन्तर्गत चित्रों द्वारा चित्रित किया गया है। चित्र की किनारी में अपनी बॉई ओर चित्रित प्रथम सूर्य, उसके बाद क्रमशः कछुआ इत्यादि १८ उपमा चित्रों को दिखाया गया है। उसका परिचय इस प्रकार है :(१) भगवान द्रव्य से शरीर की कान्ति से और भावना से ज्ञान के द्वारा सूर्य जैसे देदीप्यमान, (२) कछुओ के समान अपनी इन्द्रियों को गुप्त रखनेवाले, (३) पानी में जैसे शंख गीला नहीं होता वैसे ही भगवान रागादि दोषों से लिप्त न होनेवाले है, (४) एक सींगवाले भारतीय 'गेंडा'" की तरह भगवान कर्म-शत्रुओं के सामने अकेले ही लड़नेवाले. (५) चन्द्रमा के समान सौम्य-शान्त स्वभाववाले, (६)आकाश जिस प्रकार निरालम्ब है, उसी प्रकार भगवान किसी के भी आधार-सहाय की अपेक्षा रहित, (७) जल से लिप्त न होनेवाले कमल के जैसे कर्मलेप से अलिप्त, (८) पक्षियों के समान मुक्त-विहार करनेवाले,(९) वायु के समान अप्रतिबद्ध रूप से विहार करनेवाले, (१०) वृषभ के समान महावतादि का भार बहन करने में समर्थ, (११) हर्ष-विषाद के प्रसंगों में भी सम-स्थिर स्वभावयुक्त होने के कारण सागर के समान गम्भीर, (१२) परिषहादि रुप पशुओं से अजेय होने से सिंह के समान दुर्घर्ष, (१३)उपसर्गरूपी हवा के द्वारा चलायमान न होने से मेरु की तरह अचल, (१४) कर्मरूपी शत्रुओं के सामने वीर होने से गज के समान पराक्रमी,(१५) शुद्ध-सुवर्ण जिस प्रकार तेजस्वी होता है, उसी प्रकार भगवान कर्म-मल से रहित होने से सुशोभित,(१६) जिसका उदर और शरीर एक, मस्तक दो
और पाँव तीन होते है ऐसा भारण्ड नाम का पक्षी प्राचीन काल में इस देश में था, ऐसा उल्लेख मिलता है। आकाश में जाने के लिये उसका वाहनरूप में भी उपयोग होता था। दोनों शरीरों की बनावट ऐसी थी कि जुड़े हुए शरीरवाला होने पर भी मस्तक अलग अलग होता। इन दोनों को समान इच्छाये ही होती, परन्तु भिन्न-भिन्न फल खाने की इच्छा हो तब दोनों की मृत्यु उपस्थित हो जाती। ऐसा न हो, उसके लिये वे अप्रमत्त भाव से खूब जागृत रहते है। ऐसे भारण्ड पक्षी के समान साधना में भगवान अप्रमत्त भाव से रहनेवाले, (१७) शरदऋतु के निर्मल जल के समान कलुषित भावनाओं से अकलंकित होने से शुद्ध हृदयवाले और (१८) वसुन्धरा-पृथ्वी जिस प्रकार शीतोष्णादि समस्त भारों को समानभाव से सहन करती है उसी प्रकार भगवान पृथ्वी की तरह सभी कष्टों को समान-भाव से सहन करने वाले है।
भगवान इस प्रकार की श्रेष्ठ उपमाओं के योग्य थे। चित्र-१६: एक खेत में पहुँचकर, देहावस्था को संकुचित करके. उसे संयमित बनाकर, मन को
ध्यान की पराकाष्टा तक ले जाकर, शालवृक्ष के नीचे रहकर, गोदोहिकाआसन द्वारा (या उकडू-आसन)सायंकाल केवलज्ञान प्राप्त करते हुए प्यान-मग्न भगवान को दिखाया गया है। पास में ऋजुवालुका नदी और पूमता हुआ ज्ञान प्रकाश सूचक बर्तुलाकार प्रभामण्डल दिखाया ।
गया है। चित्र-३७: यह चित्र 'समवसरण' १२ अथवा लोकभाषा में 'समोसरणका या प्रवचनसमापीठ का है।
महावीर अब भावतीर्थ अर्थात् साक्षात् परमात्मा की अवस्था तक पहुँचे जाने के कारण, उनके महान् पुण्यों के प्रकर्ष से, देवगण भक्ति के निमित्त, भगवान के प्रवचन देने के हेतु व्याख्यानपीठ के रूप में (चित्र में दिखाये गये के अनुसार) एक योजन प्रमाण वाले 'समोसरण' की तीन भागों में रचना करते है। उस प्रत्येक भाग को 'गढ' शब्द के नाम से जाना जाता है। प्रथम, द्वितीय और तृतीयः इस प्रकार समोसरण तीन गढ़वाला होता है। प्रत्येक विभाग की बैठक के चारों ओर गढ़-किला होने के कारण, वह गढ़रूप से जाना जाता है। इस गढ़ की रचना करने से पहले देव जमीन के ऊपर पीठिका (चबूतरा) बनाते है, फिर उस पर देवता अपनी दैविक-वैक्रियक शक्ति से देखते ही देखते इन गढ़ों की रचना कर देते है। उसमें प्रथम गढ चाँदी का रचकर उस पर कंगरे सोने के बनाते, दूसरा गढ सोने का बनाकर उसके कंगरे रत्न के बनाते, और तीसरा गढ़ जवाहरात याने विविध रंगों के रत्नों से जडित बनाकर कंगरे चकचकित विविधमणि के बनाते हैं। देखनेवाला देखते ही मुग्ध हो जाय, और सहसा समोसरण में जाने का मन हो, ऐसी मनोहर उसकी रचना होती है। प्रथम गढ़ में
प्रवचन सभा में जो लोग वाहन लेकर आये हों, वे अपने वाहनों को प्रथम गठ की चौडाईवाले माग में रखते है, (यह चित्र में स्पष्ट दिखाई देता है। दूसरे गढ की चौड़ाई में तिबंध पशुपक्षीगण जिन्हे भगवान की वाणी का आकर्षण कर्ण से हुआ हो. वे आकर बैठते है। तृतीय गढ़ में जिसके नीचे केवलज्ञान प्राप्त हुआ उस शालवृक्ष नामक चैत्यवृक्ष सहित अशोकवृक्ष-जो कि समोसरण जितना ही लम्बा-चौड़ा होता है, उसके नीचे भगवान के बैठने के लिये देवगण सिंहासन और उसके आगे चरण रखने हेतु छोटा पादपीठ रचते है, और उसके साथ ही साथ (१) अशोकवृक्ष, (२) देवों द्वारा सुगन्धित पुष्पों की दृष्टि (३) दिव्य प्वनि (४) दो चामरों का हुलाना (५) भव्य-सिंहासन (६) मस्तक के पीछे महातेजस्वी आमा मण्डल (आभा-प्रकाश) (७) दुन्दुभि" अर्थात् वाणी का पुरक बननेवाले नगाडे का तालबद्ध स्वर (८) तीन छत्र, इन अष्ट प्रातिहार्यों की रचना देवगण भगवान के सिंहासन पर बैठने से पहले से ही करते है। भगवान समोसरण के पूर्व द्वार से प्रवेश करके, तृतीय गढ़ में पहुंचकर चैत्यवृक्ष" सहित अशोकवृक्ष की प्रदक्षिणा कर, फिर तीर्थ को नमस्कार कर सिंहासन पर पूर्व दिशा की ओर मुख करके बैठते है, उसी समय देवता तुरत ही तीनों दिशाओं के सिंहासन पर भगवान के जैसे ही तीन प्रतिबिम्बों (कृत्रिम, परन्तु मानो साक्षात् जीवित हो ऐसे) का सर्जन कर देते है। इस कारण से भगवान चतर्मुख हो जाते है। वैसे वास्तविक रूप से वे चतुर्मुखवाले नहीं होते। इसके पश्चात् इन्द्रादिक देव, केबली, गणघर इत्यादि मुनिगण, सावियाँ, देवांगनाएँ, मनुष्यों में नर और नारियों के वृन्द आदि अपनी-अपनी मर्यादा के अनुकूल, अपनी अपनी नियत दिशा में स्थान ग्रहण करके, दोनों हाथ जोड़ कर बैठते है या तो खडे रहते है। भगवान चतुर्मुख होने से प्रत्येक दिशा में बैठे हुए लोगों को भगवान मुझे ही कह रहे है ऐसा लगता है। इससे उनकी भावना वृद्धि बनी रहती है। पूर्वोक्त सभा के समक्ष भगवान मालकोश राग के स्वर में, सिर्फ अर्धमागधी भाषा में ही, अतिमपुर, अमृतमय प्रवचन सुबह के प्रथम प्रहर अर्थात् तीन घण्टे तक देते है और सभी शान्ति से सुनते है। दूसरे गढ़ में परस्पर विरोधी पशु-पक्षी भी पास-पास में बैठे होने पर भी भगवान के पुण्य प्रभाव से अपने वैर-विरोध को भूल जाते है। उपदेश के बाद भगवान दूसरे गढ़ में (चित्र में देखें) श्वेतरंग का कमरा बनाया है-जिसे शास्त्रीय शब्दों में "देवच्छंद' कहा जाता है। वहाँ विश्रान्ति करने तथा आहार-जल आदि लेने आते है। उसके बाद दूसरी बारका उपदेश गणधर भगवन्त सिंहासन के आगे देवों द्वारा रचित पादपीठ के ऊपर बैठकर देते है। उसके पश्चात् फिर भगवान दूसरी बार अन्तिम प्रहर के तीन घण्टे का उपदेश देते है. हजारों व्यक्ति शान्ति-स्थिरता से सुनते हैं और वचनातिशय के प्रभावसे अपनी-अपनी भाषा में सब समझते है। भगवान के अतिशयों के प्रभाव से किसी को न तो थकान होती है, और न तो उठने का ही विचार होता है। तीनों ही गढ़ के दरवाजों में देवगण व्यवस्था के लिये पहरेदारों का कार्य करते है। चारों दिशाओं में बड़े-बड़े प्वज फहराते है। पीने के लिये पानी की बावड़ियाँ भी होती है। चित्र में
नीचे प्रवचन सुनने आये हुए राजा श्रेणिक की सवारी दिखाई गई है। चित्र-1८: चित्र नं. ३८,३९, ४१, ४२, ४३, ४५ आदि के चित्र प्रसंग जनताको प्रथम बार देखनेका सौभाग्य प्राप्त हो रहा है।
भगवान महावीरका जीवन इतना विराट् है कि इस संपुट में ४८ चित्र प्रस्तुत करने पर भी दूसरे तीस-चालीस चित्र-प्रसंग ओर तैयार किये जा सकते है।
१३. दुन्दुभि से तात्पर्य देवालय में बजाई जानेवाली नगाड़ों की जोड़ी समझना। १४. कितने ही लोग चैत्यवृक्ष और अशोकवृक्ष दोनों एक ही है, ऐसा समझते है, परन्तु ऐसा
समझना ठीक नहीं है। अशोक यह एक वृक्ष का ही स्वतन्त्र नाम है, जब कि 'चैत्य' यह वृक्ष का नाम नहीं है। दोनों वस्तुएँ भिन्न है। अतएव चैत्यवृक्ष से चैत्य का एक अर्थ ज्ञान होने से यहाँ 'ज्ञानवृक्ष' अर्थ ग्रहण करने का है। जिस वृक्ष के नीचे रहकर तीर्थंकरों को केवलज्ञान प्रकटित हो उस वृक्ष को 'चैत्यवृक्ष' नाम से जाना जाता है और इसी कारण प्रत्येक तीर्थकर का अपना-अपना अलग अलग चैत्यवृक्ष अर्थात् ज्ञानवृक्ष होता है। 'अशोक' तो अष्ट महा प्रातिहार्यों के अन्तर्गत समाविष्ट होने के कारण वह तो प्रत्येक तीर्थकर के लिये अवश्य होता ही है, जब कि चैत्य अथवा ज्ञानवृक्ष एक ही प्रकार का नहीं होता। बल्कि भिन्न-भिन्न प्रकार के होते है. और जब-जब तीर्थकर के समवसरण की रचना होती है, तब-तब देव चैत्य अथवा ज्ञानवृक्ष का आदर करने के लिये उसे अलग से अशोकवृक्ष की चोटी पर रचते है।
इससे एक ओर बात निश्चित होती है कि तीर्थकरों को केवलज्ञान बन-उद्यान जैसे क्षेत्र में किसी वृक्ष के नीचे ही प्राप्त होता है और उससे वह वृक्ष भी वन्दनीय, पूजनीय
और प्रतिष्ठा का पात्र बनता है। चैत्यवृक्ष को "बोधिवृक्ष' भी कहते है। यहाँ 'बोधि' शब्द
केवलज्ञान का वाचक है। बौद्धों ने अर्थान्तर में 'बोधि' शब्द को विशेषकरके प्रधानता दी है। १५. दिगम्बर ग्रन्थकार चतुर्मुख की मान्यता का स्वीकार नहीं करते, उनकी समवसरण की
रचना भी श्वेताम्बर से बहुत भिन्न है।
११. आफ्रिका में दो सगवाले गेडे होते है। यह एक ध्यान में रखनेकी बात है। १२. केवल ज्ञान-त्रिकालज्ञान होने के साथ साथ भगवान सातिशय ज्ञानी हो जाते है। देव
भगवान के प्रवचन के लिए निश्चित समवसरण (समोसरण) की भव्य रचना करते है। यह चित्र आद्य समोसरण का नहीं समझना, किन्तु अन्य दिन का बना हुआ समझना। सचमुच तो तीर्थकर देव के समोसरण कैसे होते है? यही ख्याल कराने की दृष्टि से यह बताया गया है।
Jaxducation international

Page #149

चित्र नं. ३८ में भगवान महावीर विहार कर रहे है। इनकी सुन्दर चाल चलनेकी त्वरित गति का आकर्षक भाव चित्रमें परिलक्षित हो रहा है। भगवान के शरीर की ऊँचाई, चौडाई आदि सब अति व्यवस्थित रूपसे चित्रित किये है। यह चित्र अति भव्य, रम्य तथा अत्यन्त भावोत्पादक है। ऊपर अष्ट प्रातिहायोंके आठ नंबर अंकित किये है। यों तो यह चित्र मेरे द्वारा तैयार की हुई ऋषभदेव भगवानकी चित्र श्रेणीका है, इसी कारण उनके स्कंध पर बालोंका एक गुच्छ दिखाई पड़ रहा है। परन्तु इस गुच्छ जितने भाग पर सफेद कागज चिपकाकर रंगका समायोजन कर लिया जाय तो किसी भी तीर्थंकर का चित्र तैयार हो सकता है।
चित्र - ३९ : ३९, ४१, ४२, ४३ और ४५ इन चित्रोंमें विचित्र घटनाएँ समवसरण में घटित हुई थीं, इसी कारण प्रत्येक चित्रमें समवसरणका ऊपरी हिस्सा दिखाया गया है। चित्र ३९ में इन्द्रभूति अलगसे ही मालूम हो जाय, इस कारण उनके बायें हाथमें पुस्तक दिखाई है। भगवान को यहाँ प्रवचन मुद्रामें बताये है।
चित्र- ४०: यह चित्र ऊपर दिये गये वर्णन के आधार पर स्पष्ट समझा जा सकता है। चित्र में ' कुछ झुककर खड़े हुए ११ ब्राह्मण विद्वानों को समोसरण में ही दीक्षा लेकर उन्होंने जैन साधु का वेश धारण किया और उसी समय 'गणघर' पद का उदय हुआ। वासक्षेप डालने की प्रथा स्वयं तीर्थंकर की चलायी हुई है-अतएव अति प्राचीन है। मूर्तिपूजक सम्प्रदाय में तो यह प्रथा अद्यावधि सर्वत्र चल रही है। बास-क्षेप यह सुगन्धित चन्दन के काष्ठ का अनेक सुगन्धित द्रव्यों से मिश्रित मन्त्रित किया हुआ चूर्ण है और वह मंगल आशीर्वाद देने के लिये साधु-साध्वी एवं गृहस्थवर्ग के शिर पर डाला जाता है।
यह घटना समोसरण में घटित होने के कारण उसका थोड़ा हिस्सा चित्र में दिखाया गया है। भगवान अशोक वृक्ष के नीचे खड़े हैं, नीचे बैठे हुए हैं वे दीक्षा लेने के लिए बैठे हुए ब्राह्मण विद्यार्थी गण है। वैशाख शुक्ला एकादशी के दिन ही उन सभी ब्राह्मणों ने चारित्र स्वीकार किया, उसके बाद उन्हें 'त्रिपदी" देते हुए गणधर पद के योग्य हुये। शीघ्र ही भगवान ने अपने शासन की स्थापना करके साधु साध्वी श्रावक और श्राविकारूप चतुर्विध संघ की घोषणा की और चारों ही संघ के अधिनायकों की नियुक्ति की। उस दिन से 'वीर ( -महावीर ) शासन का प्रारम्भ हुआ। यह शासन २१ हजार वर्ष तक अविच्छिन्न रूप से चलता रहेगा। बाद में तुरंत उसका अन्त होगा और उसके बाद प्रलयकाल का प्रारम्भ होगा। चित्र - ४१: ज्योंही हमारी नजर इस लाक्षणिक, कमनीय चित्र पर टिकेगी त्योंही हम २५०० वर्ष पूर्व भगवान महावीर के परिवेशमे प्रवेश कर जायेंगे। हमारे सामने परमात्मा महावीरका समवसरण दृश्य साक्षात् हो उठेगा। दिलमें संजोयी कल्पना इस चित्र द्वारा साकार बनी है।
समवसरणमें श्रोता वर्ग व्यवस्थित, सभ्यतापूर्वक, शिष्टता के साथ खड़े है। हमेशा पहले तीन घण्टेकी सतत देशना तीर्थंकर फरमाते है और बाद में दूसरी देशना उनके मुख्य शिष्य गणधर की होती है।
अपनी देशना पूरी होते ही तीर्थंकर सिंहासन से उठकर साधुओंके साथ समवसरण के दूसरे गढ के ईशान कोणमें देवों द्वारा निर्मित 'देवच्छंद " में पधार कर विश्राम करते हैं। इनके साथ सेवामें साधु रहते हैं।
चित्र - ४२: शास्त्रो में समवसरण के चार द्वारोंका सुन्दर वर्णन उपलब्ध होता है। इस द्वार की भव्यताका चित्रांकन आज तक किसीने न किया न करवाया। कई वर्षोंसे मेरी यह कामना थी कि एक चित्र ऐसा बनवाया जाय जिसमें सिर्फ एक द्वार (दरवाजा) का ही चित्रांकन किया जाय। ताकि उसकी भव्यता, आकर्षण प्रकाशमें आ सके। प्रस्तुत चित्र द्वारा मेरी इच्छा साकार बनी है और मेरी कल्पना को चित्रकारने अपनी कुशल कला द्वारा यथार्थताका ठीक परिधान पहनाया है। इस चित्र के द्वारकी भव्यता और इसकी गहराई हृदयको तृप्त कर दे ऐसी है। सिंहासन पर प्रभु विराजमान है। चतुर्विध संघ परम्परा, योग्यता व औचित्यानुसार बैठा किंवा खड़ा है। सिंहासन स्फटिक रत्नका होनेसे उसका कलर भी वैसा ही किया है। आकार, रंग, रेखाएँ और जवाहरातयुक्त शास्त्रोक्त विधान-वर्णन अनुसार चित्रित इस भव्य
१६. 'त्रिपदी' अर्थात् शिष्यों को अगाधज्ञान महाप्रकाश प्राप्त हो और प्राणी मात्र का कल्याण कर सके वैसे महान् शास्त्रों की रचना करने का सामर्थ्य मिले, इसके लिये विश्व के मूलभूत स्वरूप का दर्शन कराने वाले गम्भीरार्थक तीन सूत्र पदों को भगवान बोले और गणधर एक एक प्रदक्षिणा करके एक-एक को ग्रहण करें। उसमें भगवान प्रथम उपन्ने चा" कहते फिर "विगमेह वा" कहते और फिर "धुवेइ वा" कहते। ये तीन वाक्य उस द्वादशांग शास्त्र की रचना के और विश्वरचना व्यवस्था के बीजक है। इसका भावार्थ यह है कि द्रव्य पदार्थ अपेक्षा से उत्पन्न होता है, अपेक्षा के ही कारण वह नाश को प्राप्त करता है और अपेक्षा से ही वह मूल स्वरूप में ध्रुव - नित्य रहता है।
१७. कितनेक प्राचीन ग्रन्थोंमें अशोक वृक्ष के नीचे के भागमें देवच्छंद स्थान बताते है, परन्तु अशोक वृक्ष के नीचे किस प्रकार किस दिशामें होता है, इस संबंध में कोई स्पष्टता नही मिलती। छंद अर्थात् आसन ।

दरवाजे को अपलक नेत्रोंसे निरन्तर निहारते रहने पर भी आँखे हटानेकी इच्छा नहीं होती, ऐसा यह भव्य चित्र है।
समवसरण में तीन गढ़ होते है। एक गढ़ में चार दरवाजे होने से कुल १२ द्वार होते है। चित्र - ४३: इस एक ही चित्रमें बलिविधानसे संबंधित तीन प्रसंगोंको चित्रित किया है। यदि इन तीनोंके पृथक्-पृथक् चित्र बनाये जाय तो वे इतने दर्शनीय आकर्षक और प्रवाह परिपूर्ण होंगे कि उसका अनुमान नहीं किया जा सकता। क्योंकि हमारी कार्य मर्यादा है अतः यह संभव नहीं हो सका।
बलि अर्थात् अर्थपक्व चावल- यह बलि विधान प्रथम प्रहरकी देशना के अंत में होता है। चक्रवर्ती से लेकर सामान्य प्रजा तक को भी बलि तैयार करनेका अधिकार है। बलिमें प्रयुक्त होनेवाले चावल अखण्ड, पतले, सुगंधयुक्त, छिलके रहित और जल द्वारा विशुद्ध किये हुए होते हैं। बाद में उन चावलों को पकाने के लिए चूल्हे पर चढाते है। अर्ध पक्वावस्था में नीचे उतार लेते है। बादमें देव उसमें दिव्य सुगंधी द्रव्य डालकर उसे सुगंधीदार बनाते है। बाद में संपूर्ण शणगार युक्त सधवा युवा स्त्री उस थाल को सिर पर रखती है। बाद में धूमधाम से वार्जित्र युक्त बडे उत्सव के साथ जय-जय का उद्घोष करते हुए पूर्व द्वार से समवसरणमें प्रविष्ट होकर ज्योंही वे प्रभु के पास पहुँचते है त्योंही भगवान क्षणभर के लिए विराम लेते है फिर बलि लानेवाले लोग भगवान को तीन प्रदक्षिणा देकर भगवान के पास खड़े रहते है। भगवान की अमृतमयी नजर बलि पर पड़ती है। इस दिव्य नजरसे चावलों में एक विशिष्ट शक्ति का संचार हो जाता है।
बाद में अधिकृत लोग भगवानके समक्ष खड़े रहकर थालमें से मुट्ठियाँ भरके चावल उछालते है। नीचे गिरनेसे पहले ही आधे चावलोंको तो देवलोकके देवता गण ग्रहण कर लेते है। शेष के आधे चावल बलि बनानेवाला लेता है। बाद में जो भाग्यशाली होता है वह गिरते हुए चावलोंकी अथवा समवसरण की धरती पर पडे हुए चावलोंको प्राप्त करता है। इसका फल
२०
क्या ?
इस बलिका सिर्फ एक चावल सिर पर रखा जाय तो रोगीके सारे रोग शान्त हो जाते है, वह स्वस्थ हो जाता है। और साथ ही छः मास तक उसे अन्य कोई रोग नहीं होता। ऐसा लगता है कि यह बलि विधान प्रत्येक तीर्थंकर के समय होता रहा होगा। यह प्रतिदिन भी होता होगा, पर इसका कोई उल्लेख अक्षरोंमें पढनेको नहीं मिलता।
विचारणीय प्रश्न
तीर्थंकर लोकोत्तर व्यक्ति होते है। वे कृतकृत्य भी होते है। जब कि बलि विधान तो लौकिक क्रिया है। रोग निवारणके लिए है। मात्र संसारी जीवोंके सुखके लिए है। यह क्रिया मोक्ष प्राप्तिकी नहीं है। इस क्रिया से अग्नि वायु काय आदि जीवोंकी हिंसा होती है। तो फिर इस विधानके लिए तीर्थंकर देव देशना बंद कर देते है और बलि की इस क्रिया को इतना महत्त्व देते हैं, उसके साक्षी बनते है, इतना सहकार प्रस्तुत करते है, इसका कारण क्या है? यह अति गंभीर विचारणीय प्रश्न है।
शासन के संवाहक आचार्य के लिए यह प्रसंग प्रेरणास्पद है। लोकोत्तर शब्दकी अर्थमर्यादा क्या है? यह भी विचारणीय प्रश्न है। यह प्रश्न भी समुपस्थित होता है कि तीर्थंकर देवोंके समक्ष इस क्रियाकी क्या आवश्यकता है?
यह प्रसंग अप्रसिद्ध होनेसे बहुतसे आचार्य, मुनिवरोंके ध्यानमें नहीं होगा। यह चित्र हर दर्शक के मनमें तरंगे जमा देगा। शास्त्रोंकी पंक्तियोंमें छिपे इस वर्णन पर प्रकाश फेंक कर इसे उभारा गया है।
यह बलि किनके कहनेसे तैयार होती है व तथा अन्य बातोंका उल्लेख उपलब्ध नहीं होता।
१८ तस्मिन्नागतमात्रे च विरमंति क्षणात् जिनाः। लो.प्र. ३० श्लोक ६२. १९. छेदसूत्र में चावल प्रभुके चरणोंमें रखा जाता है, ऐसा लिखा है।
२०. यह भी ध्यानमें लेना होगा कि चावलों को लपकनेका अधिकार जैन अजैन सबको होता है।
संसारी जीवोंके बाह्यहित के लिए विवेकपूर्वक उचित सहकार देना हो तो भी यह काम हमें नहीं करना होता है ऐसी एकांत समझ रखनेवाले त्यागी महानुभावोंको इस प्रसंग के पढने के पश्चात् अनेकान्ती बनना उचित होगा।
यह प्रसंग चतुर्विध श्रीसंघकी- शासनकी स्वस्थता, सुरक्षा, स्थिरता और सुदृढ़ता के लिए होनेसे कालानुसार प्रसंगोचित व्यवहार करना गीतार्थोंका फर्ज है। जरूरत पड़ने पर अपवादोंका सेवन भी अनिवार्य हो जाता है। सिर्फ एकान्तवादसे शासन कभी चल नहीं सकता यह इससे सूचित होता है।
प्राचीन महर्षियोंने अनेक अर्थों तथा रहस्योंसे भरपूर एक बात की कि, "जैनशासनमें किसी भी बाबतका सर्वथा निषेध नहीं, वैसे सर्वथा विधि भी नहीं" इस वचनमें बहुत कहा गया है। सुज्ञ इस बात को ध्यान में रखें।
७५

Page #150

चित्र-४४: चित्र स्पष्ट है। केवल एक तरफ भस्मीभूत हुए दो साधुओं के श्याम मृतदेह दिखाई
दे रहे है। तेजोलेश्या का प्रक्षेप 'प्रवचन-सारोद्धार' ग्रन्थ के कथनानुसार मुख से ही निकालकर सामनेवाले के ऊपर करना होता है। चित्र-४५: इस चित्रमें भगवान सिर्फ सामान्य प्रजा के ही गुरु-देव नहीं थे अपितु छोटे-बड़े
राजा-महाराजाओंके वे उपदेशक गुरु-देव थे, यह दिखाया गया है। जनता के ख्याल में यह
बात आवे, इस हेतु से यह चित्र विशेष रूपसे तैयार कराया गया है। चित्र-४६: स्वर्णकमल के ऊपर पचासन में स्थित होकर विश्व के प्राणियों के कल्याण के लिये
अधिक से अधिक तत्त्वज्ञान और उपदेश देने के लिये १६ प्रहर-४८ घण्टे तक लगातार प्रवचन दिया, वह प्रसंग। दो दिन अन्न-जल रहित उपवास के साथ इतना लम्बा प्रवचन देने
का यह उदाहरण लगता है कि इतिहास में (शायद) प्रथम ही होगा। चित्र-४७: अन्तिम यात्रा से पूर्व ही देवों ने भगवान के मृत शरीर को भक्ति-बहुमान के हेतु मुकुट आदि आभूषणों से अलंकृत कर दिया था, यह बताया है। मृतदेह का अग्निसंस्कार चन्दन के काष्ठों से हुआ था।
चित्र-४८: यह चित्र केवलज्ञान होने के बाद अशोक वृक्ष के नीचे देवों द्वारा रचित स्वर्णकमल
पर पद्मासन से स्थित होकर 'प्रवचन' मुद्रा पूर्वक आद्योपदेश देते हुए तीर्थकर श्री महावीर देव के आध गणघर श्री गौतमस्वामीजी का है। दोनों तरफ केवलज्ञान की महिमा करते हुए देवों को दिखाया गया है। उसके ऊपर के भाग में बाई ओर के कोने में देवशर्मा बाहमण को प्रतिबोध करते हुए गौतमस्वामीजी है और दाये कोने में पीछे लौटते रास्ते में ही भगवान का एकाएक निर्वाण सुनकर चिल्ला चिल्लाकर रोते हुए गौतमस्वामीजी को बताया है। गौतमजी (इन्दभूति) मगध देश के गोबर ग्राम के गौतमगोत्रीय ब्राह्मण वसुभूति के ज्येष्ठ पुत्र थे। श्रमण संघ की सुव्यवस्था के लिये भगवान के अध्यापन विभाग को नौ गणों-विभागों में विभक्त कराया था और उसके ऊपर प्रधान अध्यापक शिष्यों की नियुक्ति की गई थी। वे 'गणघर' पद से अलंकृत होने से उस पद से जाने जाते थे। उसमें गौतम गणधर आद्य थे, ५० वर्ष की उम्र में पावापुरी में दीक्षा लेकर ८२ वे वर्ष में केवली (-सर्वज्ञ) बने। अन्त में एक महीने का अनशन करके ९२ वर्ष की आयु में निर्वाण प्राप्त किया। गौतमबुद्ध और गौतमस्वामी दोनों ही सर्वथा भिन्न व्यक्ति है, यह ध्यान में रखाना चाहिए। अन्त में
"अंगूठे अमृत बसे, लब्धि तणा भण्डार।
श्री गुरु गौतम समरिए, वांछित फल दातार।।" -यहाँ ४८ चित्र का परिचय समाप्त होता है।
- जय महावीर
२१. गोशालक आजीवकसंप्रदाय का नेता था। उस संप्रदाय के मुनि निर्वस्व रहते थे अथवा
विकल्प था? वह निश्चित हो नहीं सका। यहाँ तो सवस्त्र बताया है और देह तेजोलेश्या
ग्रस्त बताया है। २२. देखो-द्वार २७० वौँ। २३. मृतक को अलंकृत करने का उल्लेख प्राकृत 'महावीरचरिय' ग्रन्थ में है। यह प्रथा अति
प्राचीन काल से चली आती है।
२४, गौतमस्वामीजी का नाम तो इन्दभूति था, लेकिन प्राचीनकाल में देश में-गोत्र या गोत्रनाम
की बहुत महिमा थी। इस वास्ते गोत्र नाम से ही वे सुविख्यात हुए।
परिशिष्ट पिभाग
अवतरण-यद्यपि यह पुस्तक चित्रमय जीवन की है, इसलिये इसमें अतिरिक्त परिशिष्ट आदि सामग्री न दी होती, तो भी पर्याप्त था लेकिन वर्तमान प्रजाकी परिस्थितिको लक्ष्य करके तीर्थकर श्रीमहावीरदेव
और उनके प्रसंग तथा समय के साथ सम्बन्ध रखनेवाली विशेष जानकारी परिशिष्ट के रूप में दी जाय तो उपयुक्त होगी, ऐसा समझकर कुछेक उपयोगी परिशिष्ट यहाँ दिये गये है। परिशिष्ट सं. १
संपा. मु.यशो वि.
+विहारस्थल नाम-कोष
भूमिका-इस ग्रन्थ के ४८ चित्रों के सामने दिये गये परिचय के लेख में भगवान के विहार ।
और चातुर्मास के विषय मे जिन-जिन स्थलों का निर्देश हुआ है. (लगभग) उसी के ही परिचय हेतु यह कोष है। उसमें अनेक स्थलों के वर्तमान स्थान कहाँ है उसकी जानकारी नहीं हो सकी है। कितने ही स्थलों की जानकारी हुई है, उनका उस-उस स्थल पर थोड़ा-बहुत निर्देश कर दिया गया है।
'आलम्भिका - राजगृह नगर से बनारस जाते समय-बीच में आता था। (चौ. ७ वौं) ऋजुवालि(लु) का नदी-इस नदी का स्थान कहाँ माना जाय इसका ठीक निर्णय पुरातत्त्वविद्
अद्यावधि नहीं कर सके है। परन्तु जृम्भिकग्राम के पास, श्यामाक नामके किसान के खेत में, साल (शाल) वृक्ष के नीचे, जहाँ भगवान को केवलज्ञान हुआ, उसके समीप था। कनकखल आश्रम-श्वेताम्बिका नगरी के समीप का स्थान। इस आश्रम में ही कर और
भयंकर दृष्टिविष चण्डकौशिक सर्प ने भगवान पर उपसर्ग किया था, उसे प्रतिबोध करके भगबान १५ दिन तक वहीं ध्यानस्थ रहे थे। कुमार (कार) गाम-भगवान की जन्मभूमि क्षत्रियकुण्ड के समीप का गाँव। दीक्षा की प्रथम
रात्रि में भगवान यही रहे और गोपालने प्रथम उपसर्ग यही किया। काशी-वाराणसी के आस-पास का प्रदेश। यह काशी एक राष्ट्र गिना जाता था और वाराणसी
उसकी राजधानी थी। महावीर के समय में वह कौशल राष्ट्र में मानी जाती थी। कोल्लाक सन्निवेश वाणिज्य गाँव के समीप का गाँव। भगवान ने दीक्षा के दूसरे दिन तप का
पारणा यही किया था।
* अपापापुरी' -पहले इस नगरी का नाम अपापा-पुरी (पाप रहित नगरी) था, परन्तु भगवानश्री
महावीर का देहान्त-निर्वाण होने पर लोगों ने इसका नाम पावापुरी-पापापुरी (पापनगरी) रख दिया। उस समय पावा नामके तीन स्थल थे, अत एव इस पावा को “पावा मध्यमा" नाम से
प्रसिद्ध पावा समझना। (चौमासा-४२ वी) • अस्थिकगाम-विदेह जनपद में था, जिसकी सीमा पर शुलपाणि यक्ष का चैत्य था। (चौ. .१)
| २. आलम्भिका अथवा आलम्भिया एक ही स्थान के सुचक नाम है, ऐसी विद्वानों की मान्यता + विहार स्थल का चित्र-नकशा प्रथमावृत्ति में देरी लगने से दे नहीं सका, लेकिन इसी आवृत्ति | में देने के लिये प्रयत्नशील हूँ।
३. हमारे लिये यह एक दुर्भाग्य की बात है कि इस स्थान का निर्णय अद्यावधि नहीं हो सका * ऐसा चिह्न भगवान के वर्षावास (चौमासा) के स्थल को सूचित करता है। है, अन्यथा जहाँ भगवान को महान् ज्ञान-प्रकाश मिला हो, उस स्थल को तो भव्य यात्राधाम १. स्थल के नाम मात्र संस्कृत भाषा में ही दिये गये है। यहाँ प्राकृत नाम नहीं दिये गये है।। के रूप में विकसित करना चाहिए।
Jain Ecation International

Page #151

कौशल - जनपद—उत्तर प्रदेश में आया हुआ एक देश उसकी राजधानी श्रावस्ती थी। कौशाम्बी—उत्तर प्रदेश में प्रयाग के समीप का प्रदेश। महावीर के समय में यह नगरी वत्सदेश की राजधानी थी। यहाँ का राजा उदयन और उसकी माता राजमाता मृगावती महावीर के परम भक्त थे।
क्षत्रियकुण्ड गाम - बिहार जम्मुई स्टेशन से १८ माईल दूर मुंगेर जिल्ला का लछवाड़ ग्राम है। वहाँ से ३ माईल दूर क्षत्रियकुण्ड तीर्थ है, वर्तमान में यही स्थान सैंकड़ों वर्षों से माना जाता है। लेकिन जैन- अजैन पुरातत्त्वविदों की ऐसी मान्यता है कि मुजफरपुर जिले के बेसाड़पट्टी के समीप आया हुआ जो वसुकुण्डगाँव है वही प्राचीन क्षत्रियकुण्ड ग्राम है। यह स्थल महावीर की जन्मभूमि थी। वह वैशाली के समीप में आया हुआ एक राज्य था, इसी लिए वैशाली का ही उपनगर माना जाता था। उस पर राजा सिद्धार्थ का आधिपत्य था। एक पद्य रचनामे महावीरका 'वैशालिक' नामसे उल्लेख किया है। सचमुच यह गहरी शोधका विषय है।
४. भगवती, कल्पसूत्र, आवश्यकादि आगम और आगमेतर (श्वे - दिग.) ग्रन्थों में इस स्थल के मूलभूत नामरूप से कुण्ड, कुण्डग्रा (गा) म, कुण्डपुर इन तीन शब्दों का उल्लेख हुआ है, और उस स्थल में क्षत्रिय और ब्राह्मण दोनों अलग अलग विभाग में समूहरूप से रहने के कारण उत्तर विभाग में बसे हुए क्षत्रियों के विभाग की पहचान के लिये उसके पूर्व में 'क्षत्रिय' शब्द और शहर होने के कारण उसके आगे 'नगर' शब्द जोड़कर "क्षत्रियकुण्डग्राम-नगर" ऐसा पूर्णनाम प्रसिद्ध हुआ, और इसी तरह दक्षिण विभाग में बसे हुए ब्राह्मणों के विभाग के लिये "ब्राह्मणकुण्डग्राम नगर" ऐसा पूर्णनाम प्रसिद्ध हुआ। बहुधा उसी नाम का उपयोग सर्वत्र हुआ है। कुण्डपुर का उल्लेख महाकवि असंग, आ जिनसेन, आ. गुणभद्र आदि दिगम्बर विद्वानों ने मुख्य रूपसे किया है। जयधवलाकार ने कुण्डपुरपुर शब्द प्रयोग किया है। दूसरा आचारांग सूत्रकारने नगर शब्द के स्थान पर सन्निवेश शब्द ग्रहण किया है। परन्तु यहाँ सन्निवेश का संक्षिप्त अर्थ न लेते हुए सिद्धार्थ राजा होने से 'नगर' अर्थ का ही ग्रहण उचित है। हेमचन्द्राचार्यने त्रिषष्टि (२-१५) में ब्राह्मणकुण्ड को 'सन्निवेश' और क्षत्रियकुण्ड को 'पुर' रूप से बताया है।
५. वर्तमान के जैन अजैन अनेक इतिहासकारोंने क्षत्रियकुण्ड वैशालीका उपनगर था ऐसा स्पष्टरूप से घोषित किया है। और वे वर्तमान में प्रचलित क्षत्रियकुण्ड को स्थापना - तीर्थ बताते हैं। उनका कहना है कि भूतकाल में यह स्थान विदेह देशमें नहीं था। निम्न हकीकत क्षत्रियकुण्ड का स्थानविषयक विवाद का यथार्थ चित्र क्या है यह समझने के लिये ही दी है।
क्षत्रियकुण्ड का स्थान कौन सा है इस विषय में दो मत है।
(१) एक मत यह है कि आजकल यात्रियों द्वारा पूजनीय लछुआड़ के पास में जो विद्यमान है वही भगवान का जन्म स्थान है।
(२) दूसरा मत यह है कि क्षत्रियकुण्ड वैशाली का ही उपनगर था और आज का वसुकुण्ड गाँव यही क्षत्रियकुण्ड और वही जन्मस्थल है। जो लघुआड़ से दूरवर्ती है। प्रथम लछुआ के पास वाला क्षत्रियकुण्ड स्थान सैंकडो वरसों से मान्य पूजनीय श्वेताम्बर तीर्थ है। और इतिहास प्रेमी मुनिश्री दर्शन विजयजी ( त्रिपुटी) ने एक पुस्तिका द्वारा दलील और प्रमाण से इसी स्थानको प्रामाणिक जन्मस्थल है ऐसा साबित किया है।
दूसरे मत के अग्रणी है दो श्वेताम्बरीय तपागच्छीय विद्वान आ. श्री. विजयेन्द्रसूरिजी और मुनिश्री कल्याणविजयजी ।
आज से २५ वर्ष पहले इन्हीं लोगोंने यह मत अपनी पुस्तिका में जाहिर किया था।
इसके अलावा श्वेताम्बर मूर्तिपूजक पक्ष में सभी गच्छवाले और तपगच्छ के विविध पक्षवाले, स्थानकवासी तेरापंथ और दिगम्बर ये चारों संप्रदाय के साधु और गृहस्थ विद्वानों ने ३०, ४० वर्ष के बीच भगवान श्री महावीर का जो चरित्र लिखा है उन सभीने निर्विवाद रुपसे स्पष्ट शब्द में वैशाली या वैशाली के बगल में पास में अवस्थित भूमि ही क्षत्रिय कुण्ड है ऐसा उद्घोषित किया है।
एक बात और भी ध्यान में रखने योग्य है कि आगम में भगवती आदि की टीका में भगवान को 'वेसालिय'- वैशालिक नाम से उल्लिखित किया है और उसका ही अनुवाद पं. श्रीवीरविजयजी ने जल पूजा काव्य में 'वैशालिक मुख दर्शन थाय ऐसी पंक्ति लिखकर भगवान को वैशालिक कहा है।
इसीलिये कितनेक लोग वेसालिय-वैशालिक शब्द का अर्थ व्याकरणानुसार विशाला में उत्पन्न हुए ऐसा करते है। लेकिन टीकाकारोंने यौगिक दृष्टि से ओर ही अर्थ किया है। जन्मभूमि सूचक कुछ भी संकेत नहीं किया। विवादास्पद यह विषय पर आज भी खोज चल रही है।

गंगा नदी— भारतवर्ष की दो बड़ी मानीजानेवाली नदियों में से एक नदी जैन शास्त्र में इसका मूल क्षुद्र- चुल्ल हिमवन्त पर्वतवर्ती पद्मद्रह में दिखाया गया है। परन्तु वर्तमान भौगोलिक आज उसका उद्भव स्थान हिमालयवर्ती गंगोत्री बतलाते है। अकेले भगवान ने नौका द्वारा छद्मस्थावस्था में दो बार और केवलज्ञान होने के पश्चात् अनेक बार अपने श्रमण श्रमणी संघ के साथ जलमार्गी नौका साधन द्वारा गंगा पार की थी।
गुणशील चैत्य — राजगृह का सुप्रसिद्ध उद्यान । भगवान बारबार इस उद्यान में ठहरते थे। यह उनका धर्म प्रचार का प्रधान केन्द्र था। ११ गणधरोंने यही निर्वाण प्राप्त किया था। मूर्तिपूजक सम्प्रदाय में सर्वोत्तम आदरपात्र और पूजनीय 'कल्पसूत्र' शास्त्र के अन्तिम मूलपाठ में अपने आज्ञावर्ती चतुर्विध संघ के समक्ष प्रस्तुत कल्पसूत्र का वाचन "गुणशील-गुणशिलक चैत्य" में भगवान के द्वारा किये जाने का जो उल्लेख मिलता है, वह यही चैत्य है।
* चम्पा (नगरी)-भागलपुर के समीप प्रख्यात और जैन इतिहास की प्रसिद्ध नगरी। भगवान जब चम्पा में पधारते तब वहाँ के पूर्णभद्र चैत्य नाम के प्रसिद्ध उद्यान में ठहरते थे। पहले वह अंग देश की राजधानी थी, परन्तु बाद में कूणिक ने उसे मगध की राजधानी बनायी थी। (चौ. ३, १२)
छम्माणि (षण्मानी) । पावा मध्यमा के समीप चम्पानगरी जाते समय मध्य में गंगा के समीप यह स्थान था। यहाँ भगवान के कान में काश की काष्ठशूल डालने का प्रसंग हुआ था और पास में ही उसे निकालने का भी उपसर्ग हुआ था।
जृम्भिक (का) गाम ऋजुवालिका नदी के समीप आया हुआ एक गाँव है। इसी नदी के तटवर्ती खेत में भगवान को केवलज्ञान हुआ था। देखिये- 'ऋजुवालिका' शब्द । ज्ञातखण्डवन-क्षत्रियकुण्ड नगर के बाहर आया हुआ उद्यान है, जहाँ भगवान ने दीक्षा चारित्र व्रत ग्रहण किया था।
दृढभूमि— महावीर के समय में म्लेच्छ बहुल जनसंख्यावाला एक प्रदेश है, जिस भूमि के पेढालग्राम के पोलास चैत्य में संगम देव ने एक रात में बीस उपसर्ग किये थे। आजका गोंडवा का प्रदेश यह स्थल है, ऐसा विद्वान मानते हैं।
* नालन्दा – प्राचीन राजगृह का अनेक धनाढ्यों से समृद्ध, सुविख्यात और विशाल उपनगर। प्रसिद्ध जो 'नालन्दापीठ' वही यह स्थल हैं। (चौ. २, ३४, ३८)
*
पावां
(- पावापुरी) पावाएँ कुल तीन थी। यह पावा मगध- जनपदवर्ती थी और वह "पावा
६. भौगोलिक स्थिति को देखते हुए बिहार समय में अन्य अनेक नदियाँ पार की थी। ७. 'छम्माणि' इस प्राकृत नाम का संस्कृत रूपान्तर षण्मानी होता है, और यह अनेक ग्रन्थकारों को मान्य है। ऐसा होने पर भी आवश्यक' सूत्र मलयगिरि टीका के अन्तर्गत 'छम्माणिया' इस प्रकार तत्सम जैसा रूप भी दिया है।
८. प्राचीन नाम 'णागलंद' था। 'सूत्रकृतांग- आगम में इस नाम के अनेक अर्थ बताये है। ९. पावापुरी के पूर्वनाम रूप से 'अपावाए' शब्द द्वारा " अपापा" नामका उल्लेख 'महावीर
चरियं' (श्लो. १३९९) में नेमिचन्द्रसूरि ने किया और उन्होंने ही फिर पावा शब्द द्वारा 'पापा' इस नाम का भी निर्णय किया। एक ही नगरी के लिये निर्वाण पहले के वर्णनों में दोनों नामों का उल्लेख दिया है। ऐसा ही उल्लेख हेमचन्द्राचार्य ने भी किया है। उन्होंने त्रिषष्टि (सर्ग ५-१० १२ - ४४०) में प्रथम अपापापुरी का उल्लेख करके फिर निर्वाण से पूर्व के वर्णनों में हस्तिपाल राजा का 'पावापुरी पति के (स. १३-३) रूप में परिचय
दिया है। दूसरी ओर कल्पसूत्र मूल के सुबोधिका टीकाकार विनयविजयजी ने व्याख्या में 'अपापा' और 'पावा' के प्रसंग में ऐसा निर्णय किया है कि प्रथम इस नगरी का नाम 'अपापा' था परन्तु भगवान के निर्वाण को अमंगल घटना होने पर देवों ने 'अ' शब्द को निकालकर 'पापा' शब्द रखकर पावापुरी नाम उद्घोषित किया। उसके बाद यह नगरी 'पावापुरी' नाम से जानी जाती है। सुबोधिका टीकाकार ने यह बात अत्यन्त स्पष्ट रूप में लिखी है। इससे उनके मतानुसार स्पष्ट होता है कि निर्वाण होने से पहले की घटनाओं के वर्णन में नगरी का नाम 'अपापा' समझना या लिखना चाहिए। उसके अनुसार उपरोक्त ग्रन्थकारों ने निर्वाण पहले की घटनाओं में दोनों नामों के वैकल्पिक उल्लेख को मान्यता दी है, यह एक विचारणीय बात है।
दूसरी ओर कल्पसूत्र मूल में पूर्वनाम 'अपावाए' अर्थात् अपापा (पुरी) था ऐसा कहीं भी उल्लेख नहीं किया गया। उसके विपरीत १२२, १४७, संख्या वाले सूत्र में पावाए ( मज्झिमाए) शब्द का निर्देश करके पहले से ही यह नगरी पावा' थी ऐसा स्पष्ट सूचित
७७

Page #152

१०
मध्यमा" अथवा "मध्यमा पावा" अथवा "मध्यमा" के नाम से पहचानी जाती थी। आज वह बिहार प्रान्तवर्ती है। भगवान का अन्तिम चातुर्मास और निर्वाण यहीं हुआ था। जैनों का यह आज पवित्र तीर्थधाम है। देखिये- अपापापुरी शब्द (चौ. ४२ बाँ)
पृष्ठ चम्पा - चम्पा का ही एक शाखानगर। (चौ. ४)
प्रणी भूमि - बंगाल प्रदेश का एक विभाग है। महावीर के समय में उसकी अनार्य प्रदेश में गणना होती थी, बाद में यह आर्य प्रदेश हुआ था। लाढ -राठ इसी के ही भाग थे। (चौ. ९ वाँ)
• ग्राह्मण कुण्डगाम—विदेह की राजधानी वैशाली के समीप का स्थल है। मूलनाम कुण्डगाम अथवा कुण्डपुर था। उसके दो विभाग थे। एक उत्तर का और दूसरा दक्षिण का उत्तर विभाग क्षत्रिय प्रधान था और दक्षिण विभाग ब्राह्मण प्रधान था। उत्तरविभाग 'क्षत्रिय कुण्डगाम' और दक्षिण विभाग 'ब्राह्मण कुण्डग्राम' से प्रसिद्ध था।
*
• पत्रिका (भद्दीया) अंगदेश की प्रसिद्ध नगरी यहाँ भगवान ने छद्मस्थावस्था में चौमासा किया था। (चौ. ६ वाँ)
भहिलनगरी महावीर के समय की मलयदेश की राजधानी। (चौ. ५ बाँ) * मध्यमा— पावा का ही उपनाम रूप से प्रचलित हुआ और समय व्यतीत होते पर्यायवाची हुआ, दुसरा नाम 'मध्यमा' था। (चौ. ४२ वाँ)
महासेन उद्यान — पावामध्यमा नगर का बाहरी उद्यानस्थल है। केवलज्ञान हुआ उसी रात्रि को ही भगवान ने ४८ कोस का विहार करके दूसरे दिन जिस वन में पहुँचकर समवसरण में बैठकर उपदेश दिया और जहाँ ११ ब्राह्मणों को प्रतिबोध देकर प्रवज्या दी, संघ स्थापना और शास्त्र - सर्जन ( द्वादशांग का) भी किया, वही यह स्थल है। (अधिक परिचय हेतु पढ़िये चित्र परिचय संख्यांक ३७ )
मोराक सन्निवेश——–वैशाली के आस-पास का कोई गाँव ।
राजगृह महावीर काल के मगध की सुविख्यात और महान् राजधानी थी। वर्तमान में बिहार प्रान्तवर्ती राजगिर - राजगिरि के आसपास का प्रदेश माना जा सकता है। उस समय में समृद्धि के शिखर पर पहुँचा हुआ, भगवान के उपदेश, धर्मप्रचार और चातुर्मास रहने का सबसे बड़ा और दृढ़ केन्द्र था। इसके बाहर बहुत से उद्यान थे, परन्तु भगवान तो गुणशील-गुणशिलक चैत्य नाम के उद्यान में ही ठहरते। यहाँ अनेक बार उनके समवसरण रचे गये। भगवान ने हजारों को दीक्षा दी। राजा रानी, राजकुमार सेनापति आदि अधिकारीवर्ग को तथा लाखों-करोड़ों प्रजाजनों को अपने संघ में प्रवेश दिया। यह सब इसी नगर में हुआ। भगवान का यह अत्यन्त जोरदार और मजबूत केन्द्र था। ( चौमासे बारी-बारी से कुल ग्यारह किये ) लाढ़ - पश्चिम बंगाल का कुछ हिस्सा 'प्रणीत' 'लाढ' अथवा 'राढ' के नाम से प्रसिद्ध था। कल्पसूत्र टीका में इस प्रदेश के लिये 'प्रणीतभूमि शब्द प्रयोग किया है। इससे अनार्य माने जानेवाले प्रणीत, लाढ अथवा रात ये नाम एक ही प्रदेश के पास पास के स्थलसूचक है, यह सम्भव है और उसी प्रदेश में वज्रभूमि और शुद्धभूमि के नाम से प्रसिद्ध पेटा प्रदेश थे। ये प्रदेश भी अनार्य ही थे। भगवान इस धरती पर दो बार आये थे। वहाँ विचरण-विहार किया तब क्रूर और अन्य मनुष्य से सर्वथा असल्य जैसे भीषण उपसर्गो, कष्टों - परेशानियों को सहन किया था। चौमासा के लिये किसी के द्वारा स्थान न दिये जाने पर वृक्ष के नीचे ही चौमासा निकालकर उन्होंने तप, ध्यान आदि की साधना की थी। महावीर के समय में यह प्रदेश अनार्य था, परन्तु बाद में साधु-सन्तों के प्रचार से लोग आर्य जैसे संस्कारी बनने से
-
किया गया है। आवश्यकसूत्र मूल-नियुक्ति चूर्णि और टीकाकार भी पावाए (मज्झिमाए) का उल्लेख करते हैं, 'महावीर चरित' में गुणचन्द्रमुनि ने भी 'आवश्यक ग्रन्थकार का अनुसरण करते हुए "पावाए" बताया है। और भी आगे 'पावापुरीए ऐसा लिखकर स्पष्ट पावापुरी शब्द ही प्रयोग किया है। इसलिये नगरी के नाम में प्राचीन 'पावा' को मान्यता देते हैं। सुबोधिका टीकाकार का मत किस आधार पर स्थापित हुआ है, यह ज्ञात नहीं हो सका है परन्तु उसे मान्य रखें तो सामान्य रूप से 'पावा' अथवा 'पावापुरी' ऐसा नाम निर्वाण की घटना के बाद के प्रसंगों में उपयोग करना चाहिए।
उस काल में 'पावा' तीन थी ऐसा इतिहासकार कहते है। उसमें यह पावा दोनों के बीच होने से वह 'पावा मध्यमा' अथवा 'मध्यमा पावा' से जानी जाती है। १० प्रणीत भूमि वज्रभूमि- -लाक राळ प्रदेश, वे सभी (पश्चिम) बंगाल की अनार्य प्रदेश
की भूमि के नाम है। 'कल्पसूत्र' मूल में इसके लिये 'पणी अभूमि' शब्द है। क्या पुण्यभूमि के अर्थ में ह्रस्व 'इ' युक्त पणिअभूमि' (प्रणीतभूमि) नाम हो सकता है? जब कि दूसरे चरित्रों के अन्तर्गत उसे लाढ -राढ के नाम से प्रसिद्धि दी गई है।
७८

११
वह प्रदेश आर्य बना था। इससे आगम में जहाँ २५॥, आर्यदेश की सुचि तैयार की है, उसमें उसे 'आर्य' रूप से सूचित किया है। (चौ ९ वाँ)
बल्स - उत्तर प्रदेशवर्ती एक देश है। इसकी राजधानी कौशाम्बी थीं, जो यमूना नदी के किनारे बसी हुई थी। वहाँ का राजा शतानिक और इस का पुत्र उदयन भगवान महावीर के भक्तजन थे। याचाला - श्वेताम्बी नगरी के समीप का नगर भगवान का शेष आधा देवदूष्यवस्त्र काँटे में लग जाने से गिर गया वह घटना यहीं वाचाला के समीप में ही हुई थी। वाचाला के उत्तर-दक्षिण ये दो विभाग होने के कारण वह उत्तर वाचाला और दक्षिण वाचाला के नाम से प्रसिद्ध थे। वाणिज्यगाम – वैशाली नगरी के समीप का समृद्ध और प्रसिद्ध व्यापारिक केन्द्र (चौ. कुल छह किये)
*
विदेह (जनपद) देश—- गण्डक नदी के समीप का प्रदेश। इसकी राजधानी (महावीर प्रभु के समय पूर्व) मिथिला थी, जहाँ जनक राजा हुए थे। परन्तु बाद में इस देश की राजधानी वैशाली हो गयी। इस विदेह देश में महावीर अवतरित हुए थे।
* वैशाली—यह विदेह देश की सुप्रसिद्ध राजधानी थी। यह नगरी एक इतिहासप्रसिद्ध नगरी थी। यह नगर जैनधर्म का प्रधान केन्द्र था और वहाँ जैनों का काफी बोलबाला थी। (चौ. कुल छह किये)
शूलपाणि यक्ष चैत्य — यह चैत्य अस्थिक गाँव की सीमा पर स्थित था। इसी मन्दिर में चौमासा करते हुए भगवान को शूलपाणि ने उग्र उपद्रव किये थे।
* श्रावस्ती - कुणाल देश की अथवा उत्तर कोशलदेश की राजधानी । गोशालक ने तेजोलेश्या नामक दाहक शक्ति का उपद्रव इसी नगर में किया था। आजीव (वि) क सम्प्रदाय के यह विख्यात केन्द्र था। (चौ. १० वाँ)
सुरभिपुर—विदेह से मगध जाते समय बीच में अवस्थित स्थान।
परिशिष्ट सं. २
भगवान श्री महावीर के २७ भय
भूमिका – जैन दर्शन व जैनतत्त्वज्ञान की आधारशिला पूर्वभव जन्म है। यदि यह न मानें तो धार्मिक अथवा आध्यात्मिक सभी मान्यताएँ और व्यवस्थाएँ टूट जायेंगी और उसके लिये की जानेवाली साधना भी अनावश्यक हो जायेगी। पुनर्जन्म या जन्मान्तर इसीलिये ही अच्छे जन्म के लिये अच्छी साधना आवश्यक है। यही साधना-आराधना (गतिमान और आयुष्य कर्म का क्षय कराकर ) जन्मान्तर का सदा के लिये अन्त लाकर, अनन्त सुख के स्थानस्वरूप सिद्धि को प्राप्त कराती है।
प्रत्येक आत्मा शाश्वत है। अतः उसका आदि या अन्त होता ही नहीं है। उसका विविध योनियों में परिभ्रमण अनन्त काल से होता आया है। भगवान महावीर की आत्मा भी मिथ्यात्व अज्ञानादि कर्म के पराधीन होकर भवचक्र में घूम रही थी। इसमें नपसार नामक भव में जैन निर्ग्रन्थ मुनि का संसर्ग हुआ। धर्मोपदेश सुनने से सत्य ज्ञान का प्रकाश उदित हुआ, जिसे जैन दर्शन में 'सम्यग्दर्शन' कहा जाता है। यह दर्शन ही मोक्ष का बीज होने के कारण परम्परा से वह मोक्ष फल को प्राप्त कराता है।
आत्मिक विकास में कारणरूप सम्यग् दर्शन की प्राप्ति जिस भव से हुई, उसी भव से भवों की गणना प्रारम्भ करने की प्रथा जैन दर्शन में है। यहाँ छोटे-छोटे सामान्य भवों को
११. प्रजा के लिये या प्रदेश के लिये आर्य-अनार्य की व्याख्या कोई स्थायी नहीं हुआ करती । [ यह बात बृहत्कल्प (-छेद) सूत्रवृत्ति तथा पृथ्वीचन्द्र चरित्र में बतायी गई है ] जो देश-प्रदेश एक समय धार्मिक संस्कारों के कारण आर्य नाम से विख्यात हुए हों, वे साधु-सन्तों के दीर्घकालपर्यंत के विरह से उपदेशाभाव होने पर अनार्य हो जाते हैं, और जो देश-प्रदेश अनार्य हों, वे साधुसन्तों के बिहार से सत्समागम प्राप्त होते ही आर्य बन जाते हैं। जैसे राजा सम्प्रति ने अहिंसा, दया आदि धर्म का प्रचार किया जिससे अनेक प्रदेश आर्य बने थे। इसी लिये बाद में शास्त्रकारों को आर्य देश-प्रदेशों की सूची में परिवर्तन करना पड़ा था। परिणामस्वरूप देश मर्यादा को गौणरूप देकर उन्होंने सीधी-सादी संक्षिप्त व्याख्या करके आर्य-अनार्य के विवाद पर पर्दा डाल दिया है। उन्होंने इस प्रकार व्याख्या प्रस्तुत की कि जहाँ ज्ञान, दर्शन, चारित्र की आराधना, विकास और वृद्धि हो, वह प्रदेश आर्य ही कहा जाता है। जहाँ वह न हो, वह अनार्य। यद्यपि इस विषय में वैदिक और बौद्ध मर्यादाएँ भिन्न-भिन्न प्रकार की है।
१२. देखिये - चीनी यात्री 'युआन च्वांग' लिखित 'यात्रा प्रवास' ग्रन्थ

Page #153

छोड़कर महावीर जन्म तक के प्रसिद्ध मुख्य २७ भवों को ही गणना की गई है। इसकी सूची निम्नानुसार है।
यह सूची इस विश्व के मंच पर जीव शुभाशुभ कर्मों के उपार्जन से कैसे-कैसे स्वरूप ग्रहण करता है, उसका कुछ परिचय प्रदान करेगी।
93
१. नयसार
१५. पंचम ब्रह्मदेवलोक में देव
( गामका मुखिया)
२. प्रथम सौधर्मवेवलोक में देव
३. मरीचि राजकुमार
( संयम ग्रहण)
४. पंचम ब्रह्मलोक में देव
५. कौशिक ब्राह्मण
६. पुष्यमित्र ग्राह्मण
७. प्रथम सौधर्म देवलोक में देव
८. अग्निद्योत ब्राह्मण
९.
द्वितीय-ईशानवेवलोक में देव
१०. अग्निभूति ब्राह्मण
११. तृतीय सनत्कुमार
देवलोक में देव
१२. भारद्वाज
१३. चतुर्थ माहेन्द्र देवलोक में देव
१४. स्थावर ब्राह्मण
१६. विश्वभूति राजकुमार ( संयम ग्रहण)
१७. सप्तम महाशुक्रदेवलोक में देव
* २७ भव में से २, ४, ७, ९, ११, १३, १५,
१७, २४, २६, ये दश भव देवलोक
में देवरूप से। १९, २१, ये दो भव नरक में नारकीय रूप से। २० वाँ भव तिर्यच गति में पशु सिंह रूप का। और १, ३, ५, ६, ८, १०, १२, १४, १६, १८, २२, २३, २५, २७, ये १४ भव मनुष्यगति के अन्तर्गत मनुष्यरूप के थे। इसके अन्तर्गत ५, ६, ८, १०, १२, १४, ये भव प्रथम ब्राह्मण और बाद में त्रिदण्डी होने के समझने चाहिये। ★ ३, १६, २२, २५, इन चारों ही भवों में राजकुमार थे। इन चारों ही भवों वाले व्यक्तियोंने एक ही भव में संयम चारित्र ग्रहण किया था। २३ वे भव के अन्तर्गत महाविदेह में चक्रवर्ती हुए और १८ वाँ भव वासुदेव का हुआ।
★ तीर्थंकर होने का पुण्यनामकर्म २५ वे नन्दन मुनि के भव में बीशस्थानकादि तप की आराधना द्वारा बद्ध किया-निकाचित किया और वह २७ वें भव में उदित होने पर तीर्थंकर रूप से जन्म प्राप्त किया।
परिशिष्ट सं. ३
१८. त्रिपृष्ठ वासुदेव
१९. सप्तम नरक में नारकी २०. सिंह
२१. चतुर्थ नरक में नारकी
२२. मनुष्यभव ( अनामी)
( संयम ग्रहण) २३. प्रियमित्र - चक्रवर्ती
( संयम ग्रहण )
२४. सप्तम महाशुक्र देवलोक में देव २५. नन्दन राजकुमार (संयम ग्रहण) २६. दशवे प्राणत देवलोक में देव २७. वर्धमान महावीर
( अन्तिम भव)
★ २७ भव में १/३ भाग देवलोक का और उससे कुछ अधिक मनुष्यगति का है। ★ नयसार की कथा श्वेताम्बर दिगम्बर दोनों सम्प्रदायों के प्राकृत संस्कृत चरित्रों में विविधरूप में दृष्टिगोचर होती है।
भगवान श्री महावीर का कुटुम्ब-परिचय
भूमिका – श्वेताम्बर मतानुसार भगवान महावीर ब्राहमण और क्षत्रिय इस प्रकार दोनों कुल को दो माताओं के गर्भ में पोषित हुए थे। कल्पसूत्र के विधान के अनुसार उन्होंने पाणिग्रहण-विवाह किया था और संतति को जन्म भी दिया था। तीर्थंकर जैसी व्यक्तियों को भी अन्तिम भव में विवाह और भोगमार्ग के अधीन होना पड़ा है, उससे कर्म की सत्ता कैसी प्रबल और अप्रतिहार्य है उसका पता चल जाता है।

१३. नेमि कृत 'महावीर चरियं' में 'बलाधिक' नाम है। शेष चरित्रकार उपर्युक्त नाम प्रस्तुत करते हैं।
-
दिगम्बर मान्यता के अनुसार भगवान की माता ( त्रिशला ) एक ही थी और भगवान अविवाहित थे।
सम्बन्ध
प्रथम माता
प्रथम पिता
द्वितीय माता
द्वितीय पिता
ज्येष्ठ भ्राता
भाभी
बहन
पत्नी
पुत्री
पौत्री
चाचा
दामाद
क्रमांक
२
नाम
देवानन्दा
ऋषभदत्त
त्रिशला
सिद्धार्थ
नन्दिवर्धन
ज्येष्ठा
सुदर्शना
यशोदा
प्रियदर्शना
शेषवती
३
४
सुपा
जमालि
अस्थिक
नालन्दा
चम्पा
पृष्ठचम्पा
स्थल नाम
ब्राह्मणकुण्डगाम
विदेह जनपद
क्षत्रियकुण्ड गाम
क्षत्रियकुण्डगाम
★ भगवान स्वयं काश्यप गोत्र के थे। मतांतरे नन्दिवर्धन लघुबन्धु थे।
★ आश्चर्य की बात है कि भगवान महावीर जैसे व्यक्ति की माता के पिताका (नाना का) नाम कहीं उपलब्ध नहीं होता। त्रिशला का परिचय अनेक ग्रन्थ लेखकों ने विदेह नृपति चेटक की भगिनी रूप से देकर सन्तोष माना है। चेटक के मातापिता " का नाम मिले तब त्रिशला का प्रश्न हल हो सके।
१४
★ प्रथम माता देवानन्दा का विशेष परिचय मिलता नहीं है। यशोदा जैसी भगवान की सहधर्मचारिणी का इतिहास भी सर्वथा अन्धकार में है। वर्धमान महावीर के पुत्री, भाई, और बहन एक-एक ही थे।
★ भगवान की पुत्री का 'ज्येष्ठो' ऐसा तृतीय नाम भी था।
★ देवानन्दा और पिता ऋषभदत्त ने महावीर के ही पास दीक्षा ग्रहण करके, तप करके, उसी भव में मोक्ष प्राप्त किया था।
★ त्रिशला विदेह जनपद में होने के कारण उनका 'विदेहदिन्ना' विदेहदत्ता और उसके
१७
अतिरिक्त 'वैदेही' और 'विशाला' नाम भी था।
स्थल
वैशाली
क्षत्रियकुण्ड गाम
क्षत्रियकुण्ड गाम
★ यशोदा वसन्तपुर के समरवीर सामन्त की पुत्री थीं, यह प्रसिद्ध बात है, जब कि देवेन्द्रसूरिकृत दानादिकुलक में मालवा के क्षत्रिय राजा की पुत्री थी ऐसा निर्देश किया है, परन्तु गाँव अथवा राजा का नाम बतलाया नहीं है। दिगम्बर परंपरा जितशत्रुकी पुत्री थी ऐसा मानते है। ★ संस्कृत में ग्राम और प्राकृत (गुजराती) में गाम शब्द का प्रयोग होता है।
परिशिष्ट सं. ४
भगवान श्रीमहावीर के चातुर्मासों का क्रम, उनके स्थान, समय आदि
१८
श्रमण जीवन वि. पूर्व
का कौनसा वर्ष ? कौन सा वर्ष?
गोत्र
जालंधर
कोडाल
वसिष्ठ
काश्यप
१
२
वसिष्ठ
३
४
कौण्डिन्य
काश्यप
५१२-५११
५११-५१०
५१०-५०९ ५०९-५०८
११
छप्रस्थावस्था
तथा केवलज्ञान की जानकारी
छद्मस्थ
"
१४. हरिषेणाचार्यकृत "बृहत्कथाकोष" के "श्रेणिक कथानक' (श्लो. १६५) में चेटक के पिता का नाम 'केक' और माता का नाम 'यशोमती' बताया गया है। दिगम्बर परंपरा त्रिशला को चेटक की पुत्री मानते है।
१५. देखो-विशे. भा. टीका। कल्पसूत्र में यह नाम नहीं हैं।
१६. देखो कल्पसूत्र सूत्र ११ ।
१७. देखो भगवतीसूत्र अभयदेवीया टीका, श. २, उ १, प्र. २४६ तथा दानशेखरी टीका पृष्ठ-४४ सूत्रकृतांग-शीलांक टीका, पृष्ठ ७८।
१८. यहाँ दी गई संवत सूची. पं. श्री कल्याणविजयजी लिखित 'श्रमण भगवान महावीर पुस्तक के आधार पर दी गयी है।
१९. नालन्दा यह राजगृह का विख्यात और बृहत् उपनगर था।
७९

Page #154

क्रमांक
श्रमण जीवन | वि. पूर्व का कौन-सा वर्ष? | कौन - सा वर्ष?
भरिका (पुरी) भद्रिका आलमिका राजगृह प्रणीतभूमि (अनार्य) श्रावस्ती वैशाली चम्पा
५०८-५०७ ५०७-५०६ ५०६-५०५ ५०५-५०४ ५०४-५०३
-५०२ ५०२-५०१ ५०१-५००
परिशिष्ट सं. ५ छयत्यावस्था
भगवान श्रीमहावीर ने कहाँ कितने चातुर्मास किये? तथा केवलज्ञान की जानकारी | भूमिका निर्वाण-मोक्षमार्ग के पथिक निर्ग्रन्थमुनि साधु को रागादि दोषों से और आचरण की
शिथिलता से बचने के लिये, और अपने साथ परकल्याण हेतु भी एक ही स्थल पर अधिक छद्मस्थ
निवास करना उचित नहीं होता, इसलिये शास्त्राज्ञा के अनुसार वर्ष के आठ महीने जैन-साथ-साध्वियों को पादविहार द्वारा विविध स्थानों में विचरण करना पड़ता है। परन्तु हिंसादि दोषों से दूर रहने व अपने जीवन की शुद्धि के लिये आध्यात्मिक साधना में तीव्रता हेतु उसे वर्षावास अर्थात् चौमासा के चार मास तो एक ही स्थान पर अनिवार्य रहने की आज्ञा है। अधिकाश इसी मार्ग का अनुसरण करने वाले भगवान महावीर विविध स्थानों में निर्वस्त्र रहकर, सर्वथा अपरिग्रही होकर, मौन रखकर आठ मास विचरण करते थे और चौमासा में एक ही स्थल पर रहा करते थे। उसके अन्तर्गत वे तप, संयम और ध्यान की श्रेष्ठ साधना करते समय उपस्थित होनेवाले विविध परिसहो और उपसर्गों को अपरिमित और अखण्ड समता के साथ
सहकर आत्मा के पूर्णप्रकाश तथा लोककल्याण के लिये सर्वथा आवश्यक जैसे केवलज्ञान के (केवलज्ञान)
प्रकाश के अवरोधक कर्मों-दोषों की निर्जरा (क्षय) करते रहे थे। और उसके क्षय होते ही उन्होंने वर्षों से (जन्मजन्मान्तरों से) अभिलषित केवलज्ञान (त्रिकाल ज्ञान) प्राप्त किया। __- जैन साधुओं में चौमासा की गणना करने की खास प्रथा है। यहाँ दीक्षा के प्रथम चौमासा से लेकर निर्वाण पर्यन्त चौमासा की सूची ‘कल्पसूत्र' ग्रन्थ के आधार पर प्रस्तुत की है।
३
५००-४९९
४९९-४९८
४९८-४९७
४९७-४९६
४९६-४९५
४९५-४९४
राजगृह वैशाली वाणिज्यगाम राजगृह वाणिज्यगाम राजगृह राजगृह वैशाली वाणिज्यगाम राजगृह वाणिज्यगाम राजगृह मिथिला मिथिला मिथिला वाणिज्यगाम वैशाली वाणिज्यगाम
४९४-४९३ ४९३-४९२ ४९२-४९१ ४९१-४९०
४० ० ० mur90 0.0m3w9 Nor mo1900
चातुर्मास संख्या १ चौमासा २ चौमासे १ चौमासा २ चौमासे २६ १ चौमासा १ चौमासा
४९०-४८९
स्थल नाम | देश नाम | चातुर्मास क्रमांक अस्थिक गाम में | विदेह जनपद चम्पा में
अंगदेश पृष्ठचम्पा में भदिका-मद्दिया में आलं (ल) भिका में
काशीराष्ट्र प्रणीतभूमि में (वजभूमि नाम के अनार्य देश की)| श्रावस्ती में
कुणालदेश
१० वैशाली में
विदेहदेश |११,१४,२०,३१,३२,३५ वाणिज्यगाम में
|१५,१७,२१,२३,२८,३० राजगृह नगर में
मगधदेश । ८,१३,१६,१८,१९,
|२२,२४,२९,३३,३७,४१ नालन्दा (उपनगर) में २७ मगधदेश | २, ३४, ३८, मिथिला नगरी में
विदेहदेश २५,२६,२७,३६,३९,४० पावामध्यमा-पावापुरी में मगधदेश
१ चौमासा ६ चौमासे ६ चौमासे ११ चौमासे
शाली
४८९-४८८ ४८८-४८७ ४८७-४८६ ४८६-४८५ ४८५-४८४ ४८४-४८३ ४८३-४८२ ४८२-४८१ ४८१-४८० ४८०-४७९ ४७९-४७८ ४७८-४७७ ४७७-४७६ ४७६-४७५ ४७५-४७४ ४७४-४७३ ४७३-४७२
वैशाली
३ चौमासे ६ चौमासे १ चौमासा
नालन्दा (राज.) वैशाली मिथिला
४२
राजगृह
नालन्दा (राज.) मिथिला मिथिला राजगृह पावा मध्यमा (पावापुरी) २५
परिशिष्ट सं. ६ भगवान श्रीमहावीर का दीर्घ और महान तप, उसका समय एवं स्थान आदि सह भूमिका-स्वर्ण की शुद्धि जिस प्रकार अग्नि से होती है उसी प्रकार आत्मा की श्रेष्ठ और आत्यन्तिक शुद्धि क्षमा-भावनायुक्त तपश्चरण-तपश्चर्या रूपी अग्नि के द्वारा होती है। इस शुद्धि को भावशुद्धि कहा जाता है। परन्तु इस शुद्धि के लिये प्रथम बाल्य शुद्धि की आवश्यकता है।
SUAL
४७१-४७०
२०. कल्पसूत्र मूल के दो भद्दियाए' पाठ से ५, ६ दोनों चौमासे भदिका में होना निश्चित २४. चौमासा के प्रारम्भ के १५ दिन 'मोराक' में बिताकर शेष चौमासा अस्थिक गाँव में
होता है। यह भद्रिका एक नगरी थी, और उस समय यह अंग देश की राजधानी थी। निकाला था, इसका मूल नाम वर्धमान था। 'आवश्यक' सत्रकार भदिका में एक ही चातुर्मास करने का और दूसरा चौमासा भद्दिल २५. जनपद' शब्द देशवाचक समझना चाहिए। विदेह जनपद अथवा विदेह देश दोनों समानार्थक है। नगर में किये जाने को सूचित करते हैं, जो नगरी मलयदेश (उत्तर प्रदेश) की तत्कालीन २६. 'आवश्यक सूत्र' में यहाँ चातुर्मास करने का वर्णन है। राजधानी थी। भदिल का चौमासा पाँचवाँ जानना चाहिए।
२७. जनश्रुति में नालन्दा के क्षेत्र में और वहाँ लगातार १४ चौमासे किये थे, ऐसा सुना जाता २१. कोई आलम्भिका कहते है परंतु दोनों एक ही स्थान का निर्देश करते है।
है, परंतु वास्तव में केवल नालन्दा में नहीं अपितु राजगृह और नालन्दा दोनों के मिलाकर २२, भगवान ने गुणशील चैत्य में बहुत बार उपदेश दिया है। 'कल्पसूत्र' का वाचन वहीं हुआ १४ समझें। अलग गिने तो ३ नालन्दा और ११ राजगृह में, और वे भी एक साथ नहीं, था। यह चैत्य नालन्दा में है। चैत्य में उपदेश दिया इसका तात्पर्य यह कि चैत्य के बाहर
बल्कि अलग-अलग वर्ष में किये थे। नालन्दा यह राजगृह की उत्तर दिशा का महत्त्व का विशाल खाली प्रदेश हो, वहाँ दिया, परंतु खाली जगह प्रायः अनामी हो तो उसे किस रूप | उपनगर था।
से जाना जाय? इसलिये समीपवर्ती चैत्य का निर्देश किया जाता है। | २८. मिथिला नगरी को मिथिला देश भी कह सकते है। एक समय यह नगरी विदेह की २३. मूल नाम 'अपापापुरी' था।
राजधानी थी।
८०

Page #155

उसकी शुद्धि से शरीर स्वस्थ, शान्त और स्थिर होता है और मन भी कुछ अंश तक निर्मल होता | चौमासा ८ विविध अभिग्रहों राजगृह
के साथ
है यह बाह्यशुद्धि भावशुद्धि के लिये कारणभूत है। दूसरे शब्दों में बाह्यशुद्धि साधन है, और भावशुद्धि उसका साध्य है। साधन की जितनी शुद्धि होगी उतनी ही साध्य की शुद्धि श्रेष्ठ होती है।
उक्त दोनों प्रकार की शुद्धि के लिये जैन-शास्त्रों में बाह्य और आभ्यन्तर दो प्रकार का तप बताया गया है। सामान्यरूप में बाह्यशुद्धि के लिये बाह्यतप का और आभ्यन्तर की शुद्धि के लिये आभ्यन्तर तप का प्राधान्य है। बाह्यतप के अन्तर्गत ( १ ) अनशन (२) उनोदरि (३) वृत्तिसंक्षेप (४) रसत्याग (५) कायक्लेश (६) संलीनता। जब कि आभ्यन्तर तप में (१) प्रायश्चित्त (२) विनय (३) वैयावृत्य (४) स्वाध्याय (५) ध्यान और (६) उत्सर्ग यह छह प्रकार हैं। आन्तरिक जीवन की शुद्धि द्वारा मोक्षमार्ग में बाधक इन्द्रियों के विकार वासनाओं का शमन होता चौमासा के ६ महीने के हैं, मन की चंचलता तथा तृष्णा का ह्रास तथा घातक [ आत्मगुण के नाशक] कर्मों का क्षय होता है, इसलिये ज्ञान और विवेकयुक्त ऐसा बाह्यतप की उपेक्षा कभी भी न करनी चाहिए, यह तप आभ्यन्तर तप का अनिवार्य साधन हैं। और अनिकाचित अथवा निकाचित कोटि के चौमासा पुरातन से लेकर विद्यमान अघातक कोटि के कर्मों की निर्जरा-क्षय करके, आत्मिक शुद्धि-विशुद्धि प्राप्तकर मोक्षप्राप्ति हो, इसलिये आभ्यन्तर तप करना उससे भी अधिक आवश्यक है। भगवान
बाद
का दोनों प्रकार का तप किस प्रकार समानान्तर रूप से चल रहा था, उसकी झाँकी नीचे दी गई चौमासा के ५ महीने २५ तालिका से होगी।
यहाँ दी हुई तपतालिका में तीन, अडी, देव मासी, आदि की सूची दी नहीं है।
समय
दीक्षा समय
पर
चौमासा १
चौमासा
बाव
बीमासा २
तपप्रकार
चौमासा ४
चौमासा ५ चौमासा ६ चौमासा ७
छट्ट
२९
(दो उपवास)
बेला
पासक्षमण
(पन्द्रह
उपवास)
पासक्षमण
मासक्षमण- १
मासक्षमण २
मासक्षमण- ३ मासक्षमण-४
-
छट्ठ
२ मास क्षमण चारमासी ३३
31
चौमासा बाद
चौमासा ३२ मासक्षमण ३२ चम्पा
"
"
"
स्थल
क्षत्रियकुण्ड
मोराक मे १ अस्थिक
में ७

कनकखल
आश्रम
नालन्दा
"
ब्राह्मण
पृष्ठचम्पा भद्रिका
"
आलम्भिका
पारणास्थल
कोल्लाक
उत्तरवाचाला
नालन्दा
31
"
कोल्लाक
चम्पा
गाँव के बाहर
गाँव बाहर
11
31
किसने
करवाया ? बहुल ३०
ब्राह्मण ने
(गृहस्थ पात्र) (घृत, शक्कर, में किया) दूध मिश्रित चावल)
नागसेन ने
विजय श्रेष्ठी
आनन्द ने
सुनन्दा ने
बहुल ने
नन्दने
किससे?
111
परमात्रक्षीर से ३१
क्षीर से
कूरादि से पके हुए अन्न से
क्षीर से
क्षीर से
दहीं मिश्रित
भात से
२९. दीक्षा, केवल और मोक्ष ये तीनों ही कल्याणक के समय पर छठ (दो उपवास) होते है। इसमें एक उपवास अगले दिन होता है और दूसरे उपवास पर कल्याणक होता है। ३०. साधु पात्र रखें तो भी उसे धर्म हो सकता है, यह बताने के लिये प्रथम पारणा गृहस्थ दत्त पात्र में और गृहस्थ के यहाँ किया। क्योंकि भगवान तो अपात्री ही थे, इसलिये उनके पास पात्र या भाजन था ही नहीं। क्षीरसे-शक्कर दूध मिश्रित भात।
३१. तीर्थंकर का जहाँ पारणा हो, वहाँ देव आकाश में से सुगन्धित जल, वस्त्र और लाखों करोड़ों सोना मुहरों की वृष्टि इत्यादि पंचदिव्य द्वारा दान की महिमा प्रकट करते हैं। ३२. 'मासक्षमण' यह संस्कृत शब्द है और 'मासखमण' यह प्राकृत शब्द है। ३३. एक साथ होनेवाले पन्द्रह दिन के उपवास को पास पक्ष क्षमण, महीने तक के उपवास को मासक्षमण, दो महीने के किये जायें तो द्विमासी और एक ही साथ चार महीने के उपवास किये जायें तो उसे चारमासी इस प्रकार परिभाषा समझनी चाहिए।
चौमासा ९ चार मासी चौमासा १० विविध तपयुक्त
बाव
चौमासा के भद्र, महाभद सानुलब्धिक और भद्र प्रतिमा (दो, चार और दस उपवास से)
उपवास
(संगम के कारण ) ११ चारमासी वैशाली
बाद दिन ( अभिग्रह के कारण)
वज्रभूमि श्रावस्ती
★ १२ वर्ष और ६ ॥ ग्रहण किया था।
२४ पेढाल
वैशाली
चौमासा १२ चारमासी चम्पा चौमासा १३ छट्ट (दो उपवास ) पावापुरी (निर्वाण के समय)
कौशाम्बी
सानुलब्धिक
वैशाली
कौशाम्बी
गाम बाहर
बहुला दासी ने
वत्सपालिका ग्वालिन ने
दासी के हाथसे (अभिनव
सेठ के घर)
चन्दनबाला
के हाथ से (धनावह सेठ के यहाँ)
१३
बिरंज से
(मिश्रीयुक्त भात)
क्षीर से
★ तप साधना के १२|| वर्ष और १५ दिन के अन्तर्गत भगवान आसन लगाकर बैठे अथवा सोये नहीं थे। हो सका वहाँ तक खड़े रहकर साधना की थी। कभी बैठे भी तो (प्रायः ) उकडू बैठे हैं।
उबले हुये
उड़द के बाकले से
महीने के ४५१५ दिनों में (बीच बीच) मात्र ३४९ दिन ही आहार अन्य ४१६६ दिन अन्न-जल रहित उपवासवाले थे।
★ प्रमादकाल बिलकुल ही अल्प। इस साधना काल में ( प्रायः) मौन व्रत का स्वीकार ।
★ उसी भव में मोक्ष प्राप्ति निश्चित होने पर उपवास कायक्लेश ध्यानादि बाह्यतप अत्यन्त उच्चकोटि का किया। यह आचरण बाह्यतप की भी मोक्ष के पुरुषार्थ हेतु असाधारण आवश्यकता है, इसका प्रजा को स्पष्ट निर्देश दिया।
★ परिषहों और उपसगों के सहने से भगवान महावीर की दीर्घकालीन तपश्चर्या के कारण जैन- अजैन ग्रन्थकारों ने उन्हें 'दीर्घ तपस्वी' इस विशेषण से सम्मानित किया है।
★ तप के आचरण में जैन संघ के साथ कोई समाज सम्प्रदाय मुकाबला नहीं कर सकता। जैन संघ में बालक से लेकर वृद्धों तक से उत्साह पूर्वक होनेवाली उपवासादि की तपश्चर्या यह जैन संघ का चमकता हुआ एक अप्रतिम प्रभावशाली तेजस्वी अंग है, और इसीलिये जैन शासन गौरवान्वित है।
★ तप करने की विधि और उसका महत्त्व वैदिक और बौद्ध ग्रन्थों में अनेक स्थलों पर महत्त्वपूर्ण ढंग से बताया गया है। अन्तर इतना ही है कि जैनियों ने गंभीरता और विवेकपूर्वक उस तप को क्लिष्ट स्वरूप में और व्यापक प्रमाण में आचरण में लाकर उस परम्परा को अविच्छिन्न रूप से बनाये रखा है।
३४. चौमासा के पश्चात् (गुज.) कार्तिक से आषाढ तक का समझना चाहिए।
८१

Page #156

परिशिष्ट सं. ७
* गोशालकने जो तेजोलेश्या फेकी, यह भी उपसर्ग ही था, परन्तु वह केवली अवस्था में हुआ भगवान महावीर को किस वर्ष में, कहाँ, कैसे उपसर्ग हुए थे? उसकी सूची।
था, अतः उसकी गणना न करते हुए उसे 'आश्चयाँ' की गणना में रखा गया है।
* ग्वालों के द्वारा प्रारम्भ हुए उपसर्गों की ग्वालोद्वारा ही पूर्णाहुति हुई। ये उपसर्ग मानव से। भूमिका-जिसे मानवजाति को सत्य का दर्शन कराना हो, उसे अन्तिम कोटि का महाज्ञान प्राप्त | प्रारम्भ हुये और मानव से पूर्ण हुये। योगानुयोग दोनों के स्थल, समय, निमित्त समान थे। बड़े करना ही चाहिए, क्योंकि उसके बिना सत्य का यथार्थ दर्शन शक्य नहीं है। कर्मों के आवरण उपसर्ग सूर्यास्त के बाद ही हुये है, और ऐसा होना स्वाभाविक भी था। से प्रच्छत्रज्ञान का महाप्रकाश आत्मिक परिशुद्धि के बिना संभव नहीं है। यह निर्मलता संयम और * भगवान के शरीर की सन्धियों की हड्डियों की बनावट असाधारण दृढ़ होती है। शास्त्र में तप की महान् साधना के बिना प्राप्त नहीं होती। यह एक निर्विवाद तथ्य है। इसीलिये तीर्थकर
जीवों के शरीर की सन्धियों की अस्थिरचना के भिन्न २ युग के आश्रय से छह प्रकार होने के लिये जन्मे हुए परमपुरुष योग्य समय पर प्रथम गृहस्थाश्रम को अर्थात् घर, कुटुम्ब बताये गये है। उसके अन्तर्गत यह प्रथम प्रकार है, जिसे शास्त्र "बा ऋषभनाराच संघयण" परिवार और अन्य सभी बाल्य परिग्रहों को छोड़कर पापाश्रवों को सर्वथा रोकने के लिये के नाम से परिचय देते है। आजीवन संयम-दीक्षा व्रत ग्रहण करते है। वे प्रायः निर्वस्त्री, मौनी होकर नग्न शरीर पर शीत धूप | * वर्तमान युग के जीव अति अन्तिम प्रकार की निर्बल अस्थि रचना को धारण करते है। की परवाह किये बिना प्रत्येक गाँव, प्रत्येक नगर, प्रत्येक वन, प्रत्येक जंगल में विचरण करते है। * १२॥ वर्षों तक दिनरात अविरत ध्यानपूर्वक साधना बहुधा खड़े-खड़े की थी। आसन शारीरिक आवश्यक धर्मों की भी उपेक्षा करके "देहदुःख महाफलम्" के सूत्रको सम्पूर्णरूप से लगाकर तो स्वयं बैठे ही नहीं थे। प्रमादरुप निद्राकाल की समय गणना एकत्रित करने पर आत्मसात् कर लेते है। संयम और तप के बिना कभी किसी का उद्धार हुआ नहीं है, और होता १२॥ वर्ष के अन्तराल मात्र दो घड़ी अर्थात् ४८ मिनट की ही थी। कैसी प्रचण्ड साधना ! भी नही है। वे शाश्वत सत्य का आलम्बन लेकर उसकी साधना में मान हो जाते है। निदा और सचमुच! यह भणभर के लिये स्तब्ध कर दे ऐसी घटना है। आराम को तिलान्जलि देते है। बिहार में वे अधिकांश चैत्य, उद्यान, वन इत्यादि एकान्त स्थलों में, एकाकी कायोत्सर्ग मुद्रा में खड़े होकर विविध प्रकार के ध्यान में निमग्न हो जाते है। समभाव परिशिष्ट सं. ८ में स्थिर होकर, अनेक जन्मों से उपार्जित कर्मो को निर्जरा-क्षय करते जाते है। कर्मो को
भगवान श्री महावीर के भक्त राजागण सम्पूर्णरूप से नष्ट अर्थात् आत्म प्रदेशों से सर्वथा पृथक करने के लिये अपनी साधना को
भूमिका-भगवान महावीर के, कौन-कौन से राजा अनुयायी, उपासक अथवा भक्तजन थे और भगवान उत्तरोत्तर तीव्र करते जाते है। हिंसा, असत्य, चोरी, अबहूम और परिग्रह आदि पापकर्मों से विमुक्त भगवान इन्द्रियों की विषय-वासनाओं और क्रोधादि कषायों का रंग लेश मात्र भी
कौन दीक्षित हुये थे, उसकी प्राप्य सूची यहाँ दी गयी है। उसके अतिरिक्त दीक्षित हुये संख्याबद्ध कही न लग जाय, उसके लिये अपने मन, वचन और काया को अप्रमत्त भाव से प्रवर्तित करते
राजकुमार, राजकुमारियाँ तथा राजरानियों की सूची यहाँ नहीं दी गयी है। है। कैसे भी कष्ट, दुःख, अपमान, अनादर, असुविधा और अनेक परिषहों को अदीन भाव से
क्रमांक राणा का नाम देश-नगरी सहन करते है। उनकी साधनायात्रा के अन्तर्गत, असुरों, सुरों, मनुष्यों अथवा पशुपक्षियों द्वारा होनेवाले उपसर्गो-उपद्रवों के विरोध की भावना के बिना-प्रतिकार की लेशमात्र भी भावना रखे
अदीन शत्रु हस्तिशीर्ष बिना हँसते मुख से स्वागत करते है। और इस प्रकार करते हुए आत्मगुणों के घातक-घाती
अप्रतिहत
सौगन्धिका कर्मावरणों का सर्वथा क्षय करके, वीतराग की अवस्था को प्राप्त होकर, केवलज्ञान के महाप्रकाश
अर्जुन
सुघोष को प्राप्त करते है। उसके प्राप्त कर लेने पर स्वयं को कृतकृत्य मानते है। और उसके पश्चात्
अलक्ख
वाराणसी-काशी दीक्षा ली अपने ज्ञान प्रकाश द्वारा विश्व को सुख-शान्ति और कल्याण का राजमार्ग दिखाते है।
उदयन
कौशाम्बी
सिन्धु-सौवीर दीक्षा ली भगवान महावीर ने भी उसी मार्ग से ज्ञानप्रकाश प्राप्त किया था। उस प्रकाश प्राप्ति की
(उदयन) साधना के भीतर असुरों, सुरों और मनुष्यों के द्वारा जो उपसर्ग हुए, वे कौन कौन से और किस किसने किये उसकी प्राप्त जानकारी यहाँ दी गयी है।
३५, 'चउपन, चरियं' में अस्थिक नागराज सर्प द्वारा उपद्रव किये जाने की बात कही गयी है। १ | वर्ष
८
३६. कल्पसूत्र "सुबोपिका टीका" में उत्कृष्टातिउत्कृष्ट उपसर्ग रूप में 'कर्णकीलककर्षण' स्थल कुमार गाम. अस्थिक गाँव. | स्थल लोहार्गल
लिखकर कील बाहर निकाले यह बताया गया है। वस्तुतः कील निकालने की क्रिया प्रकार ) ग्वालों का शूलपाणि का । महावीर की गिरफ्तारी उपसर्ग रूप की नही है परन्तु भक्ति से रक्षास्वरूप की थी. फिर भी हालते समय जो कष्ट वर्ष
नहीं हुआ, वह निकालते समय हुआ है, इस दृष्टि से उपसर्ग और उत्कृष्टता स्वीकार की स्थल । उत्तर वाचाला सुरभिपुर.
अनार्य मानी जाती गयी है। के पास
प्रणीत भूमि मे लाढ | ३७, "चउपन्न, चरियं में कीले निकाली गई तब भगवान काउसग्ग ध्यान में अवस्थित थे ऐसा प्रकार चण्डकौशिक सुदंष्ट्र देव का
राढ़ से प्रसिद्ध प्रदेश बताया गया है। और वैद्य ने समीप के वृक्ष की दोनों तरफ की शाखाओं को मूकाकर, सर्प का.
की वजशुद्ध (?) भूमि फिर उसे रस्सी से बाँधकर, उस रस्सी को कान की काष्ठ (तीक्ष्ण घासकी) शूलों-सरियों के
मानवकृत कूर उपसर्ग साथ बाँधकर, फिर शाखाओं को छोड़ देने पर वे शूल खीचकर कान से बाहर निकाली वर्ष
११
गयी, ऐसा बताया गया है। चोराक स्थल दृढ़ के पेढालगाम के
जो लोग शूल-शालाका शब्द का अर्थ लोहे की कील करते है और तदनुसार लोहेकी बड़ी प्रकार ) कुएँ में डुबकाना
पोलास चैत्य
कील ग्वाल भगवान के कानों में ठोक रहा है ऐसे चित्र पहले छपे है यह ठीक नहीं है। प्रकार संगम के २० उपसर्ग,
कील का तो प्रयोग किया ही नहीं था। बल्कि काश नामक घास की जड़ की मजबूत और तोसली गाम में फाँसी- तीक्ष्ण खूटी थी। पर लटकना आदि ३८. इस राजा को जैन, बौद्ध और वैदिक ये तीनों ही परम्परायें अपना-अपना अनुयायी मानती १३
है। इसका उल्लेख जैन-आगमों के अन्तर्गत भगवती और विपाक सूत्र में है। कथा साहित्य कलंबुका
पम्माणि.
में भी है। जब कि बौद्ध ग्रन्थों में धम्मपद-अट्ठकया और संयुक्त निकायमे है। वासवदत्ता प्रकार ) पीटकर के रस्सी | लाढ़-राड की अनार्य
ग्वाले के द्वारा कान में | की कथा का उदयन यही है। से बाँध दिया | भूमि के उपदव
काष्ठ की कील ठोकने ३६ |
|३९. पश्चिम भारत में आये हुये और 'वीतभयपत्तन' की राजधानी से सुशोभित सिंघु-सौवीर तथा काष्ठ की कील
देश का यह राजा था। इसका ठीक नाम उद्रायण है। यह नाम आव. निर्य, उत्तरा, नेमि. J निकालने का
टीका और उपदेश माला में है। बौद्ध ग्रन्थों में इसका नाम रुद्रायण मिलता है। ऐसा होने स्वल कूपिक सनिवेश शालिशीर्ष
मारना प्रकार
पर भी आज जैनों में इस राजा की सुप्रसिद्धि 'उदयन' (राजर्षि) नाम से है। सिर्फ इस राजा और कटपूतना
को दीक्षा देने के लिये स्वयं भगवान महावीर पूर्व भारत से शीघ्र विहार करके सैकड़ों कोश गिरफ्तारी व्यन्तरी का
दूर पश्चिम भारत में आये थे।
उदायण"
वर्ष
स्थल
वर्ष
)
J८२Education international

Page #157

क्रमांक
राजा का नाम
देश-नगरी
विशेषता
क्रमांक
राजा का नाम
देश-नगरी
विशेषता
महाबल
कनकधज करका
तैतलीपुर कांचनपुर मगध
कूणिक
प्रत्येक बुद्ध श्रमणोपासक (जैन श्रावक दीक्षा ली श्रमणोपासक
मित्रनन्दि वासवदत्त विजय
पुरिमताल वाणिज्यगाम साकेतपुर विजयपुर पोलासपुर मृग (गा) ग्राम वर्द्धमानपुर
गागली पापोत
वीरपुर
जितनु" दत्त दक्षिवाहन दशार्णभव
पृष्ठचम्पा उज्जयिनी वैशाली नव नगर चम्पानगरी चम्पा दशाणपुर काम्पिल्य ऋषभपुर मिथिला
विजयमित्र वीरकृष्ण मित्र वीरयश वैश्रमणवत्त शतानिक
दीक्षा दीक्षा (?)
दीक्षा
दीक्षा
प्रत्येक बुद्ध
प्रत्येक बुद्ध प्रत्येक बुद्ध
शिव-राजर्षि शीरिकदत्त श्रीदाम
क्षत्रियकुण्ड
धनावह नमि-राजर्षि नग्गति नदिवर्द्धन पुण्यपाल प्रवेशी प्रसन्नचन्द्र प्रियचन्द्र बल महाचन्द्र
रोहितक कौशाम्बी मथुरा हस्तिनापुर शौरिकपुर मथुरा मगध पृष्ठचम्पा पृष्ठचम्पा पाटलिखण्ड आमलकल्पा कम्पिलपुर अपापापुरी
सेतव्या (सेतम्बिका)
श्रमणोपासक दीक्षा
साल महासाल सिद्धार्थ
पोतनपुर
सेय
कनकपुर महापुर सारंजणी
संजय
हस्तिपाल
* तदुपरांत वैशाली राज्य के सलाहकार रूप से नियुक्त हुये काशी-कोशल प्रदेश के नव मल्लकी
और नव लिच्छवी मिलकर १८ गण राजा तथा उसके अतिरिक्त वीरंगय ऐणेयक इत्यादि। * २, ३, ११, १४, १९, २६, २७, ३२, ३६ इन संख्यांकित राजकुमारों को भगवान ने
दीक्षा दी थी। * प्रत्येक नगरी के ठीक-ठीक स्थल उपलब्ध होने से उसे नहीं दिया गया।
परिशिष्ट सं. ९
पाँच कल्याणकों के नाम, दिवस, स्थल, देश इत्यादि भूमिका जैन शास्त्रों में तीर्थकरों की पाँच घटनाओं को प्रधान घटनाएँ बताया गया है, और उन घटनाओं को 'कल्याणक' शब्द से दर्शाया गया है। इसका कारण यह है कि तीर्थंकरों का इस धरती पर आना, जन्म ग्रहण करना, दीक्षा लेना इत्यादि पाँचों ही प्रसंग तीनों ही लोक के जीव-प्राणियों के कल्याण के हेतु ही होते है। तीर्थकरों के लिये ऐसा है कि (अपने से विपरीत) उनका परकल्याण में स्वकल्याण समाविष्ट होता है। लोकोत्तर अवस्था को प्राप्त व्यक्तियों की यही एक विशेषता है।
४०, असली नाम कूणिक है। बौद्ध परम्परा में इसे 'अजातशत्रु कोणिक' इन शब्दों में उसका पार्श्वनाय शासन के अनुयायी थे।
उल्लेख किया गया है, और जैन 'आवश्यक चूर्णि' में 'अशोकचन्द्र' ऐसा नामान्तर दिया गया है। मगधेश्वर श्रेणिक पुत्र 'कोणिक' यही है।
४४. मूलनाम 'जय' है। ४१. श्रावक के लिये शास्त्र में "श्रमणोपासक" शब्द आता है।
४५, श्रेणिक के दूसरे नामों के रूप में भभसार, भिंभसार. भिभिसार के उल्लेख मिलते है। ४२. मूलनाम 'प्रथोत' था।
उत्तरवर्ती संस्कृत प्राकृत ग्रन्थकारों ने 'मंभसार' शब्द को माना है, जब कि बौद्ध ग्रन्थों में ४३. जितशत्रु नामके अनेक राजा हुये है। किसी समय यह नाम विशेष्य रूप से, तो कभी उसका 'बिम्बिसार' नाम मिलता है। श्रेणिक, कोणिक, उद्रायण, उदयन इन राजाओं को, गुणवाचक विशेषण रूप से प्रस्तुत हुआ है। जो भी हो, इस नाम के कुल नौ राजा महावीर
जैन और-बौद्ध ग्रन्थ अपना-अपना अनुयायी मानते है। बौद्ध ग्रन्थों मे बद्धचरित. के भक्तजन थे। संयुक्त और मज्जिमनिकाय में कोशलराज प्रसेनजित् का उल्लेख आता है।
विनयपिटक, दीघ-मजिाम-निकाय आदि गिना सकते है। जैन आगम ग्रन्थों में स्थानांग, वह इस जितशत्रु के नाम से ही प्रसिद्ध राजा होना चाहिए. ऐसा इतिहासकारों का मत है। दशा श्रुतस्कन्ध, उववाई, अनुतरोपपातिक, ज्ञाताधर्म कथा आदि कहे जा सकते है। जैन अनुश्रुति में (त्रि. श.) प्रसेनजित् नाम जो आता है, वे तो श्रेणिक के पिता थे और वे | ४६. देखो-ठाणांग सू. ६२१।
८३

Page #158

आज से कब हुआ? | विक्रम संवत ईस्वी. पूर्व| विन क्या चा? |
स्थल नाम
आषाढ़ शुक्ला-६
६०० वर्षान्ते
१. व्यवन कल्याणक वी.सं. २५६९-वर्ष,
|९ महिने ७॥ दिनान्ते २. जन्म कल्याणक | २५६९-वर्षान्ते ३. वीक्षा कल्याणक | २५३९ वर्षान्ते
बाहमणकुंड गाम ।
नगर क्षत्रिय कुंडगामनगर
विदेह जनपद (उ. बिहार)
५१३
चैत्र शुक्ला १३ कार्तिक कृष्णा १० (शास्त्रीय मार्गशीर्ष
कृष्णा १०) | वैशाख शुक्ला-१०
२५२७-वर्षान्ते
५५७
- वर्तमान बिहार
कल्याणक (सर्व
जृम्भिकगाम (अजुवालिका नदी के किनारे)
पावापुरी
५. मोक-निर्वाण
कल्याणक
| २४९७ वर्षान्ते अधिक | ४७१ ।
५२७
आश्विन कृष्णा
अमास शास्त्रीय का, कृष्णा
* यहाँ जिन वर्षों का उल्लेख किया है, वह इस ग्रन्थ लेखन के समय में प्रवर्तमान वि.सं. २०२७, ई. स. १९७० को लक्ष्य में रखकर किया गया है।
दिवस छोड़कर मात्र वर्ष के ही पूर्णाक दिये गये है। * प्रत्येक तीर्थकरदेव के (च्यवन कल्याणक को छोड़कर शेष चार) कल्याणक के समय पर तीनों ही लोक में अन्तर्मुहूर्त (दो घड़ी) तक उद्योत होता है, और
इन चार का उत्सव मनाने के लिये इन्द्रादिक देव मनुष्यलोक में आते है। * क्या सभी कल्याणक के प्रसंग पर इन्द्र के सिंहासन का कंपन" और शक्रस्तव की स्तुति होती है? जवाब में कोई निश्चित उल्लेख मिला नहीं है।
परिशिष्ट सं. १०
वर्षमान-मातापिता द्वारा दिया गया।
भगवान श्रीमहावीर के मुख्य-विविध नाम जातनवन-" जातकुलोत्पत्र होने के कारण। श्रमण- साधु (तपश्चर्या करने की महान् शक्ति
तथा सहन करने की शक्ति के कारण) निर्गन्ध-मुनि (राग-द्वेष की ग्रन्धि देवार्य-लोगों द्वारा प्रदत्ता
के भेदक होने से)
महावीर-देवों द्वारा दिया गया।
* भगवान के 'विदेह' (कल्प, सू. ११०) और 'वैशालिक (सूत्रकृतांग टीका) तथा 'सन्मति' ऐसे अन्य यौगिक नाम मिलते हैं। *बौद्ध ग्रन्थकारों ने महावीर के लिये निगण्ठ, नाटपुत्त, नातपुत्त, णायपुत्त आदि शब्द प्रयोग किये है। * अन्य ग्रन्थकारों ने भगवान को विविध नामों से परिचित कराया है, तथापि भगवान देवकृत 'महावीर' नाम से ही सुविख्यात हुये।
४७. एक समझने योग्य बात यह है कि (श्री नेमिचन्दरचित 'महावीर चरिय' (श्लो. ६०२) और ज्ञातकुल ज्ञातवंश आदि।
त्रिषष्ठी श.पु. चरित्र सर्ग २, श्लो. ७) आदि ग्रन्थों में, इन्द का सिंहासन आषाढ शुक्ला श्वेताम्बरीय कल्पसूत्र, सूत्रकृतांगादि आगमों में अनेक स्थान पर 'णायकले.' शब्द प्रयोगकर षष्ठी जो व्यवन कल्याणक का दिन है उसी दिन कंपित नहीं हुआ था। लेकिन गर्भापहरण भगवान को ज्ञातकुल का बताया है, अर्थात् ज्ञात यह कुल (तथा वंश) का वाचक शब्द द्वारा गर्भ को तिरासी वे दिन देवानंदा की कुक्षि में स्थापित किया उसी दिन कंपित हुआ हुआ। अब उस शब्द के साथ 'पुत्त' शब्द को जोड़कर भगवान को 'णायपुत्त' कहा है। वा ऐसा स्पष्ट उल्लेख है। जब कि कल्पसूत्र मूल में देवानंदा की कुक्षि में अवतरण के इसके संस्कृत रूपान्तर में उन्हें 'शातपुत्त' कहा गया। समय तथा गर्भापहरण के समय सिंहासन कंपने की बात का कुछ भी उल्लेख नहीं है, दिगम्बर परम्परा में जयधवलाकार ने (भा. १, श्लोक २३) भगवान को गाहकुले, वहाँ तो इन्दने स्वेच्छा से ज्ञान द्वारा क्षत्रियकुण्ड को देखा और देवानन्दा के गर्भ में भगवान
तिलोयपण्णती ग्रन्थ में (अ. ५) में 'णाहोग्गवंशेषु वीर', और देशभक्ति में 'उग्रनाथी को आया देखा। और इदने 'नमुत्युणं' की जो स्तुति की है वह देवानंदा के गर्भ में आये तब
पार्श्ववीरी', गुणभदीय उत्तरपुराण में 'नाथकुलस्यैकः' आदि उल्लेख द्वारा नाथकुल के बताये की है। इस से यह जाना जाता है कि व्यवन कल्याणक के दिन सिंहासन चलित होने की गये है। बात का उल्लेख नहीं है।
बौद्ध त्रिपिटकों में 'नाहपुत्तो' (दीप. नि.) 'नात्तपुतो' (म.नि.) से सम्बोधित किया गया है। ४८. प्राचीन काल मे कुल, वंश, जाति, देश और ग्राम के आधार पर व्यक्ति को पहचानने की इन सबका फलितार्थ यही है कि णाय-नाय, णाह, नाट्ट, नाट-नात्त (ति)-नात्त ये सब एक प्रथा-विशेष रूप में थी। यहाँ भगवान वर्धमान महावीर के श्वेताम्बर, दिगम्बर तथा बौद्ध
ही अर्थ के वाचक है। मात्र भाषा भेद से ही शब्द भेद हये है। बौड त्रिपिटक में भगवान ग्रन्धकारों ने उनके कुल से आधारित क्या-क्या नाम का उल्लेख किया है, यह देखें।
महावीर के लिये निगण्ठ, निगण्ठणायपुत्तो, इन शब्दों का अधिक प्रयोग हुआ है। एक स्पष्टता होनी आवश्यक है कि कुल, वंश, जाति, इन शब्दों के अर्थ के बीच में भेद | ४९. और भी सूत्रकृतांग (२, २, ३१) में तो गाय (जात) शब्द से ही महावीर का नाम सचित रेखा होने पर भी लेखक सामान्य रूप से समानार्थक भी स्वीकार करते है, जैसे कि । किया है।
८४

Page #159

परिशिष्ट सं.११
३० वर्ष
तीर्थकर भगवान श्री महावीर के जीवन की और उनसे सम्बन्धित १९२ विषयों की संक्षिप्त सूची भूमिका सर्वोदय तीर्थ के संस्थापक भगवान श्री महावीर के गत जन्म से लेकर, वे मोक्ष को प्राप्त हुए तब तक
के अनेक विषयों की आवश्यक संक्षिप्त सूची यहाँ प्रस्तुत की गई है। १. व्यवन तथा २. जन्म, ये दोनों कल्याणक और उससे सम्बन्धित विषय
४३. लाञ्छन - चिन्ह २६ क्या था? सिंह (जवा के ऊपर चर्म की ही एक स्वाभाविक १. महत्त्वपूर्ण मुख्य भवों की संख्या २७. (प्रवेताम्बर मतानुसार)
सिंहाकार आकृति) (श्वे. मते) २. गतजन्म से श्रुतज्ञान कितना लाये? ११ अंग-आगम शास्त्रतुल्य
४४. शारीरिक शुभ चिन्ह-लक्षण कितने? १००८ २० ३. तीर्थकर किससे हुए? 'बीश स्थानक' नामक तप की श्रेष्ठ आराधना से।
४५, जन्म के समय और-सांसारिक अवस्था मतिज्ञान, श्रुतज्ञान, अवधिज्ञान, " (मर्यादित ४. गत जन्म में कहाँ थे? (च्यवन स्थल) १० वे प्राणत, नामक वैमानिक' कल्प
में कितने ज्ञान युक्त थे?
प्रत्यक्ष परोक्ष पदार्थ का ज्ञान) इन तीन शान से। (-देवलोक में) ४६. देहवर्ण
पीत ( पीतवर्ण के सुवर्ण के समान पीला) ५. पूर्वभव का देवायुष्य कितना था २० सागरोपम'
४७. देह की रूप-कान्ति
सर्वरूपों में सुन्दर, समस्त कान्तियों में श्रेष्ठतम ६. च्यवन स्थल कुण्डपुर, कुण्डलपुर, बाह्मणकुंड' ग्राम-नगर ४८. शरीर - बल कितना?
अनन्त ७. गर्भधारक प्रथम माता का नाम देवानन्दा बाह्मणी (श्वेताम्बर मतानुसार)
४९. संघयण (अस्थि सन्यि की रचना) प्रथम वज ऋषभनाराच (अत्यन्त दृढ़) ८. प्रथम पिता का नाम ऋषभदत्त ब्राह्मण
५०. संस्थान (शरीर रचना माप)
प्रथम समचतुरस्त्र (चारों कोने समान ९. देवानन्दा को कितने स्वप्न आये? सिंह इत्यादि १४
होने से अति सुन्दर) १०. उनका फल किसने बताये? पति ऋषभदत्तने ५१. उत्सेध अंगुल " से देहमान
सात हाथ का ११. च्यवन मास और तिथि आषाढ शुक्ला षष्ठी
५२. आत्म अगुल २ से देहमान १२० अंगुल का (गर्भधारण दिवस)
५३. प्रमाण अंगुल से देहमान
२१ अंश" १२. च्यवन नक्षत्र उत्तरा फाल्गुनी
५४. मस्तक की विशेषता क्या? शिखास्थान ५ बहुत ऊँचा जिसको 'उष्णिष' १३. च्यवन राशि कन्या
बोलते है। १४. व्यवन काल मध्यरात्रि
५५. देह के रुपिर का वर्ण कैसा? श्वेत । (गाय के दूध के समान) १५. गर्मापहरण कब हुआ? (च्यवन दिवस से) ८३ वे दिन को ५६. विवाह (लग्न) किया था?
हाँ (श्वेता. मतानुसार) (श्वेताम्बर मतानुसार)
५७. विवाहित पत्नी का नाम क्या? यशोदा १६. किसने किया? इन्द्र की आज्ञा से हरिणगमेषी देवने ५८. सन्तान थी?
हाँ (केवल एक पुत्री ही थी) १७. किस कारण से किया? भिक्षुक कुल के कारण से
५९. गृहस्थाश्रम का समय कितना? १८. गर्भ को कहाँ पहुँचाया? त्रिशलारानी' की कुक्षि में।
६०. वार्षिक दान कितना दिया?
३ अरब ८८ करोड ८० लाख ७ स्वर्णमुद्रा १९. देवानन्दा का गर्भसमय कितना? ८२ दिवस का २०, गर्भधारक द्वितीय माता का नाम क्षत्राणी रानी त्रिशला २१. द्वितीय पिता का नाम सिद्धार्थ राजा
३. दीक्षा कल्याणक और उससे सम्बन्धित विषय २२. माता त्रिशला को भी क्या १४ स्वप्न हाँ! देवानन्दा के समान ही
१. दीक्षा मास और तिथि
मार्गशीर्ष कृ. दशमी (आचा.) मतांतरे-चैत्र आये थे?
सुदि १० (सत्तरी) (गुज. कार्तिक कृष्णा.) २३. उसका फल किसने कहा? पति सिद्धार्थ तथा स्वप्न लक्षण पाठकों ने
२. दीक्षा समय
दिन का चतुर्थ प्रहर २४. त्रिशला का गृह स्थान कहाँ चा? क्षत्रिय-कुंड ग्राम-नगर
३. दीक्षा नक्षत्र
उत्तराफाल्गुनी २५. सिद्धार्थ का गृहस्थान कहाँ था? भत्रिय कुंड याम-नगर
४. दीक्षा राशि
कन्या २६. त्रिशला के गर्भ में कितने समय रहे? ६ महीने और १५ दिन
५. दीक्षा समय की आयु
३० वर्ष की २७. दोनों का समुदित गर्भसमय कितना? ९ महीने, ७॥ दिन
६. दीक्षा में स्वीकृत महावत कितने होते है? अहिंसा, सत्य, अचौर्य, ब्रह्मचर्य,अपरिग्रह २८. जन्म मास और तिथि" मास चैत्र, तिथि शुक्ला त्रयोदशी
आदि पाँच २९. जन्म समय १२ मध्य रात्रि
७. दीक्षा दिवस का तप
बेला-छ? (२ उपवास) का ३०. जन्म नक्षत्र" उत्तरा-फाल्गुनी (दिग. उत्तराषाढा)
८. दीक्षा महायात्रा की शिबिका
चन्दप्रभा ३१. जन्म राशि कन्या
का नाम ३२. जन्म किस 'आरा' १५ में चतुर्थ 'आरा' में
९. दीक्षा के समय अन्य दीक्षा लेनेवाले थे? नहीं (अकेले ही थे) ३३. जन्म समय में चतुर्थ आरा कितना ७५ वर्ष और ८1महीने
१०. दीक्षावत किस गाँव में लिया? भत्रियकुण्ड ग्राम-नगर में बाकी था?
११ दीक्षा किस वन में ली?
कुण्ड ग्राम के ज्ञातखण्ड बन में ३४. जन्म देश विदेह (वर्तमान बिहार)
१२. दीक्षा किस वृक्ष के नीचे ली? अशोक वृक्ष के नीचे ३५. जन्मदेश की राजधानी वैशाली" (महावीर कालीन)
१३. लोच कितनी मुष्टियों से किया गया? पाँच मुष्टियों से ४० ३६. जन्म नगर क्षत्रिय कुंडगाम नगर
१४. बतोच्चारण के पश्चात् कौनसा ज्ञान हुआ? चतुर्थ मनःपर्यव ज्ञान" ३७. भगवान के गोत्र" का नाम काश्यप
१२॥ वर्ष और पन्द्रह दिन की सापना का समय और उससे सम्बद्ध जानकारी ३८. जाति का नाम
ज्ञातक्षत्रिय २२ - ३९. कुल का नाम २३ ज्ञातकुल
१. देवदूष्य कितने समय रहा? एक वर्ष और एक महीने से अधिक (श्वेता४०. वंश का नाम ज्ञातवंश २५
म्बर मतानुसार) ४१. वर्धमान नाम कैसे हुआ?
गर्भ में आने के बाद घर में धन धान्यादि २. प्रथम पारणा किस वस्तु से किया? मीर से (चावलमिश्री सह दूध) की वृद्धि होती रही इससे
३. प्रथम पारणा कब किया? दीक्षा के दूसरे दिन ४२. महावीर नाम कैसे पड़ा?
आमलकी कीड़ा अवसर पर देव को पराजय देने में ४. प्रथम पारणा कहाँ किया? कोल्लाग सनिवेश में महा वीरता बताई, जिस के कारण देवों ने यह नाम ५. प्रथम पारणा किसने करवाया बहुल नामक बाहमण ने अपने घर दिया (एक मत के अनुसार)
और कहाँ?
८५

Page #160

परिवार वर्णन
६. प्रथम क्षीर किसमें ली? गृहस्थ के द्वारा दिये गये पात्र में ७. उत्कृष्ट तप कितने महीने का किया?६ महीने ५ के उपवास का ८. अभिग्रह किये थे?
हाँ, विविध प्रकार से किये थे ९. सम्पूर्ण तप कितना?
१६६ दिन के निर्बल उपवास का १०. साधिक १२॥ वर्ष के उपवास के
तप में पारणा-भोजन के दिन कितने? ११. साधना काल का क्षेत्र कौन था? पूर्व और उत्तर भारत का प्रदेश १२. साधिक १२॥ वर्ष की साधना अन्तर्मुहूर्त, अर्थात् दो पड़ी का ४८ मिनट)
में प्रमाद-७ निद्राकाल? १३. उपसर्ग हुए थे?
हाँ, गोवाल, कटपुतना, शूलपाणि, संगम,
चण्डकौशिक इत्यादि का १४. किसने किये थे?
मनुष्य, देव और तिर्यंचों ने १५, साधना किस आसन पर की? बहुपा खड़े खड़े - कायोत्सर्ग मुद्राआसन से
(-जिन मुद्रा से) १६. साधना के मुख्य साधन क्या थे? संयम, तप, ध्यान, मौन
१. गण संख्या २. गणघरों की संख्या
म्यारह ३. साधुओं की संख्या
चौदह हजार (स्वहस्त दीक्षित) ४. साध्वीओं की संख्या
छतीस हजार ८ (स्वहस्त दीक्षित) ५. श्रावकों की संख्या
एक लाख उनसठ हजार ९ (सभी बारह, धर्म व्रतधारी, वत बिना के अन्य भक्तलोग
लाखों थे) (दिगम्बर मते १ लाख) ६. श्राविकाओं की संख्या
तीन लाख अठारह हजार (सभी बारह व्रतधारी) व्रत बिनाके श्रावक श्राविकाओं की
संख्या अनेक लाखों में थी (दि. मते ३ ला.) ७. केवलज्ञानी मुनियों की संख्या
सात सौ ८. मन पर्यवज्ञानी मुनियों की संख्या पाँचसो ९. अवधिज्ञानवाले १ मुनियों की संख्या तेरह सौ १०. चौदह पूर्वघर ७२ मुनियों की संख्या तीन सौ ११. वैक्रिय लब्धिधारी मुनियों की संख्या सातसौ १२. वादी (वाद-विवाद में श्रेष्ठ) चार सौ
मुनियों की संख्या १३. सामान्य मुनियों की संख्या दस हजार नवासी १४. प्रकीर्णक मुनियों की संख्या । चौदह हजार १५. प्रत्येक बुद्ध मुनियों की संख्या चौदह हजार १६. अनुत्तर विमान में जानेवाले आठ सौ
मुनियों की संख्या
४. केवलज्ञान कल्याणक और उससे सम्बद्ध प्रधान जानकारी १. केवल ज्ञान, मास और तिथि वैशाखशुक्ला दशमी (ई.पू. ५५७) २. दिवस का नाम
सुव्रत (शास्त्रीय नाम) ३. मुहूर्त का नाम
विजय (शास्त्रीय नाम) ४. केवलज्ञान का समय
चतुर्थ प्रहर-सायंकाल ५. केवलज्ञान समय की राशि
कन्या ६. केवलज्ञान समय की आयु
४३ वर्ष ७. केवलज्ञान का स्थान
जृम्भिक ५० ग्राम के बाहर का ऋजुबालिका
नदी के पास का खेत (बिहार प्रान्त) ८. केवल ज्ञान के समय कोई दूसरे एक भी नहीं
शिष्य साथ थे क्या? ९. उस समय शरीर पर वस्त्र था?
नहीं. १०, दूसरा कोई साधन या व्यक्ति साथ में था? नहीं, सर्वथा अपरिग्रही-अकिंचन ११. साधना के समय में उपदेशादि देते? विशिष्ट उपदेश के रूप में कुछ नहीं बोलते,
जरूर हो तो वार्तालाप कर सकते है। १२, केवलज्ञान किस वृक्ष के नीचे हुआ? साल (शाल) ५२ वृक्ष के नीचे १३. केवलज्ञान किस आसन पर हुआ? उत्कटुक अथवा गोदोहिका ५३ १४. केवल ज्ञान के समय तप कौनसा? छट्ठ (दो उपवास) तप १५. अतिशय कितने?
चौतीस १६. वाणी के गुण कितने?
पैतीस५५ १७. प्रातिहार्य कितने?
आठ १८, आधोपदेश और आद्य समोवसरण की वैशाख शुक्ला दशमी
स्थापना कब?
५. निर्वाण-मोक्ष कल्याणक और उससे सम्बन्धित जानकारी १. मोक्ष गमन-मास और तिथि कार्तिककृष्णा अमावस्या (ई.पू. ५२१)
(गुज. आश्विन कृष्ण अमास) २. मोक्ष समय का नक्षत्र
स्वाति ३. मोक्ष समय की राशि ४. निर्वाण-मोक्ष समय की आयु ७२ वर्ष" (मतांतरे साधिक ७२) ५. मोक्ष के समय संवत्सर कौन सा था? चन्दनाम का द्वितीय संवत्सर ७५ ६. मोक्ष प्राप्त हुए उस मास का नाम प्रीतिवर्धन (शास्त्रीय नाम) ७. मोक्ष प्राप्त हुए, उस पक्ष का नाम नन्दीवर्धन " (शास्त्रीय नाम) ८. मोक्ष को प्राप्त हुए, उस दिनका नाम अम्निवेश्य अपवा उपशम ९. मोक्ष को प्राप्त हुए, उस रात्रि का नाम देवानन्दा अथवा निरति (शास्त्रीयनाम) १०. मोक्ष समय का लव कौनसा? अर्च० (यह शास्त्रीय नाम है) ११. मोक्ष समय का प्राण कौनसा? मुहूर्त' (शास्त्रीय नाम) १२. मोक्ष समय का स्तोक कौनसा? सिद्ध-२ (शास्त्रीय नाम) १३. मोक्ष समय का करण कौनसा? नाग (तृतीयकरण) (शास्त्रीय नाम) १४. मोक्ष समय का मुहूर्त कौनसा? सर्वार्थसिद्धि (पिछली रात का) १५. मोक्ष समय का नगर कौनसा? पावामध्यमा-अपापापुरी
(प्राचीनकाल में मगधवर्ती थी और वर्तमान
में बिहारवर्ती) १६. मोक्ष समय का स्थल कौनसा? हस्तिपाल राजाके लेखकों की शाला १७. मोक्ष के समय उपदेश कितने घण्टे अखण्ड ४८ घण्टे तक
तक दिया? १८. किस आसन से मोक्ष को प्राप्त हुए? पर्यकासन से अथवा पचासन से १९. मोक्ष प्राप्ति के पश्चात् अशरीरी ४-२/३ हाथ की
उनके आत्मा की अवगाहना कितनी? २०. मोक्ष समय का तप
छह (दो उपवास) तप २१. मोक्ष के समय मोक्ष प्राप्त करनेवाले कोई भी नहीं
अन्य थे? २२. मोक्ष प्राप्ति का समय कौनसा? पिछली रात का २३. कौन से आरा-काल में मोक गये? चतुर्थ आरा के अन्त में २४. मोक्षगमन के समय चतुर्थ आरा तीन वर्ष साढ़े आठ महीने
कितना बाकी पा?
अपने तीर्थ (शासन) की स्थापना और अन्य जानकारी १. तीर्थोत्पत्ति कब?
केवलज्ञान प्राप्ति के दूसरे दिन दूसरी
बार के समवसरण में २. तीर्थ स्थापना का मास और तिथि वैशाखशुक्ला एकादशी (दि. मते श्रा. व. १) ३. तीर्थ का विच्छेद कब होगा? पाँचवे आरा के अन्तिम दिन के दो-प्रहर
के बाद ४, प्रथम गणघर का नाम?
इन्दभूति ५. प्रथम साध्वी का नाम?
चन्दनबाला ६. प्रथम श्रावक का नाम?
शंख २ ७. प्रथम श्राविका का नाम? ८. भक्त राजाओं में प्रधान
मगधेश्वर 'श्रेणिक' भक्तराजा कौन? ९. शासन यक्ष का नाम?
मातंग ६५ १०. शासन यक्षिणी का नाम?
सिद्धायिका
सुलसा
८६

Page #161

२५. कितनी पम्परातक मोक्षमार्ग चलता रहातीन पाटतक " (अर्थात् तीन शिष्य-प्रशिष्य तक) २६. उनके शास्त्र में मोक्ष जाने का केवलज्ञान होने के बाद चार १५ प्रारम्भ कब हुआ?
वर्ष व्यतीत हुए तब प्रकीर्णक जानने योग्य बहुत सी बातें १. उपदेश किस पर बैठकर देते? देवों द्वारा निर्मित समोसरण में
अथवा सुवर्ण कमल के ऊपर २. क्या प्रतिदिन प्रवचन देते? ३. प्रतिदिन कितना समय देते? प्रातः, दोपहर दोनों समय, प्रत्येक समय में
एक प्रहर देते। प्रहर से तीनघण्टा
(कुल दो प्रहर अर्थात छह घंटे) ४. कौनसी भाषा में देते?
अर्धमागधी र प्राकृत (सर्वभाषाओं
की जननी) मे ५. उन के शास्त्र गणघरो ने मुख्य रूप से अर्धमागधी प्राकृत में
किस भाषा में रचे? ६. आप तप की पूर्णाहूति में, अन्नदान प्रथम अथवा तृतीय भव में
दाता की क्या गति होती? मोक्षप्राप्त करने वाला हो ७. भिक्षा समय में पंच दिव्य कौन से (१) वस्व, (२) सुगन्धित जल वृष्टि होते है?
(३) वसुधारावृष्टि (१२॥) लाख (करोड़) स्वर्णमुदा की दृष्टि (४) 'अहोदान' की घोषणा,
(५) दुन्दुभि नाद ८. उनके शासन में कितने लोगों पुरुष और स्त्रियाँ मिलकर
ने तीर्थकर नाम कर्म उपार्जित किया? नौ व्यक्तियों ने ९७ १. उनके तीर्थ में रुद कौन हुए? सत्यकी १०. उनके तीई में कौन से दर्शन वैशेषिक दर्शन की
की उत्पत्ति हुई? ११. भगवान की आश्चर्यजनक
पाँच " (गर्भापहरण, प्रथम उपदेश घटनाएँ कितनी हुई?
निकल, इत्यादि) १२. साधुओं के महावत कितने? पाँच १०० १३. श्रावकों के अणुव्रत कितने? बारह १४. चारित्र के प्रकार कितने?
पाँच १०३ १५. मूलतत्त्वों की संख्या कितनी? नौ अथवा तीन १६. सामायिक व्रत के कितने प्रकार? चार १७. प्रतिक्रमण कितने प्रकार का? पाँच ०५ १८. छह आवश्यक प्रतिक्रमण प्रातः, सायं (नियमित दो बार)
कितनी बार करने के? १९. संयम चारित्र के कितने प्रकार? सत्रह १६ २०. आचार पालन सुलभ अथवा दुर्लभ अत्यन्त दुर्लभ २१. मुनि कैसे वस्त्र प्रयोग करते? श्वेत,१०० रंगबिना के और सामान्य कोटि के २२. उस समय की प्रजा का प्रधान वक्र-जड़ अर्थात् सरलता कम रूपसे स्वभाव कैसा था?
और बुद्धि की प्रगल्भता कम २३. भारत में भगवान का
अधिकांश पूर्वोत्तर भारत में, विहार कहाँ-कहाँ हुआ?
उसके अतिरिक्त पश्चिम भारत तक २४. कितने राजा भक्त ?
अनेक
भगवान के ७२ वर्ष की आयुष्य काल का संक्षिप्त विभाजन १. गृहस्थ अवस्था का समय
३० वर्ष २. दीक्षापर्याय का काल
४२ वर्ष (और इतनेही चातुर्मास) ३. छवस्थावस्था का काल
१२|| वर्ष और १५ दिन ४. केवलज्ञान का समय
२९ वर्ष ५॥ महीने ५. सम्पूर्ण आयुष्य काल
७२ वर्ष सम्पूर्ण (प्राचीन जैन पद्धति की विशिष्ट गणना के आधार पर)
आवश्यक तिथियों की सूची ईस. पूर्व ५९९ में भगवान का जन्म विक्रमपूर्व ५४२ में भगवान का जन्म " ५६९ में भगवान की दीक्षा
" ५१२ में भगवान की दीक्षा " ५५९ में भगवान केवली सर्वज्ञ बने " ५०० में भगवान केवली बने " ५२७ में भगवान का परिनिर्वाण हुआ . ४७० में भगवान का परिनिर्वाण
परिशिष्ट सं. १२
श्वेताम्बर और दिगम्बर ग्रन्थों के मतांतर की सूची भूमिका:- भगवान श्री महावीर के चरित्र की अधिकांश बातों में दोनो संप्रदाय के बीच साम्य है। परन्तु जहाँ-जहाँ असाम्य है, उनमें से बहुत सी बातें निम्न तालिका के अन्तर्गत दी गयी है। इस तालिका को देखने से भगवान श्री महावीर के जीवन के विषय में दोनों सम्प्रदायों के बीच का अन्तर स्पष्ट होगा, इतना ही नहीं, अपितु एकही सम्प्रदाय के भीतर किस प्रकार की भिन्न-भिन्न परम्पराये थी उसकी भी जानकारी होगी। श्वेताम्बर मतानुसार दिगम्बर मतानुसार
श्वेताम्बर मतानुसार
दिगम्बर मतानुसार
उत्तरपु.
तिलोय.
१. मानाम त्रिशला २. जन्मभूमि कुण्डपुर, कुण्डलपुर,
उत्तराफाल्गुनी ४. दीवातिथि
का.कृष्णा १० ५. दीक्षासाधी कोई नहीं ६. आय तप छह (बेला) ७. आच पारणु बहुल के यहाँ ८. प्रथम पारणा कोल्लाक
हरिवंश. प्रियकारिणी कुण्डपुर उत्तराषाड़ा मार्गकृष्णा १० कोई नहीं
अट्ठम (तेला)
| हरिवंश. १३. श्रावक संख्या १ लाख ५९ हजार एक लाख १४. श्राविकासंख्या ३ लाख १८ हजार तीन लाख १५. पक्रिय लब्धिपारी ७०० ९०० १६. माता एक
अथवा दो? दो १७. गर्ष परावर्तन
हुआ था? हाँ, १८. विवाह हुआ था? हाँ १९. दीक्षा समय में
माता-पिता नहीं थे २०, आयोपदेश की प्रथम ही दिन | ६६ दिन बाद २१. सफल उपवेश पावा मध्यमा में विपुलाचल कहाँ विया
| पर्वतपर
कुलग्राम
९. छपस्य काल १२॥ वर्ष १५ दिन १०. केवलज्ञान नक्षत्र उत्तरा फाल्गुनी ११. केवलज्ञानस्थल अजुवालिका १२. सावी संख्या ३६ हजार
१२ व. १५ दि. मघा ऋजुकुला |३५हजार
३६ हजार
३६ हजार

For Personal & Pilvale Use Only

Page #162

* इसके अतिरिक्त समवसरण की रचना में बहुत अंतर है। श्वेताम्बर भगवान की वाणी को अक्षरमयी मानते है, जब कि दिगम्बर अनक्षरमयी (अर्थात् दिव्यध्वनि से ज्ञात होनेवाली) और * अक्षरमयी दोनों तरह से मानते है। गणघरों अंतर के नामों में भी नामान्तर है। देवदूष्य नहीं होता। दीक्षा में पिच्छी-कमण्डलू रखते है। * भगवान महावीर के संघ की वर्तमान में दो शाखा प्रधान है। दोनों के बीच सैद्धान्तिक (१) केवलीभुक्ति और (२) स्त्रीमुक्ति का मुख्य है। श्वेताम्बर की सभी परंपरा अद्यावधि एक ही मत के केवलज्ञान (त्रिकालज्ञान) होने के बाद भी तीर्थंकरो को अवशिष्ट किचित् कर्म के हेतु आहार ग्रहण करना पड़ता है और स्त्री अवस्था में भी स्त्री-नारी मुक्ति प्राप्तकर सकती है। जब दिगम्बर की प्रधान परंपरा केवली को आहार ग्रहण और स्त्री को मुक्ति की अधिकारिणी नहीं मानते है।
* જિયે–ઝિનોનાવાઈકૃત 'માપુરાન' (૫-૨૩ ૦')"
किञ्चित् ज्ञातव्य
१. गुजराती और हिन्दी के ११ वे परिशिष्ट में टिप्पण के १०८ अंक दिया है। लेकिन सकारण इस आवृत्ति में टिप्पण नहीं दिया है। २. इस ग्रन्थ में जो विवेचन दिया है उसमें आये हुए कठिन शब्दों की व्याख्या, विशेष नाम के कोष, ४२ वर्ष का विहार और आवासस्थल की क्रमबद्ध सूची इत्यादि नहीं दिया है। ३. एक बात यह भी है कि चित्रप्रधान ग्रन्थ में ज्यादा लेख सामग्री देना कहाँ तक उचित है यह भी सोचनीय था। ४. भगवान श्री महावीर के जीवन विषयक श्वेताम्बरीय ग्रन्थों में विविध परम्पराओं के कारण परस्पर विरोधात्मक उल्लेख मिलते है।
यथा-'चउपन्न महापुरूष चरियं' ग्रन्थ में भगवान महावीर के आठ पत्नियाँ थी ऐसा उल्लेख है। यहाँ मैं ने श्वेताम्बरीय मतभेदों की स्वतंत्र सूची नहीं दी है। ५. ग्रन्थ में णमोक्कार मंत्र आदि पेपर कटिंग की तीन आकृतियाँ दी है वे श्रेष्ठ कलाकार श्री रामप्रसाद जडियों की है।
ક માનવમાંથી મહામાનવ બનનાર આત્મા તીર્થંકર પરમાત્મારૂપે કેવી રીતે બને છે તેની સંક્ષિપ્ત કથા ન એક માનવી સામાન્ય સ્થિતિમાંથી અરિહંત જેવા પરમાત્માની સ્થિતિએ, એક માનવ મહામાનવની સ્થિતિએ કેવી રીતે પહોંચતો હશે? એવી જિજ્ઞાસા સહેજે થાય. આ માટે શાસ્ત્રોકત કથનના આધારે તેમના જીવનવિકાસની ગતિ-કથનને અતિ ટૂંકમાં સમજી લઈએ.
અખિલ વિશ્વનાં પ્રાણીમાત્રમાંથી કેટલાંક આત્માઓ એવા વિશિષ્ટ કોટિના હોય છે કે તેઓ પરમાત્માની એટલે ઈશ્વરીય સ્થિતિએ પહોંચવા માટેની યોગ્યતા ધરાવતા હોય છે. એવા આત્માઓ પૂર્વજન્મોમાં જડ કે ચેતનનું કંઈ ને કંઈ નિમિત્ત મળતાં પોતાનો આત્મવિકાસ સાધતા જાય છે. અન્યજન્મો કરતાં માનવ જન્મો જયારે જયારે મળે ત્યારે ત્યારે વિકાસની ગતિ ખૂબ જ ઝડપી બને છે અને છેલ્લા ભવમાં એ આત્માઓમાં મૈત્યાદિ ઘાર્મિક ભાવનાઓનો ઉદ્ગમ થાય છે અને ઉત્તરોત્તર એ ભાવનામાં પ્રચલ્ડ વેગ આવે છે. એક જન્મમાં એમની મૈત્રી ભાવના પરાકાષ્ઠાએ પહોંચે છે ત્યારે તેમના આત્મામાં સાગર કરતાં વિશાળ મૈત્રી ભાવ જન્મે છે. ‘આત્મવતું સર્વભૂતેષ સુખદુઃખે પ્રિયાડપ્રિયે'ની જેમ વિશ્વનાં સમગ્ર આત્માઓને આત્મતુલ્ય સમજે છે. એઓનાં સુખદુઃખને પોતાના જ કરીને માને છે. તેઓને એમ થાય છે કે “જન્મમરણાદિકનાં અનેક દુઃખોથી ખદબદી રહેલાં, દુઃખી અને અશર બનેલાં આ જગતને હું ભોગવવા પડતાં દુઃખોથી મુકત કરી સુખના માર્ગે પહોંચાડે એવી શકિત-બળ હું કયારે મેળવી શકીશ?” આવો આંતરસૃષ્ટિ ઉપર નાયગરાના ધોધથી અનેક ગણો જોરદાર અને વાયુથી પણ વેગીલો વહી રહેલ ભાવનાનો મહાસ્ત્રોત પરમાત્મદશા પ્રાપ્ત કરી શકાય તેવી સ્થિતિ નિર્માણ કરે છે. આ સ્થિતિ નિર્માણ કરનારો જન્મ એ પરમાત્મા થવાના ભવ પહેલાંનો ત્રીજો ભવ હોય છે. ત્યાર પછી ત્રીજા જ ભવે પૂર્વના ભવોમાં અહિંસા, સત્ય, ક્ષમા, ત્યાગ, તપ, સેવા, દેવ-ગુરુ ભકિત, કરુણા, દયા, સરળતા વગેરે ગુણો દ્વારા જે સાધના કરી હતી એ સાધનાના ફળ તરીકે પરમાત્મા રૂપે અવતાર લે છે.આ જન્મ તેમનો ચરમ એટલે અંતિમ જન્મ હોય છે, તેઓ જન્મતાંની સાથે જ અમુકકક્ષાનું (મતિ, શ્રત, અવધિ) વિશિષ્ટ જ્ઞાન લઈને આવે છે, જે દ્વારા મર્યાદિત પ્રમાણની ભૂત, ભવિષ્ય અને વર્તમાનની ઘટનાઓને પ્રત્યક્ષ જોઈ-જાણી શકે છે. જન્મતાંની સાથે જ દેવ-દેવેન્દ્રોથી પૂજનીય બને છે, ત્યારપછી ધીમે ધીમે મોટા થાય છે. ગૃહસ્થ ધર્મમાં હોવા છતાં તેમની આધ્યાત્મિક સાધના ચાલુ હોય છે. પોતાને પ્રાપ્ત જ્ઞાનથી પોતાનું ભોગાવલી કર્મ અવશેષ છે એવું જાણે તો તે કર્મને ભોગવી ક્ષય કરવા માટે લગ્નનો સ્વીકાર કરે છે. અને જેમને એવી જરૂરિયાત ન હોય તેઓ તેનો અસ્વીકાર કરે છે, ત્યાર પછી ચારિત્ર, દીક્ષા કે સંયમની આડે આવતાં ચારિત્ર મોહનીય કર્મનો ક્ષયોપશમ થતાં અશરણ જગતને શરણ આપવા, અનાથ જગતના નાથ બનવા, વિશ્વનું યોગ ક્ષેમ કરવાની શકિત મેળવવા યથાયોગ્ય સમયે સાવધ (પા૫) યોગના પ્રત્યાખ્યાનનિષેધ અને નિરવધ (પુણ્ય) યોગના આસેવન સ્વરુપ દીક્ષા-ચારિત્રને(પંચ-મહાવ્રત) ગ્રહણ કરે છે. પછી પરમાત્મા વિચારે છે કે જન્મ, જરા મરણથી પીડાતા અને ત~ાયોગ્ય અન્ય અનેક દુઃખોથી સંતપ્ત બનેલા જગતને સાચો સુખ-શાંતિનો માર્ગ બતાવવો હોય ત્યારે પોતે પ્રથમ સ્વયં એ માર્ગને યથાર્થ રીતે જાણવો જોઈએ. એ માટે અપૂર્ણ નહિ પણ સંપૂર્ણ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવું જોઈએ. જેને શાસ્ત્રીય શબ્દોમાં કેવલજ્ઞાન કે સર્વશપણું કહેવાય છે, અને આવું જ્ઞાન અજ્ઞાન અને મોહનો સર્વથા ક્ષય કર્યા વિના પ્રગટ થતું નથી એટલે ભગવાન એનો ક્ષય કરવા માટે અહિંસા, સંયમ અને તપની સાધનામાં પ્રચંડપણે ઝૂકાવી દે છે. ઉત્કૃષ્ટ કોટિના અતિ નિર્મળ સંયમની આરાધના, વિપુલ અને અતિ ઉચ્ચ કોટિની તપશ્ચર્યાને કાર્યસિદ્ધિનું માધ્યમ બનાવીને ગામડે ગામડે, જંગલે જંગલે, નગરે નગરે (પ્રાયઃ મૌનપણે) વિચરે છે, એ દરમિયાન તેમનું મનોમંથન ચાલુ હોય છે. વિશિષ્ટ ચિંતન અને ઊંડા આત્મસંશોધનપૂર્વક ક્ષમા, સમતા આદિ શસ્ત્રો સજીને મોહનીય આદિ કર્મરાજા સાથે મહાયુદ્ધમાં ઉતરે છે અને પૂર્વ સંચિત અનેક સંકિલષ્ટ કર્મોનાં ભૂકકા ઉડાવતા જાય છે.આ સાધના દરમિયાન ગમે તેવા ઉપસર્ગો, આપત્તિઓ, સંકટો,મુસીબતો આવે તો તેનું સહર્ષ સ્વાગત કરે છે તે તેને સમભાવે વેદે છે. તેથી આત્માનો મૂળભૂત તિરોહિત રહેલો મૂલપ્રકાશ પ્રગટ થતો જાય છે. છેવટે વીતરાગ દશાની પરાકાષ્ઠાએ પહોંચતા આત્માનો પૂર્ણ પ્રકાશરૂપ નિર્મળ સ્વભાવ પ્રગટ થઈ જાય છે. આત્માના અસંખ્ય પ્રદેશો ઉપર આચ્છાદિત રહેલાં કર્મનાં આવરણો ખસી જતાં કેવલજ્ઞાન અને કેવલ દર્શનનો સંપૂર્ણ જ્ઞાન-પ્રકાશ પ્રગટ થઈ જાય છે. અર્થાત્ ત્રિકાલજ્ઞાનાદિકની પ્રાપ્તિ થાય છે. પ્રચલિત શબ્દમાં ‘સર્વશ' બન્યા એમ કહેવાય છે.
એ જ્ઞાન પ્રગટ થતાં વિશ્વનાં તમામ દ્રવ્યો-પદાર્થો અને તેનાં સૈકાલિક ભાવોને સંપૂર્ણપણે જાણવાવાળા અને જોવાવાળા બને છે. સર્વજ્ઞ થયા એટલે તેઓ પ્રાણીઓ માટે સારું શું ને નરસું શું? ધર્મ શું અને અધર્મ શું? હેય શું અને ઉપાદેય શું? કર્તવ્ય શું અને અકર્તવ્ય શું? સુખ શાથી મળે અને દુઃખ શાથી મળે? આત્મા છે કે નહિ? છે તો કેવો છે? તેનું સ્વરુપ શું છે? કર્મ શું છે? કર્મનું સ્વરુપ શું છે? આ ચેતન સ્વરુપ આત્મા સાથે જડરૂ૫ કર્મનો શો સંબંધ છે? સદાકાળ જીવને એકધારો સુખનો જ પૂર્ણપણે અનુભવ થાય એવું સ્થાન છે ખરૂં? એ છે તો તે શું સાધના કરવાથી મળે? ઈત્યાદિ અનેક બાબતોને જણે છેઆજના વૈજ્ઞાનિકોને તો પ્રાણીઓ કે દુન્યવી એક એક પદાર્થોનું રહસ્ય જાણવા માટે અનેક અખતરા-પ્રયોગો કરવા પડે છે, પણ આ આત્માઓ તો વગર અખતરા કે પ્રયોગે એક કેવલજ્ઞાનના પ્રત્યક્ષ બળથી વિશ્વનાં તમામ સચેતન પ્રાણીઓ-પદાર્થો અને અચેતન દ્રવ્યો-પદાર્થોના આમૂલચૂલ રહસ્યોને જાણી શકે છે. તેઓની વૈકાલિક સ્થિતિ સમજી શકે છે. પોતાના આત્મબળથી વિશ્વમાં ગમે ત્યાં ઉડીને જવું હોય તો પળવારમાં જઈ આવી શકે છે. સર્વશ વીતરાગ દશાને પ્રાપ્ત દોષો-અવગુણોથી મુકત,સર્વગુણસંપન્ન પ્રભુ હારો આત્માઓને મંગલ અને કલ્યાણકારી ઉપદેશ સતત આપે છે, અને વિશ્વનાં સ્વરુપને યથાર્થરૂપે જાણતા હોવાથી યથાર્થરૂપે જ પ્રકાશિત પણ કરે છે, અને લાખો આત્માઓને આધ્યાત્મિક પ્રકાશ આપીáકાશમાં આવેલા મોક્ષ સ્થાને પહોંચાડે છે. જયાં શરીર હોતું નથી, માત્ર આત્મા જયોતિ રૂપે સ્થિર થઈ જાય છે. ત્યાં ગયા પછી ફરી આ સંસારમાં જન્મ લેવા આવવાનું રહેતું નથી.
ઉપર તીર્થંકરપણું કેવી રીતે પ્રાપ્ત થાય છે તેની આછી રૂપરેખા જણાવી. ટૂંકમાં સમજીએ તો આ અરિહંતના આત્માઓ અઢાર દોષોથી રહિત છે. પરમ પવિત્ર અને પરમોપકારી છે, વીતરાગ છે, પ્રશમરસથી પૂર્ણ અને પૂર્ણાનંદમય છે.
-
તેઓની મુકિત માર્ગ બતાવવાની શૈલી અનોખી અને અદ્ભુત છે. તેઓશ્રીનું તત્વ પ્રતિપાદન સદા સ્યાદ્વાદ- અનેકાન્તવાદની મુદ્રાથી અંકિત છે, મન, વચન અને કાયાના નિગ્રહમાં અજોડ છે. સૂર્ય કરતાં વધુ તેજસ્વી અને ચંદ્ર કરતાં વધુ સમ્ય અને શીતળ છે. સાગર કરતાં વધુ ગંભીર છે. મેરુની માફક અડગ અને અચલ છે. અનુપમ રૂપના સ્વામી છે. આવા અનેકાનેક વિશેષણોથી શોભતાં સર્વગુણસંપન્ન અરિહંતો જ પરમોપાસ છે અને એથી જ તેઓ નિતાન સ્તુતિને પાત્ર છે. * * *

Page #163

INTRODUCING Bhagavan Mahavira's 26 Preceding Births & The Forty Eight Paintings
By:Muri Yashovijay
NOTE: More light is thrown here on the paintings about the life of Bhagavan Mahavira and its salient features are set forth. Besides, comprehensive explanation is presented here about the 25 preceding births of Bhagavan Mahavira as depicted in the Third painting. This information will prove to be both inspiring as well as interesting and would give an idea of the past life and the spiritual practices of an ordinary person who rises in the twenty-seventh birth as Supreme Being, stage by stage.
THE NARRATION OF 26 BIRTHS
The introduction as whole would throw remarkable light on various aspects of human nature and behaviour particularly during the course of the long-drawn battle between the animate soul the gross deeds, on the variegated wonders and the unique impact of actions, on the plight and degradation of the soul which falls a prey to the dangerous objects of the senses and the sins of anger, ego, avarice etc. on the occasional happy co-incidents, on their resultant ascendence and descendence, on the rigorous spiritual practice with an aim of piety so that all beings may attain true bliss, on the treading upon the royal path after traversing the narrow route as a result of such piety, on the exhibition of the power to eliminate evil actions which obstruct the attainment of infinite powers including that of enlightenment by the soul which is capable of attaining the status of a supreme being and on the glowing success of the final achievements of becoming supreme being as a re success etc. Painting 1: The golden image of Bhagavan Mahavira, the skill that it can be used to present any Tirthankar. One has saviour seated in lotus posture (padmasana) on a lotus- only to get 'Lanchhan' (the special mark of identification of shaped golden seat. The lotus bears the symbol of a lion. a particular Tirthankar) drawn on a separate slip and There is also another lotus-shaped golden stand known as place it in the place kept for it. Then the work is over. I did Padapeeth. Bhagavan rests one foot on his stand while not know when I would publish an album containing the rising from a high seat. He also keeps both his feet on this pictures of twentythree Tirthankars. So I decided to publistand while delivering the religious discourse. This stand is sh this very attractive picture as Bhagavan Mahavira in provided particularly at the auditorium for the spiritual the third edition of the album. The place and position of the gathering, by divine beings.
'Lanchhan' is kept in such a way in this picture that it can Painting 2: A grand picture of an icon of an Arihant along
be used to present any Tirthankar. I wanted to publish the with his eight divine accompaniments (Ashta Maha Prati
picture of Bhagavan Mahavira with his eight divine acharya) was not prepared so far. So this grand and attra
companiments in the first edition itself but was unable to ctive picture is drawn. If one desires to make an 'Ananu
do it. Everyone will be delighted to see such a fine picture. purvi' (A sort of a table with numbers prepared to recite
Three divine umbrellas (chhatra), the throne, Indra etc., Mantra) or if one proposes to worship an Arihant collecti.
dear to me, are very artistically portrayed in this picture vely one needs such a fine picture to keep in front. There
Such a picture is rarely seen in Jain Sangha. fore a beautiful picture of Shri Adishwar Bhagavan is prepared for the album of the pictures of Shri Adishwar
Introducing 25 Births Bhagavan. The Picture, however, is prepared with such
Painting 3: According to Jainism no person is a supreme
being from the outset as he possesses all the attributes of L. Ancient texts differ about the calculation of the 27 incarnations. Niryukti Churni Vritti, Trishashtishalaka Purusha Charitra and the commentaries
an ordinary individual and can become a supreme being on Kalpa Sutra etc. look upon 27th incarnation as that when Bhagavan through Karmas-eliminating practices or right vision, Mahavira was in the form of a foetus in the womb of Devananda and was right knowledge and right conduct. Immeasurable time has born from the womb of Trishala. But Samavayanga Sutra and its commentary note the 26th incarnation from the birth through the womb of
passed and as such there had been innumerable supreme Devananda and the anh birth from the birth (1) through the womb of beings. Immeasurable time will still pass on but for the Trishala
convenience of calculation the conceivable time is looked Again Niryukti Vritti, Trishashti and certain commentaries on Kalpa Sutra upon as having six segments during which 24 supreme mention the 22nd birth as that of a human being but those texts have not provided any details about the place of birth, name, span of life ete. The only
beings-saviours flourish. Again, each of the saviour has reference is that during this human birth he had earned merits to make an individual soul. Here the soul of Bhagavan Mahavira him a supreme being through penance and so he was born in a royal family
was, from time immemorial enveloped by Karmas and as but Mahavira Charit' composed by Gunabhadra notes his birth in the divine world at the end of his human incarnation. While the author of Samavayanga
in the case of ordinary persons in the world was impure has not recognized the twentieth human incarnation
and moving through births. How can all the preceding Mahavira Charitra (2) written by Nandlal Vakil mentions the 22nd incar. births of a being be comprehended? However the first of nation as that of the prince Vimal.
the twenty-seven births taken into consideration is that It is incomprehensible to grasp two incamations through the same birth which was the starting point of spiritual development or
While going through references about the 27 incarnations we have found when the light of the right vision which is the basis of no reference to the incarnation as prince Vimal "The source for this therefore
spiritual liberation commenced. Thus the birth as Nayais still enigmatie.
जैन धर्मनु न प्रतीक (१४ राजलोक)
has the place of birth he he was be
y
3. fs
( D
TI)
E.
2. To
८.विजय

Page #164

अहिंसा
९. अजित
Jain E90ation International
sara is looked upon as the first incarnation of Bhagavan Mahavira. This right vision is said to be the foundation of the status of a supreme being and also the germination of spiritual liberation.
The third painting shows the 25 births of Bhagavan Mahavira in miniature. This would provide a rough idea about the fact that if the soul ceases to remain awakened even after right vision, it has to pass through ascendence and descendence during forward movement and through up and down during the course of spiritual evolution.
First Birth: Nayasara, the head of the village goes to the forest for cutting the trees. To fulfil his vow of dining only after offering food to a stranger who comes to him, he was waiting for the arrival of a stranger when he saw two ascetics approaching him. Being extremely happy he ste pped forward and paid his respects to them. The ascetics. who has lost their way blessed him with the words; "May you have the benefit of religion" (The actual words of traditional blessing in Jainism are 'Dharma Labha'). He led the ascetics carefully to his house. Being a man of the golden age he had intense respect and devotior towards the ascetics. He welcomed them at home and offered food and when the ascetics had finished the meals, he guided them on the right path through the jungle. He received religious instructions on the way from the chief ascetic. Nayasara received such religious instructions for the first time and so he listened with keen interest. Nayasara who was going to become Bhagavan Mahavira in future was showing the physical track to the ascetics who were showing to him the path of spiritual liberation. As his soul was fully prepared to receive such religious instructions, the veils of attachment vanished.. The nectar-like words of the religious instruction spread the sublime light of right vision which was part of supreme enlightenment. It was this very streak of light which finally raised him as Bhagavan Mahavira, the Saviour in his 27th incarnation, the culmination of all the merits achieved right from this very first incarnation.
Nayasara was born in the world of gods in his second life when he died. (The first strip illustrates what is stated above.)
The Third Birth: With the completion of the span of life in the world divine Nayasara was born as Marichi the son of emperor-Bharata, the first son of Rishabh Deva3, the saviour of this age and better known as Adinath Prabhu. As the seed of right vision was already sown in the previous incarnation, it detached him from worldly pleasures. Marichi listened to the touching discourses from Rishabh Deva, the first saviour who initiated him as a disciple and placed him in charge of an old ascetic for instructions and service (See the second strip).
While on a holy walk from place to place Marichi, the ascetic was unable to bear the abnormal heat and thirst during the summer. He was disgusted with the perspiration. Being frustrated he thought: "What should I do as selfcontrol is quite unbearable?" He was confused by such degrading thoughts and the brave ascetic who had transcended the gross aspect of life, was thus overcome by cowardice. A broken mind means a broken life and he lost his tenacity. Marichi, the ascetic was tempted by physical com
2. The author who belongs to the Digambar branch of Jainism mentions not Nayasara but Pururava, a non-vegetarian Bhil (aborigine) and he is depicted as becoming enlightened and non-violent through the instructions from Sagar Muni, an ascetic..
3. Rishbhadeva was accepted as a supreme being by the Jains and he is looked upon as one of 24 incarnations of God by millions of non-Jains who listen to his detailed life as described in Bhagavata Purana which has profusely praised him as the best among the incarnations. Besides, there are numerous references to Rishabha or Vrishabha in the Vedas Puranas and other ancient
texts.
१०. ब्रम्ह
११. ईश्वर (मनुज.)
१२. कुमार
१३ षण्मुख
forts. He hesitated to return home but it was equally hard to wear the dress of an ascetic while remaining thus degraded. After a lot of hard thinking he decided to continue to wear the dress of a Sanyasi (recluse) and to accept only that part of the code of conduct which would keep him away from physical discomforts and which would keep him in joyful mood. So he wore the ochrecoloured robe and kept the sacred staff trisected at the top. He used unboiled water, used an umbrella, wore footwear, accepted anything indiscriminately and stopped plucking his hair (See strip second: illustration third).
Marichi was an authority over the eleven scriptures called Agama Shastras and though degraded thus the divine light though dim in him was still there and he maintained his faith in principles of Jainism and so he preached what he should and said: "Rishabh Deva, the saviour knows what is true religion. So contact him and be initiated." The listeners approached Rishabh Deva, the saviour and accepted the path of ascetism.
Once it so happened that Bharata, the supreme ruler asked Rishabh Deva: "Is there anyone in your assembly, who is destined to be a saviour?".
Rishabh Deva said: "Your own son Marichi who wears the dress of a recluse, though slack in conduct will be the last among the twentyfour saviours during the present span of time and will be known as Vardhamana Mahavira. Besides, he will be the first Vasudeva named Triprishtha and a supreme ruler of your stature and will be named as Priya Mitra in the city of Mooka in Mahavideha". Wouldn't a father rejoice to hear about the three prospective types of status for his son? Bharata, the supreme ruler bade farewel to Rishabh Deva and hurried towards Marichi and said: "I bow down, not to your attire as a recluse but to you whom I know to be the twenty-fourth saviour. You are also going to be the first Vasudeva and also Priya Mitra, the supreme ruler in Mahavideha". He became puffed up with the ego about his noble family. Marichi who used an umbrella, wore wooden footwear and ochre-coloured robe felt happy out of ego and while dancing with joy he exclaimed: "How great is our family! My grand father is the first saviour of this age, my father is the supreme ruler and I would be the first Vasudeva!" When his ego reached the climax, he was bound to fall. The scriptures declare: "Never be proud of wealth, learning or power but be more humble like the tree which bows down with the advent of fruits. Or else the next life will reverse your fortune."
In the third strip Marichi is shown as dancing and the four small circles at the top show the nature and the result of the pride of the high family.
In the middle of the third strip the aerial car, symbolic of the divine world is depicted, and under it the demon's face symbolic of hell is shown. The numbers on both the sides of the aerial car show, the alternative incarnations as Brahmins and recluses. Instead of showing the aerial car symbolising the incarnations as gods, the numbers of such incarnations are mentioned. The numbers of incarnations in the hell are given under the symbol of hell. Being originally born in a family of sinners Bhagavan Mahavira had to have his ignoble birth as Brahmins who were mainly inclined to beg and he had to become recluse bearing a trisected staff. The result of such actions continued to remain in balance till Bhagavan Mahavira was in his final incarnation (It is a must for a saviour to be born in the family of Kshatriyasthe ruling class) born in a Brahmin family and he had to remain as a foetus for 82 days in the womb of Devananda, a Brahmin woman. Then Indra, the ruler of heaven got the foetus removed by a god who then implanted the same in the womb of Trishala the queen of the ruling class (See the fifth
१४ पाताल
१५. किन्नर
१६. गरूड
यक्ष

Page #165

illustration). Birth as Marichi shows the inter-changing role of darkness and light, which play the game of hide and seek in human life. The incident shows how our evil tendencies continue from birth to birth and warns us to keep away from them.
Then it so happened that Marichi fell sick and none among the true self-controlled ascetics came forward to nurse him as he was self-willed and a hypocrite. He realized the folly and decided to prepare faithful disciples as none of the ascetics taught by him nursed him in sickness. When he recovered, he taught the true religion. Marichi inspired Kapila, the royal prince to accept the life of an ascetic. "Why don't you practise what you preach?" asked the prince. "It is beyond my capacity," replied Marichi.
"Does this mean that what you follow at present is not religion?" asked the prince.
Marichi was confused as Kapila, the prince appeared to be a hard nut to crack. He was afraid, a true answer would drive away the prince from initiation. He was unwilling to express his limitations. However he said, "O Kapila, religion is here as well as there." Finally he initiated Kapila as a disciple. As he substituted falsehood for truth, the long cycle of worldly lives was reserved for him. (See the last picture in the third strip in the second painting.) Without repentence for the sin, Marichi had birth, in the fifth world of gods.
Sixteenth Birth: From the fifteenth birth in the world of gods Bhagavan Mahavira was born in the Sixteenth birth as Vishvabhuti, the son of Vishakhabhuti, the brother of Vishakhanandi who was the ruler of the city of Rajagriha. In this birth the past Brahminic tendencies of living on doles had partly worn out and he was thus born in the family of rulers.
Once youg Vishvabhuti was sporting with his harem in the royal garden though such entertainment by right should have been reserved for Vishakhanandi, the crown-prince. The jealous maids injected jealousy into the mind of the queen who expressed her displeasure against the ruler's connivance, despite great persuasion. The ruler wanted to maintain the status quo but being confused he consulted the minister and planned out a strategy. Vishvabhuti was asked to undertake a military expedition against a neighbouring ruler. The ideal son obeyed the father at once, left all the amorous sports in the garden and rushed to the battle field.
Vishakhanandi occupied the vacant garden, with his harem for amorous sporting. Vishvabhuti who marched to the neighbouring kingdom found no reason for a war and returned. The watchman stopped him from entering the garden and said I was already occupied by Vishakhanandi with his royal wives for amorous sports. Clever Vishvabhuti at once realised the strategy of the elders to create condition favourable for Vishakhanandi to occupy the garden. Being enraged he struck a tree of woodapples nearby so hard with his fists that the falling woodapples covered the ground. He said to the gatekeeper: "Like woodapples the heads of all of you would have fallen to the ground if I lacked in devotion to my father and lacked in the quality of preserving the presti ge of the family. My elders conspired against me despite my deep faith in them and my open-hearted devotion towards them." Thus offended he got disgusted at the selfishness and deceptions as prevailed in the world. He renounced the worldly life and accepted the life of an ascetic through Arya Sambhuti, an old religious teacher who initiated him into the order of the ascetics. Great was the penance practised by Vishvabhuti who fasted many times at a stretch for the whole month.
While Vishvabhuti was moving in the city of Mathura for Gochari (the begged food), he was recognized by the com
१७. गंधर्व

eter
१८. यक्षेन्ट
१९. कुबेर
२० वरुण
pany of Vishakhanandi his cousin who had arrived there for his marriage. Vishakhanandi was enraged at the very sight of Vishvabhuti who was almost reduced to a skeleton because of rigorous penance. At this very moment Vishvabhuti was pulled down by a running cow and all the earthen vessels he carried broke into pieces. (See painting second, strip fourth on the right). Being unable to control himself Vishakhanandi said: "Where is your strength with which you brought down the woodapples?" Vishvabhuti who saw his cousin flared up and thus forgot his forbearance. To demonstrate his strength he lifted the cow by the horns and revolved her with great force and said: "May I attain, in the next birth strength enough to finish Vishakhanandi." This evil thought persisted in his mind for all the 10 million years till he lived without repentance, leaving aside the question of introspection and penitence. When he died, he was born in his SEVENTEENTH birth in the powerful world of the divine and his EIGHTEENTH birth was that of Triprishtha Vasudeva'. When he grew up, he conquered three continents by defeating Ashvagreeva who claimed to be the right Vasudeva. Triprishtha loved luxuries and objects of pleasure. One night he ordered the attendant to relieve the musicians if the sweet music induced sleep to him but the attendant became so much engrossed in the music that the music went on though Triprishtha was fast asleep. When the ruler accidentally awoke from sleep, he heard the music. Violation of his order infuriated him so much that in the morning melted led was poured into the erring ears of the guardian of his bedroom (See painting second, strip five, picture first). The attendant died there. Because of his love for objects of pleasure and sinful approach Triprishtha lost his good qualities and his NINETEENTH birth was in the seventh hell.. After passing through the horrors of the hell Nayasara who was finally to become Bhagavana Mahavira was born in his. TWENTIETH birth as a cruel and violent lion. The TWENTY-FIRST birth was in the hell. At the end of his life in the TWENTY-SECOND birth Nayasara was born as a human being who performed penance and did so much good that his next birth was destined to be that of a supreme ruler with self-control. He was then born in his TWENTY-THIRD birth as Priyamitra the supreme ruler of the city of Muka in Mahavideha. Having fully enjoyed the life of a supreme ruler he took the vow of holy conduct before Pottilacharya. and when he died, he was born in the TWENTY-FOURTH birth as a god during the age-span of Mahashukra. Since the twenty-second birth the positive attitude took place of negative attitude, and this continued. Completing his span of life in the world of the divine, he was born in his TWENTYFIFTH birth as Nandanakumar in the city of Chhatra in India. His mother was Bhadra. He led the life of a householder for 2.4 million years and when he was yet to live for one hundred thousand years still, he was initiated by Pottilacharya into the order of ascetics. Thus he took food only once every month. So great was his knowledge, self-control. and asceticism that his heart became nobler and aspired for universal brotherhood and welfare. He was prepared to make the best efforts, even self-sacrifice to gain unfailing strength for the good of all beings. To reach such a noble goal he performed external as well as internal penance marked by twenty locations. While breathing his last he solicited apologys from all beings if they were wronged (directly or indirectly). (Introduction of the Third Painting ends here).
4. Triprishtha flourised during the period of Shreyansanatha.
5. The verses of apology as offered by the ascetic Nandana are worth commit ting to memory as they are most touching. They appear in the tenth Parva of
२१. भृकुटि
२२. गोमेध
२३. पार्श्व (वामन)
२४. मातंग
ज्ञानपुष्पोनी वृष्टि
91

Page #166

Painting 8: Trishala, the queen who is in light sleep sees fourteen dreams immediately after the transplanation of the foetus into her womb, while she is lying down on the cot, as shown in the illustration. Painting 9: This is the most beautiful picture. It satisfies the eye and the heart at the same time. Blue background is very attractive. It adds beauty to the picture and makes it very impressive. The readers are struck specially by the following two things.
This picture attracts anyone at first sight. One dreams at night. To indicate this, black colour can be used but the black colour is avoided in the religious field. So blue colour is selected. This colour adds to its beauty. Three dreams out of fourteen are of animals with five senses. An elephant, a lion and a bull are famous and favourite symbols in Indian religious culture and art. Three of them are used as the mark of identification 'Lanchhan' for three Tirthankars. A lion and an elephant have a permanent place in the arabesque (Parikara) of a Jain icon of a Tirthankar. These three symbols are purposely kept at the centre together. Generally goddess Lakshmi follows the elephant in the picutre. However, to maintain the order the bull should take the place of Lakshmi and the lion should be in place of a garland, Dreams could be arranged in this order. How ever, the dreams are not arranged in the above order for the following sound reason.
Painting 4: There are a number of methods of drawing twenty sections in the presentation of this picture. After considering all aspects I selected the shape which seemed to me to be proper. The place of an Arihant is the highest in Vish-Sthanak'. So he is shown without any ornaments at the top with his eight divine accompaniments and cowrieholders. An Arihant is another name of 'Paramatma' Bhagawan. If he is there, everything is there but if He is not there, there is nothing. Nineteen 'Padas' are attached to him. An Arihant is at the centre of Jain order. Everyone desires to become an Arihant by worship and self discipline.
An arch shape was selected for this picture. It was divided into six parts and twenty columns. This picture is full of sketches of men. An arch shape is purposely selected so that the picture will not appear too heavy to the eyes. Space is left for artistic natural designs of flowers and leaves on both sides and for the goddesses and clouds at the top. This background supports the main theme and makes it very attractive with its fine colour scheme.
Some of these twenty padas of 'Vish Sthanak' have nearly the same subject. So it is very difficult to draw the exact figure of some of these 'Padas'. The figures of Vish Sthanak' are found drawn in a different strange ways a hundred years ago. Intelligent ascetics draw them according to their own idea.
Merely showing twenty 'Padas' of 'Vish Sthanak' is not sufficient. Its main intention is not fulfilled. Hence at the bottom of the picture I have shown one person from the four-fold Jain community and the chief who pursues spiri tual discipline to attain the highest goal.
Thirty years ago at Valkeshwar I got the picture of twenty figures of Vish-Sthanak' drawn according to my imagination. I got them embroidered on a thick silk cloth (chhod) with 'Jari' (gold and silver fabrics). Many followed this and got such chhods embroidered. Painting 5: The TWENTYSIXTH birth before the advent of Bhagavan Mahavira is shown by the aerial car in the sky, His soul is symbolically shown as a god in the aerial car. At the end of the span of life in that birth the soul is descen. ding for the TWENTYSEVENTH birth, to be born in the womb of Devananda the Brahmin woman asleep on the terrace. The descent of the soul is suggested by the circular white light. Painting 6: The painting is divided into two parts. In the upper part of the painting Saudharma (the ruler of heaven) who is seated in the aerial car commands Harinaigameshi a demigod with the head of a deer, who stands with respect to remove the foetus (for transplantation). In the lower part Devananda the Brahmin woman narrates her fourteen dreams' to Rishabhadatta her Brahmin husband who in turn narrates the results of such dreams. Painting 7: The artist has depicted three incidents by trisecting the painting. In the uppermost section Devananda is shown with grief at the loss of the foetus, the middle portion depicts Harinaigameshi, the demi-god flying to the city of Kshatriya Kund for transplanting the foetus into the womb of Trishala and in the third illustration below queen Trishala is shown in light sleep while the royal maids are shown busy with service. Chronologically the upper scene should be below but the abode of gods being in the sky. It is shown above to make it reasonable.
Some Acharyas and sadhus had been to Bhaiyaji, an expert artist in paper-cutting in Patan, when he was engraving a picture of the fourteen dreams from the printed pictures in my album. After seeing the lion being carved first the observer commented that Yashovijayaji had committed a mistake. Bhaiyaji asked him the reason. Then he replied that the elephant came first in the dream, so it must be carved first. The lion came in third. Bhaiyaji communicated the above incident to me in details. I was surprised to know the fact. So I wrote to him that in the Kalpa Sutra which is read by our every Acharya and Muni in every 'Paryusan' it is recorded that the mothers who conceived the first twenty two Tirthankars saw the bull first in their dream and the mother of Mahavira saw the lion. The script where the above fact was recorded was also quoted for his information and reference. He (Bhaiyaji) was asked to read that section to the person who objected to the above order.
The main reason for this is that the 'Kalpa Sutra' is read only once a year and that too in a hurry. So one overlooks the above fact. 'Snatra' is to be recited everyday. An elephant is put first in it then follows the bull and then the lion. Many have got the following Gujarati line by heart.
Pahele' gajavar ditho, Bije vrishabh payettho, Trije kesari sinh.
In 'Snatra' an elephant is put first because the mothers of twenty-two Tirthankars saw the elephant. That is the majority.
Among the fourteen dreams three are of animals. So an alternative among these three can be easily arranged.
We do respect the majority of opinions. Hence we have shown an elephant separately in the centre. A bull and a lion are drawn above it. We believe that now none will have
6. Harinaigameshi is popularly pronounced as Haninagameshi and so people took him to be a demi god with the head of a deer as 'Harina' means a deer But in reality he does not possess such a head of course he can assume such a form with his divine power 7. The Digambara tradition narrates 16 dreams
# The female foetus in the womb of queen Trishala was transplanted into the womb of Devananda, the Brahmin woman.
YT TI जीवना परिणामनी घटना
20
RETRE
w
(
fe
)
2
foren (411)
(0)
Ferenc (9)
T (PUTI)
1 cufe Art)

www.ainelibrary.org

Page #167

any doubt about their order. The picture becomes complete only when the mother who dreams is shown instead of showing merely the dreams. Then one can understand it easily. At the bottom of the page a grand sketch of the mother lying down on a beautiful royal cot is drawn to maintain the consistency of the dreams.
This picture can be introduced in the album, of the pictures of any Tirthankar. To give birth is only a woman's privilege. This is the universal truth. So it is only the woman who can have the above dreams from the beginning of humanity till its end. Males can never have such dreams. To give birth to a Tirthankar is the great responsibi lity of only a woman. So every woman must be proud of the fact.
One of the many reasons for drawing this picture was that on a Samvachchhari (Annual) day while reading the Kalpa Sutra-Barasa one has to describe these dreams for a long time. It was necessary to keep a picture in front at that time so that the listeners would remain active. Painting 10: Trishala, the queen is shown resting at the
retreat surrounded by banana trees. Beside her, is the child (Bhagavan Mahavira). Around her are the fifty-six presiding maids of the directions who have arrived there from the world of the divine to celebrate the birth of the child. They are shown performing Rasa dance with expression of joy and singing about the glory of Bhagavan Mahavira. Painting 11: Saudharmendra the ruler of heaven is shown as assuming five forms with divine power as he wants to secure all the benefit of the holy devotion to Bhagavan Mahavira, the saviour. With one form he holds new-born Bhagavan Mahavira, with two forms he moves the chowries, with the fourth form he holds the royal umbrella and with the fifth form he wields the adamant. The illustration shows Saudharmendra flying to the Meru mountain. Painting 12: Saudharmendra is shown with Bhagavan Mahavira, resting on his lap while he is sitting on the coronation stone on the Meru mountain, and some gods pour holy water on Bhagavan Mahavira while some stand in a line, with pitchers and materials for worship. The remaining group of gods in the sky sings with devotion the glory of Bhagavan Mahavira. Painting 13: There is no tradition in Jain community to draw pictures showing parents loving their children in predominantly spiritual and sensitive religious environment. During thousands of years a picture of the parents of a Tirthankar loving or fondling their son is not found in any temple or in any manuscript. So this picture is prepared. Many will like it.
The shape of the face of the mother and that of the son may be drawn in various ways. Every one will have his choice. An artist's choice is based on his own imagination. Painting 14 to 16 are self-explanatory. Painting 17: The album of Bhagavan Mahavira is so far incomplete without important and common pictures of his domestic life. So five incidents of his domestic life have been depicted here.
The first picture depicts the wedding of Yashoda and Vardhamankumar. In the picture Yashoda first puts a garland (Varmala) around the neck of Vardhamankumar. The garland is seen hanging round his neck. Then Vardhamankumar puts a garland (Varmala) round the neck of his future wife Yashoda. In the second picture they are shown loving and fondling their new born daughter. In the third the husband Vardhamankumar is seen talking happily with his wife Yashoda. In the fourth he is shown as exchanging words with his Kshatriya friends.
This picture shows, five incidents, including his wedding, based on his domestic life. Four pictures are drawn in four directions and at the centre in a circle Vardhamankumar is pointed with a bow and arrows to indicate that he is a Kshatriya prince.
I do not think it proper that Yashoda being the wife of a perfect man should remain obscure, behind a curtain. So I tried to make both of them alive in this picture. Painting 18: The family of Bhagavan Mahavira's father, king Siddhartha is illustrated here at a get-together evening scene. Painting 19: This illustrates what a brother feels at the very idea of separation from a brother. Here Bhagavan Mahavira is shown as seeking with modesty the permission of his elder brother for allowing him to be initiated into the holy order of ascetics and for this purpose he is standing before his elder brother with folded hands. This illustration inspi. res the modern generation to learn the lesson of courtesy. Painting 20: The biography of Bhagavan Mahavira is recorded in 'Agam'. Afterwards many different scholars have written his short or long biographies in Prakrit and Sanskrit. In all of them one will find surprising difference in subjects and opinions.
Certain details recorded in these biographies are so different that everyone will be surprised to note them. Jain Acharyas and Sadhus might not have gone through all of them. If they have gone through them, they might have forgotten the details. Perhaps they might have read them in a hurry. So they might have overlooked them. If any writer writes any details not known to them, they come forward to criticise him bitterly and bitingly. They comment that the author has not written according to the
Shastras and add that he has misrepresented the facts about Bhagavan Mahavira. I humbly request such critics that they should ask for the explanation from the author or should read themselves other biographies before commenting. Then all their doubts will be dispelled.
Generally the Kalpa-Sutra and "Trishashti Shalaka Purush Charitra' are often read by many. If the reader finds anything new which is not mentioned in the above books, he is upset. Whatever may be the reason, there is no consistency in the biographies of Bhagavan Mahavira. The same tradition is not maintained in all these biographies. His biographies were written a thousand years after his "Nirvana'. I simply wonder at the differences. Research scholars must find out the reasons behind these various narrations.
The incidents which are depicted here are based on description found in the 'Kalpa-Sutra-Tika' and other books. Tirthankars have a right to worship when they are house holders before their initiation into a religious rite. This we find recorded in the Kalpa Sutra and biographies. Hence Bhagavan Mahavira is shown as worshipping. How did he spend two years before his initiation? Readers may be eager to know about it, so I have presented two incidents, in (i) showing him worshipping, (ii) showing him as lost in meditation-Dhyana, suggesting, how he spent his
time during that period. Painting 21: This is self-explanatory. Painting 22: Bhagavan Mahavira gives holy gifts as desired by the mendicants at the gift-house. Hundreds of people are seen ready to receive alms while gods are shown ready to do their duty. Bhagavan Mahavira would like to give as much as the mendicant would ask for but the gods restrict the alms as per the destiny of the mendicant and return the surplus to the treasure.
on the
an Mahavidin, and so
TATA
मधुबिन्दनुं द्रष्टांत
OX
COM
2
.
SING
९सुतारा (सुतारका) ।
१० अशोका
११ मानवी
42 (9)
1 (W
93 face (fr)
१५.कन्दर्पा (प्रजाति-पन्नगी-आ
१६. निर्वाणी

Page #168

तीर्थंकरनी मातानु पुत्रदर्शन
Painting 23: Gods, the happiest of all beings send aside the hirelings and carry the palanquin meant for the initiation of Bhagavan Mahavira the lord of the three worlds. The illustration teaches the lesson that the saviours should be served, not through hired persons but personally. In the palanquin are also the elderly women of the family as well as women moving the chowries as a mark of devotion. Painting 24: The illustration is self-explanatory. Standing under the Ashoka tree before the people Bhagavan Mahavira plucks off the hair five times with the fist. Indra collects the hair in a piece of cloth and Bhagavan Mahavira wears on his left shoulder a divine cloth presented by Indra, the ruler of heaven.
94

Painting 25: The illustration shows black drones attracted by the fragrance emanating from the body of Bhagavan Mahavira. He bears their stings out of equanimity instead of driving them away.
Mark the face of Bhagavan Mahavira during the period of ordeal. Peace and patience are wonderfully reflected on the face. The paintings which follow teach the lesson that one must cultivate tolerance and forbearance under all the ordeals of life.
Painting 26: The pictures of Tirthankar Bhagavan seen in the 'Kalpa-Sutra-Barasa and sometimes in other places are presented in almost the same style. These pictures are drawn in Indo-Iranian style. To present a thing with shapes or sketches is the chief characteristic of this style.
These pictures lack deep artistic insight and sense of proportion and realistic attitude to life. The pictures in the Kalpa Sutra from the 14th century to the 18th century, if observed, will reveal the same style. All show the same colour scheme, the same method of drawing i.e. long sharp nose, long eyes, short legs, short beds, the same style of dress and ornaments, the same methods of presenting trees and animals etc. We can write a volume on this style. However, this is not a suitable place for it.
Bhagavan is considered to be super-human. In what sense or reference is he treated to be so? There is no need for us to ponder over it. Tirthankars are considered to have conquered their passions. They are 'Vita-Ragas, so there was a natural restriction on the selection of the subjects for the pictures of Tirthankars. There was a firm conviction that Tirthankars, Sadhus and Shramans were renouncers of wordly life. So only a special kind of subject was selected. Owing to this conviction the pictures in the Kalpa-Sutra ignored the realistic side of the life of Bhagavan Mahavira. These pictures lack in variety too. Light and shade have no place in Indian style. Inspite of these difficulties I have tried to show a little reality, a little variety in the third edition of the album. Let us consider the picture No. 26, by putting a fullstop to all these things.
In this picture Bhagavan Mahavira is shown on his religious walk in a forest. At the end of the left side he is shown in Kayotsarga pose absorbed in meditation-(Dhyana). In the first picture of the two pictures below we were unable to show 'Panch Divya' five celestial substances. In the fourth picture Bhagavan the Kshatriya Prince who is recently initiated is portrayed. Sanyasis rebuked Bhagavan Mahavira but he who had taken the vow of abstaining from speech kept mum. His expression of tranquility inspires the same in us.
Painting 27: Bhagavan Mahavira gives away half of the divine scarf to a poor Brahmin who entreats him for the
same.
Painting 28 to 30: The illustrations are self-explanatory.
१७ बला (अच्युतबला)
१८ धारिणी
१९. वैदया (धरणप्रिया)
२० नरदत्ता (अच्छुप्ता)
Painting 31: The demi-god Sudanshtra is shown in water under the ship. In the corner of the ship are shown gods who have run to Bhagavan Mahavira's rescue. Painting 32: Observe the miraculous sense of forbearance on the face of Bhagavan Mahavira who passes through numerous ordeals.
२१. गांधारी
Painting 33: The illustration shows the plight of a princess and her redemption and rise when she comes in contact with Bhagavan Mahavira, the touchstone. It also shows the great value of what is given by the saviour, a superman. Chandana, the princess was appointed as the head of the order of female ascetics when the new order was heralded by Bhagavan Mahavira, she being the first among the female ascetic as well. She was then known as Arya Chandana. Having reached the state of absolute enlightenment she attained redemption in that very life. Painting 34: Chaupanna M.P. (hariya' mentions another technique of removing the wooden spikes. See the footnote 36 in the Appendix 7.
Painting 35: There is a purpose behind keeping a border around this illustration. The illustrations in the border depict the similies given in the original text of Kalpa Sutra (an authoritative scripture of Jainism), and which give the idea of the fulfilment of meditation, penance and other practices, performed by Bhagavan Mahavira before he reached the state of absolute enlightenment. (I look upon this part as the heart of the text as it gives glimpses into the noble soul of Bhagavan Mahavira. In the border from left to right are shown the sun, the tortoise etc. which are in all 18 illustrations of similies.)
The similies are further explained below:
(1) He was bright with enlightenment like the sun because of his bright gross body, complexion and inclination, (2) Like a tortoise his senses were turned inward, (3) Like a conch unaffceted by water, he was immune to attachment and other evil tendencies, (4) Like a single-horned rhino, he struggled single-handed against unworthy actions, (5) Like the moon he was gentle and serene, (6) Like the sky he sought no support, (7) Like the lotus unaffected by water he was untouched by actions, (8) Like birds he moved freely, (9) Like the boundless wind, he had no boundaries, (10) Like a bull he was capable to bear the rigours of mighty vows, (11) Like the serene ocean he maintained his equanimity on occasions of joy and sorrow, (12) Like the lion he was difficult to be faced with violence. as he was unmolestable by brutal ordeals. (13) He was stable like the mountain Meru as he remained unshaken in ordeals, (14) Like the elephant he had venturing spirit as he was brave against unworthy actions, (15) Like gold he was pure and bright as he was free from the impurities of actions, (16) In ancient India there was a strange bird called Bharand which had two necks and three legs. There are references about this bird being used as a means of conveyance in the air. This bird had two separate souls and because of two separate necks, they had two similar desires at a time but if the two parts desired to eat separate fruits the bird would die. To avoid such a catastrophy the bird had to remain advertant. Like this bird he was always alert, (17) Like the clean water in the autumn he had a
9. The story of Chandana has some point of difference between Shvetambara and Digambara texts. Shvetambara texts differ here. Had she fetters both on the legs and the hands or only on the hands? Difference exists even on this point.
10. In Africa there are two-horned rhinos
२२ अम्बिका (कुष्मांडी)
२३ पद्मावती
२४ सिद्धायिका

Page #169

pure heart free from evil inclinations, (18) Like the earth that bears cold and heat objectively, he would tolerate all worldly hardships with equanimity. Bhagavan Mahavira thus deserved all such similes.
Painting 36: The illustration shows Bhagavan Mahavira in meditation while receiving absolute enlightenment in the evening while he has adopted the milkman's or hip-raised posture under the Shal tree when his mind had reached the climax of meditation while contracting and controlling the gross senses in a field. Nearby is shown the Rujuvaluka river with soft sand (The halos are shown to symbolize enlightenment).
Painting 37: This is the illustration of the Samavasarana (auditorium) for religious discourses. With the attainment of absolute enlightenment transcending time, Bhagavan transcends even such enlightenment. God of heaven creates a majestic auditorium fordiscourses of him. The auditorium as depicted is of the other day. This is depicted just to give a general idea about the auditorium for Tirthankara. The first rampart is made from silver with golden ridges, the second rampart is made from gold with diamond ridges and the third from diamonds of various colours and with ridges of very precious jewels. The whole construction is so charming that any onlooker would at once be inclined to attend the discourses. Those who have come with their means of conveyance keep them at the broad sides of the first rampart (as clearly illustrated). The second rampart is occupied by birds and animals who are attracted by the speech of Bhagavan Mahavira. In the third rampart gods create (1) Ashoka tree together with the holy Shala tree under which Bhagavan Mahavira attained absolute enlightenment. The trees cover the whole auditorium. Under the trees the gods create the throne to be occupied by Bhagavan Mahavira and before the throne is created a pedestal for supporting the feet. When Bhagavan Mahavira is just to occupy the throne, (1) the gods create the Ashoka tree, (2) fragrant flowers are showered by gods, (3) there is divine sound, (4) the chowries are moved, (5) majestic throne is created, (6) superbright aura is created behind the head, (7) the drums are played with rhythm", (8) three umbrellas are offered. Bhagavan Mahavira enters the auditorium from the eastern gate, reaches the third rampart, moves round the Chaitya tree, the tree of enlightenment, which is above the Ashoka tree, bows down to the holy place and occupies the throne and faces the east. At this time the gods create the living images of Bhagavan Mahavira on the throne in the remaining three directions. The images are so lifelike that he appears four-faced13 which in reality he is not. Then comes Indra and other gods, ascetics with spiritual perfection. Ganadharas (the spiritual teachers) and other male and female ascetics, heavenly damsels and groups of men and women. They
11. The drums are known as Dundubhi and a pair of them is played at Jain temples.
12. Chaitya tree-the tree of enlightenment and Ashoka tree are not identical as some think. Ashoka is a distinct tree while Chaitya is not the same of a parti cular tree. As Chaitya also means enlightenment. Chaitya tree should be interpreted here as the tree of enlightenment, under which the saviours. receive absolute enlightenment. That is why each of the saviours has his own tree of enlightenment (Chaitya Vriksha). Every Tirthankar has an Ashoka. tree which is one of the eight great paraphernalias provided by gods but the trees of enlightenment are of different types. Whenever the auditorium ist cerated, the gods create the tree of enlightenment over the Ashoka tree out of respect for it.
This proves that Tirthamkaras attain absolute enlightenment under a tree only at a garden or in the forest and so the tree becomes respectable, worth worshipping and deserves credit. The Chaitya-tree is also called Bodhi tree. Here the word 'Bodhi' means absolute enlightenment. The word Bodhi has been particularly preferred by the followers of Buddha.
13. The authors of Digambar texts do not accept the four-faced appearance. They describe the auditorium with great difference
occupy their seats in their allotted places after bowing down. They either stand there or are seated. As Bhagavan Mahavira appears four-faced, each person in the audience sitting in any part feels that Bhagavan Mahavira addresses him. Before this assembly Bhagavan Mahavira delivers his most melodious discourse in Ardhamagadhi language in the classical melody of Malkosh for one Prahara (three hours) in the morning while the audience listens under perfect silence. In the second rampart birds and animals who have mutual antagonism (by nature) forget it though sitting side by side, because of the holy influence of Bhagavan Mahavira. After delivering the gospel he turns to the white. chambers in the second rampart (see the painting). for rest and lunch. At the second religious session Bhagavan Mahavira occupies the seat created by gods, before the throne and delivers the gospel. Then follows the third session of one Prahara (three hours). Thousands of people listen to him with full attention. They all understand in their own language what he says. So impressive and inspiring are the discourses that nobody gets bored or feels like leaving the auditorium.

Gods serve as sentinels at the gates of all the three ramparts. Sizable flags are fluttering in all the four directions. There are wells with steps, for drinking water. At the lower end the procession of king Shrenik is shown as he comes to listen to the holy discourse.
Painting 38: The public will see for the first time the picture of the incidents drawn in the pictures No. 38, 39, 41, 42, 43, 45 etc.
The biography of Bhagavan Mahavira is very long. Fortyeight pictures of incidents from his life are presented in this album. Thirty to forty incidents still can be easily
added.
The artist has shown Bhagavan Mahavira on a religious tour in the picture No. 38. What an attractive mode of walking. The speed of walking is also attractive. The form of Bhagavan is very symmetrical. His height and breadth are absolutely proportionate. This picture is very grand and charming. It appeals to our heart. The numbers of eight accompaniments (Pratiharya) are mentioned above. This picture in fact is of Rishabhadev Bhagavan. So a lock of hair we find on the shoulder. However, if necessary, if can be used to represent any Bhagavan Tirthankar by sticking a paper over it and painting it with a suitable colour. Painting 39: The incidents presented in the pictures 39, 41, 42, 43, 45 had taken place in "Samavasaran" (Divine religious auditorium). So a little upper part of it is shown in every picture.
In picture 39 a manuscript is deliberately shown in the left armpit of Indrabhuti to distinguish him from others and Bhagavan Mahavira is shown in an orator's pose (Pravachan Mudra).
Painting 40: The illustration can be clearly grasped by the text provided on the page facing it. The illustration shows eleven Brahmins who received initiation at this very august assembly. They are shown bowing to Bhagawan Mahavira in respect. They were appointed as Ganadharas the spiritual teachers and scripture-composers. The custom of offering Vasakshepa (literally the offer of fragrant substances) is practised by the Tirthankaras (the saviours). Among the Jains who worship the holy image the tradition is universal and continuous. Vasakshepa is sanctified fine powder of sandalwood and many fragrant substances.
As this episode took place at this august assembly a part of it is shown in the illustration. Bhagavan Mahavira is standing under the Ashoka tree. Those who are sitting are
健健康康健康养
१. गोमुख
२. महायक्ष
३. त्रिमुख
४. यक्षेश्वर
५. तुम्बरू
६ पुष्प
७. मातंग
८ श्याम
हाँकार बीजमां पार्श्वनाथ (धातुमूर्ति)
95
7
www.jainelibra.org

Page #170

ह्रींकार बीजमा
श्री पार्श्वनाथ
९. अजित
96
Ja Education International
the disciples of the Gandharas. It was the eleventh day of the bright half of the month of Vaishakha when all these Brahmins accepted the code of asceticism. Then they repeated three aphorisms and were qualified for becoming Ganadhara. Bhagavan Mahavira, then established the code of religious discipline and announced the fourfold formation of the constituents of the Samgha as male ascetics, female ascetics, the householders (Shravakas which literally mean listeners) and the housewives (Shravikas). He also appointed the heads of all the four divisions. From that day the Veera Shasana (literally the disciplined organisation of Bhagavan Mahavir) started, and will continue uninterrupted for twenty-one thousand years, still and then the great deluge will follow. There is a reason why the front side of the auditorium is not depicted.
Painting 41: This very attractive picture carries us into the past, more than two thousand and five hundred years ago and puts us in the presence of Bhagavan Mahavira. All listeners are found standing politely with perfect discipline in Samavasaran (divine religious auditorium). A Tirthankar always delivers a religious discourse first for three hours continuously. Next his chief disciple 'Ganadhar' delivers a religious discourse. A Tirthankar after delivering his religious discourse gets down from his throne and retires with Sadhus to 'Devchhand' as known in Shastras, a retiring place created by gods in the north-east. These Sadhus remain present with him to serve him.
Painting 42: In the Shastras there is a detailed description of the beauty of the entrance-door of 'Samavasaran' (divine religious seat). No one among the Jain community so far has tried to construct such an entrance-door of a Samavasaran. I had a keen desire since years to get done a fine, attractive, the best quality entrance-door of a Samavasaran only in such a way that the depth of the interior part could be seen with Bhagavan together with throne and the four sect Sangh seated and stood in a particular manner and the throne being of crystal should be coloured in the same crystal colour. Now I feel that the painter had done justice to my idea to a great extent. The door is drawn exactly as it is described in the Shastras. Its colour, shape, lining Jewellery etc. are so finely depicted that it fascinates the observer. One feels like not taking his eyes away from it. Samavasaran has three ramparts. Every rampart has four doors. Thus a Samavasaran (divine religious auditorium) has twelve doors in all.
Painting 43: The three incidents of Bali Vidhan ceremony are shown in the same picture. If they are shown separately in three pictures, they will become so attractive, so inspiring and so worth seeing that none would like to take away his or her eyes from them.
'Bali means half cooked unbroken rice.
This ceremony of 'Bali Vidhan' takes place at the end of the Ist Prahara's (First three hours of the day) religious discourse. The right of preparing 'Bali' is given to anybody from an emperor (a Chakravarti) to a common man. The rice used for Bali should be unbroken, thin, fine, scented and without husk. It must be properly washed a number of
14. Tripadi means a collection of three aphorisms. They are accepted by the Gandhara each at a time by moving round Bhagavan Mahavira so that they may have the supreme light of unfathomable enlightenment and they may have the capacity to write great scriptures which can bring bliss to all beings. The aphorisms contain sublime meaning which reveal the basic essence of the creation. Here Bhagavan Mahavira utters the aphorisms as Upannei Va, Vigamei Va and Dhuvei Va. These three aphorisms are at the root of the composition of the twelve-fold scriptures and the cosmic arrangement. The aphorisms in essence mean, the substance has relative creation, it has relative destruction and it remains in its original essence steady for
ever
१०. ब्रम
११. ईश्वर
१२ कुमार
१३. षण्मुख
times. Then it is kept on fire for cooking. When it is halfcooked, it is taken down from the fire. Then gods by adding divine scented ingredients make it scented and-worthy. Then a married woman (whose husband is alive) wearing all her ornaments puts it over her head and brings it in a grand procession with pomp and festivities through the eastern door of a Samavasaran near Bhagavan. Bhagavan immediately stops his religious discourse. Then the person bringing the 'Bali goes round Bhagavan thrice and stands by his side. When the Bali receives nectar-like sweet sight of Bhagavan, it acquires a special kind of energy.
Then the authorised persons standing in front of Bhagavan take handfuls of it and throw it up in the air. The gods take half of the rice thrown up and half of the remaining rice is taken by the person who prepares it. The remaining rice come to the share of only lucky ones.
What is the effect of the 'Bali'?
If a sick man puts only one grain of this rice over his head, his sickness and diseases leave him, and no other new disease dare attack him for six months to come. It seems this ceremony used to take place in the life of every Tirthankar. There is not reference to its performance anywhere but the writer thinks that it must be taking place everyday.
Points to Ponder: Tirthankars are superhuman. They have fulfilled all their duties and have retired. The cere mony of the 'Bali' is social. It is a deed to scare away. diseases. It is intended mainly for the welfare of worldly men. It is not a suitable ceremony for men on the way to salvation. It involves voilence to 'Agnikaya' beings. Then why should Tirthankars discontinue their religious discourse and give importance to it and become witness to it? What is the reason of their extending so much co-operation? This is a grave matter and deserves our attention and thought. This matter moots a number of questions. It can inspire and even elighten Acharyas who bear the responsibility of administration. The word 'Lokottar' superhuman draws our attention how to interprete the word. superhuman? What is its limitation? Have Tirthankar Devs any importance for this?
The above ceremony is known only to very few Acharyas and Munis. This incident lying idle in a corner is purposely published. This incident will open our eyes to our duties in the present circumstances. It is not mentioned any where whether this Bali ceremony takes place everyday, is related to every Tirthankar and is performed by whose suggestion.
Painting 44: The illustration is clear. On one side are the black, charred bodies of two ascetics who are dead. Tejoleshya the powerful destructive energy is to emanate from the mouth (to destroy the opponent) according to the text. 'Pravachana Saroddhars. Whether the ascetics of Ajivaka Sect followed by Goshalaka remained nude or dressed is still not certain. Hence he is shown dressed while afflicted by Tejoleshya.
Painting 45: Bhagavan Mahavira was not only the preceptor of the common men, but also of the kings and emperors. Bhagavan Mahavira had many kings and emperors as his disciples. The picture is intended only to communicate the above fact to the common man.
Painting 46: The painting illustrates the event when Bhagavan Mahavira continuously spoke for sixteen Praharas (48 hours) to express the philosophy and to deliver the gospel for the good of all beings, while he was sitting
15. See the Dwar 270.
१४. पाताल
१५. किन्नर
१६. गरूड
******

Page #171

with lotus posture on the golden lotus. It seems this was the news of the sudden passing away of Bhagavan Mahavira, first feat in the history of delivering such a long speech while the former was returning. Gautam (Indrabhuti) was without taking food or water.
the eldest son of Vasubhuti a Gautam shrotriya Brahmin of Painting 47: Before the final rites of the lifeless mortal the town Gober in the state of Magadha. frame started, the gods decorated the body with the crown As Gotra name had assumed greater significance, he etc.16 and he was creamated with Sandalwood.
was better known among all as Gautam Swami, rather Painting 48: The Painting illustrates Gautam Swamiji than by his own name - Indrabhuti. For excellent manathe first among the Ganadharas of Bhagavan Mahavira
gement of the order of ascetics the teaching section was
divided into nine departments (Ganas) under various teacwhile he delivers his first religious discourse in the correct style of the speaker adopting the lotus-posture on the
hers who were known as Ganadharas led by Gautam. He golden lotus created by gods under the Ashoka tree, after he
was initiated at the city of Pavapuri when he was fifty had attained absolute enlightenment. On both the sides are
years of age and had attained absolute enlightenment
(Kevali) when he was eighty two. His end came at the age shown gods who sing the glory of absolute enlightenment. On
of 92 when he fasted for one month. (It should be noted that the left upper corner Gautam-Swamiji is shown instructing
Gautam Swamiji is distinct from Gautam Buddha). A verse Devasharma, the Brahmin and on the right corner is shown
about Gautam Swamiji: Gautam Swamiji who weeps bitterly when he hears the
Nectar was at his toe and he was treasure-house of all 16. Decoration of the dead body is mentioned in the Prakrit book-Mahavira
achievements. We remember Gautam Swamiji who fulfils Chariyam.
all our desires.
APPENDICES Further information about the history and philosophy of Jainism and biographical details about Bhagavan Mahavira APPENDIX 1 HOLY TOURS
a cowherd's cruelty put him to test. Note - The information provided here is limited only to those names and words mentioned in the descriptions about the paintings and which are ass.
Kashi - This was the territory of which Benares was the ociated with the holy tours and the monsoon halts of Bhagavan Mahavira
capital. The territory at that time was part of the State of
Koshala. 1. Places visited by Bhagavan Mahavira during the holy
Kollaka Sannivesha - This town was situated near the town tours and the monsoon halts. Modern locations of some of
of Vanijyagam. Bhagavan Mahavira broke his fast on the them have not been traced while modern locations are next day after his initiation. mentioned wherever they could be traced.
Koshala Janapada - This state was in northern India and *Apapapuri - The city was formerly known as Apa pa-puri Shravasti was its capital. which means a city without sins but with the passing away of Kaushambi - The territory near Prayag in northern India. Bhagavan Mahavira, the people named it as Pavapuri or The city bore the same name as the territory and in BhaPapapuri. There were at that time three places known as gavan Mahavira's times it was the capital of the State of Pava and so this Pava should be known as 'Pava Madh- Vatsa. The ruler Udayana and his mother Mrigavati were yama' the middle-Pava. It was the 42nd monsoon halt of great devotees of Bhagavan Mahavira. Bhagavan Mahavira.
Kshatriyakunda Gamt - Some archaeologists and scholars *Asthikagam - It was situated in the Videha territory and
hold that Vasukundagam near Besadpatti in Mujfarpur
district is the original city of Kshatriyakunda. This was the on its out skirt there was a temple of Shoolapani a demigod.
birth place of Bhagavan Mahavira and the ruler was Sid*Alambhikal - This was situated between the cities of Raj.
dharatha. The truth about the latter fact can be revealed agriha and Kashi.
only through intensive research. Rujuvalu (U) ka River - Archaeologists and scholars have
Ganga - This is one of the two great rivers of India. not yet been able to discover the exact location of this
According to the Jaina scripture its origin is at Padmadrariver but it seems it was near the Shal tree under which
ha near Kshudra chulla in the Himalayas while modern Bhagavan Mahavira had attained absolute enlightenment.
explorers declare Gangotri as its origin. Bhagavan The tree was in the field of Shyamaka, a farmer. Nearby
Mahavira had crossed it twice incognito and many times was the village of Jrimbhik.
by ships, with the groups of male and female ascetics after Kanakakhal Ashrama - This hermitage was situated near attaining absolute enlightenment. the city of Shvetambi. Chandakaushika a cruel, horrifying
Gunasheela Chaitya - A famous garden of Rajagriha. serpent who would kill his victim by a simple gaze had put
Bhagavan Mahavira used to station here often. It was the Bhagavan Mahavira upon an ordeal at this very hermitage. He lived at this hermitage in meditation for fifteen days after showing the correct way of life to the serpent. 4. Bhagavati, Kalpasutra, Avashyakadi Agama and other sacred texts of both Kumar (Karmar) Gam - This was situated near Kshatriya
the Shvetambara as well as Digambara Jains have referred to this city as
Kunda, Kunda G (r) ama and Kundapura. As the classes of Kshatriyas and Kunda, the birth place of Bhagavan Mahavira. Bhagavan
Brahmins were staying in groups in different parts, the northern part where Mahavira stayed here on the first night after initiation and Kshatriyas lived was known a Kshatriyakunda gama-nagara and the
southern part of Brahmins was known as Brahminkunda-gama-nagara. This name has been mostly used. The name Kundapura has been parti
cularly used by the epic-poet Asaga, Acharya Jinsena, Acharya Gunabha • This sign shows the place where Bhagavan Mahavira stayed during the
dra and other. Digambara scholars. The author of Jayadhavala has used monsoon.
the word Kundapurapura. Besides, the author of Acharanga Sutras has 1. The name of the places are given here, not in Prakrit language but in
used the word Sannivesa for the city. So the word Sannivesa should be Sanskrit.
interpreted as a city as Siddhartha was a king. In Trishashti (2-15) Hema2. Scholars identify Alambhika with Alambhiya
chandracharya has introduced Brahmankunda as Sannivesha and Kshatri. 3. It is a sad state of affairs that the location of this place has not yet been discovered even today. If discovered, it should be developed as a grand
yakunda as Para the city. place of pilgrimage as Bhagavan Mahavira had received absolute enli
5. Considering the topographical condition, he must have crossed many ghtenment here.
rivers while touring.
कायोत्सर्ग मद्रामा श्री पार्श्वनाथ
*
SELESA
IN
90. Ted
94.
18
2017
29.792
२२ गोमेद
33. EU (RU)
28 HIG
97
Jain Education Interational

Page #172

headquarter of his religious propagation. 11 Ganadharas received Nirvana here. This is the very Chaitya a holy place where Bhagavan Mahavira had read Kalpasutra before the fourfold disciplined community as referred to in the original text at the end of Kalpasutra which commands the highest worshipful respect in the Murtipujaka section of the Jain community. *Champa (Nagari) - The famous city of Jaina history was
situated near Bhagalpur. Whenever Bhagavan Mahavira visited Champa, he used to lodge at the holy garden known as Purnabhadra Chaitya. Formerly it was the capital of the state of Anga but Kunal, the ruler made it the capital of the state of Magadha. Bhagavan Mahavira stayed here during
the third and the twelfth monsoons. Chhammani (Shanmani) - This place was situated between the Middle Pava and the city of Champa near Ganga. It was here that hard grass spikes were hammered into Bhagavan Mahavira's ears and at a place nearby he had to undergo the ordeal of their removal. Jrimbhik (a) Gam - The town was situated near the river Rujuvalika. On a field on the bank of the river Bhagavan Mahavira had received absolute enlightenment. See
"Rujuvalika'. Gnatakhandavana - This garden was situated outside the
city of Kshatriyakunda. Dridhabhumi - A territory inhabited mostly by Mlechchhas
in the times of Bhagavan Mahavira for whom Samgamadeva, a demi-god had created twenty ordeals in a night at Polas Chaitya, a holy place at the town of Pedhala situated in that territory. Scholars identify this territory with the territory of Gondava. *Nalanda? - This was the satellite city of ancient Rajagriha.
It was prosperous, famous and vast and inhabited by many rich people. The famous centre of learning 'Nalandapeeth was here. Bhagavan Mahavira stayed here during the second thirtyfourth and thirty-eighth monsoons. * Pava (Pavapuri)" - There were three cities bearing
identical names. Pava which was in the middle was known as Pava Madhyama, and was situated in the territory of Magadha. It is located in Bihar State at present. Bhagavan Mahavira stayed here during the forty-second i.e. last monsoon and also passed away. At present it is the sacred
place of pilgrimage for Jains. See the word-Apa papuri. "Prishtha Champa - It was a satellite city of Champa.
Bhagavan Mahavira stayed here during the fourth monsoon.
*Praneeta Bhumi' - A part of Bengal. During the life of Bhagavan Mahavira it was known as the region of Anaryans but later on it was inhabited by Aryans. LadhaRadha were parts of this region. Bhagavan Maha vira
stayed here during the ninth monsoon. Brahamanakunda Gam - It was situated near Vaishali, the capital of Videha and was originally known as Kundagama or Kundapura. Its northern part was mostly inhabited by Kshatriya-the martial community while the southern part was inhabited by Brahmins, the scholarly community. The northern part was known as Kshatriya Kunda Gama and the southern part was known as Brahmana Kunda Gama. Bhadrika (Bhaddiya) - A famous city of the State of Anga. Bhagavan Mahavira stayed here incognito during the sixth monsoon. • Bhaddila Nagari - The capital of the State of Malaya where Bhagavan Mahavira stayed for the fifth monsoon. Madhyama - Another name of the city of Pava associated with Bhagavan Mahavira who stayed here during the forty
second monsoon. *Mahasena Udyana - This was the garden outside the city of Pava (Madhyama)
After realization of absolute enlightenment at night Bhagavan Mahavira walked over a distance of fortyeight Koshas (a linear measurement) and reached this place where he gave the religious discourse at the divine auditorium, initiated 11 Brahmins into the order of ascetics, established the (fourfold) order of Samgha. (the organized community following certain religious principles.) The scriptures (Dwadashangi) were also composed here. (For details read the note about the painting number thirty.) Morak Sannivesh – A town near Vaishali *Rajagriha - The great and famous capital of Magadha during the times of Bhagavan Mahavira. Its location can be traced to Rajagir - Rajagiri and the area surrounding it in the Bihar State. It was a powerful and most prosperous centre for the religious discourses, religious propagation and the stay during the monsoon for Bhagavan Mahavira Out of the many gardens on the outskirts of the city he used to camp at the garden known as Gunashila Chaitya. Here innumerable religious conferences were held and Bhagavan Mahavira initiated thousands of people into the order of asceticism. He admitted into his religious fold the kings, the queens, the princes, the military commanders and other officers and millions of people of different castes and creeds in this city. It was his most powerful centre. Here he stayed during eleven monsoons. Ladha - A part of West Bengal was known as Praneeta, Ladha or Radha. The commentary on Kalpasutra has used the word Praneeta for this region. Hence the Anaryan names Praneeta, Ladha or Radha suggest adjoining areas in the same territory, the other areas being known as Vajrabhumi and Suddhabhumi, which too were inhabited by Anaryans. Bhagavan Mahavira toured this region twice during which he had to pass through unbearable ordeals. As none offered him a resting place for the monsoon, he engaged himself in penance and meditation under a tree during the monsoon. This region which was inhabited by Anaryans during the times of Bhagavan Mahavira became
6. Shanmani is the Sanskrit form of Chhammani, a Prakrita word. However
the Malayagiri commentary on the Avashyaka Sutra mentions the deriva tive from Chhamania.
7. The ancient name was Nagalanda Sutrakritanga Agama gives many meanings of this word
8. The name Apapa was used through the word Apavae as an apposition to
Pavapuri by Nemichandra Suri in Mahavira Chariyam (Verse 1338) and again he derived the name Papa through the word Pava. Thus hereferred to both names inthe narration about the period before the passing away of Bhagavan Mahavira, for the same city Hemachandracharya did the same. He referred to Apapapurifirst in Trishashti (Canto 5-10, 12, 440) and then he introduced king Hastipala as the rulerof Pavapuri (canto 13-3) On the other side Vinaya Vijaya the Subodhika Commentator of the original Kalpasutra has explained the words Apapa and Pava by stating that the city was known as Apapa isinless) but as the inauspicious incident of the passing away of Bhagavan Mahavira took place here, the gods removed 'A' from 'Apapa and keeping the word "Papa' named this city as Pavapuri, the name by which this city is known since then. Subodhika commentary has clearly stated this. So from his opinion it is clear that the city should be understood or mentioned as Apapa in the event before the passing away of Bhagavan Mahavira. But the above mentioned authors have accepted both names as alternative. This deserves some further research
9. Praneetabhumi Vajrabhumi-Ladha-Radha all these are names of Anaryan
regions in Bengal. The original Kalpasutra has used the word "Paniabhumi'. Can there be the name Paniabhumi (Pranitabhumi) with short 'i' in the sense of Panyabhumi? Other texts have referred to this region as Ladha Radha.
मंत्रबीजरूप कटाक्षरो
EFI**.
चक्रेश्वरी (अप्रति)
SOON र रोहिणी
मनोवेगा
काली
८ ज्वालामालिनी
98 in Education International
www.ainelibrary.org

Page #173

out of illusion and ignorance. During his life as Nayasara he came in contact with ascetics who were free from the bondages of worldly life. Listening to the religious discourse he gained the enlightenment of correct understanding.which in Jain philosophy is known as Samyag darshan-right vision the germination of redemption which is obtained later on.
The Jain scriptures enlist the births by starting from that birth where right vision, the cause of spiritual evolution is received for the first time. While ignoring minor births. only twenty-seven births are taken into consideration as follows:
This list will provide an idea about the various roles played by the self because of actions good or evil on the platform of the world.
Aryan (cultured) because of the propagation by the saints and ascetics. This is why the Agamas (the scriptures) have enlisted this as Aryan region among the twenty five and a half Aryan regions. Here Bhagavan Mahavira stayed during the ninth monsoon. Vatsa - This state was situated in the present state of Uttar Pradesh. The capital was Kaushambi and Shatanika, the ruler and prince Udayana were devotees of Bhagavan Mahavira. Vachala - This city was near the city of Shvetambi. Near this city the remaining half of the divine scarf of Bhagavan Mahavira, being pricked by thorns had slipped down. The city was divided into two parts known as northern Vachala and southern Vachala. Vanijya Gam - It was a prosperous commercial centre near the city of Vaishali Bhagavan Mahavira stayed here during six monsoons. Videba (Jana pada) Desh – Mithila, the city of the king
Janaka was the capital of this state on the bank of the river Gandaki, before the advent of Bhagavan Mahavira but later on Vaishali was known as its capital. Bhagavan Mahavira was born in this state. Vaishali-It was the capital of the state of Videha. It was a historical city in the vicinity of Rajagriha. It was a promi. nent centre of Jainism and was dominated by Jains!!
Bhagavan Mahavira stayed here during six monsoons. * Shoolapani-Yaksha-Chaitya - This holy place was situated on the outskirts of the town Asthika. Shoolapani had tortured Bhagavan Mahavira who stayed here during a monsoon. *Shravasti - It was the capital of the state of Kunala or north Koshala. This was the city where Goshalaka had released the destructive energy of Tejoleshya. It was a famous centre of the Ajiva (vi) ka sect. Bhagavan Maha vira
stayed here during the tenth monsoon. Surabhipur - This place was situated between Videha and
Magadha. APPENDIX 2 27 BIRTHS OF BHAGAVAN MAHAVIRA Note - The previous incarnations of Bhagavan Mahavira are at the basis of the Jain scriptures and philosophy and without them the spiritual and religious practices related to them would be meaningless and all religious and spiritual beliefs and systems would collapse. Because of the transmigration of the soul, practices for betterment are essential. This very practice or worship annihilates all the movements, names and actions bom through previous actions and the soul ceases to migrate any more and attains perfection for infinite bliss.
All souls are eternal, without beginning or end. Since time immemorial they wander from one birth to the other. The soul of Bhagavan Mahavira was also moving in the cycle of births and deaths as it was enslaved by actions born
1. Nayasaralt
16. Prince Vishvabhuti (Village-head)
(accepting self-control) 2. First Saudharma, a god 17. A god in the seventh in the divine world
divine world of 3. Prince Marichi
Mahashukra (Accepting self-control) 18. Triprishtha Vasudeva 4. A god in the fifth divine 19. Naraka in the seventh world of Brahma
hell 5. Kaushika Brahmin
20. A lion 6. Pushyamitra Brahmin 21. Naraka in the fourth hell 7. A god in the divine 22. A human being world of the first
(anonymous) Saudharma
(accepting self-control) 8. Agnidyota Brahmin
23. Supreme ruler - Priya9. A god in the second
mitra (accepting selfdivine world of Ishana
control) 10. Agnibhuti Brahmin 24. A god in the seventh 11. A god in the third divine divine world of world of Sanatkumara
Mahashukra 12. Bharadwaja Brahmin 25. Prince Nandana 13. A god in the fourth
(Accepting the vow of divine world of
self control) Mahendra
26. A god in the tenth divine 14. Sthavira Brahmin
world of Pranata 15. A god in the fifth divine 27. Shree Vardhamana world of Brahma
Mahavira (The final birth)
• Out of the 27 births he had the birth as god in the world of the divine during birth numbers 2, 4, 7,9,11, 13, 15, 17, 24 and 26. Birth numbers 19 and 21 were in hell as Naraka. Birth number 20 was as an animal, a lion. Birth numbers 1, 3, 5, 6, 8, 10, 12, 14, 16, 18, 22, 23, 25 and 27 were as a human being. Here too birth numbers 5, 6, 8, 10, 12, 14 were first as a Brahmin and then as a recluse keeping a trisected
staff. • He was a prince during the birth numbers 3, 16, 22 and 25.
Those who were in all these four births had accepted the vow of self-control. In the 23rd birth he became a supreme ruler in Mahavideha and the 18th birth was that of
Vasudeva. • He earned the merits qualifying him to be the Tirthankara
during the 25th birth as Nandana Muni by performing
penance marked by twenty locations. • In the 27th incarnation 1/3 of the life was spent in the world of the divine and a little more than that was spent as
a human being • The narration about Nayasara occurs in Prakrita and Sanskrita texts of Shvetambara and Digambara sects with some variations.
10. The words Aryans and Anaryans are not permanently applied to people
of a particular region as explained in Brihat Kalpa chhed) Sutra Vritti and Prithvichandra charitra) Those states or regions known as Aryan because of religious culture may become Anaryan in the absence of teachings by the saints and ascetics and those states or regions which are Anaryan may become Aryan by the association and tours of saints and ascetics e many regions had become Aryan when King Samprati pro pagated non-violence, compassion and other virtues. Therefore the authors of scriptures have to change demarcation of boundaires of Aryan states and regions in their notes. So they have dropped a curtain on the controversy of Aryans and non-Aryans by clearly defining the states and territories, subordinating, other limitations. They defined an Aryan region as one where knowledge, holy visits and good conduct develop. Where these are absent, the region is Anaryan. However the Vedic and Baudhist
demarcations between Aryan and Anaryan are different II. See the travel-notes of Huan Chuang.
12. Mahavirachariam' by Nemi krut has mentioned Baladhika' as his name
while the rest of the biographers have maintained the same name
जैन लिपिनो ओंकार पंचपरमेष्ठीमय
WR)
१ महाकाली
१० मानवी
१२. गांधारी
१३ वैरोटी
१४. अनन्तमती
।
१५ मानसी
१६ महामानसी

Page #174

APPENDIX 4
MONSOON HALTS OF BHAGAVAN MAHAVIRA
APPENDIX 3
FAMILY OF BHAGAVAN MAHAVIRA Note - According to the Shvetambar tradition Bhagavan Mahavira was nurtured in the wombs of two mothers who were Brahmin and Kshatriya respectively. As stated in Kalpasutra he had married and had a daughter. According to the Digambar tradition Bhagavan Mahavira had only one mother Trishala and he had remained unmarried.
Sr. Place No.
The year The year"
of before aceticism Christ
State inCognito
and of absolute
enlightenment
Relation
Name
Place
Gotra
incognito
First mother
564 - 563 563 - 562 562 - 561 561 - 560
First father Second mother
* father
1. Asthika 2. Nalanda 11 3. Champa 4. Prishtha Champa 5. Bhadrika (Puri) 15 6. Bhadrika 7. Alabhika 8. Rajagriha 9. Praneeta Bhumi
(Anarya) 10. Shravasti 11. Vaishali 12. Champa
557 - 556
Devananda Brahminkunda Jalandhar
Gam Rishabhadatta
Kodal Trishala Videha territory Vasishtha Siddhartha Kshatriya kunda Gam
Kashyapa Nandivardhana Jyeshtha Vaishali
Vasishtha Sudarshana Kshatriyakunda
Gam Yashoda
Kaundinaya Priyadarshana "
Kashyapa Sheshvati
Elder brother Sister-in-law Sister
556 - 555 555 - 554 554 - 553 553 - 552
Wife Daughter Granddaughter Uncle Son-in-law
Absolute enlighten
ment
Suparshva Jamali
Kshatriyakunda Gam
552 - 551 551 - 550 550 - 549 549 - 548 548 - 547 547 - 546 546 - 545
544
543 543 - 542 542 - 541 541 - 540 540 - 539 539 - 538
545
544 -
• Gotra refers to the original religious head in the genelogy
Bhagavan Mahavira belonged to Kashyapa Gotra. • It is really amazing that the name of the maternal grand father of Bhagavan Mahavira is not yet discovered. Many authors have remained contented by introducing Trishala as the sister of Chetaka, the ruler of the state of Videha. The problem of Trishala can be solved if the names of the parentsis of Chetaka come to light. Nothing more is known about Devananda, the first mother. Details about Yashoda the wife of Bhagavan Mahavira are also still in the dark. Bhagavan Mahavira had only
one daughter, one brother and one sister. • The daughter of Bhagavan Mahavira was also bearing a
third name Jyeshthali. • Devananda and Rishabhadatta, the first parents of
Bhagavan Mahavira got redemption in the same life by
doing penace after being initiated by Bhagavan Mahavira. • As Trishala hailed from the state of Videha she was also
known as Videhadinnals as well as Vishalali • It is a known fact that Yashoda was the daughter of the
chieftain Samaravira of Vasantapura-while she has been described as the daughter of the Kshatriya King of Malava in the text Danadikulaka written by Davendrasuri
but the name of the King and the city are anonymous. • A town is known as 'Gam' in Prakrit and 'Gram' in
Sanskrit.
13. Rajagriha 14. Vaishali 15. Vanijya Gam 16. Rajagriha 17. Vanijya Gam 18. Rajagriha 19. Rajagriha 20. Vaishali 21. Vanijya Gam 22. Rajagriha 23. Vanijya Gam 24. Rajagriha 25. Mithila 26. Mithila 27. Mithila 28. Vanijya Gam 29. Vaishali 30. Vanijya Gam 31. Vaishali 32. Vaishali 33. Rajagriha 34. Nalanda Raj 35. Vaishali 36. Mithila 37. Rajagriha 38. Nalanda Rajo 39. Mithila 40. 41. Rajagriha 42. Pava Madhyama
(Pavapuri)
523 - 522
nous text of Kalpas Bhadrika during state of Anga
13 The father of Chetaka was keka and his mother was Yashomati as men
tioned in Shrenika Kathanka (verse 165) in Brihatkathakosha by
Harisenacharya. 14. See Vishe. Bha. Commentary. Kalpasutra does not mention this name. 15. See Kalpasutra, aphorism 11. 16. See Abhayadeviya commentary on Bhagavatisutra S1. 2. UU. Pra 246
and also Danashekhari commentary P. 44. Sutrakritanga-Shilanka commentary P. 78
17. The years quoted here are as mentioned in the book-Shramana Bhagavan
Mahavira, 18. Nalanda was the famous suburb of Rajagriha. 19. According to the original text of Kalpasutra - DO BHADDIYAE it is
certain that Bhagavan Mahavira stayed at Bhadrika during both the fifth and the sixth monsoon Bhadrika was the capital of the state of Anga Avashyaka sut rakar mentions one monsoon at Bhadrika and the other at Bhaddila which was the capital of the State of Malaya. The monsoon at
Bhaddila should be taken as the fifth one. 20. Sorne refer to it as Alambhika but both the places are identical. 21. Bhagavan Mahavira delivered man of his religious discourses including
the recitation of Kalpasutra (regarding code of conduct) at Gunasheela
Chaitya at Nalanda, on the open space attached to it, the place being iden1 tified by the holy place of Gunasheela Chait ya. 122. The original name was Apapapuri.
22ll23
जैन लिपिनो हींकार
YON
SSIC
Plzov
. Ma
१९. अपराजिता
(C)
।
90.
२०. बहुरूपिणी
1
29.
1
22. 3T
)
23.
(96)
2. f
100

Page #175

APPENDIX 5 LOCATION WISE MONSOON HALTS OF
BHAGAVAN MAHAVIRA Note - For the ascetic (Muni) unbound who seeks the path of redemption it is not advisable to live permanently at one place, so that he may be saved from the attachment and other limitations and from slack conduct and for the good of himself and others, it would not be worth for him to stay at one place for a long time. Hence the male as well as female ascetics have to move from place to place on foot for eight months as per the scriptural command but there is a cominand that they have to stay at one place for the four months of the monsoon to avoid violence and other evils and to speed up spiritual practices for the purification of his or her life. Bhagavan Mahavira who followed this routine moved from place to place for eight months without any dress, without any possession and observed silence and stayed at one place during the monsoon. During this period he practised penance, self-control and meditation and at the same time went through various sufferings and ordeals with constant equanimity and went on eliminating the evil effects of actions which veiled the light of absolute enlightenment and finally when such evil effects were completely washed off, he attained absolute enlightenment (three-fold temporal enlightenment) desired for many years (or many births consequently). The Jain ascetics have their particular method of calculating the monsoons. The list of such monsoons from the first monsoon after the initiation to the monsoon of absolute redemption (Nirvana) is presented here in accordance with Kalpasutra text.
3 monsoons In Nalanda
State of 2, 34, 38 (Suburb) 25
Magadha 6 monsoons At the city
State of of Mithila
Videha?? 36. 39, 40 1 monsoon At Pava
State of Madhyama- Magadha
Pavapuri 42 APPENDIX 6 DURATION AND PLACES OF THE LONG, HARD
PENANCE BY BHAGAVAN MAHAVIRA Note - As gold is refined through fire, the soul is per sectly and finally refined through penance based on for bearance. Such refinement is called refinement of inclina. tions. External purity is essential for such refinement which makes the body healthy, calm and steady, and the mind may also become pure to a certain extent, external purity also results into the refinement of inclinations. Thus external purity is the means while refinement of inclinations is the end. The end is as pure as are the means.
For both the purities mentioned above the Jain scrip tures have prescribed rigorous practices both external and internal. Ordinarily, for external purity external rigorous practices and for internal purity internal rigorous practices are mostly prescribed. The external rigorous practices include (1) fasting. (2) consuming less food than required, (3) Limiting the desires for necessities of life, (4) being not carried away by tastes, (5) welcoming physical discomforts and (6) remaining engrossed in controlling the senses.
The internal rigorous practices include (1) penitence, (2) courtsey. (3) service to others. (4) studying scriptures, (5) meditation and (6) to get absolved and experience oneness with the soul while remaining steady in a physical posture leaving the attachment of the body.
The refinement of internal life leads to the subsidence of the evil attitudes of the senses which obstruct the finding out of the path of redemption. Not to disregard the rigorous external practices which are based on knowledge and discretion has been looked upon as compulsory so that evil desires may subside, the unsteadiness of the mind may be relieved, evil desires may be eliminated and violent actions may be avoided. It is still more essential to undertake rigorous practices so that our previous Karmas may be eliminated and we may achieve redemption through spiritual purity and refinement. The following table will give an idea about the parallel rigorous practices of both these types.- Whatever facts available have been noted herein.
Number of monsoon
Place
The State
Serial number of
the monsoon
1 monsoon
At Asthika Gam23
Videha territory24 State of Anga
2 monsoon
At Champa
3. 12
1 monsoon At Prishtha Champa
2 monsoon
At Bhadrika
1 monsoon
At alambhika
State of Kashi
1 monsoon At Praneeta-Bhumi
(Anarya State named Vajrabhumi)
1 monsoon
At Shravasti
State of Kunala
6 monsoons
At Vaishali
State of Videha
At Vanijya Gram
| 11, 14, 20, 31, 32, 35
Time 15, 17, 21,
23, 28, 30 8. 13, 16, 18 At the 19, 22, 24, 29
time of
initiation 33, 37, 41
The
person The food Type of
Place of initiating item for rigorous Place breaking the breaking practice
fast
breaking fast
of fast Chhattha i.e. Ksha- Kollak
The
Milk-rice two days triya
utensil Sweet fasts28 Kunda
of Bahul Soup Brahmin was
11 monsoons
At the city of
Rajagriha
State of Magadha
used
23. The first fifteen days of the monsoon were passed at Moraka while the
remaining days were passed at the city of Asthika which was originally
known as Vardhamana 24. The word Janapada was used both for a state and a territory, 25. Avashyaka sutra mentions a monsoon, halt here. 26. According to the oral tradition he had continuously stayed for 14 monsoons
at a part of Nalanda, but as a matter of fact 14 monsoons were divided bet ween Nalanda (3) and Rajagriha (11) Nalanda was an important northern
suburb of Rajagriha n. The city of Mithila can also be called Mithila Desha as well. At one time
it was the capital of Videha.
2. Two fasts (Chhattha) are observed each at the time of initiation, absolute
enlightenment and redemption, one fast being on the previous day while
the second being on the day connected with the event. 2. An ascetic may use certain vessels, according to principles. To endorse
this view a vessel was used for breaking the fast and that too at the house of
a householder. Bhagavan Mahavira kept no vessels 30. Where a Tirthankara breaks his fast gods signify the glory of alms by
showering fragrant water, cloth and millions of golden coins.
नाद सहित ओंकार
(Theme)
ET
(r)
for
(v)
()
#
(
)
479
)
ign (
1)
a
(
1)
101

Page #176

the
vaha
The After 6 months 33 Pedha
Vatsa- Milkperson Type of Place of initiating item for The food monsoon fast because
palika rice Time rigorous Place breaking
of Sangama
(wife of a Sweet the practice
fast breaking
cowherd) Soup breaking fast of fast
Eleventh Four months Vaishali Vaishali Maid- With First Paksha At
monsoon
servant puffed monsoon Kshaman i.e. Moraka-1
at the up 15 days fasts At
house urida Asthika-7
of the
pulses
merchant. After 15 days fasts Kanaka Uttar- Nagasena Milk-rice
Abhinava monsoon khala vachala
Sweet Ashram
Soup
After 5 months and Kau Kau- ChanSecond One month-1 Nalanda Nalanda Vijaya, Cooked
monsoon 25 days shambi shambi danbala
at the monsoon One month-2
(For rigorous food
with mer
house of practices)
the chant light
merchant Ananda pulses
DhanaOne month-3
Sunanda Milk-rice
Sweet Soup
Twelfth Four months Champa Outside One month-4 Kollaka Bahula Milk-rice monsoon
the Brah- Sweet
town
Two fasts min Forty
PavaSoup second
puri After Two days Brahmin Nanda Rice monsoon
at the monsoon fasts
mixed
time of with
death
curds Third Two months" | Champa Champa monsoon
outside
. During the twelve and a half years and fifteen days of the city
penance Bhagavan Mahavira neither sat with folded legs
nor slept. Most of the practices were done while standing Fourth Four Prishtha Outside
or by sitting on the front soles. monsoon months32 Champa the city
• During the 4515 days of the 12 years and six and a half Fifth Bhadrika
months he took food for only 349 days. The remaining 4166 monsoon
days were days of fasting without food or water.
• He wasted minimum time and maintained almost silence Sixth
during this period of practice. monsoon
• Though destined to be redeemed in this very life he Seventh Alam
undertook the most rigorous practices of penance and monsoon bhika
brought to the minds of the people that external rigorous
practices are extremely necessary for redemption. Eighth With various Rajagriha
• Non-Jain authors have admired Bhagavan Mahavira as a monsoon rigorous
man of long penance - 'Deergha Tapasvi' because of his practices
penance over a long duration while undergoing all suf
ferings and ordeals. Ninth Four months Vajramonsoon bhumi
• The rigorous penance in the form of fasting etc. observed
by people of all the age groups is an outstanding, and Tenth With various Shravasti Outside
impressive characteristic of the Jain community which monsoon penances the sity
adds to its glory. Bhadra,
• The Vedic and Bauddhist texts also enjoin penance and After Mahabhadra Sanu- Sanula- Bahula With
glorify its significance with the only difference that the monsoon and Bhadra labdhika bdhika maid- Biranja Jains have continuously maintained its tradition intact on Pratima
servant (rice
a vast scale in its difficult forms with all seriousness and fast for
at the mixed discretion. two, four
home with and ten
sugar) days
Ananda
33. The months except those of the monsoon are usually from November to June
31 Masakshamana is a Sanskrit word while Masakhamana is a Prakrit word
It means fasting for a month 32. Fasting for a fortnight is known as Paksha Kshamana, for a month as
Masa kshamana, for two months as Dwi-Masi, four months as Char-Masi and so on.
नाद सहित ह्रींकार
TER
23
१. रोहिणी
।
२. प्रज्ञप्ति
|
३ वजश्रृंखला
|
४. वज्राकुशी
।
५ अप्रतिषका
।
६. पुरुषदत्ता
|
७. काली
Education International

Page #177

APPENDIX 7
Shalishirsha Katputna Vyantari (goblins)
Year 6 Place Kupika Sannivesha Type Beating and arrest Year Place Lohargala Type ) Detention Year 29 Place The Vajra Shuddha
Bhumi of the LadhaRadha region known
as Anaryan. Type Ordeal from men Year
11 The Polas Chaitya of Pedhala Gam of
Dridha Type 20 ordeals from
Samgam-hanging at
Tosli etc. Year 13 Place Shanmani Type Hammering the thick
grass spikes in the ears by the cowherds and their removal
Place
THE YEAR, THE PLACE AND THE NATURE OF THE
ORDAELS OF BHAGAVAN MAHAVIRA Note - He who wants to reveal Truth to humanity must attain supreme abstract knowledge as Truth cannot be revealed without it. Without spiritual refinement the great light of knowledge enveloped by (evil) actions cannot be revealed. That such refinement cannot be achieved without self-control and rigorous practice is an unchallenged fact. This is why great men born to be Tirthankaras (saviours) give up at the right time the life of a house holder i.e. the house, the home, the family and all other objects and accept the vow of lifelong self-control so that all sinful activities may completely cease. Mostly they remain nude, observe silence, remain indifferent to cold and heat, move from place to place and from forest to forest. They remain in different to physical necessities and practise the aphorism - "pain to the body is gain of the soul." None is redeemed nor can be redeemed without self-control and penance. With this eternal truth in their hearts they remain engrossed in practice, give up sleep and rest. While wandering they mostly remain engrossed in different techniques of meditation in Kayotsarga Mudra (a particular posture for physical steadiness). Standing on one leg at a lonely place in Chaityas, holy places, gardens and parks. Thus, maintaining steady equanimity they go on destroying the Karmas born out of the previous births. In order to annihilate the actions completely Bhagavan Mahavira makes the practice more and more rigorous. He who has refrained from violence falsehood, stealing, sex and acquisition etc. remains alert mentally, verbally and physically so that he can keep com pletely detached from gross desires and impurities such as anger etc. Such souls bravely forbear all hardships, mise. ries, insults, discomforts and various sufferings. During the course of practice they welcome with a smiling face and without the least sense of revenge and opposition all ordeals, and infestations from demons, gods, human beings, animals and birds and thus they remove completely the veil of actions which are against spiritual qualities, reach the state above attachment and attain the supreme light of absolute enlightenment and then feel a sense of satisfaction and then through the light of their enlightenment they preach about the royal path of happiness, peace and bliss to the world,
The Pola
• The release of fatal energy (Tejoleshya) by Goshalaka was also an ordeal but Bhagavan Mahavira had already reached the state of absolute enlightenment by then. This event is noted only as a miracle. • The ordeals had started with a cowherd and also ended
with the cowherd, started with a human being and ended with a human being. The place, the time and the reasons also happened to be the same. Great ordeals have occur. red after the evening and it was quite natural. • The bones of the joints of Bhagavan Mahavira were
exceptionally strong. (Vajra Rishabha Naracha Sanghayana) The scriptures describe six types of the bones
according to the different ages for all beings. • The bones of the beings of the present age are the
weakest. • He had done the practice of meditation for twelve and a half years mostly while standing constantly day and night. During these twelve and a half years he slept only for forty-eight minutes. This is really a stupendous penance!
Bhagavan Mahavira had received the enlightenment through the same path. Here are noted the details about the types of ordeals, the perpetrators of the ordeals viz, the demons, gods and men during the practice for realising the enlightenment.
Year Place Type
Kumar Gam Impending attack by cowherds
Asthika Gam From Shoolapani
Year) Place Type /
Near Uttar Vachala Chanda Kaushika the serpent rushing to bite
Surabhipur From god Sudanshtra
Chorak Dipping in the well
Year) Place Type Year Place Type
Kalambuka Tied with rope and bitten
35. The subodhika commentary of Kalpasutra mentions the removal of the
spikes as the gravest ordeal, though the removal of the spikes is in reality not a form of ordeal but the removal of the spikes being more painful it is shown as the ordeal
The Chaupanna Chariyam mentions that Bhagavan Mahavira was standing in the Kausagga (Kayotsarga) Ponture of meditation and that the spikes were tied to strong threads which were again tied to the bent branches of trees by the physician who released the branches so that the spikes came out of the ears
- Some interpret the word 'Shoola' for a wooden spike as Shoola shalaka i.e. big iron nails and print picture showing such nails being struck with hammers, but this is not proper. The spikes were like nails but made from hard 'Kasha' grass with sharp ends
Harassment in the Anarya region of Ladha-Radha
34 The book Chaupanna Charium states that the harassment was from Asthika
the king of the kobras
नाद रहित हींकार
42
BV
SO
by 96 HET
90.
99. HEUTETT
92.
93. Atea
9X ST
94.
&
103

Page #178

Serial Number
Royal personage State or capital
Remarks
APPENDIX 8
ROYAL DEVOTEES OF BHAGAVAN MAHAVIRA Note - The available note about the rulers who followed, worshipped or remained devoted to him is presented here. Besides there were numerous princes, princesses, queens etc. who were also initiated but their names are not noted here.
23
Serial Number
Royal personage State or capital Remarks
Adinashatru Apratihata Arjuna Alakakha Udayana 7 Udrayana (Udayana) Kanakadhvaja Karakandu Kunika
Hastishirsha Saughandhika Sughosha Varanasi-Kashi | initiated Kaushambi Sindhu Sauvira initiated
Pradeshi Setavya
Shramano(Setambika) pasaka
initiated Prasannachandra Potanpur Priyachandra Kanakapur Bala
Mahapur Mahachandra Saranjani Mahabala
Purimatal Mitra
Vanijya Gram Mitranandi Saketapur Vasavadatta Vijayapur Vijaya
Polaspur Vijaya
Mrig(a) gram Vijayamitra Vardhamanpur Virakrishna Virpur
initiated Mitra Virayasha
initiated Vaishramana Rohitaka Datta Shatanika Kaushambi Shankha
Mathura Shiva-Rajarshi Hastinapura Shaurika-Datta Shaurikapur Shreedama Mathura Shrenikah
Magadha Sala
Prishtha Champa initiated Mahasala
Prishtha Champa initiated Siddhartha Patalishanda Seya
Amalakalpa initiated Sanjaya
Kampilapur initiated Hastipala
Apapapuri initiated
Tetalipura Kanchanapura Magadha
Pratyeka Buddha Shramanopasaka (Shravaka)
40
Gagali
Prishtha Champa Ujjaini
Chandapradyota"
initiated Shramanopasaka
Chetaka Jitashatru Datta Dadhivahana Dasharnabhadra Dwimukha's
Vaishali Nine cities Champa Nagari Champa - initiated Dasharnapura initiated Kampilya Pratyeka
Buddha
• Besides, nine Mallakis and nine Lichchhavis of Kashi and
Koshala regions and who were appointed as the advisers of the State of Vaishali. In all eighteen over and above virangaya* Aineyaka etc.
Dhanavaha Nami Rajarshi
Rishabhapur Mithila
Pratyeka Buddha Pratyeka Buddha
Naggati
• The princes mentioned against numbers 2, 3, 11, 14, 19, 26,
27, 32 and 36 were initiated by Bhagavan Mahavira.
Nandivardhana Punyapala
Kshatriyakunda
• No details are given as the exact location of every city is
not available.
La
KOLUN
TO
Vodic
37. The Jain, Bauddha and Vedic traditions look upon this king as their follo
wer. He is referred to in Bhagavati Sutra and Vipaka Sutra in the Jain Agamas (scriptures) and in the story - literature and also in Bauddha scriptures-Dhammapada - Atthakatha and Samukta Nikaya. This is the
same Udayana associated with the story of Vasavadatta. 38. This was the king of Sauvira (Sindhu) with the beautiful capital of vitta
bhayapattana in western India. His true name is Udrayana and is mentioned in Ava. Niryu. Uttara Nemi, commentary and Upa. Mala Bauddha text mentions him as Rudrayana However he is popularly known among the Jains as Udayana (Rajarshi-a-royal sage) Bhagavan Mahavira toured from
eastern India to the western India to initiate him. 39. The original name is Kunika, The Bauddha tradition recognises him as
Ajatashatru and Konika. Another name appearing in Avashyaka Churni (a commentary) is Ashoka Chandra. He is konika, the son of Shrenika and
ruler of Magadha. #0. The scriptures employ the word Shramanopasaka (those who serve the
ascetics) for Shravakas, the householder followers of Jainism. 41. The original name was Pradyota. 42. There have been many rulers named Jitashatru. The name has been noted
at times as a proper noun and at times as an adjective. However, nine kings bearing this very name are noted as devotees of Bhagavan Mahavira. Samyukta and Majzim Nikaya refer to Prasenajit, the ruler of Koshala. Historians believe him to be one of those kings known as Jitashatru (meaning the conqueror of the enemies). Prasenajit who is mentioned in Ja in traditions (Tri-sha was the father of Shrenik who was the follower of the religious
discipline of Parshvanatha 43. The original name is Jaya'
41 Shrenika has also been referred to as Bhambhasara, Bhimbhasara and
Bimbisara. The later Sanskrit and Prakrit authors have accepted the word Bhambhasar while Bauddha texts refer to him as Bimbisara
The Jain as well as Bauddhist texts consider Shrenika, konika, Udrayana and Udayana as the followers of their own faiths, The Bauddha texts include Buddhacharita, Vinayapitaka, Digha Maizim Nikaya etc. while the Jain Agama texts include Sthananga, Dashashrutaskandha.
Uvaval, Anuttaropapatika, Gnatadharmakatha etc. 45. See Thananga Sutra-621.
M
ऊटनी सवारी
ARE
C 2T
09
calent
रोहिणी
२ प्रज्ञप्ति
३ वजश्रृंखला I
४. वज्रांकुवा
५ जाम्यूनदा
।
६. पुरुषदत्ता
७. काली
८ महाकाली
104

Page #179

APPENDIX 9
FIVE AUSPICIOUS OCCASIONS WITH THE NAMES, DAYS, PLACES, STATES ETC. Note-Jain scriptures have considered five occasions in the lives Tirthankaras (Saviours) as outstanding and named them as 'Kalyanakas' because all these occasions including the arrival, the birth, the initiation etc. are meant for the good of all beings in the three worlds. The Tirthankaras look upon the maximum good of others as their own good, unlike ordinary human beings. This is the peculiar characteristic of those who have transcended ordinary human capacity.
Name
The time from present
Before Vikrama
Era
The year before Christ
Day Gujarati Month
Place
The State
544
600 B. C.
1. Auspicious
occasion of descent
Ashadh Shukla Paksha 6th day
Brahmin Kunda Gam Nagara
The State of Videha (N. Bihar)
Before
2569 years, 9 months and 712 days Before
2569 years
543
2. Auspicious
occasion of birth
599 B. C.
Chaitra Shukla Paksha 13th day
Kshatriya Kund Gam Nagara
513
569 B. C.
3. Auspicious
occasion of initiation
Before
2539 years
Kartik Krishna Paksha 10th day
501
557 B. C.
4. Auspicious occasion of absolute enlightenment the State of omniscience
Before
2527 years
Vaishakh Shukla Paksha 10th day
Present State of Bihar
The town of Jrimbhika (on the bank of the river Rujuvalika)
471
5 27 B. C.
Pavapuri
5. Physical redemp
tion Nirvana i.e. end of earthly life
Before
2497 years
Aso Krishna Paksha last day (Amavas)
• The years mentioned here are counted from the year 1970 A.D. at the time of preparing this album. The exact number of days are
not taken into consideration. . During the four auspicious occasions i.e. except the first one, of every Tirthankara there is extraordinary light for about six
hours in all the three worlds and to celebrate these occasions Indra and other gods descend to the human world. • Does the throne of Indra rock and does Indra pray at every auspicious occasion? No specific answer is found in the texts. The rocking of the throne during the transplantation of the foetus is mentioned in Mahavirachariam by Shree Nemichandra and in Tri. Sh. Sh. P. Ch. 2. V-7.
APPENDIX 10
Vardhamana Mahavira Gnatanandana 46
VARIOUS NAMES OF BHAGAVAN MAHAVIRA Name given by parents
Nirgrantha Muni (being the piercer of the knot Name given by gods
of attachment and prejudice) Being born in a known family Shramana Sadhu (because of great capacity for penance)
100
46. In ancient times a person was more known by his ancestor head, geneo
logy, country and the town. Here, let us consider the names based on families and as presented by Shvetambara and Digambara sects of Jaina community as well as by Bauddha writers.
It should be specifically noted that the ancestor head, geneology and the community group are all quite distinct but on ordinary occasions the words are used as synonyms as well e.g Gnatakula
Kalpasutra of Shvetambara sect and the scriptures such as Sutra Kritanga have used the word Nayakula ie belonging to a known or illustrious family (Gnatakula) where the word 'Known' qualified the word "family' by joining the word "the son' with it he was called the son of a known or an illustrious family. The Sanskrit word for the Ardha-Magadhi word Nayaputra is Gnataputra
In the Digambara tradition Jayadhavalakara (Bha. I. VS. 23) has called Bhagavan Mahavira Nahakule, Toyapannati (chapter 4) has called him Nahoggavansheshu vira. Dashama Bhakti has called him by words, Ugranathau Parshvavirau and Uttarpurana by Gunabhadra introduces him as belonging to the Natha sect.
The Bauddha Tripitakas have addressed him as Nahaputto (Digha Nikaya) and Nataputto (Ma Ni.)The sum and substance of all this is Naya, Nayan Naha, Nata, Natym, Nata (l) Natta are all synonyms with a little linguistic variation.
-The Bauddha Tripitakas have mostly used the words Nigantha and Nganthaya putto.
कलात्मक दीपक
EINE
US
The
40
99 FT
१२. मानवी
१३ वैरोटी
Y
ETI
TE FETE
105

Page #180

• Bhagavan Mahavira was also known by such other
names as 'Videha' (Kalpasutra Sutra 110) and 'Vaishalika' (Sutra Kritanga commentary) and 'Sanmati'. The Bauddha writers have named him as Nigantha Nataputta, Nataputta, Nayaputta" etc. Still other writers have mentioned different names but Bhagavan Mahavira became popularly known as 'Mahavira' – the name given by gods.
47. Moreover Sutra Kritanga (2, 2, 31) has suggested the name Mahavira by
the word "Naya' (Gnatal
APPENDIX 11
BIO-DATA OF TIRTHAMKAR BHAGAVAN MAHAVIRA NOTE: All essential facts in the life of Bhagavan Mahavira, the founder of the Tirtha (a holy place) for the good of all,
right from the previous births are concisely presented here. 1. DETAILS ABOUT THE (1) DESCENT AND THE
20 What was the name of the Queen Trishala of the Kshat(2) BIRTH, THE TWO AUSPICIOUS OCCASIONS AND second mother who bore riya (Protectors') caste RELATED DETAILS:
the foetus? 1 Main important births 27, (according to the Shvet
21 The name of the second King Siddhartha
father. ambara tradition) 2 How much knowledge gai- As much as 11 Anga-Agama
22 Did mother Trishala also Yes, same way as Devan
anda got ned by listening in the
get 14 dreams? scriptures
The husband Siddhartha and
23 Who predicted the results previous birth was bro
of them?
the dream predictors ught forward? 3 What made him Tirtham- The hardest practice of
24 Where was the residence Kshatriyakunda Gam Nagar kar? twenty types of penances
of Trishala? known as 'Sthanka' with a
25 Where was the residence Kshatriyakunda Gam Nagar spirit of universal welfare
of Siddhartha? 4 Where was he in the pre- In the tenth divine world
26 How long Trishala carriedSix months, fifteen and a
Mahavira? vious birth? Vaimanika Kalpa named
half days 10th Pranata
27 What was the total period Nine months, seven and a 5 What was the span of life As much as twenty Sagaro
of pregnancy of the two half days
women? in the previous birth? pams (a measure of time). 6 The place of descent Brahminakunda Gam Nag
28 The month and the date of The month of Chaitra accorara.
birth
ding to Jaina calendar and 7 The first mother who con- Devananda, the Brahmin
the day was the thirteenth
day of the bright half the woman according to Shveceived him
month. tambara tradition. 8 The name of the first father Rishabhadatta Brahmin.
29 The time of birth
Midnight 9 How many dreams Deva 14. Lion, etc.
30 The constellation of birth Uttara falguni 31 The zodiac of birth
Virgo nanda had?
Her husband Rishabha 10 Who predicted the result
32 In which cycle (Ara) of In the fourth cycle of time of the dreams? Datta
time was he born? According to Jain calendar 11 The month and date of
33 How much time was yet to Seventy five years, 8 and a
it was the month of Ashadescent (The day of con
be completed for the half months
fourth cycle at the time of dha (in monsoon) and the ception) 6th day of the bright half of
his birth? the month 34 The state of birth
Videha (Modern Bihar) 12 The constellation at the Uttara falguni according to 35 The capital of the state of Vaishali (of the time of
birth
Bhagavan Mahavira) time of descent
Jain calendar 13 The zodiac of descent Virgo
36 The city of birth
Kshatriya kunda Gam
Nagar 14 The time of descent Midnight 15 When was the foetus trans. On the 83rd day after descent 37 The name of Gotra 1.e. Kashyapa planted? (according to the Shve
the ancestral head of the tambara tradition)
clan. 16 Who removed the foetus? A demi-god named Harinai- 38 The name of the caste Gnatakshatriya
gameshi at the command
39 The name of the clan Gnatakula of Indra, the ruler of the
40 The name of the geneology Gnatavansha heaven
41 Why was he called Vardh- Because after his being con17 Why was the foetus re- Because the parents belong
amana?
ceived there was all-round
prosperity moved?
ed to the Brahmin caste. 18 Where was the foetus imp- In the womb of queen Trish. 42 Why was he called Maha- As he showed bravery in ala of the Kshatriya caste
vira?
defeating a god while playlanted? (Protectors' class).
ing under the Amalaki 19 How long did Devananda For 82 days
tree So, gods gave him this
name (according to one bear the foetus?
opinion)
अक्ष-माला
А
नमिच्यवन
M
S
ana
106
www.jaineibrary.org

Page #181

the shape of a lionmark on the thigh 1008
The three branches of learning were Mati Gnana, Shruta Gnana and Avadhi Gnana
43 What was his mark of
identification? 44 How many were the auspi.
cious signs on his body? 45 What were the branches of
learning over which he had mastery at the time of birth and during the
life of the householder? 46 Complexion 47 Beauty 48 How much physical
power? 49 The constitution of joint
bones 50 Sansthana (The form of
the body)
Golden yellow Most beautiful Infinite
Vajrarishabhanaracha
Extremely strong Most beautiful because of
square shape. (Not too long and not too broad) Seven arm-length
51 Height from the fingers of
the legs 52 Length from the fingers of
the arms
120 Angula (about 60 inches - 150 cms)
21 degrees The centre-top elevated
53 Finger and thumb-angle 54 Distinguishing feature of
the head 55 The Pigment of blood 56 Was he married?
White (like the milk of a cow) Yes (according to the belief of Shvetambara tradition)
57 What was the name of his
wife? 58 Had he any children?
Yashoda Yes, one daughter (Priya
darshana) 30 years
59 How long as a house
holder 60 What was his charity dur
ing a year?
3,88,80,00,000 gold coins
14 What knowledge did he The knowledge that trans
get after taking the oath? cends the mind
DETAILS ABOUT THE SPIRITUAL PRACTICE 1 How long did he wear the For one year and one month divine scarf?
(according to the Shve
tambar tradition) 2 What diet was used to Khir-a milk preparation with
break the first fast? rice 3 When did he break the On the day next to the day of fast?
initiation 4 Where did he break the At Kollag Sannivesha
first fast? 5 Who gave him food for A Brahmin named Bahula at
breaking the fast and his residence
where? 6 What utensil was used for The utensil was provided by the milk-soup?
the householder 7 What was the duration It was the fasting for six
of the most rigorous months
penance? 8 Had he practised Abhi- In various ways
graha ? 9 What was the total dura- Total fasting for 4166 days
tion of penance ? 10 How many were the days 349 days
of breaking the fast during the fasting period of more than twelve and a
half years ? 11 Where did he carry on his In eastern and northern spiritual practices ?
India 12 Duration of relaxation For 48 minutes (when he
during the spiritual pra slept) ctices of more than twel.
ve and a half years. 13 Had he undergone
Yes, many ordeals? 14 Who harassed him ? Men,gods and animals 15 What posture did he adopt Mostly Kayotsarga posture for spiritual practice ? was adopted in Jina Mudra
while standing 16 What were the techniques Self control, Penance, mediof spiritual practices ? tation and observance of
silence THE AUSPICIOUS OCCASION OF ABSOLUTE
ENLIGHTENMENT 1 Absolute enlightenment According to Indian calenmonth and date
dar the month of Vaisha.
kha and the tenth day of
the bright half of the month 2 The name of the day Suvrata (classical name) 3 The name of the auspici- Vijaya (classical name)
ous time 4 The time of absolute en- The fourth part of the daylightenment
evening 5 The zodiac at the time of Virgo
absolute enlightenment 6 Age at the time of absolute 43 years
enlightenment 7 The place of absolute en- A field outside the town lightenment
Jrimbhika, on the bank of the river Rujuvalika
(Bihar State) 8 Were any disciples pre- No
sent at the time of abso
lute enlightenment ? 9 Was he wearing any dress No
at that time ? 10 Had he any articles with No, being completely nonhim ?
possessive
DETAILS ABOUT INITIATION The month and date of the month was Margashiinitiation
rsha according to Jain Cal.
endar and the date was the tenth Day of the dark half
of the month. 2 The time of initiation The fourth Prahara (a meas
ure of time) of the day. 3 The constellation at the Uttara falguni
time of initiation 4 The zodiac at the time of Virgo
initiation 5 Age at the time of initi- 30 years
ation 6 How many are the funda- Five including non-violence,
mental vows at the time truth etc.
of initiation? 7 The penance on the day of Fasting for two days
initiation 8 The name of the palanquin Chandraprabha
used during the great
procession of initiation 9 Was anyone else initiated No. (He was alone to be inititogether with him?
ated) 10 In which city was he A t Kshatriyakunda Gam initiated?
Nagara 11 In which forest was he In Gnatkhandvana of Kunda initiated?
Gam 12 Under which tree was he Under the Ashoka tree
initiated? 13 How did he pluck off the By using the fist five times
hair?
A5KW
5
शिवा देवी
जन्म पहरिया
BASA
WAX
107

Page #182

20
विनालिका
11 Did he preach anything during the period of spiritual practice ?
12 Under which tree did he receive absolute enlightenment ?
13 What was his posture at the time of absolute enlightenment?
14 What was the penance at the time of absolute enlightenment ?
15 How many are the divine attributes ?
16 How many are the qualities of speech ?
17 How many are the divine symbols of a Tirthankara in Samovasarana ? 18 When was the first auditorium built and the first discourse delivered?
1 When was the religious discipline formed?
2 The month and date of the formation of religious discipline.
3 When will this religious discipline end?
FORMATION OF RELIGIOUS DISCIPLINE
4 The name of the first Ganadhara (spiritual teacher)
5 The name of the first female ascetic
6 The name of the first householder follower
7 The name of the first female-householder Follower 8 The most prominent royal devotee
1 The number of groups
2 The number of the heads of the groups
3 The number of ascetics
4. The number of female ascetics
5 The number of householders who were followers
6 The number of female householders
7 The number of ancient ascetics who had absol
108

Not by way of any special
preaching but he would talk Under the Sala (Shala tree) (Shorea Robusta)
Utkatuka or Godohika (Like that of a man milking the cow)
Fasting for two days (Chhattha)
Thirty four
Thirty five
Eight
देव वि.
The tenth day of the bright half of the month of Vaishakha according to Indian calendar.
9 The name of the demigod
of the discipline
10 The name of the demigod
dess of the discipline
THE INNER CIRCLE OF BHAGAVAN MAHAVIRA
On the next day after attainment of absolute enlightenment at the second religious auditorium According to Indian calenIdar it was the month of Vaishakha and the day was eleventh in the bright half of the month
On the last day of the fifth cycle of time (Ara), after the two Praharas of the day Indrabhuti
Chandanbala
Shankha
Sulasa
Shrenika, the ruler of the state of Magadha Matanga
Siddhayika
Nine Eleven
Fourteen thousand (initiated by himself) Thirty-six thousand (initiaated by himself)
One lac fifty-nine thousand (twelve of whom observed all the vows)
Three lac eighteen thousand (twelve of whom observed all the vows) while followers both male as well as female were millions) Seven hundred
ute enlightenment
8 The number of ascetics with transcendental knowledge
9 The ascetics who had the faculty of extra-sensory perception
10 The number of ascetics who could remember fourteen parvas (scriptures)
11 The number of ascetics who could assume different types of bodies and forms 12 The number of ascetics who were best logicians 13 Ordinary ascetics 14 Sundry ascetics 15 Pratyeka Buddha ascetics who were initiated by others
16 The ascetics who were destined to go to Anuttara Vimana (highest abode of gods.)
2 The constellation at the time of redemption
3 The zodiac at the time of redemption
4 Age at the time of redemption
5 What was the name of the year at the time of redemption ?
6 The name of the month of redemption
7 The name of the fortnight of redemption
8 The name of the day of redemption
9 The name of the night of redemption
10 What was the 'Lava' (a particular time) of redemption?
11 What was the 'Prana' (the vital energy) at the time of redemption?
12 What was the 'Stoka' (a
short duration of time) at the time of redemption?
13 What was the 'Karana'
(a particular auspicious time) at the time of redemption?
DETAILS ABOUT PHYSICAL REDEMPTION OF BHAGAVAN MAHAVIRA (NIRVANA MOKSHA)
1 The month and date of mortal redemption
The last day of the dark half of the month Kartika according to Jain calendar. In Hindu calendar it is the month of Ashvin Swati (Arcturus)
Tula (Libra)
14 What was the Muhurta
(an auspicious astral conjunction) at the time of redemption? 15 What was the place of the time of redemption?
Five hundred
Thirteen hundred
Three hundred
Seven hundred
Four hundred
Ten thousand eighty nine Fourteen thousand Fourteen thousand
Eight hundred
72 years
Second year named Chandra (the moon)
Preetivardhana (a classical name) Nandivardhana (a classical name)
Agniveshya or Upashama (a classical name) Devananda or Nirati (a classical name)
Archa (a classical name)
Muhurta (a classical name)
Siddha (a classical name)
Naga (the third Karana) (a classical name)
Sarvarthasiddha (of the later night) (a classical name)
Pava Madhyama Apapapuri (in ancient times

Page #183

Nine persons including
males and females
it was near Magadha and in the present state of
Bihara) The clerical office of king
Hastipala continuously for 48 hours
Satyaki
8 How many persons were
destined to be future Tirthankaras under his
discipline? 9 Who was the Rudra in his
discipline? 10 Which system of philo-
sophy was created
under his discipline? | 11 How many miracles hap
pened in his life?
Vaisheshika philosophy
Paryankasana (Cot posture) or Padmasana (Lotus
posture) Two-third of the physical body
Five (transfer of foetus, the
failure of the first reli
gious discourse etc.) Five
fasts
Twelve
16 What was the place at the
time of redemption? 17 How much time did he
devote for religious discourse at the time of
redemption? 18 What was the posture at
the time of redemp
tion? 19 What was the measure of
his spirit after libera
tion? 20 The penance at the time
of redemption? 21 Was there redemption of
anyone simultaneous
ly? 22 What was the time of re.
demption? 23 In which cycle of time he
got redemption? 24 What time was left for the
fourth cycle of time at
the redemption? 25 How far the tradition of
such redemption con
tinued? 26 When was the system of
redemption started during his discipline?
Two continuous
(Chhattha) No
Five
Later part of the night
Nine or three
Four
At the end of the fourth
cycle of time Three years eight and a half months
Five
Upto the third succession of
disciple to disciple
Regularly every morning
and evening
12 How many are the funda
mental vows of an
ascetic? 13 How many are the subtle
vows of the followers of
Jainism? (Shravaka) 14 How many are the types
of conduct? 15 How many are the funda
mental elements? 16 How many are the types
of "Samayika" vows? 17 How many are the types
of Pratikramana? 18 How many times the six
essential Pratikramana, should be practised? 19 How many types of prac.
tices for self-control are
there? 20 Is it easy or difficult to
follow good conduct? 21 What type of dress should
the ascetics wear? 22 How was the tempera
ment of contemporary
people? 23 Which were the areas
toured by Bhagavan
Mahavira? 24 How many kings were de
voted to him?
Four years after he attained absolute enlightenment
Seventeen
Very difficult
Colourless, white and of
ordinary quality Crooked and orthodox, no modesty and less of intellectual achievement Mostly. in eastern and
northern India besides once upto western India Numerous kings
THE CONCISE DIVISION OF THE LIFE SPAN OF
BHAGAVAN MAHAVIRA
MISCELLANEOUS NOTEWORTHY FACTS 1 Where does he deliver his In the divine auditorium religious discourse? created by gods or on a
golden lotus 2 Is the religious discourse Yes
delivered daily? 3 How many times and how in the morning and in the
long are the religious afternoon (three hours discourses delivered each time i.e. six hours in daily?
all) 4 What is the medium of In Ardha-Magadhi religious discourse? Prakrit then a language
of the masses 5 In which language the Mostly in Ardha-Magadhi
spiritual teachers Prakrit (Ganadharas) com
posed the scriptures? 6 What is the future for one in the first or third birth he
who offers food to ceases to have further Tirthankara Mahavira births for breaking the fast
after his first penance? 7 What are the five divine Dress, 2. shower of
incidents at the time of fragrant water. 3. shower giving food?
of 12 and a half lac (or crore) of gold coins, 4. announcement of what a
great alm!" and 5. the sound of Dundubhi a musical instrument
1 Duration as householder
ness 2 Life after initiation
3 Life incognito
30 years 42 years and the same
number of monsoon
halts) 12 and a half years and
fifteen days 29 years, five and a half
months Complete seventy two years
(according to the anci. ent Jain calendar)
4 Life after absolute enlight
enment 5 Total life-span
La
जैन श्रावक
T9
PAR
39
1
-
109

Page #184

APPENDIX 12
WHERE SHVETAMBAR TEXTS DIFFER FROM DIGAMBAR TEXTS
Note-Most of the facts about the life Bhagavan Mahavira are similar in these two sects of Jainism. The following table will bring out the difference between the two and that will give an idea about their distinct traditions.
DIGAMBAR TRADITION
mansion mansion consis
consisting ting of five of five stars) stars) Ruju- Rujuvalika valika
mansion consisting of five stars) Rujuvalika
35,000
36,000
36,000
1,00,000
1,00,000
1,00,000
900
900
900
SHVETAMBAR DIGAMBAR TRADITION
SHVETAMBAR TRADITION
TRADITION Harivansha Uttarpu Tuloy absolute en-lunar 1. Mother's Trishala Priya- Priya- Priya
lightenment mansion name
karini
karini karini
consisting
of two 2. Birth place Kundapur Kundapur Kundapur Kundalpur
stars) Kundalpur
11. Place of Ruju3. Constellation Uttara - Uttar. Uttar- Uttar absolute en- valika of descent falguni ashadha ashadha ashadha
lightenment 4. Date of The month Month of Month of Month of initiation of kartak Marga- Marga Marga
12. Number of 36,000 and the shirsha shirsha shirsha
female tenth day and the and the and the
ascetics of bright tenth day tenth day tenth day | 13. Number of 1,59,000 half ac- of the of the of the followers cording to dark half dark half dark hall (Shravaka) Jain cal according according according 14 Number of 700 endar to Jain to Jain to Jain
ascetics who calendar calendar calendar
could assume 5. Companion None None None One
different type at the time
of bodies & of initiation
forms
15. Number of Two 6. The first Chhattha Chhattha Atthama | Atthama mothers penance (Bela)
(Tela) (Tela)
16. Whether Yes
Yes 7. First break The home Bahula Kula Kula
transplanof fast of Bahula
tation of 8. The town of Kollaka Kunda
KulaKula
foetus took the first
pur gram gram
place break of
17. Whether Yes fast
married 9. The period 12 and a 12 years 12 years 12 years 18. When was First day of remain- half years
first
of iniing incog. and fifteen
discourse tiation nito days
19. Where was Pava 10. The constel- Uttara- Magha Magha Magha
the sucessful Madhlation at the falguni (tenth (tenth (tenth
discourse yama time of (twelfth lunar lunar lunar
One
No
No
No
No
No
Sixty Six Sixty Six Sixty Six days after days after days after initiation initiation initiation On the On the On the mount mount mount Vipula- Vipula Vipulachal chal
chal
Besides, there is difference about the design of the religious auditorium. The followers of Shvetambar sect believe that the preachings of Bhagavan Mahavira were rendered into alphabets while the followers of Digambar sect believe the same to be beyond alphabets (i.e. which can be explained by divine sounds alone.) as well as rendered into alphabets. The name of the Ganadharas (the spiritual teacher) also vary. There is no Devadushya. They keep the Chowrie and the Kamandalu in the initiation. They also differ about the annual charities and the anecdotes about Chandanbala. These two main branches of Jainism among the followers of Bhagavan Mahavira mainly differ about (1) absolute enlightenment and (2) emarcipation of women. Shvetambar traditions unanimously declare even today that even after attainment of absolute enlightenment, "Tirthankaras have to take food because of the remnants of a few past actions and that women can attain spiritual liberation while the main tradition of Digambara does not recognise the taking of food by those who have realized absolute enlightenment and the right of women for spiritual liberation.
Even the texts of Shvetambara branch differ about certain facts-e.g. the text Chaupanna Mahapurusha Charium mention that Bhagavan Mahavira had eight wives.
See Mahapurana -3 230 by Acharya Jeenasena.)
जैन सश्राविका
V
er
E
4 MY
उपाश्र्वनाथ
रामस्वामी
P
ower
INGEN
ओकत माछनो la
192
19.
10.
29.
2
9
1 Tutelar
en
110

Page #185

८० चित्रपट्टीओनी अनुक्रमणिका ૧, ધર્મચક વંદના ૨. હ્રીં
૫ વિવિધ લિપિઓ
|
૬. ચૌદ સ્વનો
૭. સાત સ્વરો
૮. બાર રાશિ (જયોતિષ
|
૧૨, જીવવિચાર
૧૪. વાધયંત્રના પ્રકારો
૧૩ ધર્મપ્રવચન
| (૧૨મી શતાબ્દી) ૧૯, શિલ્પાકૃતિ
(અમ્બિ કાભકિત) ૨૫. નવગ્રહો
છે. અમંગલા
૪. આચાર્યશ્રીનો નગર
પ્રવેશ (૧૨મી શતાબ્દી) ૯. અષ્ટપ્રકારી પૂજા ૧૦. ભગવાન મહાવીરના
જીવન પ્રસંગો ૧૫. જિન પરિકર (પરવર) | ૧૬. જિનપરિકર (ઉપરનો ભાગ)
(મધ્યભાગ) ૨૧સો વિઘદેવીમો
| | ૨૨. સોળ વિધાદેવીઓ (૧ થી ૮)
(૯ થી ૧૬) ૨૭. અપંગલા
૨૮. હસ્તમુદ્રાનો
૧૧, ટિપ્પણી નૃત્ય
ગુજરાતી પદ્ધતિ) ૧૭. જિનપરિકર
(નીચેનો ગાદીનો ભાગ) ૨૩, પશુચિત્રો
૧૮. વસ્તિકો
(સાથિયા) ૨૪. દશ દિપાલ દેવો
૨૦. શિલ્પ કલાકૃતિ
૨૬. અકર્મ
૨૯. અસંગ યોગ
૩૦. અષ્ટ મહાપ્રાતિહાર્ય
૩. સમવસરણ ગઢ પહેલો |
(બાર પ્રકારની પર્ષધ) |
૩૨. સમવસરણ ગઢ બીજે
(પશુ-પક્ષીઓની સભા).
૩૩. અમંગલ
૩૭, નવરસોત્પાદક ચિત્ર
૩૮. નવરસદર્શન
૪૩. પ્રચલિત ૪૫
આગમ ાસ્ત્રો ૪૯ થી ૫૪. ૨૪ તીર્થકરોના |
વક-યક્ષિણીઓનું સ્વરુપ | ૭૦-૭૧. ૧ થી ૧૬ વિધા
દેવીઓ (વે.મતે) ૩૮, ૨૪ તીર્થકરોનાં
લાંછનો દિ. મતે)
૪૪. નવગ્રહનો પરિચય
અને તેનો ઉપયોગ ૫૫. એકિય વોના
પ્રકારો ૭૨-૭૩. ૧ થી ૧૬ વિધા| દેવીઓ (દિ. મર્ત) ૭૯, જૈ જયતિ શાસન
૩૯, આવર્તો દ્વારા - ૫ પદ્ધતિ ૫. જૈનધર્મના પ્રસિદ્ધ
સાત મેત્રો પ૬, બેઈન્દ્રિયથી લઈને
પંચેન્દ્રિય જીવોના પ્રકારો ૭૪, નેમિનાથનું અવન
અને ચૌદ સ્વખો. ૮૦. પ્રવચનની વિવિધ મુદ્રાઓનું
(મુખપૃષ ઉપરની પદ્ધી).
૩૪. પત્રાકૃતિઓ ૩૫. માનવ ગર્ભની ૩૬. વિવિધ કટમાં
વિકાસ યાત્રા
૨-હીરા ૪૦. અંક દ્વારા સ્પ ૪૧, માયાચના
૪૨. બાર આગમશાસ્ત્રો પદ્ધતિ (અનાનુપૂર્વી). (મિચ્છામિ દુકકડે)
(દ્વાદશાંગી ૪૬. વિવિધ પ્રકારના ૪૭. ભારતના છ ધર્મો, તેની T ૮. હાથીનો વરઘોડો નમસ્કાર
જનસંખ્યા અને પ્રાર્થના શાનયાત્રા ૫૭ી ૬૨. ૨૪ તીકરોના પા- ૬૩ ૬૮.૨૪ તીકરોના વલ- ૯, વધારાના યાદવો
પરિણીની છ પી (વે. મતે પરિણીની છ પછી (દિ. મને (સ્વ. દિ.) ૭૫. નેમિનાથનો જન્મ
૭૭, ૨૪ તીર્થકરોનાં || ૭૬. દેવલોકની પદ્ધી અને દીપ પ્રસંગ
લાંછનો સ્પે. મતે)
१४४ प्रतीकोनी अनुक्रमणिका
૨. કળશ
૩. ધી
૪.
વાચના
૫ હંસ
૬. થરાઈ
૭. અહ | (વર્તુળાકારે)
to. -
૧૧. કમળ
૧૨, છ
૮. છ અઠ
(લંબગોળાકારે) ૧૪. વિધાધરદેવ
૧૩. માળાધારી દેવ
૧૫. અશ્વ
૧૬. સિંહ
૧૭. સિંહ-ગજમુખો
૧૮. વૃષભ (બળદ)
૯. કસીને અને મંજીરા | ૨૦. શરણાઈ વાદન
૨૧ નગારાવાદન
૨૨. મૃદંગવાદક
૨૪. વાધવાદક નારી
૨૩ નર્તકી ૨૯. નાભદેવ અને
ઈશરનું દાન
૨૫. ત્રિશલા અને વર્ધમાન
| ૨૬. આરતી
૨૭. દીપક (દીવો)
૨૮. દેવી શ્રી પહ્માવતી
૩૦. હંસ
૩૧, મુગસંયોજના
૩૨. મૃગયુગલ
૩૩. હંસ
૩૪. અંબાઈ અંબિકા- અંબા
(આ માહિડની).
૩૫. લખી
૩૬. સરસ્વતી
૩૭. જિનમૂર્તિ
૩૮. જિનમંદિર
૩૯, જૈન સાધુ-મુનિ
૪૦. જૈન સાધ્વી-માર્યા
૪૧. અવક-જૈન
૪૨. શ્રાવિકા જૈન
૪૩. શાન
૪૪. દર્શન
૫. પરિત્ર
૪૯. ઉપાધ્યાયની મુદ્રા
૫૦. સાધુની મુદ્રા
૫૧. જૈન મુનિનાં
કાઝપાત્રો ૫૭. માળા જપ માટેની
૪૬. અરિહંતની મુદ્રા ૪૭. સિદ્ધની મુદ્રા
૪૮. આચાર્યની મુદ્રા ૫૨. રજોહરણ (ધો)મુહપની પ૩ વરવી, સૂપડી, દડાસન,| ૫૪. કટાસણું મુહપની ચરવળો
(જૈન મુનિનાં ઉપકરવો) | કબજૈિન મુનિનાં અન્ય ઉપકરણો) (જૈન શ્રાવક-શ્રાવિકાનાં ઉપકરણો) ૫૮. ધુમ્મટ (પ્રકાર-૧) | ૫૯. ધુમ્મટ (પ્રકાર-૨) | ૬૦. પુમ્મટ (પ્રકાર-૩). ૧૪. કર્મશિલા
૬૫. મકર (મગરવિરાળી) ૬૬, મકરમુખ
૫૫. જૈન સાધુ
પ૬. કાઉસગ્નમુદ્રા
(કાયોત્સર્ગ મુદ્રા) | ૬૨. કળશ
૧. સ્વસ્તિક (સાથિયો)
૬૩. ભૂમિતિની આકૃતિ
૬૭. છન્નત્રયી
૬૮. ચામર
૬૯. ઈન ધ્વજ
૭૦. ઠવણી પુસ્તક સહિત
1. અપનાવ્યર્થ
અક્ષરનામ &વી)
૭૨. બાજોઠ
૭૩, પ્રવચનમુદ્રા
૭૪, ગરુડમુદ્રા
૭પ. પંચ તત્વ
૭૭.
*
૭૮.
ઓ*
૮૦. કળશ
૮૧, સ્વસ્તિક પંચક
૮૨. ગાંધર્વ
૮૩. મરિહંતાકૃતિ
૮૪. વજદંડ
૭૯, વંધાવર્ત પાંચ
સ્વસ્તિક સાથે ૮૫ સૂર્ય
૮૬. ચંદ્ર
૮૭. હંસયુગલ
૮૮. શ્રીફળ
૮૯, હંસદીપક
છે. તદઉકમળ
૯૧, પંચાંગ પ્રણામ
૯૨. સામાયિક (શ્રાવકનું).
૯૩. સામાયિક (કાવિકાનું)
૯૪. કળશ
૯૬, હોમવૈદિકા
૯૭, અરિહંત દિશના મુદ્રામાં) | ૯૮. ત્રિરત્ન
૯. સ્વસ્તિક
૧૦૦. સિદ્ધચકનું પ્રતીક
૧૦૧. મત્સ્ય યુગલ
| 10૨. સિંહ
૧૦૩. શ્રી ગૌતમસ્વામી
| ૧૦૪. બંધાવર્ત
1૦૫. કળથ
૧૦૬ ી ૧૪૪. વિવિધ પ્રકારનાં માનિ ચિત્રો
जैन साधु की स्मसान यात्रा (૫) સી)

Page #186

८० चित्रपट्टियोंकी अनुक्रमणिका
१. धर्मचक्र वंदना
६. चौदह वन
७. सात स्वर
८.
बारह राशियों (ज्योतिष पट्टी)
१२. जीवविचार
१४. बाययंत्रके प्रकार
३. अष्टमंगल
४. आचार्यश्रीका नगर ५. विविध लिपियों और अंक
प्रवेश (१२ वी शताब्दी) ९. अष्टप्रकारी पूजा | १०. भगवान महावीर के । ११. टिप्पणी नृत्य
जीवन प्रसंग
(गुजराती पद्धति | १५. जिन परिकर (परघर) | १६. जिन परिकर १७. जिन परिकर (उपरका भाग) (मध्य भाग)
(नीचेका गादीका भाग) २१. सोलह विद्यादेवियाँ २२. सोलह विद्यादेवियाँ २३. पशुषित्र (१ से ८)
(९ से १६) २७. अष्टमंगल २८. हस्तमुद्राएँ
२९. अष्टांग योग
१३. धर्मप्रवचन
(१२ वीं शताब्दी) १९. शिल्याकृति
(अम्बिका मक्ति)
१८. स्वस्तिक (साथिया)
२०. शिल्प कलाकृति
२४. देश विक्पाल देव
२५. नवग्रह
२६. अष्टकर्म
३०.
अष्टमहापातिहार्य
३१. समवसरण गढ पहला | ३२. समवसरण गढ दूसरा | ३३. अष्टमंगल
३४. यत्राकृतियाँ ३५. मानव गर्भकी ३६. विक्यि कटमें (बारह प्रकारकी पर्षदा) पशु-पक्षियों की सभा
विकास यात्रा ३७. नवरसोत्यावक चित्र | ३८. नवरसदर्शन ३९. आवों द्वारा जप पद्धति | ४०. अंक द्वारा जप ४१. क्षमायाचना
४२. बारह आगमशास्त्र पद्धति (अनानुपूर्वा) (मिच्छामि दुक्कह)
(द्वादशांगी) ४३. प्रचलित ४५
४४. नवग्रहोंका परिचय ४५. जैनधर्म प्रसिद्ध ४६. विविध प्रकारके ४७. भारतके छः धर्म, उनकी ४८. हाथीका जुलूस आगमशास्त्र और उनके उपयोग सात क्षेत्र नमस्कार
जनसंख्या और प्रार्थना (ज्ञानयात्रा) ४९. से ५४. २४ तीर्थंकरों | ५५. एकेन्द्रिय जीवोंक ५६. दो इन्द्रियसे लेकर ५७ से १२, २४ तीर्थकरोंके पक्ष-६३ से६८. २४ तीर्थकरों के यक्ष-६९. अन्य यश-देव के यम-यक्षिणियोंका स्वरूप प्रकार
पंचेन्द्रिय जीवोंके प्रकार | यक्षिणियोंकी छ: पट्टियाँ (श्वे. मत) यक्षिणियोकी छः पट्टियाँ (दि. मत) (श्वे, दि.) ७०-७१.१ से १६ विद्या-७२-७३, १ से १६ विद्या-७४. नेमिनाथका व्यक्त ७५. नेमिनापका जन्म | ७६. देवलोककी पट्टी ७७. २४ तीर्थकरोंके देवियों (श्वे. मत) | देवियों (दि. मत) | और चौदह स्वन
और दीक्षा प्रसंग
लाठन (श्वे. मत) ७८. २४ तीर्थकरोंके ७९. जैन जयति
८०. प्रवचन की विविध लांछन (दि. मत) |
मुद्राएँ (मुखपृष्ठ परकी पट्टी)
१४४ प्रतीकोंकी अनुक्रमणिका |
२. कलया
१०.
डह
११. कमल
७. औं ही आँ (गोलाकारमे) ८. औं हाँ अहं (लम्बगोलाकारमें) ९. हे १३. मालाचारी देव १४. विघाघर देव
१५. अश्व
१६. सिंह
१७. सिंहगजमुख
१८. पृथम (बैल) २४. वायवादक नारी
१९. प्रांश तथा मैगीरे
२०.
शहनाई वादन
२१. नगाडावादन
२२. मृदंगवादक
२३. नर्तकी
२५. त्रिशला और वर्षमान
| २६.
आरती
२७. दीपक (दीया)
| २८. देवी श्री पद्मावती
३०. हंस
२९. ऋषभदेव और
मुरसका दान ३५. लक्ष्मी
२१. मृग संयोजना
३२.
मृगयुगल
३३. हंस
३६. सरस्वती
३४. अम्बाइ, अंबिका,
अंथा (आमकूष्माण्डिनी) १०. जैन साम्बी-आर्या
३७. जिनमूर्ति
३८. जिनमंदिर
३९. जैन साधु-मुनि
४१.
श्रावक-जैन
४२. श्राविका जैन
४३. ज्ञान
४४.
नि
४५. चारित्र
४६. अरिहंताकृति
४७. सिद्धाकृति
४८. आचार्य
४९. उपाध्याय
५०. साधु ५१. जैन मुनिके काठपात्र | | ५२. रजोहरण (ओघा), । ५३. चरवली, सूपड़ी, बंडालन, ५४. कटासना, मुंहपत्ती, चरबला |
मुँहपत्ती (मुनिके उपकरण) कम्बल (अन्य उपकरण)] (श्रावक, श्राविकाओके उपकरण) | ५६. काउसम्म (कायोत्सर्ग मुद्रा) ५७. जप के लिये माला ५८. पुम्मट (प्रकार-१) ५९. पुमट (प्रकार-२) ६०. पुम्मट (प्रकार-३)
५५. जैन सापु
६१. स्वस्तिक
६२. कलश
६३. एक आकृति
६५. मकर (मगर-विराली)
६६. मकरमुख
६७. छत्रयी
६८. चामर
७०. ठवणी पुस्तक सहित
७२. बाजोठ
७१. स्थापनाचार्य
(प्रचलित नाम ठवणी)
७३.
प्रवचन मुद्रा
७४. गहा मुद्रा
७८.
ऊँ
८०. कलश
७९. नयावर्त, पाँच
स्वस्तिकोंके साथ
८१. स्वस्तिक पंचक
२. गांधर्व
८३. अरिहंताकृति
८४.
वजदण
८५. सूर्य
८६.. का
८७. हंसपुगत
८८. श्रीफल
८९. हलदीपक
२०.
शतदल कमल
९१. पंचांग प्रणाम
९२. सामायिक (श्रावकका) | १३. सामायिक (श्राविकाका) | ९४. कलश
९६. होमवेदिका
९७.
अरिहंत
९८. त्रिल
२९. स्वस्तिक
१००. सिद्धचक प्रतीक
१०१, मत्ययुगल
१०२. सिंह
१०३. श्री गौतमस्वामीजी
१०४. नंधावर्त
१०५. कलश
१०६ से १४. विविध ____प्रकारके आकृति चित्र
112

Page #187

INDEX OF 80 STRIP-ILLUSTRATIONS
1. Homage to the
2. Aum Hrim
wheel of religion
7. Seven notes of music
13. Religious dis
course
19. Ambika worship in sculpture
26. Eight Karmas
32. Samavasarana second rampart 38. Viewing of nine sentiments
44. Nine planets
and their uses
55. Types of monosense living beings
72-73. 16 goddesses of knowledge (Dig. belief)
79. Jainam jayati shasanam.
1. The lion
7. AUM HRIM ARHAM
(Jain Script)
13. The god with a garland
19. The Kansi pair and Manjiras musical instruments 25. Trishala and Bhagavan Mahavira
31. Composite design
of a deer
37. An idol of Jina (first field)
43. Knowledge (seventh field) 49. A Jain religious teacher (4)
55. A Jain ascetic
61. Swastika
67. The three divine umbrellas
73. The posture for a discourse
85. The sun
91. Bowing down to
the five main organs
97. Arihanta (in the posture for religious discourse)
103. Shree Gautamaswamiji
8. Twelve signs of the zodiac

14. Types of musical instruments
20. Sculpture strip
27. Eight auspicious symbols
33. Eight auspicious symbols
39. Japa method by Avartas
45. Seven famous
Kshetras (places) in Jain Religion
56. Types of 2 to 5
senses living beings 74. Incarnation
of Neminath and 14 dreams
80. Sermons-in
different postures (Title page strip)
2. The holy jug
8. AUM HRIM
ARHAM
(Jain Script)
14. Demi-god Vidyadhara
20. The playing of Shahanai
26. Arati-waving the lamp in honour
32. A couple of deer
38. Jina temple (Second field)
44. Vision
50. A Jain ascetic (5)
79. Nandyavarta design 80. The holy jug with five Swastikas
56. Kausagga Mudra (Kayotsarga Mudra)
62. The holy jug
68. The chowrie
74. The eagle posture
86. The moon
92. Time-measure for the follower
of Jainism
98. The three jewels
104. Nandyavarta an auspicious design
3. Eight auspicious symbols
15. Jina Parikara (Apart of the religious seat) 21-22. Sixteen godde
sses of learning
28. Hasta mudras
11.
9. Eightfold worship 10. Events from the life of Bhagawan mahavira 16. Jina Parikara (The middle portion) 23. Illustrations
of animals
29. Eightfold yoga
34. Yantra figures
40. Japa method by
numerical figures (Ananupurvi)
46. Different types of obeisance
57 to 62. Yaksha
Yakshinis of 24 Tirthan karas (shv. belief) 75. Birth of
Neminath and his initiation
3. The elephant
9. ARHAM (Jain script) 15. The horse
21. Playing the drums (Dundubhi)
27. A lamp
33. The swan
39. Jain ascetic who observes silence (third field)
45. Conduct
51. The wooden utensils of a Jain ascetic
57. A rosary
63. A geometrical design
69. The flag of Indra
75. The five fundamental elements
81. The five fold Swastika
4. Entry of the preceptor in the city
99. Swastika (a sculpture)
105. A holy jug
35. Human foetus development
41. Forgiveness
(Michchhami dukkadam)
47. Six main religions of India, their followers and prayers
4. Reading of Sutra (aphorisms) (teaching)
10. HRAM
16. The lion
22. The drum player
28. Goddess Padmavati
63 to 68. Yaksha
Yakshinis of 24 Tirthankaras (Dig, belief)
76. Devloka
34. Ambai, Ambika Amba-(The Goddess Amra Kushmandini) 40. Jain female ascetic-Arya (fourth field) 46. Arihant-the Supreme soul (1) 52. The broom and the mouth-strip (used by an ascetic) 58. The dome (First type)
64. Kurmashila-the foundation stone
70. The bookstand with a book
76. AUM
82. The Gandharvas - demigods
88. A coconut
87. The swan pair
93. Time-measure for 94. A holy jug
the female follower of Jainism
5. Various scripts and numerals
Tippani dance (Gujarati style) 17. Jina Parikara (The upper part) 24. Regent gods
of ten directions
30. Eight divine accompaniments (Pratiharya)
36. Different cuts in gems-diamonds
42. Twelve Agama shastras (Dwadashangi)
48. The elephant procession (A knowledge travel)
69. Other Yaksha
77. Lanchhans of 24 Tirthankaras (shv. belief)
gods (shv., Dig. belief)
5. The swan
11. The lotus
17. The lion with the head of an elephant 23. A dancing girl
29. Rishabhadeva and the alm of sugarcane juice
35. Lakshmi the
Goddess of wealth 41. Shravaka-the Jain follower (fifth field) 47. Perfect supreme soul (2)
100. The Symbol of Siddhachakra (the wheel of perfection) 106 to 144. Different type of design
71. Replica indicating the presence of a guru 77. AUM
83. The illustration of 'Arihanta' (the destroyer of enemy) 89. A swan shaped lamp
95. A bell
6. Fourteen dreams
101. A fish-pair (an auspicious sign)
12. The dynamics of the soul
18. Swastika
THE INDEX OF 144 INSIGNIA
6. Shahanai-an Indian
musical instrument
25. The nine Planets
31. Samavasarana first rampart 37. Nine poetic sentiments
43. Prevalent 45 Agama Shastras
49 to 54. YakshaYakshinis of 24 Tirthankaras
knowledge (shv. belief) 70-71. 16 goddesses of
78. Lanchhans of 24 Tirthankaras (Dig. belief)
12. HRIM
18. The bull
24. A woman busy with a musical instrument
53. Charavali, Supadi, Dandasana, Kambal (These are paraphernalia of ascetic) 59. The dome 60. (Second type)
65. The crocodile
30. The swan
36. Sarasvati the
goddess of learning 42. Shravika-the female Jain follower (Sixth field)
48. A Jain head of ascetics (3)
54. Katasanu, Muhapatti (mouth strip) and Charavalo
The dome (Third type)
66. The crocodile mouth
72. The pedestal
78. AUM
84. The flag staff
90. A lotus with 100 petals
96. Construction for sacrifice
102. A lion.
113

Page #188

Aણિતા - મકથા
##################
હના વલપર # ૨ અખિલ જૈન વિશ્વ
તે
h
મા
# 4
મા જ વીલ,
વધે
પ,
૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦
ઉંમર
| બ્રકાશ, તોકાંવિક વસ્થાન - મનત - માધ• #ૐ ધર્મ -ઈશાન દૈવલોક , ચૌતિક ચક(૨૦૧૨)
સમુદો. Aurs વ્યRe • મૂા, ન અડદ : : ધરા, ચાદરી-પાવો. તો
ર, થ ય કામ વગેરે.
મહા વિશe 1. I fiઢ- રામ લક:
અરn :
t
- ચૌદશાવતું આ કરે છે અ અનુખભ્યાસમાંન ન્યૂa | આતિમાં યથાર્થsta રાય
E
eeeeeeeeeeee
–
– અ ધૌ લો
Hપ ની પtility
૦
* રાતે અમર
હમ # કામના,
મા ૬ા માં થી વિમાનો સાથે શ્વ
નીપ) _ + ] કિર
અટકાપો
આ ચિપના રમ કાર રસ ના રિં ya સાથે કોઈ સબંધ. નથી,
ખ્રિસ્વત)
[
)
ચિત્ર દ્વીપના સાકાર સ્થાનનાપસ્થિય પુરતું છે.મનુ સ્વત]
ની જગ્યા
Sામીને વધુ અતિ ખરી વસ્તુનો ક્યાં આવી
રાખી છે સંવત
મા તેનો ખ્યાલ આપવા પુરૂં માપ વિનાનું આર્થિaછે. માવિદેહ,મેરુ -
પર્વત,સીમંધરસ્વામિજી ભરતંતંત્ર Beco
| અને વિધમાન દુનિયા કઈ જગ્યાએ Kછે તે જ, H કશ્રી સુકાવામિક
જ પ્રીસીશ્વરસ્વામિની 1રપ મ હોવિહૈિ - 3
| | કવિસ્કર્વત્ર |
| શ્રીબા સ્વાં
૨. ધી યુગાધિરસ્વાળા
હરિ.મેત્ર મમમ..
મ મ પ .
મામાં . નો, કરીને તેઓ |
મહાuિ.
(ર)
ક
' સમજ
અમ
લયુમિર
કરત
રસમુદE
બિત
Gધ (સમ
ફેબ્રટીપ
૫. ભરત
૦
લક લાખ
અધ પદ
.
ના વર્તમાન વિવા
વિશ્વ જ
. વિપક ભક્ત એ
યોજનાનો છે
અંક યોવન એસ્ટ 0 કોની
400 ગાઉસમજવI
ધાતકી-છે. કાલાં પુકાઈ ૮
રા, એક બાજુના થયા બને બાજુના થઈને ૪૫ લાખ સમજવા.
૧ર દ્વીપ
-
ન માપ પ્રમાણે એક યોજના
કce ગાઉ સમજવા,
જૈન ભૂગોળ, જૈન ઈતિહાસ કે જૈન તત્વજ્ઞાન અને આ ચિત્રસંપુટમાં પણ,ચૌદરાજલોક, નંદીશ્વરદ્વીપ, જંબૂદ્વીપ અને અઢીદ્વીપ આ ચાર નામનો ઉલ્લેખ અનેકવાર આવે છે. વાચકોને તેની સ્વલ્પ ઝાંખી થાય માટે તે ચારેય આકૃતિઓ તેના પરિચય સાથે અહીં રજૂ કરી છે.
૧. જૈન વિજ્ઞાન આધારિત દશ્ય-અદશ્ય ચૌદરાજલોકરૂપ વિશ્વ (બહ્માંડ) કેવા આકારે છે તેની સ્વલ્પ ઝાંખી કરાવે છે, ઠેઠ ઉપર ટોચના ભાગે સિદ્ધશિલા-મોક્ષ સ્થાન છે. તે પછી સ્વર્ગ-મૃત્યુ અને પાતાલલોક તેમજ વિશ્વની જીવ-અજીવ સમગ્ર સૃષ્ટિનો આમાં સમાવેશ થાય છે.
૨, જૈન ભૂગોળ પ્રમાણે મનુષ્યલોકની ધરતી ઉપર અસંખ્ય દ્વીપ-સમુદ્રો છે. એ પૈકી કેન્દ્રીય જંબુદ્વીપથી આઠમો નંદીશ્વર દ્વીપ છે. આકાશી દેવોનું આ ધરતી ઉપરનું પ્રધાન વિખ્યાત ઉતરાણ સ્થાન (એરોડ્રામ) છે.
૩. જૈન ભૂગોળ અસંખ્ય દ્વીપ સમુદ્રો માને છે. આ દ્વીપ વર્તુળાકારે એક લાખ યોજનનો છે. જેમાં ભરતાદિ ક્ષેત્રો, મહાવિદેહ, મેરુપર્વત રહેલ છે.
૪. અઢીદ્વીપનું આ ચિત્ર જંબુદ્વીપ પછી આવેલ બે દ્વીપ, બે સમુદ્ર અને અડધો પુષ્કરદ્વીપ મળીને થાય છે. અઢીદ્વીપનું બીજું છે નામ મનુષ્યક્ષેત્ર છે. મનુષ્યો અઢીદ્વીપ એટલે ૪૫ લાખ યોજનની ધરતીમાં રહ્યાા છે.
નોંધ - અચાનક એક પાનું ખાલી પડયું, શું મૂકવું? એટલે જરૂરી ચાર ચિત્રો મૂકવા નકકી કર્યું પણ પુસ્તકને અનુરૂપ વધુ વાસ્તવિક ડિઝાઇનો બનાવવા સમય ન હતો એટલે જૂની તૈયાર ડિઝાઇનો વાપરવી પડી છે.
૧૧૪
Jain Education Intemational

Page #189

છે. ૮૦ ચિત્રએ તો અતીક એિનો પશ્ચિય
જ પ્રથમ ૮૦ કિષીઓને પરિશ્યના
ત્રીજી આવૃત્તિ
લેખકઃ મુનિ યશોવિજય (વર્તમાનમાં આચાર્ય યશોદેવસૂરિજી) અવતરણ– ચિત્રસંપુટની આ ત્રીજી આવૃત્તિ છે. આ વખતે નવાં ૧૩ચિત્રો ઉમેરવામાં આવતાં આ આવૃત્તિમાં ૪૮ ચિત્રો પ્રગટ થયાં છે. ૪૮ ચિત્રો સામેના
દરેક પાનામાં ચિત્રનો ગુજરાતી, હિન્દી અને ઈંગ્લીશ ત્રણ ભાષામાં પરિચય છાપ્યો છે. દરેક પરિચયના પ્રારંભમાં વિવિધ વિષયના એક ઈચના સમચોરસ પ્રતીકો છાપ્યા છે, અને દરેક પાનામાં નીચેના ભાગે વિવિધ વિષયની સુંદર પટ્ટીઓ છાપી છે. ત્રીજી આવૃત્તિમાં ૧૦૫ (૩૫*૩= ૧૦૫) પ્રતીકો હતાં. નવાં ૧૩ચિત્રોનો ઉમેરો થતાં (૧૩*૩= ૩૯) ૩૯ પ્રતીકોનો આમાં વધારો થયો છે. એટલે કુલ પ્રતીકો ૧૪૪ થયાં છે. તે સિવાય પરિશિષ્ટ વિભાગમાં બીજી આવૃત્તિનાં પાનાનાં છેડા ઉપર નાની મોટી બીજી અનેક આકૃતિઓ છાપી હતી. આ વખતે તેમાં પણ વધારો થયો છે, સંઘમાં ઉજવાતા વિવિધ પ્રસંગોની કંકોત્રી વગેરેમાં ઉપયોગી થઈ શકે તેવી પટ્ટીઓ પણ આ આવૃત્તિમાં ઉમેરાણી છે.
બીજી આવૃત્તિમાં ૬૦પટ્ટીઓ હતી. આ ત્રીજી આવૃત્તિમાં ૪૮ મૂલ ચિત્રોમાં (૩૬થી ૪૮ વચ્ચે) ૧૩પટ્ટીઓ વધી, અને તે પછીના પરિશિષ્ટમાં બીજી ૩૧ નવી આપી છે અને એક શરૂઆતના ટાઈટલ ઉપર છાપી છે, બધી મળીને ૮૦ પટ્ટીઓ છાપી છે. જૈનસંઘને શકય એટલું નવું આપવાની ઈચ્છાના કારણે યથાશકિત પ્રયત્ન સેવ્યો છે.
પટ્ટીઓ ધાર્મિક, સાંસ્કૃતિક, ભાષા, સંગીત, શિલ્પ, સ્થાપત્ય, યોગ,જ્ઞાન, મંત્ર, તંત્ર, જયોતિષ, વિદ્યાદેવીઓ, યક્ષ-યક્ષિણીઓ, યંત્ર, મુદા, પરિકર, વાધ, લાંછનો વગેરેને લગતી છે. એ જ રીતે પ્રતીકો પણ જૈનધર્મ-સંસ્કૃતિ તથા ભારતીય સંસ્કૃતિને લગતાં વિવિધ વિષયનાં આપ્યાં છે.
અહીં જે પરિચય આપ્યો છે તે વિદ્વાનો કે ઉચ્ચત્તમ અભ્યાસીઓને અનુલક્ષીને નહિ પણ સર્વસામાન્ય જનતાને નજરમાં રાખીને મધ્યમ રીતે આપ્યો છે. પટ્ટીઓ અને પ્રતીકો બોધક, પ્રેરક, જાણવા-સમજવા યોગ્ય છે, એમાં કેટલાક પ્રતીકો અને પટ્ટીઓ સાવ સાદા પણ છે.
આ આવૃત્તિમાં પટ્ટીઓ અને પ્રતીકોનો હિન્દી, અંગ્રેજી પરિચય વધારવામાં આવ્યો છે. એટલે ત્રણેય ભાષામાં પરિચય મલી જાય છે. અહીં પ્રથમ ગુજરાતી પરિચય આપ્યો છે.
* ત્રણ ભાષાવાળા પરિચય પૃષ્ઠો નીચે છાપેલી પ્રથમ ૪૮ ચિત્રપટ્ટીઓનો પરિચય + ૧. ઘર્ષ આ ધર્મચક્રની પટ્ટી છે. આ ધર્મચક્ર દરેક તીર્થંકરના ધર્મચક્રીપણાને ખ્યાત કરનારું, પ્રતિપક્ષીઓના મદને મહાત કરનારું અને સૂર્ય કરતાં અધિક ના - તેજસ્વી હોય છે. તે વિહાર કરતા તીર્થકરની આગળ ઝગમગાટ કરતું આકાશમાં ગમન કરે છે. દેવો તેને સમવસરણમાં ચારે બાજુએ પ્રભુની બેઠક
સામે જ સુવર્ણકમળ ઉપર રચે છે.તે સમવસરણના દરવાજા ઉપર પણ હોય છે. વળી તે ધર્મના પ્રકાશને કરનારું,તેની પ્રબળ સત્તાને સૂચવતું અને તેની પ્રેરણા આપનારું પ્રતીક છે. વહેવારમાં સહુથી પહેલું ધર્મચક્રવર્તન અબજો વર્ષ અગાઉ શ્રી ઋષભદેવ ભગવાનના વિહાર કાળમાં તક્ષશિલામાં (પેશાવર પ્રદેશ) ભગવાનના જ પુત્ર બાહુબલીજીએ કર્યું હતું. ‘તપાવલી' ગ્રન્થમાં ધર્મચક્રનું તપ કરવાનું પણ વિધાન છે પણ આપણે એને લગભગ વીસરી ગયા, એટલે ધર્મચક્રનું આધ પ્રવર્તન કરનારા જૈનો છે એ વાત જૈનોના મન ઉપર ન રહી તો પછી બીજાને તો ખ્યાલ જ શેનો હોય !આજે તો બૌદ્ધોના અઢી હજાર વર્ષ ઉપર શરૂ થયેલા ધર્મચક્રનું ભારત સરકારે ગૌરવ કરવાથી તે સવિશેષ પ્રસિદ્ધિમાં આવ્યું છે. બંને ધર્મમાં ધર્મચક્રની આકૃતિ લગભગ સરખી છે.
અહીં ચિત્રમાં ધર્મચક્ર માત્ર દર્શનીય જ નથી પણ સહુને વંદનીય છે એનો ખ્યાલ આપવા ચતુર્વિધ શ્રીસંઘ ધર્મચક્રને ભાવપૂર્વક વંદન કરતો બતાવ્યો છે. બંને બાજુએ બેઠેલાં મૃગલાંઓને ગ્રન્થમાં સત્વ અને કરુણાનાં પ્રતીકરૂપે ઓળખાવ્યાં છે.
ધર્મચક્રના આરા સાતથી લઈને ૨૪ સંખ્યા વચ્ચેની વિવિધ સંખ્યાવાળા જોવા મળ્યા છે. મૂર્તિઓમાં ધર્મચક્રો સન્મુખ તથા આડાં (એટલે આપણી સામે ચક્ર ઉપરની બંધારણ પટ્ટી જ આવે અને આરા બંને બાજુએ રહે) બંને પ્રકારનાં કરવામાં આવતાં હતાં. ઘણા પ્રાચીન કાળમાં આડાંનો ઠીક ઠીક પ્રચાર હતો. આજે તો (પ્રાય:) માત્ર સમ્મુખનો પ્રકાર કરવાની પ્રણાલિકા છે. જૈન પરંપરા મુજબની દેવનાગરી લિપિમાં લખાતા ઓ અને હું કેવી રીતે ચીતરવા જોઈએ તેનો ખ્યાલ આપવા આ પટ્ટી આપી છે. લધુ કે બૃહતું શાંતિસ્નાત્રની વિધિ પ્રસંગે માટીની વેદી-પીઠિકા બનાવવામાં આવે છે ત્યારે તેની ઉપર આ બંને મંત્રીજોને આલેખવા પડે છે. વળી આ બીજે લગભગ સર્વધર્મ પ્રસિદ્ધ છે. મંત્રો,યંત્રો, જપ તથા ધ્યાન વગેરેમાં એમનો વ્યાપક ઉપયોગ થાય છે. જેનો ‘’ને પંચપરમેષ્ઠીમય અને હી’ને ચોવીશ
તીર્થંકરમય કહ્યું છે. ઓં અને હું મંત્ર બીજે ઉપર તેના મહિમાના અને સાધનાના ગળ્યો, મંત્રકલ્પો લખાયા છે. . માન- અનાદિ કાળથી વિશ્વમાં મંગલારૂપે ગણવામાં આવેલી આઠ આકૃતિઓની આ પટ્ટીમાં અનુક્રમે (૧) સ્વસ્તિક (૨) શ્રીવન્સ (૩) નંદ્યાવર્ત (૪) વર્ધમાનક
(૫) ભદ્રાસન (સિહાસન) (૬) કળશ (ઘટાકૃતિ) (૭) મીનયુગલ અને (૮) દર્પણ આ આકૃતિઓ આલેખી છે, શાસ્ત્રોકત આદેશાનુસાર આ આઠેય આકૃતિઓ દરેક શ્રાવકે જિનમંદિરમાં ભગવાનની પૂજા કર્યા બાદ મંડપમાં બેસી ચૈત્યવંદન શરૂ કરતાં પહેલાં જિનેન્દ્ર ભગવાનની પ્રતિમા સન્મુખ હંમેશા શુદ્ધ અને અખંડ એવા અક્ષત-ચોખાથી હાથથી આલેખવી જોઈએ પણ આજે આ પ્રથા લગભગ બંધ થઈ ગઈ છે એનાં સ્થાને આજે માત્ર પાટલા ઉપર ચોખાનો સ્વસ્તિક બનાવવો પછી જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રના પ્રતીકરૂપે અક્ષતથી ત્રણ ઢગલીઓ કરવી, તેની ઉપર સિદ્ધશિલાનો ચન્દ્રાંકાર કરવો અને તેની વચ્ચે ચૌખાની નાની ઢગલી સિદ્ધાત્મા સૂચક કરવાની પ્રથા છે. આ પ્રથામાં આજે ફકત આધ મંગલાકૃતિ “સ્વસ્તિક”નું આલેખન જરૂર જળવાઈ ૨હ્યાં છે. અનેક પ્રસંગોમાં તે આલેખવામાં આવે છે.
વર્તમાનમાં નાના મોટા હજારો જૈન સ્ત્રી પુરુષો હંમેશા મંદિરમાં જઈ કાષ્ઠના પાટલા ઉપર પોતાના ઘરના શુદ્ધ ચોખા દ્વારા આ સ્વસ્તિકની રચના કરે છે, આ અષ્ટમંગલની આકૃતિઓ પ્રભુ સમક્ષ ચોખાથી આલેખવાની - કરવાની હોય છે. પ્રાચીન કાળમાં તો જૈન રાજાઓ, ૧. શાસ્ત્રમાં “ધર્મચક્ર'ને હજાર આરાવાળું પણ દર્શાવ્યું છે. ૨. આઠમના ચંદ્રમાના જેવી આકૃતિ. • જિનમંદિરોમાં ભોંયતળિયાની જગ્યામાં વરસોથી સાથિયો કે નંદ્યાવર્તનું પથ્થરથી શિલ્પીઓ દ્વારા આલેખન થતું આવ્યું છે. એના ઉપર પગ પડવાના, સહુ સવાના, તે શું ઉચિત ગણાય ખરું? આ પ્રથા કયારથી થઈ, કોણે કરી? તે વિચારવું રહ્યું.
US
XO!
.....;
re
૧૧૫

Page #190

શ્રીમંતો સોના ચાંદીના અક્ષત-ચોખા બનાવીને તેનાથી મંગલાકારો રચતા હતા, ગમે તે માધ્યમથી આ આકારો રચવાની પ્રથા પ્રાચીન કાળમાં સારી રીતે પ્રચલિત હતી, પાછળથી લોકોને એ રીતે રોજેરોજ કરવાનું અનુકુળ ન આવ્યું એટલે સરલતા લાવવા અને સમયનો બચાવ કરવા તેમાં પરિવર્તન કરીને અમંગલના આઠેય આકારોને બાજોઠ કે પાટલામાં કોતરાવાનો રિવાજ શરૂ થયો, ઉપાસક ગૃહસ્થ તે આકારોવાળા ખોદેલા ભાગમાં સરલતા અને શીવ્રતાથી ચોખા ભરી આકૃતિઓને રચી કાઢતો એટલે પહેલાં કરતાં આ પ્રથા બધાને ગમી ગઈ. વળી આગળ જતાં આ પણ ન પોષાયું. એટલે આલેખન બંધ થતાં પ્રસ્તુત પ્રથા લુપ્ત થવા માંડી, શ્રી સંઘને લાગ્યું કે આથી તો પ્રજા મંગલાકારોથી પ્રાદુર્ભત થતો મંગલ લાભ ખોઈ બેસશે એટલે તેમણે છેવટે ઉપસાવેલા આકારોવાળા અષ્ટમંગલની ધાતુની બનાવેલી પાટલીઓ જિનાલયોમાં મૂકવાની પ્રથા શરૂ કરાવી, એટલું જ નહિ “સ્નાત્ર 'ભણાવવા માટે પંચધાતુની મૂર્તિ સાથે અષ્ટમંગલની પાટલી હોવી જ જોઈએ એવી ફરજ પાડીને તેનો નિત્યકર્મ વિધિમાં સમાવેશ કર્યો એટલે તે હંમેશની જરૂરીઆતની વસ્તુ બની ગઈ. આ કારણે પ્રત્યેક જૈનમંદિરમાં એક કે એકથી વધુ સંખ્યામાં તે સર્વત્ર હોય જ છે, વળી નૈમિત્તિક કર્મમાં એટલે સત્તરભેદી પૂજામાં અષ્ટમંગલ માટે ખાસ પૂજા જ બનાવી દીધી, તેથી તે પૂજા પ્રસંગે નાના અને મોટા શાંતિસ્નાત્રાદિ પ્રસંગોમાં થતા પાટલા-પૂજનમાં નવમહાદિના પૂજન પ્રસંગે સેવનના લાખામાં બનાવેલા અમંગલના પાટલાનું વિધાન કરાતું હોવાથી તેની અગત્ય અનિવાર્ય બની ગઈ..
આ પાટલીમાંની આકૃતિઓ પુજા કરવા માટેની નથી પણ જે આકારો જે રીતે બનાવેલા હોય છે તેવો જ આકાર કરવાનો હોવાથી અનામિકા આંગળીને ઘસેલા ચંદનમાં બોળીને તેનાથી તેના ઉપર તેવો આકાર ( આઉટ લાઈન) આલેખવાનો હોય છે, પણ આજે સાચી હકીકતના જ્ઞાનના અભાવે સી ચંદનથી ટીલા ટપકાં કરીને પતાવે છે, પણ તે યોગ્ય તો નથી જ.
અષ્ટમંગલોનું આલેખન કે રચના કરીને ‘મને શુભ મંગલોની પ્રાપ્તિ થાઓ’ એવી પ્રાર્થના કરવી, આથી જીવનમાં વિવિધ પ્રકારનાં મંગલોની પ્રાપ્તિ થાય છે.
તીર્થકરોને મેરુપર્વત ઉપર અભિષેક થયા બાદ ઈન્દ્ર મહારાજા રૂપાના બનાવેલા અક્ષત-ચોખાથી સાક્ષાત પ્રભુ સમક્ષ બહુમૂલ્ય પાટલા ઉપર અષ્ટમંગલને આલેખે છે. વળી સમ્યષ્ટિ દેવો દેવલોકમાં પ્રભુની પૂજા વખતે હંમેશા તે આલેખે છે. મગધેશ્વર શ્રેણિક તો રોજે રોજ નવાનવા સોનાના “ જવ’ બનાવી તેનાથી અષ્ટમંગલો આલેખતા હતા, સામૈયામાં દીક્ષા, રથયાત્રાદિના વરઘોડામાં મોખરે પ્રથમ અષ્ટમંગલો રહેતાં અને તે પુરૂષો લઈને ચાલતા હતા, અષ્ટમંગલોના આ આકારો કયા કારણથી માંગલિક છે ? એનું વિવેચન મારા વાંચવામાં આવ્યું નથી, પણ તે અંગેની કેટલીક વિગતો રાજપ્રબ્રીય ( રાયપસણી), જ્ઞાતાધર્મકથા (ભાયા ધમ્મકહા ) વગેરે આગમ ગ્રંથોમાં મળે છે. અને ત્યાં સૂર્યાભદેવના પ્રસંગમાં લખ્યું છે કે સૂર્યાએ ભગવાન સમક્ષ જે નૃત્ય કર્યો એમાં
અન્તિમ નૃત્ય અષ્ટમંગલના એક એક આકાર મુજબનું જ કર્યું હતું. વળી દેવલોકના વિમાનોમાં આ આકારો અનાદિકાળથી વિદ્યમાન છે, સમોસરણમાંના અશોકવૃક્ષ ઉપર તથા તેના દરવાજાઓ ઉપર પણ અષ્ટમંગલો હોય છે,
આપણે ત્યાં જનાં કાષ્ઠનાં, સંઘનાં કે વ્યક્તિનાં મંદિરોની તથા જૂની જેન હવેલીઓની બારસાખો ઉપર અષ્ટમંગલો કોતરાતાં હતાં, આજે પણ તે જોવા મળે છે,
આજે મોટા ભાગના જૈન મંદિરના ગર્ભગૃહના દરવાજાની બારસાખ ઉપર ચાંદીના બનાવેલાં અષ્ટમંગલનાં તોરણો લટકાવવાનો રિવાજ ખૂબ જ પ્રચલિત છે.
તે ઉપરાંત વર્તમાનમાં ડબ્બીઓ, મજૂષાઓ, દેરાસરના ચોખાના ભંડારો, વ્યાખ્યાનની પાટલીઓ, ઓઘાના પાટાઓ, કંકોત્રીઓ, ચંદરવાનાં તોરણો, ચિત્રો, રંગોળીઓ, રેખાઓ વગેરેમાં અષ્ટમંગલોને વ્યાપક સ્થાન આપવામાં આવ્યું છે.
કેટલાંક જિનાલયોમાં તો સ્વસ્તિક, નવાવર્તન આકારોને બેસવાની ચાલવાની જમીન ઉપર ચીટકાવેલી આરસની લાદીમાં પણ બનાવવામાં આવે છે.
અષ્ટમંગલના ક્રમમાં પહેલું સ્થાન સ્વસ્તિક-સાથિયાનું છે જેને લાખો જૈન મંદિરમાં આલેખે છે. બીજુ શ્રીવત્સનું છે. શ્રીવસ શબ્દ અહીં રૂઢ અર્થમાં સમજવાનો છે. તેથી શ્રીવત્સ એટલે મહાપુરુષોની છાતીના અન્ત ભાગનો ઉજત અવયવ વિશેષ તીર્થંકરાદિ મહાપુરુષોની છાતીના અન્ત ભાગના કેન્દ્રનો શારીરિક પ્રદેશ-અવયવ થોડોક ઉન્નત હોય છે, અને તેની ઉપર ઊર્ધ્વમુખી દક્ષિણાવર્તવાળા સુકોમળ કેશોનો સમૂહ સુંદર રીતે શોભતો હોય છે. કેશ સહિતના આ ઉન્નત “અવયવ વિશેષનું જ નામ છીયા છે. આ ચિહ્ન તમામ અરિહંત-તીર્થકરોની છાતી ઉપર હોય છે. અને તેથી તેઓની પ્રતિમાઓમાં પણ તે ચિહ્ન મૂકાય છે. દેરાસરની તમામ પ્રતિમાઓમાં છાતી ઉપર આ ચિહ્ન 'ઉપસાવેલું હોય છે.
ત્રીજું સ્થાન “નંદ્યાવર્ત’ નું છે. આ એક જૈનધર્મ પ્રસિદ્ધ બૃહત્ સ્વસ્તિક જ છે. અને નવ ખૂણિયાથી નિર્માણ થતી એક બુદ્ધિગમ્ય સુંદર આકૃતિ છે, ચોથું ‘વર્ધમાનકનો અર્થ “શરાવ” એટલે કે કોડિયું થાય છે. અને એથી જ તેનું વધુ જાણીતું નામ શરાવસંપુટ” છેએને “વર્ધમાનસંપુટ' પણ કહે છે. શરાવ કે વર્ધમાનથી દીવો કરીએ છીએ તે “કોવુિં” અને સંપુટ એટલે બે કોડિયાનું જોડાણ. આ બધાંયનો તાત્પર્યર્થ એ કે એક ચત્તા કોડિયા ઉપર ઊંધુ કોડિયું મૂકવાથી સંપુટ-દાબડા જેવી આકૃતિ સર્જાય છે. આવી આકતિને “મંગલ' ગણી છે. પાંચમું કળશ એટલે કઈ પણ એક પ્રકારના ઘડાની આકૃતિ, છ મંગલ ભદ્રાસન એટલે બેસવાનું આસનસિંહાસન વિશેષ. મીન અને દર્પણનો અર્થ રપષ્ટ છે. અહીં દર્શાવેલ કમ કપત્રના ચિત્રને અનુલક્ષીને છે. ૩. બીકણ એમાં બી અને થરૂ શબ્દ છે. ઘw નો અર્થ છાતી છે, બી ના અનેક અર્થો પૈકી શોભા અને રચનાઓ એ બે અર્થોના
સંગતિ કરીએ તો “ શોભા કે રચનાયુક્ત એવી છાતી ' આ જાતને યૌગિક અર્થ થાય, હવે એ શોભા-રચના શેની ? તો ઉપર
જણાવ્યું તેમ “ અવયવ વિશેષની' એ રીતે અર્થ થટમાન થાય, ૪. મહાન ગણાતી અન્ય વ્યક્તિઓમાં શ્રીકૃષ્ણવાસુદેવની છાતીનું ‘શ્રીવત્સ’ ચિહ્ન જાણીતું છે. ૫. આના ઉલ્લેખ માટે જુઓ બૂટ પ્રાપ્તિ, ૫૦, સમ૦, મહા , આદિ આગમો. ૬. છેલ્લાં ૪૦, ૫૦, વરસમાં ભરાએલી અનેક મૂર્તિઓમાં શ્રીવત્સનું ચિહ્ન ઘણું ઊંચું, પહોળું અને માપના નિશ્ચિત ધોરણ વિનાનું
મૂકવામાં આવ્યું છે, પરિણામે મૂર્તિની શોભામાં ક્ષતિ પહોંચી છે. માટે આ ચિહ્ન યથાયોગ્ય રીતે જ બનાવવું જોઈએ. શ્રીવત્સનો આકાર ચિત્રમાં કોઈ જાતનો કઈ રીતે આલેખવો? તે માટે પ્રાચીન ચિત્રો વગેરેમાં વિવિધ પ્રકારો મળતા હોવાથી ધોરણ નિશ્ચિત થઈ શક્યું નથી. સહુ ભિન્ન ભિન્ન રીતે (સપાટપણે) ચિતરે છે.
छुरिका
ducation International
www.ainelibrary.org

Page #191

આ અષ્ટમંગલોનો ક્રમ શાસ્ત્રમાં વિવિધ પ્રકારે મળે છે. અને એનાં કારણે દહેરાસરો–તોરણો કે ચિત્રોમાં પણ વિવિધ ક્રમ જોવા મળે છે, પંચધાતુની પાટલીઓ પણ વિવિધ ક્રમવાળી મળે છે, એમાં “એક સરખુ” ધોરણ જળવાયું જ નથી પણ અહીં આપેલી પટ્ટી આગમશાસ્ત્રોક્ત પાઠ મુજ્બની છે, અને તે આગમોના નામનો ઉલ્લેખ પટ્ટીના કેન્દ્રમાં કર્યાં પણ છે, જે આ પટ્ટીનો ક્રમનો સહુ કોઈ સ્વીકાર કરે તો સર્વત્ર એક જ ક્રમનો આદર થાય,
પ્રત્યેક જૈનના ઘરમાં છૂટક છૂટક રીતે અથવા સમૂહરૂપે આ અષ્ટમંગલોની સ્થાપના (ગમે તે પ્રકારની) કરવી જ જોઈ એ. એને પ્રવેશદ્વારમાં તોરણરૂપે કે દ્વારશાખમાં કલાત્મક રીતે કોતરાવી--ચીતરાવીને મૂકી શકાય. આથી તે સ્થાનક કે ઘરનું મંગલ થાય છે, અષ્ટમંગલના આકારો અનેક ઢબથી દોરેલાં મળે છે. તેની પ્રતીતિ આ જ પુસ્તકમાં નમૂના ખાતર બીજી એ પટ્ટીઓ આપી છે તે જોવાથી યશે. દેશભેદે કે કાળભેદે વસ્તુની રચનાઓમાં વિવિધતા અને તફાવત રહેવાનો જ અને એ આવકારદાયક છે. ૪. આચાર્યડીનો આ ખારમી સદીનું ગુજરાતી પદ્ધતિનું ચિત્ર છે. આ ચિત્ર એક કાઇપટ્ટી ઉપર ચીતરેલું હતુ. તેની આ સુરમ્ય અનુકૃતિ મગ પ્રવેશ – છે, પટ્ટીમાં શિષ્ય પરિવાર સાથે ઊભેલા જૈનાચાર્ય અને સિદ્ધરાજ જયસિંહ વચ્ચેનું મિલન, અને આકર્ષક ભંગીતા નૃત્ય અને વૃંદવાદન થઈ રહેલું દર્શાવ્યું છે. આ ચિત્રમાં પ્રાચીન કાળમાં પુરુષો પણ અંબોડો બાંધતા અને મોટી દાઢી રાખતા તે બતાવ્યું છે. વળી તે બધાયને કલ્પસૂત્રની પદ્ધતિ પ્રમાણે દીર્ધનેત્રો અને શુકનાસ જેવી અણીયાળી નાસિકાઓ, તે સમયના જૈનસાધુઓની, રાજાઓની અને પ્રજાની વેષભૂષા, જમણા હાથે પ્રવચનમુદ્રાએ ઉપદેશ આપતા જૈનાચાર્ય, ૧૯ મી સદીથી ૧૭મી સદીના જૈનમુનિઓનાં ચિત્રો તથા ગુરુમૂર્તિઓનાં કેટલાંક પાષાણુશિલ્પોમાં જોવા મળતી ( ડાબા નહિ પણ ) જમણા ખભા ઉપર વષ મૂકવાની તે સમયની એક પ્રથા વગેરે દૃષ્ટિગોચર થાય છે.
૧. વિષિષિિો આ પટ્ટીના ચાર ખાનાઓમાં ચાર જાતની લિપિઓ આપી છે. અને પાંચમાં ખાનામાં ઉપરની લિપિઓના શેષ અક્ષરો, અને ગંયો – જૈનલિપિના સંયુક્તાક્ષરો, દેવનાગરી, જૈન કે બાળબોધ લિપિમાં વપરાતા અંકો, શબ્દ વાક્યોમાં વપરાતા ચિહ્નો-સંતો વગેરે પ્રકીર્ણક બાબતોને બતાવી છે.
.
લિપિ એટલે અક્ષર કે અંકોને અમુક રીતે ‘સ્થાપવા-લખવા તે, અથવા `ભાષા માટે અમુક રીતે લખાતા વર્ગો `અક્ષરા કે તેનો સમૂહ તે. વર્ણના બીજા નામો અક્ષર કે નાતૃકા છે, લિપિના વર્ણમાતૃકા, સિદ્ધાન્તમાતૃકા, સિદ્ધમાતૃકા એ નામાન્તરો છે. તે સિવાય એ વર્ણમાળા અક્ષરમાળા કે મૂળાક્ષર આ નામોથી પણ ઓળખાવાય છે.
માતૃકા એટલે માતા. આ વર્ષાં શાસ્ત્ર સિદ્દાન્તો, વિદ્યા, કલા અને યાવત્ વિશ્વના તમામ વહેવારોને જન્મ આપનારા, તેમજ પોષણ આદિ કરનારા હોવાથી તેને માતાની ઉપમા આપી તે યથાર્થ છે. તેથી જ તેને ‘સિદ્ધાન્તમાતૃકા' કહેવાય છે, વર્ણાની કોઇ આદિ નથી કે ઉત્પત્તિ નથી તેથી તેને ‘ અનાદિસંસિદ્ધ કહે છે.
ચિત્રપટ્ટી અંગે—
પાંચ ખાનાં પૈકી પહેલા ખાનામાં વર્તમાનમાં વપરાતી ટેવનાગરી લિપિ બતાવી છે. બીજામાં ઝૈન, ત્રીજામાં ચોટી અને ચોથામાં માણી છે, જૈન ઇતિહાસ કે લિપિશાસ્ત્રીઓના ઈતિહાસની દૃષ્ટિએ જોઈ એ તો પટ્ટીમાં બ્રાહ્મી, ખરોશી, દેવનાગરી અને જૈન, આ ક્રમથી બતાવવી જોઈ એ. પણ નીચે આપેલી અપરિચિત લિપિઓના અક્ષરોને ઓળખવાનું કાર્ય સરલ બને એ માટે પરિચિત એવી દેવનાગરી પ્રથમ બતાવી છે, બાકી યથાર્થ રીતે પરિવર્તન સમજવા માટે ખાનાંનો ક્રમ ૪, ૩, ૨, ૧, આ રીતે ખ્યાલમાં રાખવો.
પ્રથમ ખાનામાં જ્યાં જે અક્ષરો છે તેની નીચે તેમાંના જ વર્ગો આપેલા છે, જેમકે અ ની નીચે બધા જ લિપિઓનો . આથી સેંકડો વરસ દરમિયાન લિપક્ષરોમાં થયેલા ધરખમ પરાવર્તનનો ખ્યાલ આવી શકે.
પહેલાં ખાનાની દેવનાગરી અને ભાવન અારની ગણત્રી
આધુનિક દેવનાગરીનુ મૂળનામનાર કે સારી છે, પાછળથી દેવ જોડીને રેવનભરી નામકરણ કર્યું છે, આજ નાગરી આજે બાળબોધ તરીકે ઓળખાય છે. એના અક્ષરોની સંખ્યા ભવન ની છે,
૬ થી * સુધીના` ૧૪ સ્વરો, ૪ થી ૬ સુધીના ૩૩ વ્યંજનો, સ્વરાદિ ઉપર મૂકાતું અનુસ્વાર દર્શક એક બિન્દુ [... અં], બે બિન્દુ
૭. પણ એક ધ્યાનમાં રાખવું ઘટે કે એકધોરણ જાળવવા ખાતર ભલે કોઈ પણ એક નિર્ણય કરીએ પણ એનો અર્થ એવો ન કરવો કે અન્ય પ્ર'થોએ થોડોક ફેરફારવાળો જે ક્રમ બતાવ્યો છે. તે ખોટો છે, એને વૈકલ્પિક તરીકે આદરણીય જ ગણવો જોઈ એ. ૮. જૈન સાધુઓમાં આજે તો ડાબા ખભે કમ્બલ મૂકવાની પ્રથા પ્રવર્તે છે.
૯. હિલિતાક્ષરવિન્યાસે જિવિવિમા । અમરકોશ-૧૪૯૯, આવો જ નિર્દેશ હૈમકોશ ગ્લો, ૩–૧૪૮ માં છે
લિપિને કર્મગ્રન્થની ભાષામાં ‘સત્તાક્ષર', અને ભાષાને વ્યંજનાક્ષર અને પુનઃ તે બંનેને દ્રવ્યાક્ષર કહેવાય, અને અક્ષરજ્ઞાનના બોધરૂપ લધ્યક્ષરને ભાષાક્ષર કહેવાય. ( જુઓ આવ, મૂ. ટીકા )
૧૦. એક વાત લક્ષમાં રાખવી કે ભાષા અને લિપિ એ અલગ બાબતો છે. ઉચ્ચારાય તે ભાષા અને જે લખાય તે લિપિ. કોઈ પણ ભાષાને કોઈ પણ્ લિપિમાં ઉતારી શકાય અને કોઈ પણ લિપિનો અનુવાદ કોઈ પણ ભાષામાં કરી શકાય,
૧૧. એક વર્ણ અક્ષરને પણ લિપિ, માતૃકા કે માતૃકાક્ષર પણ કહી શકાય છે,
૧૨, કેટલાક લિપિ વિશારદો ખરોષ્ઠીને ઐતિહાસિક દૃષ્ટિએ બ્રાહ્મી પહેલાંની ગણે છે.
૧૩, હિન્દી લિપિ લગભગ બાળબોધ જેવી છે.
૧૪, કાનાનિ ત્રયચિત્ સ્વાગત વતુ, અનુલ્યા વિષય વિમૂલીય પણ્ ૨ || ૧ || गजकुम्भाकृतिगण प्रोक्तोऽनुनासिकस्तथा । एते वर्णा द्विपञ्चाशद् मातृकायामुदाहृताः ॥ २ ॥ ૧૫. સૌન્તા સ્વરઃ || [ સિ. હૈ. ]
1.
मुशळ
૩
૧૧૭

Page #192

રૂ૫ વિસર્ગ" [ મ ], "જિહવામૂલીય [xx] અને “ઉપભાનીય [x,x, ], આ ચાર વર્ણો અને “બાવનમો અનુનાસિક વણું [મેં ], પહેલા ખાનામાં દેવનાગરીના ૩૮ અક્ષરો બતાવ્યા છે. શેષ રહ્યા તે પાંચમાં ખાનામાં આપેલા છે. આ આર્યલિપિ ઈ. સ. ની દશમી શતાબ્દીથી શરૂ થયાનું લિપિવિો જણાવે છે. આ લિપિ સાર્વદેશિક બની ગઈ છે. અને આજે પણ દેશના મોટા ભાગમાં વિવિધભાષી લોકોમાં આ લિપિનો વપરાશ છે. બીજા ખાનાની જૈન લિપિ
લિપિવિદોની માન્યતા મુજબ સમય જતાં નાગરી લિપિમાંથી જ જૈન લહિયાઓએ કેટલાક અક્ષરોનું એક વિલક્ષણ સ્વરૂપ વિકસાવ્યું. તેથી પ્રસ્તુત નાગરી “જેનલિપિ' એવા સ્વતંત્ર નામને પામી. ખરી રીતે એને માટે જેનશૈલીની નાગરી એમ કહેવું વધારે સમુચિત છે. નાગરીના જે અક્ષરોના ભરોને પરાવર્તન પામ્યા તેની સંખ્યા પાંચ સ્વરો અને છ વ્યંજનો મળીને અગિયારની છે. સ્વરોમાં એ, , , , ઓ અને વ્યંજનોમાં મુખ્યત્વે ૨, ૧, ૨, ૪, , ૬.
જન લિપિમાં લખવા માટે અઢમાત્રા અને પભિાત્રાના બે પ્રકારો ચાલતા હતા. એમાં અઢમાત્રાના પ્રકારમાં હસ્વ દીર્થ ચિહો, અક્ષરની ઉપર કે નીચે ન મૂક્તાં અક્ષરના આગલા ભાગમાં મૂકાતાં હતાં જેમકે-૪ અને ૫ડિ કે પૃ૪માત્રામાં લખાણની સુંદરતા જાળવવા મસ્તક ઉપરની માત્રા અક્ષરની પાળ એ જ અક્ષરના માથાને સ્પર્શીને મૂકાતી. જેમકે રેવે લખવું હોય ત્યારે તાવ આ બંને પ્રકારો હાલ નષ્ટપ્રાયઃ થયા છે. આજે તો આ બધાં ચિહ્નો ઊર્ધ્વમાત્રા કે અધોમાત્રાના રૂપમાં જ લખાય છે. ત્રીજા ખાનાની ખરોષ્ઠી લિપિ
અખરોક નામના આચાર્યના નામ ઉપરથી અને અન્ય મતે ખર એટલે ગર્દભ અને ઓક એટલે હોઠ, આ લિપિના અક્ષરો ગર્દભના હોઠ જેવા મોટા લખવામાં આવતા હોવાથી, અથવા ખરોઝ નામની જાતિ ઉપરથી લિપિને પૂર્વોક્ત નામ પડ્યું છે. આ લિપિની વિશેષતા એ છે કે સ્વરમાં માત્રાઓ જોડાઈને લખાય છે. જેમકે-મિ મૂ ઈત્યાદિ. આના મૂલાક્ષરો ૩૭ છે. એમાં સ્વરો પાંચ છે. અને તે હસ્વ જ છે. શેષ વ્યંજનો છે. આ લિપિ ઈ. સ. પૂર્વે ચોથી શતાબ્દીમાં જન્મીને ઈ. . ની ત્રીજી શતાબ્દીમાં અસ્તાચળે પહોંચી ગઈ હતી, જૈનગ્રન્થમાં જ્યાં લિપિના પ્રકારો બતાવ્યા છે એમાં ખરોધીને ઉલ્લેખ થયો છે. ચોથા ખાનાની બાહ્મી લિપિ
જૈન અનુશ્રુતિ પ્રમાણે આ લિપિનું જ્ઞાન, અબજનાં અબજો વરસ ઉપર આ યુગની આદિમાં થએલા આ તીર્થકર ભગવાન શ્રી ઋષભદેવે પોતાની પુત્રી “ બ્રાહ્મી ને જમણા હાથ વડે આ યુગમાં પહેલ વહેલું આપ્યું ત્યારથી લખવા માટે ‘વર્ણમાલા’ માનવજાતને પ્રાપ્ત થઈએટલે લિપિ વિજ્ઞાનનો પ્રારંભ થયો. આ લિપિ “બ્રાહ્મી ' ના નામથી બ્રાહ્મી તરીકે ઓળખાઈ અને તે આલિપિ' ગણાઈ. શ્રી ઋષભદેવે બીજી પુત્રી સુન્દરીને ‘અંકજ્ઞાન ~ શીખવાડ્યું. અંક પણ એક પ્રકારની લિપિ જ કહેવાય છે. ૧૬-૧૬. અનુસ્વાર વિસર્ગ વગેરે આકૃતિઓ અનક્ષરી હોવાં છતાં તેમાં પણ અર્થસંકેત હોવાથી તેને વર્ણમાં ગણીને વર્ણમાલામાં
સ્થાન આપ્યું છે. ૧૭ : ત્રિરાકૃતિઃા. ૧૮. નકુમારૂતિઃ |
તાત્પર્ય એ છે કે કોઈ શબ્દને અને વિસર્ગ હોય અને તે પછી કે વ્ર થી શરૂ થતો શબ્દ હોય તો પૂર્વે રહેલા વિસનું ઉચ્ચારણ જિવાના મૂલાધ્યભાગથી અમુક પ્રકારે કરવામાં આવે છે. આ વિશિષ્ટ ઉચ્ચારણની ઓળખ માટે વૈયાકરણોએ વિસર્ગની જગ્યાએ અમુક સંતાત્મક ચિહ્ન વાકૃતિ,૮મૂકવાનું સૂચવ્યું અને એને “મહાપ્રાણવિસર્ગ' નું નામ આપીને એને જ જિવામૂલીય વર્ણની સંજ્ઞા આપી. ઉદાહરણ તરીકે ગ્રુપ: 1 નોતિ આ વાક્યને સાચી રીતે પX #ાર્ય રાતિ | આ રીતે જ લખી શકાય.
હવે વિસર્ગ પછી કે # આવે તો એનું ઉચ્ચારણ હોઠથી અમુક રીતે થતું હોવાથી તેના સંક્ત તરીકે ગજના ગડસ્થલને મળતું ૪)( બેમાંથી એક જાતનું ચિહ્ન મૂકાય છે, તેને ઉપહ્માનીય વર્ણ કહેવાય છે. ઉપબા એટલે હોઠ અને તેથી ઉચ્ચારાતો વર્ણ
તે ઉપમાનીય. ૧૯. બાવનની ગણતરી બીજી રીતે પણ થાય છે. જેમાં જિહવામૂલીય, ઉપબાનીય અને અનુનાસિક વ્યંજનોમાં ઢ, ણ,
અને ૪ વ્યંજનો ને પણ ગણાવે છે.
ચોથી શતાબ્દી પછી આજે લખાતા લ ની જગ્યાએ સંયુક્તાક્ષર રૂપે સ્વર ઉમેરીને ‘મ્' આ રીતે લખાતો. પાછળથી તેને પોતાનું મૂલ સ્વરૂપ બદલાવીને ક્ષ અવતારને ધારણ કર્યો. આમ થતા ૪ માં ક્યાં વસે છે તેની ઓળખ આપવાની જરૂરીયાત ઊભી થતાં વ્યાકરણકારોને ૫: સંયને લ:” એવું વિધાન કરવું પડ્યું. એ જ પ્રમાણે ૪ ની જગ્યાએ સંયુક્તાક્ષર “ =' માટે બન્યું. તેને પણ પોતાનો કાયાકલ્પ કરીને 3 એવો અભિનવ દેહ ધારણ કરતાં સગોઃ આવું સૂત્ર આપવું પડ્યું. વળી આજનો સંયુક્તાક્ષર “1' પણ પ્રાચીન કાળમાં ત૬ આ રીતે લખાતો, સ્વર ઉમેરીને તે લખાતો તેને કાલાંતરે ૬ એવો
નવો અવતાર લીધો. આ માત્ર વર્ણ નહીં પણ સંયુક્તવર્ણો છે. ૨૦. આ લિપિમાં ઈ. સ. ૧૦૦૮ માં લખાએલો એક ગ્રન્થ લંડન-કેમ્બ્રીજમાં છે. વળી વિરોતાવકેચમાથી એ નામની કૃતિ પણ
નાગરી લિપિમાં છે, અને તે જેસલમેરના ભંડારમાં છે. મેં એનાં દર્શન કર્યા છે. એ ઉપરાંત નાગરી અભિલેખોના અક્ષર
સાથે મળતા ખૂલતા અક્ષરોવાળી તાડપત્રીય પ્રતો ઘણી મળે છે. જેનો સમય ૧૦-૧૧મી શતાબ્દી છે. ર૧. એમ પણ પ્રશ્ન થઈ શકે ખરો કે જેન લિપિમાંથી જ નાગરીનો જન્મ કેમ થયો ન હોય ? ૨૨, આ માન્યતા ચીની વિદ્વાનોની છે. ૨૩, છેલ્લા ૩૦, ૪૦ વરસથી ગાંધીવાદી મંડળોમાં આ જાતની લિપિનો વપરાશ થઈ રહ્યો છે. ૨૪. તુર્કસ્તાન વગેરે દેશ જયાં ભારતીય કે બૌદ્ધ સભ્યતા ઠીક હતી ત્યાં આ લિપિ ઘણા લાંબા સમય સુધી ચાલી હતી, ૨૫. બ્રાહ્મીની ઉત્પત્તિમાં અજેનો બ્રહ્માને કારણરૂ૫ માને છે કે બ્રહ્માથી મળેલી તેથી બ્રાહ્મી નામ પડ્યું એમ કહે છે. ચીનનો
વિશ્વકોશ પણ આ વાતને ટેકો આપે છે. બંને અનુશ્રુતિઓ તેની પ્રાચીનતાનો સ્વીકાર કરે છે એ સ્પષ્ટ છે. સ્વફT , (ક ) ૨૬. શુન્ય અંકની શોધ સંપૂર્ણ ભારતીય છે. આ દેશે જ અન્ય દેશને શૂન્ય અંકની ભેટ આપેલ છે.
Jall 1
cation International

Page #193

બ્રાહ્મી લિપિન મૂળાક્ષરોની સંખ્યા કેટલી હતી? આ માટે જૈન આગમસૂત્ર સમવાયાંગ ૪૬ ની સંખ્યા જણાવે છે. યાપિ મૂલકર કયા ૪૬ તે બાબતમાં મૌન રહે છે. પણ પ્રસ્તુત અંગની અગિયારમી શતાબ્દીમાં રચાએલી ટીકામાં ટીકાકાર F5 સૂ સૂ સ્વરો અને ૨ વ્યંજનો આ પાંચ સિવાયના ૪૬ ની સંભાવના નોંધે છે.
ભારતીય લિપિ વિજ્ઞાનના પિતા ઓઝાછ a કે ૪ બેમાંથી એકનો વિકલ્પ સૂચવે છે. સાતમી સદીના ચીની યાત્રી હ્યુએનસંગે ૭ની તેમજ અન્યત્ર ૨ ની પણ નોંધ લેવાઈ છે. આ લિપિના આકારો કેવા હશે ? તેનો નિર્દેશ “પ્રભવ્યાકરણ' માં થયો છે. તે આજની લિપિ સાથે કવચિત બંધ બેસે છે. બ્રાહતીની મહત્તા
બ્રાહ્મી લિપિને લિપિવિદોએ વિદ્યમાન હજારો લિપિઓની માતા તરીકે ઓળખાવી છે. ભારતની તમામ લિપિઓનું મૂળ બ્રાહ્મીને જણાવી છે, એટલે બ્રાહ્મી એ માતા અને અન્ય લિપિઓને તેના વંશવિસ્તારરૂપે સમજવી જોઈએ. આ લિપિ વ્યવસ્થિત રીતે ગોઠવાયેલી કોઈ પણ લિપિનું અનુકરણ કર્યા વિનાની, જેવું લખાય તેવું જ બોલાય અને જેવું બોલાય તેવું જ લખાય એવી છે. તેથી જ તે એક વિકાસોન્મુખ વૈજ્ઞાનિક ઢબે ગોઠવાએલી વર્ણમાળાવાળી, લિપિ ગણાય છે, અને અનેક કારણોથી તેને એક સાર્વદેશિક લિપિ લેખવામાં આવે છે, જૈન ગ્રન્યો આ લિપિને “આર્યલિપિ' તરીકે ઓળખાવે છે.
આ જ લિપિમાં જૈન-ઔદ્ધ* ધર્મશાસ્ત્રો લખાયાં હતાં. વર્તમાન નાગરીનું પ્રાચીન સ્વરૂપ તે બ્રાહ્મી અને તેનો અર્વાચીન અવતાર તે નાગરી. આ બ્રાહ્મી પ્રાદેશિક ભેદે, લેખનભેદે ધીમે ધીમે એવું પરાવર્તન પામી કે બ્રાહ્મીના મૂલ” મરોડો શોધવાનું કામ મુશ્કેલ બન્યું. લિપિ વસ્તુ જ એવી છે કે તે હંમેશાં પરાવર્તનશીલ જ હોય છે, પાંચમા ખાના અંગે
આ પાનામાં લિપિની પ્રકીર્ણક બાબતો આપી છે એમાં બ્રાહ્મી અને જૈન લિપિનો અa આપ્યો છે. તે પછી ક્રમશઃ અનુનાસિક વર્ણ છઠ્ઠામૂલીમ, ઉપખાનીય વર્ણ, અનુસ્વાર, વિસર્ગ, સંયુક્તાક્ષરો , અને વણે આપ્યા છે. તે પછી વધુ પ્રચલિત ત્રણ મંત્ર બીજો, દીર્ષ સ્વર ૪ અને ૧૪ ૩૬૧૬ આ સાત વ્યંજન-વર્ગોના વણથી થતો પિઅક્ષર અથવા ટાક્ષર આપ્યો છે, તે પછી જૈન લિપિમાં સવિશેષ વપરાએલા ૧૪ સંયુક્તાક્ષરો-જેવક્ષરો, તે પછી જન-અજેન લિપિની જરૂર પૂરતી ૧ થી ૮ તથા શૂન્યની અંક સંખ્યા, વળી અન્તમાં પ્રાચીન લિપિમાં વપરાએલાં અને અર્વાચીન લેખનકળામાં વપરાતાં
ચિહ્નો દર્શાવ્યાં છે. અહીં અમમાત્રા કે પડિમાત્રાના નમૂના વગેરે બાબતો દશાવી નથી, ૬. વાવ નો-તીર્થંકરોના ગભવિતરણ બાદ એમની માતાઓને મધ્યરાત્રિએ આવતા ૧૪ મહાસ્વમો, આ મહાસ્વમો સર્વોત્તમ પુણ્યશાલી એવા
ભગવાનના ગર્ભના પ્રભાવે જ આવે છે. અને એથી આ સ્વમો તીર્થકરનો જ આત્મા અવતર્યો છે તેનું સૂચન કરનારા છે. પહેલા તીર્થંકરની માતા ચૌદ સ્વમમાં પ્રથમ વૃષભને અને તે પછી ગર્જ, સિંહ, લક્ષ્મી વગેરેને જુએ છે. જ્યારે બાવીશ તીર્થકરની માતાઓ સ્વમમાં પ્રથમ “હાથીને અને તે પછી વૃષભ સિંહ વગેરેને જુએ છે, ૫ણું ચોવીસમા તીર્થંકર ભગવાન શ્રી મહાવીરની માતા પ્રથમ સ્વમમાં સિંહને અને તે પછી ગજ, અવૃષભ વગેરેને જુએ છે,
આ સ્વપ્નનાં દર્શનથી, જેનારને કે તેના કુટુંબને કલ્યાણ, સંપત્તિ, આરોગ્ય, સન્તોષ, દીર્ધાયુષ અને ઉપદ્રવોનો અભાવ વગેરે ફળોની પ્રાપ્તિ શાસ્ત્રમાં જણૂવી છે.
આ ચૌદ સ્વપ્નોને તેનાં નામ સાથે અહીં આલેખ્યાં છે. ૭. સાત - સ્વરો અસંખ્ય હોઈ શકે છે. પણ તે બધામનું વર્ગીકરણ કરી તેનો સાતમાં જ સમાવેશ કરાયો છે. વટવૃક્ષ જેવા વિરાટ શબ્દ
બ્રહ્મનું સાત સ્વરનું મંડલ એ બીજ છે. સંગીતને “પંચમવેદ' જેવી ઉપમા આપી છે. Aી અદભુત વાત અને કેવી અજબ લીલા ! અસંખ્ય વર્ષોથી ગવાતા કરોડો રાગોનું મૂળ માત્ર આ સસ-સ્વરો જ. અહીંઆ સારેગમ વગેરે સાત સ્વરોને બતાવ્યા છે. ર૭. શાઓમાં લિપિઓને જ્યાં નામાવલિઓ મળે છે ત્યાં આ ઉલ્લેખ “બ્રાહ્મો’ નો જ હોય છે. જૈન આગમ અંગોમાં પાંચમાં
અંગ ભગવતીજી મૂત્રનો પ્રારંભ ળકો ની વિર મૂત્રથી જ થયો છે. અર્થાત પ્રારંભમાં જ “બ્રાહ્મીલિપિને નમસ્કાર' કર્યો
છે. લિપિ ૫ણું પી સન્માન્ય અને આદરપાત્ર બાબત છે તેનો આ સૂત્ર સૂચક ખ્યાલ આપે છે. ૨૮. જુઓ-પન્નવણા, સમવાયાંગ અને ચઉપન્ન ચરિયના ઉલ્લેખો. ૨૯, જુઓ-લલિત વિસ્તરા.' ૩૦. બ્રાહ્મીના મરોડો બધા બદલાયા પણ એક ૪ વર્ષે પોતાનું મૂળ સ્વરૂપ ન છોડયું એથી ૮' હઠીલો વર્ણ કહેવાય છે,
જિદ્દી કે મૂર્ખ વ્યક્તિને ‘’ જેવી કહેવાય છે તે આ જ કારણે. ૩૧. લિપિ હંમેશા કાળભેદે કે દેશભેદે પરાવર્તનશીલ જ રહે છે. ઋષભદેવ ભગવાને બતાવેલી લિપિ અને ત્રણ હજાર વર્ષ ઉપરની
કે આગમ લેખિત કાળની લિપિ વચ્ચે શો તફાવત હશે તે નિર્ણય કરવાનું નિર્ણયાત્મક કોઈ સાધન નથી. ૩૨, આ વર્ષે બાવન અક્ષરની ગણત્રીમાંના છે. ૩૩. પિડ એટલે સમૂહ, સમૂહવર્ષોથી નિષ્પન્ન અક્ષર તે પિરાક્ષર, આ અક્ષરને લખીએ ત્યારે ફૂટ એટલે શિખર જેવો લાગતો
હોવાથી કુટાક્ષર અને સંયુક્તાક્ષર કે વક્ષર પણ કહેવાય છે. આની સંખ્યામાં થોડો મતભેદ છે. આ અક્ષરો થી ૬ સુધીના તમામ વ્યંજનોથી બને છે, અહીં 5 થી શરૂ થતો આંg અક્ષર બતાવ્યો છે. બીજા અક્ષરો , 1 થી શરૂ થતા સમજવા,
કૂટાક્ષરો ૩૨ થી ૩૫ સંખ્યા વચ્ચેના આવે છે. આનું સંપૂર્ણ વલય કેવું હોય તે માટે જુઓ મારૂં સમ્પાદિત કરેલું મુક્તિ મિત્ર ૩૪. સહુથી વધુ તીર્થંકરની (- એટલે બાવીશની) માતાઓ ચૌદ સ્વમમાં પ્રથમ હાથીને જોતી હોવાથી શાસ્ત્રમાં પ્રથમ
હાથીનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. તેના આધારે આત્રપૂજામાં “પહેલે ગજવર દીઠો' કહેવામાં આવ્યું છે. ૩૫. જે તીર્થંકરનો આત્મા સ્વર્ગમાંથી એવી આવતો હોય તો તેમની માતા બારમાં સ્વમમાં ‘વિમાન' ને જુએ અને - નરકમાંથી નીકલીને આવતો હોય તો તેની માતા ‘ભવન' ( ભવ્ય ગૃહ-આવાસ)ને જુએ છે.
स्वट्वांग ૩૬, દિગમ્બર સંપ્રદાય સોળ સ્વમો આવ્યાનું માને છે.
(સે પ્રાર)
૧૧૯
Jain Education Intemational

Page #194

આ સ્વરનાં પ્રાકૃત નામો અનુક્રમે સજ, રિસભ, ગં(ગાં?) ધાર, મઝિમ, પંચમ, ધવત અને નિસાત છે. સંગીતશાસ્ત્રમાં તેનાં મશ ષડજ અષભ, ગાધાર, મધ્યમ, પંચમ, પૈવત* અને નિષાદ આ નામો છે. પજ છવાના અગ્રભાગથી, ઋષભ છાતીમાંથી, ગાન્ધાર કામાંથી, અધમ છવાના મધ્ય ભાગથી. પંચમ નાસિકામાંથી, પૈવત દન્તોમાં સ્થાનમાંથી અને નિષાદ મસ્તકમાંથી ઉત્પન્ન થાય છે.
આ સાત સ્વરો “સરિગમ, સારિગમ, સારેગમ કે સર્ગમ આવી ટૂંકાક્ષરીથી પણ ઓળખાય છે.
આ સ્વરોની ગ્રામ મર્થનાઓ, તેના રંગો, ઋતુઓ, રસો, અલંકારો વગેરે અનેક બાબતોનું વર્ણન જન આગમોમાં તથા પ્રાચીન સાહિત્યકારોએ સંગીતાદિના ગ્રન્થોમાં આપ્યું છે. સંગીત શાસ્ત્રીઓએ જીવનિશ્ચિત અને અવનિશ્ચિત સ્વરોની વાત કરી છે. એટલે કયા જીવનો અવાજ ક્યા સ્વરના જેવો છે અને કયું અઝવવા મા સ્વર ધ્વનિને વ્યક્ત કરે છે ? એના માટે છવપક્ષમાં પશુ-પક્ષીઓ નક્કી કર્યા છે. અહીંયા આપેલી મનોરભ પટ્ટીમાં સંગીતકાર તાનસેને બનાવેલા સવૈયાના આધારે તે તે સ્વર ઉ૫ર પશુપક્ષીઓ બતાવ્યા છે, એમાં ક્રમશઃ મોર, ચાતક, બકરો, કૌંચ, કોયલ, દેડકો અને હાથી છે. યપિ “અનુયોગદ્વાર ' ની ટીકામાં તથા અન્યત્ર પશુ પક્ષીઓના વિકલ્પો
બતાવ્યા છે. કેમકે એક જ સ્વર અનેક જીવોથી પણ વ્યક્ત થઈ શકે છે. ૮. હાર- આ પટ્ટી જ્યોતિષશારમને લગતી છે એમાં બારરાશિઓને તેની સાથે સંબંધ ધરાવતા અક્ષરો સાથે બતાવી છે. [ચોસિપ ] આ રાશિઓના આધારે પ્રત્યેક વ્યક્તિનું વૈકાલિક ભવિષ્ય જોઈ શકાય છે. કેવી અજબ વાત છે, કરોડો નહીં પણ અબજો જીવીનું
ભવિષ્ય જોવા માટેની એની એ જ રાશિઓ માત્ર બાર, એ બારમાં માત્ર અસંખ્ય જીવો નહિં પણ અચેતન પદાર્થોનું પણું ભવિષ્ય
છૂપાયેલું હોય છે. વિશ્વ ઉપરના ચરાચર ભાવોની શુભાશુભ અસરો માટે આ રાશિઓ મહત્ત્વનો ભાગ ભજવે છે. ૨. મકાન આ પટ્ટી તીર્થંકરદેવની મૂર્તિની સેવા-ભક્તિરૂપે કરાતી (અંગ અને અમ શબ્દથી ઓળખાતી) અષ્ટપ્રકારી પૂજા કેવી રીતે
- અને કેવા કમથી થાય છે તે દર્શાવવા આપી છે. ડાબી બાજુએથી પ્રથમ જલપૂજા, પછી કેમેરાઃ ચંદન, પુષ્પ, ધૂપ, દીપ, અક્ષત
નવેવ અર્થાત સ્વસ્તિક ઉપર બે હાથ વડે કોઈ પણ જાતની મીઠઈ-મિષ્ટ વસ્તુ મૂકવી છે, અને આઠમી ફળ પૂજા એટલે કે ચોખાથી ચીતરેલી સિદ્ધશિલા ઉપર બે હાથ વડે મોક્ષ ફળની માગણી કરવા પૂર્વક ફળ પધરાવવું તે, પ્રથમની ત્રણ પૂજા * અંગ પૂન' હોવાથી ગર્ભગૃહમાં કરવાની છે, અને શેષ પૂજા “અમ પૂજન’ હોવાથી ગર્ભગૃહની બહાર પ્રભુની આગળ મંડપમાં કરવાની છે.
આર્ય પૂજા કરતાં જે ભાવનાઓ ભાવવાની હોય છે તેના અલગ અલગ દુહાઓ આવે છે. લોકો એ બોલીને આઠેય પૂજા કરે છે. આ પૂજાને દ્રવ્યપૂજા કહેવાય છે. આમી ળ પૂજા પૂરી કર્યા બાદ, પૂજક શ્રાવક શ્રાવિકા ચૈત્યવંદન તથા સ્તોત્ર સ્તવ-પ્રાર્થનાદિ કરવા દ્વારા ભગવાનની ભાવ પૂજામાં જાય છે.
જૈન સાધુ-સાધ્વીઓને તો પોતાના આચારના કારણે માત્ર સ્તુતિ–પ્રાર્થનાદિરૂપ ભાવપૂજા જ કરવાની હોય છે. ૨૦કાકામ શ્રમણ ભગવાન મહાવીરનાં પાંચે કલ્યાણકો અને બીજા વિશિષ્ટ પ્રસંગો સાથેની આ પદ્દો છે. એમાં અનુક્રમે યવન, જન્મ,
મીના દેવપરીક્ષા, દીક્ષા, ચરકોશિકનો ઉપદ્રવ, કાનમાં કાષ્ઠની શલો, ચંદનબાળાએ આપેલી ભિક્ષા, કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ અને મોક્ષ એમ શીવન કરો- નવ પ્રસંગો આલેખ્યા છે. બાકી આનું વિશેષ વર્ણન ૩૫ ચિત્રોના પરિચયમાં આવી જાય છે તેથી અહીં વિશેષ લખ્યું નથી, ૨. નિજ- આ પદી ગુજરાતના ટિપ્પણી નૃત્યની છે. ગુજરાતમાં ઘરની અગાસીની નવી ફરસ–તળિયાને મજબૂત કરવા ટિપ્પણી નૃત્ય કરવામાં ત્તિની જ આવે છે. તે વખતે કડીમા વર્ગ ચિત્રમાં બતાવ્યા મુજબ ટિપ્પણીના તાલબદ્ધ ઠેકપૂર્વક, ગીતો ગાવા સાથે શ્રમપૂર્વકના નૃત્યોત્સવની
મોજ માણે છે. આ ચિત્ર ધાર્મિક ન હોવા છતાં ગુજરાતનું પ્રશંસા પામેલ હોવાથી આપ્યું છે. ૩૭, ત્રીજ આગમઅંગ “હા” માં ષડજ સ્વર-નાસિકા, કચ, ઇતી તાલવું, જિવા અને દાંત, એ છ સ્થળના આશયથી ઉત્પન્ન
થતો હોવાથી જ કહેવાય છે. અને નાભિથી ઉત્પન્ન થયેલો વાયુકંઠ મસ્તકમાં આહત થઈને બહાર નીકળે છે ત્યારે તે બળદની માફક અવાજ કરતો હોય તેવો ભાસ થતો હોવાથી તેને ઋષભ (રિષભ) કહે છે. અન્ય સ્વરો માટે જુઓ ઘણાંગ મુ.-૫૫૩, ઉ. ૩. સ્વરમંડળ અને સંગીતને લગતું વર્ણન દષ્ટિવાદ નામના બારમા અંગના એક મહત્ત્વના અંશરૂ૫. ‘પૂર્વગતના વિવિધ
પ્રાભૂતો પૈકી “સ્વરાભૂતમાં હતું. આજે એ પ્રખ્ય નષ્ટ થયો છે. ૩૮. સ્થાનાંગ અને અનુયોગ દ્વાર એ બે આગમોમાં મતાંતરે ધવતના સ્થાને અપ્રસિદ્ધ એવો “રેવત” શબ્દ નોંધ્યો છે. શું અતિ પ્રાચીન
કાળમાં પૈવતની જગ્યાએ “રેવત'. હશે ખરો? આ આગમમાં આપેલું સ્વરમંડલ અંગેનું વર્ણન ( છતાં જાણવા જેવું છે, ૩૯. મૂલસ્વરૂપ “સ રિ' હતું કે ‘સારે' તેનો નિર્ણય મુલતવી રાખીને એક વાત નોંધું કે “શિશુપાલવધ' સર્ગ બ્લોક દસની
ચૌદમી સદીની મલ્લિનાથીટીકા તથા શંકરાચાર્યકૃત (2) શ્યામલા નવરત્નમાલિકાના સાતમા શ્લોકના પ્રથમ ચરણમાં બંને સ્થળે ક રિ' એવો ઉલ્લેખ છે. ૧૬ મી સદીના મરાઠી કવિ બીડકરે “સારિ’ એવી નોંધ લીધી છે. પણ અત્યારે તો ‘સારે સર્વત્ર રૂઢ થયેલ છે. ૪૦. સ્વરોની વનિશ્રિત' સરખામણીમાં નોંધાયેલા મતાંતરોનું કોષ્ટક. અમરકેશ અ. દ્વારા તાન અમરકોશ
અનું. દ્વાર સા – મોર ગાય મયૂર મુકો ૫ – કોયલ કોયલ કોયલે કોયલ રે – ચાતક ચાતક વૃષભ ચાતક
ધ – દેકો ઘોડો વો સારસ ગ – બકરો
બકરો
નિ - હાથી હાથી હાથી હાથી મ – કચ કચ કચ કૂચ
૧. જેમ છવનિશ્રિત સ્વરો જણાવ્યા તેમ અછવનિશ્ચિત મૃદંગાદિ વાદ્યોના અવાજની સાથે પણ સ્વરોની સરખામણી થાય છે. (ત પ્રવા)
૨. કોયલથી નરકોયલ સમજવો.
બકરો
भांडी
Hocation International

Page #195

ર. / અખિલ વિશ્વ-બ્રહ્માંડમાં ૮૪ લાખ છવાયોનિ છે. આ યોનિઓમાં અનંતા છવોનાં જન્મ મરણ થયાં કરે છે. આ ૮૪ લાખ
છવાયોનિઓ અથવા સંસારવતી અનંતા જીવોની “૫૬૩, ભેદોઠારા આ ચિત્ર પટ્ટીમાં ઝાંખી કરાવી છે. આ બધાય જીવોનો સમાવેશ સ્થાવર અને ત્રસ આ બે નામથી ઓળખાતા પ્રકારમાં પણ થાય છે. અહીંઆ બંને પ્રકારો દ્વારા જીવ ભેદોનાં ચિત્રો બતાવ્યાં છે. સ્વેચ્છાપૂર્વક ગતિ કરવામાં અસમર્થ તે “સ્થાવર” અને સ્વેચ્છાપૂર્વક ગતિ કરવામાં સમર્થ તે “ ત્રસ' કહેવાય છે. સ્થાવર પ્રકારમાં એન્દ્રિય-એક ઇન્દ્રિયવાળા જીવોનો સમાવેશ થાય છે. અને તેના પૃથ્વી, જળ, અગ્નિ, વાયુ અને વનસ્પતિ પ્રકારો છે. જેનદર્શન ધરતીમાંથી નીકળતી ભાટી એ એન્દ્રિય જીવોનાં શરીરો છે એમ માને છે, તેથી જ જેના પ્રત્યે તેને પૃથ્વી–કાય કહે છે. પાણી સ્વયં જીવોનું
શરીર છે તેથી જેનપ્રન્યો તેને અ-કાય નામથી ઓળખાવે છે. એ રીતે કાઇ, વિદ્યુત આદિમાંથી પ્રકટ થતો પ્રકાશ તે અગ્નિતેજસ નામથી ઓળખવામાં આવતાં "શરીરો જ છે. હવા-વાયુ સ્વયં જીવનાં શરીર રૂપે છે. તમામ વનસ્પતિઓ એ જીવોનાં શરીરો જ છે. આ બધાય જીવોને માત્ર (તે તે જન્મને અનુ૫) એક શરીર જ હોય છે. બાકીની ચારે ઇન્દ્રિયોમાંથી એકેય નથી હોતી તેથી તેને તેના વિષયોનું ગ્રહણ પણ નથી,
ત્રસના પ્રકારોમાં બેનિયથી માંડીને પંચેન્દ્રિય સુધીના બધા પ્રકારોનો સમાવેશ થાય છે. બેઈન્દ્રિયકીન્દ્રિય જીવો તરીકે ચિત્રપટ્ટીમાં શંખ, કોડી, જળો વગેરે બતાવેલાં છે, તેન્દ્રિય-ત્રીન્દ્રિયમાં કીડી, માંકડ, મંકોડ, ચઉરિન્દ્રિય-ચતુરિન્દ્રિયમાં વીંછી, મછર, માખી આદિ. અને પંચેજિમાં તિર્યંચ, દેવ, મનુષ્ય અને નરકના પ્રકારો બતાવ્યા છે. એમાં તિર્યંચ પંચેન્દ્રિયના ત્રણ પ્રકારોમાં જલચરો, સ્થળચરો અને ખેચશે (= આકાશમાં ઉડનારા ને બતાવ્યા છે. પછી દેવ વિમાનની આકૃતિથી બધી જાતના દેવોને, રાજાના ચિત્રથી બધી જાતના મનુષ્યોને અને થાંભલાની સાથે વળગેલા જીવો અને બાજુમાં ઊભેલા પરમાધામી
દેવના ચિત્રથી “નરકના જીવોને સુચિત કર્યા છે. ૨૩. ઘરમજન-ખ્યાતિ પામેલું સુરમ્પ અને લાક્ષણિક ચિત્ર એક જૈનધર્મગુરુ ઉદ્યાનમાં બાજોથી ઓળખાતા કાકાસન ઉપર બેસીને
ચતુર્વિધ શ્રીસંઘને ધર્મોપદેશ સંભળાવી રહ્યા છે. સામે “સ્થાપનાચાર્ય જી’ પધરાવેલા છે. તે પછી ક્રમશઃ સાધુઓ, રાજાઓ, શ્રાવકો, સાધ્વીજીઓ અને શ્રાવિકાઓ વિનયપૂર્વક વિશિષ્ટાસને બેસી હાથ જોડીને પ્રવચન સાંભળી રહ્યા છે. પાછળ સેવા કરતો શિષ્ય ઊભેલો છે. ચિત્રમાં સન્મુખ બેઠેલા સાધુના હાથમાં શાસ્ત્ર લખેલું લાંબુ તાડપત્રનું પાનું છે. બગલમાં રજોહરણ ઓછો છે. ઉભડક પગે બેસીને વાચના લઈ રહ્યા છે. ઉપદેશકની ભાવવાહી મુદ્રા, પ્રાચીન કાળમાં પુરુષોમાં લાંબી દાઢી રાખવાનો અને અંબોડો
બાંધવાનો રિવાજ હતો તે આમાં નજરે પડે છે. ચિત્રમાં સહુની વેષભૂષા જોવા જેવી છે, ૪. વાપરના વિશ્વમાં હજારો પ્રકારનાં વાહનો-વાદ્યયંત્રો છે, એ તમામનો સમાવેશ (પ્રાયઃ ) મૂલભૂત ચારવર્ગની અંદર જ થાય છે. કરે- તેનાં નામ આ પ્રમાણે છે. ૧, સંતુ, ૨. સુષિર, ૧, ઘન, અને ચોથું વર્ષ. એ ધ્યાનમાં રાખવું ઘટે કે કોઈ પણ
વાઘનો ધ્વનિ વાયુદ્વારા કરવામાં આવતી કંપનક્રિયાથી પ્રગટે છે.
તંતુવાદ્ય તંતુ* કે તારવાળા હોય છે. અને તેથી તેને સારવાદ્યો પણ કહે છે. આ વાદ્ય આંગળીઓ કે ગજ વગેરેના ઘસાવાથી વાગે છે. આ વાદ્યમાં-વીણા, સિતાર, સરોદ, સારંગી, દિલરૂબા, તાનપુરો વગેરેનો સમાવેશ થાય છે.
સુષિર વાધો મુખની હવા અથવા અન્ય સાધન દ્વારા હવાનું દબાણ થતાં લાગે છે. સુષિર એટલે છેદ, કે કાણું એમાં હવા જવાથી અને સાથે આંગળીઓનો ઉપયોગ કરવાથી જે વાગે છે. આમાં શંખ, બંસરી, પાવો, શહનાઈ રણશિંગડું, પીપુડી વગેરેને ગણાવી શકાય,
ઘન વાધી એક બીજાને અથવવાથી વાગે તે. અથવા નક્કર ધ્વનિથી જોરદાર વાગતા હોય તે, આ વાવમાં કાંસીજોડ, મંજીરાં, લેઝિમ વગેરેને ગણાવી શકાય,
“ચમવાઘમાં ચામાથી જે મઢેલાં હોય છે. આ વાઘો હાથ, યષ્ટિ વગેરેથી વાગે છે. આમાં તબલા, મૃગ, પખાજ, દુ—ભિ, હોલ, પટલ, ડમરૂ ખંજરી, ત્રાંસા આદિનો સમાવેશ કરી શકાય,
આ ચિત્રપટ્ટીમાં ચારેય પ્રકારના વાઘોને નામનિર્દેશ સાથે આલેખ્યાં છે. કેટલાક ચારને બદલે “ત્રણપ્રકાર માને છે. તે લોકો ઘન અને ચર્મ વાસ્થીનો સમાવેશ સાર શબ્દ યોજીને તાકવાદ માં કરી લે છે. આનું કારણ એ છે કે ઘન અને ચર્મ એ કંઈ સંગીતના રાગોને વ્યક્ત કરનારા વાઘો નથી એ તો સૂરાવલિમાં તાલ આપનારા વાદ્યો છે. એટલે તે બધાયને તાલવાદના પ્રકારમાં ગણી લે છે. ૪૧. ૮૪ લાખ યોનિ એટલે શું? જીવો અનંત છે ૫ણુ યોનિઓ આશ્રી વર્ગીકરણ કરી તેનો ૮૪ લાખમાં સમાવેશ કરવામાં આવ્યો
છે. આ વર્ગીકરણનો કંઈ આધાર ખરો? હા. જે જે યોનિ એટલે ઉત્પત્તિ સ્થાનો સમાન વર્ણ, સમાન ગંધ, સમાન રસસ્વાદ અને સમાન સ્પર્શ આકારવાળાં હોય તે સમૂહનો એક પ્રકાર કે વર્ગ ગણાયઆ રીતે સર્વોએ તમામ યોનિઓની સમાનતાઓને જ્ઞાનથી જાણી તેનું વર્ગીકરણ કરતાં ઉકત સંખ્યા તેમને મળી આવી એટલે જ ' ૮૪ લાખનો સંસાર ' કહેવાય છે, કયા કયા પ્રકારમાં કેટલી
યોનિ સંખ્યા છે? તે માટે જેનોના પંચપ્રતિક્રમણ સૂત્રોમાં આવતા “સાત લાખ આ નામના ગુજરાતી મૂત્રપાઠમાં જણાવી છે. ૪૨. ૫૬૩ ભેદોની વિસ્તૃત માહિતી માટે “જીવવિચાર ' પુસ્તક જોવું. ૪૩, પાણી-જળ માત્ર સજીવ છે. દેખાતું પાણી એ જલીય જીવોનું એક પ્રકારનું શરીર જ છે, એમાં ઉત્પન્ન થતાં પોરા આદિ જે
ક્યો છે તે ત્રસ છે. અને એ જીવો પાણીથી અલગ છે. એથી જ જેન સાધુ જીવહિંસાથી બચવા વાવ, કુવા, તળાવના જળને સ્પર્શ કરતા નથી અને તેને પીતા નથી, જ. અમિનો પ્રકાશ એ સ્વયં સક્ષમ અમિના જીવોનું શરીર જ છે તેથી તે સજીવ છે અને એ છવોની હિંસાથી બચવા જૈન
સાધુ તે અગ્નિને સ્પર્શ કરતાં નથી કે તેનો ઉપયોગ કરતા નથી, ૫ જીવની ઇન્દ્રિયની સંખ્યા બાબતમાં તથા તેના સ્વરૂપમાં શાસ્ત્ર અને આજના વિજ્ઞાનીઓના અનુભવ વચ્ચે તફાવત જોવા મળે છે. ૪૬. આનાં તત અને તાંત એવાં પણ નામો છે.. ૪૭. ચર્મવાઘને સંગીતના કેટલાક ગ્રન્થમાં મન કે પ્રથમ શબ્દથી ઓળખાવે છે. આનો અર્થ વીતેલું, મહેલ, જડેલ થાય,
અને આ વાદ્ય ચામથી મઢેલાં જ હોય છે, ૪૮. કેટલાંક વાદ્યો એવાં હોય છે કે જેનો સ્વતંત્ર કોઈ પણ એક પ્રકારમાં સમાવેશ કરી ન શકાય, જેમ કે હારમોનિયમ અને પરદેશનો વૈન • પિયાનો વગેરે, ત્યારે તેને મિશ્ર પ્રકારમાં ગણવા પડે. આ વાદ્યોમાં સુષિર અને ઘન બે પ્રકાર ઘટી શકે
( pવાર)
૫૨૧
Jain Education Interational

Page #196

ઉપ--ર૭, ત્રણેય ચિત્રપદીઓ જિનમંદિર-દહેરાસરમાં બિરાજમાન તીર્થંકર દેવની મૂર્તિની પNભૂમિમાં સ્થાપિત કરવામાં આવતા પરિકરની બિનપર છે. “પરિકર ' એ સંસ્કૃત શબ્દ છે, જેનો ભાષામાં એને “પરવર ' કહે છે. પરિકરનો અર્થ પરિવાર અને પરિજન કે સમહ [9 ] થાય છે. જેમાં દેવ, દેવીઓ વગેરે પરિવાર વર્તતો હોય તે પકિર કહેવાય.
મોટા ભાગની જૈન પ્રજ પરિકરમાં શું આવે છે ? તે શા માટે છે. તેને જગૃતી નથી, તેઓ ઘરે બેઠા બેઠા પણ આ અંગેનો કંઈક ખ્યાલ મેળવી શકે એ ખાતર જ તેની ત્રણ પટ્ટીઓ અહીં ચિતરાવીને આપી છે. એમાં પરિકરમાં આવતી વર્તમાન પ્રચલિત બધી વસ્તુઓને બતાવી છે. તેનો પરિચય આ પ્રમાણે છે :
૧૫ નંબરની પહી-મૂર્તિના ઉપરના ભાગે અર્ધવર્તુલાકારે જે ભાગ હોય છે તેને અહીં સીધી-સપાટ રીતે દર્શાવામાં આવ્યો છે. આ ભાગમાં વાજતે ગાજતે જન્મોત્સવ ઉજવવા જતા દેવોની અભિષેક યાત્રા બતાવાય છે. એની વચોવચ ત્રણ છત્ર ઉપર બે હાથથી શંખવાદન કરતો, ઉભડક પગે બેઠેલો એક દેવ દર્શાવ્યો છે. તેની બન્ને બાજુએ મેરુપર્વત ઉપર જન્માભિષેકનો ઉત્સવ ઉજવવા આકાશમાર્ગે જઈ રહેલા જળ કલશધારી હાથી ઉપર બેઠેલા ઈન્દ્રિો તેમજ મૃદંગ વગાતા ગાત્પર્વ દેવો અને શખવાદક દેવની નીચે મૂર્તિની ઉપર પ્રાતિહાર્ય તરીકે રખાતાં ત્રણ છત્રો છે. તે પછી ભગવાનના કર્ણની બંને બાજુએ મૂકતા કમલ દંડધારી, તે પછી તેની સમાંતર રેખામાં વર્તતી બંને બાજુની નાની મૂર્તિઓની દહેરીઓનાં શિખરો, પરિકરના ટોચના વર્તુલાકાર ભાગમાં કરવામાં આવતી હંસપીઓની શ્રેણિ, અને તે પછી કરાતી કમલની પાંખડીઓ, ચિત્ર પટ્ટીમાં મથાળાની બંને પંક્તિઓમાં અને છેલ્લે શોભા ખાતર કરાતાં મયૂર તથા પોપટનાં યુગલો બતાવ્યાં છે. કેટલાંક પરિકરોમાં ઉપરના ભાગે ગાંધર્વ દેવ-દેવીઓની પટ્ટી હોય છે પણ તે આમાં નથી. આ રીતે અત્યારે બનતા *પરિકરોમાં સામાન્ય રીતે જે સામગ્રી મૂકાય છે તેનું અહીં દર્શન કરાવ્યું છે..
પ્રાચીન કાળમાં પરિકરો, વિષયરચના અને કલાની દષ્ટિએ વિવિધ પ્રકારના બનતાં હતાં. આજે કલાનો રસ ઘટી જવાના કે એ જાતની દૃષ્ટિ- લક્ષ્ય ન હોવાના કે પુરતો ખર્ચ ન કરવા વગેરે કારણે વર્તમાનમાં (પ્રાયઃ) ગતાનુગતિએ સાદા અને લગભગ એક જ પ્રકારના પરિકરો બની રહ્યાં છે, જેથી તેમાં બીજાને ભાગ્યે જ નવીનતા કે સુંદરતા જોવા મળે. જ્યારે પ્રાચીન કાળના પરિકરોમાં વિવિધતા, ક્લાની દષ્ટિ, સુરેખ અને “આકર્ષક શિલ્પ સુંદર રીતે જોવા મળે છે.
૧૬ નંબરની પહી- આ પટ્ટીમાં પરિકરની મધ્યવર્તી આકૃતિઓ બતાવી છે. કેન્દ્રમાં મૂલનાયકની મૂર્તિ બતાવી છે. તેની બંને બાજુએ જિનમુદ્રા (-કાયોત્સર્ગમુદ્રા*) એ રહેલી બે (ખડી) મૂર્તિઓ, પછી તેની બંને બાજુએ છે ઉપર બતાવાતા ચામર તથા અમૃત કુંભધારી દેવો, તે પછી ક્રમશઃ બંને બાજુએ હાથી અને મગરના મિત્રી મિલનની આકૃતિઓ, અને કાઉસગ્ગીયા ઉપર બંને બાજુની દેરીઓમાં પધરાવાતી પવાસનસ્થ મૂર્તિઓ વગેરે બતાવેલ છે. વળી નાના પ્રતિમાની બને બાજુએ મગર જેવું જે જલચર પ્રાણી હોય છે તેને અહીં મુખથી અગ્નિની જવાલા કાઢતું બતાવ્યું છે.
પ્રાચીન કાળમાં વિવિધ રીતે પરિકરો થતાં, એમાં મોટા ભાગે વચ્ચે મૂલનાયક તરીકેની એક જ મૂર્તિ રહેતી. વળી ત્રણ મૂર્તિવાળા પરિકરો પણ વધવા માંડ્યાં, જેમાં ભૂલનાયક ઉપરાંત બંને બાજુએ કાઉસગ્ગીયા એટલે ઊભી બે મૂર્તિઓ રહેતી, તે પછી પાંચ મર્તિવાળા પરિકરો ખૂબ વધવા માં અને છેલ્લા સેંકડો વરસથી તો એની જ પ્રધાનતા રહી છે. અને હાલમાં તો આ એક જ પ્રકાર જાણે રૂદ્ધ જેવો થઈ ગયો છે. કેટલાક પરિકરો અષ્ટપ્રાતિહાર્યોવાળાં પણ હોય છે.
એક મૂર્તિવાળા પરિકરને એક તીર્થ, ત્રણ મૂર્તિવાળાને ત્રણુતીર્થ, અને પાંચમૂર્તિવાળાને પંચતીર્થ (-કે તીથી)પરિકર કે મૂર્તિ તરીકે ઓળખાવાય છે. ૨૪ તીર્થકરોમાં “હા ” ની સ્તુતિમાં કહેલા પાંચ તીર્થકરોનું પ્રાધાન્ય વર્તતું હોવાથી શ્રી આદિનાથજી, શ્રી શાંતિનાથંજી, શ્રીનેમિનાથજી શ્રી પાર્શ્વનાથજી અને શ્રીમહાવીરસ્વામીજી, આ પાંચેયને સ્થાન આપવામાં આવે છે. એમાંથી કોઈ પણ એકને મૂલ નાયક તરીકે સ્થાપીને શેવ ચારને પરિકરમાં સ્થાન આપવામાં આવે છે.
૧૭ નંબરની પહી– આમાં પરિકરનો સહુથી નીચેનો સંહાસન કે લોકભાષામાં “ગાદી' શબ્દથી ઓળખાવાતો ભાગ બતાવ્યો છે. વચ્ચે શાંતિદેવી અથવા આદ્ય શક્તિની મૂર્તિ હોય છે. ત્યાર પછી બંને બાજુએ હાથી અને સિંહ મૂક્યા છે. આ મકવાનો હેતુ સ્પષ્ટ જાણવા મળ્યો નથી પણ સિંહ એક પરાક્રમી તરીકે અને હાથી શ્રેષ્ઠ બળવાન તરીકે ગણાતા હોવાથી “શુભ કાર્યો માટે પરાક્રમી અને પરોપકાર માટે બળવાન બનવું જોઈએ આવો કે આના જેવો કોઈ શુભ-પ્રેરકભાવ દશકે ખેંચવાનો હોય, તે ઉપરાંત પરસ્પર વિરોધી પ્રાણીઓ પણ સાથે રહીને વ્યક્ત કરી રહેલા અવિરોધી અહિંસક ભાવના આદર્શને પણ જીવનમાં ઉતારવો જોઈએ એવા હેતુથી આ શિલ્પ મૂકાતું હોય તો અપ્રસ્તુત નથી, તેમ જ આ બંને પ્રાણીઓની ભારતીય વિદ્વાનોએ “મંગલ ' તરીકે ગણના કરી હોવાના કારણે પણ આ મુકવાની પ્રથા હોય તે પણ સંભવિત છે. આ બધાં “અમાનો છે. સત્ય જે હોય તે ત્યાર પછી ડાબી બાજએ પહેલા તીર્થંકર શ્રી આદીશ્વરપ્રભુના ચાર હાથવાળા ""ગોમેધયક્ષને ગજવાહન ઉપર તેના આયુષ’ સાથે અને આપણી જમણી બાજુએ આઠ હાથવાળી ગલ્ડવાના ચશ્વરીને તેના આયુધ સાથે બતાવાયાં છે. ૪૯, આ પટ્ટીઓ ચેમ્બર (મુંબઈ) ના મૂલ ગર્ભગૃહનાં પરિકર ઉપરથી બનાવી છે. ૫૦. જો કે પ્રાચીન પરિકરો વિવિધ પ્રકારનાં મળે છે તેમ છતાં ગુજરાતમાં જે કંઈ જોઈ શકાય એમાં સ્પષ્ટ, સુરેખ અને
બારીક શિલ્પની દષ્ટિએ ઉત્તમ પાટણના ખડખોટડીના પાડાનું, અને ઉઠાવદાર યાવત નખશલ શિલ્પની દષ્ટિએ જોઈએ તો
અમદાવાદની નિશાપોળના બેયરામાંના જગવલ્લભ પાશ્વનાથનું શ્રેષ્ઠ કોટિનું છે, ૫૧. આનો બીજો પ્રસિદ્ધ શબ્દ “ખફગાસન' છે. પર, આ પ્રાણીનું યથાર્થ નામ શું છે તે, તથા તેને અહીં મૂકવાનો યથાર્થ હેતુ શું છે? તે જાણવા મળ્યું નથી, ૫૩. સ્નાત્ર માટે ધાતુની જે “પંચતીથી ' મૂકવાનો રિવાજ છે તે ઉપરોક્ત પાંચ તીર્થકરવાળી એવી મૂર્તિનો સૂચક છે. ૫૪જોકે આનો સાચો હેતુ મને મળ્યો નથી, અને મને જે મળ્યો છે તે હદયંગમ નથી તેથી અહીં નેધતો નથી, ૫૫ પ્રાચીન કાળના અમુક સકાના પરિકરોમાં પરિકરના જે મૂલનાયક હોય તેના જ યક્ષ-યક્ષિણી મૂકવાની પ્રથા ન હતી. પણ
નક્કી કરેલા જ યક્ષ-યક્ષિણી મૂકાતાં હતાં. એમાં યક્ષિણી તરીકે (પ્રાયઃ) અમ્બિકા જ મુકાતી હતી, અને યક્ષ તરીકે પણ (તે પ્રકાર ) એક જ પ્રકારનો મોટા ઉદરવાળો, અને હસ્તિવાહન વાળો યક્ષ મૂકાતો હતો. આ પક્ષક્યો હતો તે સમજી શકાતું નથી પણ
शूचि
Jantation Interational

Page #197

ચક્રેશ્વરીના હાય, આયુધો અને વાહનો માટે વિપો છે.
૧૮. ચાિપો- મંગલ ગણાતા સ્વસ્તિક–સાથીમાની વિવિધ પ્રકારની આકૃતિઓ, આ પટ્ટીના કેન્દ્રમાં ‘નવાવર્ત' નામના બૃહત્ સ્વસ્તિકની આકૃતિ બતાવી છે. આ આકૃતિ જૈનોમાં જ વપરાય છે, આનુ તો મોઢું પૂજન પણ થાય છે. અને તે કાર્યની નિર્વિઘ્ર સમાપ્તિ માટે તથા અન્ય પ્રભાવ માટે જાણીતો છે,
સ્વસ્તિક એ અષ્ટમંગલ પૈકીની એક ભંગલાકૃતિ છે. વળી એ ભારતીય પ્રજાનું—માર્યસંસ્કૃતિનું મંગલ પ્રતીક છે. ધાર્મિક કે સામાજિક પ્રસંગોમાં કંકુ કે અક્ષત આદિથી તેને રચવામાં આવે છે. આથી કરનારનું મંગલ થાય છે એવો શાસ્ત્રીય ઉલ્લેખ છે. આ મંગલ અક્ષત રહે તેથી ખાસ કરીને ચોખાથી કરવાની પ્રથા છે. હજારો જૈનો પોતાના મંદિરમાં ભગવાન સમક્ષ રોજેરોજ અક્ષતથી સ્વસ્તિક—સાથીઓ દોરે છે. સ્નાત્ર પૂજા અનુષ્ઠાનોમાં અનેક વખતે અનેક સાથી આલેખાય છે, અમુક તપમાં તે મોટી સંખ્યામાં થાય છે. દેવમૂર્તિ અને ગુરુઓના પ્રવેશોત્સવ તથા વ્યાખ્યાનાષ્ટિના અનેક પ્રસંગે કરાતી · ગહુલી'માં આ સ્વસ્તિક ( અથવા નંદ્યાવર્ત પણ ) આલેખાય છે.
અહીં છેલ્લો દોરેલો સ્વસ્તિક એ મથુરામાં આવેલા બે હજાર વર્ષ જૂના ‘આયાગપટ'ના સાથીમની અનુકૃતિ છે,
અહીં આપેલા સ્વસ્તિકો "સવળા છે. પણ્ જૈનસાધુ કાલષમ (=મૃત્યુ ) પામે ત્યારે, મૃતકને પહેરાવવામાં આવતા વઆદિકમાં કેસરથી અવળા સાથીઆ કરવાનો આચાર છે.
અજૈનોમાં અવળા સાથી કરવાની પ્રથા પણ છે. ક્લાની દ્રષ્ટિએ તે વિવિધ પ્રકારે આલેખાય છે.
૨૧. શિલ્પાન્નતિ- ચિત્રપટ્ટી પત્થરની શિલ્પાકૃતિના નમૂના તરીકે આપી છે. એમાં વચ્ચે સિંહવાહના યક્ષિણી અંબિકા છે અને આજુબાજુ [વિત્ર મ]િ વિવિધ મુદ્રાઓમાં અંગ ભંગવાળા નૃત્ય કરતી દેવાંગનાઓ બતાવી છે. આ દેવી ખાવીસમા તીર્થંકર શ્રીનેમિનાથ પ્રભુની અધિષ્ઠાયિકા છે. એનું બીજું નામ આશ્ર−કુષ્માંડની’ છે. આ ી જૈન–અજૈન વર્ગમાં સુપ્રસિદ્ધ છે. અજૈનો ‘માતાજીથી જે સ્ત્રીનું સંબોધન કરે છે તે આ જ દેવી છે. નવરાત્રીમાં ( પ્રાયઃ ) આની જ ગરબીઓ અને ઉપાસનાઓ થાય છે. આનાં પ્રસિદ્ધ મંદિરો આબુ અને ગિરનાર ઉપર છે.
૨૦. શિલ્પપદી - ભારદ્ભૂત સ્તૂપમાં કંડારેલા પાષાણુશિલ્પની એક સુંદર અનુકૃતિ, આમાં ત્રણ વર્તુલાકારોમાં ક્રમશઃ જૈન સંઘ પ્રસિદ્ધ મગધેશ્વર શ્રેણિક, સમ્રાટ્ સંપ્રતિ અને સમ્રાટ્ ખારવેલની કાલ્પનિક આકૃતિઓ આપી છે. શ્રેણિક ભગવાન મહાવીરના પરમ ભક્ત હતા. આગામી યુગમાં તેઓ મહાવીર સ્વામીજી જેવા જ તીર્થંકર થવાના છે, અવન્તિનો સમ્રાટ્ સંપ્રતિ જૈનધર્મનો મહાન ધર્મ પ્રચારક હતો. એણે કરોડો જૈનમૂર્તિઓ ભરાવી હતી તે વીર સં, ૨૨૦ માં થઈ ગયો, ત્યારબાદ કર્લિંગ (ઓરીસા ) દેશનો મહાન મેઘવાહન રાજા ખારવેલ ઈ. સ. પૂર્વે બીજા સૈકામાં થયો, એણે જૈનધર્મનો અઢારે આલમમાં જયજયકાર કરાવ્યો હતો. સંપ્રતિનો ઇતિહાસ બહુ અલ્પ મળે છે. જ્યારે મહામેલવાહન સમ્રાટ્ ખારવેલનો માત્ર નામોલ્લેખ આવશ્યક ચૂર્ણિ કે · હેમવંત થેરાવલિ ’ માં મળે છે, ક્લિગીરીભરી વાત એ છે કે તેમનો કશો વિશેષ તિહાસ ઉપલબ્ધ નથી,
૨૨. પશુશિયો –
२१-२२. सोल ૨૧, ૨૨ નંબરની બંને પટ્ટીમાં થઈને ૧૬ વિદ્યાદેવીઓ આલેખી છે. આ વિદ્યાદેવીઓનાં નામો તે પટ્ટીમાં નંબરના ક્રમાંક વિષાદેવીઓ- સાથે જણાવ્યુંછે. વિદ્યાદેવીઓનાં જે નામો છે એ જ નામની ‘ વિદ્યાઓ ' છે. પ્રાચીન કાળમાં તે તે વિદ્યાની સાધનાઓ કોઈ કોઇ
કરતા પણ હતા. વસુદેવહિન્હી તથા અન્ય ગ્રન્થોમાં રોહિણી, પ્રજ્ઞપ્તિ વૈરોય્યા વગેરે વિદ્યાદેવીઓની સાધના ાંના ઉલ્લેખો મળે છે. એટલે જ લાગે છે કે જે નામો છે એ નામની ૧૬ વિદ્યાઓ છે અને વિદ્યાદેવીઓ તેની અધિષ્ઠાત્રીઓ છે.
આ વિશ્વદેવીઓ અમોએ કલ્પસૂત્રમાં ચિત્રો કેવી ઢબનાં છે તેનો ખ્યાલ મળે તેથી મધ્યયુગીન કલ્પસૂત્રની પતિએ તેની નલ રૂપે જ-આલેખ્યાં છે, એમનાંઆયુધો અને વાહનો જે હતાં તે જ રાખ્યાં છે. એ સ્પષ્ટ દેખાતાં હોવાથી તેનું વર્જુન અહીં ધ્યું નથી.
ચ્યાના વર્ણનમાં અન્ય ગ્રન્થોમાં વિકલ્પો નાંધાયાં છે. આ દેવીઓનું સ્મરણ નવસ્મરણાદિ સ્તોત્રોમાં થાય છે, વિદ્યા—મંત્ર પટોમાં પણ્ તે હોય છે અને અનુષાનો કે મંત્રસાધનામાં પૂજન પણ કરવામાં આવે છે.
આબુના ઘુમટમાં વિદ્યાદેવીઓની આરસની ઊભી સુંદર મૂર્તિઓ છે, પ્રાચીન તાડ પથ્યાદિ પ્રતિઓમાં પણ તે ચિત્રો રૂપે જોવા મળે છે, આ વિવિધ પશુઓની પટ્ટી છે, મધ્યકાલીન જૈન કલ્પસૂત્રમાં જે ઢબે પશુચિત્રો દોરેલાં હતાં. તેની નકલ કરીને તે જ રૂપે આ પટ્ટી અહીં આાપી છે,
૨૪. વા વિ- વચ્ચોવચ્ચ કાયોત્સર્ગાસને-ખાસને તીર્થંકરની મૂર્તિ બનાવી તેની ઉપાસના કરતા પાવેલો અહીં આલેખ્યા છે,
દિક્પાલો એટલે ચાર દિશા, ચાર વિદિશા અને ઊર્ધ્વ તથા અધો દિશાઓ, અધિકાર ધરાવતા અને એથી જ તેના પાલક ગણાતા દેવો, આ દેવોને દિશાના નાના કે મોટા શાંતિસ્નાત્રાદિ અનેક અનુષ્ઠાનોમાં આ પૂજન પ્રથમ થાય છે.
વિદ્વાનો ‘ સ્નાતસ્યા ' ની ચોથી સ્તુતિમાં ઉલ્લેખાએલા સર્વાનુભૂતિ ' ની કલ્પના કરે છે. દેવ–દેવીઓ સામાન્ય રીતે ચાર કે તેથી વધુ હાથવાળા હોય છે પણ પ્રાચીન કાળમાં એ હાથવાળા દેવ દેવીઓ બનાવાની પરંપરા પણ હતી, ૫૬, જમનો આર્યો કહેવાય છે. તેના એક નેતા હિટલરે ( સવળા કે અવળા ) સ્વસ્તિકને રાજચિહ્ન બનાવ્યું હતું. જન
રાષ્ટ્રધ્વજમાં, સૈનિકોના હાથના બાવડા ઉપર, યંત્રો, શઓ વગેરે ઉપર આ ચિહ્ન જ ચીતરાતું હતું.
.

વૈમાનિકાદિ નિકાયના ક્ષ દિક્પાલોને
આ રીતે દશે દિશા ઉપર પોતપોતાનો ચિંતકો અને રક્ષકો ક્યા છે, જૈનોના અલિબાલા પણ અપાય છે. એમાં
પ૭. ખારવેલ એક મહાન જૈન સમ્રાટ્ થઈ ગયો. તેની પાસે આદીશ્વર ભગવાનની મૂર્તિ હતી, તે નર સુવર્ણની અને રત્નોથી જડેલી હતી, પાછળથી તેનું નામ ખારવેલે ‘કાલંગજિન' પાડયું હતું. મા પ્રતિમાનો વાર્ષિક મહોત્સવ ઊજવાતો ત્યારે કાલંગ દેશની સમગ્ર પ્રજા તેમાં ભાગ લેતી હતી. આા મૂર્તિ હાલ ક્યાં છે તે શોખનો વિષય છે.
૫૮, લોકપાલોની સંખ્યામાં વિકલ્પો છે,
टंक
(दो प्रकारक)
૧૨૩

Page #198

૧. પૂર્વ દિશાનો સ્વામી ઈઝ ૨. અગ્નિ દિશાનો સ્વામી અગ્નિ છે. દક્ષિણ દિશાનો સ્વામી યમ જનેત્રત્ય શિાનો સ્વામી નિતિ ૫ પશ્ચિમ દિશાનો સ્વામી વરણ. ૬. વાયવ્ય દિશાનો સ્વામી વાયું છે. ઉત્તર દિશાનો સ્વામી કુબેર, ૮. ઈશાન દિશાનો સ્વામી ઈશાન ૯. ઊર્ધ્વ દિશાનો સ્વામી બ્રા અને ૧૦. અધો દિશાનો સ્વામી નાગ છે. આ દિકપાલોલોકપાલો, તે તે દિશામાં જે જે કાર્યો ચાલી રહ્યાં હોય તેનાં પર તેઓ પોતાનું આધિપત્ય ધરાવે છે, એટલે જ “યમ” લોકપાલ દક્ષિણ દિશાનો અધિપતિ હોવાથી તેનું અપમાન ન થાય માટે દક્ષિણ દિશા સામે પગ કરીને ન સૂવાનો રિવાજ છે. રખે ! તે કોઈ વખત ખીજાઈને માણસને કંઈ કષ્ટ આપે !
ચિત્રમાં આ દિક કે લોક-પાલોને ભગવાન તીર્થકરની સેવા કરતાં પોત પોતાના આયુધો અને વાહનો સાથે બતાવ્યાં છે. શું દિકપાલો એ જ લોકપાલો છે? તેનો જવાબ મળ્યાન્તરથી મેળવવો.
આ દિકપાલોનાં આયુધો, વાહનો માટે જન–અજૈન ગ્રન્થોમાં વિવિધ વિકલ્પો નોંધાયા છે. અહીં અમોએ અમુક
ધોરણને અનુસરીને દર્શાવ્યાં છે, ર૫, મો -વચ્ચોવચ્ચ ભગવાન પાર્શ્વનાથની મૂર્તિ આલેખી, તેમની સેવા કરતા, આકાશમાં રહેલા નવગ્રહોને બતાવ્યા છે. તેનાં નામ,
વાહનો અને આયુધો વગેરેને ચિત્રમાં સ્પષ્ટ રીતે આલેખ્યાં છે. આ ગ્રહો ત્રીજી જ્યોતિક નિકાયના દેવો છે. તેઓ વિમાનવાસી છે. અને એ વિમાન ચર છે. જૈન શાસ્ત્ર મુજબ સૂર્ય પછી ચન્દ્ર અને તે પછી ગ્રહોનું સ્થાન છે.
જન પદ્ધતિએ આલેખેલા આ ગ્રહો છે. એમ છતાં અન્ય પ્રન્થોમાં અને અર્જુન ગ્રન્થોમાં આના પણ વિકલ્પો નોંધાયા છે. આ ચિત્રમાં કયા પ્રહ સાથે કયા તીર્થકરોનો સમ્બન્ધ છે. તેની જાણ માટે ચિત્ર નીચે તે તે તીર્થકરોનાં નામો પણ આપ્યાં છે. ચિત્રમાં સંખ્યાના અંકો પણ લખ્યા છે કે જેથી જેને જે ગ્રહનો જાપ કરવો હોય તેને તેની સુલભતા થાય,
આ પ્રહોનાં નામ ઉપરથી જ “વારનાં નામ પડ્યાં છે. ૮૮, ગ્રહોમાં સાત કે નવ ગ્રહોનું પ્રાધાન્ય છે. ગ્રહોના આધારે માનવીનું સૈકાલિક ભવિષ્ય પણ જોવાય છે.
પરિકરવાળી પાષાણ કે ધાતુની મૂર્તિ નીચે આઠ કે નવગ્રહો બતાવવાની ખાસ વિશિષ્ટ પ્રથા છે. બૃહત્ (મોટી) શાંતિ આદિ અનેક સ્તોત્રોમાં તેનું સ્મરણ તેમજ પ્રાર્થના આપી છે. શાંતિસ્નાત્રાદિ પ્રસંગે તેની પ્રાર્થના, પૂજા અને જાપ કરવામાં
આવે છે.. ૨૬. મા - ચૌદરાજ લોકમાં બહ્માંડમાં વાયુ જેમ સર્વત્ર વ્યાપીને રહેલો છે અને ૫ દ્રવ્યો જેમ લોકાકાશમાં સર્વત્ર વ્યાપીને રહેલાં છે એમ જૈનો જેને
'કર્મ' શબ્દથી ઓળખાવે છે તેના પુદગલ સ્કંધો એટલે કામણ નામની વર્ગણાના સ્કંધો લોકાકાશથી ઓળખાતા અખિલ વિશ્વમાં સર્વત્ર વ્યાપીને રહેલા છે. જે કર્મ પુદગલોથી ઓળખાય છે. જેને વર્ણ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શ એ ચારે હોય તેને પુગલ દ્રવ્ય કહેવાય છે. એટલે પુદગલ એક જાતનો જડ અચેતન દ્રવ્ય-પદાર્થ જ છે.એને અતીન્દ્રિય જ્ઞાનીઓ જ જોઈ શકે છે એ કર્મ પુદગલો સ્વયં જીવને સુખ દુઃખ આપવા સમર્થ નથી હોતા, પણ જીવ, મન, વચન કે કાયા દ્વારા જયારે જયારે શુભાશુભ પ્રવૃત્તિ કરે ત્યારે ત્યારે, સ્થળે વર્તતા કાર્પણ વર્ગણાના પુદ્ગલ -પરમાણુઓને સંસારી આત્મા લોહ ચુંબકની જેમ ખેંચીને તરત જ પોતાના જ આત્મપ્રદેશો જોડે તેનું જોડાણ કરે છે. આ જોડાણ જયારે જયારે થાય ત્યારે ત્યારે તરત જ કર્મ પરમાણુઓમાં ચાર પ્રકારની પરિસ્થિતિઓ એક સાથે નિશ્ચિત થઈ જાય છે.
પ્રથમ તે તે કર્મના સ્વભાવ શું છે? તે નક્કી થાય છે. સાત કે આઠ પ્રકારનાં કર્મ બાંધતી વખતે પ્રસ્તુત કર્મો આત્માના ક્યા ક્યા મુખ્ય ગુણોને રૂંધશે તે નક્કી થાય છે. જેને પ્રતિબંધ કહેવાય છે. બીજું બંધાએલા કર્મો કેટલો વખત આત્મા સાથે જોડાએલાં રહેશે તેની સ્થિતિ કાળ નક્કી થાય છે. જેને સ્થિતિબંધ કહેવાય છે. અને ત્રીજું કાર્ય બંધાએલ કર્મ આત્માને કેવા પ્રકારે બાધ તેમ જ અંતરંગ શુભ કે અશુભ ફળ આપશે અને તે પણ તીવ્રકોટિનું ફળ આપશે કે મંદ કોટિનું એનો પ્રકાર નક્કી થાય છે. એને શાસ્ત્રીય પરિભાષામાં અનુભાગ બંધ કે રસબંધ કહેવાય છે. અને ચોથું એ બધા કાર્મણ વર્ગણાઓના દલિકોનું જે પ્રહણ થાય છે તેમાંથી તે ક્ષણે બંધાતાં સાત અથવા આઠ કર્મો પૈકી કોને કેટલો હિસ્સો મળે છે તેનો પણ નિર્ણય થાય છે જેને પ્રદેશબંધ કહેવામાં આવે છે. તે કેટલા પ્રમાણ-કે જથ્થામાં થાય છે તે પણ તે જ વખતે નિર્ણય થઈ જાય છે અને એ રીતે ઉદયમાં આવે છે. જગતમાં મૂર્ખતા કે વિદ્વતા સુખ કે દુઃખ, અમીરી કે ગરીબી, સમ્યગુબુદ્ધિ કે મિયાબુદ્ધિ, અત્યાગના પરિણામ, ઉચ્ચ કે નીચકુલ, અંતરાયો એ બધું તે તે રૂપે આત્માએ બાંધેલાં આ કર્મોના ઉદયને જ આભારી છે. સમગ્ર સંસારની રચના, તેનું સમગ્ર સંચાલન, આ કર્મના આધાર ઉપર જ ચાલે છે. એ તમામ કર્મોનાં દ્રવ્યનો સર્વથા ક્ષય થાય તો જ આત્મા નિષ્કર્મ બની મુક્તાત્મા બને છે.
આ કર્મ આઠ પ્રકારનાં છે. જેનાં નામ પટ્ટીમાં અનુક્રમે ૧. જ્ઞાનાવરણીય, ૨. દર્શનાવરણીય, ૩. વેદનીય, ૪. મોહનીય ૫ આયુષ્ય, ૬. નામ, ૭. ગોત્ર, અને ૮. અંતરાય આ રીતે લખ્યાં છે. આ પદીમાં આઠેય કર્મના માત્ર સ્વભાવો જ ચિત્રો દ્વારા બતલાવ્યા છે.
૧. પહેલું જ્ઞાનાવરણીય કર્મ આ ચિત્ર આંખ ઉપર પાટો બાંધેલું બતાવ્યું છે. આ ચિત્ર એમ બોધ આપે છે કે જ્ઞાનાવીય કર્મ ચક્ષુ ઉપર બાંધેલા વસ્ત્રના પાટા જેવું છે. પાટા બાંધેલા ચક્ષવાળો જેમ કોઈ વસ્તુને દેખી જાણી ન શકે તેમ જ્ઞાન કે જ્ઞાનીની આશાતના કે ઉપેક્ષાદિ દ્વારા જ્ઞાનાવરણીય કર્મ જીવ જે બાંધે તો તે છવના નાનેરૂ૫ ચક્ષુ ઉપર કર્મરૂપી પાટો આવવાથી આમાના જ્ઞાનપ્રકાશને આવ્યક્તિ કરે છે. તેથી આમાં કોઈ પણ વસ્તુને સારી રીતે, સ્પષ્ટ રીતે કે સંપૂર્ણ પણે જાણી-સમજી શક્તો નથી, એટલું જ નહિ, આત્મા અનંત જ્ઞાનમય હોવા છતાં તેની કેવળજ્ઞાન-શક્તિને પ્રગટ કરી શક્તો નથી. ટૂંકમાં તાત્વિક ફલિતાર્થ એ કે આ કર્મ જીવોના અનંત કોટિના જ્ઞાનગુણને અવરોધે છે, જેવો જેવો પાટો તેવો તેવો
વ્યાક - बिरालिका, But,
૫૯. સૂર્યનું બીજું નામ આદિત્ય, સોમનું ચંદ્ર, મંગલનું ભૌમ, ગુરુનું બૃહસ્પતિ અને શનિનું શનિશ્ચર છે. ૬૦. નિર્વિભાજ્ય અંશનું નામ પરમાણું છે. એવા પરમાણુઓનો સમુદાય તેને અંધ કહેવાય છે. કર્મ યોગ પુદગલ અધો
અનંતાનંત પરમાણુઓના સમુદાયરૂપે હોય છે. અને એવા કર્મસ્કંધો સમગ્ર લોકમાં સર્વત્ર રહેલા છે.

Page #199

જ્ઞાનમુનો અવવીધ થાય છે. સુ િસયક્તિ નિ અંગેની ભૂવિના ખા કર્મના વૃનાવિક શોપક્ષમ ભાવને
આભારી છે
૨. બીજું દર્શનાવરણીય ક્રમે-બાનો સ્વાય પ્રતિહારી દ્વારપાળની જેમ જ બનવું છે. એક માણસને શાની જેવી છે પણ દ્વારપાળ કે પોલીસ અંદર જવા ન દે પછી ક્યાંથી દર્શન થાય ? તેમ દર્શનાવરણ રૂપ દ્વારપાળ, આત્માને કોઈ પણ પાર્થનું દર્શન કરતાં રોકી રાખે છે. તાત્પર્યું એ કે આ કર્મના ઉદયથી જીવ પદાર્થનો સામાન્ય બોધ કરી શક્તો નથી. આ કર્મ આત્માના અનંત દર્શન ગુણ-સામાન્ય બોધના પ્રકાશને ઢાંકી દે છે, દર્શનનાં ધર્મ, શ્રા, સામાન્ય બોધ આદિ અનેક અાઁમાંથી અહીં સામાન્યબોધ અર્થ ગ્રહણ કરવો, ચિત્રમાં દ્વારપાળ હાથથી રાજાના દર્શનની મનાઈ કરતો બતાવ્યો છે.
૩. ત્રીજું વેદનીય કર્મ–જે કર્મ સુખ કે દુઃખનો અનુભવ કરાવે તે કર્મને વેદનીય કહેવાય છે. તેથી સુખનો અનુભવ કરાવનારા કર્મને ‘સાતાવેદનીય' અને દુઃખનો અનુભવ કરાવનારા કર્મને ‘ અસાતાવેનીય' કહેવામાં આવે છે. આ કર્મના સ્વભાવને મધ લગાવેલી તલવારની ધાર સાથે સરખાવ્યો છે. તલવારની ધાર ઉપરનું મધ ચાટતાં જેમ મધુર સ્વાદનો અનુભવ થાય તેના જેવો અનુભવ સાતાવેદનીય કર્મ ભોગવતાં થાય છે. અને એ ચાટતાં જીા કપાય ત્યારે જેવું દુ:ખ થાય તેના જેવો અનુભવ અસાતા વેદનીય કર્મ ભોગવતાં થાય છે. આ કર્મના ઉદયથી જીવને મીઠા–કડવા એવા બાલ સુખ દુઃખના અનુભવો થાય છે. અને આભ્યન્તર દૃષ્ટિએ તો આ કર્મ આત્માના અનંત સાચા સુખને અટકાવે છે. ચિત્રમાં મધુલિપ્ત તલવારને ચાટતું ચિત્ર ખતાવ્યું છે.
૪. ચોથું મોહનીય કર્મ – આ કર્મના સ્વભાવને મદિરાની સાથે સરખાવાય છે. મદિરા પીવાથી મનુષ્ય જેમ અવિવેકી, પરાધીન અને યાવત્ બેશુદ્ધ બને છે ત્યારે તે યોગ્યાયોગ્યનું ભાન વિસરી જાય છે, તેમ આ કર્મના ઉદયે જીવ સત્યાસત્ય ધર્મ-અધર્મ, ર્તવ્યાર્તવ્ય કે ઉચિતાનુચિતના વિવેથી રહિત બને છે. અયોગ્ય વર્તન કરે છે. જીવન ઢંગધડા વગરનું, સ્વચ્છંદી, બનેછે. પાપબહુલ જીવન જીવે છે. મોહ-માયામાં મસ્ત બને છે. એની દૃષ્ટિ મિથ્યા મલિન રહે છે. જેથી એને પદાર્થનું સાચું દર્શન થતું નથી, તેમજ એની સમજણ્ અવળી હોવાથી તેનાથી સર્તન થતું નથી, આ કર્મ તાત્ત્વિક લાદેશની દૃષ્ટિએ વિચારીએ તો તે આત્માના શુદ્ધ સમ્યક્ત્વગુણને તથા તેના અનંત ચારિત્રગુણને પણ ઢાંકી રાખે છે. જેથી ત્યાગનો સંસ્કાર ઊભું થવા દેતું નથી, ચિત્રમાં મદિરાપાન કરતો માનવી બતાવ્યો છે.
૫. પાંચમું આયુષ્ય કર્મ – આના સ્વભાવને હેડ, ખેડી કે કેદખાના સાથે સરખાવાય છે. જેથી હેડ, બેડી કે ખાનામાં જડાએલા દર્દીને એની નિયત મુક્ત પૂરી ન થાય ત્યાં સુધી તેમાં ફરજિયાત ગોંધાઈ રહેવું પડે છે, તેમ આ કર્મના ઉદયથી ચારે ગતિ પૈકીના કોઈ પણ વિક્ષિત શરીરમાં જન્મેલા જીવને મૃત્યુ પર્યન્ત તે જ ગતિનું જીવન ગાળવાની ફરજ પડે છે. આ કર્મનો ભોગવટો પૂરો ન થાય ત્યાં સુધી તેને તે જ ગતિમાં કે ગ્રહણ કરેલાં શરીરમાં રહેવું જ પડે છે. ા કર્મનું અસ્તિત્વ આત્માના અક્ષય સ્થિતિ નામના ગુણને રોકી રાખે છે. અહીં ચિત્રમાં અમુક મુદતની સજા પામેલી વ્યક્તિ બતાવી છે.
f.
•
નામક્રમે-તેનો સ્વભાવ ચિત્રકાર-ચિતારા જેવો છે. જેમ ચિત્રકાર વિવિધ પ્રારના રંગોદ્વારા જાતજાતનાં રૂપો ચિત્રો બનાવે છે એમ આ કર્મ જીવોને ચારેય ગતિમાં, પાંચેય જાતિમાં વિવિધ જાતનાં માપોવાળાં વિવિધ પ્રકારના રૂપ, રંગ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શીવાળાં શરીરોને પ્રાપ્ત કરાવે છે. જસ કે અપસ, સારું કે ખરાબ રૂપ, કીર્તિ કે અપકીર્તિ વગેરે આ કર્મના ઉદયને આાભારી છે. આ કર્મના ઉદયથી આત્માનો અરૂપી ગુણ પ્રગટ થતો નથી. ચિત્રમાં જાતજાતનાં રૂપો બતાવતો ચિત્રકાર બતાવ્યો છે.
૭. સાતમું ગોત્રકર્મ–ગોત્ર કર્મ ઉચ્ચ અને નીચ બે પ્રકારે છે. આ કર્મને કુંભાર સાથે સરખાવાય છે. કુંભાર લગ્ન પ્રસંગમાં કે કુંભસ્થાપનાદિ માટે ઉત્તમ ઘડા બનાવે તો તે મંગલ તરીકે આદર પાત્ર બનીને પૂજાય, જ્યારે મદિરા—દારૂ આદિ ખરાબ વસ્તુ ભરવા માટે ઘડા બનાવે તો તે ઘડાઓ અનાદરને પાત્ર થાય, તેમ આ કર્મના લીધે જ જીવ ઉચ્ચ ગોત્રમાં અથવા તો નીચ ગોત્રમાં ઉત્પન્ન થાય છે. ઉચ્ચ ગોત્રમાં જન્મે તો આદર પાત્ર બને છે અને નીચ ગોત્રમાં જન્મે તો અનાદરને પાત્ર બને છે. આ કર્મનો મૂલભૂત સ્વભાવ આત્માના અગુરુલથુ નામના ગુણને રોકે છે. ચિત્રમાં વિવિધ ચીજોને બનાવતો કુંભાર બતાવ્યો છે,
૮. આખું અંતરાય ક્રમે–આ કર્મનો સ્વભાવ કોશાધ્યક્ષ બારી જેવો છે, રાજા યાચકને દાન આપવા માટે ભંડારીને આજ્ઞા કરે પણ ભંડારી આડો ચાલે અને આજ્ઞાનો અમલ ન કરે તો રાજા દાન દઈ ન શકે, તેમ આ કર્મે જીવને ઈચ્છા હોય છતાં દાનાદિક પાંચ કાર્યને કરવા દેતું નથી, કરવા દે તો સરખું થવા ન દે. આ અંતરાય કર્મના ઉદ્દેશ્યથી જીવન દાન કરી શકે, ન ખીજા લાભો મેળવી શકે, ન વસ્તુઓનો ભોગવટો કે ઉપયોગ કરી શકે તેમજ શક્તિ છતાં પોતાનાં વીર્ય બળનો ઉપયોગ કરવા ન દે.
આ વિશ્વ ઉપરોકત આઠેય કર્મના આધાર ઉપર સંચાલિત છે, તેની સત્તા પ્રાણી માત્રમાં રહેલી છે. અખિલ બ્રહ્માંડવી' મનુષ્યો, દેવો, નારકીઓ કે તિર્યંચ જીવોની નાની-મોટી કોઈ પણ પ્રવૃત્તિઓ પાછળ જન્માન્તરનું કે આ જન્મનું કોઈ ને કોઈ કર્મ કામ
૬૧, લોહીના સંબંધો ઉત્તરોત્તર વારસામાં ઉતરે છે, અને લોહીનો સંબંધ વિચાર અને અાચાર ઉપર ભસર કરે છે,

गरुड
૧૧
૧૨૫
www.jalnelibrary.org

Page #200

૧૨
કરતું જ હોય છે. આ કર્મની સત્તા આત્મામાં વર્તતી હોય ત્યાં સુધી સંસારનું બંધન છે, ત્યાં સુધી સંસારનું પરિભ્રમણ છે અને એ છે ત્યાં સુધી જન્મ મરણો છે અને એ છે તો આધિ–વ્યાધિ અને ઉપાધિઓનાં દુ:ખો છે. આત્મા હંસા, સત્ય, સંયમ, તપ, ત્યાગ આદિ સત્કોઁદ્રારા કર્મની સત્તાનો ક્ષય કરતો જાય તો કોઈ જન્મમાં સર્વથા નિર્મો બને અને એ બનતાં તે મુક્તિના ધામમાં પહોંચી સંસારી મટી મુક્તાત્મા બની જાય,
૨૦. આદમ છે—મા અષ્ટ મંગલો મધ્ય યુગીન સૂત્ર ( પોસવણાકપ્ ) ના ચિત્રના આધારે દોરેલાં છે, ક્રમમાં સામાન્ય ફરાર છે, વિશેષ પરિચય પટ્ટી ક્રમાંક ત્રણ મુજ્બ સમજ્યો,
૨૮. દામુદ્રાઓ અહીં મુદ્રાનો અર્થ આકારવિશેષ લેવાનો છે. આ પટ્ટીમાં ( શરીરના અન્ય અંગોપાંગથી નાહેં પણ– ) માત્ર બંને હાથની ક્રિયાથી સર્જાતી મુદ્રાઓ દર્શાવી છે. અહીંઆ હાથથી આંગળીઓ, મુષ્ટિ અને હસ્તનો ઉપયોગ સમજવાનો છે, મુદ્રાઓ એ મંત્ર સાધના, પ્રતિષ્ઠા, પૂજા, અનુષ્ઠાનો તેમજ યોગસાધનાનું એક આવશ્યક અંગ છે. આ મુદ્રાઓ દેવતાઓના પ્રીત્યર્વૈ, તેમજ અમુક મુદ્દાપૂર્વકના જાપદ્રારા દેવોનાં આકર્ષણાર્થે, તેમજ લક્ષ્મી, સૌભાગ્ય, જ્ઞાન, વશીકરણ પ્રત્યાદિની પ્રાપ્તિમાં ભાગ ભજવે છે. ‘ મુદ્રાસિંહ ' વ્યક્તિ માત્ર મુદ્રાઓ દ્વારા કે મંત્ર સહિતની મુદ્રા દ્વારા ાનિષ્ટ કાર્યો તેમજ અનેક રોગો કો વગેરે દૂર કરી શકે છે. તે તે ગ્રન્થોમાં અનેક જાતની મુદ્રાઓ બતાવી છે પણ અહીં અત્યુપયોગી ''થોડીક મુદ્દાઓ આપી છે,
પટ્ટીમાં આપેલી પ્રારંભની છ મુદ્રાઓ સિદ્ધચક્ર, ઋષિમંડલ આદિ પૂજનોમાં, તથા વર્ધમાનવિદ્યા કે સૂરિમંત્રના જાપ-પૂજનાદિકમાં વપરાય છે. બાકી કેટલીક અંજનશલાકા-પ્રતિષ્ઠામાં ઉપયોગી છે.
AREducation International
ધાર્મિક વિધાનો માટેની અમુક મુદ્રાઓ ધર્મગ્રન્થોમાં બતાવી છે, તેમજ સંગીત નૃત્ય અને નાટકના પ્રસંગોમાં ઉપયોગી અનેક મુદ્દાઓનું વર્ણન તેને લગતા ગ્રન્થોમાં આપેલું છે,
૨૧. શ્રષ્ટાંગ યોગ-ધ્યાનની અષ્ટાંગ સામગ્રી-પ્રકારને યોગ કહેવાય છે. મોક્ષ માર્ગનું જે જોડાણ
કરાવી મુક્તિને અપાવે તેનું નામ ‘યોગપ યોગના આઠ અંગોને જૈન, વૈદિક બૌદ્ધ, ત્રણેય સંસ્કૃતિએ માન્ય રાખ્યાં છે. આ બધાય અંગોને તેના નામ સાથે પટ્ટીમાં આપ્યાં છે, પહેલું ચિત્ર યમ અંગેનુ ઊભું આપ્યું છે, ખીજું ચિત્ર પ્રતિજ્ઞા કરતું નિયમ નું, ત્રીજું પદ્માસન નું, ચોથું પ્રાળાયામ નું અને બાકીના પ્રત્યાહારાદિ ત્રણ અંગોના (ચિત્રો દ્વારા ) ભેદ બતાવી શકાય તેવી કોઈ કલ્પના કરી ન શકવાથી એક સરખા આપ્યાં છે, માત્ર આઠમામાં વધારામાં આભામંડળ બતાવ્યું છે, આ અષ્ટાંગ યોગની અન્તિમસિદ્દિ તરીકે ષિર–પરમાત્મા પની પ્રાપ્તિ થતી હોવાથી અન્તમાં તેનું પ્રતીક આપ્યું છે. અષ્ટાંગની ટૂંકી વ્યાખ્યા આ પ્રમાણે છે
(૧) ચમ—એટલે આહંસા, સત્ય, અચૌર્ય, બ્રહ્મચર્ય અને અપરિગ્રહ, આ પાંચ વ્રતોનો જીવન પર્યન્ત યથાયોગ્ય રીતે સ્વીકાર કરવો, ( ૨ ) નિયમ–ભોગોપભોગ સામગ્રીનો યથોચિત–યથાયોગ્ય રીતે ત્યાગ રાખવો, અથવા શૌચ, સન્તોષ, સ્વાધ્યાય, તપ, ધ્યાન આદિનો અમલ કરવો, વળી જીવનને નિયમિત બનાવવું, પાંચ સમિતિ, ત્રણ ગુપ્તિ તથા વિવિધ નિયમોને ધારણ કરવા તે. (૨) શન-ચંચલતા છોડીને અનુકૂલ આસને સ્થિરતા પૂર્વક બેસવું કે ઊભા રહેવું તે. આમાં પદ્માસન, સિહાસન, ખડ્ગાસન આદિ અનેક આસનોનો સમાવેશ થાય છે. ક્રમશઃ એને વધારતા રહીને આસનસિદ્ધ બનવાનું હોય છે. ( ૪ ) પ્રાળયામ-એટલે શ્વાસોશ્વાસના નિરોધની ક્રિયા તે, આ પ્રાણાયામ પૂરક, રેચક અને કુંભક એમ ત્રણ પ્રકારે કરવાનો હોય છે. એમાં શ્વાસને લેવો તે પૂરક, લઈને બહાર કાઢવો તે રેચક અને પૂરક બનેલા પ્રાણ–વાયુને શરીરમાં યથાયોગ્ય રીતે સંચારી નાભિમાં સ્થિર કરવો તેને કુંભક કહેવાય છે. (૧) ચાદાર-પાંચ દ્રિયોની કે મનની વિવિધ વૃત્તિઓને તેના વિષયોમાંથી ખેંચી લેવી તે. (૬) પરના-જડ કે ચેતન કોઇ પણ પદાર્થ, પદ કે વિષય ઉપર દૃષ્ટિને કે ચિત્તને સ્થિર કરીને મનના પ્રવાહને એ જ પદાર્થ, પદ કે વિષય ઉપર ટકાવી રાખવો તે. ( ૭ ) ધ્યાન–ધારણાની પૂર્વોક્ત પ્રક્રિયામાં મનને સર્વથા એકાગ્ર બનાવી દેવું. અથવા કોઈ મંત્રખીજ કે પદ ને નાભિ, હૃદય કે લલાટમાં સ્થાપી (અર્થાત્ અશુભ ધ્યાનને સર્વથા તિલાંજલી આપી શુભ ધ્યાનમાં) તલ્લીન બનવું તે, અને ( ૮ ) સમાધિ-ધારણા સિદ્ધ થતાં, મન અન્ય સંકલ્પ-વિકલ્પોથી રહિત થતાં પ્રાપ્ત થતી મનની પ્રશાંત અવસ્થા અથવા આત્મસ્વરૂપમાં સ્થિર થવું તે,
યોગમાર્ગનો સાધક યોગના આ અષ્ટાંગોને ક્રમશઃ અમલમાં મૂકી, અભ્યાસ વધારતો કોઈ કાળે સમાધિ' સુધી પહોંચી જાય છે. અને સમાધિ આવી એટલે શ્વરપદની પ્રાપ્તિ સુલભ બને છે. ખાદ્યષ્ટિએ યોગબળથી તનના અને મનના બંને પ્રકારના રોગો દૂર કરી શકાય છે. વળી સાધના દરમિયાન યોગ અને તપના પ્રભાવે વિવિધ પ્રકારની અદ્ભુત સિદ્ધિઓ-લબ્ધિઓ પ્રાપ્ત થઈ શકે છે, તે ઉપરાંત અનેક ચમત્કારો સર્જી શકે છે. પણ સાચો સાત્વિક યોગી તેનો ભાગ્યે જ ઉપયોગ કરે છે. તે તો આત્માની સમ્યગ્ જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રની સર્વોચ્ચ કોટિની સર્વોત્તમ સિદ્ધિને મેળવવામાં જ તન્મય હોય છે. આભ્યન્તરદૃષ્ટિએ આત્મા આધ્યાત્મિક અવસ્થાની પૂર્ણ દશાએ પહોંચી જીવન મુક્તિને નિકટમાં લાવી શકે છે. અત્યારે યોગ તરફ જનતાનું આકર્ષણ વધતું જાય છે, ભૌતિક સમૃદ્ધિની ટોચે પહોંચેલા અને તેના સુખથી પરિતૃપ્ત થયેલા અને પછી મનની અતૃપ્તિનો સતત અનુભવ કરત યૂરોપ અમેરિકાના માનવીઓ પણ્ આ યોગ માર્ગ પ્રત્યે ખૂબ જ પ્રભાવિત થતા જાય છે, કેમકે એનાથી તેઓને ખાદ્યષ્ટિએ પણ મનની અનેક પ્રકારની શાંતિ અને સ્વસ્થતાનો અનુભવ થાય છે. રૂ૦, અણુ મહા દ્વારપાલ અર્થમાં રહેલા પ્રતિહારી શબ્દ ઉપરથી ‘પ્રાતિહાર્ય ' અને છે, જેમ પહેરગીર માલીકની સેવામાં સતત પ્રાતિજ્ઞર્ય–એમ આ પ્રાતિહા જિનેશ્વરો – તીર્થંકરોની સેવામાં સતત ખા રહીને તીર્થંકરના પુણ્યવૈભવ અને ગૌરવનું દર્શન કરાવે છે,
હાજર રહે છે
૬૨. શરીરના અન્ય અંગોપાંગથી સર્જાતી મુદ્રાઓ અહીં નથી આપી,
૬૩. હાથનો કે શરીરનો માત્ર અમુક આકાર ૠાનિષ્ટ ફલમાં કેલી રીતે ભાગ ભજવે છે એનું રહસ્ય જાણવા મળ્યું નથી, ૬૪, મુદ્રાના સચિત્ર-વિસ્તૃત પરિચય માટે સંગીતરત્નાકર, સંગીત પારિજાત આદિ ગ્રન્થો, જૈન ગ્રન્થોમાં નિર્વાણ કલિકા, પ્રતિષ્ઠા ગ્રન્થો, આચાર દિનકર, વિધિમાર્ગપ્રા આદિ, તથા ઈંગ્લિશ ભાષાના ગ્રન્થો તથા સામાયિકો જોવાં.
૬૫. મોશોષાયો યોગઃ |

Page #201

તીર્થકરોને કેવલજ્ઞાન થાય કે તરત જ તેઓશ્રીના પ્રબલ પુણ્ય પ્રકર્ષથી દવો અશોકવૃક્ષ આદિ આઠ પ્રાતિહાર્યો રચે છે. આની હાજરી જિનેશ્વરના આયુષ્ય પર્યન્ત રહે છે. તેથી તેઓ જ્યારે વિચારતા હોય કે દેશના આપતા હોય ત્યારે આ પ્રાતિહાર્યોની હાજરી હોય જ. આ રચના લોકોત્તર ભગવાન વીતરાગની ભકિત અર્થે, તેમજ તેઓશ્રીના ખુદના અને તેઓશ્રીની વાણીના મહિમાને વિસ્તારવા માટે કરે છે. આ પ્રાતિહાર્યો લોકોત્તર અને સર્વોત્તમ ગણાતી વ્યકિત સિવાય બીજાને હોતાં નથી. આ પ્રાતિહાર્યો સમોસરણના ચિત્રમાં તેમજ પરિક–પરઘરમાં અથવા અરિહંતના ચિત્રમાં બતાવવાની પ્રથા છે. દેવો પોતાની દેવિક શકિતથી આ પ્રાતિહાર્યોને રચે છે.
પટ્ટીમાં વચ્ચે કમલાસનસ્થિત પ્રવચનમુદ્રાએ દેશના આપતા તીર્થંકર બતાવ્યા છે. તેની બંને બાજુએ પ્રાતિહાર્યો દર્શાવ્યાં છે. એમાં તેમનાં નામો પણ આપ્યાં છે. અશોકવૃક્ષ ઉપર નાનું ચૈત્યવૃક્ષ (કેવલજ્ઞાન વખતનું વૃક્ષ) પણું બતાવ્યું છે. તીર્થકરોનું ચિત્ય એટલે કે જ્ઞાનવૃક્ષ જ જતું હોય છે. તેથી તે ક્ષ અશોક ઉપર અલગ અલગ હોય છે. બાકીના સાત પ્રાતિહાર્યો સહુના સરખા છે. દિવ્યધ્વનિ પ્રાતિહાર્ય એટલે કે પ્રવચન વખતે વાદ્યોને દિવ્ય-ધ્વનિ દ્વારા કર્ણપ્રિય સંગીતના એવા મધુર સ્વરો–નાદ રેલાય કે શ્રોતાઓમાં તેનું અજબ આકર્ષણ ઊભું થાય, દુભિ એટલે પૂજા કે આરતી વખતે વગાડવામાં આવતું નગારું, ત્રણ છત્રમાં છત્રો જે કમે અંદર બતાવ્યાં છે તે જ દમ યથાર્થ છે. પ્રાચીન ચિત્રો, પરિકરો અને કેટલીક પાષાણ તથા ધાતુમૂર્તિઓમાં આજ કેમ હોય છે. મંદિરોમાં ભગવાન ઉપર લટકાવાનાં ત્રણ છત્રો આ કમવાળાં જ હોવાં જોઈએ પણ ઘણે ઠેકાણે ઉલટા કમથી
લટકાવેલાં હોય છે તે સદંતર ખોટું છે અને શાસ્ત્રવિરૂદ્ધ છે. આ નિર્વિવાદ બાબત છે. કt, veg સમવસરણનો સારી રીતે સપાટ રીતે બતાવેલો પહેલો ગઢ, અશોક વૃક્ષ નીચે, સુવર્ણ કમળના સિંહાસનમાં ભગવાન બેઠા છે. - પદ - બાજુમાં ઈનો છે. અને ચતુર્વિધ સંઘ ઉપરાંત દેવ-ઈન્દ્રો પોતાના નિયમોને માન આપી, બે હાથ જોડી, વિનય પૂર્વક ભાવથી [ વાની વર્ષa] ભગવાનનાં કલ્યાણકારી પ્રવચનને શ્રવણું કરી રહેલા છે. સાધ્વી અને સ્ટીઓને ઊભા દેશના સાંભળવાનો અધિકાર હોવાથી તેમને
તે રીતે બતાવ્યા છે. લોકભાષામાં 'સમોસરણ’ શબ્દ વપરાય છે. ૩૨. સમજણ સમવસરણનો આ બીજો ગઢ પણ પહેલાંની જેમ સાદી રીતે બતાવ્યો છે. અશોક વૃક્ષ નીચે સુવર્ણ કમલ ઉપર બેઠેલા, અહિંસા
દરીનો - મૂર્તિ, વિશ્વવત્સલ ભગવાનનો અહિંસા અને મંત્રીને ઉપદેશ સાંભળીને પરસ્પર વિરોધી એવા પ્રાણીઓ પણ ભગવાનની વાણીના [T-લીયોની સમા] અદ્ભુત પ્રભાવે જન્મજાત વ—વિરોધને ભૂલી જાય છે તે ભાવ અહીં પ્રદશિત થયો છે. ૨૩. બર્માણ - આ અષ્ટ મંગલ મધ્યયુગીન કલ્પસૂત્ર (પmોસવણ કમ્પ) ના ચિત્રના આધારે દોરેલાં છે. ક્રમમાં સામાન્ય ફેરફાર છે.
વિશેષ પરિચય માટે પટ્ટી ક્રમાંક ત્રણ જુઓ. ૩૪. અજા- વિશ્વના વહેવારની આધારશિલા ગણાતા અક્ષર અને અંકનો મહિમા વિશ્વવિખ્યાત છે. એ બંનેનું અર્થગર્ભિત સંયોજન રર - એક વિશિષ્ટ પ્રકારની સામૂહિક શક્તિનું પ્રગટીકરણ કરે છે. જેમ મંત્રમાં મંત્રબીજ સહિત કે રહિત શબ્દો–વણનું પ્રાધાન્ય
છે તેમ યન્ત્રોમાં વિવિધ સંખ્યાવાળા અંકો અને અક્ષરો સહિતની) આકૃતિઓનું પ્રાધાન્ય છે.
યન્ટોની અનેક જાતો છે અને તેના અગણિત પ્રકારો છે. આ યંત્ર બનાવવાની "ગાણિતિક પ્રક્રિયા એવી છે કે એનાથી લાખો યંત્રો નીપજાવી શકાય છે. યત્નો અંકોના વિશેષ પ્રમાણમાં હોય છે. અને તેને (પ્રાયઃ) કોઈને કોઈ પ્રકારની આકૃતિ દોરીને મૂકાય છે. આ આકૃતિઓ ભૂમિતિની દષ્ટિએ જોઈએ તે પ્રધાનપણે સમચોરસ, ત્રિકોણ, ગોળ, કોણ, અને લંબચોરસ હોય છે. એ આકતિઓમાં કોઠા-ખાનાં દોરીને તેમાં એકથી લઈને હજારોની સંખ્યા સુધીના અંકો મૂકી શકાય છે. આ ખાનાઓની સંખ્યાને આડી, ઊભી કે કોઈમાં તિરછી, ગમે તે રીતે ગણે તો તેનો સરવાળો દરેક બાજુએથી એક જ* રકમનો આવે. કેટલાક યત્નો આંકડા વિનાના મંત્રી, અક્ષરો કે મંત્રની ગાથાથી લખેલાં પણ હોય છે. કેટલાક બંનેથી મિશ્રા હોય છે. કેટલાક ગોળ, ચોરસ વલયોથી વર્જિત હોય છે. કેટલાંક યુન્હો નરનારી ૫શુ-૫ક્ષી તથા વાછે કે શસ્ત્રાદિકની આકૃતિઓ દોરીને તેમાં મંત્રી, મંત્રપદોની સ્થાપના કરી હોય તેવાં હોય છે.
આ યંત્રો સોના, રૂપ, તાંબા, કાંસુ વગેરે (બિનલોહ) ધાતુઓના પતરા ઉપર લખી, ખોદી કે ઉપસાવીને કરવામાં આવે છે. તે સિવાય ભોજપત્ર, કાગળ કે વસ્ત્ર ઉપર ન્હાના-મોટા અનેક જાતના સાદા કે વિવિધ રંગોમાં તે તૈયાર થાય છે.
ઉપરોક્ત માયમો ઉપર તન, મન અને વસ્ત્રાદિકની શુદ્ધિ તથા વિધિ-ભાવની શ્રેષ્ઠ શુદ્ધિ જાળવીને બતાવેલા આમ્નાય મુજબ યત્ર લખવાનો પ્રારંભ કરવામાં આવે છે અને લખવા માટે અષ્ટગંધ કે કેસરાદિ શુભ દ્રવ્યો ઉપયોગમાં લેવાય છે. લખવા માટે સુવર્ણ શલાકા, દાડિમાદિક વૃક્ષની ક્લમ વપરાય છે, પછી મંત્રાદિકના પાઠ દ્વારા આદર-બહુમાન પૂર્વક યંત્રના આત્માને જાગૃત કરવામાં આવે છે એટલે તેનામાં દૈવિક શક્તિનું પ્રગટીકરણ થાય છે. તે પછી તે યંત્રને ઘરમાં રાખવાનો કે પોતાના અગ ઉપર ધારણ કરવાનો હોય છે. આ મંત્રો માનવ જાતના ઉત્કર્ષ અને અભ્યદય માટે યથોચિત ફાળો આપે છે. વધુ સ્પષ્ટતા કરીએ તો તે વિવિધ પ્રકારની શાંતિ, પૌષ્ટિક, વશીકરણ કાર્યમાં, ભૂત પ્રેત નિવારણમાં તથા ઋદ્ધિ, સિદ્ધિ, વિજય કે મનોરથની સિદ્ધિ વગેરેમાં ચમત્કારિક પ્રભાવો પણું બતાવે છે.
આ યત્ન કોણ કેવી વિધિથી લખી શકે? અને એને સંસ્કારો કેમ આપવા, કયાં કેવી રીતે પધરાવવો, યંત્ર સ્થાપ્યા પછી તેની પવિત્રતા કેમ જાળવવી, પૂજા ઉપાસના કેમ કરવી, ક્યાં વર્ણવાળાને યા યંત્રો. ફળે ? વગેરે અવશેષ બાબતો પ્રત્થાન્તર કે ગુરુગમથી જાણવી, કારણકે આ એક મહાશાસ્ત્ર છે. અહીં કેટલું અપાય !
આ પટ્ટીમાં વર્તમાનમાં વધુ ઉપયોગમાં લેવાતાં કેટલાંક યન્ત્રોને આપ્યાં છે. એમ કરીને એકપટ્ટી યન્ત્ર વિષયક દાખલ કરી છે, આમાં પ્રથમ બે જાતનાં પંદરિયા છે, પછી ચોત્રીસો, પાંસઠ્ઠીયો, તિજયપહુન્નરતોત્ર ગાથા સંદર્ભત ૧૭૦ જિનનો અને તે પછી ત્રણ વીશા યંત્રો આપ્યાં છે.
૬૬. તાલવાદ્ય દુદુભિથી નગારું જ લેવાનું છે. એ અનેક ગ્રન્યો ચિત્રો વગેરે દ્વારા નિશ્ચિત કરેલી બાબત છે. ૬૭. આ માટે રોકઇ ચિંતામતિ નામનો ગ્રન્થ રચાયો છે જે અમુકિત છે. ૬૮. યન્ત્રોમાં બહુધા આ નિયમનું પાલન થયું છે.

www.lainelibrat

Page #202

૧૪
૧૨૮

३५. गर्भस्थित बालकनी पहेला महिनाथी नव महिना सुधीनी अवस्थाओनो तथा अन्य बाबतोनो ख्याल आपती अति दुर्लभ पट्टी
આ પટ્ટી જોઈને ઘડીભર વાચકોને આશ્ચર્ય થશે કે આ પટ્ટી આપવાની શું જરૂર હતી? એનો જવાબ આ પટ્ટીના અંતમાં આપેલું લખાણ વાંચવાથી મળી જશે. આ પટ્ટી આપવાનાં અનેક કારણો છે પણ આ પુસ્તકમાં લખવાની ઘણી મર્યાદા હોવાથી દરેક બાબતો મહત્ત્વની હોવા છતાં પણ ટૂંકમાં જ લખવાની રહે છે.
મને એમ થયું કે જન્મ પહેલાં જે ઘરમાં નવ નવ મહિના સુધી ગર્ભાશયની અંધારી કોટડીમાં વસવાટ કર્યો, ઉછેર થયો એનો પ્રત્યક્ષ અનુભવ આ ધરતી ઉપર ડોકટરો સિવાય બીજા કોઈને થતો નથી. એકસરે યંત્રની શોધ થયા પછી એ યંત્રો દ્વારા ગર્ભાશયના ફોટા લેવાયા ત્યારે, નવ મહિનાની સ્થિતિનો ડોકટરોને પૂરતો-સાચો ખ્યાલ મલ્યો, પછી તો વિશ્વની પ્રજાને પણ ખ્યાલ મળ્યો.
આપણે ત્યાં જીવને ગર્ભાશયમાં કેવાં દુઃખો ભોગવવાં પડે છે. જન્મ સમયની વેદના કેવી હોય છે તેનું વર્ણન શાસ્ત્રોમાં અને સજઝાયોમાં કરવામાં આવ્યું છે. મને થયું કે મારી પ્રજાને ગર્ભાવાસનું ચિત્રો દ્વારા દર્શન કરાવું. જન્મ વખતે તે કેવો સૂક્ષ્મ શરીરી હોય છે. પછી દર મહિને કેવી કેવી રીતે વધતો જાય છે, તેમજ પૂર્વજન્મમાંથી તૈજસ-કાર્યણ નામના શરીરોને લઈને આવતો જીવ જન્મ લેવા માતાના ગર્ભમાં દાખલ થતાંની સાથે જ રજ અને વીર્યની અંદર તે કેવી રીતે ઓતપ્રોત થઈ જાય છે. ત્યારપછી કર્મની થીઅરી પ્રમાણે તૈજસ (અગ્નિ શરીર), કાર્યણ શરીરમાંથી મનુષ્યનું શરીર જૈનતત્ત્વજ્ઞાનની પરિભાષામાં ઔદારિક પ્રકારનું હોવાથી શરીરની રચના કેવી રીતે શરૂ કરે છે, પ્રત્યેક મહિને શરીરની રચના કેવી રીતે વિકસિત થતી જાય છે અને નવ મહિનાને અન્ને માતાના ઉદરમાં માથું નીચે અને પગ ઊંચે એ રીતે આવીને કેવી સ્થિરતા પકડે છે તેનો સચોટ ખ્યાલ મળે છે. શાસ્ત્રમાં વર્ણવેલા ગર્ભાશયના અસહૃા અને ભયંકર દુઃખોની નોંધ અહીં આપી નથી.
નવમું ચિત્ર ધ્યાન રાખીને જુઓ. આ ચિત્રમાં માતાને ઊભી રાખી છે અને જરૂર પૂરતું પેટ પણ બતાવ્યું છે, અને એ પેટની નીચે રહેલા ગર્ભાશયમાં બાળક કેવી રીતે કેવા આકારે સ્થિર થયું છે તે તમને બરાબર જોવા મળશે. નવ-સાડા નવ મહિના પછી માતાની કુક્ષિમાંથી જન્મ લેવા બાળક સામાન્ય નિયમ મુજબ માથા દ્વારા બહાર આવે છે. સુખદ પ્રસવ માટે અને માતા-બાળકના હિત માટે આ નિયમ છે.
માતાના ગર્ભમાં બે બાળકો-જોડલા કેવી રીતે રહે છે એનો ખ્યાલ આપવા દશમું ચિત્ર માતાની ઓરથી વીંટળાયેલાં બે બાળકોનું આપ્યું છે, જેથી ઓર વસ્તુ શું છે તે સમજાય.
ત્યારપછી એક નાનું ચિત્ર જે આપ્યું છે તે સ્ત્રીના પેટ નીચેના પેઢાના ભાગમાં ગર્ભાશય કયાં આવેલ છે તે એરો (સાઈન) આપીને સ્થાન બતાવ્યું છે. આ ભાગની નીચે જન્મસ્થાન જોડાયેલું છે. ગર્ભધારણ થવામાં નિમિત્તરૂપે પુરુષના વીર્યમાંનું જીવંત વીર્યબિંદુ અને સ્ત્રીનું જીવંત ૨જ આ બંનેનું ગર્ભાશયના સ્થાનમાં જોડાણ થતાં જીવની ઉત્પત્તિ થઈ જાય છે. અહીયાં ઉપાદાન કર્મ અને નિમિત્ત બંનેનું કેવું જોડાણ છે અને ગર્ભાશયમાં તે કેવી રીતે,કયા કયા સહકારી કારણોથી વૃદ્ધિ પામે છે તે, તથા ઉત્પન્ન થવાની ડોકટરોએ ચિત્રોથી પ્રત્યક્ષ જોએલી સૂક્ષ્મ-સૂક્ષ્માતિસૂક્ષ્મ પ્રોસેસ-ક્રિયા કેવી હોય છે તે ઉપર લખીએ તો ઘણું બધું લખી શકાય પણ તે અહીંયાં જરૂરી નથી એટલે તે બાબતમાં પૂર્ણવિરામ રાખ્યું છે.
આ પટ્ટીમાં જીવ ઉત્પન્ન થયા પછી શરૂઆતના ૨૫મા દિવસે મનુષ્યના ઔદારિક શરીરનો સ્થૂલ આકાર કેવો બંધાય છે તે બતાવ્યો છે. પછી મહિનાને અન્ને આંખના નિર્માણ સાથે શરીરનો વિકાસ કેવો થાય છે તે બતાવ્યું છે. વિકાસ કેવી કેવી રીતે થતો જાય છે તે તમારી મેળે જોઈ શકશો. માતાની ઓર સાથે ગર્ભનું જોડાણ બતાવ્યું છે.
છેલ્લાં ખાનામાં આપેલો ઉપદેશ ધ્યાનપૂર્વક વાંચી હૈયામાં તેની નોંધ રાખો.
३६. हीरा रत्नना वर्तमानमां प्रचलित विविध आकारो (विविध कटो) नी बुर्लभ पट्टी
આ પટ્ટી સાથે સીધી રીતે કોઈ ધાર્મિક બોધને લગતો સંબંધ નથી પણ બીજી અનેક રીતે કે આડકતરી રીતે સંબંધ ધરાવનારી આ પટ્ટી છે. ધરતી ઉપરના સમગ્ર ઝવેરાતમાં પિતામહ અને સર્વ રત્નોમાં સર્વોપરિ ગણાતા ઝવેરાતની છે, એનું નામ છે વજૂ રત્ન. જેને ગુજરાતી ભાષામાં હીરો અને અંગ્રેજીમાં ડાયમંડ કહે છે. છેલ્લાં બાર વરસથી વિશ્વમાં મોટા દેશોમાં જેની બોલંબાલા છે. આ હીરો અનાદિથી અનંતકાળ સુધી સર્વોપરિ સ્થાન ભોગવનાર છે. આ રત્નનું મૂલ્ય પણ સહુથી વધુ હોય છે. એક સોપારી કે બદામ જેટલા હીરાનું મૂલ્ય આજે પણ લાખો-કરોડોનું હોઈ શકે છે. હીરાની અનેક જાતો છે. હીરા વિવિધ રંગના પણ હોય છે અને હીરા હલકા-ભારે પણ હોય છે. વળી ગુણ-દોષવાળા પણ હોય છે. કોઈ વખતે દૂષિત ચિહ્નવાળો હીરો જો ઘરમાં આવી જાય તો બધી રીતે પડતીનું કારણ પણ બની શકે છે અને દોષ રહિત ગુણવાન હીરો જો ઘરમાં આવી જાય તો ઉન્નતિના શિખરે લઈ જવામાં પણ નિમિત્ત બની જાય છે.
જગતમાં આજે પાંડવયુગનો મનાતો કોહિનૂર હીરો પ્રખ્યાત ગણાય છે. જે લંડનના રાજમહેલમાં શહેનશાહના મુગટમાં રહેલો છે. હીરાનો પરિચય આપતાં પુસ્તકો પ્રાચીનકાળમાં લખાએલાં અને આજે નવાં લખાતાં મળે છે. વૈજ્ઞાનિક શોધમાં નવા નવા ચમત્કારો સર્જવામાં હીરો ભારે ભાગ ભજવી રહ્યો છે. વૈજ્ઞાનિકો ઈલેકટ્રોનિક ઘડિયાળો, ઉપગ્રહો વગેરેમાં ખૂબ ઉપયોગ કરી રહ્યા છે. આજે ભયંકર રોગોમાં વૈધો તેની ભસ્મ બનાવીને દર્દીઓને ખવડાવે છે. જયારે ભકિતવાળા આત્માઓ પરમાત્મા ઉપર તેનો મુગટ, હાર વગેરે બનાવીને ચડાવે છે. આજે સમગ્ર વિશ્વમાં અને વિશેષ કરીને ભારતમાં હીરાના વેપારની જબરજસ્ત બોલંબાલા છે, એમાં ગુજરાત, મહારાષ્ટ્ર સૌથી મોખરે છે. પરદેશમાં બેલ્જિીયમ વગેરેમાં હીરાને કટ કરવાનાં જબરજસ્ત યંત્રો છે. હીરો અત્યંત કઠણ ધાતુ છે. કોઈ સાધનથી એને તોડી શકાતો નથી, એ મોટા મોટા તોતિંગ સાધનોથી જ તોડી શકાય છે, અને આ હીરાને નાના-મોટા મશીનો, જુદા જુદા કટ-આકારો આપીને બજારમાં મૂકે છે, આકારો બનાવ્યા પછી વેપારમાં એનું મૂલ્ય અનેકગણું વધી જાય છે. વર્તમાનમાં હીરાના કેટલાં આકારો (કટ) પ્રચલિત છે તેની એક પટ્ટી અહીં રજૂ કરવામાં આવી છે, અને તેની નીચેની લાઈનમાં તે તે ખાનામાં હીરાના કટ-આકારનાં નામ લખવામાં આવ્યાં છે.
આ પટ્ટી હીરાના વેપારીઓને વધુ ગમશે. આટલા બધા કટ-આકાર એક સાથે ભાગ્યે જ કોઈને જેવા મળે, એ દૃષ્ટિએ આ પટ્ટી સહુ કોઈ પ્રેક્ષકોને આકર્ષાંશકશે એમાં શંકા નથી. વજ્ર રત્ન એટલે હીરાની સાથે શુક્ર ગ્રહનો સંબંધ છે.
૬૯. આ ચિત્રો પરદેશમાં છપાએલી શારીરિક વિજ્ઞાનની બુકમાં આપેલાં ચિત્રો ઉપરથી નકલ કરાવીને આપ્યાં છે. સં.૧૯૮૦ આસપાસ આ બુક બહાર પડી હતી જે ભારતમાં આવવાની છે એમ જાણ્યું હતું.

Page #203

नवरस अंगेनी मारी भूमिका
મન ઈન્દ્રિયને પામેલા જીવો અબજો છે. તેથી તેમના હૃદયમાં પ્રવાહિત થતાં રસો પણ અબજો હોઈ શકે છે પણ અબજોની ગણત્રી કે વર્ણન કરવું અશકય હોવાથી આર્ષ વિદ્વાનોએ અબજો રસોનું વર્ગીકરણ કરી તેનો નવમાં સમાવેશ કર્યો છે અને સાહિત્ય વિભાગના અલંકાર શાસ્ત્રમાં નવરસોભાવોને વર્ણવવામાં આવ્યા છે. જો કે અન્યત્ર સાહિત્યાદિ ગ્રન્થોમાં એકબીજા રસનો અંતર્ગત સમાવેશ કરીને અથવા ગૌણ મુખ્યની અપેક્ષા રાખીને આઠ પણ કહ્યા છે, એમ નવ અથવા દશ રસ પણ દર્શાવ્યા છે. કોઈકે નૂતન નામનો રસ પણ દર્શાવ્યો છે. જેમકે- જૈન શાસ્ત્રના અનુયાણા નામના શ્રદ્ધેય આગમના સૂત્ર ૨૬૨ (ગા.૬૩)માં નવરસોની નોંધ લેતા વ્યક્રમથી વીર, શૃંગાર, અદ્ભુત, રૌદ્ર, બ્રીડનક, બીભત્સ, હાસ્ય, કરૂણ અને પ્રશાંત એ રીતે બતાવ્યા છે. એમાં બ્રીડનક રસ નવો છે. આ રસ બીજા ગ્રન્થોમાં વાંચવા મલ્યો નથી. અનુયોગદ્વારમાં ભયાનક રસને આપ્યો નથી પણ ત્યાં એવી સ્પષ્ટતા કરી છે કે ભયાનકનો અમોએ રૌદ્ર રસમાં સમાવેશ કરેલો હોવાથી અમે તેનું અલગ કથન કર્યું નથી. આ બધી ગ્રન્થકારોની બુદ્ધિની વિવેક્ષા હોય છે.
વીડનક એટલે શું? તો પૂજયની પૂજાનો વ્યતિક્રમ થતાં એટલે અનાદર જેવી પરિસ્થિતિ ઊભી થતાં,અથવા કોઈ ખાનગી ગુપ્ત વાત કહ્યા પછી વાત કહેનારી વ્યકિતને પોતાના મનમાં જે આંતરિક શરમનો જે ભાવ ઉપજે તેને બ્રીડનક રસનો આવિર્ભાવ કહેવાય. આ રસનું મુખ્યચિહનલજજા અને શંકાશીલતા છે. આધુનિક અલંકાર શાસ્ત્રોમાં આ રસનો કયાંય ઉલ્લેખ નથી.
ભારતના ગ્રન્થમાં (આ. ૬. શ્લોક. ૧પ) શાન્ત રસસિવાયના શૃંગાર, હાસ્ય, કરુણ, રૌદ્ર, વીર, ભયાનક, બીભત્સ અને અદ્ભુત આ આઠ રસોને નોંધ્યા છે. મમ્મટ કૃત ‘કાવ્ય-પ્રકાશ'માં શાન્ત રસને ઉમેરીને નવ રસો વર્ણવ્યા છે. કાવ્યાલંકાર અને કાવ્યાનુશાસનને પણ એ જ નવરસ અભિપ્રેત છે. રૂદ્ર કાવ્યાલંકારમાં નવ રસ ઉપરાંત દસમો pવાન રસ જણાવ્યો છે. ३७. नवरसने उत्पन्न करवामां कई कई वस्तुओ निमित्त बने छे ते
વિશ્વમાં પ્રસિદ્ધ નવરસના ભાવોને વ્યકત કરતાં ચિત્રો ચિતરવાની પ્રથા જૂની-પુરાણી ચાલી આવે છે, પણ મને થયું કે જે કારણથી આરસો પેદા થાય છે એ કારણનાં ચિત્રો અધાવધિ-આજ સુધી કોઈએ બનાવ્યાં હોય તેવું જાણવા મળ્યું નથી. કદાચ કલ્પના પણ નહીં આવી હોય એવું પણ બને. મને વળી વિચાર આવ્યો અને કયા રસો માટે કયું દશ્ય-ચિત્ર પસંદ કરવું એ માટે ખૂબ ખૂબ વિચારીને દશ્યો નકકી કર્યા અને નવરસના નવ કારણભૂત દેશ્યોની પટ્ટી બનાવરાવી.
જેમકે શુંગારરસની અનુભૂતિમાં ભલે અનેક કારણો હોય છતાં પણ પ્રઘાનકારણ તરીકે સુંદર સ્ત્રી હોય છે, તેને જોવાથી તે રસ પેદા થાય છે, તેથી, અહીં તે ચિત્ર પ્રથમ મૂકયું છે. બીજું સરકસનો જોકર મૂકયો છે જેને જોઈને પ્રેક્ષકોમાં હાસ્યરસ જાગી જાય, આમ નવ રસોનાં આ ચિત્રો તેના કારણરૂપે છે અને નવરસો તેનાં કાર્યરૂપે છે.
३८. उत्पन्न यओला रसोनुं विविध मुखाकृतिओ द्वारा दर्शन
આ ચિત્રપટ્ટીમાં નવરસની પહેલી પટ્ટીમાં ઉત્પન્ન થતાં નવરસોના ભાવને વ્યકત કરતાં ચિત્રો છે, જે ચિત્રો જેવાથી તરત સમજાય તેવું છે જેથી તેની વધુ સમજ આપવાની જરૂર નથી.
३९. हाथना आवर्तों द्वारा जाप माटे सर्जाती विविध प्रकारनी आकृतिओ
કોઈપણ અક્ષર, શબ્દ કે મંત્રનો જાપ સંખ્યાની સાથે સંબંધિત હોય તો તેને માટે બે પ્રકાર વધુ અનુકૂળ બને છે, કાં હાથમાં મણકાની માળા રાખે, કાં તો આંગળીના વેઢાથી ગણે. આંગળીના વેઢાથી ગણવાની વાત આવી ત્યારે પ્રસ્તુત જાપને વધુ પ્રભાવિત કે અર્થપૂર્ણ બનાવવા આવર્તી નિર્માણ થયાં. માળા રાખવાની, શોધવાની ખટપટ-ચિંતા જ નહિ, આવર્તી એટલે વિવિધ પ્રકારોથી સર્જતી આકૃતિઓ.
અહીંયા આપેલી પટ્ટી ગણવામાં ઉપયોગી એવા સાત-આઠ પ્રકારનાં આવર્તાની છે. ચિત્રમાં ટેકણ તરીકે અથવા જાપ તરીકે પણ શંખાવર્ત ઉપયોગી હોવાથી ત્રીજ ચિત્ર શંખાવર્તનું છે. આ બંનેના સંબંધથી શંખાવર્તનો જાપ કરાય છે. જમણા હાથનો શંખાવર્ત ૧૨ આંકડાનો છે. બાર
કાને એક વખત ગણીએ ત્યારે એક વાર ૧૨ થાય એ એક વારની યાદ ભુલી ન જવાય માટે બે હાથના પંજા પાસે પાસે રાખીને જમણા હાથના શંખાકારે ૧૨ વેઢા પર જાપ પૂરો થતાં ટેકણ એટલે એક વાર થયો, એ ખ્યાલ રહે માટે ડાબા હાથના પંજામાં બીજી આંગળીના વચલા વેઢા ઉપર અંગૂઠો મુકવામાં આવે છે. પછી પાછા જમણા હાથે બીજી વાર ૧૨ ગણાય ત્યારે ડાબા હાથની ત્રીજી આંગળીના બીજા વેઢા ઉપર અંગૂઠો ટેકણ તરીકે મુકાય છે. એમ ડાબા હાથના નવ વખત ટેકણ થઈ જાય, જમણા હાથે ૯ (નવ) વખતે ૧૨ (બાર) ગણાય એટલે ૧૦૮નો જાપ પૂરો થઈ જાય. આવર્તથી જાપ કરવો હોય તો સંખ્યાની ગણત્રી માટે સાતના આંકડાના આકારે રહેલા વેઢા ઉપર અંગૂઠો મુકવાનો છે અને બાર વખત કેમ ગણવા તે માટે ત્રીજું શંખાવર્તનું ચિત્ર જુઓ. એમાં એક કયાં છે તે જુઓ. અંગૂઠા દ્વારા એક-બે એમ શરૂ કરવું. બાર વેઢા ઉપર આંગળી ફરતાં પ્રસ્તુત આકૃતિ સર્જાય છે.
આ રીતે બીજું એક ચિત્ર બંધાવર્તના ચાર પૈકી એક ભાગના આકારનું છે. આ બંધાવર્તની પૂર્ણાકૃતિ જૈનધર્મ સિવાય કયાંય નથી. આથી જ મેં સં. ૧૯૯૫માં પાલીતાણા જૈન સાહિત્ય મંદિર મારી સંપૂર્ણ કલ્પના અને રૂચિ પ્રમાણે થવાનું હતું એટલે જ્ઞાનમંદિરના હોલની છતમાં કેન્દ્રમાં અતિભવ્ય લાગે તે રીતે કાષ્ઠ પટ્ટીથી ૫-૫ ફૂટની બંધાવર્તની આકૃતિ દોરાવી છે, અને આચિત્રસંપુટના પ્રથમ ટાઈટલમાં પણ જેજે. એમાં પણ એ જ આકૃતિ ઉપર મારી પસંદગી ઉતારી છે. કેમ કે તેની જોડ જૈનધર્મ સિવાય વિશ્વમાં કયાંય નથી, તેથી પબ્લિકની નજરમાં આ આકૃતિની જાણ થાય તે અતિ જરૂરી છે એમ સમજીને. જો કે સ્વસ્તિક-સાથિયાની આકૃતિ તો સર્વત્ર મળશે પણ આની જોડ નહીં જ મળે.
૭૦, નાટ્યકારોએ તો જન્ય જનક ભાવનું અનુસંધાન કરીને શૃંગાર, રેંદ્ર, વીર, બીભત્સ આ ચારને મૂલ રસ તરીકે વર્ણવી જનક રૂપે જણાવ્યા છે. આ ચારમાં ક્રમશ હાસ્ય, કરૂણ, અદભુત અને ભયાનક ૨સો જન્ય એટલે ઉત્પન્ન થાય છે, એમ જણાવી માત્ર ચાર રસને જ સ્વીકાર્યા છે, બાકી બીજી રીતે વિચારીએ તો રસ અસંખ્ય છે.
૧૨૯

Page #204

૧૬
૧૩૦

४०. जाप द्वारा मानसिक एकाग्रता केळववा माटेनी अंक गणनापद्धति (अनानुपूर्वी)
આનુપૂર્વી એટલે જેમાં ક્રમસર-ક્રમશઃ વ્યવસ્થા હોય તે, અને જેમાં ક્રમપૂર્વક વ્યવસ્થા ન હોય પણ આડી અવળી વ્યુત્ક્રમ વ્યવસ્થા હોય તે અનાનુપૂર્વી (અન્-આનુપૂર્વી),જાપનો એક પ્રકાર સર્વસુલભ માળા ગણવાનો, બીજો આવર્ત દ્વારા કરવાનો, ત્રીજો કોઈ વસ્તુની ગણતરી દ્વારા ક૨વાનો, એમ લખેલા કે છાપેલા અંકોનો સંખ્યા દ્વારા પણ જાપ કરાય છે.
નવકારમંત્રના નમો અરિહંતાણં વગેરે પાંચ પદોનો જાપ કરવા માટેની અનાનુપૂર્વી સમગ્ર જૈન સમાજમાં સુવિખ્યાત છે. આજ સુધીમાં તેની લાખો નકલો છપાઈ ગઈ છે. નવપદજીની અનાનુપૂર્વી કેટલાક કારણોસર એટલી પ્રચાર પામી નથી.
પાંચ પદની અનાનુપૂર્વી ૨૪ તીર્થંકરનાં ચિત્રો સાથેની હોય છે. આ પાંચ ખાનાની હોય છે, એમાં ગણવાના પાનાં ૨૦ (વીસ) હોય છે. પ્રશ્ન- માળા ગણવી ઉત્તમ કે અનાનુપૂર્વી?
ઉત્તર- આનો જવાબ એકાંતે ન આપી શકાય. વ્યકિતના મનની યોગ્યતા ઉપર આધાર રાખે છે. છતાં અપેક્ષાએ માળા કરતાં અનાનુપૂર્વીનો જાપ મનની એકાગ્રતા જાળવવા માટે બહુ સારો. કેમકે આમાં અંકો મનમાં આડા અવળા બોલવાના હોય એટલે આંખ અને મનનું ધ્યાન બરાબર અંકોના ખાના ઉપર ચોંટેલું રાખવું જ પડે એટલે બહારના વિચારોને પેસવાની જગ્યા ઓછી રહે.
અનાનુપૂર્વી જૈન પુસ્તક વિક્રેતાને ત્યાંથી મળી શકે છે.
४१. एकबीजा प्रत्ये भूलो, अपराधो गया होय तेनी क्षमा मागती पट्टी
આ પટ્ટીનો વિષય ઘણો જ ગંભીર,ઊંડો અને મહાન છે. સંસાર અને મોક્ષ બંને બે છેડાએ રહેલા છે. બંને પરસ્પર વિરોધી છે. જન્મ મરણનાં ફેરાનો અને સંસારના માનસિક, વાચિક અને કાયિક આ ત્રિવિધ તાપ સ્વરૂપ તમામ દુઃખોનો અંત લાવવો હોય તો મોક્ષમાર્ગની સાધના કરવી જોઈએ જેથી કોઈ જન્મને અંતે આત્મા મુકતાત્મા બની જાય. પણ આ સાધનાની પ્રધાન શરત એ છે કે પ્રથમ કષાય ઉપર વિજય મેળવવો જોઈએ. સંસારનું મૂળ કષાય છે. કષાય એટલે ક્રોધ, માન, માયા, લોભ. એમાં ક્રોધ સહુથી ભૂંડો છે. આ ક્રોધાદિ કષાયોના કારણે એક બીજા જીવો વચ્ચે વિરોધ, વૈમનસ્ય, વૈરભાવ, અણબનાવ, બોલાચાલી, ગુસ્સો, ગમા-અણગમા, ધિકકાર, તિરસ્કાર, કડવાશ આ બધી હીન-દુષ્ટ વૃત્તિઓ છતી થાય છે, અને એના કારણે સતત કર્મનાં બંધનો પ્રગાઢ થતા જાય છે.
આવી પરિસ્થિતિમાં કરુણાસાગર જૈન તીર્થંકરોએ જોયું કે જીવો ક્રોધાદિ કષાયના દાવાનળમાં શેકાઈ રહ્યા છે. વરસમાં એકાદ દિવસે બધા જીવો એકબીજાની ભૂલો, અપરાધ, ગુના અને પોતાના અયોગ્ય વર્તનની હૃદયના સાચા ભાવથી ક્ષમા માગી લે તો કષાયની આગનો ઉપશમ થાય માટે પર્યુષણ પર્વના સંવચ્છરીના દિવસે સંવત્સરી પ્રતિક્રમણ દરમિયાન સહુ જીવો જાણીતું પ્રખ્યાત મારા દુષ્કૃતની માફી માગું છું એ અર્થવાળું 'મિચ્છામિ દુકક” બોલી ક્ષમા માગે છે. વૈર-વિરોધની આગોને શાંત કરે છે, જેને ખમતખામણા કહેવાય છે. ખમવું, ખમાવવું, શાંત થયું અને બીજાને શાંત કરવો એ જ જૈનધર્મનો સાર છે. જૈનધર્મનો પાયો કહો, ઈમારત કહો તો તે સમતા છે અને શ્રમણધર્મ- જૈનધર્મનો સાર હોય તો ઉપશમ થવું, શાંત થવું એ છે. આ પટ્ટી એ જ સંદેશો આપે છે.
४२. जैनधर्मना मुख्य अंगरूप बार आगम-शास्त्रो ( द्वादशांगी) नां नाम जणावती पट्टी
જૈન તીર્થંકરોને જયારે કેવલજ્ઞાન-ત્રિકાલજ્ઞાન થાય ત્યારે તેઓ પોતે પોતાની બુદ્ધિથી શાસ્ત્રરચના કરતા નથી, પરંતુ એ રચના પોતાના મુખ્ય ગણધર-શિષ્યો દ્વારા જ કરાવરાવે છે. એ શિષ્યો પરિમિત બુદ્ધિવાળા હોય છે, પરંતુ તીર્થંકરો તેનો વિસ્ફોટ કરે છે એટલે કે શાસ્ત્રરચના કરવા માટે સામર્થ્ય-શકિત પેદા થાય એ માટે તીર્થંકરો ફકત ત્રણ જ મૂલભૂત-પાયારૂપ વાકયોનું દાન કરવા દ્વારા ગણધરોની બુદ્ધિનો વિસ્ફોટ કરે છે. આ ત્રણ પદો અનુક્રમે ઉપન્ને વા, વિનમેડ઼ વા, યુવેદ્ વ છે.ત્રણેય કાળના સમગ્ર જ્ઞાનના પાયારૂપ-ચાવીરૂપ આ ત્રણ પદો છે. એનો અર્થ જગતના પદાર્થો ઉત્પન્ન થવાવાળા છે, જગતના પદાર્થી વિનાશ થવાવાળા છે અને જગતના પદાર્થી કાયમ માટે સ્થિર રહેવાવાળા પણ છે. જગતના પદાર્થો ત્રણેય સ્થિતિવાળા છે. ગણધરો બે હાથ જોડી માથું નમાવીને તે જ્ઞાનપદોને ગ્રહણ કરે છે, એટલે ઝીલે છે. પરમાત્માની વાણીનાં ત્રણ પદોથી ગણધરોમાં અગાધ બુદ્ધિ-શકિત પેદા થાય છે. તેથી તેઓ (અંતર્મુહૂર્ત) બે ઘડી-૪૮ મિનિટમાં બારે બાર અગાધ શાસ્ત્રોની મૌખિક રચના કરી નાંખે છે. એ રચના મુખ્ય બાર શાસ્ત્રોની થાય છે. આ બાર શાસ્ત્રોની રચનાને જૈનભાષાની સુપ્રસિદ્ધ પરિભાષામાં ‘દ્વાદશાંગી' નામથી ઓળખવામાં આવે છે. દરેક તીર્થંકરોના શાસનમાં આ દ્વાદશાંગીની રચનાઓ થતી હોય છે, એટલે કે અનાદિથી અનંતકાળ સુધીનો આ શાશ્વત નિયમ છે.
પટ્ટીમાં વચમાં ભગવાન મહાવીરનું ચિત્ર રજૂ કર્યું છે. આ ચિત્ર‘આવશ્યક નિર્યુકિતની ગાથાઓના આધારે બનાવ્યું છે. ચિત્રનો ભાવ એ છે કે ભગવાન મહાવીર સાધના કરતાં કરતાં જ્ઞાનરૂપી વૃક્ષ ઉપર ચડતાં ગયા. ટોચે પહોંચ્યા ત્યારે તેમને કેવલજ્ઞાન-ત્રિકાલજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું. તીર્થંકરો મહાઉદાર, મહાપરોપકારી અને વિશ્વનું કલ્યાણ કરવાની ભાવનામાં સતત રમમાણ હોય છે. જગતનું કલ્યાણ જ્ઞાનમાર્ગથી જ થાય છે એ નિશ્ચિત વાત છે. જગતની આગળ સમગ્ર બ્રહ્માંડના તત્ત્વોની, એની વ્યવસ્થાને અને સમગ્ર વિશ્વની જીવ ચેતનાનું કલ્યાણ કરી શકે તેવું જ્ઞાન માનવજાત સમક્ષ મુકાવું જોઈએ એટલે ભગવાને કેવલજ્ઞાનરૂપી વૃક્ષ ઉપર ચડીને સમ્યકજ્ઞાનની વિવિધ શાખાઓનાં વિવિધ પુષ્પો ચૂંટી ચૂંટીને એ જ્ઞાન પુષ્પો પોતાના ઈન્દ્રભૂતિ આદિ અગિયાર ગણધરો-શિષ્યોને અર્પણ કરવાં હાથમાં લીધાં. અગિયારે ગણધરોએ નીચે ઊભા રહીને એ પુષ્પોને પોતાના
૭૧. આ વ્યુત્ક્રમથી ગણવાની પદ્ધતિવાળી બે આનુપૂર્વીઓ જાણીતી છે. સૌથી મૂર્ધન્ય શાસ્ત્રોકત-સર્વમાન્ય નવકાર મંત્રના પાંચ પરમેષ્ઠી પદોની છે એટલે તે પાંચ આંકડાની છે અને બીજી નવપદજીના નવ નામો-પાંચ પરમેષ્ઠી અને દર્શન, જ્ઞાન, ચારિત્ર, તપની છે.
૭૨. આ જાપ મનને વશ કરવા માટે અંકુશનું કામ કરે તેમ છે. અને ૬ મહિના સુધી અખંડ જાપ ગણતા સિદ્ધ થઈ જાય છે અને પછી જાપક ધાર્યાં કાર્યોં પાર પાડી શકે છે. જૈન ધર્મમાં આ ભલે નાનું પણ અસાધારણ અસરકારક સાધન હોવા છતાં બહુ ઓછા જીવો આનો ઉપયોગ કરે છે. ૮૦ ટકા ભાગ તો આ અનાનુપૂર્વીને જાણતો નથી તેમ સમજતો પણ નથી. ચંચળ ચિત્તવાળા જીવો માટે આ રામબાણ દવા છે, ઉપાય છે.

Page #205

બુદ્ધિરૂપી વસ્ત્રોમાં ઝીલી લીધો અને તે પછી પ્રય૩ બુઢિનિશાન ગવરોષyષોની બાર બાળાનો બનાવી એબાર બાળાઓ બાર શાસ્ત્રો. આ બાર શાસ્ત્રોની ૨નામા ૨૫૧૫ વર્ષ પહેલાં શાખ મુદિનના દિવસે ભગવાન મહાવીર અને સમાની હાજરીમાં પીહતી એ વખતે ધર્મશાસ્ત્રો કંઠસ રાખવાની પ્રથા હતી. પ્રાપીનાથના કરોની બુટિયગાપ હતી તેથી શાસ્ત્રો લખાવવાની પણ ન હતી. વરસો બાદ પડતા કાળના કારણે દક્તિ વીણાવા લાગી. શાસ્ત્રો લાવા લાગ્યા એટલે એકબર વરસ બાદ વીર સંe૮૭અથવા જાવ તે વખતના ભારતમાં વિમાન મહાઘની જન જાથાની એક મોટી પરિષદ વહાબીપુરમાં બોલાવવામાં આવી હતી ૫oખયાલી બેગા થયા હતા અને કંઠસ રહેલા એ શાસ્ત્રોને કાગળ ઉપર લખાવવાનું પહેલીવાર નકકી કરવામાં આવ્યું અને વિસ્મૃતિમાંથી રન બી ગયું હતું શાન પુસ્તક કરવામાં અાવ્યું. ત્યારથી હજરોની સંખ્યામાં શાસ્ત્રો લખાતાં ગયાં. બાલિકવોમાં તેનો ઉપયત વારસો જવાઈ ૨wોતેનોની આગમશાસ્ત્ર પ્રત્યેની ભકિત અનન્ય છે. તન-મન-ધનના ભોગે મહાજ્ઞાનનો મહાવારસો નો જળવી રહ્યા છે.
શાન એ પ્રકાર છે. આ પ્રકાશ મનુષે યથાશકિત પ્રાપ્ત કરતા રહેવો જોઈએ. માનવજાત સાંસાuિ ઉપારિખોમાં આ વાત ભૂલી ન જય માટે એની યાદ આપવા માટે જૈનો કાર્તિઝ સુદિ પાંચમનો દિવસ ખાસ તહેવાર તરીકે નાહી કરી આખા ભારતમાં ઉજવે છે. બાદિવસને શાનપથમીથી જ ઓળખાવાય છે.
એ બાર શાસ્ત્રોનાં નામ પટ્ટીમાં લખ્યાં છે. આ બાર શાસ્ત્રો મુખ્ય-પ્રધાન હોવાથી તેને અંગ' શબ્દથી ઓળખવામાં આવે છે. અને તેથી દ્વાદશ-અંગ બંને શબ્દ મળીને તેને દ્વાદશાંગી કહેવામાં આવે છે. દેરીમાં જેમ એક એક ભગવાનને સ્થાપિત કરવામાં આવે છે, તેમ અહીંયાં કમાન આકારે પદ્દી બનાવરાવીને બાર (અંગો) શાસ્ત્રો પોથી આકારે લખાવેલાં મૂકયાં છે. અહીંયાં પટ્ટીમાં પ્રાકૃત ભાષાનાં મૂલ નામો મૂકવામાં આવ્યાં છે, અને તેના સંસ્કૃત નામો પણ નીચે લખવામાં આવ્યાં છે. તેનાં નામ અનુક્રમે ૧, આચાર ૨. સૂત્રકન ૩. સ્થાન, સમવાય છે. ભગવતી ૬. શાતાધર્મ ૭. ઉપાસક ૮.અંતગડ૯. અનુત્તરો »૦. પ્રશ્ન વ્યાકરણ ૧૧. વિપાકમૃત અને ૧૨. દ્રષ્ટિવાદ છે. બ્રાહ્મણોનમૂવ શાસ્ત્રોમાં જેમ ચાર વેદ છે તેમ જૈનોનાં મૂલ શાસ્ત્રોમાં આ બાર શાસ્ત્રો-અંગો છે. પાછળથી તેનાં ઉપાંગ-અંગોપાંગ વગેરે અનેક શાસ્ત્રોનું નિર્માણ થએલું છે.
એક વાત ખાસ ધ્યાનમાં લેવા જેવી છે તે એ કેવિધ બ્રાહ્મણોને વરેલી છે, અને ધન વણિક વ્યાપારીખો-વૈષોને વરેલું છે. વિશ્વ બાહાકુળમાં આનુવંશિક હોય તેમ લાગે અને અહીંયાં આડકતરી રીતે આ કલ્પનાને ટેકો આપતી ઘટના એ છે કે ક્ષત્રિયવંશી ભગવાન મહાવીરના પ્રથમ શિષ્યો અગિયારે અગિયાર બ્રાહ્મણો જ હતા અને બાર અંગની શાસ્ત્રરચના એમણે જ કરી. જોગાનુજોગ બનતી કેવી આ ઘટના?
४३. मूल बार शास्त्रो उपरात आगमोना विविध उपप्रकारो सानी जैन आगम-शारोगा मानसूपपतीही
આ પડીમાં વર્તમાનમાં શમણસંપે ૪૫ આગમો- શાસ્ત્રો નકકી કર્યા છે, એ ૪૫ આગમોની પોથીઓ-પુસ્તકો તેના નામ સાથે ભી બતાવવામાં આવી છે.
આ દ્વાદશાંગીની રચના પછી કાલાંતરે બારમા મહાકાય #દ ાવનું શાન ધીમે ધીમે સાધુઓ ભૂથી ગયા. તે શાન લુપ્ત થતાં તે અંગે પણ નષ્ટ થયું. હવે બાકીનાં ૧૧ અંગ રહ્યા. ત્યારપછીના આયાએ તે તે અંગના ઉપાંગરૂપ શાસ્ત્રોની રચના કરી. એશાસ્ત્રોની સંખ્યા ૧૨ છે. તે પછી દશ પન્ના એટલે જુદા જુદા વિષયો ઉપરના દાનની રચના થઈ. તે પછી છ દસૂત્રની રચના થઈ, તે પછી ચાર મૂત્રો રચવામાં આવ્યો અને બે યુલિકા રચવામાં આવી. આમ બઉ મળીને ૪૫ની સંખ્યા થઈ. અત્યારે જનોના શાસ્ત્રો કેટલાં? એના જવાબમાં ૪૫ની સંખ્યા બોલવામાં આવે છે. આ ૪૫નો આંકડો પણ વિવિધ પરિસ્થિતિના કારણે કોઈ નિશ્ચિત નથી, વધુ પણ થઈ શકે. આ પછીનો બહુ જ ટકમાં પરિય આપવો પડયો છે.
આ પછી દાન અંગેની હોવાથી કોઈ જાનને લગતાં કાર્યમાં અથવા ઉજમણાં અંગેની કંકોત્રીમાં કામ લાગે તેવી છે,
४४. नवह जोरे संबंध पराबता रलनमामो, तेनेवर्ष, रत्नकषावारे, पयारे धारणकरबरेने अत्यंत उपयोगी परिषद पड़ी
આ પતી એક બહુ જ ઉપયોગી અને સંગ્રહ છે. આખી પછીનું વર્ણન કરવા બેસીએ તો ઘણો પાનાં લખવો પડે. જો કે આ પરીખો ધણી ઘણી બાબતો સ્પષ્ટ લખવામાં આવી છે. આ પદીમાં મુખ્યત્વે સૂર્ય, ચંદ્ર, મંગળ, બુધ, ગુરુ, શુક્ર, શનિ, રાહુ અને કેતુ છે. આ નવ ગ્રહોને લક્ષમાં રાખીને પ્રસ્તુત પ્રત્યેક મહો જોડે કયા રત્નનો સંબંધ છે,એ રત્નનું અંગ્રેજી નામ શું છે? તેનો રંગ કેવો છે? આ રેનને પહેરવું હોય ત્યારે કયા વારે અને એ વારના કયા ટાઈમે પહેરવું? અને જે જે ગહનડતા હોય તે માટે જપ કેવા કરવા તે અને એ રત્નોની આતિઓ વગેરે પરીમાં જણાવવામાં આવ્યું છે.
નવ રત્નની વીંટી બનાવવી હોય કે પૂજની પાટલી બનાવવી હોય તો એ ગ્રહો કઈ દિશામાં કષ ગોઠવવા તેની બે જાતિઓ તે તે ગ્રહોનાં નામ સાથે પછીના કેન્દ્રમાં બતાવવામાં આવી છે. નવ ગ્રહો પૂરી થયા પછી લખવાની જગ્યા થોડી હોવાથી વધારાનાં જાણીતા થોડાં રત્નોનાં નામ જણાવ્યા છે. નવગ્રહોના કેટલાંક પથરો ધરતીમાંથી, કેટલાક રત્નો દરિયાઈ સ્થાનમાંથી અને કેટલાં તે તે રત્નની ખાણોમાંથી મળી આવે છે. રત્નોમાં પણ બાહ્મણ, ક્ષત્રિય, વૈશ્ય અને શુદ્ર વગેરે જતો કલ્પવામાં આવી છે. આ રત્નો નીકળે છે ત્યારે સજીવ હોય છે. તે એક ઈજિપવાળાં હોય છે એટલે માત્ર એક શરીર હોય છે, નાક, આંખ, કાન વગેરે હોતાં નથી અને નીકળ્યા પછી ઉત્પત્તિ સ્થાનનો સંબંધ તૂટી જવાથી અને બહારની હવા અને પ્રકાશ લાગવાથી તે નિર્જીવ થઈ જાય છે. ४५. सेवा, उपासना, भक्ति, पान आदि करवा माटे जैनधर्ममा बतावेलां बरसीव सात बेच्छ केली
વિશ્વની ધરતી ઉપર સારી અને નરસી બે પ્રકારની પ્રવૃત્તિ ચાલે છે. સાદી ભાષામાં એકને શુભ અને બીજીને અશુભ કહેવાય છે. શુભ પ્રવૃત્તિને જૈનધર્મમાં પુષ્પ અને અશુભ પ્રવૃત્તિને પાપ કહેવામાં આવે છે.
જૈનધર્મમાં પુષ્પ એટલે શુભ કર્મ. જે કર્મ ઉદય આવે ત્યારે જીવને વિવિધ રીતે સુખ, શાંતિ, રિદ્ધિ સિદ્ધિ, સમૃદ્ધિ અને સદગતિ વગેરે આપે છે. તે પુણ્ય કર્મને બંધાવનાર (શુભ કર્મ) સાત ક્ષેત્રો બતાવ્યાં છે. જેને પુ ત્ર કહેવાય છે. આ સાત તેત્રોને પલીમાં બતાવ્યાં છે. તેના નામ અનુકર્મ , જિનમતિ ૨. જિનમંદિર ૩. શાન ૪ જૈન સાધુ ૫. જેન સાવી . પ્રાવક અને ૭ શ્રાવિકા છે.

Page #206

૧૮
૧૩૨ucation International
આ સાતે ક્ષેત્રોમાં જૈનો ખૂબ શ્રદ્ધા અને વિશ્વાસ ધરાવે છે. સૌથી પહેલું ક્ષેત્રજિનમૂર્તિ અને બીજું જિનમંદિર છે. ભગવાનની મૂર્તિ ભરાવવામાં, તેને પધરાવવા માટેનું જિનમંદિર બંધાવવા જૈનો ખૂબ જ શ્રદ્ધા-ભાવ ધરાવે છે. સૌથી વધારેમાં વધારે પૈસા એની પાછળ ખરચવાની ભાવના જૈનોની ઉત્કટ હોય છે. ચાલીસ વરસ પહેલાં એક બુદ્ધિશાળી વ્યકિતએ મને પ્રશ્ન પૂછયો હતો કે મહારાજ સાહેબ !લોકો શિક્ષણના ક્ષેત્રમાં, જૈન ભાઈઓને સહાય કરવાના ક્ષેત્રમાં, જ્ઞાનના ક્ષેત્રમાં બહુ ઓછી ૨કમ વાપરે છે. જયારે ભગવાન ભરાવવા માટે કે જિનમંદિર બંધાવવા પાછળ જોતજોતામાં હજારો-લાખો રૂપિયાનું દાન કરી દે છે તેનું શું કારણ હશે? પહેલીજવાર આ પ્રશ્ન ઊભો થયો. જવાબ આપવાનું કામ સહેલું ન હતું. વિચારના ઊંડાણમાં મન પ્રવેશી જતાં તત્કાલ જવાબ સૂઝી આવ્યો, અને તે જણાવતાં મને આનંદ થયો, તેમજ સાંભળનારા તો મુગ્ધ જ બની ગયા. જવાબ એ હતો કે જૈનધર્મમાં શુભકર્મની સંખ્યાબંધ પ્રકૃતિઓ (પ્રકારો)બતાવેલી છે.ઉત્તરોત્તર ઉત્કૃષ્ટ સ્થાન ધરાવતી પુણ્ય પ્રકૃતિઓ પણ બતાવી છે, એમાં સૌથી શ્રેષ્ઠ પ્રકૃતિ જે કોઈ પણ કહી હોય તો તીર્થંકર નામકર્મ છે. આવી ઉત્કૃષ્ટ કોટિની પુણ્યપ્રકૃતિ તરફ લોકોનું આકર્ષણ સાહજિકરીતે સદાય રહે તે
સ્વાભાવિક છે. આ જવાબ સાંભળીને તેઓને સંતોષ થયો.
ત્રીજું ક્ષેત્ર જ્ઞાનનું છે. જ્ઞાન એ પ્રકાશ છે અને પ્રકાશના સહારે માનવજાત કલ્યાણ કરી શકે તેમ છે એટલે સમ્યજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવું, કરાવવું અને ક૨ના૨ને બધી રીતે પ્રોત્સાહન આપવું એ શુભ કર્મને બંધાવનાર છે. જ્ઞાનના રક્ષણ માટે સ્મારકો કરવાં, પુસ્તકોનાં પ્રકાશન કરવાં, બીજાને ભણાવવા માટે સંપત્તિનો સદુપયોગ કરવો,પ્રવચનો દ્વારા સ્વ-પરનોસ્વાધ્યાય કરવો,પુસ્તકોનું બહુમાન કરવું જેથી જ્ઞાનની આડે આવેલાં આવરણો ઓછાં થતાં જાય અને કોઈને કોઈ જન્મમાં કેવલજ્ઞાન-સંપૂર્ણ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ કરીને અંતે આત્મા શાશ્વત એવા મોક્ષસુખનો અધિકારી બની શકે.
ત્યારપછી સાધુ-સાધ્વીનાં બે ક્ષેત્રો છે. સાધુ-સાધ્વીને દર્શન, વંદન, બહુમાન, સત્કાર-સન્માન કરવું, આહારદાન, ઔષધદાન, વસ્ત્રદાન, વસતિદાન વગેરેનું દાન કરવું તેમજ સાધુ-સાધ્વીજીની બધી રીતે ભકિત કરવી એ મોહનીયાદિ કર્મનો ક્ષય કરવા માટે અને પુણ્યની પ્રાપ્તિ માટે જરૂરી છે. અહિંસાના ભેખધારી, પંચમહાવ્રતધારી, પરોપકાર પરાયણ સાધુ અને સાધ્વી ધાર્મિક અને આધ્યાત્મિક ક્ષેત્રમાં હજારો લોકોને જોડીને મુકિતમાર્ગના પ્રવાસી બનાવે છે.
છેલ્લાં બે ક્ષેત્ર શ્રાવક અને શ્રાવિકાનાં છે. અહિંસા, સંયમ, તપ, ત્યાગપ્રધાન જૈનધર્મનું આચરણ કરતાં શ્રાવક અને શ્રાવિકા સારી રીતે જીવન જીવી શકે, સારી રીતે જૈનધર્મનું આરાધન કરી શકે એ માટે તેમને બધી રીતે અનુકૂળતા કરી આપવી એ પુણ્યબંધનું કારણ બને છે. આમ આ સાતે ક્ષેત્રોની ભકિત ઉત્તરોત્તર આત્માને મુકિતમાર્ગમાં સહાયક બનનારી છે.
४६. अभिनव प्रकारना अष्ट नमस्कार
જૈન શાસ્ત્રમાં વિશિષ્ટ પ્રકારના નમસ્કારોનો એક પ્રકાર બતાવ્યો છે, જેના આઠ પ્રકાર છે. અહીંયાં તે પ્રકારો તેના પારિભાષિક નામ અને એ નામનાં ચિત્રો, સંધનાં ચારે અંગોનાં ચિત્રો દ્વારા બતાવવામાં આવ્યાં છે. આ જાતના નમસ્કારને લગતું ચિત્ર જૈન સાહિત્ય વિકાસ મંડળ તરફથી બહાર પડેલા નમસ્કાર સ્વાધ્યાયમાં આપ્યું છે. વચમાં ભગવાન શ્રી મહાવીરની મુખાકૃતિ મૂકી છે.
४७. भारतना मुख्य छ धर्मो, तेनी संख्या अने ते ते धर्मनी प्रार्थना
આ પટ્ટી આપણા વર્તમાન ભારતમાં જુદા જુદા છ પ્રકારના ધર્મોનું પાલન કરતાં મનુષ્યોની સંખ્યાનો ખ્યાલ આપતી છે. આ પટ્ટીમાં છ ધર્મોનાં પ્રતીક ચિહ્નો પણ સાથે બતાવ્યાં છે તે પણ જુઓ.
કમનસીબે જૈનધર્મનું કોઈ ચોકકસ પ્રતીક એવું નથી કે જે બતાવવાથી આ પ્રતીક જૈનનું જ છે એવી સહુને પ્રતીતિ થાય. જૈન સમાજ માટેની આ દુઃખદ બાબત છે, છતાં અત્યારે અહીંયાં સ્વસ્તિકનું પ્રતીક મૂકયું છે. આ પટ્ટી માત્ર ભારતના જ નહિ પણવિશ્વમાં સર્વત્ર ફેલાએલા ધર્મીની છે, અને છ ધર્મોની મુખ્ય પ્રાર્થના હોવાથી તે આપી છે.
મુસ્લિમ ધર્મનું ચંદ્રમાનું, ખ્રિસ્તીનું ક્રોસ આ બે વિશ્વ પ્રસિદ્ધ જાણીતા પ્રતીકો છે. એવું આપણું તો ભારત પ્રસિદ્ધ પ્રતીક પણ નથી. અહીંયાં છ ધર્મી સિવાય ભારતમાં સેંકડો ધર્મના ફાંટાઓ છે અને નાની નાની વસ્તીમાં વહેંચાઈ ગએલા છે. એ વિવિધ ધર્મોને પાળતી નાની-મોટી કોમની સંખ્યા નિશ્ચિત થઈ શકી નથી, પછી તેનું પ્રતીક કોણ નકકી કરે?’એ શકય પણ નથી એટલે સાતમા ચિત્રમાં ઊભા રાખેલા મનુષ્યની નીચે પ્રશ્નાર્થક ચિહ્ન મૂકવું પડયું છે. (પ્રકીર્ણ એટલે વિવિધ પ્રકારે) એ છ ધર્મોને પાળનારી સંખ્યા કેટલી છે તે ઈ.સ. ૧૯૭૧માં ભારતની વસ્તી ગણતરી પ્રમાણે સરકારી આંકડા મુજબ સંખ્યા લખી છે. જૈનોની સંખ્યા ૨૬ લાખની આપી છે. આ આંકડો વિશ્વાસપાત્ર નથી. જૈનોની વસ્તી પચાસ લાખથી ઘણી વધુ છે, પરંતુ જૈનો વસ્તી ગણતરી પ્રસંગે સ્પષ્ટ જૈન લખાવવાના બદલે અજાણી અને અભણ વ્યકિતઓ હિન્દુના ખાનામાં હિન્દુ તરીકે નામ લખાવી દે છે. પરિણામે જૈનોની વસ્તીની સાચી ગણતરી થઈ શકતી નથી એ દુઃખની વાત છે. લોકશાહીમાં અનિવાર્ય આવું કામ કરવા માટે કોઈ સંસ્થાએ હામ ભીડી નહિ. દેશકાળશ આચાર્યો અને આગેવાનો જો જાગે તો આ કામ અત્યન્ત કપરું હોવા છતાં પણ અશકય નથી. ઘોર સુષુપ્તિમાં અટવાએલાં સંઘમાં શાસન-સંઘને અનિવાર્ય હિતકારી રાજકીય ચેતના આવશે ખરી?
આ પટ્ટીમાં છ એ છ ધર્માંની પ્રાર્થના પણ આપવામાં આવી છે. જૈન અને બૌદ્ધની પ્રાર્થનામાં કેટલુંક શબ્દસામ્ય છે, એટલે જ ઈતિહાસકારો જૈનધર્મ અને બૌદ્ધધર્મ આ બંનેને શ્રમણ સંસ્કૃતિની જ શાખા તરીકે ગણે છે.
હું મારા પરિચિત પ્રાધ્યાપકોને, પી.એચ.ડી. થવા માગતા વિધાર્થીઓને જૈનધર્મના અને બૌદ્ધધર્મના ઉપદેશમાં વિચારસામ્ય, શબ્દસામ્ય, અર્થસામ્ય, આચારસામ્ય, મૂર્તિસામ્ય વગેરે વગેરે શોધી કાઢવા કહેતો રહ્યો છું.
४८. गजरथ अने ज्ञानयात्रा
જૈનોની ગજરાજ સાથેની આ રથયાત્રા' છે. આને ગજરથ યાત્રા પણ કહેવાય છે. વળી હાથી ઉપર શાસ્ત્ર પધરાવેલું હોવાથી જ્ઞાનયાત્રા' પણ કહી શકાય, રથમાં તીર્થંકર ભગવાનના પ્રતિમાજીને પધરાવ્યા છે. દેખીતી રીતે ઘોડાનો ઉપયોગ નહીં કરવા

Page #207

છતાં હાથીનો વરઘોડો, રથનો વરઘોડો એમ બોલાય છે. આ પદ્દી વરઘોડામાં એક પછી એક કઈ કઈ વસ્તુ હોવી જોઈએ તેનો સર્વ સામાન્ય ખ્યાલ આપનારી છે, ४५ बी ५४. २४ तीर्थकरना यक्ष-यक्षिणीना आयुध अने वाहन वगेरे स्वरूपेना परिचयनी पट्टीओ
સોમપુરા વગેરે મિસ્ત્રીઓ, વિદ્વાનો, સાધુ-સાધ્વીજીઓ, શ્રાવકો, ટ્રસ્ટીઓ વગેરે વર્ગને નામ વિનાની દેવ-દેવીની મૂર્તિ હોય ત્યારે તે મૂર્તિ કોની છે? તે નકકી કરવામાં મુંઝવણ થાય છે. આ મુંઝવણ ન અનુભવાય એટલા માટે શાસ્ત્રોમાં ઓળખવા માટેનાં ચોકકસ સાધનો નક્કી કરેલાં છે. એને ઓળખવા માટે મુખ, હાથ, વાહન અને આયુધ વગેરે મુખ્ય ભાગ ભજવે છે.
૨૪ યક્ષ-યક્ષિણીનાં સંપૂર્ણ રૂ૫વાળાં ચિત્રો ચિત્રસંપુટની બીજી આવૃત્તિમાં પટ્ટી દ્વારા પ્રકાશિત કર્યા હતાં, પણ તે ચિત્રો નાનાં તથા કેટલાંક બરાબર સ્પષ્ટ ન હોવાથી ઝડપથી નિર્ણય કરી શકાય તે માટે અમોએ ચિત્રસંપુટની આ ત્રીજી આવૃત્તિમાં આઠ પટ્ટીઓ ફરી તૈયાર કરાવીને છાપી છે.
સવા ઈંચ જેટલી નાનકડી પટ્ટીમાં પણ હાથનાં આયુધો વગેરે એકદમ સ્પષ્ટ જાણી શકાય એટલે દેવ-દેવીઓની આકૃતિ નચિતરાવતાં ફકત ચાર હાથ અને વાહન ચિતરાવવાનું નકકી કર્યું. કયા તીર્થંકરના દેવ-દેવી છે એ માટે વચમાં વર્તુળ બનાવીને તીર્થકરનો ક્રમાંક મૂકયો છે. સૌથી ઉપર તેના દેવ-દેવીનાં નામો આપ્યાં છે. નીચે વાહનો બતાવ્યાં છે અને ચાર હાથમાં તે તે હાથનાં આયુધો બતાવ્યાં છે.
યક્ષ-યક્ષિણીઓની ૨૪ આકૃતિઓમાં ફકત પહેલા, સોળમા અને ત્રેવીસમા આ ત્રણ યક્ષના મોંઢા અનુક્રમે હરણ, ભૂંડ અને હાથીનાં છે. વાહનોમાં ફકત ૨૨મું મનુષ્યનું છે, બાકીનાં વાહનો માટે વિવિધ પ્રાણીઓ-પક્ષીઓનાં સીધી રીતે બંધબેસતા ન મળે તેવી વાહનોનું નિર્માણ કયા કારણે થયું છે એ જાણવા મળતું નથી. કેટલાક યક્ષોના મોંઢા એકથી વધુ છે. તેની સંખ્યા ૧૧ની છે, તેમના હાથની સંખ્યા ૪ થી લઈને અધિકની છે. જયારે યક્ષિણીઓમાં એક ચક્રેશ્વરીને છોડીને બાકીની ૨૩ યક્ષિણીઓને માત્ર ચાર જ હાથ છે અને હું સહુને એક જ છે.
તાત્પર્ય એ થયું કે પુરુષ-યાના મોઢા અને હાથ બંને વધારે છે જયારે સ્ત્રી-પકિનીઓમાં સહુને એક જ મોટું છે. આના ઉપરથી એવું કલ્પી શકાય ખવું કે વધુ બોલવાનો અધિકાર પુરુષોનો છે અને ઓછું બોલવાનો અધિકાર સ્ત્રીઓનો છે.
નવીનતાને રજૂ કરતી મારી આ કલ્પના બુદ્ધિમાન પ્રેક્ષકોને જરૂર ગમશે. શાસ્ત્રમાં દેહવ, આસન, આયુધાદિમાં ભિન્નતા મળે છે.
દરેક પટ્ટીઓમાં નામ સાથે બધું સ્પષ્ટ લખેલું હોવાથી વિશેષ પરિચય આપવાની જરૂર નથી. ५५. एकेत्रिय जीवना विविध प्रकारो, विग्दर्शन
અખિલ બ્રહ્માંડમાં દ્રયાય, અનંતાનંત જીવો વિધમાન છે.અનંતા જીવોનું વર્ણન કે વ્યાખ્યા કરવી અશકય છે એટલે શાસ્ત્રકારોએ તમામ જીવોને વર્ગીકરણ કરીને પ૬૩ની સંખ્યામાં સમાવી લીધા છે, એ ૫૬૩ પ્રકારને પાંચ વિભાગમાં વહેંચી નાખવામાં આવ્યા છે. એ પાંચ વિભાગ એટલે એક ઈન્દ્રિયવાળા જીવોથી લઈને પાંચ ઈન્દ્રિયવાળા જીવો હોય છે. ઈન્દ્રિયો પાંચ છે. પાંચે આભ્યન્તર ઈન્દ્રિયોની બાહ્ય આકતિના નામ અનુક્રમે ૧, સ્પર્શ ૨, રસના ૩. ઘાણ ૪. ચબુ અને ૫. કર્ણ છે. સ્પર્શ એટલે (Body) ચામડી, રસના એટલે જીભ, ધાણ એટલે નાસિકા, ચલું એટલે દેખાતી આંખ અને કર્ણ એટલે કાન છે.
૧ ઠડો કે ગરમ, કઠોર કે કોમળ વગેરે આઠ પ્રકારના સ્પર્શનો ખ્યાલ સ્પર્શ ઈન્દ્રિય એટલે ચામડીના સ્પર્શથી સમજાય તે. ૨, ખાટું, ખારું, તીખું, કડવું, ગળ્યું, અને નર વગેરે છ પ્રકારના રસનો પરિચય જીભની અન્તર્ગત રસના ઈન્દ્રિય તારા થાય છે. ૩, સુગંધ અને દુર્ગધ એ વિષય નાસિકાનો છે અને એનો અનુભવ નાસિકામાં રહેલી ધ્રાણેજિયને થાય છે. ૪. લાલ, લીલું, પીળું, શ્યામ, સફેદ, ભૂરો વગેરે રંગનો પરિચય ચક્ષુ ઈન્દ્રિય દ્વારા થાય છે અને ૫. શબ્દ શ્રવણનો અનુભવ કર્ણ ઈન્દ્રિય દ્વારા થાય છે.
વિશ્વમાં અનંતા જીવો એક ઈન્દ્રિયવાળા (સ્પર્શ) છે. અસંખ્ય જીવો બે ઈન્દ્રિયવાળા હોય (સ્પર્શ, રસના) છે, ત્રણ ઈન્દ્રિયવાળા જીવો (સ્પર્શ, રસના, ઘાણ) અને ચાર ઈન્દ્રિયવાળા જીવો (સ્પર્શ, રસના, ઘાસ અને ચક્ષુ) ક્રમશઃ અસંખ્યાતા છે, અને પાંચ ઈન્દ્રિયવાળા જીવો (સ્પર્શ, રસના, ધાણ, ચલુ અને શ્રોત્ર) અસંખ્યાતા છે.
જૈન શાસ્ત્રકારોએ વર્ગીકરણ કરીને નકકી કરેલા જીવના ૫૬૩ ભેદોમાં વર્તતા એકેન્દ્રિયથી માંડીને પંચેન્દ્રિય સુધીના જીવો કયા પ્રકારના હોય છે તે માટેની બે ચિત્રપટ્ટીઓ અહીં રજૂ કરવામાં આવી છે. પહેલી પટ્ટી એકેન્દ્રિય જીવોની છે અને બીજી બાકીના તમામ જીવોની છે.
પટ્ટી નં.૫૫માં એકેન્દ્રિય જીવોના તમામ પ્રકારોનું દિગદર્શન કરાવવામાં આવ્યું છે. આ પદ્ધીમાં પૃથ્વી, પાણી, અગ્નિ, વાયુ અને વનસ્પતિ આ પાંચ ભેદ્ય બતાવવામાં આવ્યા છે. આ તમામ જીવોને પાપોદયથી ફકત એક શરીર (Body) મળેલ હોય છે, બાકી જીભ, આંખ, નાક, કાન આ ચારે ઈન્દ્રિયો હોતી નથી. પૃથ્વીથી ધરતી, પહાડો, પાણીથી સમુદ્રો,નદીઓ, ધરતી અને આકાશવર્તી તમામ પ્રકારનું પાણી. અગ્નિથી આકાશી વીજળીથી લઈને ધરતી ઉપરના અગ્નિના તમામ પ્રકાર. વાયુથી ગમે તે પ્રકારે વાતી હવા અને વનસ્પતિમાં તમામ પ્રકારની વનસ્પતિઓ, વૃક્ષો સમજી લેવાં. સમગ્ર વિશ્વનાં મનુષ્યો, પ્રાણીઓ, શુદ્ર જેતુઓનું જીવન વનસ્પતિ અને તેની વિવિધ પ્રકારની બનાવટો દ્વારા પોષાય છે. જીવો વસવાટ માટે ધરતી (પૃથ્વી), જીવન જીવવા માટે પાણી, અગ્નિ, વાયુ અને શરીર વગેરેના પોષણ માટે પ્રધાનપણે વનસ્પતિનો ઉપયોગ કરે છે. એકેન્દ્રિય આ તમામ પદાર્થો જયાં સુધી સંલગ્ન હોય ત્યાં સુધી સજીવ હોય છે. મૂળ ભાગથી જયારે અલગ કરવામાં આવે છે ત્યાર પછી તે ધીમે ધીમે નિર્જીવ થઈ જાય છે. આ એકેન્દ્રિય જીવો ઉપર વિશ્વનાં જીવોનું મોટા ભાગનું જીવન ટકી રહ્યાં છે.
ક૭ ,વરઘોડો' શબ્દ વાસ્તવિક રીતે તો ઘોડા ઉપર બેસીને જનસમુદાય સાથે લમ કરવા જતા વરવાળા સમૂહને લાગુ પડે છે.
પણ આજે તો એ શબ્દ ગુજરાતમાં બધા પ્રસંગો માટે ચલણી નાણાંની જેમ વપરાય છે. કોઈ પણ પ્રકારના ધાર્મિક કે વહેવારીક પ્રસંગ માટે સાજન માજન સાથેના શહેરમાં વાજતે ગાજતે ફરતા બંદસમૂહને વરઘોડો ' શબ્દથી જ ઓળખાવાય છે. યવપિ ગુજરાતીમાં ‘સરઘસ’ શબ્દ છે, પણ આજે તે જે અર્થમાં રૂઢ થયો છે તે જોતાં બધા પ્રસંગે બંધ બેસતો નથી. અને બીજે કોઈ યથાર્થ શબ્દ ગુજરાતીનો હાથ આવ્યો નથી, હિન્દી ભાષામાં વરઘોષને પરવા કહે છે. આ યાત્રા ' શબ્દ વરઘોડાના અર્થમાં ગુજરાતીમાં વપરાતો થયો છે, એટલે મેં પણ તેનો અહીં ઉપયોગ કર્યો છે.
૧૩૩.

Page #208

૨૦
૧૩૪ Education International
જૈનસાધુઓએ મનસા, વાચા, કર્મણા કોઈપણ જીવની હિંસા ન કરવી, એ માટે આજીવન પ્રતિજ્ઞાબદ્ધ હોવાથી તેઓ સજીવ એવા એકેન્દ્રિયના પ્રકારોનો ઉપયોગ કરતા નથી, તેનો સ્પર્શ પણ કરતા નથી, કારણકે સ્પર્શથી પાપ બંધાય છે. કેમકે સ્પર્શથી પણ એ જીવોને સૂક્ષ્મ દુઃખ થાય છે. પટ્ટીમાં નીચેના લખાણમાં પ્રકારો અલગ અલગ સમજાય તે માટે ડિઝાઈન દ્વારા સંકેત કર્યો છે.
५६. बेइन्द्रियथी लइने पंचेन्द्रिय सुधीना जीवोनुं विग्दर्शन
આ પટ્ટી બે ઈન્દ્રિય, ત્રણ ઈન્દ્રિય, ચાર ઈન્દ્રિય અને પાંચ ઈન્દ્રિયવાળા જીવોની છે.
બે ઈન્દ્રિય, ત્રણ ઈન્દ્રિય અને ચાર ઈન્દ્રિયવાળા જીવોનું સંકલિત નામ વિકલેન્દ્રિય છે. શરૂઆતના ત્રણ ખાનામાં આ ત્રણ પ્રકાર બતાવ્યા છે. પછી તિર્યંચ પંચેન્દ્રિયનાં ત્રણ વર્તુળ આપ્યાં છે. તે જીવો જળચર, સ્થળચર અને ખેચર એમ ત્રણ પ્રકારે હોય છે. ત્યારપછી બાકીના પંચેન્દ્રિય જીવોમાં દેવ, મનુષ્ય અને નરક ત્રણ પ્રકારો છે. દેવો આકાશ અને પાતાલ બંને ઠેકાણે રહે છે, નરકના જીવો પાતાલમાં જ રહે છે અને મનુષ્યો પૃથ્વી ઉપર રહે છે. આ રીતે બે પટ્ટી દ્વારા જૈનધર્મમાં જણાવેલા સમગ્ર જીવવિજ્ઞાનનો સામાન્ય ખ્યાલ આપ્યો છે.
इंग्लीश परिशिष्टोमा आपेली २२ पट्टीनी भूमिका
આ પુસ્તકમાં વિવિધ પ્રકારની, વિવિધ વિષયની બોર્ડરો મૂકવામાં આવી છે. તે બોર્ડરો સળંગ ચાલુ રહે તો ઠીક રહે પરંતુ પાનાંની પરિસ્થિતિના કારણે ધાર્યું શકય ન બને. ગુજરાતી પરિશિષ્ટોમાં માત્ર ૮ બોર્ડરો શકય બની છે. ત્યારપછીના હિન્દી પરિશિષ્ટોમાં પૂરતી જગ્યા ન હોવાથી બોર્ડરો મૂકી શકાય તેમ ન હતું. બીજી પણ મુશ્કેલી હતી કે આ ગ્રન્થને સંગત થાય કે શોભે એવા વિષયો હવે મારી પાસે ખાસ રહૃાા ન હોવાથી નવી પટ્ટીઓ તૈયાર થાય તેમ ન હોવાથી ત્યાં મૂકી શકાણી નથી,પરંતુ અંગ્રેજીમાં પહેલેથી થોડી કાળજી રાખી હોવાથી બીજી આવૃત્તિમાં જે ૨૦ પટ્ટીઓ મૂકી હતી એ જ પટ્ટીઓ ત્રીજી આવૃત્તિમાં ત્યાં જ ચાલુ રાખી છે. પણ ૨૦ માંથી ૧૭ પટ્ટીઓ એક સાથે જ આપી છે. અને જૂની ૧૮ થી ૨૦ પટ્ટીના સ્થાને કલ્પસૂત્ર સ્ટાઈલની નવી ૩ અને તે પછી બાકીની જૂની ત્રણ પટ્ટી સાથે જોડી દીધી છે.
५७ बी ७३. श्वेतांबर - विनंबर मतानुसार १६ विद्यादेवीओ तथा २४ यक्ष-यक्षिणी आविनी पट्टीओ
જૈન ધર્મમાં અબજો વર્ષના મહાકાળમાં ૨૪ ઈશ્વરીય વ્યકિતઓ જન્મ લે છે જેને તીર્થંકરો કહેવામાં આવે છે, દરેક તીર્થંકરને કેવળજ્ઞાન થાય ત્યારે તીર્થંકરોની જાહેર પ્રવચન સભામાં પોતાના ધર્મશાસનનું યોગક્ષેમ અને કલ્યાણ થાય એ માટે પાતાલવાસી દેવોમાંથી એક પુરુષ દેવ અને એક સ્ત્રી દેવ રક્ષક તરીકે નિયુકત થાય છે, જેને યક્ષ-યક્ષિણી કહેવામાં આવે છે.
૫૭ થી ૫૯ સુધીની પટ્ટીઓમાં શ્વેતામ્બર મતાનુસાર ૨૪ યક્ષનાં ચિત્રો અને ૬૦થી ૬૨ સુધીની પટ્ટીઓમાં ચક્રેશ્વરી આદિ ૨૪ યક્ષિણી નાં ચિત્રો આપ્યાં છે.
૬૩થી ૬૫ સુધીની પટ્ટીમાં દિગમ્બર માન્યતા પ્રમાણે ૨૪ યક્ષનાં અને ૬૬થી ૬૮ સુધીની ત્રણ પટ્ટીમાં દિગમ્બર મત પ્રમાણે ૨૪ યક્ષિણીનાં ચિત્રો આપ્યાં છે.
૬૯મી પટ્ટી જૈનધર્મમાં કેટલાક વધારાના જે દેવો છે તેની આપી છે. તેમાં પહેલી છ આકૃતિ શ્વેતામ્બર મતના વધારાના દેવોની છે, પછી એક ઊભી પટ્ટી ચિતરાવીને બે દિગમ્બર મતના વધારાના દેવોની આપી છે.
શ્વેતામ્બર મતના છ દેવોનાં ચિત્રો આપ્યાં છે. તેમાં અનુક્રમે પ્રથમ ધરણેન્દ્ર છે, જે પાર્શ્વનાથ ભગવાનના સેવક-દેવ છે. જો કે તીર્થંકરોના અધિષ્ઠાયક દેવો તે યક્ષો જ હોય છે અને યક્ષો દેવોની વ્યન્તર નિકાયના જ હોય છે એથી જ નિયમ અનુસાર પાર્શ્વનાથ ભગવાનના અધિષ્ઠાયક દેવ પાર્શ્વ નામના યક્ષ જ છે પણ કમઠના ઉપસર્ગથી રક્ષણ કરવાનું ભકિતનું કાર્ય ધરણેન્દ્રે બજાવ્યું હતું તેથી ધરણેન્દ્રને પણ ઘણું જ મહત્ત્વનું સ્થાન આપવામાં આવ્યું છે, અને આ ધરણેન્દ્ર તો બીજી ભવનપતિ નિકાયના છે એટલે તે યક્ષ નથી. પટ્ટીના બીજા બ્રહ્મશાંતિ યક્ષ જે ધરણેન્દ્રની જેમ ભગવાન મહાવીરના વધારાના ભક્ત-સેવક છે. ત્રીજા વિમલેશ્વર તે સિદ્ધચક્ર ભગવાનના અધિષ્ઠાયક દેવ છે અને તે વૈમાનિક નિકાયના સૌધર્મ કલ્પના છે.ચોથા તપાગચ્છના અધિષ્ઠાયક તરીકે પ્રસિદ્ધિને પામેલા એવા પ્રભાવક યક્ષ જાતિના માણિભદ્ર યક્ષ આપ્યા છે. એમનો વીરની જાતિમાં સમાવેશ કરાય છે. પાંચમાં ભૈરવદેવ છે. આ ભૈરવના ઘણા પ્રકારો છે અને છઠ્ઠા ક્ષેત્રપાલ છે. એનાં પણ અન્ય પ્રકારો છે. અહીં અતિ સંક્ષેપમાં પરિચય આપ્યો છે. તે પછી અનાવૃત્ત અને સર્વાન દિગમ્બરીય બે દેવો આપ્યા છે. તેનો પરિચય અહીં આપ્યો નથી.
ગ્રન્થનું કદ વધવાના કારણે અહીં, આયુધો, વાહન વગેરેનો પરિચય આપ્યો નથી. શ્વેતામ્બર યક્ષ-યક્ષિણીનાં પટ્ટીઓનાં ચિત્રોમાં કયાંક કયાંક આયુધો સ્પષ્ટ ન દેખાતાં હોય તો પટ્ટી નં. ૪૯ થી ૫૪ માં જોઈ લેવાં.
શ્વેતામ્બર આમ્નાયની ૭૦-૭૧ નંબરની બે પટ્ટી અને દિગમ્બર આમ્નાયની ૭૨-૭૩ આ ચારેય પટ્ટીઓ ૧૬ વિધાદેવીઓની છે. આ દેવીઓનાં નામની વિદ્યાઓ છે. પ્રાચીનકાળમાં આ વિધાઓની સાધના થતી હતી. તેમનાં દેહ-આસનાદિકનો પરિચય આપ્યો નથી.
७४ थी ७६. कल्पसूत्रनी (इन्डो-इरानी मिश्रआर्ट) पद्धतिना चित्रोनी श्री नेमिनाथ भगवान साधे संबंध धरावती त्रण पट्टीओ
આ ત્રણે પટ્ટીઓનું ચિત્રકામ ૧૪-૧૫મી શતાબ્દીથી લઈને ૧૮મી શતાબ્દી સુધીના સમયમાં જૈન કલ્પસૂત્ર પ્રતિની ચિત્રકલા પદ્ધતિમાં (ઈન્ડોઈરાની સ્ટાઈલ) જે ઢબે કામ થતું હતું તે પદ્ધતિ પ્રમાણે કરાવરાવ્યું છે.આ પટ્ટીઓ જેસલમેરીનાં ચિત્રોનાં જ અનુકરણરૂપે છે.
૭૪ નંબરની પટ્ટીના ચિત્રમાં નેમિનાથ ભગવાનનું ચ્યવન, માતાને આવતાં ચૌદ મહાસ્વપ્નો અને પિતા સમુદ્રવિજયજીને પોતાના નિવાસમાં બેઠેલા બતાવ્યા છે.
૭૫ નંબરની પટ્ટીમાં શિવાદેવી માતા તેમજ નેમિનાથ ભગવાનનો જન્મ પ્રસંગ બતાવ્યો છે. હરિણૈગમેષી ભગવાનને લઈને અન્ય દેવોના પરિવાર સાથે મેરુપર્વત ઉપર જાય છે. મેરુપર્વત ઉપર ભગવાનનો ઈન્દ્ર દ્વારા અભિષેક, લગ્નની જાનનો રથ, પશુઓનો વાડો, લગ્નની ચોરી તેમજ દીક્ષા, લોચ, ઈન્દ્રને વાળનું ગ્રહણ કરવું, તે બધું પટ્ટીમાં માત્ર પ્રતીકરૂપે એટલે ટૂંકમાં દર્શાવ્યું છે.
આ પટ્ટીમાં એક ધ્યાન ખેંચે એવી બાબત એ છે કે સામાન્ય રીતે માતાના શયનગૃહમાંથી એક જ દિવસના ભગવાનને ખુદ ઈન્દ્ર મહારાજા

Page #209

મેરુપર્વત ઉપર લઈ જાય છે જયારે અહીંયાં ચિત્રમાં આ અધિકાર હરિણગમેષીને આપેલો બતાવવામાં આવ્યો છે. શાસ્ત્રોમાં આવા વિકલ્પો નોધાયા છે.
૭૬ નંબરની પટ્ટીમાં દેવલોક બતાવવામાં આવ્યો છે.
७७-७८. श्वेतांबर - विनंवर मतानुसार २४ तीर्थंकरोंना २४ लांछनोनी पट्टी
૭૭મી પટ્ટીમાં ૨૪ તીર્થંકરોને ઓળખાવનારી શ્વેતાંબર મતની ૨૪ લાંછન-આકૃતિઓ આપી છે. ૨૪ તીર્થંકરની મૂર્તિઓ કલ્પિત આકારની હોય છે. કઈ મૂર્તિ કયા તીર્થંકરની છે એ નકકી કરવા માટે તેનાં ચિહ્નો નકકી થયાં છે. આ કેવી રીતે નકકી થયાં એ માટે શાસ્ત્રોમાં લખ્યું છે કે દરેક તીર્થંકર જન્મે ત્યારે તેમની જમણી જંઘા ઉપર જંઘાની ચામડીથી તેવી આકૃતિ પડેલી હોય છે. જાતૅ દિવસે તે આકૃતિ વૃદ્ધિ પામે છે અને મૂર્તિ ભરાવવાનો પ્રસંગ ઊભો થાય ત્યારે તે તે તીર્થંકરની આકૃતિ મૂર્તિની નીચે લાંછન તરીકે કોતરવામાં આવે છે. આ પટ્ટીમાં શ્વેતાંબરનાં શાસ્ત્રોએ નકકી કરેલાં ૨૪ તીર્થંકરનાં ૨૪ લાંછનો અહીં ચિતરાવવામાં આવ્યાં છે.
જંઘા ઉપર આવી આકૃતિઓ કયા કર્મના કારણે પડતી હશે તે, તેમજ આઠેક આકૃતિઓને છોડીને તમામ લાંછનાકૃતિઓ તિર્યંચો એટલે પશુ-પક્ષી વગેરેની શા માટે હશે? લોકોત્તર વ્યકિત હોવા છતાં પણ આવી પ્રકૃતિઓ જં ઘામાં કેમ પડતી હશે એ બધું આશ્ચર્ય ઉપજાવે તેવી બાબત છે. જ્ઞાની સિવાય કોણ સમાધાન આપે.
૭૮ નંબરની પટ્ટી દિગમ્બર મતાનુસાર ૨૪ તીર્થંકરોનાં ૨૪ લાંછનોની છે.શ્વેતાંબર માન્યતાથી લાંછનમાં અલ્પ તફાવત છે.
७९. जैनं जयति शासनमूनी अंतिम पट्टी
આ પટ્ટી ‘જૈનં જતિ શાસનમ્'ની છે. ગ્રન્થની પૂર્ણાહુતિ થતી હોવાથી અંતમાં ‘જૈન શાસન જયવંતુ વર્ષોં' એવી શુભ મંગલ પ્રાર્થના કરવામાં આવી છે.
८०. तीर्थकरना प्रवचनवेलानी विविध मुद्राओ - टाइटल पेज नं. १ उपरनी पट्टी
બીજી આવૃત્તિ પૂરી છપાઈ ગઈ હતી અને છેલ્લે ટાઈટલ બાકી હતું ત્યારે મને થયું કે તીર્થંકરો કઈ મુદ્રાએ અને કેવા આસને બેસીને દેશના આપે એ બાબતમાં વિકલ્પો હોવાથી વિકલ્પોવાળી એક પટ્ટી તૈયાર કરીને આપવી જેથી આ વિષયના અભ્યાસીઓને સંતોષ થાય તેમજ ટાઈટલની શોભા વધે. ટાઈટલના પહેલા પાના ઉપર પટ્ટી છાપવાનું જરૂરી હતું તેથી તે પટ્ટી ટાઈટલ ઉપર છાપી છે.
આ પટ્ટીમાં સાત આકૃતિઓ આપી છે. વચલી આકૃતિની બંને બાજુએ જે આકૃતિઓ મૂકી છે તે સમાન આકૃતિઓ છે એટલે વાસ્તવિકતાની દૃષ્ટિએ જોઈએ તો ચાર જ મુદ્રા આમાં બતાવી છે. (૧ થી ૪ આકૃતિઓ જુઓ) હાથ અને પગ કેમ રાખે છે એ માટે કોઈ ચોકકસ નિર્ણય ઉપલબ્ધ થયો ન હોવાથી આ પટ્ટી આપવામાં આવી છે.
આ પટ્ટીમાં અન્ય વિશેષતા એ બતાવી છે કે આમાં બેઠક માટે ચાર જાતનાં કમળો બતાવ્યાં છે. તમામ આકૃતિઓ ઉપર છત્ર બતાવવામાં આવ્યાં છે પણ છેલ્લે બે આકૃતિ ઉપર સમવસરણનો ખ્યાલ આપવા પ્રતીક પૂરતું અશોકવૃક્ષ બતાવ્યું છે. તીર્થંકરો જ્ઞાનનો મહાન પ્રકાશ કરનારા હોવાથી છત્રોની વચ્ચે વચ્ચે નાના-નાના દીપકો મૂકવામાં આવ્યા છે, અને અંદર આપેલી પટ્ટીઓથી આ પટ્ટી અલગ છે એવો ખ્યાલ આપવા માટે તેમજ તીર્થંકરદેવો હિંસા અને પરિગ્રહ છોડવાનો જે પ્રધાન ઉપદેશ આપે છે તે અહિંસા અને અપરિગ્રહ બંને શબ્દોને બે છેડે લખાવ્યા છે. એ લખાણની લાઈન ઉપર દીપકની જયોત રાખવામાં આવી છે, અને આખી બોર્ડરનું બેલેન્સ સચવાય અને સુંદર લાગે એ માટે પુષ્પો કે પ્રકાશના ઝબકારા જેવી ડિઝાઈન બનાવવામાં આવી છે. આ પટ્ટી ધારીને જે જોશે તે જ સારી રીતે સમજી શકશે.
આ રીતે ત્રીજી આવૃત્તિમાં આપેલ ૮૦ પટ્ટીનો પરિચય પૂર્ણ થાય છે.
⭑ અઢાર પાપસ્થાનકની વાત ⭑
સૂચના પાપના પ્રકારો અસંખ્ય છે. તેનાથી મુકત થવા ભગવાન મહાવીરે અસંખ્ય પ્રકારોને ૧૮ પ્રકારમાં સમાવીને પાપનાં ૧૮ સ્થાનકો બતાવ્યાં છે. સહુએ આ પાપોથી રોજે રોજ હળવા થવા ૧૮ પાપોનાં નામનો પાઠ સાચા ભાવથી બોલી સારા હ્રદયથી ક્ષમા માંગવી
લાખો જૈનો દિવસમાં બે વાર આ પાઠ બોલી ક્ષમા માંગે છે. સૂતા પહેલાં સાતલાખ અને અઢાર પાપસ્થાનકોનો પ્રતિક્રમણ સૂત્રમાં આપેલ પાઠો બોલ્યા પછી સૂવું.
ભગવાન મહાવીરે આ જગતમાં પાપ બાંધવાનાં અસંખ્ય કારણો બતાવ્યાં છે. આ કારણો કયાંથી જાણીએ ? કેવી રીતે યાદ રહે ? એ માટે જ્ઞાનીઓએ વર્ગીકરણ કર્યું. એ વર્ગીકરણ કરીને મનુષ્ય સરળતાથી જલદી ક્ષમા માગીને પાપથી મુક્ત થઈ જાય એટલે જ્ઞાનીઓએ ફકત પાપનાં ૧૮ સ્થાનકો નકકી કર્યાં.
૧. પહેલું પાપસ્થાનક પ્રાણાતિપાત - બીજા જીવોનો નાશ કરવો તે. ૨. મૃષાવાદ - અસત્ય કથન કરવું તે. ૩. અદત્તાદાન -અદત્ત એટલે કોઈએ નહીં આપેલી અને આદાન એટલે ગ્રહણ કરવું એટલે પારકી વસ્તુ બીજાની સંમતિ વિના લઈ લેવાની વૃત્તિ તે. ૪. મૈથુન - વિષયભોગની ઈચ્છા રૂપ પરિણામ તે. ૫. પરિગ્રહ - તે બે જતનો બાહ્યા અને અભ્યન્તર તેમજ સ્થાવર અને જંગમ તેનો સંગ્રહ કરવો તે અને તે પ્રત્યેની મૂર્છા - મમત્વરૂપ પરિણામ તે. ૬. ક્રોધ - ગુસ્સો કરવો તે. ૭. માન - અહંકાર, અભિમાન વગેરે પરિણામ તે. ૮. માયા - કપટ, પ્રપંચ વગેરે પ્રચ્છન્ન પ્રવૃત્તિઓ તે. ૯. લોભ - ધનાદિ સંપત્તિનો સંગ્રહ કરી રાખવાની મનોવૃત્તિ તે. ૧૦. રાગ - પૌદ્ગલિક વસ્તુઓ ઉપરની પ્રીતિ તે. ૧૧. દ્વેષ - જીવાદિ પદાર્થો ઉપર અરૂચિ તે. ૧૨. કલહ - વિખવાદ, ઝઘડો, સંઘર્ષ કરવાની વૃત્તિ તે. ૧૩. અભ્યાખ્યાન - બીજાને કલંક આપવું તે. ૧૪. પૈશુન્ય - બીજાના દોષની કે ગુપ્તવાતની ચાડી ખાવી તે. ૧૫. રિત - અરિત - સુખ આવે ખુશી થવું અને દુઃખ આવે શોક કરવો તે. ૧૬. પરપરિવાદ - બીજાની નિંદા કરવી તે. ૧૭. માયામૃષાવાદ -માયા કપટ કરીને લોકોની આગળ જુઠ્ઠું બોલવું તે. અને ૧૮. મિથ્યાત્વશલ્ય - જ્ઞાનીઓએ જે વસ્તુ જે સ્વરૂપે બતાવી હોય તે સ્વરૂપે ન માનતા વિપરીતરૂપે માનવી તે.
આખા દિવસ દરમિયાન અસંખ્ય પાપોનાં સરવાળારૂપ અઢાર પાપસ્થાનકો સેવ્યાં હોય, સેવરાવ્યાં હોય અને સેવતાં હોય તેનું અનુમોદન કર્યું હોય તે બધાં પ્રત્યે મન, વચન અને કાયાથી મિચ્છામિદુકકર્ડ (માફી) માંગવાનો છે. માત્ર જૈન જ નહિ પણ વિશ્વનો કોઈપણ માનવી આ બંને પાઠો રાત-દિવસ બોલી શકે છે.
યશોદેવસૂરિ

૨૧
પ

Page #210

" ૮ ચિત્ર પરિચયતા લેખતી વચ્ચે ૧-૨ ઈંચના સમચોરસ છાપેલા ૧૪૪તથા અન્ય પ્રતીકોનો પરિચય
મયુર ભારત દેશનું અલિપ વનસાથીની ખાસ સ્થાન
સેના અને મને છે. દક્ષિણ વસ્તી છે.
{. - આ સિંહાકૃતિ ઉત્તરપ્રદેશના મથુરાના જૈન સ્તૂપની સિંહાકૃતિને અનુસરતી અનુકરણાત્મક આકૃતિ છે. આ શિલ્પી ઢબની
આકૃતિ છે. સિંહ એ શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને ઓળખાવનારું એક લાંછન-ચિહ્ન હોવાથી પ્રતીકોનો પ્રારંભ તેનાથી શરૂ કર્યો છે. તે વનનો રાજા અને શૌર્ય-પરાક્રમનું પ્રતીક ગણાય છે. જેનધર્મની પરિકરવાળી પથ્થર અને ધાતુની મૂર્તિઓની નાગે તેને અવશ્ય સ્થાન મળેલું છે, લૌકિક અષ્ટમંગલમાં સિંહ ૫, મંગલ ગણાયો છે. ચૌદ સ્વમમાં પણ તેનું ખાસ સ્થાન છે. દરેક તીર્થકરની માતા પુત્રતીર્થંકરના અવતાર સૂચક ચૌદ મહાસ્વમીને જુએ છે, એમાં સિંહનું પણ સ્વમ
હોય જ છે. જે સિંહ સ્વમમાં દેખાય તો જોનારને કદ લાભ થાય છે, એમ ભારતીય સ્વમશાઓનું કથન છે. ૨. ઝા - જીવનમાં મંગલ કરવાવાળા, ‘અષ્ટમંગલ,' થી ઓળખાતી, જૈનધર્મ પ્રસિદ્ધ અષ્ટ આકૃતિઓ પૈકીની બ્રા નંબરની એક મંગલ આકૃતિ.
જનો કે અજેનો ધાર્મીક કે વ્યાવહારિક કાર્યોનાં પ્રારંભમાં, મકાન વગેરેના વાસ્તુ પ્રસંગોમાં તથા કેટલાક ધાર્મિક અનુષ્ઠાનના અન્તમાં, શાંતિસ્તોત્ર (મોટી શાંતિ) ના પાઠદ્વારા જલ ભરીને તેની મંગલ સ્થાપના ખાસ કરે છે. ભારતીય સંસ્કૃતિનું તથા શાંતિક-પૌષ્ટિક કર્મ નિમિત્તનું મહત્ત્વનું આ એક અતિશય પ્રતીક છે,
પથ્થર કે કાઇના મંદિરોના તથા ગૃહસ્થના ઘરોના મુખ્ય દરવાજાની બારશાખ ઉપર ૧. સ્વસ્તિક (—સાથીઓ) ૨. શ્રીવન્સ ૩. નાવર્ત ૪ વર્ધમાનક (શરાવસંપુટ ) ૫ કળશ (-કુંભ) ૬. ભદ્રાસન ૭. મત્સ્ય યુગલ ૮, દર્પણ. આ આઠ જાતના મંગલરૂપ લેખાતા, “અષ્ટમંગલ ' શબ્દથી ઓળખાતા આઠ આકારો કોતરવાની ખાસ પ્રથા હતી. આપણે ત્યાં ઘણે સ્થળે આજે પણ તે જોવા મળે* છે.
આ ચિત્ર મુખ્યયુગીન બહુમાન્ય લેખાતા સચિત્ર જૈન કલ્પસૂત્ર પ્રન્થની, આંતરરાષ્ટ્રીય વિખ્યાતિ પામેલી ચિત્ર પદ્ધતિની
અનુકરણાત્મક કૃતિ રૂપે આપ્યું છે. ૨ rી - મથુરાના જૈન સ્તૂપમાં કોતરેલી ગતિમાન હાથીની આકૃતિની આ એક અનુકૃતિ છે.
હાથી ભારત દેશનું સુવિખ્યાત આકર્ષક, અતિસમજુ, બલવાન અને શુકનવંતુ પ્રાણી છે. પ્રાણીઓમાં તે સહુથી મોટું અને વિશાળ કય છે એ માંસાહારી નથી પણ વનસ્પત્યાહારી છે હાથી ચામ અને શ્વેત બે રંગના હોય છે સપરિકર (-પરઘરવાળી) તીર્થકરોની મૂર્તિઓમાં નીચેની ગાદીના ભાગમાં હાથીને ખાસ સ્થાન અપાયું છે. ભારતભરમાં મહત્ત્વના વરઘોડામાં તેને
સ્વારી તરીકે ખાસ ઉપયોગ કરાય છે. પ્રાચીન કાળમાં યુદ્ધો લડવા માટે “ ગજસેના ' રાખવામાં આવતી હતી, તેને લોખંડના બખ્તરો પણ પહેરાવામાં આવતાં હતાં. જેનાં નમૂના “અજાયબઘર' (મ્યુઝીઅમ ) માં જોવા મળે છે. દક્ષિણ તથા પૂર્વ ભારતના મહેસુર, આસામ, આમિકા તો તેની ઉત્પત્તિનાં ખાસ મથકો છે. ભારત બહાર આફ્રિકામાં પણ હાથીઓની વિશાળ વસ્તી છે.
પણ આલિકાનો જંગલી હાથી ઘણો ઊંચો-પહોળો, મોટો કાનવાળો, કદરૂપો, બિહામણો અને ભાગ્યેજ પાળી શકાય તેવો હોય છે. ૪. દવાના- બાજોઠ' કાકાસન ઉપર બેઠેલા જન ગુરુ-મુનિ પોતાના આસનસ્થ શિષ-મુનિને ધાર્મિક સૂત્રની વાચના (-પાઠ) આપે છે,
શિષ્યના હાથમાં ધાર્મિક લખાણ લખેલું તાડપત્રનું લાંબુ પાનું છે. બંનેનો મુનિવેશ આજની રીતથી જુદી પદ્ધતિનો છે. પણ પ્રાચીન કાલની તાડપત્ર કે કાગળની કલ્પસૂત્રાદિની પ્રતિઓમાં (ગમે તે કારણે ) આ જાતનો જ પહેરવેશ ઉત્તરોત્તર સમયમાં જોવા મળે છે. ૬૦૦ વર્ષ પહેલાં ગુજરાતમાં તાડપત્રનો વપરાશ સારા પ્રમાણમાં હતો. બંને આકૃતિઓ વચ્ચે, જૈન સાધુ-સાધ્વીનાં ઉપકરણમાં અનિવાર્ય આલંબન તરીકે ગણાતા, સદાયના સાથી, પંચ પરમેષ્ઠીની સ્થાપના તરીકે સ્થાપેલા, અક્ષોથી યુક્ત “સ્થાપનાચાર્ય' દેખાય છે, ઊભી ઘોડી છે એને વહેવારની ભાષામાં “કવણી' કહેવાય છે. આજે તો આ શબ્દ સ્થાપનાચાર્યજીનો પર્યાય બની ગયો છે. ચિત્રમાં ગુરૂશ્રી પાછળ સેવા કરતો એક શિષ્ય ઊભેલો દેખાય છે.
આ ચિત્ર તેરમી સદીની સચિત્ર કલ્પસૂત્ર પ્રતિની પદ્ધતિ અનુસારે દોરેલું છે. મથુરાના જૈન સ્તૂપમાંનું એક સુશોભન, હંસ એ ભારતનું પ્રિય પક્ષીપ્રાણી છે. ખાસ કરીને કાવ્યશાસ્ત્રીઓનું વિશેષ માનીતું છે. શિલ્પ સ્થાપત્યોમાં પણ એ વિરોષ જોવા મળે છે. જેન મંદિરોમાં શિખરબંધી દેરાસરના શિખરની છે નીચેના ભાગમાં પથ્થરમાં જ ઘર એટલે હંસની આખી શ્રેણી બતાવવામાં આવે છે, એટલું જ નહિ પણ જૈન મૂર્તિના પરિકર (પરથર ) માં મૂર્તિની ઉપરના વલયાકાર ભાગની ટોચમાં હંસની પંક્તિ ખાસ ઉત્કીર્ણ કરવામાં આવે છે. હંસ તેની ચાલથી રમણીય લાગતો હોવાથી કવિઓએ સ્ત્રીની સુંદર ચાલને હંસની ચાલ સાથે સરખાવી છે. વળી તે તેની ચાંચની વિશેષતાના
કારણે દૂધમાં રહેલા પાણીને અલગ કરવાનો ગુણ ધરાવે છે. ૨. રાત - ભારત દેશમાં પ્રસિદ્ધ સુષિર વર્ગનું એક મંગલ વાઘ વરસો પહેલાં તે દેવદરબારમાં અને રાજદરબારમાં દિવસમાં ત્રણેય
વખત બજતું હતું. [વિશેષ પરિચય માટે જુઓ પ્રતીક ન. ૨૦] ૧ અષ્ટમંગલના પરિચય માટે પદ્દી ત્રીજીનો પરિચય જુઓ. ૨. આ પ્રથા ૨૦ મી સદી સુધી તો બરાબર ચાલી, પરંતુ હવે તો પરદેશી પદ્ધતિનું-આર. સી. સી. નું સિમેન્ટનું બાંધકામ
આવતાં આ મંગલપ્રથા લગભગ બંધ પડી છે. પણ પ્રત્યેક ઘરમાં અષ્ટમંગલ ન મૂકી શકાય તો આર, સી, સી, ની “ક્લાતિ' એઓસ કરીને કે કોતરાવીને અથવા પરથી સ્વતંત્ર ચોટાડીને કે ચીતરાવીને જરૂર મૂકવી જોઈએ. જ્યી વરમાં મંગલ,
સુખ, શાંતિ અને શીતલતા અનુભવાય ૩. કલ્પસૂત્રમાં ચોદસ્વપ્નમાં હાથીના સ્વપ્નની વાત કરી છે ત્યાં હાથી શ્વેત વર્ણનો જણાવ્યો છે. વર્તમાનમાં તેવો હાથી થાઈલેન્ડ
સીઆમમાં છે. હાલમાં આસામ પાસેના નાગદેશમાં પણ સફેદ હાથી મળી આવ્યો છે. પ્રાચીન કાળમાં આ દેશમાં શ્વેત હાથી સારી સંખ્યામાં હતા.
૧૩૬

Page #211

૭.
-એક સુપ્રસિહ, અત્યન્ત પ્રભાવશાલી અને જૈનમંત્રોમાં મૂલભૂત ગણાતું સબીજ મંત્રપદ, [ કર્તા ] અહીં આપેલું માં ૫દ જૈન પદ્ધતિનાં મંત્ર બીજોવાળું છે. આમાં સાર્વભૌમ ગણાતા અનાહત ૨૫ ગોળ વલયો સહિતનાં
દ્વીકાર બીજના ગર્ભમાં સુપ્રસિદ્ધ આકાર મંત્ર બીજ છે. અહીં “અહ” ના “અ” ની જગ્યાએ “ડ” આવું સુચિત અવગ્રહ ચિહ્ન મૂક્યું છે. આ ચિહ્ન કુંડલિની ' આકૃતિનું સૂચક છે. અથવા વ્યાકરણના નિયમ મુજબ મો* પછી અર નો “મ' આવતો હોવાથી તેની સંધિના કારણે પણ અવગ્રહ ચિહ્ન હોઈ શકે છે.
-ખાસ કરીને આ આકૃતિ સિદ્ધચક બૃહત પૂજનમાં જે યંત્રનું પૂજન થાય છે તે યંત્રના કેન્દ્રમાં હોય છે. -નાદ’ વિનાનો ભાઈ આ યંત્રમાં કદિ પણ સંભવી ન શકે, નાદ હોવો જ જોઈએ. -આ બીજ ખાસ કરીને જાપ કરતાં આલેખનમાં વધુ વપરાયું છે.
- આ આકૃતિ ત્રણેય રીતે વાંચી શકાય છે. તેથી મથાળામાં તેના ત્રણેય પ્રકારો બતાવ્યા છે. ૮. * આ પ્રતીકના પરિચય નંબર સાત મુજબ સમજવો. આલેખનનો બીજો પ્રકાર બતાવવા ખાતર તેને લંબગોળ આકૃતિમાં દોર્યું છે. [ નોwt] અને બીજો તફાવત એ છે કે આ માર ઉપર “નાદ” ની ચિદાકૃતિ બતાવી નથી, અન્ય યંત્ર પટોમાં આ આકૃતિ “ નાદ’ વિનાની
પણ આલેખાય છે. ૧. અe - નાદ વિનાનું (ઉપર-નીચે દોરેલા) દ્વિરેફવાળું વિખ્યાત મંત્રી જ. આ બીજ નીચેના એક રેફવાળું પણ છે. અને તે વધુ સુવિ
ખ્યાત અને પ્રચલિત છે. સિદ્ધહેમ વ્યાકરણના પહેલા જ મંગલસૂત્રમાં આ બીજ ઉચ્ચારાયું છે. ‘નાદ ' દર્શાવવા માટે ત્રિકોણ, ગોળ વગેરે આકૃતિઓનો ઉપયોગ થાય છે. વળી નાદ ધાનનું એક અંગ અને સોપાન છે જેને માટે ‘અનાહત નાદ' એવો શબ્દ સુપ્રસિદ્ધ છે. આ યોગ સાધનાની ફલશ્રુતિનું એક અંગ છે.
-“અહ” આ બીજમાં મંત્ર શાસ્ત્રોક્ત સ્વરો અને વ્યંજનોનો સમાવેશ છે. કારણકે વર્ણમાતૃકામાં પ્રથમ સ્વરો અને પછી વ્યંજનો શીખવાડાય છે. સ્વરમાં પહેલો સ્વર વર્ણ ય છે અને વ્યંજનમાં છેલ્લો અક્ષર ઈ છે. આ બીજમાં આદિમાં જ અને અન્તમાં શું હોવાથી અને ૬ વચ્ચેના તમામ સ્વર વ્યંજનોને અંતર્ગત સમાવી લેવામાં આવ્યા છે. એટલે એક “મ' ના જાપથી તમામ સ્વર-વ્યંજતોની જપ-સાધના થઈ જાય છે. આથી જ આ બીજનું અત્યન્ત મહત્ત્વ છે. એવું મંત્રવિદોનું કથન છે. અનેક ગ્રન્થોમાં આ બીજનો વિવિધ રીતે ઘણો ઘણો મહિમા ગવાયો છે.
-- કેટલાક મંત્ર બીજે ઉપર “નાદ” ની આકૃતિ કરવાનું વિધાન ક્તાં “નાદ' વિષયક ખ્યાલો સેંકડો વરસોથી ભૂલાઈ
જવાના કારણે તેનું આલેખન જૈન યંત્રોમાં નહીંવત બન્યું છે. ૨૦. – વ્યાકરણની સાંકેતિક પરિભાષામાં “અવગ્રહ’ શબ્દ સુચિત “s (s) જેવી આકૃતિથી યુક્ત બીજ અધો એટલે નીચેના રોજ
વગરનું એટલે કે માત્ર ઉપરના એક જ રેકે (૨) વાળું મંત્રી જ. કેટલાક યંત્રોના કેન્દ્રમાં આવું બીજ હોય છે. હજારો
જૈનો જાપ કરવામાં બહુધા એક રેફવાળા બીજનો ઉપયોગ કરે છે. ૨૨. મર - ભારતીય સંસ્કૃતિનું, કવિપ્રિય, વિખ્યાત પ્રતીક. અજન્તાની ગુફામાંની આકૃતિની એક અનુકરણાત્મક કૃતિ. ભારતના સંતો, ધર્માચાર્યોએ
સંસારમાં રહેવા છતાં લકમલવત્ અલગ ભાવે અનાસક્ત ભાવે કેમ રહેવું? તે સમજાવવા માટે આનો દષ્ટાંત તરીકે ખૂબ જ ઉપયોગ
કર્યો છે, કારણકે કમલ જલમાં પેદા થાય છે, અને એમાં રહે છે; છતાંય જલથી તે અલિપ્ત રહે છે. - નાદ, બિન્દુ, કલા સહિતનું જૈન લિપિથી આલેખાએલું હકાર બીજ. ઋષિમંડલ યંત્રના કેન્દ્રમાં આ જ બીજ છે. આ “હી ' બીજમાં
૨૪ તીર્થકરોની સ્થાપના કરવામાં આવે છે. (જુઓ-ઋષિમંડલ સ્તોત્ર, શ્લો. ૨૦) મારા પોતાના સંપાદિત પ્રષિમંડલ યંત્રમાં નાદ સહિત જ કહી દોરવેલો છે, જ્યારે છેલ્લા ૩૦૦ વરસ દરમિયાન મળતા તાંબા, વસ્ત્ર, કાગળ વગેરેના માધ્યમ ઉપર આલેખેલા યન્ત્રોમાં નાદની આકૃતિ કેવી કરવી તેની ગુરુ પરંપરા ભૂલાઈ જવાના કાણે નાદ વિનાને જ હીં મૂકેલો
જેવા મલ્યો છે. ૨૩. માધાને સ્વર્ગનો એક દેવ. દેવ- તીર્થકરોનું તથા અન્ય દેવોનું દેવ પુષ્પ હાર દ્વારા સત્કાર સન્માન કરે છે તે દર્શાવવા આલેખાતી જાણીતી એક આકૃતિ.
તમામ જૈન પરિકરો (પરિઘરો) માં મૂર્તિના મુખની બંને બાજુએ (પ્રાયઃ) આ આકૃતિ હોય જ છે. તે ઉપરાંત ગુફાઓ સૂપ ચિત્રપટો વગેરેમાં આ આકૃતિ ખાસ હોય છે. એના આલેખનના મરોડમાં તફાવત હોઈ શકે છે.
જૈન શાસ્ત્રો પાતાલ અને આકાશમાં ભવનપતિ, વ્યન્તર, જ્યોતિષ્ક અને વૈમાનિક આ ચાર નિકાય–પ્રકાર–ની દેવસૃષ્ટિને માને છે. ૨૪.
વિષ-આબુ વગેરેના શિલ્પ-સ્થાપત્યમાં જોવા મળતો આકાશચારી, અને પુષ્પગુચ્છધારી વિધાધર દેવ. ૫. - મધ્યયુગીન કલ્પસૂત્ર પદ્ધતિનું વિવિધ સાજથી અલંકૃત એક રમ આલેખન, આ એક જાણીતું વિશ્વવિખ્યાત પ્રાણી છે. વળી
ક્યા યંત્રની કેટલી તાકાત છે તે દર્શાવવા વૈજ્ઞાનિકો તેના નામનો (હોર્સપાવર શબ્દનો) ઉપયોગ કરે છે. ૨૬. હિં- સ્થાપત્યોમાં જોવા મળતી એક વિશિષ્ટ આકૃતિ. વિશેષ કરીને જૈન મંદિરોનાં શિખર ઉપર શકનારા ઉપર પથ્થરથી કંડારેલી,
ગરવનો ભાવ દર્શાવતી આવી આકૃતિ મૂકવામાં આવે છે. ૭. હિરાગ- પ્રાચીન યુગમાં વિશ્વના વિવિધ વિભાગોમાં હાથીની સૂંઠવાલા સિંહ, અશ્વાદિ જાનવરોનાં શિલ્પો ચિત્રો બનાવાની પ્રથા હતી કહો- તેથી અહીં પણ એવા જ પ્રકારની આકૃતિ મધ્યયુગની કલ્પસૂત્રના વર્ગની પ્રામીણ ઢબે દોરી છે. સાંચીનો સ્તૂપમાં, મથુરાના
જેનનુપમાં, કેટલીક બૌદ્ધગુફાઓમાં તથા દક્ષિણ ભારતનાં કેટલાંક હિંદુ મંદિરોમાં આ જાતની આકૃતિઓ કંડારેલી છે. મધ્ય એશિયા અને પશ્ચિમની દુનિયામાં પણ આ જાતનું શિલ્પ કરવાની પ્રથા છે. વળી પ્રાગૈતિહાસિક કાળમાં આવા પ્રકારનાં પ્રાણીઓ વિદ્યમાન પણ હતાં એવું મનાય છે. ૪. અન્ય ક્તઓએ છપાવેલા સિહચાના યંત્રમાં આ આકૃતિ તો છે પણ તે “નાદ' ચિહ્ન વિનાની છે. જ્યારે મારા સંપાદિત
યંત્રમાં “નાદ’ સહિતની છે. ‘નાદ' હોવો જ જોઈ એ તો જ શાસ્ત્રોક્ત બીજ બને છે; અને તો જ તે વસ્ત્ર શાસ્ત્રોક્ત રીતે
શુદ્ધ ગણાય છે. ૫. ત્રષિમંડલ યત્વનો કેન્દ્રીય અહીં” જે નાદ વિનાનો હોય તો તે તદ્દન અશુદ્ધ સમન્વો.
૧૩૭

Page #212

૨૮, પૃષમ-ઇન્–જૈન કલ્પસૂત્રની મધ્યયુગીન પદ્ધતિનું શગારવાળું રમ્ય ખાલેખન, જો કે આજે તો માનો ઉપયોગ રહ્યો છે, પણ એક વખતે એનો માંતરદેશીય વહેવાર માટે દેશ વ્યાપી ઉપયોગ થતો હતો,
૧૧. નાંશીનો કાંસ્ય-કાંસાની ધાતુમાંથી બનાવેલું, સંગીત, ભક્તિ, પ્રાર્થના પૂજા વગેરે પ્રસંગે વપરાતું, ભારતીય સંસ્કૃતિનું, દેશના ખૂણે ખૂણે જાણીતું અને અનેક મંદિરો તહેવારોમાં વપરાતું વાઘવાઘના મૂલબૂત ચાર પ્રકારમાં એક પ્રકારનું આ વનવાઘે છે, મંજીરાનો ઉપયોગ પણ કાંસી જોડની જેમ જ હોય છે. પણ કાંસા જોડી કરતાં ભજન મંથીઓમાં આનો વપરાશ ઘણો વધારે છે. માનો નાદ અતિ મંજુલ–મધુર અને સઘન હોય છે,
અને મંડી
૨૦. રામ
સુંદર ભાવને રજૂ કરતું મા ચિત્ર છે, અતિ પ્રાચીન કાળથી દેવદરખારો, રાજદરબારો અને ગરીબથી માંડી અમીરોના ધાર્મિક ચાન – સંસારિક કે વ્યાવહારિક પ્રસંગોમાં અને વરઘોડાઓમાં ઠીક ઠીક વપરાતું આ મંગલ વાધે છે, અને વાદ્યના પ્રકારોમાં તે ‘શુષિર ’ વાદ્ય તરીકે સુવિખ્યાત છે, શરણાઈ પ્રાંત, નગર, ગામ ભેદે જુદી જુદી રીતે વિવિધ માપ-આકૃતિમાં જોવા મળે છે, માાર બેરેનામ ભેદે તે અન્ય દેશોમાં પણ વપરાય છે,
२१. नगारा
ખાસ કરીને મંદિરો વગેરેનાં પ્રાર્થના સ્થળોમાં તથા અન્ય ધાર્મિક પ્રસંગોમાં વપરાતું આ અતિ જાણીતુ ગર્ભાપ થી મોળખાતું પાવન – નગારૂ છે. આને જ સંસ્કૃતમાં દુનુભિ કહે છે. (વિશેષ પરિચય પ્રતીક ૨૦ મુજમ્મૂ )
અંબોડો બાંધેલા પુરુષનું ઢોલક વાદન, દસમી સદીથી પંદરમી સદીનાં પુરુષ શિલ્પો ચિત્રોમાં કેટલાક રાજાઓ તથા પ્રજાજનોમાં લાંબાવાળ રાખવાની પ્રથા હોવાથી તેને અંબોડા રૂપે બાંધતા હતા.
વિશિષ્ટ વેશ—ભૂષાવાળી કલ્પસૂત્ર પદ્ધતિની મૃગવત, દીર્ઘનયનવાળી, ખારમી સદીની અનુકરણાત્મક કૃતિ,
શુનાસા જેવા અણ્ણિાળા નાકવાળી, મૃગનયની નામને સફળ કરતા દીર્ઘ અને બહાર નીકળતાં નેત્રોવાળી, પસૂત્રની જેનાશ્રિત ચિત્રકલાથી ઓળખાતી પદ્ધતિએ ચીતરેલી એક નર્તકી,
२२. मृदंग
वादक
૨૩. નર્સ ની
ર૪, થાપવાર્ ચર્મવાદ્ય ( અથવા વિતત ) ના વર્ગમાં ગણાતા લખચોરસ વાદ્યને ( ત્રિભંગ જેવા વળાંકે રહીને ) બજાવતી નારી, ( કલ્પસૂત્ર નારી – પતિ )
૨૧. ત્રિશા અને ભગવાનને જન્મ આપી ચૂકેલા માતા ત્રિશલાનું ચિત્ર છે. પગ ટૂંકા અને નેત્રો લાંબા બતાવવા, છાયાનો ઉપયોગ ન કરવો અને વર્ષમાન – થોડામાં ઝાઝું બતાવવું આ પદ્ધતિનો ખ્યાલ રાખી, રંગ રેખાનો સુમેળ જાળવીને ચિત્ર બનાવવું આ પસૂત્રનાં ચિત્રોનું ધોરણ છે, ક્લાકારો આ પદ્ધતિને ‘ઈન્ડિમનઞર્ટ’ કહે છે.
२६. आरती મયૂર શિખાધારી, પંચ દીપવાળી આરતી. આ ભારત પ્રસિદ્ધ એવું ખાસ કરીને મંદિર-પૂજનનું અનિવાર્ય સાધન છે, એમ છતાં અન્ય ધાર્મિક કે વ્યાવહારિક કાર્યોમાં પણ તે સ્વાગત–સત્કાર કે બહુમાનાર્થે વાપરવામાં આવે છે.
ભારત વગેરે દેશોમાં સાંજના ઘીથી ઝબોળેલા ‘રૂ ની વાટના દીવાવાળી આ આરતીને દેવદેવીઓ આગળ પ્રદક્ષિણાકારે વર્તુલાકારે નિયમિત ઉતારવાનો આવશ્યક અને અનિવાર્ય રિવાજ છે.
–મોટા ધાર્મિક પ્રસંગોમાં ૧૦૮ દીવાઓની પણ આરતી ઉતારાય છે. ખાસ કરીને જૈન મંદિરોમાં આા પ્રથા વધુ છે. સેંકડો પ્રકારે મળતી આરતીઓમાંથી અહીં સાદો સર્વત્ર વપરાતો એક પ્રશ્નર આલેખ્યો છે.
–૧૮ મી સદીની રાજ્જાની આકૃતિ ઉપરથી આ આકૃતિ દોરી છે.
આ દીપક સાંજની આરતી ઉતાર્યાં પછી તરત જ ઉતારવામાં આવે છે, જેથી આરતી–દીવો આવો સંયુક્ત શબ્દ પણ પ્રચલિત બન્યો છે. આ દીવો એક્લો પણ સવારના દેવ મંદિરોમાં, પૂજન પાઠમાં, શ્નીઓ આગળ તેમજ ભારતનાં ગૃહ-મંદિરોમાં મોટા ભાગે ઉતારવા માટે વપરાય છે, આમાં ઘી માં ઝબોળેલી ‘ૐ ' ની વાટનો દીવો હોય છે.
ભારતીય સંસ્કૃતિમાં આરતી દીવાની ભિક્તને મંગલ અને શ્રેય આપનારી કહી છે,
૨૮. દેવી ૨૩ મા તીર્થંકર ભગવાન શ્રી પાર્શ્વનાથજીની અધિષ્ઠાયિકાથી ઓળખાતી આ કાળની એક પ્રભાવક દેવી, આ દેવી ભવનપતિ પદ્માવતી – નિકાયની છે, અને ધરણેન્દ્રના પત્ની તરીકે ઓળખાવાય છે.
પદ્માવતીમાં ફણાની પ્રથા બહુધા સાત સંખ્યાની છે. પણ ઓછીવત્તી પણ જોવા મળે છે. ભૈરવપદ્માવતીપના પ્રણેતાએ રક્ત પદ્માવતી ત્રણ ફણાની સૂચવી છે. પાર્શ્વદેવએ ત્રણ ફણાવાળી કહી છે. અહીંઆ ત્રણ ક્રૃષ્ણાવાળી,કૂકડાના મોઢાવાલા સર્પના વાહનવાળી, પાશ, અંકુશ, કમળ અને બીજોરાથી યુક્ત આયુષ તથા વસ્તુઓવાળી ચાર હાથવાળી દર્શાવી છે, કલ્પસૂત્ર ની ચિત્ર પદ્ધતિનું આ આલેખન છે,
પદ્માવતીના આયુધો વગેરેમાં મતમતાંતરો છે, શ્વેતામ્બર અને દિગમ્બર સંપ્રદાય વચ્ચે પણ ભેદ છે, તે વિવિધ સ્વરૂપે પણ ઓળખાય છે. જૈનો, હિન્દુઓ અને બૌદ્દો ત્રણેય પોતપોતાની રીતે ‘પદ્માવતી' નામની દેવીને સ્વીકારે છે, પદ્માવતીજીનાં સ્વતંત્ર પીઠો સ્થાનો પણ અન્યાં છે. એમાં મુંબઈ વાલકેશ્વર રીજરોડ ઉપર આદિનાથ જૈન મંદિરમાં સ્થાપેલી આરસની અભિનવ મૂર્તિ, શિક્ષા અને બાતિની એ મેરિનો છે.
-
૨૭. ટ્રીપલ – [ રીતો
Jai3ication International
दान हंस
૨૧. વમળેવ મા પ્રસંગ અબજો વરસ ઉપર થયેલા આ યુગના આદ્ય તીર્થંકર શ્રી ઋષભદેવ ભગવાને, આત્મિક સાધના માટે કરેલા,
અને તુ મનું સાધિક એક વર્ષના ઉપવાસોના અને પૌત્ર રાજકુમાર બંસે ફિરી કરાયેલાં પાણીનો છે,
તીર્થંકરો કરપાત્રી હોવાથી ભિક્ષાદાન હાથમાં ગ્રહણ કરે છે, તેમના ખભે માત્ર ઈન્દ્રે સ્થાપેલું એક દેવષ્ય વસ્ત્ર હોય છે. મથુરા સ્તૂપમાંના શિલ્પોત્સર્ણ હંસની અનુકૃતિ. મિશ્ર ક્ષીરનીરને અલગ પાડી શકે તેવી ચાંચ ધરાવનારું કાવ્ય-પ્રસિદ્ધ પક્ષી. રૂ૨. મૂળ સંચો અહીં એક મોટું અને ચાર શરીર, આ રીતનું ( સામાન્ય કક્ષાનું) એક સંયોજના ચિત્ર,
૩૦.
जना
વિવિધ પ્રકારે બુદ્ધિ-વૈભવવાળાં સંયોજન શિલ્પો તથા સંયોજન ચિત્રો કરવાનો રિવાજ ઘણો જુનો છે. રાજસ્થાન,ગુજરાતમાં આ કલાનો ઠીક વિકાસ થયેલો છે. વિવિધ જાનવરોથી બનેલા એવા હાથી, ઘોડાના તથા નર નારીઓથી યુક્ત એવ જાનવરોનાં ઉત્તમ કોટિનાં નયનરમ્ય અનેક ચિત્રો આલેખાયાં છે. આ જાતનાં પ્રસંગ ચિત્રો કાઇ, વજ્ર અને કાગળની ભૂમિકા ઉપર જોવા મલે છે,
-
-
.
યક્ષ-યક્ષિણી વ્યન્તર નિકાયનાં હોય છે તો આ ભવનપતિ નિકાયનાં કૈમ ? પક્ષિણી પદ્માવતી હોય તો યક્ષ ધરળ હોવો જોઈ એ એને બદલે 'પાર્શ્વ યક્ષ' કેમ ? આ અને આવા ખીજા પ્રશ્નો શોધના વિષયો છે,

Page #213

૩૨. થવુદ – નિરાબિયા ન કરના, કેલી, નમણું ગાતું, પાત્ર, અને નિષ્ય શિકારીઓનું અને દરે શિકાર જ બનેલું, મંગળનું એક સુંદર રેખા ચિત્ર,
૧. bs -
૨૪. ચંપા,
એક વિશિષ્ટ જાવિદ્યાવી સંસ્કૃતિ
૨૨ મા તીર્થંકર શ્રી નેમિનાથ ભગવાનના શાસનની અધિષ્ઠાત્રી—યક્ષિણી દેવી,
તિ, અા ચિત્રમાં તેને બે વળ, પુષ્કર્મનોમુખ્ય, મળ્યા કાથમાં બાળક, તભામાં માત્રળુન્ની, ચિંચાવાનું, આકૃત [માપ્રાચિની] અને બદામનો બતાવી
અજૈનોમાં અમ્બાજી તથા માતાજીના ઉપનામથી તે સર્વત્ર પ્રસિદ્ધ છે. ગોત્રદેવી તરીકે પણ્ તે વિખ્યાત છે. આ દેવી ઈતિહાસપ્રસિદ્ધ પણ છે.
બારમી સદી પહેલાં તેને જૈન સંઘની પ્રધાન દેવી તરીકે સ્થાપિત કરવામાં આવી હતી એમ સમજાયું છે. કારણ કે એ કાળની પાષાણ અને ધાતુમૂર્તિઓમાં તીર્થંકર ગમે તે હોય પણ પરિકરમાં દેવી તરીકે બહુધા અમ્બિકા જ સ્થાપેલી દેખાય છે. તેનું બીજું નામ કુષ્માંડી' ‘કુષ્માંડિની' અથવા આબ્રહ્માંડી' છે.
અમ્બિકા એપુત્રા, દ્વિપુત્રા, ચાર ભુજાવાળી, સીધા કે ત્રાંસા મુખવાળી, બહુધા ડાબા હાથમાં બાળકવાળી કે ડાબી બાજુએ રહેલ બાળકવાળા, એમ જુદી જુદી રીતે કંડારેલી મળે છે.
ઉપરની ત્રણેય દેવીઓનાં આયુધ, વાહન, બાલક સંખ્યા એક કે બે વગેરેની બાબતમાં અનેક વિકલ્પો પ્રવર્તે છે. અહીં ત્રણેય દેવીઓને વર્તમાનમાં લોકપ્રિય બનેલી, કલ્પસૂત્રપતિએ તેની જ અનુકૃતિ રૂપે આલેખી છે,
રૂ. રશ્મી – સર્વજનવલ્લભા, પદ્માસનસ્થા, કમલાસના, ચતુર્ભુજા દેવી લક્ષ્મી, એ ધનની અધિષ્ઠાત્રી છે, ઉપરના બંને હાથોમાં હાથી સહિત
કમલ અને નીચેના હાથોમાં માળા તથા કુંભ છે, આ દેવીને સહુ કોઈ માને છે.
લક્ષ્મીજી ભુિજાલી, આયુધોમાં વિભિન્ન વિકલ્પોવાળી અને વિવિધ રીતે આલેખેલી પણ મળે છે,
૬. સરસ્વતી – વિદ્યા - કલાની અધિષ્ઠાત્રી, સર્વદર્શનસન્માન્ય, સંસારી, સાધુ કે સર્વજનને વલ્લભ, ભારત પ્રસિદ્ધ, ચાર ભુજાલી, ક ખલાસના
અને વીણા ધારિણી દેવી.
–બારમા - તેરમા સૈકાની સુંદર અંગભંગવાળી કૃતિની આ અનુકૃતિ છે.
સરસ્વતીનું બીજું નામ શ્રુતદેવી, શ્રુતદેવતા પણ છે. શારદા વગેરે અન્ય અનેકાનેક નામોથી કવિઓએ તેને ઓળખાવી છે. ભારતીઓ વિદ્યા, બુદ્ધિ, જ્ઞાન અને સ્મૃતિની પ્રાપ્તિ માટે આની વિવિધ રીતે ખૂબ ઉપાસના કરે છે.
સરસ્વતીની એ ભુજાવાળી આકૃતિ પણ હોય છે, ઊભી કે ખેઠેલી આકૃતિ પણ હોય છે, તે હંસ અને મયૂર અને વાહનોવાળી છે. આયુધોમાં મતાંતરો પ્રવર્તે છે. ત્રણેય સંસ્કૃતિ એને એક યા ખીજી રીતે માને છે અને પૂજે છે,
૩૭. બિનમૂર્તિ' – વર્તમાન અવસર્પિણી, વર્તમાન યુગ કે વર્તમાન ચોવીસીના ૨૪ તીર્થંકર દેવો પૈકી પહેલા શ્રી આદીશ્વરજી, ૨૨ મા શ્રી નેમિનાથજી અને ૨૪ મા શ્રીમહાવીરસ્વામીજી, આ ત્રણેય તીર્થંકરો પદ્માસને—બેઢા ખેા નિર્વાણ પામ્યા, અને એ જ આકારે એમના આત્મપ્રદેશો મોક્ષસ્થાનમાં સ્થિત થયા. આ ત્રણ સિવાયના શેષ તીર્થંકર પરમાત્માઓ ઊભા ઊભા ખડ્ગાસને અથવા ‘ કાયોત્સર્ગ’ નામના આસને રહીને નિર્વાણ પામ્યા અને એ જ આકારે તેઓ મોક્ષમાં સદાને માટે સ્થિત થયા. આવા કારસર જૈન–મૂર્તિઓ એક એડી પદ્માસનવાળી અને ખીજી ઊભી કાયોત્સર્ગાસનવાળી એમ બે પ્રકારનાં આસનોવાળી શિલ્પોમાં બતાવવામાં આવે છે. અહીં પદ્માસનસ્થ આકારે વીતરાગ ( રાગ-દ્વેષ રહિત ) ભાવના આદર્શને વ્યક્ત કરતી મુક્તાત્મા તીર્થંકરની શાંત-પ્રશાંત કૃતિ આપવામાં આવી છે. પ્રાચીન કાળમાં શ્યામ પત્થરની કેટલીક પ્રતિમાઓ ‘અર્ધ પદ્માસને' પણ બનેલી છે. ઉત્તર ભારતમાં તેનું પ્રમાણ વિશેષ છે.

૨૮. ઊિભમંત્રિત – ઉપર્યુક્ત મૂર્તિઓને પધરાવા માટે જૈન શિલ્પ શાનુસાર બનાવાતું, પવિત્ર અને ઉત્તમ ગણાતું મંદિરનું એક પ્રતીક. નાનકડા ચિત્રમાં બનાવવું કઠિન હોવાથી અહીં નાનકડી દેવકુલિકા જેવું મંદિરસૂચક પ્રતીક બતાવ્યું છે,
૧૧. ડીમલજુ- દેવ પછી ગુરુનું સ્થાન આવે છે. એટલે આ પ્રતીક માં મહાત્યાગી વિશિષ્ટ હેતુલક્ષી, મુનિવેષધારી જૈન મુનિને બતાવ્યાછે, તેઓ મુનિ- ખોલતી વખતે જીવરક્ષા માટે જમણા હાથમાં મુપત્તી ( એક પ્રકારનો વર્ષનો ટૂકડો) રાખે છે, અને ડાખી કાખમાં જમીન પરના જીવોની દયા માટે ઓથો ( ઉનના ગુચ્છાથી બનેલું સાધન જેનું બીજું નામ ‘રજોહરણ” ) રાખે છે, તે બંને ચિત્રમાં દેખાય છે. ખેસતી વખતે તેઓ ધરતીને જીવજંતુ રહિત બનાવવા સુકોમળ રજોહરણ ( ઓઘાના ઉનથી ) જમીન સાફ કરી પછી આસન પાથરી બેસે છે. ઓઘો જમીન ઉપર પોતાની બાજુમાં રાખે છે, વળી સાધુઓ બહાર જાય ત્યારે ડાબા હાથમાં સાધુતા સૂચક દાંડો ( એક પ્રકારનો કાષ્ઠનો દંડ) હાથમાં રાખે છે, એનો અગ્રભાગ સાત્વર્થક આકૃતિવાળો હોય છે. જૈન સાધુ નિર્પ્રન્થ હોવાથી સીવેલાં વસ્ત્ર પહેરતા નથી. તેઓ અધોવસ્ત્ર, ખીજું છાતી ઉપર એક વસ્ત્ર અને ત્રીજું તેની ઉપર એક મોટું વસ્ત્ર એમ ત્રણ વસ્ત્ર પહેરે છે. અને તેના ઉપર સાધુતાની સૂચક કંબલ-કામળી નાખે છે. હાલમાં જૈન સાધુઓમાં. અધોવઅને માટે ચોલપટ્ટો ( ચુલ્લપક ) નામનું વસ્ત્ર, છાતી ઉપરના અંદરના પહેલા વઅને માટે ‘ પાંગણી ’( પ્રાવરણ ) અને તેની ઉપરના મોટા વઅને માટે ‘ કપડો ’–' પછેડી શબ્દથી ઓળખવાનો વ્યવહાર છે, મુકામમાં હોય ત્યારે અધોવસ્ત્ર અને ઉત્તરીય વસ્ર બે જ પહેરે છે. જ્યારે દેવદર્શન વ્યાખ્યાનાદિકનો વિશિષ્ટ પ્રસંગ હોય કે બહાર જવાનું હોય ત્યારે ત્રીજું વજ્ર કડો પહેરે છે. વજ્રનો રંગ સફેદ હોય છે. પણ્ કેટલાક કારણોસર કોઈ કોઈ સાધુસમુદાય ઉપરનું વજ્ર પીળા રંગે રંગેલું પહેરે છે. આ વસ્ત્રોને ઉપકરણો કહેવાય છે.
૬, ૩૭ થી લઈને ૪૩ સુધીનાં પ્રતીકો તે જૈન મૂર્તિપૂજક સંપ્રદાયમાં ‘સાત ક્ષેત્રો' શબ્દથી પ્રસિદ્ધ પુણ્યક્ષેત્રો—સ્થાનો છે. ૭. અહીંઆ આપેલું પ્રતીક શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક સાધુનું છે. અમૂર્તિપૂજક ગણાતા સ્થાનકવાસી, તેરાપંથી સાધુ-સાધ્વીજીઓ મુખ ઉપર મુખવસ્તિકા—કપડું બાંધે છે. વળી તેમના વસ્ત્રપરિધાનમાં થોડો તફાવત છે. તથા આચાર-ક્રિયામાં પણ ભેદ છે દિગમ્બર સાધુ તદ્દન નમાવસ્થામાં હોય છે. તેઓ ઉનના બદલે મયૂર પચ્છનો ગુચ્છ રાખે છે. દિગમ્બર સંપ્રદાયમાં નમાવસ્થાના સિદ્ધાન્તને કારણે સાધ્વીસંસ્થાની હયાતી નથી,
૧૩૯

Page #214

-જૈન સંઘ “ચતુર્વિધ સંઘ' (ચાર પ્રકારનો સમુધય) થી ઓળખાય છે. આ ચાર સ્કારમાં (૧) સાધુ (૨) સાખી. (૩) શ્રાવક અને (૪) શ્રાવિકાનો સમાવેશ થાય છે. સાધુ-આવકમાં પુછો સમાવિષ્ટ છે. અને સાખી-શ્રાવિકમાં સ્ત્રી વર્ગ સમાવિષ્ટ છે. સાધુ-સાધી ત્યાગી વર્ગમાં અને શ્રાવક-શ્રાવિકા સંસારી વર્ગમાં ગણાય છે.
-જૈન સાધુ ઘરસંસાર તજી, હિંસા, અસત્યાદિ પાપ છોડી, કંચન કામિનીના ત્યાગી બની, પાદ વિહારી બની, સ્વ પર
આત્મસાધનામાં તત્પર હોય છે. ૪૦. નવી - આ પ્રતીક શાસ્ત્રમાં પ્રાચીન કાળમાં માર્યા શબ્દથી અને આજે લાવી શખથી સંબોધાય છે. લોકવહેવારમાં આજે તો
મા-મુવનો અપભ્રંશ “ગુરણી' અને તેનો અપભ્રંશ બનેલો “ગયણી' શબ્દ અને આપને સ્થાને અપભ્રંશ “આરજા' શબ્દ
વપરાય છે.
જન સાધુ-સાધ્વી માટે વેષ પરિધાનની પદ્ધતિ અને તે વસ્ત્ર કેવું હોવું જોઈએ તેની જે મર્યાદા નક્કી કરવામાં આવી છે તે સુચક અને હેતુલક્ષી છે. એમાં શરીર સયમની રક્ષા અને લોક સભ્યતાનું ખાસ ધ્યાન રાખવામાં આવ્યું છે. -ચિત્રમાં વસ્ત્રપરિધાન સ્પષ્ટ છે. સાધુની જેમ સાખીને પણ ઓછો. દાંડો, અને ડાબા ખભે કામળી છે. વધારામાં ચિત્ર પૂરું ચીતર્યું હોવાથી હાથમાં ‘તરપી” શબ્દથી ઓળખાતું કાકનું ભોજન ગ્રહણ પાત્ર બતાવ્યું છે. સાધુની જેમ એમને પણ ઉપકરણ
તરીકે ચાર વસ્ત્રો હોય છે. ઉત્તરીય વસ્ત્ર બેને બદલે ત્રણ હોય છે. ૪. બાવજીન-રાગદ્વેષના વિજેતા, જિન-તીર્થકરનો અનુયાયી-ભક્ત, અથવા જિનના આદેશોને પાળનાર, તેમ જ રાગ-દ્વેષ રૂપ અંતરંગ
શત્રઓને જિતવા માટે પ્રયત્ન કરનાર તેનું નામ ‘જેન', શ્રાવક શબ્દની દષ્ટિએ વિચારીએ તો શુદ્ધ દેવ ગુરુ અને ધર્મ ઉપર અટલ શ્રદ્ધાવાન, તીર્થકર પ્રણીત ધર્મોપદેશનું શ્રવણ કરનાર, દેશકાળની મર્યાદા જાળવવા પૂર્વક જીવન જીવનાર, ન્યાયસંપન્ન રહીને પ્રામાણિક રીતે આજીવિકાનો વહેવાર કરનાર, એથી આગળ વધીને કહીએ તો સ્કૂલ- ( બિનજરૂરી) અહિંસા, સત્ય, અચૌર્ય, બ્રહ્મચર્ય અને અપરિગ્રહાદિ પાંચ અણુવતોને
ઓછે અંશે પાળનાર, આવા ગુણવાળાને આવક કહેવાય છે. કર.વિશ્વન-વ્યાખ્યા ૪૧ માં પ્રતીક મુજબ સમજવી,
જ્ઞાન બે પ્રકારનાં છે. (૧) મિયા અને (૨) સમ્યગુ.
અહી “જ્ઞાન' શબ્દથી સમ્યગું સાચું જ્ઞાન જ અભિપ્રેત છે, જેનાથી સાચી સમજણ, સાચો પ્રકાશ પ્રાપ્ત થાય, અજ્ઞાનના અંધકાર ભેદાઈ જાય, સંસારથી વિરક્ત બનાવી, સંસારનું ભ્રમણ ઘટાડે અને આત્મકલ્યાણ સધાવે એવા જ્ઞાનને જ ખાસ આદરણીય, પૂજનીય, વંદનીય માન્યું છે. વળી જ્ઞાન એ આત્માનો પોતાનો અવિનાભાવિ સહભાવી ગુણ છે. માયાના બંધનોથી તે ગુણ અસમ્યગૃ-અજ્ઞાનરૂ૫ બને છે. સામાન્યરીતે દુન્યવી જ્ઞાનોનો મિયાજ્ઞાનમાં સમાવેશ થાય છે. તે જીવને વધુને વધુ ભૌતિકવાદી બનાવી ઉન્માર્ગે લઈ જાય છે સંસારની વૃદ્ધિ કરે છે. અને આત્માનું અધ:પતન નેતરે છે જ્યારે સભ્ય વિવેક પૂર્વકનું અલ્પ એવું પણ જ્ઞાન, જીવને આત્મવાદી બનાવી, હેયોપાદેયનું યથાર્થ ભાન કરાવી,અને વાસ્તવિક સુખ શાંતિનો સન્માર્ગ બતાવી જીવનને સાચા રાહે દોરી જાય છે, આધ્યાત્મિક ઉત્કર્ષ સધાવી પરંપરાએ મોક્ષપ્રાપ્તિ કરાવે છે. આ જ્ઞાનનું બહુમાન કરવું જરૂરી છે, અને પ્રત્યેક આમાએ જ્ઞાનલક્ષી બનવું જરૂરી છે એવો ખ્યાલ ટકી રહે એવાં કેટલાંક કારણોસર શ્વેતામ્બરો પ્રતિસાલ જ્ઞાનપંચમી કે મૃતપંચમીથી ઓળખાતી કાર્તિક સુદિ પાંચમનું પર્વ મનાવી તેની ભાસ્તભરમાં ભવ્ય ઉજવણી કરે છે અને તે દિવસે સાચા જ્ઞાનનાં ધાર્મિક પુસ્તકોની સ્થાપના થાય છે. અને તેનાં પૂજન-પ્રાર્થનાદિક થાય છે. દિગમ્બર જેનો મૃતપંચમી' નામ રાખી તેની ઉજવણી જેઠ સુદિ પાંચમે કરે છે.
અહીં પ્રતીકમાં જ્ઞાનની આશાતના ન થાય તે માટે પુસ્તકાસન તરીકે વપરાતો સાપડો અને પુસ્તકાદિ જ્ઞાનનાં સાધનો બતાવ્યાં છે. સહુ કોઈ આવા સાધનોનો સદુપયોગ કરે અને તેની રક્ષા તથા તેના પ્રચારમાં ફાળો આપે સાચી જ્ઞાનોપાસના તો રોજે રોજ અભિનવ જ્ઞાન મેળવવામાં કે તેના સ્વાધ્યાય-અનુપ્રેક્ષામાં રહેલી છે. માટે સહુએ જ્ઞાનાભ્યાસી બનવું જોઈએ. જેનો જ્ઞાનના ભયાદિ પાંચ ભેદોને માને છે. તેમાં શ્રુતજ્ઞાનને સ્વ-પર પ્રકાશક તરીકે તેઓ બિરદાવે છે. શેષ ચાર જ્ઞાનોને સ્વપ્રકાશક કહીને
મૂંગા તરીકે જણાવે છે. ૪૪. ન - દર્શનના અનેક અર્થે પૈકી અહીં “શ્રદ્ધા' અર્થ અપેક્ષિત છે. આ શ્રદ્ધા પણ બે પ્રકારની છે. એક મિયા અને બીજી સમ.
અહીંઆ સમ્યગુ-સાચી શ્રદ્ધાને ગ્રહણ કરવાની છે. શ્રદ્ધા એ આધ્યાત્મિક ઉત્કર્ષની ઈમારતનો મૂલભૂત પાયો છે, માટે સત શ્રદ્ધાવાળાને જ સત જ્ઞાન હોઈ શકે છે.
આ શ્રદ્ધાને ઉત્પન્ન કરનાર અનેક સાધનો પૈકી જિનમૂર્તિ-જિનમંદિર પણ એક અતિ પ્રબળ સાધન છે. તેથી દર્શનના પ્રતીક
તરીકે “જિનમંદિર ' રૂપ સાધનની એક નાનકડી સામાન્ય આકૃતિ અહીં દર્શાવી છે. ઇક, રાત્રિ - ચારિત્ર પણ સમ્યગુ અસભ્ય બંને પ્રકારે હોઈ શકે છે. અહીં સમ્યગુ–સાચા ચારિત્રની વાત છે. આ ચારિત્રની વ્યાખ્યા
એ છે કે જેનાથી તમામ પ્રકારનાં પાપામવો અટકે અને સંવર ભાવવાળું સંયમી આચરણ થાય છે. આ માટે તેનાં સાધનો તરીકે મુખ્યત્વે (૧) અહિંસા ( ૨ ) સત્ય (૩) અચોર્ય (૪) બ્રહ્મચર્ય અને (૫) અપરિગ્રહ, આ પાંચ મહાવ્રતોને જણાવ્યાં છે, એનું નિરતિચાર ભાવે, ઉપયોગપૂર્વક સર્વથા જે પાલન તેનું નામ જ ચારિત્ર. એનું બીજું નામ પાપથી વિરમવાનું હોવાથી વિતિ' (–ત્યાગ) છે, આ વિરતિ - ત્યાગ કે ચારિત્રના અનેક પ્રકારો શાસ્ત્રમાં વર્ણવ્યા છે.
-આપેલા પ્રતીકમાં ચારિત્ર-પાલનનાં ઉપકરણોરૂપે અનિવાર્ય લેખાતા શ્રમણ-શ્રમણીના ઓઘો (-રજોહરણ) દાંડો (–દ8)
અને “તરપની ' શબ્દથી ઓળખાતાં કાઝનાં ભોજન પાત્રો દર્શાવ્યાં છે. ૪૬. અતિ- જૈનધર્મે પાંચ પરમેષ્ટિઓને સ્વીકાર્યા છે, તે પિકી પ્રથમ પરમેષ્ઠી “અરિહંત' છે. આના અરિહંત, અરહંત કે અરુહંત વગેરે
નામાન્તરો છે. જેનોમાં ચોવીસ તીર્થકરો-ઈશ્વરો થાય છે. એને અરિહંત કહેવાય છે. યદ્યપિ તીર્થંકર અનેક ગુણવાચક નામભેદોથી
ઓળખાય છે. પણ તેમાં સહુથી પ્રસિદ્ધ નામ “અરિહંત' છે. વળી હંમેશાં લાખો જેનો નવકારમંત્રની પ્રાર્થના, જપ, ધ્યાન વગેરે કરે છે તેમાં પહેલું નમસ્કાર્ય પદ નમો અરિહેતાળ (અરિહંતને નમસ્કાર) છે. પૂર્વ જન્મમાં વિશ્વનાં પ્રાણીમાત્ર પ્રત્યે સેવેલી ઉત્કટ ભાવયાના કારણે અને તદનુલક્ષી પુરુષાર્થના પ્રતાપે તેઓ અન્તિમ ઈશ્વર–અરિહંતપદ પ્રાપ્તિના ભવમાં ઉચ્ચ કુલમાં જન્મ
Ja10.cation International

Page #215

લે છે અને યોગ્ય સમયે દીક્ષા ચારિત્ર લે છે. તપ અને સંયમ દ્વારા અપ્રમત્તભાવે ઉમ્ર સાધના કરી કર્મક્ષય કરતાં, આવરણોનો ક્ષય કરી રાગ-દ્વેષાદિ દોષોથી રહિત બનવાપૂર્વક તેઓ કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરે છે. તે વખતે તેઓ વીતરાગ હોય છે. સર્વગુણસંપન્ન બનતાં તેઓ સહુના માટે વંદનીય–પૂજનીય બને છે. હંમેશાં (પ્રાયઃ) સમવસરણાદિની પ્રવચનપીઠ ઉપર બેસી હજારો જીવોને ત્યાગ વિરામમય અમૃતવાણી દ્વારા આત્મકલ્યાણનો ઉપદેશ આપી, આધ્યાત્મિક સાધનાનો સન્માર્ગ બતાવી તેઓનું કલ્યાણ કરે છે. આ અરિહંતો પોતાનું આયુષ્ય પૂર્ણ થતાં અવશેષ કર્મનો ક્ષય કરી નિર્વાણ પામીને સિદ્ધિ-મુક્તિ સુખના ભોક્તા બને છે.
દરેક મહાકાળ-મહાયુગ દરમિયાન યથાવસરે ૨૪ તીર્થકરો ઉત્પન્ન થાય છે. આ અરિહંતો એક જ વ્યકિતના અવતારરૂપે હોતા નથી પણ વિભિન્ન વ્યક્તિઓ રૂપે હોય છે. તીર્થંકર થવાનો અધિકાર એક વ્યક્તિને નહીં પણ અનેક વ્યક્તિને છે. વળી તે મનુષ્ય રૂપે જ જન્મ લે છે, પગ-પ્રાણી રૂપેહરગીજ જન્મ લેતા નથી. ભૂતકાળમાં અનંતા તીર્થકરી થયા અને ભવિષ્યકાળમાં અનંતા થશે.
-અહી પદ્માસન સ્થિત ભામંડલવાળો અરિહંતાકૃતિ–પ્રતિમા–મૂર્તિની ઢબે ચીતરાવી છે. . સવ- આ પ્રતીકમાં સિદ્ધશિલા સૂચક અર્ધચન્દ્રાકાર આકૃતિ ઉપર બેઠેલ સિદ્ધાત્માના પ્રતીકરૂપે સિહમૂર્તિને મૂકી છે. ઉપર જણાવેલા
કેવલજ્ઞાની અરિહંતો અથવા ક્વલજ્ઞાન-ત્રિકાલજ્ઞાનને પ્રાપ્ત થયેલા વીતરાગી એવા અન્ય શ્રમણશ્રમણીઓના આત્માઓ સંસારચાના પરિભ્રમણ રૂ૫ આય કર્મોનો સંપૂર્ણ ક્ષય કરી, આયુષ્ય પૂર્ણ થતાંની સાથે જ અશરીરી બની, આ મનુષ્યલોકની ધરતીથી અસંખ્ય યોજન દર ઊર્ધ્વકાશમાં ચૌદ રાજલોકના અન્તવતી સ્થિત સિદ્ધશિલા ઉપરના સિહસ્થાનમાં પહોંચી જાય છે. જ્યોતિમાં જ્યોતિ સમાય તેમ તેમના આત્મ પ્રદેશો અન્યના આત્મ પ્રદેશોમાં સમાઈ જાય છે. અનંત કાલ સુધી તેઓ ત્યાં જ સ્થિત રહેશે. હવે એમને આ સંસારમાં પુનર્જન્મ લેવા આવવાનું હોતું જ નથી, સિદ્ધ સ્થાનમાં પહોંચેલો તેમનો આત્મા અન્ય સિદ્ધાત્માઓની જેમ સંપૂર્ણ શાશ્વત-અનંત સુખોનો ભોક્તા બને છે. આ સિદ્ધોની સંખ્યા સદાય અનંતી હોય છે. જનોના નવકારમંત્રમાં “નમો સિવાળ'
૫દ દ્વારા તેને બીજા પરમેકી પદમાં સ્થાન આપવામાં આવ્યું છે . - તીર્થકરો કે અરિહંત મોક્ષે ગયા બાદ તેમના શાસનની ધૂરા “આચાર્યો ” વહન કરે છે, તીર્થકર દેવો પોતાની હયાતિમાં પોતાના
શાસનની જવાબદારી આચાર્યોને સાંપે છે, અને પોતાની પર્ષદામાં તેમને અપ્રસ્થાન આપી તેમનું ગૌરવ કરે છે. તીર્થકરો મોક્ષે ગયા બાદ ચતુર્વિધ શ્રીસંઘનું યોગક્ષેમ કરવાનું કાર્ય તેમજ તેમના સિદ્ધાન્તો, આદેશો અને ઉપદેશોના પ્રચારનું કાર્ય તેઓ બરાબર સંભાળે છે. અને તેઓ સુચાર રીતે સંઘનું સંચાલન કરે છે. વળી તેઓ જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, તપ અને વીયે આ પંચાચારને સ્વયં પાલનારા, પળાવનારા અને પ્રચારનારા છે. તેઓ શાસનની અનેકરીતે પ્રભાવના કરે છે. જનસંઘ આચાર્યપદ માટે ઘણું ગૌરવ ધરાવે છે, અને નવકાર મંત્રમાં નમો માયાવાળ પદદ્વારા ત્રીજા પરમેષપદે સ્થાપિત કરવામાં આવ્યા છે. - આચાર્ય પછી ઉપાધ્યાયનું સ્થાન આવે છે. આગમવિજ્ઞ ઉપાધ્યાયજી મહારાજનું કાર્ય સાધુઓને ગ્રહણ તથા આસેવન શિક્ષા આપવાનું છે. “નનો સમશયા ' ૫૬ વડે નવકારમંત્રમાં ચોથા પરમેષ્ટી તરીકે તેમને સ્થાન મળ્યું છે. અહીં સાધુઓને પાઠ આપતી
મુદ્રાનું પ્રતીક મૂક્યું છે. ૧૦. સાપુ - જેમને નવકાર મંત્રમાં પાંચમા “નમો હોઇ ' પદ વડે પાંચમાં પરમેષ્ઠી પદે સ્થાપિત કરવામાં આવ્યા છે તે. પર
કલ્યાણને સાધતા, પંચમહાવ્રતધારી મુનિરાજનું ધ્યાન-સાધના દ્વારા આત્મસાધના કરતું પ્રતીક અહીં આપ્યું છે.
વિશેષ પરિચય ૩૯ મા પ્રતીકમાં અપાઈ ગયો છે. ૪૮ થી ૫૦ પ્રતીકોમાં પાંચ પરમેષ્ઠીના પગ આગળ સાધુઓનું ચિહ્ન
ગણાતો “ઓશો–રજોહરણ’ બતાવેલ છે. ૧૨. વનનિનાં ગૃહસ્થાશ્રમમાં રહેલ કોઈ પણ ભાઈ કે બહેન વૈરાગ્ય થતાં જૈન ધર્મગુરુ પાસે પાંચ મહાવ્રતોના સ્વીકાર રૂપ જૈનધર્મની Tો -વિધિ મુજબ દીક્ષા લે છે. ત્યારે તેને મોહ, માયા, મમતા જગાડે તેવા સંસારના પરિપ્રહથી વિરકત બનવાનું હોય છે. તે
સાદું સંયમી જીવન ગાળવાને કટિબદ્ધ થાય છે, એટલે દીક્ષા વખતથી જ ભિક્ષા લાવવા માટે ધાતુપાત્રો નહીં કિન્તુ કાષનાં જ ભિક્ષાપાત્રો તેમને આપવામાં આવે છે. આ પાત્રો રંગવગરનાં અથવા હાથથી રંગેલાં હોય છે. વિહાર–પ્રવાસમાં સાધુઓ તે પાત્રો કપડાંથી બાંધી પછી ખભે નાંખીને ચાલે છે.
અહીં પ્રતીકમાં ત્રણ ચિત્રો આપ્યાં છે. (મ, સં૧) આગલા ભાગમાં સાતેક પાત્રાનો (“એકની અંદર એક' એ રીતનો ) સમૂહ-સેટ મૂક્યો છે. ગોચરી વખતે ઝોલી બનાવી તેમાં પાત્રો મૂકી સાધુ ભિક્ષા લેવા જાય છે. આ પાત્રોમાં વિવિધ જાતનો ખોરાક લે છે. ખાસ કરીને પ્રવાહી દ્રવ્યો લેવા માટે, પ્રતીક - બે માં દોરો નાંખેલ " તર૫ણી ' થી સંબોધાતું અને પ્રતીક ને, ત્રણમાં “ચેતન” શબ્દથી ઓળખાતું પાત્ર બતાવ્યું છે. સામાન્ય રીતે તર૫ણી ઉ૫ર ચેતન મૂકી તાપણીને
દોરી બાંધી પછી પકડીને ઊંચકવામાં આવે છે. પર. વોરા જૈન સાધુ-સાધ્વીજીઓને અહિંસાધર્મના પાલનમાં સહાયક થતું આ અનિવાર્ય ઉપકરણ છે દીક્ષા વખતે દાતા ગુરૂ ભારે [ ]vપી-ઉત્સાહ વચ્ચે તેને સમર્પણ કરે છે. આ રજોહરણ ઊનની દશીઓનું બનેલું હોય છે. આના વિના સાધુ રહી શકે નહિં. તે [નિનો ૩પનો] નિત્યનું અવિરત સાથી છે. જ્યારે જૈન-સાધુ-સાધ્વીજીઓને આસન પાથરી બેસવું હોય ત્યારે ત્યારે જીવજંતુઓની હિંસા ન
ન થાય તે માટે આ ઉપકરણથી જમીનની પ્રમાર્જના-શુદ્ધિ કરવી જ પડે છે. આ વસ્તુને જતાં આવતાં જૈન સાધુ-સાધ્વીજીઓ તેને ડાબી બગલમાં રાખે છે. બેઠા હોય ત્યારે બાજુમાં મુકે છે. | દિગમ્બર મુનિઓ મયૂરપિચ્છનો ગુછો રાખે છે, સ્થાનકવાસી અને તેરાપંથીઓ ઉનનો ગુછ રાખે છે પણ તેની લાકડી ઘણી લાંબી હોય છે.
મુહપત્તી–એટલે સુતરાઉ કાપડનું વિશિષ્ટ રીતે વાળેલું કપડું. જૈન ધર્મીઓ સૂત્રોચ્ચાર કરતી વખતે હવાના જંતુઓને પોતાના મુખમાંથી નીકળતા જોરદાર શબ્દોના ધ્વનિથી પીડા ન થાય તે માટે મુખની આડે રાખે છે. ખાસ કરીને હવાના
જીવોની થનારી સૂક્ષ્મ હિંસાથી બચવા માટેનું આ ઉપકરણ છે. પ. અહી , આ જૈન સાધુ-સાધ્વીનાં નિત્યોપયોગી ચાર ‘ઉપકરણો છે. (૧) ઉનના કોમળ સ્પર્શવાળી “ચરવલી_જળ રાખવાનાં ભજનો, sી, વાહન પાત્રો, તથા કાલ્પાત્રો વાપરતાં પહેલાં તેને જીવજંતુથી રહિત બનાવવા, પ્રમાર્જના-પૂજવા માટે વપરાય છે. જેથી સૂક્ષ્માતિસૂક્ષ્મ
હિ - જીવોની અહિંસા-રક્ષા થાય છે. અને જે જીવજંતુ નીકળી આવે તો અહિંસાવતી સાધુ-સાવી તેને સંભાળીને સુરક્ષિત સ્થળે મૂકી
૮. અહીં બતાવેલાં ઉપકરણો વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક મુનિઓ સાથે સમ્બન્ધ ધરાવનારાં છે.

૧૪૧

Page #216

[અભ્ય૩ ] દે છે. (૨) સૂપડી–એ રહેવાની જગ્યાનો ભેગો થયેલો કચરો, કાજે, અથવા ખાસ કરીને ગોચરી ભિક્ષા પ્રહણ બાદ ભોજન
મંડલીનો કાજે ભરવા માટે વપરાય છે. (૩) દંડાસન-રાતે ઉપાશ્રયમાં પ્રકાશના અભાવે અંધારું હોય છે. ચક્ષુથી ધરતી ન દેખાતાં ગમનાગમનની ક્રિયાથી જીવહિંસાનો પ્રસંગ ન બની જાય માટે ભૂમિની પ્રમાર્જના-શુદ્ધિ કરવાપૂર્વક ચાલવું જોઈએ ઊભા ઊભા પૂજી શકાય તે માટે લાંબી લાકડીવાળું, ઉનના ગુચછાવાળું આ સાધન વપરાય છે. કોઈ મયૂર પિચ્છનું લસન પણ વાપરે છે. (૪) કમ્બલ-પાલી શબ્દથી ઓળખાતી આ કામળી મૂર્તિપૂજક સાધુઓ બહાર જવું હોય ત્યારે બા ખભે નાંખે છે; ઓઢવામાં વાપરે છે. સવાર–સાંજ બહાર ખુલ્લા આકાશમાં જવાનું હોય ત્યારે, યોગોદ્દવહનના તપમાં, વિદ્યુત આદિના
સચિત્ત-સજીવ પ્રકાશથી થતી અવવિરાધનાથી બચવા શરીરને ઢાંકવા માટે વાપરે છે. પછે. કાળુ, જૈન ધર્મની શાસ્ત્રીય પરિભાષામાં જૈન પરિવારના પુરુષવર્ગને “શ્રાવક' અને સ્ત્રી વર્ગને " શ્રાવિકા' કહેવામાં આવે છે, આ
મુwી , સામાયિક, વ્રત, પ્રતિક્રમણ, પધાદિ વતોનાં આચરણમાં આમાંના બે અથવા ત્રણેય ઉપકરણોની અનિવાર્ય જરૂર પડે છે.
પો- ૧, કટાસણું -(કટાસણું) એટલે બેસવાનું આસન, તે ઉનનું અર્થાત અહિંસાધર્મનું પાલન થાય માટે–સુકોમળ ગરમ કાપનું [માવજ નાનો રાખવામાં આવે છે. તેના ઉપર બેસીને વિરતિ–ત્યાગ ધર્મની ક્રિયાઓ કરી શકાય છે, પણ માત્ર જમીન પર બેસીને આ યિાઓ સાળો]. કરવાની સર્વથા મનાઈ છે, આમાં મુખ્ય હેતુ જીવદયાના પાલનનો જ છે, આથી સુતરાઉ આસનનો નિષેધ થાય છે.
૨, મુહપની - (મુખ આગળ રાખવાનું વસ્ત્ર) પરિચય માટે જુઓ-પ્રતીક નં. ૫૨. ૩. ચલો – આ ઉનના ગુચ્છાથી બનાવેલું સૂકમ જીવોની અહિંસા-દયા પાળવાનું એક સુકોમળ સાધન બે ઘડીના૪૮ મિનિટની મર્યાદાવાળા-સામાયિક વ્રતમાં કટાસણ ઉપરથી ન ઊઠવાની પ્રતિજ્ઞા કરીને બેઠેલી વ્યક્તિને નિતંબ-પેઠેથી ઊંચું થવાનું હોતું નથી. એમાં પ્રતિક્રમણની ક્રિયા કરવા માટે ઊભા થવું પડે, તેમજ પોષધ પ્રતિક્રમણાદિક ક્રિયામાં સૌચાદિ ક્રિયા માટે જવું પડે-ટૂંકમાં કંઈપણ ઊંઠ-બેઠ કે ગમનાગમન કરવું પડે તો, આ ચરવલો જે ન હોયતો કશું જ ન થઈ શકે, આ માટે ચરવલો અનિવાર્ય રીતે હોવો જ જોઈએ, ( આ ચાવલાને ઉપયોગ મછર ઉડાડવા, ભીતે ટેકો દઈ બેસવા, ગમે તેવી ચેષ્ઠ કે આરામ કરવા માટે હરગીજ કરવાનો હોતો નથી એ ખાસ ધ્યાનમાં રાખવું ઘટે.) એનાથી શરીર ઉપર ચોંટેલા કે જમીન ઉપર વર્તતા મૃમ જંતુઓને દૂર કરવાના હોય છે. રખે ! એ જીવોની હિંસા ન થઈ જાય તેનો અહિંસાવાદી સાધકે પૂરો ખ્યાલ રાખવાનો હોય છે. આ માટે જ આ ઉનનું ઉપકરણ પસંદ કરાયું છે. મુહ૫ત્તી સુતરાઉ ચાલે, પણ તે સાદી જ હોવી જોઈએ,
આ ઉપકરણો-સાધનો કેવડાં હોવાં જોઈ એ ? તો એ માટે શાસ્ત્રમાં બધાયનું “માપ’ બતાવ્યું છે તે ગુસ્વારા જાણી લેવું ૧૧. શન - વડીલંકા એટલે કે મલોત્સર્જન કરવા વિહાર ભૂમિમાં ગયેલા જૈન સાધુઓ, પહેરેલ કપડે, પાણીનાં કાઇ પાત્ર સાથે કેવી રીતે
દેખાતા હોય છે તે દર્શાવવા પૂરતી આ આકૃતિ આપી છે. ૬૬. શ્રાવણ- ધ્યાનની સાધનાના એક અંગરૂપ કાઉસગા(કાયોત્સર્ગ) નામની એક ક્રિયા-સાધના છે. મુખ્યત્વે તે ઊભાઊભા કરવાની હોય છે, [ પોસા ] જે ચિત્રમાં બતાવ્યું છે. આ ક્રિયા જેન સાધુ-સાધ્વી-શ્રાવક-શ્રાવિકા બધા જ કરતા હોય છે. આ ક્રિયામાં ખાસ કરીને બહુધા
પંચપરમેષ્ટિ નમસ્કારરૂપ નવકાર મંત્ર નમંત્ર)ને કે ચોવીસ તીર્થંકર પ્રભુની સ્તુતિ-વંદન ૨૫ ‘લોગસ્સસૂત્ર’મનમાં ( અર્થ ચિંતન પૂર્વક) ગણવામાં આવે છે. આ ક્રિયામાં શરીરની મમતા તજીને અને અંતર્મુખ બનીને અડોલપણે સ્થિર રહેવાનું હોય છે, દષ્ટિ નાસિકાના અગ્રભાગમાં રાખવાની હોય છે. હાથની, પગની તેમજ સમગ્ર શરીરની સ્થિતિ પ્રતીક મુજબ રાખવાની હોય છે. ફક્ત હાથમાં રાખેલી વસ્તુઓમાં “ મુહપની ' ને જમણાં હાથમાં જ રાખવાની છે, જ્યારે સાધુ-સાધ્વીજીઓને “ ઓઘો' અને શ્રાવક શ્રાવિકાઓને “અરવલો ' વબા હાથમાં અને તેને અધવચ્ચેથી પકડીને રાખવાનો છે. બંને હાથો જંઘા જોડે પાસે રાખવાના છે. આ મુદ્રા કોઈ પણ પ્રકારનું ધ્યાન કરવા માટેની છે. શાસ્ત્રમાં આને ચૌદમા ગુણસ્થાનકની વાનગી તરીકે ઓળખાવી છે.
–આ ચિત્ર કાઉસગની ક્રિયાના પ્રસંગનું છે. ચિત્રમાં ડાબી બાજુએ સાધુ અને જમણી બાજુએ શ્રાવક છે. ૧૭. નાણા - પરમાત્માના નામનો કે કોઈ પ્રાર્થના સૂત્ર અથવા કોઈ પણ ધાર્મિક પદનો જાપ કરવા માટેનું એક સાધન.
અહીંઆ ૧૦૮ સંખ્યાના અને બીજી (તેનાં ચોથા ભાગે) ર૭ સંખ્યાના મણકા-પારાવાળી એમ બે જાતની માળાઓ બતાવી છે. (આ ૧૦૮ અને ૨૭ ની સંખ્યાનું ધોરણ ક્યા હેતુઓથી નિશ્ચિત થયું છે તે ચર્ચા પ્રલંબ હોવાથી અહીં કરી નથી.) કેટલીક વ્યક્તિઓ વધુ સમય માગી લે એવા મોટા જાપો ૨૭ વાર જ ગણતા હોય છે. તેટલાથી તેઓ ગણવાનો સંતોષ રાખે છે. તે માટે તેઓ ર૭ પારા-મણકાની માળાનો ઉપયોગ કરતા હોય છે. મોટા ભાગના અજૈન સંપ્રદાયોએ પણ સંખ્યામાં ૧૦૮ની માળા સ્વીકારી છે.
દરેક ધર્મમાં ગણવાની આમ્નાય-પ્રથા, પદ્ધતિઓ જુદી જુદી છે. મંત્ર શાસ્ત્રના શાન્તિક, પૌષ્ટિક, વશીકરણ આદિ કર્મો માટે પાંચ જાતની વિવિધ રંગની માળાઓ નક્કી કરેલી છે. તેમાંથી કઈ માળા, કયા હાથે અને કઈ આંગળીએ, કેવી રીતે રાખીને, કયા સમયે કઈ ગણવી? વગેરે અનેક બાબતોનો વિચાર મગ્ન તત્વ શાસ્ત્રવિશારદોએ વિવિધ રીતે કરેલો છે. તે પ્રસ્થાન્તર કે ગુરુગમથી જાગૃવું.
૧% મણકાની માળા ઉપર એક કે ત્રણ મણકા હોય છે, જેને “મેરુ' કહેવાય છે, તેનું ઉલ્લંઘન કરી બીજી વખત માળા ગણવાની હોતી નથી પણ તેને ફેરવીને ગણવાની હોય છે એટલે કે જે મણકો છેલ્લો ગમ્યો હોય તે જ પાછો ફરીથી શરૂ કરવાનો હોય છે. માળાની પવિત્રતા જાળવવી. કપડાંને અડીને અશુદ્ધ ન થાય તેનું ધ્યાન રાખવું. સામાન્ય રીતે ગણવા માટે શુદ્ધ સુતરની બનાવેલી માળાને શ્રેષ્ઠ ગણી છે.
રુદ્રાક્ષ વગેરે અન્ય પ્રકારોની માળા ૫ણ વપરાય છે. ૧૮. ઉમર- શિખરબંધી મંદિરો ઘુંમટ સિવાયના હોતાં નથી એટલે શિખરની આગળ શિલ્પકારો ઘુંમટની રચના કરે છે. જૈન મંદિરોમાં
આ jમટો મુખ્યત્વે ચારેક પ્રકારના બનાવાય છે. એમાં અહીં (૫૮ થી ૬૦ નંબરોમાં) ત્રણ પ્રકારો બતાવ્યા છે. આ ૫૮ માં (કાંસાનો) પ્રકાર બહુ ઓછો પ્રચલિત છે. ૨૦ વરસ પહેલાં શિપીઓ આ પ્રકારને બનાવતા ન હતા. અત્યારે ક્યાંક ક્યાંક બનાવવામાં આવે છે, આ ઘુંમટ રાજદરબારનો નથી પણ દેવદરબારનો છે. તેનો ખ્યાલ આપવા ખાતર દેવમંદિરના શિખરનો આછો ખ્યાલ આપ્યો છે.
Jaleducation International

Page #217

૧૧. શુંમય –
૬૦. થુમર - ૬૨. સ્વપિ –
૬. રા
આ ખીજો પ્રકાર છે. તે વિશેષ કરીને રાજસ્થાન, બેંગાલ તરફ વધુ પ્રચલિત છે.
આ ત્રીજો પ્રકાર છે અને તે ખાસ કરીને ગુજરાત તરફ પ્રચલિત છે.
આ ભારતીય સંસ્કૃતિનું સવ સંપ્રદાય માન્ય એક અત્યન્ત જાણીતું મંગલ પ્રતીક છે.
સ્વસ્તિકના આકારને મંગલ આકાર માન્યો છે. આવા આારની ચીજ કે આલેખન મંદિરમાં—ગૃહમાં હોવું ઞગલમાટે એટલે શુભસારા માટે થાય છે, એટલે આપ્યુંએ તેનો પ્રાચીન કાળથી સનાદર કરેલો છે. પશ્ચિમમાં રહેલા આયાંએ પણ આનો માદર કર્યાં છે. જૈનોમાં અષ્ટ ભંગલમાં પહેલું સ્થાન જ ‘સ્વસ્તિક’ નું છે. ચાલુ વહેવારમાં જૈનો ‘સ્વસ્તિકને સાથીઓ એવા શબ્દથી ઓળખાવે છે. જૈનોના કર્મકાણ્ડમાં અને અનેક પ્રસગોના પ્રારંભમાં આનું આલેખન અને હાલમાં તો પૂજન કરવાની પણ પ્રથા છે, એનું સંસ્કૃત પદ્યબંધ વિધાન પણ રચાયું છે, રાયપસેણી, જ્ઞાતા આદિ જૈનાગમોમાં જણાવ્યા મુજબ દેવલોકમાં રહેલ અષ્ટ મંગલની આાકૃતિમાં તેને સ્થાન મળેલું છે, જૈનોમાં તો રથયાત્રા પ્રસંગે રથની આગળ ગુરૂદેવોના સામૈયા પ્રસંગે અને ઘર આંગણે દેવ ગુરૂ પધારે ત્યારે, તેમજ વ્યાખ્યાનના પ્રારંભમાં, આમ અનેક પ્રસંગે સ્વસ્તિક કરવા પૂર્વક ગલી કરવાની એક ક્રૂરજીયાત જેવી પ્રથા છે. તેથી જૈનોમાં આ ચિહ્ન અતિપ્રચલિત છે. અજૈનોમાં પણ તહેવારોમાં ઘર આંગણે, રંગોલીમાં કે લમાદિક પ્રસંગોમાં સ્વસ્તિક કરવાની પ્રથા જાણીતી છે. ( વિશેષ પરિચય માટે પટ્ટી સ. 3 જુઓ )
કેટલાક અજનોમાં ઊલટી રીતે સ્વસ્તિક કરવાની પ્રથા વધુ છે.
૬૧. થકા તિ-પત્રમાં તથા ઘટ્ટિકામોમાં સુશોભન રૂપે મળી ભૂમિના પ્રકારની સંગીત આકૃતિની અનુકૃતિ
૬૬. મનુલ -
મંગલ લશ, કલ્પસૂત્ર ઢબનો. આ કળશ અંગેનો પરિચય પ્રતીક નં. ૨ માં આપેલો છે. વિશેષમાં આ કળશમાં એ આંખો તેમજ કેટલાકમાં બાજુમાં ખેસ જેવા બે છેડા ખેંચવામાં આવે છે તે બતાવ્યા છે. આ બંને શા માટે છે ? તેના પ્રમાણભૂત નિર્દેશો ગ્રન્થસ્થ થયેલા ક્યાંય જોવા મળ્યા નથી. જો કે તે માટે કેટલાંક અનુમાનો કે કલ્પના કરાય છે, પરંતુ તેની ચર્ચા અહીં અપ્રસ્તુત છે.
૬૪. મશિના – શિખરવાળા દેરાસરના પાયામાં કેન્દ્ર સ્થાનમાં

પ્રતીકમાં બતાવ્યા મુજબ ) સમચોરસ પથ્થર ઉપર નવખાનાં પાડીને, વિવિધ પ્રકારની આકૃતિથી કંડારેલી આ શિલા સ્થાપન કરવામાં આવે છે. શિલ્પશાસ્ત્રમાં આનું ઘણું મહત્ત્વ છે. શુભ મુહૂર્તે, ઉત્તમ વ્યક્તિના હાથે તે ધામધૂમથી સ્થાપિત કરાય છે, જેથી જિનમંદિરની રચના નિર્વિંદ્મપણે પૂર્ણ થાય અને તે દીર્ઘાયુષી બને, આવી એક પ્રચલિત માન્યતા છે. નવ ખાનામાં શું શું છે તે ચિત્રમાં સ્પષ્ટ ઓળખાય તેવું છે. કેન્દ્રમાં કાચબો હોવાથી આને કૂમશિલા નામ આપ્યું છે. એમાં ખી આકૃતિઓ મોટાભાગની સમુદ્રોત્પન્ન છે.
થૈ. મ -
શિલ્પ શાસ્ત્રમાં આને ‘ વિરાલી ' શબ્દથી ઓળખાવાય છે. આ આકૃતિ પરિકર—પરથરમાં, ઉપરના ભગવાનની બંને બાજુએ
[ મર્–વિરાજી ] કરવામાં આવે છે. શિલ્પીઓના કહેવા મુજબ તેના મુખમાંથી પાણીનો પ્રવાહ નીકળતો બતાવાય છે. ક્યારેક જાણે તેના મુખમાંથી આગની જ્વાળા નીકળતી હોય તેવું જે બતાવાય છે તે ખરાબર નથી,
.
આ એક જલચર પ્રાણી છે. શિલ્પપ્રત્યમાં આને ‘વિરાલી ' કહે છે પણ્ પ્રાણીશાસ્ત્રની દૃષ્ટિએ તો તે મત્સ્યનો જ પ્રકાર સમજાય છે. ખરી રીતે જોઈએ તો આ પ્રાણી કયું છે. તેનો સ્પષ્ટ યથાર્થ ઉલ્લેખ જાવા મલ્યો નથી. પરંતુ દરેક મંદિરોનાં ગર્ભગૃહના દરવાજાના ઊમરામાં બે ની સંખ્યામાં તે હોય છે. તેના પર પગ મૂકીને જ સૌ અંદર જાય છે. ઊમરામાં આ પ્રતીકો મૂકવા પાછળના ક્યા હેતુઓ હશે તે શિલ્પ ગ્રન્થોમાંથી સ્પષ્ટ જાણ્વા મળતું નથી, ‘ ઉપમિતિ ભવ પ્રપંચા ' નામના ક્યા ગ્રન્થમાં આ બંને પ્રતીકોને રાગ અને દ્વેષના પ્રતીકો તરીકે ઓળખાવ્યાં છે. (એનો ભાવાર્થ એ થઈ શકે કે તેના વહેલો મોડો ક્ષય કરો તો જ તમો પરમાત્માના ચરણમાં પહોંચી શકો છો. અથવા રાગ-દ્વેષ રૂપી શત્રુઓને ચડી નાંખો એવો ભાવ સૂચિત થતો હોય, જો કે શિલ્પશાસ્ત્રીઓને પૂછતાં આ બાબતમાં તેઓ પણ કશો પ્રમાણભૂત કે પ્રતીતિકર ખુલાસો આપી શક્તા નથી. )
૬૭, જીવી – આ છત્રત્રયી વિચરતા એવા તીર્થંકર દેવોના સહવી અષ્ટ મહાપ્રાતિહાર્યાં પૈકીનું એક પ્રાતિહાર્ય છે. હજારોદેવો, તીર્થંકર દેવ સર્વ ગુણ સંપન્ન થવાથી, રાગ-દ્વેષથી રહિત થવાથી તથા દેવો મનુષ્યોથી પૂજાને યોગ્ય બનવાથી, તેમની પરિચર્યાં–સેવા–ભક્તિ અને બહુમાનાર્થે સતત સાથે રહે છે. તે વખતે તે દેવો જ અશોકવૃક્ષ આદિ આઠ પ્રાતિહાર્યોને રચે છે. એમાં ભગવાનના મસ્તક ઉપર ત્રણ છોરૂપ પ્રાતિહાર્યને ધરે છે. જૈનોનાં અનેક મંદિરોમાં તીર્થંકરોની મૂર્તિઓના મસ્તક ઉપર આવા ચાંદીના બનાવેલાં ત્રણ છત્રો લટકાવેલાં હોય છે. પ્રાચીન પરિકરોવાળાં પાષાણ કે ધાતુના ઘણાં શિલ્પોમાં તો તે છત્રો અંદર જ કંડારેલા હોય છે. આ છત્રનો ક્રમ એવો છે કે ઉપરથી નીચે તરફ આવીએ ત્યારે પ્રથમ નાનું, પછી મોઢું, પછી એનાથી મોઢું એ રીતે હોય છે. જ્યારે પ્રભુના માથા પાસેથી ઉપર તરફ્ જઈએ ત્યારે પ્રભુના મસ્તક ઉપર પ્રથમ મોટું, પછી જરા નાનું અને પછી તેથી પણ્ જરા નાનું આવે. આ ક્રમે ત્રણે ત્રો ખનાવાનાં હોય છે, અને આજ ક્રમ સર્વથા સાચો ક્રમ છે.
૯. આંખો મૂકવાની પ્રથા અજૈન ગ્રન્થવતી કળશમાં પણ જોવા મળે છે.
૧૦. કેટલાક સુપ્રસિદ્ધ આચાદિ પદસ્થો મુનિવરો ગૃહસ્થોએ તેનો સાચો ક્રમ લક્ષમાં લીધો ન હોવાથી છત્રો યથાર્થ ક્રમ પ્રમાણે લટકાવેલાં હોય છતાં ખોટી માન્યતાને લીધે ટ્રસ્ટીઓને કહીને સાચી રીતે ગોઠવેલાં છત્રોને પણ ઉલટાવીને ખોટાં ક્રમે લટકાવવાનું સૂચન કરે છે, પણ તેમ કરવું બિલકુલ ઉચિત નથી. કોઈ કોઈ સાધુ તરફથી બહાર પડેલાં ચિત્રોમાં પણ ખોટો ક્રમ મલ્યો છે, મારી પાસેના ત્રણ છત્રોવાળી પ્રાચીન મૂર્તિઓનાં અનેક ચિત્રો છે, જેના આધારે નિઃશક રીતે કહી શકું છું કે અહીં પ્રતીકમાં બતાવેલો ક્રમ જ યથાર્થ છે, અને સહુએ તે ક્રમે જ છત્રો લટકાવવાં જોઈ એ, કેટલાક મોટા પરિકરોમાં તો અંદર જ પથ્થરથી પડેલાં ત્રણ છત્રો સ્પષ્ટરીતે બતાવેલાં છે, વળી નાના પરિકરોમાં જ્યાં ત્રણ્ ત્રો બતાવી શકાતાં નથી હોતાં, ત્યાં સ્પષ્ટરીતે એક જ છત્ર બતાવેલું હોય છે એમ છતાં તે જ છત્ર ઉપર ખીજા બે છત્રોને સૂચિત કરતી બે રેખાઓ જરૂર કંડારેલી હોય છે,
****
૧૪૩
www.jainullbrary.org

Page #218

૧૪૪
૯
૬૮. ગામ –
– એથી ઊલટી પ્રથા અજૈન મંદિરોમાં વિશેષ જોવા મળે છે એટલે કે મૂર્તિના માથા ઉપર નાનું, પછી મોઢું, તે પછીનું તેથી પણ મોઢું, પણ આપણે તેની સાથે કોઈ નિસ્બત તથી,
ધાર્મિક અનુષ્ટાનમાં એને આચરણીય અર્થાત્ યોગ્ય ગણી એનો સમાદર કરાયો છે.
૧. મુખ્વજ્ઞ – ઇન્દ્ર સિવાય ધ્વજના બીજા પણ નામાન્તરો છે. આ ધ્વજ તીર્થંકરોના કે કોઈ પણ વ્યક્તિના દીક્ષા વગેરે કલ્યાણકના વરઘોડામાં અવશ્ય હોય છે. તીર્થંકરોના પ્રસંગમાં દેવો આ ધ્વજ દૈવી શક્તિથી બનાવીને ચલાવે છે. તે અસાધારણ ઊ'ચો, પહોળો તે વિશાળકાય હોવાથી અતિભવ્ય અને હજારો ધ્વજાઓથી જૈનશાસનની વિજય પતાકા લહેરાવી રહ્યો હોય છે. સમવસરણ્ (તીર્થંકર દેવોની પ્રવચન પીઢ )ની ચારે દિશાઓમાં દિગન્તવ્યાપી ધ્વજો ક્રૂરતા હોય છે. ધ્વજનું મહત્ત્વ અને તેનો આદર રાષ્ટ્રોમાં તથા ધર્મમાં અસાધારણ પ્રવર્તે છે.
૭૨, વાનોદ –
દેવના અને રાજ્યના દરબારમાં કે વરઘોડામાં તેમજ રથયાત્રા પ્રસંગે ભક્તિ–બહુ માનાર્થે રાજાને કે દેવમૂર્તિઓને વીંઝવામાં આવતા ચામરનું આ પ્રતીક છે, અષ્ટમહાપ્રાતિહાર્યોં પૈકીનું આ એક પ્રાતિહાર્ય છે. વિચરતા તીર્થંકરોને વિહારમાં, તેમજ દેશના સમયે દેવતાઓ બંને બાજુએ રહીને ચામરો વીંજે છે. હિમાલયના પ્રદેશમાં થતી ચમરી ગાયના વાળમાંથી આ ચામરો બનાવવામાં આવે છે.
આજે જૈનોના વરઘોડામાં મોખરે પ્રાયઃ ઇન્દ્રધ્વજાની ગાડી જરૂર હોય છે. અહીં તો માત્ર ઇન્દ્રજાનો ખ્યાલ આપવા પૂરતું સામાન્ય—બાળ પ્રતીક દર્શાવ્યું છે,
७०. ठवणी ષટ્કોણ બાજોઠ ઉપર ‘વણી.'થી ઓળખાતી ઘોડી, આ વણીમાં ધર્મગ્રન્થ મૂકવામાં આવ્યો છે. આ વણીમાં અક્ષના પુસ્તોલ ૬ – સ્થાપનાજી પણ મૂકાય છે. (વિશેષ પરિચય માટે જુઓ પ્રતીક ૭૧ )
૦૬. સ્થાપના પાર્જ-ભગવાન મહાવીરે પોતાના સંઘ સમુદાયને ચાર વિભાગમાં વિભક્ત કર્યો, અનુક્રમે તેના (૧) સાધુ (૨) સાધ્વી ( ૩ ) શ્રાવક અને ( ૪ ) શ્રાવિકા આ ચાર નામો સ્થાપ્યાં. સમસ્ત જૈનો આ ચાર વિભાગમાં જ આવી જાય છે.
[प्रचलित नाम * વળી ']

આ ચારેય અંગોની વ્યક્તિઓને કંઈ પણ ધર્માનુષ્ઠાન કરવું હોય ત્યારે દરેક ક્રિયાની સાક્ષી રૂપે પ્રતીકમાં બતાવેલ આકારના અક્ષના સ્થાપનાચાર્ય રાખવા પડે છે. આની સાક્ષીએ જ તમામ ધર્મક્રિયા જ ધ્યાનાદિ કરવાનાં હોય છે. ચાર પાયાની વિલક્ષણ્ બેઠકવાળી ઘોડીને સામાન્ય વહેવારમાં ‘ઠવણી ' કહેવાય છે. અને તેના ઉપર એક પોટક હોય છે, તેને સ્થાપનાજી કહેવાય છે. આ પોટકીમાં વિવિધ આકાર-પ્રકારના એ ઇન્દ્રિયવાળા નિર્જીવ બનેલા અક્ષ જાતના જીવોના દેહનાં શરીરો ' પત્થર જેવા વજનદાર હોય છે. અને તે પંચપરમેષ્ટીની સ્થાપના રૂપે હોવાથી તે પાંચની સંખ્યામાં હોય છે. અને તે સ્થાપનાચાર્યથી ઓળખાવાય છે. જો કે આજે તો ‘ વણી' શબ્દથી જ સ્થાપનાચાર્યે સમજી લેવાની ખોટી પ્રથા પડીગઈ છે. બાકી વણી અને સ્થાપના બંને અલગ વસ્તુ છે,
સ્થાપનાચાર્ય રૂપ અક્ષોનાં ગુણ-દોષોનો એક કલ્પ છે. એ કલ્પમન્યમાં એના રંગો ઉપરથી અનેક લાભ- હાનિઓ બતાવી છે. એના સુલક્ષણો જોઈ નેજ તેની જલાદિકથી શુદ્ધિ પવિત્ર મંત્રાક્ષરોથી મંત્રિત કરી પંચપરમેષ્ઠીના પ્રતીકરૂપે તેની સ્થાપના કરીને રાખવામાં આવે છે. પછી મુહુપત્તી આદિ વસ્ત્રથી ઢાંકી ઝોલિયાથી પોટકી આંધીને રખાય છે. એના આલેખનના આધારે સર્વક્રિયાકાણનો વહેવાર કરવામાં આવે છે. આ સ્થાપનાની પોટકી સવાર સાંજ બે વખત છોડી તેનો થોડોક પાઠ વિધિ મુહપત્તીથી પ્રતિલેખના કરવા પૂર્વક સાધુ-સાધ્વીજીઓને રોજેરોજ અવશ્ય કરવાનો હોય છે, માત્ર બેસતા વરસે તેનો એકવાર અભિષેક કરી તેની પુનઃ પ્રતિષ્ઠા કરાય છે. આને શાસ્ત્રીય શબ્દમાં ‘અક્ષ' કહેવાય છે, એમાં કોઈ વખતે તે જમણા આવર્ત આંટાવાળા ને મળી જાય તો રાખનાર વ્યક્તિનો અનેરો મહિમા–પ્રભાવ થવા માંડે છે, પણ આ મળવા બહુ દુર્લભ હોય છે.
જૈન સમાજમાં સ્થાપનાનું પ્રાકૃત રૂપ ‘ઠવણા' હોવાથી આને ‘વણી ' પણ કહેવાય છે. ટૂંકા નામ તરીકે આચાર્યજી' પણ ખોલાય છે.
– આપેલું પ્રતીક મધ્ય યુગમાં અમુક કારણસર મોટી ઠવણી રાખવાનો રિવાજ હતો તેની ઝાંખી કરાવનારું છે. તે વણીના પાટ્ટામાં પુસ્તકની પોથી મૂકી છે, ફુમતાવાળી · ચાબખી ' લગાવી છે તે પણ દેખાય છે. આ વણી રાખવાની પ્રથા જૈન મૂર્તિપૂજક સંપ્રદાયમાં જ છે.
--આ વણી ખાસ કરીને ચંદન વગેરે કાષ્ઠની, હાથીદાંતની પસંદ કરાય છે. પણ આજકાલ પ્લાસ્ટીકનો પણ વપરાશ વધ્યો છે. આમાં ત્રણ ખાજોો છે. ચિત્રમાં બતાવેલા ક્રમે જ તે ગોઠવવાના હોય છે. આમાં સમવસરણના ત્રણ્ ગઢની પણ કલ્પના કરાય છે. આ બાજોઠો સ્નાત્ર—પૂજા તથા શાન્તિસ્નાત્રાદિ અનુષ્ટાનોના પ્રસંગમાં તેના ઉપર ભગવાન પધરાવા માટે વપરાય છે. તે ઉપરાંત ઉપાશ્રયમાં થતાં જૈન સાધુના વ્યાખ્યાન સમયે વ્યાખ્યાનપીઠ નજીક વક્તાની સામે સ્થાપનાચાર્યજી રાખવા માટે પણ વપરાય છે, સમગ્ર ભારતભરમાં શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક સમ્પ્રદાયમાં આ પ્રથા ખાસ પ્રચલિત છે.
૭૨, પ્રવચનમુદ્રા– ‘ મુદ્રા' એટલે વિશિષ્ટ પ્રકારે કરાતી એક આકૃતિ. અહીં હાથ અને તેની આંગળીઓદ્રારા રચાતી આકૃતિની વાત હોવાથી તેની ફલિત વ્યાખ્યા એ થાય કે વિવિધ પ્રકારના આકારોના સર્જન માટે હાથ કે આંગળીનો અમુક રીતે અપાતો વળાંક કે ઘાટ તેનું નામ મુદ્રા, હાથ પગના વિશિષ્ટ પ્રકારના અમુક આકાર પૂર્વક જપાતા મંત્રાદિકમાં તે તે મુદ્રાના આકારના કારણે એક શક્તિ જન્મે છે. વળી એમ પણ જાવા મળ્યું છે કે અમુક આકારો પ્રત્યે દેવાકર્ષણ્ પણ થાય છે, આવા કારણે મુદ્રાઓ પણ માનવ જાતના શ્રેયમાં ફાળો આપનારી બને છે,
– અહીં આપેલી મુદ્રા એ પ્રવચન નામની મુદ્રા છે, આ મુદ્રામાં જૈનો અને અજૈનોની દૃષ્ટિએ પણ વિવિધ વિકલ્પો પ્રવર્તે છે. – આ મુદ્રાઓ ગ્રન્થોમાં અનેક પ્રકારે બતાવી છે પણ બહુ પ્રસિદ્ધ અને વધુ ઉપયોગમાં આવતી મુદ્રાઓ લગભગ ૨૦ થી૧ ૩૦ છે, – પ્રવચન એટલે વ્યાખ્યાન અને મુદ્રા એટલે તે પ્રસંગે રખાતી વિશિષ્ટ પ્રકારની બંને હાથ સહિત આંગળીઓની ખાકૃતિ તે. તીર્થંકરો તથા આચાર્યને ધ્યાન વખતે આ મુદ્રા રાખવાની હોય છે. જો કે આજે તો આ પ્રથા નથી રહી, આજે તો બહુધા શિલ્પ—મૂર્તિઓમાં જ તેનું સ્થાન જળવાઈ રહ્યું છે.
• આ મુદ્રા આ એકજ પ્રકારની નથી પણ્ ચાર પાંચ પ્રકારની વર્ણવેલી છે. અહીં તેનો એક જ પ્રકાર દર્શાવ્યો છે,
૧૧. મુદ્રાઓની માહિતી ‘નિર્વાણલિકા ' વગેરે ગ્રંથોમાં આપી છે.

Page #219

૭૬. ૩ -
– મંત્ર સાધનામાં કેટલાક મંત્રોનો જાપ હાથની કથિત મુદ્રા કરીને જ ગણવાનો વિધિ છે, જેનાચાર્યાં આજે પણ સૂરિમંત્રાદિકના જાપમાં મુદ્રાઓનો ખાસ ઉપયોગ કરે છે.
– મુદ્રા પૂર્વક પણ જાપ સિદ્ધ કરવાનો હોય છે. તે જાપ બેઠા બેઠા અને ઊભા ઊભા બંને રીતે કરાય છે.
-- મુદ્રા એ મંત્ર સાધના કે મંત્ર જાપનું એક અંગ જ છે. મુદ્રારસિક સાધકો તેને મહિનાઓ કે વરસો સુધી તેના આમ્નાયનું પાલન કરીને તે તે મુદ્રા પૂર્વક જાપાદિક કરવા દ્વારા મુદ્રાની આકૃતિને સિદ્ધ બનાવે છે. અને મુદ્રાઓ સિદ્ધ થયા પછી તે મુદ્રાઓ ઈષ્ટાનિષ્ઠ પ્રસંગમાં સફળતા આપનારી બને છે, રખે! મુદ્દાઓને સામાન્ય કોટિની કોઈ સમજે !
૭૪, સમુદ્રા આ મુદ્રા જૈન અંજનશલાકા—પ્રતિષ્ઠાની વિધિ, અઢાર અભિષેક વગેરે મંત્ર ગડ મુદ્રા સાથે સિદ્ધ કરાય છે, અને પછી તેનું ઝેર ઉતારતી પ્રાચીન સમયમાં કઈ કઈ ઉપાસનાઓ કેવી કેવી મુદ્રા સાથે કરવી હતી તે વિષે કેટલાક ઉલ્લેખો ગ્રન્થોમાં જોવા મલે છે. ( વિશેષ પરિચય ૭૧. વપતા– પૃથ્વી, પાણી, અગ્નિ, વાયુ અને આકાશ આ પાંચ મહાતત્ત્વો છે. જેને પંચમહાભૂત ' પણ કહેવાય છે. આ પાંચેય તત્ત્વો સમગ્ર વિશ્વમાં એટલે કે બ્રહ્માંડભરમાં સર્વત્ર વ્યાપીને રહેલાં છે. આ વિશ્વના સમગ્ર વહેવારના સંચાલનના મૂલમાં આજ તત્ત્વો કામ કરી રહ્યાં છે. આ જો ન હોય તો જગત પણ ન હોય,
"

પ્રસંગમાં કરવામાં આવે છે. સર્પનું વિષ ઊતારવાનો વખતે તેનો ( મંત્ર-મુદ્દાનો ) ઉપયોગ કરી શકાય છે, જોઈએ અને તેમ કરવાથી કઈ કઈ સિદ્ધિઓ મળતી માટે પ્રતીક સં. ૭૩ જુઓ )
વિશ્વના સંચાલનમાં આ તત્ત્વો અવર્ણનીય અને મહાન ભાગ ભજવી રહ્યાં છે, ત્યારે આ તત્ત્વોનો ઉપકાર અને તેની મહત્તા ક્સી અમાપ છે તે સ્વતઃ સમજાય તેવી ખાખત છે. આ તત્ત્વો આપણા દેહમાં પણ રહેલાં છે. અરે! ચૈતન્ય રૂપ પ્રાણી માત્રમાં એ છે, સંસારી જીવોનાં શરીરો આ પંચતત્ત્વ ( કે પંચભૂત ) નાં જ બનેલાં છે. આ તત્ત્વો વિશ્વમાં કે દેહમાં સમ રહે એટલે કે સમતોલ રહે તો તેની વ્યવસ્થા સુચારૂ રીતે જળવાય પશુ જો એમાં વિષમતા ઊભી થઈ તો ધરતી ઉપર કે માનવ જાત ઉપર ભયંકર આતો પણ ઊતરવા પામે છે. ખાસ કરીને ધરતીકંપ, પ્રચંડ વાવાઝોડું એના જીવતા જાગતા પુરાવા છે. માટે રાજ્ય, સરકારોએ વૈજ્ઞાનિકોએ તથા ખકે માનવજાતે આ તત્ત્વોની સાથે બીન જરૂરી ચેડાં ન કરવા અને એની સમતુલા અને સુરક્ષા જળવાય તેવી મર્યાદા જાળવવી જેથી આ ધરતીના પ્રકોપો અને આફતોથી પ્રજા બચવા પામે.
–માનવ દેહમાં પણ આ તત્ત્વો વિષમ ન બને એની તે પૂરી તકેદારી રખાય તો પ્રત્યેક વ્યક્તિ પોતાનાં તન-મનનું આરોગ્ય જાળવીને આત્માની સ્વસ્થતા મેળવી શકે છે.
–પ્રતીકમાં પાંચેય તત્ત્વોને તેનાં નામ સાથે દર્શાવ્યાં છે. ભારતીય વિદ્વાનોએ આ તત્ત્વોને ઓળખાવી શકાય માટે ભિન્ન બિન આવરી કા છે, પૃથ્વીની મનુ કૌશ ભાકા, બનો પંચાકાર, અમિતની વિકલ્પકા, વધુનો અને આકાશનો વર્તુલ–ગોળાકાર. આ આકારોની કલ્પના સહેતુક છે.
આ એક મંત્ર ખીજ છે, આ પૃષ્ઠમાં ત્રણ પ્રકારના * ના પ્રતીકો આપ્યાં છે. ૭૬ નખરનો આકાર જેનોમાં વપરાય છે, ખીજા બંને પ્રકારના ૭૭–૭૮ નંબરના પ્રતીકોવાળા કારો ખાસ કરીને વૈદિક હિન્દુ વગેરેમાં વિશેષ વપરાય છે. પણ એકંદરે દુનિયાના મોટા ભાગની પ્રજા આ ઓ કારોના પ્રતીકોથી જાણીતી છે એ હકીકત છે. હવે તો પાશ્ચાત્યો પણ ો કાર તરફ આકર્ષાયા છે.
જૈન ધર્મની ઓ કારની આકૃતિ વાસ્તવિક રીતે જોઈએ તો લિપિ ભેદને આભારી છે. નાગરી લિપિમાં લખાએલી જૈન પ્રતિઓમાં ો સ્વર પ્રતીકમાં બતાવ્યા મુજબ મળે છે. તેથી આપણે ત્યાં તે રીતે કરાય છે. પછી તેમાં ચૈતન્ય શક્તિ લાવવા તેને ભત્રીજ બનાવવું જોઈએ, એટલે તેનાપર ‘અર્ધચન્દ્રાકાર' વર્ણની આકૃતિ, તેના ઉપર ‘બિન્દુ' વર્ણની આકૃતિ અને તેના ઉપર ‘ નાદ ’ વર્ણની આકૃતિ મૂકાય છે. એ મૂકવાથી તે મંત્રીજ બને છે, અને પછી તે ખીજનો જાપાદિકમાં ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. અહીં એક વિવેક કરવો જરૂરી છે કે ઉપર ત્રિકોણાકારે જે ‘નાદ' બતાવેલ છે. તે વિનાનો પણ્ મા યન્ત્રાદિકમાં આલેખાય છે. તેનો જાપ પણ થાય છે. હકીકતમાં તો નાદ વિનાનો) માત્ર બિન્દુ સહિતનો ઔંકાર જ ઉચ્ચારમાં, લેખનમાં અને જાપમાં વધુ વપરાય છે. એમ છતાં તે તે કાર્ય પ્રસંગોમાં બંને પ્રકારોને માન્ય રાખેલા છે. ઋષિમૂલના યન્ત્રના કેન્દ્રમાંનો રીવાર નાદ સહિતનો જ નિŽવાદપણે સમજવાનો છે અને સિદ્ધચક્ર બૃહદ્ યન્ત્રમાં કેન્દ્રનો અહં પણ નાદ સહિતનો જ નિર્વિવાદપણે સમજવાનો છે.
ભારતમાં હજારો માણસો 'ઓ 'શબ્દનો સતત જાપ કરે છે. એનો પ્રભાવ અનેરો છે. સાધુ, સંતો, અને મહર્ષિઓનો એ ખાસ પ્રિય મંત્ર છે. દરેક મંત્રના પ્રારંભમાં ( પ્રાયઃ ) એનું સ્થાન હોય છે, લાંબા કાળની એની વ્યવસ્થિત, ગુરુગમ મુજબની સાધના સાધકને આત્મ-સાક્ષાત્કાર આત્મદર્શન કરાવે છે અને કુંડલિની શક્તિને જાગૃત કરી પરમ સમાધિ-શાંતિને આપે છે તે ઉપરાંત સાધક આધ્યાત્મિક અને ભૌતિક અને સિદ્ધિઓને એનાથી જરૂર પ્રાપ્ત કરી શકે છે એ અનેકની અનુભવ સિદ્દ બાબત છે. જૈન મંત્રવિદો, કેવલ મોક્ષાર્થે કરવાના જાપના પદની આદિમાં ઓ લગાવી મંત્ર જપવાનો નિષેધ કરે છે એ એક સૂચક બાબત છે.
આ બીજને મંત્રવિદોએ જુદાં જુદાં ખીજનામોથી સંબોધ્યું છે. અજૈન વિદ્વાનોએ આકાર ઉપર સ્વતંત્ર ઉપનિષદો રચ્યાં છે, કારના પ્રભાવ ઉપર ખીજા કેટલાક ગ્રંથો પણ લખાયા છે.
૭૭૭૮, ૐ – બંને નંબરવાળા ો કારના પ્રતીકો આલેખનની વિવિધતા દર્શાવવા પૂરતા આપ્યાં છે, (પરિચય પ્રતીક ૭૬ મુજબ સમજી લેવો ) ૭૨. મંઘાવર્સ, पांचस्वस्तिक
માત્ર જૈન સંસ્કૃતિ પ્રસિદ્ધ ( પંચ સ્વસ્તિક સહ ) કેન્દ્રમાં રહેલી નંદ્યાવર્ત નામની એક મંગલાકૃતિ.
સાધ
ચ્છા નંદ્યાવર્ત નવખૂણાથી પૂર્ણ થાય છે. આ આકૃતિને અત્યન્ત પ્રભાવશાલી અને ફલદાયક કહી છે,
અભિનવ જૈન મૂર્તઓની પ્રાણ પ્રતિષ્ઠા પ્રસંગે ક્રરજિયાત તથા સંઘયાત્રાના પ્રારંભમાં મંગલ-કલ્યાણ નિમિત્તે અને કાર્ય નિર્વાપણું સંપન્ન થાય એ માટે નંદ્યાવર્તનું પૂજન કરવામાં આવે છે. માયાવિનયજ્ઞ તથા અન્ય પ્રતિષ્ઠા કલ્પોમાં એનાં લઘુબૃહદ્ પ્રકારનાં પૂજનના અધિકારો માપ્યા છે. અને વળી એનાં વસ્ત્ર પાષાણાદિકનાં પૂજન પટો ઘણાં ઉપલબ્ધ છે. નંદ્યાવર્તના પટના કેન્દ્ર નંદ્યાવર્ત વગેરે હોય છે અને તા પંચપરમેષ્ટિ આદિ તથા દેવ દેવીઓનાં અનેક વલયો દોરેલાં હોય છે.
પ્રતીક પરિચય સં, ૨ માં અભંગલની જે વાત કરી છે તે આઠ પૈકી આ ત્રીજા નંબરની આકૃતિ છે.
-
૧૦
૧૪૫
www.jainelitrary.org

Page #220

૮૦. - પ્રતીક સં. ૨ મુજબ સમજવો. ૮. વિવા -પરિચય પ્રતીક સં. ૬૧ મુજબ, ફક્ત અહીંયા સુંદરતા લાવવા પાંચ સ્વસ્તિકોને (સાથીઆ) સંકલન કરીને માખ્યા છે. ૮ર. જી- જૈન મંદિરોમાં પત્થરથી બનાવવામાં આવતો મૃદંગોલક વાદક ગાન્ધર્વ, ૩. શિtiાસ-વિકવર કમલાસન ઉપર પાસને બેઠેલી તીર્થંકર-જનની મૂર્તિ. ૪. બાપાં- જૈન મંદિરોનાં શિખર ઉપર ચઢાવાતી દંડ સહિત ધ્વજા, પ્રતિષ્ઠા વખતે મંદિર અને તેની પ્રતિષ્ઠા સદાય વિજયવંતી રહે એ માટે
વજદંડ ઉપર ધ્વજ ફરકાવાનો વિધિ છે. આ ધ્વજા પ્રત્યેક સાલગિરિ વખતે જૂની બલીને નવી ચઢવામાં આવે છે. ૮૯ હે - જેની દષ્ટિએ આકાશવત એક જ્યોતિષ ચાનો એક કેન્દ્રીય પ્રહ. આ દિનકર-સૂર્ય અને તેની અનેકવિધ ઉપયોગિતા સર્વવિલિ
છે. સૂર્ય ઉગતાંની સાથે વિશ્વનો અંધકાર દૂર થાય છે અને દુનિયામાં તમામ વહેવારો શરૂ થઈ જાય છે. અને અસ્ત થતાં મોટા ભાગના વહેવારો મંદ પડવા માંડે છે. સૂર્યવિકાસી વગેરે કમલો સૂર્યને લીધે ખીલે છે. તેના સહારે વિકસે છે. કવિઓએ પૂર્વ નો ઉપમાલંકાર તરીકે વિશાળ ઉપયોગ કર્યો છે.
જ્યોતિષશાસ્ત્રમાં તેને કેન્દ્રીય સ્થાન આપવામાં આવ્યું છે. મુખ્ય ગણાતા નવમહોમાં તેનું સ્થાન પહેલું છે. જેને ખગોળ શાસ્ત્રીઓ દેખાતા સૂર્યને ટિક રત્નનું બનેલું વિમાન માને છે. અને એ રત્નનો જ પ્રકાશ પૃથ્વી ઉપર આવે છે એમ કહે છે. સૂર્ય નામનો દેવ આ વિમાનની અંદર રહે છે. જૈન ગ્રન્થોમાં આજની વૈજ્ઞાનિક માન્યતાથી ભિન્ન રીતે પૃથ્વીથી પ્રથમ તારા, પછી મશઃ સૂર્ય, તે પછી ચંદ્રો, ગ્રહો વગેરે એ રીતે કમ બતાવ્યો છે.
સવારમાં ઘણાએ અજેનો આસનપૂર્વક સૂર્ય સામે ઊભા રહીને સવારે સૂર્ય નમસ્કાર કરે છે, જેન, બૌદ્ધ અને વૈદિક ત્રણેય ધર્મમાં સૂર્યને મહદેવ માની તેનાં પૂજા-જપ-ધ્યાન-ઉપાસના કરવાનાં વિધાનો જણ્વ્યાં છે. જેનોની શાંતિસ્નાત્રાદિક વિધિમાં નવગ્રહ પૂજન અવશ્ય કરવું જ પડે છે. જૈનધર્મ દશ્ય કરતાં અદશ્ય સૃષ્ટિને કરોડો ગુણી માને છે. તે દી સમુદ્રોને અસંખ્ય માને છે. અને જ્યોતિષચાને સ્થિર અને ગતિમાન બંને પ્રકારે માને છે. જેનો એક નહિ પણ દશ્ય અને અય સૃષ્ટિના મળીને અસંખ્ય સૂર્ય-ચન્દ્રોને માને છે.
-જૈનો માનવ જાતનો વસવાટ અઢીદ્વીપ (બે સમુદ્રસહિત રા દીપ)માં માને છે. અઢીદ્વીપ એટલે જંબૂદીપ, ધાતકીખંડ અને અર્ધા પુષ્પરાર્ધ દીપ. ત્રણ દ્વીપ વચ્ચે લવણ અને કાલોદધિ નામના બે સમુદ્રો છે. આ દ્વીપ સમુદ્રો લાખો યોજનના છે. આ અઢી દ્વીપ બહાર અસંખ્ય દીપ સમૃદ્ધો હોવાનું જૈનશાસ્ત્ર જણાવે છે. અઢીદ્વીપમાં વર્તતું જ્યોતિષ ચક ચર છે અને તેની બહારનું સ્થિર છે. માનવજાતની વસતી અઢી દ્વીપની અંદર જ છે તેની બહાર નથી,
સૂર્યની ઉપાસના માટે ગુજરાતમાં મોઢેરા ગામનું વિખ્યાત કલાત્મક શિલ્પમંદિર ખંતિ અવસ્થામાં આજે પણ ઊભું છે. વળી જૈનમો સૂર્ય-ચન્દ્ર બંનેને સ્વયં ગતિમાન અને સ્વયં પ્રકાશિત છે એવું જણાવે છે. સૂર્યની જેમ આ પણ એક પ્રકારનો પ્રહ છે અને જૈન શાસ્ત્ર મુજબ તે પૃથ્વીથી લાખો માઈલ દૂર છે. તે સ્થિર નહિ પણ ચર–ગતિમાન છે. તે નિસ્તેજ નહિ પણ સ્વયંપ્રકાશિત છે. અને આ પ્રકાશ ફેટિક રત્નવાળાં વિમાનનો છે. સૂર્યનો પ્રકાશ ઉચ્ચ છે, તો ચન્દ્રનો શત છે, સૂર્યની હાજરીનાં અતિ તીવ્ર પ્રકાશને કારણે નિસ્તેજ બની રહેતો ચંદ્ર પ્રકાશ સૂર્યાસ્ત થતાં આ ધરતી ઉપર પ્રત્યક્ષ થાય છે.
-કવિઓએ સૂર્યની જેમ ઉપમાલંકારમાં ચા અથાગ ઉપયોગ કર્યો છે. શાન્ત-અશાન મુખવાળી સ્ત્રીને બિરદાવવા માટે ચંદ્રમુખીની ઉપમા (ખોપમા) આપી છે, શરદપૂનમનો મહિમા ચંદ્રની શીતલતા (૨મ્ય આકર્ષણ) અને માધર્યાદિના કારણે જ છે.
-કહેવાય છે કે ચન્દ્રમાંના કિરણમાંથી નીકળતા કિરણામૃતનું પોષણ ધરતી ઉપરની વનસ્પતિઓ મેળવે છે.
-બીજના ચન્દ્રમાને વિવિધ કારણોસર જૈન, હિન્દુ, મુસ્લિમ આદિ પ્રજા નમસ્કાર કરે છે. ૮૦. યુવા- હંસમાં શ્રેષ્ઠ હંસ “રાજહંસ ' કહેવાય છે. પરિચય અગાઉ આવી ગયો છે. ચિત્ર સ્પષ્ટ છે. ૮૮. બીક - શ્રીનલ કે શ્રીફળ એ વનસ્પતિની જાતનું એક સુપ્રસિદ્ધ ફળ છે. તે “શ્રી ' એટલે લક્ષ્મીનું કે લક્ષ્મીને આપનારું ફળ છે. લક્ષ્મીનું
તે પ્રિય ફળ છે. તમામ ભારતીઓએ એને મંગલ અને આદર પાત્ર ફળ તરીકે સ્વીકાર્યું છે. જુદી જુદી ભાષાવાળા તેને જહાં જુદાં નામથી ઓળખાવે છે. ગુજરાતમાં છાલવાળા શ્રીફળને “નાલિયેર ' કહે છે. મૂલ પેદાશ દક્ષિણના માલિકેર હીપની હોવાનાં કારણે આ નામ પ્રચલિત બન્યું છે.
ભારતમાં આવેલા સાવર્થ નામવાળું આ શ્રીફળ શુકનવંતુ અને મંગલ ફળ હોવાથી તેનો ધાર્મિક અને વ્યાવહારિક અનેક શુભ પ્રસંગોમાં ઉપયોગ થાય છે. પ્રવાસે જતાં અને નગર કે ઘર પ્રવેશ વખતે ચાંલ્લો કરી બે હાથથી સામાના હાથમાં શ્રીફળ અપાય છે. લગ્ન પ્રસંગે ખાસ હાથમાં મૂકાય છે. ઘર, દુકાન કારખાનાં આદિના વાસ્તુ પ્રસંગે શ્રીફળ ધરાય છે અને પાછા તેને વધેરીને તેના કોપરાંની શેષ સહુ ખાય છે. એમ કરવું એ મધુર શુકન ગણાય છે. તે મિત્રતામાં વધારો કરનારું છે. તહેવારોમાં તેની ભેટ અપાય છે. જેનો તો પોતાના મોટા પર્વોમાં તેની પ્રભાવના-લાણી કરે છે. એટલે કે સહુને (વ્યક્તિ કે સમુદાય તરફથી ) એક એક શ્રીફળનું દાન કરાય છે. અને જૈન મંદિરમાં ભણતી સ્નાત્ર પૂજા તથા મોટી પૂજામાં હંમેશાં શ્રીફળ મૂકવામાં આવે છે. મંદિરમાં નૈવેદ્ય તરીકે રોજે રોજ શ્રીફળ મૂકનારા ભાવિકો પણ હોય છે. ગુરુદેવના સ્વાગતમાં ગડુંલી વખતે કે ઘરે પધારે ત્યારે પાટલા ઉપર સ્વસ્તિક રચીને તેના ઉપર શ્રીફળ મૂકાય છે. ઉપાશ્રયમાં પ્રવચનના પ્રારંભ પહેલાં ધર્મગુસ્તી વ્યાખ્યાન પીઠ આગળ અક્ષત દ્વારા સ્વસ્તિકની ગડુલી કાઢી શ્રીફળ પધરાવી શુભેચ્છા-પ્રાર્થના ઉચ્ચારવામાં આવે છે. જેનો અજૈનો પોતાના સ્ટોપાસક દેવના મંદિરોમાં તથા લક્ષ્મીજી વગેરે દેવ દેવીઓના મંદિરોમાં, પૂજનવિધિમાં શ્રીફળ ભેટ ધરે છે. શુભ કામની શરૂઆત માટે ૫ણ શ્રીફલ ભેટ ધરાય છે. અનેક શુભ, મંગલ અને ઈષ્ટ કલ સિટિના લાભાર્થે અનેકને ઉપહાર તરીકે તે આદર પૂર્વક આપવામાં આવે છે.
૧૪૬

Page #221

८९. हंसदीपक
९०. शतदल
સો પાંદડીનો ખ્યાલ આપતું મળ, લક્ષ્મી સરસ્વતી આદિ કેટલીક દેવીઓને શતલ કે સહસ્રદલવાસિની એટલે સો પાંદડા કે હજાર મજી – પાંદડાનાં કમળ ઉપર વસનારી કહી છે, ( વિશેષ પરિચય માટે પ્રતીક સ, ૧૧ જુઓ, )
९१. पंचांग
प्रणाम
-
મા શ્રીફળમાં ચાલુ શ્રીફળો એ બે આંખવાળા હોય છે, પણ એક આંખવાળા શ્રીફળને એકાક્ષી, ત્રણ આંખવાળાને ઋક્ષી,ચાર આંખવાળાને ચતુરક્ષી કહેવાય છે. આ ત્રણેય પ્રકારના શ્રીળોને મહિમાવંતા ક્યાં છે. આ શ્રીફળો ઘરમાં યોગ્ય સ્થળે, શુભ સમયે પધરાવાથી ગૃહમાં લક્ષ્મી, શાંતિ, પુત્ર પ્રાપ્તિ, યશ વગેરેના લાભો થાય છે. આ કારણે સેંકડો ઘરોમાં શ્રદ્ધાપુ ભારતીઓ વિધિ વિધાનપૂર્વક એકાક્ષી ઋક્ષિ આદિ શ્રીફળ પધરાવે છે તે તેના પૂજા–જાપ કરે છે. ગુજરાતી ચૈત્ર સુદિ આઠમે તેનો ખાસ વિશિષ્ટ વિધિ કરવાનો હોય છે. આ શ્રીફળ અંગેની માહિતી અને તેનો વિધિવિધાનને લગતા અનેક પો- ગ્રન્થો જૈન–અજૈન વિદ્વાનોએ બનાવેલા મુદ્રિત અમુદ્રિત અવસ્થામાં વિદ્યમાન છે. આ ફળને ખાવાનો વપરાશ દક્ષિણ ભારતમાં ખૂબ જ છે, વિશેષ ગુરુગથી સમજવું.
રાજસ્થાનની બનાવટનો, અને લટકાવી શકાય તેવો ધાતુનો આ ીપ છે.
પાંચ અંગોદ્વારા કરાતો પ્રણિપાત એટલે નમસ્કાર તે, વિવિધ ધર્મોમાં દેવ, ગુરુ કે વડીલો પ્રત્યે વિનય, નમ્રતા આદિનો ભાવ સૂચવવા વૈઘ્ન, પ્રણામ કે નમસ્કાર કરવાની વિવિધ પ્રથાઓ-પ્રકારો પ્રવર્તે છે.
જૈનધર્મમાં વંઘ્નનો વિધિ જઘન્ય, મધ્યમ અને ઉત્કૃષ્ટ એમ ત્રણ પ્રકારનો બતાવ્યો છે, જેને જૈન પરિભાષામાં ક્રમશઃ ફિટ્ટા, સ્તોલ અને દ્વાદશાવર્ત આ નામોથી ઓળખાવાય છે.
(1) દેવ મૂર્તિ નજરે પડતાં નમો બિળાળ બોલવા પૂર્વક શરીરની અર્ષાવનત મુદ્રાએ એટલે કે બે હાથ જોડી અને માથું નમાવીને વંદન કરવું અને એ જ રીતે ગુરુનું દર્શન થતાં મથા થવામિ ખોલીને નમન કરવું. આ બંને પ્રકારને ટ્ટિા 'વંદન કહેવાય છે અને તેને જવન્યવંદન તરીકે ઓળખાવ્યું છે. ( ૨ ) પ્રણિપાતત્ર જેનું ખીજું નામ થોભવંદ'સુત્ત છે, તેને ખોલીને દેવગુરુને પૂર્ણાંવનતમુદ્રા એટલે પંચાંગ ભૂમિસ્પર્શદ્વારા ભક્તિભાવ પૂર્વક પ્રણિપાત કરવો તેને થોભવંદન કહેવાય છે. જેને મધ્યમવંદન કહેવાય છે. વર્તમાન સામાચારી અનુસાર હાલમાં અશ્રુટ્રિઓ સહિત કરવામાં આવતાં વંદનને ‘મધ્યમવંદન' ગણવામાં આવે છે. ( ૩ ) ‘સુગુરુવંદષ્ટ સુત્ત એટલે ગુરુવંદણા સૂત્ર ખોલવા સાથે બાર આવતા પૂર્વક ‘ યથાાત ’ ( –જન્મસમયની ) મુદ્રાએ વંદન કરવું તેને દ્વાદશાવર્ત વંદન કહેવાય છે. આનો સમાવેશ ઉત્કૃષ્ટ વૈદનમાં થાય છે, નિમૂર્તિ કે સ્થાપનાચાર્યજી સમક્ષ ચાર કે આઢ થોઈ ( - સ્તુતિ ) ખોલવા પૂર્વક થતા બૃહત્ત્વનને દેવવંદન કહેવામાં આવેછે.
અહીં આપેલું ચિત્ર માધવપ્રસિદ્ધ 'ખામ' શબ્દથી મોળખાના માંગ પ્રપાતનું છે
[ શ્રાવયનું ]
૧૨. સામાવિષ્ઠ કમ અને આય આ બે શબ્દના યોગથી સંસ્કૃત ભાષાના નિયમથી સામાયિક શબ્દ બન્યો છે. સમ નો અર્થ શાંતિસમતા છે. આયનો અર્થ લાભ છે, જેનાથી આત્મામાં—જીવનમાં શાંતિ, સમતા જેવા પાયાના ગુણોનો લાભ થાય તેવી કોઈ બાબત કે ક્રિયા. જેનોએ એને પોતાનું પારિભાષિક · સામાયિક ' એવું નામ આપ્યું છે, આ નામ અને તેનું કાર્ય જૈનોના ઘરે ઘરે સુવિખ્યાત છે. સામાયિક ' કેમ કરવું? તેનું એક વિધાન છે, તેની સમય મર્યાદા છે, તેનું વિધાન · પ્રતિક્રમણ્ સૂત્ર ' નામના ગ્રન્થમાં બતાવ્યું છે, સામાયિકનો કાળ સામાન્ય રીતે બે ઘડી એટલે ૪૮ મિનિટનો છે,

‘ સામાયિક ’રોજના ચાલુ વેત્રમાં કરવાનું હોતું નથી. એ માટે પુરુષને ધોતિયુ અને ખેસ એમ બે, સ્ત્રીને ચણ્યિો, ચોળી અને સાડી એમ ત્રણ વસ્ત્રો પહેરવાનાં હોય છે, એ વસ્રા મોહ, મમતા, કે આસક્તિ ન જાગે તેવાં સાદાં, પણ રૌચાદિ ગયા વિનાનાં યુદ્ધ પહેરવાનાં હોય છે. વજ્રશૃદ્ધિ જાળવીને પોતાના મનને શુદ્ધ કરીને—એટલે કે સંસારને લગતા વિચારોથી રોકીને—ધાર્મિક કે આધ્યાત્મિક વિચાર ભાવના તરફ વાળવાનું હોય છે, પછી જમીન ઉપર ગરમ આસન પાથરી બેસવાનું અને પોતાની સામે નાભિથી ઊંચે રહે તે રીતે પુસ્તક આદિ પધરાવી તેની સૂચિત વિધિ પ્રમાણે સ્થાપનાને સ્થિર કરી, બે હાથ જોડી વિધિ પ્રમાણે સૂત્રોચ્ચાર કરી, બે ઘડી=૪૮ મીનીટ સુધી બેસવાનું હોય છે. એ ૪૮ મિનિટ દરમિયાન સ્વાધ્યાય કરવો અથવા ધાર્મિક જ્ઞાન શીખવું, ધાર્મિક ચરિત્રો કે આધ્યાત્મિક ગ્રન્થોનું વાંચન કરવું, જાપ, પાન-પાન, તથા અંતર શુદ્ધિ માટે આંતરખોજ વગેરે કરવાનું હોય છે. વળી કોઈ પણ જાતના ઘરના વેપાર કે દુનિયાદારીની સંસારી વાતો વિચારવાનો, તેવી વાતો કરવાનો, તેમજ તેવી વાતો સાંભળવાનો સર્વથા નિષેધ છે. કટાસણાં જોડે નિતંબને અડેલા જ રાખવાના છે. વળી ઊભા થવાનું કે ઊંચા નીચા થવાનું હોતું નથી. ખાસ જરૂર પડે તો ડાબો કે જમણો પગ (નિતંબ ઊંચા ન થઈ જાય તેનો ખ્યાલ રાખીને) ઊંચો કરી શકાય છે. ટૂંકમાં આ સમય દરમિયાન ધાર્મક-આધ્યાત્મિક જીવનનો આનંદ લૂંટવાનો છે. સંસારી ફિકરની ફાકી રી ભાભિ ચત્મિક ચિંતન કરવાનું છે. મનોમનપૂર્વક દોષનું દર્શન-પરીક્ષણ કરવાનું છે, જેથી જીવનશુદ્ધિ પ્રગટ થાય અને સમતા–ક્ષમા ભાવનો સદ્ગુણ વિકસિત બને.
–૪૮ મિનિટની મર્યાદાવાળી પ્રતિજ્ઞા પૂર્ણ થતાં પ્રતિજ્ઞાથી મુક્ત થવા ‘સામાયિક' પારવાનો થોડોક વિધિ કરવામાં આવે છે, તે થઈ જતાં સામાયિક વ્રત પૂરું થાય છે.
—સંસારની આધિ, વ્યાધિ, અને ઉપાધિથી ગ્રસ્ત, મન વચન અને કાયાના ત્રિવિધ તાપથી સંતપ્ત, અશાંત, અસ્વસ્થ, ચિંતા, ભય અને અજંપા ભર્યા જીવન જીવતા જીવો આજના વિષમ યુગમાં જો રોજે રોજ ઓછામાં ઓછું એ ઘડીનું આ સામાયિક' વ્રત કરે તો કર્મનો સંવર, નિર્જરા કે પુણ્ય બંધ થશે, બ્લડ પ્રેશર કે હૃદય–રોગનો ભય નહિ સતાવે, રોજ ન બને તેઓ સપ્તાહમાં એક દિવસ પણ સામાયિકની આધ્યાત્મિક હવા લેશે તો પણ તેઓ અનેક લાભો મેળવશે.
સામાયિકમાં બેઠેલો શ્રાવક સમળો વ સાધુના જેવો કહ્યો છે, સદાને માટે શ્રમણ—સાધુ જીવન ન સ્વીકારી શકે તેઓ બે ઘડી જેટલો ત્યાગ માર્ગનો આસ્વા—આનંદ અનુભવશે તો કોઈ જન્મમાં ઊભો થયેલો સંસ્કાર સર્વવિરતિ–પૂર્ણ ત્યાગનો પૂર્ણ સંસ્કાર મેળવી શકશે. એટલા માટે શ્રાવકને પાળવાનાં ખાર અણુવ્રતોમાં સામાયિકને ‘નવમાત્રત’માં દાખલ કરી વ્રત' તરીકે બિરદાવ્યું છે.
૨૩. સામાવિ.- આ યાવથિત નામનું સામાયિક વ્રત શ્રાવિકાને પણ કરવાનું હોય છે. તેથી અહીં તેનું પ્રતીક આપ્યું છે. આ પ્રતીકમાં બે ઘડી [આવિનાનું ] કાળને ખતાવતી, જૂના વખતમાં વપરાતી રેતીની ઘડી પણ બતાવી છે. સામાયિકમાં કેમ બેસવું જોઈ એ તે દર્શાવવા પૂરતું જ આ ચિત્ર છે.
૧ર
૧૪૭

Page #222

૧૪. ૧૮- આંખો અને બંને બાજુએ ખેસવાળો કળશે. આ જાતનો કળશ વરસોથી ખાસ કરીને આમંત્રિત કંકોત્રીઓ તથા કાર્યોમાં વિશેષ
પ્રમાણમાં વપરાય છે. (પરિચય પ્રતીક સં. ૨ મુજબ) ૧૧. પંદ- આ મિશ્ર ધાતુનો બનેલો હોય છે, ઘંટ મwદો જેવાં સ્થળોને બાદ કરતાં પ્રાયઃ તમામ ધર્મનાં મંદિરો-દેવળો કે ચર્ચોમાં વંટ
લટકાવેલો હોય છે. એથી ઘંટ મંદિરના એક અનિવાર્ય અંગ ઉપરાંત મદિર કે દેવળની જાહેરાતનો એક સૂચક પ્રતીક બની ગયો છે. પ્રાર્થના-સ્તુતિના પ્રારંભમાં અને મંદિરમાંથી નીકળતી વખતે અન્તમાં ૩, ૭, કે ૯ વાર રંટ વગાડવાની પ્રણાલિકા છે.
–માત્ર દર્શન કરવાવાળા જેનો મંદિરમાં દર્શન કરીને બહાર નીકળતાં અને પૂજા કરવાવાળા પૂજકો પ્રથમ દ્રવ્યપૂજા કર્યા બાદ, ચૈત્યવંદન, સ્તુતિ-પ્રાર્થનાદિ રૂપે ભાવપૂજન કરીને ત્યારે બહાર નીકળે ત્યારે આનંદ વ્યકત કરવા૫ છુંહુતિ સૂચક, તથા મંગલ પ્રાપ્તિ માટે ઘંટનો મંગલ ધ્વનિ કરી, મંગલભાવ હૈયામાં ભરીને વિદાય લે છે.
-સાંજના આરતી અને મંગલ દીવો ઉતારતી વખતે પણ ભારતભરના મંદિરોમાં ઘંટ વગાડાય છે. આ નાદને મ ગલનાદ ગયો છે
-બાકી વ્યાવહારિક સ્થળોમાં-પોલીસ થાણામાં, લશ્કરી સ્થળોમાં, સ્કુલો, કોલેજો, દવાખાનાં, કારખાનાં વગેરે જાહેર સ્થળોમાં તેમજ બીજા અનેક સ્થળોમાં તે સમય સૂચવવા કે ભય સૂચવવા પણ વપરાય છે. નાનકડી ઘંટડીઓ તો પૂજા-પાઠમાં સાંજ
સવાર અનેક ઘરોમાં ઝણઝણતી હોય છે. ૨૨. કોકિલા-માત્ર કાચી માટીથી બનાવેલા ત્રણ વિભાગોને બતાવતી આ હોમવેદિકા છે. અજેનો એને યાવેદિકા કહે છે. એ હોમકુંડ વગેરે
નામથી પણ જાણીતી છે. જૈન મંત્ર અનુદાન અને પ્રતિકાદિ વિધિઓમાં હોમ કરવાનાં વિધાનો છે. એમ છતાં જેનોમાં એનું સ્થાન અજૈનોથી ઘણું અલ્પ છે. અમુક અનુદાનો કે જાપની સાધનાના અને એનો સાત્વિક વસ્તુઓથી હોમ કરાય છે. પણ હોમનાં પ્રક્ષેપ દ્રવ્યો મુખ્યત્વે શુષ્ક વનસ્પત્યાદિ પ્રધાન હોય છે અને તે જીવજંતુ રહિત-શુદ્ધ હોય છે,
-વળી કોઈપણુ મત્રની સાધના તેના દશાંશ હોમ સિવાય પૂર્ણ ફલ આપતી નથી અને અન્ય અમુક અનુષાનો માટે પણ એવું છે.
એમાં દેવીનાં અનુકાનોમાં, તેમજ તેની પ્રાણપ્રતિષ્ઠા કરવી હોય ત્યારે હોમ કરવો અનિવાર્ય હોય છે. ૧૭. અરિહંત - પ્રવચન-દેશના મુદ્રાએ સિંહાસન ઉપર બેઠેલી આકર્ષક–અરિહંત જિનમૂર્તિ. એમનાં ચરણકમળો ભાસન ઉપર સ્થિત છે. ૧૮. ગિરન- મથુરાના સ્તૂપમાં જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્ર રૂપ, વિદ્વાનોના કથન મુજબ ત્રિરનના પ્રતીક તરીકે ઓળખાતું ચિહ્ન. સાંચીના
બૌદ્ધતૂપમાં મથાળાના ભાગે ત્રિરત્નો મૂક્યાં છે. જો કે આ ચિનો યથાર્થ સવિગત સ્પષ્ટ પરિચય આપણે ત્યાં મળતો નથી, ૨૧. વસ્તિ - મથુરાના સંગ્રહાલયના એક પથ્થરમાં કંડારેલ ક્ષાત્મક સ્વસ્તિક આદિ ચાર મંગલાકૃતિઓ સાથેની એક શિલ્પાકૃતિ. ૨૦. હિરામ નવપદજીનાં સ્થાન માટે વપરાતું, અષ્ટદલ કમળવાળું સિહચાનું પ્રતીક, આમાં નવપદોનાં પ્રત્યેક નામની આળિો માત્ર એક એક
પ્રતીક - અક્ષર મૂક્યો છે. ૨૦૨.મીપુજા-અષ્ટમંગલ પૈકી સાતમી સંખ્યાની મસ્યયુગલાકારની એક મંગલાકૃતિ. ૨૦૨. સિદ- મંદિરોનાં શિલ્પમાં તથા શિખરના ભાગમાં કંડારવામાં આવતી એક સિંહાકૃતિ. ૨૦૨. આતમ ભગવાન શ્રી મહાવીરના મુખ્ય ગણધર શિષ્ય જે અનંત લબ્ધિ-શક્તિના ધારક હતા, જન્મે બ્રાહ્મણ હતા, પણ ભગવાન મહાવીર સ્વામીશી- સાથેના આત્માના અસ્તિત્વ સંબંધના વિવાદમાં પરાજય થતાં તેમણે ભગવાન પાસે દીક્ષા સ્વીકારી હતી, ગૌતમ સ્વામીજીએ તપોબળથી એવી
લબ્ધિ પ્રાપ્ત કરી હતી કે તેઓ જે વ્યક્તિને દીક્ષા આપે તે વ્યક્તિ તે જ ભવમાં અવશ્ય મુક્તિગામી બને. તેઓશ્રી ભગવાન પાસે કાયમ ઉભડક પગે જ બેસતા, પલાંઠી વાળીને તો કદી બા નથી, વળી તેમને સૂર્યનાં કિરણોનો સહારો લઈને આકાશમાર્ગથી હિમાલય તરફ રહેલા અષ્ટાપ પર્વત ઉપર જઈને ત્યાંની જાત્રા કરી હતી. ભગવાન શ્રી મહાવીરનું નિર્વાણ થતાં તરત જ તેમણે
કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું હતું. એમનું મંગલનામ પ્રભાતમાં લેવાથી કલ્યાણ થાય છે. ૨૦. નાયર્સ - નવ ખૂણાવો બનતો નાવર્ત નામનો એક વિશિષ્ટ પ્રકારનો જૈન સ્વસ્તિક. આ આકૃતિ જૈનધર્મ પ્રસિદ્ધ છે. આ અષ્ટમંગલ
પૈકીની એક આકૃતિ છે. (વધુ પરિચય માટે જુઓ પ્રતીક છ૯ મું.) ૨૦. જયા- શાન્તિસ્નાત્રાદિકમાં વપરાતો ૧૦૮ નાળચાનો કળશ, આ કળશનાં ૧૦૮ કાણાંઓમાંથી ૧૦૮ જલની ધારાઓ એક સાથે
નીકળતી હોય છે અને તે દ્વારા જિનમૂર્તિનો અભિષેક કરાય છે. ૧૦૬૧૪૪ - ૧૦૬થી લઈને ૧૪૪ સુધીનાં પ્રતીકો ખાસ બોધક-પ્રેરક નહીં પણ સામાન્ય કક્ષાનાં વિવિધ પ્રકારનાં મૂકવામાં આવ્યાં છે. એનું કારણ એ
વિવિધ પ્રકારની છે કે એક ઈચના મૂકી શકાય એવાં પ્રતીકો માટેનો કોઈ નવો વિષય મારી નજર સામે ચઢતો ન હતો. નાની સાઈઝમાં બતાવીએ તો દેખાય સામાન્ય કક્ષાની તેમ ન હતું. બીજી વાત એ હતી કે આ પુસ્તક ભગવાનશ્રી મહાવીરને લગતું અને ધાર્મિક હતું. પટ્ટીઓ અને પ્રતીકો આ પુસ્તકની સાથે સાવૃત્તિનો બંધબેસતા હોય તે જ મૂકી શકાય પણ તે શકયતા ન હતી. સાથે એ પણ હતું કે થોડાં ઘણાં પ્રતીકો બોધક-પ્રેરક કદાચ શોધી શકાતું પરંતુ
કોઈ ચિત્રકાર મારી પાસે બેસીને કામ કરવા તૈયાર ન હતા. ઘરે બેસીને કામ કરે તો મનપસંદ કરે તેવી શ્રદ્ધા ન હતી. વળી આ માટે ક્યાં સુધી સમય વીતાવવો? આ અને આવી બીજી અનેક મુશ્કેલીઓ પણ આ કામ માટે અગવડરૂપ હતી. આવા બધા કારણોસર અમારે જલદી કામ પતાવવા ખાતર પ્રતીકો ના છૂટકે પસંદ કરવાં પડયાં છે.
દેવનાગરી-હિ-વલિપિન અને નલિપિના ભૂવારો લિ પ્રોડરી || ૪ | સ II 3 મિgિ||
अआइईउऊक ऋललए एआआअः वक स्वाग घाउचाबजाज जाटामाटातावादाघानापाफाबाहामायाराबावाश बासाहाहा हा का क ख ग घ च छ ज झ ञ ट ठाडाढ ण तथदधान प फाबामामाया लवश घस हाक्ष ज्ञ का
હનખિત જ હોતોમાં ખેત-ધિના અમો વાંચવાનો માલધિ અખાસ કરી શકાય જd afપ ખાઇ હી છે,
૧૪૮

Page #223

तासा
cusssSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS ०चित्रपट्टियाँ तथा प्रतीक चित्रोकर परिचय
प्रथम ८० चित्रपहियोकर परिचय BARANG
TARAFORGATOAREA तीसरी आवृत्ति
लेखक - मुनियनोविजय (वर्तमानमें आचार्य यशोदेवतरिजी) चित्रसंपुटकी यह तीसरी आवृत्ति है। प्रथम दो आवृत्तियोंमें पट्टियों तथा प्रतीकोंका जो परिचय छपा गया था, उसमें अतिअल्प सुधार तथा वृद्धि करके फिरसे लिखकर यहाँ छपा गया है। पहली आवृत्तिमें पट्टियाँ ३५, प्रतीक १०५, दूसरी में पट्टियाँ ६० तथा प्रतीक
१४१ थे। तीसरीमें चित्रपट्टियाँ ८० और प्रतीक १४४ और साइडमें ३५ से ज्यादा प्रतीक दिये हैं। अवतरण
इस ग्रन्थमें प्रत्येक रंगीन चित्रके सामने उसका परिचय तीनों भाषाओंमें एक एक पन्नेमें छपा है। इस तरह परिचयके कुल ४८ पन्नें है। प्रत्येक पृष्ठ पर सबसे नीचे विविध विषयोंकी एक एक चित्रपट्टी छपी है। तदुपरांत प्रत्येक पृष्ठ पर इस तीसरी आवृत्तिमें छपे हुए गुजराती, हिन्दी और अंग्रेजी परिचयके प्रारंभमें ढाई सेन्टीमीटर की (१ इंच की) चौड़ाईवाला प्रतीक समचतुष्कोणमें दिया गया है। कुल मिलाकर परिचय पृष्ठोंकी पट्टियाँ ८० हैं और प्रतीक १४४ से अधिक हैं। अधिकतम चित्रपट्टियाँ तथा प्रतीक जैनधर्म या उसकी संस्कृतिके साथ सम्बन्ध रखते है, फिर भी सर्वसामान्य विषयकी भी चित्रपट्टियाँ तथा प्रतीक अल्प संख्या प्रस्तुत किये गये हैं।
इन दोनों प्रकारकी चित्राकृतियोंमें धर्म तथा संस्कृतिके अलावा तत्त्वज्ञान, साधना, उपासना, मंत्र, तंत्र, साहित्य, संगीत, शिल्प. स्थापत्य विविध कलाएँ आदि विषयोंका समावेश किया गया है।
यहाँ जो परिचय दिया गया है वह सिर्फ विद्वानों तथा उच्चतम अभ्यासियोंको ही नहीं लेकिन मुख्यतया सर्व-साधारणको खयालमें रखकर लिखा गया है। अतः दार्शनिकता या उसकी सूक्ष्म खूबियोंको यहाँ स्थान नहीं मिल पाया। इसके अलावा अमुक पट्टियाँ या प्रतीकोको छोड़कर शेष रेखांकनोंके आवश्यक पहलुओंका सरल भाषामें यथोचित वर्णन दिया गया है।
-तीन भाषाओंवाले परिचय पृष्ठोंके नीचे छपी हुइ ४८ चित्रपट्टियोंका परिचय. १. धर्मचकबंदना- यह धर्मचक्रकी पट्टी है। यह धर्मचक्र हरएक तीर्थकरके धर्मचक्रीत्वको ख्यात करनेवाला, प्रतिपक्षियोंके मदको मात करनेवाला तथा सूर्यसे भी अधिक
तेजस्वी होता है। यह विहार करते हुए तीर्थकरके आगे जगमगाहट करता हुआ, आकाशमें गमन करता है। देव समवसरणमें प्रमुकी बैठकके सामने ही सुवर्णकमल पर उसकी रचना करते हैं। वह समवसरण के दरवाजे पर भी होता है। साथ ही वह धर्म का प्रकाश करनेवाला, उसकी प्रबल सताको सूचित करनेवाला तथा उसका प्रेरक प्रतीक है। व्यवहारमें सर्वप्रथम धर्मचक्र प्रवर्तन अरबों वर्ष पहले श्री ऋषभदेव भगवानके विहार कालमें तक्षशिलामे (पशावर प्रदेश) भगवानके ही पुत्र बाहुबलीजीने किया था। 'तपावली' ग्रन्थमें धर्मचक्रका तप करनेका भी विधान है, लेकिन हम उसे लगभग भूल गये है। अतः धर्मचक्रका आधप्रवर्तन करनेवाले जैन है यह बात जैनोंके मन पर न रही तो फिर दूसरोको तो इसका ख्याल ही कैसे हो? आज तो बौद्धोंके ढाई हजार वर्ष पहले शुरू हुए धर्मचक्रका भारत सरकारसे गौरव किये जानेसे वह सविशेष प्रसिद्ध हुआ है।
यहाँ चित्रमें धर्मचक्र सिर्फ दर्शनीय ही नहीं किन्तु सबके लिए बंदनीय भी है इसका भाव प्रदर्शित करने के लिए चतुर्विध श्रीसंघ धर्मचक्रको भावपूर्वक वंदन करता हुआ बताया है। दोनों ओर बैठे मृगोंको जैनशिल्प ग्रन्थमें सत्त्व तथा करुणाके प्रतीक स्वरूप बताये गये है।
धर्मचक्रके आरे सातसे लेकर चौबीस (२४) की संख्याके बीचकी विविध संख्यावाले देखनेमें आए है। मूर्तियोंमें धर्मचक्र सम्मुख तथा आडे (अर्थात् हमारे सामने चक्र पर संविधान पट्टी ही दिखाई दे और आरे दोनों ओर रहे) दोनों प्रकार के किये जाते थे। बहुत प्राचीन कालमें आडेका
ठीक ठीक प्रचार था। आज तो (प्रायः) सम्मुखवाले प्रकार की प्रणालिका है। २. ऊँ ह्री- जैन परंपरा के अनुसार देवनागरी लिपिमें लिखे गये औं तथा ही किस तरह चित्रित किये जाने चाहिए इसका खयाल रखनेके लिए यह पट्टी दी गई है।
लघु या बृहत् शांतिस्नात्रके विधि प्रसंग पर मिट्टीकी बेदी-पीठिका बनाई जाती है। तब उस पर इन दोनों मंत्रबीजोंका आलेखन करना पड़ता है। साथ ही ये बीज लगभग सर्वधर्म प्रसिद्ध है। मंत्रों, यंत्रों, जप तथा ध्यान आदिमें इनका व्यापक उपयोग होता है। जैन 'औं' में पंचपरमेष्ठी की तथा 'ही
में चौबीस तीर्थकर की कल्पना करते है। औं और ह्रीं के बारेमें उनकी महिमाके तथा साधनाके ग्रन्थ, मन्त्र कल्प लिखे गये है। ३. अष्ट मंगल- अनादि कालसे विश्वमे मंगलरूप मानी गई आठ आकृतियोंकी यह पट्टी है। यह पट्टी सचित्र कल्पसूत्र (बारसा) में चित्रित अष्टमंगलके
चित्रोंसे प्रतिकृति के रुपमे ली गई है। इस पट्टीमे क्रमशः (१) स्वस्तिक (२) श्रीवत्स (३) नंद्यावर्त (४) वर्षमानक (५) भद्रासन (सिंहासन) (६) कलश (घटाकृति) (७) मीनयुगल और (८) दर्पण - ये आकृतियाँ आलिखित है। शास्त्रोक्त आदेशानुसार हर एक श्रावकको जिन मंदिरमें भगवानकी पूजा करनेके बाद मंडपमें बैठकर चैत्यवंदनके प्रारंभ के पहले जिनेन्द्र भगवानकी प्रतिमाके सम्मुख हमेशा शुद्ध और अखण्ड अक्षतों-चावलोंसे इन आठों आकृतियोंकी रचना करनी चाहिए। लेकिन आज यह प्रथा प्रायः बंद हो चुकी है। इसके स्थान पर आज सिर्फ पाटले पर चावलका स्वस्तिक बनाना,बादमे ज्ञान, दर्शन तथा चारित्र के प्रतीक स्वरूप अक्षतोकी तीन ढेरियाँ करना, इसके ऊपर सिद्धशिला के चन्दाकार करना और उसके बीच चावलकी छोटी ढेरी बनाना इस तरह की प्रथा है। इस प्रथामेसे सिर्फ आध मंगलाकृति 'स्वस्तिक' का आलेखन अवश्य होता रहा है। अनेक प्रसंगोंमें इसका आलेखन होता है यह आनंद की बात है।
वर्तमानकालमें छोटे-बड़े हजारों जैन स्त्री-पुरुष हमेशा मंदिरमें जाकर काष्ठके पाटले पर अपने घरके शुद्ध चावलों द्वारा इस स्वस्तिककी रचना करते है। अष्टमंगल की इन आकृतियों का प्रभुके समक्ष सामान्यतया चावलों से आलेखन करना होता है। प्राचीन कालमें तो जैन राजा और श्रीमन्त लोग सोने और चांदी के अक्षत बनवाकर उनके द्वारा मंगल आकृतियों की रचना करते थे। चाहे किसी भी माध्यमसे हो यह आकार बनानेकी १. शास्वमे धर्मचक'को हजार आरोवाला दरशाया है। २. इसके लिए पञ्चमी या अष्टमीके चंद्र जैसी आकृति बनाई जाती है। •जिन मंदिरोंकी फों पर सालोंसे शिल्लियों द्वारा पत्थरसे स्वस्तिक या नंद्यावर्तका आलेखन होता आया है। इस पर लोग पैर रखेंगे, सब ठगे क्या यह उचित है? यह प्रथा कबसे शुरू हुई? किसने शुरू की? यह सोचने की बात है।
१४९

Page #224

प्रथा प्राचीनकालमें उत्तम रूपसे प्रचलित थी। उत्तरकालमें लोगोंको इस प्रकार प्रतिदिन आकार बनाने में अनुकूलता नहीं प्रतीत हुई अतः सरलता लाने तथा समयकी बचत करनेकी दृष्टिसे उसमें परिवर्तन करके अष्टमंगलके आठो आकारोंको बाजोठ अथवा पटिये पर तराशने की प्रथा आरंभ हुई। उपासक गृहस्थ उस आकारोंवाले तराशे गए भागमे सरलता और शीघ्रतासे अक्षत भरकर आकृतियोंको बना लेता. इसलिए यह पद्धति पूर्व-पद्धतिसे सबको प्रिय लगी। बादमे यह पद्धति भी अनुकुल नहीं हुई, तब आलेखन बंद होनेसे प्रस्तुत पद्धति लुप्त होने लगी। श्री संघने सोचा कि इससे तो लोग मंगलाकारोंसे मिलनेवाले मंगल लाभको खो बैठेगे अतः अंतमें उन्होंने उभरी हुई आकृतियोंसे युक्त अष्टमंगलकी धातुमयी चौकियाँ जिनालयोंमें रखनेकी प्रथा आरंभ करवाई। इतना ही नहीं, 'स्नात्र' बोलनेके लिए पंचधातुकी मूर्तिके साथ अष्टमंगलकी चौकी होनी ही चाहिए ऐसा आग्रहपूर्वक नित्यकर्म विधिमें इसका समावेश किया, इसलिए यह सदाके लिए आवश्यकता की वस्तु बन गई। इस कारण प्रत्येक जैनमंदिरमें एक या एकसे अधिक संख्यामे वह सर्वत्र होती ही है। और नैमित्तिक कर्ममें अर्थात् सत्तरहभेदी पूजामे अष्टमंगल के लिए खास पूजा ही बना दी। इससे उस पूजाके समय तथा अन्य छोटे-बड़े शान्तिस्नात्रादि-प्रसंगों पर होनेवाले पाटली पूजनमें नवग्रहादिकी पूजा के प्रसंग में सेवन की लकड़ीसे बनाई हुई अष्टमंगलकी चौकी का विधान किये जाने के कारण उसकी अनिवार्यता बन
गई।
इस चौकीमें बनी हुई आकृतियाँ पूजा करनेके लिए नहीं है अपितु जो आकृति जिस रूपमें बनी हुई है उसी तरह की आकृति बनानेकी दृष्टिसे अनामिका अंगुली को घिसे हुए चन्दनमें डुबोकर उसके द्वारा उस पर वैसा ही आकार (आउट लाइन) बनानेके लिए है। किन्तु आज वास्तविक स्थितिका ज्ञान न होनेसे सभी चन्दनकी टपकियाँ, टीके आदि लगाकर संतोष मनाते है, लेकिन यह उचित नहीं है।
अष्टमंगलोंका आलेखन अथवा रचना करके मुझे शुभ मंगलोंकी प्राप्ति हो ऐसी प्रार्थना करनी चाहिए। इससे जीवन में विविध प्रकारके मंगलोंकी प्राप्ति होती है।
मेरू पर्वत पर तीर्थकरोका अभिषेक हो जाने के पश्चात् इन्द महाराज चांदीके बने हुए अक्षतों-चावलसे साक्षात् प्रभुके समक्ष बहुमूल्य चौकी पर अष्टमंगलोंका आलेखन करते है। और सम्यग्दृष्टि देव देवलोकमें प्रभुकी पूजा के समय प्रतिदिन इनका आलेखन करते है। मगधेश्वर श्रेणिक तो प्रतिदिन नये-नये सुवर्णके 'जौ (यव) बनाकर उनसे अष्टमंगलोंकी रचना करते थे। अगवानीमें दीक्षा अथवा रथयात्राके चलसमारोहों (जलस) में सबसे आगे प्रथम अष्टमंगल रहते थे और उन्हें पुरूष लेकर चलते थे। अष्टमगलोंके ये आकार किन कारणोंसे मांगलिक है? इसका विवेचन मेरे पढ़ने में नहीं आया है। मात्र अष्टमंगल का उल्लेख राजप्रश्नीय (रायपसेणी), जाताधर्म कथा (णाया धम्मकहा) आदि आगम ग्रन्योंमें मिलता है तथा वहाँ सूर्याभदेवके प्रसंगमें लिखा है कि सूर्याभने भगवान के समक्ष जो नृत्य किये थे उनमें अन्तिम नृत्य अष्टमंगलके एक-एक आकारके अनुरूप ही किया था। और देवलोकके विमानों की द्वारशाख उपर ये आकार अनादिकालसे विद्यमान है। समवसरणमें स्थित अशोकवृक्ष पर तथा उसके द्वारों पर भी अष्टमंगल होते है।
हमारे यहाँ पुराने काष्ठके, संघके अथवा व्यक्तिगत प्राचीन मंदिरों तथा पुरानी जैन हवेलियोंके द्वार पर लगे हुए लकडीके चौखटो पर अष्टमंगल उत्कीर्ण किये जाते थे वे आज भी दिखाई देते है।
आज अधिकांश जैन मंदिरोंके गर्भगृहके द्वार पर चौखटोंके उपरी भागमें चांदीके बनाए हुए अष्टमंगलके तोरण लटकानेकी प्रथा बहुत ही प्रचलित है।
इसके अतिरिक्त, आजकल डिबियों, मंजूषाओं, मंदिरके चावलके भंडारों, व्याख्यानकी चौकियों, ओघेके पाटो, कुकुमपत्रिकाओं, चंदोवेके तोरणों, चित्रों, रंगोलियों तथा रेखाओं आदि में अष्टमंगलोंको व्यापक स्थान दिया जाता है।
कतिपय जिनालयोंमे तो स्वस्तिक और नन्द्यावर्तके आकारोंको बैठनेकी तथा चलनेकी जमीन पर लगी हुई संगमरमर की सिलपट्टियों (टाइलों) में भी बनाया जाता है।
अष्टमंगल के क्रममें पहला स्थान स्वस्तिक-साथियेका है जिसे लाखों जैन मंदिरोंमें आलिखित करते है। दूसरा श्रीवत्स का है। श्रीवत्स शब्द यहाँ रुढार्थक समझना चाहिए। इसलिए श्रीवत्स अर्थात् महापुरुषोंकी छातीके अन्तभागका उन्नत अवयव विशेष। तीर्थकरादि महापुरुषोंकी छातीके अन्तभागका केन्द्रीय शारीरिक प्रदेश बालसे कुछ उन्नत होता है। तथा उस पर ऊर्ध्वमुखी दक्षिणावर्तवाला सुकोमल केशोका समूह सुन्दर रूपसे शोभित होता है। केशयुक्त इस उन्नत अवयव विशेष का नाम ही श्रीवत्स है कि यह चिह्न समस्त अरिहंत-तीर्थकरोंके वक्षःस्थल पर होता है और इसलिए उनकी प्रतिमाओमें भी यह चिह्न बनाया जाता है। मंदिरोकी सभी प्रतिमाओंमें वक्षःस्थल पर यह चिह्न' उभरा हुआ रहता है।
तीसरा स्थान 'नन्द्यावर्त'का है। जैनधर्ममें यह एक प्रसिद्ध बृहत् स्वस्तिक ही है तथा नौ कोणोंसे निर्मित होनेवाली एक बुद्धिगम्य सुंदर आकृति है। चौथे 'वर्धमानक' का अर्थ 'शराब' अर्थात् दीपका साधन और इसीसे इसका सुपरिचित नाम 'शराव-सम्पुट' है। इसे 'वर्धमानसम्पुट' भी कहते है। शराव अथवा वर्धमानसे जिसमें दीपक करते है वह मिट्टीका साधन और सम्पुटका अर्थ है दो साधनका जुड़ाव । इन सबका तात्पर्यार्थ यह है कि सीधे साधन के ऊपर उलटा साधन रखनेसे संपुट जैसी आकृति बनती है। ऐसी आकृतिको मंगल माना गया है। पाँचवाँ 'कलश' अर्थात् किसी भी एक
३. श्रीवत्समे श्री और वत्म शब्द है। बत्सका अर्थ है छाती। श्री शब्दके अनेक अमेसे शोभा और रचना ऐसे दो अयोकी संगति को तो 'शोभा अथवा रचनासे युक्त ऐसा वनस्थल' इस प्रकार पौगिक अर्थ होता है। तो यह शोभा-रचना किसकी? तो ऊपर बताए अनुसार 'अवयव या वस्तु विशेष की', इस प्रकार अर्थ पटित होता है। ४ महान कहे जानेवाले अन्य व्यक्तियोंमें श्रीकृष्ण वासुदेव के वक्षमाग का 'श्रीवत्स' चिहन प्रसिद्ध है। ५. इसके उल्लेख के लिए देखें - जम्बूद्वीप प्रज्ञप्ति, औप,सम., महानि, आदि आगमा ६. विगत ४०-५० वर्षामे स्थापित मूर्तियोमे श्रीवत्सका चिहन बहुत ऊँचा, चौडा और मापके निश्चित आकारसे रहित किया गया है, जिसके फलस्वरूप मूर्तिकी शोभामे बति हुई है। अतः यह थिन यथायोग्य रूपमे ही बनवाना चाहिए। श्रीवत्स का आकार चित्र में किस प्रकार का किस तरह बनाना चाहिए? इस सम्बन्ध में प्राचीन चित्र आदिमें विविध प्रकार मिलनेके कारण एक पद्धति निश्चित नहीं हो सकी है। सभी भिन्न-भिन्न रूपमे चित्रित करते है।
१५०Education International

Page #225

प्रकारके घडेकी आकृति। छठा मंगल 'भद्रासन' अर्थात् बैठनेका आसन-सिंहासन-विशेष। मीन और दर्पणका अर्थ स्पष्ट है। यहाँ दिखाया हुआ क्रम कल्पसूत्रके चित्रके अनुसार है।
इन अष्टमंगलोका कम शास्त्रोमे विविध प्रकारसे प्राप्त होता है। यही कारण है कि मन्दिरो-तोरणी अथवा चित्रों में भी विविध क्रम देखने को मिलता है। पंचधातुकी चौकियाँ भी विविध कमवाली मिलती है। इसमें एक समान कमका निर्वाह हुआ ही नहीं है, किन्तु यहाँ दी गई पट्टी
आगमशास्त्रोक्त पाठके अनुसार है और उन आगमोके नामका उल्लेख पट्टीके केन्द्रमे किया भी है। यदि इस पट्टीके क्रमको सभी स्वीकार करें तो सर्वत्र एक ही कमका आदर हो।
प्रत्येक जैनके घरमें पृथक् पृथक् अथवा सामूहिक रूपमें इन अष्टमंगलोकी स्थापना (किसीभी रूपमें) करनी ही चाहिए। इन्हें प्रवेशद्वारमें तोरणके रूपमें अथवा द्वारशाख में कलात्मक पद्धतिसे उत्कीर्ण या चित्रित करके रखा जा सकता है। इससे उस स्थानक अथवा घरका मंगल होता है।
अष्टमंगलकी आकृतियाँ अनेक प्रकारकी बनी हुई मिलती है। इसी पुस्तकमे उदाहरण स्वरूप अन्य दो पट्टियाँ दी गई है, उन्हें देखनेसे यह ज्ञात
होगा। देशभेद और कालभेदके कारण वस्तु की रचनाओमें विविधता और अन्तर तो रहेगा ही, तथापि वे सभी आदरणीय है। ४.आचार्यजीका यह बारहवीं शती का गुजराती पद्धतिका चित्र है। यह चित्र एक काष्ठपट्टी पर चित्रित था, उसकी यह सुरम्य अनुकृति है। पट्टीमें नगर प्रवेश- शिष्य-परिवार के साथ खड़े हुए जैनाचार्य और सिद्धराज जयसिंहका मिलन, आकर्षक भगिमा-पूर्ण नृत्य तथा वृन्द-वादन होता हुआ दिखाया गया
है। इस चित्र में प्राचीनकालमें पुरुष भी बालोका जूड़ा बांधते थे और बड़ी दाढी रखते थे, यह दिखाया गया है। और साथ ही उन सभीको कल्पसूत्रकी पद्धतिके अनुसार विशाल नेत्र, शुककी नासिकाके समान नुकीली नासिकाएँ, उस समय के जैन साधु, राजा एवं प्रजाजनोंकी वेशभूषा, दाहिने हाथसे प्रवचन मुद्रा बनाकर उपदेश करते हुए जैनाचार्य, दसवीं शतीसे लेकर सत्रहवीं शतीके जैनमुनियों के चित्र तथा गुरुमूर्तियोंके कुछ
पाषाण-शिल्पोंमें दिखाई देनेवाली (बायें पर नहीं) दाहिने कन्धे पर वस्त्र रखनेकी तत्कालीन एक प्रथा आदि दृष्टिगोचर होते है। ५.विविध लिपियाँ इस पट्टीके चार कोष्ठकोंमें चार प्रकारकी लिपियाँ दी गई है। और पाँचवें कोष्ठकमें ऊपर की लिपियोंके शेष अक्षर, जैन लिपिके संयुक्ताक्षर और अंक - देवनागरी, जैन अथवा बालबोध लिपिमें लिखे जानेवाले अंक, शब्दों वाक्योंमें आनेवाले चिहन संकेत आदि प्रकीर्ण बाते दिखाई गई है।
लिपि अर्थात् अक्षर अथवा अंकोंको अमुक प्रकारसे स्थापित करने लिखनेकी पद्धति, अथवा भाषाके लिए अमुक प्रकारसे लिखे जानेवाले वर्ण, अक्षर या उनका समूह है। वर्णके पर्याय अक्षर या मातृका है। लिपिके वर्णमातृका, सिद्धान्तमातृका, सिद्धमातृका ये नामान्तर है। इसके अतिरिक्त यह वर्णमाला, अक्षरमाला या मूलाक्षर इन नामोंसे भी प्रचलित है।
मातृका अर्थात् माता। ये वर्ण शास्त्रसिद्धांत , विद्या, कला और यावत् विश्वके सभी व्यवहारोको जन्म देनेवाले तथा पोषण आदि करनेवाले होनेसे उसे माताकी उपमा दी है, यह यथार्थ ही है। इसीलिए उसे सिद्धान्तमातृका कहा है। वर्णोका कोई आदि अथवा उत्पत्ति नहीं है अतः उन्हें 'अनादिसंसिद्ध' भी कहते है। चित्रपट्टीके सम्बन्धमें
पाँच कोष्ठकोंमें से पहले कोष्ठकमें वर्तमान कालमें प्रचलित देवनागरी लिपि दिखाई गई है। दूसरे में जैन देवनागरी, तीसरे खरोष्ठी और चौयेमें बाड्मी है। जैन इतिहास अथवा लिपिशास्त्रोके इतिहासकी दृष्टिसे देखें तो पट्टीमें ब्राह्मी,"खरोष्ठी, देवनागरी और जैन इस कमसे इनका लेखन होना चाहिए, किन्तु नीचे दी गई अपरिचित लिपियोंके अक्षरोंको पहचाननेका कार्य सरल बने इस दृष्टिसे सर्व परिचित देवनागरीको प्रथम बताया गया है। अन्यथा वास्तविक रूपसे परिवर्तन समझनेके लिए कोष्ठकोंका कम ४, ३, २, १ ऐसा ध्यान रखना चाहिए।
प्रथम कोष्ठकमें जहाँ जो अक्षर है उनके नीचे उन्हींके वर्ण दिये है जैसे कि अ के नीचे सभी लिपियोंका अ। जिससे सैंकड़ों वर्षों में लिप्यक्षरों में हुए क्रमिक परिवर्तनका भी ज्ञान हो सके। पहले कोष्ठककी देवनागरी और बावन अक्षरोकी गणना
आधुनिक देवनागरीका मूल नाम 'नागर' अथवा 'नागरी है। उत्तरकालमें देवशब्द जोड़कर देवनागरी' ऐसा नामकरण किया गया है। यही नागरी आजकल"बालबोध के रूपमे पहचानी जाती है। इसके अक्षरोकी संख्या बावन है।
अ से तक १४ स्वर, क से ह तक ३३ व्यंजन, स्वरादिके ऊपर लगाई जानेवाली अनुस्वार - दर्शक एक बिन्दु (अ), दो बिन्दुरूप विसर्ग
७. किन्तु एक बात ध्यान रखनी चाहिए कि एक पद्धति को बनाए रखने के लिए भले ही कोई एक निर्णय किया जाए, किन्तु उसका अर्थ यह नहीं करना चाहिए कि अन्य ग्रयोंमे जो सामान्य परिवर्तनवाला क्रम बताया है वह अशुद्ध है। उसे वैकल्पिक रूपमे आदरणीय ही मानना चाहिए। ८.जैन साधुओंमे आज तो बायें कन्धे पर कम्बल रखनेकी प्रथा चल रही है। ९. "लिखिताशरविन्यासे लिपिलिबिरूमी" अमरकोश-१४९९, ऐसा ही निर्देश हमकोशके श्लोक 1-१४८ में है।
लिपिको कर्मग्रन्थ की भाषामे 'सज्ञाक्षर' और भाषाको 'व्यंजनाक्षर' तथा पुनः इन दोनों को 'द्रव्याक्षर' कहा जाता है। तथा अक्षरज्ञानके बोधरूप लब्याक्षर को 'भाषाक्षर' कहते है। (देखिए आवश्यक ग्रन्थ की मूल टीका) १०. एक बात ध्यान में रखनी चाहिए कि भाषा और लिपि ये दोनो अलग अलग वस्तुएँ है। जिसका उच्चारण होता है वह 'भाषा' और जो लिखी जाती है वह है लिपि'। किसी भी भाषाको किसी भी लिपिमें लिखा जा सकता है और किसी भी लिपिका अनुबाद किसी भी भाषामे किया जा सकता है।
१. एक वर्ण-अक्षरको भी लिपि, मातृका अथवा मातृकाक्षर कह सकते है। १२. कतिपय लिपि-विशारद खरोष्ठीको ऐतिहासिक दृष्टि से ब्राह्मी से पूर्ववत्ती मानते है। १३ हिन्दी लिपि प्रायः बालबोध के समान है। १४ 'व्यंजनानि त्रयस्त्रिंशत् स्वराज्यैव चतुर्दशा अनुस्वारा विसर्गाश्च जितामूलीय एव च।१।।
गजकुम्भाकृतिवर्णों प्रोक्तौ उनुनासिकस्तथा। एते वर्णा द्विपञ्चाशद् मातृकायामुदाहृताः ॥२॥ १५. औदन्ता स्वराः। (सि. है) १६-१६. अनुस्वार, विसर्ग आदि आकृतियाँ अनक्षरी होते हुए भी उनमे अर्थसंकेत होने के कारण उन्हें वर्णीमें गिनकर वर्णमाला में स्थान दिया गया है।

www.jainelio१५prg

Page #226

(: अ), जिह्वामूलाय । x क र ख) और उपध्मानीय (प, x फ), ये चार वर्ण तथा बावनवाँ"अनुनासिक वर्ण (अ.पहले कोष्ठक में देवनागरीके ३९ अक्षर बनाये गये है। शेष जो रह गये वे पांचवें कोष्ठकमें दिये गये है। यह आर्यलिपि इ.सन्. की दसवीं शताब्दीसे आरम्भ हुई है ऐसा लिपिज्ञोका कथन है। यह लिपि सार्वदेशिक बन गई है। तथा आज भी देशके अधिकांश भागमे विविधभाषी लोगोंमें इस लिपिका प्रयोग होता है।
दूसरे कोष्ठक की जैन लिपि लिपिविदोंकी मान्यतानुसार कुछ समय बीतने पर नागरी लिपिमेसे ही जैन लहियों (हस्तलिखित प्रतियोंके लेखकोने) कुछ अक्षरोका एक विलक्षण स्वरूप विकसित किया। उससे प्रस्तुत नागरी 'जैन लिपि' ऐसे स्वतन्त्र नामसे प्रख्यात हुई। वस्तुतः इसके लिए जैन शैली की नागरी' ऐसा कहना अधिक समुचित है। नागरी के जिन अक्षरोकी बनावट में घुमाव (मोडमें) परिवर्तन हुआ है उनकी संख्या पाँच स्वर और छः व्यंजन मिलकर ग्यारह है। स्वरोंमें अ, ऋ, लु, ओ, औ तथा व्यंजनोंमें मुख्यरूपसे छ, ज, द, इ, ण, ८ है।
जैन लिपिमे लिखनेके लिए अग्रमात्रा और पृष्ठमात्रा (पड़ी मात्रा) के दो प्रकार प्रचलित थे। इनमें अग्रमात्राके प्रकारमें हुस्द-दीर्घ चिह्न, अक्षरके ऊपर अथवा नीचे न लिखकर उसके अगले भाग लिखते थे। जैसे-सा और पड़ी के पृष्ठ मात्रा में लेखन का सौदर्य बनाए रखने के लिए मस्तक के ऊपर की मात्रा अक्षर के पीछे उसी अक्षर के मस्तक का स्पर्श करके लिखी जाती थी। जैसे कि 'देवेन्द्र' लिखना हो तो |दावन्द्र । ये दोनों प्रकार आजकल प्रायः नष्ट हो गए है। आजकल तो ये सभी चिह्न ऊर्ध्वमात्रा अथवा अधोमात्राके रूपमें ही लिखे जाते है। तीसरे कोष्ठक की खरोष्ठी लिपि ___ खरोष्ठं नामक आचार्य के नामसे तथा अन्य मतानुसार खर अर्थात् गर्दभ, ओष्ठ-ओठ इस आधार पर इस लिपि के अक्षर गर्दभ के ओष्ठ जैसे मोटे आकारमे लिखे जाने के कारण, अथवा खरोष्ठ नामक जातिके नाम पर इस लिपिका नामकरण हुआ है। इस लिपिकी विशेषता यह है कि स्वरमें मात्राएँ लगाकर लिखा जाता है। जैसे कि- 'अि, ' इत्यादि। इसके मूलाक्षर ३७ है। इसमें स्वर पाँच है और वे ह्रस्व ही है। शेष ३२ व्यञ्जन है। यह लिपि ई.सन्. से पूर्व चौथी शताब्दी में उत्पन्न होकर ई.सन्. की तीसरी शताब्दीमें अस्ताचल पर पहुँच गई थी। जैन ग्रन्थोंमें जहाँ लिपि के प्रकार बताए गए है, वहाँ खरोष्ठीका उल्लेख हुआ है। चौधे कोष्ठक की ब्राह्मी लिपि
जैन अनुश्रुतिके अनुसार इस लिपि का ज्ञान कई अरब वर्षोंसे पूर्व इस युगके आदिमें उत्पन्न प्रथम तीर्थकर भगवान श्री ऋषभदेवने अपनी पुत्री 'ब्राह्मी' को दाहिने हाथसे इस युगमे सबसे पहले दिया तबसे लिखने के लिए 'वर्णमाला' मानवजाति को प्राप्त हुई और लिपि-विज्ञान प्रारम्भ हुआ। यह लिपि 'ब्राह्मीं' के नामसे ब्राह्मी' के रूप में प्रख्यात हुई और यह 'आधलिपि' कहलाई। श्री ऋषभदेवने द्वितीय पुत्री सुन्दरी को अंक ज्ञान सिखाया। अंक भी एक प्रकारकी लिपि ही कहलाती है।
ब्राह्मी लिपि में मूलाक्षरोकी संख्या कितनी थी? इसके लिए जैन आगमसूत्र समवायांग ४६ की संख्या बतलाता है। यद्यपि मूलकार कौनसे ४६ अक्षर है. इस संबंधमे मौन है किन्तु प्रस्तुत अंग की ग्यारहवीं शताब्दी में रचित टीका टीकाकार 'ऋ, ऋ, लू, लू' स्वर तथा '' और 'म्' इन छह के अतिरिक्त ४६ की सम्भावना सूचित करते है।
भारतीय लिपि-विज्ञान के पिता ओझाजी '' अथवा '' इन दोनोंमें से एक का विकल्प सूचित करते है। सातवीं शताब्दी के चीनी यात्री हप-एन-सांगने ४७ तथा अन्यत्र ४२ संख्याका भी सुचन किया है। इस लिपिके आकार कैसे होंगे? इसका निर्देश 'प्रश्न व्याकरण' में हुआ है। वह आजकी लिपि के साथ कही कहीं साम्य रखता है।
१७ कः कुलिशाकृतिः। १८. गजकुम्बाकृतिः पश्या
तात्पर्य यह है कि किसी शब्दके अन्तमें विसर्ग हो और उसके आगे क अथवा खसे आरम्भ होनेवाला शब्द होतो, पूर्व में स्थित विसर्ग का उच्चारण जिल्ला के मूलाग्रभागसे एक विशिष्ट प्रकारसे किया जाता है। इस विशिष्ट उच्चारण की पहचानके लिए वैयाकरणोंने विसर्गके स्थान पर एक प्रकारका संकेतात्मक चिहन वाकृति ४ रखनेका सूचन किया है और उसे 'महापाणविसर्ग' नाम देकर उसाको जिहवाग्रमूलीय वर्णर्की संज्ञा दी है। उदाहरण के लिए 'नृपः कार्य करोति'। इस वाक्यको शुद्ध रूपमें 'नृप x कार्य करोति'। इस तरह ही लिखा जा सकता है।
और विसर्ग के आगे एअथवा आए तो उसका उच्चारण ओष्ठ द्वारा एक विशिष्ट प्रकारसे होता था अतः उसके संकेत के लिए गजके गण्डस्थल के समान xxइन दो चिन्हों में से किसी एक प्रकारका चिन्ह लगता है। इसे उपध्मानीय वर्ण कहते है। उपध्मा अर्थात् ओष्ठ और उससे बोला जानेवाला वर्ण- 'उपध्मानीय'। १९. बावनकी गणना एक दूसरे प्रकारसे भी की जाती है, जिसमे जिह्वामूलीय, उपध्मानीय और अनुनासिक व्यजनोंमेल और व्यजनोंकी भी गणना होती है।
चौथी शतादीके पश्चात् आजकल लिखे जानेवाले न के स्थान पर संयुक्ताक्षरके रूपमें स्वर जोडकर 'का इस तरह लिखा जाता था। बादमें इसने अपना मूल स्वरूप बदलकर स् का रूप धारण किया है। ऐसा होनेपर में कौनसे वर्ण है इसका परिचय देने की आवश्यकता प्रतीत होने पर व्याकरणकारों को कः संयोगे ऐसा विधान करना पड़ा। यही बात श के स्थानपर संयुक्ताक्षर 'ज' के सम्बन्ध में हुई। इसके द्वारा भी अपना कायाकल्प करकेश ऐसा अभिनव रूप धारण करने पर 'जयोः ' ऐसा सूत्र बनाना पड़ा। तथा वर्तमान कालमें प्रयुक्त होनेवाला ''मी प्राचीनकालमें 'तर' इस प्रकार लिखा जाता था,बाद में इसमें 'न' में स्वर मिलाकर 'तर' लिखना पड़ता था अतः यह कालान्तर में 'त्र' के रूपमें नवीन अवतार लेकर प्रस्तुत हुआ। ये केवल वर्ण नहीं है, अपितु संयुक्त वर्ण है। २०. इस लिपिमें ई. सन् १००८ में लिखा हुआ एक ग्रन्थ लन्दन केम्बिज में है। तथा विशेषावश्यक भाष्य टीका' नामक कृति भी नागर लिपिये है, जो कि जैसलमेर के भण्डारमें है। मैंने इसके दर्शन किये है। इनके अतिरिक्त नागरी अभिलेखोंके अमरोसे मिलते-जुलते अक्षरोवाली ताडपत्रीय प्रतियाँ बहुत मिलती है। जिनका समय १०-११ वी शताब्दी है। २१. ऐसा भी प्रश्न किया जा सकता है कि जैन लिपि से नागरी लिपि का जन्म क्यो न हुआ हो? २२, यह मान्यता चीनी विद्वानों की है। २३. विगत ३०-४० वर्चासे भारतके गांधीवादी मंडलोंमें इस प्रकारकी लिपि का प्रयोग किया जा रहा है। २४. तुर्कस्तान आदि देश जहाँ कि भारतीय अथवा बौद्धसभ्यता व्याप्त बी, वहाँ यह लिपि बहुत समय तक प्रचलित रही थी। २५. ब्रामी-लिपिकी उत्पत्ति के बारेमें अजैन लोग ब्रह्मा को कारणरूप मानते है और बहमासे प्राप्त होने के कारण इसका ग्रामी नाम पहा है ऐसा कहते है। चीन का विश्वकोश भी इस बात का समर्थन करता है। दोनों अनुश्रुतियाँ इसकी प्राचीनता को स्वीकृत करती है यह स्पष्ट है। २६. शून्य अंक की खोज पूर्णतः भारतीय है। इस देश ने ही अन्य देशोको शून्य अक की भेट दी है।
१५२

Page #227

बाह्मी लिपिकी महत्ता ब्राह्मी लिपिको लिपिविदोंने आजकी विद्यमान हजारों लिपियोंकी माता के रूपमे परिचित कराया है। भारत की समस्त लिपियोका मूल बाहमी लिपिको बताया है। अतः ब्राह्मी लिपि को माता और अन्य लिपियों को उसके वंश विस्तार के रूपमें समझना चाहिए। यह लिपि व्यवस्थित रूप से निर्मित, किसी भी अन्य लिपि के अनुकरणसे रहित, जैसा लिखा जाए वैसा ही बोला जाए और जैसा बोला जाए वैसा ही लिखा जाए वैसी है। इसी लिए यह एक विकासोन्मुख वैज्ञानिक डंगसे सुनियोजित वर्णमालावाली लिपि मानी जाती है, और अनेक कारणोंसे इसे एक सार्वदेशिक लिपि माना जाता है। जैनग्रन्थ इसे 'आर्य-लिपि' कहते है।
इसी लिपिमें जैन-बौद्ध धर्मशास्त्र लिखे गए थे। वर्तमान नागरीका प्राचीन स्वरूप है बाह्मी और इसका अर्वाचीन स्वरूप है वह नागरी। यह वाहमी लिपि प्रादेशिक भेद और लेखनभेद के कारण धीरे धीरे ऐसी परिवर्तित हुई कि ब्राह्मी के मूल मोड़ों को ढूंढनेका कार्य कठिन हो गया। लिपि वस्तु ही ऐसी है कि वह सदा परिवर्तनशील ही रहती है। पांचवे कोष्ठक के संबंध में
इस कोष्ठकमें लिपिसे सम्बन्ध प्रकीर्ण बाते दी गई है। इसमें ब्राह्मी और जैन लिपिका & दिया गया है। इसके पश्चात् कमशः अनुनासिक वर्ण, जिह्वामूलीय, उपध्मानीय वर्ण, अनुस्वार, विसर्ग, संयुक्ताक्षर स् और वर्ण दिये गये है। तदनन्तर बहुतप्रचलित तीन मन्त्रबीच, दीर्घ स्वर-ऊ तथा कम् ल व र म् इन सात व्यंजन वर्णाक संयोजन से बननेवाला"पिण्डाक्षर अथवा कटाक्षर दिया गया है। इसके बाद जैन लिपिमें विशेष रूपसे प्रयुक्त १४ संयुक्ताक्षर, फिर जैन, अजैन लिपि की आवश्यक १ से ९ तथा शून्यकी अंक संख्या और अन्तमें प्राचीन लिपिमें प्रयुक्त एवं
अर्वाचीन लेखनकला में प्रचलित चिह्न दिखाए गए है। यहाँ अग्रमात्रा अथवा पृष्ठमात्रा के नमूने आदि नहीं दिखाए गए है। ६. चौदहस्वप्न- तीर्थकरोंके गर्भावतरण के पश्चात उनकी माताओको मध्यरात्रिमें आनेवाले १४ महास्वन। ये महास्वप्न सर्वोत्तम पण्यशाली ऐसे
भगवान के गर्भ के प्रभावसे ही आते है। और इसी कारण ये स्वप्न तीर्थकर की ही आत्मा अवतरित हुई है, इसका सूचन करनेवाले है। पहले तीर्थकरकी माता चौदह स्वप्नोमे पहले वृषभको और बादमें गज, सिंह, लक्ष्मी आदिको देखती है। जबकि बाईस तीर्थकरोकी माताएँ स्वप्नमें प्रथम हाथीको और उसके बाद वृषभ, सिंह आदिको देखती है। किन्तु चौबीस तीर्थकर भगवान श्री महावीरकी माता प्रथम स्वप्नमें सिंहको और उसके अनन्तर गर्ज, वृषभ आदिको देखती है।
इन स्वप्नोंके दर्शनसे, देखनेवाले अथवा उसके कुटुम्बको कल्याण, सम्पत्ति, आरोग्य, सन्तोष, दीर्घायु तथा उपद्रवोका अभाव आदि फलोकी प्राप्ति शास्त्रोमे दिखाई गई है।
इन चौदह स्वप्नोंको उनके नामोके साथ यहाँ चित्रित किया गया है। ७. सातस्वर - स्वर असंख्य हो सकते है। किन्तु उन सबका वर्गीकरण करके उनका सात में ही समावेश किया गया है। बटवृक्ष के समान विराट
शब्दबमका सात स्वरोका मण्डल ये बीज है। संगीतको ‘पञ्चम वेद' जैसी उपमा दी है। कैसी अद्भुत बात है? कैसी अद्भुत लीला? असंख्य वोंसे गाये जानेवाले रागोका मूल केवल ये सात स्वर ही है। यहाँ 'सारेगम' आदि सात स्वरों को ही बताया गया है। इन स्वरोंके प्राकृत नाम क्रमशः सज्ज, रिषभ, गं (गा?) थार, मज्झिम, पंचम, धैवत तथा निसात है। संगीत शास्त्रमें इनके क्रमशः षड्ज, ऋषभ, गान्धार, मध्यम, पंचम, धैवत और निषाद ये नाम है। पहज जिह्वा के अग्रभागसे, ऋषभ छातीसे, गान्धार कण्ठसे, मध्यम जिह्वाके मध्य भागसे, पंचम नाभिके भागसे, पैवत दन्तोष्ठ स्थानसे तथा निषाद मस्तकसे उत्पन्न होते है।
२७. शास्त्रोमे जहाँ लिपियोंकी नामावली मिलती है वहाँ पहला उल्लेख 'बाहूमी' का ही होता है। जैन आगम अंगोमे पाँचवे अंग भगवतीजी सूत्र का प्रारम्भ णमो बंभीए लिविए' सूत्र से ही हुआ है। अर्थात् प्रारम्भमे ही बाहमी' लिपिको नमस्कार किया है। लिपि भी कितनी सम्मान्य और आदरणीय वस्तु है, इसका निर्देश इस सूत्र से प्राप्त होता है। २८. देखिए- पन्नवणा, समवायांग' और 'चउपन.चरिय' गन्धों के उल्लेख २९. देखिए- 'ललितविस्तरा। ३०. बाह्मी लिपिके सभी वर्गोंके मोड़ बदल गए है किन्तु एक वर्णने अपने मूल स्वरूप को नहीं छोड़ा है। इसी कारण र हठीला वर्ण कहा जाता है। जिद्दी अथवा मूर्ख व्यक्तिको द जैसा कहा जाता है उसका कारण यही है। ३१. लिपि सदा कालभेद अथवा देश मेदसे परिवर्तनशील ही रहती है। ऋषभदेव भगवान द्वारा बतलाई गई लिपि और तीन हजार वर्ष पूर्व की अथवा आगम - लिखित काल की लिपिके बीच क्या अन्तर होगा, यह निर्णय करनेका निर्णयात्मक कोई साधन नहीं है। ३२. ये वर्ण बावन अक्षरकी गणनामेसे है। ३३. पिण्ड अर्थात् समूहा समूह वाँसे निष्पन्न अक्षर पिण्डाक्षर कहलाते हैं। इस अक्षरको लिखते है तबकूट अर्थात् शिखर बैसा दिखाई देनेसे वह कूटाक्षर बनता है। इसे संयुक्ताक्षर अथवा जुड़े हुए अक्षर भी कहते है। इसकी संख्या मे कुछ मतभेद है। ये अक्षर क से ह तक के सभी अजनोंसे बनते हैं। यहाँ क् से आरम्भ होनेवाला आद्याक्षर बताया है। अन्य अक्षर छ, ग् से आरम्भ होनेवाले समानने चाहिए। कूटाक्षर ३२ से ३५ संख्या के बीच के आते है। इसका सपूर्ण बलय कैसा होता है इसके लिए देखे मेरे द्वारा सम्मादित -मुदित अविमणलक्छ। ३४. सबसे अधिक तीर्थकरोकी (अर्थात् बाईस की) माताएँ चौदह स्वोमे पहले हाथी को देखनेवाली होनेसे शास्त्रमें पहले हाथी का उल्लेख किया है। इसीके आधार पर स्नात्रपूजामे पहले गजवर दीठो' कहा जाता है। ३५. यदि तीर्थकरकी आत्मा स्वर्गसे अवतरित होकर आती हो, तो उसकी माता बारहवें स्वप्नमें 'विमान को देखती है और यदि नरकसे निकलकर आती हो तो उसकी माता भवन (भव्य गृह-आवास) को देखती। ३६. दिनम्बर संप्रदाय सोलह स्वपोका दिखाई देना मानता है। ३७. तीसरे आगम अंग ठाण' में पहज स्वर-नासिका, कन्न, छाती, तालु, जिल्बा और दांत इन छह स्थानोंके आश्रयसे उत्पन्न होनेके कारण बहन' कहलाता है। तथा नाभिसे उत्पन वायुकण्ठ मस्तकये आहत होकर बाहर निकलता है तब वह बैलके समान आवाज करता हो, ऐसा आभास होने के कारण उसे ऋषभ (रिषभ) कहते है। अन्य स्वरोंके लिए देखिये ठाणांग सू. ५५३, उ.०३, स्वरमण्डल तथा संगीतसे सम्बद्ध वर्णन दृष्टिवाद नामक बारहवे अंगके एक महत्वपूर्ण अशरूप पूर्वगत के विविध प्राभृतो में से 'स्वरमाभृत' में था। आज यह ग्रन्थ नष्ट हो गया है। १८. 'स्थानाग' और 'अनुयोगवार इन दोनो आगोमें मतांतर से पैवतके स्थान पर अप्रसिद्ध रैवत' शब्द दिया है। क्या अति प्राचीन कालमे वस्तुतः पैवत के स्थान पर रैवत रहा होगा? इस आगममे दिया हुआ स्वरमहलका वर्णन संक्षिप्त होने पर भी जानने योग्य है।

Page #228

ये सात स्वर सरिगम, सारेगम अथवा सर्गम ऐसे संक्षिप्त अक्षरोंसे पहचाने जाते है। इन स्वरोके ग्राम मूर्छनाएँ तथा रंग, ऋतुएँ, रस,अलंकार आदि अनेक बातोका वर्णन जैन आगमो तथा प्राचीन साहित्यकारोंने संगीतादिके ग्रन्थोंमें दिया है।
संगीत शास्त्रियोंने जीवनिश्रित तथा अजीवनिश्रित स्वरोकी बात की है। अर्थात किस जीवकी आवाज किस स्वरके समान है और कैसा अजीववाद्य कैसे स्वर-ध्वनिको व्यक्त करता है? इसके लिए जीवपक्षमें पशु-पक्षी निश्रित किये है। यहाँ दी गई मनोरम पट्टीमें संगीतकार तानसेन द्वारा बनाए गए सवैयेके आधार पर उन-उन स्वरों पर पशु-पक्षी दिखलाए है। इनमें क्रमशः मयूर, चातक, बकरा, क्रौञ्च, कोयल, मेहक तथा
हाथी है। यद्यपि 'अनुयोगद्वार की टीकामे तथा अन्यत्र पशु-पक्षियोंके विकल्प बताए है। क्योंकि एक ही स्वर अनेक जीवोंसे भी व्यक्त हो सकता है। ८.बारह राशियों यह पड़ी ज्योतिष शास्त्रसे संबंधित है। इसमें बारह राशियोंको उनके साथ सम्बन्ध रखनेवाले अक्षरोंके साथ दिखाया गया है। (ज्योतिष पट्टी) - इन राशियोंके आधार पर प्रत्येक व्यक्तिका त्रैकालिक भविष्य देखा जा सकता है। कैसी अद्भुत बात है? करोडों, अरबों ही नहीं किन्तु सब
मनुष्यों का भविष्य देखने की केवल ये ही बारह राशियाँ। इन बारहों में केवल असंख्य जीव ही नहीं अपितु अचेतन पदार्थों का भविष्य भी छिपा
रहता है। विश्वके चराचर भावों के शुभाशुभ प्रभावों के लिए ये राशियाँ महत्त्वपूर्ण है। ९. अष्टप्रकारी यह पट्टी तीर्थकर देव की मूर्तिकी सेवाभक्ति के रूपमें की जानेवाली (अंग और अग्र शब्द से पहचानी जानेवाली) अष्टप्रकारी पूजा - पूजा किस प्रकार और किस क्रमसे होती है, यह दिखाने के लिए दी गई है। बाई ओर से प्रथम जलपूजा, बादमें क्रमशः चन्दन, पुष्प
धूप, दीप, अक्षत, नैवेद्य अर्थात् स्वस्तिक पर दोनों हाथों से किसी भी तरहकी मिठाई-मिष्ट वस्तु रखना बह, और आठवी फल पूजा अर्थात् चावल द्वारा चित्रित सिद्धशिला पर दोनों हाथों से मोक्षफल की याचना करते हुए फल अर्पण करना। प्रारम्भ की तीन पूजाएँ 'अंगपूजा' होनेसे गर्भगृह में की जाती है और शेष पूजा 'अग्रपूजा' होनेसे गर्भगृह के बाहर प्रभु के समक्ष मंडपमे करनी होती है।
आठों पूजाएँ करते हुए जो भावनाएँ की जाती है उनके दोहे पृथक् पृथक् आते है। लोग उन्हें बोलकर आठों पूजाएँ करते है। इस पूजाको दव्य पूजा कहते है। आठवी फल पूजा पूरी करनेके पश्चात् पूजक श्रावक-श्राविका चैत्यवन्दन तथा स्तोत्र स्तवन प्रार्थनादि करते हुए भगवान की
भावपूजा में तल्लीन होते है। जैन साधु-साध्वी समुदाय तो अपने आचारके अनुसार केवल स्तुति-प्रार्थनादि रूप भावपूजा ही करते है। १०. भगवान श्रमण भगवान महावीर के पाँचों कल्याणक तथा अन्य विशिष्ट प्रसंगोंसे युक्त यह पट्टी है।
महावीर के इसमे क्रमशः 'च्यवन, जन्म, देवपरीक्षा, दीक्षा, चंडकौशिक का उपदव, कानमें लकडीकी सलाखें, चन्दनबाला द्वारा दी गई भिक्षा, केवलज्ञान की जीवन प्रसंग-प्राप्ति और मोक्ष' इस तरह इसमें नौ प्रसंग चित्रित है। इसका शेष विशेष वर्णन ३५ चित्रों के परिचयमे आ जाता है, इसलिए यहाँ विशेष नहीं
लिखा है। ११. टिप्पणी नृत्य- यह पट्टी गुजरातके टिप्पणी नृत्यकी है। गुजरात में घर की छत की नई फर्श को मजबूत करनेके लिए टिप्पणी नृत्य किया जाता है। उस समय (गुजराती पद्धति) श्रमिक लोग चित्र दिखाए अनुसार तालबद्ध ठुमके के साथ, गीत गाते हुए श्रमपूर्वक किये जानेवाले नृत्योत्सवों से आनंद मनाते है। यह चित्र
धार्मिक न होते हुए भी गुजरात की प्रसिद्ध कला होनेके कारण दिया गया है। १२.जीवविचार - अखिल विश्व बहमांड में ८४ लाख" जीवयोनियों है। इन योनियों में अनन्त जीवों के जन्म-मरण होते रहते है। इन्हीं ८४ लाख जीवयोनियाँ
अथवा संसारवर्ती अनन्त जीवों की ५६३ भेदोंके द्वारा इस चित्रपट्टीमे माँकी करवाई है। इन सभी जीवों का समावेश स्थावर और त्रस इन दो नामोसे प्रसिद्ध प्रकारोंमें भी होता है। यहाँ दोनों प्रकारों द्वारा जीवभेदों के चित्र बताए गये है। स्वेच्छापूर्वक गति करनेमें जो असमर्थ है उन्हे स्थावर' तथा स्वेच्छापूर्वक गति करनेमे जो समर्थ है वे 'त्रस' कहलाते है। स्थावर प्रकार में एकेन्द्रिय-एक इन्दियवाले जीवोंका समावेश होता है, और पृथ्वी, जल, अग्नि, वायु और वनस्पति इनके प्रकार है। जैन दर्शनकी मान्यता है कि पृथ्वी से जो मिट्टी निकलती है, वह एकेन्द्रिय जीवोका शरीर है। इसी लिए जैन ग्रन्थ इसे 'पृथ्वी-काय' कहते है। पानी स्वयं जीवोंका शरीर" है। इसलिए जैनग्रन्थ इसे 'अफ्काय' नामसे परिचित कराते हैं। इस प्रकार काष्ठ, विद्युत् आदिसे प्रकट होनेवाला प्रकाश 'अग्नि-तेजस्' नामसे बतलाए गए शरीर" ही है। इन सभी जीवोंको केवल (उस उस जन्म के अनुरूप) एक शरीर ही होता है। शेष चारों इन्द्रियों से एक ही नहीं होती। इसी लिए उसे उसके विषयोंका ग्रहण भी नहीं होता।
कोयल
३९, मूल स्वरूप 'सरि था अथवा 'सारे' इसके निर्णय पर न जाते हुए एक बात कहता हूँ कि 'शिशुपालवय' सर्ग १, श्लोक १० की १४ वी शतीकी मल्लिनाथी टीका तया शंकराचार्य कृत(?) श्यामला नवरत्न मालिका के सातवें श्लोक के प्रथम चरणमे दोनों स्थलों पर 'सरि ऐसा उल्लेख है। १६ वी शती के मराठी कवि बीडकरने 'सारी' ऐसा उल्लेख किया है। किन्तु अभी तो सारे' वर्ण सर्वत्र रूठ है। ४०. स्वरोकी जीवनिश्रित समानतामे उल्लिखित मतांतरीका कोष्ठक। तान अमरकोश अनु द्वार तान अमरकोश
अनुदार सा- मयूर
गाय मयूर कुक्कुट - क्रौञ्च कौञ्च
क्रौञ्च रे-घातक
चातक वृषभ चातक प- कोयल
कोयल
कोयल ग-बकरा (अज) बकरा
बकरा
4- मेंढक
घोडा घोडा
सारस नि-हाबी
हाथी हाथी
हाथी. १. जैसे जीवनिश्चित स्वर बतलाए है उसी प्रकार अजीव निश्रित मृदंगादि बाघों की बनि के साथ भी स्वरों की तुलना की जाती है।
२. कोयलसे नर कोकिल समझना चाहिए। ४१. ८४ लाख योनिसे क्या तात्पर्य है? जीव अनन्तानन्त है, किन्तु उनका वर्गीकरण करके उसका ८४ लाख में समावेश किया गया है। इस वर्गीकरण का कोई आधार भी है क्या? हाँ। जो जो योनि अर्थात् उत्पत्तिस्थान, समान वर्ण, समान गंध, समान रस-स्वाद और समान स्पर्श-आकारवाले हों वह समूह एक प्रकार अथवा वर्ग माना जाता है। इस प्रकार सर्वों ने समस्त योनियों की समानताओं को जान से जानकर उनका वर्गीकरण करते हुए उन्हें उक्त संख्या प्राप्त हुई। इसीलिए '८४ लाख का संसार' कहलाता है। किस-किस प्रकार में कितनी कितनी योनि संख्या है? इसके लिए जैनों के 'पंच प्रतिक्रमण' सूत्रोंमे आनेवाले 'सात लाख' नामक गुजराती सूत्र पाठमे जानकारी दी गई है। ४२, ५६॥ भेदोकी विस्तृत जानकारीके लिए 'जीव विचार' पुस्तक देखें। ४३. पानी-जल मात्र सजीव है। दिखाई देनेवाला पानी यह जलीय जीवोका एक प्रकारका शरीर ही है। इसमें उत्पन्न होनेवाले 'पोरा' आदि जो जीव है वे बस है। और ये जीव पानीसे अलग है। इसीलिए जैनसाधु जीवहिसा से बचने के लिए बावडी, कुआँ तथा तालाब के जलका स्पर्श नहीं करते है और उसे पीते भी नहीं है।
४. अग्निका प्रकाश यह भी स्वयं सूक्ष्म अग्निके जीवों का शरीर ही है। इसीलिए यह सजीव है तथा इन जीवोकी हिंसा से बचनेके लिए जैन साधु अग्निका स्पर्श नहीं करते और न उसका उपयोग ही करते है
१५४ Jain Education Intemational

Page #229

१३. धर्म प्रवचन - पूर्ण प्रसिद्धि प्राप्त सुन्दर और लाक्षणिक चित्र। एक जैन धर्मगुरु उद्यानमें बाजोठ के नामसे प्रचलित काष्ठासन पर बैठकर चतुर्विध श्री संघको
धर्मोपदेश सुना रहे हैं। सामने 'स्थापनाचार्यजी' स्थापित है। तदनन्तर क्रमशः साधुसमुदाय, राजगण, श्रावक, साध्वीजियाँ और श्राविकाएँ विनयपूर्वक विशिष्ट आसन पर बैठकर दोनों हाथ जोड़कर प्रवचन सुन रहे हैं। पीछे सेवा करता हुआ शिष्य खड़ा है। चित्रमें सामने बैठे हुए साधुके हाथमें शास्त्र लिखा हुआ लम्बा ताडपत्र का पत्र है। बगलमे रजोहरण-ओघा है। पैरों पर बैठकर वाचना ले रहे हैं। उपदेशककी भाववाही मुद्रा, प्राचीन कालमें पुरुषोंमे लम्बी दाढ़ी रखने और जूड़ा बाधनेकी प्रथा थी वह इसमें दिखाई देता है। चित्रमें सभी की वेषभूषा देखने जैसी है।
१४. वाद्य यन्त्र के प्रकार
-
१५, १६, १७. जिन परिकर - (परचर )

14
स के प्रकारों में द्वीन्द्रिय से लेकर पंचेन्द्रिय तक के सभी प्रकारों का समावेश होता है। द्वीन्द्रिय (दो इन्द्रिय) जीवोंके रूपमे चित्रपट्टीने शंख, कौड़ी, जरोह आदि बताये गये है। तेइन्द्रिय-त्रीन्द्रियमे चींटी, खटमल, चींटे ( मकोडे), चउरिन्द्रिय- चतुरिन्द्रियमें बिच्छू, मच्छर, मक्खी आदि और पंचेन्द्रियमें तिर्यंच पंचेन्द्रियके तीन प्रकारों में जलचर, स्थलचर, तथा खेचर ( आकाशमें उड़नेवाले) बताए गये है। उसके बाद देव-विमान की आकृति से सभी जाति के देवों को, राजाके चित्रसे सभी जातिके मनुष्योंको तथा खम्भे के साथ जुड़े हुए जीव और पार्श्व भागमें खड़े हुए परमाधामी देवके चित्र से नरक के जीवों को सूचित किया गया है।
विश्वमें हजारों प्रकारके वाद्ययन्त्र हैं। उन सभी का समावेश ( प्रायः) मूलभूत चार वर्गों में ही होता है। उनके नाम इस प्रकार है- १. तन्तु, २. सुषिर, ३. घन और ४. चर्म यहाँ यह ध्यानमें रखना चाहिए कि किसी भी वाद्य की ध्वनि वायु द्वारा होनेवाली कम्पन क्रिया से उत्पन्न होती है।
तन्तुबाध तन्तु' अथवा तारवाले होते हैं। और इसी लिए उन्हें तन्तु-तारवाद्य भी कहते हैं। ये वाद्य अंगुली अथवा गज वगैरह के घिसनेसे बजते हैं। इन वाद्योंमें वीणा, सितार, सरोद, सारंगी, दिलरूबा, तानपुरा आदि का समावेश होता है।
सुषिर बाध— मुँहकी हवा अथवा अन्य साधन द्वारा हवा का दबाव होने से बजते हैं। सुषिर का अर्थ है छिद्र। इसमें हवा जाने से और साथ में उंगलियोंका उपयोग करनेसे जो बजता है वह। इसमें शंख, बाँसुरी, पावा, शहनाई, रणसिंगा, पीपी, सीटी आदि की गणना की जा सकती है।
धन बाथ एक दूसरे के टकरानेसे बजनेवाले होते हैं। अथवा जो बहुत ही तेज़ आवाज से बजनेवाले हों उन्हें धन वाद्य कहते हैं। इन वाद्यों में काँसे के जोड़े, मँजीरे, लेझिम आदि की गणना की जा सकती है।
चर्मवाद्य में चमडेसे मढ़े हुए वाद्य आते हैं। ये वाद्य हाथ, यष्टि, आदिसे बजते हैं। इसमें तबले, मृदंग, पखावज, दुन्दुभि, ढोल, पटह, डमरू, खंजडी, ताशे आदि का समावेश किया जाता है।
इस चित्रपट्टी में चारों प्रकार के वाद्योंका नामनिर्देश के साथ आलेखन किया गया है। कुछ लोग चार के स्थान पर तीन प्रकार मानते हैं। वे लोग घन और चर्म वाद्यों का समावेश ताल शब्द जोडकर तालवाद्य में कर लेते हैं। इसका कारण यह है कि घन और चर्म ये कोई संगीतके रागोंको व्यक्त करनेवाले वाद्य नहीं है, ये तो सूरावलि में ताल देनेवाले वाद्य है। इसलिए इन सभी को तालवाद्य के प्रकारोंमें गिन लेते हैं। तीनों चित्रपट्टियों में जिनमन्दिर-दहेरासर में विराजमान तीर्थंकर देवकी मूर्ति की पार्श्वभूमिका में स्थापित किये जानेवाले परिकर की है। परिकर' संस्कृत भाषा का शब्द है। जैन लोग भाषा में इसे 'परघर' कहते हैं। परिकर का अर्थ परिवार, परिजन अथवा समूह होता है। जिसमें देव, देवियाँ आदि परिवार हो उसे परिकर कहते है।
अधिकांश जैन लोग परिकर में क्या आता है? यह किस लिए होता है? इसके बारेमें नहीं जानते है। वे घरमें बैठे-बैठे भी इसके सम्बन्धमें कुछ ज्ञान प्राप्त कर सके इसी दृष्टि से इसकी तीन पट्टियाँ यहाँ चित्रित करवाकर दी गई हैं। इनमें परिकर में आनेवाली वर्तमानमें प्रचलित सभी वस्तुएँ बतलाई हैं। उनका परिचय इस प्रकार है१५ नंबर की पट्टी -
मूर्ति के ऊपर के भाग में अर्धवर्तुल आकार का जो भाग होता है उसे यहाँ सीधे-सपाट रूपमें दिखाया गया है। इस भागमें गीत वाद्य के साथ जन्मोत्सव मनाने के लिए जाते हुए देवों की अभिषेक यात्रा दिखाई है। इसके बीचोंबीच तीन छत्रों पर दोनों हाथोंसे शंख बजाता हुआ खड़े पैरों पर बैठा हुआ एक देव दिखलाया गया है। उसकी दोनों ओर मेरूपर्वत पर जन्माभिषेक का उत्सव मनानेके लिए आकाश मार्गसे जाते हुए जलकलशधारी हाथी पर बैठे हुए इन्द्र तथा मृदंग बजाते हुए गान्धर्व देव और शंखवादक देव के नीचे मूर्ति के ऊपर प्रातिहार्य के रूपमें रखे जानेवाले तीन छत्र हैं। इनके बाद भगवान के कर्णके दोनों भागोंमें रखे जानेवाले कमल दण्डधारी, तत्पश्चात् उनकी समान्तर रेखामें वर्तमान दोनों ओर की छोटी मूर्तियों की देहरियोंके शिखर, परिकर के (सर्वोपरि ) सबसे ऊपरके वर्तुलाकार भागमें की जानेवाली हंस पक्षियोंकी श्रेणी, एवं उसके बाद की गई कमल की पंखुडियाँ, चित्रपट्टीमें ऊपरकी दोनों पंक्तियोंमें तथा अन्तमें शोभाके लिए किये जानेवाले मयूर और शुक के युगल (जोड़े) दिखाए हैं। कुछ परिकरोंमें ऊपर के भाग पर गान्धर्व देव देवियोंकी पट्टी होती है किन्तु वह इसमें नहीं है। इस प्रकार इन दिनोंमें बननेवाले परिकरोंमें सामान्य रूपसे जो सामग्री रखी जाती है उसका यहाँ दर्शन करवाया है।
प्राचीनकालमें परिकर विषयरचना और कलाकी दृष्टिसे विविध प्रकारसे बनते थे। आजकल कलाका अनुराग कम हो जानेसे अथवा इस प्रकारकी दृष्टि - लक्ष्य न होनेके कारण या पूर्ण व्यय न कर सकनेके कारण इन दिनों (प्रायः) गतानुगतिपूर्वक सादे और लगभग एक ही प्रकार के परिकर बन रहे हैं। जिससे उसमें दूसरोंको शायद ही नवीनता अथवा सुंदरता देखनेको मिलती है। जबकि प्राचीन कालके परिकरोंमें विविधता कलादृष्टि, सुरेख और ओकर्षक शिल्प सुंदर रूपमें देखनेको मिलता है।
४५. जीवकी इन्द्रिय संख्या तथा उसके स्वरूप के बारेमे शास्त्र तथा आजके विज्ञानियोंके अनुभवके बिच तफावत देखने को मिलता है।
४६. इसके 'तत' और 'तांत' ऐसे नाम भी है।
४७. चर्मवाद्य को संगीत के कुछ ग्रन्थोंमें 'आनद्ध' अथवा 'अवनद्ध' शब्द से अभिव्यक्त किया है। आनद्धका अर्थ है लपेटा हुआ, मड़ा हुआ, चढ़ाया हुआ और ये वाद्य चमडेसे मढ़े हुए ही होते है।
४८. कुछ वाद्य ऐसे होते है कि जिनका स्वतंत्ररूपसे किसी भी एक प्रकारमें समावेश नहीं किया जा सकता, , जैसेकि हारमोनियम और विदेशका पियानो आदि। तब इन्हें मिश्र प्रकारमे गिनना पड़ता है। इन वायोमे सुचिर और घन ये दोनों प्रकार घट सकते हैं।
४९. ये पट्टियाँ चेम्बूर (बम्बई) के मूल गर्भगृह के परिकर के आधार पर बनाई गई है।
५०. यद्यपि प्राचीन परिकर विविध प्रकार में मिलते है तथापि गुजरात में जो कुछ देखे जा सके उनमें स्पष्ट, सुरेख तथा सूक्ष्म शिल्पकी दृष्टिसे उत्तम पाटन के खडाखोटडी मुहल्लेका (पाडेका) तथा उभरते हुए यावत् नखशुद्ध शिल्पकी दृष्टिसे देखे तो अहमदाबादकी निशापोलके भूगर्भगृहके जगवल्लभ पार्श्वनाथ का परिकर उत्तम कोटिका है।
For Personal & Private Use Only:
१५५

Page #230

१६ नंबर की पट्टी
इस पट्टीमे परिकर की मध्यवर्ती आकृतियों दिखाई है। केन्द्र में मूलनायक की मूर्ति दी है। उसकी दोनों ओर जिन मुद्रा (कायोत्सर्ग मुद्रा") में स्थित दो (खडी) मूर्तियाँ, बादमें उसकी दोनों ओर छोर पर दिखाए जानेवाले चामर तथा अमृत कुम्भधारी देव है। उनके पश्चात् क्रमशः दोनों
ओर हाथी और मगरके मैत्री मिलन की आकृतियाँ, दोनों कायोत्सर्गियों पर दोनों ओर की देहरियों में रखी जानेवाली पद्मासनस्थ मूर्तियाँ आदि दिखाई है। और छोटी प्रतिमाओं की दोनों ओर मगर जैसा" जो जलचर प्राणी होता है, उसको यहाँ मुँहसे अग्नि की ज्वाला निकालता हुआ दिखाया है।
प्राचीन कालमे विविध रूपसे परिकर बनते थे। इनमें अधिकांश बीचमे मूलनायकके रूपमे एक ही मूर्ति रहती थी। फिर तीन मूर्तिवाले परिकर भी बढ़ने लगे जिनमें मूलनायक के उपरांत दोनों बाजू पर काउसग्गीया अर्थात् खड़ी दो मूर्तियाँ रहती, उसके बाद पाँच मूर्तिवाले परिकर बहुत बढ़ने लगे, और अन्तिम सैकड़ों वर्षों से तो इसी की प्रधानता रही है। इसमें भी आजकल तो यह एक ही प्रकार मानो रूढ जैसा बन गया है। कुछ परिकर अष्ट प्रातिहार्यवाले भी होते है।
एक मूर्तिवाले परिकर को 'एक तीर्थ', तीनमूर्तिवाले को 'त्रितीर्थ' और पाँच मूर्तिवालेको 'पंचतीर्थ' (अथवा तीर्थी), परिकर अथवा मूर्तिके रूपमें पहचाना जाता है। २४ तीर्थंकरोंमे 'कल्लाणकद' की स्तुतिमें कथित पाँच तीर्थंकरोंका प्राधान्य रहनेसे श्री आदिनाथजी, श्री शान्तिनाथजी, श्री नेमिनाथजी, श्री पार्श्वनाथजी तथा श्री महावीरस्वामीजी इन पाँचोंको स्थान दिया जाता है। इनमेसे किसी भी एकको मूलनायक के रूपमें स्थापित कर शेष चार को परिकर में स्थान दिया जाता है। १७ नंबर की पट्टी
इसमें परिकर के सबसे नीचेवाले सिंहासन अथवा लोकभाषामें ‘गादी' शब्दसे प्रसिद्ध भाग बतलाया है। बीचमें शांतिदेवी अथवा आद्यशक्तिकी मूर्ति होती है। तदनन्तर दोनों ओर हाथी और सिंह रखे है। इन्हें रखनेका कारण स्पष्ट रूपसे ज्ञात नहीं हुआ है। परंतु सिंह श्रेष्ठ पराक्रमीके रूपमें तथा हाथी श्रेष्ठ बलवान के रूपमें प्रसिद्ध होनेके कारण 'शुभ कार्योंके लिए पराक्रमी और परोपकार के लिए बलवान बनना चाहिए' ऐसा अथवा इसके समान ही कोई शुभ-प्रेरक भाव दर्शक को ग्रहण करना चाहिए। इसके अतिरिक्त परस्पर विरोधी प्राणी भी साथ रहकर प्रकट करते हुए अविरोधी अहिंसक भाव के आदर्शको भी जीवनमें उतारें इस हेतु से भी यह शिल्प रखनेकी प्रथा चली हो, तो यह भी अप्रस्तुत नहीं है। साथ ही भारतीय विद्वानोंने इन दोनों प्राणियोंकी 'मंगल' रूपमें गणना की है। इस कारण भी इन्हें रखनेकी परम्परा चली हो, यह भी सम्भव है। ये सभी अनुमान है. सत्य जो हो सो हो। इसके बाद बाये भागमे पहले तीर्थकर श्री आदीश्वर प्रभुके चार हाथोंवाले गोमेधयक्षको गज वाहन पर उसके आयुधोंके साथ और अपनी दाईं ओर आठ हाथोंवाली गरुडवाहना चक्रेश्वरी देवी को उसके आयुधोंके साथ दिखलाया है।
चक्रेश्वरीके हाथ, आयुधों तथा वाहनोंके सम्बन्धमें शास्त्रमें कुछ विकल्प है। १८. स्वस्तिक - मंगलमय माने गए स्वस्तिक-साथिये की विविध प्रकारकी थोडीसी आकृतियाँ। इस पट्टीके मध्य भागमें 'नन्द्यावर्त' नामक बृहत् स्वस्तिक की आकृति
बताई गई है। यह आकृति जैनोंमें ही प्रचलित है। इसकी तो बृहत्पूजा भी होती है। और उस कार्यकी निर्विघ्न समाप्ति के लिए तथा अन्य प्रभावके लिए प्रसिद्ध है।
स्वस्तिक अष्टमंगलों से एक मंगल आकृति है। तथा यह भारतीय प्रजाका-आर्य संस्कृतिका मंगल प्रतीक है। धार्मिक अथवा सामाजिक प्रसंगोंमें कुंकुम अथवा अक्षत आदिसे इसकी रचना की जाती है। इससे कर्ताका मंगल होता है ऐसा शास्त्रीय उल्लेख है। यह मंगल अ-क्षत रहे इसलिए प्रमुख रूपसे अक्षत-चावल द्वारा बनानेकी प्रथा है। हजारों जैन अपने मंदिरोंमें भगवानके समक्ष प्रतिदिन अक्षतोंसे स्वस्तिक की रचना करते है। स्नात्र-पूजा अनुष्ठानों में अनेक बार अनेक स्वस्तिक बनाये जाते हैं। किसी किसी तपमें यह आलेखन बड़ी संख्या होता है। देवमूर्ति तथा गरुओंके प्रवेशोत्सव और व्याख्यानादि अनेक प्रसंगों पर की जानेवाली 'गहुँली' में यह स्वस्तिक (अथवा नन्द्यावर्त भी) बनाया जाता है।
यहाँ पट्टीम अन्तिम मुदित स्वस्तिक मथुरा स्थित दो हजार वर्ष पुराने 'आयागपट' के स्वस्तिक की अनुकृति है। यहाँ दिये गये स्वस्तिक "सीधे है किन्तु जैन साधु कालधर्म (मृत्य) पाते है तब, मृतकको पहनाये जानेवाले वस्त्रादिकमें केसरसे उलटा स्वस्तिक बनानेका आचार है।
अजैनोंमें उलटे स्वस्तिक बनानेकी प्रथा अधिक है। जर्मन राज्यका राजचिह्न सीधे या उलटे स्वस्तिक था। कलाकी दृष्टिसे ये विविध रूपोंमे बताये जाते है। १९. शिल्पाकृति- यह चित्रपट्टी पत्थरकी शिल्पाकृति के नमूने के रूपमें दी गई है। इसमें बीचमें सिंहवाहना यक्षिणी अम्बिका है। आसपासमे विविध मुद्दाओमें (अम्बिकाभक्ति) अंग-भंगवाली नृत्य करती हुई देवांगनाएँ बताई है। यह देवी बाईसवें तीर्थंकर श्री नेमिनाथ प्रभुकी अधिष्ठायिका है। इसका दूसरा नाम
आपकृष्पाण्डिनी है। यह देवी जैन-अजैन वर्गमे सुप्रसिद्ध है। अजैन लोग ‘माताजी' के रूपमें जिस देवी को सम्बोधित करते है वह यही देवी है।
' नवरात्रिमें (प्रायः) इसीके गरबियाँ तथा उपासनाएँ होती है। इसके प्रसिद्ध मंदिर आबू और गिरनार पर्वत पर हैं। २०. शिल्प पट्टी- भारहूतके स्तूपमें उत्कीर्ण पाषाण शिल्पकी एक सुन्दर अनुकृति। इसमें तीन वर्तुलाकारों में क्रमशः जैन संघमें प्रसिद्ध मगधेश्वर श्रेणिक, सम्राट
संप्रति और सम्राट् खारवेलकी काल्पनिक आकृतियाँ दी गई है। श्रेणिक भगवान महावीर के परम भक्त थे। आगामी युगमे वे महावीरस्वामीके समान ही तीर्थकर होनेवाले है। अवन्तिका सम्राट् संप्रति जैनधर्म का महान् धर्मप्रचारक था। उसने नइ शिल्पकी दृष्टिसे सर्वोत्तम कक्षाकी करोडों जैनमूर्तियाँ रचाई थी। वह वीर संवत २२० में हुआ था। तदनन्तर कलिंग (उड़ीसा) प्रदेशका महान् मेघवाहन राजा खारवेल इ. सन्. पूर्व द्वितीय शताब्दीमे
५१. इसका दूसरा प्रसिद्ध शब्द 'खगासन' है। ५२. इस प्राणीका यथार्थ नाम क्या है? यह तथा इसे यहाँ रखनेका वास्तविक हेतु क्या है? यह यथार्थ ज्ञात नहीं हो पाया है। यह जलचर जीव आटलांटिक महासागरके मध्य भागके एक प्रदेशमे विशाल संख्या में उपलब्ध है, दरियाई प्रवासियोंने सन् १९३८ में यह जीव को मुखमे से रात्रिको आग निकालते हुए देखा है। ५३. स्नात्रके लिए पातुकी जो पचतीर्थी' रखनेका प्रचलन है वह उपर्युक्त पौच तीर्थकरोवाली ऐसी मूर्तिका सूचक है। ५४. यद्यपि इसका वास्तविक हेतु मुझे ज्ञात नहीं हुआ है तथापि जो मिला है वह हृदयंगम नही है, इसलिए इसका उल्लेख यहाँ नहीं करता। ५५. प्राचीनकालकी कुछ शतियोंके परिकरो में परिकर के जो मूलनायक हो, उनके ही यक्ष-यक्षिणी रखने की प्रथा नहीं थी किन्तु निश्चित किये गये यक्ष-यक्षिणी ही रखे जाते थे। इनमें यक्षिणीके रूपमे प्राप अम्बिका की ही स्थापना होती थी, और यमके रूपमे भी एक ही प्रकारका बड़े उदरवाला, हस्तिवाहनवाला या स्थापित किया जाता था। यह यक्ष कौनसा था, यह ज्ञात नहीं होता था, किंतु विद्वान 'स्नातस्या' की चौथी स्तुतिमे उल्लिखित 'सर्वानुभूति की कल्पना करते हैं। देव-देवियाँ सामान्यतः चार अथवा उनसे अधिक सायोवाले होते है। किन्तु प्राचीनकालमें दो हाथोवाले देव-देवियाँ बनानेकी परम्परा भी दी। ५६ जर्मन लोग आर्य कहलाते है। उनके एक नेता हिटलरने (सीचे अथवा उलटे) स्वस्तिकको राजचिहन बनाया था। जर्मन राष्ट्रजजमे, सैनिकोंकी भुजाओं पर, यन्त्र, शस्त्र आदि पर यही चिह्न अंकित होता था।

१५६

Page #231

हुआ था। उसने जैनधर्मका अठारह आलमों में जयजयकार करवाया था। संप्रतिका इतिहास बहुत अल्पमात्रामें प्राप्य है, जब कि महामेघवाहन सोट् खारवेलका केवल नामोल्लेख 'आवश्यक चूर्णि' अथवा 'हेमवंत रविरावली' में मिलता है। शोचनीय बात यह है कि उनका कोई विशेष
इतिहास उपलब नहीं है। २१-२२. सोलह २१ और २२ क्रमांक की दोनों पट्टियोंमें मिलकर १६ विद्यादेवियाँ चित्रित की गई है। इन विद्यादेवियोंके नाम उस पट्टीमे संख्याके विद्यादेवियाँ - क्रमांक के साथ बताये है। विद्यादेवियोंके जो नाम है, वे ही 'विद्याएँ है। प्राचीन कालमें उन उन विद्याओंकी साधनाएँ कुछ लोग करते भी थे।
वसुदेवहिन्डी तथा अन्य ग्रन्योंमें रोहिणी, प्रज्ञप्ति, वैरोटया आदि विद्यादेवियोंकी साधना करने के उल्लेख मिलते है, इसीसे ज्ञात होता है कि जो नाम है उन्हीं नामोंकी १६ विद्याएँ है और विद्यादेवियों उनकी अधिष्ठात्रियों है।
ये विद्यादेवियाँ हमने कल्पसूत्र में इनके चित्र किस पद्धतिके है इसका ज्ञान हो इस दृष्टि से मध्ययुगीन कल्पसूत्रकी पद्धतिसे-उनकी नकलके रूपमें ही चित्रित किये है। उनके आयुध और वाहन जो थे वे ही रखे है, ये स्पष्ट दिखाई देते है इसलिए इनका यहाँ वर्णन नही दिया है।
इसके वर्णनमे अन्य ग्रन्थोंमें कुष्ठ विकल्प दिये गये है। इन देवियोका स्मरण नवस्मरणादि स्तोत्रों में होता है। विद्या-मन्त्र पटोमे भी चित्रित करते है। तथा अनुष्ठानों अथवा मन्बसाधनाओमें इनका पूजन भी किया जाता है।
___ आबूके गुंबजमें विद्यादेवियोंकी संगमरमर (आरस) की सुन्दर खड़ी मूर्तियाँ है। प्राचीन ताडपत्र्यादि प्रतियों में भी ये चित्ररूपमे प्राप्त होती है। २३. पशु चित्र- यह विविध पशुओंकी पट्टी है। मध्यकालीन जैन कल्पसूत्रमें जिस पद्धतिसे पशुचित्र चित्रित थे उनकी नकल करके उसी रूपमें यह पट्टी यहाँ
२४. दस दिक- बीचोंबीच-कायोत्सर्गासन-खाइगासनमें तीर्थकर की मूर्ति बनाकर उनकी उपासना करते हुए वैमानिकादि निकायके दस दिक्पालोंको यहाँ पाल देव - चित्रित किया गया है।
दिक्पाल अर्थात् चार दिशा, चार विदिशा और ऊर्ध्व तथा अथो दिशाएँ। इस प्रकार दसों दिशाओ पर अपना-अपना अधिकार रखनेवाले और इसके आधार पर ही उनके पालक कहे जानेवाले देव। इन देवोंको दिशाके चिन्तक और रक्षक कहा गया है। जैनोंके छोटे अथवा बड़े शान्तिस्नानादि अनेक अनुष्ठानों में पहले यह पूजा होती है। बलि-बाकुले भी दिये जाते है। इनमें१. पूर्व दिशाका स्वामी इन्द, २. अग्नि दिशा का स्वामी अग्नि, ३. दक्षिण दिशाका स्वामी यम, ४, नैऋत्य दिशाका स्वामी निति, ५. पश्चिम दिशाका स्वामी वरुण, ६. वायव्य दिशाका स्वामी वायु, ७. उत्तर दिशाका स्वामी कुबेर, ८. ईशान दिशाका स्वामी -ईशान, ९. ऊर्ध्व दिशाका स्वामी ब्रह्म और १०. अपोदिशाका स्वामी नाग है। ये दिक्पाललोकपाल, उन उन दिशाओंमें जो जो कार्य चल रहे होते है, उन पर ये अपना आधिपत्य रखते है, इसीलिए “यम' लोकपाल दक्षिण दिशाका अधिपति होनेसे उसका अपमान न हो इसलिए दक्षिण दिशाके सामने पैर करके न सोनेका प्रचलन है, क्योंकि संभव है कि वह बीनकर कभी किसी मनुष्यको कुछ कष्ट पहुँचाए!
चित्रमे इन दिक् अथवा लोकपालोको भगवान तीर्थकर की सेवा करते हुए अपने-अपने आयुधों और वाहनोंके साथ बताया गया है। क्या ये दिकपाल ही वे लोकपाल ? इसका उत्तर अन्य ग्रंथोंसे प्राप्त करे। ___ इन दिक्पालोंके आयुधों तथा वाहनोंके सम्बन्धमें जैन-अजैन ग्रन्थोंमें अनेक विकल्प सूचित किये गये है। यहाँ हमने अमुक पद्धतिका अनुसरण
करके दिखाया है। २५. नवग्रह - बीचोंबीच पार्श्वनाथ भगवानकी मूर्ति बनाकर, उनकी सेवा करते हुए, आकाशमे स्थित नवग्रह दिखाये है। इनके नाम, वाहन तथा आयुध
आदि चित्रमें स्पष्ट रूपसे दिखाये है। ये ग्रह तीसरे ज्योतिष्क निकाय के देव है। ये विमानवासी है और ये विमान पर है। जैन शास्त्रके अनुसार सूर्यके बाद चन्द्र और उसके बाद ग्रहोंका स्थान है।
ये जैन पद्धतिसे चित्रित ग्रह है। फिर भी अन्य ग्रन्थोंमें तथा अजैन ग्रन्थोंमें इनके भी विकल्प दिये गये है। इस चित्रमें किस ग्रहके साथ किन तीर्थकरोंका सम्बन्ध है, इसके ज्ञानके लिए चित्रके नीचे उन उन तीर्थकरोके नाम भी दिये है। चित्रमे संख्या के अंक भी लिखे है ताकि जिससे जिसे जिस ग्रहका जप करना हो उसे उसकी सुलभता हो। इन ग्रहोंके नाम के आधार पर ही वारोंके नाम पड़े हैं। ८८ ग्रहोंमें सात अथवा नौ ग्रहोंका प्राधान्य है। ग्रहोंके आधार पर मनुष्योंका त्रैकालिक भविष्य भी देखा जाता है। मानवीका सुख दुःखमें भी वे निमित्त कारण बनते है।
परिकरवाली पाषाण अथवा धातुकी मूर्तिके नीचे आठ या नौ ग्रह बतानेकी मुख्य विशिष्ट प्रथा है। बृहत्शान्ति आदि अनेक स्तोत्रोंमें उसका
स्मरण और प्रार्थना दी गई है। शान्तिस्नात्रादिके प्रसंग पर उसकी प्रार्थना, पूजा और जप किया जाता है। २६. अष्टकर्म- चौदह राजलोकमें, बाहमें वायु जिस प्रकार व्याप्त है और षड् दव्य जिस प्रकार लोकाकाशमे सर्वत्र व्याप्त है इसी प्रकार जैन जिसे 'कर्म'
शब्दसे व्यक्त करते है, उसके पुद्गले स्कन्ध अर्थात् कार्मण नामक वर्गणाके स्कन्ध लोकाकाशके नामसे विख्यात अखिल विश्वमे सर्वत्र व्याप्त होकर स्थित है। जो कर्म पुद्गलोंसे जाने जाते है। जिसमें वर्ण, गन्ध, रस और स्पर्श ये चारों हों उसे पुद्गलव्य कहते है। अतः पुद्गल एक प्रकारका जड़, अचेतन द्रव्य-पदार्थ ही है। इसे अतीन्द्रिय ज्ञानीजन ही देख सकते है। ये कर्म-पुद्गल स्वयं जीवको सुख-दुःख देनेमें समर्थ नहीं होते, किन्तु जीव मन, वचन अथवा काया द्वारा जब जब शुभाशुभ प्रवृत्ति करता है तब तब उस स्थान पर होनेवाले कार्मण वर्गणाके पुद्गल
५७ खारवेल' एक महान् जैन सपाट वा। खारवेलके पास आदीश्वर भगवानकी मूर्ति थी। वह ठोस सुवर्णकी और रत्नोसे नही हुई थी। बादमे उत्तका नाम बारवेलने 'कलिगजिन रखा था। इस प्रतिमा का वार्षिक महोत्सव होता था तब कलिंगदेशकी समग प्रजा उसमें शामिल होती थी। यह मूर्ति अब कहाँ ? यह शोषका विषय है। ५८ लोकपालोकी संख्यामे विकल्प है। ५९, सूर्यका दूसरा नाम आदित्य, मोमका चन्द, मंगलका भौम, गुरूका बृहस्पति और शनिका शनैश्चर है। ६०. निर्विभाज्य अशका नाम परमाणु है। ऐसे परमाणुओं का समुदाय स्कन्ध कहलाता है। कर्मयोग्य पुद्गल स्कन्ध अनन्तानन्त परमाणुओंके समुदावरूप होते है। और कर्मस्कन्ध समप्र लोकमें सर्वत्र स्थित है।

१५७

Page #232

परमाणुओंको आत्मा लोहचुंबक की तरह खींचकर शीघ्र ही अपने ही आत्मप्रदेशोंके साथ उनको मिला देता है। यह मिलान जब जब होता है तब तब शीघ ही कर्म परमाणुओंमें चार प्रकार की परिस्थितियाँ एक साथ निश्चित हो जाती है।
प्रथम उन-उन कर्मोंके स्वभाव क्या है? यह निश्चित होता है। सात अथवा आठ प्रकारके कर्म बांधते समय प्रस्तुत कर्म आत्माके किन किन मुख्य गुणोंको सँघते है यह निश्चित होता है, इसे प्रक्रतिबन्ध कहते है। दूसरा बन्ये हुए कर्म कितना समय आत्माके साथ जुड़े रहेगे इसका स्थितिकाल निश्चित होता है उसे स्थितिबन्ध कहते है। और तीसरा कार्य बंधे हुए कर्म आत्माको किस प्रकार के बाप और अन्तरंग शुभ अथवा अशुभ फल देगा तथा वह भी तीव्र कोटिका फल देगा या मन्द कोटिका इसका प्रकार निश्चित होता है। इसे शास्त्रीय परिभाषामें अनुभाग बन्ध अथवा रसबन्ध कहते है। और चौथा कार्य इन सब कार्मण वर्गणाओंके दलिकोंका जो ग्रहण होता है उनसे उस क्षण बंधनेवाले सात अथवा आठ कर्मोमें से किसको कितना भाग मिलता है इसका भी निर्णय होता है जिसे प्रदेशबन्ध कहा जाता है। वह कितने प्रमाणमें अथवा समुदायमें होता है यह भी उसी समय निर्णित हो जाता है और इस प्रकार उदयमें आता है। जगतमे मूर्खता या विद्वत्ता, सुख या दुःख, अमीरी या गरीबी, सम्यग्बुद्धि अथवा मिथ्याबुद्धि, अत्यागके परिणाम, उच्च या नीचकुल और अन्तराय ये सब उन उन रूपोंमें आत्मा द्वारा बाघे गए इन कौके उदय पर ही निर्भर है। समस्त संसारकी रचना, उसका समग्र संचालन, इस कर्मके आधार पर ही चलते हैं। इन सब कर्मोके व्यका सर्वथा क्षय हो तभी आत्मा निष्कर्म बनकर मुक्तात्मा बनती है।
ये कर्म आठ प्रकार के है। जिनके नाम पट्टी में क्रमशः १. ज्ञानावरणीय, २. दर्शनावरणीय, ३. वेदनीय, ४. मोहनीय, ५, आयुष्य, ६. नाम, ७. गोत्र तथा ८. अन्तरायं इस प्रकार लिखे है। इस पट्टीमें आठों कर्मों के केवल स्वभाव ही चित्र द्वारा दिखाये गए हैं। १. पहला ज्ञानावरणीय कर्म यह चित्र आँखों पर पट्टी बंधा हुआ बतलाया है। यह चित्र ऐसा बोध देता है कि ज्ञानावरणीय कर्म चक्षु पर बधे हुए वस्त्रकी पट्टी जैसा है। पट्टी बंधे हुए नेत्रोंवाला जिस प्रकार किसी वस्तुको देख या जान नहीं सकता है उसी प्रकार ज्ञान अथवा ज्ञानी की आशातना या उपेक्षादि के द्वारा ज्ञानावरणीय कर्म जीव यदि बांधता है तो उस जीवके ज्ञानरूपी चक्षुओं पर कर्मरूपी पट्टी आ जाने से आत्माके ज्ञान प्रकाश को आच्छादित करता है। इससे आत्मा किसी भी वस्तुको अच्छी तरह, स्पष्ट रूपसे अथवा पूर्णरूपेण जान-समझ नहीं सकता है, इतना ही नहीं, आत्मा अनन्त ज्ञानमय होते हुए भी अपनी केवल ज्ञान-शक्ति को प्रकट नहीं कर सकता। संक्षेप में तात्त्विक फलितार्थ यह है कि यह कर्म जीवोंके अनन्त कोटि के ज्ञानगुण को अवरुद्ध कर देता है। जैसी जैसी पट्टी वैसा वैसा ज्ञानगुण का अवरोध होता है। बुद्धि, समझनेकी शक्ति - स्मृति शक्ति आदि की न्यूनापिकता इस कर्मके न्यूनाधिक क्षयोपशमभाव पर आधारित है। २. दूसरा दर्शनावरणीय कर्म इसका स्वभाव प्रतिहारी-द्वारपालके समान कर्तव्य पालन करना है। एक मनुष्य राजा को देखना चाहता है किन्तु द्वारपाल या पुलिसमैन उसे अन्दर नही जाने दे तो फिर दर्शन कहाँसे हो? उसी प्रकार दर्शनावरणरूप द्वारपाल, आत्मा को किसी भी पदार्थ का दर्शन करने से रोक लेता है। तात्पर्य यह कि इस कर्म के उदयसे जीव पदार्थ का सामान्य बोध नहीं कर सकता है। यह कर्म आत्मा के अनन्त दर्शन गुण-सामान्य बोध के प्रकाश को
क देता है। दर्शन के धर्म, श्रद्धा, सामान्यबोध आदि अनेक अर्यों में से यहाँ सामान्यबोध यह अर्थग्रहण करना चाहिए। चित्र में द्वारपाल हाथ से राजा के दर्शन के लिए निषेध करता हुआ दिखाया है। ३. तीसरा वेदनीय कर्म जो कर्म सुख अथवा दुःख का अनुभव कराये उस कर्म को वेदनीय कर्म कहते है। इसमें सुख का अनुभव करानेवाले कर्म को 'साता वेदनीय' तथा दुःख का अनुभव करानेवाले कर्म को ‘असाता वेदनीय' कहते है। इस कर्म के स्वभाव को मयु (शहद) लगाई हुई तलवार की पार के समान दिखलाया गया है। तलवार की धार पर लगे हुए शहद को चाटने पर जिस प्रकार मधुर स्वाद का अनुभव होता है वैसा अनुभव साता वेदनीय कर्म भोगते हुए होता है। और उसे चाटते हुए जीभ कट जाने पर जैसा दुःख होता है वैसा अनुभव असातावेदनीय कर्म भोगते समय होता है। इस कर्म के उदय से जीव को मीठे-कहुवे ऐसे बाहय सुख-दुःख के अनुभव होते है। और आभ्यन्तर दृष्टिसे तो यह कर्म आत्मा के अनन्त सच्चे सुख को रोक देता है। चित्र में मधु लिपटी हुई तलवार को चाटता हुआ चित्र बताया है। ४. चौथा मोहनीय कर्म इस कर्म के स्वभाव की मदिरा के साथ समानता दिखाई है। मदिरा पीनेसे मनुष्य जैसे अविवेकी, पराधीन और पूर्ण चेतनाहीन बन जाता है तब वह योग्यायोग्य का भान भूल जाता है। उसी प्रकार इस कर्म का उदय होने पर जीव सत्यासत्य, धर्म-अधर्म, कर्तव्याकर्तव्य अथवा उचितानुचित के विवेक से रहित हो जाता है। अयोग्य व्यवहार करता है। जीवन अस्तव्यस्त, स्वछन्दी बनता है। पाप-बहुल जीवन जीता है। मोह-मायामें मस्त रहता है। उसकी दृष्टि मिथ्या-मलिन रहती है। जिससे उसे पदार्थका सच्चा दर्शन नहीं होता। इसी प्रकार उसकी समझ विपरीत होनेसे उसके द्वारा सद्व्यवहार नहीं होता। इस कर्म को सात्त्विक फलादेश की दृष्टिसे सोचे तो यह आत्माके शुद्ध सम्यक्त्व गुण को तथा उसके अनन्त चारित्रगुण को भी ऊँक देता है। इससे त्याग का संस्कार उठने नहीं देता। चित्र में मदिरापान करता हुआ मनुष्य बताया गया है। ५. पाँचवाँ आयुष्य कर्म
इसके स्वभाव को हथकड़ी-बड़ी अथवा कैदखाने के समान बताया है। जिससे जैसे हथकड़ी, बेड़ी अथवा कैदखानेमें पड़े हुए कैदी को उसकी निश्चित अवधि पूर्ण न हो तब तक उसमें निश्चित रूपसे रहना पड़ता है उसी प्रकार इस कर्म के उदय से चारों गतियोंमें किसी भी विवक्षित शरीरमें उत्पन्न जीवको मृत्यु पर्यन्त उसी गतिमें जीवन बिताने की आवश्यकता पड़ती है। इस कर्म का भोग पूरा न हो तब तक उसे उसी गति में अथवा ग्रहण किये हुए शरीर में रहना ही पड़ता है। इस कर्म का अस्तित्व आत्मा के अक्षयस्थिति नामक गुण को रोक रखता है। यहाँ चित्र में नियत अवधि की सजा प्राप्त मनुष्य को दिखाया है। ६. छठा नाम कर्म इसका स्वभाव चित्रकार के समान है। जैसे चित्रकार विविध प्रकार के रंगों द्वारा अनेक प्रकार के चित्र बनाता है वैसे ही यह कर्म जीवोंको चारों गति और पाँचों जातियों में विविध प्रकार के आकारोंवाले विविध प्रकार के रूप, रंग, गन्ध, रस और स्पर्शवाले शरीरोंको प्राप्त करता है।
१५८ducation International

Page #233

यश-अपयश, अच्छा-बुरा, कीर्ति-अपकीर्ति आदि इस कर्म के उदय से होते है। इस कर्म के उदय से आत्मा का अरूपी गुण प्रकट नहीं होता। चित्रमें भिन्न-भिन्न प्रकार के रूप दिखाता हुआ चित्रकार बतलाया है। ७. सातवाँ गोत्रकर्म गोत्रकर्म उच्च और नीच ऐसे दो प्रकार का होता है। इस कर्म को कुम्हार के समान बताया है। कुम्हार विवाह के प्रसंग पर अथवा कुम्भस्थापनादि के लिए उत्तम घड़े बनाता है, तब वे मांगलिक रूपमें आदरणीय बनकर पूजे जाते है, जब मदिरा आदि बुरी वस्तु भरने के लिए घड़े बनाता है तो वे घड़े अनादर के पात्र होते है। इसी प्रकार इस कर्म के कारण ही जीव उच्च गोत्र में अथवा तो नीच गोत्र में उत्पन्न होता है। उच्च गोत्र में जन्म लेता है तो आदरपात्र होता है तथा नीच गोत्रमें जन्म लेता है तो अनादर का पात्र बनता है। इस कर्म का मूल स्वभाव आत्माके अगुरूलघु नामक गुण को रोकना है। चित्र में विभिन्न वस्तुओंको बनाता हुआ कुम्हार दिखाया गया है। ८. आठवाँ अन्तराय कर्म इस कर्म का स्वभाव कोषाध्यक्ष-मंहारी जैसा है। राजा याचक को दान देनेके लिए भंडारी को आज्ञा दे किन्त भडारी टेढा चले और आज्ञा का पालन न करे तो राजा दान नहीं दे सकता है। इसी प्रकार यह कर्म जीवको उसकी इच्छा होने पर भी दानादि पाँच कार्यों को नहीं करने देता है। करने दे तो उसे ठीक तरह से नहीं होने देता। इस अन्तराय कर्म के उदय से जीव न दान कर सकता है, न दूसरे लाभ प्राप्त कर सकता है। न वस्तुओंका उपभोग अथवा उपयोग कर सकता है और शक्ति रहते हुए भी अपने वीर्यबल का उपयोग नहीं करने देता है।
यह विश्व उपर्युक्त आठों कोंक आधार पर चल रहा है। इसकी सत्ता प्राणीमात्र में विद्यमान है। अखिल ब्रहमांडवर्ती मनुष्य, देव, नारकी अथवा तिथंच जीवोंको छोटी-बड़ी किसी भी प्रवृत्ति के पीछे जन्मान्तर अथवा इस जन्म का कोई न कोई कर्म काम करता ही रहता है। इस कर्म की सत्ता आत्मामें रहती है वहाँ तक संसार का बन्धन रहता है, वहाँ तक संसार का परिभ्रमण है और यह है वहाँ तक जन्ममरण है और यह है तो आधि-व्याधि और उपाधियोंके दुःख है। आत्मा अहिंसा, सत्य, संयम, तप, त्याग आदि सत्कर्मों द्वारा कर्म की सत्ता का क्षय करता जाता है तो
किसी जन्म में सर्वथा निष्कर्मा बने और ऐसा बनने पर वह मुक्तिके घाममें पहुँच कर संसारितासे छूटकर मुक्तात्मा बन जाए। २७. अष्टमंगल - ये अष्टमंगल मध्ययुगीन कल्पसूत्र (पज्जोसवणाकप्प) के चित्र के आधार पर चित्रित है। क्रम में सामान्य परिवर्तन है। विशेष परिचय पट्टी
क्रमांक ३ के अनुसार समझे। २८. हस्तमुद्राएँ - यहाँ मुद्राका अर्थ आकार-विशेष लेना चाहिए। इस पट्टीमें (शरीर के अन्य अंगोपांगसे नहीं किन्तु) केवल दोनों हाथोकी क्रियासे बनती
मुद्राएँ दिखाई गई है। यहाँ हाथसे उंगलियाँ, मुषि और हाथ का उपयोग समझना चाहिए। ये मुद्राएँ मन्त्र, साधना, प्रतिष्ठा, पूजा, अनुष्ठान तथा योग साधना का एक आवश्यक अंग है। ये देवताओंकी प्रसन्नताके लिए और अमुक मुद्रापूर्वक किये जानेवाले जप द्वारा देवों के आकर्षणार्थ तथा लक्ष्मी, सौभाग्य, ज्ञान, वशीकरण इत्यादि की प्राप्तिमें उपयोगी होती है। मुद्रासिद्ध' व्यक्ति केवल मुद्राओंके द्वारा अथवा मन्त्रपूर्वक-मुद्राओं द्वारा इष्टानिष्ट कार्य तथा अनेक रोग, कष्ट आदि दूर कर सकता है। उन ग्रंथोंमें अनेक प्रकारकी मुद्राएँ दिखाई है। किन्तु यहाँ अत्युपयोगी नमूने के तौर पर मुद्राएँ दी गई है। ___ पट्टीमें दी हुई प्रारम्भ की छह मुद्राएँ सिद्धचक्र, ऋषिमंडल आदि पूजनोंमें तथा वर्धमान विद्या अथवा सूरिमन्त्र के जप-पूजनादिमें प्रयुक्त होती है। शेष कुछ मुद्राएँ अंजनशलाका प्रतिष्ठामें उपयोगी हैं।
धार्मिक विधानोंसे सम्बद्ध कुछ मुद्राएँ धर्मग्रन्थों में दी गई है। वैसे संगीत, नृत्य और नाटक के प्रसंगों में भी उपयोगी अनेक मुद्राओंका वर्णन
उन विषयोंसे संबंधित ग्रन्थों में दिया गया है। २९. अष्टांग योग- ध्यान की अष्टांग सामग्री-प्रकार को योग कहते है। मोक्षमार्ग का जो योग करवाकर मुक्ति दिलाये उसका नाम योग है। योग के आठ
अंगोंको जैन, वैदिक और बौद्ध तीनों संस्कृतियों ने मान्यता दी है। इन सभी अंगोंको उनके नाम सहित पट्टी में दिया है। पहला चित्र 'यम' के सम्बन्धमें खड़ा बताया है। दूसरा चित्र प्रतिज्ञा करता हुआ 'नियम' का, तीसरा 'पद्मासन' का, चौथा 'प्राणायाम'का और शेष प्रत्याहारावि तीन अगों के (चित्र द्वारा) भेद बताये जा सके ऐसी कल्पना न हो सकने के कारण एक जैसे ही दिये है। केवल आठवें में आभामंडल अधिक दिखाया है। इस अष्टांगयोग की अन्तिम सिद्धि के रूप में ईश्वर-परमात्मा पद की प्राप्ति मिलनेके कारण अन्तमें उसका प्रतीक दिया है। अष्टांग की संक्षिप्त व्याख्या इस प्रकार है- (9) यम- अर्थात् अहिंसा, सत्य, अचौर्य, बह्मचर्य तथा अपरिग्रह। इन पाँचों व्रतोंका आजीवन उचित रूपसे स्वीकार करना। (२) नियम- भोगोपभोग सामग्रीका यथोचित-यथायोग्य रूपसे त्याग करना, अथवा शौच, सन्तोष, स्वाध्याय, तप, प्यान आदि का पालन करना तथा जीवन को नियमित बनाना। पाँच समिति, तीन गुप्ति तथा विविध नियमोंको धारण करना। (३) आसन-चंचलता छोड़कर अनुकूल आसन पर स्थिरतासे बैठना अथवा खड़ा रहना। इसमें पद्मासन, सिद्धासन, खड्गासन आदि अनेक आसनोंका समावेश होता है। क्रमशः इन्हे बढ़ाते हुए आसनसिद्ध बनना इसका उपयोग है। (४) प्राणायाम- अर्थात् श्वासोच्छवासके निरोध की क्रिया। यह प्राणायाम पूरक, रेचक और कुम्भक ऐसे तीन प्रकारोंसे सम्पन्न होता है। इसमें श्वास लेनेको पूरक, लेकर बाहर छोड़नेको रेचक तथा पूरक बने हुए प्राणवायु को शरीर में यथायोग्य रूपसे संचरित कर नाभिमें स्थिर करना इसे कुम्भक कहते है। (५) प्रत्याहार- अर्थात् पाँच इन्द्रियोंकी अथवा मनकी विविध प्रवृत्तियोंको विविध विषयों से खींच लेना। (६) पारणा-जह अथवा चेतन कोई भी पदार्थ, पद अथवा विषय पर दृष्टि या चित्त को स्थिर करके मनके प्रवाह को उसी पदार्थ, पद अथवा विषय पर स्थिर रखना । (७) प्यान- धारणा की पूर्वोक्त प्रक्रिया में मन को सर्वथा एकाग्र बना देना। अथवा किसी मन्त्रबीज अथवा पद को नाभि, हृदय अथवा ललाट स्थापित कर (अर्थात् अशुभ ध्यानको सर्वथा तिलांजलि देकर शुभ ध्यान में) तल्लीन हो जाना।
६१, रक्त के संबंध उत्तरोत्तर पुत्र पौत्रादि मे उतरता है और रक्त का संबंध विचार तथा आचार पर प्रभाव डालता है। ६२. शरीर के अन्य अंगोपागों से बननेवाली मुदाएँ यहाँ नही दी गई है। ६३. हापका अथवा शरीर का केवल अमुक आकार ही इष्टानिष्ट फल देने में किस तरह सहायक होता है, इसका रहस्य ज्ञात नहीं हो सका है। ६४. मुदाओं के सचित्र विस्तृत परिचयके लिए संगीत रत्नाकर, संगीत पारिजात आदि ग्रन्थ, नग्रन्थोंमें निर्वाणकलिका, प्रतिष्यग्रन्थ, आचारदिनकर, विधिमार्गप्रपा आदि तथा अंग्रेजी भाषाके गन्ध और पत्र-पत्रिकाएँ देखें। ६५. मोक्षोपायो योगः।

www.jainelibr१५९४

Page #234

तथा (८) समाधि- धारणा सिद्ध होने पर, मनके अन्य संकल्प-विकल्पोंसे रहित होने पर प्राप्त होनेवाली मनकी प्रशान्त अवस्था अथवा आत्मस्वरूपमें स्थिर रहना।
योगमार्ग का साधक योगके इन अष्टांगोंका क्रमशः प्रयोग करते हुए, अभ्यास बढाता हुआ किसी समय 'समाधि' तक पहुँच जाता है और समाधि होने पर ईश्वर पद की प्राप्ति सुलभ हो जाती है। बाय दृष्टिसे योगबल के द्वारा तन और मनके दोनों प्रकारके रोग दूर किये जा सकते है। तथा साधनाके बीच योग और तपके प्रभावसे विविध प्रकार की अद्भुत सिद्धियाँ-लब्धियाँ प्राप्त हो सकती है। इसके अतिरिक्त अनेक चमत्कारों का निर्माण हो सकता है। किन्तु सच्चा सात्विक योगी कदाचित् ही इसका उपयोग करता है। वह तो आत्माकी सम्यक् ज्ञान, दर्शन और चारित्रकी सर्वोच्च कोटि की सर्वोत्तम सिद्धि को प्राप्त करनेमें ही तन्मय हो जाता है। आभ्यन्तर दृष्टिसे आत्मा आध्यात्मिक अवस्थाकी पूर्णदशामें पहुँचकर जीव-मुक्तिको निकट ला सकता है। इन दिनों योगके प्रति जनताका आकर्षण बढ़ रहा है। मौतिक समृद्धि के शिखर पर पहुँचे हुए तथा उसके सूखसे परितृप्त बने हए और बादमे मनकी अशांतिका सतत अनुभव करनेवाले योरप एवं अमरिका के मानव भी इस योगमार्ग के प्रति
बहुत ही आकृष्ट बनते जा रहे है। क्योंकि इससे उन्हें बाल्य दृष्टिसे भी मनकी अनेक प्रकारकी शान्ति और स्वस्थताका अनुभव होता है। ३०. अष्ट महा- द्वारपालके अर्थवाले प्रतिहारी शब्दसे 'प्रातिहार्य' बनता है। जैसे पहरेदार अपने स्वामीकी सेवा में सदा उपस्थित रहता है, उसी प्रकार ये प्रातिहार्य प्रातिहार्य - जिनेश्वरों-तीर्थकरोंकी सेवामे सतत खड़े रहकर तीर्थंकरों के पुण्य वैभव तथा गौरव का दर्शन कराते है। तीर्थंकरों को केवलज्ञान होते ही तत्काल उनके प्रबल
पुण्यप्रकर्षसे देव अशोकवृक्ष आदि आठ प्रातिहााँकी रचना करते है। इनकी उपस्थिति जिनेश्वरोंके आयुष्य पर्यन्त रहती है। इसलिए जब वे विचरण करते है अथवा देशना देते है तब इन प्रातिहार्यों की उपस्थिति रहती ही है। यह रचना लोकोत्तर भगवान वीतराग की भक्तिके लिए, तथा उनकी स्वयकी तथा उनकी वाणीकी महिमाको फैलानेके लिए करते है। ये प्रातिहार्य लोकोत्तर तथा सर्वोत्तम मानेजानेवाले व्यक्तिके अतिरिक्त दूसरोंको नहीं होते हैं। ये प्रातिहार्य समवसरण के चित्र तथा परिकर-परघरमें अथवा अरिहंत के चित्रमें दिखाने की प्रथा है। देवलोक के देव अपनी दैविक शक्तिसे इन प्रतिहार्योंकी रचना करते है।
प्रस्तुत पट्टीके बीचमें कमलासनस्थित प्रवचनमुद्रासे देशना देते हुए तीर्थकर बताये गए है। उनके दोनों ओर प्रातिहार्य दिखाए है। इनमें उनके नाम भी दिये है। अशोकवृक्ष पर छोटा चैत्यवृक्ष (केवल ज्ञान के समय का वृक्ष) भी बतलाया है। तीर्थकरों का चैत्य अर्थात् ज्ञानवृक्ष पृथक् पृथक् होता है। इसलिए यह वृक्ष अशोक पर पृथक् पृथक् होता है। शेष सात प्रातिहार्य सभी के समान है। दिव्य ध्वनि प्रातिहार्य अर्थात् प्रवचन के समय वाद्योंकी दिव्य-म्वनिके द्वारा कर्णप्रिय संगीत के ऐसे मधुर स्वर-नाद प्रवाहित हों कि श्रोताओंमें उसका अद्भुत आकर्षण उत्पन्न हो, दुन्दुभि अर्थात् पूजा अथवा आरतीके समय बजाया जानेवाला नगाड़ा । तीन छत्रमें छत्र जिस क्रमसे अन्दर बताए गए है वही क्रम यथार्थ है। प्राचीन चित्र, परिकर तथा कतिपय पाषाण तथा धातु मूर्तियों में यही क्रम रहता है। मन्दिरोंमें भगवान पर लटकाये जानेवाले तीन छत्र इसी क्रमवाले होने चाहिए।
किन्तु बहुत से स्थानों पर उलटे क्रमसे लटकाये हुए रहते है यह सर्वथा अनुचित है और शास्त्रविरुद्ध है यह बात निर्विवाद है। . ३१. समवसरण समवसरण का सादे और समतल ढंगसे बनाया गया पहला गढ। अशोकवृक्ष के नीचे सुवर्ण कमलके सिंहासन पर भगवान विराजमान है।
पार्श्वभागमें इन्द्र है और चतुर्विध संघके अतिरिक्त देव-इन्द्र अपने नियमों का सम्मान करते हुए, दोनों हाथ जोड़कर विनयपूर्वक भाव-भक्तिसे (बारह प्रकारकी
भगवानके कल्याणकारी प्रवचनको श्रवण कर रहे है। साध्वी तथा स्त्रियों को खड़े रहकर देशना सुननेका अधिकार होनेसे उन्हें उसी रूपमें दिखाया है।
लोकभाषामें 'समोसरण' शब्दका प्रयोग होता है। ३२. समवसरण समवसरण का यह दूसरा गढ़ भी पहलेके समान सादे रूपमें दिखाया है। अशोकवृक्षके नीचे सुवर्ण कमल पर विराजमान अहिंसामूर्ति,
दूसरा गढ़- विश्ववत्सल भगवानका अहिंसा तथा मैत्रीका उपदेश सुनकर परस्पर-विरोधी ऐसे प्राणी भी भगवानकी वाणीके अद्भुत प्रभावसे जन्म-जात (पशु-पक्षियोकी समा) वैर-विरोध को भूल जाते है. यह भाव यहाँ प्रदर्शित हुआ है। ३३. अष्टमंगल- ये अष्टमंगल मध्ययुगीन कल्पसूत्र (पज्जोसवणकम्प) के चित्रोंके आधार पर चित्रित किये हैं। क्रममें कुछ परिवर्तन हुआ है। विशेष परिचयके
लिए देखिये पट्टी क्रमांक ३। ३४. यन्त्रा- विश्वके व्यवहारकी आधारशिला माने जानेवाले अक्षर और अंकोंकी महिमा विश्व-विख्यात है। इन दोनोंका अर्थगर्मित संयोजन एक विशिष्ट कृतियाँ - प्रकारकी सामूहिक शक्तिका प्रकटीकरण करता है। जिस प्रकार मन्त्रोंमें मन्त्रबीज सहित अथवा रहित शब्दों-व)का प्राधान्य है, उसी प्रकार यन्त्रोंमें
(विविध संख्यावाले अंक और अक्षरोंसे युक्त) आकृतियोंका प्राधान्य है।
यन्त्रोंकी अनेक जातियाँ है और उनके अगणित प्रकार है। इन यन्त्रोंको बनानेकी गाणितिक प्रक्रिया ऐसी है कि इससे लाखों यन्त्र बनाए जा सकते हैं। यन्त्र विशेष रूपसे अंकों से अधिक होते है। और उन्हें (प्रायः) किसी न किसी प्रकार की आकृति बनाकर रखा जाता है। ये आकृतियाँ भूमितिकी दृष्टिसे देखें तो मुख्य रूपसे समचतुरस्त्र, त्रिकोण, गोल, षट्कोण, लम्बचतुरस्त्र होती है। इन आकृतियोंमे कोष्टक-खानें बनाकर उनमें एक से लेकर हजारों की संख्या तक के अंक रख्ने जा सकते है। इन कोष्ठकों की संख्या को आड़ी, खड़ी अथवा किसीमें तिरछी, चाहे जिस ढंगसे गिने तो उसकी जोड प्रत्येक ओरसे एक ही संख्या आती है। कुछ यन्त्र बिना अंकोंके मंत्रबीज, अक्षर अथवा मन्त्रकी गाथाओं से लिखित भी होते है। कतिपय दोनोंसे मिश्रित होते है। कुछ गोल, चतुरस्र वलयोंसे वेष्टित होते है। कतिपय यन्त्र नर-नारी, पशु-पक्षी तथा वाद्य या शस्वादिक की आकृतियाँ बनाकर उनमें मन्त्रबीजों, मन्त्रपदों की स्थापना की हो वैसे होते है।
ये यन्त्र सोना, चांदी, तांबा, कौंसा आदि (बिनलोह) धातुओं के पतरे पर लिखाकर खदवाकर अथवा उभराकर बनाये जाते है। इनके अतिरिक्त भोजपत्र, कागज अथवा वस्त्र पर छोटे-बड़े अनेक प्रकारके सादे अथवा विविध रंगों में तैयार होते है।
उपर्युक्त माध्यमों पर तन, मन और वस्त्रादि की शुद्धि तथा विधि-भाव की श्रेष्ठ शुद्धि करके बताये गये आम्नायके अनुसार यन्त्र लिखना आरंभ किया जाता है और लिखनेके लिए अष्टगन्य अथवा केसर आदि शुभद्रव्यों का उपयोग किया जाता है। लिखनेके लिए सुवर्णशलाका, दाडिम
६६. तालवाद्य दुन्दुभिसे नगाड़ा ही समझाना चाहिए। यह अनेक ग्रन्थ, चित्र आदिसे निश्चित की हुई बात है। ६७ इसके लिए 'कोष्ठक चिन्तामणि' ग्रन्थकी रचना हुई है जो कि अमुदित है। ६८. यन्त्रों में बहुषा इस नियमका पालन हुआ है।

960 Education International

Page #235

आदि वृक्ष की लेखिनीका प्रयोग होता है। तदनन्तर मन्त्रादिके पाठ द्वारा आदर-सम्मान पूर्वक यन्त्रकी आत्माको जागृत किया जाता है। इससे उसमें दैवी शक्ति का प्रादुर्भाव होता है। इसके बाद यन्त्रको घरमें रखना अथवा अपने शरीर के अंग पर धारण करनेका विधान है। ये यन्त्र मानव जातिके उत्कर्ष और अभ्युदयके लिए यथोचित सहायता करते हैं। अधिक स्पष्टता करे तो ये विविध प्रकारकी शान्ति, पुष्टि, वशीकरण करनेमें, भूत-प्रेत आदि के निवारणमें तथा ऋद्धि सिद्धि विजय अथवा मनोरथों की सिद्धि आदि में चमत्कारिक प्रभाव भी बताता है।
इन यन्त्रोंको कौन, किसी विधिसे लिख सकता है? और इनका संस्कार कैसे करना, कहाँ किस तरह स्थापित करना, यन्त्र स्थापित करनेके पश्चात् उसकी पवित्रता किस प्रकार सुरक्षित रखना, पूजा-उपासना किस प्रकार करना, किस वर्णवाले को कौनसे यन्त्र फलदायक होते हैं आदि शेष बातें अन्य ग्रन्थों, तन्त्र मन्त्रविदों अथवा गुरुपरम्परासे जानें क्योंकि यह एक महाशास्त्र है। यहाँ कितना लिखा जाए?
1
इस पट्टीमें आजकल अधिक उपयोगमें आनेवाले कुछ यन्त्र दिये गए हैं। ऐसा करके एक पट्टी यन्त्रविषयक प्रविष्ट की है। इसमें प्रथम दो प्रकारके पन्द्रह अंक ( पंचदशी) के यन्त्र हैं। बादमें चौतीसा, पैंसठिया, तिजयपहुत्तस्तोत्र गाथासन्दर्भित १७० जिनका तथा उसके बाद तीन प्रकारका बीसा यन्त्र दिये हैं।
३५. गर्भस्थित बालककी प्रथम माससे लेकर नौ मास तककी अवस्थाओं तथा अन्य बाबतोंका खयाल देनेवाली अति दुर्लभ पट्टी
इस पट्टीको देखकर क्षणभर पाठकोंको आश्चर्य होगा कि इस पट्टीकी क्या आवश्यकता थी? इसका उत्तर इस पट्टीके अंतमें प्रस्तुत लेखन को पढ़ने से मिल जाएगा। इस पट्टी की प्रस्तुतिके अनेक कारण हैं लेकिन लेखन मर्यादा के कारण अनेक बाबते महत्त्वपूर्ण रहने पर भी संक्षिप्त में लिखनी रहीं।
मैने सोचा कि जन्म होने के पहले नौ नौ महीने तक गर्भाशयकी अंधेरी कोठरीके जिस स्थान में बसेरा किया, संवर्धन हुआ उसका प्रत्यक्ष अनुभव डॉक्टरों के सिवा अन्य किसीको नहीं होता। 'क्ष' किरणोंके (एक्स-रे) यंत्र के अनुसंधान के पश्चात् इस यंत्र द्वारा गर्भाशयकी तस्वीरें खिंची गई तब गर्भस्थ की नौ महिनोंकी स्थितिका डॉक्टरोंको सही खयाल हुआ। फिर तो विश्वकी प्रजा भी इससे ज्ञात हुई।
हमारे यहाँ शास्त्रों तथा सज्जायोंमें गर्भाशयमें जीवको भोगने पड़ते दुःखों तथा जन्म समय होती पीड़ा का वर्णन किया गया है। मैंने सोचा कि अपनी प्रजाको गर्भावासका चित्रों द्वारा दर्शन करवाया जाए। जन्मके समय वह कितना सूक्ष्म शरीरी होता है। फिर हर मास किस प्रकार बढ़ता जाता है तथा पूर्व जन्ममेसे तैजस-कार्मण शरीरोंको लेकर आनेवाला जीव जन्म पाने को माताके गर्भ में प्रवेश पाने के साथ ही रज और वीर्य के अंदर किस तरह घुल-मिल जाता है। तत्पश्चात् कर्मकी थियरीके अनुसार तैजस (अग्नि शरीर) कार्मण शरीरमेंसे मनुष्यका शरीर जैन तत्त्वज्ञानकी परिभाषामें औदारिक होनेसे औदारिक शरीरकी रचना किस प्रकार शुरू करता है। प्रत्येक मास में शरीर की रचना किस तरह विकसित होती रहती है तथा नौ महिनों के अन्त में माताके उदरमें मस्तक नीचे तथा पैर ऊँचे इस स्थितिमें किस प्रकार स्थिर होता है इसका सही ख्याल मिलता है। शास्त्रमें वर्णित गर्भाशयके असह्य और भयंकर दुःखोंका वर्णन यहाँ नहीं दिया है।
नवाँ चित्र ध्यानसे देखिये। इस चित्रमें माता खड़ी है और आवश्यक पेट भी दिखाया गया है। पेटकें नीचे स्थित गर्भाशयमें बालक किस प्रकार किस आकारमें स्थिर हो पाया है इसे आप बराबर देख सकेंगे। नौ साढ़े नौ महिने के पश्चात् माताकी कुक्षिमेंसे जन्म लेने को बालक मस्तक द्वारा बाहर निकलता है। सुखद प्रसवके लिये और माता-बालक का हितके लिये यह नियम है।
माताके गर्भमे दो बालक जुड़वाँ किस प्रकार रहते हैं इसका खयाल देनेके लिए दसवाँ चित्र माता के गर्भाशय की ओवरी में लपेटे हुए दो बालको जुड़वाँ का प्रस्तुत है जिससे ओवरी क्या है इसका ख्याल आवे ।
तत्पश्चात् एक छोटासा चित्र दिया है जिसमें स्त्री के पेटके नीचेके पेडूमें गर्भाशय किस स्थान पर है इसे एरो (निशान) देकर बताया है। इसके नीचे जन्म स्थान जुड़ा हुआ है। गर्भधारण के निमित्तरूप पुरुष के शुक्रका जीवित शुक्र बिंदु और स्त्रीका चेतनयुक्त रज इन दोनोंका गर्भाशय में मिलन होने पर जीवकी उत्पत्ति हो जाती है। यहाँ उपादान कर्म और निमित्त इन दोनों का कैसा संधान है? और गर्भाशयमें किस तरह. किन किन सहयोगी कारणोंसे इनकी वृद्धि होती है तथा डॉक्टरों से चित्रों द्वारा इनके उत्पन्न होनेकी सूक्ष्मातिसूक्ष्म प्रोसेस क्रिया कैसी होती है इस विषय पर लिखना चाहे तो बहुत कुछ लिखा जा सकता है, लेकिन यहाँ अप्रस्तुत होनेसे इस विषयका पूर्णविराम कर देते है।
इस पट्टीमें जीवकी उत्पत्ति के बाद प्रारंभ के २५ वें दिन मनुष्यके औदारिक शरीरका कैसा स्थूल आकार निर्मित होता है यह दिखाया है। फिर महीने के अन्त में आँख का निर्माण होने पर शरीर का विकास कैसा होता है यह दिखाया है। विकास प्रक्रिया आप स्वयं देख सकेंगे। माताकी ओवरीके साथ गर्भका संधान बताया गया है।
अंतिम कोष्ठक में प्रतिबोधित बोध को ध्यानसे पढ़कर हृदय में प्रस्थापित करें।
३६. हीरों - रत्नोंके वर्तमानमें प्रचलित विविध आकारों (विविध कटों) की बुर्लभ पट्टी
इस पट्टीके साथ प्रत्यक्ष रूपमें किसी धार्मिक बोधका सम्बन्ध नहीं है किन्तु परोक्ष रूपमें अनेक प्रकारसे सम्बन्ध रखनेवाली यह पट्टी है। धरती पर के समग्र जवाहरातोंके पितामह तथा सर्व रत्नों में सर्वोपरि माने जाते जवाहर की है, उसका नाम है वज्ररत्न। गुजराती में इसे हीरा और अंग्रेजीमें डायमण्ड कहते हैं। अंतिम बारह सालोंसे विश्वके महान् देशों में इसका बोलबाला है। यह हीरा अनादिसे अनंतकाल तक सर्वोपरि स्थान रक्खे हैं। इस रत्नका मूल्य भी सबसे अधिक होता है। एक सुपारी या बादाम जितने बड़े हीरेका मूल्य आज भी लाखों-करोडों रूपयोंका हो सकता हैं। हीरे अनेक प्रकारके और विविध रंगके होते हैं, हलके भारी भी होते है। साथ ही गुणदोषवाले भी होते हैं। कभी दूषित चिह्नवाला हीरा अगर घरमें आ जाए तो सर्व प्रकारसे अवनतिका कारण बन जाता है और दोष रहित गुणवान हीरा अगर घर में आ जाए तो उन्नतिकी चोटी पर ले जाने
६९. प्रस्तुत चित्र परदेशमें छपी शारीरिक विज्ञानकी पुस्तकसे उद्धृत किये हैं। वि.सं. १९८० के आसपास यह पुस्तक प्रसिद्ध हुई थी, भारत में इसका आगमन होनेवाला है ऐसा मालूम है।

१६१
१३

Page #236

का निमित्त बन जाता है।
जगतमें पांडवयुगका माना जाता कोहिनूर हीरा आज भी प्रसिद्ध है। यह लन्दनके राजमहलमें शहनशाहके मुकुट में स्थित है। हीरोंकी प्राचीनकाल और वर्तमान में लिखी परिचय पुस्तके आज भी उपलब्ध है। वैज्ञानिक आविष्कारमें नये नये चमत्कार प्रस्तुत करनेमें हीरा महत्त्वपूर्ण रहा है। विज्ञानी इलेक्ट्रोनिक घड़ियाँ, उपग्रह आदि में इनका बहुत उपयोग करते हैं। वैद्य आज भी भयंकर रोगोंवाले दर्दियोंको उसकी भस्म बनाकर खिलाते हैं। भक्ति भरपूर आत्माएँ परमात्माको उसके बने मुकुट, माला आदि पहनाते हैं। समग्र विश्वमे और विशेषतः भारतमे हीरेके बेपार का आजकल जबरदस्त बोलबाला है। इसमें गुजरात, महाराष्ट्र सबसे अग्र है। विदेश में बेल्जियम आदि स्थलों पर हीरोंको तराशने के जबरदस्त यन्त्र है। हीरा अत्यन्त कठिन धातु है। किसी मामूली साधनसे वह तूट नहीं सकता, बड़े बड़े साधनोंसे वह तोड़ा जा सकता है। इस हीरेको छोटी बड़ी मशिनोंसे अलग अलग कट-आकार के बनाकर मारकेट में प्रस्तुत करते है। आकार देनेके बाद बेपार के लिए उसका मूल्य अनेक गुना बढ़ जाता है। वर्तमान में हीरके कितने आकार (कट) प्रचलित है उसकी एक पट्टी यहाँ प्रस्तुत की गई है, और उसके नीचेकी लाइनमें अलग अलग खाने में हीरेके कट-आकारके निश्चित नाम लिखे गये है।
यह पट्टी हीरेके बेपारियोंको अधिक पसंद पड़ेगी। इतने सारे कट-आकार एक साथ में शायद ही किसीको देखने मिले, इस दृष्टिसे यह पट्टी हर किसी प्रेक्षक को आकर्षित करेगी यह निःशंक है। वरत्न अर्थात् हीरेके साथ शुक्र ग्रहका सम्बन्ध है।
नवरस विषयक मेरी भूमिका
मन इन्द्रियवाले अरबों जीव है। अतः उनके हृदयमें प्रवाहित होनेवाले रस भी अरबों की संख्यावाले हो सकते है लेकिन अरबोंकी गिनती या वर्णन असंभव सा होनेसे आर्य विद्वानोंने अरबों रसोंका वर्गीकरण करके उन रसोका नव रसमे समावेश किया है तथा साहित्य विभागके अलंकार शास्वमें नवरसों के भावोंका वर्णन किया है। यद्यपि अन्यत्र साहित्यादि ग्रन्थोंमें एक अन्य रसका अनागत समावेश करके अथवा गौण-मुख्यकी अपेक्षासे आठ भी कहे है, इस तरह नव अथवा दस रस भी बताये है। किसीने नूतन नाम का रस भी बताया है। जैसे कि-जैन शास्त्र के अनुयोगद्वार नामके श्रद्धेय आगमके सूत्र २६२ (गा. ६३) में नवरसोंको सूचित करते हुए व्युत्क्रमसे वीर, शृंगार, अद्भुत, रौद्र बीडनक, बीभत्स, हास्य, करुण और प्रशांत इस तरह बताया है। इनमें वीडनक रस नया है। दूसरे ग्रन्थोंमें इस रस की चर्चा नहीं है। अनुयोगद्वारमे भयानक रस नहीं पाया जाता लेकिन इसके लिए स्पष्टता की गई है कि वहाँ रौद रसमें भयानक का समावेश किया होनेसे उसका अलग अस्तित्व नहीं बताया है। यह सब ग्रन्यकारोंकी बुद्धिकी विवक्षा है।
वीडनक अर्थात् क्या? तो पूज्यकी पूजाका व्यतिक्रम अर्थात् अनादर जैसी परिस्थिति होने पर अथवा किसी गुप्त बात कहनेके पश्चात् व्यक्तिके अपने मनमें आंतरिक लज्जाका जो भाव उत्पन्न हो उसे वीडनक रसका आविर्भाव कहा जाता है। इस रसका मुख्य चिह्न लज्जा और शंकाशीलता है। आधुनिक अलंकार शास्त्रों में इस रसका कही उल्लेख नहीं है।
'भारत नाट्य ग्रन्थमे (आ. ६. श्लोक १५) शान्त रसके अतिरिक्त शृंगार, हास्य, करुण, रौद्ध, वीर, भयानक, बीभत्स और अद्भुत इन आठ रसोको सूचित किया है। मम्मट कृत 'काव्य प्रकाश' में शान्त रसकी वृद्धि करके नव रसोका वर्णन किया है। काव्यालंकार तथा काव्यानुशासनको भी वही नवरस अभिप्रेत है। रूदटने काव्यालंकारमें नवरसके उपरांत दसवाँ 'प्रेयान्' रस बताया है।
३७. नवरसेंको उत्पन्न करनेमें निमित्त बननेवाली वस्तुएँ
विश्वप्रसिद्ध नवरसके भावोको व्यक्त करनेवाले चित्र चितरनेकी प्रथा प्राचीन कालसे चल रही है। परंतु मेरे मनको लगा कि जिन कारणोंसे ये रस पैदा होते है उन कारणों के चित्र अद्यावधि-आज पर्यंत किसीने बनाये हो ऐसा मालूम नहीं। शायद कल्पना भी न हुई हो ऐसा हो सकता है। साथ ही मैंने यह भी सोचा और किस रसके लिए कौनसा दृश्य-चित्र पसंद किया जाय इसका भी सोच-विचार करके दृश्य निश्चित किये और नवरसके नव कारणभूत दृश्योंकी पट्टी बनवाई गई।
उदाहरणस्वरूप शृंगार रसकी अनुभूतिमें भले ही अनेक कारण हो लेकिन मुख्य कारण स्वरूप सुंदर स्त्री होती है, उसे देखनेसे इस रसकी उत्पत्ति होती है। अतः यहाँ पर इसे प्रथम स्थान दिया गया है। दूसरे स्थान पर सरकस के जोकर को रक्खा है, इसे देखकर प्रेक्षकोंमें हास्यरसकी अनुभूति होती है। इस तरह ये चित्र नवों रसों के कारण स्वरूप हैं और नव रस इनके कार्य रूप है। ३८. उत्पन्न हुए रसोंका विविध मुखाकृतियों द्वारा दर्शन
इस चित्रपट्टी में नवरसकी पहली पट्टीमें उत्पन्न होते नवरसोंके भावोंको व्यक्त करनेवाले चित्र हैं। चित्रोंको देखनेसे तुरंत समझमें आ जाते हैं इस लिए अधिक समम-जानकारी देने की जरूरत नहीं है। ३९. हायके आवतों द्वारा जापके लिए सर्जन पाती विविध प्रकारकी आकृतियाँ
किसी भी अक्षर, शब्द या मंत्रका जाप संख्या के साथ सम्बन्धित हो तो उसके लिए दो प्रकार अधिक अनुकूल होते हैं, या तो हाथमे मनकोंकी माला रक्खी जाए या उगलीके पोरोंसे गिर्ने। उंगलीके पोरोंसे गिनने की बात आने पर प्रस्तुत जापको अधिक प्रभावित या अर्थपूर्ण बनानेके लिए आवत्तोका निर्माण हुआ। माला रखनेकी, ढूढने की प्रगट-चिता ही नहीं रही।
७०. नावाकारोंने तो उन्य-जनक भावको उपलक्ष्य शृंगार, रौद, वीर, बीभत्स इन चारोंको मूल रस बनाकर जनक स्वरूप माने है। इन चारोंसे कमशः हास्य, काण, अद्भुत तथा
भयानक रस जन्य अर्थात् उत्पन्न होते है, ऐसा कहकर सिर्फ चार रस की ही स्वीकृति की है। अन्यथा देखें तो रस असंख्य हैं।
9
Education International

Page #237

आवर्त अर्थात् विविध प्रकारोंसे उंगलियों पर सर्जित विविध आकृतियाँ।
यहाँ दी गई पट्टी में गिनने के लिए उपयोगी ऐसे सात आठ प्रकार के आवर्त दिये गये है। चित्रमें आधार रूप में अथवा जाप रूपमें शंखावर्त उपयोगी होनेसे तीसरा चित्र शंखावर्तका है। इन दोनों के सम्बन्ध के कारण शंख्यावर्त का जाप किया जाता है। दाहिने हाथका शंखावर्त १२ अंकका है। बारह अंकोंको एक बार गिननेसे एक बार १२ होते हैं। उस एक बारकी याद रखनेके लिए दो हाथों के पंजोंको पास पास रखकर दाहिने हाथके शंखाकार १२ पोरों पर जाप पूर्ण होने पर आधार अर्थात् एक बार हुआ इसके खयाल के लिए बायें हाथ के पंजे में दूसरी उंगली की बिचकी पोर पर अंगूठा रक्खा जाता है। फिर पुनः दाहिने हाथसे दूसरी बार १२ गिने जाने पर बायें हाथ की तीसरी उंगलीकी दूसरी पोर पर अंगूठा आधार स्वरूप रक्खा जाता है। इस तरह बायें हाथके नौ बार आधार हो जाते हैं, दाहिने हाथसे (नौ) ९ बार १२ (बारह) गिननेसे १०८ का जाप पूर्ण हो जाता है। आवर्क्स से जाप करना हो तो संख्या की गिनती के लिए सातके अंकके आकारवाली पोर पर अंगूठा रखना होगा और बारह बार किस तरह गिनना चाहिए इसके लिए तीसरा शंखावर्त का चित्र देखिये। उसमें एक कहाँ है इस पर ध्यान दें। अंगूठे से एक दो इस तरह शुरू करें। बारह पोरों पर उंगली के फिरनेसे प्रस्तुत आकृति का सर्जन होता है।
इस तरह दूसरा एक चित्र नंद्यावर्तके चारमें से एक भाग के आकारका है। इस नंद्यावर्तकी पूर्णाकृति जैनधर्म के सिवा कहीं पर नहीं देखी। इसी लिए वि. सं. १९९५ में पालिताना जैन साहित्य मंदिर जो मेरी अपनी संपूर्ण कल्पना तथा रूचि के अनुसार बननेवाला था उसके ज्ञानमंदिर हॉल की छत के केन्द्रमें अतिभव्य ऐसी ५-५ फूटवाली नंद्यावर्त की काष्ठ पट्टीवाली आकृति बनवाई है, और इस चित्रसंपुटके प्रथम टाइटलमें भी मेरी पसंद की इसी आकृति को आप देखेंगे क्योंकि इसका जोड़ जैनधर्म के अतिरिक्त विश्वमें कहीं पर नहीं है। अतः आम जनता की दृष्टि में इस आकृति का खयाल आवे इसे अति आवश्यक मानकर यहाँ प्रस्तुत किया है। यद्यपि स्वस्तिक (मंगल चिह्न) की आकृति तो सर्वत्र देखनेको मिलेगी लेकिन इसका जोड़ नहीं मिलेगा।
४०. जाप द्वारा मानसिक एकाग्रताको व्यवस्थित करनेकी अंकगणना पद्धति (अनानुपूर्वी)
आनुपूर्वी अर्थात् जिसमें क्रमानुसार क्रमशः व्यवस्था हो, और जिसमें क्रमानुसार व्यवस्था न हो लेकिन उलट-पुलट व्युत्क्रम व्यवस्था हो वह अनानुपूर्वी (अन्-आनुपूर्वी ) | जापका एक प्रकार सर्व सुलभ माला गिननेका, दूसरा आवर्त द्वारा करनेका, तीसरा किसी वस्तुकी गिनती द्वारा करनेका होता है, इस तरह लिखे या छपे अंकोंकी संख्या द्वारा भी जाप किये-गिने जाते हैं।
नवकार मंत्रके 'नमो अरिहंताणं' आदि पाँच पदोंका जाप करनेकी अनानुपूर्वी संपूर्ण जैन समाजमें सुप्रसिद्ध है। आज तक उसकी लाखों नकलें छप चूकी है। नवपदजी की अनानुपूर्वी कुछ कारणोंसे इतनी प्रचलित नहीं हुई।
पाँच पदों की अनानुपूर्वी २४ तीर्थंकरों के चित्रों के साथवाली होती है। यह पाँच खानेवाली होती है। इसमें गिनने के २० (बीस) पन्ने होते
माला गिनना उत्तम है या अनानुपूर्वी ?
प्रश्न उत्तर -
इसका उत्तर एकान्तमें नहीं दिया जा सकता। व्यक्तिके मनकी योग्यता पर इसका आधार है। फिर भी अपेक्षासे मालाके बजाय अनानुपूर्वीका जाप मनकी अकाग्रता निभाने के लिए अति सुंदर है। क्योंकि इसमें अंकोंको मनमें उलटे पुलटे बोलने होते हैं अतः आँख और मनका ध्यान बराबर अंकोंके खानों पर केन्द्रित करना ही पड़ता है अतः बाह्य विचारों के प्रवेश की संभावना बिलकुल कम रहे। अनानुपूर्वी जैन पुस्तक विक्रेता से मिल सकती है।
४१. एक-दूसरोंके प्रति किये गए भूलों अपराधोंके लिए क्षमा का दर्शन करानेवाली पट्टी
इस पट्टीका विषय गहन, गंभीर और महान् है। संसार और मोक्ष दोनों दो छोर पर आये हुए हैं। दोनों परस्पर विरोधी हैं। जन्म-मरण के फेरों का तथा संसारके मानसिक, वाचिक और कायिक इन त्रिविध ताप स्वरूप तमाम दुःखोंका अंत पाना हो तो मोक्षमार्गकी साधना करनी चाहिए जिससे किसी जन्म के अन्त में आत्मा मुक्तात्मा बन जाए। लेकिन इस साधना की मुख्य शर्त यह है कि सर्व प्रथम कषाय पर विजय पानी चाहिए। संसार का मूल कषाय है। कषाय अर्थात् क्रोध, मान, माया, लोभ। इनमें क्रोध सबसे बुरा है। इन क्रोधादि कषायों के कारण एक दूसरे जीवोंके बिच विरोध, वैमनस्य, वैरभाव अनबन, बोलचाल, गुस्सा, पसंद-नापसंद, धिक्कार, तिरस्कार, कडुआहट इन सारी हीन-दुष्ट वृत्तियका आविर्भाव होता है और इसके कारण लगातार कर्म बंधन प्रगाढ होते जाते हैं।
ऐसी परिस्थितिमें करुणासागर जैन तीर्थंकरोंने देखा कि जीव क्रोधादि कषाय के दावानलमें जल रहे है। सालमें एकदा ही सब जीव एक दूसरे की भूलों, अपराधों, गुनाहों तथा अपने अनुचित बर्तावों की हृदय के सच्चे भावसे क्षमा माँग ले तो कषायकी आगका उपशम हो जाए इसलिए पर्युषण पर्व के संवच्छरी के शुभ दिन पर संवत्सरी प्रतिक्रमण के दरमियान सारे जीव सुविख्यात ऐसा 'मेरे दुष्कृतोकी माफी चाहता हूँ' अर्थवाला 'मिच्छामि दुक्कड़' यह सार्थक सूत्र बोलकर क्षमा चाहते हैं। वैर-विरोधकी आगको शांत करते हैं। इसे 'खमत खामणा' कहते हैं, क्षमना, क्षमाना, शांत होना और दूसरोंको शांत करना यही जैन धर्मका सार है। 'समता' ही जैन धर्मकी बुनियाद है, जैनधर्म की इमारत है, और श्रमण धर्मका - जैन धर्मका अगर कोई सार है तो 'उपशम होना, शांत होना' ही है। यह पट्टी यही संदेश देती है।
७१. इस व्युत्क्रमसे गिननेकी पद्धतिवाली दो आनुपूर्वियाँ प्रसिद्ध है। सबसे मूर्धन्य शास्त्रोक्त सर्वमान्य नवकार मंत्रके पाँच परमेष्ठी पदोंकी है अतः वह पांच अंकोंकी है और दूसरी नवपदजीके नव नाम- पाँच परमेष्ठी और दर्शन, ज्ञान, चारित्र, तपकी है।
७२. मन को वश करनेके लिए यह जाप अंकुश का काम कर सकता है। छः महीने तक अखंड जाप गिनने पर सिद्ध हो जाता है और फिर तो जापक चिंतित कार्यों को पूर्ण कर सकता है। जैनधर्ममें यह एक छोटा लेकिन असाधारण असर करनेवाला साधन होने पर भी बहुत कम लोग इसका प्रयोग करते हैं। ८० प्रतिशत लोग तो इस अनानुपूर्वीको जानते या समझते भी नहीं है। चंचल चित्तवाले लोगोंके लिए यह एक रामबाण दवा है, इलाज है।

१५
१६३

Page #238

४२. जैनधर्मके मुख्य अंग स्वरुप बारह आगमशास्त्रों (द्वादशांगी) के नाम दिखानेवाली पट्टी
जैन तीर्थंकरोंके केवलज्ञान-त्रिकालज्ञान होने पर वे स्व-बुद्धिसे शास्त्र रचना नहीं करते, लेकिन अपने प्रधान गणधर-शिष्यों द्वारा यह रचना करवाते हैं। ये शिष्य परिमित बुद्धिवाले होते हैं, परंतु तीर्थकर बुद्धिका विस्फोट करते है अर्थात् शास्त्र रचनाके लिए सामर्थ्य-शक्ति पैदा हो इस लिए तीर्थकर सिर्फ तीन ही मूलभूत-आधार स्वरूप वाक्योंका दान करके गणघरोंकी बुद्धिका विस्फोट करते है। ये तीन पद कमशः उपमेह था, विनमेह वा, पुष वा हैं। तीनों कालोंके समग्र ज्ञानके आधार स्वरूप-चाभी रूप ये तीन पद हैं। इनका अर्थ जगतमें पदार्थ उत्पन्न होता है, उनका विनाश होता है और पदार्थ कायम के लिए स्थिर रूप भी है। जगतके पदार्य तीनों स्थितिवाले होते हैं। गणधर दो हाथोंको जुटाकर और मस्तक नवाकर उन ज्ञानपदोंको ग्रहण करते है अर्थात् भेलते हैं। परमात्मा की वाणीके तीन पदोंसे गणधरोंमें असीम बुद्धि-शक्ति पैदा होती है, अतः वे (अंतर्मुहूत) दो घडियों-४८ मिनटों में बारहों अथाह शास्त्रोकी मौखिक रचना कर देते है। यह रचना मुख्य बारह शास्त्रोंकी होती है। इन बारह शास्त्रोंकी रचनाको जैनभाषा की सुप्रसिद्ध परिभाषामें 'बादशांगी' नामसे पहचाना जाता है। हरएक तीर्थंकरों के शासनमें इस द्वादशांगी की रचनाएँ होती हैं अतः अनादिसे अनंतकाल तक का यह शाश्वत नियम है।
पट्टीके बिचमे भगवान महावीरका चित्र प्रस्तुत है। यह चित्र आवश्यक नियुक्ति की गाथाओंके आधार पर बनाया गया है। चित्र का भाव दिखाता है कि भगवान महावीर साधना करते करते ज्ञान स्वरूप वृक्ष पर चढ़ते गये। वृक्ष की चोटी पर पहुँचे तब उन्हें केवलज्ञान-त्रिकालज्ञान प्राप्त हुआ। तीर्थकर अतीव उदार, महान् परोपकारी और विश्व कल्याणकी भावनामें लगातार लीन होते हैं। विश्व कल्याण ज्ञानमार्गसे ही होता है यह निश्चित बाबत है। विश्वके समक्ष सारे ब्रह्मांडके तत्त्वोंका, उसकी व्यवस्थाका तथा समग्र विश्व की जीव चेतनाका कल्याण करनेवाला ज्ञान मानवजातिके समक्ष प्रस्तुत करना चाहिये। इसलिए भगवानने केवलज्ञान स्वरूप वृक्ष पर चढ़कर सम्यक्ज्ञान की विविध शाखाओंके विविध पुष्पोंको चुन चुनकर उन ज्ञानपुष्पोको अपने आदि ग्यारह गणघरों-शिष्यों को समर्पित करने अपने हाथ में लिये। ग्यारहाँ गणधरोंने नीचे खड़े रहकर उन पुष्पोको अपने बुद्धि रूपी वस्त्रोंमें झेल लिया, तत्पश्चात् प्रचण्ड बुद्धिनिधान गणघरोंने उन पुष्पोंकी बारह मालाएँ बनवाई। ये बारह मालाएँ ही बारह शास्त्र हैं। इन बारह शास्त्रोंकी रचना आजसे २५१५ साल पहले बैसाख सुदि ११ के दिन भगवान महावीर और सकल संघकी उपस्थितिमे हो पाई थी। उस वक्त धर्मशास्त्रोको कंठस्थ करनेकी प्रथा थी। प्राचीनकालके जीवोंकी बुद्धि असीम थी अतः शास्त्रोंकी लिखवाने की प्रथा नहीं थी। सालों बाद अकालके कारण याद शक्ति क्षीण होने लगी। शास्त्र भूल जाने लगे अतः एक हजार साल पश्चात् वीर सं. ९८७ अथवा ९९३ के बिच भारत के विद्यमान महाज्ञानी जैन आचार्योंकी एक महापरिषद का आयोजन बलभीपुरमें किया गया था। कहा जाता है कि ५०० आचार्य एकत्र हुए थे और कंठस्थ उन शास्त्रोंको कागज पर लिखनेका सर्व प्रथम बार निश्चित हुआ और विस्मृतिसे जितना ज्ञान बच पाया उतना ज्ञान पुस्तकारूढ हुआ। तबसे हजारोंकी संख्या शास्त्र लिखे जाने लगे। भावी जीवोंमें उसकी उचित विरासत रह पाई। जैनोंकी आगम-शास्त्र भक्ति अनन्य है। तन-मन-धनसे महाज्ञानकी महान् विरासत जैन निभा रहे हैं।
पट्टीमें इन बारह शास्त्रोंके नाम लिखे हुए हैं। ये बारहों शास्त्र प्रधान-मुख्य होनेसे उन्हें 'अंग' शब्दसे पहचाना जाता है। अतः द्वादश-अंग दोनों शब्दोको मिलाकर द्वादशांगी कहा जाता है। देहरीमें जिस तरह एक एक भगवान की स्थापना की जाती है, उसी तरह यहाँ कमान आकारकी पट्टी बनवाकर बारहों (अंगों) शास्त्रोको पोथी आकारमें लिखवाकर रखे हैं। यहाँ पट्टीमें प्राकृत भाषाके मूल नाम छपे गये है और उनके संस्कृत नाम भी नीचे लिखे गये हैं। उनके नाम क्रमशः १. आचार २. सूत्रकृत् ३. स्थान ४. समवाय ५. भगवती ६. जाताधर्म ७. उपासक ८. अंतगड ९. अनुत्तरो३०. प्रश्नव्याकरण ११.विपाकश्रुत और १२. दृष्टिवाद है। बाह्मणोंके मूलशास्त्रोंमें जिस प्रकार चार वेद है उसी तरह जैनोंके मूलशास्वोंमें ये बारह शास्त्र-अंग हैं। पश्चात् उनके उपांग-अंगोपांग आदि अनेक शास्त्रोका निर्माण हुआ है।
एक बात खास ध्यान रखने जैसी है कि विद्या बाह्मणोंके वरणीय रही और धन बनिये-व्यापारी-वैश्य के वरणीय रहा। विद्या बाह्मणकुलमें आनुवंशिक हो ऐसा प्रतीत होता है। यहाँ अप्रत्यक्ष रूपमें इस कल्पना का समर्थन करनेवाली घटना यह है कि क्षत्रियवंशी भगवान महावीर के प्रथम ग्यारहो शिष्य बाह्मण ही ये और बारहों अंगोंकी शास्त्र रचना उन्होंने ही की। योगानुयोग बनी यह कैसी घटना ! ४३. मूलभूत बारह शास्त्रोंके उपरांत आगमों के विविध उपप्रकारोंके साथ ४५ जैन आगम-शास्त्रों के नामों को सूचित करनेवाली पट्टी
इस पट्टीमें वर्तमानकालके श्रमण संघने जो ४५ आगमशास्त्र निश्चित किये है उन आगमों की पोधियों-पुस्तकोंको अपने नामके साथ लंबे रूपमें क्रमशः बताया गया है।
इस द्वादशांगी की रचनाके बाद कालांतरमें बारहवें महाकाय दृष्टिबाद ग्रन्थका ज्ञान धीरे धीरे साधु भूल गये। ज्ञान लुप्त होने पर वह अंग भी नष्ट हो गया। फिर शेष ११ अंग रहे। पश्चात्वती आचार्यों ने उन अंगोंके उपांगरूप शास्त्रोंकी रचना की। उन शास्त्रोकी संख्या १२ है। तत्पश्चात् दस पपन्ना अर्थात् अलग अलग विषयों के ज्ञान की रचना हुई। तदनन्तर छह छेदसूत्रकी रचना हुई। तत्पश्चात् चार मूलसूत्र तथा दो चूलिकाओं की रचना हुई। इस तरह कुल ४५ की संख्या हुई। जैनोंके वर्तमान शास्त्र कितने है? इसके उत्तर में ४५ की संख्या कही जाती है। यह ४५ का अंक भी विविध परिस्थितिके कारण निश्चित नहीं है, अधिक संख्या भी हो सकती है। इस पट्टीका बहुत संक्षिप्त परिचय दे सके हैं। यह पट्टी ज्ञान विषयक होनेसे किसी ज्ञान से सम्बन्धित कार्यमें अथवा उसके उद्यापन विषयक कुंकुम पत्रिका में उपयोगी हो सकती है।
४४. नवग्रहों से सम्बन्धित रलोंके नाम, उनके वर्ष, रलको सप्ताहके किस बार पर कब धारण करना आदिका अत्यंत उपयोगी
परिचय देनेवाली पट्टी
यह एक अत्यन्त उपयोगी तथा संग्राह्य पट्टी है। सारी पट्टीका वर्णन करना चाहे तो बहुत पन्ने लिखे जा सकते हैं। फिर भी इस पट्टीमें बहुत सी बाबत स्पष्ट लिखी गई है। इस पट्टीमें मुख्य रूपसे सूर्य, चंद्र, मंगल, बुध, गुरु, शुक्र, शनि, राहु और केतु ग्रह है। इन नवों ग्रहोंको ध्यानमें रखकर प्रस्तुत प्रत्येक ग्रह के साथ किस रत्न का सम्बन्ध है, उस रत्नका अंग्रेजी नाम क्या है? उसका रंग कैसा है? इस रत्न को पहनना चाहे तो किस दिन पर और दिन के किस समय पर पहनना? जो जो ग्रह बाधा करते हो उनके लिए कैसे जाप किये जाएँ तथा उन रत्नोंकी आकृतियाँ
G
ucation International

Page #239

आदि पट्टीमें वर्णित है।
नौ रत्नों की अंगूठी बनानी हो या पूजाकी पाटली बनानी हो तो उन ग्रहोंको किस दिशामें किस स्थान पर रखना इसकी दो आकृतियाँ सम्बन्धित ग्रहों के नामों के साथ पट्टी के केन्द्र में दिखाई गई हैं। नौ ग्रहोंकी जानकारी पूर्ण होने पर लिखनेकी जगह शेष बची होने से अन्य प्रसिद्ध थोडे रत्नोंके नाम बताये गये है। नौ ग्रहोंके कुछ पत्थर धरती में से कुछ रत्न समुद्री स्थानमेसे तथा कुछ खानोंमेंसे मिल पाते हैं। रत्नों की भी ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य, शूद्र आदि जातियाँ मानी जाती है। उत्पत्तिके समय ये रत्न सजीव होते हैं। एक इन्द्रिय वाले होते हैं अतः मात्र एक शरीर ही होता है, नाक, आँख, कान आदि नहीं होते हैं। बाहर निकलने के बाद उत्पत्ति स्थानका सम्बन्ध तूट जानेसे तथा बाहर के हवा और प्रकाश मिलनेसे वे नीर्जीव हो जाते हैं।
"
४५. सेवा, उपासना, भक्ति, दान आदिके लिए जैनधर्ममें बताये हुए वंदनीय सात श्रेष्ठ क्षेत्र
विश्वकी धरती पर अच्छी और बुरी दो प्रकारकी प्रवृत्तियाँ चलती है। सरल भाषामें एक शुभ तथा दूसरी अशुभ कहलाती है। जैनधर्ममें शुभ प्रवृत्तिको पुण्य तथा अशुभ प्रवृत्तिको पाप कहते हैं।
जैन धर्ममें पुण्यका अर्थ होता है शुभ कर्म इन कर्मोंका उदय होने पर जीवको विविध प्रकारसे सुख, शांति, रिद्धि सिद्धि, समृद्धि, सद्गति आदि मिलते हैं। उन पुण्यकमों को देनेवाले (शुभकर्म) सात क्षेत्र बताये है। ये पुण्यक्षेत्र कहे जाते हैं। पट्टीमें ये सातों क्षेत्र बताये गये हैं इनके नाम क्रमशः १. जिनमूर्ति २. जिन मंदिर ३. ज्ञान ४ जैन साधु ५ जैन साध्वी ६. श्रावक और ७ श्राविका हैं।
इन सातों क्षेत्रों में जैनोंकी प्रबल श्रद्धा और विश्वास हैं। सर्व प्रथम क्षेत्र जिनमूर्ति और दूसरा जिनमंदिर हैं। भगवान की मूर्ति बनवाकर उसकी प्रतिष्ठा करनेके लिए जिनमंदिर के निर्माणमें जैनोंका प्रबल श्रद्धा भाव होता है। इसके लिए सर्वाधिक धन राशि खर्च करनेकी जैनोंकी भावना तीव्र होती है। चालीस साल पहले एक बुद्धिमान व्यक्तिने मुझसे प्रश्न पूछा था कि महाराजश्री ! लोग शिक्षण क्षेत्र, जैन भाइयोंकी सहायता के क्षेत्र तथा ज्ञानके क्षेत्र के लिए बहुत कम धन खर्चते हैं। जबकि भगवान की मूर्ति या जिन मंदिर बनवाने के लिए हजारों-लाखों रूपयोंका दान शीघ्र कर देते हैं इसका कारण क्या होगा? पहली बार ही यह प्रश्न उपस्थित हुआ। उत्तर देना आसान न था। विचारकी गहराईमें मनका प्रवेश होने पर तत्क्षण उत्तर मिल गया, उसे प्रस्फुट करने से मुझे आनंद हुआ, सुननेवाले तो मुग्ध ही हो गये। उत्तर यह था कि जैनधर्म में शुभकर्म की संख्येय प्रकृतियाँ (प्रकार) बताई हैं। उत्तरोत्तर उत्कृष्ट स्थान रखनेवाली पुण्यप्रकृतियाँ भी बताई हैं। इनमें सर्वश्रेष्ठ प्रकृति तीर्थंकर नामकर्मकी कही गई है। इस उत्कृष्ट कोटिकी पुण्यप्रकृतिकी तरफ लोगोंका आकर्षण सहज, सर्वदा रहे यह स्वाभाविक है। यह उत्तर सुनकर उन्हें संतोष हुआ।
तीसरा क्षेत्र ज्ञानका है। ज्ञान प्रकाश है और प्रकाश का सहारा लेकर मानवजाति कल्याण कर सकती है अत: सम्यक् ज्ञान प्राप्त करना, कराना तथा करनेवाले को सब प्रकारका प्रोत्साहन देना शुभकर्म दायक है। ज्ञानके रक्षणके लिए स्मारकोंकी रचना करना, पुस्तकोंको प्रकाशित करना, दूसरोंके वास्ते विद्यादानके लिए संपत्तिका सदुपयोग करना, प्रवचनों द्वारा स्व-परका स्वाध्याय करना, पुस्तकोंका आदर करना जिससे ज्ञानके आवरण कम होते जाएँ तथा किसी न किसी जन्ममें केवलज्ञान संपूर्ण ज्ञानकी प्राप्ति करके अंतमें आत्मा मोक्षसुखकी अधिकारिणी बन सके।
-
वसति
तत्पश्चात् साधु-साध्वी के दो क्षेत्र हैं। साधु-साध्वी के दर्शन, वंदन, आदर, सत्कार-सम्मान करना। आहारदान, औषधदान, वस्त्रदान, दान आदिका दान करना साथ ही साधु-साध्वियोंकी सब प्रकारसे भक्ति करना यह सब मोहनीयादि कर्मके क्षय के लिए तथा पुण्यप्राप्ति के लिए आवश्यक है। अहिंसाके वेशधारी, पंचमहाव्रतधारी, परोपकार परायण साधु तथा साध्वियाँ हजारों लोगों को धार्मिक तथा आध्यात्मिक क्षेत्रमें जुटाकर मुक्ति मार्ग के पथिक बनाते हैं।
अंतिम दो क्षेत्र श्रावक और श्राविकाके हैं। अहिंसा, संयम, तप, त्याग प्रधान जैनधर्मका आचरण करते हुए श्रावक-श्राविका अच्छी तरह जीवन जी सकें, अच्छी तरह जैनधर्मका आराधन कर सकें इसलिए उन्हें सारी अनुकूलता प्रदान करना पुण्य प्राप्तिका कारण बनता है। इस तरह इन सातों क्षेत्रोंकी भक्ति उत्तरोत्तर आत्माके लिए मुक्तिमार्ग की सहायक बनती है।
४६. अभिनव प्रकारके अष्ट नमस्कार
जैन शास्त्रमें विशिष्ट प्रकार के नमस्कारों का एक प्रकार बताया है, जिसके आठ प्रकार हैं। यहाँ उन प्रकारों के पारिभाषिक नाम तथा उन नामों के चित्र संघ के चारों अंगों के चित्रों द्वारा प्रस्तुत किये हैं। इस प्रकार के नमस्कार से सम्बन्धित चित्र जैन साहित्य विकास मंडल द्वारा प्रसिद्ध किये गये नमस्कार स्वाध्याय में दिया गया है। बिचमे भगवान श्री महावीर की मुखाकृति दी गई है।
४७. भारतके मुख्य छः धर्म, धर्मोकी संख्या तथा उस धर्मोकी प्रार्थनाएँ
यह पट्टी अपने वर्तमान भारतके अलग अलग छह प्रकारके धर्मों का पालन करनेवाले मनुष्योंकी संख्याका ख्याल देती है। इस पट्टीमें छहों धर्मोके प्रतीक चिह्न भी बताये हैं उन्हें भी देखिये।
बदनसीबसे जैन धर्मका कोई चौकस प्रतीक नहीं है जिसे दिखानेसे यह प्रतीक जैनोंका ही है ऐसा सबको प्रतीत हो। जैन समाज के लिए यह एक दुःखद बाबत है। फिर भी हाल तो यहाँ स्वस्तिकका प्रतीक रक्खा है। यह पट्टी सिर्फ भारतके ही नहीं अपितु विश्वमें सर्वत्र प्रचलित धर्मोकी है तथा मुख्य छह धर्मोकी प्रार्थनाओंका इसमें समावेश किया गया है।
मुस्लिम धर्म का चांद का इसाई का क्रास ये दो विश्व प्रसिद्ध जाने-माने प्रतीक हैं। ऐसा अपना तो भारत प्रसिद्ध प्रतीक भी नहीं है। यहाँ छहों धर्मोके सिवा भारत में धर्मों के सैंकडो फिरके हैं और छोटी छोटी बस्तीमें बटे हुए हैं। इन विविध धर्मोंको पालनेवाली छोटी-बड़ी कौमों की संख्या निश्चित नहीं हो सकी है तो फिर उसके प्रतीकका निश्चय कौन करे? यह संभव भी नहीं है अतः सातवें चित्रमें खडे मनुष्यके नीचे प्रश्नार्थ चिह्न रखना पड़ा है। (प्रकीर्ण अर्थात् विविध प्रकारवाला) इन छह धर्मों को पालनेवाली जन संख्या कितनी है यह ई.स. १९७१ में भारत की जन-गणना के सरकारी अंकोंके अनुसार लिखा गया है। जैनों की संख्या २६ लाख की दी गई है। यह अंक विश्वसनीय नहीं हैं। जैनोंकी जन संख्या ५० लाख से भी बहुत अधिक है, परंतु जन-गणना के समय जैन लोग स्पष्ट रूपसे जैन लिखाने के बदले अनजान और अनपढ व्यक्ति हिन्दू जातिके खाने में 'हिन्दू' लिखवा देते हैं। फलतः जैनों की सच्ची जन-गणना नहीं हो पाती यह दुःखद बात है। लोक तंत्र में अत्यावश्यक ऐसे इस कार्यके लिए
Jain Education Intemational
१७
१६५

Page #240

किसी संस्थाने हामी नहीं भरी। देशकालज्ञ आचार्य तथा अग्रणी लोग अगर जाग्रत हो तो यह अत्यन्त कठिन, लेकिन असंभव कार्य नहीं है। असीम सुषुप्ति में अडे हुए संघ में शासन संघ के अनिवार्य ऐसी हितकारक राजकीय चेतना जगेगी क्या?
इस पट्टी में छहों धौकी प्रार्थनाएँ भी दी गई हैं। जैन तथा बुद्ध धर्मकी प्रार्थनामें कुछ शब्दसाम्य है। अतः इतिहासकार जैन धर्म तथा बुद्ध धर्म इन दोनों को श्रमण संस्कृतिकी शाखा स्वरूप ही मानते हैं।
मैं अपने परिचित प्राध्यापकों तथा पी.एच.डी. होने के इच्छुक विद्यार्थियोंको जैन धर्म तथा बुद्ध धर्म के उपदेशमें रहे विचारसाम्य, शब्दसाम्य, अर्थसाम्य, आचारसाम्य, मूर्तिसाम्य आदि आदि का अनुसंधान करने के लिए कहता रहा हूँ। ४८. गजरव और ज्ञानयात्रा
जैनों की गजराज के साथ की यह रथयात्रा है। इसे गजराज यात्रा भी कहते है। और हाथी पर शास्त्र स्थापित होनेसे इसे ज्ञानयात्रा भी कह सकते है। रथम तीर्थकर भगवान की प्रतिमाजी स्थापित की गई है। यो देखें तो घोडेका उपयोग नहीं होने पर भी हाथीका वरघोडा (चलयात्रा-शोभायात्रा) रथका वरघोडा ऐसा कहा जाता है। यह पट्टी जुलूस-वरघोडेमें एकके बाद एक कौन कौनसी वस्तु होनी चाहिए उसका सर्वसामान्य परिचय देनेवाली है। ४९ से ५४. २४ तीर्थंकरोंके यक्ष-यक्षिणियों के आयुध तथा वाहन आदि स्वरूपोंके परिचयकी पट्टी
सोमपुरा आदि मिस्त्री, विद्वान साधु-साध्वीजियाँ, श्रावक, ट्रस्टी आदि वर्गको नाम रहित देव-देवीकी मूर्ति होने पर वह मूर्ति किसकी है, इसका निर्णय करनेमें द्विधा उत्पन्न होती है। इस द्विघाके निराकरण के लिए शास्त्रोंमें मूर्तिकी पहचानके चौकस साधन निर्धारित किये हैं जिनमें मुख, हाथ, वाहन और आयुध महत्वपूर्ण हैं।
चित्र संपुट की दूसरी आवृत्ति में २४ यक्ष-यक्षिणियोंके संपूर्ण रूपवाले चित्र, पट्टी द्वारा प्रकाशित किये थे, परंतु चित्र छोटे तथा कुछ बराबर स्पष्ट न होनेसे जल्दी समझमे आवे इसलिए हमने यहाँ छ: पट्टियाँ पुनः तैयार करवाके छापी है।
सवा इंच की छोटी सी पट्टीमें भी हाथ के आयुध आदि स्पष्ट समझमें आवे इसलिए देव-देवियोंकी आकृति न चितराकर सिर्फ चार हाथ और वाहन चितरानेका निर्णय किया। किस तीर्थकरके देव-देवी हैं इस हेतु बिचमें वर्तुल बनाकर तीर्थकरका क्रमांक बताया हैं। सबसे ऊपर तीर्थकर के देव-देवी के नाम दिये हैं। नीचे वाहन बताये हैं तथा चार हाथों में हर हाथके आयुध दिखाये हैं।
यक्ष-यक्षिणियोंकी २४ आकृतियोंमें सिर्फ पहले, सोलहवे, तेइसवे इन तीन यक्षोंके मुख क्रमशः हिरन, वराह, हाथीके है। वाहनोंमें सिर्फ बाइसवाँ मनुष्यका है। प्राणियों, पक्षियोंका सीधी तरह अनुबंधित न हों ऐसे विविध शेष वाहनोंका निर्माण कैसे हुआ यह उपलब्ध नहीं हुआ। कुछ यक्षोंके मुख एकसे अधिक है उनकी संख्या ११ है। उनके हाथोंकी संख्या ४ से अधिक है। जबकि यक्षिणियोंमें एक चक्रेश्वरीके सिवाय शेष २३ यक्षिणियोंके सिर्फ चार ही हाथ है और मुख सबके एक ही है।
तात्पर्य यह हुआ कि पुरुष यक्षके मुख और हाथ दोनों अधिक है जबकि स्त्री यक्षिणियोंमें सबके एक ही मुख है। इससे ऐसी कल्पना की जा सके कि अधिक बोलनेका अधिकार पुरुषोंका है और कम बोलनेका अधिकार स्वियोका है।
नावीन्य प्रस्तुत करनेवाली मेरी यह कल्पना बुद्धिमान प्रेक्षकों को अवश्य पसंद होगी। हर एक पट्टी में पट्टीके नाम के साथ सब कुछ स्पष्ट लिखा होनेसे विशेष परिचय देनेकी जरूरत नहीं है। ५५. एकेन्निय जीवोंके विविध प्रकारोंका दिग्दर्शन
अखिल बहमांड में दृश्यादृश्य, अनंतानंत जीव विद्यमान है। अनंता जीवों का वर्णन या व्याख्या देना असंभवित है अतः शास्त्रकारोंने वर्गीकरण करके तमाम जीवों के ५६३ प्रकार किये हैं। इन ५६३ प्रकारों का पांच विभागों में विभाजन किया है। इन पाँच विभागों में एक इन्दिय वालेजीवों से लेकर पाँच इन्दियवाले जीव होते हैं। इन्द्रियाँ पाँच है। पाँचों आभ्यन्तर इन्द्रियों की बाल्य आकृतियों के नाम क्रमशः १. स्पर्श २. रसना ३. प्राण ४. चक्षु तथा ५. कर्ण हैं। स्पर्श अर्थात् (body) चर्म, रसना अर्थात् जीभ, प्राण अर्थात् नासिका, चक्षु अर्थात् आँख और कर्ण अर्थात् कान है।
१. ठंडा या गरम, कठोर या कोमल आदि आठ प्रकार के स्पर्शों का ख्याल स्पर्श इन्द्रिय या शरीर के स्पर्शसे होता है। २.खट्टा, खारा, तीखा, कडुआ, मीठा, तुवर आदि छः प्रकार के रसों का परिचय जीभ के अंतर्गत रसना इन्दिय द्वारा होता है। ३. सुगंध और दुर्गध नासिका का विषय है और इनका अनुभव नासिका में आई घाणेन्द्रिय द्वारा होता है। ४. लाल, हरा, पीला, श्याम, सफेद, नीला आदि रंगों का परिचय चक्षु इन्द्रिय द्वारा होता है और ५. शब्द श्रवण का अनुभव कर्ण इन्द्रिय द्वारा होता है।
विश्वमें अनंता जीव एक इन्द्रियवाले (स्पश) है। असंख्य जीव दो इन्द्रियोंवाले (स्पर्श, रसना) होते है। तीन इन्द्रियोंवाले जीव (स्पर्श, रसना, घाण) और चार इन्द्रियोवाले जीव (स्पर्श, रसना, घाण और चक्षु) क्रमशः असंख्याता है तथा पाँच इन्द्रियोंवाले जीव (स्पर्श, रसना, घाण, चक्षु और श्रोत्र) असंख्याता हैं।
जैन शास्त्रकारोंने वर्ग करके निश्चित किये, जीवों के ५६३ भेदोंमें वर्तित एकेन्द्रियसे लेकर पंचेन्द्रिय तक के जीव किस प्रकार के होते हैं इसे दिखाने को वहाँ दो चित्रपट्टियाँ प्रस्तुत की गई है। प्रथम पट्टी एकेन्द्रिय जीवोंकी है तथा दूसरी अन्य तमाम जीवोंकी है।
७३. 'वरघोडा' शब्द बास्तविक रूपसे तो घोड़े पर बैठकर जनसमुदायके साथ लग्न करनेके लिए जाते हुए वर (दुलहा) पक्षके समूह के सम्बन्धमें प्रयुक्त होता है। किन्तु आज तो यह शब्द गुजरातमै सभी प्रसंगोंके लिए चालू सिक्के के समान प्रयुक्त होता है। किसी भी प्रकारके धार्मिक अथवा व्यावहारिक प्रसंग के लिए सज्जन, महाजन समुदायके साथ शहरमें बजते बैंड सहित फिरते हुए जनसमूहको वरघोडा' शब्दसे ही सबोधित किया जाता है। यद्यपि गुजरातीमे 'सरपस' शब्द है, किन्तु आजकल यह शब्द जिस अर्थमे रूढ हो गया है, उसे देखते हुए सभी प्रसंगोंमे वह उचित नहीं लगता। और दूसरा कोई यथार्थ शब्द गुजराती भाषामे मिला नहीं। हिन्दी भाषामें वरघोड़ा'को वरयात्रा कहते है। यह यात्रा' शब्द 'वरपोडा' के अर्थमें गुजराती में प्रचलित हुआ है। इसलिए मैंने भी यहाँ इसीका उपयोग किया है।
Ja9
.cation International

Page #241

पट्टी क्र. ५५ में एकेन्द्रिय जीवों के तमाम प्रकारोका दिग्दर्शन किया गया है। इस पट्टीमें पृथ्वी, जल, अग्नि, वायु और वनस्पति इन पाँचों भेदों को बताया गया है। इन तमाम जीवों को पापोदय से सिर्फ एक शरीर (body) मिला होता है। शेष जीभ, आँख, नाक, कान, ये चार इन्द्रियों नहीं होती है। पृथ्वीसे धरती, पहाड, पानीसे समुद्र, नदियों, घरती तथा आकाशवर्ती तमाम प्रकारका पानी, अग्निसे आकाशी बिजली से लेकर धरती पर रही अग्निके तमाम प्रकार, वायुसे किसी भी तरहकी बहती हवा और वनस्पतिसे तमाम प्रकारकी वनस्पतियों, वृक्ष आदि का समझ लेना। समग्र विश्व के मनुष्य, प्राणी, क्षुद्र जंतुओं का जीवन, वनस्पति तथा उसकी विविध प्रकारकी बनावटों द्वारा पुषित होता है। जीव बसेरे के लिए परती (पृथ्वी), जीवन जीने के लिए पानी, अग्नि, वायु तथा शरीर आदि के पोषण के लिए मुख्यतः वनस्पतिका उपयोग करते हैं। ये तमाम एकेन्द्रिय पदार्थ जब तक संलग्न होते है तब तक सजीव होते है। मूल से जब अलग किये जाते है तब धीरे धीरे निर्जीव हो जाते है। इन एकेन्द्रिय जीवों पर विश्व के जीवों का बहुतेरा जीवन टीका हुआ है।
जैन साधु मनसा, वाचा, कर्मणा किसी जीव की हिंसा न हो इस लिए आजीवन प्रतिज्ञाबद्ध होनेसे ऐसे सजीव एकेन्द्रिय प्रकारोंका उपयोग नहीं करते। उसका स्पर्श भी नहीं करते क्योंकि स्पर्शसे पाप होता है। स्पर्शसे भी उन जीवोंको सूक्ष्म दुःख होता है।
पट्टी के नीचे दिये गये विवरण में प्रकारोंको अलग अलग समझाने के लिए डिझाइन द्वारा संकेत किया है। ५६. दो इन्द्रियसे लेकर पंचेनिय तकके जीवोंका दिग्दर्शन
यह पट्टी दो इन्द्रियों, तीन इन्द्रियों, चार इन्द्रियों तथा पाँच इन्द्रियोंवाले जीवोंकी है।
दो इन्द्रियों, तीन इन्द्रियों तथा चार इन्द्रियोंवाले जीवों का संकलित नाम विकलेन्द्रिय है। प्रारम्भ के तीन खानों में ये तीनों प्रकार बताये हैं। फिर तिर्यच पंचेन्द्रिय के तीन बर्तुल दिये है। इनमें जलचर, स्थलचर तथा खेचर इस तरह तीन प्रकार के जीव होते है। तत्पश्चात् बाकी पंचेन्द्रिय जीवोंमें देव, मनुष्य तथा नरक ये तीन प्रकार है। देव आकाश और पाताल दोनों स्थलों में रहते है, नरक के जीव पातालमें ही रहते है और मनुष्य पृथ्वी पर रहते हैं।
इस तरह दो पट्टियों द्वारा जैन धर्म में बताये गये समग्र जीव विज्ञानका सामान्य ख्याल प्रस्तुत किया है। अंग्रेजी परिशिष्टोंमें दी गई २२ पट्टियों की भूमिका
इस पुस्तकमें विविध प्रकार तथा विविध विषयकी बोर्डर दी गई है। ये बोडरे संलग्न रूपमें ठेठ तक चालू रहे तो ठीक हो परंतु पन्नोंकी मर्यादा के कारण पारणा संभवित नहीं होती। गुजराती परिशिष्टोंमें सिर्फ ८ बोर्डर बन पाई। तत्पश्चात् प्रस्तुत हिन्दी परिशिष्टोंमें पर्याप्त जगह न होने के कारण बोडर रखना शक्य नहीं था। दूसरी मुसीबत यह भी रही कि इस ग्रन्थसे उपयुक्त तथा शोभनीय ऐसे विषय खास तौर पर शेष न रहनेसे नई पट्टियाँ बनाकर रखना शक्य न हुआ। परंतु अंग्रेजी के लिए शुरूसे ही कुछ सतर्क होने के कारण दूसरी आवृत्ति में जो २० पट्टियाँ रखी थी उन्हीं पट्टियों को तीसरी आवृत्ति में उसी रूपमें रखी है। परंतु २० में से १७ पट्टियाँ साथ ही ली है तथा पहले की १८ से २० पट्टियों के स्थान पर कल्पसूत्र स्टाईलकी नई ३ पट्टियों के साथ पहले की शेष ३ पट्टियों को जोड़ दिया है।
५७ से ७३. श्वेतांबर-दिनंबर मतानुसार १६ विद्यादेवियाँ तथा २४ यक्ष-यक्षिणी आदिकी पट्टियाँ
अरबों वर्षों के महाकाल दरमियान जैनधर्म में २४ ईश्वरीय व्यक्तियों ने जन्म लिया जो तीर्थकर कहे जाते है। हर एक तीर्थकर के केवलज्ञान होने पर तीर्थकरोंकी आम प्रवचन सभा में अपने धर्मशासन का योगक्षेम और कल्याण हो इसलिए पातालवासी देवों में से एक पुरुष देव तथा एक स्त्री देव रक्षक के रूपमे नियुक्त किये जाते है। इन्हें यक्ष-यक्षिणी कहते है।
५७ से ५९ तक की पट्टियों में श्वेताम्बर मत के अनुसार २४ यक्षों के चित्र तथा ६० से ६२ तक की पट्टियों में चक्रेश्वरी आदि २४ यक्षिणियों के चित्र दिये है।
६३ से ६५ तक की पट्टियों में दिगम्बर मान्यता के अनुसार २४ यक्षों के तथा ६६ से ६८ तक की तीन पट्टियोंमें २४ यक्षिणियों के चित्र है।
६९ वी पट्टीमें जैनधर्म में कतिपय अधिकांश जो देव है वे प्रस्तुत है। उसमें प्रथम छः आकृतियाँ श्वेताम्बर मत के अधिकांश देवोंकी है, फिर एक सीधी पट्टी चितराकर दो दिगम्बर मतके अधिकांश देव प्रस्तुत किये है।
श्वेताम्बर मतके छः देवों के चित्र दिये है। उनमें क्रमशः प्रथम धरणेन्द्र है. जो पार्श्वनाथ भगवान के सेवक देव है। यद्यपि तीर्थकरों के अधिष्ठायक देव यक्ष ही होते है और यक्ष देवों के व्यन्तर निकाय के ही होते हैं इसी लिए नियमानुसार पार्श्वनाथ भगवानके अधिष्ठायक देव पार्श्वनाथका यक्ष ही है लेकिन कमठ के उपसर्गसे रक्षण करनेका भक्तिपूर्ण कार्य धरणेन्द्रने किया था अतः परणेन्द्रको भी अति महत्त्वपूर्ण स्थान दिया गया है। यह परणेन्द्र तो दूसरे भवनपति निकायके है, अतः वह यक्ष नहीं है। पट्टीके दूसरे बमशांति यक्ष जो घरणेन्द्र की तरह भगवान महावीर के अधिक संख्यक भक्त सेवक है। तीसरे विमलेश्वर सिद्धचक्र भगवान के अधिष्ठायक देव है और वे वैमानिक निकाय के सौधर्म कल्पके है। चौथे तपागच्छके अधिष्ठायक के रूपमें प्रसिद्धि प्राप्त, प्रभावक यक्ष जातिके माणिभद्र यक्ष प्रस्तुत है। वीर जातिमे उनका समावेश किया जाता है। पाँचवे भैरवदेव है। इन भैरव के अनेक प्रकार है। छठे क्षेत्रपाल है, इनके भी अन्य प्रकार है। यहाँ संक्षेप में परिचय दिया गया है। तत्पश्चात् अनावृत्त और सर्वाह्न दो दिगम्बरीय देव दिये है। उनका परिचय नहीं दिया है।
ग्रन्थका कद बढ़ जाने के भयसे यहाँ आयुध, वाहन आदिका परिचय नहीं दिया गया। श्वेताम्बर यक्ष-यक्षिणियोंकी पट्टियों के चित्रों में कहीं कहीं आयुध स्पष्ट न दिखते हों तो पट्टी क्र.४९ से ५४ में देख ले।
श्वेताम्बर आम्नायकी ७०-७१ क्रमांक की दो पट्टियाँ और दिगम्बर आम्नायकी ७२-७३ पट्टियाँ ये चारों पट्टियाँ १६ विद्यादेवियोंकी है। इन देवियों के नामकी विद्याएँ है। प्राचीन कालमें इन विधाओंकी साधना होती थी। उनके देह-आसनादिकका परिचय नहीं दिया है।
१६७

Page #242

२०
१६८ducation International
७४ से ७६. कल्पसूत्रकी (इन्डो-ईरानी मिश्र आर्ट ) पद्धतिके चित्रोंकी श्री नेमिनाथ भगवानसे सम्बन्धित तीन पट्टियाँ इन तीनों पट्टियोंका चित्रकाम १४-१५ वीं शताब्दी से लेकर १८ वीं शताब्दी तक के समयमें जैन कल्पसूत्र प्रति की चित्रकला पद्धतिमें (इन्डो-ईरानी स्टाइल) जिस ढंगसे काम होता था उस पद्धतिके अनुसार करवाया है। ये पट्टियाँ जेसलमेरीके चित्रोंकी ही अनुकृति है। ७४ नंबर की पट्टी के चित्रमें नेमिनाथ भगवानका च्यवन, माताजीसे देखे गये १४ महास्वप्न तथा पिताजी समुद्रविजयजी को अपने निवास स्थानमें बैठे हुए दिखाये है।
७५ नंबरकी पट्टीमें शिवादेवी माताजी को तथा नेमिनाथ भगवानका जन्म प्रसंग बताया है। हरिणैगमेषी भगवान को लेकर अन्य देवोंके साथ मेरुपर्वत पर इन्द्र द्वारा भगवानका अभिषेक, विवाह की बारातका रथ, पशुओंका बाडा, विवाहकी चउरी तथा दीक्षा, ग्रहण यह सब पट्टीमें सिर्फ प्रतीक स्वरूप अर्थात् संक्षेप में दर्शाया है।
मेरु पर्वत पर जाते हैं। लोच, इन्द्र द्वारा केश
इस पट्टी में एक ध्यानाकर्षित बाबत यह है कि सामान्यतः माताजी के शयनगृहसे एक ही दिन की उम्र के भगवानको स्वयं इन्द्र महाराज मेरु पर्वत पर ले जाते हैं जब कि यहाँ चित्रमें यह अधिकार सिर्फ हरिणैगमेषीको दिया हुआ बताया गया है। शास्त्रों में ऐसे विकल्प सूचित है।
७६ नंबर की पट्टीमें देवलोक प्रस्तुत है।
७७-७८. श्वेतांबर - दिगम्बर मतानुसार २४ तीर्थंकरोंके २४ लांछनोंकी पट्टियाँ
७७ वीं पट्टी २४ तीर्थंकरोंका परिचय देनेवाली श्वेताम्बर मतानुसार २४ लांछन आकृतियाँ दी है। २४ तीर्थंकरोंकी मूर्तियाँ कल्पित आकारकी है। कौनसी मूर्ति किस तीर्थंकर की है इसका निर्णय करनेके लिए उनके चिह्न निश्चित हुए हैं। ये किस तरह निश्चित हुए इसके लिए शास्त्रों में लिखा है कि हरएक तीर्थंकर के जन्म पर उनकी दाहिनी जंघा पर जंघाकी चमडीसे वैसी आकृति निर्मित होती है। समय बीतने पर उस आकृतिकी वृद्धि होती है और मूर्ति निर्माण के प्रसंग पर तीर्थंकर विशेषकी आकृति या मूर्तिके नीचे लांछन उत्कीर्ण किया जाता है। इस पट्टीमें श्वेताम्बर शास्त्रोंद्वारा निश्चित किये गए २४ तीर्थंकरोंके २४ लांछन यहाँ चित्रित हैं।
जंघा पर ऐसी आकृतियाँ किस कर्मवश होती होगी यह तथा करीब आठ आकृतियोंको छोड़कर शेष तमाम लांछनाकृतियाँ तिर्यंच अर्थात् पशु-पक्षी आदिकी क्यों होती होंगी। व्यक्ति लोकोत्तर होने पर भी जंघामें ऐसी आकृतियाँ का निर्माण क्यों होता होगा? यह सब आश्चर्यपूर्ण बाबत है। ज्ञानीके सिवा इसका समाधान कौन दे ।
७८ नंबरकी पट्टी दिगम्बर मतानुसार २४ तीर्थंकरोंके २४ लांछनोंकी है। श्वेताम्बर मतसे इन लांछनोंमें अल्प भेद है। ७९. जैनं जयति शासनम् की अंतिम पट्टी
यह पट्टी 'जैनं जयति शासनम्' की है। ग्रन्थकी पूर्णाहुति -समाप्ति होनेपर जैन शासन जयवंतु हो ऐसी शुभ मंगल प्रार्थना की गई है।
८०. तीर्थंकर की प्रवचनकालिक विविध मुद्राएँ
टाइटल पृष्ठ नं. १ ऊपरकी पट्टी
दूसरी आवृत्ति पूर्णतया छप चुकी थी और अंतिम टाइटल शेष था तब मुझे विचार आया कि तीर्थकर किस मुद्रामें और कैसे आसन पर बैठकर देशना देते है इसके विविध विकल्प होनेसे विकल्प विषयक पट्टी तैयार करके दी जाए जिससे इस विषय के अभ्यासियों को संतोष हो, साथ ही टाइटल की शोभामें अभिवृद्धि हो। टाइटल के प्रथम पन्ने पर भी इस पट्टी को छापना आवश्यक था इसलिए इसे टाइटल पर छापी है।
इस पट्टीमें सात आकृतियाँ प्रस्तुत हैं। बीच वाली आकृतिकी दोनों बाजू पर जो आकृतियाँ स्थित हैं वे समान आकृतियाँ है अतः वास्तविक दृष्टिसे देखें तो इसमें चार ही मुदाएँ हैं। (१ से ४ आकृतियों को देखिये) हाथ और पैर किस तरह रखते हैं इसका कोई निश्चित निर्णय उपलब्ध न होनेसे यह पट्टी रखनी पड़ी है।
इस पट्टी में अन्य विशेषता यह है कि इसमें आसन के लिए चार प्रकार के कमल बताये हैं। तमाम आकृतियों पर छत्र दर्शित हैं, परंतु अंतमें दो आकृतियों पर समवसरणका ख्याल देने के लिए प्रतीक रूपमें अशोक वृक्ष बताया है। तीर्थंकर ज्ञान के महान् प्रकाश के प्रसारक होनेसे छत्रों के बीच लघु दीपक रखे गये हैं। ग्रन्थ के अंदर दी गई पट्टियों से यह पट्टी अलग है यह दिखाने के लिए तथा तीर्थंकर देवोंके हिंसा तथा परिग्रह त्यागने के मुख्य उपदेश को लक्ष्यमें लेकर अहिंसा और अपरिग्रह इन दो शब्दों को दोनों छोर पर लिखवाया है। इस लेखन की लकीर पर दीपक की ज्योत रखी गई है, और सारी बोर्डर की समतुला निभाने तथा सुंदरता बढ़ाने के लिए पुष्पों या प्रकाशकी झलक समान डिझाइन प्रस्तुत की गई है।
इस पट्टीको सूक्ष्म दृष्टिसे देखनेवाले ही सुचारू रूपमें समझ पाएँगे।
इस तरह तीसरी आवृत्तिमें प्रस्तुत ८० पट्टियों का परिचय समाप्त होता है।

Page #243

१. सिंह
२. कलश
३. हाथी
-
५. हंस
-
४. सूत्र वाचना
६. शहनाई -
-
७. औंड्र (गोल आकारणे)
४८ चित्र-परिचय के लेखके बिच-बिच १.१ इंच मे समचौरस छपे हुए १४४ तथा अन्य प्रतीकोंकर परिचय

यह सिंहाकृति उत्तरप्रदेशके मथुराके जैन स्तूप की सिंहाकृति का अनुसरण करती हुई अनुकरणात्मक आकृति है। यह शिल्पी ढंग की आकृति है। सिंह श्रमण भगवान महावीर को परिचित करानेवाला एक लाञ्छन- चिह्न होनेसे प्रतीकोंका आरम्भ इसीसे किया है। यह वन का राजा और शौर्य पराक्रम का प्रतीक माना जाता है। जैनधर्म की परिकरवाली पत्थर और धातु की मूर्तियोंके नीचे इसे अवश्य स्थान मिला है। लौकिक अष्टमंगलमें सिंह भी मंगल माना गया है। चौदह स्वप्नों में भी इसका प्रमुख स्थान है। प्रत्येक तीर्थंकर की माता पुत्र तीर्थंकर के अवतारसूचक चौदह महास्वप्नोंको देखती है। उनमें सिंहका स्वप्न भी होता ही है। यदि स्वप्नमें सिंह दिखाई दे तो देखनेवालेको श्रेष्ठ लाभ होता है ऐसा भारतीय स्वप्नशास्त्रोंका कथन है।
'जीवन में मंगल करनेवाली' अष्टमंगल नामसे विख्यात जैनधर्म में प्रसिद्ध अष्ट आकृतियोंमेंसे छठी संख्याकी एक मंगल आकृति है।
जैन अथवा अजैन लोग धार्मिक अथवा व्यवहारिक कार्योंके प्रारंभ में, मकान, आदिके वास्तुप्रसंगोंमें तथा कतिपय धार्मिक अनुष्ठानोंके अंतमें शान्तिस्तोत्र ( बड़ी शान्ति) के पाठ द्वारा जल भरकर कलश की मंगल स्थापना मुख्य रूपसे करते हैं। भारतीय संस्कृतिका तथा शान्तिक-पौष्टिक कर्मों के निमित्त का यह एक महत्त्वपूर्ण अति श्रद्धेय प्रतीक है।
पत्थर अथवा काष्ठके मंदिरोंके तथा गृहस्थोंके गृहोंके मुख्यद्वारोकी चौखटों पर १. स्वस्तिक ( - साथिया), २. श्रीवत्स, ३ नन्द्यावर्त, ४. वर्धमानक (- शरावसंपुट), ५. कलश (कुम्भ), ६. भद्रासन, ७ मत्स्य युगल और ८. दर्पण। ये आठ प्रकारके मंगलरूप माने गए 'अष्टमंगल' शब्दसे प्रसिद्ध आठ आकार खुदवानेकी खास प्रथा थी। हमारे यहाँ प्रायः बहुतसे स्थानों पर आज भी ये देखनेमें आते है।
यह चित्र मध्ययुगीन बहुमान्य सचित्र जैन कल्पसूत्र ग्रन्थ की आन्तरराष्ट्रीय ख्याति प्राप्त चित्र पद्धति की अनुकरणात्मक कृतिके रूपमें दिया गया है।
मथुराके जैन स्तूपमें उत्कीर्ण गतिमान हाथी की आकृति की यह एक अनुकृति है।
हाथी भारत देशका सुविख्यात, आकर्षक, अत्यन्त सुबुद्ध, बलवान तथा शकुनवाला प्राणी है। विद्यमान प्राणियोंमें यह सबसे बड़ा और विशालकाय है, यह मांसाहारी नहीं है अपितु वनस्पति आहारी है। हाथी श्याम और श्वेत ऐसे दो रंगोंके होते हैं। सपरिकर (परघरवाली) तीर्थंकरोंकी मूर्तियोंमें नीचेवाली गादीके भागमें हाथीको प्रमुख रूपसे स्थान मिला है। भारत में महत्त्व की शोभायात्राओंमें इसका सवारीके रूपमें खास उपयोग किया जाता है। प्राचीनकालमें युद्ध लड़नेके लिए 'गजसेना' रखी जाती थी। इसे लोहेके बख्तर भी पहनाए जाते थे, जिनके नमूने 'अजायब घर म्यूझियम में दिखाई देते हैं। दक्षिण तथा पूर्व भारतके मैसूर, आसाम और अफ्रीका तो हाथीकी उत्पत्तिके प्रमुख स्थान है। भारतसे बाहर अफ्रीका में भी हाथियोंकी संख्या विशाल है किन्तु अफ्रीकाका जंगली हाथी बहुत ऊँचा-चौड़ा, बड़े कानवाला, कुरूप भयावना तथा बड़ी कठिनाईसे पाला जा सकनेवाला होता है। चौदह महास्वप्नोंमें इसका आद्य स्थान है।
'बाजोठ' काष्ठासन पर बैठे हुए जैन गुरु-मुनि अपने आसनस्थ शिष्य मुनिको धार्मिक सूत्र की वाचना (पाठ) देते है। शिष्यके हाथमें धार्मिक शास्त्र लिखा हुआ ताड़पत्रका लम्बा पत्ता है। दोनोंका मुनिवेश आजकी पद्धति से भिन्न पद्धतिवाला है। किन्तु प्राचीनकालकी ताड़पत्र अथवा कागजकी कल्पसूत्रादिकी प्रतियोंमें ( न जाने किस कारण ) इस प्रकारका ही पहनावा उत्तरोत्तर समयमें देखनेको मिलता है। ६०० वर्ष पहले गुजरातमें ताडपत्रका व्यवहार पर्याप्त मात्रामें होता था। दोनों आकृतियोंके बीच जैन साधु-साध्वी के उपकरणमें अनिवार्य आलम्बन के रूपमें मान्य, सदाके सहयोगी, पंचपरमेष्ठीकी स्थापनाके रूपमें स्थापित अक्षोंसे युक्त 'स्थापनाचार्य' दिखाई देते हैं। एक खड़ी घोड़ी है जिसे व्यवहार की जैन भाषामें 'ठवणी' कहते हैं। आजकल तो यह शब्द स्थापनाचार्यजीका पर्यायवाची बन गया है। चित्रमें गुरुश्रीके पीछे सेवा करता हुआ एक शिष्य खड़ा दीखता है। यह चित्र तेरहवीं शतीकी सचित्र कल्पसूत्रकी प्रति की पद्धतिके अनुसार बनाया गया है। मथुराके जैन स्तूपमें उत्कीर्ण एक सुशोभन । हंस भारत का प्रिय पक्षी-प्राणी है। प्रमुख रूप से काव्यशास्त्रियोंको विशेष प्रिय है। शिल्प स्थापत्यों में भी यह विशेषतः दिखाई देता है। जैन मंदिरोंमें शिखरबन्ध दहेरासरके शिखरके पूर्ण नीचे के भागमें पत्थरमें ही हंसथर-हंसस्तर अर्थात् हंसोंकी पूरी श्रेणी दिखाई जाती है। इतना ही नहीं, अपितु जैनमूर्तिके परिकर (परघर ) में मूर्तिके ऊपरी वलयाकार भागके छोरमें हंसकी पंक्ति मुख्य रूपसे उत्कीर्ण की जाती है। हंस अपनी चालसे सुंदर लगनेके कारण कवियोंने स्त्रीकी सुंदर गतिको हंसकी गतिके समान माना है। और वह अपनी चोंच की विशेषता के कारण दूधमें मिले हुए पानी को पृथक् करनेका गुण भी रखता है।
भारत देशमें प्रसिद्ध 'सुषिर' वर्गका एक मंगल वाद्य। वर्षों पूर्व देव दरबारमें और राजदरबार में दिनमें तीनों समय यह बजाई जाती थी। (विशेष परिचय के लिए देखिये प्रतीक संख्या २० )
-
एक सुप्रसिद्ध अत्यन्त प्रभावशाली तथा जैनमन्त्रों में मूलभूत अतिमान्य सबीज मन्त्रपद ।
यहाँ दिया हुआ अर्ह पद जैन पद्धतिके मन्त्र बीजोंवाला है। इसमें सार्वभौम माने जानेवाले अनाहत रूप गोल वलयसहित ड्रींकारबीजके गर्भ सुप्रसिद्ध ओंकार मन्त्रबीज है। यहाँ 'अहं' के 'अ' के स्थान पर 3' ऐसा सूचक अवग्रह चिह्न दिया गया है। यह चिन्ह 'कुण्डलिनी' आकृतिका सूचक है। अथवा व्याकरणके नियमानुसार ओँ के बाद अहं का 'अ' आनेसे उसकी सन्धि के कारण भी अवग्रह चिह्न हो सकता है।
१. अष्टमंगल के परिचय के लिए पट्टी तीन का परिचय देखें।
२. यह प्रथा २० वीं शती तक तो बराबर चलती रही, परंतु अब तो परदेशी पद्धतिकी-आर.सी.सी. का सीमेन्ट की चुनाई का काम होनेसे यह मंगलप्रथा प्रायः बन्द हो गई है। परंतु प्रत्येक घरमें अष्टमंगल नहीं बनाये जा सके तो आर.सी.सी. की 'कलाकृति' इम्बोस करके अथवा खुदवाकर या स्वतन्त्र रूपसे ऊपरसे लगाकर या चित्रित करवाकर इन्हें अवश्य रखना चाहिए। इससे घर में मंगल, सुख, शान्ति तथा शीतलता का अनुभव हो।
३. कल्पसूत्रमें चौदह स्वप्नोंमें हाथीके स्वप्नकी बात कही गई है वहाँ हाथी श्वेतवर्णका बतलाया है। सम्प्रति ऐसा हाथी थाइलेण्ड स्याम देशमें है। इन दिनों आसामके पास नागदेशमें भी सफेद हाथी मिला है। प्राचीनकालमें इस देशमें श्वेत हाथी पर्याप्त मात्रामे थे।
१६९

Page #244

मुख्यतया यह आकृति सिद्धचक्र बृहत्पूजनमें जिस यन्त्रकी पूजा होती है उस यन्त्र के केन्द्र (मध्य में) में होती है।
'नाद' रहित अहं इस यन्त्र में कभी भी संभव नहीं है। नाद होना ही चाहिए।
यह बीज मुख्य रूपसे जपके
बदले आलेखन में अधिक प्रयुक्त हुआ है।
यह आकृति तीनों पद्धतियोंसे पड़ी जा सकती है, इसलिए ऊपर इसके तीनों प्रकार बताये गए हैं।
८. औं ह्रीँ अर्ह इस प्रतीक का परिचय नंबर सातके समान समझना चाहिए। आलेखन का दूसरा प्रकार दिखानेके लिए उसे लम्बगोल (लम्बगोलाकारमें) आकृतिमें चित्रित किया है और दूसरा अन्तर यह है कि इस अहं पर नाद की चिह्नाकृति नहीं बतलाई है। अन्य यन्त्रपटोंमें यह आकृति 'नाद' रहित भी चित्रित होती है।
१०. डई -
११. कमल -
-
१२. ही -
१३. मालाधारी
देव -
-
-
यह नादरहित (ऊपर तथा नीचे चित्रित) द्विरेफवाला विख्यात मन्त्रबीज है। यह बीज नीचे को एक रेफवाला भी है। और वह अधिक सुविख्यात तथा प्रचलित है। सिद्धम व्याकरणके पहले ही मंगलसूत्रमें यह बीज उच्चारित हुआ है। 'नाद' दिखानेके लिए त्रिकोण, गोल आदि आकृतियोंका उपयोग होता है। और 'नाद' ध्यान का एक अंग तथा सोपान है। जिसके लिए 'अनाहत नाद' ऐसा शब्द सुप्रसिद्ध है। यह योगसाधनाकी फलश्रुति का एक अंग है।
१९. झाँझ तथा मँजीरे
१७०

-'अहं' इस बीजमें मन्त्र, शास्त्रोक्त स्वरों तथा व्यंजनों का समावेश है। क्योंकि वर्णमातृकामें पहले स्वर और बाद में व्यंजन सिखाये जाते है। स्वरोंमें पहला स्वर वर्ण 'अ' है और व्यंजनोंमें अन्तिम अक्षर 'ह' है। इस बीज में आदिमें 'अ' तथा अन्तमें 'ह' होनेसे 'अ' और 'ह' के बीच समस्त स्वर एवं व्यंजनोंको अन्तर्गत समाविष्ट कर लिया गया है। अर्थात् एक 'अहं' के जपसे समस्त स्वर व्यंजनोंकी जपसाधना हो जाती है। इसीलिए इस बीजका अत्यन्त महत्त्व है ऐसा मन्त्रविदोंका कथन है। अनेक ग्रन्थोंमें इस बीजकी विविध रूपोंमें बहुत-बहुत महिमा गाई है।
कुछ मन्त्रबीजों पर 'नाद' की आकृति बनाने का विधान होने पर भी 'नाद' विषयक ख्याल सैकड़ों वर्षोंसे विस्मृत हो जाने के कारण उसका आलेखन जैन-यन्त्रोंमें नहीं के बराबर है।
व्याकरण की सांकेतिक परिभाषामें 'अवग्रह' शब्दसे सूचित 3 जैसी आकृतिसे युक्त यह बीज है। अधः अर्थात् नीचेवाले रेफसे रहित अर्थात् केवल ऊपर के एक ही रेफ (र) वाला यह मन्त्र बीज है। कुछ यन्त्रोंके केन्द्र में ऐसा बीज होता है। हजारों जैन जप करने में बहुधा एक रेफवाले बीज का ही उपयोग करते है।
भारतीय संस्कृतिका, कविप्रिय और विख्यात प्रतीक । अजन्ताकी गुफाओंमें अंकित आकृति की एक अनुकरणात्मक कृति। भारत के सन्तो धर्माचार्योंने संसार में रहते हुए भी जलकमलवत् अनासक्तभावसे कैसे रहना चाहिए, यह समझाने के लिए इसका दृष्टान्तके रूपमें बहुत ही उपयोग किया है, क्योंकि कमल जलमें उत्पन्न होता है और उसमें रहता है, तथापि जलसे वह अलिप्त रहता है।
१४. विद्याधर देव - आबु आदि शिल्प स्थापत्यमें दिखाई देनेवाला आकाशचारी और पुष्पगुच्छधारी विद्याधर देव ।
१५. अश्य
नाद, बिन्दु और कलासे युक्त जैनलिपिमें आलिखित ह्रीँकार बीज। ऋषिमंडल-यंत्रके केन्द्र में यही बीज है। इस 'ह्रीं' बीज में २४ तीर्थंकरोंकी स्थापना की जाती है। (देखिये - ऋषिमंडल स्तोत्र - श्लोक २०) स्वयं मेरे द्वारा सम्पादित ऋषिमंडल यन्त्रमें नादसहित ही 'ह्रीं' चित्रित किया गया है। जब कि विगत ३०० वर्षोंके बीच मिलनेवाले ताम्रपत्र, वस्त्र, कागज आदि पर आलिखित यन्त्रोंमें नाद की आकृति कैसी बनाई जाए? इसकी गुरु-परम्परा विस्मृत हो जानेके कारण नादरहित ही 'ह्रीं' स्थापित दिखाई देता है।
स्वर्गका एक देव। ती थंकरों तथा अन्य देवोंका देवगण पुष्पहार द्वारा सत्कार करते है यह दिखानेके लिए चित्रित की जानेवाली एक जानी-पहचानी आकृति । समस्त जैन परिकरोंमें (परघरोंमें) मूर्तिके मुखकी दोनों ओर (प्रायः) यह आकृति होती ही है। उसके अतिरिक्त गुफाएँ, स्तूप और चित्रपट आदि यह आकृति मुख्यरूपसे होती है। हाँ, इसके आलेखन के मोडमें अन्तर हो सकता है।
जैन शास्त्र पाताल और आकाशमे भवनपति, व्यन्तर, ज्योतिष्क और वैमानिक इन चार निकाय प्रकार की देव सृष्टिको मानते है।
१६. सिंह -
स्थापत्योंमें दिखाई देती एक विशिष्ट आकृति । विशेषरूपसे जैन मंदिरोंके शिखर पर शुकनासिका पर पत्थरसे उत्कीर्ण गर्जारव प्रसंगके भावको व्यक्त करती हुई ऐसी आकृति रखी जाती है। मध्यकालीन कला का नमूना है।
१७. सिंहगजमुख प्राचीन युगमें विश्वके विविध भागोंमें हाथीकी सूँडवाले सिंह और अश्वादि जानवरोंके शिल्प चित्र बनानेकी प्रथा थी इसलिए यहाँ भी ऐसे ही प्रकार
की आकृति मध्ययुग के कल्पसूत्र श्रेणीकी ग्रामीण पद्धतिसे चित्रित है। सांचीके स्तूपमें, मथुराके जैन स्तूप में कतिपय बौद्ध गुफाओंमें तथा दक्षिण भारतके कुछ हिन्दू मंदिरोंमें इस प्रकारकी आकृतियाँ उत्कीर्ण है। मध्य एशिया और पश्चिमी विश्वमें भी इस प्रकारका शिल्प बनानेकी प्रथा है। साथ ही प्रागैतिहासिक कालमें इस प्रकार के प्राणी विद्यमान भी थे ऐसा माना जाता है।
मध्ययुगीन कल्पसूत्रकी पद्धतिका विविध साजोंसे अलंकृत एक रम्य आलेखन। यह एक सुपरिचित विश्वविख्यात प्राणी है और किस यन्त्रकी कितनी शक्ति है, यह बतानेके लिए वैज्ञानिक इसके नामका ( होर्सपावर शब्द का उपयोग करते है।
१८. वृषभ - बैल जैन कल्पसूत्रकी मध्ययुगीन पद्धतिके श्रृंगारवाला रम्य आलेखन । यद्यपि आज तो इसका उपयोग घट गया है, किन्तु एक समय इसके आन्तरदेशीय
व्यवहारके लिए देशव्यापी उपयोग होता था।
कांस्य धातुसे बनाये हुए संगीत, भक्ति प्रार्थना, पूजा आदिके प्रसंग पर बजाये जानेवाले, भारतीय संस्कृतिका, देश के कोने-कोनेमें प्रसिद्ध तथा अनेक त्यौहारोंमें मंदिरोंमें प्रयुक्त होनेवाला वाद्य वाद्यके मूलभूत चार प्रकारोंमेंसे एक प्रकारका यह धनबाद्य है। मंजीरेका उपयोग भी झाँझ के समान ही होता है। परंतु झाँझकी अपेक्षा भजनमंडलियोंमें इसका उपयोग अधिक होता है। इसका नाद अतिमंजुल मधुर और सघन होता है।
४. अन्य कर्ता ओने छपाये हुए सिद्धचक्र के यन्त्रोंमें यह आकृति तो है किन्तु वह 'नाद' के चिह्नसे रहित है। जबकि मेरे द्वारा सम्पादित यंत्रमे 'नाद' सहित की है। 'नाद' होना ही चाहिए तभी शास्त्रोक्त बीज बनता है, और तभी वह यन्त्र शास्त्रोक्त पद्धति से शुद्ध माना जाता है।
५. ऋषिमण्डल यन्त्रका केन्द्रीय "ड्री" अगर नादहीन हो तो उसे संपूर्ण अशुद्ध समझे।
www.jalnelibrary.org

Page #245

२०.शहनाई सुंदर भावको व्यक्त करता हुआ यह चित्र है। अत्यन्त प्राचीनकालसे देव-दरबारों, राज-दरबारों तथा गरीबसे लेकर अमीरोंके पार्मिक, सांसारिक वादन- अथवा व्यावहारिक प्रसंगोंमे तथा शोभायात्राओंमें अधिकांश प्रयुक्त होनेवाला यह मंगल वाथ है। और वाधके प्रकारोंमें यह सूषिरवाध के रूपमें
प्रसिद्ध है। शहनाई प्रान्त, नगर, ग्राम आदिके भेदसे भिन्न-भिन्न रूपसे विविध नाप-आकृतियोंमे दिखाई देती है। आकार भेद या नाम भेदसे यह
अन्य देशोंमें भी प्रयुक्त होती है। २१. नगाडा मुख्य रूपसे मन्दिर आदिके प्रार्थनास्थलोमे तथा अन्य धार्मिक अवसरों पर प्रयोगमें आनेवाला यह अतिविख्यात पक्षाच नामसे परिचित नगाहा है। वादन -
इसीको संस्कृतमे कुन्दुभि कहते है। (विशेष परिचय प्रतीक संख्या २० के समान है।) २२. मृदंगवादक- जूडा बांधे हुए पुरुष का डोलक वादन, दसवीं शतीसे पंद्रहवी शतीके पुरुष शिल्पों-चित्रोंमें कतिपय राजाओं तथा प्रजाजनोंमें लंबे बाल रखनेकी
प्रथा होनेसे इसे जूडे के रूपमें बांधते थे।
विशिष्ट वेषभूषावाली कल्पसूत्र पद्धति की मृग जैसी, दीर्घनयनोंवाली, बारहवीं शतीकी अनुकरणात्मक कृति। २३. नर्तकी - शुकनासिका जैसी नुकीले नाकवाली, मृगनयनी नामको सार्थक करनेवाली दीर्घ और बाहर निकले हुए नेत्रोंवाली और कल्पसूत्रकी जैनाश्रित
चित्रकला के नामसे परिचित पद्धति द्वारा चित्रित एक नर्तकी। २४.वाद्यवादक
नारी- चर्मवाद्य (अथवा वितत) के वर्गमे परिगणित लम्बचतुरस्त्र वाध को (त्रिभंग जैसी वकतामे रहकर) बजाती हुई नारी (कल्पसूत्र पद्धति)। २५. त्रिशला भगवानको जन्म दे चुकनेके बाद माता त्रिशलाका यह चित्र है। पैर छोटे और नेत्र लम्बे बतानेके लिए, छायाका (शेडका) उपयोग नहीं करना और थोड़े में और वर्षमान - बहुत बतला देना, इस पद्धतिको ध्यानमें रखकर, रंग-रेखाओंके मेलका ध्यान रखते हुए चित्र बनाना, यह कल्पसूत्र के चित्रोंकी एक पद्धति है।
कलाकार इसे 'इण्डियन आर्ट' कहते है। २६. आरती - मयूर शिखाधारी, पंच दीपोवाली आरती। यह भारत-प्रसिद्ध मंदिर-पूजा का एक अनिवार्य साधन है। इतना होते हुए भी अन्य धार्मिक अथवा
व्यावहारिक कार्योंमें भी यह स्वागत-सत्कार अथवा बहुमान के लिए उपयोगमे आती है।
भारत आदि देशोंमें सायंकाल के समय घी में डुबोई हुई रूई की बत्तीके दीपकवाली इस आरतीको देव-देवियोंके आगे प्रदक्षिणा के आकारमे वर्तुलाकारमे नियमित रूपसे घुमानेकी (उतारनेकी) आवश्यक और अनिवार्य प्रथा है।
- विशाल धार्मिक प्रसंगोंमे १०८ दीपकोकी आरती उतारी जाती है। मुख्य रूपसे जैन-मंदिरोंमें यह प्रथा अधिक है। - सैकड़ों प्रकारों में उपलब्ध होनेवाली आरतियोमेसे यहाँ सुलभ, सर्वत्र प्रयुक्त एक सादा प्रकार चित्रित किया है।
- १८ वी शतीकी राजस्थानी आकृति के आधार पर यह आकृति अंकित की है। २७.दीपक - यह दीपक साँझकी आरती उतारनेके पश्चात् तत्काल उतारनेमें आता है। जिससे 'आरती दीप' ऐसा संयुक्त शब्द भी प्रचलित हो गया है। (दीया)
यह दीपक अकेला भी प्रातः देव-मंदिरोंमें, पूजन-पाठमे, तस्वीरोंके समक्ष तथा भारतके गृह-मंदिरोमें अधिकतर उतारनेके लिए प्रयुक्त होता है। इसमें घीमें भीगी हुई रुईकी बत्तीका दीप होता है।
भारतीय संस्कृतिमें आरती-दीप की भक्ति को मंगल और कल्याण-श्रेय करनेवाली कहा है। २८.देवी श्री २३ वे तीर्थकर भगवान श्री पार्श्वनाथजी की अधिष्ठायिका के रूपमें जैनधर्म प्रसिद्ध इस कालकी एक प्रभावक देवी। यह देवी भवनपति निकाय की है, फ्यावती- और धरणेन्द्र की पत्नी- देवी के रूप में पहचानी जाती है।
'पद्मावती में फनों की संख्या बहुधा सात बनाने की प्रथा है। किन्तु न्यूनाधिक भी देखने में आती है। भैरव पद्मावती कल्पके प्रणेताने रक्तपद्यावती को तीन फनोंवाली कहा है। पार्श्व देवगणिने भी तीन फनोंवाली बतलाया है। यहाँ तीन फनोवाली, कुक्कुटमुख सर्पासनवाली, पाश, अंकुश, कमल तथा बिजोसे युक्त आयुषवाले चार हाथोंसे युक्त दिखाई गई है। कल्पसूत्र की चित्रपद्धतिका यह आलेखन है।
पद्मावती के आयुध आदि में मतमतान्तर है। श्वेताम्बर और दिगम्बरके संप्रदायमें भी भेद है। यह विविध स्वरूपोंसे भी पहचानी जाती है। जैन, हिन्दू और बौद्ध तीनों ही अपनी-अपनी रीतिसे 'पद्मावती' नामक देवी को स्वीकृत किया है। पद्मावतीजी के स्वतन्त्र पीठ-स्थान भी बने है। इनमें बम्बई में वालकेश्वर रीज रोड पर आदिनाथ जैन मंदिर में स्थापित संगमरमर (आरस) की अभिनवमूर्ति शिल्पकला तथा आकृति की दृष्टिसे सर्वश्रेष्ठ कोटि की है। __ यक्ष-यक्षिणी व्यन्तर निकायके होते है जब यह भवनपति निकायकी क्यों? यक्षिणी पद्मावती हो तो यक्ष धरणेन्द्र होना चाहिए, उसके स्थान पर
'पार्श्वयक्ष' क्यों है? ये और ऐसे ही अन्य प्रश्न खोज के विषय है। २९. ऋषभदेव यह प्रसंग अरबों वर्ष पूर्व हुए इस युग के आद्य तीर्थकर श्री ऋषभदेव भगवानने, आत्मसाधनाके लिए किये गये, साधिक एक वर्षके उपवासोके और इक्षुरसका अन्तमे अपने पौत्र राजकुमार श्रेयांस द्वारा इक्षुरस द्वारा कराये गये पारणे का है।
दान - -तीर्थकर करपात्री होते है इसलिए भिक्षादान हायोंमें ग्रहण करते है। उनके कन्धे पर इन्द्र द्वारा स्थापित केवल एक देवदूष्य वस्त्र होता है। ३०. हंस- मथुरा स्तूपमे से शिल्पोत्कीर्ण हंस की अनुकृति। मिले हुए दूध और पानीको पृथक् कर सके ऐसी चोचवाला काव्योंमें प्रसिद्ध पक्षी। ३१. मृग संयो- यहाँ एक मुख और चार शरीर, इस तरह का (सामान्य कोटिका) एक संयोजना-चित्र अंकित है। जना- विविध प्रकारसे बुद्धि-वैभववाले संयोजन-शिल्प तथा संयोजन-चित्र बनाने की प्रथा बहुत पुरानी है। राजस्थान और गुजरातमे इस कला का
अच्छा विकास हुआ है। विविध पशुओंसे बने हुए ऐसे हाथी-घोडे के तथा नर-नारियोंसे युक्त ऐसे जानवरोंके उत्तम कोटि के नयनरम्य अनेक चित्र
बने है। इस प्रकार के प्रसंग चित्र काष्ठ, वस्त्र और कागज की भूमिका पर देखनेमे आते है। ३२. मृग युगल- निरामिष भोजन करनेवाला, सन्तोषी, सुरुप माना जाता, करुणापात्र और अकारण ही शिकारियों के द्वारा सदैव शिकार बनने वाला मृगयुगल का
यह एक सुंदर रेखाचित्र है। ३३. हंस- एक विशिष्ट जलबिहारी हसाकृति।
१७१

Page #246

३४. अम्बाई,
अम्बिका, अम्बा - (आग्रकृष्पाण्डिनी)
३५. लक्ष्मी
३६. सरस्वती
२२ वे तीर्थंकर श्री नेमिनाथ भगवानके शासनकी अधिष्ठात्री यक्षिणी देवी ।
चित्रमें इसे दो हाथोंवाली पुत्रदर्शन के लिए उन्मुख, दाहिने हाथमें बालक तथा बायें हाथमे आम्रलुम्बी, सिंह-वाहना, आभूषणोंसे अलंकृत और भद्रासन पर विराजमान दिखाई है।
अजैनोंमें अम्बाजी तथा माताजी के उपनामसे यह देवी सर्वत्र प्रसिद्ध है। गोत्रदेवीके रूपमें भी यह विख्यात है। यह देवी इतिहास प्रसिद्ध भी है। बारहवीं शतीसे पूर्व इसे जैनसंघ की प्रधान देवी के रूपमें स्थापित किया गया था। क्योंकि उस काल की पाषाण और धातुमूर्तियोंमें तीर्थंकर चाहे कोई भी हो, किन्तु परिकर में देवी के रूपमें बहुधा अम्बिका ही स्थापित की हुई मिलती है। इसका दूसरा नाम 'कूष्माण्डी' 'कूष्माण्डिनी' अथवा 'आम्रकूष्माण्डी' है।
अम्बिका - एक पुत्रवाली, द्विपुत्रवाली, चतुर्भुजा, सीधे अथवा तिरछे मुखवाली, बहुधा बायें हाथमें बालकवाली अथवा बायें भागमें स्थित बालकवाली इस प्रकार भिन्न भिन्न रूपये उत्कीर्ण मिलती है।
Jagqucation International
ऊपर बताई गई तीनों देवियोंके आयुध, वाहन, बालक की संख्या एक या दो है आदि बातोंमें अनेक विकल्प प्रवर्तमान है। यहाँ तीनों देवियोंको वर्तमान में लोकप्रिय, कल्पसूत्र पद्धति से उसीकी अनुकृतिके रूपमें चित्रित किया गया है।
सर्वजन वल्लभा, पद्मासनस्था, कमलासना, चतुर्भुजा देवी लक्ष्मी। यह धनकी अधिष्ठात्री है। ऊपर के दोनों हाथोंमें हाथी सहित कमल तथा नीचे के हाथोंमें माला और कुम्भ है। इस देवी को सभी मानते है। ये लक्ष्मीजी द्विभुजावाली, आयुधोंमें विभिन्न विकल्पोंसे युक्त तथा विविध प्रकारसे आलिखित भी मिलती है।
विद्या कलाकी अधिष्ठात्री, सर्वदर्शन-सम्माननीय, गृहस्थ, साधु अथवा सर्वजन सभी की प्रिय, भारत प्रसिद्ध, चार भुजाओंवाली, कमलासनमें विराजमान तथा वीणाधारिणी देवी ।
बारहवीं तेरहवीं शतीकी सुन्दर अंगभंगिमावाली कृतिकी यह अनुकृति है।
सरस्वती का दूसरा नाम श्रुतदेवी श्रुतदेवता भी है। शारदा आदि अन्य अनेकानेक नामसे कवियोंने इसका परिचय दिया है। विद्या, बुद्धि, ज्ञान और स्मृति की प्राप्ति के लिए भारतीय प्रजाजन इस देवीकी विविध प्रकार से बहुत उपासना करते है।
सरस्वतीकी दो भुजाओंवाली आकृति भी होती है। खड़ी अथवा बैठी हुई आकृतियाँ भी मिलती है। यह हंस और मयूर दोनों वाहनोंवाली है। आयुधोंमें कुछ मतान्तर प्रचलित है। तीनों संस्कृतियोंमें सामान्य रूपसे किसी न किसी रूपमें इसे मानते है और पूजा करते हैं।
३७. जिनमूर्ति' - वर्तमान अवसर्पिणी, वर्तमान युग अथवा वर्तमान चौबीसीके २४ तीर्थंकरों देवोंमें प्रथम श्री आदीश्वरजी २२ वे श्री नेमिनाथजी और २४ वे
श्री महावीर स्वामीजी, ये तीनों तीर्थंकर पद्मासनमें बैठे-बैठे ही निर्वाण को प्राप्त हुए। और उसी आकारमें इनके आत्मप्रदेश मोक्षस्थान में विराजित हुए। इन तीनोंके अतिरिक्त शेष तीर्थकर परमात्मा खड़े-खड़े खड्गासन अथवा 'कायोत्सर्ग' नामक आसनमें रहकर निर्वाण प्राप्त हुए और उसी आकार में वे मोक्षमें सदाके लिए स्थित हो गये। यही कारण है कि जैन-मूर्तियाँ एक तो बैठी हुई पद्मासनवाली तथा दूसरी खड़ी कायोत्सर्गासनवाली इस प्रकार दो तरह के आसनोंवाली शिल्पोंमें बताई जाती है। यहाँ पद्मासनस्थ आकारमे वीतराग (राग-द्वेष रहित) भाव के आदर्श को व्यक्त करती हुई मुक्तात्मा तीर्थंकर की शान्त प्रशान्त आकृति दी गई है। प्राचीन कालमें श्याम पत्चरकी कुछ प्रतिमाएँ 'अर्धपद्मासन वाली भी बनी हुई है। उत्तर भारत में ऐसी प्रतिमाओंकी संख्या अधिक है।
३८. जिनमन्दिर उपर्युक्त मूर्तियाँ स्थापित करनेके लिए जैन शिल्प शास्त्रानुसार बनाया जानेवाला पवित्र और उत्तम माना जानेवाला मन्दिर का एक प्रतीक। छोटे-से चित्र में बनाना कठिन होनेके कारण यहाँ छोटी-सी देवकुलिका जैसा मन्दिर - सूचक प्रतीक बताया गया है।
३९. जैन
देवोंके पश्चात् गुरु का स्थान आता है। अतः इस प्रतीक में महात्यागी विशिष्ट हेतु को अभिव्यक्त करनेवाले, मुनिवेषधारी जैनमुनि को बताया है। साधु-मुनि- ये बोलने के समय जीवरक्षा के लिए दाहिने हाथ में मुँहपत्ती (एक प्रकार के वस्त्र का टुकडा) रखते है। और बायीं कुक्षि में भूमि पर रहनेवाले
जीवोंकी रक्षा के लिए ओघा ( ऊनके गुच्छे से बना हुआ साधन, जिसका दूसरा नाम 'रजोहरण' है) रखते है। ये दोनों चित्र में दिखाई देते है। बैठते समय ये भूमि को जीवजन्तुसे रहित बनाने के लिए सुकोमल रजोहरण - ( ओघा की ऊन) से जमीन साफ करके बाद में आसन बिछाकर बैठते है। ओघा जमीन पर अपने पार्श्वभाग में रखते है। तथा साधु महाराज जब बाहर जाते है तब बायें हाथमें साधुता का सूचक दण्ड (एक प्रकार का काष्ठ दण्ड) हाथमें रखते है। इस दण्ड का अग्रभाग सान्वर्थक आकृतिवाला होता है। जैन साधु निर्ग्रन्थ होनेसे सिले हुए वस्त्र नहीं पहनते । ये अधोवस्त्र, दूसरा छाती पर एक वस्त्र और तीसरा उस पर एक बड़ा वस्त्र इस प्रकार तीन वस्त्र पहनते हैं और उसके ऊपर साघुता की सूचक कम्बल - कमली डालते है। इन दिनों जैन साधुओंमें अधोवस्त्र के लिए चोलपट्ट (चुल्लपट्ट) नामक वस्त्र, छाती पर धारण करने के अंदर के पहले वस्त्रके लिए 'पांगणी' (प्रावरण) और उस पर धारण किये जानेवाले बड़े वस्त्र के लिए 'कपड़ा' 'पछेडी' शब्दसे पहचानने का व्यवहार है। उपाश्रयमें होते है तब अधोवस्त्र और उत्तरीय वस्त्र ये दो ही पहनते है। जब देवदर्शन, व्याख्यान आदि का विशिष्ट प्रसंग होता है या कहीं बाहर जाना होता है तब तीसरा वस्त्र कपड़ा पहनते हैं। वस्त्र का रंग सफेद होता है। किन्तु कतिपय कारणोंसे कुछ साधु समुदाय ऊपर का वस्त्र पीले रंगमें रंगा हुआ पहनते है। इन वस्त्रों को उपकरण कहते है।
जैनसंघ 'चतुर्विध संघ' (चार प्रकार का समुदाय) के नामसे पहचाना जाता है। इन चार प्रकारोंमें (१) साधु, (२) साध्वी, (३) श्रावक और (४) श्राविका का समावेश होता है। साधु और श्रावक में पुरुष समाविष्ट है तथा साध्वी एवं श्राविका में स्त्रीवर्ग समाविष्ट है। साधु-साध्वी त्यागी वर्ग और श्रावक-श्राविका संसारी वर्ग में आते है।
६. ३७ से ४३ तक के प्रतीक जैन मूर्तिपूजक संप्रदायमे 'सातक्षेत्र' शब्दसे प्रसिद्ध पुण्यक्षेत्र स्थान है।
७. यहाँ दिया हुआ प्रतीक श्वेताम्बर मूर्तिपूजक साधुका है। अमूर्तिपूजक कहे जानेवाले स्थानकवासी, तेरापंथी साधु-साध्वीजियाँ मुख पर मुखवस्त्रिका - 1-वस्त्र बांधते है। तथा उनके वस्त्र परिधानमें कुछ अन्तर है। इसी प्रकार आचारक्रियामें भी भेद है। दिगम्बर साधु पूर्णतः नग्नावस्थामे रहते हैं। वे उनके स्थान पर मयूरपिच्छका गुच्छ रखते है। दिगम्बर सम्प्रदायमें नग्नावस्था के सिद्धान्तके कारण साध्वी संस्था नहीं है।

Page #247

- जैन साधु घर-संसार का त्याग करके हिंसा, असत्यादि पापोंको छोड़कर, कंचन-कामिनी के त्यागी बनकर, पादविहारी बनकर, स्व-पर
आत्मसाधनामें तत्पर होते है। ४०.जैन साध्वी यह प्रतीक शास्त्र में प्राचीनकाल में आर्या शब्दसे और आप साथी शब्दसे संबोधित होता है। लोक व्यवहार में आज तो गर्दी के अपश 'गुरणी' आयो - तथा उसके अपवंशसे बना हुआ 'गयणी' शब्द और आयकि स्थान पर अपघंश 'आरजा' शब्द प्रयुक्त होता है।
जैन साधु-साध्वी के लिए वेष परिधान की पद्धति और वस्त्र कैसा होना चाहिए उसकी जो मर्यादा निश्चित की गई है वह सूचक तथा हेतुपूर्वक है। इसमें शरीर संयम की रक्षा एवं लोक सभ्यताका मुख्य रूपसे ध्यान रखा गया है।
- चित्रमें वस्त्रपरिधान स्पष्ट है। साधुके समान साध्वी के पास भी ओघा, दण्ड, बाये कन्ये पर कमली है। विशेषमे चित्र पुरा चित्रित होनेके कारण हाथमें 'तरपणी' शब्दसे प्रसिद्ध भोजन ग्रहण करनेका काष्ठ का पात्र बताया गया है। साधुके समान साध्वियोंके भी उपकरण के रुपमें चार
वस्त्र होते है। उत्तरीय वस्त्र दो के स्थान पर तीन होते है। ४१. श्रावक-जैन - रागद्वेष के विजेता, (जीतनेवाले) जिन-तीर्थकर का अनुयायी-भक्त, अथवा जिनके आदेशोका पालक, तथा रागद्वेष रूप अन्तरंग शत्रुओंको जीतने
के लिए जो प्रयत्न करता है उसका नाम 'जैन' है। ___श्रावक शब्दकी दृष्टिसे सोचते है तो शुद्ध देव, गुरु, धर्म पर अटल श्रद्धावान्, तीर्यकर-प्रणीत धर्मोपदेश का श्रवण करनेवाला, देशकाल की मर्यादा का पालन करते हुए जीवन व्यतीत करनेवाला, न्याय सम्पन्न रहकर प्रामाणिक रूपसे आजीविकाका व्यवहार करनेवाला, इससे भी आगे बढ़कर कहे तो स्थूल- (अनावश्यक) अहिंसा, सत्य, अचौर्य, ब्रह्मचर्य तथा अपरिग्रह आदि पाँच अणुव्रतोका न्यूनाधिक अंशमे पालनकर्ता ऐसे
गुणोंवाले व्यक्ति को श्रावक कहते है। ४२.श्राविका-जैन- व्याख्या ४१ वे प्रतीक के अनुसार समझे।
ज्ञान दो प्रकारका है। (१) मिथ्या और (२) सम्यम्।
यहाँ 'ज्ञान' शब्दसे सम्यग् सच्चा ज्ञान ही अभिप्रेत है। जिससे सच्ची समझ आये, सच्या प्रकाश प्राप्त हो, अज्ञानका अन्धकार नष्ट हो जाय, संसारसे विरक्त बना कर संसारका भ्रमण घटा दे और आत्मकल्याणकी साधना कराये ऐसे ज्ञान को ही मुख्यतया आदरणीय, पूजनीय, वन्दनीय माना है। साथ ही ज्ञान यह आत्माका अपना अबिनाभावी-सहभावी गुण है। माया के बन्धनोंसे वह गुण असम्यग् अज्ञान स्वरूप बनता है। सामान्यतया सांसारिक ज्ञानोंका मिथ्याज्ञानमें समावेश होता है। यह जीवको अधिकाधिक भौतिकवादी बनाकर उन्मार्ग पर ले जाता है। संसारकी वृद्धि करता है। तथा आत्माके अधःपतनको आमन्त्रित करता है। जब कि सम्यग् विवेकपूर्वकका थोड़ासा भी ज्ञान, जीवको आत्मवादी बनाकर, हेयोपादेयका यथार्थ भान करवाकर और वास्तविक सुख-शान्ति का सन्मार्ग बतलाकर जीवनको सच्चे मार्ग पर ले जाता है। आध्यात्मिक उत्कर्ष की साधना करवाकर परम्परा-पूर्वक मोक्ष प्राप्ति कराता है। इस ज्ञानका सम्मान करना आवश्यक है। तथा प्रत्येक आत्माको ज्ञानलक्षी बनना आवश्यक है। ऐसा लक्ष्य बना रहे, ऐसे कतिपय कारणोंसे श्वेताम्बरी प्रतिवर्ष 'ज्ञानपंचमी' अथवा श्रुतपंचमी के नामसे प्रसिद्ध कार्तिक शुक्ला पंचमी का पर्व मनाकर उसका संपूर्ण भारत में उत्सव मनाते है और उस दिन सच्चे ज्ञानके धार्मिक ग्रंथोकी स्थापना होती है, उनकी पूजा-प्रार्थना आदि होती है। दिगम्बर जैन 'श्रुतपंचमी' नामसे ज्येष्ठ शुक्ला पंचमी को यह पर्व मनाते हैं।
यहाँ प्रतीकमें ज्ञान की आशातना न हो, इसके लिए पुस्तकासन के रूप में प्रयुक्त होनेबाला सापडा (घोडी) और पुस्तक आदि ज्ञानके साधन दिखाये गये है। ऐसे साधनोंका उपयोग सभी करे और उनकी रक्षा एवं प्रचारमें सहयोग दे। सच्ची ज्ञान साधना तो प्रतिदिन अभिनव ज्ञान प्राप्त करने में अथवा उसके स्वाध्याय-अनुप्रेक्षामें है। इसलिए सभीको ज्ञानाभ्यासी बनना चाहिए। जैन वर्ग ज्ञान के मत्यादि पाँच भेदों को मानता है।
तथा इनमें श्रुतज्ञानकी स्व-पर प्रकाशक के रूपमें स्तुति करते है। शेष चार ज्ञानोंको स्वप्रकाशक कहकर मूकके रूपमें व्यक्त करते है। ४४. दर्शन - दर्शनके अनेक अर्थोंमें से यहाँ 'श्रद्धा' अर्थ अभिप्रेत है। यह श्रद्धा भी दो प्रकारकी है। एक मिथ्या और दूसरी सम्यग । यहाँ सच्ची श्रद्धा को ग्रहण
करना चाहिए। यह श्रद्धा आध्यात्मिक उत्कर्ष के भवनकी मूलभूत नींव है। अतः सत् श्रद्धावाले को ही सत् ज्ञान हो सकता है। ___ इस श्रद्धाको उत्पन्न करनेवाले अनेक साधनोंमें से जिनमूर्ति-जिनमन्दिर भी एक अति प्रबल साधन है। अतः दर्शन के प्रतीक के रूपमें
'जिनमन्दिर' रूप साधन की एक छोटी सी सामान्य आकृति यहाँ दिखाई है। ४५.चारित्र - चारित्र भी सम्यग् और असम्यग् दोनों प्रकार का हो सकता है। यहाँ सम्यग्-सच्चे चारित्रकी बात है। इस चारित्रकी व्याख्या यह है कि जिससे
समस्त प्रकारके पापाश्रव रुख हो और संवर भाववाला संयमी आचरण हो वह। इसके लिए इसके साधनोंके रूपमें मुख्य रूपसे - (१) अहिंसा, (२) सत्य, (३) अचौर्य, (४) ब्रह्मचर्य तथा (५) अपरिग्रह, इन पाँच महाव्रतोंको बताया गया है। इनका निरतिचार भावसे, उपयोगपूर्वक सर्वथा जो पालन होता है उसीका नाम चारित्र है। इसका दूसरा नाम पापसे विरति होने के कारण 'विरति' (त्याग) है। इस विरति-त्याग अथवा चारित्र के अनेक प्रकार शास्त्रमें वर्णित है।
यहाँ दिये गये प्रतीकोंमें चारित्र- पालन के उपकरण रूप में अनिवार्य माने जानेवाले श्रमण-श्रमणीको ओघा (-जोहरण), दंडा (-दण्ड) और
'तरपणी' शब्द से प्रसिद्ध काष्ठके भोजन-पात्र दिखाये गये हैं। ४६.अरिहंत
जैन धर्मने पाँच परमेष्ठियोंको स्वीकृत किया है। उनमें प्रथम परमेष्ठी 'अरिहंत' है। इनके अरिहत, अरहत अथवा अरुहत आदि नामान्तर है। जैनोंमें चौबीस तीर्थकर- ईश्वर होते है। उन्हें 'अरिहंत' कहते हैं। यद्यपि तीर्थकर अनेक गुणवाचक नामभेदोंसे प्रसिद्ध हैं। किन्तु उनमें सबसे प्रसिद्ध नाम 'अरिहत' है। तथा प्रतिदिन लाखों जैन 'नवकारमन्त्र' की प्रार्थना, जप, ध्यान आदि करते है, उसमें पहला नमस्कार्य पद नमो
अरिहताण' (अरिहतों को नमस्कार) है। पूर्व जन्मों में विश्वके प्राणीमात्र के प्रति व्यक्त की गई प्रबल भावदया के कारण तथा उसीसे लक्षित पुरुषार्थके प्रतापसे वे अन्तिम ईश्वर अरिहंत पद प्राप्ति के भवमें उच्च कुलमें जन्म लेते है। तथा योग्य समय पर दीक्षा-चारित्र ग्रहण करते है। तप
और संयमके द्वारा अप्रमतभावसे उग्र साधना करके कर्मक्षय करते हुए आवरणोंका क्षय करके राग-द्वेषादि दोषोसे रहित बनने के साथ वे केवलज्ञान प्राप्त करते हैं। उस समय वे वीतराग होते है। सर्वगुणसम्पन्न बनने पर वे सबके लिए वन्दनीय-पूजनीय बनते है। (प्रायः) सदैव समवसरणादि के प्रवचन पीठ पर बैठकर हजारों जीवोको त्याग-वैराग्यमय अमृत वाणी के द्वारा आत्मकल्याण का उपदेश देकर आध्यात्मिक साधना का सम्मार्ग दिखलाकर उनका कल्याण करते हैं। ये अरिहंत अपना आयुष्य पूर्ण होने पर शेष कर्म का क्षय करके निर्वाण प्राप्त कर, सिद्धि-मुक्ति सुख के भोक्ता बनते है।
१७३

Page #248

४७. सिद्ध
-
४८. आचार्य -
४९. उपाध्याय
५०. साधु -
५२. रजोहरण
(ओघा
मुँहली ( मुनि के उपकरण )
-
१७४

प्रत्येक महाकाल - महायुग में यथावसर २४ तीर्थंकर उत्पन्न होते है। ये अरिहंत एक ही व्यक्ति के अवतार रूपमें नहीं होते है। अपितु विभिन्न व्यक्तियों के रूपमें होते हैं। तीर्थंकर बननेका अधिकार एक व्यक्तिकों नहीं, लेकिन अनेक व्यक्तियोंको है। तथा वे मनुष्य के रूपमें ही जन्म लेते है। पशु-प्राणी के रूपमें कदापि उत्पन्न नहीं होते हैं। भूतकालमें अनन्त तीर्थंकर उत्पन्न हुए और भविष्यकाल में अनन्त बनेंगे। प्रतिमा - मूर्तिकी पद्धतिसे चित्रित की गई है।
यहाँ पद्मासनस्थित भामंडलवाली अरिहंताकृति
काष्ठपात्र
५१. जैन मुनिके गृहस्थाश्रम में स्थित कोई भी भाई अथवा बहन वैराग्य होने पर जैन धर्मगुरूसे पाँच महाव्रतों की स्वीकृति के रूपमें जैन धर्मकी विधिके अनुसार दीक्षा लेता है। तब उसे मोह, माया, ममता उत्पन्न करे ऐसे संसार के परिग्रहसे विरक्त बनना पड़ता है। वह सरल, संयमी जीवन बितानेके लिए कटिबद्ध होता है। इसलिए दीक्षाके समय से ही भिक्षा लानेके लिए धातुपात्र नहीं, अपितु काष्ठ-लकड़ी के ही भिक्षापात्र उनको दिये जाते हैं। ये पात्र रंगसे रहित अथवा हाथ से रंगे हुए होते हैं। विहार-प्रवासमें साधु-वर्ग इन पात्रोंको कपड़े में बांधकर बादमें अपने कन्धे पर लटका कर चलते हैं। यहाँ प्रतीक के रूपमें तीन चित्र दिये है- (प्र. सं. १) अगले भाग में प्रायः सात पात्रों का ('एक के अंदर एक' इस प्रकारका ) समूह सेट दिया है। गोचरी के समय झोली बनाकर उसमें पात्रों को रखकर साधु भिक्षा लेने जाते है। इन पात्रोंमें विविध प्रकारकी खाद्य सामग्री लेते हैं। मुख्यरूपसे प्रवाही द्रव्य लेनेके लिए प्रतीक सं. २ में डोरा डाली हुई 'तरपणी' नाम से संबोधित तथा प्रतीक सं. में 'चेतनो' शब्दसे प्रसिद्ध पात्र बतलाया है। सामान्यतया तरपणी पर 'चेतनो' रखकर तरपणीको डोरी बांधकर बादमें पकड़कर उठाया जाता है।
-
इस प्रतीक में सिद्धशिला सूचक अर्धचन्द्राकार आकृति पर बैठी हुई सिद्धात्माके प्रतीक के रूपमें सिद्धमूर्ति को रखा है। ऊपर बताये गए केवलज्ञानी अरिहंत अथवा केवलज्ञान - त्रिकालज्ञानको प्राप्त वीतरागी ऐसे अन्य श्रमण-श्रमणियोंकी आत्माएँ संसारचक्रके परिभ्रमण रूप आठ कर्मोंका संपूर्ण क्षय करके, आयुष्य पूर्ण होने के साथ ही अशरीरी बनकर इस मनुष्यलोक की धरतीसे असंख्य योजन दूर ऊर्ध्वाकाशमें चौदह राजलोक के अन्तवर्त्ती स्थित सिद्धशिला पर बने सिद्ध स्थान पर पहुँच जाते है। ज्योतिमें ज्योति समाये उसी प्रकार उनके आत्मप्रदेश दूसरोंके आत्मप्रवेशों में समा जाते हैं। अनन्तकाल तक वे वहीं स्थित रहेंगे। अब उन्हें इस संसारमें पुनर्जन्म लेनेके लिये आना ही नहीं पड़ता। सिद्ध स्थानमें पहुँची हुई उनकी आत्मा अन्य सिद्धात्माओंके समान संपूर्ण शाश्वत अनन्त सुखोंका भोक्ता बनती है। इन सिद्धोंकी संख्या सदैव अनन्ती होती है। जैनोंके नवकार मंत्रमें 'नमो सिद्धाणं' पद द्वारा इन्हें द्वितीय परमेष्ठी पदमें स्थान दिया गया है।
तीर्थंकरों अथवा अरिहंतोंके मोक्ष में चले जाने के बाद उनके शासन की धुरा 'आचार्य' वहन करते है। तीर्थंकर देव अपनी उपस्थितिमें अपने शासनका दायित्व आचार्यों को सौंपते हैं। तथा अपनी पर्षद् में उन्हें अग्रिम स्थान देकर उनका गौरव बढाते हैं। तीर्थंकरोंके मोक्षमें जानेके बाद चतुर्विध श्री संघका योग-क्षेम करनेका कार्य तथा उनके सिद्धान्तों, आदेशों तथा उपदेशोंके प्रचारका कार्य वे बराबर सम्हालते हैं। और वे सुचारू रूपसे संघका संचालन करते हैं। साथ ही वे ज्ञान, दर्शन, चारित्र, तप और वीर्य इस पंचाचारका स्वयं पालन करनेवाले, करानेवाले और प्रचार करनेवाले हैं। वे शासनकी अनेक रूपोंमें प्रभावना करते है। जैनसंघ आचार्यपद के लिए बहुत सम्मान रखता है। इन्हें नवकार मन्त्र में 'नमो आयरियाणं' पद के द्वारा तीसरे परमेष्ठी पद पर स्थापित किया गया है।
आचार्य के पश्चात् उपाध्यायका स्थान आता है। आगमविज्ञ उपाध्यायजी महाराज का कार्य साधुओं को ग्रहण तथा आसेवन की शिक्षा देना है। 'नमो उवज्झायाणं' पद के द्वारा नवकार मन्त्र में चौथे परमेष्ठी के रूपमें इन्हें स्थान प्राप्त हुआ है। यहाँ साधुओं को पाठ पढ़ाने की मुद्रा का प्रतीक दिया गया है। जिनको नवकार मन्त्रमें पाँचवाँ 'नमो लोए सव्वसाहूणं' पद के द्वारा पाँचवें परमेष्ठी पद पर स्थापित किया गया है वै । स्वकीय तथा परकीय कल्याण करनेवाले, पंचमहाव्रतधारी मुनिराज का ध्यान-साधना द्वारा आत्मसाधना करता हुआ प्रतीक यहाँ दिया गया है।
विशेष परिचय ३९ वे प्रतीक में दिया गया है। ४८ से ५० तक के प्रतीकोंमें पाँचों परमेष्ठियोंके पैरके आगे साधुओंके चिह्न के रूपमें मान्य 'ओघा-रजोहरण' दिखाया गया है।
जैन साधु-साध्वियोंकी अहिंसा धर्मके पालन में सहायक होनेवाला यह अनिवार्य उपकरण है। दीक्षाके समय दाता गुरु अत्यन्त उत्साह के वातावरण में इसे प्रदान करते हैं। यह रजोहरण ऊनकी डोरियों से बना हुआ होता है। इसके बिना साधु नहीं रह सकता। यह नित्यका अविरत साथी है। जब जब जैन साधु-साध्वीजीको आसन बिछाकर बैठना हो, तब तब जीव जन्तुओं की हिंसा न हो इस दृष्टिसे इस उपकरण द्वारा भूमिकी प्रमार्जनाशुद्धि करनी ही पड़ती है। इस वस्तुको जाते आते जैन साधु-साध्वीजी इसे बायीं बगलमें रखते है और बैठे हो तब एक ओर अपने पास रख देते हैं। दिगम्बर मुनि मयूरपिच्छका गुच्छ रखते हैं। स्थानकवासी तेरापन्थी साधु ऊनका गुच्छा रखते है, किन्तु उसकी लकड़ी बहुत लम्बी होती है।
मुँहपत्ती अर्थात् सूती कपडे का विशिष्ट रूपसे तह किया हुआ वस्त्र जैनधर्मी सूत्रोच्चार करते समय वायुके जन्तुओंको अपने मुखसे निकलते. उच्च स्वरपूर्ण शब्दोंकी ध्वनिसे पीड़ा न हो, इसके लिए मुखके सामने रखते है। मुख्यरूपसे यह वायु के जीवोंकी होनेवाली सूक्ष्म हिंसासे बचनेका यह उपकरण है।
५३. चरवली, सूपडी, ये जैन साधु साध्वी के नित्योपयोगी चार उपकरण हैं। (१) ऊनके कोमल स्पर्शवाली 'चरबली'। इसका जल रखने के पात्र, लघुपात्र तथा दण्डासन, कम्बल - काष्ठ पात्रोका उपयोग करनेसे पूर्व उन्हें जीव-जन्तुओंसे रहित बनाने तथा प्रमार्जना-पूजनेके लिए होता है। जिससे सूक्ष्मातिसूक्ष्म जीवोंकी अहिंसा( अन्य उपकरण) रक्षा होती है। और यदि जीवजन्तु निकल आयें तो अहिंसाव्रती साधु-साध्वी इसे सम्हालकर सुरक्षित स्थान पर रख देते हैं। ( २ ) सूपड़ी '- यह रहनेके स्थान पर इकट्ठे हुए कूड़े-कचरे अथवा मुख्य रूपसे गोचरी - भिक्षा ग्रहण करने के पश्चात् भोजन मंडली का कूड़ा भरने के लिए उपयोग में आती है। (३) 'दंडासन' रात्रि के समय उपाश्रय में प्रकाश के अभावमें अंधेरा रहता है। नेत्रोंसे धरती दिखाई न देने के कारण गमनागमन की क्रिया में. जीवहिंसा की घटना न हो जाए इसके लिये भूमि की प्रमार्जना-शुद्धि करते हुए चलना चाहिए। खड़े खड़े पूजन हो सके तदर्थ लम्बी लकड़ीवाला, ऊनके गुच्छसे युक्त यह उपकरण प्रयुक्त होता है। कोई मयूर पिच्छका दण्डासन भी रखते हैं। (४) कम्बल- पाली शब्दसे पहचानी जानेवाली यह कमली मूर्तिपूजक साधु उपाश्रयसे बाहर जाता होता है, तब बायें कन्धे पर रखते हैं। ओढ़नेके लिए उपयोग करते है। प्रातः सायं बाहर खुले आकाशमें जाना हो तब, योगोद्वहन के तपमें, विद्युत आदिके सचित्त-सजीव प्रकाशसे होनेवाली जीव विराधना से बचनेके लिए, शरीरको ढंकनेके लिए इसका उपयोग किया जाता है।
८. यहाँ बतलाये गये उपकरण श्वेताम्बर मूर्तिपूजक मुनियोंसे सम्बन्ध रखनेवाले है।

Page #249

५४. कटासना, जैनधर्म की शास्त्रीय परिभाषा में जैन परिवारके पुरुषवर्गको 'श्रावक तथा स्त्रीवर्गको 'श्राविका' कहा जाता है। सामायिक, व्रत, प्रतिक्रमण और मुँहपत्ती, चरवला- पौषध आदि व्रतोके आचरणमे इनमें से दो अथवा तीनों उपकरणोकी अनिवार्य आवश्यकता पड़ती है। (श्रावक, श्राविकाओं
भावका", कटासना (कटासन) अर्थात् बैठनेका आसन। यह ऊनका अर्थात् अहिंसा धर्मका पालन हो इसके लिए सुकोमल गरम कपडे का रखा जाता के उपकरण)
है। इस पर बैठकर विरति-त्याग धर्मकी क्रियाएँ की जा सकती है। किन्तु केवल भूमि पर बैठकर इन क्रियाओको करनेका सर्वथा निषेध है। इसमें मुख्य हेतु जीवदयाके पालन का ही है। इसलिए सूती आसनका निषेध है। २. मुँहपत्ती-(मुख के समक्ष रखने का वस्त्र), परिचय के लिए देखिये प्रतीक सं. ५२। ३. चरवला-यह ऊनके गुच्छेसे बनाया हुआ सूक्ष्म जीवोंकी अहिंसा-दया पालन करनेका एक सुकोमल साधन है। दो घड़ीके-४८ मिनट की मर्यादावाले-सामायिक व्रतमे कटासनेसे न उठनेकी प्रतिज्ञा करके बैठा हुआ ब्यक्ति नितम्ब-पृष्ठभागसे ऊँचा भी नही हो सकता है। इसमें प्रतिक्रमणकी क्रिया करनेके लिये खड़ा होना हो, तथा पौषध प्रतिक्रमणादिक क्रियामै शौचादि क्रियाके लिए जाना पड़े - संक्षेपमें किसी भी कारण उठना-बैठना गमनागमन करना पड़े, तो यह चरवला यदि न हो तो कुछ भी नहीं हो सकता। इसके लिए चरवला अनिवार्य रूपसे होना ही चाहिए। (इस चरवलेका उपयोग मच्छर उहाने, दीवार का सहारा लेकर बैठने, यथेच्छ चेष्टा अथवा आराम करनेके लिए कदापि इसका उपयोग नहीं किया जाए, यह बात सदा ध्यान में रखनी चाहिए। इससे शरीर पर चिपके हुए तथा जमीन पर विद्यमान सूक्ष्म जंतुओंको दूर किया जाता है। कहीं इन जीवोंकी हिंसा नहीं हो जाए इसका अहिंसावादी साधक को पूरा ध्यान रखना पड़ता है। इसीलिए यह ऊनका उपकरण पसंद किया गया है। मुँहपत्ती सूती चल सकती है किन्तु वह सादी ही होनी चाहिए।
ये उपकरण-साधन कितने बड़े होने चाहिए? इसके लिए शास्त्रोंमे सभीके 'माप' बतलाये है, जिसे गुरु द्वारा जान लो ५५. जैनसाधु- दीर्घशंका अर्थात् मलोत्सर्जन करनेके लिये विहारभूमिमे गये हुए साधु , वस्त्र पहने हुए, पानीके काष्ठपात्रके साथ कैसे दीखते है, यह दिखानेके
लिए यह आकृति दी गई है। ५६. काउसग्ग- प्यानकी साधना के एक अंग रूप काउसग्ग (कायोत्सर्ग) नामकी एक क्रिया-साधना है। मुख्य रूपसे यह क्रिया खडे-बडे ही की जाती है. जिसे (कायोत्सर्ग मुद्रा) चित्रमें दिखाया गया है। यह क्रिया जैन साधु-साध्वी, श्रावक-श्राविका, सभी करते है। इस क्रिया मुख्य रूपसे बहुधा पंचपरमेष्ठी नमस्कार रूप
नवकार सूत्र-(मन्च) अथवा चौबीस तीर्थकर प्रभुकी स्तुति-वन्दन-रूप लोगस्स सूत्र' को मनमें (अर्थ चिंतनपूर्वक) गिना जाता है। इस कियामें शरीरकी ममताको छोड़कर तथा अन्तर्मुख बनकर अचंचल रूपसे स्थिर रहना पड़ता है। दृष्टि नासिकाके अग्रभाग पर रखी जाती है। हाथ, पैर तथा समग्र शरीरकी स्थिति प्रतीक के अनुसार ही रखी जाती है। केवल हाथमें रखी हुई वस्तुओंमें 'मुँहपत्ती' को दाहिने हाथमे ही रखना चाहिये। जब कि साथ-साध्वीजीको 'ओघा' और श्रावक-श्राविकाओको 'चरवला' बायें हाथमें और उसे अपबीचसे पकहकर रखना है। दोनों हाथ जाँघके निकट रहने चाहिये। यह मुद्रा किसी भी प्रकारका ध्यान करनेके लिये है। शास्त्रमें इसे चौदहवे गुणस्थानक के नमूनेके रूपमे बतलाया है।
-यह चित्र काउसग्ग की क्रिया के प्रसंगका है। चित्रमें बाई ओर साधु तथा दाहिनी ओर श्रावक है। ५७. माला- परमात्मा के नाम का अथवा किसी प्रार्थनासूत्र अथवा किसी भी पार्मिक पदका जप करने का एक साधन।
यहाँ १०८ संख्याकी और अन्य (उसके चौथे भाग के रूपमे) २७ संख्यक मणियों-मनकोवाली इस प्रकार दो तरह की मालाएँ बताई गई है। (ये १०८ तथा २७ की संख्या का प्रचलन किन हेतुओंसे निश्चित हुआ है, यह चर्चा विस्तृत होने के कारण यहाँ नहीं दी गई है।) कुछ व्यक्ति अधिक समय लेनेवाले बड़े जाप्य-मन्त्रोंको २७ बार ही जप लेते है। उतनी गणना से ही वे संतोष मान लेते है। इसलिए वे २७ मनकोवाली माला का उपयोग करते है। अधिकांश रूपमें अजैन संप्रदायोंने भी संख्याकी दृष्टिसे १०८ की माला स्वीकृत की है।
प्रत्येक धर्ममें जप हेतु गणनाकी पद्धति-आम्नाय पृथक-पृथक है। मन्त्रशास्त्र के शान्तिक, पौष्टिक, वशीकरण आदि षट्कर्मोके लिये पाँच प्रकारकी विविध रंगवाली मालाएँ निश्चित की हुई है। इनमें कौनसी माला, किस हाथ की किस अंगुली पर, किस प्रकार रखकर, किस समय गिननी चाहिए? आदि अनेक बातोका विचार मन्त्र-तन्त्र शास्त्र विशारदोंने विविध रूपसे किया है। उसे ग्रन्थान्तर अथवा गुरुगमसे ज्ञात करें।
१०८ मनकोंकी माला पर एक अथवा तीन मणियाँ होती है, जिन्हें मेल कहते है। इसका उल्लंघन करके दूसरी बार माला नहीं गिनी जाती। अपितु उसे घुमाकर गणना की जाती है। अर्थात् जो मनका अन्तिम गिना हो, वहींसे पुनः आरंभ किया जाता है। मालाकी पवित्रता रखनी चाहिए। पहने हुए वस्त्र के स्पर्शसे अशुद्ध न हो जाए इसका ध्यान रखना चाहिए। सामान्य रूपसे गणना करनेके लिए शुद्ध सूत की बनी हुई मालाको श्रेष्ठ माना है।
रुद्राक्ष आदि अन्य प्रकार की मालाओका भी उपयोग किया जाता है। ५८.गंबज - शिखरबन्धी मन्दिर गुंबजके बिना नहीं होते। अतः शिखर के सामने शिल्पकार गुंबजकी रचना करते है। जैन मंदिरोंमें ये गुंबज मुख्यतः चार प्रकार (घुम्मट) के बनाते है। इनमेसे यहाँ (५८ से ६० कमांक तक) तीन प्रकार बताये है। यह ५८ वाँ (फाँसवाला) प्रकार बहुत कम प्रचलित है। २० वर्ष पूर्व
शिल्पी इस प्रकार को नहीं बनाते थे। अभी कहीं-कहीं बनाये जाते है। यह गुंबज राजदरबार का नहीं अपितु देवदरबारका है। इसका रूप प्रस्तुत
करनेके लिए देवमन्दिर के शिखर का थोड़ा सा ख्याल यहाँ दिया गया है। ५९. गुंबज (घुम्मट)- यह दूसरा प्रकार है। यह विशेष रूपसे राजस्थान तथा बंगाल की ओर अधिक प्रचलित है। ६०. गुंबज(घुम्मट)-यह तीसरा प्रकार है, तथा यह मुख्य रूपसे गुजरात की ओर प्रचलित है। ६१. स्वस्तिक - यह भारतीय संस्कृति का सर्व-संप्रदाय मान्य एक अत्यन्त प्रसिद्ध मंगल प्रतीक है। स्वस्तिक के आकार को मांगलिक आकार माना है। ऐसे
आकारकी वस्तु अथवा आलेखन का मंदिर-घरमे रहना मंगलमय है, अर्थात् इसके रहनेसे शुभ होता है। इसीलिये आर्योने इसका प्राचीनकालसे समादर किया है। पश्चिममे रहनेवाले आर्योने भी इसका आदर किया है। जैनोंके अष्टमंगलमें पहला स्थान ही 'स्वस्तिक' का है। प्रचलित व्यवहारमे जैन लोग 'स्वस्तिक' के लिये 'साथिया' ऐसे शब्द का प्रयोग करते है। जैनोंके कर्मकांड में और अनेक प्रसंगोंके प्रारममें इसके आलेखन की तथा आजकल तो पूजन करनेकी भी प्रथा है। इसका संस्कृतमें पद्य बद्ध विधान भी बना हुआ है। रायपसेणी, ज्ञाता आदि जैनागमोमे बताये अनुसार देवलोक में स्थित अष्टमंगलकी आकृतिमें इसको स्थान मिला है। जैनों में तो रथयात्राके अवसर पर रथके आगे, गुरुदेवोंके स्वागत के समय तथा

www.jaineliberg

Page #250

घर-आँगनमें गुरुदेव पधारे तब तथा व्याख्यान के प्रारंभमें, इस प्रकार अनेक प्रसंगों पर स्वस्तिक करनेके हेतु गहुँली करनेकी एक आवश्यक कर्तव्य जैसी प्रथा है। इसलिए जैनोंमे यह चिल्न अति प्रचलित है। अजैनोंमें भी त्यौहारोंके दिन घरके आँगनमें, रंगोलीमें अथवा लग्न आदिके प्रसंग पर स्वस्तिक बनानेकी प्रथा सर्व विदित है। (विशेष परिचय के लिये देखिए पट्टी परिचय सं. ३)
___ कतिपय अजैनोंमें उलटे प्रकारसे स्वस्तिक बनानेकी प्रथा अधिक है। ६२. कलश - मंगलकलश । कल्पसूत्रकी पद्धतिका। इस कलशसे सम्बन्धित परिचय प्रतीक क्र.२ में दिया गया है। विशेष यह कि इस कलशमें दो आँखे' तथा
कुछमें दुपट्टे जैसे वस्त्र के दो हिस्से बनाये जाते है, जिन्हें यहाँ दिखाया गया है। ये दोनों किस लिये है? इसके प्रमाणभूत निर्देश ग्रंथोंमें निर्दिष्ट हो
ऐसा कहीं देखनेमें नहीं आया है। यद्यपि इनके लिए कुछ अनुमान अथवा कल्पना की जाती है किन्तु उनकी चर्चा यहाँ अप्रस्तुत है। ६३. एकआकृति- कल्पसूत्रमें तथा पृष्ठ पट्टिकाओंमें सुशोभन के रूपमें प्राप्त भूमिति के प्रकार की मध्ययुगीन आकृति की अनुकृति। ६४. कूर्मशिला - शिखरवाले मन्दिरकी नींव के केन्द्र स्थानमें (प्रतीक मे बताये अनुसार) समचतुरस्त्र पत्थर पर नौ खाने बनाकर, विविध प्रकारकी आकृतियोंसे उत्कीर्ण
यह शिला स्थापित की जाती है। शिल्पशास्त्रमें इसका बड़ा महत्त्व है। शुभ मुहूर्तमें, उत्तम व्यक्ति के हाथोंसे यह समारोहपूर्वक स्थापित की जाती है, जिससे जिनमन्दिर की रचना निर्विघ्न रूपसे पूर्ण हो और वह दीर्घजीवी बने, ऐसी एक प्रचलित मान्यता है। नौ कोष्ठकोंमें क्या क्या है यह
चित्रमें स्पष्ट रूपसे पहचाना जा सकता है। केन्द्रमें कछुआ होनेसे इसको कूर्मशिला नाम दिया गया है। इसमें अन्य आकृतियाँ अधिकांश रूपमें समुद्रोत्पन्न है। ६५. मकर - शिल्पशास्त्रमें इसे 'विराली' शब्दसे सम्बोधित किया है। यह आकृति परिकर-परिगृहमें, ऊपरवाले भगवानके दोनों पाश्चोंमें बनाई जाती है। (मगर - विराली)
इस प्राणीका यथार्थ नाम क्या है? यह तथा इसे यहाँ रखनेका वास्तविक हेतु क्या है? यह यथार्थ ज्ञान नहीं हो पाया है। यह जलचर जीव आटलांटिक महासागर के मध्यभाग के एक प्रदेशमें विशाल संख्या में उपलब्ध है। दरियाई प्रवासियोंने सन् १९३८ में यह जीवको मुखमे से रात्रिको आग
निकालते हुए देखा है। ६६. मकरमुख- यह एक जलचर प्राणी है। शिल्पग्रन्थोंमे इसे 'विराली' कहते है किन्तु प्राणीशास्त्रकी दृष्टिसे तो यह मत्स्यका ही प्रकार विशेष माना जाता है।
वस्तुतः देखा जाए तो यह प्राणी कौनसा है, इसका स्पष्ट, यथार्थ उल्लेख ज्ञात नहीं हो सका है। किन्तु प्रत्येक मन्दिरमें गर्भगृहके द्वारकी देहली पर दो की संख्यामें ये बने होते है। इस पर पैर रखकर ही सभी अन्दर जाते है। देहलीमें ये प्रतीक रखनेमें कौनसे हेतु रहे होंगे, यह शिल्पग्रन्थोंसे स्पष्ट ज्ञात नहीं होता है। ‘उपमिति भव प्रपंचा' नामक कथाग्रन्यमें इन दोनों प्रतीकोंको राग तथा द्वेष के प्रतीकोंके रूपमें व्यक्त किया है। (इसका भावार्थ यह हो सकता है कि इन दोनोंका जल्दी या देरीसे क्षय करोगे तभी तुम परमात्मा के चरणोंमें पहुँच सकते हो। अथवा 'रागद्वेष रूपी शत्रुओंको रौद डालो' ऐसा भाव सुचित होता है। यद्यपि शिल्पशास्त्रियों को पूछने पर इस सम्बन्धमे वे भी कोई प्रमाणभूत या सन्तोषप्रद समाधान
नहीं दे पाते है।) ६७. छत्रत्रयी - यह छत्रत्रयी विचरण करते हुए तीर्थकरदेवों के सहवर्ती अष्टमहाप्रातिहार्यों में से एक प्रातिहार्य है। हजारों देव, तीर्थकर देव सर्वगुण सम्पन्न होनेसे,
राग-द्वेषसे मुक्त होनेसे तथा देव और मनुष्योंसे पूजाके योग्य होनेसे, उनकी परिचर्या-सेवा, भक्ति एवं सम्मान-स्वागत के लिये सदा साथ रहते है। उस समय वे देव ही अशोकवृक्ष आदि आठ प्रातिहार्यों की रचना करते है। उसमें भगवानके मस्तक पर तीन छत्र रूप प्रातिहार्य को रखते है। जैनोंके अनेक मंदिरोंमें तीर्थंकरोंकी प्रतिमाओं के मस्तक पर ऐसे चांदीके बनाये हुए तीन छत्ररूप प्रातिहार्य लटकाये हुए रहते है। प्राचीन परिकरोंवाले पाषाण अथवा धातुके अनेक शिल्पोंमें तो ये छत्र अन्दर ही उत्कीर्ण किए हुए होते है। इन छत्रोंका क्रम इस प्रकार होता है कि ऊपरसे नीचे की ओर आते है तब पहले छोटा, बादमें उससे बड़ा और उसके बाद उससे बडा छत्र रहता है। जब प्रभुके मस्तकके पाससे ऊपर की ओर जाते है तब प्रभके मस्तक पर पहले बडा, फिर उससे कुछ छोटा तथा अन्तमें उससे भी छोटा छत्र रहता है। इस कमसे तीनों छत्र बनाये जाते है। और यही क्रम सर्वथा सच्चा कम है।
- इससे विपरीत प्रथा अजैन मंदिरोमें विशेष देखने में आती है, उसमें मूर्तिके सिर पर छोटा, उसके बाद कुछ बड़ा और उसके ऊपर उससे भी
बडा, किन्तु उनके साथ हमारा कोई सम्बन्ध नहीं है। ६८. चामर - देवका और राजाके दरबारमे अथवा चल-समारोह अथवा रथयात्राके अवसर पर भक्ति-बहुमान की दृष्टिसे राजा अथवा देवमूर्तियों के आसपास
●वर डुलाये जानेवाले चामरोंका यह प्रतीक है। अष्टमहाप्रातिहार्योमे से यह एक प्रतिहार्य है। विचरण करते हुए तीर्थकरोंको विहारमें, तथा देशना के समय देवगण दोनों ओर आसपास खड़े रहकर चैंवर डुलाते है। हिमालय के प्रदेश में होनेवाली चमरी गायकी पूँछके बालोसे ये चैंबर बनाये जाते
है। धार्मिक अनुष्ठानोंमें इसको आचरणीय अर्थात् योग्य समझकर इसका समादर किया गया है। ६९. इन्द्रध्वज- इन्द्र के अतिरिक्त ध्वजके ओर भी नामांतर है। यह ध्वज तीर्थंकरोंके अथवा किसी भी व्यक्ति के दीक्षा आदि कल्याणकों के चलसमारोह में
अवश्य होता है। तीर्थंकरोंके प्रसंग में देवगण यह ध्वज दैवीशक्तिसे बनाकर चलाते है। यह असाधारण ऊँचा, चौडा तथा विशालकाय होनेसे अतिभव्य तथा हजारों ध्वजाओंसे जैनशासन की विजय-पताका लहराता रहता है। समवसरण (तीर्थकर देवोंके प्रवचन-पीठ) की चारों दिशाओंमें दिगन्तव्यापी ध्वज लहराते रहते है। ध्वजका महत्त्व एवं उसका आदर राष्ट्रोमें तथा धर्मोंमे असाधारण होता है।
आजकल जैनोंके चलसमारोह में सबसे आगे प्रायः इन्दध्वज की गाडी अवश्य होती है। यहाँ तो केवल इन्द्रध्वजका आभास मात्र करानेके लिए
सामान्य-बाल प्रतीक दिखाया गया है। ७०. ठवणी - षट्कोण बाजोठ (पटिये) पर 'ठवणी' के नाम से परिचित घोडी। इस ठवणी पर धर्मग्रन्थ रखा गया है। इस ठवणी पर अक्षके स्थापनाजी
पुस्तकसहित भी रखे जाते है। (विशेष परिचय के लिए देखिए प्रतीक सं. ७१)
५. आँख्ने रखने की प्रथा अजैन ग्रन्थवर्ती कलशमे भी देखनेमें आती है। १०. कतिपय सुप्रसिद्ध आचार्यादि पदस्थ मुनिवरों और गृहस्थोंने इनका वास्तविक क्रम लक्ष्य में न रखनेसे छत्र यथार्थ क्रमके अनुसार लटकाये होनेपर भी व्यर्थ मान्यताके कारण टूस्टियोसे कहकर व्यवस्थित क्रमसे लगाये हुए छत्रोको भी पलटाकर गलत क्रमसे लटकाने का सूचन करते हैं किन्तु ऐसा करना कथमपि उचित नहीं है। किसी किसी साधु के द्वारा प्रकाशित चित्रोंमें भी उलटा कम प्राप्त हुआ है। मेरे पास तीन छत्रोंवाली प्राचीन मूर्तियोंके अनेक चित्र है। उनके आधारपर निश्चित रूपसे कह सकता हूँ कि यहाँ प्रतीक में बताया हुआ कम ही यथार्थ है। और सबको इसी क्रमसे ही छत्र लटकाने चाहिए। कुछ बड़े परिकरोंमे तो अंदर ही पत्थरसे गढे हुए तीन छत्र स्पष्ट रूपसे बताये गये है। तथा छोटे परिकरोंमे जहाँ तीन छत्र नहीं बताये जा सकते वहाँ स्पष्ट रूपसे एक ही छत्र बताया हुआ होता है। फिर भी उसी छत्र पर अन्य दो पत्रों को सूचित करनेवाली दो रेखाएँ अवश्य उत्कीर्ण होती है।
१७६ducation International

Page #251

७१. स्थापनाचार्य - भगवान महावीरने अपने संघ समुदायको चार विभागोंमें विभक्त किया था। जिनमें क्रमशः (१) साघु, (२) साध्वी, (३) श्रावक और (४) श्राविका (प्रचलित नाम ये चार नाम रखे गये। समस्त जैन समुदाय इन चार विभागोंमें ही आ जाता है। 'ठवणी') इन चारों अंगोंके व्यक्तियों को कोई भी धर्मानुष्ठान करना हो तब प्रत्येक क्रियाकी साक्षीके रुपमें प्रतीकर्मे बताये गये अक्षके स्थापनाचार्य
रखने पड़ते हैं। इनकी साक्षी में ही समस्त धर्मक्रिया जप-ध्यानादि किये जाते है। चार पायोंवाली विलक्षण बैठकवाली घोड़ी को सामान्य व्यवहारमें 'ठवणी' कहते है। और इसके ऊपर एक पोटली होती है जिसे स्थापनाजी कहते है। इस पोटलीमें विविध आकार-प्रकारके दो इन्द्रियवाले निर्जीव बने हुए अक्ष जातिके जीवोंकी देहके शरीर पत्थर जैसे वजनदार होते है और वे पंचपरमेष्ठी की स्थापना के रूपमें होनेसे पाँच की संख्या में होते हैं तथा ये स्थापनाचार्यके नामसे सम्बोधित किये जाते है। यद्यपि आजकल तो 'ठवणी' शब्द से ही स्थापनाचार्य समझ लेने की गलत प्रथा चल पड़ी है परंतु ठवणी और स्थापना दोनो पृथक्-पृथक् वस्तुएँ है।
स्थापनाचार्यरुप अक्षोके गुण-दोषोंका एक कल्प है। इस कल्पग्रन्थमें उनके रंगोंके आधार पर अनेक लाभ-हानियाँ बताई गई है। इनके सुलक्षण देखकर ही इनकी जलादिसे शुद्धि, पवित्र मन्त्राक्षरोंसे अभिमन्त्रित करके पंचपरमेष्ठीके प्रतीक के रूपमे इनकी स्थापना करके रखी जाती है। बादमें मुँहपत्ती आदि वस्त्रसे ढंक कर झोली जैसी पोटली बांधकर रखा जाता है। इसके आलम्बन के आधार पर समस्त क्रियाकांडका व्यवहार होता है।
इस स्थापनाजी की पोटली प्रातः और सायंकाल दो बार खोलकर इसकी थोडीसी पाठविधि मुँहपत्तीसे प्रतिलेखनापूर्वक साधु-साध्वियों को प्रतिदिन अवश्य करनी होती है। केवल नूतनवर्षके दिन इनका एक बार अभिषेक करके पुनः प्रतिष्ठा की जाती है। इन्हें शास्त्रीय शब्द में 'अक्ष' कहते है। इनमें यदि किसी समय दक्षिण-आवर्त-आंटेवाले मिल जाएँ तो रखनेवाले व्यक्ति की अत्यन्त प्रभाव-महिमा बढ़ने लगती है, किन्तु ऐसा मिलना अति दुर्लभ होता है।
जैन समाजमें स्थापनाका प्राकृतरुप 'ठवणा' होनेसे इसे 'ठवणी' भी कहा जाता है। संक्षिप्त नामके रुपमें 'आचार्यजी' भी कहते है।
-- यहाँ दिया हुआ प्रतीक मध्ययुगमें कुछ कारणसे बड़ी ठवणी रखनेकी प्रथा थी उसकी झाँकी करानेवाला है। इस ठवणीके पाठेमें पुस्तककी पोथी रखी है, फूदेवाली 'चाबखी'-डोरी लगाई है वह भी दिखाई देती है। यह ठवणी रखनेकी प्रथा जैन मूर्तिपूजक समाजमें ही है।
- यह ठवणी मुख्य रूपसे चन्दन आदिके काष्ठकी, हाथीदांत की पसंद की जाती है। किन्तु आजकल प्लास्टिक का भी प्रचलन बढ़ गया है। ७२.बाजोठ- - इसमें तीन बाजोठ,चौकियाँ अथवा पीठे है। चित्रमें बताये हुए क्रमसे ही इन्हें रखा जाता है। इसमें समवसरणके तीन प्रकारोंकी भी कल्पना की
जाती है। ये चौकियाँ या बाजोठ स्नावपूजा तथा शान्तिस्नात्रादि अनुष्ठानोंके प्रसंगमे इन पर भगवानको पधरानेके लिए प्रयुक्त होते है। इसके अतिरिक्त उपाश्रयमें होनेवाले जैन साधुके व्याख्यान के समय व्याख्यानपीठ के निकट वक्ता के सामने स्थापनाचार्यजी रखनेके लिए भी उपयोग
होता है। समस्त भारत में श्वेताम्बर मूर्तिपूजक संप्रदायमें यह प्रथा मुख्यरूपसे प्रचलित है। ७३. प्रवचन मुद्रा- 'मुद्रा' अर्थात् विशिष्ट प्रकारसे की जाने वाली एक आकृति । यहाँ हाथ और उसकी अंगुलियों द्वारा बनाई जानेवाली आकृतिकी बात होनेसे
उसकी फलित व्याख्या यह होती है कि विविध प्रकारके आकारोको बनाने के लिए हाथ अथवा अंगुलियों को एक विशेष रूपसे मोडना अथवा रखना, इसका नाम है मुद्दा। हाथ-पैर के विशिष्ट प्रकारके निश्चित आकारपूर्वक जपे जानेवाले मन्त्रादि में उस उस मुद्रा के आकारसे एक शक्ति उत्पन्न होती है। तथा यह भी जानने में आया है कि अमुक आकारों के प्रति देवताओं का आकर्षण भी होता है। इन कारणोंसे मुद्राएँ भी मानवजातिके कल्याणमें सहयोगी बनती है।
- यहाँ दी गई मुद्राका नाम प्रवचन-मुद्रा है। इस मुद्रा में जैन तथा अनोकी दृष्टिसे भी अनेक विकल्प होते है। - ये मुद्राएँ ग्रन्थों में अनेक प्रकारकी बताई गई है किन्तु अतिप्रसिद्ध और अधिक उपयोगमे आनेवाली मुद्राएँ प्रायः१२० से ३०है। - प्रवचन अर्थात् व्याख्यान तथा मुद्रा अर्थात् उस प्रसंग पर रखी जानेवाली दोनों हाथों सहित अंगुलियों की आकृति, वह है प्रवचन-मुदा।
- तीर्थंकरों तथा आचार्योको ध्यानके समय यह मुदा रखनी पड़ती है। जबकि आज तो यह प्रथा नहीं रही है। आजकल तो बहुधा शिल्पमूर्तियोंमें ही इसका स्थान सुरक्षित रहा है।
- यह मुद्रा एक ही प्रकारकी नहीं है अपितु चार-पाँच प्रकारकी वर्णित है। यहाँ इसका एक ही प्रकार दिखाया गया है।
- मन्त्रसाधनामें कुछ जप हाथकी कथित मुद्रा करके ही जप करनेका विधान है। जैनाचार्य आज भी सूरिमंत्र आदि के जपमें मुद्राओंका प्रमुख रुपसे उपयोग करते है।
- मुद्दापूर्वक भी जप सिद्ध करना पड़ता है। यह जप बैठे-बैठे और खड़े-खडे दोनों प्रकारोंसे किया जाता है।
- मुद्रा मन्त्र साधना अथवा मन जपका एक अंग ही है। मुद्रारसिक साधक इसे महीनों तक अथवा वर्षों तक इसके आम्नाय का पालन करके उन मुद्राओको करते हुए जपादि कर के मुद्दाकी आकृति को सिद्ध बनाते है। तथा मुद्राओंके सिद्ध हो जाने पर वे मुद्राएँ इष्टानिष्ट प्रसंग
पर सफलता देनेवाली बनती है। भूलसे भी मुद्राओको कोई सामान्य कोटिकी न समझे। ७४. गरुडमुद्रा - यह मुदा जैन अंजनशलाका-प्रतिष्ठा की विधि, अठारह अभिषेक आदि प्रसंगों पर की जाती है। सर्पका 'विष उतारनेका मन्त्र गरुडमुदाके साथ
सिद्ध किया जाता है और बादमें जहर उतारनेके समय उसका (मन्त्र-मुदाका) उपयोग किया जा सकता है।
प्राचीन समयमें कौन-कौनसी उपासनाएँ किन-किन मुद्राओके साथ करनी चाहिए और ऐसा करनेसे कौन-कौनसी सिद्धियाँ मिलती थी? इस
सम्बन्ध कतिपय उल्लेख, ग्रन्थोंमें मिलते है। (विशेष परिचय के लिए देखिये प्रतीक सं. ७३) ७५. पंचतत्त्व - पृथ्वी, जल, अग्नि, वायु और आकाश ये पाँच महातत्त्व है जिन्हें 'पंचमहाभूत' भी कहते है। ये पाँचों तत्व समग्र विश्वमें अर्थात् पूरे ब्रह्मांड में
सर्वत्र व्याप्त है। इस विश्वके समग्र व्यवहार के संचालनके मूलमें ये ही तत्त्व काम कर रहे है। ये तत्व यदि न हों तो यह जगत भी न हो।
विश्वके संचालनमें ये तत्त्व अवर्णनीय और महान् भाग ले रहे है। तब इन तत्त्वोका उपकार और इनकी महत्ता कितनी अपार है यह स्वयं समझमें आने योग्य बात है। ये तत्त्व हमारी देहमें भी स्थित है। अरे! चैतन्यरूप प्राणीमात्र में ये है। संसारी जीवोंके शरीर इन पंच तत्त्व (अथवा पंचभूतों) से ही बने हुए है। ये तत्त्व विश्वमें अथवा शरीरमें सम रहे अथवा समतोल रहे तो उसकी व्यवस्था सुचारू रूपसे चलती है, पर यदि इनमें ११. मुद्राओंकी जानकारी निर्वाणकलिका आदि ग्रंथोंमें दी गई है।
१७७

Page #252

१०
७६. ५ -
७७. ७८. ॐ ॐ - ७९. नन्द्यावर्त पाँच स्वस्तिकों के साथ
८५. सूर्य -
१७८Education International
विषमता उत्पन्न हो जाए तो पृथ्वी पर अथवा मानवजाति पर भयंकर विपत्तियाँ भी आने लगती हैं। मुख्य रूपसे भूकम्प और प्रचंड तूफ़ान इसके जीते जागते प्रमाण हैं। इसलिए राज्य सरकारों और वैज्ञानिकोंको तथा मानवजातिको इन तत्त्वोंके साथ अनावश्यक छेड़-छाड़ नहीं करनी चाहिए तथा इनकी समतुला एवं सुरक्षा बनी रहे ऐसी मर्यादाका पालन करना चाहिए जिससे इस धरती के प्रकोप तथा विपत्तियोंसे प्रजा बच सके।
-
- मानवदेहमें भी ये तत्त्व विषम न हों इसकी यदि पूरी सावधानी रखी जाए तो प्रत्येक व्यक्ति अपने तन मन का आरोग्य सम्हालकर आत्माकी स्वस्थता प्राप्त कर सकता है।
-प्रतीकमें पाँचों तत्त्वोंको उनके नामके साथ दिखाया है। भारतीय विद्वानोंने इन तत्त्वोंका परिचय प्राप्त किया जा सके इसके लिए भिन्न-भिन्न आकारोंकी कल्पना की है। पृथ्वीका समचतुष्क-चतुरस्त्र आकार, जलका अर्धचन्द्राकार, अग्निका त्रिकोण आकार वायुका षट्कोण तथा आकाश का गोल आकार माना गया है। इन आकारोंकी कल्पना सहेतुक है।
यह एक मन्त्र बीज है। इस पृष्ठमें तीन प्रकारके ॐ के प्रतीक दिये हैं। ७६ क्रमांक का आँकार जैनोंमें प्रयुक्त होता है। शेष अन्य दोनों प्रकार के ७७-७८ क्रमांक के प्रतीकोंवाले ओंकार मुख्यरूपसे वैदिक हिन्दू आदिमें विशेष रूपसे प्रयुक्त होते है। परंतु कुल मिलाकर विश्वके अधिकांश भागकी जनता इन आँकारोंके प्रतीकोंसे परिचित है यह निर्विवाद है। अब तो पाश्चात्य लोग भी औंकार की ओर आकर्षित हो रहे है।
जैन धर्मके अनुसार औंकारकी आकृति वस्तुतः देखी जाए तो लिपि भेदके आधार पर है। नागरी लिपिमें लिखित जैन प्रतियोंमें ओ स्वर प्रतीकमे बताये अनुसार मिलता है, इसलिए हमारे यहाँ इस रूपमें लिखा जाता है। बादमें उसमें चैतन्य शक्ति लानेके लिए उसे मन्त्रबीज बनाना चाहिए, इसलिए उस पर 'अर्धचन्द्राकार' वर्णकी आकृति, उस पर 'बिन्दु' वर्णकी आकृति और उस पर नाद' वर्ण की आकृति रखी जाती है। इनके रखने से वह मन्त्रबीज बनता है। तथा बादमें उस बीजका जप आदिमें उपयोग किया जाता है। यहाँ एक विवेक रखना आवश्यक है कि ऊपर त्रिकोणके आकार में जो 'नाद' बताया गया है, उससे रहित ओंकार यन्त्रादिकमें लिखा जाता है, उसका जप भी होता है। वस्तुतः तो (नाद रहित का) केवल बिन्दु सहित का आँकार ही उच्चारणमें, लेखनमें तथा जपमें अधिक प्रयुक्त होता है। ऐसा होने पर भी अमुक कार्योंके प्रसंग पर दोनों प्रकारोंको मान्य रखा गया है। ऋषिमंडलके यंत्रके केन्द्रमें रहनेवाला ह्रींकार नाद सहित ही है ऐसा निर्विवाद समझना चाहिये तथा सिद्धचक्र बृहद् यन्त्र में केन्द्रस्थ अर्ह भी नादयुक्त ही निर्विवाद रूपसे है ऐसा समझें।
-भारतमें हजारों मनुष्य 'ॐ' शब्दका निरन्तर जप करते हैं, उसका प्रभाव अपूर्व है। साधु, सन्तों एवं महर्षियोंका यह मुख्यरूपसे प्रिय मन्त्र है। प्रत्येक मन्त्रके प्रारंभ में (प्रायः) इसका स्थान होता है। दीर्घकालसे इसकी व्यवस्थित तथा गुरुगम-पद्धतिके अनुसार की गई साधना साधकको आत्मसाक्षात्कार - आत्मदर्शन कराती है तथा कुण्डलिनी शक्तिको जागृत कर परमसमाधि-शान्तिको देती है। इसके अतिरिक्त साधक जन आध्यात्मिक तथा भौतिक दोनों प्रकारकी सिद्धियोंको इसके द्वारा अवश्य प्राप्त कर सकते हैं, यह अनेक व्यक्तियोंकी अनुभवसिद्ध बात है। जैन मन्त्रज्ञ केवल मोक्षके लिए किये जानेवाले जपके बदले आदिमें ॐ लगाकर मन्त्र जपनेका निषेध करते है, यह एक सूचक बात है। इस ॐ बीजको मन्त्रविदोंने भिन्न-भिन्न बीज नामोंसे सम्बोधित किया है। अजैन विद्वानोंने ॐकार पर स्वतन्त्र उपनिषदोंकी रचना की है, ॐकारके प्रभाव पर ग्रन्थ भी लिखे गए है।
८०. कलश -प्रतीक संख्या २ के समान समझे। ८१. स्वस्तिकपंचक - परिचय प्रतीक संख्या ८२. गांधर्व - जैन मंदिरोंमें पाषाणसे ८३. अरिहन्ताकृति - विकस्वर कमलासन पर पद्मासनसे बैठी हुई तीर्थंकर- जिनकी मूर्ति ।
८४. ध्वजदण्ड - - जैनमंदिरोंके शिखर पर चढाई जानेवाली दण्ड सहित ध्वजा, प्रतिष्ठाके समय मन्दिर और उसकी प्रतिष्ठा सदैव विजयी रहे, इस दृष्टिसे ध्वजादण्ड
दोनों संख्यावाले ॐ कारके प्रतीक आलेखनकी विविधता दिखानेके लिए दिये है। (परिचय प्रतीक ७६ के समान है।) केवल जैन संस्कृतिमें प्रसिद्ध (पाँच स्वस्तिकोंके साथ) केन्द्रमे स्थित नन्द्यावर्त नामक एक मंगलाकृति ।
यह नन्द्यावर्त नौ कोणोंसे पूर्ण होता है। इस आकृतिको अत्यन्त प्रभावशाली तथा फलदायक कहा है। अभिनव जैन मूर्तियोंकी प्राणप्रतिष्ठाके समय आवश्यक रूपसे तथा संघयात्राके प्रारम्भ में मंगल - कल्याणके निमित्त और कार्य निर्विघ्न रूपसे सम्पन्न हो इस दृष्टिसे नन्द्यावर्त की पूजा की जाती है। 'आचार-दिनकर' तथा अन्य प्रतिष्ठाकल्पोंमें इसके लघु-बृहत् प्रकारकी पूजाविधि के अधिकार दिये है। तथा साथ ही इसके वस्त्र, पाषाण आदि पर अंकित पूजन-पट भी बहुत-से प्राप्त है। नन्द्यावर्तके पटके मध्यमें नन्द्यावर्त आदि होते है। और आस-पास घूमते हुए पंचपरमेष्ठी आदि तथा देव देवियोंके अनेक वलय बनाये हुए होते है।
-प्रतीक परिचय संख्या २ में अष्टमंगलकी जो बात कही गई है, उन आठमेसे यह तीसरी संख्यावाली आकृती है।
६१ के समान। केवल यहाँ सुन्दरता लानेके लिए पाँच स्वस्तिकोंका संकलन करके दिखाया है। बनाये जानेवाले मृदंग-ढोलकवादक गान्धर्व।
पर ध्वजा फरकानेकी विधि है। यह ध्वजा प्रत्येक सालगिरह के दिन पुरानी बदलकर नई चढाई जाती है।
- यह जैन दृष्टिसे आकाशवर्ती एक ज्योतिष चक्र का एक केन्द्रीय ग्रह है। यह दिनकर-सूर्य और उसकी अनेकशः उपयोगिता सर्व विदित है। सूर्यके उदय होते ही विश्वका अन्धकार दूर होता है तथा संसारमें सभी व्यवहार आरंभ हो जाते है। तथा अस्त होनेपर अधिकांश भागके व्यवहार मन्द होने लगते है। सूर्य विकासी आदि कमल सूर्यके कारण ही खिलते हैं। उसीके सहारे विकसित होते है। कवियोंने सूर्यका उपमालंकार के रूपमें विशाल उपयोग किया है। ज्योतिषशास्त्र में इसे केन्द्रीय स्थान दिया गया है। मुख्य माने जानेवाले नव ग्रहोंमें इसका स्थान पहला है। जैन खगोल शास्त्री दिखाई देनेवाले सूर्यको स्फटिक रत्नका बना हुआ विमान मानते है और इस रत्नका ही प्रकाश पृथ्वी पर आता है ऐसा कहते है। सूर्य नामवाला देव इस विमानमें रहता है। जैन ग्रन्थोंमें आजकी वैज्ञानिक मान्यतासे भिन्न रूपमें पृथ्वी से पहले तारा, बादमें क्रमशः सूर्य, उसके अनन्तर चन्द्र ग्रह आदि इस प्रकार क्रम बताया है।
- प्रातः कालमें अनेक अजैन लोग आसन-पूर्वक सूर्यके सामने खड़े रहकर प्रातः सूर्य नमस्कार करते है। जैन, बौद्ध तथा वैदिक तीनों ही धर्मोमें सूर्यको ग्रहदेव मानकर उसकी पूजा, जप, ध्यान, उपासना आदि करनेके विधान बताये है। जैनोंकी शान्तिस्नात्र आदि की विधिमें नवग्रह पूजन अवश्य करना ही पडता है। जैन धर्म दृश्य सृष्टिकी अपेक्षा अदृश्य सृष्टिको करोडों गुनी मानता है। द्वीप और समुद्रोंको असंख्य मानता है। तथा

Page #253

ज्योतिषचक्रको स्थिर एवं गतिमान दोनों प्रकारका मानता है। जैन सूर्यको भी केवल एक न मानकर दृश्य और अदृश्य सृष्टिसे मिलकर असंख्य सूर्य और चन्द्रोंको मानते है।
-जैन लोग मानवजाति का बसेरा अढाई द्वीप (दो समुद्रोंके साथ २।। द्वीप) में मानते है। अढाई द्वीप अर्थात् जम्बूद्वीप, पातकी खण्ड और आघा पुष्कराध द्वीप। तीन द्वीपोंके बीच लवण और कालोदघि नामक दो समुद्र है। ये द्वीप और समुद्र लाखों योजन लम्बे-चौड़े है। इस अढाई द्वीपके बाहर असंख्य द्वीप तथा समुदोकी स्थिति जैन शास्त्र बतलाते है। अाई द्वीपमें प्रवर्तित ज्योतिषचक्र चर है और उसके बाहरका स्थिर है। मानवजाति की बस्ती अढाई द्वीप के अन्दर ही है, उसके बाहर नहीं।
सूर्यकी उपासनाके लिए गुजरातमें 'मोढेरा' गाँव का विख्यात कलात्मक शिल्पमंदिर खंडित अवस्थामे आज भी खड़ा है। तथा जैनग्रन्थ सूर्य और
चन्द्र दोनों स्वयं गतिमान है एवं स्वयं प्रकाशित है ऐसा व्यक्त करते है। ८६.चन्द्र- -सूर्यके समान ही यह भी एक प्रकारका ग्रह है। तथा जैन शास्त्रोके अनुसार यह पृथ्वीसे लाखों मील दूर है। यह स्थिर नहीं, अपितु चर-गतिमान
है। यह निस्तेज नहीं अपितु स्वयं प्रकाशित है। और यह प्रकाश स्फटिक रत्नवाले विमान का है। सूर्यका प्रकाश उष्ण है तो चन्द्र का शीत है। सर्वकी उपस्थितिमे अति तीव्र प्रकाशके कारण निस्तेज बना रहता चन्द्र प्रकाश सूर्यास्त होने पर इस पृथ्वी पर प्रत्यक्ष होता है।
- कवियोंने सूर्यके समान ही उपमालंकार में चन्द्र का अपार प्रयोग किया है। शान्त-प्रशान्त मुखवाली स्त्रीकी प्रशंसा करनेके लिए चन्द्रमुखीकी उपमा (खण्डोपमा) दी गई है। शरद पूर्णिमाकी महिमा चन्द्रकी शीतलता (रम्य आकर्षण) और माधुर्यादि के कारण ही है।
- कहा जाता है कि चन्दमा की किरणोंमेसे निकलनेवाले किरणामृत का पोषण धरती पर स्थित वनस्पतिसमुदाय प्राप्त करता है।
- द्वितीयाके चन्द्रमाको विविध कारणोंसे जैन, हिन्द. मस्लिम आदि प्रजा नमस्कार करती है। ८७.हंसयुगल- - हंसोंमें श्रेष्ठ हंस 'राजहंस' कहलाता है। इसका परिचय पहले दिया जा चुका है। चित्र स्पष्ट है। ८८. श्रीफल - ___ - श्रीफल बनस्पति जातिका एक सुप्रसिद्ध फल है। यह 'श्री' अर्थात् लक्ष्मीका अथवा लक्ष्मीको अर्पित किये जानेवाला फल है। यह लक्ष्मीका
प्रिय फल है। सभी भारतीयोंने इसको मंगल और सम्माननीय फलके रूपमें स्वीकृत किया है। मिन-भिन्न भाषावाले लोग इसे भिन्न-भिन नामोंसे पुकारते है। गुजरातमें छिलकेवाले श्रीफलको 'नारियल' कहते है। इसकी मूल उत्पत्ति दक्षिणके नारिकेल द्वीपकी होनेके कारण यह नाम प्रचलित हुआ है।
भारतमे प्राप्त होनेवाला अन्वर्थनामक यह श्रीफल शकुनशाली और मंगल फल होनेसे इसका धार्मिक और व्यावहारिक अनेक शुभ प्रसंगोंमें उपयोग होता है। प्रवास जाते हुए तथा नगर अथवा गृहप्रवेशके समय तिलक करके दोनों हाबोसे सम्मुखस्थ व्यक्तिके हाथोंमें श्रीफल दिया जाता है। विवाह के प्रसंग पर मुख्यरूपसे हाथमें रखा जाता है। घर, दुकान, कारखाने आदिके वास्तुके अवसर पर श्रीफल रखा जाता है तथा बादमें उसे तोड़कर उसके टुकड़े प्रसादरूपमे सभी खाते है। ऐसा करना अच्छा शकुन माना जाता है। यह मित्रता का वर्धक है। त्योहारों पर इसकी भेंट दी जाती है। जैनलोग तो अपने बड़े पर्वो पर इसकी प्रभावना-दान करते है। अर्थात् सभीको (व्यक्ति अथवा समुदाय की ओरसे) एक-एक श्रीफलका दान किया जाता है। और जैन मन्दिरमें की जानेवाली स्नात्रपूजा तथा बड़ी पूजाओंमें श्रीफल रखा जाता है। मन्दिरमें नैवेद्य के रूपमें प्रतिदिन श्रीफल रखनेवाले भी भाविक होते है। गुरूदेव के स्वागतमें गहुँलीके समय अथवा घर पधारे तब चौकी पर स्वस्तिक रच कर उसके ऊपर श्रीफल रखा जाता है। उपाश्रय में प्रवचन के प्रारम्भसे पूर्व धर्मगुरूके व्याख्यानपीठके आगे अक्षतोसे स्वस्तिककी गहुँली बनाकर उस पर श्रीफल रखकर
शुभेच्छा-प्रार्थना बोली जाती है। जैन-अजैन अपने इष्टोपास्य देवके मंदिरोंमें तथा लक्ष्मीजी आदि देव-देवियोंके मंदिरोंमें, पूजनविधिमे श्रीफलकी भेट रखी जाती है। शुभकार्य प्रारंभ के लिए भी श्रीफल भेट होता है। अनेक शुष, मंगल और इष्टफल सिद्धिके लापार्थ अनेक व्यक्तियोंको उपहारके रूपमें यह आदरपूर्वक दिया जाता है। __ - इन श्रीफलोंमें सामान्य प्रचलित श्रीफल दो-दो आँखोंवाले होते है, किन्तु एक आँखवाले श्रीफल एकाक्षी, तीन आँखोंवालेको त्र्यक्षी और चार आँखवालेको चतुरक्षी कहा जाता है। इन तीनों प्रकारवाले श्रीफलोको महिमाशाली कहा गया है। ऐसे श्रीफल घरमे योग्य स्थान पर, शुभ समयमे पधारनेसे घरमें लक्ष्मी, शान्ति, पुत्रप्राप्ति, यश आदिका लाभ होता है। इन कारणोंसे सैकड़ों घरोंमें श्रद्धालु भारतीय विधि-विधान पूर्वक एकाक्षी, यक्षी आदि श्रीफल रखते है, तथा उसकी पूजा और जप करते है। गुजराती चैत्र शुक्ला अष्टमीके दिन इसकी प्रमुख विधि की जाती है। इस श्रीफलसे सम्बन्धित जानकारी और इसके विधि-विधानसे सम्बद्ध अनेक कल्पग्रन्थ जैन-अजैन विद्वानों द्वारा मुद्रित-अमुदित अवस्थामें विद्यमान
है। इस फलके खानेका प्रचलन दक्षिण भारतमें बहुत ही है। विशेष गरुगमसे समझे। ८९. हंसदीपक - राजस्थानकी बनावटका, लटकाये जा सकनेवाला धातुका यह दीपक है। ९०. शतदल सौ पंखुडियोवाला कमल, लक्ष्मी-सरस्वती आदि कतिपय देवियोंको शतदल अथवा सहस्रदलवासिनी अर्थात् सौ पंखुड़ियों अथवा हजार पंखुड़ियों वाले
कमल- कमल पर विराजनेवाली कहा है। (विशेष परिचयके लिये देखिये प्रतीक सं. ११) पंचांग पाँच अगों द्वारा किया जानेवाला प्रणिपात अर्थात् नमस्कार विविध धर्मोमें देव, गुरु अथवा बड़े-पूज्य व्यक्तियोंके प्रति विनय, नम्रता आदिका भाव प्रणाम
सूचित करनेके लिए बन्दन, प्रणाम अथवा नमस्कार करनेकी विविध प्रथाएँ- प्रकार प्रचलित है।
जैनधर्ममें वन्दनकी विधि जघन्य, मध्यम और उत्कृष्ट इस तरह तीन प्रकार की बताई है, जिन्हें जैन परिभाषामें क्रमशः (फटा) फिट्टा, स्तोम तथा द्वादशावर्तकी संज्ञा दी गई है।
(१) देवमूर्ति दिखाई देने पर णमो जिणाणं बोलते हुए शरीरकी अर्यावनत मुद्रासे अर्थात् दोनों हाथ जोड़कर तथा सिर झुकाकर वन्दन करना और इसी तरह गुरुका दर्शन होनेपर मत्वरण बंदामि बोलकर नमन करना। इन दोनों प्रकारोंको 'फिट्टा' वंदन कहते है एवं इसे 'जघन्यवन्दन' के नामसे सम्बोधित किया है। (२)प्रणिपातसूत्र जिसका अपरनाम 'योभवंदण' सुत्त है, उसे बोलकर देव-गुरुको पूर्णावनत-मुदा अर्थात् पंचांग भूमिस्पर्श द्वारा भक्तिभावपूर्वक प्रणिपात करनेको योभवंदण कहते है। इसीको मध्यमवन्दन कहते है। वर्तमान सामाचारी के अनुसार आजकल अब्भुढिओ-पूर्वक किये जानेवाले वन्दनको 'मध्यमवन्दन' कहते है। (३) 'सुगुरुवंदण' सुत अर्थात् गुरुवन्दणासूत्र बोलते हुए बारह आवोंके साथ 'यथाजात' (-जन्मसमयकी) मुद्रासे बन्दन करनेको द्वादशावर्त-वन्दन कहा जाता है। इसका समावेश उत्कृष्ट वंदनमें होता है। जिनमूर्ति अथवा

Page #254

स्थापनाचार्यजी के समक्ष चार अथवा आठ बोई (स्तुति) बोलते हुए किये जानेवाले बृहद् बन्दनको देववन्दन कहते है।
यहाँ दिया गया चित्र आबालवृद्ध-प्रसिद्ध 'खमासमण' शब्दसे अभिहित पंचांग प्रणिपातका है। ९२. सामायिक- 'सम' तथा 'आय' इन दो शब्दोंके योगसे संस्कृत भाषा के नियमसे सामायिक शब्द बना है। सम का अर्थ है शान्ति-समता। आय का अर्थ है (श्रावकका) लाभा जिससे आत्मामें-जीवनमें शान्ति, समता जैसे मूल-गुणोंका लाभ हो ऐसी कोई बात अथवा किया जैनोंने इसको अपना पारिभाषिक
'सामायिक' ऐसा नाम दिया है। यह नाम तथा इसका कार्य जैनोंके घर-घर में सुविख्यात है। 'सामायिक' कैसे करना चाहिए, इसका एक विधान है। इसकी समय मर्यादा है। इसका विधान 'प्रतिक्रमण सूत्र' नामक ग्रन्थमे बतलाया है। सामायिकका समय सामान्यरूपसे दो घड़ी अर्थात् ४८ मिनट का है। 'सामायिक' प्रतिदिनके चालू वेषमें नहीं किया जाता है। इसके लिए पुरुषको धोती और दुपट्टा इस प्रकार दो, स्त्रीको घाघरा, चोली तथा साड़ी इस प्रकार तीन वस्त्र पहनने होते है। ये वस्त्र मोह, ममता अथवा आसक्ति जागृत न हो ऐसे साधारण, किन्तु शौचादिके समय नहीं पहने हुए शुद्ध पहनने चाहिए। वस्त्र-शुद्धि रखते हुए, अपने मनको शुद्ध करके अर्थात् संसारी विचारोंसे रोककर-धार्मिक अथवा आध्यात्मिक विचारभावनाकी ओर लाना होता है। बादमें भूमि पर गरम (ऊन का) आसन बिछाकर बैठना और अपने समक्ष नाभिसे ऊपर रहे इस ढंगसे पुस्तक आदि रखकर उसकी सूचित विधिके अनुसार स्थापनाको स्थिर करके, दोनों हाथ जोड़कर विधिवत् सूत्रोच्चार करके दो घड़ी-४८ मिनट तक बैठना होता है। इन ४८ मिनटोंके बीच स्वाध्याय करना चाहिए अथवा धार्मिक ज्ञान सीखना चाहिए। धार्मिक चरित्र अथवा आध्यात्मिक ग्रन्थोंका वाचन करना चाहिए। जप, पठन-पाठन तथा अन्तरशुद्धिके लिए आन्तरिक खोज आदि करना होता है। तथा किसी भी प्रकारके घरके व्यापार अथवा दुनियादारी की संसारी बाते सोचना, वैसी बाते करना तथा वैसी बाते सुननेका सर्वथा निषेध है। कटासणा के साथ नितम्ब भाग जुड़ा ही रहना चाहिए। और खड़ा होना अथवा ऊँचा-नीचा भी नहीं होना चाहिए। खास आवश्यकता पड़े तो बायाँ अथवा दाहिना पैर (नितम्ब भाग ऊँचा न हो जाय, इसका ध्यान रखकर) ऊँचा कर सकते है। संक्षेपमें इस समयके बीच धार्मिक-आध्यात्मिक जीवनका आनंद लूटना होता है। संसारी चिंता छोड करके आत्मिक-आध्यात्मिक चिन्तन करना होता है। मनोमंचनपूर्वक स्वदोषका दर्शन-परीक्षण करना होता है। जिससे जीवनशुद्धि प्रकट हो और समता-क्षमाभाव का सद्गुण विकसित हो।
- ४८ मिनट की मर्यादावाली प्रतिज्ञा पूरी होने पर प्रतिज्ञासे मुक्त होनेके लिए 'सामायिक' पारनेकी कुछ विधि की जाती है। वह हो जाने पर सामायिक व्रत पूरा होता है।
- संसार की आधि-व्याधि और उपाधिसे ग्रस्त, मन, वचन और कायाके त्रिविध तापसे सन्तप्त, अशान्त, अस्वस्थ, चिन्ता, भय और अशान्तिपूर्ण जीवन बिताते हुए जीव आजके विषम युगमे यदि प्रतिदिन कम से कम दो घडी का यह सामायिक' व्रत करें तो कर्मका संवर, निर्जरा अथवा पुण्य बंध होगा। ब्लड-प्रेशर अथवा हृदयरोगका भय नहीं सताएगा। प्रतिदिन न हो सके तो सप्ताहमें एक दिन भी सामायिककी आध्यात्मिक वायु ग्रहण करेंगे तो भी वे अनेक लाभोको प्राप्त करेंगे।
सामायिक में बैठा हुआ श्रावक 'समणो इव' साधु के समान कहा गया है। सदाके लिए श्रमण-साघुजीवन स्वीकृत न कर सके वे दो घड़ी जितना त्यागमार्गका आस्वाद-आनन्दका अनुभव करेंगे तो किसी जन्ममें उत्पन्न संस्कार सर्व विरतिपूर्ण त्यागका पूरा संस्कार प्राप्त कर सकेंगे। इसी
दृष्टिसे श्रावक द्वारा पालन किये जानेवाले बारह अणुव्रतोंमे सामायिकको नौवें व्रत' में सम्मिलित करके 'वत' के रूपमें उसकी प्रशंसा की गई है। ९३. सामायिक- यह यावत्कथित नामका सामायिक व्रत श्राविकाको भी करना चाहिए। इसलिए यहाँ उसका प्रतीक दिया गया है। इस प्रतीक में दो घडी के समय (श्राविकाका) को बतलानेवाली, प्राचीन समयमें काममें ली जानेवाली रेतीकी घड़ी भी दिखाई गई है। सामायिकमे कैसे बैठना चाहिए मात्र यह दिखानेके लिए ही
यह चित्र दिया है। ९४.कलश- आँखें तथा दोनों ओर दुपट्टेवाला कलश। इस प्रकारका कलश वर्षोंसे मुख्यरूपसे आमन्त्रित की जानेवाली कुंकुम-पत्रिकाओं तथा काडौंमें विशेष
रूपसे प्रयुक्त होता है। (परिचय प्रतीक सं. २ के अनुसार) ९५. घण्टा- यह मिश्र धातुओंसे बना हुआ होता है। यह घण्टा मस्जिद जैसे स्थलोंको छोड़कर प्रायः समस्त धोके देव-मन्दिर-देवालय अथवा चर्चामें लटकाया
रहता है। इससे घण्टा, मंदिर का एक अनिवार्य अंग होनेके अतिरिक्त मन्दिर अथवा देवालयके प्रचारका एक सूचक प्रतीक बन गया है। प्रार्थना-स्तुतिके प्रारंभमें तथा मन्दिरसे बाहर निकलते समय अन्तमें ३, ७ अथवा ९ बार घण्टा बजानेकी प्रथा है।
- केवल दर्शन करनेवाले जैन मंदिर दर्शन करके वापस निकलते समय तथा पूजा करनेवाले पूजक पहले दव्यपूजा करनेके पश्चात्, चैत्यवंदन, स्तुतिप्रार्थनादिरूप भावपूजा करके जब बाहर निकलें तब आनन्द व्यक्त करनेके रूपमें पूर्णाहुति सूचक तथा मंगल प्राप्तिके लिए घण्टेकी मंगल ध्वनि करके मंगल भाव हृदयमें भरकर बिदा लेता है।
- सॉनको आरती और मंगलदीपक उतारते समय भी सारे भारतके मंदिरोंमे घण्टानाद किया जाता है। इस नाद को मंगलनाद माना है।
- इसके अतिरिक्त व्यावहारिक स्थलोंमें, पुलिस थानेमें, सैनिक स्थलोंमें, स्कूल, कालेज, औषधालय, कारखाने आदि सार्वजनिक स्थलोंमें तथा अन्य अनेक स्थलों में यह समयकी सूचना देने अथवा भयकी सूचना देनेके लिए भी उपयोगमें आता है। छोटी घण्टियाँ तो पूजा-पाठमे साँझ-सबेरे
अनेक घरोंमें झनझनाती रहती है। ९६.होमवेदिका- केवल कच्ची मिट्टी से बने हुए तीन विभागोंको बतानेवाली यह होमवेदिका है। अजैन इसे यज्ञवेदिका कहते है। यह होमकुण्ड आदि नामोंसे भी
प्रसिद्ध है। जैन मन्त्र अनुष्ठान तथा प्रतिष्ठादि विधियोंमें होम करनेके विधान है। इतना होने पर भी जैनोंमें इसका स्थान अजैनोंकी अपेक्षा बहुत कम है। कुछ अनुष्ठान अथवा जपकी साधनाके अन्त में उसका सात्विक वस्तुओंसे होम किया जाता है। किन्तु होमके प्रक्षेप दब्य मुख्यरूपसे शुष्क वनस्पति आदि प्रधान होते है और जीव-जन्तु रहित शुद्ध होते है।
- साथ ही किसी भी मन्त्रकी साधना उसके दशांश हवन के बिना पूर्ण फल नहीं देती है। और अन्य कुछ अनुष्ठानोंके लिए भी ऐसा ही है।
इनमें देवीके अनुष्ठानोंमें तथा उसकी प्राणप्रतिष्ठा करनी हो तब होम करना अनिवार्य होता है। ९७. अरिहंत- प्रवचन-देशना मुद्दासे सिंहासन पर बैठी हुई आकर्षक अरिहत जिनमूर्ति। इनके चरणकमल भद्रासन पर स्थित है। ९८. त्रिरत्न - मथुराके स्तूपमें ज्ञान, दर्शन और चारित्ररूप विद्वानोंके कथनानुसार त्रिरत्नके प्रतीक के रूपमें प्रसिद्ध चिह्न । सांची के बौद्ध स्तूपमें ऊपर के भाग
१८०

Page #255

पर विरल रखे हुए है। यद्यपि इस चिलका यथार्थ विस्तारपूर्वक स्पष्ट परिचय हमारे यहाँ नहीं मिलता है। ९९. स्वस्तिक- मथुराके संग्रहालयके एक पत्थर पर खुदे हुए कलात्मक स्वस्तिक आदि चार मंगलाकृतियोंके साथकी एक शिल्पाकृति। १००. सिद्धचक्र नवपदजीके प्यानके लिए उपयोगी, अष्टदल कमलवाला सिद्धचक्रका प्रतीक। इसमें नवपदोंके प्रत्येक नामके आदिका केवल एक एक अक्षर दिया
તીવ- Tયા છે १०१. मत्स्य युगल-अष्टमंगल में से सातवीं संख्यावाली मत्स्ययुगलके आकारकी एक मंगलाकृति। १०२.सिंह . मंदिरोंके शिल्प तथा शिखरके भागमे उत्कीर्ण की जानेवाली एक सिंहाकृति। १०३.श्री गौतम भगवान श्री महावीरके मुख्य गणधर शिष्य जो कि अनन्त लब्धि-शक्ति के धारक थे। जन्मना बाहमण थे। किन्तु भगवान महावीर के साथ आत्माके स्वामीजी- अस्तित्व संबंधी वाद-विवाद में पराजित होने पर उन्होंने भगवानसे दीक्षा स्वीकृत की थी। गौतमस्वामीजीने तपोबलसे ऐसी लब्धि प्राप्त की थी कि
वे जिस व्यक्ति को दीक्षा दे, वह व्यक्ति उसी भवमें अवश्य ही मुक्तिगामी बने। वे भगवानके पास सदा खड़े पैरों पर ही बैठते थे। पलथी लगाकर तो वे कभी बैठे ही नहीं। उन्होंने सूर्यकी किरणोंका सहारा लेकर आकाश मार्गसे हिमालयकी ओर स्थित अष्टापद पर्वत पर जाकर वहाँकी यात्रा की थी। भगवान श्री महावीर का निर्वाण होते ही तत्काल उन्होंने केवलज्ञान प्राप्त किया था। इनका मंगल नाम प्रातःकालमें लेनेसे कल्याण होता
१०४.नन्यावर्त- नौ कोणोंसे बननेवाला नन्द्यावर्त नामक एक विशिष्ट प्रकारका जैन स्वस्तिक। यह आकृति जैन धर्ममें प्रसिद्ध है। यह अष्टमंगलोंमें से एक आकृति है।
(अधिक परिचयके लिए देखिये प्रतीक सं. ७९) १०५. कलश- शान्तिस्नात्रादिमे उपयुक्त १०८ छिदोबाला कलश। इस कलशके १०८ छिदोंमें से १०८ जलधाराएँ एक साथ निकलती है और उनके द्वारा
जिनमूर्तिका अभिषेक किया जाता है। १०६ से १४४. १०६ से लेकर १४४ तकके प्रतीक खास बोधक-प्रेरक नहीं हैं. लेकिन सामान्यकक्षाके विविध प्रकारके रक्खे गये हैं। इसका कारण यह है कि एक ईच प्रमाणके विविध प्रकारकी रखे जा सके ऐसे प्रतीकोंके लिए कोई नया विषय मेरी नजरमें आया न था। छोटी साइझ (कद) में बतानेसे दिखाई दे ऐसा न था। दूसरी बात यह थी कि यह આકૃતિ- पुस्तक भगवान श्री महावीरके संदर्भवाली और धार्मिक थी। इस पुस्तकमे वेही पट्टियाँ और प्रतीक रखे जा सकते है जो पुस्तक के अनुरूप हो लेकिन वह संभवित
न था। साथमें यह भी संभवित था कि थोडे-बहुत बोधक-प्रेरक प्रतीक भी खोजे जा सकते थे किन्तु कोई चित्रकार मेरे सामने बैठकर काम करने के लिए तैयार न था। घर पर बैठकर करवानेसे मनपसंद काम होने की श्रद्धा न थी। साथ ही इसके लिए कितना समय बिताए? यह और ऐसी बहुत सी मुसीबतें भी इस कार्यक लिए बाधारूप थीं। इन सभी कारणोंसे हमें नाइलाज शीघ्र कार्य पूर्ण करनेके लिए इन प्रतीकोंको पसंद करना पड़ा है।
- સાત લાખની વાત છે સુચના : ભગવાન શ્રી મહાવીરે અખિલ બ્રહ્માંડના જીવો પ્રત્યે હિંચ, ત્રાસ દ્વારા થયેલાં પાપાદિ આચરણોથી મુક્ત થવા તમામ જીવો પ્રત્યે માયાચના કરવા આદેશ કર્યો છે. લાખો જૈનો રોજ બે વાર આ પાઠ બોલે છે તો સહુએ રોજેરોજ પ્રતિક્રમણ સૂત્રમાં આવતા ‘સાત લાખસૂત્રનો પાઠ બોલી જવો.
મા જગતમાં જીવોની સંખ્યા અનંતાનંત છે. આ બધાનો સમાવેશ એક ઈન્દ્રિયથી લઈને પાંચ ઈન્દ્રિયમાં થઈ જાય છે. જગતમાં છ ઈન્દ્રિયવાળા કોઈ જીવ છે નહીં.એમાં એક ઈજિયના પટાભેદો છ છે. ૧. પૃથ્વીકાય ૨. અપૂકાય ૩. તેઉકાય ૪. વાઉકાય ૫, વનસ્પતિકાય અને ૬. ત્રસકાય. કાય એટલે કાયા-થરી. આ બધા જીવો એક જ ઈન્દ્રિયવાળા છે, જેનું નામ સ્પર્શ ઈન્દ્રિય છે, આ છએ પ્રકારના જીવોને જીવવા, નાક, આંખ કે કાન એકેય ઈન્દ્રિય હોતી નથી. બે ઈન્દ્રિયવાળા જીવો જેને શરીર અને જમવા છે, તેથી આગળ વધીએ એટલે ત્રણ ઈન્દ્રિયવાળા જીવો જેને શરીર, જીવા અને નાક છે. ચાર ઈન્દ્રિયવાળા જીવો જેને શરીર, જીવ, નાક અને આંખ હોય છે તેમજ પાંચ ઈન્દ્રિયવાળા જીવો જેને શરીર, જીવા, નાક, આંખ અને કાન આ પાંચે ઈન્દ્રિયો હોય છે.
અનંતાનંત જીવોનો સમાવેશ પાંચ ઈન્દ્રિયોમાં થઈ જાય છે. આ પાંચે ઈન્દિપોવાળા જીવોની સંખ્યા ઉપર કહાં તેમ અનંતી છે, પરંતુ સર્વજ્ઞ ભગવંતોએ પોતાની શાનદષ્ટિથી જોઈને તેનું વર્ગીકરણ કરી બતાવ્યું અને અનંતાજીવોનું વર્ગીકરણ અબજો-કરોડો નહીં પણ ફકત ચોરાશીલાખમાં આવીને ઊભું ર.
પ્રશ્ન થશે કે એ વર્ગીકરણ કયા ધોરણ ઉપર કર્યું? તો પદાર્થ (પુદ્ગલ) માત્રમાં વર્ણ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શ આ ચાર વસ્તુ અવશ્ય હોય જ છે. નાનામાં નાનો પરમાણુ હોય તો પણ તેના પ્રમાણમાં પાંચ પ્રકારના વર્ગમાંથી કોઈપણ જાતનો વર્ષ-રંગ, બે પ્રકારના ગંધમાંથી કોઈપણ એક ગંધ, છ પ્રકારના રસમાંથી કોઈપણ જાતનો રસ અને આઠ પ્રકારના અર્થમાંથી કોઈપણ જાતનો અર્થ હોય છે, અને આ ચાર વસ્તુઓ જેમાં હોય તેને પુદ્ગલ કહેવામાં આવે છે, અનંતા જીવોનાં ઉત્પત્તિ સ્થાનો તે પુગલ સ્વરુપ છે અને ઉપર કહ્યું તેમ તમામ યોનિઓમાં ચાર વસ્તુઓ નિતાન-અવશ્ય હોય છે. સમાન વર્ષ સમાન ગંધ, સમાન રસ અને સમાન સ્પર્શ કયાં કયાં છે તે જયારે જ્ઞાનીઓએ શાનથી જોયું ત્યારે વર્ગીકરણની સંખ્યા ફકત ચોરાશી લાખની થવા પામી. એટલા માટે દુનિયામાં પ્રસિદ્ધિ છે કે “એરા લાખનો સંસાર' પણ ચોરાશી લાખ શી રીતે હોઈ શકે તેની સમજ જૈન શાસ્ત્ર સિવાય કયાંય મળી શકે તેમ નથી. આ શાસ્ત્ર સર્વશત્રિકાલજ્ઞાનીઓનું છે, તેઓ સમગ્ર વિશ્વને જોઈ શકવાની તાકાત ધરાવે છે તેથી આપણને ઘણું ઘણું જાણવા મળી શકે છે. આ ચોરાશી લાખ જીવાયોનિ સંસાર કહો, પાછું એનું વર્ગીકરણ કર્યું
હવે એ ચોરાશી લાખ જીવોની પાંચ ઈન્દ્રિયવાળા જીવોમાં સંખ્યા દ્વારા વહેંચણી કરે છે.
પૃથ્વીકાયના જીવો અનંતાનંત છે છતાં સમાન વર્ણ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શવાળાં ઉત્પત્તિ સ્થાનકો ફકત સાત લાખ જ છે, અપૂકાય-પાણીનાં જીવોનાં સમાન ઉત્પત્તિ સ્થાનકો સાત લાખ છે, તેઉકાયના જીવોનાં સમાન ઉત્પત્તિ સ્થાનકો સાત લાખ છે. વાઉકાયના જીવોનાં સમાન ઉત્પત્તિ સ્થાનકો સાત લાખ છે. વનસ્પતિકાયના બે પ્રકાર છે, એમાં પ્રત્યેક શબ્દથી ઓળખાવાયેલી વનસ્પતિની યોનિઓનો ઉત્પત્તિ સ્થાનકો દશ લાખ છે અને સાધારણ શબ્દથી ઓળખાવાયેલી વનસ્પતિની યોનિઓનાં ઉત્પત્તિ સ્થાનકો ચૌદ લાખ છે, તેવી રીતે બે ઈન્દ્રિયના, ત્રણ ઈજિયના અને ચાર ઈન્દ્રિયના ઉત્પત્તિ સ્થાનકો બે બે લાખ છે. દેવતા, નારકી અને તિર્યંચ પંચેન્દ્રિય (પશુ-પક્ષી)ના ઉત્પતિ સ્થાનકો ચાર લાખ છે, અને મનુષ્યની ઉત્પત્તિના સ્થાનકો ચૌદ લાખ છે, આ બધાનો સરવાળો કરીએ ત્યારે (૮૪) ચોરાશી લાખ જીવાયોનિરૂપ સંસાર નકકી થાય છે.
- સાધુ જીવન સ્વીકાર્યું હોય તેને હિંસા નહીં કરવાની વગેરે પ્રતિજ્ઞા લીધી હોય છે તેમને આ ક્રિયા કરવાની હોતી નથી પરંતુ આ ક્રિયા સંસારી જીવો માટેની છે. આ સંસારમાં ડગલે ને પગલે, જાણે-અજાણે, મનથી, વચનથી કે કાયાથી નાની મોટી બીજ જીવોની હિંસા સતત થતી જ હોય છે, બીજા જીવોની હિંસા કરવી એ મહાપાપ છે અને એ મહાપાપ જીવને જન્માંતરમાં અધોગતિએ પહોંચાડે છે. જીવને ભયંકર સ્થિતિમાં મૂકાવવું ન પડે માટે ભગવાન મહાવીરે પ્રત્યેક મનુષ્યને ઉદ્દેશીને કહો કે તમોએ આખા દિવસમાં ઉપર કહા તે પ્રમાણે ૧૩ પ્રકારના જીવોની જાણે-અજાણે હિંસા કરી હોય, કરાવી હોય અને કરનારને ટેકો આપ્યો હોય તે બધાંય પાપનું પ્રાયશ્ચિત કરવાનું છે એટલે કે જીવે હિંસાથી મુકત થવા માટે બધા જીવોને યાદ કરીને ભાવથી ક્ષમા માગવાની છે, જેથી તમારો આત્મા રોજેરોજ પાપના ભારથી મુક્ત થતો રહે. રાત્રિ દરમિયાન હિંસાના જે કંઈ સૂક્ષ્મ કે ચૂલ પ્રસંગો બન્યા હોય તેનું પ્રાયશ્ચિત સવારના કરવાનું હોય છે. આ પ્રાયશ્ચિત-આલોચના કેવળ જૈનોને ઉદ્દેશીને કરવાની કહી નથી પરંતુ જો તમારા ભાવિ જન્મોને ઉત્તરોત્તર સુખ-શાંતિવાળા અને ઉન્નત બનાવવા માગતા હો તો પ્રત્યેક માનવીએ આ પાઠ બે વાર ભાવપૂર્વક ઉદયની સાક્ષીએ બોલી જવો જોઈએ.
યશોદેવસૂરિ

I8I

Page #256

1. Homage to the Wheel of religion:
3. Eight auspicious symbols:
INTRODUCTION OF 80 ILLUSTRATION-STRIPS AND MORE THAN 144 SYMBOLIC ILLUSTRATIONS
182 Education International
Third Edition
BY: MUNI YASHOVIJAY
This album contains 48 multicolour paintings with an introduction to each on the left side of the painting. An illustration-strip presenting a different subject is printed at the bottom of each page; facing the painting and the text in Gujarati, Hindi and English is printed above, with three symbolic pictures each in square with side measuring 2.5 cms. In all there are 80 such illustration-strips and more than 185 symbolic illustrations. Most of them are related to Jain religion or Jain culture while a few deal with general subjects.
The illustrations in the strips and the separate illustrations cover subjects such as philosophy, religious practice, worship, Mantra, Tantra, literature, music, sculpture, art etc, besides religion and culture.
The introduction presented here is intended not only for the learned or advanced research scholars but also for the laymen and hence the philosophic intricacies are over-looked. Barring certain strips and symbols the essential aspects of the rest of the illustrations are duly explained in simple language.
Introduction to 48 picture-strips printed under three-languages introductory pages This strip is related to the wheel of religion. This wheel of religion is brighter than the sun. It heralds the religious campaign of every Tirthankara and humbles the pride of opponents. It flashes light and moves in the sky while the Tirthankara is on his religious walk. It is created on a golden lotus in front of the Tirthankara in Samavasarana the religious auditorium by the gods. It is on the Samavasarana - gate also. Moreover, it is a symbol spreading religious light, suggesting its dominant power and inspiring the same. The religious wheel was first moved by Bahubaliji, the son of Bhagawan Rishabhadeva at Takshashila (in Peshawar district) when the latter was on a religious walk (Vihar) billions of years ago. The book Tapawali enjoins the performance of austerity aimed at the wheel of religion. But we forgot all about it and the Jains became oblivious of the fact that the religious wheel was first moved by the Jains. How then, should we expect others to remember this fact? Today it has become particularly known all round as the Government of India has adopted the wheel of religion as initiated by the followers of Bhagawan Buddha. The illustration shows here the fourfold Jain community paying devotional homage to the wheel of religion to convey that the wheel of religion is not only worth bowing but also worth worshipping by all. The deer resting on each side of the religious wheel symbolises chastity and pity.
2. Aum Hrim: This strip shows howAUM and HRIM should be written in the Devanagari script, according to the Jain tradition.
These two Mantra beej have to be written on the earthen altar during the minor or major Shanti Snatra ceremony. These Mantra beej are well-known in almost all religions. It is widely used in Mantras, Yantras, Japas and meditations. The Jains identify Aum with the five categories of religious heads (Panch-parameshthis) and HRIM with twenty four Tirthankaras. A number of volumes and 'Mantra Kalpas' have been written on the importance and technique of worshipping AUM and HRIM.
The wheel of religion has 7 to 24 spokes'. The wheels of religion are found either in front of or on the side of the icon. Showing the wheel of religion by the side has an earlier tradition. At present the convention is to keep the same in front of the icon.
This strip shows eight symbols conceived to be auspicious in the world since time immemorial. These symbols are reproduced from the illustrations of the eight auspicious objects, as depicted in the illustratated Kalpa Sutra (Barsa). The strip shows them in order (1) the Swastika, (2) the Shri-Vatsa (an auspicious sign on the chest), (3) the Nandyavarta (a complex Swastika), (4) the Vardhamanaka, (5) the Bhadrasana (a holy seat), (6) the holy Pitcher (7) the fish-couple and (8) the mirror. According to the scriptural command every Jain has to draw them with pure, unbroken rice-grains before the icon of Jinendra Bhagawan before commencing his obeisance to the chaitya (temple), while sitting in the sanctorum after worshipping Bhagawan in a Jain temple, but this custom is no more. Nowadays the Swastika is drawn on a flat wooden stand, with rice grains and three heaps of rice grains, symbolising knowledge, vision and character. The digit of half moon symbolising the Siddhashila 2 is made over it with the ricegrains and in the middle a small heap of rice-grains. In this custom the drawing of an auspicious Swastika is invariably maintained first.
At present thousands of Jains young and old, men and women make this Swastika in the temple on a flat wooden stand, with unbroken rice-grains brought from home.
Ordinarily rice-grains are to be used for making the illustrations of these eight auspicious symbols before the icon of Bhagawan. In ancient times, Jain kings and the rich used to make these eight auspicious symbols with rice-grains made of gold and silver. There was also a widely prevalent custom to draw these figures with any material. Later on it was found inconvenient to draw all these symbols and so they were all carved on a wooden stand or a low stool and the hollow parts were filled with rice-grains. This was very simple and it saved time. At first all liked this new method but later on all could not afford such carving. So this method started slowly disappearing. The Jain community felt that the followers would lose the advantage secured through such auspicious symbols,so they finally introduced metalic benches embossed with these auspicious symbols, in the temples. Such benches were permanently required as they were used for daily routine worship and it was made compulsory to keep such benches
Note: 1. Scriptures have also shown the 'religious wheel' as having a thousand spokes.
Note: 2. For this the moon is drawn with its digit on the fifth or the eighth night of the bright half of the month.

Page #257

of the eight auspicious symbols beside the icon made of five metals during religious recitation. That is why at least one or more such benches, are found in a Jain temple. Moreover, in religious ceremonies on certain occasion, such as the 'Sattar Bhedi Puja'these eight auspicious symbols are involved as the Puja. Their importance gained ground as the scriptures enjoined that wooden stool with eight auspicious symbols be made from 'Seven' wood (a particular type of wood) and used in such religious rites, in minor or major Shanti Snatra and in the worship of nine planets etc. These symbols on the benches are not to be worshipped but with the Anamika finger they are to be drawn on the same embossed figures with sandal paste, but it's not proper to sprinkle some sandal paste...on them as is being done at present due to lack of knowledge of correct technique. After drawing or making these eight auspicious symbols one should pray for the realisation of all that is good in lifc. Such prayer results in various benefits in life. Indra, the lord of heaven, draws these eight auspicious symbols on a highly valuable bench, with rich grains made of silver, after the holy bath of a Tirthankara on the Meru mountain. They are drawn daily by gods with appropriate vision in their divine region while worshipping Bhagawan. Shrenik, the king of Magadh used to draw these eight auspicious symbols everyday with golden javas (barley grains). These eight auspicious symbols were carried by males in front of chariot processions and processions of reception and initiation. It has not come to my knowledge how these cight symbols became auspicious. But it would be interesting to note here that certain references are made about them in Raja prasneeya (Ray Paseni), Jnata Dharma Katha (Naya Dharma Katha) and other Agama texts. In the ancient lore about Suryabha Deva, it is mentioned that Suryabha performed various dances before Bhagawan and the last dance was according to the shape of each of the auspicious symbols. Moreover the divine aerial cars of the heavenly gods contain such symbols since time immemorial. They are also found on the Ashoka tree as well as on the gates of the divine religious auditorium- Samavasarana. Even now we can see these eight auspicious symbols carved on the lintel of the wooden gates of old private or public temples and Jain mansions. Now it is common to prepare festoons with cight auspicious symbols out of silver and to hang them on the lintels of the sanctorum of most of the Jajn temples. Besides, these eight auspicious symbols have been often used to decorate boxes, caskets, rice grains storage boxes, in temples, benches kept at a religious discourse, the stick with soft woollen threads to save minute insects (Ogha), the invitation cards, festoons of the canopies, the drawings and colourful designs on the foor etc. In some Jain temples the Swastika and the Nandyavarta are inlaid in marble tiles fixed in the fioor. The Swastika which is drawn by millions of Jains in the temple finds the first place among the eight auspicious symbols. The second place is given to the Shri Vatsa, the chestmark. The word 'Shri Vatsa' has a special conventional meaning attached to it. It means a particular elevated part of the chest of the blessed ones Tirthankaras and other blessed ones have such elevated part in the upper central part of the chest and it appears beautiful on account of the tender bunch of hair rising upward and turning to the right this very portion with hair is called Shri Vatsa. The sign is found on the chest of all Arihant Tirthankaras. Shri it is shown on their icons. In all the icons in Jain temples this symbol is carved in an elevated position. The Nandyavarta is the third symbol in this illustration strip. This is an extended Swastika well-known in Jain religion. It is a beautiful figure formed by nine angles or corners. The fourth symbol is that the Vardhamanaka which means an earthen bowl. It is used as an earthen lamp. One earthen bowl is placed on the other to seal it. Then the pair is known as "Samput' in Sanskrit. In Sanskrit the earthen bowl is known as 'Sharav. So the scaled pair is known as sharav. Samput or Vardhamana-Samput. This figure is considered to be auspicious. The fifth symbol is that of the Bhadrasana or a royal throne. The sixth symbol is that of the holy pitcher. The seventh symbol and the eighth symbol are those of the fish couple and the mirror respectively. The difference in order of these eight auspicious symbols in various scriptures leads to the difference in order of the same in Jain temples, in decorations and illustrations. Even the benches of five metals are found to have different orders of symbols. They have not maintained a uniform order but the strip presented here follows the order ordained by the scriptures. The scriptures followed here are mentioned at the centre (below) of the strip. A uniform order would be honoured everywhere if all accept the order illustrated in this strip. Every Jain should instal these eight auspicious symbols in regular order or separately in his house. The place or the house where they are engraved or embossed onthe lintel of the main door or hung as a festoon becomes prosperous. The eight auspicious symbols are drawn in different styles as would be clear from the two strips given in this album
Note: 1. The word Shreevatsa is made from two words-Shree and Vatsa. Vatsa means the chest. If we accept two of the many meanings of Shree
as decoration or construction shree vatsa would mean a decorated chest or chest with a particular form. The decoration or form is to be
taken as associated with the chest Note: 4. Shreevatsa on the chest of Shreekrishna Vasudev among the blessed ones is well-known Note: 5. For this reference see Jambu-Pragnapti, Aup. Samae Maha and other Agamas. Note: 6. On the icons created during the last forty or fifty years the symbol of Shreevatsa is shown very high, very broad and without any
standard measurement. This has spoiled the beauty of the icon. Hence, this symbol should follow a certain standard. What should be the shape and what should be method of carving Shreevatsa? As ancient pictures have not followed a certain standard, it has still not
been possible to establish a certain definite standard. All draw the same symbol in different ways. Note: 7. But it should be noted that, whateyer decision we may take in order to maintain uniformity, it shouldn't mean that the sequence with
some deviations adopted by other texts is wrong. It should be respected as an alternative

183

Page #258

3
as specimens. Difference of place and time has its effect on the style of these drawings and this difference is natural and pleasing.
4. Entry of the This illustration in Gujarati style belongs to the twelfth century and was drawn on a wooden strip from which preceptor in facsimile is presented here. The illustration shows the meeting between Siddharaj Jaysinha, the king of Gujarat and a the city: Jain preceptor accompanied by a group of his followers and dancers dancing in an attractive style and musicians playing music. The males in ancient times, as shown in the illustration had matted hair and they kept long beards. Following the Kalpa Sutra style the illustration shows elongated eyes and sharp noses like those of parrots, the dress styles of the ascetics, the kings and the people. The Jain preceptor is giving religious instructions in a style adopted at the time. The upper garment covers the left shoulder which is unusual as from the tenth to the seventeenth century the custom was to cover the right shoulder as shown in the illustrations of Jain ascetics and in the stone sculptures of the icons of the preceptor of the period.
5. Various scripts and numerals:
184
The first four horizontal sections of the strip present the scripts of the four languages and the fifth section of the bottom presents the remaining letters of these scripts, the conjuct letters of the Jain script, the numerals used in the Devanagari, the Jain and the Balbodh scripts, and marks of punctuation etc.
A script is a particular arrangement of the letters and numerals. It is a group of letters figures and conjunct letters, meant for the language or their group and written in a certain way for language 10. The letters are also known as Aksara or Matrika and the script is called Varna Matrika, Siddhanta Matrika or Siddha Matrika in Sanskrit. The script is also known as Varna Mala, Aksaramala or Mulaksar in Sanskrit.
The word Matrika means a mother. As the script gives birth to the principles of scriptures, learning, arts and all the dealings of the world and maintains them,it is rightly compared to a mother. As it is at the root of all principles it is called "Siddhanta Matrika" the mother of principles. There is neither the beginning nor the creation of the letters. They are called 'Anadisamsiddha'..
ABOUT THE ILLUSTRATION STRIP
The first of the five horizontal sections shows the Devnagari script, the second shows the Jain script, the third shows the Kharoshthi script and the fourth shows the Brahmi script. The sequence should be the Brahmi, the kharoshthi, the Devnagari and the Jain Script in the strip if we take into consideration the Jain history or the history of scripts.But the Devnagari script is shown in the first section so that letters of unknown scripts would become easy to recognise. For proper understanding, the sequence of the sections should be taken as 4, 3, 2 and 1. The letters in the first section are followed by the letters of other scripts under them. Thus under the letter in the Devnagari is followed by the same in all the scripts, under it. This would give an idea about the radical changes in the letters during hundreds of years.
THE DEVNAGARI OF THE FIRST SECTION AND ENUMERATION OF 52 LETTERS
The modern Devnagari was originally known as Nagar or Nagari. Dev was prefixed later on to name the script as Devanagari. The same Nagari Script is known as Balbodh at present. The total number of letters in this scriptis 52!4 There are 14 vowels from A to Au 15 and 33 consonants from K to H, the nasal 16 being shown as a dot on the letter (as in monkey) Visarga 16 shown by two dots like :(A nasal sound) Jihvamuliya (Visarga before K and H, Upadhmaniya) 18 the aspirate Visarga before P and PH and the 52nd is a nasal letter 19 written as AM (e.g.). In the first column 39 letters of the Devnagari are shown and the remaining are shown in the fifth column. The
Note: 8. It is at present the custom among the Jain ascetics to keep the kambal on the left shoulder.
Note: 9. LIKHITAKSHAR VINYASE LIPIRLIVIRUBHAU-Amarkosh-1499. Such reference is also found in Haimkosha Vs 3-148. The script in the language of Karmagrantha is called Sanghyakshara and language is called Vyanjanakshara and both together are called " Dravyakshara. Certain letters which lead to the knowledge of other letters are called the alphabet of the language (See AV. Mu.Tika) Note: 10. It should be noted that the language and the script are different. What is pronounced is the language and what is written is a script. Any language can be transcribed in any script and any script can be translated in any language.
Note: 11. Even a single letter can be called a script, Matrika or Matrikakshara.
Note: 12. Some script-experts assign to the Kharoshthi script a period earlier than the Brahmi Script.
Note: 13. The Hindi script almost resembles the Balbodh script.
Note: 14. Vyanjanani Trayastrinshat Swaraschaiva Chaturdasha, Anuswara, Visargascha Jihvamooliya Ava Cha (1). Gajakumbha kritivarnau Proktauanunasikastatha. Ate Varna Dwipanchashad Matrikaya mudahrutaha (2).
Note: 15. Audanta Swaraha (Siddhahaima).
Note: 16-16.The nasal, the visarga etc. are merely signs but as they suggest some meaning they have found place in the script. Note: 17. Kaha Kulishakritihi.
Note: 18. Gaja Kumbhakritihi Pashcha. The conclusion is that if a word has a visarga at the end and after there is a word starting with Ka or Kha. the visarga is pronounced in a certain way with the help of the tip of the tongue. In order to identify such peculiar pronunciation grammarians have suggested to place the sign Vajrakruti-X there and they called this sign Mahapranavisarga and also called the same as an alphabet associated with the tip of the tongue. Nrupaha Karyam Karoti should be according to this rule written as Nrupax Karyam Karoti in Sanskrit. Now if the visarga is followed by Pa or Pha the Proununciation follows a certain pattern and so the Visarga sign is replaced by sign which resembles the temple of an elephant. x x One of these two signs is put. This alphabet is called Upadhmaniya. Upadhma means a lip and so the alphabet pronounced with the help of the lips is called a labial.
After the Note: 19. Another enumeration of 52 letters include La, Ksha, Gya among the Jihvamooliya, Upadhmaniya and nasal consonants. fourth century the conjunct letter was written as Kash and later on its original form was changed to Ksh. As it became necessary to show the constituents of the grammarians had to derive that Kshaha was made of 'K'and Sha (K, Shaha Samyoge Kshaha). Similarly Jya is made of Ja and Yan. Thus the two constituents formed the letters (Gna) and the grammarians give the aphoris, 'Janyor Gnaha Similarly letter was written as tar in ancient times and with the addition of a vowel it was written, as and as time passed it was transformed into (Tra). All these are conjunct consonants.

Page #259

script experts have come to the conclusion that this Aryan script commenced from the tenth century. It is now a national script used by vast majority of people in India. THE JAIN SCRIPT IN SECOND SECTION According to the script experts the Jain script developed a distinct form of letters from the Nagari script as the time passed on and so this script came to be known as the Jain script. As a matter of fact it should be better known as particular curvatures. The five vowels were A, RU, LRU, O, ANDAU and the consonants were CH, J, TH, N, D . and TH. There were two styles, Agrama tra and Padimatra for writing the Jain script. In Agramatra style the vowel signs for the consonants followed such consonants e g. Ruand in Padimatra or Prushtha Matra the vowel sign over the consonant followed such consonants e.g. Ru and in Padimatra or Prushtha Matra the vowel sign over the consonant preceded the consonant. But both these styles have been discontinued. At present the vowel signs are made on any of the four sides of the consonant. THE KHAROSHTHI SCRIPT IN THE THIRD SECTION The script according to some is named after the great preceptor Kharoshtha " and according to other is named Kharoshtha because the letters written were big like the lips of a donkey for 'khara' means a donkey and Oshtha' means lips or, the name might have come from the caste called "Kharoshtha. The distinct feature of this scriptis that the signs of vowels are applied to the first vowel e.g. A.I., A, U, etc. The script has 37 letters out of which five are vowels and these vowels are short. The remaining letters are consonants. This script came into existence in the 4th century B.C. and was discontinued in the 3rd century A.D. Jain books refer to the Kharoshthi script while discussing the various types of scripts. THE BRAHMI SCRIPT IN THE FOURTH SECTION According to Jain mythology the first Tirthankara Bhagawan Shri Rishabhdeva who fourished billions of years before this era gave this script for the first time to his daughter Brahmi, with his right hand. Since then the human race got the first script. Thus started the science of the script and the first script came to be known as Brahmi after Brahmi Bhagawan Rishabhdeva taught numerals to his other daughter named 'Sundari, numerals are also a sort of script.26 What was the number of original letters in the Brahmi script? According to Samavayang of Jain Agama Sutra it was 46 but the author does not specify or enumerate them. The commentator on the said text, written in the 11th century notes, these letters to be 46 and probably the vowels RU, ROO.LRU and LROO, and consonants L and KSH were not included among them. The great Indian script expert late Mr. Jayakrishna Indraji Oza suggests that either Lor KSH was omitted. Huensang.the Chinese traveller of the seventh century mentions this number as 47 while number 42 is noted elsewhere. The forms of these letters have been referred to in Prashnavyakarana and this partly fits with the present script. THE IMPORTANCE OF THE BRAHMI SCRIPT 27 The script experts have described the Brahmi script as the mother of thousands of scripts current today. They have declared that the Brahmi script is the source of all Indian scripts. So the Brahmi should be looked upon as the mother and all other scripts should be looked upon as her descendants, This script is systematically arranged and does not imitate any other script. What is spoken can be exactly written and what is written can be spoken (Without a change in this script. Hence it is considerd to be a scientifically well developed script with the letters systematically arranged. For many reasons it is looked upon as a universal script. The Jain texts call it an Aryan Script. The Scriptures of Jainism 2 and Buddhism 2 were written in this script. The Brahmi script is the old form of the Nagari script and the Nagari script is its present form. Regional difference of writing this Brahmi script reached such a state that it became difficult to discover the original forms of the letters. A script always changes its form!! ABOUT THE FIFTH SECTION In this section miscellaneous letters, figures, signs and punctuation marks are mentioned. Among them the letter" of the Brahmi and the Jain script are shown. Then the nasals, Jihvamuliya, Upadhmaniya letters, the Anuswar,
Note: 20. The manuscript of a book written in this script in 1008 A.D. is at London-Cambridge. Besides I have seen at the Jesalmer collection of
ancient manuscripts the text of Visheshavashyaka Bhashya Tecka in the Nagari script. Many palm leaf manuscripts of the 10th and
Ilth century written in letters resembling those of the Nagari scripture available. Note: 21. A question may also be asked: 'Is it not possible that the Nagari script may have been originated from the Jain Script! Note: 22. This is the view of the Chinese Scholars Note: 23. This type of script is used in the Gandhian Circles for the last 30 to 40 years. Note: 24. This script was used for a pretty long period in Turkey and other countries where Indian or Buddha culture prevailed considerably
of the Brahmi Script and they declare that the script was called the Brahmi as it was received from Brahma Chinese encyclopaedia supports this view. It is clear that common beliefs accept the antiquity of this script. Note: 26. The number zero was undoubtedly invented in India which presented the same to other countries. Note: 27. The Brahmi Script is mentioned first in the lists of Scripts in the Scriptures. Bhagawati Sutra, the fifth Anga of the Jain Agama Angas
starts with the aphorism Namo Bambhie livie (Obeisance to the Brahmi Scripts). This sutra suggests that a script also deserves honour. Note: 28. See the relcrences of Panna vana, Samavayang and Chaupanna Chariyam. Note: 29. Sec 'Lalita Vistara Note: 30. The Curvatures of the Brahmi Script changed but the letter 'Dh' didn't change its form. So it is called an obstinate letter and for this
reason an obstinate or a stupid fellow is called 'Dh' in India. Note:31. The script changes from time to time and from region to region. We have no date from which we can come to a definite conclusion
about the difference between the script shown by Bhagawan Rishabhadev and the script used for writing Agamas before about three
thousand years Note: 32. These letters include in fifty two letters.

185

Page #260

6. Fourteen Dreams:
Visarga and conjunct letters KS and JN are mentioned. Then follow three popular Mantras, the long vowel kutaksar a complex conjunct letter called pindaksar o r and from seven consonants. K,M,L.V.Y.R. and M. 14 conjuncts letters used mostly in the Jain script, the numerals 1 to 9 as required in Jain non-Jain Scripts. Zero followed by punctuation marks is used in ancient as well as modern writing. No specimens of Agra Matra or Padimatra are shown here. Here are shown the objects seen in fourteen significant dreams at midnight by the mothers who conceive Tirthankaras. Such significant dreams result only from the conceiving of Bhagawan of supreme merits. This suggests that the soul conceived is that of a Tirtha na kara, In the fourteen dreams visualised by the mother of the first Tirtha nkara the bull is visualised first and then follows the elephant, the lion, Lakshmi, the goddess of wealth etc. But the mother of the 22 Tirthankaras visualise the elephant first and then the bull, the lion etc. But the mother of Bhagawan Shri Mahavira the 24th Tirtha nkara visualises the lion first and then the elephant, the bull" etc. According to the scriptures, the person span of life and remains free from external troubles or his relatives. who get such dream attain wellbeing, wealth, health, contentment, a long. These fourteen dreams, with their names are depicted here.
7. Seven notes of music:
The number of musical notes can be innumerable but they are classified and included in seven notes. The scale of seven notes is like the seed of the cosmic world of sound which has spread like a banyan tree. Music has been compared to the fifth Veda. Wonderful is the world as well as the history of music. These seven notes are at the root of millions of melodies sung since time immorial. Here in this strip are shown the seven notes. The Prakrit names of these notes are sajja, Rishabha, Gam (Gam) dhar., Madhyam, Pancham, Dhaivata and Nisata. In Indian music they are known as Shadja, Rishabha, Gandhara, Madhyama, Pancham, Dhaivata and Nishada. Shadja is created from the tip of the tongue, Rishabha from the chest. Gandhara from the throat, Madhyama from the middle of the tongue, Panchama from the nose, Dhaivata from the teeth and the lips and Nishada from the head. The seven notes are called short Sarigama, Sarigama, Saregama or Sri gama," the scales and modes of these notes, their colours their appropriate seasons, aesthetic experience and their ornaments etc, are described in Agam texts of the Jains and in ancient books on music.
The musicologists have described notes coming from living beings and from inanimate objects. The notes are associated with the sounds made by certain beings. Again the inanimate musical instruments produce such notes. Tansen the great musician wrote a poem describing the various notes produced by birds and animals. According to this these birds and animals are shown in order in this beautiful strip. These birds and animals are the peacock, the chataka bird, the goat, the kraunch bird, the cuckoo, the frog and the elephant, but the commentary on Anuyogadwar and elsewhere there are variations in the names of these birds and animals 10 because the same note can be produced by many birds and animals
Note: 33. Pind means a composite body. So a Pindakshara mcans a conjunct letter created by compounding many letters. When such a conjunct
letter is written, it appears like the top of a hill (Koot). So it is called a kootakshara. In Sanskrit it is also called a Samyuktakshara There is difference about the number of such conjunct. Such conjunct letters are made from letters from K to H consonants. Here the conjunct letter an start with K and other letters start from Kh, G. There are 32 to 35 such conjunct letters. Refer to RISHIMANDAL
YANTRA edited by the author for a complete list of such conjunct letters. Note: 34. The mothers of most of the Tirthankaras i.e. the mothers of 22 Tirthankaras see the elephant first in the fourteen dreams. This is why
the scripture has first referred to the elephant. Because of this the Snatra Puja mentions Pahele Gajawar Deetho (saw the best clephant
first). Note: JS. If the soul of a Tirthankara comes from the heaven, the mother sees a divine aerial car in the twelfth dream and if the soul comes from
the hell the mother sees a mansion. Note: 36. Digambar sect of Jainism believes that the dreams ware 16. Note: 37. In the third Agama Anga Thana it is stated that Shadja is so called because the note is created by the nose, the neck, the chest, the
Palate, the tongue and the teeth (Shadja in sanskrit means born from six ). Rishabha is so called because the air which starts from the na vel strikes against the head and the sound produced resembles the sound of a bull which in Sanskrit is called Rishabha. For other notes see Thananga Sutra-553, U. 3. The description of the Scales and music was given in 'Swara Prabhruta'among the offering to the
past blessed one and formed an important part of the twelfth chapter called Drishtivada. This book is now lost for ever Note: 38. In the two Agamas-Sthananga and Anuyogadwar Dhaivata is mentioned as Raivata. This raises a question which word is correct? In
this Agama the short description of all scales, though concise is enlightening. Note: 39. Which was the original form-Sari or Sare? Keeping aside the conclusion I would like to note that the reference as made as Sari in the
Mallinathi commentary of the 14th Century on the tenth verse of the first canto of Shishupalvadha and in the first line of the seventh verse of Shyamala Navaratnamalika of Shankaracharya. Maharashtrian Poet Bidkar of the 16th Century has mentioned the word Sari
but (Sare) has been universally accepted. Note: 40. Here we produce a table showing variations of living being producing such notes as follows:
Tan
Amarkosh
Anu dwar
Tan
Amarkosh
Anuedwar
Sa-Peacock Re-Chataka Ga-Goat Ma-Krauncha
Cow Chataka
Goat Krauncha
Peacock
Bull Goat Krauncha
Cock Chataka Swan Krauncha
Pa-Cuckoo Dha-Frog Ni-Elephant
Cuckoo
Horse Elephant
Cuckoo
Horse Elephant
Cuckoo Sarasa Elephant
Foot-I. Just as notes produced by living beings are shown. The notes are compared with the notes produced by inanimate objects like drums
too
2. The cuckoo mentioned here is a male cuckoo.
186 Jain Education Interational

Page #261

8. Twelve signs This strip is associated with astrology. The twelve zodiacal signs with significant letters related to each of them are of the Zodiac shown here. With the help of these zodiacal signs in the horoscope one's past, present and future life can be known. (Astrology
How surprising it is that the future of the infinite number of being can be known only from these twelve zodiacal Strip):
signs. These twelve zodiacal signs are associated with the future of inanimate objects as well. These zodiacal signs play
significant role in the good and evil effect on living beings and inanimate objects. 9. Eightfold This strip shows in sequence how the eightfold worship of the icon of Tirthankara Deva is performed with devotion. Worship: (It is also known as Anga Puja or Agra Puja). At first the worship is done with water and it is followed with the
sandal paste, flowers, incense, a lamp, rice-grains and offering of food in order. In such offering some sweets or sweet eatables are placed on the figure of the Swastika, with two hands. At the eighth stage of worship a fruit is placed on the figure of Siddha Shila made with rice-grains and prayer is offered for liberation. The first three rites are Anga Puja and so they are performed in the sanctorum and the remaining rites being Agra Puja are performed in the mid-temple before Bhagawan. There are different holy verses to be recited at each stage of such worship. These verses are recited by all persons who perform such rites. This worship is known as Dravya Puja. After the eighth rite of worship of offering a fruit the Jain householders and the womenfolk worship Bhagawan while paying obeisance to the temple and reciting hymns and prayers. The Jain ascetics both males and females recite only hymns and prayers because of their strict code of discipline
(Bhava Puja). 10. Events In this strip the five auspicious and other significant incidents from the life of Shraman Bhagawan Mahavira are from the Life depicted. The incidents are related to his departure from heaven, his birth, his tests by the gods, his initiation, his of Bhagawan
harassment by Chandakaushika, his ear-plugging with wooden pegs, Chandanbala's offering to him, his supreme Mahavira:
enlightenment and liberation. The detailed narration about these incidents is given in the explanatory notes on the
full page multicolour 35 paintings. Hence it is shortened here. 11. Tippani The Tippani dance of Gujarat is depicted here. This dance is performed when the floor of the terrace is to be Dance
strengthened. At this time even the masons enjoy dancing and music with the workers. This illustration has nothing (Gujarati Style): religious about it but it being popular in Gujarat is given here. 12. The
In the whole universe the soul assumes 84 lacs of different bodies at different times. The bodies go on integrating Dynamics of and disintegrating. The strip shows their classification into 563 Groups? All these beings are the Soul: classified into two major groups of static beings and those beings which can move. Those beings which cannot move
volitionally are known as sthavara beings and those which can move volitionally are called Trasa beings. The former group includes being having only one sense. The earth, water, fire, air and vegetation fall in this group. According to the Jain philosophy the mud in the earth is made up of bodies of such beings, so the Jain texts describe them as Prithvi Kaya. Water itself is the body 4) of the beings and so the Jain texts describe them as Apkaya. Similarly light produced from wood, electricity etc. has got bodies 44 known as Agni Tejas. Air itself is the body of the beings. All vegetation form the bodies of the being. All these beings have assumed a body to suit their particular birth. They have none of the remaining four senses and they do not grasp object of the senses. The Trasa group of beings includes all these having two to five senses. The strip shows the conch shell, the kodi, the leach etc. as having two senses. In the group of beings with three senses are included the ant, the bug, the black ant. In the group of beings with four senses are included the scorpion, the mosquito, the fly " etc. In the group of five senses Tiryancha, Dev, man and hell are included. In the group of beings with five senses are shown acquatic animals, animals and birds as Tiryancha, gods, men, and infernal beings respectively shown as flying in the divine aerial car, sitting on the throne as a king and embracing a pillar
beside which a god of hell is shown. 13. Religious This is a famous and distinct illustration. A Jain religious preceptor is sitting on a wooden stool. In front of him is Discourse: placed Sthapa nacharyaji Then respectively are shown the saints the kings, the Jain householders, female saints
and the womenfolk. They listen to the religious discourse with folded hands and have adopted a peculiar posture for sitting. A disciple is shown behind the preceptor whom he serves. The saint sitting in front of the preceptor holds a long palmleaf of the scripture. In his armpit he holds the Rajoharan. they are hearing the lessons with folding legs. The illustration shows impressive expressions on the face of the preceptor. The custom of keeping a long beard and braid of hair in ancient times is reflected in this illustration. The dresses of all are remarkable.
Note: 41 What is the real meaning of 84 lacs of Yonis? The being are infinite in number but they are all classified and included in 84 lacs of types
It there any basis for such classification? Yes. For each Yoni, the classification is based on common colour, smell, taste, touch and form. Thus the blessed ones who were omniscient discovered through their subtle faculty the similarities among the being to forma particular group. This is why the world is said to be composed of 84 lacs of being The Gujarati Sutrapath named 'Satlakh in the Pancha
Pratikra mana-Sutra of Jains has mentioned the number of being in each of these groups Note: 42. For further information about these 563 groups see the book 'Jeeva Vichara' Note: 43 Water in any form has the soul. The water which is visible forms the bodies of the souls. The minute acquatic insects etc. found in it
belongs to the dynamic group of beings. They are distinct from water. This is why the Jain ascetics don Ytouch or drink the water of the
wells and the tanks, to avoid violence to the beings. Note: 44. The light of the fire forms the physical frame of the subtle souls of fire. This is why the Jain saints neither touch nor use fire. Note: 45. There is difference between the statements in the scriptures and the experience of the modern scientists about the senses and forms of
the being
187

Page #262

7
14. Types of musical instruments:
15-16-17. Jain arabesque (paraghara):
188

There are thousands of types of musical instruments in the world. They are classified into four fundamental groups. 1. Stringed musical instruments,
2. Wind musical instrument,
3. The castanets and
4. Musical instrument of percussion. It should be noted that any sound of the musical instrument is produced by the vibration caused in the air.
Stringed instruments have strings or wires Hence they are Tarvadya as well. Such instruments are played with the fingers or the bow. Veena, Sitar, Sarod, Sarangi, Dilruba, Tanpura etc. are included in this group. The wind instruments give musical sound when air-pressure is created by blowing air orally or by creating air pressure with some gadget. 'Sushira' means having a bore, hole. The musical sound is created by the fingers on the bore and the air passing through the instrument. In this group one may mention conch-shell, flute, oboe (shahanai), bugle, whistle of leaves, mouth organ etc.
The castanets are those which produce sound when one part of it is struck against the other giving strong solid tone. Among them are included cymbals, Manjiras, kartal, lazim etc.
Among the instruments of percussion 47 are those which are hollow and covered with leather. They are played with hand or by small sticks. Among these one may include, Mridanga, Tabla, Packwaj, drums of various types, khanjari etc.
In this strip musical instruments are shown with the names of the classes of them. Some classify musical instruments into three groups.
They classify castanet instruments of percussion into one group and call this group as Talavadya because they do not play the melody but are used only to maintain musical rhythm. Hence they are included in one group. These three illustrated strips show the arabesque carved in the background of the icon of Tirthankara Deva in the Jain temple. Parikara is the Sanskrit word meaning attendant in figures. The Jains in their language call it 'Paraghara'. Parikar means Parijan or attendants Parikara thus means gods and goddesses related to the icon. Most of the Jains are ignorant of the figures in the arabesque and their purpose. These three illustrated strips are presented here to give them some idea about it even at home. All current customary figures are depicted here. Their introduction is given below.
STRIP NUMBER 15:-The semicircle portion above the icon is shown here flat and straight. Here the gods are shown as going in a procession to celebrate the birth (of a Tirthankara). They are playing music for the holy bath and installation ceremony. At the centre a god is shown sitting on threefold divine umbrellas, sitting in a peculiar seat posture and blowing the conch. On both the sides are shown Gandharvas (demi-gods) playing the drum. They are followed by Indras riding elephants who hold holy pitcher filled with water. They are going on Mountain Meru in the sky to join the celebration of the birth (of Tirthankara) under the god who blows the conch. There are three divine umbrellas kept on the icon as divine accompaniments there are lotus-stalk bearers carrying lotuses to be kept on both sides of the ears of the icon. After them are shown the domes of the minor temples on both the sides. The circular portion above the arabesque shows a line of swans and lotus petals between two lines. Peacocks and parrots are also shown to add to the decorative value. In some of the arabesques Gandharvas (demi-gods) and their spouses are shown in the upper strip but that is not shown here. Thus here are shown only those Parikars which are usually presented in current art9
In ancient times great attention was paid for creating varieties of Parikars from the view-point of subjects and art. But at present the arabesques are conventional, simple and almost proto types. There is hardly any freshness of beauty in them. This may be due to lack of interest in art, lack of vision or paucity of financial resources. In ancient times arabesques were remarkable for their variety, for their artistic vision, for their excellent linings and for their attractive and impressive sculpture.50
STRIP NUMBER 16:
In this strip of the arabesque the central figures are shown. At the centre the icon of Mula-Nayaka is shown. Then on his right and left side icons in standing position and in Jina Mudra (Kayotsarga-Mudra) are shown. Then on both the sides gods holding the chowries the pitcher of nectar are shown. Then on both the sides are shown the figures of the friendly meeting of the elephant and the crocodile. Then on both the sides are shown icons in lotus-postures. Then on either side of the figurines is shown an acquatic animal like a crocodile emitting foam 32. In ancient times the arabesques were variegated and the Mula-Nayaka only was generally placed at the centre. Then the number of arabesques with three icons at the centre increased. Here on the right and the left side of the central Mula
Note: 46. Stringed instruments are also called Tata or Tanta.
Note: 47. The instruments of percussion are also called 'Anaddha' or Avanaddha' in Sanskrit. 'Anaddha' means covered or inlaid. These instruments are covered with stretched leather.
Note:48. There are some musical instruments which don't fall completely into one specific group e.g. harmonium. piano etc. They are to be considered as of the mixed class. These instruments are partly wind-instruments and partly castanets. Note: 49. These strips follow the arabesque shown in the sanctum sanctora of the Jain Temple at Chembur.
Note: 50. Though there are many types of arabesques shown in ancient sculpture the best ones as far as known are at Khada-Khotdi Pada in Patan and at Nisha-Pole in Ahmedabad. The first one is the best in clarity, form and intricate carving while the second one is of the universally loved Shri Parshwa-Natha in an underground cell has lively features and the sculpture is quite flawless. Note: 51. This posture is also popularly known as 'Khadgasana
Note: 52. The correct name and the correct motive of showing it here is yet unknown.

Page #263

18. Swastika:
Nayaka two icons of in Kausaggia i.e. in standing postures were shown. Then the Parikaras with five figures became more and more dominant and this has become conventional for the last hundreds of years. At present the same convention prevails. In some such arabesques even eight divine accompaniments are also shown. One icon with arabesques is known as Ek Tirtha. Three icons with arabesques known as Tri-Tirtha and five icons with arabesques are known as Panch-Tirtha. As Shri Adi Nathji, Shri Shanti Nathji Shri Nemi Nathji, Shri Parshwa Nathji and Shri Mahavira are the prominent Tirthankaras among the 24 as menioned in Kallana Kandam prayer. One of them is installed as the central figure in arabesques and the remaining four Tirthankaras are shown elsewhere in arabesques. STRIP NUMBER 17:In this strip the figures, at the podium of the throne of the arabesque are shown. At the centre of this strip ShantiDevi, the goddess of peace, or Adya-Shakti, the primeval goddess is shown. The elephant and the lion are shown on both the sides. Why these two animals are shown here is not quite clear. The lion is known for its ventures and the elephant is known for its strength. The figures are shown perhaps with a view to convey the inspiring message that one should take initiative for benevolent activities and should be strong enough to undertake philanthropic activities. Perhaps it brings the message that like animals having mutual enemity but staying together here in peace. people should give up enmity and practise non-violence in life. Indian scholars have looked upon these two animlas as auspicious and that is perhaps the reason why they have found place here. But all these are hypothetical statements. Truth has yet to be discovered. Then on the left side Go-Medha Yaksa" of Shri Adishwar Prabhu is shown with four arms and with weapons etc. sitting on an elephant on the right the last figure is that of Goddess Chakreshwari scated on the eagle and having six arms and holding weapons and objects. Variations are found in the weapons and vehicles of goddess Chakreshwari. The strip shows various designs of the Swastika which is considered to be an auspicious symbol. At the centre the complex design of the Swastika known as the Nandyavarta is shown. This symbol is exclusively used by the Jains and worshipped on a very large scale. It assures happy conclusion of any work and is known for its beneficial effects. Swastika, one of the eight auspicious symbols is also an auspicious symbol of Indian and Aryan civilisation. It is drawn with unbroken rice and kumkum in social and religious festivals to keep all the obstructions far away. Scriptures state that it attracts good fortune to the doer of this Mangal. In order to keep Mangal intact unbroken rice are used. In Snatra puja (birth ceremony festival of Tirthankaras)and other holy ceremonies and specially celebrations of austerities numerous. Swastika are drawn on many occasions. This Swastika or Nandyavarta is also drawn on the occasions of entrance festivals of preceptors, of icons or inauguration of holy discourses. Thousands of Jains draw such a Swastika, with rice-grains before the icon of their deity in their temples. Here the last Swastika in the strip is a facsimile of a Swastika in 'Ayaga-Pata (2000 years old) in Mathura. The Swastikas drawn here follow the clock wise course 56 but when a Jain ascetic gives up his mortal coil the Swastika is drawn with saffron on the shrouds that cover his body, in anti clockwise course. Such anti clockwise lines in Swastika are more prevalent in non-Jains. From the view point of art the Swastika is drawn in many ways. This illustration strip is the replica of a sculpture in stone. Here at the centre is shown Yakshini Ambika sitting on a lion and heavenly damsels dancing around her in various postures. This goddess is the deity of the 22nd Tirthankara Shri Neminath Prabhu. She is also known Amra-Kusmandini. This goddess is well-known among the Jains and others. Non-Jains address her as Mataji and during Navratri (the first nine days of the last month in Hindu calendar) religious Garba songs are sung with dance and religious rites performed to please her. The famous temples of this goddess are situated on Mount Abu and Mount Girnar, This strip is the replica of an art work carved on the Bhara-Huta dome. The three major circles show imaginary figures of Shrenik, the king of Magadha, well known among the Jains, the emperor Samprati and the emperor Kharvel. Shrenik was the great devotee of Bhagawan Mahavira. In the coming age he is to be a Tirthankara of the category of Bhagawan Mahavira. Emperor Samprati of Avanti was a great propagator of Jainism and had got carved crores of Jaina icons. He flourished in 220 (vir samvat). The emperor Kharvel, the great Megh-Vahan then flourished in Kalinga (Orissa) in the second century B.C. In his rule Jainism reached the climax of its glory. About Samprati only few facts are narrated in the history while reference to the emperor Kharvel, the great Megh Vahan is made in 'Avasyak Churni and Hemavant Theravali: It is a pity that history tells us nothing more about him.
19. Ambika worship in sculpture:
20. Sculpture strip:
Note: 53. The custom of installing a 'Pancha-Tirthi' in Snatra ceremony suggests the leon of the above mentioned live Tirthankaras Note: 54. The true motive behind this is yet not known and the plausible motive being unconvincing is not recorded here. Note: 55. It was not a custom for the sculptors of arabesques in certain centuries to show only those Yakshas (Demi-gods) and their spouses who
attend to a particular Tirthankara, but certain specified Yakshas and their spouses were shown. So, Ambika was shown as the spousc and Yaksha was shown with a big tummy and riding an elephant. The name of this Yaksha is still not known. The scholars think he is sarvanubhuti as mentioned in the fourth prayer of Snatasya. Generally gods and goddesses are shown as having four or more arms
but there was also a tradition of carving gods and goddesses having only two arms Note: 56. Germans are called Aryans. Their leader Hitler had accepted the anti-clockwise Swastika as a national emblem. It was shown on the
German National flag, tattooed on the arms of soldiers and painted on machines, weapons etc Note: 57. Kharvel was a great Jain emperor. He had an icon of Adishvar Bhagavan. It was made of Gold and studded with Jewels. Later on he
named this icon as Kalinga Jina. Annual festival was held to honour this icon and all the people of Kalinga took part in this festival. It is a matter of research to locate this icon

189

Page #264

21.22. Sixteen Sixteen goddesses of learning are illustrated in strips number 21 and 22. Their names and numbers are mentioned Goddesses of with the illustrations. The names suggest the branches of learning associated with them. learning: In ancient times some persons did exert themselves to attain such learning. There are references to the worship of
goddesses such as Rohini, Prajna pti, Vairotya etc. in Vasudeva Hindi and other books. So it is possible that there existed 16 branches of learning of the similar names and these goddesses of learning are the presiding deities of these branches of learning. The illustrations of the goddesses are reproduced on the Kalpasutra style so that readers may get an idea about the type of illustrations in Kalpasutra. Their weapons and vehicles are shown as they were. As they are quite clear, we have not described them here. The description of the weapons and vehicles varies in some books. These goddesses are remembered in NavaSmaranadi stotra. They are also found in the cloth piece of Mantra for a particular learning. They are also worshipped during religious rites and Mantra practices. Inside the dome of the Jain temple at Mt. Abu are beautiful
statues of these goddesses in a standing pose. Their illustrations are also found in ancient palmleaf texts. 23. Illustrations in this strip various animals are illustrated. The illustrations are reproduced faithfully from the illustrations of of animals: animals in medieval Jain Kalpa-Sutra at the centre of this strip. 24. Regent There is an icon of Tirthankara in Kayotsarga i.c. Khadga posture and the ten regents of the aerial world are Gods of Ten shown here worshipping him. The regents of directions have authority over the directions; the four directions, four Directions:
sub-directions and the direction above and the direction below. Here they are presented according to a certain standard. These gods are said to be the caretakers and sentinels of these directions. They are worshipped in many major and minor religious rites such as Shanti-Snatra. They are also offered food here. I. Indra is the regent of the east, 2. Agni is the regent of south east, 3. Yama is the regent of the south, 4. Nairuti is the regent of south west, 5. Varuna is the regent of the west, 6. Vayu (the god of air) is the regent of the north west direction, 7. Kuber (the god of wealth) is the regent of the north, 8. Ishan is the lord of the north east, 9. Brahma is the regent of the direction above and 10. Naga (the serpent) is the regent of the direction below. These regents rule over all activities in their directions. Yama the god of death is the lord of the south. There is a custom not to keep feet in that direction while sleeping, otherwise one is likely to invite his wrath and consequent punishment In the illustration the regents of the directions are shown with their weapons and objects and vehicles and serving Bhagawan Tirthankara. There are variations about the weapons and vehicles of these regents of the directions in
books of the Jains and others. 25. The nine In this strip the nine planets in the sky are shown serving the icon of Bhagawan Parshvanath. Their names, vehicles planets: and weapons are clearly shown in the illustration. These planets are the deities of the third astrological sphere. They
live in mobile divine aerial cars. According to Jain scripture the first and the second in order are the sun and moon and thereafter other planets are shown in order. These planets are illustrated here according to the Jain style. However there are variations in other books of the Jains and non-Jains. The name of the Tirthankara associated with a particular planet is given below each illustration. The numerals in the illustrations are for the easy guidance of the aspirant who would like to recite the Mantra of a particular planet.
The names of the days of the week 5 are given from the names of the planets. Out of the 88 planets seven or nine are dominant. The planetary positions in the horoscope reveal the past, present and the future of the person. There is a remarkable convention of carving eight or nine planets below the metallic or stone icon with arabesque. They are remembered and prayer is offered to them in major and other stotras. Prayers and worship are offered to
them during the rites and their names are recited. 26. Eight The physical group of atoms i.e. collections of the karmana classifications called Karma by the Jain pervade the Karmas:
whole universe everywhere just as air pervades everywhere in the 14 Raj Lokas and just as six elements (Dravyas) pervade every where in the Lokakasha. Pudgala Dravya means the Karma known by its Pudgala is an inert substance visible to those who haveextrasensory perception. These Karma Pudga Is by themselves are not capable of giving happiness of unhappiness to the soul but whenever the soul undertakes any good or bad activity, with the mind, speech or the body, the soul involved in worldly affairs attracts the physical atoms of Karmana class, just as the magnet attracts iron and then immediately joins them with the regions of the soul. Whenever such association takes place, four conditions are simultaneously decided in the atoms of Karmas immediately. At first, the different natures of those Karmas are decided when the bondage through seven or eight types of actions is created. It is also decided as to what main qualities of the soul would be obstructed. This is called Prakriti Bandha. Sthiti Bandha means the duration of the time for which the Karmas of bondage would remain associated with the soul. Anubhaga Bandha or Rasa Bandha as called in scriptural terminology decides in what way the Karma of bondage will result, whatever the result would be external or internal, good or bad, intense or mild. The fourth Pradesha Bandha decides the share of an individual soul from among the seven or eight Karmas, binding every moment and affect the Dalikas of Karmana classification. Their proportion or amount is also decided at the same
Note: 58. There are variations in the number of the guardians of the directions Note: 59. The planets, the sun, the moon, the Mars the Japiter and the saturn are also known as Aditya, Chandra, Bhauma, Brihaspati and
Shanishchar respectively. Note: 60. An atom is the smallest particle of clement that can't be further divided without destroying its identity. The collection of such atoms is
called Skandha. Such physical Skandhas worthy of Karma have infinite number of atoms. Such Karma Skandhas are everywhere in the world.
190

Page #265

time and the result follows. In this world the folly or scholarship, happiness or unhappiness, prosperity or poverty, good or bad intelligence, the results of lack of renunciation, high or low dynasty, obstacles etc. are all due to the rise of such Karmas bound to the soul. The creation of the whole world and its complete working depends upon Karma. When the substance of all Karmas is annihilated completely the soul becomes free from Karmas and is liberated. These Karmas are of eight types. Their names as seen in the strip are 1. the Jnanavaraniya, 2. the Darshana varaniya, 3. the Vedaniya, 4. the Mohaniya, 5. the Ayushya, 6. the Name, 7. the Gotra and 8. the antara ya. In this strip the alone of such Karmas is shown in the illustrations. 1. THE JNANAVARANIYA KARMA - In this illustration an individual with a bandage on his eyes is shown. The moral of the picture is that Jnanavaraniya Karma is like a bandage on the eyes. A person with a banda ge on his eyes cannot see or know anything, Similarly, if the soul is bound by Jnanavaraniya Karma by harming or neglecting knowledge or the knower, the bandage of Karma becomes tied on the soul's eyes of Knowledge and thus the soul's light of knowledge is covered up. Consequently the soul becomes incapable of knowing anything well, clearly and completely and moreover though the soul has infinite knowledge, it can't combine absolute knowledge and power. This Karma obstructs the infinite qualities of the knowledge of the soul. The type of bandage decides the type of obstruction for the qualities of knowledge. The development or the diminutionof intellect, intelligence, memory etc., depends more or less upon the diminution of Karma.
2.THE DARSHANAVARANIYAKARMA (Karma which hinders comprehension) This type of Karma acts as the door-keeper. How can a person who wants to call on the king see him unless the doorkeeper or the sentinel allows him to enter? Similarly this type of Karma restricts a person from the true comprehension of an object. With the rise of such Karma, the soul loses the general comprehension of an object. This Karma covers up the light of the soul, which would allow him to have the vision and the infinite perception. The word perception has many meanings associated with religion, faith, general knowledge etc. But here it should mean general knowledge. In the illustration the door-keeper is shown prohibiting a person from seeing the king. 3. THE KARMA OF EXPERIENCE(VEDANIYA)- The Karmas which make one feel happiness or unhappiness are called Karmas of experience. Karmas which lead to experience of happiness are called 'Sata-Vedaniya' and karmas which lead to experience of unhappiness are called Asata Veda niya - This nature of Karma is compared with a sword to which honey is applied. The experience of Sata-Vedaniya Karma is sweet as that of licking a sword to licking the sword. With the rise of such Karma the soul experiences sweet happiness and bitter unhappiness in the objective world. Such Karma, from subjective view point restricts the soul from enjoying infinite spiritual bliss.
4. THE KARMA OF DELUSION (Mohaniya)-The nature of this Karma is compared with that of liquor. When a person drinks liquor, he becomes immodest, slave of sense, dependent and even unconscious and loses discretion. Similarly with the rise of such Karma the person loses discretion between truth and falsehood, religion and misbehaviour, duty and misconduct and good and bad. His behaviour is unworthy, life is without any principles and discipline. He leads sinful life. He remains engrossed in illusion. His vision remains defective so that he is unable to have true vision. From the view-point of subtle result this Karma covers up the quality of equanimity of the soul and infinite qualities of character and thus it doesn't allow the quality of renunciation to develop. The illustration shows a person drinking liquor. 5. THE KARMA OF LIFE-SPAN (Ayushya Karma)- The nature of such Karma can be compared with that of detention, chaining or imprisonment. The prisoner who is detained, chained or imprisoned has to suffer till his period or sentence is over. Similarly, with the rise of such Karma a soul enshrined in the body of any of the four categories has to lead life from birth to death in that species. He has to remain in that adopted body till his Karma is exhausted. The existence of such Karma restricts the soul's quality of undwindling. Here in the illustration a person is shown imprisoned for a certain period.
6. THE NAME KARMA - The nature of this Karma is like that of a painter. Just as painter creates various forms with various colours such Karma makes a soul assume bodies of various measures,forms, colours, smell.taste and touch in the four categories of states and in the five types (according to number of senses). Credit or discredit beauty or ugliness credit or discredit etc. results due to this Karma. With the rise of such Karma the formlessness of the soul is obstructed. In the illustration an artist is shown as creating various forms. 7. THE KARMA OF GOTRA- The Gotra Karma is of two types high and low. This Karma is compared with the work of a potter. The posts which are made by a potter for religious ceremonies are respected as auspicious but pots which are used to store liquor or such harmful stuff are condemned. Similarly due to such Karma la person is born either in a high lineage or a low one. If he has a high, good lineage, he is respected and if a bad one he is condemned. This basic nature of such Karma hinders the soul's quality called 'Aguru laghu' (neither big nor small). In the illustration a potter is shown as creating various (earthenwares ). 8. THE KARMA OF OBSTRUCTION (Antaraya) - The nature of this Karma is like that of the treasurer or the store keeper. The king may order the treasurer to give donation but if the treasurer disobeys, the king won't be able to give any help. Similarly despite the desire of the soul this Karma doesn't allow the person to do charities etc. Such
Note: 1. Blood-relations are hereditary and affect the thought and conduct of individual.
191

Page #266

27. Eight auspicious symbols: 28. Hasta Mudras:
29. Eightfold Yoga:
Karma restricts the enjoyment or use of objects and wouldnt allow a powerful person to use his capacity. This world is run on all the eight types of Karmas as mentioned above. This Karma dominates all beings. Behind the major or minor activities of all men, gods, infernal beings and animals some Karma of the previous life or this life serves as the motive force. As long as such Karma dominates life, there is bondage of the world, births and deaths in the world and mental afflictions, diseases and botherations. The soul which goes on eclipsing the dominance of such Karma through virtues such as non-violence, truth, selfcontrol, austerity, renunciation etc. would be completely liberated from all such Karmas in one of the births and then being liberated, becomes a liberated soul. These eight auspicious symbols are adopted from Kalpa Sutra (Pajjo Savana-Kappa) of the mediaeval age. The sequence is slightly changed. For further explanation see the explanation for strip number 3.
62 Mudra means a particular form of figures created by both the hands (excluding the other parts of the body) These forms and figures are created with the fingers, the fist and the hand. Mudras are an important part of Mantra practice, installation rites, and Yoga practice. These Mudras are for pleasing gods, for attracting gods through Mantra recitation and for gaining wealth, prosperity, knowledge and dominance. A person 63 who can perfectly practise these Mudras with Mantras can do good or evil and can cure many diseases and remove difficulties. Many Mudras are given in ancient books but here only those Mudras which are very useful 64 are given. The first six Mudras given in the strip are used for religious rites associated with Siddhachakra, Rishi Mandal etc. and in the Mantra recitations of Vardhamana Vidya and Suri-Mantra. Some of the rest are useful for AnjanaShalaka installation. Religious books have shown those Mudras which are used for religious rites. Mudras useful for music, dance and dramas are given in their respective books. Yoga means eight fold practices for meditation. Yoga is the technique of liberation through joining the path of liberation Eight stages of Yoga are recognised by the Jain, Vedic and Buddhist cultures. The names of these stages of Yoga are given with the names in the strip. The first illustration is about Yama (restriction) in standing position. The second is about Niyama (Observances) taking certain vows, the third is about, the Padma Asana (Posture), the fourth one is about Pranayama (control of bio energy). As the practice of Pratyahara (abstraction), Dharana (concentration) and Dhyana (Meditation) cannot be expressed in outward appearance, the three following figures are shown as the same. Only in the eighth illustration the additional halo is drawn. As a result of the practice of the eightfold Yoga one attains the status of Ishvar-supreme being, shown in the last symbol. The definitions of the eight stages of Yoga are given below. (1) Yama means to accept the five vows of non-violence, truth, non-stealing, celibacy and non-hoarding, for the whole life in a befitting way. (2) Niyama (observances) means to renounce the objects of pleasure in a befitting manner and to practise purity, contentment, spiritual study, austerity, meditation etc.. It also includes regulation in life, the five Samitis, the three Guptis and various restrictions. (3) Asana (Posture) means either to stand or sit comfortably after giving up unsteadiness. This includes many postures such as the lotus posture, the posture of perfection, the sword - posture etc., Gradually stage by stage more postures are added till one gains perfect mastery over them. (4) Pranayama (the control of bio energy) means control over respiration, practised in these stages of inhalation, holding the breath and exhalation, which in Yogic terminology are called Puraka. Kumbhaka and Rechaka respectively. (5) Pratyahara (abstraction, means to withdraw the mentalmodification from the five Senses and their objects (6) Dharana(concentration) to make the projection of the mind steady on any stationary or moving objects, Pada or subject.(7) Dhyana (Meditation means to make the mind fully concentrated in the previous practice or to mentally instal any Mantra Beeja or a Pada at the navel in the heart or on the forehead (i.e. by completely avoiding evil meditation and adopting good meditation) to be one with it. (8) Samadhi (Superconsciousness) when concentration is perfected and when the mind becomes free from all thoughts, thus completely peaceful state is achieved wherein one becomes absorbed in the soul. The aspirant of Yoga gradually and stage by stage passes through these eight steps through practice and at some time he reaches Samadhi, the final superconscious state. When one reaches the state of Samadhi, realization of Supreme state becames easy. On the external plane physical and mental disorders can be relieved with Yoga technique. Again, during the practice of Yoga and austerity many miraculous powers can also be achieved and amazing feats are performed, but a true virtuous Yogi would hardly use such miraculous powers. He concentrates all his energy to achieve the best and the highest power of right knowledge, right perception and right character. Internally Yoga leads the soul to reach the perfect, spiritual state and to bring spiritual liberation near. At present more and more people are attracted towards Yoga. Europeans and Americans who have reached the climax of material prosperity and who are saturated with such material happiness and who constantly feel dissatisfaction are highly impressed by Yoga. Outwardly also they experience peace in many ways and enjoy health, through Yoga.
Note: 62. Mudras formed by other parts of the body are not given here. Note: 63. How a certain form created by the hand or the body can play the role in good or bad result is still a mystery Note: 64. For detailed dlustrated introduction to Mudras see sangeeta Ratnakara Sangeeta Parijata etc. Nirvana Kalika, Pratishtha books,
Achara Dinkara, Vidhi-Marga-Prapa etc. Jain texts, English Books and Magazines Note: 65. Mokshopayo Yogaha.
Jain 192cation International

Page #267

30. Eight Divine
accompani
ments
(Pratiharya):
34. Yantra Figures:
The word pratiharya is derived from the word pratihari which means the door keeper. A watchman constantly serves his master. Similarly these attendants are constantly in the vicinity of Jineshwaras-Tirthankaras for services and exhibit the dignity and splendour of Tirthankara. When Tirthankaras realize omniscience, the gods being attracted by the great merits create eight divine accompaniments including the Ashoka tree.These accompaniments remain with Tirthankaras as long as they live. Whenever the Tirthankaras are on a holy walk or are delivering a religious discourse, these accompaniments are invariably present. These accompaniments are created by the gods to show their devotion to Bhagawan Vitaraga and to spread the glory of their own speech as well as the speech of Tirthankara. These divine accompaniments are only found with such supremely blessed ones. There is a tradition to show such accompaniments at the divine religious Samavasarana. It is a tradition to represent divine accompaniments in the picture of the Samavasarana or an arabesque or in the picture of Arihanta. Gods create these divine accompaniments by their divine power.

At the centre of the strip a Tirthankara is shown on a lotus seat and delivering a religious discourse in a peculiar posture. Divine accompaniments are shown on both of his sides. Here the names of these accompaniments are also given. The small Chaitya tree (the tree asoociated with omniscience absolute enlightenment) on the Ashoka tree is also shown. The Chaitya tree or the tree of enlightenment for each Tirthankara is distinct. So they are of different types on the Ashoka tree. The remaining seven accompaniments are same for all Tirthankaras. One of the accompaniments is the divine melodious sound of music which creates extraordinary charm for the audience. Another accompaniment is a drum beaten specially at the time of worship of Arati. Another accompaniment is a group of three divine umbrellas (chhatras). Their correct sequence is shown. This sequence is followed in ancient pictures, arabesque around the central figure in a sculpture and in certain stone and metallic icons. The three divine umbrellas over the icon in a temple should have only this sequence but it is wrong and against scripture to reverse the
66.
31. Samayasarana first Rampart (Conference Hall for 12 types of audience): 32. Samavasarana
This second rampart of the divine religious auditorium is shown in simple way as the first. Here animals having mutual antagonism from birth are shown as forgetting such mutual antagonism due to the effort of the speech of Bhagawan, when they listen to discourse about non-violence and friendship from Bhagawan sitting on a golden (conference of lotus under the Ashoka tree. Who is non-violent incarnation and who loves all being in the universe.
second
Rampart
These eight auspicious symbols are adopted from medieval Kalpa Sutra (Pajjo-Savana-Kappa). The sequence has slightly changed. For details see the explanatory note for strip number three.
birds and animals): 33. Eight auspicious symbols:
sequence.
This is the first rampart of the divine religious auditorium shown in simple way. Bhagawan is sitting on a throne of a golden lotus under the Ashoka tree.
Indra is shown beside him. Over and above the four sections of Jain community the gods-Indras, following their own rules and regulations and with folded hands listen courteously to the blissful discourse delivered by Bhagawan. As the female ascetics and women have to receive the instructions in a standing position, they are shown standing. In colloquial language this auditorium is called Samosarana.
The significance of the alphabets and numerals which are the foundation of all our dealings is well-known in the world. A meaningful combination of them creates a peculiar collective energy. In Mantras there is domination of words, letters, with or without Mantra Beeja (nucleus). Similarly the Yantras are predominantly made of various numbers and letters.
67
The Yantras are of many types and their variations are innumberable. Following the mathematical formula lacs of such Yantras can be created. Many Yantras have numbers only and they are made by drawing a mathematical figure in which numbers are inserted. These figures are mostly squares, triangles, circles, hexagons or rectangles. These figures are divided into section filled with numbers. These squares when counted in horizontal, vertical or diagonal lines give the same total. Some Yantras have Mantra Beeja without numbers, with the letters or Mantra Gatha. Some squares have both letters and numbers. Some are outlined with circles and squares. In some Yantras men, women, animals, birds, musical instruments, weapons etc... are drawn and they are filled with Mantra Beejas and Mantra Padas.
These Yantras are made from plates of gold, silver, copper or bronze (non-ferrous) by either writing carving or embossing the figures, numbers or letters. They are also available in various sizes on the palmleaf, paper or cloth in one or many colours. The drawings and writings on such media are done by a person with a clean body and mind.He wears clean clothes and writes or draws according to scriptural instructions while following the rites and sentiments correctly. For such drawings and writings eight fragrant substances, saffron etc... are used. The pen is made of gold or from a stalk of the pomegranate tree. Then by reciting Mantras etc. the soul of the Yantra is awakened with great respect. Thus the Yantra emits divine power. Then the Yantra is either kept at home or is worn on the body. These Yantras contribute reasonably to the welfare and progress of humanity. The Yantras give peace of many types, give strength and hypnotic power, drive away ghosts and endow one with prosperity, success, desired results and many.....
Note: 66. Dundubhi is a drum used for musical beats as defined in books and illustrations.
Note: 67. For this the book Koshthaka Chintamani is written and it is still in a manuscript form. Note: 68. This rule has been mostly followed in Yantras.
121
193

Page #268

13
194 ducation International
miraculous powers. The science of Yantra being very vast and the space being limited here the preceptor or other books would guide the reader as to who can write or draw such Yantras. how it should be purified, where and how it should be installed, how its sanctity should be maintained, how to worship, how the rites should be performed, which Yantra would be suitable for a person of a particular caste etc.
In this strip some Yantras which are more used at present are given. Thus a whole strip is made exclusively for Yantras. The first two squares of 15 are given and they are followed by squares of 34, 65 and of 170, Jins referred to in Tijayapahutta stotra Gatha and then three squares each of 20.
35. A very rear strip showing the condition etc. of the child in the womb from the first month to the ninth
month
Seeing this strip the reader would be surprised about the necessity of its presentation here. The answer would be found by reading the writing at the end of the strip, but since there is great restriction of space every item, despite being significant has to be condensed.
I thought that except a doctor none has any direct knowledge about the staying of the foetus in the dark chamber of the uterus for nine months and its development. After the invention of the x-ray machine the doctors got true and sufficient idea about the condition during the nine months, when photographs of the uterus were taken. Then only the people of the world got the information about this.
Our scriptures and Sajjayas (religious books of understanding and wisdom) have described the afflictions suffered by the beings during the confinement in the uterus and during the birth. I thought I should enlighten people about the foetus state through pictures. There is no ample space to describe in detail how small is the body at the time of birth, how every month it grows and how the embodied soul coming with Taijas-Karman named bodies from the previous birth becomes one through the fusion of the ovum and the sperm then, as per the theory of Karma the human body being Audarika how it forms Audarika body from Taijas (light), and Karman (action) body, how the formation of the body with the abdomen is formed inside the abdomen, how the body of the child grows and how it becomes stable in the uterus of the mother in a head-down, legs-up position at the end of the nine months. There is no space here to show the affliction of the being in the dark chamber of the uterus.
Observe the ninth illustration. Here the mother is shown in standing position and only the relevant portion of the abdomen is shown and you will exactly see how and in what shape the child has stabilised in the uterus. After nine or nine and a half months the child comes out of the mother's uterus in head-first position.
The tenth illustration is presented here to show how the twins are covered by placenta in the uterus so that placenta would be properly understood.
Then in a small illustration the exact location of the uterus in the female abdomen is shown by an arrow mark. Under this part is connected the genital organ of the woman. The foetus is formed by the fusion of the ovum and the sperm and causes pregnancy.
Here how nice is the union of the material and the instrumental cause! Much can be written as to how and through which associated causes the foetus develops in the uterus and about the extremely subtle process observed directly through the pictures about the creation of a child as observed by the doctors but as details are not necessary here, we put a fullstop to it.
In this strip the concrete form of the foetus on the 25th day is shown. Then, the development, together with the eyes at the end of the month is shown. You can see for yourself the gradual development of the foetus. The connection of the placenta and the foetus are shown.
Read the advice given in the last section carefully and record the same in the heart.
36. A rare strip of different familar shapes (cuts) of the diamonds
This strip, though not directly associated with religious teachings is associated in many ways with the same indirectly. It depicts Vajraratna, the diamond, the best of all jewels on the earth. The diamond has its day round the world for the last twelve years. This diamond is supreme since creation and is to maintain its supremacy till the end. It is the most valuable jewel. A diamond of the size of a beetle-nut or an almond can be worth millions or billions of rupees. Diamonds are of various types and colours. They may be light or heavy. They possess merits or demerits. If a diamond with a demerit is introduced in a house it can become the cause of the fall in every way and if one has a flawless, meritorious (auspicious) diamond in the house, it can lead one to the pinnacle of prosperity. Kohinoor, the diamond of the Pandava age is considered famous in the world today and it is set in the crown of the British ruler and kept in his palace. Books on diamonds were written in the past and new books are still being written. The diamond plays a significant role in creating new miracles in scientific inventions. Scientists make ample use of diamonds in electronic watches, satellites etc. The native physicians use diamond-ashes as a medicine for serious diseases while devotees decorate icons with diamond-studded crowns, necklaces etc. The diamond trade has flourished in the world, particularly in India where Gujarat and Saurashtra lead other parts. In Belgium and other countries there are gigantic machines to cut the diamond. The diamond being very hard can't be cut by ordinary tools. It can be cut by.gigantic tools alone. Machines of various sizes cut and give shape to diamonds and then bring them to the market. Their value is extremely enhanced in the trade after giving them shape. In the strip presented
Note: 69. These illustrations are copies of the illustrations from a book on anatomy-physiology published in Germany in about Samvat 1980, As per my information the book was not to be imported in India.

Page #269

here all the different shapes of diamonds are shown together with the names of the cuts (shapes) in the line below the section Diamond-merchants will like this strip. The spectators will be undoubtedly attracted to this strip as so many cutsshapes can be hardly seen elsewhere. Vajraratna i.e. the diamond related to the planet Venus.
My Preface about nine Sentiments There are trillions of beings having the sense of mind. So the sentiments flowing in their hearts can also be trillions but the calculation or description being impossible the scholarly sages have classified those trillions of sentiments and grouped them in nine major sentiments and moods described in poetics in the literary section. In certain literary and other works eight sentiments are described by including one of them in a major sentiment after classifying the sentiments as major and minor. Similarly the sentiments are shown to be nine or ten as well. Someone has marked out a sentiment called Nootan. For example Anuyogadwar, a revered Jain scripture --Agama notes in sootra 262 (Gatha 63) that nine sentiments are described in a reverse order as Vira (bravery). Shringar (passion), Adbhuta (surprise), Raudra (terrible). Vridanaka (bashfulness), Bibhatsa (nauseating), Hasya (humour), Karuna (tragic) and Prashanta (quiet). Among these. Vridanaka is novel and not found in other books. Anuyogadwar hasnt enumerated Bhayana ka sentiment separately but there clarification is made that they have included Bhayanaka in Raudra sentiment and hence it hasn't been separately dealt with. The whole is the intention of writers 'intelligence. What is Vridanaka? Missing the worship of the worshipful, amounting to discourtesy or exposing the secret of someone who talks may ultimately lead to the internal feeling of shame. This is called the generating of the sentiment of Vridanaka which may also be marked by bashfulness and suspicion. Modern works on poetics haven't referred to this sentiment at all. The ancient book Bharatnatya (CH-6 V-15) has recorded eight sentiments-Shringara, Hasya, Karuna, Raudra, Vira, Bhayanaka, Bibhatsa and Adbhuta except Shanta. Kavyaprakash, written by Mammata has described nine sentiments by adding Shanta sentiment. Kavyalankar and Kavyanusha sana also enumerate nine sentiments, Rudrata has added Preyan as the tenth sentiment to the nine sentiments in his book Kavyalankar.
37. The causative factors producing nine sentiments The tradition of depicting the world-famous nine sentiments through pictures is very ancient but I felt that none has ever known if anyone has drawn pictures by showing the causes behind the sentiments. Probably they might not have even imagined this. Again, I thought about the subjects of illustrations for each of these sentiments. After deep thinking I selected the themes and got the illustrated strips drawn to show the causes of the sentiments. For example, there may be many causes behind the experience of the sentiment Shringar but the sentiment is produced by looking at a beautiful woman, the main cause. So, that illustration is placed here first. Then the joker of the circus is placed, by looking at whom the spectators may experience the sentiment of Hasya. Thus these illustrations of the nine sentiments are the causes and the nine sentiments are the results.
38. Facial expressions during the production of nine sentiments This strip contains illustrations expressing the experience of nine sentiments. No more explanation is needed as the illustrations are self explanatory.
39. Various forms created by the movements of the hands for Japa The chanting of any alphabet, word or a mantra is related to the number and for this there are two convenient methods. Either one keeps a rosary of beads or one may count with the grooves of the fingers. When counting was adopted with the grooves, Avartas were made to make Japa more effective and meaningful so that there would be no botheration to search for or keep the rosary. Avartas mean figures created by various ways. The strip given here depicts seven or eight types of figures. As Shankhavarta is useful as a support or as Japa, the third illustration is that of Shankhavarta. The Japa of Shank havarta is done by relating these two. The Shankhavarta of the right hand is of 12 figures. Counting once would amount to 12. In order not to forget this the palms of both the hands are kept near cach other. Now when 12 counts are made of Japa on the 12 grooves of the fingers on the conch-shape of the right hand, it is counted as one on the Tekan. To remember this the thumb is placed on the middle groove of the second singer of the left hand palm. Then, when 12 counts are made again with the right hand, the thumb is kept as Tekan on the second groove of the third finger of the left hand. Thus there would be nine times Tekan of the left hand and twelve would be counted nine times with the right hand, completing Japa 108 times. If the Japa is to be done by Avarta the number can be counted by keeping the thumb on the groove of the finger which has the shape of the figure 9 and for counting twelve times look at the third Shank havarta illustration. See where is the figure 1. Start counting the grooves by the thumb. As the finger moves on the twelve grooves this shape is formed.
Note 70
The dramatists, following the rule of the genus and the species have described Shringara, Raudra, Vira and Bibhats the four sentiments as hasic, stating that Hasya, Karuna, Adbhuta and Bhayanaka, the four other sentiments are born out of them and hence they have accepted only the four basic sentiments But if we think the other way, the sentiments are innumerable

www.jainelibrary 195

Page #270

Thus there is one illustration with the shape of one of the four parts of Nandyavarta. This complete figure of Nandyavarta is found nowhere except in Jainism. As Palitana Jain Sahitya Mandir was to be constructed in Samvat 1995 as per my complete concept and aptitude I got the figure of Nandyavarta drawn by wooden chips, each 5 ft. long, on the ceiling of Gyanmandir hall. See the same figure on the title page of this picture-album. Thinking that it was essential to enlighten the public about this illustration, therein also I have selected the same illustration because its pair is nowhere in the world except in Jain religion. Though the figure of Swastika is quite common this particular figure is unique. 40. The method for counting the number (Ananupurvi) for cultivating mental concentration through Japa
Anupurvi means a method with regular sequence and Ananupurvi means a method withirregular sequence. One of the methods for Japa is to count the beads of the rosary which is easily available for all. The second method is through Avarta and the third one is to count certain things against Japa. so Japa is practised through written or printed numerals. The Ananupurvi for Japa practice for the five Padas including Navakarmantra is quite familiar in Jain community. Lacs of its copies have been printed so far but the Ananupurvi of Navapadaji hasn't received similar publicity for certain reasons. The Ananupurvi of five Padas is with pictures of 24 Tirthankaras. It has five sections and the pages to be counted are 20. Question: Which is the best counting? the rosary-beads or Ananupurvi? Answer: There can be a clear-cut answer. This depends on the mental fitness but the Japa of Ananupurvi would be better for mental concentration than Japa on the rosary because here the numerals have to be utterd without sequence and so the eyes and the mind have to be constantly maintained on the sections of the numerals, allowing less accomodation for external thoughts to enter. Ananupurvi can be had from Jain book-sellers. 41. The strip showing imploration for forgiveness for mutual mistakes and wrongs done The subject of this strip is very serious, deep and significant. Worldly life and spiritual liberation are poles apart. Both are contrary to each other. One should practise for spiritual liberation if one desires to end the cycle of births and deaths and all types of worldly, mental, verbal and physical afflictions. So that at the end of one of the births, the soul may attain spiritual liberation but the chief condition for this practice is that one should first gain victory over Kashaya. Kashaya is at the root of the materialistic life. Kasha ya means anger, ego, illusion and avarice. The worst among them is anger. Because of these Kashayas like anger all the degrading and evil attitudes such as opposition between beings, vengeance, retaliation, not to be on good terms, exchange of hot words, anger, likes and dislikes, hatred, contempt, bitterness etc. come to the surface and because of them the bondage of continuous Karmas (actions) becomes extremely firm. Under such a state of affairs merciful Jain Tirthankaras saw that the beings are roasted in the conflagration of Kashayas. If on one of the days of the year all persons seek forgiveness for their errors, fault, crimes and unworthy attitude, mutually and with cordial sincerity the fire of Kashayas would be extinguished. With this aim in view all the persons implore for forgiveness by uttering Michchhami Dukkadam which means "I seek forgiveness for all my evil deeds during Samvatsari Pratikramana (annual religious worship). Thus they pacify the fire of vengence and opposition. This is called Khamat Khamana. This is the essence of Jain religion to forgive, to get forgiveness, to be quiet and to pacify others. Equipoise-perfect state of peace is the foundation and structurel of Jain religion and the essence of the duty of the Shraman of Jain religion is to be at peace and to attain peace. This strip gives the same message. 42. The strip showing the names of the twelve Agama Shastras (Dwadashangl) which are the main constituents
of Jain religion When Jain Tirthankaras attain supreme enlightenment (Kewalgyan-Trikalgyan), they don't compose the scriptures with their intelligence but they get their scriptures composed through their chief disciples known as Ganadharas. These disciples have limited intellect but the Tirthankaras awaken their intellect by imparting to them three fundamental aphorisms to create among them the energy to compose the scriptures. These three aphorisms are: UPANNEI VA, VIGAMEI VA and DHUVEI VA. These three aphorisms are the base, the key of all knowledge of the past, the present and the future. The meaning of the three aphorisms is (1) All objects of the world are created, (2) All objects of the world are subject to destruction and (3) All objects in other sense) are permanent and stable. All objects of the world have these three states. Ganadharas, the chief disciples fold their hands, bow
Note: 71. The Ananupurvis with the method of counting through Vyutkram are known. The best one recognised by all and Mated in scriptures is that of five Parameshthi
padas of Navakar mantra and the other one is with nine names of Navapadaji, five Parmeshthis and of vision, knowledge, conduct and austerity,
Note: 72. This works as a goad to control the mind and perfection is achieved by regularly practising Japa for six months and then the practitioner of Jape can achieve
his goals. In Jain religion this medium, though small is yet extraordinarily effective and yet very few persons make use of it. 80 per cent of them are neither acquaineed with it nor understand the same. This is an unfailing remedy for those with unsteady minds.
196

Page #271

down their heads and accept the aphorisms of knowledge. The three aphorisms of Supreme Being generate unfathomable intellect-energy and so, within 48 minutes (Antarmuhoorta) 2 Ghadis, they orally compose all the twelve unfathomable scriptures. Then the major twelve scriptures are composed. The composition of these twelve scriptures is called Dwadashangi in the famous terminology of Jain language. During the spiritual rule of every Tirthankara such Dwadashangi scriptures are composed since creation to the final deluge as an eternal rule. The strip depicts Bhagawan Mahavira at the centre. This picture is based on the Gathas (anecdots) of Avashyaka Niryukti. The picture signifies the fact that Bhagawan Mahavira, while undergoing spiritual practice went on climbing the tree of knowledge. When he reached the top, he realised Supreme-Enlightenment - Kewalgyan-Trikalgyan. Tirthankaras are exceptionally noble, philanthropic and always tuned to the idea of doing good to the world. It is certain that the world benefits from the path of knowledge. The knowledge which is in tune with all the cosmic elements, which comprehends its arrangement and which can uplift the consciousness of the whole cosmos should be placed before the whole humanity in the world. so, Bhagawan climbed upon the tree of supreme enlightenment and plucked various flowers of various branches of right knowledge and he took these flowers of enlightenment in his hand, with a view to present them to his first eleven Ganadharas disciples. All the eleven Ganadharas stood under the tree of knowledge and took the flowers in their cloth-pouch of intellect. Then those Ganadharas, possessing supreme intellect made 12 garlands of these flowers. These 12 garlands are those twelve scriptures. All these twelve scriptures were composed before 2515 years on the eleventh day of the bright half of the month Vaishakha in the presence of Bhagawan Mahavira and the whole Jain community. At that time there was the tradition to remember scriptures by heart. There was no custom of writing down the scriptures, as, in ancient times people had immense intellect. As time rolled on year by year, memory became short. Scriptures were more and more forgotten. So about a thousand years later, between Vira samvat 987 and 993 a great conference of all great Acharyas was called at Valabhipur. It is said that 500 Acharyas had met at the conference and it was decided for the first time to put in writing all those memorised scriptures and whatever knowledge was sa ved from oblivion was taken down in book-form. From that time thousands of scriptures were being written down. The worthy heritage was thus saved for future generations. Jains' devotion for the Agamas-scriptures is unique. Jains preserve this great heritage of great knowledge through physical, mental and financial sacrifice. The names of these twelve scriptures are written in the strip. All these twelve scriptures are major. They are known as Anga and so the words Dwadasha (twelve)and Anga are joined together as Dwadashanga and the whole group of 12 scriptures is called Dwadashangi. Just as each of the Bhagawans is installed in a small temple, here the strip is made in a bow-shape and the twelve (Angas) Shastras are mentioned in the form of books. Here in the script the original Prakrit names are printed and below, Sanskrit names are also given. They are 1. Achar, 2. Sutrakrit, 3. Sthan, 4. Samavaya, 5. Bhagawati, 6. Gyatadharma, 7. Upasaka, 8. Antagad, 9. Anuttaro, 10. Prashna vyakarana, 11. Vipak shruta, 12. Drashtiwad. Just as Hindus' basic scriptures are four Vedas Jains have these twelve basic scriptures or Angas. Later on sub-scriptures - Upanga, Angopanga etc. are created. It should be particularly noted that Brahmins specialise in knowledge and Vaishyas - Vaniks - merchants specialise in money-matters. Knowledge seems to be hereditary in Brahmin families. This idea is indirectly supported by the fact that all the first eleven disciples of Bhagawan Mahavira who belonged to the Kshatriya family were Brahmins alone and they have written all the twelve scriputres. What a co-incidence!
43. The strip showing the names of 45 Jain Agama Shastras, together with their subordinate types apart from
the twelve basic scriptures This strip shows the 45 Agamas scriptures as fixed by Shramana Sangha together with their names in a vertical sequence. After the composition of this Dwadashangi and after a lapse of time the knowledge contained in this great twelfth work on Drashtiwad was gradually forgotten by the ascetics and with the disappearance of that knowledge, that branch of knowledge was also lost. Then there remained only eleven branches. The preceptors who followed wrote sub-scriptures for these branches. There are twelve such sub-scriptures. Then knowledge was further divided into Payanna i.e. subjects. Then followed six Chhedasootras and then four Moola sootras were written. Two Choolikas were also written. Thus the total number of standard religious books rose to 45. How many are the totalscriptures of Jains at present? The answer is said to be 45. This figure of 45 is also not definite. There may be more scriptures. The information has to be greatly condensed. This strip being about knowledge, may be useful for invitation cards for knowledge or its celebrations.
44. The strip introducing very useful information about names of jewels associated with nine planets, their
colours, specific days and time for wearing them etc. This strip is very useful and worth for collection. The description of the whole strip would fill many pages. However the strip clarifies many points. Mainly the strip shows the sun, the moon, mars, neptune, jupiter, venus, saturn, rahu and ketu. Keeping in view the table the strip indicates the relation of a particular planet with a particular jewel, the colour of the jewel, the day and the time of wearing the jewel, the Japa to relieve the evil effect of a particular planet and the shapes of the jewels. The two figures, together with the names of the planets show the arrangement and the directions for showing the
Jain Education Intemational
197

Page #272

planets on a ring or the Puja-stool to be made. As space was available some more names of jewels are given. Some jewels associated with nine planets are found from the earth, some from the sea-bottom and some from the mines. The jewels are classified as Brahmin, Kshatriya, Vaishya and Shoodra, when these jewels are found they are alive and have only one sense i.e. only one body. They have no nose, eyes, ears etc. and after being dissociated from their source they become lifeless through external air and light.
45. The seven best Kshetras shown in Jain religion for service, religious practice devotion slms etc. In Jain religion Punya means a good action-Karma. When the Karma is in ascendence, it gives the person happiness, peace, prosperity, success and a better state etc. There are seven factors which bind a being to good actions. These seven factors are called Punyakshetra. These seven factors - Kshetras are shown in the strip. They are: 1. The Jin-icon, 2. Jin temple, 3. Knowledge, 4. Jain ascetic, 5. Jain female ascetic, 6. Shravaka and 7. Shravika. Jains have immense faith and confidence in all these seven Kshetras. The first Kshetra is a Jin-icon and the second one is Jin-temple. Jains have great faith in getting the Bhagawan's icon inade and their installation as well as for constructions of Jin-temples. Jains have great feeling for spending maximum amount for it. Before about 40 years an intelligent person had asked me, "Maharaj saheb, people donate very little for the cause of education, for helping Jain brethren and for knowledge while they donate thousands and lacs of rupees within no time for the construction of a Jin temple. What is the reason?" The question was asked for the first time. Replying was not so easy. As the mind entered the depth of thought, the answer was found out immediately and I was pleased to answer and the audience became spell-bound. The answer was:"In Jain religion the good action is shown to have many types, rising higher and higher. The best action among them all is said to be Tirthankara Namakarma. It is natural that people would be instinctively attracted to such highest type of action." The third Kshetra is that of knowledge. Knowledge is light and mankind can attain welfare only with the support of light. So attaining true knowledge, to help others to attain the same and to inspire all who do good attaches a man to good actions. To create monuments for the protection of knowledge, to publish books, to spend money to educate others, to resort to self-study through sermons and to honour books will remove all obstructions to knowledge and in any one of the births the soul may attain supreme enlightenment and be entitled to the spiritual bliss of spiritual liberation Then there are two Kshetras for ascetics and female ascetics. To pay visits to ascetics and female ascetics, to bow down to them, to offer food, medicine, dress, accomodation etc. and to practise devotion to ascetics and female ascetics is necessary for the destruction of Moha niya and other sorts of actions and for securing Punya,sacrificing everything for non-violence, observing fivefold great vows and always engaged in doing good to all those ascetics and female ascetics associate people with religious and spiritual Kshetras and make them travellers on the path of spiritual liberation. The last two Kshetras are those of Shravakas and Shravikas. The attachment to merits - non-violence, control over the senses, Penance and for saking is caused by giving them all facilities so that they can live well and can practise Jain religion well. Thus the devotion for all the seven Kshetras would help the soul to go higher and higher on the path to spiritual liberation.
46. EIGHT NOVEL TYPES OF OBEISANCE
Jain scriptures have shown various types of obeisance which are eight in number. Here they are shown with their types, their technical names, their illustrations, through the illustrations of the four constituents of Samgha. An illustration about obeisance of this type is in 'Namaskar Swadhyaya' published by Jain sahitya vikas mandal. In the middle only the face of Bhagawan Mahavira is placed. 47. The six principal religions of India, the number of their followers and their respective prayers The strip shows the number of the followers of the six different religions in our present India. Mark the symbols of six religions shown in this strip. Unfortunately there is no definite symbol which can be pointed out as that of Jainism. This is a sad state of affairs for Jain community. However, here we have placed the symbol of a Swastika. The crescent of the Muslims and the cross of the Christians are world-famous symbols but we don't have a symbol famous in India. Here, apart from the six religions there are hundreds of religious sects with a small number of followers. There is no definite census-figure available for these major and minor communities following various religions. Then who would decide their symbols? That being impossible, a question mark had to be placed before a standing man. (Prakirna means in various ways.) The census- figures of the followers of these six religions are written here as per census-figures of 1971. There the population of Jains is shown as 2.6 millions. This figure isn't reliable. The population of Jains is more than 5 millions but at the time of the census unaware and ignorant persons get their names recorded as Hindus in the space for Hindus. Hence it is regrettable that the true population of Jains can't be recorded. No association came forward to take up such work which is inevitable in democracy. If the Acharyas and the leaders who know the present situation become alert, this task, though difficult is not impossible. Will the Jain community entangled in deep sleep become politically conscious for its own inevitable good? In this strip the prayers of all the six religions are given. There is some similarity of words between the prayers of Jains and Bauddhas. This is why the historians look upon Jainism and Buddhism as branches of Shraman culture.
198

Page #273

I have been asking professors and students of Ph.D. whom I know to carry on research to find out the similarity in teaching, thoughts, words, meanings, conduct, icons etc. in Jainism and Buddhism. 48. The procession of elephant and tenment This is a procession of Jains with an elephant and is often called elephant procession. It can also be called pilgrimage of knowledge as a scripture has been put on that elephant. The chariot carries the icon of Tirthankara Bhagawan. The procession in practical terms is known as elephant procession, a chariot procession. This indicates generally things required in a procession. 49 to 54. The strips showing the weapons etc., and vehicles of Yakshas and Yakshinis of 24 Tirthankaras The traditional architects and sculptors including Sompura architects and sculptors, scholars, ascetics, female ascetics, Shravakas and trustees etc. are confused about the names of anonymous icons of gods and goddesses. To avoid such confusion the scriptures have their guidelines in the form of facial features, position of arms, their vehicles and the weapons or other items in their hands. The illustrations of 24 Yakshas and Yakshinis were published in a strip in the second edition of the album but they being small and not quite clear we have printed eight strips in this third edition so that the icons can be easily identified It was decided to illustrate only four arms and the vehicle instead of the gods and the goddesses as the weapons and other items in the arms can be clearly known from the strip measuring one and a quarter inches. To mark the god and the goddess of a particular Tirthankara the respective number of Tirthankara is shown in a circle at the centre. At the top are given the names of gods and goddesses. Below are shown the vehicles and in the four arms are shown related and respective weapons etc.
In the figures of Yakshas and Yakshinis the heads of the first, sixteenth and twenty-third-of all the three are respectively those of a deer, and an elephant. Its still not known why such vehicles are created which don't exactly depict various animals and birds. Some Yakshas have more than one head. Their number is 11. Their arms are four to, while among Yakshinis, except in the case of Chakreshwari all the remaining 23 Yakshinis have four arms and one head each.
This means the males i.e. Yakshas have more heads and arms while the females i.e. Yakshinis have only one head each. From this it may be imagined that males have a right to speak more while females have a right to speak less. I am sure intelligent onlookers will like my imagination which presents novelty. No further introduction is necessary as all information including the names are written in every strip.
55. The over all view of various types of mono-sense beings There are infinite beings, both with visible and invisible existing in the whole cosmos. As it is difficult to describe or define the infinite beings ancient composers of scriptures have classified them into 563 types. The 563 types are further divided into five sub-divisions. These five sub-divisions contain beings with one to five senses. The names of the external forms of these internal senses are the sense of touch, the sense of taste, the sense of smell, the sense of seeing and the sense of hearing and their respective organs are the skin, the tongue, the nose, the eyes and the ears. 1. The sense of touch gives the idea of eight types of touch, showing hot or cold, hard or soft etc. 2. Six types of tastes viz. sour, saltish, pungent, bitter,sweet and astringent are experienced by the sense of taste i.e. the tongue. 3. Good or bad smell is the subject of the sense of smell i.e. the nose. 4. Colours-red, green, yellow, black, white, blue etc. are recognised by the sense of seeing i.e. the eyes and 5. The experience of hearing sound is through the sense of the ears. There are infinite beings with the mono-sense (of touch), with bi-sense (of touch and smell), with tri-sense (of touch, smell and taste), with quadruple-sense (of touch, smell, taste and seeing) respectively. There are also innumerable beings with five-fold senses (of touch, smell, taste, seeing and hearing) The illustrated strip is given here to show the types of beings with one to five senses in 563 groups of beings as fixed through classification by the composers of Jain religion. The first illustrated strip shows beings with one sense and the next shows all other types of beings. In strip no. 55 all types of mono-sense beings are presented. In this strip the five constituents earth, water, fire, air and vegetation are shown. All these beings have got only mono-sense bodies because of the outcome of sin. They dont have the senses of the tongue, eyes, nose and ears. The earth should be understood as land and mountains, fire should be understood as all types of fire from the lightning in the sky to all types of fire on the land, air should be understood as all types of air that moves and by vegetation all types of flora and fauna, trees etc. should be understood. All the human beings, animals and petty insects are nourished by various products of vegetation. All the beings use land (the earth) for accomodation, water, fire and air for living and mostly use vegetarian products for nourishment of the body etc. Those mono-sense beings are alive as long as all these substances remain combined. When separated from the original source, they gradually become lifeless. Mostly the lives of other beings of the world are sustained on these mono-sense beings.
Note:73. Really speaking the word "Varghodo' pertains to the bridegroom riding a horse and going for his marriage ceremony with a group of
people. But generally it is as good as a currency coin for all the ceremonies in Gujarat today. The group of people walking with a pomp in any religious or social occasion is known by the word 'Varghodo'. The word 'Sarghas' is also prevalent in Gujarat but its traditional meaning is not befitting to all the occasions today and no other suitable word in Gujarati is available. In Hindi the similar word is *Varyatra' and it has become popular in Gujarat too. So I have also written it here.

199

Page #274

19
As Jain ascetics have taken a life-time vow not to practise violence of any being by thought, word or action they don't use any type of a mono-sense beings which are alive. They don't touch them as they consider it a sin to touch them.
In the strip, for separate classification of all types in the writing suggestion is made through the design.
56. The over all view of bi-sense to Fivefold-sense beings
This strip shows bi-sense, tri-sense, quadruple-sense and fivefold-sense beings.
All bi-sense, tri-sense, quadruple-sense and fivefold-sense beings are collectively known as Vikalendriya. The three types are shown in the first section. Then three circles of Tiryanch Panchendriya are given. These beings move in water, walk on the earth or fly in the air. Deities reside both in the sky and in the subterranean world. The infernal beings live only in the subterranean world and men live on the earth. Thus, through the two strips the general concept of the whole biology as shown in Jain religion is given.
The joint introduction of 22 strips presented in English appendices
The borders of various types and various subjects are placed in this book. It would have been good if the borders were continuous but because of the limited space of the page the expectation can't be fulfilled. In Gujarati appendices it is possible to present 8 borders only. It was not possible to present the borders due to space shortage in the following Hindi appendices. There was another difficulty also that I had no particular subjects left. Which would be consistent with this book or would embellish the same. Hence borders haven't been presented there as no new borders could be made. But in English some care had been taken. The same 20 borders which were presented in the second edition are continued in the third edition, at the same places. But out of 20 strips 17 strips are given in a series and the old strips from 18 to 20 are replaced by three new ones based on Kalpasutra style and then the remaining ones are joined with old three strips.
57 to 73. The Strip of 16 goddesses of learning 24 Yakshas Yakshini according to the Shwetambar Digambar concept.
In Jain religion 24 God-like persons called Tirthankars are born during the specified span of billions of years. When a Tirthankar attains absolute enlightenment, a Yaksha (male deity) and a Yakshini (female deity) from among the deities of the subterranean world are appointed as sentinels for the maintenance and good of the religiousShasan (order established by Tirthankaras) in the public auditorium of Tirthankaras.
The illustrations of 24 Yakshas are presented in strips 57 to 59 and the illustrations of 24 Yakshinis including Chakreshwari are presented in strips 60 to 62 according to Shvetambar tradition.
There are illustrations of 24 Yakshas in strips 63 to 65 and of 24 Yakshinis in three.strips from 66 to 68 according to Digambar tradition.
The 69th strip is presented to show some supplementary deities of Jain religion. First six figures are of supplementary dieties according to Digambar tradition in it.
Then in a thick strip two extra deities of Digambar sect are presented.
Illustrations of six deities of Shvetambar sect presented here are respectively first is Dharanendra who is the serving deity of Parshvanath Bhagawan. The deities assigned to Tirthankaras are always Yakshas and they belong to the Vyantar Nikaya group of deities. That is why, as per rules Yaksha named Parshva is the deity assigned to Parshvanath Bhagawan but as Dharanendra had protected him out of devotion, from the harassment caused by Kamatha, he is given a very significant place and as Dharanendra belongs to the second Bhavanpati Nikaya, he is not a Yaksha,
Yaksha Brahmashanti of the second strip is, like Dharanendra the additional devoted servant of Bhagawan Mahavira. The third Vimaleshwar is the deity assigned to Siddhachakra Bhagawan and belongs to Saudharma Kalpa of Vaimanik Nikaya. The fourth one presented is Maanibhadra Yaksha of impressive (Prabhavaka) Yaksha clan and is famous as the deity assigned to fourth Tapagachchha. He is included in the Vira clan. The fifth one is Bhairavadeva. There are many types of Bhairavas. The sixth one is Kshetrapal. They too are of many types. Here they are concisely introduced. Then are shown two Anavrutta and Sarvahna deities of Digambar sect. They are not introduced here.
To avoid the book becoming voluminous the weapons and vehicles of these deities are not introduced here. In case the weapons are not clearly seen in illustrations of the strips of the Shvetambar Yakshas and Yakshinis, they may be seen in strips 49 to 54.
200

Strips 70-71 of Shvetambar sect and strips 72-73 of Digambar sect-all these four strips depict 16 goddesses of learning bearing their names after different branches of learning acquired. Their figures and seats aren't introduced here.
74 to 76. Related to Shree Naminath Bhagawan, the pictorial style of Kalpasutra (Indo-Irani mixed art) All these three strips are drawn on the basis of the school of painting (Indo-Iranian style) which followed the art of painting in the copy of the Jain Kalpasutra as prevailed from the 14-15th century to 18th century. The strips follows the Jesalmery drawings.
Strip no. 74 shows the Chyavan-(to enter the mother's uterus in order to take new birth from the other birth) of Bhagawan Neminath, the fourteen great.dreams of the mother and his father Samudravijay sitting in his residence.

Page #275

Strip no. 75 depicts mother Shivadevi and the birth of Bhagawan Neminath. Harinaigameshi vehicles Bhagawan, together with the group of other gods on Mountain Meru, the chariot of the marriage party, the cattle-camp, the Chauri (a square decorated structure where marriage ceremony is performed.) the hair-plucking ceremony, acceptance of such hair by Indra-all this is shown symbolically in the strip. One remarkable fact about this strip is that ordinarily Bhagawan who is one day old is taken by Maharaja Indra on the Mountain Meru, from the bedroom of the mother while here that right is shown to have been given to Harinaigameshi. Scriptures have noted such alternatives. Strip no. 76 shows Devaloka (the abode of gods).
77-78. The strip of 24 symbols of 24 Tirthankares according to the Shwetambar. Digambar concept
In 77th strip the illustrations of 24 symbols are given according to Shwetambar concept for identifications of 24 Tirthankaras. The icons of 24 Tirthankaras have imaginary from. To identify the icon of a particular Tirthankara its symbol has been fixed. About the creation of such symbols the scriptures have mentioned that when a Tirthankara is born he has such a symbol on his right thigh, made with the skin of the thigh. As days pass this figure is enlarged and when an occasion arises for making the icon this symbolic figure is carved out under the icon of Tirthankara. In this strip the 24 symbols of 24 Tirthankaras, as fixed by the scriptures are illustrated.
On account of which Karmas such figures are formed on the thighs? Why, except for eight figures, all the remaining symbols are of animals, birds etc.? Though these are superhuman personages, why such figures are formed on the thighs? All this is amazing. Who else, except the enlightened one can solve these mysteries?
Strip number 78 is about 24 symbols of 24 Tirthankaras, according to Digambar concept and have minor difference about the symbols as per Shwetambar concepts.
79. The strip about Jainam Jayati Shasanam
This strip is about the Victory of Jain diocese. As this book concludes an auspicious prayer is offered here for the victory of Jain diocese.
Strip number 79. being the concluding strip shows the motto: Jainam Jayati Shasanam (Victorious be Jains for order established by Tirthankaras).
80. The strip on the inner title page showing various postures (Mudras) at the time of the sermon The second edition was completely printed and lastly when the inner title page was left over, I thought that a strip about alternatives should be prepared and presented as there are alternatives about postures (Mudras) and the seats adopted by Tirthankaras at the time of sermonising, so that the students of this subject may be satisfied and the inner title page may be beautiful. That strip is printed on the inner title page because it was necessary to print this strip on the inner title page. In this strip seven figures are given. The figures on both the sides of the middle figure are the same. So, if we look from the realistic view only four Mudras are presented here (see figures 1 to 4). As no definite conclusion is arrived at about the position of the arms and the legs, this strip is given. Another remarkable thing shown in this strip is that four types of lotuses are shown for the seat. Divine umbrellas are shown on all these figures but on the last two figures Ashoka tree is shown as a symbol to give the idea about Samavasarana (divine auditorium). As Tirthankara spreads great enlightenment small lamps are shown between the divine umbrellas. To show that this strip is separate from the inner strip and that Tirthankaradevas predominantly preach to give up violence and possessiveness the two words - Ahimsa and Aparigraha are got written at the two ends of both the words and to maintain the balance of the whole border and to embellish it the design of flowers and flashes of light is shown. The strip would be better understood by those who observe it.
Thus concluded the introduction to 80 strips given in the third edition.
અશોક વૃક્ષ
શાલ વૃક્ષ
અશોકવૃક દરેક તીર્થકરોનું એક જ સરખું હોય છે. અહીંયા અશોકવૃક્ષનાં પાંદડાં અને ઝાડ બતાવવામાં આવેલ છે. અશોકનાં વૃક્ષ ભારતમાં બહુ ઓછાં છે અને ઓછા સ્થળે છે. સાચી માણિતીના અભાવે આચાર્ય, સાધુઓ સહિત તદન જન જનતાનો મોટોભાગ આસોપાલવને જ અશોક સમજી બેઠો છે જે ખોટું છે.
ચરક સંહિતામાં અશોકના ચાલીસેક નામો મળે છે. તેમાં ૨કતપલ્લવ નામ હોવાથી તેના માત્ર પાંદડાં લાલ હતાં એમ સૂચવે છે, તો શું અશોકના પાંદડાં લાલ અને લીલાં બે જાતના હશે ?
કવિ કાલિદાસે કાવ્યમાં અશોકના પુપને લાલ જણાવ્યાં છે, જે આજે ધરતી ઉપરના ઉપલબ્ધ અશોકમાં છે જ. દેવો જે અશોક બનાવે છે તે દૈવિક શકિતથી બનાવે છે તેથી તે કૃત્રિમ હોય છે.
શાલવૃક્ષનો સંક્ષિપ્ત પરિચય શાલવૃક્ષ ઉત્તર ભારત તથા બિહાર, બંગાલ તરફ જોવા મળે છે. આ વૃક્ષ નીચે ભગવાનને કેવળજ્ઞાન (ત્રિકાળજ્ઞાન) થયું હતું. તેથી આ વૃક ચંત્યજ્ઞાનવૃક્ષ કહેવાય છે. દરેક તીર્થકરને કેવળજ્ઞાન જુદાં જુદાં વૃક્ષ નીચે થાય છે અને જે વૃક્ષ નીચે કેવળજ્ઞાન થાય તે વૃક્ષ અશોકવૃક્ષની ઉપર દેવો સ્થાપિત કરે છે.
અશોકવૃક્ષનો સંક્ષિપ્ત પરિચય દરેક તીર્થકરોને કેવળજ્ઞાન થતાંની સાથે દેવો ભકિતથી અષ્ટમહાપ્રાતિહાર્યની રચના કરે છે, તે પૈકી એક પ્રાતિહાર્ય અશોકનું છે. એ જ વૃક્ષ નીચે બેસીને તીર્થંકરો દેશના આપે છે.
201.
મા.
અને તે

Page #276

INTRODUCTION OF 144 SYMBOLS PRINTED 1"x1" SQUARES IN BETWEEN THE ARTICLE OF 48 PICTORIAL INTRODUCTION
1. The lion:
2. The holy
pitcher:
3. The
elephant:
This figure of a lion is a replica of a similar figure on a Jain monument at Mathura in Uttar Pradesh. This is the sculptor's artistic concept of a lion. The introduction to the symbols begins with a lion as the latter is the emblem of Shraman Bhagawan Mahavira. The lion is looked upon as the king of the forest and as a symbol of bravery and adventure. He has an honourable place in all icons of stone and metals, which have arabesque of Jain art. The lion is considered to be auspicious among the eight auspicious symbols in the world. He has a distinct place in the fourteen dreams. The mother of every Tirthankara sees a lion in one of the great fourteen dreams that herald the conceiving of a Tirthankara. Indian books on the science of dreams declare that one who sees a lion in a dream gets the best fortune. This is the sixth auspicious symbol among the eight symbols well-known in Jainism. These eight auspicious symbols are known as Ashta-Mangal' and they bring bliss in life. Jains and others install a holy pitcher full of water when they start any auspicious function, inaugurate a new building of any undertaking, complete any religious rite or recite the hymns of peace (Shanti snatra). This symbol is used to invoke peace and prosperity in Indian culture and people have great faith in it. There was a remarkable custom of carving the eight auspicious symbols on the lintel of the main gate of temples and the houses of people. They were carved on stone or wood. Even today such symbols are seen at many place. These eight auspicious symbols are 1. The Swastika, 2. Shree-Vatsa, 3. The Nandyavarta (complex swastika), 4. Vardhamanaka (Sharava Samputa-pair of earthen bowls), 5. The Kalash (holy pitcher), 6. The Bhadrasana (Royal comfortable chair). 7. The pair of fish and 8. The Mirror. This illustration is reproduced from an illustrated Jain Kalpa-Sutra, which was highly honoured in the mediaeval age. The illustration follows the internationally known style of drawing. This is the reproduction of a figure of an elephant in action carved on a Jain monument at Mathura. The elephant is the most famous, attractive, very intelligent and auspicious animal of India. Among the animals, the elephant has the largest body. The elephant is absolutely herbivorous and either black or white. The elephant has been given a special place in the podium under the Tirthankara's icons with arabesques. The elephant is used for ridding or for carrying an icon, a religious book or an honourable person in important processions all over India. In ancient times the armies had divisions of elephants. They were covered with armours of steel. Such speciments of armours can be seen in museums. Elephants have flourished particularly in Mysore State in the south, Assam in the east and Africa. Outside India elephants abound in Africa but the elephants in the forests of Africa are very tall and broad, ugly and ferocious. They have big ears and can be hardly domesticated. The Jain ascetic who is a preceptor adorns a wooden seat and gives a lesson of a religious aphorism to his disciple who is an ascetic. The disciple holds in his hand a long palmleaf page which bears religious writing. Their dress is different from what it is today. This dress (fixed for any reason) is found by way of tradition in copies of ancient palmleaf manuscripts and copies of Kalpa-Sutra and other texts written on paper. Before about 600 years palmleaves were liberally used in Gujarat for writing. Between them is 'Sthapanacharya and a book-stand in vertical position. This in ordinary parlance is called Thavani". The Sthapanacharya is an Inevitable gadget among the paraphernalia of ascetics both males and females. They invariably keep the same with them. It contains Aksha and is kept for the installation of the five great supreme being who are collectively known as pancha parameshthi. At present the words bookstand and Sthapanacharya have become synonym. A disciple serving the preceptor is seen standing behind him. This illustration follows the style of an illustrated Kalpa-Sutra text of the thirteenth century. This is an adorable carving on the Jain monument at Mathura. The swan is a popular bird of India. It is particularly a favourite bird of poets and authors of poetics. The swan is mostly seen in sculpture and architecture. In Jain temples with domes the lowest strip is called hamsa - Thar (the strip of swans) where in only a whole line of swans is carved out. Besides in arabesque of a Jain icon a line of swans is particularly carved out at the top the circular part. Poets have compared the attractive gait of a woman with that of a swan which has a very charming gait. According to the poetic convention the peculiar beak of the swan can separate milk from water, This is a famous auspicious musical instrument (belonging to the class of wind musical instruments). Before some years this musical instrument was played thrice a day at temples and palaces. (For further explanation see the note for symbol Number 20 )
4. Sutra
reading:
5. The swan:
6. Shahanai:
Note: 1 For further explanation see the introduction of illustrative strip No3. Note: 2. This convention continued till the 20th Century but with the foreign type R.C.C. cement structures this auspicious convention has
almost been discontinued. But these symbols can be precast, embossed, carved. pasted or painted in every house so that the inmates
may get prosperity and enjoy bliss and peace. Note. 3. Kalpa-Sutra describes the elephant scen in one of fourteen dreams as white. At present such an elephant is in Thailand-Siam. Recently
a white clephant is in Naga Land near Assam. In ancient times, there were many white elephants in this country.
202

Page #277

7. Aum This Mantra formula having a nucleus is a base of Jain Mantras and is very famous and effective. There is a very
Hrim Arham famous Mantra-Beeja Aumkar inside the nucleus of Hrimkara Beeja with supreme uninterrupted circles. Here the (in circles): Avagra ha sign like (S) showing the omission of (A) vowel is placed. This sign suggests the figure of Kundalini, or
according to the rule of Sanskrit grammar when Aum is followed by Aum A is omitted and Avagraha sign is placed. This figure is particularly at the centre of a Yantra which is worshipped in Siddhachakra Major worship. Arham without 'Nada' can never be drawn in this Yantra. Therefore Nada must be invariably present. This Beeja (nucleus) is more used in writing than in Mantra recitation. This figure can be read in all the three
ways, so all the three types are shown above. 8. Aum Hrim The explanation for this symbol is the same as at 7 above except that its form is elliptical. The second difference is Arham:
that there is no sign of Nada on Arham. In other Yantra Patas this figure is drawn without Nada. 9. Arham: This is a famous Mantra Beeja with double 'R'and without Nada (drawn above or below). This Beeja also seen
below with one 'R'is very famous and popular. This Beeja is pronounced in the first auspicious aphorism of Siddhahema grammar. For showing Nada triangles, circles and other signs are used. Again Nada being a constituent and a step towards meditation, the word 'Anahata Nada' is famous for the same. This Nada is a part of Yoga practice. The Beeja Arham contains vowels and consonants as mentioned in the science of Mantra because in Varna Matrika first the vowels and then the consonants are taught. The vowels start with (A) and the consonants end with 'H'. As this Beeja starts with (A) and ends with (HA) it contains all vowels and consonants. So by reciting Arham' would be recitation of all vowels and consonants. That is why the Mantra-experts consider it to have great significance. This Beeja is adored in various ways in many books. The science of Mantra commands that the sign of Nada must be placed on certain Mantra Beejas but during the last hundreds of years this idea has been forgotten and so the writing of this Beeja has been almost discontinued in Jain
Yantras. 10. Avagraha This Beeja contains the grammatical sign of Avagraha 'S'. It has no 'R' below but only above. In certain Yantras
Rham: such a Beeja is at the centre. Thousands of Jains mostly use, for Mantra recitation a Beeja with only one 'R'. 11. The lotus: This is the famous symbol of Indian culture and it is a favourite of the poets. The figure is reproduced from a figure
in Ajanta caves. The saints and religious preceptors have liberally used the symbol as an example to show to the people how to live unattached in the world like the lotus in water, because the lotus remains untouched by water
though born and living in water. 12. Hrim: This is the Hrimkara Beeja with Nada Bindu and Kala and written in Jain script. This very Beeja is at the centre of
Rishi-Mandal Yantra. 24 Tirthankaras are installed in this Hrim Beeja (sce Rishi-Mandal stotra, Gatha 20). In Rishi-Mandal Yantra edited by me, Hrim is drawn with Nada, but during the last 300 years the preceptor-to-disciple tradition is lost so far as the figure of Nada in Yantras on copper, cloth, paper etc., is concerned and this is why Hrim
is found without Nada'. 13. A god with This figure is drawn to show that god from heaven honour Tirthankaras and other gods with garlands of flowers. garland:
These figures are found on both the sides above the icon in all Jain arabesques. These figures are particularly in caves, monuments and pictures, only the curvatures differ. According to Jain scriptures there are four types of demigods called Bhavan-pati, Vyantar,Jyotishka and Vaimanika
in the subterranean world and the sky. 14. Vidyadhara This god known as Vidyadhara god has got a bouquet of flowers in his hands. He can fly. His figure is found in the
sculpture and architecture at Mt. Abu and elsewhere. 15. The horse: This is a beautiful figure of horse, decorated with saddles and drawn with the medieval age Kalpa-Sutra style. The
horse is famous all over the world. Scientists use the word "horse-power to indicate the power of a machine. 16. The lion: This is a remarkable figure found in architecture. It is carved out of stone on 'Shuka-Nasa'and placed particularly
on the summit of a Jain Temple. It shows the sentiment expressed in the incident of Gajara va. 17. The lion There was a tradition of sculptures and pictures in which the lion, the horse etc. were shown with the trunk of an
with the elephant. This tradition prevailed in various parts of the world in ancient times. So, here also a similar figure is elephant drawn in a rural form and classified as a medieval picture of Kalpa Sutra-style. Such figures are carved on the mouth:
monument of Sanchi in Jain monument at Mathura, in certain Buddha caves and some Hindu temples of south India. In central Asia and in the western countries there is a tradition of such sculpture. Again it is believed that such animals did exist in prehistoric times.
god:
Note: 4. This figure is certainly found in the Siddha-Chakra Yantras published by other authors but it lacks in this sign of Nada, but the
Yantra edited by me the figure has 'Nada! The Nada must be there. Then only a Beeja as enjoined in the scripture can be drawn. And
then only that Yantra can be perfect from scriptural view-point. Note: 5. If the Hrim in the centre of Rishi-Mandal Yantra is void of Nada it should be considered faulty

203 www.ainelibrary.org

Page #278

3
18. The bull- A fascinating figure of a decorated bull or a bullock following the medieval style of Jain Kalpa-Sutra at one time The bullock: the bullock was used for country wide inter-state transport though today its use has decreased. 19. Cymbals:
20. Playing Shahanai:
21. Playing
the drum:
22. The drum player:
23. A female dancer:
26. Arati (A sacred lamp):
27. The lamp:
This is an instrument made out of bronze and is one of the four types of musical instruments. The cymbals are made from bronze. They are used in music and on occasion of devotion, prayer and worship. It belongs to Indian culture and is used in temples during festivals. Mini-cymbals called Manjiras are used in the same way as cymbals, but they are used more by persons who sing devotional songs. The sound produced is soft, sweet and solid.
29. Rishabhadeva and
The illustration expresses a sweet sentiment. This auspicious musical instrument is used in assemblies of gods and kings and in religious and social functions in the families of the poor and the rich and also in processions. It is wellknown as a wind-instrument. The size and shape of Shahanai have many variations in different states, cities and villages with different shapes and names. It is also used abroad with different names an shapes.
This well-known musical instrument is used mainly at the place of worship and at different religious functions. It is known as Dundubhi in Sanskrit (Explanation of Symbol number 20 equally applies to this instrument).
24. A woman playing:
25. Trishala and This is an illustration of mother Trishala who has given birth to Bhagawan. According to Kalpa-Sutra style the legs Vardhamana: are shown short and eyes are shown elongated, shadows are omitted and more is suggested then what meets the eyes. The illustration is drawn on these principles while maintaining the harmony of colour and form. Artists call this Indian art.
204 Education International
Here is a drum-player with bun of hair on the head. From the sculptures and pictures it appears that during the period from the tenth to the fifteenth centuries there was a custom of keeping long hair and binding them as a bun on the head, among certain kings and people. The drum player drawn with a peculiar costume and elongated eyes like that of a deer follows the Kalpa-Sutra Style of painting of the twelfth century.
This figure of a female dancer having nose as sharp as that of a parrot and elongated and protruding eyes like that of a deer is drawn after Kalpa-Sutra style patronised by Jains (A woman with beautiful eyes is called-MrigaNayani having eyes like those of a deer, in Sanskrit).
A woman playing a rectangular musical instrument of the percussion type, while bending the body from three places (Kalpa-Sutra style).
This is an artistic metallic lamp for deepak (arati) waving lights before the icon and for worship. This peacock shaped Arati has five lamps. It is also used for receiving or honouring some person and in religious and special functions.
In India and elsewhere there is a custom of waving this Arati with wicks, saturated with clarified butter (Ghee) before the icons of gods and goddesses regularly in the evening. This custom is both essential and inevitable. On great religious functions Arati with 108 lamps is waved before the icon mostly in Jain Temples.
After the completion of the Arati ceremony in the evening a special type of lamp is moved also. So the word 'Aratilamp has become current. This lamp is independently used in temples and during worship or recitation and it is waved before the picture of the gods and in worship at home. This lamp has a wick saturated with clarified butter. In Indian culture the religious rites associated with Arati-lamp are said to bring bliss and prosperity in life. 28. Goddess She is a very impressive goddess known as the choice deity of Shri Parshvanathaji, the 23rd Tirthankara Bhagawan. Padmavati: She belongs to the Bhavanpati Nikaya group and is introduced as the wife of Dharanendra.
From hundreds of Aratis only one is shown which is simple and used everywhere. This illustration follows a Rajasthani figure of the 18th century.
Usually there is a custom of showing seven hoods of the serpent over her head but this number varies. The author of Bhairava Padmavati Kalpa has suggested red Padmavati with three hoods of the serpent. Parshva Deva-Gani has described her as having three hoods of the serpent. Here she is shown with three hoods of the serpent over her. Her carrier is a serpent with the face of a cock. She is shown with a rope, a hook, a lotus and a fruit called 'Bijora'in her four arms respectively. The illustration follows Kalpa-Sutra style.
There are variations in the styles about the weapons and other objects in the hands of Padmavati. There are differences about her between the Shvetambar and the Digambar sects of Jainism. Jains, Hindus and Baudhhas accept in their own way goddess named Padmavati. Separate independent centres of Padmavatiji have also come into existence. Among them the new icon of Padmavati installed at the Jain Temple of Adinath at Ridge Road, Walkeshwar, Bombay is the best from the view-point of sculpture and form.
Yaksha and his Yakshini belong to the Vyantar Nikaya group. Then how is it that this a divine couple belongs to the Bhavanpati Nikaya group? If Padmavati is a Yakshini, the Dharanendra should be a Yaksha. Then why is he shown as a Parshva-Yaksha? Many such questions require satisfactory answers through research.
In this illustration prince Shreyansa is shown as offering sugarcane juice to his father Rishabha Dev Bhagawan, the first Tirthankara who flourished billions of years ago and who had fasted for more than a year for spiritual practice.

Page #279

offering of As Tirthankaras accept food only in the hands he accepts the sugarcane juice in the hands. He has on his shoulder a sugarcane piece of cloth, given by Indra.
juice:
30. The Swan:
31. Composite figures of the deer:
32. The deer couple:
33. The swan:
34. Ambai, Ambika,
Amba (Amrakushmandini):
This illustration is a replica of a carved figure on a monument at Mathura. This bird, according to poetic convention has got a beak which can separate milk from water.
37. Jin Icon:
Here four deer with only one head are shown. Such composite sculptures and illustrations reflect great creative intelligence and this tradition is very old. This art has been well developed in Rajasthan and Gujarat and many fascinating illustrations of high quality combining elephants, horses, men, women, etc. are drawn. Such illustrations of incidents are seen on wood, cloth and paper.
A beautiful outline of a deer couple. The deer is a herbivorous, innocent, contented, charming animal that deserves mercy as it is always hunted by hunters.
A remarkable figure of a swan swimming in water.
The Yakshini goddess, the choice deity of Neminath Bhagawan, 22nd Tirthankara. In the illustration she is shown as having two arms, looking at the child in the right arm and holding a bunch of mangoes in the left hand. The lion is her carrier. She has adorned herself with ornaments and is sitting in the Bhadrasana.

Among people other than Jains she is known everywhere as Ambaji and Mataji. She is also known as the goddess of lineage.
It is discovered that before the twelfth century she was installed as the chief goddess of the Jain community because she has been installed as a goddess in the arabesque of any Tirthankara's icon made of stone or any metal before that century.
She is also known as Kushmandi, Kushmandini or Amra-Kushmandini.
35. Lakshmi: Lakshmi, the goddess of wealth is loved by all. She sits on a lotus and she has four arms. She holds lotuses from elephants in the upper two arms and a rosary and a holy pitcher in the lower arms. All people have faith in this goddess. Lakshmiji is also found with two arms, having different objects in the arms and shown in different poses.
Ambika in the sculpture is shown as having one or two sons. She is shown with four arms and her face is either straight or on the side. Mostly a child is in her left arm or on the left side. In the case of all these three goddesses there are variations in the weapons, the carriers and the number of children (One or two). Here all the three goddesses are illustrated following the present popular Kalpa-Sutra style.
36. Sarasvati: She is the goddess of learning and arts famous in India, respected by all philosophers, loved by householders, saints,
and all. She has four arms and the lotus is her seat. She holds the lute.
This is reproduced from a beautiful figure with excellent contorts, of the twelfth-thirteenth century. Sarasvati is also known as Shruta-devi or Shruta-Devta. Poets have introduced her as Sharada and given her innumerable names. Indians worship her much in different ways for learning, intellect, knowledge and memory. There are also figures of Sarasvati with two arms. She is shown either as standing or as sitting. Her carriers are the Swan and the peacock. There are variations in the objects in her hands. She is honoured and worshipped in one way or another by Jain, Hindu and Bauddha culture.
During the present descending cycle of time, during the present age, out of the present 24 Tirthankaras, the first Tirthankara Shri Adishwaraji, the 22nd Tirthankara Shri Neminathaji and the 24th Tirthankara Shri Mahavira Swamiji - all these three left their mortal coils while sitting in the lotus posture and they stayed in the same posture in the location of liberation (siddhashila) in the spiritual region. Except these three Tirthankara Paramatmas, the remaining ones breathed their last in the Sword posture or a Kayotsarga posture and they remained in the same posture after liberation. This is why Jain icons of Tirthankaras are shown as either sitting in lotus posture or in standing posture. In this illustration a Tirthankara is shown sitting in lotus posture, with an expression of external peace and freedom from all attachments in ancient times. Some icons show him in 'semi lotus posture' in north India. Such icons are found in a great number.
38. Jin Temple: This is a symbol of a holy and perfect temple made according to jain architecture for the installation of the abovementioned icons. As the space is limited only a symbol of a small temple is shown.
39. Jain Ascetic:: After Bhagawan Tirthankara the preceptor occupies the holy place. So in this symbol a Jain Muni of great renunciation, having a distinct mission in life and wearing the costume of an ascetic is shown. As they are merciful to the beings they keep in their right hand Muha-Patti (a piece of cloth) and in their left armpit they hold an apparatus made from woollen threads and called Rajo-Harana to save insects on the ground. It is seen in both the illustrations. When they have to sit, they first clean the ground with the soft threads of their cleaning apparatus and remove (if any) the insects on the floor. Then they spread their mat and sit on it. The cleaning apparatus (Ogho) is
Note: 6. The symbols from 37 to 43 are seven fields, seven famous holy places among Jain Murtipujak sect.
Note: 7. The symbol given here is that of a Shvetambar Murtipujak ascetic. Those ascetic-males and females who don't worship the icons wear a mouth piece of cloth. This group includes Sthanakavasi and Terapanthi sects. Again their is a bit of difference. Their rites, dress and routines differ. The ascetic in Digambar sect is in complete nude state. Instead of the woollen cleaning apparatus he keeps a peacockfeather bunch because of the nudism for ascetics in Digambar sect. There is no institution of female ascetics.
205

Page #280

40. A Jain female This female ascetic called 'Sadhvi'at present was known as Arya in scriptures in ancient time in common parlance. ascetic
She is called 'Guruni' or 'Gayani' and 'Araja' from the word 'Arya'.
arya:
41. The male
Jain householder:
kept on the side. When the ascetics move out, they keep in their left hand a stick suggesting their ascetism. The top of this stick has got a suggestive figure on it. The Jain ascetic being Nir-Granth (without attachment) don't wear stitched dress. They wear a lower garment, a garment on the chest and the third large upper garment to cover it. Over it they wear a thin shawl suggestive of their ascetism. The first three garments are respectively called Chol-Patto (Chulla Pattaka), Pangani (Pravarana) and Kapado-Pachhedi. When they are stationed at a certain place, they wear only the upper garment and the lower garment. When there is a special occasion like visiting a temple or going for a discourse they wear the third garment called Kapado. The cloth pieces are white but for certain reasons some ascetics wear a yellow cloth. These pieces of the cloths are called Upakaranas (instruments of spiritual sadhana). The Jain community which is four fold consists of (1) male ascetics, (2) female ascetics (3) the male householders and (4) the female householders. The first two follow renunciation while the last two follow the worldly way of life. Jain ascetics leave their homes and worldly way of life, give up the sins of violence, falsehood etc. keep way from wealth and women, walk always on foot and are engaged in the spiritual practice for themselves and for others.
44. Darshan:
The dress prescribed for a Jain female ascetic is both suggestive and purposeful. This dress has been prescribed for protecting the body, maintaining self control and social decorum.
206 Education International
The costume is quite clear in the illustration. Like the male ascetic the female ascetic also keeps the cleaning apparatus, the stick and a shawl on the left shoulder. She holds in her hand 'Tarapani' a wooden utensil for accepting food. Like the male ascetic she also wears four pieces of cloth. She wears three upper garments instead of two.
42. The
female Jain householder: Her definition is the same as for symbol 41.
43. Knowledge: Knowledge is of two types (1) illusory and (2) real.
A male Jain householder called 'Shravaka' is one who follows JINA-TIRTHANKARA, conqueror of attachment and hatred. With devotion he obeys the commandments of Jina and strives to conquer the internal enemies in the form of likes and dislikes. The word "Shravaka" means one who has unchangeable faith in Bhagawan Tirthankara. preceptor and religion, who listens to the religious instructions originally given by a Tirthankara, leading life with due limitation suitable to a particular region and time, maintains himself like a law-abiding and honest citizen. Moreover he is one who follows non-violence, truth, non-stealing continence and non-hoarding, the five fundamental vows as far as possible. A person having these qualities is called a Shravaka.
Here the word knowledge refers to real knowledge. That knowledge is looked upon as respectable, worthy or worship and worth obeisance, which gives true understanding, true light, pierces the darkness of ignorance, creates detachment from the worldly way of life, reduces the cycle of incarnations in the world and which leads to spiritual bliss. Again knowledge is the connotation of the soul. When the soul is bound by Maya (illusory concepts), its connotation changes and is enveloped with ignorance. Ordinarily, knowledge about the world is included in illusory world. It leads the soul astray by making it more and more materialistic. The material world expands for it and this leads to its spiritual degradation but real discretionary knowledge, however little makes the soul realize its true form, makes it conscious of what is available or acceptable, leads the individual's life on the correct path by showing the good path of real bliss and peace, leads it stage by stage to liberation through spiritual progress. Such knowledge should be highly honoured and therefore every soul should strive to gain knowledge. In order to maintain such noble ideas about such knowledge the shyetambar sect of Jains celebrates. Gnana Panchami or shruta-panchami all over India on the fifth of the bright half of kartika month of the Indian Calendar. On this day religious books of true knowledge are installed worshipped and prayers are offered to them. The Jains who belong to the Digambar sect celebrate "shruta panchami' on the fifth day of the bright half of Jyeshtha, the eighth month in the Indian calendar. In this illustration the stand for keeping a book, while reading, books and other means of knowledge are shown. All should use such means and contribute to their protection and propagation. True worship of knowledge lies in acquiring fresh knowledge everyday in regular study and observation. So all should strive for knowledge. Jains have divided knowledge into five parts including understanding (Mati). The adore shruta Jnana (i.e. knowledge by listening) as enlightening the one's soul and others. The remaining four types of knowledge are called silent as they are self enlightening for the soul.
The word 'Darshan has many meanings but here it means 'faith'. This faith is also of two types-unreal and real. Here it should mean true faith. Faith is the foundation of the building of spiritual progress. So one who has true faith can have true knowledge.
Among those means that create faith Jin-icon-the Jin temple is a very powerful medium. So as a symbol of faith a small illustration of a Jin temple is shown here.
45. Character: Character can be either good or bad. Here we refer to the good and true character. Character has been defined as one which restricts all sins and leads to self-control. For this the code of ethics consists of (1) non-violence. (2) truth. (3) non-stealing, (4) continence and (5) non-hoarding. These are five fundamental vows. Following these vows without the sense of spirit of breaking them, with ever alertness it is called character. As it otherwise means abstinence

Page #281

from sins it is also called 'Virati. The scriptures have described many types of such abstinence and character. The illustration shows the cleaning apparatus used by all male ascetics and female ascetics, the Rajo-haran, stick
and 'Tarapani' the wooden utensils for soliciting food. These are inevitable means for the preservation of character. 46. Arihanta: Jainism has accepted five supreme beings known as 'Paramesthis'. Among them Arihant is the first one. He is also
known as Arihant, Arahant or Aruhant. In Jainism there are twentyfour Tirtha nkaras-Ishwaras. They are called 'Arihanta'. A Tirthankara is known by many proper names based on adjectives but among such names the most famous name is Arihanta. Again the first sentence in the Nava-Kara Mantra used by millions of Jains daily for prayer, worship, meditation etc. is NAMO ARIHANTANAM (Obeisance to Arihanta). He is born in the best lineage during the incarnation for attaining the final status of Ishwar Arihanta-pada. They undergo rigorous austerity and self-control, remaining ever and thus by destroying Karma they remove the veils and becoming free from attachment and a versions and other vices attain the omniscience. At that time they are free from all attachments. As they attain all the good virtues they become respectable by all. Daily for most of the time they sit on the dias on a special seat in the divine religious auditorium and they deliver nectar like discourses full of detachment and renunciation and exhorting the audience for spiritual bliss and by showing the right path of spiritual practice raise them. Such Arihantas enjoy the bliss of fulfilment and liberation by attaining the final beatitude after annihilating the remanants of Karma when their life span is over. During every epoch 24 Tirthankaras are born. These Arihantas are not the incarnations of the same individual but different individuals who attain such supreme state. Not one, but many persons have the right to become Tirthankara. They are born as human beings and not as any other beings. In past innumerable Tirthankaras have flourished and in future the same would follow. Here the icon of Arihant with the divine halo and sitting in lotus
posture is shown. 47. The In this symbol the icon of a siddha, the emancipated person is shown as a specimen occupying Siddha Shila with
emancipated form of a semi-moon, the stone-seat of the emancipated person. The souls of the above mentioned Arihantas who person:
have realised absolute enlightenment or those individuals who are completely free from attachment and who have absolute enlightenment or the omnniscience i.e. knowledge of the past, present and future reside there. The souls of such male ascetics and female ascetics annihilate all the eight types of Karmas completely and thus end the movement on the wheel of worldly existence. When their life span is over, they attain the abstract state and reach the abode of the emancipated person over the 'Siddha Shila, in the fourteen Raja Lokas-worlds which are high up in the sky, infinite miles sway from this mundane world. Like the fusion of a flame with another flame their spiritual regions become compounded with those of others. They will stay there for all time. They have never to be born in this world. Their souls which have reached this abode of perfection enjoy like other emancipated person eternaland infinite bliss. Their number is always infinite. They have been included as the second category of supreme being in
the pada-NAMO SIDDHANAM in the Navakara Mantra. 48. The When a Tirthankara or Arihanta attains liberation, the preceptor called "Acharya' carries the responsibility of Jain preceptor:
shasan (order established by Tirthankara) Tirthanakara Devas, while living appoint them to take up the charge of (Acharya)
the administration and honour them by giving them a prominent place in their assembly. When Tirthankaras attain liberation, they look after the welfare of the whole community, of their principles, commands and institutions in an admirable way. Moreover they follow the code of conduct for knowledge, vision, character, austerity and spiritual strength and they inspire others to follow the same, beside propagating. They bring glory to the administration in many ways. The Jain community has great respect for the post of Acharya. In the Nava-Kara
Mantra they are mentioned as the third supreme being as NAMO AYARIYANAM. 49. Upadhyaya: The next place after the preceptor-Acharya is that of the Upadhyaya. He knows the scriptures well and his duty is to
impart knowledge to others. In the Nava-Kara Mantra they are mentioned as the fourth supreme being as NAMO
UVAJJHAYANAM. Here in this symbol he is shown as giving a lesson to an ascetic. 50. The They are mentioned as the fifth Supreme beings in the Nava-Kara Mantra as NAMO LOE SAVVA-SAHUNAM. ascetic : They strive for the ultimate good of themselves and of others and observe five vows. Here in the illustration he is
shown as doing spiritual practice of meditation. Further introduction is already given in the notes for symbol number 39. In the symbols from 48 to 50 the cleaning apparatus called Rajoharan or Ogho the symbol of all
ascetics is placed at the feet of the five categories of supreme beings 51. Wooden When any male or female householder feels aversion towards worldly life, he or she approaches the Jain religious
utensils of preceptor, accepts the five fundamental vows and thus he or she takes initiation, Diksha according to Jainism. Then Jain ascetic: such person has to become free from worldly attachment which awaken delusion, illusion, Maya or worldly
attachment. The person becomesready to lead a simple life of self control. So, from the very time of initiation, he or she is given begging utensils made not from metals but from wood. These utensils are either colourless or coloured by hand. While on a religious walk such ascetics bind the utensils in a cloth and keep them on the shoulder while proceeding farther.
In this symbol three illustrations are given. In the front is shown a set of seven utensils which can be fixed in order as one compact unit. While going for soliciting food (Gochari) the ascetic takesthem ina piece of cloth. He keeps the food received in these utensils. For accepting liquid food he uses the utensil shown in figure number 2. This utensil is

www.jainelibrary 207

Page #282

called Tarapa ni contains a thick thread for holding it. The utensil shown in figure number three is called
'chetano' and it is generally kept on Tarapani and then tightening the thread the utensils are lifted. 52. The The cleaning apparatus which is called Rajoharana (Non-Violence Symbol) which is a bunch of woollen threads is
woollen an inevitable item which helps male as well as female ascetics of Jains to observe non-violence. At the time of thread initiation it is presented by the preceptor to the ascetic with great enthusiasm. This cleaning apparatus is made from and the woollen threads. An ascetic can't do without it. It is constantly kept by him daily. When Jain ascetics, male or female mouthstrip wish to sit, they have to clean the ground or floor with it so that minute insects may not be killed and then only they (the ascetic spread their small mats. While moving they keep the handle of it in the left armpit and while sitting they keep it instruments - beside them. The ascetics of the Digambar sect keep a bunch of peacock-feathers. The ascetics of the Sthanakvasi upakaran) : sect and Tera-Panthi sect keep a bunch of woollen threads at the end of a long handle.
The mouth-strip-Muhapatti is a small piece of cotton cloth folded in a peculiar way. Jains hold it on the mouth to avoid any pain to the subtle insects in the air due to the forceful utterance of words while reciting the aphorisms. This
item is particularly used to avoid subtle violence which might be caused to the minute insects Flying in the air 53. Sundry The Jain ascetics-both male and female keep four other items called Charavali, Supadi, Dandasana and Kambalfor
items of the their daily use Charavali is made of tender wool and is used to remove all minute insects from the utensils to keep ascetic:
water and other wooden utensils and thus subtlest being in the air are protected. If any such insect is found, it is carefully removed to a safe place.(2) Supadi is for collecting the dust in a residential place or rubbish and crumbs of food when the ascetics have taken food collected by them. (3) Dandasana as there are no lights in Upashravathe abode of ascetics, the ascetics during their movements have to keep the floor well-swept to avoid the destruction of any being there. For this purpose they use a bunch of woollen threads with a long handle for sweeping the Noor, in a standing position easily. Some use Dandasa na of Peacock-feathers also.(4)Kambal-this Pali word means a thin blanket placed by the icon-worshipper ascetics on the left shoulder, while going out. It is also used while moving under the open sky in the morning and evening, during Yogic practices of austerity and to cover the body to
save it from the injuries to insects moving round an electric lamp or any source of light. 54. Katasanu, According to the Jain terminology of religion and scriptures the male householder is called Shravaka and the female muhapatti,
householder is called Shravika.While practising Samayika a religious rite, Pratikramana, Paushadha and other charavalo vows two or all the three items are invariably required. (The religious
1. Katasanu (Katasana) means a small mat for sitting. For the sake of non-violence it is made from wool or tender kit of the
woollen cloth. All the religious practices of the religion for renunciation are to be done while sitting on it. Doing Jain
such practices while sitting on the uncovered ground or floor using cotton mat is strictly prohibited. The main householders
intention is mercy towards all creatures. both males
2. Mouth-Strip- For explanation please see the note for symbol No.52. and females):
3. Charavalo-- This is a very tender item made with a bunch of woollen threads for non-violence against minute
beings. A person practising Samayika rite cannot raise his thigh or buttocks for 48 minutes. Here he or she may have to get up for Pratikramana rite or may have to rise for physical cleanliness during the rites of Paushadh, Pratikramana etc. may have to get up for any other reason. So he or she must inevitably have this item(This Charavala.it should be remembered is not to be used for driving away mosquitoes, for sitting with the support of the wall or for any ordinary purpose like resting).It is used to remove only those insects which sit on the body or on the floor. The non-violent aspirant has to be careful and has to avoid violence to creatures in every
possible way. This is why a woollen cleaner is selected mouthstrip can be cotton but it should be simple.
The size of all these items is mentioned in the scripture and should be known from the preceptors. 55. Jain The figure illustrates how the ascetics have physical cleanliness. They keep the dress on and take a wooden utensil
ascetic : filled with water. 56. Kausagga This standing posture is adopted in the practice of a particular type of meditation. Meditation in this posture is
(Kayotsarga practised by all ascetics and householders whether males or females. In this practice mostly the person mentally Mudra): recites Nava-Kara Mantra with obeisance to the five supreme beings or recites. Logassa-Sutra'hymn to twenty four
Tirthankaras with contemplation on their meaning. In this practice allattachment for the body is to be given up and one has to remain steady while practising this introversion. The vision has to be fixed on the tip of the nose, the arms, the legs and the whole body have to be arranged as shown in the illustration. Among the things kept in the hand, the mouth-strip has to be kept only in the right hand.But the ascetics-males and females have to hold the cleaning apparatus (Ogho) in the left hand, from the middle. The Jain householders males and females have to hold their cleaning apparatus (Charavalo) in the same way. Both the hands are to be kept touching the thighs. This posture is to be adopted for meditation of any type. The scriptures have enumerated it as the practice of the best fourteen step ladder for the liberation of the soul. The illustration shows the posture of Kausagga or Kayotsarga. In the illustration there is an ascetic on the left side
and male householder on the right side. 57. A rosary: It is a holy rosary for the japa........ of God, any prayer or religious letter or words.
Two types of rosaries have been prescribed (1) of 108 beads and (2) 27 beads (one-fourth of 108 beads). (I have not discussed here how this standard of 108 or 27 beads has been prescribed). Some men count 27 beads in case of
Note: 8. The items shown here are related to the ascetics of the Shvetambar Murti Pujak sect of Jains.
208 Education International

Page #283

A rosary of 108 beads has one or three major beads called Meru. While counting, this Meru is not to be crossed but the rosary has to be reversed so that the last bead is to be counted first. The sanctity of the rosary should be maintained. Care should be taken to see that the rosary is not defiled. Generally counting a rosary made of pure cotton is considered to be the best. Rudraksha and other types of rosaries are also used. 58. The dome: Temples with summits are never without domes. So the architects constructed a dome in front of the summits. In
62. The holy pitcher:
bigger padas requiring more time and so use the rosary of only 27 beads. Majority of the non-Jain sects have also accepted rosary of 108 beads.
59. Dome:
This second type of dome is more found in Rajasthan and west Bengal.
60. Dome:
This third type of dome is found more in Gujarat.
61. The Swastika: This is the most well-known auspicious symbol of Indian culture and it is recognised by all sects.
63. A Design: 64. Kurma
Shila:
The method of counting the beads varies with different religions. For six purposes including the purposes of peace, prosperity, hyptonism etc., in Mantra science five types of rosaries with beads of different colours are prescribed. Experts of the Mantra and Tantra sciences have shown what type of rosary should be used, with which hand the rosary should be held, which fingers should be moved and how and what time should be selected for the practice. All this should be known from other books or preceptors.
66. The crocodile mouth:
Jain temples mostly four types of domes are made. Here three types are shown in numbers 58 to 60. This type shown with number 58 is rarely found. 20 years ago the architects didn't construct them. At present they are constructed at rare places and this dome is not made in royal palaces but in temples. The outline of the summit of a temple is given here.
This is a reproduction from a medieval geometrical figure found as decoration in Kalpa Sutra and borders of covers. This foundation stone is laid at the centre of a Jain temple with a summit. This stone-slab is square-shaped with nine squares in which nine types of figures are carved. This foundation stone has great significance in architecture. It is laid at an auspicious moment by the best person, with great pomp. It is generally believed that this will lead to the successful completion of a Jain temple and its long life will be assured. The object drawn in each square is clear in the illustration. It is called Kurmashila because there is a tortoise at the centre (the tortoise in Sanskrit is called Kurma). Most of the other objects in the illustration are products of the sea.
65. The
The crocodile in ancient Indian sculpture is called Virali. It is carved on the spandrel in the arabesque. As stated by crocodile: the sculptor water is pouring out of the mouth of this figure. It is not proper to show the emanation of flames from its
mouth.
This water animal is called 'Virali in ancient books of sculpture but from the zoological view point it appears to be a species of fish. As a matter of fact this animal is yet not clearly identified but two such figures are always carved on the threshold of the gate of the sanctum of each temple. While entering the temple one has to step on it. The ancient books on sculpture do not clearly state the purpose behind keeping such symbols on the threshold. In a book of narratives Upamiti bhava prapancha katha these two have been mentioned as symbols of attachment and aversion. (This would mean that if you destroy them earlier or later you can reach the feet of the 'Supreme Being'. Perhaps this suggests to crush the enemies in the form of above attachment and hatred. No authoritative or convincing explanation is offered by sculptors when asked to explain)

The form of the Swastika is believed to be auspicious. If something of this form is kept at home or at the temple or if it is drawn there, it brings luck. That is why the Aryans have honoured it. Since ancient times, the Aryans residing in the west have also honoured it. The Swastika occupies the first place among the eight auspicious symbols in Jainism. The Swastika is also known as a 'Sathia' by Jains in common parlance. In religious rites and at the commencement of many functions there is a custom of drawing or forming it and at present it is worshipped as well. A Sanskrit hymn is also composed for this purpose. As stated in Rayapaseni, Jnata and other Jain Agamas it has found a place in the eight auspicious symbols in heaven. Among the Jains there is a tradition to draw a Swastika before the chariot in the processon at the time of reception of the preceptors, at the arrival of an icon or the preceptor at home, at the commencement of a religious discourse and on many such occasions it is compulsory to make a Gahunli together with a Swastika. So this symbol is widely used by the Jains. Even among others there is a custom to draw a Swastika before the house, him festivals in Rangoli and on occasions such as marriage. (For details see explanation for illustrative strip number 2) Some non-Jains draw the Swastika in a reverse order. This is an auspicious holy pitcher of the Kalpa Sutra style. Details about this are given in explanatory note for symbol number 3. Moreover, in this holy pitcher two eyes as well as two ends of a scarf drawn on the sides are shown. Their significance is not mentioned in any standard text. So inference and imagination have found wide scope but that discussion will be out of place here.
67. Three divine This combination of three divine umbrellas (Chhatras) is one of the eight great divine accompaniments of Tirthankara umbrellas: Deva. When the Tirthankara Deva attains all the best and becomes free from attachment and hatred and becomes
worthy of worship by gods and men thousands of gods constantly remain with them for service and devotion, with great respect. At that time these gods create eight divine accompaniments including Ashoka tree. Among the eight
Note: 9. The custom of showing the eyes in the holy pitcher is seen in non-Jain books.
8
www.jainelibrar209

Page #284

9
68. The chowrie: This symbol illustrates a chowrie which is moved before and beside the king or the icon in a temple, palace, a general
procession or a procession of chariots to show devotion and honour. This is one of the eight divine accompaniments. Demi-gods move the chowries before and beside Tirthankaras when they are on a religious walk or while giving precept. These chowries are made from the hair of chamari cows of the Himalayan region.
In religious rites it is honoured because it has a worthy use.
69. The flag
of Indra:
aryaThavani:
72. Pedestals: (Stool)
divine accompaniments are the three divine umbrellas over the head of Bhagawan. In many Jain temples such three divine umbrellas made of silver are hung over the head of the icons of the Tirthankaras. In many ancient sculptores of stone or metals with arabesque these divine umbrellas are carved inside. In sequence the topmost umbrella is the smallest and under it the other umbrella is a little bigger and the biggest umbrella is the lowest one. Thus the biggest umbrella is nearest over the head of Tirthankara Prabhu. On this umbrella a slightly smaller is placed one and the third one is on it. The umbrellas are to be arranged in this sequence. This is the only sequence 10 the reverse sequence is particularly seen in the temples of the non-Jains. There the smallest umbrella is over the head of the icon. Over it the bigger one and still over it the biggest one is kept but we are not concerned about the same.
70. A Thavani The book-stand called a Thavani is kept on a hexagonal low stand. A religious book is kept on the book-stand. In with a book: this book-stand Sthapanacharyaji, of Aksha is also kept (For details read the explanation for symbol number 71). Bhagawan Mahavir divided Jain community into four sections covering all the Jains. These section are of (1) the Sthapanach- male ascetics. (2) the female ascetics (3) the male householders and (4) the female householders.
71. A
If any person in any of these four sections wants to perform any religious rites, he has to keep Sthapanacharya of Aksha as witness as shown in the symbol. All religious rites, Mantra, recitation, meditation etc. are to be practised in its presence. A Thavani is a peculiar wooden stand with four legs. On it a small bundle called the presiding deitySthapanacharyaji is kept. In this bundle there are skeletons of lifeless beings with two senses, of various sizes and types. They are as heavy as stones. Such beings belong to the Aksha species. They are five,being symbolic of the five supreme beings. They are collectively known as Sthapanacharya though at present there is a custom to identify the book-stand with the presiding deity, but the two are different items.
There is a branch of science which explains the merits and demerits of the Aksha kept as presiding deity. In the text of this science the advantages and damage due to a particular colour of them are given. This is kept in view while selecting them. Then after sanctifying them with water and recitation and writing of Mantras they are installed as symbols of the five supreme beings. Then covering them with a mouth strip 'muhapatti' they are kept in a bundle opened and hung on the stand. This symbol presides over all religious rites. The bundle is opened twice in the morning and in the evening followed by some religious recitations while wearing the mouth-strip by the male ascetics as well as female ascetics. On the new year day a ceremonial bathing for it is followed by its formal reinstallation. These shells are called Aksha in scriptural terminology. If the conches with right turns are found they benefit the possessor greatly, but they are very rare. 'Thavani' is the Prakrit form of the Sanskrit word 'Sthapana". The Prakrit form 'Thavana' is used by the Jains and so this is called Thavani. In short form it is also called 'Acharyaji! The symbol given here shows that in the medievalage there was a custom of keeping a large book-stand. The religious book is kept in the frame of the book-stand. A book-mark with tuft is also seen. This custom of keeping a 'Thavani' is restricted only to the Jain icon-worshipper sect (Swetambar Murtipujak). This stand is mostly made from wood such as sandal wood or ivory but at present mostly such stands are made from plastic. These three stools are arranged in sequence as shown in the illustration. They are symbolic of the three ramparts of Samavasaran. These stools are used for installing the icon of Bhagawan during Snatra-worship and other religious rites such as Shanti-Snatra etc. They are also used for installing Sthapanacharyaji before the speaker near the pulpit at the time of the religious discourse delivered by the Jain ascetic in his residential quarters. This custom is prevalent in Swetambar Murtipujak sect all over India.
73. Discourse Mudra:
216 ducation International
The flag of Indra-Indra Dhwaja is also known by other names. This flag is invariably present in any auspicious procession of initiation of Tirthankaras or any individual. In case of Tirthankaras, demi-gods create this flag and move it by their divine power. It is very high, broad and very large. Thousands of banners struck on it flutter and indicate the victory of Jainism. In the four directions of the Samavasaran flags reaching the ends of the directions. flutter. The flag commands great signficance and respect in nations and religions.
At Present the car for Indra-Dhwaja is invariably kept in front of a Jain procession but here only a small symbol is presented to give some idea about Indra Dhwaja.
Mudra is particular shape or form created by the arrangement of the fingers and hands. Mudra means a particular shape or bending of hands or fingers to form different shapes. When Mantras etc. are received while assuming particular forms with hands and legs energy is awakened and it has been known that also the gods are attracted. This
Note: 10. Some famous preceptors, ascetics and householders have not taken into consideration the true sequence and so whenever these umbrellas are placed in true sequence they suggest to the trustees to reverse the sequence of the umbrellas but this is not at all fair. In illustration published by some ascetics a wrong sequence of the umbrellas is seen. I have got many illustrations of ancient icons with. three umbrellas. On this evidence it may be asserted that the sequence shown in this symbol is correct and all should hang the umbrellas in this sequence only. In some large arabesques these three umbrellas are carved straight in the stone and they are clearly visible. Again. in small arabesques wherein it is not possible to show the three umbrellas, only one umbrella is shown but even then two lines are invariably carved on it, to suggest two other divine umbrellas.

Page #285

is why Mudras contribute to the welfare of mankind. The Mudra presented here is known as Pravacha na Mudra. There are many variations about this Mudra among the Jains and others. These Mudras are shown in many ways in books but the most famous Mudras which are generally used are about 20 to 30.1 Pravachana means a lecture and Mudra Means a form created by a particular state of the hand and the fingers. Tirthankars and preceptors have to assume this Mudra which is now no more current but preserved only in the sculpture of icons. This Mudra is about 4 to 5 types. Here only one type is shown. In Mantra practice certain Mantras are counted while making a particular prescribed Mudra. The Jain preceptors particularly use certain Mudras during recitation of Mantras such as Suri Mantras. The Mantra recitation gives the desired result only when the prescribed Mudra is adopted. Mantra recitation is practised in sitting or standing position. Mudra is a part of Mantra practice or Mantra recitation. The aspirants follow the instructions of the scriptures for Mudra together with Mantra practice and thus reach perfection in Mudra practice after months and years. When they are perfected, they yield the desired power
for doing some good or evil. The Mudras are not ordinary. 74. Garuda This Mudra is adopted during the rites of Jain Anjan Shalaka or while giving 18 holy baths (abhisheka) to the icon. mudra: The Mantra to relieve the poison of a serpent is perfected by Garuda Mudra. When the serpenbite is to be cured,
the Mantra Mudra is used. Ancient books have described various Mudras for various practices and their miraculous achievements. (For more
details, see the explanation for symbol number 73). 75. The five The Earth, water, fire, air and sky are the five fundamental elements also known as Pancha-Maha-Bhuta. All these
fundamental five elements are present everywhere in the whole universe. They are the root of the cosmic dynamics. There elements: would be no universe without them.
These elements play a great role beyond worlds and so it can be easily understood how much they oblige us and how infinite is their greatness. These elements are also in our bodies. They are, as a matter of fact in all beings. The bodies of all beings in the world are composed of them. If these elements are equipoised in the universe or in the body it would remain well-managed but when such harmony is lost, the earth and mankind meet great catastrophies like earthquakes, cyclones etc. So the government of different countries, scientists and even the whole of mankind shouldn't play mischiefs with them unnecessarily but care should be taken to maintain their equipoise and security so that people would be saved from such calamities on earth. If these elements are carefully kept in a balanced state in the body a person could maintain his physical and mental health and can achieve spiritual well-being. All the five elements are shown with their names in the symbol. Indian scholars have fixed certain forms for the identification of these elements. So the earth is shown as square, water as a semi-lunar-digit, fire as a triangle, air as a hexagon and the sky as circular. There is some purpose behind these
forms. 76. Aum: Aum is a Mantra Beeja.On this page symbols of three types of Aum are given. The Aum in this number is used by the
Jains. The two other Aumkaras shown in symbols number 77-78 are mostly used by the Vedic Hindus and others, but on the whole most of the people in the world are familiar with the symbols of Aumkaras. Now the west is also attracted to Aumkara. The figure of Aumkara in Jain religion is different because of a different script. Jain manuscripts and books written in Nagari script show Aumkara as shown in the symbol and so it is drawn by us in the same way. Then to bring spiritual power in it, it has to be turned into a Mantra-Beeja. So the half-moon sign is placed over it with the dot called Bindu and then the sign of Nada is placed over the Bindu thus in order to transform it into a Mantra Beeja. Then that Mantra-Beeja is used for recitation of Mantra etc. Here it should be clearly borne in mind that the Aumkara without this triangular Nada is carved,written or embossed in Yantras etc., and it is recited that way. In reality Aumkara with only the dot is used more in pronouncing, writing and reciting but even there both the types are recognised. In Rishi-Mandal Yantra the Hrimkara at the centre should be understood with Nada and in SiddhaChakra-Brihad-Yantra the Arham at the centre should be understood with Nada. Thousands of people in India recite Aum daily. Its effect is amazing. It is the most favourite Mantra of the saints, ascetics, great sages etc. If this practice is carried on as per the instructions from the preceptor, systematically and over a long period the aspirant experiences self realization and by awaking Kundalini this Mantra leads to supreme absolute state and supreme bliss. And as endorsed by the experience of many this Mantra can bestow spiritual and material achievements. It is really a significant fact that Mantra experts of Jainism disallow the recitation of a Mantra by following Aum, for attaining liberation This Aum Beeja has been given various names by other Mantra experts. Independent Upanishads are written on
Aumkara by the non-Jain Scholars. Some books are also written on the powers of Aumkara 77-78. Aum- The symbols of these two Aumkaras are given to show the diversity in writing and drawing them (For details see
Aum: explanation for symbol number 76). 79. The The symbol shows the Nandyavarta, the auspicious Swastika which is exclusive to Jainism (and which is drawn with
five Swastikas).
Note: 11. Information regarding Mudras is given in Nirvan kalika and other books.
211

Page #286

Nandyavarta This Nandyavarta is perfect with nine angles. This figure is said to be very efficacious and fruitful. The Nandyavarta with five is invariably worshipped when a Jain icon is installed as a living one, at the auspicious commencement of the swastikas: procession of the community for well-being and four uninterrupted completion of any work undertaken. In
'Achara-Dinkara' and other texts about installation, their major and minor rites are described. Moreover their specimens on stones and cloth pieces are also available. On such cloth pieces the Nandyavarta figure is at the centre and around it there are circles the five supreme being and other gods and goddesess are drawn.
The explanation given for the eight auspicious symbols is given in introduction to symbol number 2. This is the 3th 80. The
of the eight auspicious symbols. holy Pitcher: See explanation for symbol number 2. 81. Group of five See explanation for symbol number 61. Here five Swastikas are combined to form a beautiful design.
swastikas: 82. Gandhary. This demi-god, playing the drum is carved on stone in Jain temples. 83. Arlhant This is the icon of a Tirthankara-Jin in Padmasan in seat of blooming lotus.
figure: 84. The flag
There is a rite of unfurling a flag on the flag mast on the summit of a Jain temple at the time of its inauguration so
that the temple and its installation may be iternal. At every anniversary of the temple the old flag is replaced by a new mast:
one. 85. The sun: From the view point of Jainism the sun is the central planet in the astral group. The various usefulness of the sun is
well-known. Darkness disappears, all routine-work of the world starts, lotuses bloom and grow on sunrise, and all routine works stop on sun-set the sun flowers, the lotuses etc. bloom and develop due to the sun. Poets use widely the sun for giving simile. In astrology it is in the centre. The sun is counted first among the nine prominent planets. The Jain astronomers conceive the sun as andivine aerial car made from a crystal jewel and declare that the light of the jewel comes to the earth. In this aerial car there lives god called Surya. In astronomy the Jain texts differ from the modern scientific beliefs and they place the stars nearest to the earth and then follow the sun, the moon, the planets etc. In the morning many of the non-Jains stand in a particular posture, facing the sun to whom they pay homage. In Jainism, Buddhism and Vedic religion the sun is believed to be a planet-god and rites are prescribed for worship. Mantra recitation and meditation. In Shanti Snatra and other rites of Jainism there is invariable worship of the sun. Jainism holds that the invisible world is crores of times greater than the visible world where there are innumerable islands and oceans in the universe and that the astronomical system is both stationary and dynamic. It holds that there are innumerable suns and moons in the visible and invisible worlds taken together. Jainism holds that mankind occupies two and a half islands in two oceans. These two and a half islands are Jambu Dweepa, Dhataki Khanda and half Pushkarardha Dweepa These three islands are in the two oceans called Lavana and Kalodadhi.These island seas are lacs of yojans big (yojan adistance of about eight miles). The Jain scripture holds that beyond these two and a half islands and the two oceans there are innumerable islands and oceans. The astronomical bodies over the two and a half islands are held to be moving but beyond it the astronomical bodies are stationary. There are no human beings outside these two and a half islands. The Sun temple at Modhera in Gujarat State of India is an ancient monument with excellent sculpture and architecture. According to Jain texts the sun and the moon are both taken to be self-propelled and self-luminous. Like the Sun, this is also a planet and according to Jain scripture it is millions of kms. away from the earth. It is not stationary but it is self-propelled and self luminous. This light emanates from the aerial car of crystal jewel. The sun light is warm and hot while the moon light is cool. The moon which appears dim in the bright sun light is clearly visible after the sun set. Like the sun the moon has been untiringly used by the poets for similies. The face of a waman with calm expression on it is compared with the moon In Sanskrit Poetics such a simile is called khandopama where a part of something is compared with the part or the whole of something.) The importance of Sharad Punam'that is full moon night after the end of the monsoon is due to her cool sweet appearance and her power to impart feeling of calm and happiness to the observers. It is said that the flora on the earth get nourishment from the nectar of the rays emanating from the moon. When the moon rises on the second day in the bright half of the month the Jains, Hindus and Muslims pay
homage to it. 87. The In the species of geese the swan is considered to be the best. Explanatory note is given earlier. The illustration is
swan couple: quite clear. 88. The The Coconut known as Shreefal or Nariel in India is a famous fruit. It is called Shreefal (This Sanskrit word means coconut:
the fruit of wealth) because it is the fruit of Shree i.e. wealth. The fruit is the favourite of Lakshmi, the goddess of wealth. All Indians have accepted it as an auspicious and respectable fruit. It has different names in different languages. It is called Nariel as it was originally produced in the Naliker island in the South. This Indian fruit, as its very name suggests is an auspicious fruit and so it is used on all religious and social auspicious occasions. When a person is to start on a long journey or when one enters a city or a house a Tilaka mark is made on his forehead and with two hands a coconut is given to him. It is particularly kept in the hands on the occasion of marriage. The coconut is offered at the time of the opening ceremony of a house, a shop or a factory. It is then broken and the pieces of the kernels are eaten by all as this is considered to be a uspicious. It widens the circle of friends. It is given as a gift during festivals. During great festivals Jains distribute coconuts in a large number,
212 in Education International
212 in Education International

Page #287

89. The
swan lamp: 90. The
lotus with hundred petals:
91. Obeisance
with the five limbs:
92. Samayika (For Jain householders):

giving one to each member from individual or a group. The coconut is invariably offered in Snatra worship and major ceremonies in Jain temples. There are also devotees who place one coconut every day in the temple as an offering. While receiving a preceptor or when he comes to the house of a householder a Swastika is drawn on a low stool and on this Swastika, the coconut is placed. A coconut is placed on the Swastika figure made from rice grains before the pulpit of the Jain preceptor before the commencement of the discourse and prayers of goodwill are offered. Jains as well as others offer the coconut in the ceremonies in temples of gods and goddesses such as Lakshmiji, the goddess of wealth. The coconut is offered at the commencement of any good work. It is distributed among many with respect and as a gift to achieve the best in life. Generally the coconuts have two sealed holes but there are coconuts having one to four sealed holes as well. These three types of coconuts with one, three or four sealed holes have special significance. If they are brought at an auspicious time and kept in a right place in the house, the householder gets many benefits such as wealth, issues, fame etc. This is why the devout Indians install such a coconut with one or three sealed holes in the house and worship it. A special religious rite is prescribed for it on the eighth day of the bright half of the Chaitra month according to the Hindu Calendar. Many books and manuscripts giving information about the coconut and prescribing the rites for its worship are written by the Jain and other scholars. This edible fruit is consumed in south India on a very large scale. More information can be had from various books written by Jain and non-Jain scholars or from the preceptor.
This is a metal lamp which can be hung. It is made in Rajasthan State of India.
Here a lotus is shown with one hundred petals. Lakshmi, the goddess of wealth, Saraswati, goddess of learning and other goddesses are said to reside in a lotus with a hundred or a thousand petals. (For details see the explanation for symbol number 10)
This is bowing down with five limbs of the body in obeisance.
There are various methods of such obeisance in different religious for showing courtesy and modesty towards a god, a preceptor or elders.
Obeisance called Vandan in Jainism is shown as of three categories ordinary, mediocre and the best. In the technical terminology of Jainism these three categories are known as Fetta, thobha and Dwadashavarta.
1. Fetta Vandan in this type of obeisance the devotee makes a semi-bent of the body, folds both the hands, bows down the head and says Namo Jinanam to the icon of Bhagawan Tirthankara seen by him. In the same way he says 'Matthaena Vandami' when he sees the preceptor. This is an ordinary obeisance.
2. Thobha Vandan In this type of obeisance, the devotee recites Pranipat Sutra which is also called ThobhaVandan Sutra and then he lies completely prostrate with devotion before Bhagawan Tirthankara or a preceptor. While touching the floor with five limbs. According to the present code of conduct such obeisance is done with abbhutthio. This is a mediocre type of obeisance.
3. The third and the best obeisance called Dwadashavarta consists of the recitation of Suguru-Vandan means Guru Vandan Sutra with twelve avartas while bowing down in Mudra of the birth time. Deva Vandan is the major obeisence done while reciting four or eight hymns before the icon of Jin or before Sthapanacharyaji. The illustration given here show the obeisance with five limbs and is called 'Khamasamana'. It is well-known among people of all ages.
The word Samayika is composed of the Sanskrit words Sama and Aya. Sama means peace or equipoise and 'Aya' means benefit. Any rite brings basic benefits of spiritual peace and equipoise is called Samayika. A particular religious practice of the Jains is given the name 'Samayika' by the Jains. This name and the rite behind it is wellknown in every Jain home. The technique for the rite of Samayika has been prescribed. It is practised for a particular time and these instructions are given in a book called 'Pratik ramana Sutra. The duration for this rite is generally 48
minutes.
Samayika is not to be practised while wearing normal dress. The Jain wears a dhoti and a scarf, while a women wears a petticoat, blouse and a sari.
Those garments must be so simple that they don't excite temptation, attachment or possessive instinct. They must be clean and not worn while going to the toilet etc. In this rite one has to wear clean clothes and keep the mind cleanfree from all worldly thoughts and turned towards religious or spiritual thoughts and ideas. A small woollen mat is spread on the floor. The religious book is to be kept above the height of the navel and its installation should be stabilised according to prescribed rites. Then aphorisms are recited according to the prescribed rites while keeping the hands folded. In this position one should sit for 48 minutes. During those 48 minutes one has to engage himself in spiritual study, acquire religious knowledge, read philosophical books, recite Mantras, teach and learn religious books and practise introspection for self-purification. At this time one has to avoid talking or listening to all talks or thoughts about the home, the trade and coinmerce and worldly affairs. The buttocks are to be kept touching the woollen mat. One shouldn't stand up or move the body. Only when necessary the right or the left leg may be moved (without raising the buttocks). In short, during this time one has to enjoy spiritual bliss and meditate on spiritual subjects while avoiding all worldly cares. Through critical thinking one has to undertake.
12
213

Page #288

introspection with a view to make life ideal and acquire the qualities of equipoise and forgiveness When 48 minutes of this rite are over, some minor rites are done in order to get free from the vow and then the whole practice comes to an end. If this Samayika practice is done daily for at least 48 minutes in the present hard times by those who are afflicted by mental troubles, physical disorders and botherations and those who are victims of stress, strain and tension, worries, fears and lack of peace, they will be free from the reactions of their way of life. They won't have hyper-tension or heart troubles. If the Samayika rites are performed at least once a week if not daily and the fresh spiritual air of Samayika is breathed one would gain many benefits. The Jain practising the rite of Samayika is said to be as good as an ascetic. Even those who can't accept the ascetic order for life can also enjoy the bliss of renunciation or he may attain culture of complete renunciation and thus realise the idea born in any previous incarnation. So this rite has been glorified as the ninth rite among the
twelve rites which every householder has to perform. 93. Sama yiks This Samayika rite has to be performed by women folk also. So this symbolic illustration is presented here. The
(For illustration also shows a special hour glass containing sand, to measure time. The illustration shows how a woman
women): should sit for this rite. 94. The
This is a holy pitcher with two eyes and the scarf on both the sides. This type of a holy pitcher is mostly printed for holy pitcher: years on invitation cards and greeting cards. (For details see the explanation for symbol number 2) 95. The bell: The bell is made of an alloy and is hung at temples of most religions and at churches except in mosques. So the bell
has been an indispensable and indicative symbol of the temple or the church. There is a custom to strikes the bell thrice, seven or nine time in the beginning of a prayer or a hymn and while leaving the temple. When Jains who leave the temple after paying homage to the icon and those others who leave the temple after finishing worship with sacred materials and bowing down to the temples and after worshipping with hymns and prayers strike the bell to express their joy at the completion of the rites and for the acquisition of bliss. Then they leave the temple with a happy heart. The bell is continuously rung in temples all over India in the evening when the Arati and the holy lamps are waved before the icon. Its sound is considered to be auspicious. But this bell is also used to mark the time or to warn against danger at social centres such as police stations, schools, colleges, hospitals, factories and such other public or private places. Small bells are however rung in many homes
during worship in the morning as well as in the evening. %. The altar: This is a sacrificial altar in three tiers and made from raw earth. The non-Jains call it a Yagna-Vedika. It is also known
as a Homa-Kunda and has many synonyms. Offerings are prescribed to be made into this for rites of Jain Mantras and installations. However the place of sacrifice in Jainism is very limited. During certain rites and Mantra recitations several holy substances are offered to this sacrificial fire but the substances offered are mostly dry vegetable products without life. Again, no Mantra practice gives desired results without a Dashansha Homa (sacrifice) and the same is true about certain other rites also. Particularly in the rites aimed at goddesses or at installation ceremonies the sacrifice has to
be performed. 91. Arihanta: An attractive icon of an Arihanta on a throne, in Pravachana mudra (the Orator's posture) and in Bhadrasans
posture of sitting. 98. The This is a symbol known as Tri-Ratna. As stated by scholars it symbolises the three jewels of knowledge, faith and three jewels: character. This symbol is found in Mathura monument. The three jewels are also kept at the top of a Buddha
monument at Sanchi but its clear interpretation in details is not still available. 99. The swastika: This symbol is from a piece of sculpture kept in Mathura museum and it shows four auspicious artistic figures
including the Swastika. 100. The
symbol of This is a symbol of siddha Chakra with eight petals used for meditation of Nava-Padaji. The symbol contains the
siddhachakra: first letter of each of the nine hymns. 101. Fish couple: This is an auspicious figure of a fish-couple and it is the seventh auspicious symbol among the eight such symbols. 102. The lion: This is the figure of a lion carved in sculpture in the temple and also in the summit. 103. Shri
He was the chief Ganadhara disciple of Bhagawan Mahavira. His miraculous powers were infinite. Born as a Gautam -
Brahmin he had accepted initiation from Bhagawan when defeated by the latter on a controversy over the existence swamiji:
of the soul. Gautam swamiji had achieved such miraculous powers that who ever was initiated by him invariably achieved liberation in that very life. He always adopted a semi-sitting posture while sitting before Bhagawan and never sat with completely folded feet. Again with the help of the solar rays he had travelled to the Himalayas, reached Ashta-Padaji mountain for holy pilgrimage. When Bhagawan Mahavir cast away his mortal frame. Gautam swami got absolute enlightenment and all knowledge of the past, present and future. Uttering his holy name in the morning leads to at that very moment.
214 Education Intemational

Page #289

104. Nandyavarta:
105. The holy pitcher:
106 to 144.
Different types of figures:
This is a distinct complex Swastika of nine angles. This figure is famous in Jainism and it is one of the eight auspicious symbols. For details see the explanation of symbol number 79.
This holy pitcher with a nozzle with 108 holes used for Shanti-Snatra and such other rites. Water sprouts forth from all the 108 holes simultaneously, for the holy bath for the icon of Jina.
The symbols placed from 106 to 144 are neither didactic nor inspiring but are of ordinary level. This is because I couldn't find any new subject for symbols measuring one inch. If shown in small size they wouldn't be seen. The other fact was that this book was about Bhagawan Shri Mahavir and religious. Only those strips and symbols can be placed in this book, which would be consistent with this book but that was not possible. Again some didactic, inspiring symbols could have been discovered but no artist was prepared to draw them by sitting near me. If they drew the same at home I had no faith that they would draw what would please me. Again how far can I spend my time? Apart from this there were many other difficulties causing inconvenience for this work. So, far all such reasons we had to select these symbols to speed up the work.

पारस
आरबक
बाहल बलख)
विराय प्रखत
बब्बर
"कम्बोज कपिशा
रमट गांधार
उ त रा
भा"
पण
पथ
अपार समुद्र
झि धु
शाय
सौवीर स्वीतिमय
केके
मरु
STEM
5. शावनी
(
वारवई व गिरनार अर नाग
आभीर
भिनुमान आबू
Lat
मल्ल
दीव सोप्यारप डाणा
for T
मस्साह
एक
ad
२५०० वर्ष पूर्व
महावीर कालीन भारत
कैलापर
ति वोट
पब्बत
मतियाबंद
दिलोहि व्य
सीह तामपाणि
مدان
उत्कल
भुतु
पूर्व समुद्र
ब्र
कामरूप (प्रागज्योतिष
मानवा
भारतका यह नक्शा तीर्थकर वर्धमान आदि पुस्तकमें छपा है उसमेंसे लेकर साभार प्रगट किया है। यह नक्शा कब बना, किसने बनवाया, यथातथ्य है क्या? उसके बारेमें मुझे कुछ जानकारी नहीं है फिर भी बाचको को भूगोल की जानकारीके लिये अच्छा उपयोगी होगा।
નોંધ: ભગવાન શ્રી મહાવીરના સમયમાં ભારત કેટલું અને કેવું હતું? એ વખતે વિવિધ દેશો અને રાજયોનાં નામ શું હતાં? એનાં પ્રાચીન નામો શું હતાં? કંબોજ, ગાંધાર, તિબેટ વગેરે રાજયો ભારતમાં અંતર્ગત હતાં? આ બધાયનો ખ્યાલ આપવા ભારતવર્ષનો આ નકશો જે પહેલી આવૃત્તિમાં આપી શકાયો ન હતો તે આ આવૃત્તિમાં खाप्यो छे.
પૂરતાં સાધનો અને સમયના અભાવે આ નકશો જૈન ભૂગોળ-ઈતિહાસ સહમત છે કે કેમ! તે તપાસી શકયો નથી પણ આ નકશાનો ભારતના આ ક્ષેત્રના વિદ્વાનોએ આદર કર્યો છે અને બીજાઓ શું કહે છે તે પણ જાણવું જરૂરી હોવાથી અહીં આપ્યો છે. તા. ૧-૭-૮૯ પાલીતાણા
યશોદેવસૂરિ
14
215

Page #290

The Teachings of Bhagawan
of
चत्तारि परमंगाणि, दुल्लहाणीह जन्तुणो । माणुसतं सुई सद्धा, संजमम्मि य वीरियं ।। १ ।।
(3.3.1)
Four things of paramount value are difficult to obtain here (in this world), by a living being (1) human birth, (2) religious instruction, (3) faith in the (true) religion, and (4) energy to practise. self-control.
Exp. These four are regarded as very rare and precious possessions, and so naturally are not easy to obtain by living beings. It is of course universally acknowledged that human birth is a very precious and most valuable thing. Man is called 'the crown of creation, but he forgets that he is born a human. being as a result of a very great strenuous effort on his part, and he should not waste the precious opportunity, but rather make the most of it. And that is why he is exhorted here to acquire the other three precious possessions if he wants to get the best out of his life in this world.
धम्मो मंगलमुक्कि अहिंसा संजमो तवो ।
देवा वि तं नमसंति जस्स धम्मे सया मणो । । २ । ।
( दश. 1.1 )
Religion is the most auspicious thing (in the world) and religion consists of Ahimsa-non-injury to all living beings, Samyama-self-control, and Tapasausterities. Even the gods bow down to him whose mind is always fixed (engaged) in religion..
Exp. Man always craves for good and auspicious things and happenings in life. But he forgets that there is nothing more auspicious. In the world than religion. It is the most efficacious amulet to ward off all evils in the world. A man who is always devoted to religion is far superior even to gods.
सरीरमाहु नाव त्ति जीवो बुच्चइ नाविओ।
संसारो अण्णवो वत्तो जं तरन्ति महेसिणो ।। ३॥
(3.23.73)
The body is said to be the boat and the soul is aid to be the sailor. The samsara (worldly existence). is said to be the ocean which is crossed (only) by great sages.
अप्पा खलु सययं रक्खियव्वो सब्बिन्दिएहिं सुसमाहिएहि । अरक्खओ जाइपहं उबेई सुरविखओ सव्वद्हाण मुच्चइ ।। ४ ।। ( दश. चू. 2.16)
One must always guard oneself-(one's soul)(from all evils), by having all the sense-organs properly controlled. In case the soul is not well-guarded. it takes to the path leading to birth (and death); while if well-controlled, it becomes free from all (sworldly) sorrows and misery.
216

Bhagawan Mahavir
अहिंसा सच्चं च अतेणगं तत्तो य बंभं अपरिग्गहं च । पडिवज्जिया पंच महव्वयाणि चरेज्ज धम्मं जिणदेसियं विदू । । ५ । । (3.21.12)
A wise monk should (always) practise the five great vows, viz. (1) to refrain from all injury to sentient beings, (2) to speak the truth, (3) not to steal (or not to take anything not given to him; (4) to observe celibacy, and (5) to have no possessions whatsoever; and he should (also) always follow the religion as preached by the Jinas.
Exp. For those who cannot undertake the five great vows, there are the five lesser or minor vows called the five Anuvratas, three Gunavratas, and four Siksavratas. This constitutes the twelve-fold code of conduct for a householder. If it is not possible for a householder to undertake all the twelve vows, then he should at least make a modest beginning, and should exert himself gradually, until he is in a position to accept all the vows.
तत्थिमं पढमं ठाणं महावीरेण देसियं । अहिंसा निउणा विट्ठा सव्वभूएस संजमो । । ६ । ।
(दश. 6.8)
The very first principle of religion laid down by Lord Mahavira is Ahimsa-Non-injury to living beings, which must be observed very scrupulously and thoroughly, and behaving towards all living beings with proper restraint and control.
Exp. The cardinal or the first principle of the Faith as propounded by Lord Mahavira (and the other Tirthamkaras also), is Ahimsa. It has got the pride of place or place of honour, among all the vows and all other precepts are subservient to it, or in fact follow from it logically. If a monk observes Ahimsa, both according to the letter and spirit, then he cannot violate any other vows.
सव्वे जीवा वि इच्छंति जीविडं न मरिज्जितं । तम्हा पाणिवहं घोरं निग्गथा वज्जयंति णं ।।७।।
( दश. 6.10)
All living creatures (that are in this world) desire to live. Nobody wishes to die. And hence it is that the Jain monks avoid the terrible (sin of) injury to living beings.
लाभालाभे सुहे दुवखे जीविए मरणे तहा । समा निंदा पसंसासु तहा माणावमाणओ ।। ८ ।
(7.19.91)
He is indifferent to success or failure, happiness, and misery, life and death, as also to censure or praise, and honour or insults.

Page #291

Exp. This is the state of what the Bhagavad-Gita describes as a -a perfectly poised, or balanced soul. Nothing ever disturbs the peace of his mind. Success does not go to his head, nor does failure depress him. He is unmoved whether he receives bouquets or brickbats, and whether people heap encomium on him or calumny.
अनिस्सिओ इहं लोए परलोए अनिस्सिओ । वासी चंदणकप्पो य असणे अणसणे तहा ।। ९ ।।
(3.19.93)
He (a monk) is not interested in this world as well as in the next. He is equally indifferent whether he gets food or not (i.e. whether he eats or has to fast). on the analogy of one who is indifferent whether he is annointed with sandal paste or whether his limb is cut off with an axe.
१० ।।
कहं चरे कहं चिट्टे कहं आसे कहं सए । कहं भुंजतो भासतो पावं कम्मं न बंधई ।। जयं चरे जयं चिट्टे जयं आसे जयं सए । जयं भुंजतो भासतो पावं कम्मं न बंधई ।। ११ ।।
(दश. 4.30-31)
(the disciple asks the Preceptor): - "How should he (a true monk) walk? How should he stand? How should he talk? How should be lie down (sleep)? How should he eat or talk, so that he may not bind sinful karman?" (The Preceptor answers): "He (a true monk) should walk, stand, sit, or sleep with proper (self-) control. Eating and speaking with proper control, he will not bind any sinful karman around the soul."
पंचिदियाणि कोहं माणं मायं तहेव लोभं च । दुज्जयं चेव अप्पाणं सव्वं अप्पे जिए जियं ।। १२ ।।
(3.9-36)
The five senses, (the four passions, viz,) anger, pride, delusion and greed, are all difficult to conquer, (equally difficult it is to conquer) one's own Self. But one who has conquered his Self, has conquered everything else in the world.
तहेब सावज्जऽणुमोयणी गिरा ओहारिणी जा य परोवधायणी । से कोह लोह भय हास माणवो न हासमाणो वि गिरं वएज्जा ।। १३ ।।
( दश. 7.54 )
Similarly a (wise) monk should never utter words (speech) sinful, or condoning sin (lit. giving consent to sin), or categorical ones (making definite

XXXXX
assertion), or likely to hurt (the feelings of) others, whether out of anger, greed, fear or jest.
रूवे अतिसे य परिग्गहे व सत्तोवसत्तो न उवेइ तुट्ठि । अतुट्ठियोसेण दुही परस्स लोभाविले आययई अदत्तं ।। १४ ।। (3.32.29)
Not being satisfied with those charming forms (colours) and possessions (that he has), his carving grows stronger and stronger, being unhappy and miserable because of the fault of discontent, he is possessed by greed, and then he takes away-(steals)the beautiful things beloning to others.
Exp. When a man runs after the beautiful things of life, and when he finds that he cannot get them legitimately, then he stoops so low as to steal them from others.
थावरं जंगमं चैव धणं धनं उवक्खरं । पच्चमाणस्स कम्मेहिं नालं दुक्खाओ मोअणे ।। १५ ।।
(3.6.6)
Immovable and movable property: wealth, corn and other means (perquisites), none of these are capable of freeing a man, from misery, who is suffering from the ripening (fruition) of his actions.
तं वत्युं हिरण्णं च पुत्त वारं च बन्धवा । चइत्ताणं इमं देहं गन्तव्वमवसस्स मे ।। १६ ।।
(3.19.17)
Every man should think that he has to depart certainly one day, leaving behind fields, house, gold, sons and wife (i.e. family), relations, - (in fact) leaving (even) his body.
Exp. A man should always bear this in mind that when the time comes to exit from this world, he cannot take anything with him, not even his own body.
जहा किपागफलाणं परिणामो न सुंदरी ।
एवं भुत्ताण भोगाणं परिणामो न सुंदरी ।। १७ ।।
As the effect of (eating a) kimpaka fruit is never good, so the effect of pleasures enjoyed is any thing but good (can never be good). (From 'The Teachings of Bhagawan Mahavir')
ATT.
(3. 19.18)
t
217
are tex
pontan g

Page #292

વિશ્વવિખ્યાત ભગવાન શ્રી મહાવીરના ચિત્રસંપુટની પ્રગટ થઈ રહેલી ત્રીજી આવૃત્તિના ખાસ પ્રશંસકો . ચાહો તથા શ્રી મહાવીરનાં નવાં ચિત્રોમાં, આ ૨૩ તીર્થકરોનાં ચિત્રોમાં તેમજ પ્રકાશન કાર્યમાં વિવિધ રીતે
સહાયક થનારા ભાગ્યશાળીઓની નામાવલી
મુંબઈ
ઉદેપુર મુંબઈ
મુંબઈ
પાટણ
૧ શ્રી ગોડીજી જૈન ઘોસર ટ્રસ્ટ ૨ શ્રી મુક્તિ કમલ જૈન મોહન શાન મંદિર ૩ શ્રી જૈન સાહિમ મંદિર ટ્રસ્ટ 1 શ્રી ઋષભદેવ જૈન ટેમ્પલ ટ્રસ્ટ અને
સાધારણ ખાતા ટ્રસ્ટ - ચેમ્બર ૫ શ્રી પ્રિન્સેસ સ્ટ્રીટ લુવરચલ જૈન સંઘ ૬ શ્રી શાન્તાઝ તપગચ્છ જૈન સંઘ ૩ શ્રી કાંદીવલી જૈન સંઘ ૮. શ્રી બોરીવલી જન સંધ ૯ શ્રી ચિંતામણી પાર્શ્વનાથ વે મુર્તિપૂજ્ય
જન સંઘ ૧૦ શ્રી માટુંગા બે મુર્તિપૂજ્ય જૈન સંધ ૧૧ શ્રી ભુવનચંદ્રસૂરિ જૈન શાન મંદિર ટ્રસ્ટ
૮ વિનોદભાઈ, મનસુખભાઈ ૧૨ શ્રી વાલાલ મગનલાલ વોરા ૧૩ શ્રીમતી ગુણવંતીબેન વાઈલાલ વોરા ૧૪. શ્રીમતી પાબેન ચીનુભાઈ ચીમનલાલ ૧૫ શ્રી મનહરલાલ અમૃતલાલ પુંજાણી ૧૬. શ્રી ચંદ્રકાન કરશનદાસ ૧૭ શ્રી અશોકકુમાર મંતિલાલ ૧૮. શ્રી અરવિંદકુમાર નારણઘસ ત્રિવેદી ૧૯ શ્રી રોકરશીભાઈ શીવાભાઈ ૨૦ શ્રી દિનેશ જે. શાહ ૨૧ શ્રી તારાચંદ ધનજીભાઈ શાહ ૨૨. શ્રી નવીનચંદ્ર છગનલાલ કંપણી ૨૩ શ્રી શાંતિલાલ કેશવલાલ દલપતભાઈ ક્વેરી ૨૪. શ્રી સુરેન્દ્રભાઈ તુલસી સવાઈ ૨૫ શ્રી અચભાઈ લક્ષ્મીચંદ ઘેરી ૨૬. શ્રી શાંતિલાલ ચુનીલાલ કપાસી ૨૭ શ્રી રસીકલાલ ચીમનલાલ મસાલીયા ૨૮. શ્રી રમણલાલ વાડીલાલ ૨૯ શ્રી રમલભાઈ જોઈતારામ ૩૦ શ્રી ચારૂબેન કીરીટભાઈ ઘેથી ૩૧ શ્રી ચંદુલાલ નાગરઘસ શાહ ૩૨. શ્રી મહેન્દ્રભાઈ અભેચંદ વેa ૩૩ શ્રી બાબુભાઈ કેશવલાલ ધેa. ૩૪. શ્રી અભયરાજ લક્ષ્મીચંદ બેગાની ૩૫ શ્રી જમનાઘસ મોરજી દલાલ
હ રમાબેન, ભાનુબેન ૩૬ શ્રી જયંતિલાલ છગનલાલ કંપાણી ૩૩ શ્રી નવીનચંદ્ર નવલચંદ વેશ
હ રચિમકાંત નવીનચંદ્ર ઘેર ૩૮. શ્રી વિનોદભાઈ હરીભાઈ જશે
શ્રી નગીનuસ વિઠ્ઠલઘસ કાંટાવાળા a શ્રી કનુભાઈ સોભાગચંદ ઘેર ૪૧ શ્રી ગીરધરભાઈ જીવણલાલ વોરા ૪૨. શ્રી અંતિલાલ એન્ડ કું. હે જગદીશભાઈ 13 શ્રી શાંતિલાલ નગીનઘસ & જયપ્રકાશ
જ. શ્રી બીપીનભાઈ બાલુભાઈ ધ આરતીબેન વડોદરા જય શ્રી પ્રકાશચંદ્ર સજનલાલ ચૌકસી પાલીતાણા ૪૬. શ્રી કિરણકુમાર કાંતિલાલ પખ
૪૩ શ્રી ફૂટરમલ સરઘરમલ એન્ડ કું.
હ બાબુલાલ વરધીચંઝ ૪૮ શ્રી કિશોરીબેન ગ્રુપ
૯ શ્રી મયુરીમબેન શ્રીકનભાઈ પોઘર ૫૦ શ્રી વૃક્લાલ કાલીઘસ ડગલી ૫૧. શ્રી જેશ્વલાલ એમ. ઇમાણી પ્રધુમ્નકુમાર ૫૨. શ્રી અનિલભાઈ આર. શાહ ૫૩ શ્રી શરદભાઈ જી. મહેતા ૫૪ શ્રી હિમખભાઈ વેલચંદ ૫૫. શ્રી આતીબેન અનિલભાઈ વીરાણી ૫૬. શ્રી ભગુભાઈ ત્રિકમલાલ કપુરવાળા ૫૭ શ્રી ચુનીલાલ આણંદજી ગાલા ૫૮. શ્રી પ્રણલાલ કાનજી દેશી પ૯ શ્રી મહેન્દ્રભાઈ હિંમતલાલ ૬૦ શ્રી વિજયસજ સુખરાજ ગોદીયા ૬૧. શ્રી હરબેન નાનજી કેણીયા ૬૨. શ્રી ગીરીશ સી. શાહ ૧૩ શ્રી બી. વી. ચિનાઈ ૧૪ શ્રી જયસુખલાલ પ્રભુદાસ ૬૫ શ્રી ખંતિલાલ એસ. શાહ ૬૬ શ્રી હકમચંદ ગુલાબચંદ ૬૭ શ્રી પદમથી પ્રેમજ. ૬૮. શ્રી ધનકુમાર ચંદુલાલ વોરા ૬૯ શ્રી હિંમતલાલ ધપચંદ શેઠ હસુમતીબેન
જી શ્રી જીવનભાઈ કેશવજી સોપારીવાલા ૭૧ શ્રી નરેશચંદ્ર મોહનલાલ હ નિખીલભાઈ ૭૨. શ્રી બાબુભાઈ પૂર્ણિમા નોવેલ્ટીઝ ૭૩ શ્રી પ્રકાશચંદ્ર વાડીલાલ વસા
જ, શ્રી રૂપાબેન યોગેશ શાહ ૭૫ શ્રી કાંતિલાલ ભેરૂમલજી ૭૬. શ્રી સુમતિલાલ ભોગીલાલ દવાવાળા
શ્રી બચુભાઈ મોહનલાલ * ૭૮ શ્રી માનચંદ ચુનીલાલ વેરી ૯ શ્રી કનુભાઈ કુભાઈ મહેતા ૮૦ શ્રી મનસુખલાલ ધનજીભાઈ વોર ૮૧ શ્રી દિનેશ એમ. વેર ૮૨. શ્રી રસીકલાલ સારાભાઈ જવે ૮૩ શ્રી નાનુભાઈ હેમચંદ મણીલાલ ક્વેરી ૮૪. શ્રી પ્રવીણચંદ્ર મગનલાલ જવેરી ૮૫ શ્રી શૈલેશકુમાર ટી. શાહ ૮૬ શ્રી કંચનબેન ભેગીલાલ જોધલાલ ૮૭ શ્રી વિજયકુમાર મનસુખલાલ
૮૮. શ્રી દેવચંદ શ્વલાલ શેઠ જામનગર ૮૯ શ્રી રજનીકાંત ચીમનલાલ શ્વેશ ડૉઈ [ 0 શ્રી દિનેશ શાંતિલાલ શેઠ
મુંબઈ | ૯૧. શ્રી કુમુદચંદ્ર સ્વરુપચંદ ૯ જાપુભાઈ
અમરેલી ૯૨. શ્રી પ્રાણલાલ પ્રેમચંદ
ધોરાજી ૯૩ શ્રી બળવંતરય તલકચંદ શાહ
મુંબઈ ૯૪ શ્રી કે. સી. શાહ એન્ડ કંપની ૯૫ શ્રી રસીકલાલ કે. પરીખ ૯ શ્રી
તે જી ભભુતમલજી અમેરિક
૯ ક્યવંતલાલ કંતિલાલ ચુનીલાલ મુંબઈ
૯૮. શ્રી અનોપચંદ પીતાંબાસ
૯ શ્રી શાંતિલાલ ભાયચંદ ભગવાનદાસ પૂના
૧૦ શ્રી મનસુખલાલ મગનલાલ તારાચંદ મુંબઈ
૧૦૧ શ્રી પ્રભુદાસ મોહનલાલ પવાળા ૧૨. શ્રી પ્રભુભાઈ પ્રાણલાલ (વરાવળ) ૧૦. શ્રી પ્રેમચંદ અમીચંદ ૧૪ શ્રી નયનબાળા નવીનચંદ્ર ીવાળા ૧૫ શ્રી પાનબાઈ હંસરાજ લાલજી ૧૪ શ્રી ભીખમચંદ મોતીચંદ ૧૦૭ શ્રી ચીમનલાલ છગનલાલ માણી ૧૦૮. શ્રી કાંતિલાલ ઘેલાચંદ પાલનપુર ૧૯ શ્રી ચંદ્રાન સુરજમલ પાલનપુર ૧૧a શ્રી શૈલેષભાઈ વિનુભાઈ-રાજુલબેન ૧૧૧. શ્રી કાંતાબેન બાબુભાઈ પરીખ ૧૧૨. શ્રી મણીલાલ વીરચંદ મેઘજી ૧૧૩ શ્રી જયંતિલાલ ચુનીલાલ ૧૧૪ શ્રી સુરેશચંદ્ર બાપાલાલ વેરી ૧૧૫ શ્રી શાંતિલાલ બેચરદાસ ૧૧૬. શ્રી તારાબેન મણીલાલ ૧૧૭ શ્રી મહાસુખલાલ શખવચંદ ૧૧૮. શ્રી વસુબેન રમેશચંદ્ર શાહ
ખંભાત અમદાવાદ
૧૧૯ શ્રી જયંતિલાલ કાલીઘસ અમદાવાદ
૧૨a શ્રી ગીરધરભાઈ ત્રિભોવનઘસ ધોરાજી
૧૨૧. શ્રી મધુબેન શિરીષભાઈ રતિલાલ ભણશાલી ૧૨૨ શ્રી રતિલાલ વર્ધમાન હ મંતિભાઈ સુરેન્દ્રનગર ૧૨૩ શ્રી વસંતભાઈ હિમતલાલ શાહ
ખંભાત ૧૨૪. શ્રી કેશરીચંદ જીવાજ થાય
ખતલવાવ ૧૨૫ શ્રી હિંમતલાલ ખેતાણી ૧૨૬ શ્રી ખુશાલભાઈ જે. શાહ ૧૨૭ શ્રી ચંદ્રસેનભાઈ રતનચંદ જવેર ૧૨૮. શ્રી વૃક્લાલ પાનાચંદ વોરા
પાલીતાણા ૧૨૯ શ્રી નરેન્દ્રભાઈ કાંતિલાલ મઢયા ૧૩૦ શ્રી અંબાલાલ સી. શાહ ૧૩૧ શ્રી પારસમલજી છગનમલજી ૧૩૨. શ્રી હીરાભાઈ અમીચંદ વેશ. ૧૩૩ શ્રી કનુભાઈ અમૃતલાલ પારેખ ૧૩૪. શ્રી કેતનભાઈ ચંપકલાલ ધેa ૧૩૫ શ્રી ક્યવંતીબેન ચંતિલાલ કેવી ૧૩૬ શ્રી થાનાબેન દીપચંદ જરીવાલા ઇ.મદનલાલભાઇ બેંગલોર ૧૩૭ શ્રી નગનભાઇ પોપટલાલ-મહેતા
મુંબઈ
મુંબઈ
મુંબઈ
મુંબઈ
ત
218 Education International

Page #293

આંતરરાષ્ટ્રીય ખ્યાતિપ્રાપ્ત, સહુને મનગમતા ભગવાન શ્રી મહાવીરના વિશ્વ ચિત્રસંપુટના ઉદ્દઘાટન પહેલાં અને પછી આવેલા
સંદેશા - અભિપ્રાયો ભૂમિક-ચિત્રસંપુટના સંપાદક પૂજ્ય મુનિજી, ભગવાન શ્રી મહાવીરની જીવનકથાનાં સુંદર અને ભવ્ય ચિત્રો દ્વારા ઐતિહાસિક ચિત્રસંપુટનું વિતી, ભવ્ય અને મહાન સર્જન કરી રહત્રા હતા, હજારો વરસના ઇતિહાસમાં આવું ભગીરથ અને અતિક્રમસાણ સંપુટ થવા પામ્યું ન હતું. ખાવા અતિ અગત્યના કાર્યની જાણ આ વિષયમાં રસ ધરાવતા જન સમાજના ઠીક ઠીક વમન હતી. આપણો રીસેપના પરમપિતાનું વિશાળ કાર્ય પહેલીજવાર થઈ રહ્યું હોવાથી અને એમાંય એક કલાવિશ સુયોગ્ય વ્યક્તિના હાથે થઈ રહેલું હોવાથી જનતામાં એક જાતની પ્રસન્નતા વ્યાપી ગઈ હતી, અને એને લીધે સમાજમાં એક પ્રકારની ઉત્તેજના પણ ફેલાઈ હતી. આ કાર્ય જલદી પૂર્ણ થાય તેની એકધારી ચિતા સઇ જાણકારો કરી રતા હતા, એટલે વિમોચન થતાં પહેલાં જ સ્વયંભૂ ઇકોણી એતરના ભાવભીના ઉદ્ગારો સર્ણ મહાન કાર્યને ધન્યવાદપૂર્વક શ્રદ્ધાંજલિ અને શુભેચ્છાઓ વ્યક્ત કરતા રાજદ્વારી વ્યક્તિઓ, દેશની અન્ય અગ્રણી વ્યક્તિઓ તથા જનસંઘ તરફથી કેટલાક સંદેશાઓ આવ્યા હતા, તેથી અહીં વિમોચનને અનુલક્ષીને આવેલા સંદેશાઓમાં પ્રથમ ચજદારી વ્યક્તિના સંદેશા રજુ છે. વિમોચન થયા બાદ જે જે લોકોના પ્રથમાં ચિત્રસંપુટ પહોંચ્યું તેમાંથી અનેક ભાવિકજનોએ પોતાની સુઝ બુઝ પ્રમાણે છે કે અભિપ્રાયો પોહ્યાં હતા તેના કેટલાક જરૂરી ભાગોને મુદ્રિત કરવામાં આવ્યા છે. આ પાન પણ પ્રત્યે જનતાનો અભિગમ કેવો હતો, અને એના પ્રત્યે લોકો વા વારી ગયા હતા તેનું વાોને નિ છે.
વળી સંસ્થાએ કેટલાંક વર્તમાનપત્રો, સામાયિકો ઉપર સમીક્ષા (રીવ્યુ) માટે પુસ્તક ભેટ મોકલ્યા હતા. પત્રકારોને પ્રસ્તુત પુસ્તકની સચોટ અને વેધક જે સમીક્ષા કરી છે તેના જરૂરી ભાગો પણ આપ્યા છે.
| વિમોચન પહેલાના સંદેશ |
રાજ્યપાલ શ્રી બી. ડી. જરી, ઓરિસ્સા, ભુવનેશ્વર, તા. ૮-૬-૭૪ હું માણા રાખું છું મા પુસ્તક જનધર્મના મૂલ્યવાન હમદશોથી લોકોને માહિતગાર કરશે, અને માપણા દેશવિદેશના શાતિ, સંપ્રદાય કે ધર્મથી સંબંધ રહિત લોના દરેક વિભાગોમાંથી પ્રશંસા
પમ
શ્રી વી. વી. ગીરી, રાષ્ટ્રપતિ, નવી દિલ્હી, તા. ૧૪-૬-૭૪ જૈન મુનિશ્રી યશોવિજયજી સંયોજિત સંપાદિત ભગવાન મuવીરનો સચિત્ર સંપુટ મુંબઇમાં તા. ૧૬ મી જૂન-૧૯૭૪ ના રોજ જાહેર સમારંભમાં ખુલ્લો મૂકાય છે-વિમોચન થાય છે તે જાણી મને ખૂબ જ હર્ષ થાય છે. પ્રજા આ ગ્રંથનું રસપૂર્વક પઠન કરશે. પહેલાં કદી ન હતી તેના કરતાં આજે માપણને ભગવાન મહાવીરના હજારો વર્ષ પહેલાના અહિંસા, શાંતિ અને એકતાના સંદેશની વધારે જરૂર છે. ચાલો, આપણે આપણી પોતાની નમ્રતાથી આ મહાન સંતપુરુષના મહાન ઉપદેશ અને તત્વજ્ઞાનમાંથી પ્રેરણા લઈને તેમના પદચિનોને અનુસરીએ.
ડો. હરેક મહેતાબ, ભુવનેશ્વર, તા. ૮-૪-૭૪ ભગવાન શ્રી મદ્મવીરના જીવનનો ભારતીય સમાજ પર સંપૂર્ણત: માન પ્રભાવ રહયો છે અને તે પ્રભાવ આજે પણ અનેક રીતે કાર્યરત છે, માન ઈશ્વરી સંતના જીવનનું સચિત્ર વર્ણન તે પ્રભાવને માત્ર ભારતીય સમાજ માટે જ નહીં પરંતુ આખી માનવજાતના લાભને માટે ઉત્તેજિત કરશે.
શ્રી વાય. બી. ચૌહાણ, વિત્તમંત્રી, નવી દિલ્હી, તા. ૬-૬-૭૪ ભગવાન મહાવીરનું જીવન જગતના બંધનમાંથી સંપૂર્ણ મુક્તિ માટે, મહાન આત્મસંયમ અને સાદાઈ તેમજ સર્વ જીવો ઉપર દયા કરવા માટેનું એક ઉદાહરણ છે. અને તેના માટેનો પૂજ્યભાવ જુદા જુદા સ્વરુપે અભિવ્યક્ત થાય છે, મુનિશ્રી યશોવિજયજીએ તેમના જીવનચરિત્રનો સચિત્ર સંપુટ સંપાદિત સંયોજિત કરેલ છે, અને તે અંગેનો ઉદ્ધાટન સમારંભ મુંબઈમાં ૧૬ મી જૂન ૧૯૭૪ ના રોજ નિધરિત થયેલ છે તે જાણી મને આનંદ થાય છે. હું આશા રાખું છું કે આ ગ્રંથ ભગવાન મહાવીરના જીવનને ચિત્રિત કરવામાં સફળ થશે અને માનવને સંયમનું મૂલ્ય, વિચાર તેમજ કાર્યનું ઘડતર કરવામાં અને ભૌતિકતામાંથી ઉચ્ચતર સ્તરે લઈ જવામાં ઉદાહરણ સ્વરુપ પણ બનશે.
જમ્મુ અને કાશ્મીરના રાજયપાલ શ્રી એલ. કે. ઝ, શ્રીનગર, તા. ૧૨-૬-૭૪ ભગવાન શ્રી મહાવીરના જીવન વિષેનું સચિત્ર પ્રકાશન માનવજાત માટેના તેના સંદેશને સમજવા માટેનું એક અમૂલ્ય પ્રદાન છે, મા પુસ્તક દ્રશ્ય સ્વરુપે જગત પ્રત્યેના થી અાવીરના સંદેશને - શિક્ષણને અહિંસાના તત્વજ્ઞાનથી વિભૂષિત કરશે.
શ્રી ડી. દેવરાજ ઉર્સ,મુખ્યમંત્રી, બેંગલોર, તા. ૬-૬-૭૪ મહાન સંતપુએ પ્રગટ કરેલ સત્યના નિશ્ચિતપણાને દુનિયા જ્યારે શોધી રહી છે ત્યારે ભૌતિકવાદ અને આધ્યાત્મિક ધમાલમાંથી માર્ગ શોધવા માટે ભગવાન શ્રી મહાવીરના જીવન અને કાર્ય વિષેનો સચિત્ર ગ્રંથ એ સૌથી ઉચિત પ્રયાસ છે.
શ્રી ટી. એ. પાઇ, ભારે ઉદ્યોગમંત્રી, નવી દિલ્હી, તા. ૫-૬-૭૪ ૧૬ મી જૂનના રોજ ભગવાન શ્રી મહાવીરના જીવનને આલેખતા સચિત્ર પુસ્તક-ગ્રંથનો વિમોચન વિધિ થઇ રહ્યો છે તે જાણી અનહદ આનંદ થાય છે. ભગવાન મહાવીરના જીવન અને ઉપદેશોએ લાખો લોકોને પ્રેરણા આપી છે અને ભાવિ પેઢીઓને પણ પ્રેરણા આપતા રહેશે. સંહારક શસ્ત્રોના કાન ભંડારોને લીધે દુનિયા જવાળામુખી પર બેઠી છે અને તેમાંથી બચવાની આશા ફક્ત ભગવાન મહાવીરના મૂળભૂત ઉપદેશો ખાસ કરીને અહિંસા અને સત્યમાં જ રહેલી છે.
બી વિજયસિંહ નહાર, કલકત્તા, તા. ૧૩-૬-૭૪ વિલન, મહાપતિ મુનિની યશોવિજપ મહારાજ સંપાદિત, સંયોજિત ભગવાન શ્રી મહાવીરના
જીવન વિષેનો સચિત્ર અદ્દભુત ગ્રખ્ય પ્રકાશિત થઈ રહયો છે, તે ૧૬ મી જૂન રવિવારનો દિવસ મુંબઇનો એક મહાન પ્રસંગ બની રહેશે. તે ગ્રંથ સ્વયં એક અજોડ પ્રકાશન છે, ભગવાન મધ્યવીરનું ચિત્રો અને શબ્દોમાં જીવન એ એક મહાન કલ્પના છે અને આ રથમાં જનવાદ અને જન સંસ્કૃતિ વિષેની અપાર માણિતી છે. ગ્રંથનું છાપકામ અને સજાવટ અસાધારણ અને સુંદર છે.
બાળેશ્વર પ્રસાદ, લેફટનન્ટ ગવર્નર, દિલ્હી, તા. ૧૬-૭૪ ભગવાન શ્રી મહાવીરના જીવનને સચિત્ર આલેખતું પુસ્તક પ્રકાશિત થતું જાણી મને આનંદ થાય છે. ભગવાન મહાવીરે વિગતવાર સમજાવેલા મૂલભૂત સિદ્ધાંતો આજે પણ સુસંગત છે. તેમના ઉપદેશને આપણા સામાજિક રાજકીય જીવનમાં મનથી ગ્રહણ કરીને આપણે સંપૂર્ણ માનવજાત માટેની શાંતિ અને સમૃદ્ધિનું કાર્ય કરી શકીએ મને વિશ્વાસ છે કે આ પ્રકાશન વર્તમાન અને ભાવિ પેઢીઓને ઉપયોગી થશે.
मुनिश्री सुशीलकुमारजी, नई दिल्ही आपकी अमरकृति एवं अवर्णनीय श्रम- साधना फसवती मे। मानवजाति उसका उचित मूल्यांकन कर सके यही भावना है। प्रभु महावीर का चित्र, चरित्र एवं सिद्धांत जन-जन तक परिव्याप्त हो सके एतदर्थ इस पुस्तक का विमोचन समारोह विशाल एवं प्रभावोत्पादक रूपसे संपन्न हो यही આમના !
રાજ્યપાલશ્રી કે. કે. શાહ, તામિલનાડુ, તા. ૧-૬-૭૪ ૧૬ મી જૂન, ૧૯૭૪ના રોજ ભગવાન શ્રી મહાવીરના જીવન વિષેનો સચિત્ર સંપુટ ઉદ્દઘાટિત થશે તે જાણી ખૂબ જ રાજી થાઉં છું. અહિંસા જનધર્મનો મુખ્ય સિદ્ધાંત છે. ભગવાન શ્રી મહાવીરના અમર સંદેશનો વ્યાપક પ્રચાર-પ્રસાર જરૂરી છે અને તે પણ ખાસ ત્યારે કે જ્યારે સમસ્યાઓને હલ કરવા માટે હિંસાનો આશરો લેવાઈ રહયો છે.
છે. હાલ ત્રિપાઠી, સિની, રિ. ૧૧-૬-૭૪ 'भगवान श्री महावीर का चित्रमय चरित्र' ग्रंथ साहित्य एवं कलारल मुनिराज श्री यशोविजयजी महाराज द्वारा संपादित प्रकाशित हो रहा है, यह जानकर अत्यंत प्रसन्नता हुई। ऐसे महत्वपूर्ण तथा शास्त्रीय प्रमाण पुरस्सर चित्रित ग्रंथकी नितांत आवश्यकता थी । गत कई वर्षोंके गंभीर मनन तथा चिंतनके बाद गुजराती, अंग्रेजी और हिन्दीमें चित्रपरिचय सहित प्रकाशित होनेवाला यह ग्रंथ चिर यशस्वी बने तथा समाजको उत्तम मार्ग पर चलनेकी सतत प्रेरणा प्रदान करे ।
ખા ઉપરાંત દિલની કેન્દ્ર (કેબીનેટ) ના પ્રધાનો • શ્રી જી. એસ. પાઠક - ઉપરાષ્ટ્રપતિ શ્રીમતી ઇંદિરા ગાંધી - વડાપ્રધાનની જગજીવનરામ - સંરકખાતાના પ્રધાન’ી એચ. આર. ગોખલે કાયદા તથા ન્યાયખાતાના પ્રધાન • શ્રી કમલાપતિ ત્રિપાઠી - નૌકા અને ટ્રાન્સપોટખાતાના પ્રધાન શ્રી ડી. પી. ચટોપાધ્યાય - વ્યાપારખાતાના પ્રધાન શ્રી રૂદીન અલીએહમદ • ખેતીવાડી ખાતાના પ્રધાન શ્રી આઈ. કે. ગુજરાત " સૂચના અને પ્રસારણખાતાનાં પ્રધાન. • ગોવા - શ્રી એસ. કે. બેનરજી - લેફટનન્ટ ગવર્નર • આસામ - શ્રી કે, કે, બરૂમા - મુખ્યમંત્રી - બિહાર - બી માર. બંદરે - ગવર્નર * બંગાલ • બી એ કે, બેનર - મદદનીશમંત્રી • ગુજરાત - બી કે, કે, વિશ્વનાથ - ગવર્નર • મહારાષ્ટ્ર ની મસીમાવર જંગ - ગવર્નર “ મહારાષ્ટ્ર - બની રહીહ ઝારીયા - આરોગ્યપ્રધાન “ મહારાષ્ટ્ર - ઈ વી. એસ. પાગે - ચેરમેન, લેઝર્વેટીવ કાઉન્સીલ * મુંબઈ - બી બી કે બમન હચમ - મેયર • કટક - બી સી. કે તીરૂમહેલ - પી. આર. ઓ. ગવર્નર • મદ્રાસનામિલનાડુ-ડો. એસ. ચલાળ-ભૂતપૂર્વ રાષ્ટ્રપતિ “ હરિયાણા - પી બી એન. પર્વત - ગવર્નર : રાજસ્થાન - ની પરીદવ ની - મુખ્યપ્રધાન • પાંચેરી - ની - લેફટનન્ટ ગવર્નર મધ્યપ્રદેશની પ્રાપ્ત છે - મુખ્યપ્રધાન શિલોંગ - 4 ડબલું એ એમણે - મુખ્યપ્રધાને • ઉત્તર પ્રદેશ - બી મકબર અલીખાન - ગવર્નર * ઉત્તપ્રદેશ - તે એય એનખરાળા - મુખ્યમંત્રી - પંજાબ - બી એએસ. સાહની મુખ્યમંત્રી વગેરે અને શુભેચ્છાઓ સાથે સમારંભની સફળતા વ્યક્ત કરી હતી.
Jain Education Interational
219

Page #294

दृश्य-श्रव्यमिदा विभक्तमखिलं साहित्य जातं क्षिती, लोकानामवबोधनीय विबुधैः संरच्यते नित्यशः । किन्तु श्रीमुनिराजयशोविजयजीसंपादितश्चित्रयुक् ग्रन्योऽयं भुवि वीरवर्यचरितप्रोतश्विरं द्योतताम् ॥ "पृथ्वी पर प्रायः सारा वाङमय द्रश्य और श्राव्य के भेदसे विभक्त है। और उसी द्रष्टि से विद्वानों द्वारा ऐसे साहित्यकी पृथक् पृथक् रचना की जाती है । किन्तु मुनिराज श्री यशोविजयजी महाराजने भगवान महावीरके जीवन चरित्रसे संबद्ध द्रश्य एवं श्रव्य रूप दोनों विषयोंसे परिपूर्ण ग्रंथका जो संपादन किया है वो भूतल पर सदा प्रकाशमान हो ।"
શ્રી ધીરજલાલ ટી. શાહ, મુંબઈ, તા. ૧૩-૬-૧૯૭૪ પૂજ્ય મુનિશ્રી યશોવિજયજીએ આ કલાકૃતિઓને પ્રોત્સાહિત કરીને મહાન સેવા બજાવી છે. હું આશા રાખું છું કે બધા જ પવિત્ર જૈનો કે જેઓ આ પુસ્તક ખરીદવા શક્તિમાન હોય તેઓ અચૂક
તેમ કરશે.
શ્રી કસ્તુરચંદ લલવાણી, કલકત્તા, તા. ૩-૬-૭૪
આ ધણા પવિત્ર પ્રસંગ પર મારે માટે હાજરી શક્ય નહિ બને તો પણ આ મહાન કાર્યના નિર્માણ માટે જે ભક્તિભાવ અને કાર્ય કુશળતાનો ઉપયોગ થયો છે તે હું સમજી શક્યો છું અને હું નિઃસંદેહ માનું છું કે ભારતમાં અને ભારત બહાર તેનું મૂલ્યાંકન થશે.
શ્રી દીપચંદ નાહટા, કલકત્તા, તા. ૬-૬-૭૪
ક્લાત્મક, પ્રભાવક ગ્રંથ માટે મારો પ્રતિભાવ દર્શાવવા શબ્દો નથી. આ ગ્રંથ તે યુગનો સાચો ખ્યાલ આપે છે, જેના પ્રયાસોથી આ ગ્રંથ મૂલ્યવાન બન્યો છે તે પૂજ્ય મુનિશ્રી યશોવિજયજી મહારાજને મારા હાર્દિક અભિનંદન પાઠવજો.
*
વિમોચન પછીના સંદેશા
भारतके सुप्रसिद्ध विद्वान डो. सुनीतिकुमार चेटर्जी, कलकत्ता, दि. १४-५-७४ इस प्रकाशन को देखकर मुझे वास्तवमें गौरव सा अनुभव हो रहा है। "तीर्थंकर भगवान श्री महावीर" इस नामके भव्य प्रकाशनमें धर्म, कला और विद्वताका एक साथ समन्वय तथा संयोजन है। जैनोंके पवित्र शास्त्रोंके इतिहासमें स्वर्णाक्षरोंसे लिखित भगवान श्री महावीरकी जो । परंपरागत कथा उपलब्ध है उसे सुंदर स्वरूप देकर अत्यंत कलात्मक विविधरंगी आकर्षक ३५ चित्रोंके द्वारा यह कला संपुटरूप प्रकाशन एक अद्वितीय कलात्मक सृष्टि है। इस कला संपुटको प्रगट करनेमें भारी खर्च उठाया गया है। लाल कपडेकी बाइडिंग तथा उस पर सुवर्ण अक्षरोंमें मुद्रांकन इसका उत्कृष्ट संविधान शिरमोर विद्वत्ता, हेतुलक्षी विविध प्रकारके आयोजन तथा असीम श्रद्धा सभीका सुभग संयोजन यहाँ हुआ है। स्वयं में प्रज्वलित प्रदर्शित कवित्वमय कल्पना, टेकनीकल कार्य कौशल्य एक साथ इस ग्रन्थमें स्पष्ट द्रष्टिगत होता है। ये सभी संयोजनमेंसे विविध द्रश्योंको प्रदर्शित करती चित्रकलाका विद्वत्तापूर्ण श्रद्धामय सुभग समायोजन करनेका सुयश जैनधर्मके सुविख्यात तथा परम माननीय मुनिवर्य श्री यशोविजयजी के अथाह प्रयासका फल है । आपश्री परमविद्वान संतपुरुष आचार्य श्री विजय धर्मसूरीश्वरजीके ख्यातनाम शिष्य है। इस कला संपुटके शास्त्रीय लेख तथा विविध सामग्रीका संग्रह आदि मुनिश्री यशोविजयजीने जैनधर्म ग्रन्थोंके आधार पर किया है। इस भव्य कला संपुटमें चित्रोंका परिचय चित्रोंके सामने ही भारतमें अधिकतर प्रचलित गुजराती, हिन्दी तथा अंग्रेजी तीनों भाषाओंमें क्रमानुसार विस्तारसे दिया गया है।
इन चित्रोंमें दर्शित सजीवता और निष्ठा निराली ही है। इन चित्रोंको छपवानेमें भारी खर्च करनेमें आया है। जिससे इनका मूलभूत सौंदर्य बना रहे। सभी द्रष्टिसे अवलोकन करते हुए यह कलासंपुट भव्य ग्रन्थ उतना सुंदर बना है कि हरकोई कलाप्रेमी तथा ग्रन्थप्रेमी इसे अपने पुस्तकालयमे रखनेको आतुर होगा तथा धार्मिक उपासनामें इनका ध्यान करनेसे कलामय आनंदकी अनुभूति उठाकर बारबार लाभ उठानेका महान सुयोग प्राप्त होगा ।
ગુજરાતના સુપ્રસિદ્ધ ચિત્રકાર શ્રી રવિશંકર રાવલ, તા. ૧૨-૫-૭૪
પૂ. મુનિશ્રી યશોવિજયજી મહારાજે ભૂતકાળમાં અપૂર્વ થયેલી વિશ્વવિભૂતિ તીર્થંકર ભગવાન શ્રી મહાવીરસ્વામીના જીવનને સાક્ષાત કરાવતી ચિત્રાવલીનું પ્રકાશન કરી સમસ્ત જૈન જગત પર જ નહીં પણ ભારતીય તત્ત્વજ્ઞાનના જ્ઞાતાઓ ઉપર પરમ ઉપકાર કર્યો છે, અને મૌલિક લાગે એવાં ચિત્રો મોટાં કદનાં, ઊંચી જાતના કાગળો ઉપર, ઊંચા પ્રકારની બોલ્ટન પ્રેસની રંગીન છપાઈથી વિશ્વના પ્રકાશનોની બરોબરી કરે એવો ચિત્રસંપુટ આપ્યો છે.
પૂ. યશોવિજયજી મહારાજની કલાવસ્તુ અને ક્લાસ્વરુપો તેમજ કલાકૃતિઓની પરીક્ષા અને માહિતીનું દર્શન તેમના માર્ગદર્શન નીચે કામ કરનાર એક પૂર્ણ અને સાચા ક્લાસાધક શ્રી ગોકુલદાસ કાપડિયાની વરણી કરી તેમાં જ થાય છે.
જૈન સંસારમાંથી સુરુચિ, ક્લા, ઔચિત્ય વગેરેનો જાહેર લોપ થઈ રહયો છે તે વખતે આ ગ્રંથ જગતના એક મહાપુરુષ ભગવાન શ્રીમહાવીરસ્વામીજીની પ્રકાશવંતી અમર દિવ્યજ્યોત બની રહેશે.
ગુજરાતના વિખ્યાત કલાકાર શ્રી કનુ દેસાઈ, તા. ૧૦-૫-૭૪ તીર્થંકર ભગવાન શ્રી મહાવીરજીનું ચિત્રસંપુટ ખૂબ જ આકર્ષક અને ચિત્તરંજક છે. જીવનપ્રસંગ ચિત્રો ખૂબ જ સુંદર અને મનનીય છે. આવા સંપુટમાં પ્રતીકો સાથે જે વાંચન આપ્યું છે તે શ્રી મહાવીર પ્રભુના જીવનપ્રસંગો સાથે ગુંથાયેલું હોવાથી એક મહાન આત્માના આત્મીયજ્ઞાનનું દર્શન કરાવે છે. પ્રથમ તો 'ચિત્રસંપુટ'ના કવર ઉપર સોનેરી શ્યાહીમાં મંગળ આકૃતિઓ જૈનધર્મની ખૂબ જ હેતુલક્ષી સુવિખ્યાત છે. તેની સાથે અંદરનાં પાનાંઓ ઉપર પ્રતીકો અને પટ્ટીઓ જે આપી છે તે પણ અર્થ અને હેતુલક્ષી હોવાથી સુંદર લાગે છે.
આ 'ચિત્રસંપુટ' જેમણે મહાન વિભૂતિનો અભ્યાસ અને પવિત્ર દર્શન કરવા હોય તેમણે
220
Jain Education Intemational
‘ચિત્રસંપુટ' ખરીદવાની તક ગુમાવવી ના જોઈએ અને દરેક જૈન કુટુંબે તો અવશ્ય વસાવવું જ જોઈએ. આથી વિશેષ મારી ભાવના છે કે આવાં સુંદર ચિત્રો માત્ર “ચિત્રસંપુટ'ના પ્રકાશનથી જ રોકાઈ ન જાય પણ જૈનસમાજ તરફથી એક મોટું સ્થાન, પાઠશાળા, પુસ્તકાલય, ચિત્રશાળા કે મ્યુઝિયમ જેવું મકાન, મંદિર કે હોલ બંધાય અને ત્યાં આ જ ચિત્રોની મોટી નક્લો ભીંતો ઉપર એની સમજ સાથે ચિતરાવવામાં આવે તો દેશ-પરદેશના માનવો આ મધ્યન વિભૂતિનું દર્શન કરવા આવે અને એક મોટું જાત્રા સ્થળ (Tourist Center) બની રહે !
આ. શ્રી સમુદ્રસૂરિજી, દિલ્હી, તા. ૧૫-૬–૭૪
આપે આ મહાન ગ્રંથરત્નનું પ્રકાશન કરાવી, જૈન સમાજ ઉપર તો શું પરંતુ આખા ભારતવર્ષ ઉપર મહાન ઉપકાર કર્યો છે. આ ગ્રંથરત્નના દર્શન થશે એટલે તો મારા હર્ષોલ્લાસનું કહેવું શું ? આપે મુંબઇમાં લાંબો સમય બિરાજી આ ગ્રંથરત્ન બનાવ્યાનો જે પરિશ્રમ સેવ્યો છે તે જોઈ આપનું મુંબઇ બિરાજવું ખૂબ જ સફળ થયું છે. આપે એક અજોડ અને અમર કાર્ય કર્યું છે. એ માટે આપને શું લખું ? હ્રદય ભાવવિભોર બની જાય છે.
आचार्य श्री तुलसीजी, नई दिल्ही
भगवान महावीरका सचित्र जीवनवृत्त तैयार किया है। मुनिजीने इसमें जिस श्रम और निष्ठासे काम किया गया है उससे उनकी प्रखर प्रतिभाको अभिव्यक्ति मिली है। अद्भुत कृति है। मैं इस प्रयासके प्रति अपनी शुभकामना व्यक्त करता हूँ और आशा करता हूँ कि यह चित्रावली लोकमानसमें भगवान महावीरको प्रतिबिंबित करनेमें सफल होगी।
આ. શ્રી વિક્રમસૂરિજી
તમારી કલાસૂઝ પ્રમાણે ચિત્રકારની ધારદાર પીંછી અને પીંછીએ પીંછીએ શાસ્ત્રાધાર પ્રમાણે જ કરવાની તમન્ના, આ બધું અનુમોદનીય જ ગણાય.
શ્રી દેવેન્દ્રમુનિની શાસ્ત્રી, વિ. ૪-૮-૭૭ आपश्रीने चित्रकला के माध्यमसे श्रमण भगवान महावीरके दिव्य और भव्य जीवनको जिस कलात्मक रूपसे प्रस्तुत किया है वह प्रशंसनीय है । सर्वत्र आपकी प्रकृष्ट प्रतिभाका चमत्कार निहारा जा सकता है। चित्रावलीमें आपश्रीकी कमनीय कल्पना कलाको परखनेकी सूक्ष्मद्रष्टि सर्वत्र द्रष्टिगोचर होती है।
મુનિ શ્રી ભુવનવિય ગણિ, કટક
સાહિત્ય અને ક્લાની ઉપાસનામાં આપ અપૂર્વ પુરૂષાર્થ ખેડી રહયા છો. આ છેલ્લા અપૂર્વ પ્રકાશનથી ઘણાં જૈનેતરોના હૃદલમાં પણ ભગવાન શ્રી મહાવીર પરમાત્મા પ્રત્યે ભકિત અને બહુમાન પ્રગટે એવું સુંદર કાર્ય આપશ્રીના હાથે થયું છે. ત્રણેય ભાષાઓમાં ચિત્રોનો જે પરિચય આપેલ છે તે જ આ પ્રકાશનની વિશેષતા છે. નહીં પિછાણનારા પણ ભગવાનને પિછાણતા થઈ જાય, એવા જ કોઇ શુભાશયથી આ કાર્ય આપે ઘણો જ પરિશ્રમ ઉઠાવીને પાર પાડેલ છે.
મુનિથી જંબૂવિજયજી, મહેસાણા, તા. ૬-૮-૭૪ તમારી મહેનત, યોજના - ચિંતન ઘણાં જ ઘણો છે. આનંદ અને આભાર.
મુનિથી પૂર્ણવિજયજી, રાજક
આજથી આપણને અઢી હજાર વર્ષ પહેલાના કાળ - સાગરને કિનારે દોરી જાય એવાં આબેહૂબ ચિત્રો જોઈને હૈયું પુલક્તિ બની ઉઠયું હતું.
ચિત્રગ્રંથની પ્રથમાવૃત્તિ આટલી જલદી ખલાસ થઇ ગઇ એમાં કલાત્મક દ્રષ્ટિ, એનું અદ્ભુત મુદ્રણ અને ક્લાકારને મળેલી શારદામાતાની આશિષ કારણભૂત છે. કલાકાર અને સંયોજકની આંખ સામે આગમ ભાખ્યું પ્રભુજીવન અને આર્ય સંસ્કૃતિની અસ્મિતા અટલ તરવરતી રીં છે એમ ચિત્રો અને પરિશિષ્ય જોતાં જણાઇ આવે છે. હરએક ચિત્રમાં તૈયાના ભાવના ભાતીગળ રંગો પૂરવા દ્વારા પ્રાણની પ્રતિષ્ઠા કરવાનો પ્રયાસ થયો છે. એ જોતાં ૨૫૦૦ વર્ષ પહેલાંના એ કાળનું અને આજના કાળ વચ્ચેનું અંતર ભૂંસાઇ જતું લાગે છે.
ચર્મચક્ષુને તથા શાનગયુને સર્વાંગીણ ગમી જાય તેવાં આ ચિત્રો મને એક્લાને જ નહીં પરંતુ સહૃદય પ્રત્યેક જૈનો, વિદ્વાનો, પાશ્ચાત્ય પંડિતો તથા રાજદ્વારીઓને પોતાની અપૂર્વ ક્લા દ્વારા મહાવીરસ્વામીનું જીવનાર્દ સમજાવવા માટે સમર્થ બનશે, જે અત્યંત આવકારને પાત્ર છે. ચિત્રસંપુટનો વરઘોડો, ઉદ્ઘાટન સમારોહ અને ભારતના રાષ્ટ્રપતિનું સુગમ સંમિલન આ બધા પ્રસંગો કાર્યશીલ વ્યક્તિના ભાગ્યમાં હોય છે.
*
મુનિશ્રી પૂર્ણાનંદવિજયજી (કુમારશ્રમણ) મુલુંડ, તા. ૧૫-૮-૭૪ ચિત્રસંપુટને સૂક્ષ્મ દ્રષ્ટિએ હું જોઇ ગયો છું. તેમજ પ્રત્યેક ચિત્રની માહિતી તથા પાછળનાં પરિશિષ્યે પણ સાવધાનીથી અક્ષરશઃ વાંચી ગયો છું. માનસિક આનંદપૂર્વક કહી શકું છું કે આવું અમૂલ્ય સાહિત્ય પ્રકાશિત કરાવીને આપશીએ જૈનશાસનની અમૂલ્ય સેવા કરી છે.
*
મુનિશ્રી સર્વોદયસાગરજી, કટની, સં. ૨૦૪૦ જૈનશાસનના મહાન સિતારા, અજોડ સાહિત્યકલાપ્રેમી પૂજયકૃપાળુ ભગવંત. સંપુટ જોયું, તરત હૃદયની અંદર આનંદની ઉર્મિઓ ઉછળવા માંડી કે ખરેખર ! આપે જૈનશાસનનો ડંકો વર્ડમાં વગાડયો છે.
મુનિશ્રી માણેકવિજયજી, ગઢસીસા, તા. ૨૨-૮-૭૪
ગ્રંથ વહોરાવવાનો ચડાવો ૨૫૦ મણનો થયો છે. વરઘોડા સાથે ફેરવી તેમનું બહુમાન કરી ગઢસીસા સંઘે મને આપેલ છે.
www.jairulibrary.org

Page #295

મુનિશ્રી પદ્મવિજ્ઞવળી, તેોર, વિ. ૨૪-૧૦૭૪
आपश्रीने भव्य शासनप्रभावना एवं श्रमण भगवान श्री महावीरस्वामीका निर्वाण महोत्सव संबंधी अमर साहित्य सर्जनका अनूठा कार्यभार ग्रहण किया है।
*
કાકાસાહેબ કાલેલકર, મુંબઇ, તા. ૨૬-૧-૭૫
આ સંપુટ જોયું અને મને બધી રીતે ગમ્યું છે અને ખૂબ જ સંતોષ થયો છે. આકૃતિ, રંગ અને પ્રમાણશુદ્ધતા તો આમાં ઉત્તમ રીતે જળવાયાં છે.
હું તો એક કલાપ્રેમી તરીકે અને મહાવીર જેવા તીર્થંકરના ભક્ત તરીકે કહી શકું કે આ ચિત્રસંપુટ બધી રીતે આકર્ષક પ્રેરણાદાયી છે અને તેથી અધ્યાત્મક્તાની દ્રષ્ટિએ પણ સફળ નીવડયો છે. દરેક સંસ્કારી કુટુંબમાં ઘરનાં સ્ત્રી, પુરુષો અને બાળકોને પણ આ સંપુટ ઉત્સાહ અને પ્રેરણા આપશે. વિશ્વના શ્રેષ્ઠ ક્લાકારોની ઉત્તમ કલાકૃતિઓમાં આ સંપુટ જરૂર સ્થાન લઇ શકે છે.
*
ડૉ. તો વામન પોતવાર, પૂના, વિ. ૧૮-૬-૭૪ आपके द्वारा एक अनमोल अलंकार दुनियाको प्राप्त हो गया। यह असीम गौरवका पुण्यकर्म हुआ ।
*
*
ડો. નૈમિવંત ના જ મેસે, ફ્લોર, વિ. ૨૦-૧-૭૬ आपने आपकी प्रखर मनीषा और मार्गदर्शन ने जो काम किया है उस पर संपूर्ण भारतको गर्व होना चाहिये। सब कुछ धर्म और कलाके प्रति अप्रतिम निष्ठासे परिपूर्ण है। मुझे प्रसन्नता है कि आप कलाके मर्मज्ञ साधु है और सम्यकृत्वकला तक पहुंचनेके लिये लौकिक कलाओंका आश्रय लेकर चल रहे हैं।
श्री शांतिप्रसाद जैन
मुनिश्री यशोविजयजी महाराजका जैन समाजमें एक विशिष्ट स्थान है। साहित्य, कला तथा पेन्टिंगके क्षेत्रमें उनकी गहरी सूझबूझ एवं पैनी द्रष्टि है। उन्होंने साहित्य, कला और पेइंटिंगके क्षेत्रमें जो योगदान दिया है और दे रहे है उससे जैनसमाज गौरवान्वित है।
श्री हीराचंद वैद, जयपुर
साहित्य तथा कलाको आश्रय एवं उत्तेजन देनेके साथ ही जैनशासनकी यशस्वी परंपराके इतिहास में इस चित्रसंपुटके प्रकाशनसे एक सुनहरा प्रकरण कायम हो गया है। संपुटके संपादक एवं प्रेरक है मुनिश्री यशोविजयजी महाराज, जो भगवान महावीरके २५०० वें निर्वाण समारोह के लिए बनी केन्द्रिय राष्ट्रीय समितिके अतिथि सदस्य हैं। आप कला और साहित्यके अनन्य उपासक ही नहीं प्रेरक भी हैं। आपने काफी साहित्य रचना स्वयं की है व औरोंको प्रेरित भी किया है। कलाके क्षेत्रमें आपकी द्रष्टिको मापनेके लिए इस ग्रंथ व इसमें जो पट्टियाँ दी गई हैं उनका अवलोकन ही काफी है।
यह ग्रंथ आपश्रीकी विश्वको महान देन है। समय बतलायेगा। आपके इस प्रयासका जैन समाजसे भी अधिक जैनेतर ज्यादा आदर करेंगे।
રામા મૂળિયા, પ્રગમેન, વિ. ૧૩-૮-૧૭૪
आपने जो तीर्थंकर भगवान महावीरके ३५ बहुरंगी कलात्मक चित्रोंका संग्रह निकाला उसकी समस्त बुद्धिजीवी समाज प्रशंसा कर रहा है। आवश्यकता है इस ग्रंथका भरपूर विज्ञापन हो तथा देशविदेशमें यह सर्वत्र सुलभ हो इसका प्रबंध किया जावे।
महावीर फाउन्डेशन, लुधीयाना, दि. ९-१-७६
सुंदर कलाकृतियोंने समस्त देशमें एक जहकला मचा दिया। पंजाब सरकार एवं फाउन्डेशन तो उनका हार्दिक अभिनंदन करती है कि उन्होंने अपने इस भगीरथ प्रयाससे समाजको एक नयी दिशा दी। भगवान महावीरके महान जीवनको चित्रोंके आइनेमें देखने और समझनेके लिए ऐसी महान कृतियोंका उपयोग करके पंजाब सरकार अपने आपको गौरवान्वित महसूस कर रही है और महावीरके पावन संदेशोंको जन जन तक पहुंचाने में अपने आपको धन्य मान रही है। विवेकपूर्ण, प्रामाणिक और सौजन्यपूर्वक सामग्री देनेके लिये समस्त जैनसमाज आपश्रीका एवं चित्रकारका युगों युगों तक ऋणी रहेगा।
*
શ્રીશાંતિકુમાર ભટ્ટનોપત્ર, મુંબઇ સમાચાર સાપ્તાહિકના તંત્રીશ્રી, તા. ૨૬-૧૦-૭૪ આપની વાણીમાં તો સાચી તપસ્વિની વાણીનો રણકાર છે જ અને વિદ્વત્તા પણ અગાધ હોવાથી “નર્જિવી સુરમિ: મુમમ્ય સિદ્ધા મુિિસ્થતિઃ' એ ન્યાયે આપ પૂજ્ય છો. આપની અજોડ, અનુપમ અને અમર ક્લાકૃતિ સા વિજયવંત બની રહો!
*
श्री ताजमल बोथरा, कलकत्ता, दि. १८-५-७४ आलबम देखकर जो आनंद हुआ वह वर्णनातीत है। इस पुनीत कार्यके लिए केवल मैं ही नहीं सारा जैन समाज आपश्रीका आभारी रहेगा। वास्तवमें ऐसी चित्रावली जो विश्वभरमें अपना सानी नहीं रखती।
નવર મહેતા, સોખત રોડ, વિ. ૩૧-૭-૭૪ संपुट मंगाया और देखा तो हृदय आनंदविभोर हो उठा। धन्य है पू. गुरुदेव ।
*
श्री महाकोशल जैनसंघ, बालाघाट, दि. १८-९-७४
निर्वाण शताब्दीके निमित्त ऐसे चित्रमय ग्रंथकी अत्यंत आवश्यकता थी। जिसकी पूर्ति पू. श्री यशोविजयजी म. सा. के अनवरत प्रयत्नों द्वारा पूर्ण हुई है।

શ્રી મહીપત જે. શાહ
સાહિત્ય પ્રત્યેની સેવા, સંશોધન અને કલા દ્વારા જે પ્રાપ્ત કર્યું તે આપે દેશ-પરદેશમાં અર્પન્ન કર્યું છે. આપથી આજના યુગના મહાન સાહિત્યકલાના સ્વપ્નદ્રષ્ટ છો. આપશ્રીની કલાકૃતિઓ એ સારાય જગતની સમૃદ્ધિનો ભંડાર બની રહેશે. અંતરમાં અજવાળાં પાથરે તેવી આ અમરકૃતિઓ યુગાંતર સુધી સ્મૃતિમય બની રહેશે.
પન્નારીની સમીત
સુપ્રસિદ્ધ દૈનિકપત્ર મુંબઈ સમાચારમાંથી, તા. ૩-૧૧-૭૫, બીજી આવૃત્તિ જૈન કલા અને સંસ્કૃતિનું ઇન્દ્ર ધનુષ્ય પ્રગટાવતું પ્રકાશન
આ પ્રાચીન સાંસ્કૃતિક વારસાને યોગ્ય સ્વરુપમાં જાળવી રાખવાનું તથા વિકસાવવાનું પુણ્યકાર્ય જે મુનિવર્યોએ કર્યું છે તેમાં મુનિશ્રી યશોવિજયજી મહારાજનું સ્થાન આજે અત્યંત માનાર્હ ગણાય છે. અનેક લાઓના નિષ્ણાત અને વિવેચક એવા શ્રી યશોવિજયજીએ સંસ્કૃતિના ઇન્દ્ર ધનુષ્ય જેવું આ અમર પ્રકાશન માત્ર જૈન કોમને ચરણે જ નહીં પણ વિશ્વભરના તમામ ક્લાપ્રેમીઓ, સાહિત્યરસિકો, ઇતિહાસવિદો, ફિલસૂફો અને પૂરાતત્ત્વ સંશોધકોના ચરણે ધર્યું છે. કલાકારોને દિવ્ય આધ્યાત્મિક ક્લા પ્રગટાવવા પ્રેરણા આપીને, આવી ક્લાને ઉત્તમ સ્વરુપમાં રજૂ કરીને તથા એ કલાનું વિશિષ્ટ સ્પષ્ટીકરણ કરતાં પરિચયનું આલેખન કરીને મુનિશ્રી યશોવિજયજીએ આ પ્રકાશનની ભગીરથ યોજના વરસોના બુદ્ધિપૂર્વકના પરિશ્રમને અંતે તૈયાર કરી હતી. જૈનધર્મ અને સંસ્કૃતિ વિષે આજે જગતભરમાં વિદ્યાપીઠોમાં અને વિદ્વાનોમાં ભારે રસ જાગ્યો છે. એમાં ચિત્રો, રેખાપટ્ટીઓ અને પ્રતીકોનો પરિચય ત્રણેય ભાષામાં આપ્યો હોવાથી વ્યાપક રીતે ઉપયોગી બની રહેશે.
પ્રકાશનનાં ચિત્રો કાયમી પ્રદર્શન ગેલેરીઓમાં સ્થાન પામ્યાં, અને ખુદ આ ગ્રંથની શોભાયાત્રાઓ પણ નીકળી.
શ્રી યશોવિજયજી જૈનોના આ ચિત્રકલાના સાંસ્કૃતિક વારસાની શુધ્ધિ માટે દ્રઢ આગ્રહી હોવાથી આ ચિત્રો સર્વાંગસંપૂર્ણ બન્યાં છે, અને આ ચિત્રો જોતાં જ કોઇપણ સંવેદનશીલ હૃદય ભગવાન મહાવીર પ્રત્યે અપૂર્વ ભક્તિભાવ અનુભવે છે.
ચિત્રકાર રમણિક શાહના હાથે ચિતરાવેલાં શ્રી યશોવિજયજીએ જૈન સંસ્કૃતિ અને ધર્મનાં પ્રતીકો જે અહીં રજૂ કર્યાં છે, તેમનાં વિષે મુનિજીએ ગ્રંથના અંતમાં વિસ્તૃત સમજૂતી આપી છે. જૈનેતરો ઉપરાંત ખુદ અનેક જૈનો પણ આવા સાંકેતિક મહત્ત્વથી અત્યાર સુધી અજાણ હોઇ આ સમજૂતી એમના જ્ઞાનમાં, ઉપરાંત આવાં પ્રતીકો પ્રત્યેના સાચા અહોભાવમાં ઉમેરો કરશે એ નિશ્ચિત છે.
*
મુંબઇ સમાચારના એક લેખમાંથી ઉદ્ધૃત
નિર્દેશ મહોત્સવના અનુસંધાનમાં સહુથી શ્રેષ્ઠ સાહિત્યની ઉપલબ્ધિ થઇ હોય તો તે ભગવાન શ્રી મહાવીરનાં ૩૫ ચિત્રોના સંપુટની છે. આ જાતનાં ભવ્ય અને આકર્ષક ચિત્રો સેંકડો વરસમાં પ્રથમવાર જ પ્રગટ થયાં હોવાથી સહુ કોઇનું એ પ્રત્યે ભારે આકર્ષણ થયું છે. આ પ્રકાશન સમયસર પ્રગટ થવાથી ભારતીય જૈન અજૈન પ્રજા માટે ખૂબ જ ઉપયોગી બન્યું છે. દેશભરમાં તેની સુવાસ ઝડપથી ફેલાઈ છે. શ્વેતાંબર, દિગંબર બંને પક્ષમાં ખૂબ ખૂબ આદર પામ્યું છે. દિલ્હીમાં વડાપ્રધાનથી લઈને કેબીનેટના મહત્ત્વના પ્રધાનો, પ્રાંતીક ગવર્નરો, મુખ્ય પ્રધાનો અને શિક્ષણક્ષેત્રની વ્યક્તિઓએ આ ગ્રંથ જોઇને ભારે આનંદ અનુભવ્યો છે.
આ ચિત્રોનો ઉપયોગ દેશભરના પત્રકારોએ પોતાના પત્રોમાં, તથા ચિત્રકારો, પુસ્તક પ્રકાશકો તથા વિવિધ સંઘોએ છૂટથી કર્યો છે. દેશભરમાં લગભગ ૫૦ પ્રદર્શનો આ સંપુટનાં છૂટાં ચિત્રોનાં યોજાયાં છે. લાખો લોકોએ તેનો લાભ લઇ ધન્યતા અનુભવી છે. મુંબઇ, જયપુર, નાકોડા આદિ જૈનમંદિરોમાં આ સંપુટના આધારે વિશાળકાય ચિત્રો કાયમને માટે આલેખવામાં આવ્યાં છે અને એ સ્થળ મહાવીરભવનથી ઓળખાય છે.
દૈનિક પત્ર ગુજરાત સમાચાર (અમદાવાદ) માંથી જૈનધર્મની સાચી સમજ આપતું અને ૨૪મા તીર્થંકર ભગવાન શ્રી મહાવીરનું જીવનચરિત્ર આલેખતું આ પુસ્તક મુનિશ્રી યશોવિજયજી મહારાજે બહાર પાડયું છે. ગોકુલદાસ કાપડિયા જેવા ક્લાકારની સેવાથી શ્રી મહાવીરની જીંદગીના પસંદ કરાયેલાં ૩૫ બનાવો રંગબેરંગી ચિત્રો સહિત, સમજૂતી સાથે જે રીતે પ્રદર્શિત કરવામાં આવ્યાં છે તે ખરેખર! મુનિશ્રીના ઊંડા જ્ઞાનને અને કલાકારની ક્લાસૂઝ-બહુમાનને પાત્ર છે. ભગવાન મહાવીરની જીંદગીપર્યંત કરાએલા પ્રસંગોને એક જ પુસ્તકમાં હિન્દી, ગુજરાતી અને અંગ્રેજી ત્રણેય ભાષાઓમાં પ્રકાશિત કરી, દુનિયાના તમામ વર્ગને જૈનધર્મમાં રસ ધરાવતા કરવાનો નમ્ર પ્રયાસ મુનિશ્રીએ કર્યો છે. અને ભગવાન મહાવીરના ઉપદેશની સરળ ભાષામાં આલોચના કરી એક સમાજ સુધારકનું કામ ક્યું છે, જે લોકોએ અત્યાર સુધી શ્રી મહાવીરના ઉપદેશોને જાણવાનો કે સમજવાનો પ્રયત્ન સુદ્ધાં નથી કર્યો, તેઓને પણ આકર્ષણ થાય અને એક જ પુસ્તકમાંથી સઘળું જાણવાનું મળે તે માટે આ પુસ્તક એક દ્રષ્ટાંતરૂપ જ છે. મુનિજીના માર્ગદર્શન મુજબ રમણીકલાલ શાહ દ્વારા દોરાયેલી બોર્ડરો અને પ્રતીકો જૈનધર્મના રીત રિવાજોને જીવંતરૂપમાં આલેખાવી સરળ અને સાદી રીતે સમજાવવામાં આવ્યાં છે.
‘તીર્થંકર ભગવાન મહાવીર' પુસ્તક ગુજ઼વત્તાની દ્રષ્ટિએ જરાપણ ઉતરતું નથી. ડિઝાઇનર, મુદ્રક અને મુનિશ્રીની અથાગ મહેનત અને ક્લાસૂઝે સપ્રમાણ આકર્ષક બનાવ્યું છે અને તેનું મૂલ્ય રૂા. ૧૦૦ હોવા છતાં સસ્તું અને પ્રથમ કોટિના પુરસ્કારને યોગ્ય છે. મુનિશ્રીની આગવી સૂઝ આ પુસ્તકને જૈન સમુદાય પૂરતું મર્યાદિત નહીં રાખતા તેનું કાયમી સ્થાન આર્ટગેલેરી, પ્રદર્શનો ઉપરાંત દેશ-પરદેશમાં વસતા કલાપ્રેમીઓને માટે સંગ્રહને લાયક બનાવ્યું છે.
*
તીર્થજર માસિમેલે, વોર, ખૂન-૧૧૭૬,
एक चित्रसंपुटः कोमल रंग, सशक्त और कसी हुई रेखाएँ समीक्ष्य चित्रसंपुट भगवान महावीरके
221

Page #296

जीवन प्रसंगोंकी एक कला झाँकी है। यह न केवल उनके जीवन तथ्यों का एक उदार गंभीर और व्यापक संकलन मात्र है। वरन् भारतीय संस्कृतिकी एक जीवनधाराका समग्र परिचय भी है। रंगकर्मी श्री गोकुलदास कापडियाकी पकड़ गहरी है और रेखांकन सशक्त, दूसरी ओर मुनिश्री यशोविजयजी जैन साधु होते हुए भी कलममर्मज्ञ है और इसीलिए उन्होंने जैनोंके पुराण तथ्यों और दार्शनिक संदर्भोंको कलाके सहयोगमें अपार ऊर्जाके साथ प्रस्तुत किया है। श्री कापडियाकी कलाधर्मिता और मुनिश्रीकी ज्ञानाढ्यताकी यह संयुति भारतीय इतिहासमें अपना एक बेजोड स्थान रखेगी।
संपुटको बारीकी से देखने पर हम पायेंगे कि इसमें कोई रंगरेखा व्यर्थ नहीं है। अलंकरणके साथ अर्थगौरवका जुड़ना संभवतः जैनकलाके क्षेत्रमें इधरके दर्शकोंमें पहली बार ही संभव हुआ है। समीक्ष्य संपुट में ३५ रेखाचित्रोंकी पट्टियाँ जो मुख्य चित्रके सम्मुख पृष्ठके चरणप्रदेश में मुद्रित हैं। तथा १०५ प्रतीक चित्र जिन्हें गुजराती, हिन्दी तथा अंग्रेजी चित्रपरिचयोंके आरंभमें रखा गया है, श्रमण संस्कृतिकी प्राणधाराको स्पष्ट करनेमें समर्थ है। इनसे न केवल जैन परंपरा बल्कि जैन दर्शनका भी प्रतीकात्मक बोध सहृदय पाठकको सहज ही हो गया है। जैनोंके विविध सांप्रदायिक भेदोंको एक उदाहरणीय समत्वमें विलयका ऐतिहासिक प्रयत्न किया है। रंग कोमल है, रेखाएँ सशक्त और कसी हुई हैं। कापडियाकी कलाने धर्मका जो कला अनुवाद प्रस्तुत किया है, उसने एक नयी उदातता और ऊँचाईको अनावृत्त किया है। इधरके कई दर्शकों में कलाके क्षेत्रमें विशेषतः धर्मसे संबंधित कलमके क्षेत्रमें इतना उत्कृष्ट प्रकाशन देखनेको नहीं मिला है। संपुटमें १२ परिशिष्ट हैं जिनसे इसकी उपयोगिता बढ़ गई है। भगवान महावीरके संपूर्ण जीवनकी अधिकृत झलक इन वर्गीकृत परिशिष्टों में उपलब्ध हैं। परिशिष्ट ११ में भगवान महावीरके जीवनसे संबंधित तथ्योंको संक्षेपमें किंतु संपूर्णतासे रखा गया है। संपुट कलात्मक, ज्ञानाढ्य और सहज है। मुद्रण साफ-सुथरा, सुरुचिपूर्ण और प्रभावक है। मूल्य उचित है बल्कि कहें कि कम है।
*
જૈન સાપ્તાહિકના અગ્રલેખનો સારભાગ, ભાવનગર, તા. ૨૦-૭-૭૪ “શવર્તી, સર્વાંગસુંદર અને માહિતીસભર ચિત્રસંપુટ" મુંબઇમાં તાજેતરમાં જેનો પ્રકાશનવિવિધ બે हिवसना मोटा समारोहपूर्वक रवामां आव्यो. ते "तीर्थंकर भगवान श्री महावीर ३५ चित्रों का संपुट" नामे भगवान महावीरना कवननुं सुरेष दर्शन रावतां पात्रीस भेट भोट न અનેકરંગી અને મનોહર ચિત્રોના સંગ્રહથી સૈકાઓ જૂની આ મોટી ખામી સારા પ્રમાણમાં દૂર થવા પામી છે. જૈનસંઘની યશોજજવલ પરંપરાના ઇતિહાસમાં આ ચિત્રસંપુટના પ્રકાશનથી એક સોનેરી પ્રકરણનો ઉમેરો થયો છે, એમાં શક નથી. સેંકડો વરસોથી ચાલી આવતી ભગવાન મહાવીરના જીવનપ્રસંગોનું આલેખન કરતી ચિત્રાવલીના અભાવરૂપ ખામીને દૂર કરવાના કારણે આ ચિત્રસંપુટનું પ્રકાશન એક શકવર્તી પ્રકાશન બની રહે છે, અને તેથીય વિશેષ ગૌરવ અને આવકારને અધિકારી છે.
જૈનસંઘના એક કળા અને સાહિત્યના ઉપાસક, પ્રભાવશાળી અને ભાવનાશીલ મુનિવર વચ્ચે સુમેળ સધાયો અને આ મુશ્કેલ કામ સર્વાંગસુંદરરૂપે અને પૂરી સફળતા સાથે પાર પડ્યું તેમજ જનસમૂહને એક આદર્શ અને ચિત્રમય મહાવીરકથાની બહુમૂલી ભેટ મળી.
આ સ્વનામધન્ય ચિત્રકાર તે મુંબઇના ભાઇશ્રી ગોકુલદાસ કાપડીયા અને આ ચિત્રસંપુટના પ્રેરક અને પ્રયોજક, પ્રભાવશાળી તથા ભાવનાશાળી આચાર્ય શ્રી વિજય ધર્મસૂરિજી મહારાજના શિષ્યરત્ન મુનિરાજ શ્રી યશોવિજયજી મહારાજ.
એક પ્રભાવશાળી મુનિવર અને બે નિપુણ કલાકારોની ભાવનાના ત્રિવેણી સંગમના તીરે એક તીર્થરૂપ ચિત્રસંપુટની રચના થઇ શકી છે તેનું અમે અભિવાદન કરીએ છીએ. આ ચિત્રસંપુટ ભગવાન મહાવીરના ૨૫૦૦મા નિર્વાણ કલ્યાણક જેવા અપૂર્વ અને પરમપવિત્ર પ્રસંગની ઉજવણીનું એક નાનું સરખું છતાં શાનદાર, ઐતિહાસિક અને ચિરઆદરણીય સ્મારક બની રહેવા સાથે થરથરની શોભારૂપ બની રહેશે
કુમારમાસિક, અમદાવાદ, સન્ ૧૯૭૫
જૈન અને જૈનેતર સૌ કોઇને આ સંપુટ દ્વારા તીર્થંકર મહાવીરનો પરિચય આપવાની જે નેમ છે તે આ પ્રકાશન દ્વારા ઘણી સારી રીતે સિધ્ધ થઇ શકી છે. બહુ શ્રમપૂર્વક તૈયાર કરેલાં માહિતીપ્રદ પરિશિષ્ટો જૈનો ઉપરાંત અન્ય લોકોને પણ ઘણું જ્ઞાન આપશે.
*
*
अमरभारती मासिकमें छपा हुआ विद्वान कविश्री अमरमुनिजीकी प्रेरक समीक्षा-पत्र दि. २१-१०-७४, राजगृह, नालंदा
श्रीयुत् विचारमूर्ति जिनशासन प्रभावक यशोविजयजी आपश्रीने इस मंगल प्रसंग पर जो काम किया है वह इतिहासकी वस्तु बन गया है। भगवान महावीरका चित्रों में दर्शन मनमुग्ध हो जाता है। आपकी कल्पना शक्ति, सूझ-बूझ, ऐतिहासिक ज्ञान, आगमका गंभीर अध्ययन और इन सबसे ऊपर तदनुकूल बौद्धिक श्रम ढाई हजार वर्ष प्राचीन युगकी सांस्कृतिक चेतनाको मूर्तिमान बनाकर सामने खड़ा कर दिया है। प्रभु महावीर के कुछ चित्र पहले भी प्रकाशित हुए देखे हैं किन्तु उनमें वह ऐतिहासिक छायानुकृति नहीं है, जो आपके इस चित्र ग्रंथमें है। प्रत्येक चित्र पर तत्कालीन रूप-रंग एवं आकृति विन्यास स्पष्टतः दीप्तिमान है। जैन कलाक्षेत्र, जैन ही नहीं भारतीय कला क्षेत्रको आपकी जो ये देन है उसके लिए हम कमप्रिय तथा कल्मप्रेमी युग युग तक चिर ऋणी रहेगा।
पत्रमेंसे उद्धृत
अब क्या और नया कार्य हो रहा है? कुछ कर ही रहे होंगे? निष्क्रिय तो आप बैठ नहीं सकते हैं। और यह जैन समाजके लिए वरदान है कि उसे कोई न कोई अद्भुत चीज मिल जाती है
229

आपके द्वारा ।
वीरायतन कार्य यहाँ ठीक ठीक चल रहा है। वीरायतन को आपके भी दर्शन होने आवश्यक है। कभी कीजिए इधरकी तीर्थयात्रा आपकी विराट कल्पना और अधिक विराट रूप लेगी। ऐतिहासिक तीर्थस्थानों के चित्र भी आपकी द्रष्टि है, परिकल्पित होगे तो कितने सुंदर होंगे। आपका जीवन समाजकी एक यशस्वीनिधि है, सर्वथा सुरक्षित रहे यह प्रभुचरणों में मंगलकामना।
*
विनसंहेश, पाविड, मुंबई, ता. १-७७४
પ્રકાશન સમારોહ મુંબઇમાં ભારે દબદબાથી ઉજવાયો. કલિકાલ સર્વજ્ઞ શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યજીના ‘શ્રી સિધ્ધહેમવ્યાકરણના” સ્વાગત અને સન્માનની યાદ આપી જતી આ ક્લાસંપુટની શોભાયાત્રા પણ નીકળી. આકાશવાણીએ પણ તેના પ્રસારણમાં ક્લાસંપુટને સ્થાન આપ્યું.
श्रमण मासिक, वाराणसी, सन् १९७४
यह संपूर्ण संपुट कलाकी द्रष्टिसे महत्त्वपूर्ण उपलब्धि है । यह संपुट तीर्थंकर महावीरके संपूर्ण व्यक्तित्वको व्यक्त करता है। आपकी तुलिकाका मोल नहीं आंका जा सकता है। कलममर्मज्ञ तथा जैन आचार विचारके निष्णात मुनिश्री यशोविजयजीने जो संयोजन किया है वो उनकी अद्भुत क्षमताका ज्वलंत प्रमाण है। अपूर्व धैर्य और विशाल व्यापक ध्येयनिष्ठाके बिना ऐसा महत्कार्य संपन्न ही नहीं हो सकता था। यह संपुट अत्यंत भव्य, आकर्षक और संग्रहणीय निधि है, जिसका प्रत्येक क्षेत्रमें स्वागत होना चाहिये।
विकास पत्र मासिक, मुंबई-ता १-८-७४
જેમની ક્લાસૂઝ તીક્ષ્ણ છે, જેમની નસેનસમાં ભગવાન મહાવીરની ભક્તિ વરેલી છે. તેવા મુનિશ્રી પોવિજયજીની તાત્ત્વિક દ્રષ્ટિએ તૈયાર થયેલું આ સંપુટ જૈનધર્મીઓ ઉપરાંત અન્ય ધર્મીઓને પણ પરિચય કરાવવા માટે સર્વાંગસુંદર છે. આ ચિત્રસંપુટનું બાહસ રૂપ જેટલું આકર્ષક છે તેથી વધુ અંદરનું રૂપ આકર્ષક છે. આ બધાં ચિત્રો જોતાં હૃદયમાં અનેરો ભાવ જાગે છે અને થાય છે કે મહારાજશ્રીએ જૈનો ઉપર એક મહાન ઉપકાર કર્યો છે.
*
साप्ताहिक पत्र छैन प्राश, मुंबई, ता. ८-८-७४
ભગવાન મહાવીરના પ્રેરણાત્મક જીવનનું હૃદયંગમ દર્શન કરાવતો આ ભવ્ય ગ્રંથ અખૂટ ધીરજ અને ભારે શ્રમ વડે તૈયાર કરવા માટે પૂ. મુનિશ્રીને ધન્યવાદ. મુનિશ્રીની પ્રતિભા અને સૂઝ તથા ચિત્રકારની ચિત્રકલાના સુભગ સંયોગને કારણે ગ્રંથ સુંદર બન્યો છે. ૨૫૦૦મા નિર્વાણ મહોત્સવ પ્રસંગે પ્રગટ થાય છે તે પણ એક સુભગ સંયોગ બને છે.
*
जैन विश्वभारती, लाडनू, ले. युवाचार्य महाप्रज्ञ श्री नथमलजी, दि. ३०-३-८६ आचार्य यशोदेवसूरिजी जैन परंपराके एक कर्मशील व्यक्ति है। उन्होंने स्वयं साधना की है, साहित्यके क्षेत्रमें कार्य किया है, निरंतर चिंतन मंथनमें लीन रहे है। भगवान महावीरके जीवन प्रसंगों का चित्रांकन अपने आपमें एक महत्त्वपूर्ण कृति है। उसने जनमानसको काफी प्रभावित किया है। उसकी उपयोगिता स्पष्ट है। ऐसी महत्त्वपूर्ण अद्भुत कृतिके लिए बहुत बहुत प्रमोदभावना और मंगलभावना ।
દેશનું પ્રધાન દૈનિકપત્ર ટાઇમ્સ ઓફ ઇન્ડિયા, મુંબઇ, તા. ૬-૩-૭૭ ધીરજથી કરેલી શોધનું ફળ એટલે ભગવાન મહાવીરનું ચિત્રસંપુટ. આ એક કિંમતી અને સારી રીતે તૈયાર થયેલું પ્રકાશન છે. મુનિશ્રીએ સાદી અને સરળ ભાષામાં ભગવાન મહાવીરના જીવનને લગતી સ્મિતી બાબતો તથા જૈનધર્મ અને તેના ક્રિયાકાંડને લગતી મહત્ત્વની બાબતો લખી છે. તે ચિત્રો કરતાં પણ વધુ કિંમતી છે તેના લાઇન ડ્રોઇંગ્સ, પ્રતીકોનાં સ્કેચો અને જૈન ચિત્રકલાની બોર્ડરો, પ્રતીકો તથા લાઇન ડ્રોઇંગ્સ છે તે હિન્દુ, બુધ્ધ અને જૈન પ્રણાલિકાની તુલનાનો અભ્યાસ કરવા માટે જબ્બર સામગ્રી પૂરી પાડે છે.
महोपाध्याय श्री चंद्रप्रभसागरजी, इन्दौर, दि. १-७-९३
'महावीर चित्रसंपुट' आचार्य श्री यशोदेवसूरिजी महाराजका जैनसमाज और कलाजगत् को वह अवदान है, जिसकी तुलना विश्वके किसी भी स्तरीय कलाग्रन्थसे की जा सकती है। भगवान महावीरके जीवनवृत्तका अब तक कई पुस्तकोंमें चित्रांकन हुआ है, किन्तु जो निखार और वैभव 'मचिसं' में है, शायद और किसी में नहीं ।
'महावीर चित्रसंपुट' की श्रेष्ठता मात्र इस बात से सिद्ध हो जाती है कि इस चित्रसंपुटको आधार बनाकर भारतमें कई 'आर्टगेलेरी' एवं 'म्यूजियम' बने हैं। चाहे शिखरजीका जैन म्यूजियम हो या राजगिरिका विरायतन, वहाँ बनी हुई अप्रतिम कलात्मक झाँकियोंमें 'मचिसं का प्रभाव स्पष्टतः देखा जा सकता है।
आचार्यप्रवर श्री यशोदेवसूरिजी कलामर्मज्ञ, सांप्रदायिक संकीर्णता से मुक्त और राष्ट्रीयस्तर पर सम्मानित संत रहे हैं। 'महावीर चित्रसंपुट' उनकी महत्त्वपूर्ण देन है । यदि आचार्यश्री इसी तरहके कुछ और नयनाभिराम चित्रसंपुट प्रकाशित करें, तो प्रबुद्ध समाज द्वारा भव्य स्वागत होगा । वे संपुट न केवल आचार्यश्रीको अमरता प्रदान करेंगे, वरन् संपूर्ण कलाजगत्को एक प्रकाशस्तंभ बनकर मार्गदर्शन भी प्रदान करेंगे । तथास्तु ।

Page #297

વાચકોએ લખેલા પત્રમાં કેવા કેવા ભાવો, પ્રતિભાવો, અભિનંદનો, આશાઓ,
અરમાનો અને ઇચ્છા વ્યકત કરી છે તેની ટૂંકી ટંકી નોંધો
એ હવે ક છ મા નો
મો.
નોંધ:- બીજા જે અનેક અંગત પત્રો આવ્યાં છે જેમાં છૂટક છૂટક રીતે કંઈ ને કંઈ લખ્યું કેટલાંકે તો પાનાં ભરીને ગુણગાન ગાયા છે. એ બધું આપવાની કોઈ અગત્ય નથી છતાં પત્રના કેટલાક જરૂરી ઉલ્લેખો સમુચિત સમજી અહીં આવ્યા છે.
* અહિંસાના મહાઅવતાર ભગવાન મહાવીરના જીવનને સમગ્ર વિશ્વના ફલક ઉપર પરિચય કરાવવા માટે કોઈ પાત્ર સ્ટેજ ઉપર આવે એની રાહ જોવાઇ રહી હતી અને ત્યાં જ આપનું અવતરણ થયું એવું અમો સહુ માનીએ છીએ, ૨૫૦ વર્ષની અખિલ ભારતીય રાષ્ટ્રીય સમિતિમાં આપની સક્રિય સભ્ય તરીકે નિયુકિત થઇ તેથી ભગવાન મહાવીરની ઉજવણીના કાર્યને કેટકેટલો વેગ મુલ્યો એ પત્રો દ્વારા ખાસ જાણીને આપને હજારો ધન્યવાદ આપવા રહા ! • ચિત્રસંપુટની એક જ રચનાએ ખરેખર ! આપને અજર અમર બનાવી દીધા. આપની કીર્તિ દિગંતમાં ફેલાઇ ગઈ. આપના જીવનનું આ એક જ પ્રકાશન આપના મહાન આત્માને અને આપની વિદ્વત્તા તેમજ આપની અથાગ વિવિધ શક્તિઓને ઓળખવા માટે કાફી છે. આજે પત્ર તત્ર સર્વત્ર દેશના અનેક રાજયોમાં અનેક સ્થળોએ ચિત્રસંપુટની ચર્ચા જ વ્યાપક બની ગઇ છે. અનેક લોકોના મનમાં એમ છે કે ઉપાશ્રયમાં રહેતા એક મુનિવર આટલું બધું ઉમદા કોટિનું સર્જન કેમ કરી શક્યા ? છે ગયા ભવમાંથી જ એમણે કલા વરેલી હશે. કેરાલા કમીટીના સેક્રેટરીએ લખ્યું છે કે અનેક ઠેકાણે કેરાલા વિભાગના લોકો એમ બોલે છે કે ૧ મુનિજીએ આ ચિત્રસંપુટનું પ્રકાશન ન કર્યું હોત તો ઉજવણી લુખીસુકી થાત. આપે ભારે ઉપકાર કર્યો છે. આ પ્રકાશનથી આપે દેશમાં ખરેખર! ઠડી કાંતિ જ કરી. અમોને જોયું કે અનેક કલાકારો, આચાર્યો, વિદ્વાનો આદિ એકીઅવાજે ચિત્રસંપુટને આવકારી રજા છે. સંપુટને યથાર્થ રીતે બિરદાવવા શબ્દો જડતા નથી. - અમરકૃતિ તૈયાર કરીને આપ અમર થઇ ગયા છો. આ કાર્ય આપે જૈનશાસન માટે ક્યું છે. જગતના લોકોને પ્રેરક્ષા મળે માટે કર્યું છે ત્યારે જો કે માપને કશી અપેક્ષા ન જ હોય પણ એમ કહેવાનું મન તો થઈ જાય કે ચારેય ફિરકાઓએ ભેગા મળીને આપનું બહુમાન કરી અભિનંદન આપવા જોઈએ, એવું અમને લાગે ખરૂં ! આપ દેશના હજારો લાપ્રેમી અને મહાવીરભકતોના હૃદય ઉપર છવાઈ ગયા છો. મારા મિત્રોનું મંડળ ભેગું થયું, તે બધા એવા મુગ્ધ બની ગયા છે કે પ્રતીકો - બોરિોના પરિચયમાં જ્ઞાન-વિજ્ઞાનની વાતો, આપનું વ્યાપક ઊંડું ચિંતન, આપનો લીધેલો પરિશ્રમ જોઇને બધા ભાવવિભોર બની ગયા છે. આ કાર્ય પાછળ કોઈ દિવ્ય શકિતના જરૂર આશીર્વાદ છે, વિશ્વ ભગવાનને કંઈક ઓળખે તો સારૂ એટલે મારે ત્રણ ભાષામાં પરિચય છાપી એક નવો માર્ગ ચીંધ્યો. હવે આનું બીજે પણ અનુકરણ થશે. આપના ચિત્રસંપુટના પ્રકાશન બાદ દેશ - પરદેશમાં પ્રકાશનને આવકાર આપતું પ્રચંડ મોજું ફરી વળ્યું સર્વત્ર આ રથનો જયજયકાર થઈ રહ્યો છે. એક કથાની સાહિત્યસામગ્રી જોયા જ કરીએ તેવી બેનમૂન ચિત્રો તથા અન્ય ક્લાસમૃદ્ધિ જોતાં મારા વિદ્વાન મિત્રે કહાં કે વિશ્વના ચોકમાં સાહિત્યકલાના ક્ષેત્રે ઉન્નત મસ્તકે ગૌરવપૂર્ણ હૃદયે રજૂ કરી શકાય એવી મા અજોડ અનુપમ કલાકૃતિ છે. દેશ-પરદેશમાં ચિત્રસંપુટ અને આપશ્રી, પર્યાયવાચક બની ગયા. સંપુટની વાત થાય એટલે આપની યાદ આવે.
૧. દિલ્હી, મુંબઈ, મદ્રાસ, જયપુરના સમર્પણ સમારોહ અને ચિત્રોનાં પ્રદર્શનો નોંધ - કોઇ ઇશ્વરી સંકેત હશે અને ભગવાન મહાવીરનાં ચિત્રો દ્વારા અમારા ચિત્રકાર ચિરસ્મરણીય થવાને સર્જાયા હશે એટલે ભવ્ય મિત્રોનું સર્જન થવા પામ્યું અને તે સાથે મારો સંયોગ બન્યો. પછી તેને શ્રેષ્ઠ રીતે શણગારવામાં આવ્યું. તે મને ગમ્યું અને સહુએ તેનો વિવિધ રીતે પૂરતો લાભ ઉઠાવ્યો. પ્રાપ્ત માહિતી મુજબ આ ચિત્રસંપુટનાં ચિત્રો ઉપરથી દેશ-પરદેશમાં અનેક જૈનમંદિરો તથા ઉપાશ્રયો અને ઘરોની ભતો ઉપર તેમજ કેટલાંક જાહેર સ્થળોમાં પણ ભગવાન મહાવીરનાં યથાયોગ્ય ચિત્રો અંક્તિ થઈ ગયાં. તે સિવાય ચિત્રસંપુટમાં રહેલાં આકર્ષક પ્રતીકો (સીબોલો) બોધક પદ્ધીઓ (રખાબોડી) વગેરેનો ઉપયોગ તો દેશ-પરદેશમાં જુદાં જુદાં અનેક પ્રચાર માધ્યમો ઉપર એટલો બધો વ્યાપક પ્રમાણમાં પૂરપાટ પ્રચાર થયો છે પણ જેની જાણકારી મેળવવાનું કામ સર્વથા અશકય છે, છતાં અમને જેટલી જાણકારી મળી તેની જ નોંધો અીં રજૂ કરી છે.
ચિત્રસંપુટ પ્રગટ થતાં પહેલાં બે વર્ષ અગાઉ જેની લાખો નકલો નીકળે છે અને જે વિશ્વમાં જાહેર જનતાને ભગવાન મહાવીર કેવા હતા? કેવી રીતે તેઓ લાવ્યા હતા ? તેની કંઈક ઝાંખી થાય બધે પહોંચે છે તે મુંબઇનું દૈનિક પત્ર ટાઇમ્સ ઓફ ઇન્ડિયાનું સાપ્તાહિક પેપર ઇલસ્ટ્રેટ વીકલીમાં તે માટે લુઝ ચિત્રોનાં પ્રદર્શનો અનેક સ્થળે ગોઠવાયાં. કેટલાંક સ્થળે તો પ્રધાનો, કલેકટરો તથા તેના વ્યવસ્થાપકોએ ચિત્રસંપુટનાં પાંચ ક્લર ચિત્રો પ્રગટ કરી દેશ-પરદેશમાં ખૂબ પ્રસિદ્ધિ આપી. અગ્રણીઓના હાથે પ્રદર્શનોનાં ઉદ્ધાટનો થયાં હતાં. તે સમયે સહુએ ભગવાન મહાવીરને સુંદર પ્રવચનો ગુજરાતના દૈનિક પત્રોમાં પણ કલાના ક્ષેત્રે એક ઐતિહાસિક, અજોડ અને ભગીરથ કાર્ય મુંબઇમાં કરવા દ્વારા ભારે શ્રધ્ધાંજલિ આપી હતી. મુનિશ્રી યશોવિજયજી કરી રહ્યા છે, એવું લખીને તેની કેટલીક માહિતી પણ પ્રગટ કરી. આના કારણે જાહેર જનતા પણ તે ચિત્રસંપુટનું પ્રકાશન ક્યારે થાય અને ક્યારે જોઈએ તે માટે તીવ્ર ચહ જોઈ રહી ચિત્રસંપુટનું ઉદ્ઘાટન ભલે એક સ્થળે થાય પરંતુ બાકીનાં તેર પ્રાંતોમાં તેના સમર્પણ સમારો હતી.
ગોઠવવા એવું નકકી કર્યું હતું. પરંતુ અનિવાર્ય સંજોગોના કારણે બધા પ્રાંતોમાં ગોઠવી શકાયા નહિ,
પણ મુંબઈમાં ઉદ્દઘાટન થયા બાદ દિધીમાં ત્રીજા જ દિવસે પૂ.મા. બી સમુદ્રસૂરિજી મ. ના નેતૃત્વ મુંબઇમાં ભગવાન મહાવીરનો ૨૫ મા નિવણ મહોત્સવનો પ્રારંભ થયો ત્યારે, મહારાષ્ટ્ર નીચે પંજાબના સંઘોએ ચિત્રસંપુટના મહાન પુસ્તકને હાથી ઉપર બેસી ભારે ધામધૂમથી જુલુસ કાઢવો સરકારે જેગી જાહેરસભા ભરી ત્યારે અનેક વકતાઓએ ભગવાન મહાવીરને હાર્દિક શ્રદ્ધાંજલિ અને લાલ કિલ્લામાં તેજલુસ ઉતરે તેમજ આચાર્યશ્રી, મુનિવર શ્રી વિધાનંદજી (દિગં.) વગેરેની આપી. સાથે સાથે તે જ દિવસે મુંબઈમાં પ્રિન્સ ઓફ વેલ્સ મ્યુઝિયમના વિશાળ હોલમાં પ્રદર્શનનો ઉપસ્થિતિમાં આ અન્ય પ્રધાન શ્રી જગજીવનરામજને અર્પણ કરવો એ નકકી ક્યું હતું. પરંતુ વેતાંબરઉદ્ઘાટન સમારો હતો. ચિત્રસંપુટનાં વીસેક કલરચિત્રોને ખૂબ મોટાં એબ્લાર્જ કરાવી તેની નીચે ત્રણેય માન્ય મા રથનું દિલ્હીમાં જાહેર ગૌરવ થાય એ દિગંબરીય અગ્રણી મુનિ વ્યક્તિને ન ગયું, વીનીંગ ભાષામાં પરિચય લખાવીને તે બધાં ચિત્રો અલગ અલગ પાટિયાં ઉપર પેસ્ટ કરી આકર્ષક રીતે હોલમાં આપી, ચિંતાજનક પરિસ્થિતિ ખ4 કરી દીધ. પંજાબી ભાઇઓને ભારે ખેદ વચ્ચે મા પોગ્રામ મુલતવી ગોઠવ્યાં હતાં. સાથે સાથે દિગંબર સંપ્રદાયના પણ કેટલાંક આકર્ષક ચિત્રો મૂકવામાં આવ્યાં હતાં. પહેલું રાખવો પડયો. બીજે દિવસે નવો નિર્ણય કર્યો અને રૂપનગરમાં મોટ જુલુસ સાથે ભારે ઉત્સાહ વચ્ચે ચિત્ર સંપુટમાં આપેલું ભગવાન મહાવીરનું કાચના સુંદર શોકેશમાં ઈલેકટ્રીક લાઈટની વિશિષ્ટ ગોઠવણ આ રથ ફેરવવામાં અાવ્યો અને રૂપનગરમાં મોટ ઉછરંગ વચ્ચે મા ચિત્રસંપુટનો દબદબાભર્યો સાથે ભવ્ય રીતે ગોઠવવામાં આવ્યું હતું. આ પ્રદર્શનનું આયોજન મહારાષ્ટ્ર સરકાર તરફથી થયું હતું.. સમર્પણવિધિ થયો. મછમાં અને બીજાં બે-ત્રણ સ્થળે ચિત્રસંપુટની વાજતે ગાજતે રથયાત્રા નીકળી આ પ્રદર્શનનું ઉદ્ધાટન મારાષ્ટ્રના ગવર્નર શ્રી અલીયાવર માં અને મુખ્યમંત્રી શ્રી એસ. બી. ચૌહાણ તેમજ પધરાવવાની, વોરાવવાની બોલીમો પણ બોલાણી, અને ત્યાં હાજર રહેલા ગુરુદેવોને તે સમર્પણ વગેરે પ્રધાનો તથા અધિકારીઓની વિશાળ હાજરીમાં થયું હતું. મહારાષ્ટ્ર સરકારના આગ્રહથી મારે કરવામાં આવ્યું ફરજિયાત ઉપસ્થિત રહેવું પડયું હતું. તે વખતે થયેલાં ભાષજ્ઞોમાં એવો ઇશારો કરવામાં આવ્યો હતો કે આ પ્રદર્શન મારાષ્ટ્રનાં બીજાં શહેરોમાં પણ યોજવામાં આવશે. મહારાષ્ટ્ર સરકારનું આ એક મહત્વનું
ત્યારપછી મદ્રાસમાં ગુજરાતના ગવર્નર શ્રી કે.કે. શાહની ઉપસ્થિતિમાં જંગી ધજરી વચ્ચે ભારે આયોજન હતું.
દબદબાભર્યો સમર્પણ સમારોહ ઉજવાયો. તે સાથે નવાં ચિત્રો દોર્યા બનાવી ગોઠવ્યો, તેનાં રંગોલીઓનાં
પ્રદર્શનો પણ યોજાયાં. મદ્રાસ માટે આ એક અભૂતપૂર્વ સમારોહ હતો. ભગવાન મહાવીરનું ચિત્રસંપુટ પુસ્તકાકારે છપાયું હતું પણ જનતામાં અનેક રીતે ઉપયોગી થાય તે માટે લુઝ ચિત્રોરૂપે તેની સેંકડો નક્તો દ્ધાવવામાં આવી હતી. આ લુઝ મિત્રોના સેટની નક્તો દરેક
રાજસ્થાનની રાજધાની જયપુરમાં જેનોના આત્માનંદ સભાના ઉપાશ્રયમાં પણ ભવ્ય સમર્પણ પ્રાંતોમાં નિર્વાણ મહોત્સવની ઉજવણીની જે કમીટીઓ નિમાણી હતી તેમાં તથા દેશના વિવિધ પ્રાંતના સમારોહ ઉજવાયો. સ્થાનકવાસી, તેરાપંથીના સાવીજીઓએ પણ આ સમારોહમાં હાજરી આપી હતી. સંઘોએ તથા સંસ્થાઓએ મોટી સંખ્યામાં મંગાવી. દેશના નાનાં-મોટું અનેક શહેરોમાં જન, જનેતર તથા રાજસ્થાનના બે પ્રધાનો દ્વારા ઉપસ્થિત મુનિરાજને રથ સમર્પણ થયો હતો.
૨. ચિત્રસંપુટ ઉપરથી ચિત્રો કયાં કયાં થયાં, મ્યુઝિયમો - મોડલો વગેરે પણ કયાં કયાં થયાં? તે વિ. સં. ૨૦૩૧માં લકત્તાની રીલાએબલ કંપનીના જન માલિકે મુંબઈ આવી, મારી સાથે ચર્ચા-વિચારણા કરી, મંજૂરી મેળવીને કલકત્તાના બંગાલી આર્ટીસ્ટ પાસે ચિત્રસંપુટનાં પસંદગીનાં ચિત્રો ઉપરથી બંગાલી આર્ટબ્લમથી તદ્દન નવાં કરાવીને પોસ્ટકાર્ડ સાઇઝમાં અતિઆકર્ષક ચિત્રો છપાવી તેના હજારોની સંખ્યામાં પેકેટે બનાવી વેચાણમાં મૂક્યાં હતાં.

www.lainelibra2239

Page #298

સેટો અન્ય આચાર્યો, શ્રીમંતોએ ખરીદી લીધા હતા.
મુંબઈ - ઘાટકોપર સર્વોદય હોસ્પિટલના દેવદર્શન હોલમાં ૩૦ ફૂટ લાંબા અને ૧oo ફૂટ ઊંચા હેલના મથાળાના ભાગે મારી સૂચનાથી ૨૦ થી ૩૦ ફૂટ લાંબાં રંગીન ચિત્રો ચિત્રકાર પાસે ચિતરાવવામાં અાવ્યાં છે.
રાજસ્થાનમાં જયપુર શહેરમાં જન આત્માનંદ ઉપાશ્રયમાં યુક્તિમની રચના કરવામાં આવી છે, ત્યાં જયપુરી માટએ પાસે જયપુરી બારીક કલમ દ્વારા પાંત્રીસ ચિત્રો સંપૂર્ણ ક્લરમાં ચિતરાવવામાં આવ્યાં. તેમાં સહુથી મોટું એક ચિત્ર તો મારી (એટલે મુનિશ્રી યશોવિજયજીની) પ્રેરણાથી વાલકેશ્વર ટ્રસ્ટે કરાવ્યું.
મુંબઈ - મરીન લેન્સમાં માંગરોળ મહિલા સમાજના હોલમાં તથા બીજા એક-બે સ્થળે પેપરકટીંગની ડિઝાઇનોનો સેટ આકર્ષક રીતે ગોઠવવામાં આવ્યો છે. કેટલાક દિગંબર સાહી પ્રચારક ભાઈઓએ ૩૫ ચિત્રોની સ્લાઈડ્ઝ બનાવીને અનેક સ્થળોએ પબ્લિકને બતાવી હતી. ભગવાન મહાવીરનું જીવન, સાધના, સિદ્ધિ જોઇને પ્રેસ કો ભારે પ્રભાવિત બન્યા હતા. શ્વેતાંબર ફોટોગ્રાફરોએ પણ સ્લાઇડો બનાવી પ્રચારમાં સાથ આપ્યો હતો.
પેપર કટીંગનાં ભગવાન મહાવીરનાં ૨૭ચિત્રોના ફોયલઈને તેની ઝેરોક્ષ નકલ બનાવીને સુંદર પુસ્તક રૂપે મુંબઈના પ્રકાશ પ્રિન્ટર્સ પ્રેસે પ્રગટ કર્યું છે. લાઇનવર્કનાં ચિત્રો હોવાથી છાપવા માટે ખૂબ અનુકૂળ રહેશે.
બિહાર પ્રાંતની રાજગૃઈ પાસે વીરાયતનના નામથી ઊભા થયેલા નવા સંકુલમાં બ્રાહ્મી મંદિરનું ભવ્ય મકાન છે, તેમાં ક્લકત્તાના કલાકારો દ્વારા ચિત્રસંપુટનાં ચિત્રો ઉપરથી પોતાની આગવી પધ્ધતિ મુજબ માટીની આકૃતિઓ તૈયાર કરી તેનાં ઉપર કપડાં વગેરેના શણગાર સજીને બહુ સુંદર રીતે ગોઠવણ કરવામાં આવી છે, ત્યાં જનારા લોકો જોઇને અત્યંત મુગ્ધ બની જાય છે. આ કામ સં. ૨૦૩૩ માં શરૂ કરવાનું હતું. ત્યારે અમો મુંબઈથી સંઘ લઈને પાલીતાણા માવ્યા હતા, ત્યારે સંકુલના પ્રેરક વિદ્વવર્ષ ૫. શ્રી અમરમુનિ તથા મહાસતી ચંદનાજી વગેરેએ મારા ઉપર પત્રો લખીને ચિત્રોના આયોજન વગેરેમાં માર્ગદર્શન માટે રાજગૃહી વીરાયતન પધારવા ભાવભીનું આમંત્રણ આપ્યું હતું,
ધમાં સાધુઓએ કાગળ, વસ્ત્ર ઉપર ભારે ખરચે સોનેરી બારસાસૂત્ર લખાવ્યાં. તેની અંદર નાની પોથી સાઇઝનાં પાનામાં ચિત્રસંપુટનાં જ ચિત્રો કલાકારો પાસે નવાં ચિતરાવીને મૂકવામાં આવ્યાં છે. આ ચિત્રોએ પ્રાયઃ પંદરથી વધુ પ્રાંતોમાં સ્થાન મેળવ્યું હશે.
પાલીતાણા તીર્થના વિશાળ મ્યુજ્યિમમાં રાજગૃહીના વીરાયતનના બાબી મંદિરની જેમ જ ભગવાન મહાવીરના ચિત્રસંપુટનાં ચિત્રોની ભવ્ય આકર્ષક રચનાઓ કરવામાં આવી છે,
પાસની સળીઓની કલાદ્વારા અને તારે દ્વારા ભગવાન મહાવીરનાં કેટલાંક ચિત્રો ક્લાકારોએ વૈચાણમાં બજારમાં મૂક્યાં. આ માટેની પ્રેરણા મેં આપી હતી, મારૂ ધ્યેય અનેક માધ્યમો ઉપર ભગવાન મહાવીરને રજૂ કરવાનું અને પ્રસિધ્ધિ આપવાનું હતું.
રાજસ્થાનના નાકોડા તીર્થમાં અમારી પ્રેરણાથી નાકોવના ભાવિક ટ્રસ્ટીઓએ લાખો રૂપિયાના ખર્ચે ‘મહાવીરભવન’ બનાવ્યું. તેમાં પાંત્રીસે ક્લર ચિત્રોને પાંચ પાંચ ફૂટ જેવડાં એન્લાર્જમેંન્ટ બનાવી લેમીનેશન કરી, બાજુમાં ત્રણેય ભાષામાં પરિચય આપી ભવ્ય રીતે ગોઠવવામાં આવ્યા છે. કેન્દ્રમાં ભગવાન મહાવીરનું બેનમૂન ભવ્ય મંદિર બનાવ્યું છે. સ્થાન અત્યંત જોવાલાયક બન્યું છે, ખાવાં મઘવીરભવનો અનેક સ્થળે થાય તો કેવું સારું!
ચિત્રસંપુટમાં પેપરકટગમાં નવકારમંત્રનું પ્રથમ જે ચિત્ર છાયું છે તેનો વપરાશ પણ ધરખમ થયો છે. બુક્સેલરો, કલાકારો, મંડપવાળાઓ વગેરે અનેક ક્ષેત્રમાં કર્યો. આ ડિઝાઇન મારી પસંદગીની હતી તેથી તે સહુને પ્રિય થઈ પડી. જુદં જુદ્ધ પ્રેરક લચિત્રો, ત્રિશલાના ચૌદ સ્વપ્ન વગેરેની અનેક સ્થળોએ રંગોલીઓ થવા પામી. વિદ્યાર્થીઓમાં ચિત્રો ચીતરવાની ઠેરઠેર ઇનામી હરિફાઈઓ પણ યોજાઇ,
અમેરિકા નવા તૈયાર થએલા સિદ્ધાચલના મહાન પ્રસિદ્ધ ધામમાં અહિંસાના પ્રખર પ્રચારક મુનિશ્રી સુશીલકુમારજી પ્રેરિત ચિત્રસંપુટનાં ચિત્રો ઉપરથી ચિત્રો થવાનાં છે.
લંડનના જન સેન્ટર લેસ્ટરમાં સન્ ૧૯૮૯ માં બંધાયેલા ભવ્ય દહેરાસરમાં તેના કાચના દરવાજાઓમાં આ ચિત્રસંપુટ ઉપરથી જ ભારતમાં તૈયાર કરાવેલાં ચિત્રો ફીટ કરવામાં આવ્યાં છે, તે ઉપરાંત દેશના અનેક મંદિરોમાં, ઉપાશ્રયોમાં, ઘરોમાં, અમેરિકા લંડન વગેરે સ્થળે કોઇ કોઇ શ્રાવકોનાં ઘરોમાં પણ પોતપોતાની પસંદગી મુજબ ચિત્રો લાગી ગયાં છે.
જરીના ચંદરવા-કુંઠિયાનું ધામ ગણાતા સુરતમાં ઉજમણાંદિ નિમિત્તે પણ ભગવાન મહાવીરના જીવનપ્રસંગોને પુઠિયા ઉપર જરીથી ભરવામાં આવ્યા અને મોટી સંખ્યામાં ચંદરવા ભરાયા હતા.
કોઇ કોઇ જન - જનેતરની ગુજરાત વગેરે સ્થળની ખાનગી હોસ્પિટલોમાં પણ મારી પસંદગીનાં ચિત્રોને મોટી સાઇઝમાં ચિતરાવીને મૂકવામાં આવ્યાં છે. કેટલાંક શહેરોનાં જન મંદિરોમાં દીવેચા કે પ્રકાશ ગ્લાસવર્ક દ્વારા ભગવાન મહાવીરનાં ભવ્ય ચિત્રો બિલોરી કાચમાં બનાવી મૂકવામાં આવ્યાં છે.
બનારસ-કાશીમાં રેશમના રૂમાલો ઉપર સાડીની જેમ તાણાવાણાથી ભગવાન શ્રી મહાવીરના જીવનપ્રસંગો વણી લેવામાં આવ્યા છે,
નિર્વાણ મોત્સવ વખતે સારાય દેશની ચારે દિશામાં વર્તતા જનસંયોએ જન જન સંસ્થાઓએ પણ જાહેર સમારંભમાં મૂકવા માટે ચિત્રસંપુટનાં કેટલાંક ચિત્રોનો સારો એવો ઉપયોગ કર્યો હતો. કેટલેક સ્થળે મોટી સાઇઝનાં ચિત્રો ચિતરાવી તેનો લાભ ઉઠાવ્યો હતો.
ભગવાન મહાવીરનાં તમામ મિત્રો જયપુરના શ્રેષ્ઠ કલાકારે ધથીદાંતની પાટલીઓ ઉપર ચિતયાં છે. ચંદનનું મંદિર બનાવીને તેને ફરતા ભગવાન મહાવીરના અનેક પ્રસંગો ચંદનથી બનાવી પેસ્ટીંગ ક્યાં છે, દેરાસરના દરવાજાઓમાં ઓરિસ્સાના કલાકારો પાસે મારા માર્ગદર્શન નીચે ભગવાન મહાવીરના જીવનપ્રસંગને લાકડાથી અતિ સુંદર બનાવી તેના ઉપર ચાંદી જડીને બારણાં ઉપર ચીટકાવી શ્રેઠકોટિનાં બારણાં તૈયાર કરાવ્યાં છે, અને તે મુંબઈ-વાલકેશ્વર બાબુના દેરાસરના ઉપર નીચેના દરવાજામાં અને બીજા સ્થળે પણ લગાડ્યાં છે.
નિવણ મહોત્સવના પ્રારંભમાં મહારાષ્ટ્ર સરકારે ભગવાન મહાવીરનાં લાખેક ચિત્રો છપાવવાનું નકકી કર્યું હતું. જેના આગેવાનો સાથે મહારાષ્ટ્રના અધિકારીઓ મને મળવા પણ આવ્યા હતા. મારી પાસે ભગવાન મહાવીરનું એક સુંદર ચિત્ર હતું તે તેમને આપ્યું હતું અને તેના ઉપરથી પચાસ હજાર નક્લો છપાવી મહારાષ્ટ્રમાં સર્વત્ર મોક્લી હતી.
નિર્વાણ મહોત્સવ પ્રસંગે અનેક સ્થળોએ ભગવાન મહાવીરના જુદા જુદા પ્રસંગનાં આબેહૂબ આકર્ષ, ચિત્રોની રંગોળીખો કાઢવામાં આવી હતી. રંગોળીનોની ઇનામી યોજનાઓ પણ રાખી હતી અને તેના ઉદ્ઘાટન સમારંભો પણ યોજાયા હતા.
મુંબઇની દીવેચા કે પ્રકાશ ગ્લાસવર્ડ કંપની દ્વારા બિલોરી કાચમાં સોનેરી રૂપેરી કલર વગેરે કામ દ્વારા અતિભવ્ય આકર્ષક ભગવાન મહાવીરના વિવિધ જીવનપ્રસંગો મુંબઈ, અમદાવાદ, ઉત્તરપ્રદેશ વગેરે અનેક સ્થળનાં દહેરાસરો, ઉપાશ્રયો તેમજ વ્યકિતગત બંગલાઓમાં લગાડયા છે, તે તે સ્થાનના શણગારરૂપ બન્યા છે.
નિવલિ મહોત્સવ પ્રસંગે મહારાષ્ટ્રના રાજયની માલિકીનાં ઉર્દુ મરાઠી વગેરે માસિક પત્રોમાં ભગવાન મહાવીરના ચિત્રસંપુટ ઉપરથી નવી ડિઝાઈનોને ઉપસાવી માસિકોમાં સ્થાન આપવામાં આવ્યું હતું. તેમાં ભગવાન મહાવીરના જીવનપ્રસંગોને આવરી લેવાયા હતા.
કાષ્ઠ, હાથીદાંત, ચંદન, કાપડ, ગ્લાસ, કાચ, આઇવરી, પેરિસ ઓફ પ્લાસ્ટર તથા વિવિધ ધાતુઓ જેવી કે “ ચાંદી, એલ્યુમિનિયમ, તાંબુ, આરસ, પિત્તળ વગેરે અનેક માધ્યમો ઉપર ભગવાન મહાવીરના ચિત્રસંપુટનાં ચિત્રો ઉપરથી સહુએ પોતાની પસંદગી પ્રમાણે ક્લાની વિવિધ દ્રષ્ટિએ કલાકાર પાસે બનાવરાવ્યાં છે.
મુંબઈના કલાકાર દ્વારા પીપળનાં પાન ઉપર ઓઈલકલરથી ભગવાન મહાવીરનાં સુંદર ચિત્રો તૈયાર થયાં છે. મારી પાસે તેનાં વીસેક ચિત્રો હાજર છે. પ્રલમાં મારા હસ્તક બાર પડેલ જયપુરી ચિત્રસંપુટમાં થોડા નમૂના મૂકયા છે.
દક્ષિણ ભારતમાં તામિલનાડુ સરકારે ભગવાન મહાવીરનાં પસંદ કરેલાં વીસેક ચિત્રોને જોયું પાટિયા ઉપર કલાકારો પાસે ચિતરાવીને તેને અનેક ટૂકો ઉપર ગોઠવીને મળેલી મામિતી મુજબ દક્ષિણ ભારતના ચારેય પ્રાંતોમાં આ ચિત્રોને એક મહિના સુધી ફેરવવામાં આવ્યાં હતાં, સાથે ચિત્રપરિચયની પત્રિકાઓ પણ વહેંચવામાં આવી હતી, જેથી ભગવાન મહાવીર કોણ હતા ? કેવા હતાં ? કેવી રીતે સાધના કરી? આત્મસિદ્ધિ કેવી રીતે પ્રાપ્ત કરી તેની અજેન પ્રજાને પણ ઝાંખી થવા પામી. દક્ષિણ ભારતના કેટલાક શ્રીમંત વેપારીઓએ ચિત્રસંપુટનાં સમોસરણ વગેરે ચિત્રો ઉપરથી તદન નવાં જ ચિત્રો ચિતરાવી હજારોની સંખ્યામાં વહેંચ્યાં હતાં.
જયપુર, યુરૂગામ આદિમાં થતાં સુખડનાં કમળો, છીપલા થઇપની બોલ-ડળીઓ, શ્રીફળ આદિ જાતજાતનાં માધ્યમોનાં ફળોની ડિઝાઇનોમાં ભગવાન પ્રવીરનાં ચિત્રોની આકૃતિઓ ઉપસાવવામાં આવે છે.
ભગવાન મહાવીરનાં ૩૫ ચિત્રોમાંથી ૨૮ ચિત્રોની પસંદગી કરીને ગુજરાત પાટણના ભૈયાજી . ક્લાકાર પાસે નવી આઉટ લાઇન બનાવીને, મને બતાવ્યાં બાદ ૨૮ ચિત્રોનો પેપરકટીંગવાળો સેટ તૈયાર કર્યો હતો. તેનો સેટ ક્લાકાર ભૈયાજીએ આગ્રહ કરીને મને ભેટ આપ્યો હતો. બાકીના કેટલાંક
જેન કંપનીઓએ, પેઢીઓએ તથા અનેક સ્થળેથી દિવાળી કાર્ડો તથા ક્ષમાપના કાર્ડ ત્રિસંપુટના ચિત્રો સાથે છાપ્યાં હતાં.
Jan 224cation Interational

Page #299

૩. વર્તમાન પત્રોએ આપેલી શ્રધ્ધાંજલિઓ
જયારે આ ઉજવણી સમગ્ર રાષ્ટ્ર કરી રહ્યું હોય ત્યારે દેશના પત્રકારો પોતાનો ધર્મ બજાવ્યા વિના કેમ રહે ? એટલે દેશના ઘણાં અખબારોએ ભગવાન મહાવીરના જીવન ઉપર લેખો, ચિત્રસંપુટનાં ચિત્રો, પ્રતીકો, બોર્ડરો વગેરે પ્રગટ કરીને ભગવાન મહવીરને શ્રદ્ધાંજલિ આપી હતી. અમારી પાસે તે પત્રોની સંપૂર્ણ નોંધો ક્યાંથી મળે પરંતુ અમને મળેલા પત્રો દ્વારા જે વિગત મળી તે અહીં રજૂ કરી છે.
દેશના ગુજરાતી, હિન્દી, અંગ્રેજી, મરાઠી, ઉર્દૂ ભાષાના પત્રોએ ચિત્રસંપુટનાં ચિત્રો, રેખાપટ્ટીઓ તથા પ્રતીકોને વિવિધ રીતે સારી પ્રસિદ્ધિ આપી હતી. રાજસ્થાનથી નીકળતા મરુમંથન વગેરે પત્રોમાં ચિત્રસંપુટમાંથી છાપેલો હિન્દી પરિચય અનેક અઠવાડિયા સુધી છાપવામાં આવ્યો હતો.
હરિયાણા (પંજાબ) સ૨કારનું હિન્દી માસિકપત્ર હરિયાણા સંવાદે સન્ ૧૯૭૫ માં ઉજવણીના આદિ અને અન્તમાં પણ અંક કાઢયો હતો. ભગવાન મહાવીરના ચિત્રસંપુટનાં કલર ઉપરથી લીધેલાં બ્લેક એન્ડ વ્હાઇટ ફોટાઓ, ૫૫૨કટીંગની ડિઝાઇનો, પ્રતીકો તથા બોર્ડરોને રંગબેરંગી બનાવીને આ માસિકમાં પૂરતું સ્થાન આપ્યું હતું.
લાહોર પંજાબ સરકારની નિર્વાણ મહોત્સવ સમિતિએ સુંદર ટેબલડાયરી ૨૫ હજારની સંખ્યામાં પ્રગટ કરી હતી. જેમાં ચિત્રસંપુટનાં બાર ચિત્રો, પ્રતીકો વિશિષ્ટ રીતે રજૂ કર્યાં હતાં. એમાં મારો સંદેશો પણ સારી રીતે છાપ્યો હતો.
તે પ્રસંગે મેં અને સરકારી કમીટીએ સાથે મળીને ચિત્રસંપુટનાં ૩૫ ચિત્રોમાંથી ૨૦ ચિત્રોને પસંદ કર્યાં હતાં. તે પછી એ પોગ્રામ મુંબઇના ટી.વી. કેન્દ્ર ઉપરથી રીલે કરવામાં આવ્યો હતો. તે પોગ્રામ સહુને ખૂબ ગમ્યો હતો. ત્યારપછી મુંબઇમાં ચૈત્ર સુદિ તેરસે અને સંવચ્છરીના દિવસે આ પોગ્રામ રજૂ કરે છે.
ત્યારપછી વિજ્ઞાન દ્વારા વીડિયોનું નવું સાધન બજારમાં મૂકાયું એટલે હવે ભગવાન મહાવીરને સર્વત્ર રજૂ કરવાની અદ્ભુત, ઝડપી અને સરલ તક ઉપલબ્ધ થઇ. ભૂતકાળમાં કદી આવી તકો ન હતી. આજે દુનિયાભરમાં તમે મહાવીરના જીવન અને સંદેશાને પહોંચાડી શકો છો.
૪. ચિત્રસંપુટની ટી.વી., વીડિયો કેસેટો કોણે કોણે બહાર પાડી ?
ઓલ ઇન્ડિયા નિર્વાણ મહોત્સવ કમીટીએ મારી ઉપર પ્રચારતંત્રને લગતી કેટલીક જવાબદારીઓ નાંખી હતી, એટલે જાણીતા સંગીતકાર શ્રી શાંતિલાલ શાહ મારફત ભગવાન મહાવીરનું સુંદર જીવનદર્શન મુંબઇ રેડિયો ઉપરથી પ્રસારિત થયું હતું, જેમાં ચિત્રસંપુટની વિગતોને શમાવી લેવામાં આવી હતી.
‘મહાવીર સંદેશ’ – આ નામની વીડિયો કેસેટ હિન્દુસ્તાન પ્લેટીનમ લીમીટેડ (મુંબઇ) ના સંચાલક ભાઇ શ્રીચંદ્રકાંતભાઇ ચોકસી પરિવાર તરફથી ઉતારી છે.
* તીર્થંકર ભગવાન શ્રી મહાવીરના જીવનનું દર્શન’ - નિર્માતા - ઇન્સ્ટીટયુટ ઓફ જૈનોલોજી લંડન (હસ્તે શ્રી રતિલાલ ચંદરયા) તરફથી મારૂં માર્ગદર્શન, સલાહસૂચન લઇને ભારે ખર્ચે ચિત્રસંપુટની
આ ચિત્રસંપુટ પ્રગટ થયા બાદ ચારેય સંપ્રદાયોએ પોતપોતાની અનુકૂળતા પ્રમાણે કંકોતરીઓ, પોસ્ટરોમાં, દિવાળીકાર્ડો વગેરેમાં વેપારી સંસ્થાઓએ એટલો બધો ધરખમ ઉપયોગ કર્યો છે કે જેની નોંધ લેવી-મેળવવી અમારા માટે મુશ્કેલ છે. દેશ-પરદેશમાં જયાં જુઓ ત્યાં “યત્રતંત્ર સર્વત્ર’ ભગવાન મહાવીરનાં ચિત્રો, બોર્ડરો અને પ્રતીકોનું સાહિત્ય ખૂબ ગાજતું થઇ ગયું છે. આ ચિત્રસંપુટ સર્વત્ર છવાઇ ગયું છે.મળેલી નોંધો આપવાની જગ્યા ઘણી જ મર્યાદિત છે એટલે મુખ્ય મુખ્ય જરૂરી બાબતો જ અહીં રજૂ કરી છે.
શરૂઆતમાં અમૃતલાલ કાલીદાસ દોશીની સંસ્થા તરફથી બહાર પડેલી પ્રબોધટીકામાં, મદ્રાસથી બઘર પડેલી તીર્થવંદનામાં, ત્રણ સ્તુતિના સાધુએ બહાર પાડેલા અભિનંદન ગ્રન્થમાં તથા અન્ય ગ્રન્થ વગેરે પ્રકાશનોમાં પ્રતીકો અને બોર્ડરોનો ખૂબ-ધરખમ ઉપયોગ થયો છે.
શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક સંપ્રદાયો ઉપરાંત દિગંબર, સ્થાનકવાસી, તેરાપંથીનાં પુસ્તકોમાં તથા જેકેટો ઉપરનાં આવરણોની ડિઝાઇનોમાં ચિત્રસંપુટનાં પ્રતીકો, બોર્ડરો વગેરેનો વિશાળ પ્રમાણમાં ધરખમ ઉપયોગ થયો છે અને થઇ રહ્યો છે.
અંગ્રેજી ટાટા રીવ્યુ પત્રે (સન્ ૧૯૭૫, અંક સં. ૩) આર્ટ પેપર ઉપર ઓફસેટ ચાર ક્લરમાં આકર્ષક રીતે છ પ્રિન્ટો છાપી હતી.
અનેક સંસ્થાઓની સ્મારિકાઓમાં પ્રતીકો અને બોર્ડરોનો ઢગલાબંધ ઉપયોગ થયો છે. અરે ! મૂર્તિપૂજક સંપ્રદાયમાં પણ લગ્નની કંકોતરીઓમાં, નૂતનવર્ષના કાર્ડીમાં, સંસ્થાઓની આમંત્રણ પત્રિકાઓમાં, નાની-મોટી કંપનીના લેટરપેડો ઉપર, અનેક આચાર્યો આદિના અભિનંદનગ્રંથોમાં પ્રતીકો તથા બોર્ડરીનો પ્રચૂર માત્રામાં ઉપયોગ થયો છે. મીલમાલિકો, ઉદ્યોગપતિઓ, વેપારીઓ, હીઝ માસ્ટર્સ વોઇસ કંપનીઓ, સરકારી સામાયિકો વગેરેએ અષ્ટમંગલ તથા ચૌદ સ્વપ્ન આદિ બોર્ડરોને તથા પ્રતીકોને
મદ્રાસથી નીકળતા તામિલ આરસુ પત્રે સન્ ૧૯૭૪ માં ચિત્રસંપુટની કેટલીક ડિઝાઈનોનો ઉપયોગ કર્યો હતો.
Education International
ભૂરાભાઇ દેસાઇ હોલમાં સંગીતકાર શ્રી શાંતિલાલ શાહે મારી સલાહ સૂચના દ્વારા ભગવાન મહાવીરનું જીવનદર્શન સંગીત સાથે લ્યુમીનીસ્કોપ પધ્ધતિએ સ્લાઇડો બતાવવાનો ચાર કલાકનો પોગ્રામ રાખ્યો હતો. જેમાં સ્ટેજ ઉપર સ્લાઇડોથી સંપુટનાં ચિત્રોનું દર્શન, તેની સમજ અને સાથે તે તે ગીતોનું આયોજન કર્યું હતું.
૫. ચિત્રસંપુટનાં તમામ પ્રતીકો - બોર્ડરોનો ઉપયોગ કયાં થયો ?
નોંધ - જૈન સમાજ માટે કંકોતરીઓ, દિવાળીકાર્યો, આમંત્રિતકાર્ડો વગેરેમાં જૈન પ્રતીકો મૂકવાની ખૂબ જ જરૂરિયાત વરસોથી ઊભી થઇ હતી. જૈન-અર્જુન ક્લાકારો પણ આવી ક્લાની સામગ્રી મારી પાસે વરસોથી માગતા હતા, પણ આ દિશામાં ખાસ પ્રયાસ કોઇએ કર્યો ન હતો એટલે તેની ખોટ સતત અનુભવાતી હતી. એમાં પ્રસ્તુત ચિત્રસંપુટના પ્રકાશનનું કાર્ય મારા હાથમાં આવ્યું, એટલે પ્રતીકો વગેરે માટે માર્ગ ખુલ્લો થયો અને પછી પ્રતીકો અને બોર્ડરોનું સર્જન કરવાનું કામ નકકી કરીને જુદા જુદા ક્ષેત્રને સ્પર્શતા, વિવિધ ભાવોને દર્શાવતા, વિવિધલક્ષી પ્રતીકોની યાદી તૈયાર કરીને અને એ રીતે બોર્ડરો- રેખાપટ્ટીઓના વિષયોને પણ નકકી કરીને પછી મેં કાગળ ઉપર પેન્સિલથી કાચી આછી ડિઝાઇન બનાવી. તે પછી ચિત્રકારને પાસે બેસાડીને સપ્રમાણ, સુરેખ, સ્વચ્છ, સ્પષ્ટ એવાં પ્રતીકો તૈયાર કરાવ્યાં અને બહુમૂલ્યવાન અતિઉપયોગી બોર્ડરો પણ તૈયાર કરાવી. ઘણા મહિનાઓને અન્તે આ કામ પૂર્ણ થયું. આખા ચિત્રસંપુટનો શણગાર, બોધક, પ્રેરક પ્રતીકો અને વિવિધ જ્ઞાન આપતી જાજરમાન બોર્ડરો આ બે મુખ્ય છે. સહુ કોઇ જોઇને ભારે પ્રસન્નતા અનુભવે છે.
અત્યંત આકર્ષક વીડિયો કેસેટ ગુજરાતી, હિન્દી કોમેન્ટ્રી સાથે ઉતારી છે.
દિલ્હી ઉ૫૨થી આખા દેશમાં સન્ ૧૯૯૨, ચૈત્ર સુદિ તેરસે આ કેસેટ, ૪૦ મિનિટ સુધી પ્રસારિત કરવામાં આવી, જેને ભારે આવકાર મળ્યો. પ્રેક્ષકો ભાવવિભોર બની ગયા.
*
તાજેતરમાં ‘મહાવીર દર્શન' આ નામથી અમદાવાદના મહાવીરસ્મ્રુતિમંડળે, પણ ચિત્રસંપુટ ઉપરથી આકર્ષક વીડિયો કેસેટ ઉતારી છે.
મુંબઇ - મરીનલાઇન્સ જીમખાના ઉપર જૈનસમાજમાં કદી ન થયો હોય તેવો સાઉન્ડ એન્ડ લાઇટનો પોગ્રામ ગોઠવવાનું મારા સાથીઓને કહ્યું અને તેઓએ આખો પોગ્રામ ગોઠવ્યો, જેમાં ભગવાન મહાવીરનાં પેઇન્ટીંગ કરેલાં ૧૫ ચિત્રો રજૂ થવાનાં હતાં. આ પોગ્રામ રાતના જ થાય છે. એની તૈયારી પણ સારા પ્રમાણમાં થઇ હતી પરંતુ અનિવાર્ય પરિસ્થિતિવશ તે પોગ્રામ કેન્સલ કરવો પડયો. જાણવા પ્રમાણે આવો રાષ્ટ્રીય પોગ્રામ સરકાર તરફથી માત્ર અમદાવાદ અને કાશ્મીરમાં રોજ ચાલે છે.
કલરમાં મોટાં બનાવીને જુદી જુદી રીતે જુદી જુદી પદ્ધતિથી સંકલન કરી ઘનિષ્ઠ ઉપયોગ કર્યો છે. કેટલાક પ્રેસવાળાઓએ પ્રતીકો, બોર્ડરોને ક્લાકાર પાસે જોઇન્ટ કરાવીને કંકોતરીઓ વગેરે માધ્યમો ઉપર પ્રચૂર પ્રમાણમાં ઉપયોગ કર્યો છે.
ગુજરાતના અને મહારાષ્ટ્રના અંગ્રેજી, હિન્દી, ગુજરાતી, મરાઠી વગેરે પત્રોએ પણ નિર્વાણ મહોત્સવ પ્રસંગે ચિત્રસંપુટમાંથી રેખાપટ્ટીઓ તથા પ્રતીકો ઉપરથી જુદી જુદી ડિઝાઇનો મિશ્ર કરીને નવી નવી ડિઝાઇનો ઉપસાવીને ભગવાન મહાવીરના ચિત્રપરિચય સાથે લરચિત્રો પણ પ્રગટ કરીને ભગવાન મહાવીરને આખા દેશ તરફથી વિવિધ રીતે અપાયેલી શ્રધ્ધાંજલિમાં યથાશક્તિ ભગવાનની ભક્તિની ઉજવણીમાં ભાગીદાર બન્યા હતા.
કેરાલા કમીટીના સેક્રેટરીએ મારી (આ.શ્રી પશોદેવસૂરિ) ઉપર લખ્યું કે જો આ ચિત્રસંપુટનું પ્રકાશન ન થયું હોત તો ઉજવણી લુખી સુકી થાત. આપે આ પ્રકાશનથી દેશમાં ખરેખર ! ભારે ક્રાંતિ કરી છે. દેશભરમાં જયાં ગયા ત્યાં આપના ચિત્રોની પ્રશંસા અને બોલંબાલા જોવા મળી છે. આપે અને આપની દૈવિક જેવી ક્લાકૃતિએ સર્વત્ર જયજયકાર કર્યો છે. આ નિમિત્તે ભગવાનને અનેક રીતે પ્રજાએ
જોયા.
પૂજયશ્રીજીની ઇચ્છા પાલીતાણાની તીર્થભૂમિ ઉપર અને અન્યત્ર ભગવાન મહાવીરનાં ચિત્રો લાઇફ સાઇઝમાં અનોખી રીતે કરાવવાની અને અનોખી ઢબે ગોઠવવાની છે પણ હવે તો તે ક્યારે બને ? તે શાની જાણે !
www.jainlibPeHorg

Page #300

દિલીમાં રાષ્ટ્રપતિના સભહસ્તે ૧૦૮ સંસાર સ - હલરા થનાર મહાન ગ્રન્થનો એતિહાસિક ઉકળા
કારણથી બંધ રહો તેવી
ભગવાન શ્રી મહાવીરનું ચિત્રસંપુટ તૈયાર થયું એટલે તેનું ઉદ્ધાટન કયાં કરવું તે પ્રશ્ન મારા મનમાં ઉપસ્થિત થયો. સામાન્ય રીતે અમારી હાજરીમાં મુંબઈમાં જ ઉદ્દઘાટન થાય એ જ બરાબર હતું. સહુને પણ એવી જ ઈચ્છા હતી અને એ ન્યાયી પણ હતું, પણ કેટલાક બીજા કારણોસર મારી પ્રબળ ઈચ્છા દિલ્હીમાં રાષ્ટ્રપતિના હાથે જ ઉદ્દઘાટન કરાવવાની હતી. પૂ. ગુરુદેવને અને અમારી કમીટીને દિલ્હી કરવાની વાત મેં ગળે ઉતારી અને સહુએ સંમતિ આપી. દિલ્હી જઈ રાષ્ટ્રપતિને મળવાનું નકકી કર્યું. મારા જમણા હાથ જેવા, કર્મઠ કાર્યકુશળ શતાવધાની ૫. શ્રી ધીરજલાલ ટોકરશીની આગેવાની નીચે એક ડેપ્યુટેશને દિલ્હી જઈ રાષ્ટ્રપતિની મુલાકાત લીધી. રાષ્ટ્રપતિને મારો પત્ર આપ્યો. વાંચીને પ્રસન્ન થયા અને થોડી વિચારણા કરીને તરત જ ઉદ્ઘાટન માટે સંમતિ આપી.
મારી બીજી પ્રબળ ઈચ્છા એ હતી કે આ પ્રસંગની કાર્યવાહક સમિતિ જે નીમાય તે સંસદ સભ્યોની જ હોવી જોઈએ અને તે સંસદ સભ્યો પૂરેપૂરા ૧૦૮ હોવા જોઈએ. આવો મારો દ્રઢ સંકલ્પ હતો એટલે ડેપ્યુટેશને સંસદના સભ્યોને મળવાનું શરૂ કર્યું. આઠ દિવસની અંદર પુસ્તક જોઈ લગભગ ૫૦ થી વધુ સંસદોએ સંમતિ આપી. તેમાં બનારસની યુનિવર્સિટીના ચાન્સેલર પાસે જે પ્રસંગ બન્યો તે ખાસ જાણવા જેવો અને મહત્ત્વનો છે તેથી તે જોઇએ,
બનારસના ચાન્સેલરના હાય નીચે ૨૨ સંસદો હતા એટલે ૨૨ સભ્યોની સહી લેવાની હતી. એ સંમતિ માટે આપણા ભાઈઓએ જરા વધુ પડતી નમ્રતાથી વિનંતી કરી ત્યારે ચાન્સેલર બોલી ઉઠયા કે -
મ! દમ ગોરો વદી વિક ૨૨ મંદ ગાદી સંત ઢો | ત્યારે આપણા લોકોએ કહ્યું કે અમારાથી જોરથી કેમ કહેવાય ? તો ચાનોકરને વા વિ થદ પુતવા ઉપરના समाचार जानकर तो मुझे अपार आनंद हुआ है। मेरे जीवनमें आज सुवर्ण तक आइ है। क्योंकि मेरे ब्राह्मण लोगने महावीरके समय भगवान महावीरको पूरा पहचाना नहीं । न महावीरका उपदेशको ध्यानसे सुना और सोचा । और भगवान महावीरका विरोध करके पाप किया था । उसका प्रायश्चित करनेका मौका यह पुस्तक द्वारा हमेरे सामने आया है तो हम क्यों प्रायश्चित्त નદી ને ? તો gિ સો ૨૨ નાના ચાન્સેલરે કેટલી ન્યાયી, આશ્ચર્યજનક અને ગૌરવ પૂર્ણ વાત કરી. કોઈ જાહેરમાં આવી વાત ભાગ્યેજ કરે !
તે પછી ડેપ્યુટેશન કલાના મર્મજ્ઞ દિલ્હીના કેબીનેટના ભૂતપૂર્વ પ્રધાન ડો. કરણસિંહજી પાસે પહોંચ્યું તમણે સહી આપવા વિનંતી કરી વિનંતી સાંભળીને ચિત્રસંપુટ જોયું અને અત્યંત भुधनी य. चित्रोंकी अच्छी प्रशंसा करके मुनिश्री यशोविजयजी कहाँ है वो पुछा । फिर १०८ संसद सभ्योंकी समितिकी बात की तो उसने पुछा कि समितिके कोइ प्रमुख बने है ? तो अपने लोगोंने कहा कि नहीं । तो उसने सामनेसे कहा कि मेरा नाम लिख लो । कितनी भावभरी उदारता और कहा कि मेरी नम्र विनंती है कि उद्घाटन के दिन मुनिजी जो दिल्हीमें आ सके तो मेरे लिये नहीं लेकिन सभीके लिये आनंदकी बात हो जायेगी । मैं सभामें पुस्तक ऊपर और संपादक साधुकी अनेक विषयमें जो मास्टरी जानकारी मुझे लगी है उसी ऊपर पन्द्रह मिनिट बोलूंगा अस्तु ।
हमारे कार्यकर्ताओंने इतना परिश्रम करनेके बाद भी दिल्हीमें उद्घाटन न हो सका । इसकी कारणकथा बहुत लंबी और दुःखद है। किन्तु संक्षेपमें कहा जाय तो अपने धर्मबंधु दिगंबर भाइयों कारण बनें । उनको हुआ कि जो ग्रंथका प्रकाशन हो रहा है उसमें चित्र श्वेतांबर मान्यताका महावीरके हैं, दिगंबर मान्यताका नहीं है। यह विवाद खड़ा कर दिया । ग्रन्थका उद्घाटन दिल्हीमें न हो सके इस लिये पूरा प्रयत्न किया । यह बात राष्ट्रपति तक पहुँचा दी । राष्ट्रपति उलझनमें पड़ गये । फिर सब परिस्थितिका तोलकर बडे खेदकी साथ दिल्हीका कार्यक्रम हमारी समितिने रद किया और इस ग्रन्थका उद्घाटन बम्बईमें शानदार समारोहके साथ हुआ ।
यदि १०८ संसद सभ्योंका सहकारसे यह काम होता तो जैन इतिहासमें ही नहीं लेकिन भारतवर्षके इतिहासमें सुवर्णाक्षरसे लिखा जाय ऐसी पहली ही बार बेजोड अभूतपूर्व घटना વન તાતી | દિલ્હીમાં વડાપ્રધાનથી લઈને અન્ય પ્રધાનો, આચાર્ય શ્રી તુલસીજી, સ્વામીજી શ્રી વિદ્યાનંદજી આદિને ગ્રંથસમર્પણની અનેરી, અજોડ ઘટના
મુંબઈમાં તા.૧૬-૬-૭૪ ના રોજ બીરલા માતુશ્રીગૃહમાં ચિત્રસંપુટનું ઉદ્ઘાટન થયા બાદ તે જ દિવસે રાત્રે પૂ.આ. શ્રી સમુદ્રસૂરિજીની દિલ્હીની સ્વાગત સમિતિના પ્રમુખે મુંબઈ ગોડીજી ઉપર કોલ કરીને ચિત્રસંપુટની બુકો લઈને તરત જ દિલ્હી આવવા સૂચના કરી. મેનેજરે મને એ વાત કરી એટલે પં. શ્રી ધીરજલાલ ટોકરશીની આગેવાની નીચે મુંબઈથી ચાર ભાઈઓ દિલ્હી પહોંચ્યા. પૂ.આ.શ્રી સમુદ્રસૂરિજીને વંદન કરી પુસ્તક બતાવ્યું, અત્યન્ત પ્રસન્ન થયા. પુસ્તકની ખૂબ ખૂબ પ્રશંસા કરી. તે પછી વડાપ્રધાન શ્રીમતી ઈંદીરા ગાંધી વગેરે પ્રધાનોને ચિત્રસંપુટ સમર્પણ કરવાનું હોવાથી પ્રથમ શ્રીમતિ ઈદિરાગાંધીને મલ્યા. ચિત્રસંપુટ અર્પણ કર્યું. ખોલીને પ્રથમ ભગવાન મહાવીરનું ભવ્ય ચિત્ર જોઈ, નમન કરી ખૂબ રાજી થયા. પુસ્તકની ભવ્યતાની પ્રશંસા કરી. આવું ચિત્ર કદી જોયું નથી અને કહાં કે દેશની મહાન વિભૂતિનું જીવન સમય મેળવીને હું વાંચી જઈશ. ત્યારબાદ સંરક્ષણ ખાતાના પ્રધાન શ્રી જગજીવનરામ તથા પર્યટનખાતાના પ્રધાન કલામર્મજ્ઞ ડો. કરણસિંહજીને આ ગ્રંથ અર્પણ કર્યો ત્યારે ચિત્રકારને અને વિશેષ તો ગ્રંથના સંપાદકને ધન્યવાદ આપ્યા અને કહયું કે આવાં પુસ્તકોને હજારોની સંખ્યામાં છપાવીને પ્રચાર કરવો જોઈએ અને ભારત સરકારે તેમાં સક્રિય સહકાર આપવો જોઈએ,
ત્યારબાદ તેરાપંથીના અગ્રણી વયોવૃદ્ધ આચાર્ય શ્રીમાન્ તુલસીજીને ભેટ આપવા ગયા ત્યારે તેમને કહયું કે આ મહાન ગ્રન્થ હું અહીં અંગત રીતે પ્રાયવેટમાં) નહીં લઉ પણ આવતી કાલે એક સભા રાખશું. આવા મહાન ગ્રન્થને આદર અને બહુમાનપૂર્વક સ્વીકારીશ, એટલે બીજા દિવસે આ. શ્રી તુલસીજી અને તેઓશ્રીના પ્રધાન શિષ્ય મહાપ્રજ્ઞ શ્રીમદ્ નથમલજી આદિની નિશ્રામાં ભવ્ય સમારંભ યોજાયો. મુનિશ્રી નથમલજીએ મુનિ યશોવિજયજીના ભગીરથ પ્રયાસને ભાવભીની રીતે બિરદાવી અભિનંદન આપી જણાવ્યું કે આ ગ્રંથ વિષે ઘણું કહી શકાય તેવું છે પણ અત્યારે ટૂંકમાં કહું તો આ ગ્રન્ય અદ્ભુત, અદ્ભુત અને અજોડ છે.
બાદમાં આ. શ્રી તુલસીજીએ જણાવ્યું કે 'આ અન્ય સવગ શ્રેષ્ઠ અને અનુપમ બન્યો છે.' મારા આત્મબંધુ મુનિશ્રી યશોવિજયજીએ ગાગરમાં સાગર ભરી દીધો છે. દિવસો અને મહિનાઓ સુધી વાંચ્યા કરીએ તો પણ અતૃપ્તિ રહે એવી આ ભવ્ય, પ્રેરક કલાકૃતિ બની છે. મુનિજી દિલ્હી આવ્યા હોત તો અમને આ નિવણ શતાબ્દીના પ્રસંગમાં ઘણું બળ મળત. તેમની બુદ્ધિ, શકિત, વ્યાપક ચિંતન, આયોજન શકિત વગેરેનો લાભ ઉઠાવતા અને આ પ્રસંગે જો ઉપસ્થિત હોત તો આ મહાન કાર્ય કરનાર મુનિને બંધુભાવે જોરથી ભેટી પડત ! તેરાપંથી શ્રાવકોએ પણ ગ્રન્ટ પરત્વે પ્રશંસાત્મક સંભાવભર્યા પ્રવચનો કર્યા.
પૂ. આ. શ્રી સમુદ્રસૂરિજી, જીવનપ્રભા, ભાગ-૨ ના આધારે
Jain Education Intemational
26

Page #301