Ratna karavatarikadya sloka satarthi

Author(s): Jinmanikyavijay, Bechardas Doshi
Publisher: L D Indology Ahmedabad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/002652/1

Page #1

Lalbhai Dalpatbhai Series No. 12
VĀCAKA-ŚRĪ JINAMĀNIKYAGANI'S RATNĀKARĀVATĀRIKĀDYAŚLOKĀŠATĀRTHĪ
Edited by Pt. Bechardas J. Doshi,
Research Professor, L, D: Institute of Indology,
Ahmedabad
LALBHAI DALPATBHAI BHARATIYA SANSKRITI VIDYAMANDIRA
AHMEDABAD-9
Jain Ede

Page #2

Lalbhai Dalpatbhai Series
General Editors: Dalsukh Malvania Ambalal P. Shah
No. 12
VĀCAKA ŚRT JINAMĀŅIKYAGANI'S RATNĀKARĀVATĀRIKĀDYASLOKASATĀRTHĪ
Edited
by
Pt. Bechardas J. Doshi,
Research Professor, L. D. Institute of Indology,
Ahmedabad-9
HR
ERO
STO
LALBHAI DALPATBHAI BHARATIYA SANSKRITI VIDYAMANDIRA
AHMEDABAD-9

Page #3

First Edition : 500 Copies
Printed by Svami Tribhuvandas, Ramananda Printing Press, Kankaria Road, Ahmedabad & Published by Dalsukh Malvania, Director, L. D. Institute of Indology, Ahmedabad-9

Price Rupees 8/=
Copies can be had of
L. D. Institute of Indology
Gurjar Grantha Ratna Karyalaya
Motilal Banarasidas
Sarasvati Pustak Bhandar
Munshi Ram Manoharalal
Mehar Chand Lachhamandas Chowkhamba Sanskrit Series Office
1967
Ahmedabad-9.
Gandhi Road, Ahmedabad-1.
Varanasi, Patna, Delhi.
Hathikhana, Ratanpole, Ahmedabad-1.

Nai Sarak, Delhi.
Delhi-6.
Varanasi.

Page #4

वाचकश्रीजिनमाणिक्यगणिविरचिता
रत्नाकरावतारिकाद्यश्लोकशतार्थी
संपादक
पण्डित बेचरदास जीवराज दोशी
भारत
भाई
हमदाबाद
प्रकाशक
लालभाई दलपतभाई भारतीय संस्कृति विद्यामंदिर
अमदावाद-९

Page #5

लालभाई दलपतभाई ग्रन्थमाला
प्रधान संपादक दलसुख मालवणिया अंबालाल प्रे. शाह
मुद्रितग्रन्थाः १. सप्तपदार्थी-शिवादित्यकृत, जिनवर्धनसूरिकृतटीका सह 2, 5 CATALOGUE OF SANSKRIT AND PRAKRIT
MANUSCRIPTS: MUNI SHRI PUNYAVIJAYAJI'S COLLECTION,
PART I Rs. 50-00. PART II Rs. 40-00 काव्यशिक्षा-विनयचंद्रसूरिकृत
१०-०० ४. योगशतक -- आचार्य हरिभद्रकृत स्वोपज्ञवृत्ति तथा
ब्रह्मसिद्धान्तसमुच्चय सह रत्नाकरावतारिका --- रत्नप्रभसूरिकृत, प्रथम भाग
८-०० ७. गीतगोविन्दकाव्यम् - महाकविश्रीजयदेवविरचित, मानाङ्कटीका सह ८-००
नेमिरंगरत्नाकर छंद -- कविलावण्यसमयकृत THE NATYADARPANA OF RAMACANDRA AND GUNACANDRA : A CRITICAL STUDY : Dr. K. H. Trivedi 30-00 विशेषावश्यकभाष्य --- स्वोपज्ञवृत्ति सह प्रथम भाग
१५-०० AKALANKA'S CRITICISM OF DHARMAKIRTI'S PHILOSOPHY : A STUDY ! DR. NAGIN SHAH
30-00 शब्दानुशासन -- आचार्य मलयगिरिविरचित
८.
१३.
संप्रति मुयमाणग्रन्थनामावलि कल्पलताविवेक-कल्पपल्लवशेष - महामात्य अम्बाप्रसादकृत २. निघण्टुशेष-सत्तिक - श्रीहेमचन्द्रसूरि ३. विशेषावश्यकभाष्य-स्वोपज्ञवृत्ति सह द्वितीय भाग - आचार्य जिनभद्रगणि ४. रत्नाकरावतारिका भा०२-रत्नप्रभसूरिकृत, टिप्पण-पञ्जिका-गूर्जरानुवाद सह
नेमिनाहचरिउ- आ. हरिभद्रसूरि (द्वितीय)कृत
अध्यात्मबिन्दु-स्वोपज्ञत्ति सह - उपाध्याय हर्षवर्धनकृत ७. न्यायमञ्जरीग्रन्थिभङ्ग-चक्रधरकृत ८. मदनरेखा आख्यायिका-जिनभद्रसूरिकृत 9. YOGABINDU OF HARIBHADRA : TEXT WITH ENGLISH
TRANSLATION, EXPLANATION 10. YOGADRSTISAMUCCAYA OF HARIBHADRA : TEXT WITH
ENGLISH TRANSLATION, NOTES, Etc. 11. 12. CATALOGUE OF SANSKRIT AND PRAKRIT MANUSCRIPTS.
PART III - IV

Page #6

PREFACE
The present volume that is now offered to the public contains the Satārthi, a work from the pen of Jinamāņikya. This Satārthi is a commentary on the benedictory stanzı of the Ratnākarávatārikā. It, as its name suggests, is a work containing more than one hundred meanings of this benedictory stanza. This proves the author's mastery over Sanskrit language and grammar. Again, this demonstrates flexibility of Sanskrit language as well as complexity of Sanskrit grammatical forms. We already know the poets who have succeeded in composing the poems containing meanings more than one. Sandhyakaranandin's the Ramapalacaritra is a poem of this type. Its stanzas are worded in such a way as to describe at the same time the story of Rāma of the Rāmāyaṇa and the history of the king Rāmapāla of Bengal ( 11th Cent.). Dhananjaya (1123-1140 A. D.). surnamed śrutakirti Traividya composed the Rāghavapāņdaviya, descriptively called Dvisandbānakāvya. Each stanza of this work equally applies to the stories of Rama and Panda vas. The same is the case with Mādhavabhatta's the Raghavapāņdaviya which was composed in the reign of Kādamba king Kāmadeva ( 1182-87 A.D.). The Rāghavanaişadhiya of Haradatta, as its name suggests, contains the double story of Rāma and Nala. Venkațādhvarin's the Yadavarāghaviya relates in the same way the double story of Kșşņa and Rama. The marriages of Siya and Parvati and of Krsna and Rukmiņi are described in the Pāryatirukmiņiyam'. Cidambara goes a step further and makes use of treble punning for narrating three different stories at a time in his Rāghava-Pāņdava-Yadaviya. But Up. Meghavijayaji surpasses all these poets in the creation of the poems of this type. Each verse of his poem Saptasandbāna-mabākāvya contains seven ślişțārthas relating to the stories of Rşabhadeva, śāntinātha, Neminátha, Pårøvanātha, Mahavira (the five Jaina tīrthankaras ), Rana and Kpşņa, He has also composed the Pañcatirthastuti wherein he eulogizes at the same time the greatness of the five Jaina tirthankaras-Rşabha, Sånti, Sambhava, Neni and Páráva. The Satārthi differs from all these poems in that its author and the author of the original stanza are two different
1 History of Indian Literature, Wintentz, Vol. III. pt. I, pp. 82-83

Page #7

persons. Hence the author of the Satărthi had no choice of selecting words for the original stanza in such a way as to be interpreted in a number of ways. Even in this difficult situation he has admirably performed his task.
Pt. Bechardasji, the learned editor, has tried to make the text of the Satârthi easy to understand by providing padavibhāgas and their sadhana. In the introduction to the text he has raised an interesting question regarding the authority of ekākşarī lexicons.
I am grateful to Muni Sri Malayavijayaji who placed at our disposal the copy of the ms. for the preparation of this critical edition. My thanks are also due to Dr. N. J. Shah who translated into English the introduction which was originally written in Gujarati.
In conclusion, I trust that this work will be found interesting by those who are interested in Sanskrit language and g'aminir.
L. D. Institute of Indology
Ahmedabad-9
1-5-'67
Dalsukh Malvania
Director

Page #8

विषयानुक्रमः।
INTRODUCTION
pp: v-x ३३ श्रीकुन्थुजिनवर्णनम् । पुरोवचन
पृ० ११-२२ ३४ श्रीअरनाथवर्णनम् । शुद्धिपत्रम्
पृ० २३
३५ श्रीमल्लिनाथवर्णनम् । TEXT OF THE SATARTHI pp.1-115 ३६ मुनिश्रीमुनिसुव्रतनाथवर्णनम् । का० १-१२ श्रीवर्धमानजिनवर्णनम् ।
३७ श्रीनमिनाथजिनवर्णनम् । १३ तत्पितृश्रीसिद्धार्थवर्णनम् ।
३८ नेमिश्रीअरिष्टनेमिजिनवर्णनम् । १४ तन्मातृश्रीत्रिशलावर्णनम् ।
३९ व्यालाङ्कश्रीपाश्वजिनवर्णनम् । १५ तत्प्रथमगणधरश्रीगौतमवर्णनम् ।
४० वीरश्रीवर्धमानजिनवर्णनम् । १६ तज्ज्येष्ठभ्रातृनन्दिवर्धनभूपवर्णनम् ।
४१ शाश्वतजिनश्रीऋषभदेववर्णनम् । १७ तीर्थकरनामनिर्देशपूर्वकं चतुर्विशते
४२ शाश्वतजिनश्रीवर्धमानवर्णनम् । र्जिनानां स्तुतेः प्रक्रमे प्रथमं श्री
४३ आननश्रीशाश्वतचन्द्राननजिनवर्णनम् । ऋषभनाथवर्णनम् ।
४४ शाश्वतश्रीवारिषेणजिनवर्णनम् । १८ श्रीअजितनाथवर्णनम् ।
४५ श्रीशत्रुजयतीर्थवर्णनम् । १९ श्रीशंभवनाथवर्णनम् ।
४६ श्रीगिरनारतीर्थवर्णनम् । २० सांवरिश्रीअभिनन्दननाथवर्णनम् । ४७-५२ श्रीसाधारणजिनवर्णनम् । २१ श्रीसुमतिनाथवर्णनम् ।
५३-५४ श्रीसिद्धवर्णनम् । २२ धारिश्रीपद्मप्रभनाथवर्णनम् ।
५५ श्रीआचार्यवर्णनम् । २३ स्वस्तिकश्रीसुपार्श्वनाथवर्णनम् । ५६ श्रीउपाध्यायवर्णनम् । २४ माहिश्रीचन्द्रप्रभजिनवर्णनम् । ५७-६४ श्रीसर्वसाधुवर्णनम् । २५ श्रीसुविधिनाथवर्णनम् ।
६५-६६ पण्डितवाचनाचार्यवर्णनम् । २६ श्रीशीतलनाथवर्णनम् ।
६७-६८ स्वगुरुवर्णनम् । २७ श्रीश्रेयांसजिनवर्णनम् ।
६९ यतिदेशनात्मकवाणीवर्णनम् । २८ वसश्रीवासुपूज्यजिनवर्णनम् । ७०-७१ श्रीजिनधर्मवर्णनम् । २९ श्रीविमलनाथवर्णनम् ।
७२-७४ श्रीसिद्धान्तवर्णनम् । ३० श्रीअनन्तनाथवर्णनम् ।
७५ सकलकर्मक्षयोद्भूतसिद्धिवर्णनम् । ३१ श्रीधर्म-धर्मनाथ-वर्णनम् ।
७६-७७ जैनमतानुगामिश्राद्धवर्णनम् । ३२ षोड़शश्रीशान्तिजिनवर्णनम् । ७८-७९ सामान्यव्यवहारिवर्णनम् ।

Page #9

८०-८२ श्रीविधातृवर्णनम् । ८३-८७ श्रीनारायणवर्णनम् । ८८ श्रीनेमिनाथशासने जैनरूपेण
__ नारायणवर्णनम् । ८९-९० श्रीशिववर्णनम् । ९१-९३ शिवप्रेयसीपार्वतीवर्णनम् । ९४-९५ श्रीसूर्यवर्णनम् । ९६ श्रीचन्द्रवर्णनम् ।
९७ राजवर्णनम् । ९८-१०० प्रदीपवर्णनम् । १०१ अग्निवर्णनम् । १०२ कामदेववर्णनम् ।
१०३ पिकवर्णनम् । १०४ मेघवर्णनम् । १०५ सहकारवृक्षवर्णनम् । १०६ निम्बवृक्षवर्णनम् । १०७ वातवर्णनम् । १०८ रात्रिवर्णनम् । १०९ शलभवर्णनम् । ११० शराववर्णनम् । १११ सिद्धश्रीसिद्धहेमव्याकरणवर्णनम् । शतार्थीकारश्रीजिनमाणिक्यगुरुप्रशस्तिः
पृ० ११५-११७।

Page #10

INTRODUCTION
Critical Apparatus: For the preparation of this critical edition the photo.copy of the paper ns. preserved in the Delā U pāśrayā Bbāņdāra has been utilized. The photo-copy is of the original size. It consists of 61 plates. This means the original. ms. contains 31 leaves. A11 the plates except the last one are 25.1 cm. x 10.7 cm. The last plate is 24.6 cm x 10.7 cm. The 59th and 61st plates consist of 21 and 15 lines respectively. Each one of the remaining plates consists of 17 lines. The last plate at the end bears the following words: ratnākarāvatārikā-adyaśloka-satartha. After these words some one has erased the note, namely, 'GIO R3 To 960' (i.e. 'box No. 23, ms. No. 170') and in its place has written 'CTO/99/9c ai.' At the end of the ms. it is stated that the ms. has been copied by Pt. Muni Sanghamāņikyagani and that the wish of the copyist is tbat the ms. should be honoured by Munis Sabajamandiragani etc. through constant reading. The Satārthi evds in the third line of the plate No. 60 (i.e. 30 B). After the end of the Satārthi some verses relating to the subject of the science of Grammar occur.? These verses are followed by the remark, 'iti lakṣaṇa ślokāḥ'.
Pt. Lalchand Bhagavandas Gandhi prepared the copy of the ms. for the personal use of Muni Sri Malayavijayaji. Muniji kindly handed over the copy to us for the preparation of the critical edition of the present work. The autbor of the Satārtbi has used the sâtras of Siddhahemacandravyākarana and has referred to Uņādi. At various places Pt. Lalchand has given in the brackets the numbers iudicating adhyāya, pāda and sūtra. Wherever he has not done so, I have found out the source. Moreover, I have traced out the original sources of Uņādi. Quotations from various lexicons occur in the Satārtbi. In the case of many of them Pt La lcband has been able to name the original source and in that of the rest I have done the same. However, even I could not trace out the original sources of the quotations that are from ekāksari lexicons. That is because not all the ekāksari lexicons are available to me. 1. satārthipratir likhită pujyārādhyaấripanditaprakāndamandalimauliratnapūjyapanditaśriku
laratnaśişyaparamānunā panditasanghamānikya ganina// vācyamānā panditasahajamandira
ganipramukhaiḥ krtārthikāryā// 2. Tbe first one is :
vyañjanāni trayas trimsat svarās caiva caturdaśa/ anusvāro visargaś ca jihvāmuliya eva call The last one is : vyākaranāt padasiddhiḥ padasiddher arthanirnayo bhavati/ ai thắt tattvajñānam tattvajiānāt param Sreyah11

Page #11

vi
Pt. Lalchand's copy is quite legible. But I found it necessary to correct it at places and to add things here and there for the sake of clarity. 1. did all this in Pt. Lalchand's copy. And afterwards I got that copy re copied by Shri Chimanlal Bhojak of L. D. Institute of Indology. The present edition is based on this re-copy. Pt. Lalchandji has used the Dhatuparayana published in Germany, and hence at the places concerned he gives continuous serial numbers. I, unable to get the German edition, have used the Dhatuparayana edited by Dakṣavijayaji, and hence I have given serial numbers gana-wise. In this edition of the Satarthi, under the original verse I have given in the bracket [ the pada-vibhāga of that very verse and then again in the bracket [ I have given the derivation (sadhana) of the pada-vibhagas, intended by the author. of the Satarthi. The extent of the text is equivalent to 1967 verses.
The Author Jinamanikya: The author of the Satarthi, Jinamāņikya is a pupil of Caritraratna. Vijaya Muni, a pupil of Jinamaņikya, has written a prasasti containing 16 verses. Therein he has given the appropriate geneological account In the beginning he refers to the Candragaccha and starts the list from Somasundara. He attributes the epithets vacakādhisa' and 'vācakendra' to Caritraratna and and Jinamanikya respectively. The colophon written by Jinamanikya himself contains the following information: the pupil of Somasundara is Jayacandrasüri, the pupil of Jay acandrasuri in turn is vacakacakravarti Caritraratnagani and the pupil of Caritraratna again is Jinamanikya. Vijayamuni expressly states that he has written the prasasti in 1539 V.S. This means that suggest that Jinamanikya belongs to this period. Or, it may even Jinamanikya finished the work in 1539 V. S. In view of the author's erudition and wide reading we may surmise that he wrote some other works as well. But we have not yet come across another work from his pen.
Title Satarthi: The Satarthi is a commentary on the benedictory stanza of the Ratnakarāvatārika written by Ratnaprabhasuri (a pupil of Vadi Devasuri). The stanza contains a prayer to Lord Mahavira: May the lamps in the form of the nails of the Lord destroy the moths in the form of the obstructions lying in the way of composing the great work, the Ratnakarävatärikä. A literary work containing a hundred stanzas or so is called sataka. Here in the present work the author has brought out more than a hundred meanings of one single verse. Hence the title of the work, Satarthi is quite approprite. The variety of
ings is note-worthy. At one place the author has even shown that the verse describes the Siddhabemacand ravyakarana. Regarding this grammar he remarks that but for its study it would have been impossible for him to discover the numerous meanings hidden in one single verse. This

Page #12

vii
clearly points to the fact that the author was a good student of the Siddhahemacandravyākarana as also of the Uņādiprakaraṇa.
The Author as a Poet: It is said tbat the creation of a literary piece impregnated with a variety of meanings demands talent and genius. Kāvyas of this type are not rare in Sanskrit. Only those who love labour for its own sake and are gifted with talent and power of imagina. tion can produce them. Jinaniāņikya is one of them. For the composition of this type of poems a good grounding in grammar and lexicons (especially ekākşar1 lexicons) is needed. Our author is a master of Sanskrit grammar and his stock of Sapskrit words is marvellous. This has helped him to bring out more than a hundred meanings from one single verse. The verse 'siddhaye vardhamāna...' may well be compared to a coconut fruit the sweet water of which can be obtained only after having removed, with great effort, the hard covering. As soon as ope analyses each and every letter of a verse the fountain of colourful meanings rises up; and those who understand enjoy them. In the course of this kind of poetic composition the author has to take recourse to the rare usages sanctioned by Grammar, to accept the proximity or otherwise of the letters and words where it normally does not exist, to read anusvāra etc. where they are not present and vice versa, to take for granted the identity of d and l, ofr and I, of ś and s, of 'n and ņ, of b and v. A11 these oddities are, of course, there in the Satārthi but they are poetical conventions made use of by the poets like Bhāravi ', Māgha 4, Harsa, 5 etc. It is a matter of great satisfaction that Jinamāņikya, following in the foot-steps of the former great poets, has shown his genius and power of imagination in the compositon of the Satārthi. There are many other works of this type from the pen of Jaina nionks. Prof. H. R. Kapadia has given the list of these works in his introduction to the edition of Anekārtharatnamañjūşā.
The Satārthi as a Citrakāvya : The fifth chapter of Hemacandra's Kāvyänuśāsana is dedicated to the treatment of śabdalankāras. Therein he has enumerated six śabdalankāras. Among them the mention is made of one śabdalankāra called citra. This citra-alankāra is, according to Hemacandra, of various types such as svaraniyama, vyañjana-niyama, sthāna-niyama, gati-niyama, akāra-niyama, cyūta, gūdha, etc. Āc. Hemacandra has defined and illustrated each one of them. The Satārthi can well be brought under the type güdha-kävya. The poem the meaning of which is terse and concealed is a gūdha-kavya. Or, the poem in which the subject, the predicate and the verb are pot discernible is also called gūdha-kävya. If we direct our 3. See Kirātārjuniyam, XV. 18 4. See śiśupālavadha, XIX, 3 5. See Naisadhiyacarita, XIII. 22-23

Page #13

viii
attention to the commentary on the verse ‘siddhayes etc.', the verse emerges as one having many concealed meanings. Since the meanings pointed out and explained in the Satārthi are novel and varied, the poem 'siddhaye etc,' should be regarded as a gūdha-kävya. Āc. Hemacandra has also given another definition of gūdha-kavya. It is : ascarya-hetutvād vā cilram (V. 5).
The poem 'siddhaye etc' being a source of more than one hundred meanings strikes the reader with wonder. Thus even this definition of gūdha-kavya applies to it. Some Jaina stotras that can be classed as citrakāvya have been published in the No. IX of the Yashovijaya Jaina Granthamālā, ( See part I, pp. 95 ff. and part II, pp. I ff. and pp. 245-251).
According to Sanskrit rhetoricians a poet writes either to relish the highest bliss or to earn fame or to convey an advice or to acquire wealth. Since Jinamāņikya is a Jaina monk the last purpose is out of question in his case. Moreover, it is almost certain that he has not written in order to instruct the reader. That is because his work is too terse to be comprehensible to ordinary readers. No one who wants to convey some advice to his readers can compose a poetic piece of this type. From this point of view the citra-kavyas are useless. They serve merely as the specimens of wonderful verbal acrobatics and jugglary in the field of literature. Or, they are meant simply to entertain a few pandits. Ac. Hemacandra in his Kāvyānušāsana explicitely states that kavyas heavy with sabdalaňkāras like yamaka, etc. are useless and detrimental to the production of sentiment. This means that the laboured citrakāvyas like the Satārthi are doubly useless. Ac. Hemacandra quotes Lallaţa. Lallața writes : The laboured kävyas come in the way of the rise of sentiment and are suggestive of the poet's ego. Āc. Hemacandra and Lallața are quite right. But it is to be conceded that even the creation of gūdha-kavya requires talent, power of imagination and love of labour for its own sake. Poets write the kävyas of this kind mostly to earn fame. But the case with Jinamāņikya is different. Being a Jaina monk he would not care much for fame. He seems to have written the 6. "Siddhaye' is interpreted as:
(1) Dative Sing, of siddhi.' (verse 1) (2) Dative Sing. of siddhe '; siddhe=siddha + i. (v.3) (3) Loc. Sing, of 'siddhaya'; siddhayā=siddha+yä. (v. 57.) (4) siddha! (Voc, Sing. of 'siddha') +ye (Dative Sing. of yā). (v. 74) (5) Siddhaḥ (Nom. sing. of 'siddha')+e (pädapūraka); here the visarga first
changes into r and this r is afterwards turned inta y. (v. 72) (6) Nom. Sing. of siddhayen' (nakārānta pada); this 'siddhayen' is to be had from
siddhayena' (nāmadhātu), and this 'siddhayena' is formed thus : siddha+ya+
ina. (v. 69) (7) Adjective, siddha +i. (v. 68) (8) Voc. Sing of 'siddhaye'; siddhaye=sit+haya+i. (v. 96) (9) siddha ! (Voc. Sing. of 'siddha'] + ye ! (Voc, Sing. of 'ya'). (v. 111)

Page #14

vis
gūdha-citra-kāuya Satārthi in order to get his mind engaged fully in its creation. The creation of the kavyas of this type demands the maximum attention or concentration. And it is the goal of the monks to control their minds. Thus Jinamāņikya seems to have written the Satārthi considering the creation of a kávya of this type helpful in the achievement of his final goal, the conquest of mind.
The sārtha ekáksari lexicons and their authority: The meanings of words given in Amarakośa are etymologically traced back to the verbal roots. Thus the meanings noted therein are not baseless. As soon as we are told that 'vakti iti vakta', we realise the connection of the word 'vakta' with Vvac (to speak ). Thus the meaning speaker of the word 'vakta' is not imaginary. The Nirukta which is prior to Amarakośa contains a collection of Vedic words. Therein we find a few one-lettered words. The author of the Nirukta explains their meanings through either verbal roots or some other similar words. As for example, the word su means 'quickly' because it is a part of the word aśu which means 'quickly'. Thus the meanings of the one lettered words given in the Nirukta have some basis. But the meanings of the one-lettered words given by Ac. Hemacandra, etc. have no such basis. So, on what ground can we accept the authority of the lexicon stating that the meaning of the word 'va' is tīkşņa (sharp ), dahana (burning ) or agni (fire)? It is unintelligible how 'ka' means sūrya (the suu ), mayūra (pea-cock ), agni (fire), Yama (god of Death ), and pavana (wind). Moreover, the lexicons Anekārthasangraba and Viśvaprakāśa of Ac. Hemucandra and Maheśvara Kavi respectively contain a few one lettered words while the ekakşarī lexicons of the later period contain innumerable one-lettered words. Hance, so long as we are not able to find out some principle that governs their meanings we should rather put them under the head of controversial words. No author of an ekakşari lexicon has even suggested the principle that determines the meanings of the different words collected therein. And this fact makes us much hesitant to accept the meanings given therein. Muni Shri Ramanikavijayaji bas edited the Ekākşaranāmakośasangraha in the Rajasthāna Purātana Granthamālā. Therein he has included 26 lexicons. Among them occur the lexicons compiled by Ac. Hemacandra and Maheśvara. It is note-worthy that no lexicon included therein is prior to Hemacandra. Again, the meanings of a particular word found in one lexicon are numerous and those of the same in another are very few. In that Sangraha there is one chapter (kānda ) on two-lettered words. There one comes across queer words and their queer meanings. To illustrate, ihya' means nada (big river), jhya' means nadi (river), tya means ghata (pot), trā means prthivi (earth) and surā (wine), etc. The name of the lexicographer is Saubhari. Such queer words are used by Up. Shri Vallabhagani, a Jaina monk of

Page #15

17th Cent. of V. S., in his kavya Vidvatprabodha included in the Sangraha. Not knowing the principle that determines the meanings of these words, one might think that the ekakşarī or dyakşarī lexicons were possibly produced to help the poets who engaged themselves in composing poetry abounding in verbal jugglary and śleșas. But a limited number of meanings of a particular word suggests that there must be some principle governing the mennings of these one-lettered or two-lettered words. It is left for the scholars to find it out.
I am extremely thankful to Pt. Dalsukhbhai Malvania, Director, L. D. Institute of Indology, Ahmedabad for his keen interest in my research work. It was at his suggestion only, that I took up the present text for critical edition.
I crave the indulgence of readers for the misprints that have crept in, totwithstanding my best efforts to avoid them.
L. D. Institute of Indology
Ahmedabad-9
1-3-67
Bechardas J. Doshi

Page #16

पुरोवचन आ पुरोवचनमा जे मुद्दामओ विशे चर्चा करवानी छे ते आ छे:
१ प्रति परिचय, २ प्रेसकोपी, ३ शतार्थी- परिमाण, ४ कर्तानो परिचय, ५ शतार्थीनुं मूल अने शतार्थी नाम, ६ शतार्थीकारनु बुद्धि कौशल तथा कल्पना शक्ति, ७ चित्रकाव्यरूपे शतार्थी, ८ बोजी बीजी आवी अनेकार्थ कृतिओ तथा शब्दना चमत्कारवाळी कृतिओ, ९ शतार्थी चित्रकाव्यनुं प्राचीन दृष्टिए मूल्यांकन, १० सार्थ एकाक्षरी कोशोनुं प्रामाण्य साधार छे ? ११ संपादन. १-प्रतिपरिचय
प्रस्तुत संपादन सारु 'शतार्थी'नी फोटोकोपी उपयोगमा लीधेल छे. तेनी मूल प्रति अमदावादना डेलाना उपाश्रयना भंडारमा छे. फोटो कोपी उपरथी मालुम पडे छे के ते मूल प्रत कागळनी छे. अध्यापक श्रीवेलनकर महाशये निर्मेला, लिखित पुस्तकोना उपलब्ध सूचिपत्रोना संग्रहरूप जिनरत्नकोशमां करेली नोंध उपरथी एम जणाय छे के बंगाल एशियाटिक सोसायटीना पुस्तकसंग्रहना सूचीपत्रमा 'शतार्थी'नी एक कागळनी प्रतिनी नोंध छे, आ सिवाय बीजा बीजा पाटण खंभात वगेरेना प्रसिद्ध प्रसिद्ध भंडारोमां बराबर तपास कर्या विना एम तो केम कही शकाय के ए भण्डारोमां शतार्थीनी प्रति नहीं होय ?
तदाकार-बराबर तादृश-फोटो कोपी उपरथी शतार्थीनी मूळ कागळनी प्रतिनो आकार तथा पानानां मापनो बराबर ख्याल आवी जाय छे. फोटो कोपीनी क्ल प्लेट ६१ छे. आनो अर्थ ए के मूळ कागळनी प्रतिनां पाना ३१ छे.
फोटो कोपीनी ६१मी प्लेटनी त्रण लाइनो सुधी शतार्थी लखायेल छे अने पछी व्याकरणना विषयने लगता केटलाक श्लोको लखेला छे. तेमां प्रथम श्लोक आ छे
ब्यञ्जनानि त्रयस्त्रिंशत् स्वराश्चैव चतुर्दश ।
अनुस्वारो विसर्गश्च जिह्वामूलीय एव च ॥ अन्तनो श्लोक आ छेव्याकरणात् पदसिद्धिः पदसिद्धरर्थनिर्णयो भवति ।
अर्थात् तत्त्वज्ञानं तत्त्वज्ञानात् परं श्रेयः ॥ आ श्लोकोने अन्ते 'इति लक्षणश्लोकाः' एम लखेल छे.

Page #17

१२
फोटो प्रतिनी प्रत्येक प्लेटनी लम्बाई २५-१ अने पहोळाई १०.७ सें. मी. छे. छेल्ली ६१मी प्लेटनी लम्बाई २४ ६ सें. मी. छे. प्रत्येक प्लेटमां १७ लाइनो छे, फक्त ५९मी प्लेटमा २१ लाइनो छे अने ६१मी प्लेटमां तो मात्र १५ लाइनो छे. फोटोकोपिना ६१मी प्लेटमां छेक छेल्ले मोटा अक्षरोमां लखेल छे के 'रत्नाकर अवतारिकाआद्यश्लोक शत अर्थ. ' शतार्थीनी प्रत पं० संघमाणिक्य गणि नामना मुनिए लखेल छे अने प्रतिलेखके जणावेल छे के पं. सहज मन्दिरगणिप्रमुखमुनिओए आ प्रतने वाच्यमान करीने कृतार्थ करवी. प्रतिनी नोंध आ प्रमाणे छे
शतार्थी प्रतिर्लिखिता पूज्याराध्य श्रीपण्डितप्रकाण्डमण्डली मौलिरत्नपूज्यपण्डितश्रीकुलरत्नशिष्यपरमाणुना पं. संघमाणिक्यगणिना । वाच्यमाना पं. सहजमन्दिरगणिप्रमुखैः कृतार्थीकार्या ॥ इति भद्रम् || शुभमस्तु ॥ श्रीरस्तु ||
२.
- प्रेसकोषी
फोटो कोपी उपरथी शतार्थीनी प्रेसकोपी वडोदरावाळा जैनपण्डित श्रीलालचन्द्रजी भगवानदास द्वारा करवामां आवेल छे. प्रेसकोपीमां ज्यां ज्यां शतार्थीकारे वृत्तिमां सिद्धहेमनां सूत्रोनो उपयोग करेल छे त्यां त्यां पण्डितजीए सिद्धहेमनां अध्याय पाद अने सूत्रांको नोंघेला छे अने ज्यां क्यांक एवी नोंध रही गएली त्यां सम्पादके ए अङ्को नोंघेला छे अने वृत्तिमां ज्यां ज्यां उणादिनो उल्लेख आवेल छे त्यां ए अवतरणनां उणादिगत मूळ स्थानाने शोधीने स्वयं सम्पादके नोवेलां छे तथा वृत्तिमां ज्यां ज्यां शब्दकोशनां अवतरणो वृत्तिकारे आपेलां छे तेमांनां घणां खरानां मूळ स्थानो पण्डितजीए नोंघेलां छे अने ए . पण ज्यां नहीं नोंधाएलां त्यां सम्पादके तेनी पूर्ति करेल छे, छतां सम्पादननुं कार्य करती वखते उपलब्ध तमाम एकाक्षरी कोशोनां पुस्तको सम्पादकने नहीं मळेलां, एथी एकाक्षरी कोशनां तमाम अवतरणानां मूळ स्थानो बतावी शकायां नथी. पण्डितजीए शतार्थीनी प्रेसकोपी सुवाच्य अक्षरोमां करेल छे. ज्यारे ए प्रेसकोपी आखी वांची गयो त्यारे तेमां केटलेक स्थाने सुधारा वधारा करवानी जरूरत लागी तथा अर्थनी विविधता समजाववा माटे बीजुं पण केटलंक उमेरवानी आवश्यकता जणायाथी प्राप्त प्रेसकोपीमां ए बधुं करीने तें उपरथी संस्थाना कार्यकर भाई चिमनलाल भोजक द्वारा बीजी प्रेसकोपी तैयार कराववामां आवी अने ते द्वारा प्रस्तुत संपादन तैयार थयेल छे. मूळ प्रेसकोपी माटे पण्डित लालचन्दजी जरूर अभिनन्दनीय छे. अवतरणानां मूळ स्थानो [ ] आवां निशामां आपेलां अने ज्यां आवुं निशान खाली बतावेल छे त्यां मूळ स्थान मळी शक्युं नथी. पण्डितजीए धातुओना अङ्को परदेशमां मुद्रित धातुपारायण प्रमाणे जणा

Page #18

१३
वेला छे. घणे स्थाने एवा अंको रही गएला त्यां संपादक पासे पण्डितजीए वापरेल धातुपारायणनुं पुस्तक न होवाथी मुनिराज श्रीदक्षविजयजी (श्री विजयलावण्यसूरिना शिष्य ) ए संपादन करेल धातुपारायणनो उपयोग करेल छे.:. आ धातुपारायणमां धातुओना सळंग अंको नथी आप्या पण गणवार जुदा जुदा अंको आपेला छे एटले ज्यां आ धातुपारायणने अनुसरीने अंको आपेला छे त्यां जरूरत प्रमाणे स्पष्टता माटे गण साथे धातुना अंको जणावेला छे.
३ - शतार्थीनुं परिमाण
शतार्थीनुं परिमाण १६९७ अनुष्टुप श्लोको जेटलुं छे ते वात 'ग्रन्थाग्रम् १६९७' एम करीने प्रतमां ज सूचवेल छे. ४ - कर्तानो परिचय
शतार्थीना कर्तानुं नाम श्री जिनमाणिक्य छे. तेमना गुरुनुं नाम चारित्ररत्न छे. शतार्थीना वृत्तिकार जिनमाणिक्यना शिष्य विजयमुनिए तेमनी परिचयात्मक वंशावलीसूचक प्रशस्ति १६ श्लोकोमां आपेल छे. प्रशस्ति स्पष्टार्थ छे एटले ए अंगे विशेष विवेचन करवानी जरूर नथी. प्रशस्तिना प्रारम्भमां चन्द्रगच्छनो उल्लेख करेल छे अने आदिमां सोमसुन्दरसूरिनुं नाम जणावेल छे. प्रशस्ति रचनारे श्रीचारित्ररत्न अने जिनमाणिक्यने अनुक्रमे वाचकाधीश तथा वाचकेन्द्र एवां विशेषणो आपेलां छे. ग्रन्थनी समाप्तिमां ग्रन्थकारे जे पुष्पिका आपेल छे ते आ छे:
॥ इति श्री ४ श्री सोमसुन्दरतत्पट्टप्रभाकर श्रीजय चन्द्रसूरि-वाचकचक्र चक्रवर्तिचारित्ररत्नगणिशिष्य श्रीजिनमाणिक्यगणिविरचिता शतार्थी जीयात् ॥
आ पुष्पिका जोतां शतार्थीकारना गुरुनुं नाम चारित्ररत्न बाचकचक्रवर्ती छे. प्रशस्तिकार विजयमुनिए लखेल छे के
निधि-गुण- तिथि ( १५३९) मितवर्षे हर्षेण विनिर्मिता प्रशस्तिरियम् । जिनमाणिक्यगुरूणां शिष्यभुजिष्येण विजयेन ||
प्रस्तुत श्लोकमां प्रशस्तिना निर्माणनो समय वि० १५३९ साल जणावेल छे एथी शतार्थीकार जिनमाणिक्यनो पण लगभग आ समय ज होई शके. ग्रन्थकारने आ शतार्थीनुं निर्माण करतां कदाच एक वर्ष लाग्युं होय तो रचना समय वि० १५३८ होय पण सोळमो सैको तो निश्चित ज कहेवाय, प्रस्तुत ग्रन्थकारे आ सिवाय बीजा पण कोई काव्यग्रन्थो वा बीजा ग्रन्थो रच्या नहीं होय एम नहि कही शकाय. ते अंगे स्पष्ट माहिती न होवाथी अहीं विशेष लखी शकाय एम
नथी

(सोळमो श्लोक - प्रशस्ति)

Page #19

१४
छतां ग्रन्थकारतो विद्याव्यासंग अने परिश्रमपरायणता जोतां एमणे रचेला अन्य ग्रन्थोनी संभावना तो जरूर करी शकाय एम छे.
५ - शतार्थीनुं मूल अने शतार्थी नाम
शतार्थी नाम मूळ श्लोकनी व्याख्यारूप वृत्तिनुं छे. सिद्धराज जयसिंहना समसमयी श्रीवादिदेवसूरिना शिष्य श्रीरत्नप्रभसूरिए रचेल रत्नाकरावतारिकामांसिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली |
प्रत्यूहशलभप्लोषे दीप्रदीपाङ्कुरायते ॥
आ मंगलाचरणरूप प्रथम श्लोक छे, आ श्लोकमां भगवान वीरवर्धमाननी स्तुति करेल छे. ग्रन्थकारने रत्नाकरावतारिका नामनो ग्रन्थ रचतां विघ्नरूप पतंगो न नडे ए माटे वीर वर्धमानना नखोने दीवा साथै सरखावीने ए नखो विघ्नपतंगोनो विघात करे एवो आशय प्रस्तुत श्लोकनो अभिप्रेत छे. आ श्लोक प्रस्तुत शतार्थीना मूळरूप छे. शतार्थीकार श्रीजिनमाणिक्य उपाध्याये ए एक ज श्लोकना १११ - एकसो अने अगीयार अर्थ करी बताव्या छे, जेमां सो सो श्लोकनी संख्यानां पद्यो होय तेने शतक कहेवामां आवे छे-जेमके - भर्तृहरिशतक वगेरे. आ शतार्थीमां एकसो अने ऊपर अगीयार अर्थो करी बतावेला छे माटे आनुं शतार्थी नाम अर्थानुरूप छे, भगवान महावीरना वर्णनथी मांडीने छेवटे सिद्धहेम व्याकरणनुं वर्णन उक्त एक
लोक द्वारा समजाववामां आवेल छे. जुदा पाना ऊपर प्रस्तुत ग्रंथमां बतावेला अर्थोनी अनुक्रमणिका आपेल छे ते उपरथी उक्त एक ज श्लोकमांथी केटला बधा अर्थी ग्रंथकारे काढी बताव्या छे तेनो ख्याल आवी शके एम छे. सिद्धमव्याकरणनुं वर्णन करती वखते ग्रंथकारे उत्थानिकामां जणावेल छे के ( " यस्य सम्यग् अवगमेन विद्वज्जनमनस्सु नानाविधानेकार्थ समुज्जृम्भणं भवति" इत्यादि) जेनो सारी रीते अभ्यास करवाथी विद्वान लोकोना मनमां उक्त एक ज श्लोकना नानाविध अर्थोनो ख्याल आपी शकायो छे ते व्याकरण - सिद्धहेम व्याकरण - नुं वर्णन करेल छे. ग्रंथकारना आ कथन द्वारा एम स्पष्ट थाय छे के तेओ उणादिप्रकरणसहित सिद्धहेम व्याकरणना सारा अभ्यासी हता.
६ - ग्रंथकारनुं बुद्धिकौशल तथा कल्पनाशक्ति
एक ज प्रकारनी शब्दरचना द्वारा अनेक अर्थो करी बताववा ए प्रतिभाजन्य कल्पनाशक्तिनो चमत्कार छे एम कविलोकोनो अभिप्राय छे. एक राजानो दिवान प्रजापीडक हृतो, तेनी फरियाद राजा पासे एवी रीते करवानी हती के राजा फरि

Page #20

१५
याद समजी जाय अने पासे बेठेला दिवानने खोटुं पण न लागे । आ काम एक प्रतिभासंपन्न चारणने सोंपवामां आव्युं. चारणे संध्यानो वखत जोई हंजु दीवा नथी प्रगट्या एम जाणी राजाना दरबारमां जईने पोकार पाड्यो के "दीवानथी (दीवा नथी) दरबारमां छे अंधारुं घोर" राजा आ सांभळी चारणनी चतुराई समजी गयो अने तेने पारितोषिक आपी खुश कर्यो. एक कविए एक क्रूर मनुष्यनुं अने एक परोपकारी मनुष्यनुं 'भूतलोपकारी' एवा एक ज विशेषणथी वर्णन करेल छे. भूत+लोप+कारी ए वर्णन क्रूर मनुष्यनुं छे अने भूतल + उपकारी ए वर्णन परोपकारी मनुष्यनुं छे. रघुवंशमां "जगतः पितरौ वन्दे . पार्वतीपरमेश्वरौ " आ पद्यमां कवि श्रीकालिदासने तो श्रीमहादेव ज अभीष्ट छे. हवे जो श्रीकृष्णनो - लक्ष्मीपति - माधवनो कोई भक्त 'महादेव' अर्थने हानि पहोंचाड्या विना एमांथी पार्वतीपरमेश्वरौ एवो विभाग करीने रमेश्वर - श्रीकृष्ण-नो अर्थ दर्शावे तो जरा य अनुचित न गणाय. पण आवां द्विअर्थ के वधारे अर्थवाळां वर्णन सामान्य कवि करी शकतो नथी. जेनी प्रतिभा तेज होय अने कल्पना शक्ति विशेष उड्डयनवाळी होय ते कवि वा वक्ता ज आवा अर्थो बतावी लोकोना मननुं रंजन करी कीर्ति कमाई शके छे. चित्रो पण आवां विविध भाववाही थाय छे ऊंधुं - ऊंधेथी - जुओ तो बालकनुं चित्र लागे अने सामेथी जुओ तो वृद्धनुं चित्र लागे. आवा चित्रकारो पण प्रतिभासंपन्न ज होय छे. आ रीते विचारतां श्रीजिनमाणिक्य उपाध्याय प्रतिभासंपन्न अने विधविध कल्पनाना विहारी मालुम पडे छे. उणादिसहित व्याकरण, विविध शब्दकोशो तथा खास करीने एकाक्षरी कोशनुं जेनुं ज्ञान ताजुं होय ते पंडित ज आवा अनेकार्थप्रदनिना प्रयासमा सफल थई शके छे. अनेकार्थनी दृष्टिए विचारतां 'सिद्धये वर्धमानः ' इत्यादि लोकने नालिएर साथै सरखावी शकाय. नाळिएरमां पाणी घणुं ज मीटुं अने तर्पक छे तथा मां सुस्वादु मलाई जेवुं टोपलं पण मोजुद छे छतां नालिएरने उपरथी
ए
तां बन्ने एमां होय एवी कोई कल्पना नाळिएरने नहीं ओळखनारना मनमां आवती ज नथी पण ज्यारे नाळिएरनुं स्वरूप जाणवामां आवे तेनी ऊपरनां छोलां उखेडतां डिले परसेवो वळी जाय एवो श्रम करवामां आवे भने पछी तेने विशेष बळ साथै पथरा वडे वधेरवामां आवे अने ते फुटे पछी ज जे वात कल्पनामां हती तेनो साक्षात्कार आपोआप थाय छे तेम प्रस्तुत 'सिद्धये' इत्यादि श्लोकना अक्षरे अक्षरनुं पृथक्करण करवामां आवे त्यारे ज तेमांथी भातभातना अर्थोनो फुवारो छुटे छे अने ए द्वारा अर्थने बरा - बर समजनारो प्रसन्नता अनुभवे छे. श्लोकना अक्षरे अक्षरनुं पृथक्करण पण प्रतिभा अने कल्पनाशक्ति विना न थई शके माटे ज सामान्य पंडितजन माटे बतावेला अनेक

Page #21

१६
अर्थो कष्टसाध्य अने रसवगरना होवा छतां जेमनामां प्रतिभा अने कल्पना बन्नेनुं जोडु रहेल छे तेमने मन आ अनेक अर्थोनुं वर्णन कष्टसाध्य न रहेतां सुखसाध्य बने छे अने अरस न थतां सरस थई जाय छे. आवी रचनाओमा व्याकरणना घणा खरा अपवादोनो आश्रय लेवो पडे छे, घणा अक्षरोनो सेळभेळ मानवो पडे छे अने जे अनुस्वार वगेरे न होय तेनी हाजरी स्वीकारवी पडे छे तथा ते अनुस्वार वगेरे होय तो तेनो लोप समजीने काम लेवू पडे छे. डल, रल, शस, नण, बव वगेरे अक्षरोने एक सरखा मानीने काम चलाववानुं होय छे– 'जड'ने क्यांक 'जल' समजवू पडे छे अने 'जल'ने 'जड' समजवू पडे छे वगेरे अनेक विचित्रताओ आवी रचनामां निरपवादरीते आवती होय छे छतां आवो कविमा माघे, भारवि, श्रीहर्ष वगेरेए खेडेल छे. माघ वगेरे काव्योना अमुक सर्गना अमुक श्लोको जोवाथी आ वातनी प्रतीति थाय तेम छे. प्रस्तुत शतार्थीना प्रणेता पण ए पूर्व कविओना मार्गे चाली पोतानी प्रतिभा अने कल्पना शक्ति बताववा समर्थ निवड्या छे ए जैन कविओ माटे विशेष संतोषनो विषय छे. ७-चित्रकाव्यरूपे शतार्थी
आचार्य हेमचन्द्र पोताना काव्यानुशासनमां पांचमा अध्यायमा छ शब्दालङ्कारोनु स्वरूप बतावेल छे-अनुप्रास, यमक, चित्र, श्लेष, वक्रोक्ति अने पुनरुक्ताभास. आ छ ए अलङ्कारो शब्दसम्बन्धी ऐटले शब्दप्रधान छे. छमां एक १. माघ सर्ग १९ लोक० ३ चित्रकाव्य
जजोजोजाजिजिज्जाती तं ततोऽतिततातितुत् ।
भाभोऽभीभाभिभूभाभूरारारिररिररः ॥ आमाँ एक पादमां एकलो 'ज' व्यंजन छे, बीजामां एकलो त, त्रीजार्मा एकलो 'भ' अने चोथामां एकलो 'र' व्यंजन छे. २. किरातार्जुनीय सर्ग १५ श्लो० १८ चित्रकाव्य
वेत्रशाककुजे शैलेऽलेशंजेऽकुकशात्रवे आ पादने छेल्लेथी वांचो के पहेलेथी वांचो बधुं सर ज वंचाय छे. एवं ज-१८मा श्लोकचं उत्तरार्धः
"यात किं विदिशो जेतुं तुजेशो दिवि किंतया" ३. नैषधीय चरित सर्ग १३ श्लो. २२-२३ चित्रकाव्य. २२ मा तथा २३ मा श्लोकमां वरुणर्नु
वर्णन छे अने एज श्लोकमां नलनु पण वर्णन छे. नैषधीयचरितना बावीशमा सर्गना १४८ मा श्लोकमां एक पण गुरु अक्षर वपरायेल नथी.

Page #22

चित्र अलङ्कारनो पण समावेश करेल छे. आचार्य श्रीहेमचन्द्रे ए ज अध्यायमा चित्र अलङ्कारना पण घणा प्रकार बतावेल छे-'स्वरनियम, व्यंजननियम, स्थाननियम, गतिनियम, आकारनियम, च्युत अने गूढ वगेरे. स्वरनियम वगेरेनां लक्षणो अने उदाहरणो काव्यानुशासनमा सविस्तर आपेल छे. प्रस्तुत शतार्थीनो समावेश गूढ काव्यमां थाय छे. जेनो अर्थ गूढ होय, सहज रीते सुगम न होय तेने गूढ कहेल छे अने जेमां कर्ता कर्म के क्रियापद वगेरे गूढ होय तेने पण गूढ कहेल छे. शतार्थीनी व्याख्या जोतां तदन सुगम अर्थवाळो 'सिद्धये' इत्यादि श्लोक विशेष गूढ अर्थवाळो देखाय छे. कर्ताए बतावेल बधा अर्थो तदन जुदा जुदा अने
१. जेमा अ, आ, इ वगेरे एक ज स्वर वपरायो होय ते स्वरनियम अथवा जेमां ह्रस्व स्वर ज वपरायो होय वा दीर्घस्वर ज वपरायो होय ते स्वरनियम-जेमके-"जय मदनगजदमन वरकलभगतगमन"। इत्यादि.
जेमां अमुक एक ज व्यंजन वपरायो होय ते व्यंजननियम, जुओ माघk उदाहरण.
जेमां कंठस्थाननो के तालुस्थान वगेरे अमुक एक ज स्थाननो धर्ण बपरायो होय ते स्थाननियम. जेमके-(काव्यादर्श ३, ९१) 'अगा गां गाङ्गकाकाकगाह काघकका कहा' आमां बधा ज कंठ्य स्वर अने व्यंजन छे.
जेमां गोमूत्रिकागतिनी रीते पदोनी गोठवणी होय ते गतिनियम. ए ज रीते तुरंगपदागत वगेरे-माघसर्ग १९ श्लो० ४६.
जे पद्य मुरजाकारे तथा खड्गाकारे एम विविधाकारे गोठवी शकाय ते आकारनियम. जेमके- जुओ माघसर्ग १९, श्लो० २९ मुरजबन्ध. श्लो० १२० चक्रबंध. आवा अनेक चित्रकाव्यो माघना १९ मां सर्गमा छे. .
२. 'सिद्धये' पदनो अनेक रीते पद विभाग करीने तेना जुदा जुदा विचित्र अर्थो बतावेला छे, जेमके
(१) "सिद्धये' चतुर्थीविभक्तिवालु एकवचन-श्लो० १ (२) सिद्धा + ई 'सिद्धे' एवं एकारांत बनावी तेनुं चतुर्थीनु एकवचन-श्लो. ३ (३) सिद्ध+य='सिद्धय' पदनुं सप्तमीनुं एकवचन-श्लो० ५७ (४) सिद्ध ! संबोधन अने 'या'नुं चतुर्थी एकवचन 'ये' बन्ने पद मळीने सिद्धये-श्लो० ७४. (५) सिद्धः+ए एम विभाग कल्पी बिसर्गना मूळ 'र' नो य करी सिद्धये.
आ स्थले 'ए' मात्र पादपूरक छे-श्लो० ७२.(६) सिद्ध+या+इन-सिद्धयेन ए रीते पण विभाग बतावेल छे. अहीं 'सिद्धयेन' ने नामधातु बनावी तेन 'सिद्धयेन्' एवं नकारांत पद करी तेनु प्रथमान एकवचन सिद्धये-श्लो० ६९. (८) सिद्ध+या+ई एवो विभाग करी तेनो वर्धमानना विशेषण तरीके उपयोग करेल छे-श्लो० ६८. (९) सित्+हयई एवो विभाग बतावी ते द्वारा सिद्धये ने संबोधन• एकवचन बतावेल छ- लो० ९६. (१०) सिद्ध ! ये ! बन्ने सम्बोधनरूपे करीने 'सिद्धये' पदने समजावेल छे-लो० १११. अहीं 'या' नुं संबोधन 'ये' छे. आ उपरांत बीजी पण अनेक रीते 'सिद्धये' पदनु पृथक्करण करीने जुदा जुदा अर्थो दर्शावेल छे. ए ज रीते 'वर्धमान' वगेरे तमाम पदोनो जुदी जुदी रीते विभाग करी जुदा जुदा भावो बतावेला छे.

Page #23

नवीनतानी दृष्टिवाळा छे, एथी ए बधा अर्थों जेमांथी प्रगट थयेला छे ते 'सिद्धये' इत्यादि काव्य के श्लोक गूढचित्र काव्य कहेवाय. आचार्य हेमचन्द्रे चित्रकाव्यनी एक बीजी व्याख्या पण आपेल छ- "आश्चर्य हेतुत्वाद् वा चित्रम्" (पांचमो अध्याय काव्यानुशासन सूत्र ५) जे काव्य आश्चर्यजनक होय तेने पण चित्रकाव्य कहेवाय. प्रस्तुत 'सिद्धये' काव्य तेमां आवेलां पदो द्वारा आश्चर्य उपजावे एवा जुदा जुदा एक सो अगीयार अर्थोनुं स्थान छे माटे ज एनो समावेश चित्रकाव्यनी कोटिमां थाय छे. चित्रकाव्यनी कोटिमां बराबर समावेश पामे तेवां केटलांक जैनस्तोत्रो श्रीजैनयशोविजयग्रन्थमालामां बनारसथी प्रकाशित थयेलां छे. आ ग्रन्थमालाना नवमा मणकामां (स्तोत्रसंग्रहना प्रथमभाग पार्नु ९५थी तथा बीजो भाग पार्नु १थी तथा २४५थी २५१ सुधी) आवां स्तोत्रो छे.
१. "आम्बारायण सेलडी खडहडी केलामतीरांगभं" ए जेना आदि लोकनु प्रथम पाद छे तथा आवा ज फलना नामवाळां बीजा ११ श्लोको छे. स्तोत्र कूल १२ श्लोकनु छे. तेमां ११ श्लोकोमा स्तोत्रकार महामहोपाध्याय साधुराजगणिए बधे फळोनां नामो गोठवेलां छे. वाचनारने ए बधां फळोनां नामो लागे पण अर्थनी दृष्टिए ए बधां नामोनो जुदो जुदो अर्थ छे-जैनस्तोत्रसंग्रह द्वितीय भाग पृ० १-२५.
“अइउऋलसमानाः सन्ति लोका इदानीम्" इत्यादि १० लोकोमा स्तोत्रकार श्रीपाश्र्वचन्द्रमुनि पण्डिते सारस्वतव्याकरणनां सूत्रो गोठवेलां छ. जेमके
'अइउऋल समानाः। ह्रस्वदीर्घप्लुतभेदाः सवर्णाः । एऐओऔ सन्ध्यक्षराणि । उभये स्वराः । अवर्जा नामिनः । आद्यन्ताभ्याम् । हसा व्यञ्जनानि । सारस्वतव्याकरणनां आवां अनेक सूत्रो आ स्तोत्रमा गोठवेलां छे. जैनस्तोत्र संग्रह प्रथम भाग पृ. ९४-१०७.
____ लोकना प्रत्येक पादमां जेमा 'सारङ्ग' पदनो उपयोग करेल छे एवं स्तोत्र श्रीगुणबिजय गणिए रचेल छ
भविकुमुदबोधनसारङ्गम् कोविदकोकनयनसारङ्गम् । आदि भाग स्वरमाधुर्यमथितसारङ्गम् । अन्त भाग वीरं भजत सुकृतसारङ्गम्
--जैनस्तोत्रसंग्रह द्वितीय भाग पृ. २४५- २४९ । ए ज कर्तार्नु मात्र अकारयुक्तव्यञ्जनवाळु स्तोत्र
नवमश्रमणपवरममरव्रज । परमशमक्षमसकलवदनकज ।-आदिभाग भव्यशरण रक्षक रतदमन-अन्तभाग जय जय मनरममदगलगमन ॥ पृ० २५१

Page #24

८- आवी अन्य अनेकार्थ कृतिओ तथा शब्दना चमत्कारवाळी कृतिओ
जैनाचार्य रचित काव्यकृतिओमां आवी अन्य पण अनेक कृतिओ छे. ए कृतिओनी नोंध गणितना भूतपूर्व प्रोफेसर भाई हीरालालजी कापडियाए संपादन करेली 'अनेकार्थरस्नमञ्जूषा'मां प्रस्तावनामां आपेल छे. प्रकाशक संस्था आ एक नमूनारूप चमत्कृतिमय कृतिनुं प्रकाशन करीने बीजी एवी कृतिओना सरस शुद्ध सम्पादन प्रकाशन माटे अन्य प्रकाशन संस्था के जैनप्रकाशन संस्थाने अंगुलिनिर्देश करे छे. ९-शतार्थी चित्रकाव्यतुं प्राचीन दृष्टिए मूल्यांकन
काव्यनुं स्वरूप जणावनारा काव्यानुशासन वगेरे ग्रन्थोमां कहेवामां आवेल छे के कवि पोताना निजानन्द माटे अथवा यशकीर्ति मेळववा काव्यनी रचना करे छे. लोकोने उपदेश आपवा वा कार्यनी प्रेरणा आपवा पण काव्यनी रचना थाय छे, कोई वळी धन अथवा आजीविकाना निर्वाह माटे काव्यनी रचना करे छे, अथवा आजीविकाना हेतुरूप राजा वगैरेनी खुशामत माटे पण काव्यनी रचना थती देखाय छे.
प्रस्तुत अनेकविध अर्थोने बतावनार कृतिना कर्ता श्रीजिनमाणिक्य माटे आ रचनानांबे ज प्रयोजन संभवे छे, एक तो निजानन्द अने बीजु कीर्तियश. बीजा करतां प्रथम प्रयोजन विशेष सुसंगत जणाय छे. कर्ता मुनि छे एटले एने मानसिक चांचल्यनुं निवारण करवू अने एकाग्रता प्राप्त करवी ए वधारे इष्ट होई शके अने आवी रचनाद्वारा ते प्रयोजन जरूर साधी शकाय खलं. उपदेश माटे तो आवां काव्य एकदम निरर्थक छे. जे काव्य सांभळीने श्रोता सहजपणे अनायासे अर्थनो अवगम करी शके एवं ज काव्य उपदेश के प्रेरणादायी निवडी शके, आवां चित्रकाव्य तो प्रदर्शनमा राखेला हाथी सिंह वगेरेनी पेठे मात्र काव्यसंसारमा शोभारूप थई शके अथवा पण्डितो--असाधारण पण्डितोनुं मनोरंजन करी शके. आचार्य हेमचन्द्र तो काव्यानुशासनमा ३०७मे पाने कहे छे के आवां यमकादिवाळां पद्यो काव्यना शरीरमा गड-खुंध-जेवां छे, रसभंगना हेतुरूप छे. जो यमकादिवाळां काव्य आवां होय तो जे कष्टकाव्य छे एटले जेनो अर्थ महाकष्टसाध्य छे ते तो गडुरूप ज होय. वळी आवां कष्टकाव्यन फळ मात्र कविनी ख्याति होई शके. आ अंगे आचार्यश्री कोई कविराज लल्लटन अवतरण टांके छे. तेमां जणावेल छ के आवां कष्टकाव्य रसनो विरोधी छे, कर्तानी अभिमानवृत्तिनं सूचन करे छे अथवा कविओमां आवी रचना करवानो एक गाडरियो प्रवाह चालतो आवे छे. प्राचीन कविओनी दृष्टिए

Page #25

आवा गूढ चित्रकाव्यनु आवं मूल्यांकन छे तेम छतां ए तो जरूर कबूल करवू जोइए के आवी रचना कोई आलतुफालतु जोडकणा करनारो कवि नहीं ज करी शके पण जेनी प्रतिभासहित कल्पनाशक्ति तेजस्वी होय अने जे सखत परिश्रमवृत्तिवाळो होय ते ज आवां गूढ चित्रकाव्यनी रचना करवा समर्थ थई शके छे. १०-सार्थ एकाक्षरी कोशोनुं प्रामाण्य साधार छे?
___अमरकोश वगेरे प्राचीन कोशोमां जे सेंकडो हजारो शब्दो जणावेला छे ते शब्दोनी व्युत्पत्ति ते ते धातुओ द्वारा बतावेली छे एटले एम समजी शकाय के ते तमाम शब्दोना अर्थो साधार छे—निराधार नथी पण प्रामाण्ययुक्त छे, 'वक्ति इति वक्ता' एम जाणवाथी 'वक्ता' शब्दनो सम्बन्ध 'वच्' धातु साथे छे अने तेथी 'वक्ता' शब्दनो 'बोलनार' ए अर्थ कांई कल्पित नथी तेम निराधार नथी तेम अप्रामाणिक पण नथी. अमरकोश करतां प्राचीन एवा निरुक्तमां अनेक वैदिक शब्दोनो संग्रह छे तेमां एकाक्षर शब्दो घणा ज ओछा छे अने जे 'शु' वगेरे केटलाक एकाक्षरी शब्दो निरुक्तमा नोंघेला छे पण साथे ज तेमना अर्थनो खुलासो धातुद्वारा के बोजा समान शब्दो द्वारा समजी शकाय तेवी रीते प्रतिपादन करेल छे. 'शु' एटले शीघ्र. 'आशु' अव्ययना एक अंशरूप 'शु' शब्द छे माटे 'शु' शब्दनो 'शीघ्र' अर्थ निराधार तो नहीं कही शकाय. आ दृष्टिए जोतां आचार्य हेमचन्द्र वगेरेए जे केटलाक एकाक्षरी शब्दो अने तेमना अर्थों आपेला ले ते अंगे आवो प्रश्न उठे छे के जे आपेला अर्थो छे ते ज बराबर छे अने बीजा अर्थो बराबर नथी तेनो शो प्रामाणिक आधार समजवो ? जेमके 'र' एटले तीक्ष्ण अथवा दहन-अग्नि. 'क' एटले सूर्य, मयूर, अग्नि, यम अने, अनिल-पवन. वळी बीजु, हेमचन्द्रे रचेला अनेकार्थसंग्रहमा तेम ज महेश्वर कविए रचेला विश्वप्रकाश नामना कोशमां पण एकाक्षरी शब्दो घणा थोडा छे अने त्यार पछीना समयमा जे जे एकाक्षरी कोशो रचायेला उपलब्ध थाय छे तेमां एकाक्षरी शब्दो घणा घणा वधारे मळे छे एटले ए वधारे मळेला शब्दो अने तेना बतावेला अर्थो विशे कोई पण प्रामाणिक आधार न. मळे त्यां सुधी ते शब्दो अने अर्थो बन्नेने विवादास्पदकोटिमां मुकवानुं मन थाय छे. कोई पण एकाक्षरी कोशकारे पोते बतावेला अर्थो विशे विशेष प्रामाणिक आधार बताववा माटे कश ज जणावेल नथी तेथी विशेष आश्चर्य थवा साथे मन ते अंगे वधु साशंक बने छे. अमारा परममित्र मुनिराज श्री पं. रमणिकविजयजीए राजस्थान पुरातन ग्रन्थमालामां (राजस्थानप्राच्यविद्याप्रतिष्ठान-जोधपुर) 'एकाक्षरनामकोषसंग्रह'

Page #26

नामना कोश- संपादन करेल छे, तेमां बधा मळीने २६ कोशोनो समावेश करेल छे. तेमा आचार्य हेमचन्द्र, महेश्वर वगेरेना कोशोनो पण समावेश छे: आ संग्रहमां हेमचन्द्र करतां कोई कोश प्राचीन नथी. ए बधा कोशोमां एकाक्षरी शब्दोना जे अर्थो आपेला छे तेमा घणे स्थळे अर्थोनी वधघट घणी देखाय छे, ए जोतां पण अर्थोना प्रामाण्य माटे कोई मूल आधार शोधवानो प्रश्न विशेष रीते सामे आवे छे. ए कोशकारोए पूर्वना कोशोनो आधार लई आ एकाक्षरी कोशो रचेला छे एम तो कोई कोई कोशकारे कहेल छे पण सूचवेला अर्थों माटे कोई कोशकारे कशो ज आधार के पुष्ट वा अपुष्ट प्रमाण आपेल नथी. तेम निरुक्तनी पेठे व्युत्पत्ति के शब्दसाम्यनो आधार पण दर्शावेल नथी. ए संग्रहमां द्वचक्षरकांड नामे एक कोश छे. संग्रहमा ए चोथा नंबरनो कोश छे तेमां शब्दो घणा विलक्षण छे भने एमना अर्थों पण विशेष विलक्षण छे–जेमके-झ्य एटले नद. झ्या एटले नदी. ट्य-कूट. स्यापृथिवी अने सुरा-मघ, ड्या-रमा, नर्मदा अने गंगा. ढय-धनाढय, बालक भने ढगलो. न्या-नीति. प्या-कृपा. ब्या-अंबा-माता. व-दही. दु-काचवो. ढे-नष्ट. परा-गंगा. पर-उद्धव, वगेरे. कोशकारनुं नाम सौभरि छे. आवा आवा विलक्षण अर्थवाळा अनेक विलक्षण शब्दो विद्वत्प्रबोध नामना काव्यमां वपरायेला छे. या काव्य पण एकाक्षरनामकोषसंग्रहमा प्रकाशित थयेल छे. तेना कर्ता श्रीवल्लभगणी नामना उपाध्याय छे, जे सत्तरमा सैकाना एक जैन साधु छे.
- एकाक्षरी वा द्वचक्षरी शब्दोना विलक्षण अर्थों जोईने अने तेना प्रामाण्यनो आधार नजाणवाथी एवी पण शंका थवानो संभव छे के एक एक श्लोकना अनेक अर्थरूप चमत्कार करी बताववा सारु शु आवा एकाक्षरी वा द्वयक्षरी कोशो बनाववामां आव्या हशे ? पण एकाक्षरी व द्वयक्षरी शब्दोना अमुक मर्यादित ज अर्थों बतावेल छे, वधारे अर्थों नथी बताव्या एटले एवं समाधान पण थाय छे के अर्थोनी से परिमितता जळवायेल छे तेनो कोई आधार-प्रामाणिक आधार जरूर होयो जोईए पछी ते परम्परा होय, बीजी कोई प्रकारनी विद्वत्प्रणालिका होय वा कोई प्रकारनी व्युत्पत्तिनी पण योजना होय, गमे ते होय पण आवा शब्दना अर्थों माटेनो प्रामाणिक आधार जरूर शोधनो उत्तम विषय थई शके एम छे. ११--सम्पादन
____ आम तो मने प्राचीन विद्याओमां रस छे ज, तेमां य शब्दविषयक विद्यामा विशेष रस खरो. मारी मा वृत्ति संस्थाना नियामकना ख्याल बहार न हती तेथी

Page #27

तेमणे जाते आवीने 'शतार्थीनुं सम्पादन करशो ?' एम पूछतां ज प्रस्तुत कार्य स्वीकारी लीधुं. आवश्यकनियुक्तिनुं जुदी जुदी टीकाओ साथे तुलनात्मक अध्ययन करीने तेने मूळपाठ पाठांतर टिप्पण साथे तैयार करवान चालु काम गौण करी प्रस्तुत काम ऊपर लक्ष्य स्थिर कयु. कार्य धार्या करतां विशेष समय लई गयु छतां एक कार्य पूर थयुं तेनो सन्तोष छे..
शतार्थीमां जे मूळ श्लोक आपेल छे बराबर तेनी नीचे ते श्लोकनो जुदी जुदी रीते बतावेलो पदविभाग [ ] आवा निशानमां बतावेल छे अने तेनी नीचे तेवा ज निशानमां ए बतावेल जुदा जुदा पदविभागनी साधनानुं जे स्वरूप शतार्थीकारे दर्शावेल छे तेने बराबर स्पष्ट समजाय ए रीते नोंघेल छे. उपरांत अर्थयोजनामां ज्यां ज्यां संशोधन करवु जरूरी जणायुं त्यां त्यां टिप्पणमां यथामति ते बाबत नोंध करेल छे. संशोधन करवा जतां असावधानताने लीधे बीजी कोई नवी भुल थयेली जणाय. तो तेने जरूर संशोधनने पात्र समजी योग्य सूचन करवा विनन्ति छे.
प्रुफ संशोधनना कार्यमां काळजी तो घणी राखेल छे, छतां नबळी आंख वगेरेना कारणे भुलो रही जवानो पूरो संभव छे. वळी, मुद्राराक्षसना घाथी बची शकवू कठण छे तथा सहभूर्भ्रान्तिर्दुर्वारा ए नियमने वशवर्ती मारी बधी प्रवृत्ति चाली रहेल छे तेथी जे अशुद्धिओ ध्यानमां आवे तेने सुघारीने वांचवा विनंति छे अने अभ्यासी बन्धुओने नम्र निवेदन छे के तेओ ए अशुद्धिओ अंगे संपादकनुं जरूर ध्यान खेचवा कृपा करे. नागें एवं शुद्धिपत्र तो ग्रंथ साथे जोडेलुं छे ज.
संस्थामां जोडाया पछी मारा हाथे आ प्रथम संपादन अने प्रकाशन थाय छे ते श्रीजिनदेव उपरनी श्रद्धानो परमप्रसाद छ एम समजु छु अने नियामकनी प्रेरणा तथा सहकार्यकरोनो सहकार मारे माटे अणमोल साधन छे. नियामकश्री तथा सहकारी बधा ज मित्रोनुं अभिनन्दन करी पुरोवचन पुरं करुं छु.
बेचरदास

Page #28

शुदिपत्रम् ।
अशुद्धम् दीर्घ , याब्०
शुद्धम् दीर्षझ्या.
पृष्ठे-पक्की
'ध
'धः
४.-२६ ब्यालाङ्कः श्रीपाच जिन ब्लेक अक्षरो जोईए
१३-२ -षष्टी
-षष्ठी
५८-३० प्रसिद्ध
सिखं
५८-१९ एक'व
एकव
७५-३२ अत्र'ता
अत्र 'ता
८०-३१ मतिमान्धात् भक्षरयोजकमान्धात् वा अन्यदपि यद् अशुद्ध मुद्रितं तद धीधनैः विधाय कृपा संशोधनीयम् सूचनीर्य च ।

Page #29

Page #30

वाचकश्रीजिनमाणिक्यगणिविरचिता रत्नाकरावतारिकाद्यश्लोकशतार्थी । वितरतु परमार्थरमां परमः परमेष्ठिनां जिनश्चरमः । अपि नखरांशुरुचिररुचि यस्य क्रमकमलमम्लानम् ॥१॥ संस्कुरुतां मम वाचं सरस्वती रसवती रसवतीवत् । यत्पदपङ्कजसेवां सृजति मरालीवदमराली ॥२॥ शिष्यानिव परमतिनोऽप्यनुत्तरान् यैः प्रणीय निज-परयोः । साम्यमसूचि शुचिमतोद दतु श्रीसोमसुन्दरमुनीन्द्राः ॥३॥ शक्तिः प्रजापकृदपि स्वयं यदीया प्रजापकृतितोऽन्याः । शक्तीर्यवर्तयदमी मुनिसुन्दरसूरयः सिद्धयै ॥४॥ अनवरतनवरसामृत-वादमहोदधिसु[धावगाहनतः । लब्धगुरुबिरुदमणयो जयन्तु जयचन्द्रसूरीन्द्राः ॥५॥ प्रति गौतमतः सम्प्रति निष्प्रतिमप्रतिभया प्रतीतिभृतः श्रीरत्नशेखरगुरूत्तमाः शशिगणेऽत्र विजयन्ते ॥६॥ नतसुमनोजननिकराः पवित्रसत्कुलधरा धरावलये । विजयन्ते जयवन्तः श्रीमदुदयनन्दिसूरीन्द्राः ॥७॥ विदधतु बुधप्रमोदं ते श्रीचारित्ररत्नगुरुचन्द्राः । उदवेलि गोविलासैथैर्मम हृदि शाब्ददुग्धाब्धिः ॥८॥ इत्यहणीयसन्दोहं नत्वा तत्त्वार्थसिद्धये ।
'सिद्धये वर्धमानः स्ताद्' इति श्लोकं विवृण्महे ॥९॥ इह हि चतुरचतुरङ्गसभासमक्षप्रारब्धवादानेकप्रतिवादिवृन्दप्रदत्तापमानसकलकलापात्रमात्रातिगच्छात्रसूत्रितचित्रबिरुदावलीवर्धमानाभिमानकुमुदचन्द्राभिधानदिगम्बरप्रधानविजयप्राप्तयशःपताकैः प्राचीनार्वाचीनाचार्यचक्रचक्रवर्तिभिः श्रीदेवसरिभिर्विरचिते स्याद्वादरत्नाकरेऽवतारकारिकायाः श्रीरत्नाकरावतारिकायाः सकलसहृदयहृदय
१ चन्द्रगच्छे ।

Page #31

प्रार्थनीयार्थसार्थरत्नरत्नमञ्जूषिकानुकारिकायाः प्रथमकारिकायाः कानिचिदर्थरत्नानि प्रादुर्बिभावयिषुः कविः प्रथममेतवृत्तनायकत्वेन द्वादशार्थ्या श्रीवर्धमानं जिनं वर्णयति
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीपदीपाङ्करायते ॥१॥ [ सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डलीः ।
प्रत्यूहशलभप्लोषेऽदीमंदीपाङ्कुरायतेः ॥१॥] [१ मण्डली-ई: = मण्डलीः । २ अदीप्रदीपाङ्कुरायत+ईः = अदीप्रदीपाङ्कुर यतेः । चित्रकाव्यत्वेन अत्र विसर्गा न गण्यन्ते इति सर्वत्र बोध्यम् ।]
वर्धमानो वीरजिनः सिद्धये अभिमतकार्यनिष्पत्तये स्ताद् भवताद् इति सम्बन्धः । उत्तरार्धगो यच्छब्दः पूर्वार्द्ध तच्छब्दं द्योतयतीति स इति ग्रहणात् वर्धमानः किंलक्षणः ? सः कः ? इत्याह-यन्नखमण्डलीः यस्य नखश्रेणी, तस्याः सकाशात् 'ईच् गतौ' [१२५२] इत्यत ईयते निर्गच्छतीति क्विपि यन्नखमण्डली:-यस्य नखश्रेणितो निर्गच्छ-ती ०दीपाङ्कुरायते इत्यत्र ईकारप्रश्लेषे ईर्लक्ष्मीर्लक्षणया कान्तिः, प्रत्यूहा इव प्रत्यूहा विघ्नसदृशा राग-द्वेषादयस्त एव शलभाः पतङ्गास्तेषां प्लोषे दहने अदीप्रदीपाङ्कुरायत दीप्रदीपाङ्कुरवदाचरदिति क्यङि हस्तन्यामात्मनेपदान्यदर्थंकवचनेऽडागमे रूपसिद्धिः । यथा प्रदीपः शलभान् पतङ्गान् तथा यन्नखश्रेणीप्रभा रागादीनपीत्यर्थः । यन्नख० किंविशिष्टा ? ताम्रा रक्ता। दीपशिखाऽपीडशी भवति ॥१॥
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीप्रदीपाङ्करायते ॥२॥ [ सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताऽम्ला यन्नखमण्डली ।
प्रत्यूहशैरभप्लोषे दीप्रदीपाऽऽङ्करायते ॥२॥] [१ प्रतिश्च ऊहश्च प्रति-ऊहौ-प्रत्यूहौ। २ शरे भाति इति शरभः-शलभः । ताऽम्ला ताम्रा । चित्रकाव्यत्वेन रस्य लत्वम् लस्य च रत्वं सर्वत्र ज्ञेयम् । ३ प्लोषः सेचनम् । ४ आकुरायत-अङ्कुर इव आचरत् । ५ यत+इ-ई० यते ।]
___ व्याख्या-वर्धमानो जिनः 'षिधू गत्याम्' [३२०] इत्यतो गत्यर्थानां ज्ञानार्थत्वात् क्तिप्रत्यये सिद्धये ज्ञानाय अर्थात् सेवकानां स्तात् भवतु इति सम्बन्धः । यतः किंवि० तया कैवल्यलक्ष्म्या न म्लायतीति क्विपि ताऽम्ला र-लयोरैक्यान्न दोषः । एवं ब-बयोर्ड-लयोः श-सयोश्चैश्यं यथासम्भवं स्वयं ज्ञेयम् । यदुक्तम्

Page #32

"भेदो न चित्रकाव्योपयोगिताभाजि रचित एतेषाम् ।
ब-वयोर्ड-णयोर्य-जयोर्ड-लयो र-लयोः क्वचित् श-सयोः" ॥१॥ [ ] स इति ग्रहणात् यन्नखमण्डली यस्य नखश्रेणिः प्रपूर्वात् 'अयि गतौ' [७९०] इत्यतः स्त्रियां क्तौ ' य्वोः प्वय ०" [सिद्धहेम० ४।४।१२१] इति यलोपे, “अतः" [४।३।८२] इति अतो लोपे प्रतिनिम् ऊहस्तर्कस्तावेव शरो मुजाख्यतृणविशेषः। तस्मिन् भातीति "क्वचित्" [५।१।१७१] डे प्रत्यूहशलभप्लोषः 'प्लुशश् स्नेहन-सेचनपूरणेषु' [१५६२] इत्यतो घनि प्लोषः सेचनं तस्मिन् “अङ्कुरं सलिले रोम्णि रुधिरेऽभिनवोद्गमे" इत्यनेकॉर्थवचनाद् अङ्कुरं जलं तद्वदाचरत् इति क्यङि ह्यस्तन्याम् आङ्कुरायत अजलायत-अयमर्थः-यस्य नखश्रेणिनि-विचारतृणसेचने जलवदाचरति स्मेति । यन्नख० किंवि० दीप्रो दोपनशीलो दीपनं घञि दीपः कान्तिर्यस्याः सा दीप्रदीपा । अत एव पुनः किंवि० इ: कामस्तद्वत् ई लक्ष्मीः कान्तिर्यस्याः सा ई समासान्तविधेरनित्यत्वात् कजभावः कामवत् रक्ता इत्यर्थः ॥२॥
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीपदीपाङ्करायते ॥३॥ [ 'सिद्धये वर्धमानः स्तात् तीम्राऽयन् नः खेमन् 'डलीम् ।
प्रत्यू हशरभप्लोषे दीपदीपां'' ''कुरायते ॥३॥] [१ सिद्ध+ई सिद्धे, अस्य चतुर्थ्या एकवचनम् । २ इ+विवप्-अयति-शत-अयन् । ताम्र+अयन= ताम्रायन्-प्रथमाया एकवचनम् वर्धमानविशेषणम् । ३ षष्ठीबहुवचनम् । ४ प्रथमाया एकवचनम्, वर्धमानविशेषणम् । ५ लडू इत्यस्य व्यत्यये डल् प्रथमाया एकवचनम् , वर्धमानविशेषणम् । ६ डल+ईम, ईम् प्रति' इति सम्बन्धः । ७ ऊ+ह+शरात् । ८ भवति इति भः । ९ प्र+वस्-प्रोष् प्रोषे चतुर्या एकवचनम् 'सिद्धये' इत्यस्य विशेषणम् । १० तृतीयाया एकवचनम् । ११ कु+राज्-कुर+अय-कुराय । ताय्+क्विप-ता । कुराय+ताम्कुरायताकुरायते चतुर्थ्या एकवचनम् । इदमपि 'सिद्धये' इत्यस्य विशेषणम् ।]
व्याख्या-वर्धमानो जिनः । 'नख'इति । अत्र श्लेषत्वाद् विसर्गलोपे नः अस्माकं सिद्धा सम्पन्ना चासौ ईश्च लक्ष्मीश्च सिद्धे तस्यै सिद्धये स्ताद् भवतादिति सम्बन्धः । वर्धमानः किंभूतः ? खानि इन्द्रियाणि मन्दयति क्षयं नयतीति क्विपि खमन् जितेन्द्रिय इत्यर्थः । अत्र सौ "पदस्य" [२।१।८९] इति दलोपे सिद्धम् । तानं धातु
१ ग्रन्थकारेण सर्वत्र सिद्धहेमसूत्राणां प्राय उपयोगः कृतः । २ अत्र 'प्र+अय+ति' इति अवस्थायां 'य' लोपे कृते 'अ'लोपार्थ ग्रन्थकारेण 'अतः' [४।३।८२] सूत्रं दर्शितम् परन्तु तेन सूत्रेण अकारान्ताद् धातोः विहिते प्रत्यये लोपो विधीयते अतः तत् सूत्रं ग्रन्थकारेण परमता. श्रयणेन प्रवर्तितम् इति ज्ञायते, एवं सर्वत्र बोध्यम् ।
३ “अङ्कुरो रोम्णि सलिले रुधिरेऽभिनवोद्गमे"-हैम० अने० ३,५११ ।

Page #33

विशेषस्तदिव आचरतीति क्यङि “दीर्घश्च्चि"० [४।३।१०८] इति दीर्घे, क्विपि, तल्लोपे "अतः" [४।३।८२] इत्यल्लोपे “य्वोः प्वय" [४।४।१२१] इति यलोपे ताम्रास्तथा इ: कामस्तदिव आचरतीति कर्तुः विपि धातुत्वे शतरि अयन् । द्वयोर्विशेषणसमासे ताम्रायन् । कया ? दीप्रा दीपनशीला या दीपनं "क्रुत्सम्पदादिभ्यः" [५।३।११४] क्विपि-दीप कान्तिस्तया दीप्रदीपा जिनस्य सुवर्णवर्णत्वात्-पीत-रक्तयोरैक्यात्-इति वर्णनम् । पुनः किं० 'लषी कान्ता' [९२७] कान्तिरिच्छा लषतीति विपि सौ "धुटस्तृतीयः" [२।११७६] इति घस्य डत्वे, ड-लयोरैक्यात् व्यत्यये, डल् इव डल् वाञ्छकः । कथम् ? प्रति लक्षीकृत्य । काम् ? ई लक्ष्मीरष्टप्रातिहार्यरूपा [ताम् लक्षीकृत्य] । प्रभोः सर्वत्र तुल्यमनोवृत्तित्वेऽपि कविना अष्टमहाप्रातिहार्यश्रीभोक्तृत्वदर्शनात् तदिच्छा उपचर्यते । सिद्धये किं० 'अव रक्षणे'. [४८९] इति गत्यर्थाद् अवतेः अवन्ति जानन्ति तत्त्वातत्त्वमिति क्विपि "मव्यवि०" [४।१।१०९] इत्युपान्त्येन सहोटि उवो विचक्षणजनास्तेषाम् । 'हो निपाते च हस्ते, दारुणि शूलिनि" [ ] इति एकाक्षरनाममालावचनात् हो हस्तः स एव “शरं जले" [हैम० अने० २,४६५] इत्यनेकार्थात् र-लयोरक्यात् शलं तस्माद् भवतीति "क्वचित्" [५।१।१७१] डे शलभं कमलं करकमलमित्यर्थः तस्मिन् प्रकर्षेण वसतीति क्विपि “यजादिवश्-वचः०” [४।११७२] इति वृति सस्य षत्वे, र-लयोरैक्ये ऊहशलभप्लोट् तस्यै ऊहशलभप्लोषे । पुनः कि० को पृथिव्यां राजतीति "क्वचित्" [५।१।१७१] डे कुरो यः अयः शुभकर्म तम् । 'ताङ पालने [८०६] इति तायते पालयतीति क्विपि “य्वोः प्वय०" [४।४।१२१] इति यलुपि चतुर्थ्याम् । "लुगातोऽनापः" [२।१।१०७] इत्यालोपे कुरायते चित्रत्वाद् विसर्गानुस्वारयोर्भावाभावौ न दोषाय। एवं यथासम्भवं सर्वत्र ज्ञेयम् । ड-लादीनाम् ऐक्यं तु पूर्व कथितमेव ॥३॥
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीपदीपाङ्कुरायते ॥४॥ ['सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डलीम् ।
प्रत्यूहः-शरभप्लोषे दीपदीपाऽऽकुलायते ॥४॥] [ १ 'सिद्धय' शब्दस्य सप्तम्या एकवचनम् ‘यन्नखमण्डलि' इत्यस्य विशेषणम् । २ °ताम्रास्' शब्दस्य प्रथमाया एकवचनम् 'इ' इत्यस्य विशेषणम् । ३ 'यन्नखमण्डला' शब्दस्य सप्तम्या एकवचनम् । ४ मण्डलि+ईम् मण्डलीम् । ५ ईम् प्रति इति संबन्धः । ६ ऊहस-शरभप्रोषे सप्तम्या एकवचनम् । 'सिद्धये इत्यस्य विशेषणम् । ७ प्र.ऊष्+अण-प्रोष् - प्रोषे । ८ तृतीयाया एकवचनम् 'दीप्रदीप' इत्यस्य । ९ आकुलायत मस्तन्याः क्रियापदम् । १० यत+इः = यतेः ।]

Page #34

व्याख्या-वर्धमानो जिनः ई लक्ष्मी प्रति स्तात् इति सम्बन्धः । स इति ग्रहणात् यस्य नखाः पादनखारतेष्वतिभक्तत्वान्मण्डल इव इवेवाचरतीति क्यङि, क्विपि, तल्लोपे "अतः” [४।३।८२] इत्यल्लोपे “य्वोः प्वय०" [४।४।१२१] इति यलोपे यन्नखमण्डलाः सप्तम्याम् "लुगातोऽनापः" [२।१।१०७] इत्यालोपे यन्नखमण्डलि यत्पादाम्बुजसेवके इत्यर्थः । सिद्धा सम्पन्ना या लक्ष्मीर्यस्य स सिद्धयः इभ्यजनस्तस्मिन् सिद्धये सति इः काम आकुलायत आकुलोऽभूदित्यर्थः । कोऽर्थः ? यस्य सेवकजने सति कामो भयभ्रान्तोऽभूदित्यर्थः । इः किं० ताम्रवद् 'असी गत्यादानयोश्च' [९३२] इति चानुकृष्टदीप्त्यर्थाद् असति दीप्यते इति क्विपि सो रुत्वे “अवर्ण-भो भगो." [११३।२२] इति रलोपे ताम्रा रक्तवर्णत्वात् । सिद्धये किंभू. 'अव रक्षण' [४८९] इति दीप्त्यर्थात् 'भ्यादिभ्यो वा" [५।३।११५] इति विवपि ऊः कान्तिस्तया कृत्वा "हस्रो दिनम्" [उणादिसू०३८७] इत्युणादिवचनात् हस्रं दिनं करोतीति णिजि, विवपि “न सन्धि०" [७।४।१११] इति स्थानिवद्भावाभावात् "संयोगस्यादौ स्कोलक" [२।१।८८] इति सलोपाभावे "पदस्य" [२।१।८९] इति रलोपे, सस्य रुत्वे विसर्गत्वे च ऊहः सूर्यः तथा शरं जलं र-लयोरैक्यात् शलाद् भवतीति क्वचिड्ढे शलभश्चन्द्रः तौ प्रकर्षण ऊषति कर्मणोऽ" [५।१।७२] इत्यणि ऊषः [प्रोषः]-शलभप्लोषः तस्मिन् ऊहःशलभ प्लोषे श्लेषतो विसर्गाभावः रो लत्वं च । कया ? दीप्रा या-दीपनम्-दीप् कान्तिस्तया ॥४॥
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीपदीपाङ्करायते ॥५॥ [सिद्धये वैधमानः स्ताऽत्ताऽऽम्लाः ! यन् न खमण्डलीः ।
'प्रत्यूह शेलभप्लोषे "दीपदीपां कुरायते ॥५॥] [१ वर्धमान् इत्यस्य संबोधनबहुवचनम् । २ 'स्त' इति द्वितीयपुरुषबहुवचनं पञ्चम्याः क्रियापदम् । ३ अत्त इत्यपि 'स्त'वत् क्रियापदम् 'अद्'धातोः। ४ आ+आम्लाः = आम्लाः संबोधनबहुवचनं 'वर्धमानः' इत्यस्य विशेषणम् । ५ 'यत्' इत्यव्ययम् 'यस्मात्'अर्थे । ६ 'न' इति निषेधवाचि अव्ययम् । ७ 'खमण्डलीः' मदीवत् द्वितीयाबहुबचनम् 'अत्त' इत्यस्य कर्मकारकरूपम् । ८ 'प्रत्यूह' 'वह'धातोः प्रतिपूर्वस्य परोक्षायाः द्वितीयपुरुषबहुवचनम् । ९ शट्+अ+भ = शडभ इति । १० द्वितीयाया एकवचनम् । 'प्रत्यूह' इत्यस्य कर्मपदम् । ११ कुः आयतेः इति विभागः।]
व्याख्या-आ लक्ष्मीस्तया न म्लायन्तीति आम्ला इभ्यास्तेषां सम्बोधनम् हे आम्लाः इभ्याः ! यूयं सिद्धये शिवाय वर्धमानो वर्धमानं जिनम् आख्यान्तीति णिजिः, क्विपि वर्धमानिति नन्तप्रकृतेर्जसि वर्धमानः श्रीवीरजिनवक्तारः स्तोतारः

Page #35

स्त भवत वर्तध्वे इत्यर्थः । यत् यस्माच्चकारो ग्राह्यः च पुनर्यस्याद् यूयं खमण्डलीः ज्ञानश्रेणीर्न अत्त भक्षयत-न हत इत्यर्थः । अग्रे तच्छब्दग्रहणात् तत् तस्मात् कारणाद् यूयं दीप्रदीपवदाचरणं "कर्तुः विप्०" [३।४।२५] इति क्विपि, “शंसिप्रत्ययात्" [५।३।१०५] इत्यप्रत्यये, स्त्रीत्वे "आत्" [२।४।१८] इत्यापि दीप्रदीपा प्रदीपवदाचरणं तां प्रत्यूह प्रतिवहथ स्म । प्रतिपूर्वाद् वहेः परोक्षायुष्मदर्थबहुवचने "यजादि." [४।१७९] इति वृति, "द्विर्धातुः०" [४।१।१] इति द्वित्वे "समानानाम् ०" [११२।१] इति दर्धि सिद्धिः । कस्मिन् ? 'शट रुजा-विशरण-गत्यवसादनेषु' [१७५] इति शटति रुजति इति क्विपि, टस्य डत्वे ड-लयोरैक्ये शल जगत्पं डको यः आत् कृष्णाद् भवतीति "क्वचित्" [५।१।१७१] डे अभः कामः, तस्य प्लोषे विनाशे । यूयम् किं० कुः स्थानम् कस्य ? आयतेौरवस्य ॥५॥
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्युहशलभप्लोषे दीप्रदीपाकरायते ॥६॥ [सिद्धये ! वर्धमानस्ताऽत्ताऽम्ला यन्न ! खमन्डलीः ।
प्रत्यः शलभः लोषेऽदीप्रदीपाङ्कराय ! ते ॥६॥] [१ सित् प्रथमाया एकवचनम् 'वर्धमानः' इत्यस्य विशेषणम् । २ 'हयि' इत्येवम् इकारान्तस्य शब्दस्य संबोधनैकवचनम् । ३ ताऽत्ताऽम्लाः प्रथमाया एकवचनम् 'वर्धमानः' इत्यस्य विशेषणम् । ४ इ+अन्न-यन्न ! 'हये' इत्यस्य विशेषणं संबोधनरूपम् । ५ खमण्डली (ख+मन+लड्+ई) प्रथमाया एकवचनम 'वर्धमानः' इत्यस्य विशेषणम अत्र 'लट' :
:' इत्यस्य विशेषणम् अत्र 'लड्' इत्यस्य व्यत्यये 'डल' इति बोध्यम् 'मन्' इति च 'मङ्ग' धातोः साध्यम् । ६ षष्टया एकवचनम् 'ते' इत्यस्य षष्ठयन्तस्य विशेषणम् । ७ अदीप्रत् इति कियापदम् । ८ 'ईपाङ्कुराय' इति ‘हये' इत्यस्य विशेषणम् संबोधनरूपम् ।]
व्याख्या-सिद्धये इत्यत्र हये इति "हयिः कामः": [उणादिसू० ६०६] इत्युणादिवचनात् हे हये ! काम !। हे ईपाङ्कुराय। ई लक्ष्मी स्वजायात्वेन पातीति "आतो डः०" [५॥११७६] डे ईपः कृष्णस्तस्य अङ्कुरवत् प्ररोहवदाचरतीति क्यङि, अचि ईपाङ्कुरायस्तस्य सम्बोधनम् । कामो हि विष्णुपुत्र इति । तथाई लक्ष्मीः सैव अन्नमिव अन्न जीवनं यस्य स यन्न तस्य सम्बो । ते तव प्लोषे दाहे वर्धमानो वीरजिनो अदीप्रत् 'अग्नौ वमिर्दीप्रः' [शेषना. देव०ला०प्र० १६६अथवा निर्णय०१७११]इति शेषनिघण्टुवचनात् दीप्र इवाग्निरिवाचरदित्यर्थः । यतस्ते किम्भूतस्य ? शलभ इव पतङ्ग इवाचरतीति क्यङि क्विपि तल्लोपे “अतः" [४।३१७२। इत्यल्लोपे, “य्वोः प्वय्०"[४।४।१२१] इति यलोपे शलभाः तस्य; "लगातोऽनाः" [१।१।१०७] इत्यालोपे शलभः । पुनः किं० प्रतिकूलं परस्त्रीगमनादिरूपम् ऊहं तक करोतति णिजि, स्विपि,तल्लोपे ऊहू, अतः प्रकृते

Page #36

षठ्या प्रत्यूहः श्लेषत्वाद् विसर्गाभावः । अन्योऽपि शलभः प्रतिकूलं दीपशिखायां स्वर्णभ्रान्तिरूपम् ऊहं करोति, अग्निना च दह्यते इति । वर्धमानः किं० खं आकाशं 'मगु गतौ' [८५] इत्यतो मङ्गति गच्छतीति क्विपि “पदस्य" [२।११८९] इति गलोपे खमन् पक्षी प्रस्तावाद् हंसः, तद्वत् । 'लड विलासे' [२५४] लडतीति क्विपि लड सविलासम् । 'ईङ्च् गतौ' [१२५२] ईयते गच्छतीति क्विपि खमण्डलीः कलहंसवत् सविलासगामीत्यर्थः । ल-डयोरैक्याद् व्यत्ययः । पुनः किं० "तस्तु तस्करे" [ ] इत्येकाक्षरवचनात् तश्चौरः, तत्सदृशोऽपि रागोऽपि तस्य । 'अट्टि हिंसाऽतिक्रमयोः' [६७४] इत्यतो हिंसार्थात् क्विपि “पदस्य" [२।१४८९] इति पदान्तलोपे अत् तस्य भावः, भावे तलि अत्ता विदारणं तस्मिन् न म्लायतीति क्विपि ताऽत्ताऽम्लाः । पुनः किं० 'षिधू गत्याम्' [३२०] सेधति जानाति तत्त्वातत्त्वमिति विवपि सित् तत्त्वज्ञ इत्यर्थः ॥६॥
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली। प्रत्यूहशलभप्लोषे दीपदीपाङ्कुरायते ॥७॥ [ सिद्धये वर्धमान ! स्तात् ताम्रायन्नख ! मैं डैलीः।
प्रत्यूहशलभप्लोषे दीप्रदीपाङ्करा य-ते ॥७॥] [द्वितीयपुरुषैकवचनं पञ्चम्याः कियापदम् 'अस्'धातोः । २ इदं ‘वर्धमान' इत्यस्य विशेषणम् संबोधन-एकवचनम् । ३ मं' द्वितीयान्तं माम्' इत्यर्थे । ४ ड+लीः = डलीः प्रथमान्तम् एकवचनम् । ५ प्रअय्+ति-प्रति-ऊह-प्रत्यूह. अत्र प्रतिः प्रकृष्टज्ञानवान् तथा ऊहः आत्मा तपः स एव शलभप्लोष-शलभप्लोषे चतुर्थ्याः एकवचनम् । ६ दीप्रदीपाकुराः प्रथमाया एकवचनम् । ७ इ+अन्य+तम्यते सप्तम्या एकवचनम् ।]
व्याख्या-ताम्रा रक्तवर्णा अयन्तः इशब्दादाचारे क्विपि घातुत्वे शतरि कामवदाचरन्तो नखा यस्य स ताम्रायन्नखस्तस्य सं० । हे वर्धमानजिन ! वीरजिन ! त्वं सिद्धये मोक्षाय मां आचक्षाणो णिजि मदयतीति वाक्ये विपि सौ "णेरनिटि" [४।३।८३] इति णिज्लोपे “त्व-मौ प्रत्ययोत्तर०" [२।१।११] इति मादेशे, परमते सेरमादेशे, “शेषे०" [२।१।८] इति दलोपे में मामाचक्षाणो धर्मोपदेशाय स्ताद् भवतादिति सम्बन्धः। यतस्त्वं किं “डः शिवे ध्वनी" [ ]इत्येकाक्षरवचनात् डः- शब्दः-देशनाध्वनिस्तं लीयसे श्लिष्यसीति क्विपि डलीर्देशनां कुर्वन्नित्यर्थः । पुनः किं. दीप्रो दीपनशीलो यो दीपाङ्कुरः प्रदीपस्तद्वद् 'असी गत्यादानयोश्च' [९३२] इति चानुकृष्टदीप्त्यर्थादसतेः, अससि दीप्यसे इति क्विपि, सौ “दीर्घयाब्०" [१।४।४५
१ "तकारस्तस्करे"-एकाक्षर० सुधा. लो. २३ ।। २ 'डो वृषाङ्के ध्वनावपि'-एकाक्षर० सुधा० श्लो० २१ ।

Page #37

इति तस्य लोपे, सो रुत्वे, “अवर्ण-भो-भगो." [१।३।२२] इति लोपे दीप्रदीपाङ्कुराः प्रदीपसदृश इत्यर्थः । कस्मिन् ? इः कामस्तथा अः कृष्णस्तयोः समाहारद्वन्द्वे यम् तदेव "तस्तु तस्करे" [ ] इत्येकाक्षरोक्तेस्तस्तस्करस्तस्मिन् य-ते । यथा प्रदीपश्चौरस्य प्रतिकूलस्तथा त्वमपि जगन्मोषकस्य कामस्य, मिथ्यात्वप्रवर्तकस्य विष्णोरपि च प्रतिकूलः । त्वयि तयोः प्रभविष्णुत्वाभावात् । सिद्धये किम्भूतायै ? 'अयि गो' [७९०] 'गत्या ज्ञानार्थाः' इत्यतः स्त्रियां क्तौ प्रकृष्टा तिर्ज्ञानं यस्यासौ प्रतिनिम् । 'कहि वितर्के' [८७०] इति धातोरचि ऊहो वितर्ककृदात्मेत्यर्थः । स एव शलभान् पतङ्गान् प्लोषति दहतीति विचि शलभप्लोट् प्रदीपो यस्यां सा तस्यां प्रत्यूहशलभप्लोषे । सिद्धौ हि ज्ञानरूपो वियुक्तकर्मा प्रदीपसदृश आत्माऽस्तीति ॥७॥
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली। प्रत्यूहशलभप्लोषे दीप्रदीपाङ्कुरायते ॥८॥ [ सिद्धयेबैधमानस्ताऽऽत्ताऽम्लाऽऽयं नखमण्डलीः ।
प्रत्यूहशलभप्लोषे दोपदीपाङ्कराय ! ते ॥८॥] [१ सिद्धये प्रथमाया एकवचनम् । २ अर्धमान् द्वितीयाबहुवचनम् 'नखमण्डली विशेषणम् । ३ अस्त+आत्त = अस्तात्त। संबोधनकवचनम् । ४ अम्ल ! संबोधनैकवचनम् । ५ आयम् 'इण'. धातोः यस्तन्याः प्रथमपुरुषैकवचनम् । ६ नखमण्डलीः द्वितीयाबहुवचनम् । ७ दीप्रदीप ! संबोधनैकवचनम्। ८ अङ्कुराय ! संबोधन कवचनम् । ९ 'तव'अर्थसूचकं 'ते'रूपम् । ]
__व्याख्या-हे अस्तात्त ! "असी गत्यादानयोश्च" [९३२] इति गत्यर्थात् क्विपि भावे तलि अस्ता ज्ञानम्, तया आत्त ! स्वीकृत ! । न म्लायसीति "क्वचित्" [५।१।१७१] डे अम्लस्तस्य सं० । प्रत्यूहा विघ्नास्त एव शलभाः पतङ्गास्तेषां प्लोषे दाहे दीप्रदीपस्तस्य सम्बो० । अङ्कुरायसे अङ्कुरवदाचरसि इति अचि अङ्कुरायस्तस्य सम्बो० हे अङ्कुराय ! सर्वदैव जरा-मरणरहितत्वेन नवीनत्वात् प्रस्तावात् श्रीवर्धमान ! ते तव नखमण्डली खश्रेणीः आयम् आश्रितवानित्यर्थः । 'इंणक गतौ' [अदादि १७] ह्यस्तन्या अम्बि रूपम् अस्मदर्थत्वादहमिति कर्ता । यतः किंवि० आ समन्तात् ऋद्धः अर्द्धः अहं याभ्यः सकाशात् ता द्वितीयाशसि समासे एकवचनत्वात् "त्व-मौ प्रत्ययोत्तर०" [२।१।११] इति मादेशे शसो नत्वे अर्द्धमान् । अहं किं० सिद्धानां मुक्तानां या या मुक्तिरूपा लक्ष्मीस्तामीप्सतीति क्विपि सौ 'पदस्य' [२।१।८९] इति सलोपे, पस्य बत्वे सिद्धयेब् मुक्तिवाञ्छक इत्यर्थः ॥८॥
१ अत्र बहुव्रीहिसमासत्वेन 'ज्ञानवान्' इति उचितम् । २ 'प्रत्यूहशलभप्लोषे' इत्यस्य चतुर्थ्यन्तत्वेन अन 'तस्यै' इति उचितम् ।

Page #38

सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीपदीपाङ्कुरायते ॥९॥ [ सिद्धये वर्धमान ! स्तात् ताम्रा यन्नैखमण डली । 'प्रत्यूहशलभैप्लोषेदी प्रदीप कुरा यते ! ॥९॥
[१ 'ताम्रास' इत्यस्य ताम्राः प्रथमैकवचनम् । २ यन्नखम् प्रथमैकवचनम् । ३ अं प्रति डलि तिरस्कारकम् । अम्+ड='अण्ड' इति सन्धिः । ४ 'लड्' इत्यस्य लडि, व्यत्यये डलि । ५ डलि+इम्-डलीम् । ई प्रति डलि । ६ प्रत्यूहशल 'यन्नख' इत्यस्य विशेषणम् । ७ अभ-. प्लोष ! संबोधनैकवचनम् । ८ ईदीप्रदीपा तृतीयैकवचनम् । चित्रकाव्ये सन्तोऽपि अनुस्वारविसर्गा न गण्यन्ते, असन्तोऽपि ते पूर्यन्ते-इत्येवं सर्वत्र बोध्यम् । ९ कुराः 'यन्नख' इत्यस्य विशेषणम् । १० यते ! संबोधनैकवचनम् । 1
व्याख्या-यतिनाथत्वाद् यतिः अथवा जितेन्द्रियत्वाद् यतिस्तस्य सम्बो० हे यते ! वर्धमान ! तथा हे अभप्लोष ! अः कृष्णस्तस्माद् भवतीति "क्वचित्" [५।१। १७१] डे अभः कामस्तं प्लोषसि दहसीति "कर्मणोऽग्" [५।१।७२] इत्यणि अभप्लोषः तस्य सम्बो० । स त्वं नः अस्माकं सिद्धये मुक्तये स्तादिति सम्बन्धः । स कः ? इत्याह-जातावेकवचने यन्नखं यस्य नखा इत्यर्थः । “अः कृष्णे विनतासूनौ" इत्येकाक्षरोक्तेः अं गरुडम्, तथा ई कामं च प्रति आश्रित्य 'लड जिह्वोन्मन्थने' [१०३६] इति परमते जिह्वा जिह्वा विषया क्रिया उन्मन्थनं चेति अर्थद्वयपाठात् उन्मन्थने अवश्यं लडयति उन्मथ्नाति तिरस्करोतीति यावत् आवश्यकार्थे "णिन् चावश्यकाधमर्से" [५।४।३६] इति णिनि, घटादित्वात् हस्ते लडि तिरस्कारि वर्तते इति क्रियाशेषः । ड-लयोरैक्याद् व्यत्यये डलि-इति । कया ? ई पृथिवी तस्या दीपा दीपनशीला या दीपनं "क्रुत्सम्पदा०" [५।३।११४] इति क्विपि ईदीप्रदीप् तया ईदीप्रदीपा-अयमर्थः-यस्य नखा रक्तवर्णत्वात् गरुडं कामं च तिरस्कुर्वन्ति इत्यर्थः । किम्भूतं यन्नखम् ? ताम्रो रक्तवर्णस्तेन 'असी गत्यादानयोश्च' [९३२] इति चानुकृष्टदीप्त्यर्थाद् असते शोभते इति क्विपि ताम्राः । पुनः कीदृग् ? कुत्सितम् रम् कामम् अस्यन्तीति कुराः । पुनः कीदृग् ? प्रत्यूहान् विघ्नान् ‘शठ कैतवे च' [२२२]
१ “जिह्वोन्मन्थनयोः इति एके। तन्मतसंग्रहार्थ जिह्वाविषया क्रिया उन्मन्थनं चेति समाहारोऽपि" -हैमधातुपा० । “अपरे तु जिह्वा च उन्मथनम् इति समाहारद्वन्द्वं व्याचक्षते" "जिह्वाशब्देन तद्विषयो व्यापारः। धनपालस्तु एवं पठित्वा आर्याणां जिह्वा-उन्मथनयोः इति पाठः इति"-माधवीया धातुवृत्तिः पृ० १३९ ।

Page #39

१०
इति चानुकृष्टहिंसाऽर्थात् शठति हिनस्तीति क्विपि सौ "धुटस्तृतीयः [२।११७६] इति ठस्य डत्वे ड-लयोरक्याल्लत्वे प्रत्यूहशल विघ्नविघातकमित्यर्थः ॥९।।
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीप्रदीपाकुरायते ॥१०॥ [सिद्धये वर्धमान ! स्तात् तोऽम्लायन् न-खमण्डली ।
प्रत्यूहश ! लैंभप्लो ! दीप दीपांकुरायते ॥१०॥] [१ ता+अम्लायन्=ताऽम्लायन् प्रथमैकवचनम् ‘वर्धमान' इत्यस्य विशेषणम् । २ न+खम् (नश्च खश्च नखम् ) तस्य मण्डलं यस्यास्ति । 'वर्धमान' इत्यस्य विशेषणम् । ३ प्रति+इ+ऊ+ह+शोभ-प्रत्यूहश ! संबोधनैकवचनम् । ४ ल+भ+प्र-लभप्र! संबोधनम् । ५ उ+षा+ई-(बहुव्रीहिसमासे) उषे! संबोधनम् । ६ दीप्रदीप ! संबोधनम् । चित्रकाव्यत्वेन अनुस्वारो निरर्थकोऽपि पूरितः । ७ अ+कु-अकु+रायति-(बहुव्रीहिसमासे) अकुरायते ! संबोधनम् ।]
व्याख्या-प्रगता 'अयि गतौ' [७९०] क्तौ तिर्ज्ञानं तत्त्वातत्वविवेचनरूपं यस्मात् स प्रतिः । यः इः कामस्तस्य 'अव रक्षण०' [४८९] इति दहनार्थात् “भ्यादिभ्यो वा" [५।३।११५] इति क्विपि ऊर्दहनं तस्मिन् । “हो निपाते च हस्ते दारुणि शूलिनि" [ ] इत्येकाक्षरोक्तेः हः शिवः स इव शोभसे इति "क्वचित्" [५।१।१७१] डे प्रत्यूहशस्तस्य सम्बो० । तथा “ल इन्द्रे चलनेऽपि च" [ ] इत्येकाक्षरनाममालावचनात् लेन इन्द्रेण भातीति "क्वचित्" [५।१।१७१] डे लभः स्वर्गस्तं स्वसेवकानां प्राति पूरयति ददातीति यावत् "आतो०" [५।१७६] डे लभप्रः र-लयोरैक्यात् सम्बो० हे लभप्ल ! । तथा उः शिवस्तद्वत् षा श्रेष्ठा जगद्व्यापिका ईः केवलज्ञानलक्ष्मीर्यस्य स समासान्तस्यानित्यत्वात् कजभावः उषेः तस्य सम्बो. हे उषे ! “अदेतः स्यमोः०" [११४४४] इति लुक् । तथा दीप्यते इत्येवंशील: "स्म्यजस-हिंस-दीप०" [५।२।७९] इति रे दीपो दीपनशीलो यो दीपनं घनि दीपः कान्तिर्यस्य स तस्य सम्बो० हे दीप्रदीप ! । तथा अकु: अकुत्सितो रै शब्दे' [८] इत्यतः "इ-किश्तिव्" [५।३।१३८] इति तिप्रत्यये रायतिः शब्दो यस्य स तस्य सम्बो० हे अकुरायते ! श्लेषत्वादनुस्वाराभावः । हे वर्धमान ! वीरजिन ! त्वं सिद्धये अष्टमहासिद्धिभ्यः स्तादिति सम्बन्धः अर्थात् सेवकानाम् । त्वं किम्भूतः ? ता चतुस्त्रिंशदतिशयरूपा लक्ष्मीः, तया अम्लायन् न म्लानीभवन्नित्यर्थः । पुनः किं० "नस्तु संविदि" [ ] इत्येकाक्षरवचनात् नो ज्ञानम्, खानि सौख्यानि, तेषां मण्डलं विद्यते यस्य स न-खमण्डली “अतोऽनेकस्वरात्" [७।२।६] इति इन् ॥१०॥

Page #40

सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीपदीपाङ्कुरायते ॥११॥ [ सिद्धये वर्षमान ! स्तात ताम्रा यन्नखमण्डलीः ।
प्रत्यूहशलभप्लोऽषे दीप्रदीपाङ्करा यते ! ॥११॥ [१ शलभ+प्लः = शलभप्लः । २ 'अष्' ' धातोः उभयपदिनः प्रथमपुरुषैकवचनम् ।
__ व्याख्या हे यते ! जितेन्द्रिय ! हे वर्धमान ! वीरजिन ! त्वं सिद्धये 'षिधू गत्याम्' [३२०] 'गत्यार्था ज्ञानार्थाः' इति सेधनं स्त्रियां क्तौ सिद्धिर्ज्ञानं भति-श्रुता-ऽवधिमैनःपर्यय केवेलरूपं . पञ्चप्रकारं तस्यै स्ताद् भवेदिति सम्बन्धः । पूर्वार्धे स इति ग्रहणेनोत्तरत्र यन्नखमण्डलीर्यस्य नखश्रेणीरर्थात् पदयोरहम् अषे आश्रये 'अषी असी गत्यादानयोश्च' [९३१] इति गमनार्थादषेर्धातोर्वर्तमानात्मनेपदीयास्मदर्थैकवचने अषे इति रूपम् । नखमण्डली किम्भूता ? दीप्रो दीपनशीलो यो दीपाङ्करस्तद्वैद् ई लक्ष्मीः शोभा. यासां ताः दीप्रदीपाकुराः । अत एव किम्भूताः ? ताम्रा रक्ताः । यतोऽहं कथम्भूतः ? प्रत्यूहा विघ्नास्त एव शलभाः पतङ्गास्तेभ्यः 'प्लुङ गतौ' [५९८] इति धातोः प्लवे गच्छामि नश्यामि 'क्वचित्' [५।१।१७१] डे “डित्यन्त्य०" [२।१। ११४] इति अन्त्यस्वरादिलोपे प्रत्यूहशलभप्लः । यथा प्रदीपः शलभान् हन्ति, तथैता अपि मम विघ्नान् हनिष्यन्तीति अभिप्रायेण संश्रये इत्यर्थः ॥११॥
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीपदीपाङ्कुरायते ॥१२॥ [ सिद्धये वर्धमान ! स्तात् ताम्रा यत् नखमण्डलीं ।
प्रत्यूह शलभप्लोऽषेदी4दीपां कुंराय ते ॥१२॥] [१ ताम्र+अस्=ताम्रास्=ताम्राः प्रथमैकवचनम् । २ मण्डली+ईम्=मण्डलीम् । अत्रत्यम् 'ईम्' पदम् ‘अषेत्' इत्यस्य कर्मरूपम् । अनुस्वारो न गण्यः पूर्ववत् । ३ 'निरन्तरम्' इत्यर्थे क्रियाविशेषणम् । ४ शल+अभप्रः = शलभप्ल:-प्रथमैकवचनम् । ५ 'अषेत्' क्रियापदम् । ६ ईप्रदीपाम् द्वितीयान्तम् 'अषेत्' इत्यस्य कर्म । ७ 'कुराय' तथा 'ते'-तुभ्यम्-चतुर्थ्यन्तम् ।]
व्याख्या-हे वधमान । वीर! । त्वं सिद्धये 'षिधू गत्याम्' [३२०] इति धातोः क्तौ सिद्धिर्गतिः सद्गतिस्तस्यै स्तादिति संटङ्कः । त्वं किम्भूतः ? सुवर्ण
१ अत्र 'तद्वद् ई' इति पाठे दीप्रदीपाकुर+ई='दीप्रदीपाङ्कुरे' इति स्यात् , नैतद् इष्टम् । अतः 'दीप्रदीपाकुराः' इति निष्पादनाय 'तद्वद् आः' इति पाठः समुचितः। “पूजायामपि माङ्गल्ये आकारश्च"-[एकाक्षरको० श्लो० १] इति वचनात् अर्थस्यापि सुसांगत्यम् । ततश्च दीप्रदीपाकुर+आ-दीप्रदीपाकुराः इति भवेत् ।

Page #41

वर्णत्वात् ताम्रो रक्तवर्णस्तद्वद् अससि शोभसे क्विपि ताम्राः यत्कारणात् 'संघाते कुठभेदे च' [है० अने० श्लो० १२७५] इत्यनेकार्थवचनात् मण्डलं कुष्ठम् तद् विद्यते यस्य स मण्डली नखं यावन्मण्डली.नखमण्डली कुष्टवानपि जनस्ते तुभ्यम् ऊहमूहं प्रति प्रत्यूहं निरन्तरम् । 'शट रुजा विशरण - गत्यवसादनेषु' [ १७५] इति गत्यर्थात् शटिधातोः शटति आश्रयतीति क्विपि "घुटस्तृतीयः " [ २|१|७६] इति डबे, ड-लयोरैक्याल्लत्वे प्रत्यूहशल नित्यं समाश्रयन् मण्डलीति ईकारप्रश्लेषात् ईं लक्ष्मीं शोभाम् - इत्यर्थः - अषेत् प्राप्नुयात् । ईम् किम्भूताम् ? ई पृथ्वी तां प्राति पूरयति “ क्वचित्” [५।१।१७१] डे ईप्रः भुवि प्रसरन् । दीपनं घञि दीपः कान्तिर्यस्याः सा ईप्रदीपा तां भूमिविस्तारकान्तिमतीमित्यर्थः । ते कथम्भूताय ? कुत्सितो निष्प्रभावत्वान्निःश्रीको रः कामो यस्मात् स कुरस्तस्मै कुराय | जनः किं० न विद्यते भा शोभा येषां ते अभा मूर्खास्तेषु विषये 'प्लुषश् स्नेहन-सेचन-पूरणेषु'[१५६२] इति स्नेहार्थात् लुषः " क्वचित्" [ ५।१।१७१] डे अभप्लोऽपि मूर्खप्रियोऽपि । अपिः अध्याह्रियते ॥ १२॥
१२
इति द्वादशार्थ्या श्रीवर्धमानं जिनं वर्णयित्वा तस्यैव जगद्गुरोर्जनकं सिद्धार्थनृपं
वर्णयति ।
तथाहि
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीप्रदीपाङ्कुरायते ॥ १३ ॥
[ सिद्ध ! ये' वर्धमानस्तात्ताम्ला चैन्नखमण्डलो । प्रत्यूशलभप्लोषे दीमदीप ! अङ्कुरा येते || १३ || ]
[१ 'य' पदस्य सप्तम्या एकवचनम् | २ द्वितीयपुरुषैकवचनम् पञ्चम्याः क्रियापदम् । ३ मानस्ता+अत्ता+म्लाः प्रथमैकवचनम् । ४ ई+अन्न = यन्न + ख + मण्डल - ततः मत्वर्थीयः इन् । ५ अङ्कुराः प्रथमैकवचनम् । ६ 'यत' पदस्य सप्तम्या एकवचनम् । ]

व्याख्या - हे सिद्ध ! 'स्याद् भीमो भीमसेनः' इतिवत् “ते लुग् वा” [३।२।१०८] इत्युत्तरपदलोपात् हे सिद्धार्थनृप ! | दीप्रः केवलश्रिया दीप्यमानो दीप इव त्रिभुवनभवनप्रकाशकत्वाद् दीपः श्रीवीरजिनः पुत्रतया यस्य स दीप्रदीपस्तस्य सम्बो. हे दीप्रदीप ! त्वम् । ‘वृधूङ् वृद्धौ ' [ ९५७ ] इति धातोरात्मनेपदस्यानित्यत्वात् पञ्चम्या हौ वर्ध धन-धान्यादिना कीर्ति-महिमाssदिना च वर्धमानो भव । त्वं किम्भूतः ? मनस्ता मनोलक्ष्मीः मनःकर्म वा, तत्र भवा भवार्थेऽणि मानस्ती- मानसीया । 'अड्डि हिंसाऽतिक्रमयोः ' [६७४ ] इति धातोः क्विपि अत्, भावे तलि अत्ता हिंसा तस्याः कारणविषये

Page #42

'१३
म्लायति अतत्परीभवति क्विपि मानस्तात्ताम्लाः । पुनः किं ? ई श्रीः अन्न धान्यम् ताभ्यां खमिव खं स्वर्गतुल्यं मण्डलं देशो विद्यते यस्य स यन्नखमण्डली “अतोऽनेकस्वरात्'[७।२।६]इति इन् । पुनः किं ०? “अङ्कुरं सलिले. रोम्णि"[ ]इत्यनेकार्थवचनाद् अङ्कुरै रोमोद्गमैंः असति शोभते क्विपि अङकुराः सरोमाञ्चः-सहर्ष इत्यर्थः । कस्मिन् ? यते व्रते संयमे इत्यर्थः, आसन्नसिद्धिकत्वाच्चारित्राभिलाषीत्यर्थः । यते किं०? "यस्तु मातरिश्वनि" [ ] इत्येकाक्षरवचनात् य इव यो वातस्तस्मिन् ये वातसमाने इत्यर्थः। कस्मिन् ? प्रत्यूहा विघ्नास्त एव “शरं जले"[ ]इत्यनेकार्थवचनात् र-लयोरैक्यात् शरैर्जलैर्भान्तीति"क्वचित्" [५।१।१७१] डे शलभा मेघास्तेषां प्लोषे विनाशे ॥१३॥
अथ तस्यैव विभोः सवित्री त्रिशलां वर्णयति-- तथासिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली। प्रत्यूहशलभप्लोष दीप्रदीपाङ्कुरायते ॥१४॥ [सिद्धये वर्धमानस्ताऽत्ता म्लायं नः खमण्डलीः ।
प्रत्यहशलभः 'प्लोषेदीप्रदीप कुराऽऽयतेः ॥१४॥ [१ सिद्धये ! श्री त्रिशलामातुः संबोधनैकवचनम् । २ वर्धमानस्ता+अत्ता+म्लायम् । वर्धमानस्ता इति 'वर्धमानस्तन्' शब्दस्य प्रथमैकवचनम् श्रीत्रिशलामातुः विशेषणम् । ३ अत्ता तथैव । ४ म्लायं द्वितीयैकवचनम् 'प्लोष' इति क्रियायाः कर्म। ५ नः षष्ठीबहुवचनम्। ६ ख+मण्ड+ ली-ई:-खमण्डलीःप्रथमैकवचनम् श्रीत्रिशलामातुः विशेषणम् । ७ प्रत्यूहश+लभ प्रत्यूहशलभः श्रीत्रिशलामातुः विशेषणम् षष्ठया एकवचनम्। ८ प्लोष-इत्-ई-प्लोषेदी । अत्र प्लोष इति द्वितीयपुरुषैकवचनम् पञ्चम्याः क्रियापदम् इत् प्रथमैकवचनम् ई विस्तारसूचकम् ९ प्रदीपाम् षष्टीबहुवचनम् । १० कुरा प्रथमैकवचनम् ।]
व्याख्या-सिद्धं सिद्धार्थनृपं याति गच्छति भजते इत्यर्थः । 'आतो डः० "[५।१।७६] इति डे सिद्धया त्रिशला तस्याः सम्बो० हे सिद्धये ! त्रिशले ! त्वं नखेत्यत्र चित्रत्वाद् विसर्गलोपे नोऽस्माकं म्लानमिति"भावाकों: घञ्" [५।३।१८] इति घञि म्लायो म्लानिस्तं प्लोष भस्मीकुरु इत्यर्थः । त्वं किं ? वर्धमानजिनं चरमतीर्थकरं स्वपुत्रतया स्तनति वक्ति क्विपि सौ “नि दीर्ध:"[१।४।८५]इति दीर्घ वर्धमानस्ता । त्वं किम् ? अत्ता इव अत्ता मातृसदृशी अर्थाज्जगताम्- जगद्बन्धोः श्रीवीरस्य माता-जगन्मातैव । 'अत्ता' शब्दो मातृपर्यायो लक्षणबृहवृत्तौ, “नित्यदिद-द्विस्वरा०"[११४।४३] इति अम्बार्थोदाहरणे दर्शितत्वात् । पुनः किं ? खं मुखम् तेन यो
१. “यस्तु वाते यमेऽपि च" एकाक्षर सुधा० श्लोक ३५ । २ सूत्रं तु "भावाऽकोंः " इत्येव, परंतु लिखितपुस्तिकायां यथा लिखितं तथा अत्र स्वीकृतम् । ३ लक्षणबृहद्वृत्तौ-सूत्रबृहवृत्तौ । ४ इति सूत्रे ।

Page #43

मण्डो भूषा तं लीयसे श्लिष्यसि इति क्विपि खमण्डलीः । पुनः किम् ? 'निइन्धैप् दीप्तौ' [१४९८] इति धातोः क्विपि इत् देदीप्यमाना । कुतः ? आर्विस्तारात् । कासाम् ? प्रदीपनं प्रदीपः "क्रुत्सम्पदादिभ्यः०" [५।३।११४] इति क्विपि आमि प्रदीपां कान्तीनां प्रदीपाम् आयतेः । किम्भूतायाः ? प्रत्यूहान् विघ्नान् श्यति प्रत्यूहशः जिनः, तस्य लभां प्राप्तिं करोतीति णिजि, क्विपि प्रत्यूहशलप् तस्याः प्रत्यूहशलभः । पुनः किम् ? त्वं ई इव लक्ष्मीरिव जगत्सुखहेतुत्वात् । पुनः किम् ? कुत्सितो निःश्रीको रः कामो यस्याः सकाशात् कुरा ॥१४॥
अथ तस्यैव विभोः प्रथमगणधरं श्रीगौतम वर्णयति-तथासिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्न ! खमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीपदीपाङ्कुरायते ॥१५॥ [सिद्धये वर्धमानेस्ताऽऽत्ताऽऽम्राः बन्न ! खमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषेदीप्रदीपां कुराः यते ! ॥१५॥]
[१ वर्धमानस्त! 'हे गौतम!' इत्येवम् अध्याहृतसंबोधनस्य विशेषणम् । २ आत्ताम्राः-आत्त+आम्र+ अस आत्ताम्राः गौतमस्य विशेषणं प्रथमैकवचनम्। ३ यन्न !-ई+अन्न-यन्न ! पूर्ववत् संबोधनरूपं विशेषणम् । ४ ख+मण्डल+इन् खमण्डली 'आत्ताम्राः' इत्यस्य विशेषणम् । ५ प्रत्यहशलभप्लोषेत्प्रत्यू+ऊह+शल+अभ+प्लोष+इत्-प्रत्यूहशलभप्लोषेत्। ०प्लोषेत्+ईप्रदीपाम्-प्लोषेदीप्रदीपाम् अत्र प्रत्यूहशलभप्लोषेत् इति प्रथमान्तम् एकवचनम् । ईप्रदीपाम् षष्ठीबहुवचनम् । ६ कुराः प्रथमैकवचनम् 'कुरास्' इत्यस्य । ७ संबोधनैकवचनम् । ]
व्याख्या-वर्धमानं वीरजिनं स्वगुरुतया स्तौतीति "क्वचित्" [५।१।१७१] डे डित्यन्त्यस्वरादिलोपे वर्धमानस्तः तस्य सम्बो० हे वर्धमानस्त ! गौतम ! हे यते ! जितेन्द्रिय ! त्वं सिद्धये उपलक्षणत्वादष्टमहासिद्धयस्ताभ्यः स्तादिति क्रिया गृह्यते । त्वं किम् ? आत्तोऽङ्गीकृतो यः आम्रः सहकारवृक्षस्तद्वद् अससि शोभसे क्विपि
आत्ताम्राः । यथा श्रितः आम्रस्तापापनोदको भवति तथा त्वमपीत्यर्थः । पुनः किम् ? " आ विधातरि मन्मथे" [ ]इत्यनेकार्थवचनात् आ ब्रह्मा तस्यापत्यं स्त्री अणि "अवर्णेवर्णस्य" [७।४।६८] इति आलोपे ङीप्रत्यये ई सरस्वती तस्या अन्नमिवान्नं जीवनभूतस्तस्य सम्बो० हे अन्न ! खं ज्ञानम् केवलज्ञानं तदेव मण्डलं कटक-वलयाद्याभरणविशेषो यस्य स अन्नखमण्डली “अतोऽनेकस्वरात्" [१७।२।६]इन् । पुनः किं ?
१ याविस्तारात् इति उचितम्-प्लोष+इत्+ई-प्लोषेदी इत्यस्य साधनाय । २ षष्ठीबहुवचने ।

Page #44

१५
प्रतिपूर्वाद् अवतेहिंसार्थान् “भ्यादिभ्यो” वा [ ५ | ३ | ११५ ] इति' प्रत्यू: हिंसा तस्या ऊहं वितर्कमपि 'शट रुजा ० ' [१७५]इति रुजार्थात् शटेः शटति रुजति पीडयतीति क्विप “धुटस्तृतीयः” [२|१|७६ ] इति टस्य डत्वे ड-लयोरैक्याल्लत्वे प्रत्यूहशल् । पुनः किं ? आत् विष्णोर्भवती ते "क्वचित्” । [५१|१|७१] डे अभः कामस्तं प्लोषति "कर्मणः ०" [५१/७२ । ] अणि अभप्लोषी कामविनाशिका 'इण्क् गतौ' [अदादिग० १७ ] इति भावे क्विपि इत् ज्ञानं यस्य स अभप्लोषेत् । पुनः किं ? कुं पृथ्वीं राति ददाति कुराः पृथ्वीदाता । केषाम् ? ई लक्ष्मीं प्रदीपयन्ति सप्तक्षेत्री निवेशनेन इति कर्तरि क्विपि ईप्रदीपस्तेषाम् ईप्रदीपा धनिनाम् - श्राद्धानाम् ॥ १५ ॥
अथ तस्यैव विभोर्भ्रातरं नन्दिवर्धनाख्यं भूपं वर्णयतिसिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीमदीपाङ्कुरायते ॥ १६ ॥
[ सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली | प्रत्यूहशलभैग्लोषेदीमदी कुरा यँतेः ॥ १६ ॥ |]
[१ वर्धमा+न=वर्धमानः । एतत् पदम् प्रथमैकवचनम् 'नन्दिवर्धन' नामसूचकम् । २ ताम्र + अस्=ताम्राः+अन्न० अत्र “ रोर्यः” [१।३।२६] इति सूत्रेण रोः यत्वे ताम्रायन्न० इति । अत्र ताम्राः इति प्रथमैकवचनम् । ३ अन्न +ख + मण्डल ० ततः यन्नखमण्डली । प्रथमैकवचनम् । ४ प्रति + ऊ = प्रत्यू +हन्=प्रत्यूहन्+शरः= प्रत्यूहशरः प्रत्यूहशलः प्रथमैकवचनम् । ५ भ + प्र + उषा + इत् =भप्रोषेत्=भप्लोषेत् +ई+प्रदी=भप्लोषेदीप्रदी प्रथमैकवचनम् । ६ प + अङ्कुर+अस्= पाङ्कुराः प्रथमैकवचनम् । “पः पाने पवने पथि " - एकाक्षर० सुधा० श्लो० ३१ । ७ यता+ई=यते=यतेः प्रथमैकवचनम् । ]
व्याख्या–‘वर्ध' इत्यक्षरसमुदायम् | 'मीण मतौ' [३७७ चुरादिगतयुजादि ] “गतौ" अपि " अन्ये । णिचि मायति य आश्रयति किपि णिज्लोपे “वोः वय्०" [४|४|१२१] इति यस्य लोपे वर्धमा वर्धशब्दमाश्रितो यो नो नकारो नाम्नि यस्य स वर्धमानः एतावता वर्धनः “ते लुग् वा” [३।२।१०८] इति पूर्वपदलोपाद वर्धनो नन्दिवर्धनो नाम राजा सिद्धये सेवकानां कार्यनिष्पत्तये स्ताद् भवत्विति सम्बन्धः ।
तथा
१ इति' क्विप्' प्रत्यये । २ 'कर्मणः अणू' इति सूत्रेण अभप्लोषः इत्येव स्यात् नहि अभप्लोषी 'अभmोषी' इति पदम् अत्र न साधकम् किन्तु 'अभप्लोष' इत्येव पदं साधकम् तेनैव 'अभप्लोषेत्' इति सिध्यति । ३ गौतमस्य विशेषणत्वेन कामविनाशकः इति उचितम् । ४ “मी गत" [ २८३ चुरादिः ] माधवीयधातुवृत्तौ पृ० ३९५ । ५ एतावता प्रकारेण 'वर्धनपदस्य निष्पत्तिः इति भावः ।

Page #45

१६
किम्भूतः ? ताम्रस्योपलक्षणत्वात् सुवर्णाद्यपि ताम्रं तेन 'असी गत्यादानयोश्च' [४३२] इति 'असति'धातोर्दीप्यर्थाद् असति शोभते क्विपि ताम्राः । पुनः किम्भू० ? अन्नं धान्यं तेन खं मुखं 'गुणशब्दा गुणिन्यपि वर्तन्ते' इति मुखचन्मण्डलं देशो विद्यते यस्य स “अतोऽनेकस्वरात्" [ ७|२|६ ] इति इनि अन्नखमण्डली । पुनः किं० ? प्रतिपूर्वादवतेहिंसाऽर्थात् कर्तरि क्विपि वस्य ऊटि प्रत्यूः पापी तमेव घ्नन्ति क्विपि प्रत्यूहनो र लयोरैक्यात् शला बाणा यस्य स प्रे०लः । तथा भैर्नक्षत्रैरुपलक्षितः प्रकृष्टो य उषायां रात्रौ एति गच्छति क्विपि " ह्रस्वस्य ० " [४|४|११३] इति तागमे उषेत् चन्द्रस्तद्वदाह्लादका ईं लक्ष्मीं प्रददति “उपसर्गादातो ड: ०" [५/१/५६ ] इति है ईप्रदा दातारो विद्यन्ते यस्य स " अतोऽनेक ०" [ ७२६] इति इनि भप्लोषे दीप्रदी पश्चाद् विशेषणसमासे प्रत्यूहशलभप्लोषेदीप्रदी किं० 'पस्तु पातरि पवने' इत्येकाक्षर - वचनात् पो वायुस्तेन युतं यदङ्कुरं जलं तद्वदसति भाति क्विपि पाङ्कुराः यथा वातलहरीमिश्रं जलं सुखकृत् तथाऽयमपि प्रणतनराणां सुखकृदित्यर्थः । किं० यता वशीकृताई पृथ्वी येन स यते अनित्यत्वात् कजभावे " गोश्चान्ते ०" [२।४।९६ ] इति हस्वे एकारः ॥ १६॥
अथ सकलमङ्गलावलीवल्लिपल्लवननवजलधरायमाणान् चतुर्विंशतिजिनान् स्वस्वनामाकर्षणपूर्वं वर्णयति - तथाहि-
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीमदीपाङ्कुरायते ॥ १७॥
[सिद्धये वैधमा नैः स्तात् ताम्रायन्नैखमण्डली | प्रेत्यूहशल ! भैप्लोषेदी! दीप कुरायतेः " ॥१७]
[१ वा+ऋधमा नः = वर्धमा नः । अत्र 'वा' निश्चयसूचकम् अव्ययम् । ऋधमाः' इति प्रथमैकवचनम् । ऋकारयुक्तः इत्यर्थः । २ 'नः' इति षष्ठीबहुवचनम् । ३ ता + अम्लायन् ताऽम्लायन् = ताम्रायन् प्रथमैकवचनम् ४ अ+ख+मण्डली=अखमण्डली इति प्रथमैकवचनम् । अत्र 'अ' निषेधसूचकः । यन्+अख॰ अत्र “ह्रस्वात् ङ णनो द्वे” [१।३।२७। ] इति द्वित्वे यन्नख० इति । ५ प्रत्यूह+श= प्रत्यूहश + ल= प्रत्यूहशल ! संबोधनैकवचनम् । ६ भ+प्लो+ष+इत्=भप्लोषेत्-भकार - षकारयुक्त इत्यर्थः । 'ऋधमा' पदेन ऋकारयुक्तः अनेन च पदेन भकार - षकारयुक्तः अर्थात् 'ऋषभः ' इत्यर्थः । ७ •षेत्+ईप्र=प्लोषेदीप्र ! 'ई' इति संबोधनैकवचनम् । ८ षष्ठीबहुवचम् । ९ कुः आयतेः इति विभागः | १० षष्ठयन्तम् ]
१ 'प्रत्यूहशल:' इति संपूर्ण पदम् ।

Page #46

१७
[११३७] इति धातोः किं० भं भकारं प्लवते षं षकारं 'इण्क् गतौ'
:
व्याख्या - ई लक्ष्मीस्तां प्राति पूरयति भक्तानामिति " आतो डोऽह्वा०" [५ | १ | ७६ | इति डे हे ई ! तथा प्रत्यूहाः प्रतिकूलास्तान् श्यति व्यपनयति इति " आतो डो० " [ ५ । १ । ७६ ] इति डे प्रत्यूहश: । "ल इन्द्रे चेलनेऽपि च” [ ] इत्येकाक्षरवचनात् लो गमनं यस्य तस्य सम्बो० हे प्रत्यूहशल ! वा एवार्थे त्वं नः अस्माकं सिद्धये मुक्तये स्ताद् भवतादेवेत्यर्थः । सामान्याभिधाने नामादिविशेषमाह - त्वं किं० ऋकारं दधाति "आतो डो०" [ ५ । १ । ७६ ] इति डे ऋधः । ऋकारयुक्तः 'माङ्क् मान - शब्दयोः ' शब्दार्थात् क्विपि मा वाचको यस्य स ऋधमाः । पुनः गच्छति विचि भलौः गमनस्याद्यग्रयोः सम्भवाद् गताग्रमकारं [१०७५ ] एति गच्छति क्विपि " ह्रस्वस्य ०" [४ । ४ । ११३ ] इति तागमे भप्लोषेत् एतावता ऋषभः ऋषभाभिध इत्यर्थः । पुनः किं० ता लक्ष्मीः अर्थात् केवलज्ञानरूपा तया न म्लायति शतरि ताऽम्लायन् कैवल्यलक्ष्मीनिर्मल इत्यर्थः । पुनः किं० खानि इन्द्रियाणि चक्षुरादीनि तद्ग्राह्याः शब्द-रूपादयोऽपि खानि, तेषां मण्डलं समूहो विद्यते यस्य सखमण्डली, पश्चान्नञ्योगे अखमण्डली जितेन्द्रिय-विषय इत्यर्थः । पुनः किं० कुः स्थानम् कासाम् ? दीपां कान्तीनाम् - "आयतिः प्रभावोत्तर - कालयोः” [ हैम० अ० त्रिस्वर० श्लो ०८४६] इत्यनेकार्थवचनात् - आयतेः प्रभावस्य च ॥ १७॥ सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली | प्रत्यूहशलभप्लोषे दीमदीपाङ्कुरायते || १८ ||
[ सिर्द्धयेवर्धमानस् ! तात्ताऽम्लीयं नं खमण्ड ! 'लीः । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीमदीपाङ्कुराय ते ॥ १८ ॥ ]
[१ सिध् + धय = सिद्धय - 'सिधू' शब्दधारकः । २ उ+अ+र्=वर् । ई+वर्= ईवर् +धम+अस्=ईवर्धमास्+न्+अस् - ईवर्धमानस् ( अत्र 'वर्धमास् + न्' इत्यवस्थायां सः रुत्वे “अवर्णभो० " [१ । ३ । २२] इति सूत्रेण तस्य लोपो विधेयः) ततः सिद्धय + ई + वर्धमानस्= सिद्धयेवर्धमानस् इति संबोधनैकवचनम् सिन्धुरराजित ! इत्यर्थः । ३ ताssत्त 1 संबोधनैकवचनम् । ४ अम्लायम्-ह्यस्तन्याः अस्मत्पुरुषैकवचनं क्रियापदम् । ५ न - निषेधवाची । ६ ख + मण्ड = खमण्ड ! । ७ लीः आश्रयधारकः प्रथमैकवचनम् । ८ ते तुभ्यम् ।]
व्याख्या - सिधू इति वर्णद्वयम् । 'चिंत् धारणे' [ १३३०] इति धातोः धियँति धत्ते इत्यचि गुणेऽयादेशे सिद्धयः । तथा ‘ईङ्च् गतौ' [१२५२] क्विपि ईर्गच्छन्
१ " लकारः चलने पुनः " - एकाक्षर० सुधा० श्लो० ३८ । २ सिधं धियति इति सिद्धयः अर्थात् 'सि' वर्णधारकः ।
३

Page #47

१८
"
उकारः अकारयुक्तः र्-रकारश्च यस्य स ईवर् पश्चाद् विशेषणसमासे सिद्धयेव । एतावता सिधुर इति सिद्धम् । ईदृशो यो मां शब्दाऽग्निसंयोगयो:' [४] इति धातोः “घ्राध्मा-पा० " [ ५ । १ । ५८ ] इति शे श्रौति - कृवु-धिवु० " [४ । २ | १०८ ] इति धमादेशे धमो वाचकस्तं असति आदत्ते क्विपि सिद्धयेवर्धमाः न् नकारो यस्य एतावता सिन्धुरो गजस्तेन लाञ्छनभूतेन असति शोभते क्विपि सिद्धयेवर्धमानः तस्य सम्बो० हे सिद्धयेवर्धमानः ! हे अजित ! हे ताssत्त ! तया चतुस्त्रिंशदतिशय लक्ष्म्याऽङ्गीकृत ! खं ज्ञानं तदेव मण्डनं मण्डो भूषा यस्य तस्य सम्बो० हे खमण्ड ! अहं ते तुभ्यं 'लीच् श्लेषणे' [१२४८ ] इति . क्विपि लीः आश्रयन् न अम्लायम् न म्लानोऽभवम् इत्यर्थः । तुभ्यं किं० प्रति प्रतिकूलम् ऊहन्ते अचि प्रत्यूहा मिथ्यादृशस्त एव शलभाः पतङ्गास्तेषां प्लोषे विनाशे दीप्रदीपाङ्कुराय दीप्यमानदीपसदृशाय ॥ १८ ॥
"
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोपे दीमदीपाङ्कयते ॥ १९ ॥

[ सिद्धये वेर्धमा नैः स्तात् ताम्राः यं नखम् अण् डॅली: । प्रत्यूंह ! शलभ "प्लोवेदी प्रदीपां कुरायते
॥१९॥ ]
[१ व+ऋध+माः=वर्धमाः - वकारयुक्तः इत्यर्थः -- प्रथमैकवचनम् । २ नः अस्माकम् । ३ ताम्र + अस्= ताम्राः - ताम्रास् -- इत्यस्य प्रथमैकवचनम् । ४ यम् द्वितीयैकवचनम् - यं प्रति इत्यर्थः । ५ नखम्-प्रथमेकवचनम् - 'म्' वर्णयुक्त इत्यर्थः । ६ अणु - सर्वज्ञः- प्रथमैकवचनम् । ७ डली :देशनाध्वनियुक्तः - प्रथमैकवचनम् । ८ प्रति 'यम्' इति पदेन संबद्धम् । ९ ऊह ! ऊ+ ह - हिंसात्यागी -- इत्यस्य संबोधनम् । १० शलभः शकार भकारयुक्तः प्रथमैकवचनम् । दशम-प्रथम-पञ्चमटिप्पणोक्त प्रकारेण 'शंभवः' इत्यर्थो लभ्यते । ११ प्र+ऊष+इ+दी=प्रोषेदी=प्लोषेदी-कामक्षयकारी । १२ षष्ठीबहुवचनम् । १३ कुः प्रथमेकवचनम् । १४ आयते 'अय्’धातोः आङ्युक्तस्य तृतीयपुरुषैकवचनम् ]
१४
व्याख्या- ' अव रक्षण ० ' [ ४८९ ] इति हिंसार्थाद् अबू “भ्यादिभ्यो वा " [ ५ । ३ । ११५] इति क्विपि ऊहिंसा तां 'ओहांकू त्यागे' [११३१] जहाति त्यजति सर्वाभयदत्वात् इति " आतो डः ०" [ ५ । १ । ७६ ] इति डे ऊहस्तस्य सम्बो० हे ऊह ! त्वं नः अस्माकं 'षिधौ शास्त्र - माङ्गल्ययोः ' [३२१] इति सिद्धये माङ्गल्यकृते स्ताद् भव इति क्रिया- कारकसम्बन्धः । सामान्याभिधाने विशेषमाहत्वं किं० शकारं 'लांक आदानं (ने) ' [ १०६८] लाति “आतो ड: ०" [५ । १ । ७६ ] इति डे शलो भो भकारो यस्य नाम्नि स शलभः । चित्रत्वाद् विसर्गलोपः । पुनः

Page #48

किं. वकारेण ऋद्धो 'माङ्क मान-शब्दयोः' [११३७ मिमीते मा वाचको यस्य स वर्धमाः । पुनः किं ० 'उख नख०' [६४] इति नखधातोः अचि नखो गच्छन् म् मकारो यस्य स नखम् एतावता शम्भवः शम्भवाभिध इत्यर्थः । तथा 'अगु गतौ' [८३] 'गत्यर्थाः ज्ञानार्थाः' इति अङ्गति जानाति सवै क्विपि अन् अग्रे डकारे सति "तवर्गस्य श्चवर्ग." [१ । ३ । ६०] इति सूत्रेण णत्वम् । तथा पीत-रक्तयोरैक्यात् कान्त्या तानं धातुविशेषस्तद्वद् आचरति "क्य" [३ । ४ । २६] इति क्यङि क्विपि यो लोपे ताम्राः । पुनः किं० "डः शिवे ध्वनौ" [ ] इत्येकाक्षरवचनान् डं देशनाध्वनिस्तं लीयते क्विपि डलीः । यं त्वां प्रति प्रदीपां कान्तीनां कुः शिवश्रीः आयते आगच्छति, अत्र आपर्वः 'अयि गतौ' [७९०] इति धातुः । किम्भूता ? प्रकर्षण ऊषति रुजति जगत् "नाम्युपान्त्य." [५। १ । ५४] इति के प्लोषो यः इः कामः तं दीयते क्षयं नयति प्लोषेदी: चित्रकाव्यत्वाद् विसर्गभावाभावो न दोषपोषाय । यमित्यस्य पूर्वार्धस्थितस्यापि उत्तरार्धे ग्रहणं श्लेषसंश्लेषतो न दोषाय जायते ॥१९॥
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली। प्रत्यूहशलभप्लोषे दीप्रदीपाङ्करायते ॥२०॥ [सिद्धये वर्धमा नः स्ताऽऽत्ताऽऽम्राः येन् न खमण्डली।
मँत्यूह-शलभ प्लो षेदीपदीपाङ्करांय ! ते ॥२०॥] [१ अत्र 'स्तात्' इति क्रिया अध्याहार्या अर्थात् सिद्धये स्तात् भवतु इति । २ व+ध +मा-वर्धमाः अर्थात् 'वर' इति वर्णद्वयधारकः । ३नः अस्माकम् । ४ स्ता+आत्त+आम्+रा-स्तात्ताम्राः अर्थात् 'साम्' इति पदधारकः । ५ यन् इ+अन् यन्-इवर्णधारकः 'यन्' इति प्रथमैकवचनम् । चतुर्थ-द्वितीय-पञ्चमटिप्पणोक्तप्रकारेण 'सांवरिः' इति पदं निष्पद्यते-संवरस्य अपत्यम् सांवरिः अभिनन्दनः इति। ६ नखमण्डली+इम्-नखमण्डलीम् ततः चित्रकाव्ये नखमण्डली । अत्र 'इम्' इति द्वितीयान्तम् । ७ प्रत्यूह+शल+भस-प्रत्यूह-शलभस-विघ्न-हिंसयोः भर्सनकारी। प्लोषेत् इति क्रियापदम् । ९ ईप्रदीपांकुराय ! संबोधनैकवचनम् । १० तव इति।]
व्याख्या-'ईच् गतौ' [१२५२] अयनं ई ज्ञानम् तेन प्रदीपायते प्रदीप इवाचरतीति क्विपि प्रेदीपाः । तथा अनुस्वारशब्दवाच्यं परं ब्रह्म, तस्य कुः स्थानं शिवरूपं यः तस्य । 'रांक दाने' [१०६९] "आदानेऽपि" केचिदिति राति अङ्गीकरोति "तन्व्यधीण" [५। १ । ६४] इति णे "आत ऐ:०"[४ । ३ । ५३] इति वृद्धौ रायः तस्य सम्बो० हे ईप्रदीपांकुराय ! हे जिन ! त्वं नः अस्माकं 'षिधू शास्त्र-माङ्गल्ययोः' [३२१] इति सेधनं सिद्धिर्माङ्गल्यं तस्यै भव इति क्रिया
१-'ईप्रदीपाः इति युक्तम् ।

Page #49

२०
शेषः । सामान्याभिधाने अभिधानादिविशेषमाह-त्वं किं० स् सकारस्य ता लक्ष्मीः स्ता तया आत्तं अङ्गीकृतम् । आम् इति वर्णद्वयं 'रांकु दाने' [१०६९] राति लाति क्विपि स्तात्ताम्राः एतावता साम् इति सिद्धम् । पुनः किं. 'वर' इति वर्णद्वयं दधाति "तो डः०" [५ । १ । ७६] इति डे व? मा वाचको यस्य स वर्धमाः, एतावता सांवर इति सिद्धम् । पुनः किं० इकारं 'अगु रगु गतौ' [८३] इति धातोः अङ्गतीति वाक्ये क्विपि सौ “पदस्य" [२ । १ । ८९] इति गलोपे यन्-एतावता सांवरिः संवरस्य राज्ञोऽपत्यं अभिनन्दन इत्यर्थः । पुनः किं० प्रत्यूहा विघ्नाः 'शश् हिंसायाम्' [१५३१] “युवर्ण-वृ-ह-वश०" [५। ३ । २८] इति अलि र-लयोरैक्यात् शलो हिंसा ताम् 'भस् भर्सन-दीप्त्योः' [५३१] इति लक्षणबृहद्वृत्तौ "उणादयः" [५ । २ । ९३] इति सूत्रदर्शितात् परैर्जुहोत्यादिपठिताद् 'बभस्ति' इति वाक्ये प्रत्यूहशलभः, श्लेषाद् विसर्गलोपः । यस्य ते तव नखमण्डली इं कामं प्लोषेत् दहेत् इमिति मण्डलीत्यत्र इकारप्रश्लेषात् 'नानुस्वार-विसर्गौ च' इति अनुस्वारलोपः ॥२०॥
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीपदी पाङ्कुरायते ॥२१॥ [सिद्धये वर्धमाः ! नः स्तोऽत्ता! म्ला यन्' नखैमण्डलीः ।
प्रत्यूहर्शलभप्लोऽ*षे दीपदीपां कुलीय ते" ॥२१॥] [१ उ+अर्थ+म्+आ+अस्-वर्धमाः! संबोधनैकवचनम् । अनया स्वरव्यजनसंयोजनयुक्त्या 'सुम्' इति जातम् । २ षष्ठीबहुवचनम् । ३ स्त+अत्तास्तात्ता! इति संबोधनम् । अनेन पूर्वेण 'सुम्' पदेन 'अत्' इति वर्णद्वयस्य संयोजने 'सुमत्' इति । ४ यन् ! संबोधनम् अर्थात् 'इ'कारयुक्तः अतः 'सुमत्' पदेन सह अन्ते 'इ'संयोजने 'सुमति' इति जातम् । अतः हे सुमते! इति भावः । ५ अखमण्डली:-'यन्+अख०' इति स्थितौ 'न्'व्यञ्जनस्य द्वित्वे 'यन्नख' इति । अख+मण्ड+ली:-अखमण्डलीः । ६ प्रत्यूह+शय लभप्लः । अत्र चित्रकाव्यत्वेन 'यू' न गण्यते अतः प्रत्यूहशलभप्लः प्रथमैकवचनम् । ७ 'अषे' इति 'अष्' धातोः अहंकर्तृकम् क्रियापदम् । ८ षष्ठीबहुवचनम् ‘दीप्रदीप्'शब्दस्य। ९ कुलाय चतुर्थीविभक्तिः । १० ते 'तव' इत्यर्थः ।].
व्याख्या-स्कारं 'तयि णयि' [७९७]इति गत्यर्थात् तयेः तयते इति विचि “य्वोः प्वय" [४ । ४ । १२१] इति यलोपे हे स्त ! तथा उ अर्धे अंशे यस्य स वर्धः ईदृशो यो म् मकारस्तेन आ समन्ताद् असति शोभते क्विपि वर्धमाः तस्य सम्बो. हे वर्धमाः! एतावता 'सुम्' इति सिद्धम् । तथा अत् इति वर्णद्वयं 'ताङ् सन्तान-पालनयोः [८०६] तायते पालयति क्विपि अत्ता, तस्य सम्बो. हे अत्ता !

Page #50

'सुमत्' इति सिद्धम् । तथा ई इकारं गच्छति इङ्गति क्विपि यन् तस्य सम्बो० हे यन् ! एतावता सुमतिः इति सिद्धम्, सम्बोधने हे सुमते ! अहं ते तुभ्यम् अषे आश्रये इत्यर्थः । कस्यै ? सिद्धये मुक्तये । केषाम् ? नः अस्माकमेव । 'अषी असी गत्यादानयोश्च' [९३१] इति अषेर्धातोर्वर्तमानात्मनेपदीयास्मदर्थे कवचने रूपसिद्धिः । अहं किं० ? म्लायामि क्विपि म्लाः कर्मादितत्वात् म्लानीभवन्नित्यर्थः । अत एव अखानि दुःखानि तान्येव मण्डो भक्तादिरसाग्रयम् तद् 'लीग् द्रवीकरणे' [१९४२] युजादिविकल्पितणिच्त्वात् णिचोऽभावे लयति द्रवीकरोति व्यपनयति क्विपि अखमण्डलीः । पुनः किं० प्रत्यूहानां विघ्नानां शयः स्वापो लक्षणया विनाशः तं करोति णिजि क्विपि सौ “य्वोः०" [४ । ४ । १२१] इति यलोपे प्रत्यूहशय् । पुनः किं० 'ल इन्द्रे चलनेऽपि च" [ ] इत्येकाक्षरोक्तेः लेन इन्द्रेण भाति "क्वचित्" ५। १ । १७१] डे लभः स्वर्गस्तं प्लवते गच्छति "क्वचित्" [५ । १ । १७१] डे लभप्लः । ते किं० र-लयोरैक्यात् कुलाय गृहाय । कासाम् ? दीप्रदीपां दीप्रकान्तीनाम् ॥२१॥
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीप्रदीपाङ्कुरायते ॥२२॥ ['सिद्धयेवर्धमा नस्तात् ताऽम्ला यन्नखमण्डली।
प्रत्यूहशलभप्लोषे दीपदीपाङ्कुरायते ॥२२॥] [१. 'सित्' प्रथमैकवचनम् । २ धया+इव++ध+माः धयेवर्धमाः अर्थात् अनेन स्वरव्यजनसंयोजनप्रकारेण 'धारिः' इति जातम्-धरस्य नृपस्य अपत्यम् पद्मप्रभजिनः इत्यर्थः । ३ नस+ता+अत्-नस्तात् प्रथमैकवचनम् । ४ ताम्लिा +अस् ताम्लाः अत्र 'अस्' धातुः दिवादिगणस्थः । नस्+तात्+ताम्ला:-नस्तात्ताम्राः इति। ४ प्र+दय+ति-प्रत्ति+ऊ+ह-प्रत्त्यूहः । ५ प्र+ उष% प्रोषः अत्र'उष् रुजायाम्' धातुः । प्रोषे प्लोषे सप्तमी। ६ 'दीप्रदीप अकु+र' तस्मात् क्यडि दीप्रदीपाकुरायते । चित्रकाव्यत्वेन अनुस्वारवृद्धौ दीप्रदीपाङ्कुरायते ।]
व्याख्या-धकारं याति "आतो डः०' [५।११७६] इति हे धयः आकारो यस्मिन् स धयाः । तथा इकारं 'वन षन भक्तो' [३२९] वनति सेवते इति विचि तल्लोपे इवा ईदृशं र इति रकारं धत्ते 'आतो डः०" [५ । १ । ७६ ] इति डे
१ अत्र ‘यन्' इति पदसाधनाय ग्रन्थकारेण 'इ'पदेन सह 'इङ्ग'धातोः क्विबन्तम् ‘इन्' इति रपं योजितम् परंतु अनया प्रक्रियया 'ईन्' इति सेत्स्यति न 'यन्' इति, अतः अत्र 'यन्' पदसाधनाय एषा प्रक्रिया नोचिता । या उचिता सा इयम्-'अग्' धातोः क्विपि 'अन्' इति पदं जायते अस्य 'अन्' इति पदस्य '३' पदेन संधौ यन्' इति पदं साधयितुं सुकरम् अतः अत्र पावे 'इङ्गति' स्थाने 'अङ्गति' इति समुचितम् ।

Page #51

२२
इवर्धः । पश्चाद् विशेषणसमासे धयेवों मा वाचको यस्य स धयेवर्धमाः । एतावता धारिः-धरस्य राज्ञोऽपत्यं पद्मप्रभजिनः । 'षिधू गत्याम्' [३२०] सेधति जानाति तत्त्वं क्विपि सित् त्रिजगत्ज्ञाता तत्त्वातत्त्वविद् अस्तीति क्रियाविशेषः । किं० 'णसि कौटिल्ये [८५१] नसते क्विपि नः तस्य भावे तलि नस्ता कौटिल्यं माया इति यावत् , तां अत्ति विनाशयति क्विपि नस्तात् कौटिल्यमुक्त इत्यर्थः । पुनः किं० ? ता चतुस्त्रिशदतिशयलक्ष्मीः तया आम्लानं "उपसर्गादातः" [५ । ३ ।११०] इति अप्रत्यये आम्लां म्लानिम् अस्यति क्विपि ताम्लाः । उत्तरार्धे यच्छब्दः पूर्वार्धे तच्छशब्दं द्योतयति । स कः ? इत्याह-यन्नखमण्डली यस्य नखश्रेणी प्रपूर्वात् 'दयि दान-गति-हिंसा०' [७९९] इति रक्षणार्थाद् दयतेः क्तौ “य्वोः प्वय ०"[४ । ४ । १२१] इति यलोपे परमते "अतः" [४ । ३ । ८२] इति अलोपे “अघोषे प्रथमः ०" [१ । ३। ५०] इति तत्त्वे प्रत्तिर्दया तस्याः करोत्यर्थाद् अवेः क्विपि ऊटि ऊः करणं ताम् । 'ओहांक त्यागे' [११३१] इति जहाति "आतो डः." [५ । १ । ७६] इति डे प्रत्यूहो निर्दयः स एव शलभः तस्य प्रकर्षेण 'उष रुजायाम्' [५०४] इति उषणं घञि प्रोषः पीडा दहनमित्यर्थः तस्मिन् दीप्रा दीप्यमाना या दीपनं घञि दीपाः कान्तिचाकचक्यानि तैः अकुः अकुत्सितो यः "रैस्तीक्ष्णे वैश्वानरे कामे" | ] इत्येकाक्षरवचनात् रः अग्निस्तद्वदाचरति "क्य" [३ । ४ । २६] इति क्यङि दीर्घश्चेति दीप्रदीपाकुरायते श्लेषादनुस्वारलोपः ॥२२॥
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीप्रदीपाङरायते ॥२३॥ [सिद्धयेवर्धमा! नः स्तात्ताम्रायन् ! नखमण्डली!।
प्रत्यूहशलभ ! प्लोषेदीप्रदीपाऽकुरा यते" ॥२३॥] [१ स्+इद्ध+या +इ=सिद्धये इति एकारान्तं पदम् अर्थात् 'स'युक्तः । २ व++ऋद्ध+मा-वर्धमाः इति आकारान्तं पदम् अर्थात् 'व'युक्तः । आभ्यां पदाभ्याम् 'स्व' इति जातम् । सिद्धयेवर्धमाः! इति संबोधनैकवचनम् । ३ नः षष्ठी । ४ स्त+आत्त+अ+म्ला+इ+अङग-स्तात्ताऽम्लायन् ! संबोधनैकवचनम्। 'इ+अङग्' इत्यस्य संधौ ‘यङग्' ततः यन् । 'म्ला' इत्यस्य 'म्रा' उन अनेन पदेन 'स्ति' इति जातम् ततः पूर्वेण 'स्व'पदेन 'स्ति'पदस्य संयोजने 'स्वस्ति' इति जातम्। ५ अ+ख+मण्ड+ली-अखमण्डलीः ! संबोधनैकवचनम् । काव्ये विसर्गविहीनम् उच्चारणम् । ० यन्+अख०' इत्यस्य संधौ ‘यन्नख' इति। ६ प्र+त्ति-प्रत्ति+ऊह+शर+भा+प्रत्त्यूहशरभ ! संबोधनैकवचनम् । 'र'स्य 'ल'उच्चारणे ० शलभ इति । ७ प्र+उषा+इ=प्रोषे इति 'कामदेव' सूचकम् एकारान्तं पदम् । प्रोषेदीप्रदीप ! इति संबोधनैकवचनम् । ८ अ+। उर ! =अकुर ! अर्थात्
१ दकारस्य तकारे जाते । २ "र: कामे तीक्ष्णे वैश्वानरे"-एकाक्षर० सुधा०लो०३६ ।

Page #52

२३
'क'वर्णयुक्त! । पूर्वेण 'स्वस्ति'पदेन 'क'स्य संयोगे 'स्वस्तिक' इति निष्पन्नम् । ९ आ+ यत= आयत-द्वितीयपुरुषैकवचनम् पञ्चम्याम् क्रियापदम् । १० °त +इम् तेम् । 'म्' कारस्य अनुच्चारणे 'ते' इति । ]
व्याख्या-स् इद्धां दीप्तां यां लक्ष्मीम् ईयते गच्छति क्विपि सिद्धयेः यो वकारस्तेन ऋद्धो मा वाचको यस्य स सिद्धयेवर्धमाः तस्य सम्बो० हे सिद्धयेवर्धमाः ! एतावता 'स्व' इति सिद्धम् । तथा स्त इति वर्णद्वयेनात्तो गृहीत. सन् न म्लायति क्विपि स्तात्ताम्ला य इकारस्तम् अङ्गति गच्छति किपि सौ "पदस्य" [२ । १ ८९] इति गलोपे हे स्तात्ताम्लायन् ! । अधुना 'स्वस्ति' इति सिद्धम् । तथा अकारेण युक्तं ककारं उरो मुख्यं करोति णिजि ">यन्त्यस्वर." [७। ४ । ४३] इति 'अस्'लोपे उरयतीति अचि अकुरस्तस्य सम्बो० हे अकुर ! । एतावता स्वस्तिक इति सिद्धम् । अथ स्वस्तिकवन्मङ्गलहेतुत्वाद् रक्तवर्णत्वाच्च श्रीसुपाश्वजिनोऽपि स्वस्तिकः । अथवा स्वस्तिकलाञ्छनाद् धार्य धारकयोरभेदोपचारात् अथवा स्वस्तिको विद्यते यस्य लाञ्छने इति “अभ्रादिभ्यः" [७ । २ । ४६] इति 'अ'प्रत्यये स्वस्तिकस्तस्य सम्बो० हे सुपार्श्व ! त्वं नः अस्माकं इं कामं आयत निराकुर्याः । 'आयत' इति आपूर्वात् 'यतण निकारोपस्कारयोः [१७३८] इति धातोर्णिचोऽनित्यत्वात् णिचोऽभावे पञ्चम्या हौ रूपसिद्धिः । उषां बाणपुत्रौं स्वकलत्रं 'ईच् गतौ [१२५२] ईयते कामार्थं गच्छति क्विपि उषेः अनिरुद्धः बल-रूपादिना प्रकृष्टः उषेः प्लोषेः तद्वद् दीयो दीपनं दीपः कान्तिर्यस्य तस्य सम्बो० प्रोषेदीप्रदीप ! । हे प्रत्यूहशलभ ! प्रपूर्वाद् हिंसाऽर्थाद् दयतेः क्तौ “य्वौः प्वय०" [४ । ४ । १२१] इति यस्य लोपे परमते “अतः” [४ । ३ । ८२] इति अल्लोपे “अघोषे प्रथमोऽशिटः" [१ । ३ । ५०] इति तत्त्वे प्रत्तिर्हिसा तस्या ऊहं' विचारं 'शृश् हिंसायाम्' [१५३१] शणाति अचि प्रत्यूहशरा-र-लयोरैक्यात्- प्रत्यूहशला भा कान्तिर्यस्य स तस्य सम्बो० । तथा हे अखमण्डली ! खानि इन्द्रियाणि चक्षुरादीनि तेषां मण्डनं मण्डो अञ्जनादिना आभरणादिना च अलङ्करणं तं लीयसे श्लिष्यसि विपि खमण्डली: पश्चात् नञ्योगे अखमण्डली ॥२३॥
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीपदीपाङ्कुरायते ॥२४॥ ['सिद्धयेवैर्धमा ! ने स्तात् ? ताम्रा ! यन्नख-मण्डली। प्रत्यूहँशल ! भप्लोऽषेदीप्रदीपाङराय ! ते" ॥२४॥]

Page #53

[१ सित् ज्ञाता-प्रथमैकवचनम् । २ हयेब् ! संबोधनैकवचनम् । ह+अय+ईप्=हयेब् अनेन प्रकारेण 'हि'शब्दो निष्पन्नः । ३ अर्धमाः । अर्ध+माः अर्धमाः । अनेन प्रकारेण 'मा' शब्दः साधितः । मा+हि- 'माहि' इति जातम् । महस्य अपत्यं माहिः । हये+अर्धमाः हयेबर्धमाः । सित+हयेबर्धमाः सिद्धयेवर्धमाः+नः सिद्धयेबर्धमानः । 'ब'कारस्य 'व'ध्वनौ सिद्धयेवधमानः । ४ अत्र 'नः' इत्यस्य विसर्गों न उच्चारणीयः ततः 'न' इति निषेधवाचकम् बोध्यम् । तस्य 'स्तात्' क्रियया संबन्धे काक्वा प्रश्नविवक्षायाम् न स्तात् अपि तु 'स्तात् एव' इति अर्थसंगतिः । ५ ताम्रायते इति ताम्राः । ६ अन्नख-अन्न+खाद्-अन्नख+मण्डली-अन्नखमण्डली । ताम्रास्+अन्नख० अत्र सः रुत्वे तस्य च पूर्वोक्तप्रकारेण 'य'त्वे ताम्रा यन्नख० । ७ प्रत्यूह-शर ! रस्य लध्वनी प्रत्यूहशल । ८ भप्लोषे--भ+प्र+उ-भप्रो । 'र'स्य लध्वनौ भप्लो इति ओकारान्तम् । अषे न षः अषः तस्मिन् अषे सप्तम्यन्तम् भप्लो+अषे-भप्लोऽषेभप्लोषे इति, अत्र 'भप्लो' इति 'अषे' इत्यस्य विशेषणम् । ९ भप्लोषे दीप्रदीपाङ्कुराय ! । १० तव ।]
व्याख्या-अर्धं मा इति माकारो यस्य स अर्धमाः । एतावता मा इति सिद्धम् । तथा हकारम् अयते अचि हयो य इः इकारस्तं ईप्सतीति क्विपि सौ “पदस्य" [२।१। ८९] इति 'स'लोपे “धुटस्तृतीयः" [२ । १ । ७६] इति बत्वे बवयोरैक्यात् क्त्वे हे हयेव् !। एतावता 'माहि' इति सिद्धम् । “ते लुग् वा" [३ । २ । १०८] इत्युत्तरपदलोपात् महो महसेनभूपः तस्यापत्यं “अत इञ्" [६ । १। ३१] इति इञि वृद्धौ माहिस्तस्य सम्बो० हे माहे ! चन्द्रप्रभ ! । हे प्रत्यूहशर ! प्रत्यूहा विघ्नाः तेषां विषये शर इव बाण इव प्रत्यूहशरस्तस्य सम्बो० । तथा हे भप्लोषे दीप्रदीपाङ्कुराय ! 'भस् भर्त्सन-दीप्त्योः ' माधवीयधातु० तृतीयगण धा०१८]इति परपठितधातोः क्विपि भः सन्तापकः प्रकृष्ट उः शिवो यस्य स भप्लोः श्लेषाद् विसर्गलोपः रलोरक्याल्लत्वम् । ईदृशः "षः श्रेष्ठे" [ ] इति एकाक्षरवचनात् अषोऽश्रेष्ठो यः कामः स एव 'अग्नौ वमिर्दीप्रः" हैमशेषनाममालालो०१७११]इति शेषवचनाद् दीप्रोऽग्निः तस्य दीपनं घञि दीपः कान्तिस्तस्मिन् । “अङ्कुरं सलिले” [ ] इत्यनेकार्थवचनाद् अङ्कुरं जलं तद्वदाचरतीति क्यङि अचि भप्लोषेदीप्रदीपाङ्कुरायस्तस्य सम्बो० । हे ताम्रा ! ताम्रः धातुविशेषस्तद्वदाचरतीति क्यङि क्विपि “य्वोः प्वय्०" [४ । ४ । १२१] इति यस्य लोपे ताम्राः पीत-रक्तयोरैक्यात् सुवर्णवर्ण इत्यर्थः । अन्नं धान्यं तदेव खादति भक्षयति "कचित्" [५ । १ । १७१] डे अन्नखो धान्यभोक्ता न तु मांसादिभोक्ता यः । “समूहे कुष्ठभेदे हि शुनि मण्डले [ ] इत्यनेकार्थवचनात् मण्डलाः श्वानो विद्यन्ते यस्य स मण्डली व्याधः “अतोऽनेकस्वराद्" [७ । २ । ६] इति इन , अन्नखश्चासौ मण्डली च अन्नखमण्डली ते तव 'षिधू गत्याम्' [३२०] सेधति इति किपि
१--"षः कीर्तितो बुधैः श्रेष्ठे"--एकाक्षरकोषे श्लो० ३४२ मण्डलो बिम्ब-देशयोः ॥१२७४॥ भुजङ्गभेदे परिधी शुनि द्वादशराजके । संघाते कुष्ठभेदे च ॥१२७५॥ हैम-अनेकार्थः ।

Page #54

सित् ज्ञाता । न स्तात् ? अपि तु स्तादेव । अयमर्थः तवोपदेशादिना मुक्तमांसादिभक्षणो व्याधोऽपि तत्त्वज्ञाता स्तादेव ॥२४॥
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली। प्रत्यूहशलभप्लोषे दीप्रदीपाङ्कुरायते ॥२५॥ ['सिद्धयेधमाऽनस्तात् ! ताम्रायन्नख ! मण्डली।
'प्रत्यूहशलभप्लोषे दीप्रदीपाङ्कुराऽऽयते ॥२५॥] [१ हे सिद्धय ! सिद्ध+या बहुवीहिसमासे सिद्धय ! संबोधनैकवचनम् । २ इवर्धम ! सिद्धय+ इवर्धम सिद्धयेवर्धम ! संबोधनैकवचनम् । इ+व्+अर्+ध्+अम=इवर्धम ! अनेन पदेन विधि' शब्दः निष्पन्न: सुविधिजिननामद्योतकः । ३ अनस्तात् संबोधनेकवचनम् । अ+नस+ता+अत्-अनस्तात अनस्ता अकौटिल्यम्-ऋजुता-अकपटभावः-सरलता इति यावत् । ४ ताम्+र+शतृ ताम्रायत् +नख ताम्रायन्नख । ५ मण्डली प्रथमैकवचनम्। ६ प्र+तय्+ति-प्रत्ति+अव्-ऊ-प्रत्त्यू+ह-प्रत्त्यूहशलभप्लोषे सप्तम्या एकवचनम् । ७ दीप्रदीपाकुर इति क्रियापदम् द्वितीयपुरषैकवचनम् पञ्चम्या 'हि'प्रत्यये । एतत् क्रियापदम् हैम० ३।४।२५। इति सूत्रतः आचारार्थद्योतक क्विप'प्रत्ययान्तम् । ८ 'इ'शब्देन 'कामदेव'वाचकेन इदमर्थद्योतकतद्धितप्रत्यये आय+ति आयति-संबोधनैकवचने आयते ! ]
व्याख्या-न विद्यते र यस्मिन् स अर् , स चासौ ध् च अर्-ध् । व् च अर्-ध् च वक़, इकारेण युक्तौ च तौ वर्धा च इवौं । 'अम् शब्द-भक्त्योः ' [३९१] इति अमति वक्ति अचि अमो वाचकः, इवौं अमो वाचको यस्य स इवधम एतावता 'विधि' इति सिद्धम् । "ते लुग् वा” [३ । २ । १०८] इति पूर्वपदलोपाद् उपसर्गस्याऽतन्त्रत्वाद् वा तस्य सम्बो० इवर्धम ! हे सुविधे ! हे सिद्धय ! 'सि० शाश्वती मुक्तिरूपा या लक्ष्मीर्यस्य तस्य सम्बो० । तथा हे अनस्तात् ! 'णसि कौटिल्ये' [८५१] क्विपि नस्, भावे तलि नस्ता कौटिल्यं नञ्योगे अनस्ता अकौटिल्यं तेन 'अत् सातत्यगमने' [२७९] अतति विहरति जगति क्विपि अनस्तात् तस्य संबो० । हे ताम्रायन्नख ! तानं रक्तं करोति णिजि क्विपि “पदस्य" [२ । १ । ८९] इति 'र'लोपे ताम् अत एव रैः सुवर्णं तद्वदाचरतीति क्विपि शतरि रायन् नखो यस्य स ताम्रायन्नखस्तस्य संबो० । हे आयते ! इ: कामस्तस्येयं “तस्येदम्" [६ । ३ । १६०] अणि आयी तिर्गमनं यस्मात् स आयतिस्तस्य संबो० । त्वं प्रपूर्वात् 'तयि णयि रक्षणे च' [७९७] इति चकाराकृष्टगत्यर्थात् तयतेः क्तौ “य्वोः प्वय०" [४ । ४ । १२१] इति यलोपे “अतः"
१- 'सिद्धा' इत्यस्य 'सि.' इति संक्षिप्तम् तेन 'सि सिद्धा शाश्वती' इत्यादि योज्यम् ।

Page #55

[४ । ३ । ८२] इत्यल्लोपे, गत्यर्थानां ज्ञानार्थत्वेन प्रेत्तिः प्रतिपत्तिर्ज्ञानं तत्त्वातत्त्वविचारस्ताम् । 'अव रक्षण०' [४८९] इति हिंसाऽर्थादवतेः अवति हिनस्ति कर्तरि विपि "मव्यवि०" [४ । १ । १०९] इत्युपान्त्येनोटि ऊहिंसको यः-"हो हस्ते दारुणि शूलिनि" [ ] इति एकाक्षरवचनात्-हः शिवः तस्य शासनमपि उपचारात् हः स एव शलभः पतङ्गस्तस्य प्लोषे विनाशे दीपो दीपाङ्करः प्रदीपः तद्वदाचर क्विपि हौ दीप्रदीपाङ्कुर । त्वं किं० मण्डलं बिम्बं विद्यते यस्य स "अतोऽनेकस्वरात् " [७ । २ । ६ ] इनि मण्डली सूर्यः मण्डलीव मण्डली जगत्प्रकाशकत्वात् ॥२५॥
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीप्रदीपाङ्करायते ॥२६॥ ['सिद्धयेऽवर्धमानस्तात्ता 'म्रायन्नखमण्डलीः।
'प्रत्गृहशल !"भप्लोऽषेदीप्रदीपांकुरा यते ॥२६॥] [१ सिद्ध+या सिद्धय, ततः सप्तम्या एकवचने सिद्धये । २ अ+वर्धमानः अवर्धमानः। ३ 'त' शब्दस्य पञ्चम्या एकवचनम्। ४ 'ताय' धातोः--क्विबन्तं कृदन्तं नाम--ता प्रथमैकवचनम् । ५ म्लायत्+नखमण्डली+ई:--म्लायन्नखमण्डलीः । लस्य 'र' ध्वनौ विसर्गस्यागणने च म्रायन्नखमण्डली ता+म्रायन्न ताम्रायन्न । 'ता' इति भिन्नं पदम् । ६ प्रत्-ई+ऊह+श-प्रत्यूहश, अनेन शीतल
म् 'शीत्' इति पदं निष्पन्नम् । प्रत्यह+अल-प्रत्यूहशल, अनेन संपूर्ण 'शीतल इति नाम संजातम् । प्रत्यूहशल ! संबोधनैकवचनम् । ७ भ+भाभप्-प्रथमैकवचनम् । ८ लः प्रथमैकवचनम् । ९ 'अषेत्' इति क्रियापदम् । १० ई+प्र+दी+इ+4+अ+कु+रास-ईप्रदीपाकुराः प्रथमैकवचनम् । सानुस्वारस्य उच्चारणे प्रदीपांकुराः प्रत्यूहशल+भप+लप्रत्यूहशलभल इति अत्र त्रीणि पदानि, तत्र उपान्त्यम् अन्त्यं च 'भप्' इति 'ल' इति च प्रथमान्तम् । प्रत्यूहशल+भप+ ल:+अषेत् एतेषां संयोगे प्रत्यूहशलभप्लोषे इति ज्ञेयम् । ततः 'अषेत्' इत्यस्य अन्त्य 'त्' इत्यस्य 'ईप्रदीप०' इति पदेन संयुक्तीकरणे प्रत्यूहशलभप्लः+अषेत्+ईप्रदीप-प्रत्यूहशलभप्लोषेदीप्रदीप० ततः 'अकुराः' इत्यनेन संयोगे समग्रं जायते। ११ यते व्रते ]
व्याख्या-प्रगतः तु तकारोऽग्रे यस्य स प्रत् ईदृशश्चासौ ईकारश्च प्रतीः संज्ञाशब्दत्वात् तृतीयो (दकारः) न भवति । एवं सर्वत्र । तस्य ऊहो स्थापनविचारोडग्रे यस्य स प्रत्यूहः स चासौ श् च प्रत्यूहर-एतावता 'शीत्' इति सिद्धम् । ईदृशं 'अल' इत्यक्षरद्वयं यस्य स प्रत्यूहशलः-एतावता'शीतलः' इति सिद्धम् तस्य सं० हे प्रत्यूहशल ! शीतल ! भवान् यते व्रते अषेद् गच्छति व्रतमङ्गीकरोतीत्यर्थः । त्वं पुनः किं० अवर्धः अवर्धिष्णुः मानः अहङ्कारो यस्मात् स अवर्धमानः । पुनः किं० 'तायुङ् सन्तान-पालनयोः' [८०६] इति, अतः क्विपि “य्वोः प्वय्०” [४ । ४ । १२१] इति 'य'लोपे ता रक्षकः कस्मात् “तः तस्करे क्रोडे' [ ]इति तः तस्करः तस्मात्
१ ग्रन्थकारेण अयं शब्दो न दर्शितः । २ "हः शूलिनि करे वीरे” इत्यादि-एकाक्षर सुधा. लो० ४५ । ३ क्रियापदम् ।

Page #56

२७
तात् । पुनः किं०? म्लायन्ती मुक्त्यनाप्त्या खिद्यमाना “नखः करज-षण्ढयोः" [हैम० अनेकार्थ. द्विस्वर० श्लो० ३८] इति अनेकार्थवचनात् नखानां तृतीयप्रकृतीनां मण्डली श्रेणिर्यस्याः सा म्लायन्नखमण्डली समासान्तविधेरनित्यत्वात् कजभावः ईदृशी ईः शासनरूपा लक्ष्मीर्यस्य स म्लायन्नखमण्डलीः । नपुंसकानां हि जिनमते मुक्ति!क्ता । त्वं किं. भा भ्रमरास्तद्वद् भान्ति 'गौचर्यामिति "क्वचित्" [५ । १। १७१] डे भभाः यतिनस्तानाख्यातीति णिजि क्विपि सौ “धुटस्तृतीयः” [ २ । १ । ७६ ] इति विरामविवक्षितत्वात् पत्वे भप् तत्त्वातत्त्वकथनाय साधूनाम् आख्याता । अथवा भः शुक्रः कौशलेन तद्वद् भान्ति डे भभा विद्वांस : तानात्यान्तीति पूर्ववदेव । पुनः किं. ल इव इन्द्र इव लः । पुनः किं० ईम् लक्ष्मी प्रददाति क्विपि “र्व्यञ्जने०" [४ । ३ । ९७ ] इति परमते ईकारे ईप्रदीः । तथा इम् कामं 'पै शोषणे' (४७) इति पायति शोषयति डे इपः । तथा न कुत्सितं रासते शब्दायते क्विपि अकुराः पश्चाद् विशेषणसमासे ईप्रदीपाकुराः । यते किं० सिद्धा सम्पन्ना या लक्ष्मीर्यस्मात् तत् सिद्धयं तस्मिन् सिद्धये ॥२६॥
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्युहशलभप्लोषे दीप्रदीपाङ्करायते ॥२७॥ [सिद्धयेवर्धमा नः स्तात् ताम्रा यन्नख ! मण्डली।
'प्रत्यूह ! शेल ! मैंः "प्लोषे दीप्रदीपाङ्कुरायते॥२७॥] - [१ सिद्धः प्रसिद्धः प्रथमैकवचनम् । २ एवर्धमाः ! संबोधनैकवचनम् । अनेन पदेन 'रे' इति निष्पन्नम् । सिद्धः+एवर्धमाः सिद्धयेवर्धमाः। अत्र “रोर्यः" [१।३।२६] इति सूत्रेण यत्वे कृते सिद्धयेवर्धमाः इति जायते । ग्रन्थकारेण तु नैषा प्रक्रिया प्रदर्शिता । ३ नः षष्ठी । ४ स्तात् क्रियापदम् । ५ तम्+र्-तम्र-ताम्र+अस्-ताम्राः प्रथमैकवचनम् । ६ यन्नख । यत्। नख-यन्नख संबोधनैकवचनम् । अनेन पदेन 'यत्' इति निष्पद्यते । ७ मण्डली-भामण्डलवान् प्रथमा । ८ प्रति+3+ह-प्रत्यूह ! संबोधनैकवचनम् । ग्रन्थकारेण 'प्रत्यूह'पदसाधनाय 'प्रति+ऊहन+ह' इति प्रक्रिया प्रदर्शिता परन्तु तया तु 'प्रत्यूहनह' इति सेत्स्यति, 'प्रत्यूह'
ति अतः 'प्रत्यूह'पदसाधनाय इयम् अन्या प्रक्रिया समुचिता-प्रति+ऊं+ह-प्रत्यूह, अत्र 'पदं रोषवाचकम ततः शिववत् कामं प्रति रोषकारी एवम् अर्थसौकर्यमपि भवति । "ऊं प्रश्ने रोषवाचि च" [हैम० अने. अव्यय० श्लो. १७७३] चित्रकाव्ये 'ॐ' इत्यस्य 'ऊ' उच्चारणम् । ९ शू+अल+अ=शल ! संबोधनैकवचनम् अनेन पदेन 'शू' इति उपपन्नम् । एवम्
१ अत्र 'गोचर्याम्' इति उचितम् । २ अत्र 'आख्याति' इति उचितम् । ३ "संस्था' शब्दात् अन्यत्र लुप्तव्यञ्जनेऽपि इच्छन्ति एके । तथा च जयकुमारः 'पां पाने' इत्यस्य क्विपि पीः इत्याह"-अस्य सूत्रस्य सिद्धहेमलघुन्यासे ।

Page #57

२८
“श+रे+यत्' एषां संयोजने 'श्रेयत्' 'इति श्रेयांसजिनसूचकं पदं जातम् । १० भ=भः प्रथमा, विसर्गस्य अगणने 'भप्लोषे' इति । ११ ‘प्लोषे’--निमित्तसप्तमी । १२ दोप्रदीपाङ्कुर ! संबोधनम् । १३. अयतेः षष्ठ्या एकवचनम् । विसर्गस्यानुच्चारणे 'दीप्रदीपाङ्कुर' पदेन 'अयतेः' संयोजने दीप्रदीपाङ्कुरायते ।]
व्याख्या—शकारम् ‘अली भूषण - प्रर्याप्त ० ' [ ९१९] इति भूषणार्थात् अले: अलति भूषति अचि शलस्तस्य सं० हे शल ! । एतावता 'शू' इति सिद्धम् । तथा एकारं 'बांक् गति' ० [ १०६ ३] इत्यतो वाति “आतो ड: ०" [५ । १ । ७६ ] इति डे एवो यो रू रकारः, तं दधातीति "क्वचित्" [५ । १ । १७१] डे एवर्धो मा वाचको यस्य स एवर्धमाः, तस्य संबो० । एतावता '' इति सिद्धम् । तथा यत् इत्यक्षरद्वयम् 'उख नख ०' [ ६४ ] इत्यतो नखति गच्छति अि यन्नवस्तस्य सं० । एतावता 'श्रेयत्' इति सिद्धम् । “श्रेयान् श्रेयांसः " [अभि० नाममा० कां ० १ श्लो० २९] इति मालावचनात् श्रेयान् श्रेयांसः । संबोधने हे श्रेयन् ! श्रेयांसजिन ! त्वं नः अस्माकम् 'यतृङ् प्रयत्ने' [ ७११] " इत्यर्थतः “ इ-कि- शितव्०" [ ५। ३ । १३८] इति 'इ' प्रत्यये यतिरुद्यमः पश्चान्नञा योगेऽयतिरनुद्यमस्तस्य लोषे निमित्तसप्तमीत्वात् प्लोषार्थं विनाशार्थः स्तात् भवेदिति सम्बन्धः । त्वं किं० तमः पापम् अज्ञानं करोतीति णिजि अन्त्यस्वरादिलोपे विचि तम् पापकर्ता मौढयकर्ता वा यो रः कामस्तनः । ' असूच् क्षेपणे' [१२२१] अस्यति क्विपि अः क्षेपकः तम्रस्यायं "तस्येदम्" [६ । ३ । १६०] अणि ताम्राः स चासौ अश्च ताम्राः कामध्वंसीत्यर्थः । पुनः किं० सिद्धः प्रसिद्धः । पुनः किम्भू० “ते लुग् वा" [३ । २ । १०८] इति पूर्वपदलोपात् मण्डलं भामण्डलं विद्यते यस्य स मण्डली "अतोऽनेकस्वरात्" [७ । २ । ६ ] इति इन् । पुनः किं० प्रति प्रतिकूलो यः कामस्तस्य ऊहनं तस्मिन्"हो हस्ते दारुणि शूलिनि” [ ] इत्येकाक्षरवचनात् - हः शिवः स इव प्रत्यूहस्तस्य सं० । पुनः किं० 'भैंस भर्त्सन - दीप्त्योः' इत्यतः बभस्तीति क्विपि भः दीप्यमानः इत्यर्थः । हे दीप्रदीपाङ्कुर ! दीप्यमानप्रदीप ! त्रिभुवनभवनाऽऽन्तरतमःक्षयकारित्वात् ||२७||
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोपे दीमदीपाङ्कुरायते ॥ २८ ॥
१ 'ताम्रः' इति एकवचनं समुचितम् । २ 'भस्' धातुः णाधवीयधातुवृर्ती तृतीयगणे अष्टादशतमो धातुर्विद्यते -"भस
पृ० २७५ ।

हैमे धातुपाठे न विद्यते किन्तु भर्त्सन - दीप्त्योः ”. माध० धातु०

Page #58

[सिद्धये वर्धमा नः स्तात् ताम्रायन्नखमण्डली । *प्रत्यूहशलभप्लोषे दीप्रदीप कुरायते ॥२८॥
[१ सिद्धये चतुर्थ्या एकवचनम् । 'भवतु' इति क्रिया अध्याहार्या । २ व+ऋद्ध+माःवर्धमाः प्रथमैकवचनम् । अनेन 'व' शब्दः संजातः। ३ नः इति षष्ठी।४ स+ता+अत्-स्तात् प्रथमाया एकवचनम्। अनेन 'स' शब्दः । पूर्वेण 'व'शब्देन 'स'शब्दस्य संयोगे 'वस' इति श्रीवासुपूज्यजिननामसूचक 'वस' इति पदम् । ५ ताम्र+आयत्+नख+मञ्च -ताम्रायन्नखमन् । प्रथमैकवचनम् 'ड' योगे 'न्' इत्यस्य णत्वम् । ६ ड+री+डरीः प्रथमा । अत्र रस्य लध्वनौ; विसर्गस्य अगणने डली इति । ततः ताम्रायन्नखमन्+डली-ताम्रायन्नखमण्डली इति । ७ प्रति+अव-प्रत्यूः +हस+लभा (ततः बहुबीहिसमासे) प्रत्यूहसलभः । अत्र विसर्गयोः अनुच्चारणे 'स'स्य 'श'ध्वनौ प्रत्यूहशलभ इति प्रथमान्तम् । ८ प्लोषे इति सप्तम्यन्तम् । ९ दीप्रदीप्+आम्दीप्रदीपाम् षष्ठीबहुवचनम् नः इत्यस्य विशेषणम्। १० कु+र-आयति-कुरायति । तस्य षष्ठयैकवचनम् कुरायतेः । अत्र विसर्गस्य अध्वनिः ततः कुरायते ।]
व्याख्या-वकारेण ऋद्धो मा वाचको वर्धमाः नः अस्माकं सिद्धये भवतु इति क्रियाशेषः । किम्भूतो वर्धमाः ? 'स्' कारं तायते पालयतीति स्ता ईदृशः अत् अकारो यस्मिन् स स्तात् । एतावता 'वेस्' इति सिद्धम् । वसः बासुपूज्य इत्यर्थः । कथ. मित्याह-'वसुपूज्य' शब्दात् “ते लुग्वा" [३ । २। १०८] इत्युत्तरपदलोपात् वसुर्वसुपूज्यनृपस्तं स्वपितृतया आरव्यातीति णिजि 'त्रन्त्यस्वरादेः" [७ । ४ । ४३ ] लोपे, अचि वसः श्रीवासुपूज्य इत्यर्थः । अथ विशेषणयोजनम्-'वर्धमाः' किं०ताम्रायन्नखम् । रक्तवर्णत्वात् तानं धातुविशेषः तं 'यत निकार.'. [१७३८] इति चौरादिक यति'धातोनिकारार्थत्वात् , णिचोऽनित्यत्वादभावे आपत् आयतति निराकरोंति क्विपि ताम्रायतो ये नखास्तान् ‘मचुङ् धारणोच्छ्राय०' [६५६] इत्यतो मञ्चते धारयति विकपि सौ “पदस्य" [२।१ । ८९] इति 'च'लोपे ताम्रायन्नखमन् । पुनः कि० कु कुत्सितो यो “रो ध्वनौ तीक्ष्णे वैश्वानरे · कामे" [ ] इत्येकाक्षरोक्तेः रः कामस्तस्य आयतिौरवं तस्याः प्लोषे विनाशे डः शिवः तस्य री भ्रम." [ ] इत्येकाक्षरवचनात् री भ्रमस्तां ईयते गच्छति क्विपि डली: र-लयोरैक्याल्लत्वम्, कामप्रभावस्य प्लोषे शिवभ्रान्ति गच्छन्नित्यर्थः । पुनः किं.
१ 'वस' इति अदन्तम् उचितम् । २ 'ताम्रायन्नखमन्' इति शुद्धम् । ३ पुस्तिकायाम् 'ताम्रायता' इति लिखितम् परन्तु 'ताम्रायत्' शब्दस्य बहुवचनम् ताम्रायतः इत्येव समुचितम् । 'ताम्रायता' इति तु तृतीयान्तं कथं 'नखाः' इत्यस्य विशेषणम् स्यात् ? । ४ "री भ्रान्तौ"-एकाक्षर० सुधा० लो० ३८ ।

Page #59

प्रतिपूर्वाद् दीप्त्यर्थात् कर्तरि क्विपि ऊटि प्रत्यूः दीप्यमानो यो हसः प्रकाशः तस्य लभा प्राप्तिर्यस्य स प्रत्यूहशलभः श्लेषाद् विसर्गलोपः । नः किं० दीपा दीपनशीला दीपनं "भ्यादिभ्यो वा" [५ । ३ । ११५] इति क्विपि दीप् कान्तियेषां तेषां दीप्रदीपाम् ॥२८॥
सिंद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीपदीपाङ्करायते ॥२९॥ [ 'सिद्धयेवैर्धमाऽऽनस्ताऽत्ता म्लायन् न खमण्ड ! 'ली। - प्रत्यूहशलभ लोषेद् ईदीपाऽकु "रायते ॥२९॥] [१ सिद्धा+ई-सिद्धे तृतीयैकवचने सिद्धया । २ इव्+अर्धम ! संबोधनैकवचनम् । 'इव्' इत्यनेन 'वि' सूचितः 'अर्धम' इत्यनेन 'म' सूचितः ततः 'विम' इति निष्पन्नम् । ३ न+अस्ता -अनस्ता-आनस्त+अत्ता-आनस्ताऽत्ता प्रथमैकवचनम् । ४ म्लायन् शतृप्रत्ययान्तं प्रथमैकवचनम् न निषेधवाची अर्थात् न म्लायन् म्लानिमुक्तः इत्यर्थः । ५ खमण्ड ! संबोधनैकवचनम् । ६ लीः 'ल'सूचकम् संबोधनैकवचनम् । विसर्गस्य अगणने 'ली' इति । 'ल'पदप्राप्तये 'ली' पदकल्पनापेक्षया 'ला' धातोः कर्तरि प्रत्यये 'ल' इति निष्पाद्य ततः साक्षात् 'ल'वर्णस्य उपलब्धिः सुलभा । मोक्षलक्ष्मीम इति अध्याहृत्य ताम लाति गृह्णाति इति 'ल' इत्येवम् अर्थस्यापि सौगम्यम् ।
+कह+शर+भप-प्रत्यूहशरभ प्रथमैकवचनम् । 'ल' उच्चारणे प्रत्यूहशलभए । ८ लोष+इद् =लोषेद् प्रथमैकवचनम् । ९ ई+प्रदीप ! ईप्रदीप ! संबोधनकवचनम् । १० अकु-अनिन्दितम्क्रियाविशेषणम् । ११ रायते अङ्गीक्रियते क्रियापदम् प्रथममेव पूर्वोक्तेन 'सिद्धया' इति पदेन 'रायते' इत्यस्य संबन्धः। एवम् 'प्रत्यूहशलभप+लोषेदु ईप्रदीप+अकु+रायते' इत्येषां सर्वेषां पदानां संयोगे अनुस्वारस्य उच्चारणे वृद्धि नीते 'प्रत्यूहशलभप्लोषे दीप्रदीपाङ्कुरायते' इति निष्पन्नम् ।
- व्याख्या-इकारेण युक्तो व् वकारो नाम्नि यस्य स ईव् । तथा अर्ध मध्यभागे भवो मः मकारो यस्य स अर्थमः इव् चासौ अर्धमश्च इवर्धमः तस्य सं० । एतावता 'विम्' इति सिद्धम् । लकारं इच्छतीति क्यनि “क्यनि" [४।३।११२] इति ईकारे क्विपि “अतः" [४ । ३। ८२] इत्यल्लोपे “य्वोः प्वय्" [४ । ४ । १२१] इति यलोपे लीः तस्य सम्बो० । एतावता 'विमल' इति सिद्धम् । हे विमलनाथ ! हे खमण्ड ! खानां नृपाणां मण्डनं मण्डो भूषा यस्मात् स खमण्डः, तस्य सम्बो० । हे ईप्रदीप ! ई केवलज्ञानलक्ष्मीः तया प्रदीप्यते इनि "नाम्युपान्त्य." [५।११५४] इनि के ईप्रदीपः तस्य सम्बो० । भवान्-सिद्धा शाश्वती चासौ ई मुक्तिलक्ष्मीश्च सिद्धे तया सिद्वया मुक्तिलदम्या अकु अकुत्सितं यथा स्यात् तथा-रायते लायते
१ 'इव्' शब्दः 'वि'शब्दसूचकः ।

Page #60

३१
अङ्गीक्रियते इत्यर्थः । भवान् किं. म्लायति शतरि म्लायन् कथम् न-म्लानिमुक्त इत्यर्थः । कथम्भूतः आनस्तात्ता 'अष। असी गत्यादानयोश्च' [९३१, ९३२] इति चानुकृष्टदीप्त्यर्थाद् असतेः क्विपि भावे तलि अस्ता, पश्चान्ना योगे अनस्ता अदीप्तिर्मालिन्यमित्यर्थः । तस्या अयं "तस्येदम्" [६ । ३ । १६०] इत्यणि आनस्तः स चासौ ‘अदं प्सांक् भक्षणे' [१०५९] अत्तीति तृचि अत्ता च भक्षकश्च विनाशकश्चेत्यर्थः । आनस्तात्ता अदीप्तिविनाशक इत्यर्थः । पुनर्भवान् किं० प्रत्यूहशलभप् प्रकृष्टः तानां चौराणाम् अपत्यानि “अतः०” [६ । १ । ३१] इञि तयश्चौरपुत्राः, तेषाम् ऊहो विचारस्तस्य र-लयोरैक्यात् शरो विनाशस्तस्मिन् भपं चन्द्रम् आख्याति णिजि क्विपि प्रत्यूहशलभम् । चन्द्रोद्गमे हि चौराणां चौर्यविषय ऊहोऽपि नश्यति । तस्मिन् चौराणां चौर्य कर्तुमशक्यत्वात् । अत एव 'लूप् मूष स्तेये' [५०१] इति लोषन (णं) घनि लोषः चौर्यम् तस्य अयनं क्तौ इतिर्गमनं तत् करोति णिजि क्विपि लोषेत् ॥२९॥
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीपदीपाङ्कुरायते ॥३०॥ [सिद्धयेवंर्ध ! माऽनॆस्तात् ! तोऽम्रायं नर्खम् अण्डली ।
'प्रत्यूहशरभप्लोषे दीदीपाकैराऽयते ॥३०॥] [१ सिद्धय इति क्रियापदम् - पञ्चम्या 'हि' प्रत्यये - नामधातुरूपम् । २ इवर्ध ! संबोधनैकवचनम् । ३ मा 'माम्' इत्यर्थे द्वितीयैकवचनम् । ४ अनस्+तात्. = अनस्तात् संबोधनैकवचनम् । 'अनस्' इत्यनेन 'अन्' पदम् । 'तात्' इत्यनेन 'त' ‘पदम्' द्वयोः संयोगे 'अन्त' इति जातम् । ५ त+अम्लायम्=ताम्लायम् द्वितीयैकवचनम् 'मा' इत्यस्य विशेषणम् । लस्य रत्वे ताम्रायम् । ६ नखम् 'मा' इत्यस्य विशेषणम् द्वितीयकवचनम् । ७ अं+डली: संबोधनम् अनेन 'अं' इति वर्णः सूच्यते, पूर्वोक्ते 'अन्+त' पदे 'अं' इति मध्ये प्रविष्टे 'अनन्त' इति जातम् अनन्तनाथजिनस्य सूचकम् । ८ 'प्रति'. इति 'प्रतिसूचकम् अव्ययम् । ९ ऊह+शर+भ+प्लोषे ऊहशरभप्लोषे रस्य लत्वे 'प्रति' पदेन संयोगे प्रत्यूहशलभप्लोषे सप्तम्येकवचनम् । १० दी+इप्रदीपो-दीप्रदीपो-दीप्रदीपाम् । 'मा' इत्यस्य विशेषणम् अत्र 'प्रदीपो' इति ओकारान्तः शब्दः तस्य द्वितीयैकवचनम् । १२ कु + रा + अयते कुरायते ! संबोधनैकवचनम् । ]
व्याख्या-'अ' 'न्' इत्यक्षरद्वयम् असति आदत्ते क्विपि अनस् तस्य सं० । तथा अं इति यो डो ध्वनिः तेन लीयते सम्बद्धीभवतीति विपि अंडलीः, तस्य सं० एतावता 'अन' इति सिद्धम् । तथा तकारम् अतति गच्छति क्विपि तात् तस्य सं० । एतावता अनन्तः श्रीअनन्तजित् , तस्य सं० हे अनन्तः ! हे इवर्ध !

Page #61

ई कामं 'वर्धन (ण) छेदन-पूरणयोः' हैमधातुपा० चुरादि० ९४] इति वर्धयति छिनत्ति अचि अणि व. इवर्धस्तस्य सं० । तथा कौ पृथिव्यां राजति "क्वचित्" [५ । १ । १७१] डे कुरः 'अयि गतौ' (७९०) इत्यतः "इ-कि-श्तिव्०" [५ । ३ । १३८] इति तिवि अयतिर्ज्ञानं यस्य तस्य सं० हे कुरायते ! । त्वं “अमा त्वामा" [२ । १ ।। २४] . इति माssदेशे मा प्रति मां प्रति सिद्धय-सिद्धिं कुर्वित्यर्थः । मां० किं० ताश्चौरा रागादयस्तैन म्लायति "तन्-व(व्य)धी" [५ । १.। ६४] इति णे ताऽम्लायस्तं ताम्लायम् । पुनर्मी किं० नखमिव नखम् अतिलघिष्ठमित्यर्थः । पुनमी किं० ई कामं प्रद्यति क्विपि "Wञ्जनेऽयपि" [४ । ३ । ९७] इति 'ई'कारे ईप्रदीर्जिनस्तेन हेतुभूतेन पुनामि आत्मानं विचि ईप्रदीपौः तं ईप्रदीपाम् । अत्र विचि गुणे अमि “आ अम् शसोऽता" [१ । ४ ।७५] इति आकारे "समानादमोऽतः” [१ । ४ । ४६] इति अल्लोपे रूपसिद्धिः । त्वं किं० दिनं करोतीति णिजि क्विपि दी सूर्यः स इव । कस्मिन् ? ऊहं विचारं 'शश् हिंसायाम्' [१५३१] शुणाति अचि ऊहशरा रागादयो वैरिणस्त एव भानि नक्षत्राणि, तेषां प्लोषे यथा सूर्येण भानि व्यपनीयन्ते, तथा त्वया रागादयोऽपि. इत्यर्थः ॥३०॥
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीप्रदीपाडुरायते ॥३१॥ [ सिद्धयेऽवर्धमा नैः स्तोत् ताम्रा यन्नखमण्ड ली ।
प्रत्यूहशैल-भ-प्लोषे" दीप दीपां कुँरायते" ॥३१॥] [१ चतुर्थ्या एकवचनम् । २ अवर् प्रथमैकवचनम् ''कारयुक्त इत्यर्थः । ३ धमाः प्रथमैकवचनम् ध+म्+अस्-धमस् ततः धमाः धकारमकाराभ्यां सहितः अर्थात् 'अवर' शब्देन 'र'युक्तः तथा 'धमस्'शब्देन धकार-मकारसहितः एवं च 'धर्म' इति नाम श्रीधर्मनाथजिनस्य सुचितम् । ४ षष्ठी। ५ आशीर्वादसूचकं पञ्चम्याः तुप्रत्ययस्य 'तात्' आदेशे तृतीयपुरुषैकवचने क्रियापदम् । ६ प्रथमाया एकवचनम् 'ई' इत्यस्य लक्ष्मीसूचकस्य विशेषणम् । ७ यन्नखम् कर्मकारकरपम् द्वितीयाया एकवचनम् । अस्य 'आयते' क्रियया अन्वयः-यन्नखम् आयते-आगच्छति इति । ८ अम् इत्यपि कर्मकारकम् उपमानरूपम् यथा अम्-विष्णुम्-ई आगच्छति तथा यन्नखम् ई आगच्छति इति । अम्+डली इत्यत्र डयोगे 'म्' इत्यस्य 'ण' इति अनुनासिकः [ हैम० १ । ३ । १४] सूत्रेण । ९ डली+ई:-डलीः अत्र विसर्गस्य अगणने 'डली' इति ज्ञेयम् । १० प्रति+ऊ+हस+ल+भप्रत्यूहसल-भ । 'स'स्य 'श'ध्वनौ प्रत्यूहशलभ इति । ११ प्र+उषा+ इन्ध-प्रोषेत् इति । 'प्रोषेत्' अत्र अन्त्यव्यञ्जनस्य नोच्चारणम् अतः प्रोषे इति पदम् । 'यन्नखम् इत्यस्य विशेषणम् । 'र'स्य 'ल'त्वे 'प्लोषे'इति । १२ दीप्रदीपाम् षष्ठीबहुवचनम् । १३ 'कुः प्रथमैकवचनम् दीप्रदीपां कुः इति अन्वयः । 'ताम्रा' इत्यस्य विशेषणम् । १४ आयते-आत्मनेपदिनः 'अय्' धातोः 'आङ'उपसर्गपूर्वकस्य तृतीयपुरुषैकवचनम् । ]

Page #62

1
व्याख्या-धम् इत्यक्षरद्वयम् । 'असी गत्यादान०' (९३२) इति असते: क्विपि धः । तथा 'अव रक्षण०' [४८९] इति गत्यर्थाद् अवेः अचि अवो गच्छन् र् रकारों यस्मिन् स अवर् । एतावता धर्मः श्रीधर्मनाथः - इत्यर्थः:- नः अस्माकं सिद्धये स्तात् । 'उत्तरार्धगो यच्छब्दः पूर्वार्धे तच्छन्दं द्योतयति' इति यन्नखम् यस्य जातावेकवचनेन नखं नखानीत्यर्थः । ईः लक्ष्मीः आयते आगच्छति । ईः किं० ताम्रा अनुरक्ता । पुनः किं० कुः स्थानम् । कासाम् ? दीप्रदीपां कान्तीनाम् । पुनः किं० 'लड् विलासे' [२५४] डलयोरैक्याद् व्यत्यये डलति विलसति क्विपि डल् सविलासं स्यात् एवम् ईखते गच्छति क्विपि डलीः सविलासगामिनीत्यर्थः । यन्नखम् किं० प्रतिकूलम् ऊः कान्तिस्तस्या हसं लक्षणया प्रकाशं लान्ति “ आतो ड: ०" [५ । १ । ७६) इति डे प्रत्यूहशलानि भानि नक्षत्राणि यस्मिंस्तत् प्रत्यूहशलभं यत् प्रकृष्टं "उषा निशान्ते” [ हैमअभिधानचिन्ता • सामान्यकां ० श्लो० १५३६] मालायाम् अव्ययः प्रभातार्थे 'उषा' शब्द इति उषा प्रभातं रक्तवर्णत्वात् । तद्वत् इन्द्रे दीप्यते इति क्विपि "नो व्यञ्जनस्य ० [४ । २ । ४५] इति 'नू'लोपे प्रत्यूहशलभप्लोषेत् । प्रभातं हि रक्तं वर्ण्यते, नखा अपि रक्ता इति विशेषणसंगतिः । श-सयोरप्यैक्यं दृश्यते यथा
""
'श्रीशम्भवाऽऽखण्डलवन्द्य ! नन्द्याः " [ ] इत्यत्र श्रियः सम्भव उत्पत्तिः पक्षे श्रीशम्भवस्तृतीयजिन इति । कमिव ? आयते अमिव विष्णुमिव यथा अं विष्णुम् ई: लक्ष्मीः आयते तथा यन्नखमपीत्यर्थः ॥३१॥
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीमदीपाङ्कुरायते ॥३२॥

[सिद्धये वर्धमानस्तात् ताम्र येन खमन् ड°ली । प्रत्यूह शलभ "लोपेदी" प्रदीपाङ्करायते ॥ ३२ ॥ ]
[१ चतुर्थ्यन्तम् । 'भवतु' इति क्रिया अध्याहार्या | २ वर्धमानः प्रथमैकवचनम् - शुभशकु नार्थवाचकम् - अष्टमङ्गलपट्टे 'वर्धमान 'नामा पदार्थः समायाति । ३ ता+अत्= तात्तात् इति कामदेवस्य विशेषणम् 'यन्' पदेन संबद्धम् । ४ 'ताम्रास्' 'ताम्र + अस्' - अत्र 'ताम्र' इति पद कोकिलसूचकम् । ५ इ + अन्त्=यन् अर्थात् ताम्रास् + इ + अन्त्= ताम्रायन् अत्र 'इ' कारस्य 'य' भावपूर्वमेव 'स' व्यञ्जनस्य रुत्वे तस्य च यत्वे यस्य च लोपे कृते सति पश्चात् इ + अन्त्-इ+अन् इत्यस्य 'यन्' इति निष्पाद्यम् अन्यथा न रूपसंगतिः । ६ न+ख + मञ्च् = नखमन् प्रथमेकवचनम् । ड+ली=इलीः ‘ड’वर्णधारकः प्रथमैकवचनम् विसर्गो न गण्यते । ततः डली । ताम्रायन्+ नखमन्+डली=ताम्रायन्नखमडण्ली । ८ प्रति + ई + ऊ + ह = प्रत्यूहः प्रथमेकवचनम् अत्रापि विवर्गो न गथनीयः । ९ शलभः इति प्रथमैकवचनम् 'श' वर्णधारकः । १० प्र+उ+ष+ इत् = प्रोषेत् प्रथमैकवचनम् ' षो'

6 ू

Page #63

३४
वर्णधारकः अनेन 'षो' 'डली' इत्यनेन 'ड' 'शलभ' इत्यनेन च 'श' इत्येवं तेषां संयोगे 'षोडश' इति सिद्धम् तच्च श्रीशान्तिजिननामसूचकपदम् । ११ 'ई+प्रदीप+अङ्कुर' इत्यस्य नामधातौ आचारक्यति ईप्रदीपाङ्कुरायते ।]. . . . व्याख्या-र-लयोरैक्यात् प्रकृष्टेन उकारेण युक्तं षकारम् एति गच्छति क्विपि प्रोषेत् षो इति सिद्धम् । तथा डकारम् 'ई (ली)च् श्लेषणे' [१२४८] इत्यतो लीयते श्लिष्यति क्विपि डलीः । एतावता 'षोड' इति सिद्धम् तथा शकारस्य लभा यस्य स शलभः । एतावता 'षोडश' इति सिद्धम् । इति षोडशः श्रीशान्तिजिनः। सिद्धये कार्यनिष्पत्तये निमित्तभूतायै । ई पृथ्वी तस्या जलसेकादिना प्रदीप्यते "नाम्युपान्त्य०" [५ । १ । ५४] इति के ईप्रदीपो यः अङ्कुरो दूर्वाऽऽदिप्ररोहस्तद्वदाचरति क्यङि ईप्रदीपाङ्कुरायते । यथा दूर्वादिप्ररोहः शुभशकुनत्वात् कार्यसिद्धयै भवति, तथा श्रीशान्तिरपि सिद्धयै मुक्त्यै स्यादित्यर्थः । अत एव किं० वर्धमानो लोके वर्धमानशब्दः शकुनविशेषरूढः स इव वर्धमानशकुनसदृश इत्यर्थः । पुनः किं० तां लक्ष्मी अत्तयति मातृतया आख्याति णिजि विपि णिज्लोपे सौ "पदस्य" [२ । १। ८९] इति तलोपे तात् । तथा “ताम्राक्षः कोकिलः" हैम. अभिधानतिर्यकां० श्लो० १३२१] इति मालावचनात् ताम्राक्षः कोकिलः तस्य "ते लग् वा" [३ । २ । १०८] इत्युत्तरपदलोपात् ताम्रस्तेन असति दीप्यते विपि ताम्राः । तात् चासौ ताम्राश्च ईदृग् यः इः कामः तं अन्तयति क्षयं नयति क्विपि सौ "पदस्य" [२ । १। ८९] इति तलोपे "दीर्घङ्याब्०" [१ । ४ । ४५] इति सिलोपे तात्ताम्रायन् । कामो हि लक्ष्मी मातृतया आख्याति, कोकिलेन च कामो दीप्यते इति कविरूढेः ताम्रासित्यत् “सो रुः' [२ । १ । ७२] इति रुत्वे "रोर्यः [१ । ३। २६] इति यत्वे "स्वरे वा” (१ ।३ ।२४) इति यलोपे ताम्रायन् इति रूपसिद्धिः अन्यथा ताम्रास्यन् इतिरूपमनिष्टं स्यात् । पुनः किं० नखमन् 'नस्तु संविदि' [ ] इति वचनात् नो ज्ञानम् , खं सुखम्, ते तद् वामचुङ् धारणोच्छ्राय०' [६५६] इति मञ्चते धारयति क्विपि सौ “पदस्य" [२ । १। ८९] इति दैलोपे नखमन् । पुनः किं० प्रतिकूला तुरङ्गमादिरूपा ई लक्ष्मीः, तस्या ऊ रक्षणं तां जहाति त्यजति "आतो डः०" [५।१। ७६] इति डे प्रत्यूहः श्लेषाद् विसर्गाभावः ॥३२॥
. सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताना यन्नखमण्डली । ... प्रत्यूहशलभप्लोषे दीप्रदीपाङ्करायते ॥३३॥
१ अत्र 'ताम्रासित्यत्' इत्यस्य स्थाने 'ताम्रास्+इ+अन्' इति वर्णावली समुचिता । २ "नो बुद्धौ ज्ञान-बन्धनयोः"-एकाक्षर सुधा० लो०२७ । ३ 'मञ्चते' इतिप्रकारके धातुरूपे दः नास्त्येव । अतः 'च' लोपे इति शुद्धम् ।

Page #64

३५
['सिद्धये वधमानः स्तात् ताऽऽम्रायन्नखमण्डली ।
'प्रत्यूह शलभप्लोषे दीपदीपाङ्करायते ॥३३॥] [१ चतुर्थ्यन्तम् । २ वर्धम्+आनः वर्धमानः । वर्धम् प्रथमैकवचनम् । ऊ+ अर्ध+ म् = वर्धम् । यस्य नाम्नः अर्धभागे म् विद्यते इति अनेन पदेन सूचितम् । आनः प्रथमैकवचनम्--जीवनतुल्य इत्यर्थः । ३ क्रियापदम् । ४ ता+ आम्र + अस् = ताम्रास् + अन् + नखमण्डली = ताम्रास् + अन्नखमण्डली । पश्चात् सः रुत्वे यत्वे च ताम्रायन्नखमण्डली प्रथमैकवचनम् । ५ प्रति + ई + उ + ऊह-प्रत्यूहः अनेन पदेन 'थु' वर्णः सूचितः । प्रत्यूह इति प्रथमान्तं भिन्नं पदम् । ६ शल् + अभ + प्लोष् = शलभप्लोषे चतुर्ध्या एकवचनम् 'सिद्धये' इत्यस्य च विशेषणम् । ७ दीप्रदीप+अञ्च् = दीप्रदीपाङ् प्रथमैकवचनम् 'नखमण्डली' इत्यस्य विशेषणम् । ८ 'कु' + रास = कुराः-प्रथमैकवचनम् अनेन 'कु' वर्णः सूच्यते एवम् 'कु' तथा 'प्रत्यूह' इत्यनेन 'थु' तथा 'वर्धम्' इत्यनेन मध्यगः 'म्' । एतेषां संयोगे कु+म्+थु, ततः सन्धौ ‘कुन्थु' इति श्रीकुन्थुजिननामसूचनम् । ९ यतेः षष्ठी-एकवचनम् । विसर्गस्य अगणने 'यते' इति। यतेः आनः जीवनतुल्य इति भावः । ] ___ व्याख्या-कु इति वर्णेन युक्तो 'रासृङ् शब्दे' [८ ४९] इत्यतः कर्तरि क्विपि राः वाचको यस्य स कुराः 'कु' इति सिद्धम् । तथा प्रकृष्टं तकारं ईयते गच्छति किपि प्रतीः प्रतीः थकारस्तत्र उकारय ऊहो यस्मिन् स प्रत्यूहः श्लेषाद् विसर्गलोपः । एतावता 'कुथु' इति सिद्धम् । तथा अवेर्गत्यर्थात् कर्तरि क्विपि ऊर्गच्छन् अर्धे नाम्नः तुल्यभागे मध्ये इति यावत् म् मकारो यस्य स वर्धम् पश्चात् “म्नां धुड्०" [१।३।३९] इति नत्वे कुन्थुः श्रीकुन्थुजिनः । सिद्धये सम्पत्तये स्तात् । किं० · अन श्वसन प्राणने' [१०८९] इत्यनेर्धनि आनो जीवनं जीविततुल्य इत्यर्थः । कस्य ? यतेः साधोः । एकवचनं जातिविवक्षया साधूनामित्यर्थः । पुनः किं० ता ध्वनिर्देशनारूपा तया कृत्वा मधुरत्वात् आनं फलविशेषम् अस्यति तिरस्करोति क्विपि ताम्राः। पुनः किं० "अः कृष्णे विनतासूनौ” [ ] इत्यनेकार्थात् अः गरुडः तद्वदाचरति "कर्तुः क्विप्०" [३।४।२५] इति क्विपि शतरि अत् सुवर्णवर्णत्वात् गरुडवदाचरत् नखानां मण्डलं समूहो विद्यते यस्य "अतोऽनेकस्वर०" [७।२।६] इति इनि अन्नखमण्डली पीत-रक्तयोरैक्यात् नखानां रक्तत्वात् स्वर्णकायोपमा । पुनः किं० दीपो दीपनशीलो यो दीपनं घञि दीपः कान्तिस्ताम् अञ्चति गच्छति श्रयतीति यावत् क्विपि दीप्रदीपाङ् अत्र सौ "अञ्चोऽनर्चायाम् " [४।२।४६] इति नलोपे “अचः" [१।४।६९] इति नोऽन्ते “ पदस्य" [२॥ ११८९] इति चलोपे, “ युज्-अञ्च-क्रुञ्चो०"[२।१।७१] इति के रूपम् । सिद्धये किं० 'शठ हिंसा-संक्लेशयोः' [२२२] इत्यतः शठति हिनस्ति जगदिति क्विपि ठस्य डत्वे ड-लयोरक्याल्लत्वे शल् जगद्विंसको यः, आत् कृष्णाद् भवतीति “ क्वचित्"

Page #65

३६
[५।१।१७१] डे अभः कामः, तं प्लोषति दहति विचि गुणे शलभप्लोट् तस्यै शलभप्लोषे कामभेदिकायै चारित्ररूपायै इत्यर्थः ॥३३॥
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीप्रदीपाङ्करायते ॥३४॥ [सिद्धये वर्धमा नः स्तात् ताम्रा यन्-न-खमण्डली ।
प्रत्युहंशलभप्लोषे दी प्रदीपाङ्कुरायते ॥३४॥] . [१ सिद्धः-प्रसिद्धः- इति प्रथमैकवचनम् । २ अ+ईएः इति प्रथमान्तं पदम् । अनेन 'अ'वर्णः सुचितः । सिद्धस् +ए इति सः रुत्वे यत्वे च 'ए'वर्णस्य संयोजने सिद्धये इति । ३ वर्धमाः-ऊ+अव+=वर् । वर+धमाः वर्धमाः। आभ्यां पदाभ्याम् अकारयुक्त्तः 'र'कारः सूचितः। ततः 'ए' इत्यनेन आभ्यां पदाभ्यां च 'अर' इत्येवं श्रीअरजिनस्य नाम सूचितम् । ४ नः इति षष्ठी । ५ स्तात् इति क्रियापदम् । ६ ताम्र+अस-ताम्राः-अतिशयताम्रवर्ण:-प्रथमैकवचनम् । ७ यत्-व्रतम् । यत्+न+ख-यन्नख+मण्डल-यन्नखमण्डली-प्रथमैकवचनम् 'अर' इत्यस्य विशेषणम् । ८ प्रति+ऊ+ऊह+शलभ+प्लोषे-प्रत्यूहशलभप्लोषे सप्तम्या एकवचनम् । ९ दीप्र+दीप+क्यङ् +दीप्रदीपाय+क्विप्-दीप्रदीपा+आम्-दीप्रदीपाम् षष्ठ्या बहुवचनम् 'नः' इत्यस्य विशेषणम् । १० कु+र+आयत+ई-कुरायतेः विसर्गस्य अगणने कुरायते-एकारान्तं प्रथमैकवचनम्। 1
व्याख्या-अकारं ईयते गच्छति क्विपि ओः । तथा अवति गच्छति क्विपि ऊर्गच्छन् अकारो यस्मिन् स वः। यो रो रकारस्तं दधाति आतो डः०" [ ५ । १ । ७६ ] इति डे वर्धः । एश्चासौ वर्धश्च एवर्धः मा वाचको यस्य स एवर्धमाः श्रीअरनाथः नः अस्माकं सिद्धो ज्ञातः स्तात्-भवतु-इति सम्बन्धः । किं० ताम्रो रक्तवर्णस्तम् अस्यति विजकान्त्या क्विपि तोम्रः। पुनः किं० यन्नखमण्डली यमनं "क्रुत्सम्पदादिभ्यः क्विप्" [५ । ३ । ११४] इति क्विपि “गर्मा क्वौ” [४ । २ । ५८] इति मलोपे यत् व्रतम् नः संवित् खम् सुखम् तेषां मण्डलं समूहो विद्यते अस्येति “अतोऽनेकस्वरात्" [७ । २ । ६] इति इनि यन्नखमण्डली । नः किं० दीप्रो दीपः प्रदीपस्तद्वत् आचरामः क्यङि क्विपि षष्ठयाम् “लुगातोऽनापः" [२ । १ । १०७] इत्यालोपे दीप्रदीपाम् । कस्मिन् ? प्रति प्रतिकूला या ऊहिंसा, तस्या यः ऊहस्तर्कः सः (प्रत्यूहः) स एव शलभः तस्य प्लोषे विनाशे प्रत्यूहशलभप्लोषे। अयमर्थः-हिंसारूपशलभानां प्लोषे दीपवत् भाचरताम् इति । जिनः कि० कुत्सितो रः कामस्तस्मादायतं उपरमस्तम् । 'ईच् गतो' [१२५२] इत्यतः विपि कुरायतेः श्लेषाद् विसर्गलोपः ॥ ३४ ॥
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली ।
प्रत्यूहशलभप्लोषे दीप्रदीपाङ्करायते ॥३५॥ १ अब ताम्र अस् इति जाते “ताम्रास-ताम्राः इति उचितम्

Page #66

३७
[सिद्धये वध ! मा ! ३: स्तात् "ताऽऽम्रा यन्नखमण्डली ।
प्रत्यूह-शल-भ-प्लोषे दीदीपाङ्क रायते" ॥३५॥] [१ सिद्धये चतुर्थ्यन्तम् । २ वा+ऋद्ध-वर्ध ! अत्र ऋद्ध' इति संबोधनम् । 'वा' निश्चयार्थः तस्य च 'स्तात् वा'-'स्तात् एव' इत्येवंभावः । ‘स्तात्' क्रियापदम् । ३ म+असमाः एतदपि संबोधनैकवचनम् । इदं च मकारसूचकम् । ४ नः षष्ठी । ५ त+आम्+र+अत्-ताम्रास-ताम्राः विसर्गस्य अगणने ताम्रा इति प्रथमैकवचनम् । ६ 'य'नाम्नः आचारार्थे क्विपि यन् प्रथमैकवचनम् । ७ अखमण्डलीः अ+ख+मन्+ड-ली: अखमण्डलीः अनेन च 'ल्ली' इति सूच्यते। 'मास्'पदेन अनेन च पदेन 'मल्ली' इति श्रीमल्लिजिनस्य नाम सूचितम् । ८ प्रत्यूह+शर+भ+प्लोषे सप्तम्यन्तम् । रस्य लत्वे प्रत्यूहशलभप्लोषे । ९ दीप्रदीपाम् षष्ठीबहुवचनम् । १० कुः प्रथमैकवचनम् । ११ आ+यत+ई-आयते । कुः+आयते-कुरायते ।]
__ व्याख्या-'ऋक् गतौ' [११३५] 'गत्यर्था ज्ञानार्थाः' इति अरणं क्विपि तोऽन्ते ऋत् ज्ञानं केवलज्ञानमित्यर्थः यद्वा 'ऋति (त) घृणा-गति-स्पर्धेषु' [२८७] इति, अतः अर्तनं ऋत् ज्ञानं तद् दधाति डे ऋद्धो जिनस्तस्य सं० हे ऋद्ध ! त्वं नः अस्माकं सिद्धये मुक्तये स्ताद् भवेति संबन्धः । वा एवार्थे स्तादेवेत्यर्थः । त्वं किं० मकारेण असति शोभते नामद्वारा इति क्विपि माः, तस्य सं० हे माः ! एतावता म इति सिद्धम् । तथा अकारेण “ख शून्ये" [ ] इत्येकाक्षरवचनात् खः शून्यो मङ्गतीति क्विपि मन् गच्छन् 'डो डकारो यस्मिन् स अखमण्डः ईदृशो लीकारो यस्य नाम्नि स अखमण्डलीः । ड-लयोरक्याल्लत्वे एतावता 'मल्ली' इति सिद्धम् । मल्लिजिनस्य स्त्रीरूपावतारत्वात् "इतोऽक्त्यर्थात्" [२ । ४ । ३२] इति ङ्यां मल्ली श्रीमल्लिजिनस्तस्य सं० । त्वं किं. "तस्तु तस्करे" [ ] इत्येकाक्षरवचनात् तस्तकरः । त इव तः चौरसदृशो निशायामेव प्रायः प्रकटीभावित्वात् तथा आमो राजयक्ष्मादिरोगस्तं करोतीति णिजि क्विपि भ्वादेरभावात् "मो नो म्वोश्च" [२।१ । ६७] इति नत्वाभावे आम् यक्ष्मादिरोगकृत् । तश्चासौ आम् च ताम् यो रः कामस्तम् अस्यति क्विपि ताम्राः पश्चाद् " अवर्ण-भो-भगो० " [१ । ३ । २२] इति रलोपः । पुनः किं० “यस्तु मातरिश्वनि" [ ] इत्येकाक्षरवचनाद् यो वायुस्तद्वदाचरतीति “कर्तुः क्वि०":[३ । ४।२५] इति क्विपि धातुत्वे शतरि सौ नागमे यन् वायुरिवाचरन् । कस्मिन् । प्रत्यूहा विघ्नास्त एव 'शरं जले" [ ] इत्यनेकार्थवचनाद् र-लयोरक्यात् शलं जलम् , तेन भान्ति शोभन्ते "क्वचित्" [५ । १ ।१७१] इति डे शलभा मेघास्तेषां प्लोषे विनाशे । पुनः किं. कुः स्थानम् , कासाम् ? दीप्राणां दीपां कान्तीनाम् । पुनः किं. "आ विधातरि मन्मथे [ ] इति वचनात् आ मन्मथस्तस्माद् यत उपरमस्तस्य ई भूमिः स्थानमित्यर्थः ॥३५॥
१ 'इ'सूचकः अयं डकारः ।

Page #67

३८
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली | प्रत्यूहशलभप्लोपे दीप्रदीपाङ्कुरायते ||३६||
[सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताऽऽम्रा येन्नख - मण्डली | मैत्यूहशल-भ-प्लोषे 'दीपू रदी पाङ्कुरायते ॥३६॥]
[ १ मुनिः मुनिसुव्रतो जिनः सिद्धये नः स्तात् इति अन्वयः । अत्र 'सिद्धये' इति चतुर्थ्यन्तम् । 'नः' इति षष्ठी । स्तात् इति क्रियापदम् । २ उ + अर्ध = वर्ध अनेन पदेन 'उ' सूचितः । म+आ+असू=मास् । अनेन पदेन 'म्' सूचितः । वर्ध+माः = वर्धमाः- प्रथमान्तम् एकवचनम् । एवम् आभ्यां पदाभ्यां म् + उ = 'मु' इति निष्पन्नम् । 'यन्' इति पदेन सूचितेन 'नि'शब्देन सह 'मु' शब्दस्य संयोगे 'मुनि' इति पदं श्रीमुनिसुव्रतजिननामसूचकम् जातम् । ३ ता+अस्= ताम्रास्+ अन् =ताम्रायन् । अत्र सस्य रुत्वे रश्च यत्वे ताम्रायन् । अत्र 'यन्' 'पदेन' 'नि' सूचितः । ४ अख + मण्+डलीः = अखमण्डलीः यन् + अखमण्डलीः अत्र अकारे परे 'न्' इत्यस्य १ । ३ । २७ । इति सूत्रेण द्वित्वे विसर्गस्य अगगने च यन्नखमण्डली । ५ प्रत्यूह+शल+भ+प्लोषे प्रत्यूहशलभ'लोषे सप्तम्यन्तम् । ६ दीपू दीप्यमानः । ७ दीप्+रदी दीदी प+अङ्कुर+अ=पाङ्कुराः । ततः एतयोः पदयोः संयोजने विसर्गस्य अविवक्षणे च दीप्रदीपाङ्कुराः । ८ अत+इ=अते । अस्य प्रथमैकवचनम् अतेः ततः ‘अते' पदात् 'पाङ्कुरा' पदस्य अन्त्यसस्य रुत्वे च यत्वे पाङ्कुरायते ।]
व्याख्या–उकारः अर्धः अंशो यस्य स वर्धः ईदृशो म् मकारस्तम्, आङ्पूर्वादसतेः आसति अङ्गीकरोति क्विपि वर्धमाः एतावता 'मु' इति सिद्धम् । तथा इकारम् अषति रक्षति विचि ऊडभावे “य्वोः प्वय्०" [४ । ४ । १२१] इति वलोपे येषां मते विचो व्यञ्जनकार्यं न स्यात् तेषां वकारस्थितौ 'यव' ईश 'नू' इति व्यञ्जनं नानि यस्य स यन् पश्चान्नकाररूपघोषवति निमित्तभूते “व्योः” [१ । ३ । २३] इति व्लोपः । एतावता मुनिरिति सिद्धम् । "ते लुग् वा” [ ३ । २ । १०८ ] इत्युत्तरपदलोपान्मुनिः श्रीमुनिसुव्रतजिनो नः अस्माकं सिद्धये स्तादिति संबन्धः । किं० ता फलादिलक्ष्मीः तया युक्तो यो आम्रश्चूतवृक्षो नीलवर्णत्वात्, तद्वद् असति शोभते विपि तात्राः । पुनः किं० अखम् अज्ञानम् तस्मिन् मन्दान् सालस्यान् श्रोतॄन् करोति णिजि क्विपि तल्लोपे “पदस्य" [२ । १ । ८९] इति दलोपे अखमन् यो डो ध्वनिस्तं लीयते श्लिष्यति क्विपि अखमण्डलीः | अत्र "म्नां धुड० ' [१ । ३ । ३९] इति निमित्तस्यैव पञ्चमे 'मण्डली' इति शब्दो वर्तते । अत्र 'अखमण्ड' इत्यत्र तु मन्दयतीति मन् इति न् तस्य पदान्तत्वात् णत्वाभावेऽपि न-णयोरैक्यात् न दोष इति । एवमस्मिन् प्रकरणे सम्भवे सर्वत्राप्यूह्यम् । पुनः किं० दीप्यते इति
"1

१ अखमन् । डलीः इत्यस्य समग्रस्यैव पदसंज्ञायां विवक्षितायाम् 'न्' इत्यस्य अपदान्तत्वात् सूचितसूत्रेण 'न्' इत्यस्य ण् । यदि पदसंज्ञा विवक्षिता तदा नूणोः एकत्वं ज्ञेयम् इति ग्रन्थकार एवं सूचयति ।

Page #68

क्विपि दीपू दीप्यमान इत्यर्थः । अत्र विरामविवक्षया "विरामे वा " [१ । ३ । ५१] इति पत्वम्, विरामश्च सन्ध्यविवक्षया । यदुक्तम्
“ संहितैकपदे नित्या, नित्या धातूपसर्गयोः । नित्या समासे, वाक्ये तु सा विवक्षामपेक्षते ॥
39
३९
[ संग्रह श्लोकः सि० हे० ल० वृ०पृ०५७९] इति । अत्र तु वाक्यं वर्तत एव इत्युपपन्नम् । पुनः किं० प्रत्यूहा विघ्नास्त एव शरे जले भवन्तीति “क्वचित् " [ ५ । १ । १७१] डे शलभानि कमलानि तेषां प्लोषे विनाशे रदी - हस्ती - ३ रदी हस्तितुल्य इत्यर्थः । पुनः किं० पाति रक्षति क्विपि पानि रक्षकाणि “अङ्कुरं सलिले रोणि” [ ] इत्यनेकार्थवचनाद् अङ्कुराणि शरोररोमाणि तैः असति शोभते क्विपि पाङ्कुराः । तथा न विद्यते शोभा यस्य स अतैः निःश्रीकः इः कामो यस्मात् स अतेः ॥ ३६ ॥
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली | प्रत्यूहशलभप्लोषे दीप्रदीपाङ्कुरायते ||३७||
[ सिद्धये वर्धमा नस्तात्तौऽऽम्रायन न खमेण्डली । प्रत्यूह-शल-भप्लोपे दीनँदीपांकुरयिते ॥ ३७ ॥ ]
[ १ : सिद्धया इति तृतीयान्तम् सिद्धा + इ = सिद्धे तस्य तृतीयैकवचनम् । २ इ+वर्ध+म्+आस् = इवर्धमास् अनेन पदेन 'मि' इति सूचितम् । इवर्धमाः इति प्रथमान्तम् । सिद्धया - इवर्धमाः - सिद्धये वर्धमा इति । ३ न+स्तन्नस्ता इति पदेन 'न' इति सूचनम् । ततः न+मि = 'नमि' इति नमिजिननामसूचनम् । ४ अत्ता + आम् + रै+अन् अत्ताम्रायन् । अत्र 'रै+ अन् इत्यस्य सन्धौ रायन् ततः अत्ताम् + रायन्=अत्ताम्रायत् । नस्ता + अत्ताम्रायन् नस्तात्ताम्रायन् । ५ खमण्डली प्रथमान्तम् । नस्तात्ताम्रायन् + खमण्डली । अत्र ग्रन्थकारः 'नख' इत्यस्य आदिभूतं 'न' पदं न साधितवान् तेन यन्मण्डली इत्येव स्यात् परन्तु 'यन्नखमण्डली इति न स्यात् । अतः ग्रन्थकार सूचित 'अन्न' पदस्य णिजन्तीभावो न कार्यः ततः ' ० रे + अन्न' इति जाते 'रायन्न' इति सेत्स्यति ततश्च 'रायन्नखमण्डली' इत्यपि सिध्यति । अर्थे तु न कोऽपि भेदः - मेघे अन्नरूपः - वायुरूपः इति अर्थः सुसंगतः । ६ प्रति+ऊ+ह्+शर+भ+प्लोषे प्रत्यूहशलभ - प्लोषे । दीप्रदीपा तृतीयान्तम् 'सिद्धया' इत्यस्य विशेषणम् । अकु+रायते =अकुरायते अनुस्वारस्य वृद्धौ अङ्कुरायते । ]
७
८
व्याख्या - नकारं स्तनति वक्ति नामद्वारा क्विपि सौ “नि दीर्घः” [१|४|८५ ] इति दीर्घे "नाम्नो नोऽनह्नः " [२।१।९१] इति सिद्धम् । तथा इकारेण वर्धते अचि इवर्धो यो
नलोपे नस्ता । एतावता 'न' इति मकारस्तम् आसते किपि इवर्धमाः । श्रियाम्" - [ एकाक्षर० को ० सुधा० श्लो० २३] 'अतः' इति रूपं प्रथमान्तम् एकवचनम् ।
०

१ 'इ' स्थाने 'इव' इति युक्तम् । २ “ता इति वचनात् अतः अशोभः निःश्रीकः इति यावत् ।

Page #69

४०
एतावता नमिः श्रीनमिजिनः । सिद्धा शाश्वती चासो ई शोभा च सिद्धे तया सिद्धया स्वाभाविकशरीरकान्त्या अकु अनीषद् बहुर्यो "रो ध्वनौ तीक्ष्णे वैश्वानरे" [ ] इत्येकाक्षरवचनात् रो वैश्वानरस्तद्वदाचरति इति क्यनि 'दीर्घश्च्चि० " [४।३।१०८] इति दीर्घ अङ्कुरायते अनल्पवैश्वानरवदाचरति । कस्मिन् ? प्रत्यूहशलभप्लोषे प्रत्यूहिंसा सैव 'हः हस्ते दारुणि "[ ] इत्येकाक्षरवचनात् हानि काष्ठानि शरा बाणाः, तृणविशेषो वा, तत्र भाति “क्वचित्" [५।१११७१] डे प्रत्यूहशलभो यो प्लोषो विनाशस्तस्मिन् । सिद्वया किम्भूतया ? दीपो दीपनशीलो यो प्लोषो विनाशस्तस्मिन् सिद्धया । किम्भूतया ? दीप्रो दीपनशीलो यो दीपस्तद्वदाचरति क्यङि क्विपि तृतीयाटायां "लुगातोऽनापः" [२।१।१०७] इत्यालोपे दीप्रदीपा प्रदोपवत् प्रकाशिकयेत्यर्थः । जिनः किं० 'अट्टि हिंसाऽतिक्रमयोः '[ ६७४] इति हिंसाऽर्थादट्टेः क्विपि “पदस्य" [२।१।८९] इति टलोपे अत् भावे तलि अत्ता हिंसा सैव आमो रोगस्तं कुर्वन्ति.णिजि क्विपि अत्तामो हिसकाः त एव ये "राः स्वर्णे जलदे धने" [ ] इत्यनेकार्थवचनात् रायो मेघास्तेषु "अन्नः आत्मा वायुः"[उणादि-सू० २५८]इति उणादिवचनात् अन्नं वायुमाचष्टे णिजि "त्रन्त्यस्वरादेः" [७।४। ४३] इति लोपे क्विपि नामत्वे सौ “दीर्घङी०" [१।४।४५] इति तेल्लोपे, "नाम्नो नोऽनह्नः" [२।१।९१] इति नलोपे अत्ताम्रायन् हिंसकजनमयमेघविषये वायुमाचक्षाणः । यथा वायुर्मेघे प्रतिकूलः, तथा त्वमपि हिंसकजने इत्यर्थः। तथा खः सूर्यः तस्माद् भवा भा अपि खस्तस्य मण्डलम् भामण्डलम् तद् विद्यते यस्य स “अतोऽनेकस्वरात्" [७२।६] इति खमण्डली पश्चाद् विशेषणसमासे अत्ताम्रायन्नखमण्डली । सन्धिसूत्राणि सुगमानीत्युपेक्षितानि ॥ ३७॥
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीपदीपाङ्करायते ॥३८॥ [सिद्धयेवर् ! धमानस् ! ताऽत्ता म्रा ! यन् नै खमण्डली ।
प्रेत्यह-शलभ "प्लोषे दीद् ईपाङ्करायते ॥ ३८॥ [१ सिद्धः इति प्रथमान्तम् । ततः ‘एवर्' इति पदस्य संयोगे रस्य यत्वे च सिद्धयेवर, ततश्च 'धमानः' इत्यस्य संयोगे सिद्धये वर्धमानः इति ज्ञेयम् । अत्र 'एवर् इति पदम् एकारसू अत्र ग्रन्थकारः 'धमाः' इति पदं न साधितवान् “ध-धिषणा, मा-लक्ष्मीः ताभ्याम् असति शोभते यः सः धमाः ' इत्येवंरीत्या 'धमाः' इति पदं साध्यम् । ३ 'नः !' इति संबोधनम् नकार१ उणादिसूत्रे तु "अत्नः आत्मा वायुः मेघः' इत्येवम् 'अत्' धातो 'अत्न' शब्दः 'त्'युक्तो निर्दिष्टः न तु 'अन्न' शब्दो द्विनकारयुक्तः । पाठान्तरेऽपि 'अत्नम्' इत्येवम् 'त्' युक्तस्यैव पाठः । अनेन ग्रन्थकारेण 'अत्न' इति पदम् 'अन्न' इत्येवं पठितं संभवेत् अत एव तेन अत्र उणादिसाक्ष्यं सूचितम् । २ तस्य लोपे तल्लोपे अर्थात् सिप्रत्ययस्य लोपे ।

Page #70

सूचकम् । ४ ता+अत्ता+अस तात्तास् प्रथमान्तम् । ५ म्+राम्राः इदं पदम् 'म्'सूचकम् । ६ इ+अङ्ग-यङ्ग् गकारलोपे यन् इति । इदं पदं 'इ'कारसूचकम् एवम् न्+ए+म्+इ एतेषां संयोगे 'नेमि' इति नाम श्रीनेमिनाथ जिनसूचकं जातम् ७ 'न' इत्यनेन नः-अस्माकम् इत्यर्थो बोध्यः । अर्थात् अयं नेमिनाथो जिनः अस्माकं सिद्धः-प्रसिद्ध इति। अत्र 'स्तात्' इति क्रिया अध्याहार्या । ८ प्रथमान्तम्। ९ प्रति-ऊह-शलभः प्रथमान्तम् विसर्गस्य अगणने 'प्रत्यूहशलभ' इति शेयम् । १० प्लोषे सप्तम्या एकवचनम् । ११ दीप्रत् प्रथमाया एकवचनम् । १२ ई+प+अङ्कुर+आयत
पाछकरायत' अस्य सप्तम्या एकवचनम -अत्र ग्रन्थकारः 'आयति'शब्द निर्दिष्टवान् तस्य त सातम्या एकवचने 'आयतौ' स्यात् अत्र तु 'आयते' इति अभीष्टम् अतः अत्र 'आयति'स्थाने 'आयत'शब्दस्य विस्तारवाचकस्य सप्तम्या एकवचनं बोध्यम् ।।
___ व्याख्या-'न्' कारेण असति शोभते क्विपि नस्तस्य सं० हे नः ! तथा एकारं 'वरण ईप्सायाम्' [१९०८] इति वरयति ईप्सति क्विपि एवर् तस्य सं० हे एवर् । एतावता 'ने' इति सिद्धम् । तथा म्कारं 'रांक दाने' [१०६९] इति परमते आदानार्थात् राति आदत्ते क्विपि म्राः, तस्य सं० हे. म्राः ! । तथा इकारम् 'अगु गतौ' [८३] इति अङ्गति क्विपि “पदस्य" [२ । १ । ८९] इति गलोपे यन् । एतावता नेमिः श्रीअरिष्टनेमिस्तस्य सं० हे नेमे ! त्वं सिद्धः प्रसिद्धो 'न ख' इति अत्र श्लेषाद् विसर्गलोपे नः अस्माकं स्ताद्-भव-इति क्रिया । त्वं किं० ता लक्ष्मीः अत्ता माता यस्य स तातः कामः, तम् अस्यति क्षिपति क्विपि तात्ताः । पुनस्त्वं किं० खं झानम् , तस्य मण्डलं समूहः स विद्यते यस्य स " अतोऽनेकस्वरात्" [७ । २ । ६] इनि खमण्डली। पुनः किं० प्रपूर्वात् 'तयि गयि रक्षणे च' [७९७] इति चानुकृष्टगत्यर्थात्-गत्यर्थानां ज्ञानार्थत्वात्-तयतेः क्तौ "वोः प्वय्०" [४ । ४ । १२१] इति यलोपे, परमते अल्लोपे प्रत्तिर्ज्ञानम् , अहो विचारः, शं सुखम् , द्वन्द्वे तानि करोति णिजि "त्रन्त्यस्वरादेः" [७ । ४ ४३] इत्यन्त्यस्वरादिलोपे, अचि प्रत्यूहेशलभा प्राप्तिर्यस्य स प्रत्यूहश लभः प्रलेषाद् विसर्गलोपः । पुनः किं. “अग्नौ वमिर्दीप्रः" [१६९] शेषवचनात् दीप्र इवाचरति इति विपि धातुत्वे विपि, "हस्वैस्य त् पिति" [४ । ४ । ११३] इति तागमे दीप्रत् अग्निवदा चरत् । कस्मिन् ? प्लोषे विनाशे । कस्याः ? ई लक्ष्मीम् । पैं ओवै शोषणे ' [४७-४८] इत्यतः पायति शोषयति "आतो डः०" [५ । १ ७६] इति डे . ईपो यो ‘आ विधातरि मन्मथे' [ ] इत्यनेकार्थवचनात् आ कामः स एव योऽङ्गुरस्तस्यायतिर्विस्तारः, तत्र ईपाङ्कुरायते ॥३८॥
१ प्रत्यूहश' 'इति' 'अच्'प्रत्ययान्तं 'लभा' इत्यस्य विशेषणम् अतः अत्र प्रत्यूहशा-ज्ञानविवारसुबकरी-लभा इति उचितम् । २ "ह्रस्वस्य तः पित्कृति" इतिरूपं सूत्रम् ।

Page #71

४२
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीपदीपाङ्कुरायते ||३९||

[सिद्धे "येवमाः नैः स्तात् तॉऽऽम् रायन्नखमण्ड ली । प्रत्यूहशल् अंभ ! "प्लोषेदी "प्रदीपांऽऽकुरायते ! ||३९ ॥ ]
3
[ १ सिद्ध 1 योगीन्द्र ! -संबोधनैकवचनम् । २ या + ई = ये + व् +अर्ध+ मायेवर्धमाः प्रथमान्तम् अनेन 'व्या' इति वर्णः संजातः । ३ षष्ठी । ४ क्रियापदम् । ५ त+आम्= ताम् प्रथमेकवचनम् । ६ रै+अङग्=रायङ्ग-राय त् + नख+मण्ड = रायन्नखमण्ड ! संबोधनैकवचनम् । ७ लीः -ली-प्रथमान्तम् लकारसूचकम् । पूर्वोक्तेन 'व्या' शब्देन 'ल' इत्यस्य संयोजने 'व्याल' इति शब्दो निष्पन्नः श्रीपार्श्वजि - नलाञ्छनरूपस्य व्यालस्य सूचकः । विसर्गो न गण्यः । ८ प्रत्यूह + शत्रू = प्रत्यूहशडु = प्रत्यूहशल् प्रथमान्तम् । ९ अ+भ=अभ ! संबोधनम् । १० प्लोष + ईति =प्लोषेति + णिज्-प्लोषेत्+इ+ई=प्लोषेदीः प्रथमान्तम् । ११ प्रदीप ! संबोधनम् । १२ अ + अङ्क +उरस् = आङ्कुराः प्रथमैकवचनम् । अनेन 'अङ्क' शब्दो निष्पद्यते ततः व्याल+अङ्क = ' व्यालाङ्क' इति पदम् श्रीपार्श्वजिनसूचकम् । १३ अ + ति=अतिः तस्य संबोधनैकवचनम् अते ! । अङकुरास्+अते अत्र सस्य त्वे रस्य च यत्वे आङ्कुरायते । ] व्याख्या - हे सिद्ध ! जितेन्द्रियत्वाद् योगीन्द्र ! | अभ नीलवर्णत्वात्, कृष्णनीलयोरैक्यात्, अवद् विष्णुवद् भाति " क्वचित् " [५ । १ । १७१ ] डे अभ स्तस्य सं० । तथा हे प्रदीप ! प्रकाशकत्वात् प्रदीपसदृश ! । हे अते ! न विद्यते तिर्गमनं यस्य स अतिस्तस्य सं० । हे रायन्नखमण्ड ! 'रै' शब्दोऽव्ययो दीप्त्यर्थः, रै दीप्तिम् अङ्गन्ति गच्छन्ति क्विपि रायगो दीप्तिमन्तो ये नखास्तैर्मण्डयति भूषयति नान् इत्यणि रायन्नखमण्डस्तस्य सं० । 'रायङ्ग्' इत्यत्र पदस्य [२ । १ । ८९] इति गोपे, ' निमित्ताभावे ० ' इति न्यायेन नैत्वाभावे नकारान्तत्वम् | त्वं नः अस्माकं प्रत्यूहान् विघ्नान् 'कष शिष जष झष' [ ५१८] पठितस्य हिंसार्थस्य 'शष' धातोः शपति हिनस्ति क्विपि 'घुटस्तृतीयः ' [२ । १ । ७६ ] इति षस्य डत्वे ड-लयोरैक्याल्लत्वे प्रत्यूहशल् विघ्नहन्ता स्ताद् भव इति सम्बन्धः । नामविशेषमाह-त्वं किं० या इतिवर्ण ईयते गच्छति क्विपि येः ईदृशो वकारः अर्धे अंशे यस्य स येवर्धः, ईदृशो मा वाचको यस्य स येवर्धमाः । एतावता 'व्या' इति सिद्धम् । पुनः किं० लकारमिच्छतीति क्यनि " क्यनि” [ ४ । ३ । ११२] इति ईकारे क्विपि " य्वोः ध्वय्० [ ४ । ४ । १२१] इति यलोपे लीः । एतावता 'व्याल' इति सिद्धम् तथा अकारण युक्तम् अङ्क इति अक्षरम् उरो अग्रे यस्य स आङ्कुराः । अत्र “घुटस्तृतीयः”
""
""
१ " निमित्ताभावे नैमित्तिकस्यापि अभावः " इति न्यायः हेमहंसीये न्यायसंग्रहे २९| 'अगु' धातोः उदितः 'न्’आगमे 'अन्ग्' ततः गनिमित्तकः नस्य ङकारः यदा च गकारस्य लोपः तदा तन्निमितकः '' अपि निवृत्तः ततः अन् इति स्थितम् इति भावः । २ छत्वाभावे इति उचित्तम् ।
97

Page #72

४३
[२ । १ । ७६ ] इति कस्य गवं संज्ञाशब्दत्वान्न कृतम्, कृते तु न ज्ञायते 'अग्' इति वर्तते ‘अक्' इति । एतावता व्यालाङ्कः श्रीपार्श्वजिन इत्यर्थः । त्वं पुनः किं० ताश्चारास्तत्सदृशा रागादयोऽपि तास्तेषाम्, आमं रोगं करोति णिजि क्विपि ताम् । तथा प्रुषू 'लुष दाहे' [५३३] इत्यतः प्लोषणं घञि प्लोषो दाहः इति: अजन्यम् उत्पात इति यावत् द्वन्द्वे प्लोषेती ते करोति णिजि क्विपि लोषेत् य इः कामस्तम् 'ईरिक् गति - कम्पनयोः ' [ अदादि ५७ ] इति कम्पनाद ईर्तेर्णिगि ईरयति कम्पयति भयभ्रान्तं करोतीति यावत् क्विपि 'घुटस्तृतीयः' [२ । १ ।७६ ] इति तस्य दवे लोषेदी, श्लेषाद् विसर्गलोपः ॥ ३९॥
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीमदीपाङ्कुरायते ||४०||
[ सिद्धेयेवर्धमा ! नः स्तात् ताम्रायं नखमेण्डली' । मैहशलभप्लोषे दीर्घदीपाकु 'राय ! ते” ॥ ४० ॥ ]
[ १ सिद्धय ! संबोधनैकवचनम् । सिद्ध+या = सिद्धय इति । २ ईवर्धमा | संबोधनैकवचनम् । ई+व्+अ+र्+व+मा = ईवर्धमाः ! अनेन पदेन श्रीमहावीर जिनवाचकः 'वीर' शब्दः उत्पादितः । नः इति षष्ठी । सिद्धय + ईवर्धमाः + नः = सिद्धये वर्धमानः । ३ स्तात् इति क्रिया । ४ ताम्र+क्यङ्=ताम्रायम् प्रथमैकवचनम् 'नखम्' इत्यस्य विशेषणम् । ताम्रायम्-नखम्=ताम्रायन्नखम् । ५ अम्+डल =अण्ड ! संबोधनम् । ६ इ+इन = ईन्= ई - प्रथमैकवचनम् -'नखम्' इत्यस्य विशेषणम् । अण्डल् + ई = अण्डली । ताम्रायन्नखम्+अण्डली = ताम्रायन्नखमण्डली। ७ 'प्रति' इति 'प्रति' अर्थसूचकम् पदम् । ८ ऊ+ऊह = ऊह + शरभ + प्लोषे रस्य लत्वे ऊहशलभप्लोषे आदौ 'प्रति' पदसंयोगे प्रत्यूहशलभप्लोषे । ९ दीप्रदीपाङ्क +उ = दीप्रदीपाको पश्चात् हस्वत्वे - दीप्रदीपाकु 'नखम्' इत्यस्य विशेषणम् । अत्र अङ्क + ऊ =अङ्को इति जाते पश्चात् ह्रस्वत्वे दीप्रदीपाकु इति साध्यम् । १० राय ! संबोधनम् । ११ ते तव इत्यर्थे षष्ठ्यन्तम् । ]

व्याख्या -- ईकारेण युक्तं वकारम्, अकारेण युक्तं रकारं च दधाति " आतो डः०” [५।१।७६] इति डे ईवर्धो 'मां मान- शब्दयोः ' [अदादि - ७९] इति शब्दार्थाद मिमीते क्विपि मा वाचको यस्य स ईवर्धमाः । एतावता वीरः तस्य सम्बो० हे वीर ! श्री वर्धमानः । हे अण्डल ! अः कृष्णस्तत्सदृशे यदनुस्वारवाचकं परब्रह्म तेन 'लड् विलासे' [२५४] इत्यतो ललति विलसति क्विपि अण्डल् तस्य सं० । तथा हे सिद्धय ! सिद्धा मुक्तास्तान् याति "आतो डः ०" [५/१/७६ ] इति डे सिद्धयस्तस्य सं० । तथा “राः स्वर्णे जलदे" [ ] इत्येकाक्षरवचनात् रा मेघः तद्वदाचरति इति "कर्तुः १ एतद् द्वितीयाया द्विवचनम् -प्लोष + इति=प्लोषेती 'करोति' क्रियायाः कर्म । २ 'प्लोषेत्'
पदस्य तकारस्य ।

Page #73

क्वि०" [३।४।२५] इति क्विपि धातुवे रायति "पैचादौ सर्वधातवः” इति [ ] वचनात् पचायचि रायस्तस्य सं० हे राय ! मेघसदृश !। कस्मिन् ? अवनं हिंसनम् "भ्यादिभ्यो वा" [५।३।११५] इति क्विपि, "मव्यवि०" [४।१।१०९] इत्यूटि ऊहिंसा, तस्यामूहो विचारः स एव र-लयोरैक्यात् शलभः शार्दूलस्तस्य प्लोषे विदारणे । ते तव, तानवदाचरतीति "क्यङ्' [३।४।२६] इति क्यङि "दीर्वत्रिव०” [४।३।१०८] इति दीर्थे, अचि ताम्रायं ताम्रसदृशं जातौ एकवचने नखं नः अस्मान् प्रति लक्षीकृत्य ई लक्ष्मीः तया इनान् स्वामिनः करोति णिजि,क्विपि,तल्लोपे सौ“अनतो लुप्"[१।४।५९] इति तल्लोपे, “नाम्नो नो०" [२।१।९१] इति'न'लोपे, ई लक्ष्मीस्वामिकर्तृ स्तात्भवतु -इति क्रिषासम्बन्धः । दीपो दीप्यमानो यो दीपस्तस्य अङ्कः क्रोडो मध्यमित्यर्थः, तद्वत् । 'अव रक्षण' [४८९] इति दीप्त्यर्थाद् अवतेः-अवति दीप्यते किपि ऊटि "क्लीबे" [२।४।९७] इति हस्वे दीप्रदीपाङ्कु ॥४०॥
इति चतुर्विशतिजिनान् स्वस्वनामकर्षणपूर्व वर्गयित्वा ऋषभादिशाश्वतजिनचतुष्टयी तेनैव प्रकारेण वर्णयति-तथाहि
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीपदीपाङ्कुरायते ॥४१॥ ['सिद्धयेवर्धमा नः स्तात् ताऽम्राऽऽयन्न खमं ईली ।
प्रत्यूहशल अभंप्लोषेद् ईदीपाऽङ्कुरायते ॥४१॥] [१ सिद्ध +या+ई+वन्-सिद्धयेवा प्रथमान्तम् । २ ऋधमाः प्रथमान्तम् सिद्धयेवा+ अचसाः-सिद्धयेवर्धमाः । 'ऋधमा' शब्देन 'ऋ'कारः सूचितः । ३ नः षष्ठी । ४ स्तात् क्रियापदम् । ५ ता+अम्ला-ताम्ला:-प्रथमान्तम्-ततः ताऽम्रा । ६ ऐ+आ-आया-द्वितीयाद्विवचनम् -आयौ ततः-कृदन्तप्रत्ययान्तम्-आयन् प्रथमान्तम् । ७ अ+ख+मम् प्रथमान्तम् । ८ लड् +ई-लडी ल-डयोः अक्षरयोः व्यत्यये लडीः इत्यस्मात् डलीः प्रथमान्तम्-ततः-डली। अत्र ताऽम्रा+आयन्+अखमम्-डली-'ताम्रायन्नखमण्डली' इति बोध्यम्। ९ प्रत्यूह+शल्क-प्रत्यूहशल । प्रथमान्तम् । १० अ+भ+प्लो++आ+इत्-अभप्लोषेत् अनेन 'षभ' इति वर्णद्वयसूचनम् । पूर्वो. क्तेन 'ऋ'कारेण 'षभ' इत्यस्य संयोगे 'ऋषभ' इति प्रथमस्य शाश्वतजिनस्य नाम निष्पन्नम् । ११ ई+प्र+दि-इत्यस्य कृदन्तरूपम् ईप्रदीः ततः ईप्रदी । १२इ+प-इपः । १३ अङ्कुर+आयता+ ई-अङकुरायते प्रथमान्तम् । अत्र 'ई:' इति क्विबन्तम् ततः 'ई' । अत्र प्रत्यूहशल अभप्लोषेत्+ईप्रदी+इप+अङ्कुरायते 'प्रत्यूहशलभप्लोषेदीप्रदीपाङ्कुरायते' इति निष्पन्नम् ।।
१ "नन्दि-ग्रहि-पचादिभ्यः ल्यु-णिनि-अचः" इति [३। १। १३४] काशिकासूत्रम् । तत्र च "अज्विधिः सर्वधातुभ्यः पठ्यन्ते च पचादयः" इति । अयं ग्रन्थकारः सर्वत्र हैमं व्याकरणं समाश्रितवान् तथाऽपि अत्र इदं विधानं काशिकागतं समाश्रितम् ।

Page #74

व्याख्या-सिद्धां शाश्वती यां लक्ष्मीम् 'ईचू गतौ' [१२५२] इत्यत ईयते गच्छति "मन्-वन्-क्वनिप्०" [५।१।१४७] इति क्वनिपि सिद्धयेवा शाश्वतजिनः नः अस्माकं प्रत्यूहान् विघ्नान् शल्कयति खण्डीकरोति क्विपि सौ “पदस्य" [२।११८९] इति क्लोपे प्रत्यूहशल विघ्नखण्डकः स्तात्-भवतु-इति क्रियासम्बन्धः । जिननामाहसिद्धयेवा किं० ऋकारं दधाति "आतो डो०" [५।११७६] इति ऋधो मा वाचको यस्य स ऋधमाः पश्चाद् “अवर्णस्येवर्णादिना." [१।२।६] इति अरादेशः। एतावता 'ऋ' इति सिद्धम् । तथा 'अभ' इति वर्गद्वयं प्लवते गच्छति श्रयति स्वाग्रत इति विचि गुणे अभप्लोः ईदृशं ष्कारम् आयूर्वाद् 'इग्क् गतौ'[१०७५] इति धातोः ऐति गच्छति नामद्वारा श्रयतीति क्विपि तागमे अभप्लोषेत् । एतावता ऋषभः शाश्वतजिन इत्यर्थः । पुनः किं तया लक्ष्म्या न म्लानिं करोति णिजि म्लानयत्यति क्विपि सौ "नाम्नो नो." [२।१।९१] इति नलोपे ताऽम्ला । तथा पुनः किं० “ आ विधातरि मन्मथे " इत्यनेकार्थवचनात् आ विधाता, तथा "भवेदैर्विष्णुरैः शिवः [ ]इत्यनेकार्थवचनात् ऐः शिवः ० द्वन्द्वे आयौ इवाचरन् आयन् । तथा अः कृष्णः खः सूर्यः, मश्चन्द्रः एतेषां समाहारे अखमं, तदिव विष्णु-सूर्य-चन्द्र-सदृशमित्यर्थः । कृष्ण-शिव-विधयोऽप्येकमूर्तित्वात् शिवस्य नित्यत्वात् , नित्या एव मिथ्याभिर्मन्यन्ते इत्येतेषां साम्यम् । तथा अ-खमा अपि शाश्वता एव शाश्वतत्वात् तबिम्बस्य । पुनः किं० डलीः "डले 'विलासे'[२५५] लडति विलसति इति क्विपि लइ विलसत् 'ईङ्घ गतौ' [१२५२] गत्यर्थानां ज्ञानार्थत्वाद् अयनं "कुत्सम्पदादिभ्यः" [५।३।११४] इति भावे क्विपि ईनि यस्मिन् स डलीः । पुनः किं० ई लक्ष्मीस्तस्याः प्रदानं प्रदिः “उपसर्गाद् दः किः" [५।३।८७] इति 'कि' प्रत्यये “ इडे पुसि." [४।२।९४] इति आकारलोये ईप्रदिः सेवकानां लक्ष्मीप्रदानम् तदिच्छति क्यनि पूर्ववत् क्विवानयनादिकार्ये कृते ईप्रदोः ।तथा इः कामस्तं पैं शोषणे' [४७] इति पायति शोषयति “आतो डः०" [५।११७६] इति डे इपः । तथा ६ अङ्कुरं सलिले" [ ] इत्यनेकार्थवचनाद् अङ्कुरं जलं तद्वत् निर्मलं यत् 'इणकु गतौ' [१०७५] 'गत्यर्था ज्ञानार्थाः' इति एति जानातीति "तन्-व(व्य)धी०" [५।१।६४] इति णे आयो विद्वान्, तस्य भावे तलि आयिता ज्ञानिवं तं दीयते श्रयति क्विपि अङ्कुरायते । पश्चात् त्रयाणामपि विशेषणानां विशेषणसमासे । ईप्रदीपाङ्कुरायते ॥४१॥ १-'म्लानयति इति विवपि' इति उचितम् । २ 'तबिम्बस्य' इति पूर्णम् । ३ 'लड्' इति उचि. तम् धातोस्तथाभावात् । ४ आयस्य भावः अयता अतः अत्र 'आयता' उचितम् । ५ आयता+ई: =आयते:--'आयते'इत्यस्य साधनाय 'तं दीयते' स्थाने 'तद् ईयते' इति उचितम् अन्यथा आयते इति नैव स्यात् ।

Page #75

सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीपदीपाङ्कुरायते ॥४२॥ [ 'सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रायन्नखमण्डली ।
प्रत्यूहशल-भप्लोषे दीदीपाडुरा ‘यते ॥४२॥] [१ चतुर्थ्यन्तम् । २ वर्धमाननामा शाश्वतजिनः । ३ क्रियापदम्। ४ ताम्+रायन् ताम्रायन् प्रथमान्तम् । ५ अखि+मण्डली । ताम्रायन्+अखमण्डली-ताम्रायन्नखमण्डली । ६ 'प्रति' शब्दः प्रतिकूलताद्योतकः । प्रति-ऊ+ह+शल+म+प्लोषे-सप्तमी। ७ दीप्रत्+ई+प+अङ्कुर+ +अस्-दीप्रदीपाकुराः प्रथमान्तम् । ८ इ+अत्-यत् अस्य चतुर्थ्या एकवचने यते, एतत् 'सिद्धये' इत्यस्य विशेषणम् ।]
व्याख्या-वर्षमानः शाश्वतजिनो नः अस्माकं सिद्वये स्तात्-भवतु-इति सम्बन्धः । किं० तमायां तम्यां वा भवम् भवेऽणि तामम् अन्धकारं तत् करोति णिजि, अन्त्यस्वरादिलोपे क्विपि ताम् यो “रैः स्वर्णे जलदे” [ ] इत्येकाक्षरवचनात् राः मेघस्तद्वदाचरति "कर्तुः क्वि०" [ ३।४।२५] इति क्विपि, धातुत्वे शतरि ताम्रायन् । कस्मिन् ? प्रत्यूहशलभप्लोषे । दोपदीपाङ्कुरा० 'अव रक्षण०' [४८९] इति . गत्यर्थाद् अवतेः अवनं क्विपि ऊर्ज्ञानं तद् नन्ति क्विपि “अहन्पञ्चम०" [४।१।१०७] इत्यत्र हनो वर्जनाद् दीर्घाभावे ऊहानि ज्ञानावरणीय कर्माणि तान्येव 'शल चलने' [९८४] इति शलन्ति इतस्ततो गच्छन्ति अचि शलानि गत्वराणि भानि नक्षत्राणि, तेषां प्लोषे विनाशे लक्षणया तिरोधाने इत्यर्थः । मेधैरपि नक्षत्राणि तिरोधीयन्ते इत्येवं साम्यम् । पुनः किं० खानि इन्द्रियाणि, तद्ग्राह्याः शब्द-रूपादयो विशेषा अपि खानि, तेषां मण्डलं समूहो विद्यते यस्य स "अतोऽनेकस्वरात्" [७।२।६] इनि खमण्डली, पश्चान्ना निषेधे अखमण्डली । पुनः किं० दीप्रन्ती दीपं किञ्चन वस्तु तद्वदाचरन्ती या ई शोभा तां पाति रक्षति डे दीप्रदीपः । तथाऽङ्कुरो नवोद्गतलतादेः प्ररोहो जरामरणरहितत्वेन सर्वदैव नवीनत्वात् तद्दसति शोभते क्विपि अङ्कुरा विशेषणसमासे दीप्रदीपाङ्कराः । सिद्धये किं० इ: कामः, तं न तायते न पालयति क्विपि नञो अत्वे इना सह यत्वे अग्रे “य्वोः प्वय" [४।४।१२१] इति यलोपे चतुर्थ्याम् "लुगातोऽनापः" [२।१।१०७] इत्यालोपे, यते संसारक्षयहेतवे चारित्ररूपायै इत्यर्थः ॥४२॥
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीपदीपाङ्कुरायते ॥४३॥

Page #76

૩૭
[' सिद्धयेवर्द्ध ! मोsऽनैस्तात् तौऽम्राऽऽयैन् ! नख ! मण्डलीं । प्रत्यूह शैलभ प्लोवेदीप्रदीपाङ्कुरायते ||४३|| ]
[१] सिद्ध+या+ इ + वा + ऋद्ध = सिद्धयेवर्द्ध! संबोधनैकवचनम् । २ 'मा' निषेधवाची तस्य 'उहः इत्यनेन अन्वयः -त्वं मा उहः- मा पीडय इति भावः । ३ आन्+अस्=आनः अनेन 'आन्' इति वर्णद्वयं सूचितम् । ४ त + अट्ट=तात् इति प्रथमान्तम् अथवा संबोधनम् । ५ ता+अ+म्ला+ड =ताऽम्ल ! =ताऽम्र ! संबोधनम् | सिद्धयेवर्द्ध ! इत्यस्य विशेषणम् । ६ ई + विच् =ऐ, अ + ऐ =ऐ +अन् = आयन् संबोधनम् अनेन 'अन' इनि वर्णद्वयसूचनम् ततः आन्+अन='आनन' इति पदम् 'चन्द्रानन' नामकस्य शाश्वतजिनस्य सूचकं जातम् । ७ नख ! संबोधनम् । ८ मण्डलीं । अनुस्वारस्य अगणने मण्डली, अर्थस्तु द्वितीयाया बोध्यः अस्य श्लोकस्य उत्तरार्धस्थस्य द्वितीयपादस्थितस्य 'यतेः' इत्यनेन पदेन सह ‘मण्डली’ पदस्य अन्वयः । ततः 'यतेः मण्डलीम्' इति आशयो लब्धः । ९ प्र+दय्+ति= =ऊन्=प्रत्यू प्रथमायाः एकवचनम् । उहः इति 'उह्' धातोः अद्यतन्या द्वितीयैकपुरुषैकवचने क्रियापदम् प्रत्यू + उहः = प्रत्यूहः विसर्गस्य अगणने प्रत्यूह इति ज्ञेयम् । १० शष्+अभा= शडभाः डस्य लत्वे शलभाः अस्य षष्ठया एकवचने शलभः विसर्गस्य अगणने शलभ इति । इदम् 'यतेः' इत्यस्य विशेषणम् ११ प्र + उषा + इत् = प्रोषेत्+ई= प्रोषेदीः रस्य लत्वे विसर्गाभावे च प्लोवेदी + इ + प्रदीप + अङ्कुर+अस्= प्लोषेदीप्रदीपाङ्कुराः ततः अभीष्टं सिध्यति । यतेः इति षष्ठयन्तम्, विसर्गाभावे यते इति । ]

व्याख्या- - आन् इति वर्णद्वयेन असति शोभते क्विपि आनस्तस्य संबो० हे आनः ! एतावता आन इति सिद्धम् । तथा ईकारम् ईयते गच्छति विचि गुणे ऐः ईदृशम् अन इति वर्णद्वयं यस्मिन् स आयन् तस्य सं० हे आयन् ! एतावता आनन इति सिद्धम् । "ते लुगू वा” [३।२।१०८] इति पूर्वपदस्य लोपे आननः श्रीचन्द्राननः शाश्वतजिनस्तस्य संबो० हे चन्द्रानन ! तथा हे सिद्धये वर्ध ! सिद्धा शाश्वती या लक्ष्मीस्ताम् 'इणूक् गतौ' [१०७५] इति एति गच्छति "मनू-वन्-क्वनिप्०" [५।१।१४७] इति वनि सिद्धयेवा शाश्वतजिनः स चासौ ऋद्धश्च सिद्धयेवर्धस्तस्य सं० । हे ताम्र ! ता ज्ञानरूपा लक्ष्मीः तया न म्लायति " क्वचित्" [ ५|१|१७१] इति डे ताम्रस्तस्य सं० । तथा 'उख नख ' [ ६४ ] इति गत्यर्थात् नखे : ' गत्यर्था ज्ञानार्थाः' इति नखति जानाति तत्त्वातत्वमिति अचि नखो ज्ञानवान् तस्य सं० हे नख ! त्वं यतेः जातावेकवचने यतीनां जितेन्द्रियाणां मण्डलीं श्रेणीं प्रति लक्षीकृत्य मा उहः मा अर्दये इत्यर्थः । रूपसिद्धिस्त्वेवम्'उहू तुहृ दुट्टै अर्दने' [५६१] इति उहेर्धातोरयतन्याः 'सिचि 'ऋदिच्छ्वि' [३।४।६५] इति अङ्प्रत्यये माङा योगे वृद्ध्यभावे इति । प्रत्यू प्रपूर्वाद् 'दयि दान - हिंसा - दहनेषु' [७९९] इति 'दयि' धातोः प्रदयनं क्तौ यलोपे “अतः " [४।३।८२] इति अल्लोपे १ 'अर्दय' इति अथवा 'अर्दयेः' इति उचितम् । २ 'सिवि' इति यैकपुरुषैकवचने 'सिवू' प्रत्ययः न तु 'सिच्' इति ।
उचितम् । अद्यतन्याः द्विती

Page #77

૪૮
प्रतिहिंसा, ताम् ऊनयति क्षयं नयति इति क्विपि, तल्लोपे सौ "नाम्नो नो०"[२।११९१] इति नलोपे प्रत्यू । त्वं किं तास्तस्करास्तान् 'अटि हिंसाऽतिक्रमयोः' [६७४] इतिअट्टते हिनस्तीति क्विपि सौ 'पदस्य' [२।१।८९] इति टलोपे तात् । यतेः किं० शवन्ति हिंसन्ति जीवानिति क्विपि शषो हिंसकास्तेषु न भान्ति न शोभन्ते क्विपि शलभाः पश्चात् "धुटस्तृतीयः" [२।१।७६] इति षस्य डत्वे डलयोरक्याल्लत्वे शलभाः षष्ठयामेकवचने “लुगातोऽनापः" [२।१।१०७] इत्यालोपे शलभः श्लेषाद् विसर्गलोपः । पुनस्त्वं किं० प्लोबे दीप्रदीपाङ्कुराः । प्रकृष्ट उषा रात्रिः प्रोषा पूर्णिमा तस्याम् इन्धनं 'क्रुत्सम्पदादिभ्यः' ० [५।१।११४] क्विपि इत् दीपनं यस्य स प्रोषेत् चन्द्रस्तं स्वोद्दीपकतया ईयते गच्छति विपि प्लोषेदीः ईदृशो य इ: कामः स एव प्रदीपः तस्मिन् 'अङ्कुरं सलिले' [ ] इत्यनेकार्थवचनाद् अङ्करं जलं तद्वत् 'असी गत्यादानयोश्च' [९३२] इति चानुकृष्ट दीप्त्यर्थादसेः भाति इति क्विपि प्लोषे दीप्रदीपाङ्कुराः । यथा जलं प्रदीपं क्षयं नयति, एवं त्वमपि काममित्यर्थः ॥४३॥
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीपदीपाङ्कुरायते ॥४४॥ [ 'सिद्ध येवैध ! मानस्तात् ताम्रायन्नखम् अण्डली । प्रत्यूहशल अंभ प्लोषे ऽदीपदीपां कुराय ते ॥४४॥
[१ सिद्धः प्रथमान्तम् । सिद्धः+एवर्ध-सिद्धयेवर्ध ! । २ एवर्ध ! संबोधनम् । आ+इ=ए। +र-ध-वर्ध । ए+वध ! एवर्ध । अनेन +आ-वा, र+इ-रि' एवंरीत्या 'वारि' पदम् सूचितम् । ३ मा+नस्+ता+अत्-मानस्तात् द्वितीयैकवचनम् 'नखम्' इत्यस्य विशेषणम्। ४ तमी-तम्-र +अ+ई ताम्री+आ ताम्रा+यत्-ताम्रायत् 'नखम्' इत्यस्य विशेषणम् । ५ नखम् द्वितीयैकवचनम्। ६ अ+ण-अण्+डल अण्डल संबोधनम् । अनेन 'ण' वर्णः सूचितः । नखम् +अण्डल नखमण्डल । अत्र ग्रन्थकारः 'नखमण्डल' इत्येव साधितवान् 'नखमण्डली' इति पद न साधितवान् ततः 'ई' शब्दः अत्र समाविष्टः कार्यः तेन च 'नखमण्डली' इति साध्यम्। चित्रकाव्यत्वेन अत्र 'ई' शब्दः पूरणीयः । ७ प्रति+ऊ+ह-प्रत्यूह+शल्क-प्रत्यूहशल्कू ततः प्रत्यूहशल प्रथमान्तम् । ८ अ+भा अभा तस्य षष्ट्येकवचने अभः । इदं ते-तव-इत्यस्य विशेषणम् । अत्र विसर्गो न गण्यः । ९ प्लु-प्लो+
-प्लोषे ! एकारान्तं संबोधनम् अनेन 'षे' इति सूचितम् पूर्वोक्तरीत्या सूचित 'वारि++ण' इत्येषां वर्णानां संयोगे 'वारिषेण' इति शाश्वतजिनस्य नाम सूचितम् । प्रत्यूहशल+अभ+प्लोषे प्रत्यूहशलभप्लोषे। १० अदीप्रदीपाम् ह्यस्तन्याः प्रथमपुरुषैकवचने रूपम् दीप्रदीप्रत्+ई+पा+अम्= दीप्रदीपाम् अटः आगमे-अदीप्रदीपाम् इति क्रियापदम् । कु+रै-कुरै-अत्र 'कुराय' इति पदसाधनाय 'अ' पूरणीयः-कु+र+अ-कुराय ! संबोधनम् । १२ ते-षष्टीविभक्तिः-'तव' अर्थसूचकं पदम् ।]

Page #78

व्याख्या-आकारण, इकारेण यथासङ्ख्यं युक्तौ यो व च र् च वरौ दधाति "आतो डः०" [५।११७६] इति डे एवर्धस्तस्य सं० हे एवर्ध !। एतावता 'वारि' इति सिद्धम् । तेषां 'प्लुङ् गतौ' [५९८] प्लवते गच्छति विचि प्लोर्गच्छन् 'पे' इति वर्गों यस्य नाम्नि स प्लोषेः तस्य सं० हे प्लोषे ! “अदेतः स्यमोठेक्" [१।४।४४] 'वारिषे' इति सिद्धम् । तथा अकारेण युक्तो यो ण णकारस्तेन 'लड विलासे' [२५४] लडति विलसति क्विपि ड-लयोर्व्यत्यये सं० हे अण्डलू !। एतावता वारिषेणः तस्य सं० हे वारिषेण ! शाश्वतजिन ! । तथा हे कुराय ! को पृथिव्याम् उपचारात् तत्स्थलोकेषु "राः स्वर्णे जलदे धने" [ ] इत्येकाक्षरवचनाद् “आ रायो व्यञ्जने" [२।१।५] इत्यात्वे रा धनं तदेव कुरायस्तस्य सं० । यथा लोकानां धनरूपलक्ष्मीप्रद इत्यर्थः । अहं ते तव नखं जातावेकवचने नखानि “नखमुखमधिकाङ्ग" [ हैमलिङ्गानुशा०पुनपुं० श्लो० १२] इति लिङ्गानु०वचनात् नपुंसकत्वे अर्थात् पदनखानि । 'षिधू गत्याम्' [३२०] गत्यर्थात् कर्तरि ते सिद्धो गतः संश्रितः सन् अदीप्रदीपां दीप्यत इत्येवंशीलं दीपं दीपनशीलं किञ्चिद् वस्तु तद्वदाचरति "कर्तुः किप्" [३।४।२५] इति क्विपिधा तुत्वे शतरि दीप्रन् प्रतापवत्तया सूर्यादिदीप्रवस्तुवदाचरन् यः ई पृथ्वी पाति रक्षति क्विपि ईपा राजा तद्वदाचरम् अदीप्रदीपां नृपसदृशोऽभवमित्यर्थः । अत्र दीप्रदीपा इति शब्दादाचारेऽर्थे क्विपि ह्यस्तन्या अस्मदर्थैकवचने अवि रूपसिद्धिः । नखं किं० माः चन्द्रः अर्थात् अष्टम्याः तद्वत् 'णसि कौटिल्ये' [८५१] इति धातोः क्विपि भावे तलि नस्ता कौटिल्यम् । 'अत सातत्यगमने' [२७९] अतति गच्छति क्विपि मानस्तात् अष्टमीचन्द्रवदने कुटिलमित्यर्थः । पुनः किं० ताम्रायत् तमां रात्रिम् आख्याति तस्य.मेव प्रकटीभावित्वात् णिजि विपि तम् रात्रीवु(धु यो रः कामः कर्मधारयसमासे ततस्तस्य इयं "तस्येदम्" [६।३।१६०] अणि ताम्री सा चासौ आ लक्ष्मीश्च तात्रा ताम् । 'यतण निकारोपस्कारयोः' [१७३८] इत्यतो णिचोऽनित्यत्वात् तदभावे यतति निराकरोति क्विपि ताम्रायत् कामश्रीहृद् इत्यर्थः । पुनः किं० प्रतिकूला या ऊर्हिसा तां जहाति त्यजति "आतो डः०" [५॥११७६] इति डे प्रत्यूहा दयापरजनाः तेषां शाकं शरणं करोति णिजि क्विपि प्रत्यूहशल । ते किं. अः कृष्णस्तद्वद् भाति किपि अभाः, तस्य षष्ठयां "लुगातोऽनापः" [२।१।१०७] इत्यालोपे अभः शाश्वतत्वात् कृष्णसदृशस्य । लोके कृष्णोऽपि शाश्वत एवेति तत्साम्यम् ॥४४॥
एवं शाश्वतजिनचतुष्टयं वर्णयित्वा शाश्वतं श्रीशत्रुञ्जयतीर्थ वर्णयति-तथाहि

Page #79

५०
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोष दीपदीपाङ्कुरायते ॥४५॥ [सिद्ध ! येवं धमा नः स्तात् ताम्रायन्न-खमण्डली ।
प्रत्यूह ! शलभप्लोषे! दी|दीपाङ्करायते ॥४५॥] [१ सिद्ध !-'शत्रुजय'पर्वतस्य प्रसिद्ध नाम संबोधनम् । २ या+इव-येव-लक्ष्मीसमानः इति आशयः। ३ ऋद्ध+मा-ऋद्धमाः द्वितीयाबहुवचनम् । 'प्रति' पदस्यापि अनेन पदेन संबन्धः । ४ नः षष्ठी । सिद्ध+येव+ऋद्धमा+नः सिद्धये वर्धमानः इति जातम् । ५ स्तात् क्रियापदम् । ६ ताम्र+अस्-ताम्रास् प्रथमैकवचनम् । ७ अन्न खमन्+ड+लीः अन्न-खमण्डलीः । ताम्रास+ अन्न-खमण्डली:-सन्धौ ताम्रायन्नखमण्डली इति निष्पाद्यम् । ८ प्रति+ऊ+ह-प्रत्यूह ! संबोधनम् । ९ शलभ+प्लोषि-शलभप्लोषि । अस्य संबोधने शलभप्लोषे ! अत्र 'शलभ'पदेन शरभः बोध्यः। १० दीप्र+दीप+अङकुर+आयति-दीप्रदीपाङ्कुरायति । अस्य संबोधने दीप्रदीपाङकुरायते ।।
व्याख्या-"सिरिसिद्धसेहरो सिद्धपचओ सिद्धराओ अ ।" [ ] इति समयवचनात् सिद्धपर्वतः श्रीशत्रुञ्जयः, तस्य "ते लुग् वा" [३।२।१०८] इत्युत्तरपदलोपात् सिद्धस्तस्य सं० हे सिद्ध ! शत्रुञ्जय !। हे दीप्रदोषाङ्कुरायते ! दीप्रो.दीपस्तत्सदृशा अङ्कुरा नानाविधौषधीनां प्ररोहास्तेषाम् आयतिः श्रेणिर्विस्तारो यत्र, स दीप्रदीपाङ्कुरायतिस्तस्य सं० । “शत्रुञ्जये हि प्रदीपवद् दीप्यमाना नानाविधौषधयः सन्ति" [] इत्येवंवर्णनम् । तथा हे शलभप्लोषे ! र-लयोरैक्यात् शलभा अष्टापदास्तेषां 'प्लुषशू स्नेह-सिंचन०' [१५६२] इति स्नेहनार्थात् प्लुषेः "इकिस्तिव्०" [५।३। १३८] इति इप्रत्यये प्लोषिः स्नेहो यस्मिन् स शलभप्लोषिः, तस्य सं० । पर्वते हि शरभा वर्ण्यन्ते इति । तथा हे ऊह ! अवति दीप्यते कर्तरि क्विपि ऊर्दीप्यमानो "हो हस्ते दारुणि"[ ]इत्येकाक्षरवचनात् हो दारु यस्मिन् स ऊहः, तस्य सं० । शत्रुञ्जये हि
औषधीनां दीप्यमानानि सप्रभावाणि काष्ठानि सन्ति,औषधीस्थानत्वात् । त्वं नः अस्माकं ऋद्धा समृद्धा मा लक्ष्मीः ऋद्धमाः प्रति लक्षीकृत्य स्तात्-भव-इति क्रिया-कारकमीलनम् । त्वं किं०तानं धातुविशेषः उपलक्षणात् सुवर्णाद्यपि, तेन असति शोभते क्विपि ताम्राः। शत्रुनये हि सुवर्णादिसिद्धिहेतवो रसकूपिकाः सन्ति । त्वं किं. सेवकानां या ई लक्ष्मीरिव लक्ष्मीसम इत्यर्थः। पुनः किं० अन्नोत्पत्तिहेतुत्वात् कारणे कार्योपचारात् अन्नं मेघस्तथा खे नभसि मङ्गन्ति गच्छन्ति स्विपि खमङ्गः खेचराः द्वन्द्र अन्न-खमङ्गां मेघ-खेचराणाम् "डः शिवे ध्वनौ" [ ] इत्येकाक्षरवचनात् डो ध्वनिर्गर्जितरूपः परस्परालापरूपश्च तं लीयसे प्रिलष्यसीति क्विपि अन्न-खमण्डलीः। समासे पदान्तत्वात् “पदस्य" [२।१।८९] इति 'मङ्' इत्यस्य गलोपः। पर्वते हि मेघा वर्ण्यन्ते, सिद्धपर्वतत्वात् खेचरा अपि च स्युः ॥४५॥

Page #80

श्रीशत्रुञ्जयतीर्थ वर्णयित्वा श्रीगिरनारतीर्थ वर्णयति-तथाहिसिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीपदीपाङ्कुरायते ॥४६॥ ['सिद्धयेवर्धमानस्ताऽऽत्ताऽम्रायन् न ख-मं डली ।
प्रत्यूहशल-अभप्लोषेद्-'ईप्रदीपांकुराय ते ॥४६॥] [ १ सिद्धयेवा+ऋद्धमान=सिद्धयेवर्धमान इति । २ स्त+आत्त-स्तात्त। सिद्धयेवर्धमान+ स्तात्त-सिद्धयेवर्धमानस्तात्त ! संबोधनैकवचनम् । ३ अम्लायत् इति क्रियापदम् तस्य च 'न' इत्यनेन अन्वयः-न अम्लायत् इति भावः । लस्य रत्वे अम्रायत् । ०स्ताऽऽत्त+अम्रायत्-स्तात्ताम्रायत्+नस्तात्ताम्रायन्न इति । ४ ख-मं प्रति इत्येवं 'प्रति'पदम् ख-मपदेन संयोज्यम् । ख-मम् इति द्वितीयान्तम् । ५ 'लडी' इति पदस्य व्यञ्जनव्यत्यये 'डली' इति निष्पाद्यम् । ६ प्रति+ऊह+शड्=प्रति +ऊहशल्-प्रत्यूहशल । एतच्च कर्तृपदं प्रथमान्तम् 'न अम्लायत्' इति क्रियया अन्वितम् । ७ अ+भ+प्लोष+इन्ध-अभप्लोषेत् प्रथमान्तम् । ८ ई+प्रदीप ईप्रदीप!
९ अ+कु+राय-अकुराय । अत्र 'राय' इति 'रा' धातोः 'कत्वा'प्रत्य
धकभूतकृदन्तम्-रात्वा-ततः कुरात्वा-कुराय। अकुराय-अकुराय । अनुस्वारयुक्ते उच्चारणे अंकुराय इति । १० ते 'तुभ्यम्' अर्थे चतुर्यन्तम् । एवं प्रत्यूहशल+अभप्लोषेदु+ईप्रदीप+अंकुराय+ते-प्रत्यूहशलभप्लोषेदीप्रदीपांकुरायते इति संजातम् ।
व्याख्या-'षिधू गत्याम् ' [३२०] क्ते सिद्धो गतो यां लक्ष्मी कामक्रीडार्थम् ईयते गच्छति क्वनिपि येवा विष्णुस्तस्य ऋद्वो महान् मानः अहङ्कारो यस्मात् स सिद्धयेवर्धमानः श्रीनेमिः स एव 'स्तन शब्दे' [३२३] इति स्तनति धर्मदेशनां करोति विपि स्ता धर्मदेशकः सविशेषणस्य विशेष्यत्वविवक्षया सिद्वयेवर्धमानस्ता तेन आत्तः अङ्गीकृतस्तस्य सं० हे सिद्वयेवर्धमानस्तात ! श्रीगिरनारतीर्थ ! । तथा हे ईप्रदीप ! ई पृथिवी तस्यां प्रदीप इव प्रदीपः त्रिभुवनान्तरतमःक्षयकारित्वात् तस्य सं० । सम्प्रदानविवक्षया ते तुभ्यं कु ईषत् 'रांक आदाने'[१०६९]-दानेऽपि च केचित्-इति आदानार्थत्वाद् राणं पूर्व "प्राक्काले' [५।४।४७] इति क्वा, तस्य “अनञः क्त्वो यप्" [३।२।१५४] इति यपि कुराय, पश्चात् नञा योगे अकुराय सम्पूर्णमङ्गीकृत्य । ऊहं शटति जानाति क्विपि टस्य डत्वे, ड-लयोरक्याल्लत्वे ऊहशल विचारज्ञो मनुजो न अम्लायत्-कर्मावलेपे न म्लान इत्यर्थः । किं०मनुजः अः कृष्णस्तस्माद् भवति "क्वचित्" [५।१।१७१] डे अभः कामः तस्य प्लोषः' दाहः तेन 'लोकृ तर्क० [१७६६] इति पठितभासार्थाः' इति चुरादेर्णिचि इन्धयति दीप्यते क्विपि अभप्लोषेत् कामसुखमुक्त इत्यर्थः । पुनः किं. आवश्यकार्थस्य गम्यत्वात् , 'लड जिह्वोन्मन्थने' [१०३६] इत्यतो णिगि घटादेह्रस्वत्वे, अवश्यं लड

Page #81

यति उन्मन्थयति इति “गिन् चावश्यकाधमण्यें" [५।४।३६] इति णिनि ल-डयोlत्यये डली तिरस्कर्ता । कथम् ? प्रति लक्षीकृत्य, किं ? खः सूर्यः मश्चन्द्रः, समाहारे ख-मं रवि-चन्द्रम् , अर्थात् प्रतापेन यशसा च ॥४६॥
इति श्रीशत्रुञ्जय-रैवतकाभिवतीर्थद्वयं वर्णयित्वा साधारणजिन वर्णयतितथाहि
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीपदीपाङ्कुरायते ॥४७॥ ['सिद्धयेवर्धमानस्तात्ता म्रोयन् न खमण्डेली ।
'प्रत्यशिल-भपोषे दीपदीपा कुरा यते" ॥४७॥1 [१ सिद्ध+या+इ=सिद्धये वर्धमानः सिद्धयेवर्धमानः प्रथमान्तम् । २ ता+अत्+तायू-तात्ता प्रथमान्तम्। ३ म्लायन्-लस्य रत्वे म्रायन्-प्रथमान्तम्। ४ 'म्रायन्' इत्यनेन सह 'न' शब्दस्य अन्षयः 'न म्लायन्' इति भावः । ५ ख+मण्डल+इन् खमण्डली प्रथमान्तम् । ६ प्र+तप्रती-प्रथमान्तम् । अनेन 'प्त' शब्दः सूचितः । ७ ऊह+श+लव-ऊहशल प्रथमान्तम् । ८ भ+प्र+उषेन-भप्रो
न्-भप्रोषे। ऊहशल+भप्रोषे-अत्य सन्धौ-ऊहशलभप्रोषे। प्रती ऊहशलभप्रोषे-प्रत्यूहशलभप्रोषे ९ दीप्रदीप+आ-तृतीयैकवचनम्-दीप्रदीपा । १० कु:+आस-कुराः । अनेन 'आ'वर्णः सूचितः । अनेन 'आ' इत्यनेन पूर्वोक्तस्य ‘प्त' इत्यस्य संयोगे 'आप्त' इति पदेन साधारणजिननामसूचनम् । ११ न+ता अता+ईर् अतेर् अतेः-अत्र विसर्गों न गण्यः-अते-प्रथमान्तम्। कुरास्। अते यते । अनुस्वारः उच्चारणीयः ।]
___व्याख्या-कुः शब्दो वाचकोऽस्ति । किं. आकारेण अपति शोभते क्विपि आः अधुना 'आ' इति सिद्धम्। पुनः किं० प्रतो प्कारं राति-आदत्ते-"आतो डः०" [५।११७६]इति डे प्रः, ईदृशस्तकारो विद्यते यस्य स प्रती "अतोऽनेकस्वरात्"[७।२।६] इनि, इयता 'आस' इति सिद्धम् । आतो जिनोऽस्तीत्यर्थः । किं न ता अता अलक्ष्मीस्ताम् ईरयति कम्पयति विपि अते:-रलेषाद् विसर्गाभावः। पुनः किं० 'वृधूङ वृद्धौ' [९५७] घनि-वों वृद्धिः । तथा 'मीगश् हिंसायाम्' [१५१२] भावे अनटि "मिग्मीगोऽखलचलि" [४।२।८] इत्याकारे मानं हिंसा । वर्षश्च मानं च वर्ध-माने या लक्ष्मीश्च इः कामश्च ययौ सिद्धे सम्पन्ने ययोः कमला-कामयोर्वर्ध-माने आनुपा यस्मात् स सिद्धये ०मानः-लक्ष्मीवृद्धिकृत् , कामक्षयकृच्चेत्यर्थः । पुनः किं० "ता मही-लदम्योः" [ ] इत्यनेकार्थवचनात् ता पृथिवी ताम् अतन्ति गच्छन्ति क्विपि तातो मनुष्यास्तान तायते इति क्विपि “य्वोः प्वय ०" [४।४।१२१] इति यलोपे तात्ता । पुनः किं० र-लयोरैक्यात् न म्लायन् सदैव बाह्यान्तरमलवियुक्तत्वात् । पुनः किं० खवत् सूर्यसमं 'ते लुग वा" [३।२।१०८] इति पूर्वपदलोपात् मण्डलं विद्यते यस्य

Page #82

सः "अतोऽनेकस्वरात्" [७२।६] इनि खमण्डली । पुनः किं० ऊहं विचारं श्यन्ति आतो डे ऊहशा रागादयः तेषां लवं छेदनं करोति णिजि क्विपि णिजः स्थानित्वाद् वलोपाभावे ऊहशलव् पश्चाद् घोषवति परे “व्योः" [१।३।२३] इति व्लोपः । पुनः कि० भैर्नक्षत्रै र-लयोरैक्यात् प्रः प्रकृष्टो य उषेनश्चन्द्रस्तं करोति णिजि क्विपि, तल्लोपे सौ “दीर्घयाब्०" [१।४।४५] इति तल्लोपे, “नाम्नो नो०" [२।१।९१] इति नलोपे भप्लोषे । कया ? दीप्रदीपा दीप्यमानकान्त्या ॥४७॥
सिद्धये बर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीपदीपाङ्कुरायते ॥४८॥ [सिद्धयेबर्धमानः स्तात् ताम्रायन् ने खमण्डली ।
"प्रत्यूहशल्-अंभ 'प्लोषे दीपदीपाङ् कुरा यते ॥४८॥] [१ सित्+हयेब्+आ+ऋद्ध+मान सिद्धयेबर्धमानः-प्रथमान्तम्-अत्र बकारस्य 'व' इति उच्चारणम् । २ 'स्तात्' इति क्रियापदम् । ३ ताम्र+अस ताम्रास-प्रथमान्तम् । ४ इ+अन्त=यन्त् च्यन् प्रथमान्तम् । ताम्रास+यन् ताम्रायन् इति समस्तम्। ५ नः इति षष्ठी । ६ ख+मण्डल+ इन् खमण्डली प्रथमान्तम् । ७ प्रत्यूह+शल+अभः प्रत्यूहशलभः । अत्र 'प्रत्यूहशल' इति प्रथमान्तम् । अभः इति षष्ठयन्तम् अपि ग्रन्थकारसूचनानुसारेण चतुर्थ्यन्तं ज्ञेयम् । 'यते' इत्यस्य विशेषणम् । अत्र 'अभः' इत्यस्य विसर्गो न गण्यः । ८ अ+भा अभः । ९ · प्लोषे सप्तम्यन्तम् । १० दीप्रदीप+आम्-दीप्रदीपाम् षष्ठीबहुवचनम् । ११ कु+राः कुराः प्रथमैकवचनम् । दीपाम्+कुराः इत्यस्य • दीपाकुराः यते--इत्यस्य च संधौ-दीपाङ्कुरायते इति । १२ यत्+यते चतुर्थ्यन्तम् ।]
- व्याख्या-खक्त् सूर्यसदृशं मण्डलं भामण्डलं खमण्डलं तद् विद्यते यस्य सः "अतोऽनेकस्वरात्" [७ ।२।६] इनि खमण्डली जिनो नखेति विसर्गाभावात् मः
अस्माकम् यतनं "क्रुत्-सम्पदादिभ्यः०" [५। ३। ११४] इत्यत्र यतेः पाठात् क्विपि - यत् उद्यमस्तस्यै स्तात्-भवतु-इति क्रियासम्बन्धः । कि० सिध्यतीति क्विपि सित्
सम्पद्यमानो यो 'हिंद गति वृद्धयोः' [१२९५] इत्यतो “युवर्ण-वृ-दृ." [५। ३।२८ ] इति अलि यो ज्ञानं तम् ईसतीति क्विपि. सौ “पदस्य" [२।१ ८९ ] इति सलोपे "धुटस्तृतीयः" [२।१।७६ ] इति बत्वे सिद्धयेब् । पुनः किं० आ समन्तात् ऋद्धः "अवर्णस्येवर्णादिना०" [१।२ । ६] इति अरि अर्धः 'मनूयी बोधने' [ १५०७ ] घनि मानः अवबोधो यस्य स अर्धमानः । पुनः किं. ताम्रम् उपलक्षणत्वात् सुवर्णादि तद् अस्यति क्विपि ताम्राः । इः कामस्तम् अन्तयति क्षयं नयति क्विपि सौ "पदस्य" [२।१। ८९ ] इति तलोपे यन् पश्चाद विशे

___

Page #83

षणसमासे ताम्रायन् । पुनः किं. प्रत्यूहान् प्रतिकूलवितर्कान् शा ...यति खण्डयति विपि प्रत्यूहशश् । यते किं० न भाति क्विपि अभास्तस्यै अभः । कस्मिन् ? प्लोषणं प्लोषो दाहो हिंसेत्यर्थः तस्मिन् । नः किं० दीप्रो यो दीपस्तद्वदाचराम इति क्यङि क्विपि आमि' दीप्रदीपाम् । जिन: किं. कुं पृथ्वीं राति-दत्ते-क्विपि कुराः अर्थात् सेवकानामिति ॥४८॥
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीपदीपाङ्करायत्ते ॥४९॥ [सिद्धये वैध ! माऽऽनः स्तात् ता-ऽऽम् रायन्नख ! मण्डली ।
'प्रत्यहशलभ प्लोषे दीपदीपाऽङ्करा य-ते" ॥४९॥] [१ चतुर्थ्या एकवचनम् । २ वा+ऋद्ध-वर्ध ! संबोवनैकवचनम्। ३ मा+आन+य-मानाषष्ठया एकवचने-माऽऽनः 'अते' इत्यस्य विशेषणम् । अत्र ग्रन्थकारः "अचासो त्वं च अत्वम् , तस्मै अते विष्णुसहशस्य तव सिद्धये" इति निर्दिशन् चतुर्थी-षष्ठयोः अभेदं विवक्षति इति गम्यते । अन्यथा: 'तस्मै अते' स्थाने 'तस्य अतेः' इति समुचितम् । ४ स्तात् इति क्रिया । ५ ता अमि-णिच्-ता-sऽम्-प्रथमैकवचनम् । ६ रायत्+नख-रायन्नख! संबोवनम् । ७ मण्डली प्रथमैकवचनम् । ८ प्रति ऊ ऊह+श+प्रत्यूहश+लभा-प्रत्यूहशलभः प्रथमैकवचनम् । ९ प्र+उषा+ई+प्रोषे+दीप्रदीप+प्रोषेदीप्रदीप अङ्कुर+अस्-प्रोषेदीप्रदीगङ्कुरास--प्रथमैकवचनम् । प्रत्यूहशलभ प्रोषेदीप्रदीपाकुरास+अते--प्रत्यूहशलभ प्लोषे दीप्रदीपाङ्कुरा य-ते । १० अ+त्वत्अतेः षष्ठया एकवचनम् । ]
व्याख्या-वा एवार्थे । हे ऋद्ध! इभ्य! तथा "रैः स्वर्णे जलदे धने" [ ]इति एकाक्षरवचनात् रैः स्वर्णम् तद्वदाचरन्तः क्विपि शतरि रायन्तः स्वर्णसदृशा नखा यस्य स रायन्नखस्तस्य सं० हे ०ख ! भामण्डलशब्दस्य “ते लुगवा'[३।२।१०८]इति पूर्वपदलोपात् मण्डलं भामण्डलं विद्यते यस्य "अतोऽनेक स्वरात्" [७।२।६]इनि मण्डली जिनः अः कृष्ण इव अः । अश्वासौ त्वं च अत्यं तस्मै अते विष्णुसदृशस्य तव सिद्धये मुक्तये स्तात्-भवतु-इति सम्बन्धः । तव किं० माया लक्ष्म्या आन इव जीवितमिव आचरतः क्यङि क्विपि यलोपे षष्ठयां "लुगातोऽनापः" [२।१।१०७]इत्याकारलोपे मानः लक्ष्म्या
१ अत्र 'प्रत्यूहशलू' इति पदं निष्पाद्यम् अतः शलयति खण्डयति इति समुचितम् । ज्वलादिगणे धातुपाठे 'शल गतो' [९८४] धातुर्विद्यते ततः 'शलयति' इति भविष्यति । आदर्श तु 'शा...यति' इति रिक्तमध्याक्षरं लिखित विद्यते । २ 'न भाति' इति प्रक्रियया 'अभा' इति आकारान्तं स्यात् तस्य चतुर्त्या विभक्तौ एकवचने 'अमे' इति उचितम् परन्तु ग्रन्थकारेण' 'अभः' इति प्रदर्शितम् एतस्य संगतिः शब्दानां पृथक्करणरूपे विवेचने विहिता ।

Page #84

५५
जीवितसदृशस्येत्यर्थः । जिनः किं० प्रत्यूहश नभः । प्रपूर्वात् 'तयि णयि रक्षणे च [७९७] इत्यतो भावे क्तौ “य्वोः प्वय्०" [४|४|१२१] इति यलोपे, “अतः " [४|३|८२] इति अल्लोपे प्रत्तिः रक्षणं जीवानामित्यर्थः । तथा 'अव रक्षण०' [ ४८९] इति गत्यर्थाद् भावे क्विपि ऊर्ज्ञानम्, ऊहो विचारः शं सुखम् तेषां द्वन्द्वे प्रत्यूहशं करोति णिजि, अचि प्रत्यूहालमा प्राप्तिर्यस्य स प्रत्यूहशलभः । पुनः किं० र-लयोरैक्यात् प्रकृष्टा “अनड़वाह्यनडुयुषा' [कां०४, १२६५ ] इति मौलावचनाद् उषा गौः प्रोषास्तस्या ई दुग्धादि - , लक्ष्मीस्तद्वद् दीप्रो दीपनं घञि दीपो दीप्तिर्यस्य तत् प्लोषे दीप्रदीपं यत् "अङ्कुरं सलिले रोम्णि रुधिरेऽभिनवोद्गमे ' [ हैम अने० सं० त्रिस्वरकां ० श्लो० १११८] इति अनेकार्थवचनाद् अङ्कुरं रुधिरं तेन असति शोभते क्विपि प्लोषे दीप्रदीपाकुराः, ततो रोर्यले सिद्धम् । जिनानां रुधिरं गोदुग्धसदृशं वर्ण्यते । पुनः किं० ता लक्ष्मीः 'अम् गतौ' [३९२] “इकिस्तिव् स्वरूपार्थे” [५।३।१३८] इति 'इ' प्रत्यये अभिः ज्ञानं तौ करोति णिजि क्विपि ताम् । अग्रे व्यञ्जनस्य विद्यमानत्वाद् अनुस्वारस्य प्राप्तावपि असन्धिविवक्षया तदभावः ॥ ४९ ॥
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीमदीपाङ्कुरायते ॥५०॥
[ सिद्धये वर्धमानः स्तात् तौम्राऽऽयत् नखमण्डली । मैत्यूहशलभ ! प्लीषेदी ! मँदीपाङकुरा येते ॥ ५० ॥ ]
[१ सिद्धये चतुर्थ्यन्तम् । २ वर्धमान् इत्यस्य वर्धमानः इति षष्ठयन्तम् ततरच 'यते' पदस्थितस्य 'ते' इति षष्ठ्यन्तस्य विशेषणम् । ३ क्रियापदम् । ४ ताम्र+आ+आयम् = ताम्राऽऽयत्- 'नखमण्डली' इत्यस्य विशेषणम् प्रथमान्तम् । ५ प्र+ति + ऊ + हस+लभा = प्रत्यूहशलभ ! संबोधनम् । ६ प्र+उष+ इ+ प्रोषे+दा=दी = प्रोषेदी : =प्लोषेदीः - संबोधनम् । ७ प्रदीप+अङ्कुर+अस्= प्रदीपाङ्कुरास् - प्रथमान्तम्दीपाकुराः । ८ अ+ते=अते । अत्र 'अ' - कारः केवलं पादपूरणार्थः । दीपाङ्कुरास्+अ-ते दीपा - कुरायते । ]

व्याख्या-र-लयोरैक्यात् प्रकर्षेण उषति दहति जगदिति “नाम्युपान्त्य ० " [ ५|१|५४ ] इति के प्रोषो दाहकृत् यः इः कामस्तं द्यसि छिनत्सि क्विपि परमते “ ईञ्जनेऽयपि " [ ४|३ | ९७ ] इति ईकारे प्लोषेदीः तस्य सं० । हे जिन ! | हे प्रत्यूहशम ! प्रकृष्टा तिर्ज्ञानम् ऊ दीप्तिस्तयोः श-सयोरैक्यात् हसः प्रकाशः तस्य लभा प्राप्तिर्यस्य तस्य सं० । अ इति पादपूरणे । ते तव नखमण्डली नखश्रेणिः नः अस्माकं सिद्धये मोक्षाय स्तात् भवतु - इति क्रियासम्बन्धः । न इत्यत्र चित्रत्वाद १ हैमनाममाला । २ "अङ्कुरो रोम्णि सलिले रुधिरे अभिनवोद्गमे” इति पाठः अनेकार्थसङ्गहे ।

Page #85

विसालोपः । कि० नखरेणिः ? ताम्रा रक्तानुरागिणी या आ लक्ष्मी-दीप्त्यादिका ताम् आयच्छते विस्तारयतीति विपि “गमां क्यो" [४।२।५८] इति मलोपे "हस्वस्य तः पित्०" [४।४।११३] इति तोऽन्ते ताम्रायत् । पुनः ता. दीप्यते इत्येवंशीलः "स्म्य जस-हिंस-दीप - कम्प-कम-नमो रः" [५।२१७९] इति रे दीप्रो दीफ्नशीलो यो दीपः प्रदीपस्तस्याङ्कुरः प्ररोहस्तद्वदसति शोभते किपि दीप्रदीपाकुराः । अत्र पादपूरणे अकारे अग्रे सति "रोयः" [१।३।२६] इति यत्वे कुराय इति रूपसिद्धिः । ते तव कथं० "वर्धमानो वीरजिने स्वस्तिकैरण्ड-विष्णुषु" हैम० अनेकार्थसं० चतुःस्वरका श्लो० १५६१] इति अनेकार्थवचनाद् वर्धमानस्तद्वदाचरति "क्य" [३।४।२६] इति क्यङ्प्रत्यये "दीर्घरिच्व०" [४।३।१०८] इति दीर्धं वर्धमानायते इति किपि “य्वोः प्वय०"[४।४।१२१] इति यलोपे पश्चात् षष्ठयां "लुगातोऽनापः" [२।१।१०७] इत्यालोपे वर्धमानः स्वस्तिकवत् त्रिजगतां मङ्गलहेतुः-इत्यर्थः ॥५०॥
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीप्रदीपाङ्करायते ॥५१॥ 'सिद्धयेवैर्धमा नस्ताऽऽत्ताऽऽम् रॉयन् ने खम् अण्डली ।
'प्रत्यूहशल् ! अभप्लोऽषेद् ईमदीपाङ्कुराय ते" ॥५१॥ [ १ 'सिद्धे' इति 'सिद्' इत्यस्य चतुर्थ्या एकवचने सिद्धे। २ आ+ई+वन्= एवा+ऋद्ध एवर्ध। मान-मान् , एवर्ध+मान्। एवर्धमा-प्रथमैकवचनम् । सिद्धे+एवर्धमा-सिद्धयेवर्धमा । ३ नस्+ता -नस्ता+अत्ता+आमनस्ताऽऽत्ताम्-प्रथमैकवचनम्। ४ रै+अतृ-रायन् । सिद्धयेवर्धमा+नस्तात्सिद्धयेवर्धमानस्तात् । ५ न निषेधवाची । ६ खम् द्वितीयैकवचनम् 'रायन्' इत्यस्य कर्म । ७अ+अ +लडूडल+ई अण्डलीः खम्+अण्डली-खमण्डली । ०ताम्+रायन्+न+खमण्डली-ताम्रायन्नखमण्डली । ८ प्रत्यूह+शल-प्रत्यूहशल संबोधनैकवचनम् । अभिप्लु+ड अभप्ल:-प्रथमैकवचनम् अभप्लः+अषेत्-अभप्लोऽषेत् । 'अषेत्' इति क्रियापदम् । ९ ई+प्रदीपाङ्कुराय 'ते' इत्यस्य विशेषणम्-चतुर्था एकवचनम् प्रत्यूहशल अभप्लोऽषेद्+ईप्रदीपाङ्कुराय-प्रत्यूहशलभप्लोषेदीप्रदीपाङ्कुराय । १० ते-तुभ्यम् । ]
व्याख्या-प्रत्यूहान् विघ्नान् 'शठ हिंसा-संक्लेशयोः' [२२२] इति हिंसाऽर्थात् शठेः शऽति हिनस्ति क्विपि "धुटस्तृतीयः" [२।११७६] इति ठो डवे, ड-लयोरैक्याल्लत्वे प्रत्यूहश ! जिन !। ते तुभ्यम् । 'अं ब्रह्मपरम्' [ ] इत्येकाक्षरात् अं, अः कृष्णो व्यापकत्वेन तत्सदृशं यत् शिरःस्थानुस्वास्वाच्यं परं , 'वर्धमानः' इत्यस्य षष्ठयन्तत्वेन साधितत्वात् अत्र 'मङ्गलहे तोः' इति युक्तम् ।

Page #86

५७
ब्रह्म तेस्य “इकिश्तिव्०" [ ५|३|१३८ ] इति इप्रत्यये, ल-डयोर्व्यत्यये अण्डलि : युक्त्या स्थापनविलासः तम् ‘ईङ्च् गतौ' [१२५२] ईयते गच्छति क्विपि अंडली: ब्रह्माऽद्वैतवादी पुरुषो न अषेत्-न श्रयति - कर्मबाहुल्यात् तुभ्यं नोपलक्षयतीत्यर्थः । किं• अः कृष्णः तेन भान्ति शोभन्ते " क्वचित्" [ ५।१।१७१ ] डे अभाः मिथ्यात्विकाः तान् प्लवते गच्छति " क्वचित्" [ ५।१।१७१ ] डे अभप्लः मिध्यादृप्रिय इत्यर्थः । पुनः किं० आ समन्तात् ईयन्ते जानन्ति तत्त्वातत्त्वमिति " मन्वन् क्वनिप्०" [५।१।१४७] इति क्वनिषेि एवानो विज्ञाः तेषु विशेषधीमत्तया ऋद्धाः समृद्धास्तेषु मध्ये मानं मौध्येन अभिमानं करोति णिजि क्विपि सौ “ नाम्नो नो० " [२।१।९१] इति नलोपे वर्धमा विज्ञेषु पण्डितम्मन्य इत्यर्थः । पुनः किं० ‘कैं गैं रैं शब्दे' [३८] इति रैधातोश्शतरि रायन् वढदैन् किं० खं शून्यम् 'एकमेव शून्यं वर्तते नान्यत्' इति वदन्नित्यर्थः । पुनः किं० 'न (ण) सिकौटिल्ये' [ ८५१] भावे तलि नस्ता कौटिल्यम् । तथा 'अट्टि हिंसाऽतिक्रमयोः ' [६७४] इति हिंसाऽर्थात् क्विपि " पदस्य " [ २ । १ । ८९ ] इति टोपे, भावे तलि अत्ता हिंसा, तथा आमा रोगाः द्वन्द्वे तान् — निजाश्रितानां संसारकोटरे पातकत्वात् — करोति णिजि क्विपि भ्वादेरभावात् "मो नो म्बोश्च” [ २ । १ । ६७ ] इति नत्वाभावे नस्तात्ताम् । तुभ्यं किं० ? सिद्धिं मोक्षं निजसेवकानां करोति णिजि क्विपि चतुर्थ्यां सिद्वे । पुनः किं० ईप्रदीपाङ्कुराय - ई पृथ्वी तस्यां प्रदीपकुराय दीपसदृशाय ॥ ५१ ॥
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली | प्रत्यूहशलभप्लोषे दीपदीपाङ्कुरायते ॥ ५२ ॥
[ सिद्धये वर्धमान ! स्तात् ताम्रायन्नख ! मेण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीप्रदीपाङ् कुरायते ॥ ५२ ॥ ]
[ १ सिद्धये चतुर्थ्यन्तम् । २ वा + ऋद्ध + मान = वर्धमान ! संबोधनैकवचनम् । अत्र 'वा' 'एव' अर्थे । ३ स्तात् भवतु एव । ४ ताम्रा + यत्+नख = ताम्रायन्नख ! संबोधनम् । ५ मण्डल +क्य=मण्डलीः=मण्डली । ६ प्र+त्ति ऊह = प्रत्त्यूह+ शलभ+प्लोषे = प्रत्त्यूहशलभप्लोषे सप्तम्या एकवचनम् ७ दीप्रदीपाम् - षष्ठीबहुवचनम् - दीप्रदीप + क्यङ् + वित्रप् = दीप्रदीपा + आम्-दीप्रदीपाम् + कुरा ० सन्धौ दीप्रदीप कुरा० । ८ कु+र+अस्=कुरास्+अता = कुरायत + इ = कुरायतेः षष्ठ्या एकवचनम् । ]
१ अत्र तस्य ' इति पदस्य अनन्तरम् 'अ' इत्यनेन सह 'लड' धातोः सम्बन्धे-इति सुयुक्तम् । धातोर्निदेशं विना 'इ' प्रत्ययः कस्मात् व्यत्ययश्च केषाम् ? इति । २ तद्वद्वदन् - इति उचितम् अर्थात् यन् इव वदन् । ३ 'भावे जायमानः प्रत्ययः नाम्न एव भवति, न धातोः । अतः अत्र नसते इति 'नः' इति क्विवन्तं नाम निष्पाद्यम् पश्चात् नसो भावः इत्येवं तलि नस्ता इति निर्देशः उचिततरः ।
2
८

Page #87

५८
व्याख्या-वा एवार्थे । हे ऋद्धमान ! ऋद्धः समृद्धः प्रमाणातीतो 'बुधिं मनिंच् ज्ञाने' [१२६३] इति मननं मानो ज्ञानं यस्य स ऋद्धमानस्तस्य सं० हे ऋद्धमान ! जिन !। ताम्रायन्नख ! ताम्रवदाचरणं कर्तुः क्विपि धातुत्वात् “शंसि प्रत्ययात्" [५ । ३ । १०५] इ[सि] 'अ' प्रत्यये ताम्रा ताम्रवदाचरणम् ताम् 'इण्क् गतौ' [१०७५] इत्यतो शतरि यन् गच्छन् नखं यस्य स ताम्रायन्नस्वः तस्य सं० त्वम् । प्रपूर्वाद् 'दयि दान-गति-हिंसा-दहनेषु' [७९९] इति, अतः क्तौ " य्वोः प्वय०" [४ । ४।१२१] इति यलोपे “अतः" [४ ।३। ८२] इति अल्लोपे “अघोषे प्रथमोऽशिटः" [१ ! ३ । ५०] इति दस्य तस्वे प्रत्तिहिंसा तस्याम् ऊहो विचारः स एव शलभः पतङ्गः तस्य प्लोषो दाहस्तस्मिन् प्रदीपो दीपस्तद्वदाचरन्ति क्यङि क्विपि षष्ठ्या बहुवचने आमि"लुगातोsनापः"[२।१।१०७]इति आलोपे 'प्रदीपाम्-प्रदीपवदाचरताम्-दयावताम्-इत्यर्थः -पुरुषाणां सिद्धये स्तादेव-भव एव-इत्यर्थः । त्वं किं० "मण्डलः भुजङ्गभेदे परिधौ शुनि हादशराजके" [ हैम० अनेका० सं० त्रिस्वरकां० श्लो० १२७५] इति अनेकार्थवचनाद् मण्डलं श्वानमिवाचरति गणयति "आधाराच्चोपमानादाचारे" [३ । ४ । २४] इति क्यनि "क्यनि"[४।३।११२] "इति ईकारे क्विपि "अतः"[४।३।८२] इति अल्लोपे "प्वोः प्वय०"[४।४।१२१]इति यलोपे मण्डलीः । कस्य ? कुः पृथ्वी तस्यां रो वैश्वानरःतद्वद् असति शोभते क्विपि कुराः पृथ्वीजनमनःसन्तापकत्वात् । ईदृशी अता अलक्ष्मीर्यस्मात् स कुरायतः, ईदृशो यः इः कामः तस्य कुरायते:-अयमर्थः यथा श्वा तुच्छपराक्रमो जनैहाद् बहिर्निष्कास्यते तथा त्वयाऽपि कामः शरीराद् बहिरित्यर्थः॥ ५२॥ इति वृत्तषट्केन सामान्यजिनं वर्णयित्वा प्रसिद्धं वर्णयति-तथाहि -
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यमखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीपदीपाइकुरायते ॥५३॥ ['सिद्ध ! येवैध ! मानस्ताऽऽत्ताऽम्रा पॅन ने खमण्डली।
प्रत्यूहशलभप्लोषे दीप ! दीपाकुराऽयते ॥५३॥] [१ हे सिद्ध ! । २ हे येवर्ध ! इ+वन्-एव । ई+एव-येव+ऋद्ध-येवर्ध ! । ३ मनस्त-मानस्त +आत्त+अम्ला:-मानस्तात्ताऽम्राः प्रथमैकवचनम् । ४ यन्-प्रथमैकवचनम्-इ+अत्-यत्-यन् । ५नः -अस्माकम् । ६ख मण्डलीप्रथ मान्तम् । ७ दीप+अङ्कुर-दीपाकुर ततः नामधातुरूपं क्रियापदम् पञ्चम्या द्वितीयपुरुषैकवचनम् । ८ दीपाकुर+अयतेः दीपाकुरायते; प्रथमान्तम् । अय+तेव
अयते इति एकारान्तं पदम् । ] 1 'दीप्रदीपाम्' इति युक्तम् ।

Page #88

व्याख्या है येवर्ध ई मुक्तिरूपा लक्ष्मीस्ताम् 'इणक गतौ' [१०७५] इत्यतो यन्ति गच्छन्ति “मन्-वन्-क्वनिप्०" [५।१।१४७] इति वनि "नामिनो गुणः०' [४।३। १] इति गुणे येवानो मुक्तास्तेषु ऋद्धः समृद्धस्तस्य सं० तथा हे सिद्ध ! हे दीप ! दीप्यते इत्येवंशीलो दीप्रस्तस्य सं० । त्वं नखेत्यथ(त्र) विसर्गलोपे नः अस्माकं प्रत्यूहा विघ्नास्त एव शलभाः पतङ्गास्तेषां प्लोषे दाहे दीपाङ्कुर प्रदीपवदाचर इत्यर्थः । त्वं किं. 'इण्क् गतौ' [१०७५] इत्यतः अयनं 'युवर्ण-वृ-दृ०" [५।३।२८] इति अलि अयो ज्ञानम् तेन ' तेवृङ् देवृङ् देवने' [८१६] इत्यतो तेवते क्रीडति विचि "थ्वोः प्वय." [४।४।१२१] इति यलोपे अयतेः । अत एव किं० खं ज्ञानम्, तस्य मण्डलं समूहो विद्यते यस्य स खमण्डली "अतोऽनेकस्वरात्" [७२।६] इनि । त्वं पुनः किं० मनश्चित्तं तदेव मुक्त्यादिसुखापहारकत्वात् तश्चौरः “ तस्येदम्" [ ६।३।१६० ] इति अणि वृद्धो मानस्तं यत् आदानम् “क्लीबे क्तः" [५।३।१२३] इति क्ते आत्तं ग्रहणं वशीकरणमिति यावत्, तेन तस्मिन् वा न म्लायति क्विपि म्लानास्ताताम्राः योगीन्द्रः स एव । 'इंक् स्मरणे' [१०७४] इत्यतो(तः) एति स्मरति शतरि "इको वा" [४।३।१६] इति यत्वे यन् स्मृतिकारको यस्य स मानस्तात्ताम्रायन् योगिध्येय इत्यर्थः । अत्र यस्मिन्नित्यस्य विशेषणत्वेऽपि विशेषविवक्षया न पूर्वनिपातः ॥५३॥
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीपदीपाङ्कायते ॥५४॥ ['सिद्धयेवैर्धमानस्ताऽत्ता मायन् नै खमण्डली ।
"प्रत्यूहशल् अभप्लो पेदी ! दीपाङ्कुरायते ॥५४॥] . [१ सिद्धः इति प्रथमान्तम् । सिद्धः+एवर्ध • सिद्धयेवर्ष ० । २ इ + वन्-एवन्+ऋद्ध+ -एवर्ध+मान: एवर्धमानः प्रथमान्तम् । अत्र 'भवतु' क्रिया गम्या । ३ अद्+तृ-अत्ता। त+अत्ता -ताऽत्ता। ४ म्लायन्-म्रायन् । 'न' इत्यस्य अनेन 'म्लायन्'पदेन संबन्धः अर्थात् न म्लायन् इति । ५ न निषेधवाची। ६ खमण्डली-ख+मण्डल+इन्-खमण्डली प्रथमान्तम् । ७ प्रत्यूह+शल -प्रत्यूहशल-प्रथमान्तम् । ८ अ+भू+प्र+उ:-अभप्रोः अभप्लोः षष्ठया एकवचनम् । ९ ष+ईषे +दीप्र=षेदीप्र! 'धे' इति एकारान्तं पदम् । १० दीप्र! । ११ दीपाङ्कुराय चतुर्थ्या एकवचनम् । १२ ते तव स्तात् -भवतु-इति क्रिया अध्याहार्या ।]
व्याख्या-हे षेदीप्र! "षः श्रेष्ठे" [] इत्येकाक्षरवचनात् षा श्रेष्ठा या ई लक्ष्मीस्तया दीप्रो दीपनशीलः इभ्यस्तस्य सं० । सिद्धो मुक्तः। घञि दीपनं दीपः-कान्तिः-तस्य
१ अत्र 'ह' वर्णः अनुपयोगी अतः 'येवर्ध' इति स्यात् अथवा हे येवर्ध ! इति स्यात् । २ अत्र 'मानस्तात्ताऽम्राः' इति पाठः उचितः ।

Page #89

अङ्कुरः प्ररोहः तस्मै दीपाङ्कुराय तेजःप्ररोहाय ते तव 'भवतु'इति क्रियाशेषः । सिद्धः किं० 'इण्क् गतौ' [१०७५] एति जानाति "मन्-वन् क्वनिप्." [५।१।१४७] इति वनि एवानो विचक्षणास्तेषु ऋद्धः समृद्धो 'मानि(न)ण पूजायाम्' [१९६९] इत्यतो घनि मानः पूजा यस्य स एवर्धमानः । पुनः किं० "तस्तु तस्करे" [] इत्येकाक्षरवचनात् ताश्चौराः तान् अत्ति भक्षयति तृचि तात्ता चौरान्तकः-इत्यर्थः-सेवकानां तेभ्यो रक्षकत्वात् । पुनः किं० न म्लायन् न म्लानीभवन्नित्यर्थः। यतः खं ज्ञानम्, तेन मण्डलं बिम्ब विद्यते यस्य स मण्डली. सूर्यः स इव -यथा सूर्यो विश्वदृश्वा तथा ज्ञानेनायमपि । पुनः किं० प्रत्यूहा विघ्नाः तान् ‘शठ कैतवे च' [२२२] इति चानुकृष्टहिंसाऽर्थात् शठेः शठति हिनस्ति क्विपि प्रत्यूहशल ध्यातृणां विघ्नहर इत्यर्थः । ते किं० अः कृष्णस्तस्माद् भवति “क्वचित्" [५।१।१७१] डे अभः कामः तस्मिन् प्रकृष्टः उः ईश्वरः तस्य अभप्लोः श्लेषाद् विसर्गलोपः । यथा ईश्वरेण कामो दग्धस्तथाऽनेनापीत्यर्थः ॥५४॥
इति वृत्तार्थद्वयेन सिद्धं वर्णयित्वा क्रमागतं तृतीयपरमेष्ठिनम् आचार्य वर्णयति तथाहि
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीप्रदीमाङ्करायते ॥५५॥ ['सिद्ध ! ये ! वर्ष ! मानः स्तात ताऽऽम्रार्यन्न ! खमण्डली ।
"प्रत्यूहशलभ ! "मोषेदीमदीपाङ्करा "यते ॥५५॥] [१ स+इद्ध-सिद्ध ! संबोधनम् । अनया 'स+इद्ध' इति व्युत्पत्त्या 'स्' सूचितः । २ इ+ए -ये एकारान्तं संबोधनम् अनेन 'इ'कारः सूचितः । ३ ऊ+अय-वय् । +धम्र्ध, वय+र्ध इत्यनयोः सन्धौ वर्ध ! संबोधनम् । अत्र 'वय'पदेन 'ऊ'कारः सूचितः तथा 'ध'पदेन 'र' सूचनम् । एवं च 'स+++इ' इत्येतेषां वर्णानां सयोगे 'सूरि' इति पदं निष्पादितम् । ४ म+अस्-माः प्रथमान्तम् । ५ नः षष्ठी । ६ 'स्तात्' इति क्रियापदम् । ७ त+आम्ला-ताम् प्रथमान्तम् । ८ र+आयत्-राय-रायन् संबोधनम् । अत्र ग्रन्थकारः 'न'पदसाधनं विस्मृतवान् तच्च संविद्-वाचक'न' पदेन पूरणीयम् ततः 'ताम्रयन्नख' इति ज्ञेयम् । ९ खम डल+णिन् खमण्डली प्रथमान्तम्। १० प्र+दय+ति-प्रत्ति+ऊ+ह+श+लभा प्रत्यूहशलभ! संबोधनम् । ११ प्र+उषा+ईप्रोषे+दीप्रदीपाङ्कुर+अस= प्रोषेदीप्रदीपाकुराः-प्रथमान्तम् । अत्र 'प्रोषे' इत्यस्य 'प्लोषे' बोध्यम्। १२ यते सप्तम्या एकवचनम् । ]
व्याख्या-'स्' कारेण इद्धो दीप्तस्तस्य सं० हे सिद्ध ! एतावता स् इति सिद्धम् । तथा ऊकारम् 'अयि गतौ' [७९०] इत्यतो अयते गच्छति विचि “य्वोः प्वय०" [४।४।१२१] इति यलोपे वः । विचि तु व्यञ्जनकार्यानित्यत्वे पश्चाद् घोषवात
१-अत्र ईदृशः पाठः समुचितः-" य्वोः प्वय्०” [४।४।१२१] इति विचि व्यञ्जनकार्या:नित्यत्वे यलोपो न जातः किन्तु घोषवति परे ( अर्थात् 'वय+धु' इति अवस्थायाम् ) “व्योः" [१1३।२३] इति यलोपे वः, एतावता 'सूः' इति सिद्धम् ।

Page #90

परे "व्योः" [१।३।२३] इति यलोपे वय् । एतावता सूरिः इति सिद्धम् । तथा रकारं दधाति "आतो डः०" [५।१।७६] इति डे हे र्ध ! एतावता सूर् इति सिद्धम् । तथा इकारम् एति गच्छति येः तस्य सं० हे ये ! एतावता सूरिः इति सिद्धम्, तस्य सं० हे सूरे ! आचार्य !। तथा "रो ध्वनौ तीक्ष्णे वैश्वानरे कामे" इति [ ] वचनात् रः कामस्तम् आयूर्वाद् 'यतण निकारोपस्कारयोः' [१७३८] इत्यतो णिचोऽनित्यत्वे आयतति पराभवति क्विपि रायत्-कामविध्वंसिका-[नः] संविद् यस्य स तस्य सं० हे रायन्न ! तथा 'दयि दान [गति]-हिंसा-दहनेषु च' [७९९] इत्यतः प्रपूर्वाद् भावे क्तौ “य्वोः प्वय०" [४।४।१२१] इति यलोपे परमते "अतः" [४।३।८२] इति अल्लोपे, “अघोषे प्रथमोऽशिटः" [१।३।५०] इति दस्य तत्वे प्रत्तिहिंसा ताम् 'अव रक्षण' ० [४८९] इति करणार्थादवेः, अवति करोति क्विपि ऊटि प्रत्यूहिंसाकारको “हो हस्ते दारुणि शूलिनि" इति[ ] एकाक्षरवचनात् हो हस्तो येषां ते प्रत्यूहा हिंसकास्तान् श्यति तनूकरोति "आतो डो०" [५।११७६] डे प्रत्यूहशलभा प्राप्तिर्यस्य तस्य सं० हे प्रत्यूहशलभ ! त्वं खं ज्ञानम्, तस्य कारणं तर्क लक्षणादिशास्त्रमपि खम् तस्य मण्डलं समूहस्तं अवश्यं करोति इति णिजि "णिन् चावश्यकाधमर्ये" [५।४।३६] इति णिनि च खमण्डली लक्षणादिशास्त्रकारको नोऽस्माकं स्तादिति क्रियासम्बन्धः । त्वं किं. तास्तस्करास्तत्सदृशा रागादयोऽपि तेषाम्-आपर्वात् तायते: “उपसर्गादातः" [५।३।११०] इत्यङि-आम्लां म्लानिं करोति णिजि क्विपि ताम् । त्वं पुनः किं० "मश्चन्द्रे शिरसि" []इति एकाक्षराद् मो मस्तकं तद्वदसति शोभते क्विपि मा मस्तकसदृशो मुख्य इत्यर्थः । कस्मिन् ? यते जितेन्द्रियलोके । पुनः किं० प्रकृष्टा, उषा रात्रिस्तस्याम् ई शोभा तया दीप्रो यो दीपाङ्कुरस्तद्वद् अप्ससि शोभसे क्विपि प्रोषेदीप्रदीपाङ्कुराः प्रकाशकत्वात् ।।५५॥
इत्येकार्थेन आचार्य वर्णयित्वा चतुर्थपरमेष्ठिनमुपाध्यायं वर्णयति-तथाहि१ अत्र 'प्रत्यूहशा लभा' इति पाठः समुचितः। २ ‘म्लायतेः' इति युक्तम् अन्यथा 'उपसर्गादातः' इत्यस्य प्रवृत्तिरेव न स्यात् ।

Page #91

६२
सिद्धये वर्धमानः स्तात् तात्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीमदीपाङ्कुरायते ॥ ५६ ॥ [ 'सिद्धये वैधमानः स्तात् ताम्रायन्न खमण्डली । प्रत्यूहशलँभप्लोषेदीप्रदीपाऽऽङ् कुरायते ! ॥ ५६ ॥ ]
[१ चतुर्थीविभक्त्या एकवचनम् । २ वर्धमानः प्रथमान्तम् । ३ क्रियापदम् । ४ ताम्रायन् प्रथमान्तम् । ५ नः षष्ठीबहुवचनम् । ६ ख + मण्डलीम् = खमण्डलीम् । अन्त्यः अनुस्वारो न गण्यः ततः ० मण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोष + ई + दोप्रदीप प्रत्यूह शलभप्लोषेदीप्रदीप ! संबोधनैकवचनम् । ८ आ + अ = आम् प्रथमैकवचनम् । ९ कु + रै+ण = कुरायः कु + राय + तेव् कुरायते ! संबोधनैकवचनम् । ]
6 ू
व्याख्या
" कुस्तु भूमौ शब्दे च" [ ] इत्येकाक्षरवचनात् कुः शब्दः तस्य कारणम् उपचाराद् व्याकरणादिशास्त्रमपि कुः तस्य ये 'कै गैंरैं शब्दे' [३८] इत्यतो रैधातो रायन्ति पठन्ति " तन् - व्यधि ०" [ ५ । १ । ६४ ] इति णे रायाः पाठिनः शिष्याः - इत्यर्थः तैः । ' तेब्रुङ् देवने' [८१६ ] इत्यतः तेवते विलसति क्विपि कुरायतेः तस्य सं० हे कुरायते ! उपाध्याय ! | तथा प्रत्यूहाः प्रतिकूला ऊहास्त एव शलभाः पतङ्गास्तेषां प्लोषो विनाशस्तस्मिन् ई शोभा तया दीप्रो यो दीपः प्रदीपः स इव तस्य सं० हे प्रत्यूहशलभप्लोषेदीप्रदीप ! । त्वं नखेत्यत्र श्लेषाद विसर्गलोपे नः अस्माकं खं ज्ञानं तस्य मण्डली श्रेणी तां 'वर्धन (ण) छेदन- पूरणयोः ' [१६६१] इत्यतो णिचोऽनित्यत्वाद् अभावे वर्धति पूरयतीत्येवंशीलो' 'वयः-शक्ति-शीले" [ ५ । २ । २४ ] इति शनैर्वर्धमानः पूरयन् सन् सिर्द्धयेः शास्त्रादिकव्युत्पत्तये स्तात्भव - इति क्रियासंबन्धः । त्वं किं० ताम्रं धातुभेदः उपलक्षणत्वात् सुवर्णादि तत् संसारहेतुभूतत्वेन अस्यन्ति क्षिपन्ति ताम्रासो ये यतयो मुनयस्तानाख्याति पठनार्थमिति णिि क्विपि ताम्रायं । त्वं पुनः किं० आ समन्तानुस्वारवाच्यं परब्रह्म यस्य स धम् ॥ ५६ ॥
-

=
इति उपाध्यायं व्यावर्ण्य पञ्चमं परमेष्ठिनं सर्वसाधुं वर्णयति -- तथाहि
--
१ 'सिद्धये' इति चतुर्थ्या एकवचनम् अतः अत्र 'सिद्धये' इति उचितम् । २ 'आम्' इति उचितम् ।

Page #92

सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीपदीपाइकुरायते ॥५७॥ [सिद्धये वर्धमा ! नः स्तात् ताम्राऽयमखमण्डली ।
प्रत्युहशलभप लोऽषेदीपदी पाङ्कुरा यते"! ॥५७॥] [१ सिद्ध + या = सिद्धया । अस्य सप्तम्येकवचने सिद्धये । २ वर्धमान -वर्धमान्वर्धमा - प्रथमैकवचनम् । ३ नः षष्ठीबहुवचनम् । ४ स्तात् क्रियापदम् । ५ ता + म्रद - ताम्र ! संबोधनैकवचनम् । ६ अयम् । ताम्र + अयम् - ताम्रायम् + नख० ताम्रायन्नख०। ७ ख + मण्डल + क्यङ् + क्विप् - खमण्डला । अस्य सप्तम्याम् खमण्डलि । • मण्डलि + ई - • मण्डलीः = मण्डली । ८ प्रति + ऊ + ऊह - शर + ब + भू- प्रत्यूहशलभप् + ल:=प्रत्यूहशलभप्लः । पदद्वयमपि प्रथमान्तम् । ९ अ+ष+इ-अषे समासान्तर्गत पदम् । १० दीप्रदीप + अङ्कुर + अस् = दीप्रदीपाकुराः प्रथमा । ११ यते ! संबोधनम् । ]
व्याख्या-हे यते ! तां संसारहेतुभूतां लक्ष्मी 'म्रदिष् मर्दने' [१००४] इति म्रदते लक्षणया त्यजति "क्वचित्" [५।१।१७१]डे ताम्रः तस्य सं० हे ताम्र ! त्वं नः अस्माकं वर्धमानं जिनम् आख्याति णिजि क्विपि तयोर्लोपे "नाम्नो नो०"[२॥१॥ ९१] इति नो लोपे वधमा-श्रीवीरस्य वक्ता-स्तात् । त्वं कि० अयं प्रत्यक्षलक्ष्यः । पुनः किं० प्रतिकूला या-हिंसार्थादवेर्भावे क्विपि-ऊहिंसा तस्या यः अहो विमर्शः स एव र-लयोरक्यात् शरं जलं तस्मिन् । “वः प्रचेतसि कलशे" [ ] इत्येकाक्षरवचनाद् वः कलशस्तस्माद् भवति क्विपि बभूः अगस्तिस्तम् आख्याति णिजि विपि तल्लोपे सौ "दीर्घयाब्०" [१।४।४५] इति तस्या अपि लोपे चतुर्थान्तत्वाद् "ग-ड-द-बादेः०" [२।११७७] इति बस्य भत्वेऽतनस्य भस्य "धुटस्तृतीयः" [२।११७६] इति बत्वे विरामविवक्षया पत्वे प्रत्यूहशलभप् अत्र अग्रेतनलेन सहकीभावाद् विरामाभावेऽपि
“संहितैकपदेनित्या, नित्या धातूपसर्गयोः ।
नित्या समासे, वाक्ये तुसा विवक्षामुपेक्ष्य (मपेक्ष)ते ॥" इति वचनाद् वाक्ये विवक्षया विरामो भवतीत्युपन्यस्तम् । पुनः किं० "षः श्रेष्ठे" इत्येकाक्षरान्ना योगे अषः अश्रेष्ठो य इ. कामः स एव “अग्नौ दीप्रः" हमकोषनाममाला श्लो० १७११] इति शेषवचनाद् दीप्रः अग्निस्तस्य दीप्यते इति.त्रि दीपो दीपनं तस्मिन् । “अङ्कुरं सलिले रोम्णि. रुधिरेऽभिनवोद्गगमे" । हैम० अनेका०सं० त्रिस्वरकां० श्लो०१११८] इत्यनेकार्थवचनात् अङ्गुरं जलं तहदससि शोभसे क्विपि अषेदीप्रदीपाङ्कराः। पुनः किं० "ल इन्द्रे चलनेऽपि च" [ ]इति वचनात् ल इव लः इन्द्रसदृश इत्यर्थः । कस्मिन् ? 'षिधू शास्त्र-माङ्गल्ययोः'[ ३२१] इत्यतोनपुंसके क्ते सिद्धं
, "अग्नौ वमिर्दीप्रः समंतभुक"-हैमशेषनाममाला ।

Page #93

६४
शास्त्रं तद् यान्ति श्रयन्ति “आतो डः०"[५।११७६] इति डे सिद्धयो विद्वान्-जात्येकवचनं-तस्मिन् सिद्धये । किम्भूते ? उत्तमत्वान्नखैः कृत्वा. मण्डलं चन्द्रस्य सूर्यस्य वा बिम्बम् तद्वदाचरति क्यङि दीर्घ क्विपि यलोपे सप्तम्यां "लुगातोऽनापः" [२।१।१०७] इत्यालोपे नखमण्डलि । त्वं किं० 'ईच् गतौ' [१२५२] “गत्यर्था ज्ञानार्थाः" [हेमहंस० न्यायसं० पृ०९३ न्याय ४४]इति ईयसे जानासि तत्त्वातत्त्वमिति ईः क्विपि तत्त्वज्ञः॥५॥
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीप्रदीपाङ्कुरायते ॥५८॥ ['सिद्धये वैधमानस्ताऽऽत्ताऽम्रायन्नखमण्डली।
पैंत्यहश ! लमें प्लोषेदी प्रदीपाडुरा यते ! ॥५८॥] [१ सिद्धये चतुर्थ्यन्तम् । २ वर्धमान+स्तन्+आत्त+अम्लायन्-वर्धमानस्तात्ताऽम्रायन् ।३ अ +ख+मण्डली+ई-अखमण्डलीः । °त्ताम्रायन्+अखमण्डलीः त्ताऽम्रायन्नखमण्डली । ४ प्रति++ ऊह+शो-प्रत्यूहशः अस्य संबोधने प्रत्यूहश ! ५ लभ द्वितीयपुरुषैकवचने क्रियापदम् पञ्चम्याम् ६ प्लोष 'लभ'वत् क्रियापदम् । ७ इ+इन्ध्-ईत्+ई-ईदि । अस्य इकारान्तस्य द्विवचनम्-ईदी। ८ प्रदीप+अकुर+अस-प्रदीपाकुराः प्रथमैकवचनम् । ९ यत+ई-यते-एकारान्तं पदम्-संबोधन कवचनम् ।]
व्याख्या--'यमू उपरमे' [३८६] "क्लीबे क्तः" [५।३।१२३] इति क्ते यतं व्रतम् । ईयते गच्छति क्विपि यतेः तस्य सं० हे यते ! साधो ! “अदेतः स्यमोहूं" [१।४।४४] इति सिद्धम् । 'अव रक्षण' [४८९] इति हिंसार्थात् 'भ्यादिभ्यो वा" [५।३।११५] इति क्विपि ऊटि ऊहिंसा तां प्रति लक्षीकृत्य, प्रत्यू:-हिंसाविषयः-यः ऊहः तर्कस्तं श्यति तनूकरोति “आतो डोऽह्वा-वा०" [५।१।७६] इति डे प्रत्यूहशस्तस्य सं० हे. प्रत्यूहश ! त्वं सिद्धये मोक्षाय आत्मनेपदस्यानित्यत्वात् पञ्चम्या हो लभ प्राप्नुहि । अत्र सिद्धेः कर्मत्वेऽपि सम्प्रदानविवक्षया चतुर्थी तथा चकाराध्याहारात् च पुनः किं.. इः कामस्तेन इन्धे दीप्यते क्विपि ईत् कामिजनस्तथा इः कामस्तयोरितरेतरद्वन्द्वे. ईदी कामि-कामौ प्लोष दहेत्यर्थः । साधुर्हि सेवकानां ब्रह्मचर्योच्चारणेन कामिजनाभावं करोति, तेषामभावे कामस्याप्यभाव इति । त्वं किं० प्रदीपाङ्कुर इवाचरति क्यङि क्विपि तल्लोपे अल्लोपे सौ प्रदीपाकुराः प्रदीपसदृश इत्यर्थः । प्रथमे पादे म-स-ज-भ-ग-गाः, द्वितीये स.न-ज-र-गाः, तृतीये न-न-स-न-साः, चतुर्थे न-न-न ज-याः , वर्धमानं. छन्द इति वर्धमानं . छन्दोविशेषः उपचारात् छन्दोऽनुशासनग्रन्थः अन्यान्यपि शास्त्राणि । 'स्तन शब्दे' [३२३] स्तनन्ति पठन्ति क्विपि "अहन्-पञ्चम"

Page #94

६५
[४|१|१०७] इति दीर्घे वर्धमानस्तानः- शिष्याः - तैरात्तः - अङ्गीकृतः परिवृतः सन् न ग्लायसि न म्लानीभवसि शतरि वर्धमानस्तात्ताम्लायन्-र-लयोरैक्यात् - सिद्धम् । पुनः किं० न विद्यते खानि इन्द्रियाणि प्रयोज्यतया यस्य स अखः । तथा मण्डल्यः सप्तसङ्ख्याका यतीनां प्रसिद्धास्ता ईयते गच्छति क्विपि मण्डलीः पश्चाद् विशेषणसमासे अखमण्डलीः ॥५८॥ सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीप्रदीपाङ्कुरायते ॥ ५९ ॥
[सिद्धये वर्धमाः ! नस्ताताऽऽम्रा ! येन्न खमण्डली । ॥ ५९ ॥ ]
प्रत्यूहशल ! अंभप्लोषे दीर्घदीपां कुरो ! यते
[ १ सिद्धयेव इति 'सिद्धि' शब्दस्य नामधातुत्वे क्रियापदम् - परस्मैपदे - सप्तम्या अस्मत्पुरुषस्य द्विवचनम् । २ ऋद्धमाः । संबोधनम् । ३ नः षष्ठी । सिद्धयेव+ऋद्धमाः + नः सिद्धये वर्धमानः । ४ ता+आत्त+आम्र+अस्= तात्ताम्राः ! संबोधनम् । ५ ई + अन्न - खमण्डली = यन्नखमण्डली | बहुव्रीहिसमासे " मण्डलि' इति । तस्य द्विवचनम् मण्डली । ६ प्रति + ऊह + शल्= प्रत्यूहशल संबोधनम् । ७ अ+भ+प्लोषे - अभप्लोषे सप्तम्या एकवचनम् । ८ दीप्रदीपाम् षष्ठीबहुवचनम् ९ कुल +अस् =कुलास्–कुलाः ! संबोधनम् । ततः 'कुरा' इति बोध्यम् । दीप्रदीपाम्+कुरा=दीप्रदीपांकुरा इति । १० यते ! संबोधनम् । ]
व्याख्या-कश्चित् साधुः कंचित् साधुं प्रति वैराग्यं भावयन्नाह - हे यते ! साधो ! | हे ऋद्धमाः ऋद्धा ज्ञानादिलक्ष्मीसमृद्धास्तेषु माः चन्द्र इव ऋद्धमास्तस्य सं० | तया लक्ष्म्या आत्ता अङ्गीकृताः तात्ताः इभ्यास्तेषु विषये आम्रवत् सहकारवत् अससि शोभसे क्विपि तात्ताम्राः - तेषाम् आम्रवत् सन्तापहर इत्यर्थः - तस्य सं० है तात्ताम्राः ! । तथा ऊहं वितर्कम् । 'शट रुजा- विशरण - गत्यवसादनेषु' [ १७५ ] इत्यतो " गत्यर्था ज्ञानार्था: " [ हैमहंस ० न्यायसं० पृ० ९३ न्याय ४४] इति शटति जानाति क्विपि ऊहराइ-ड लयोरैक्याल्लत्वे - ऊहशल तस्य सं ० हे ऊहशल ! विचारज्ञ ! तथा र-लयोरैक्यात् कुलेन वंशेन अससि शोभसे कुलास्तस्य सं० हे कुलाः ! कुलीन ! आवां न आत्मनामेव सिद्धयेव सम्यक्क्रियानुष्ठानेन सिद्धिं मोक्षं कुर्याव इति क्रियासम्बन्धः । अत्र सिद्धिशब्दात् निजि सप्तम्या अस्मदर्थद्विवचने 'सिद्धयेव' इति सिद्धम् । 'नः' इत्यत्र बहुवचनं पूज्यत्वान्निर्दूषणम् । नः किं० अः कृष्णस्तस्माद् भवति " क्वचित् " [५।१।१७१] डे अभः कामस्तस्य लोषे दाहे दीप्रवद् वह्निवद् दीप्यामहे - " क्विप्” [ ५|१|१४८ ] इति क्विपि अभप्लोवे - दीप्रदीपस्तेषाम् । यथा वह्निः सर्वं दहति तथा वयमपि काममिति । तथा आवां कथम्भूतौ ? यन्नखमण्डली ई पृथिवी, तत्स्थलोका अपि ई, तस्या अन्नमित्र अन्नं जीवनम् खमण्डली ज्ञानश्रेणिर्ययोस्तौ अन्नखमण्डली अत्र अनित्यत्वात् कजभाषे “गोश्चान्ते हूस्वः ०” [२।४।९६] इति हूस्वत्वे प्रथमाद्विवचने मण्डली इति रूपसिद्धिः ॥५९॥
"

Page #95

६६
सिद्धये वर्धमानः स्तात् . ताम्रा यन्नखमण्डली। प्रत्यूहशलभप्लोषे दीप्रदीपाकायते ॥६॥ [ सिद्धयेवैध ! मानस्तात् तो ब्रायन्न ! खमण्डली। प्रत्यूँहशल ! अभप्लोषेदी ! मैंदीपाङ्कुरा यते" ॥६०॥]
[१ सित् ! संबोधनम् ! २ 'हयेव' सप्तम्या अस्मत्पुरुषस्य द्विवचनम् । ३ ऋद्ध ! संबोधनम् । ४ मा+न+अस्+ता-बहुव्रीहौ ह्रस्वत्वे-०तमानस्तात्-पञ्चम्या एकवचनम् । ५ ताः द्वितीयाबहुवचनम् । ६ म्लाय+न+म्लायन्न-म्रायन्न ! संबोधनम् । ७ खमण्डली:द्वितीयाबहुवचनम्-खमण्डली-'हयेव' इत्यस्य कर्म । ८ प्रति+ऊ+ह+शल्क्-प्रत्यूहशल ! संबोधनम् । ९ अ+भा-अभ+प्लोष+इ+दी:-अभप्लोषेदी | संबोधनम् । १० प्रदीपाकुरा द्वितीयाबहुवचनम् 'खमण्डली' इत्यस्य विशेषणम् । ११ यतेः षष्ट्या एकवचनम् ]
व्याख्या-कश्चित् साधुःः कंचित् साधु प्रति कथयन्नस्ति । 'षिधू गत्याम्' [ ३२० ] सेधसि जानासि तत्वातत्त्वमिति सित् तस्य सं० हे सित् ! । म्लायति शतरि म्लायन् “नः पुनर्बन्ध-बुद्धयोः" [ ] इत्येकाक्षरवचनात् नो बन्धो यस्मात् स म्लायन्नस्तस्य सं० हे म्लायन्न ! । तथा प्रतिपूर्वाद् 'अव रक्षण' [४८९] इति दहनार्थाद् अवः कर्तरि क्विपि ऊटि प्रत्यूर्दाहको "हो हस्ते शूलिनि" [ ] इत्येकाक्षरवचनात् हो रुद्रो यस्य स प्रत्यूहः कामस्तं शल्कयति खण्डयति क्विपि सौ “पदस्य" [२।१४८९] इति कलोपे हे प्रत्यूहशल्लू ! हे ऋद्ध ! संयमश्रियेति शेषः । तथा अः कृष्णस्तस्मिन् भाति "क्वचित्" [५।१।१७१] डे अभः कृष्णविषयः-'लुषश् स्नेहन०' [१५६२] इति धातोघेञि-प्लोषः स्नेहो यस्य निजपितृत्वात् स अभप्लोषः स स चासौ इश्च कामश्च अभप्लोषेः तम्-'दीच् क्षये' [ १२४४ ] इति दीयसे क्षयं नयसि विपि हे अभप्लोषेदीः ! हे साधो ! आवां यतेः स्वगुरोः सकाशात् खमण्डलीमा॑नमण्डलीः हयेव जानीयावेत्यर्थः । अत्र 'हय हर्य क्लान्तौ च' [ ३९७] इति चानुकृष्टगत्यर्थात् तस्य ज्ञानार्थत्वात् हयधातोः सप्तम्यस्मदर्थद्विवचने रूपसिद्धिः । किम्भूता खमण्डलीः ? ताः प्रसिद्धाः । पुनः किं० आन्तरतमःक्षयकारित्वात् प्रदीपाङ्कुरा इव प्रदीपाकुराः प्रदीपसदृशा इत्यर्थः । यतेः किं० न 'असी गत्यादानयोश्च' [ ९३२ ] इति असति आदत्ते क्विपि अनेः भावे तलि अनस्ता-अग्रहणम्, मानां धन-धान्यलक्ष्मीणां अनस्ता अग्रहणं यस्य स तस्मात् मानस्तात् ॥६॥
१ असति इति अः, न अः अनः इत्येवं बोध्यम् ।

Page #96

६७
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली | eye लमप्लोपे दीमदीपाकुरायते ॥ ६१ ॥
[ सिद्धये वर्धमानः स्तात् तो म्रायैन्न खमँण्डली ।
प्रत्यूहशलभप्लोषेऽदीमदीपांकुरा यते
॥ ६१ ॥ ]
[ १ सित् + हय +इन्व् - सिद्ध प्रथमायाये एकवचनम् । २ वर्धमानः प्रथमा । ३ क्रिया. पदम् । ४ तु+विच्= तो । ततः द्वितीयाबहुवचनम् ताः -ता । ५ म्लायन् - म्रायन् प्रथमान्तम् । ६ न निषेधवाची । ७ खमण्डली प्रथमान्तम् । ८ प्रत्यूह + शल+भ+प्लोष + अ + द + क्यङ् ( ० अदी+इ= अदी) प्र+दो (प्रदी ) + पन् = प्रत्यूहशलभप्लोषेऽदी प्रदीपा - प्रथमान्तम् । ९ अ+कुः +आ=अकुरा | अत्र कुः प्रथमा ततः 'आ' पदम् निपातरूपम् । १० यतेः ।]
व्याख्या- 'आ' इति स्मरणे । यतेः साधोः । 'पा' शब्दस्थानुस्वारवाच्यं परब्रह्म तत्सदृशः । "तु भूमौ शब्दे च " [ ] इत्येकाक्षरवचनात् कुः शब्दो वचनमिति यावत् । 'तुंक् वृत्ति - हिंसा- पूरणेषु ' [ १०७९ ] इति हिंसार्थ' तु 'धातोः तुवन्ति हिंसन्ति जन्तूनिति विचि गुणे द्वितीयाशंसि " आ अम् - शसोडता " [ ११४/७५] इति आकारे ता हिंसकान् । 'वर्धन ( णू ) छेदन - पूरणयो:' [ १६६१ ] इति छेदनार्थाद् 'वर्ध' धातोः अनित्यत्वात् णिचोऽभावे वर्धति छिनत्ति इत्येवंशीलः "वयः शक्तिशीले” [ ५।२।२४ ] इति 'शान' प्रत्यये वर्धमानः छिन्दानः स्तात् - भवतु इति क्रियासम्बन्धः । ननु साधोः सर्वसावयविरतत्वाद् वचनं कथं हिंसकजन्तून् प्रति छेदकं वर्ण्यते तद्वचनस्य सर्वजन्तुषु हितावहत्वात् ? उच्यते, तेषां हिंसापरिणामच्छेदकत्वेन परिणामिनोऽपि कथंचिच्छेदनादेवंवर्णनम् । हिंसापरिणामच्छेदने च दुर्गतिपातत्राणात् साधुवचनं तेषां हितमेव । किं० साधुशब्दः ? 'बिंग बन्धने' [ १२८७ ] क्विपि सित् सम्बद्धीभवन् यः 'हिंदू गति वृद्धयोः ' [ १२९५ ] इत्यतो "युवर्ण-वृ-वश-रण ०" [ ५।३।२० ] इत्यलि हयः - ज्ञानम् गत्यर्थानां ज्ञानार्थत्वात् - तं 'इव व्याप्तौ च' [ ४८८ ] इत्यतो इन्वति व्यामोति विचि “य्वोः प्वय्०" [ ४|४|१२१ ] इति वलोपे सौ “नाम्नो नोऽनहः " [ २।१।९१] इति नलोपे सिद्धये ज्ञानव्यापक इत्यर्थः । अत एव किं० न म्लायन् वाग् दूषणैरम्लान इत्यर्थः । अत एव किं ? खमण्डलं सूर्यबिम्बं तद्वद् अवश्यमाचरति क्विपि धातुत्वे " णिन् चाssवश्यकाधमर्ण्य” [५।४।३६] इति णिनि खमण्डली । कस्मिन् ? प्रत्यूहा विघ्नाः त एव 'शल चलने' [ ९८४ ] ] शलन्ति व्याप्नुवन्ति " वा ज्वलादि ० " [ ५।१।६२ ] इत्यस्य विकल्पे अचि शलानि जगद्व्यापकानि यानि भानि नक्षत्राणि तेषां प्लोषे. दाहे । पुनः किं० अः कृष्णस्तस्य दं कलत्रं लक्ष्मीः तां स्वमातृत्वात् इच्छतीति क्यङि क्विपि अदीयः इः कामस्तं १ 'प्रदीपांकुर' इत्यत्र 'प्रदीपा' पदसंबन्धि 'पा' शब्दस्थम् 'अं' इति ।

10

Page #97

६८
प्रद्यति छिनत्ति क्विपि परमते " ईर्व्यञ्जनेऽयपि” [ ४।३।९७ ] इति ईकारे अदीप्रदीर्जिनः तं ' पनि स्तुतौ' [ ७४८ ] इति पनायति स्तौति क्विपि "अशविते वा" [ ३।४।४ ] इति 'आय' प्रत्ययाभावे " अहन् - पञ्चमस्य० " [ ४|१|१०७ ] इति दीर्घे सौ “नाम्नो नोऽनहः" [ २|१|९१ ] इति नलोपे अदीप्रदीपा अनुस्वराभावश्चित्रत्वान्न दोषाय - ॥६१॥
सिद्धये वर्धमानः स्यात् वाम्रा यन्नखमण्डली | प्रत्यूहशलभप्लोषे दीमदीपाङ्कुरायते ॥ ६२॥
[ सिद्धये वर्धमानस्तात् ! ताम्रा ! यन्न खमण्डली | प्रेत्यूहशलभप्लोषे दीमदीयाँ कुरा येते ||६२|| ]
[ १ सित् ! संबोधनम् । २ हयेव क्रियापदम् सप्तम्या अस्मत्पुरुषस्य द्विवचनम् । ३ ऋद्ध+ अहम् = ऋद्धमान् द्वितीयाबहुवचनम् 'ताः' इत्यस्य विशेषणम् । ४ अस्त+अत्=अस्तात् ! संबोधनम् । खित्+हयेव+ऋद्धमान् + अस्तात् = सिद्धयेवर्धमानस्तात् । ५ ताः द्वितीयाबहुवचनम् । ६ म्लाःम्राः संबोधनम् । ७ यत्+नयन्न ! संबोधनम् । ८ ल=लि | ख+मण्ड + लि-खमण्डली - प्रथमाद्विवचनम् । 'हयेव' इत्यस्य क्रियापदस्य कर्तुर्विशेषणम् । ९ प्रत्यूहशलभप्लोषे सप्तम्या एकवचनम् । १० दीप्रदीपाङ्कुराः 'ताः' इत्यस्य विशेषणम् । ११ यतेः पञ्चम्या एकवचनम् यते । ]
व्याख्या- कश्चित् साधुर्वैराग्यतः स्वमात्मानं प्रति कथयन्नस्ति तद्यथा - अस्तं पश्चिमाद्रिम् 'अत सातत्यगमने' [ २७९] अतति क्विपि अस्तात् सूर्यः स इव तस्य सं० हे अस्तात् ! सूर्यसदृश ! | म्लायति कर्मभिरिति म्लास्तस्य सं० हे म्लाः ! तथा यन् गच्छन् “नः पुनर्बन्ध - बुद्धयोः " [ ] इत्येकाक्षरवचनात् नः कर्मबन्धो यस्मात् यन्नः तस्य सं ० है यन्न ! असाधारणविशेषणैरात्मा लभ्यते । आत्मा खलु केवलः सूर्यवद् दीप्र एव भाति, कर्मावलिप्तः सन् म्लानोऽपि सामग्रीविशेषेऽपगतकर्मा भवति इति विशेषणत्रयम् । तथा सिद्धिं सकलकर्मापगमोद्भूतां मुक्तिं करोति णिजि क्विपि सित् तस्य सं० हे सित् । सिद्धिगामिन् ! आवाम् ' यम् उपरमे' [३८६] स्त्रियां तौ यतिर्व्रतम् तस्याः सकाशात् ताः स्वर्गापवर्गादिलक्ष्मीः हयेव गच्छेव । अत्र 'य हर्य क्लान्तौ च' [ ३९७] इति चानुकृष्टगत्यर्थात् हयतेः सप्तम्यां सिद्धम् । आवां किं० खं स्वर्गस्तस्य मण्डो भूषणं तस्मिन्, “ल इन्द्रे चलनेऽपि " [ ]इत्येकाक्षरवचनात् ल इन्द्रस्तस्यापत्ये ली " अत इञ् " [ ६ । १ । ३१ ] इति इञि द्विवचने ली यथा ली इन्द्रसुतौ स्वर्गं भूषयतः, तथा आवामपीत्यर्थः । अत्र साधोस्तदामन चैक्येऽपि 'तैलस्य धारा' 'सर्प आत्मानम् - आत्मना आत्मानम् - वेष्टयति' इतिवत्

Page #98

६९
पार्थक्यविवक्षा | ता लक्ष्मीः कि० ऋद्धः समृद्धोऽहं याभ्यः सकाशात् ताः ऋद्धमान् अत्र समासान्तर्गतास्मच्छन्द स्यैकवचनत्वान्मादेशः । शेषं सुगमं सूत्रादिकम् । पुनस्ताः किं० दीप्रदीपाङ्कुरा इव दीप्रदीपाङ्कुराः । कस्मिन् ? प्रत्यूहा विघ्नास्त एव शलभाः पतङ्गास्तेषां प्लोषे दाहे ॥ ६२ ॥
ता+अदृ=
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीमदीपाङ्कुरायते ॥ ६३ ॥ [[सिद्धेये वर्धमानस्तत् तात्री येन्नखमण्डली । प्रत्यू - हशल-भप्लोऽषे दीर्घदीपां कुरों यते" ॥ ६३ ॥] [१ सिद्धये चतुर्थ्यन्तमेकवचनम् । २ वर्धमानः प्रथमाया एकवचनम् । ३ तात् प्रथमेकवचनम् । ताम्र + अस्= ताम्राः प्रथमैकवचनम् । ५ यत् + न + ख - मण्ड + लीः = यन्नखमण्डली :- प्रथमैकवचनम् - ० मण्डली | ६ प्रती + इ + ऊ +उ- हस = प्रत्यूहस - प्रत्यूहश+प्र+अय्=प्राय्= प्लाय्=प्लाः=प्रत्यूहशलभप्लाः+अष+इदी+रदीपाम् = प्रत्यूहशलभप्लोऽषेदीप्रदीपाम् । ७ अत्र 'अष' इति पञ्चम्या द्वितीयपुरुषैकवचनम् । प्र+अय् =प्राय् =प्लाय्= ततः प्ला इति जायते । प्लाः + अष इत्यस्य 'प्लोष' इति रूपम् असंभवि 'प्ला:' इत्यत्र विसर्गात् पूर्वस्मिन् भागे आकारस्य विद्यमानत्वात् । तथापि ग्रन्थकारेण केनापि प्रकारेण 'प्लोष' इति साधितम् । ८ प्लोऽष+ इदीप्रदीपाम् =० प्लोऽषे दीप्रदीपाम् । ० • प्रदीपाम् षष्ठीवहुचनम् । ९ कुः प्रथमा - स्थानम्. । १० आः ! संबोधनम् । कु: + आ = कुरा इति निष्पाद्यम् । ११ यतेः - पञ्चम्या एकवचनम् - यते । ] व्याख्या - "आ विधातरि मन्मथे” [ ] इत्येकाक्षरवचनात् आ कामस्तस्य सं ० है यः 1 काम ! त्वं यतेः सकाशात् 'अषी असी गत्यादानयोश्च' [९३१] इति धातोः पञ्चम्याम् अष-गच्छ— दूरं फ्लायस्वेत्यर्थः । त्वं किं० 'ञिइन्धेप् दीप्तौ' [१४९८ ] इत्यतो भावे " कुत्सम्पदादिभ्यः " [५/३/११४] क्विपि इत् दीपनम्, तदीप्सति क्विपि " पदस्य " [२।११८९] इति सलोपे विरामविवक्षया “घुटस्तृतीयः " [२।१।७६] इति तृतीयाभावे इदीप् । पुनः किं० “रस्तीक्ष्णे वैश्वानरे कामे” [ ]इत्येकाक्षरवचनाद् रो वह्निस्तद्वद् याः- दीपनं भावे क्विपि - दीपकान्त्यस्तासां रदीपाम् कुः स्थानम् । पुनः किं० तां लक्ष्मी धन-धान्यादिकाम् । 'अट्टि हिंसातिक्रमयो:' [६७४] अट्टते हिनस्ति क्विपि तात् अत्र दकारोपान्त्यात् अड्डेः " पदस्य” [ २ । १ । ८९] इति टलोपे सिद्धम् । अत एव किं० ताम्र धातुभेदः उपलक्षणत्वात् सुवर्णादि अस्यति क्षयं नयति क्विपि ताम्राः । पुनः किं० एतीति शतरि यती गच्छन्ती नो ज्ञानम् खं मुखम् एव मण्डः शोभा तस्य लीः श्लेषो यस्मात् स यन्नखमण्डलीः । पुनः किं० " वर्धमानो वीरजिने स्वस्तिकैरण्ड- विष्णुषु" [ हैम० अने० चतुःस्वरकां० श्लो० १५६१] इति मनेकार्थवचनाद् वर्धमानः एरण्डः स इव । कस्यै सिद्धये कार्यनिष्पत्तये । यथा एरण्डेन कार्यसिद्धिर्न स्यात् तथा त्वया सिद्धिर्न भवतीत्यर्थः । यतेः किं०

Page #99

७०
प्रकर्षेण तां लक्ष्मीम् इच्छति क्यनि क्विपि प्रतीः यः इः कामस्तस्य ऊहिंसनं तस्मिन् उं शिवं हसति अचि प्रत्यूहशः-श-सयोरैक्यात्-एवंविधो यो लेन इन्द्रेण भाति लभो जिनः तं प्रपूर्वाद् अयते: “उपसर्गस्याऽयौ” [२।३।१०० ] इति लत्वे प्लायति अयति विचि “य्वोः प्वय" [ ४।४।१२१ ] इति यलोपे प्रत्यूहशलभप्लाः ॥६३॥
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीपदीपाङ्कुरायते ॥६४॥ ['सिद्धये वैधमानस्तात्ताऽऽम्रायन् न खमण्डली ।
प्रत्यूहशलभप्लोषे दीम दीपाङ्करा यते ॥६४॥] [१ सिद्धः प्रथमान्तम् । २ ए+व+ऋ+ध+म=एवर्धम, ततः द्वितीयाबहुवचनम् । सिद्धः+ एवर्धमान्+सिद्धये वर्धमान् । ३ अस्त+अत्ता अस्तात्त । ४ आ+म्लायत्-आम्रायत् । अस्तात्त +आम्राय अस्तात्ताम्रायत्+न+खमण्डली-अस्तात्ताम्रायन्नखमण्डली। सिद्धयेवर्धमान्+अस्तात्ता. सिद्धये वर्धमानस्तात्ताम्रायन्नखमण्डली। ५ न निषेधवाची । ६ ख+मण्डली+ईर-खमण्डलीः खमण्डली । ७ प्रति+ई ऊह+शलभ+प्लोषे-प्रत्यूहशलभप्लोषे सप्तम्यन्तम् । ८ दीप्र-पञ्चम्याः 'हि' प्रत्यये नामधातुजम् रूपम् 'त्वम्' इतिकर्तृकम् । ९ दीप+अङ्कुर+अस्-दीपाङ्कुरास-दीपाकुराः । १० यते ! संबोधनम् ।
व्याख्या- हे यते ! साधो ! स्वं प्रतिकूला या ई लक्ष्मीः स्वर्ण-रूप्यादिका तस्याम् ऊहः-ग्रहणाभिप्रायः स एव शलभः-पतङ्गः-तस्य प्लोषे दाहे दीप:- अग्निःइव आचर-इत्यर्थः ! साधनिका तु पूर्ववद् ज्ञेया। त्वं किं. दीप्यते इति 'नाम्युपान्त्य०" [ ५।११५४ ] इति के दीपं दीप्यमानं प्रदीपसदृशं वा यत् "अङ्करं सलिले रोम्णि रुधिरे" [ हैम० अने० सं० त्रिस्वरकां० १११८ ] इति अनेकार्थवचनाद् अङ्कुरं रुधिरं निजशरीरोद्भवं तत् तपसाम् [ तपसा ] अस्यसि क्षिपसि क्विपि दीपाङ्कुराः । मुनीनाम् अस्थि-चर्मावशेष एव शरीरशोभावहः । पुनः किं० 'षिधू गत्याम्' [३२०] क्ते सिद्धो गतः श्रित इत्यर्थः । कान् ? एवर्धमान् “भवेत् एर्विष्णुः" [ ] इत्येकाक्षरात् एर्विष्णुः वो महेश्वरः, तथा ऋर्देवमाता तां 'ध पाने' [२८] इति धयति “आतो डः०" [५:११७६] इति डे ऋधो देवः “मो विधौ” [] इति वचनात् मो विधिस्तेषां द्वन्द्वे एवर्धमाः, द्वितीयाशसि एवर्धमान् । कथम् ? न इति निषेधे ब्रह्म -विष्णु-शिवान् देवान् अनाश्रितः—इत्यर्थः तेषां मिथ्योपदेशित्वात् । त्वं कि० अस्ता क्षिप्ता परित्यक्ता इति यावत् । अत्ता माता उपलक्षणत्वात् सांसारिककुटुम्बं येन स अस्तात्तः तथा आः कामः तस्य ‘म्लै'धातोः “इकिश्तिव् स्वरूपार्थे" [५।३।१३८] इति तिवि म्लायतिर्मालिन्यम् तं करोति णिजि क्विपि आम्ला

Page #100

यत् पश्चाद् विशेषणसमासे, अस्तात्ताम्लायन् । पुनः किं० खानि इन्द्रियाणि, तेषां मण्डली श्रेणीम् उपचारात् शब्दरूपादिविषयान् ईरयसि कम्पयसि क्विपि खमण्डली प्रलेषाद् विसर्गाभावः ॥६॥
____ इति वृत्तार्थाष्टकेन पञ्च[म]परमेष्ठिनं व्यावर्ण्य, तस्यैव भेदं पण्डितम् वाचनाचार्यम् वर्णयति-तथाहि
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीपदीपाङ्कुरायते ॥६५॥ [ सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रायन्नखमण्डली ।
प्रत्यूहशलभप्लोषेदीप्रदीपाङ्कुरा यते ॥६५॥] [१ सिद्धयेवर्धमानः प्रथमाया एकवचनम् । सिद्ध+या+ई 'सिद्धये' अस्य पदस्य वर्धमानविद्यावाचकेन 'वर्धमान'पदेन समासे सिद्धयेवर्धमानः । २ 'स्तात्' क्रियापदम् । ३ ताम्र+ अस-ताम्राऽस्-ताम्राः । ताम्राः+अन्न-ताम्रायन्न । ४ अन्न+खाद्-अन्नख+मण्डल-अन्नखमण्डल+क्यन्+क्विप्-अन्नखमण्डलीःअन्नखमण्डली। ५ प्रत्यूह+सह-प्रत्यूहशलू+अभ+प्लोष+ ई-प्रत्यूहशलभप्लोषेः इति एकारान्तम् प्रथमाया एकवचनम् । ६ दीप्र+दीप+अङ्कुर+अस-दीप्रदीपाकुराः 'प्रत्यूहशलभप्लोषे' पदेन अस्य पदस्य समासे प्रत्यूहशलभप्लोषेदीप्रदीपाकुराः । ७ इ+अ+तेव+विच्स्य तेः । एतदपि एकारान्तं प्रथमान्तम् एकवचनम् । ततः अत्र 'यते' इति सिद्धम् ।]
व्याख्या-सिद्धां सम्पन्नाम् [याम्--] प्रभावलक्ष्मीम्-ईयते-गच्छति-क्विपि येः सप्रभावा "ते लुगवा" [३।२।१०८] इति उत्तरपदलोपाद् वर्धमानविद्या यस्य स सिद्धयेवर्धमानो बाचनाचार्यः । इः कामस्तेन हेतुभूतेन, न तेवते न क्रीडति इति विचि यतेः । अत्र "प्वोः प्वय०" [१।४।१२१] इति यलोपः । क्विपि तु वस्योट् स्यात् इति विचि सिद्धम् । यतेः कामेन विषयसुखेन हेतुभूतेन अक्रीडकः स्तात्-भवतु-इति क्रियाशेषः । किम्भूतः ? तानं धातुभेदः उपलक्षणाद् सुवर्णादि, निरीहत्वाद् अस्यति क्षिपति त्यजतीति यावत् क्विपि ताम्राः । पुनः किं० अन्नं धान्यं खादन्ति "क्वचित्" [५।१।१७१] डे अन्नखानि धान्यभक्षकाणि न तु .. १ अत्र ग्रन्थकारः एकारान्तं 'सिद्धये' पदं निष्पादयितुं प्रयतते । येन प्रकारेण तेन तत्पदसाधनाय युक्तिः दर्शिता तेन तु 'सिद्धये' इति साधयितुं न शक्यम् । ग्रन्थकारयुक्तिः एवम्-"सिद्धाम् सम्पन्नां प्रभावलक्ष्मीम् ईयते गच्छति क्विपि येः" । अत्र 'सिद्ध'शब्दः तथा 'ई' धातुः 'क्विप् प्रत्ययश्च उपयोगं नीतः। अनेन तु सिद्ध+ई'सिद्धे' इत्येव स्यात् न तु 'सिद्धये' इति ।
अतः अत्र एवं पाठः युक्तः-सिद्धां सम्पन्नाम्, याम् प्रभावलक्ष्मीम् ईयते गच्छति क्विपि येः अथवा सिद्धयः-तथाहि-सिद्ध+या+ई-सिद्धये अथवा केवलम् या+ई'ये' इति । ततः प्रथमाविभक्तौ सिद्धयेः इति सुसाधम् अथवा 'येः' इत्यपि । “या याने यातरि श्रियाम्"।३६1 इति सुधाकलशीये एकाक्षरकोशे 'या' शब्दः श्रीवाचकः । अतः अत्र 'या' शब्दस्य योजने न किमपि दूषणम् ।

Page #101

७२
मांसादिकस्य, यानि मण्डलानि देशाः, तान् इच्छति इति वाक्ये क्यनि किपि अन्नखमण्डलीः, साधूनां त एव देशा द्रष्टव्याः येषु धान्यमेव खाद्यते इति । प्रत्यूहा विनास्तत्कारिणः परीषहा अप्युपचारात् प्रत्यूहाः-तान् श-सयोरैक्यात्-सहते क्विपि "हो धुद-पदान्ते" [२।१।८२] इति ढत्वे, “धुटस्तृतीयः" [ २।१७६ ] इति डत्वे-ड-लयोरक्याल्लत्वे-प्रत्यूहशल् । पुनः किं० न विद्यते भा प्रभावो यस्य स अभो निष्प्रभावः प्लोषो दहनं पीडनं यस्य स अभप्लोषः, ईदृशः इ: कामो यस्मात् स अभप्लोषेः । तथा दीपो दीप्यमानो दीपाङ्कुरः प्रदीपः तद्वद् असति शोभते क्विपि दीप्रदीपाङ्कुराः । पश्चाद् द्वयोविंशेषणसमासे अभप्लोषेदीप्रदीपाकुराः ॥६५॥
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली। प्रत्यूहशलभप्लोषे दीप्रदीपाङ्कुरायते ॥६६॥ ['सिद्धये वर्धमा नः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली ।
*प्रत्यूहशलऽभप्लोषेदीप्रदीपाडुरायते ॥६६॥] [१ सिद्धये चतुर्थ्यन्तम् २ वर्धमा प्रथमान्तम् एकवचनम् । वर्धमान+णिच्+क्विप्-वर्धमान्-वर्धमा । ३ नः षष्ठी । ४ स्तात् क्रियापदम् । ५ ताम्र+क्यङ्-ताम्राय+क्विप्-ताम्रा । अस्य आकारान्तस्य तृतीयैकवचने ताम्रा । यथा 'गोपा'शब्दस्य तृतीयैकवचने गोपा तथा ताम्रा। ६ इ+शतृ-यत्+नख+मण्डल+णि+क्विप्-यन्नखमण्डल । इ+क्य+क्विप्-ईः । यन्नखमण्डल +ई: यन्नखमण्डलीः यन्नखमण्डली । ७ प्रतिशब्दः लिखितप्रतिसूचकः । प्रति+ऊह-शलप्रत्यूहशलू प्रथमान्तम् । ८ अ+भा-अभ-प्लोष-अभप्लोष । अस्य तृतीयैकवचने अभप्लोषा । 'ताम्रा' इत्यस्य विशेषणम् । ९ इन्ध-क्विप् इत्+ई+प्राइदीप्र+दीप् इदीप्रदीपा । इदमपि तृतीयान्तमेकवचनम् । 'ताम्रा' इत्यस्य विशेषणम् । अभप्लोषा+इदीप्रदीपा-अभप्लोषेदीप्रदीपा । प्रत्यहशल+अभप्लोषेदीप्रदीपा-प्रत्यूहशलभप्लोषेदीप्रदीपा । १० अकुर+अस अकुराः । अत्र 'अङ्कराः' इति 'इ' इत्यस्य विशेषणम् । इ+अ+ताय्-यता इति आकारान्तम् तस्य चतुर्थ्या एकवचने यते । ततः अङ्कुराः+यते अङ्कुरायते इति एकं पदम् । ]
व्याख्या-वर्धमानां वर्धमानविद्याम् आख्याति लक्षणया स्मरति णिजि क्विपि तयोर्लोपे सौ "नाम्नो नो०" [२।२।९१ ] इति नलोपे वर्धमा वाचनाचार्यः नः अस्माकं सिद्धये कार्यनिष्पत्तये स्तात्-भवतु-इति क्रियासंटङ्कः । किं. 'इणक् गतौ' [१०७५ ] शतरि यन् गच्छन् दूरीभवन्निति यावत् । नखाः नखैः कृता व्रणाः स्त्रीणां वक्षःस्थलादौ, तेषां मण्डलं करोति णिनि विपि तल्लोपे नखमण्डल कामिजनो यस्मात् स यन्नखमण्डल । पुनः किं. इः कामः स इवाचरतीति क्यङि “दीर्घत्रिच्च०" [ ४।३।१०८] इति दीर्घे क्विपि

Page #102

तल्लोपे “य्वोः प्वय०" [४।४।१२१] इति यलोपे ईः कामवदाचरन् । कया ? 'निइंधैप् दीप्तौ' [१४९८ ] क्विपि इत् दीप्ता, या ई लक्ष्मीः शोभा तां प्राति पूरयति "आतो डः०" [५।१७६] इति डे इदीना या दीप्रकान्तिः, तया रूपश्रिया कामसदृश इत्यर्थः । दीपा किं० ताम्रो रक्तवर्णः स इवाचरतीति क्यङि क्विपि तल्लोपे तृतीयाटावचने "लुगातोऽनापः" [२।१।१०७] इति आलोपे ताम्रा रक्तया इत्यर्थः । पुनः किं० अः कृष्णस्तेनाप्तभूतेन भान्ति डे अभाः मैथ्यात्विकाः, तान् प्लोषति दहति निष्प्रभावीकरोतीति यावत् विचि "लघोरुपा"० [ ४।३।४] इति गुणे अभप्लोट तया अभप्लोषा । सिद्धये किं० अङ्कुरं रुधिरम् अस्यति क्षिपति अर्थात् कामिनामिति क्विपि अङ्कुराः । ईदृशो य इः कामस्तं न तायते न पालयति विपि तल्लोपे चतुर्थ्याम् "लुगातोऽनापः" [२।१।१०७ ] इति अलोपे अङ्कुरायते । वर्धमा किं० प्रतयो लिखिताः सिद्धान्तादि यत्र संचयात् , उपचारात् तत्र लिखितं सिद्धान्ताद्यपि, यस्मिन् ऊहो विचारः पठनादिविषये तं 'शल्भि कत्थने' [ ७७२] इति शल्भते श्लाघते क्विपि सौ "पदस्य" [२।१।८९ ] इति भलोपे प्रत्यूहशल् ॥६६॥
इत्यर्थद्वयेन पण्डितं व्यावर्ण्य कविः स्वगुरुमेव वर्णयति-तथाहिसिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीपदीपाङ्करायते ॥६७॥ [सिद्धयेवर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डलीः।
'प्रत्यूहशलभप्लोषे दीदीपाऽङ् कुरा येते !॥६७॥] [१ सिद्धः प्रथमान्तम् । २ एवर्धमानः इ+वन्-एव+ऋद्ध+मान एवर्धमानः प्रथमान्तम् एकवचनम । सिद्धः+एवर्धमानः सिद्धयेवर्धमानः । ३ स्तात् क्रियापदम् । ४ ताम्राः “यन्नखमण्डलीः" इत्यस्य विशेषणम द्वितीयाबहवचनम् । ५ यन्नखमण्डलीः सिद्धः श्रित इत्यर्थः । अत्र 'मण्डली' ज्ञेयम् । ६ प्रति+ऊह+शरभ-प्रत्यूहशलभ+प्लोषे प्रत्यूहशलभप्लोषे । ७ दीप्र+दीप्+अञ्च-दीप्रदीपाङ् । ८ रै-राः । कु+राः कुराः । ९ यते ! संबोधनम् ।]
___व्याख्या-हे यते ! गुरो ! त्वं प्रतिकूला ये ऊहा विमर्शाः त एव मतिविघातकारित्वात्- र-लयोरैक्यात्-शरभा अष्टापदाः तेषां प्लोषे क्षये कुः शब्दो गर्जितम् तेन युक्तो यो " रैः स्वर्णे जलदे घने" [ ] इत्येकाक्षरवचनात् "आ रायो व्यञ्जने" [२।२।५ ] इति आवे रा जलदः स इव 'भव' इति क्रियाशेषः । किम्भूतः त्वम् जलदश्च ? त्वत्पक्षे दीपो दीप्यमानो दीपनं घनि दीपः-कान्तिः-तम् अञ्चति गच्छति क्विपि “अञ्चोऽनर्चायाम्" [४।२।४६] इति नलोपे सौ "अचः"
१ ‘लिखिताः सिद्धान्तादि यत्र' इत्यादि वाक्य अर्थशिथिलम् भाषयाऽपि शिथिलम् ।
१०

Page #103

७४
[१।४।६९] इति नोऽन्ते “पदस्य" [२।१४८९ ] इति चलोपे "युजञ्चकुञ्चः०" [२।११७१] इति नो ङत्वे दीप्रदीपाङ् । जलदपक्षे दीपो अग्निः अर्थात् इरंमदस्तस्य दीपः-कान्तिः-तमञ्चति इति दीप्रदीपाङ् अत्र 'अङ्कुर' इति शब्दः, अतो
ङ्कारो न दुष्टः । त्वं किं० स इति शेषः । यन्नखमण्डलीयस्य नखश्रेणीः अर्थात् पदयोः कर्म ‘विधू गत्याम्' [३२०] क्ते सिद्धो गतः संश्रितोऽहम् । एवर्धमानः 'इंङ्क अध्ययने' [११०४ ] इति अधीते गुरुसमीपे शास्त्राणि एवा शिष्यवर्गः तस्मिन् ऋद्धं समृद्धं मानं बहुमानं यस्य स एवर्धमानः-सर्वशिष्यमध्ये प्राप्तपूजाबहुमानः-अभूवम्- इति क्रियाशेषः ॥६७॥
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीप्रदीपाङ्कुरायते ॥६८॥ [सिद्धये वर्धमानस्ताऽऽत्ताऽऽम्रायन् ! नखमंडली ।
|-त्यूहशलभप्लोऽर्षे दीपदीपां कुरांय ! ते" ॥६८॥] [१ सिद्ध+या+ई-सिद्धये इति एकारान्तं पदम् । २ वर्धमान+क्य वर्धमानाय+क्विप्= वर्धमाना इति आकारान्तं पदम् । तस्य षष्टयेकवचने वर्धमानः । ३ त+अत्ता-बहुव्रीहिसमासे तात्त ! संबोधनम् । ४ आम-आम्+र+आयत्-आम्रायत् ! संबोधनम् । ५ नख+मठु नखमठूनखम+अली नखमडली चित्रकाव्यत्वेन अत्र अनुस्वारवृद्धौ ‘नखमण्डली' इति बोध्यम् । ६ अली भ्रमरः । ७ प्र+ति+ऊह+शष्-प्रत्यूहशडू-प्रत्यूहशल । अ+भा-अभ+प्राअभप्रा=अस्य षष्टीविभक्तेः एकवचनम्-अभप्लः । प्रत्यूहशल+अभप्ल:=प्रत्यूहशलभप्ल:+अषे-प्रत्यूहशलभप्लोऽषे । ८ 'अषे' वर्तमानायाः अस्मत्पुरुषैकवचनम् । ९ दीप्रदीपाम् षष्ठीबहुवचनम् । १० कुलायसंबोधनम्-कुराय ! । ११ ते षष्ठया एकवचनम् ।]
__ व्याख्या-दीप्रा या दीपकान्त्यः तासाम्-र-लयोरैक्यात्-हे कुलाय ! मालक ! "पेशीकोशोऽण्डे कुलायः" [१३१९] इति नाममालावचनात् । यथा कुलायः पक्षिणां स्थानम् तथा त्वमपि कान्तीनां स्थानमित्यर्थः । हे आम्रायत् ! आमं रोगं राजयक्ष्मादिकं करोतीति णिजि क्विपि आम् रोगकर्ता यो रः कामस्तम् । 'यतण निकारोप०' [१७३८] इति चुरादियतेनिकारार्थात् णिचोऽनित्यत्वाद् अभावे, आङा योगे
१ अत्र इदं कोशवचनं न सम्यक् समुद्धतम्, हैम-अभिधानचिन्तामणिनाममालायां वचनम्-एवम्-"पेशीकोशोऽण्डे, कुलायो नीडे, केकी तु सर्पभुक्" । अण्डे पेशीकोशः । नीडे कुलायः । केकी सर्पभुक् । इत्येवं शब्दत्रयी अत्र वचने समाविष्टा । ग्रन्थकारोऽयं रभसात् "पेशीकोशोऽण्डे कुलायः' इति वचन निर्दिष्टवान् । इदं वचनं 'पेशीकोशः अण्डम्' इति सूचयति न ग्रन्थकारविवक्षितं नीडवाचकं 'कुलाय' शब्दम् । अतः अत्र पादस्य अंशरूपम् "कुलायो नीडे" इति नाममालावचनं समुचितम् । २ अत्र व्याख्यायां सर्वत्र 'नाममाला'पदेन श्रीहेमचन्द्राचार्यरचिता नाममाला विशेषतः ग्राह्या ।

Page #104

७५
आयतति निराकरोंति क्विपि आम्रायत् तस्य सं० । तथा हे तात्त ! ताश्चौराः कषायादयः, तेषाम्-'अट्टि हिंसातिक्रमयोः' [६७४ ] इत्यतो हिंसात् , किपि अत्, भावे तलि-अत्ता विनाशो यस्मात् स तात्तः तस्य सं० हे तात्त ! गुरो ! अहं ते तव नखेषु-'मठ मद -निवासयोश्च' [२१५] इत्यतो निवासार्थात्-मठामि निवसामि क्विपि नखम नखेषु वसन् सन् । 'अषी गत्यादानयोश्च' [९३१] इति दीप्त्य
र्थाद् वर्तमाना एकवचने अषे दीप्ये-दीप्तो भवामि इत्यर्थः । मड् इत्यनुस्वाराभावो न दोषाय, चित्रकाव्यत्वात् । ते किं० सिद्धान् मुक्तान याति गच्छति आश्रयतीति यावत् विपि सिद्धया मुक्तिः सैव या ई लक्ष्मीः, तस्या "वर्धमानो वीरजिने स्वस्तिकैरण्डविष्णुषु" [ हैम० अने० सं०चतुःस्वरकां० श्लो० १५६१] इति अनेकार्थाद् वर्धमानः इव विष्णुरिव आचरति क्यङि क्विपि तल्लोपे सिद्धयेवर्धमानाः षष्ठ्यां "लुगातोऽनापः" [२।१।१०७] इति आलोपे सिद्धयेवर्वमानः । पुनः किं० प्रकृष्टौ-तिर्गतिः स्वर्गापवर्गादिका, ऊहो बुद्धिगुणभेदः, तयोर्द्वन्द्वे --त्यूही यस्य स प्रत्यूहः श्लेषाद् विसर्गाभावः । तथा 'शष् हिंसायाम्' [५१८] शषन्ति ध्नन्ति जीवान् इति क्विपि "धुटस्तृतीयः" [२।१।७६ ] इति षो डत्वे - ड-लयोरैक्यात् लत्वे-शषो हिंसकास्तेषु न भान्ति "क्वचित्" [५।१।१७१] डे पलभा अहिंसका दयावन्तस्तान् प्राति पूरयति लक्ष्म्यादिवृद्धिकारकत्वेन क्विपि शलभप्राः पश्चाद् विशेषणसमासे प्रत्यूहशलभप्लाः षष्ठयां “लुगातोऽनापः" [२।१। १०७] इति आलोपे प्रत्यूहशलभप्रः र-लयोरैक्यात् । अहं किं० अली इव अली भ्रमरसदृशः पदपद्मसेवकत्वात् मम इति ॥६८॥
इति अर्थद्वयेन निजगुरून् वर्णयित्वा यतीनां देशनारूपां वाणीं वर्णयति-तथाहि
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीप्रदीपाङ्कुरायते ॥६९।। [ सिद्धयेऽबर्धमानस्ताऽत्ताऽम्ला यं न खे-मंडली ।
"प्रत्यूहशलभप्लोदीप्रदीपां कुरीयते ॥६९॥] [१ सिद्ध+या-इन-सिद्धयेन+णिचू-क्षिप्-सिद्धयेन्=सिद्धये प्रथमाया एकवचनम् । २ अप्+ अर्ध-म अम्-अबर्धमम्-अबर्धमन्-अस्य प्रथमैकवचने-अबर्धमा-अवर्धमा ३ अस्ता+अत्ताऽम्लाः अस्ताऽत्ताम्लाः-प्रथमैकवचनम्-अस्ताऽक्ताऽम्राः । ४ .म्राः+अम्रायं । अत्र 'अम्' इति द्वितीयैकवचनम् । ५न-ख-म-नखमम् द्वितीयैकवचनम् । पूर्वोक्तस्य 'अम्' इत्यस्य 'नखमम्'इत्यस्य च 'प्रति' पदेन अन्वयः । ६ डली प्रथमैकवचनम् । ७ 'प्रति' इति पूर्वान्वितम्, ऊह+शल-ऊहशल । ८ अ+भ+प्लो+ष+इत्-अभप्लोषेत्' इदं पदम् 'भाषा शब्द सूचकम् । ९ ई+प्रदीप्-ईप्रदीप षष्ठीबहुवचने ईप्रदीपाम् । .प्लोषेत्+ईप्रदीपाम् = ० प्लोषेदीप्रदीपाम् । १० कुः । ११ आः-आ। कु:+आ+यते-कुरायते । १२ यतेः षष्ठ्या एव पचनम्-यते । ]

Page #105

ওই व्याख्या-कुः शब्दो वाचकोऽस्ति । कीदृशः ? अकारेण युक्तो यः स्वग्युक्तो यो भकारः एतावता भा इति वर्णः, तं प्लवते गच्छति श्रयतीति यावत् विचि सौ "ओत औः" [१ । ४ । ९४ ] इति सूत्रेण औकारे अभप्लौः । ईदृशं षकारम् एति क्विपि अभप्लोषेत् एतावता 'भाषा' इति शब्दो वाणीत्यर्थोऽस्तीति । कस्य ? यतेः साधोः संयतस्य । किंवाचकः ? सिद्धा शाश्वती, या लक्ष्मीः, तस्या इनः स्वामी सिद्धयेनो जिनः तम् आख्याति, श्रोतृणाम् तदुपज्ञं सिद्धान्तं वेति णिजि विपि तल्लोपे सौ " दीर्घड्याब्०" [१।४।४५] इति सेलोपे "नाम्नो नो."। २। १ ९१] इति नलोपे सिद्धये । पुनः किं० "क्षिति-जल-पवन-हुताशन-यजमाना-ऽऽकाश-सोम-सूर्याख्याः " [ ]इत्युक्तेः आपः पानीयमूर्तिः । तथा “ अर्धं दानववैरिणा, गिरिजयाऽप्यध हरस्याऽऽहृतम् ।" [ ] इत्युक्तेः अर्धस्य पार्वत्या गृहीतत्वाद् अधोऽर्धरूपो यो मः शिवः तम् । 'अम शब्द-भक्त्योः ' [३९१ ] इति भजनार्थाद् अमेः अमति भजते क्विपि “मो नो म्वोश्च [२।१ । ६७ ] इति मो नत्वे अबर्धमान् मैथ्यात्विकजनः तस्य 'असी'धातोः क्विपि भावे तलि अस्ता दीप्तिः तस्याः ' अट्टि हिंसा-ऽतिक्रमयोः' [६७४] क्विपि भावे तलि-अत्ता विनाशः तस्यां कर्तव्यायां न म्लायति क्विपि अबधमानस्तात्ताम्लाः । पुनः किं ० 'लड जिह्वोन्मथने' [१०६३ ] णिगि लडयति उन्मन्थयति अवश्यमिति “णिन् चावश्यकाधमर्थे " [५ । ४ । ३६ ] इति णिनि ड-लयोर्व्यत्यये डली उन्मन्थकः। कथं ? प्रति लक्षीकृत्य । कम् ? अं कृष्णम् । तथा पुनः किम्भूतः ? नः ब्रह्मा, खः सूर्यः, मश्चन्द्रः तेषां समाहारद्वन्द्वे न-ख-मं बुद्ध-रवीन्दुप्रमुखमिथ्याग्देवताना प्रभावापहारक इत्यर्थः । पुनः किं० ऊहं विचारम् 'सल गतौ' [ ४३८ ] [ सलति ] गच्छति क्विपि ऊहशलू श-सयोरैक्यात् । पुनः किं० 'आसिक् उपवेशने' [१११९] णिगि आसयति स्थिरीकरोति क्विपि आः स्थिरीकारकः । कासा ? ई लक्ष्मीः प्रदीपः कान्त्यस्तासाम् ॥ ६९ ॥
इति यतिवाणीम् एकार्थेन व्यावर्ण्य श्रीजिनधर्म वर्णयति-तथाहिसिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली। प्रत्यूहशलभप्लोषे दीप्रदीपाङ्कुरायते ॥७०॥ [सिद्धयेऽवर्धमा नः स्तात् ताम्राऽऽयन् न खमण्डली ।
"प्रत्यूहशलभ-प्लोषेदीप्रदीपाङ्करा यते ॥७०॥] । १ सिद्धये चतुर्थ्यन्तम् । २ अव++ध+म+असु-अवर्धमाः प्रथमैकवचनम् एतत् पदम् 'धर्म' शब्दं सूचयति । ३ नः षष्ठी । ४ स्तात् क्रियापदम् । ५ ताम्र+आ+य+क्विपू+शतृ ताम्रायन नामधातोः प्रथमान्तम् । ६ न+खमण्डल+इन् नखमण्डली । ७ प्र+ति-प्रति । प्रति+ऊह+शलकू +णिच्xकिप-प्रत्यूहशल । ८ अ+भ+प्लोष-अभप्लोष+इत्-अभप्लोषेत् । ९ ई+प्रदीप+अङ्कर+असईप्रदीपाकुराः। प्रत्यूहशल+अभप्लोषेत्+ईप्रदीपाकुराः=प्रत्यूहशलभप्लोषेदीप्रदीपाङ्कुराः । १० यते:- यते।]
१ अधुनैव ग्रन्थकारः "नः ब्रह्मा" इति सूचितवान् तथापि अत्र 'न' शब्देन 'बुद्धः अभिप्रेतः ।

Page #106

व्याख्या - 'अव रक्षण' [ ४८९ ] इति गत्यर्थाद् अवेः अचि अवो गच्छन् र रकारो यस्मिन् स अवर ईदृशं धम इति वर्णद्वयम् असति आदत्ते क्विपि अवर्धमा एतावता यतेर्जिनेन्द्रस्य धर्मो नः अस्माकं सिद्धये मुक्तये स्तात्-भवतु इति सम्बन्धः । किं० तथावर्णत्वात् ताम्रः रक्तवर्णो यः-"आ विधातरि मन्मथे"[]इत्यनेकार्थवचनात्-आ मन्मथः,तस्मिन् य इव यम इव आचरन् यन् ताम्रायन् । पुनः किं० न खमण्डली नः संवित् तदेव खमण्डलं सूर्यमण्डलं नखमण्डलं तद् विद्यते यस्य "अतोऽनेकस्वरात्" [७२।६ ] इनि नखमण्डली । पुनः किं० प्रकृष्टा तिर्ज्ञानं यस्य स प्रतिर्ज्ञानवान् यत्यादिको जनः तस्य ऊहं विचारमेव शल्कं शरणं करोति णिजि क्विपि प्रत्यूहशलू । पुनः किं ? अः कृष्णस्तथा भानां भ्रमराणाम्-'प्लुषशू स्नेहन ०, [१५६२] इति घञि-प्लोषः स्नेहो यस्मिन् तद् भप्लोष कमलम् असाधारणविशेषणात् अश्च भप्लोषं च अभप्लोषे तौ एति गच्छति क्विपि अभप्लोषेत् ईदृशी या [ई] लक्ष्मीस्तां प्राति पूरयति "आतो ड०" [५।१७६] इति डे अभप्लोषेदीप्रः । या लक्ष्मीः कृष्णे कमले च क्रीडार्थ गच्छति, तां सेवकानां पूरयतीत्यर्थः । तथा दीपाङ्कुरवत् असति शोभते क्विपि दीपाकुराः, विश्वोद्योतकत्वात् । तयोविशेषणसमासे अभप्लोषेदीप्रदीपाकुराः ॥७॥
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीप्रदीपाङ्करायते ॥७१॥ [ 'सिद्धयेऽवर्धमा न: स्तात् ताम्रायन्न खमण्डली ।
प्रत्यूहशलभप्लोषे दीदीपाङ्कुराय-ते ॥७१॥] [१ सिद्धये चतुर्थी । २ अव++ध+म+अस अवर्धमाः । अयं शब्दः 'धर्म' शब्दं सूचयति
३ षष्ठी । ४ क्रियापदम् । ५ ताम्र+अस्=ताम्राः । ई+अन्न-यन्न । ताम्राः+यन्न ताम्रायन्नः । . ६ खमण्डल+इन् खमण्डली । ताम्रायन्न+खमण्डली-ताम्रायन्नखमण्डली । ७ प्रति पा-राय-ते प्रति इति अन्वयः । ऊह+शल-ऊहशल+भ+प्लोषेऊहशलभप्लोषे। प्रति+ऊहशलभप्लोषे प्रत्यूहशलभप्लोषे । ८ दिन+णिच्+क्विपू-दिन-दी प्रथमैकवचनम् । ९ प्र+दा+क्विप-प्रदीः प्रथमैकवचनम् । १० प+अङ्कुर+अय+ता=पाङ्कुरायते द्वितीयाद्विवचनम् । दी+प्रदी+पाङ्कुरायते-दीप्रदीपाङ्कुरायते । ]
व्याख्या-'धम' इति वर्णद्वयम् असति आदत्ते क्विपि धमाः तथा अवः गच्छन् रकारो यस्मिन् स अवर् एतावता धर्मो यतेर्जितेन्द्रियस्य जिनस्येत्यर्थः नः अस्माकं सिद्धये स्तात्-भवतु-इति सम्बन्धः । धर्मः किं० तानं धातुभेदः उपलक्षणत्वात् सुवर्णादि, तेन असति शोभते विवपि ताम्राः सुवर्णादि च दीप्यमाना ई लक्ष्मीः अन्नं धान्यं च यस्मात् स ताम्रायन्नः धर्मेण सकलम् दिक्शोभिता पृथ्वी, अन्नम्-सम्पद्यत इत्यर्थः । तथा खं स्वर्गः तस्य मण्डलं देशो विद्यते यस्य स

Page #107

७८
मण्डली राजा इव स्वर्गस्य स्वामी च स्वर्गस्य धर्माधीनत्वात् । पश्चात् ताम्रायन्नश्चासौ खमण्डली च ताम्रायन्नखमण्डली । पुनः किं० दिनं करोति णिजि क्विपि तल्लोपे सौ ' दीर्घया ब्०" [ १ । ४ । ४५ ] इति सेर्लोपे " नि दीर्घः " [ १ । ४ । ७५ ] इति दीर्घे दी इव-सूर्य इव - सूर्यसदृश इत्यर्थः । कस्मिन् ? ऊहिंसायां कर्त्तव्यभूतायां ह हस्तं शलयति चालयति अचि ऊहशलो हिंसापरायणः स एव भं नक्षत्रम् तस्य छोषे विनाशे इत्यर्थः । पुनः किं० प्रददातीति क्विपि परमते " ईर्व्यञ्जनेऽयपि”[४ । ३ । ९७] इति ईकारे प्रदीर्दाता । कथम् ? प्रति लक्षीकृत्य, के' ? पाति रक्षति तापादिभ्यः इति क्विपि पम् तापव्यपोहकं यत् “ धाराऽङ्कुरं वीसारे शीकरे जलदोपले" [ हैम • अनेका ० सं ० चतुःस्वरकां॰ श्लो० १६३२ ] इति अनेकार्थवचनात् " ते लुग्वा "" [ ३ । २ । १०८] इति पूर्वपदलोपात्- अङ्कुरं वातमिश्रं जलं तत्सदृशं यत् अयः शुभं कर्म, ता च लक्ष्मीः तयोरितरेतरद्वन्द्वे पाङ्कुरायते ॥ ७१ ॥
इत्यर्थद्वयेन श्रीजिनधर्मं वर्णयित्वा सिद्धान्तं वर्णयति - तथाहिसिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीमदीपाङ्करायते ॥ ७२ ॥
[ 'सिद्धये वर्धमानस्ताऽऽताऽऽम्रा यं न - खमं डली' । मँत्यूहशलभप्लोषे दी प्रदीप कुरीयते" ॥ ७२ ॥ ]
१ [ सिद्धः+ए=सिद्धये । सिद्धः प्रथमान्तम् । 'ए' वर्णः पादपूरणाय । २ स्तन - स्ता । वर्धमान+स्ता = वर्धमानस्ता - प्रथमान्तम् । ३ आत्त+आम्र+अस्=आत्ताम्राः - प्रथमान्तम् । वर्धमानस्ता + आत्ताssम्नाः- वर्धमानस्तात्ताम्राः । ४ यम्+ नव्यन्न० । यम् इति द्वितीयान्तम् । ५ न+ख+मम् नखमम् 'यम्' इत्यस्य विशेषणम् - द्वितीयान्तम् । ६ ड+ली=डली प्रथमान्तम् । ७ प्रति+ऊ+ ह+शर+भू=प्रत्यूहशरभ - प्रत्यूहशलभ+प्लोषे=प्तत्यूहशलभप्लोषे सप्तम्यन्तम् ८ दिन + णिच्+क्विपूदिन् = दी - प्रथमान्तम् १९ प्रदीप्+आम् = प्रदीपाम् षष्ठीबहुवचनम् । १० कुः प्रथमान्तम् । ११ अयिधातोः आत्मनेपदिनः ह्यस्तन्याम् तृतीयपुरुषैकवचने 'त' प्रत्यये आयत । आयत+ईः=आयतेः आयते । कुः+आयते = कुरायते । प्रदीपाम्+कुरायते = प्रदीपाङ्कुरायते । ]
LE
""
व्याख्या -'ए' इति पादपूरणे । तेलुगू वा [ ३ । २ । १०८ ] इत्युत्तरपदलोपात् सिद्धः सिद्धान्तः आत्तो गृहीतः - अर्थात् पठितुकामैः स्वीकृतः सन् अतिमधुरतया आम्रवच्चूतफलवत् शोभते क्विपि आत्ताम्राः भवतु इत्यर्थघटना - अयमर्थःपाठिनां सहकारफलवन्मधुररसपोषको भवतात - इत्यर्थः । किं० ' स्तन शब्दे [ ३२३ ] अहन्पश्चम० [ ४ । १ । १०७] इति दीर्घे नाम्नः ० ' [२ ।
66
""
(6
कर्म । २ अनेकार्थसंग्रहे
१ 'के' इति द्विवचनं प्रतिभाति तच्च 'लक्षीकृत्य' इत्यस्य एवं पाठ: - " धाराङ्कुरः शीकरे स्यान्नासीरे जलदोपले ' इति ।
>>

>

-:
"

Page #108

७९
१ । ९१] इति नलोपे स्ता वाचकः कथयिता इति यावत्, तस्य विशेष्यविवक्षया पूर्व. निपाताभावे वर्धमानः चरमजिनः स्ता वाचको यस्य स वर्धमानस्ता वर्धमानप्ररूपित इत्यर्थः । यद्यपि सिद्धान्तः श्रीगौतमादिगणधरै रचितः तथाप्यर्थप्ररूपकत्वात् तस्यैव प्राधान्यात् श्रीवर्धमानेनैव - इति । यदुक्तम् —
"अत्थं भासइ अरहा, सुत्तं गंथंति गणहरा निउणं" । [ आवश्यक नि० गा० ९२ कोट्याचार्यवृ०पू० ३४२ ] इति । स इति तच्छब्दो ग्राह्यः । सः कः ? इत्याहयं सिद्धान्तम्- 'ईच गतौ ' [ १२५२ ] गत्यर्थानां ज्ञानार्थत्वाद् - ईयते जानाति तत्त्वातत्त्वमिति क्विपि ई: तत्त्वज्ञो जनः । आङ्पूर्वाद् ' अयि गतौ ' [ ७९० ] इत्यतो ह्यस्तन्यन्यदर्थैकवचने-आयत - आगच्छत्-आश्रयदिति यावत् पठनाद्यर्थमिति शेषः । यतो जनः किं ? “डः शिवे ध्वनौ" [ ] इत्येकाक्षरोक्तेः डम्-पठनध्वनिम्- 'ली [ च् ] श्लेषणे' [ १५४८] लीयते क्विपि डलीः उच्चैः स्वरं पठन्नित्यर्थः । पुनः किं ? दिनं करोतीति णिजिक्विपि दीः सूर्यः स इव - सूर्यसदृशः इत्यर्थः । कस्मिन् ? प्रतयः सिद्धान्तलिखित पत्रसञ्चयाः ताः लेखनेन 'अव रक्षण०' [ ४८९ ] इति करणार्थाद् अवेः अवति करोति क्विपि प्रत्यूः लेखनेन प्रतिकारको हो हस्तो येषां ते प्रत्यूहाः सिद्धान्तलेखकास्ते एव-शरं जलं तस्माद् भवन्ति ' क्वचित्" [ ५ । १ । १७१ ] डे र-लयोरैक्यात्-शलभानि कमलानि तेषु विषयेषु ' प्लुष्य् स्नेहन ० ' [ १५६२ ] इति घञि प्लोषः स्नेहः तस्मिन् । यथा रवेः कमले स्नेहस्तथा अस्यापि सिद्धान्तलेखकेष्वित्यर्थः । पुनः किं० कुः स्थानम्, कासां प्रदीपां कान्तीनाम् । यं किं० "नस्तु संविदि" [ ] इत्येकाक्षरोक्ते:- नः ज्ञानं नानार्थप्रतिपादितम् तेन खश्च सूर्यश्व मश्च चन्द्रश्च समाहारद्वन्द्वे खमं सूर्यचन्द्रमिव आन्तरतमो भेदकत्वात् ॥७२॥
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीमदीपाङ्कुरायते ||७३ || [ सिद्धे ये वर्धमानस्तताम्रायन्नै खमण्डली | प्रत्यूहशलभप्लोषे दी प्रदीपाङ्कुरायते ||७३ ॥ ]
r
[ १ सिद्धः + ए = सिद्धये । सिद्धः प्रथमान्तम् । २ ए + वर्धमानः - एवर्धमा॒नः । एवं सिद्धयेवर्धमानः । एवर्धमानः प्रथमान्तम् ' सिद्धः ' इत्यस्य विशेषणम् । ३ तत्+ता=तत्ता+अणूतात्ती + आ = कर्मधारय समासे = तात्ता+म्लायन् = तात्ताम्रायन् प्रथमान्तम् । ४ न निषेधवाची ' म्लायन्' इत्यनेन सह ' न' इत्यस्य अन्वयः -न म्लायन् इत्यर्थः । ५ ख + मण्डल + इन्= खमण्डली ६ 1 'दीन 'शब्दस्य 'दी 'प्रयोगः 'दिन' शब्दस्य 'दी 'निष्पादनरूपया पूर्वोक्तप्रक्रियया साध्यः । ]
अर्थ भाषते अर्हन् सुत्रं ग्रथ्नन्ति
१

गणधरा निपुणम् ।

?

Page #109

८०
व्याख्या-सिद्धः सिद्धान्तः, प्रतिक्ला ऊहाः प्रत्यूहाः, त एव शलभाः पतङ्गाः तेषां प्लोघे विनाशे प्रदीपाङ्कुरायते प्रदीपाङ्कुरवदाचरति इति क्रियासम्बन्धः । किम्भूतः ? यद्यपि 'इङ्क अध्ययने' [११०४ ] इति धातुः अधिपूर्व एव दृश्यते, तथापि उपसर्गस्यातन्त्रत्वात् इते अधीते लक्षणया धातूनामनेकार्थत्वाद् व्याख्याति बाहुलकात् केवलादपि विचि गुणे ए: आख्याता वर्षमानो वीरजिनो यस्य स एवर्धमानः श्रीवीरप्रोक्त इत्यर्थः । पुनः किं० तस्य भावस्तत्ता तत्वं, तस्या इयं, "तस्येदम्" [६।३। १६०] अणि तात्ती । तात्ती चासौ आश्च लक्ष्मीश्च तात्ता तत्त्वलक्ष्मीः म्लायन् म्लानीभवन् नेति निषेधे तत्वश्रीनिर्मल इत्यर्थः । पुनः किं० खः सूर्यस्तस्य मण्डलानि चतुरशीत्यधिकशतसङ्ख्याकानि आधेयतया विद्यन्ते यस्मिन् स "अतोऽनेकस्वरात्" [७।२।६] इनि खमण्डली-सूर्यस्य मण्डलानि सिद्धान्ते एवाभिहितानि । यदुक्तं संग्रहणीग्रन्थे
. "पनरस चुलसीइसयं, इह ससि-रविमंडलाइं तक्खित्तं" [ बृहत्संग्रहणीसूत्र गाथा ८६-चन्द्रसूर्यमण्डलाधिकार ] इति ।
. पुनः किं० न दीनान् करोति परमानन्ददानेन निजपाठकान् इति णिजि क्विपि सौ "नाम्नो नो०" [२।११९१] इति नलोपे अदी ॥७३॥
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीपदीपाङ्कुरायते ॥७४॥ [सिद्ध ! ये ऽवर्धमानस्तात्ताऽऽम्राऽयन्न खमण्डली ।
प्रत्यूहशलभप्लोषे दीपदीपां कुँरायते ! ॥७४॥] [१ सिद्ध !। २ या इत्यस्य संबोधनम् ये ! ।३ वर्धमान'शब्दस्य नामधातुत्वे आचारार्थे क्विपि ह्यस्तन्यां द्वितीयपुरुषैकवचने अवर्धमानः इति क्रियापदम् । ४ ता+अत्ता-तात्ता+आम्ल= तात्ताम्ल-तात्ताम्र! ५ अयम् प्रथमा । ६ नः-षष्ठी-न। ७ खमण्डल-इन- खमण्डली । ८प्रत्यूह+शयू+ड-प्रत्यूहशड+भ-प्रत्यूहशडभ-प्रत्यूहशलभ+प्लोषे ।९ दि+ई-दी+प्रदीपाम्दीप्रदीपाम् षष्ठीबहुवचनम् । १० कुल+अस्-कुलास+यति-कुलायति । अस्य संबोधने कुलायते-कुर
___ व्याख्या -हे सिद्ध ! सिद्धान्त ! । हे तात्ताम्र ! ता लक्ष्मीः अत्ता माता यस्य स तात्तः कामः, तेन लायति "क्वचित्" [५।१।१७१] डे तात्ताम्लस्तस्य सं० हे तात्ताम्ल !। तथा हे कुरायते !-र-लयोरैक्यात्-कुलं गृहम् अस्यन्ति त्यजन्ति क्विपि कुलासो गृहत्यागिनो यतयो यस्मात् स कुलायतिस्तस्य सं० । साम्प्रतं यतयः सिद्धान्ताधारेणैव हि गृहादि मुक्त्वा संयमं पालयन्ति । तथा हे ये ! या लक्ष्मीरिव
१ पञ्चदश चतुरशीतिशतम् । इह शशिरविमण्डलानि तत्क्षेत्रम् । २ अत्र' तात्ताम्ल' प्रयोगसाधनाय 'आम्लायति' इति उचितम् । अन्यथा 'तात्तम्ल'इत्येव स्यात् ।

Page #110

या, तस्याः सं०, श्रोतणां कमलासम्पत्तेः । त्वं नः अस्माकम् अवर्धमानः वर्धमान इव वीरजिन इव आचरः इत्यर्थः । कस्मिन् ? प्रत्यूहाः प्रतिकूला ऊहाः संशया इति यावत् । तथा शयम्-निद्रां मूढत्वमिति यावत्-करोतीति णिजि क्विपि तल्लोपे शय् मौढ्यकर्ता यः-- ड-लयोरैक्यात् "डः शिवे ध्वनौ" [ ] इत्येकाक्षरवचनात् –डो ध्वनिर्वचनमिति यावत् । पश्चाद् घोषवति परे “व्योः" [१।३।२३] इति यलोपे शडः कुत्सितवचनम्, प्रत्यूहाश्च शडश्च प्रत्यूहशडौ, तयोर्विषये भाति प्रत्यूहशलभो यः प्लोषो विनाशस्तस्मिन् । त्वं किं० अयं प्रत्यक्षः । पुनः किं० खस्य ज्ञानस्य मण्डली इव श्रेणिरिव खमण्डली ज्ञानस्य तदाधारत्वात् । नः किं० 'डुदांग्क् दाने' [ ११३८] इत्यतः "इ-कि-श्ति " [५।३।१३८] इति किप्रत्यये "इडेत् पुसि चातो लुकू" [४।३।९४] इति आलुकि दिर्ज्ञानम् , तथा ई लक्ष्मीस्तया प्रदीप्यामहे इति क्विपि दीप्रदीपस्तेषां दीप्रदीपाम् दानिनामित्यर्थः ।।७४॥
___ इत्यर्थत्रयेण श्रीजिनोक्तं सिद्धान्तं व्यावर्ण्य सकलकर्मक्षयोद्भूतां सिद्धिं वर्णयति -तथाहि
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली। प्रत्यूहशलभप्लोषे दीपदीपाङ्करायते ॥७५।।
सिद्धयेवर्धमा नः स्तात् ताम्रायन्नखमण्डली.! ।
प्रत्यूहशल् अभालोषे ! दीर्मंदीपाङ्करायते ! ॥७५॥] १ [सिद्धे ! संबोधनम् । २ एवर्धमाः प्रथमैकवचनम् । एव+ऋद्ध+मा-एवर्धमाः । ३ नः षष्ठी । ४ स्तात् क्रियापदम् । ५ ताम्र+अस्-ताम्रास्+अत्=ताम्रायत् । न+ख+मण्डल नखमण्डल+इन्-नखमण्डली।ताम्रायत्+नखमण्डली-ताम्रायन्नखमण्डली+ई-ताम्रायन्नखमण्डली:-विसर्गा ऽभावे अस्य संबोधनम्-ताम्रायन्नखमण्डली!। ६ प्रत्यूह+शल-प्रत्यूहशल प्रथमान्तम् । 'शद्' धातोः 'शइ' इति कृत्वा ‘शल' संजायते । ७ अ+भ+प्लोषि-अभप्लोषिः--अस्य संबोधनम्-अभप्लोषे!। ८ दीप्र+दीप+अङ्कुर+आयति-दीप्रदीपाङ्कुरायतिः-संबोधने--दीप्रदीपाङ्कुरायते !। ]
व्याख्या--हे सिद्धे ! मुक्ते ! हे ताम्रायन्नखमण्डलीः ! -- तानं धातुभेदः उपलक्षणत्वात् सुवर्णादि, तद्वत् सकलकर्ममलविमुक्तत्वेन असन्ति शोभन्तै क्विपि ताम्रासो हेमवद् दीप्यमानाः । तथा अ इव-कृष्ण इव -आचरन्तः “कर्तुः क्विप्०" [३।४।२५] इति विपि शतरि अन्तः ये-ना ज्ञानम्, खं सुखम्, तयोर्मण्डलं समूहो विद्यते येषां ते नखमण्डलिन आत्मानः । पदत्रयस्य समासे ताम्रायन्नखमण्डलिनः, तान् । 'ईच् गतौ'
१ 'दिर्दानम्' इति समुचितम् अर्थानुसारेण ।

Page #111

[१२५२] ईयते श्रयतीति क्विपि ताम्रायन्नखमण्डलीः तस्याः सं० । अत एव हे दीप्रदीपाङ्कुरायते ! दीपाङ्कुरा इव प्रदीपा इव, तद्वद् देदीप्यमानत्वाद् दीपाकुराः सिद्धाः तेषाम् आयतिर्विस्तारः प्रभावो वा दीपाङ्कुरायतिः । दीप्रा दीपाङ्कुरायतिर्यस्यां सा दीप्रदीपाङ्कुरायतिस्तस्याः सं० । तथा हे अभप्लोषे ! न भाति "क्वचित्" [५।१।१७१] इति डे अभः अशोभमानः अविद्यमान इति यावत् । 'प्लुवू दाहे' [ ५३३] "इकिश्तिव्०" [५।३। १३८] इति इप्रत्यये प्लोषिर्दाहः सन्तापः-यस्यां सा अभप्लोषिः, तस्याः सं० । त्वं नः अस्माकं संबन्धिनी स्तात्-भव-इति क्रियासंबन्धः । त्वं किं० प्रत्यूहा विघ्ना जन्मजरा-मरणादयस्तान् शटसि क्षयं नयसि विपि प्रत्यूहशडू ड-लयोरक्याल्लत्वं प्रत्यूहशछ । पुनः किं० एवर्धमा "एवः केवलः" [ उणादिसूत्र ५०५ ] इत्युणादिवचनात् । एवाः सर्वकर्मविमुक्तत्वेन केवला ऋद्धाः समृद्धाः तेषां मा इव लक्ष्मीरिव एवर्धमासिद्धानां मुक्तिरेव लक्ष्मीरिति ॥७५||
इति श्रीजिनशासनानुगामितीर्थकर-तीर्थाद्याराधनोभूतां सिद्धिं वर्णयित्वा जैनमतानुगामिनं श्राद्धं वर्णयति-तथाहि
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली। . प्रत्यूहशलभप्लोषे दीपदीपाङ्करायते ॥ ७६ ॥ [ सिद्धये वर्धमाऽनस्ताऽऽत्ताऽम्रायन् नखमण्डलीः ।
*प्रत्यूहशलभप्लोषे ! ऽदीप्रदीपाङ्कुराऽयते ! ॥ ७६ ॥] [१ सिद्ध+या सिद्धय+इभ्य + सिद्धयेभ्य+णि+क्विप्=सिद्धयेब्+अर्द-सिद्धयेब+ह सिद्धयेबर्द्ध +मा+अनस्-सिद्धयेबर्द्धमाऽनस्+ता=सिद्धये बर्द्धमानस्ता+आत्त+अम्लायत्-सिद्धयेबर्द्धमाऽनस्ताऽऽत्ताऽम्लायत्-सिद्धयेवर्धमानस्तात्ताम्रायत् । ३ नख+मण्ड+ली नखमण्डलीः-नखमण्डली । ४ प्रति+ ऊह-प्रत्यूह+शर-प्रत्यूहशर+भू-प्रत्यूहशरभ%प्रत्यूहशलभ । प्र+उषा-प्रोषा-प्लोषा । प्रत्यूहशलभ+ प्लोषा-संबोधनम्-प्रत्यहशलभप्लोषे ! । ५ 'दीप्रदीप'शब्दात् 'दी'वर्णस्य निष्कासने 'प्रप' इति । तस्य संबोधनम् प्रप! इति । ६ दीप्रदीपाङ्कर इत्यत्र 'अङ्कुर' इति नाम्नः धातुत्वे आचारार्थे क्विपि द्वितीयपुरुषकवचने पञ्चम्या 'हि' प्रत्ययान्तम् क्रियापदम् । ७ अयते ! संबोधनम् । ]
व्याख्या---शब्दानां विरोध्यर्थप्रतिपादकत्वाद् न यतिः अयतिः श्राद्धः' असुखं दुःखम् ' इतिवत्-तस्य सं० हे अयते ! श्राद्ध ! हे प्रत्यूहशल[ भ-] प्लोषे ! प्रत्यूहाः प्रतिकूला ऊहाः परस्त्रीगमनादिविषये दुष्टा मतिविलासास्त एव शरं जलं तस्माद् भवन्ति " क्वचित् " [५ । १ । १७१ ] डे शलभानि कमलानि तेषु विषये प्रकृष्टा उषा इव रात्रिरिव प्रत्यूहशलभप्लोषा तस्य सं० " एदापः "

Page #112

[१।४ । ४२ ]इति एत्वम् । यथा रात्रौ कमलानि निःश्रीकाणि भवन्ति, तथा अस्मिन् प्रत्यूहा अपीत्यर्थः । तथा हे अदीप्रदीप ! न विद्यते 'दी' इति वर्गों यस्मिन् स अदीः ईदृशश्चासौ प्रदीपश्च अदीप्रदीप ! एतावता प्रपः-रक्षकः-प्राणिनामिति शेषः-तस्य सं० हे प्रप ! रक्षक ! त्वम् अङ्कुर नवीनोद्गतजलादेः प्ररोहवत् आचर-इत्यर्थः । यथा अङ्करो दिनं दिनं वृद्धि याति, तथा त्वमपीत्यर्थः । त्वं किं० सिद्धयेवर्धमानस्तात्ताम्रायन् । सिद्धा सम्पन्ना या लक्ष्मीर्यस्य स सिद्धयः, ईदृशो य इभ्यः सिद्धयेभ्यस्तं धनधान्यादिमनोऽभिमतप्राप्त्यर्थमाख्याति णिजि क्विपि तयोर्लोपे “ पदस्य " [२।१। ८९ ] इति यलोपे सिद्धयेब् ईदृशो यः · अर्द गति-याचनयोः' [ ३०१] इत्यतः क्विपि “ रात् सः " [२ । १ । ९० ] इति दलोपाभावे अ याचकजनः सिद्धयेब, तस्य हो हस्तः सिद्धयेबर्धः तस्मिन् मा लक्ष्मीः “ अनः शकटं भोजनम् अन्नं च" [ उणादिसूत्र ९५२ ] इति उणादिवचनात्-अनो भोजनं यस्य स सिद्धयेबर्धमानाः तस्य भावे तलि सिद्धयेबर्धमानस्ता तस्या आत्तं स्वीकारः तेन न म्लायतीति शतरि सिद्धयेबर्धमानस्तात्ताम्लायन् । कोऽर्थः ? लक्ष्मीसमृद्धमहेभ्यप्रार्थकार्थिसार्थहस्तदत्तलक्ष्मी-भोजनादितया अम्लानः इत्यर्थः । पुनः किं० ? नखैः कृत्वा मण्डं भूषां लीयसे श्लिष्यसीति क्विपि नवमण्डलीः सामुद्रिकशास्त्रोक्तलक्षणनखशोभित इत्यर्थः ॥७६॥
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीपदीपावरायते ॥ ७७॥ ['सिद्धयेवैर्धमानस्ताऽऽत्ताऽऽम्रा यन्नखमन् ! डेली ।
"प्रत्यूह-शल-भप्लो षेदीम ! दोपाङ्करा यते ॥ ७७ ॥] [१ हे सित् ! संबोधनम् । २ धयेव इति 'धे' धातोः सप्तम्याः अस्मत्पुरुषद्विवचनं क्रियापदम् । ३ ऋधमानः षष्ठ्या एकवचनं यतेः इत्यस्य विशेषणम् । ऋ+धा-ऋध+मान+णिच +क्विपू-ऋधमान् तस्य । सित्+धयेव+ऋधमानः सिद्धये वर्धमानः इति । ४ ता+आत्त+आम्र= ताऽऽत्ताऽऽम्राः द्वितीयाबहुवचनम् डलीः इत्यस्य विशेषणम् 'धयेव' इत्यस्य च कर्मरूपम् । ५ अन्न ख+मन्द+णिच्+क्षिप् अन्नखमन् ! संबोधनम् । ० तात्ताम्रास+अन्नखमन् ! तात्ताम्रायन्न खमन् । । ६ डलीः द्वितीयाबहुवचनं कर्म । ७ प्रति+ऊह+शर+भ+प्लु-प्रत्यूहशलभप्लौः तस्य षष्ठ्या एकवचने प्रत्यूहशलभप्लोः । ८ षा+ईषे+दीप्रषेदीप्र ! संबोधनम् । ९ दीपाङ्कराः द्वितीयाबहुवचनम्, डलीः इत्यस्य विशेषणम् । १० यतेः इति पष्ठयन्तमेकवचनम् ।]
व्याख्या-कश्चिदिभ्यः श्राद्धः कञ्चिदिभ्यं श्राद्धं प्रति धर्मालापं करोति-तथाहि -हे षेदीप्र ! इभ्य ! “पः श्रेष्ठे" [ ] इत्येकाक्षरात् षा श्रेठा ई लक्ष्मीस्तया दीप्रः सकल जने दीप्यमानः तस्य सं० । 'षिधू गत्याम्' [ ३२० ] गत्यर्थानां ज्ञानार्थत्वात्

Page #113

८४
सेधति जानाति तत्त्वातत्त्वमिति क्विपि सित् तत्त्वातत्त्वज्ञः तस्य सं० । तथा अन्नेन खानि इन्द्रियाणि मन्दयति क्विपि सौ अन्नखमन् तस्य सं० हे अन्नखमन् ! श्राद्धा अपि ज्ञाततत्त्वाः स्तोकाहारादिना स्वेतुर्यपालनादिनिमित्तम् इन्द्रियाणि मन्दयन्ति । आवां यतेः साधोः डो ध्वनिस्तस्य ली: श्लेषस्तस्य ई: लक्ष्मीः । 'ट्वें पाने' [२८] इत्यतः सप्तम्यस्मदर्थद्विवचने धयेव - पिबेव - इत्यर्थः । यतो डलीः किम्भूताः । ता लक्ष्मीस्तया आत्ताः स्वीकृता व्यवहारिणः तात्ताः तेषां तेषु वा आम्रवत् सहकारफलवदाचरन्ति क्विपि धातुत्वे अचि तात्ताम्राः श्रोतॄणां मधुरा इत्यर्थः । पुनः किं० तत्त्वातत्त्वप्रकाशकत्वात् दीपाङ्कुराणाम् आः श्रिय इव दीपाङ्कुराः । यतेः किम्भूतस्य ? ऋर्देवमाता तां धयन्ति निजमातृत्वात् "क्वचित्" [ ५ । १ । १७१ ] डे ऋधाः देवास्तेभ्यो मानः पूजा यस्य स ऋधमानः जिनः तं श्रोतॄणामाख्याति णिजि क्विपि तयोर्लोपे ऋधमा तस्य ऋधमानः, पश्चाद् “अवर्णस्येवर्णादिना ०" [१ । २ । ६ ] इति सिद्धम् । यतेः पुनः किम्भूतस्य : प्रपूर्वाद् 'अयि गतौ' [ ७९० ] इत्यतः क्तौ ' य्वोः प्वय्०" [ ४ । ४ ।, १२१ ] इति यलोपे, परमते “अतः” [ ४ । ३ । ७२ ] इत्यल्लोपे प्रतिर्ज्ञानम्, ऊहो विचारः, शरः- उपचारात्- धनुर्विद्या, भानि नक्षत्राणि उपचारात्-ज्योतिषग्रन्थः प्रत्यूहशलभानि प्लवते गच्छति श्रयति यः इति यावत् विचि गुणे प्रत्यूहशलभप्लौः तस्याम् । "एदोद्भ्यां ङसि - ङसो र:" [ १ । ४ । ३५ ] इत्यात्वे सिद्धम् ॥७७॥
इति अर्थद्वयेन श्राद्धं वर्णयित्वा सामान्यव्यवहारिणं वर्णयति तथाहि
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली | प्रत्यूहशलभच्लोषे दीमदीपाङ्गरायते ॥ ७८ ॥ [ सिद्धये वर्धमानस्ताऽत्ताम्रायं नै खमण्डली | मँत्यूहशलभलोषे दीर्घदीपांकुराये ७८ ॥ ]
[१] हे सित् ! संबोधनम् । सित+ णिच् + क्विप् = सित् । २ 'हयेत्र' इति क्रियापदम् सप्तम्या अस्मत्पुरुषस्य द्विवचनम् । ३ ऋद्ध+म = अनस्+ताय् = ऋद्धमानस्ता+अत्-ऋद्धमानस्तात् ! संबोधनम् । सित्+हयेव+ऋद्धमानस्तात्+सिद्धये वर्धमानस्तात् । ४ ताम् + रायम् = ताम्रायम् । ५ न निषेधवाची । न हयेव? अपि तु 'हयेव’' इति आशयः । ६ ख + मण्डलीम् = खमण्डलीम् - 'रायम्' इत्यस्य द्वितीयान्तस्य विशेषणम् - खमण्डली | ७ प्रत्यूह + शलभ+प्लोषे - सप्तम्यन्तम् । ८ दीप्रदीपाम्-द्वितीयान्तम् 'रायम्' इत्यस्य विशेषणम् । ९ कु+रा+क्त्वा = कुराय संबन्धकभूतकृदन्तम् । १० ता + ई + क्विप्= ते इत्येवम् एकारान्त'ते' पदस्य संबोधनम् 'सित्' इत्यस्य विशेषणम् । ]
१- स्वचतुर्थव्रत- ब्रह्मचर्यव्रत - प्रभृतिव्रतपालनादिनिमित्तम् इति आशयः । २ - 'यतेः' इत्यस्य विशेषणत्वेन अत्र 'तस्य' इति युक्तम् । ३ “एदोद्भयां ङसि - ङसो रः " [१।४।३५] इति सूत्रेण रविधानात् अत्र ' इति रत्वे' इति समुचितम् ।

Page #114

८५
व्याख्या-- - तां लक्ष्मीम् ईयते गच्छति श्रयति इति यावत् क्विपि तेः तस्य सं-हे तायिने ! - हे ते ! हे व्यवहारिन् ! सितान् -बंद्धान् बन्दिजनानिति यावत्-आख्याति छोटनबुद्धया इति क्विपि सित् तस्य सं ० हे सित् ! बन्दिजनच्छोटक ! व्यवहारिणो ' बन्दिजनच्छोटक ' इतिबिरुदत्वात् । तथा ऋद्धः समृद्धो यः - " मः शिवे विधौ " [ ] इत्येकाक्षरवचनात् - मो विधिः तस्य अनः शकटं तां तायते वहनेन पालयति क्विपि ऋद्धमानस्ता हंसस्तद्वद् अतति गच्छति क्विपि ऋद्धमानस्तात् तस्य सं० हे ऋद्धमानस्तात् ! | आवां रैचितगतिं रुचिरगते ! आवां तां प्रसिद्धां [ न्या ] योपार्जनेन रायं कुपात्रादिभ्यः प्रधानेन कुराय कुत्सितं रात्वा दत्त्वा न हयेव ? न क्लाभ्येव ? अपि तु पै.... कल्यफलप्राप्त्या क्लाम्येव । अत्र 'हय हर्य क्लान्तौ च ' [ ३९७] इत्यतः सप्तग्यस्मदैर्थैकद्विवचने 'हयेव' इति रूपम् । रायं किं० खं सौख्यं तस्य मण्डलीमिव श्रेणीमिव खमण्डली - श्लेषादनुस्वाराभावः - द्रव्यस्य सुखहेतुत्वात् । पुनः किम्भूतः ? दीप्रो यो दोपः, तद्वत् आचरति क्यनि, तल्लोपे दीप्रदीपा, तां दीप्रदीपां प्रदीपसदृशाम् | कस्मिन् ? प्रत्यूहा विन्ना रागदम्भादयस्त एव शलभाः पतङ्गास्तेषां प्लोषे दाहे अत्र च 'रै' शब्द: ऐदन्तः पुंलिङ्गः स्त्रीलिङ्गः, अत्र तु स्त्रीलिङ्गः । तामित्यत्र विरामविवक्षयाऽनुस्वाराभावः ॥७८॥
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली | प्रत्यूहशलभप्लोपे दीमदीपाङ्कुरायते ॥ ७९ ॥
[ सिद्धेयेवैर्धमां नस्ताSSत्ताम् 'रायन ने खमण्डलीं । प्रत्यूहशल 'अभप्लोsपेदी मंदीपां कुरायं ते ॥७९॥ ]
[१, सिद्ध+या = सिद्धय । अस्य संबोधने सिद्धय ! | २ ई + वर्ध+मू+विच् - ईवर्धमो = अस्य ओकारान्तपदस्य द्वितीयान्तम् ईवर्धमाम् ३ नस्+तल =नस्ता+आत्ताम् =नस्ताssत्ताम् - द्वितीयान्तम् । 'कुरायम्' इत्यस्य विशेषणम् । ४ रै+क्विप् + शतृ=रायन्--प्रथमान्तम् । ५ न निषेधवाची । ' अष' इति क्रियापदेन सह अस्य संबन्धः -न ' अष ' --न गृहाण इत्यर्थः । ६ ख + मण्ड+ली+इम्= खमण्डलीम् द्वितीयान्तम् । ७ प्रति+ऊह शत्रू = प्रत्यूहशड् = प्रत्यूहशल - प्रथमान्तम् । ८ अभ+प्लुब्+ ड=अभप्लः - प्रथमान्तम् । अभप्लः+अष= अभप्लोऽष । ९ ' अष' इति 'अष' धातोः पञ्चम्यां ' हि ' प्रत्यये रूपम् - " अषी असी गत्यादानयोश्च' [ ९.३१] ।१० इ+दीप्र+दीप + अच् = इदी प्रदीपाम् द्वितीयान्तम् । प्रत्यूहशल+अभप्लोऽष+इदीप्रदीपाम् = प्रत्यूहशलभप्लोऽषेदीप्रदीपाम् । ११ कु+ रायम् =कुरायम् द्वितीयान्तम् ' ईवर्धमाम्' इत्यस्य विशेष्यम् । १२ ते तव । अत्र '० प्रदीपां' इति पदं विहाय सर्वे अनुस्वारा न गणनीयाः ।]
१ संबोधने तायिन् ! इति भवति न तु तायिने, ' तायिने ' इति चतुर्थ्यन्तम्, एवं पाठोऽयमशुद्धः । तथा अत्र प्रसङ्गे 'तायिन् ' अथवा 'तायिने' इति पदद्वयमपि नोपयुक्तम् । २ इदं क्रियाविशेषण प्रतिभाति । ३ अत्र ' प्रदानेन' इति युक्तम् स्थाने 'रत्र अ' इति योज्यम् । अतः 'परत्र अकल्यफल' इति ' ० दर्थे द्विवचने' इति पाठः उपयोगी ।

४ अत्र निर्दिष्टबिन्दूनां समग्र जायते । ५ अत्र

Page #115

व्याख्या-सिद्धा सम्पन्ना या लक्ष्मीर्यस्य स सिद्धयस्तस्य सं० हे सिद्धय ! इभ्य ! त्वं कुरायं कुत्सितरायं द्रव्यम् अन्योपार्जितां लक्ष्मी न अष-मा अङ्गीकुर्वित्यर्थः। यतः किं० ई लक्ष्मीस्तस्या वर्षो वृद्धिस्ता' ' मूङ् बन्धने ' [६०१] इत्यतो मैवति बध्नाति विचि गुणे ईवर्धमौः ताम् आ अम्-शसोऽता" [१ । ४ । ७५] इत्यकारे ईवर्धमाम् । अनुस्वाराभावो न दोषाय, चित्रकाव्यत्वात् । एवं सर्वत्र । पुनः किं० 'न (ण) सि कौटिल्ये '[५१ ] क्विपि भावे तलि नस्ता कौटिल्यं तेन आत्तां गृहीताम् । अत्र तु विरामविवक्षया "तौ मुमोर्व्यञ्जने०" [१। ३। १४ ] इत्यनुस्वाराभावः । एवं सर्वत्र । त्वं किं० राः स्वर्ण तद्वदाचरति निजशरीरकान्त्या इति शतरि रायन् । कुरायं किं० खं सुखं तस्य 'मडुङ् वेष्टने' [ ६९२] इति परमते विभा जनार्था इत्यतो घनि मण्डो विभागः पृथक्करणं तं लीयसे श्लिष्यसीति क्विपि खमण्डली ईदृशः इः कामो यस्मात् सकाशात् सा खमण्डली तां श्लेषादनुस्वाराभावः । अत एव किं० इः कामः स एव दीप्रोऽग्निस्तं दीपयतीत्यचि इदीप्रदीपा ताम् इदीप्रदीपाम् । कस्य ! ते तवैव कामाग्निदीपिकामित्यर्थः । त्वं तु किं. अभः कामस्तं प्लोषति दहतीति "क्वचित्" [५ । १ । १७१] डे अभप्लः कामन इत्यर्थः । पुनः किं० प्रतिनिम् ऊहो विचारः ताभ्यां शटति जानातीति तत्त्वातत्त्वमिति क्विपि टस्य डत्वे ड-लयोरैक्याल्लत्वे प्रत्यूहशल् ॥ ७९ ॥
इति श्रीजिनमतानुसारि सर्वं यथाक्रमं व्यावर्ण्य, प्रतिपक्षस्य शिवशासनस्य किञ्चिद् वर्यते । तत्र त्रयो देवाः ब्रह्मा विष्णुमहेश्वरश्च । तत्र प्रथमं ब्रह्माणमेव वर्णयति-तथाहि--
सिद्धये वधमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीप्रदीपाकुरायते ॥ ८० ॥ ['सिद्धये वैध ! माऽऽनः स्तात् ताम्रायन्नखमण्डली ।
प्रत्यूह-शल-भ-प्लोषे-दीप-दीपा-ऽङ्कुरायतेः ।। ८०॥] [१-सिद्धये चतुर्थ्यन्तम् । २-व+ऋद्ध-वर्ध ! संबोधनम् । ३ म ! संबोधनम् । “मः शिवः चन्द्रमा वेधाः"-एका. सुधा० श्लो० २७ । अर्थात् हे ब्रह्मन् ! इत्यर्थः । । अन्+घञ= आनः-प्राणभूतः । वर्ध+म+आनः वर्धमानः । ५ स्तात् क्रियापदम् । ६ ताम्र+अस ताम्रास अन्न. ताम्रायन्न० । ७ अन्न+न+मण्डल+णिन् अन्नखमण्डली । ८ प्र+तीव्=प्रत्यू+ह+शर+भ+ (प्र+उषा ) प्रोषा+ई+दीप्र+दीप+अङ्कर आयति-तस्य प्रत्यूहशलभप्लोषेदीप्रदीपाङ्कुरायतेः ।]
१ 'ताम् ' इति उचितम् । २ ‘मवते' इति शुद्धम् । ३ " तौ मुमो व्यञ्जने स्वो" इत्येवं सूत्रस्यास्य शुद्धपाठः । ४ विभाजनार्थः 'इति संशुद्धम् ।

Page #116

८७
व्याख्या - हे म ! हे वर्ध ! वः पद्मम् तेन ऋद्धस्तस्य सं० । त्वं प्रपूर्वात् 'पीव मीव तीव नीव स्थौल्ये' [ ४६६ - ४६९ ] इत्यतः कर्तरि क्विपि, वस्योटि प्रत्यूः पुष्टाः ये हो हस्तः प्राणिनाम्, शरा बाणाः, भानि नक्षत्राणि, प्रकृष्टा उषा रात्रिः, ई लक्ष्मीः, दीप्रः अग्निः दीपः प्रदीपः, अङ्कुम लतानां प्ररोहाः तेषामायतिर्विस्तारः, तस्याः सिद्धये निष्पत्तये स्तात् भव- इति क्रियासंबन्धः । सर्वेऽपि पदार्था ब्रह्मणैव कृता इति मतं शिव शासने तस्य जगत्कारकत्वात् । पुनः किं० अन्नं धान्यम् खानि चक्षुरादीनीन्द्रियाणि तेषां मण्डलम्, तदवश्यं करोतीति धातुत्वे “णिन् चावश्यकाधमर्यै ' ' [ ५ । ४ । ३६ ] इति णिनि अन्नखमण्डली । त्वं किं० आन इव जीवनमिव आनः, तजीवनत्वाद् विश्वस्य । त्वं पुनः किं० ताम्रा रक्तवर्णस्तेन अससि शोभसे क्विपि ताम्रा रक्तवर्ण इत्यर्थः । पीतरक्तयोरैक्यात् ॥ ८० ॥
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली | प्रत्यूहशलभप्लोपे दीमदीपाङ्कुरायते ॥ ८१ ॥
[ सिद्धये वैध मानः स्तात् ताम्रायन्नै खमण्डली ! | प्रत्यूह ! शलभप्लोषे दीमदीपाङ्कुराय ते" || ८१ ॥ ] [ १ सिद्धये चतुर्थ्यन्तम् । २ वा+ऋद्ध ! =वर्ध ! | ' वा ' एवार्थे । ३ मानः प्रथमैकवचनम् । ४ स्तात् क्रियापदम् । अस्य 'न' पदेन अन्वयः । न स्तात् ? किन्तु स्तात् एष इति भावः । ५ म्ला + शतृ = म्लायत् । ता+म्लायत् = ताम्लायत् । ग्रन्थकारदर्शितरीत्या तु म्लानि+ णिच्+क्विप्--म्लान् ततः शतृ' प्रत्यये - ' म्लानत् ' इति स्यात् ' म्लायत्' इति न स्यात् । ६ न निषेधवाची । ७ ख + मङ्गखमन् + लडी = खमन्डली + ई = खमण्डली ! ८ प्रति + अवू = प्रत्यू + ह = प्रत्यूह ! ९ शर+भ+प्र+वस्+ क्विप्+शरभप्रोषे चतुर्थ्या एकवचनम् । १० चतुर्थ्यन्तम् । ११ ते तुभ्यम् ।]
० 1 ब्रह्मा
व्याख्या-वा इत्येवार्थे । हे ऋद्ध ! समृद्ध ! तथा हे ताम्लायत् ता लक्ष्मीस्तया म्लायति ग्लानिं करोतीति णिजि, क्विपि, तल्लोपे ताम्लायन्, तस्य सं विष्णुनाभिस्थ पुण्डरीकपमै निवसति तं विष्णुना निजप्राणेशेन सम्भोगकाले पश्यन्तं विलोक्य लक्ष्मीर्लज्जावशात् म्लाना भवतीत्युक्तिः । तथा हे खमण्डली ! खे नभसि मङ्गति गच्छति क्विपि " पदस्य " [ २।१।८९ ] इति गलोपे खमन् पक्षी अर्थाद् हंसः तेन ‘लड विलासे' [ २५४] क्विपि व्यत्यये डल् सविलासं यथा स्यादेवम् ईयते गच्छतीति क्विपि खमण्डलीः, तस्य सं ० हंसवाहनत्वात् । तथा 'प्रति' पूर्वात् अवते
१ 'इदम् एकवचनम् अर्थः बहुवचनी' एतदपि चित्रकाव्ये चलति - इति ज्ञेयम् । २ 'मण्डल' शब्दस्य नामधातुत्वे मण्डलं करोति इति मण्डलयति इति मण्डळू ततः णिन् - मण्डली । ३ 'पद्मे निवसति' इति शुद्धम् ।

Page #117

र्भावनार्थात् कर्तरि विपि, वस्योटि प्रत्यूः प्रतिभः हः हस्तो यस्य स प्रत्यूहः, तस्य सं० हे प्रत्यूह ! । कस्यै ? सिद्वये जगत्पदार्थविवाने इत्यर्थः । हे ते तुभ्यं 'मानि पूजायाम्' [७४९ ] घञि मानः पूजा न स्तात् अपि तु भव-इति-क्रियाकारकयोजनम् । ते किम्भूताय ? र-लयोरैक्यात् शरं जलं तस्माद् भवतीति "क्वचित् " [५।१।१७१ ] डे शलभं कमलम् तत्र प्रकर्षेण वसतीति क्विपि, " यजादिवचे:०" [४।११७९ ] इति य्वृति "घस् वसः" [२।३।३६] इति षत्वे चतुर्थी शलभाडोषे । पुनः किं० दीप्रदीपाङ्कराय प्रदीपसदृशाय अर्थात् निजशरीरकान्त्या, सर्वपदार्थप्रकटीकरणेन वा ।।८१।।
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्ड ली। प्रत्य॒हशलभप्लोषे दीपदीपावरायते ॥८२॥ [सिद्धये ! ऽवैर्धमा नैस्तात् ताम्रा ! "यं न खमेण्डली ।
अंत्यहशलभप्लोषे दीदीपाऽङ्करायते ॥८२॥7 [१ सिद्ध+यि-सिद्धयि , एतस्य सिद्धये ! संबोधनम् । २ अव क्रियापदम् । ३ ऋद्ध+ मास्-ऋद्धमाः । ४ नः षष्ठीबहुवचनम् । ५ तात् चोरवाचकत'शब्दस्य पञ्चम्येकवचनम् । ६ ताम्र ! संबोधनम् । आ!-'आ'शब्दः ब्रह्मगः वाचकः-संबोधनम् । ताम्र+आ-ताम्रा ! । ७ यम् इति द्वितीयान्तम् अत्र इत्थंभूतलक्षगे द्वितीया । ८ न निषेधवाची । अङ्करायते' इत्यनेन क्रियापदेन 'न'स्य अन्वयः । ८ खमण्डली प्रथमान्तम् 'अङ्कुरायते' इति क्रियापदस्य कर्तृरूपं पदम् । १० प्रति+अह-त्यूह+शरमप्लोष-प्रत्यूहशरमप्लोष-शरभस्य शलभत्वे--प्रत्यूहशलभप्लोषे-सप्तमी । ११ दीपदीना प्रथमान्तम् ‘खमण्डली' इत्यस्य विशेषणम् । १२ न अङ्कुरायते ? अपि तु अङ्कुरायते एव इति एतत् क्रियापदम् । ]
व्याख्या-रक्तवगैत्वात् हे तात्र ! हे आ !-ब्रह्मन् ! " आ विधातरि मन्मथे" [] इत्येकाक्षरवचनात् । हे सिद्धये ! सिद्धा सम्पन्ना यिः सरस्वती यस्मात् स सिद्धियस्तस्य सं० । यो वेधसि यमे "इत्यनेकार्थवचनात् यस्य धातुः अपत्यं “अत इ"६।१।३१]इति 'इ'प्रत्यये यिः सरस्वती त्वं नः अस्माकं "तस्तु तस्करे" [] इति वचनात् तात् चौराद् अव-रक्ष-इत्यर्थः । त्वं किं ऋद्धः असंख्यप्रमाणत्वेन वृद्धः माः मासो यस्य स ऋद्धमाः । यदुक्तम्-“दैवे युगसहने द्वे ब्राह्मम्"[ ] इति । देवानां द्वे युगसहस्रे ब्राह्मम् अहोरात्रम् । मासस्तु त्रिंशद्गुण एवैतस्मात् । सः कः ? यं ब्रह्माणं त्वां प्रति लक्षीकृत्य खमण्डली सुखश्रेणी न अङ्कुरायते अपि तु अङ्कुरायते एव । यथा अङ्कुरो वर्धते तथा खमण्डली अपि – इत्यपीत्यर्थः । कस्मिन् सति ? प्रतिः ज्ञानम्, ऊहो विचारः समाहारद्वन्द्वे प्रत्यूहम् तदेव- र-लयोरैक्यात् - शरभान्
१ “ यस्तु वाते यमेऽपि च "- “ यश्च धातरि "-३५, ३६-सुधा० एकाक्षरनाम० । २ " तकारस्तस्करे युद्धे " ।२३। सुधा० एकाक्षरनाम० ।

Page #118

अष्टापदजन्तून्
लोषति - दहति - क्षयं नयति " कर्मणाऽण् " [ ५ । १ । ७२ ] इति अणि शलभप्लोषो मेघः तस्मिन् सति । यथा मेघे सति अङ्कुरो वर्धते तथा सुखमपि — ज्ञान- विचारयोः सतोः - अस्येत्यर्थः । खमण्डली किं० दीप्रो दीप्यमानो दीपनं घञि दीपः कान्तिर्यस्याः सकाशात् सा दीप्रदीपा ॥८२॥ इतिवृत्तार्थत्रयेण विधातारं व्यावर्ण्य नारायणं वर्णयति - तथाहिसिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली | प्रत्यूहशलभप्लोपे दीपदीपाङ्कुरायते ॥ ८३ ॥
[ सिद्धये वर्धमान स्तात् 'ताम्रा "यं नै खमण्डली । प्रत्यूहशल अभ लोपेद् ईप्रदीपम् "कुरायते
॥८३॥ ]
[ १ सिद्धये चतुर्थ्यन्तम् । २ वर्धमानः प्रथमान्तम् । ३ स्तात् क्रियापदम् । ४ ताम्रा'ई' इत्यस्य विशेषणं प्रथमान्तम् । ५ यम् द्वितीयान्तम् । ६ न निषेधसूचि पदम् । अस्य 'आयत' इत्यनेन अन्वयः अर्थात् न आयत ? किन्तु आयत एव । ७ खमण्डली प्रथमान्तम् 'ई' इत्यस्य विशेषणम् । ८ प्रति + ऊ + ह = प्रत्यूह+शल्किन्+ णिच्+ क्विप् = प्रत्यूहशल प्रथमान्तम् । ९ अ+भ=अभ+प्लोष+इन्ध् + क्विप्=अभप्लोषेत् । प्रत्यूहशल + अभप्लोषेत् = प्रेत्यूहशलभ फ्लोषेत् । १० ई+दीप्र+दीपू+आम्=ईदीप्रदीपाम् षष्ठीबहुवचनम् । प्रत्यूहशलभप्लोषेत्+ईदीप्रदीपाम् = प्रत्यूहशलभप्लोषे दीप्रदीपाम् । ११ कुः प्रथमा । १२ आयत + ई = आयते । अय्' धातोः ह्यस्तन्यां तृतीयपुरुषैकवचनम् । ई लक्ष्मीः । ]
""
O
59
99
व्याख्या- -" वर्धमानो वीरजिने स्वस्तिकैण्ड - विष्णु । [ हैम० अ० सं० चतुःस्वरकां ० श्लो० १५६१ ] इत्येकार्थवचनाद् वर्धमानो विष्णुः सिद्धये अर्थात् सेवकानाम्-इति सम्बन्धः । यं विष्णुम् ई लक्ष्मीर्न आयत-नागता ? अपि तु कामये आगतैवेत्यर्थः । अत्र " अयि गतौ " [ ७९० ] इत्यतो ह्यस्तन्यां रूपसिद्धिः । ई किं० ? खानि इन्द्रियाणि तद्ग्राह्या विषया अपि तेषां मण्डलम् - समूहम् - इच्छति इति क्यनि " क्यनि " [ ४ । ३ । ११२ ] इति ईकारे, क्विपि " अतः [ ४ । ३ । ८२ ] इति अल्लोपे, “य्वोः ध्वय्० : [ ४ । ४ । १२१ ] इति यलोपे खमण्डली-विषयेच्छुः-इत्यर्थः । पुनः किं० ताम्रा रक्ता अनुरागिणीत्यर्थः । पुनः किं० प्रति प्रतिकूलः ऊर्हिसको हः शिवो यस्य स [ प्र ] त्यूहः कामः तस्य शल्किनं मत्स्यं वाहनं निजपुत्रवाहनतया आख्याति णिजि क्विपि, तल्लोपे पदस्य [ २ । १ । ८९ ] इति कलोपे प्रत्यूहशल | पुनः किं० अः कृष्णः तस्मिन् भातीति अभः स्वभर्तृविषये शोभमानः । 'लुगू स्नेहन० [१५६२] इत्यतो घञि प्लोषः स्नेहः तेन इन्धे दीप्यते क्विपि अभप्लोषेत् । पुनः किं० कुः स्थानम् । कासाम् ? ई पृथिवी तस्यां याः प्रदीपः कान्त्यस्तासाम् ॥८३॥
66
"
१२

Page #119

सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीपदीपाङ्करायते ॥८४॥ ['सिद्धये वैधमानस्तात् ताऽऽम्रा यन्नखमण्डली ।
"प्रत्यूहशरभप्लों षेदीमदीपां कुरायते ॥८४॥] [१ सिद्धा+ई सिद्धे । अस्य चतुर्थ्या एकवचने सिद्धये । २ वर्धमानः प्रथमान्तम् । ३ स्तात् क्रियापदम् । ४ ता+आम्ला +अस्=ताऽऽम्लाऽसू ताऽऽम्लास्+यन्न०=ताम्लायन्न% ताऽऽम्रायन्न । ५ ई+अन्न-यन्न+खमण्डली-यन्नखमण्डली प्रथमान्तम् । ६ प्रत्यूह+शर+व+भू+ णिचू+क्विप-प्रत्यूहशरभप् प्रथमान्तम् । ७ इ+क्विपू-इत् । र+उषा-रोषा+इत्-रोषेत्-लोषेत् प्रथमान्तम् । ८ प्र+दा+अङ-प्रदा+क्य+क्विपू-प्रदीः । ई+प्रदीः ईप्रदीः । लोषेत्+ईप्रदीःलोषेदीप्रदीः । ९ पा+कु+राय+ता पाकुरायता+ई-पाकुरायतेः पाकुरायते । प्रत्यूहशरभप्+लोषेत्= प्रत्यूहशलभप्लोषेत्+ईप्रदी+पाकुरायतेः प्रत्यूहशलभप्लोषेदीप्रदीपाकुरायते । ततः अनुस्वारवृद्धौ दीपांकुरायते । अत्र लोषेत्+ईप्रदी+पाकुरायते इति त्रयाणां पदानां विशेषणसमासः ।]
व्याख्या-वर्धमानो विष्णुः सिद्धा-शाश्वती-चासौ ई लक्ष्मीश्च सिद्धेः ततः सिद्धये अविनश्वरसम्पदे स्तात्-भवतु इति क्रियासम्बन्धः । किम्भूता ? लक्ष्मीः स्वकलत्रं तस्याः । आपूर्वात् म्लायतेः “उपसर्गादातः" [५ । ३ । ११० ] इति अङि आम्लाः म्लानिः तामस्यति व्यपनयति व्यवच्छेदयति क्विपि ताम्लाः र-लयोरैक्यात् । "रस्तीक्ष्णे वैश्वानरे कामे" [ ] इत्येकाक्षरवचनात् रः कामः तदर्थम् उषां रात्रि "इंक् स्मरणे' [ १०७४ ] एति स्मरति क्विपि लोषेत् । ईदृशी या ई लक्ष्मीस्तस्या प्रपूर्वात् दैन्य पालने[६०४] "उपसर्गादातः [५ । ३ । ११०] इति अङि घेदी पालनम् इच्छतीति क्यङि [क्यनि क्विपिलोषेदीप्रदीःतथा पाति रक्षति लोकान् इति क्विपि पा रक्षिका या कुः पृथिवी तस्या 'रांक दाने' [अदादि०११]घञि रायो दाता भावे तलि पाकुरायता पृथ्वीदानमित्यर्थः । ताम् ईयते श्रयति क्विपि पाकुरायतेः पश्चाद् विशेषणसमासे लोषेदीप्रदीपांकुरायते अनुस्वाराभावः पूर्ववत् । पुनः किं० ई लक्ष्मीस्तस्या अन्नम् जीवनमिव । तथा खमण्डलं विद्यते मूर्तितया यस्य "अतोऽनेकस्वरात्" ७।२६]इति इनि खमण्डली पश्चाद् विशेषणसमासे यन्नखमण्डलीः । पुन कि० प्रत्यूहा विघ्नास्त एव शरं जलं तस्मिन् बः कलशः तस्माद् भवति क्विपि बभूः अगस्तिः तमाख्यातीति णिजि क्विपि तल्लोपे सौ तस्या लुपि "ग-ड-द-बादेः०[२। १। ७७] इत्यादेबस्य भत्वे भस्य बत्वे, विरामविवक्षया "विरामे वा" [१। ३ । ५१ ] इति पत्वे प्रत्यूहशलभप्-अयमर्थः-प्रत्यूहजले अगस्त्यमारव्यातीत्यर्थः । यो यस्य वैरी स तस्य नामाख्यानेनापि पीड्यत एव ॥ ८४ ॥
१ अत्र 'ताम्ला' पदं साधनीयम् अतः किंभूता ता ? इति पाठः समुचितः । २ अत्र ‘प्रपूर्वात् देंङ् त्रै पालने' [ ६०४ ] इति पाठ एव योग्यः 'प्रदा'प्रयोगसाधनाय । ३ 'प्रदा' इति उचितम् ।

Page #120

सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीप्रदीपाङ्करायते ॥८५॥ [सिद्धयेवर्धमानस्ताऽऽत्ताऽऽम्रा यन्नखमेण्डली । 'प्रत्यूहशलभ प्लोषेदी प्रदीप कुँरायते" ॥८५॥1
[१ या+ई+चन्-येवा । सिद्ध+येवा-सिद्धयेवा । अत्र सिद्ध-येवपदयोः विशेषणसमासः-प्रथमान्तम् । २ ऋद्ध+मा+न्+अस्-ऋद्धमानः प्रथमान्तम् । सिद्धयेव+ऋद्धमानः सिद्धयेवर्धमानः । ३ ताऽऽत्त+आम्र+अस्-ताऽऽक्ताम्रास् । ४ यन् प्रथमान्तम् । तात्ताम्रास+यन्- तात्ताम्रायन् । ५ अख+ मण्डल+इन् अखमण्डली । यन्+अख० यन्नख० । ६ प्रती+ई-प्रती । प्रती+ऊ+हस+लभा (बहुव्रीहौ) प्रत्यूहशलभः प्रथमान्तम् । ७ प्लोषेत् क्रियापदम् । ८ ईः द्वितीयाबहवचनम्। प्लोषेत् इत्यस्य कर्मरूपम् । ९ प्रदीपाम् षष्ठीबहुवचनम् । १० कुः प्रथमान्तम् । ११ ई+अण्-आय । त+इञ-ति । आय+ति आयतिः । तस्य षष्ठयाम् आयतेः-आयते ।।
व्याख्या-सिद्धो विख्यातस्तथा यां लक्ष्मी कामकेलये ईयते गच्छतीति क्वनिपि येवा विष्णुः । पश्चाद् विशेषणसमासे सिद्धयेवा विष्णुः । ई लक्ष्मीः तस्या अयं "तस्येदम्" [६ । ३ । १६० ] अणि " वृद्धिः स्वर०" [७।४।१] इति वृद्धौ आयः श्रीसंबन्धी यः, तस्य चौरस्य अपत्यम् “अतः” [ ४ । ३ । ८२] इति "अवर्णेवर्णस्य" [७।४।६८ ] इति अलोपे तिः तस्य आयतेः । ई: लक्ष्मीः सम्पदः प्लोषेत्-दहेत्-अपहरेत् इत्यर्थः । अत एव किं० ई लक्ष्मी प्रति लक्षीकृत्य अव्ययीभावे नपुंसकत्वे हस्वत्वे प्रति या ऊर्गमनम् हसो हास्यम् तयोर्लभा प्राप्तिर्यस्य स प्रत्यूहशलभः । पुनः किं० ऋद्धां समृद्धां मां ज्ञानम् न अस्यति व्यपनयति क्विपि ऋद्धमानः अत्र " अभ्वादेरत्व०" [१ । ४ । ९० ] इति भ्वादिवर्जनाद् दीर्घाभावः। पुनः किं० ता लक्ष्मीः अत्ता माता यस्य स तात्तः कामः स एव आत्रैः सहकारवृक्षैः असति शोभते क्विपि आम्राः वनम् तस्मिन् “यम् अम्भसि पशावपि"[ ]इत्येकाक्षरवचनात् यमिव आचरन् यन् जलसदृश इत्यर्थः । पुनः किं० अखानि सम्पूर्णानि मण्डलानि देशा विद्यन्ते यस्येति इति अखमण्डली । पुनः किं०प्रदीपां कान्तीनां कुः स्थानम् ॥८५ ॥
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीपदीपाङ्करायते ॥८६॥ [सिद्धये वैधमानः स्तात् ताम्राऽऽयेन् नखमण्डली । प्रत्यूहशलभ प्लोषेदी ! दीपाङ्कुरायें ! ते" ॥८६॥]

Page #121

[१ सिद्धये चतुर्थ्या एकवचनम् । २ वर्धमानः-प्रथमैकवचनम्-शकुनविशेषवाचकः । ३ स्तात् क्रियापदम् । ४ ताम्रा+आयत् । ५ आयत्त+णिच्+क्विप् आयत् । हाम्राया आयत्= ताम्रायत्-प्रथमा-'नखमण्डली' इत्यस्य विशेषणम् । ६ नखमण्डली प्रथमान्तम् । ७ प्रत्यूह+शो+ डप्रत्यूहश+लभा (णिजि, क्विपि) प्रत्यूहशलभः-षष्ठयन्तम् । ८ प्लु+अचू-प्लोषा+ई-प्लोषे+दे+ क्विपू+प्लोषेदीः-प्लोषदी ! संबोधनम् । ९ प्रदीप+अङ्कुराः प्रदीपाकुराः 'नखमण्डली' इत्यस्य उपमाभूतं पदम् । १० • अङ्कुराः+अ+ते अङ्कुरायते। अ! संबोधनम् । ११ ते तव षष्ठी 1 ]
व्याख्या-'प्लुष् [शू] स्नेह-सेचन-पूरणेषु' [१५६२] इत्यतो " लिहादिभ्यः" [५ । १ । ५० ] अचि प्लोषा स्नेहला या ई लक्ष्मीः ताम् 'देङ् पालने' [६०४] दयते पालयतीति क्विपि “ ईय॑ञ्जनेऽयपि" [४ । ३ । ९७ ] इति ईकारे परमते प्लोषेदीः तस्य सं० हे प्लोषेदीः। तथा हे अ ! विष्णो ! ते तव नखमण्डली नखश्रेणी सिद्धये-सेवकानां कार्यसिद्धये -वर्धमानः शकुनविशेषः स इव स्तात्-भवतु-इति क्रियासम्बन्धः । किं० आयत्तं वशं करोति णिजि आयत्तयति इति क्विपि सौ " पदस्य" [ २ । १ । ८९] इति तलोपे आयत्, ताम्रो रक्तवर्णः तस्या यद् वशीकारिणी-रक्ता इत्यर्थः । पुनः किं० प्रः प्रकृष्टः- दीपनं घनि-दीपः कान्तिः तस्य अङ्कुरः --प्ररोहः-प्रदीपाकुराः। तव किम्भूतस्य ? प्रत्यूहान् विघ्नान् श्यति " आतो डः०" [५ । १ । ७६ ] डे प्रत्यूहशो विनायकः तद्वद् लभां लाभं करोति इति णिजि क्विपि, तयोर्लोपे प्रत्यूहशलप् तस्य प्रत्यूहशलभः-सेवकानां विनायकवल्लाभकारकः इत्यर्थः । विनायको हि लोके लाभकरः प्रख्यातः इति एवमुक्तिः ॥८६॥
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । मत्यूहशलभप्लोषे दीपदीपाङ्करायते ॥८७॥ [सिद्धये ! वर्धमाऽऽनः स्तात् ताम्रा य न खम् अंण्डली । १० प्रत्यूह शे "लभप्लोषे "दीपदीपाङ्कराऽऽयते" ? ॥८७॥]
[१ सिद्धये-सिद्धः+ए सिद्धये! । सिद्धः प्रथमान्तम् । ए! संबोधनम् । २ वर्धमानः अथवा वर्ध+मा+आनः वर्धमानः प्रथमान्तम् । ३ स्तात् क्रियापदम् । ४ ताम्रा प्रथमान्तम् 'ई' इत्यस्य विशेषणम् । ५ यम् द्वितीयान्तम्-यं लक्षीकृत्य-इत्यर्थः । ६ न निषेधवाची । आयते न ? किन्तु आयते एव-एवम् अस्य 'आयते' क्रियया अन्वयः । ७ खम् द्वितीयान्तं क्रिया
१ अत्र 'अङ्कुराः प्ररोहाः' इति बहुवचनान्तं पाठं विना' प्रदीपाकुराः' इति बहुवचनान्तः पाठः कथं सङ्गतिमङ्गत् ?

Page #122

विशेषणम् । ८ अण्ड+ला+क्विप्-अण्डला+ङि ( सप्तम्येकवचनप्रत्यये ) अण्डलि+ई अण्डली । ९ 'ई' प्रथमान्तम् । १० प्रति+ऊह-प्रत्यूहम्-अव्ययीभावसमासे रूपम्। चित्रकाव्यत्वेन च अत्र 'प्रत्यूह' इति सानुस्वारमपि 'प्रत्यूह' इति अनुस्वाररहितं गण्यम् । ११ श इति 'सः' अर्थे । १२ ल+भ+प्लोष लभप्लोष-सप्तम्येकवचने-लभप्लोषे । १३ दीप्र+दीपाकुर-दीप्रदीपाङ्करा प्रथमैकवचनम्-स्त्रीलिङ्गे । १४ ‘अयि' धातोः आपूर्वकस्य वर्तमानकाले क्रियापदम्-आ+अयते= आयते ।
___ व्याख्या- "भवेत् एर्विष्णुः " [ ] इत्येकाक्षरवचनात् एविष्णुः तस्य सं० हे ए ! विष्णो ! त्वं वर्धमानो महिम्ना वर्धनशीलः । अथ वर्धा वृद्धि गच्छन् माया लक्ष्म्या आनो जीवितं यस्मात् स वर्धमानः स्तात्-भवतु-इति क्रियासम्बन्धः । त्वं किम्भूतः ? सिद्धः प्रसिद्धः। पुनः किं० ? प्रत्यूहशः इत्यत्र श-सयोरैक्यात् सः । सः कः ? इत्याह--यं विष्णुम् ई लक्ष्मीः ताम्रा रक्ता अनुरक्ता सती खं सुखं यथास्यादेवं न आयते ? न आगच्छति ? अपि तु आयत एव । ' उह अर्दने' [५६१] " नाम्युपान्य०" [५ । १ । ५४ ] इति के अहः अर्दकः, उः शिवः, ऊहः अर्दको यस्य स ऊहः कामस्तं प्रति लक्षीकृत्य" लक्षणेनामि-प्रत्याभिमुख्ये" [३।१। ३३] इत्यव्ययीभावे प्रत्यूहम् कामसुखार्थमित्यर्थः । कस्मिन् सति ? अण्डं लाति क्विपि अण्डलाः पक्षिणः तस्मिन् “लुगातोऽनापः" [२ । १ । १०७ ] इति आलोपे अण्डलि पक्षिणि सति । किं० " ल इन्द्रे चलने च" [ ] इति एकाक्षरवचनात् लेन चलनेन भानि नक्षत्राणि प्लोषति-तिरस्करोतीति " कर्मणो० " [५ । १ । ७२ ] अणि भप्लोषः तस्मिन् लभप्लोषे नक्षत्रेभ्योऽपि शीघ्रगामिन्य इत्यर्थः । एतेन सान्ध्यकालो लक्ष्यते । सान्ध्यकाले हि पक्षिणः इतस्ततो गच्छन्ति स्थित्यर्थम् । कामिन्योऽपि च स्वं स्वं भर्तारं प्रति विषयसुखार्थ गच्छन्ति इत्येवम् उक्तिः। ई किम्भूता ? दीपो दीपाङ्कुरः अर्थात् करे यस्याः सा दीप्रदीपाङ्कुरा । तत्र गच्छन्तीनां कामिनीनां प्रकाशहेतवे प्रदीपोऽपि भवतीत्येवंवर्णनम् ॥८७॥
इति वृत्तार्थपञ्चकेन विष्णुं व्यावर्ण्य, तमेव श्रीनेमिनाथशासने प्रसिद्धत्वेन भावितीर्थकरपदत्वेन वा जनरूपेण वर्णयति-तथाहि
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली। . प्रत्यूहशलभप्लोषे दीपदीपाङ्कुरायते ॥८८॥ [सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताऽऽम्रायन्नख ! मण्डली ।
प्रत्यूहशलभप्लोषे दीपदीपाङ्करायं ! ते ॥८८॥ ] [१ सिद्धा+या सिद्धय-सप्तम्येकवचने-सिद्धये । २ वर्धमानः प्रथमान्तम् । ३ स्तात् क्रियापदम् । ४ ताम्र अस ताम्रास+अद्+नख-ताम्रायन्नख | संबोधनम् । ५ मण्डल+क्यन्+क्विप
१ ‘अथवा व?' इति पाठः संगतः ।

Page #123

९४
७
मण्डली :- प्रथमा - मण्डली । ६ प्रत्यूह + शलभ + प्लोषे = प्रत्यूहशलभप्लोषे सप्तम्यन्तम् । पाङ्कुर+क्यङ् + क्विप्= दीप्रदीपाङ्कुराः - E - प्रथमा ८ अ । दीप्रदीपाङ्कुराः + अ = दीप्रदीपाङ्कुराय । षष्टौ । ]
व्याख्या -- अ ! विष्णो ! ते तव सिद्धा - शाश्वती मुक्तिरूपा-या लक्ष्मीः यस्य स सिद्धयो जिनः - प्रस्तावात् - श्रीनेमिनाथः तस्मिन् सिद्धये श्रीनेमिजिनविषये “ वर्धमानो वीरजिने स्वस्तिकैरण्डविष्णुषु । शरावे प्रश्नमेदे च" [ हैम० अने० सं० चतुःस्वरकां० श्लो० १५६१ - १५६२ ] इति अनेकार्थवचनात् वर्धमानः प्रश्नभेदः । प्रत्यूहाः प्रतिकूला ऊहाः संशया इति यावत् । त एवं शलभाः पतङ्गास्तेषां प्लो दाहे दीप्रदीपाङ्कुरवदाचरतीति क्यङि, क्विपि, तल्लोपे दीप्रदीपाङ्कुराः स्तात् भवतु इति क्रियासम्बन्धः । हे ताम्रायन्नख ! ता लक्ष्मीः तस्यां विषये आम्रम् सहकारफलम् तद्वद् अतीवमधुररसप्रदत्वात् असन्ति शोभन्ते क्विपि ताम्रांसि अद् आश्चर्यका नखानि नखपदानि यस्य स ताम्रायन्नखः तस्य सं० । तथा मण्डलानि देशान् इच्छति इति क्यनि " क्यनि " [ ४ । ३ । ११२] इति ईकारे क्विपि तल्लोपे [ ४ । ४ । १२१ ] इति यलोपे मण्डली: त्रिखण्डाधिपत्वात्
""
"य्वोः ध्वय्० तस्य ॥ ८८ ॥
इति विष्णुं व्यावर्ण्य शिवं वर्णयति - तथाहि

सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली | प्रत्यूहशलभप्लोषे दीमदीपाङ्कुरायते ॥८९॥
[ सिद्धेये वैधमा नैः स्वात् ताम्रा यं न खमेण्डली । त्यू शलभप्लोपे "दीप्रदीपां कुरायते ॥ ८९ ॥ ]
[ १ चतुर्थ्यन्तम् । २ व ! संबोधनम् । ३ ऋद्ध+मासू = ऋद्धमाः+नः ऋद्धमानः । अत्र प्रथमान्तम् । ४ नः षष्ठी - नः - अस्माकम् । ५ स्तात् क्रिया । ६ ताम्रा प्रथमा
ऋद्धमाः
• खमण्डली' इत्यस्य विशेषणम् । ७ यम् यं प्रति इति यम् इति द्वितीयान्तम् । ८ न निषेधवाची । अस्य ' कुलायते ' इत्यनेन अन्वयः अर्थात् न कुलायते ? अपि तु कुलायते एव-कुरायते एव । ९ खमण्डली प्रथमान्तम् । १० प्रति यम्' इत्यनेन सह संबद्धम् । ११ ऊ + हस+ल+भ= ऊहशलभ । प्रति+ऊहशलभ = प्रत्यूहशलभ + प् लोषे तथा च इष्टं पदं सिद्धम् । १२ दीप्रदीपा प्रथमाखमण्डली इत्यस्य विशेषणम्। दीप्रदीपा दीप्रदीपां । १३ कुल - क्यङ् + ते = कुलायते = कुरायते । ] व्याख्या - "वो महेश्वरे " [ ] इत्येकाक्षरवचनात् वो महेश्वरः तस्य सं० हेव ! ईश्वर ! स त्वं नः सिद्धये स्तात् - भव- इति सम्बन्धः । त्वं किं० ऋद्धः समृद्धो माश्चन्द्रोऽर्थात् शिरसि यस्य स ऋद्धमाः । अत्र 'मासू' इति शब्दः । सः कः ? इत्याह--यं शिवं प्रति लक्षीकृत्य खमण्डली रविपङ्क्तिर्द्वादशसूर्थी -- इत्यर्थः - र-लयोरैक्यात - कुलं शरीरं तद्वद् आचरतीति क्यङ् इति न कुलायते : न शरीरायते ? अपि तु कुलायते एव ।
दीप्रदो९ ते
" क्षिति- जल पवन हुताशन-यजमाना ssकाश - सूर्य - सोमाख्याः । ईशस्य मूर्तयोऽष्टौ, चिरन्तनैर्मुनिभिराख्याताः ॥ " []

Page #124

इति वचनात् । खमण्डली किं० ताम्रा रक्ता । पुनः किं० दीप्रो दीप्यमानः, दीपनं घञि दीपः--कान्तिः यस्याः सा दीप्रदीपा । अनुस्वारलोपः श्लेषात् । कस्मिन् ? " अव रक्षण० ' [४८९] इति दीप्त्यर्थाद्" भ्यादिभ्यो वा" [५ । ३ । ११५] इति क्विपि “ मव्यवि०" [ ४ । १ । १०९ ] इत्यूटि ऊः कान्तिस्तस्याःश-सयोरैक्यात्-हसो हास्यं चाकचिक्यमिति यावत् तं लान्ति “ आतो डः० " [५ । १ । ७६] इति डे ऊह शलानि यानि भानि नक्षत्राणि प्लोषे दाहे तिरस्करणे इत्यर्थः ।।८९॥
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली। प्रत्यूहशलभप्लोषे दीपदीपाङ्करायते ।।९०॥ [सिद्धयेवर्धमानः स्तात् ताम् रायन ने ख मण्डली।।
प्रत्यूहशल अभप्लोषेदी मंदीपां कुरा यते"॥९०॥]
१ [ सित्+णिच्+क्विपू=सित्+हय+ई+वर्धमानः-सिद्धये वर्धमानः प्रथमान्तम् । २ स्तात् क्रियापदम् । ३ ताम् द्वितीयान्तम् । ४ रायन प्रथमान्तम् । ५ नः षष्ठी । ६ खमण्डली प्रथमान्तम् । ७ प्रति+उ-प्रत्यु+ऊह+प्रत्यूह+शल्क+णिच्+क्विप्-प्रत्यूहशल-प्रथमा । ८ अ+भू अभ+प्लोष+इन्द+ णिन् अभप्लोषेन्दी-अभप्लोषेदी-प्रथमा । ९ प्रदीप्+आम्-प्रदीपाम् षष्ठी। १० कु+र+असू-कुराः । ११ यते सप्तम्येकवचनम् ।]
व्याख्या-कुत्सितं रं कामम् अस्यतीति क्विपि कुराः शिवः, नः अस्माकम्, लक्ष्मीम् रायन् कथयन् स्तात्-भवतु-इति क्रियासम्बन्धः । किं० सितं श्वेतं कुर्वन्तीति णिजि क्विपि सितो धावल्यकृतः हयाः अश्वाः यस्य स सिद्धयश्चन्द्रः । तेन हेतुभूतेन या ई शोभा तया वर्धमानो वर्धनशीलः । पुनः किं० खस्य सूर्यस्य मण्डलं खमण्डलं विद्यते यस्य मूर्तितयेति " अतोऽनेकस्वरात्" [७।२।६] इनि खमण्डली । पुनः किं० उं शिवं प्रति प्रत्यूहो विचारो यस्य स प्रत्यूहः शिवभक्तो जनः तस्य शल्कं शरणं करोतीति णिजि क्विपि तल्लोपे सौ " पदस्य" [२ । १ । ८९] इति कलोपे प्रत्यूहशल । पुनः किं० अः कृष्णः तस्माद् भवतीति " क्वचित् " [५ । १ । १७१ ] डे अभः कामस्तस्य प्लोषो दाहः तस्मिन् । 'इदु परमैश्वर्ये ' [ ६०९] इत्यत इन्दतीति णिनि अभप्लो पेन्दी । अनुस्वाराभावो न दोषाय । नः किं० प्रदीप्यामहे इति क्विपि प्रदीपस्तेषां प्रदीपां दीप्यमानानाम्, कस्मिन् ? यते जितेन्द्रियलोके ॥१०॥
इत्थम् अर्थद्वयेन शिवं व्यावर्ण्य तत्प्रेयसी पार्वती वर्णयति-तथाहि

Page #125

९६
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोपे दीमदीपाङ्कयते ॥ ९१ ॥ [ सिद्धये ! वैर्ध ! मा नस्ताऽत्ताऽम्रा ! यैन्नखमन् ! डैली ! ॥ प्रत्यूहशलभप्लोषे ! दी दीपाङ्कुरायते ॥ ९१ ॥ ]
[ १ सिद्ध+या= सिद्धय + आ = सिद्धया । संबोधने सिद्धये ! । २ उ+ अर्ध = वर्ध ! संबोधनम् । ३ मनस्ताल= मनस्त = मनस्त + ( तद्धितीय ) अणू- मानस्त + अत्+ता=मानस्ताऽत्ता + अम्ला + क्विप्= अम्ला=मानस्ताsत्ताऽम्ला=मानस्ताऽत्ताऽम्रा ! संबोधनम् । ४ यत् + नयन्न । ख+मङ्गखमन् । अनयोः पदयोः समासे यन्नखमन् ! | ५ लड+इ+लडि=डलि + ई =डली ! संबोधनम् । ६ प्रत्यूह + शलभ+प्लुष्+अण्=प्रत्यूह शलभप्लोषा - संबोधने - ० प्लोषे ! ७ दीप्र- दीप्रन नः आचार क्विपि पञ्चम्या द्वितीयपुरुषैकवचने क्रियापदम् । ८ दीपाङ्कुरायतेः - पञ्चम्यन्तं नामरूपम् - दीपाङ्कुरायते ।
97
श्लो० २०५ ] इति माला
""
व्याख्या- - सिद्धा शाश्वती निरुपाधिका या ई: लक्ष्मीर्यस्याः सा सिद्धया तस्य सं० हे सिद्धये ! हे वर्ध ! उः शिवः तस्य अर्धम् समोंऽशः तस्य सं० । अत्र " अदेतः स्यमोर्लुक् [ १ । ४ । ४४ ] इति लुक् । तथा हे मानस्तात्ताम्लाः ! " तस्याः सिंहो मनस्तालः " [ हैम० अभि० देवकां० वचनात् मनस्तालः पार्वत्याः सिंहः तस्य " ते लुग् वा [ ३ । २ । १०८ ] इत्युत्तरपदलोपात् मनाः पार्वतीसिंहः तस्य यन् गच्छन् नो बन्धः स्खलनरूपो यस्मिन् तद् यन्न - स्खलनरहितं यथा स्यात् तथा । खे आकाशे मङ्गति स्वशक्त्या गच्छतीति क्विपि सौ " पदस्य [ २ । १ । ८९ ] इति गलोपे यन्नखमन् । " तस्तस्करे क्रोड-पुच्छयोः” [ ] इति एकाक्षरवचनात् तः पुच्छम् क्रोड:- लक्षणया पृष्टम् मेनः तत्र भवा भवेऽणि मानस्ती या-' अत सातत्यगमने ' क्विपि भावे तलि-अत्ता मतिः तया न म्लायसीति क्विपि मानस्तात्ताऽम्लाः, तस्याः सं० । तथा हे यन्नखमन् । तथा हेडली !' लड विलासे ' [२५४ ] " इ-कि- रितव्० " [५ । ३ । १३८ ] इति 'इ' प्रत्यये ड-लयोरैक्याद् व्यत्यये डलिविलासः तम् ईयसे श्रयसीति क्विपि हे डी: । तथा हे प्रत्यूहशलभप्लोषे ! प्रतिकूलः स्ववाहनसिंहविषये प्रतीपः ऊहः - मनोsभिप्रायः - यस्य स प्रत्यूहो यः शरभः शार्दूलः तं प्लोषसि हंसीति " कर्मणोऽणू " [ ५ । १ । ७२ ] इत्यणि प्रत्यूहशलभप्लोषा तस्याः सं० । पार्वत्या वाहनं सिंहः, तस्य शार्दूलो हन्ता इति पार्वत्याः शरभहननवर्णनम् । हे पार्वति ! त्वं दीपाङ्कुरायतेः कान्तिप्ररोहविस्ताराद् 'गम्ययपः० [२ । २ । ७४] इति पञ्चम्यां कान्तिविस्तारं प्राप्येत्यर्थः - दीप्र दीपं सुवर्णादि तद्वदाचर इत्यर्थः ॥ ९१ ॥
46
१ अत्र ' मनस्तः तत्र ' इति पाठः उचितः ।

""
99

Page #126

९७
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीमदीपाङ्करायते ॥९२॥ ['सिद्धये वर्धमा नैः स्तात् ताम्रायऽऽन्नखमण्डली ।
'प्रत्यहशलभप्लोषे दीदीपां कुरायते ॥९२॥] [१ चतुर्थ्यन्तम् । २ उअर्ध+मा-वर्धमा प्रथमान्तम् । ३ नः षष्ठी। ४ स्तात् क्रियापदम् । ५ आयत्ति+णिच्+क्विप-आयत् । ताम्र+आयत्-ताम्राऽऽयत्+नखमण्डली+ई-ताम्राऽऽयन्नखमण्डलीः ताम्राऽऽयन्नखमण्डली प्रथमान्तम् । ६ शरभू+णिच+शरभः। 'प्रत्यूह' पदं प्रतिक्षणवाचकम् । प्रत्यूहशलभप्लोषा-प्रथमान्तम्-अत्र ‘प्लोष'पदं स्नेहवाचकम् । ७ ईदीप्रदीपा प्रथमान्तम् । ८ कुल+आयत+इ=कुलायते:-प्रथमान्तम्-कुरायते । ]
__व्याख्या-उकारः अर्धम् अंशो यस्य स वर्षः ईदृशो 'मा' इति वर्गों नास्ति यस्याः सा वर्धमा एतावता उमा पार्वती नः अस्माकम् सिद्धये स्तात्भवतु-इति क्रियासम्बन्धः । किं० " आयत्तिर्वासरे स्नेहे वशित्वे स्थाम्नि सीम्नि वा" [ हैम० अने० सं० त्रिस्व० कां० श्लो० ८४७ ] इति अनेकार्थवचनात् आयत्ति वासरं करोतीति णिजि क्विपि तल्लोपे “ पदस्य" [२ । १ । ८९] इति तलोपे आयत् सूर्यः ताम्रो रक्तश्चासौ आयच्च ताम्रायत् प्राभातिकरविः तत्सदृशी या नखमण्डली नखश्रेणिः ताम् ईयसे श्रयसीति क्विपि ताम्रायन्नखमण्डलीः । पुनः किं० प्रत्यूहशलभप्लोषा ऊहं ऊहं प्रति प्रत्यूह प्रतिक्षणम्, शरभुवम् स्कन्दम्-आख्यातीति णिजि त्रैन्त्यस्वरादिलोपेऽचि प्रत्यूहशरभः ईदृशः । 'प्लुष्शु स्नेहन०' [१५६२] इति घनि प्लोषः स्नेहो यस्याः सा प्रत्यूहशलभप्लोषा । पुनः किं ० अस्य विष्णोर्भार्या ई लक्ष्मी:-कृष्णभार्या सत्यभामाप्रमुखा तद्वद् दीप्रो दीप्यमानो दीप:-कान्तिर्यस्याः सा ईदीपा श्लेषाद् अनुस्वाराभावः । पुनः किं० कुलं शरीरं तस्मिन्नायतो विस्तीर्णः इः कामो यस्याः सा कुलायतेः ॥९२॥
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीपदीपाङ्करायते ॥९३॥ [ 'सिद्धये वर्धमा नैः स्तात् ताम्रायन्नखमण्डली।
प्रत्यूहशलभप्लोषेद् ! ईदीपाङ्कु"रा यते ॥९३॥] [१ चतुर्थ्यन्तम् । २ उ+अर्ध+मा+वर्धमाः प्रथमान्तम् । ३ षष्ठी । ४ क्रियापदम् । ५ ताम्र+ अस्-ताम्रास-ताम्राः प्रथमान्तम् । ६ अत्-प्रथमान्तम्-अय्+विवर अत् । ताम्रास+अत्=ताम्रायत् । ७ नख-मम् द्वितीयान्तम् । ८ ड+ली-डलीः प्रथमान्तम् । ९ प्रति+ऊ+ह+शल्क-प्रत्यूहशल्क+ अवी+णि+विच्-प्रत्यूहशलव्+ भ-प्रत्यूहशलभ+प्र+उषाप्रोषा-प्लोषा-प्रत्यूहशलभप्रोषा+
१ हैम सूत्रम्-७ । ४ । ४३ । २ अत्र 'ईदीप्रदीपा' इत्येष पाठः समुचितः, तं पाठं बिना 'प्रत्यूहशलभप्लोषेदीप्रदीपां' इति न स्यात् ।

Page #127

इन्ध+क्विप्-प्रत्यूहशलभग्लोषेत् । १० ईप्-प्रथमान्तम्-ईप्+रदि+ई+पा+क्विप् ईप्रदी-पा+आम्= ईप्रदीपाम् षष्ठीबहुवचनम् । ११ कु+रा+क्विप्=कुराः । १२ यतेः षष्ठ्यन्तम् । ] ।
___व्याख्या-डं शिवम्-निजप्राणेशम्-लीयते आलिङ्गतीति क्विपि डलीः पार्वती नः सिद्धये स्यात्-भवतु-इति क्रियासम्बन्धः । किं० उः शिवः, तस्यार्धे समेंऽशे, मातीति क्विपि.वर्धमाः । पुनः किं० ' ताम्राक्षः कोकिलः पिकः " [ हैम० अभि० तिर्यकां० श्लो० १३२१ ] इति मालावचनात् " ते लुग् वा" [३ । २ । १०८ ] इति उत्तरपदलोपात् ताम्रः पिकः तद्वस [ तद्वद् असति शोभ तेक्विपि-मधुरभाषया-.. ताम्राः । पुनः किं० ' अयि गतौ' [७९० ] अयते विपि “य्वो प्वय" [४ । ४ । १२१] इति यलोपे, "हस्वस्य तः पित्कृति " [४ । ४ । ११३ ] इति तोऽन्ते अत् । अत् यात्री । कथम् ? प्रति लक्षीकृत्य, कम् ? नखमम् जात्यामेकवचने नख एव मश्चन्द्रः तम्--चन्द्रसदृशान् नखान्-श्रयन्तीत्यर्थः । पुनः किं० अवति श्रितान् इति क्विपि ऊः श्रितपालको यो हः शिवः तमेव शल्कं शरणम् आख्यान्ति णिजि क्विपि प्रत्यूहशल्काः शिवभक्ताः, त एव “ अवीः प्रकाशः आदित्यः भूमिः पशुः " [ उणादिसूत्र-७११] इत्युणादिवचनाद् अवीः प्रकाशस्तं कुर्वन्तीति णिजि क्विपि वस्योट् स्यादिति विचि अवि प्रकाशकारीणि यानि भानि नक्षत्राणि तेषु प्रकृष्टा उषा रात्रिस्तद्वत् इन्धे दीप्यते क्विपि प्रत्यूहशलभप्लोषेत् अत्र “व्योः " [१ । ३ । २३ ] इति वैलोपः । “ पदस्य" [२ । १ । ८९ ] इति कॅलोपः । पुनः किं० ईप्सतीति क्विपि “ पदस्य" [२।१ । ८९ ] इति सलोपे ईप् इच्छुः, केषाम् ? रदिनो हस्तिनः तेषाम् ई शोभा ताम् । 'मैं शोषणे' [ ४७ ] पायन्ति शोषयन्ति विवपि रदीपाः सिंहाः-पार्वत्या पूज्यत्वेन तदाश्रिततया तद्वाहनस्यापि पूज्यत्वाद् बहुवचने मनस्तालाः तेषां रदीपाम् । पुनः किं • कुं पृथ्वीं राति ददातीति क्विपि कुराः पृथ्वीदात्री । कस्य ? यतेः कस्यचित् तपस्विनः तदाराधकस्येत्यर्थः ॥९३॥ इत्यर्थत्रयेण पार्वती व्यावर्ण्य सूर्यं वर्णयति-तथाहि
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीप्रदीपाङ्करायते ॥९४॥ ['सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्राऽऽयन्न ! « ! मण्डली ।
प्रत्यूहशलभप्लोषे दीर्घदीपांकुराय ते ॥९४॥] १ “ अवीः प्रकाशः आदित्यः भूमिः पशुः राजा स्त्री च" इत्येवं तत्र निर्देशः । २ 'अव्' शब्दस्य नपुंसकलिङ्गे प्रथमाया बहुवचनम् । ३ 'अव्' शब्दस्य वलोपः । ४ ‘शल्क' शब्दस्य कलोपः ।

Page #128

[ १ चतुर्थी । २ शराववाची प्रथमान्तम् । ३ क्रियापदम् । ४ प्रथमान्तम् ' मण्डली' इत्यस्य विशेषणम् । ५ ऐ+अत्-आयत्+न-आयन्न । आयन्न ! -संबोधनम् 'ख' इत्यस्य विशेषणम् । ६ ख ! संबोधनम् । ७ प्रथमान्तम् । 'दीप्रदीपां मण्डली' इत्यन्वयः । ८ प्रति+ ऊ+हस+लभ-प्लोष-प्रत्यूहशलभप्लोषे सप्तम्या एकवचमम् । ९ षष्ठीबहुवचनम्-दीप्रदीप+आम्दीप्रदीपाम् । १० कुरा -कु+र+क्य+क्विप्=कुरास्+अ=कुराय । ११ अ-निषेधवाची । ताम्रा न ? किन्तु ताम्रा एव । १२ ते-तव षष्ठी।]
___व्याख्या-हे ख ! सूर्य ! तथा हे आयन्न ! ऐः शिवः तम् अतति सततं गच्छति क्विपि आयत् । नः बन्धः शरीरं यस्य स आयन्नः तस्य सं०, रवः शिवमूर्तित्वात् । त्वं सिद्धये स्तात्-भव-इति क्रियासम्बन्धः । त्वं किं० वर्धमान इव शराव इव वर्धमानः शरावसमत्वात् सूर्यस्य । त्वं किं० सः । स कः ? इत्याह-यस्य ते तव दीप्रदीपाम् दीप्यमानभासाम् मण्डली श्रेणी प्रत्यूहशलभप्लोषे प्रतिपूर्वाद् अवेः कान्त्यर्थाद् भावे क्विपि प्रत्यूः कान्तिः, तस्या हसः प्रकाशः, तं लान्ति "आतो डः०" [५।११७६] इति डे प्रत्यूहशलानि यानि भानि नक्षत्राणि तेषां प्लोषेऽभिभवे, 'अ' इति निषेधे ताम्रा न रक्ता ? अपि तु ताम्रा एवयोऽभिभवितुं यमिच्छति स तं प्रति कोपाध्मातत्वात् ताम्रो भवत्येव । किं० मं० को पृथिव्यां विषये "रस्तीक्ष्णे वैश्वानरे" [ ] इत्येकाक्षरात्-रो वह्निः स इवाचरतीति क्यङि क्विपि, तल्लोपे 'अतः" [४।३।८२] इत्यल्लोपे “य्वोः प्वय०" [४ । ४।१२१] इति यलोपे कुराः पश्चाद् अग्रेतनसो रुत्वे अकारेण रोर्यत्वे संहितायां सिद्धम् । ९४॥
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीपदीपाङ्करायते ॥१५॥ [सिद्धये वैधमानः स्तात् ताम्रायन ! ख ! मण्डली ।
प्रत्युह ! शलभप्लोषेदीदीपाङरायते ॥९५॥] [१ चतुर्थी । २ ऊ+अध+मा+नस्-वर्धमानः प्रथमैकवचनम् । ३ क्रियापदम् । ४ ताम्र+ अस्-ताम्रास । ५ ई+अन्न-यन्न । ताम्रास्+यन्न-ताम्रायन ! संबोधनम् । ६ मण्डल+इन् मण्डली प्रथमा । ७ प्र+ति+ऊ+हा+ड-प्रत्यूहः । संबोधने प्रत्यूह ! । ८ शर+भ+प्र+उषा+ (इ+दा+क्विप्) इदी । शलभप्रोषेदी+ई+प्रदीप शलभप्रोषेदीप्रदीप+अङ्कुर+आयति शलभप्रोवेदीप्रदीपारायति, अस्य षष्ठयेकवचने रायतेः ।]
व्याख्या–हे ताम्रायन्न ! ताम्रम् धातुभेदम्-रक्तवर्णत्वात् कात्याअस्यति क्विपि ताम्राः । तथा ई पृथ्वी तस्याम् अन्नं धान्यं यस्मात् स यन्नः । लोके हि "सूर्यो वै वर्षति" [ ] इत्युक्तिः । यदुक्तं रघौ
"सहस्रगुणमुत्स्रष्टुमादत्ते हि रसं रविः" । [रघुवं० स० १ श्लो० १८] इति । पश्चाद् विशेषणसमासे ताम्रायन्नः तस्य सं० । तथा हे प्रत्यूह ! प्रकर्षेण तीनां
१ अग्रेतनसकारस्य ।

Page #129

१००
चौरपुत्राणाम् ऊर्भावः - सत्ता - तं जहासीति -त्यजसीति " आतो डः ० " [५ । १ । ७६] इति डे प्रत्यूहः तस्य सं० । हे ख ! सूर्य ! त्वं शलभप्लोपे दीप्रदीपाङ्कुरायतेःर-लयोरैक्यात् - शरं जलम्, भानि नक्षत्राणि, प्रकृष्टा उषा रात्रिः, तथा ईं कामम्, ‘दैङ् पालने' [६०४] दयते पालयतीति क्विपि परमते ईकारे इदीर्यः प्रदीपः ई लक्ष्मीः - कान्तिः-तया - दीप्रो दीपनशीलो दीपः प्रदीपो वा । तथा अङ्कुरा नवीनोद्गतलताप्ररोहाः तेषाम् आयतिर्विस्तारः, तस्याः सिद्धये । 'विधू गत्याम्' [३२०] क्तौ - सिद्धिर्गतिर्विनाश इति यावत् । तस्मै स्तात् । सूर्योद्गमे हि जलं शुष्यति । भानि, उषाऽपि, प्रदीपोऽपि अङ्कुरा अपि च क्षयन्तीति एवंवर्णनम् । त्वं किं० मण्डलं विम्बं विद्यते यस्य " अतोऽनेकस्वरात्" [ ७ । २ । ६ ] इनि मण्डली । पुनः किं० : ऊः कान्तिः - तथा अर्धो हीनः - अर्थात् सूर्यात्-इति वध यो माश्चन्द्रः तस्मिन् नससे प्रतिकूलीभवसीति क्विपि वर्धमानः । अत्र " अभ्वादेः ०" [१ । ४ । ९० ] इति भ्वादिवर्जनाद् दीर्घाभावः || ९५||
इति अर्थद्वयेन सूर्य वर्णयित्वा अथ चन्द्रमसं वर्णयति - तथाहि
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यश्नखमण्डली । प्रत्यूहशलमप्लोपे दीमदीपाङ्करायते ॥ ९६ ॥
[ 'सिद्धये ! वर्धमा ! नस्तात् ! ताम्राऽऽयन्नै खमण्डली | “प्रत्यूहशलभप्लोपे दीमदीपाङ्कराय ते ॥ ९६ ॥
]
[१ सित्+हय+ई= सिद्धये ! संबोधनम् । २ ऊ +अर्ध+ मास् = वर्धमाः । संबोधनम् । ३ नस्+ क्विप्=नस् +ता+अत् = नस्तात् ! संबोधनम् । ४ ताम्र ! संबोधनम् । ५ इधातोः भौवादिकस्य ह्यस्तन्यां तृतीयपुरुषैकवचने 'आयत्' इति क्रियापदम् । न आयत् ? अपि तु आयत् एव इति भावार्थ: । ताम्र + आयत्+न= ताम्रायन्न । ६ प्रथमान्तम् । ७ प्रति+उ+उ+हस+ल = प्रत्यूहशल | ८ भ+प्लुष्+विच्+भप्लोट् । प्रत्यूहशल+भप्लोट् । अस्य चतुर्थ्या एकवचने प्रत्यूहशलभप्लोषे । चतुर्थ्येकवचनम् । १० ते तुभ्यम् - चतुर्थ्येकवचनम् । तुभ्यम् आयत्-आश्रिता इति अन्वयः । ]
९

व्याख्या -- हे सिद्धये ! सितं श्वेतं कुर्वन्तीति णिजि क्विपि तयोर्लोपे सितः धावल्यकारकाः - सिता एवेति यावत् । हयाः अश्वाः तैः ईयसे गच्छसीति क्विपि सिद्धये तस्य सं० ‘अदेतः स्यमोर्लुक् " [ १ ।४।४४] इति लुकि सिद्धम् । तथा हे वर्धमाः ! ऊर्दीप्यमानः, अर्धो मा मासो यस्य स वर्धमाः, तस्य सं० । तथा हे नस्तात् ! ' णसि कौटिल्ये' [८५१] क्विपि भावे तलि नस्ता कौटिल्यं तद् अतसि आश्रयसीति विि नस्तात् तस्य सं । तथा हे ताम्र ! रक्त ! एतेनोदयकालो व्यज्यते-उदित्वर एव

Page #130

१०१
चन्द्रस्ताम्रो भवतीति । ते तुभ्यं खमण्डली नभोमण्डली न आयत् न आश्रिता ? अपि त्वां श्रितैव । ननु चन्द्रो नभ आश्रयति,न तु चन्द्रं नमः,तत् कथं खमण्डली चन्द्रम् आश्रयति ? उच्यते, आश्रयणं हि सम्बन्धः स चोभयनिष्ठः, ततो यथा चन्द्रो नभः श्रयति, तथा नभोऽपि चन्द्रं प्रति उक्तियुक्तैव । ते किं. दीप्रवत् अग्निवद् दीप्यन्ते इत्येवंशीलाः “नाम्युपान्त्य०" [५।१ । ५४] इति के दीप्रदीपाः,अङ्कुराः नानाविधौषधीनां प्ररोहाः यस्मात् स दीप्रदीपाङ्करः तस्मै दीप्रदीपाश्गय । पुनः कि० उं शिवं प्रति लक्ष्यीकृत्य प्रत्यु या उ:-कान्तिः तस्या हसो हास्यम्-प्रकाश इति यावत् । तं लातीति "आतो डः०" [५ । १ । ७६] इति डे प्रत्यूहशलः । तथा भानि नक्षत्राणि तेभ्यः पुष्णासि स्निह्यसीति विचि भप्लोट तयोर्विशेषणसमासे चतुर्थी प्रत्यूहशलभप्लोषे । चन्द्रस्य भानां पतित्वात् स्नेहकरणम् ॥९६॥
इति चन्द्रं वर्णयित्वा राजानं वर्णयति-तथाहि
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यनखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीपदीपाङ्करायते ॥९७॥ ['सिद्धयेवर्धमानः स्तात् ताम् रोयं न खमण्डली । 'प्रत्यूहेशलभप्लोषे "दीपदीपाम् कुरॊयतेः ॥९७॥]
[१ सित्+हय+इभ-सिद्धये+णिच्+क्विप्-सिद्धयेब्-प्रथमान्तम् । २ अर्द ह+मान अर्धमानः-प्रथमान्तम् । सिद्धयेब्+अर्धमानः सिद्धयेबर्धमानः सिद्धयेवर्धमानः । ३ क्रियापदम् । ४ ताम् प्रसिद्धाम् लक्ष्मीरूपां वा इत्येवमर्थः स्पष्ट एव । ५ रै'शब्दस्य द्वितीयाया एकवचनम् । ६ निषेधवाची । ७ ख+मङ्ग खमन्+ल+ली-खमण्डलीः । ८ प्रति-रायं प्रति इति संबन्धः, अथवा प्रतिः प्रतिकूलार्थेऽपि । ९ ऊ+ऊह+ऊह+शर+भाऊहशरभाः ऊहशलभाः तेषां प्लोषे-सप्तम्या एकवचनम् । १० दा+क्विप्=दीः-प्रथमान्तम्-दाता । ११ द्वितीयान्तम्-'रायम्' इत्यस्य विशेषणम् । १२ कु+राज+ड%कुरा -संबोधनैकवचनम् । कुर+अ+अस्-कुरास । १३ कुरास+अतेः कुरायतेः= कुरायते ।।
___ व्याख्या-कुः पृथ्वी तया राजते "क्वचित्" [५ । १।१७१] डे कुरो राजा तस्य सं० । त्वं तिः चौरापत्यम् न तिः अतिस्तस्य अतेः उत्तमनरस्य रायं द्रव्यं प्रत्याश्रित्य दीर्दाता स्तात्-भव-इति वाक्यम् । रायं किं० ? ताम् प्रसिद्धाम् लक्ष्मीरूपाम् वा-अत्र विरामविवक्षया सन्ध्यभावे न मोऽनुस्वारः । त्वं किं० ? अः कृष्णस्त
१ अस्य प्रतिबिम्ब-फोटो-पुस्तके तु 'अपि त्वां श्रितैव' इति पाठः परन्तु सः 'अपि तु आश्रितैव' इत्येवमपि पठितुं शक्यः । २ 'चन्द्रं श्रयति' इत्येवं चन्द्रं प्रति उक्तिः । ।

Page #131

द्वत् प्रतापेन अससि शोभते क्विपि आः प्रतापेन कृष्णसमः इत्यर्थः । अत्र कुरशब्दाs कारेण सन्धौ अग्रस्थे स्वरे "रोर्यः" [१। ३ । २६] इति यत्वे कुरायते इति सिद्धम् । त्वं किं० 'षिधू गत्याम्' [३२०] सेधतीति क्विपि सित् शीघ्रगामुकम् यत् हयाश्च इभाश्च "सेनाऽङ्ग-क्षुद्रजन्तूनाम्" [३।१ । १३४] इति समाहारे हयेभम् तत् निजसैन्यतया-आचष्टे इति णिजि क्विपि भस्य बत्वे सिद्धयेब् । पुनः किं अर्दः-अब्जातं करोति णिजि क्विपि अर्त्त याचकजनः तस्य हो हस्तः तत्र मानः पूजा यस्मात् स अर्धमानः । पुनः किं० खे नभसि मङ्गन्ति गच्छन्ति क्विपि खमङ्गः पक्षिणः, तान्ड-लयोरैक्यात्-लाति गृह्णाति वधार्थम् “आतो डा०" [५ । १ । ७६] डे खमण्डो हिंस्रजनः तं लीयते- श्रयति इति क्विपि खमण्डलीः नो निषेधे, कथं ? नपापिजनसङ्गवर्जित इत्यर्थः । रायम् किं० ? प्रदीप्यते "नाम्युपान्त्य ०" [५।१ । ५४] इति के प्रदीपां दीप्यमानाम् । क्व विषये ? ऊहिंसा, तस्याम् ऊहो विचारो येषां ते ऊहा ईदृशा ये शरैर्बाणैर्भान्ति "आतो डः०" । [५ । १ । ७६] इति डे शरभाः सुभटाः ऊहाश्च ते शरभाश्च ऊह-शरभाः प्रतिकूलाश्च ते ऊह-शरभाश्च प्रत्यूहशरभास्तेषां प्लोषे विनाशे--अयमर्थः-- निजप्रतिपक्षभूतसुभटविभेदे दीप्रामिति ॥९७॥
इति एकार्थेन राजानं व्यावण्य प्रदीपं वर्णयति-तथाहि--
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीप्रदीपाङ्करायते ॥९८॥ [ सिद्धयेऽवर्धमानस्ताऽऽत्ताऽऽम्रार्यन्नखमण्डली ।
प्रत्यूह शर्लभं प्लोषेद्-ईप्रदीपाङ्कराय ते"॥९८॥] [१ सिद्ध+यत्-विशेषणसमासे प्रथमाबहुवचने सिद्धये । अत्र 'यत्' इति सर्वनाम । २ अव+ ऋद्धम्+आनः अवर्धमानः अत्र अवर्धम्' क्रियाविशेषणम् । सिद्धये अवर्धमानः सिद्धयेऽवर्धमानः । ३ आनः प्रथमाबहुवचनम् 'अन्'शब्दस्य, 'दीपाकुराः' इत्यस्य विशेषणम् । ४ स्त युष्मत्पुरुषबहुवचनम् पञ्चम्याम् । ५ आत्ता+आम्लाः आत्ताऽऽम्लाः प्रथमाबहुवचनम् । ६ अन्न+खमण्डली= अन्नखमण्डलीः द्वितीयाबहुवचनम् । आत्ताऽऽम्लाः+अन्न०आत्ताम्लायन्न । स्त+आत्ताम्लायन्न स्ताऽऽत्ताऽऽम्रायन्न० । ७ प्रत्यूह 'ऊह' धातोः परोक्षायां बहुवचनम्-प्रत्यूह यूयम् । ८ द्विती
१ कुर+अस्-कुसस्+अते-इति अवस्थायाम् 'कुरास्' इत्यस्य सस्य रुत्वे ततः 'रोयः' इति सूत्रं प्रवर्तते । २ प्रतो अयं पाठः अस्पष्टः । नास्य 'अब्जा'शब्दस्य भावः अत्र प्रतीयते । 'अर्द गतियाचनयोः' [३०१] इंति धातोः याचनार्थः 'अर्द' शब्दः संभवी । अत्र प्रस्तुतसंदर्भानुसारेण अर्दः याञ्चा' इति पाठः अत्र भवितुं योग्यः । 'अर्दो याञ्चा' इत्यस्य लेखकेन 'अर्दोऽब्जा' इति लिखितं भवेत् इति कल्पना । ३ हिस्रजनं न श्रयति-पापिजनसङ्गवर्जितः-इति भावः ।।

Page #132

१०३ यान्तम् एकाचनम् । ९ प्र+उषा+इन्धू-प्रोषेद्+ई+प्रदीपाङ्कराः प्रोषेदीप्रदीपाकुराः=प्लोषेदीप्रदीपाकुराः । १० ० कुराः+अ= ङ्कुराय । अ' वाक्यालंकारे । ११ ते प्रथमाबहुवचनम् । ]..
व्याख्या—हे प्लोषेदीप्रदीपाङ्कुराः ! प्रकृष्टां प्रकर्षेण वा उषां रात्रि इन्धयतीति क्विपि प्लोषेत् ईदृशा या ई लक्ष्मीस्तया युक्ताः प्रदीपाङ्कुराः प्रदीपाः-'अ' इति वाक्यालंकारे-ते प्रसिद्धा यूयम् 'शीलभञ जीत्येकवचने पतङ्गम् 'उह तुह दुह अर्दने' [५६१] परोक्षायुष्मदर्थबहुवचने--ऊह पीडयथ स्म इत्यर्थः । श्लेषादनुस्वाराभावः । ते के ? इत्याह-सिद्धास्तजःश्रिया प्रसिद्धाश्च ते, ये च सिद्धये यूयम् आत्ताः-स्वीकृताः आफूर्वाद् "उपसर्गादातः"५ । ३ । ११०] इति अङि आम्ला-म्लानिर्याभिस्ता आत्ताम्लाः । ई पृथ्वी तस्या अन्नमिवान्नं जीवनं प्रकाशकत्वेन पृथिव्यास्तज्जीवनत्वात् एवंविधाः खमण्डल्यः सूर्यबिम्बानि ता अन्नखमण्डलीः प्रति लक्षीकृत्य अनन्ति जीवन्तीति क्विपि “अहन्-पञ्चम०" [४ । १ । १०७] इति दीर्धे आनो जीवन्तो निज तेजोरूपेण विद्यमानाः स्त-वर्तध्वम् । कथम् वो वातः, तस्य अभावोऽवम् वाताभावः-तेन ऋद्धं समृद्ध कान्तिमत्तया यथास्यादेवमित्यर्थः ॥९८॥
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यहशलभप्लोषे दीपदीपाङ्करायते ॥९९॥ [ 'सिद्धये वैधमानः स्तात् ताम्रायन्न खमण्डली ।
प्रत्यूहशलभप्लोषे ! दीपदीपाकुरायते ! ॥९९॥ ] [१ चतुर्थ्यन्तम् । २ प्रथमान्तम्- शराववाचकं पदम् । ३ क्रियापदम् । ४ ताम्र+ अस ताम्रास-ताम्राः । ५ यन्न+ख+मण्डल-यन्नखमण्डल+इन्-यन्नखमण्डली । ६ प्लोष+अच+ आ-प्लोषा । प्रत्यूह शलभ+प्लोषा-प्रत्यूहशलभप्लोषा । अस्य संबोधनम् प्रत्यूहशलभप्लोषे । ७ दीप्र+दीप+अङ्कुर+आयति-दीप्रदीपाङ्कुरायतिः अस्य संबोधनम् दीप्रदीपाङ्कुरायते ! । ]
व्याख्या हे दीप्रदीपाङ्करायते ! दीप्रा दीप्यमाना ये दीपाङ्करास्तेषामायतिर्विस्तारः श्रेणिरिति यावत् तस्याः सं० । तथा हे प्रत्यूहशलभप्लोषे प्रतिकूलो दीपे स्वर्णभ्रान्तिकरः ऊहो वितर्को येषां ते प्रत्यूहा ये शलभाः पतङ्गास्तान् प्लोषतीति अचि प्रत्यूहशलभप्लोषा तस्याः सं० “एदापः" [१ । ४ । ४२ ] इत्येवम् । वर्धमानः शरावः सिद्धये निष्पत्तये स्तात्-भवतु-युष्माकमेवेति सम्बन्धः । दीपा हि प्रायः शरावे एव क्रियन्ते । वर्धमानः किं० ताम्रो रक्तवर्णस्तेन असति शोभते क्विपि ताम्राः शरावो रक्त
१ अत्र ‘शलभम् -जात्येकवचने-पतङ्गम्' इति पाठः साधुः । .

Page #133

१०४
एव वर्ण्यते । दीपसिद्धौ हेतुगर्भविशेषणमाह-यतः किं० रोयन् गच्छन् नकारो यस्मात् तत् यन्न च तत् नख च यन्नखम् एतावता अखम्-अशून्यम् तैलादिना भृतमित्यर्थः । मण्डलं वृत्ताकारं विद्यते यस्येति “अतोऽनेकरवरात्" [७ । २।६ ] इतीनि यन्नखमण्डली ॥ ९९ ॥
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली। प्रत्यूहशलभप्लोषे दीपदीपाङ्कुरायते ॥१०॥ [सिद्धये वैर्धमानः स्तात् ताम्रायन्नैखमण्डली ।
प्रत्यूहशलभप्लोषे दीम ! दीपाङ्कुरायते ! ॥१०॥] [१ चतुर्थ्यन्तम् । २ वा + ऋद्ध + मान= वर्धमानः प्रथमान्तम् एकवचनम् । ३ क्रियापदम् । ४ ताम्र+ क्यङ् + क्विप् + सताम्रास्-ताम्राः । ५ यद् + न% यन्न + ख + मण्डल +इन् यन्नखमण्डली । ६ प्रति + ऊ + ऊह = प्रत्यूह + शलभ+ प्लोष-प्रत्यूहशलभप्लोष-प्रत्यूहशलभप्लोषे सप्तम्या एकवचनम् । ७ दीप्र!+ दीप + अङ्कुर ! + आय + तायू + क्विप् = दीप्रदीपाङकुरायता - गोपावत् चतुर्थ्या एकवचनम् । अथवा अङकुर + अय + ता= अङकुरायता अस्य चतुर्थ्या एकवचने अङ्कुरायते, 'ता' इति पूर्ववत् साध्यम् ।]
व्याख्या-हे दीप ! देदीप्यमान ! हे दीपाङ्कर !-प्रदीप ! त्वं सिद्धये स्तात्-भव इति । त्वं किं० ? ऋद्धो वृद्धो मानोऽहङ्कारो यस्य स ऋद्धमानः 'वा' इवार्थे ऋद्धमान इव साहङ्कार इव । कस्मिन् ? प्रत्यूहशलभप्लोषे ऊः कान्तिरर्थात् प्रदीपस्यैव तां प्रति आश्रित्य प्रत्यूः ईदृशः ऊहो हेमवितर्को येषां ते-प्रत्यूहाश्च ते शलभाश्च प्रत्यूहशलभास्तेषां प्लोषे दाहे त्वं किं तान इवाचरतीति ताम्राः प्रत्ययाद्यानयनं पूर्ववत् । पुनः किं ? अद्शब्दोऽद्भुते अद् अद्भुतकृत् यो नखस्तद्वत् रक्त तेजस्वि च मण्डलम् आकारविशेषो विद्यते यस्य स अन्नखमण्डली । सिद्धये किं० ? अयः शुभकर्म, आयो वा लाभः 'इणक गतौ' [१०७५] "युवर्ण-वृ-दृ०" [५ । ३ । २८ ] इत्यलि, अयो ज्ञानं वा तं तायते रक्षतीति क्विपि चतुर्थ्याम् अयते, आयते वा ॥ १०० ॥
इति अर्थत्रयेण दीपं वर्णयित्वा तदुत्पत्तिनिमित्तम् अग्निं वर्णयति-तथाहि
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीप्रदीपाङ्करायते ॥१०१॥ ['सिद्धये वैधमानः स्तात् ताम्रायन्नेखमण्डली।
प्रत्यूहशलभप्लोषे दीप ! दीपांडुरा य तेः ॥१०१॥] १ अत्र ‘रायन्' स्थाने 'यन् ' इति पाठः साधुः । २ अत्र 'नखम्' स्थाने 'खम्' इति पाठः समुचितः । 'नखम्' इति पाठे' यन्ननखम् इति भवेत् अनिष्टं चैतत् ।

Page #134

१०५
[१ चतुर्थ्यन्तम् । २ वर्धमान + णिच्+क्विप्= वर्धमान् षष्टया एकवचने वर्धमानः । ३ स्तात् क्रियापदम् । ४ ताम्र + अस् = ताम्रास् = ताम्राः । ५ अन्न + खव् + विचू = अन्नखव् + मण्डली = अन्नखमण्डली । ताम्राः + अन्नख० = ताम्रायन्नख० । ६ मण्डली + क्यङ् + क्विप् = मण्डलीः प्रथमान्तम् । ७ प्र+ ती = प्रत्यू+ ह + शलभ = प्रत्यूह. शलभ + प्लोषे = प्रत्यूहशलभप्लोषे सप्तम्या एकवचनम् । ८ दीप्र ! संबोधनम् ।९ दीपाम् षष्ठीबहुवचनम् । १० कुः प्रथमैकवचनम् । दीपाम् + कुः - दीपाकुः । ११ आयतेः षष्ठया एकवचनम् । ]
व्याख्या-''अग्नौ वमिदीप्रः" [१६६' अथवा १७११' ] इति शेषवचनात् हे आने ! त्वं वर्धमानः वर्धमानं शरावम् उपलक्षणत्वाद् घटादि करोतीति णिजि क्विपि तल्लोपे वर्धमानिति नन्तप्रकृतेः षष्ठयां वर्धमानः कुम्भकारस्य सिद्धये घटादिनिष्पत्तये स्तात्-भव-इति क्रियासंबन्धः । त्वं किं० तानं कान्त्या अस्यति क्षिपति क्विपि ताम्राः। पुनः किं ० अन्नेन वायुना 'व(ख)वशू हेठ भूतप्रादुर्भावे' [ १५४४, १५५६ ] इति खौनाति प्रादुर्भवतीति विचि व्यञ्जनकार्यस्यानित्यत्वात् “य्वोः प्वयू." [४ । ४ १२१] इति वलोपाभावे, “व्योः" [१ । ३ । २३ ] इति लोपे अन्नखम् । तथा पुनः किं० मण्डलं बिम्ब विद्यते यस्य स “अतोऽनेकस्वरात्” [ ७ । २। ६ ] इति इनि मण्डली सूर्यः तद्वदाचरति "क्य" [३ । ४ । २६ ] इति क्यङि क्विपि तल्लोपे मण्डलीः देदीप्यमानत्वात्। पुनः किं० कुः स्थानं दीपां कान्तीनाम् । पुनः किं० प्रकर्षेण तीवैन्तीति पुष्टीभवन्तीति क्विपि वस्योटि प्रत्यूनि पुष्टानि हानि दारूणि तथा शलभाः पतङ्गाः तेषां प्लोषे विनाशे कर्तव्ये आयता विस्तृता ईर्लक्ष्मीः कान्तिर्यस्य स आयतेः, अनित्यत्वात् कजभावः ।। १०१ ॥
इति अग्निं वर्णयित्वा कामं वर्णयति-तथाहिसिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीपदीपाङ्करायते ॥ १०२॥ ['सिद्धये वैधमानः स्तात् ताम्राज्य नखमण्डलीः।
प्रत्यूहशलभ ! प्रोपे दीपदीपाङ्करायते॥१०२ ॥] [१ चतुर्थ्यन्तम् । २ व + ऋद्ध + मान = वर्धमानः प्रथमान्तम् । ३ स्तात् क्रियापदम् । ४ ताम्र ! संबोधनम् । ५ अयम् प्रथमान्तम् । ६ नखमण्डल + क्यन् + क्विप्-नख
१ निर्णयसागरमुद्रितायाम् 'अभिधानचिन्तामणिपरिशिष्ट' अपरनामधेयायां शेषनाममालायां १६६ श्लोके अयं शब्दः "अग्नौ वमिर्दीप्रः" इत्यस्मिन् पद्ये दर्शितः । पुनश्च अयमेव शब्दः देवचन्दलालभाईग्रन्थसंग्रहे प्रकाशितस्य अभिधानचिन्तामणिकोशस्य प्रथमतः अनवच्छिन्नतया अङ्कगणने १७११ संख्यके पद्ये । २ 'तोव स्थौल्ये' धातुः भ्वादिगणे ४६९ ।

Page #135

१०६
मण्डलीः प्रथमान्तम् । ७ प्रति + ऊ + ऊह-प्रत्यूह-शर+भा प्रत्यूहशरभ-प्रत्यूहशलभ ! संबोधनम् । ८ प्र + उषा + इन्धू + क्विम् = प्रोषेत् + ई + प्रदीप + अङ्कुर + अस् प्रोषेदीप्रदीपाकुराः - प्लोषेदीप्रदीपाकुराः प्रथमान्तम् । ९ अ + ति = अति = अतेः षष्ठयन्तम् । • पाङ्कुराः अतेः = • पाङ्कुरायतेः = • पाङ्कुरायते ।]
___व्याख्या-हे प्रत्यूहशलभ ! प्रतिकूलः ऊः ईश्वरे ऊहो वितर्को यस्य स प्रत्यूहः, ईदृशो यः शरैः पुष्पमयैर्बाणैर्भातीति "क्वचित्" [५ । १ । १७१ ] डे प्रत्यूहशरभः कामस्तस्य सं० । हे ताम्र ! गौरवर्णत्वाद् रक्तस्तस्य सं० । त्वम् न विद्यते तिर्ज्ञानं यस्य स तस्य अतेः अज्ञानस्य विषयविषपानेच्छाच्छादितहार्दज्ञानस्य कस्यचित् पुंसः सिद्धये विषयसुखाभिलाषपूर्तये स्तादिति संबन्धः । त्वं किं० वो महेश्वरः तस्मिन् निजवैरिस्वाद् ऋद्धो मानोऽहङ्कारो यस्य स वर्धमानः । त्वं किं० अयं प्रत्यक्षः । पुनः किं० नखा मखक्षतानि तेषां मण्डलं समूहः नखमण्डलं तत् स्त्रीणां वक्षःस्थलादौ करोतीति णिजि अचि नखमण्डलः कामिजनः । तमिच्छसीति 'क्यङि क्विपि अल्लोपे यलोपे नखमण्डलीः । पुनः किं० प्रकर्षणोषायां रात्रौ इन्धे दीप्यते क्विपि प्रोषेत् । पुनः किं० ई लक्ष्मीः, प्रदीपो दीपः, अङ्करा नवोद्गतसहकारादितरुप्ररोहास्तेषां द्वन्द्वे ईप्रदीपाकुरास्तैः अससि दीप्यसे क्विपि ईप्रदीपाकुराः । लक्ष्म्याः , प्रदीपेन, अङ्कुरैश्च कामः प्रदीप्यते इत्येवमुक्तिः ॥१०२॥
इति कामं वर्णयित्वा तद्दीपनहेतुं पिकं वर्णयति-तथाहि
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीपदीपाङ्कुरायते ॥१०३॥ ['सिद्धये वैधमा नस्ताऽऽत्ताऽऽम्रायन्नखमण्डलीः।
प्रत्यू-हशलभप्लोषेद् 'ईप्रदीपाङ्कुरा यते ॥ १०३ ॥] [ १ सित् + हय - सप्तम्या एकवचने - सिद्धये । २ ऊ + अर्द + णिच् + अच् वर्ध + मायु = णिच् + क्विपू = वर्धमाय् । अत्र 'वर्धमाय् इति प्रथमान्तम् । वर्धमाय् + नस्ता० = वर्धमानस्ता० । ३ नस् + ता = नस्ता + आत्त + आम्र + अस् = नस्ताऽऽत्ताss म्राः + अन्नः -- ताम्रायन्न । ४ अन्न + खाद् + ड = अन्नख + मण्ड + ली = अन्नखमण्डलीः प्रथमान्तम् । ५ प्रति = अव् + क्विपू = प्रत्यू- ह = प्रत्यूह+ शर + भा = शरभः । प्लोष + इन्ध = प्लोषेत् । प्रत्यूह + शरभ + प्लोषेत् = प्रत्यूहशरभप्लोषेत् । अत्र 'प्लोष'शब्दः स्नेहवाची । ६ प्र + दा = प्रदा। ई + प्रदा = ईप्रदा सप्तम्येकवचने ईप्रदि। ईप्रदि+इपाकुराः ईप्रदीपाकुराः । • प्लोषेत्+ईप्रदी० प्लोषेदीप्रदी० । ७ यते सप्तम्या एकवचने ।]
१ अत्र 'क्यनि' इति उचितम् अन्यथा 'मण्डली' इति न स्यात् ।

Page #136

१०७
व्याख्या-इकारेण युक्तः प् पकारो यस्य स इप् । तथा अकारम् अञ्चतीति श्रयतीति क्विपि आङ् ईदृशः क् ककारः उरः अग्रे यस्य स आङ्कुराः इप् चासौ आङ्कुराश्च इपाङ्कुराः अस्ति । अत्र "घुटस्तृतीयः" [२।१ । ७६ ] इति प-कोबैत्व-गत्वे न भवतः, संज्ञाशब्दत्वेन- यथा 'अज्भ्याम्' कृते तु सन्देहः स्यात् न ज्ञायते पकारो बकारो वेति-एतावता कोऽस्तीत्यर्थः । पिकः कीदृग् ? नस्तात्ताम्रा यन्नखमण्डली नस्ता कौटिल्यं तया आत्तो गृहीतो य आम्रः सहकारः तस्मिन् असति शोभते क्विपि नस्तात्ताम्राः । यन् अन्नं भोजनं आम्रफललक्षणं तत् खादतीति “क्वचित्" [५। १ । १७१ ] डे नस्तात्ताम्रायन्नखः सहकारफलास्वादक इत्यर्थः । तथा "मण्डो मस्तुनि भूषायामेरण्डे सार-पिच्छयोः” [ हम० अने० सं० द्विस्वरकां० श्लो० १४०] इत्यनेकार्थवचनात् मण्डः पिच्छम् लीयते श्लिष्यतीति क्विपि मण्डलीः, तयोर्विशेषणसमासे नस्तात्ताम्रायन्नखमण्डलीः । पुनः किं० प्रतिपूदि अवतेर्दहनार्थात् क्विपि प्रत्यूर्दाहको हः शिवो यस्य स प्रत्यूहः कामः स एवं शरैर्बाणैर्भातीति "क्वचित्" [५।१ । १७१ ] डे शरभः सुभटस्तस्मिन् प्लोषः स्नेहस्तेन इन्धे दीप्यते विपि प्रत्यूहशलभप्लोषेत् पिकोल्लापेनापि कामोद्दीपनं भवति । पुनः किं० ऊर्ज्ञानं तत्त्वातत्वविषयं ताम् अर्दयतीति खण्डीकरोतीति णिजि अचि व? यो “मायुः पित्तम् मानम् शब्दश्च" [उणादि० सू० ७२६] इति उणादिवचनात् मायुः शब्दः तं करोत्याख्यातीति वा णिजि क्विपि तल्लोपे वर्धमायू "व्योः" [१ । ३ । २३ ] इति पश्चाद् यलोपः । कोऽर्थः ? तत्त्वातत्त्वज्ञानापहारकपञ्चमोल्लापकारक इति । कस्मिन् ? यते जितेन्द्रियलोके । किम्भूते ? 'षिधूचु संराद्धौ [ ११८५ ] सिध्यतीति क्विपि सित् संपद्यमानः-'हिंट गति-वृद्धयोः' [१२९५] इति “युवर्ण-वृ-६०" [ ५। ३ । २८] इत्यलि-हयो ज्ञानं यस्य स सिद्धयस्तस्मिन् ज्ञानवतीत्यर्थः । पुनः किं० ई शोभां प्रददातीति विपि ईप्रदाः सप्तम्यां "लुगातोऽनापः” [ २ । १ । १०७] इति आलोपः एतावता ज्ञानिन्यपि जितेन्द्रियजनेऽपि, सर्वत्र शोभाकरेऽपि ज्ञानापहारः पञ्चमोल्लापकारक इत्यर्थः । तेषामपि तच्छ्रवणाद् विह्वलीभवनेन तत्त्वातत्त्वविचारलोपात् ॥ १०३ ॥
इति पिकं व्यावर्ण्य मेघ वर्णयति-तथाहि
१ यथा अजूभ्याम् इत्यत्र जस्य गत्वं न भवति तथा अत्रापि पस्य बत्वम् कस्य च गत्वन भवति ।

Page #137

सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली। प्रत्यूहशलभप्लोषे दीपदीपाङ्करायते ॥१०४॥ [सिद्धयेवर्धमानस्ताऽत्ताम्रा यन्न ! खमण्डेली।
प्रत्यूहशलभप्लोषे दीर्म ! दीपाङ्कराय ते ॥१०४॥] [१ सिद्ध- + या + ई = सिद्धये । अनेन एकारान्तपदेन 'वर्धमान'पदस्य विशेषणसमासः+सिद्धयेवर्धमानः-प्रथमान्तम् । अत्र वर्धमानपदम् विष्णुवाचकम् । २ स्तन्+क्विप्% स्तन्-प्रथमैकवचने-स्ता इति मेघविशेषणम् । स्ता + अत् + ताम्र + आस् = स्ताऽत्ताऽऽम्राः + अन्न = स्ताऽक्ताऽऽम्रायन्न । स्ताऽत्ताऽऽम्राः प्रथमान्तम् । इदमपि मेघविशेषणम् । ३ अन्न !। ४ ख+मण्ड+ली खमण्डलीः-खमण्डली । ५ प्रति + ऊह + शरभ = प्रत्यूहशलभ, तेषां प्लोष प्रत्यूहशलभप्लोषे सप्तम्येकवचनम् । ६ दीप ! इति संबोधनम् 'अन्न' इत्यस्य विशेषणम् । ७ चतुर्थ्यन्तम् । अत्र 'दीपाङ्कुराय भव' इत्यर्थसूचनाय 'भव' इति क्रिया अध्याहार्यां । ८ ता + ईतेः प्रथमैकवचनम् ।]
व्याख्या-हे अन्न ! मेघ ! हे प्रत्यूहशलभप्लोषे दीप ! प्रतिकूलः स्वगर्जिते प्रतीप ऊहो मनोऽभिप्रायो येषां ते प्रत्यूहशरभा अष्टापदास्तेषां प्लोषे विनाशे दीयो दीप्यमानस्तस्य सं०, मेघस्य शरभवैरित्वात् । त्वं दीपाङ्कुराय दीप्यत इति "नाम्युपान्त्य०" [५।११५४] इति के दीपः-दीप्यमानः-योऽङ्कुरःप्ररोह अर्थाद् वनस्पतीनाम् तस्मै भव इति सम्बन्धः । त्वं किं० सिद्धा जगत्प्रतीता या या लक्ष्मीस्तामीयते कामकेलये गच्छतीति क्विपि सिद्धयेयों वर्धमानो विष्णुरिव सिद्धयेवर्धमानः श्यामवर्णत्वात् । तथा 'स्तनयं गर्जति क्विपि सौ “नि दीर्घः' [१।४।८५] इति दीर्धे "नाम्नो नः०"[२।१।९१] इति नलोपे स्ता गर्जन् विशेषणसमासे सिद्धयेवर्धमानस्ता । पुनः किं० आत्ताम्राः न विद्यते त् तकारो यत्र स अत् यस्ताम्रः, एतावता आम्रस्तम् आसयति शोभयति जलसेकेनेति आत्ताम्राः । पुनः किं० स्वस्य सूर्यस्य मण्डम्शोभाम्-'लीण द्रवीकरणे' [१९४२] युजादित्वात् णिचोऽभावे लयति विशृणाति क्विपि खमण्डलीः । पुनः किं० तां लक्ष्मीम् ईयते गच्छतीति क्विपि तेः ॥१०४॥ मेधं व्यावर्ण्य सहकारं वर्णयति-तथाहि
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीप्रदीपाकुरायते ॥१०५॥ [ सिद्धयेवर्धमानस्तात् ताऽऽम्रा" ! यन्नखमण्ड ! ली।
प्रेत्यूहशलभप्लोषेदीप ! दीपाङ्कुरायतेः ॥१०५॥] १ अत्र 'गर्जति' इत्यस्य संदर्भात् 'स्तनति' इति उचितम् अन्यथा-'स्तनय' इत्यस्य स्वीकारे'स्ता' शब्दो न सेत्स्यति। २ यद्यपि लिखितपुस्तके 'आशयति' पाठः परन्तु तेन 'आः' इति कदापि न सेत्स्यति ततः अत्र संशोध्य 'आसयति' इति पाठः स्वीकृतः । ३ 'अत् + ताम्र:= भत्ताम्रः' स्यात्

Page #138

१०९
[१ ई + वन् + एवन् + ऋद्ध + मान = ए वर्धमानः । सिद्धः + एवर्धमानःसिद्धयेवर्धमानः प्रथमान्तम् । २ स्तात् क्रियापदम् । ३ तन् + विच = ता प्रथमान्तम् । ४ आम्र! संबोधनम् । ५ 'अ' वाक्यालङ्कारे ! ता + आम्र + अ = ताऽऽम्रा । ६ यत् 'यस्माद्' अर्थे । ७ नख + मण्ड = नखमण्ड ! संबोधनम् । ८ लीः प्रथमान्तम् । ९ प्रति अव् = प्रत्यू + ह + शर+ भ = प्रत्यूहशरभ = प्रत्यूहशलभ + प्लोष + ई = प्रत्यूहशलभप्लोषे + दीप्र = प्रत्यूहशलभप्लोषेदीप्र ! इति अखण्ड संबोधनम् । १० दीप + अङ्कर +. आयतेः = दीपाङ्कुरायतेः । ]
व्याख्या-हे आम्र ! सहकार ! तथा हे नखमण्ड ! नखप्राया फलादिनाऽल्पत्वात् "मण्डा त्वामलक्याम्" हैम० अने० सं० द्विस्वरका ० श्लो० १४०] इत्यनेकार्थवचनात् मण्डा आमलकीवृक्षो यस्मात् स नखमण्डस्तस्य सं० । तथा हे प्रत्यूहशलभप्लोषेदीप्र ! प्रतिपूर्वाद् 'याचना' अर्थात् अवतेः क्विपि प्रत्यूर्याचकोऽर्थात् फलादिश्रियः, तस्य हो हस्तः स एव शराज्जलाद् भवतीति "क्वचित्" [५।१।१७१] डे शरभम् कमलं हस्तकमलं तत् 'प्लुष्श् स्नेहन-सेचन-पूरणेषु' [१५६२ ] इति पुष्णातीति पूरयतीति कर्मणोऽणि प्रत्यूहशलभप्लोषी या ई फलादिका श्रीः तया दौप्रो दीप्यमानस्तस्य सं० । स्वम् आ समन्तात् ईयन्ते गच्छन्ति वनि एवानः पन्थास्तेषु ऋद्धः सुच्छाया-अप्-पर्णादिना समृद्धो मानः पूजा यस्मात् स एवर्धमानः 'स्तात्' इति क्रियासम्बन्धः । त्वं किम्भूतः ? 'विधौ शास्त्र-माङ्गल्ययोः' [ ३२१ ] इति सेधति स्म'गत्यर्थाकर्मक०"[५ । १ । ११] इति क्ते-सिद्धो माङ्गल्यभूतः । पुनः किम्भूतः ! तनोतीति विचि ता विस्तारकः, कस्याः? दीपाङ्कुरायतेः दीप्यन्त इति "नाम्युपान्त्य." [५ । १ । ५४ ] इति के दीपाः प्रदीप्यमाना ये अङ्कुराः प्ररोहास्तेषामायतिर्विस्तारः तस्याः । पुनः कि० लीयते इति क्विपि लीः श्लिष्यन् कामो यस्मात् स लीः । आम्रादपि हि कामो दीप्यते ।। १०५ ॥
इति सहकारं व्यावी निम्ब वर्णति-तथाहिसिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली प्रत्यूहशलभप्लोषे दीपदीपाङ्करायते ॥१०६॥ [सिद्धये वैधमा न: स्तात् ताऽऽम्रा यन्नखम् अण्डलीः ।
प्रत्यूहशलभप्लोषे दीपदीपाङ्करा यतेः ॥१०६॥] [१ चतुर्थ्यन्तम् । २ व + ऋद्ध + मा = वर्धमा - इदं पदं 'निम्ब'शब्दसंबन्धिनम् अन्तिमम् वकारम् अर्थात् बकारम् सूचयति-प्रथमैकवचनम् । ३ नः षष्ठीबहुवचनम् । ४ स्तात् क्रियापदम् । ५ ता + आम्र + अस् - ताम्राः-प्रथमैकवचनम् । ६ इ + अङ्ग = यन् प्रथमैकवचनम् । इदं पदं 'निम्ब' शब्दगतम् आद्यं निवर्ण सूचयति । ७ अखम् प्रथ

Page #139

मैकवचनम् । इदं पद निम्ब' शब्दमध्यगतम् 'म्'वर्ण सूचयति । ८ अण्ड + ली = अण्डलीः प्रथमैकवचनम्-'निम्ब' विशेषणम् । ९ सप्तम्यन्तम् । १० दीप्र + दीप + अङ्कुर+अस्= दीप्रदीपाकुराः-प्रथमैकवचनम्-'निम्ब' विशेषणम् । ११ य + ता+ई = यतेः - एकारान्तम् प्रथमेकवचनम् 'निम्ब' विशेषणम् । ]
___ व्याख्या-वकारेण ऋद्धो मा वाचको नः अस्माकं सिद्धये रोगापहारादिकार्यनिष्पत्तये स्तात् इति सम्बन्धः । किम्भूतः ? इकारम् अङ्गति गच्छति इति क्विपि सौ पदस्य" [ २ । १ । ८९ ] इति गलोपे यत् इकारान्वितो यो न् नकारः तस्मिन् अखः अशून्यः म् मकारो यस्मिन् स यन्नखम् एतावता निम्बः इत्यर्थः । किं तया पत्रादिश्रिया आम्रवत् सहकारवत् असति शोभते क्विपि ताऽऽम्राः । पुनः किं० अण्डानि पक्षिपेश्यः तेषां लीः श्लेषो यस्मिन् स अण्डलीः पक्षिणां मालकादिसद्भावात् । पुनः किं० दीप्रो यो दीपः प्रदीपस्तत्सदृशा अङ्कुराः प्ररोहाः पत्राद्युद्भवाः तैः असति शोभते क्विपि दीप्रदीपाङ्कुराः । कस्मिन् ? प्रत्यूहा विघ्नाः तद्धेतुभूता रोगादयस्त एव शलभाः पतङ्गाः तेषां प्लोषे विनाशे यथा दीपः पतङ्गान् तथाऽयमपि रोगान् दहती त्यर्थः । पुनः किं० “यस्तु मातरिश्वनि" [ ] इत्येकाक्षरात् यः वातः तेन तां शोभाम्, ईयते गच्छतीति क्विपि यतेः ॥ १०६ ॥
इति निम्ब व्यावण्ये वातं वर्णयति तथाहि
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्य॒हशलभप्लोषे दीपदीपाकुरायते ॥१०७॥ [सिद्धयेवैधमानस्तात्ताम्रा यद् नें खमण्डलीं।
प्रत्यूहशलभप्लोषे दीपदीपाङ्कुरायते ॥१०७॥] [१ सित् + हय + ईपू = सिद्धयेब् - प्रथमान्तम् । २ आ + ऋद्ध + मान = अर्धमानः - प्रथमान्तम् । सिद्धयेब् + अर्धमानः - सिद्धयेबर्धमानः = सिद्धयेवर्धमानः । ३ ता + आत्त + आम्र + अस् = ताऽऽत्ताऽऽम्रास्तात्ताम्राः-प्रथमान्तम्- 'वन'स्य बिशेषणम् । अथवा त + आत् = तात् + तान + असू = तात्ताम्राः । ४ यद् यस्मात् अथवा 'यत्' प्रथमान्तम् ५ न निषेधवाची । न अतेः - न गच्छेः इति न अपि तु अतेः एव - गच्छेः एव इति आशयः ६ खमण्डलीम् - द्वितीयान्तम् । 'अतेः' कर्मकारकम् । ७ प्रति + ऊ + हन् = प्रत्यूह + शलभ + प्लोषे = प्रत्यूहशलभप्लोषे सप्तम्यन्तम् । ८ दीप्र + दीप +अङ्कर + अस् = दीप्रदीपाङ्कराः प्रथमान्तम् । पाङ्कराः + अतेः = पाङ्करायतेः = पाङ्करायते । ९ अतेः 'अत्' धातोः सप्तम्यां द्वितीयपुरुषैकवचने अतेः । ]
व्याख्या-हे अँ ! अत्र विरामविवक्षया “ अ-इ-उवर्णस्यान्ते० " [१ । २ । ४१ ] इत्यनुनासिकः । न वाया त्वं खमण्डली नभोमण्डलम् अतेः सततं
१ अयं पाठः अस्पष्टः, तस्य स्थाने 'अ वायो ! त्वम्' इति अथवा 'न वायाः त्वाम्' इति पठ्येत तदा कोऽपि अर्थः ज्ञातु सुगमः ।।

Page #140

न गच्छेः ? अपि तु गच्छेत् एव त्वन्मार्गत्वात् तस्याः। त्वं किं० दीप्रा ये दीपाङ्कुरास्तान् अस्यसि इति क्विपि दीप्रदीपाङ्कराः दीपविध्यापकत्वात् । पुनः किं० 'षिधू गत्याम्' [ ३२० ] सेघसि इति क्विपि सित् गामुकः । कथम् ? प्रति लक्षीकृत्य । किं ? ताय सन्तान-पालनयोः [ ८०६ ] इति तायन्ते पालयन्ति इति क्विपि ताः पालका रक्षायुक्ता तैः आत्तं पालनाय आश्रितं यत् आप्रैवृक्षविशेषैः उपलक्षणाद् अन्यैरपि असते शोभते क्विपि तात्ताम्रा वनम् ,तल्लक्षीकृत्येति । अथवा तकारम् 'अत सातत्यगमने [२७९] णिगि आतयति गमयति दूरीकरोति इति यावत् क्विपि तात् यः ताम्रः-एतावता आम्रः तैरसतीति, शेषं पूर्ववत् । वने हि वातः प्रचुरो भवतीत्येवं वर्णनम् । त्वं किम्भू० 'हिंट गति-वृद्धयोः' [ १२९५ ] इति अतः "युवर्ण." [ ५ । ३ । २८ ] इति अलि हयःगमनम् तमीप्सतीति क्विपि सौ “पदस्य" [२।१ । ८९ । इति सलोपे “धुटस्तृतीयः" [२।१ । ७६ ] इति पस्य बत्वे हयेव् गमनेच्छुः । कस्मिन् ? 'अव रक्षण'[४८९] इति इच्छार्थात् क्विपि ऊः इच्छा तया हन्ति गच्छति क्विपि “अहन्-पञ्चम०" [ ४ । १ । १०७ ] इति हन्वर्जनाद् दीर्घाभावे ऊहा यः शलभः श्वावित्-तस्मिन् स्वजातितया एकत्र निवासितया वा पुष्णाति स्निह्यति इति अचि ऊहशलभप्लोषो मृगः तस्मिन्-वायुमंगवाहनम् ततस्तत्र गमनेच्छुरित्यर्थः । पुनः किं० आ समन्ताद् ऋद्धम् "अवर्णस्येवर्णादिना०"[१।२।६] इति अरि अर्द्धम् । 'माङ्क मान-शब्दयोः' [११३७ ] इत्यतोऽनटि मानः शब्दो यस्य स अर्घमानः एतावता प्रोच्चैर्वान् इत्यर्थः ॥ १०७ ॥ इति वातं व्यावर्ण्य रात्रि वर्णयति-तथाहि
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीप्रदीपाङ्करायते ॥ १०८॥ [सिद्धयेवर्धमानस्ताऽऽत्ताऽऽम्रायन्नैखमण्डली ।
प्रत्यूहशलभप्लोषे ! 'दीपदीपाङ्कुरायते ॥१०८ ॥] [१ सिद्ध + या + ड = सिद्धय + ई सिद्धये वर्धमानस्तन + णिच् +क्विपू । स्तन् = स्ता । सिद्धयेवर्धमान + स्ता = सिद्धये वर्धमान स्ता + आत्त + आम्ला + अस् = सिद्धयेवर्धमानस्तात्ताम्राः । अत्र 'वर्धमान' पदं स्तनस्य विशेषणम् तेनैव च सह समस्तम् । २ अन्न+ख + मण्ड + ली = अन्नखमण्डली । . स्तात्ताम्राः + अन्न • = ० स्तात्ताम्रायन्न० ।३ प्रति ऊह + शलभ = प्रत्यूहशलभप्लु) + ड= प्ल' । प्रत्यूहशलभ । प्ला + उषे = प्रत्यूहशलभप्लोषे !
१ वायोमगो वाहनम् इति अथवा वायुमंगवाहनः इति पाठः समुचितः ।

Page #141

११२
संबोधनम् । ४ दीप्रदीपाङ्कुर + अस् = दीप्रदीपाङ्कुरास् । ५ अत + ईम् = अतें • पां
रास् + अतें = • पाङ्कुरायतें = • पाङ्कुरायते । अत्र 'अत' इति 'अत्'धातोः पञ्चम्या द्वितीयपुरुषैकवचने क्रियापदम् ।]
व्याख्या-हे उषे ! रात्रे ! त्वं ई': शोभा-कर्म अत सततं गच्छेति सम्बन्धः । त्वं किम्भूता ? सिद्धा धनधान्यादिना समृद्धाः पुरुषास्तान् कामक्रीडाथ यान्ति गच्छन्ति "आतो डः०" [५ । १ । ७६ ] इति डे सिद्धयाः कामिन्यस्तासां इः कामस्तेन वर्धमानौ वर्धनशीलौ स्तनौ करोतीति णिजि क्विपि सौ “नि दीर्घः' [ १ । ४ । ८५] इति दीर्घ " दीर्घयाब्०" [१। ४ । ४५] इति सिलोपे “नाम्नः०" [२।१। ९१] नलोपे सिद्धये र्धमानस्ता-रात्रौ स्त्रियः कामुकमभिसरन्ति, तत्र कामोद्रेकेण स्पृष्टानां स्तनानामपि वृद्धिर्भवत्येवेति रात्रिरेव वृद्धिहेतुरिति । पुनः किं० आत्ता गृहीता या आम्ला म्लानिः कालुण्यमिति यावत् , तया असति शोभते क्विपि आत्ताम्लाः । पुनः किं० अन्नवत् मेघवत् खस्य सूर्यस्य, मण्डलम् भूषाम् कान्तिमिति यावत् , तं लीयते श्लिष्यतीति धातूनामनेकार्थवादाच्छादयति क्विपि अन्नखमण्डली । यथा मेघः सूर्यमाच्छादयति तथा रात्रिरपीत्यर्थः । रात्रावपि सूर्यस्यादृश्यमानत्वात् । पुनः किं० प्रतिकूलो दीपस्वर्णभ्रमकारी ऊहो मनोऽभिप्रायो येषां ते प्रत्यूहाः शलभाः पतङ्गास्तेषां प्लोषे दाहे भवतीति "क्वचित्" [५ । १ । १७१ ] डे प्रत्यूहशलभप्ला । यतः किं० दीप्रैर्दीपाकुरैरससि शोभसे क्विपि दीप्रदीपाकुराः ॥ १०८ ॥
इति रात्रि व्यावर्ण्य शलभं वर्णयति-तथाहि-- सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली। प्रत्यूहशलभप्लोषे दीपदीपाङ्करायते ॥१०९॥ [सिद्धये 'ऽवर्धमानस्ताऽत्ताम् रायं न खमण्डलि ।
प्रत्यूह ! "शलभ ! "प्लोषे दीपदीपाङरायते ॥१०९॥] । [१ सिद्ध+या-सिद्धयम् द्वितीयान्तम् 'रायम्' इत्यस्य विशेषणम् । २ ईर्-क्विप्-ई: प्रथमान्तम् शलभस्य विशेषणम् । अत्र 'सिद्धयम्' पदे मकारस्य तथा 'ई:' पदे विसर्गस्य उच्चारणाभावे सिद्धय+ई-सिद्धये । ३ 'अव' इति 'अ' धातोः पञ्चम्यां द्वितीयपुरुषकवचने क्रियापदम् । अव-अवगच्छ-जानीहि-इत्यर्थः । अस्य क्रियापदस्य 'न'पदेन अन्वयः ततः न अव-न जानीहि-इति भावः तथा 'अत्ताम्' पदेन सह अपि 'अव' क्रियापदस्य सम्बन्धः, ततः 'अत्ताम् अव'-'हिंसां जानीहि'-इत्यपि द्वितीयोऽर्थः । ४ ऋद्ध+मान स्तन्-ऋद्धमानस्ता। अव+ऋद्धमानस्ता-अवर्धमानस्ता।सिद्धये+अवर्धमानस्ता=सिद्धयेऽवर्धमानस्ता। ५ अटट+क्विप् अत्+ तल-अत्ता-द्वितीयाविभक्तौ अत्ताम् 'अव' इत्यस्य कर्म। ६ रायम् द्वितीयान्तम् 'न अव' इत्यस्य
१ अत्र 'ईम् शोभाम् कर्म' इति पाठः उचितः । २ अत्र ‘मण्डम्' इति युक्तम् । 'मण्डल' पदे स्वीकृते मण्डल + ली 'मण्डलली' इत्येव भवेत् , 'मण्डली' इति तु न भवेत् ।

Page #142

११३
कर्म । ७ न निषेधवाची। ८ ख+मण्डल+क्या+विवर -खमण्डला-सप्तम्या एकवचने-खमण्डलि।९ प्रति+ऊह-प्रत्यूह ! संबोधनम् । १० शलभ ! संबोधनम् । ११ सप्तम्या एकवचनम् । १२ दीप्र+दीप+अङ्कुर+आयत-दीप्रदीपाङ्कुरायते सप्तम्या एकवचनम् । ] .
___ व्याख्या-हे शलभ ! पतङ्ग ! हे प्रत्यूह ! प्रतिकूलः ऊहो यस्य स प्रत्यूहः तस्य सं० । त्वं दीपा दीप्यमाना ये दीपाङ्करास्तेषामायतं विस्तारं तस्मिन् दीप्रदीपाङ्कुरायते रायं स्वर्णम् न अव 'अव रक्षण.' [४८९] इति अवगमार्थात पञ्चम्या हो नस्य निषेधार्थत्वात् मा अवगच्छ-इत्यर्थः । यतः रायं किम्भूताम् ? 'अट्टि हिंसाऽतिक्रमयोः' [६७४] इति अतः क्विपि भावे तलि अत्ता हिंसा, तां हिंसामेवेत्यर्थः । अर्थात् तवैव दीप्रैदी० । किम्भू० सिद्धा सम्पन्ना या लक्ष्मीर्यस्य तत् सिद्धयम् लक्षणया समर्थमित्यर्थः । कस्मिन् ? प्लोषे दाहे अर्थात् तवैव । पुनः किम्भूते ? खमण्डलि खमण्डलं सूर्यमण्डलं तद्वदाचरतीति क्यङि, क्विपि तयोर्लोपे खमण्डलाः तस्मिन् "लुगातोऽनापः" [२ । १ । १०७] इति आलोपे खमण्डलि मार्तण्डमण्डलसमाने इत्यर्थः । त्वं किम्भूतः ? ऋद्धो यो मानोऽभिमानस्तेन स्तनयति इव-गर्जतीव-इति क्विपि सौ “नि दीर्घः' [१ । ४ । ८५] इति दीर्घे “दीर्घड्याब्-व्यञ्जनात् सेः" [१ । ४ । ४५] इति सूत्रेण सेोपे "नाम्नो नोऽनह्नः'' [२ । १ । ९१] इति सूत्रेण नलोपे ऋद्धमानस्ता-अहङ्कारवान्- इवेत्यर्थः । पुनः किं० ईरिक् गति-कम्पनयोः' [१११५] इति धातोः ईर्ते कम्पते इति वाक्ये क्विपि ई: कम्पमानः-इत्यर्थः ॥१०९॥
शलभं व्यावये शरावं वर्णयति-तथाहिसिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीपदीपाङ्कःरायते ॥११०॥ [सिद्धये वैधमानः स्तात् ताम्रायन्नखैमण्डलीम् ।
'प्रत्यहंशलभप्लोषे दीमदीपाङ्करायते ॥११०॥] [१ चतुर्थ्यन्तम् । २ प्रथमान्तम् एकवचनम् । ३ क्रियापदम् । ४ ताम्र+क्य+क्विप्= ताम्राः । ५ अन्न+ख+मण्डलीम्-अन्नखमण्डलीम्-द्वितीयान्तम्। ६ प्रति-आश्रित्य । ताम्रास्। अन्न. ताम्रायन्न० । ७ ऊहशलभप्लोषे सप्तम्या एकवचनम् । प्रति+ऊ+ह+शर+भस्-प्रत्यूहशलभ-प्रत्यूहशलभस्य प्लोषः प्रत्यूहशलभालोषः अस्य सप्तम्या एकवचनम् । ८ दीप्रदीपाङ्कुरायतेःदीप्र+दीप+अङ्कुर+आयतिः-अस्य षष्ठ्या एकवचने रूपम् । ]
व्याख्या-वर्धमानः शरावः अन्न धान्यं, तस्य खानि खण्डानि तेषां मण्डली श्रेणी तां प्रति आश्रित्य सिद्धये-पाकाय-स्तादिति सम्बन्धः । कस्मिन् सति ? प्लोषे
१ 'हिंसाम् एव' इति पाठापेक्षया 'हिंसाम् अव' इति पाठः समीचीनभावसूचकः अर्थात् दीपसमूहे स्वर्ण न अवगच्छ किन्तु हिंसाम्-आत्मनः हिंसाम्-आत्मनः हिंसारूपम् रायम् अवगच्छ । २ दीप्रदीपाङ्कुरायते तवैव हिंसां अवगच्छ। ३ हे शलभ ! कम्पमानस्त्वम् ।

Page #143

ताप-दाहे इत्यर्थः । कस्याः ? दोपः-अग्निः-तस्य दीपाङ्कुराः कान्तिप्ररोहाः, तेषाम्आयतिः विस्तारस्तस्याः सम्बन्धिनि इत्यर्थः । वर्धमानः किं ताम्रवदाचरतीति क्यङि । क्विपि, तल्लोपे “य्वोः प्वय” [४ । ४ । १२१] इति यलोपे ताम्राः । 'ऊयैङ् तन्तु. सन्ताने' [८००] इत्यत क्विपि ऊः सम्बद्धीभवन् यः हः दारु, शरः-तृणविशेषः, तौ 'भस् भर्त्सन-दीप्त्योः ' [५५१] इत्यतो बभस्ति-भर्त्सति-इति विपि ऊहशलभो यः प्लोषो दाहः तापः, तस्मिन् ऊहशलभप्लोषे ॥११०॥
.. इति कांचन अर्थान् प्रकीर्णकान् प्रादुर्भाव्य ग्रन्थसमाप्ति चिकीर्षः यस्य सम्यगवगमेन विद्वज्जनमनस्सु नानाविधानेकार्थसमुज्जम्भणं भवति तदेव व्याकरणं वर्णयति-तथाहि
सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली । प्रत्यूहशलभप्लोषे दीपदीपाङ्कुरायते ॥१११॥ [सिद्ध' ! ये ! वर्धमान स्तात् ताम्रीयन्न खमण्डली ।
प्रत्यूहशलभ ! प्लोषेदीमदीपङ्किरायतेः ॥१११॥] [१ हे सिद्ध ! संबोधनम् । २ या+ई-ये इदमपि एकारान्तम् संबोधनम् । ३ वर्धमानम प्रथमान्तम् , अनुस्वारो न गणनीयः । ४ क्रियापदम् । ५ त+अम्+रे+अन् ताम्रायन् प्रथमा. न्तम । ६ नः षष्ठ्यन्तम्। ७ ख+म+अम+लखमम्+ल-खमण्ड+ली खमण्डलीः प्रथमान्तम् ८ प्र+ति+ऊह-अस्=प्रत्यूहस्-प्रत्यूहरु+अल+भ ( 'भा' धातोः 'भ' इति) प्रत्यूहशलभ ! संबोधनम् । ९ प+ल+ओ+ष-इति-प्लोषेत् प्रथमान्तम् । १० ई+प्रदी+पा+आम ईप्रदीपाम षष्ठीबहुवचनम् । ११ कुः प्रथमान्तम् । १२ आयतेः षष्ठयन्तम् ।।
__व्याख्या-'सिद्धहेमचन्द्रम्' इत्यभिधानात् "ते लुगू वा" [३ । २ । १०८] इत्युत्तरपदलोपात् सिद्धं सिद्धहेमचन्द्रं व्याकरणम् तस्य सं० हे सिद्ध ! श्रीहैमव्याकरण ! । तथा 'यांक प्रापणे' [१०६२] इति याघातुम् ईयसे श्रयसीति क्विपि येः, तस्य सं० हे ये ! अत्र "भदेतः स्यमोः०" [१ । ४ । ४४] इति लुकू । तथा प्रेण उपसर्गेण उपलक्षणत्वात् अन्यैरपि, तिः उपलक्षणत्वात् परस्मैपदम् "उपसर्गादस्योहो वा" [३ । ३ । २५] इति प्रतिपादितं य॑योस्तौ प्रती यौ ऊहशौ श-सयोरैक्यात् ऊह च अस् च ऊहसौ धातू यस्मिन् तत् प्रत्यूहस् । अत्र 'असू' इति धातुग्रहणात् "सो रुः" [२ । १ । ७२] इति रुत्वाभावः, तथा 'अली भूषण' [९१९] इति अल्पातुस्तेन भातीति "क्वचित्" [२।१।१७१] डे अलभं प्रत्यूहश च तत्
१ तस्याः-आयतेः संबन्धिनि दाहे । २ यद्यपि प्रतौ कोसनार्थान्' इत्येव स्पष्ट लिखितम् परन्तु तस्य स्थाने अस्माभिः संशोध्य सूचितः पाठः अत्र निर्दिष्टः । ३ 'ति'प्रत्ययस्य परस्मैपदित्वात् अत्र 'ति'पदेन परस्मैपदस्य सूचनम् । ४ ययोः धात्वोः अर्थात् 'ऊहू-अस्' धात्वोः ३ । ३ । २५ । सूत्रेण पक्षे परमैपदं सूचितम् तो द्वौ धातू अत्र ग्राह्यौ-इति आशयः ।

Page #144

११५
1
अलभं च प्रत्यूहशलभं तस्य सं ० हे प्रत्यूहशलभ ! त्वं 'नख' इति नः अस्माकं वर्धमानं दिनं दिनं प्रति वर्धनशीलं स्तादिति सम्बन्धः । त्वं किम्भूतं ? पञ्चम्याः ह्यस्तन्याः अद्यतन्या वा युष्मदर्थबहुवचनं तैर्युक्ता । 'अम् शब्दभक्त्योः ' [ ३९१] इति अम्, 'कैं गैंरैं शब्दे' [३६-३८] रैं 'अन् श्वसक् प्राणने' [१०८९] अन् एते धातवो यस्मिन् तत् ताम्रायन् एतेषां परस्मैपदसम्भवात् । तथा खेन खानुबन्धनम् मोऽन्तः “खित्य नव्यय ०” [३ । २ । १११] इति यस्मिन् तत् खम्-यथा- पण्डितंमन्य इति । तथा अ अनुस्वारस्तं लातीति "आतो डः०" [५ । १ । ७६ ] इति डे, ड-लयोरैक्यात् अण्डः, लीः 'लीच् लेषणे' [ १२४८] इति धातुर्यस्मिन् तत् अण्डलाः । अत्र व्याकरणस्य नपुंसकत्वेऽपि धातुग्रहणात् "क्लीबे" [२ । ४ । ९७ ] इति न ह्रस्वः । पुनः किम्भूतम् ? 'पू' 'ऌ' 'ओ' 'घ्' एते इत् अनुबन्धा यस्मिन् तत् प्लोषेत् यथा* रुधूंपी [१४७३] ‘गम्लुं गतौ' [३९६] इति, 'ओलस्जैति' [१४७०] 'डुलभिंषु' [७८६] इति । पुनः किम्भूतं ? कुः स्थानम्, कस्याः ? आयतेः - विस्तारस्य । पुनः केषाम् ! ईङ्च् गतौ' [१२५२] ई, प्रपूर्वो 'दीङ्च् क्षये' [१२४४ दी, 'पांकू रक्षणे' [१०६७] 'पां पाने' [२] वा पा, एतेषां द्वन्द्वे “लुगातोsनापः " [२ । १ । १०९] इत्यालोपे सिद्धम् प्रदीपाम् ॥ १११ ॥
इति श्री ४ सोमसुन्दरसूरि-तत्पट्टप्रभाकरश्रीजयचन्द्रसूरि-वाचकचक्रचक्रवर्ति-चरित्ररत्नगणिशिष्य श्री जिन माणिक्यगणिविरचिता शतार्थी जीयात् ।
आसीत् सोमगणव्योमसोमः श्रीसोमसुन्दरः । स्वरिर्भूरिगुणग्रामरामणीयकमन्दिरम् ॥१॥ तत्पट्टोदयशैलाग्र - जाग्रत्तरदिवाकराः मुनिसुन्दरसूरीन्द्राः पारीन्द्राः परवारणे ॥२॥ सूरिः श्रीजयचन्द्रोऽभूद् यशोनिस्तन्द्रचन्द्रिकः । कृतिनामाननं येनाकारि कैरवकाननम् ॥३॥ तत्पकमलाभाले कालेयतिलकाकृतिः । अभूत् प्रभूतविद्याभूः सूरिः श्रीरत्नशेखरः ॥४॥
१ तैः 'त' प्रत्ययैः अत्र 'त्वम्' किम्भूतम्' इत्यस्य अनुसंधानात् 'युक्तम्' इति उचितः पाठः २ अत्र प्रतौ 'उ' 'म्' इति लिखितः पाठः तथापि तेन 'प्लोषेत्' इति न सेत्स्यति ततः 'ओलस्जैति' इत्यत्र 'ओकार' दर्शनात् अस्माभिः 'ओ' ष्' इति संशोध्य उचितः पाठः स्वीकृतः । ३ 'रुधूंपी' अत्र प्, 'गम्' अत्र ल, 'ओलस्ज' अत्र 'ओ' तथा 'लभिष्' अत्र - एवम् एते प्-लु-ओ- अनुबन्धा ज्ञेयाः ।

Page #145

तत्पदृप्रकटाम्भोज-प्राभातिकविभापतिः । भाति विश्वातिशायिश्रीश्रीलक्ष्मीसागरश्चिरम् ॥५॥ सरिः सोमजयाद्वानः स्थानमानन्दसंविदाम् । द्वितीयोऽप्यद्वितीयश्रीविशेषगुणशेखरः ॥६॥ पट्तांगममर्मधर्मसमयपोन्मथ्यजाइयप्रथः, साक्षाल्लक्षणवेदिवारणघटासंघट्टघण्टापथः । आसीद वाचकनायकः सुकृतिनामानन्दनः स्यन्दनः, सर्वाङ्गीणगुणश्रियां युगवरश्चारित्ररत्नो गुरुः ॥७॥ जिनसुन्दरशिष्यः सन् युक्तं यो जिनसुन्दरः । कुतुकं यन्न कं चक्रेऽर्जिनं श्रीजिनसुन्दरम् ॥८॥ स्पष्टाऽष्टादशलक्षणाक्षतमतिप्राग्भारसारस्वतोद्गारस्तारकवारजित्वरयशःसम्भारविश्वम्भरः । तच्छिष्यः प्रतिपक्षपर्वतपथत्पक्षच्छिदाखण्डल:, क्षोणीमण्डलमण्डनः स जिनमाणिक्यो गुरुर्गीयते ॥९॥ बुद्धिः का तव बौद्ध ! शुद्धमैथि रे ! नैयाँस्तु नैयाय(यि)क ! व्याख्येयोऽसि न साङ्ख्य ! सैष विदुषां सीमा न मीमांसकः। दूरं दूरमरे विशन्तु विवरे यद्वा गिरेगहरे, यस्माज्जल्पभरेऽपि जातु जिनमाणिक्यो न शक्यः परैः॥१०॥ हार्षी चित्तान्यहार्षीन्नहि बहुविदुषामाभिनन्दी य बन्दी, सपाणी स्यान्न बाणी न च रुचिरतया चाचलीत्याचली वाग। मायूरी कर्णपूरी भवति न सुतरामामरी पामरी यद्,
वाचः श्रीवाचकेन्द्रो जनयति जिनमाणिक्यनामाभिरामः ॥११॥ १ 'अजिनयोनि' शब्दः हरिणपर्यायः । ततः "ते लुग वा" ।३ । २ । १०८ । इत्यनेन 'अजिन'शब्दोऽपि हरिणपर्यायः 'ततः कम् अजिनम्-हरिणम्-जिनसुन्दरं न चक्रे अपि तु समस्तमपि अजिनं जिनसुन्दरं चक्रे इति कुतुकम् । तत्परिहारः एवम्-अजिनम् अजिनानुयायिनम् के न जिनसुन्दरं चक्र ? अपि तु सर्वमेव च । अथवा अजिनम-चर्म । लक्षणया कचर्मवन्तं जिनसुन्दरं न चक्रे ? सर्वमपि चर्मवन्तं तथा चक्र इति आशयः । २ 'शुद्धपथि' इत्येवं सप्तम्यन्तं पदम् अर्थप्रद भवेत् । ३ न एयाः-न आगच्छेः -इति आशयः ।

Page #146

११७ भाष्यं साक्षितयां विधाय सुधियो येऽन्वर्थमात्रं जगुः, ये वाऽसंशयिताश्च तेन किल तास्तेनैष तेनेऽञ्जलिः। ये लक्षार्थसमर्थनप्रतिदिनव्यग्रात्मनस्तेष्वयं, सन्नद्धो भवतीति रीतिरनघा श्रीवाचकाधीशितुः ॥१२॥ स्थानस्थानशतार्थीति, यथार्थाहानयोगतः । यो गतो जगति ख्याति, प्रति सोमप्रभादिति ॥१३॥ चारित्ररत्नवाचकचरणपरीचारचारुचरितेन । रचिता तेन शतार्थी, सतां कृतार्थीकरोतु मनः ॥१४॥
युग्मम्] व्यालाधीशमृणालशालिनि रजोजिद्भानुभाजालिनि, प्रोद्यदिग्दलमालभारिणि नभोभृङ्गौघशृङ्गारिणि । यावद् राजमरालति प्रतिकलं राजा द्विपक्षी दधत्, तावच्छास्त्रमिदं विदम्भहृदयानन्दमदं नन्दतात् ॥१५॥ निधि-गुण-तिथि १५३९ मितवर्षे हर्षेण विनिर्मिता प्रशस्तिरियम् । जिनमाणिक्यगुरूणां शिष्यभुजिष्येण विजयेन ॥१६॥
॥ ग्रन्थाग्रम् १६९७ ॥

Page #147

Page #148
indicatoren m onter Forvale Eersonal use only ary.org