Panch sutrakam with Tika

Author(s): Chirantanacharya, Haribhadrasuri, Jambuvijay, Dharmachandvijay, V M Kulkarni
Publisher: B L Institute of Indology
Catalog link: https://jainqq.org/explore/001111/1

Page #1

Pañcasūtrakam
of
Cirantanācārya
Critically Edited by Muni Sri Jambūvijayaji
सयाम्मसार
48 l Has
VLAL LEHET
30700NI ya
ERCHAND
NSTIT
STITUTE O
BHOGILAL LEHERCHAND INSTITUTE OF INDOLOGY
DELHI (Extension Centre Patan)

wwwijanelibrary.org

Page #2

ABOUT THE EDITOR
The Editor, universally known and respected as Muni Sri Jambūvijayaji, was only fifteen when he received the diksă at the hands of Muniraj Shri Bhuvanavijayaji Maharaj who had attained mastery over Jain agama literature, various systems of Indian philosophy and other branches of knowledge.
Muni Sri Jambūvijayaji, gifted with sharp intelligence, mastered Sanskrit and Prakrit languages and the Jain agama texts and the various darśanas, with Nyāya as the chief one.
He is deeply devoted to the twin ideals of a Jain monk jñāna and kriyā (knowledge and conduct) and provides a glorious example of these twin ideals rarely to be met with these days. Besides his command of Sanskrit, Prakrit and Gujarati he has working knowledge of other languages like Hindi, Marathi, Tibetan (Bhota), and English. His critical and standard editions of Sanskrit and Prakrit texts, prefaced with masterly and scholarly Introductions and Indices, more particularly of Vaiseșikasutra and Dvādaśāra nayacakra, have won for him international reputation. He is, indeed, a worthy pupil of a worthy Acārya, who, in fact, in his pre-monk life was his own father, Shri Bhogilalbhai who later became widely known and highly respected as Muniraj Shri Bhuvanavijayaji Maharaj.

Page #3

बी. एल. सेरीज क्र. २ आचार्य श्रीहरिभद्रसूरिग्रंथमाला, ग्रंथ क्र. १ प्रधान संपादक : वा. म. कुलकर्णी

॥ अर्हम् ॥
याकिनीमहत्तराधर्मसून्वाचार्यप्रवरश्रीहरिभद्रसूरिविरचितव्याख्यासमलङ्कृतम्
चिरन्तनाचार्यविरचितम्
पञ्चसूत्रकम् ।
श्री स्तम्भतीर्थ (खम्भात ) -- पत्तन (पाटण) नगरस्थप्राचीनतमतालपत्रलिखितादर्शादिविविधसामग्यनुसारेण संशोध्य परिशिष्टादिभिश्च समलङ्कृत्य सम्पादकः
पूज्यपादाचार्यमहाराजश्रीमद्विजयसिद्धिसूरीश्वरपट्टालङ्कारपूज्यपादाचार्यमहाराजश्रीमद्विजयमेघसूरीश्वरशिष्यपूज्यपादगुरुदेवमुनिराजश्रीभुवनविजयान्तेवासी
मुनि जम्बूविजय : सहायको मुनि धर्मचन्द्रविजयः
कोयग्मि
व
॥सध्य
LEHERCHAND
INSTITUTE OF
प्रकाशकम्
भोगीलाल लहेरचन्द भारतीयसंस्कृति संस्थानम्, दिल्ही (विस्तारित केंद्र पाटण)

Page #4

प्रकाशक :
श्री प्रताप भोगीलाल
चेअरमन, गव्हर्निंग कौन्सिल, बी. एल्. इन्स्टिटयूट ऑफ इंडॉलॉजी, २ / ८८ रूपनगर, दिल्ली ११०००७
प्रथमावृत्ति : १९८६
प्रतय:
१०००.
मूल्यम् : १२०/- रूप्यका :
मुद्रक :
अनिल स्टेशनर्स अॅण्ड प्रिंटर्स
३०० कागदी बाझार, धोबीनो खांचो, अहमदाबाद ३८० ००१

II

Page #5

Page #6

પૂજ્યપાદ આચાર્ય દેવ શ્રી વિજય સિધિસૂરીશ્વરજી મહારાજના પટ્ટાલંકાર
પૂજયપાદ આચાર્ય દેવ શ્રી વિજય મેઘસૂરીશ્વરજી મહારાજના શિષ્ય
પૂજ્યપાદ ગુરુદેવ મુનિરાજ શ્રી ભુવનવિજયજી મહારાજના શિષ્ય પૂજ્યપાદ મુનિરાજ શ્રી જંબૂવિજયજી મહારાજના પ્રથમ શિષ્યરત્ન દેવતુલ્ય
પૂજ્ય મુનિરાજ શ્રી દેવભદ્રવિજયજી મહારાજ
જન્મ વિક્રમ સંવત ૧૯૫૧ આષાડ સુદિ ૧૪, ઓડ (ડાકોર).
દીક્ષા વિક્રમ સંવત ૨૦૧૫ ફાગણ સુદિ ૩, શંખેશ્વર તીર્થ. સ્વર્ગવાસ વિક્રમ સંવત ૨૦૪૦ કાતિક સુદિ ૨, લોલાડા, તા. ૬-૧૧-૧૯૮૩ રવિવાર,

Page #7

B. L. Series No. 2 (Ācārya Haribhadrasūri Granthamālā Vol. No. 1) General Editor: V. M. Kulkarni
Pancasūtrakam
of Cirantanācārya
Critically Edited for the First-time with an Introduction, Variant Readings, Scholarly Notes and
Appendices in Sanskrit
Muni Sri Jambūvijayaji
Disciple of His Holiness Munirāja Sri Bhuvanavijayaji Mahārāja
Grand Disciple of H. H. Ācārya Sri Vijayasiddhisūriśvaraji Mahārāja
Assisted by Muni Sri Dharmacandravijaya
सध्या
BHOGI
ULOGY UBY
LEHERCH
STITUTE OF
BHOGILAL LEHERCHAND INSTITUTE OF INDOLOGY DELHI (Extension Centre Patan)

Page #8

Published by SHRI PRATAP BHOGILAL Chairman, Governing Council B. L. Institute of Indology, 2/88 Roopnagar, Delhi : 110 007
First Edition: 1986
Price: Rs. 120/
Printed by ANIL STATIONERS & PRINTERS 300, Kagdi Bazar, Dhobino Khancho Ahmedabad-380 001
IV

Page #9

Page #10

પૂજય સંઘસ્થવિર આ. ભ. શ્રી વિજય સિધ્ધિસૂરીશ્વરજી મ. ના પટ્ટાલંકાર પૂ. પા. આ. શ્રી વિજયે મેઘસૂરીશ્વરજી મ. ના શિષ્ય
પૂજ્ય ગુરુદેવ મુનિરાજશ્રી ભુવનવિજયજી મહારાજ
જન્મ વિ. સં. ૧૯૫૧
શ્રાવણ વદિ ૫, માંડલ.
દીક્ષા વિ. સં. ૧૯૮૮
જેઠ વદિ ૬, અમદાવાદ,
સ્વર્ગવાસ વિ. સં. ૨૦૧૫
મહાસુદિ ૮. શંખેશ્વરજી તીર્થ,

Page #11

विक्रमसंवत् २०४२ श्रीशंखेश्वरतीर्थम् ( गुजरात राज्यम्)

॥ श्रीशंखेश्वरपार्श्वनाथाय नम : ।।
प्रभोः करकमलयोः कुसुमाञ्जलिः
प्रातःस्मरणीयानां परमोपकारिणां परमपूज्यानां गृहावस्थायां पितृचरणानां सम्प्रति श्रामण्यावस्थायां श्री सद्गुरुदेवानां
मुनिराज श्री १००८ भुवनविजयजी महाराजानाम्, तथा परमोपकारिण्याः परमवत्सलायाः परमपूज्यायाः गृहावस्थायां जनन्या, सम्प्रति श्रमण्याः, साध्वीजी श्रीमनोहरश्रियः इत्येवमनन्तोपकारिणोर्माता- पित्रोः,
तथा वर्षद्वयात् प्राक् ( ता. ६-११-८३) दिवं गतस्य
मम प्रथमशिष्यस्य देवतुल्यस्य मुनिराज श्री देवभद्रविजयस्य श्रेयसे
परमकृपालोः परमात्मनः पुरुषादानीयस्य त्रयोविंशतितमतीर्थंकरस्य भगवतः श्रीपार्श्वनाथस्य करकमलयोः कुसुमाञ्जलिरूपमेतं ग्रन्थं निधाय, इत्थं चाद्य प्रभुश्रीपार्श्वनाथजन्मकल्याणकदिने प्रभुं पूजयित्वा परममानन्दं कृतार्थतां धन्यतां चानुभवामि ।
शिशुः जम्बूविजयः
मार्गशीर्षबहुलदशमी
V

वीरनिर्वाणसंवत् २५१२
ईसवीयो वर्षाङ्क: १९८६

Page #12

नाणं पयासयं सोहओ तवो संजमो य गुत्तिकरो । तिण्हं पि समाओगे मोक्खो जिणसासणे भणिओ ॥
-श्रुतकेवली भगवान्
भद्रबाहु स्वामी ।
ज्ञान-क्रियाभ्यां मोक्षः ।
तज्ज्ञानमेव न भवति
यस्मिन्नुदिते विभाति राग-गणः । तमसः कुतोऽस्ति शक्ति
दिनकर-किरणाग्रतः स्थातुम् ॥
रुचीनां वैचित्र्यादृजुकुटिलनानापथजुषां नृणामेको गम्यस्त्वमसि पयसामर्णव इव ॥

Page #13

प्रन्थानुक्रमः
आमुखम् (इंग्रजी) प्रस्तावना (गुजराती) प्रस्तावना (संस्कृत) संशोधन-आदर्श : प्रस्तुत प्रकाशन (गुजराती) ग्रन्थसूचि-सङ्केत-विवरण (संस्कृत) सटीक पञ्चसूत्रक-विषयानुक्रम (संस्कृत) प्रस्तावना (इंग्रजी) पञ्चसूत्रकम् (व्याख्यासहितम्) परिशिष्टानि १-५
पृष्ठम् VIII १-१५ १६-२० २१-२७ २८-२९ ३०-३१ ३३-४६
१-८१ ८३-११३
CONTENTS
Page Preface
VIII Introduction in Gujarati
1-15 Introduction in Sanskrit
16-20 Model of Research: Present Publication in Gujarati 21-27 List of Books used in preparing the edition in Sanskrit 28-29 Table of Contents of Pañcasūtraka along with the commentary in Sanskrit 30-31 Introduction in English
33-46 Text with Sanskrit Commentary
1-81 Appendixes and Corrigenda 83-113
VII

Page #14

PREFACE
It gives us great pleasure in presenting to the world of scholars this critical edition of Pañcastrakam, with the Sanskrit commentary of Acarya Haribhadrasüri, as the second volume of the Bhogilal Leherchand Series (and as the first volume of Sri HaribhadrasūriGranthamälä). This work has over many centuries occupied a position of high esteem among the post-agama works on Jain Dharma. Muni Sri Jambūvijayaji Mahārāja has spared no pains. to make this edition as perfect as humanly possible. In preparing this edition he has made use of all old palm-leaf and important paper manuscripts preserved at different places of learning and Bhandars. He has noted significant variant readings in the footnotes. He has added notes and cross-references to related texts-agama as well as post-agama texts and commentaries. He has also added four scholarly and highly useful Appendices besides one Appendix presenting the bare text for the convenience of sädhus and Sadhvis who wish to learn by heart the whole text. He has further prefaced this edition with his learned introductions in Gujarati and Sanskrit dealing with some of the most important topics relating to the text.
We are indeed grateful to Muni Sri Jambūvijayaji Mahārāja for preparing this critical edition for the B. L. Series at our request. We thank Professor V. M. Kulkarni, formerly Director of our Institute, for his comprehensive and scholarly Introduction in English.
We have no doubt whatsoever that this critical edition will be warmly welcomed by scholars of Indology, particularly of Jainology, and the Jain Samhgha at large.
Place: Delhi
Date: 16th September, 1985

PRATAP BHOGILAL Chairman, Governing Council Bhogilal Leherchand Institute of Indology
VIII

Page #15

Page #16

SETH BHOGILAL LEHERCHAND
Born: 9th April, 1883
Died: 7th December, 1979 MOTTO IN LIFE 'Simple living - High thinking'

Page #17

॥ श्री शवेश्वरपार्श्वनाथाय नमः ॥ }} શ્રી મદ્દાવરથામિને નમઃ |
શ્રી તમસ્વામિને નમઃ | ॥ आचार्यमहाराजश्रीमद्विजयसिद्धिसूरीश्वरजीपादपद्मभ्यो नमः ।। ॥ आचार्य महाराजश्रीमद्विजयमेघसूरीश्वरजीपादपद्मेभ्यो नमः ।। ॥ सद्गुरुदेवमुनिराजश्रीभुवनविजयजीपादपद्मेभ्यो नमः ॥
પ્રસ્તાવના અનંત ઉપકારી પરમ કૃપાળુ શ્રી અરિહંત પરમાત્મા તથા પરમ ઉપકારી પ્રાતઃસ્મરણીય પૂજ્યપાદ સદ્દગુરૂદેવ અને પિતાશ્રી મુનિરાજશ્રી ભુવનવિજયજી મહારાજની પરમ કૃપાથી પ્રાચીનતમ વિવિધ હસ્તલિખિત આદર્શ આદિ સામગ્રીને આધારે સંશોધન-સંપાદન કરીને યાકિનીમહારાસૂનું પૂજયપાદ આચાર્ય ભગવાન શ્રી હરિભદ્રસૂરિવિરચિત ટીકો સહિત પંચસૂત્રક ગ્રંથને તવ પ્રેમી જગત સમક્ષ રજુ કરતાં આજે અમને અત્યંત આનંદ અનુભવ થાય છે.
પૂર્વભૂમિકા આજથી ચાર-પાંચ વર્ષ પૂર્વે મૂળ પાટણના વતની સ્વ. શ્રી ભેગીલાલ લહેરયંદના સુપુત્રો શ્રી પ્રતાપભાઈ તથા મહેશભાઈની ભાવના થઈ કે તેમના પિતાશ્રીની પુણ્યસ્મૃતિનિમિત્તે કંઈક પુણ્યકાર્ય કરવું. તેથી તેમણે પાટણમાં ' ભાગીલાલ લહેરચંદ ભારતીય સંસ્કૃતિ સંસ્થાન B, L. Institute of Indology નામની સંસ્થા સ્થાપવાને વિચાર કર્યો. એ અંગે માર્ગદર્શન માટે મહેશભાઈ
શ્રી શંખેશ્વર તીર્થથી ૧૪ માઈલ દૂર) ધામા ગામે મારા પાસે આવ્યા. અને મને પૂછયું કે સંસ્થામાં શું શું કરવું ? મેં તેમને બે વાતની સૂચના કરી (૧) સાધુ-સાધ્વીજીએ સંસ્કૃતને સુંદર અભ્યાસ કરી શકે એ માટે સંસ્કૃત પાઠશાળા સ્થાપિ તથા (૨) પ્રાચીન ગ્રંથોનું સુંદર રીતે સંશોધનસંપાદન કરાવીને પ્રકાશન કરો. તેમણે બંને વાતને સ્વીકાર કર્યો અને તેના ફળ સ્વરૂપે પાટણ કનાસાના પાડામાં તેમના પિતાના જ ઘરમાં સંસ્કૃત પાઠશાળાની શરૂઆત થઈ કે જેમાં દર વર્ષે અનેક સાધુ-સાદવીજી મહારાજે સંસ્કૃત ગ્રંથના અધ્યયનને લાભ લઈ રહ્યા છે.
પ્રકાશનની બાબતમાં મને વિચાર સ્ફર્યો કે શ્રી હરિભદ્રસૂરિગ્રંથમાળા જેવી કોઈ ગ્રંથમાળા શરૂ થાય તો સારું કે જેમાં આ. શ્રી હરિભદ્મ રિવિરચિત સર્વ ગ્રંથનું નૂતન પદ્ધતિથી સંશોધનસંપાદન કરવા પૂર્વક પ્રકાશન કરવામાં આવે. અને તે માટે નાના પણ અત્યંત મહત્ત્વના ગ્રંથ પચસત્રથી પ્રારંભ કરવામાં આવે. આ વાત મેં મહેશભાઈને જણાવી અને તેમણે તેને સહર્ષ
સ્વીકાર કર્યો. આ વિચારણાના ફળસ્વરૂપે આ. શ્રી હરિભદ્રસૂરિવિરચિતટીકા સહિત પંચસૂત્રક ગ્રંથ અત્યારે પ્રકાશિત થાય છે. શું થવું જોઈએ એ અંગે અમારી ભાવના જ અમે અત્ર વ્યક્ત કરી છે. ખરેખર તે ગ્રંથમાળાનું કાર્ય આગળ કેવું વિકાસ પામે છે તે તો ભગવાનને મંજુર હશે તેમ હશે.
૧. પહેલાં આ સંસ્થા પાટણમાં હતી, અત્યારે આ સંસ્થાનું મુખ્ય મથક દિલ્હીમાં છે.

Page #18

જૈન સંઘમાં પંચસૂત્રનું સ્થાન જૈન સંધમાં, વિશેષ કરીને વેતાંબર મૂર્તિપૂજક જૈન સંધમાં પંચસત્રનું સ્થાન અત્યંત મહત્વનું અને ગૌરવપૂર્ણ છે. હજારો સાધુ-સાધવી-શ્રાવક-શ્રાવિકાઓ પંચસૂત્રને, તેમાં પણ ખાસ કરીને તેના પાંચ સૂત્રો પૈકી પ્રથમ સૂત્રને પ્રતિદિન પાઠ કરે છે. કારણ કે પંચસમાં જ કહેવું છે કે
વીતરાગ સર્વજ્ઞ અરિહંત પરમાત્મા એમ પ્રરૂપે છે કે સંસાર દુઃખરૂપ છે, એનું ફળ પણ દુઃખરૂપ છે, અને પરંપરાએ પણ દુઃખ આપનાર છે. આ સંસાર પરિભ્રમણને અંત શુદ્ધ ધર્મથી જ થાય છે, શુદ્ધ ધર્મની ખરેખર પ્રાપ્તિ જીવનમાંથી પાપ દૂર થાય તો જ થાય છે, તથાભવ્યત્વ આદિ સામગ્રી મળે તો જ પાપકર્મ દૂર થાય છે, અને તથાભવ્યત્વને પરિપાક ચતુદશરણુગમન, દુષ્કતગહ, તથા સકત અનમોદનાથી જ થઈ શકે છે. માટે જીવનમાં જે ખરેખર કયાનું પ્રાપ્ત કરવું હોય તેણે ચતુઃશરણગમન, દુષ્કતગહીં, તથા સુકત અનુમોદના હમેશાં પ્રણિધાનપૂર્વક કરવાં જોઈએ. જ્યારે કોઈ સંકલેશ આવી પડે ત્યારે વારંવાર અને સંકલેશ ન હોય ત્યારે પણ ત્રિકાળ (ત્રિસંધ્યાએ) ચતુઃશરણમ મન, દુષ્કતગર્તા તથા સુકૃત અનુમોદના હમેશાં કરવાં જોઈએ.
આ જણાવ્યા પછી ચતુઃ શરણુગમન અર્થાત અરિહંત પરમાત્મા, સિદ્ધ ભગવાન, સાધુ ભગવાન તથા વિભિપ્રરૂપિત ધર્મનું શરણ કેવી રીતે સ્વીકારવું જોઈએ તેનું, દુષ્કતગહન તથા મદનાનું પંચસૂત્રમાં વિસ્તારથી વર્ણન છે. આ વર્ણનના અંતે જણાવ્યું છે કે આ સૂત્રને જે સારી રીતે પાઠ કરે છે તેના અશુભકમના અનુબંધ મંદ થાય છે, વિશિષ્ટ અધ્યવસાયથી કરાય તે મૂળમાંથી પણ અશુભકર્મના અનુબંધને ક્ષય થઈ જાય છે, જે અશુભકર્મ બાંધેલું હોય તેનું સામર્થ્ય તૂટી જાય છે, તેનું ફળ અપ થઈ જાય છે, તેને ક્ષય સહેલાઈથી થઈ જાય છે અને ફરીથી તે બંધાતું નથી તથા શુભકર્મોના અનુબંધ શરૂ થાય છે અને પુષ્ટ થાય છે. માટે પ્રણિધ આ સૂત્રને સારી રીતે પાઠ કર જોઈએ, તેનું શ્રવણ કરવું જોઈએ, તેની અનુપ્રેક્ષા (ચિંતનમનન દિ) કરવી જોઈએ. તેથી પાપને પ્રતિઘાત થાય છે અને ગુણનાં બીજોનું આધાન થાય છે.'
આ આશયને પંચસૂત્રના પ્રથમ સૂત્રમાં ઉલ્લેખ હોવાથી ઘણું સાધુ-સાવી-શ્રાવક-શ્રાવિકાઓ આ પ્રથમ સત્રને પ્રતિદિન પાઠ કરે છે. તેથી શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક જૈનસંધમાં આ ગ્રંથનેપંચસૂત્રને ઘણે જ ઘણે પ્રચાર છે.
- આ. શ્રી હરિભદ્રસૂરિ વિરચિત ધર્મબિન્દુમાં તથા તેના ઉપર આ. શ્રી મુનિચંદ્રસૂરિ વિરંચિત વૃત્તિમાં પંચસૂત્રના તથા તેની ટીકાના કેટલાક અંશોને શબ્દ અથવા અર્થથી સમાવેશ કરવામાં આવ્યું છે.
. તે પછી ગશાસ્ત્રની પણ વૃત્તિમાં (પૃ. ૧૫૨) કલિકાલસર્વજ્ઞ આ. ભ. શ્રી હેમચંદ્ર સરિજી મહારાજે પંચસૂત્રના બીજા સૂત્રમાંથી ઢામોનિકાને ઢામોનિઅમોને ટામોવિયા રામોનિમનિદિરે રિયા આ પાઠ ચલાદ-કહીને ઉદધૃત કર્યો છે. ઉપરાંત તેમની પ્રસિદ્ધ કતિ વીતરાગસ્તોત્રના સત્તરમાં પ્રકાશમાં આ. ભ. શ્રી હેમચંદ્રસૂરિજી મહારાજે,
स्वकृत दुष्कृत गहन सुकृत चानुमोदयन् । नाथ त्वच्चरणौ यामि शरण शरणोज्झितः ॥१॥
लाभोचिअभोगे लाभोचियपरिवार

Page #19

(હે નાથ ! મેં કરેલા દુષ્પતિની ગહ કરતો, અને સુકૃતિની અનુમોદના કરતા, શરણરહિત હું આપના ચરણના શરણે જઉં છું.) ઈત્યાદિ કલાકમાં પંચસૂત્રના પ્રથમ સૂત્રને સાર અત્યંત સુંદર રીતે ગુંથી લીધેલું છે. જુઓ આ પંચસૂત્ર ગ્રંથનું ટિપણુ પૃ. ૧૧૧.
પ્રસિદ્ધ વ્યાખ્યાકાર આ. ભ. શ્રી મલયગિરિશ્ન રિ મહારાજે ધર્મસંગ્રહણીની ટીકાના પ્રારંભમાં પંચભૂત્રકટીકાને પ્રારંભને કેટલોયે ભાગ શબ્દ તથા અર્થથી ગુંથી લીધેલ છે. જુઓ આ પંચસૂત્રક ગ્રંથનું ટિપશુ પૃ૦ ૧૦૮–૧૦.
આ બધું જોતાં વિક્રમની ૧૧ મી તથા ૧૨ મી શતાબ્દીમાં આ ગ્રંથને કે સુંદર પ્રચાર હતો તેને આધાર આપણને મળે છે. તે પછી ૧૭ મી શતાબ્દીમાં વાચકવર ઉપાધ્યાય ભગવાનશ્રી યશાવિજયજી મડારાજે તેમના ગ્રંથમાં આને ખૂબ જ ઉપયોગ કર્યો છે. જએ આ પંચસૂત્રક ગ્રંથમાં ૫૦ ૧૩ ટિવ ૪, પૃ. ૧૮ ટિ. ૩
ગ્રંથનું નામ સટીક પચત્ર મંથના સંશોધન માટે આઠ હસ્ત લિખિત આદર્શોને અમે ઉપયોગ કર્યો છે. તેને વિગતવાર પરિચય પણ આ ગ્રંથના પ્રારંભમાં જ (પૃ. ૧-૨) ટિપણુમાં આપેલ છે. તેમાં પંચસૂત્રના મૂળના સંશે ધન માટે ત્રણ તાડપત્ર ઉપર લખેલા તથા બે કાગળ ઉપર લખેલા એમ પાંચ આદર્શોને ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો છે, અને ટીકાના સંશોધનમાં એક તાડપત્ર ઉપર લખેલા આદર્શને અને બે કાગળ ઉપર લખેલા આદર્શોને ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો છે. પંચસૂત્રના પાંચ સૂત્રો પૈકી પ્રથમ સૂત્રની ટીકા સુધી તાડપત્ર ઉપર લખેલા બી જ પણ એક આદર્શને ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો છે. આ રીતે આ સટીક ગ્રંથના સંશોધનમાં નવ હસ્તલિખિત આદર્શોનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો છે, છતાં તાડપત્ર ઉપર લખેલા એક આદર્શમાં જ પ્રારંભમાં મૂળ અને પછી ટીકા લખેલાં હેવાથી એકંદરે આ હસ્તલિખિત આદર્શોને ઉપયોગ કરવામાં આવ્યું છે. તે તે આદર્શ પ્રતિઓના અંતમાં જે ઉલેખ છે તેની નોંધ પૃ૦ ૭૯ ટિ ૨ માં તથા પૃ. ૮૧ માં અમે આપેલી છે.
- આ ઉલેખ જોતાં. તાડપત્ર ઉપર લખેલી K તથા K1 આ બે પ્રતિઓમાં વંરસૂત્ર એ નામોલ્લેખ છે, લોકોમાં પણ પંતગ નામથી જ પ્રસિદ્ધિ છે, વિક્રમની પંદરમી શતાબ્દીમાં કોઈ મહાપુરૂષે તે સમયના કેટલાક પ્રથાની યાદી તૈયાર કરેલી છે કે જે વૃદ્ભિાનિ નામે પ્રસિદ્ધ છે. તેમાં,
७५. पाञ्चसूत्र प्राकृतमूलम् , सूत्राणि २१०.
(૨) વૃત્તિ દ્દરિદ્રી ૮૮૦. એવો ૭૫ માં નંબરના ગ્રંથ માટે ઉલ્લેખ મળે છે. એટલે તેમાં પણ પંચસુત્ર એવો ઉલ્લેખ છે. અને ૩૨ અક્ષરને એક લેક એ ગણતરીથી ૨૧૦ એ પંચસૂત્રમૂળનું લેક પ્રમાણ જણાય છે. ૮૮૦ એ ટીકાનું લેક પ્રમાણ છે અને ટીકાના હસ્તલિખિત આદર્શોમાં પણ એ સ્પષ્ટ જણાવેલું છે જ. (જઓ આ સટીક પંચસૂત્રક ગ્રંથમાં પૃ૦ ૮૧). તેમ છતાં કાગળ ઉપર લખેલી C.D. પ્રતિએમાં વંનપુત્રા એ ઉલ્લેખ છે, વળી આચાર્યશ્રી હરિભકલ્સ રિજી મહારાજે સર્વત્ર વૃ૦ , ૨૪, ૪૪, ૬, ૮૦, ૮૬, માં વસ્ત્રસૂત્ર, qસૂત્રટીઇ, વસૂવળ્યાયા એ જ ઉલ્લેખ કરેલ છે, તેમજ યોગનિંદની પ્રાચીનટીકામાં પણ વસ્ત્રાવૃત્તિ એ સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ મળે છે. એટલે
૧, જએ આ પંચસૂત્રક ગ્રંથના પરિશિષ્ટમાં પૃ. ૧૧૨

Page #20

અમે મૂળ ગ્રંથનું વસ્ત્ર અને ટીકાનું વસૂત્રટીશ એવું આ. શ્રી. હરિભદ્રસિંમત નામ જ: અહીં આપ્યું છે.
ઉ. શ્રી યશોવિજયજી મહારાજે ધર્મપરીક્ષાની પજ્ઞવૃત્તિમાં આ ગ્રંથને વન્નથી' એવો પણ નામોલ્લેખ કરેલ છે. . . આ. શ્રી હરિભદ્રસૂરિજી મહારાજે રચેલા એક ગ્રંથનું નામ વ્યવડારમાં વઢવતું એ રીતે પ્રચલિત છે, છતાં તેમણે તો તેનું પદ્મવતુ નામ રાખેલું છે અને તેની વ્યુત્પત્તિ પણ એ રીતે જ તેમણે દર્શાવેલી છે. જુઓ આ પંચસૂત્રક ગ્રંથમાં પૃ. ૮૦ ટિ. ૫. પદ્મસૂત્ર શબ્દની વ્યુત્પત્તિ તથા અર્થ પણ એ રીતે જ સમજી લેવાનાં છે.
કર્તા - પંચત્રકટીકાના કર્તા યાકિનીમહારાસૂનુ આ. શ્રી હરિભદ્રસૂરિજી મહારાજ છે એ વાત તો સ્પષ્ટ છે જ. (જુઓ પૃ૦ ૮૧.) પંચસૂત્રક મૂળના રચયિતા કોણ છે આ જ વિચારણા માગે છે. પંચસૂત્રક મૂળ તથા ટીકાની પ્રતિઓના અંતમાં આવતા બધા ઉલેખ અમે આ ગ્રંથના પૃ. ૩૯ ટિ-૨ તથા પૃ. ૮૧ ટિ૦૧માં આપેલા છે. તેમાં પંચત્રકમૂળને કર્તા તરીકે પંચસૂત્રક મૂળની અત્યંત પ્રાચીન ત્રણ તાડપત્ર ઉપર લખેલી પ્રતિઓમાં તથા ટીકાની સર્વ પ્રતિઓમાં કેઈને જ નામોલ્લેખ કરેલો નથી. માત્ર પંચસત્રક મૂળની વિક્રમની ૧૭મી શતાબ્દીમાં કાગળ ઉપર લખેલી બે પ્રતિએ માં સમi gવમુત્ર છે કે તું નિરંતના થર્વવૃત્ત = ગાદિની મહત્તાજૂનુશ્રીહરિમા વાર્થે || એ ઉલ્લેખ મળે છે. જુઓ આ પંચસૂત્રક ગ્રંથમાં પૃ૦ ૭૯ ટિo ૨. " જો કે આ કાગળ ઉપર લખેલી C તથા D આ બે પ્રતિઓમાં માત્ર મૂળ જ છે, એટલે તેમાં વિકૃત ર નાશિની મહત્તાનશ્રીહમિદ્રાવાયેં. આ ઉલ્લેખની કશી જરૂર નહોતી, છતાં આવો ઉલ્લેખ મળે છે એ હકીકત છે. આ કાગળ ઉપર લખેલી મૂળની પ્રતિના આધારે જ ગ્રંથના પ્રારંભમાં નિરતનાનાર્થવિરજિતમ્ એવો ઉલ્લેખ અમે કર્યો છે.
' અહીં એક વાત વિચારણા માગે છે કે વિક્રમની ૧૭મી શતાબ્દીમાં થયેલા લેખકને પં સુક મૂળના કર્તા કોણ છે તેનો ખ્યાલ ન હોય અને તેથી નિરન્તનાત્તાવિરવિતમ્ એવો ઉલેખ તે કરે એ સંભવિત છે. પરંતુ આજથી લગભગ ૧૩૦૮–૧૪૦૦ વર્ષ પૂર્વે થયેલા ટીકાકાર આ. શ્રી હરિભદ્રસૂરિજી મહારાજને પણ તેના કર્તાના નામને ખ્યાલ ન હોય એ જરા વિચિત્ર લાગે છે. વળી ટીકા વાંચતાં, મૂળસૂત્રકાર અને ટીકાકાર જુદા હોય એ સ્પષ્ટ ભાસ પણ કયાંયે થતા નથી. આના ઉપરથી એવી શંકા જાય છે કે મૂળના કર્તા પણ કદાચ આ. શ્રી હરિમદ્રસૂરિજી મહારાજ પોતે જ હોય. મુનિરાજશ્રી ૨ શીલચંદ્રવિજયજી મહારાજનું ભારપૂર્વક માનવું કે “પંચસૂત્રકમૂળના કર્તા
૧. જુઓ આ પંચસૂત્રક ગ્રંથમાં પૃ૧૮ ટિ૦ ૩. - ૨. મુનિરાજથી શીલચંદ્રવિજયજી મહારાજ તેમને એક પત્રમાં મને જણાવે છે કે--
“નમો નમઃ શ્રી ગુરુનેમિસૂર | ** ..... પંચસૂત્રના કર્તા પરત્વે મારી પાસે બહુ દલીલ નથી. મને તો વાંચ્યું ત્યારે મનમાં પ્રતિકર રીતે લાગ્યું કે આના કર્તા શ્રી હરિભદ્રાચાર્ય જ સંભવે. વિદH શબ્દ એમાં બળ પૂછ્યું, વળી આવા ગ્રંથની ટીકા તેઓ લખે તેને ગ્રંથ અન્યકૃત હેચ), તો તે ટીકામાં અર્થની સ્પષ્ટતા કરવા

Page #21

પણ આ. શ્રી હરિભદ્રસૂરિજી મહારાજ જ હોવા જોઈએ; અને ટીકાકાર તો હરિભદ્રસૂરિજી મહારાજ છે જ. તેથી ટીકા સોપજ્ઞ હોવી જોઈએ. એટલે પાટીકા સહિત સંપૂણ ગ્રંથ આ. શ્રી હરિભદ્રસૂ રિજી મહારાજની જ કૃતિ હોવી જોઈએ.” તેમની આ વાત વિચારણીય જરૂર લાગે છે. છતાં અતિસ્પષ્ટ ઉલ્લેખ ન મળે ત્યાં સુધી કાગળ ઉપર લખેલી પ્રતિના અંતમાં આવતા ઉલ્લેખને અનુસરીને અમે નિરન્તના વિનિતમ્ એ ઉલ્લેખ જ પંચસૂત્રકમૂળના પ્રારંભમાં સ્વીકાર્યો છે.
સમય પંચસૂત્રક મૂળ અને ટીકાના કર્તા જે અલગ અલગ વ્યક્તિ હોય તો મૂળકારને સમય સ્વતંત્ર રીતે જ વિચારો જોઈએ. પરંતુ વિશિષ્ટ પ્રમાણને અભાવે, મૂળકારના સમય વિષે કંઈ પણ નિશ્ચિત કહી શકાય તેમ નથી. ચોથા તથા પાંચમાં સૂત્રમાં આવતા અતિપ્રસ (પૃ. ૪૫) દક્ષા (પૃ૦૭૩) કન્યા (પૃ૦૭૪) આદિ શબ્દોમાં દાર્શનિકયુગની છાયા તેમ જ સાંખ્ય તથા બૌદ્ધમતની પરિભાષા જોવામાં આવે છે. પરંતુ તેટલા માત્રથી કોઈ નિશ્ચિત સમયનું અનુમાન થઈ ન શકે.
ટીકાકાર આ. શ્રી હરિભદ્રસૂરિજી મહારાજના સમય વિષે વિદ્વાનોમાં વિવિધ મત પ્રવર્તે છે. ભિન્ન ભિન્ન લેખકે તરફથી ભિન્ન ભિન્ન રીતે ઘણું ઘણું આજ સુધી એ વિષે લખાયું છે. અત્યારે આ બધા મતભેદાની વિચારણા કરવાનું અમારાથી શક્ય નથી. ભવિષ્યમાં યોગ્ય સમયે, આ અંગે વિચારણા કરવા અમારી ભાવના છે.
વિષય પંચસૂત્રક ગ્રંથમાં મુખ્ય પાંચ સૂત્રો છે. સમગ્ર ગ્રંથમાં અત્યંત વ્યવસ્થિત રીત, જીવનની વ્યાવહારિક તથા આધ્યાત્મિક બાજુને લક્ષમાં રાખીને, વિચાર રજુ કરવામાં આવ્યા છે, એક એક સિવાય કોઈ નવા પદાર્થ ન ઉમેરે આવા મહાન સમથ વિદ્વાન, એ પણ માનવાનું મન થતું નથી. બકે સ્વરચિત ગ્રંથ હોય તે જ તેની ટીકા આવી હોઈ શકે. એમ હરિભદ્રાચાર્યની ટીકા પદ્ધતિ જોતાં કહી શકાય. વળી, સંસ્કૃતના તદ્દભવ-તત્સમ શબ્દો પ્રાકૃતમાં પ્રત્યે જવાની, જાણે સંસ્કૃત શબ્દ-વાક્યની પ્રાકૃત છાયા કરી હોય તેવી શૈલી શ્રી હરિભદ્રસૂરિજી મહારાજે પોતાને વિંતિવિંઝુતિ વગેરે ગ્રંથમાં પ્રવેઝ છે; અને તેવી જ શૈલી આ પંચસૂત્રની ભાષામાં પણ વરતાય છે, એથી પણ આ કતિ તેઓની હોવાની સંભાવના પુષ્ટ બને છે. વળી, આ ગ્રંથ ચિરંતનાચાર્યકત મનાય છે, એ ચિરંતનાચાર્ય આપણા માટે જરૂર ચિરંતન ગણ્ય. પણ હરિભદ્રસૂરિ ભગવાન માટે તો ચિરંતન ન જ હોય, એવી ક૯૫ના કિલષ્ટ-અશકય નથી લાગતી. એ સંગ માં ટીકાકાર ટીકામાં કયાંયે પણ. મૂળના કર્તાનું નામ સુદ્ધાં ન ધે-નિદેશે તે કેવી રીતે માની લેવું ? વસ્તુતઃ એથી જ મારી ધારણાને પુષ્ટિ મળે છે કે ગ્રંથકાર અને ટીકાકાર એક જ હોવાથી જ, ટીકામાં મૂળકારનું નામ નિદેશાયું નથી. મારું સમજવું એવું છે કે કૃતિરિવં સિતાસ્વરાજા હરિભદ્ર એ કે એ પ્રકારને ઉલેખ મૂળ મંથને માટે હું જોઈએ, અને તે ગ્રંથ સ્વપજ્ઞટીકાવાળો હોવો જોઈએ. આમ છતાં. પાછળથી લહિયાઓ દ્વારા કે અન્ય ગમે તે પ્રકારે સાચેલી ભ્રમણને કારણે એ ઉલ્લેખ ટીકા પૂરતો જ મનાવા લાગે છે. અને આપે તે જ લી તાડત્રીય પ્રતિઓના ઉલ્લેખ પણ જોયા છે. જેમાં આ ઉલ્લેખ નથી એવું આપે મને જણાવ્યું છે. ને એ પણ સૂચક છે. શકય છે કે મારી આ ધારણાને નક્કર પ્રાણુ કે તક ન 5ણું હે ય કે મળે, ને તેથી આ ધારણું, વિદ્વાનેની નજરમાં કદાચ લુલી કે અમે પણ ઠ૨. ૫તે ય મારું અં1: કરણે આ ધારણુ ને ગલત માનવા ઝટ તેયાર નહિ થાય.”

Page #22

સૂત્રમાં તે તે વિષયનું ખૂબ જ ગંભીરતાપૂર્વક વિસ્તારથી નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે. પાંચે ય સૂત્રમાં જીવનનાં સનાતન સત્ય એની સુંદર રીતે વર્ણવેલાં છે કે આપણે એના વિશિષ્ટ શબ્દ અને
સ્યાદાદ શેલાથી વિવેકપૂર્ણ વર્ણન ઉપર પદે પદે અત્યંત મુગ્ધ થઈ જઈએ તેવું અદૂભુત તેમાં વર્ણન છે.
પંચસૂત્રકને ખરેખર અભ્યાસીએ તો આ સટીક પંચસૂત્રકગ્રંથ જ વાંચી લેવો જોઈએ. એ જેનાથી શકય ન હોય તેમણે પંચસૂત્રકનાં જે અનેક ભાષાંતરો તથા વિવેચને ગુજરાતી આદિ ભાષામાં થયેલાં છે તે વાંચી લેવાં જોઈએ. કેટલાંક ભાષાંતરો તથા વિવેચને એવાં સુંદર છે કે સંસ્કૃત ભાષાના જાણકારોને પણ પંચસૂત્રકના માર્મિક અને સમજવામાં અનેક સ્થળે ઉપયોગી થાય તેવાં છે. અભ્યાસીઓને એ પણ જવાની ભલામણ કરવામાં આવે છે. અહીં તો સંક્ષિપ્ત રૂપરેખા જે પંચસૂત્રને સારુ જ આપવામાં આવે છે. પંચસૂત્રમાં પાંચ સૂત્રો છે
૧ પાપપ્રતિઘાત ગુણ બીજધાનસૂત્ર ૨ સાધુધમપરિભાવના સૂત્ર ૩ પ્રવજ્યાગ્રહણવિધિસૂત્ર ૪ પ્રવ્રજ્યા પરિપાલનાસૂત્ર ૫ પ્રજ્યાફલસૂત્ર
() પ્રથમસૂત્રમાં સંસારના સાચા સ્વરૂપને વર્ણવતા વીતરાગ સર્વજ્ઞ રોલેકયગુર અરિહંત પરમાત્માને નમસ્કાર કરીને સંસારનું સ્વરૂપ વર્ણવીને, સંસારપરિભ્રમણનો અંત લાવવા માટે ચતુઃશરણગમન આદિ શું શું અને કેવી રીતે કરવાની જરૂર છે અને તેથી શું શું ફળ પ્રાપ્ત થાય છે, એનું વિસ્તારથી વર્ણન છે. આ સૂત્રમાં તેના નામ પ્રમાણે ખરેખર પાપને પ્રતિઘાત કરીને ગુણના બીજેનું આધાન કરવાની રીત બતાવી છે.
(૨) બીજ સૂવમાં, ધર્મગુણેને સ્વીકાર કરવાની રૂચિ થયા પછી શું શું કરવું જોઈએ, તેનું વિસ્તારથી વર્ણન છે. ધર્મગુણાનું ઉતમ સ્વરૂપ અને દુર્લભપણું વિચારીને શ્રાવકે પાંચ અણુવ્રતો અત્યંત ભાવપૂર્વક સ્વીકારવાં જોઈએ. સસીકારીને તેનું પાલન કરવું જોઈએ. હમેશાં પ્રભુની આજ્ઞાને જીવનમાં સવીકારવી જોઈએ. આજ્ઞા મહાન વસ્તુ છે, આજ્ઞા દેને દૂર કરીને મોક્ષ સુધી પહોંચાડનારી છે. અધર્મમિત્રોને સંબંધ ત્યજી દે જોઈએ. લોકવિરૂદ્ધને ત્યાગ કર જોઈએ, લેકો ઉપર દયા લાવીને પણ, લેકેને ધમ ઉપર અભાવ ન થાય એ રીતે ધર્મ માણસે વર્તવું જોઈએ. ઇમિત્રા સાથે સંબંધ કરવું જોઈએ. ગૃહસ્થ જીવનને ઉચિત આચારોમાં પણ, પિતે સ્વીકારેલા ધમને ઉચિત વ્યવહાર કરવો જોઈએ. શ્રાવકનું જીવન કેવું હોવું જોઈએ, શ્રાવકે કેવી રીતે વ્યાપાર
આદિ કરવાં જોઈએ ઈત્યાદિ અનેક વાર્તાનું અતિ સુંદર વર્ણન બીજા સૂત્રમાં છે. સંસારનું અને ધન સ્વરૂપ વિચારતાં, જીવનમાં સાધુધર્મ સ્વીકારવાની તીવ્ર અભિલાષા પ્રગટે એ સ્વાભાવિક જ છે. માટે આનું નામ સાધુધમપ ભાવના સૂત્ર (સાધુધર્મની પ્રાપ્તિના ઉપાયભૂત પદાર્થને સૂચવનાર સુત્ર) છે.
(૩) ત્રીજા સૂત્રમાં, સાધુધર્મના લાભે સમજ્યા પછી, સાધુધર્મને પ્રાપ્ત કરવા માટે કેવું પવિત્ર જીવન જીવવું જોઈએ અને સાધુધર્મને કેવી રીતે સ્વીકાર કરવો જોઈએ. તેનું વિસ્તારથી અત્યંત સુંદર વર્ણન છે. સાધુપણું ગ્રહણ કરવા ઈચ્છનારનું જીવન એવું હોવું જોઈએ કે એનાથી કોઈને ય

Page #23

સંતાપ ન થાય, ખાસ કરીને માતા-પિતાને તે સંતાપ ન જ થવો જોઈએ. દીક્ષા લેતા પહેલાં, માતા-પિતાને કેવી રીતે સમજાવવા જોઈએ, તેમની વ્યવસ્થા કેવી રીતે કરવી જોઈએ, ઈત્યાદિ અનેક અનેક વાતોનું સાચા અર્થમાં ઉત્સર્ગ-અપવાદસહિત અત્યંત હૃદયસ્પર્શી વર્ણન આ ત્રીજા સૂત્રમાં છે. માતા-પિતા આદિને સંતોષીને, વૈભવ પ્રમાણે દીન-દુઃખી આદિને પણ સતાવીને, પ્રભુની પૂજ કરીને, સદગુરૂ સમીપે, લૌકિક ધર્મમાંથી લકત્તર ધર્મમાં જવા પૂર્વક દીક્ષા કેવી રીતે લેવી જોઈએ આ વાતનું અત્યંત માર્મિક વર્ણન આ ત્રીજા સૂત્રમાં છે. એટલે આનું પ્રવ્રજ્યાગ્રહણવિધિસૂત્ર એવું ખરેખર સાર્થક નામ છે.
(૪) પ્રવ્રજ્યા ગ્રહણ કર્યા પછી, પ્રવ્રજ્યાનું પરિપાલન કેમ કરવું, એનું અત્યંત મહત્ત્વનું વર્ણન ચોથા સૂત્રમાં છે. દીક્ષા લેવા માત્રથી કાર્ય પૂર્ણ થઈ જતું નથી. સાચા ઉપાયથી જ સાધ્ય સિદ્ધ થાય છે. અટલે સાચી રીતે સાધુ જીવન જીવવાની કળા ચેથા સૂત્રમાં સુંદર રીતે વર્ણવી છે. જીવનમાં સર્વત્ર સમતા હોવી જોઈએ. કોઈ પણ હઠાગ્રહ ન હોવો જોઈએ. આગ્રહ એ પોતે જ દુઃખ છે. ગુરૂકુલવાસ, ગુરૂ ઉપર અત્યંત બહુમાન, ગુરુવચનની આરાધનામાં જ મારૂં હિત છે આવી દઢ માન્યતા, ગુરૂશુશ્રવા ઈત્યાદિ ગુણ હોય તે જ દીક્ષા સાર્થક થાય છે. આવા ગુણેથી યુક્ત બની, આશંસાથી રહિત થઈ, મેક્ષનું લક્ષ્ય રાખી શાસ્ત્રોનું અધ્યયન કરવું જોઈએ.
દીક્ષા લીધા પછી પણ, ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણે આરાધનાની જેને પડી નથી એને કશો જ લાભ નથી. એવા માણસને સાચી વાત કહેવાથી પણ દુઃખ થાય છે, અથવા સાચી વાત કહીએ તે પણ એ અવગણના કરે છે, અથવા એને સ્વીકારતે તે નથી જ. એના કરતાં તો આરાધનાબુદ્ધિથી આરાધના કરવા જતાં, કર્મબહુલતાને લીધે તથા માનવસ્વભાવની નિર્બળતાને લીધે થોડો દોષ લાગી જય-વિરાધના થઈ જાય તે પણ તે પરંપરાએ મેક્ષનું કારણ બને છે. આવા આરાધક આત્માને સાચી વાત કહેવામાં આવે ત્યારે તે પોતાના હઠાગ્રહને વળગી રહેતા નથી, સાચી વાતને સ્વીકાર પણ કરે છે અને સાચી વાતને અમલમાં મૂકવાને પ્રારંભ પણ કરે છે. અને જેનામાં કર્મબહુલતા નથી તેવા પવિત્ર આરાધક આત્માની તો ઉત્તરોત્તર વિશુદ્ધિ થતી જ જાય છે અને એને પારમાર્થિક પ્રશમ સુખના પરમ આનંદને અનુભવ થાય છે.
સંયમને સાચે આરાધક સ્પષ્ટ રીતે સમજે કે ગુરૂ ઉપર બહુમાન એ જ ખરેખર મોક્ષ છે, કારણ કે ગુરૂબહુમાન મેક્ષનું અમોધ કારણ છે, ગુરૂબહુમાનથી જ તીર્થકર ભગવાન સાથે સંબંધ જોડાય છે. ગુરૂ ઉપર જેને બહુમાન નથી તે ગમે તેટલી ક્રિયા કરે તો પણ ખરેખર એ ક્રિયા જ નથી. એની ધર્મક્રિયાઓ કુલટા સ્ત્રીની ઉપવાસાદિ ક્રિયાઓ જેવી છે, જેમ કુલટા સ્ત્રી ગમે તેટલી તપ આદિ યિા કરે પણ એની કશી કિંમત નથી તેમ આવો ગુરૂ આજ્ઞામાં નહિ રહેનાર શિષ્ય ગમે તેટલી ક્રિયા કરે તો પણ તત્વજ્ઞાનીની દષ્ટિમાં એ નિંદ્ય ક્રિયા છે. સંસાર પરિભ્રમણ એ જ એનું ફળ છે. આવી સમજણ આવે એનું નામ સાચું જ્ઞાન છે. આવો જ્ઞાની સંયમને આરાધક આતમા દીક્ષા લઈને, અનેક જન્મો સુધી આરાધના કરીને, કર્મો ખપાવીને, છેવટે અવશ્યમેવ મેક્ષ માં જાય છે. ઈત્યાદિ અનેક અનેક વાતો “સંયમનું-પ્રવજ્યાનું યથાર્થ પરિપાલન કેવી રીતે થાય' એ જણાવવા માટે આ ચેથા સૂત્રમાં વિસ્તારથી સુંદર રીતે વર્ણવેલી છે. માટે આનું નામ પ્રવ્રાજ્યપરિપાલનાસૂત્ર છે.
(૫) પ્રવજ્યાના સાચા પરિપાલનનું ફળ સિદ્ધિની–મેક્ષની પ્રાપ્તિ છે. આ સિદ્ધ અવસ્થાનું સ્વરૂપ કેવું છે, એમાં કે પરમ આનંદ છે ઇત્યાદિ અનેક વાતે દાર્શનિક પદ્ધતિથી શાસ્ત્રાનુસારે

Page #24

પાંચમા સૂત્રમાં વર્ણવેલી છે. સાંખ્ય તથા બીદર્શનના વિચારોની પણ આમાં આલોચના કરવામાં આવી છે. આ પાંચ સૂત્રમાં કહેલી વાત, ચોગ્ય પાસે વર્ણવવી. અગ્યને-અપાત્રને કહેવામાં પણ જોખમ છે, એનું અકલ્યાણ છે. માટે અયોગ્ય ઉપ૨ કરૂણું લાવીને અગ્યને ન કહેતાં, ગ્યને આ બધી વાતો જણાવવી. યોગ્ય આત્માનું એનાથી પરમ કલ્યાણ થાય છે, એ મ આ ગ્રંથની સમાપ્તિમાં છેવટે જણાવ્યું છે. આમાં પ્રવજ્યાના ફળ સ્વરૂપ સિદ્ધ અવસ્થાનું વર્ણન હોવાથી આ પાંચમા સુત્રનું નામ પ્રવ્રજ્યાફલસૂત્ર છે.
આ પાંચે ય સત્ર પ્રત્યેક સાધકે બહુ જ બહુ મનન કરવા જેવા છે. એના અનેક શબ્દોમાં અગાધ ગંભીર ભાવો રહેલા છે.
આ પંચસૂત્રક ગ્રંથ ઉપર ટીકા રચીને ભગવાન હરિભદ્રસૂરિજી મહારાજે સાધકે ઉપર મહાન ઉપકાર કર્યો છે.
આ પંચસૂત્રક મૂળ પ્રાકૃત ભાષામાં ગદ્યમાં છે. તેનું પ્રમાણ બહદિપનિકામાં જણાવ્યા પ્રમાણે (૩૨ અક્ષરને એક લેક એ ગણતરીથી) ૨૧૨ શ્લોક જેટલું છે. તેના ઉપર આ. ભ. શ્રી હરિભદ્રસૂરિ. મહારાજે સંસ્કૃતમાં ટીકા રચેલી છે. તેનું પ્રમાણુ (૩૨ અક્ષરને એક કલાક એ ગણતરીથી) ૮૮૦ કલેક જેટલું છે.
સટીક પંચસૂત્રકના સંશોધન-સંપાદનને પ્રારંભ, આ સટીક પંચસૂવક ગ્રંથનું પ્રકાશન મહાન શ્રુતિ પાસક પૂ. પ્રવર્તક શ્રી કાંતિવિજયજી મહારાજના શિષ્ય પૂ. મુનિરાજશ્રી ચતુરવિજયજી મહારાજે તેમના સમયમાં તેમને પ્રાપ્ત થયેલી કાગળ ઉપર લખેલી હસ્ત લિખિત પ્રતિઓને આધારે સંશોધન-સંપાદન કરીને જૈન આત્માનંદ સભા (ભાવનગર) દ્વારા વિક્રમ સંવત ૧૯૭૦માં કર્યું હતું, આજ સુધી એને જ પ્રચાર રહ્યો છે, અને હજારો અભ્યાસીઓએ એને ઉપગ કર્યો છે. એ માટે જૈન સંધ એમને ઋણી છે.
જયારે અમે શ્રી હરિભદ્રસૂરિગ્રંથમાલાને અને તેમાં પ્રથમ પુષ્પ તરીકે આ પંચસૂચક ગ્રંથ લેવાને નિણય કર્યો ત્યારે પાટણમાં મળતી પ્રાચીન પ્રતિઓને ભેગી કરીને લાવવાનું કામ પાટણમાં કનાસાના પાડામાં શેડ ભોગીલાલ લહેચંદ તરફથી ચાલતી સંસ્કૃત પાઠશાળાના અધ્યાપક પં. ચંદ્રકાન્તભાઈ સરૂપચંદ સંઘવીને સોંપ્યું હતું. તાડપત્ર ઉપર લખેલી પ્રતિઓ લઈને, વિક્રમ સં. ૨૦૩૦ માં અમારૂં માંડલમાં ચોમાસું હતું ત્યારે ત્યાં, પં. ચંદ્રકાન્તભાઈ સંધવી આવ્યા હતા. મુદ્રિત પ્રતિની તેની સાથે સરખામણી કરીને જ્યાં જ્યાં પાઠભેદો લાગ્યા ત્યાં ત્યાં તેમણે પાઠભેદ મુદ્રિત પ્રતિમાં નંધ્યા હતા. મદિત ઉપરથી તેમણે કોપી પણ કરી હતી. તે પછી વિક્રમ સં. ૨૦૪૦ માં અમારું ચોમાસું શખેશ્વરજી તીર્થ પાસે (શંખેશ્વરછથી ૮ માઈલ દૂર) લેલાડા ગામમાં થયું હતું ત્યારે આ મહિનામાં આ કાર્ય વ્યવસ્થિત રીતે શરૂ થયું. ત્યારે જણાયું કે આમાં મહત્વનું ઘણું પાડભેદે છે. અને હજુ પણ વિશેષ પ્રાચીન હસ્તલિખિત સામગ્રીની જરૂર છે. તે વખતે મારા પ્રથમ શિષ્ય વાવૃદ્ધ પરમ વિનીત દેવતુલ મુનિરાજશ્રી દેવભદ્રવિજયજીની તબિયત અસ્વસ્થ હોવાથી કાર્ય ધીમી ગતિએ ચાલતું હતું. પછી તે મુનિરાજ શ્રી દેવભદ્રવિજયજીનો સં. ૨૦૪૧ ના કાતિક સુદિ બીજે (રવિવાર તા. ૬-૧૧-૮૩) લેલાડા ગામમાં જ સ્વર્ગવાસ થયો. એથી મારા મન ઉપર પડેલા સખત આઘાતથી પંચસૂત્રનું કાર્ય લંબાયું. કેટલાક સમય વીતી ગયા પછી પં. ચંદ્રકાન્તભાઈ ને બોલાવીને, બીજી પણ પ્રાચીન તાડપત્રીય સામગ્રી મેળવીને, કાર્યની શરૂઆત કરી. સામ-સામે બેસીને પંચસૂત્રક સટીકનું છાપવા

Page #25

લાયક મેટર લગભગ તૈયાર કરવામાં આવ્યું. કુટનેટ પણ લખાઈ. જો કે કેટલાંક સ્થળમાં મને ખાસ સંદેહ હતા જ, છતાં જે સામગ્રી ઉપલબ્ધ હતી તેના આધારે જે તેયાર થયું તે તરત જ છાપવા આપવાની તયારી કરી લીધી. તે પછી અચાનક ખંભાતના શ્રી શાંતિનાથ તાડપત્રીય ભંડારનું કેટલેગ જોતાં ધ્યાનમાં આવ્યું કે હજુ પણ, અમારા પાસે જે સામગ્રી હતી તે બધાથી પ્રાચીન, એક તાડપત્રીય પ્રતિ ખંભાતના જ્ઞાનભંડારમાં છે, તેથી ત્યાંના કાર્યવાહકોને સંપર્ક સાધી ફેટોગ્રાફરને લઈને પં. ચંદ્રકાન્ત સંધવી, આકરિયાણાના જીતેન્દ્રકુમાર મણિલાલ સંઘવી તથા મજેઠીના કુમારપાળ ચિમનલાલ ફોટોગ્રાફીની બધી સામગ્રી સાથે ખંભાત પહોંચ્યા અને ટ્રસ્ટીઓનાં ઘણા જ સૌજન્યથી પંચસૂત્રક મૂળની ફિલમ લઈ આવ્યા. ફિલમને માઈક્રોફિ૯મ રીડર મશીન ઉપર ચડાવીને ચંદ્રકાન્ત સંધવીએ રાતોરાત પાઠભેદે નેધી લીધા. મને જણાવતાં અત્યંત આનંદ થાય છે કે જે જે સ્થળે મને શંકા હતી અને ત્યાં જે જે પાઠોની ખાસ આવશ્યકતા હતી ખરેખર તેવા પાઠ ખંભાતની સૌથી પ્રાચીનતમ પ્રતિમાં લગભગ મળી આવ્યા. અમે તયાર કરેલું પ્રેસ મેટર સુધારીને છાપવા મોકલી આપ્યું. તે પછી તે પ્રફોમાં પણ ઘણું ધણા સંસકારો થતા રહ્યા. તે પછી પરિ– શિષ્ટ તૈયાર કરવામાં આવ્યાં. આ બધા પરિશ્રમને અંત, દેવ-ગુરુ કૃપાથી જ જે જે તૈયાર થયું છે? તે આજે વિદ્વાન સમક્ષ રજુ થાય છે.
પંચસૂત્રકમૂળની તાડપત્ર ઉપર લખેલી પ્રતિઓ વિક્રમના તેરમા-ચૌદમા શતકમાં લખાયેલી છે, જયારે કાગળ ઉપર લખેલી પ્રતિઓ વિક્રમના સત્તરમા શતકમાં લખાયેલી છે. બધાનું પરિશીલન કરતાં તાડપત્રીય પ્રતિઓના પાડ ઘણા શુદ્ધ છે તથા આ. શ્રી હરિભદ્રસૂરિવિરચિત ટીકા સાથે લગભગ બરાબર મળી રહે છે એ અમારો અનુભવ થયો છે. તેથી તાડપત્રીય પ્રતિઓના પાઠોને જ અમે મૂળમાં પ્રાધાન્ય આપ્યું છે. ટીકામાં પણ તાડપત્રીય પ્રતિના પાઠ જ અમને પ્રાયઃ શુધ જણાયા છે. તાડપત્ર ઉપરથી કાગળ ઉપર કેપી કરવાની જે યુગમાં શરૂઆત થઈ હશે ત્યારે પહેલાં તો તાડપત્રમાં જેવા: પાઠ હતા તેવા કાગળ ઉપર લખી લેવામાં આવ્યા હતા. પરંતુ તે પછી, કેઈક વાયકે પિતાની.. સ્વમતિથી તેમાં સુધારવા જતાં કેટલીયે વાર શુદ્ધ પાઠોને અશુદ્ધ બનાવી દીધા છે. જના મૂળ પાઠ ઉપર શાહી આદિથી કરેલા નવા સંસ્કારોનું બારીકાઈથી નિરીક્ષણ કરતાં જુના પાઠ કેવા હતા તે ઘણીવાર સપષ્ટ વાંચી શકાય છે. વર્તમાનમાં પ્રચલિત આત્માનંદસભા તરફથી પ્રકાશિત મુદ્રિત મૂળ તથા ટીકા, કામળ ઉપર લખેલી સંસ્કારિત પ્રતિઓના પાકને અનુસરે છે. એટલે અમે તે તે સ્થળે શુદ્ધ લાગતા તાડપત્રીય પ્રતિઓના પાઠ જ સ્વીકાર્યા છે, અને મહત્ત્વના પાઠભેદો નીચે પાદટિપ્પણમાંફટનેટમાં આપેલા છે.
મળની પ્રતિ ઓમાં શ્રતિ હોય, પણ તે જ પાઠ માટે ટીકાની પ્રતિમાં તશ્રતિ હોય તો ટીકામાં અમે તકૃતિ જ રાખી છે. જુઓ પૃ૦ ૩ પં. ૭ તથા પૃ. ૪ ૫૦ ૮. પ્રાકૃતગ્રંથના પ્રાચીન હસ્તલિખિત આદર્શોમાં તકૃતિ તથા શ્રુતિ બંને ય જોવા મળે છે. તેમાં પણ તશ્રુતિ વધારે પ્રાચીન છે, એમ સ્વ. આગમપ્રભાકર પૂ. મુનિરાજશ્રી પુણ્યવિજયજી મહારાજ આદિનું માનવું છે. હસ્તલિખિત : આદર્શોને અનુસરીને જ અમે મૂળ તથા ટીકાના પાઠો આપ્યા છે.
- કાષ્ઠકે હસ્તલિખિત આદર્શોમાં જે પાઠ મળ્યા તેના આધારે જ આ ગ્રંથ છાપવામાં આવ્યો છે.• કોઈક વાર બધા હસ્તલિખિત આદર્શોમાં મળતે પાઠ અમને અશુદ્ધ જ લાગ્યો છે ત્યાં તે પાને

Page #26

૧૦
બદલે જે શુદ્ધ પાઠ હાવા જોઈએ એમ અમને લાગ્યું છે તે અમને લાગતા શુદ્ધ પાઠ (
આવા ગાળ કાષ્ઠકમાં અમે જણાવ્યા છે. અને જ્યાં કાઈ પાઠ ઉમેરવા જેવા છે, એમ અમને લાગ્યુ છે ત્યાં તેવા પાઠ [ ] આવા ચેારસ કાષ્ઠમાં અમે જણાવ્યા છે.
ટીકામાં ઉષ્કૃત કરેલા પાઠેનાં મૂળ સ્થાન અમને જયાં ઉપલબ્ધ થયાં છે ત્યાં તે મૂળ સ્થાને પણ [ ] આવા ચેારસ કાકમાં અમે જણાવ્યાં છે. જ્યાં મૂળસ્થાને મળ્યાં નથી ત્યાં [ ] આવાં ખાલી ચેારસ દાષ્ઠા અમે આપ્યાં છે. ઉષ્કૃત કરેલા જે પાઠોનાં મૂળસ્થાન આ ગ્રંથ છપાઈ ગયા પછી અમને મળ્યાં છે તે ચોથા પરિશિષ્ટમાં (તથા પાંચમા પરિશિષ્ટમાં પણુ) જાવ્યાં છે. પ`ચત્ર મૂળને કંઠસ્થ કરનારને અનુકૂળ રહે તે માટે પ્રથમ પરિશિષ્ટમાં તે તે સૂત્રને અમે અદા આપ્યા છે અને તે અકે, પણ [ ] આવા ચારસ ક્રાષ્ટકમાં આપ્યા છે.
કાઈ પણ ગ્રંથનુ અધ્યયન કરવું હેાય ત્યારે તે તે ગ્રંથના શુદ્ધ પાઠ હાય એ સૌથી વધારે મહત્ત્વની વસ્તુ છે. અશુદ્ધ પાઠે।તે સમજવા-સમજાવવા તથા તેનું વિવેચન કરવા ધણું ઘણું પરિશ્રમ કરવામાં આવે તેા પણ તેના ખાસ અં નથી. એટલે પાશુદ્ધિ તરફ સૌથી વધારે લક્ષ્ય આપવાનું અમારૂં વલણુ રહ્યું છે. તે પછી તે તે સ્વીકારેલા પાડાના સમનમાં જે જે પ્રમાણેા અમને મળ્યાં હોય તે પશુ ટિપ્પામાં આપવામાં આવે છે. તે તે અંશેાની ઉપયોગી લાગતી તુલનાએ તથા તે તે અશાને સ્પષ્ટ કરતા તે તે ત્રાના ઉલ્લેખાના પણ યથાયેાગ્ય સમાવેશ ટિપ્પણામાં કરવામાં આવે છે. બીજી હસ્તલિખિત આદિ પ્રતિમાં મળતા યેાગ્ય પાડભેદના પણ ટિપ્પણેામાં નિર્દેશ કરવામાં આવે છે.
અમારી સપાદન પદ્ધતિ
કેટલાક શબ્દો એવા પણ હેાય છે કે તે તે યુગમાં એના પ્રચાર વિપુલ પ્રમાણમાં હોવા છતાં, ધણુા સમયથી એના પ્રચાર અલ્પ થઈ જવાને કારણે આજે એને। અખરાબર ખ્યાલમાં ન આવવાથી તે તે શબ્દો અશુદ્ધ છે એમ સમજીને તેના સ્થાને કલ્પિત શબ્દો ગાઢવી દેવામાં આવે છે, જેમકે પૃ૦ ૨૦ ૫. ૧૬ માં પૃષજ્ઞનાનાં પાડે છે. એક યુગમાં ‘પ્રાકૃત માણસે।' એ અર્થાંમાં વૃત્તન શબ્દના ઘણા પ્રચાર હતા. બૌદ્ધ સાહિત્યમાં તા તેને ઘણા જ ધા પ્રચાર હતા. પરંતુ આ વાતને ખ્યાલ ન હેાવાથી તેના સ્થાને 'યસૂત્રકટીકાના અર્વાચીન હસ્તલિખિત આદર્શીમાં તથા મુદ્રિત પ્રતિમાં તૃષાતાનાં પાઠ પ્રચલિત થઈ ગયા છે. જો કે પ્રાચીન હસ્તલિખિત પ્રતિમાં તે વૃયજ્ઞનાનાં પાડે છે જ, આવા સ્થળાએ તે તે શુદ્ધ પાઠાનું ગ્રંથાંતરમાં મળતુ‘ સ્પષ્ટીકરણ પણ ટિપ્પણમાં આપવામાં આવ્યું છે. આ ગ્રંથમાં પાંચ પરિશિષ્ટા આપવામાં આવ્યાં છે. મૂળમાત્ર આ ગ્રંથનું પાન અનેક સાધુસાધ્વીજી મહારાજો કરે છે. એટલે તેમને આ ગ્રંથ કઠસ્થ કરવા ફાવે તે માટે પ્રથમ પરિશિષ્ટમાં, હસ્તલિખિત આદર્શોને આધારે શુદ્ધ કરેલા પાડાવાળું મૂળમાત્ર પચત્રક અમે આપેલુ છે. તેમાં સીક પંચસૂત્રકમાં જે પાર્ડ છે તે જ પાઠ રાખેલા છે. માત્ર એક સ્થળે કાગળની પ્રતિને જે પાઠ અમે ટિપ્પણુમાં આપ્યા હતા તે પાઠ અમે અહી” મૂળમાં આપ્યા છે.
પ્રસ્તાવના પછી
૧. શુદ્ધપાઠોની અત્યંત ઉપયેાગિતા વિષે સુંદર પ્રકાશ પાડતા એક મહત્ત્વતા મનનીય લેખ ૫. શ્રી પ્રદ્યુમ્નવિજયજી મહારાજે આ ગ્રંથ માટે લખી આપ્યા છે કે જે આ છૂપાયા છે. તે વાંચવાથી શુદ્ધ પાની ઉપયોગિતા તથા અનિવાર્યતા વિષે ઘણું જાણવા મળશે. આ લેખ લખી આપવા બદલ તેમના હું આભારી છું.

Page #27

૧
બીજા પરિશિષ્ટમાં પચસૂત્રક મૂળમાં આવતા વિશિષ્ટ શબ્દોની અકારાદિક્રમથી સૂચિ આપેલી છે કે જેથી તે તે શબ્દ શેાધવાની અનુકૂળતા રહે.
.2
ત્રીજા પરિશિષ્ટમાં પંચસૂત્રકટીકામાં આવતા વિશિષ્ટ શબ્દોની સૂચિ આપેલી છે. સામાન્ય રીતે આ. શ્રી હરિભદ્રસૂરિજી મહારાજની પદ્ધતિ છે કે જે મૂળમાં પાઠ હાય તે ટીકામાં પશુ, પ્રાયઃ બધા પાઠ, સંસ્કૃતમાં રૂપાંતર કરીને આપે છે. એટલે ખીન્ન પરિશિષ્ટમાં પ`ચસૂત્રકમૂળના જે શબ્દે! આવી ગયા છે તે શબ્દે અમે ત્રીન પરિશિષ્ટમાં પ્રાયઃ લીધા નથી. તે સિવાયના શબ્દો લીધા છે.
ચોથા પરિશિષ્ટમાં, ટીકામાં આવતાં ઉદ્દરાની સૂચિ આપેલી છે. આ. શ્રી હરિભદ્રસૂરિજી મહારાજે અનેક ગ્રંથેાનું અવગાહન કરીને તેમાંથી પ્રસંગને યોગ્ય લાગતાં ઉદ્ધરણા આ ગ્રંથમાં કરેલાં છે. જૈન ગ્રંથા ઉપરાંત અજૈન ગ્રંથામાંથી પણ ઉદ્ધરણ લીધેલાં છે. મહાકવિ બૌદ્દાચાય અધંધાષ વિરચિત બુદ્ધચરિત તથા સૌન્દરનન્તમાંથી પશુ એક એક લેક ઉષ્કૃત કર્યાં છે. આ તેએાશ્રીના શ્રુતસાગરના
વિશાળ અવગાહનને સૂચવે છે.
અર્ધધાષના સમય વિક્રમની પ્રથમ શતાબ્દી આસપાસ વિદ્વાનોએ નિશ્ચિત કરેલા છે. અલ્ ધાવિરચિત બુદ્ધચરિતના પ્રાચીન જીણુ “શીણુ પ્રતિઆતે આધારે ૧ થી ૧૪ સ સૌંસ્કૃત ભાષામાં પ્રકાશિત થયા છે. સંપૂર્ણ ગ્રંથ ૨૮ સમાં છે. પ્રથમ સ`માં કેટલાક શ્લોકા ત્રુટિત છે, તેમ જ ૧૪ મા સ†માં પણ ૩૨ થી ૧૦૮ સુધીના લેા સંસ્કૃતમાં મળતા નથી. દાર્શનિક ચર્ચાએમાં અનેક સ્થળે સ્વભાવવાદ અ`ગે જોવામાં આવતા જઃ હટાનાં પ્રશ્નોતિ તૈલ્શ્યમ્... શ્લાક બુચરિતના નવમા સ* ૬૨ મા શ્લોક છે.
આ
વસૂત્રટીકાના ૫૦ ૩૫૫, ૧૨ માં ઉધૃત કરેલા શ્લોક વાતવ્રુક્ષ સમાગમ્ય... ખુરતના છઠ્ઠી સન ૪૬ મા લેાક છે. આ વાત આ ગ્રંથ છપાયા પછી ખ્યાલમાં આવવાથી ચેાથા પરિશિષ્ટમાં તથા પાંચમા પરિશિષ્ટમાં જણાવેલી છે. સોંપૂર્ણ બુક્રયરિતના ૨૮ સર્વાંના ક્રિએટનમાષામાં, તથા ચીની ભાષામાં થયેલા પ્રાચીન અનુવાદ, તથા તે ઉપરથી હમણાં અંગ્રેજી ભાષામાં થયેલા અનુવાદો મળે છે; પચસૂત્રકટીકામાં ઉષ્કૃત કરેલા કાઈ ફ્લેકસસ્કૃતમાં અત્યારે અનુપલબ્ધ બુચરિતના અવશિષ્ટ સર્ગામાં—શ્લેકામાં છે કે કેમ, તેની અમે તપાસ કરી નથી. માત્ર સસ્કૃતમાં ઉપલબ્ધ અંશ જ અમે જોયા છે.
સૌન્દરનન્દ મહાકાવ્ય પણ અશ્વવેાષની જ રચના છે, એના ૧૮ સ` છે. જૈનદાનિક પ્રથામાં અનેક સ્થળે ઉષ્કૃત કરેલા બૌદ્ધોતા નિર્વાણસ બધા મતને વણુ વતા વાવો થયા નિવ્રુતિમમ્યુòતો...તથા છત્તી નિરૢ તમમ્યુવેતો...ત્રનેતિ રાન્તિમ્ ! આ બે À! સૌન્દરનન્દ મહાકાવ્યના ૧૬ મા આદિનું વન નવમા સ†માં આવે છે, અમારુ ખાસ ધ્યાન ગયુ છે. ચૌદમા સમાં
૧. બુદ્ધચરિતમાં પણુ સ્વભાવવાદ, ઈશ્વરવાદ ૨. સૌન્દરન વાંચતાં કેટલાક શ્લા તરફ નીચે પ્રમાણે ત્રણ શ્લાક આવે છે.
चिकित्सार्थं यथा धत्ते व्रणस्यावन व्रणी । क्षुद्विघातार्थमाहारस्तद्वत् सेव्यो मुमुक्षुणा ||११|| भारस्योद्रहनार्थं रथाक्षोऽभ्यज्यते यथा । भोजनं प्राणयात्रार्थं तद्वद् विद्वान् निषेवते ॥१२॥ समतिक्रमणार्थं च कान्तारस्य यथाध्वगौ । पुत्रमांसानि खादेतां दम्पती भृशदुःखितौ ॥१३॥ આ સાથે ભગવાન ઉમાસ્વાતિ વિરચિત પ્રશમરતિ પ્રકરણના નીચે જણાવેલા ૧૩૫ મા શ્લાકને સરખાવેશ—
व्रणलेपाक्षोपाङ्गवदसङ्गयोगभरमात्रयात्रार्थम् । पन्नग इवाभ्यवहरेदाहारं पुत्रपलवच्च ॥

Page #28

સના ૨૮-૨૯ શ્લોક છે. આ સૌન્દરનન્દના નવમા સના ૨૮ મેા શ્લોક તુર્યતીતઃ પરિવર્તને પુનઃ... પ્ ́ચસૂત્રકટીકામાં પૃ૦ ૭૭ ૫, ૭ માં ઉધૃત કરવામાં આવ્યો છે. આ વાત પણ ત્ર'થ છપાચા પછી ખ્યાલમાં આવવાથી ચોથા તથા પાંચમા પરિશિષ્ટમાં અમે જણાવી છે.
પાંચમા પરિશિષ્ટમાં વિશિષ્ટ ટિપ્પા આપેલાં છે. આમ તા આ ગ્રંથમાં સર્વાંત્ર નીચે વિવિધ ટિપ્પણા આપેલાં છે જ. છતાં જે ઘણાં મેટાં ટિપ્પા હતાં તે પાંચમા પરિશિષ્ટમાં આપેલાં છે, તથા ગ્રંથ છપાયા પછી જેની પાછળથી સ્ફુરણા થઈ તેવાં ટિપ્પા પણુ પાંચમા પરિશિષ્ટમાં આપેલાં છે. કેટલેક સ્થળે શુદ્ધિકરણ સ્વરૂપનાં ટિપ્પા પણ આ પરિશિષ્ટમાં છે,
પ્રસ્તાવના પછી અને વિષયાનુક્રમની પહેલાં સમ્પાનોયુપ્રસૂત્તિ પણ આપેલી છે. આ ગ્રંથના સ`શેાધન-સ`પાદનમાં અમે ઉપયોગમાં લીધેલા લગભગ ૬૮ ગ્રંથોની યાદી તેમાં આપેલી છે. આ ગ્રંથના સશોધનમાં ઉપયુક્ત પ્રતિના પરિચય
સટીક પ્`ચસૂત્રકના સંશાધનમાં અમે K1, K, S, H, A, B, C. D આ આઠ હસ્તલિખિત આદર્શોના ઉપયાગ કર્યાં છે. આ હસ્તલિખિત આદર્શોનો પરિચય આ ગ્રંથના પ્રાર ભમાં જે પૃ॰૧-૨ માં ટિપ્પણમાં અમે આપ્યા છે. આમાં K1 તથા K ખ ંભાતના શ્રી શાંતિનાથ તાડપત્રીય ભડારની પ્રતિ છે, બાકી છ પ્રતિએ પાટણના શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય જૈનજ્ઞાતમ`દિરની છે. S પ્રતિ પાટણના સસ્પેંઘવીના પાડાના ભંડારની છે, અને H પ્રતિ સંધના ભંડારની છે. અત્યારે આ અંતે ભંડારા શ્રી હેમચદ્રાયાય જૈનજ્ઞાનમંદિરમાં છે. આમાં K1, K, S તથા H આ ચાર પ્રતિએ તાડપત્ર ઉપર લખેલી છે, બાકીની A B C D આ ચાર પ્રતિએ કાગળ ઉપર લખેલી છે. K1, K, S નાં પ્રારંભનાં ૩૨ પત્રા, તથા C અને D માં ૫ંચસૂત્રક મૂળમાત્ર છે, S ના ૩૩ થી ૧૬૧ પત્રા તથા A અને B માં આ. શ્રી હરિભદ્રસૂરિવિરચિત સંપૂર્ણ પચસૂત્રકટીકા છે. H માં પ્રથમ સૂત્ર ઉપરની જ પાંચસૂત્રકટીકા છે, H પ્રતિના ડાબડા નબર ૮૯ તથા પેથી તબર ૧૦૫ છે, તે ૩૨ થી ૬૪ પાનામાં છે, તેનાં ૩૩, ૩૭, ૩૮, ૪૦, ૪૫ પાનાં મળતાં નથી, તેમ જ ૩૨, ૪૩, ૪૯, ૬૪ પાનાના બે ટુકડા થઈ ગયા છે. આ બધી તાડપત્રીય પ્રતિના પાનાની લંબાઈ ૧૨ થી ૧૪ ઈંચની જ લગભગ છે. કાગળની પ્રતિનાં પાનાંની લાંબાઈ ૧૨ ઈંચ લગભગ છે. આમાં પંચસૂત્રક
સૌન્દરનન્દના અઢારમા સÖમાં નીચે પ્રમાણે લેાકેા આવે છે
इहार्थमेवारभते नरोऽथमो विमध्यमस्तूभयलौकिकीं क्रियाम् । क्रियाममुत्रैव फलाय मध्यमो विशिष्टधर्मा पुनरप्रवृत्तये ॥ ५५ ॥ होतमेभ्योऽपि मतः स तूत्तमो य उत्तमं धर्ममवाप्य नैष्ठिकम् । अचिन्तयित्वात्मगतं परिश्रमं शमं परेभ्योऽप्युपदेष्टुमिच्छति ॥५६॥
આની સાથે ભગવાન કારિકાઓને સરખાવા—
कर्माहितमिह चामुत्र चाषमतमो नरः समारभते । इहफलमेव स्वघमो विमध्यमस्तूभयफलार्थम् ||४|| परलोकहितायैव प्रवर्तते मध्यमः क्रियासु सदा । मोक्षायैव तु घटते विशिष्टमतिरुत्तमः पुरुषः ||५|| यस्तु कृतार्थोऽयुत्तममवाप्य धर्म परेभ्य उपदिशति । नित्यं स उसमेभ्योऽप्युत्तम इति पूज्यतम एव ॥ ६ ॥ श्रममविचिन्त्यात्मगत तस्माच्छ्रेयः सदोपदेष्टव्यम् । आत्मानं च परं च हितोपदेष्टानुगृह्णाति ॥ ३० ॥
ઉમાસ્વાતિવિરચિત તા ભાષ્યની નીચે જણાવેલી સધ

Page #29

મૂળની K1 પ્રતિ વિક્રમને તેરમા શતકના પૂર્વાર્ધની હોવાથી સૌથી પ્રાચીન છે, K પ્રતિ તેરમાં શતકના ઉત્તરાર્ધની છે, પાટણની સંધવી પાડાના ભંડાર ની ૧૯૮/૧ નંબરની તાડપત્ર ઉપર લખેલી S પ્રતિ ૧૪ માં શતકની જાય છે, H પ્રતિ પણ લગભગ તેરમા-ચોદમાં શતકની હોવી જોઈએ. બાકીની કાગળ ઉપર લખેલી પાટણની ચારે ય A,B, C, D, પ્રતિએ વિક્રમના ૧૭ મા શતકના ઉત્તરાર્ધની છે. આ કાર્ય કરતાં જૈન અમીનંદસભા પ્રકાશિત મુ0 = મુદ્રિત પ્રતિ તે અમે સામે રાખી છે જ. ઉપરાંત સ્વ. પરમતપસ્વી પૂ. પં. શ્રી કાંતિવિજયજી મહારાજે સુધારેલી પાટણની નગીનદાસ પૌષધશાળામાં રહેલી સટીક પંચ સૂત્રકની પ્રતિન પણ આમાં અમે યથા યોગ્ય ઉપયોગ કરી લીધા છે ટિપ્પણમાં જયાં જયાં અમે મુળ લખ્યું હોય ત્યાં આ જૈન આમાનંદસભા પ્રકાશિત પ્રતિ જ સમજવી.
કેટલેક સ્થળે મૂળ પાઠ જદો લખેલો હોય છે, પણ પાછળથી વાચકોએ પોતાની બુદ્ધિથી એને સુધાર્યો હોય છે. આવા સ્થળોમાં અમને ઘણીવાર એ અનુભવ થયો છે કે મૂળ લખેલો પાઠ સાચે અથવા સાચા પાકની નજીકમાં હોય છે. એટલે મૂળ લખેલે પાઠ તથા પાછળથી સુધારેલ સંશોધિત કરેલે પાઠ એ જણાવવા માટે ઉપર જણાવેલા K1 વગેરે સંકેતો સાથે મૂ તથા નં. શબ્દ જોડીને અમે કેટલેય સ્થળે KI[, K[૬૦, SF, Si૦ વગેરે સંકેત આપીએ છીએ.
ત્યાં તે તે સ્થળે મૂત્ર અને મંત્ર નો યથાયોગ્ય અર્થ સમજી લેવો. જેમકે Aમૂહ એટલે A માં મૂળ લખેલે પાઠ તથા Aસં. એટલે A માં પાછળથી સુધારેલ-jશેવિત કરેલ પાઠ. પૃ. ૭ પં. ૪ માં ૨૪-શ્વમાવ-નિતિ-પુજારાવરિઘ : એવો પાઠ છે. ત્યાં તાડપત્રમાં પુરા પાડ છે જ, A માં પણ પહેલાં મૂળ પાડે છે. એ જ હતા. પશુ કાઈ કે પાછળથી સુધારીને માં #ાર બન અને તેની જ કોપી કરીને પછી B માં #ાર જ લખવામાં આવ્યો. A ની સાક્ષાત્ કે પરંપરાએ પ્રાય કેપી B છે એમ અમને અનુભવથી લાગ્યું છે. એટલે ટિપ્પણમાં હારવરિAસં. એમ અમે જણાવ્યું છે અર્થાત #ારારેo A માં સંશોધિત પાડે છે. અમે તાડપત્ર તથા Aભૂ૦ માં મળૉ #ારનnfo પાઠ જ શુદ્ધ પાઠ તરીકે સ્વીકાર્યો છે. કારણ કે આ. શ્રી હરિભદ્રસૂરિવિરચિત ઉપદેશપદમાં તથા સમિતિતક ૩/૫૩ માં પણ પુજારા પાઠ જ છે. આ વાત પૃ૦ ૭ ટિ. ૧ તથા પાંચમાં પરિ. શિષ્ટમાં અમે સ્પષ્ટ કરી છે. ૧. ઉદાહરણાર્થ, S પ્રતિમાં છેલ્લા પાને रङ्गद्रागादिभङ्गे विषयविषधरे मज्जतां यो जनानां रोगोग्रयाहरौद्रे भवसलिलनिधावक्षयं यानपात्रम् । प्राप्यन्ते यस्य चाप्या भ्रमदलिकरटा दन्तिनोऽश्वाः स्त्रियश्च प्रोत्फुलेन्दीवराक्ष्यः शशधरवदनाः सोऽस्तु वो धर्मलाभः ।। આ ઢોક છે. તેમાં તૃતિનો શ્વામિત્ર એવો હસ્તલિખિતમાં મૂળ પાઠ લખેલું હતું. તેમાં કોઈ વાંચનારે સુધારીને કાને છેકી નાંખીને રાત્રિીશ્ર પાઠ કર્યો છે. પરંતુ તેમ કરવા છતાં યે કિતનો પાઠ તે અશુદ્ધ જ રહે છે. વસ્તુતઃ અહીં તિનો શ્વા: ત્રિય સાચે પાઠ છે. એટલે અશષ્ઠ લાગતા મૂળ પાઠા ધણીવાર શુદ્ધ અથવા શુદ્ધ પાઠની નજીક હોય છે. આવાં આવાં અનેક સ્થળે અમને જોવા મળે છે. એટલે મૂળ લખેલા પાઠાને પણ અમે ખાસ ધ્યાનમાં-વિચારણામાં લઈએ છીએ. છે આ વાતને અશ્વવિરચિત સૌન્દરનન્દના નીચેના શ્લોક સાથે સરખા–.
प्रवृत्तिदुःखस्य च तस्य लोके तृष्णादयो दोषगणा निमित्तम् । नैवेश्वरा न प्रकृतिन कालेा नापि स्वभावो न विधिर्यदृच्छा ।।१६।१७||

Page #30

ગ્રંથ છપાય ત્યારે પ્રુફવાંચનમાં અમે ખૂબ જ કાળજી રાખીએ છીએ. છતાં યે દૃષ્ટિદાષ આદિ અનેક કારણે કેટલાક અશુદ્ધ પા। રહી જ જાય છે. જે અશુદ્ધ પા। અમારા ધ્યાનમાં આવ્યા તે સુધારવા ગ્રંથને અંતે શુધ્ધિપત્રક આપેલું છે. તેના ઉપયાગ કરીને જ ગ્રંથ વાંચવા વાયકાને વિજ્ઞપ્તિ છે.
ધન્યવાદ
આ ગ્રંથના મૂળ સંપાદક પૂ. મુનિરાજત્રા ચતુરવિજયજી મહારાજે આજથી ૭૧ વર્ષ પૂર્વે આ સટીક ગ્રંથનું જૈન આત્માનંદસભા દ્વારા વિક્રમ સંવત્ ૧૯૭૦માં પ્રકાશન કર્યું હતુ, તેને જ જ સુધી હજારા અભ્યાસીઓએ ઉપયાગ કર્યો છે. તેમની આ શ્રુતાપાસનાને ભાવપૂર્વક મારી શ્રધ્ધાંજલિ છે.
આ ગ્રંથના સશોધન કાર્યને શેડ ભોગીલાલ લહેરચંદ સસ્કૃતિ સંસ્થાન' દ્વ્રારા હાથમાં લેવા માટે ઉત્સુકતા તથા તે અંગે બધા ખર્યાં કરવા શેઠ શ્રી ભોગીલાલ લહેરચંદના સુપુત્રો પ્રતાપભાઈ તથા સ્વ મહેશભાઈ એ અત્યંત ઉત્સાહથી સદ્દા તૈયારી બતાવી છે, અને એ રીતે આવા ઉત્તમ ગ્રંથના સ`શાધન-સ’દિન દ્વારા પંચસૂત્રક ગ્ર^થના ચિંતન-મનન અમૂલ્ય અવસર મને આપ્યા છે તે માટે તેમને અત્યંત ધન્યવાદ ધટે છે.
પાટણના સંધવીપાડાનેા તાડપત્રીય મહાન ભંડાર મારી સૂચનાથી, સ્ત્ર॰ સેવ`તિલાલ છેોટાલાલ પટવાના સુપુત્રો નરેન્દ્રકુમાર, બિપિન કુમાર, તથા દીપકકુમારે પાટણના શ્રી હેમચંદ્રાયા જૈનજ્ઞાનમ"દિરમાં અપણુ કર્યો છે, અત્યારે તેના વ્યવસ્થાપક ડે સેવ'તિલાલ મેહનલાલના સૌજન્યથી સટીક પાંચસૂત્રકના છ હસ્તલિખિત આદર્શ અમને ઉપયાગ કરવા મળ્યા છે. આ રીતે આ ગ્રંથના સ‘શાધનમાં થવા માટે તેમને ઘણા ધણુા ધન્યવાદ છે.
સહાયક
આદરિયાણાના જિતે ́દ્રકુમાર મણિલાલ સધી, તથા મજેડીના કુમારપાળ ચિમનલાલે જેસલમેર તથા ખંભાતના પ્રથાની માઈક્રોફિલ્મ આદિ રૂપે સામગ્રી મેળવી આપવા માટે અપાર પરિશ્રમ ઉડાો છે. તથા આ ગ્રંથના સ ́શેાધનના પ્રારંભે ૫, ચન્દ્રકાન્તભાઇ સોંઘવીએ S. H.નાં પાઠાંતરા લેવાના, તથા આ ગ્રંથની કાપી કરવા, ખ་ભાત જઈ K1ની ફિલ્મ લાવવાના તથા તેના પાડાંતરની નોંધ કરવા આદિના ણે ઘણા પરિશ્રમ કર્યાં છે. તે માટે તે બધાને અનેક
અનેક ધન્યવાદ ઘટે છે.
ખંભાતના શ્રી શાંતિનાથતાડપત્રીય ગ્રંથભંડારના કાર્ય વાહકોએ પ`ચસૂત્રકની બે તાડપત્રપ્રતિની ફિલ્મ લેવાની અનુકૂળતા કરી આપી તે માટે તેએ પણ અભિનંદનના ખાસ ખાસ અધિકારી છે.
આ ગ્રંથનું ખીજુ, ત્રીજું' તથા ચોથું પરિશિષ્ટ મારાં મેટાં માસી સાધ્વીજીશ્રી લાભત્રીજી મહારાજ (સરકારી ઉપાશ્રયવાળાં)નાં શિષ્યા તથા ખહેન સાધ્વીજી શ્રી મનેાહરશ્રીજી મહારાજ કે જે મારાં ૯૧ વર્ષનાં વયેવૃધ્ધ માતુશ્રી છે તેમનાં શિષ્યા સાધ્વીજી શ્રી સૂર્ય પ્રભાશ્રીજીનાં શિષ્યા સાધ્વીજી શ્રી જિનેન્દ્રપ્રભાશ્રીજીએ કુશલતાથી તૈયાર કર્યુ છે તે માટે તેમને મારાં અનેકાનેક અભિનંદન છે.
આ ગ્રંથના સશોધન-સ`પાદન પ્રુફરીડીઇંગ આફ્રિ સર્વ કાર્યમાં મારા વિનીત અ`તેવાસી મુનિશ્રી ધમ ચ’વિજયજીએ ખડે પગે સદૈવ સહાય કરી છે તે માટે તેમને મારાં અ'તઃકરણથી અનેકાનેક અભિનંદન છે.

Page #31

અનંત ઉપકારી પરમકૃપાળુ પરમાત્મા દેવાધિદેવ શ્રી શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથ ભગવાન તથા પરમ ઉપકારી સદ્દગુરૂદેવ તથા પિતાશ્રી પૂજ્યપાદ મુનિરાજ શ્રી ભુવનવિજયજી મહારાજની અનંતકૃપાથી સિદ્ધ થયેલા આ કાર્યને, મારા પરમોપકારી પૂજ્યપાદ ગુરૂદેવ તથા પિતાશ્રી મુનિરાજશ્રી ભુવનવિજયજી મહારાજ, મારાં પરમોપકારી પરમવત્સલ વોવૃદ્ધ માતુશ્રી સાધ્વીજીશ્રી મનેહરશ્રીજી મહારાજ તથા મારા પરમવિનીત પ્રથમ શિષ્ય મુનિરાજશ્રી દેવભદ્રવિજયજીના શ્રેયાર્થે અહીં વેડ ગામના જિનાલયમાં વિરાજમાન મૂળનાયક પરમાત્મા શ્રી ભગવાન મહાવીર મહારાજાના કરકમલમાં પુષ્પરૂપે અર્પણ કરીને આજે અત્યંત આનંદ અને ધન્યતા અનુભવું છું. વિક્રમ સંવત ૨૦૪૧ | પૂજયપાદ આચાર્ય મહારાજ શ્રીમદ્વિજયસિદ્ધિસૂરીશ્વરપટ્ટાલંકાર
ફાગણ સુદિ ૨ પૂજ્યપાદ આચાર્ય મહારાજ શ્રીમદ્વિજય મેઘસૂરીશ્વરશિષ્ય(તા. ૨૧-૨-૧૯૮૫)
પૂજ્યપાદ ગુરૂદેવ મુનિરાજશ્રી ભુવનવિજયાતેવાસી વેડ (તા.સમી) (જિ. મહેસાણા)
મુનિ જંબૂવિજય ઉત્તર ગુજરાત

Page #32

॥ श्री शङ्केश्वरपार्श्वनाथाय नमः ॥ ॥ श्री महावीरस्वामिने नमः ।।
॥ श्री गौतमस्वामिने नमः ॥ आचार्यमहाराजश्रीमद्विजयसिद्धिसूरीश्वरजीपादपद्मेभ्यो नमः । आचार्यमहाराजश्रीमद्विजयमेघसूरीश्वरजीपादपद्मेभ्यो नमः । सदगुरुदेवमुनिराजश्रीभुवनविजयजीपादप भ्यो नमः ।
पुरोवचनम् परमकृपालोः परमात्मनः पूज्यपादानां परमोपकारिणां सद्गुरुदेवानां पितृचरणानां मुनिराजश्री १००८ भुवनविजयजीतातपादानां च कृपया प्राचीनतमविविधहस्तलिखितादर्शादिसामग्रीमवलम्ब्य संशोधित सम्पादितं च याकिनीमहत्तराधर्मसूत्वाचार्यभगवच्छीहरिभद्रसूरिविरचितटीकासमलकृतं चिरन्तनाचार्यविरचितं पश्चसूत्र तत्त्वरसिकानां विदुषां पुरत उपन्यस्यन्तो वयमद्यामन्दमानन्दमनुभवामः ।
पश्चसुत्रकाख्योऽयं ग्रन्थः प्राकृतभाषायां गद्यरूपेण विद्यते । ३२ अक्षरैरेकः श्लोक इति गणनया, 'वृहट्टिप्पनिकाभिधप्राचीनलेखानुसारेण २१० श्लोकमानोऽयं ग्रन्थः । अस्योपरि आचार्यश्रीहरिभद्रसूरिभिः संस्कृतभाषायां विरचिता ८८० श्लोकमाना टीका वर्तते ।
ग्रन्थनाम
अस्मिन ग्रन्थे पच सूत्राणि सन्तीति पश्चसूत्रम्' इति सान्वर्थनाम्नवास्य ग्रन्थस्य जगति प्रसिद्धिः, तथाप्यत्र किञ्चिद विचार्यते ।
- सटीकस्यास्य ग्रन्थस्य संशोधने K1, K, S, H, A, B, C, D २इत्यष्टौ हस्तलिखिता आदर्शा अस्माभिरुपयुक्ताः। एतेषु K1, K इत्यादर्शद्वयं खम्भातनगरस्थश्रीशान्तिनाथतालपत्रीयग्रन्थभाण्डागारसत्कम् , अपरे षड् आदर्शाः पत्तन(पाटण)नगरस्थश्रीहेमचन्द्राचार्यजनज्ञानमन्दिरसत्काः । K1. K. S. H इत्यादर्शचतुष्टयं तालपत्रात्मकम् , A, B, C, D इत्यादर्शचतुष्टयं कागदपत्रात्मकम् । K1, K, C, D मध्ये पञ्चसूत्रक मूलमात्र वर्तते । S मध्ये १-३२ पत्रेषु केवलं पञ्चसूत्रकं वर्तते, ३३१६१ पत्रेषु तु आचार्यश्रीहरिभद्रसूरिविरचिता टीका केवला वर्तते । A-B मध्येऽपि पञ्चसूत्रकटीकैव वर्तते । H मध्ये प्रथमसूत्रस्यैव केवला टीका वतेते। अत्र K1 मध्ये 'पंचसूत्रं समत्त' इति ग्रन्थान्ते उल्लेए K मध्ये 'समत्तं पंचसूत्रं' इत्युल्लेखो दृश्यते, 'पञ्चसूत्रम्' इति नाम्नैव च लोकेऽपि प्रसिद्धिः । तथापि आचार्यश्रीहरिभद्रसूरिभिरस्य ग्रन्थस्य सर्वत्र (पृ० १, २४, ४४, ६५, ८०, ८१) 'पञ्चसूत्रक'. नाम्नैव निर्देशो विहितः, C-D मध्येऽपि 'समाप्तं पंचसूत्रकं' 3 इत्युल्लेखो दृश्यते, आचार्य श्रीहरिभद्रसूरि
१. बहट्टिप्पनिका वैक्रमे पञ्चदशे शतके लिखितेति विदुषामभिप्रायः । २. एतेषामादर्शानां संक्षिप्तः परिचयोऽस्य ग्रन्थस्य पृ० १-२ मध्ये टिप्पणे द्रष्टव्यः ॥ ३. एते उल्लेखा अस्य ग्रन्थस्य पृ० ७९ मध्ये टिप्पणे द्रष्टव्याः ।।

Page #33

१७
विरचितयोगबिन्दोः प्राचीनायां टीकायामपि ‘पञ्चसूत्रक 'नामोल्लेखो' वर्तते अत आचार्यश्रीहरिभद्रसूरिस्वीकृतं 'पञ्चसूत्रकम् ' २इति नाम अस्माभिरप्यत्राङ्गीकृतम् । ___भगवद्भिर्वाचकपुङ्गवैः श्री यशोविजयोपाध्यायैरस्यैव ग्रन्थस्य 'पञ्चसूत्री 'नाम्नोल्लेखो विहितोऽस्ति धर्मपरीक्षायाः स्वोपज्ञवृत्तौ ।।
तत्त्वतः समारस्यासारत्वाद् दुःखरूपत्वाच्च, संसारान्मुक्त्यर्थ किं किं कर्तव्यं सिद्धावस्थायाश्च कीदृशं स्वरूपमित्येतद्वर्णनपरोऽतीव मनोहरोऽयमाध्यात्मिको ग्रन्थः । अस्य पञ्चस्वपि सूत्रेषु तत्तदधिकृतविषयस्य यादृशं वर्णनमुपलभ्यतेऽत्र तादृशमन्यत्र दुष्प्रापमिति जैनसचे महती ख्यातिरस्य ग्रन्थस्य वर्तते । विघ्नविधाताय श्रेयोधिगमार्थ च मङ्गलरूपमेनं ग्रन्थं (विशेषतः प्रथमसूत्रम् ) परःसहस्राः साधु-साध्वी-श्रावक-श्राविकाः महता भक्तिभावेन प्रतिदिनं पठन्ति ।
अस्मिन् ग्रन्थे पञ्च सूत्राणि---
१ पापप्रतिघातगुणबीजाधानसूत्रम् , २ साधुधर्मपरिभावनासूत्रम् , ३ प्रव्रज्याग्रहणविधिसूत्रम् , ४ प्रत्रज्यापरिपालनासूत्रम् , ५ प्रवज्याफलसूत्रम् ।
पापप्रतिघातः कथं करणीयो गुण बीजाधानं च कथं कर्तव्यमित्येतद् वर्णितं प्रथमसूत्रे विस्तरेण ।
गुणबीजाधाने सति धर्मगुणप्रतिस्त्यभिलाषे सञ्जाते धर्मगुणानां परम कल्याणकरत्वादि विभाव्य धर्मगुणान् यथाशक्ति प्रतिपद्य तत्यालनं परमेण आदरेण विधेयम् । तत्र किं किं कर्तव्यं किं किं च चिन्तनीयमित्येतद महता विस्तरेण वर्णितं द्वितीयसूत्रे । तथा च कुर्वतः स्वयमेव साधुधर्माभिलाषो जायते इति साधुधर्मपरिभावना. सूत्रमिदम् ।
___ साधुधर्मे परिभाविते साधुधर्मः कथं ग्रहीतव्यः, कीदृशाश्च गुणाः साधुधर्मग्रहीतरि अघश्यमपेक्ष्यन्ते इत्यादि विस्तरेण वर्णितं तृतीये प्रवज्याग्रहणविधिसूत्रे । ___प्रव्रज्यां गृहीत्वा भावतः कथं प्रव्रज्या परिपालनीया इति चतुर्थे सूत्रे महता विस्तरेणातिसम्यग् वर्णितमिति चतुर्थ प्रव्रज्यापरिपालनासूत्रम् ।
प्रव्रज्यायाः सम्यक् परिपालनस्य फलं संसारान्मोक्षमासाद्य सिद्धपदप्राप्तिः । अतः पञ्चमे प्रव्रज्याफलसूत्रे सिद्धावस्थाया विस्तरेण वर्णनमस्ति । तत्र च सांख्य-बौद्धमतं निरस्प जैनदर्शनाभिमत सिद्धस्वरूपं वर्णितमस्ति । एवं क्रमशो व्यवस्थितरूपेण आत्मोन्नतिपथप्रदर्शकोऽयं ग्रन्थः ।
__ रचयितारः अस्य हस्तलिखितेषु प्राचीनतमेषु अर्वाचीनेषु च KI, K, S, H, A, B इति षट्स्वप्यादर्शषु कुत्रापि ग्रन्थकर्तुर्नामनिर्देशो नास्ति । वैक्रमे सप्तदशे शतके लिखिते केवलं C. D. इत्यत्र 'कृतं चिरन्तना. १. दृश्यतामस्य पञ्चसूत्रकस्य पञ्चमे परिशिष्टे पृ० ११२ ॥ २. दृश्यतामस्मिन् पञ्चसूत्रके पृ० ८. टि० ५। अत्र आचार्य श्रीहरिभद्रसूरिभिः स्वरचितपश्चवस्तुकप्रकरणस्वोपज्ञवृत्ती 'पञ्चवस्तुक'शब्दव्युत्पत्तिर्यादृश्यभिहिता तादृश्येव 'पञ्चसुत्रक'शब्दव्युत्पत्तितिच्या ।। ३. दृश्यतामस्मिन् पञ्चसूत्रके पृ० १८ दि. ३ ॥

Page #34

चार्विवृतं च जाकिनीमहत्तरासनुश्रीहरिभद्राचार्यैः' इत्युल्लेखो दृश्यते । यद्यपि C.-D. मध्ये केवलं मूलं वर्तते, न तु वृत्तिः, अतो वृत्तिकारस्य हरिभद्रसूरेस्तत्र निर्देशो विचित्र इव भाति, तथापि एतदुल्लेखानुसारेण चिरन्तनाचार्यविरचितत्वेनास्य सर्वत्र प्रसिद्धिः, अत एव वयमपि चिरन्तनाचार्यविरचितमिति व्यपदिशामः२ । साधक-बाधकप्रमाणाभावात् 'पञ्चसूत्रकविरचयितृणां कः समयः' इति निश्चेतुं वयं न शक्नुमः ।
टीकाकारास्तु याकिनीमहत्तरासूनव आचार्यश्रीहरिभद्रसूरय इति टीकान्ते स्पष्टमेवोदितम्'पञ्चसूत्रकटीका समाप्ता । कृतिः सिताम्बराचार्यहरिभद्रस्य धर्मतो याकिनीमहत्त।सूनोः।" [पृ० ८१]
एतेषां टीकाकृतां समयविषये विविधा विप्रतिपत्तयो वर्तन्ते ----वैक्रमे षष्ठे शतके इति केचित् , केचित्त सप्तमे इति । एतच्च क्वचिदन्यत्र विचारयिष्यते ।
संशोधनप्रारम्भे बीजं फलं च पत्तनाभिजनानां 'श्रेष्ठि श्री भोगीलाल लहेरचंद' इत्याख्यानां स्वपितृचरणानां पुण्यार्थ 'प्रतापभाई तथा 'महेशभाई' इत्याख्याभ्यां तत्सुपुत्राभ्यां पत्तननगरे ‘भोगीलाल-लहेरचंद-भारतीयसंस्कृतिसंस्थानम्' इत्याख्या संस्था संस्थापिता। तत्र च संशोधिता ग्रन्थाः प्रकाशनी या इत्यपि निर्धारितम् । तैः प्रार्थितेन मया 'संस्थानमिदम् आचार्यश्री हरिभद्रसूरिविरचितगन्थमालां सम्यक् संशोध्य सम्पाद्य च प्रकाशयेदिति मे महती अभिलाषा' इति तेभ्य आवेदितम् । तैरपि स्वीकृतं तत् । तदनुसारेण आचार्यश्रीहरिभद्रसूरिविरचितग्रन्थमालायाः प्रथमपुष्परूपेण अस्य पञ्चसूत्रकस्य संशोधनं मया स्वीकृतम् ।
विक्रमसंवत २०३९ तमे वर्षे यदा मांडलनगरेऽस्माकं चातुर्मासिकमवस्थानमासीत् तदाऽस्य सटीकस्य पश्चसूत्रकस्य संशोधनं समारब्धम् ।
पत्तननगरे भोगीलाल-लहेरचंद-संस्कृतिसंस्थानसंचालितायां संस्कृतपाठशालायामध्यापकाः पण्डितचन्द्रकान्तमहोदयाः पत्तनतः S.H. प्रती गृहीत्वा मांडलनगरमायाताः। S.H. प्रत्योर्विद्यमानाः पञ्चसूत्रकस्य टीकायाश्च पाठभेदास्तैस्तत्र संगृहीताः। ततः परं बहवो मासा व्यतीताः। विक्रमसंवत २०४० तमे वर्षे लोलाडापामेऽस्माकं चातुर्मासिकमवस्थानमभूत् । तत्राश्विनमासेऽस्य ग्रन्थस्य संशोधनं सम्यगवहितचित्तेन समारखधम । तथापि मम प्रथमान्तेवासिनो वयोवृद्धस्य मुनिराजश्री देवभद्रविजयस्य शारीरिकास्वास्थ्यादिना संशोधनकार्य विलम्बितम् । देवतुल्या मुनिराजश्री देवभद्रविजयाः विक्रमसंवत् २०४१ तमे वर्षे कार्तिकशद्वितीयायां (ता. ६-११-८३ रविवासरे) दिवं गता इति मम अत्यन्तं खिन्नचित्तत्वात् पुनरपि भूयान् विलम्बोऽस्मिन संशोधनकायें संजातः । ततः परं महता परिश्रमेण खम्भातनगरस्थौ KI, K आदशौं सम्प्राप्य अध्यावपि हस्तलिखितादर्शान सम्यगुपयुज्य पाठभेदादिभिः पञ्चभिः परिशिष्टैश्च परिष्कृत्य विदषां करकमले ग्रन्थोऽयमुपनिधीयते भगवतः श्री शङ्केश्वरपार्श्वनाथस्य पितृचरणानां गुरुदेवानां च प्रसादात् । १ दृश्यतां पृ० ७९ टि०२॥ २ आचार्य श्री हरिभद्रसूरिविरचितटीकायां कुत्रापि मूलग्रन्थकर्तुर्नामोल्लेखाद्यदर्शनात् 'हरिभद्रसूरय एव मूलस्य टीकायाश्च विरचयितारः स्युः' इत्यपि केचित् सम्भावयन्ति । एतच्च गुर्जरभाषात्मिकायां प्रस्तावनायां प्रपञ्चितमस्माभिः। जिज्ञासुभिस्तत्र विलोकनीयम् ।।

Page #35

परिशिष्टानि अत्र पञ्च परिशिष्टानि योजितानि । प्रथमे परिशिष्टे पिपठिषूणां सौकर्याय मूलमात्रं पञ्चसूत्रक मुद्रितम् । द्वितीये परिशिष्टे पञ्चसूत्रकान्तर्गता विशिष्टाः शब्दा अकारादिक्रमेण सं नेवेशिताः संशोधकानां संशोधने सारल्याय । तृतीये परिशिष्टे पञ्चसूत्रकटीकान्तर्गता विशिष्टाः शब्दाः सन्निवेशिता अकारादिक्रमेण । पञ्चसूत्रके प्राकृतभाषायां विद्यमानाः प्रायः सर्व एव शब्दाष्टीकायां संस्कृतभाषायां पुनरपि निर्दिष्टा हरिभद्रसूरिभिः, अतो द्वितीयपरिशिष्टे प्राकृतभाषायां निर्दिष्टत्वात् तादृशाः शब्दास्तृतीयपरिशिष्टे न गृहीताः, अपरे एव प्रायो गृहीताः। आचार्यश्रीहरिभद्रसूरिभिः पञ्चसूत्रकटीकायां तत्र तत्र प्रसङ्गे अनेकेभ्यो जैनग्रन्थेभ्यः, अश्वघोषविरचितबुद्धचरितसौन्दरनन्दादिग्रन्थान्तरेभ्यश्च नेके पाठा उद्धृताः, तादृशानां पञ्चसूत्रकटीकायाभुङ्क्तानां श्लोकादीनामकारादिक्रमेण चतुर्थे परिशिष्टे सन्निवेशो विहितः, येषां च मूलस्थानानि उपलब्धानि तेषां तान्यपि [ ] एतादृशे चतुरस्रकोष्ठ के तत्र निर्दिष्टानि । ग्रन्थमुद्रणसमये यानि मूलस्थानानि न लब्धानि, किन्तु पश्चाल्लब्धानि तान्यपि निर्दिष्टान्यत्र । पञ्चमे परिशिष्टे विशिष्टानि कतिपयानि टिप्पणानि वर्तन्ते । यद्यपि अस्मिन् ग्रन्थे प्रायः प्रतिपत्रं पाठभेद-तुला-स्पष्टीकरणाद्यर्थानि प्रभूतानि टिप्पणानि तत्र तत्र अधस्तनभागे सन्त्येव तथापि यानि महान्ति टिप्पणानि यानि च ग्रन्थमुद्रणानन्तरं स्फुरितानि तानि पञ्चमे परिशिष्टे निवेशितानि । किञ्च, ग्रन्यमुद्रणानन्तरं यत् पाठसंशोधनादिकमस्माकं मनसि स्फुरितं तदपि अत्र पञ्चमे परिशिष्टे निर्दिष्टम् ।
कृतेऽपि महति प्रयत्नेऽस्माकमनवधानादिना येऽशुद्धाः पाठा मुद्रितास्तच्छुद्धयर्थ ग्रन्थान्ते शुद्धिपत्रकमप्युपन्यस्तम् । शुद्धिपत्रकमुपयुज्यैव ग्रन्थोऽयमध्येतव्य इति विद्वांसोऽभ्यर्थ्यन्ते ।
इदं त्ववधेयम्-सर्वेष्वपि हस्तलिखितादर्शषु केचित् पाठा अशुद्धा इति यत्रास्मान् प्रतिभातं तत्र यादृशः शुद्धपाठस्तत्स्थानेऽपेक्ष्यते तादृशः पाठः ( ) एतादृशे वर्तुलाकारे कोष्ठके निवेशितः । यत्र तु पूर्वापरसन्दर्भानुसारेण किञ्चदपूर्णमिव भाति तत्रास्माभिः पूरितः पाठः [ ] एताहो चतुरस्र को उके निवेशितः।
कृतज्ञताप्रकटनं धन्यवादवितरणं च
सटीकोऽयं ग्रन्थो विक्रमसंवत् १९७० तमे वर्षे पूज्यप्रवर्तकमुनिराजश्रीकान्तिविजयजीमहाराजानां शिष्यैः परमैः श्रुतोपासकैः पूज्यमुनिराजश्रीचतुरविजयजीमहाराजैः संशोध्य सम्पाद्य च भावनगरस्थश्रीजैनात्मानन्दसभातः प्रथमं प्रकाशितः, तमेव चाद्यावधि सर्वेऽपि पठन्ति उपजीवन्ति वा । अतोऽस्य ग्रन्थस्य सम्पादकांस्तान् मुनिवरान् पूज्यभावेनादौ स्मरामि ।
अस्य ग्रन्थस्य संशोधने उपयुक्ता हस्तलिखिता आदर्शाः पत्तननगरे श्री हेमचन्द्राचार्यजैनज्ञानमन्दिरव्यवस्थापकानां 'डॉ० सेवंतिलाल मोहनलाल' महोदयानां 'संघवीपाडा'ग्रन्थभाण्डागारस्य भूतपूर्वव्यवस्थापकानां स्व. पटवा-सेवंतिलाल छोटालाल' महोदयानां सुपुत्राणां नरेन्द्रकुमारादीनां च सौजन्याल्लब्धाः ।
श्रेष्ठिवर्यस्य श्री ‘भोगीलाल-लहेरचंद' महोदयस्य सुपुत्राः स्व. महेशभाई महाशया अस्मिन् कार्ये मुख्यतया मे प्रेरकाः, अधुना 'प्रतापभाई' महोदया अपि प्रोत्साहयन्ति मां पुनः पुनः ।
पं. चन्द्रकान्तमहोदयेन S. H. K1 प्रतिस्थाः पाठभेदाः संगृहीताः मुद्रणोपयोगिनी प्रतिकृतिश्च पञ्चसूत्रकस्य सटीकस्य लिखिता ।

Page #36

२०
खम्भातनगरात् श्रीशान्तिनाथतालपत्रीयग्रन्थभाण्डागारात् पञ्चसूत्रकस्य प्रतिबिम्ब Micro-Film भाण्डागारव्यवस्थापकानामौदार्यात् सौजन्याच महता परिश्रमेण आदरियाणायामाभिजनेन जितेन्द्रकुमार-मणिलालसंघवीमहोदयेन मजेठीनिवासिना कुमारपालेन चानीतम् ।
। अस्यैव भोगीलाललहेरचन्द-भारतीयसंस्कृतिसंस्थानस्य भूतपूर्वेण अध्यक्षेण ( Director ) 'कुलकर्णी इत्युपाढेन महादेवतनुजनुषा श्रीमता वामनाभिधेन विद्वन्महोदयेन (वा० म० कुलकर्णी Prof. V. M. Kulkarani ) अत्रैव विस्तरेण लिखितायामागलभाषामय्यां वैदुष्यपूर्णायां प्रस्तावनायाम् (Introduction) पञ्चसूत्रकसम्बद्धा बहवो विषया विस्तरेण चर्चिताः। जिज्ञासुभिः साप्यवश्यं विलोकनीया । एवं च आङ्ग्लभाषावेत्तणां पञ्चसूत्रकस्वरूपादिजिज्ञासूनां विदुषां कृते महत् साहायकं श्रीकुलकर्णीमहोदयैर्विहितम् । यदा च तैरध्यक्षपदमलकृतं तदापि महतोत्साहेन अस्य संशोधने मुद्रणे च महदानुकूल्यमनुष्ठितम् । अधुनापि तेषामत्र भूयान् स्वरसः । __पं० श्रीप्रद्युम्नविजयगणिवरैः प्राचीनशास्त्रसंशोधनस्य आवश्यकतामुपयोगितां चाधिकृत्य महत्त्वपूर्ण एको लेखो लिखितोऽस्ति । अत्रैव मुद्रितः सोऽपि लेखो जिज्ञासुभिरवश्यं विलोकनीयः ।
- मम वयोवृद्धायाः परमोपकारिण्याः परमवत्सलायाश्च मातुः साध्वीश्रीमनोहरश्रियः शिष्यायाः साध्वीश्रीसर्यप्रभाश्रियः शिष्यया साध्वीश्रीजिनेन्द्रप्रभाश्रिया द्वितीय-तृतीय-चतुर्थ-परिशिष्टानि निर्मितानि ।
मम परमविनीतेन अन्तेवासिना मुनिश्री धर्मचन्द्रविजयेन सञ्चिताक्षरपत्र प्रफ पठनादिकं सर्वमपि विविध कार्य भक्तिपूर्णन चेतसा सदा विहितम् ।।
एवं विविधैः प्रकारैरस्य ग्रन्थस्य संशोधने सम्पादने प्रकाशने च साहायकविधायिभ्यः सर्वेभ्यः सहस्रशो पन्यवादान् वितरामि ।
एवं परमकृपालूनां परमेश्वराणां देवाधिदेवश्रीशद्धेश्वरपार्श्वनाथप्रभूणां परमोपकारिणां पूज्यपादानां पितचरणानां सदगुरुदेवानां मुनिराजश्रीभुवनविजयजीमहाराजानां च कृपया साहाय्याच्चैव कार्यमिदं सम्पन्न मिति तेषां चरणेषु अनन्तशः प्रणिपातं विधाय, पितृचरणानां पूज्यपादगुरुदेवश्रीभुवनविजयजीमहाराजानां, वयोवृद्धायाः परमपूज्याया मातुः साध्वीश्रीमनोहरश्रियः, मम प्रथमशिष्यस्य वयोवृद्धस्य मनिराजश्रीदेवभद्रविजयस्य च श्रेयसे श्रीहरिभद्रसूरिग्रन्थमालाया इदं प्रथम पुष्पम् , इह वेडयामे श्रीमहावीरजिनप्रसादे विराजमानस्य भगवतः श्रीमहावीर-वर्धमानस्वामिनः करकमलेऽद्य भक्तिभरनिर्भरेण चेतसा निधाय भावतः प्रभुमर्चयित्वा परममानन्दमनुभवामि ।
विक्रमसंवत् २०४१ फाल्गुनशुलतृतीया (ता. २२-२-१९८५) वेड (तालुका-समी) (जिल्ला-महेसाणा) (उत्तर गुजरात)
-इत्यावेदयति पूज्यपादाचार्यमहाराजश्रीमद्विजयसिद्धिसूरीश्वरपट्टालङ्कारपूज्यपादाचार्यमहाराजश्रीमद्विजयमेघसूरीश्वरशिष्यपूज्यपादगुरुदेवमुनिराजश्रीभुवनविजयान्तेवासी
मुनि जम्बावजयः

Page #37

સંશોધનને આદર્શ : પ્રસ્તુત પ્રકાશન
(લે. પૂ. પં. શ્રી પ્રદ્યુમ્ન વિજ્યજી ગણિવર)
“મારે તો સુષમાથી દુષમા અવસર પુણ્યનિધાન રે' આ પ્રચલિત પંક્તિનું મૂળ તો
सुषमातो दुःषमायां कृपा फलवती तव ।
मेरुतो मरुभूमौ हि ग्लाध्या कल्पतरोः स्थिति :॥ એ કલિકાલ સર્વજ્ઞ શ્રી હેમચન્દ્રસૂરિજીમહારાજની અમર વાણું છે. ફરીથી એજ શબ્દાનું પુનરુચ્ચારણ કરવાનું મન થઈ આવે તેવો વર્તમાનકાળ પ્રવર્તે છે (અપેક્ષાએઅને વિશેષ કરીને જ્ઞાને પાસનાના સાધનોના પરિપ્રેક્ષ્યમાં). - આ યુગને સાધને યુગ કહીએ તે તેમાં કશું અનુચિત નથી લાગતું. હર કોઈ ક્ષેત્રે શું સાધનોની ભરમાર ખડકાઈ ગઈ છે. વૈજ્ઞાનિક શોધના યુગમાં યાંત્રિક સાધનોની ઉ૫નીપજ રૂપે તમામ બાબત ઉપગમાં લેવાય તેવો તિ1 નવા સાધને આજે જોવા-સાંભળવા મળે છે. જુઓને આ સાધનની કેવી બલીહારી છે. મૂળ પ્રત હોય ઠેઠ જેસલમેરમાં કેટલે દૂર, છતાં આપણે આટલે દૂર તે પ્રતના તે અક્ષરે મોલિક (Original) પ્રતની જેમ અહીં’ રહ્યા વાંચી શકીએ છીએ. એ મૂળ ગ્રંથેના સંરક્ષણ સંવર્ધન માટે પણ ઘણું કરી શકીએ છીએ.
બીજી રીતે થતપાસની દૃષ્ટિએ વિચારતાં એવું પણ લાગે છે શ્રી સંઘનું પુણ્ય પણ જાગતું છે કે શ્રી શીલાંકલ્સ રિજી મહારાજે વિક્રમના દશમા સૈકામાં જ્યારે શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઉપર ટીકા રચી ત્યારે તેમની સામે જૂર્ણિસંમત પાઠવાળી સુત્ર પ્રત હતી નહીં. એ ચૂર્ણિકાર સંમત પાઠ આપણને મળ્યા.
નવાંગી ટીકાકાર શ્રી અભયદેવસૂરીશ્વરજી મહારાજે શ્રી ભગવતીસૂત્રની ટીકા. વિ. સંવત ૧૧૨૮ માં રચી ત્યારે તેમની સામે ભગવતી મૂળની જે પ્રતિ હતી તેથી તેમને સંતોષ ન હતે. જે સત્ર મળ્યું તેની જ અર્થ સંગતિ તેઓએ સ્યાદ્દવાદ શૈલીથી કરી આપી. અન્યથા તેઓ જે શ્રી ભગવતીસૂત્ર ઉપર ટીકા લખે છે તે વર્ષની નજીકના જ વર્ષમાં વિ. સં. ૧૧૧ (એકડાથી લઈ શૂન્ય સુધી કોઈ પણ એક અંક) લખાએલી તાડ પોથીમાં ઘણા શુદ્ધ અને સુંદર પાઠ મળે છે. જે પિથી આજે આપણી સામે છે. આ પિથી અથવા એ કુળની પોથી જે તેમને મળી હતી તે તેમને જરૂર કાંઈક સંતોષ થાત.
છે લે લગભગ સો વર્ષ પૂર્વ વિસં. ૧૪૪૨ માં થયેલી વૃત્તિના માં જે લગભગ ૩૫ જેટલા સંઘે માટે નાસ્તિ લખ્યું છે તે પૈકીના ૧૫ જેટલા મહત્વના ગ્રંથે આપણને મળ્યા છે અને તેમાંથી બે–ચારને બાદ કરતાં બીજ સારી રીતે સંપાદિત થઈને પ્રકાશિત પણ થયા છે.
૨. “ન જ ટીદારંવાળી ઘોળ્યા મુજધા !” મુદ્રિત પત્ર ૩૩૬-A

Page #38

૧
દૂર દૂરના ભંડારાની ભાળ મેળવી શકીએ છીએ અને તે બધી પ્રતાના શુદ્ધ સંશોધન કરીને શુદ્ધ સૂત્રપાઠ આપી શકીએ તેમ છીએ. સુત્ર શબ્દ શુદ્ધ હોય તે જ અશુદ્ધ પામી શકાય અને ઉભય શુદ્ધ હાય તા જ પ્રરૂપણા-આચરા શુદ્ધ થઈ શકે અને તેનાથી કનિજૅરા અને અતે નિઃશ્રેયસ પદ પ્રાપ્તિ સુગમ બને.
આ સૂત્ર-શબ્દને શુદ્ધ કરનારમાં ઘણી બધી સજ્જતા જોઈએ, લિપિજ્ઞાન, ભાષાપ્રભુત્વ, પર પરાપરિચય, અને વિષયનું તલસ્પર્શી જ્ઞાન હેવુ' જોઈએ. અને આ બધા પછી પણુ દી કાળના મહાવરા જોઈએ. તા જ વિશ્વસ્ત સંશાધન થઈ શકે, અન્યથા સંશોધનના નામે પણ વિસંગતિએ જ
ઉભી થાય.
કાઈ પણ ગ્રંથનું સપાદન/સશાધન હાથ ધરવામાં આવે ત્યારે તેની પ્રાચીનમાં પ્રાચીન અને શુદ્ધ પ્રત મેળવવાના આગ્રડ રાખવા જોઈએ, અને એ સાધના, જે સંદર્ભે હાય તેની પૂર્વાપરસ બહુ અર્થ સંગતિ કરવા માટે જરૂરી છે. આપણને વાંચતાં-વિચારતાં સમ્યગ્ અખાધ ન થાય તા શુદ્ધ પાઠ મેળવવા યત્ન કરવા અને એમ છતાં અપેક્ષિત અને સુસ`ગત અને અનુકૂળ પાઠ ન મળે ત્યાં કૌંસમાં પ્રાચિન્હ મૂકવાની આપણી નૈતિક ફરજ છે. જેથી બીજા વાચક પણ ત્યાં વિચારે અને સંગત પાઠ માટે પ્રયાસ કરે. અન્યથા જે પાડ મળે તેની ચિકિત્સા ન કરે અને જેમ હેય તેમ મૂકી દે તે! અશુદ્ધ શબ્દના કારણે અશુદ્ધ અČપરંપરા ચાલુ થાય. એક બે ઉદાહરણ જોઈએ,
ચૈવાવિજ્ઞયવયં માં દશમી ગાથા છે. આજ સુધી છપાયેલા પયન્નાસગ્રહમાં આ યા ત્રણથી વધારે વાર છપાયા છે. અર્થાં પણુ આપવામાં આવ્યા છે. તેમાં ગાથાના પાઠ આ પ્રમાણે છે. विज्जा व होड़ बलिया गहिया गुरिसेण भागधिज्जेण । सुकुलकुलबालिया विव असरिसपुरिस पर पत्ता ||१०||
હવે આ ગાથાની આગળની નવમી ગાથા અને આના પછીની અગ્યારમી ગાથા બન્નેમાં દુવિ`તીતતા દૂર કરવાનેા ઉપદેશ આપ્યા છે. એની વચ્ચે આ ગાથા છે. એટલું જ નહી. આજ ગાથાના પૂર્વાધ અને ઉત્તરાની પણ સંગતિ થતી નથી અને અસંગત પાઠ શુ` ઊઈ શકે તેને વિચાર ન કરીએ અને જે પાઠ છે એતા અર્થ કરીએ તો એ અર્થ પણ ગ્રન્થકારના આશયને અનુરૂપ કે અનુકૂળ ન થાય.
હવે જોઈએ તેના અં. વિ. સં. ૨૦૩૮ માઁ પ્રકાશિત અર્થ સાથેની ચોપડીમાં આ પ્રમાણે અર્થ આપ્યા છે.
“ વિનયાદિ ગુણાથી યુક્ત પુન્યશાળી પુરુષ વડે ગ્રહણ કરાયેલી વિદ્યા પણુ બળવતી [પ્રભાવક] અને છે, જેમ ઉત્તમ કુળમાં જન્મેલી બાલા-પુત્રી અસાધારણ પુરુષને પતિ રૂપે પામી મહાન બને છે. [દા. -. મયણા અને શ્રીપાળ] ॥૧૦ના રૃ. ૯
હવે નવમી–અગ્યારમી ગાથાના અને અનુરૂપ અર્થની સ`ગતિ માટે જ્યારે શુદ્ધ પાઠની વે ષણા કરી ત્યારે આ પયન્તાની મેળવેલી કુલ નવ પ્રતમાંથી માત્ર એક તાડપત્રીય પ્રતે જ આ ગાથાને શુદ્ધ પાઠ આપ્યા અને તે પાઠથી શુદ્ધ-પ્રસ્તુતપ્રકરણુસ’ગત-અર્થ મળ્યા.

Page #39

૩
એ શુદ્ધ પાઠ અને તેનો અર્થ જોઈએ તે પહેલાં આ જ ગાથા સં narટ માં મુદ્રિત પૃ. ૧૨૭ ઉપર ૧૬૧૬ મી ગાથામાં સામાન્ય ફેરફાર સાથે આવે છે. ત્યાં પણ અશુદ્ધ જ પાડ ચાલુ રહ્યો છે. એ ગાથા આ પ્રમાણે છે :
દિર
विज्जा वि होइ बलिया गहिया पुरिसेण विणयव तेण ।
सुकुलपसूया कुलबालियव्व पवर पई पत्ता ॥१६१६।। આ ગાથા અન્ય ગ્રંથની છે અને અહીં પ્રસ્તુત વિષયની પુષ્ટિ માટે ઉદધૃત કરી છે. હવે એ પ્રાચીન પોથીને પાડ જોઈએ.
विज्जा वि होइ विलिया गहिया पुरिसेणऽभागधिज्जेण ।
सुकुलकुलबालिया विव असरिसपुरिसं पई पत्ता ।। અહી પહેલા વત્તા માં ‘વિરા ' પાઠ છે તે અગત્યનું છે. એના અનુસાર પરિસેન પદ પછી અવઢડ ચિન્હ મૂકવું જરૂરી જણાય છે, એટલે આ પાઠ મુજબ અર્થ આ પ્રમાણે થાય.
વિદ્યા પણ અપૂણ્યશાળી પુરુષ વડે ગ્રહણ કરાયેલી હતી લજિજત થાય છે. (વિસ્ટિવા = શ્રીડિતા = ગ્રી = ૪sઝા). જે રીતે (ઉપમા આપે છે) સુકુલમાં જન્મેલી બાળા અસદશ = અસમાન (હીનાચાર-હીન ગુવાન) પુરુષને પતિ તરીકે પામીને લજિજત બને છે તેમ.”
( વિચિવા ના રથાને વટિયા પાડ ઘણુ કાળથી પ્રચલિત થઈ ગયો લાગે છે.)
એવું એક બીજ ઉદાહરણ છે: તિમસિવારૂં માં ૧૫ મા અધ્યયનમાં ૨૪ મી ગાથા આ પ્રમાણે છે.
पत्थरेणाहओ कीवो पत्थरमभिधावति ।
मिगारी ऊ सर पप्प सरुप्पत्ति विमगइ ॥२४॥ આ જ ગાથા શ્રી ધર્મદાસગણિવિરચિત ૩agaના માં ૨૩૧ મી ગાથા છે. આ ગાથાના ત્રીજા ચરણમાં જે નિજારી સરું gવ પાઠ છે ત્યાં ઝ અક્ષર ને જર્મનીના પ્રસિદ્ધ વિદ્વાને તરં ની સાથે મુકો અને અર્થ કરવામાં એવી તે કિલષ્ટ ક૯પના કરી છે કે તે વાંચીને આપણને હસવું જ આવે. એમણે એવો અર્થ કર્યો કે “સિહ ઊખર ભૂમિને પામીને સરોવરની ઉત્પત્તિને શોધે છે " અને ૩વસમrટા માં એ અક્ષરને નિતારી પદની સાથે મુકી દેવામાં આવ્યો છે અને છાયામાં પંચમી વિભક્તિને પ્રયોગ દર્શાવ્યો છે.
જયારે વાસ્તવિકમાં 5 એ તો સંસ્કૃત તુ ના સ્થાને છે પ્રાકતમાં હનું દીધું કરવાનું સ્વાભાવિક છે. આવાં તે ઘણું ઉદાહરણ ટાંકી શકાય, પણ કહેવાનો આશય એટલો જ છે કે પ્રાચીન શાસ્ત્ર ગ્રંથના શુદ્ધ અર્થસંગત પાડવાળા સંપાદન-સંશોધન મુદ્રણમાં કેટલી બધી સજજતા અપેક્ષિત છે. સંશોધનનું ક્ષેત્ર એ કેશવિહીન વિપ્રવનિતાનું ક્ષેત્ર નથી.

Page #40

૨૪
શ્રી સંધના સદભાગ્યે વર્તમાનમાં પણ મૃતપાસનાના ક્ષેત્રે કાર્ય કરનાર શ્રમણ વર્ગમાંથી પણ કેટલીક વ્યક્તિઓ છે. પૂજ્યપાદ સાગરજી મહારાજ, પૂજ્ય પ્રવર્તક શ્રી કાંતિવિજયજી મ. મુનિરાજ શ્રી ચતુરવિજયજી મ. મુનિરાજ શ્રી પુણ્યવિજયજી મ. વગેરે. શાસ્ત્ર સંશોધકોની આગલી હરોળમાં જેઓનું નામ શોભે તેવા સ્વનામધન્ય પૂજય મુનિરાજ શ્રી ભુવનવિજયા તેવાસી વિઠમૂર્ધન્ય, અનેકભાષાપ્રવીણ, દર્શનાદિશાસ્ત્રનિપુણુમતિ મુનિરત્ન શ્રી જબૂવિજ્યજી મહારાજે જે જહેમતથી શ્રી આચારાંગ સૂત્ર આદિ આગમ ગ્રંથોનું, શાસ્ત્રીય સંશાધન પૂર્વકનું, જે આદર્શ સંપાદન કર્યું છે તે જોઈને ભારત ભરના અને દરીયાપારના દેશોના વિદ્વાનોના મસ્તક ડોલ્યાં છે અને તેમની સત્ય સંશોધન નિષ્ઠાને નમ્યાં છે.
પ્રસ્તુત ચિરતનાચાર્ય વિરચિત વંતુર ગ્રંથનું પણ તેઓએ જ ભારે મહેનત અને ખંતથી ચીવટ અને ચોકસાઈથી અનેક પ્રાચીન-પ્રાચીનતમ પ્રત મેળવીને સંશોધન અને સંપાદન કર્યું છે. આ પાંચ સૂત્ર પૈકીનું પ્રથમ સૂત્ર તો છેલ્લાં કેટલાંક દાયકાઓથી પ્રાયઃ પ્રત્યેક આરાધક-સાધક આતમાને હૈયે અને કંઠે રમતું બન્યું છે ત્યારે તેની શુદ્ધ વાચના મેળવવી આપણા માટે નિતાન્ત આવશ્યક બને છે.
શ્રમણ પ્રધાન ચતુવિધ શ્રી સંધના પુણ્યોદયે શ્રી પંચસૂત્ર મૂળ અને ટીકાની અત્યંત શુદ્ધ પ્રો મળી છે અને અદ્યાવધિ જે કેટલાંક સ્થળોએ પાઠની અશુદ્ધિના કારણે સમ્યગૂ અર્થબોધ થવામાં બાધકતા હતી ત્યાં હવે આ સંશોધિત વાચનાના કારણે એ સ્થળામાં અર્થબોધ સુગમતાથી થશે. ઉદાહરણ જોઈએ
ચોથા પ્રત્રકથાવરિવારના સૂત્ર વૃત્તિમાં (આ પ્રકાશનનું ૫, ૬ર પંક્તિ ૧૪ માં) એક પાઠ છે : મૂળને પાઠ : અસિવાયો | ટી. માઁષ્ટિમુવવા, ન્યૂનતામાન સં+રામવાનું !
અહી વૃત્તિમાં જે ન્યૂનતા પદ છે ત્યાં અવાવધિ પ્રકાશિત ટીકામાં સૂકવતા પાઠ છે. હવે જૂનતા પદ દ્વારા જે અર્થની અપેક્ષા છે તેની પૂર્તિ શૂન્યતા પદ દ્વારા શી રીતે થાય? અને જે સુબુદ્ધ વાયક છે તેને તે આવા સ્થળે મૂંઝવણ થાય જ. અને શુદ્ધ પાઠ મળતાંવેત સાચો અર્થ મળી જાય છે.
મૂળમાં પ્રથમ સૂત્રમાં તાળાં એ પાઠ પ્રચલિત હતા ત્યાં શુદ્ધ પાઠ giાંતરnTTI મજે, કેટલો સુંદર આ પાઠ છે. આ તે સામાદિક પ્રદર્શન માત્ર છે.
એજ રીતે પૃ. ૬૪ પંક્તિ ૬૧ માં મહોરમ પરવાર્થસTધનાતુ, હવે અહીં ઘરઘરાર્થસાધનાત ના સ્થળે પરંપરાર્થarષના એ રીતે માત્ર અનુસ્વારની જ અશુદ્ધિથી કેટલો બધો અર્થભેદ થઈ જાય? કયાં પૂરપાર્થ અને કયાં વપરાર્થ.
વળી આ પ્રકાશનમાં જે પાઠ શુદ્ધ માનીને મૂળ વાચનામાં સ્વીકાર્યો છે તે પાઠની શુદ્ધતાના પષક અન્યાન્ય ગ્રંથના સંદર્ભો પણ આપ્યા છે. ઉદા. પૃ. ૨ ની બીજી ટીપણી ટી માં કાર્યપુત્ર
૧. જુઓ ઉચ્ચ પ્રકાશના પંથે આવૃત્તિ બીજી ૫ ૪ર૧ (પ્રકા. વર્ષ ૨૦૨૨) “શૂન્યતા '
શું ! એ ચોક્કસ સમજાતું નથી.”

Page #41

વર/વર્ત શબ્દ છે. પ્રચલિત શબ્દ અપાઈ છે. હવે અહીં જે કાર્ય પાઠ રાખ્યો તેની પુષ્ટિ માટે શ્રાવક પ્રશટિ ને પાઠ આપે છે. અને અર્થની દૃષ્ટિએ પણ અપ + અર્ધ કરતાં ઉપ + અર્ધ વધારે સંગત જણાય છે. તત્વાર્થભાષ્યમાં પણ ૩જા પાઠ છે અને એ પાઠ પાંચમા પરિશિષ્ટમાં (પૃ. ૧૯૮) વિસ્તૃત ટીકા સાથે આપેલો છે.
p. ૬૨ માં ટિ. ૩ માં વૈવાઢિ ને अणुसोओ संसारो पडिसोओ तस्स णिप्फेण ॥
આ પાઠમાં હિરો તલ્સ વત્તા એ જ પાઠ પ્રચલિત છે. છતાં પણ પાડ મૂળમાં મળેલો રાખીને પાઠાન્તર તરીકે સત્તારો, નિવેદો, નિઘા એવા પાક નેધ્યા છે.
સંપાદક મહાશયશ્રીએ શુદ્ધ પાઠની ગષણ માટે ભારે જહેમત લીધી છે. સંશોધન ક્ષેત્રના સર્વ પ્રથમ નાગૂઢ ત્રિાણાતે ક્રિશ્ચિત્ એ નિયમનું અક્ષરશઃ પાલન થયેલું જોવા મળે છે.
હવે આપણે શસ્ત્રસંશોધન એ શું ચીજ છે, તેની શી જરૂરત છે, એ અંગે થોડું વિચારીએ :
જૈન શ્રમણ પરંપરાની જીવાદોરી એટલે જ શાસ્ત્રો-આગમ ગ્રંથ, માર્ગને આધાર આ આગમ ગ્રંથ છે. આ આગમને શ્રુત કહેવાય છે આગબો શ્રુતિથી-કર્ણોપકર્ણ-શિષ્ય પરંપરામાં ઉતરતાંસચવાતાં–જીવતાં. પણ પછી કાળ પ્રભાવે જીવોની ધારણ-અવધારણુ શક્તિની ક્રમશઃ ક્ષીણતા, બોદ્ધિક હાસ થવાથી એ ગ્રંથને-કમને, અનેક વિમાસણ હોવા છતાં–માર્ગનું અસ્તિત્વ ટકાવી રાખવા માટે લખવાનું મુનાસીબ મનાયું. શરૂમાં તાડપત્ર પર, પછી કાગળ ઉપર લેખન શરુ થયું ચાલ્યું, વિકસ્યું. અનેકના હાથે લખાયું. વિદ્ધાને એ પણ લખ્યું અને અભણેએ પણ લખ્યું. અભણ કરતાં વિદ્વાનોના હાથે લખાયેલી પ્રતમાં પાઠાંતરે વધારે થવા લાગ્યાં.
શ્રી સંધના કાજે-વિશાળ સંગ્રહ રૂપે અનેક ભંડારે લખાયા-લહીયાની પરંપરા સર્જાઈ. આ લહીઆઓમાં પણ ચઉમંગી પડે છે.
૧. ભાષા-વિષયનું જ્ઞાન અને અક્ષર સુંદર ૨. ભાષાવિષયનું જ્ઞાન અને અક્ષર અસુંદર ૩. ભાષા-વિષયનું અજ્ઞાન અને અક્ષર સુંદર ૪. ભાષા-વિષયનું અજ્ઞાન અને અક્ષર અસુંદર
લખનાર, વિષયને પૂર્ણ અજ્ઞાત હેય અને યથા–સ્થિત લખે તો તે સારું જ, પણ તે ઘરનું ડહાપણ ડહેળે અને કાંઈક ઉમેરે કાંઈક ઘટાડે, અસાવધતાથી પંક્તિઓ છૂટી જાય છે કયારેક કંઈ એવા પણ લહીયા હોય, જે મૂળ પ્રતમાં જ્યાં શાહીના ડબકાં હોય ત્યાં પોતે એવા જ આકારનાં ડબકાં પાડે. મૂળ પ્રતમાં કઈ અક્ષર બ્રેટ લખાઈ જવાથી ચેકી નાંખ્યો હોય તે કોપી કરનાર લહીયે પણ તે અક્ષર એવી રીતે લખીને પછી કાઢી નાંખે. આવું બધું આ ક્ષેત્રમાં કામ કરનારને જોવા, જાણવા ખૂબ મળે.
ઘણા ભંડારો મુસ્લિમકાળમાં નાશ પામ્યા. ઘણા ભંડારો વહીવટદારની ઉપેક્ષાથી, બેદરકારીથી રફેદફે થઈ ગયા.

Page #42

' પૂજ્યપાદ ઉપાધ્યાયજી મહારાજ તે નજીકમાં જ થઈ ગયા ગણાય ને ! તે છતાં તેઓશ્રીન ગ્રંથ પણ પૂરા-પૂણ મળતા નથી. એક પણ ગ્રંથ નવો મળે તો કેવો રે માંચપૂર્ણ આનંદ થઈ જાય. ' હાં, તો આવી સ્થિતિમાં કેઈએ પણ ન ગ્રંથ પ્રકાશિત કરવો હોય તે શું કરવું જોઈએ એ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં કાંઈક આવું વિચારી શકાય.
સામાન્ય રીતે તમે કઈ મુદ્રિત ગ્રંથ વાંચે છે. કોઈ પંક્તિએ તમે અટક્યા. અર્થ સંગતિ થતી નથી. તમને એમ લાગે છે કે આ પાઠથી અહીં અર્થ બોધ સમ્યગૂ નથી થતો. અંહીં મૂળ પ્રકરણને બંધ બેસે તે પાઠ હવે જોઈએ એવી શ્રદ્ધાથી ત્યાં મૂળ હ. લિ. પ્રતની ખોજ કરવામાં આવે તે અવશ્ય સુસંગત પાઠ મળે છે અને એ મળતા આજુ બાજુનું બધું બરાબર બંધ બેસતું થઈ જાય. કારણે કે ઉપર જોયું તેમ લડીયા વગેરે દ્વારા અને અગાઉના સંપાદકની અને અનવધાનતાથી લિપીદોષના કારણે થયેલી ક્ષતિના કારણે અશુદ્ધ પાઇ પ્રચલિત થેઈ ગયો હોય છે, તે દોષને દૂર કરવા જે કરવું પડે છે તેનું નામ સંશોધન.
આ આવશ્યક એવું સંશોધન કેવી રીતે કરવું જોઈએ એ ઘણે અગત્યને મુદ્દો છે. . શાસ્ત્ર શુદ્ધ કરીએ છીએ તેવા ખ્યાલમાં–તે કાર્યમાં અપેક્ષિત ક્ષમતાના અભાવે-શાસ્ત્રના અભાવે શાસ્ત્રના પાઠને શુદ્ધ કરવાની વાત તો દૂર રહી, પ્રત્યુત જે શુદ્ધપાઠ હોય તે અશુદ્ધ થઈ જવાનાં ઉદાહરણ એ છઈ નથી, તેય શાસ્ત્રસંશોધકની સજજતા, ક્ષમતા અને અધિકાર એ ઘણું મટી જવાબદારી છે. જે તે માણસ એ કામ ન કરી શકે. જેને તેને આ કામ ન સંપાય. અને જેણે તેણે આ કામ કરવું ન જોઈએ. “અમે સંશોધન કરીએ છીએ એવી વાત કરી ગૌરવ લેવું તે કામ સહેલું છે, ૫૫ વાસ્તવમાં તે કામ કરવા ની ક્ષમતા સંપાદન કરવી તે ઘણું કપરૂં છે.
- આવા કામ માટે બહોળો શાસ્ત્રથાસંગ. જે વિષયને ગ્રંથ હેય તે વિષયને અવિકલ બેધ. વ્યાકરણ છંદ, કાવ્ય, અલંકાર ગ્રંથોનું અવગાહન, જે વિષયને ગ્રંથ હાથ પર હોય તે વિષયના પૂર્વાપર પ્રાચીન અર્વાચીન પ્રવાહનો સમ્યફ પરિચય, અને ખાસ કરીને પ્રતમાં જે અક્ષર લખ્યો હેય તેની પૂર્ણ પ્રામાણિક વફાદારી, ભવમીરુતા, શાસ્ત્રકાર મહર્ષિ પ્રત્યે અપાર બહુમાન વગેરે નિતાન્ત આવશ્યક ગણાય છે.
પછી આવે સંપાદનપદ્ધતિની વાત. . જે ગ્રંથનું સંશોધન-સંપાદન કરવું હોય તે ગ્રંથની બને તેટલી પ્રાચીન-પ્રાચીનતર પોથીતાડપત્રની મળતી હોય તો તેને પ્રથમ પસંદગી, તે ઉપરાંત પછીના કાળની પણ એક બે પ્રત મેળવવા પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. પ્રથમદર્શ મળે તે વધુ સારું. દા. ત. ગ્રંથની રચના બારમા સૈકામાં થઈ હોય તે કર્તાના કાળની નજીકમાં નજીકની પ્રત મેળવવી અને પછી બીજી પ્રત પણ અલગ સેકામાં લખાયેલી પ્રાચીન પ્રતિથી ભિનન કુળની હોય તે તે પણ રાખવી જોઈએ. પોતે જ પ્રતને પસંદ કરી મૂળ પ્રત તરીકે સ્વીકારી તેના પાઠ કરતાં જુદા પાઠ (અર્થમાં કયાં ફુટતા-વિશદતા હોય તેવા પાઠ) જે એ પિથી આપે તો તે અન્ય કુળની કહેવાય. ગ્રંથ પર ટીકા હાય-ચૂર્ણિ હોય તે તેની પણ પોથી ભેગી કરવી, તેનાથી ટીકાકાર સંમત ચૂર્ણિકાર-સંમત પાઠ અને તેનાથી ભિન્ન પાઠવાળી પરથી સાથે રાખવી જોઈએ, આ બધામાં જે શુદ્ધ-એકદમ શુદ્ધ હેય તે પિથીની કોપી કરવી જોઈએ,

Page #43

રહે.
પછી અન્યાન્ય પ્રતના પાઠે બેંધવા જોઈએ. પાઠાંતરો નોંધવામાં પણ જે પાઠ પ્રથમ નજરે અશુદ્ધ જ જણાય તે ન નોંધવા જોઈએ. એવા પાઠભેદ લેવાને ઈ અર્થ નથી. પણ કાંઈ અર્થ દષ્ટિએ ભેદ હેય વર્ણ-પર્યાયરૂપ પદનો ભેદ હેય તે તે પાઠ નેધ જોઈએ.
આ પ્રમાણે પાઠભેદ લેવાઈ જાય તે પછી મહત્ત્વનું કાર્ય આવે છે પાઠ નિર્ણયનું. આ કામ બહુ સજજતા માંગે છે. જે પાઠ ઉપર લેવાને છે કે નીચે લેવો તે વિવેક જરૂરી છે. કયારેક એવું પણ બને કે ટીકાકારસંમત ન હોય તે જ પાઠ, ખૂબ ઉપયોગી હોય તો ટિપ્પણીમાં સ્પષ્ટતા કરવા પૂર્વક ઉપર લેવો જોઈએ.
જ્યાં જે પાઠની સાથે પાઠ મળતો ન હોય અને જરૂરી હોય તે ચોરસ કોંસમાં તે મકા શકાય છે, પણ મૂળમાં તે સામેલ ન કરી શકાય.
ટિપણે પણ સંપાદનનું એક સુંદર અંગ છે.
મૂળ પાડના સમર્થક અને તુલનાત્મક ટિપણેથી ગ્રંથનું ગૌરવ વધે છે. સાથે ગ્રંથની ગરિમાપણ વધે છે. આ ટિપણે માટે બહાળું જ્ઞાન જરૂરી છે. અનેક શાસ્ત્રોનું અવલોકન કર્યું હોય તે આ થઈ શકે.
પછી પરિશિષ્ટ તૈયાર કરવાનું કાર્ય. જે ટિપણે આપ્યા તે વિષય વિસ્તારથી અન્ય ગ્રંથમાં વાચનભેદે મળતો હોય તો તે આ સંદર્ભ પરિશિષ્ટમાં આપી શકાય.
મળ ગાથાનો અકારાદિ ક્રમ, ઉદધૃત ગાથાનો સ્થળ નિર્દેશ અને અકારાદિ ક્રમ, વિશેષનામ. ગ્રંથ અને ગ્રંથકારનાં નામ, આ રીતે પરિશિષ્ટ હોય છે. પછી પ્રસ્તાવના પણું મહત્વનું અંગ છે.
આ રીત એક ગ્રંથ સંશોધિત-સંપાદિત થાય છે. પૂજ્યપાદ મુનિરત્નશ્રી અંબૂ વિજયજી મહારાજની આવી જ આદર્શ સંશોધન પદ્ધતિ છે. એ રીતે સંશોધિત થયેલા ગ્રંથના પઠનથી બહુ વ્યાપક શાસ્ત્ર બોધ થાય છે.
મહાવીરવિદ્યાલય દ્વારા પ્રકાશિત શ્રી આચારાંગ સત્ર તેનું ઉદાહરણ છે.
પૂજ્યપાદ મુનિરાજશ્રી પુણ્યવિજયજી મહારાજે બૃહત ક૯૫ (છ ભાગ)નું જે સંપાદન કર્યું છે તે પણ આદર્શ છે. આ પંચસ્વનું પ્રકાશન પણ એ જ હરોળનું છે આરાધનાભિલાષી, વિદ્વાને અને સંશોધન પ્રેમીઓ જરૂર આ પ્રકાશનથી અન્તસ્તોષ અનુભવશે મારી જેમ.
આવા આ કાળમાં વિરલકેટના શ્રમણ દિગ્ગજ વિદ્રાને સંપાદિત કરેલા ગ્રંથના પ્રાસ્તાવિકને લખવાની મારી ગ્યતા નથી પણ તેઓ પ્રત્યેના સનેહને વશ થઈ તેઓની વાત નકારી ન શકો અને વિદં વાટીઝાવત્રિતો જાઢઃ પિત્રોઃ પુરો ગણપતિ નિર્વિવારા: ની જેમ વિદ્વાન પાસે આ વારી કરી છે. કોઈને આ અનધિકાર ચેષ્ટા પણ લાગે તો વિઠાને ક્ષમા કરે. અને અંતે આ ગ્રંથના અધ્યયન-અધ્યાપનથી આપણે સૌ શુદ્ધ જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્રને પામ સ્વાધીને સુખના ભાગી બનીએ એજ શુભાભિલાષા. સાબરમતી, રામનગર
-પૂજ્યપાદ આચાર્ય મહારાજશ્રી જૈન ઉપાશ્રય, અમદાવાદ–પ
વિજય હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજને રીત્રવદિ એકમ :
ચરણસેવક તા. ૬-૪-૧૯૮૫.
- ૫, પ્રદ્યુમ્નવિજયગણિ.

Page #44

"
"
सम्पादनोपयुक्तग्रन्थसूचिः सङ्केतविवरणं च ग्रन्थनाम
प्रकाशकादि अनुयोगद्वारसूत्रम् अष्टकप्रकरणं हरिभद्रसूरिविरचितम्
श्रीमहावीरजैनविद्यालय, मुंबई आचारागसूत्रम्
मोतीलाल बनारसीदास, दिल्ही आचाराङ्गसत्रस्य शीलाचार्यविरचिता वत्तिः आवश्यकसूत्रम्
आगमोदयसमिति आवश्यकनियुक्तिः आवश्यकमूलभाष्यम्
आवश्यकसूत्रस्य हरिभद्रसूरिविरचिता वृत्तिः उपदेशपदम्
मुक्तिकमलजैनमोहनमाला, वडोदरा उपदेशपट्टीका मुनिचन्द्रसूरिविरचिता ओघनियुक्तिः
आगमोदयसमितिः तटीका द्रोणाचार्यविरचिता तत्त्वार्थ सूत्रम्
देवचन्द-लालभाई-पुस्तकोद्धार-फंड, सुरत तत्वार्थभाष्यम्
तत्त्वार्थसूत्रस्य सिद्धसेनगणिविरचिता वृत्तिः त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम्
जैनधर्मप्रसारक सभा, भावनगर दशवैकालिकसूत्रम्
आगमोदयसमितिः दशवकालिकसूत्रस्य हरिभद्रसूरिविरचिता टीका धर्मबिन्दुः
आगमोदयसमिति धर्मबिन्दुटीका मुनिचन्द्रसूरिविरचिता धर्मपरीक्षास्वोपज्ञवृत्तिः यशोविजयवाचकविरचिता
जैनग्रन्थप्रकाशकसभा, अमदावाद धर्मसंग्रहणिः
देवचंद लालभाई, सुरत धर्मसंग्रहणिटीका मलयगिरिसूरिविरचिता धातुपारायणं हेमचन्द्रसूरिविरचितम्
गीरधरनगर जैनसंघ, अमदावाद निशीथभाष्यम्
सन्मति ज्ञानपीठ, आगरा निशीथचूणिः पञ्चवस्तुकम् [ हरिभद्रसूरिविरचितम् ]
देवचंद लालभाई, सुरत पश्चवस्तुकटीका स्वोपज्ञा पञ्चाशकम्
पञ्चाशकवृत्तिः अभयदेवसूरिविरचिता पातञ्जलयोगदर्शनम् प्रमाणवार्तिकं बौद्धाचार्यधर्मकीर्तिविरचितम्
बौद्धभारती प्रमाणवार्तिकटीका मनोरथनन्दिविरचिता
"

Page #45

मोतीलाल बनारसीदास, दिल्ही नैनसाहित्यसंशोधक, खण्ड १, पुना जैनआत्मानंदसभा, भावनगर
प्रशमरतिः उमास्वातिवाचकविरचिता पुद्धचरितम् अश्वघोषविरचितम् बृहटिप्पनिका बृहत्संग्रहणी जिनभद्रगणिक्षमाश्रमणविरचिता
बहत्संग्रहणीटीका मलयगिरिसूरिविरचिता भगवतीसूत्रम्
भगवतीसूत्रटीका अभयदेवसूरिविरचिता भगवद्गीता योगदृष्टिसमुच्चयः हारिभद्रयोगभारत्यन्तर्गतः] ___ योगदृष्टिसमुच्चयटीका स्वोपज्ञा
आगमोदयसमितिः
दिव्यदर्शनट्रस्ट, मुंबई
योगबिन्दुः
जैनसाहित्यविकासमंडल, मुंबई
दिव्यदर्शनकार्यालय
हसविजय जैन लायब्रेरी, वडोदरा . दिव्यदर्शनट्रस्ट जैन आत्मानन्दसभा, भावनगर जैनज्ञानप्रसारकमंडल, मुंबई
योगबिन्दुटीका योगशतकम्
योगशतकटीका स्वोपज्ञा योगशास्त्रम्
योगशास्त्रटीका स्वोपज्ञा ललितविस्तरा
ललितविस्तरापञ्जिका मुनिचन्द्रसूरिविरचिता लोकतत्त्वनिर्णयः हरिभद्रसूरिविरचितः विशेषावश्यकभाष्यं जिनभद्रगणिक्षमाश्रमणविरचितम् वीतरागस्तोत्रम् श्रावकप्राप्तिः
श्रावकप्रक्षप्तिटीका हरिभद्रसूरिविरचिता श्वेताश्वतरोपनिषत् षोडशकप्रकरणम् आचार्यहरिभद्रसूरिविरचितम् सन्मतितर्कः सिद्धसेन दिवाकरप्रणीतः सन्मतिवृत्तिः अभयदेवसूरिविरचिता
, दर्शनसूरिविरचिता सिद्धहेमबृहद्वृत्तिः । सिद्धान्तकौमुदी पाणिनीयव्याकरणटीका सुश्रुतसंहिता सौन्दरनन्दं बौद्धाचार्याश्वघोषविरचितं काव्यम् स्थानाङ्गसूत्रम्
स्थानावृत्तिः अभयदेवसूरिविरचिता स्थाद्वादमञ्जरी
निर्णयसागर प्रेस, मुंबई
गुजरात विद्यापीठ, अहमदाबाद
मद्रास
निर्णयसागर प्रेस, मुंबई
मोतीलाल बनारसीदास, दिल्ही
Bombay Sanskrit and Prakrit Series 83. 1933 A. D.
पू-पृष्ठम् । पं०-पक्तिः
।

Page #46

सटीकस्य पञ्चसूत्रकस्य विषयानुक्रमः
... पृ०:
१-२४
م
س
م
و
on wa in
۸
८-१२ १३-१८ १६-१८ .१८-२० २०-२१ २१-२३ २४
. प्रथम ‘पापप्रतिघातगुणबीजाधानसूत्रम्' टीकाकारकृतं मङ्गलम् , पञ्चानां सूत्राणां नामानि, तत्क्रमे च प्रयोजनम्-टीकायाम् ] [ सटीकस्य पञ्चसूत्रकस्य संशोधने उपयुक्तानामष्टानां हस्तलिखितादर्शानां स्वरूपम्-टिप्पणे] परमात्मानं नमस्कृत्य संसारस्वरूपाख्यानम् [अस्यैव विस्तरेण व्याख्या-टीकायाम् ] संसारान्मुक्तरुपायः तथाभव्यत्वविपाकसाधनानि-चतुःशरणगमनं दुष्कृतगर्दा सुकृतानुमोदनं च अहंदादीनां चतुर्णा शरण्यानां स्वरूपस्योपवर्णनम् दुष्कृतगर्हावर्णनम् [मृन्मयघटसंस्थानीय-सुवर्णघटसंस्थानीयकर्मवर्णनम्-टिप्पणे ] सुकृतानुमोदनास्वरूपम् [वनच्छेत्त-बलदेव-मृगोदाहरणं विस्तरेण-टिप्पणे] सूत्रपाठफलम् अवसानमङ्गलं नमस्कारादि .... .. द्वितीयं 'साधुधर्मपरिभावनासूत्रम्' धर्मगुणानां स्वरूपं भावयित्वा श्रावकोचिततप्रतिपत्तिः श्रावकोचितव्रतानि कथं पालनीयानि, किं च तत्रालोचनीयम् , कथं च वृत्तिर्विधेया, कथं च चिन्तनीयमित्यादेविस्तरेण वर्णनम्
तृतीयं 'प्रव्रज्याग्रहणविधिसूत्रम्' अपरोपतापं साधुधर्मोऽङ्गीकार्यः, मातापितृसन्तापश्च मुख्यः परोपताप इति मातापितृप्रतिबोधनविधिः अप्रतिबोधे माता-पित्रोः किं किं कर्तव्यं कथं च कर्तव्यमित्यस्य सोदाहरणं विस्तरेणोपदेशः अन्ते प्रभुपूजादिकं विधाय विधिवत् प्रव्रज्याग्रहणोपदेशः ..
चतुर्थ 'प्रवज्यापरिपालनासूत्रम्' प्रत्रजितेन कीदृग्गुणेन भवितव्यं कथं च सूत्रमध्येतव्यमित्यस्य विस्तरेण वर्णनम् , सर्वथा अनाराधनायां न लामो:म वा. हानिः, सापायस्य मार्ग यामिनो विराधनापि पारम्पर्येण मोक्षाङ्गम् , निरपायस्तु सूत्रोक्तकारी सम्यगेतद्- विजानाति आश्वास-प्रकाशद्वीपोदाहरणम्
२५-३३ २५-२६
२६-३३ ३४-४४
३७-४३ ४३-४४
४५-५० ५०-५१

Page #47

३१
५०-५५
५५-५७
५७-६२ ६३-६५
६६-८१
६६-७० ७०-७२ ७३-७४
७४-७५
परीषहोपसर्गसद्भावेऽपि प्रशमसुखानुभवस्य सोदाहरणं वर्णनम् गुरुबहमानपूर्वकमेव सर्व धर्मानुष्ठानं कर्तव्यम् , अन्यथा सर्वा धर्मक्रिया कुलटानारी क्रियातुल्या गुरुबहुमानो मोक्षस्यावन्ध्यं कारणम् , शुभोदयाद् गुरुबहुमानाच्च उत्तरोत्तरं विविधसुखप्राप्तिः ईशात् सम्यग्ज्ञानात् सुक्रियया परिनिर्वाणप्राप्तिः
पञ्चमं 'प्रवज्याफलसूत्रम्' सिद्धस्वरूपम् सिद्धसुखवर्णनम् , कर्मबन्धस्यानादित्वम् सांख्थाभिमतदिदृक्षानिरास: बौद्धाभिमतनिरासः सिद्धसुखस्योत्तमत्वमभिधाय सिद्धस्थानादिवर्णनम् , सर्वैवैषा भागवती आज्ञा अपुनर्बन्धकादिगम्या इत्यभिधानम् अपुनर्बन्धकादिलिङ्गम् , ' योग्येभ्य एवाज्ञा देया' इत्यपि निःश्रेयसफला करुणैव टीकाकृतः शुभभावनाः नामादि च
पञ्च परिशिष्टानि प्रथमं परिशिष्टम्-पञ्चसूत्रकम् [ मूलमात्रम्] द्वितीयं परिशिष्टम्-पञ्चसूत्रकान्तर्गता विशिष्टाः शब्दाः तृतीयं परिशिष्टम्-पञ्चसूत्रकटीकान्तर्गता विशिष्टाः शब्दाः चतुर्थ परिशिष्टम्-पञ्चसूत्रकटीकायामुद्धताः पाठाः पतन परिशिष्टम्-कपियामंञ्चिविशिष्टानि टिप्पणानि
शुद्धिपत्रकम्
७५-७८
७८-८. ८०-८१
८३-११३
८३-९२ ९३-१०२ १०३-१०६ १०६-१०७ १०८-११३

Page #48

Page #49

Introduction (i) The Author of Pañcasūtraka and his Date
It is very striking and noteworthy that the oldest palm-leaf MSS of the text as well as all the MSS of Acārya Haribhadra's commentary make no mention whatsoever of the author of this text. The two paper MSS (C and D) however refer to its authorship thus: “Kytań Cirantanācāryaiḥ" (i.e., it is composed by ancient acāryas). The suggestion in some quarters that it is composed by an acārya with the name Cirantana does not deserve serious notice or attention. In his Introduction to the text Prof A. N. Upadhye observes: "It is not possible to talk of individual authorship with regard to works like Pancasitra. The basic contents of this book are as old as Jainism. They are a literary heirloom preserved in the memory of Jain monks".2 Professor K. V. Abhyankar cautiously remarks: "...the Pancasūtra... is a small elegant treatise written by some old writer whose name has still remained unknown.-"3 Muniraj Shri Shilacandravijayaji is almost positive in believing that Ācārya Haribhadra himself must be the author of Pañcasūtrakat. Munishri Jambuvijayaji finds this view interesting but for lack of evidence does not support it.5
“The language of the post-canonical Jain works is partly Prakrit--the so-called Jaina Māhārāştri-and partly Sanskrit". The language of the known Prakrit works of Haribhadra is Jaina Māhārāştri whereas the present work is written in Ardhamāgadhi prose; and this prose shares quite a few peculiarities of the diction and style of the canonical works. This fact suggests that Ācārya Haribhadra was possibly not its author. It is not unlikely that the author of Pancasūtra regarded the contents of the text as the property of the entire Jain Samgha and preferred to remain anonymous. It is also suggestive of its early date of composition. How early it is difficult to say. Since Haribhadra does not know who its author was we may not be far wrong in saying that it was composed about a century or so before Acārya Haribhadra flourished.
(ii) Summary of Contents
1. Pancasūtraka opens with a homage to the Arhats (Tirthamkaras) who thus expound their doctrine: "Here (in this world) the soul is eternal; and because of its association with karman since beginningless time, it wanders in this external saṁsāra, which is full of misery, suffering, and grief. One can put an end to this saṁsāra by adopting the right dharma (which consists of right faith, knowledge and conduct). One can obtain this dharma by annihilating sinful karmans, and these are destroyed by ripening (or fully developing) tathābhavyatva which is inherent in each individual. To ripen or fully develop this capability there are three means: (i) catuḥ sarana-gamana (taking the four-fold refuge,
1.
3. 4. 5. 6.
Vide this edition p. 79, f.n. 2, p. 81 f.n. 1. Vide this edition p. 79, f.n. 2. Introduction to Prof. Shah's edition, p. 9. Introduction to this edition; see the footnote to the discussion in Gujarati) about Author. Introduction to this edition, see the discussion in Gujarati) about Author. M. Winternitz: A History of Indian Literature, Vol. II, p. 475.
33

Page #50

namely, that of the arhats, the siddhas, the sädhus and the (Jina-) dharma. (ii) Duskṛtagarha (Censuring one's evil deeds) and (iii) Sukṛtasevana (Praising or approving of good deeds of others).
One should cherish ideas and feelings like the following: "I am ignorant and sinful and subjected to delusion since eternity; I am ignorant of what is advantageous or disadvantageous to me. May I know it (through the grace of the Arhats, etc.) and may I refrain from doing what is disadvantageous and practise only what is advantageous. With the conviction that it is to my advantage may I always and ever be of service to all beings".
The inauspicious karmans of one, who reads or hears, and reflects on the import of this sutra, are destroyed and the auspicious karmans produce good results like a sovereign drug, when taken as per physician's prescription.
-Destruction of sinful karmans and sowing the seed of dharma-gunas (the anuvratas).
2. When a strong desire to adopt the aṇuvratas (partial renunciation of violence, etc.), meant for a śrävaka (householder) rules one's heart, one should first reflect on their nature, their inherent goodness, their fruit accompanying one in one's next birth, their beneficence, their being the indirect cause of liberation, their being difficult to practise and also the dreadful consequences of violating them such as being subject to delusion, and other difficulties in the way of adopting them. One should, thereafter, adopt them in accordance with the prescribed rules and to the best of his abilities. These vows are: Partial renunciation or abstention from (i) injury to living beings (ii) telling lies (iii) theft (iv) sexuality and (v) possessing property. He should also adopt the three guṇavratas: (i) dig-virati-limiting one's movements to a particular direction, east, west, etc.; (ii) bhogopabhoga (or upabhoga-paribhoga)-parimana-setting a limit as to articles of use, such as food, drink, clothing, etc.; and (iii) anarthadandaviramana-refraining from all unvirtuous or unprofitable acts; and the four sikṣāvratas: (i) Sämdyika-equanimity or inward peace obtained by desisting from all evil; (ii) deśāvakātika-limiting every day the distance to be traversed in that particular direction (to which one has limited one's movements under the vow of digvirati); (iii) Pauṣadhopavāsa-observing fast on the 8th and the 14th day of each fortnight and on the full-moon day and the new-moon day (Thus a Jain layman is asked to observe six fasts in a month.); and (iv) atithi-samvibhāga-offering charities to guests (atithi) or to pious men of the Jain sect, such as monks, nuns, laymen and laywomen.
After adopting these vows the śrävaka should strive hard to practise them. He should always study and reflect on the doctrine of the Jinas. For the doctrine is the greatest antidote against the poison of delusion, water that extinguishes the fire of hatred (and other passions), medicine for the disease of karman and the wish-yielding tree which produces the fruit of liberation. He should avoid all evil things, contact with irreligious people, and all immoral habits acquired from the beginningless time. Compassionate to all beings,
*The Tattvärthasutra, however, enumerates the three gunavratas and four Šikṣāvratas somewhat differently: The three gunavratas are: (1) Digvirati, (2) Deśavirati and (3) Anarthadandavirati; and the four Sikṣāvratas are: (1) Sāmāyika (2) Poṣadhopavāsa (3) Upabhogaparibhoga-parimāṇa and (4) Atithi-Samvibhāga. Inspite of this difference in the order of enumeration of these seven vratas, the fact remains that the nature of each and everyone of these seven vratas is the same according to the Jain agama tradition described in the main body above and the Tattvärtha tradition noticed in this footnote.
34

Page #51

he should avoid whatever is disliked by men in general and is against the ways of the world. He should take to religious people who are his friends. He should observe the code of conduct prescribed for a householder, always and ever guarding the activities of his mind, body and speech. He should avoid all sinful activities. He should not even think of causing harm to others. He should make gifts, enjoy himself, keep retinue and make savings in proportion to his earnings. He should not torment his attendants but should be compassionate to them. He should develop, however, no sense of attachment to them. All the souls are separate from one another and the sense of ownership or mineness is the rootcause of bondage. He should be circumspect in carrying out his duties as householder keeping all the while in mind his station in life, the family to which he belongs, the preceptor whose pupil he is, and the vows he has made. He should think of his age and the duties that are proper for that age. He should reflect on the harsh realities of life: "The pleasures of the senses are worthless, transient and bitter or unpleasant in the end. Death is dreadful, all-destructive and strikes one at any time, and that it is irresistible, and that it leads to the cycle of birth and death again and again. The only remedy against Death is Dharma, which is all pure, practised by great personages, beneficial to one and all and the source of the highest happiness of liberation".
-Reflecting on the means of acquisition of the sadhu-dharma (the stage of a monk)
3. The śrāvaka, who has deeply reflected on the stage of a monk, who is disgusted with saṁsāra and who is intent on attaining liberation, should strive to enter the ascetic order without offending others, say one's parents. Offending others (one's parents) is an obstacle in the way of entering the ascetic order. No good results from a wrong beginning. If the parents are not already enlightened, he should first try to enlighten them with the following arguments: "The life, which is successful both here and hereafter, is really praiseworthy. Karmans done in company yield the fruit in company. If we take to asceticism in company, we would not be separated from one another for many births to come. Otherwise, we would be separated from one another like the birds who frequent a tree and then fly away. Death is irresistible and imminent. Human birth is as difficult to obtain as a gem fallen in an ocean. There are many other states of existence, no doubt, but they are full of sorrow clouded by delusion, end in misery and are not suited to the practice of Dharma. It is in human existence also that one can attain liberation. The state of liberation is fit to be attained as it is free from birth, old age, and death and as there is no separation from desired things nor union with undesired things; there is neither hunger nor thirst nor any other trouble or suffering. In that state the soul is totally independent and free from the feelings of love, hatred, etc., and is full of peace and happiness and free from all kinds of trouble.
Contrary to this state of liberation is the nature of samsāra. It is unsteady. Even the so-called happy are really unhappy; the existent is non-existent; and every thing is transient or unreal like a dream. Therefore one should not be attached to this saṁsāra".
If the parents refuse to be enlightened he should arrange for their maintenance. It is gratefulness indeed. Karuņă (Compassion) is the very mother (source) of the elevation (exaltation) of Dharma. He may, if need be, employ deceitful means to obtain the consent of his parents to enter the ascetic order. For, after all, following the Dharma, contributes to the welfare of all. If they refuse permission, he should desert them with a view to bring
35

Page #52

ing the medicine of true belief (samyaktva) for them. They might, per chance, be saved. He should, however, give no offence to his parents-keeping in mind the glorious example of Lord Mahavira who did not enter the ascetic order during the life-time of his parents, who were very fond of him. He should, however, remember that any separation from the parents for a beneficial purpose or a good cause need not be understood as desertion, though it really is so. The cause however is more important when he sees the long-term benefit of his ascetic life.
Thus without causing pain to others he should first worship the Jinas, pay homage to the monks, give gifts to the needy, put on auspicious garments and at an auspicious hour enter the ascetic order in the presence of a good (spiritual) preceptor. He should scrupulously practise the rules of conduct prescribed for a monk and never violate them.
-The Section on the Mode of accepting Ascetic order
4. To a monk who seeks liberation, a clod of earth and gold are alike, a friend and a foe are the same. Such a monk becomes free from the sorrows resulting from attachment and enjoys happiness and peace of mind (resulting from non-attachment). He stays with his spiritual teacher. He is devoted to him, he is modest, knows the true nature of things and rightly believes that nothing else is more beneficial than a stay with his preceptor. He attentively studies the sacred texts and carefully observes various injunctions. He knows that if the religious injunctions studied by him are not observed, they are as good as not studied at all. The non-observance leads neither to liberation nor heaven; transgression leads, no doubt, to calamities but this transgression may be regarded as the remote means of liberation as it forms the first step on its path. The monk observes the five samitis (carefulness in walking, speech, etc.) and the three guptis (restraint of body, mind and speech), together regarded as the eight mothers of the Doctrine. He knows that just as a child, deserting its mother perishes, even so a monk who repudiates these eight mothers, perishes.
He knows very well that right conduct is like a safe island in this ocean of samsara: a lamp in the darkness of delusion. Without any delusion and any eagerness for attaining the fruit of liberation, he observes the rules of right conduct.
Becoming purer and purer day by day he is released from sinful karmans. Thereafter with his mind all pure, he practises self-control and austerities and undistracted by troubles and suffering caused by hunger, thirst, etc., and calmly facing the disturbances caused by celestial or supernatural beings, etc., he gets rid of karmans and experiences the joys of peace of the soul like a leper who has been restored to health through treatment.
Knowing the mind of his preceptor, he acts up to it and thus honours him. 'One who accepts me from the bottom of one's heart also respects his preceptor'-this is the teaching of the Lord. Any religious acts, performed without respect to his preceptor are really as good as not performed. Such acts, like the fasts, etc., observed by an unchaste woman, do not bring him the fruit of liberation but make him wander in this Samsara and therefore are condemned by the wise.
Respect for one's preceptor is the surest means to attain liberation. The monk, who has the highest respect for his preceptor, never swerves from the right path to liberation.
36

Page #53

He comes to possess spiritual qualities and he excels even gods in respect of happiness. He swims against the current of this worldly life and as he observes thoroughly the duties of a monk he is called a yogin.
In his next life such a monk is born in a good family, is endowed with a handsome form, etc., and all enjoyments are at his service; and at the end of that very life he shakes off all karmans and puts an end to all miseries and attains liberation.
The mumuksu strictly observing the rules of conduct for an ascetic, attains perfection, realises his true self. He is neither sound, nor colour, nor odour, nor taste, nor touch (because of his siddha state he is absolutely free from these qualities of pudgalamatter). He exists eternally without a form-in a formless state. He is all bliss. This bliss of a siddha (a liberated soul) is absolute and independent of anything and everything else. He has absolutely no touch or contact even with space. It is the very nature of soul to rise upwards when completely freed from karmans and enjoy its innate and infinite (faith, knowledge, power and) bliss. This bliss cannot be compared with anything else. An idea of it, however, could be given by an illustration. The bliss or perfect happiness of a siddha, attained after conquering the internal enemies like attachment, hatred, etc. is infinitely greater than the happiness one gets when all of one's enemies are destroyed, diseases cured, the riches attained and the desires fulfilled. The perfect happiness of a siddha cannot be known to others just as the happiness of an ascetic cannot be known to a nonascetic or as that of good health to a sick man. The soul, even if bound by karmans from the beginningless time, can be separated from them as gold from ore (in accordance with the illustration of käñcana and upala). The concepts of bondage and liberation are best -satisfactorily and logically explained if they are related to the different states of the soul without bringing in the (Sänkhya) concept of didṛkşa (desire to see). Again, karman is neither identical with the soul, nor is it imaginary; and liberation is not just the absence of worldly existence. It is not of the nature of the destruction of santana-like the blown out/extinguished flame of a lamp (as held by some followers of Buddha).
Observance of Asceticism
In brief, the perfect happiness enjoyed by a liberated soul is infinite. The liberated souls-siddhas dwell at the top of the universe (lokākāśa). Infinite liberated souls dwell in as much place as occupied by one siddha (liberated soul). The liberated soul, as soon as freed from the eight-fold karmans rises upwards to the top of the universe just as a gourd-fruit, with its eight layers of clay completely loosened rises to the surface from the river-bed.
This doctrine of the Jinas is free of all defects and is appreciated by persons who do not attract karmans afresh and who follow the path of right conduct. Never should it be imparted to underserving or unqualified persons. This instruction is issued with a view to favouring the underserving or the unqualified in accordance with the illustration of Amakumbhodakanyāsa (pouring water in an unbaked earthen jar). Just as water when poured in an unbaked jar destroys that jar even so the imparting of secret doctrine ruins the underserving or unqualified. Not imparting it to them is, indeed, karuna (compassion) shown to them.

37

--The Fruit of Asceticism

Page #54

(iii) The meaning of the word sutra
A sūtra is defined as
स्वल्पाक्षरमसंदिग्धं सारवद्विश्वतोमुखम् । अस्तोभमनवद्यं च सूत्रं सूत्रविदो विदुः।।
"A statement in few words, free from doubt, conveying an important sense, having a universal application, free from padding and free from any error (grammatical or logical)". It is a short, concise aphorism used as an aid to memory. It contains only the most essential words-words which are absolutely necessary for conveying the intended sense. In course of time the word sūtra was applied to a work containing such short, pithy aphorisms—a work treating of a particular subject in its entirety by means of such aphoristic mnemonic rules. In this sense the word is applied to scientific works as the Aştädhyayi of Pāņini and the works dealing with the various philosophical systems. But the word sūtra-- is also used in a rather loose and inexact sense, viz., that of "a short sentence" without any concern for word economy. It is in this sense that the word sūtra is used in connection with the Prätiśākhyas, Srauta-sütras (sūtra works based on the śruti or the Vedas), Grhya-sūtras (sūtra works containing directions for domestic rites and ceremonies) and Dharma-sútras (sūtra works dealing with sacred and secular law).
In connection with the sacred texts of the Jains and the Bauddhas, however, the word sutra is used in the sense of simply a canonical work. "These works are sometimes found to be written in ordinary prose and sometimes in verse and nowhere does one suspect the slightest attempt made to secure brevity and conciseness of expression. They are usually written, especially in their prose parts, in a characteristically prolix and verbose style, full of tiresome repetition and aggregation of synonymous words in one and the same place and to express the self-same idea." In view of their style they cannot lay claim to the title sūtra. J. Charpentier in his introduction to his edition of the Uttaradhyayana-sūtra (p 32) observes: "They (the Jains) doubtless adopted this name for their sacred writings more as a sort of formal counterpoise or set-off against Brahmanism, than with a view to imitating the style and modes of expression of the Brahamanical sūtra literature."
The learned editors of Nandisuttaṁ and Anuogaddaraiṁ (Jaina-āgama-Series No. 1) however, defend the use of the title sūtra in connection with their sacred texts thus: ... "However, the Jainas have used the term sūtra for their Agamas not because they are composed in the sūtra style but because their aim has been the same as that of the Vedic sūtras. The aim of the Vedic sūtra literature has been to comprehend, in a nutshell, all the teachings pertaining to Vedic conduct. Similarly, the main object of the Agamas has been to comprehend, in a summary fashion, all the teachings of Lord Mahāvira. . . . When the varied gems or flowers are strung together they remain preserved, do not get scattered and are not lost. Similarly when the teachings regarding conduct are written down and given the form of a book they remain preserved for a long time. So, all these works deserve the term sūtra. In this context the meaning of the term sūtra is: 'sūtraņāt sūtram (i.e., those works that put the various ideas together are called sūtras). ...Again, the Jainas maintain that the meanings of one single sentence, grasped by different hearers, are innumerable in accordance with their innumerable capacities. As a sentence of the Agama has the power to suggest in various ways innumerable meanings, that sentence or a colletcion of those
38

Page #55

sentences could legitimately be termed sūtra. In other words, the Jaina Agama is called sutra because it has the power to convey--to suggest various meanings. In this context the meaning of the term sūtra is: 'sūcanät-sūtram' i.e., that which suggests various meanings is a sūtra)."
(iv)
The Title of the Text Pañcasūtraka
The text in question is popularly known as Pañcasūtral (the Sanskrit equivalent of Parcasuttam. As pointed out by the Editor, two of the palm-leaf MSS (K and K1) refer to the title of this text as Pañcasūtra. The list of names of works, prepared in the 14th or 15th century (VS), and known by the name BỊhattippanika, also knows this work by the name Pancasūtra .
The two paper MSS (C and D) however, read the title as Pañcasūtraka. Ācārya Haribhadra too refers to the work as Pañcasūtraka3. The Vrtti (commentary) on Acārya Haribhadra's Yogabindu, although not svopajña is quite ancient. It also refers to this work as Pancasūtraka".
u, althouork as Pancaster, read t
Upādhyāya sri Yajovijayaji (17th century A.D.) in his Svopajña-Vrtti (commentary) on Dharma-parikşã quotes a passage from this work with the introductory remark 'Pañcasūtryảm apuktam's. It is obvious that he knew this work by the name Pañcasūtri.
It would thus seem that the present work had been known by three different names: (1) Pañcasūtra, (2) Pañcasūtraka, and (3) Pañcasūtri?
Acārya Haribhadra would like us to explain the title as follows: पापप्रतिघात-गुणबीजाधानसूत्रादीनि पञ्चसूत्राणि यस्मिन् प्रकरणे तत् पञ्चसूत्रम् । पञ्चसूत्रमेव पञ्चसूत्रक 9420118
*Shri Mahavira Jaina Vidyālaya edn., Bombay, 1968, pp. 12-13. 1. The printed edition, published by Sri Jain Atmanand Sabha Bhavnagar, 1914 bears the title:
चिरन्तनाचार्यकृतं पञ्चसूत्रम् The two editions of this text, prescribed for the B.A. Examinations of the University of Bombay for 1933 and 1934, are entitled Pancasuttań: (1) Ed, with Introduction and Notes by Prof. A. N. Upadhye and pub. by Dr. P. L. Vaidya, 12 Connaught Road, Poona No. 1, 1932 (2) Ed. with Sanskrit rendering, introduction, Notes and Translation in English by Prof. V. M. Shah and pub. by Gurjar Granthratna Karyalaya, Gandhi Road, Ahmedabad, 1934. The edn. by Muniraj Rājāśekharavijayaji, with translation in Gujarati and pub. by Bharatiya Prācya-tattva Prakāśana Samiti, Pindawada (Rajasthan) bears the title Sri Pancasatra.
Vide, --(entry No. 75) 3. Vide the present edn., p.11.3, p.24,1.19, p.33,1.17, p. 44,1.16, p. 65,1.16, p. 80, 1.18, p. 81,1.3. 4. Vide the extract from the commentary on Yogabindu v. 179, cited in Pancamam Parišisfam, p. 112
of the present edn. 5. Vide the extract cited inf.n. 3 on p. 18 of the present edn. 6. Cf. the titles Pancatantra and Pancatantraka.
Cf. the titles Astādhyāyi, Catuhsütri, Dvādaśadhyāyi, etc. Acārya Haribhadra, at the beginning of his commentary says: किमिदं पञ्चसूत्रकं नाम? उच्यते-पापप्रतिघातगुणबीजाधानसूत्रादीनि, पञ्च सूत्राण्येव । प्रवज्याविधानादीनि पञ्च वस्तूनि यस्मिन् प्रकरणे तत् पञ्चवस्तु, पञ्चवस्त्वेव पञ्चवस्तुकं ग्रंथे 791947... Fitfootfel
-पञ्चवस्तुकप्रथमगाथास्वोपज्ञवृत्तौ
39

Page #56

(v) The Structure of Pancasūtraka
The Pañcasūtraka is a short treatise for the spiritual guidance of Jain mumukşus. It is one whole work containing five sections closely knit together. Each and every section bears an apt title and each preceding section logically leads to the succeeding section!. These five sections form as it were a ladder leading to siddhi or mokşa (liberation). The first section treats of the nature of Saṁsāra which abounds in misery and in which the soul, chained by karmans has been wandering since times immemorial. The soul can put an end to this saṁsāra by practising the true dharma consisting of right faith, knowledge and conduct. One can attain this dharma by destroying one's sinful karmans; and these sinful karmans can be destroyed by cultivating tathā-bhavyatva (one's capacity for attaining liberation). This capacity can be achieved by three means: (i) Catuḥ saranagamana (seeking shelter in (1) the arhats, (2) the siddhas, (3) the sädhus and (4) the dharma preached by arhats). (ii) Duşkstagarhā (censuring one's misdeeds). (iii) Sukstāsevana (praising or approving of good deeds of others). The section is therefore called: Päpapratighătadharmagunabijādhāna-sūtra: "The section dealing with the destruction of sinful deeds and the sowing of the seeds of religious vows (like Abstention from injury to living beings)." The second section then describes the five sthüla (or aņu)-vratas and recommends the mumuksu to adopt them, reflect on them, and put them into practice. In due course he cultivates an attitude of mind that is favourable to adopt dikşă (initiation). This section is called, Sadhudharma-paribhavana-sútra: "The section dealing with Reflection on the duties of a monk". After reflecting on the duties of a monk the novice becomes totally disgusted with samsára. He should then obtain consent of his parents to enter the ascetic order; if he fails in his efforts to obtain their consent, he should make arrangements for their livelihood and leave them with the express aim of securing the antidote of dharma for disabusing the minds of his parents of moha (delusion) and cheerfully adopt the ascetic order at the hands of a worthy guru. The section is aptly called : Pravrajya-grahaņa-vidhi: “The mode of adopting the ascetic order." The next section deals with the strict observance of the duties of a monk including reverential attitude towards his spiritual guide and preceptor while receiving instruction and advice from him and his actual study of the scriptures. The section is appropriately called Pravrajyā-paripalana-sitra: "The section dealing with the observance of monastic life." The concluding section treats of
1. The commentator very well demonstrates how the five sections are closely interlinked when he observes
at the commencement of his Vyäk hyā: . . .न हि प्रायः पापप्रतिघातेन गुणबीजाधानं विना तत्त्वतस्तच्छ्रद्धाभावप्ररोहः, न चासत्यस्मिन् साधुधर्मपरि
भावना, न चापरिभावितसाधुधर्मस्य प्रव्रज्याग्रहणविधावधिकारः, न चाप्रतिपन्नस्तां तत्परिपालनाय यतते, न चापालने एतत्फलमाप्नोतीति प्रवचनसार एष सज्ज्ञानक्रियायोगात् ।
--P., 2. II 2-5. Professor K. V. Abhyankar, in his Foreword to the edition of Pancasuttam by Prof V. M. Shah, pub. by Gurjar Granthratna Karyalıya, Gandhi Road, Ahmedabad, 1934, observes thus:
.. "is a small clegant treatise ... The book has occupied a position of high esteem among the postAgama works on Jaina Religion. In the small treatise the author has given a cogent and logical presentation of the spiritual uplift of the pious individual in five chapters which mark the five successive steps of his spiritual progress. The presentation is fully logical although a little bit ummethodical and the expression is chaste and adequate although a little bit archaic at places. It is the semireligious character and antiquity of the book that attracted a great scholar like Haribhadrasuri to the book and inspired him to write a gloss on it." (Italics ours).
40

.

Page #57

the fruit of asceticism, viz., siddhi or moksa (liberation by his rigorous monastic life and strict observance of tapas (austerities) and samyama (self-restraint) he completely annihilates his former karmans and his soul flies upward to the top of the universe and permanently dwells there in peace enjoying eternal happiness or bliss. In accordance with the contents the section is rightly called : Pravrajya-phalasutra: “The section dealing with the fruit of asceticism".
This brief analysis of the contents would show how the author has carefully planned and arranged the different sections to constitute one well-organised whole-one single work.
(vi) The Style of Pañcasūtrakam The work is religio-philosophical in its nature. It would be therefore unfair to judge it as a literary work. Even then when we go through the text we are struck by some of the noteworthy features of its style. The whole work is written in Ardhamāgadhi prose. Here and there the style is reminiscent of the style of the Jain canonical prose. But on the whole it is refreshingly free from the glaring peculiarities that characterise the canonical prose. It is written in a didactic tone, no doubt, but not 'in a dry-as-dust, matter of fact, didactic tone'l. The prose passages are not 'extremely prosaic'. They are not 'positively dry and uninteresting, and their style is not 'verbose, laboured and artificial 2. A.N. Upadhye observes: "The whole work is written in Ardhamăgadhi prose... Generally the text is easy but it becomes difficult in the last two chapters where narration is intermixed with logical discussions3". And about the treatment of the subject matter he says: “The treatment of subject matter in this work is a queer admixture of personal exclamations, appeals to the authority, moral injunctions, aphoristic maxims, homely illustrations and their application, cryptic statements and arguments, and of short descriptions4”.
As we read through this text we are struck by some literary excellences that lend a sort of beauty to this semi-religious and semi-philosophical treatise. In order to elucidate the various points pertaining to religion and philosophy the author makes effective use of some figures of speech and examples or illustrations. He is capable of epigrammatic brevity and writes brief, pointed, simple yet effective prose. We cite here below a few passages to illustrate these general observations regarding his style:
एवं सुहुममेयं, न तत्तओ इयरेण गम्मइ, जइसुहमिवाजइणा, आरुग्गसुहं व रोगिण त्ति विभासा।
Here we have two apt similes to illustrate the point that none else than a liberated soul can truly realise the nature of the bliss of mokṣa just as one who is not a monk
1. 2. 5.
A History of Indian Literature, Vol II, University of Calcutta edition, 1933, p. 426. The Daśavaikälikasūtra: A Study by Prof M. V. Patwardhan, Willingdon College, Sangli, 1933. The Pañcasuttrar of an unknown ancient writer, edited with Introduction and Notes by A. N. Upadhye and pub, by Dr. P. L. Vaidya, 72 Connaught Road, Poona No. 1, Introduction, p. 10. Ibid, Introduction, p.4.
4.
41

Page #58

cannot realise the happiness of a monk or a person afflicted with disease cannot realise the happiness of good health. In the following passage we have an apt målopama:
सेवेज्ज धम्ममित्ते विहाणेणं, अंधो विय अणुकड्ङ्कगे, वाहिओ विव वेज्जे, दरिद्दो विय ईसरे, भीओ विय
महानायगे।
A śrävaka should follow his dharma-mitras (senior colleagues) just as a blind man follows his 'leader', a sick person his physician, a poor man his master and a person placed in danger a great general. Here is an appropriate simile:
...farft 3fafsu
Tarifafa
T...
The religious duties, performed by a monk, who does not respect his guru (spiritual teacher), are as good as not performed like the austerities etc. of an unchaste woman —which prove totally barren.
Here we have a malā-rūpaka:
आणा हि मोहविस-परममंतो, जलं दोसाइजलणस्स, कम्मवाहिचिगिच्छासत्थं, कप्पपायवो सिवफलस्स।
The Jain agama is the supreme spell or incantation to quell the poison of delusion, the veritable water to put out the fire of hatred and the like, the science of medical treatment to cure the disease of karman, the wish-yielding tree that bears the fruit of mokşa. Here we have another mälä-rupaka:
...tafafia, FIT TOUT, CHAT-fagt af fani za arftafaat#furaiti
The monk who practises asceticism sincerely is a veritable lamp that dispels the darkness of delusion, a physician who cures the disease of attachment, an ocean to extinguish the fire of hatred,...
Here we have a virodha (paradox):
एस चाए अचाए। अचाए चेव चाए।
This desertion is indeed no desertion (as he deserts them-his parents—with a view to securing their welfare). Not deserting them (the parents) would amount to desertion (as it would jeopardize their well-being).
Here we have some striking subhāṣitas:
सव्वे जीवा पुढो पुढो ममत्तं बंधकारणं ।
All beings have their own individuality-Each being is different from all others. Selfinterest (sense of mine) is the cause of bondage (to the cycle of birth and death).
करुणा य धम्मप्पहाणजणणी जणम्मि ।
Karunā (Compassion) is the cause of the rise or prosperity of dharma.
धम्माराहणं खु हियं सव्वसत्ताणं ।
Practising of the dharma contributes to the good of all beings.

Page #59

The author has introduced about a dozen jñātas or nyāyas (nāyas)-examples or illustrations to elucidate the various points under discussion. A few of them may be noted here:
एगरुक्खनिवासिसउणतुल्लं
The perching of birds on one tree for the night and flying away the next morningthis illustration is introduced to explain the fact that union of beings ends in separation.
अट्ठाणगिलाणोसहत्त्थचागनाय
The example of deserting (one's parents) who have taken ill in an out-of-the way place in a forest with the intention of bringing medicine for them. The son who has intense desire to receive the dikşă but whose parents try to dissuade him, deserts them for bringing the medicine of dharma for their benefit.
आमकुंभोदगनासनाय
The example of water, poured in a raw pot, destroying the pot itself. This illustration is cited to explain that the knowledge of Jain agama is not to be imparted to the unfitunqualified as it would lead to their ruin.
The author when he means can write brief, effective, forceful prose. We may cite here a passage or two by way of illustration:
... fawor TOEIT HART UIT TE fil ...7 HFT 3ST, 7EA, 7 पेसुन्नं, नाणिबद्धं । हियमियभासगे सिया। एवं न हिंसेज्ज भूयाणि। न गिण्हेज्ज अदत्तं न निरिक्खेज्ज TETI...
'He should not think of causing pain to others. He should not feel dejected. He should not feel elated... Similarly, he should not speak a lie, nor harsh words, nor indulge in slander or backbiting nor speak incoherently. He should speak friendly or salutary words and measured words. Similarly he should not cause injury to living beings. He should not take what is not given. He should not look at another's wife'.
तहा जागरिज्ज धम्म नागरियाए-को मम कालो किमेयस्स उचियं, असारा विसया नियमगामिणो विरसावसाणा ।
ATT 7 TONTITETT, TTTTHOTT, furar forset, ... EHT TUFF STAR... परमाणंदहेऊ।
“He should keep vigilant in the matters of dharma; What is now my age? Is it proper at this age to adopt dharma? Objects of senses are worthless; they are evanescent; they end in misery. Terrible is Death. He destroys everything. He comes near you-approaches you-stealthily. He is irresistible...Dharma is its antidote... is the source of supreme bliss'.
In conclusion, the author presents the dignified subject matter of Pañcosūtraka in equally dignified style.

43

Page #60

(vii) The place of Pancasūtraka in the post-canonical religious works of the
Jains and the Jain community: This ancient treatise “has occupied a position of high esteem among the post-āgama works on Jain religion". It has been regarded by tradition as a priceless jewel among the religious works of the Jains. The work is no doubt, small in extent, yet it succeeds in describing effectively the preliminary stage of śrīvaka-dharma that prepares for the intensified stage of sådhu-dharma which in its own way leads to the Mumukşu's cherished goal of mokşa.
The śråvakas, śrāvikās, the sädhus and the sadhvis, especially belonging to the Svetāmbara sect, daily recite, if not all the five sūtras, at least the first sūtra. This sūtra declares that "When it is properly recited, heard, and meditated upon, the inauspicious karmans are... destroyed and... auspicious karmans are attracted... begin to yield results and in due course lead to mok şa". With this promise and hope held out, the Jains recite, hear and meditate upon this sūtra.
As pointed out by Muni Sri Jambuvijayaji the later works and commentaries of reputed Jain authors and commentators show an unmistakable influence of Pañcasūtraka. Thus Haribhadrasūri's Dharmabindu and Muni Candrasūri's Vștti on it adopt some portions from Pañcasūtraka and its commentary. Ācārya Hemacandra cites a passage2 from this work in his svopajña commentary on Yogaśāstra. Further, in his famous Vitarāgastotra3 he beautifully summarises the first sūtra. The noted commentator Malayagiri makes use of the introductory portion of the Pancasūtraka-Vyakhya in his own commentary on Dharma-Sangrahaņi4. These references lead us to conclude that our text was current and popular in the eleventh and the twelfth centuries of the Vikrama era. Much later in the seventeenth century we find Upadhyāya Yaśovijaya making liberal use of our text in his Dharma-pariksa-svopajña-vrttis.
The daily recitation of this Pañcasūtraka and its influence on later celebrated Jain authors and commentators speak volumes of its exalted place in post-canonical Jain works on religion and the Jain community.
(viii) Acārya Haribhadra', the commentator of Pancasūtraka:
In the 8th century (700-770 A.D.) there lived one of the most distinguished and prolific writers of the Jains, Ācārya Haribhadra. He was born as the son of a Brāhmaṇa in Rajastan and was well-versed in different branches of Vedic learning. After receiving the Jain-Dikşa he mastered Prakrit languages and literature including Jain āgama works. He thus com1. Professor K. V. Abhyankar in his Foreword to Prof. V. M. Shah's edition. 2. grafar ... tarifafafana FAUTI p.29, 11, 16-17 3. स्वकृतं दुष्कृतं गर्हन् सुकृतं चानुमोदयन् ।
FTTT TETTort fH TTT STOTIE : 11 ---Prakasa 17.1 and other verses. Vide Appendix V. p, 111 (this edn.)
Vide this edn. f.n. Appendix V. p. 109. 5. Vide this edn. p. 13,f.n. 4, p. 18 f.n. 3.
(i) M. Winternitz: A History Of Indian Literature, Vol. II, University of Calcutta edn. 1933,
pp. 479, f. 485, 488, 507, 311, 3198, 522f, 526f, 561 and 583f. (ii) Introduction to Samarāiccak ahā ed by Dr. H. Jacobi and pub. by Asiatic Society of Bengal,
Calcutta. (iii) Sumadarsi Acārya Haribhadra (in Gujarati) by Pandit Sukhlal Sanghavi, pub. by Bombay Uni
versity 1961.
44

Page #61

bined in himself the Vedic and the Jain traditions and attained mastery over both Sanskrit and Prakrit. He wrote commentaries on agama-sutras as well as agama-bahya sutras (including the present treatise), Prakarana-works and comprehensive philosophical texts, works dealing with yoga, kathas and stuti. He is said to have composed 1400 Prakaranas (systematic, śásiriya treatises)! This number is staggering, no doubt, but his extant works bear ample testimony to his versatile genius and encyclopaedic scholarship. "Haribhadra wrote both in Sanskrit and Prakrit. He was an eminent composer in verse and in prose, and also wrote systematic scientific treatises (Prakarapas) and comprehensive philosophical works. Probably, he was also the first to write commentaries to the Canon in Sanskrit... While utilising the ancient Prakrit commertaries he retained the narratives (Kathānakas) in their original Prakrit form"."
Compared to his predecessors and successors Acārya Haribhadra leaves a deep impression on our minds of his two remarkable qualities: his non-sectarian approach and attitude, and courteous and respectful attitude towards his adversaries. His fair and impartial attitude is very well reflected in his famous statement:
पक्षपातो न मे वीरे न द्वेषः कपिलादिषु ।
युक्तिमद्वचनं यस्य तस्य कार्यः परिग्रहः ।
Acarya Haribhadra's meeting with the Jain sadhvi mahattarā Yākini marked the turning point in his life and led to his entering the ascetic order. Out of a sense of gratefulness he thenceforth called himself the spiritual son of the great nun Yakini. It may be noted that got another name for himself, "bhava-viraha", out of his zest for mokşa.
(ix) Acarya Haribhadra's Pañcasūtraka-Vyakhyā
There are various kinds of expositions in Sanskrit and Prakrit literatures. Vyakhyā, Vrtti, Paddhati, Värttika, Vivarana, Bhāṣya, Pañjika, Nijjutti (Sk niryukti), Carni, Avacāri, Samikså are well known types of expositions, each and every one of them having characteristic feature/s of its own. In his Kavyamimāṁsā Rājasekhara defines some of these kinds of exposition. The term 'Vyakhyā' is thus defined:
"अर्थस्य अप्रतीयमानस्य पर्यायाभिधानेन विभज्य प्रतिपादनं व्याख्या, शब्दस्यापि व्युत्पादनं व्याख्या । एवमेते द्वे व्याख्ये ( तयोरर्थपरिज्ञानमेकस्याः कार्यम्, शब्दपरिज्ञानमेकस्याः । ) 8
The religio-philosophical nature and antiquity of this short but important Pañcasūtraka attracted a scholar of Acarya Haribhadra's eminence and inspired him to write commentary on it. He has not only put his finger on the stiff points and pointed out their exact meaning "which the ancient unknown author "seems to have intended but at places he has beautifully preserved the traditional explanations which obtained at his time. The commentary is small in compass but rich in meaning, and its style is lucid and graceful. In support of his explanations he cites passages from earlier works of Jain agama and postagama Jain works and from poetic works as well. Thus we have citations from Dasavaikālika-sutra, Brhat-samgrahanl, Nistitha-bhäşya, Avasyaka-niryukti, Višesavasyaka
7. A History of Indian Literature, Vol. II, pp. 480-481. 8. Oriental Institute, Baroda, 1934 edn., p. 5

45

Page #62

bhāşya, Avašyaka-sutra, Srāvaka-Prajñapti, Bhagavati-sūtra, Ogha-niryukti, Tattvārtha, Praśamarati, and Aśvaghoşa's Saundaränanda and Buddha-carita and from his own other works like Lokatattvanirnaya, Yogadrsţi-samuccaya and Yogabindu, Pañcāsaka, and Lalitavistară. There are quite a few citations which remain to be traced to their sources. These numerous citations attest to Acārya Haribhadra's wide reading and ability to use them on appropriate occasions. Acārya Haribhadra's Vyākhyā, though learned, is not more erudite and difficult than the text, but explains the text clearly and unambiguously.
-
V. M. Kulkarni
Place : Bombay Date : 5th September, 1985
46

Page #63

॥ अहम् ॥ याकिनीमहत्तराधर्मसुन्धाचार्यप्रवरश्रीहरिभद्रसूरिविरचितव्याख्यासमलङ्कृतं
चिरन्तनाचार्यविरचितं
पञ्चसूत्रकम्।
॥ ॐ नमो वीतरागाय ॥ प्रणम्य परमात्मानं, महावीरं जिनेश्वरम् ।
सत्पश्चसूत्रकव्याख्या, समासेन विधीयते ॥१॥ ' आह-किमिदं पञ्चसूत्रकं नाम ? उच्यते-पापप्रतिघातगुणबीजाधानसूत्रादीनि पश्च सूत्राण्येव, तद्यथा-पापप्रतिघातगुणबीजाधानसूत्रम् १, साधुधर्मपरि. भावनासूत्रम् २, प्रव्रज्याग्रहणविधिसूत्रम् ३, प्रव्रज्यापरिपालनासूत्रम् ४, प्रव्रज्याफलसूत्रम् ५ इति । -२
१४.
5
१ अत्रेदमवधेयम्-अस्य सटीकस्य पञ्चसूत्रकस्य संशोधनमस्माभिः अष्ट हस्तलिखितादर्शानवलम्ब्य विहितम् । तेषु चत्वार आदर्शास्तालपत्रात्मकाः, चत्वारस्तु कागदपत्रात्मकाः । तेषां संक्षिप्तः परिचय इत्थम्--
(१) K1=खम्भातनगरे श्रीशान्तिनाथतालपत्रग्रन्थभाण्डागारे विद्यमाना प्रतिः । अस्यां प्रती मूलमात्रं पञ्चसूत्रकं Catalogue of palm-leaf mss. in the Santinatha Jain Bhandara. Cambay अनुसारेण No. 114 मध्ये (११४ तममञ्जूषायां ) ७४ तः ८८ पर्यन्तेषु १५ पत्रेषु वर्तते । ईसवीयत्रयोदशशतकस्य पूर्वार्ध ग्रन्थोऽयं लिखित इति लिप्याद्यनमारेण लेखनसमयविषये ग्रन्थसूचिकारिणामभिप्रायः ।
10
15
(२) Kखम्भातनगरे श्रीशान्तिनाथतालपत्रग्रन्थभाण्डागारे विद्यमाना प्रतिः । अस्यां प्रतौ मूलमात्रं पञ्चसूत्रकम् उपरिनिर्दिष्टCatalogue अनुसारेण No.89 मध्ये (८९ तममञ्जूषायां) १-१६ पत्रेषु ग्रन्थोऽयं वर्तते । ईसवीयत्रयोदशशतकस्य उत्तरार्धे ग्रन्थोऽयं लिखित इति लिप्याद्यनुसारेण लेखनसमयविचारकाणां मतम् ।
(३) S=पाटणनगरे 'संघवीपाडा'सत्कतालपत्रग्रन्थभाण्डागारे विद्यमाना प्रतिः, सम्प्रति सम्पूर्णोऽप्ययं तालपत्रग्रन्थसंग्रहः पाटणनगरे एव श्रीहेमचन्द्राचार्यजैनज्ञानमन्दिरे वर्तते । अस्यां

Page #64

आचार्यश्रीहरिभद्रसूरिविरचितटीकासमलकृते पञ्चसूत्रके .. आह-किमर्थमेवमेतेषामुपन्यास इति । अत्रोच्यते-एतदर्थस्यैवमेव तत्वतो
भाव इति ख्यापनार्थम् , न हि प्रायः पापप्रतिघातेन गुणवीजाधानं विना तत्वतस्तच्छ्रद्धाभावप्ररोहः, न चासत्यस्मिन्, साधुधर्मपरिभावना, न चापरिभावित
साधुधर्मस्य प्रव्रज्याग्रहणविधावधिकारः, न चाप्रतिपन्नस्तां तत्पालनाय यतते, न 5 चापालने एतत्फलमाप्नोतीति प्रवचनसार एष सज्ज्ञान-क्रियायोगात् । अन्यथा
अनादिमति संसारे यथाकथञ्चिदनेकशः एतत्प्राप्त्यादेः स्यादेतत् सर्वसत्त्वानामेव । न चैतदेवम् , सर्वसत्त्वानां सिद्धथभावात् । सिद्धिश्च प्रधानं फलं प्रव्रज्यापरि
पालनस्य । आनुषङ्गिकं तु सुदेवत्वादि । ६०/- (' 3. १" यथाकथञ्चिदनेकश एतत्प्राप्त्यादि च वचनप्रामाण्यात् , सर्वसत्चानामेव प्रायो 10 ग्रैवेयकेष्वनन्तश उपपातश्रुतेः, न च साधुक्रियामन्तरेणोपपातः, न च सम्यग्दृष्टेरु
15
प्रतौ १-१६१ पत्राणि, तेषु १-३२ पोषु मूलमात्र पञ्चसूत्रकं वर्तते, ३३-१६१ पोषु आचार्यश्रीहरिभद्रसूरिविरचिता टीका वर्तते ।
(४) H-पाटणनगरे श्री हेमचन्द्राचार्यज्ञानमन्दिरे विद्यमाना 'संघनो भंडार'सत्का तालपत्रलिखता प्रतिः (डाबडो नंबर ८९, पोथी नंबर १०५) । अस्यां प्रतौ ३२ तः ६४ पर्यन्तं पत्राणि सन्ति । तेषु च आचार्यश्री हरिभद्रसूरिविरचिता पञ्चसूत्रकटीका प्रथमसूत्रं यावदेव वर्तते ।
(५) A=पाटणनगरे श्री हेमचन्द्राचार्यजैनज्ञानमन्दिरे विद्यमाना 'श्री संघनो जैनज्ञानभंडार'सत्का कागदपत्रोपरि विक्रमसंवत् १६७३ वर्षे लिखिता प्रतिः (डाबडो नंबर ५८, प्रति नंबर १४०३) । अस्यां प्रतौ १-२१ पत्राणि । एषु पत्रेषु पञ्चसूत्रकटीकैव वर्तते ।।
20
(६) B=पाटणनगरे श्री हेमचन्द्राचार्यज्ञानमन्दिरे विद्यमाना 'श्री संघनो जैन ज्ञानभंडार'सका विक्रमसंवत् १६७४ वर्षे कागदपत्रोपरि लिखिता प्रतिः (डाबडो नंबर ५८, प्रति नंबर १४०१) । अस्यां प्रतौ १-२० पत्राण । एषु च पत्रेषु पञ्चसूत्रकटीकैव वर्तते ।
(७) C-पाटणनगरे श्री हेमचन्द्राचार्यज्ञानमन्दिरे विद्यमाना 'श्री संघनो जैन ज्ञानभंडार'सत्का विक्रमसंवत् १६७३ वर्षे कागदपत्रोपरि लिखिता १-७ पत्रात्मिका प्रतिः (डाबडो नंबर ५८, प्रति नंबर १३९९) । अस्यां मूलमानं पञ्चसूत्रकं वर्तते ।
(८) D=इयमपि प्रतिरुपरिनिर्दिष्टप्रतिवत् ज्ञेया, केवलं लेखनवर्षस्य निर्देशो नास्ति, (तथा प्रति नंबर १४०० ज्ञेयः) । अस्यामपि मूलमा पञ्चसूत्रकं वर्तते ॥ २ आक्षेपे Aटि०॥ ३ ° पालन° H. ।।
१ दृश्यतां भगवतीसूत्रे १२।७ ॥ २ रपार्ध ° S. H. चिना । " जेसिमवड्ढो पुग्गलपरियट्टो सेसओ उ संसारो। ते सुक्कपक्खिआ खलु अहिए पुण किण्हपक्खिया ।।७२॥” इति
30

Page #65

१
5
,
प्रथमं पापप्रतिघातगुणबीजाधानसूत्रम् । पार्द्धपुद्गलपरावर्ताभ्यधिको भव इति भावनीयमेतत् । तस्माग्निबींजस्यैव क्रिया-. मात्रस्य सा प्राप्तिरिति प्रतिपत्तव्यम् । सबीजायां तु तस्यां न दीर्घदौर्गत्यम् । अंत एतदर्थस्यैवमेव तत्त्वतो भाव इति स्थितम् । अयं चातिगम्भीरो न भवाभिनन्दिभिः क्षौद्रयाधुपघातात् प्रतिपत्तुमपि शक्यते, आस्तां पुनः कर्तुमिति न सेवेषामेवैतत्प्राप्त्यादि । अतो यथोक्तदोषाभावः । इत्यलं विस्तरेण । - १, 27 १. इह चेदमादिसूत्रम्
- णमो वीतरागाणं सव्वष्णूणं देविंदपूइयाणं जहट्ठियवत्थुवाईण तेलोकगुरूणं अहंताणं भगवंताणं जे एवमाइ
खंति-इह खलु अणाइजीवे, अणादिजीवस्स भवे अणादिकम्मसंजोगणिब्बत्तिए, दुक्खरूवे, दुक्खफले, दुक्खाणुबंधे ।
णमो वीतरागाणमित्यादि । नमो वीतरागेभ्यः । तत्र रज्यतेऽनेनेति रागः, रागवेदनीयं कर्म, आत्मनः क्वचिदभिष्वङ्गपरिणामापादनात् । रञ्जनं वा रागः, रागवेदनीयकर्मापादितो भावोऽभिष्वङ्गपरिणाम एव । वीतोऽपेतो रागो येषां ते वीतरागाः, तेभ्यो नमः । एतच्च वीतद्वेष-मोहोपलक्षणम् , वीतद्वेषेभ्यो वीतमोहेभ्यः । तत्र द्विष्यतेऽनेनेति द्वेषः, द्वेषवेदनीयं कर्म, आत्मनः क्वचिदप्रीतिपरिणामीपादनात् । द्वेषणं वा द्वेषः, द्वेषवेदनीयकर्मापादितो भावोऽप्रीतिपरिणाम एव । एवं मुह्यतेऽनेनेति मोहः, मोहवेदनीयं कर्म, आत्मनः क्वचिदज्ञानपरिणामापादनात् । मोहनं वा मोहः, मोहवेदनीयकर्मापादितो भावोऽज्ञान
20
उमास्वातिप्रणीतायां श्रावक प्रज्ञप्तौ । “येषाम( मु ? )पार्धपुद्गलपरावर्त एव शेषः संसारस्तत ऊर्व सेत्स्यन्ति ते शुक्लपाक्षिकाः क्षीणप्रायसंसाराः, खलुशब्दो विशेषणार्थः, प्राप्तदर्शना वा अप्राप्तदर्शना वा सन्तीति विशेषयति । अधिके पुनरुपार्धपुद्गलपरावर्ते संसारे कृष्णपाक्षिकाः क्रूरकर्माण इत्यर्थः । पुद्गलपरावर्तो नाम त्रैलोक्यगतपुद्गलानामौदारिकादिप्रकारेण ग्रहणम् । उपार्धपुद्गलपरावर्तस्तु किञ्चिन्न्यूनोऽर्धपुद्गलपरावर्त इति ।” इति आचार्यश्रीहरिभद्रसूरिविरचितायां श्रावकप्रशप्तिटीकायाम् । . १० मात्रस्यैसा(षा?) प्राप्तिरिति H.॥ २ A B विना-अत एवतस्यैव ° S. । अत एवतस्यैव ° H. । दृश्यतां पृ० २५० १॥ ३ सव्वन्नूणं K. ॥ ४ पूईयाणं K1.|| ५ अरहताणं K1.S.|| ६ निव्वत्तीए K.K1।।
25

Page #66

आचार्यश्रीहरिभद्रसूरिविरचितटीकासमलङ्कृते पञ्चसूत्रके
-३२१ परिणाम एव । एतदुपलक्षणं 'वीतराग'ग्रहणम् । तथा चाह-सवण्णूणं, सर्वज्ञेभ्यः। न ह्यवीतरोगा इव अत्रीतद्वेषादयः सर्वज्ञा भवन्ति । सर्व जानन्तीति सर्वज्ञाः, तेभ्यो नमः।
... आह-ये वीतरागास्ते सर्वज्ञा एवेति गतार्थ विशेषणम् , न, छद्मस्थवीत5 रागाणामसर्वज्ञत्वात् । यद्येवं 'सर्वज्ञेभ्यः' इत्येतावदेवास्तु, अलं 'वीतराग'ग्रहणेन, २१
न, अवीतरागाणामपि सकलशास्त्रविदामुपचारेण सर्वज्ञव्यवहारसिद्धस्तद्वयवच्छेदार्थ 'वीतराग'ग्रहणमिति ।
एतद्विशेषणायैवाह-देविंदपूजिताणं,देवेन्द्रपूजितेभ्यः। देवेन्द्राः शक्रादयः, तैः पूजिताः समभ्यर्चिताः, तेभ्यो नमः । आहे-ये वीतरागाः सर्वज्ञाश्च ते देवेन्द्रपूजिता एवेति नार्थोऽनेन विशेषणेन, न, मुण्डकेवलिप्रभृतीनां केषाश्चित तत्पूजितत्वानुपपत्तेः। यद्येवं देवेन्द्रपूजितेभ्य इत्येतदेवास्तु, अलं वीतरागादिग्रहणेन, न, अवीतरागादीनामपि गणधरादीनां देवेन्द्रपूजितत्वसिद्धेस्तद्वयवच्छेदार्थ वीतरागादिग्रहणमिति ।।
- एतद्विशेषणायैवाह-जहद्वितवत्थुवादीणं, यथास्थितवस्तुवादिभ्यः । यथा15 स्थितमभिलाप्यानभिलाप्यत्वादिना प्रकारेण स्थितं वस्तु वदितुं शीलाः यथास्थितवस्तुवादिनः, तेभ्यो नमः।
आह-ये वीतरागाः सर्वज्ञाः देवेन्द्रपूजिताश्च ते यथास्थितवस्तुवादिन एवेति न किञ्चिदनेन विशेषणेन, न, असदभ्युपगमव्यवच्छेदार्थत्वात् । तथाहि-अस्त्येवंविधोऽसदभ्युपगमः-किल कीतरागादयोऽपि न यथास्थितवस्तुवादिनः,
२४. वस्तु वाचामगोचरः। ] इति वचनात् । यद्येवं 'यथास्थितवस्तुवादिभ्यः' इत्येतावदेव चारु, नार्थों वीतरागादिग्रहणेन, न, साम्यतः पूर्वधरादेरपि यथास्थितवस्तुवादित्वात् १ नेहावी H.|| २ H. विना रागा-व Sमू०, रागा एव Sसं० । रागा एव A.B ॥ ३ इत्येतदेवा० H.॥ ४ ° शास्त्रार्थविचार उपचारेण H.|५ पईयाणं H.।।
६ “आत्ममात्रतारकमूकान्तकृत्केवल्यादिरूपमुण्ड केवली'त्यादि स्याद्वादमार्याम् [प्रथमकारिका25 व्याख्यायां पृ० ५८]। अतो मूका अन्तकृतश्च ये केवलिनस्ते मुण्डकेवलिपदवाच्याः"
Aटि०॥ ७ केषांचिदिंद्रपूजित० H.|| ८०रागग्रह. H.|| ९ अत्र H. मध्ये पत्रद्वयं . नास्ति । अतः ०वीत. इत्यत आरभ्य चतुस्त्रिंशदतिशयसमन्विते. [पृ० ९६.९] इत्यन्तः पाठः Hमध्ये नास्ति ।। १० ०लप्यानभिलप्य० S.॥

Page #67

10
प्रथमं पापप्रतिघातगुणबीजाधानसूत्रम् । २५. ५ तद्वयवच्छेदार्थ, वीतरागादिग्रहणमिति । व्यवच्छेदश्चेह · सर्वत्र गुणप्रकर्षवान् स्तवाई इति तस्ये, तत्संपादने तदन्तर्गतगुणानां तत्संपादनमेव ईति न्यायख्यापनार्थमितिः । न ] तु निराकरणार्थमेव । - एभिश्चतुर्भिर्विशेषणपदैरपायापगमातिशयादयश्चत्वारो मूलातिशया उक्ता वेदितव्याः । तद्यथा-अपायापगमातिशयः १, ज्ञानातिशयः २, पूजातिशयः ३, वागतिशयश्च ४, यथोदेशमेव च वेदितव्याः , अनेनैव क्रमेणैतेषां भावात् । तथाहि-वीतरागो १ भूत्वा सर्वज्ञो २ भवति, सर्वज्ञस्य च पूजातिशयसंभवः ३, तदनु धर्मदेशना ४ इति अनेनैव क्रमेणैतेषां भाव इति । एतदविनाभाविनशान्येऽपि देहसौगन्ध्यादयः प्रभूता वेदितव्याः । ततश्च 'चतुस्त्रिंशदतिशयसमन्वितेभ्यः परमात्मभ्यो नमः ' इत्युक्तं भवति । ___ अत एव सकलविशेषणार्थोपसंहारेणाह-तेलोकगुरूणं अरुहंताणं भगवंताणं ति। त्रैलोक्यगुरुभ्यः, त्रैलोक्यवासिसत्त्वेभ्यो गृणन्ति शास्त्रार्थमिति त्रैलोक्यगुरवः, तद्गुणाधिकत्वात् तन्माननीयत्वाद्वा, तेभ्यो नमः। ऎतानेव सनिबन्धनेनान्वर्थनाम्नाऽऽह-अरुहेभ्यो भगवद्भय इति । न रोहन्ति न भवाङ्करोदयमासादयन्ति कर्मबीजाभावादिति अरुहाः, तेम्यः । किंविशिष्टेभ्यः ? भगः समग्रेश्वर्यादिलक्षणः, स विद्यते येषां ते भगवन्तः, तेभ्यो भगवद्भयो नम इति । एवंभूताश्च ते समधिकृतातिशयभाजश्वरमदेहस्था अपि, ततो मुक्तिभावे जन्माङ्कुरोदयाभावात् ।
___ अत एवाह एतदुक्तार्थसूत्रानुवादकृत्-जे एवमाइक्खंतीति । एवं चानन्तरेण 20 ग्रन्थेनेष्टदेवतानमस्कारः अनुवादकरणस्यापि श्रेयोभूतत्वेन तदारम्भे विघ्नविनायकोपशान्तये मङ्गलार्थ उक्तो वेदितव्यः ।
ये वीतरागादिविशेषणविशिष्टा भगवन्त एवम् इति वक्ष्यमाणम् आचक्षते अत्यर्थ व्यक्तमभिदधति । कथम् ? इत्याह- इह खलु अणादिजीवे, इह खल्वनादिजीवः । इह लोके, खलुशब्दोऽवधारणार्थः, लोके एव नालोके,
15
25
१ ०रपायातिशया० S.॥ २ अपायातिशयः S० ॥ ३ ° अर ° S. H || ४ एतेनैव A B ॥ ५ कर्मभावबीजा° H. || ६ अत्र H. मध्ये एक पत्रं नास्ति, ततः 'स्था इत्यत आरभ्य इह खल्व' [पृ. ५ पं० २३ ] इतिपर्यन्तः पाठः H. मध्ये नास्ति। ७ नालोको ये अनादिः H.॥

Page #68

आचार्यश्रीहरिभद्रसूरिविरचितटीकासमलते पञ्चसूत्रके - अनादिः सततं समवस्थितो जीव आत्मा, सर्वथाऽसतः सत्ताऽयोगात्, अति
- प्रसङ्गात् , विशिष्टशक्त्यसिद्धेः।।२८. २६ तथा अणादिजीवस्स भवे, अनादिजीवस्य भवः । भवन्त्यस्मिन् कर्मवश
वर्तिनः प्राणिन इति भवः संसारः। किंकृतोऽयम् ? इत्याह -अणाइकम्मसंजोगणिव्वत्तिए, अनादिकर्मसंयोगनिर्वर्तित । अनादिश्चासौ कर्मसंयोगश्च, तत्कृत इत्यर्थः। नान्यथा कर्मसंयोगः, मुक्तस्येव केवलस्य तदयोगात् , अहेतुकत्वा
पत्तेः । कृतकत्वेऽपि प्रवाहतस्तथाविधकालवत् अनादित्वाविरोधात् । ३१ ३२०, अयमेव विशेष्यते-दुक्खरूवे दुक्खफले दुक्खाणुबंधे, दुःखरूपो दुःख
फलौ दुःखानुबन्धः । तत्र दुःख रूपः, जन्म-जरा-मरण-रोग-शोकरूपत्वात् , 34 एतेषां च दुःखत्वात् । तथा दुःखफलः, गत्यन्तरेऽपि जन्मादिभावात् । तथा
दुःखानुबन्धः, अनेक मववेदनीयकर्मावहत्वात् । -२ -30 39; कस्तद्यस्य प्रतीकारः ? इत्याह-३५ 31- एयस्स णं वोच्छित्ती सुद्धधम्माओ। सुद्धधम्मसंपत्ती पाव
कम्मविगमाओ। पावकम्मविगमो तहाभब्वत्तादिभावाओ। ३८ : एयस्स णं वोच्छित्त सुद्धधम्माओ। एतस्य भवस्य, णं इति वाक्यालंकारे, व्यवच्छित्तिः उच्छित्तिः शुद्धधर्मात् ज्ञान-दर्शन-चारित्ररूपात् ..
औचित्येन सातत्य सत्कार-विधिसेवितात् । अयं च श्रावकादेरप्य भिग्रहपालनेन ज्ञेयः, अभिग्रहभावस्य सातत्येन भावादिति । -36४०, शुद्धधर्मसंप्राप्तिः कुतः ? इत्याह-सुद्धधम्मसंपत्ती पावकम्मविगमाओ।
शुद्धधर्मो यथोदितः । तस्य सम्यक् प्राप्तिः संप्राप्तिः भावप्राप्तिरित्यर्थः। 20 पापं कर्म मिथ्यात्वमोहनीयादि, तस्य विगमो विशिष्टो गमः, अपुनर्बन्धक
त्वेन पृथग्भाव इति यावत् । तस्मात् पापकर्मविगमात् । .. . , अयं पुनः कुत इत्याह-पावकम्मधिगमो तहाभवत्तादिभाव(वा)तो।
15
.
१ शक्तासिद्धेः H. || २ तुला-" अभ्यास-वैराग्याभ्यां तन्निरोधः ॥१२॥ तत्र स्थिती यत्नोऽभ्यासः ॥१३॥ स तु दीर्घकाल-नैरन्तर्य-सत्कारासेवितो दृढभूमिः ॥१४॥” इति पातञ्जलयोगदर्शने प्रथमे समाधिपादे ॥ ३ इत आरभ्य महा० [पृ. ७ पं. १२] पर्यन्तः पाठ H मध्ये नास्ति ।
25

Page #69

. प्रथमं पापप्रतिघातगुणबीजाधानसूत्रम् । ४-४३- 0 पापकर्मविगमः यथोदितः, तथाभव्यत्त्रादिभावात् । भव्यत्वं नाम
सिद्धिगमनयोग्यत्वमनादिपारिणामिको भावः। तथाभव्यत्वमिति विशिष्टमेतत् , ___ कालादिभेदेनात्मनां वीजसिद्धिभावात् । आदिशब्दात् काल-नियति-कर्म- पुरुषकार परिग्रहः । साध्यव्याधिकल्पत्वात् ।
तथाभव्यत्वस्य विपाकसाधनान्याह११ तस्स पुण विवागसाहणाणि-चउसरणगमणं, दुक्कडगरिहा, सुकडासेवणं । अओ कायब्वमिणं होउकामेणं सया सुप्पणि
हाणं, भुज्जो भुज्जो संकिलिसे, तिकालमसंकिलिसे । 10 तस्स पुण विवागसाधणाणि, तस्य पुनः तथाभव्यत्वस्य विपाक
सीधनानि अनुभावकारणानि । कानि तानि ? इत्याह चतुसरणगमणं, चतुर्णामर्हत्-सिद्ध-साधु-केवलिप्रज्ञप्तधर्माणां शरणगमनं प्रधानशरणोपगम इत्यर्थः । महानयं प्रेत्यपाये परिरक्षणोपायः । ? तथा दुक्कडगरहा, दुष्कृतेष्विह-परभवकृतेषु गर्दा अकर्त्तव्यबुद्धिसारा परसाक्षिकी तथानिवेदनाप्रतिपत्तिर्दुष्कृतगर्दा । अप्रतिहतेयं कर्मानुबन्धापनयने
इति कर्त्तव्या। 73 तथा सुकडासेवणं, सुकृतस्य सति विवेके 'नियतभाविनोऽखण्डभाव
सिद्धेः पर कृतानुमोदनरूपस्यासेवनं सुकृतासेवनम् । महदेतत् कुशैलाशयनिबन्धनमिति परिभावनीयम् । कृत-कारिता-ऽनुमतिभेदभिन्ने हि पुण्य-पापे । एभिस्तत्तथास्वाभाव्यात् साध्यव्याधिवत् तथा भव्यत्वं परिपाच्यते इति ।-70-.-' १ ०कारपरि० Aसं. B। 'कालो सहाव नियई व्यय पुरिसकारणेगंता । मिच्छत्तं ते चेव उ समासओ होंति सम्मत्त ।।१६४॥” इति उपदेशपदे ॥ २ सुक्कडा० K1 ।। ३ ०मिणति होउ. S.॥ ४ सुपणि. K1 :। ५ प्रत्यपायपरि० H. विना ।। ६ भवगतेषु H. विना ॥ ७ तथा निवेदना प्रतिपत्ति० इत्यपि पदच्छेदोऽत्र भवेत् ।। ८ नियमभा० H.। नियभा० Sभू., नियतभाo Sसं. ॥ ९ सुकृतासेवनम् H. विना नास्ति ॥ १० कुशलनिबन्ध० H. ॥

Page #70

5
10
आचार्यश्रीहरिभद्रसूरिविरचितटीकासमलते पञ्चसूत्रके - यत एवम् अओ कायवमिणं होउकामेणं । यस्मादुक्तवदधिकृततत्त्वसिद्धिः अतः अस्मात् कारणात् कर्त्तव्यम् इदं वक्ष्यमाणं भवितुकामेन मोक्षार्थिना भव्यसत्त्वेन । कथं कर्तव्यम् ? इत्याह-सया सुप्पणिहाणं । संदा सर्वकालं सुपणिधानम्, शोभनेन प्रणिधानेन नात्र कालो नियम्यते, किन्तु सुप्रणिधानमिति, यदा यदा क्रियते तदा तदा सुप्रणिधानं कर्त्तव्यमित्यर्थः। सुप्रणिधानस्य फलसिद्धौ प्रधानाङ्गत्वात् । उक्तं च
प्रणिधानकृतं कर्म मत तीव्रविपाकवत् । - सानुबन्धननियमाच्छुभांशाच्चैतदेव तत् ॥ [ ] इत्थं चैतदङ्गीकर्तव्यम् इत्याह- भुज्जो भुज्जो संकिलेसे, कर्त्तव्यमिदं भूयो भूयः पुनः पुनः संक्लेशे सति तीव्रराग. दिसंवेदनरूपे,अरतावुत्पनायामिति यावत् । तथा तिकालमसंकिलिसे । त्रिकालं त्रिसन्ध्यं कर्तव्यमिदम् असंक्लेशे प्रकृत्या कालगमने सति ।:.
यत् कर्त्तव्यं तदाह६१. जावज्जीवं मे भगवंतो परमतिलोगणाहा अणुत्तरपुण्णसंभारा खीणरागदोसमोहा अचिंतचिंतामणी भवजलहिपोया एगंतसरण्णा अरहंता,सरणं ।
जावज्जीवं मे भगवंतो अरहंता सरणं इति योगः । यावज्जीवं यावज्जीवितं मे मम भगवन्तः समग्रैश्वर्यादियुक्ताः अर्हन्तः शरणम् इति योगः। अत्र ‘यावज्जीवम्' इति कालपरिमाण परतो भङ्गभयात् , ने पुनरवधित्वेन, परतोऽप्यधिकृतशरणस्येष्टत्वात् । -
एत एव विशेष्यन्ते-परमतिलोगनाहा, परमाश्च ते दुर्गतिभयसंरक्षणेन त्रिलोकनाथाश्च, अत्र त्रिलोकग्रहणेन त्रिलोकवासिनो देवादयः परिगृह्यन्ते ।
15
20
१हुत आरभ्य काल० पृ. ८ पं. १९] इतिपर्यन्तम् एकं पत्रं H. मध्ये नास्ति । २ जावजी K 1. K. ॥ ३ ०रागदोस० K1॥ ४ न H. विना नास्ति । ५ शरणत्वेनस्यष्टत्वात् H. । अत्र H. अनुसारेण 'अधिकृतशरणत्वेनास्येष्टवात्' इत्यपि पाठः संभवेत् ॥ ६ त्रिलोकग्रहणेन S.H. विना नास्ति ।

Page #71

प्रथमं पापप्रतिधातगुणजीजाधानसूत्रम् ।। ऐत एव विशेष्यन्ते-अणुत्तरपुण्णसंभारा । अनुसरः सर्वोत्तमहेनस्कर्षात पुण्यसंभारः तीर्थकरनामकर्मलक्षणो येषां ते तथा ।
तएव विशेष्यन्ते-खीणरागदोसमोहा । क्षीणा राग-द्वेष मोहा अभिष्वङ्गाऽप्रीत्यज्ञानलक्षणा येषां ते तथा।
त एव विशेष्यन्ते-अचिंतचिंतामणी । अचिन्त्यचिन्तामणयः , चिन्ता- 5 तिक्रान्तापवर्गविधायकत्वेन ।
त एव विशेष्यन्ते-भवजलहिपोया। भवजलधिपोताः, तद्वदुत्तारकत्वेन । त एव विशेष्यन्ते-एगंतसरण्णा । एकान्तशरण्याः, सर्वाश्रितहितत्वेन ।
क एवंभूताः ? कि वा एते ? इत्याह-अरहंता सरणं, अर्हन्तः शरणम् । तत्राशोंकाधष्टमहापातिहार्यलक्षणां पूजामहन्तीत्यर्हन्तः, ते मम शरणमाश्रय इति। 10 __तहा पहीणजरामरणा अवेयकम्मकलंका. पणयामाहा केवलनाणदंसणा ..सिद्धिपुरवासी णिरुबमसुहसंगया सलहो
कयकिच्चा सिद्धा सरणं ।। १०,
तहा पहीणजरामरणा सिद्धा सरणं इति योगः। तथा न केवलमहन्तः, किन्तु सिद्धाः शरणमिति क्रिया ।
- 15 ___ किंविशिष्टास्ते ? इत्याह-प्रक्षीणजरा-मरणाः । प्रक्षीणे सदाऽपुनभांवित्वेन जरा-मरणे येषां ते तथा, जम्मादिबीजाभावात् । ____एत एव विशेष्यन्ते-अवेयकम्मकलंका । अपेतकर्मकलङ्काः, अपेतः कर्मकलको येषां ते तथाविधाः, सर्वथा कर्मरहिता इत्यर्थः।
एत एव विशेष्यन्ते-पणहवाबाहा । प्रेनष्टव्याबाधाः, प्रकर्षेण नक्षीया 20 व्याबाधा येषां ते तथा, सर्वव्यावाधावर्जिता ईति भावः।
एत एव विशेष्यन्ते-केवलनाणदंसणा। केवलज्ञानदर्शनाः, केवले संपूर्ण ज्ञानदर्शने येषां ते तथाविधाः, सर्वज्ञाः सर्वदर्शिन इत्यर्थः। १ त एव S. Poहार्यादिल. H.॥ ३ किन्तु H. नास्ति । ४ सर्वकर्मरहिता H.. ५ प्रण]. H. विना । “नशः शः १२॥३१७८। अदुरुपसर्गान्तःशब्दस्थाद्रपुवर्णात्परस्य शे: 25 शाकारान्तस्य संबन्धिनो नकारस्य णो भवति ॥” इति सिद्धहेमबहत्तौ ॥ ६ इत्यर्थ Hit

Page #72

.
.
आचार्यश्रीहरिभद्रसूरिविरचितटीकासमंलकृते पञ्चसूत्रके एत एवं विशेष्यन्ते-सिद्धिपुरवासी, सिद्धिपुरवासिनः, सिद्धिपुरे लोकान्ते वस्तुं शीलं येषां ते तथा, मुक्तिवासिन इति गर्भः। ... एत एव विशेष्यन्ते-णिरुवमहसंगया। निरुपमसुखसङ्गताः, निरुपम
सुखेनाविद्यमानोप्रेक्षेण संगता इति समासः । असांयोगिकानन्दयुक्ता इत्यर्थः। . 5 एत एव विशेष्यन्ते-सव्वहा कयकिच्चा । सर्वथा कृतकृत्याः, सर्वथा
सर्वप्रकारैः कृतं कृत्यं यैस्ते तथा, निष्ठितार्था इति भावः। ___क एवंभूताः ? किं वा एते ? इत्याह-सिद्धा सरणं, सिद्धाः शरणम्, सिद्धथन्ति स्म सिद्धाः परमतत्त्वरूपाः, ते मम शरणमाश्रय इति ।
, तहा . पसंतगंभीरासया सावज्जजोगविरया पंचविहा10 यारजाणगा परोक्यारनिरया पउमाइणिदंसणा झाणज्झयणसंगया विसुज्झमाणभावा साहू सरणं । २०
तहा पसंतगंभीरासया 'साह सरणं' इति योगः। तथा न केवलं सिद्धाः शरणम्, किन्तु साधवः शरणमिति क्रिया। किंविशिष्टास्ते ? इत्याह - ७० प्रशान्तः शान्तियोगात् गम्भीरोऽगाधतया आशयश्चित्तपरिणामो, येषां ते 15 प्रशान्तगम्भीराशयाः।
एंत एव विशेष्यन्ते-सावजजोगविरया। सहावद्येन सावद्यः सपापो योगो व्यापारः कृतादिरूपः, तस्माद्विरताः सावद्ययोगविरताः ।
एत एव विशेष्यन्ते-पंचविहायारजाणगा। पञ्चविधमाचारं ज्ञानाचारादि
भेदभिन्नं जानते इति पञ्चविधाचारज्ञाः । 20 ऎत एव विशेष्यन्ते-परोवयारनिरया। परोपकारे ए (ऐ)कान्तिका
त्यन्तिकरूपे निरताः परोपकारनिरताः ।
१ वसितुं H. ॥ २ नोत्प्रेक्षण H. । नापेक्षण S. । नापेक्षेण H.S. विना ।। .३०वगार० S.॥ ४ ०माय० K1 ॥ ५ साधू इ. ॥ ६ गंभीरो भावनया H. ।
गंभीरो भतया S० । गंभीरो s? भयतया Sसं., । गंभीराशयतया Sसं.॥ ७ त एवं H, ॥ ८ त एव H,'S. || ९०धाचारं ज्ञाना० H, ॥१० त एव H.॥
25

Page #73

63
प्रथमं पापप्रतिघातगुणबीजाधानसूत्रम् । ऐत एव विशेष्यन्ते-पउमाइनिर्दसणा । पद्मादीनि पङ्कोत्पत्ति जलस्थितिभावेऽपि तदस्पर्शनेन कामभोगापेक्षयैवमेव भाव इति निदर्शनानि येषां ते पद्मादिनिदर्शनाः, आदिशब्दाच्छरत्सलिला दिग्रहः । __एत एवं विशेष्यन्ते-झाणज्झयणसंगया ध्याना-ऽध्ययनाभ्यां एकाग्र-06 चिन्तानिरोध-स्वाध्यायलक्षणाभ्यां संगताः ध्याना-ऽध्ययनसंगताः। ____एत एव विशेष्यन्ते-विसुज्झमाणभावा । विशुध्यमानो विहितानुष्ठानेन भावो येषां ते विशुध्यमानभावाः ।
क एवंभूताः ? किं वा एते ? इत्याह साहू सरणं । तत्र सम्यग्दर्शनादिभिः सिद्धि साध्यन्तीति साधवः, मुनय इत्यर्थः । ते मम शरणमाश्रय इति ।
. 10
तहा सुरासुरमणुयपूइओ, मोहतिमिरंसुमाली, रागदोस- । विसपरममंतो, हेऊ सयलकल्लाणाणं, कम्मवणविहावसू , साहगो सिद्धभावस्स, केवलिपण्णत्तो धम्मो जावज्जीवं मे भगवं सरणं ॥
तहा सुरासुरमणुयपूजिओ 'केवलिपण्णत्तो धम्मो जावज्जीवं मे भगवं सरणं' इति योगः।
तथा न केवलं साधयः शरणम् , किन्तु केवलिंप्रज्ञप्तो धर्म इति संबन्धः ।
15
१ त एव H. || २ ०त्पन्नजल० H. I तुला-“पुरुषवरपुण्डरीकेभ्यः इति । पुरुषाः पूर्ववत् , ते वरपुण्डरीकाणीव संसारजलासङ्गादिना धर्मकलापेन पुरुषवरपुण्डरीकाणि । यथा पुण्डरीकाणि पड्के जातानि जले वर्धितानि तदुभयं विहाय वर्तन्ते प्रकृतिसुन्दराणि च भवन्ति, निवासी भुवनलम्या:, आयतनं चक्षुराद्यानन्दस्य, प्रवरगुपयोगतो विशिष्टतिर्यग्नरामरैः सेन्यन्ते सुखहेतनि भवन्ति च, तथैतेऽपि भगवन्तः कर्मपड़े जाताः दिव्यभोगजलेन वर्धिताः उभयं विहाय वर्तन्ते, सुन्दगश्चातिशययोगेन, निवासो गुणसम्पदः, हेतवो दर्शनाद्यानन्दस्य केवलादिगुणभाबेन भव्यसत्त्वैः सेव्यन्ते, निर्वाणनिबन्धनं च जायन्ते” इति ललितविस्तरायाम् ॥ ३ कामलोकापेक्ष Sमू. । कामनालपापक्षo H. । (कामजलापेक्ष० ?) ॥ ४ दिपरिग्रहः H. ॥ ५ "उत्तमसंहननस्य एकाग्रचिन्तानिरोधो ध्यानम् ॥९॥२८॥” इति तत्त्वार्थसूत्र ॥ ६ पूई मो0 K1 ॥ ७ इति योगः इति सम्बन्धः H. ॥ ८ इति योगः इति सम्बन्धः H. ||
25

Page #74

आचार्यश्रीहरिभवसरिषिरचितटीकासमककृते पञ्चसूत्रके किरिति ? इत्पाह-सुरासुरमनुजैः पूजितः सुरासुरमनुजपूजितः। सुरा ज्योलिक-बैमानिकाः। असुरा व्यन्तर-भवनपतयः । मनुजाः पुरुष-विद्याधराः।
अयमेव विशेष्यते-मोहतिमिरंसुमाली। मोहस्तिमिरमिव मोहतिमिरं सार्शमावारकरपेन, तस्यांशुमालीवांशुमाली, तदपनयनादादित्यकल्पः ।
अयमेव विशेष्यते-रागदोसविसपरममंतो । राग-द्वेषौ विषमिव रागद्वेषविषक, तस्य परममन्त्रः, तद्घातित्त्वेनेति भावः।।
अयमेव विशेष्यते-हेऊ सयलकल्लाणाणं । हेतुः कारणं प्रवर्तकत्वादिना सकलकल्याणानां सुदेवत्वादीनाम् ।
अयमेव विशेष्यते-कम्मवणविहावसू । कर्मवनस्य ज्ञानावरणीयादिसमुदयरूपाय विभावसुरिवाग्निरिव, तदाहकत्वेन ।
. अयमेव विशेष्यते-साहगो सिद्धभाषस्स । साधकः मिर्षक: सिद्ध भाषस्य सिद्धत्वस्य, तथा तत्संपादकत्वेन ।
कोऽयमेवं किं वेत्याह-केवलिपण्णत्तो धम्मो । केबलिप्रज्ञप्तः केवलिप्ररूपितः धर्मः श्रुतादिरूपः जावज्जीवं मे भगवं, 'यावज्जीवम्' इति पूर्ववत् मे मम भगवान् समग्रैश्वर्यादिगुणयुक्तः शरणम् आश्रय ।। ४ एतच्चतुःशरणगमनम् एकार्थसाधकत्वेन प्रभूतानामप्यविरुद्धमेव । अत एव परमार्थ(र्ष)म्--र
५चत्तारि सरणं पवज्जामि-अरहते सरणं पवज्जामि, सिद्धे सरणं पवजामि, 'साह सरण पवज्जामि, केवलिपण्णत्तं धम्म सरणं पवज्जामि [ आव. ४] २ इति ।
10
15
20
१ समुदायस्य H. ॥ २ तथा तथा (संपादकत्वेन S. ॥ ३ माश्रय इति । चतुःशरणगमनम् H. ॥ ४ अत्र 'पारमर्षम्' इत्यपि पाठो भवेत् । 'परमार्षम्' इति पाठे. तु 'परमं च तदार्ष च' इति विग्रहः कार्यः ॥ ५ "चत्वा(तु)रः संसारभयपरित्राणाय 'शरणं प्रपद्ये' आश्रयं गच्छामि भेदेन तानुपदर्शयन्नाह-'अरिहंते'त्यादि, 'अर्हतः शरणं प्रपद्ये' सांसारिकदुःखशरणायाहत आश्रयं गच्छामि, भक्तिं करोमीत्यर्थः, एवं सिद्धान् शरणं प्रपद्ये, साधम् शरणं प्रपद्ये, केवलिप्रज्ञप्तं धर्म शरण प्रपद्ये ॥” इति आवश्यकसूत्रस्य हरिभद्रसूरिविरचितायो वृत्ती ॥ ६ इति नास्ति H. ||

Page #75

चतुःशरणगमनानन्तरं एएसिमित्यादिना -
प्रथमं पापप्रतिघातगुणबीजाधानसूत्रम् ।
दुष्कृतगता । तामाह सरणमुवगओ य
A
सरणमुवगओ य एएस गरिहोमि दुक्कडं जण्णं अरहंतेसु वा. सिद्धेसु वा आयरिसु वा उवज्झाएसु वा साहस वा, साहुनीसुवा, अन्नेसु वा धम्मट्ठाणेसु माणणिज्जेसु पूयणिज्जे, तहा माईसु वा पिईसु वा बंधूसुवा, मित्सुवा, उवयारीसुवा, ओहेण वा जीवेसु, मग्गट्ठिएसु, अमग्गट्ठिएसु, मगसाहणे, अमग्गसाहणेसु, जं किंचि वितहमायरियं अणायरियव्वं अणिच्छियव्वं पावं पावाणुबंधि सुहमं वा वायरं वा मणेण वा वाया वा कारण वा कयं वा कारियं वा अणुमोइयं वा रागेण वा दोसेण वा मोहेण वा एत्थ वा जम्मे जम्मंतरेसु वा, गरहियमेयं दुक्कडमेयं उज्झियव्वमेयं, विआणियं म कल्लाणमित्तगुरुभयवंतवयणाओ एवमेयं ति रोइयं सद्धाए, अरहंत-सिद्धसमक्खं गरहामि अहमिणं 'दुक्कडमेयं उज्झियव्वमेयं । एत्थ मिच्छामि दुक्कडं, मिच्छामि दुकडं, 15 मिच्छामि दुक्कडं । - ८३
३

"
शरणमुपगतश्च सन्ने तेषामहदादीनां गर्हे दुष्कृतम् । किंविशिष्टम् ? इत्याह-जं णं अरहंतेसु वा इत्यादि । यत् इति दुष्कृतनिर्देशः, णं इति वाक्यालङ्कारे । अर्हत्सु वा अर्हद्विषयं वा । एवं सिद्धेषु वा, आचार्येषु वा १ नास्ति S. ॥ २ भोघेण KI. ॥ ३ अणुमोईयं K1 ॥ ४ "पापप्रतिघात गुणवीजाधान सूत्रे हरिभद्रसूरिभिरप्येतद्भव सम्बन्धि भवान्तर सम्बन्धि वा पापं यत्तत्पदाभ्यां परामृश्य मिथ्यादुष्कृतप्रायश्चित्तेन विशोधनीयमित्युक्तम् । मुवाओ अ एएसि गरिहामि दुक्कडं । जगणं अरहंतेसु वा सिद्धेसु वा आयरिएसु वा उवज्झाएसु वा साहूसु वा साहुणी वा अन्नेसु वा धम्मागेसु मागणिज्जेसु पूआणिजजेसु तहा माईसु वा पिईसु वा बन्धूसु वा मित्तेसु वा उवयारिसु वा ओहेण वा जीवेसु मागलिएसु वा अमग्गदिउएसु वा मग्गसाहणे वा अमग्गसाहणेसु वा जं किंचि
तथाहि - "सरण-.

१३
5
10
20
25

Page #76

10
आचार्यश्रीहरिभद्रसूरिविरचितटोकासमलङ्कृते पञ्चसूत्रके उपाध्यायेषु वा, साधुषु वा, साध्वीषु वा, अन्येषु वा धर्मस्थानेषु सामान्येन गुणाधिकेषु, माननीयेषु पूजनीयेषु । तथा मातृषु वा, पितृषु वा, अनेक जन्मापेक्षं बहुवचनम् । बन्धुषु वा, मित्रेषु वा, उपकारिषु वा, ओघेन वा जीवेषु, मार्गस्थितेषु सम्यग्दर्शनादियुक्तेषु, अमार्गस्थितेषु एतद्विपरीतेषु,मार्गसाधनेषु पुस्तकादिषु, अमार्गसाधनेषु, खड्गादिषु, यत्किश्चिद विनथमाचरितं अविधिपरिभोगादि । अनाचरितव्यं क्रियया । अंनेष्टव्यं मनसा । पापं पापकारणत्वेन, पापानुवन्धि, तथाविपाकभावेन । सूक्ष्म वा बादरं वा स्वरूपतः । कथमेतदाचरितम् ? इत्याह-मनसा वा वाचा वा कायेन वा । कृतं वात्मना १ । कारितं वान्यैः २ । अनुमोदितं वा परकृतम् ३ । रतदपि रागेण वा द्वेषेण वा मोहेन वा । अत्र वा जन्मनि, जन्मान्तरेषु वा अतीतेषु । गर्हितमेतत् कुत्सास्पदम् । दुष्कृतमेतत् सेंद्धर्मबाह्यत्वेन, । उज्झितव्यमेतत् हेयतया । विज्ञातं मया कल्याणमित्रगुरुभगवद्रचनात् । भगवद्वचनप्राप्तौ प्राय इयमानुपूर्वीत्येवमुपन्यासः । एवमेतदिति रोचितं श्रद्धया तथाविधकर्मक्षयोपशमजया । ततः किम् ? इत्याहअर्हत्सिद्धसमक्षं तानधिकृत्य गर्हेऽहमिदं कुत्सामीत्यर्थः। कथम् ? इत्याहवितहमायरिअं अणायरिअव्वं अणिच्छिअवं पावं पावाणुबंधि सुहम वा बायरं वा मणेणं वा बायाए वा कारणं या कयं वा काराविरं वा अणुमोइअं वा रागेण वा दोसेग वा मो हेण वा इत्थं वा जम्मे जम्मन्तरेसु वा गरहियमेयं दुकडमेयं उझियध्वमेअं वियाणि मए कल्लांणमित्तगुरुभगवतवरणाओ एवमेअं ति रोइअं सद्धाए अरहंतसिद्धसमक्खं गरहामि अहमिणं दुक्कडमेअं उज्झियवमेअं इत्थ मिच्छामि दुक्कडं ३।” एतद्व्याख्या यथा-चतुःशरणगमनान्तरं दुष्कृतगोक्ता, तामाह-शरणमुपगतश्च सन्नेतेषामहदादीनां रहें दुष्कृतम् । किविशिष्टम् ? इत्याह-जण्णं अरहतेसु वा इत्यादि, अहंदादिविषयमोघेन वा जीवेषु मार्गस्थितेषु सम्यग्दर्शनादियुक्तेषु, अमार्गस्थितेषु एतद्विपरीतेषु, मार्गसाधनेषु पुस्तकादिषु, अमार्गताधनेषु खङ्गादिषु, यत्किंचिद्वित्थमाचरितम् अविधिपरिभोगादि, अनाचरितव्यं क्रियया, अनेष्टयं मनसा, पापम् पापकारणत्वेन, पापानुबन्धि तथा विपाकभावेन, गहितमेतद् कुत्साऽऽस्पदम् , दुष्कृतमेतद् धर्मबाह्यत्वेन, उज्झितव्यमेतद् हेयतया, विज्ञातं मया कल्याणमित्रगुरुभगवद्वचनाद्, एवमेतद् इति रोचितं श्रद्धया तथाविधक्षयोपशमजया, अहसिद्धसमक्षं गहें, कथम् ? इत्याह-दुकृतमेतद् , उज्झितव्यमेतद् । अत्र व्यतिकरे 'मिच्छामिदक्कड' व.रत्रयं पाठः । इति यशोविजयवाचकविरचितायां धर्मपरीक्षास्वोपशवृत्तों पृ० २३-२४ ।। ५ इत्यादिना दुष्कृतनिर्देशः H.॥
१ सामान्येषु गुणा° H. || २ गादिना अना° H. S. विना ॥ ३ "अनिच्छाविषयतया कर्तव्यमित्यर्थः" Aटि० ॥ ४ मनसा वा वाचा कायेन वा S.। मनसा वाचा वा कायेन वा A. B. । मनसा वाचा कायेन वा H. || ५ तद्धर्म H. ॥ ६ तामधि H. ||
15
20
25

Page #77

प्रथमं पापप्रतिघातगुणबीजाधानसूत्रम् । दुष्कृतमेतत् उज्झितव्यमेतत् । अत्र व्यतिकरे मिच्छामि दुक्कडं ३, वारात्रयं पाठः । व्याख्या चास्य अर्थविशेषत्वात् प्राकृताक्षरैरेव न्याय्या, 'नियुक्तिकारवचनप्रामाण्यात् । आह च नियुक्तिकारः
मि त्ति मिउमहवत्ते च्छ त्ति य दोसाण छायणे होइ । मि त्ति य मेराए हिओ दुत्ति दुगच्छामि अप्पाणं ॥ कत्ति कडं मे पावं ड ति य डेवेमि तं उसमेणं ।
एसो मिच्छादुक्कडपयक्खरत्थो समासेणं ॥ [आव३० नि० ६८६-६८७] भत्रैतत् सुन्दरत्वान्नार्सेम्यगभिमन्यमान आहहोउ मे एसा सम्मं गरहा । होउ मे अकरणनियमो ।
10
15
१ वार ? Aसं० ॥२ म विना-व्याख्या स्यार्थ° Sमू । व्याख्यास्यास्यार्थ ° Sसं०। घ्याख्यास्यार्थ० A. B. ।। ३ "कः पुनरस्य भिय्यादुष्कृतपदस्यार्थ इत्याशङ्कयाह---
मि त्ति मिउमद्दवत्ते छ ति य दोलाण छायणे होइ ।
मि त्ति य मेराएँ ठिमओ उ दु त्ति दुगुंछामि अप्पाणं ॥१८६॥ . ' व्याख्या-'मी'त्येवं वर्णः मृदुमार्दवत्वे वर्त्तते, तत्र मृदुत्व-कायनम्रता मार्दवत्व-माननम्रतेति 'छेति च दोषस्य असंयमयोगलक्षणस्य छादने स्थगने भवति, 'मी'ति चाय वर्णः मर्यादायां चारित्ररूपायां स्थितोऽहमित्यस्यार्थस्याभिधायकः 'दु' इत्ययं वर्णः जुगुप्सामि निन्दाभि दुष्कृतकर्मकारिणमात्मानमित्यस्मिन्नथें वर्तत इति गाथार्थः ।।
कत्ति कडं मे पावं डत्ति य डेमि तं उवसमेणं । एसो मिच्छादुक्कडपयक्खरत्थो समा सेणं ॥६८७।।दारं।।
स्या – 'क' इत्ययं वर्णः कृतं मया पापमित्येवमभ्युपगमार्थे वर्त्तते, 'ड' इति च डेवेमि तंति लड्डयामि-अतिक्रमामि तत् , केनेत्याह-उपशमेन हेतुभूतेन, 'एषः' अनन्तरोक्तः प्राकृतशैल्या मिथ्यादष्कृतपदस्याक्षरार्थ इति 'समासेन' संक्षेपेणेति गाथार्थः ॥ आह-कथमक्षराणां प्रत्येकम्तार्थतेति, पदवाक्योरेवार्थदर्शनादिति, अत्रोच्यते, इह यथा वाक्यैकदेशत्वात्पदस्यार्थोऽस्ति तथा पदैकदेशत्वाद्वर्णार्थोऽप्यवसेय इति, अन्यथा पदस्याप्यर्थशून्यत्वप्रसङ्गः, प्रत्येकमक्षरेषु तदभावादिति. प्रयोगश्च-इह यद् यत्र प्रत्येकं नास्ति तत् समुदायेऽपि न भवति, प्रत्येकमभावात् , सिकनातैलवदिति, इष्यते च वर्णसमुदायात्मकस्य पदस्यार्थः, तस्मात्तदन्यथाऽनुपपत्तेर्वार्थोऽपि प्रतिपत्तव्य इत्यलं प्रसङ्गेनेति द्वारम् २ ।” इति आवश्यकनियुक्तहरिभद्र सूरिविरचितायां वृत्तौ ॥ ४ अत्र S. मध्ये ०सम्यगिति मन्यमान इति केनचित् संशोधितः पाठो वर्तते, स च सुन्दरतरोऽपि भाति, तथापि S. मध्ये पूर्व ०सम्यगभिमन्यमान इति पाठ एव आसीत् , अन्येष्वपि सर्वेषु हस्तलिखितादर्शेषु ०सम्यगभिमन्यमान इत्येव पाठ उपलभ्यते, अतः स एव पाठोऽत्र मूले स्थापितोऽस्माभिः ।। ५. गरिहा S. ॥
20
30

Page #78

R
-
7
-
0
- आचार्यश्रीहरिभद्रसूरिविरचितटीकासमलकृते पञ्चसूत्रके बहुमयं ममेयं ति इच्छामि अणुसहि अरहंताणं भगवंताणं गुरूणं कल्लाणमित्ताणं ति । होउ मे एएहिं संजोगो । होउ मे एसा सुपत्थणा । होउ मे एत्थ बहुमाणो । होउ मे इओ मोक्खवीयं । -१५ ८८
होउ मे एसा सम्म गरहेत्यादि । भवतु मम एषा अनन्तरोदिता सम्यग्गीं भावरूपा । भवतु मे अकरणनियमः ग्रन्थिभेदवत्तदबन्धरूपः, गर्दा विषय इति सामर्थ्यम् । बहुमतं ममैतद द्वयम् इत्यस्मादिच्छामि, अनुशास्तिम् उदितप्रपञ्चबीजभूताम् । केषाम् ? इत्याह-अर्हतां भगवताम्,
तथा गुरूणां कल्याणमित्राणामिति । प्रतिपमतत्त्वानां गुणाधिकविषयैव 10 प्रवृत्तिाच्या इत्येवमुपन्यासः।
प्रणिध्यन्तरमाह-होउ मे एएहिं संयोगो। भवतु मम एभिः अहर्दादिभिः संयोगः, उचितो योग इत्यर्थः । भवतु ममैषा सुप्रार्थना अहंदादिसंयोगविषया । भवतु ममात्र बहुमान: प्रार्थनायाम् । भवतु मम इतः
प्रार्थनातो, मोक्षवीजं सुवर्णधर्टसंस्थानीयं प्रवाहतः कुशलानुबन्धि कर्मेत्यर्थः । 15 ८२ पत्तेसु एएसु अहं सेवारिहे सिया, आणारिहे सिया,
पडिवत्तिजुत्ते सिया, निरइआरपारगे सिया । १. ०मयमेय ति K1 ॥ २. अणुसिढि K. ॥ ३. अरुहंताण K1॥ ४. ति नास्ति S.॥ ५. इय K॥ ६. ०बीअं ति C D. ॥ ७. “न खलु भिन्नग्रन्थे यस्तद्वन्धः” इति
ललितविस्तरायाम् । “न खलु नैव भिन्नग्रन्थेः सम्यक्त्ववतो भूयः पुनः 20 तबन्धः ग्रन्थिबन्धः” इति मुनिचन्द्रमूरिविरचितायां ललितविस्तरापञ्जिकायाम् ॥ ८. घटस्थानीयं S. I
"एईए उ विसिटुं सुवन्नघडतुल्लमिह फलं नवरं ।
अणुबंधजुयं संपुग्नहेउओ सम्ममवसेयं ॥२०॥ एतस्याः पुनः-सुक्रियायाः सकाशाद् विशिष्टम्-अपरक्रियाजन्यपुण्यविलक्षणम् । अत एवाहसुवर्णघटतुल्य-शातकुम्भकुम्भसन्निभमिह-जगति पल-पुण्यलक्षणं नवरं-केवलं जायते अनुबन्धयुतम्-उत्तरोत्तरानुगमरूपवत् । कुत इलाह-'सम्पूर्णहेतुतः' सम्पूर्णेभ्यो हेतुभ्यो भावाद् , हेतवश्वास्य
25

Page #79

प्रथम पापप्रतिघातगुणवीजाधानसूत्रम् ।
5
10
15
प्राणिकरुणादयः । यथोक्तम्-"दया भूतेषु संवेगो विधिवद् गुरुपूजनम् । विशुद्धा शीलवृद्धिश्च पुण्यं पुण्यानुबन्ध्यदः ॥१॥" सम्यग्-यथावद् अवसेयमिदम् । न हि पूर्णकारणारब्धा भावाः. कदाचिद् निरनुबन्धा भवितुमर्हन्ति, अन्यथा तत्तयाऽनुपपत्तेः ॥२४॥ ननु क्रियामात्रमण्याज्ञाबहुमानशून्यानां कथं ज्ञायते ? इत्याशंक्याह;
किरियामेत्तं तु इहं जायति लद्धादवेक्खयाए वि ।
गुरुलाघवादिसन्नाणवज्जियं पायमियरेसि ॥२४१॥ क्रियामानं पुनरुक्तरूपमिह-दूरभव्येष्वभव्येषु च जायते लब्ध्याद्यपेक्षयापि, इह लब्धिर्वस्त्रपात्रकीर्त्यादिलाभलक्षणा गृह्यते, आदिशब्दात् स्वजनाद्यविरोधकुललज्जादिग्रहः, तान्यप्यपेक्ष्य स्यात् । गुरुलाघवादिसंज्ञानवर्जितं, गुणदोषयोः प्रवृत्तौ गुरुलाघवमादिशब्दात् सत्त्वादिषु मैत्र्यादिभावग्रहस्तेषु यत्संज्ञानं शुद्धसंवेदनरूपं तेन विनिर्मुक्तं प्रायो बाहुल्येनेतरेषां शुद्धाज्ञाबहुमानविहीनानामिति ॥२४१॥
पत्तो उ निरणुपंधं मिम्मयघडसरिसमो फलं णेयं ।
कुलडादियदाणाइसु जहा तहा हंत एयंपि ॥२४२।। इतस्तु-क्रियामात्रात् पुनर्निरनुबन्धम्-उत्तरोत्तरानुबन्धशून्यम् , अत एव 'मिम्मयघडसरिसमो' इति मृत्तिकामयघटसदृशं फलं पुण्यबन्धलक्षणं ज्ञेयम् । पुनरपि दृष्टान्तान्तरेण भावयति-कुलटाया दुश्चारिण्याः स्त्रिया द्विजदानादयो ब्राह्मणविभववितरण-पर्वदिवसोपवास-तीर्थस्नानप्रभृतयो ‘धर्मक्रियाविशेषास्तेषु यदा निरनुबन्धं फलं, तथा, हन्तेति कोमलामंत्रणे एतदपि क्रियामात्रजन्य पुण्यमिति ॥२४२॥
तम्हा भावो सुद्धो सव्वपयत्तेण हंदि परलोए ।
कायध्वो बुद्धिमया आणोवगजोगतो णिच्चं ॥२४३॥ यस्मादेवं क्रियामा निरनुबन्धफलं तस्माद-भावो-मनःपरिणामः शुद्धो-रागद्वेषमोहमलविकलः सर्वप्रयत्नेन-सर्वस्वसामर्थ्यागोपनरूपेण, हंदीत्युपप्रदर्शने, परलोके-स्वर्गापवर्गादिलक्षणे साध्ये कर्तव्यो-घटयितव्यो बुद्धिमता-प्रशस्तमतिना पुरुषेण । कथमित्याह-'आज्ञोपगयोगतो' आज्ञामुप- . गच्छन्ति-अनुवर्तन्ते ये ते आज्ञोपगास्ते च ते योगाश्च-अनुष्ठानभेदाः तेभ्यो, जिनाज्ञीनुसारिणो धर्मारम्भान् प्रतीत्येत्यर्थः, नित्यम्-अहर्निशमिति ॥२४३॥ सम्प्रत्याज्ञामेव पुरस्कुर्वन् दृष्टान्तमाह;
जो आणं बहु मन्नति सो तित्थयरं गुरुं च धम्मं च ।
साहेति य हियमत्थं एत्थं भीमेण दिटुंतो ॥२४४॥ यो जन्तुरासन्नभव्य आज्ञाम्-उक्तरूपां बहु मन्यते-पुरस्करोति, स-आज्ञाबहुमन्ता तीर्थकरम्अर्हन्तं गुरुं च धर्माचार्य धर्म च श्रुतचारित्ररूपं बहु मन्यते, आज्ञाबहुमानस्य तीर्थकरादि: बहुमानाविनाभूतत्वाद् । साधयति घटयति, चः समुच्चये, हितं-कल्याणरूपमर्थ पुरुषार्थलक्षणम् ।
मावलक्षणम् । अत्र-अस्मिन्नाज्ञाबहुमाने भीमेन राजसूनुना दृष्टान्तः-उदाहरणं वाच्यम् ॥ २४४ ॥” इति आचार्यश्रीहरिभद्रसूरिविरचिते मुनिधन्द्रसूरिविरचितवृत्तिसहिते उपदेशपदे ॥ ___ "एवं पुण्णं पि दुहा मिम्मयकणयकलसोवमं भणियं । अण्णेहि वि इह मन्दो नामविवज्जासमेएणं ॥८७॥ एवं पुण्यमपि द्विधा द्विप्रकारम् । कथम् ? इत्याह-मृण्मय-कनककलशोपमं भणितम् । एकं मृण्मयकलशोपमं क्रियामात्रजन्यमफलं सत् तत्फलदानस्वभावं वा । अन्यत् कनककलशोपमं विशिष्टभावनाजन्यं तथा तथा फलान्तरसाधनत्वेन प्रकृष्ट
25
30

Page #80

आचार्यश्रीहरिभद्रसूरिविरचितटीकासमलते पञ्चसूत्रके तथा, पत्तेसु एएसु अहं सेवारिहे सिया, प्राप्तेषु एतेषु अर्हदादिषु अहं सेवाहः स्याम् अहंदादीनामेव, आज्ञाहः स्याम् एतेषामेव, प्रतिपत्तियुक्तः स्याम् एतेषामेव, निरतिचारपारगः स्यामेतदाज्ञायाः । - एवं सानुषङ्गां दुष्कृतगर्हामभिधाय सुकृतासेवनमाह संविग्गो जहा. सत्तीए सेवेमि सुकडं तीत्यादिना- 62 • संविग्गो जहासत्तीए सेवेमि सुकडं [ति ? ] अणुमोएमि सम्वेसि अरहंताणं अणुट्ठाणं, सव्वेसि सिद्धाणं सिद्धभावं, सव्वेसि आयरियाणं आयारं, सव्वेसि उवज्झायाणं
सुत्तप्पयाणं, सव्वेसि साहूणं साहुकिरियं । सव्वेसिं सावगाणं 10 मोक्खसाहणजोगे, एवं सम्वेसि देवाणं सवेसि जीवाणं
फलजनकस्वभावमिति । एतद् भणितम् अन्यैरपि सौगतैः-"द्विविधं हि भिक्षवः पुण्यम्मिथ्यादृष्टिजं सम्यग्दृष्टिजं च । अपरिशुद्धमाद्यं फलं प्रति मृद्घटसंस्थानीयम् । परिशुद्धमुत्तरं फलं प्रति सुवर्णघटसंस्थानोयम्" [ ] इह मार्गे योगधर्ममार्गे नामविपर्यासमेदेन अभिधानभेदेन । एतदपि “इतरस्य तथा सुखेनैव मोक्षगामीति" [गा०८५] एतदनुपाति तत्त्वतः । इति द्वितीयगाथार्थः ॥” इति स्वोपशवृत्तिसहिते योगशतके ॥
१ °चारं H. विना ।। २ सानुषंगं H. ॥ .
३ "पञ्चसूत्र्यामप्युक्तम्-'अणुमोएमि सम्वेसिं अरहंताणमणुट्ठाणं, सव्वेसि सिद्धाणं सिद्धभाव, सम्वेसिं आयरियाणं आयारं, सव्वेसि उवज्झायाणं सुत्तप्पयाणं, सम्वेसिं साहूणं साहुकिरियं, सम्वेसिं सावगाणं मुक्खसाहणजोए, सव्वेसिं देवयाणं सम्वेसि जीवाणं होउकामाणं कल्लाणासयाणं मग्गसाहणजोए। होउ मे एसा अणुमोअगा॥' एतद्वृत्तिर्यथा-अनुमोदेऽहमिति प्रक्रमः । सर्वेषामहतामनुष्ठानं धर्मकथादि, सर्वेषां सिद्धानां सिद्धभावमव्याबाधादिरूपम् , एवं सर्वेषामाचार्याणामाचारं ज्ञानाचारादिलक्षणम् , एवं सर्वेषामुपाध्यायानां सूत्रप्रदानं सद्विधिवद् , एवं सर्वेषां साधूनां साधूक्रियां सत्स्वाध्यायादिरूपाम् , एवं सर्वेषां श्रावकाणां मोक्षसाधनयोगान् वैयावृत्त्यादीन् , एवं सर्वेषां देवानामिन्द्रादीनां सर्वेषां जीवानां सामान्येनैव भवितुकामानामासन्नभव्यानां कल्याणाशयानाम् , एतेषां किम् ? इत्याहमार्गसाधनयोगान् सामान्येनैव कुशलव्यापारान् , अनुमोदे इति क्रियानुवृत्तिः । भवन्ति चैतेषामपि मार्गसाधनयोगाः, मिथ्यादृष्टीनामपि गुणस्थानकत्वाभ्युपगमाद् । अनभिग्रहे सति प्रणिधिशुद्धिमाह-भवतु ममैषाऽनुमोद नेत्यादि ॥” इति यशोविजयवाचकविरचितायां धर्मपरीक्षास्वोपशवृत्तौ पृ. १२६ ॥

Page #81

प्रथमं पापप्रतिघातगुणबीजाधानसूत्रम् । होउकामाणं कल्लाणासयाणं मग्गसाहणजोगे।
संविग्नः सन् यथाशक्ति, किम् ? इत्याह-सेवे सुकृतम् । एतदेवाहअनुमोदेऽहमिति प्रक्रमः । सर्वेषामहंताम् अनुष्ठानं धर्मकथादि । एवं सर्वेषां सिद्धानां सिद्धभावम् अव्यावाधादिरूपम् । एवं सर्वेषामाचार्याणाम् आचारं ज्ञानाचारादिलक्षणम् । एवं सर्वेषामुपाध्यायानां सूत्रप्रदानं 5 सद्विधिवत् । एवं सर्वेषां साधूनां साधुक्रियां सत्स्वाध्यायादिरूपाम् । एवं सर्वेषां श्रावकाणां मोक्षसाधनयोगान् वैयाव(पृ?)त्यादीन् । एवं सर्वेषां देवानाम् इन्द्रादीनाम्, सर्वेषां जीवानां सामान्येनैव भवितुकामानामासनभव्यानां कल्याणाशयानां शुद्धाशयानाम्, एतेषां किम् ? इत्याहमार्गसाधनयोगान् सामान्येन कुशलव्यापारान् , 'अनुमोदे' इति क्रियानु- 10 वृत्तिः । भवन्ति चैतेषामपि मार्गसाधनयोगाः, मिथ्यादृष्टीनामपि गुणस्थानकत्वाभ्युपगमात् । अनभिग्रहे सति प्रणिधिशुद्धिमाह८७ होउ मे एसा अणुमोयणा सम्मं विहिपुब्विगा, सम्म सुद्धासया, सम्म पडिवत्तिरुवा, सम्म निरइयारा, परमगुणजुत्तअरहंतादिसामत्थओ । अचिंतसत्तिजुत्ता हि ते 15 भगवंतो वीयरागा सव्वण्णू परमकल्लाणा परमकल्लाणहेऊ सत्ताणं । मूढे अम्हि पावे अणाइमोहवासिए, अणभिण्णे भावओ हियाहियाणं अभिण्णे सिया, अहियनिवित्ते सिया,
१ "अनमोद इति हर्षगोचरतां प्रापयामीत्यर्थ:"-Bटि० ॥ २ स्थान्युपगमात् H.|| ३ "मिथ्यादृष्टिभवेन्मिथ्यादर्शनस्योदये सति । गुणस्थानत्वमेतस्य भद्रकत्वाद्यपेक्षया ॥३०॥ [१।१६, पृ० १०९] इति योगशास्त्रवृत्ती “रुचिर्जिनोक्ततत्त्वेषु (यथावस्थिततत्त्वानाम् )" [योगशास्त्रे १११६] इतिश्लोकवृत्तौ। एतच्छ्लोकोक्तं यद् भद्रकत्वादिगुणस्यान्यतीर्थिकमार्गपराङ्मुखत्वे सति जैनमार्गाभिमुखतादिलक्षणमार्गानुसारित्वादिरूपस्य अपेक्षया गुणस्थानत्वं मिथ्यादृशः । तदेव तादृग्गुणस्थानत्वमत्रापि श्री हरिभद्रसूरिभिरभिहितमिति मन्तव्यम् । तदभिव्यञ्जकं तु 'अनभिग्रहे सति प्रणिधिशुद्धिमाह' इत्यतनपदेन कदाग्रहाभावाभिधानमेवेति"-Aटि. ॥ ४ अत्र 'गुणस्थामकत्वाभ्युपगमात् अनभिग्रहे सति । प्रणिधिशुद्धिमाह-' इत्यपि वाक्ययोजना सम्भवेत् ॥ ५०वत्तिजुत्ता सम्म K1॥ ६ °णजुत्ता अरहतादि० S.। °णसंजुत्ता । अरहंतादि०K ।
26

Page #82

5
भवतु ममैषाऽनुमोदना अनन्तरोक्ता सम्यग्विधिपूर्विका, सूत्रानुसारेण । सम्यक्रशुद्धाशा, कर्मविर्गमेन । सम्यक्प्रतिपत्तिरूपा, क्रियारूपेण । सम्यग्निरतिचारा, सन्निर्वहणेन । कुतो भवतु ? इत्याह- परमगुणयुक्तार्हदादिसामर्थ्यतः | आदिशब्दात् सिद्धादिपरिग्रहः । प्रार्थनायाः सविषयतामाह - अचिन्त्यशक्तियुक्ता हि ते भगवन्तोऽर्हदादयः वीतरागाः सर्वज्ञाः, प्राय आचार्यादीनामप्येतद्वीतरागादित्वमस्तीत्येवमभिधानम्, तद्विशेषापेक्षं त्वाह- परमकल्याणा आचार्यादयोऽपि परमकल्याणहेतवः सत्त्वानां तैस्तैरुपायैः सर्व एवैते । मूढश्चास्मि पाप एतेषां विशिष्टां प्रतिपत्तिं प्रति । अनादिमोहवासितः संसारानादित्वेन । अनभिज्ञो भावतः परमार्थतः, हिताहितयोरभिज्ञः स्यामहमेतत्सामर्थ्येन । तथाऽहितनिवृत्तः स्याम्, तथा हितप्रवृत्तः स्याम् । एवमाराधकः स्यामुचितप्रतिपच्या सर्वसवानां संबन्धिन्या । किम् ? इत्याह- स्वहितमिति इच्छामि सुकृतं ३ एवं वारात्रयं पाठः । उत्तममेतत् सुकृतासेवनं विशेषतः पृथग्जनानां वनच्छेबलदेव-मृगोदाहरणात् परिभावनीयम् ।
te
A
10
15
20
25
30
आचार्यश्रीहरिभद्रसूरिविरचितटीकासमलङ्कृते पञ्चसूत्रके
हियपविते सिया, आराहगे सिया, उचियपडिवत्तीए सव्वसत्ताणं, सहियं ति इच्छामि सुक्कडं, इच्छामि सुक्कडं, इच्छामि सुक्कडं ।

•EC
H.ll 8
इत
१ आराहइत्तर सिया S. ॥ २ ० गमनेन H. ॥ ३ सिद्धादिग्रहः आरभ्य ताद्वशेषापेक्षं त्वाह [१०५ ] इति पर्यन्तः पाठः H. मध्ये नास्ति ॥ ५ विशिष्टानां प्रतिपत्ति H. विना ॥ ६ स्वहितमिति H मध्ये नास्ति ॥ ७ '३' नास्ति H. ॥ ८ “पृथग्जनानामपि सिद्धमेतत्, योगिबुद्धिगम्योऽयं व्यवहारः” इति ललितविस्तरायाम् । “पृथग्जनानामपि पृथकू - तथाविधालौकिक सामयिकाचारविचारादेर्बहिः स्थिता बहुविधा बालादिप्रकारा जनाः - प्राकृतलोकाः पृथग्जनास्तेषामपि शास्त्राधीनधियां सुधिया मित्यपिशब्दार्थः । ” इति ललितविस्तराया मुनिचन्द्रसूरिविरचितायां पञ्जिकायाम् ॥ ९ “ तत्पार्श्वे प्राव्रजद्वामस्तपस्तीव्रं चचार च । तुङ्गिकाशिखरे गत्वा सिद्धार्थोऽस्थाच्च रक्षकः ॥ ३७ ॥ मासपारणकेऽन्येद्युर्बलः कापि पुरे विशन् । कयापि सार्भया पौर्या कूपकंठस्थयैक्ष्यत ||३८|| रामस्य रूपातिशयालोकनव्यग्रचित्तया । कुम्भस्थाने पुत्रकण्ठे तया रज्जुरबध्यत ॥३९॥ कूपे तं क्षेप्तुमारेभे सा यावत्तावदैक्ष्यत । बलेन चिन्तितं चेदं धिङ्मे रूपमनर्थकृत् ॥४०॥ नातः परं पुरग्रामादिषु वेक्ष्यामि किं स्वहम् । वने काष्ठादिहारिभ्यः पारयिष्यामि भिक्षया ॥ ४१ ॥ तां नारीं बोधयित्वाथ तदेव हि वनं बलः । जगाम तेपे च तपो दुस्तपं मासिकादिकम् ॥४२॥
1

Page #83

प्रथमं पापप्रतिघातगुणबीजाधानसूत्रम् ।
सूत्रपाठे फलमाह -
"
एवमेयं सम्मं पढमाणस्स सुणमाणस्स अणुप्पेहमाणस्स सिढिलीभवंति परिहार्यंति खिज्जंति असुहकम्माणुबंधा |
आनीतं भक्तपानादि तृणकाष्ठादिहारिभिः । दत्तं च तैः प्रासुकं च गृहीत्वा पारयन्मुनिः ॥४३॥ काष्ठादिहारकास्ते च गत्वा चख्युः स्वभुभुजाम् । देवरूपः पुमान् कोऽपि चरन्नस्ति वने तपः ॥ ४४ ॥ इत्याशशंकिरे ते च किमस्मद्राज्यकांक्षया । करोति तप ईदृक्षं मन्त्रं वा साधयत्यसौ ॥ ४५ ॥ इमं हन्मस्ततो गत्वेत्यालोच्य युगपच्च ते । ईयुः सर्वाभिसारेण मुने रामस्य सन्निधौ ॥ ४६ ॥ ततश्च देवः सिद्धार्थस्तस्य सन्निहितः सदा । विचक्रेऽनेकशः सिंहाञ्जगतोऽपि भयंकरान् ||४७ || राजानश्वकितास्ते च नमस्कृत्य बलं ययुः । नरसिंह इति ख्यातो बलभद्रस्तदाद्यभूत् ॥४८॥ वने तपस्यतस्तस्य धर्मदेशनयामैया । वासिता व्याघ्रसिंहाद्या बहवः प्रथमं ययुः ॥ ४९ ॥ asपि श्रावकतां भेजुः केऽपि भद्रकतां पुनः । कायोत्सर्गं व्यधुः केऽपि केऽपि चानशनं तदा ॥५०॥ मांसाहारान्निवृत्तास्ते बभूवुः पारिपार्श्विकाः । तिर्यमूपधराः शिष्या इव राममहामुनेः ॥५१॥ रामप्राग्भवसंबन्धः कोऽपि जातिस्मरो मृगः । अतिसंवेगमापन्नः सदा सहचरोऽभवत् ॥ ५२ ॥ उपास्योपास्य रामर्षि स मृगो वनमभ्रमत् । अगवेषयदायातान् सान्नान् काष्ठादिहारिणः ||५३|| यदापश्यत्तदेवैत्य रामर्षि ध्यानसंस्थितम् । पर्यस्यन् शिरसा पादे भिक्षादातृन् व्यजिज्ञपत् ॥ ५४ ॥ रामस्तदुपरोधेन ध्यानं मुक्त्वा क्षणादपि । भिक्षायै निरगात्तेन हरिणेनाग्रगामिना ॥५५॥ तत्रान्येद्युर्वने भव्यदारुभ्यो रथकारुकाः । आययुश्चिच्छिदु श्रपि वृक्षान् सारानृजून् बहून् ॥५६॥ तान् प्रेक्ष्य स भ्रमन्नेः सद्यो राममजिज्ञपत् । ध्यानं चापारयत्तस्योपरोधात् स महामुनिः ॥५७॥ dy भोक्तुं निषण्णेषु भिक्षार्थ मासवारणे । रामर्षिराययौ तत्र हरिणेनाग्रगामिना ॥५८॥ रथकाराग्रणी रामं प्रेक्ष्य प्रीतो व्यचिन्तयत् । अहो अत्राप्यरण्येऽसौ कल्पद्रुरिव कोऽप्यृषिः ||५९ || अहो रूपमहो तेजः प्रशमः कोऽप्यहो महान् । कृतार्थः सर्वयाप्यस्मि मुनिनातिथिनामुना ||६० || रथकारो विचिन्त्यैवं पञ्चांगस्पृष्टभूतलः । बलर्षये नमस्कृत्य भोज्यपानान्युपानयत् ॥६१॥ अथ दध्यौ बलमुनिः श्राद्धः कोऽप्येष शुद्धधीः । कर्मार्जितुं स्वर्गफलं भिक्षा मे दातुमुद्यतः ॥६२॥ न चेद् गृह्णाम्यमूं भिक्षां तदेतस्य हि सङ्गतेः । कृतो मयान्तरायः स्वाद् गृह्णाम्येतेन हेतुना ॥ ६३॥ एवं विचिन्त्य भगवान् कारुण्यक्षीरसागरः । स्वकायनिरपेक्षोऽपि भिक्षां तस्मादुपाददे ॥६४॥ ऊर्ध्वानिनो मृगः सोऽपि बाष्पांभःप्लावितेक्षणः । मुनिं वनच्छिदं चापि पश्यन्निदमचिन्तयत् ॥६५॥ अहो कृपानिधिः स्वामी निरपेक्षो वपुष्यपि । अन्वग्रहीद्रयकारं तपसामेक आश्रयः अहो वनच्छिद्धन्योऽयं जन्म चास्य महाफलम् । येनायं भगवानेवं पानान्नैः प्रतिलंभितः ॥६७॥ अहं पुनर्मन्दभाग्यो न तपः कर्तुमीश्वरः । प्रतिलभयितुं नापि धियां तिर्यक्त्वदूषितम् ॥६८॥ एवं त्रयोऽपि ते यावद्धर्मध्यानपराः स्थिताः । महावाताहतस्तावदर्धच्छिन्नो ऽपतत्तरुः ते तरुणा तेन पतितेन हता मृताः । पद्मोत्तर विमानान्तर्ब्रह्मलोकेऽभवन् सुराः इति त्रिषष्टिशलाका पुरुषचरिते ऽष्टमे पर्वणि द्वादशे सर्गे ॥
॥६६॥
॥६९॥
||७०||”
१ अग्रया श्रेष्ठया ॥। २ एणो मृगः ॥

5
10
15
4.1
20
25
30

Page #84

-२० १०१
आचार्यश्रीहरिभद्रसूरिविरचितटीकासमलते पञ्चसूत्रके निरणुबंधे वाऽसुहकम्मे भग्गसामत्थे सुहपरिणामणं कडगबद्धे विय विसे अप्पफले सिया, सुहावणिज्जे सिया,
अपुणभावे सिया । १०२, एवमेयं सम्मं पढमाणस्स एवमेतत् सूत्रं सम्यक् पठतः संवेगसारम्, 5 तथा सुणमाणस्स श्रृण्वतः आकर्णयतः अन्यसमीपात् , तथा अणुप्पेहमाणस्स
अनुप्रेक्षमाणस्य अर्थानुस्मरणद्वारेण । किम् ? इत्याह-सिढिलीभवंति श्लथीभवन्ति, मन्दविपाकतया । तथा परिहायंति परिहीयन्ते, पुद्गलापसरणेन । तथा खिज्जंति क्षीयन्ते 'निर्मूलत एवाशयविशेषाभ्यासद्वारेण । के ? इत्याहअसुहकम्माणुबंधा' अशुभकर्मानुबन्धा भावरूपाः कर्मविशेषरूपा वा। ततः किम् ? इत्याह-निरणुबंधे वाऽसुहकम्मे निरनुवन्धं वाऽशुभकर्म यच्छेपमास्ते भग्गसामत्थे सुहपरिणामेणं भग्नसामर्थ्य विपाकप्रवाहमङ्गीकृत्य शुभपरिणामेनानन्तरोदितसूत्रप्रभवेन । किमिव इत्याहकडगबद्धे "विय विसे अप्पफले सिया, कटकबद्धमिव विषं
मन्त्रसामर्थेनाल्पफलं स्यात् , अल्पविपाकमित्यर्थः । तथा सुहावणिज्जे 15 सिया, सुखापनेयं स्यात् संपूर्णस्वरूपेणैव । तथा अपुणभावे सिया,
अपुनर्भावं स्यात् कर्म, पुनस्तथाऽबन्धकत्वेन । एवमपायपरिहारः फलत्वेनोक्तः । • इदानीं सदुपायसिद्धिलक्षणमेतदभिधातुमाह१०, तहा आसगलिज्जंति परिपोसिज्जंति निम्मविजंति
सुहकम्माणुबंधा । साणुबंधं च सुहकम्मं पगिहें पगिट्ठ20 भावज्जियं नियमफलयं सुप्पउत्ते विय महागए सुहफले
सिया, सुहपवत्तगे सिया, परमसुहमाहगे सिया। अओ अप्पडिबंधमेयं असुहभावनिरोहेणं सुहभावबीयं ति सुप्पणिहाणं सम्मं पढियव्वं सोयध्वं अणुप्पेहियवं ति ।
१ निमूलत S.॥२ विव H. ॥ ३ अल्पफलमित्यर्थः S.। इत आरभ्य अपुनर्भाव स्यात् 25 पं. १६] इतिपयन्तः पाठः S. मध्ये पश्चात् केनचित् पूरितः ॥ ४ सुहं कम्मं S. ॥
-१०319०४

Page #85

प्रथमं पापप्रतिघातगुणबीजाधानसूत्रम् ।
तथा आसगलिज्जति इत्यादि । आसकलीक्रियन्ते, आक्षिप्यन्ते इत्यर्थः । तथा परिपोसिज्जंति, परिपोष्यन्ते भावोपचयेन । तथा निम्मविज्जति, निर्माप्यन्ते, परिसमाप्तिं नीयन्ते । के ? इत्याह- सुहकम्माणुबंधा, शुभकर्मानुबंधाः, कुशलकर्मानुबंधा इति भावः ।
90%
ततः किम् ? इत्याह- साणुबंधं च सुहकम्मं सानुबन्धं च शुभकर्म आत्यन्तिकानुबन्धापेक्षम् । किंविशिष्टं किम् ? इत्याह- पगि प्रकृष्टं प्रधानं पगिट्ठभावज्जियं प्रकृष्टभावार्जितं शुभभावार्जितमित्यर्थः, नियमफलयं नियमफलदम्, प्रकृष्टत्वेनैव । तदेवंभूतं किम् ? इत्याह- सुपयुक्ते विय महागदे सुप्रयुक्त इव महागद : एकान्तकल्याणः सुहफले सिया शुभफलं स्यादनन्तरोदितं कर्म । तथा सुहपवत्तगे सिया, शुभप्रवर्त्तकं स्यादनुबन्धेन । एवं परमसुहसाहगे सिया, परमसुखसाधकं स्यात्, पारम्पर्येण निर्वाणावहमित्यर्थः ।
A B विना- किंविशिष्टमित्याह H. ॥ किंविशिष्टकिमित्याह S. ॥ २ अशु[भ]भावानुबन्धं H. ॥ ३ श्रोतव्यम् नास्ति S. A. मू. B. ॥ ४ अनुभाव ' H. 11 ५ नतु H. ॥ ६ दृश्यतां पृ० १९ पं. १३ ॥ ७ H.S. Aमू. विना क्लिष्टकर्मबन्ध० Aसं० B. ॥ ८ ०भोगस्य गृध्नो: अध्य● H. ॥

1
यत एवम् अतो अप्पडिबंधमेयं । अतोऽस्मात् कारणात् अप्रतिबन्धम् एतत् प्रतिबन्धरहितम्, अनिदानमित्यर्थः । असुहभावनिरोहेण सुहभावबीजं ति अशुभभावनिरोधेन अंशुभानुबन्धनिरोधेनेत्यर्थः, शुभभावबीजमिति कृत्वैतत् सूत्रं सुप्पणिहाणं सुप्रणिधानं शोभनेन प्रणिधानेन सम्मं पढिय सोयव्वं अणुपेयिव्वं ति । सम्यक् प्रशान्तात्मना पठितव्यम् अध्ये003/9 तव्यम् । श्रोतव्यमन्वाख्यानविधिना । अनुप्रेक्षितव्यं परिभावनीयमिति । न च 'हो मे एसा अणुमोयणा सम्मं विहिपुव्विगा' इत्यादिना निदान - S, पदमेतदिति मन्तव्यम्, क्लिष्टबन्धहेतोर्भवानुबन्धिनः संवेगशून्यस्य महर्द्धिभोगगृद्धौ अध्यवसानस्य निदानत्वात् । अस्य च तल्लक्षणायोगात् । अनीशस्य चानिदानत्वात् | आरोग्यप्रार्थनादेरपि निदानत्वप्रसङ्गात् । तथा चागमविरोधःआरोग्गबोहिलाभं समाहिवरमुत्तमं दितु । [ लोगस्स० ६] १०८ इत्यादिवचनश्रवणादित्यले प्रसङ्गेन ।
20
०
२३
5
1C
15
25
www.jairtelibrary.org

Page #86

११०
आचार्यश्रीहरिभद्रसूरिविरचितटीकासमलङ्कृते पञ्चसूत्रके सूत्रपरिसमाप्ताववसानमङ्गलमाह१११- 2
- नमो नमियनमियाणं परमगुरुवीयरागाणं । नमो सेसनमोकारारिहाणं । जयउ सव्वण्णुसासणं । परमसंबोहीए सुहिणो भवंतु जीवा, सुहिणो भवन्तु जीवा, सुहिणो भवन्तु जीवा इति पावपडिघायगुणबीजाहाणसुत्तं समत्तं ॥१॥
. नमो नमियनमियाणमित्यादि । नमो नतनतेभ्यः, देवर्षिवन्दितेभ्य इत्यर्थः। केभ्यः ? इत्याह-परमगुरुवीयरागाणं परमगुरुवीतरागेभ्यः, क्षीणक्लेशेभ्य इति यावत् ।
नमो सेसनमोकारारहाणं । नमः शेषनमस्कारार्हेभ्य आचार्यादिभ्यो 10 गुणाधिकेभ्य इति भावः ।।
१. जयउ सव्वण्णुसासणं जयतु सर्वज्ञशासनं कुतीर्थापोहेन । 4- परमसंघोहीए सुहिणो भवंतु जीवा इति परमसंबोधिना वरवोधि
लाभरूपेण सुखिनो भवन्तु मिथ्यात्वदोषनिवृत्या जीवाः प्राणिन इति । __ अस्य वारात्रयं पाठः।
पावपडिघायगुणवीजाधाणसुतं समत्तं । पापप्रतीघातेन अकुशलानुबन्धाश्रवव्यवच्छेदेन, गुणबीजाधानं भावतः प्राणातिपातविरमणनिमित्तन्यासः,
तथाऽनुबन्धतो विचित्रविपाकवत्कर्माधानमित्यर्थः । एतत्सूचकं सूत्रं पापप्रंती. न घातधर्मगुणवीजाधानसूत्रं समाप्तमिति ।
पञ्चसूत्रकव्याख्यायां प्रथमसूत्रव्याख्या समाप्ता ॥१॥ १ नमो २ नमियाणं K1 ॥ २ संबोहिए K1 ॥ ३ परिघाय° S. ॥ ४०हाणं सत्तं KI ५ संमत्तं S. ॥ ६ °बन्धाश्रव्यव° S.। बन्धाव्यव° H. || ७ ०धानभावतः H. ॥ ८ °णनिमित्तभ्यासः H.। "णमिति सन्यासः Sमू०।
णादिगुणन्यास: Sसं। णमिति तत्न्यास: AB॥९ प्रतिघातकगुणबीजा H॥ १००सूत्रव्या० H.||
卐
15

Page #87

__. द्वितीयं साधुधर्मपरिभावनासूत्रम् ।
२५ अधुना द्वितीयसूत्रव्याख्या प्रस्तूयते । अस्य चायमभिसंबन्धः-इह धर्मगुणबीजमाहितं सत् तत्तद्वैचित्र्यात् तत्तत्कालादिनिमित्तभेदेन विपच्यते एतदाभिमुख्येन । तत एव धर्मगुणप्रतिपत्तिश्रद्धोपजायते । तस्यां समुपजातायां यत् कर्तव्यं तदभिधातुमाह
जायाए धम्मगुणपडिवत्तिसद्धाए, भावेज्जा एएसिं सरूवं पयइ- 5 सुंदरतं, आणुगामित्तं, परोवयारित्तं, परमत्थहेउत्तं । तहा दुरणुचरतं, भंगदारुणतं, महामोहजणगत्तं, भूयो दुल्लहत्तं ति । भावेऊणेवं जहासत्तीए उचियविहाणमेव अच्चंतभावसारं पडिवज्जेज्जा, तंजहा-थूलगपाणाइवायविरमणं १, थूलगमुसावायविरमणं २, थूलगअदत्तादानविरमणं ३, थूलगमेहुणविरमणं ४, थूलगपरि- 10 ग्गहविरमण ५ मिचाइ ।
जायाए धम्मगुणपडिवत्तिसद्धाए इत्यादि । जातायां धर्मगुणप्रतिपत्तिश्रद्धायां भावतस्तथाविधकर्मक्षयोपशमेन, भावयेत् एतेषां स्वरूपं धर्मगुणानाम् । प्रकृतिसुन्दरत्वं जीवसंक्लेशविशुद्धया। आनुगामुकत्वं भवान्तरवासनानुगमेन । परोपकारित्वं तथापीडादिनिवृत्या । परमार्थहेतुत्वं 15 परंपरया मोक्षसाधनत्वेन । तथा दुरनुचरत्वं सदैवानभ्यासात् । भङ्गदारुणत्वं भगवदाज्ञाखण्डनतः । महामोहजनकत्वं धर्मदूषकत्वेन । भूयो दुर्लभत्वं विपक्षानुबन्धपुष्टयेति । भावयित्वा एवमुक्तेन प्रकारेण यथाशक्ति शक्त्यनुरूपम् , न तद्धान्याधिक्याभ्याम् , उचितविधानमेव शास्त्रोक्तेन विधिना, अत्यन्तभावसारं महता प्रणिधानबलेन प्रतिपद्येत धर्मगुणान् न राभसिकया 20 प्रवृत्त्या, अस्या विपाकदारुणत्वात् । किंभूतांस्तान् ? इत्याह-तंजहा इत्यादि ।
१ ०मुख्येतस्तत एव S. || २ भंगे K1. K.S. विना। ३ भावेऊण नास्ति K1. K.S. विना । अत: K1. K.S. विना-' एवं जहासत्तीए' इत्येव पाठः।। ४ विहाणेण K1K विना ॥ ५ ०ग्गहाओ वेर K. ॥ ६ भले A.B | ७ भाव इति एव° A.B ||
25

Page #88

१२ -
आचार्यश्रीहरिभद्रसूरिविरचितटीकासमलकृते पञ्चसूत्रके - तद्यथा-स्थूरमाणातिपातविरमणं, स्थूरमृषावादविरमणं, स्थूरादत्तादानविरमणं, स्थूरमैथुनविरमणं, स्थूरपरिग्रहविरमणमित्यादि । आदिशब्दाद् दिग्व्रतायुत्तरगुणपरिग्रहः। आदावुपन्यासश्चैषां भावत इत्थमेव प्राप्तेरिति। उक्तं च
'सम्मत्तम्मि उ लद्धे पलियपुहत्तेण सावओ होज्जा । चरणोवसमखयाणं सागरसंखंतरा होति । पवं अप्परिवडिए सम्मत्त देव-मणुयजम्मेसु ।
अण्णयरसेढिवज्जं एगभवेणं व सवाई॥, वि० भा० १२१९-१२२०] इत्यादि । “. पडिवज्जिऊण पालणे जइज्जा, सयाऽऽणागाहगे सिओं, 10 सयाऽऽणाभावगे सिआ, सयाऽऽणापरतंते सिआ। आणा हि
मोहविसपरममंतो, जलं 'दोसाइजलणस्स, कम्मवाहिचिगिच्छासत्थं, कप्पपायवो सिवफलस्स।
पडिवज्जिऊण इत्यादि । प्रतिपद्य पालने यतेत अधिकृतगुणानाम् । कथम् ? इत्याह-सदाऽऽज्ञाग्राहकः स्यात् , अध्ययन श्रवणाभ्याम् । आज्ञा __ आगम उच्यते । सदाऽऽज्ञाभावकः स्यात् , अनुप्रेक्षाद्वारेण । सदाऽऽज्ञापर
तन्त्रः स्यादनुष्ठानं प्रति । किमेवम् ? इत्याह-आज्ञा हि मोहविषपरममन्त्रः, तदपनयनेन । जलं द्वेषादिज्वलनस्य, तद्विध्यापनेन । कर्मव्याधिचिकित्साशास्त्रम् , तत्क्षयकारणत्वेन । कल्पपादपः शिवफलस्य, तदवन्ध्यसाधकत्वेन । १८ वज्जेज्जा अधम्ममित्तजोगं । चिंतेज्जा अभिणवपाविए ___ गुणे, अणाइभवसंगए य अगुणे, उदग्गसहकारितं अधम्ममित्ताणं, उभयलोगगरहियत्तं, असुहजोगपरंपरं च ।
तथा वज्जेज्जा इत्यादि। वर्जयेत् अधर्ममित्रयोगम् अकल्याणमित्र
5
20
25
१ "सम्मत्तं० गाहा । एवं सम्यक्त्वलाभात् पल्योपमपृथक्त्वकर्मस्थिति परिक्षये श्रावकत्वं प्राप्यते, ततः संख्येयेषु सागरोपमेष्वपेतेषु चारित्रम् , ततः संख्येयेधूपशामकत्वम् । ततः संख्येयेषु क्षपकत्वमिति ॥१२१९|| एवं० गाहा। एवमप्रच्युतसम्यग्दर्शनस्य देवमनुष्यजन्मनू(सूक्तम् । यत्तेनापि हि जन्मना सर्वाणि प्राप्येन्न तु श्रेणिद्वयम् , किन्त्वेकैचौपशमिकी क्षायिकी वेति ॥१२२०॥” इति विशेषावश्यकभाष्यस्वोपज्ञवृत्तौ ॥ २ रोसाइ° K1 K विना ॥ ३ नयेन । जलं S॥

Page #89

--
द्वितीयं साधुधर्मपरिभावनासूत्रम् । संबन्धम् , चिन्तयेत् अभिनवप्राप्तान गुणान् स्थूरप्राणातिपातविरमणादीन् , अनादिभवसङ्गतांश्च अगुणान् सदैवाविरतत्वेन, उदग्रसहकारित्वमधर्ममित्राणाम् अगुणान् प्रति । उभयलोकगहितत्वं तत्पापानुमत्यादिना, अशुभयोगपरंपरां च अकुशलानुबन्धतः । ३. परिहरेज्जा सम्मं लोगविरुद्धे अणुकंपापरे जणाणं, न 5 खिंसावेज्ज धम्म, संकिलेसो खु एसा, परमबोहिबीयं अबोहिफलमप्पणो ति । एवमालोचेज्जा न खलु एत्तो परो अणत्यो, अंधत्तमेयं संसाराडवीए, जणगमणिवायाणं, अइदारुणं सरूवेणं असुहाणुबंधमच्चत्थं ।
तथा परिहरेज्जा इत्यादि । परिहरेत् सम्यग् लोकविरुद्धानि तद- . 10 शुभाध्यवसायादिनिबन्धनानि । अनुकम्पापरो जनानाम् , मा भूत्तेषामधर्मः। न खिसयेद्धर्मम् , न गर्हयेज्जनैरित्यर्थः । संक्लेश एवैषा खिसाऽशुभभावत्वेन । परम् अबोधिबीजं तत्प्रद्वेषेण । अबोधिफलमात्मन इति, जनानां तन्निमित्तभावेन । तथा एवमालोचयेत् सूत्रानुसारेण न खल्वतः परोऽनर्थोऽबोधिफलात् तत्कारणभावाद्वा, लोकविरुद्धत्वादिति । अन्धत्वमेतत् 15 संसाराटव्यां हितदर्शनाभावेन । जनकमनिष्टपातानाम् ,, नरकाद्युपपातकारणतया । अतिदारुणं स्वरूपेण, संक्लेशप्रधानत्वात् ।। अशुभानुबन्धमत्यर्थ परम्परोपघातभावेनेति । अत एवोक्तम्- .
लोकः खल्वाधारः सर्वेषां धर्मचारिणां यस्मात् । । तस्माल्लोकविरुद्धं धर्मविरुद्धं च संत्याज्यम् ॥ [ प्रशम० १३१] इत्यादि । 20
१ करुणापरे K विना ।। २ °मालोएजा K. K1 विना ।। ३ मणिठ्ठावायाणं K. K1 विना ॥४"लोको जनपदः । खलुशब्दोऽवधारणे । लोक एवाधारः। सर्वेषां ब्रह्मचारिणां यस्मात् । ब्रह्म संयमः सप्तदशभेदः। तद्योगात् संयमिनः । तेषां सर्वेषामिति गच्छवासिना गच्छनिर्गतानां च । तस्माल्लोके यद्विरुद्धं जातमृतकसूतक समूहनिराकृतादिगृहेषु भिक्षादिग्रहणम-. भोज्येषु च परिहार्यम् । यच्च लोकैकदेशे विरुद्धं मद्य-मांस-लशुन-बी नानन्तकाया द धर्मसाधनविरुद्ध- मनेकं तदपि परिहार्यमिति ॥१३॥” इति प्रशमरतिटीकायाम् ॥
25

Page #90

आचार्यश्रीहरिभद्रसूरिविरचितटीकासमलङ्कृते पञ्चसूत्रके
सेवेज्ज धम्ममित्ते विहाणेणं, अंधो विय अणुकड्ढगे, वाहिओ विव वेज्जे, दरिदो विय ईसरे, भीओ विय महानायगे। न इओ सुंदरतरमन्नं ति बहुमाणजुत्ते सिया, आणाकंखी, आणापडिच्छगे, आणाअविराहगे, आणानिष्फायगे ति ।।
तथा सेवेज इत्यादि । सेवेत धर्ममित्राणि विधानेन सत्प्रतिपच्यादिना । अन्ध इवानुकर्षकान् , पातादिभयेन । व्याधित इव वैद्यान् , दुःखभयेन । दरिद्र इवेश्वरान् , स्थितिहेतुत्वेन । भीत इव महानायकान् , आश्रयणीयत्वेन । तथा न इतो धर्ममित्रसेवनात् सुन्दरतरमन्यदिति कृत्वा
बहुमानयुक्तः स्यात् धर्ममित्रेषु,। आज्ञाकाङ्क्षी, अदत्तायामस्यां तेषाम् । 10 आज्ञाप्रतीच्छकः, प्रदानकाले तेषामेव । आज्ञाऽविराधकः प्रस्तुतायां तेषा__ मेव । आज्ञानिष्पादक इत्यौचित्येन तेषामेव ।
पडिवनधम्मगुणारिहं च वट्टिज्जा गिहिसमुचिएसु गिहिसमायारेसु परिसुद्धाणुट्ठाणे परिसुद्धमणकिरिए परिसुद्धवइकिरिए परिसुद्धकायकिरिए।
पडिवण्णेत्यादि । प्रतिपन्नधर्मगुणाहै च वर्तेत सामान्येनैव, गृहि. समुचितेषु गृहिसमाचारेषु नानाप्रकारेषु, परिशुद्धानुष्ठान: सामान्येनैव । ३६ परिशुद्धमनःक्रियः शास्त्रानुसारेण । परिशुद्धवाकक्रियोऽनेनैव । परिशुद्ध
कायक्रियोऽनेनैव । ३८ ___ एतद्विशेषेणाभिधातुमाह१ वज्जेज्जाऽणेगोवघायकारगं गरहणिज्जं बहुकिलेसं आयइविराहगं समारंभं । न चिंतेज्ज परपीडं । न भावेज्ज दीणयं । १ विवाणुकड्ढए K1 K. विना ॥ २ विव C. D. ॥ ३ विव C. D. ॥ ४
२८
15
20
संदरमनं K.|| ५ ० रहं K1 ॥ ६ शास्त्रानुसारेणेत्यर्थः-Aटि० ॥ ७०रणं K1॥ ८ भासेज्ज K1 ॥

Page #91

5
द्वितीयं साधुधर्मपरिभायनासूत्रम् । न गच्छेज्ज हरिसं । न सेवेज्जा वितहाभिणिवेसं । उचियमणपवत्तगे सिया। एवं न भासेज्ज अलियं, न फरुसं, न पेसुन्नं, नाणिबद्धं । हियमियभासगे सिया । एवं न हिंसेज्ज भूयाणि । न गिण्हेज्ज अदत्तं । न निरिक्खेज्ज परदारं । न कुज्जा अणत्थदंडं । सुहकायजोगे सिया। ..
वर्जयेत् अनेकोपघातकारकं सामान्येन, गर्हणीयं प्रकृत्या, बहुक्लेशं प्रवृत्तौ, आयतिविराधकं परलोकपीडाकरम् , समारम्भम् अङ्गारकर्मादिरूपम् । तथा न चिन्तयेत् परपीडां सामान्येन । न भावयेद दीनतां कस्यचिदसंप्रयोगे । न गच्छेद्धर्ष कस्यचित् संप्रयोगे । न सेवेत वितथाभिनिवेशम् अतत्त्वाध्यवसायम् । किन्तु उचितमनःप्रवर्तकः स्याद वचनानु- 10 सारेण । एवं न भाषेतानृतमभ्याख्यानादि, न परुषं निष्ठुरम् , न पैश(शु)न्यं परप्रीतिहारि, नानिबद्धं विकथादि । किन्तु हितमितभाषकः स्यात् सूत्रनीत्या । एवं न हिंस्याद् भूतानि पृथिव्यादीनि । न गृह्ण यादत्तं स्तोकमपि । न निरीक्षेत परदारं रागतः । न कुर्यादनर्थदण्डं अपध्यानाचरितादि । किन्तु शुभकाययोगः स्यात् , आगमनीत्या ।
15 ४६ तहा लाभोचियदाणे लाभोचियभोगे लाभोचियपरिवारे लाभोचियनिहिकरे सिया,, असंतावगे परिवारस्स, गुणकरे जहासत्ति, अणुकंपापरे, निम्ममे भावेण । एवं खु तप्पालणे वि धम्मो जहऽन्नपालणे त्ति । सव्वे जीवा पुढो पुढो, ममत्तं बंधकारण ।
20 तथा लाभोचियदाणेत्यादि । तथा लाभोचितदानः, अष्टभागाद्यपेक्षया। तथा लाभोचितभोगः, अष्टभागाद्यपेक्षया । लाभोचितपरिवारः, चतुर्भागादिभर्तव्यपरिमाणेन । लाभोचितनिधिकरः स्यात् , चतुर्भागाद्यपेक्षयैव । १ वधकारणं K1 ॥ २ ° कारः Sसं. A B |

Page #92

३०
5
10
15
20
25
उक्तं चात्र लौकिकै:
سال
आचार्यश्रीहरिभद्रसूरिविरचितटीका समलङ्कृते पञ्चसूत्रके
X
] इत्यादि । तथा असन्तापकः परिजनस्य, स्यादिति वर्त्तते, शुभप्रणिधानेन । गुणकरो यथाशक्ति भवस्थितिकथनशीलत्वेनं । अनुकम्पापरः, प्रतिफलनिरपेक्षतया । निर्ममो `भावेन भवस्थित्यालोचनात् । एवं गुणः स्यात् ? इत्याह-एवं यस्मात् तत्पालनेऽपि धर्मः, जीवोपकारभावात् । यथाऽन्यपालन इति जीवाविशेषेण । किमित्येतदेवम् ? इत्याह- सर्वे जीवाः पृथक् पृथग् वर्त्तन्ते सलक्षणभेदेन, किन्तु ममत्वं बन्धकारणम्, लोभरूपत्वात् । उक्तं चसंसाराम्बुनिधौ सत्त्वाः कर्मोपरिघट्टिताः । संयुज्यन्ते वियुज्यन्ते तत्र कः कस्य बान्धवः ॥ [
]
१वादमायान्निधिं कुर्यात् पादं वित्ताय वर्द्धयेत् । धर्मोपभोगयोः पादं पादं भर्त्तव्यपोषणे ॥ [ तथाऽन्यैरप्युक्तम्
आयादर्द्ध नियुञ्जीत धर्मे यद्वाऽधिकं ततः । शेषेण शेषं कुर्वीत यत्नतस्तुच्छमैहिकम् ॥ [
तथा

अत्यायतेऽस्मिन् संसारे, भूयो जन्मनि जन्मनि । वो नैवात्यसौ कश्चिद्यो न बन्धुरनेकधा ॥ [ सर्वथा परिभावनामात्रमेतत्स्वजनो न स्वजन इति ।
तहा तेसु तेसु समायारे सइसमन्नागए सिया, अमुंगे अहं, अमुगकुले, अमुगसीसे, अमुगधम्मट्ठाणट्ठिए, न मे तव्विराहणा, न मे तदारंभो, बुड्ढी ममेयस्स, एयमेत्थ सारं,
मायभूयं एयं हियं । असारमन्नं सव्वं विसेसओ अविहि
गहणेणं * विवागदारुणं च ति । एवमाह तिलोगबंधू परम
१ अक्षरशः समानप्रायमिदं लोकद्वयं धर्मबिन्दुटीकायामपि [पृ० ८] उद्धृतमाचार्यश्री मुनिचन्द्रसूरिभिः, तथा योगशास्त्रवृत्तौ [पृ० १५२] आचार्यश्री हेमचन्द्रसूरिभिः ॥ २ एवं कृते को गुणः स्यादित्याशयः ॥ ३ अमुगेहं K K1 विना ॥ ४° गसिस्से K. K1 विना ॥ ५** एतदन्तर्गतः पाठः S. K. K1 विना नास्ति ॥
7
] ॥ इत्यादि ॥

Page #93

द्वितीयं साधुधर्मपरिभावनासूत्रम् ।
कारुणिगे सम्मं संबुद्धे भगवं अरहंते ति । एवं समालोचिय तदविरुद्धेसु समायारेसु सम्मं वट्टेजा। भावमंगलमेयं तनिष्फत्तीए । - तहा तेसु तेसु इत्यादि । तथा तेषु तेषु समाचारेषु गृहिसमुचितेष्विति वर्तते, स्मृतिसमन्वागतः स्यात् आभोगयुक्तः । कथम् ? इत्याह--अमुकोऽहं 5 देवदत्तादिनामा । अमुककुल इक्ष्वाका(क्वा)द्यपेक्षया । अमुकशिष्यो धर्मतः तत्तदाचार्यापेक्षया । अमुकधर्मस्थानस्थितः अणुव्रताद्यपेक्षया । न मम तद्विराधना सांप्रतम् । न मम तदारम्भः विराधनारम्भः । तथा वृद्धिर्ममैतस्य धर्मस्थानस्य । एतदत्र सारं, धर्मस्थानम् । एतदात्मभूतमानुगामुकत्वेन । ६, एतद्वितं सुन्दरपरिणामत्वेन । असारमन्यत् सर्वमर्थजातादीति । विशेषतो. 10 ऽविधिग्रहणेन विपाकदारुणत्वात् । यथोक्तम्- पापेनैवार्थरागान्धः फलमाप्नोति यत् क्वचित् ।
बडिशामिषवत्तत्तमविनाश्य न जीर्यति ।। [ ॥ इति। , २एतदेवमेवेत्याह-एवमाह त्रिलोकबन्धुः समुपचित पुण्यसंभारः, परमकारुणिकः तथा भव्यत्वनियोगात् । सम्यक् संबुद्धोऽनुत्तरबोधिबीजतः । 15 भगवानहन् सत्त्व विशेष इति । एवं समालोच्य तदविरुद्धषु अधिकृतधर्मस्थानाविरुद्धेषु समाचारेषु विचित्रेषु सम्यग् वर्तेत सूत्रनीत्या भावमङ्गलमेतद्विधिना वर्त्तनं तन्निष्पत्तेरधिकृतसमाचारनिष्पत्तेरिति । - तहा जागरिज्ज धम्मजागरियाए-को मम कालो, किमेयस्स उचियं, असारा विसया नियमगामिणो विरसावसाणा। भीसणो 20 मच्चू , सव्वाभावकारी, अविन्नायागमणो, अणिवारणिज्जो, १ अरिहंते K ॥ २ “युक्तमित्यर्थे साम्प्रतमिति शब्दोऽत्रावसेयः” - Aटि । ३ ° वत्तमविधिनास्य न जीर्यति S.। ° वत्तत्त विना नाशं न जीर्यति S. विना । धर्मबिन्दुटीकायां [पृ० ४] योगशास्त्रवृत्तौ [पृ० १४७] च उद्धृतोऽयं श्लोकः, किन्तु तत्र ° वत्तत्तमविनाश्य न जीर्यति इति पाठः, स च S. प्रतिपाठेन सह कथञ्चित् समानः,
.
अतोऽस्मारमिप्यत्र वत्तत्तमविनाश्य न जीर्यति इति पाट: समाहनः ।।४ जागेज्जा S.. K. जगेज्ज K1॥ ५ ममं K.||

Page #94

३२
आचार्यश्रीहरिभद्रसूरिविरचितटीकासमलङकृते पञ्चसूत्रके पुणो पुणोऽणुबंधी | धम्मो एयस्स ओसहं एगंतविसुद्धो महापुरिससेविओ सव्वहियकारी निरइयारो परमाणंदहेऊ।००
तहा जागा(ग)रेज्जेत्यादि । तथा जागृयात् भावनिद्राविरहेण । धर्मजागरया तत्त्वालोचनरूपया। को मम कालः वयोऽवस्थारूपः। किमेत. 5 स्योचितं धर्माद्यनुष्ठानम् । असारा विषयाः तुच्छाः शब्दादयो, नियम
गामिनो वियोगान्ताः, विरसावसानाः परिणामदारुणाः, तथा भयानको मृत्युः महाभयजननः । सर्वाभावकारी तत्साध्यार्थक्रियाऽभावात् । अविज्ञातागमनः, अदृश्यस्वभावत्वान्मृत्योः । अनिवारणीयः स्वजनादिबलेन ।
पुनः पुनरनुबन्धी, अनेकयोनिभावेन धर्म एतस्यौषधं मृत्योाधिकल्पस्य । 10 किंविशिष्टः ? इत्याह-एकान्तविशुद्धः निवृत्तिरूपः, महापुरुषसेवितः तीर्थ
करादिसेवितः, सर्वहितकारी मैत्र्यादिरूपतया । निरतिचारो यथागृहीतपरिपालनेन । परमानन्दहेतुः, निर्वाणकारणमित्यर्थः । । • नमो इमस्स धम्मस्स । नमो एयधम्मपयासयाणं । नमो
एयधम्मपालयाणं । नमो एयधम्मपरूवयाणं । नमो एयधम्म15 पवज्जगाणं । इच्छामि अहमिणं धम्म पडिवज्जित्तए सम्म
मणवयणकायजोगेहिं । होउ ममेयं कल्लाणं परमकल्लाणाणं जिणाणमणुभावओ । सुप्पणिहाणमेवं चिंतेज्जा पुणो पुणो । एयधम्मजुत्ताणं अवशयकारी सिया । पहाणं मोहच्छेयणमेयं ।
एवं विसुज्झमाणे विसुज्झमाणे भावणाए कम्मापगमेणं उवेइ 20 एयस्स जोग्गयं । तहा संसारविरते संविग्गे भवइ अममे
अपरोक्यावी विसुद्धे विसुद्धमाणभावे ति साहुधम्मपरिभावणा
सुत्तं समत्तं ।
१°णमेयं K1 ।। २ °माण K1.S. ।। ३ सुत्तं बीयं समत्तं K1 ।।

Page #95

१३
द्वितीयं साधुधर्मपरिभावनासूत्रम् । णमो इमस्सेत्यादि । नम एतस्मै धर्माय अनन्तरोदितरूपाय । नम एतद्धर्मप्रकाशकेभ्योऽहंद्भ्यः । नम एतद्धर्मपाल केभ्यो यतिभ्यः । नम, एतद्धर्मप्ररूपकेभ्यो यतिभ्य एवं । नम एतद्धर्मप्रतिपत्तृभ्यः श्रावकादिभ्यः । इच्छाम्यहमेनं धर्मप्रतिपत्तुम्, अनेनैतत्पक्षपातमाह । सम्यग् मनोवाकाययोगैः, अनेन तु संपूर्णप्रतिपत्तिरूपं प्रणिधिविशेषमाह । भवतु ममैतत् 5 कल्याणम् अधिकृतधर्मप्रतिपत्तिरूपं परमकल्याणानां जिनानामनुभावतः, तदनुग्रहेणेत्यर्थः । सुप्रणिधानमेवं चिन्तयेत् पुनः पुनः। एवं हि स्वाशयादेव तन्निमित्तोऽनुग्रह इति । तथा एतद्धर्मयुक्तानां यतीनामवपातकारी स्यात् , आज्ञाकारीति भावः । प्रधानं मोहच्छेदनमेतत् तदाज्ञाकारित्वम् , तन्मोहच्छेदनयोगनिष्पत्त्यङ्गतयेति हृदयम् । एवं कुशलाभ्यासेन विशुद्धधमानो 10 विशुद्धयमान एतत्सेवक इति प्रक्रमः, भावनयोक्तरूपया, कर्मापगमेन हेतुना, उपैति एतस्य धर्मस्य योग्यताम् । एतदेवाह-तथा संसारविरक्तस्तदोषभावनया, संविग्नो भवति मोक्षार्थी, अमम: ममत्वरहितः, अपरोपतापी परपीडापरिहारी, विशुद्धः ग्रन्थ्यादिभेदेन, विशुद्धधमानभावः शुभकण्डकवृद्धयेति साधुधर्मपरिभावनासूत्रं समाप्तम्, भावतः साधुधर्म- 15 प्राप्त्युपायभूतार्थसूचकं सूत्रं समाप्तम् ।
पञ्चसूत्रकव्याख्यायां द्वितीयसूत्रव्याख्या समाप्ता ॥
PARHI
DOOOG

Page #96

३४
5
10
15
20
अधुना तृतीयसूत्रव्याख्या प्रक्रम्यते । अस्य चायमभिसंबन्धः - अनन्तरसूत्रे जातायां धर्मगुणप्रतिपत्तिश्रद्धायां यत् कर्त्तव्यं तदुक्तम्, तच्च कुर्वता साधुधर्मः परिभावितो भवति, तस्मिन् परिभाविते यत् कर्त्तव्यं तदभिधातुमाह
2
^
परिभाविए साहुधम्मे, जहोदियगुणे जएज्जा सम्ममेयं पडिवज्जित्तए अपरोवतावं । परोवतावो हि तप्पडिवत्तिविग्घो । अणुपाओ खु एसो । न खलु अकुसलारंभओ हियं । अप्पडिबुद्धे कर्हिचि पडिवोहेज्जा अम्मापियरे । उभयलोग सफलं जीवियं, समुदायकडा कम्मा समुदायफल ति । एवं सुदीहो अविगो | अण्णा एगरुक्खनिवासिस उणतुल्लमेयं । उद्दामो मच्चू पच्चासण्णो य । दुल्लहं मणुयत्तं समुह पडियरयणलाभतुल्लं । अइप्पभूया अन्ने भवा दुक्खबहुला मोहंधयारा अकुसलाणुवंधण अजोग्गा सुद्धधम्मस्स | जोग्गं च एयं पोयभूयं भवसमुद्दे, जुतं सकज्जे निउंजिउं संवरइयछिद्दं नाणकण्णधारं तवपवणजवणं । खणे एस दुल्ल हे सव्वकज्जो माईए सिद्धिसाहगधम्मसागत्तेण । उवादेया य एसा जीवाणं । जं न इमी जम्मो, न जरा, न मरणं, न इट्ठविओगो, नाणिट्ठसंपओगो, न खुहा, न पिवासा, न अन्नो कोइ दोसो, सव्वहाअपरतंतं जीवावत्थाणं असुभरागाइरहियं संतं सिवं अन्वा॒वाहं ति ।
1
परिभाविए साधुधम्मे जहोदियगुणे इत्यादि । परिभाविते साधुधर्मे अनन्तरसूत्रोदितेन विधिना यथोदितगुणः संसारविरक्तः संविग्नः अममः अपरोपतापी विशुद्धः विशुद्धयमानभावः सन् यतेत सम्यग् विधिनाऽमुं धर्म १ गुणोKI | २ विग्घं K विना || ३ एस K K1 विडा नास्ति ॥

Page #97

८
तृतीयं प्रव्रज्याग्रहणविधिसूत्रम् । प्रतिपत्तुम् । कथम् ? इत्याह अपरोपतापमिति क्रियाविशेषणम् । किमेतदाश्रीयते ? इत्यहि-परोपतापो हि तत्प्रतिपत्तिविघ्नः, परोपतापो यस्माद्धर्मप्रतिपत्त्यन्तरायः। एतदेवाह-अनुपाय एवैष धर्मप्रतिपत्तौ परोपतापः.। कथम् ? इत्याह-न खल्वकुशलारम्भतो हितम् । अकुशलारम्भश्च धर्मप्रतिपत्तावपि परोपतापः। न चान्यस्तत्र प्रायोऽयं संभवतीति संभविपरिहारार्थमाह-अप्रति- 5 बुद्धौ कथञ्चित् कर्मवैचित्र्यतः, प्रतियोधयेन्मातापितरौ । न तु प्रायो महासंत्त्वस्यैतावप्रतिबुद्धौ भवत इति कथञ्चित् ' इत्याह । उभयलोकसफलं जीवितं 'प्रशस्यते ' इति शेषः । तथा समुदायकृतानि कर्माणि प्रक्रमाच्छुभानि, समुदायफलानीति, अनेन भूयोऽपि योगाक्षेपः । तथा चाह-एवं सुदीर्घोऽवियोगः भवपरम्परया सर्वेषामस्माकमिति प्रक्रमः । अन्यथैवमकरणे 10 एकवृक्षनिवासिशकुनतुल्यमेतच्चेष्टितमिति शेषः । यथोक्तम्१ वासवृक्ष समागम्य विगच्छन्ति यथाऽण्डजाः ।।
- नियतं विप्रयोगान्तस्तथा भूतसमागमः ॥ [ ॥ इत्यादि। ९२२ एतदेव स्पष्टयन्नाह-उद्दामो मृत्युः अनिवारितप्रसरः, प्रत्यासन्नश्चाल्पायुष्ट्येन । तथा दुर्लभं मनुजत्वं भवाब्धाविति शेषः । अत एवाह-समुद्रपतित- 15 रत्नलाभतुल्यम् , अतिदुरापमित्यर्थः । कुतः ? इत्याह-अतिप्रभूता अन्ये भवाः पृथिवीकायादिसंबन्धिनः कायस्थित्या । यथोतम्
२अस्संखोसप्पिणि-सप्पिणीओ एगिदियाण उ चउण्हं ।
ता चेव उ अणंता, वणस्सतीए उ बोधव्वा ॥ १ ॥ [बृहत्सं. ३३३] १ सत्त्वावेताव ° Sसं० ॥ २ असंखोसप्पिणि ओसप्पिणीt s. Aमू० ॥ 20
"पुढवाईण भवठि,ई एसा मे वण्णिआ समासेण । एएसिं कायठिई, उड्ढं तु अओ परं वुच्छं ॥३३२॥
व्याख्या-एषाऽनन्तरोदिता भवस्थितिः पृथिव्यादीनां समासेन संक्षेपेण वर्णिता साम्प्रतमतः परमप्रमेतेषामेव पृथिवीकायादीनां कायस्थिति तमेव पृथिवीकायादिकं कायमपरित्यजतामवस्थानरूपां वक्ष्ये ॥३३२।। प्रतिज्ञातमेव निर्वाहयति
अस्संखोसप्पिणिसप्पिणीओ एगिदियाण य चउपहं । ता चेव उ अणंता वणस्सईए उ बोधवा ।।३३३।
व्याख्या-एकेन्द्रियाणां चतुर्णां पृथिव्यप्तेजोवायुरूपाणां प्रत्येकमुत्कृष्टा कायस्थितिरसङ्ख्येया उत्सपिण्यवसर्पिण्यः, एतच्च कालतः परिमाणम् । एतदेव कालपरिमाणं यदा क्षेत्रतश्चिन्त्यते तदैव-. मवसेयम्-असङ्ख्येयेषु लोकाकाशेषु प्रतिसमयमेकैकप्रदेशापहारे यावान् कालो लगति, तावत्काल
30

Page #98

आचार्यश्रीहरिभद्रसूरिविरचितटीकासमलकृते पञ्चसूत्रके - एते च दुःखबहुला उत्कटासातवेदनीयाः, मोहान्धकाराः तदुइयतीवतया, अकुशलानुवन्धिनः प्रकृत्याऽसच्चेष्टाहेतुत्वेन, यत एवमतः अयोग्याः शुद्धधर्मस्य चारित्रलक्षणस्य । योग्यं चैतन्मनुजत्वम् । किंविशिष्टम् ? इत्याहपोतभूतं भवसमुद्रे, तदुत्तारकत्वेन । यत एवमतो युक्तं स्वकार्ये नियोक्तुं धर्मलक्षणे । कथम् ? इत्याह-संवरस्थगितच्छिद्रम् , छिद्राणि प्राणातिपाताविरमणादीनि । तथा ज्ञानकर्णधारमभीक्ष्णं तदुपयोगतः । तपःपवनजवनम् अनशनाद्यासेवनतया । एवं युक्तं स्वकार्ये नियोक्तुम् ।
किम् ? इत्यत आह-क्षण एष दुर्लभः । क्षणः प्रस्तावः । सर्वकार्योप
मातीत एषः । कथम् ? इत्याह-सिद्धिसाधकधर्मसाधकत्वेन हेतुना । 10 उपादेया चैषा जीवानां सिद्धिरेवा, यन्नास्यां सिद्धौ जन्म प्रादुर्भावलक्षणम् ।
न जरा वयोहानिलक्षणा । न मरणं प्राणत्यागलक्षणम् । नेष्टवियोगः, तदभावात् । नानिष्टसंप्रयोगोऽत एव हेतोः। न क्षुद् बुभुक्षारूपा । न पिपासा उदकेच्छारूपा । न चान्यः कश्चिद्दोषः शीतोष्णादिः । सर्वथाऽपरतन्त्रं जीवावस्थानम् अस्यां सिद्धाविति प्रक्रमः। अशुभरागादिरहित मेतदवस्थानम् । एतदेव विशेष्यते-शान्तं शिवमव्याबामिति । शान्तं शक्तितोऽपि क्रोधाद्यभावेन । शिवं सकलाऽशिवाभावतः । अव्याबाधं निष्क्रियत्वेनेति । २०/- विवरीओ य संसारो इमीए अणवट्ठियसहावो । एत्थ
खलु सुही वि असुही, संतमसंतं, सुविणे व सब्वमाउलं ति। 20, ता, अलमेत्थ पडिबंधेणं । करेह मे अणुग्गहं । उज्जमह एयं
वोच्छिदित्तए । अहं पि तुम्हाणुमईए साहेमि एयं निविण्णो परिमाणपरिच्छिन्ना असङ्ख्येया उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यः । ता एवोत्सर्पिण्यवसर्पिण्यो वनस्पतेर्वनस्पतिकायिकस्यानन्तोत्कृष्टा कायस्थितिर्बोद्धव्या । इदमपि कालतः परिमाणं । क्षेत्रतः पूर्वोक्तप्रकारेणानन्ता
लोकाः, असङ्ख्येयाः पुद्गलपरावर्ताः, ते चाबलिकाया असङ्ख्येयतमे भागे यावन्तः समयास्ता25 वत्प्रमाणा वेदितव्याः ।” इति जिनभद्रगणिक्षमाश्रमणविरचितबृहत्संग्रहण्या मलयगिरि
सूरिविरचितायां टीकायाम् ॥ १ S. K1. K. विना-सुविणुव्व सव्वमालमालं ति D। सुविणुव्व सव्वमालं ति C.॥ २ अलं एस्थ S.॥
15

Page #99

C12
तृतीयं प्रव्रज्याग्रहणविधिसूत्रम् । जम्ममरणेहिं । समिज्झइ य मे समीहियं गुरुपभावेणं । एवं सेसे वि बोहेज्जा । तओ सममेएहिं से वेज्ज धम्मं । करेज्जोचियकरणिज्जं निरासंसो हु सव्वदा । एयं परममुणिसासणं ।।
विवरीओ य इत्यादि । विपरीतश्च संसारोऽस्याः सिद्धः, जन्मादिरूपत्वात् सर्वोपद्रवालयः, यथाह
जरा-मरण-दौर्गत्य-व्याधयस्तावदासताम् । मन्ये जन्मापि वीरस्य भूयो भूयस्त्रपाकरम् ॥ [ ].
अत एवाह-अनवस्थितस्वभावः संमारः। अत्र खलु सुख्यप्यसुखी, पर्यायतः। सदप्यसत् , पर्यायत एव । स्वप्न इव सर्वमाकुलमास्थाऽभावेने ति । यत एवं तदलमत्र प्रतिबन्धेन संसारे । कुरुत ममानुग्रहम् । कथम् ? 10 इत्याह-उद्यच्छतेनं व्यवच्छेत्तुं संसारं यूयम् । अहमपि युष्माकमनुमत्या साधयाम्येतद व्यवच्छेदनम् । किमिति अत आह-निर्विणो जन्म. मरणाभ्यां संसारागामिभ्याम् । समृध्यति च मम समीहितं संसारव्यवच्छेदनं गुरुप्रभावेन। एवं शेषाण्यपि भार्यादीनि बोधयेदौचित्योपन्यासेन । ततः सममेभिर्मातापित्रादिभिः सेवेत धर्म चारित्रलक्षणम् । कथम् ? 15 इत्याह-निराशंस एव सर्वदा इहलोकपरलोकाभ्याम् । एतत् परममुनिशासनं वीतरागवचनमित्यर्थः।
अबुज्झमाणेसु य कम्मपरिणईए विहेज्जा जहासत्ति तदुवकरणं आओवायसुद्धं समईए । कयण्णुया खु एसा । करुणा य धम्मप्पहाणजणणी जणम्मि । तओ अणुग्णाए पडिवज्जेज्ज 20 धम्मं । अण्णहा अणुवहे चेवोवहाजुत्ते सिया। धम्माराहणं १ संममे° S. ॥ २ करेजोचियकरणिज्जं इत्यस्य टीकायां व्याख्या न दृश्यते ।। ३ हु सव्वहा K1 । उ सब्वहा K.। “हु खु निश्च । वितर्क-सम्भावन-विस्मये” इति सिद्धहेमशब्दानुशासने ८।२।१९८ ।। ४ सर्वमाललमास्थाभावेन Sमू० । सर्वमालमालस्था. भावेन Sसं० । “सर्वमालमालमास्थाभावेनेति क्वचित् पाठः "-Aटि० ॥ ५० प्पहाणा'
25 K. ॥ ६ चेव उवहिजुत्ते K. K1. विना ॥

Page #100

10
___ आचार्यश्रीहरिभद्रसूरिविरचितटीकासमलते पञ्चसूत्रके खु हियं सव्वसत्ताणं । तहा तहेयं संपाडेज्जा । सव्वहा अपडिवज्जमाणे चएज्ज ते अट्ठाणगिलाणोसहत्थचागनाएणं । ___ अबुज्झमाणेसु इत्यादि । अबुध्यमानेषु च मातापित्रादिषु कर्मपरिणत्या हेतुभूतया, विध्यात यथाशक्ति शक्त्यनुसारेण तदुपकरणमर्थजातादीत्यर्थः । किम् ? कारणे कार्योपचारात् । किंभूतम् ? इत्याह-आयोपायशुद्धं स्वमत्या । ततोऽन्यसंभूतिरायः, कलान्तरादिरुपायः । किमेतदेवं कुर्यात् ? इत्याह-कृतज्ञतैवैषा वर्तते, करुणा च । किंविशिष्टेयम् ? इत्याह-धर्मप्रधानजननी जने, शासनोन्नतिनिमित्तमित्यर्थः । ततोऽनुज्ञातः सन् मातापित्रादिभिरिति प्रक्रमः। प्रतिपद्येत धर्म चारित्रलक्षणम् ।
अन्यथैवमपि तदनुज्ञाऽभावे, अनुपध एव भावतः, उपधायुक्तः स्यात्, व्याजवान् स्यादित्यर्थः। उक्तं च
निर्माय एव भावेन मायावांस्तु भवेत् क्वचित् ।
पश्येत् स्वपरयोर्यत्र सानुबन्धं हितोदयम् ॥ [ ] १ सहचाग° S.||
तुला-" तथा-गुरुजनाद्यनुज्ञेति ।।२३।। (२४९)
गुरुजनो-मातापित्रादिलक्षणः, आदिशब्दात् भगिनीभार्यादिशेषसंबन्धिलोकपरिग्रहः, तस्य अनुज्ञा-प्रश्रज त्वमित्यनुमतिरूपा, विधिरित्यनुवर्तते ॥२३॥ यदा पुनरसौ तत्तदुपायतोऽनुज्ञापितोऽपि न मुञ्चति तदा यद्विधेयं तदाह
तथा तथोपधायोग इति ॥२४॥ (२५०) 'तथा तथा' तेन लेन प्रकारेण सर्वथा परैरनुपलक्ष्यमाणेन ‘उपधायोगः' मायायाः प्रयोजनम् ॥२४|| कथमित्याह
दुःस्वप्नादिकथनमिति ॥२५॥ (२५१) दुःस्वप्नस्य-खरोष्ट्रमहिषाद्यारोहणादिदर्शनरूपस्य आदिशब्दान्मातुमण्डलादिविपरीतालोकनादिग्रहः, तस्य कथनं-गुर्वादिनिवेदनामिति ॥२५॥
तथा-विपर्ययलिङ्गसेवेति ॥२६॥ (२५२) विपर्यय:-प्रकृतिविपरीतभावः स एव मरणसूचकत्वात् लिङ्गम् , तस्य सेवा-निषेवणं कार्य येन स गर्वादिजनः संनिहितमृत्युरयमित्यवबुध्य प्रवज्यामनुजानीते इति विपर्ययलिङ्गानि ॥२६॥ तेष स्वयमेवाबुध्यमानेषु किं कृत्यमित्याह
देवस्तथा तथा निवेदनमिति ॥२७॥ (२५३) 'देवः' नि मेत्तशास्त्रपाटकैः ‘तथा तथा' तेन तेन निमित्तशास्त्रपाठादिरूपेणोपायेन
20
30.

Page #101

तृतीय प्रव्रज्याग्रहणविधिसूत्रम् ।
10
___ 15
'निवेदनं' गुर्वादिजनस्य ज्ञापनं विपर्ययलिङ्गानामेव कार्यमिति ॥२७॥ न्वेवं मायाविनः प्रव्रज्याप्रतिपत्तावपि को गुणः स्यादित्याशङ्कयाह
न धर्म मायेति ॥२८॥ (२५४) 'न' नैव धर्मे साध्ये माया क्रियामाणा 'माया' वञ्चना भवति, परमार्थतोऽमायात्वात्तस्याः ॥२८॥ एतदपि कुत इत्याह
उभयहितमेतदिति ॥२९॥ (२५५) उभयस्य-स्वस्य गुर्वादिजनस्य च हितं-श्रेयोरूपम् एतद्-एवं प्रव्रज्याविधौ मायाकरणम् , एतत्फलभूतायाः प्रव्रज्यायाः स्वपरोपकारकत्वात् , पठ्यते च-"अमायोऽपि हि भावेन, माय्येव तु भवेत्कचित् । पश्येत्स्वपरयोर्यत्र, सानुबन्धं हितोदयम् ॥ ॥१४९॥" अथेत्थमपि कृते तं विना गुर्वादिजनो निर्वाहमलभमानो न तं प्रव्रज्यार्थमनुजानीते तदा किं विधेयमित्याशङ्कयाह
यथाशक्ति सौविहित्यापादनमिति ॥३०॥ (२५६) 'यथाशक्ति' यस्य यावती शक्तिः शतसहस्त्रादिप्रमाणनिर्वाह हेतुद्रव्यादिसमर्पणरूपा तया सौविहित्यस्य-सौस्थ्यस्यापादनं-विधानं येन प्रव्रजितेऽपि तस्मिन्नसौ न सीदति, तस्य निर्वाहोपायस्य करणमिति भावः, एवं कृते कृतज्ञता कृता भवति, करुणा च मार्गप्रभावनाबीजं, ततस्तेनानुज्ञातः प्रव्रजेदिति ॥३०॥ अथैवमपि न तं मोक्तुमसावुत्सहते तदा
ग्लानौषधादिशातात्याग इति ॥३१।। (२५७) ग्लानस्य-तथाविधयाधिबाधावशेन ग्लानिमागतस्य गुर्वादेर्लोकस्य औषधादिज्ञातात्-. औषधस्य आदिशब्दात् स्वनिर्वाहस्य च ग्रहः, तस्य गवेषणमपि औषधादीत्युच्यते, ततो ग्लानौषधायेव ज्ञातं-दृष्टान्तः, तस्मात् त्यागः कार्यो गुर्वादेरिति, इदमुक्तं भवति-यथा कश्चित्कुलपुत्रकः कश्चिदपारं कान्तारं गतो मातापित्रादिसमेतः तत्प्रतिबद्धश्च तत्र व्रजेत् , तस्य च गुर्वादे तत्र व्रजतो नियमघाती वैद्यौषधादिरहितपुरुषमात्रासाध्यः तथाविधौषधादिप्रयोगयोग्यश्च महानातङ्क: स्यात् , तत्र चासौ तत्प्रतिबन्धादेवमालोचयति-यथा न भवति नियमादेष गुरुजनो नीरुक
औषधादिमन्तरेण, औषधादिभावे च संशयः कदाचित्स्यात् कदाचिन्नेति, कालसहश्चायम् , ततः संस्थाप्य तथाविधचित्रवचनोपन्यासेन तं तदौषधादिनिमित्त स्ववृत्तिहेतोश्च त्यजन् सन्नसौ साधुरेव भवति, एष हि त्यागोऽत्याग एव, यः पुनरत्यागः स परमार्थतस्त्याग एव, यतः फलमत्र प्रधानम् , धीराश्चैतद्दर्शिन एव भवन्ति, तत औषधसंपादनेन तं जीवयेदपीति , संभवात् सत्पुरुषोचितमेतत् । एवं शुक्लपाक्षिको महापुरुषः संसारकान्तारपतितो मातापित्रादिसंगतो धर्मप्रतिबद्धो विहरेत् , तेषां च तत्र नियमविनाशकोऽप्राप्तसम्यक्त्वबीजादिना पुरुषमात्रेण साधयितुमशक्यः संभवत्सम्यक्त्वाद्यौषधो दर्शनमोहाद्युदयलक्षणः कर्मातङ्कः स्यात् , तत्र स शुक्लपाक्षिकः पुरुषो धर्मप्रतिबन्धादेवं समालोचयति, यदत-विनश्यन्त्येतान्यवश्यं सम्यक्त्वाद्यौषधविरहेण, तत्संपादने विभाषा, कालसहानि चेमानि व्यवहारतस्ततो यावदगृहवासं निर्वाहादिचिन्तया तथा तथा संस्थाप्य तेषां सम्यक्त्वाद्योषधनिमित्तं स्वचारित्रलाभनिमित्तं च स्वकीयौचित्यकरणेन त्यजन् सन्नभीष्टसंयमसिद्धया साधुरेव. एष त्यागोऽत्यागस्तत्त्वभावनातः, अत्याग एव च त्यागो मिथ्याभावनातः, तत्त्वफलमत्र प्रधानं बुधानाम् , यतो धीरा एतद्दर्शिन आसन्नभव्याः, एवं च तानि सम्यक्त्वाद्यौषधसंपादनेन जीवयेदा
25
20

Page #102

४०
5
से जहा नाम केइ पुरिसे कहंचि कंतारगए अम्मापितिसमे तपविद्धे वच्चेज्जा । तेसि तत्थ नियमघाई पुरिसमित्तासज्झे संभवतोस महाके सिया । तत्थ से पुरिसे तप्पडि
धाओ एवमालोचिये 'न भवंति एए नियमओ ओसहमंतरेण, 1C ओसहभावे य संसओ, कालसहाणि य एयाणि', तहा संठविय संठविय तदोसहनिमित्तं सवित्तिनिमित्तं च चयमाणे साहू | एस चाए अचाए । अचाए चेव चाए । फलमेत्थ पहाणं बुहाणं । धीरा एय दंसिणो । स ते ओसहसंपाडणेण जीवावेज्जा । संभवाओ पुरिसोचियमेयं ।
तद्यथा नाम कश्चित् पुरुषो विवक्षितः कथञ्चित् कान्तारगतः सन् मातापितृसमेतः भाद्युपलक्षणमेतत् तत्प्रतिबद्ध व्रजेत् । तयोर्मातापित्रोस्तत्र कान्तारे नियमघाती पुरुषमात्रा साध्यः संभवदौषधः महातङ्कः स्यात् | आतङ्कः सद्योघाती रोगः । तत्रासौ पुरुषः तत्प्रतिबन्धात्
15
20
आचार्यश्रीहरिभद्रसूरिविरचितटीकासमलङ्कृते पञ्चसूत्र के
एवं च धर्माराधनमेव हितं सर्वसत्त्वानामिति । तथा तथैव दुःस्वप्नादिकथनेन संपादयेद धर्माराधनम् । सर्वथाऽप्रतिपद्यमानान् अमुनाऽपि प्रकारेण त्यजेत्तान् मातापित्रादीन् अस्थानग्लानौषधार्थत्यागज्ञातेन । ज्ञातमुदाहरणम् ।
एतदेवाह से जहेत्यादिना -
25
त्यन्तिकम् अपुनर्भरणेनामरणावन्ध्यवीजयोगेन, संभवात् सुपुरुषोचितमेतद्, यतो दुष्प्रतिकारौ नियमान्मातापितरौ शेपश्च यथोचितं स्वजनलोकः, एष धर्मः सज्जनानां, भगवानत्र ज्ञातं परिहरन्नकुशलानुबन्धिमातापित्रादिशोकमिति ||३१|| ” इति आचार्यश्रीहरिभद्रसूरिविरचिते मुनिचन्द्रसूरिविरचितवृत्तिसहिते धर्मविन्दौ चतुर्थेऽध्याये ॥
१ नामए नास्ति K1 || २ कहिंचि K | ३ ° पिईस K. ।
४ संभवओसहे K1 K. विना ॥ ५ • चियं K. ॥ ६ य नास्ति K1 K.
७ संपायणेण K1 विना ||

०
• पीइस
०
K1 ||

Page #103

तृतीयं प्रव्रज्याग्रहणविधिसूत्रम् । मातापित्प्रतिबन्धेन एवमालोच्य 'न भवत एतौ मातापितरौ नियमत औषधमन्तरेण औषधं विना । औषधभावे च संशया-कदाचिद् भवतोऽपि । कालसही चतौ मातापितरौं' । तथा तेन वृत्त्याच्छादनादिना प्रकारेण संस्थाप्य संस्थाप्य तदौषधनिमित्तं तयोर्मातापित्रोरौषधार्थ स्ववृत्तिनिमित्तं च आत्मवृत्त्यर्थं च त्यजन साधुः शोभनः । कथम् ? इत्याह-एष स्यागोऽस्यागः, संयोगफलत्वात् । अत्याग एव त्यागः, वियोगफलत्वात् । यदि नामैवं ततः किम् ? इत्याह--फलमत्र प्रधानं बुधानां पण्डितानाम् । धीरा एतद्दर्शिनः, निपुणबुद्धया फलदर्शिनः । स ते इत्यादि, स पुरुषः तौ
मातापितरौ औषधसम्पादनेन जीवयेत् , सम्भवत्येतत् । अत एवाह-सम्भ10 वात् पुरुषोचितमेतद् यदुतेत्थं त्याग इति । एष दृष्टान्तः। ___ अयमर्थोपनय इत्याह एवमित्यादिना
एवं सुक्कपक्खिगे महापुरिसे संसारकंतारपडिए अम्मापिइसंगए धम्मपडिबद्धे विहरेज्जा । तेसि तत्थ नियमविणासगे
अपत्तबीजाइपुरिसमित्तासज्झे संभवंतसम्मत्ताइओसहे मरणाइ15 विवागे कम्मायंके सिया । तत्थ से सुक्कपक्खिगपुरिसे धम्म
पडिबंधाओ एवं समालोचिय 'विणस्संति एए अवस्सं सम्मत्ताइ
ओसहविरहेण, तस्संपायणे विभासा, कालसहाणि य एयाणि ववहारओ', तहा संठविय संठविय इहलोगचिंताए तेर्सि सम्मत्ताइओसहनिमित्तं विसिट्ठगुरुमाइभावेणं सवित्तिनिमित्तं च किच्चकरणेण चयमाणे संयमपडिवत्तीए ते साहु( हू ? ) १ " धीराः पण्डिताः फलदृष्टिपूर्वक क्रियादर्शिनः, 'मोक्षफलं प्रति एषा क्रिया कारणीभविष्यति' इति
20
दर्शिन इत्यर्थः । न तु क्रियादृष्टिपूर्वकं फलदर्शिन इति" -Aटि० ॥२ अम्मापीसंगए K1n ३ तस्स संपाडणे KK1 विना ॥ ४ य नास्ति K. K1 Sसं. । दृश्यतां पृ० ४० टि.६ । य याणि Sमू.। एयाणि Sसं०॥ ५ संठविय हलोग° KI|६ ० त्ती साहु K विना॥

Page #104

आचार्यश्रीहरिभद्रसूरिविरचितटीकासमलङ्कृते पञ्चसूत्रके सिद्धीए । एस चाए अचाए, तत्तभावणाओ । अचाए चेव चाए, मिच्छाभावणाओ । तत्तफलमेत्थ पहाणं बुहाणं परमत्थओ । धीरा एयदंसिणो आसन्नभव्वा । - एवं शुक्लपाक्षिको महापुरुषः परीत्तसंसार इत्यर्थः । यथोक्तम्-..
जैस्स अवड्ढो पोग्गलपरियट्टो सेसओ य संसारो । सो सुक्कपक्खिओ खलु, अहिगे पुण कण्हपक्खीओ । [श्रावकप्रज्ञप्ती गा० ७२]
किमयम् ? इत्याह-संसारकान्तारपतितः सन् मातापितृसङ्गतः, उपलक्षणमेतत् भार्यादीनाम् , धर्मप्रतिबद्धो विहरेत् , तयोर्मातापित्रोस्तत्र संसारकान्तारे नियमविनाशकः अप्राप्तबीजादिपुरुषमात्रासाध्यः संभवत्सम्यक्त्वाद्यौषधो मरणादिविपाकः कर्मातङ्क: स्यात् , क्लिष्टं 10 कर्मेत्यर्थः । तत्रासौ शुक्लपाक्षिकः पुरुषः धर्मप्रतिबन्धाद्धेतोः एवं समालोच्य 'विनश्यत एतौ मातापितरौ अवश्यं सम्यक्त्वाद्यौषधविरहेण सम्यक्त्वाद्यौषधाभावेन । तत्संपादने सम्यक्त्वाद्यौषधसंपादने विभाषा 'कदाचिदेतत् संपादयितुं शक्यते कदाचिन्न' इत्येवंरूपा । कालसहौ चैतौ व्यवहारतः, तथा जीवनसंभवात् , निश्चयतस्तु न । यथोक्तम्
आयषि बहुपसर्गे वाताहतसलिलबुदबुदानित्यतरे । उच्छ्वस्य निःश्वसिति यः सुप्तो वा यद्विधुध्यते तच्चित्रम् ॥' [ ]
तथा तेन सौविहित्यापादनप्रकारेण संस्थाप्य संस्थाप्य इहलोकचिन्तया तयोर्मातापित्रोः सम्यक्त्वाद्यौषधनिमित्तं विशिष्टगुर्वादिभावेन धर्मकथादिभावात् स्ववृत्तिनिमित्तं च कृत्यकरणेन हेतुना त्यजन् संयमप्रति पत्त्या तौ मातापितरौ साधुः धर्मशीलः सिद्धौ सिद्धिविषये ।
किमित्येतदेवम् ? इत्याह-एष त्यागोऽत्यागः, तत्त्वभावनातस्तद्धितप्रवृत्तेः। अत्याग एव त्यागः, मिथ्याभावनातस्तदहितप्रवृत्तेः। तत्त्वफलं सानुबन्धमत्र प्रधानं बुधानां परमार्थतः परमार्थेन । धीरा एतद्दर्शिन आसन्नभव्या, नान्ये ।। १ घुहाणं नास्ति K1 विना ॥ २ दृश्यतां पृ० २ टि० २। यस्य अ(उ?)पार्धः पुद्गलपरिवर्तः शेषकश्च संसारः। स शुक्लपाक्षिकः खलु, अधिके पुनः कृष्णपाक्षिकः ॥ ३ संस्थाप्य इहलोकचिन्तया S.॥
15
25

Page #105

तृतीयं प्रव्रज्याग्रहणविधिसूत्रम् । स ते सम्मत्ताइओसहसंपाडणेण जीवावेज्जा अच्चंतियं अमरणमरणावंझवीअजोगेणं । संभवाओ सुपुरिसोचियमेयं । दुप्पडियाराणि अम्मापिईणि । एस धम्मो सयाणं । भगवं एत्थ नायं परिहरमाणे अकुसलाणुवंधि अम्मापिइसोगं ति । एवमपरोवतावं सव्वहा सुगुरुसमीवे, पूजिऊण भगवंते वीयरागे साहू य, तोसिऊण विहवोचियं किवणाई, सुप्पउत्तावस्सगे सुविसुद्धनिमित्ते समहिवासिए विसुद्धजोगे विसुज्झमाणे महया पमोएणं सम्मं पव्वएज्जा लोगधम्मेहितो लोगुत्तरधम्मगमणेणं ।
एसा जिणाणमाणा महाकल्लाण ति न विराहियव्वा बुहेणं 10 महाणत्थभयाओ सिद्धिकंखिण ति पव्वज्जागहणविहिसुत्तं
समत्तं ॥
स इत्यादि । स शुक्लपाक्षिकः पुरुषः तौ मातापितरौ सम्यक्त्वाद्योषधसंपादनेन जीवयेदात्यन्तिकम् । कथम् ? इत्याह-अमरणमरणावन्ध्य.
बीजयोगेन चैरममरणावन्ध्यकारणसम्यक्त्वादियोगेनेत्यर्थः । संभवत्येतदत 15 एवाह-संभवात् पुरुषोचितमेतद यदुतैवं तत्त्याग इति। किमिति अत आह
दुष्प्रतिकारौ मातापितरौ इति कृत्वा । एष धर्मः सतां सत्पुरुषाणाम् । भगवानत्र ज्ञातं महावीर एव परिहरन् गर्भाभिग्रहप्रतिपच्याऽकुशलानुबन्धिन तथा कर्मपरिणत्या मातापितृशोकं प्रव्रज्याग्रहणोद्भवमिति । उक्तं च१ अमरणावंझ° S. K1. K. विना ॥ २ ° राणि अ अम्मा ° S. K. K1 विना ॥ ३ पीईणि KI K. ॥ ४ पीतिसोगं K.। ०पीईसोगं K1. || ५ पूइत्ता C. D. ॥ ६ साहूण तो ° K1 ॥ ७ किवणाइ K.। किविणाइ K० । किविणाई K1 ।। ८ विसुद्धजोगे नास्ति S. K. K1 विना ॥ ९ ० कंखिणे त्ति KI कविणो त्ति K1 ।।१० सुत्त तईयं समत्तं K1 ॥ ११ समतं नास्ति S. K. विना ।। १२ अमरणावमध्य° -Sसं० सं०B || १३ चमरणा° Sमू० । अमरणा° S०।
20

Page #106

आचार्यश्रीहरिभद्रसूरिविरचितटीकासमलङ्कृते पञ्चसूत्रकै
अह सत्तमम्मि मासे गव्भत्थो चेवऽभिग्गहं गेहे । णाहं समणो होहं अम्मापियरे जियंतम्मि ॥ [ आवश्यकमूलभाष्ये ५९ ]
प्रस्तुत निगमनायाह - एवमपरोपतापं सर्वथा सम्यक् प्रव्रजेदिति योगः । विधिशेषमाह - सुगुरुसमीपे, नान्यत्र । पूँजयित्वा भगवतो वीतरागान् जिनान्, तथा साधून् यतीन् । 'तोषयित्वा विभवोचितं कृपणादीन् दुःखितसच्चानित्यर्थः । सुप्रयुक्तावश्यकः सैन्नुचितेन नेपथ्यादिना सुविशुद्धनिमित्तः प्रतियोगं समभिवासितो गुरुणा गुरुमन्त्रेण विशुद्धयमानो महता प्रमोदेन लोकोत्तरेण सम्यग् भाववन्दनादिशुद्धया प्रव्रजेत् । किमुक्तं भवति ? लोकधर्मेभ्यः स ( ? ) बलेभ्यः लोकोत्तरधर्मगमनेन प्रकर्षेण व्रजे - दित्यर्थः । एषा जिनानामाज्ञा यदुतैवं प्रव्रजितव्यम् । इयं च महाकल्याणेति कृत्वा न विराधितव्या बुधेन, नान्यथा कर्तव्येत्यर्थः ।
कस्मात् ? इत्याह-महानर्थभयात् । नाज्ञाविराधनतोऽन्योऽनर्थः । अर्थवत्तदाराधना इति । अत एवाह - सिद्धिकाङ्क्षिणा मुक्त्यर्थिनेति । न खल्वाज्ञाराधनातोऽन्यः सिद्धिपथ इति भावनीयम् । प्रव्रज्याग्रहणविधिसूत्रं समाप्तम्, तवतः प्रव्रज्याग्रहण विध्यर्थसूचकं सूत्रं समाप्तम् ।
॥ पञ्चसूत्रकव्याख्यायां तृतीयसूत्रव्याख्या समाप्ता ॥
(f
१ गमनिका - अथ सप्तमे मासे गर्भादारभ्य तयोर्मातापित्रोर्गर्भप्रयत्न करणेनात्यन्तस्नेहं विज्ञाय अहो ममोपर्यतीव अनयो: स्नेह इति यद्यहमनयोः जीवतोः प्रव्रज्यां गृह्णामि नूनं न भवत एता - वित्यतो गर्भस्थ एव अभिग्रहं गृह्णाति, ज्ञानत्रयोपेतत्वात् । किंविशिष्टमित्याह - नाहं श्रमणो भविष्यामि मातापित्रोर्जीव तोरिति गाथार्थः ॥” इति आवश्यकसूत्रस्य हरिभद्रसूरिविरचितायां ती ॥ २ पियरंमि जीवंते" इति आवश्यकमूलभाष्ये पाठः ॥ ३ पूजित्वा S. Aमू० B ॥ ४ तोषित्वा S. Aमू० B ॥ ५ समुचितेन Aसंo B संमुचितेन मू० ॥
•

5
10
15
20

Page #107

साम्प्रतं चतुर्थसूत्रव्याख्याऽऽरभ्यते । अस्य चायमभिसंबन्धः - अनन्तरसूत्रे साधुधर्मे परिभाविते यत् कर्त्तव्यं तदुक्तम् , तच्च विधिना प्रवज्या ग्राह्येत्येतत् । अस्य चर्यामभिधातुमाह
स एवमभिपव्वइए समाणे सुविहिभावओ किरियाफलेण जुज्जइ, विसुद्धचरणे महासत्ते, न विवज्जयमेइ । एयाभावेऽभिप्पेयसिद्धी उवायपवित्तीओ । नाविवज्जत्थोऽणुवाए पयट्टइ। उवाओ य उवेयसाहगो नियमेण । तस्सतत्तचाओ अण्णहा, अइप्पसंगाओ, निच्छयमयमेयं ।।
स एवमभिपव्वइए समाणे सुविहिभावतो किरियाफलेण जुज्जती20 त्यादि । स प्रस्तुतो मुमुक्षुः, एवमुक्तेन विधिनाऽभिप्रव्रजितः सन् सुविधि
भावतः कारणात् क्रियाफलेन युज्यते, सम्यक्रियात्वादधिकृतक्रियायाः। स एव 'विशेष्यते-विशुद्धचरणो महासत्वः, यत एवंभूतः अतो न विपर्ययमेति मिथ्याज्ञानरूपम् । एतदभावे विपर्ययाभावेऽभिप्रेतसिद्धिः सामा
न्येनैव । कुतः ? इत्याह-उपायप्रवृत्तेः। इयमेव कुतः ? इत्याह-नाविपर्यस्तोऽ. 15 नुपाये प्रवर्तते । इयमेवाविपर्यस्तस्याविपर्यस्तता यदुतोपाये प्रवृत्तिः, अन्यथा
तस्मिन्नेव विपर्ययः । एवमपि किम् ? इत्याह- उपायश्चोपेयसाधको निय. मेन, कारणं कार्याव्यभिचारीत्यर्थः, अतज्जननस्वभावस्य तत्कारणत्वायोगादतिप्रसङ्गात् । एतदेवाह-तत्स्वतत्वत्याग एव उपायस्वतत्त्वत्याग एवान्यथा स्वमुपेयमसाधयतः । कुतः ? इत्याह अतिप्रसङ्गात्, तदसाधकत्वाविशेषेणानुपायस्याप्युपायत्वप्रसङ्गात् । न चैवं व्यवहारोच्छेद आशङ्कनीय इत्याह-निश्चयमतेमेतदतिसूक्ष्मबुद्धिगम्यम् ।
से समलेढुकंचणे समसत्तुमित्ते नियत्तग्गहदुक्खे पसमसुहसमेए सम्मं सिक्खमाइयइ, गुरुकुलवासी, गुरुपडिबद्धे, विणीए, १. विशिष्यते S. ॥ २० तमेतदितिसूक्ष्म ° S. विना । तुला – “निश्चयनयमतमेतदतिसक्ष्मबद्धिगम्यमिति लोकोत्तमाः” इति आचार्यश्रीहरिभद्रसूरिविरचितायां ललितविस्तर 'लोकोत्तम'शब्दव्याख्यायाम् ।। ३ लेट्ठकंचणे K. ॥ ४ °माईयह K. ॥
10
25

Page #108

आचार्यश्रीहरिभद्रसूरिविरचितटीकासमलते पञ्चसूत्रके भूयत्थदरिसी, न इओ हियतरं ति मन्नइ, सुस्सूसाइगुणजुत्ते तत्ताभिनिवेसा विहिपरे परममंतो त्ति अहिज्जइ सुत्तं बद्धलक्खे आसंसाविप्पमुक्के आययट्ठी । स तमवेइ सव्वहा । तओ सम्म निउंजइ । एयं धीराण सासणं । अण्णहा अणिओगो, अविहिगहियमंतनाएणं ।
अणाराहणाए न किंचि, तदणारंभओ धुवं । एत्थ मग्गदेसणाए दुक्खं, अवधीरणा, अप्पडिवत्ती । नेवमहीयमहीयं, अवगमविरहेण । न एसा मग्गगामिणो। - विराहणा अणत्थमुहा, अत्थहेऊ, तस्सारंभओ धुवं । एत्थ मग्गदेसणाए अणभिनिवेसो, पडिवत्तिमेत्तं, किरियारंभो । एवं 10 पि अहीयं अहीयं, अवगमलेसजोगओ। अयं सीओ नियमेण। मग्गगामिणो खु एसा अवायबहुलस्स ।
निखाए जहोदिए सुत्तुत्तकारी हवइ पवयणमाइसंगए पंचसमिए तिगुत्ते । अणत्थपरे एयच्चाए अवियत्तस्स, सिसुजणणिचायनाएण । वियत्ते एत्थ केवली एयफलभूए । सम्ममेयं विया- 15 णइ दुविहाए परिण्णाए।
से समेत्यादि । स एवमभिप्रबजितः समलोष्टकाश्चनः सन् सर्वथा १. हि तत्तं ति C. D. ॥ २. आययट्टिई K1 ॥ ३ आणा° K1 S. ॥
४०णारंभाओ K विना ॥ ५ अवधीरणाए K1 ।। ६ रंभाओ K. S. विना ॥ ७ एवमहीयमहीयं K. ॥
20

Page #109

5
10
15
20
25
DE 30
तुर्थं प्रव्रज्यापरिपालनासूत्रम् ।
४७
समशत्रु मित्रः । एवं निवृत्ताग्रहदुःखः, अतः स प्रशमसुखसमेतः अधिकारितया सम्यक शिक्षामादत्ते ग्रहणा-ऽऽसेवनारूपाम् । कथम् ? इत्याहगुरुकुलवासी, तदनिर्गमनेन । गुरुप्रतिबद्धः, तद्बहुमानात् । विनीतो बाह्यविनयेन । भूतार्थदर्शी तत्त्वार्थदर्शी । न इतो गुरुकुलवासात् 'हिततरमिति मन्यते, वचनानुसारित्वात् । वचनं च
णाणस्स होइ भागी, थिरयरओ दंसणे चरिते य ।
ण्णा आवकहा, गुरुकुलवासं ण मुंबंति ॥ [ पञ्चाशके ११।१६ ]
स खल्वत्र शुश्रूषादिगुणयुक्तः, शुश्रूषा श्रवण- ग्रहण-धारणा-विज्ञाने (नो)हा- पोह- तच्चाभिनिवेशा: प्रज्ञागुणा इत्येतद्युक्तः । तत्त्वाभिनिवेशाद् विधिपरः सन् किम् ? इत्याह- परममन्त्री रागादिविषघ्नतयेति कृत्वाऽधीते सूत्रं पाठ- श्रवणाभ्याम् । किंविशिष्टः सन् ? इत्याह-बद्धलक्षोऽनुष्ठेयं प्रति, आशंसाविप्रमुक्तः इहलोकाद्यपेक्षया, आयतार्थी मोक्षार्थी । अत एव स एवं - भूतः तत् सूत्रमवैति सर्वथा याथातथ्येन । ततः किम् ? इत्याह- ततोऽवगमात् सम्यग् नियुङ्क्ते तत् सूत्रम् । एतद्वीराणां शासनं यदुतैवमधीतं सम्यग्
तत्वमिति A.B. ॥ " ज्ञानस्य श्रुतज्ञानादेः प्रत्यहं वाचनादिभावात् । दर्शने सम्यक्त्वेऽन्वह
१. हिततत्रमिति Sमू० । हिततत्वमिति Sसं० । हितं २. गाथेयं पञ्चवस्तुके १३५८ उपदेशपदे ६८२ चाप्यस्ति । भवति स्यात्, भागी भाजनम्, गुरुकुले वसन्निति प्रकृतम्, तथा स्थिरतरकः पूर्वप्रतिपन्नदर्शनोऽपि सन्नतिशय स्थिरो भवति स्वसमयपरसमयतत्त्वश्रवणात् । तथा चरित्रे चरणे स्थिरतरो भवति, अनुवेलं वारणादिभावात् । चशब्दः समुच्चये । यत एवं ततो धन्या धर्मधनं लब्धारः यावत्कथं यावज्जीवम् गुरुकुलवासं गुरुगृहनिवसनं न मुञ्चन्ति न त्यजन्ति । इति गाथार्थः ।" इति अभयदेवसूरिविरचितायां पञ्चाशकवृत्तौ पृ० १८२ ।। ३ " शुश्रूषा श्रवण ग्रहण -धारणा-विज्ञानोहापोहतत्त्वाभिनिवेशा प्रज्ञागुणाः इति ललितविस्तरायां 'सरणदयाणं' इत्यस्य व्याख्यायाम् । "शुश्रूषा श्रवणं चैव ग्रहणं धारणं तथा । ऊहोऽपोहोऽर्थविज्ञानं तत्त्वज्ञानं च धीगुणाः ॥ तंत्र शुश्रूषा श्रोतुमिच्छा । श्रवणमाकर्णनम् । ग्रहणं शास्त्रार्थोपादानम् । धारण मविस्मरणम् । ऊहोऽविज्ञातमर्थमवलम्ब्यान्येषु तथाविधेषु व्याप्त्या वितर्कणम् । अवोह उक्ति युक्तिभ्यां विरुद्धादर्थाद् हिंसादिकात् प्रत्यपायसम्भावनया व्यावर्तनम् । अथवा ऊहः सामान्यज्ञानम्, अपोहो विशेषज्ञानम् । अर्थविज्ञानमूहापोहयोगाद् मोह - सन्देह - विपर्यासव्युदासेन ज्ञानम् । तत्त्वज्ञानमूहापोहविज्ञानविशुद्धम् 'इदमित्थमेव ' इति निश्चयः । शुश्रूषादिभिर्हि उपाहितप्रज्ञाप्रकर्षः पुमान् न कदाचिदकल्याणमाप्नोति । एते च बुद्धिगुणा यथासम्भवं द्रष्टव्याः || ” इति योगशास्त्र स्वोपज्ञवृत्तौ प्रथमप्रकाशे पृ० १५३ ॥

"

Page #110

5
10
४८
आचार्यश्रीहरिभद्रसूरिविरचितटीकासमलङकृते पञ्चसूत्रके नियुक्तमिति । अन्यथाऽविध्यध्ययनेऽनियोगः, नियोगादन्योऽनियोगः, 'विपर्ययानि(नि?)योग इत्यर्थः । अत एवाह-अविधिगृहीतमन्त्रज्ञातेन, तत्रापि ग्रहादिभावाद्विपर्ययात् नियोग एव ।।
अनाराधनायामेकान्तेन(ना)प्रवृत्तस्य न किञ्चिदिष्टमनिष्टं वा फल मोक्षोन्मादादि । सदनुष्ठानं हि मोक्षफलमेव । यथोक्तम्
श्रामण्यस्य फलं मोक्षः प्रधानमितरत् पुनः ।।
तत्त्वतोऽफलमेवेह ज्ञेयं कृषिपलालवत् ॥ [ ] भङ्गस्याप्युन्मादायेव । यथोक्तम्
"उम्मादं व लभेज्जा रोगातङ्क व पाउणे दीहं ।
केवलिपण्णत्ताओ धम्माओ वा वि भंसेज्जा" ॥ [आव० नि० १४१४] न पुनरसम्यक्त्वमेव ।
कथमत्र 'अनाराधनायां न किञ्चित्' ? इत्याह-तदनारम्भतेो ध्रुवम् , तत्त्वतस्तस्यानारम्भात् । न चान्यस्मिन्नेवोद्भवत्यतिप्रसङ्गात् । इहैव लिङ्गमाह-अत्रानाराधनायाम् , मार्गदेशनायां तात्त्विकायां दुःखं श्रृण्वतो भवति । उक्तं च___शुद्धदेशना हि क्षुद्रसस्वमृगयूथसंत्रासनसिंहनादः । [ ललितविस्तरा पृ० ६ ] तथा अवधीरणा मनाग्लघुतरकर्मणः, न दुःखम् । तथा अप्रतिपत्तिस्ततोऽपि लघुतरकर्मणः, नावधीरणा । ततः किम् ? इत्याह-नैवमनाराधनयाऽधीतमधीतं सूत्रं तत्त्वतः । कुतः ? इत्याह-अवगमविरहेण सम्यगवबोधाभावेन । नैषा मार्गगामिन एकान्तमनाराधना भवति, सम्यक्त्वादिभावे सर्वथा सक्रियायोगात् । १ विपर्ययानियोग Spo A.B. । विपर्ययोनियोग Sसं० । अत्र 'विपर्ययो[s]नियोगः' इति अथवा 'विपर्ययाद]नियोगः' इति पाठोऽपि कदाचित् संभवेत् ॥२ 'यात् योग एव S० A.B ॥ ३. °न्तेन प्रस्तुतस्य Sमू० । Sमू० विना °न्तेन प्रवृत्तस्य इत्येवं यद्यपि सवषु हस्तलिखितादर्शेषु पाठ उपलभ्यते तथापि °न्तेनाप्रवृत्तस्य इति पाठः समीचीनो भाति । 'अनाराधनायाम' इति पदस्य 'एकान्तेनाप्रवृत्तस्य' इत्याशयोऽत्र ज्ञेयः । पृ० ४९ पं०१ मध्ये 'विराधना प्रक्रमादध्ययनस्य' इति वक्ष्यते, तदनुसारेणात्र यदि 'प्रस्तुतस्य अध्ययनस्य एकान्तेन अनाराधनायाम्' इति विवक्षा भवेत् तदा तु न्तेन प्रस्तुतस्य इति SHO. पाठोऽत्र समीचीनो भातीति ध्येयम् ॥ ४. व्याख्या-"खेत्तादिगो उम्माओ, चिरकालिओ रोगो, आसुघाती आयंको, एतेण वा पावेज्जा, धम्माओ भंसेज्जा, मिच्छदिट्ठी वा भवति, चरित्ताओ वा परिवडइ ॥” इति आवश्यकसूत्रस्य हरिभद्रसूरिविरचितायां वृत्तौ॥ ५. न चान्यस्मिन्नेवाद्भवत्य'S | अत्र S. अनुसारेण न चान्यस्मिन्नेवान्याढवत्य. इत्यति पाठः कदाचित् स्यात् ।।
15
20
25
30

Page #111

चतुर्थ प्रव्रज्यापरिपालनासूत्रम् । अत एवाह-विराधनेत्यादि । विराधना प्रक्रमादध्ययनस्य अनर्थमुखा उन्मादादिभावेन । अ(इ ?)यं च गुरुतरदोषापेक्षयाऽर्थहेतुः, पारम्पर्येण मोक्षाङ्गमेवेत्यर्थः । कुतः ? इत्याह-तस्यारम्भाद, ध्रुवम् , मोक्षगमनस्यैवारम्भात्, कण्टक-ज्वर-मोहोपेतमार्गगन्तवत् । उक्तं च
___ मुनेर्मार्गप्रवृत्तिर्या, सा सदोषाऽपि सैव हि ।।
२कण्टक-ज्वर-सन्मोहयुक्तस्येव सदध्वनि ॥ [ ] __एतद्भावे लिङ्गमाह-अत्र विराधनायां सत्यां मार्गदेशनायां पारमा. थिकायामनभिनिवेशः श्रृण्वतो भवति, हेयोपादेयतामधिकृत्य । यथाह
समेषु स्खलन्नन्ध-बधिरवन्मूकवल्स रूपादिषु, तथा सन्मोहात् [ ] इति । तथा प्रतिपत्तिमात्रं मनाग विराधकस्य, नानभिनिवेशः। तथा क्रिया- 10 रम्भोऽल्पतरविराधकस्य, न प्रतिपत्तिमात्रम् । एवं किम् ? इत्याह -एवमपि विराधनयाऽधीतमधीतं सूत्रं भावतः। कुतः ? इत्याह -अवगमलेशयोगतः सम्यगवबोधलेशयोगेन । अयं सबीजो नियमेन विराधकः, सम्यग्दर्शनादियुक्त इत्यर्थः । कुतः ? इत्याह-मार्गगामिन एवैषा विराधना, प्राप्तबीजस्येति भावः । न सामान्येनैव, किं तर्हि ? अपायबहलस्य निरुपक्रमक्लिष्टकर्मवतः। 15 १ ° मुखानुन्मादादि ० S। ° मुखानन्मादादि ° Aमू० । ° मुखा उन्मादादि ० Aसं०॥ २ तुला--"विधनजयस्त्रिविधः खलु विज्ञेयो हीनमध्यमोत्कृष्टः । मार्ग इह कण्टक-ज्वर-मोह जयसमः प्रवृत्तिफलः ॥३।९॥” इति आचार्यश्री हरिभद्रसूरिविरचिते षोडशकप्रकरणे ॥ "अपायमेवाधिकृत्य परमतसंवादमाह
कण्टक-ज्वर-मोहैस्तु समो विघ्नः प्रकीर्तितः।
मोक्षमार्गप्रवृत्तानामत एवापरैरपि ॥३७॥ कण्टक-ज्वर-मौहस्तु कण्टकेन ज्वरेण मोहेन च पुनः समस्तुल्यः विघ्नः प्रत्यूहो जघन्य-मध्यमोत्कष्टभेदभिन्नः प्रकीर्तितो निरूपितः मोक्षमार्गप्रवत्तानां सम्यग्दर्शनाद्याराधनावहितात्मनाम् अत एव योगनिरनबन्धत्वादेव हेतोः अपरैरपि योगिभिः, न केवलमस्माभिरित्यपिशब्दार्थः । यथा हि केषांचित् पथिकानां क्वचित् पाटलिपुत्रादौ गन्तुं प्रवृत्तानां कण्टक-ज्वर-मोहरभिभूतानां यथाक्रमं स्तोक-बहु-बहुतरकालं गमनभङ्गहेतुर्विधनः सम्पद्यते एवं योगिनामपि सिद्धिपथप्रस्थितानां तथाविधकर्मोदयात् त्रिप्रकारोऽन्तरायः समुपजायत इति ॥३७४।।" इति सटीके योगबिन्दौ। ३ यद्यपि S.A.B. हस्तलिखितादर्शेषु अत्र ° बहुलस्यांनिरुपक्रम ° इति पाठ उपलभ्यते तथापि बहुलस्य निरुपक्रम इति पाठ एवात्र समी वीनः । तुला-“अथापायमेव व्याचष्टे
अपायमाहुः कर्मैव निरपायाः पुरातनम् । पापाशयकरं चित्रं निरुपक्रमसंज्ञकम् ॥३७३॥
___20
___ 25

Page #112

आचार्यश्रीहरिभद्रसूरिविरचितटीकासमलङ्कृते पञ्चसूत्रके ‘निरपायो यथोदितः मार्गगामीति प्रक्रमः । एतदेवाह-सूत्रोक्तकारी भवति सबीजो निरपायः। प्रवचनमातृसङ्गतः, सामान्येन तद्युक्तः। विशेषेणैतदेवाह - पञ्चसमितः त्रिगुप्तः। ईर्यासमित्याद्याः समितयः पञ्च, मनोगुप्त्याद्याश्च तिस्रो गुप्तय इति । सम्यग्ज्ञानपूर्वकमेवमित्याह-अनर्थपरश्चारित्रप्राणक्षरणेन एतत्यागः प्रवचनमातृत्यागः । सम्यगेतद्विजानातीति योगः। कस्यानर्थपर एतत्यागः ? इत्याह-अव्यक्तस्य भाववालस्य । केनोदाहरणेन ? इत्याह-शिशुजननीत्यागज्ञातेन, शिशोर्वालस्य जननीत्यागोदाहरणेन, स हि तत्यागाद् विनश्यति । व्यक्तोऽत्र कः ? इत्याह-व्यक्तोऽत्र भावचिन्तायां केवली सर्वज्ञः,
एतत्फलभूतः प्रवचनमातृफलभूतः । सम्यग् भावपरिणत्या एतद्विजानात्यन10 न्तरोदितम् । एतदेवाह-द्विविधया परिज्ञया ज्ञपरिज्ञया प्रत्याख्यानपरिज्ञया च । ज्ञपरिज्ञाऽवबोधमात्ररूपा, प्रत्याख्यानपरिज्ञा तद्गर्भक्रियारूपा।
तहा आसासपयासदीवं संदीणा-ऽथिराइभेयं । असंदीणथिरत्थमुज्जमइ। जहासत्तिमसंभंते अणूसगे, असंसत्तजोगाराहए
भवइ । उत्तरुत्तरजोगसिद्धीए मुच्चइ पावकम्मुण त्ति विसुज्झमाणे 15 आभवं भावकिरियमाराहेइ । पसमसुहमणुहवइ अपीडिए संजम
स्वकिरिआए, अव्वहिए परीसहोवसग्गेहिं, वाहियसुकिरियानाएण।
तहा आसासेत्यादि । तथा आश्वासप्रकाशद्वीपं दीपं वा 'सम्यग १. विजानाति' इति वर्तते । किंविशिष्टम् ? इत्याह-स्पैन्दनवदस्थिरादिभेदम् । इह 20 भवाब्धावाश्वासद्वीपः, मोहान्धकारे दुःखगहने प्रकाशदीपश्च । तत्राद्यः स्पन्दनवानस्पन्दनवांश्च, प्लावनवानप्लावनवांश्चेत्यर्थः। इतरोऽपि स्थिरोऽस्थिरश्च, अप्रति
अपायमाहुः कमैव नापरं किञ्चित् निरपाया उपरतसकल क्लिष्टादृष्टाः तीर्थकरादयः पुरातन 'प्राकालोपार्जितं पापाशयकरं मोक्षपथपतिकूलचित्तवृत्तिहेतुः चित्रं नानारूपं निरुपक्रमसंज्ञकम् , 1. उपक्रमणम् उपक्रमः सर्वत उच्छेदः, ततो वास्तविक विषाकसामर्थ्यहरणम् , ततो विशिष्टानुष्ठानमिष्टयोग
मपि. निर्गतमुपक्रमान्निरुपक्रमम् , तत् संज्ञा नाम यस्य तत् तथा ॥३७३॥” इति सटीके योगबिन्दौ।
१०प्रकाशदीपं द्वीपं वा S. || २. दृश्यतां पं० ५, ९ पृ. ४६ पं० १५॥
जहा से दीवे असंदीणे एवं से धम्मे आरियपदेसिए" इति आचाराङ्गसूत्रे षष्ठेऽध्ययने तृतीय उद्देशके। “ द्विर्गता आपोऽस्मिन्निति द्वीपः, स च ट्रव्यभावभेदाद द्वेधा-तत्र द्रव्यद्वीप आश्वासद्वीपः, आश्वास्यतेऽस्मिन्नित्याश्वासः, आश्वासश्चासौ द्वीपश्चाश्वासद्वीपः, यदिवा आश्वसनमाश्वासः, आश्वासाय द्वीप आश्वासद्वीपः,
30

Page #113

.
चतुर्थं प्रव्रज्यापरिपालनासूत्रम् । पाती प्रतिपाती चेत्यर्थः । अयं च यथासंख्यं मानुष्ये क्षायोपशमिक-क्षायिक. चारित्ररूपः, क्षायोपशमिक-क्षायिकज्ञानरूपश्च । उभयत्रायो नाँक्षेपेणेष्टसिद्धये, सप्रत्यपायत्वात् । चरमस्तु सिद्धये, निष्प्रत्यपायत्वात् । सम्यगेतद् विजानाति ।
न केवलं विजानाति, अस्पन्दन वत्-स्थिरार्थमुद्यमं करोति सूत्रनीत्या। कथम् ? इत्याह-यथाशक्ति शक्त्यनुरूपम् , असंभ्रान्तो भ्रान्तिरहितः, अनुत्सुक औत्सुक्यरहितः फलं प्रति । असंसक्तयोगाराधको भवति, निः; सपत्नश्रामण्यव्यापारकर्ता, सूत्रानुसारित्वात् । सूत्रं चतत्र नदीसमुद्रबहुमध्यप्रदेशे भिन्नबोहित्थादयस्तमवाप्याश्वसन्ति । असावपि द्वेधा सन्दीनोऽसन्दीनश्चेति, यो हि पक्षमासादावुदकेन प्लाव्यते स सन्दीनः, विपरीतस्त्वसन्दीन: सिंहलद्वीपादिः, यथा हि सायात्रिकास्तं द्वीपमसन्दीनमुदन्वदादेरुत्तितीर्षवः समवाप्याश्वसन्ति एवं तं भावसंधानायोत्थितं साधुमवाप्यापरे प्राणिनः समाश्वस्युः । यदिवा दीप इति प्रकाशदीपः, प्रकाशाय दीपः प्रकाशदीपः, स चादित्य-चन्द्र-मण्यादिरसन्दीनः, अपरस्तु विद्युदुल्कादिः सन्दीनः, यदिवा प्रचुरेन्धनतया विवक्षितकालावस्थाय्यसन्दीनः, विपरीतस्तु सन्दीन इति, यथा ह्यसौ स्थपुटाद्यावेदनतो हेयोपादेयहानोपादानवतां निमित्तभावमुपयाति तथा कचित्समुद्राद्यन्तर्वर्तिनामाश्वासकारी च भवति एवं ज्ञानसंधानायोत्थितः परीषहोपसर्गाशोभ्यतयाऽसन्दीनः साधुर्विशिष्टोपदेशदानतोऽपरेषामुपकारायेति । अपरे भावद्वीपं भावदीपं वा अन्यथा व्याचक्षते, तद्यथा-भावद्वीपः सम्यक्त्वम् , तच्च प्रतिपातित्वादौपशमिकं क्षायोपशमिकं च संदीनो भावद्वीपः, क्षायिकं त्वसन्दीन इति, तं द्विविधमवाप्य परीतसंसारत्वात् प्राणिन आश्वसन्ति । भावदीपस्तु सन्दीनः श्रुतज्ञानम् , असंदीनस्तु केवलमिति, तच्चावाप्य प्राणिनोऽवश्यमाश्वसन्त्येवेति । अथवा धर्म संदधानः समुत्थितः सन्नरतेदुष्प्रधष्यो भवतीत्युक्ते कश्चिचोदयेत्-किम्भूतोऽसौ धर्मो यत्सन्धानाय समुत्थित इति, अत्रोच्यते, यथाऽसौ द्वीपोऽसन्दीन:-असलिलप्लुतोऽवरुग्णवहनानामितरेषां च बहूनां जन्तूनां शरण्यतया आश्वासहेतुर्भवत्येवमसावपि धर्मः 'आर्यप्रदेशितः' तीर्थकरप्रणीतः कष-ताप-च्छेदनिपीटतोऽसन्दीनः, यदिवा कुतर्काप्रधृष्यतयाऽ सन्दीन:-अक्षोभ्यः प्राणिनां त्राणायाश्वासभूमिभवति ।” इति शीलाचार्यविरचितायाम् आचारागसत्रटीकायाम् पृ० २४७-२४८ ॥
१ 'यथासङ्खय'शब्देन स्पन्दनवदस्थिरादिभेदो द्वीपो दीपश्च ग्राह्यः ॥ २ "क्षायोपशमिकक्षायिकचारित्रयोः स्पन्दनवदस्पन्दनवत्पदवाख्ययोर्मध्येऽस्पन्दनबत्पदेन क्षायिकचारित्रमुच्यते इति । तथा स्थिरा-ऽस्थिरपदवाच्ययोः क्षायिक-क्षायोपशमिकज्ञानयोर्मध्ये स्थिरपदेन क्षायिकज्ञानं केवलज्ञानरूपं गृह्यते । ततस्तदुभयावाप्त्यै यतेत्यर्थः (यतत इत्यर्थः?)" -Aटि. ॥ ३ उभयत्राद्यो नाक्षेपेणेष्टसिद्धये इति हस्तलिखितादर्शेषु पाठः । अत्र यदि न अक्षेपेणेष्टसिद्धये इति पदच्छेदः स्वीक्रियते तदा क्षेपः कालविलम्बः इत्यर्थः, 'न अविलम्बेन, किन्तु विलम्बेन इष्टसिद्धये' इत्याशयः । यदि तु 'न आक्षेपेण इष्टसिद्धये' इति 'अनाक्षेपेण इष्टसिद्धये
इति वा पदच्छेदः स्वोक्रियते तदा 'इष्टसिद्धिं साक्षान्नाक्षिपति, किन्तु परम्परया इष्टसिद्धिर्भवति' - इत्याशयो भवेत् ॥
20

Page #114

५२
5
1C
15
20
52
30
35
श्रीहरिभद्रसूरिविरचितटीकासमलङ्कृते पञ्चसूत्रके
'जोगो जोगो जिणसासणम्मि दुक्खक्खया पउंजतो । अण्णोष्णमबाहंतो असवन्तो होइ कायव्या ।। [ ओघनि० २७६] एवमुत्तरोत्तर योगसिद्ध्या धर्मव्यापार सिद्धयेत्यर्थः । किम् ? इत्याहमुच्यते पापकर्मणा तत्तद्गुणप्रतिबन्धकेन इति एवं विशुद्धयमानः सन् आभवं आजन्म आसंसारं वा भावक्रियां निर्वाणसाधिकामाराधयति निष्पादयत्यौचित्यारम्भनिर्वहणरूपाम् । तथा प्रशमसुखमनुभवति ताच्चिकम् । कथम् ? इत्याह- अपीडितः 'संयम तपः क्रियया आश्रवनिरोधा ऽनशनादिरूपया । तथा अव्यथितः सन् परीष होपसर्गेः क्षुद्-दिव्यादिभिः । कथमेतदेवम् ? इति १ " जोगो जोगो जिणसासणंमि दुक्खक्खया पउंजंतो । अण्णोष्णमबाहाए असवत्तो होइ कायव्वो || २७७ ||
योगो योग इति वीप्सा, ततश्च व्यापारो जिनशासने प्रयुज्यमानो दुःखक्षयाय 'प्रयुज्यमानः ' क्रियमाणः, कथम् ? 'अन्योऽन्याबाधया' परस्परापीडया, एतदुक्तं भवति यथा क्रियाक्रियमाणा 'क्रियान्तरेण न बाध्यते एवमन्योऽन्याबाधया प्रयुज्यमानः 'असवत्तो' असपत्नः अविरुद्धो भवति कर्त्तव्य इति । इदानीं फलं प्रदर्शयन्नाह -
जोगे जोगे जिणसासणंमि दुक्खक्खया पउंजंते । एकिमि अनंता वहंता केवली जाया ||२७८ ||
सुगमा । नवरम् एकैकस्मिन् 'योगे' व्यापारे वर्त्तमाना अनन्ताः केवलिनो जाताः ॥" इति द्रोणाचार्यविरचितायाम् ओघनियुक्तिटीकायाम् ॥
१ " इमे ते खलु बावीस परीसहा समणेणं भगवया महावीरेणं कासवेणं पवेइया, जे भिक्खू सोच्चा नच्चा जेच्चा अभिभूय भिक्खायरियाए परिव्वयंतो पुट्ठो नो विहन्नेजा, तंजहा - दिगिंछापरीस हे १, पिवासापरीस हे २, सीयपरीसहे ३, उसिणपरीस हे ४, दंसमसयपरीस हे ५, अचेलपरीसदे ६, अरइपरीस हे ७, इत्थी परीसहे ८, चरियापरीस हे ९, निसीहियापरीस हे १०, सेज्जापरी सहे ११, अक्कोसपरीस हे १२, वहपरीस हे १३, जायणापरीस हे १४, अलाभपरीस हे १५, रोगपरी सहे १६, तणफासपरीस हे १७, जलपरीसहे १८, सक्कारपुरकारपरीस हे १९, पन्नापरीस हे २०, अन्नाणपरीस हे २१, दंसणपरीस हे २२” इति उत्तराध्ययनसूत्रे द्वितीयाध्ययने ||२||
"क्षुत्-पिपासा - शीतोष्ण- दंशमशक-नाग्न्याऽरति स्त्रीचर्या निषद्या शय्या ऽऽक्रोश-वध-याचना- लाभरोग-तृण-स्पर्श-मल-सत्कारपुरस्कार - प्रज्ञा ऽज्ञान- दर्शनानि ॥” इति तत्त्वार्थाधिगमसूत्रे ९/९ |
" चउविहा उवसग्गा पन्नत्ता, तंजहा दिव्वा, माणुसा, तिरिक्खजोणिया, आतसंचेयणिज्जा १ | दिव्वा उवसग्गा चउव्विहा पन्नत्ता, तंजहा -हासा, पओसा, वीमंसा, पुढोवेमाता २ | माणुसा उवसग्गा चविधा पन्नत्ता, तंजहा -हासा, पओसा, वीमंसा, कुसीलपडि सेवणया ३ । तिरिक्खजोगिया उवसग्गा चउन्विहा पन्नत्ता, तंजहा भता, पदोसा, आहारहेउं, अवचलेगसारक्खणया ४। आतसंचेयणिना उवसग्गा चउव्विहा पन्नत्ता, तंजहा - घट्टणता, पवडणता, थंभगता, लेसणता ५ । " इति स्थानाङ्गसूत्रे सू० ३६१ । " उपसर्जनानि उपसृज्यते वा-धर्मात् प्रच्याव्यते जन्तुरेभिरित्युपसर्गा बाधाविशेषाः, ते च कर्तृभेदाच्चतुर्विधाः, आह च--" उवसज्जण मुवसग्गो तेण तओ य उवसिज्जए जहा । सो दिव्यमयतेरिच्छआय संचेयणाभेओ || १ || ” [ विशेषावश्यकभाष्ये गा० ३५५२ ] इति ।

Page #115

चतुर्थं प्रव्रज्या परिपालनासूत्रम् ।
निदर्शनमाह - व्याधितंसुक्रियाज्ञातेन, रोगितस्य शोभनक्रियोदाहरणेन । एतदेवाह -
२
से जहा के महावाहिगहिए, अणुभूयतव्वेयणे, विष्णाया
त्वाद्वा
आत्मना संचेत्यन्ते क्रियन्त इत्यात्मसंचेतनीयाः, तत्र दिव्या हास त्ति हासाद्भवन्ति हाससम्भूतहासा उपसर्ग एवेत्येवमन्यत्रापि, यथा भिक्षार्थं ग्रामान्तरप्रस्थितक्षुल्लकैर्व्यन्तर्या उपयाचितं प्रतिपन्नं यदीप्सितं लप्स्यामहे तदा तवोण्डेरकादि दास्याम इति, लब्धे च तत्र तवेदमिति भणित्वा तदुण्डेरकादि तैः स्वयमेव भक्षितं देवतया च हासेन तद्रूपमावृत्य क्रीडितम्, अनागच्छत्सु च क्षुल्लके व्याकुले गच्छे निवेदितमाचार्याणां देवतया क्षुल्लकवृत्तम्, ततो वृषभैरुण्डेरकादि याचित्वा तस्यै दत्तं तया तु ते दर्शिता इति । प्रद्वेषाद्यथा सङ्गमको महावीरस्योपसर्गानकरोत् । विमर्षात् यथा क्वचिद्देवकुलिकायां वर्षासूषित्वा साधुषु गतेषु तदीय एवान्यः पश्चादागतस्तत्रोषितः, तं च देवता किंस्वरूपोऽयमिति विमर्षादुपसर्गितवतीति । पृथग्- भिन्ना विविध मात्रा -हासादिवस्तुरूपा येषु ते पृथग्विमात्राः, अथवा पृथग् विविधा मात्रा विमात्रा, तया, इत्येतल्लुप्ततृतीयैकवचनं पदं दृश्यम्, तथाहि -हासेन कृत्वा प्रद्वेषेण करोतीत्येवं संयोगाः, यथा सङ्गमक एव विमर्षेण कृत्वा प्रद्वेषेण कृतवानिति तथा मानुष्षा हासात् यथा गणिकादुहिता क्षुल्लकमुपसर्गितवती, सा च तेन दण्डेन ताडिता, विवादे च राज्ञः श्रीगृहहष्टान्तो निवेदितस्तेनेति । प्रद्वेषाद्यथा गजसुकुमारः सोमिलब्राह्मणेन व्यपरोपितः । विमर्षाद्यथा चाणक्योक्तचन्द्रगुप्तेन धर्म्मपरीक्षार्थं लिङ्गिनोऽन्तःपुरे धर्ममाख्यापिताः क्षोभिताश्च साधवस्तु क्षोभितुं न शकिता इति । कुशीलम् - अब्रह्म, तस्य प्रतिषेवणं कुशीलप्रतिषेवणम्, तद्भावः कुशीलप्रतिषेवता उपसर्गः, कुशीलस्य वा प्रतिषेवणं येषु ते कुशीलप्रतिषेवणकाः, अथवा कुशीलप्रतिषेवणयेति व्याख्येयम्, यथा सन्ध्यायां वसत्यर्थं प्रोषितस्येर्ष्यालोगृहे प्रविष्टः साधुश्चतसृभिर्ष्यालुजायाभिर्दत्तावासः प्रत्येकं चतुरोऽपि यामानुपसरिगतो न च क्षुभितः । तथा तैरश्चा भयात् श्वादयो दशेयुः । प्रद्वेषाच्चण्डकौशिको भगवन्तं दष्टवान् । आहारहेतोः सिंहादयः । अपत्य-लयन संरक्षणाय काक्पादयः उपसर्गयेयुरिति । तथा आत्मसंचेतनीयाः घट्टनता घट्टनया वा, यथाऽक्षिणि रजः पतितं ततस्तदक्षि हस्तेन मलितं दुःखितुमारब्धमथवा स्वयमेवाक्षिणि गले वा मांसाकुरादि जातं घट्टयति इति । प्रपतनया वा यथा अप्रयत्नेन सञ्चरतः प्रपतनात् दुःखमुद्यते । स्तम्भनता स्तम्भनया वा यथा तावदुपविष्टः स्थितो यावत् सुप्तः पादादिः स्तब्धो जातः । श्लेषणता श्लेषणया वा यथा पादमाकुञ्चय स्थितो वातेन तथैव पादो लगित इति । भवन्ति चात्र गाथा: - "हास १ पदोस २ वीमंसओ ३ विमायाय ४ वा भवे दिव्वो । एवं चित्र माणुसो कुसीलपडि सेवण चउत्थो || १ || तिरिओ भय १ प्पओसा २ ऽऽहारा ३ वच्चादिरक्खणत्थं वा ४ । घट्टण १ थंभण २ पवडण ३ लेसणओ वाऽऽवसंवेओ ४ || २ || दिव्वंमि वंतरी १ संगमे २ गजइ ३ लोभणादीपा ४ । इत्युत्तरार्द्धम्, गणिया १ सोमिल २ धम्मोवएसणे ३ सालुजोसियोईया ४ । तिरियंमि सा १ कोसिय २ सीहा ३ अविरनुगवाई ४ | ३ || कणुग १ कुडणा २ भिपयणाइ ३ गत्तर्सलेसणादओ ४ नेया । आओदाहरणा वाय १ पित्त २ कफ ३ सन्निवाया वा ॥४॥ [विशेषावश्यकभाष्ये गा. ३५५३ - ३५५४, ३५५८ - ३५६० ] इति" इति अभयदेवसूरिविरचितायां स्थानाङ्गटीकायाम् ॥
O
१ ' तस्य सुक्रिया S. विना ॥ २ जहा नामए के S. K. विना ॥

ܘ

५३
5
10
15
20
25
30
35

Page #116

५४
5
10
15
20
25
आचार्यश्रीहरिभद्रसूरिविरचितटीकासमलङ्कृते पञ्चसूत्रके
सरूवेण, निव्विण्णे तत्तओ, सुवेज्जवयणेण सम्मं तमवगच्छिय जहाविहाणओ पवन्ने सुकिरियं निरुद्धजहिच्छाचारे, तुच्छपत्थभोई मुचमाणे वाहिणा नियत्तमाणवेयणे समुवलब्भारोग्गं पवढमाणत भावे, तल्लाभनिव्वुईए तप्पडिबंधाओ सिराखाराइजोगे विवाहिसमारोग्गविष्णाणेण इट्ठनिष्पत्तीओ अणाकुलभावयाए किरिओवओगेण, अपीडिए, अव्वहिए, सुहलेस्साए वड्ढइ, वेज्जं च बहु मन्नइ ।
२
सेत्यादि । तद्यथा - कश्चित् सस्वो महाव्याधिगृहीतः कुष्ठादिग्रस्त इत्यर्थः । अनुभूततद्वेदनः, अनुभूतव्याधिवेदनः । विज्ञाता स्वरूपेण वेदनायाः, न कण्डूगृहीतकण्डूयनकारिखद् विपर्यस्तः । निर्विण्णस्तत्त्वतः तद्वेदनयेति प्रक्रमः । ततः किम् ? इत्याह- सुवैद्यवचनेन हेतुभूतेन सम्यगवैपरीत्येन तं व्याधिeart यथाविधानतो यथाविधानेन देवतापूजादिलक्षणेन, प्रपन्नः सुक्रियां परिपाचनादिरूपाम्, निरुद्यदृच्छाचारः सन् प्रत्यपायमयात्, तथा तुच्छपथ्यभोजी व्याध्यानुगुण्यतः अनेन प्रकारेण मुच्यमानो व्याधिना खसराद्यपगमेन, निवर्तमान वेदनः कण्ड्वाद्यभावात्, समुपलभ्यारोग्यं सदुपलम्भेन, प्रवर्द्धमानतद्भावः प्रवर्द्धमानारोग्यभावः, तल्लाभनिर्वृत्या आरोग्गला मनिर्वृच्या, तत्प्रतिबन्धात् आरोग्यप्रतिबन्धाद्धेतोः, शिराक्षारादियेोगेऽपि शिरावेधक्षारपातभावेऽपीत्यर्थः । व्याधिशमारोग्यविज्ञानेन, व्याधिशमाद् यदारोग्यं तदवबोधेनेत्यर्थः । किम् इत्याह- इष्टनिष्पत्तेरारोग्य निष्पत्तेर्हेतोरना कुलभावतया निबन्धनाभावात्, तथा क्रियोपयोगेन इतिकर्त्तव्यतायां बोवेन हेतुना, अपीडितः, अव्यथितो निवातस्थानाsserपानादिना । किम् ? इत्याह- शुभलेश्यया प्रशस्तभावरूपया वर्द्धते
०
१ रोगं S. K. ॥ २ ● रोग • S. ॥ ३ अपीडिए नास्ति K. ॥ सुश्रुतसंहितायां तृतीये शारीरस्थानेऽष्टमेऽध्याये सिराव्यधविधौ, तथा प्रथमे एकादशेऽध्याये क्षारपाकविधौ ॥

४ दृश्यत सूत्रस्था

Page #117

चतुर्थ प्रव्रज्यापरिपालनासूत्रम् । वृद्धिमाप्नोति । तथा वैद्यं च बहु मन्यते, महापायनिवृत्तिहेतुरयं ममेति सम्यग् ज्ञानात् । एष दृष्टान्तः ।। अयमर्थोपनयः
एवं कम्मवाहिगहिए, अणुभूयजम्माइवेयणे, विण्णाया दुक्खरूवेणं, निविण्णे तत्तओ तओ, सुगुरुवयणेण अणुट्ठाणाइणा तमवगच्छिय पुव्वुत्तविहाणओ पवन्ने सुकिरियं पज्जं, निरुद्धपमायचारे, असारसुद्धभोई, मुच्चमाणे कम्मवाहिणा, नियत्तमाणिद्ववियोगाइवेयणे, समुवलब्भ चरणारोग्गं पवढमाणसुहभावे, तल्लाभनिव्वुईए तप्पडिबंधविसेसओ परीसहोवसग्गभावे वि तत्तसंवेयणाओ कुसलसिद्धीए थिरासयत्तेण धम्मोवओगाओ 10 सया थिमिए तेउल्लेसाए वढइ, गुरुं च बहु मन्नइ जहोचियं असंगपडिवत्तीए, निसग्गपवित्तिभावेण एसा गुरू वियाहिया भावसारा विसेसओ भगवंतवहुमाणेणं । जो मं पडिमन्नइ से गुरुं ति तयाणा । अन्नहा किरिया अकिरिया कुलडानारीकिरियासमा, गरहिया तत्तवेईणं, अफलफलजोगओ । विसन्न- 15 तत्तीफलमेत्थ नायं । आवट्टे खु तप्फलं असुहाणुबंधे । ___ एवमित्यादि । एवं कर्मव्याधिगृहीतः प्राणी । किंविशिष्टः ? इत्याहअनुभूतजन्मादिवेदनः। आदिशब्दाज्जरा-मरणादिग्रहः । विज्ञाता दुःख
१० रोगं S. ॥ २० निव व्व ?)त्तीए K. ॥ ३ कुसलसुद्धीए थिरा० K. । कुसलसिद्धिओ थिरा ° S. । कुसलासयवुड्ढी थिरा° C. D. ॥ ४ ° वओगमो K10 10 ५. णिस्संगप° S.॥ ६. गुरु विया° K। गुरुई S.C.D. || ७ अफलजोगओ
S. K. K1 विना ॥ ८
तेत्ती .
S. K. ॥

Page #118

आचार्यश्रीहरिभद्रसूरिविरचितटीकासमलते पञ्चसूत्रके रूपेण जन्मादिवेदनायाः, न तु तत्रैवासक्त्या विपर्यस्त इति। ततः किम् ? इत्याहनिविण्णस्तत्त्वतः ततो जन्मादिवेदनायाः। किम् ? इत्याह-सुगुरुवचनेन हेतुनाऽनुष्ठानादिना उपायेन तमवगम्य सुगुरुं कर्मव्याधि च, पूर्वोक्तविधानतस्तृतीयसूत्रोक्तेन विधानेन प्रपन्नः सन् सुक्रियां प्रव्रज्याम् , निरुद्धप्रमादचारो यदृच्छया, असारशुद्धभोजी संयमानुगुण्येन, अनेन विधिना मुच्यमानः कर्मव्याधिना, निवर्तमानेष्टवियोगादिवेदनस्तथा मोहनिवृत्त्या, किम् ? इत्याह-समुपलभ्य चरणारोग्यं सदुपलम्भेन, प्रवर्द्धमानशुभभावः प्रवर्द्धमानचरणारोग्यभावः बहुतरकर्मव्याधिविकारनिवृत्त्या तल्लाभनिवृत्त्या तत्प्रतिबन्धविशेषात् चरणारोग्यप्रतिबन्धविशेषात् , स्वाभाविकात् कारणात् , परीषहोपसर्गभावेऽपि क्षुद्-दिव्यादिव्यसनभावेऽपि, तत्त्वसंवेदनात् सम्यग्ज्ञानाद्धतोः, तथा कुशलसिद्धया क्षायोपशमिकभाव. वृद्धया, स्थिराशयत्वेन चित्तस्थैर्यण हेतुना, तथा धर्मोपयोगात् इतिकर्तव्यताबोधात् कारणात् , सदा स्तिमितः भावद्वन्द्वविरहात् प्रशान्तः। किम् ?
इत्याह-तेजोलेश्यया शुभप्रभावरूपया वर्द्धते वृद्धिमनुभवति, गुरुं च बहु 15 मन्यते भाववैद्यकल्पम् , कथम् ? इत्याह-यथोचितमौचित्येन, असङ्गप्रति
पत्या स्नेहरहिततद्भावप्रतिपत्त्या। किमस्या उपन्यासः? इत्याह-निसर्गप्रवृत्तिभावेन सांसिद्धिकप्रवृत्तित्वेन हेतुना, एषाऽसङ्गप्रतिपत्तिगुर्वी व्याख्याता भगवद्भिः, किम् ? इत्यत आह-भावसारा तथौदयिकभावविरहेण विशेषतः असङ्गप्रतिपत्तेः । इहैव युक्त्यन्तरमाह-भगवद्बहुमानेन अचिन्त्यचिन्तामणिकल्पतीर्थकरप्रतिबन्धेन । कथमयम् ? इत्याह-यो मां प्रतिमन्यते भावतः स गुरुमित्येवं तदाज्ञा भगवदाज्ञा, इत्थं तत्त्वं व्यवस्थितम् ।
अन्यथेत्यादि । अन्यथा गुरुबहुमानव्यतिरेकेण क्रिया उपधिप्रत्युपेक्षणादिरूपा अक्रिया सक्रियातोऽन्या । किंविशिष्टा ? इत्याह-कुलटानारी
क्रियासमा दुःशीलवनितोपवासक्रियातुल्या। ततः किम् ? इत्याह-गर्हिता 25 तत्ववेदिनां विदुषाम् । कस्मात् ? इत्याह-अफलफलयोगतः, इष्टफलादन्यद
फलम् , मोक्षात् सांसारिकमित्यर्थः, तद्योगात् । एतदेव स्पष्टयन्नाह-विषान्न१ कुशलाशद्धया Sमू० । कुशलाशयवृद्धया Sसं० A. B. | दृश्यतां पृ० ५५ पं० ११ टि० ३॥२ तत्प्रतिबन्धात् S. ॥३° तस्तद्भाव ° S. || ४ क्रियाप्यक्रिया प्रत्युपे S. विना ॥ ५ अफलगोगतः S. विना ॥
20

Page #119

चतुर्थ प्रव्रज्यापरिपालनासूत्रम् ।
,
तृप्तिफलमत्र ज्ञातमल्पं विपाकदारुणम्, विराधनासेवनात् । एतदेवाह - आवर्त एव तत्फलम् आवर्तन्ते प्राणिनोऽस्मिन्नित्यावर्त्तः संसारः, स एव तत्त्वतः तत्फलं विराधनाविषजन्यम् । किंविशिष्ट आवर्त्तः ? इत्याह-अशुभानुबन्धः, तथा तथा विराधनोत्कर्षेण ।
एवं सफलं गुर्वबहुमानमभिधाय तद्बहुमानमाह आयत इत्यादिना - आयओ गुरुवहुमाणो अवझकारणत्तेण । अओ परमगुरुसंजोग । तओ सिद्धी असंसयं । एसेह सुहोदए, पगिट्ठतयणुबंधे, भववाहितेगिच्छी । न इओ सुंदरं परं । उवमा एत्थ न विज्जई । से एवंपणे एवंभावे एवंपरिणामे अप्पडिवडिए वड्ढमाणे ते उलेसाए दुवालसमासिएणं परियाएणं अइकमइ सव्वदेवतेउलेसं । एवमाह महामुनी । तओ सुके सुकाभिजाई भवइ । पायं छिण्णकम्माणुबंधे । खवइ लोगसण्णं । पडिसोयगामी, अणुसोयनियत्ते, सया सुहजोगे, एस जोगी वियाहिए । एस आराहगे सामण्णस्स । जहागहियपणे सव्वोवहासुद्धे संघइ सुद्धगं भवं सम्मं अभवसाहगं भोगकिरिया - सुरूवाइकप्पं । तओ ता संपुण्णा पाउrs अविगलहे उभावओ असंकिलिट्ठसुहरूवाओ अपरोवतावि णीओ सुंदराओ अणुबंधेणं । न य अण्णा संपुण्णा, तत्तत्तखंडणेणं ।
५
- आयतो गुरुबहुमानः, साद्यपर्यवसितत्वेन, दीर्घत्वादायतो मोक्षः, स गुरु बहुमानः, गुरुभावप्रतिबन्ध एव मोक्ष इत्यर्थः । कथम् ? इत्याह- अवन्ध्य१ लेस्साए S. ॥ २ ° लेस्सं S. ॥ ३ पाइच्छित्तकम्मा • K॥ ४ • नित्ते S. मू० । • निवित्ते Sio CD. ।। ५ एस नास्ति S. K1 K | 'एस जोगी वियाहिए आराहगे सामण्णस्स' इत्ययमपि S, K, K1 पाठः सुन्दर एव भाति ॥ ६ अहा K1 ॥
O
● अणु AB
७
८

५७
5
10
15
20

Page #120

५८
10
आचार्यश्रीहरिभद्रसूरिविरचितटीकासमलकृते पञ्चसूत्रके कारणत्वेन मोक्षं प्रत्यप्रतिबद्धसामर्थ्य हेतुत्वेन । एतदेवाह-अतः परमगुरुसंयोगः, अतो गुरुबहुमानात्तीर्थकरसंयोगः। ततः संयोगादुचिततत्संबन्धस्वात् सिद्धिरसंशयं मुक्तिरेकान्तेन, यतश्चैवमतः एषोऽत्र शुभोदयो गुरुबहुमानः, कारणे कार्योपचारात् , यथाऽऽयुघृतमिति । अयमेव विशेष्यतेप्रकृष्टतदनुबन्धः प्रधानशुभोदयानुबन्धः, तथा तथाराधनोत्कर्षेण । तथा भवव्याधिचिकित्सकः गुरुबहुमान एव, हेतुफलभावात् । न इतः सुन्दरं परं गुरुबहुमानात् । उपमात्र न विद्यते गुरुबहुमाने, सुन्दरत्वेन भगवद्वहुमानादित्यभिप्रायः । स एवंप्रज्ञः, स तावदधिकृतप्रवजितः, एवंप्रज्ञो विमलविवेकात । एवंभावः, विवेकाभावेऽपि प्रकृत्या । एवंपरिणामः सामान्येन गुर्वभावेऽपि क्षयोपशमान्माषतुषवत् । यथोक्तम्
विवेक शुभभाव-परिणामा वचन-गुरु-तदभावेषु यमिनाम् [ ] इति । १ "नन्वविज्ञातसुवचनविनियोगानामपि केषांचिच्छास्त्रे चारित्ररूपः शुभपरिणामः श्रयते, स कथं तेषाम् ? इत्याशंकयाह
मासतुसादीयाण उ मग्गणुसारित्तो सुहो चेव ।
परिणामो विन्नेओ सुहोहसण्णाणजोगाओ ॥१९३॥ माषतुषादिकानां स्वागमप्रसिद्धानां जडसाधूनां पुनर्जीवाजीवादितत्त्वगोचरव्यक्तश्रतोपयोगाभावेऽपि मार्गानुसारित्वतस्तीव्रमिथ्यात्वमोहनीयक्षयोपशमभावात् , इह च मार्गश्चनसोऽवक्रगमनं भुजङ्गगमननलिकायामतुल्यो विशिष्टगुणस्थानावाप्तिप्रगुणः स्वरसवाही जीवपरिणति विशेषस्तमनुसरति तच्छील. श्च यः स तथा, तद्भावस्तत्त्वं तस्मात् , शुभश्चव परिशुद्ध एवं व्यावृत्तविपर्यासदुःख एव परिणामो विज्ञेयः । ननु मार्गानुसारित्वेऽपि बठरतया कथं तत्परिणामशुद्धिरित्याशंक्याह-शुभौघसंज्ञानयोगात् शुभमविपर्यस्तमोघेन सामान्येन सुबहुविशेषावधारणाक्षमं यत्संज्ञानं वस्तुतत्त्वसंवेदनरूपं तस्य योगात् । ते हि बहिर्बहु श्रुतमपठन्तोऽपि अतितीक्ष्णसूक्ष्मप्रज्ञतया बहुपाठकस्थूलप्रज्ञपुरुषानुपलब्धं तत्त्वमववुध्यन्त इति । तदुक्तं-"स्पृशन्ति शरवत्तीक्ष्णाः स्वल्पमन्तर्विशन्ति च । बहुस्पृशापि स्थूलेन स्थीयते बहिरश्मवत् ॥१॥"
कथानकसम्प्रदायश्चवम्
बभूव कश्चिदाचार्यो गुगरत्नमहानिधिः । श्रतमत्यथिशिष्यालिसेव्यमानक्रमाम्बुजः ॥॥ सूत्रार्थपाथसां दाने महाम्भोद इवाश्रमः । संघादिकार्यभाराणां निस्तारे धुर्यसन्निभः ॥२॥ तस्यैवान्योऽभवद भ्राता विशिष्टश्रुतवर्जितः । स्वेच्छया स्थाननिद्रादेः कर्ता स्वार्थपरायणः ॥३॥ तत्र सूरिः कचित्कार्ये श्रान्तः सन् मुग्धबुद्धिभिः । अज्ञातावसरैः शिष्याख्यानं कारितः किल ॥४॥ ततोऽसौ श्रान्तदेहत्वाद् व्याख्यायामक्षमत्वत: । चित्तखेदं जगामात्र चिन्तयामास चेदृशम् ॥५॥ धन्योऽयं पुण्यवानेष मद्माता निर्गुणो यतः। सुखमास्ते सुखं शेते पारतंत्र्यविवर्जितः ॥६॥ वयं पुनरधन्या ये स्वगुणैरेव वश्यताम् । परेषां प्रापिताः स्थातुं सुखेन न लभामहे ॥७॥ एवं
15
20
30

Page #121

॥ एवं सामाथि
वलाश्रयम् ॥२
उभाषसंज्ञानयोगमे
चतुर्थं प्रव्रज्यापरिपालनासूत्रम् । चिन्तयता तेन निबद्धं कर्म सूरिणा । ज्ञानावरणमत्युग्रमज्ञानादिनिमित्ततः ॥८॥ नालोचितं च तत्तेन ततो मृत्वा दिवं गतः । ततोऽप्यसौ च्युत: क्वापि सत्कुले जन्म लब्धवान् ॥९॥ कालेन साधुसम्पर्काद् बुद्धोऽसौ जिनशासने । सदगुरूणां समीपेऽथ प्रवव्राज विरागतः ॥१०॥ ततोऽसौ सूरिपादान्तेऽधीते सामायिकश्रुतम् । उदीर्ण च तकत् तस्य कर्म जन्मान्तरार्जितम् ॥११|| तस्योदयाद् न शक्नोति ग्रहीतुं पदमध्यसौ । प्रपठन्नप्यविश्रामं बहुमानयुतोऽपि सन् ॥१२॥ ततः सूरिर- 5 शक्तं तं पाठे ज्ञात्वा तपोधनम् । सामायिकश्रुतस्यार्थ तं संक्षेपादपीपठत् ॥१३॥ यथा मा रुष्य मा तुष्येत्येवमेव स भक्तितः। घोषयामास तत्रापि विस्मृतिस्तस्य जायते ॥१४|| ततो महाप्रयत्नेम संस्मृत्य किल किञ्चन । तत्रासौ घोषयामास तुष्टो मासतुषेत्यलम् ॥१५॥ ततस्तद्घोषणान्नित्यं मानुषेत्यभिख्यया । ख्याति नीतो महात्मासौ बालिशः क्रीडनापरैः ॥१६॥ अदोऽपि विस्मरत्येष यदा मोहात्तदा तकम् । शून्यचित्तमवाचं च हसन्तो बालका जगुः ॥१७॥ अहो माषतुषः साधुरेष ___10 मौनेन तिष्ठति । एवमुक्तः स तैर्मेने साधु भो स्मारितं मम ॥१८॥ ततोऽधीते तदेवासौ मन्यमानोऽत्यनुग्रहम् । साधवस्तु तथा श्रुत्वा वारयन्ति स्म सादराः ॥१९॥ शिक्षयन्ति स्म तं साधो मा रुष्येत्या दि घोषय । अतः प्रमोदमापन्नो घोषयामास तत्तथा ॥२०॥ एवं सामायिकाद्यर्थेऽप्यशक्तो गुरुभक्तितः । ज्ञानकार्यमसी लेभे कालतः केवलश्रियम् ॥२१॥१९३।।
अथामुमेव शुभौघसंज्ञानयोगमेषां भावयन्नाह---- रुद्दो खलु संसारो सुद्धो धम्मो तु ओसहमिमस्स ।
गुरुकुलसंवासे सो निच्छयओ णायमेतेणं ॥१९४।।
रौद्रो विषविकारादिवद्दारुणः, खलुरवधारणे, संसारो नरनारकादिभ्रमणरूपः सर्वशरीरसाधारणः पारमार्थिकच्याधिस्वभावतामापन्नो यतः, ततः शुद्धो धर्म एव पञ्चनमस्कारस्मरणादिरूप औषधं निवृत्तिहेतुरस्य संसारस्य । यथोक्तम् -"पंचनमोकारो खलु विहिदाणं सत्तिओ अहिंसा य । इंदियकसायविजओ एसो धम्मो सुहपओगो ॥१॥" एवमवाते यदेष पुननिर्णीतवान् तदाह --गुरुकुलसंवासे गुरोरुक्तलक्षणस्य कुलं परिवारस्तत्र सम्यक् तद्गतमर्यादया वासे सति स शुद्धो धर्मो निश्चयतः परमार्थवृत्त्या सम्पद्यते । अनिश्चयरूपस्तु कृत्रिमसुवर्णसदृशः परीक्षामक्षममाणोऽन्यथापि स्यात् । न च तेन किञ्चित् , संसारफल-वेनासारत्वादिति ज्ञातमेतेन माषतुषादिना साधुजडेनापि सता ॥१९४||
कुत एतदेवमिति चेदुच्यते--
जं कुणति एवमेवं तस्साणं सव्वहा अलंघतो । ___एगागिमोयणम्मिवि तदखंडण मो इहं णायं ॥१९५॥
यद्यस्मात् कुरुते एवं निश्चयतः, एवं गुरुकुलसंवासं माषतुषादिः । कीदृश इत्याह-तस्य गुरोराज्ञाभिच्छा-मिथ्याकारादिपरिपालनरूपां सर्वथा मनसा वाचा कायेन च अलंघयन्ननतिक्रामन् । 30 नन्वेकाकिनस्तस्य किमित्याह-एकाकिमोचनेऽपि कुतोऽप्यशिवादिपर्यायादेकाकिनोऽपरसाधुसाहाय्यरहितस्य क्वचिद् ग्रामनगरादौ गुरुणा स्थापने सत्यपि तदखण्डना गुर्वाज्ञानुल्लंघना वर्तते 'मो' इति प्राग्वत् । अयमत्राभिप्रायः-बहुसाधुमध्ये लज्जाभयादिभिरपि भवत्येव गुर्वाज्ञानुल्लंघनम् । यदा त्वतौ एकाकितया मुक्तोऽपि गुरुकुलवासप्रवृत्तां समाचारी सर्वामनुवर्तते, तदा ज्ञायते निश्चयतो गरुकुलसंवासवानसौ, तत्सा पस्य क्रियाकलापस्य सर्वथाऽखण्डनात , इह गुर्वाज्ञानुल्लंघने ज्ञातं दृष्टान्तो ज्ञेयम् ॥१९५॥" ___ इति आचार्यश्री हरिभद्रसूरिविरचिते मुनिचन्द्र पूरिविरचितवृत्तिसहिते उपदेशपदे ।
20
35

Page #122

___10
आचार्यश्रीहरिभद्रसूरिविरचितटीकासमलते पञ्चसूत्रके एवमप्रतिपतितः सन् वर्द्धमानस्तेजोलेश्यया नियोगतः, शुभप्रभावरूपया । किम् ? इत्याह-द्वादशमासिकेन पर्यायेण एतावत्कालमानया प्रव्रज्ययेत्यर्थः, अतिक्रामति सर्वदेवतेजोलेश्यां सामान्येन शुभप्रभावरूपाम् । क एवमाह ? इत्याह-एवमाह महामुनिर्भगवान् महावीरः। तथा चागमः
जेमे अज्जत्ताए समणा णिग्गंथा एते णं कस्स तेउलेस वीतिवयंति ? गोयमा ! मासपरियाए समणे णिग्गंथे वाणमंतराणं देवाणं तेउलेसं वीइवयइ । एवं दुमासपरियाए समणे णिग्गंथे असुरिंदवज्जिआणं भवणवासीणं देवाणं तेउलेसं वीतीवयति । तिमासपरियाए समणे णिग्गंथे असुरकुमारिंदाणं देवाणं तेउलेसं वीतीवयति । चउमासपरियाए समणे णिग्गंथे गहगण-णक्खत्त-तारारूवाणं जोतिसियाणं तेउलेसं वीतीवयति । पंचमासपरियाए समणे णिग्गंथे चंदिम-सूरियाणं जोतिसिंदाणं तेउलेसं वीतीवयति । छम्मासपरियाए समणे जिग्गंथे सोहम्मीसाणाणं देवाणं तेउलेसं वीतीवयति । सत्तमासपरियाए समणे णिग्गंथे सणकुमार-माहिंदाणं देवाणं तेउलेसं वीतीवयति । अट्ठमासपरियाए समणे णिग्गंथे बंभलोग-लंतगाणं देवाणं तेउलेसं वीतीवयति । णवमासपरियाए समणे णिग्गंथे महासुक्क-सहस्साराणं देवाणं तेउलेसं वीतीवयति । दसमासपरियाए समणे जिग्गंथे आणय-पाणय१ "जे इमे भंते ! अजताए समणा निग्गंथा विहरंति एते णं कस्स तेयलेस्सं वीतीवयंति ? गोयमा! मासपरियाए समणे निग्गंथे वाणमंतराणं देवाणं तेयलेस्सं वीइवयंति, दुमासपरियाए समणे निग्गंथे असुरिंदवज्जियाणं भवणवासीणं देवाणं तेयलेस्सं वीयीवयंति, एवं एएणं अभिलावणं तिमासपरियाए समणे नि० असुरकुमाराणं देवाणं तेय०, चउम्मासपरियाए सगहनखत्ततारारूवाणं जोतिसियाणं देवाणं तेय०, पंचमासपरियाए य सचंदिमसूरियाणं जोतिसिंदाण जोतिसरायाणं तेय, छम्मासपरियाए समणे सोहम्मीसाणाणं देवाणं ०, सत्तमासपरियाए सणंकुमारमाहिंदाणं देवाणं ०, अट्ठमासपरियाए बंभलोगलंतगाणं देवाणं तेय०, नवमासपरियाए समणे महामुक्कसहस्साराणं देवाणं तेय०, दसमासपरियाए आणयपाणयआरणच्चुयाणं देवाणं०, एक्कारसमासपरियाए गेवेनगाणं देवाणं, बारसमासपरियाए समणे निग्गंथे अणुत्तरोववाइयाणं देवाणं तेयलेस्सं वीयीवयंति, तेण परं सुके सुक्काभिजाए भवित्ता तओ पच्छा सिझति जाव अंतं करेति । सेवं भंते ! सेवं भंते ति जाव विहरति (सूत्रं ५३७) ॥१४-९||
'जे इमे' इत्यादि, ये इमे प्रत्यक्षाः 'अज्जत्ताए'त्ति आर्यतया पापकर्मबहि ततया अद्यतया वा-अधुनातनतया वर्तमानकालतयेत्यर्थः 'तेयलेस्संति तेजोलेश्यां-सुखासिका, तेजोलेश्या हि प्रशस्त. लेश्योपलक्षणम् , सा च सुखासिकाहेतुरिति कारणे कार्योपचारात्तेजोलेश्याशब्देन सुखासिका विवक्षितेति, 'बीइवयंति' व्यतिव्रजन्ति व्यतिक्रामन्ति । 'असुरिंदवज्जियाणति चमरबलियर्जितानाम् । 'तेण पति ततः संवत्सरात्परतः 'सुक्के त्ति शुक्लो नामाभिन्नवृत्तोऽमत्सरी कृतज्ञः सदारम्भी हितानुबन्ध इति: निरतिचारचरण इत्यन्ये, 'सुक्काभिजाइ'त्ति शुक्लाभिजात्यः परमशुक्ल इत्यर्थः, अत एवोक्तम्"आकिञ्चन्यं मुख्यं ब्रह्मापि परं सदागमविशुद्धम् । सर्वे शुक्लमिदं खलु नियमात्संवत्सरादूर्ध्वम् ॥१॥" एतच्च श्रमणविशेषमेवाश्रित्योच्यते न पुनः सर्व एवैवंविधो भवतीति ॥ चतुर्दशशते नवमः ॥१४-९|| इति अभयदेवसूरिविरचितवृत्तिसहिते भगवतीसूत्रे ।
30
35

Page #123

5
चतुर्थ प्रव्रज्यापरिपालनासूत्रम् । आरण-उच्चुयाणं देवाणं तेउलेस्सं वीतीवयति । एक्कारसमासपरियाए समणे णिग्गंथे गेविज्जाणं देवाणं तेउलेसं वीतीवयति । बारसमासपरियाए अणुत्तरोववातियाणं देवाणं तेउलेसं वीतीवयति । तेण परं सुक्के सुक्काभिजाती भवित्ता सिन्झति, जाव अंतं करेति । [ भगवती० १४.९ ]
अत्र तेजोलेश्या चित्तसुखलाभलक्षणा । अत एवाह-ततः शुक्ल[:] शुक्लाभिजात्यो भवति । तत्र शुक्लो नामाभिन्नवृत्तोऽमत्सरी कृतज्ञः सदारम्भी हितानुबन्ध इति । शुक्लाभिजात्यश्चैतत्प्रधानः । प्रायश्छिन्नकर्मानुबन्धः, न तद्वेदयंस्तथाविधमन्यद् बध्नाति । प्रायोग्रहणमचिन्त्यत्वात् कर्मशक्तेः कदाचिद बध्नात्यपि । स एवंभूतः क्षपति लोकसंज्ञां भगवद्वचनप्रतिकूलां प्रभूतसंसाराभिनन्दिसत्त्व क्रियाप्रीतिरूपामिति । अत एवाह-प्रतिस्रोतोगामी लोकाचारप्रवाहनदीं प्रति । अनुस्रोतोनिवृत्तः एनामेवाधिकृत्य, एतदभ्यासत एव, न्याय्यं चैतत् । यथोक्तम् ---
'अणुसोयपठिए बहुजणंमि पडिसोयलद्धलक्षेण । पडिसोयमेव अप्पा दायब्वा होउकामेण । अणुसोयसुहो लोगो पडिसोओ आसवो सुविहियाणं । अणुसोओ संसारो पडिसोओ तस्स णिप्फेण ॥
[दशवैकालिके गा. ५६१-५६२] १ भविता S. Aमू० ॥२ 'अत्र तेजोलेश्या चित्तसुखलाभलक्षणा' इति पाठः S मध्ये Aमू० मध्ये च नास्ति ॥
"अणुसोयपठिए बहुजणम्मि पडिसोयलद्धलक्खेणं । पडिसोयमेव अप्पा दायव्यो होउकामेणं ॥५६१।। अणुसोयसुहो लोगो पडिसोओ आसवो सुविहियाणं ।
अणुसोओ संसारो पडिसोओ तस्स उत्तारो ॥५६॥" इति दशेवैकालिकसूत्रस्य द्वितीयायां चूलिकायाम् । अगस्त्यसिंहसूरिकृतायां दशवकालिकचूर्णी 'तस्स उत्तारो' इत्यस्य स्थाने 'तस्स निप्फेडो' इति पाठः । वृद्धविवरणे तु 'तस्स निग्घाडो' इति पाठः। अस्य गाथाद्वयस्य आचार्यश्री हरिभद्रसूरिकृता व्याख्या--"अनुस्रोत:प्रस्थिते नदीपूरप्रवाहपतितकाष्ठवद् विषयकुमार्गद्रव्यक्रियानुकूल्पेन प्रवृत्ते बहुजने तथा विद्याभ्यासात प्रभतलोके तथा प्रस्थानेन उदधिगामिनि, किमित्याह-प्रतिस्रोतोलमधलभोग स्तस्यामेव नद्यां कथञ्चिद् देवतानियोगात् प्रतीपस्रोतःप्राप्तलक्ष्येण, भावतस्तु विषया दिवैपरीत्यात कथचिदवाप्तसंयमलक्ष्येण प्रतिस्रोत एव दुरपाकरणीयमप्यपाकृत्य विषयादि संयमलक्ष्याभिमुखमेव आत्मा जीवो दातव्यः प्रवर्त्तयितव्यः भवितुकामेन संसारसमुद्रपरिहारेण मुक्ततया भवितुकामेन साधुना, न क्षुद्रजनाचरितान्युदाहरणीकृत्यासन्मार्गप्रवणं चेतोऽपि कर्तव्यम् , अपि त्यागमैकप्रवणेनैव भवितव्यमिति । उक्तं च-"निमित्तमासाद्य यदेव किञ्चन स्वधर्ममार्ग विसृजन्ति बालिशाः ।
25
30

Page #124

६२
5
1C
15
20
25
30
आचार्यश्रीहरिभद्रसूरिविरचितटीकासमलङ्कृते पञ्चसूत्रके
एवं सदा शुभयोगः श्रामण्यव्यापार सङ्गतः । एष योगी व्याख्यातः । एवंभूतो भगवद्भिर्योगी प्रतिपादितः । यथोक्तम् -
सम्यक्त्वज्ञानचारित्रयोगः सद्योग उच्यते । एतद्योगाद्धि योगी स्यात् परमब्रह्मसाधकः ॥ [
]
एष एवंभूत आराधकः श्रामण्यस्य, निष्पादकः श्रमणभावस्य । यथागृहीतप्रतिज्ञः, आदित आरभ्य सम्यक्प्रवृत्तेः । एवं सर्वोपधाशुद्धो निरतिचारत्वेन । किम् ? इत्याह- संघते घटयति, शुद्धं भवं जन्मविशेषलक्षणं भवैरेव । अयमेव विशेष्यते - सम्यगभवसाधकम्, सत्क्रियाकरणेन मोक्षसाधकमित्यर्थः । निदर्शनमाह-भोगक्रिया-सुरूपादिकल्पम्, न रूपादिविकलस्यैताः सम्यग् भवन्ति । यथोक्तम्-.
'रूपवयोवैचक्षण्य सौभाग्यमाधुर्यैश्वर्याणि भोगसाधनम् [ ] इति । ततस्ताः संपूर्णाः प्राप्नोति सुरूपादिकल्पाद् भवाद् भोगक्रिया इत्यर्थः । कुतः ? इत्याह- अविकल हेतुभावतः कारणादिति । किंविशिष्टाः ? इत्याह- असंक्लिष्टसुखरूपाः, न्यूनताऽभावेन संक्लेशाभावात् । तथा अपरोपतापिन्यो वैचक्षण्यादिभावेन । तथा सुन्दरा अनुबन्धेनाऽत एव हेतोः । न चान्याः संपूर्ण उक्तलक्षणाभ्यो भोगक्रियाभ्यः । कुतः ? इत्याहतत्तखण्डनेन, संक्लेशादिभ्य उभयलोकापेक्षया भोगक्रियास्वरूपखण्डनेनेति
भावः ।
तपः श्रुतज्ञानधनास्तु साधवो न यान्ति कृच्छ्रे परमेऽपि विक्रियाम् ||१||" तथा " कपालमादाय विपन्नवाससा वरं द्विषद्वेश्मसमृद्धिरीक्षिता । विहाय लजां न तु धर्मवैश से सुरेन्द्रता (सा)र्थेऽपि समाहितं मनः ||२||” तथा-" पापं समाचरति वीतवृणो जघन्यः प्राप्यापदं सवृण एव विमध्यबुद्धिः । प्राणात्ययेऽपि न तु साधुजनः स्ववृत्तं वेलां समुद्र इव लङ्घयितुं समर्थः || ३||" इत्यलं प्रसङ्गेन । इति सूत्रार्थः ।
अधिकृतमेव स्पष्टयन्नाह— अनुस्रोतः सुखो लोकः उदकनिम्नाभिसर्पणवत् प्रत्यानुकुलविषयादिसुखो लोकः, कर्मगुरुत्वात् । प्रतिस्रोत एव तस्माद् विपरीतः आश्रवः इन्द्रियजयादिरूपः परमार्थपेशल: कायवाङ्मनोव्यापारः आश्रमो वा व्रतग्रहणादिरूपः सुविहितानां साधूनाम् । उभयफलमाह -- अनुस्रोतः संसारः शब्दादिविषयानुकूल्यं संसार एव, कारणे कार्योपचारात् यथा विषं मृत्युः, दधित्रपुषी प्रत्यक्षो ज्वरः । प्रतिस्रोतः उक्तलक्षणः तस्येति पञ्चम्यर्थे षष्ठी, 'सुपां सुपो भवन्ति' [ ] इति वचनात् तस्मात् संसारात् उत्तारः, उत्तरणमुत्तारः, हेतौ फ्लोपचारात् यथा आयुर्धृतम्, तन्दुलान् वर्षति पर्जन्य इति सूत्रार्थः । इति आचार्यश्री हरिभद्रसूरिविरचितायां दशवैकालिकटीकायाम् ॥
"
"
१ रूपं S ॥

Page #125

चतुर्थं प्रव्रज्यापरिपालनासूत्रम् ।
2
एयं नाणं तच्च । एयंमि सुहजोगसिद्धी उचियपडिवत्तिपहाणा । एत्थ भावे पवत्तगे । पायं विग्घो न विज्जड निरणुबंधासुहकम्प्रभावेण । अक्खित्ता उ इमे जोगा भावाराहणाओ तहा, तओ सम्मं पवत्तइ, निफाइ अगाउले । एवं किरिया सुकिरिया एतनिकलंका निकलंकत्थसाहिया, तहा सुहाणुबंधा उत्तरुत्तरजोगसिद्धीए । तओ से साहइ परं परत्थं सम्मं तक्कुसले सया तेहि तेहिं पगारेहिं साणुबंध, महोदए बीजवीजादिट्ठावणेणं, कत्तिविरिआइजुत्ते, अवंझसुहचेट्ठे, समंतभद्दे, सुप्पणिहाणाseऊ, मोहतिमिरदीवे, रागामयवेज्जे, दोसाणलजलनिही, संवेगसिद्धिकरे हवइ अर्चितचिंतामणिकप्पे |
६
से एवं परपरत्थसाहए तहा करुणा भावओ अणेगेहि भवेर्हि विमुचमाणे पावकम्मुणा, पवड्ढमाणे अ सुहभावेहि अगभवियाए आराहणार पाउणइ सव्वुत्तमं भवं चरमं अचरमभवहे अविगलपरपरत्थनिमित्तं ।
तत्थ काऊण निखसेस किच्चं विहूयरयमले सिज्झइ, बुज्झइ, मुच्चइ, परिनिव्वाइ, सव्वदुक्खाणमंतं करेइ त्ति पव्वज्जापरिपालणासुत्तं समत्तं ॥
१०
O
१ पवत्तए A B ॥ ३ उत्तरोत्तर० K. ॥ K1 ॥ ६ परं परत्थ K1 चरमं चरमभाव ● K. ।।९ ११ सुतं चत्थं सम्मत्तं K1 ॥

K ॥ २ K1 विना-निफाएद K. । निप्पाइए S. I निकायह ४ परपरत्थं K1 ॥ ५ कत्तिविरियजुत्ते S.K. विना ॥ ● भावाओ S. ॥ ८° त्तमभवी
७
• भाव
S.K. ।। १० • लपरत्थनि K, 1
O

६३
5
10
15
20

Page #126

10
आचार्यश्रीहरिभद्रसूरिविरचितटीकासमलते पञ्चसूत्रके
एतद् ज्ञानमित्युच्यते यदेवमिष्टवस्तुतत्वनिरूपकम् । एतस्मिन् शुभयोगसिद्धिः। एतस्मिन् ज्ञाने सति शुभव्यापारनिष्पत्तिः लोकद्वयेऽपीष्टप्रवृत्तौ । किंविशिष्टा ? इत्याह-उचितप्रतिपत्तिप्रधाना, संज्ञाना(सज्ज्ञान ?)लोचनेन तत्तदनुबन्धेक्षणात् । न ज्ञस्तदारभते यद्विनाशयति । अत एवाहअत्र भावः प्रवर्तकः प्रस्तुतप्रवृत्तौ सदन्तःकरणलक्षणः, न मोह इति । अत एवाह-प्रायो विघ्नो न विद्यते अनाधिकृतप्रवृत्तौ, सदुपाययोगादित्यर्थः। एतद्वीजमेवाह-निरनुबन्धाशुभकर्मभावेन, नानीदृश इत्थं प्रवर्तते इति हृदयम् , सानुबन्धाशुभकर्मणः सम्यक् प्रवज्याऽयोगात् ।
अत एवाह-आक्षिप्ताः स्वीकृता एवैते योगाः सुप्रवज्याव्यापाराः । कुतः ? इत्याह-भावाराधनातः तथा, जन्मान्तरे तबहुमानादिप्रकारेण । ततः किम् ? इत्याह-तत आक्षेपात् सम्यक् प्रवर्तते, नियमनिष्पादकत्वेन । ततः किम् ? इत्याह-निष्पादयत्यनाकुलः सन् इष्टम् । एवमुक्तेन प्रकारेण क्रिया सुक्रिया भवति, सम्यग्ज्ञानादौचित्यारब्धेत्यर्थः । इयमेव विशेष्यते-एकान्तनिष्कलङ्का, निरतिचारतया । निष्कलङ्कार्थसाधिका, मोक्षसाधिकेत्यर्थः । यतस्तथा शुभानुबन्धा अव्यवच्छेदेनोत्तरोत्तरयोगसिद्धथा। ततः शुभानुबन्धायाः सुक्रियायाः सकाशात् स प्रस्तुतः प्रवजितः साधयति निष्पादयति परं प्रधानं परार्थ सत्यार्थ सम्यगविपरीतम् । तत्कुशलः परार्थसाधनकुशलः, सदा सर्वकालम् । कथम् ? इत्याह-तैस्तैः प्रकारैर्वीजबीजन्यासादिभिः सानुबन्धं परार्थम् । महोदयोऽसौ पैरपरार्थसाधनात् । एतदेवाह-बीजबीजादिस्थापनेन, बीजं सम्यक्त्वम् , बीजबीजं तदाक्षेपकशासनप्रशंसादि, एतन्यासेन । किंविशिष्टोऽयम् ? इत्याह-कर्तवीर्यादियुक्तः, परं परार्थ प्रति । अवन्ध्यशुभचेष्टः, एतमेव प्रति । समन्तभद्रः, सर्वाकारसंपन्नतया । सुप्रणिधानादिहेतुः, क्वचिदप्यन्यूनतया। मोहतिमिरदीपः, तदपनयनस्वभावतया। रागामयवैद्यः, तच्चिकित्सासमर्थयोगेन । द्वेषानलजलनिधिः, तद्विध्यापनशक्तिभावात् । संवेगसिद्धिकरो भवति, तद्धेतुयोगेन । अचिन्त्यचिन्तामणिकल्पः, सत्त्वसुखहेतुतया। __सोऽधिकृतः प्रबजितः एवमुक्तनीत्या परपरार्थसाधकः धर्मदानेन । १ अत एवाह S. विना नास्ति ॥ २ सु° नास्ति S. ॥ ३ परंपरार्थ ° S. ॥ ४ एनमेव S. ॥ ५ ० प्यनून S. ॥६ धर्म दानेन S.||
15

Page #127

चतुर्थ प्रव्रज्यापरिपालनासूत्रम् । कुतो हेतोः ? इत्याह-तथा करुणादिभावतः, प्रधानभव्यतया । किम् ? इत्याह-अनेकैभवैर्जन्मभिर्विमुच्यमानः पापकर्मणा ज्ञानावरणीयादिलक्षणेन । प्रवर्द्धमानश्च शुभभावैः संवेगादिभिः। अनेकभविकयाऽऽराधनया पारमार्थिकया प्राप्नोति सर्वोत्तमं भवं तीर्थकरादिजन्म । किविशिष्टम् ? इत्याह-चरमं पश्चिममचरमभवहेतुं मोक्षहेतुमित्यर्थः, अविकलेपरपरार्थ- 5 निमित्तम् अनुत्तरपुण्यसंभारभावेन ।
तत्र कृत्वा निरवशेषं कृत्यं यदुचितं महासत्वानां विधूतरजोमल: बध्यमान-प्राग्बद्धकर्मरहितो व्यवहारतः सिद्धथति, बुध्यते, मुच्यते, परिनिवाति, सर्वदुःखानामन्तं करोतीति । अत्र सिध्यति सामान्येनाणिमाद्यैश्वर्य प्राप्नोति । बुध्यते केवली भवति । मुच्यते भवोपग्राहिकर्मणा । परिनिर्वाति 10 सर्वतः कर्मविगमेन । किमुक्तं भवति ? सर्वदुःखानामन्तं करोति, सदा पुनभवाभावात् । यद्वा सिध्यति सर्वकार्यपरिसमाप्त्या । बुध्यते तत्रापि केवलाप्रतिघातेन । मुच्यते निरवशेषकर्मणा । परिनिर्वाति समग्रसुखाप्त्या । एवं सर्वदुःखानामन्तं करोतीति निगमनम् , नयान्तरमतव्यवच्छेदार्थमेतदेवमिति प्रव्रज्यापरिपालनासूत्रं समाप्तम् , तत्त्वतः प्रव्रज्यापरिपालनासूत्रं समाप्तम्। 15 पश्चसूत्रकव्याख्यायां चतुर्थसूत्रव्याख्या समाप्ता ॥.
PARAN
POOOG
१०लपरार्थनिक S.। दृश्यतां पृ० ६३ दि० १० ॥ २ ०त्रकं S..

Page #128

5
10
}
15
20
25
30
इदानी पश्च व्याख्या प्रक्रम्यते । अस्य चायमभिसंबन्धः - इहानन्तरसूत्रे प्रव्रजितस्य चर्योक्ता, इह तु परं तत्फलमभिधातुमाह
स एवमभिसिद्धे, परमबंभे, मंगलालए, जम्म-जरामरणरहिए, पहीणासु, अणुबंधसत्तिवज्जिए, संपत्तनिय सरूवे, अकिरिए, सहावसंठिए, अनंतनाणे, अनंतदंसणे ।
स एवमभिसिद्धे परमबंभे मंगलालये जम्म-जरा-मरणरहिएत्यादि । स प्रक्रान्तः प्रव्रज्याकारी, एवमुक्तेन सुखपरम्पराप्रकारेण अभिषिद्धः सन् । किंभूत इत्याह- परमब्रह्म सदाशिवत्वेन । मङ्गलालयः, गुणोकर्मयोगेन । जन्म- जरा - मरणरहितो निमित्ताभावेन । यथोक्तम्
दग्धे बीजे यथाऽत्यन्तं प्रादुर्भवति नाङ्कुरः ।
कर्मबीजे तथा दग्धे न रोहति भवाङ्कुरः । इति [' तत्त्वार्थका ० ८ ] प्रक्षीणाशुभः एकान्तेन, अनुबन्धशक्तिवर्जितः अशुभमङ्गीकृत्य, अत एव संप्राप्तनिजस्वरूपः केवलो जीवः, अक्रियो गमनादिशून्यः, स्वभावसंस्थितः सांसिद्धिकधर्मवान् । अत एवाह - अनन्तज्ञानोऽनन्तदर्शनः ज्ञेयानन्तत्वात् । स्वभावश्वास्यायमेव । यथोक्तम्
"स्थितः शीतांशुवज्जीवः प्रकृत्या भावशुद्धया । चन्द्रिकावच्च विज्ञानं तदावरणमभ्रवत् ॥ [ योगदृष्टि ० १८३ ] or areas वर्ण-रूपाभ्याम् ? इत्याशङ्कापोहायाह
३
न
स, न रूवे, न गंधे, न रसे, न फासे,
१ " दग्धे इत्यादि । बीजेऽत्यन्तं भस्मसात् कृते नाङ्कुरस्य प्रादुर्भावः एवं कर्मबीजे ध्वस्ते संसाराङ्कुरस्याप्रादुर्भाव ” इति तत्त्वार्थभाष्यस्य अन्ते विद्यमानानां कारिकाणां सिद्धसेनगणिविरचितायां टीकायाम् ॥

२ " स्थितः, न स्थापनीयः, शीतांशुवच्चन्द्रवत् जीव:-आत्मा, प्रकृत्याऽऽत्मीयया भावशुद्धया तत्त्वशुद्धयेत्यर्थः ॥ १८३ ।” इति योगदृष्टिसमुच्चयस्य आचार्यश्री हरिभद्रसूरिविरचितायां स्वोपज्ञवृत्तौ ॥
३ तुला - "अच्चेइ जाईमरणस्स वमग्गं विक्खायरए, सव्वे सरा निय ंति, तक्का जत्थ न विज्जइ, मई तत्थ न गाहिया, ओए, अप्पइट्टाणस्स खेयन्ने, से न दीहे, न हस्से, न वट्टे, न तंसे, न चउरंसे, न परिमंडले, न किन्हे, न नीले, न लोहिए, न हालिद्दे, न सुक्किल्ले, न सुरभिगंधे, न दुरभिगंधे, न तित्ते, न कडुए, न कसाए, न अंबिले, न महुरे, न कक्खडे, न मउए, न गरुए, न लहुए, न उण्हे, न निद्ध, न लुक्खे, न काऊ, न रुहे, न संगे, न इत्थी, न पुरिसे, न अन्नहा, परिन्ने, सन्ने, उवमा न विजए, अरूवी सत्ता, अपयस्स पयं नत्थि । "

Page #129

पञ्चमं प्रवज्याफलसूत्रम् ।
5
15
'अत्येति' अतिक्रामति जातिश्च मरणं च जातिमरणं तस्य 'वट्टमग्गं'ति पन्थानं मार्गम् उपादानं कर्मेति यावत् , तदत्येति-अशेषकर्मक्षयं विधत्ते, तत्क्षयाच्च किंगुणः स्यादित्याह-विविधम् -अनेकप्रकारं प्रधानपुरुषार्थतयाऽऽरब्धशास्त्रार्थतया तपःसयमानुष्ठानार्थत्वेन (आख्यातो) व्याख्यातो मोक्षः-अशेषकर्मक्षयलक्षणो विशिष्टाकाशप्रदेशाख्यो वा तत्र रतो व्याख्यातरतः आत्यन्तिकैकान्तिकानाबाधसुखक्षायिकज्ञानदर्शनसंपदुपेतोऽनन्तमपि कालं संतिष्ठते । किम्भूत इति चेत् , न तत्र शब्दानां प्रवृत्तिः, न च सा काचिदवस्थाऽस्ति या शब्दरभिधीयेत इत्येतत्प्रतिपादयितुमाह-'सर्वे' निरवशेषाः 'स्वरः' ध्वनयस्तस्मान्निवर्तन्ते, तद्वाच्यवाचकसम्बन्धे न प्रवर्तन्ते, तथाहि-शब्दाः प्रवर्त्तमाना रूपरसगन्धस्पर्शानामन्यतमे विशेषे सङ्केतकालगृहीते तत्तुल्ये वा प्रवत्र्तेरन् , न चैतत्तत्र शब्दादीनां प्रवृत्तिनिमित्तमस्ति, अतः शब्दानभिधेया मोक्षावस्थेति । न केवलं शब्दानभिधेया, उत्प्रेक्षणीयाऽपि न सम्भवतीत्याह-सम्भवत्पदार्थविशेषास्तित्वाध्यवसाय ऊहस्तर्कः 'एवमेवं चैतत्स्यात्', स च यत्र न विद्यते ततः शब्दानां कुतः प्रवृत्तिः स्यात् । किमिति तत्र तर्काभाव इति चेदाहमननं मतिः-मनसो व्यापारः पदार्थचिन्ता सौत्पत्तिक्यादिका चतुर्विधाऽपि मतिस्तत्र न ग्राहिका, मोक्षावस्थायाः सकलविकल्पातीतत्वात् , तत्र च मोक्षे काशसमन्वितस्प गमनमाहोश्चिन्निष्कर्मणः १, न तत्र कर्मसमन्वितस्य गमनमस्तीत्येतद्दर्शयितुमाह-'ओजः' एकोऽशेषमलकलङ्काङ्करहित:; किंचन विद्यते प्रतिष्ठानमौदारिकशरीरादेः कर्मणो वा यत्र सोऽप्रतिष्ठानो-मोक्षस्तस्य 'खेदज्ञो' निपुणो, यदिवा अप्रतिष्ठानो-नरकस्तत्र स्थित्यादिपरिज्ञानतया खेदज्ञो, लोकनाडिपर्यन्तपरिज्ञानावेदनेन च समस्तलोकखेदज्ञता आवेदिता भवति । सर्वस्वरनिवर्त्तनं च येनाभिप्रायेणोक्तवांस्तमभिप्रायमाविस्कुवन्नाह-स' परमपदाध्यासी लोकान्तकोशषड्भागक्षेत्रावस्थानोऽनन्तज्ञानदर्शनोपयुक्तः संस्थानमाश्रित्य न दी? न ह्रस्वो न वृत्तो न व्यस्रो न चतुरस्रो न परिमण्डलो वर्णमाश्रित्य न कृष्णो न नीलो न लोहितो न हारिद्रो न शुक्लो गन्धमाश्रित्य न सुरभिगन्धो न दुरभिगन्धो रसमाश्रित्य न तिक्तो 20 न कटुको न कषायो नाम्लो न मधुरः स्पर्शमाश्रित्य न कर्कशो न मृदुर्न लघुन गुरुर्न शीतो नोष्णो न स्निग्धो न रूक्षो 'न काऊ' इत्यनेन लेश्या गृहीता, यदिवा न कायवान् यथा वेदान्तवादिनाम्'एक एव मुक्तात्मा तत्कायमपरे क्षीणक्लेशा अनुप्रविशन्नि आदित्यरश्मय इवांशुमन्तमिति, तथा न रहा, "रुह, बीजजन्मनि प्रादुर्भावे च" [पा० धा० ८५९] रोहती.ते रुहः, न रुहोऽरुहः, कर्मबीजाभावादपुनर्भावीत्यर्थः, न पुनर्यथा शाक्यानां दर्शननिकारतो मुक्तात्मनोऽपि पुनर्भवोपादानमिति, उक्तं च- ___25 "दग्धेन्धनः पुनरुपैति भवं प्रमथ्य, निर्वाणमप्यनवधारितभीरनिष्ठाम् । मुक्तः स्वयंकृतभवश्व परार्थशूरस्त्वच्छासनप्रतिहतेविह मोहराज्यम् ॥ १॥” तथा च न विद्यते सङ्गोऽमूतत्त्वाद्यस्य स तथा, तथा न स्त्री न पुरुषो नान्यथेति-न नपुंसकः, केवलं सर्वैरात्मप्रदेशैः परिः-समन्ताद्विशेषतो जानातीति परिज्ञः, तथा सामान्यतः सम्यग्जानाति-पश्यतीति संज्ञः, ज्ञानदर्शनयुक्त इत्यर्थः, यदि नाम स्वरूपतो न ज्ञायते मुक्तात्मा तथाऽप्युपमाद्वारेणादित्यगतिरिव ज्ञायत एवेति चेत् , तन्न, यत आह-उपमीयते ____30 सादृश्यात् परिच्छिद्यते यया सोपमा-तुल्यता सा मुक्तात्मनस्तज्ज्ञानसुखयोर्वा न विद्यते, लोकातिग. त्वात्तेषाम् , कुत एतदिति चेदाह-तेषां मुक्तात्मनां या सत्ता सा अरूपिणी, अरूपित्वं च दीर्घादिप्रतिषेधेन प्रतिपादितमेव । किं च-न विद्यते पदम्-अवस्थाविशेषो यस्य सोऽपदः, तस्य पद्यतेगम्यते येनार्थस्तत्वदम्-अभिधानं तच्च 'नास्ति' न विद्यते, वाच्यविशेषाभावात् , तथाहियोऽभिधीयते स शब्दरूपगन्धरसस्पर्शान्यतरविशेषेणाभिधीयते, तस्य च तदभाव इत्येतदर्शयितुमाह. 35 यदिवा दीर्घ इत्यादिना रूपादिवशेषनिराकरणं कृतम् , इह तु तत्सामान्यनिराकरणं कर्तुकाम आह

Page #130

आचार्यश्रीहरिभद्रसूरिविरचितटीकासमलते पञ्चसूत्रके
अरूविणी सत्ता, अणित्थंथसंठाणा, अणंतवीरिया, कयकिच्चा, सव्वाबाहाविवज्जिया, सब्बहा निरवेक्खा, थिमिया, पसंता।
असंजोगिए एसाणंदे, अओ चेव परे मए । ___अवेक्खा अणाणंदे, संजोगो विओगकारणं, अफलं 5 फलमेयाओ, विणिवायपरं खु तं, बहुमयं मोहाओ अबुहाणं,
जमेत्तो विवज्जओ, तओ अणत्था अपज्जवसिया । एस भावरिपू परे अओ वुत्ते उ भगवया ।
नागासेण जोगो एयस्स । से सरूवसंठिए । नागासमण्णत्थ,
न सत्ता सदंतरमुवेइ । अचिंतमेयं केवलिंगम्मं तत्तं । निच्छय10 मयमेयं । विजोगवं च जोगो ति न एस जोगो, भिण्णं
लक्खणमेयस्स । न एत्थावेक्खा, सहावो खु एसो अणंतसुहसहावकप्पो । उवमा एत्थ न विज्जइ । तब्भावेऽणुभवो परं
से न सहे न रूवे न गंधे न रसे न फासे, इच्चेव त्ति बेमि षष्ठ उद्देशकः ।
लोकसाराध्ययन समाप्तम् ॥५-६॥ 'स' मुक्तात्मा न शब्दरूपः न रूपात्मा न गन्धः न रसः न स्पर्श इत्येतावन्त एव वस्तुनो भेदाः स्युः, तत्प्रतिषेधाच्च नापरः कश्चिद्विशेषः सम्भाव्यते येनासौ व्यपदिश्यतेति भावार्थः । इतिरधिकारपरिसमाप्तौ, ब्रवीमीति पूर्ववत् । गतः सूत्रानुगमः, तद्गतौ चापवर्गमाप्त उद्देशकः. तदपवर्गावाप्तौ च नथवक्तव्यताऽतिदेशात् समाप्त लोकसाराख्यं पञ्चममध्ययनमिति ॥” इति
शीलाचार्यविरचितवृत्तिसहिते आचाराङ्गसूत्रे प्रथमे श्रुतस्कन्धे पञ्चमेऽध्ययने षष्ठ उद्देशके ॥ . १ अरूवी सत्ताK1. K विना ।। २ ०विरिया K1. K विना ॥ ३ ०बाहवि० KI
K. विना ॥ ४ पसंता नास्ति K1 । ५ परमे पए K.॥ ६ खु यं S. । खु हं K.| ७ मोहओ K.॥८०रिवू K.॥ ९ केवलगम्मं S.K. K1 ॥ १० च नास्ति K.|| ११ तब्भावेवेणुब्भवो परं । आणा K. तब्भावाऽणुभवो परं । आणा S..
25

Page #131

पञ्चमं प्रव्रज्याफलसूत्रम् ।
5
तस्सेव । आणा एसा जिगाणं सव्वण्णूणं अवितहा एगंतओ । न वितहत्ते निमित्तं । न चानिमित्तं कज्जं ति ।
से न सद्दे इत्यादि । स सिद्धः न शब्दो न रूपं न गन्धो न रसो न स्पर्शः, पुद्गलधर्मवादमीषाम् । अभावस्तीत्येतदपि नेत्याह-अरूपिणी सत्ता ज्ञानवत् । अनित्थंस्थसंस्थाना, इदंप्रकारमापन्नमित्थम् , इत्थं स्थितमित्थंस्थम् , न इत्थंस्थम् अनित्थंस्थं संस्थानं यस्या अरूपिण्याः सत्तायाः सा यथोक्ता । अनन्तवीर्या इयं सत्ता प्रकृत्यैव । तथा कृतकृत्या तन्निष्पादनेन निवृत्ततच्छक्तिः, सर्वाबाधाविवर्जिता द्रव्यतो भावतश्च । सर्वथा निरपेक्षा, तच्छक्त्यपगमेन । अत एव स्तिमिता प्रशान्ता सुखप्रकर्षादनुकूला निस्तरङ्गमहोदधिकल्पा । एतस्या एव परमसुखत्वमभिधातुमाह-असायोगिक एष 10 आनन्दः सुखविशेषः । अत एव निरपेक्षत्वात् परो मतः प्रधान इष्टः।
इहैव व्यतिरेकमाह-अपेक्षाऽनानन्दः, औत्सुक्यदुःखत्वात् । अपेक्ष्यमाणाप्त्या तन्निवृत्तौ दोषमाह-संयोगो वियोगकारणम् , तदवसानतया स्वभाव-... त्वात् । अफलं फलमेतस्मात् संयोगात् । किम् ? इत्यत आह-विनिपातपरमेव तत् सांयोगिकफलम् । कथमिदं बहुमतम् ? इत्याह-बहुमतं मोहादबुधानां 20 पृथग्जनानाम् । तत्रापि निबन्धनमाह-यदतो विपर्ययः, मोहादत एवाफले फलबुद्धिः। ततो विपर्ययादनाः असत्प्रवृत्त्या अपर्यवसिताः, सानुबन्धतया । एवमेष भावरिपुः परी मोहः अत एवोक्तो भगवता तीर्थकरेण । यथोक्तम्
अण्णाणतो रिपू अण्णो, पाणिणं णेव विज्जइ। एत्तोऽसक्किरिया तीए, अणत्था विस्सतोमुहा ॥ [ ] 25 यदि संयोगो दुष्टः कथं सिद्धस्याकाशेन न स दुष्टः ? इत्याशङ्कयाहनाकाशेन सह योग एतस्य सिद्धस्य । किम् ? इत्यत आह-स स्वरूप. संस्थितः सिद्धः। कथमाधारमन्तरेण स्थितिः ? इत्याशङ्कयाह-नाकाशमन्यत्राधारे । अत्रैव युक्तिः-न सत्ता सदन्तरमुपैति, न चाऽन्यथाऽन्यदन्यत्र । अचिन्त्यमेतत प्रस्तुतं केवलिगम्यं तत्त्वम् । तथा निश्चयमतमेतत् , 30
१ तस्सेव नास्ति S.K.K1 ॥ २ अफल फलमेतस्मात् ॥ ३ अज्ञानतो रिपरन्यः प्राणिनां नैव विद्यते । अतोऽसस्क्रिया तया अनर्था विश्वतोमुखाः ।।

For Private' & Personal Use Only

Page #132

5
10
15
20
25
आचार्यश्रीहरिभद्रसूरिविरचितटीकासमलङ्कृते पञ्चसूत्रके
व्ययवहारमतं त्वन्यथा, सत्यपि तस्मिन्निदं तत्संयोगशक्तिक्षयात् सूपपन्नमेव । अभ्युच्चयमाह - वियोगवांश्च योग इति कृत्वा नैष योगः सिद्धाकाशयोरिति भिन्नं लक्षणमेतस्याधिकृतयोगस्य । न चात्रापेक्षा सिद्धस्य । कथं लोकान्ताकाशगमनम् ? इत्याह- स्वभाव एवैष तस्य अनन्तसुखस्वभावकल्पः कर्मक्षयव्यङ्ग्यः कीदृशमस्यानन्तं सुखम् ? इत्याह- उपमात्र न विद्यते सिद्धमुखे । यथोक्तम् —
स्वयं वेद्यं हि तद् ब्रह्म कुमारी स्त्रीसुखं यथा । अयोगी न विजानाति, सम्यग् जात्यन्धवद् घटम्” ॥ [
]
अत एशह-तद्भावे सिद्धसुखभावे अनुभवः परं तस्यैव । एतदपि कथं ज्ञायते ? इत्याह- आज्ञा एषा जिनानां वचनमित्यर्थः । किंविशिष्टानाम् ? इत्याह- सर्वज्ञानाम् । अत एव अवितथा एकान्ततः सत्येत्यर्थः । कुत: ? इत्याह-न वितथत्वे निमित्तं रागाद्यभावात् । उक्तं च
रागाद्वा द्वेषाद्वा मोहाडा वाक्यमुच्यते ह्यनृतम् । यस्य तु नैते दोषास्तस्यानृतकारणं नास्ति ॥ [
1
न चानिमित्तं कार्यमित्यपि । तथा जिनाज्ञा । एवं स्वसंवेद्यं सिद्धसुखमित्यप्तवादः ।
१
निदंसणमेतं तु नवरं - सव्वसत्तुक्खए सव्ववाहिविगमे सव्व त्थसंजोगेणं सव्वच्छासंपत्तीए जारिसमेयं एत्तोऽणंतगुणं खुतं, भावसत्तुक्खयादितो । रागादयो भावसत्तू, कम्मोदया वाहिणो, परमलद्धीओ उ अत्था, अणिच्छेच्छा इच्छा । एवं सुहुममेयं, न तत्तओ इयरेण गम्मइ । जइसुहमिवाजइणा । आरुग्गसुहं व रोगिण ति विभासा ।
२ ३

१ मुत्तं भाव० K. । तं तु भाव० S.C.D. ।। २ उ नास्ति K. ।। ३ अट्ठा K. विना ॥ ४ सुहम० K1 ।। ५०सुहं वाजइणा S. । ०सुहं व अजइणा AB | ६ आरोग० S.K. ।

Page #133

पञ्चमं प्रव्रज्याफलसूत्रम् । अचिंतमेयं सरूवेणं । साइअपज्जवसियं एगसिद्धावेक्खाए। पवाहओ अणाई। ते वि भगवंतो एवं, तहाभब्यत्ताइभावओ।
विचित्तमेयं तहाफलभेएणं । नाविचित्ते सहकारिभेओ । तदवेक्खो तओ त्ति अणेगंतवाओ तत्तवाओ । स खलु एवं। इयरहेगंतो । मिच्छत्तमेसो । न एत्तो ववत्था । अणारहयमेयं । 5 संसारिणो उ सिद्धत्तं । नाबद्धस्स मुत्ती सहत्थरहिया। ___अणाइमं बंधो पवाहेणं अईयकालतुल्लो । अबद्धबंधणे अमुत्ती पुणोबंधपसंगाओ। अविसेसो बद्ध-मुक्काणं। अणाइ. जोगे वि विओगो कंचणोवलनाएणं ।
निदर्शनमात्रं तु नवरं सिद्धसुखस्येदं वक्ष्यमाणलक्षणम् । सव्वसत्तुक्खयेत्यादि । सर्वशत्रुक्षये सति, तथा सर्वव्याधिविगमे, एवं सर्वार्थसंयोगेन सता, तथा सर्वेच्छासंप्राप्त्या यादृशमेतत् सुखं भवति अतोऽनन्तगुणमेव सिद्धसुखम् । कुतः इत्याह-भावशत्रुक्षयादितः। आदिशब्दाद् भावव्याधिविगमादयो गृह्यन्ते । तथा चाह-रागादयो भावशत्रवः राग-द्वेष-मोहाः, जीवापकारित्वात् । कर्मोदया व्याधयः, तथा जीवपीडनीत् । 15 परमलब्धयस्स्वर्थाः, परार्थहेतुत्वेन । अनिच्छेच्छा इच्छा, सर्वथा तनिवृत्त्या। एवं सूक्ष्ममेतत् सुखम् , न तत्त्वतः परमार्थेन इतरेण गम्यते । असिद्धेन निदर्शनमाह-यतिसुखमिवायतिना, विशिष्टक्षायोपशमिकभाववेद्यत्वादस्य, एवमारोग्यसुखमिव रोगिणेति । उक्तं च
रागाईणमभावे, जं होइ सुहं तयं जिणो मुणइ ।
ण हि सण्णिवायगहिओ, जाणइ तदभावजं सोफ्खं ॥ [ ] इति विभाषा कर्त्तव्या।
१०भावाओ S. ॥ २ इहरहे ° K. K1 विना ॥ ३ अणारिहमेयं K1. K.S. विन ॥ ४ ०बंधणे वामुत्ती S.C.D ॥ ५ गओ K1 K. विना ॥ ६ अविसेसो अ
बद्धमुक्काणं K1 K. विना ।।
25.

Page #134

७२.
आचार्यश्रीहरिभद्रसूरिविरचितटीकासमलङ्कृते पञ्चसूत्रके सर्वथा चिन्त्यमेतत् स्वरूपेण सिद्धमुखं ने तत्त्वतो मतेरविषयत्वात् । साद्यपर्यवसितं प्रमाणतः एकसिद्धापेक्षया, न तु तत्प्रवाहमधिकृत्य, प्रवाहतस्त्वनादि तदोघमाश्रित्य । तथा चाह-तेऽपि भगवन्तः सिद्धा एवम् , एकसिद्धापेक्षया साद्यपर्यवसिताः, प्रवाहापेक्षया अनाद्यपर्यवसिता इति । समाने भव्यत्वादौ कथमेतदेवम् ? इत्याह-तथाभव्यत्वादिभावात् तथाफलपरिपाकीह तथाभव्यत्वम् ।
अत एवाह-विचित्रमेतत् तथाभव्यत्वादि । कुतः ? इत्याह-तथाफलभेदेन कालादिभेदभाविफलभेदेनेत्यर्थः। समाने भव्यत्वे सहकारिभेदात
फलभेद इत्याश पोहायाह-नाविचित्रे तथाभव्यत्वादौ सहकारिभेदः। 10 किमित्यत आह-तदपेक्षस्तक इति तदतत्स्वभावत्वे तदुपनिपाताभावादिति ।
अनेकान्तवादस्तत्त्ववादः, सर्वकारणसामर्थ्यांपादनात् । स खल्वनेकान्तवाद एवं तथाभव्यत्वादिभावे । इतरथैकान्तः, सर्वथा भव्यत्वादेस्तुल्यतायाम् । ततः किम् ? इत्याह-मिथ्यात्वमेष एकान्तः । कुतः ? इत्याह-नातो व्यवस्था एकान्तात् , भव्यत्वाभेदे सहकारिभेदस्यायोगात् , तत्कर्मताऽभावात् , कर्मणोऽपि कारकत्वात् , अतत्स्वभावस्य च कारकत्वासंभवादिति भावनीयम् । अत एवाहअनाहतमेतदेकान्ताश्रयणम् । प्रस्तुतप्रसाधकमेव न्यायान्तरमाह-संसारिण एव सिद्धत्वम् , नान्यस्य । कोऽयं नियमः ? इत्याह-नाबद्धस्य मुक्तिः तात्त्विकी इत्याह-शब्दार्थरहिता, बन्धाभावेन । __ अयं चानादिमान बन्धःप्रवाहेण संतत्या । कथं युक्तिसङ्गतोऽभूतिभावेन ? इत्याह-अतीतकालतुल्यः, स हि प्रवाहेणानादिमाननुभूतवर्तमानभावश्च । यथोक्तम्
भवति स नामातीतः, प्राप्तो यो नाम वर्तमानत्वम् । एष्यंश्च नाम स भवति, यः प्राप्स्यति वर्तमानत्वम् ॥ [ ]
किं चाऽबद्धबन्धने प्रथमम् अमुक्तिर्मुक्त्यभावः। कुतः? इत्याह25 पुनर्बन्धप्रसङ्गात् , अबद्धत्वेन हेतुना । तथा चाह-अविशेषो बद्ध-मुक्तयो
रिति । अनादिमति बन्धे मोक्षाभावः तत्स्वाभाविकत्वेनेत्याशङ्कानिरासायाहअनादियोगेऽपि सति वियोगोऽविरुद्ध एव काश्चनोपलज्ञातेन लोके तथा
१ 'न चिन्त्यमेतत् स्वरूपेण सिद्धसुखम्' इत्यन्वयोऽत्र ज्ञेयः ।।
20

Page #135

पञ्चमं प्रव्रज्याफलसूत्रम् ।
दर्शनात्, योगो बन्ध इत्यनर्थान्तरम् ।
ण दिदिक्खा अकरणस्स । ण यादिट्ठम्मि एसा । ण सहजाए णिवित्ती । ण निवित्तीय आयट्ठाणं । ण यण्णहा तस्सेसा । ण भव्वततुल्ला णाएणं । ण केवलजीवरूवमेयं । ण भाविजोगावेक्खाए तुल्लत्तं, तदा केवलत्तेण सयाऽविसेसाओ । तहासहायकप्पणमप्पमाणमेव । एसेव दोसो परिकप्पियाए । परिणामभेया बंधादिभेदो ति साहू, सव्वणयविसुद्धीए णिरुवचरिओभयभावेणं ।
आदावबद्धस्य दिक्षा, बद्धमुक्तस्य तु न सेति दोषाभावादादिमानेव बन्धोऽस्त्वित्याशङ्काव्यपोहायाह-न दिदृक्षाऽकरणस्येन्द्रियरहितस्य, बद्धस्य चैतानि । तथा न चादृष्टे एषा दिक्षा, द्रष्टुमिच्छा दिदृक्षेति कृत्वा । सहजैवैषेत्यारेकानिराकरणायाह-न सहजाया निवृत्तिर्दिदृक्षायाः, चैतन्यवत् । अस्तु वेयमित्यभ्युपेत्य दोषमाह-न निवृत्तौ दिक्षाया आत्मनः स्थानम्, तदव्यतिरेकात् । तथा चाह - नान्यथा तस्यैषा, आत्मनो दिक्षायोगात् । तदव्यतिरेकेऽपि भव्यत्वस्येव तनिवृत्तौ दोषाभाव इत्याशङ्कापोहायाह-न भव्यत्वतुल्या न्यायेन दिक्षा | कुतः ? इत्याह-न केवलजीवरूपमेतद् भव्यत्वम् । दिदृक्षा तु केवलजीव रूपेत्यर्थः । न भावियोगापेक्षया महदादिभावे तदाऽकेवलत्वेन तुल्यत्वं दिक्षायाः भव्यत्वेन । अत्र युक्तिमाह- तदा केवलत्वेन भावियोगाभावे सदा अविशेषात् तथा सांसिद्धिकत्वेन तदूर्ध्वमपि दिक्षापत्तिरिति हृदयम् ।
,
एवंस्त्रभावैवेयं दिदृक्षा या महदादिभावाद् विकारदर्शने केवलावस्थायां निवर्त्तते इत्येतदाशङ्कयाह - तथास्वभावकल्पनं कैवल्याविशेषे प्रक्रमाद् दिदृक्षाया भावाभावस्वभावकल्पनमप्रमाणमेव । आत्मनस्तद्भेदापत्तेः प्रकृति-पुरुषाधिकत्वेन तदभावापत्येति गर्भः । अत एवाह एष एव दोषः प्रमाणाभावलक्षणः परिकल्पितायां दिक्षायामभ्युपगम्यमानायाम्, तथाहि - परिकल्पिता न तदा केवलत्वेन S. विना ॥ S. विना ॥
१ तस्यैवा आत्मनो S. ।। २ तदाव्य • S. ॥ ३ ४ प्रकृतेः पुरुषा • S. Aमू० विना ॥ ५ तद्भावा

C

७३
5
10
15
20
25

Page #136

आचार्यश्रीहरिभद्रसूरिविरचितटीकासमलङ्कृते पञ्चसूत्रके किश्चित् , कथं तत्र प्रमाणवृत्तिरिति । तदेवं व्यवस्थिते सति परिणामभेदादात्मन इति प्रक्रमः, बन्धादिभेदो बन्ध-मोक्षभेद इत्येतत् साधु प्रमाणोपपन्नम्, न खल्वन्ययोग-वियोगौ विहाय मुख्यः परिणामभेदः, भवाच मुक्तिरनादिमांश्च भव इति नीत्या, अत एवाह-सर्वनयविशुद्धया अनन्तरोदितं साधु, फलोपदर्शनायाह-निरुपचरितोभयभावेन, प्रक्रमात् मुख्यवन्ध-मोक्षभावेन । एवं द्रव्यास्तिकमतमधिकृत्य कृता निरूपणा । पर्यायास्तिकमतमधिकृत्याह
ण अप्पभूयं कम्मं । ण परिकप्पियमेयं । ण एवं भवादिभेदो । ण भवाभावो उ सिद्धी। ण तदुच्छेदे अणुप्पाओ । ण एवं समंजसत्तं । णाणादिमं भवो। ण हेउफलभावो । तस्स तहासहावकप्पणमजुत्तं, णिराहारनयत्तओ णिओगेणं। तस्सेव तहाभावे जुत्तमेयं । सुहममट्ठपयं । विचिंतियव्वं महापण्णाए ति।
नात्मभूतं कर्म, न बोधस्वलक्षणमेवेत्यर्थः। तथा न परिकल्पितमसदेवैतत् कर्म वासनादिरूपम् । कुतः ? इत्याह-नैवं भवादिभेदः । आत्मभूते परिकल्पिते वा कर्मणि बोधमात्राविशेषेण क्षणभेदेऽपि मुक्तक्षणभेदवन्न भवाऽपवर्गविशेषः।
तथा न भवाभाव एव सिद्धिः सन्तानोच्छेदरूपा प्रध्यातप्रदीपोपमा । अत्र युक्तिमाह-न तदुच्छेदेऽनुत्पादः, न सन्तानोच्छे देऽनुत्पादस्तस्यैव, किं तर्हि ? उत्पाद एव, यथाऽसौ सन्नुच्छिद्यते, एवमसन्नप्युत्पद्यतामिति को विरोधः? यद्येवं ततः किम् ? इत्याह-नैवं समञ्जसत्वं न्यायोपपन्नत्वम् । कथम् ? इत्याह-एवं हि नानादिमान् भवः संसारः, कदाचिदेव सन्तानोत्पत्तेः । तथा न हेतुफलभावः, चरमा-ऽऽद्यक्षणयोरकारण-कार्यत्वात् । पक्षान्तरनिरासायाह
१ • रोदित साधु फलो° S. Aमू० विना ॥ २ ° मंत भवो S. C. D. || ३ नयत्तओ नएण K.। °न्नयकओ णिओगेणं Sसं. C. D. || ४ ०पयमेयं विधि C. D. I यद्यपि टीकानुसारेणात्र C. D. पाठः साधुतरो भाति, तथापि सर्वेषु त्रिष्वपि प्रावीनतालपत्रादर्शेषु विद्यमानत्वात् पयं विचिं° इति पाठोऽत्रास्माभिरादृतः ॥
15
20
25

Page #137

पञ्चमं प्रवज्याफलसूत्रम् ।। तस्य तथास्वभावकल्पनमयुक्तम् । कुतः ? इत्याह-'निराधारान्वयत्वतो नियोगेन, अयमत्र भावार्थ:-स्वो भाव इत्यात्मीया सत्ता स्वभावः । एवं च से निवृत्तिस्वभाव इति [निवृत्तिः ?] स्वाभाविकी आत्मीया सत्तेति निराधारत्वम् । यद्वाऽन्वयाभावस्तनिवृत्तेस्तत्त्वादिति । नियोगग्रहणम् 'अवश्यमिदमित्थम् , अन्यथा शब्दार्थायोगात्' इति ख्यापनार्थम् । एवमाद्यक्षणेऽपि भावनीयम् । अत एवाह-तस्यैव तथाभावे युक्तमेतत् तथास्वभावकल्प नमिति । सूक्ष्ममर्थपदमेतद् भावगम्यत्वात् , 'विचिन्तितव्यं महाप्रज्ञया, अन्यथा ज्ञातुमशक्यत्वादिति ।
आनुषङ्गिकमभिधाय प्रकृतमाह
अपज्जवसियमेव(व) सिद्धसुक्खं । एत्तो चेवुत्तमं इमं । । सव्वहा अणुस्सुगत्ते अणंतभावाओ । लोगंतसिद्धिवासिणो एए । जत्थ एगो तत्थ णियमा अणंता। अकम्मुणो गई पुव्वपओगेण अलाबुप्पभिइणायओ। नियमो अओ चेव । - अफुसमाणगईए गमणं । उकरिसविसेसओ इयं । अव्वोच्छेदो भव्वाणं अणंतभावेण । एयमणंताणतयं । समया एत्थ णायं। 15 भव्वत्तं जोगयामेत्तमेव केसिंचि, पडिमाजोग्गदारुणिदंसणेणं । ववहारमयमेयं । एसो वि तत्तंगं, पवित्तिविसोहणेण अणेगंत
१ निराधारान्वयकृतो S. । निराधारोन्वयः कृतो S. विना ॥ २ ‘स निवृत्तिस्वभाव इति निराधारोऽन्वयः' इति पाठान्तरम्-Aटि०॥ इदं पाठान्तरं समीचीनं भाति ।। ३ °र्थयोगात् S. ॥ ४ "इह पचुण् [धा० पा० ९।१३]-चितुम् [धा० पा० ९।७८] 20 प्रभृतीनां सनकारनिर्देशमकृत्वा उदित्करणं चुरादिणिचोऽनित्यत्वज्ञापकम् ,......तेन 'चोरति, चिन्तति' इत्यादि सिद्धम्" इति हैमे धातुपारायणे । अतोऽत्र 'विचिन्ततव्यम्' इति प्रयोगः सिद्धः॥ “चिति स्मृत्याम् [पा० धा० १५३६],......चिन्तेति पठितव्ये इदित्करणं णिचः पाक्षिकत्वे लिङ्गम् ।...चिन्तति, चिन्तेत् । एतच ज्ञापक सामान्यापेक्षमित्येके” इति पाणिनीयसिद्धान्तकौमुद्याम् १।३।७४ ।। ५ ° मेयं K. ॥ ६ सिद्धिसोक्ख S. K. ॥ 25 ७ °हा अणुसुगत्ते K. । °हा सुगत्ते S. ॥ ८ जत्थ य एगो K. विना ॥ ९ विसेसो इयं K.॥

Page #138

आचार्यश्रीहरिभद्रसूरिविरचितटीकासमलते पञ्चसूत्रके सिद्धिओ निच्छयंगभावेण । परिसुद्धो उ केवलं। एसा आणा इह भगवओ समंतभद्दा तिकोडिपरिसुद्धीए अपुणबंधगाइगम्मा।
अपर्यवसितमेवमुक्तेन विधिना सिद्धसौख्यम् । अत एव कारणादुत्तममिदम् । एतदेव स्पष्टमभिधातुमाह-सर्वथाऽनुत्सुकत्वे सति अनन्तभावात् कारणात् । क्व निवास एषाम् ? इत्याह-लोकान्तसिद्धिवासिन एते। चतुर्दशरज्ज्वात्मकलोकान्ते या सिद्धिः प्रशस्तक्षेत्ररूपा तद्वासिन एते सिद्धाः । कथं व्यवस्थिताः ? इत्याह-यत्रैकः सिद्धस्तत्र क्षेत्रे नियमानियोगेनानन्ताः सिद्धाः । उक्तं च
जत्थ य एगो सिद्धो, तत्थ अणंता भवक्खयविमुक्का।
अण्णोण्णमणाबाहं, चिठ्ठति सुही सुहं पत्ता ॥ [ आव० नि० ९७५ ] कथमिह कर्मक्षये लोकान्तगमनम् ? इत्याह -अकर्मणः सिद्धस्य गतिरितो लोकान्तं पूर्वप्रयोगेण हेतुना तत्स्वाभाव्यात् । कथमेतदेवं प्रतिपत्तव्यम् ? इत्याह -अलाबुप्रभृतिज्ञाततः, अष्टमृल्लेपलिप्तजलक्षिप्ताधोनिमग्नतदपगमोर्ध्वगमनस्वभावालाबुवत् । प्रभृतिग्रहणादेरण्डफलादिग्रहः। ऊर्ध्वगमनं तत्रैव वाऽसकृद्गमनागमनं कि न? इत्येतदाशङ्कयाह-नियमोऽत एव अलाबुप्रभृतिज्ञाततः एकसमयादिः । उत्पलपत्रशतव्यतिभेदृष्टान्तेन एकसमये न तद्गतियुक्तेत्याशङ्कापोहायाह-अस्पृशदगत्या गमनं सिद्धस्य सिद्धिक्षेत्र प्रति, स्पृशद्गतिमदपेक्षया चोत्पलपत्रशतव्यतिभेददृष्टान्तः । कथमियं संभवति ? इत्याह-उत्कर्षविशेषत इयम् , गत्युत्कर्षविशेषदर्शनादेवमस्टेशद्गतिः संभवतीति भावनीयम् । सिद्धस्यापुनरागमनात् , कालस्य चानादित्वात् , षण्मासान्तः प्रायोऽनेकसिद्धे
१ "मृल्लेपसङ्गनिक्षिाद् यथा दृष्टाऽस्वलावुनः । कर्मसङ्गविनिर्मोक्षात् तथा सिद्धिगतिः स्मृता ।।११॥ मृल्लेपेत्यादि । अलाबुनोऽप्सु उन्मजनं दृष्टं मृल्लेपसङ्गनिर्मोक्षात् एवं कर्माष्टकसङ्गत्यागात् सिद्धगतिः सिद्धा ॥११॥ एरण्डयन्त्रपेडासु बन्धच्छेदाद यथा गतिः। कर्मबन्धनविच्छेदात सिद्धस्यापि तथेष्यते ॥१२॥ एरण्डेत्यादि । व्याघ्रपादबीजबन्धनच्छेदाद् यन्त्रबन्धनच्छेदात् पेडावन्धनच्छेदाच्च गतिर्दृष्टा मिजा-काष्ठ-पेडापुटानामेवं कर्मबन्धनविच्छेदात् सिद्धस्य गतिः ।" इति तत्वार्थभाष्यस्य अन्त्यकारिकाणां सिद्धसेनगणिविरचितायां वृत्तौ ॥२ चासकृद S. विना ॥
25

Page #139

पञ्चमं प्रव्रज्याफलसूत्रम् ।
भव्योच्छेदप्रसङ्ग इति विभ्रमनिरासार्थमाह-अव्यवच्छेदो भव्यानामनन्तभावेन तथा सिद्धिगमनादावपि । वनस्पत्यादिषु काय स्थितिक्षयदर्शनादनन्तस्याऽपि राशेः क्षयोपपत्तेः पुनः संशय इति तद्वयवच्छित्यर्थमाह - एतदनन्तानन्तकम् । एतद् भव्यानन्त क्रमनन्तानन्तकम्, न युक्तानन्तकादि, समया अत्र ज्ञातम्, तेषां प्रतिक्षणमतिक्रमेऽनुच्छेदोऽनन्तत्वात् ।
कथं तर्हि एतदुच्यते
ऋतुर्व्यतीतः परिवर्त्तते पुनः क्षयं प्रयातः पुनरेति चन्द्रमाः । गतं गतं नैव तु संनिवर्त्तते, जलं नदीनां च नृणां च जीवितम् ॥ [
] इति । उच्यत एतद्, व्यवहारतस्तूच्यते, अन्यथा तस्यैव परावृत्तौ बाल्याद्यनिवृत्तिः, तस्य तद्वाल्याद्यापादनस्वभावत्वादिति परिभावनीयम् । अतो न क्षयो भव्यानामिति स्थितम् । एवं च सति भव्यत्वं योग्यतामात्रमेव सिद्धिं प्रति hषाञ्चित्प्राणिनां ये न कदाचिदपि सेत्स्यन्ति । तथा चागमः
भव्वा वि न सिज्झसंति केई [
] इत्यादि ।
भव्यत्वं सिद्धिगमनयोग्यत्वम् । फलगम्या च योग्यता । को वा एवम भव्येभ्यो विशेषो भव्यानाम् ? इत्याशङ्काव्यपोहायाह - प्रतिमायोग्यदारुनिदर्शनेन, तथाहि - तुल्यायां मैति[मा]sनिष्पत्तौ तथाप्येकं दारु प्रतिमायोग्यं ग्रन्थयादिशुन्यतया न तदन्यत् तयुक्तयेत्या विद्वदङ्गनादिसिद्धमेतत् । न चात्रापि तत्तस्वभावत्वादिविकल्पचित्ता कार्या । कुतः ? इत्याह-व्यवहारमतमेतत्, अयं चैवं व्यवस्थित इति भावितमेव । न चायं संवृतिरूप इत्याह-एषोऽपि तत्त्वाङ्गम्,
१. “ से किं तं अनंतए ? अनंतर तिविहे पण्णत्ते, तंजहा - परित्ताणंतर जुत्ताणंतर अणंताणंतए । से किं तं परित्ताणंतए ? परित्ताणंतर तिविहे पण्णत्ते, तं जहा- जहण्णए, उक्कोसए, अजहण्णमणुक्कोस ए । से किं तं जुत्ताणंतए ? जुत्ताणंतर तिविहे पण्णत्ते, तंजहा जहणए, उक्कोसए, अजहणमणुकोसए । से किं तं अनंतानंतर ? अनंताणंतए दुविहे पण्णत्ते, तं जहा जहण्णए, अजहण्णमणुकोसए । ” इति अनुयोगद्वारसूत्रे सू० १४६ || “सिद्धा निगोअजीवा वणस्स काल पुग्गला चेव । सव्वमलोगनहं पुण तिवग्गिउं केवलदुगमि ||४||८५ ||" इति चतुर्थे कर्मग्रन्थे । दृश्यतां षट्खण्डागमधवलाटीका १, २, २-३ खण्ड १, भाग २, पृ० १०-३१ ।। २ बालाद्य • S. ।। ३ के इत्यादि S A० ॥ ४ प्रतिनिष्पत्तौ S A० । प्रतिनिष्पत्तौ Ato B. ॥ ५ संवृत्ति इति हस्तलिखितादर्शेषु पाठः । " पररूपं स्वरूपेण यया संवियते धिया । एकार्थप्रतिभासिन्या भावानाश्रित्य भेदिनः ॥ ६८ ।। तया संवृतनानात्वाः संवृत्या भेदिनः स्वयम् ।

5
10
15
20
25
30

Page #140

७८ आचार्यश्रीहरिभद्रसूरिविरचितटीकासमलङ्कृते पञ्चसूत्रके
— एषोऽपि व्यवहारनयः परमार्थाङ्गम् इह प्रक्रमे, तथा योग्यताबुद्धरपि सनि(नि?)बन्धनत्वात् । तत्स्वभावाविशेषे तु दार्वन्तरवद् योग्यदारुण्यपि तथा बुद्धयसिद्धेरित्यादि निर्लोठितमन्यत्र इत्यनुष्ठानमेवाधिकृत्याह-एषोऽपि तत्त्वाङ्गम् । यथोक्तम्
जइ जिणमयं पवज्जह ता मा ववहारनिच्छये 'मुयह ।
ववहारणयुच्छेए तित्थुच्छेओ जतोऽवस्सं ।। [पञ्चवस्तु के गा० १७२] अत एषोऽपि व्यवहारनयस्तत्त्वाङ्गं प्रवृत्तौ मोक्षाङ्गमित्यर्थः । कुतः ? इत्याहप्रवृत्तिविशोधनेन, तन्मतेन प्रत्रज्यादिप्रदानात् परलोकप्रवृत्तिविशोधनेन,
इत्थमनेकान्तसिद्धितः सन्नीत्या, तथा निश्चयाङ्गभावेन एवं प्रवृत्त्याऽपूर्व10
करणादिप्राप्तेः। परिशुद्धस्तु केवलमाज्ञापेक्षी पुष्टालम्बनः । एषाऽऽज्ञेह भगवत उभयनयगर्भा, अथवा सर्वत्र पञ्चसूत्रोक्ता । किंविशिष्टा ? इत्याहसमन्तभद्रा, सर्वतो निर्दोषा । कथम् ? इत्याह-त्रिकोटिपरिशुद्धया कषच्छेद-तापपरिशुद्धया । इयं च भागवती सदाज्ञा सर्वेव अपुनर्बन्धकादिगम्या।
अपुनबन्धकादयो ये सच्चा उत्कृष्टां कर्मस्थिति तथा अपुनर्बन्धकत्वेन ये क्षपयन्ति 15 ते खल्वपुनर्बन्धकाः। आदिशब्दान्मार्गाभिमुख-मार्गपतितादयः परिगृह्यन्ते
दृढप्रतिज्ञालोचकादिलिङ्गाः, एतद्गम्येयम् , न संसाराभिनन्दिगम्या, तेषां ह्यतो विषयप्रतिभासमात्रं ज्ञानमुदेति, न तद्धेयत्वादिवेदकमिति । उक्तं च
न यथाऽवस्थितं शास्त्र, खल्वको वेत्ति जातुचित् ।
ध्यामलादपि बिम्बात्तु, निर्मलः स्यात् स्वहेतुतः ॥ [ ] अपुनर्बन्धकत्वादिलिङ्गमाह
एयपियत्तं खलु एत्थ लिंगं, ओचित्तपवित्तिविन्नेयं, संवेगसाहगं नियमा । न एसा अन्नेसि देया । लिंगविवज्जयाओ अभेदिन इवाभान्ति भावा रूपेण केनचित् ॥६९॥” इति प्रमाणवार्तिके स्वार्थानुमानपरिच्छेदे।
"यया धिया....."रूपं..."संवियते प्रच्छाद्यते सा बुद्धिः संवृतिरुच्यते" इति प्रमाणवार्तिकस्य 25 मनोरथनन्दिविरचितायां टीकायाम् ।।
१ मुहय S. Aमू. । "जइ जिणमयं पवज्जह ता मा ववहारणिच्छए मुअह । ववहारणउच्छेए तित्थुच्छेओ जओऽवस्सं ॥१७२॥ यदि जिनमतं प्रपद्यध्वं यूयं ततो मा व्यवहारनिश्चयौ मुश्चत मा हासिष्ठाः, किमित्यत्र अह-व्यवहारन योच्छेदे तीर्थोच्छेदो यतोऽवश्यम् ।
अतो व्यवहारतोऽपि प्रजितः प्रजित एव । गाथार्थः ।" इति आचार्यश्री हरिभद्रसूरिविरचितायां 30 पञ्चवस्तुकस्वोपशवृत्तौ ॥ २ तन्नीत्या S. ॥ ३ तेषां गृह्यतो S. ॥

Page #141

पञ्चमं प्रव्रज्याफलसूत्रम् ।
तप्परिण्णा। तयणुग्गहट्ठाए आमकुंभोदगनासनाएणं । एसा करुण त्ति वुच्चइ एगंतपरिसुद्धा अविराहणाफला तिलोगनाहबहुमाणेणं निस्सेयससाहिग त्ति पव्वज्जाफलसुत्तं ॥
॥समत्तं पंचसुत्तं ॥ एतत्प्रियत्वं खल्वत्र लिङ्गम् , आज्ञाप्रियत्वमपुनर्बन्धकादिलिङ्गम् । प्रिय- 5 त्वमुपलक्षणं श्रवणाभ्यासादेः। एतदप्यौचित्यप्रवृत्तिविज्ञेयम् , तदाराधनेन तद्वहुमानात् । औचित्यबाधया तु प्रवृत्तौ न तत्प्रियत्यम् , मोह एवासाविति । एतत्प्रियत्वमेव विशेष्यते-संवेगसाधकं नियमात् । यस्य भागवती सदाज्ञा प्रिया तस्य नियमतः संवेग इति । यत एवमतो नैषा अन्येभ्यो देया, नैषा भागवती सदाज्ञा अन्येभ्योऽपुनर्वन्धकादिव्यतिरिक्तेभ्यः संसाराभिनन्दिभ्यो 10 देया। कथं ते ज्ञायन्ते ? इत्याह-लिङ्गविपर्ययात तत्परिज्ञा, प्रक्रमादपुनर्बन्धकादिलिङ्गविपर्ययात् सज्ज्ञानद्वेषादिलक्षणात् तत्परिज्ञा संसाराभिनन्दिपरिज्ञा । उक्तं च
15
20.
१ तओपरिण्णा K. ॥ २ अत्र प्रतिप्वीदृशाः पाठा:• साहिगत्ति पवज्जाफलसुत्तं संम्मत्तं । पंचसूत्रं समतं ।-K1.
० साहिगित्ति ॥छछ।। पवज्ज फलसुत्तं समत्तं ॥छ।। समत्तं पंचसूत्रं छ॥छ।।-K.
साहगत्ति ।।छ।। समत्तं च Sp०] पंचमं सुत्रं ॥छ।। नन्द्रमौलिगलितोत्तमपारिजात मालाचितक्रम भवन्तमपराजित(मपारिजात)। नामेय नौमि भुवनत्रिकपापवर्गदायि......नास्तगइनादिकपापवर्ग ।।१।। यादृशं पुस्तके दृष्टं तादृशं लिखितं मया। यदि शुद्धमशुद्धं वा मम दोषो न दीयते ॥२॥छ।। मंगलमस्तु ॥छ।।--S.
०साहिग त्ति पव्वज्जाफलसुत्रं । समाप्तं पंचसूत्रकं ॥छ। कृतं चिरंतनाचार्यैविवृतं च जाकिनीमहत्तरासूनुश्रीहरिभद्राचार्यैः ॥छ। संवत् १६७३ मागर्श सुद ६ बुधे लखत् ॥ छ ॥ सं १६७३ वर्षे दा० जीवराजेन सुतरायकरणादिपरिवार- परिवृतेन पंचसूत्रपुस्तकं लिवीकारितम् ।।--C.
साहिग त्ति पव्वज्जाफलंसुत्रं । समाप्तं पंचसूत्रकं ॥छ।। कृतं चिरंतनाचार्यैविवृतं च जाकिनीमहत्तरासूनुश्रीहरिभद्राचार्यः ॥छ।। शुभं भवतु ॥छ। श्रीश्री॥ ॥श्री॥ कल्याणं भूयात् ॥ --D.
25

Page #142

आचार्यश्रीहरिभद्रसूरिविरचितटीकासमलते पञ्चसूत्रके १क्षुद्रो २लाभरतिर्दीनो मत्सरी भयवान् शठः । अशो भवाभिनन्दी स्यान्निष्फलारम्भसङ्गतः ।। .
__योगदृष्टि ० ७६, योगबिन्दौ ८७] किमिति न तेभ्यो देया ? इत्याह-तदनुग्रहार्थ संसाराभिनन्दिसत्त्वानु5 ग्रहार्थम् । उक्तं च
अप्रशान्तमतौ शास्त्रसद्भावप्रतिपादनम् ।
दोषायाभिनवोदीर्णे शमनीयमिव ज्वरे ॥ [लोकतत्त्वनिर्णये ७] इहैव निदर्शनमाह-आमकुम्भोदकन्यासज्ञातेन । उक्तं च
आमे घडे निहितं, जहा जलं तं घडं विणासेह ।
इय सिद्धतरहस्सं, अप्पाहारं विणासेइ ॥ [३पञ्चवस्तुके गा० ९८२] एषा करुणोच्यते, अयोग्येभ्यः सदाज्ञाऽप्रदानरूपा। किंविशिष्टा ? इत्याह-एकान्तपरिशुद्धा, तदपायपरिहारेण । अत एवेयमविराधनाफला, सम्यगालोचनेन । न पुनर्लानापथ्यप्रदाननिबन्धनकरुणावत् तदाभासेति । इयं
चैवंभूता त्रिलोकनाथबहुमानेन हेतुना निःश्रेयससाधिकेति । किमुक्त 15 भवति ? नाऽनागमिकस्येयं भवति, किन्तु परिणतागमिकस्य । अस्य च भगव
त्येवं बहुमानः। एवं चेयं मोक्षसाधिकैव सानुबन्धशुभप्रवृत्तिभावेन । प्रव्रज्याफलसूत्रं समाप्तम् , एवं पञ्चमसूत्रव्याख्या समाप्ता॥
॥ समाप्तं पंञ्चसूत्रकं व्याख्यानतोऽपि ॥ नमः श्रुतदेवतायै भगवत्यै । सर्वनमस्कारार्हेभ्यो नमः। सर्ववन्दनानि 20 वन्दे । सर्वोपकारिणामिच्छामो वैयावृत्यम् । सार्वानुभावादौचित्येन मे धर्मे
१. "क्षुद्रः कृपणः । लाभरतिर्याजाशीलः । दीनः सदैवाकल्याणदर्शी। मत्सरी परकल्याणदुःस्थितः। भयवान् नित्यभीतः। शठो मायावी । अज्ञो मूर्खः । भवाभिनन्दी संसारबहुमानी स्यादेवम्भूतो निष्फलारम्भसंगतः सर्वत्रातत्त्वाभिनिवेशादिति ।" इति योगदृष्टिसमच्चयस्य स्वोपज्ञवृत्तौ ।। २ लोभ 1. B. ॥ ३. “आमे घटे निषिक्तं सत् यथा जलं तं घटमामं विनाशयति इय एवं सिद्धान्तरहस्यमप्यल्पाधारं प्राणिनं विनाशयतीति गाथार्थः।" इति पञ्चसूत्रकस्वोपक्षवृत्तौ ।। ४. 'अन्येभ्यः' इति क्वचित् पाठ :-Aटि० । अयोगेभ्यः सदाशाऽप्रदानरूपा Aमू० । अयोगेभ्यः प्रदानरूपा S.। ५ तुला-"प्रत्रज्याविधानादीनि पञ्च वस्तूनि यस्मिन् प्रकरणे तत् पञ्चवस्तु, पञ्चवस्त्वेव पञ्चवस्तुकं ग्रन्थं यथाक्रमम्....... कीर्तयिष्यामि" इति आचार्यश्री हरिभद्रसूरिविरचितायां पञ्चवस्तुकप्रथमगाथास्वोपज्ञवृत्तौ ॥

Page #143

पञ्च में प्रव्रज्याफलसूत्रम् । प्रवृत्तिर्भवतु । सर्वे सत्त्वाः सुखिनः सन्तु, सर्वे सत्त्वाः सुखिनः सन्तु, सर्वे सत्त्वाः सुखिनः सन्तु ॥
। पञ्चसूत्रकटीका समाप्ता। कृतिः सिताम्बराचार्यहरिभद्रस्य, धर्मतो याकिनीमहत्तरासूनोः।। । ग्रन्थाग्रमनुष्टुप्छन्दोद्देशतः शतान्यष्टावशीत्यधिकानि ८८० ।
१ ° कानि ॥छ।।८८०॥छ।। अल्पग्रन्थं महाथै स्फुटललितपदं सूक्तमन्यैरनुक्तं ग्रन्थं कुर्मः कवीन्द्रा वयमिति हि मदांत्वैषनश्चित्तदर्थः(मदान्नैष नश्चित्तदर्पः)। किन्तु ग्रन्थार्थतत्त्वग्रहविशदधियां कोमलस्पष्टवाचामभ्यस्यन्तो गुरूणां वचनकुशलतां कालमेवं नयामः ॥१॥ रङ्गद्रागादिभ(भो)गिविषयविषधरे मज्जतां यो जनानां रोगोयग्राहरौद्रे भवसलिलनिधावक्षयं यानपात्रम् । प्राप्यन्ते यस्य चाप्त्या भ्रमदलिकरटा दन्तिनो स्वस्त्रियश्च प्रोत्फुल्लेन्दिवराक्षाः शशधरवदना: सोऽस्तु वो धर्मलाभः ॥२॥छ।। शुभं भवतु श्रीः-S. ०कानि ॥छ। ग्रंथानं ८८० । संवत् १६७३ वर्षे मागशर सुद ४ सोमे लखत॥ शुभं भवतु श्री कल्याणमस्तु ॥छ।। श्री।। -A. ०कानि ॥छ।। ग्रंथानं ८०० । संवत् १६७४ वर्षे आसाढसूदि ८ -B ॥
Yog

Page #144

Connor
॥ अथ सटीकस्य पञ्चसूत्रकस्य
पञ्च परिशिष्टानि ॥ १ पञ्चसूत्रकम् [ मूलमात्रम्] २ पञ्चसूत्रकान्तर्गता विशिष्टाः शब्दाः ३ पञ्चसूत्रकटीकान्तर्गता विशिष्टाः शब्दाः ४ पञ्चसूत्रकटीकायामुद्धृतानां पाठानामकारादिक्रमः
५ कतिपयानि विशिष्टानि टिप्पणानि ESCASARGISCHGERIIGIHUSHUSHUGHUGAS

Page #145

॥ अहम् ॥ ॥ श्री शङ्केश्वरपार्श्वनाथाय नमः ॥ ॥ श्री महावीरस्वामिने नमः ॥ ॥ श्री गौतमस्वामिने नमः ।। चिरन्तनाचार्यविरचितं पञ्चसूत्रकम्
[मूलमात्रम् ] [ अथ प्रथमं पापप्रतिघातगुणबीजाधानसूत्रम् ] . [१] णमो वीतरागाणं सवण्णूणं देविंदपूइयाणं जहट्ठियवत्थुवाईणं तेलोकगुरूणं अरुहंताणं भगवंताणं जे एवमाइक्खंति-इह खलु अणाइजीवे, अणादिजीवस्स भवे अणादिकम्मसंजोगणिव्वत्तिए, दुक्खरूवे, दुक्खफले, दुक्खाणुबंधे।
[२] एयस्स णं वोच्छित्ती सुद्धधम्माओ। सुद्धधम्मसंपत्ती पावकम्मविगमाओ । पावकम्मविगमो तहाभयत्तादिभावाओ।
[३] तस्स पुण विवागसाहणाणि-चउसरणगमणं, दुक्कडगरिहा, सुकडासेवणं । अओ कायवमिण होउकामेणं सया सुप्पणिहाणं, भुज्जो भुज्जो संकिलिसे, तिकालमसंकिलिसे ।
[४] जावज्जीवं मे भगवंतो परमतिलोगणाहा अणुत्तरपुण्णसंभारा खीणरागदोसमोहा अचिंतचिंतामणी भवजलहिपोया एगंतसरण्णा अरहंता सरणं ।
[५] तहा पहीणजरामरणा अवेयकम्मकलंका पणहवाबाहा केवलनाणदंसणा सिद्धिपुरवासी णिरुवमसुहसंगया सव्वहा जयकिच्चा सिद्धा सरणं ।
[६] तहा पसंतगंभीरासया सावज्जजोगविरया पंचविहायारजाणगा परोवयारनिरया पउमाइणिदसणा झाणज्झयणसंगया विसुज्झमाणभावा साहू सरणं ।
[७] तहा सुरासुरमणुयपूइओ. मोहतिमिरंसुमाली, राग-दोसविसपरममंतो, हेऊ सयलकल्लाणाणं, कम्मवणविहावसू , साहगो सिद्धभावस्स, केवलिपण्णत्तो धम्मो जावज्जीवं में भगवं सरणं ।
[८] सरणमुवगओ य एएसिं गरिहामि दुक्कडं-जण्ण अरहंतेसु वा, सिद्धेसु वा, आयरिएस वा, उवज्झाएमु वा, साहसु वा, साहुणीसु वा, अन्नेसु वा धम्मट्ठाणेसु माणणि

Page #146

पञ्चसूत्रके प्रथम पापप्रतिघातगुणबीजाधानसूत्रम् । ज्जेसु पूयणिज्जेसु, तहा माईसु वा, पिईसु वा, बंधूसु वा, मित्तेसु वा, उवयारीसुवा, ओहेण वा जीवेसु, मग्गट्ठिएसु, अमग्गट्ठिएमु, मग्गसाहणेसु, अमग्गसाहणेसु, जं किंचि वितहमायरियं अणायरियव्वं अणिच्छियव्वं पावं पावाणुबंधि सुहमं वा बायरं वा मणेण वा वायाए वा कारण वा कयं वा कारियं वा अणुमोइयं वा रागेण वा दोसेण वा मोहेण वा, एत्थ वा जम्मे जम्मंतरेसु वा, गरहियमेयं दुक्कडमेयं उज्झियव्वमेयं, वियाणियं मए कल्लाणमित्तगुरुभयवंतवयणाओ, एवमेयं ति रोइयं सद्धाए, अरहंत-सिद्धसमक्खं गरहामि अहमिणं 'दुक्कडमेयं उज्झियव्वमेय' । एत्थ मिच्छामि दुकडं, मिच्छामि दुक्कडं, मिच्छामि दुक्कडं ।
[९] होउ मे एसा सम्म गरहा । होउ मे अकरणनियमो । बहुमयं ममेयं ति इच्छामि अणुसटिं अरहंताणं भगवंताणं गुरूणं कल्लाणमित्ताणं ति । होउ मे एएहिं संजोगो । होउ मे एसा सुपत्थणा । होउ मे एत्थ बहुमाणो । होउ मे इओ मोक्खबीयं ।
[१०] पत्तेसु एएमु अहं सेवारिहे सिया, आणारिहे सिया, पडिवत्तिजुत्ते सिया, निरइयारपारगे सिया।
[११] संविग्गो जहासत्तीए सेवेमि सुकडं । अणुमोएमि सम्वेसिं अरहंताणं अणुढाणं, सव्वेसि सिद्धाणं सिद्धभावं, सव्वेसि आयरियाणं आयारं, सव्वेसिं उवज्झायाणं सुत्तप्पयाणं, सव्वेसिं साहणं साहुकिरियं, सव्वेसिं सावगाणं मोक्खसाहणजोगे, एवं संवेसि देवाणं सव्वेसिं जीवाणं होउकामाणं कल्लाणासयाणं मग्गसाहणजोगे।
[१२] होउ मे एसा अणुमोयणा सम्मं विहिपुबिगा, सम्मं सुद्धासया, सम्म पडिवत्तिरूवा, सम्म निरइयारा, परमगुणजुत्तअरहंतादिसामत्थओ । अचिंतसत्तिजुत्ता हि ते भगवंतो वीयरागा सव्वण्णू परमकल्लाणा परमकल्लाणहेऊ. सत्ताणं । मूढे अम्हि पावे अणाइमोहवासिए, अणभिण्णे भावओ हिया हियाणं अभिण्णे सिया, अहियनिवित्ते सिया, हियपवित्ते सिया, आराहगे सिया, उचियपडिवत्तीए सबसत्ताणं, सहियं ति इच्छामि सुक्कडं, इच्छामि सुपडं, इच्छामि सुक्कडं।
[१३] एवमेयं सम्मं पढमाणस्स सुणमाणस्स अणुप्पेहमाणस्स सिढिलीभवंति परिहायति खिज्जंति असुहकम्माणुबंधा । निरणुबंधे वाऽसुहकम्मे भग्गसामत्थे सुहपरिणामेणं कडगबद्ध विय विसे अप्पफले सिया, सुहावणिज्जे सिया, अपुणभावे सिया ।
[१४] तहा आसगलिज्जंति परिपोसिज्जंति निम्मविज्जति सुहकम्माणुबंधा । साणुबंधं च सुहकम्म पगिहें पगिट्ठभावज्जियं नियमफलयं सुप्पउत्ते विय महागए सुहफले सिया,

Page #147

पञ्चसूत्रके द्वितीयं साधुधर्मपरिभावनासूत्रम् । मुहपवत्तगे सिया, परमसुहसाहगे सिया। अओ अप्पडिबंधमेयं असुहभावनिरोहेणं सुहभावबीयं ति सुप्पणिहाणं सम्मं पढियव् सोयव्वं अणुप्पेहियव्वं ति ।
[१५] नमो नमियनमियाणं परमगुरुवीयरागाणं । नमो सेसनमोकारारिहाणं । जयउ सव्वण्णु सासणं । परमसंबोहीए सुहिणो भवंतु जीवा, सुहिणो भवंतु जीवा, मुहिणो भवंतु जीवा इति पावपडिघायगुणबीजाहाणसुत्तं समत्तं ॥१
- [अथ द्वितीयं साधुधर्मपरिभावनासूत्रम् ] [१६] जायाए धम्मगुणपडिवत्तिसद्धाए, भावेज्जा एएसिं सरूवं पयइसुंदरत्त, आणुगामित्तं, परोक्यारित्तं, परमत्थहेउत्तं । तहा दुरणुचरत्तं, भंगदारुणतं, महामोहजणगतं, भूयो दुल्लहत्तं ति । भावेऊणवं जहासत्तीए उचियविहाणमेव अच्चंतभावसारं पडिवज्जेज्जा, तंज हा-थूलगपाणाइवायविरमणं १, थूलगमुसावायविरमणं २, थूलगअदत्तादानविरमणं ३, थूलगमेहुणविरमणं ४, थूलगपरिग्गहविरमण ५ मिच्चाइ।
[१७] पडिवज्जिऊण पालणे जइज्जा, सयाऽऽणागाहगे सिया, सयाऽऽणाभावगे सिया, सयाऽऽणापरतंते सिया । आणा हि मोहविसपरममंतो, जलं दोसाइजलणस्स, कम्मवाहिचिगिच्छासत्थं, कप्पपायवो सिवफलस्स ।
[१८] वज्जेज्जा अधम्ममित्तजोगं । चिंतेज्जा अभिणवपाविए गुणे, अणाइभवसंगए य अगुणे, उदग्गसहकारितं अधम्ममित्ताणं, उभयलोगगरहियत्तं, असुहजोगपरंपरं च ।
[१९] परिहरेज्जा सम्मं लोगविरुद्ध अणुकंपापरे जणाणं, न खिसावेज्ज धम्म, संकिलेसो खु एसा, परमबोहिबीयं अबोहिफलमप्पणो ति। एवमालोचेज्जा न-खलु एत्तो परो अणत्थो, अधत्तमेयं संसाराडवीए, जणगमणिवायाणं, अइदारुणं सरूवेणं असुहाणुबंधमच्चत्थं ।
[२०] सेवेज्ज धम्ममित्ते विहाणेणं, अंधो विय अणुकड्ढगे, वाहिओ विव वेज्जे, दरिदो विय ईसरे, भीओ विय महानायगे। न इओ सुंदरतरमन्नं ति बहुमाणजुत्ते सिया, आणाकंखी, आणापडिच्छगे, आणाअविराहगे, आणानि'फायगे त्ति ।
[२१] पडिवनधम्मगुणारिहं च वट्टिना गिहिसमुचिएसु गिहिसमायारेसु परिसुद्धाणुहाणे परिसुद्धमणकिरिए परिसुद्धवइकिरिए परिसुद्धकायकिरिए।
[२२] वज्जेज्जाऽणेगोवघायकारंग गरहणिज्ज बहुकिलेसं आयइविराहगं समारंभ । न चिंतेज्ज परपीडं । न भावेज्ज दीणयं । न गच्छेज्ज हरिसं । न सेवेज्ज वितहाभिणिवेसं ।

Page #148

पञ्चसूत्रके द्वितीयं साधुधर्मपरिभावनासूत्रम् । उचियमणपवत्तगे सिया। एवं न भासेज्ज अलियं, न फरुसं, न पेसुन्न, नाणिबद्ध । हिय-मियभासगे सिया। एवं न हिंसेज्ज भूयाणि । न गिण्हेज्ज अदत्तं । न निरिक्खेज्ज परदारं । न कुज्जा अणत्थदंडं । सुहकायजोगे सिया।
[२३] तहा लाभोचियदाणे लाभोचियभोगे लाभोचियपरिवारे लाभोचियनिहिकरे सिया, असंतावगे परिवारस्स, गुणकरे जहासत्ति, अणुकंपापरे, निम्ममे भावेणं । एवं खु तप्पालणे वि धम्मो जहऽन्नपालणे त्ति । सव्वे जीवा पुढो पुढो, ममत्तं बंधकारणं ।
[२४] तहा तेसु तेसु समायारेसु सइसमन्नागए सिया, अमुगे अहं, अमुगकुले, अमुगसीसे, अमुगधम्मट्ठाणहिए, न मे तचिराहणा, न मे तदारंभो, बुडूढी ममेयस्स, एयमेत्थ सारं, एयमायभूयं, एयं हियं । असारमन्नं सव्वं विसेसओ अविहिगहणेणं विवागदारुणं च . त्ति । एवमाह तिलोगबंधू परमकारुणिगे सम्म संबुद्धे भगवं अरहंते ति । एवं समालोचिय तदविरुद्धेसु समायारेसु सम्म बट्टेज्जा। भावमंगलमेयं तनिष्फत्तीए। - [२५] तहा जागरिज्न धम्मजागरियाए - को मम कालो, किमेयस्म उचियं । असारा विसया नियमगामिणो विरसावसाणा। भीसणो मच्चू, सवाभावकारी, अविन्नायागमणो, अणिवारणिज्जो, पुणो पुणोऽणुबंधी । धम्मो एयस्स ओसहं एगंतविसुद्धो महापुरिससेविओ सबहियकारी निरइयारो परमाणंदहेऊ।
[२६] नमो इमस्स धम्मस्स । नमो एयधम्मपयासयाणं । नमो एयधम्मपालयाणं । नमो एयधम्मपरूवयाणं । नमो एयधम्मपवनगाणं । इच्छामि अहमिण धम्म पडिवज्जित्तए सम्म मण-वयण-कायजोगेहिं । होउ ममेयं कल्लाणं परमकल्लाणाणं जिणाणमणुभावओ। मुप्पणिहाणमेवं चिंतेज्जा पुणो पुणो । एयधम्मजुत्ताणं अवसायकारी सिया । पहाणं मोहच्छेयणमेयं । एवं विमुज्झमाणे विसुज्झमाणे भावणाए कम्मापगमेणं उवेइ एयस्स जोग्गयं । तहा संसारविरत्ते संविग्गे भवइ अममे अपरोधयावी विसुद्धे विसुज्झमाणभावे त्ति साहुधम्मपरिभावणामुत्तं समत्तं ॥२॥
[अथ तृतीयं प्रव्रज्याग्रहणविधिसूत्रम् ] [२७] परिभाविए साहुधम्मे, जहोदियगुणे जएज्जा सम्ममेयं पडिवज्जित्तए अपरोवतावं । परोवतावो हि तप्पडिवत्तिविग्यो । अणुपाओ खु एसो। न खलु अकुसला. भओ हियं । अप्पडिबुद्धे कहिंचि पडिवोहेज्जा अम्मापियरे । उभयलोगसफलं जीवियं, सप्रदायकडा कम्मा समुदायफल त्ति । एवं सुदीहो अविओगो । अण्णहा एगरुक्खनिवासि

Page #149

पञ्चसूत्रके सृतीयं प्रव्रज्याग्रहणविधिसूत्रम् । सउणतुल्लमेयं । उद्दामो मच्चू पच्चासण्णो य । दुल्लहं मणुयत्तं समुद्दपडियरयणलाभतुल्लं । अइप्पभूया अन्ने भवा दुक्खबहुला मोहंधयारा अकुसलाणुबंधिणो अजोग्गा सुद्धधम्मस्स । जोग्गं च एवं पोयभूयं भवसमुद्दे, जुत्तं सकज्जे निउंजिउं संवरहइयछिदं नाणकण्णधारं तव. पवणजवणं । खणे एस दुल्लहे सव्वकज्जोमाईए सिद्धिसाहगधम्मसाहगत्तेण । उवादेया य एसा जीवाणं । जं न इमीए जम्मो, न जरा, न मरणं, न इट्ठविओगो, नाणिट्ठसंपओगो, न खुहा, न पिवासा, न अन्नो कोइ दोसो, सव्वहा अपरतंतं जीवावत्थाणं अमुभरागाइरहियं संतं सिवं अव्वाबाहं ति। __ [२८] विवरीओ य संसारो इमीए अगवटियसहावो । एत्थ खलु सुही वि असुही, संतमसंत, सुविणे व सव्वमाउलं ति । ता अलमेत्थ पडिबंधेणं । करेह मे अणुग्गहं । उज्जमह एयं वोच्छिदित्तए । अहं पि तुम्हाणुमईए साहेमि एयं निविण्णो जम्ममरणेहिं । समिज्झइ य मे समीहियं गुरुपभावेणं । एवं सेसे वि बोहेज्जा । तओ सममे एहि सेवेज धम्म । करेज्जोचियकरणिज्जं निरासंसो हु सव्वदा । एयं परममुणिसासणं ।
[२९] अबुज्झमाणेसु य कम्मपरिणईए विहेज्जा जहासत्तिं तदुवकरणं आओवायसुद्ध समईए । कयण्णुया खु एसा। करुणा य धम्मप्पहाणजणणी जणम्मि । तओ अणुण्णाए पडिवज्जेज्ज धम्म । अण्णहा अणुवहे चेवोवहाजुत्ते सिया। धम्माराहणं खु हियं सव्वसत्ताणं । तहा तहेयं संपाडेजा। सव्वहा अपडिवज्जमाणे चएन ते अट्ठाणगिलाणोसहत्थचागनाएणं।
[३०] से जहा नाम केइ पुरिसे कहंचि कंतारगए अम्मापितिसमेए तप्पडिबद्ध बच्चेज्जा । तेसिं तत्थ नियमघाई पुरिसमित्तासज्झे संभवंतोसहे महायके सिया । तत्थ से पुरिसे तप्पडिबंधाओ एवमालोचिय 'न भवंति एए नियमओ ओसहमंतरेण, ओसहभावे य संसओ, कालसहाणि य एयाणि', तहा संठविय संठविय तदोसहनिमित्तं सवित्तिनिमित्तं च चयमाणे साहू । एस चाए अचाए । अचाए चेव चाए । फलमेत्थ पहाणं बुहाणं । धीरा एयदंसिणो । स ते ओसहसंपाडणेण जीवावेज्जा। संभवाओ पुरिसोचियमेयं ।
[३१] एवं सुक्कपक्खिगे महापुरिसे संसारकंतारपडिए अम्मापिइसंगए धम्मपडिबद्धे विहरेज्जा। तेसिं तत्थ नियमविणासगे अपत्तवीजाइपुरिसमित्तासज्झे संभवंतसम्मत्ताइओसहे मरणाइविवागे कम्मायके सिया। तत्थ से मुक्कपक्खिगपुरिसे धम्मपडिबंधाओ एवं समालोचिय 'विणस्संति एए अवस्सं सम्मत्ताइओसहविरहेण, तस्संपायणे विभासा, कालसहाणि य

.

Page #150

पञ्चसूत्रके चतुर्थं प्रवज्यापरिपालनासूत्रम्। एयाणि ववहारओ', तहा संठविय संठविय इहलोगचिंताए तेसिं सम्मत्ताइओसहनिमित्त विसिद्वगुरुमाइभावेणं सवित्तिनिमित्तं च किच्चकरणेण चयमाणे संयमपडिवत्तीए ते साहु(हू ?) सिद्धीए । एस चाए अचाए, तत्तभावणाओ। अचाए चेव चाए, मिच्छाभावणाओ । तत्तफलमेत्थ पहाणं बुहाणं परमत्थओ । धीरा एयदंसिणो आसन्नभव्या ।
[३२] स ते सम्मत्ताइओसहसंपाडणेण जीवावेज्जा अच्चंतियं अमरणमरणावंझबीअजोगेणं । संभवाओ सुपुरिसोचियमेयं । दुप्पडियाराणि अम्मापिईणि । एस धम्मो सयाणं । भगवं एत्य नायं परिहरमाणे अकुसलाणुबंधि अम्मापिइसोगं ति । एवमपरोवतावं सव्वहा सुगुरुसमीवे, पूजिऊण भगवं ते वीयरागे साहू य, तोसिऊण विहयोचियं किवणाई, सुप्पउत्तावस्सगे सुविसुद्धनिमिते समहिवासिए विसुद्धजोगे विमुज्झमाणे महया पमोएणं सम्म पव्वएज्जा लोगधम्मे हितो लोगुत्तरधम्मगमणेणं । एसा जिणाणमाणा महाकल्लाण त्ति न विराहियव्वा बुहेणं महाणत्थभयाओ सिद्धिकंखिण त्ति पयज्जागहणविहिसुत्तं समत्तं ॥३॥
[ अथ चतुर्थं प्रव्रज्यापरिपालनासूत्रम् ] [३३] स एवमभिपव्यइए समाणे सुविहिभावओ किरियाफलेण जुज्जइ, विसुद्धचरणे महासत्ते, न विवज्जयमेइ। एयाभावेऽभिप्पेयसिद्धी उवायपवित्तीओ।नाविवज्जत्थोऽणुवाए पयट्टइ। उपाओ य उवेयसाहगो नियमेण । तस्सतत्तच्चाओ अण्णहा, अइप्पसंगाओ, निच्छयमयमेयं ।
[३४ से समलेठुकंचणे समसत्तुमित्ते नियत्तग्गहदुक्खे पसममुहसमेए सम्म सिक्खमाइयइ, गुरुकुलबासी, गुरुपडिबद्धे, विणीए, भूयस्थदरिसी, न इओ हियतरं ति मन्नइ, सुस्सूसाइगुणजुत्ते तत्ताभिनिवेसा विहिपरे परममंतो ति अहिज्जइ मुत्तं बद्धलक्खे आसंसाविप्पमुक्के आययही । स तमवेइ सव्यहा। तओ सम्मं निउजइ। एयं धीराण सासणं । अण्णहा अणिओगो, अविहिगहियमंतनाएणं ।
[३५] अणाराहणाए न किंचि, तदणारंभओ धुवं । एत्थ मग्गदेसणाए दुक्खं, अवधीरणा, अप्पडिवत्ती । नेवमहीयमहीयं, अवगमविरहेण । न एसा मग्गगामिणो ।
[३६] विराहणा अणत्थमुहा, अत्थहेऊ, तस्सारंभओ धुवं । एत्थ मग्गदेसणाए अणभिनिवेसो. पडिवत्तिमेतं, किरियारंभो। एवं पि अहीयं अहीयं, अवगमलेसजोगओ। अयं सबीओ नियमेण । मग्गगामिणो खु एसा अवायबहुलस्स ।

Page #151

पश्चसूत्रके चतुर्थ प्रव्रज्यापरिपालनासूत्रम् । [३७] निरवाए जहोदिए सुत्तुसकारी हवइ पवयणमाइसंगर पंचसमिए तिगुत्ते । अणस्थपरे एयच्चाए अवियत्तस्स, सिसुजणणिचायनाएण । वियत्ते एत्थ केवली एयफलभूए । सम्ममेयं वियाणइ दुविहाए परिणाए।
[३८] तहा आसासपयासदीवं संदीणा-ऽथिराइभेयं । असंदीण-थिरत्थमुज्जमइ । जहासत्तिमसंभंते अणूसगे, असंसत्तजोगाराहए भवइ । उत्तरुत्तरजोगसिद्धीए मुच्चइ पावकम्मुण त्ति विमुज्झमाणे आभवं भावकिरियमाराहेइ। पसमसुहमणुहवइ अपीडिए संजम-तवकिरिआए, अव्वहिए परीसहोवसग्गेडिं, वाहियसुकिरियानाएणं ।
[३९] से जहा केइ महावाहिगहिए, अणुभूयतव्वेयणे, विणाया सरूवेण, निविण्णे तत्तओ,सुवेज्जवयणेण सम्मं तमवगच्छिय जहाविहाणओ पवन्ने सुकिरिय, निरुदजहिच्छाचारे, तुच्छपत्थभोई मुच्चमाणे वाहिणा नियत्तमाणवेयणे समुवलन्भारोग्गं पवढमाणतब्भावे, तल्लाभनिव्वुईए तप्पडिबंधाओ सिराखाराइजोगे वि वाहिसमारोग्गविण्णाणेण इट्ठनिप्फत्तीओ अणाकुलभावयाए किरिओवओगेण, अपीडिए, अव्वहिए, सुहलेस्साए वड्ढइ, वेज्जं च बहु मन्नइ।
[४०] एवं कम्मवाहिगहिए, अणुभूयजम्माइवेयणे, विण्णाया दुक्खरूवेणं, निविष्णे तत्तओ तओ, सुगुरुवयणेण अणुट्टाणाइणा तमवगच्छिय पुव्वुत्तविहाणओ पवन्ने सुकिरियं पवज्ज, निरुद्धपमायचारे, असारसुद्धभोई, मुच्चमाणे कम्मवाहिणा, नियत्तमाणिट्ठवियोगाइवेयणे, समुवलब्भ चरणारोग्ग पवड्ढमाणसुहभावे, तल्लाभनिव्वुई र तप्पडिबंधविसेसो परीसहोवसग्गभावे वि तत्तसंवेयणाओ कुसलसिद्धीए थिरासयत्तेण धम्मोवोगाओ सया थिमिए तेउल्लेसाए वइढइ, गुरुं च बहु मन्नइ जहोचियं असंगपडिवत्तीए, निसग्गपवित्तिभावेण एसा गुरू वियाहिया भावसारा विसेसओ भगवंतबहुमाणेणं । जो मं पडिमन्नइ से गुरुं ति तयाणा । अन्नहा किरिया अकिरिया कुलडानारीकिरियासमा, गरहिया तत्तवेईणं, अफलफलजोगओ। विसन्मतत्तीफलमेत्थ नायं । आवट्टे खु तप्फलं असुहाणुबंधे ।
[४१] आयओ गुरुबहुमाणो अवंझारणत्तेण । अओ परमगुरुसंजोगो। तओ सिद्धी असंसयं । एसेह सुहोदए, पगिट्टतयणुबंधे, भववाहितेगिच्छी। न इओ सुंदरं परं । उवमा एत्थ न विज्जई । से एवंपण्णे एवंभावे एवंपरिणामे अप्पडिवडिए वड्ढमाणे तेउलेसाए दुवालसमासिएणं परियारणं अइक्कमइ सव्वदेवतेउलेसं। एवमाह महामुणी । तओ मुक्के मुक्काभिजाई भवइ । पायं छिण्णकम्माणुबंधे । खवइ लोगसण्णं । पडिसोयगामी, अणुसोयनियत्ते, सया
१२

Page #152

पञ्चसूत्रके पञ्चमं प्रव्रज्याफलसूत्रम् ।
सुजोगे, एस जोगी वियाहिए। एस आराहगे सामण्णस्स । जहागहियपइणे सव्वोहासुद्धे संघइ सुद्धगं भवं सम्मं अभवसाहगं भोगकिरिया - सुरुवाकप्पं । तओ ता संपुण्णा पाउणइ afare भावओ अकिलिसुहरूवाओं अपरोवताविणीओ सुंदराओ अणुवंवेणं । न य अण्णा संपूण्णा, तत्तत्तखंडणेणं ।
[ ४२ ] एयं नाणं ति वच्चइ । एयमि मुहजोगसिद्धी उचियपडिवत्तिपहाणा । एत्थ भावे पवत्त | पायं विग्घो न विज्जर निरणुबंधासुहकम्मभावेण । अक्खित्ता उ इमे जोगा भावाराहणाओ तहा, तओ सम्मं पवत्त, निष्फाएइ अगाउले । एवं किरिया किरिया infraint निकलंकत्थसाहिया, तहा सुहाणुबंधा उत्तरुत्तर जोगसिद्धीए । तओ से साहइ परं परत्थं सम्मं तक्कुसले सया तेहिं तेहिं पगारेहिं साणुबंधं, महोदए बीजबीजादिद्वावणेणं, कत्तिविरिआइजुत्ते, अवंझमुहवेद्वे, समंतभदे, सुप्पणिहाणाइहेऊ, मोहतिमिरदीवे, रागामयवेज्जे, दोसाणलजलनिही, संवेगसिद्धिकरे हवइ अचितचिंतामणिकप्पे ।
[४३] से एवं परपरत्थसाहए तहा करुणाइभावओ अणेगेहिं भवेहिं विमुच्चमाणे पावकम्मुणा, पवड्ढमाणे अ सुहभावेहिं अणेगभवियाए आराहणार पाउणइ सव्युत्तमं भवं चरमं अरमभव हे अविगल परपरत्थनिमित्तं ।
[४४ ] तत्थ का निरवसेसं किच्चं विह्नयरयमले सिज्झइ, बुज्झइ, मुच्चइ, परिनिव्वाइ, सव्वदुक्खाणमंत करेइ त्ति पव्वज्जापरिपालणासुतं समत्तं ||४||
[ अथ पञ्चमं प्रव्रज्याफलसूत्रम् ]
[ ४५ ] स एवमभिसिद्धे, परमबंभे, मंगलालए, जम्म-जरा-मरणरहिए, पहीणामुहे, अणुबंधसत्तवज्जिए, संपत्तनियसरूवे, अकिरिए, सहावसंठिए, अणंतनाणे, अनंतदंसणे ।
[४६] से न सद्दे, न रूवे, न गंधे, न रसे, न फासे, अरूविणी सत्ता, अणित्थंस्थसंठाणा, अणवीरिया, कयकिच्चा, सव्वाबाहाविवज्जिया, सव्वहा निरवेक्खा, थिमिया, पसंता । अजोगिए एसाणंदे, अओ चेव परे मए ।
[ ४७ ] अवेक्खा अणाणंदे, संजोगो विओगकारणं, अफलं फलमेयाओ, विणिवायपरं खु तं, बहुमयं मोहाओ अबुहाणं, जमेत्तो विवज्जओ, तओ, अणत्था अपज्जवसिया । एस भावरिपू परे अओ कुत्ते उ भगवया ।

Page #153

पञ्चसूत्रके पञ्चमं प्रवज्याफलसूत्रम् ।
[४८] नागासेण जोगो एयस्स । से सरूवसंठिए। नागासमण्णत्थ, न सत्ता सदंतरमुवेइ। अचिंतमेयं केवलिगम्मं तत्तं । निच्छयमयमेयं । विजोगवं च जोगो त्ति न एस जोगो, भिण्ण लक्खणमेयस्स । न एत्थावेक्खा, सहावो खु एसो अणंतसुहसहावकप्पो । उवमा एत्थ न विज्जइ । तब्भावेऽणुभवो परं तस्सेव । आणा एसा जिणाणं सव्वण्णूणं अवितहा एगंतओ। न वितहत्ते निमित्तं । न चानिमित्तं कज्जं ति ।
[४९] निदसणमेत्तं तु नवरं-सव्वसत्तुक्खए सव्ववाहिविगमे सव्वत्थसंजोगेणं सब्विच्छासंपत्तीए जारिसमेय एत्तोऽणंतगुणं खु तं, भावसत्तुक्खयादितो । रागादयो भावसत्तू , कम्मोदया वाहिणो, परमलद्धीओ उ अत्था, अणिच्छेच्छा इच्छा । एवं सुहममेयं, न तत्तओ इयरेण गम्मइ, जइमुहमिवाजहणा, आरुग्गसुहं व रोगिण त्ति विभासा ।
[५०] अचिंतमेयं सरूवेणं । साइअपज्जवसियं एगसिद्धावेक्खाए । पवाहओ अणाई । ते वि भगवंतो एवं, तहाभव्यत्ताइभावओ।
[५१] विचित्तमेयं तहाफलभेएणं । नाविचित्ते सहकारिभेओ । तदवेक्खो तो त्ति अणेगंतवाओ तत्तवाओ। स खलु एवं । इयरहेगंतो। मिच्छत्तमेसो । न एत्तो ववत्था । अणारहयमेयं । संसारिणो उ सिद्धत्तं । नावद्धस्स मुत्ती सहत्थरहिया ।
[५२] अणाइमं बंधो पवाहेण अईयकालतुल्लो । अबद्धबंधणे अमुत्ती पुणोबंधपसंगाओ। अविसेसो बद्ध-मुकाणं । अणाइजोगे वि विओगो कंचणोवलनाएणं ।
[५३] ण दिदिक्खा अकरणस्स । ण यादिम्मि एसा । ण सहजाए णिवित्ती। ण निवित्तीए आयट्ठाणं । ण यण्णहा तस्सेसा । ण भव्यत्ततुल्ला णाए । ण केवलजीवरूवमेयं । ण भाविजोगावेक्खाए तुल्लतं, तदा केवलत्तेण सयाऽविसेसाओ। तहासहावकप्पणमप्पमाणमेव । एसेव दोसो परिकप्पियाए । परिणामभेया बंधादिभेदो त्ति साहू, सव्वणयविसुद्धीए णिरुवचरिओभयभावेणं ।
५४] ण अप्पभूयं कम्मं । ण परिकप्पियमेयं । ण एवं भवादिभेदो । ण भवाभावो उ सिद्धी । ण तदुच्छेदे अणुप्पाओ । ण एवं समंजसत्तं । णाणादिमं भवो । ण हेउफलभावो । तस्स तहासहावकप्पणमजुत्तं, णिराहारनयत्तओ णिओगेणं । तस्सेव तहाभावे जुत्तमेयं । सुहुममट्ठपयमेयं । विचिंतियव्वं महापण्णाए त्ति ।
[५५] अपज्जवसियमेव(वं) सिद्धसुक्खं । एत्तो चेवुत्तमं इमं । सव्वहा अणुस्सुगत्ते अणंतभावाओ । लोगंतसिद्धिवासिणो एए । जत्थ एगो तत्थ णियमा अणंता । अम्मुणो गई

Page #154

पञ्चसूत्रके पञ्चमं प्रव्रज्याफलसूत्रम् । पुवपओगेण अलाबुप्पभिइणायओ । नियमो अंओ चेव । अफुसमाणगईए गमणं । उकरिसविसेसओ इयं । अव्वोच्छेदो भव्वाणं अणंतभावेण । एयमणंताणतयं । समया एत्थ णायं । भव्वत्तं जोगयामेत्तमेव केसिंचि, पडिमाजोग्गदारुणिदंसणेणं । ववहारमयमेयं । एसो वि तत्तंगं, पवित्तिविसोहणेण अणेगंतसिद्धिओ निच्छयंगभावेण । परिसुद्धो उ केवलं । एसा आणा इह भगवओ समंतभद्दा तिकोडिपरिसुद्धीए अपुणबंधगाइगम्मा । . ५६] एयपियत्तं खलु एत्थ लिंगं, ओचित्तपवित्तिविन्नेयं, संवेगसाहगं नियमा । न एसा अन्नेसिं देया। लिंगविवजयाओ तप्परिण्णा । तयणुग्गहट्टाए आमकुंभोदगनासनाएणं । एसा करुण सि वुच्चइ एगंतपरिसुद्धा अविराहणाफला तिलोगनाहबहुमाणेणं निस्सेयससाहिग त्ति पन्चज्जाफलमुत्तं ॥५॥
॥ समत्तं पंचसुत्तं ॥
DSTwit

Page #155

पृष्ठाङ्क:
س
م
२८
4 ruram Nw. mom
س
م
ع
३४ ३४
६३
२६
॥ अथ द्वितीयं परिशिष्टम् ॥
पञ्चसूत्रकान्तर्गता विशिष्टा शब्दाः विशिष्टाः शब्दाः
पृष्ठाङ्कः विशिष्टाः शब्दाः अइक्कमइ
अणभिण्णे अइप्पसंगाओ
अणभिनिवेसो अईयकालतुल्लो
अणवट्ठियसहावो अंत
अणाइ अंधत्तं
अणाइजीवे अंधो
अणाइजोगे अकरणनियमो
अणाइभवसंगए अकरणस्स
आणाइमोहवासिए अकिरिए
अगाउले अकिरिया
अणाकुलभाबयाए अकुसलाणुबंधिणो
अणादिकम्मसंजोगणिवत्तिए अकुसलारंभओ
अणारयं अक्खित्ता
अणिओगो अगुणे
अणिच्छेच्छा अचरमभवहे
६३ अणिट्ठवायाणं अचाए
४०, ४२ अणित्थंथसंठाणा अचिंतचिंतामणिकप्पे
अणिबद्धं अचिंतचिंतामणी
अणुकंपापरे अचिंतसत्तिजुत्ता
अणुकड्ढगे अच्चंतभावसारं
अणुग्गहं अठ्ठपयं
अणुट्ठाण अट्ठाणगिलाणोसहत्वचागनाएण
अणुत्तरपुण्णसंभारा अणंतदंसणे
अणुपाओ अणतनाणे
अणुप्पाओ अणंतवीरिया
अणुप्पेहमाणस्स अणंतमुहसहावकप्पो
६८ अणुप्पेहियवं अर्णताणतयं
७५ अणुबंधसत्तिवन्जिए अणत्थदंड
२९ अणुबंधेणे अणत्थपरे
अणुभूयजम्माइवेयणे अणत्थमुहा
अणुभूयतब्वेयणे अणस्था
६८ अणुमोयणा अणस्थो
अणुवहे
:
ع
:
ن
ma
૨૮

Page #156

२८
w mmm . ० Mmm ०"m Nva mmm
-
9
m
o
१६, १८
m
३४
my
द्वितीयं परिशिष्टम् ।
अभिसिद्ध
अमग्गट्ठिएसु ५० अमगासाहणेसु
अमरणमरणावंझबीअजोगेणं ७५ अमुगधम्मट्ठाणट्टिए ६३ अमुगसीसे
अम्मापिइसंगए
अम्मापिइसोगं २६ अम्मापिईणि
अम्मापितिसमेए अम्मापियरे अरहंतसिद्धसमक्खं अरहंता अरहंताणं अरहंतादिसामत्थओ अरहंतेसु अरुहंताणं अरूविणी सत्ता अलाबुप्पभिइणायओ अलियं
अवंझकारणत्तेण २२ अवंझसुहचेट्ढे ५७ अवधीरणा
अववायकारी अवायबहुलस्स
अविगलपरपरत्थनिमित्तं७४
अविगलहेउभावओ ५५
अवितहा अविन्नायागमणो अवियत्तस्स अविराहणाफला अविहिगहणेणं अविहिगहियमंतनाएणं अवेक्खा अवेयकम्मकलंका अवोच्छेदो अम्वहिए
अणुसटिं अणुसोयनियत्ते अणूसगे अणेगंतवाओ अणेगतसिद्धिओ अणेगभवियाए अणेगोवघायकारगं अत्थहेऊ अधम्ममित्तजोगं अधम्ममित्ताणं अन्नपालणे अपज्जवसियं अपडिवज्जमाणे अपत्तबीजाइपुरिसमित्तासज्झे अपरतंतं अपरोवतावं अपरोवताविणीओ अपरोक्यावी अपीडिए अपुणबंधगाइगम्मा अपुणभावे अप्पडिबंधमेयं अप्पडिवडिए अप्पडिवती अप्पणो अप्यफले अप्पभूयं अफलफलजोगओ अफुसमाणगईए अबद्धबंधणे अबुझमाणेसु अबोहिफलं अबोहिबीयं अभिणवपाविए अभिण्णे अभिपव्वइए भभिष्पेयसिद्धी
mm
.
GG2mNG

Page #157

अवाबाह
असं किलि ट्ठसुहरूवाओ
असं किलि से
असंगपडिवत्तीए
असंजोगिए
असंतावगे
असंदीणथिरत्थं
असंसत्त जोगाराहए
असंसय
असारसुद्धभोई
असारा
असुभरागाइरहियं
असुहकमा बंधा
अहकमे
असुहजोगपरंपरं
असुहभाव निरोहेणं
असुहाणुबंध
अहा बंधे अहियनिवित्ते
आओवायसुद्ध
आणा
आणा अविरा
आणाकखी
आणागाहगे
आणानि फायगे
आणापछि
आणापरतंते
आणाभावगे
आणारिहे
आणुगामितं
अमाकुंभोदगनासनाए
आयइविराहगं
आयट्ठाणं
आययठी
आयरिसु
आयरियाणं
आयारं

द्वितीयं परिशिष्टग् ।
३४
आराहगे
५७
आराहणाए
७
५५
६८
2 19
२९
५०
५०
८
५५
३१
३४
२१
२२
२६
५२
२७
५५
१९
३७
२६, ७६
२८
५८
२६
२८
२८
२६
२६
१६
२५
७९
२८
७३
४६
१३
१८
१८
आरु
आवट्टे
संताविमुक्के
आसगलिज्जति
आसन्न भव्वा
आसासपया सदीवं
इच्छामि सुक्कड
इट्ठनि फत्तोओ
इट्ठविओगो
इहलोग चिंताए
ईसरे
उक्करिसविसेसओ
उचियपडिवत्तिपहाणा
उचिडवतीए
उचियमणपवत्तगे
उचियविहाणं
उज्झियव्वं
उत्तरुत्तर जोगसिद्धीए
उदग्गसहकारितं
उद्दामो
उभयलो गग र हियत्तं
उभय लोग सफलं
उवज्झाएसु उवज्झायाणं
उवमा
उarारीसु
उवहाजुते
उवादेया
उवायवित्तीओ
उसाहगो
एगंतओ
एतनिक लंका
एग परिसुद्धा एगतविसुद्धो
एतसरण्णा

५७,२०
६३
७०
५५
४६
२२
४२
५०
२०
५४
३४
४ १
२८
७५
६३
२०
२९
२५
१३
५०, ६३
२६
३८
२६
३४
१३
१८
६८
१३
३७
३४
४५
४५
६९
६३
७९
३२
८

Page #158

एगरुक्खनिवासिस उणतुल्लं एसिद्धावेक्खाए
धम्मपासणं
एयधम्मपवज्जगाणं
एयधम्मपालयाणं
एयपित्तं
एयफलभूए
एवंपणे
एवपरिणामे
एवंभावे
एवमाइक्खति
ओचित्तवित्तिविन्नेयं
ओसहं
ओसहसंपाडण
कंचणोवलनाएणं
कंतारगए
कबद्धे
कत्तिविरिआइजुत्ते
कप्पपायवो
कम्मपरिणईए
कम्मवणविहावसू
कम्मवाहि गहिए
कम्मवाहिचिमिच्छा सत्थ
कम्मवाहणा
कम्मसंजोगणिव्वत्तिए
कम्माणपगमेण
कम्मायके
कम्मोदया
कयकिच्चा
कयण्णुया
करुणा
करुणा भावओ
कल्लाणमित्तगुरुभयवंत वयणाओ
कल्याण मित्ताणं
कल्लाणासाणं
कालसहाणि

द्वितीयं परिशिष्टम् ।
किच्चं
किरिओवओगेण
किरिया फलेण
किरियारंभो
कुलडानारी किरियासमा
कुसलसिद्धीए
केवलजीवरूवं
केवलनाणदंसणा
३४
७५
३२
३२
३२
३२
७८
४६
५७
५७
५७
३
७८
३२
४०
७१
४०
२२
६३
२६
३७
११
५५
२६
५५
३
३२
४१
७०
६८
३७
३७
६३
१३
१६
१९
४०, ४१
केवलिंगमं
केवलिपण्णत्तो
केवली
खवइ
खिसा वेज्ज
खिज्जति
खीरागदो समोहा
खुहा
गंधे
हणिज्जं
गरहा
गर हियं
गिहिसमायारे
गिहिसमुनिसु
गुणक
गुणे
गुरुकुलवासी
गुरुपद्धे
गुरुभावे
गुरुमाण
चउसरणगमण
चरणारोग
चाए
किमाणुबंधे
जइसुह
जम्म-जरा-मरणरहिए
जम्म
जम्मी
जरा

६३.
५४
४५
४६
५५
५५
७३
९
६८
११
४६
५७
२७
२१
८
३४
६६
२८
१५
१२
२८
२८
२९
२६
४५
४५
३७
५७
७
५५
४०, ४२
५७
७०
६६
३७
३४
३४.

Page #159

जहट्ठियवत्थुवाई जागि
जहाविहाणओ
जहाससीए
जोदिगुणे
जोगा
जोगी
झणझण संगया
णमो
णिओगेण
निराहारन्नयत्तओ
णिरुवचरिओमयभावेण
णिवित्ती
तक्कुसले
तत्तत्तखंडणेणं
तत्तभावणाओ
तत्तवाओ
तत्तवेईण
तत्तसंवेयणाओ
तत्ताभिनिवेसा
तपsिबंध विसेसओ
तप्पडबंधाओ
तपडिवत्तिविग्धो
तप्पालणे
तल्लाभनिव्वुइए
तवपवणजवणं
तस्तत्तच्चाओ
तहाफलएणं
तहाभवत्ताभावओ
तहाभवत्तादिभावाओ
तहासहायकपण
तिकालं
तिकोडियपरिसुद्धीए
तिगुत्ते
तिलोगनाह बहुमाणेणं तुच्छपत्थ भोई

द्वितीयं परिशिष्टम् ।
तुम्हाणुमईए तेउलेसाए
३
५७
५४
१८, २५
३४
६२
५७
१०
३
७४
७४
७३
७३
६३
५७
४२
७१
५५
५५
४६
५५
५४
३४
२९
५४,५५
३४
४५
७१
७१
६
७३,७४
७
७६
४६
७९
५४
ते उल्लेसाए
ते लोकगुरूणं
थिमिए
थिमिया
थिरासयत्तेण
थूलगअदत्तादानविरमणं थूलग परिग्गहविरमणं
थूलगपाणा इवायविरमणं
लगमुसावायविरमणं
थूलगमेहुणविरमण
दर
दिदिक्खा
दीयं
दुक्कड गरिहा
दुक्खं
दुक्खफले
दुक्खरूवे
दुक्खाणुबंधे
दुष्पडियाराणि
दुरणुचरतं
दुवालसमासिए
देवाण
देविंद
दो साइजलणस्स
दोसाणलजलनिही
धम्मं
धम्मगुणपडिवत्तिसद्धा ए
धम्मजागरियाए
धम्मट्ठाणे
धम्मपबद्धे
धम्मप्पहाणजणणी
धम्ममित्त
धम्माराहणं
धम्मो

९७
*335*3******* ?
३६
६८
५५
२५
२५
२५
२५
२५
२८
७३
२८
४६
३ ३
३
४३
२५
५७
१८
२६
६३
३३
२५
'३१ '
१.३०
४१०
३७.
२८
३७
११.

Page #160

द्वितीयं परिशिष्टम् ।
४५
७०
o mds
धम्मोवओगाओ निकलकत्थसाहिया निच्छयंगभावेण निच्छयमयं निदंसणं निष्फाए निम्मविज्जंति नियत्तगहदुक्खे नियत्तमाणवेयणे नियत्तमाणिहवियोगाइवेयणे नियमगामिणो नियमघाई नियमपलयं नियमविणासगे निरइआरपारगे निरइयारा निरइयारो निरणुबंधासुहकम्मभावेण निरवसेस निरवाए निरवेस्खा निरासंसो निरुद्धनहिच्छाचारे निरुद्धपमायचारे निविण्णे निविण्णो निसरगपवित्तिभावण निस्सेयस साहिगा पउमाइणिदंसणा पंचविहायारजाणगा पंचसमिए पंचसुत्तं पगिढ़तयणुबंधे पगिडभावज्जियं पचासण्णी पडिमाजोग्गदारूणिर्दसणेणं
Mmwww.pr 02. FK
पडिवत्तिमत्तं पडिवत्तिरूवा पडिवन्नधम्मगुणारिहं पडिसोयगामी पढमाणस्स पढियव्वं पणवाबाहा पयइसुंदर परं परत्थं परपरत्थसाहए परपीडं परम परमकल्लाणहे. परमकल्लाणा परमकल्लाणाणं परमकारुणिगे परमगुणजुत्त परमगुरुवीयरागाणं परमगुरुसंजोगो परमतिलोगणाहा परमत्थहे उत्तं परमबंभे परममंतो परममुणिसासणं परमलद्धीओ परमसंबोहीए परमसुहसागे परमाणंदहेऊ परिकप्पियाए परिणामभेया परिणाए परिनिव्वाइ परिपोसिज्जंति परियारणं परिवारस्स परिसुद्धकायकिरिए
१०
२२
.. २८

Page #161

द्वितीयं परिशिष्टम् ।
V
२८ २८
पूयणिज्जेसु पेसुन्नं पोयभूयं फरुसं
.
W
प
फासे
~30 ०१
बंधकारणं बंधादिभेदो
dmdr0११»
www..
बंधूसु
3 m mmm
परिसुद्धमणकिरिए परिसुद्धवइकिरिए परिसुद्धाणुट्ठाणे परिसुद्धो परिहायति परीसहोवसग्गभावे परीसहोवसग्गेहि परोवयारनिरया परोवयारितं पवज्ज पवज्जाफलसुत्तं पवड्ढमाणसुहभावे पवढमाणे पवत्तइ पवत्तगे पवयणमाइसंगए पवित्तिविसोहणेण पव्वज्जागहणविहिसुतं पव्वज्जापरिपालणासुतं पसंतगंभीरासया पसंता पसमसुहं पसमसुहसमेए पहीणजरामरणा पहीणासुहे पाउण पाउणई पावकम्मविगमो पावकम्मुणा पावपडिघायगुणबीजाहाणसुत्तं पावाणुबंधि पिईसु पिवासा पुणोबंधपसंगाओ पुरिसोचियं पुवपओगेण
बद्ध-मुक्काणं बद्धलक्खे बहुकिलेस बहुमाणजुत्ते बायरं बीजबीजादिट्ठावणेणं बुज्झइ भंगदारुणत्तं भगवंतबहुमाणेणं भगवंताण भग्गसामत्थे भवजलहिपोया भववाहितेगिच्छी भवसमुद्दे भवादिभेदो भवाभावो
14.05...
MS
m
XXGXNMEF.M.M.M..
mm
०
०
०
0
६६
भवे
mm
3 9
m . m Frwwm,
m "
भन्वत्ततुल्ला भावकिरियं भावमंगलं भावरिपू भावसत्तुक्खयादितो भावसत्तू भावसारा भावाराहणाओ भाविजोगावेक्खाए भीओ भीसणो
.:..:
M..
३४
A.
४० ७५

Page #162

द्वितीयं परिशिष्टम् ।
मोहतिमिरंसुमाली मोहविसपरममंतो
२९
रसे
www
भूयत्थदरिसी भूयाणि भोमकिरिया मंगलालए मामगामिणो मग्गठिएसु मग्गदेसणाए मग्गसाहणजोगे मग्गसाहणेसु मञ्चू ममत्तं
१३
१८ १३
...
३१, ३४
मरणं
२२
२८
G WG GMC
२५
रागदोसविसपरममंतो रागामयवेज्जे रूवे लाभोचियदाणे लाभोचियनिहिकरे लाभोचियपरिवारे लाभोचियभोगे लिंग लिंगविवज्जयाओ लोगंतसिद्धिवासिणो लोगधम्मे हितो लोगविरुद्ध लोगसणं लोगुत्तरधम्मगमणेणं वढमाणे ववत्था ववहारमयं वाहिओ वाहियसुकिरियानाएण वाहिसमारोग्गविण्णाणेण विओगकारण विओगो विग्यो विचिंतियन्व विजोगवं विणिवायपरं विणीए विण्णाया वितहत्ते वितहाभिणिवेस विभासा विमुच्चमाणे
F
महाकल्लाणा महागए महाणत्थभयाओ महानायगे महापण्णाए महापुरिससेविओ महामुणी महामोहजणगतं महायंके महावाहिगहिए महासत्ते महोदए माईसु माणणिज्जेसु मिच्छाभावणाओ मिच्छामि दुक्कडं मित्सु सुच्चई
४०
५३
WW०
४३
मूढ़े
मोक्खनीय मोक्खसाहणजोगे मोहंधयारा मोहच्छेयणं मोहतिमिरदीवे
anR. MFA

Page #163

द्वितीय परिशिष्टम् ।
२७
५७
संसाराडवीए संसारिणो सत्ता सद्दत्थरहिया
सद्दे
वियत्ते वियाहिए विरसावसाणा विवागदारुणं विवागसाहणाणि विसन्नतत्तीफलं विसया विसिट्ठगुरुमाइभावेणं विसुज्झमाणभावे विसुज्झमाणे विसुद्धचरणे विसे विहाणेणं विहिपुब्विगा वियरयमले वीतरागाणं
99.9915mm
1996 mdmmmm
३२ ४५
०GG.M.WW.NEWww.
م م م م سه مهره
वेज्जे
वोच्छित्ती सइसमन्नागए संकिलिसे संकिलेसो संजमतवकिरिआए
११ -- .. ६८ ४०,४१
सबीओ समंजसत्तं समंतभद्दा समंतभद्द समया समलेठ्ठकंचणे समसत्तुमित्ते समहिवासिए समायारेसु समारंभ समालोचिय समुद्दपडियरयणलाभतुल्लं समुदायकडा समुदायफला सयलकल्लाणाणं सरूवसंठिए सवित्तिनिमितं सव्वकज्जोवमाईए सव्वणयविसुद्धीए सवण्णुसासणं सवण्णूणं सम्वत्थसंजोगेणं सव्वदुक्खाणं सबदेवतेउलेस सव्ववाहिविगमे सव्वसत्ताणं सबसत्तुक्खए सव्वहा. सव्वाहियकारी सम्वाबाहाविवज्जया सम्वाभावकारी सविच्छासंपत्तीए सव्वुत्तम सम्वोवहासुद्ध सहकारिभेओ
संठविय
४०,४१
२४
संत संदीणा-ऽथिराइभेयं
५०
संघ
५७
२०,३८
१m
संपत्तनियसरूवे संपुण्णा संभवतसम्मत्ताइओसहे संभवतोसहे संयमपडिवत्तीए संवरटठइयछिदं संविग्गो संवेगसाहगं संवेगसिद्धिकरे संसारकंतारपडिए संसारविरत्ते
9
WwWAK ० ०
mp
Mom ,
mm
७१

Page #164

१०२
द्वितीयं परिशिष्टम् ।
२०
MGAR
»
सहजाए सहावसंठिए सहियं साइअपज्जवसियं साणुबंध सामण्णस्स सावगाणं सावज्जजोगविरया साहइ साहुकिरियं साहुणीसु साहुधम्म साहुधम्मपरिभावणासुत्तं
م
س
mmu ०. Mmm No m .ur.www mmm wwwdwo
mm"No mr mar Vo
ع
م
م
م
م
साहू
م
س
م
ه
م
सुगुरुसमीवे सुणमाणस्स सुत्तप्पयाणं सुत्तत्तकारी सुद्धगं सुद्धधम्मसंपत्ती सुद्धधम्मस्स सुद्धासया सुपुरिसोचियं सुप्पउत्तावस्सगे सुप्पणिहाणं सुप्पणिहाणाइहेऊ सुरासुरमणुयपूइओ सुरूवाइकप्पं सुविणे सुविसुद्धनिमित्ते सुविहिभावओ सुवेज्जवयणेण सुस्सूसाइगुणजुत्ते सुहकम्माणुबंधा सुहकायजोगे सुहजोगसिद्धी सुहजोगे सुहपरिणाम सुहपक्त्तगे सुहभावबीयं सुहम सुहलेस्साए सुहाणुबंधा सुहावणिज्जे सुहोदए सेवारिहे हरिसं हियतरं हियपवित्त हियमियभासगे हेउफलभावो होउकामेणं
م
م
mm M"Numm"""1005000530"।
س
ي
साहूसू सिज्झइ सिढीलीभवंति सिद्धमावं सिद्धभावस्स सिद्धसुक्खं सिद्धा सिद्धाणं सिद्धि सिद्धिकंखिणा सिद्धिपुरवासी सिद्धेसु सिराखाराइजोगे पिवं सिवफलस्स सिसुजणणिचायनाएण सुकडासेवणं सुकिरियं सुकिरिया सुक्कपक्खिगे सुक्काभिजाई
م
م
س
سع
س
م
م
م
५४, ५५
ه
م
و
مر
सुक्के सुंदराओ सुगुरुवयणेण

Page #165

..
.
.
0
2
६
अथ तृतीयं परिशिष्टम्
पञ्चसूत्रकटीकान्तर्गता विशिष्टाः शब्दाः [अत्रेदमवधेयम्-पञ्चसूत्रकान्तर्गताः प्रायः सर्वेऽपि प्राकृतशब्दा आचार्यप्रवरश्रीहरिभद्रसरिभिर्विरचितायां पञ्चसूत्रकटीकायां संस्कृतभाषायां सन्त्येव, द्वितीये परिशिष्टे प्रायः सर्वेऽपि तादृशाः शब्दाः प्राकृतभाषायां गृहीता एव इति तान् विहाय अवशिष्टाः पञ्चसूत्रकटीकान्तगता एव शब्दा अस्मिन् तृतीये परिशिष्टे गृहीताः ] विशिष्टाः शब्दाः
पृष्ठाङ्कः विशिष्टाः शब्दाः
पृष्ठाङ्कः अज्ञानपरिणाम
अविद्यमानोत्प्रेक्षण अज्ञः
अविधिपरिभोगादि अट्ठमासपरियाए
अशोकाद्यष्टमहाप्रातिहार्य अणुसोयपठिए
अष्टमृल्लेप अणुसोयसुहो
असक्किरिया अण्णयरसेढिवज्ज
असवत्तो अतिसूक्ष्मबुद्धिगम्यम्
असायोगिकानन्द अतीतः
अस्पृशद्गतिः अनादिपारिणामिको
आज्ञाप्रियत्व अनृतकारणं
आमे अन्ध-बधिरवत्
आयः अन्यसंभूतिः
आरोग्गबोहिलाभ अपध्यानाचरितादि
आवकहाए अपायापगमातिशयः
आश्वासद्वीपः अपुनर्बन्धकत्वेन
आसकलीक्रियन्ते अप्पाहारं
इष्टदेवतानमस्कारः अप्रशान्तमतौ
उत्पलपत्रशतव्यतिमेद अप्रीतिपरिणाम
उपधिप्रत्युपेक्षण अप्लावनवान्
उपायः अभिग्रहपालनेन
उपार्द्धपुद्गलपरावर्त अभिग्रहभावस्य
एक्कारसमासपरियाए अभिलाप्यानभिलाप्यत्व
एरण्डफलादिग्रहः अभिष्वङ्गपरिणाम
एष्यन् अभ्रवत्
कण्टक अयोगी
कण्हपक्खीओ अर्थरागान्धः
कर्मबीजे अवड्ढो
४२ कर्मोर्मिपरिघट्टिताः अवधित्वेन
कलान्तरादिः
स
० GW "
"
م
س
م
ل
३१
م
و
8

Page #166

१०४
काय स्थित्या
काल-नियति-कर्म- पुरुषकारण कालपरिमाणं
कुमारी
कृषिपलालवत्
क्षारपात
क्षुद्-दिव्यादिभिः
क्षुद्रसत्त्वमृगयूथ संत्रासनसिंहनादः
क्षुद्रो
खल्वङ्को खराद्यपगमे
गणधरादि
गुणस्थानकव
गुरुकुलवास
गुरुतरदोषापेक्षया ग्रन्थिभेद
ग्रहणा - Ss सेवनारूपाम्
चउमासपरियाए चतुस्त्रिंशदतिशय
चन्द्रमाः
चन्द्रिकावत्
चरणोवसमखयाणं
चरणमरणावन्ध्यकारण
चित्तसुखलाभलक्षणा
छम्मास परियाए
छायणे
जलस्थिति
जात्यन्धवद्
जिणमयं
जिणसासण
जिनेश्वरम्
ज्ञपरिज्ञा
ज्ञानाचारादि
ज्ञानातिशयः
ज्योतिष्क
ज्वर

तृतीयं परिशिष्टम् ।
३५
७
८
७०
४८
५४
५२
४८
८०
७८
५४
४
१९
४७
४९
१६
४७
६०
७७
६६
२६
४३
६१
६०
१५
११
७०
७८
५२
१
५०
१०
५
१२
४९
नवमास परियाए
णि फेण
तदाक्षेपक
तित्थुच्छेओ
तिमासपरियाए
तीर्थकर नामकर्म
तीव्ररागादिसंवेदनरूपे
त्रपाकरम्
थिरयरओ
दसमासपरियाए
दिदृक्षा
दीनो
दुःशीलवनितोपवासक्रियातुल्या
दुःस्वप्नादि
दुमारियाए
द्वेषवेदनीयं
धर्मचारिणां
धर्माविरुद्धं
धर्मोपभोगयोः
ध्यामलात्
निदानत्व
निरुपक्रम
निर्बीजस्य
निर्युक्तिकार :
निष्ठितार्था
निहित्तं
पंचमासपरिया ए
पङ्कोत्पत्ति
पञ्चसूत्रकम्
पञ्चसूत्रकटीका
पच सूत्रकव्याख्या पडिसोओ
पडिसोयलद्ध लक्खेणं
परपरार्थ
परमतत्त्वरूपाः
परमब्रह्मासाधकः

६०
६१
६४
७८
६०
९
८
३७
४७
६०
७३
८०
५६
४०
६०
३
२७
२७
३०
७८
२३
४९
३
१५
१०
८०
६०
११
१, ८०
८१
१, २४, ४४, ६५
६१
६१
६४
१०
६२

Page #167

तृतीयं परिशिष्टम् ।
परमात्मानं परमार्थम् परीत्तसंसार पलियपुहत्तेण पादं पापप्रतिघातगुण बीजाधानसूत्रम्
१,४३
७८
पुरुष
6 FK N
rov
७४
भावशुद्धया भूतसमागमः भोगसाधनम् मत्सरी महदादिभावाद् महावीरं मार्गपतित मार्गप्रवृत्तिः मार्गाभिमुख माषतुषवत् मासपरियाए मिउमद्दवते मिच्छादुकडपयक्खरत्थो मुण्डकेवलिन् मूकवत् मृग मेराए मैन्यादिरूपतया मोक्षोन्मादादि मोहवेदनीयं यमिनाम् रागवेदनीय रूपवयोवैचक्षण्यसौभाग्यमाधुर्यैश्वर्याणि रोगातङ्क लघुतरकर्मणः लाभरतिः लोकविरुद्ध लोकाचारप्रवाहनदी लोकान्तगमनम् लौकिकैः वचन-गुरु-तदभावेषु वनच्छेतृ वयोहानि वर्तमानत्वम् ववहारणयुच्छेए ववहारनिच्छये
पूजातिशयः पूर्वधादि पृथगजनानां पोग्गलपरियट्टो प्रकाशदीपः प्रकृति-पुरुषाधिकत्वेन प्रत्याख्यानपरिज्ञा प्रध्यातप्रदीपोपमा प्रवज्याग्रहणविधिसूत्रम् प्रवज्यापरिपालनासूत्रम् प्रवज्याफलसूत्रम् प्राकृताक्षरैः प्राणत्याग प्लावनवान् बडिशामिषवत् बलदेव बहुजणंमि बारसमासपरियाए बिम्बात् बद्धमुक्त भङ्गभयात् भयवान् भर्तव्यपोषणे भवक्खयविमुक्का भवनपतयः भवाङकुरः भवाभिनन्दिन् भव्यत्वं भावद्वन्द्व
Mm" . ४Vm
Mmm Nw,
८०
१२

Page #168

१०६
वागतिशयः
वाताहत
वासनादिरूपम्
वासवृक्षं
विघ्नविनायक
विद्याधराः
विप्रयोगान्तः
विभाषा
विवेक - शुभभाव परिणामा
विषयप्रतिभासमात्रं
विस्सतोमुहा
वैमानिका
शठः
शरत्सलिल
शासनप्रशंसादि
शास्त्रसद्भावप्रतिपादनम्
शिरावेधक्षारपात
शीतांशुवत् शुद्धदेशना
श्रामण्य श्रावकादि
उधृतः पाठः अणुसोयपट्ठिए बहुजणंमि
[दशवैकालिके गाथा ५६१]
geet लोगो
[दशवैकालिके गाथा ५६२]
]
अण्णाणतो रिपू अण्ण
[ अत्यायतेऽस्मिन् संसारे
[ अप्रशान्तमतौ शास्त्रसद्भाव [लोकतत्त्वनिर्णये ७]

तृतीयं परिशिष्टम् ।
]
५
४२
७४
३५
१२
३५
४२
५८
७८
६९
१२
८०
११
६४
८०
५४
६६
४८
४८
३३
पृष्ठाङ्कः
६१
अथ चतुर्थे परिशिष्टम पञ्चसूत्रकटीकान्तर्गतानामुद्धृतपाठानामकारादिक्रमः
६१
६९
३०
संसाराम्बुनिधौ
सज्ज्ञानद्वेष
८०
सण्णिवायगहिओ
सत्तमासपरियाए
सद्योघाती
सन्तोनोच्छेदरूपा
सन्मोह
बीजाय
सलिलबुदबुद
सातत्य सत्कार विधि
साधुधर्मपरिभावनासूत्रम्
सावओ
सिद्धंतरहरुसं
सिद्धिगमन योग्यत्वं
सिद्धो
सुक्कपक्खिओ
सुकाभिजाती
सुके
सुवर्णघटसंस्थानीयं
सुविहियाणं
हितोदयम्
उद्घृतः पाठः अस्संखोसप्पिणिसप्पिणीओ
बृहत्संग्रहण्यां गाथा ३३३] अह सत्तमम्मि मासे
[ आवश्यकमूलभाष्ये गाथा ५९ ] आमे घडे निहित्तं
[ पञ्चवस्तुके गाथा ९८२] [[निशीथभाष्ये गाथा ६२४३]
]
आयादर्द्ध नियुञ्जीत
[
आयुषि बहूपसर्गे वाताहत बहुपसर्गे

३०
७९
७१
६०
४०
७४
४९
३
४२
६
१
२६
८०
67
७६
४२
६१
६.१
१६
•w m
६१
३८
पृष्ठाङ्कः
३५
જ
८०
३०
४२

Page #169

चतुर्थं परिशिष्टम् ।
भवति स नामातीतः
भन्वा वि न सिज्झिसं(स्स)ति
मि त्ति मिउमद्दवसे
[आवश्यकनियुक्तौ गाथा ६८६ मुनेर्मार्गप्रवृत्तिर्या
रागाईणमभावे जं होइ
आरोग्गबोहिलाभ
२३ ['लोगस्स'सूत्रे गाथा-६] उम्मादं व लभेज्जा
[आवश्यकनियुक्तौ गाथा १४१४] ऋतुर्यतीतः परिवर्त्तते पुनः
अश्वघोषविरचिते सौन्दरनन्दे ९।२८] एवं अप्परिवडिए सम्मत्ते
२६ [विशेषावश्यकभाष्ये गाथा १२२०] कत्ति कडं मे पावं
[आवश्यकनियुक्तौ गाथा ६८७] क्षुद्रो लाभरतिर्दीनो
[योगदृष्टिसमुच्चये ७६, योगबिन्दौ ८७] चत्तारि सरणं पवज्जाभि
१२ [आवश्यकसूत्रे, अध्ययने ४] जइ जिणमयं पवज्जह
[पञ्चवस्तुके गाथा १७२] जत्थ य एगो सिद्धो
[आवश्यकनियुक्तौ गाथा ९७५] जरा-मरण-दौर्गत्य
रागाद्वा द्वेषाद्वा मोहाद्वा
रूपवयोवैचाक्षुष्य
रूपवयोवैचक्षण्य
लोकः खल्वाधारः सर्वेषां
[प्रशमरतौ १३१] वस्तु वाचामगोचरः
वासवृक्ष समागम्य
[अश्वघोषविरचिते बुद्धचरिते ६।४६ ] विवेक-शुभभाव-परिणामा
शुद्धदेशना हि क्षुद्रसत्त्वमृगयूथसन्त्रासनसिंहनादः ४८
[ललितविस्तरा पृ०६] श्रामण्यस्य फलं मोक्षः
जस्स अवड्दो पोग्गलपरियट्टो
[श्रावकप्रज्ञप्तौ गाथा ७२] जेमे अज्जत्ताए समणा णिग्गंथा
[भगवतीसूत्रे १४/९] जोगो जोगो जिणसासणम्मि
ओषनियुक्तौ गाथा २७६] णाणस्स होइ भागी
[पञ्चाशके गाथा ११/१ दग्धे बीजे यथाऽत्यन्त
[तत्त्वार्थकारिका ८] न यथाऽवस्थितं शास्त्रं
संसाराम्बुनिधौ सत्त्वाः
समेषु स्खलन्नन्ध-बधिरवन्मूकवच्च
निर्माय एव भावेन
सम्मत्तम्मि उ लद्धे .
[विशेषावश्यकभाष्ये गाथा १२२९] सम्यक्त्वज्ञानचारित्रयोः
पादमायान्निधिं कुर्यात्
पापेनैवार्थरागान्धः
स्थितः शीतांशुवज्जीवः
[ योगदृष्टिसमुच्चये श्लोकः १८६] स्वयं वेद्यं हि. तद् ब्रह्म ...
प्रणिधानकृतं कर्म

Page #170

१०८
अंथ पञ्चमं परिशिष्टम्
कतिपयानि विशिष्टानि टिप्पणानि पृ० २ पं.० १० उपाईपुद्गलपरावतो......। तुला-''सम्यग्दर्शनस्य को विरहकाल: १ एकजीवं प्रति जघन्येन अन्तर्मुहूर्तम् , उत्कृष्टेन उपार्धपुद्गलपरिवर्तः” इति तत्त्वार्थभाष्ये १८ “एकजीवं प्रतीत्यादि, एको जन्तुरौपशमिकं क्षायिकं वा प्राप्य उज्झित्वा पुनः कश्चित् मुहूर्तस्यान्तर्लभते, कश्चित्तु अनन्तेन कालेन लभते । स चानन्तकाल एवमाख्यायते--उत्कृष्टेन उपार्धपुद्गलपरावर्तः । पुद्गलपरावर्तो नाम यदा जगति यावन्तः परमाणवस्ते औदारिकादितया सर्वे परिभुक्ता भवन्ति, स पुद्गलपरावर्त औदारिक-वैक्रियतैजस-भाषा-प्राणापान-मन:-कर्मभेदात् सप्तधा, एतत्समुदायस्याधै गृह्यते किञ्चिदूनम् । एतत् कथं प्रतिपादयितुं शक्यत इति चेत् , उपापुद्गलपरावर्त इत्यनेनोच्यते 'समुदायेषु हि शब्दाः प्रवृत्ता अवयवेष्वपि वर्तन्ते' इति न्यायात् । अयं चार्धशब्दः समप्रविभागवचन:, किञ्चिन्न्यूनाभिधायित्वाच्च पुंल्लिङ्गः, उपगतोऽर्ध उपार्धः, किञ्चिन्न्यून इति प्रादिसमासः ।" इति तत्त्वार्थसूत्रस्य आचार्यसिद्धसेनगणिविरचितायां टीकायाम् प्राचीने हस्तलिखितादर्श, पृ० ६७-६८ । पृ० ३ पं० ११ तत्र रज्यतेऽनेनेति......। तुला
"नमिऊण वीयरागं सम्वन्नु तियसपूइयं विहिणा । जहणायवत्थुवादिं अचिंतसत्ति महावीरं ॥१॥ सुहभावज्जियतित्थगरणामकम्मस्स सुहविवागातो ।
अणुवगियपरहियरय तित्थगरमिमस्स तित्थस्स ॥२॥” [धर्मसंग्रहणी, गाथा १-२1 "तत्र व्याख्या-रज्यतेऽनेनेति रागः, रागवेदनीयं कर्म क्वचिदिष्टे वस्तुनि तेन जन्तोरभिष्वङ्गपरिणामापादनात् , रञ्जनं वा रागः, रागवेदनीयकर्मविपाकोदयसम्पादितो जन्तोरभिष्वङ्गपरिणाम एव । वीतो रागो येन स वीतरागः, तम् । नमिऊण नत्वा । रागग्रहण द्वेष-मोहोपलक्षणम् , ततो वीतद्वेषं वीतमोहं चेत्यपि ट्रष्टव्यम् । तत्र द्विष्यतेऽनेनेति द्वेषः-द्वेषवेदनीयं कर्म, क्वचिदनिष्टे वस्तुनि, तेनात्मनोऽप्रातिपरिणामापादनात् , दुषणं वा द्वेषः द्वेषवेदनीयकर्मविपाकोदयजनितो जन्तोरप्रीतिपरिणाम एव । तथा मुह्यतेऽनेनेति मोहः मोहवेदनीयं कर्म, तेन यथावस्थितवस्तुतत्त्वपरिच्छेदविषये जन्तोरज्ञानपरिणामापादनात् , मोहनं वा मोहःमोहनीयकर्मविपाकोदयजनितो जन्तोरज्ञानपरिणाम एव । एतदुपलक्षणं रागग्रहणम् , यस्मादाह-सम्वन्नु सर्वज्ञम् । न ह्यवीतराग इवावीतद्वेषादिः सर्वज्ञो भवतीति । सर्व जानातीति सर्वज्ञः, यथा च विशेषग्राह्यपि ज्ञानं कथञ्चित् सामान्यस्यापि ग्राहकत्वात् सर्ववस्तुग्राहि भवति तथोत्तरत्र स्वयमेवाचार्यो दर्शयिष्यतीति नाधुना वितन्यते ।
ननु यो वीतरागः स सर्वज्ञ एव, ततो गतार्थमिदं विशेषणमिति नोपादेयम् , न, छद्मावस्थाभाविवीतरागयलेटफलत्वात । यद्येवम , तर्हि 'सर्वज्ञम्' इत्येतावदेवास्ताम, अलं 'वीतराग'ग्रहणेन, न, अवीतरागा. णामपि सकलशास्त्रार्थोपनिषद्वेदिनामुपचारेण लोके सर्वज्ञत्वव्यवहारदर्शनात् , आजीविकनयमतानुसारिभिश्च गोशालशिष्यैः सर्वज्ञस्तत्त्वतः खल्ववीतरागोऽप्यभ्युपगम्यते, 'अवाप्तमुक्तिपदा अपि तीर्थनिकारदर्शनादिहागच्छन्ति' इति वचनात् , तत्वतो वीतरागस्य चेहागमनासम्भवात् , ततस्तद्वयवच्छेदार्थ 'वीतराग'ग्रहणम् ।
एतद्विशेषणायैवाह-तियसपूयं विहिणा, त्रिदशपूजितं विधिना, उपपातान्तर्मुहूर्तानन्तरं सदा तृतीया यौवनलक्षणा दशा अवस्था येषां ते त्रिदशाः वैमानिकादयो देवाः, पूरणार्थश्च वृत्तावन्तर्भूतो यथा तृतीयो भागस्त्रिभाग इति, तैः पूजितः-समभ्यर्वितो यो विधिना तदेकतानतादिलक्षणेन, तम् । 'नमिऊण' इति क्रियापदविशेषणं बा, विधिना नत्वेति । .

Page #171

पञ्चमं परिशिष्टम् ।
१०९
ननु यो वीतरागः सर्वज्ञश्च सोऽवश्यं त्रिदशपूजित एवेति नार्थोऽनेन विशेषणेन, तदयुक्तम , मुण्डकेवलिप्रभृतीनां केषाञ्चिदत्रिदशपूजितानामपि यथोक्तविशेषणविशिष्टत्वात् , तद्वयवच्छेदार्थ 'त्रिदशपूजित'ग्रहणम् । यद्येवम् तर्हि 'त्रिदशपूजितम्' इत्येतावदेवास्तु, कृतं वीतरागादिग्रहणेन, न, अवीतरागाणामपि गणधरादीनां त्रिदशपूजितत्वश्रवणात् , तदपनोदाथ वीतरागादिग्रहणम् ।
पुनरप्येतद्विशेषणायैवाह-जहनायवत्थुवादिं यथाज्ञातवस्तुवादिनम् , भूत-भवद-भाविभावस्वभावावभासिना केवलज्योतिषा यथा यथा सदसद्रूपत्वादिना प्रकारेण शातं परिच्छिन्नं वस्तु तथा तथा वदितुं शीलो यथाशातवस्तुवादी, तम् ।।
ननु यो वीतरागः सर्वज्ञस्त्रिदशपूजितश्च स यथाज्ञातवस्तुवाद्येवेति किमनेन विशेषणेन ? न, अस्य कुवादि. मतव्यवच्छेदार्थत्वात् ! विद्यते हि परेषामेवंविधोऽप्यसदम्युपगमो, यथा-वीतरागत्वादिविशेषणयुक्तोऽपि न यथाज्ञातवस्तुवादी', "वस्तु वाचामगोचरः" [इति] वचनप्रामाण्यात् । यद्येवं तर्हि यथाज्ञातवस्तुवा. दिनमित्येतावदेव शोभनमलं वीतरागादिग्रहणेन, न, चतुर्दशपूर्वधरादीनामपि यथाज्ञातवस्तुवादित्वसंभवात् , ततस्तद्वयवच्छेदार्थं वीतरागादिग्रहणम् ।
भूयोऽप्येतद्विशेषणायाह-अचितसत्तिमिति, अचिन्त्या-चिन्तातिक्रान्ता प्राकृतजनानामध्यवसातुमायशक्यत्वात् शक्तिः-स्वप्रदेशैः सकललोकाकाशप्रदेशपूरण सामर्थ्यादिलक्षणा यस्यास्ति सोऽचिन्यशक्तिस्तम् । नन्विदं विशेषणमपार्थकम् , यथोक्तवीतरागत्वादिस्वरूपोपेतस्याचिन्त्यशक्तित्वव्यभिचाराभावात् , सति च व्यभिचारसंभवे विशेषणोपादानमर्थवत्तामश्नुते, तदुक्तम्-"संभवे व्यभिचारे च विशेषणमर्थवद्भवते, यथा नीलोत्पलम्" [ ] इति, व्यभिचाराभावे तु तदुपादीयमानं न प्रयासमृते अन्यमर्थं पुष्णाति, यथा कृष्णो भ्रभरः, शुक्ला बलाके ति, तस्मादचिन्त्यशक्तिमित्यतिरिच्यते, न, अभिप्रायापरिज्ञानात् , यस्मादिह यथोक्तवीतरागत्वादिस्वरूपोपेतोऽचिन्त्यशक्तिरेव नान्यथेति नियमार्थत्वेन स्वरूपपरिज्ञानार्थमिदं विशेषणम् , ततोऽनवद्यमेव । न चैकान्ततो व्यभिचारसंभव एव विशेषणोपादानम् , उभयपदव्यभिचारे एकपदव्यभिचारे स्वरूपज्ञापने च शिष्टोक्तिषु तत्प्रयोगदर्शनात् । तत्रोभयपदव्यभिचारे यथा-नीलोत्पलम , एकपदव्यभिचारे यथा-आपो द्रव्यं पृथ्वी द्रव्यं, स्वरूपज्ञापने यथा-परमाणुरप्रदेश इति । यद्येवं तर्हि अचिन्त्यशक्तिमित्येतावदेव मनोहरं, वीतरागादिग्रहणं पुनरपार्थकम् , न, लोके मण्यादीनामपि अचिन्त्यशक्त्युपेततयाऽभ्युपगमात् , “अचिन्त्यो हि मणिमन्त्रौषधीनां प्रभावः” इतिप्रवादात् , अतस्तत्कल्पो भगवान् मा प्रापदिति तद्वयवच्छेदार्थ वीतरागादिग्रहणम् ।।
एतैश्च विशेषणपदैरपायापगमातिशयादयश्चत्वारो मूलातिशया निर्दिष्ट। वेदितव्याः, तद्यथा-अपायापगमातिशयः ज्ञानातिशयः पूजातिशयो वागतिशयश्च । तत्र वीतरागमित्यनेनापायापगमातिशयमाह, सर्वज्ञमित्यनेन ज्ञानातिशयम् , त्रिदशपूजितमित्यनेन पूजातिशयम, यथाज्ञातवस्तुवादिनमित्यनेन तु वागतिशयम् , अचिन्त्यशक्तिमित्यनेन पुनः स्वरूपावधारणमिति । नन्वेषामतिशयानामित्थमुपन्यासे किञ्चिदस्ति प्रयोजनमुत यथाकथञ्चिदेष प्रवत्त इति, अस्तीति ब्रमः, किं तदिति चेत् ?, उच्यते-एवमेव भावः, तथाहि-नावीतरागः सर्वज्ञो भवति, न चासर्वज्ञस्य सतस्त्रिदशास्तथा पूजां कुर्वन्ति, न च तस्कृतपूजोपचाराभावे भगवान् धर्ममाचष्टे इति । एते चान्येषामपि देहसौगन्ध्यादीनामतिशयानामुपलक्षणम , ततश्चतुस्त्रिंशदतिशयसम्पत्समन्वितं भगवन्तं नत्वेत्युक्तं द्रष्टव्यम् । तथा चाह-तित्थयरं तीर्थकरम् , न ह्यपायापगमातिशयादिरहित इव देहसौगन्ध्योद्यतिशयरहितस्तीर्थकरो भवतीति । तत्र जन्मजरामरणसलिलसङकुलं मिथ्यादर्शनाविरतिगम्भीरं रागद्वेषपवनविक्षाभितं नानाविधानिष्टेष्टसंयोगवियोगवीचीनिचयोपेतं दुरवगाहमोहावतभीषणं विविधशारीरमानसानेकदुःखौघदुष्टश्वापदं महाभीमकषायपातालं प्रबलमनोरथवेलाकुलं सुदीर्घसंसारसागरं तरन्त्यनेनेति तीर्थम् , एतच्च सकलजीवाजीवादिपदार्थसार्थप्ररूपकं त्रिलोकीगतावदातधर्मसम्पयुक्तमहासत्त्वाश्रयम् अत्यन्तानवद्यान्या विज्ञातचरणकरणक्रियाधारम् अचिन्त्यशक्तिसमन्वितम अविसंवादिप्रवचनम

Page #172

ܘ$$
पञ्चमं परिशिष्टम् ।
तदाधारश्च सङ्घः, निराधारस्य प्रवचनस्याभावात् , तत्करणशीलस्तीर्थकरः, "हेतुतच्छीलानुलोमेष्वशब्दे"त्यादिना टः, तं नत्वा । कस्य पुनस्तीर्थस्य भगवान् कतैत्यत आह-'इमस्स तित्थस्स' अस्य ऐदयुगीनजनानां साक्षादुपकारितया प्रत्यक्षीभूतस्य तीर्थस्य पूर्वव्यावर्णितशब्दार्थस्य । ननु प्रेक्षावतां प्रवृत्तिः फलवत्तया व्याप्ता, अन्यथा प्रेक्षावत्ताक्षतिप्रसङ्गात् , फलं चेदसौ तीर्थकरणादपेक्षते व्यक्तमवीतरागत्वप्रसङ्ग इत्यारेकानिराकरणार्थमिदमाचष्टे'अणुवगियपरहियरयं' अनुपकृतपरहितरतम् , योऽनुपकृत एव सन् परस्मै यत् हितं तस्मिन् कर्त्तव्यतया रत आसक्तः सकलतियनरामरगणसाधारण्या वाण्या तदुपायप्रदर्शनेन सोऽनुपकृतपरहितरतस्तम् । नत्वेति योगः । अनुपकृतत्वाविशेषाच्च सर्वेष्वपि जन्तुष्वविशेषेण परहितकरणे भगवतः प्रवृत्तिरिति न पूर्वोक्तदोषावकाशः। ननु च यद्यसावुपकार्यरनुपकृतः स्वयं चाशेषरागादिदोषविप्रमोषोपेतस्ततः कथं परहितसम्पादनार्थमेष प्रवर्तते, प्रयोजनाभावात् ? इत्याशङ्काशेषमपाचिकोषुरिदमाह-सुहभावज्जियांतत्थयरनामकम्मस्स सुहविवागाउ त्ति, अहेंदादिवात्सल्यप्रभृतिलक्षणेन शुभेन भावेन-अध्यवसायेन यत् अर्जितं तीर्थकरनामकर्म तस्य यः शुभो विपाक उदयदानाभिमुख्यं तस्मादनुपकृतपरहितरतम् । एतदुक्तं भवति-अर्हद्वात्सल्यादिनिमित्ततीर्थकरनामकर्मोदयसामर्थ्यात् तत्स्वभावतया सवितेव प्रकाशमुपकार्यकृतोपकारानपेक्षः शास्त्रार्थमातनोति, ततो न यथोक्तदोषप्रसङ्ग इति । ननु यो वीतरागत्वादिगुणकलापयुक्तः सोऽवश्य तीर्थकर एवेति नार्थोऽनेन विशेषणेन, न, गणभृतां समुत्पन्न केवलज्योतिषां सकलस्यापि विशेषणकलापस्य घटनात् , अतस्तद्यवच्छेदाथ तीर्थकरग्रहणम् । यद्येवं ततस्तीर्थकरमित्येतावदेवोच्यतामलं वीतरागादिग्रहणेन, उच्यते, इह सरिदादीनां विषमस्थानेषु ये सुखावताराय तीर्थकरणशीलास्तेऽपि लोके तीर्थकरा उच्च्यन्ते, तन्मा भूदतिमुग्धबुद्धीनां संप्रत्यय इति तदपनोदाय वीतरागादेब्रहणम् । कं पुनरेवंभूतं नत्वेत्यतो विशेष्यमाह-महावीरमिति 'ईर गतिप्रेरणयो 'रित्यस्य विपूर्वस्य विशेषेण ईरयति-प्रेरयति पिनाशयति कर्म याति च शिवमिति वीरः, महांश्वासौ वीरश्च महावीरस्तं नत्वा । ननु यो महावीर: स वीतरागत्वादिगुणकलापोपेत एवेत्यपार्थकं वीतरागाद्युपादानम् , न, नाममहावीरादिभेदव्युदासकारितया अस्य सफरत्वात् । एवं धादिसंयोगा. पेक्षयाऽपि विचित्रनयमताभिशेन यथाशक्ति विशेषणसाफल्यं वाच्यमित्यलं प्रसङ्गेन ॥१-२॥" इति धर्मसंग्रहणेः आचार्य श्रीमलयगिरिसूरिविरवितायां टीकायाम् , पृ० २-४॥ पृ० ७ पं० ३ काल-स्वभाव-नियति-पुरुषकारणपरिप्रहः । तुला
"कालो सहाव णियई पुष्वकयं पुरिसकारणेगंता । मिच्छत्तं ते चेवा(व) समासओ होंति सम्मत्तं ॥" [सन्मति० ३।५३]
काल-स्वभाव-नियति-पूर्वकृत पुरुषकारणरूपा एकान्ताः सर्वेऽपि एकका मिथ्यात्वम् । त एव समुदिताः परस्पराजहदवृत्तयः सम्यक्त्वरूपतां प्रतिपद्यन्ते इति तात्पर्यार्थः” इति आचार्यश्रीअभयदेवसरिविरचितायां सन्मतिवृत्तौ ।
"कालो सहाव णियई पुवकयं पुरिसकारणेगंता । मिच्छतं ते चेव उ समासओ होंति सम्मत्तं ॥३॥५३॥
कालः...स्वभावः...नियतिः...पूर्वकृतं कर्माख्यं...पुरिसकारण पुरुषकारणं ब्रह्माख्यपुरुषोऽसाधारणहेतुस्वेन...इत्येवम् एगंता मिच्छत्तं एकान्ता मिथ्यात्वम् । ते चेव उ समासओ होन्ति सम्मत्तं त एव तु समासतो भवन्ति सम्यक्त्वम् ।” इति आचार्यश्रीदर्शनसरिविरचितायां सन्मतेर्वृत्तौ ।
“काल-स्वभाव नियति-पूर्वकृत पुरुषकारणरूया एकान्ताः सर्वेऽप्येकका मिथ्यात्वम् , त एव समुदिताः परस्परावजवृत्तयः सम्यक्त्वरूपतां प्रतिपद्यन्त इति गावातात्पर्यार्थः' इति आचार्यश्रीमुनिचन्द्रसूरिविरचितायाम् उपदेशपदवृत्तौ पृ० १४० A ।

Page #173

पञ्चमं परिशिष्टम् ।
१११
"किं कारणं ब्रह्म कुतः स्म जाताः जीवाम केन क्व च सम्प्रतिष्ठाः । अधिष्ठिताः केन सुखेतरेषु वर्तामहे ब्रह्मविदो व्यवस्थाम् ॥ १ ॥ कालः स्वभावो नियतियेदृच्छा भूतानि योनिः पुरुष इति चिन्त्यम् ।। संयोग एषां न त्वात्मभावादात्माप्यनीशः सुखदुःखहेतोः ॥ २ ॥ ते ध्यानयोगानुगता अपश्यन् देवात्मशक्ति स्वगुणैर्निगूढाम् ।
यः कारणानि निखिलानि तानि कालात्मयुक्तान्यधितिष्ठत्येकः ॥ ३ ॥" इति श्वेताश्वतरोपनिषदि प्रथमेऽध्याये । पृ० ७ पं० ६ चउसरणगमणं......। तुला--
"चउसरणगमण दुक्कडगरहा सुकडाणुमोयणा चेव ।
एस गणो अणवरयं कायध्वो कुसलहेउ त्ति ॥५०|| चतुःशरणगमनम् अर्हत्-सिद्ध-साधु-केवलिप्रशप्तधर्मशरणगमनम् , आचार्योपाध्याययोः साधुष्वेवान्तर्भावात् , केवलिप्रज्ञप्तधर्मस्य चानादित्वेन पृथगुपादानात् । न ह्यतश्चतुष्टयादन्यच्छरण्यमस्ति, गुणाधिकस्य शरण्यत्वात् , गुणाधिकत्वेनैव ततो रक्षोपपत्तेः, रक्षा चेह तत्तस्वभावतया एवाभिध्यानतः क्लिष्टकर्मविगमेन शान्तिरिति ।
तथा दुष्कृतगर्दा, अनादावपि संसारेऽनाभोगादिना प्रकारेण कायादिभिः करणभूतैः यानि दुष्कृतानि अर्हत्-सिद्धादिसमक्षं संवेगापन्नेन चेतसा तेषां जुगुप्सेत्यर्थः । भवत्यतस्तदेयत्वभावनया अनुबन्धादिव्यवच्छेदः शोभनश्चायं महानर्थनिवृत्तेरिति ।।
तथा सुकृतानुमोदना चैव, सकलसत्वसङ्गत मोक्षानुकूलं यदनुष्ठानम् अनेकभेदभिन्नम् तस्य महता पक्षपातेन स्वभावचिन्तासारा प्रशंसेति भावः, तदुपादेयतायां तद्बहुमानविशेषे नियोगत इयम् , नान्यथा । एवं च महदेतत् कल्याणाङ्गं वनच्छेतृ-बलदेव-मृगोदाहरणेन सुप्रसिद्धमेवेति ।
एष गण: चतुःशरणगमनादिः सर्व एव अनवरतं प्रायः सर्वकालमेव कर्तव्यः अनुष्ठेयः, भावनीय इति यावत् , कुशलहेतुः अपायपरिहारेण कल्याणहेतुरिति कृत्वा । तथा च महती गम्भीग चास्य कुशलहेतुता, भावसारतया तत्त्वमार्गप्रवेशात् । परिभावनीयमेतदचिन्त्यचिन्तामणिकल्पं भावधर्मस्थानम् । इति गाथार्थः ॥५०॥ इति आचार्यश्रीहरिभद्रसूरिविरचिते स्वोपज्ञटीकासहिते योगशतके ।।
"स्वकृतं दुष्कृतं गर्हन् सुकृतं चानुमोदयन् । नाथ त्वचरणौ यामि शरणं शरणोज्झितः ॥१॥ मनोवाक्कायजे पापे कृतानुमतिकारितैः । मिथ्या मे दुष्कृतं भूयादपुनःक्रिययान्वितम् ॥२॥ यत् कृतं सुकृत किश्चिद् रत्नत्रितयगोचरम् । तत् सर्वमनुमन्ये ऽहं मार्गमात्रानुसार्यपि ॥३॥ सर्वेषामहदादीनां यो योऽर्हत्त्वादिको गुणः । अनुमोदयामि तं तं सर्व तेषां महात्मनाम् ॥४॥ त्वां त्वत्फलभूतान् सिद्धांस्त्वच्छासनस्तान् मुनीन् । त्वच्छासनं च शरणं प्रतिपन्नोऽस्मि भावतः ॥५॥ क्षमयामि सर्वान् सत्त्वान् सर्वे क्षाम्यन्तु ते मयि । मैव्यस्तु तेषु सर्वेषु त्वदेकशरणस्य मे ॥६॥ एकोऽहं नास्ति मे कश्चिद् न चाहमपि कस्यचित् । त्वदंहिशरणस्थस्य मम दैन्यं न किञ्चन ॥७॥
यावन्नाप्नोमि पदवीं परां त्वदनुभाव जाम् । तावन्मयि शरण्यत्वं मा मुञ्च शरणं श्रिते ॥८॥" इति आचार्यश्रीहेमचन्द्रसूरिविरचिते वीतरागस्तोत्रे सप्तदशे प्रकाशे ।।
पृ० १७ पं० १ दया ..। "दया भूतेषु वैराग्यं विधिवद् गुरुपूजनम् । विशुद्धा शीलवृत्तिश्च पुण्यं पुण्यानुबन्ध्यदः ॥८॥” इति आचार्यश्रीहरिभद्रसूरिविरचिते चतुर्विंशतितमेऽष्टके ।
पृ० ३५ पं० १२ वासवृक्ष...। श्लोकोऽयम् अश्वघोषविरचिते बुद्धचरिते महाकाव्ये षष्ठे सर्गे षट्चत्वारिंशत्तमः ।

Page #174

११२
पञ्चमं परिशिष्टम् ।
पृ० ४४ पं० ४-५ पूजयित्वा......तोषयित्वा । अत्र Aसं० विना सर्वत्र S. Avo B मध्ये पूजित्वा......तोषित्वा इति पाठ उपलभ्यते । अयमपि पाठः समीचीन एव भाति, दृश्यतां पृ० ७५ टि०४॥ __पृ० ४७ पं० ८-९ ° विज्ञाने(नो)हा.ऽपोह° । अत्र 'विशानेहा-ऽपोह'' इति सर्वेष्वपि हस्तलिखितादर्शषूपलभ्यमानः पाठः समीचीन एव । तुला. "समाहितस्य सतः शुश्रूषा, ततः श्रवणम् , श्रवणाद ग्रहण धारणेहापोहाः, ततः संसारतत्त्वाधिगमः" इति तत्त्वार्थसूत्रस्य अष्टम्याः सम्बन्धकारिकाया देवगुप्तसूरिविरचितायाष्टीकायाः प्राचीने हस्तलिखिते आदर्श ॥
पृ० ६३ पं० १३ अणेगभवियाए......तुला-"अनेकजन्मसंसिद्धस्ततो याति परां गतिम् । [६।४५] .....बहूनां जन्मनामन्ते शानवान् मां प्रपद्यते ।" [७।१९] इति भगवद्गीतायाम् ।
पृ० ६४ पं० ३-४ संज्ञाना(सज्ज्ञाना?)लोचनेन । तुला- “तीव्रपापाभिभूतत्वाज्ज्ञानलोचनवर्जिताः। सदवितरन्त्येषु न सत्वा गहनान्धवत् ॥८५॥” इति योगबिन्दौ । पृ० ७८ पं० १३ इयं च...। तुला--
"अस्यैषा मुख्यरूपा स्यात् पूर्वसेवा यथोदिता । कल्याणाशययोगेन शेषस्याप्युपचारतः ॥ १७९ ॥" [ योगबिन्दुः ]
"अस्य अपुनर्बन्धकस्य एषा प्रागुक्ता मुख्यरूपा निरुपचरिता स्याद् भवेत् पूर्वसेवा देवपूजादिरूपा... शेषस्यापि...सकृद्वन्धकादेः उपचारत औपचारिकी पूर्वसेवा स्यात् । इह केचिद् मार्गपतित-मार्गाभिमुखावपि शेषशब्देनाहुः । तच्च न युज्यते, अपुनर्बन्धकावस्थाविशेषरूपत्वात् तयोरपुनर्बन्धकग्रहणेनैव गतत्वात् । यतो ललितविस्तरायां मार्गलक्षणमित्थमुक्तम् --' इह मार्गश्चेतसोऽवक्रगमनं भुजङ्गमनलिकायान(म)तुल्यो विशिष्टगुणस्थानावाप्तिप्रगुणः स्वरसवाही क्षयोपशमः' [पृ० १६२] इति । तत्र प्रविष्टो मार्गपतितः । मार्गप्रवेशयोग्यभावापन्नो मार्गाभिमुखः । एवं च नैतावपुनर्बन्धकावस्थायाः पर-परतरावस्थामाजौ वक्तुमुचितौ, भगवदाज्ञावगमयोग्यतया पश्चसूत्रकवृत्तावनयोरुक्तत्वात् । यथोक्तं तत्र-----
इयं च भागवती सदाशा सर्वैव अपुनर्बन्धकादिगम्या । अपुनर्बन्धकादयो ये सत्त्वा उत्कृष्टां कर्मस्थितिं तथा अपुनर्बन्धकत्वेन क्षपयन्ति ते खल्वपुनर्बन्धकाः । 'आदि'शब्दाद् मार्गपतित-मार्गाभिमुखादयः परिगृह्यन्ते, दृढप्रतिज्ञालोचना(का?)दिगम्यलिङ्गाः । एतद्गम्येयम् , न संसाराभिनन्दिगम्या [पञ्चसूत्रकवृत्तिः पृ० ७८ ] इति ।
संसाराभिनन्दिन श्वापुनर्बन्धकप्रागवस्थाभाजो जीवा इति ।” इति योगबिन्दुवृत्तौ ।
पृ० ७७ पं० ७ ऋतुयंतातः......। श्लोकोऽयं बौद्धाचार्येण अश्वघोषेण विरचिते सौन्दरनन्दे महाकाव्ये नवमे सर्गेऽष्टाविंशतितमः । प०७४ पं० १७ विषयप्रतिभासमात्र ज्ञान... तुला--
"विषयप्रतिभासं चात्मपरिणतिमत्तथा । तत्त्वसंवेदनं चैव शानमाहुमहर्षयः ॥१॥ विष-कण्टक-रत्नादौ बालादिप्रतिभासवत् । विषयप्रतिभासं स्यात् तद्धेयत्वाद्यवेदकम् ॥२॥ निरपेक्षप्रवृत्त्यादि लिङ्गमेतददाहतम् । अज्ञानावरणापायं महापायनिबन्धनम |॥ ३॥ पातादिपरतन्त्रस्य तदोषादावसंशयम् । अनर्थाद्याप्तियुक्तं चात्मपरिणतिमन्मतम् ॥ ४ ॥ तथाविधप्रवृत्त्यादिव्यङ्गय सदनुबन्धि च । ज्ञानावरणहासोत्थं प्रायो वैराग्यकारणम |॥ ५ ॥ स्वस्थवृत्तेः प्रशान्तस्य तद्धेयत्वादिनिश्चयम् । तत्त्वसंवेदनं सम्यग् यथाशक्ति फलप्रदम् ॥ ६ ॥ १ 'मग्गदयाणं' इति पदस्य व्याख्यायाम् ॥

Page #175

पञ्चमं परिशिष्टम् ।
११३
TI
०
समेतः,
मत
मत
न्याय्यादी शुद्धवृत्त्यादिगम्यमेतत् प्रकीर्तितम् । सज्ज्ञानावरणापायं महोदयनिबन्धनम् ॥ ७॥
एतस्मिन् सततं यत्नः कुग्रहत्यागतो भृशम् । मार्गश्रद्धादिभावेन कार्य आगमतत्परैः ॥ ८॥" इति हरिभद्रसूरिविरचिते ज्ञानाष्टकाख्ये नवमेऽष्टके ।।
पृ०८० पं० ९ आमे घडे...। निशीथभाष्ये ६२४३ तमीयं गाथा । “अवत्ते अप्राप्तछेदसुत्त वाएज्जमाणे इदं दोसदंसगं उदाहरणंआमे घडे निहितं जहा जलं तं घडं विगासेति । इय सिद्धंतरहस्सं अप्पाहारं विणासेइ ॥६२४३॥
णिहितं(तं) पक्खित्तं । सिहं कहियं । अपा आहारता जत्थ तं अप्पाहारं अप्पधारणसामर्थमित्यर्थः” इति निशीथचूर्णौ पृ० २६३ ।। पृ० ८१ पं० ११ रङ्गद्रागादि...। अयं श्लोको हस्तलिखितादर्शानुसारेण शुद्ध इत्थं पठितव्यः-- रङ्गद्रागादिभने विषयविषधरे मन्जतां यो जनानां
रोगोग्रयाहरौद्रे भवसलिलनिधावक्षयं यानपात्रम् । प्राप्यन्ते यस्य चाप्त्या भ्रमदलिकरटा दन्तिनोऽश्वाः स्त्रियश्च प्रोत्फुल्लेन्दीवराक्ष्यः शशधरवदनाः सोऽस्तु वो धर्मलाभः ॥२॥
शुद्धिपत्रकम् पृ० पं० मुद्रितम् शुद्धम्
मुद्रितम् शुद्धम् ५ १५ तेम्यः तेभ्यः
समेत: १० ३ सुरव ° ° सुख ११ २२ बर्तन्ते
वर्तन्ते
४८४ मन्यभान मन्यमान
यथोक्तम् यथोक्तम्-- ममेयंति ममेयं ति
भंसेज्जा"
भंसेज्जा ॥ । २० भुनिचन्द्र ° मुनिचन्द्र
२४ सबेषु सर्वेषु
२ कायव्वा ॥ काययो । पूण पूर्ण
आभवं
आभवम १. ४ ज्ञा(जा)यते
इदानी इदानीं २३ २६ बन्धं H. ॥ वन्ध ° H. ||
माविस्कु
माविष्कु भवन्तु भवंतु
७० २१ गम्मइ । गम्मइ, सिआ सिया
७० २१ ° जइणा । जइणा, २९ १ सेवेज्जा
सेवेज्ज
७७ ९ । ] [सौन्दरनन्दे ९।२८] ३२ २१ विसुद्धमाणभावे विसुज्झमाणभावे
सिज्झतति सिन्झिसं(स्स)ति सव्वहा- सवहा
३ पञ्च निशीथभाष्ये ६२४३ ३४ २२ विता विना
पञ्च० [ ] [बुद्धचरिते ६।४६]
पञ्चसूत्रकस्वो० पञ्चवस्तुकस्वो० ३५ २१ भवठि,ई भवठिई,
•भ(भो)गिविषय °भने विषय भावेने भावेने
दन्तिनो
दन्तिनोऽश्वाः ३७ २५ ° पहाणा० ० पहाणा
स्वस्त्रियश्च स्त्रियश्च क्रियामाणा क्रियमाणा ८१ १४ 'न्दिवराक्षा:
न्दीवराक्ष्यः
० ०३ bv""""""
V
४८८
www.
m
M
or
ज्ञायते
AY .22
MY
MY

Page #176

ABOUT THE WORK
This is the first ever critical edition of the ancient treatise Pañcastraka, with the Commentary of Acarya Haribhadrasuri on it, based on old palm-leaf and important paper manuscripts. This work has over many centuries occupied a position of high esteem among the postagama works on Jain Dharma. It has been regarded by tradition as a priceless jewel among the post-canonical religious works of the Jains.
In its short course, it describes effectively the preliminary stage of śravakadharma that prepares for the intensified stage of sädhu-dharma which in its own way leads to the mumuksu's cherished goal of moksa.
The Sravakas, the Srävikäs, the Sadhus and the Sadhvis, especially belonging to the Svetämbara sect, daily recite, if not all the five sutras, at least the first sutra. This sutra declares:
When it is properly recited, heard, and meditated upon, the inauspicious karmans are... destroyed and... auspicious karmans are attracted... begin to yield results and in due course lead to moksa." With this promise and hope held out, the Jains recite, hear and meditate upon this sutra.

Page #177

For Private & Personal Lise Daly