Moharajaparajayam

Author(s): Chaturvijay
Publisher: Central Library
Catalog link: https://jainqq.org/explore/009527/1

Page #1

અહો શ્રુતજ્ઞાનમ્ ગ્રંથ જીર્ણોદ્ધાર – સંવત ૨૦૬૬ (ઈ. ૨૦૧૦).
શ્રી આશાપૂરણ પાર્શ્વનાથ જૈન જ્ઞાનભંડાર - સંયોજક- બાબુલાલ સરેમલ શાહ હીરાજૈન સોસાયટી, રામનગર, સાબરમતી, અમદાવાદ-૦૫. (મો.) ૯૪૨૬૫૮૫૯૦૪ (ઓ) ૨૨૧૩૨૫૪૩ (રહે.) ૨૭૫૦૫૭૨૦
પૃષ્ઠ
296
160
164
202
48
306
322 668
516
268
456
420
१४.
638 192
428
070
406
પ્રાયઃ જીર્ણ અપ્રાપ્ય પુસ્તકોને સ્કેન કરાવીને સેટ નં.-૨ ની ડી.વી.ડી.(DVD) બનાવી તેની યાદી
या पुस्तat परथी upl stGnels sरी शाशे. ક્રમ પુસ્તકનું નામ
ભાષા કર્તા-ટીકાકાર-સંપાદક 055 | श्री सिद्धहेम बृहद्दति बृदन्यास अध्याय-६
पू. लावण्यसूरिजीम.सा. 056 | विविध तीर्थ कल्प
पू. जिनविजयजी म.सा. 057 ભારતીય જૈન શ્રમણ સંસ્કૃતિ અને લેખનકળા
| पू. पूण्यविजयजी म.सा. 058 | सिद्धान्तलक्षणगूढार्थ तत्वलोकः
श्री धर्मदत्तसूरि 059 | व्याप्ति पञ्चक विवृति टीका
श्री धर्मदतसूरि 06080 संजीत राममा
श्री मांगरोळ जैन संगीत मंडळी 061 | चतुर्विंशतीप्रबन्ध (प्रबंध कोश)
सं श्री रसिकलाल हीरालाल कापडीआ 062 | व्युत्पतिवाद आदर्श व्याख्यया संपूर्ण ६ अध्याय
| श्री सुदर्शनाचार्य 063 | चन्द्रप्रभा हेमकौमुदी
पू. मेघविजयजी गणि 064 | विवेक विलास
सं/४. श्री दामोदर गोविंदाचार्य 065 | पञ्चशती प्रबोध प्रबंध
सं | पू. मृगेन्द्रविजयजी म.सा. 066 | सन्मतितत्वसोपानम्
पू. लब्धिसूरिजी म.सा. 067 | 6:शभादीशुशनुवाई
पू. हेमसागरसूरिजी म.सा. 068 | मोहराजापराजयम्
सं पू . चतुरविजयजी म.सा. 069 | क्रियाकोश
सं/हिं श्री मोहनलाल बांठिया | कालिकाचार्यकथासंग्रह
| सं/Y४. | श्री अंबालाल प्रेमचंद 071 | सामान्यनिरुक्ति चंद्रकला कलाविलास टीका
श्री वामाचरण भट्टाचार्य 072 | जन्मसमुद्रजातक
सं/हिं श्री भगवानदास जैन | 073 | मेघमहोदय वर्षप्रबोध
सं/हिं | श्री भगवानदास जैन 074 | सामुदिइनi uiय थी
४.
श्री हिम्मतराम महाशंकर जानी 0758न यित्र supम ला1-1
४. श्री साराभाई नवाब 0768नयित्र पद्मसाग-२
४. श्री साराभाई नवाब 077 | संगीत नाटय ३पावली
४. श्री विद्या साराभाई नवाब 078 मारतनां न तीर्थो सनतनुशिल्पस्थापत्य
१४. श्री साराभाई नवाब 079 | शिल्पयिन्तामलिला-१
१४. श्री मनसुखलाल भुदरमल 080 दशल्य शाखा -१
१४. श्री जगन्नाथ अंबाराम 081 | शिल्पशाखलास-२
१४. श्री जगन्नाथ अंबाराम 082 | शल्य शास्त्रला1-3
| श्री जगन्नाथ अंबाराम 083 | यायुर्वहनासानुसूत प्रयोगीला-१
१४. पू. कान्तिसागरजी 084 ल्याएR8
१४. श्री वर्धमान पार्श्वनाथ शास्त्री 085 | विश्वलोचन कोश
सं./हिं श्री नंदलाल शर्मा 086 | Bथा रत्न शास-1
श्री बेचरदास जीवराज दोशी 087 | Bथा रत्न शा1-2
श्री बेचरदास जीवराज दोशी 088 |इस्तसजीवन
| सं. पू. मेघविजयजीगणि એ%ચતુર્વિશતિકા
पूज. यशोविजयजी, पू. पुण्यविजयजी સમ્મતિ તર્ક મહાર્ણવાવતારિકા
| सं. आचार्य श्री विजयदर्शनसूरिजी
308
128
532
376
374
538
194
192
254
260
238
260
114
910
436
336
४.
230
322
089
114
560

Page #2


Page #3

“અહો શ્રુતજ્ઞાનમ” ગ્રંથ જીર્ણોદ્ધાર ૭૮
મોહરાજાપરાજયમ્
: દ્રવ્યસહાયક :
જિનશાસન શિરતાજ, કલીકાલ કલ્પતરૂ,
સન્માર્ગ સંરક્ષક, પૂજ્યપાદ આચાર્ય ભગવંત શ્રીમદ વિજય રામચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાના સમુદાયના માતૃહૃદયા કરૂણાસિંધુ પૂ. સા. જયરેખાશ્રીજી મ.સા.ના મધુરભાષિ સુશિષ્યા સા. પીયૂષરેખાશ્રીજી મ.સા.ની
પ્રેરણાથી ૨૦૬૦ ના ચાતુર્માસમાં
શ્રી માણીભદ્ર સોસાયટીમાં ઉપાશ્રયમાં આરાધના કરતી શ્રાવિકાઓના જ્ઞાનખાતાની ઉપજમાંથી
સંયોજક : શાહ બાબુલાલ સરેમલ બેડાવાળા
શ્રી આશાપૂરણપાર્શ્વનાથ જૈન જ્ઞાન ભંડાર શા. વિમળાબેન સરેમલ જવેરચંદજી બેડાવાળા ભવન
હીરાજૈન સોસાયટી, સાબરમતી, અમદાવાદ-૩૮૦૦૦૫ (મો.) ૯૪૨૬૫૮૫૯૦૪ (ઓ.) ૨૨૧૩૨૫૪૩ (રહે.) ૨૭૫૦૫૭૨૦ સંવત ૨૦૬ ઈ.સ. ૨૦૧૦

Page #4


Page #5

GAEKWAD'S ORIENTAL SERIES
Edited under the supervision of the Curator of State Libraries,
Baroda.
"Aho Shrutgyanam"
NO. IX.

Page #6

"Aho Shrutgyanam

Page #7

मन्त्रियशःपालविरचितं मोहराजपराजयम्
MOHARÂJAPARÂJAYA
OF
YAŚAHPÂLA
EDITED
BY
MUNI CHATURAVIJAYAJI
WITH INTROUDCTION AND APPENDICES
BY
C. D. DALAL, M. A.
PUBLISHED UNDER THE AUTHORITY OF THE GOVERNMENT OF HIS HIGHNESS THE MAHARAJA GAEKWAD OF BARODA.
CENTRAL LIBRARY BARODA.
1918.
"Aho Shrutgyanam

Page #8

Published by Janardan Sakharam Kudalkar, M. A., LL. B., Curator of State Libraries, Baroda, for the Baroda Government, and Printed by Manilal Itcharam Desai, at The Gujarati Printing Press, No. 8, Sassoon Buildings, Circle, Fort, Bombay.
Price Rs. 2-0-0
"Aho Shrutgyanam"

Page #9

मोहपराजयरूपकवस्तुसङ्क्षेपः
अथान्यदा कृतप्राभातिककृत्यः पट्टगजाधिरूढः श्रीराजर्षिः श्रीगुरुवन्दनार्थमायातः शालाद्वारे काश्चन कर्नी देवकन्यामिव लीलाविलासिनीं दृष्टवान् चिन्तितवांश्चेति-निस्सीमनवनवोल्ला सिलावण्यामृतसारणी ।
प्रीणयन्ती ममात्मानं कस्यैषा कन्यकाऽद्भुता ? ॥
ततो वन्दिताः श्रीगुरुपादाः । मीलितेषु सकलसभ्येषु पप्रच्छ सूरीन् "भगवन् ! द्वारि दृष्टपूर्वा हृतमन्मनाः कस्येयं कन्या ? किं नाम्नी ? " । ततः सूरिरपि राजकुञ्जरं रागातिशयोल्लासिनं ज्ञात्वा तन्मनोविलोभनाय तस्या: कुलशीलादि प्राह, " हे चौलुक्यचन्द्र ! दत्तावधानः शृणु । विमलचित्ताह्वं पुरं विनयसालमर्यादापरिखोल्बणम् । तत्राईद्धर्मनामा नृपः, यन्महिमैवम् — 'सुकुलजन्मविभूतिरनेकधा, प्रियसमागम इष्टपरम्परा ।
नृपकुले गुरुता विमलं यशो, भवति धर्मनरेश्वरसेवया ॥ "
<<
असौ सेव्यमानस्त्याजयत्यवस्तुप्रतिबन्धम्, प्रवर्तते सत्क्रियासु, पालयत्यात्मवत्स्वाश्रितमित्यादिगुणयोगात्सुराजेति प्रसिद्धः । तस्यास्ति विरतिः पत्नी देवेन्द्रैरपि अलभ्यदर्शना समग्रैहिकामुत्रिकसौख्यप्राप्तिहेतुः । तयोश्च शमदमादयस्तनूजा: । अथैकदा तयोः पुत्रीजन्म । तेन खिन्नमनोवृत्ती वीक्ष्य सुतापितामहो विश्ववेदी जिनः प्राहः, " सुता जाता इति किं खेदं वहथ ? इयं सुतादृप्य - धिका भवित्री युवयोः स्वभर्तुश्च लोकोत्तर प्रतिष्ठाप्रापकत्वेन । ततो हृष्टाः सर्वे । कृतो जन्मोत्सवः । कृपासुन्दरीति नाम दत्तम् । जाता सम्प्रति यौवनस्था । तादृङ्मनोमतवराऽप्राप्तेर्वृद्धकुमारीति लोके प्रसिद्धा । अथ राजा प्राह "भगवन्तः ! अत्रागमनकारणं निवेदयन्तु । सूरयः प्रोचुः सावधानैः श्रोतव्यम् । राजन् ! राजसचित्तपुरे मोहनामा नृपाऽपसदो राज्यं भुनक्ति । स च मोहचरटो लीलयाऽपि राजानं रङ्कयति । शकादीनपि स्वाज्ञाकारिणः करोति । महतोऽपि दासीकुरुते । प्रवर्तयति महापापक्रियासु । किं बहुना -
वैधे जगति कोऽप्यस्ति न देवो, नापि मानवः । यस्तदाज्ञां विना स्थातुं शक्नोति क्षणमप्यहो ! ॥ १ ॥
तस्याऽविरतिजाया जगत्रयवल्लभदर्शना सुखासेव्या च । तयोः सुताः कोपाद्याः । पुत्री हिंसानाम्नीति । एवमनयोर्धर्ममोहनृपयोरनादिसिद्धो वैरिभावः कटकबन्धश्च प्रवर्तते । द्वयोरप्यनिशं युद्धोत्सवः । परं कदाचित् कस्यचिज्जयः, अपरस्य तु पराजयः । गतश्च भूयाननेहा । अत्रान्तरे श्रीचौलुक्यो युद्धवीरतयोच्छ्रासितमनोवृत्तिः प्रोचे, भगवन् ! सम्यगवगम्यमानोऽयं प्रबन्धः प्रीणयति मम सभ्यानां चान्तरात्मानम् । परं द्वयोर्नृपयोरेकदा सैन्यादिस्वरूपं श्रोतुमुत्सुका मनोवृत्तिः, तत्प्रसय प्रभवो
"Aho Shrutgyanam"

Page #10

निवेदयन्तु इत्युक्ते राज्ञा सूरयः हे परमार्हत ! विचारचतुर्मुख ! श्रीकुमारपाल ! सूक्ष्माभोगेन परिभावनीयमेतन्निरूप्यमाणम् । तथाहि धर्मनरेन्द्रस्य सदागमो मन्त्री सदासद्बुद्धिदानदक्षोऽपरावर्त्यञ्चापरैर्नृपान्तरैः । विवेकचन्द्रः सेनाध्यक्षो विपक्षक्षोददीक्षितः । शुभाध्यवसायः परिचारकः । सम्यक्त्वयमनियमाद्याः भटाः । किमुच्यते बहु, राजन् ! धीरशान्तः श्रीधर्मभूमीन्द्रः । अथ मोहनृपतेः कदागमो मन्त्री सर्वदुर्बुद्धिमूलमन्दिरम् | अज्ञानराशिः सेनानीः । मिथ्यात्वदुरध्यवसाया भटाः । धीरोद्धतश्चायं मोहः । एवं सति संप्रति प्रोच्छलत्प्रबल दुष्टेष्टविघातक कलिकालसहायिकरालविलसितैः समजनि समुज्जीवितो मोहराजः । प्रवर्तितं सर्वत्र स्वाज्ञैश्वर्यम् । पराभूय निर्वासितः श्रीधर्मनृपतिः सपरिकरः । राजा - किमप्रतः ? | सूरिः- भ्रामं भ्रामं सर्वत्र आन्तः कापि स्थितिमलभमानः साम्प्रतं श्रीगुर्जरनाथधरित्रीशिरोमणीयिते श्रीमति पत्तनमहास्थानेऽस्मदा श्रममाश्रित्य मनाक् स्वस्थी - भवन् समयाकरोति श्रीधर्मभूभुग् । श्रीचौलुक्य ! तव सौराज्याभ्युदयेन तु संजातबलोत्सर्पणः स्वं प्रौढिमानमासादयिष्यत्येवेति मन्यामहे त्वामेव शरणागतवज्रपञ्जरं राजानं इति सूरीन्दुवचोऽमृतैः पुनर्नवीभवन् कृपासुन्दरीप्रौढि श्रुत्वा संजातसहस्रगुणदृढानुरागः कदा मयेयं परिणेतव्या इति चिन्तावशितात्मा गुरून्नत्वा स्वभवनमलङ्कृतवान् । तदनु---
सा वाचि सा च हृदि सा पथि सा च धान्नि,
सा व्योनि सा पयसि सा भुवि सा च दिक्षु | स्वप्नेऽपि सा शशिमुखी परिवर्तते मे,
किं वाऽपरैरजनि तन्मयमेव विश्वम् ॥
इति पठन् कृपासुन्दरीविरहपरवशोऽयं भूप इति ज्ञातः श्रीउदयनादिमन्त्रिमण्डलेन । ज्ञापितवायं वृत्तान्तः श्रीगुरुभ्यः । आकारितः शालायां भूपालः परिवारश्च मं० उदयनादिः । कथितं गुरुणा राजन् ! प्रेष्यते कश्चिदाप्तः प्रधानपुरुषः श्रीधर्मनरेन्द्रपार्श्वे । मार्ग्यते धर्मनन्दिनी । सत्कार्य महादरेण काऽपि सुस्थाने निवारयते महोत्सव पूर्वमानीय श्रीधर्मः । महान्तो हि स्वपदभ्रष्टा निमजन्ति लज्जामहाम्बुधौ नापि कुर्वन्ति महद्भिः सह संबन्धादि, यदेतैः किमपि गृहीतं भावीति चकित दुर्जनवचोनिचयेषु । तत एवं कृते प्रीतो दास्यति कृपासुन्दरीं भवते श्रीधर्मनृपः इत्यादि । स्वपरिवारेण सह पर्यालोच्य तेन प्रहितो मतिप्रकर्षः प्रधानाप्तपूरुषः । गतोऽसौ श्रीहेमाचार्याश्रमनिवासिनः श्रीधर्मभूपस्य पार्श्वे । निवेदितश्च कृपासुन्दरी दर्शनादिवृत्तान्तः । तदनु मार्गिता धर्मसुता । ज्ञापिताः श्री चौलुक्यगुणा एवम् । यथा-
सम्यक्त्वधारी करुणैक सिन्धुर्बन्धुर्जनानां परमार्हतश्च । चातुर्यगाम्भीर्यमुखैर्गुणौघैरगाधदेहो भुवनाधिवीरः ॥ १ ॥
इति मतिप्रकर्षेणोक्ते श्रीधर्मभूपः प्राह, सत्यमेतद् भो मतिप्रकर्ष ! किमुच्यते श्री चौलुक्यचन्द्रस्य लोकोत्तरगुणसंपदभिरामस्य योग्यता । परमेषा पुरुषद्वेषिणी स्वभावतो दुष्पूरपणबन्धप्रतिज्ञातपाणिग्रहा, तेन मनाग् मनो दोलायते ।
मतिप्रकर्ष:8 - कः पणबन्धः ? इति श्रोतुमिच्छामि ।
"Aho Shrutgyanam"

Page #11

धर्म:
इह भरहनिवाओ जं न केणावि चत्तं
मुयइ मयधणं जो तंपि पाविकमूलं । नियजणवयसीम मोयए जो य जूय
प्पमुहवसणचकं सो वरो मुज्झ होउ । मतिप्रकर्षः-प्रतिज्ञातमेव श्रीहेमपादाम्बुजसमक्षं निर्वीराधनमोक्षणं सप्तव्यसननिर्वासनं च देवेन इति संपूर्ण एव पणबन्धः ॥
किञ्चाऽभक्ष्यमयं त्यक्त्वा, परनारीपराङ्मुखः ।
स्वदेशे परदेशे च, हिंसादिकमवारयत् ।। इति श्रुत्वा मुदितो धर्मभूपः । निवेदितं विरतिपल्याः । पृष्टाः सदागमशमादिमहत्तराः । श्री. धर्मासनस्थाभिरेतत् श्रुत्वा मुदितामैत्रीसमतासखीभिर्जापितं कृपासुन्दर्याः । इति सिद्धप्रायं प्रयोजनमिति निश्चित्य धर्मविसृष्टःप्राप्तः श्रीकुमारनृपाभ्यर्ण मतिप्रकर्षः। विज्ञप्तः समप्रोऽपि पुरुषद्वेषपणबंधादिव्यतिरेकः । निष्पन्नप्रायमिदमित्याद्यक्षरैरमृतायमानैः पुनः कथ्यतां पुनः कथ्यतामिति इत्यादि वदन् परममुदम्भोधिमग्नः समजनि भूजानिः । ततो महता महेन प्रवेशितश्च श्रीधर्मभूपाल: सपरिकरः स्वराजधानीमण्डपे । अथ सम्प्राप्ते शुभलग्ने निर्मलभाववारिभिः कृतमङ्गलमज्जनः सत्कीर्तिचन्दनावलिप्तदेहो नैकाभिग्रहोल्लसद्भूषणालङ्कतो दानकङ्कणरोचिष्णुदक्षिणपाणिः संवेगरङ्गद्गजाधिरूढः सदाचारछनोपशोभितः श्रद्धासहोदरया क्रियमाणलवणोत्तारणविधिः त्रयोदशशतकोटीव्रतभङ्गसुभगजन्यलोकपरिवृतः श्रीदेवगुरुभक्तिदेशविरतिजानिनीभिर्गीयमानधवलमङ्गलः क्रमेण प्राप्तः पौषधागारद्वारतोरणे। पञ्चविधस्वाध्यायवाचमानातोद्यध्वनिपूरे प्रसर्पति विरतिश्वश्वा कृतप्रोक्षणाचारः शमदमादिशालकदर्शितसरणिः मातृगृहमध्यस्थितायाः शीलधवलचीवरध्यानद्वयकुण्डलनवपदीहारतपोभेदमुद्रिकाद्यलतायाः कृपासुन्दर्याः संवत् १२१६ मार्गशुदिद्वितीयादिने पाणिं जमाह श्रीकुमारपालमहीपालः श्रीमदहदेवतासमक्षम् । ततः श्री आगमोक्तश्राद्धगुणप्रगुणितद्वादशवतकलशावलिं विचारचारुतोरणां नवतत्त्वनवाङ्गवेदी कृत्वा प्रबोधाग्निं प्रदीप्य भावनासपिस्तर्पितं श्रीहेमाचार्यो भूदेवः सवधूकं नृपं प्रदक्षिणयामास " चत्वारि मङ्गलम् " इति वेदोचारपूर्वम् । ततः
जामात्रे ददिवान् धर्मः, पाणिमोचनपर्वणि । सौभाग्यारोग्यदीर्घायुर्बलसौख्याननेकशः ॥ १॥ एवं महेन संपूर्णे, पाणिग्रहणमङ्गले। प्रणेमिवांसं राजर्षि, सुरिराजोज्ज्वशादिति ॥ २॥ या प्रापे न पुरा निरीक्षितुमपि श्रीश्रेणिकाद्यैर्नृपः, ___ कन्यां तां परिणायितोऽसि नृपते ! त्वं धर्मभूमीशितुः अस्यां प्रेम महद्विधेयमनिशं खण्ड्यं च नैतद्वचो, यस्मादेतदुरुप्रसङ्गवशतो भावी भृशं निर्वृतः ॥ ३॥
"Aho Shrutgyanam"

Page #12

ततः श्रीकुमार भूपः स्वसदनं प्राप्य विधिना कृपासुन्दरीदेव्याः पट्टबन्धं व्यधात् । तां च सर्वप्रकारैः प्रीतिकारिणीं पश्यन स्वात्मानं द्वारवन्तं तथैव मेने कृतज्ञशिरोमणिः राजर्षिः । अथैकदा प्रियमतिप्रीतं प्रेमपरवशं च ज्ञात्वोवाच धर्मनन्दिनी, हे प्रियतम ! स्थापय पुनः स्वस्थाने मे जनकं, मोहं जित्वा पूरयास्मन्मनोरथांश्च । सतां हि प्रतिपन्नं मेरुचूलासहोदरम् | यतः --
तथा
४
जं जस्स कथं जं जस्स जंधियं जं च जस्स पडिवन्नम् । तं पालन्ति तह चिय, पत्थररेह व सुयणजणा ॥
66
प्रारभ्यते न खलु विघ्नभयेन नीचैः, प्रारभ्य विघ्नभयतो विरमन्ति मध्याः । विन्नैः सहस्रगुणितैः प्रतिहन्यमानाः,
प्रारब्धमुत्तमजना न परित्यजन्ति ॥
प्रियाप्रणयवाणी श्रवणप्रोत्साहितः श्रीचौलुक्यो युद्धवीरतामात्मन्याविर्भावयन् श्रीधर्मभूपेन समं विमृश्य प्रारब्धवान् मोहं प्रत्यभिषेणनोद्योगम् । आकारितः सद्ध्यानसेनाध्यक्षः । सज्जीकारितान्तरङ्गचतुरङ्गसेना । वादिता जैनेश्वरवाणी संग्रामभेरी । भिलन्ति स्म सर्वतो यमनियमादिभटाः । प्रक्षरिताः पवनवेगाः शुभाध्यवसायतुरगाः । गर्जन्ति स्म स्थैर्यधैर्यास्तिक्याने कपाः । प्रस्थितः शुभवेलायां विजययात्रोचितवेषभृद् जिनाज्ञावशीर्षको नवगुप्तिगुप्ताङ्गः सत्वखड्गब्रह्मास्त्रमूलोत्तरगुणबा - प्रगुणितार्जवार्जितधनुरादिषट्त्रिंशत्प्रहरणदुर्लक्ष्यः श्रीहेमाचार्यकृतरक्षाविधिः विंशतिवीतरागस्तवान्तर्द्धानकारिगुटिकार्पणजातमोहजयनिश्चयः श्रीधर्मशमदमविवेकादिमहासुभटविकटमूर्तिर्जगदजेयमनोजय गजाधिरूढः श्रीचौलुक्यः प्राप्तः कापि मोहराजासने प्रदेशे । निवेशितः स्कन्धावारः । प्रेषितश्च ज्ञानदर्पणनामा दूतः । अज्ञानराशिप्रतिहारेण नीतोऽसौ मोहराजपर्षदि । दृष्टो मोहराजकु ञ्जरः । स चैवम्—
'क्रूराचारचतुष्कषायचरणो मिथ्यात्वकायस्थिती रौद्राताध्यवसायलोचनधरो मीनध्वजोद्यत्करः । रागद्वेषरदाङ्कुरो भववनक्रोडे परिक्रीडताम्,
केषां मोहमत जो न तनुते वैधुर्यधुर्य मनः ॥ "
भाषितः पार्श्वस्थेन मोहनृपमन्त्रिणा कदागमेन, भो दूत ! कस्त्वं ? केन च प्रहितः ? किमर्थम् ? चेत्युक्ते ज्ञानदर्पण: प्राह, हंहो मोहमन्त्रिन् ! ज्ञानदर्पणाह्वयः श्री चौलुक्य चक्रवर्तिनाऽभ्यमित्रीणनृपश्रेणिशिरोमणिना प्रहितोऽस्मि । ज्ञापितं च श्री चौलुक्यसिंहेन, यदुत भो मोह ! त्वयाऽद्य दुष्कलिबलावष्टम्भेन पराभूय निर्वासितः श्रीधर्मनृपतिः स च न्यायनिष्ठः समाश्रितः साम्प्रतमस्माद्राजधानीम् । बहूपकृतश्च श्रीगुरुगिरा । तुष्टेन च श्रीधर्मभूभुजा गुरूपरोधप्रेरितेन दत्ता कृपासुन्दरी निजसुता श्रीकुमार भूमीभुजे । जातः संबन्धबन्धः । सम्प्रति तु शरणागतवपर आश्रितवत्सलश्च समीहते श्वशुरं स्वराज्येऽभिषेक्तुं कृतज्ञचूडामणिः श्रीचौलुक्यकुलपर्वतः ।
"Aho Shrutgyanam"

Page #13

सम्प्राप्त एव त्वामभिषेणयितुं ससैन्यश्रीधर्मसहायः श्रीचौलुक्यस्त्वत्पुरासन्ने । तस्मात्तत्रागत्य तदाज्ञामाल्यसुरभितं कुरु स्वशिरः । तदनु श्रुत्वैतन्मोहमहाराजो मुखमोदिकापूर्व प्राह, रे दूत ! वाचाट किमेवं प्रलपसि ? कोऽयं पुष्टिट्टिभः कुमारपालः ? यदेवं निर्वासितवराकधर्मनृपाधमप्रेरितो मां त्रिभुवनागजेयपराक्रममभिभवितुमभिवाञ्छति । न खलु सकलत्रिभुवनाभोगाक्रमणालकीणप्रतापवैभवः श्रीमोहभूमीपालः परोलझेरपीदृशैर्नृपकीटकैर्भापयितव्यः । रे दूताधम ! याहि ज्ञापय स्वराज्ञे समागत एव मोहः। ज्ञानदर्पणः प्रोचे-रे मोहनृपपाश ! किमेवं गर्जसि ? शृणु
" यस्त्वां प्राक् सपरिग्रहं निहतवान् ध्यानाग्निशस्त्रत्विषा,
तत्पादाम्बुजषट्पदो विजयते चौलुक्यचन्द्रो नृपः । येनेदं तव वल्लभं निजपुरादेशाच निर्वासितम्,
द्यूताद्यं विटपेटकं शितिमुखं तत्कि मुधा गर्जसि ? । मोहराजः पुनरूचे-रे दूत!
असौ धर्मः परं केन, मुखेन प्राप्तवानिह । यो मया लीबपञ्चक्रे, स्थानभ्रष्टो निजीजसा ॥१॥ वर्षीयस्त्वात्पुरो जीवन्मुक्तोऽयं साम्प्रतं मया । करिष्यते रणमुखे, निश्चितं प्रथमाहुतिः ॥ २॥ युक्तं धोऽतिवृद्धत्वाजज्ञे मरणसम्मुखः । परं परार्थ त्वद्रूपः, किं मुमूर्षति मूर्खवत् ? ॥ ३ ॥ हुं ज्ञातं धर्मनन्दिन्या प्रेरितस्तातसम्पदे ।
म्रियतेऽयं हहा! योषिद्वश्यानां कियती हि धीः ॥ ४ ॥ मत्करेण मर्तव्यमेभिरिति विधिलिपिसत्यीकरणायायात एवाहं त्वत्पृष्ठ एव । त्वमपि स्वस्वामिनं धर्म च रणोत्सले दर्शयेः इत्यादिनित्सितः समायातो ज्ञानादशों नृपपार्थे । मोहोऽपि दुर्ध्यानसेनान्यादिवृतो मात्सर्याभेद्यकवचधारी दुष्कृत्यप्रमादास्त्रपरंपराभासुरो नास्तिक्यद्विपारूढः कुशासवादित्रवनित्रासितानेकलोकः क्रोधादिकोटिभटरक्षितः समायातः श्रीचौलुक्यसेनासन्ने । निवेशितं सैन्यम् । आहूय प्रोत्साहिता रागकेशरिप्रमुखा एवं वदन्ति स्म । तथाहिराग:-- अहो ! जाप्रति मयि को धर्मः ? कः कुमारपालः ? यतः--
अहल्यायां जारः सुरपतिरभूदात्मतनयां
प्रजानाथोऽयासीदभजत गुरोरिंदुरबलाम् । इति प्रायः को वा न पदमपदे कार्यत मया,
श्रमो मद्वाणानां क इव भुवनोन्मादिविधिषु ॥ इत्युक्त क्रोधः
अन्धीकरोमि भुवनं बधिरीकरोमि, धीरं सचेतनमचेतनतां नयामि ।
"Aho Shrutgyanam"

Page #14

老
कृत्यं न पश्यति न येन हितं शृणोति, धीमानीतमपि न प्रतिसंदधाति ॥
अत्रान्तरे लोभदम्भाभिमानादयो भुजास्फोटाटोप कोलाहलाकुलमिलामण्डलं कुर्बाणा गर्जन्ति स्म । श्रीचौलुक्यसिंहोऽपि ज्ञानदर्पणादवगतसमप्रवैरिबलप्रोत्साहोत्तेजितात्मा तृणमात्रं मोहभूपं गणयन् निजसैन्यं विनाऽपि मोहं जिगीषुः श्रीगुरुप्रसादित (योगशास्त्र) वाकवचं परिधायान्तर्धानकारिविंशत्तिवीतरागस्तवरूपदिव्य गुटिकाञ्श्चोपयुज्य सहजान्तर्द्धानपाटवपटु श्रीमदार्यधर्मराजामात्यपुण्यकेतुज्ञानदर्पणादिस्वल्पसहायः सैन्यप्रच्छन्नवृत्त्या प्रतस्थे । प्राप्तश्च क्षणादेव प्रत्यर्थिस्कन्धावारम् । राजा - भो ज्ञानदर्पण ! दर्शय मोहभूमीशाश्रयम्, येन करोमि तं हतप्रतापं हेलया । ज्ञानदर्पण: - देव ! पुरस्तादालोकमात्रादपि कातरनर कृतज्वरमिदं मोहराजसौधम् । इह
प्रविश्यते ।
ततः प्रविष्टाः सर्वेऽपि । स्थिताः प्रच्छन्नवृत्त्या । कियद्वेलं दृष्टो मोहराजः परितः परिवारश्च । श्रुतास्तदुल्लापा एवम् । तथाहि---
मोह: -
" पुंस्कीटः किल कोऽपि तिष्ठति स च श्रीमोहभूमिपतेः प्राप्तो वैरिपदं रणाय हतको निःशङ्कमुत्तिष्ठते । दोर्दण्डात्रिजगद्विलुण्ठनकलाशौण्डास्तदेखिरा
दुर्बुद्धेरसमञ्जसं व्यवसितं दैवश्य रे ! पश्यत ॥ "
पत्र पापकेत्वमात्यः — हे देव ! मनुष्यमात्रमिति माऽवमंस्था जगदेकवीरं श्रीचौलुक्य नृपतिम् । पश्य पश्य -
यतः-
" अवातरद्धरापीठे, जनस्य सुकृतोदयात् । भावितीर्थङ्करः कोऽपि रूपेणास्य महीपतेः ॥ "
मोहः (सक्रोधम् ) – “ वज्राभिनेव क्षपिताः यत्प्रतापेन भूभृतः । मोहः सोऽहमहो ! कष्टं शृणोम्यरिपराक्रमान् ॥ "
इति वदन् कोपवशान्मोहः समादाय खड्गमासनादुत्थाय च अरे ! क्वाऽसौ दुरात्मा मद्वैरिपोषकः ? । अत्रान्तरे
रागसूनुः तात ! किमिदमस्थानक्केशवैशसम् ? । मयैव ननु विद्धि सिद्धमरिवधकार्यम् ।
गर्जगजेन्द्र भ्रमतः पयोदवृन्देऽपि यः सज्जयति क्रमं स्वम् ।
दृग्गोचरं तस्य गता मृगारे:, किमक्षता याति कुरङ्गजातिः ॥
द्वेषः – देव ! मर्त्यमात्र तपस्विनि कथं महान् सम्भ्रमः ? । किं न विदितमात्मसू नोर्विक्रमललितम् ? | यतः --
दन्तापातैर्महतो महीधान समूलकाएं कषति क्षितौ यः ।
" Aho Shrutgyanam"

Page #15

क्षुद्रुमोन्मूलनमात्रमस्य, न पूरयेत्केलिमपि द्विपस्य ॥ इत्यादिना परेष्वपि निवारयत्सु मोहराजः प्रोचे-किं बहुना
क्षुद्रक्ष्मापतिकोटिकीटपटलीकुड्डाकदोर्विक्रमा___ऽऽध्मातस्वान्तममुं चुलुक्यनृपतिं हत्वा रणप्राङ्गणे । स्वर्गखीगणगीतविक्रमगुणः कर्ताऽस्मि निष्कण्टकम्,
___ साम्राज्यं भुवनत्रयेऽपि नितमामेकातपत्रं पुनः ।। धर्म:-दुरात्मन् ! विफलमनोरथो भूयाः। पुण्यकेतु:-प्रतिहतममङ्गलम् । ज्ञानदर्पण:--सर्वथा शासनदेवता: कुर्वन्तु रक्षां राजर्षेः ।
राजा-अवसरप्राप्तोपसर्पणोऽयं कलितशस्त्रः सम्प्रति मोहभूपः । अपहरणं ह्यशने कुलवतं खलु चौलुक्यानामिति विचिन्त्य मुखागुटिका आकृष्य प्रकटीभूय च जगाद, रेरे दुरात्मन् ! कश्मलाचार ! मोहाधम ! स एष गूर्जरनरेश्वरोऽहं यमात्तशस्त्रस्त्वमन्विष्यसि । शृणु
एषोऽहं भुवनोपकारकरणव्यापारबद्धादरो, __ हारस्फारमरीचिसोदरयशस्कामो रिपोर्निग्रहात् । सोऽहं मोहममुं कृतान्तनगरं नेष्यामि वः पश्यताम् ,
रे रे पञ्चशरादयः ! कृतदयात्रायध्वमात्मप्रभुम् ॥ राजानमुदायुधं दृष्ट्वा पलायिता रागादयः। मोहः (सक्रोधम् )-अरे रे ! मनुष्यकीट ! चिरादन्विष्यता प्राप्तोऽसि तदेष न भविष्यसि ।
श्रीचौलुक्यः (साक्षेप)-अपसर रे दुरात्मन् ! परिवारवनश्यन्न निवार्यसे । नो चेदमुना ब्रह्मास्त्रेण यमातिथीकार्य एव । मोहः
रागद्वेषमनोभवप्रमृतयस्तिष्ठन्तु वा यान्तु वा,
किं तैर्नाम न मे कचित् परमुखप्रेक्षी जयाडम्बरः । एकोऽप्येष तवाहमाहवतले त्रैलोक्यजिष्णुर्व्ययम्
शनिस्लप ! नश्यतोऽपि निशितैर्नेष्ये व्रतप्राणितम् ।। चौलुक्या
अखं शीघ्रमरे ! विमुञ्च समरे त्वं याहि चेजीवितुम्
वाञ्छस्यत्र तवैव नश्यति जने शस्त्रं न मे वलाति । नो चेदेतदकाल एव भविता सङ्ग्रामसीमाङ्गणम्
प्रत्यौः प्रतिपक्षपक्ष्मलदृशां नेत्राम्बुभिः पङ्किलम् ॥ मोह:--
दृष्टः पूर्वमहं त्वया न कथमप्युश्चैरभाग्योदयात् ,
"Aho Shrutgyanam"

Page #16

८
तत्किं न प्रसभं श्रुतोऽप्यरिवधूवैधव्य दीक्षागुरुः । येनैवं पुरगोपुरैकसुहृदा वक्रेण वल्गनलम्
धत्से सुप्तमृगारिजागरविधिं स्वं हन्तुमेव स्वयम् ॥
चौलुक्यः - अरे मोह ! किमेवंविधवाग्डम्बरमात्रमातनोषि, मुश्च मुध्व प्रथमं प्रहारं दत्तोऽयं तवावकाशः । अप्रहरत्सु प्रहरणकलाकुशला न खलु चौलुक्या: ।
विश्व प्रतिज्ञां मे, जित्वा त्वां प्रधनेऽधुना । धर्मं चेत्स्थापये राज्ये, तदाऽहं वीरकुञ्जरः ॥ १ ॥ तन्निशम्य भृशं क्रुद्धो, मोहो वीरधुरन्धरः । अस्त्राणि वर्षितुं लग्नो जलानीव पयोधरः ॥ २ ॥
राजाऽपि प्रत्यस्त्रैस्तानि निराकृतवान् । एवं रणोत्सवे श्रीराजर्षिर्ब्रह्मास्त्रमादाय यावन्मोहं निपातयति तावत्
तैस्तैः शस्त्रैरमोषैः स्वजनधनवधूसङ्गसाम्राज्यमुख्यैः, कुण्ठीभूतैर्नृभर्तुः पविमयकवचं बिभ्रतो योगमङ्गे । मुक्त्वा लज्जां रणं च द्विप इव सहसा सिंहनादेन दैन्याद्, गीर्वाणैर्द्दश्यमानः सदयमयमपक्रान्तवान् मोहराजः ॥
सर्वे ( सहर्ष ) – प्रियं नः प्रियं नः ( सहसोपसृत्य ) जयतु जयतु राजर्षिः ।
सम्यग्दृष्टिदेवाः पुष्पवृष्टिं व्यधुः । सर्वत्र जयजयारवः । श्रीपरमार्हतो धर्मराजं प्रणम्योवाच, श्रीधर्मभूमीन्द्र ! त्वदनुग्रहान्निस्तीर्णप्रतिज्ञोऽस्मि तदलङ्कुरु स्वराजधानी निर्मलमनोवृत्तिमिति विज्ञप्तः परमां मुदमधिगतः सन् श्रीधर्मोऽपि स्वराज्य पदवीमारोपितः प्राह श्रीकुमारभूपम्, राजन् ! भूयः किं ते प्रियं करोमि ? |
श्रीचौलुक्य:--
निर्वीराधनमुज्झितं विदलितं द्यूतादिलीलायितम्, देवानामपि दुर्लभा प्रियतमा प्राप्ता कृपासुन्दरी । ध्वस्तो मोहरिपुः कृता जिनमयी पृथ्वी भवत्संगमात्, तीर्णः सङ्गरसागरः किमपरं तत्स्याद्यदाशास्महे ॥
तथाऽपीदमस्तु —
श्रीश्वेताम्बरहेमचन्द्रवचसां पात्रे मम श्रोतसी, श्रीसर्वज्ञपदारविन्दयुगले भृङ्गायितं चेतसः । त्वत्पुत्र्या कृपया समं परिचय योगस्त्वया सर्वदा,
भूयान्मे भुवने यशः शशिसखं मोहान्धकारच्छिदे ॥
एवं श्रीधर्मभूपं स्वराज्ये निवेश्य धर्मशालायामागत्य वन्दिताः श्रीगुरुपादाः । विज्ञप्तः सर्वोst मोहविजय श्रीधर्मस्थापनादिवृत्तान्तः । श्लाघितश्चेत्थम् । यथा
"Aho Shrutgyanam"

Page #17

सत्पात्रं परिचिन्त्य धर्मनृपतिस्तुभ्यं स्वपुत्री दौ
तद्योगात्त्वमजायथाखिभुवने श्लाघ्यप्रियासनमः। स्मृत्वास्योपकृति निहत्य च रिपुं मोहाख्यमत्युत्कटं
राज्येऽप्येनमधाः कृतज्ञ ! सुचिरं चौलुक्य ! नन्द्यास्ततः॥ इति श्रीगुरुदत्ताशीर्वादमुदितमनाः स्वसौधमलङ्कृतवान् । तदनु स्वजनकराज्यस्थापनवैरिमोहमारितिरस्कारसततात्माज्ञाकारितादिगुणसंपत्तोषितया प्रतिदिनप्रवर्धमानप्रेमप्रकर्षातिशयया कृपासुन्दरीदेव्या सह निस्सीमसौख्याम्बुधिमनो धर्मसाम्राज्याद्वैतमयं विश्वं चकार ।
II निष्पुत्रो म्रियते यो यस्तस्य तस्य हताशयाः।
पुत्रता प्रतिपद्यन्ते नृपाः कष्टं धनाशया ॥ तदयप्रभृति मुक्तमेव मया मृतसर्वस्वम् , भवतु मे तृतीयव्रतानीकारः संसारतारणायेति प्रतिपंद्य राजपर्षदि सर्वसामन्तादिसमक्षं पञ्चकुलमाकार्य पृष्ट्वा च प्रतिवर्ष द्वासप्ततिलभद्रव्यायपदं ज्ञात्वा सन्तोषपोषितात्मा रुदतीवित्तं मुक्तवान्, पाटितं च पट्टकपत्रम् । तथा
निःशूकैः शकितं न यन्नृपतिभिस्त्यक्तुं कचित् प्राक्तनैः,
पल्याः क्षार इव क्षते पतिमृतौ यस्यापहारः किल । आपाथोधि कुमारपालनृपतिर्देवो रुदत्या थनं,
बिभ्राणः सदयं प्रजासु हृदयं मुञ्चत्ययं तत्स्वयम् ॥ इति मृतस्वपरिहारपटहो दापितोऽष्टादशदेशेषु । अथान्यदा सर्वावसरसभामुपेयुषि श्रीचौलु. क्यदेवे
प्रतीहारः प्राह-देव ! महाजनो द्वारे तिष्ठति देवदर्शनार्थी । राजा-प्रवेशय सद्यः।
ततः प्रतीहाराहूताश्चत्वारो महत्तरा आगत्य राजानं प्रणम्य लब्धासना वैलक्ष्योपलक्षिता उपविष्टाः।
राजा-को हेतुरद्य राजसभाऽऽगमे ? । किमिदं वैलक्ष्यमिति किं कोऽपि पराभवोऽसमाधिोपद्रवो वा कोऽपि ? । तदनु महाजना:
कुतः प्रजानां राजेन्द्र ! त्वयि शासति मेदिनीम् । पराभवोऽसमाधिर्वा जायते जनवत्सल ! ॥१॥ कदाचिदन्धकारः स्याद्विश्वे भास्वति भास्वति ।
परं त्वदुदये स्वामिन् ! न किञ्चिदसमञ्जसम् ॥२॥ परमत्रत्यो गूर्जरनगरवणिग्मूर्द्धन्यः कुबेरश्रेष्ठी देवपादविदितो बहुस्वर्णकोटिष्वमः समुद्रे समा. गच्छन् कथाशेषतया स्वामिपादानामसेवकतामगादिति तत्परिच्छदो निष्पुत्र आक्रन्दनस्ति । तदृह
"Aho Shrutgyanam"

Page #18

द्रव्यं राजा यद्यात्मसात् कुरुते तदा तस्यौद्धदेहिकं क्रियते । कियत्तद्धनम् ? इति पृष्टेऽतिपुष्कलमित्याहुस्ते महत्तराः। ततः कृपापरिणीतो राजा स्वचेतसि चिन्तितवानेवम्
आशाबन्धादहह ! सुचिरं सञ्चितं क्लेशल::
केयं नीतिर्नुपतिहतका यन्मृतस्वं हरन्ति । क्रन्दन्नारीजघनवसनक्षेपपापोत्कटाना
माः किं तेषां हृदि यदि कृपा नास्ति तरिक त्रपाऽपि । ततो भो महत्तराः! मया मृतस्वग्रहणं तृतीयव्रतप्रतिपत्त्यक्सरे श्रीगुरुपादपार्श्वे प्रत्याख्यातम्, परं कौतुकात्तस्य व्यवहारिणो गृहं गृहसारं च विलोकयामः, इत्युक्त्वा महत्तरादिपरिवृतः सुखासनाधिरूढस्तगृहमाजगाम राजकुञ्जरः । तदनु सौवर्णकलशपरम्पराकणकिङ्किणीकाणवाचालितन्योममण्डलं कोटिध्वजावलिहस्तिशालातुरगशालादिविराजितं तं कुबेरगृहं विलोक्य प्राह नृपः
पर्यायस्तुहिनाचलस्य यमकं पीयूषकुण्डस्य च __ क्षीराब्धेरभिधान्तरं प्रतिकृतिः शीतांशुलोकस्य च । वीप्सा चन्दनकाननोदरभुवोऽभ्यासश्च धारागृह
स्यार्हचैत्यमिदं प्रपञ्चयति नः शैत्यं वपुश्चेतसोः ।। तत्र चैत्ये मरकतमणिमयीं श्रीनेमिजिनप्रतिमां नमस्कृतवान् । रात्नसौवर्णकलशस्थालारात्रि कमङ्गलप्रदीपादिदेवपूजोपकरणादि विलोक्य कुबेरपुस्तिकास्थं परिग्रहपरिमाणपत्रं वाचितवान् । यथा
गुरुपादकमलमूले गृहमेधिजनोचितानिमानियमान् । प्रतिपद्यते कुबेरो वैराग्यतरङ्गितस्वान्तः ॥ १॥ जन्तून् हन्मि न वच्मि नानृतमहं स्तेयं न कुर्वे परस्त्री____ों यामि तथा त्यजामि मदिरां मासं मधु म्रक्षणम् । नक्तं नानि परिग्रहे मम पुनः स्वर्णस्य षट्कोटय
स्तारस्याष्ट तुलाशतानि च महार्हाणां मणीनां दश ॥२॥ कुम्भखारीसहस्रे द्वे, प्रत्येक स्नेहधान्ययोः। - पञ्चायुतानि वाहानां सहस्रमपि हस्तिनाम् ॥ ३ ॥ अयुतानि गवामष्टौ ८०००० पञ्च पञ्च शतानि च । हलाट्टसद्मनां यानपात्राणामनसामपि ॥ ४ ॥ पूर्वजोपार्जिता लक्ष्मीरियत्यस्तु गृहे मम ।
इतो निजभुजोपात्तां करिष्ये पात्रसात्पुनः ॥५॥ एवं कुबेरव्यवहारिऋद्धिपत्रवाचनेन हृतहृदयो राजा गृहाङ्गणे यावदागच्छति तावता कुबेरमाता गुणश्रीः
पुत्तकुबेर ! गुणायर ! गओसि तं कत्थ देहि पडिवयणम् ।
"Aho Shrutgyanam"

Page #19

११
हा वच्छ ! पिच्छ लच्छी तए विणा जाइ रायहरं ॥
एतत् श्रुत्वा राजा चिन्तितवानेवम्
नरकान्तं भवेद्राज्यमित्यायै यदुदीर्यते । तन्नूनं रुदतीवित्तसमाकर्षणपाप्मना ॥
पृष्टवांश्व के एते स्त्रियौ ? |
महाजन :- देव ! कुबेरमाता गुणश्रीरेषा, अपरा तु कमलश्रीस्तज्जाया । अत्रान्तरे--- वीक्ष्य तंत्र कुबेरस्य जायामाक्रन्दकारिणीम् ।
मातरं च हा वत्स ! क गतोऽसीति वादिनीम् ॥
तत्रासने च सिंहासनाधिरूढः प्राह - हे मातः ! किमेवं शोकविकुवाऽसि ? यतः - कीटाद्यावदिन्द्रं मरणमसुमतां निश्चितं बान्धवानाम्, सम्बन्धश्चैकवृक्षोषितबहुविहग व्यूह साङ्गत्य तुल्यः । प्रत्यावृतिर्मृतस्योपलतल निहितप्लुष्टबीजप्ररोह
प्राया प्राप्येत शोकात्तदयमकुशलैः क्लेशमात्मा मुचैव ॥
इत्युपदिश्य पृष्टा, कः समायातः ? । गुणश्रीराह वामदेवनामा मित्रम् । आकारितश्च स राज्ञा प्रष्टश्च समुद्रगमनादि वृत्तम् । वामदेवोऽपि नत्वा विज्ञपयति स्म । देव ! श्रीचौलुक्यचन्द्र ! इतः कुबेरव्यवहारी चतुर्षु महत्तरेषु गृहसारं न्यासीकृत्य भृगुपुरात् पञ्चपञ्चशतमनुष्योपैतपश्चशतप्रत्रहणैः प्राप्तः परकूलम् । तत्र चतुर्दशकोटिस्वर्णलाभः । ततः प्रतिनिवृत्तानां प्रतिकूलवायुना पञ्चशतप्रवहणानि पातितानि विषमगिरिवलयसङ्कटे । पूर्वमपि तत्र कस्यचित् पञ्चशतप्रवहणानि पतितानि सन्ति । पोतानामनिर्गमेन बाढं विषण्णः सपरिवारः कुबेरस्वामी । अत्रान्तरे समागतः कश्चिन्नौवित्तो नावारूढः । भणितं च तेन, भो लोकाः ! दर्शयामि निर्गमोपायम् । भणितश्च कुबेरेण भो बान्धव ! कुतः समायातः ? किं नाम च ? इति । ततस्तेनोक्तम्, अस्त्यत्रासन्ने पञ्चशृङ्गो द्वीपः । तत्र सरयसा
राजा । तेन चैकदा मृगयागतेन हता सगर्भा मृगी । मृगोऽपि तन्मरणं दृष्ट्वा स्वयं मृतः । तेन वैराग्येण सत्यसागरनृपेण स्वदेशेऽमारिपटहो दापितः । अद्य पूर्वप्रेषित कीरमुखाद्युष्मदाप ज्ञात्वाऽहं नौतासो नाविको निर्गमोपायदर्शनाय प्रहितोऽस्मि राज्ञा । कुमारभूपः अहो ! महात्मनो महती कृपा सर्वसत्त्वाधारिणी । ततः किम् ? | वामदेवः — देव कुबेरस्वामिना निर्गमोपायं पृष्टः । प्राह नाविकः, एतस्य गिरेः कटके द्वारमस्ति । तेन प्रविश्य गिरेः परत्रपार्श्वे गम्यते । तत्र पुरमुद्वसमस्ति । तत्र च जिनचैत्ये गत्वा पटहा वाद्यन्ते । तेषां महता निस्वनेन गिरिशृङ्गसुप्ता रात्रौ भारु
पक्षिणः समुड्डीयन्ते । तेषां पक्षवातेन प्रवहणानि मार्गे पतिष्यन्तीति । तदनु कुबेरस्वामिना तत्र गमनाय पृष्टाः सर्वे जनाः, कोऽपि न प्रतिपद्यते । ततोऽसमसाहसी परमकृपापरवशः कुबेर एव गतः । नाविको क्तमनुष्ठितं तत्र गत्वा । निर्गतानि सहस्रप्रवहणानि भृगुपुरे च प्राप्तानि क्षेमेणेति । मतोऽप्रतः कुबेरस्वरूपं नावगच्छामि । एवं विंशतिकोटिस्वर्णाष्टकोटिरौप्य सहस्र तुला मितरत्नादिकुबेरवनं नृपगृहानुपतिष्ठते, इत्युक्ते महत्तरैर्निरीहशिरोमणिः तद्द्रव्यं तृणवद्गणय्यैवंविधासमदयासासधनी स पुरुषोत्तमः जीवन्नेव समागध्यतीति गुणश्रियमाश्वास्य यावता पञ्चान्निर्गच्छति arear
" Aho Shrutgyanam"

Page #20

१२
कुबेरो विमानाधिरूढः सजायः समागात् । विमानादवतीर्य मातुः पादौ प्रणम्य राजानं प्रणनाम | राजा सर्वोऽपि महाजनः अहो ! महदाश्चर्य कुबेरः समायात इति वदन्ति ।
राजा च पृष्टवान् । हे साहसघन ! शून्यपूरे किमभूत् ? ।
कुबेरः - स्वामिन् ! तत्र पुरे एकत्र प्रासादे कन्या दृष्टा पृष्टा च । तया चोक्तम्---अत्र पातालतिलकपुरे पातालकेतुर्विद्याधरो राजा । पातालसुन्दरी भार्या । तयोः सुतां पातालचन्द्रिकानानी मां कन्यां विद्धि । स च मत्पिता मांसलोलुपतया कियता कालेन मार्जारीभक्षितपूर्व संस्कृतमांसाभावाद्बन्धुकीत्यक्त बालमांसभक्षणसंजातमहामांसाशनव्यसनो राक्षसोऽजनि । नगरं सर्वे भ क्षितम् | सम्प्रति स्वाहाराय कापि गतोऽस्तीति । अत्रावसरे पातालसुन्दरी समायाता । पातालकेतुरपि भार्यया पर्यवसाय कन्यां परिणायितोऽहम् । मयापि पातालकेतुः प्रतिबोधितः । तेन विद्यावरेण विमानमारोप्य सभार्योऽहमत्रानीय मुक्तः । स च स्वस्थानं प्राप्तः इति श्रुत्वा विस्मितः श्री चौलुक्यः प्राह
1
निर्मूल्यं गणितं निजं परपरित्राणे तृणं जीवितं
पाणौ कृत्य नभश्वरीयमचिरात्कल्याणिनी प्रीणिता । प्राप्तः कोणतां नृपो विधिवशाद्धर्माध्वनि स्थापित:
स्वं धामनुसृतं कुबेर ! भवता किं किं कृतं नाद्भुतम् ? ॥
गृहाण च स्वलक्ष्मी कुबेरदत्त ! इत्यभिनन्द्य गुरुवन्दनाय जगाम - तत्कर्तव्यं नृपोपज्ञं विज्ञाय जनतामुखात् । उच्चैश्च मत्कृतश्चित्ते हेमाचार्यस्तमूचिवान् ॥ १ ॥ न यन्मुक्तं पूर्वै रघुनघुषनाभाकभरत
प्रमृत्युर्वीनाथैः कृतयुगकृतोत्पत्तिभिरपि । विमुञ्चन् संतोषात्तदपि रुदतीवित्तमधुना,
कुमारक्ष्मापाल ! त्वमसि महतां मस्तकमणिः ॥ २ ॥ अपुत्राणां धनं गृह्णन् पुत्रो भवति पार्थिवः । त्वं तु सन्तोषतो मुभ्वन् सत्यं राजपितामहः ॥ ३ ॥ इत्थं श्रीगुरुणा नरेश्वरशतैराशास्यमानो मुदा
निर्वीराभिरनेकधा च सकलैर्लोकैः स लोकोत्तरः । लक्षाणां द्रविणस्य रेणुवदिह द्वासप्ततिं वर्जयन्
प्रत्यब्दं स्तुतिभाजनं न हि भवेत्कस्य प्रशस्यात्मनः ॥ ४ ॥
(From Jinamandana's Kumâra pâla pra band ha.,
"Aho Shrutgyanam"

Page #21

INTRODUCTION.
आशावर्तिषु मण्डलेषु विपुलेष्वष्टादशस्वाद रा
दब्दान्येव चतुर्दश प्रहृमरी मारीं निवार्योजसा । कीर्तिस्तम्भनिभांश्चतुर्दशशती संख्याविहार स्तिथा कृत्या निर्मितवान् कुमारनृपतिर्जेनो निजैनोव्ययम् ॥
The present work the Moharâjaparajaya or the Over-coming of King Moha is a drama in five acts describing the conversion of Kumarapala, the Chaulukya king of Gujarat to Jainism, his prohibition of injury to animals and the stopping of the old practice of confiscating the properties of those dying heirless, through the religious instructions of the great Hemachandra.
The form of the play-The play is allegorical and resembles in subject-matter and treatment the Christian plays of medieval Europe. The Sanskrta literature, too, has got such other plays, the most well-known of which is the Prabodhachandrodaya of Krshnamiśra composed in the reign of Kirtivarmadeva, the Chandel king, about 1065 A. D. i. e. about a century earlier than the present drama, All the dramatis persone except the king, his jester and Hemachandra are abstract qualities good as well as evil. Such personification of abstract qualities is familiar to the readers of the "Pilgrim's Progress."
The author and the date of the composition of the dramaThe author of the drama is Yasahpâla, son of Dhanadeva and Rkmint of the Modha Bania caste. His father Dhanadeva is styled as Mantrin and the author describes himself as a swan in the lotus-feet of Chakravarti Ajayadeva.
Chakravarti Ajayadeva is the same as Ajayapâla, the successor of king Kumarapala, who is also styled as Chakravarti on page 16 of the present work. The Gurjara kings Siddharaja and Bhimadeva II also assumed the title of Chakravartin. Ajayadeva reigned from A.D. 1229 to 1232. The date of the composition of the drama should be, thus, put between these years. The drama was first acted on the occasion of the festival of the idol of God Mahavira of the Kumaravihara (the temple erected by Kumarapala) at Thârâpadra (the modern Tharád in the Pálanpur Agency) of which place the author would appear to be a governor or resident.
The analysis of the play-The play begins with a salutation to the three Tirthankaras-Rshabha, Pârśva and Mahavira. Then follows the usual
Other works of this type are:-(1) Prabodhachandrodaya, (2) Sankalpasryodaya by Venkatanátha, (8) Mayavijaya by Anant Narayana Süri, (4) Janasarryodaya by Vidichandra, (5) Juânschandrodays by Padmasundara, (6) Chaitanyachan drodaya by Kavi Karnapura.
"Aho Shrutgyanam"

Page #22

vi
task
for 1.
elates to biruire about the
dialogue between the staze-manager and his wife about the representation of the present drama and its author. The prelude being over, the king Kumarapala enters the stage with his jester. The king remembers Hemachandra with gratitude. The jester takes him to task for his religiousity. Jõânadarpaņa, a spy sent to inquire about the return of the enemy king Moha, then comes and relates to him the news got by him. He tells him that he went to the camp of the enemy but for long he could not even get entrance, as the clever guard y was on his watch incessantly day and night. He, however, at last got entrance under the guise of a sage. There he was received by the circle of heretics (raugogo), but could not for many days get any news about Moha. Once he saw the mobilization of the army of the enemy
iar an attack on the capital of faan . He, too, accompanied the army, which i besieged later, the capital of fan. Vivekachandra occupied the i fort named at. A fierce battle ensued. The enemy obstructed the great river
farat. The city was consequently much agitated but the preceptors opened the secret wells of FETT, and the people were, as it were, given a new life. But Cupid and others of the city joined the side of Moha and gave him the news. The enemy then covered the wells with th:, tied the wheels of fat, prohibited the entrance of the triessengers gara etc., and made holes in the fort. Inside also the stock of food and fuel in the form of th and faga fell short. face in consultation with his ministers, Vimarsha and others, requested the enemy through the messenger 77 for giving the Dharmadvâra. The enemy granted his request and far left the city with his bride afa : and his daughter
. The enemy then completely occupied the capital. It was not know where Vivekachandra was at the tinie. Kumarapala is delighted to hear the name of act. Continuing further the spy told him that he saw a lady, who told him that she was
Hett, the daughter of afta through his queen of and the wife of Chakravarti Kumarapala. She complained about Kumarapala's in difference towards her brother tar and herself. Once she and her nurse gomaet were taken by the king's man in to the forest on the sea-shores. There she fell into the sea, but was saved, and afterwards took the vow of an ascetic and stayed in forest. Ouce her brother sin came from the king and informed her that the king had become attached to the Jain Muni and he was advised by him to remove कीर्तिमारी far away and banish प्रताप. - * in anger joined the army of Moha, who through her instigations made a vow that either he should not be or he should kill Kumârapâla on the battlefield. He had adopted the means of making a split in his subjects and had won over to his side the whole court. Now he will make an invasion. Par asked Jñanadarpaņa of the result. Jñanadarpana said that Moha himself had indicated his defeat by his words "Either I should not be or Kumarapala should die at my hands.?!
"Aho Shrutgyanam

Page #23

vii
there.
er, pained to hear this, went away and he (Jaanadarpana) came King Kumarapala then expresses his determination to overcome King . Behind the stage a bard describing the mid-day Sun indicates that it is time of worship, and the king and the spy leave the stage.
The Second Act. The minister gogg enters the stage and says that he has accomplished the work of uprooting enemies and that the news about
has been conveyed to Kumarapala, who has been made very angry with him. The friendly astrologer ge has, moreover, said that the king by marrying कृपासुन्दरी, the daughter of विवेक, will overcome मोह, the enemy of the three worlds. Thus the overthrow of the enemy depends upon the marriage. But sयवसायसागर, who is sent to bring विवेकचन्द्र, is tarrying. व्यवसायसागर comes and tells him that faa has been brought by him with his wife and daughter to the capital and has been given residence in the penance-grove of Hemachandra and that he has been introduced to the king before the preceptor. Thus the king gets an opportunity of seeing , who looked at him with love. The king gives residence to fa in his drawing room. Here ends the interlude.
tree
The king now enters with the jester. The king shows intense love for and in order to divert himself he enters the garden, where the great grew. Here he sees a sprinkling the tree with the pot of medita tion with her companion . The king approaches and the eyes of both meet together. When she goes to touch the tree, the king takes hold of her hand. When she is engaged in sprinkling, the king's pleasure-parrot relates to her friend that Kumarapala has taken vows of stopping the practice of confiscating the property of those dying heir-less and the banishment of the seven vices from his kingdom. In the meanwhile the queen sqft enters the garden with her companion ar and sees the king with us. The queen is much enraged and the king tries to appease her by falling at her feet but his overtures are not accepted and the queen goes away in fury. The king also then leaves the garden on account of twilight.
e
The third act. The minister go manages to hide one of his servants. behind the image of the goddess whom the queen goes to worship to get the boon of making que disfigured. The servant behind the deity tells her that the marriage of with Kumarapâla should be accomplished, as through that only he would be able to overcome and that she should personally go and request विवेकचन्द्र for the hand of his daughter and that कृपासुन्दरी being the daughter of far, the sister of her mother ear, she should not entertain jealousy. The queen then approaches fa, who, while accepting the offer, tells her about the vow of his daughter about the stopping of the practice of confiscating the property of those dying heirless, and the banishment of the seven vices. The queen consents to accomplish this and through her servant ser requests the king to do these things. The king consents.
"Aho Shrutgyanam"

Page #24

viii
At this time four merchants approach the king and request him to send. some officer to take possesion of the properties of a big millionaire of the capital named Kubera, who was supposed to be dead in a sea-voyage. The king goes to his mansion and is much pleased to see his immense property consisting of gold, silver, pearls, horses, elephants etc. The king consoles Kubera's mother and issues a general order to stop the practice. Meanwhile Kubera suddenly comes with his newly married wife in an air-ship and all are delighted to see him return safely.
The Fourth Act. t enters the stage longing to see her younger daughter नगरभी, and meets वनराजी, a friend of नगरभी, who takes her to नगरभी. ft asks her mother why she has been changed. ant relates how her lord Kumarapala has adopted the Jain faith and has given up flesh-eating and hunting and thus she has also become a Jain. et describes to her the नगरश्री nature of the Jain religion and consequently adopts the Jain faith. ? asks her why she has put on special dress and ornament. af replies that the king has just returned from his pilgrimage to Mts. Satruñjaya and Girnar and that there is a festival to celebrate his entrance in the city.
Both of them then meet, who feels uneasy and is diverted by her friends सोमता, and वनराजी देशभी contracts friendship with कृपासुन्दरी Noises of hunting and fishing are heard and disgusted at these begins to go. away but is stopped. But a fresh noise of the cry of Dharmakuñjara, a police officer newly appointed by the minister go to search out the men of the enemy, make them able to depart. Then enters the police officer (दाण्डपाणिक धर्मकुअर with two footmen (यम & नियम) and some other man, who inadvertently gives his real name eer, and from the pill of lac with him a letter is found. The man is taken to the king and there the letter is read. It is addressed to af by King, who informs him that a new man मिथ्यात्वराशि in the form of a सापस is sent to his help and he is to be utilised along with four other men काम, गर्व, छप & डौल्य sent to him and that the carrier He is sent to hasten him in this work. The king orders are to be chained. gr tells him that oft has requested him to banish the vices. for stopping the entrance of the men of the enemy and also for fulfilling the vow of . The king orders him to take hold of the vices Gambling, Flesh-eating, Drinking and Slaughter. Theft and Adultery have been already expelled from the city. Concubinage may, however, be overlooked as it is immaterial if it goes or stays. are goes in search of them and finds q with his wife असत्यकन्दली, मण, जाइन्टक, सना and मारी gathered together.
All these talk about the change in the king's religion and the rumours of Vi siezes them. their banishment. I predicts 12 years' banishment. all and brings them before the king. All plead their cause and tell him how the ancient kings and even his ancestors Vanaraja and others were addicted
"Aho Shrutgyanam"

Page #25

ix
to them. They also tell him that they brought large revenues to the State. The king does not listen to them at all and orders their banishment.
The fifth act, King fan enters the stage and expresses his joy at the marriage of his daughter with Kumarapala, which Jinamandana says occured in Samvat 1216.1 He then approaches the king. Jñânadarpana, who was sent to inquire about the movements of the enemy, enters and gives his report. He went there as a bard of Kumârapâla and cajoled King Moha, Moha's force consists of T, , 75, ata, nå, Taru, e, f ETC, atr, 71, पापकेतु, शोक and शुङ्गारिरस. The vices, too, have joined him. कीर्तिमञ्जरी and प्रताप have instigated king Moha for an attack on Kumarapala. Moha is coming forwards, though disuaded by his minister in. The minister goquc enters and gives to the king as a steel armour and farfastarptafa as divine pills for keeping in the mouth, all sent by Hemachandra, so that he may be învulnerable and invisible to the enemy. King Kumârapâla 110w attended by पुण्यकेतु, विवेकचन्द्र and ज्ञानदर्पण, who shows the camps of Raga and others, comes near the residence of Moha. King Moha is with his minister 49 and hearing the reports of his spy FTTH, who tells him about the marriage of 4 with Kumarapala and the prophecy that after the marriage Kumarapala will overcome Moha, he calls his warriors. Kumârapâla removes the pills from his mouth and becomes visible. A fierce battle takes place, wherein Kumarapala overcomes Moha, who flies away with his army. The king then enters, makes Viveka to re-enter his capital wataalafat, which was wrested from him by Moha.
Historical Information to be derived from the play. Kumarapala wandered abroad through curiosity and got the empire of Gujarat through kis luck. He delighted the hearts of the people plunged in sorrow by the death of Siddharâja.2 Kuntârapala built Tribhuvanavihara and 32 other royal temples for the expiation of the sin of Aesh-eating to which he was much addicted before his conversion.3 Kumârapâla overcame the king of Sambhar through his valor.4 The blessed Tyâgabhaça (Charity?), best among princes,
(1) कृपासुन्दर्याः संवत् १२१६ मार्गशुदिद्वितीयादिने पाणिं जग्राह श्रीकुमारपालमहीपाल: श्रीमदहद्देवतासमक्षम् ।
Jinabandana's Kumârapâlaprabandhs. एको यः सकलं कुतूहलितया बभ्राम भूमण्डल
प्रीत्या यत्र पतिवरा समभवत्साम्राज्यलक्ष्मी: स्वयम् । श्रीसिद्धाधिपविप्रयोगविधुरामप्रीणयद्यः प्रजा
parat fafcat a rotaufanist : H 1-28 (3) UT #rifes for geofarofa a IV-p. 93 जित्तिया दिया इत्तिए जिणविहारे कारावसुत्ति । अदो एदे विहारा रन्ना काराविदत्ति ।
(4) da yetak nampariaticas ! IV-p. 106
"Aho Shrutgyanam

Page #26

who had resorted to the king of Sambhar, has undertaken an expedition against Kumarapala at this time of his conversion. The period of banishment of the vices was of 12 years showing that after Kumârapâla's death the State influence of Jainism declined. 2 The Chaulukya kings lived in the same palaces as those of the Chávdá kings. Hemachandra's new grammar Siddha-Hema had already commenced to be studied in Gujarat.4 The Yogasâstra and Vimsati-Vitarâgastutis were composed by Hemachandra for Kumârapâla.5
Condition of the society in Gujarat as depicted in the play. The Banias of the capital (Anhilwad) were very affluent. There were many millionaires and over the mansions of the Kotiśvaras (those possessing a crore and more) there were hoisted huge banners with ringing bells. Their grandeur was quite royal. They had elephants and horses and maintained alms-houses. The staircases were constructed of crystal stone and temples with crystal floor were attached to the mansions. Pictures illustrating events from the lives of the Jinas were painted on their walls. There were also boxes made of crystal for putting religious books. The Jain millionaries took vows to keep a certain amount of wealth and property in their possession and the surplus was to be spent away in religious works. Kubera had vowed to keep six crores of gold coins, 800 Tulás of silver and 8 'Tulas of valuable jewels, 2000 Kumbhas of grain, 2000 Khâris of oil, 50000 horses, 1000 elephants, 80000 cows, 500 each of ploughs, shops, houses, carriages and waggons.6 The merchants earned enormous wealth by sailing to foreign waters. When a person died
(1)
( 2 ) ( 3 )
X
धन्यस्त्यागभटः कुमारतिलकः शाकम्भरीमाश्रितो
योऽसौ तस्य कुमारपालनृपतेश्चौलुक्यचूडामणेः । युद्धायाभिमुखोऽभवज्जयविधिस्त्वास्यं विधिः प्रेक्षते
प्रोद्गर्जन् विफलं शरदूधन इव त्वं केवलं वल्गसि ॥ V-36
धणियसासणानुवत्तिय ! बारसवरसियं पवासवसणदुदं वो दीसदि । IV p. 102 इइ धवलहरेसु चिरं चावुक्कडरायलालिओ वसिओ | IV-47
(4) कइविसेसनवनिबद्ध विसुद्ध सिद्धहेमणामहेयवागरणपढणत्थं उवणीदो उवज्झायरस कुमारो | I-p. 2 (5) देव ! प्रसादनाम्नो राजपुरुषस्य हस्ते प्रहितमिदं गुरुणा श्रीहेमचन्द्रेण भवतो युद्धश्रद्धालुमनसो योगशास्त्रं नाम वज्रकवचम् । इमाश्च वीतरागस्तुतिसंज्ञा विंशतिर्दिव्यगुलिकाः ।
(6) गुरुपादमूलकमले गृहमेधिजनोचितानिमान्नियमान् । प्रतिपद्यते कुबेरो वैराग्यतरङ्गितस्वान्तः ॥
तद्यथा---
जन्तून् हन्मि न वच्मि नानृतमहं स्तेयं न कुर्वे पर
श्रीर्नो यामि तथा त्यजामि मदिरां मांसं मधु म्रक्षणम् । नक्तं नाभि परिग्रहे मम पुनः स्वर्णस्य षट् कोटयस्तारस्याष्ट तुलाशतानि च महार्हाणां मणीनां दश ॥ ३९ ॥
"Aho Shrutgyanam"

Page #27

xi
heirless his property was confiscated to the State. The State-officers took possession of the house, a Panchakula was appointed and it was only after all the things were taken away by the State-officers, that the dead body could be removed. This gave much trouble to the people. Prostitution was not considered a great sin. Gambling was very common even among kings and the public. On religious occasions the people gambled freely. Five kinds of gambling are described. 1 अन्धय which is daily resorted to by kings on squares with a small piece of cloth on their privities. 2. नालय which is played by bankers with plenty of gold. 3. चतुरङ्ग which seems to be the same as chess. 4. अक्ष dice, with which the Kauravas won a kingdom. 5. वराड playing with cowries common with boys.2 The descriptionof gamblers too is given,Of some, handa, feet and ears are chopped off. Of others, eyes are removed. Some are without nose and lips, of some all the limbs are cut off, while others go naked. 3
Among the gamblers were to be counted the following royal personages 1 Son of the king of Mewar, 2 Brother of the king of Soratha,3the Lord of Chandravati, 4 Nephew of the king of Nadol, 5 Nephew of the king of Godhra, 6 Sister's son of the king of Dhara, 7 Maternal uncle of the king of Sakambhati, 8 Step-brother of the king of Konkan, 9 Brother-in-law of the
che li other. Sam
कुम्भखारीसहस्रे द्वे प्रत्येक स्नेहधान्ययोः । पञ्चायुतानि वाहानां सहस्रमपि हस्तिनाम् ॥ ४० ॥ अयुतानि गवामष्टौ पञ्च पञ्च शतानि तु । इलाहसद्मनां यानपात्राणामनसामपि ॥ ४१ ॥ पूर्वजोपार्जिता लक्ष्मीरियत्यस्तु गृहे मम ।
इतो निजभुजोपात्तां करिष्ये पात्रसात्पुनः ॥ ४२ ॥ (1) वेश्याव्यसनं तु वराकमुपेक्षणीयम् । न तेन किञ्चिद्गतेन स्थितेन वा । (2) एयं अंधियनाम रूवं पसयच्छि ! चच्चरे पिच्छ ।
जं सेविजइ निच्चं कयकोवीणेहिं निवईहिं ॥ ५ ॥ अवरं मयच्छि! पिच्छसु मह रूवं इत्थनालयं नाम । उवणीयकणयकोडीहिं सेवियं वणियपुत्तेहिं ॥ ६ ॥ तइयं नियसु नियंनिणि ! इणमो चउरंगयं ति मह रूवं । जस्थ अरिकन्नकडुया खडक्खडा अमयसारिच्छा ॥ ७ ॥ दच्छे ! इमं नियच्छसु चउत्थमक्खाभिहाणयं रूवं । कुरुतणया भूमिवई जस्स पसारण संजाया ॥ ८॥ पंचमयं मह रूवं वराडनाम इमं निहालेसु ।
सेवाइ जस्स डिम्भा गयंपि कालं न याणंति ॥ ९ ॥ (3) केवि कट्टियचरणकरकन्न, किवि कडियनयणजय, केवि नकअहरिहि विवजिय.! किवि लूणसव्वावथव केवि जेव खवणय अलजिय ।। IV-11
"Aho Shrutgyanam"

Page #28

xii
king of Cutchba, 10. Sister's son of the king of Marwar, and 11 uncle of the Chaulukya King. They delighted so much in gambling that even if there died in their house father, mother, wife or son, they went on gambling without any sorrow. 2 Sadraka won his empire through gambling. 3
Four sects are given as advocates of the principle of slaughter,
1. कौल advocating unrestrained use of Hesh and wine. 2. कापालिक preaching cannibalism i, e. eating fresh of a man in the scull of a sobie man. 3. रहमाण Dhanika says there is no sin in eating flesh. 4 घटचटक who preaches that one who forces the soul from the prison of the body, attains the highest goal. Nastika says there is no soul, and there is no sin in killing a man. Therein lies religious merit. This is the doctrine of Bphaspati.5
On festive cccasions the citizens had to water the highroad of the Market, and decorate the shops with pearl-necklaces and beautiful clothes. They had to put golden pots at prominent places and the courtezans used to dance on decorated platforms. 6
(1) एस मेवाढनिवदिकुमारो । एस सुरवाहिवसहोदरो । एस चंदावदीपदी । एस नड्डुलनरिंदनत्तुओ। एस गुद्दहरायभायनंदणो । एस धाराहिरायमागिणिजो।
एस सायंभरीभूवालमादुलगो । एस कुंकणाहिववेमाउओ । एस कच्छभूमीभुयंगसालओ । एस मरुमण्डलाखंडलदुहिदानंदणो । एस पुण चालुक्कनिवजणयमादुगो । IV p. 80
(2) जइ मरइ घरे जणओ वा पणइणी व पुत्तो वा ।
तहवि इमे मह सेवं न मुयंति करंति य न सोयं ॥ IV. 12 (3) मज्झ पसाएणं पिय सुद्दयदेवेण वीरपवरेण ।
निजियरिउचक्केणं एगच्छत्तं कयं रजं ॥ IV-29 (4) Principles of this or a similar sect are given in the yřtti of the first verse of the Nandi Sutra.
(5) खजइ मंसं अणुदिणु पिजइ मजं च मुक्कसंकप्पं ।
अणिवारियमणपसरो एसो धम्मो मए दिहो । उत्तमपुरिसकवाले मुंजई जो पुरिसजंगलं निचं । सो पावह सिवठाणं इय नरकावालिणा कहियं ॥ जइ पिजह गोच्छोरं पलासणे तय नत्थि सो दोसो । इत्थ य लिंगियवहणे धम्मो दिहु त्ति धणिएण ॥ तणुगुत्तिहरा जीयं पिहगं जो कुणइ धम्मिओ कहवि । सो पावह परमगई इय घडचडगेण दंसिओ धम्मो । जीवो नत्थि न कस्सवि हिंसिजह जंपि तंपि नहु पावं ।
पुन्नं नहु इय धम्मो सुरगुरुणा पयडिओ भुवणे ॥ IV-22-26 (6) पौराः कुर्युर्विपणिपदवीमस्तपांशु पयोभि
मुक्ताहारै चिरवसनैहटशोभां विदथ्युः ।
"Aho Shrutgyanam"

Page #29

xiii
Vanaraja was much addicted to drinking and so also were all the Chapotkata kings.1 Kumarapala was much addicted to flesh-eating in his youth and during his wanderings he maintained himself chiefly on flesh.
Hemachandra, the spiritual preceptor of Kumârapâla-Hemachandra's is a great personality in the history of Jainism. He occupies a very high place among the Jain Acharyas and laymen, who contributed towards the spread and glorification of the Jain faith. Hemachandra was born in Samvat 1145 in the family of a leading family of Modha Bania of Dhandhukâ (in the Ahmedabad District). His name was Changadeva, and his parents' Pahini and Chachcha. Once Devachandra Sûri of the Pürnatalla Gachéhha came to Dhandhuka. Among the Jains who came for paying their respects and hearing his lectures, there was one young lad, Changadeva, with his maternal uncle Nemichandra. Changadeva hearing the lecture requested him to initiate him. The Suri asked who he was. His maternal uncle said that he was his sister's son. While he was in his mother's womb she saw in a dream a mango tree grown in her house. The tree, after it began to put forth flowers and fruits, was removed to a great garden, where it began to favour many persons with its shadow, sprouts, flowers, and choice fruits. The boy's heart was turned to religion. The Acharya replied that the boy should enter the order as he would, thereby, be able to do good to the people like a Tirthankara and asked him to take the permission of his father for initiation. Chachcha, however, refused but the boy persisted, and followed the Acharya and took the vow at Cambay. This event occurred in Samvat 1154. His name was kept as Somadeva. He learnt in a few years all the scriptures. Devachandra Sûri, seeing the wonderful intellect of the pupil, made him a Sûri in Samvat 1162 at Nágor. As the colour of his body was like that of gold and his face delighted the people like the moon, he was called Hemachandra.
Hemachandra and Siddharâja. Hemachandra through his learning and ready-wit got easy access in the court of Siddharaja and it was through his request that Hemachandra composed a new Sanskrita grammar Siddha-Hema. Hemachandra's religious lectures had such an influence on him that he partially leaned towards Jainism and it was through his instruction that he built two Jain temples 1 Râjavihâra in the capital and 2 Siddhavihara at Siddhapura. Siddharaja always took delight in his company and never was content even for a moment without seeing Hemachandra, whose words poured out like nectar.
स्थाने स्थाने कनककलशान् स्थापयेयुर्भवन्तः
पण्यस्त्रीभिः सुरसखान् मञ्चकान् भूषयेयुः ॥ IV-19 (1) वनराजस्थाई बहुमतोऽभूवमित्युपस्थितममुना |
इय धवलहरे चिरं चाबुकवरायलालिओ वसिभो। IV-47
(2) बालत्ताउ वि तुह देव ! निश्च्चमच्चंतवल्लहो अहयं । मह साहिजेण तया कयाई देसंतरा तए |
"Aho Shrutgyanam"

Page #30

xiy
Hemachandra and the conversion of King Kumarapala-Hemachandra had, however, coniplete sway over Siddharâja's successor, Kumarapala. 'i'he work begun by Hemachandra in Siddharâja's time was com. pleted in the reign of Kumârapala. Siddharâja only favoured Jainism but it was during the reign of Kumarapala that Jainism was adopted as the religion of the State. Kumârapâla took the twelve vows of a Jaio layman and stopped the practice of the killing of animals throughout his kingdom and also the territories of his tributaries. He erected many big temples throughout his kingdom. The practice of confiscating the property of those dying heirless was also abolished and gambling, drinkiug, flesh-eating, stealing, and adultery were prohibited by royal edicts.
Hemachandra's Literary work. Hemachandra was, however, more known to the literary world through his literary works. He was an encyclo. pædic author and his writings are said to have amounted to three crores and a half verses, His first work was Siddha-Hema Sabdânusâsana in eight chapters composed at the request of Siddarâja to commemorate his name. Hemchandra himself wrote a big commentary on this work, commonly called Ashtadasa Sahasrî, and a Nyasa amounting to 84,000 granthas. In order to illustrate the rules of the new grammar and also to sing the giory of the Chaulukya kings he composed a mahâkâvya named Dvyâśraya. The Prakrta portion dealing with Kumarapala's reign was added later on in Kumarapala's reign. The other aceessories to his grammar were also coniposed at the same time. The Abhidhanachintamani with Anekârtha Sangraha, Deśînâmamâlâ and Nigbantu, the Kavyânusâsana with the Viveka, the Chhandonusâsana, and the Pramâņamimâusa were also composed during Siddharâja's time. Thus the main part of his literary activity was done during Siddharâja's reign. The works composed in the reign of Kumarapala were of a religious nature. The Yogaśastra and the Vitarâgastutis were written for instructiog Kumârapala
(1)
2190 991% 9HTRITE THITHTHIRI छन्दोऽलङ्कतिचूडामणी च शाने विभुळधित ॥ एकार्थानेकार्था देश्या निर्धण्ट इति च चत्वारः । विहिताश्च नामकोशाः भुवि कवितानटयुपाध्यायाः ॥
युत्तरषष्टिशलाका नरेशव्रतगृहिव्रतविचारे । अध्यात्मयोगशास्त्रं विदधे जगदुपकृतिविधित्सुः ॥ लक्षणसाहित्यगणं विदधे च द्वयाश्रयं महाकाव्यम् । चक्रे विंशतिमुच्चैः स वीतरागस्तवानां च ॥ इति तद्विहितग्रन्थसङ्खथैव हि न विद्यते । नामापि न विदन्त्येषां मादृशा मन्दमेधसः ।।
प्रभावकचरित
"Aho Shrutgyanam

Page #31

XV
and similarly the Trisashațiśalâkâpurushacharitra was also composed at Kumarapala's request1. Hemachandra died in Samvat 1229, at the mature age of 84, only six months before Kumarapala.
King Kumarapâla. Kumârapâla was the second son of Tribhuvana pâla, son of Devapâla, son of Kshemarâja, the elder brother of Siddharâja's father Karṇadeva. Tribhuvanapâla had loyally stood by Siddharaja during his minority. Siddharaja had no son and it was predicted by prophesiers that Kumârapâla will succeed him but Siddharâja did not like him on account of the low caste of his mother Kaśmîrâ Devi and hence tried his best to see him away from the world. Kumârapâla had to quit his house and wander under the guise of a तापस in distant lands. Frequently his life was in serious danger but he managed somehow to escape. After Siddharâja's death the ministers, finding him the fittest claimant, put him on the throne. Kumarapala was born in Samvat 1149 and was anointed as king in 1199 at the mature age of fifty. The first ten years of his reign were occupied in overcoming internal enemies. Kumarapala was a great warrior and he extended the kingdom of Gujarat. It is mentioned in the Mahaviracharita of Hemachandra that the conquest of Kumarapala will extend to Turkistan in the North, the Ganges in the East, Mount Vindhya in the South and the ocean in the West.
The most
(1) जिष्णुश्चेदिदशार्णमालव महाराष्ट्रापरान्तान्कुरून्
सिन्धूनन्यतमांश्च दुर्गविषयान् दोर्वीर्यशक्त्या हरिः । चौलुक्यः परमाईतो विनयवान् श्रीमूलराजान्वयी
तं नत्वेति कुमारपालपृथिवीपालोऽब्रवीदेकदा ! पापर्द्धिद्यूतमद्यप्रभृति किमपि यन्नारकायुर्निमित्तं
तत्सर्वं निर्निमितोषकृतिकृतधियां प्राप्य युष्माकमाज्ञाम् । स्वामिन्नुय निषिद्धं धनमसुतमृतस्याथ मुक्तं तथार्ह -
चैत्यैरुत्तंसिता भूरभवमिति समः सम्प्रतेः सम्प्रतीह ॥ पूर्व पूवर्जसिद्धराजनृपतेर्भक्तिस्टशो याच्या
साङ्गं व्याकरणं सुवृत्तिसुगमं चक्रुर्भवन्तः पुरा । मद्धेतोरथ योगशास्त्रममलं लोकाय च द्वयाश्रय
च्छन्दोऽलङ्कृतिनामसङ्ग्रहमुखान्यन्यानि शास्त्राप्यपि ॥
लोकोपकारकरणे स्वयमेव यूयं सजा: स्थ यद्यपि तथाऽप्यहमर्थयेऽदः ।
माहग्जनस्य परिबोधकृते शलाका पुंसां प्रकाशय वृत्तमपि त्रिषष्टेः ॥
तस्योपरोधादिति हेमचन्द्राचार्यः शलाका पुरुषेतिवृत्तम् ।
धर्मोपदेशैकफलप्रधानं न्यवीविशच्चारुगिरी प्रपञ्चे || त्रिषष्टिशलापुरुषचरित्रप्रशस्ति
(2) स कौबेरीमातुरुष्कमैन्द्रीमात्रिदशापगाम् |
याम्यामा विन्ध्यमावाधि पश्चिमां साधयिष्यति ॥ IV - 52.
" Aho Shrutgyanam"

Page #32

xvi
conspicuous of his victories were those over the Sâmbhara king Armorâja, and the Silhåra king Mallikarjuna. During his reign the kingdom of Gujarat had reached its highest glory. The enemies having been subdued, he could devote himself to religious matters. Minister Bahadadeva introduced to him the great Hemachandra, whose great learning gratified his religious curiosity. Daily he heard his religious sermons and the doctrine of non-injury went straight into his heart. He adopted the Jain faith and took the vows of a Jain layman. The date of this event is given by Jinamandana as Samyat 1216 the second day of the bright half of Mâgha. He was zealous in this new faith adopted by him and built many Jain temples throughout his kingdom, issued orders for the prohibition of slaughter in his kingdom and also stopped the seven vices. Two such edicts of non-injury to animals issued by Kumarapala's feudatories of Marwad :-(1) by Panapakéa and (2) by Âblanadeva dated Samvat 1207—have come to light (vide appendix III). He made pilgrimages to Mts. Satruñjaya and Girnar. He died in Samvat 1229 at the nature age of 80.
The Mss. Material. The present edition of the Moharâjaparâjaya is based on the following three mss. desiguated as A, B, & C.
A is a paper ms. comtaining the complete text belonging to the Mss. collection of Pravartaka Kârtivijayaji at Baroda. It consists of 25 leaves. It is a recent copy made from an oid ms. It is generally correct both in the Sanskrta and Prakrta portions.
B is an incomplete palmı-leaf ms. belonging to the Deccan College Mss. Library. It consists of 105 leaves, of which leaves 65, 67-69, 73, 75, 80, 83-91 are missing. For a detailed description of the ms., see Kielhorn's Report on the search for Sanskrta mss. in the Bombay Presidency during the year 1880–81. The ms. is not dated but from the style of writing it appears to have been written in the middle of the 13th century.
C is an incomplete, mutilated and much damaged ms, from the Deccan College Mss. Library. Many pages have, owing to dampness, stuck to gether. It consists of 44 leaves and is dated Samvat 1579. The colophon ruos as under:___ संवत् १५७९ वर्षे श्रीचित्र (कूटे) श्रीखरतरगच्छे श्रीजिनवर्धनसरिसन्ताने श्रीजिनचन्द्रसरिश्रीजिनसागरसूरिश्रीजिनहर्षसरिश्रीजिनचन्द्रसरिशिष्येण विमललाममुनिना मोहपराजयनाटकमलेखि ।
This ms. seems to have been copied from the palm-leaf ms. B. Both these mss. belonged to a collection of the Kharatara Gachchha bought by Dr. Kielhora at Pattan. They are on the whole correct and reliable. The Prakrta portion, too, is generally correct.
NL.
"Aho Shrutgyanam

Page #33

xvii
CONTENTS
(1) मोहपराजयवस्तुसङ्क्षेप :
(2) Introduction
(3) Contents
(4) Dramatis persona
(5) Text
(6) Appendices.
(7) Index of names of historical importance occurring in the
Mohaparajaya...
(8) Corrigenda
"Aho Shrutgyanam"
१–१२
v--xvi
xvii
i-li
1-135
1-17
19 20

Page #34

"Aho Shrutgyanam

Page #35

पात्राणि
सूत्रधारः-नान्दीपाठक नटी-सूत्रधारपत्नी राजा-अणहिलपुरपत्तनाधिपतिर्महाराजः कुमारपाल: पुण्यकेतु:-कुमारपालामात्यः विदूषकः-कुमारपालनर्मसचिवः प्रतीहारः-कर्मविवरनामा कुमारपालप्रतीहारः पुरुषः-लोकाचारनामा कुमारपालसेवकः योगी ज्ञानदर्पणनामा कुमारपालपणिधिः ज्ञानदर्पण:-कुमारपालप्रणिधिः वैतालिक:--स्तुतिपाठकः व्यवसायसागरः-विवेकनपत्यानयनायामात्यपुण्यकेतुमेषितः कश्चिद्राजपुरुषः कृपासुन्दरी-विवेकचन्द्रनृपपुत्री कुमारपालपत्री वा सोमता-कृपासुन्दरीप्रियसखी शुकः-संवरनामा राजशुकः राज्यश्री:-कुमारपालप्रणयिनी रौद्रता--राज्यश्रीप्रियसखी व्यवस्था-राज्यश्रीलेखहारिका वणिजः- ) महत्तरवणिजः । अणहिलपुरपत्तनवास्तव्या नागरिकाः महाजनः कुबेर:-नगरश्रेष्ठी गुणश्री:-कुबेरश्रेष्ठिमाता वामदेवः--कुबेरवेष्ठिसखा कमलश्री:-कुबेरश्रेष्ठिभार्या पातालकेतुः-विद्याधराधिराजः पातालसुन्दरी-पातालकेतुपत्नी पातालचन्द्रिका-कुबेरष्ठिपरिणीता पातालकेतुविद्याधरपुत्री
"Aho Shrutgyanam"

Page #36

देशश्री:-- नगरश्री:वनिता- 1
है कृपासुन्दरीनगरश्रियोः प्रियसखी वनराजीदाण्डपाशिकः-पुण्यकेतुमन्त्रिणा विपक्षपुरुषगवेषणार्थ नियुक्तः धर्मकुञ्जरनामा
राजपुरुषः पदाती-राजपुरुषो पुरुषः- संसारकनामा मोहराजलेखहारक: द्यूतकुमार:जाङ्गलक:- व्यसनानि मद्यशेखर:-) असत्यकन्दली-द्यूतकुमारभार्या
शुना-
भगिन्यौ
मारिःकौल:कापालिकारहमाण:- हिंसाधर्मप्ररूपकाः सिद्धान्ता मारिसेवकाः घटचटकःनास्तिक:-) विवेकचन्द्रः-जनमनोवृत्यधिपतिः मोहराजः-जनमनोवृत्त्याक्रामक: विवेकचन्द्ररिपुः पापकेतुः-मोहराजामात्यः प्रतिहारी-अविरतिकलानान्नी मोहराजमतिहारी कदागमः-मोहराजप्रणिधिः
रागकेसरी-
मोहराजपुत्रौ
वेषगजेन्द्रःमदनदेवः-मोहराजसखा कलिकन्दलादयः-मोहराजकटकाधिपतयः
"Aho Shrutgyanam"

Page #37

मन्त्रियशःपालविरचितं मोहराजपराजयम् ।
00000000 अमरविसरशीर्षक्रीडदापीडरत्न
प्रचुररुचिररोचिश्चामरैश्चम्ब्यपादम् । रमयति शिवलक्ष्मीनिर्मलं चिन्मयं यं
स जयति वृषलक्ष्मा नाभिजन्मा जिनेन्द्रः ॥ १॥ उत्तंसयति मुक्तिं यः सूक्तिमर्थ इवोज्वलः।
नतोऽस्मि तस्मै श्रीपार्श्वस्वामिने परमात्मने ॥२॥ अपि च---
यः संरम्भभवलिस्थपुटितं चक्रे न भालस्थलं । भ्रूभङ्गं न मुहुर्बबन्ध नयने निन्ये न ताम्रद्युतिम् । नौचैर्वाचमुवाच वर्म न दधे दर्रे न चास्त्रं करे व्यामोहं नृपमेवमेव जितवान् वीरः स वस्त्रायताम् ॥ ३॥
(नान्द्यन्ते) सूत्रधार:-( सानन्दं परिक्रम्य ) कथमद्यापि चिरयति मम प्राणेश्वरी ?।
. (प्रविश्य) नटी--( सविनयं ) (१) आणवेदु अजउत्तो को निओगो अणुचिट्ठीयदु त्ति।
सूत्रधारः- साक्षेप) कथमजनि भवत्याः कालक्षेपः ?। (१) आशापयतु आर्यपुत्रः को नियोगोऽनुष्ठीयतामिति । १B & C भयो. २ B & C नियोगो.
"Aho Shrutgyanam"

Page #38

मन्त्रियशःपालविरचितं
[ प्रथमो
नटी -- ( १ ) अच्छरियं अच्छरियं जं दाणि इदं पि विसुमरिदं अज्जेण णं । महीमोहणाभिहाणेण भरदहद्गेण पउरपयंडपरिच्छदेण पाढपोढिमाए वसीकदो नायरजणो । तं च पराजेदुं वंछंदि मे वच्छो भुवणमल्लो | नवरं दुरधीविज्जो अणुवासिदगुरुकुलो अ । अदो सुगुरुसेवज्जियविज्जं करेमि त्ति मंतिय मए सद्धिं अज्जेव अज्जेण कविसेसनवनिबडविसुद्ध सिद्धमणामहेघवागरणपढणत्थं उवणीदो उवज्झायरस कुमारो । पुत्तविज्ञागहणमहसवसंवृत्तसंगीदाणंदसंदाणिदाए न मुणिदो मए कालक्खेवो ।
सूत्रधारः -- ( सहर्षं) आये ! साधु स्मारितोऽस्मि । मम हि विस्मृतमिदमद्य सथ एवोपस्थितेनाऽमुना सकलरसान्तरतिरस्कारिणा नवेनोत्सवरसेन । नटी -- ( सानन्दं ) (२) तं इमं खीरम्मि सक्करुक्केरो जं ऊसवे ऊसर्वतरं । ता कहंदु अज्जो किं चिय तं ।
सूत्रधारः- -आये ! अद्याहं सबहुमानमाहूय समादिष्टोऽस्मि सकलसुरासुराधिराज निर्व्याजनिर्वर्त्तितपादपद्मसेवदेवाधिदेवप्रणामप्रणयप्रणवनर्तितातिशयसंपदा त्रिभुवनवनविहारियशः सिंहेन भगवता श्रीसङ्गेन ? |
नटी - ( ३ ) किं चिय आणत्तं भगवदा संवेण ? |
सूत्रधारः - आयें ! श्रूयतामिदमादिशति स्म तत्रभवान् श्रीसङ्घः । यदद्य मरुमण्डलकमलामुखमण्डनकर्पूर पत्राङ्कुरथारापद्रपुरपरिष्कार श्रीकुमारविहारकोडालङ्कारश्रीवीरजिनेश्वरयात्रामहोत्सवप्रसङ्गसङ्गतमस्तोकं सामाजिकलोकं कस्यापि निस्तुषरसोपनिषन्निस्यन्दिनो रूपकस्याऽभिनयदर्शनेन परमप्रमोदसंपदं संप्रापयेति ।
-
( १ ) आश्चर्यमाश्वर्यं यदिदानीमिदमपि विस्मृतमार्येण खलु महीमोहनाभिधानेन भरतहतकेन प्रचुरप्रचण्डपरिच्छदेन पाठप्रौढिम्ना वशीकृतो नागरजनः । तं च पराजेतुं वाञ्छति मे वत्सो भुवनमलः | नवरं दुरधीतविद्योऽनुपासितगुरुकुलश्च । अतः सुगुरुसेवार्जित विद्यं करोमीति मन्त्रयित्वा मया सार्द्धमद्यैवार्येण कतिविशेषनवनिबद्धविशुद्धसिद्ध हे मनामधेय व्याकरणपठनार्थमुपनीत उपाध्याया कुमारः । पुत्रविद्या ग्रहणमहोत्सव संवृत्तसङ्गीतानन्दसन्दानितया न ज्ञातो मया कालक्षेपः । (२) तदिदं क्षीरे शर्करोत्करो यदुत्सवे उत्सवान्तरम् । तस्मात्कथयत्वार्थः किं खलु तत् । ( ३ ) किं खलु आज्ञप्तं भगवता सङ्केन ।
१ A अच्छरीयं अच्छरीयं. २ B & C रोकेरो. ३ B & C 'कु.
"Aho Shrutgyanam"

Page #39

मोहराजपराजयम् । नटी-(१) अन्ज ! अवि अस्थि को वितादिसो अहिणवपबंधो जस्स अहिणयरसेण भगवदो संघस्स सासणं संपाडिय कयत्थो हैवसि ।
सूत्रधारः-(स्मृतिमभिनीय) आर्ये ! अस्त्येव श्रीमोढवंशावतंसेन श्रीअजयदेवचक्रवर्तिचरणराजीवराजहंसेन मन्त्रिधनदेवतनुजन्मना रुक्मिणीकुक्षिलालितेन सर्वतोमुखनिस्तुषशेमुषीविलासवासभवनेन निर्व्याजराजनीतिनितम्बिनीवदनविभ्रममणिदर्पणेन व्यापारिकमलाकुचकलशमुक्ताफैलहारयष्टिना सारसारस्वतोदारसारणीसेकसुकुमारस्मेरकाव्यकन्दलप्ररोहेण परमार्हतेन यश:पालकविना विनिर्मितं मोहराजपराजयो नाम नाटकम् ।
नटी-(साकूतं ) (२) अज ! मोहरौजपराजउ त्ति नामं पि दाव सुंदरं । ता किमित्थ वन्नीयदि त्ति सोदुमिच्छामि । सूत्रधारः-(सोत्साहं) आर्य ! समासतः श्रोतुमवधेहि तावत् । इह हिपद्मासद्म कुमारपालनृपतिर्जज्ञे स चन्द्रान्वयी
जैनं धम्ममवाप्य पापशमनं श्रीहेमचन्द्रागुरोः । निर्वीराधनमुज्झता विद्धता द्यूतादिनिर्वासनं
येनैकेन भटेन मोहनृपतिर्जिग्ये जगत्कण्टकः ॥४॥ नटी-(३)अज ! जदि एवं ता एदस्स राएसिणो परमबोधिसत्तस्स अञ्चन्भुदचरिदेण विच्छाइदाई चिरंदणमहानरिंदललिदाई।
सूत्रधारः-आर्ये ! एवमेवैतत्, कः सन्देहः । किश्चापरमपि किमेकमत्र न प्रवेकमाकलयामः । यतः
(१) आर्य ! अप्यस्ति कोऽपि तादृशोऽभिनवप्रबन्धो यस्याभिनयरसेन भगवतः सङ्घस्य शासनं संपाद्य कृतार्थों भवसि ।
(२) आर्य ! मोहराजपराजय इति नामापि तावत्सुन्दरम् । ततः किमत्र वर्ण्यते इति श्रोतुमिच्छामि।
(३) आर्य ! यद्येवं तदा एतस्य राजर्षेः परमबोधिसत्वस्यात्यद्भुतचरितेन विच्छायितानि चिरन्तनमहानरेन्द्रललितानि ।
A अभिण.२ A भोसि. ३ B&C फलयष्टिना. A मोहरायपराजय त्ति.६ A वनीयविहि त्ति. ६ B&Cोत्रे श्रो..
"Aho Shrutgyanam"

Page #40

मन्त्रियशःपालविरचितं
[प्रथमो. थारापद्रपुरं निसर्गचतुरं चैत्येषु सर्वोत्तम
किञ्चैतजिनमन्दिरं रसमयं चौलुक्यवृत्तं स्वयम् । जङ्घालः कविराजवर्त्मसु यशःपालः प्रवीणः कवि
मट्टयाः कुशलाः कलासु तदहो ! दिष्टया प्रसन्नो विधिः ॥५॥ नटी-(१)अज्ज ! एवं नेदं । अवरं पि किं पि पुच्छिस्सं । सूत्रधारः ---(सोल्लासं) विस्रब्धं ब्रूहि । नटी-(२) किं ति एदिणा कविंदेण सयं प्येव अप्पा न वण्णिदो।
सूत्रधारः--आर्ये ! तस्य खल्वशेषसत्पुरुषपरिषच्छिरःशेखरस्येतरतरलकविसार्थवन्न स्ववर्णनघण्टापथे निरर्गलं वल्गति वाणीवाणिणी । असौ हि परैरेव स्तूयमानमात्मानं लभते । तथा च
श्रीमोढाह्वयवंशजः स जयति श्रीमान् यशःपाल इ
त्युद्यवृत्तगुणेन पूरुषमणिस्तेजस्विनामग्रणीः । स्वच्छत्वात्प्रतिबिम्बडम्बरमभूत्केषां न यत्राऽद्भुते भित्त्यान्तर्गुणसंक्रमं विहितवान् क्लेशान्पुनः कश्चन ॥ ६ ॥
(इति नेपथ्ये गीयते ।) (३) सुपसन्नचंदपायस्स भोदु भई वसंतरायस्स ।
भुवणम्मि लडपसरो दलिओ सिसिरो रिऊ जेण ॥७॥ सूत्रधारः-(श्रुत्वा सप्रमोदं ) अये ! कथमुपक्रान्तमेव कुशीलवैः, यदियं निस्तन्द्रचन्द्रमाकिरणधोरणीधवलितधरातलस्य लब्धप्रसरशिशिरवैरिविजयावर्जितोर्जितकीर्तेः ऋतुचक्रवर्तिनोऽवतारव्याजेनैदंयुगीनजैनसङ्घमध्यमूर्द्धन्यश्रीहेमचन्द्रगुरुपादप्रसादप्रादुर्भूतप्रबोधस्य जनितजगद्रोहमोहरिपुराजपराजयप्ररोहदसपत्नवीरव्रतस्य सकलमहीपालमौलिलीलालालितशासनस्य स्वामिनः
(१) आर्य ! एवमेतत् । अपरमपि किमपि प्रक्ष्यामि । (२) किमित्येतेन कवीन्द्रेण स्वयमेवात्मा न वर्णितः ।
सुप्रसनचन्द्रपादस्य भवतु भद्रं वसन्तराजस्य । भुवने लब्धप्रसरो दलितः शिशिर ऋतुर्येन ।।
"Aho Shrutgyanam"

Page #41

मोहराजपराजयम् । श्रीमत्कुमारपालदेवस्य प्रावेशिकी ध्रुवा । तदेह्यावामप्यनन्तरकरणीयाय सजीभवावः ।
(इति निष्कान्तौ ।)
प्रस्तावना।
(ततः प्रविशति राजा विदूषकश्च ) राजा-(शिरस्यञ्जलिं निवेश्य ) . श्रीहेमचन्द्रप्रभुपादपद्मं वन्दे भवाब्धेस्तरणैकपोतम् ।
ललाटपद्वान्नरकान्तराज्याक्षरावली येन मम व्यलोपि ॥८॥ विदूषकः-(स्वगतं )(१) अदिमित्तं खु गहीदो एस धम्मग्गहेण। जं दाणि गुरु गुरु त्ति पलवंतो न विरमदिता अन्नकधाए अक्विविस्सं । (प्रकाशं) भो रायं ! पिच्छ पिच्छ वम्महमहारायपियवयंसओ पत्तो वसंतसमओ । इह हि(२) कीलावणेसु कमलाकुलमंदिरेसु
रोलंबरोलववएसनिमंतिदाणं ।। दोलाहिरूढरमणीकलगीदिखीरि
तित्ती चिरं तरुणकन्नदियाण भोदि ॥ ९॥ राजा-(अनाकर्णितकेन) अहो ! उडुमरसंसारमरुस्थलीकल्पतरोमुरोरुपासनामृतानामतृप्तोऽस्मि ।
विदूषकः-(स्वगतं सोद्वेगं) (३) कंधं मह वयणमणायनिय तहिं य्येवै से निबंधी ता को उवाओ । अधवा पयर्ड लेव भणिस्सं दाव । (प्रकाशं ) भो वयस्स!णिच्छिदं छलिदोऽसि एदेहिं पासंडिपिसाएहिं । जदो नाविक्खसि रज्नं,
(१) अतिमात्रं खलु गृहीत एष धर्मप्रहेण । यदिदानी गुरो गुरो इति प्रलपन् न विरमति तदन्यकथायामाक्षेप्यामि । भो राजन् ! पश्य पश्य मन्मथमहाराजप्रियवयस्यः प्राप्तो वसन्तसमयः ।
(२) क्रीडावनेषु कमलाकुलमन्दिरेषु रोलम्बरवव्यपदेशनिमन्त्रितानां ।
. दोलाधिरूढरमणीकलगीतिक्षीरतृप्तिश्चिरं तरुणकर्णद्विजानां भवति ।
(३) कथं मम वचनमनाकर्ण्य तत्रैव तस्य निर्बन्धस्ततः क उपायः । अथवा प्रकटमेव भणिष्यामि तावत् । भो वयस्य ! निश्चितं छलितोऽसि एतैः पाखण्डिपिशाचैः । यतो नापेक्षसे राज्यम् ,
१B&Cकथं.२B&Cजेव.. B&Cनिधो.४B&Cपासंडपि.
"Aho Shrutgyanam" |

Page #42

मन्त्रियशःपालविरचितं
[ प्रथमो
न संभावसि अवरोहं, न बहु मन्नसि संगीदरसं । अधवा मह ज्जेव इक्कस्स अपुन्नोदएण ईदिसो तं जादोऽसि । जदो जप्पमुदि तस्स सेयंबरधुत्तस्स दंसणं संवृत्तं तप्पमुदि निसाए न भुंजसि । दिवा वि अणिडमधुरमदिकंतवेलं अबहुवंजणं इदरु व्व जं वा तं वा जेमसिं । ता सचमेदं वरस्स खलु भोयणे जन्नजता पंसुति । अदो पसीद पडिवज्ज पगिदिं ।
राजा - (विहस्य ) धिग्मूर्ख ! न युक्तमुक्तवानसि । ग्रामीण इव नागरकवृत्तस्याऽलब्धास्वादोऽसि प्रशमरसस्य । पश्य पश्य,
मिथ्यात्वतिमिरच्छन्नमुपदेशशलाकया । ज्ञानचक्षुर्गुरुर्दिष्ट्या ममेदमुद्घाटयत् ॥ १० ॥
अपि च
किं राज्येन गुरोरुपास्तिरनिशं चेल्लभ्यते निर्भरा किं शुद्धान्तपुरन्धिभिर्धृतिवधूसङ्गो यदि प्राप्यते । किं सङ्गीतरसेन चेज्जिनवचः पीयूषमापीयते
मोहाहूहि यथा तथा मम पुनलीनं मनो ब्रह्मणि ॥ ११ ॥
किश्च
उच्छिष्टं क्रियते चरद्भिरभितो यत्प्रेतभूतादिभिर्ध्वान्तक्लान्तदृशो न यत्र पततः पश्यन्ति जन्तूनणून् । बाधन्ते स्मृतयो यदाहुरधमं यद्वैद्यविद्याविद
स्तन्निः शूकमनाः करोति नृपशुः कश्चिन्निशाभोजनम् ॥ १२ ॥
अन्यच-
हृद्ये अप्यन्नपानीये स्यातामुबार मूत्रसात् । अतः सारेतराहारविचारावसरः कुतः ॥ १३ ॥
न संभावयसेऽवरोधम्, न बहु मन्यसे सङ्गीतरसम्, अथवा ममैवैकस्यापुण्योदयेनेदृशस्त्वं जातोऽसि । यतो यत्प्रभृति तस्य श्वेताम्बरधूर्त्तस्य दर्शनं संवृत्तं तत्भृति निशायां न भुझे । दिवापि अस्निग्धमधुरमतिक्रान्तवेलमबहुव्यञ्जनमितर इव यद्वा तद्वा जेमसि । ततः सत्यमेतद् वरस्य खलु भोजने जन्ययात्रायां पांशुरिति । अतः प्रसीद प्रतिपद्यस्व प्रकृतिम् !
१ A जेमेसि
"Aho Shrutgyanam"

Page #43

ऽङ्कः ]
मोहराजपराजयम् |
विदूषकः - (स्वगतं ) ( १ ) असज्झो एस वाही । ता उविक्खिस्सं । ( प्रकाश ) भो वयस्स ! चिरादो छुहाकरालिदोन सक्कुणोमि तए सह चत्तरियं का |
नम् ।
( नेपथ्ये )
हो प्रतीहार ! निवेदय मदागमनं मनुजेश्वरस्य ।
प्रतीहारः - भोः ! संप्रति परमार्हतो देवो नाभिनन्दति भवादृशां दर्श
( पुनर्नेपथ्ये )
हो प्रतीहार ! बहु मन्यते नितमामस्मद्दर्शनं परमयोगी देवः । अपि च, मत्समागमसुखमवलोकते वः स्वामिनो मनोरथसिद्धिः । राजा - ( श्रुत्वा ) कस्कोऽत्र भोः ! |
( प्रविश्य )
पुरुषः- - (२) आणवेदु देवो ।
राजा - लोकाचार ! याहि जानीहि क एष मद्दर्शनमभिलषति । पुरुषः- (३) जं देवो आणवेदिति । (निष्क्रम्य प्रविश्य च ) देव ! दुवारपालपडिक्खलिदो जोगिंदो को वि ।
राजा - (स्वगतं सावज्ञं ) किमनेन । अथवा पश्यामस्तावत् । ( प्रकाशं ) भद्र ! मदाज्ञया कर्मविवरं प्रतीहारमुक्त्वा मोचयित्वा पुरस्कृत्य चैनं प्रवेशय । पुरुषः-- (४) जं देवो आणवेदिति । (निष्क्रम्य योगिना सह पुनः प्रविश्य च ) इदो इदो एदु तत्तभवं ।
योगी – (परिक्रामन् सविमर्श) अहो ! साधूक्तम्, तस्याजननिरेवास्तु नृपशोर्मोघजन्मनः ।
अविकर्णो यो योग इत्यक्षरशलाकया ॥ १४ ॥
( १ ) असाध्य एष व्याधिस्तत उपेक्षिष्ये । भो वयस्य ! चिरात्क्षुधाकरालितो न शक्नोमि त्वया सह चटत्तरितं कर्त्तुम् |
( २ ) आज्ञापयतु देवः ।
( ३ ) यद्देव आज्ञापयतीति । देव ! द्वारपालप्रतिस्खलितो योगीन्द्रः कोऽपि ।
( ४ ) यद्देव आज्ञायतीति । इत इत एतु तत्रभवान् ।
"Aho Shrutgyanam"

Page #44

मन्त्रियशपालविरचितं
[प्रथमो- (पुरोऽवलोक्य च सहर्षे) स एष निःशेषधर्मवीरप्रवरो राजर्षिः कुमारपालदेवः । अस्य हि
अमन्दमुद्यत्पुलकाडराभिः
सुरीभिरुच्चैरुपवीणितानि । शृणोत्यजस्रं चरिताइतानि
धुन्वन् शिरः सोऽपि सुराधिराजः ॥ १५॥ राजा-(विलोक्य सप्रत्यभिज्ञं ) कथमयं मोहरिपुस्वरूपनिरूपणाय नियुक्तो मुनिवेषो ज्ञानदर्पणो नाम ममैव प्रणिधिः ।
विदूषकः-( विलोक्य सभयं ) (१) भो एगेण पासंडिणा तुमं छलिदो। एस दुदीओ ममं छलिदुं एदि ता नस्सिस्सं ।
राजा-अयि कातर ! मा भैषीः । ननु मत्समीपस्थोऽसि ।
विदूषकः-(सावष्टम्भं) (२) अधवा तुह वयंस म्हि ता न बीहिस्सं । जदि एस ममं छलिदुं धाविस्सदि ततो नूणमेदिणा दंडकडेण ताडिस्सं ति । (दण्डकाष्ठं परामृशति)
राजा-वयस्य ! अलमलमलीकारम्भेण, अभ्यागतः खल्वयं नार्हत्यवमाननाम् ।
विदूषकः-(३) एवं भोदु। पुरुषः-(४) एस देवो, उवसप्प णं। योगी-( उपसl ) राजर्षे ! योगेनावियुक्तो भूयाः।
राजा-योगिन् ! इदमासनमास्यताम् । लोकाचार ! त्वमपि स्वनियोगमलङ्गुरु।
(पुरुषो निष्क्रान्तः) (१) भो एकेन पाखण्डिना त्वं छलितः । एष द्वितीयो मां छलयितुमेति ततो नङ्ख्यामि ।
(२) अथवा तव वयस्योऽस्मि ततो न भेष्ये । यदि एष मां छलयितुं धाविष्यति ततो नूनमेतेन दण्डकाष्ठेन ताडयिष्यामीति ।
(३) एवं भवतु । (४) एष देवः, उपसर्पमम् । १ B & C वयंस म्हि. २ B & C अलमलीकसं.
"Aho Shrutgyanam'

Page #45

मोहराजपराजयम् । राजा-(स्वगतं ) उत्तानप्रकृतिबंटुस्तैनैव रहस्यश्रवणाहः भवतु तावत्। (प्रकाशं) योगिन् ! कच्चिदात्यन्तिकः कोऽपि धर्मप्रत्यूहहेतुर्यदस्मानस्मार्षीः। योगी-(स्वगतं ) साधु समयज्ञशिरोमणे ! साधु । (प्रकाशं) राजन् !,
न धर्मविप्लवः कोऽपि त्वयि शासति मेदिनीम् ।
उदिते पूष्णि पुष्णाति तमःस्तोमः किमुद्गमम् ॥ १६ ॥ किन्तु द्रष्टव्यो वर्णाश्रमगुरुरिति ।
विदूषकः-(१) भो वयस्स! चिट्ठ तुमं । अहं दाव पुच्छिस्सं । महल्लं मे कोदुहल्लं।
राजा-एवमस्तु । विदूषकः-(२) भो साहेसु नियसमयरहस्सं। योगी-न खल्वहं तव रहस्यमाख्यातुमागतोऽस्मि । विदूषकः-(३) अध अन्नस्स कस्स ?। योगी-अपि तु महाराजस्य ।
विदूषकः-(४) अहं पि महारायपियमित्तु म्हि जइ परं इमाओ थोवेण परिहीयामि।
राजा-किश्चानुपपन्नमत्र । योगी-भद्र ! न खलु राजमित्रमिति रहस्यं श्रोतुमर्हति,अपितु योग्यः । विदूषकः-(५) अच्छरियं अच्छरियं जं अहं महाभणोऽवि अर्जुग्गो। योगी-ब्राह्मणः शूद्र इति न किञ्चिदेतत् । यतः
सप्तधातुमये देहे समाने सर्वदेहिनाम् ।
ब्राह्मणोऽयमयं शुद्र इति केयं विचारणा ? ॥ १७ ॥ (१) भो वयस्य ! तिष्ठ त्वम् । अहं तावत्प्रक्ष्यामि । महन्मे कुतूहलम् । (२) भोः कथयस्व निजसमयरहस्यम् । (३) अथान्यस्य कस्य ?। (४) अहमपि महाराजप्रियमित्रमस्मि यदि परमस्मात् स्तोकेन परिहिणोमि । (५) आश्चर्यमाश्चर्य यदहं महाब्राह्मणोऽप्ययोग्यः । १ B & C स्तन्नैष. २ B & C क्वापि, ३ B & C जोग्गो.
"Aho Shrutgyanam"

Page #46

मन्त्रियशःपालविरचितं
[ प्रथमो
विदूषकः-(१) अध कधं जुग्गो होमि? । योगी-यद्यस्मासु गुरुबुद्धिं बध्नासि। विदूषकः-(२) मह बंभणी दावममं सुरगुरु त्ति वाहरैदि।तधाविभोदु। योगी-तर्हि एहि प्रपद्यस्व योगिदीक्षाम् ।
विदूषकः-(३) न खु न खु चउवेयपुत्तगो भोदुं सुद्ददिक्खं पवज्जिय अप्पाणं विगोविस्सं।
राजा-वयस्य ! मा मैवम्, ___ यथा तथा स्वार्थनिष्ठर्भवितव्यं विचक्षणैः।
श्रूयते रासभस्यापि ममर्द चरणौ हरिः ॥ १८ ॥ तत् क्रियतामेतत् । विदूषकः-(४) जदि एवं ता देहि मे नियदिक्खं । योगी-तर्हि समीपमुपसर्प । (विदूषकः तथाकरोति) योगी-पत मे पादयोः।
विदूषकः-( सदैन्यं) (५) परित्तायध भो! परित्तायध मं । नियबंभणीए विणा जो अन्नस्स चलणेसु आजम्मं न पडिदो सोऽहं मोहे, पासंडिणा पाएसु पौडीयामि ।
राजा-वयस्य ! किमेवमविवेकवानसि ? | प्रणामो हि प्रथमे प्राणा विनयव्रतस्य।
(१) अथ कथं योग्यो भवामि ? । (२) मम ब्राह्मणी तावन्मां सुरगुरुरिति व्याहरति तथापि भवतु । (३) न खलु न खलु चातुर्वेदपुत्रको भूत्वा शूद्रदीक्षां प्रतिपद्यात्मानं विगोपिष्ये । (४) यदि एवं ततो देहि मे निजदीक्षाम् ।
(५) परित्रायख भोः ! परित्रायस्व माम् । निजब्राह्मण्या विना योऽन्यस्य चरणेषु आजन्म न पतितः सोऽहं मोहयित्वा पाखण्डिना पादयोः पात्ये ।
१ B & C जोग्गो. २ B& C रति. ३ B& C पाडियामि.
"Aho Shrutgyanam"

Page #47

ऽङ्कः ]
मोहराजपराजयम् । विदूषकः-(१) एवं पि भोदु । ( पादयोः पतति ।)
योगी-(शिरसि हस्तं विधाय ) भोः! समुत्खन शिखाम् , अपनय कण्ठायज्ञोपवीतं, येन योगमुद्रामारोपयामि ।
विदूषकः-(सक्रोधं ) (२) आ दासीएपुत्तग! पासंडहदग! सिहं जनोपैवीदं च अवहरिदुमिच्छसि । किं तेण सुवन्नगेण जेणे कन्नच्छेदो भोदि। ( इति दूरीभवति ।)
राजा-वयस्य ! निरुपचरितं हि वो ब्राह्मण्यं न खलु यज्ञोपवीतादिबाह्यलिङ्गसव्यपेक्षं, तदलमस्थानसंरम्भेण ।
विदूषकः-(३) णं ईदिसस्स राउलस्स दूरेण पणामो कीरदि । जत्थ बंभणा वि एवं विडंबिज्जंति ता गैमिस्सं । (इति निष्कामति ।)
राजा-(स्वगतं ) गच्छतु तावत् । योगी-स्वामिन् ! निर्मक्षिकं जातम् । राजा-ज्ञानदर्पण ईंत आस्यताम् । (ज्ञानदर्पणः योगिवेषं विमुच्योपसर्पति । ) राजा-भद्र ज्ञानदर्पण ! कच्चिदधिगतं किञ्चन रिपोरितिवृत्तम् ? । ज्ञानदर्पणः-देव ! सर्वमपि । राजा-तर्हि विस्तरतः श्रोतुमिच्छामि।
ज्ञानदर्पणः-देव ! श्रूयताम् । इतस्तावन्निष्क्रम्य गतोऽस्मि मोहराजशिबिरम् । तत्र च चिरेणापि न प्राप्तवान् प्रवेशम् ।
(१) एवमपि भवतु ।
(२) आः दास्या:पुत्रक ! पाखण्डहतक ! शिखां यज्ञोपवीतं चापहर्तुमिच्छसि ? । किं तेन सुवर्णकेन येन कर्णच्छेदो भवति ।
(३) ननु ईदृशो राज्ञो दूरेण प्रणामः क्रियते । यत्र ब्राह्मणा अपि एवं विडम्ब्यन्ते, ततो गमिष्यामि ।
१ B& C°वं भो. २ B&C दत्त्वा. ३ B पवीयं. ४ A जदो. ५ B&C गच्छिस्सं. A इव आ.
६
"Aho Shrutgyanam"

Page #48

१२
मन्त्रियशपालविरचितं
[ प्रथमोराजा-उपपन्नमेतत्, निषिद्धासंस्तुतजननिर्गमप्रवेशा हि शिबिरनिवेशाः।
ज्ञानदर्पण:-अथ किम् ? तत्र हि दिवानिशं भ्राम्यन्न विश्राम्यति मोहनरेन्द्रनिरूपितो निपुणः प्रमादो नाम कटकारक्षकः।
राजा-अथ कं प्रवेशोपायमकार्षीः । ज्ञानदर्पणः-देव ! विमृश्यविश्वसनीयां मुनिमुद्रामादृत्य प्रविष्टोऽस्मि । राजा-वर्णिलिङ्गिनः प्रणिधयो भवन्तीति न केनापि पर्यनुयुक्तोऽसि । ज्ञानदर्पणः-देव ! दूरे पर्यनुयोगः प्रत्युतसत्कृतोऽस्मि पाखण्डमण्डलेन। राजा-(सकौतुकं ) आः ! कथं तत्र पाखण्डसंभवः ? ।
ज्ञानदर्पणः-देव! दुरात्मना मोहेन विजित्य स्वचरणसेवाव्रतदानेन दीक्षिताः सर्वेऽपि दर्शनिनः । राजा-अहो ! निरवधिः कोऽपि तस्य महिमा । यतःयश्चक्रे भुवनत्रयं कमलभूः शङ्के स चक्रे न यं
येनाकारि विधिन यं स कृतवान् मन्ये महाभैरवः । तस्मादेष जगद्विलक्षणकलाकौशल्यशक्त्या सुरान्
दैतेयानुरगानरांश्च सततं सर्वान्करोत्यात्मसात् ॥ १९ ॥ ( पुनः सौत्सुक्यं ) ततस्ततः।
ज्ञानदर्पणः-नीतश्चास्मि तैर्मोहमहाराजास्थानम् । दृष्टश्च स मोहमहीपालः। राजा-साधु पाखण्डमण्डल ! साधु,
अकारि युक्तं पाखण्डैर्यत्वं मोहस्य दर्शितः ।
स्वजातेः पक्षपातो हि क्रियते वायसैरपि ॥ २० ॥ भद्र ! वर्णय तस्य वैभवम् । ज्ञानदर्पणः-देव ! किमेकमस्य वर्णयामि । यतः
१ B&Cखण्डिम.
"Aho Shrutgyanam"

Page #49

ऽङ्कः]
मोहराजपराजयम् । दग्धं येन पुरातनं तृणमिवायत्नात्पुराणां त्रयं ___ यस्य प्रज्वलतो नभस्तलमिदं धूम्यायते सर्वतः। यत्र त्रीण्यपि विष्टपान्युपययुः सान्याय्यलेशश्रियं
मोहे तत्र जलात्मतां स गतवान् ब्यक्षस्य नेत्रानलः ॥२१॥ अपि च
बललीलायितं दृष्ट्वा तस्य मोहमहीपतेः ।
कान्दिशीको भवत्येव कालिन्दीसोदरः प्रभो! ॥ २२ ॥ अपि च--
अमराः किङ्करायन्ते दासायन्ते च दानवाः ।
दीनास्तपोधनास्तस्य पुरो वीरशिरोमणेः ॥ २३ ॥ राजा-(सरोमाञ्चं) हृदय ! दिष्टया वर्धामहे संग्राममहोत्सवेन । (इति सरभसमुत्थातुमुत्सहते।)
ज्ञानदर्पणः-देव ! मा मैवं वर्णनेयं तस्य नास्ति प्रत्यक्ष प्रतिपक्षः। राजा-( सलज्जं ) ततस्ततः ।
ज्ञानदर्पणः-एवं च बहून्यपि अहानि स्थित्वा न किञ्चित्तन्मन्त्रमधिगतवानस्मि ।
राजा-गूढमन्त्रता हि जीवितं राजनीतेः।
ज्ञानदर्पणः-अथान्येारकस्मानिर्भरं प्रादुर्बभूव भैरवः सन्नाहभेरीरवः। तदाकर्णनाकुलमिलत्सैनिकचक्रवालश्चचाल कस्याप्यभिमुखं मोहमहीपालः ।
राजा-(सविस्मयं ) ततस्ततः।
ज्ञानदर्पणः-अहमपि कुतूहलात्सहैव चलितवान् । गत्वा चानेन पर्यवेष्टि विवेकचन्द्राह्वयनृपतेर्जनमनोवृत्तिर्नाम राजधानी।
राजा-अहह ! निर्व्याजमोजायितं विजिगीषूणाम् ।
ज्ञानदर्पण:---सहसोपस्थितं च परचक्रमालोक्य पर्याकुलोऽभवत्पौरलोकः।
राजा-ततः कच्चिदभ्यमित्रीणतां प्रपन्नो विवेकराजः ? ।
"Aho Shrutgyanam"

Page #50

१४ मन्त्रियशःपालविरचितं
[ प्रथमोज्ञानदर्पणः-नहि नहि, अपि तु सदाचारनाम्नः प्राकारस्य मध्यमध्यास्य स्थितः।
राजा-आः ! कथं तादृशोऽपि दुर्गाश्रयणमाचरति ? ।
ज्ञानदर्पण:-असौ हि पुरापि रिपुणा निपुणप्रणीतभेदोपायेन नितान्तं नीतस्तनिमानम् , तेनेदमादृतवान् ।
राजा–देशकालज्ञस्तर्हि न गर्हामर्हति ।
ज्ञानदर्पणः-अन्तर्बहिस्थयोश्च बलयोः प्रत्यहं प्रावर्तत घोरः समरसंमर्दः।
राजा-ततस्ततः।
ज्ञानदर्पणः-अथ तस्याः पुर्याः पर्यन्तवाहिन्यस्ति धर्मचिन्ता नाम महानदी । तां चागत्य वैरिवरूथिनी रुरोध । तवग्रहाच बलवत्यपि पर्याकुलीभूता पुरी।
राजा-धिक्, ष्टमापतितम् ।
ज्ञानदर्पण:-अथ बहुश्रुतैर्गुरुभिः पुरुषैरुदघाट्यन्त सदागमनामानः प्रयत्नपरिपालिता गुप्तकूपाः। तेभ्यः स्वप्रवणश्रवणप्रणालख्यद्वारेणान्तः प्रावेश्यत योगसलिलम् । तेन च पुनः प्रत्युज्जीवितेव प्रजा।
राजा-(सहर्ष ) अत एव हि राजकुलेषु गुरुपुरुषपरिग्रहः प्रशस्यते । ज्ञानदर्पणः-विदितश्चायमर्थः परैः। राजा-कथमिव ?।
ज्ञानदर्पणः तद्राजधानीजन्मानो मनोभवादयः,ते हि सर्व संविदन्ति। समानशीलतया पुनर्मोहराज प्रपेदिरे ।
राजा-उपपद्यते तर्हि ।
ज्ञानदर्पण:-अथ रिपुभिरुपेत्य रजसाच्छादिताः कूपाः । बडाश्चाविनयप्रभृतयो घाः । प्रतिषिद्धाश्च प्रबोधप्रभृतिप्रणिधिसञ्चाराः । पातितानि प्रतिकलं प्राकारे छिद्राणि । अन्तरपि प्रतनूबभूवतुर्यमनियमरूपे यवसेन्धने ।
१B& C वत्पर्या..
"Aho Shrutgyanam"

Page #51

मोहराजपराजयम् । राजा-अहो ! महात्मनो मनोवचसोरगोचरः कोऽपि व्यसनोत्करः।
ज्ञानदर्पण:-बलववरोधदौस्थ्याच विवेकचन्द्रेण राज्ञा विमर्शप्रमुखैरमात्यैः सह स्थापितः सिद्धान्तः।
राजा-किमभ्यमित्रीणतां प्रतिपद्य योद्धव्यमिति ? ।
ज्ञानदर्पणः-नहि नहि, अपि तु याचितः कालनाम्नो दूतस्य मुखेन धर्मद्वारं मोहराजः।
राजा-नीतिरेषा बलीयसा प्रारब्धस्य विदेशो वा तदनु प्रवेशो वेति छयी गतिः । ततः किमनेन प्रपन्नम् ? ।
ज्ञानदर्पणः-किमन्यद्दत्तमेव धर्मद्वारम् । राजा-तादृशामपि तादृशः क्षत्रधर्मः ।
ज्ञानदर्पण:-अथैकया शान्तिनाम्न्या देव्या कृपासुन्दरीनाम्न्या च प्राणवल्लभया कन्यया समं नगरीतो निर्गतो विवेकचन्द्रः। राजा-कष्टं भोः ! कष्टम् । अपि च- .
अश्रद्धेयमसंभाव्यमचिन्त्यमपि हेलया।
नयते प्राञ्जलं वर्त्म देवाय विधये नमः ॥ २४ ॥ ज्ञानदर्पणः-प्रविश्य चाध्यासिता मोहराजेन जनमनोवृत्तिनगरी । राजा-अपि ज्ञायते क स प्राप्तो विवेकराज इति ? । ज्ञानदर्पण:-अतः परं प्रयत्नगवेषिताऽपि न प्राप्ता तत्प्रवृत्तिः। राजा-(सोत्कण्ठं)
आः किं भविष्यति कदापि मन:कलापि__ मेघः सुधारसमयः समयः स कोऽपि । यस्मिन् विवेकनृपतिं निजराजधानी
मानीय नाम गमयामि पुरा पुरी स्वाम् ॥ २५॥ ज्ञानदर्पणः-देव ! किं न संभाव्यते त्वयि ? ।
राजा-(स्वगतं ) न जाने कुतोऽपि विवेकनृपतिकुलनभस्तलशशिकलां कृपासुन्दरीमुपश्रुत्यापि किमपि द्रवतीव मे चेतश्चन्द्रकान्तः । अपि च
१ A पुस्तके-'अपि च' इति नास्ति ।
"Aho Shrutgyanam"

Page #52

मन्त्रियशःपालविरचितं
[ प्रथमोआजन्मनोऽप्यहह ! निर्जितचन्द्रधाम्ना
नाम्नापि या परिचयं न जगाम नाम । एनां विवेकनृपतेस्तनयां निशम्य
चेतो ममेद्भुदकण्ठत कस्य हेतोः ? ॥ २६ ॥ (प्रकाशं) भद्र ! पुरस्तात्कथय ।
ज्ञानदर्पणः-अथ तत्रापि कश्चन स्वसंबद्धमुद्न्तमधिगच्छन् निश्चलीभूय स्थितोऽस्मि तावत् ।।
राजा-साधु अनुष्ठितम् । अनिर्वेदो हि संवननबीजाक्षरं सिद्धेः। ज्ञानदर्पणः-अपरेशुश्च, देवानामपि विस्मयं विदधतीं वैवर्ण्यरोमोद्गम
स्वेदोत्कम्पमयीर्दशाश्च दिशती क्षोणीश्वराणामपि । सौन्दर्येण तपस्विनामपि मनस्युत्पादयन्ती स्पृहां
गौरागी तरुणी स्वभावसुभगामद्राक्षमेकामहम् ॥ २७॥ सा च वृद्धयैकया वनितया यूना च नरेणैकेनानुगम्यमाना मामेत्य प्रणनाम । दत्ताशिषा च पृष्टा मया 'भद्रे ! का त्वमसि?' उक्तञ्चानया भगवन् ! महती मे कथा । तथापि समासतः शृणु।अहं हि सच्चरित्रनरेन्द्रनन्दिनी नीतिदेवीकुक्षिसंभवा श्रीमत्कुमारपालदेवचक्रवर्तिप्रणयिनी कीर्तिमञ्जरी नाम ।' अथ मयोक्तं 'कल्याणि! क एष कुमारपालः' इति ।
राजा-साधु ज्ञानदर्पण ! साधु । ममैव मनसा सह संप्रधार्य पर्यनुयुक्तवानसि।
ज्ञानदर्पण:-प्रत्यपादि च तया 'भगवन् ! वैरिकुलकालकेतुं किमेत. मपि क्षत्रप्रधानं राजानं न जानासि ? । आश्चर्यमाश्चर्यम्,
एको यः सकलं कुतूहलितया बभ्राम भूमण्डलं
प्रीत्या यत्र पतिंवरा समभवत्साम्राज्यलक्ष्मीः स्वयम् । श्रीसिद्धाधिपविप्रयोगविधुरामग्रीणयद्यः प्रजां
कस्यासौ विदितो न गूर्जरपतिश्चौलुक्यवंशध्वजः ॥२८॥ अथावाचि मया 'आर्ये ! साधु ज्ञापितोऽस्मि । संप्रत्यस्मरं तं गूर्जरेश्वरं १ A & C किञ्चन.
"Aho Shrutgyanam"

Page #53

sङ्कः ]
मोहराजपराजयम् ।
१७
राजर्षिम् ' | पुरस्तात्कथय । कीर्त्तिमञ्जरी प्राह, 'भगवन्! इमां गुणावलीं नाम ममैव धात्रीं विद्धि । यदङ्कलालिताहं वृद्धिमागता । अमुं च प्रतापं नाम मे भ्रातरमवेहि । अथ स भर्त्ता मूलादपि वीरश्रीविलासर सैकलालसोऽभूत् । मम तु स बाल्यादपि प्राणप्रियः समजनि । तदनेन दग्धास्मि प्रतिदिनं दर्शितप्रतिप्रेयसीयसंपदा । अपि च
कविभिरभितो बद्धा कण्ठे धृता बत ! बन्दिभिः किमपि गमिता दण्डैर्मूच्र्छा बुधैरवमानिता । तदिति कुपतेस्तस्यासक्ता कथं न विडम्बिता
तदपि मनसाप्यस्मिन् प्रेमा न मे लथतां गतः ॥ २९ ॥ इदं चापरमाकर्णय तचेष्टितम्
' निष्कामनिष्कलङ्काया ममोत्कीर्त्तनपर्वणि । व्रीडानम्रमुखाम्भोजः श्रयत्येष विलक्षताम् ॥ ३० ॥
अन्यदा च निष्कृपनृपनिरूपितेन त्यागनाम्ना राजपुरुषेण गुणावलीडितीया नीत्वा मुक्तास्मि जलधिवेलावनेषु । भर्तृनिर्वासनदोषदुःखाच्च दुरारोहेerror महामहीधरेषु बहुशोऽपि दत्तवती महार्णवेषु झम्पाम् । अगमं च रसातलम् । अपतं च पन्नगीमुखेषु । तथापि न विपन्ना । तत्सत्यं मरणमपि दुष्प्रापं पापकर्मणाम् । ततश्च प्राप्ता भगवतो नारदस्य निकटम् । तेन च नीता सुरस - दनम् । तत्रापि न किञ्चित्संवृत्तम् । ततः प्राप्ता मर्त्यलोकम् । स्थिता वैखानस - व्रतमादाय तपोवनेषु । अन्येद्युरुपागतो नृपसमीपादयं प्रतापो नाम मम भ्राता । तेन चेदं न्यवेदि, 'भगिनि ! संप्रत्यजनि जैनमुनिप्रियस्ते प्रणयी । तैश्चैवं विप्रतारितः । यथा
दूराद्दूरं प्रापय कीर्त्ति कल्याणहेतवे स्वस्य ।
निर्विषयं चाज्ञापय बन्धुममुष्याः प्रतापाख्यम् ॥ ३१ ॥
तचातबुद्ध्या परिगृह्य निर्वासितोऽहम् । तवापि दूरप्रापणार्थमनुपदमेष्यति धर्मशेखरनामा नवदण्डपाशिकः । तदेहि वरं स्वयं दूरीभवावः' इति । तच्चाकर्ण्य सरोषमुक्तं मया, 'भ्रातः ! स्थिताहमियन्तं कालं कुलव्रते । अधुना पुन: पश्य यत्करोमि इत्युक्त्वा प्राप्ता विश्वजयिनो मोहन्नृपतेर्निकटम् । तैस्तैश्च वचनप्रपञ्चैरं ग्राहितस्तदुपरि संरम्भं मोहमहीपतिः । कृता चानेन सर्वसमक्षमप्रतिमा प्रतिज्ञा । यथा
३
"Aho Shrutgyanam"

Page #54

૮
मन्त्रियशः पालविरचितं
अहं वा न भवाम्येष जगद्विक्रमघस्मरः । न स वा भवति क्षुद्रः क्षत्रियः समराङ्गणे ॥ ३२ ॥
प्रयुक्तश्च तत्प्रकृतिषु भेदोपायः । वशीकृतं चाखिलं तद्राजमण्डलम् | संप्रति करिष्यते स तदुपरि यात्राम् । तद्भगवन् ! कथय कतरोऽनयोजयश्रीकुचकलशयोः करिष्यति मुक्ताहारलीलायितम् ? । निरर्गलज्ञाननयनो हि मुनिजनो भवति' इति । मयावाचि, 'भद्रे ! ननु प्रथममात्माभाववचसा सूचित एव मोहराजेन स्वात्मनः पराजयः । कीर्तिमञ्जरी 'हा ! धिकष्टम्, एवं चेन्नास्ति मे विश्वत्रयेऽप्यवस्थिति: ' इत्युक्त्वा गता सा वनिता । अहमपि प्राप्तो देवस्यान्तिकम्' इति ।
राजा
-
कलीनामालयो मूलं वैराणां पद्मापदाम् ।
सत्यं रक्ता विरक्ताश्च विषमेव स्त्रियो नृणाम् ॥ ३३ ॥ अपि च
साक्षात्कारे झगिति जगतां जागरूकं त्रयाणां
तार्तीयीकं प्रकृतिविशदं त्वन्मयं य॒स्य चक्षुः । सोऽहं मोहं समरशिरसि न्यस्य विश्वैकशत्रुं निर्वेक्ष्यामि प्रणयनिबिडां निर्वृतिं निर्विशङ्कः ॥ ३४ ॥ ( नेपथ्ये )
वैतालिक:
शीतांशोः स्वपरिग्रहेण महता माहात्म्यदानोद्यतो विद्विष्टोज्ज्वलराज मण्डलसरोजिन्याः प्रियंभावुकः । विश्वान्धकरणस्य शश्वद्गद्ङ्कारस्तमःसंचय
व्याधेस्तारकवर्त्ममध्यमधुना धान्नां पतिः प्राञ्चति ॥ ३५ ॥ राजा - (ऊर्ध्वमवलोक्य) अधि ! कथं ललाटंतपस्तपनस्तदतिक्रामति भैगवतो वीतरागस्य सपर्याक्षणः ? | ज्ञानदर्पण ! त्वया सततं मम संनिहितेन भाव्यम् ।
( इति निष्क्रान्ताः सर्वे 1 )
प्रथमोऽङ्कः ।
[ द्वितीयो
PIPA
" Aho Shrutgyanam"

Page #55

ऽङ्कः ]
मोहराजपराजयम ।
द्वितीयोऽङ्कः । ( ततः प्रविशति पुण्यकेतुः 1 )
पुण्यकेतुः -- (स्वगतं )
अविज्ञातसुखास्वादाः पारवश्यविसंस्थूलाः । चिन्ताक्लिष्टतया कष्टं जीवन्ति हृतमन्त्रिणः ॥ १ ॥ भवतु तावत् । मया हि स्वामिनः सकलाधिकारचिन्तास्ववहितेन सर्व सुविहितमेव । तथा च
उत्खातान्यरिमण्डलानि सुहृदः संवर्धिता: प्रोद्धृताः
प्रोद्वृत्ता अपि कण्टकाः प्रकृतयो न्याध्ये नियुक्ताः पथि । अध्यक्षाः प्रतिमण्डलं नियमिताः सौस्थ्यं च नीताः प्रजा
निर्व्याजं बलदुर्ग कोशनिचयाः पुष्टि परां प्रापिताः ॥ २ ॥ अथवा जगजिगीषाजागरूकमहिनि मोहराजे स्वामिनः प्रतिपन्थिनि किमिव सुविहितम् ? | ( पुनः सावष्टम्भं ) तत्रापि सर्वं सुघटितमेव । यतः, ग्राहितो निपुणज्ञानदर्पणप्रणिधिमुखेन रिपोरितिवृत्तं देवः । प्रापितश्च तदुपरि परं संरम्भम् | अभ्यमित्रीणे च चौलुक्यचक्रवर्त्तिनि क इव स मोहहतक: ? । किश्च; संप्रति परिगृहीतेन गुरूपदेशनाम्ना आप्तनैमित्तिकेन निवेदितमेतत् । यथाविवेकराजतनयां परिणीय कृपां नृपः ।
भूर्भुवः स्वस्त्रीशत्रुं मोहराजं विजेष्यते ॥ ३॥
१९
इति । तन्नूनं कृपासुन्दरीसङ्गमसव्यपेक्षो विपक्षप्रतिक्षेपः । विवेकसंपर्कनिमित्ता कृपासुन्दरीप्राप्तिः । अपरत्रालब्धपदः संप्रति गूर्जरमण्डलमलंकुरुते विवेकनृपतिरिति च श्रुतिः । तदानयनाय व्यापारितो व्यवसायसागरः । स च न जाने किमद्यापि चिरयति ? इति ।
( ततः प्रविशति व्यवसायसागरः । )
व्यवसायसागरः - (पुरो विलोक्य सोल्लासं) (१) एसो सो पुण्णकेदु अमचो, जो निमिस पि निसासु वि न सुयइ पहुरज्जकजचिंताए । एयरस लहइ को चरणरेणुकणकरणिलेसं पि ? ॥ ४ ॥
( १ ) एष स पुण्यकेतुरमात्यः ।
यो निमिषमपि निशास्वपि न स्वपिति प्रभुराज्यकार्यचिन्तया । तस्य लभते को चरणरेणुकर जिलेशमपि ? |
"Aho Shrutgyanam"

Page #56

मन्त्रियशःपालविरचितं
[द्वितीयोउवसप्पामि णं दाव । ( उपमृत्य) जयदु जयदु अमच्चो ।
पुण्यकेतुः-(विलोक्य सहर्षे ) अये ! कथं चिन्तानन्तरमेवोपनतो व्यवसायसागरः? । भद्र! इदमासनमास्यताम् ।
( व्यवसायसागरः प्रणम्योपविशति।) पुण्यकेतुः-भद्र ! कथय किं किं कृतवानसि ?।
व्यवसायसागरः-(१) एवं विन्नवीयदि। हदो दाव अमच्चादेसेण गडय गवेसिदो तेसु तेसु ठाणेसु विवेयनिवो।अदिनिगूढपंचारुत्ति चिरादो सचविदोय। पुण्यकेतुः-एवमेवैतत् ,
ऋद्धिमानयशास्थानच्युताः परिजनोज्झिताः।
विदेशवासिनश्छन्नं विचरन्ति मनस्विनः ॥५॥ ततस्ततः ।
व्यवसायसागरः-(२) वयणविन्नासविणयादीहिं कदो अचिरेण हिदहिदओ । नियन्तिदो दीवंतरगमणववसायादो । अन्नदा पत्थुदा मए राएसिणो कुमारपालनरवहणो गुणसंकहा । जैथा
(३) तस्स भुयापल्लंकट्टियाइ सुहमीलियच्छिजुयलाए।
फणिमणिकीलणदुक्खं विम्हरियं पुहविदेवीए ॥६॥ एवं च उप्पादिदा बादं देवम्मि दंसणुकंठा । आणीदो सो समं देवीए तणयाए य चालुकरायहाणिं । ठिदो भगवदो सिरिहेमचंदस्स तवोवणे । राएसिणा सह कारिदो गुरुसमीवे दंसणं ।
उपसर्पामि ननु तावत् । जयतु जयतु अमात्यः । (१) एवं विज्ञाप्यते । इतस्तावदमात्यादेशेन गत्वा गवेषितस्तेषु तेषु स्थानेषु विवेकनृपः । अतिनिगूढप्रचार इति चिरात्सत्यापितश्च ।
(२) वचनविन्यासविनयादिभिः कृतोऽचिरेण हृतहृदयः । नियन्त्रितो द्वीपान्तरगमनव्यवसायतः । अन्यदा प्रस्तुता मया राजर्षेः कुमारपालनरपतेर्गुणसंकथा । यथा---
तस्य भुजापर्यङ्कस्थितया सुखमीलिताक्षियुगलया ।
फणिमणिक्रीडनदुःखं विस्मृतं पृथिवीदेव्या ॥ एवं चोत्पादिता वाढं देवे दर्शनोत्कण्ठा । आनीतः स समं देव्या तनयया च चौलुक्यराज
१B&Cसुअइ. B२&0पचारोति.३ B&Cजधा.४B&C याए.५ B&C'धार्णि.
"Aho Shrutgyanam"

Page #57

मोहराजपराजयम् |
पुण्यकेतुः -- ( सरभसं ) भद्र ! किमुच्यते ? चतुरोऽसि महापुरुषसंयोज
नव्यवहारवर्त्मसु । यतः
ऽङ्कः ]
इतरेतरमुत्कण्ठितमनसोः स्वपदप्रधानयोरुभयोः । अभ्यर्हितासु भूमिष्वधिकुरुते दर्शनं प्रथमम् ॥ ७ ॥ अथ तत्र कचिन्नेत्रपथमवातरत्कृपासुन्दरी देवस्य । व्यवसायसागरः --- ( १ ) अध किं ? । अवि य, तीए वि साणुरायं सुचिरं निव्वन्निो देवो ।
पुण्यकेतुः - ( सहर्ष ) यद्येवं नायकयोः पुनर्दर्शनप्रकार परिचिन्तनमेवैकमवशिष्यते ।
व्यवसायसागरः- -(२) तं पि संपन्नं ति परिभावेदु अमचो | पुण्यकेतुः -- ( सवितर्क ) कथमिव ? |
२१
व्यवसायसागरः – (३) जदो महदा निबंधेण विवेयनिवो देवेण नीदो नियमन्दिरं । वासिदो सपणयं नियचित्तसालाए ।
पुण्य केतुः - ( सप्रमोदं ) दिष्टया संपूर्णास्तर्हि मे मनोरथाः । साधु भो व्यवसायसागर ! साधु । यदेवमतिगहनमपि कार्यमक्लेशेन सम्पादितवानसि । यदि वाकिमत्र चित्रं यन्मन्त्रा दुःसाधा अपि मन्त्रिणाम् । सिध्यन्ति हेल्या दक्षैरासैरुत्तरसाधकैः ॥ ८ ॥
तद्गच्छ पुनर्विवेकराजस्य भव पारिपार्श्विकस्त्वम् । वयमपि प्रस्तुतार्थमनुसन्धातुमुद्यच्छामः ।
( इति निष्क्रान्तौ । ) विष्कम्भकः ।
धानीम् । स्थितो भगवतः श्रीहेमचन्द्रस्य तपोवने । राजर्षिणा सह कारितो गुरुसमीपे दर्शनम् । ( १ ) अथ किं ? । अपि च, तयापि सानुरागं सुचिरं निर्वर्णितो देवः ।
(२) तदपि संपन्नमिति परिभावयतु अमात्यः ।
( ३ ) यतो महता निर्बन्धेन विवेकनृपो देवेन नीतो निजमन्दिरम् । वासितः सप्रणयं निजचित्रशालायाम् ।
१ B & C अघ ई.
"Aho Shrutgyanam"

Page #58

२२
राजा
किञ्च
- ( दीर्घमुष्णं च निःश्वस्य )
मन्त्रियशः पालविरचितं
( ततः प्रविशति राजा विदूषकश्च 1 )
सर्वज्ञचरणयुगले सरसिजलक्ष्मीं विलोक्य मे चित्तम् । चिन्तयति नेत्रनलिनद्वयमनघं तत्क्षणं तस्याः ॥ १० ॥ ( पुनराकाशे लक्षं बद्धा )
अपि च
अन्यच
श्रुतां प्रणिधिवक्रेण दृष्टां गुरुतपोवने ।
तामेकां सुन्दरीं मुक्त्वा नान्यत्र रमते मनः ॥ ९ ॥
धातस्त्वया या मृगशावलोचना हृता नितान्तं खलचित्तवृत्तिना । संस्पर्द्धया ते मम चिन्तया हृदि न्यासीकृता सैव सुधातरङ्गिणी ॥ ११ ॥
सर्वकष ! पञ्चेषो ! संप्रति मां प्रति करिष्यसे किं रे ? | स्त्रीरत्नं तन्मम हृदि यस्य खलु त्वमपि दासोऽसि ॥ १२ ॥
[ द्वितीयो
आच्छिन्नं यस्य धनुर्भूवल्लीछद्मना यया तन्व्या । साई मम मनसि तया स वसन्नो लज्जसे काम 1 ॥ १३ ॥ विदूषकः - (स्वगतं ) ( १ ) हद्धी हद्धी पुरा वि दाव एस उम्मत्तओ आसि । इदाणिं पुण विसेसो जाओ । जं तस्सेव सेयंबरगुरुणो तवोवणे निज्झाइदा अणेण किवासुंदरी णाम कन्नगा । तदणुरायविसंठुलो य असमंजसं वियरदि । जंवा तंवा पलवदि । ता सच्चमेयं,
जत्थ व तत्थ व नूणं कामियणो नियइ तम्मयं सयलं । उम्मत्तयर सरसिओ पिच्छइ नन्नं विणा कणयं ॥ १४ ॥
१ B & C पुरा दा. "
( १ ) हा धिक् हा धिक् पुरापि तावदेष उन्मत्तक आसीत् । इदानीं पुनर्विशेषो जातः । यत्तस्यैव श्वेताम्बर गुरोस्तपोवने निर्ध्याता अनेन कृपासुन्दरी नाम कन्यका । तदनुरागविसंस्थुलचासमंजसं विचरति । यद्वा तद्वा प्रलपति । ततः सत्यमेतत्,
यत्र वा तत्र वा नूनं कामिजनो पश्यति तन्मयं सकलम् । उन्मत्तकरसरसितः प्रेक्षते नान्यद्विना कनकम् ॥
"Aho Shrutgyanam"

Page #59

ऽङ्कः]
मोहराजपराजयम् । भोदु दाव बोधयिस्सं । (प्रकाशं ) भो वयस्स ! कीस तीसे स्वविव. जिदाए इत्थिगाए कदे माइण्हियाइ व्व मिगो बाढं तम्मसि ? । कहं वा तप्पिम्मगहिल्लिओ स्वनिजिददीणं देवीणं परम्मुहो होसि ? । ता सव्वधा न जुत्तमिमं । राजा-वयस्य ! मा मैवम् । यतः
मन्ये प्राच्यभवान्तरेऽपि भगवत्सर्वज्ञपादश्रिया
संश्लिष्टं मम भालमण्डलमिदं दृष्टिश्च तदर्शनैः । तस्मादस्मि सुधांशुरश्मिशिशिरां स्त्रीरत्नचूडामणे
सेलोन्मूलितकाममार्गणगतिं तस्याः श्रितोऽहं दृशम् ॥ १५ ॥ अपि च
दिशि दिशि विरचितबहुविधरूपा यहीक्ष्यते मया व्यक्तम् । तदिव्या काचिदसौ मानुष्या नेहशी शक्तिः ॥१६॥
(पुनः स्वहृदयं प्रति ।) धारय हृदय ! सयत्न रत्नं रमणीषु जीवितं यन्मे।
येन विना मयि वर्षति तुषाररुचिरपि कणान् वः ॥ १७॥ विदूषकः-(स्वगतं सविषादं ) (१) अदिदूरमारोविदो एस दासीए पुत्तगेण पिम्मग्गहेण । ता किमिदाणिं कायव्वं ।
राजा-वयस्य ! प्रियाविरहव्यथाक्रान्तस्वान्ततया न कापि प्रामोमि रतिम् । तदादेशय धर्मारामस्य पन्थानम् । येन तत्र गत्वात्मानं विनोदयामि ।
विदूषकः-(२) इदो इदो एदु वयस्सो । ( उभावपि परिक्रामतः ।) विदूषकः-(३) भो वयस्स ! पिच्छ पिच्छ,
भवतु तावद् बोधयिष्ये । भो वयस्य ! कस्मात्तस्या रूपविवर्जितायाः स्त्रियाः कृते मृगतृष्णिकाया इव मृगो बाढं ताभ्यसि ?। कथं वा तत्प्रेमाथिलको रूपनिर्जितरतिभ्यो देवीभ्यः पराङ्मुखो भवसि ? । ततः सर्वथा न युक्तमिदम् ।
(१) अतिदूरमारोपित एष दास्याः पुत्रकेन प्रेमग्रहेण । ततः किमिदानी कर्त्तव्यम् । (२) इत इत एतु वयस्यः । (३) भो क्यस्य ! पश्य पश्य,
१ B & C"गलिओ. २ A तति. ३3& C तन्म. ४ B & C कादब्ध.
"Aho Shrutgyanam"

Page #60

२४
मन्त्रियशःपालविरचितं
[द्वितीयोएसो धम्मारामो अत्यत्थि महहुमो दमो नाम ।
मुत्तावलीहिं फलिओ विडम्बए तियसतरुलच्छि ॥१८॥ राजा-(विलोक्य स्वगतं 1) अत्र हि
सौभाग्यभाग्यपाच्या दूरस्थे दृष्टिविभ्रमे तस्याः।
संवृद्धो मम हृदये यास्यति शान्ति स सन्तापः ॥ १९॥ (धर्मारामपरिसरमुपसृत्य निरूप्य च।) इह हि
विरतिसरसीसमुत्थं विमलं संतोषशतदलं वीक्ष्य।
तस्याः स्मरामि सततं विभ्रमविस्फारितं चक्षुः ॥२०॥ (पुनर्विलोक्य ) वयस्य ! कासौ शाखी?। विदूषकः-(१) एस पुरो जेव । राजा-(विलोक्य सहर्ष )
घटितमिवात्मानमिमं मन्येऽहं पुण्यसारसन्दोहैः ।
यत्तत्परिमलवाही मामनुगृह्णाति पवनोऽयम् ॥ २१ ॥ (पुनरावाय)
परिमलमेनं मन्ये तस्या निस्सीमपुण्यमालायाः।
अयमन्यथा कथं मे प्राणानां जायतां प्राणः ॥ २२ ॥ विदूषकः-(२) एवमेदं । राजा-(दक्षिणाक्षिस्पन्दनमभिनीय) . कुरु हृदय ! मुदं यस्मात्फलितः पुण्यमस्तवेदानीम् ।
इति कथयति मम दक्षिणचक्षुःस्फुरणं शुभोदकम् ॥ २३ ॥ विदूषकः-(३) अणेण सुहनिमित्तेण तुह मणोवल्लहा किवासुन्दरी वि इत्थ पएसे संभाविजइ।
एष धर्मारामो यत्रास्ति महाद्रुमो दमो नाम ।
मुक्तावलीभिः फलितो विडम्बयेत् त्रिदशतरुलक्ष्मीम् ।। (१) एष पुर एव । (२) एवमेतत् । (३) अनेन शुभनिमित्तेन तव मनोवल्लभा कृपासुन्दर्यप्यत्र प्रदेशे संभाव्यते।
१B&Cएवं ने.
"Aho Shrutgyanam"

Page #61

मोहराजपराजयम् ।
१५
I
राजा - साधु वयस्य ! साधु । साप्यत्र सावधानैर्विलोकनीया । ( इति सानन्दं परिक्रामति 1 )
विदूषकः- - ( १ ) वयस्स ! पिच्छ पिच्छ एस सो पायवो ।
राजा - ( विलोक्य) अहो ! सकलवृक्षजातिविलक्षणोऽयं पादपः । यतो दृष्टमात्रोऽपि मयि वर्षति सुधाधाराधोरणीः । (पुनः सम्यग्निरीक्ष्य 1 ) अहह ! छाया सौन्दर्यमस्य । तथा च
ऽङ्कः ]
अस्यच्छायाधिक्यात्संपन्नं खलु कलङ्कमपनेतुम् । आरब्धं दानमहो ! कर्त्तुं किल कल्पवृक्षेण ॥ २४ ॥ ( नेपथ्ये )
त्रिभुवनहितेऽखण्डितसुखसन्दोहदायिनि
पादपः । यतः—
सकलपादपेभ्यो विलक्षणोऽयं
जलधरजलं न वाञ्छति संकोचं भजति सिन्धुपाथोभिः । अमृतेनापि न विकसति रसेन रूढोऽपरेणायम् || २५ ||
राजा - ( श्रुत्वा संविस्मयं ) अहो ! चित्रं चित्रम् । सन्ति तादृशा अपि प्रदेशाः । यत्र जलादृतेऽपि प्ररोहन्ति तरवः । भवतु तावत्कोऽपि कस्मैचिदुपदिशति । तत्केनामुना भवितव्यम् ।
विदूषकः - ( २ ) कहं छहिं रसेहिं नवहिं नहरसेहिं वा परूढो एस तरू १ । ( पुनर्नेपथ्ये ) सोमते ! दक्षासि अस्य वृक्षस्य सेचनके ।
सोमता - ( सविनयं ) (३) भयवं जाणेदि । पुणो वि आणवेदु तत्तभवं । ( नेपथ्ये )
उन्मुद्रित सरस्वती भाण्डागारस्य ज्ञानसमुद्रस्य श्रीहेमचन्द्रस्य गुरोरादेशसुधासारं मन्मुखप्रणालद्वारेण धारय मनःकुण्डे । यदस्य तरोर्निजसखीसकाशात्सेचनकं कारयेः ।
( १ ) वयस्य ! पश्य पश्प एष स पादपः ।
( २ ) कथं षड्डिः रसैर्नवभिर्नाट्यरसैर्वा प्ररूढ एष तरुः ? ।
( ३ ) भगवान् जानाति । पुनरपि आज्ञापयतु तत्रभवान् ।
१ B & C वृक्षः २ B & C सस्मयं.
"Aho Shrutgyanam"

Page #62

२६
मन्त्रियशः पालविरचितं
[ द्वितीयो
सोमता- - ( १ ) भयवं ! इमाए गुरुयणआणाए आणन्दरसतरंगिदं मे हिदेयं । परं केण जलेण एस रुक्खो सित्तव्यु ? त्ति आइससु । ( नेपथ्ये )
साधूपन्यस्तं भवत्या । श्रूयताम्
संयमरसेन भृत्वा ध्यानोत्तमकलशमुरसि विन्यस्य । सिञ्चति यथा द्रुममिमं सखी तव तथा त्वया कार्यम् ॥ २६ ॥ सोमता - ( २ ) जं भयवं आणवेदि ।
राजा-अये ! कश्चिदेष तपोधन: ? । भवतु तावत् । वृक्षान्तरित एव द्रक्ष्यामि । ( तथा करोति विलोक्य | )
चित्रं शतदलमेतत्परिमिलदलिहरिसंश्रितश्रीकम् । धन्तेऽसौ नवशाखी नाद्भुतमद्भुतचरित्रेषु ॥ २७ ॥
अपि च
त्वत्तः शाखिन् ! दुष्टं न परं पश्यामि विश्वविश्वेषु । उद्भिनं तव कुसुमं विह्वलयति मुनिमनो यस्मात् ॥ २८ ॥ विदूषकः - (स्वगतं ) (३) कीदिसोऽयं पियवस्सस्स चित्तकिभमो ? जं एवं जंपदि । ता सयं पि पिच्छिस्सं । (प्रकाशं ) वयस्स ! अहं पि पिच्छिस्सं । राजा- -गृहाण दृशोः फलम् ।
विदूषकः -- ( आयतां कन्धरां विधाय विलोक्य च । ) ( ४ ) अच्छरियं अच्छरियं जं दाणि पायवो चन्दपस्सू जादो । तथा च
( १ ) भगवन् ! अनया गुरुजनाज्ञया आनन्दरसतरङ्गितं मे हृदयम् । परं केन जलेनैष वृक्षः सेक्तव्यः ? इति आदिश ।
(२) यद्भगवान् आज्ञापयति ।
( ३ ) कीदृशोऽयं प्रियवयस्यस्य चित्तविभ्रमो यदेवं कथयति ? । ततः स्वयमपि प्रेक्षिष्ये । वयस्य ! अहमपि प्रेक्षिष्ये ।
( ४ ) आश्चर्यमाश्वर्य यदिदानीं पादपश्चन्द्रप्रसूर्जातः ।
१ B & C हिययं. २ B C परिमलमिलदलिद्दरिश्रि
" Aho Shrutgyanam"

Page #63

ऽङ्कः]
मोहराजपराजयम् । (१) एसो सारयचन्दो नीहरिदो तरुवराओ संपुन्नो।
लायन्नसुधा पिजइ जस्स सुरेहिं अलिछलेण ॥ २९ ॥ राजा-वयस्य ! व्यालोकितं सुधालहरीसहोदरं मृतसंजीवकं किमपि ।
विदूषकः-(चक्षुषी निमील्य ) (२) एदं दिडिगोयरं कड्डय अन्नं न विसविलासं पलोयिस्सं।
राजा-साधु वयस्य ! साधु । अभिज्ञोऽसि दर्शनीयवस्तूनाम् । श्रूयतां वाचोयुक्ति:
नेदं पद्मं नेन्दुर्वदनं विकस्वरं तस्याः।
यत्पथ्यं मुनिमनसो विषयव्यापारविरतस्य ॥३०॥ सोमता-(साक्षेपं )(३) सहि ! कहं पायवस्स सेचणयं न करेसि? । कहं विम्हरिदं गुरुसासणं, विहडिदो झाणकलसो ? । सेचणयं विणा सच्छायो न भविस्सदि एस पायवो ।
कृपासुन्दरी-(ससंतापमिव ) (४) सहि ! महुयरराएण मह हिययादो अवहरिदो झाणकलसो । ता किं कुणेमि ? ।
सोमता-(वृक्षमवलोक्य स्वगतं) (५) अयि ! अवहरिदो जेव अणेण महुयरराएण झाणकलसो। (प्रकाशं ) पियसहि ! पुणो वि संघडसु झाणकलसं।
कृपासुन्दरी-(सहासं) (६) सहि ! देववल्लहा होसि, जं भग्गं संघ. डसु त्ति जंपसि। (१) एष शारदचन्द्रो निस्सृतस्तरुवरात्संपूर्णः ।
लावण्यसुधा पीयते यस्य सुरैरलिच्छलेन । (२) एतदृष्टिगोचरं कृत्वाऽन्यन्न विषविलासं प्रलोकिष्ये।
(३) सखि ! कथं पादपस्य सेचनकं न करोषि ? । कथं विस्मृतं गुरुशासनम् । विघटितो ध्यानकलशः । सेचनकं विना सच्छायो न भविष्यति एष पादपः ।
(४) सखि ! मधुकरराजेन मम हृदयतोऽपहृतो ध्यानकलशस्ततः किं करोमि ?।
(५) अयि अपहृत एवानेन मधुकरराजेन ध्यानफलशः । प्रियसखि ! पुनरपि संघटय ध्यानकलशम्।
(६) सखि ! देववल्लभा भवसि, यद्भग्नं संघटयेति जल्पसि ।
१B&C सुहा,२B&Cविवशस्य.३ B&Cसेचणं,
"Aho Shrutgyanam"

Page #64

૨૮ मन्त्रियशःपालविरचितं
[द्वितीयो राजा-(सम्यग् निरूप्य स्वगतं ) अयि! सैव कृपासुन्दरी।यया मम दृष्टिचकोरिकाया निजवदनेन्दुकिरणैः कारितः पारणविधिः । सांप्रतं च 'मधुकरराजविघटितध्यानकलश: इतिवचनेन संभावयति माम् । तदृदय ! विधेहि लास्यम् । भज च प्रमोदसंदोहम् । यतः
चेतः! प्ररूढो हृदयालवाले मनोरथः पादपसत्तमो यः।
स वल्लभावक्रविलोकनेन प्रकाममिद्धः फलितः फलेन ॥ ३१॥ (पुनः साभिलाषमवलोक्य)
अस्याः प्रियाया वदनेन्दुबिम्बे लावण्यपङ्के मम दृष्टिधेनुः ।
मना तथा भग्नपदेव मन्दा नोत्थातुमीशा क्षणमेकमेषा ॥ ३२ ॥ सोमता--(साक्षेपं ) (१) सहि ! गुरुयणस्स आणाभंगे जं पावं होदि तं कस्स ?।
कृपासुन्दरी-(२) सहि ! मज्झ । सोमता-(३) जइ एवं ता झाणकलसेण सेचणयं कुण । (कृपासुन्दरी सभयं हृदि नेत्रे विन्यस्य तरुं प्रति ध्यानं नाटयति ।) राजा-(ससंभ्रमं) कीदृशो ध्यानकलश इति निरीक्ष्य सविषादम्,
पुण्यस्त्वमेव तरुवर ! हृद्यस्थं त्वां विलोकते यदियम् ।
मामेव हि निर्भाग्यं श्वपचमिव स्पृशति नो दृष्टया ॥ ३३ ॥ कृपासुन्दरी--(ध्यानं पारयित्वा) (४) एसो साही अहिसित्तो बहिणि ! झिज्जए कीस ?।
सोमता-(विलोक्य स्वगतं ) (५) कहमेयं पुरिसरयणं आहिविडंबिद पिच्छिऊण एवंविहं पियसही जंपदि ? । एयं पुण न संभवदि जदो एसा पुरिसविहेसिणी। तथा च
(१) सखि ! गुरुजनस्याज्ञाभङ्गे यत्पापं भवति तत्कस्य ? । (२) सखि ! मम । (३) यद्येवं ततो ध्यानकलशेन सेचनकं कुरु । (४) एष शाखी अभिषिक्तो भगिनि ! क्षीयते कस्मात् ।
(५) कथमेतं पुरुषरत्नमाधिविडम्बितं प्रेक्ष्य एवंविधं प्रियसखी कथयति ? । एतत्पुनर्न सं. भवति यत एषा पुरुषविद्वेषिणी
१B&C एसो उ सा.
"Aho Shrutgyanam"

Page #65

ऽङ्कः ]
मोहराजपराजयम् । चत्तो दससयनित्तो परिहरिओ फणिवई तह इमाए ।
का गणणा अवरनिवाण पुरिसविदेसिणी एसा ॥ ३४ ॥ परमज्ज अन्नादिसी दीसदि । तथा च
थंभियदेहविवन्ना सेयसलिलबिंदुमुत्तियाहरणा ।
रोमंचकंचुयसिरिं धरमाणा भासए बाला ॥ ३५॥ (प्रकाशं) सहि ! जइ वि खिन्नसरीरातहावि करफंसणेण संभावेहि तरुवरं। कृपासुन्दरी-(१) जंपियसही भणदि । ( इति पाणिवल्लवेन तरुं स्पृशति।)
विदूषकः-(सौत्सुक्यं ) (२) पियवयस्स ! झत्ति नियपाणिणा से पाणिं घरेसु । जहा तुम्ह सरीरे अमयपवाहो पयदि । राजा--( ससंभ्रमं तरुपल्लवगुच्छान्तरेण पाणिना तस्याः पाणिग्रहणं कृत्वा स्वगतं)
भृङ्गायितं यजिनपादपङ्कजे
मुक्तान्यकृत्येन चिरं कर ! त्वया । तस्यानुभावात्स्मरतापघस्मरो
बभूव तेऽस्याः करसङ्गमोत्सवः ॥ ३६ ॥ कृपासुन्दरी-(स्वगतं ) (३) कहं पायवस्स एवंविहो पल्लवो भोदि । जस्स फंसादो मणवयणाणं अगोयरो उप्पज सुहसंभारो । ता सहियणं पुच्छिस्सं । (प्रकाशं) सहि ! कहं एदस्स पायवस्स पल्लवसंसग्गेण सलिलसेकेण व रोमंचमिसेण कन्दलिदं मह देहमहीए ?।
त्यक्तो दशशतनेत्रः परिहृतः फणिपतिस्तथानया ।
का गणनाऽपरनृपाणां पुरुषविद्वेषिणी एषा ॥ परमद्यान्यादृशी दृश्यते ।
स्तम्भितदेहविवर्णा स्वेदसलिलबिन्दुमौक्तिकाभरणा ।
रोमाञ्चकञ्चुकश्रियं धरन्ती भासते बाला ॥ सखि ! यद्यपि खिन्नशरीरा तथापि करस्पर्शनेन संभावय तरुवरम् । (१) यत्प्रियसखी भणति ।
(२) प्रियवयस्य ! झटिति निजपाणिना तस्याः पाणिं धर । यथा तव शरीरेऽमृतप्रवाहः प्रवर्तते।
(३) कथं पादपस्यैवंविधः पल्लवो भवति । यस्य स्पर्शतो मनोवचनयोरगोचर उत्पद्यते सुखसंभारः। ततः सखिजनं प्रक्ष्यामि । सखि! कथमेतस्य पादपस्य पल्लवसंसर्गेण सलिलसेकेनेव रोमाचमिषेण कन्दलिंतं मम देहमहा।
"Aho Shrutgyanam

Page #66

मन्त्रियशपालविरचितं
[द्वितीयो
सखी--(१) देववल्लहे ! कहं पायवपल्लवेसु एरिसो धम्मोसमुल्लसदि ?। निजियकन्दप्पतेयस्स पुरिसरयणस्स अमयरसवरसिणा करकमलेण भोदव्वं ।
(कृपासुन्दरी श्रुत्वा सलज्जं सरभसं हस्तमाकृष्य पराङ्मुखी तिष्ठति।) राजा-(सविषादं)
कथमपि तव कर ! जातः पुण्यश्रीपाणिपल्लवः प्रणयी।
तत्किं भूयो भविता ? सिद्धानं नाङ्करं सूते ॥ ३७॥ (पुनः स्वकरं विलोक्य)
तत्करपीडनजातस्वेदाम्भाकणमिषेण हस्तो मे।
संप्रति तस्य वियोगे रोदिति नूनं विधे ! पश्य ॥ ३८ ॥ सोमता-(२) पियसहि ! गुरुसासणविराहणे महन्तो पञ्चवाओं। ता कुणह सेचणयं ।
(कृपासुन्दरी साशङ्क संमुखीभूय तरं प्रति ध्यानकलशेन सेचनकं विधत्ते ।)
विदषक:-(वीक्ष्य सानन्दं ) (३) पियवयस्स ! तुह पुन्नाणुभावेण अभादो अदिकता चन्दलेहा, विववियं तमपडलं । ( इति नृत्यति ।)
राजा--(निरूप्य सहर्षे) धिग्मूर्ख ! मा मैवं कुरु । यतः, त्वदुत्तालतुमुलेन त्रस्यति बालहरिणी ।
विदूषकः-(४) जइ एवं ता निजंतेमि एवं अणेण बंभसुत्तेण । (इति यज्ञोपवीतं कण्ठादुत्तारयति ।) राजा-अहो ! असमयज्ञोऽयं विप्रः । यतः
यदि भवति पाबन्धः प्रेमगुणेनैव नान्यथा युवतेः।
पुण्येन विना बत! नहि पारदबन्धो भवत्यपरैः॥ ३९॥ (पुनर्विमृश्य)
(१) देववल्लभे! कथं पादपपल्लवेष्वीदृशो धर्मः समुल्लसति । निर्जितकन्दर्पतेजसः पुरुषरत्नस्यामृतरसवर्षिणा करकमलेन भवितव्यम् ।
(२) प्रियसखि ! गुरुशासनविराधने महान् प्रत्यवायः । ततः कुरु सेचनकम् । (३) प्रियवयस्य ! तव पुण्यानुभावेनाभ्रतोऽतिक्रान्ता चन्द्रलेखा । विद्रावितं तमःपटलम् । (४) अद्येवं ततो नियन्त्रयाम्येतामनेन ब्रह्मसूत्रेण ।
१ सोमतेत्यर्थः।
"Aho Shrutgyanam"

Page #67

ऽङ्कः ]
मोहराजपराजयम् ।
स्फुरति न विघ्नो यावत्तावढुक्पश्य सन्ततं तन्वीम् ।
क्षमते नाम न सुचिरं तनुपुण्यं तनुभृतां भोगम् ॥ ४० ॥ सोमता--( सखीं विलोक्य स्वगतं ) (१) कहं अन्ज वि न विरमदि तरुसिंचणादो पियसही? । ता किं कुणेमि एगा अहं ? । जइ को विपरिचिदो अपरिचिदो वा सन्निहिदो भोदि, ता तेण समं कहाविणोदेण खर्णमित्तं सुहं कुणेमि । इति।
- (ततः प्रविशति तरोरुड्डीय संवरनामा शुकः ।) सोमता--(निरीक्ष्य सप्रमोदं ) (२) सोहणं संपन्नं । ता एणं पुच्छिस्सं । अयि रायसुय ! सागयं तुम्ह ।
शुकः-स्वागतं सज्जनदर्शनेन । सोमता-(३) इत्थ धम्मारामे अहिरमसि न व ति।
शुकः-श्रीचौलुक्यचन्द्रस्य कुमारपालदेवचक्रवर्तिनः क्रीडाशुकोऽहं तस्य पृष्ठतो विचरामि ।
सोमता--(सावहित्यं ) (४) सो राथा कत्थ पएसे संपयं ?।। शुकः-जन्मान्तरप्रणयिनी कृपासुन्दरीमवलोकयितुमत्रैव वर्तते। सोमता-(५) तस्स गुणसंकित्तणेण सहलीकरेदु मह कन्ने भवं ।
शुकः-(स्वगतं ) इयं गुणग्राहिणी वर्णिनी ततो निवेदयामि स्वामिनो गुणान् । (प्रकाशं ) दक्षिणं पाणिमुद्यम्य, एषः
श्रीहेमचन्द्रक्रमपद्मसेवा.
पवित्रभालः स कुमारपालः। (१) कथमद्यापि न विरमति तरुसिञ्चनतः प्रियसखी? | ततः किं करोमि एकाहम? यदि कोऽपि परिचितोऽपरिचितो वा सन्निहितो भवति, ततस्तेन समं कथाविनोदेन क्षणमात्रं सुखं करोमि ।
(२) शोभनं संपन्नम् । तत एतं प्रक्ष्यामि । अयि राजशुक ! स्वागतं तव। . (३) अत्र धर्मारामेऽभिरमसे न वेति । (४) स राजा कुत्र प्रदशे सांप्रतम् ।। (५) तस्य गुणसंकीर्तनेन सफलीकरोतु मम कौँ भवान् । १ B&Cखणमेतं. २ B&C एयं.
"Aho Shrutgyanam"

Page #68

मन्त्रियशःपालविरचितं
[द्वितीयो. यत्कीर्तिजन्मेव सुधामरीचि
जगत्तमो हन्ति महोविलासैः ॥४१॥ सोमता-(१) विहङ्गमसत्तम ! अदोवरं किं करिस्सदि महाराया ? । शुकः
सर्वकषं कल्मषवर्मदुर्जयं
व्यामोहराजं विनिहत्य सङ्गरे । कृपाविलासैरभृतोर्मिसोदरै
रानन्दितः स्थास्यति काननेऽत्र सः ॥ ४२ ॥ सोमता-(२) रायवल्लह ! सा पुरिसविदेसिणी सुणीयदि। कहं नरनाहस्स पणयिणी भविस्सदि ? । अवि य, तीसे वदृदि दुप्पूरो महापणबन्धो।
शुकः-कीदृशः ?। सोमता-(३) सुणसु । तथा च
इह भरहनिवाओ जं न केणावि चत्तं
मुयइ मयधणं जो तं पि पाविकमूलं । नियजणवयसीमं मोयए जो य जूय
प्पमुहवसणचकं सो वरो मज्झ होउ ॥ ४३ ॥ शुकः-प्रथममेव कक्षीकृतोऽयमर्थः पार्थिवेन । सोमता-(४) एदं नाहं सहहामि । (१) विहङ्गमसत्तम! अतःपरं किं करिष्यति महाराजः ।
(२) राजवल्लभ ! सा पुरुषविद्वेषिणी श्रूयते । कथं नरनाथस्य प्रणयिनी भविष्यति । अपि च, तस्या वर्तते दुष्पूरो महान् पणबन्धः। (३) शृणु,
इह भरतनृपाद्यन्न केनापि त्यक्तं
मुञ्चति मृतधनं यस्तदपि पापैकमूलम् । निजजनपदसीमां मोचयेद्यश्च चूत.
प्रमुखव्यसनचक्रं स वरो मम भवतु ॥ (४) एतन्नाहं श्रद्दधामि । १ B&C'तथा च'
"Aho Shrutgyanam"

Page #69

ऽङ्कः]
मोहराजपराजयम्।
३३
शुकः-श्रद्धेयमेवेदम् । सोमता-(१) इत्थ अत्थे अस्थि सक्खी को वि ? । शुकः-(२) अस्थि रायवल्लहो दियवरपहाणपुरिसो। विदूषकः--(श्रुत्वा उपसृत्य शुकमवलोक्य च) (३) सत्थि रायसुयस्स । शुकः-तव महाद्विजस्य दर्शनेन । विदूषकः-( सोमतां निरीक्ष्य ) (४) सुंदरि ! सोहग्गगव्विरी होहि ।
शुकः-राजवयस्य ! तव मम च स्वामिना गुरुश्रीहेमचन्द्रपादाम्बुजप्रत्यक्ष निर्वीराधनमोक्षणे सप्तव्यसननिर्वासने च प्रतिज्ञातमित्यस्याः साक्षी भव।
विदूषकः-(५) इत्थ अत्थे मह महबंभणस्स वयणं पमाणं । सोमता--(६) नृणं सिद्धमिणं पओयणं । शुकः-तद्गमिष्याम्यहम् । ( उड्डीय गतः ।)
सोमता-(सविषादं ) (७) कहं गदो रायसुओ? । अन्ज वि पियसही झाणकलससिंचणादो न विरमदि।।
कृपासुन्दरी-(ध्यानसेचनं विमुच्य ) (८) सहि सोमदे ! एयस्स साहिणो अदिट्टगुणपासेन संजदम्हि । पद्मगं चलिदुं न सकेमि । ता आगंतूण पासादो मुक्खं कुणह।
(१) अत्रार्थेऽस्ति साक्षी कोऽपि । (२) अस्ति राजवल्लभो द्विजवरप्रधानपुरुषः । (३) स्वस्ति राजशुकस्य । (४) सुन्दरि ! सौभाग्यगर्विणी भव । (५) अत्राथें मम महाब्राह्मणस्य वचनं प्रमाणम् । (६) नूनं सिद्धमिदं प्रयोजनम् ।। (७) कथं गतो राजशुकः ? । अद्यापि प्रियसखी ध्यानकलशसेचनान्न विरमति ।
(८) सखि सोमते ! एतस्य शाखिनोऽदृष्टगुणपाशेन संयतास्मि । पदमेकं चलितुं न शक्नोमि । तत आगत्य पाशान्मोक्षं कुरु ।
"Aho Shrutgyanam"

Page #70

मन्त्रियशःपालविरचितं
[द्वितीयोसोमता-(स्वगतं) (१) अदिसएण बंधे पडिस्सदि । (प्रकाशं ) भोदु दाव। (समीपमुपसृत्यावलोक्य च) सहि! गाढयरो बंधो नाहं मोक्खं कादं सक्केमि। जदि परं भद्दा करिस्सदि।
कृपासुन्दरी-(२) सहि सोमदे ! असंबद्धपलाविणि! अवेहि । राजा-(सविषादं)
पायं पायं तस्या लावण्यं शशभृतेव घटितायाः।
विरमति न मम दृशस्तृट् तदसौ ज्वरितेव संवृत्ता ॥४४॥ विदूषकः-(सहासं) (३) पियवयस्स ! सच्छन्दं दाव चिट्ठ जाव तुह पणयिणी देवी इत्थ न एदि ।
(ततः प्रविशति देवी राज्यश्रीः रौद्रता च।) राज्यश्रीः-(साटोपं) (४) हला रुद्ददे ! अवि नाम अवितहमेदं जं तुमं कधेसि ?।
रौद्रता-(५) भट्टिणि! किमन्नधा तुम्ह निवेदीयदि ? । राज्यश्रीः-(६) ता पुणो वि कधेसु एदं ।
रौद्रता-(७) जं देवी आणवेदि । जणमणवित्तिणामनयरीनरिंदो विवेयचन्दो नाम संपदि इत्थ समागदो चिट्ठदि त्ति देवीए विदिदं जेव ।
राज्यश्रीः -(८) अध किं ।
(१) अतिशयेन बन्धे पतिष्यति । भवतु तावत् । सखि ! गाढतरो बन्यो नाहं मोक्षं कर्तु शक्नोमि । यदि परं भर्ती करिष्यति ।
(२) सखि सोमते! असंबद्धप्रलापिनि! अपैहि । (३) प्रियवयस्य ! स्वच्छन्दं तावत्तिष्ठ यावत्तव प्रणयिनी देवी अत्र नैति । (४) हला रौद्रते! अपि नामावितथमेतत्त्वं कथयसि ?। (५) भट्टिनि! किमन्यथा तव निवेद्यते । (६) तत् पुनरपि कथयैतत् ।
(७) यद्देवी आज्ञापयति । जनमनोवृत्तिनामनगरीनरेन्द्रो विवेकचन्द्रो नाम संप्रत्यत्र समागतस्तिष्ठतीति देन्या विदितमेव ।
(८) अथ किम् ?।
"Aho Shrutgyanam'

Page #71

ऽङ्कः ]
मोहराजपराजयम् ।
[ रौद्रता ] - (१) तस्स य धूया किवासुन्दरी नाम | साय आसमपदे पिइपासनिसन्ना निव्वन्निदा भट्टिणा ।
३
राज्यश्रीः - ( साक्षेपं ) (२) तदो तदो ? |
रौद्रता - (३) परूढो परुप्परं पिम्मंकुरो । अदो ज्जेव आणीदो विवेयनिवो नियमन्दिरं । कदा अप्पडिमा पडिवत्ती । दिन्नं ठाणं नियचित्तसालाए । राज्यश्रीः - (४) इदाणिं मुणियं चित्तसालप्पणकारणं विवेयस्स ।
रौद्रता - (५) जप्पमुदि दिट्ठा सा कन्नगा तप्पभुदि अणीदिसो भट्टा । अज्ज पुण विरहविणोणत्थं धम्माराममणुपत्तस्स संगदा सा कन्नगा । तीए समं किं पि जंपतो वहृदि ? ।
राज्यश्रीः -- ( निःश्वस्य ) (६) अहो जीवन्तेहिं किं न दीसदि सुव्वदि वा ? । जं तारिसो वि भविय अज्जउत्तो एरिसो संवृत्तो । हला ! कत्थ पएसे सो सढो ? ।
रौद्रता - (७) इदो इदो एदु देवी |
( उभे परिक्रामतः । )
राज्यश्रीः- - ( पुरोऽवलोक्य ) (८) हला ! एसो सो निलज्जो जहा कहिदो सहा दीसदि । तां एहि पडिनियत्तम्हि । न खैलु एवं दइदं दहुं खमम्हि |
( १ ) तस्य च दुहिता कृपासुन्दरी नाम्नी । सा चाश्रमपदे पितृपार्श्वनिषण्णा निर्वर्णिता भर्त्रा । (२) तलस्तत: ? ।
(३) प्ररूढः परस्परं प्रेमाङ्कुरः । अत एव आनीतो विवेकनृपो निजमन्दिरम् । कृताऽप्रतिमा -प्रतिपत्तिः । दत्तं स्थानं निजचित्रशालायाम् ।
(४) इदानीं ज्ञातं चित्रशालार्पणकारणं विवेकस्य ।
( ५ ) यत्प्रभृति दृष्टा सा कन्यका तत्प्रभृति अनीदृशो भर्त्ता । अद्य पुनर्विरहविनोदनार्थे धर्माराममनुप्राप्तस्य सङ्गता सा कन्यका । तया समं किमपि कथयन् वर्त्तते ।
( ६ ) अहो ! जीवद्भिः किं न दृश्यते श्रूयते वा ? | यत्तादृशोऽपि भूत्वा आर्यपुत्र ईदृश: संवृत्तः । हले ! कुत्र प्रदेशे स शठः ? ।
( ७ ) इत इत एतु देवी ।
(८) हले ! एष स निर्लज्जो यथा कथितस्तथा दृश्यते । तत एहि प्रतिनिवृत्तास्मि । न खल्वेवं दयितं द्रष्टुं क्षमास्मि ।
१ B & C "दणत्थं. २ B & C तो ३ B & C खु.
"Aho Shrutgyanam"

Page #72

मन्त्रियशपालविरचितं
[द्वितीयोरौद्रता-(१) भहिणि ! तरुतिरोहिदा दाव सुणिस्सामो किं जपंति ?। राज्यश्रीः-(२) एवं भोदु ।
(उभे तथा कुरुतः।) राजा-प्रिये ! आज्ञापय मां येन विगतपाशबन्धनां त्वां करोमि ।
___(कृपासुन्दरी अधोमुखीभवति ।)। विदूषकः-(३) भो वयस्स ! दुक्खिदपरित्ताणं कुलधम्मो चालुकाणं । ता किं विलंबीयदि ।
राजा-युक्तमाह वयस्यः । ( उपमृत्य गुणपाशेन सह हस्ते गृह्णाति ।) राज्यश्रीः--(४) हला! अदो वरं जीविय किं कायव्वं? । रौद्रता-(५) भट्टिणि ! पुणो वि पिच्छ दाव । राज्यश्रीः--(६) एवं पि भोदु । कृपासुन्दरी-(७) चालुक्क ! मुंच मुंच ममं गमिस्समहं दाव । राजा--प्रिये ! न खलु चिरात्प्राप्तां त्वामहं मोक्ष्यामि ।
कपासुन्दरी--( सर्वतो विलोक्य सभयं) (८) अजउत्त ! ( इत्यर्थोक्ते लज्जां नाटयित्वा ) महाराज ! मुंच मुंच ममं । जदो एदाए तरुतिरोहिदाए आतंबलो. यणाए बीहेमि । ( इति राज्ञो भुजान्तरं प्रविशति ।)
राजा--(अवलोक्य ) अहो ! परमोपकारिणी काचिदेषा । येनेदृशां श्रेयसां पात्रीकृतोऽस्मि,
(१) भट्टिनि ! तरुतिरोहिते तावत् श्रोष्यावः किं कथयतः । (२) एवं भवतु। (३) भो वयस्य ! दुःखितपरित्राणं कुलधर्मश्चौलुक्यानाम् । ततः किं विलम्ब्यते । (४) हले ! अतः परं जीवित्वा किं कर्त्तव्यम् । (५) भट्टिनि ! पुनरपि पश्य तावत् । (६) एवमपि भवतु । (७) चौलुक्य ! मुञ्च मुञ्च मां गमिष्याम्यहं तावत् ।
(८) आर्यपुत्र ! । महाराज ! मुश्च मुञ्च माम् । यत एतया तरुतिरोहितया आताम्रलोच. नया बिमेमि।
"Aho Shrutgyanam"

Page #73

SE: 1
मोहराजपराजयम् ।
नोद्गमिष्यद्राहुर्यदि नभसि भयङ्करास्यकुहरोऽसौ । तत्किं शशभृत्प्रतिमा मम शरणमुपैष्यदमृतमयी ? ॥ ४५ ॥ अपि च
अनदिष्यद्यदि न वने सिंही वित्रासितैणसङ्घातम् । तत्किं हरिणीचक्षुर्विभ्रमशर्माऽभविष्यन्मे ? ॥ ४६ ॥
किश्व
अकरिष्यद्यदि न विधिर्बिसिनों संचारिणीमिमां विपिने । तत्किं मधुकरललितान्यस्था वदनेऽभविष्यन्मे ? ॥ ४७ ॥ रौद्रता - (१) भट्टिणि ! सुदं अन्नुत्तिगूढाभिप्पायं भट्टिणो वयणं ? । राज्यश्रीः - (२) हेला ! सुदं ज्जेव । जदो
अहिरमदि रायहंसो बगीसु मुत्तूण जच्चनिजहंसिं । तस्स चिय सो दोसो वसविरुद्धं कुणन्तस्स ॥ ४८ ॥ रौद्रता - (३) भट्टिणि ! अदो वरं अहं पि सोदुमक्खमा । ता का गदी ? | राज्यश्रीः- - ( ४ ) हला ! एहि जेण हारलयाए बंधिय लीलाकमलनालेण निद्दयं ताडेमि इमं सदं ।
रौद्रता - (५) एवं भोदु ।
( उभे सहसोपसर्पतः । )
विदूषकः- विलोक्य ) (६) भो वयस्स ! एसा कुडा चंडि व्व एदि देवी । ता नस्सिस्सं । ( इति त्वरितपदं निष्क्रान्तः । )
( १ ) भट्टिनि ! श्रुतमन्योक्तिगूढाभिप्रायं भर्तुर्वचनम् ? | (२) हले ! श्रुतमेव । यतः-
३७
अभिरमते राजहंसो वकीषु मुक्त्वा जात्यनिजहंसीम् । तस्यैव स दोषो वंशविरुद्धं कुर्वाणस्य ||
(३) भट्टिनि ! अतः परमहमपि श्रोतुमक्षमा । ततः का गतिः ? ।
( ४ ) हले ! एहि येन हारलतया बद्धा लीलांकमलनालेन निर्दयं ताडयामीमं शठम् । (५) एवं भवतु ।
(६) भो वयस्य ! एषा क्रुद्धा चण्डीवैति देवी । ततो नङ्क्षयामि ।
1
१ B & C अनोति २ B & C ला हला !
"Aho Shrutgyanam"

Page #74

मन्त्रियशः पालविरचितं
कृपासुन्दरी- - (१) मुंच मुंच ममं एदाए बीहेमि बाढं ।
( राजा देवीं विलोक्य हस्तं मुञ्चति । ) ( कृपासुन्दरी सोमतया सह निष्क्रान्ता | )
राजा - (स्वगतं ) अहो ! कष्टं कष्टम् । अरण्य इव निपतितोऽहम् । परित्यक्तश्चास्मि प्रियया वयस्येन च । तत्कोऽत्राभ्युपायः ? । भवतु । देवीमेव सान्त्वयामि ।
३८
देवी - (ससंरम्भं ) (२) रुद्ददे ! बंधेहि दाव इमं पच्चक्खदिट्ठविप्पियं इमाए हारलदाए जहा ताडेमि इमिणा उप्पलनालेण ।
राजा - ( समयं देवि ! प्रसीद प्रसीद को नाम निजपरिजने संरम्भप्रकर्ष: ? । देवी- (३) हला रुददे ! अहवा चिट्ठदु दाव इमम्मि बंधणकिलेसो । चत्तमज्जाओ खु एसो ।
रौद्रता --- (४) जं भट्टिणी आणवेदि ।
राजा - ( सविनयमञ्जलीं बद्धा ) प्रसीद प्रिये ! प्रणयिषु किमेवमतिपरुषां कुरुषे रुषम् ? |
देवी - ( सगद्गदं ) 'प्रिये' इति (५) अन्नत्थ संकलाई एदाई अक्खराई | अपि च संस्कृतमाश्रित्य -
अतीववृद्धः शरदभ्रशुभ्र
ज्योत्स्नापदेशात्पलितानि बिभ्रत् । राकासुधांशो ! नहि लज्जसे किं
क्रीडन् करैः कैरविणीमुखेषु ? ॥ ४९ ॥
राजा - देवि ! त्वमेव मे जीवितं भुवने । यतः -
[ द्वितीयो
(१) मुश्च मुञ्च मामेतस्या बिभेमि बाढम् ।
( २ ) रौद्रते ! बधान तावदिमं प्रत्यक्षदृष्टविप्रियमनया हारलतया । यथा ताडयाम्यनेनोत्प
लनालेन ।
( ३ ) हला रौद्रते ! अथवा तिष्ठतु तावदस्मिन् बन्धनक्लेशः । त्यक्तमर्यादः खलु एषः । ( ४ ) यद्भट्टिनी आज्ञापयति ।
2)
५ ) अन्यत्र संक्रान्तान्येतान्यक्षराणि ।
" Aho Shrutgyanam"

Page #75

३९
ऽङ्कः]
मोहराजपराजयम् । मणिमुकुटशिखाग्रप्रेङ्खदंशुप्रवाहैः.
प्रतिनिहततमिस्त्रैर्येऽभवन् भानुकल्पाः । क्षितिपतिगुणभाजां पश्यतां देवि! तेषां
कमलमुखि! भवत्या मालया स्वीकृतोऽहम् ॥ ५० ॥ अथवा किं बहुनोक्तेन ?,
प्रसत्तिवात्याहतकोपनीरदो
द्भिन्नः प्रसन्नः सितकान्तिरस्त्वसौ । यथास्य कान्त्या कृतपारणाविधिः क्रीडाचकोरस्तव शर्म सेवते ॥५१॥
(इति पादयोः पतितुमिच्छति ।) राज्यश्रीः-(सकोपं ) (१) अरे ! अवरनारिसंगसंभूदं तुहंगगंधं सहिदुं न सक्केमि । ता गमिस्सं । (इति निष्क्रान्ता ।) राजा-कस्कोऽत्र भोः!।
(प्रविश्य ) विदूषकः--(२) दिहिया अयालवादोलीए बंभणीपुन्नेहिं न उप्पाडिय नीदु म्हि।
राजा-वयस्य ! अतिदूरं कुपिता देवी । तत्क इव प्रसादनोपायः ? । अथवा तिष्ठतु देवी । इदं तु कथय,
कास्ते पश्चकलम्बचुम्बितपदन्यासप्रसूतप्रति
च्छन्दाम्भोरुहविभ्रमस्फुरदलिव्याख्यातपद्यागतिः । यचक्षुललितैर्जितः किल मृगश्चन्द्रे ध्रुवं तस्थिवान् सा पीयूषतरङ्गिणी मम मनःसोमाश्मनः कौमुदी ? ॥५२॥
(नेपथ्ये)
(१) अरे ! अपरनारीसङ्गसंभूतं तवाङ्गन्धं सोढुं न शक्नोमि । ततो गमिष्यामि । (२) दिष्ट्याऽकालवाताल्या ब्राह्मणीपुण्यैर्नोत्पाट्य नीतोऽस्मि ।
१ B & C प्रतानैरिव रचितदिनेशैयः समं भूषिताशा. २ B & C तुह गंध.
"Aho Shrutgyanam"

Page #76

४०
वैतालिकः
मन्त्रियशः पालविरचितं
[ द्वितीयो
चक्षुर्घस्मर मोहडम्बरतमस्तोममोच्छित्तये यत्रोत्तेजितरुक्कुठारनिकरे जाता ग्रहा निष्प्रभाः । लक्ष्मीं प्राप पुनस्तमी कुमुदिनी स्मेरानना चाभवद्राजा सैष कलानिधिः प्रतिकलं कुर्यान्मुदं देहिनाम् ॥ ५३ ॥
राजा - ( श्रुत्वा ) कथं प्राप्त एव प्रदोषसमयः ? । तत्प्रयामः सायन्तनीं भगवतः सर्वज्ञस्य सपर्या निर्वर्तयितुम् ।
( इति निष्क्रान्ताः सर्वे | )
द्वितीयोऽङ्कः ।
"Aho Shrutgyanam"

Page #77

ऽङ्कः]
मोहराजपराजयम् ।
तृतीयोऽङ्कः ।
(ततः प्रविशति विदूषकः ।) विदूषकः ( सरभसं परिक्रम्य ) (१) हीही भो! रायरहस्सफुहमाणपुट्टो न सक्कुणोमि जणसंकुले नियजीहं निजंतिदूं । ता अन्नदो गमिस्सं ति । (पदान्तरे स्थित्वा आकाशे लक्षं बद्धा) साहु अमच्चपुलकेदु ! साहु । जं तहादुग्घर्ड पि घडिदं प्येव तए सामिकजं । तचाहि, पियवयंसकिवासुंदरीसंगमविघडणकदे चालुकचक्कवहिकुलदेवदमाराहिंतियं देविं रजसिरिं मुणिय भविव्वदा नाम निय. पणइणी भणिव्वगहीदत्था कडुय मुक्का पच्छन्नं देवदापुष्टिभाए । सा उण समए जहुत्तं देविं भणिस्सदि त्ति इमिणा उवाएण सिद्धं व्येवं समीहिदं ति तकेमि । (पुनर्विमृश्य) अहो! देवीए दिढाणुसयत्तणं । जं तथा पियवयस्सेण अणुणिजन्ती वि न पसन्ना । अधवा
हिययाइँ हयासाणं नियंबिणीणं न हुँति मउयाई ।
सहवासिसिहिणसंसग्गलग्गकढिणत्तदोसेण ॥१॥ जदि वा वरं देवी । मा दासीए धीदा रहदा ।
_(प्रविश्य) रौद्रता--(पुरोऽवलोक्य ) (२) कधं एसो अन्जललिदसहावो? । भोदु। उवसप्पामि । ( उपमृत्य) अज्ज ! पणमामि ।
(१)हीही भोः ! राजरहस्यभ्रश्यमानोदरो न शक्नोमि जनसंकुले निजजिह्वां नियन्त्रयितुम् । ततोऽन्यतो गमिष्यामीति । साधु अमात्यपुण्यकेतो! साधु । यत्तथादुर्घटमपि घटितमेव त्वया स्वामिकार्यम् । तथाहि, प्रियवयस्यकृपासुन्दरीसङ्गमविघटनकृते चौलुक्यचक्रवर्तिकुलदेवतामाराधयन्ती देवीं राज्यश्रियं ज्ञात्वा भवितव्यता नाम निजप्रणयिनी भणितव्यगृहीतार्थी कृत्वा मुक्ता प्रच्छन्नं देवतापृष्ठिभागे।सा पुण समये यथोक्तं देवीं भणिष्यतीत्यनेनोपायेन सिद्धमेव समीहितमिति तर्कये । अहो! देव्या दृढानुशयत्वम् । यत्तदा प्रियवयस्येनानुनयन्त्यपि न प्रसन्ना । अथवा
हृदयानि हताशानां नितम्बिनीनां न भवन्ति मृदुकानि ।
सहवासिस्तनसंसर्गलमकठिनत्वदोषेण ।। यदि वा वरं देवी । मा दास्या दुहिता रौद्रता । (२) कथमेष आर्यललितस्वभावः ? । भवतु । उपसमि । आर्य ! प्रणमामि ।
१ B&C
डमाण, २ B&C जेव.
"Aho Shrutgyanam"

Page #78

४२
मन्त्रियशः पालविरचितं
विदूषकः - ( १ ) सत्थि भोदीए ।
रौद्रता - ( २ ) अज्ज! किं पि पुच्छामि । जदि नादिरहस्सं ता कधेसु । विदूषकः- ३) भोदी वीसत्थं पुच्छ ।
रौद्रता - ( ४ ) किं नु सचिंतु व्व अज्ज अज्जो लखीयदि ? ।
विदूषकः - ( सनिर्वेदं ) ( ५ ) भोदी ! कथं न सचितो भविस्सं ? । जं दाणि मे पियवयस्सो अदीवदुक्खिदो वहृदि ।
[ तृतीयो
रौद्रता - ( ६ ) अज्ज किं तीए अहिणवकन्नगाए कदे उत्तम्मदि भट्टा ? । विदूषकः -- ( समयं ) ( ७ ) नहि नहि |
रौद्रता - ( ८ ) ता किमनं दुक्खकारणं भट्टिणो ? | विदूषकः - ( ९ ) रुददे ! देवीअपसादो व्येव ।
रौद्रता - ( १० ) अज्ज ! जदि एवं ता मा उत्तम्म । जदो सवं पि साहु संपन्नं संपदि ।
विदूषकः- - (स्वगतं ) (११) दिट्ठिया फलिदममच्चनीदिलदाए । (प्रकाशं ) भोदी कधेसु किं चिय संवृत्तं ? |
( १ ) स्वस्ति भवत्यै ।
(२) आर्य ! किमपि पृच्छामि । यदि नातिरहस्यं तत्कथय ।
( ३ ) भवती विश्वस्तं पृच्छ ।
( ४ ) किं नु सचिन्त इवाद्य आर्यो लक्ष्यते ? |
(५) भवति ! कथं न सचिन्तो भवामि ? | यदिदानीं मम प्रियवयस्योऽतीव दुःखितो वर्त्तते ।
( ६ ) आर्य ! किं तस्या अभिनवकन्यकायाः कृते उत्ताम्यति भर्त्ता ? |
( ७ ) नहि नहि ।
( ८ ) ततः किमन्यद् दुःखकारणं भर्तुः ? ।
( ९ ) रौद्रते ! देव्यप्रसाद एव ।
(१०) आर्य ! यद्येवं तदा मा उत्ताम्य । यतः सर्वमपि साधु संपन्नं संप्रति । ( ११ ) दिव्या फलितममात्यनीतिलतया । भवती कथयतु किं खलु संवृत्तम् ? |
१ B & C अतीव
"Aho Shrutgyanam"

Page #79

ऽङ्कः ]
मोहराजपराजयम् ।
४३
रौद्रता - ( १ ) अज्ज 1 एवं कधीयदि । अज्ज किल कुलदेवदं भयवर्दि पूनुं गदा भट्टिणी |
विदूषकः - ( सावहित्थं ) ( २ ) कुदो वि देवदाराधनं करेदि देवित्ति अत्थि जणप्पवादो |
रौद्रता - ( ३ ) विसेसपूओवयारपुवयं धुणिय उवजाचिदां णं भट्टिणीए भयवदी । जधा, जा एसा अज्जउत्तस्स अहिणववल्लहा इत्थिगी अत्थि सा भयवाद ! तुह प्पभावादो दुब्भगा भोदु त्ति ।
विदूषकः - ( सविमर्श )
(४) कुसलाउ वि कुलजाउ वि दृढधम्माओ वि दढमहिलाओ । खिज्जति सवित्तिजणे पावं परिचिंतयंतीओ ॥ २ ॥
रौद्रता - ( ५ ) इत्थंतरे सहस त्ति भयबंदीए पदिकिदीदो समुट्ठिदा फुडक्खरा महुरगंभीरा भारदी | जधा
वच्छे ! मंतसु मा इमं नहि तुमं जाणासि जं वैरिणं मोहं तोई करग्गहेण हणिही हेलाइ ते वल्लहो । ता तूण संयं विवेयनिवई पत्थेसु निस्संसयं
तं कन्नारयणं च गुज्जरधराधीसस्स संजोर्यसु ॥ ३ ॥
( १ ) आर्य ! एतत्कथ्यते । अद्य किल कुलदेवतां भगवतीं पूजितुं गता भट्टिनी । ( २ ) कुतोऽपि देवताराधनं करोति देवीत्यस्ति जनप्रवादः ।
(३) विशेषपूजोपचारपूर्वकं स्तुत्वोपयाचिता खलु भट्टिन्या भगवती । यथा, या एषा आर्यपुत्रस्याभिनववल्लभा स्त्री अस्ति सा भगवति ! तव प्रभावतो दुर्भगा भवत्विति ।
(४) कुशला अपि कुलजा अपि दृढधर्मा अपि दग्धमहिलाः ।
खिद्यन्ति सपत्नीजने पापं परिचिन्तयन्त्यः ॥
(५) अत्रान्तरे सहसेति भगवत्याः प्रतिकृतितः समुत्थिता स्फुटाक्षरा मधुरगम्भीरा भारती । यथा
वत्से ! मन्त्रयस्व मेदं नहि त्वं जानासि यद्वैरिणं
मोहं तस्याः करग्रहेण हनिष्यति हेलया तव वल्लभः । ततो गत्वा स्वयं विवेकनृपतिं प्रार्थय निस्संशयं
तत्कन्यारत्नं च गूर्जरधराधीशस्य संयोजय ।
१ A & C "दा भ* २ B & C का. ३ B & C 'दीप B & C तीए. ५ B & C सई. ६ B & C जसृ.
"Aho Shrutgyanam"

Page #80

मन्त्रियशपालविरचितं
[ तृतीयो
अवि य--
सा संतिदेवितणया दाणपंडागाइ संतिभगिणीए ।
धूया तुमं ति ता पुत्ति ! मच्छरो को गु भगिणिजणे ? ॥४॥ विदूषकः-(सान्तसिं ) (१) अहो ! सरसो कधानियेसो । तदो किं पडिवन्नं देवीए ?।
रौद्रता--(२) किमन्नं भोदि ? णं सिरसा पडिच्छिदं भगवदीसासणं।
विदूषकः-(सहर्ष ) (३) दिडिया छुहाकरालिदो चिरादो लभिस्सदि अज विवाहजन्ने जहिच्छिदं ललिदसहावबंभणो भोयणं । ( इत्युत्थाय नृत्यति ।)
रौद्रता--(४)अन्ज ! अजवि सविलंबु व्व विवाहजन्नो। विदूषकः-( सविपादं ) (५) कधं चिय ? ।
रौद्रता-(६) जदो भट्टिणीए गडय संबंधपयडणपुव्वयं सप्पणयं पत्थिदो विवेयपत्थिवो किवासुंदरि ।
विदूषकः-(साशंक ) (७) ता किं न पडिवादिदा तेण तणया देवीए ?।
अपि च
सा शान्तिदेवीतनया दानपताकायाः शान्तिभगिन्याः ।
दुहिता त्वमिति ततः पुत्रि ! मत्सरः को नु भगिनीजने ? ॥ (१) अहो ! सरसः कथा निवेशः । ततः किं प्रतिपन्नं देव्या ?। (२) किमन्यद्भवति ?, खलु शिरसा प्रतीष्टं भगवतीशासनम् ।
(३) दिष्ट्या क्षुधाकरालितश्चिरालप्स्यतेऽद्य विवाहयज्ञे यथेष्टं ललितस्वभावब्राह्मणो भोजनम् ।
(४) आर्य ! अद्यापि सविलम्ब इव विवाहयज्ञः । (५) कथं खलु ।
( ६ ) यतो भट्टिन्या गत्वा संबन्धप्रकटनपूर्वकं सप्रणयं पार्थितो विवेकपार्थिवः कृपासुन्दरीम् ।
(७) ततः किं न प्रतिपादिता तेन तनया देव्यै ? । १B&C 'वडायाइ. २ B&C बो ब्व.
"Aho Shrutgyanam"

Page #81

मोहराजपराजयम् । रौद्रता-(१) अज ! तेणेदमुल्लविदं । जादे रज्जसिरि !,
कामं तुमं दुलंघा वरोऽणुरूवो य एस राएसी।
किं पुण पणपरिणेओ वच्छाइ परिडिओ अप्पा ॥५॥ विदूषकः-(२) हद्धी! विसममावडिदं । रौद्रता-(३) अध भट्टिणीए भणिदं ताद ! पणं नादुमिच्छामि । विदूषकः-(सौत्सुक्यं ) (४) ममेव हिदएण समं मंतिय वुत्तं देवीए।
रौद्रता-(५) तदो भटिणा विवेयचंदेण संलत्तं । पुत्ति ! एस वच्छाए पणो । जधा
इह भरहनिवाओ जं न केणावि चत्तं
मुयइ मयधणं जो तं पि पाविकमूलं । नियजणवयसीमं मोयए जो य जूय
प्पमुहवसणचकं सो वरो मज्झ होउ ॥६॥ विदूषकः-( सवितर्क ) (६) तदो किं मंतिदं देवीए ?। रौद्रता-(७) ताद ! इदमिदाणि कारवीयदि त्ति भणिय उडिदा देवी ।
विदूषकः-(सप्रमोदं) (८) भोदी ! संपन्नं य्येव एदं ति तोमि । अध कधिं पुण पत्थिदासि। (१) आर्य ! तेनेदमुल्लपितम् । जाते राज्यश्रि!,
कामं त्वं दुर्लङ्घया वरोऽनुरूपश्चैष राजर्षिः ।
किं पुनः पणपरिणेयो वत्सया परिस्थित आत्मा ।। (२) हा ! धिग् ! विषममापतितम् । (३) अथ भट्टिन्या भणितं तात ! पणं ज्ञातुमिच्छामि । (४) ममैव हृदयेन समं मत्रयित्वोक्तं देव्या । (५) ततो भर्ना विवेकचन्द्रेण संलपितम् । पुत्रि ! एष वत्सायाः पणः । यथा
इह भरतनृपाद्यन्न केनापि त्यक्त
मुञ्चति मृतधनं यस्तदपि पापैकमूलम् । निजजनपदसीमां मोचयेद् यश्च द्यूत
प्रमुखव्यसनचक्रं स वरो मम भवतु ॥ (६) ततः किं मन्त्रितं देव्या ?।। (७) तात ! इदमिदानी कार्यते इति भणित्वोत्थिता देवी। (८) भवति ! संपन्नमेवैतदिति तर्कये । अथ कुत्र पुनः प्रस्थितासि । १B&C'वियं..
"Aho Shrutgyanam"

Page #82

मन्त्रियशःपालविरचितं
[ तृतीयोरौद्रता-(१) अज्ज ! भगवदीपूओवगरणाई आणेदुमाणत्तम्हि भटिणीए।
विदूषकः-(२) रुद्ददे संपाडेसु देवीसासणं । अहं पि इमिणा वुत्तंतेण निव्ववेमि पियवस्सं।
(इति निष्क्रान्तौ।)
प्रवेशकः।
(ततः प्रविशति विरहावस्था नाटयन्नासनस्थो राजा ।) राजा-( कृपासुन्दरीमनुसंधाय सबहुमानं )
भद्रं तस्य तपोवनस्य सुतनुः प्राग्यत्र दृष्टा मया ___ यस्मिंश्चानुसृता प्रिया ननु तदुद्यानं चिरं नन्दतु। तस्मै स्वस्ति महीरुहाय सुदती यत्रालपन्ती श्रुता ।
बाला यत्र बलात्करेण विधृता तस्यै नमो भूमये ॥७॥ किञ्च
सा वाचि सा च हृदि सा पथि सा च धाम्नि
सा व्योम्नि सा पयसि सा भुवि सा च दिक्षु । स्वमेऽपि सा शशिमुखी परिवर्तते मे .
किं वापरैरजनि तन्मयमेव विश्वम् ॥ ८॥ ( विमृश्य च) अहो ! नु कथमद्य रहस्यकार्यसचिवः सोऽपि नालोक्यते कुतोऽपि ललितस्वभावः ।
(ततः प्रविशति विदूषकः । ) विदूषकः-(राजानमवलोक्य ) (३) एसो पियवयस्सो किवासुंदरीविरहसंधुछिदं देवीअपसादसंबंधसंवड्डिदं हिदयसंतावमुव्वहंतो पुरो जेव । ता उवसप्पिय इमिणा अमच्चपवंचेण निव्ववेमि । (इत्युपसर्पति 1)
राजा-( दृष्ट्वा सहर्षे) कथं प्राप्त एव वयस्यः।
(१) आर्य ! भगवतीपूजोपकरणान्यानेतुमाज्ञप्तास्मि भट्टिन्या । (२) रौद्रते ! संपादय देवीशासनम् । अहमप्यनेन वृत्तान्तेन निर्वपामि प्रियवयस्यम् ।।
(३) एष प्रियवयस्यः कृपासुन्दरीविरहसंधुक्षितं देव्यप्रसादसंबन्धसंवर्धितं हृदयसंतापमुद्वहन् पुर एव । तत उपसानेनामात्यप्रपञ्चेन निर्वपामि ।
"Aho Shrutgyanam"

Page #83

S:]
मोहराजपराजयम् । विदूषकः- (१) जयदु जयदु पियवयस्सो । राजा-इमासनमास्यताम् ।
(विदूषकस्तथा करोति ।) राजा-सखे ! हृष्ट इव दृश्यसे । विदूषकः--(२) भो ! दिट्ठिया वद्धसि विवेयदुहिदालाभेण । राजा-(निःश्वस्य ) वयस्य ! देव्यां प्रतिकूलायां कुत एतत् ? । विदूषकः-(३) भो ! देवी य्येव सव्वं संपाडिस्सदि । राजा--( सवितक) कथमिव ?।
(विदूषको राज्ञः कर्णे एवमेव ! ) राजा-(सोल्लासं) अहो ! मन्त्रिणस्तृणीकृतबृहस्पतिप्रतिभाविलासस्य सर्वतोमुखी शेमुषी । तथाहि
कुर्वाणोऽनुनयं न नाम गणितः कोपाद्ययाहं तदा
त्यक्त्वा मामदया च पादपतितं या तर्जयन्ती गता। सायास्यत्सहसा प्रकृत्यसहना देवी प्रसत्तिं कथं ?
मन्त्री नीतिमिमां नितान्तनिपुणो व्यापारयिष्यन्न चेत् ॥९॥ अपि च
देव्या दिव्यवचः पञ्चविधिना व्यध्यापि कोपानल
स्तस्या एव मुखाद्विवेकनृपतिः पुत्रीमथायाच्यत। तस्मादेव पणक्रमः प्रकटितस्तत्पूरणे प्रेरितो
युत्त्याहं तदनेन मत्प्रियकृते किं किं न विस्पन्दितम् ? ॥ १० ॥ विदूषकः-(४) भो! अमचनीदिरहस्सं किं पुणो पुणो परावत्तेसि?णं कदाइ कोइ इमं सुणिय देवीए कहिज्ज ता धमियकणयं फुकाए हारविदं हेज्ज।
(१) जयतु जयतु प्रियवयस्यः । (२) भोः ! दिष्ट्या वर्षसे विवेकदुहितलाभेन । (३) भोः ! देव्येव सर्व संपादयिष्यति ।
(४) भोः ! अमात्यनीतिरहस्यं किं पुनः पुनः परावर्त्तयसे ?। ननु कदापि कोऽपि श्रुत्वा देव्यै कथयेत् ततो धमातकनकं फूत्कृत्या नाशितं भवेत् ।
१B & C तो. २ B&C होज,
"Aho Shrutgyanam"

Page #84

मन्त्रियश:पालविरचितं
[तृतीयोराजा-एवमेतत् ।
(नेपथ्ये नूपुरध्वनिः।) राजा-(विलोक्य ) कथं देव्याः पादपद्मोपजीविनी व्यवस्था ? ।
(ततः प्रविशति व्यवस्था ।) व्यवस्था-(१) आणत्त म्हि भट्टिणीए । जधा, वच्छे! इमं पत्तयं गडय अज्जउत्तस्स उवणेसु । इमं इमं च विन्नवेसु त्ति । ता कत्थ दाणि भहिणा भोव्वं ।। (किञ्चित्परिक्रम्य) एसोभट्टा अज्जललिदसभावदीओ चिट्ठदि त्ति । ( उपमृत्य) जयदु जयदु भट्टा। एदं भहिणीए पेसिदं ति। (पत्रकमुपनयति।) राजा-(सादरं गृहीत्वा वाचयति ।)
तह अणुणयं कुणंतो गणिओ नहु नाह ! जं सि माणेण ।
मह निग्घिणाइ देकं तं अविणयविलसियं खमसु ॥११॥ अवि य, जं ववत्था विन्नवेदि तमवस्समवियप्पमबिलंबं च अज्जउत्तण संपाडिदव्वं ति। (द्विनिर्वाचयित्वा सरभसं) अहो ! देव्या महानुभावत्वं यत्तथाप्रकुपितापि पुनः प्राकृती प्रकृतिमापन्नेति ।
विदूषकः-(अपवार्य) (२) णंभण, अहो ! अमचस्स कवडनाडयसुत्तधारत्तणं जमेवं देवी अदिसंधिद त्ति।
राजा-व्यवस्थे ! निर्धारितो लेखार्थस्तदिदानी वाचिकं श्रोतुमिच्छामि। व्यवस्था-(३) भद्दा ! भट्टिणी विनवेदि ।
(१) आज्ञप्तास्मि भट्टिन्या । यथा, वत्से ! इदं पत्रकं गत्वार्यपुत्रस्योपनय । इदमिदं च विज्ञपयेति । ततः कुत्रेदानी भी भवितव्यम् ?। एष भर्ताद्य ललितस्वभाव द्वितीयस्तिष्ठतीति। जयतु जयतु भर्ती । एतद्भट्टिन्या प्रेषितमिति ।
तथानुनयं कुर्वन् गणितो न खलु नाथ ! यदसि मानेन ।
मम निघृणाया एकं तदविनयविलसितं क्षमस्व ।। अपि च, यद्यवस्था विज्ञपयति तदवश्यमविकल्पमविलम्ब चार्यपुत्रेण संपादयितव्यमिति । (२) ननु भण, अहो ! अमात्यस्य कपटनाटकसूत्रधारत्वं यदेवं देव्यतिसंधितेति । (३) भर्तः ! भट्टिनी विज्ञपयति ।
१ B & C एकं.
.
"Aho Shrutgyanam'

Page #85

४९
मोहराजपराजयम् । राजा-किमाज्ञापयति देवी ? । व्यवस्था-(१) निव्वीराधनं मुंचसु त्ति । राजा-शिरसा प्रतिगृहीतं देव्याः शासनम् । विदूषकः-(२) भोदी पुणो पि किं पि जंपिदुकाम व्व लक्खीयसि । व्यवस्था--(३) अध किं ? । राजा-भूयोऽपि किमप्यादिष्टं देव्या ?। व्यवस्था-(४) नियरज्जादो वसणचक्कवालं निवाससु त्ति ।
राजा-परमनुगृहीतोऽस्मि । भद्रे ! विज्ञापय देवीम् । यथा संपादितमेवेदं यमपीति ।
व्यवस्था-(५) एसा विन्नवेमि । ( इति निष्कान्ता।)
विदूषकः-(६) भो ! इमम्मि संपादिदे हत्थगद य्येव ते किवासुदरि त्ति। राजा-( कृपासुन्दरीमनुसृत्य प्रत्यक्षवदाकाशे )
कान्ते! येन विलोकितासि सफलं तज्जन्म मन्ये सदा __ धन्यानां धुरि बुध्यते स सुभगे ! रागेण यं पश्यसि । यं लेहादनुयासि सुनु! भगवांस्तस्य प्रसन्नो विधिः
प्रेम्णालिङ्गसि यं कृशाङ्गि ! सुचिरं चक्रे स तीनं तपः ॥ १२॥ अपि च
ज्योत्लामयी स्वभावान्मयि दहनमयीव वर्तसे यदिह ।
तदनेकान्ते कान्ते ! जातासि निदर्शनं प्रथमम् ॥ १३ ॥ (१) निर्वीराधनं मुञ्चेति । (२) भवती पुनरपि किमपि कथयितुकामेव लक्ष्यसे । (३) अथ किम् ?। (४) निजराज्यायसनचक्रवालं निर्वासयेति । (५) एषा विज्ञपयामि । (६) भोः ! एनस्मिन् संपादिते हस्तगतैव ते कृपासुन्दरीति । १ B&C • मोदी' इति नास्ति. २ B & C पुणो किं. ३ B & C बध्यते.
"Aho Shrutgyanam"

Page #86

मन्त्रियशपालविरचितं
[तृवीयो(नेपथ्ये रुद्यते ।)
(उभौ सदुःखमाकर्णयतः।) राजा-कुतः पुनरिदममन्दमाक्रन्दविस्पन्दितमुदितमार्द्रयति पाषाणसोदाण्यपि हृदयानि?।
(प्रविश्य) प्रतीहारः-(प्रणम्य) देव! चत्वारो नगरमहत्तरवणिजो छारमध्यासते। राजा-शीघ्रं प्रवेशय । प्रतीहारः-यदाज्ञापयति देवः । ( इति निष्कामति ।)
(ततः प्रविशन्ति प्रतीहारेण सह वणिजः ।) प्रतीहारः-अयं देवस्तदुपसर्पत यूयम् । वणिजः-( अग्रतो विलोक्य सप्रमोदं )
निजकीर्तिवल्लिवलयव्याप्तब्रह्माण्डमण्डपाभोगः। देवः कुमारपालः स एष चौलुक्यकुलतिलकः॥ १४ ॥
(उपसृत्य प्रणमन्ति ।) राजा--(सप्रसादं) इत आस्थताम् ।
(वणिजो नाट्येनोपविशन्ति ।) राजा-भद्राः कच्चित्कश्चन गरीयान्कार्यविशेषः? यद्राजकुलमारूढाः स्थ। वणिजः-देव ! अथ किम् । राजादुर्नीतिर्ने किमिह महती काचिदुचैः प्रभुत्वाद् ?
मद्गृह्येभ्यः परिभवपदं किं कचिन्मत्प्रमादात् ? । मात्स्यो न्यायोऽनवहिततथा मन्त्रिणामुत्थितः किं ?
किं धर्मस्य वचन बलवान् विप्लवः कोऽप्यकस्मात् ? ॥१५॥ वणिजः-( कौँ पिधाय) शान्तं पापम् । आः किमेवमादिशति देवः ? । ननु,
कुनीतिस्त्वत्तश्चेन्न किमु शशिनोऽङ्गारपतन ?
भयं त्वदृधेभ्यो यदि न कथमदयो हुतवहः ।
"Aho Shrutgyanam"

Page #87

मोहराजपराजयम् । यदि न्यायो मात्स्यस्तव भुवि विषं नो किममृते ?
तमः किं नाऽऽलोके त्वयि तपति चेद्धर्मविलयः ? ॥ १६॥ राजा-तर्हि किमन्यन्मदुपसर्पणे प्रयोजनं स्यात् ? ।
वणिजः--( करकमलकुभलं मौलौ विधाय ) देव ! महाजनोऽस्मन्मुखाद्विज्ञपयति।
राजा-(सादरं ) किमिव ? ।
वणिजः-यथा, निजलक्ष्मीपराजितराजराजो गूर्जरनगरवणिरमूर्धन्यः कुबेरनामा श्रेष्ठी विदितो देवस्य । राजा-(ईषद्विहस्य)
निजविभवनिर्जितामरपुरीकमेते वयं सहानेन ।
यन्नगरमधिवसामः कथं न जानीम तं (स्तं) नाम ॥ १७॥ वणिजः--जानाति देवः स्वपरिग्रहे गौरवमारोपयितुम् । .. राजा-पुरस्तादभिधीयताम् ।
वणिजः स च जलधिवम॑नि कथाशेषतया स्वामिपादानामसेवकतामशिश्रियत्।
राजा-(सविषादं स्वगतं) कष्टं भोः ! कष्टम् । मन्ये च तद्गहादेवायमतीवकरुणो रोदनवनिरुदगमत् । (प्रकाशं ) अहो ! ईदृश एवायमसारः संसार, क्षणभङ्गरमायुः, अनित्यं यौवनम्, चपलं जीवितव्यम्, विनश्वरं शरीरम्, अस्खलितगतयो व्याधयः, दुर्निवारा जरा। अपि चलड्रेशः क स? केशवः क स ? नलः कासौ ? क ते पाण्डवाः?
कासौ दाशरथिः? क तत्कुरुशतं? ते च क चक्रायुधाः । नाभेयप्रमुखाः कते जिनवृषास्तत्सर्वसाधारणं
नन्येतन्मरणं न तत्र शरणं कश्चित्कचित्कस्यचित् ॥ १८ ॥ वणिजः-देव ! एवमेवैतत् । राजा-अथ क इदानीमस्मासु महाजनस्य नियोगः ।
१ B&C मुखेन.
"Aho Shrutgyanam"

Page #88

मन्त्रियशः पालविरचितं
[ तृतीयो
वणिजः - देव ! कुबेरस्वामी निष्पुत्र इति तल्लक्ष्मीर्नरेन्द्रगृहानुपतिछते । तदादिश्यतामध्यक्षः कोऽपि येन तत्परिगृहीते गृहसर्वस्वे करोति महाजनस्ते दौर्ध्वदेहिकानि ।
राजा - (स्वगतं )
५२
आशाबन्धादहह ! सुचिरं संचितं क्लेशलक्षैः केयं नीतिर्नृपतिहतका यन्मृतस्वं हरन्ति ? | क्रन्दन्नारीजघनवसनाक्षेपपापोत्कटाना
माः किं तेषां हृदि यदि कृपा नास्ति तत्किं त्रपापि ? ॥ १९ ॥ मया त्ववश्यं मृतस्वं मोक्तव्यमेव । ( प्रकाशं ) भद्राः ! स्वयमागत्य तावद्रक्ष्यामस्तस्य गृहं गृहसारं च । तद्यात यूयं वयमप्यनुपदमेवायाता इति । वणिजः — परमनुगृहीताः स्मः । ( इति प्रणम्य निष्क्रान्ताः । ) विदूषकः -- (१) भो ! तं य्येव उवत्थिदं ति ।
राजा- - वयस्य ! साधयामस्तावन्मृतस्वमोक्षाय । त्वमप्यमुं प्रबन्धं पुण्यकेतोर्विदितं कुरु ।
विदूषकः - (२) एवं भोदु ।
राजा- - कस्कोऽत्र भोः !
( प्रविश्य )
प्रतीहारः- किमाज्ञापयति देवः ? ।
राजा -- प्रतीहार ! प्रगुणय सुखासनं कुबेर सदनगमनाय | प्रतीहारः- यदादिशति देवः । ( इति निष्क्रम्य प्रविश्य च । ) देव 1 सर्व सुविहितमेव ।
राजा - तदादेशय पन्थानम् । प्रतीहारः -- इत इतो देवः ।
( १ ) भोः ! तदेवोपस्थितमिति । (२) एवं भवतु ।
B & C तदूर्ध्व
"Aho Shrutgyanam"

Page #89

ऽङ्कः ]
मोहराजपराजयम् ।
( राजा परिक्रामति । )
प्रतीहारः --- इदं सुखासनमलङ्करोतु देवः ।
( राजा सुखासनमारुह्य गमनं नाटयति । )
प्रतीहारः पुरः पताकापङ्किस्तवकितव्योमोदरं कुबेरमन्दिरं पश्यतु देवः । राजा - ( विलोक्य) अये ! कणत्किङ्किणीजालवाचालदिक्कऋवाला ध्वजावलिरसौ प्रकटयति कोटीश्वरतां कुबेरस्य ।
किश्च
अमी यथा मारुतघातघूर्णिता ध्वजाञ्चलाः सौधशिरस्सु चञ्चलाः । तथा पदार्थाः सकलाः स्फुटं विद
न्निदं न निर्वेदमुपैति कः किल ? ॥ २० ॥
प्रतीहारः क एवं देवादपरो जानाति ? |
५३
राजा - (किश्चित्परिक्रम्याङ्गुल्या निर्दिशन् ) हन्त ! क एष कुबेरमन्दिरद्वारगोपुरं दक्षिणेन भूयान् जनसमवायः ? ।
( प्रविश्य )
महत्तरवणिजः — देव ! महाजनोऽयम् ।
राजा - किमेवमिह महाजनस्तिष्ठतीति ज्ञातुमिच्छामि । वणिजः — देव ! असौ हि कुबेरस्वामिसद्मप्रवेशावसरं प्रतिपालयति । राजा - ( सविमर्श) क इवेदानीमत्र प्रवेशप्रत्यूहहेतुः स्यात् ? । वणिजः -- राजपुरुषपरिगृहीतसर्वस्वे निष्पुत्रप्रमीतधामनि प्रवेष्टव्यम् । अन्यथा हि राज्यग्राह्यता ।
राजा - (आत्मगतं )
कर्तु तत्क्षणमौर्ध्वदेहिकमहो ! पापं भयाद्भूभुजां निष्पुत्रस्य मृतस्य बान्धवजनः स्निग्धोऽपि नासीदति । क्रन्दन् किञ्च कर्थ्यते गृहजनोऽन्विष्यद्भिरन्तर्धनं free aafattव नृपव्यापारिभिर्निष्कृपैः ॥ २१ ॥
"Aho Shrutgyanam"

Page #90

५४
मन्त्रियशः पाठविरचितं
वणिजः -- इतो गोपुरेण प्रविशतु देवः ।
( राजा प्रविशति । )
वणिजः
इतो निवेश्यतां कुवेरस्वामिस्तम्बेरमधासु चक्षुः ।
राजा - (निरूप्य सविस्मयं ) अहो ! धन्यं तद्राष्ट्रं यत्र वणिक्पुत्रमात्रलक्ष्मीलीलायितलबश्चक्रवर्तिसंपदोऽप्यतिशेते । अपरं च
निजकर्णतालतरलाः शङ्के जानाति संपदः सकलाः । तेन गजमण्डलीयं सदैव दानं प्रवर्त्तयति ॥ २२ ॥ प्रतीहारः ---- श्रियां तरलतां देव एव निर्विवादं विदाञ्चकार । वणिजः - इतोऽपि कुबेरस्वामितुरङ्गावलीर्विलोकितेन कृतार्थीकरोतु देवः । राजा - ( निरीक्ष्य साश्चर्य) नगरेषु लब्धरेखं तन्नगरं यस्मिन्नीश्वराणामीशो विभवैकदेशः । अपि च-
परिवर्तनैरविरलैस्तरलाः पुच्छाञ्चलास्तुरङ्गाणाम् । यान्ति निदर्शनभूयं धनयौवनजीवितव्येषु ॥ २३ ॥ प्रतीहारः --- अहो ! परमकाष्ठामधिरूढो वैराग्यरसो देवस्य । राजा- - ( परिक्रामन् )
ये यावन्तो भावा भवाय मुक्त्यै त एव तावन्तः । लवणाय यानि तान्येव मौक्तिकायाभ्रसलिलानि ॥ २४ ॥ वणिजः- -देव ! वामतः कुबेरस्वामिनो निर्विशेषसंभावितया चकचक्र
वाला दानशाला ।
[ तृतीयो
राजा - श्लाघ्योऽसौ महात्मा यस्यैवमुन्नता वदान्यता । तथा चधर्मस्य मूलं पदवी महिम्नः
पदं विवेकस्य फलं विभूतेः । प्राणाः प्रसिद्धेः प्रतिभूश्च सिडे
दीनं गुणानामिदमेकमोकः ॥ २५ ॥
वणिजः - पुरः परिस्फुटस्फटिकघटिता गृहसोपानपङ्क्तिस्तदिमामारोहतु देव: 1
" Aho Shrutgyanam"

Page #91

मोहराजपराजयम् ।
राजा - सुखासनादवतीर्य प्रतीहारदत्तबाहुरारोहति । वणिजः - देव ! तदेतन हैकदेशवर्त्ति सिद्धायतनसन्निभं निभालयतु कुबेरस्वामिकारितं चैत्यालयम् ।
राजा - ( सबहुमानं ) किमपि निरुपमं रामणीयकं गृहचैत्यस्य । तथाहिनिर्मलमणिमयकुट्टिमभूतलसंक्रान्तकान्तनिजरूपम् ।
स्वेनैव यदि परमिदं लभते स्वस्योपमानपदम् ॥ २६ ॥
तद्भद्राः ! तावदिदमेवोपास्महे श्रेयः प्रतिबन्धी हि भगवतां व्यतिक्रम इति । वणिजः- -इत इतो देवः ।
---
राजा - ( उपसृत्य ) विनीतवेषप्रवेश्यानि देवतायतनानि । ( इति च्छत्रमुकुटचामरादीनि परिहरति 1 )
प्रतीहारः- - (स्वगतं ) अहो ! विवेकवर्त्मनि क्षुण्णता क्षोणीश्वरस्य । राजा - (गृहचैत्यमध्यास्य )
ऽङ्कः ]
पर्यायस्तुहिनाचलस्य यमकं पीयूषकुण्डस्य च क्षीराब्धेरभिधान्तरं प्रतिकृतिः शीतांशुलोकस्य च । वीप्सा चन्दनकाननोदभुवोऽभ्यासश्च धारागृहस्यार्हचैत्यमिदं प्रपञ्चयति नः शैत्यं वपुश्चेतसोः ॥ २७ ॥
४
अपि च
देवोऽर्हन् धन्यानां धाम्नो मनस इव मध्यमधिवसति । निरुपम नैपुणपुण्यैकसूत्रधाराग्रणीघटितः ॥ २८ ॥ वणिजः - इह हि गर्भगृहान्तर्मरकतशिलानिर्मितमूर्तेः श्रीनेमिजिनपतेः पादारविन्दं वन्दतां देवः ।
राजा - ( सविनयं प्रणम्य स्तौति । )
उद्गीतामप्सरोभिस्त्रिदशसदसि यत्कीर्तिमाकर्ण्य भीत्या संभूताकम्पसंपद्विवशकरतलात्प्रच्युतं पञ्चबाणात् । पौष्पं चापं व्यलापीन्मधुकरविरुतिच्छद्मना हा ! मनोभूः
केयं तेऽभूद्दशेति प्रथयतु स शिवं श्रीशिवानन्दनो वः ॥ २९ ॥ वणिजः - प्राकरणिकी प्रसा देवेन देवतास्तुतिः ।
" Aho Shrutgyanam"

Page #92

मन्त्रियशपालविरचितं
[तृतीयो राजा--(विमृश्य ) यथा मरणकातरं करुणमारटत्स्वामिना
ऽमुना पशुकुलं कृपाकुलितचेतसा मोचितम् । असावपि तथा पतन् विपदि रक्षितः स्यादिति
ध्रुवं मम मतिर्मृतं धनपतिं न तं मन्यते ॥ ३० ॥ वणिजः-(सहर्षे ) स्वामिन् ! अमोघवचनो भूयाः। राजा-(विष्वग्विलोक्य) अहो! गृहचैत्यचित्रभित्तीनां चेतःकर्षीचारिमा।
वणिजः-देव ! नेमिजिनचरित्रचित्रनिवेशपेशलास्वेतासु भवतः प्रवर्ततामव्याहतो मनोनयनोत्सवः ।
राजा-(निपुणं निरीक्ष्य सोल्लासं) हन्त! कतमस्य भगवतो वीतरागस्य न मधुरगम्भीरोदारपावनमवदातं, तदपि नेमिजिनस्य नूतनी कापि चरित्रसौभाग्यभङ्गिः । तथाोष देवः,
अत्र क्षत्रदशायुती विजितवानत्रातनोदैत्यजि.
चापारोपणमत्र शङ्खनिनदैश्चक्रे च सांराविणम् । अत्रान्दोलितवान् हरि पशुवधव्यासेधमत्र व्यधा
त्सात्रामत्र मुमोच भोजतनयामत्रोजयन्तं ययौ ॥ ३१ ॥ वणिजः-(सशिरःकम्पं ) आश्चर्यमाश्चर्यम्, क्रौर्यैकक्रतुदीक्षिताः क्षितिभुजः कामी ? क धर्मोऽहंतां?
त्रैलोक्याभयसनमेष तमसा मैत्र्यं हि किं भास्वता?। देव ! श्रीजिनशासने तव पुनः श्रद्धारसः कोऽप्यसौ
हेतुर्यः किल धातुवेधविधिना कल्याणसिद्धरभूत् ॥ ३२॥ राजा-हंहो! मा मैवम् । यतः
सर्वस्वं नृपतीनां जिनधर्मः पूर्वपुरुषपरिपाट्या।
तद्रक्षणेषु दक्षाः कोशाध्यक्षाः परं वणिजः ॥ ३३ ॥ वणिजः-(स्वगतं ) अहो ! देवस्य हृदयङ्गमार्थगर्भिणी भणितिभङ्गिः। (प्रकाशं ) देव ! न क्षमते कालातिपातः, तदासनमलतियतां गृहप्राङ्गणे प्रस्तुतप्रयोजनाय ।
"Aho Shrutgyanam"

Page #93

ऽङ्कः ]
मोहराजपराजयम् ।
राजा - ( तथा कृत्वा सर्वतो विलोक्य च सवाष्पं ) उद्यानं फलसंग्रहेण लवणेनान्नं वपुर्जीवितेनास्यं नासिकयेन्दुना वियदलङ्कारेण काव्यं पुनः । राष्ट्रं भूपतिना सरः कमलिनीषण्डेन हीनं यथा
शोच्यामेति दशां हहा ! गृहमपि त्यक्तं तथा स्वामिना ||३४|| वणिजः - देव ! नियुज्यतां पञ्चकुलम्, येन तत्समक्षं गृहनियोगिनः कुबेरस्वामिसर्वस्वमुपनयन्ति ।
राजा - ( क्षणं स्थित्वा ) भद्राः । किं पञ्चकुलेन ? | यूयमेवात्र प्रमाणम् । वणिजः --- यदाज्ञापयति देवः । ( इति निष्क्रम्य प्रविश्य च ) देव ! स एष कुबेरविभवसंभारः ।
राजा - (स्वगतं )
दृष्ट्वा विभूतिमेनां संयमिनामपि चलन्ति चेतांसि । किं पुनरभितो विषयैकलालसानां क्षितीशानाम् ? ॥ ३५ ॥ वणिजः -- ( अङ्गुल्या निर्दिश्य )
देव ! निजरम्यतातिशयनिर्मिताशेषजनचमत्कारः । संहृतपापः सोऽयं गृहचैत्योपकरणकलापः ॥ ३६ ॥
इतश्च
कनकगिरिसनाभिः शातकुम्भोत्करोऽयं रजतशिखरिबन्धुश्चैष दुर्वर्णराशिः । गगनमणिसपत्नो जात्यरत्नोच्चयोऽसौ
द्विरदतुरगवृन्दं तच्च ते दृष्टपूर्वम् ॥ ३७ ॥
राजा - ( सोत्कर्ष ) दूरेऽन्यत्, देवतागृहोपकरणगणस्यैव निरतिशयः कोऽपि रम्यतोदयः । अथात्र किमिव स्फटिकमणिमञ्जूषायाममुष्यां संभाव्येत । वणिजः - देव ! नियोगिनो विज्ञपयन्ति कुबेरस्वामिनो धर्मशास्त्रपुस्तिकास्थानमिदमिति ।
राजा- - पश्यामः पुस्तिकाः ।
( वणिज उद्घाट्य दर्शयन्ति । ) राजा - अये ! किमप्यत्र पत्रकमुपरि । (गृहीत्वा वाचयति । )
५७
"Aho Shrutgyanam"

Page #94

[ तृतीयो
मन्त्रियशःपालविरचितं गुरुपादकमलमूले गृहमेधिजनोचितानिमानियमान् ।
प्रतिपद्यते कुबेरो वैराग्यतरङ्गितस्वान्तः ॥ ३८॥ तद्यथा
जन्तून् हन्मि न वच्मि नानृतमहं स्तेयं न कुर्वे पर
स्त्री! यामि तथा त्यजामि मदिरां मांसं मधु म्रक्षणम् । नक्तं नाभि परिग्रहे मम पुनः स्वर्णस्य षट् कोटय
स्तारस्योष्ट तुलाशतानि च महार्हाणां मणीनां दश ॥ ३९॥ कुम्भखारीसहस्त्रे दे प्रत्येकं स्नेहधान्ययोः। पञ्चायुतानि वाहानां सहस्रमपि हस्तिनाम् ॥ ४० ॥ अयुतानि गवामष्टौ पञ्चपञ्चशतानि तु। हलादृसद्मनां यानपात्राणामनसामपि ॥४१॥ पूर्वजोपार्जिता लक्ष्मीरियत्यस्तु गृहे मम ।
इतो निजभुजोपात्तां करिष्ये पात्रसात्पुनः॥ ४२ ॥ वणिजः--देव ! पर्याप्तं कुबेरस्वामिनियोगिनां गृहसर्वस्वसङ्ख्यापत्रकार्पणेन।
राजा-अथ किम् ।
वणिजः-तर्हि नियोगिनः स्वस्वगृहगमनाय स्वामिनोऽनुमतिमन्विष्यन्ति। राजा-आसतां तावत् ।
( नेपथ्ये) (१) पुत्त कुबेर ! गुणायर ! गओ सि तं कत्थ ? देहि पडिवयणं । हा वच्छ ! पिच्छ लच्छी तए विणा जाइ रायहरं ॥४३ ॥
(पुनस्तत्रैव ) (२) हा अजउत्त ! जुत्तं तुह गन्तुं जणमिमं विमुत्तूणं ।
सुरलोयसिरिविलासेसु लालसो अहव जाओ सि ॥ ४४ ॥ (१) पुत्र कुबेर ! गुणाकर ! गतोऽसि त्वं कुत्र ? देहि प्रतिवचनम् ।
हा वत्स ! पश्य लक्ष्मीस्त्वया विना याति राजगृहं ।। (२) हा आर्यपुत्र ! युक्तं तव गन्तुं जनमिमं विमुच्य ।
सुरलोकश्रीविलासेषु लालसोऽथवा जातोऽसि ॥ १B&C स्यास्तु.
"Aho Shrutgyanam"

Page #95

ऽङ्कः ]
मोहराजपराजयम् ।
राजा - ( श्रुत्वा सखेदमात्मगतं ) नूनमयं कुररीरवानुकारी करुणः कयोरपि वनितयोः परिदेवितध्वनिः । ( प्रकाश ) भद्राः ! कयोः पुनर्नितम्बिन्योरयमार्त्तस्वरः श्रूयमाणः कृन्तति हृन्मर्माणि ? ।
-
वणिजः — देव ! प्रथमा गुणश्रीर्नाम कुबेरस्वामिनः सवित्री, परा तु कमलश्रीर्नाम प्रेयसी ।
५९
राजा - इहानयत द्वे अपि ।
वणिजः -- ( सभयमात्मगतं ) नियोगिनामविसर्जनादनयोश्वाह्वानान्नूनं म हान् किमप्यन्वेष्टुमद्याप्याक्षेपः क्षमापतेः । ( प्रकाशं ) यदाज्ञापयति देवः । ( इति निष्क्रामन्ति । )
राजा - (विमृश्य ) भोः ! तिष्ठत तावत् ।
वणिजः -- ( प्रतिनिवृत्य ) किमादिशति देवः ? ।
राजा - येयं कुबेरजननी तामानयत । या चेयं तत्पत्नी सा तिष्ठतु । अद्रष्टव्याः खलु परपुरन्धयः ।
वणिजः - (निष्क्रम्य प्रविश्य च ) देव ! असौ कुबेरस्वामिमाता । राजा - ( ससंभ्रमं ) अम्ब ! इदमासनमास्यताम् । ( गुणश्रीस्तथाकरोति । )
राजा
- अम्ब! किमेवमविवेकिनीव शोकेन विक्लवासि ? । यतःआकीटाद्यावदिन्द्रं मरणमसुमतां निश्चितं बान्धवानां सम्बन्धश्चैकवृक्षोषितबहुविहगव्यूह साङ्गत्यतुल्यः । प्रत्यावृत्तिर्भूतस्योपलतलनिहितप्लुष्टबीजप्ररोह
प्राया प्राप्येत शोकात्तदद्यमकुशलैः क्लेशमात्मा मुधैव ॥ ४५ ॥ गुणश्रीः - ( १ ) जाद ! जाणामि सव्वं परं पुत्तगस्स मरणदुक्खसंभवेण सोगेण विसुमरिद म्हि ।
राजा
अविनश्वरं शरीरं येषां भुवने यशोमयं स्फुरति । ते जीवन्ति मृता अपि पुण्यात्मानो न शोच्याश्च ॥ ४६ ॥ ( १ ) जात ! जानामि सर्वे परं पुत्रकस्य मरणदुःखसंभवेन शोकेन विस्मृतास्मि ।
"Aho Shrutgyanam"

Page #96

[ तृतीयो
तद्विमुच्य क्लीवतां कथय केनोपघातेनालेख्यशेषतामगादकूपारे कुबेर: ?
इति ।
गुणश्रीः - ( १ ) पुत्त ! जदि अदिनिब्बंधो ता मे सुदस्स बालमित्तं वामदेवो नाम पुच्छीयदु । सो खु तदो आगदो ।
राजा - प्रतीहार ! वामदेवं द्रष्टुमिच्छामि ।
६०
मन्त्रियशः पालविरचितं
प्रतीहारः- पदाज्ञापयति देवः । ( इति निष्क्रम्य वामदेवेन सह प्रविशति ।) वामदेवः -- (साशङ्कं ) (२) सहस त्ति रन्ना सद्दावियस्स वेवदि मे ह्रिदयं । न जाणे किं भविस्सदि ? | अवि य-
मा नाम रायगज्झो होहामि अहं कुबेरमित्तं ति । नयरं समग्गमग्गी कघरसमुग्गओ दहइ ॥ ४७ ॥ भोदु दाव | प्रतीहारः -देव ! अयं वामदेवः ।
राजा -वामदेव ! इत आस्यताम् ।
( वामदेवः प्रणम्योपविशति 1 )
राजा - भोः ! कुबेरस्य मित्रमसि ? |
वामदेवः - (स्वगतं ) ( ३ ) कथं तं य्येव पत्थुदं देवेण ? | ( प्रकाशं ) देव ! अध ई ? |
राजा
- कच्चित्तस्य जलधियात्रायां सहगतोऽभूस्त्वम् ? ।
( १ ) पुत्र ! यद्यतिनिर्बन्धस्तदा मम सुतस्य बालमित्रं वामदेवो नाम पृच्छ्यताम् । स खलु
तत आगतः ।
(२) सहसेति राज्ञा शब्दा यितस्य वेपते मम हृदयम् । न जाने किं भविष्यति ? । अपि चमा नाम राजग्राह्यो भविष्याम्यहं कुबेरमित्रमिति । नगरं समग्रमग्निरेकगृहसमुद्रतो दहति ॥
भवतु तावत् ।
( ३ ) कथं तदेव प्रस्तुतं देवेन ? | देव ! अथ किम् ? |
१ B & C एक.
"Aho Shrutgyanam"

Page #97

मोहराजपराजयम् ।
६१
वामदेव:- - ( सातङ्कं स्वगतं ) ( १ ) नूणं जलधिजत्ताविदत्तं मह पासे गवेसिस्सदि वित्तं देवो । (प्रकाश) देव ! एवं नेदं ।
ऽङ्कः ]
राजा- - तत्कथय कथं नामासौ नामशेषतां जगाम जलराशौ कुबेरः । इति । वामदेवः --- ( मनाक् स्वस्थीभूय ) (२) सुणादु देवो ।
राजा - अवहितोऽस्मि ।
वामदेवः - ( ३ ) इदो दाब चउसु महत्तरेनेगमेसु नगरं नासीकडय जलहिजत्ताभिसंधाणेण भरुयच्छवेलाऊँलं गदो कुबेरसिट्टी ।
राजा -- इत्यपि विभवसंभारे किमर्थमध्यवसितस्तेन भयङ्करे जलधिवर्त्मनि यात्रारम्भः ? ।
वामदेवः -- ( ४ ) नियभुयज्जियं मए सुपत्तेसु निजोजिच्वं दव्वं ति कदपदित्रेण ववसिदमिदं तेण ।
राजा - उपपन्नमेतत् ।
वामदेवः -- (५) तदो वि पंचपंचसयमणूससणाहेहिं पंचपवहणसएहिं पत्तो परकूलं ।
राजा - अहो ! महेच्छता तस्य ।
वामदेवः -- (६) अघ जादचउकोडिकणयलाहो नियत्तिदो तदो । राजा- ततस्ततः ।
( १ ) नूनं जलधियात्रार्जितं मम पार्श्वे गवेषयिष्यति वित्तं देवः । देव ! एवमेतत् । ( २ ) शृणोतु देवः ।
( ३ ) इतस्तावच्चतुर्षु महत्तरनैगमेषु नगरं न्यासीकृत्य जलधियात्राभिसन्धानेन भृगुकच्छवेलाकूलं गतः कुबेरश्रेष्ठी ।
( ४ ) निजभुजार्जितं मया सुपात्रेषु नियोजयितव्यं द्रव्यमिति कृतप्रतिज्ञेन व्यवसितमिदं तेन । ( ५ ) ततोऽपि पञ्चपञ्चशतमनुष्यसनाथैः पञ्च प्रवहणशतैः प्राप्तः परकूलम् ।
( ६ ) अथ जातचतुष्कोटिकनकलाभो निवृत्तस्ततः ।
१ B & C रनिगं २ B & C लाउ
"Aho Shrutgyanam"

Page #98

मन्त्रियशःपालविरचितं
[तृतीयोवामदेवः (१) अन्नदा भुवनपल्हत्थणपवणो सहस त्ति समुट्टिदो दुट्टपवणो।
राजा-सेयं जलधिवर्त्मनो हतकस्य दुरन्तता।
वामदेवः-(२) तव्वसादो पयवाणि उप्पहेण पवहणाणि । पडिदाणि पुव्वपविट्ठपंचजाणवत्तसयविच्छिन्नजलन्तविवन्नसंजत्तियसरीरविस्सग्गंधुक्कडे एगम्मि विसमगिरिवलयसंकडे ।
राजा-धिक तदिदमुपस्थितमप्रतिविधेयं व्यसनवैशसमियतो जनस्य ।
वामदेवः-(३) तदो य अनीहरन्तेसु पोदेसु बाढं विसनो सपरिवारो कुबेरो। इत्थंतरे आगदो तत्थेगो नावारूढो नरो । भणिदं च तेण 'दंसेमि भे निम्गमोवायं' ति।
राजा-अनाप्तोपज्ञमपि निर्मूल्यमाश्वासनावचनमापदि ।
वामदेवः-(४) कुबेरेण भणिदं 'भह ! को तुमं? । तेण भणिदं 'नोतासो नाम निजामगोऽहं' । कुबेरेण भणिदं 'कुदो कधं वा इहागदो सि?"। तेण भणियं 'इदो नादिदूरे अत्थि पंचसिंगो नाम महादीवो। तत्थ सचसायरो नाम नरवदी । तेण अदिकंतवासरि य्येव मिगयागदेण मारिदा पडिदफुरंतगम्भा मिगी । तम्मरणादो सयं य्येव मदो हरिणगो । तदो संजादपञ्चग्गद्यारसेण निवदिणा पवत्तिदा नियरज्जे अमारी । निउत्ता दुत्थिदजंतुगवेसणत्थं
(१) अन्यदा भुवनपर्यसनप्रवणः सहसेति समुत्थितो दुष्टपवनः ।
(२) तशात्प्रवृत्तान्युत्पथेन प्रवहणानि । पतितानि पूर्वप्रविष्टपञ्चयानपात्रशतविस्तीर्णजलान्तविपन्नसांयात्रिकशरीरविश्वम्गन्धोत्कटे एकस्मिन् विषमगिरिवलयसङ्कटे ।
(३) ततश्चानिःसरत्सु पोतेषु बाढं विषण्णः सपरिवारः कुबेरः । अत्रान्तरे आगतस्तत्रैको नावारूढो नरः । भणितं च तेन ' दर्शयामि युष्मान् निर्गमोपायम् । इति ।
(४) कुबेरेण भणितं 'भद्र ! कस्त्वम् ? । तेन भणितं 'नोत्रासो नाम निर्यामकोऽहम् ।। कुबेरेण भणितं ' कुतः कथं वा इहागतोऽसि ?' । तेन भणितं ' इतो नातिदूरेऽस्ति पञ्चशृङ्गो नाम महाद्वीपः । तत्र सत्यसागरो नाम नरपतिः । तेनातिकान्तवासरे एव मृगयागतेन मारिता पतितस्फुरगर्भा मृगी । तन्मरणात्स्वयमेव मृतो हरिणकः । ततः संजातप्रत्यप्रदयारसेन नृपतिना
१B & C वित्पिन्न २ B&C नोरसो. ३ B&C भणिदं.
"Aho Shrutgyanam"

Page #99

ऽङ्कः ]
मोहराजपराजयम् ।
सव्वत्थ पुरिसा | वावारिदा जल हिमग्गे रायकीरा । तदो अज्ज एगेण रायकीरेण निवेदिदं निवस्स । जधा, 'देव ! भुजंगकुंडलगिरिणो वलयसंकडे पडिदं पवह-णसहस्सं अस्थि' । अध 'जो तं पोयसहस्सं तदो कड्डिदि तस्स कणयकोडिं देमि' त्ति घोसाविदं रन्ना । छित्तपडहओ संमाणिय पेसिदो निवदिणा पत्तु म्हि इत्थ 'ति ।
६३
राजा - अहो ! महात्मनस्तस्य नृपतेर्निष्कारणा सर्वसत्त्वसाधारणी
करुणा ।
८
"
वामदेव:- - (१) कुबेरेण भणिदं भद्द ! जदि एवं ता पवंचेसु णे' निग्गमोवायं । तेण भणिदं एदस्स गिरिणो पच्छिमकडयभित्तिगया अत्थि गूढा दुवारिया । तप्परदो चिट्ठदि महंतमुव्वसं नयरं । तस्स मज्झे वहदि गयणग्गलग्गसिहरं देवदाहरं । तत्थ निसाए गडय ताडिदव्वाणि पडुपडिरवमुहलसेलकंदराणि दिव्वाउनाणि । तन्निनादजादसंताससमुड्डीणगिरिसिहरसंठिदपादवनिलीणभारुंड कुलपक्खपवणपणुल्लिदाई नीहरिहति जाणवत्ताणि । किंतु तत्थगदनरस्स पडिनियत्ती नत्थि ' | कुबेरेण भणिदं ' कथं चिय ' । तेण भणिदं ' तत्थद्वियस्स य्येव तस्स जदो पवहणनिग्गमो भोदि । अवि य, तत्थ रक्खसो सुव्वदि ' |
राजा - स एष पीयूषे विषच्छदानिषेकः ।
प्रवर्त्तिता निजराज्येऽमारी । नियुक्ता दुस्थितजन्तुगवेषणार्थे सर्वत्र पुरुषाः । व्यापारिता जलधिमार्गे राजकीराः । ततोऽद्यैकेन राजकीरेण निवेदितं नृपाय । यथा, 'देव ! भुजङ्गकुण्डलगिरेर्वलयसङ्कटे पतितं प्रवहणसहस्रमस्ति' । अथ 'यस्तं पोतसहस्रं ततः कर्षति तस्य कनककोटिं ददामि' इति घोषितं राज्ञा । स्पृष्टपटहकः सम्मान्य प्रेषितो नृपतिना प्राप्तोऽस्म्यत्र ' इति ।
7
( १ ) कुबेरेण भणितं ' भद्र ! यद्येवं ततः प्रपञ्चयास्मान् निर्गमोपायम् । तेन भणितं ' एतस्य गिरेः पश्चिमकटकभित्तिगतास्ति गूढा द्वारिका तत्परतस्तिष्ठति महदुद्वसं नगरम् । तस्य मध्ये वर्त्तते गगनाग्रलग्नशिखरं देवतागृहम् । तत्र निशायां गत्वा ताडितव्यानि पटुप्रतिरवमुखरशैलकन्दराणि दिव्यातोद्यानि । तन्निनादजातसंत्राससमुडीनगिरिशिखरसंस्थितपादपनिलीनभारुण्डकुलपक्ष पवनप्रक्षिप्तानि निस्सरिष्यन्ति यानपात्राणि । किन्तु तत्रगतनरस्य प्रतिनिवृत्तिर्नास्ति । कुबेरेण भणितं कथं खलु ?' । तेन भणितं ' तत्रस्थितस्यैव तस्य यतः प्रवणनिर्गमो भवति । अपि च, तत्र राक्षसः श्रूयते ' ।
१ B & C णो
"Aho Shrutgyanam"

Page #100

६४
[तृतीयो
मन्त्रियशःपालविरचितं वामदेवः-(१) तदो कुबेरेण वाहरिदा नियनरा । राजा-तकिमत्रार्थे प्रवृत्ताऽमीषामहमहमिका ?। वामदेवः-(२) नहि नहि, किंतु अहोमुहत्तणं कडुय ठिदो सव्वे । राजा-धिगेतान्नरापसदान् । यतः
अद्य श्वो वा ध्रुवे मृत्यौ स्वस्यैकस्य व्ययाद्यदि ।
रक्ष्यन्ते भूयसां प्राणाः पर्यासमियता न किम् ? ॥४८॥ वामदेवः--(३) ममं पि हदगं तस्स आकिदिगणस्स मज्झवत्तिणं परिभावेदु देवो।
राजा-ततः किं प्रतिपन्नं कुबेरेण? । वामदेवः-(४) किमन्नं ? सयं य्येव कदं गमणं ।
राजा--(आकाशे लक्षं बढ्दा सरोमाञ्चं ) साधु भोः कुबेर ! साधु । यदेवं परार्थे प्राणांस्तृणवद्गणितवानसि । अपि च
बद्धस्त्वयात्मा धुरि धार्मिकाणां
रेखाधिकः सत्पुरुषेष्वभूस्त्वम् । न्यधाः पदं मूर्धनि सात्त्विकाना
__ मलेखि चन्द्रे भवता स्वनाम ॥ ४९ ॥ वामदेवः-(५) तदा मुहुत्तमित्तेण उच्छलिदो निनादो। उड्डीणाणि भारंडकुलाणि । नीहरिदाणि जाणवत्ताणि । पत्ताणि कमेण भरुयच्छं । तत्थ कुबेरसंतियं भंडं परदेसविढत्तदव्वं च ववहारिजणस्स नासीकडुय इहागर्दै म्ह।
(१) ततः कुबेरेण व्याहृता निजनराः । (२) नहि नहि, किन्तु अधोमुखत्वं कृत्वा स्थिताः सर्वे । (३) मामपि हतकं तस्याकृतिगणस्य मध्यवर्तिनं परिभावयतु देवः । (४) किमन्यत् ? स्वयमेव कृतं गमनम् ।
(५) तदा मुहूर्तमात्रेणोच्छलितो निनादः । उड्डीनानि भारुण्डकुलानि । निस्सृतानि यानपात्राणि । प्राप्तानि क्रमेण भृगुकच्छम् । तत्र कुबेरसत्कं भाण्डं परदेशार्जितद्रव्यं च व्यवहारिजनस्य न्यासीकृत्येहागताः स्मः ।
१ B&Cहिया २ B & C 'द म्हि.
"Aho Shrutgyanam"

Page #101

मोहराजपराजयम् ।
राजा - प्रतीहार ! महाजनं द्रष्टुमिच्छामि ।
प्रतीहारः -- यदाज्ञापयति देवः । ( इति निष्क्रम्य महाजनेन सह प्रविशति । ) महाजनः- - ( अपवार्य साशङ्कं ) मृतस्वग्रहणक्षणे क्षोणिपतिरस्मद्दर्शनमिच्छतीति न जाने किं भविष्यति ? ।
ऽङ्कः ]
प्रतीहारः -- इतो देवस्तदुपसर्पतु महाजनः ।
( महाजन उपसृत्य प्रणमति । )
राजा - ( ससंभ्रमं ) आसनमासनं महाजनाय ।
महाजनः - ( परिजनोपनीतमासनमध्यास्य ) प्रसीदतु देवः । किमनुष्ठीयताम् ? इति ।
राजा - ( सजुगुप्सं )
दुर्भिक्षोदयमन्नसंग्रहपरः प्रत्युर्वधं बन्धकी
ध्यायत्यर्थयते भिषग्गद्गणोत्पातं कलिं नारदः । दोषग्राहिजनश्च पश्यति परच्छिद्रं छलं शाकिनी
निष्पुत्रं म्रियमाणमाढ्यमवनीपालो हहा ! वाञ्छति ॥ ५० ॥ महाजनः -- ( अपवारितकेन ) किमेतदुपन्यस्तं देवेन ? | राजा - अपि च,
निर्वीराद्रविणादानाद्यद्भवेत्पातकं महत् ।
आक्रान्तस्तद्भरेणेव नृपो याति रसातलम् ॥ ५१ ॥ महाजनः -- ( कर्णौ पिधाय ) शान्तं पापम् ।
राजा ---स्थाने लौकिका अपि राजानमेवं पापमयमाचक्षते । तथाहिदशसूनासमं चक्रं दशचक्रसमो ध्वजः ।
दशध्वजसमा वेश्या दशवेश्यासमो नृपः ॥ ५२ ॥
महाजनः- - किमेवं सकलैपूर्व भूपालपरंपरापरिक्षुण्णं मृतस्व ग्रहणव जुगुप्सते देवः ? |
•
राजा -- किं बहुनोक्तेन ? :
?,
६५
१ B & C व्यतीति. २ B & C 'लभूपाल
S
"Aho Shrutgyanam"

Page #102

मन्त्रियशः पालविरचितं
निष्पुत्रो म्रियते यो यस्तस्य तस्य हताशयाः । पुत्रतां प्रतिपद्यन्ते नृपाः कष्टं धनाशया ॥ ५३ ॥ तदद्यप्रभृति मुक्तमेव मया मृतस्वमिति । महाजनः -- ( सहर्षे ) क एवं देवादपरः कर्तुमीष्टे । गुणश्रीः -- (१) पुत्त ! गिव्ह गिरह एदं दव्वजादं । जदो अहं ससुहा dfह ( इत्यद्धों के ) अणसणं पवज्जिस्सं ।
६६
राजा- - अम्ब ! अलममुना साहसेन । ननु कुबेरवदहमस्मि तवात्मज । अपि च, विचित्राणि विधिविलसितानि । कदाचित्कुबेरोऽपि परोपकारसुकृतसंभार पोतसमुत्तीर्णव्यसनार्णवः कथंचिदागच्छेत् ।
गुणश्रीः - (२) पुत्त ! एदाई य्येव भण पुणो वि अक्खराणि । राजा- - अम्ब ! किमिवासंभाव्यमत्र ? । तथाहिमानादानकदुन्दुभिर्ननु तथा क्लसप्रवासो निजा
नागत्यान्दशतान्निरा शहृदयानाश्वासयद्वद्बान्धवान् । प्रद्युम्नश्च पुराकृतादपहृतः स्वर्गीकसा षोडशावर्षादेत्य शुचातुरामतितरामप्रीणयन्मातरम् ॥ ५४ ॥ -(३) पुन्त ! एवं भोदु तुह दीहाउणो वयणेणं । ( इतिशकुनप्रन्थि
गुणश्रीःबध्नाति । )
राजा - प्रतीहार ! पटहवादनान्मृतस्वपरिहारं पौराणां विदितं कारय । प्रतीहारः -- यदाज्ञापयति देवः । ( इति निष्क्रामति । )
( नेपथ्ये )
भो भोः पौराः ! श्रूयतामेषा घोषणा,
[ तृतीय
निःशूकैः शक्तिं न यनृपतिभिस्त्यक्तुं कचित्प्राक्तनैः - पत्न्याः क्षार इव क्षते पतिमृतौ यस्यापहारः किल ।
( १ ) पुत्र ! गृहाण गृहाणैतद् द्रव्यजातम् । यतोऽहं सस्नुषा वह्नि अनशनं प्रपत्स्ये ।
( २ ) पुत्र ! एतान्येव भण पुनरप्यक्षराणि ।
( ३ ) पुत्र ! एवं भवतु तव दीर्घायुषो वचनेन ।
१ B & C वहि.
"Aho Shrutgyanam"

Page #103

s:]
मोहराजपराजयम् ।
आपाथोधि कुमारपालनृपतिर्देवो रुदत्या धनं
बिभ्राणः सदयं प्रजासु हृदयं मुश्चत्ययं तत्स्वयम् ॥ ५५॥ सर्वे--(समाकर्ण्य ) प्रियं प्रियं नः। राजा-इयता कृतार्थोऽस्मि ।
(नेपथ्ये) किं बालार्कविभावलेविलसितं विस्पन्दितं विद्युता
मेतत्किस्विदिति भ्रमात्पुरजनेनोद्रीवमालोकितः। निर्विच्छेदनभस्समीरणरणद्धण्टाविरावच्छला. याकुर्वन्निजसंपदोऽवतरति व्योम्नो विमानो महान् ॥५६॥
(सर्वे ससंभ्रममूर्ध्वमवलोकयन्ति ।) गुणश्रीः-(सहर्षे ) (१) दिट्टिया विमाणमज्झगदस्स मह पुत्तगस्स कुबेरस्स निच्छिदं सद्दो सुणीयदि ।
(ततः प्रविशत्याकाशयानेन विमानस्थः सकलत्रः कुबेरः।) कुबेरः-(सहर्षे ) प्रिये पातालचन्द्रिके ! कथमभिमतप्रदेशमापतित एव मुहूर्तेन विमानराजः । ततश्च,
पूर्व श्रीवनराजभूमिपतिना व्यालोक्य सल्लक्षणां
क्षोणी स्थापितमेतदत्र नगरं निर्वर्ण्यतां निर्भरम् । श्रीकौमारविहारमौलिवलयालङ्कारपालिध्वज
व्याजाज्जैत्रमदत्त पत्रममरावत्यै यदुच्चैस्तराम् ॥ ५७ ॥ अपि चएषा सु ! सरस्वतीसरिदिदं श्रीसिद्धभर्तुः सर
श्चैतत्तन्वि ! बकस्थलं पृथुयशःस्तंभोऽयमभ्रंलिहः । प्रासादो नृपतेरयं निरुपमः सुश्रोणि ! सौधापण
श्रेणिः क्षोणिरियं श्रियां च नगरे द्रष्टव्यमस्मिन्न किम् ? ॥५०॥ पातालचन्द्रिका-(२) अनउत्त ! सुलद्धं मे जम्मं जमेरिसे नयरे तए सह निवासु त्ति ।
(१) दिष्ट्या विमानमध्यगतस्य मम पुत्रकस्य कुबेरस्य निश्चितं शब्दः श्रूयते। (२) आर्यपुत्र ! सुलब्धं मे जन्म यदीदृशे नगरे वया सह निवास इति ।
"Aho Shrutgyanam"

Page #104

मन्त्रियशः पालविरचितं
[ तृतीयो
कुबेरः -- प्रिये ! अवतरावस्तावत् । मा महियोगकातरा किञ्चिदत्याहितं करिष्यत्यम्बा |
पातालचन्द्रिका – (१) अज्जउत्त ! एवं भोदु ।
कुबेरः —— तदेतन्मम सदनं यावद्वतरामि । (पुरोऽवलोक्य ) अये ! कथमत्र महाम् जनसमवायः ? । कथं चात्र चौलुक्यचक्रवर्ती विलोक्यते ? | मन्ये च मद्रविणग्रहणाय क्षोणिपतेरयं स्वयं गृहागमन परिस्पन्दः । भवतु तावत् । ( विमानादवतरति । )
सर्वे - ( सहसो पलक्ष्य ) कुबेर: कुबेर इति ।
६८
( कुबेर उपसृत्य राजानं प्रणमति । )
राजा - ( सप्रणयं ) स्वागतं भवत: ? ।
गुणश्रीःकुबेरः- -अम्ब ! प्रणमति कुबेरः । गुणश्रीः- ( ३ ) पुत्त ! अजरामरो भो । कुबेरः -अम्ब ! एषा वधूः प्रणमति ।
( पातालचन्द्रिका गुणश्रियः पादौ स्पृशति । ) गुणश्रीः- -(४) जादे ! अविधवा भोसु । राजा - श्रेष्ठिन् ! इत आस्यताम् । ( कुबेर उपविशति । )
राजा-भोः श्रेष्ठिन् ! कथय कथं वामदेवप्रकटितात्तादृशाद्दुर्गदेशादीदृशेन विमानेन पुनरस्मन्नगरमहाजनं सनाथतां नीतवानसि ? |
(२) दिट्टिया वडामि पशुज्जीविदस्स वच्छस्स दंसणेणं ति ।
कुबेरः -- देव ! निर्यामकोक्तनीत्या गत्वा तद्देवतागृहं कृतमातोद्यताडनम् । प्रविष्टेन चान्तश्चन्द्रकान्तमणिमयी भगवतश्चन्द्रप्रभस्य निरूपिता प्रतिमा ।
( १ ) आर्यपुत्र ! एवं भवतु ।
(२) दिष्ट्या वर्षे प्रत्युज्जीवितस्य वत्सस्य दर्शनेनेति ।
( ३ ) पुत्र ! अजरामरो भव ।
(४) जाते ! अविधवा भव ।
"Aho Shrutgyanam"

Page #105

ऽङ्कः]
मोहराजपराजयम् । प्रणम्य स्तुत्वा पर्युपास्य च सुचिरमेनामशङ्कितमनास्ततो निःसृत्य रम्यप्रदेशदर्शनाशया भ्राम्यग्नितस्ततः प्राप्तोऽस्मि प्रासाद्मकम् ।
राजा-ततस्ततः ? । कुबेरः-आरूढश्च तत्राद्राक्षमेकां निकाममधुराकृतिं दिव्यकन्यकाम् । राजा-तदसौ शून्यगृहे सुकुमारिकावाप्तिः।
कुबेर:-कृताभ्युत्थानादिश्च तया सविस्मयमप्राक्षम् 'भद्रे ! कात्वमसीति'। सा त्ववादीत् 'अत्र पातालतिलकनाम्नि नगरे पातालकेतुर्नाम विद्याधराधिराजो राज्यमन्वशात् । तस्य पातालसुन्दरीप्रियागर्भजां पातालचन्द्रिका नाम मां कन्यकां विद्धि । स च मे पिता प्रकृत्या पिशितलोलुपोऽभूत् । तन्निमित्तमनुदिनमनेकजन्तुवधाद्विविधानि पललानि संस्क्रियन्ते स्म । अन्यदा च सूपकारप्रमादादामिषं भक्षितवती बिडाली। भीतेने चानेनान्विष्यता दुराचारजातगर्भया कयापि स्त्रिया परित्यक्तस्तत्कालजातबालको व्यलोकि । स च संस्कृत्योपनीतो नृपतेरतिमनोज्ञतया प्रीतेन पृष्टोऽसौ राज्ञा । यथावदावेदितव्य. तिकरः प्रत्यहं महामांसरसवतीं निर्वतयितुमादिष्टश्च । प्रतिदिनं मनुजपलकव. लनाच राक्षसोऽजनि मजनकः । तेन च मां मजननी च मुक्त्वा भक्षितमिदमशेषं नगरम् । स च संप्रति कापि स्वाहारघटनाय गतोऽस्ति।
राजा-धिग दुरात्मनो मांसलोलुपताम् ।
कुबेरः-अथ सशपथमवस्थाप्य मामसौ गता कापि । क्षणाच तत्राजगाम तन्माता पातालसुन्दरी । तया चोक्तोऽहं 'पुत्र ! मत्पुत्र्याः पीडय पाणिम् । तवैकस्याभयं बलाद्याचितोऽस्ति मया स्वभर्जेति। 'ततः परिणीता मया पातालचन्द्रिका । जातसंबन्धः संबोधितः पातालकेतुः । अवतारितो जिनधमाध्वानम् । ग्राहितो मांसास्वादनविरतिम् । विमानस्थः सकलत्रश्चात्र समानीय मुक्तस्तेनाहमिति'। राजा-- निर्मूल्यं गणितं निजं परपरित्राणे तृणं प्राणितं
पाणौकृत्य नभश्चरीयमचिरात्कल्याणिनी प्रीणिता । १ B&C याधिरा' २ B & C °नानेना २ B & C दविर'
"Aho Shrutgyanam" |

Page #106

मन्त्रियशःपालविरचितं
[तृतीयो. प्राप्तः कौणपतां नृपो विधिवशाद्धर्थेऽध्वनि स्थापितः स्वं धामानुसृतं कुबेर ! भवता किं किं कृतं नावृतम् ? ॥५९॥
(कुबेरो लज्जा नाटयति।)
(नेपथ्ये) वैतालिक:
उच्छेद्य यः सप्त भयानि सर्वतः
प्रयोज्य धर्मे भुवनं सनातने। निरङ्कुशं क्रीडति सिद्धियोषिता
मध्याह्नतापं हरताजिनः स वः ॥ ३०॥ राजा-कथमयमाशीर्वचनव्यपेदेशादस्मान्मध्याह्नकृत्याय त्वरयति वैतालिकः ? । तत्कुबेरष्टिन् ! गृहाण निजलक्ष्मीम् । आश्वासय जननीम् । प्रीणय प्रणयिजनम् । प्रवर्तस्व धर्मकर्मणि । वयमपि यतामहे मध्याह्नपूजां कर्तुम् ।
( इति निष्क्रान्ताः सर्वे ।)
तृतीयोऽङ्कः।
"Aho Shrutgyanam"

Page #107

मोहराजपराजयम् |
चतुर्थोऽङ्कः ।
( ततः प्रविशति देशश्री: । )
देशश्री: - ( सहर्ष ) ( १ ) चिरादो कणिहभागिणिकं नयरसिरिं दहुं उक्कंडाविसंडुलं मे ह्रिदयं । कहिं पुण तीए भोदव्वं ? | ( किञ्चित्परिक्रम्याग्रतो निरूप्य ) कथं एसा कावि दीसदि सामलंगी विलया ? । ता एवं पुच्छिस्सं । ( ततः प्रविशति वनिता । )
वनिता - ( २ ) एसा कावि अहिणवा एदि । ता एदीए पडिवत्ति करेमि (इति कुसुमान्युपनीय ) कुदो पुण नियचलणकंसेण अज्जाए अणुगिहीद म्हि ? | देशश्री: - ( सहर्षे ) ( ३ ) समुद्दतीरादो । वनिता- -( ४ ) अध कहिं गंतव्वं ? |
देशश्री: - ( ५ ) हला ! कधइस्समेदं । नवरं का तुमं ? ति जाणिदुमिच्छामि ।
वनिता- -( ६ ) एदं कहिस्सं । अहं खु देवीए नयरसिरीए पियसही राई नाम ।
देशश्री: - ( सप्रमोदं ) ( ७ ) दिट्ठिया वडामि । जदो सा मम कणिट्ठभगिणिका । तं ज्जेव दट्टुमिच्छामि । ता हला वणराह ! पदंसेसु मे तं भगिणिकं ।
ऽङ्कः ]
७१
( १ ) चिरात्कनिष्ठभगिनिकां नगरश्रियं द्रष्टुमुत्कण्ठाविसंस्थुलं मम हृदयम् । कस्मिन्पुनस्तस्या भवितव्यम् ? । कथं एषा कापि दृश्यते श्यामलाङ्गी वनिता ? । तदेतां प्रक्ष्यामि ।
( २ ) एषा काप्यभिनवैति । तत एतस्याः प्रतिपत्तिं करोमि । कुतः पुनर्निजचरणस्पर्शेनार्ययानुग्रहीतास्मि ? |
( ३ ) समुद्रतीरात् ।
( ४ ) अथ कुत्र गन्तव्यम् ? |
( ५ ) हला ! कथयिष्याम्येतत् । नवरं का त्वम् ? इति ज्ञातुमिच्छामि ।
( ६ ) एतत्कथयिष्यामि । अहं खलु देव्या नगरश्रियः प्रियसखी वनराजी नाम |
( ७ ) दिव्या बद्धे । यतः सा मम कनिष्ठभगिनिका । तामेव द्रष्टुमिच्छामि । तद् हला वनराजि ! प्रदर्शय मे तां भगिनिकाम् ।
१ B & C मंद.
"Aho Shrutgyanam"

Page #108

मन्त्रियशःपालविरचितं
[ चतुर्थी
वनिता - ( १ ) इदो इदो एदु पियसही । (इत्युभे परिक्रामतः । ) वनिता - ( सम्यग् निरूप्य ) (२) आ ! कधं पुरदो देव दीसदि पियसही नयरसिरी ? |
( प्रविश्य नगर श्रीः । )
८
3
नगरश्रीः -- ( ३ ) सबहुमाणमाणत्त म्हि चालुक्कचंदेण भद्दे नयरसिरि ! जा एसा विवेयदुहिदा किवासुंदरी नाम सा मए तुह नासीकदा तथा अणुकूलिदव्वा जधा वारं वारं मं पदि पिम्मं दढीकरेदि । मए वि तहा तहा अणुपर्येत्तिदा जधा संपदं राएसिं घ्येवं ज्झायंती विरहता वकिलंता कालं वोलदि । मज्झ पियसहीए वणराईए संसग्गेण जादविणोदा वहदि । ता गड्डय तं संभावइस्सं । ( पुरतो निरीक्ष्य सहर्ष ) दिट्ठिया वणराईदुदीया भगिणिया देससिरी दोसदि । ( सहसोपसृत्य ) सागदं जिट्ठभगिणियाए ? | ( इत्युभे परिष्वजेते | ) वनिता -- (४) तुम्ह दुण्ह भगिणियाणं गंगाजसुणाणं व रमणिज्जो संगमो । ता किमित्थ अहं करेमि ? । ता वरं गड्डय किवासुन्दरं पच्चुविक्खिस्सं । ( इति निष्क्रान्ता । ) देशश्री: - ( ५ ) भगिणिके । चिरादो दिहासि । नगर श्रीः- ( ६ ) अज्जे ! अध किं ? |
( १ ) इत इत एतु प्रियसखी ।
( २ ) आः ! कथं पुरत एव दृश्यते प्रियसखी नगर श्रीः ? 1
( ३ ) सबहुमानमाज्ञप्तास्मि चौलुक्यचन्द्रेण ' भद्रे नगरश्रि ! या एषा विवेकदुहिता कृपासुन्दरी नाम सा मया तव न्यासीकृता तथाऽनुकूलयितव्या यथा वारं वारं मां प्रति प्रेम दृढीकरोति' । मयापि तथा तथानुप्रवर्तिता यथा साम्प्रतं राजर्षिमेव ध्यायन्ती विरहतापक्लान्ता कालं गमयति । मम प्रियसख्या वनराज्याः संसर्गेण जातविनोदा वर्तते । तद् गत्वा तां संभावयिष्यामि । दिष्ट्या वनराजीद्वितीया भगिनिका देशश्रीर्दृश्यते । स्वागतं ज्येष्ठभगिन्याः ? |
( ४ ) युवयोर्द्वयोर्भगिन्योर्गङ्गायमुनयोरिव रमणीयः संगमः । तत् किमनाहं करोमि ? । तद् वरं गत्वा कृपासुन्दरीं प्रत्युपेक्षिष्ये ।
( ५ ) भगिनिके ! चिराद्दृष्टासि ।
( ६ ) आयें ! अथ किम् ? ।
१ B & C तथा . २ B & C पेम्म ३ B & C करे. ४ C अणुमन्त्रिदा ५ B & C जेव. ६ B & C मज्झं च पि
" Aho Shrutgyanam"

Page #109

ऽङ्क:]
मोहराजपराजयम् । देशश्रीः-(१) किं ति अन्नारिस व्व जादा सि ।
नगरश्रीः-(२) अजे ! मह सामी वि अणीदिसो संपदि वद्ददि । ता कधमहमन्नारिसा न भविस्सं ? ।।
देशश्रीः-(३) केरिसो सामी इण्हि ? ति सोदुमिच्छामि ।
नगरश्रीः-(४) भगिणिके ! किं नालिकेरदीवादो आगदा सि ? जं इमं पि न मुंणेसि । णं संपदं गुरूवदेसलद्धजिणधम्माणुरत्तेण देवेण चत्तं मंसं आहेडओ य । संवुत्तो परमसावगो। जहा राया तहा पय त्ति अहं पि साविगा जाय म्हि ।
देशश्रीः-(५) वच्छे ! जुत्तमणुहिदं । नवरं ममावि उवदिससु सावयधम्म । नगरश्रीः-(संस्कृतमाश्रित्य)
जिनो देवः कृपा धर्मो गुरवो यत्र साधवः ।
श्रावकत्वाय कस्तस्मै न श्लाघेताविमूढधीः ? ॥ १॥ देशश्रीः--(६ ) अच्छरियं अच्छरियं । असुदपुव्वो एस धम्मो । ता अजप्पभुदि अब्भुवगदो मए वि । अहं पि साविगा जांद म्हि ।
नगरश्रीः-(७) इत्तिकेण अणुगिहीद म्हि । । (१) किमिति अन्यादृशेव जातासि ? । (२) आर्ये ! मम स्वाम्यप्यनीदृशः संप्रति वर्तते । तत् कथमहमन्याशा न भवामि ?। (३) कीदृशः स्वामीदानीम् ? इति श्रोतुमिच्छामि ।
(४) भगिनिके! किं नालिकेरद्वीपादागतासि ? यदिदमपि न जानासि । ननु सांप्रत गुरूपदेशलब्धजिनधर्मानुरक्तेन देवेन त्यक्तं मांसं आखेटकश्च । संवृत्तः परमश्रावकः । यथा राजा तथा प्रजेत्यहमपि श्राविका जातास्मि ।
(५) वत्से ! युक्तमनुष्ठितम् । नवरं ममाप्युपदिश श्रावकधर्मम् ।
(६) आश्चर्यमाश्चर्यम् । अश्रुतपूर्व एष धर्मः । ततोऽद्यप्रभृत्यभ्युपगतो मयापि । अहमपि श्राविका जातास्मि ।
(७) एतावताऽनुगृहीतास्मि । १ B & C मुणसि. २ B & C जाय.
"Aho Shrutgyanam"

Page #110

मन्त्रियशः पालविरचितं
[ चतुर्थी
देशश्री: - ( १ ) वच्छे ! अज्ज पुण कीस तुमं विसेसभूसिद् व्व
दीससि ? |
७४
नगर श्रीः – (२) अज्जे ! अज महसवो जादो । देशश्री:- ३ ) केरिसो ? |
नगर श्रीः -- ( ४ ) अज्ज राएसिणो सत्तुंजयरेवयपमुहमहातित्थजत्तं कडुय पडिनियत्तस्स पवेसमंगलं संवृत्तं ति ।
( नेपथ्ये )
(५) हला वणराईए ! अदिसीदले वि तुह भवणे न लहेमि रदिं । हला सोमदे ! एस संतावो इमेहिं कुसुमकिसलयपमुहोवयारेहिं न उवसमदि । देशश्री:- ( ६ ) वच्छे ! किमिदं ? |
( नगर श्री: कर्णे एवमेव । )
देशश्री:- ( ७ ) हुं नादं । वच्छे ! दंसेहि तं किवासुंदरि । नगर श्रीः -- ( ८ ) इदो इदो एदु अज्जा । ( किञ्चित्परिक्रम्य । ) इमस्सि पसे वदि किवासुंदरी ।
( ततः प्रविशति कृपासुन्दरी वनराजी सोमता च । )
कृपासुन्दरी - (संतापमभिनीय ) ( ९ ) सहि वणराइए ! इहं पि नत्थ निव्वुदी ता का गदी ? |
( १ ) वत्से ! अद्य पुनः कस्मात्त्वं विशेषभूषितेव दृश्यसे ? |
( २ ) आयें ! अद्य महोत्सवो जातः ।
( ३ ) कीदृशः १
( ४ ) अद्य राजर्षेः शत्रुञ्जय रैवतप्रमुखमहातीर्थयात्रां कृत्वा प्रतिनिवृत्तस्य प्रवेशमङ्गलं संवृ
तमिति ।
( ५ ) हला वनराजिके ! अतिशीतलेऽपि तव भवने न लभे रतिम् । हला सोमते ! एष संताप एभिः कुसुम किशलयप्रमुखोपचारैर्नोपशाम्यति ।
( ६ ) वत्से ! किमिदम् ? |
( ७ ) हुं ज्ञातम् । वत्से ! दर्शय तां कृपासुन्दरीम् ।
( ८ ) इत इत एत्वार्या । अस्मिन् प्रदेशे वर्त्तते कृपासुन्दरी ।
(९) सखि वनराजिके ! इहापि नास्ति निर्वृतिस्ततः का गतिः ? |
"Aho Shrutgyanam"

Page #111

मोहराजपराजयम् ।
वनराजी -- (१) सहि ! समस्ससिहि समस्ससिहि अणुकूलं दिव्वं सव्वं
संपाडइस्सदि ।
ऽङ्कः ]
सोमता - (२) भट्टिणि ! मा उत्तम्म । नगर श्रीःदेशश्री: - ( ४ ) अध किं ? |
वनराजी -- (५) कथं अज्ज देससि रिसणाहा पत्ता पियसही नयरसिरी? | कृपासुन्दरी —— (६) सहि सोमदे ! संठवसु ममं । (इत्यात्मानं संवृणोति । ) नगरश्रीः - ( ७ ) भगिणिके ! एहि उवसप्पम्ह | ( उपसृत्य ) सहि किवासुंदरि ! बाढमायासिदा सि संतावेण ।
कृपासुन्दरी
(आकारसंवरं कृत्वा ) ( ८ ) इत्थ उपविसदु पियसहीजुयलं । ( उभे उपविशतः । )
- ( ३ ) भगिणिके ! सुदो संलावो एदाणं ।
--
नगर श्रीः- - ( ९ ) सहि किवासुंदरि ! एसा मह जिट्ठे भगिणिका तुमए सह सहित्तणं गिहिदुमिच्छदि ।
कृपासुन्दरी - (१०) सहि नगरसिरि ! पडिवन्नं ज्जेव एदं मए । देशश्री: - ( ११ ) सहि ! इमिणा कयत्थ म्हि ।
( १ ) सखि ! समाश्वसीहि समाश्वसीहि अनुकूलं दैवं सर्वे संपादयिष्यति । ( २ ) भट्टिनि ! मा उत्तास्य ।
(३) भगिनिके ! श्रुत: संलाप एतयोः ।
( ४ ) अथ किम् ? ।
(५) कथमद्य देशश्रीसनाथा प्राप्ता प्रियसखी नगर श्रीः ? |
( ६ ) सखि सोमते ! संस्थापय माम् ।
७५
(७) भगिनिके ! एह्युपसर्पावः । सखि कृपासुन्दरि ! बाढमायासितासि संतापेन ।
(८) अत्रोपविशतु प्रियसखियुगलम् ।
(९) सखि कृपासुन्दरि ! एषा मम ज्येष्ठभगिनिका त्वया सह सखित्वं ग्रहीतुमिच्छति । (१०) सखि ! नगरश्रि ! प्रतिपन्नमेवैतन्मया ।
(११) सखि ! अनेन कृतार्थास्मि ।
१ B & C जेह°
"Aho Shrutgyanam"

Page #112

मन्त्रियशःपालविरचितं
[ चतुर्थो( नेपथ्ये) (१) रे रे ! रएह वागुरे । पाडेह पासए। जालेह जलणे । सनेह पहरणे। मारेह ससए । बंधेह हरिणे । घाएह वराहे । विससेह महिसे । वावाएह विहंगमे ।
सर्वाः-(मत्रासं.) (२) अचाहिदं अञ्चाहिदं किमिदं ? ति।
वनराजी-(३) सहीओ ! मा उत्तसध । कस्सवि खत्तियकुमारस्स पारडिपारंभसम्मद्दो एस ।
कृपासुन्दरी--(४) सहीओ ! इमिणा कोलाहलेण न सकेमि ठाकुं। (इत्युत्थाय गमनं नाटयति ।)
(सर्वा अनुव्रजन्ति ।)
( नेपथ्ये गीतध्वनिः ।) सर्वाः—(कर्ण दत्त्वा ) (६) अदिकरुणमधुरो एस कुदो गीदझुणि ? ति । वनराजी-(६) सहीओ ! एस पारडियाणं गोरिगेयसहो ।
कृपासुन्दरी-(७) इमिणा गीदेणवि समुप्पजदि मे सीसवेदणा । ता अन्नदो गमिस्सं । (किंचित्परिक्रम्य पुरो विलोक्य च ) कधमेस को वि जलासओ ? । ता इमस्स परिसरेण सीदलेण भोदव्वं ।
(नेपथ्ये ) (८) अरे ! खिवेह जाले । पवत्तेह गले (?) । गहेह मीणे ।
(१) रे रे ! रचयत वागुराः । पातयत पाशान् । ज्वालयत ज्वलनानि । सज्जयत प्रहरणानि । मारयत शशकान् । बन्धयत हरिणान् । घातयत वराहान् । विशसयत महिषान् । व्यापादयत विहङ्गमान् ।
(२) अत्याहितमत्याहितं किमिदम् ? इति ।
(३) सख्यः ! मा उत्रस्यत । कस्यापि क्षत्रियकुमारस्य पापचिप्रारम्भसम्मद एपः । . (४) सख्यः ! अनेन कोलाहलेन न शक्नोमि स्थातुम् ।
(५) अतिकरुणमधुर एष कुतो गीतध्वनिः ? इति । (६) सख्यः ! एष पापर्द्धिकाणां गौरीगेयशब्दः ।
(७) अनेन गीतेनापि समुत्पद्यते मे शीर्षवेदना । ततोऽन्यतो गमिष्यामि । कथमेष कोऽपि जलाशयः ? । सदस्य परिसरेण शीतलेन भवितव्यम् ।
(८) अरे ! क्षिपयत जालान् । प्रवर्तयत गलान् (?)। ग्राहयत मीनान् ।
१B&C गोयरि
"Aho Shrutgyanam"

Page #113

७७
ऽङ्कः ]
मोहराजपराजयम् । सर्वाः-( श्रुत्वा ) (१) किमिदं ? ति ।
वनराजी-(२) संहीओ ! एदे धीवराण सलिलोपकंठठिदाण मीणग्गहणसंरंभसंलावा ।
कृपासुन्दरी--(सदुःखं) (३) दुक्खैविणोदणत्थमागदाए बहुदुक्खंप्पादणं । ता वरं नियघरि य्येवं गमिस्सं । ( इति गन्तुमारभते।)
सर्वाः-(अञ्चले धृत्वा) (४) सहि ! चिट्ट दाव । कृपासुन्दरी-(५) एसा ठिद म्हि ।
नगरश्रीः-(६) सहि ! तुह पणपूरणत्थं वसणविणिवारणं करिस्सदि देवु त्ति सुणीयदि ।
कृपासुन्दरी-(७) तदो किं भविस्सदि ? । नगरश्रीः-(८) तुह वणराई पियदरा भविस्सदि ।
(नेपथ्ये) (९) अरे ! घरेध ऐदं ति । इमिणा खु पडिवक्खसंबंधिणा भोदव्वं । सर्वाः-(१०) सहि वणराईए ! किमिदं ?।
(१) किमिदम् ? इति । (२) सख्यः ! एते धीवराणां सलिलोपकण्ठस्थितानां मीनग्रहणसंरम्भसंलापाः । (३) दुःखविनोदनार्थमागताया बहुदुःखोत्पादनम् । तद्वरं निजगृहे एव गमिष्यामि । (४) सखि ! तिष्ठ तावत् । (५) एषा स्थितास्मि । (६) सखि ! तव पणपूरणार्थ व्यसनविनिवारणं करिष्यति देव इति श्रूयते । (७) ततः किं भविष्यति । (८) तव वनराजी प्रियतरा भविष्यति । (९) अरे ! धरत एतमिति । अनेन खलु प्रतिपक्षसंबन्धिना भवितव्यम् । (१०) सखि वनराजिके ! किमिदम् ? ।
१ B & C सहिओ. २ B & C दुख ३ B & C दुक्खप्पा ४ B & C जेव. ५ B&C पदं । ई ६ B&C राइ कि
"Aho Shrutgyanam"

Page #114

७८
मन्त्रियशपालविरचितं
[चतुर्थोवनराजी-( सविमर्श ) (१) सहीओ ! एस पुन्नकेदुमंतिणा विवक्खपुरिसगवेसणत्थं निउत्तो निच्चमप्पैमत्तो परिगमदि धम्मकुंजरो नाम दंडपासिओ। ता न जुत्तमित्थ समवेदाणं अम्ह अवत्थाणं । नगरश्रीः-(२) अज्जे देससिरि ! गच्छह तुब्भे सट्टाणं ।
(देशश्रीनिष्क्रान्ता । ) नगरश्रीः-(३) सहि वणराइए ! गच्छम्ह । वनराजी-(४) एवं भोदु । नगरश्रीः-(५) हला सोमदे ! आदेसेहि पंथाणं । सोमदा-(६) इदो इदो एदु भट्टिणीजुयलं ।
(सर्वाः परिक्रामन्ति ।) नगरश्रीः-(७) कथं पुरदो व्येवै दंडपासिओ ?। (ततः प्रविशति यमनियमनाम्ना पदातिद्वयेनानुगम्यमानो दाण्डपाशिक: पुरुषश्च ।) पदाती-(८) भैष्टके ! एशे पुलिशे। दोण्डपाशिकः--(९) अरे ! को तुमं ? । देहि ठाणं ।
पुरुषः-(१०) भष्टके ! हगे देशंतलातो आगतो । ता इमम्मि नगले मे को ठाणं भोदि ?।
(१) सख्यः ! एष पुण्यकेतुमन्त्रिणा विपक्षपुरुषगवेषणार्थ नियुक्तो नित्यमप्रमत्तः परिभ्रमति धर्मकुञ्जरो नाम दाण्डपाशिकः । तन्न युक्तमत्र समवेतानामस्माकमवस्थानम् ।
(२) आयें देशश्रि ! गच्छत यूयं स्वस्थानम् । (३) सखि वनराजिके ! गच्छावः। (४) एवं भवतु । (५) हला सोमते ! आदिश पन्थानम् । (६) इत इत एतु भट्टिनीयुगलम् । (७) कथं पुरत एव दाण्डपाशिकः ?। (८) भर्तः ! एष पुरुषः । (९) मरे ! कस्त्वम् ? । देहि स्थानम् । (१०) भर्तः ! अहं देशान्तरादागतः । ततोऽस्मिन्नगरे मे कः स्थानं भवति ।
१B&C"मपम २ B&C वासिओ. ३ B&C जेव. ४ B&C भट्टके एसे पुलिसे. ५ नाटकेऽस्मिन् दाण्डपाशिक' स्थाने 'दण्डपाशिक' इति क्वचित् A पुस्तके क्वचित् B&C पुस्तकयोदृश्यते । ६B&C भट्टके. ७B&C संतला'
"Aho Shrutgyanam'

Page #115

ऽङ्कः]
मोहराजपराजयम् । दाण्डपाशिकः-(१) अरे! कुदो पुण देसंतरादो परावडिदो भवं ? ।
पुरुषः-(स्वगतं) (२) किं दाणि भणिस्सं? । (प्रकाशं ) भष्टके ! हगे दूलदियंतलातो आगंदे ।
दाण्डपाशिकः-(३) अरे ! अन्नमापुट्ठो अन्नं पलवइ । ता एदं गाढं बंधेह । पुरुषः-(४) भैष्टके ! भयेण विसुमलिदु म्हि देशैनामं पि ।
(पदाती दृढं बनीतः।) प्रथमः-(५) अले पुलिशा ! लायकीयशाशणेण भष्टके पलपुलिशे गवेर्शदि । ता जमलायमुहकुहलं पविशिदुकामे भवं ।
द्वितीयः-(६) अले ! केलिशे तुह नामके ?।
पुरुषः-(७) भष्टके ! हगे शंशारे। ( इत्योक्ते सविषादमात्मगतं ) हद्धी महंते पमाते । ता किं कलेमि।
पदाती--(८) अले ! खलिदेहिं य्येव अप्पाणयं मलावेशि । पुरुषः-(९) भैष्टके ! हलिणकनामगे हगे। दाण्डपाशिकः-(१०) सवयणविरोहेणेव पडिवन्नं तए दुट्टपुरिसत्तणं।
(१) अरे ! कुतः पुनर्देशान्तरात्परापतितो भवान् ?। (२) किमिदानी भणिष्यामि । भतः ! अहं दूरदिगन्तरादागतः ।
(३) अरे ! अन्यदापृष्टोऽन्यत्प्रलपति । तदेतं गाढं बनीत । ... (४) भर्तः ! भयेन विस्मृतोऽस्मि देशनामापि।
(५) अरे पुरुषाः ! राजकीयशासनेन भर्ती परपुरुषान् गवेषयति । तद्यमराजमुखकुहरं प्रवेटुकामो भवान् ।
(६) अरे ! कीदृशं तव नाम ? । (७) भर्तः ! अहं संसारः । हा धिग् महान् प्रमादः । तत्किं करोमि ? | (८) अरे ! स्खलितैरेवात्मानं म्लायसि । (९) भर्तः ! हरिणकनामकोऽहम् । (१०) स्ववचनविरोधेनैव प्रतिपन्नं त्वया दुष्टपुरुषत्वम् ।
१B&Cगते. २B&C भट्ट ३ B& (देस' ४ B&C सास ६ B& Cसदि. ७ B&Cसंसा ८ B&Cमालावेसि.९ A भट्ट
B&C लिसे,
"Aho Shrutgyanam"

Page #116

मन्त्रियशःपालविरचितं
[ चतुर्थी पुरुषः-१) भष्टके ! खोभविलेशिमेदं । ता पसीतधै पसीतध । दाण्डपाशिका--(२) किं तुह कक्खाए ?। पुरुषः-(३) भष्टके ! पच्छयणस्थगिका । दाण्डपाशिकः-(४) अरे ! गवेसह पच्छयणं ।
(पदाती गवेषयतः ।) प्रथमः-(५) अले ! थगिकामझे किं पि कालवन्नं निलिखिजइ । द्वितीयः-(६) जउगोलिया एसा । दाण्डपाशिकः-(७) अरे ! अप्फालेह एयं ।
(पदाती तथा कुरुतः ।) दाण्डपाशिकः-(८) अरे ! को वि लेहो एस । ता पुरदो कडुय एवं गच्छम्ह राउलं।
पदाती-(९)जं भष्टके आनवेति । ( इति पुरुषं गृहीत्वा परिक्रामन्ति ।) दाण्डपाशिकः-(१०) काओ पुण इमाओ इथिकाओ ? ।
पदाती--(११) भष्टके ! सामिणिं नंगरेशिलिं पि विसुमलिदे भवं ?। अवला विवेयलायनंदणी किवाशुंतली, तच्चलणतामलसमहुयली सोमता च ।
(१) भर्तः ! क्षोभविलसितमेतत् । तत्प्रसीदत प्रसीदत । (२) किं तव कक्षायाम् ? । (३) भर्तः ! प्रच्छदनस्थगिका । (४) अरे ! गवेषयत प्रच्छन्नम् । (५) अरे ! स्थगिकामध्ये किमपि कालवर्ण निरीक्ष्यते । (६) जतुगोलिका एषा । (७) अरे! आस्फालयतैताम् । (८)अरे! कोऽपि लेख एषः। तत्पुरतः कृत्वा एतं गच्छामो राजकुलम् । (९) यद् भर्ता आज्ञापयति । (१०) का: पुनरिमाः स्त्रियः ?।
(११) भर्तः ! स्वामिनी नगरश्रियमपि विस्मृतवान् भवान् ? । अपरा विवेकराजनन्दिनी कृपासुन्दरी, तञ्चरणतामरसमधुकरी सोमता च ।।
१B&Cलसिद. २ A तथ पसीतथ. ३ A 'लिक्खि ४ B& C सामिणं. ५ B&C रसिलं. ६ B&C मन्दणा. ..
"Aho Shrutgyanam"

Page #117

मोहराजपराजयम् । दाण्डपाशिकः--(ससंभ्रममुपसृत्य ) (१) सामिणि ! पणमामि। नगरश्रीः -(२) भद्द ! सुहं ते ? । दाण्डपाशिकः-(३) देवस्स चालुक्कससिणो पयावेण । नगरश्रीः-(४) किमेयं ? । दाण्डपाशिकः-(५) एस अरिसंतिओ को वि देवपादमूलं नेदवो। नगरश्रीः-(६) भद्द ! मह वयणेण देवं किं पि विन्नविस्ससि ?।
दाण्डपाशिकः-(७) किमेवं नियपरियणपरमाणुम्मि जणे आदिसिज्जदि ।
(नगरपीः कर्णे एवमेव । ) दाण्डपाशिकः-(८) जं सामिणी आणवेदि।
नगरश्रीः-(९)ता गच्छदु भवं । अहं पि पियसहिं विवेयनिवपासे । मुत्तुं गच्छामि। दाण्डपाशिकः--(१०) एवं भोदु।
( नगरश्रीः सतृतीया निष्क्रान्ता।) पदाती-(११) भष्टके ! एदं पुलदो लायउलं । दाण्डपाशिकः-(प्रवेशं नाटयन् ) (१२) कैघं एस देवो । (१) स्वामिनि ! प्रणमामि । (२) भद्र ! सुखं ते । (३) देवस्य चौलुक्यशशिनः प्रतापेन । (४) किमेतत् । (५) एषोऽरिसत्कः कोऽपि देवपादमूलं नेतव्यः । (६) भद्र ! मम वचनेन देवं किमपि विज्ञपयिष्यसि ?। (७) किमेवं निजपरिजनपरमाणौ जने आदिश्यते ?। (८) यत्स्वामिनी आज्ञापयति ।। (९) तद्गच्छतु भवान् । अहमपि प्रियसखी विवेकनृपपार्श्वे मोक्तुं गच्छामि । (१०) एवं भवतु । (११) भर्तः ! एतत्पुरतो राजकुलम् । (१२) कथमेष देवः ?। १ B&C मोत्तुं २ B&C कथं.
"Aho Shrutgyanam'

Page #118

८२
मन्त्रियशःपालविरचितं
जस्स सरेहिं गईंदा परूढपक्व व्व पव्वया जाया । इय मुणिय नारयाओ वज्जं सक्केण सच्चवियं ॥ २ ॥ ता उवसप्पामि । ( उपसृत्य प्रणम्य च ) देव ! एस पुरिसो अज्ज भमंतेण मए लडो । एद्स्स य पासे एस लेहो ।
राजा - कासौ कासौ ? |
[ चतुर्थी
( दाण्डपाशिको लेखमुपनयति । ) राजा - ( उद्वेष्ट्य वाचयति । )
स्वस्ति श्रीजनमनोवृत्तेः श्रीमोहमहाराजो गूर्जरैराजराजधान्यां कल्याणमित्रं कलिकन्दलमतिनिबिडमालिङ्गय समादिशति । यथा, क्षेमोऽस्माकम् । भवतापि निखिलप्रवृत्तिगर्भिणी निजकौशलकथातिलकिता निरन्तरमस्मन्मनः प्रमोदाय प्रया विज्ञप्तिः । तथा विपक्षपरिजनोपजापकर्मणि नित्यमवहितेन स्थातव्यम् । यश्च त्वत्पार्श्वे मिथ्यात्वराशिनामा तापसच्छद्मा रसप्रदश्चिरात्महितोऽस्ति स यथाकालं प्रस्तुतप्रयोजने व्यापारयितव्यः । ये च चत्वारः कोपगर्वच्छद्मलौल्यनामानस्तीक्ष्णास्त्वन्निकटे प्रहिताः सन्ति तेऽपि नचिरादधिकृतकार्ये नियोजयितव्याः । अत्रार्थे भवन्तं त्वरयितुं संसारको नाम लेखहारकः प्रहितोऽस्तीति । ( पुनर्विमृश्य च ) दाण्डपाशिक ! एनं तावत्कारागार - निगडितं कुरु ।
दाण्डपाशिक:देवस्स सासणं । किंतु किं पि विनवणीयमत्थि ।
राजा - विश्रब्धमभिधीयताम् ।
( तेन सह निष्क्रम्य प्रविश्य च ) ( १ ) देव ! अणुदि
दाण्डपाशिकः — (२) सामिणी नगरसिरी विन्नवेदि - 'इमेहिं वसणेहिं निव्वासिदेहिं सुहं भविस्सदि । अवरं च ' जाव एदाई न निव्वासिदाई न ताव
यस्य शरैर्गजेन्द्रा प्ररूढपक्षा इव पर्वता जाता: ।
इति ज्ञात्वा नारदाद्वत्रं शक्रेण सत्यापितम् ॥
तदुपसर्पामि । देव ! एष पुरुषोऽद्य भ्रमता मया लब्धः । एतस्य च पार्श्वे एष लेखः ।
( १ ) देव ! अनुष्ठितं देवस्य शासनम् । किन्तु किमपि विज्ञपनीयमस्ति ।
( २ ) स्वामिनी नगर श्रीः विज्ञपयति- 'एभिर्व्यसनैर्निर्वासितैः सुखं भविष्यति । अपरं च
१ B & C रराजधा
"Aho Shrutgyanam"

Page #119

ऽङ्कः ]
मोहराजपराजयम् ।
८३
इत्थ अरिनराणं पवेसो रक्खिदुं सक्कुं' त्ति पियसही किवासुंदरी विचारं विचारं दुब्बला भोदि । ता तीए पणपूरणत्थं पि एदं कादुमरिहदि देवो' । राजा - पथ्यमाह युष्मत्स्वामिनी । यत एतेषु निर्वासितेषु लेखार्थः सुकरः । दाण्डपाशिक:- - ( १ ) देव ! हत्थं न क्खु अहं जाणामि ।
राजा - शृणु, अत्रैव नगरे गूढवृत्तिः कलिकन्दलनामा शत्रुसुहृदस्ति । तत्पार्श्वे चैको रसश्चत्वारस्तीक्ष्णाः सन्तीति लेखार्थः ।
दाण्डपाशिकः - ( २ ) देव ! ते चिय पढमं किं न धिप्पंति ? |
राजा - ते हि गूढघृत्तयो दुरुपलक्षाः प्रायेण चर्मचक्षुषाम् । व्यसनानि त्वरिगृह्याण्यपि प्रकटतया भ्राम्यन्ति । ततस्तान्येव तावन्निगृह्यन्ताम् । तन्नि ग्रहे स्वत एव यास्यन्ति कलिकन्दलप्रभृतयः । तद्गच्छ द्यूतमांसमद्यमारिनामानि चत्वारि व्यसनानि निपुणमन्विष्य सुगृहीतानि विधाय नगरान्निर्वासय । चौर्य पारदारिकत्वे च पूर्वमेव निर्वासिते स्तः । वेश्याव्यसनं तु वराकमुपेक्षणीयम् । न तेन किञ्चिद्गतेन स्थितेन वा ।
दाण्डपाशिक:- - ( ३ ) जं देवो आणवेदि । ( इति निष्क्रम्य पुरोऽवलोक्य च ) एदं च दुप्पहं । इत्थ दाव सुलहसंभावणं जूदं । भोदु निरूविस्सं । ( ततः प्रविशति द्यूतकुमारः । )
द्यूतकुमारः -- ( सर्वतो निरूप्य ) ( ४ ) कथं मए जीवंते कयजुयावदारु व्व दीसदि ? । जं दाणि निवनिवेसिदनवीणजिणायण पवर्हतसरसनाडयपिच्छणे ममं अवजाणिय जणो रच्चदि । भोदु दाव | अध कधं चिरयदि मे पाणवल्लहा असच्चकंदली ? |
'यावदेतानि न निर्वासितानि न तावदत्रारिनराणां प्रवेशो रक्षितुं शक्यः' इति प्रियसखी कृपासुन्दरी विचारं विचारं दुर्बला भवति । तत्तस्याः पणपूरणार्थमप्येतत्कर्तुमर्हति देवः ।
( १ ) देव ! लेखार्थे न खल्वहं जानामि ।
( २ ) देव ! त एव प्रथमं किं न गृह्यन्ते ? |
( ३ ) यद्देव आज्ञापयति । एतच्च दुष्प्रभम् । अत्र तावत्सुलभ संभावनं द्यूतम् । भवतु निरूपयिष्ये । ( ४ ) कथं मयि जीवति कृतयुगावतार इव दृश्यते ? । यदिदानीं नृपनिवेशितनवीन जिनायतनप्रवर्त्तमानस रसनाटकप्रेक्षणे मामवगणय्य जनो रज्यते । भवतु तावत् । अथ कथं चिरयति मे प्राणवल्लभाऽसत्यकन्दली ? |
१ B & C सको. २ B & C एवं ३ C एत्थ.
"Aho Shrutgyanam"

Page #120

८५
मन्त्रियशःपालविरचितं
[ चतुर्थो( प्रविश्यासत्यकन्दली।) असत्यकन्दली-( अग्रतो विलोक्य ) (१) इदो य्येवे अभिवदि अजउत्तो।
द्यूतकुमारः-(२) इदो अवसैप्पट पाणवल्लहा । असत्यकन्दली—(उपसृत्य ) (३) जयदु जयदु अजउत्तो। द्यूतकुमारः-(४) सुंदरि ! किमुव्विग्गा विय दीससि ? ।
असत्यकन्दली-(५) अजउत्त ! कधं थोवदिणेहिं नगरमिदमन्नारिसं संवुत्तं ? । न को वि तुमं मं वा गणेदि।।
द्यूतकुमार:-(६) पिए ! मुकरज्जधुरो कुधराहिवो संपदि वदि । तेणेवं चत्तमजाओ उज्झियचिरमग्गो जणो अम्हारिसेसु विरत्तो । जं च मं तुमं च न बह मन्नदितं तरस जेय च्छेयओ, किमम्ह ? । तहाहि, पिच्छ पिच्छ,
हरिहरपुराणपुरिसा अणेयतवचरणसोसियतणूण । पुरिसाण रज्जदाणे हुँति खमा वा न वा हुँति ॥ ३ ॥ जो सेवइ एगमणो मणुओ मं चेव देवअभहियं ।
सो अणुहवइ इह चिय अछत्तसिंहासणं रज्जं ॥४॥ (१) इत एवाभिवर्त्तते आर्यपुत्रः । (२) इतोऽवसर्पतु प्राणवल्लभा । (३) जयतु जयतु आर्यपुत्रः । (४)सुन्दरि ! किमुद्विना इव दृश्यसे ।
(५) आर्यपुत्र ! कथं स्तोकदिनैर्नगरमिदमन्यादृशं संवृत्तम् १ । न कोऽपि त्वां मां वा गणयति।
(६) प्रिये ! मुक्तराज्यधुरः कुधराधिपः संप्रति वर्तते । तेनैवं त्यक्तमर्याद उज्झितचिरमार्गों जनोऽस्मादृशेषु विरक्तः । यच्च मां त्वां च न बहु मन्यते तत्तस्यैव च्छेदः, किमस्माकम् ?। तथाहि, पश्य पश्य,
हरिहरपुराणपुरुषा अनेकतपश्चरणशोषिततनूनाम् । पुरुषाणां राज्यदाने भवन्ति क्षमा वा न वा भवन्ति ॥ यः सेवते एकमना मानवो मामेव देवाभ्यधिकम् ।
सोऽनुभवति इहैवाछत्रसिंहासनं राज्यम् ।। १ C जेव. २ C उवस ३ C होति.
"Aho Shrutgyanam"

Page #121

मोहराजपराजयम् । असत्यकन्दली-(१) अजउत्त ! अध कथं पुण पुरादणदसं पाविस्सामो।
द्यूतकुमारः-(२) सुयणु ! पत्तपुव्वावत्थं ब्रेव अत्ताणयं निहालेसु । असत्यकन्दली-(३) कधं विय ?। द्यूतकुमारः-(४) विवक्खविजयादो। असत्यकन्दली-(५)अज्नउत्त ! को उण विवक्खो ?।
द्यूतकुमारः--(६) सुमुहि ! राइणो भविस्सससुरओ विवेयचंदो नाम । सो खु मूलं सव्वाणत्थाणं ।
असत्यकन्दली-(७) अध कधं स जेव्वो ? ।
द्यूतकुमारः-(८) अत्थि इत्थ सामिणो मोहनरवहणो परममित्तं कलिकंदलो । तस्स साहिज्जेण सुजेओ विवक्खवग्गो।
दाण्डपाशिक:-(नखच्छोटिकां दत्त्वा स्वगतं ) (९) संवददि लेहत्थेण एयस्स भासिदं ।
घृतकुमारः-(सोत्साह) (१०) वल्लहे ! अहवा अहमेव एगो पहवामि पडिवक्खविजये।
(१) आर्यपुत्र ! अथ कथं पुनः पुरातनदशां प्राप्स्यावः । (२) सुतनु ! प्राप्तपूर्वावस्थमेवात्मानं निभालय । (३) कथमिव ?। (४) विपक्षविजयात् । (५) आर्यपुत्र ! कः पुनर्विपक्ष । (६) सुमुखि ! राज्ञो भविष्यच्छ्शुरको विवेकचन्द्रो नाम । स खलु मूलं सर्वानानाम् । (७) अथ कथं स जेतव्यः ।
(८) अस्त्यत्र स्वामिनो मोहनरपतेः परममित्रं कलिकन्दलः । तस्य साहाय्येन सुजेयो विपक्षवर्गः।
(९) संवदति लेखार्थेनैतस्य भाषितम् । (१०) वल्लभे ! अथवाऽहमेवैकः प्रभवामि प्रतिपक्षविजये ।
१ B&C कर्ष.
"Aho Shrutgyanam"

Page #122

८६
मन्त्रियशःपालविरचितं
[ चतुर्थोअसत्यकन्दली-(१) कैधमिव ? ।
द्यूतकुमारः-(२) जदो अत्थि मह अणेगाओ सत्तीओ । संति अणेगाई रुवाई।
असत्यकन्दली-(३) अजउत्त ! महल्लं मह कोदुहल्लं तेसिं दसणे । द्यूतकुमार:-(४) ता एहि दंसेमि। (किञ्चित्परिक्रम्य)
एयं अंधियनामं रूपं पसयच्छि ! चच्चरे पिच्छ । जं सेविजइ निचं कयकोवीणेहि निवईहिं ॥५॥ अवरं मयच्छि ! पिछसु मह रूवं इत्थ नालयं नाम । उवणीयकणयकोडीहिँ सेवियं वणियपुत्तेहिं ॥ ६ ॥ तइयं नियसु नियंबिणि ! इणमो चउरंगयं ति मह रूवं । जत्थ अरिकन्नकडुया खडक्खडा अमयसारिच्छा ॥७॥ दच्छे ! इमं नियच्छसु चउत्थमक्र्खाभिहाणयं रुवं । कुरुतणया भूमिवई जस्स पसाएण संजाया ॥८॥ पंचमयं मह रूवं वराडनाम इमं निहालेसु ।
सेवाइ जस्स डिंभा गयं पि कालं न याति ॥९॥ (१) कथमिव ?। (२) यतो सन्ति ममानेकाः शक्तयः । सन्त्यनेकानि रूपाणि । (३) आर्यपुत्र ! महन्मम कुतूहलं तेषां दर्शने । (४) तदेहि दर्शयामि ।
एतदन्धिकानाम रूपं मृगाक्षि ! चत्वरे पश्य । यत्सेव्यते नित्यं कृतकोपीनैर्नृपतिभिः ॥ अपरं मृगाक्षि ! पश्य मम रूपमत्र नाटकं नाम । उपनीतकनकोटिभिः सेवितं वणिक्पुत्रैः॥ तृतीयं पश्य नितम्बिनि ! इदानी चतुरङ्गकमिति मे रूपम् । यत्रारिकर्णकटुकाः खटखटा अमृतसदृशाः ।। दक्षे ! इदं पश्य चतुर्थमक्षाभिधानकं रूपम् । कुरुतनया भूमिपतयो यस्य प्रसादेन संजाताः॥ पञ्चमकं मम रूपं वराटनामेदं निभालय ।
सेवया यस्य डिम्भा गतमपि कालं न जानन्ति ।। १ B& C कथमिव. २ B मह. ३ B&C पेच्छ. ४ B&C पेच्छ' ६ B&C एत्थ. A करिक० . C भस ८ C क्साहि
"Aho Shrutgyanam"

Page #123

ऽङ्कः ]
मोहराजपराजयम् । दाण्डपाशिकः-(१) अहो ! दुरप्पणो वग्गियमचग्गलं। .
(नेपथ्ये कलकलः ।)
( असत्यकन्दली सत्रासं द्यूतमालिङ्गति।) द्यूतकुमारः-(स्वगतं) (२) कलयल ! तुह उवयारे पञ्चुवयारं न सक्किहं काउं ।
जेण पियाइ अयक्कियमविरलमालिंगणं दिन्नं ॥१०॥ (प्रकाशं ) कायरे ! मा भयं करेसु ।
असत्यकन्दली-(३) अन्वउत्त ! पडिवक्खजणसम्महेण पुणो वि एदिणा भोदव्वं, ता एहि अन्नदो वच्चम्ह ।
द्यूतकुमार:-( ४ ) किमट्ठाणे जेव अधीरा भोसि ? । णं मह परिवारजूयारचक्कस्स परप्परं असलीलभणिदिलीलाइनिभरा कलहकेली ।
असत्यकन्दली-( अक्षिणी उन्मील्य विलोक्य च ) (५) अजउत्त ! अहो! तुह परिवारस्स आयारसुंदरत्तणं । तहाहि
के वि कट्टियचरणकरकन्न,
कि वि कड्डियनयणजुय,
के वि नक्कअर्हरिहि विवज्जिय। (१) अहो ! दुरात्मनो वलितमत्यर्गलम् । (२) कलकल ! तवोपकारे प्रत्युपकारं न शक्ष्यामि कर्तुम् ।
येन प्रिययाऽतर्कितमविरलमालिङ्गनं दत्तम् ॥ कातरे ! मा भयं कुरु। (३) आर्यपुत्र ! प्रतिपक्षजनसम्मन पुनरप्येतेन भवितव्यं, तदेह्यन्यतो बजावः ।
(४) किमस्थाने एवाधीरा भवसि ? । ननु मम परिवारद्यूतकारचक्रस्य परस्परमश्लीलभणितिलीलायितनिर्भरा कलहकेली।। (५) आर्यपुत्र ! अहो ! तव परिवारस्याकारसुन्दरत्वम् । तथाहि
केऽपि कर्तितचरणकरकर्णाः, केऽपि कृष्टनयनयुगाः,
केऽपि नक्राधरैर्विवर्जिताः । १C अत. २ C काद. ३ C समई ४ A हरिहि.
"Aho Shrutgyanam"

Page #124

मन्त्रियशपालविरचितं
[चतुर्थोकि विलूणसव्वावयव,
के वि जेव खवणय अलजिय ॥ ११॥ द्यूतकुमारः-(१) पाणप्पिए ! मा एवं भण । जदो पुरिसाण परक्कमो अग्धदि न रूवं । अवरं च एयाणं न मुणसि कुलसुडिं तेणेदं जंपसि ।
असत्यकन्दली-(सोत्प्रासं ) (२) अजउत्त ! आयारसरिसेण भोव्वं कुलेण।
द्यूतकुमारः-(कर्णी पिधाय ) (३) पिए ! सुणेसु इमेसिमभिजणे । असत्यकन्दली-(४) एसा सावहाण म्हि ।
द्यूतकुमारः-( अङ्गुल्या निर्दिशन् ) (५) एस मेवानिवदिकुमारो । एस सुरद्वाहिवसहोदरो । एस चंदावदीपदी । एस नडूलनरिंदनत्तुओ। एस गुद्दहरायभायनंदणो । एस धाराहिरायभागिणिजो। एस सायंभरीभूवालमादुलगो। एस कुंकणाहिववेमाउगो(ओ)। एस कच्छभूमीभुयंगसालओ । एस मरुमंड. लाखंडलदुहिदानंदणो । एस पुण चालुकनिवजणयभादुगो ।
असत्यकन्दली--(६) हीमाणहे ! एरिसेण अवउत्तपरियरेण कयत्थ म्हि ।
केऽपि लूनसावयवाः,
केऽप्येव क्षपणका अलज्जिताः ॥ (१) प्राणप्रिये ! मैवं भण । यतः पुरुषाणां पराक्रमोऽर्घति न रूपम् । अपरं च, एतेषां न जानासि कुलशुद्धिं तेनेदं कथयसि ।।
(२) आर्यपुत्र ! आकारसदृशेन भवितव्यं कुलेन । (३) प्रिये ! शृण्वेषामभिजनान । (४) एषा सावधानास्मि ।
(५) एष मेदपाटनृपतिकुमारः । एष सौराष्ट्राधिपसहोदरः । एष चन्द्रावतीपतिः । एष नड्डुलनरेन्द्रनप्तृकः । एष गोद्रहराजभ्रातृनन्दनः । एष धाराधिराजभागिनेयः । एष शाकम्भरीभूपालमातुलकः । एष कुकणाधिपविमातृजः । एष कच्छभूमीभुजङ्गश्यालकः । एष मरुमण्डलाखण्डलदुहितृनन्दनः । एष पुनश्चौलुक्यनृपजनकभ्रातृकः।।
(६) आश्चर्य ! ईदृशेनार्यपुत्रपरिकरेण कृतार्थास्मि । १cणपिए, २ C एदाणं. ३ C मेवाड. ४ C नरेंद ५ मुहद्द' ६ C पाल
"Aho Shrutgyanam"

Page #125

८९
मोहराजपराजयम्। द्यूतकुमारः-(१) मोहकुलनयलचंदकले ! किमेदाणमेक वन्नीयदि ? । तहाहि
जइ मरइ घरे जणणी जणओ वा पणइणी व पुत्तो वा।
तहवि इमे मह सेवं न मुयंति करंति य न सोयं ॥ १२ ॥ अवरं च, चंदमुहि ! निरुवमा इमेसिं सामिभत्ती । जदो
मह सेवाविसयपरम्मुहम्मि देवम्मि देवराए वि।
जायइ अहो ! इमेसिं नीसंकं रंकसंकप्पो ॥ १३ ॥ असत्यकन्दली-(२) अजउत्त ! जदि एवं ता कुदो विलंबीयदि ? । किं न तादपादसमादिट्ठमणुट्टीयदि ?।।
घृतकुमारः-(३) पिएँ ! मित्तवग्गं पडिवालयंतु म्हि । असत्यकन्दली-(४) अजउत्त ! तुह मित्तवग्गं नादुमिच्छामि ।
घृतकुमारः-(५) सुनयणे ! एगो दाव तादमोहदासीए हिंसाए तणओ जंगलओ नाम । अवरो य तादमोहदंडपासियपमाददारओ मजसेहरओ नाम ।
(ततः प्रविशति जाङ्गलकः ।) जाङ्गलकः-( आत्मानं निर्वर्ण्य ) (१) मोहकुलनभस्तलचन्द्रकले ! किमेतेषामेकं वर्ण्यते ? । तथाहि
यदि म्रियते गृहे जननी जनको वा प्रणयिनी वा पुत्रो वा ।
तथापीमे मम सेवां न मुञ्चन्ति कुर्वन्ति च न शोकम् ॥ अपरं च, चन्द्रमुखि ! निरुपमैषां स्वामिभक्तिः । यतः
मम सेवाविषयपराङ्मुखे देवे देवराजेऽपि ।
जायतेऽहो ! एषां निश्शत रङ्कसंकल्पः ।। (२) आर्यपुत्र ! यद्येवं तदा कुतो विलम्ब्यते ? । किं न तातपादसमादिष्टमनुष्टीयते ?। (३) प्रिये ! मित्रवर्ग प्रतिपालयन्नस्मि। (४) आर्यपुत्र ! तव मित्रवर्ग ज्ञातुमिच्छामि ।
(५) सुनयने ! एकस्तावत्तातमोहदास्या हिंसायास्तनयो जाङ्गलको नाम । अपरश्च तातमोहदाण्डपाशिकप्रमाद्दारको मद्यशेखरको नाम ।
१ A मिकं व वनी. २ A & C प्रिये. ३ 0 °मलो. ४ C हरो.
"Aho Shrutgyanam"

Page #126

९०
मन्त्रियशः पालविरचितं
(१) अट्ठ (ट्ठि) दलरहयहारो विलित्तओ रुहिरकुंकुमरसेण । सोहदि सविसेसं विय जंगलओ लडमाहप्पो ॥ १४ ॥ ( पुनः सगर्व ) अहो ! मह महग्घदा लोयम्मि । जदोमज्झ कर निवतणया दिवाणिसं गहियचंडकोदंडा । दूरुज्झियरज्जसिरी भोगा खिज्वंति रन्नेसु ॥ १५ ॥
अवि य
हम्मंति मत्तकारिणो जं किर सुहडेहिं समरसम्महे । तं मह सेवासंभव भोवलवमित्तमित्थ जए ॥ १६ ॥ ( आकाशे लक्षं बद्धा )
भो भो देवा ! मह पाडिसिद्धिमिच्छंतया न किं खीणा ? | जो हं नियमत्ताणं तोलिय अत्ताणयं देमि ॥ १७ ॥
( सविमर्श ) अज मनसेहरदुदीओ अहं पियवयंसजूएण सह किं पि मंतरहस्सं कादुकामु म्हि । अध कधं चिरयदि मज्जसेहरो ? |
( ततः प्रविशति मद्यशेखरः । )
मद्यशेखरः -- ( सहासं )
( १ )
अष्ट (अस्थि) दलरचितहारो विलिप्तो रुधिरकुकुकुमरसेन । शोभते सविशेषमिव जाङ्गलको लब्धमाहात्म्यः ॥ अहो ! मम महर्घ्यता लाके । यतः
मम कृते नृपतनया दिवानिशं गृहीतचण्डकोदण्डाः । दूरोज्झितराज्यश्रीभोगाः खिद्यन्त्यरण्येषु ॥
अपि च---
हन्यन्ते मत्तकारिणो यत्किल सुभटैः समरसम्मर्दे । तन्मम सेवा संभवप्रभावलवमात्रमत्र जगति ॥
[ चतुर्थी
भो भो देवाः ! मम प्रतिषिद्धिमिच्छन्तो न किं क्षीणा: ? । योऽहं निजभक्तानां तोलयित्वात्मानं ददामि ॥
अद्य मद्यशेखरद्वितीयोऽहं प्रियवयस्यद्यूतेन सह किमपि मन्त्ररहस्यं कर्तुकामोऽस्मि । अथ कथं चिरयति मद्यशेखर: ? ।
१ C ताव
" Aho Shrutgyanam"

Page #127

ऽङ्कः ]
मोहराजपराजयम् । (१) जो कुणइ मज्झ सेवं मणुओ सो नाम सैव्वलोयम्मि ।
कुणइ सुराहिवलीलं हीणं अप्पाउ गणइ भूवालं ॥१८॥ (पुरोऽवलोक्य) कधं मं य्येवै पडिवालेदि पियवयस्सो जंगलओ ? । (उपमृत्य) पियवयंस जंगलय ! एस आगर्दु म्हि ।
जाङ्गलकः-(सहर्षे ) (२) कथं कज्जवक्खेवेण पासपत्तो विन मुणिदो पियवयंसो ? । ता एहि वचम्ह । (इति परिक्रामतः ।)
द्यूतकुमार:-(विलोक्य ) (३) पिए ! पिच्छ पिच्छ संपत्तं य्येव मे पियवयंसजुयलं । ( इत्यभ्युत्तिष्ठति ।)
इतरौ-(४) पियमित्त ! अलं संभमेण ।
द्यूतकुमारः-( तावुपवेश्योपविश्य च ) (५) भो पियवयंस जङ्गलय ! कीस रुद्ददाविरहिदो सि इहं आगदो ?।।
जाङ्गलकः-(६) मित्त ! गुजरनरिंदअग्गमहिसीए देवीए रजसिरीए सा खु दासी रुद्ददा । ता दाणि न जाणे कुदो वि ममं अभिसरंती सा देवीए पडिसिडा ?।
घृतकुमारः-(७) हद्धी ! पियकलत्तविउत्तो दाणि जादो सि । जाङ्गलकः--(८) अध किं ? । (१) यः करोति मम सेवां मनुजः स नाम सर्वलोके ।
____ करोति सुराधिपलीला हीनमात्मनो गणयति भूपालम् ॥ कथं मामेव प्रतिपालयति प्रियवस्यो जाङ्गलकः ? । प्रियवस्य जाङ्गलक ! एष आगतोऽस्मि । (२) कथं कार्यावक्षेपेण पार्श्वप्राप्तोऽपि न ज्ञातः प्रियवयस्यः ? । तदेहि व्रजावः । (३) प्रिये ! पश्य पश्य संप्राप्तमेव मे प्रियवयस्ययुगलम् । (४) प्रियमित्र ! अलं संभ्रमेण । (५) भोः प्रियवयस्य जाङ्गलक ! कस्माद्रौद्रताविरहितोऽसीहागत: ? ।
(६) मित्र ! गूर्जरनरेन्द्राप्रमहीष्या देव्या राज्यश्रियः सा खलु दासी रौद्रता । तदिदानी न जाने कुतोऽपि मामभिसरन्ती सा देव्या प्रतिषिद्धा ?
(७) हा धिक् ! प्रियकलत्रवियुक्त इदानीं जातोऽसि । . (८) अथ किम् ?। १C मच्चुलों २ C पालं. ३ C जेव. B & C गदो म्हि. ५ B & C कधं.
"Aho Shrutgyanam'

Page #128

९२
मन्त्रियशः पालविरचितं
[ चतुर्थी
१ ) भो मज्जसेहर ! तुमं पि अज उम्मत्तदा विष्प
द्यूतकुमारःउत्तो दीससि । मद्यशेखरः
-
- ( २ ) वयंस ! अज्ञ अहं मादाए कल्लवालहट्टिगाए रहसि भणिदो । जधा, पुत्त ! पुरा वि तुमं पदि अदिविरुद्धो आसि राएसी | इंदाणिं पुण तुमं उम्मूलिदुकामु ति सुणीयदि । ता अप्पमत्तेण भमिदव्वं, कलत्तं च इह येवं चिट्ठदु त्ति ।
असत्यकन्दली - ( ३ ) अज्जउत्त ! इमं सुणिय वेवदि मे हिदयं । मा नाम मंहं पि एवं होही ।
द्यूतकुमारः - ( ४ ) खत्तिए ! कादरा सि । न क्खु अहं पि मज्जसेहरु व्व कलत्तगोवणेण अध्याणयं रक्खिस्सं । न विय समावि कलत्तं परायत्तं । ता अलं विसाएण ।
( नेपथ्ये )
भो भोः पौराः ! महाराजश्रीकुमारपालदेवो युष्मानाज्ञापयति । यज्जिनरथयात्रा महोत्सवो भविष्यति । ततः -
पौराः ! कुर्युर्विपणिपदवीमस्त पशुं पयोभिमुक्ताहारे रुचिरवसनैर्हदृशोभां विदध्युः । स्थाने स्थाने कनककलशान् स्थापयेयुर्भवन्तः
पण्यस्त्रीभिः सुरगृहसखान् मञ्चकान् भूषयेयुः ॥ १९ ॥ सर्वे - ( सभयं कर्ण दत्त्वा ) ( ५ ) हा ! हद म्ह हद म्ह । अदो वरं विरुमम्हाण इत्थ अवत्थाणं । ता अन्नदो वच्चन्ह | ( इत्युत्थाय परिक्रामन्ति । )
( १ ) भो मद्यशेखर ! त्वमप्यद्योन्मत्ततया विप्रयुक्तो दृश्यसे ।
( २ ) वयस्य ! अद्याहं मात्रा कल्पपालहट्टिकायां रहसि भणितः । यथा, पुत्र ! पुरापि त्वां प्रत्यतिविरुद्ध आसीद् राजर्षिः । इदानीं पुनस्त्वामुन्मूलयितुकाम इति श्रूयते । तदप्रमत्तेन भ्रमितव्यं, कलत्रं चेहैव तष्ठत्विति ।
(३) आर्यपुत्र ! इदं श्रुत्वा वेपति मे हृदयम् । मा नाम ममाप्येवं भविष्यति ।
( ४ ) क्षत्रिये ! कातरासि । न खल्वमपि मद्यशेखर इव कलत्रगोपनेनात्मानं रक्षिष्यामि । नापि च ममापि कलत्रं परायत्तम् । तदलं विषादेन ।
(५) हा ! हताः स्मः हताः स्मः । अतः परं विरुद्धमस्माकमत्रावस्थानम् । तदन्यतो व्रजामः ।
१ B & C जेव. २ B & C मं पि. ३ B & C खु. ४ B & C पांडं.
"Aho Shrutgyanam"

Page #129

मोहराजपराजयम् ।
९३
दाण्डपाशिकः - ( १ ) अहं पि सह गच्छस्सं । जदो न एदेसिं मारी समवेदि । तस्संगमे संगहिस्सं । ( इति गूढं सह सञ्चरति । )
ऽङ्कः ]
असत्यकन्दली – (२ ) अज्जउत्त ! एदं गयणग्गलग्गसिहरं जं दूरादो दीसदि देउलं इथे विसाले रमीयदि ।
द्यूतकुमारः -- (३) पाणवल्लहे ! अइउज्जुया सि । मा पुणो वि एवं मंतिज्जसु । जदो एदं रायैणा काराविदं तिहुषणविहाँरु त्ति देउलं । अम्हारिसाण इहं खु नामग्गहणं पि विरुद्धं दूरे पवेसाइ । ता मोणेण अवकमन्ह । जाङ्गलकमद्यशेखरौ — ( ४ ) साहु मंतिं वयस्त्रेण ।
-
असत्यकन्दली- - ( ५ ) चिट्ठदु एदं । अन्नई वि बहूणि रमणिजाणि देउलानि दोसंति ।
द्यूतकुमारः -- (६) पिए । एदोइ वि निवदिदेउलाणि ।
असत्यकन्दली - ( ७ ) अजउत्त ! कीस एदस्स राएसिणो विहारकारावणवसणमदिबुद्धिं गदं ? |
द्यूतकुमारः( ८ ) पिए । न याणामि । मद्यशेखरः - (९) एस जंगलओ जाणदि ।
( १ ) अहमपि सह गमिष्यामि । यतो नैतेषां मारी समवैति । तत्संगमे संग्रहीष्यामि ।
(२) आर्यपुत्र ! एतद्गनामलग्नशिखरं यद्दूराद् दृश्यते देवकुलमत्र विशाले रम्यते । (३) प्राणवल्लभे ! अतिऋजुकाऽसि । मा पुनरप्येवं मन्त्रयस्व । यत एतद्राज्ञा कारितं त्रिभुवनविहार इति देवकुलम् । अस्मादृशानामिह खलु नामग्रहणमपि विरुद्धं दूरे प्रवेशादि । तन्मौनेनावक्रमामः ।
( ४ ) साधु मन्त्रितं वयस्येन ।
(५) तिष्ठत्वेतत् । अन्यान्यपि बहूनि रमणीयानि देवकुलानि दृश्यन्ते ।
(६) प्रिये ! एतान्यपि नृपतिदेवकुलानि ।
(७) आर्यपुत्र ! कस्मादेतस्य राजर्षेर्विहारकारणव्यसनमतिवृद्धिं गतम् ? |
( ८ ) प्रिये ! न जानामि ।
(९) एष जाङ्गलको जानाति ।
१ B & C एत्थ. २ B & C राहणा. ३ B & C 'हारो ४ B & C नाई वि. ५ B & C °दाई वि.
"Aho Shrutgyanam"

Page #130

मन्त्रियशःपालविरचित
[चतुर्थोद्यूतकुमारः-(१) वयंस जंगलय ! कहेसु ।
(जाङ्गलकः सदुःखमधोमुखो भवति ।) असत्यकन्दली-(२) हंहो ! जंगलय ! किमन्नं किं पि दुहनियेयपठाणमत्थि ?।
जाङ्गलकः-(निःश्वस्य ) (३) असञ्चदलि ! दिव्वं पुच्छ । ( इति बाष्पं मुञ्चति।)
द्यूतकुमारः-(४) भो मजसेहर ! तुमं कहेसु । मद्यशेखरः-(५) एस किल पुरा रायस्स अइवल्लहो आसि । असत्यकन्दली-(६) जयपयडमेदं । मद्यशेखरः-(७) अदो य्येवं ऎदस्सि रुद्ददा संघडिदा । असत्यकन्दली-(८) उचवन्नमेदं ।
मद्यशेखरः-(९) संप॑डि पुण पासंडविप्पयारणाहिं बाढं विरत्तो राया इमम्मि ।
द्यूतकुमारः-(१०) विघडणशीलाणि रायपिम्माणि ।
(१) वयस्य जाङ्गलक ! कथय । (२) हो ! जाङ्गलक ! किमन्यत्किमपि दुःखनिवेदनस्थानमस्ति ? । (३) असत्यकन्दलि ! दैवं पृच्छ । (४) भो मद्यशेखर ! त्वं कथय । (५) एष किल पुरा राज्ञोऽतिवल्लभ आसीत् । (६) जगत्प्रकटमेतत् ।। (७) अत एवैतस्मिन् रौद्रता सङ्घटिता। (८) उपपन्नमेतत् । (९) संप्रति पुनः पाखण्डविप्रतारणाभिर्बादं विरक्तो राजैतस्मिन् । (१०) विघटनशीलानि राजप्रेमाणि ।
१ B&C कधेस, २ B & C जेव. ३ A एदस्सि. ४ B & C संपदि. ५ B&C सीलाई.
"Aho Shrutgyanam"

Page #131

मोहराजपराजयम् ।
मद्यशेखरः - ( १ ) इत्तिकेण न पज्जत्तं पिच्छे जं जां । राएसिणो किल वयणभवणखंभभूदा अच्चंतनिम्मलायारा रज्जरसासायमूलहेदुणो अदीवपिया बत्तीसं दियवरा अस्थि । तेसिं जंगलओ अदिप्पिओ ।
ऽङ्कः ]
द्यूतकुमारः - (२ ) तदो तदो ? |
मद्यशेखरः - ( ३ ) इमेहिं दिएहिं जंगलयचंडालसंसग्गी कदा कारिंदा य इदि कय ते नियपुरादो निव्वासेदुमारद्धा रन्ना । असत्यकन्दली — ( ४ ) एवं नाम वि संभवदि, दाणि वेरीभवन्ति सोहिदाणि ।
मद्यशेखरः -- ( ५ ) तदो पगिदीहिं वारिदो राया । देव ! न एवं जुज्जदि । जदो तुह पसादचिंतगु त्ति एदेहिं जंगलओ पुरक्कदो । अदो एदे तुझं समानदोस तिन क्खु निव्वासणमरिहन्ति । किंतु गुरुसमीवे पायच्छित्तपडिवत्ती की दुति । तदो राया गदो गुरुपासे । तेहिं वि कहिदं पायच्छित्तं । जितिया दिया इत्तिए जिणविहारे कारीवसु ति । अदो एदे विहारा रन्ना काराविदन्ति ।
असत्यकन्दली — ( ६ ) अध कहिं दाणि गड्डय रभिदव्वं ? |
( १ ) एतावता न पर्याप्तं पश्य यज्जातम् । राजर्षेः किल वदन ( वचन ) भवनस्तम्भभूता अत्यन्तनिर्मलाचारा (कारा) राज्यरसास्वादमूलहेतवोऽतीवप्रिया द्वात्रिंशद्दिजवरा : (दन्ताः ) सन्ति । तेषां जाङ्गलको तिप्रियः ।
९
( २ ) ततस्तत: ? ।
(३) एभिर्द्विजैर्जाङ्गलकचाण्डालसंसर्गी कृता कारिता चेति कृत्वा ते निजपुरान्निर्वासयितु
मारब्धा राज्ञा ।
( ४ ) एवं नामापि संभवति, इदानीं वैरीभवन्ति सुहृदः ।
( ५ ) ततः प्रकृतिभिर्वारितो राजा | देव ! नैथं युज्यते । यतस्तव प्रसादचिन्तक इत्येतैर्जाङ्गलकः पुरस्कृतः । अत एते युष्माकं समानदोषा इति न खलु निर्वासनमर्हन्ति । किन्तु गुरुसमीपे प्रायश्चित्तप्रतिपत्तिः क्रियतामिति । ततो राजा गतो गुरुपार्श्वे । तैरपि कथितं प्रायश्चित्तम् । यावन्तो द्विजा एतावतो जिनविहारान् कारयेति । अत एते विहारा राज्ञा कारिता इति ।
( ६ ) अथ कुत्रेदानीं गत्वा रन्तव्यम् ? |
१ B & C पेच्छ. २ B & C क्खंभभू ३ B & C संवदि. ४ B & C तुम्भ ५ B & C खु. ६ B & C कीरदो. ७ B & C एत्तिए ८ B & C कारावे.
"Aho Shrutgyanam"

Page #132

९६
मन्त्रियशःपालविरचितं
[ चतुर्थोद्यूतकुमार:-(१) मित्ता ! कहेह कहिं दाणि गडय रमिद्व्वं ? । उभौ----(विमृश्य ) (२) जत्थ अम्बा मारी समादिसदि। घृतकुमारः--(३) कहिं पुण अंबाए भोव्वं ?।
जाङ्गलकः--(४) अत्थ पएसे अत्थि अंबाए पियसहीसूणा नाम । ता तीए पासे संभवदि।
(ततः प्रविशति मारिः शूना च।) र्शना-(५) सहि ! तुह पसातेन हगे अशलिशं ईशलत्तं धलेमि । पिच्छे आलन्नगे जीवनियले । नियच्छ 'शेलिहछगलकोडीओ। नियसु वहंतीओ लुहिलसलियाओ। उअ शूकलअद्विगिलिनो।
मारिः--(६) पियसहि ! निलंतलायमेलिशं भोदु । शुना-(७) तुमाए सँहीए चिलं जीवंतीए ।
मारिः-(दक्षिणाक्षिस्पन्दनमभिनीय सोद्वेगं ) (८) सखि ! कुतोऽपि फुलंति वामेदलं नयनक।
शूना-(९) पतिहतममंगलं ।
मारि:-( सावष्टम्भं) (५) आ कधं ममं मालिं पि दुनिमित्तकेलका भउकंपका पलिलंभंति ?। (साटोपं परिक्रामति ।)
(१) मित्रे ! कथयतं कुत्रेदानीं गत्वा रन्तव्यम् । (२) यत्राम्बा मारिः समादिशति । (३) कुत्र पुनरम्बया भवितव्यम् । (४) अत्र प्रदेशेऽस्त्यम्बायाः प्रियसखी शूना नाम । तत्तस्याः पार्श्वे संभवति ।
(५) सखि ! तव प्रसादेनाहमशदृशमीश्वरत्वं धरामि । पश्यारण्यकान् जीवनिकरान् । पश्य सैरिभच्छागकोटीः । पश्य वहन्तीरुधिरसरितः। पश्य शूकरास्थिगिरीन् ।
(६) प्रियसखि ! निरन्तरायमीहशं भवतु । (७) त्वया सख्या चिरं जीवन्त्या। (८) सखि ! कुतोऽपि स्फुरति वामेतरं नयनकम् । (९) प्रतिहतममङ्गलम् । (१०) आः कथं मां मारिमपि दुनिमित्तसम्बन्धिनो भयोत्कम्पकाः परिरम्भन्ते ?।
१ B & Cशदि. २ B&C एत्थ. ३ B&C सूना. ४ B& C सना. ५ ( पेच्छ. ६ C सेवि .C°लितं ८ A धीए ९ Aल्लति.
"Aho Shrutgyanam"

Page #133

ऽङ्कः ]
जाङ्गलकः
सर्वे (उपसृत्य ) ( २ ) अंब ! पणमामि (मो) ।
-
मोहराजपराजयम् ।
- ( सानन्दं ) ( १ ) कथं पुरदो व्येवं अंवा वहदि ? |
मारिः -- ( अनालोकितकेन स्वगतं ) ( ३ ) एतेन नयनफुलनेन वेपति मे
हितपकं ।
इतरे - ( ४ ) अंब ! पणमामो ।
शूना - (५) सखि ! एते इतो पनमंति ।
मारि:- - ( विलोक्य ) ( ६ ) पुत्तका ! चिलं जीवैध | अध कुशलं तुम्ह सलीलस्स ? |
सर्वे (७) अम्बाए पसादेण ।
मारिः :
सर्वे - ( ९ ) अम्ब ! अध किं ? |
मारिः- - ( १० ) उब्वेगकालनं नादुमिच्छामि ।
- ( ८ ) पुत्तका ! कधमुव्विग्गा विय तीस ? |
द्यूतकुमारःजंगलकस्स ।
- ( ११ ) अम्ब ! सव्येसिमत्थि उच्वेगो । विसेसओ
( १ ) कथं पुरत एवाम्बा वर्तते ? |
( २ ) अम्ब ! प्रणमामः ।
( ३ ) एतेन नयनस्फुरणेन वेपति मे हृदयकम् ।
( ४ ) अम्ब ! प्रणमामः ।
(५) सखि ! एत इतः प्रणमन्ति ।
( ६ ) पुत्रकाः ! चिरं जीवत । अथ कुशलं युष्माकं शरीरस्य ? |
( ७ ) अम्बायाः प्रसादेन ।
( ८ ) पुत्रकाः ! कथमुद्विमा इव दृश्यध्वे ? |
( ९ ) अम्ब ! अथ किम् ? ।
९७
(१०) उद्वेगकारणं ज्ञातुमिच्छामि ।
( ११ ) अम्ब ! सर्वेषामस्त्युद्वेगः । विशेषतो जाङ्गलकस्य ।
१ C कथं. २ C जेव. ३ C सूना ४ A वह ५ C सध.
१३
"Aho Shrutgyanam"

Page #134

मन्त्रियशपालविरचितं
[ चतुर्थोमारि:-(सरोष) (१) आ को एस कतंतकतो मह पुत्तकस्स उव्वेगहेतू ? । पियसखि शूने ! उपनेहि किपानिकं जेने से सिलच्छेतं कलेमि।
घृतकुमार:-(२) अंब ! अलं संरंभेण । सुणीयदु दाव । मारिः-(३) कधेसु ।
द्यूतकुमारः-(४) कलत्तविजोजणमिक दुक्खकारणं । अवरं च सामिणो अप्पसादो।
मारि:-(५) अध पुत्तक ! तुह मजसेखलस्स च किं दुक्खकारणं ?।
घृतकुमारः-(६) अम्हाण वि एगं पाणभूदमित्तदुक्खं दुक्खकारणं । अवरं च, अगुणन्नुजणबहुलदाए संपदि नियगुणगणअप्पगासणवसणं। जदो
ठाणविसेसे अग्घा पुरिसाणं गुणगणो न अन्नत्य ।
कणयाहरणे रेहइ रयणं न हु महियाहरणे ॥ २० ॥ मारि:-(७) ऍत्तका ! जंगलकस्स कलत्तवियोचनं केन कतं १ । जाङ्गलकः-(८) अंब ! दिव्वेण कदं ।
(१) आः क एष कृतान्ताक्रान्तो मम पुत्रकस्योद्वेगहेतुः ? । प्रयसखि शूने ! उपनय कृपाणिकां येन तस्य शिरश्छेदं करोमि ।।
(२) अम्ब ! अलं संरम्भेण । श्रूयतां तावत् । (३) कथय । (४) कलत्रवियोजनमेकं दुःखकारणम् । अपरं च स्वामिनोऽप्रसादः । (५) अथ पुत्रक ! तव मद्यशेखरस्य च किं दुःखकारणम् ? ।
(६) अस्माकमप्येकं प्राणभूतमित्रदुःखं दुःखकारणम् । अपरं च, अगुणज्ञजनबहुलतया संप्रति निजगुणगणाप्रकाशनव्यसनम् । यतः
स्थानविशेषे राजते पुरुषाणां गुणगणो नान्यत्र ।
कनकाभरणे राजते रत्नं नैव मृत्तिकाभरणे॥ (७) पुत्रक ! जाङ्गलकस्य कलत्रवियोजनं केन कृतम् ? । (८) भम्ब ! देवेन कृतम्।
१C सने. २ A येन. ३ 'मेकं. ४ B&C सगा,
"Aho Shrutgyanam"

Page #135

ऽङ्कः] मोहराजपराजयम् ।
९९ द्यूतकुमार:-(१) कुदो वि देवीए रज्जसिरीए । मारिः-(२) अध सामिनो अपसातो कधं ? । घृतकुमारः-(३) रन्नो पासंडविप्पदारण त्ति मनसेहरो अक्खदि ।
मारि:-( आकाशे) (४) अले ले ! पासंडिका ! कुन्डो तुझं कतंतो। यं माली वेरिनी कता । ता एते न भवध, किं पि सलनमनुसलथ । यतो
निजतालानं हतओ तुलेहिं तडून नून वेधव्वं ।
कीरति पतं सरभसं तप्पंधलविसधरसिरेसु ॥२१॥ असत्यकन्दली-(विमृश्य ) (५) अंब ! अलं अलीयसंरंभेण । पसीदध पसीद्ध, काव्वं चिंतम्ह ।
मारि:-(६) वच्छे ! देवे मोहलाजे जीवंते नत्थि तस्सेवकान चिंता। असत्यकन्दली-(७) एवं नेदं । तहावि ताव चिंतीयदु किं पि।
(मारिश्चिन्तां नाटयति) असत्यकन्दली-(८) अध के एदे सूनाघरेगदेसनिसन्ने निश्चन्नेमि ?। द्यूतकुमारः-(९) अंबा सूणा जाणादि । शूना-(१०) एदे मालीए सेवगा। (१) कुतोऽपि देव्या राज्यश्रिया । (२) अथ स्वामिनोऽप्रसादः कथम् । (३) राज्ञः पाखण्डविप्रतारणेति मद्यशेखर आख्याति ।
(४) अरे रे ! पाखण्डिकाः ! क्रुद्धो युष्माकं कृतान्तः । यन्मारिवैरिणी कृता । तदेते न भवथ, किमपि शरणमनुसरत । यतः
निजदाराणां हतको दूरैदृष्ट्वा नूनं वैधव्यम् ।
करोति पदं सरभसं दुन्धिलविषधरशिरस्सु ॥ (५) अम्ब ! अलमलीकसंरम्भेण । प्रसीदत प्रसीदत, कर्त्तव्यं चिन्तयामः । (६) वत्से ! देवे मोहराजे जीवति नास्ति तत्सेवकानां चिन्ता । (७) एवमेतत् । तथापि तावचिन्त्यतां किमपि । (८) अथ कान् एतान् शूनागृहैकदेशनिषण्णान् निर्वर्णयामि । (९) अम्बा शूना जानाति। (१०) एते मारेः सेवकाः। १ B&C रणं ति. २ B & C तुम्भं.
"Aho Shrutgyanam"

Page #136

मन्त्रियशःपालविरचितं
असत्यकन्दली – (१ ) किं नामगा इमे ? |
शूना - ( अङ्गुल्या निर्दिशन ) ( २ ) एस दाव कउलसितो । एस कावालिगसिद्धंतो । एस घडचडगसिद्धंतो । एस नाहियसिद्धंतो । एस रहमाणसिर्द्धतो ।
१००
मारिः - ( साकूतं ) ( ३ ) एते खु परुप्परं नान अहंकारेन कलिं कैरिंता न विरमंति ता एते पुच्छिस्सं । सखि सूने ! आकारेसु एते ।
शूना - ( ४ ) यं सखी आनवेति । ( इति निष्क्रम्य तैः सह प्रविश्य च ) एते ते ।
( ततः प्रविशन्ति कौलादयः 1 )
कौल:-( साहङ्कारं )
(५) खज्जइ मंसं अणुदिणु पिज्जइ मज्जं च मुक्कसंकष्पं । अणिवारियमणपसरो एसो धम्मो मए दिट्ठो ॥ २२ ॥ कापालिकः ( सगर्व )
(६) उत्तमपुरिसकवाले मुंजइ जो पुरिसजंगलं निळं । सो पावइ सिवठाणं इय नरकावालिणा कहियं ॥ २३ ॥ रहमाणः - ( साटोप )
[ चतुर्थी
( १ ) किं नामका इमे ? |
(२) एष तावत्कौलसिद्धान्तः । एष कापालिक सिद्धान्तः । एष घटचटकसिद्धान्तः । एष नास्तिकसिद्धान्तः । एष रहमाणसिद्धान्तः ।
( ३ ) एते खलु परस्परं ज्ञानाहङ्कारेण कलिं कुर्वन्तो न विरमन्ति । तदेतान् प्रक्ष्यामि । सखि शूने ! आकारय एतान् ।
( ४ ) यत्सख्याज्ञापयति । एते ते ।
(५)
(६)
खाद्यते मांसमनुदिनं पीयते मद्यं च मुक्तसंकल्पम् । अनिवारितमनःप्रसर एष धर्मो मया दिष्टः ॥ उत्तमपुरुषकपाले भुनक्ति यः पुरुषजाङ्गलं नित्यम् । स प्राप्नोति शिवस्थानमिति नरकापालिना कथितम् ॥
१ B & C सूना. २ B & C नाम° ३ B & C करता. ४ A दिणु दिए.
"Aho Shrutgyanam"

Page #137

ऽङ्कः ]
मोहराजपराजयम् ।
( १ ) जह पिज्जइ गोच्छीरं पलासणे तह य नत्थि सो दोसो । इत्थ य लिंगियवहणे धम्मो दिहुँ त्ति धणिएण ॥ २४ ॥ घटचटकः- ( सक्रोधं )
(२) तणुगुत्तिहरा जीयं पिहगं जो कुणइ धम्मिओ कह वि । सो पावइ पैरमगई इय घडचडगेण दंसिओ धम्मो ॥ २५ ॥ नास्तिकः - ( साभिमानं )
(३) जीवो नत्थि न कस्स वि हिंसिज्जइ जं पि तं पि न हु पावं । पुन्नं न हु इय धम्मो सुरगुरुणा पयडिओ भुवणे ॥ २६ ॥
मारिः - ( ४ ) अरे आचारिया ! कधेह निमित्तं । एतिसे राजविरुद्धे अम्ह इत्थ अवत्थानं भविस्सदि देसंतरगमनं वा ।
कौलः -- ( विमृश्य ) ( ५ ) जजमाणिके ! चलं लग्गं देनंतरं सूएइ । कापालिकः - ( ६ ) महाभइरवर्भत्तिए ! विरुद्वा होरा, न सुंदरं निरिक्खमि ।
नास्तिकः - ( ७ ) सुंदरि ! पासंडविप्पयारिओ राया मुक्खो असमंजसाई करेइति पञ्चक्खं ज्जेव ।
१०१
(१)
यथा पीयते गोक्षीरं पलाशने तथा च नास्ति स दोषः । अत्र च लिङ्गिकहनने धर्मो दिष्ट इति धनिकेन ॥ तनुगुप्तिगृहाज्जीवं पृथग् यः करोति धार्मिकः कथमपि । स प्राप्नोति परमगतिमिति घटचटकेन दर्शितो धर्मः ॥ जीवो नास्ति न केनापि हिंस्यते यदपि तदपि नैव पापम् । पुण्यं नैव इति धर्मः सुरगुरुणा प्रकटितो भुवने ॥
(३)
( ४ ) अरे आचार्याः ! कथयत निमित्तम् । ईदृशे राज्यविरुद्धेऽस्माकमत्रावस्थानं भविष्यति देशान्तरगमनं वा ।
( ५ ) यजमानिके ! चरं लनं देशान्तरं सूचयति ।
(६) महाभैरवभक्तिके ! विरुद्धा होरा न सुन्दरं निरीक्षे ।
( ७ ) सुन्दरि ! पाखण्डविप्रतारितो राजा मुर्खोऽसमञ्जसानि करोतीति प्रत्यक्षमेव ।
१ C पिच्छ २ C इस्थि° ३ दिट्ठो ४ C परुम ५ C तु दिस्सदि. ६ C भत्तीए. ७ C मोक्खो.
(२)
"Aho Shrutgyanam"

Page #138

१०२
मन्त्रियशःपालविरचितं
[ चतुथोंरहमाणः-(१) धणियसासणानुवैत्तिए ! बारसवरिसियं पवासवसणदुहं वो दीसदि।
घटचटकः-(२) धम्मिणि ! रासभारोविए सव्ये विडंबिय नगराओ अज निव्वासिस्सइ राया ।
(मारिद्र्छामुपगच्छति ।) दाण्डपाशिकः-अहो ! ज्ञानमस्य । द्यूतादयः-(३) अंब ! समस्ससिहि समस्ससिहि ।
मारिः-(समाश्वस्य ) (४) पुस्तका! महन्तं दानि वसनं समुपट्टितं । का गती?। ता अजं पि याव न को पि एति ता वरं तेवमोहराजपततामर. समनुसरिस्सते ।
द्यूतादयः-(५) उवं भोदु ।
मारि:-(६) पियसखि सूने ! तए पि अप्पमत्ताए ठातव्वं । विरुद्ध राजकुलं।
शूना-(सास्रं ) (७) सखि ! तए सह मए पि आगंतव्वं । न खु तुह विरहे पाने धरिलं सक्केमि।
मारिः-( सगद्दं ) (८) आचालिया ! अत्यमियोंई तुज्झेहिं सद्धिं गुंडीविलाससुक्खाई।
(१) धनिकशासनानुवर्तिके ! द्वादशवार्षिक प्रवासव्यसनदुःखं वो दृश्यते । (२) धर्मिणि ! रासभारोपितान् सर्वान् विडम्ब्य् नगरादद्य निर्वासयिष्यति राजा । (३) अम्ब ! समाश्वसिहि समाश्वसिहि ।
(४) पुत्रकाः ! महदिदानी व्यसनं समुपस्थितम् । का गतिः ? । तदद्यापि यावन्न कोऽप्येति तावद्वरं देवमोहराजपदतामरसमनुसरिष्यते ।
(५) एवं भवतु। (६) प्रियसखि शूने ! त्वयाप्यप्रमत्तया स्थातव्यम् । विरुद्धं राजकुलम् । (७) सखि ! त्वया सह मयाप्यागन्तव्यम् । न खलु तव विरहे प्राणान् धारयितुं शक्नोमि। (८) आचार्याः ! अस्तमितानि युष्माभिः सार्ध गोष्टीविलाससौख्यानि ।
१ A रत्तिए. २ C दीसए. ३ B & C खु. ४ B & C ताई. ५ B& C तुन्भेहि. ६ B& Cगोष्ठी ७ B&Cसोक्खाई.
"Aho Shrutgyanam'

Page #139

ऽक] मोहराजपराजयम् ।
१०३ कौलादयः-(१) भट्टिके ! सो सुसेवओ भणिओ जो विहुरे वि सामिं न मुंचइ । अओ अम्हे सह आगमिस्सामो। मारिः-(२) एवं भोदु ।
(सर्वे परिकामन्ति । ) दाण्डपाशिकः-(सहसोपसृत्य ) (३) अरे रे पुरिसा ! धरेह दुरायारे ।
(पुरुषास्तथाकुर्वन्ति ।) दाण्डपाशिकः-(४) ने? सिंहदुवारं । पुरुषा:-(किञ्चित्परिक्रम्य ) (५) एदं सिंहदुवारं ।
दाण्डपाशिकः-(६) इत्थ एयं पेडयं पिचुमंदपत्तमालाविहूसियमोलिकंठकंदलं मसीविलित्तवदणकं खडियाधवलीकयसरीरकं रासहारोवियं काऊण वज्जंतविरसडिंडिमसद्दपिसुणियेदोसं तियच्चउक्केसु नयरमज्झम्मि भामिय निव्वासेदव्वं ति सासणं देवस्स । ता तं संपाडिज्जैह ।
(पुरुषास्तथाकुर्वन्ति ।) सर्वे-(सोत्कम्पं ) (७) सामि ! को अम्ह अवराहो ? जं एवमदिनिग्घिर्ण समायरह।
दाण्डपाशिकः-(८) अरे ! रायनियमो एस ।
(१) भट्टिके ! स सुसेवको भणितो यो विधुरेऽपि स्वामिनं न मुञ्चति । अतो वयं सहागमिष्यामः।
(२) एवं भवतु । (३) अरे रे पुरुषाः ! धरत दुराचारान् । (४) नयतु सिंहद्वारम् । (५) एतत्सिंहद्वारम् ।
(६) अत्रैतत्पेटकं पिचुमन्दपत्रमालाविभूषितमौलिकण्ठकन्दलं मशीविलिप्तवदनकं खटिकाधवलीकृतशरीरकं रासभारोपितं कृत्वा वाद्यमानविरसडिण्डिमशब्दपिशुनितदोषं त्रिकचतुष्केषु नगरमध्ये भ्रमयित्वा निर्वासयितव्यमिति शासनं देवस्य । तस्मात्तत्संपादयत ।
(७) स्वामिन् ! कोऽस्माकमपराधः ? यदेवमतिनिघृणं समाचरत । (८) अरे ! राजनियम एषः। १ B & C नेइ. २ B&C °णिददो ३ B &C जदु.
"Aho Shrutgyanam"

Page #140

मन्त्रियशः पालविरचितं
[ चतुर्थी
इतरे - ( सदैन्यं ) ( १ ) सामि ! एगवेलं अम्ह विन्नत्तियं सुणिदुमरिहदि देवो । ता पसादं केरिय विन्नवेसु |
दाण्डपाशिकः - ( २ ) अरे ! कत्थ संपइ गयं तं सोडीरत्तणं ? | इतरे - ( सभयं ) ( ३ ) सामि· ? केरिसं ? । दाण्डपाशिकः - ( ४ ) जं निरग्गलं मिलिएहिं तुज्झेहिं वियंभियं । इतरे - (स्वगतं ) (५) हद्धी ! सुदं भविस्सदि एदिणा । अदो एवं मंतइ । दिवा निरीक्ष्य वक्तव्यम् ' इति विसुमरिद म्ह नीदिं । ( प्रकाशं ) सामि ! सव्वं मरिसध मरिसघ अम्ह अवराहपदं ।
दाण्डपाशिकः -- ( ६ ) अरे ! न मरिसदि देवो । इतरे - ( ७ ) तहावि एवं विन्नत्तियं सुणावेदु सामी । दाण्डपाशिक:
१०४
देवो । उबसप्पामि णं ।
- ( सदयं ) ( ८ ) एवं भोदु । ( इति निष्क्रामति । ) एस
( ततः प्रविशति राजा । )
दाण्डपाशिकः - (उपसृत्य ) ( ९ ) जयदु जयदु देवो ।
-भद्र ! कचिदासादितं दुष्टपेटकम् ? ।
राजा
( १ ) स्वामिन् ! एकवारमस्माकं विज्ञप्तिकां श्रोतुमर्हति देवः । तत्प्रसादं कृत्वा विज्ञपय ।
( २ ) अरे ! कुत्र संप्रति गतं तच्छौण्डीरत्वम् ? |
( ३ ) स्वामिन् ! कीदृशम् ? |
( ४ ) यन्निरर्गलं मिलितैर्युष्माभिर्विजृम्भितम् ।
( ५ ) हा धिक् ! श्रुतं भविष्यत्येतेन । अत एवं मन्त्रयति । विस्मृताः स्मो नीतिम् । स्वामिन् ! सर्व मर्षयत मर्धयतास्माकमपराधपदम् ।
( ६ ) अरे ! न मर्षयति देवः ।
( ७ ) तथाऽप्येकां विज्ञप्तिकां श्रावयतु स्वामी ।
( ८ ) एवं भवतु । एष देवः । उपसर्पाम्येतम् । ( ९ ) जयतु जयतु देवः ।
१ B & C करिअ २ B & C तुम्भेहिं.
" Aho Shrutgyanam"

Page #141

मोहराजपराजयम् |
१०५
दाण्डपाशिकः - ( १ ) अध ई ? | देव ! दुट्टपेडयं विन्नवेदि । एगं विन्नत्तियं सुणेदु देवो ।
S:]
राजा - (सजुगुप्स ) कस्तेषां पाप्मनां दर्शनमभिनन्दतु ? | अथवा कृतमहापराधोऽपि विज्ञप्ति राज्ञि लभते पुमान् । तद्भद्र ! जवनिकान्तरितं करोतु विज्ञप्तिम् ।
6
दाण्डपाशिकः - (२ ) जं देवो आणवेदि । ( इति निष्क्रम्य दुष्टपेटकं गृहीत्वा प्रविश्य च ) एसा जवणिया, ईमाए अंतरिदा अरे ! करेह जहाभिरुइयं । द्यूतकुमारः -- ( ३ ) देव ! चालुक्ककुलतिलय ! धम्मनिलय ! कं दोसमुप्पाइय अहं निव्वासिज्जामि ? 1
राजा
-आः पाप ! कमेकं दोषमुद्भावयामि त्वयि दोषनिलये ? | द्यूतकुमारः
( ४ ) देव | मह नत्थि दोसो अणू वि अह हुज्ज कह वि जह नाम । ता किं पंडुसुएहिं अहमेगमणेहिं पडियरिओ ? ॥ २७ ॥ जो किल आसि नरिंदो अरिवणदावानलो नलो नाम ।
तेण वि मह पयसेवा कया सया किंच इयरेहिं १ ॥ २८ ॥ मज्झ पसाएणं चिय सुहयदेवेण वीरपवरेण । निज्जियरिउचक्केणं एगच्छत्तं कथं रज्जं ॥ २९ ॥ राजा - धिग्मूर्ख ! दोषानपि गुणीकृत्य ब्रवीषि ? |
( १ ) अथ किम् ? | देव ! दुष्टपेटकं विज्ञपयति । एकां विज्ञप्तिकां शृणोतु देवः । (२) यद्देव आज्ञापयति । एषा जवनिका, अनयाऽन्तरिता अरे ! कुरुत यथाभिरुचितम् । ( ३ ) देव ! चौलुक्य कुलतिलक ! धर्मनिलय ! कं दोषमुत्पाद्याहं निर्वास्ये ? | देव ! मम नास्ति दोषोऽणुरप्यथ भवेत्कथमपि यदि नाम ? afe पाण्डुसुतैरहमेकमनोभिः प्रतिचरित: ? |
( ४ )
यः किलासीन्नरेन्द्रोऽरिवनदावानलो नलो नाम । तेनापि मम पदसेवा कृता सदा किश्वतरैः ? ॥ मम प्रसादेनैव शूद्रक देवेन वीरप्रवरेण । निर्जितरिपुचक्रेणैकच्छत्रं कृतं राज्यम् ॥
१ B & C इमाइ २ B & C होज, ३ B & C किं व.
१४
"Aho Shrutgyanam"

Page #142

१०६
मन्त्रियशः पालविरचितं
पापात्मकचौर्यरते ! त्वदुपासनगलितचित्तपावित्र्यम् । दृष्ट्वा पाण्डोः सूनून राज्यश्रीरत्यजत्पुण्या ॥ ३० ॥ अपि च
दुर्गतितीर्थतपस्विन् ! तव सेवां कुर्वता नलनृपेण । त्यक्ता हा ! गुणवत्यपि पत्नी हा ! हारितं राज्यम् ॥ ३१ ॥ पुण्येनैवोपस्थितमिह राज्यं शूद्रकस्य ननु विद्मः । त्वं पुनरात्मनि महिमानमेनमारोप्य सोऽसि ॥ ३२ ॥ अपि च-
तावत्सत्यं भविनां यावत्ते नास्ति सङ्गतं नूनम् । गङ्गाजलमपि यस्मान्न पावनं श्वपचपात्रस्थम् ॥ ३३ ॥ द्यूतकुमारः- - ( खगतं ) ( ? ) किं भणिस्सं ? |
जाङ्गलकः—( २ ) देव ! गुज्जरनरेसर ! परक्कमक्कतसायं भरीभूवाल ! किवालुचित्त ! किं मज्झ संभाविदं दूसणं जेण एवं विडंबिज्जामि ? | राजा- -( सजुगुप्सं) भो दाण्डपाशिक ! नास्य वदनोद्गारगन्धमधिसोढुं प्रौढोऽस्मि । तदेनं तावद्दवीयांसं कुरु ।
1
( दाण्डपाशिकस्तथाकरोति । )
जाङ्गलकः- ( ३ ) देव ! अवधारिदा मह भणिदी ? | राजा-आः सर्वाधम ! त्वमप्यात्मानमदूषणं समर्थयसे ? | जाङ्गलकः– ( ४ ) को इत्थ संदेहो ? | जदो
जदि नाम सदोसोऽहं तो पुव्वनिवेहि सेविओ कह णु ? । अह अपवित्तो ता कह पिदराणं बहुमदो जादो ? ॥ ३४ ॥
( १ ) किं भणिष्ये ? |
( २ ) देव ! गूर्जरनरेश्वर ! पराक्रमाक्रान्तशाकम्भरी भूपाल ! कृपालुचित्त ! किं मम संभावितं दूषणं येनैवं विडम्ब्ये ? |
( ३ ) देव ! अवधारिता मम भणिति: ? ।
( ४ ) कोऽत्र संदेहः ? | यतः -
[ चतुर्थी
यदि नाम सदोषोऽहं तत्पूर्वनृपैः सेवितः कथं नु ? | अथापवित्रस्तत्कथं पितॄणां बहुमतो जातः १ ॥
१ B & C ता.
"Aho Shrutgyanam"

Page #143

१०७
S:]
मोहराजपराजयम् । (१)जे नाम भूमिदेवा निवदीण वि अग्घिदा नियगुणेहिं ।
ते वि मह देव ! सेवं करंति अव्वाहयप्पसरं ।। ३५ ॥ अहह ! मए चिय हुणिए हयगयनरमेहपमुहजन्नेसु।
पाविति सुरा तित्तिं न हु केण वि अवरकिच्चेण ॥३६॥ अवि य
बालत्ताउ वि तुह देव ! निश्चमच्चंतवल्लाहो अहयं ।
मह साहिज्जेण तया कयाई देसंतराइँ तए ॥ ३७॥ राजा-अरे दुरात्मन् ! किमलीकविकत्थनाभिः शिरोवेदनामुत्पादयसि । - अपि च-.
किं पूर्वपुरुषसेवितमिति दारिद्रयादि वल्लभं भवति ?। किं तातकूप इति वा क्षारं नीरं भवति पेयम् ? ॥ ३८॥ सदृशास्त्वां सेवन्ते देवाः किल किल्विषाः पितृप्रमुखाः । हरिहरहिरण्यगर्भास्तव रे ! नानापि दह्यन्ते ॥ ३९॥ ये तव सेवासज्जा द्विजा न ते राक्षसाः किन्तु ।
गजमेधादिषु तृप्तिः सुपर्वणां केर्ने ते कथिता?॥४०॥ किञ्च
मिथ्योपदेशदानाजगदेतदश्चयन्ति पाषण्डाः ।
जीववधादप्यापि कापि स्वौकसां लोक ? ॥४१॥ अपि च
अनाद्यविद्यातिमिराक्रान्तविद्याविलोचनाः । पश्यन्ति हेतुं श्वभ्रस्य स्वगेहेतुतया जडाः ॥ ४२ ॥ मम वल्लभस्त्वमासीरज्ञानादेव न तु गुणविशेषात् । स्वाङ्गुष्ठोऽप्यहिदष्टस्त्याज्यः किं पुनरपरवस्तु ॥४३॥
ये नाम भूमिदेवा नृपतीनामप्यर्षिता निजगुणैः । तेऽपि मम देव ! सेवां कुर्वन्त्यव्याहतप्रसरम् ॥ अहह ! मयैव हुते हयगजनरमेधप्रमुखयज्ञेषु ।
प्राप्नुवन्ति सुरास्तृप्तिं न खलु केनाप्यपरकृत्येन ॥ अपि च--
बालत्वादपि तव देव ! नित्यमत्यन्तवल्लभोऽहकम् ।
मम साहाय्येन तदा कृतानि देशान्तराणि त्वया ।। १B&Cकरेंति. २A मअचिं३ B&C पावेंति.४ A तेन.
"Aho Shrutgyanam"

Page #144

१०८ मन्त्रियशःपालविरचितं
[ चतुर्थोजाङ्गलकः-(स्वगतं ) (१) मोणमेव पत्तकालं ति।
मद्यशेखरः-(२) देव ! सिरिवणराजसमुवजिदरजलच्छीभुयंग ! पसीद । कीदिसो ममावराहो ? जेणाहमेवं परिभविज्ञामि ।
राजा-(स्वगतं ) वनराजस्याहं बहुमतोऽभूवमित्युत्क्षिप्तममुना। भवतु। (प्रकाशं ) दाण्डपाशिक ! एनमपि दूरे धृत्वा विज्ञप्ति कारय ।
(दाण्डपाशिकस्तथाकरोति ।) राजा--(सजुगुप्स) आः सर्वपदार्थापसद ! निजापराधमपि न बुध्यसे। मद्यशेखरः-(३) देव ! जइ हुंज तदो वुज्झे । अवि य
कैण्हेन समं जायवजणेण नणु सेविओ म्हि अविर्यण्हं । रेवयगिरिसिहरेसुं का गणणा इयरलोयाण? ॥४४॥ पणइणिमुहाउ अमयं व मं पडिच्छंति कामिणो लोया। मह सेवासत्ताणं न रोगसोगप्पमुहमेइ ॥४५॥ मह भत्तिपराणं चिय तिपुराई देवयों उ तूसंति । मह सेवाए देवो मओ वि मयणो पुणो जियइ ॥ ४६ ॥ इह धवलहरेसु चिरं चावुक्कडरायलालिओ वसिओ।
एवं च ठिए सामिय ! जं जाणसि तं करिजासु॥४७॥ (१) मौनमेव प्राप्तकालमिति ।
(२) देव ! श्रीवनराजसमुपार्जितराज्यलक्ष्मीभुजङ्ग ! प्रसीद । कीदृशो ममापराधः ? येनाहमेवं परिभूये। (३) देव ! यदि भवेत्ततो बुध्ये । अपि च
कृष्णेन समं यादवजनेन ननु सेवितोऽस्म्यवितृष्णम् । रैवतगिरिशिखरेषु का गणना इतरलोकानाम् ? ॥ प्रणयिनीमुखादमृतमिव मां प्रतीच्छन्ति कामिनो लोकाः । मम सेवासक्तानां न रोगशोकप्रमुखमेति ॥ मम भक्तिपराणामेव त्रिपुरादयो देवता स्तु तुष्यन्ति । मम सेवया देवो मृतोऽपि मदनः पुनर्जीवति ।। इह धवलगृहेषु चिरं चापोत्कटराजलालित उषितः । एवं च स्थिते स्वामिन् ! यजानासि तक्रियताम् ।।
१ B& C होज. २ B&C बुज्छे ३ A कन्हें ४ A यन्हं. ५ B&C देवता. ६ A ठविए.
"Aho Shrutgyanam"

Page #145

ऽङ्कः ]
मोहराजपराजयम् ।
१०९
राजा - अरे अलीकवाचाल ! विरम विरम । भवादृशां हि परदोषोद्वारैरेव गर्वगरिमासमुज्ज्रम्भते । ननु त्वत्सेवयैव निखिलमपि क्षयं गतं यादवकुलं वनराजकुलं च । अथवा कस्त्वया सह उक्तिप्रत्युक्तिप्रपञ्चः ? । यतो भवान् जाङ्गलकश्च जीवमयावित्यपि त्याज्यावेव धर्मात्मनाम् । उक्तं चमधे मांसे मधुनि च नवनीते तक्रतो बहिनते । उदयन्ति विपद्यन्ते तद्वर्णा जन्तवस्तत्र ॥ ४८ ॥
मद्यशेखरः - (स्वगतं ) ( १ ) पत्तेमित्तो भणिदीहिं, जं भोदि तं भोदु । मारिः -- ( २ ) देव ! राजशेखर ! एत्थ संसारे अनेके राजानो चक्कवट्टिनो अतिकंता, न पुन केनापि हं निलोकता । अपरं च किं मए विलूपं कथं ? जं एतिसं रोसं करेति भट्टका । अपि च---
जीवो जीवाहारो एस सभावो खु सकलसंसाले । एवं सुनितून कुतो विचारना भोति पुंलिसान ? ॥ ४९ ॥ दसलधनलीसलेनं मह सेवानिच्चलेन निच्चं पि ।
अहह ! सलेनं निहतो सवनलिसिसुतो मुहुत्तेन ॥ ५० ॥ राजा - ( सक्रोधं ) आः पापे ! किमद्यापि प्रगल्भसे ? | दाण्डपाशिक ! एतच्चतुष्टयं सपरिवारं यथोक्तस्थित्या निर्वासयेति ।
दाण्डपाशिकः - ( ३ ) जं देवो आणवेदि ।
मारिः- - ( अपवार्य ) ( ४ ) पुत्तका ! जीवएदं विसुमलित म्हि । ननु अम्हे राजकुले दव्वं पूरेमो ।
( १ ) पर्याप्तमात्रो भणितिभिः, यद्भवति तद्भवतु ।
(२) देव ! राजशेखर ! अत्र संसारेऽनेके राजानश्चक्रवर्त्तिनोऽतिक्रान्ताः, न पुनः केनाप्यहं निराकृता । अपरं च किं मया विरूपं कृतं यदीदृशं रोषं करोति भर्त्ता । अपि च-
जीवो जीवाहार एष स्वभावः खलु सकलसंसारे । एवं ज्ञात्वा कुतो विचारणा भवति पुरुषाणाम् ? ॥ दशरथनरेश्वरेण मम सेवानिश्चलेन नित्यमपि । अहह ! शरेण निहतः श्रवणर्षिसुतो मुहूर्त्तेन ॥ ( ३ ) यद्देव आज्ञापयति ।
( ४ ) पुत्रकाः ! जीवतैतद्विस्मृताऽस्मि । ननु वयं राजकुले द्रव्यं पूरयामः ।
१ C समेत्तो. २ ( नावि ३ A एक ४ C विल्वं ५ A यं. ६ C मुनिकन. ७ मुलिलान.
"Aho Shrutgyanam"

Page #146

११० मन्त्रियशःपालविरचितं
[चतुथोंसर्वे--( सहर्ष ) (१) साहु अम्ब ! साहु । विन्नवीयदु ।
मारिः-(२) देव ! अम्हे जूयं जंगलको मज्जसेखलो लाजकुले पभूतं व्वं पुंलिंति । ता को आदेसो ? । राजा-पातकोपात्तेन वित्तेनापि न मे प्रयोजनम् ।
(दाण्डपाशिकः सर्वाणि पुरस्कृत्य निर्गतः ।) राजा-(स्वगतं) निर्याते दुष्टचक्रे भवतु जगदिदं सौख्यपीयूषमग्नं
कामस्तस्याः कृपायाः फलतु विषमताभाजि पूर्ण पणेऽस्मिन् । किञ्च श्रीमान् विवेकः कलयतु नितमां संपदं प्राक्तनी स्वां राज्यश्रीरस्तु हृष्टा व्रजतु विफलतां मोहराजप्रयासः ॥५१॥
(नेपथ्ये ) निर्वासयति नरेन्द्रो नगराद्व्यसनानि सपरिवाराणि ।
दोषमयान्यपि भूपैः पुरस्कृतान्येव यान्यन्यैः॥५२॥ राजा-(सहर्षे ) एतावता कृतार्थोऽस्मि ।
(नेपथ्ये) वैतालिकःनयनशफरवीथीबन्धनायेव सायं
समयवधकक्लप्तं त्रोटयन् ध्वान्तज्वालम् । भुवनसरसि रम्यं रक्षकत्वं धानो
वहति वियति राजा पश्य लक्ष्मीमपूर्वाम् ॥५३॥ राजा-कथं प्राप्तः प्रदोषसमयः ? । तदुत्तिष्ठामः ।
( इति निष्कान्ताः सर्वे ।)
चतुर्थोऽङ्कः ।
(१) साधु अम्ब ! साधु । विज्ञप्यताम् । (२) देव ! वयं द्यूतं जाङ्गलको मद्यशेखरो राजकुले प्रभूतं द्रव्यं पूरयामः । तत्क आदेशः । १ Cइलो. २ ० पुलॅति. ३ C देशो.
"Aho Shrutgyanam"

Page #147

मोहराजपराजयम् ।
पञ्चमोऽङ्कः ।
(ततः प्रविशति विवेकचन्द्रः । )
विवेकचन्द्रः -- ( सानन्दं परिक्रम्य ) अहो ! निश्चिन्तोऽस्मि चोलुक्यकुलनभस्तलालङ्कारमणिना सकलभूपालमौलिमण्डलावतंसायमानचरणतामरसेन
ऽङ्कः ]
त्रिभुवनश्रीकुचकलशमुक्तालतायमानयशःप्रसरेण महाराजाधिराजेन श्रीकुमारपालदेवेन सह मम सुतायाः कृपासुन्दर्याः पाणिग्रहणमहोत्सवेन । अपरं च, वत्साया राज्यश्रियः फलितं प्रार्थनाद्रुमेण | ( इत्यानन्दं नाटयित्वा ) अहो ! निःशेषव्यसननिर्वासनेन ममेच्छापीयूषतरङ्गिणी तरङ्गिता । अपरं च रुदतीघनत्यागामृताभिषेकेणाङ्कुरिता मे क्षेत्रावनिः । यतः -
जज्ञे यो भुवि चक्रवर्त्तिनृपतिव्यूहः समूहो मह:सारस्याखिलराज्यनीतिकुशलो ग्रामो गुणानां परम् । स व्यामोहनरेन्द्रशासनमणीमुत्तंसतामानयं
चक्रे नैतदिति त्रिलोकविजयी सोऽयं कृपावल्लभः ॥ १ ॥ ( पुनर्विमृश्य )
अन्तरेण जिनाधीशं कश्छेत्तुं मोहमीश्वरः ? | असौ तु तत्पदाम्भोजे भृङ्गतीति ध्रुवं जयी ॥ २ ॥
१११
( पुनः सोल्लास ) अहो ! मामकीनमपि कार्य निष्पन्नप्रायं संभाव्यते । यतो
sस्य महाराजस्य मोहराजं पराजेतुं कार्यशेषः । तथा च
निन्ये राज्यश्रियं तुष्टिं परिणिन्ये कृपां प्रियाम् । चक्रे च यत्पुरं पुण्यं तन्मोहं जितवानसौ ॥ ३ ॥
( पुनः सौत्सुक्यं) तं राजकुञ्जरमवलोकयितुमुत्कण्ठते मे मनः । यतःसरोरुहं किं न सहस्ररशिंम ? सुधाकरं किं न चकोरलोकः ? |
जिनक्रमान् किं नहि भव्यजन्तुः समीहते शर्मविभूतिहेतोः ? ॥ ४ ॥
( आकाशे )
किं ब्रूषे ? | यत्सर्वोत्तम ! अपरान्नरेन्द्रान् परित्यज्य कथं मानवेश्वरममुं द्रष्टुमीहसे ? | नन्वेवं, यतः
"Aho Shrutgyanam"

Page #148

११२
मन्त्रियशः पालविरचितं
विनार्कस्यांशुसंपर्क ध्वान्तध्वंसनचेतसः । न प्राप्नोति कलावृद्धिं शिवोपासनया शशी ॥ ५ ॥ ( पुनराकाशे साहङ्कारं )
दुर्जयो मोहमहाराजः । मा मैवम् । यतः -
तावद्विद्युत्करालं निनदति नितरां शम्भुकण्ठातपश्रीचौरं पाथोदवृन्दं जलभरविभवाखर्वगर्व समन्तात् । यावद्वात्या न वाति क्षितिधरशिखरश्रेणिसंहारकारी तावन्मोहः प्रचण्डः कलयति न करे यावदेष स्वधर्मम् ॥ ६ ॥ अपि च, तदहो ! चौलुक्यचन्द्रं सुपर्णध्वजं वीक्षितुमुत्सहते मे मनः । ( आकाशे )
यद्यहो ! सुपर्णकेतुं द्रष्टुमुत्सहसे तर्हि नः सिद्धमेव समीहितम् । यतोsit मूलाश्रयो मोहमहाराजस्य । तथा च-
नित्यशर्मास्पदं हित्वा मोहराजवशंवदः । विष्णुर्विडम्बयामास स्वं पाठीनादिमूर्त्तिभिः ॥ ७ ॥
असुं तु मोहप्रतिपन्धिनं वीक्षितुमिच्छामि । तत्कस्मिन्प्रदेशे तस्थिवांसं चासवसमानमवेक्ष्य स्वदृशमानन्दयामि ? |
( नेपथ्ये )
वैतालिकः
श्रीसर्वज्ञपदारविन्दरजसा भ्राजिष्णुभालस्थलो
लीलामुक्तमृतस्ववर्द्धितयशःसंभारधौतावनिः ।
ध्वस्तद्यूतपलादिपापवशतः संपन्नतुच्छक्षमाभारोत्तारणशर्मनन्दितफणी जीयान्नृपो गौर्जरः ॥ ८ ॥
द्वितीयः-
उच्चण्डासिविखण्डितारिमुकुटोद्वान्तैर्मणीनां गणैनाकारि सपत्नदुःखमिव खे तारावलीनां रणे ।
१ B & C काली. २ B & C मोहरा'
[ पश्वमो
"Aho Shrutgyanam"

Page #149

ऽङ्कः ]
मोहराजपराजयम् ।
व्यामोहक्षितिपाललोलनयना वैधव्यदानोद्यतः
श्री चौलुक्य कुमारपालनृपतिर्जीयाज्जगत्यां जयी ॥ ९ ॥ ( इति विजययात्राजयजयशब्द गर्भं विजयढक्कानिर्घोषमाकर्ण्य ससंभ्रमं ) व्योमा श्लेषविशेषितो रविहरित्रासं प्रकुर्वन्निव
क्षोणीभृच्छिखरेषु वज्रललितं व्यापारयन् हेलया । पातालोदरवासिनां बधिरयन् कर्णानयं श्रूयते
श्री चौलुक्यकुमारपालनृपतेर्निःस्वानकोलाहलः ॥ १० ॥ तदयं भूपालचूडामणिर्विजययात्रामासूत्रयन्नित एवाभिवर्त्तते । ( तत: प्रविशति स्कन्धावारस्थो महाराजो विभवतश्च परिवारः 1 ) राजा - ( सोत्साहं भुजलतामवेक्ष्य )
११३
भूभृद्भारविनम्रभूमिकलनासंपन्नगर्वोडुरं
व्यालेन्द्रं यदि याति हन्त ! शरणं व्यामोहभूमीश्वरः । तत्त्वं बाहुलते ! विधृत्य वसुधां तेनैव साई हठादुत्पाट्याब्धिगभीरघोरपयसि व्यापारयेस्तं द्विषम् ॥ ११ ॥ अपि च ( ऊर्ध्वमवलोक्य ) किं वच्मि महेन्द्रं प्रति ? । तथापि - स्वनेता यदि धास्यते स्वसविधे मोहं जगत्कण्टकं
तत्किं तस्य सहस्रसंख्यनयनैर्वीक्ष्येत यन्न द्विषम् ? | मन्ये पश्यति नैव मोहतिमिरच्यालुप्तचक्षुस्ततः
संसारार्णवकोटरे पतति भोः ! भूयोऽपि भूयोऽपि सः ॥ १२ ॥ ( पुनः सर्वतो विलोक्य सकौतुकं )
मयि करतलात्तधर्मे कः शरणं हन्त ! मोहराजस्य ? | ज्वलति जिनध्यानाग्नौ किमु कामः कार्मुकं स्पृशति ? ॥ १३ ॥ विवेकचन्द्रः - (पुरो विलोक्य सानन्दं ) दिष्ट्या वर्धसे हृदय ! । यतः समुदितो धांनांनिधिछिनत्ति खरतरैः करकुठारैर्ध्वान्ततरुगहनम् । तदवलोकनप्रणालनिर्गमेन पिब दृष्टे ! दर्शनामृतं राजर्षेः श्रीकुमारपालदेवस्य । (इत्युपसृत्य ) कल्याणिन् ! कल्याणं निःश्रेयसकारणस्य धर्मशरीरस्य ? |
राजा - ( विलोक्य) किमयमार्यो विवेकचन्द्र: ? । ( इति सप्रश्रयं ) इदमासनमास्यताम् । ( पुनः सहर्ष )
१ C धानो.
१५
"Aho Shrutgyanam"

Page #150

मन्त्रियशःपालविरचितं
[पञ्चमोपुण्योदयपरीपाको मामकीनो विजृम्भते ।
यदस्मिन् समये जज्ञे विवेकस्य समागमः ॥ १४ ॥ विवेकचन्द्रः-सर्वत्र परिभ्रान्तोऽस्मि । परं नालोकितवान् लोकोत्तरगुणं निर्जितानेकरणं पुण्यसत्तमं पुरुषोत्तमं भवादृशम् । तत्वदर्शनसुधासागरे स्वच्छन्दं क्रीडया प्राप्नोतु सुधासारसुखं मे दृष्टिः । किञ्च--
उच्चैःकारितवीतरागभवनव्याजेन रोमाञ्चितां
निःशेषव्यसनान्धकारपटलच्छेदेन पुण्येक्षणाम् । न्यायोत्सङ्गसुखोपलालिततनुं वीक्ष्य क्षमायोषितं
युष्मद्गीतपवित्रकीर्त्तिविशदां मे स्यात्प्रमोदोदयः ॥ १५ ॥ राजा-(सहर्षे) भवत्संपर्केण सर्व साधु संवृत्तम् । तथा च.. पारावारपयो निपीय शतशः प्रच्छाद्य सूर्यातपं
नम्रीभूय निरीक्ष्य नाम वसुधां तप्तप्रजां विद्युता। निर्व्यानं जलसंपदा विहितवानानन्ददानोद्यतां
पाथोदः खलु साधु साधुचरितं किं किं न कर्तुं क्षमम् (म:)? ॥१६॥ विवेकचन्द्रः-(स्वगतं ) अहो ! गुणज्ञोऽयं पवित्रोऽयं गुणानामधिष्ठानमयं च ।
तावन्मानसकल्पनासविभवो भूयिष्ठगर्यो मया
दृष्टो दृष्टिसहस्रपङ्कजततिभ्राजिष्णुदेहद्युतिः । इन्द्रः पीतविरुद्धगन्धमदिराव्यालोलरक्ताक्षिभिः
सेव्यः स्वर्गविलासिनीभिरनिशं तस्मात्कुतः पावनः? ॥१७॥ भवतु तावत् । (प्रकाशं ) सर्वज्ञधर्मजागरूक ! परदोषमूक! कच्चित्परिज्ञातं मोहराजस्वरूपम् । कस्मिन् विषये स पापीयान् यतते ?। राजा-आर्य! तस्योपक्रमं परिज्ञातुं समादिष्टो ज्ञानदर्पणश्चिरयति ।
(नेपथ्ये) भोः प्रतीहार ! निवेदय झगिति ज्ञानदर्पणं देवाय । राजा-(श्रुत्वा सौत्सुक्यं ) प्रतीहार ! प्रवेशय ज्ञानदर्पणं सत्वरम् । १ न्दक्रीड' २ ० 'धु वृत्तं. ३ ० किल. ४ A पवित्रोऽयं पवित्रोऽयं.
"Aho Shrutgyanam"

Page #151

S:]
मोहराजपराजयम् ।
११५ प्रतीहारः-देवादेशः प्रमाणम् । ( इति निष्कम्य ज्ञानदर्पणेन सह प्रविश्य च) देव ! अयं ज्ञानदर्पणः।
ज्ञानदर्पणः-जयतु जयतु देवः । राजा-(सप्रसादं ) आसनं ज्ञानदर्पणाय।
(ज्ञानदर्पण आसने उपविशति ।) राजा-(सौत्सुक्यं ) ज्ञानदर्पण! विज्ञपय यथावृत्तं तस्याविद्यावल्लभस्य।
ज्ञानदर्पणः-एष विज्ञपयामि । देव ! इतः स्थानान्मोहराजस्कन्धावारे गतस्य मे निरन्तरं परिभ्रमतां यामिकचक्रवालानां भयेन दुर्लभः प्रवेशः ।
राजा-एवं भवत्येव विजिगीषुभूपतीनां शिबिरे । ततस्ततः ? ।
ज्ञानदर्पणः तत् (ततः) देव! मागधवेषं विधाय धवलितकरोऽहं प्रविष्टः स्कन्धावारे ।गतो राजावाससिंहद्वारम् । दृष्टोऽहं प्रतीहारेण । उक्तश्चेति 'कस्मादागतोऽसि । मयां चोक्तं यत् श्रीमन्महाराजेन चौलुक्यकुलावतंसेन कुमारपालदेवेन तव स्वामिप्रोत्साहनाय समादिष्टोऽस्मि मागधराजः।
राजा-ततस्ततः ।
ज्ञानदर्पणः-ततः प्रतीहारेण स्वस्वामिनः समीपे नीत्वा निवेदितः। यत् श्रीकुमारपालदेवेन राज्ञा समादिष्टोऽयं मागधराजः।
राजा-ततः किं संवृत्तम् ।
ज्ञानदर्पणः तस्मिन् क्षणे तस्य मागधराजेन मां निरीक्ष्य कृतोपश्लोकना स्वस्वामिनः।
राजा-कीदृशी ?। ज्ञानदर्पण:
श्रीव्यामोहमहीशचुम्बितपरन्छावतंसीकृता। हल्याजारशिरस्त्वदीयललितं सर्वैर्नमस्यं यतः। त्यक्त्वा ध्यानरसं निरस्य च तपस्त्वद्वन्धुकामायुध
श्रेणीपञ्जरजर्जरः पुररिपुगौंरीमुखं वीक्षते ॥ १८॥
१C मयोक्तं. २ ० यतः.
"Aho Shrutgyanam"

Page #152

११६
मन्त्रियशःपालविरचितं
[पञ्चमो. राजा-(सकोपं) ज्ञानदर्पण ! त्वया पुनः किमुक्तम् ? । ज्ञानदर्पणः-अवधारयतु देवः । तथा चभूयो भूधर! दैवंतः कथमपि प्राप्यात्मपक्षावली
गर्जाडम्बरचुम्बिताम्बरतलं मा सज्जयेत्फालताम् । यस्मात्पश्य पुरः पुरन्दरविभुर्वजातिभीकल्पिता
कालाकाशतडित्त्वताण्डवैततौ त्वां होतुमुत्तिष्टते ॥ १९ ॥ राजा-(सहर्ष ) साधु ज्ञानदर्पण ! साधु । निस्तेजितो दुष्टात्माऽन्योक्तिप्रपञ्चेन । ततः किमुक्तं तेन पुरुषापसदेन ? ।
ज्ञानदर्पणः-साक्षेपं मामुक्तवान् स यत्कि वक्रोक्त्या मामधिक्षिपसि ? । प्रातर्जानासि स्वस्वामिनः पराक्रमम् । एकयाऽप्यविद्यया मथ्यमानस्तव स्वामी कस्य शरणं यास्यति ? ।
राजा-(साटोपं ) ततः किमुक्तं भवता ?। ज्ञानदर्पणः-आक्षिप्तो वक्रोत्या । तथा चयस्या हन्त ! समुन्नतौ पिबति नो नीरं जनो बालिशो
भीत्येव प्रतिशाखिनं खगकुलं बाह्यात्समागच्छति । तां सन्ध्यां प्रतिपद्य दुर्मुखतमो मा वल्ग रे स्वेच्छया
यस्मादेष विजृम्भते नभसि ते क्रुद्धः कृतान्तः शशी ॥२०॥ गजा-(सहर्षे) साधु ज्ञानदण ! साधु । वक्रोक्त्या छिन्नस्तस्य मनोरथद्रुमः । ततस्ततः । ज्ञानदर्पणः-पुनराक्षिप्तो मया स मायावी। तो च
सैन्यवाजिखुराधातैः ठकारं मा कृथाः क्षितौ ।
कण्ठे कुरु कुठारं रे ! यदि वाञ्छसि जीवितम् ॥ २१ ॥ राजा-अहह ! प्राणान् पणेविधाय भवतोक्तम् । ज्ञानदर्पणः-( सविनयं)
स्वामिकार्यमिदं देव ! प्राणितं भक्तिशालिनाम् । विना तेन न जीवन्ति भुवने नरसत्तमाः ॥ २२ ॥
१ 'देवता.२०वततस्त्वां.३ Aति .४ A निस्तेजो.Cतथा.
"Aho Shrutgyanam"

Page #153

ऽङ्कः] मोहराजपराजयम् ।
११७ राजा-एवमेतत् । इदं हि स्वामिभक्तानां कुलवतम् । पुनस्तेन किमुक्तं पापेन ? ।
ज्ञानदर्पणः-तनैवं वक्रोक्त्या स्वच्छन्दमुजृम्भितम् । यत:यःप्रीणाति सुधाभुजः प्रतिदिनं पीयूषभोज्यै शं __ यज्ज्योत्स्नामदमाप्य माद्यतितरां प्रीतं चकोरीकुलम् । सोऽयं संप्रति शीतदीधितिरतिक्षीणाङ्गकान्तिः श्रियं
शश्वत्स्वस्य समीहते खररुचेर्धिग्धिकरित्रं विधेः ॥ २३ ॥ नाहं पुनस्तस्य सदृशः । यतःसीतासङ्गवियोगविह्वलमना बभ्राम रामो वनं
राज्यश्रीरमणेच्छया यमपुरं प्रापुः पुरा कौरवाः । जीवातुः किल नाकिनां हिमरुचिर्यल्लक्ष्म धत्तेऽधुना
प्येतद्विद्धि विरुद्धबुडिजलधेर्लीलायितं मे स्फुटम् ॥ २४ ॥ राजा-(सजिज्ञासं) ज्ञानदर्पण ! त्वया किमभिहितम् ? । ज्ञानदर्पणः-एष विज्ञपयामि । यत्
अन्ये ते पुरुषा ये स्युस्तवाज्ञावशवर्तिनः ।
महात्मनां मौलिरत्नमन्योऽयं मनुजेश्वरः॥ २५ ॥ तथा चयस्त्वां प्राक् सपरिग्रहं निहतवान् ध्यानाग्निशस्त्रत्विषा
तत्पादाम्बुजषट्पदो विजयते चौलुक्यचन्द्रो नृपः । येनेदं तव वल्लभं निजपुराद्देशाच्च निर्वासितं ।
द्यूताद्यं विटपेटकं शितिमुखं तत्कि मुधा गर्जसि ?॥ २६ ॥ राजा-(सानन्दं ) साधु यथोक्तं भवता। अपरं च, चरचक्षुषो राजानः। तथा च
ये पश्यन्ति परंतपैर्गुरुमुहृन्मन्त्रीशमन्त्रैदढं
भित्त्वारातिधराधिपस्य हृदयं शस्यं रहस्यं ननु । तैर्नेहृदयस्थितैर्विकसितैदृष्ट्वा परेषां बलं
साई ते विजयश्रिया समुदिताः क्रीडन्ति भूमीभुजः ॥ २७ ॥ (पुनः सजिज्ञासं) ज्ञानदर्पण ! विज्ञपय तस्य बलस्वरूपं पापस्य । १० स्वच्छन्दं विजूं २ ० यत.
"Aho Shrutgyanam"

Page #154

११८
मन्त्रियशःपालविरचितं
[पञ्चमो
ज्ञानदर्पण:-एष विज्ञपयामि । देव ! तस्य भुवनचलनाय समुद्यतमिवात्मजयुगलं रागकेसरिद्वेषगजेन्द्रनामधेयमस्ति । तथा च
मन्ये प्रेतपतिं विजित्य समरे हृत्वा तदीयं पदं
क्रोधात्ताम्ररुचिं दधन्नयनयोरुड्डामराडम्बरम् । संहारे जगतां कृतव्रतमिदं दुष्प्रेक्ष्यभालस्थलं
भ्रूकुट्यास्य दुरात्मनः सुतयुगं दृष्ट्वा न कः शङ्कते ? ॥ २८ ॥ राजा-(सावज्ञं ) किं तेन वराकेण दुग्धमुखेन ? । ततस्ततः । ज्ञानदर्पणः-वामपक्षेतुउत्फुल्लाम्बुजमित्रनेत्रघटया स्त्रीणां रणे दुस्सहः
संग्रामाध्वरदीक्षितो मुकुटभृन्मीनध्वजो गर्जति । कीर्ति यस्य पुरारिदेवविजयव्यापारगी मुहु
हस्ते पुष्पशरासनं मधुकरध्वानच्छलागायति ॥ २९॥ राजा-(सोपहासं) अनङ्गेनापि किं साध्यते पुरुषत्रतम् ? । अपरश्च कश्चित्सुभटायते।
ज्ञानदर्पणः-अथ किम् ? । देव ! चौलुक्यकुलमहार्णवपारिजात ! किमुच्यते मोहराजसुभटानाम् ? ।
राजा-(साश्चर्य ) ज्ञानदर्पण ! विज्ञपय निश्शङ्कम् । ज्ञानदर्पणः-देव ! मोहराजमुखाग्रे वल्गति क्रोधानलनामा सुभटः। तथा चधूमस्तोमविनिर्मिताम्बुदनवश्रेणीविलुप्तांशुमान्
ज्वालालीढनभस्तलः कवलिताशेषाटवीभूरुहः । साध्यो दावमहानलो जलघरासारेण सोऽहं पुनः
प्लुष्यन् धर्मसुरनुमं स्वमहसा कस्यात्र साध्यो ननु ? ॥ ३०॥ राजा-(साहङ्कारं ) अहो ! एवंविधमखर्वं गर्व कुर्वाणमेनं पुरुषाधमं नि. र्वाणतां नेतुमस्मदुत्तेजिता क्षमा नाम महिलामतल्लिका वल्गति पुरस्तादियम् । ज्ञानदर्पण:-एवमेतत् । कः सन्देहः ? । तथा चदानोत्तुगतरङ्गजाततटिनीरङ्गविरेफावली
गीतस्थामपराक्रमां गजघटां कामाड्डशैः पातयन् ।
"Aho Shrutgyanam"

Page #155

मोहराजपराजयम् ।
गर्जा जर्जर भूधराग्रशिखरस्तावन्मृगारिर्जयी
यावन्नाम विजृम्भते न शरभः पाथोदसज्जक्रमः ॥ ३१ ॥ राजा - ( सरोमाचं ) अपरश्चास्ति कश्चिद्वीरश्रीविलासलालसः ? । ज्ञानदर्पणः -- ( सविनयं ) देव ! वीरचूडामणे ! विपक्षक्षमाभृत्पक्षोत्खननदम्भोलिपाणे ! गर्वपर्वतनामा सुभटमानमर्दनमुद्भावयति निजजैत्रचरित्रैः ।
तथा च
ऽङ्कः ]
दैतेयान्वयजीवितं सुरनरव्यालेन्द्रचूडामणि
ज्योत्स्नाधौतपदाम्बुजासनतल: पौलस्त्यनामाऽभवत् । यो मां रामशराहतोऽपि न जहौ सोऽद्यापि विश्वत्रये मानीति स्मृतिकोविदैरहरहः सानन्दमुद्गीयते ॥ ३२ ॥ अपि च
मुमोच मां बाहुबलिर्न याव
द्राज्यं च युद्धं च चकार तावत् ।
तेन प्रमुक्ते मयि सोऽपि मुक्तो
वाच्यं न किश्चिन्ननु तस्य पङ्गोः ? ॥ ३३ ॥
राजा - अहो ! दुरात्मनाऽनेन साधूक्तम् । यन्मुक्तः किञ्चिन्न विधत्त इति । भद्र 1 अन्योऽपि कश्चित्तत्र वीरत्वं प्रकटयति ।
ज्ञानदर्पणः - देव ! दम्भगुप्तनामा वीरंमन्यः स्वचरितं समुल्लासयति ।
तथा च
रामं वञ्चितवान् यदेष केलयन्मार्गी तनुं राक्षसो
कापालिकमुद्रया च हृतवान् सीतामहो ! रावणः ।
११९
कृत्वा वामनतां बलिं फणिपुरे बद्धा हरिर्यन्न्यधा
तस्मिन् कारणमस्मि गूढमनसो जानीत रे मां जनाः ! ॥ ३४ ॥ राजा- नियतं स प्रभवति प्रायेण कश्मलमनसां पुंसां नास्मादृशाम् । ( पुनः सवितर्के ) ज्ञानदर्पण ! अपरश्च कश्चित्सुभटसंपदा विडम्बयत्यात्मानं न वा ? | ज्ञानदर्पणः -देव ! विडम्बयत्येवात्मानम् |
राजा- -क इव ?
१ C वहता मार्गी तनुं रक्षसा.
"Aho Shrutgyanam"

Page #156

१२०
मन्त्रियशःपालविरचितं
[पञ्चमी
ज्ञानदर्पणः --- लोभसागरनामा सुभटावन्तसः शंसति निजगुणान् ।
तथा च
दाक्षिण्यं शुचिता विवेकपदवी गम्भीरता सत्यता
वात्सल्यं च कृपालुता सरलता शीलं क्षमा संयमः । साधुत्वं सुमतिः श्रुतं सुभगता स्युस्तावदेते गुणा
नृणां यावदहं करोमि न परं नेत्रोत्सवाडम्बरम् ॥ ३५ ॥ राजा - धिग् निजपुरुषकारेण । अपरोऽपि शूरः कश्चिद्विभूषयति तदीयं स्कन्धावारम् ? ।
ज्ञानदर्पणः - देव ! भवन्निर्वासितानि द्यूतादिव्यसनान्युंरुपराभवसम्भवामर्षभराध्मातानि विद्यन्त एव ।
राजा - ( सोपहासं ) निर्वासनप्रक्रमेऽपि दृष्टसाराण्यमूनि । इतरमपि श्रोतुमिच्छामि । ज्ञानदर्पणः
सकलविपक्षदक्षमखमथनशङ्करसहोदरमस्त्येव पाषण्ड
मण्डलम् ।
राजा- -न तेन भयमुत्पाद्यते साहसिकानाम् । अर्थान्यमपि भटं ज्ञातुमिच्छामि ।
ज्ञानदर्पणः -- अस्त्येव वैरिवीरवरूथिनीदलनदुर्ललितविक्रमः कलिकन्दलो नाम शत्रुवधूवैधव्यदीक्षागुरुर्मिथ्यात्वराशिनामा राजगुरुश्च ।
राजा - (सोत्प्रासं ) पुरापि परीक्षितमेवेदं द्वन्द्वम् । पुनश्च प्रकाशय कमपि दोषमन्तम् ।
ज्ञानदर्पणः -- देव ! विद्धि विरोधिवधूकचग्रहप्रपञ्चितमहिम्नः स्पर्शरसरूपगन्धशब्दनाम्नः पञ्चविषययोधान् ।
राजा - ( सावहेलं) सुकरस्तेषामपि विजयः । अथापरं कञ्चन प्रस्तुहि । ज्ञानदर्पणः - प्रमादं नाम दाण्डपाशिकं जानातु जगजिगीषाविषैय
जागरूकं देवः ।
---न तेनापि किञ्चित् । अपरं कमप्याख्याहि ।
राजा
१ C क्षणा २ C°नि गुरु° ३ A 'विजय'
"Aho Shrutgyanam"

Page #157

मोहराजपराजयम् ।
ज्ञानदर्पणः --- प्रतिपक्षपृतनाघनावलीविलयपवनापातं पापकेतुसंज्ञम
मात्यं विदांकरोतु स्वामी ।
ऽङ्कः ]
राजा - बुद्धिजीविनो ह्यमात्या न तैर्विक्रमललितम् । किञ्चिदपरं
निवेदय ।
ज्ञानदर्पषः -- असंयमाभिधानमरिवर्गवल्गितविपिनप्रलयपावकमवबुध्यतां प्रतीहारं राजर्षिः ।
राजा - प्रविशज्जनद्वारावरोधवैदग्ध्यमेव प्रतीहाराणाम् । न पुनर्वैरिवीरव्रजविजेयेष्वोजायितम् । तदन्यमुद्दिश ।
ज्ञानदर्पणः --- प्रत्यर्थिहृदयकुहरशल्यं शोकनामानमवगच्छ पुरोधसम् । राजा - दर्भप्रणयिपाणिपल्लवैः पुरोधोभिर्दुराराधा विजयलक्ष्मीः । तद्परमुपन्यस्य । ज्ञानदर्पणः अपरेपि हि रिपुकामिनीकुचकलशपत्राङ्कुरलिपिद्स्यवः पृथिव्यामेकवीराः सन्त्यशान्ताः शृङ्गारादिरसनामानः सेनापतयः ।
-
राजा- - न तेष्वास्थाबुद्धिं बध्नाति विजयश्रीः । अथ कीदृशस्तस्यास्मानुfeaturत्थानप्रक्रमः १ ।
१२१
ज्ञानदर्पणः श्रूयताम् । अन्येद्युरधिसभं निषण्णया कीर्त्तिमञ्जर्या प्रतापेन चोत्तेजितो मोहमहाराजः । राजा - कथमिव ? | ज्ञानदर्पणः
धन्यस्त्यौगभटः कुमारतिलकः शाङ्कम्भरीमाश्रितो
योऽसौ तस्य कुमारपालनृपतेश्चौलुक्यचूडामणेः ।
युद्धायाभिमुखोऽभवज्जयविधिस्त्वास्यं विधेः प्रेक्षते
प्रोद्दुर्जन् विफलं शरद्वन इव त्वं केवलं वल्गस्ति ॥ ३६ ॥
इदं चाकर्ण्य दूरारूढकोपाटोपेन दापिता मोहमहाराजेन सन्नाहमेरी | प्रक्रान्तं च प्रयाणकं भवदुपरि । अत्रान्तरे पापकेतु नामामात्येनागत्य प्रत्यपादि
१ A "विषये A पि रिपु ३ A 'स्ताग' : B & C 'नामात्येना
१६
"Aho Shrutgyanam"
०

Page #158

मन्त्रियशः पालविरचितं
[ पश्वमो
स्वामिन् ! असमीक्षितकारिता हि महदूषणं राज्ञाम् । स नाम जयत्येव यः स्वपरयोर्बलमधिमनसं ज्ञात्वा प्रवर्तते कृत्येषु ' । ततश्चोक्तं मोहराजेन 'अमात्य ! मोहनृपतेरपीतरकातरनरपतिवत् प्रतिपक्षविभीषिकाः पराक्रमस्यान्तरायतां यान्ति ? | पापकेतुना त्ववाचि ' देव ! बलीयानसौ विपक्षक्षमापतिः । एनमुद्दिश्य सहसा यानं नायतिसुन्दरमुत्पश्यामि' । ततश्च मोहराजेन रागकेसरिद्वेषगजेन्द्रमदनदेवप्रभृतीन्मीलयितुमादिष्टः प्रतीहारः । स्वयं चालङ्कृतो मन्त्रमण्डपः । एवं च स्थिते समागतोऽहं देवं निकषेति ।
राजा - (स्वगतं ) अपि नाम मोहराजमेक एवाहं निग्रहीतुं शक्नुयाम् । विवेकचन्द्रः – राजन् ! किमिदानीमध्यवस्यति कल्याणराशि: ? । राजा - ( सोत्साहं ) आर्य ! किमन्यत् ?,
पिण्डीभूय दिवौकसां दिवि मुदा सांराविणं कुर्वतां गर्वप्राश्चितचेतसां च मदनादीनां मुहुः पश्यताम् । गत्वैकोऽपि हठादरातिशिबिरं निर्भिद्य निर्भीः क्षयं नेष्ये मोहमहीशमाहवभुवि स्वर्भूर्भुवः कण्टकम् ॥ ३७ ॥ विवेकचन्द्रः
१२२
--
किमम्भसामभेद्यं ? किमदाह्यं जातवेदसाम् ? |
अगम्यं मनसां किं वा ? किमसाध्यं भवादृशाम् ? ॥ ३८ ॥ तथापि जगद्विजयशौण्डदोर्दण्डमण्डलो मोहराजः । नैनं प्रति सांप्रतमीदृशं महासाहसं कर्तुं सांप्रतम् ।
राजा- -आर्य ! मा भैषीः । यतः-
श्रीनाभिक्षितिपात्मजप्रभृतिभिस्तीर्थाधिपैर्निर्जित
स्तैस्तैः श्रीभरतेश्वरप्रभृतिभिर्ध्वस्तो महापूरुषैः । रामाद्यैरपि पर्युपास्य सुचिरं कामं क्षयं प्रापित
·
स्तद्भो ! विद्धि मया तु मोहनृपतिः सोऽयं हतो हन्यते ॥ ३९ ॥ विवेकचन्द्रः -- (स्वगर्त ) अहो ! राजर्षेरस्य महानवष्टम्भो येन त्रैलोक्यमपि तृणवत्तुलयति । तदमुना कृतकृत्योऽस्मि । ( प्रकाशं ) महाराज ! यद्येवं तर्हि पुण्यकेतुना सह सुविमृष्टं क्रियतामिदमिति ।
१ B & C अतश्चो
" Aho Shrutgyanam"

Page #159

मोहरानपराजयम् ।
१२३ (प्रविश्य ) प्रतीहारः-देव ! पुण्यकेतुः स्वामिनो दर्शनमभिलषति । राजा-अविलम्बं प्रवेशय । प्रतीहारः-यदाज्ञापयति देवः । ( इति निष्क्रम्य पुण्यकेतुना सह प्रविशति । )
पुण्यकेतुः (स्वगतं) एष देवस्तदुपसर्वामि । (उपमृत्य) जयतु जयतु देवः । राजा-(ससंभ्रमं) इदमासनमास्यताम् ।
(पुण्यकेतुस्तथाकरोति ।) राजा-अमात्य ! कच्चिदप्रतर्कितमागमनम् ।
अमात्यः-देव ! प्रसादनानो राजपुरुषस्य हस्ते प्रहितमिदं गुरुणा श्रीहेमचन्द्रेण भवतो युद्धश्रद्धालुमनसो योगशास्त्रं नाम वज्रकवचम् । अमुना हि संवृतसर्वाङ्गो न भिद्यते रिपुप्रहरणपरम्पराभिः।
पुरुषः-इमाश्च वीतरागस्तुतिसंज्ञा विंशतिर्दिव्यगुलिकाः । आभिर्मुखकमलमलङ्कृत्य स्थिताभिः पुरुषः परेषामदृशो भवति । ( इति वज्रकवचं दिव्यगुलिकाश्चोपनयति ।)
राजा-दिष्ट्या परमनुगृहीतोऽस्मि गुरुणा । (इति वज्रकवचं परिधाय दिव्यगुलिकाश्चोपयुज्य ) आर्य विवेकचन्द्र ! अमात्य पुण्येकेतो ! भद्र ज्ञानदर्पण ! साध. यामो वयं विपक्षनिधनाय । प्रतीहार ! वक्तव्यः सेनाजनो यथा न केनाप्यहमेनमध्वानमवगाहमानोऽनुसतव्यः । यतो बहुच्छलानि रिपुबलानि । यथा तथा प्रविशतामिह महानपायः।
प्रतीहारः-यदादिशति देवः । ( इति निष्क्रान्तः ।) विवेकचन्द्रः-महाराज ! अनुमन्यस्व मामनुगमनाय । पुण्यकेतुः-स्वामिन् ! अनुजानीहि मां सहागन्तुम् ।
ज्ञानदर्पणः-मामपि देव ! सहैव नय, यतोऽस्माकमस्ति त्रयाणामपि स्वाभाविकमन्तर्धानपाटवम् ।
१ B & C अभि मुख
"Aho Shrutgyanam"

Page #160

मन्त्रियशःपालविरचितं
राजा - भवत्वेवम् । को दोष: ? । ( इति सर्वे परिक्रामन्ति । ) ज्ञानदर्पणः - देव ! इदं विपक्षभूपतेः शिबिरम् ।
राजा- -आः ! कथमकालक्षेपमेव संप्राप्ताः प्रत्यर्थिस्कन्धावारम् ? । ज्ञानदर्पणः- [: -- अथ किम् ? |
राजा - ज्ञानदर्पण ! कः कस्यात्रावासः ? इति श्रोतुमिच्छामि । ज्ञानदर्पणः -- ( अङ्गुल्या निर्दिशन् ) देव ! अभी पाषण्डमण्डलानामुदजाः । इमे च द्यूतादीनामावासाः । अमी विषययोधानां निवासाः । अमी शृङ्गारादिरससेनापतीनां गृहाः । अयं कलिकन्दलस्य निलयः । असौ मिथ्यात्वराशेराश्रयः । इदं क्रोधानलस्य भवनम् । इदं गर्वपर्वतस्य मन्दिरम् । इदं दम्भगुप्त - स्य धाम । इदं लोभसागरस्य गृहम् । इदं प्रमादस्यावसथम् । इदं शोकस्य निशान्तम् । इद्मसंयमस्य धिष्ण्यम् । इदममात्यपापकेतोर्निकेतनम् । इदं रागकेसरिणः सदनम् । इदं द्वेषगजेन्द्रस्य वेश्मेति ।
१२४
राजा -- ज्ञानदर्पण ! य एते द्वन्देन स्थिताः प्रतिस्थानमालोक्यन्ते तैः कस्यावासैर्भवितव्यम् ? |
ज्ञानदर्पणः - ( ईषद्विहस्य ) देव !,
चञ्चद्वृन्तमिषेन्द्रनीलकलशैरुल्लासयन्तः श्रियं प्रेङ्खन्मौक्तिकहारकेतुललितैर्विभ्राजमाना मुहुः । दृश्यन्ते मुनिमानसेष्वपि परामुत्पादयन्तः स्पृहा
मेते कामगुरूदराः प्रतिपदं वक्षोजसंज्ञाजुषः ॥ ४० ॥ राजा - ( साकूतं ) ज्ञानदर्पण ! अपि नाम यादृशममीषामापातमात्रेण रमणीयत्वं बहिरस्ति तादृशमन्तरमपि संभाव्यते ? । ज्ञानदर्पणः - देव !,
अमीषां यादृशं बाह्यं रम्यत्वमिह वर्त्तते ।
यदि स्यादन्तराप्येवं तत्स्यात्काममयं जगत् ॥ ४१ ॥
अपि च
विलोक्यमाना एवैते हृद्याः क्षितिधरा इव । कठिनाः स्पृशमानास्तु परमोद्वेगहेतवः ॥ ४२ ॥
[ पञ्चमौ
" Aho Shrutgyanam"

Page #161

ऽङ्कः ]
मोहराजपराजयम् |
राजा -- ज्ञानदर्पण ! अन्तस्तत्त्वममीषामवगन्तुमिच्छामि । ज्ञानदर्पणः -- किं तेन ?, श्रुतादश्रुतं यद्ः श्रेयः । तथाप्यवधार्यताम् । अन्तर्बहलकीलालजम्बालरसपिच्छलाः ।
विस्रमांसमयाः स्नायुव्यूताः सर्वाधमा इमे ॥ ४३ ॥
राजा - (सजुगुप्स ) तर्हि धिगमून् ।
ज्ञानदर्पण: - देव ! पुरस्तादालोकमात्रेणापि कातरनरकृतभयज्वरं मोहमहाराजस्य सौधमिह प्रविशतु देवः ।
( सर्वे परिक्रामन्ति । )
राजा - ज्ञानदर्पण ! दर्शय तमेव तावत् त्रिलोकवीरं मोहराजम् । ज्ञानदर्पणः - इत इतो देवः ।
विवेकचन्द्रः
राजंस्त्वमिव विशङ्कः कः किल कुर्वीत रिपुगृहागमनम् ? । अतिदुष्करं परपुरप्रवेशमिव योगिनामीशः ॥ ४४ ॥
पुण्यकेतुः —क पुनरस्मिन् सौधे भवितव्यं तेन ? | ज्ञानदर्पणः -- अस्मिन् मन्त्रमण्डपे ।
( सर्वे प्रवेशं नाटयन्ति । )
ज्ञानदर्पण: - देव ! स एष सकलवीरवर्गगर्वपर्वतवज्रपातप्रतिममहिमदुर्धर्षणो मोहराजः ।
राजा
.
दिष्ट्या स एष त्रैलोक्यमल्लो मोहमहीपतिः । यो नः पूरयिता युद्धकेलिकौतूहलं चिरात् ॥ ४५ ॥ विवेकचन्द्रः -- (सोत्कम्पं ) स एष पापीयान् मोहराजः ।
पुण्यकेतुः -
१२५
अशंसयाप्यसौ स्वामिजयं प्रति मतिर्मम | एनमालोक्य दुर्धर्षमहो ! दोलायतेऽधुना ॥ ४६ ॥
१ B & C सोत्कण्ठं.
"Aho Shrutgyanam"

Page #162

१२६
मन्त्रियशः पालविरचितं
[ पञ्चमो
ज्ञानदर्पणः - देव ! अमात्यपापकेतुद्वितीयो मोहराजो मन्त्रमण्डपासीनस्तिष्ठति । तन्निभृता एव तावन्मुहूर्त्तमास्महे । सर्वे - एवमस्तु । ( इति तथाकुर्वन्ति । )
( ततः प्रविशति मोहराजः पापकेतुश्च 1 ) मोहराजः - ( आत्मानं विलोक्य )
पुंस्कीटः किल कोऽपि तिष्ठति स च श्रीमोहभूमीपतेः प्राप्तो वैरिपदं रणाय हतको निःशङ्कमुत्तिष्ठते । दोर्दण्डात्रिजगविलुण्टन कलाशौण्डास्तदेतच्चिरा
हुर्बुद्धेरसमञ्जसं व्यवसितं दैवस्य रे ! पश्यत ॥ ४७ ॥
ज्ञानदर्पणः — देव ! श्रुतममुष्य विकत्थितम् ? |
-
राजा - स्वेच्छा हि स्वगृहेषु व्याहाराणाम् ।
पापकेतुः — देव ! मनुष्यकीट इति मावमंस्थास्तं त्रिजगदेकवीरं चौलुक्यनृपतिम् । पश्य पश्य
अवातरडरापीठे जनस्य सुकृतोदयात् ।
भावितीर्थकरः कोऽपि रूपेणास्य महीपतेः ॥ ४८ ॥
मोहराजः - मन्त्रिन् ! किमेवमस्य नृपशोः प्रशंसातिरेकेण मम कर्ण - ज्वरं जागरयसि ? । अपि च
वज्राग्निनेव क्षपिता यत्प्रतापेन भूभृतः ।
मोहः सोऽहमहो ! कष्टं शृणोत्यरिपराक्रमान् ॥ ४९ ॥ पापकेतुः — देव ! तस्यैव स्वप्रतापस्य संप्रति विद्धि परिक्षयम् । मोहराजः - ( साक्षेपं ) कथमिव ? |
पापकेतुः विडम्बितः पुत्र्या सह जामाता द्यूतः । पराभूता देवस्य दासी तत्सूनुर्मित्रं च । कारागारे निहितो लेखहारकः संसारकः । प्रणश्यागतः कलिकन्दलो मिथ्यात्वराशिश्च । निष्फलप्रयासाः प्रत्यावृत्ताः कषायतीक्ष्णाः । तत्पतत्प्रतापमात्मानमारोहन्महिमानं चारातिमवधारयतु देवः ।
मोहराजः -- ( अपकर्णितकेन ) आः ! किमद्यापि चिरयन्ति रागकेसरिप्रभृतयः ? ।
-
"Aho Shrutgyanam"

Page #163

मोहराजपराजयम् |
( प्रविश्य )
प्रतीहारी - ( १ ) जयदु जयदु देवो । देव ! को वि चरपुरिसो दंसणम
भिलसदि ।
ऽङ्कः ]
मोहराजः - मन्त्रिन् ! कतमेनामुना भवितव्यम् ? |
पापकेतुः धृतस्तावत्संसारकः । कदागमेनामुना भवितव्यम् । मोहराजः -- (सह ) अरे ! चिराद्यमागतः । अविरतिकले ! प्रवेशय । प्रतीहारी — ( २ ) जं देवो आणवेदि । ( निष्क्रम्य कदागमेन सह प्रविश्य ) भद्द ! एसो देवो ता उवसप्प |
१२७
कदागमः - (स्वगतं )
(३) विच्छाओ झीणसरो वियलियलायन्नओ मिलाणमुहो । किं दोसइ एस पहू ? अहव पयावक्खओ जाओ ॥ ५० ॥ प्रतीहारी - ( उपसृत्य ) ( ४ ) देव ! एसो पुरिसो । मोहराजः - अविरतिकले ! रागप्रभृतीनाहातुं प्रहितः कथं चिरयति प्रतीहारोऽसंयमः ?, तद्गत्वा शीघ्रं प्रेषय |
( प्रतीहारी निष्क्रान्ता | )
( कदागमः प्रणम्योपविशति । )
मोहराजः[:---भद्र कदागम ! चिरात्प्रतिनिवृत्तोऽसि तत्कथय मूलादरिस्वरूपम् ।
कदागमः - (५) देव ! एदं विन्नवीयदि । वेरिनयरे संपदि धम्मकुंजरो नाम नवदंडपासिगो वहदि । तप्पडिवत्तीए दुल्हा पुरिसाणं पवेसा ।
( १ ) जयतु जयतु देवः । देव ! कोऽपि चरपुरुषो दर्शनमभिलषति । (२) यद्देव आज्ञापयति । भद्र ! एष देवस्तदुपसर्प ।
( ३ )
विच्छायः क्षीणस्वरो विगलितलावण्यको म्लानमुखः । किं दृश्यत एष प्रभुः ? अथवा प्रतापक्षयो जातः ॥
( ४ ) देव ! एष पुरुषः ।
(५) देव ! एतद्विज्ञप्यते । वैरिनगरे संप्रति धर्मकुञ्जरो नाम नवदाण्डपाशिको वर्त्तते ।
१ B & C दुल्लभा.
"Aho Shrutgyanam"

Page #164

१२८ मन्त्रियशपालविरचितं
[ पञ्चमोतओ हं बंभसावगवेसं कडुय गदो निवदिगुरुणो धम्मारामे। गुरुसेवत्थमागदेण दिहो रन्ना । समाणधम्मिगु त्ति नीदो धवलहरे । ठिदो य बहुधा । परिट्टिदो पुरोहिदपदे । तत्थ ठिदस्स अदिकंतो इत्तिको कालो । मुणिमिदिवित्तमसेसं पि । संपदि संसारगवदियरे पणढेसु कलिकंदलप्पभुदिसु विडंबिदेसु जूदपमु. हेसु अहं पि नियभएण अवकंतो।
राजा___ दुरात्मनाऽमुना धर्मच्छम धृत्वाऽस्मि वञ्चितः ।
विशारदोऽपि वेश्याभिरिव श्रेणिकनन्दनः ।। ५१॥ विवेकादयः-एवमेतत् । मोहराजः-(सहर्ष ) साधु भोः कदागम ! साधु । अपि च
व्याजेन सुप्रयुक्तेन निर्मलज्ञानलोचनः।
वश्यते चतुरास्थोऽपि मर्त्यमात्रस्य का कथा ? ॥ ५२॥ कदागमः-(१) देव ! विवेयचंदेण चालुक्कनिवदी अणुसरिदो।।
मोहराजः-तथापि किम् ? । न खलु बहुभिरप्याखुभिः समुदितैर्मार्जारकण्ठे बध्यते घण्टा । अपि च
नृपः सोऽप्यस्य संपाद्राज्यभ्रंशमवाप्स्यति ।
कपोताध्यासिता येन शाखा शुष्यति शाखिनः ॥ ५३॥ पुण्यकेतुः-आर्य विवेकचन्द्र ! शृण्वन्नसि दुरात्मनो निरर्गलं वल्गितम् ।
विवेकचन्द्रः-अथ किम् ? ।
कदागमः-(२) विवेयदुहिदा परिणीदा गुज्जरनरिंदेण । मयधणमोयणजूदाइवसणनिव्वासणे पूरिदो पणो तीए । तत्प्रतिपत्त्या दुर्लभा पुरुषाणां प्रवेशाः । ततोऽहं ब्रह्मश्रावकवेषं कृत्वा गतो नृपतिगुरोधर्मारामे । गुरुसेवार्थमागतेन दृष्टो राज्ञा । समानधार्मिक इति नीतो धवलगृहे । स्थितश्च बहुधा । परिस्थितः पुरोहितपदे । तत्र स्थितस्यातिक्रान्त एतावान् कालः । ज्ञातमितिवृत्तमशेषमपि । संप्रति संसारकव्यतिकरे प्रनष्टेषु कलिकन्दलप्रभृतिषु विडम्बितेषु द्यूतप्रमुखेष्वहमपि निजभयेनापक्रान्तः ।
(१) देव ! विवेकचन्द्रेण चौलुक्यनृपतिरनुसृतः।
(२) विवेकदुहिता परिणीता गूर्जरनरेन्द्रेण । मृतधनमोचनद्यूतादिव्यसननिर्वासने पूरितः पणस्तस्याः।
"Aho Shrutgyanam"

Page #165

१२९
ऽङ्कः]
मोहराजपराजयम् । पापकेतुः-भद्र कदागम ! प्रष्टव्योऽसि । किं स्वानुरागात्परिणिन्ये विवेकदुहितरं नृपः ? उत महानसौ नरेन्द्रः स्वाजन्यं ग्राहयितव्य इति विवेकः कन्यामदात् ।
कदागमः-(१) नियाणुराएण पणपूरणपुव्वयं परिणीदा निवेण विवेयमुदा । गुरुआएसनामनिमित्तियवयणपचयादो य ।
पापकेतुः-किमादिष्टं नैमित्तिकेन ? । कदागमः
विवेकराजतनयां परिणीय कृपां नृपः । भूर्भुवःस्वस्त्रयीश
( इत्योक्ते भयं नाटयति । ) मोहराजः-भद्र कदागम ! अच्छलं भवतो विज्ञपय यथावृत्तम् । पापकेतुः-भद्र ! मा भैषीः । कठोरहितवादिनो हि प्रणिधयो भवन्ति। कदागमः
मोहराजं विजेष्यते ॥ ५४॥ इति । पापकेतुः--(स्वगतं ) सर्वथा प्रतापक्षयोऽस्मत्स्वामिनः । प्रतापवृद्धिYर्जरराजस्य ।
मोहराजः-एवंविधाभिर्बिभीषिकाभिने खल्वितरवच्छक्यं भयमुत्पादयितुं मोहराजस्य । अथवा
विधिर्मयैव दुर्बुद्धिः स्वप्रजायां विडम्बितः।
तन्मन्ये मय्यनात्मज्ञः सोऽयमेवं व्यवस्यति ॥ ५५ ॥ भवतु, तमपि प्रतिकरिष्ये ।
(नेपथ्ये उत्सारणा क्रियते ।) मोहराजः-संप्रासा एवैते रागकेसरिप्रभृतयः।
(ततः प्रविशन्ति रागप्रभृतयः ।) (१) निजानुरागेण पणपूरणपूर्वकं परिणीता नृपेण विवेकसुता । गुर्वादेशनामनैमित्तिकव
चनप्रत्ययतश्च ।
B& C नेमित्तिय
"Aho Shrutgyanam"

Page #166

१३०
मन्त्रियशः पालविरचितं
रागकेसरः- (सोचैर्हास )
अर्द्धाङ्गे गिरिजां बिभर्त्ति गिरिशो विष्णुर्वहत्यन्वहं शस्त्रश्रेणिमथाऽक्षसूत्रवलयं धत्ते च पद्मासनः । पौलोमी चरणाहतिं च सहते हृष्टः सहस्रेक्षण
स्तद्देवः किमु मन्त्रमण्डपमलंचक्रे न जानीमहे ? ॥ ५६ ॥ प्रतीहारः- - एष देवः श्रीमोहस्वामी । तदुपसर्पत यूयम् । सर्वे (उपसृत्य प्रणम्योपविश्य च साटोपं )
M
देवाः सर्वेऽपि सेवामहमहमिकया कुर्वते शक्रपूर्वा मौलौ मालामिवाज्ञां दधति धृतभयोद्रेकमेकेन्द्रियाद्याः । वल्गन्ति स्त्रीकटाक्षाः कठिनमुनिमनोगर्वसर्वस्वचौराः
[ पञ्चमौ
कस्मादस्मानकस्मात्स्मरणपथ मिहानीतवानद्य देवः १ ॥ ५७ ॥ मोहराजः -- ( स विषादं ) भद्राः ! स्मरणकारणं वः प्रकाश्यमानमतित्रपाकरं तत्किमाचक्षीमहि ? |
पापकेतुः - देव ! कदागममुखादेव श्रोष्यन्ति कुमारादयः ।
मोहराजः —— एवमस्तु ।
पापकेतुः (:-भद्र कदागम ! ततस्तत: ? ।
कदागमः - ( १ ) तदो गुज्जरनरेसरो सिद्धादेसेनिमित्तियपञ्च्चयपहिपुन्नकेदुपभिदिपगिदिउच्छाह दुगुणिदरणरंगो देवस्स उवरि आगेदु ज्ञेव इय जाणंतु ।
मोहराजः- - ( साक्षेमुपत्थाय खड्डूमादाय च ) अरे ! कासौ कासौ दुरात्मा ? | पापकेतुः - देव ! कृतं संभ्रमेण । ननु कथैवेयम् । अद्यापि दूरे स वैरिनरेन्द्रः । केवलं ' भाविनि भूतवदुपचारः' इति न्यायमाश्रित्यैवेदं प्रत्यपादि कदागमेन ।
( १ ) ततो गुर्जरनरेश्वरः सिद्धादेशनैमित्तिकप्रत्ययप्रहृष्टपुण्य के तुप्रभृतिप्रकृत्युत्साह द्विगुणितरणरङ्गो देवस्योपर्यागत एवेति जानन्तु ।
१ B & C शनेमित्तिय २ B & C आगदो.
"Aho Shrutgyanam"

Page #167

मोहराजपराजयम् ।
१३१
रागकेसरः: - तात ! किमिदमस्थान एव संरभसे ? । ननु मयैवेद्
विद्धि सिद्धमरिवधप्रयोजनम् । यतः - गर्जगजेन्द्रभ्रमतः पयोद
ऽङ्कः ]
वृन्देऽपि यः सज्जयति क्रमं स्वम् । दृग्गोचरं तस्य गता मृगारेः
किमक्षता याति कुरङ्गजातिः ? ॥ ५८ ॥
द्वेषगजेन्द्रः- - तात ! कथं मर्त्त्यमात्रेऽपि तत्र तपस्विनि जने महान् संभ्रमः ? । किं न विदितमत्यद्भुतमात्मस्नोर्विक्रमललितम् ? ।
तथा च
दन्ताग्रघातैर्महतो महीभ्रान् समूलकाषं कषति क्षितौ यः ।
क्षुद्रद्रुमोन्मूलनमात्रमस्य
न पूरयेत्केलिमपि द्विपस्य ॥ ५९ ॥
मदनदेवः- - ( धनुर्ज्या स्पृशन ) देव ! मयि स्थिते केयं शत्रुजयचिन्ता देवपादानाम् ? ।
किञ्चित्कुन्दप्रसवधवलं किञ्चिदुन्मेषधीरं
किञ्चिल्लोलभ्रमरमधुरं किञ्चिदाकुञ्चिताक्षम् । किञ्चिद्भावालसमसरलं प्रेक्षितं कामिनीनां
शस्त्रं दृष्ट्वा मम रणमुखे वैरिणो विद्रवन्ति ॥ ६० ॥ अपरे सर्वे (सर्व)
१ A ताग्रम्.
स्वामिन् ! विश्वत्रयजयसखेष्वेषु भृत्येषु सत्सु स्वैरं शस्त्रग्रहणविषये कोऽवकाशस्तवासौ ? | तस्मान्मुञ्च प्रहरणमयं मूर्ध्नि बद्धोऽञ्जलिस्तेऽ
स्माकं मध्यात्कमपि नितमामादिश स्वेष्टसिद्ध्यै ॥ ६१ ॥ मोहराजः-~~-~- (सविलक्षं ) कुमार रागकेसरिन् ! वत्स द्वेषगजेन्द्र ! राजन्
"Aho Shrutgyanam"

Page #168

१३२ मन्त्रियशःपालविरचितं
[पञ्चमोमदनदेव ! अमात्य पापकेतो ! भद्राः कलिकन्दलादयः ! मोहमहाराजः खल्बहं न शत्रुपक्षमक्षपयित्वा शस्त्रं प्रतिसंहरामि । किं वा बहुनोक्तेन ? ।
क्षुद्रक्ष्मापतिकोटिकीटपटलीकुद्दाकदोर्विक्रमा
ध्मातस्वान्तममुं चुलुक्यनृपतिं हत्वा रणप्राङ्गणे । स्वर्गस्त्रीगणगीतविक्रमगुणः कर्तास्मि निष्कल्भषं
साम्राज्यं भुवनत्रयेऽत्र नितमामेकातपत्रं पुनः ॥ ६२ ॥ विवेकचन्द्रः-दुरात्मन् ! विफलमनोरथो भूयाः । पुण्यकेतुः-प्रतिहतममङ्गलम् । ज्ञानदर्पण:-सर्वथा शासनदेवताः कुर्वन्तु रक्षा राजर्षेः । राजा-अवसरोऽयमस्योपसर्पणे । स्वयमेव शस्त्रममुना रिपुणा परिकलितमेतदतिभयदम् ।
अपहरणं ह्यशस्त्रे कुलवतं खलु चुलुक्यानाम् ॥ १३ ॥ (मुखाद्गुटिकां आकृष्य प्रकटीभूय च । ) अरे रे दुरात्मन् ! अनात्मज्ञ ! कश्म लाचार ! मोहाधम ! स एष गूर्जरनरेश्वरोऽहम् । यमात्तशस्त्रास्त्वमन्विव्यसि । अपि च
एषोऽहं भुवनोपकारकरणव्यापारबद्धादरो
हारस्फारमरीचिसोदरयशस्कामो रिपोर्निग्रहात् । सोऽहं मोहमुमं कृतान्तनगरं नेष्यामि वः पश्यतां रे रे पञ्चशरादयः ! कृतद्यास्त्रायध्वमात्मप्रभुम् ॥ ६४॥
(रागादयः पलायितुमिच्छन्ति । ) राजारे रागप्रमुखाः ! प्रकामसुभटंमन्याः समं लज्जया
मुक्त्वा स्वामिनमाजिसीमनि पलायध्वे कुतः कातराः? । न क्षुद्रेषु भवादृशेषु बिभृमः संरम्भमाध्वं सुखं
मुक्त्वा शस्त्रमिहैव पश्यत चिरात्संग्रामकौतूहलम् ॥६५॥ आः! कथं प्रनष्टा एव ?।
१ B&C गतगीत' २ A तमः ३ B & C कामा
"Aho Shrutgyanam"

Page #169

S:] मोहराजपराजयम् ।
१३३ मोहराजः-(सक्रोधं ) अरे रे मनुष्यकीट! कूटवाचाट ! चिरादन्विव्यता प्राप्तोऽसि । आश्चर्यमाश्चर्यम् ,
यो हन्तुमध्यवसितस्तैस्तैर्विविधैरुपकमैः सुचिरात् ।
सोऽस्मत्प्रतापवहावुपेत्य पतितः पतङ्ग इव ॥६६॥ तदेष न भवसि ।
राजा-अरे रे दुरात्मन् ! अपसर । परिवारवन्नश्यन्न निवार्यसे । नो चेत्
अमुना निजकौक्षयकधारासलिलेन दुर्धरप्रसरः।
विध्याप्यते प्रतापानलस्तवायं ज्वलन्नितमाम् ॥ ६७ ॥ मोहराजः-अरे रे दुराचार ! वृथा वाचालतायष्ट्या प्रमुप्तं मोहमहाशीविषमात्मनिधनाय घट्टयसि । अपि च
रागद्वेषमनोभवप्रभृतयस्तिष्ठन्तु वा यान्तु वा
किं तैर्नाम ? न मे कचित्परमुखप्रेक्षी जयाडम्बरः। एकोऽप्येष तवाहमाहवतले त्रैलोक्यजिष्णुर्व्ययं
शस्त्रर्निस्त्रप ! नश्यतोऽपि निशितैर्नेष्ये व्रतप्राणितम् ॥ ६८॥ राजा-(साटोपं)
अस्त्रं शीघ्रमरे ! विमुच्य समरे त्वं याहि चेज्जीवितुं ___ वाञ्छस्यत्र तवेव नश्यति जने शस्त्रं न मे वल्गति । नो चेदेतदकाल एव भविता संग्रामसीमाङ्गणं
प्रत्यौः प्रतिपक्षपक्ष्मलद्वशां नेत्राम्बुभिः पङ्किलम् ॥ ६९ ॥ मोहराजः-अरे रे क्षुद्रक्षत्रिय !, दृष्टः पूर्वमहं त्वया न कथमप्युचैरभाग्योदया
त्तत्कि न प्रसभं श्रुतोऽप्यरिवधूवैधव्यदीक्षागुरुः । येनैवं पुरगोपुरैकसुहृदा वक्रेण वल्गन्नलं
धत्से सुसमृगारिजागरविधि स्वं हन्तुमेव स्वयम् ॥ ७० ॥ राजा-रे रे सकलत्रिलोकसुकृतपलकवलनराक्षस मोह !,
"Aho Shrutgyanam"

Page #170

१३४ .
मन्त्रियशःपालविरचितं
[पञ्चमोप्रहर प्रहर प्रथमं दत्तोऽत्र मया तवावकाशोऽयम् ।।
अप्रहरत्सु प्रहरणकलासु कुशला न चौलुक्याः ॥ ७१॥ मोहराजः–रे रे चौलुक्यकुलकलङ्क ! मदेकाश्रितस्वपूर्वपुरुषपरंपरापरिक्षुण्णं वन व्यतिक्रम्य मदाज्ञालोपविदग्धमुग्धपाषण्डसेवामाश्रितोऽसि । तदस्य ते दौरात्म्यस्य सहसैव करिष्ये निधनम् ।
राजा-रे रे मोह ! यदि सत्यमेव रणरङ्गवानसि, तदेहि विमर्दक्षमा भुवमवतरावः। मोहराजः-एवमस्तु ।
(उभे तथाकुरुतः।) पुण्यकेतुः
स्मृत्वा देवस्य शौण्डीय दृष्टया मोहस्य विक्रमम् ।
दोलायमानो मनसा न जाने किं भविष्यति ? ॥ ७२ ॥ विवेकचन्द्रः-पुण्यकेतो ! मा मैवम् । यतः
भयङ्करोऽयमन्येषामरिन त्वस्य भूपतेः।
प्रभुः पातयितुं वातः स्तम्भवन्न गिरीनपि ॥ ७३ ॥ ज्ञानदर्पणः-यथाऽऽत्थ । अपि च
जिनशासनप्रभावनविषयोपनिषन्निषण्णहृदयस्य । अस्य नृपस्य व्यसने सान्निध्यं को न विदधाति ? ॥ ७४॥
(नेपथ्ये) तैस्तैः शस्त्रैरमोथैः स्वजनधनवधूसगासाम्राज्यमुख्यैः
कुण्ठीभूतभर्तुः पविमयकवचं बिभ्रतो योगमङ्गे । मुक्त्वा लज्जां रणं च द्विप इव सहसा सिंहनादेन दैन्या
गीर्वाणैदृश्यमानः सदयमयमपक्रान्तवान्मोहराजः ॥ ७५ ॥ सर्वे--( आकर्ण्य सहष ) प्रियं नः प्रियं नः। (सहसोपसृत्य ) जयतु जयतु देवः।
(आकाशात्पुष्पवृष्टिः।) राजा-आर्य विवेकचन्द्र ! त्वदनुग्रहान्निस्तीर्णप्रतिज्ञोऽस्मि । तदलंकुरु स्वराजधानी जनमनोवृत्तिम् ।
"Aho Shrutgyanam"

Page #171

मोहराजपराजयम् । विवेकचन्द्रः-राजन् ! किं ते भूयः प्रियं करोमि ? । राजानिर्वीराधनमुज्झितं विलितं द्यूतादिलीलायितं
देवानामपि दुर्लभा प्रियतमा प्राप्ता कृपासुन्दरी। ध्वस्तो मोहरिपुः कृता जिनमयी पृथ्वी भवत्सङ्गमा
त्तीर्णः सङ्गरसागरः किमपरं न स्याद्यदाशास्महे ? ॥ ७६ ॥ तथापीदमस्तु श्रीश्वेताम्बरहेमचन्द्रवचसां पात्रे मम श्रोतसी
श्रीसर्वज्ञपदारविन्दयुगले भृङ्गायितं चेतसः। तत्पुत्र्या कृपया समं परिचयो योगस्त्वया सर्वदा .भूयान्मे भुवने यशः शशिसखं मोहान्धकारच्छिदे ।। ७७॥
( इति निष्क्रान्ताः सर्वे ।)
पञ्चमोऽङ्कः समाप्तः। इति श्रीमत्रियशःपालविरचितं मोहराजपराजयो नाम नाटक
समाप्तम् । ग्रंथागं १५००।
१ A अङ्ग राजन् ! २ B नाटकम् ॥ छ । कल्याणमस्तु ।। मंगलं महाश्रीः॥ छ ।Cनाटकम् ॥ छ । कल्याणमस्तु॥ छ । मंगलं महाश्रीः ॥ ॥ संवत् १५७९ वर्षे श्री...'महादुर्गे श्रीखरतरगच्छे...'नसूरिसंताने श्रीजिनचंद्रमरि-श्रीजिनसागरमूरि-श्रीजिनसुन्दरसूरि-श्रीजिनहर्षसरि-शिष्यश्रीजिनचन्द्रसरिशिष्येण विमललाभमुनिना श्रीमोहराजपराजयनाटकमलेखि ॥
"Aho Shrutgyanam"

Page #172

मोहराजपराजयं
समाप्तम्.
"Aho Shrutgyanam"

Page #173

अणहिलपुरनृप - वर्णनम् ।
ઢ
APPENDIX I
अत्थि महीमहिलाए मुहं महंतं मयंकपडिबिम्बं । जंबुद्दीवछलेणं नहलच्छि दद्रुमुन्नमियं ॥
तुंगो नासावंसोव्व सोहए तियसपव्वओ जत्थ । सीयासीओयाओ दीहा दिट्ठीओ व सहति ॥ तत्थारोवियगुणधणुनिभं नलाडं व भारहं अस्थि । जत्थ विरायइ विउलो वेयड्डो रययपट्टो व्व ॥ जं गंगसिंधुसरियामुत्तियसरियाहि संगयं सहइ । तीरवणपंतिकुंतल कलावरेहं तपेरंतं ॥ तत्थत्थि तिलयतुलं अणहिलवाडयपुरं घणसुवनं । परंतमुत्तियावलिसमो सहइ जत्थ सियसालो || गरुओ गुज्जरदेसो नगरागरगामगोउलाइन्नो । सुरलोयरिद्धिमयविजयपंडिओ मंडिओ जेण ॥ जम्मि निरंतरसुरभवणपडिमण्हवणंबुपूर सित्तव्त्र । सहला मणोरहदुमा धम्मियलोयस्स जायंति ॥ अरथ सहति सुवन्ना कंचणकलसा य सुरघरसिरेसु । गयणभमखिन्न निसण्णखयरतरुणीण पीणथणा ॥ अब्भंलिहसुरमंदिरसिरविलसिरकणय के यणभुएहिं । नव व जत्थ लच्छी सुट्ठाणनिवेसहरिसवसा ॥ जत्थ मणिभवणभित्तीसु पेच्छिउं अत्तणोवि पडिबिंबं । पडिजुवइसंकिरीओ कुप्पंति पियेसु मुद्धाओ || जम्मि महापुरिसाणं धणदाणं निरुवमं निएऊण । अजहत्थनामओ लज्जिओ व्व दूरं गओ धणओ ॥ जस्सि समच्छरमणा जलासया न उण धम्मियसमूहा । कमलोवकारया सूररस्सिणो न उण सप्पुरिसा ॥ जत्य रमणीण रूवं रमणिज्जं पेच्छिऊण अमरीओ । लजंतीमो चिंताइ कहवि निहं न पावंति ॥ सत्यासि मूलराओ राया चोलुक्ककुलनहमयंको । जणिया जणाणुकूला मूलेण व जेण नीइलया ॥ जसपुंडरीय मंडलमंडियबंभंडमंडवी तत्तो । खंडिय विपक्खमुंडो चंडो चामुंडरायनिवो ॥ ततो बलराम राया रइवलहो व्व रमणिजो ।
"Aho Shrutgyanam"

Page #174

जेण तुरएहि जगझंपणुत्ति कित्ती जए पत्ता ॥ तत्तो दुल्लहराहो राया समरंगणंमि जस्स करे । करवालो छज्जइ जयसिरीइ मयणाहितिलओव्व ॥ तयणु जयसिंहदेवो पयंडभुयदंडमंडवे जस्स । कित्तिपयावमिसेणं चिरकालं कीलियं मिहुणं ॥ तम्मि गए सुरलोयं काउं व सुरेसरेण सह मित्तिं । कमलवणं व दिणिदे अत्थमिए मउलियं भुवणं ।। तत्तो पहाणपुरिसा नियमइमाहप्पविजियसुरगुरुणो ।
रजमणाहं दर्दु जंपति परुप्परं एवं ॥ कुमारपालस्य आसि सिरिभीमएवस्स नंदणो जणियजणमणाणंदो। राज्याभिषेकः कयसयलखोणिखेमो नामेणं खेमराउत्ति ॥
तस्स तणओ तिणीकयकंदप्पो देहसुंदरत्तेण । देवप्पसायनामो देवपसायणपहाणमणो॥ तस्संगरुहो गरुओ पररमणिपरंमुहो महासूरो। तियससरिसरिसकित्ती तिहुयणपालो त्ति नामेण ॥ तस्स सुओ तेयस्सी पसनवयणो सुरिंदसमरूवो। देवगुरुपूयणपरो परोवयारुजओ धीरो॥ दक्खो दक्खिन्ननिही नयवंतो सव्यसत्तसंजुत्तो। सूरो चाई पडिवनवच्छलो कुमरवालो त्ति ॥ एसो जुग्गो रजस्स रज्जलक्खणसणाहसध्वंगो । ता झत्ति ठविजउ निग्गुणेहिं पजत्तमन्नेहिं ॥ एवं परुष्परं मंतिऊण तह गिहिऊण संवायं । सामुहियमोहुत्तियसाउणियनेमित्तियनराण ॥ रज्जमि परिट्ठविओ कुमारवालो पहाणपुरिसेहिं । तत्तो भुवणमसेसं परिओसपरं व्व संजायं ॥ तुट्टहारदंतुरियघरंगण नञ्चियचारुविलासपणंगण । निन्भरसहभरियभुवणंतर वज्जियमंगलतूरनिरंतर ॥ साहियदिसाचउक्को चउव्विहोवायधरियचउपन्नो।
चउवग्गसेषणपरो कुमरनरिंदो कुणइ रज ॥ कुमारपालस्य धर्म- अह अन्नया वियड्ढे बहुणो बहुधम्मसत्थनाणड्ढे । स्वरूपजिज्ञासा । विप्पपहाणे हक्कारिऊण रन्ना भणियमेवं ॥
करितुरयरहसमिद्धं नरिंदसिरिकुसुमलीढपयवीढं । लंघियवसणसहस्सो संपत्तो जं अहं रज्जं ॥
"Aho Shrutgyanam"

Page #175

तं पुव्यभवे धम्मो सुहेकहेऊ कओ मए को वि। कञस्स दसणाओ जाणंति हि कारणं निउणा ॥ ता धम्मस्स सरूवं कहेहि परिभाविऊण सत्थत्यं । जेण तमायरिऊणं करेमि मणुयत्तणं सहलं ॥ मणुयत्तणे वि लद्धे कुणंति धम्मं न जे विमूढमणा। ते रोहणं पि पत्ता महग्धरयणं न गिण्हंति ।। तो युद्धबंभणेहिं निवस्स वेयाइसत्थपन्नत्तो। पसुवहपहाणजागाइलक्खणो अक्खिओ धम्मो ॥ तं सोऊण निवेणं फुरियविवेएण चिंतियं चित्ते । अहह दियपुंगवेहि न सोहणो साहिओ धम्मो । पंचिंदियजीववहो निकरुणमणेहिं कीरए जत्थ । जइ सो वि होज धम्मो नत्थि अहम्मो तओ कोवि ॥ ता धम्मस्स सरूवं जट्टियं किं इमे न जाणंति ? ।
किं वा जाणंता वि हु मं विप्पा विप्पयारंति ॥ वाग्भट देवेन कुमा- इय चिंताए निदं अलहंतो निसिभरंमि नरनाहो । पालस्य हेमचन्द्रप- नमिऊण अमचेणं बाहडदेवेण विन्नत्तो ।। रिचयोत्पादनम् । धम्माधम्मसरूवं नरिंद ! जइ जाणि तुमं महसि ।
खणमेकमेगचित्तो निसुणसु जं किं पि जंपेमि ॥ हेमचन्द्रस्य गुरुपर- आसि भमरहिओ पुन्नतल्लगुरुगच्छदुमकुसुमगुच्छो । म्परावर्णनम्। समयमयरंदसारो सिरिदत्तगुरू सुरहिसालो ॥
सो विहिणा विहरतो गामागरनगरभूसियं वसुहं । वागडविसयवयंसे रयणपुरे पुरवरे पत्तो ॥ तत्थ निवो जसभद्दो भद्दगयंदो व्व दाणलद्धजसो । वेरिकरिदलणसूरो उन्नयवंसो विसालकरो ॥ तम्मि नरिंदमंदिरअदूरदेसंमि गिहिर वसहिं । चंदो व्व तारयजुओ मुणिपरियरिओ ठिओ एसो॥ तस्स सुहारससारणिसहोयरं धम्मदेसणं सोउं । संवेयवासियमणा के वि पवज्जति पव्वजं ॥ भन्ने निहत्थधम्मोचिआई बारसवयाई गिण्हंति । मोक्खतरुबीयभूयं सम्मत्तं आयरंति परे ।। अह अन्नया निसाए सज्झायझुर्णि मुणीण सोऊण । जसभहनिको संवेगपरिगओ चिंतए चित्ते ॥ धन्न एए मुणिणो काउं जे सव्वसंगपरिहारं । परलोयमग्गमेकं मुकभवासा पयंपंति ।।
"Aho Shrutgyanam"

Page #176

ता एयाण मुणीणं पयपउमनमसणेण अप्पाणं । परिगलियपावपंक पहायसमए करिस्सामि ।। एवं धम्ममणोरहकलियमणो पत्थिवो लहइ निदं। मंगलतूररवेणं पडिबुद्धो पच्छिमे जामे ॥ कयसयलगोसकिन्चो समत्तसामंतमंतिपरियरिओ। करितुरयरहसमेओ पत्तो सिरिदत्तगुरुपासे ॥ भूमिनिहितुत्तमंगो भत्तिसमग्गो गुरुं पणमिऊण । पुरओ निवो निविट्ठो कयंजली भणिउमाढत्तो॥ भयवं ! धन्ना तुब्भे संसारासारयं मणे धरिउं । जे चत्तसव्वसंगा परलोयाराहणं कुणह ।। अह्मारिसा अहन्ना परलोयपरंमुहा महारंभा। अनियत्तविसयतण्हा जे इहभवमेत्तपडिबद्धा ।। अह जंपिउं पवत्तो सिरिदत्तगुरू नहंगणं सयलं । तवसिरिमुत्तापंतीहिँ दंतकंतीहिँ धवलंतो ॥ मुहससिपवेससुविणोवमाइदुलहं नरत्तणं लहिउं । खणमेकं पि पमाओ बुहेण धम्मे न कायव्वो ॥ रन्ना भणियं भय ! का सा सुविणोवम त्ति १ मे कहसु । गुरुणा भणियं नरवर ! कहेमि जं पुच्छिअं तुमए ।
(मूलदेवकथानकमत्रानुसन्धातव्यम् ) इय धम्मदेसणामयरसेण सेत्तंमि भूमिणाहस्स ।। हिययम्मि समुल्लसिओ जिणिंदधम्माणुरायदुमो॥ भणियं निवेण भयवं ! कहियमिणं उभयभवहियं तुमए । अन्नो पिओ वि सव्वो जंपइ इहभवहियं चेव ।। ता समयम्मि वि मुत्तुं तणं व रज्जं विवेयगिरिवलं । पडिवन्निऊण धम्म सहलं काहं मणुयजम्मं ॥ ता वंदिर मुर्णिदं नियमन्दिरमागओ महीनाहो। धम्मोवएसविसरं सुमरन्तो गमइ दियहाई॥ अह पावसो पयट्टो सम्पाडियपहियदिययसंघट्टो। समरट्टमारनट्टो कयम्बसंदट्ठअलिवट्टो ॥ जत्थ विरहग्गिडझन्तविरहिणीहिययलद्धपसरेण । धूमभरेण व घणमण्डलेण मलिणीकयं गगणं॥ नवमेहपिययमेणं समप्पियं जत्थ तडिलयालोयं । कणयमयाभरणं पिव पयन्ति दिसापुरन्धीओ ॥
"Aho Shrutgyanam"

Page #177

नवपाउसनरवइरज्जघोसणार्डिडिमो व्व सव्वत्थ । अग्गवियविसमबाणो वियंभिओ मेहगजिरवो ॥ निवडंति माणिणीमाणखण्डणे विलसमाणसत्तीओ। अस्सि जलधाराओ अणंगसरधोरणीउ व्व ।। तम्सि चरि (?) खित्तेसु नरवइणा वावियाई धन्नाई। तेसि देसणहेउं कयावि राया विणिक्खन्तो ।। तम्मि समए करिसगेहिं धनं मज्झाओ पुध्वमुवखणिउं । पुंजीकएसु निप्फलतणेसु पज्जालिओ जलणो ।। तत्थ जलगेण डझन्तविम्गहं गब्भनिन्भरं भुयगि । दटुं संविग्गणं रन्ना परिभावियं एयं ।। अहह इमो घरवासो परिहरणिज्जो विवेयवंताणं । बहुजीवविणासकरा आरंभा जत्थ कीरन्ति ॥ एवं संविग्गमणो राया नियमंदिरम्मि सम्पत्तो । हक्कारिऊण पुच्छइ एगते सावयं एगं ॥ संपइ सिरिदत्तगुरू गुणवन्तो कत्थ विहरइ पएसे । सो कहइ डिंडुयाणयपुरंमि मणिपुङ्गवो अस्थि ॥ तो राया रयणीए कस्स वि अनिवेइऊण निक्खंतो। तुरयंमि समारुहिऊण डिंडुयाणयपुरे पत्तो ॥ सिरिदत्तगुरुं नमिऊण तस्स कहिऊण निययवुत्तंतं । जंपइ संपइ काउं अणुग्गहं देहि मह दिक्खं ॥ गुरुणा वुत्तं जुत्तं उत्तमसत्तस्स तुज्झ नरनाह !। रजं तणं व मुत्तुं करेसि जं संजमग्गहणं ।। नहि संजमाउ अन्नो संसारुच्छेयकारणं अत्थि । नवजलहरं विणा किं निव्वडइ दवानलं को वि ।। रना अणप्पमुल्लं एक एक्कावलि समप्पेउं । जिणधम्मनिम्मलमणा पयंपिआ सावया एवं ॥ कारवह जिणाययणं इमीए एकावलीइ मुल्लेण । तेहिं वि तह त्ति पडिवजिऊण तं झत्ति कारवियं ॥ तं अस्थि तत्थ अज वि चउवीसजिणालयं जिणाययणं । पुन्नं व मुत्तिमंतं जसभहनिवस्स जं सहइ ।। रन्ना पुण पडिवन्ना सिरिदत्तगुरुस्स चलणमूलम्मि । अंतररिउवहदक्खा दिक्खा निसियाऽसिधारव्व ।। एगंतरोववासे जाजीवं अंबिलं च पारणए ।
"Aho Shrutgyanam"

Page #178

६
काहं ति तेन विहिया वयगहणदिणे श्चिय पन्ना || सुयसागरपारगओ सूरिपयं पाविऊण जसभहो । भुवणे चिरं विहरिओ पडिबोहन्तो भवियवगं ॥ ससमय पर समयविऊ समए तेणावि नियपए ठविओो । निज्जियपज्जुन्नभडो पज्जुन्नो नाम वरसूरी ॥ अह जस्सभद्दो सूरी तिव्वतवसरणसोसियसरीरो । नियपरिवार समेयो आरूढो उज्जयंतगिरिं ॥ रेवयगिरिंदमउडं व सुकयलच्छीविलासकमलं व । भावजलहिजाणवत्तं व जिणहरं गणहरो पत्तो ॥ नमिऊण नेमिनाहं पमज्जिर्ड निवसिऊण तस्स पुरो । पज्जुनसूरिपमुहं नियपरिवारं भणइ एवं || रागोसविमुको चिरसेवियनाणदंसणचरित्तो । निच्छयनएण तित्थं अप्पक्षिय बुच्चए जइ वि !! तह विहु ववहारनयेण जो पएसो पणट्ठपावाण । तित्थकराण पहिं फरिसिओ सो परं तित्थं ॥ इह दिक्खापडिवत्ती नाणुप्पत्ती विमुत्तिसंपत्ती । नेमिस्स जेण जाया तेणेसो तित्थमुज्जितो ॥ अन्नत्थ वि मेल्लिस्सं निस्संदेहं दुहावहं देहं । तत्तो वरं पसत्थे तित्थे इत्थे वि मेलेम्मि ॥ इय भणियं पञ्चक्खइ जिणपचक्खं चउव्विहाहारं । वारंतस्स वि पज्जुन्नसूरिणो सपरिवारस्स || चउमासोवविट्ठो परिचत्तसमत्तगत्तपरिकम्मो | सिरिनेमिनाहपडिमामुहपंकयनिहियनयणजुओ ॥ सव्वत्थ विरागदो सवज्जिओ परमतत्तलीणमणो । मुणिपुंगवमुणियागमसवणसमुल्लसियसंवेगो ॥ पुव्वमहारिसिमग्गो दूसमसमये वि सेविओ सम्मं । तेरसदिणावसाणे पत्तो तियसालयं सूरी ॥ ततो पज्जुनगुरू वियरंतो सयलसंघपरिओसं । सुत्तत्थपयडणपरो परोवयारं चिरं कुणइ || सतहो सुइमुहओ वाइज्जंतो समगलोएण । ठाणयपगरणरूवो जस्सन्न वि फुरइ जसपडहो || तस्स गुणसेणसूरी सीसो वरसंजमुज्जओ जाओ । जस्स गुणचिय पाणा अंतररिउवग्गनिग्गहणे ॥
"Aho Shrutgyanam"

Page #179

सीसो खमग्गलग्गो तस्सासी देवचंदसूरित्ति । चंदेण व दियराएण जेण आणंदियं भुवणं ॥ कयसुकयकुमुयबोहा चउरबठरप्पमोयसंजणणी। संतिजिणचरित्तकहा जुण्हव्व वियंभिआ जत्तो ॥ जे ठाणएसु ठविया पज्जुन्नमुणीसरेण धम्मदुमा। काऊण ताण विवई ते जेण लहाविआ वुद्धिं ।। जस्ल चलणारंविंदं चरित्तलच्छीविलासवासहरं । मुणिभमरेहिं अमुकं जिणमयमयरंदलुद्धेहिं ॥ सो विहरंतो महीमंडलम्मि खंडियपयंडभावरिऊ। सयलभुवणेकबंधू धंधुक्कयं पुरवरं पत्तो ॥ सो तत्थ पणमणत्थं समागयाणं जणाण पउराणं । संसारासारत्तणपयासणिं देसणं कुणइ ॥ तं सोउं संविग्गो सरीरसुंदेरविजियसुरकुमरो। एक्को वणियकुमारो कयंजली भणिउमाढत्तो।। भयवं! भवण्णवाओ जम्मजरामरणमरणलहरिहीरंतं । मं नित्थारसु सुचारित्तजाणवत्तपयाणेण ॥ गुरुणा वुत्तं बालय ! किनामा कस्स वा सुओ तंसि । तो तस्स माउलेणं पयंपिअं नेमिनामेण ।। भयवं इहत्थि हत्थि व्व मोढकुलविंझसंभवो भहो । कयदेवगुरुजणचो चञ्चो नामा पहाणवणी॥ निम्मलकुलसंभूया भूरिगुणाभरणभूसियसरीरा । तस्सत्थि गेहिणी चाहिणि त्ति सा होइ मह बहिणी ॥ जीए विमलं सीलं 8 लज्जाए चंदमा निन्छ । चरमजलहिम्मि मज्जइ कलंकपक्खालणत्थं व ॥ ताणं तणओ एसो निरुवमरूवो पगिट्रमइविहवो । भुवणुद्धरणमणोहरचिंचइओ चंगदेवो त्ति ॥ गब्भावयारसमए इमस्स जणणीए सुविणए दिट्ठो। नियगेहे सहयारो समुग्गओ वुड्डिमणुपत्तो ।। जापुप्फफलारंभो तत्तो मुत्तूण मंदिरं मज्झ । अन्नत्थ महारामे मणाभिरामे इमो पत्तो॥ छायाए पल्लवेहि कुसुमेहिं फलेहिं तत्थ पवरेहिं । बहुयजणाणं एसो उवयारं काउमाढत्तो ॥ गब्भगए वि इमिस्सि इह देसे नट्रमसिवनामं पि।
हेमचन्द्रस्य वृत्तान्तः
"Aho Shrutgyanam"

Page #180

तह अभिन्नो जामो लोगो दुब्भिक्खदुक्खस्स || परचकचरडचोराइविश्वा दूरमुवगया सव्वे | न फुरंति धूयपमुहा मेहच्छन्ने वि दिणनाहे ॥ इय तस्स जम्मदियहे जायाई दिसामुहाई विमलाई । देवगुरूवंदणेण धम्मत्थीणं मणाई व ॥ हरिसजणणो जणाणं सुयणो व्व समीरणो समुल्लसिओ । रयपसमणं निवडियं गुरूण वयणं व गंधजलं ॥ भवणमि कुसुमवुट्ठि सुसामितुट्टी व् सेवए जाया । कवगुणोव्व सहियए फुरिओ गयणंमि तूररवो ॥ एसो परिओसकरो बालत्तणओ वि अमयघडिअोव्व । रयणं व कराओ करं संचरिओ सयललोयस्स ॥ संपइ इमस्स चित्तं न रमइ अन्नत्थ वज्जिडं धम्मं । माणससरंमिमुत्तं हंसस्स व पल्ललजलेसु || गुरुणा वृत्तं जुतं जं कुणइ इमो चरित्तपडिवत्ति । जेण सो परमत्थो जणणीदिट्ठस्स सुविणस्स ॥ गहिऊण वयं अवगाहिऊण नीसेससत्थपरमत्थं । तित्थंकरो व्व एसो जणस्स उवयारयो होही ॥ वत्तो इमस्स जणयं चचं नामेण भगह तो तुम्भे । अह चंगदेवमेयं वयगहणत्थं विसज्जेइ || सो बहुसिणेहजुत्तो बहुपि भणिओ विसञ्जइ न पुतं । तत्तो पुत्तो वि दढं कउज्जमो संजमग्गहणे ॥ मालयअणुमयं गिव्हिऊण ठाणंतरम्मि संचलिओ । गुणगुरुणा सह गुरुणा संपत्तो खंभतित्थम्मि || तत्थ पवनो दिक्खं कुणमाणो सयलसंघपरिओसं । सो सोममुहो सोमो व्व सोमचन्दो त्ति कयनामो ॥ वेण वि कालेन काऊण तवं जिणागमुद्दिहं । गंभीरस्स वि सुयसागरस्स पारंगओ एसो ॥
समसमयअसंभवगुणोहकलिओ विभाविडं हियए । सिरिदेवचंद्गुरुणा एसो गणहरपए ठविओ ॥ हेमसमच्छविदेहो चंदो व्व जणाण जणियआनंदो । तत्तो इमो पसिद्धो नामेणं हेमचंदो त्ति || निधं सहावउचियसमग्गलोओवयार कयचित्तो । सो देवया वत्तो विहरतो विविहदेसेस ॥
"Aho Shrutgyanam"

Page #181

हेमचन्द्रसूरेः कुमारपालं प्रति सद्बोधः
१९
गुज्जर विसमुत्तुं मा कुणसु विहारमन्नदेसेसु । काहिसि परोवयारं जेणित्थठिओ तुमं गरुयं ॥ तो तीए वयणेणं देतर विहरणाउ विणियत्तो । चिgs इहेव एसो पडिबोहतो भवियवग्गं ॥ बुहयणचूडामणिणो भुवणपसिद्धस्स सिद्धरायस्स सयपसु सव्वेसु पुच्छणिज्जो इमो जाओ ॥ एअस्स देसणं निसुणिऊण मिच्छत्तमोहियमई वि । जयसिंहनियो जाओ जिणिदधम्माणुरत्तमणो ॥ तत्तो तेणित्थ पुरे रायविहारो कराविओ रम्मो । चउजिणपडिमसमिद्धो सिद्धविहारो य सिद्धपुरे ॥ जयसिंहदेववयणाउ निम्मियं सिद्धहेमवागरणं । नीसेससद्दलक्खणनिहाणमिमिणा मुर्णिदेण ॥ अमओवमेयवाणीविलासमेयं अपिच्छमाणस्स । आसि खणं पि न तित्ती चित्ते जयसिंहदेवस्स || तो जइ तुमं पि वंछसि धम्मसरूवं जहट्ठियं नाउं । तो मुनिपुंगवमेयं पुच्छसु होऊण भत्तिपरो ॥ इय सम्मं धम्मसरूवसाहगो साहिओ अमखेणं । तो हेमचंदसूरिं कुमरनरिंदो नमइ निचं ॥ सम्मं धम्मसरूवं तस्स समीवंमि पुच्छर राया । सियागमत्थो मुणिनाहो जंपए एवं ॥ भवसिंधुतरीतुलं महल्लकल्लाणवल्लिसंकुलं । कयसयलसुहसमुदयं जीवदयं चिय मुणसु धम्मं ॥ आउं दीहमरोगमंगमसमं रूवं पगिट्ठं बलं,
सोहां तिजगुत्तमं निरुवमो भोगो जसो निम्मलो । आएसेकपरायणो परियणो लच्छी अविच्छेइणी,
होज्जा तस्स भवंतरे कुणइ जो जीवाणुकंपं नरो ॥ नरयपुर सरलसरणी अवायसंघायवग्घवणघरणी । नीसेसदुक्खजणणी हिंसा जीवाण सुहहणणी ॥ जो कुणइ परस्स दुहं पावइ तं चैव अनंतगुणं । लब्भंति अंबयाई नहि निंबतरुमि ववियंमि || जो जीववहं काउं करेइ खणमित्तमत्तणो तिति । छेयणभेयणपमुहं नरयदुहं सो चिरं लहइ || जं दोहम्गमुदर्गागं जं जणलोयणदुहावहं रूवं ।
"Aho Shrutgyanam"

Page #182

जं अरसमूलखयखाससासकुट्राइणो रोगा। जं कण्णनासकरचलणकत्तणं जं च जीवियं तुच्छं । तं पुव्वरोवियजीवदुक्खरुक्खस्स फुरइ फलं ।। जो जीवदयं जीवो नरसुरसिवसोक्खकारणं कुणइ । सो गयपावो पावेइ अमरसीहो व्व कल्लाणं ॥
मरसिहादिकथानकान्यत्रानुसन्धेयानि) इय जीवदयारूवं धम्मं सोऊण तुट्ठचित्तण ।
रन्ना भणियं मुणिनाह ! साहिओ सोहणो धम्मो । जओ
एसो मे अभिरुइओ एसो चित्तंमि मज्झ विणिविट्ठो। एसो चिय परमत्थेण घडए जुत्तीहिं न हु सेसो ।। मन्नंति इमं सव्वे जं उत्तमअसणवसणपमुहेसु । दिनेसु उत्तमाई इमाइं लब्भन्ति परलोए । एवं सुहदुक्खेसु कीरंतेसु परस्स इह लोए । ताई चिय परलोए लब्भंति अणंतगुणियाई ।। जो कुणइ नरो हिंसं परस्स जो जणइ जीवियविणासं । विरएइ सोक्खविरहं संपाडइ संपयाभंसं ॥ सो एवं कुणमाणो परलोए पावए परेहितो। बहुसो जीवियनासं सुहविगम संपओच्छेयं ।। जं उप्पइ तं लब्भइ पभूयतरमित्थ नत्थि संदेहो ।
वविएसु कोदवेसुं लब्भंति हि कोदवा खेय ॥ कुमारपालस्य जी- जो उण न हणइ जीवे तो तेसिं जीधियं सुहं विभवं । वदयाप्रवृत्तिः स- न हणइ तत्तो तस्स वि तं न हणइ को वि परलोए ।। र्वग्रामनगरेषु च ता भद्दण व नूनं कयाणुकंपा मए वि पुव्वभवे । राजादेशप्रेषणम् । जं लंघिऊण वसणाई रज्जलच्छी इमा लद्धा ॥
ता संपइ जीवदया जावज्जीवं मए विहेयम्वा । मंसं न भक्खियव्वं परिहरियव्वा य पारद्धी ॥ जो देवयाण पुरओ कीरइ आरुग्गसंतिकम्मकए । पसुमहिसाण विणासो निवारियव्वो मए सो वि ।। जीववदुक्कएण वि जइ आरुग्गाइ जायए कह वि । तत्तो वानलेणं दुमाण कुसुमोग्गमो होज्जा ।। जो जन्नसु पसुवहो विहिओ सग्गाइसाहणनिमित्तं । दियपुंगव ! सेयं चिय विवेयणो तं न काहिंति ॥ बालो वि मुणइ एवं जं जीववहेण लब्भइ न सग्गे । किं पन्नगमुहकुहराओ होइ पीऊसरसबुट्ठी ॥
"Aho Shrutgyanam"

Page #183

११
तो गुरुणा वागरियं नरिंद ! तुह धम्मबंधुरा बुद्धी । सव्युत्तमो विवेगो अणुत्तरं तत्तदंसित्तं ॥
जं जीवदयारम्मे धम्मे कल्लाणजणणकयकम्मे | सग्गापवग्गपुर मग्गदंसणे तुह मणं लीणं ॥
राज्ञो मांसपरित्याग:
तओ रन्ना रायाएस पेसणेण सव्वगामनगरेसु अमारिघोसणापडहवायणपुव्वं पवत्तिया जीवदया । गुरुणा भणिओ राया ! महाराय ! दुष्परिचया पाएण मंसगिद्धी । धन्नो तुमं भायणं सकलकल्लाणाणं जेण कया मंसनिवित्ती ।
ता संमं पालेज्जसु मंसनिवित्ति नरिंद ! जाजीवं ।
संमं अपालयंतो कुंदो व्व दुहं लहइ जीवो ॥
रन्ना भणियं भयवं ! को सो कुंदो ? । गुरुणा भणियं सुणसु
( कुन्दकथानकमत्रानुसन्धेयम् )
जो पुण नियममंखड पालिज अवज्जवज्जणुज्जुतो ।
सो पुरिसो परलोए सोक्खमखण्डं लहइ नूणं ॥
जो य न करेज्ज नियमं निद्धम्मो जो कयं च भंजिज्जा | सो सभोगगिद्ध नरयाइकयत्थणं लहई |
ता महाराय ! जुत्तं तुमए कयं जं सत्तहं महावसणाणं दुवे पारद्धी मंसं च परिचत्ताणि । सेसाणि वि सव्वाणत्थनिबंधणाणि परिहरियव्वाणि । तत्थ— राज्ञो द्यूतपरित्यागः जं कुलकलंकमूलं गुरुलज्जासमसोयपडिकूलं । सर्वराज्ये राजादे - धम्मत्थकामचुक्कं दाणदयाभोगपरिमुक्कं ॥ शेन निषेधश्च । पियमायभायसुयभज्जमोसणं सोसणं सुहजलाणं । सुगइपडिवक्खभूयं तं जूयं राय ! परिहरसु | जूयपसत्तो सत्तो समत्तवित्तस्स कुणइ विद्धंसं । हारियअसेसरज्जो इह दिट्ठतो नलो राया ॥ ( नलकथानकमत्रानुसन्धेयम् )
एयं सोऊण भणियं रन्ना । भवयं ! न मए अक्खाइजूरण कीलामेत्तं पि कायव्वं । गुरुणा वृत्तं - महाराय ! जुत्तं तुम्हारिसाणं विणिज्जियअक्खाणं अक्खजूयवज्जणं । मंतीहिं विन्नतो राया देव ! देवेण ताव सयं परिचत्तं एयं, अओ सव्वत्थ रज्जे निवारिज्जओ त्ति । रन्ना उत्तं एवं करेह | ' आएसो पमाणं ' ति भणतेहिं तेहिं तहेव कर्यं । गुरुणा भणियं — सव्वाणत्थनिबंधणं परिहरसु पररमणिसेवणं ।
रन्ना वुत्तं - भयवं ! मूलाओ चिय मए परित्थीओ। दूरं भयंकरीओ भुयंगमीओ व्व चन्ताओ ॥ पररमणिपसत्तमणो पाएण जणो न को वि मह रज्जे । गुरुणा भणियं - धन्नो सि जो परित्थीनियत्तो सि ॥ कमलाण सरं रयणाण रोहणं तारयाण जहा गयणं ।
"Aho Shrutgyanam"

Page #184

१२
वेश्या-पररम- परदारनिवित्तिवयं वनंति गुणाण तह ठाणं ।। णीपरिहारः अह गुरुणा वागरियं-वेसावसणं नरिंद ! मुत्तव्वं ।
दविणस्स विणासयरं जं कमलवणस्स तुहिणं व ।। जं नीररासिमहणं व कालकूडं अणेइ खयरोगं । कवलेइ कुलं सयलं जं राहुमुहं व ससिबिंबं ।। धूमो व्व चित्तकम्मं जं गुणगणमुज्जलं पि मलिणेई । जं दोसाण निवासो वंमियविवरं व भुयगाणं ।। वेसावसणासत्तो तिवग्गमूलं विणासिउं अत्थं । पच्छा पच्छायावेण लहइ सोयं असोओ व्व ।
(अशोककथानकमत्रानुसन्धेयम् ) रना भणियं-भयवं ! वेसासु मणं अहं पि न करिस्सं ।
गुरुणा भणियं-भवउ उत्तमपुरिसस्स जुत्तमिणं ।। संपयं मजवसणदोसे सुणसु
नचइ गायइ पहसइ पणमइ परिभमइ मुयइ वत्थं पि । तूसइ रूसइ निकारणं पि मइरामउम्मत्तो ।। जणि पि पिययम पिययम पि जणणि जणो विभावन्तो।
मइरामएण मत्तो गम्मागम्मं न याणेइ ।। मद्यपानवर्जनम् न हु अप्पयरविसेसं वियाणए मजपाणमूढमणो ।
बहु मन्नइ अप्पाणं पहुं पि निब्भत्थए जेण ॥ वयणे पसारिए साणया विवरव्भमेण मुत्तंति । पहपडियसवस्स व दुरप्पणो मजमत्तस्स ॥ धम्मस्थकामविग्धं विहणियमइकित्तिकंतिमज्जायं । मज्जं सन्वेसि पि हुभवणं दोसाण किं बहुणा ? ॥ जं जावया ससयणा सपरियणा सविहवा सनयरा य। निचं सुरापसत्ता खयं गया तं जए पयर्ड ।
(यादवकथानकमन्त्रानुसन्धेयम् ) एवं नरिंद ! जाओ मज्जाओ जायवाण सव्वखओ। ता रना नियरज्जे मज्जपवित्ती वि पडिसिद्धा ॥ इहि नरिंद ! निसुणसु कहिजमाणं मए समासेणं ।
सणाण सिरोरयणं व सत्तमं चोरियावसणं ।। चौरिकाव्यसन-प. परदव्वहरणपावहुमस्स धणहरणमारणाईणि । रधनापहार-रुदती- वसणाई कुसुमनियरो नारयदुक्खाई फलरिद्धी ।। वित्तहरणनिषेधः जग्गंतो सुत्तो वा न लहइ सुक्खं दिणे निसाए वा ।
"Aho Shrutgyanam"

Page #185

संकाछुरियाए छिनमाणहियो धुवं चोरो॥ जं चोरियाए दुक्खं उब्बंधणसूलरोवणप्पमुहं । एत्थ वि लहेइ जीवो तं सव्वजणस्स पञ्चक्खं ।। दोहगमंगछेयं पराभवं विभवभंसमनं पि । जं पुण परत्य पावइ पाणी तं केत्तियं कहिमो ॥ हरिऊण परस्स धणं कयागुताको समप्पए जइ वि। तह वि हु लहेइ दुक्खं जीवो वरुणो व्व परलोए ।
(वरुणकथानकमत्रानुसन्धेयम्) रना भणियं भयवं ! पुव्वंपि मए अदिन्नमन्नधणं। न कयावि हु गहियव्वं नियरज्जे इय कयो नियमो ॥ जं उण कया वि कस्सवि कयापराहस्स कीरए दंडो। सो लोयपालणनिमित्तमव्ववत्था हवइ इहरा ॥ जं च रुयंतीण धणं महंतपीडानिबंधणत्तेण । बहु पावबंधहे अतो परं तं पि वजिस्सं ॥
गुरुणोक्तं
न यन्मुक्तं पूर्व रघुनहुषनाभाकभरत
प्रभृत्युर्वीनाथैः कृतयुगकृतोत्पत्तिभिरपि । विमुञ्चन् सन्तोषात्तदपि रुदतीवित्तमधुना कुमारक्षमापाल! त्वमसि महतां मस्तकमणिः।।
(कुमारपालप्रतिबोधात् )
"Aho Shrutgyanam"

Page #186

"Aho Shrutgyanam

Page #187

APPENDIX II कुमारपालो भूपालश्चौलुक्यकुलचन्द्रमाः । भविष्यति महाबाहुः प्रचंडाखंडशासनः ॥ ४६ ॥ स महात्मा धर्मदानयुद्धवीरः प्रजां निजाम् । ऋद्धिं नेष्यति परमां पितेव परिपालयन् ॥ ४७॥ ऋजुरप्यतिचतुरः शान्तोऽप्याज्ञादिवस्पतिः । क्षमावानप्यधृष्यश्च स चिरं क्ष्मामविष्यति ॥४८॥ स आत्मसदृशं लोकं धर्मनिष्टं करिष्यति । विद्यापूर्णमुपाध्याय इवान्तेवासिनं हितः ॥ ४९ ॥ शरण्यः शरणेच्छूनां परनारीसहोदरः। प्राणेभ्योऽपि धनेभ्योऽपि स धर्म बहु मस्यते ॥ ५० ॥ पराक्रमेण धर्मेण दानेन दययाज्ञया । अन्यैश्च पुरुषगुणैः सोऽद्वितीयो भविष्यति ॥ ५१ ॥ स कौबेरीमातुरुष्कमैन्द्रीमात्रिदशापगाम् । याम्यामाविन्ध्यमावाधि पश्विमा साधयिष्यति ।। ५२ ।। अन्यदा वशाखायां मुनिचन्द्रकुलोद्भवम् । आचार्य हेमचंद्रं स द्रक्ष्यति क्षितिनायकः ॥ ५३ ॥ तदर्शनात्प्रमुदितः केकीवांबुददर्शनात् । तं मुनि वंदितुं नित्यं स भद्रात्मा त्वरिष्यते ॥ ५४ ॥ तस्य सूरेजिनचैत्ये कुर्वतो धर्मदेशनाम् । राजा सावकामात्यो वन्दनाय गमिष्यति ॥ ५५ ॥ तत्र देवं नमस्कृत्य स तत्त्वमविदन्नपि । वन्दिष्यते तमाचार्य भावशुद्धेन चेतसा ।। ५६ ।। स श्रुत्वा तन्मुखात्प्रीत्या विशुद्धां धर्मदेशनाम् । अणुव्रतानि सम्यक्त्वपूर्वकाणि प्रपत्स्यते ॥ ५७ ॥ स प्राप्तबोधो भविता श्रावकाचारपारगः । आस्थानेऽपि स्थितो धर्मगोष्टया स्वं रमयिष्यति ॥ ५८ ॥ अन्नशाकफलादीनां नियमांश्च विशेषतः । आदास्यते प्रत्यहं प्रायेण ब्रह्मचर्यकृत् ।। ५९ ॥ साधारणस्त्रीन परं स सुधीर्वयिष्यति । धर्मपत्नीरपि ब्रह्म चरितुं बोधयिष्यति ॥ ६०॥ मुनेस्तस्योपदेशेन जीवाजीवादितत्त्ववित् । आचार्य इव सोऽन्येषामपि बोधि प्रदास्यति ।। ६१ ।।
"Aho Shrutgyanam"

Page #188

येऽहद्धर्मद्विषः केऽपि पांडुराहद्विजादयः । तेऽपि तस्याज्ञया गर्भश्रावका इव भाविनः ॥ ६२ ।। अपूजितेषु चैत्येषु गुरुष्वप्रणतेषु च।। न भोक्ष्यते स धर्मज्ञः प्रपन्नश्रावकव्रतः ॥ ६३ ॥ अपुत्रमृतपुसां स द्रविणं न ग्रहीष्यति । विवेकस्य फलं ह्येतदतृप्ता ह्यविवेकिनः ॥ ६४॥ पांडुप्रभृतिभिरपि त्यक्ता या मृगया नहि । स स्वयं त्यक्ष्यति जनः सर्वोऽपि च तदाज्ञया ।। ६५ ।। हिंसानिषेधके तस्मिन् दूरेऽस्तु मृगयादिकम् । अपि मत्कुटधूकादि नान्त्यजोपि हनिष्यति ॥ ६६ ।। तस्मिन्निषिद्धपापार्द्धावरण्ये मृगजातयः । सदाप्यविनरोमन्था भाविन्यो गोष्ठधेनुवत् ॥ ६७ ॥ जलचरस्थलचरखेचराणां स देहिनाम् । रक्षिष्यति सदा मारिं शासने पाकशासनः ॥ ६८ ॥ ये चाजन्मापि मांसादास्ते मांसस्य कथामपि । दुःस्वप्नमिव तस्याज्ञावशान्नेष्यंति विस्मृतिम् ।। ६९॥ दशाहने परित्यक्तं यत्पुरा श्रावकैरपि । तन्मधमनवद्यात्मा स सर्वत्र निरोत्स्यति ॥ ७० ॥ स तथा मद्यसन्धानं निरोत्स्यति महीतले। न यथा मद्यभांडानि घटयिष्यति चयपि ॥ ७१ ॥ मद्यपानां सदा मद्यव्यसनक्षीणसंपदाम् । तदाज्ञात्यक्तमद्यानां प्रभविष्यन्ति संपदः ।। ७२ ॥ नलादिभिरपि क्ष्मापैयूँतं त्वक्तं न यत्पुरा । तस्य स्ववैरिण इव नामाप्युन्मूलयिष्यति ॥ ७३ ॥ पारापतपणक्रीडाकुक्कुटायोधनान्यपि । न भविष्यन्ति मेदिन्यां तस्योदयिनि शासने ।। ७४ ॥ स प्रायेण प्रतिग्राममपि निःसीमवैभवः । करिष्यति महीमेतां जिनायतनमंडिताम् ॥ ७५ ॥ प्रतिग्रामं प्रतिपुरमासमुद्रं महीतले। रथयात्रोत्सवं सोऽर्हत्प्रतिमानां करिष्यति ।। ७६ ॥ दायं दायं द्रविणानि विरचय्यानृणं जगत् । अंकयिष्यति मेदिन्यां स संवत्सरमात्मनः॥ ७७ ॥
From H.emachandra's Mahaviracharitra canto XII
"Aho Shrutgyanam"

Page #189

APPENDIX II EDICTS OF NON-INJURY TO ANIMALS ISSUED BY
KUMÂRAPÂLA'S FEUDATORIES. ॐ नमः शिवाय । भूर्भुवःस्वश्वरं देवं वन्दे पीठं पिनाकिनं । स्मरसि श्रेयसे यस्तं..... पुरा ...... "समस्तराजावलिविराजितमहाराजाधिराजपरमभट्टारकपरमेश्वरनिजभुजविक्रमरणाक्षणविनिर्जित.... (शाकंभरीभूपाल )पार्वतिपतिवरलब्धप्रौढप्रतापश्रीकुमारपालदेवकल्याणविजयराज्ये स्वे स्खे वर्तमाने श्रीशम्भुप्रसादावामस्वच्छपूरत्नपुरचतुराशिकायां महाराजभूपालश्रीरायपालदेवान्महासनप्राप्तश्रीपूनपाक्षदेवश्रीमहाराज्ञी श्रीगिरिजादेवी संसारस्यासारतां विचिन्त्य प्राणिनामभयदानं महादानं मत्वाऽत्र नगरनिवासिसमस्तस्थानपतिब्राह्मणान् समस्ताचार्यान समस्तमहाजनान् ताम्बोलिकान् प्रकृतीकिंकृतीनः सम्बोथ्य संविदितं शासनं संप्रयुजति यथा । अद्य अमावस्यापर्वणि प्राणिनामभयदानशासनं प्रदत्तं स्नात्वा देवपितृमनुष्यान्केन सन्तप्र्ण्य वारावार...... 'पूर्देवता प्रसाद्य ऐहिकपारत्रिकफलमङ्गीकृत्य प्रेत्य यशोभिवृद्धये जीवस्य अमारिदानं मासे मासे एकादश्यां चतुर्दश्यां अमावस्या उभयोः पक्षयोः श्रेष्ठतिथौ भूसहायशासनोदकपूर्व स्वित्वपरम्पराभिः प्रदत्तम् । अस्मदीयभुवि भोक्ता महामात्यः सान्धिविग्रहिकप्रतीतस्वपुरोहितप्रमृतिसमस्तठकुराणां तथा सर्वान् संबोधयति । अस्तु वः संविदितं.............. 'कारापनाय...... महाजनानां पणेन लिख्यते राज्ञा सभयं निग्रहणीयः श्रुत्वा शासनमिदमाचन्द्रार्क यावत्पालनीयम् । उक्तं च व्यासेन
बहुभिर्वसुधा भुक्ता राजभिः सगरादिभिः । यस्य यस्य यदा भूमी तस्य तस्य तदा फलम् ।। सर्वानित्थं भाविनः पार्थिवेन्द्रान् भूयो भूयो याचते रामचन्द्रः । सामान्योऽयं धर्मसेतुर्नराणां काले काले पालनीयो भवद्भिः ॥ अस्मद्वंशसमुत्पन्नो धन्यः कोऽपि भविष्यति ।
तस्याहं करसंलग्नो न लोप्यं मम शासनम् ॥ अमावस्यां पुण्यतिथि भाण्डप्रजालनं च पौर्विकैः कुम्भकारैश्च नो कार्यम् । तासु तिथिध्ववज्ञाविभयः प्राणिवधं कुरुते तस्य शिक्षापना द्मि द्र० ४ चत्वारि । नडूलपुरनिवासी प्राग्वाटवंशजः शुभंकराभिधानः सुश्रावकः साधुधार्मिकः तत्सुतौ इह हि योनौ जाती पूतिगसालिगौ ते (कृपा)पराभ्यां प्राणिनामर्थे विज्ञप्य शासनं ।
स्वहस्तः श्रीपूनपाक्षदेवस्य लिखितमिदं पारि लक्ष्मीधरसुत ठ० जसपालेन प्रमाणमिति ॥
ॐ ॥ संवत् १२०९ माघवदि १४ शनौ अद्येह श्री. ....................... 'हाराजाधिराजपरमेश्वर उमापतिवरलब्धप्रशादप्रौढप्रताप........" .................. निर्जितशाकम्भरीभूपालश्रीमत्कुमारपालदेवकल्याणविजय.................................... "यश्रीमहादेवे श्रीकरणादौ समस्तमुद्राव्यापारान् परिपं............................ प्रभुप्रसादावाप्तश्रीकिराटकूपलाटर्हदशिवा ....... . राजश्रीआलणदेवः शिवरात्रिचतुर्दश्यां शुचिर्द............ 'पुण्ययशोऽभिवृद्धये प्राणिनामभयप्रदानं
"Aho Shrutgyanam"

Page #190

म.............. हाजनताम्बूलिकसमतप्रकृतीन् संबोध्य अभय................. मासे उभयोः पक्षयोः अष्टमी एकादशी चतुर्दशी................ .........दत्तं अतोऽनन्तरमेतासु तिथिषु नगरत्रयेऽपि जीव................. ( जा ? ) च व्यतिक्रम्य जीवानां वध कारयति करोति वा स व्यापा.................... आचन्द्राकै यावत्केनापि न लोपनीयम् । अपरं पुरोहिता (अमा)........................ 'सर्वैरपरैश्च एषा अमारिरूढिः प्रमाणीकार्या । ( यः को)............................ कालेन क्षीयते फलं एतस्याभयदानस्य क्षय...... स्य प्रदत्ताऽभयदक्षिणा ।........."न तु विप्रसहस्रेभ्यो .......... कोऽपि पापिष्ठतरो जीववधं कुरुते तदा स पञ्चदम्मै दंड( नीयः)।......... 'दयों माहराजिकस्यैको द्रम्मोऽस्ति । स्वहस्तोऽयं महारा( जश्रीआल्हणदेवस्य )................................ श्रीमहाराजपुत्रकेल्हणदेवमेतत् ( मतं).................. ......."महाराजपुत्रगजसिंहस्य( म ) त
................. सान्धिविग्रहिकठ०खेलादित्येन लिखितमिदं । ............. ..................... 'श्री नदूलपुरवासी प्राक् (ग) वाटवंशप्रभूतशुभंकराभिधानः श्रावकः । तत्पुत्रौ क्षितितल (ले) धर्मतया विख्याती पूतिगशालिगौ । ताभ्यामतीव कृपापराभ्यां प्राणिनामभय. प्रदानशासनं विज्ञप्य कारापितमिति । उत्कीर्ण सूत्र० भाइलेन ।......
"Aho Shrutgyanam"

Page #191

INDEX OF NAMES OF HISTORICAL IMPORTANCE OCCURRING IN THE MOHA PARAJAYA.
Ext
P. 2 1. 17 & P. 4 l. 1 धनदेव P. 31.4 धाराहिराय P. 88 1 11 नडूलमरिंद P. 88110 P. 61 1. 7
P. 2 1. 17
अजयदेवचक्रवर्ति P. 31.3 कच्छभुमीभुयंग P. 83 1. 12
कुंकणावि P. 88 1.12
कुमारपाल & कुमारपालदेव P. 912, P. 161. 18, P. 20 1. 14, P. 31. 1. 20, P. 92 1. 12, P. 111 1. 6, P. 113 ls. 2, 7 & 25, P. 115 I. 13 & P. 121 1. 21
कुमारपालदेवचक्रवर्ति P. 16 1 17 & P. 91
1. 12 कुमारविहार P. 67 1 18 मुज्जरधरात्रीस P. 43 I. 16
grafia P. 91 I. 12, P. 130 I. 17 गुहराय P. 88 I. 11.
गूर्जरपति P. 16 1. 18 चंदावदीपदी P. 88110
चालुक्क & चौलुक्य P. 412, P. 161. 27, P. 311, 12, P. 72 1 5, P. 81 1. 3, P. 105 1. 8, P. 111 1. 3, P. 115. 1. 12, P.1211. 21, P. 1281. 13 & P. 184 ls. 1 & 2
चालुकरायहाणि P. 20118 चावुक्कड (चापोत्कट ) P. 108 1 15
P. 83 1. 13 fafa P. 88 1. 9 P. 3 I. 3 & P. 4. l. 11 2:46 P. 3 ls. 4 & 11 योगशास्त्र P. 123 1. 11 3 P. 67 1. 16 & P. 108 ls. 2 & 4 वीतरागस्तुति P. 123. I. 13 शाकम्भरी & सायंभरी P. 88 1 11 & P. 121 1. 20
श्वेताम्बर & सेयंबर P. 135 1. 8. P. 6 1 & 2 सत्तंजरेवयजत्ता P. 7415
सरस्वती (सरित्) P. 67 1. 21 सिद्धहेम P. 21.5
सिद्धाधिप & सिद्धमर्ता P. 161.2, P.67
1. 21
(*) P. 105 1. 16
10
gafa P. 88 1.
"Aho Shrutgyanam"
P. 3 1. 13, P. 4 1. 21, P. 20
1. 24, P. 25 P. 33 I. 7, 135 1. 8
1. 22, P. 31 1. 19, P. 123 I. 11 & P

Page #192
CORRIGENDA Bia BiBi Biddi fisici eisiniai sisi 11. 12 नोच्चै० 3 I. 13 मवाप्य P. 6 1. 24 तत्प्रभृति 11 1. 18 श्रूयताम् P. 14 1. 13 कष्ट. 19 1. 29 रेणुकणकरणि P. 20 1. 6 एदं 1. 20 एन for ननु " 1. 21 एतत् , 1.23 विन्यास. 23 1.25 पुत्रकेण 24 1. 24 विडम्बयति P. 26 1. ॐ भृत्वा p. 26 1. 15 पियवयस्सस्स P. 27 1. 8 वदनं विशदं P. 29 1. 7 पाणिपळवेन P. 32 1. 28 B & Comit P. 41 1. 23 नुनीयमानापि P. 43 I. 17 पूजयितुं , 1. 22 खिद्यन्ते P. 44 1. 24 प्रार्थितो .47 1. 26 कोऽपि इदं P. 49 1.26 अस्मिन् P. 59 1, 11 प्रतिनिवृत्य P. 65 1. 11 पत्यु. P. 66 1.7 तवात्मजः P. 67 1. 3 प्रियं नः प्रियं नः P. 69 1. 17 धिग् P. 71 1. 19 .स्तया P. 71 1. 21 गृहीतास्मि P. 73 1.20 सांप्रतं P. 751.16 समाश्वसिहि समाश्वसिहि | P. 84 I. 27 मनुजो P. 85 1. 20 पुनर्विपक्षः P. 86 1.22 नालक P. 86 1.23 कनक० 89 1.20 निरुपमैषां P. 90 1. 7 संमद्दे .. 1. 18 लोके 91 1. 1 मच्चलोयम्मि 911. 17 मर्त्यलोके , 1.19 .वयस्य P. 92 1.24 तिष्ठस्विति 931. 1 अहं P. 96 1.21 मसदृश P. 97 1.97 अंबा P. 98 1. 14 प्रियसखि P. 101 1.26 मूखों P. 102 1. 11 एवं P. 102 1.28 गोट्ठी P. 104 1. 12 उवसम्पामि P. 105 1. 25 किच्चेतरैः P. 107 1. 15 न ते ब्रह्मराक्षसाः P. 111 I. 3 चौलक्य. P.120 1. 1 सुभटावतंसः P. 121 1.20 शाकम्भरी. P. 1301. 20 साक्षेपमुत्थाय P. 132 1. 1 खल्वहं P.132 1. 5 निष्कल्मषं P.132 I. 18 मोहम, P, 133 1. 10 प्रसुप्त P. 134 1. 9 उभौ P. 134 1.23 सहर्ष i "Aho Shrutgyanam"