Book Title: Bhagavana Parshvanath
Author(s): 
Publisher: ZZZ Unknown
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010172/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ketka** ** nivedn| *TERETRO BOOK prasiddha jaina aitihAsajJa-zrI0 bAbU kAmatAprasAdajI jaina, .(mA0 saMpAdaka-"vIra")ne nisaprakAra Adhunika zailIpara tulanAtmaka dRSTise bhagavAn mahAvIra, bha0 mahAvIra va buddha, saMkSipta jaina itihAsa Adi graMthoMkA atIva khoja va mananapUrvaka saMpAdana kiyA hai usIprakAra prastuta granthakA saMpAdana bhI Apane kaI varSoMkI khojapUrvaka karake digambara jaina itihAsameM amara nAma prApta karaliyA hai; kyoMki aise to aneka tIrthaMkaroMke caritra prakaTa hocuke haiM va hoMge parantu jisa DhaMgapara Apa ina graMthoMkA saMpAdana kararahe haiM vaha jainaitihAsakA abhUtapUrva masAlA hI hai| harSa hai ki Apake anya aitihAsika granthoM ke anusAra isa mahAna granthakA prakAzana bhI Aja ho rahA hai va "digambara jaina ke grAhakoMko upahArameM bhI diyA jAcukA hai jisase isakA pracAra sulabhatAse horahA hai| hamAre parama mitra bAbU kAmatAprasAdajI apanI aisI amUlya kRtiyeM hameM prakAzanArtha dete rahate haiM usake liye Apake hama bar3e kRtajJa haiN| hamArI yahI bhAvanA hai ki Apa aise aura bhI aneka granthoMkI racanA karake abhUtapUrva jaina sAhityakA vizeSa 2 prakAza kreN| prakAzaka / Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRtajhatA-zAna / + pahale hI una anupama puNya avasara aura alaukika karaNa - bhAvake "nikaTa maiM kRtajJatA pAzameM veSTita hU; jinake valapara prastuta grantha racanekA sAhasa mujhe huA / manuSya ananta saMsArameM hIna - zakti horahA hai, vaha paristhitikA gulAma vana rahA hai| jisako vaha pakar3e huye hai, usIpara mara miTane ke liye taiyAra hai / ruDhi aura dharmameM sUkSma aura bAdara bhantara jo bhI hai, use samajhanevAle virale hI parIkSA - pradhAnI haiN| phira bhalA gurutara mahatvagAlI aura apUrva grantha - ratnoMke hote huye bhI kaise koI isa racanA ke liye avasara aura bhAvakI sarAhanA karake unheM dhanyavAdakI sumanAjali samarpita karegA ! para prabhR pArzvake pAdapadmoMmeM natamastaka hokara vartamAna lekhaka unakA AbhAra svIkAra karaneko vAgha hai, kyoMki unhoMkI kRpAse manuSyoM meM zaktikA saJcAra hotA hai aura ve satyake darzana kara pAtehaiM / prastuta racanA satyakI ora hameM kitanI Te jAyagI ? isakA uttara pAThakagaNa svaya hI DhU~Dha leM / isa vipayameM merA kucha likhanA vyartha hai / hA, una mahAnubhAvoMkA AmAra svIkAra kara lenA meM apanA kartavya samajhatA hU, jiname mujhe isa grantha sakalanameM sahAyatA prApta huI hai / zrI jainasidrAta bhavana, ArA, ailaka pannAlAla sarasvatI bhaNDAra, bambaI aura zrI impIriyala lAyabrerI, klakattAne Avazyaka sAhitya pradAna karake merA pUrA hAtha baDhAyA hai, maiM isa kRpAke liye unakA AbhArI hU~ | sAtha hI maiM apane mitra zrIyuta mUcandra kisanadAsajI kApaDiyAke anuprahako nahIM bhulA saktA hai / yaha hI nahIM ki unake sadutsAhase yaha racanA - prakAzameM ArahI hai, pratyuta isake nirmANameM bhI unhoMne AvazyakIya granthoM aura sAhitya patroMko juTAkara isakI racanA sugama - sAdhya banA dI / ataeva unheM meM vizeSa rUpameM dhanyavAda samarpita karatA hU / vizvAsa haiM, unake utsAhakA Adara karake vidvAn pAThaka ima racanAko apanAyeMge aura AzA hai ki isake dvArA ve jainadharmakA mastaka U~cA hotA pAyeMge | ityalam ! 1 - alIgaMja (eTA) } vinIta - kAmatAprasAda jaina | tA0 11-10-1928 - Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hsr 996shubh(r)(r)(r)(r)(r) | ghuutmshunnissm = shloksaakulpeii buli skRtima chahasAgAkRtaH @oria ulngg| Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vissy-suucii| prattAznA-bhagata vinaya / magha aizivAmeM jainadharma 199 1-purohita nizmRti pR0 nAgavaMzaja madhya eziyA2-kATha aura marabhUti ... 7 vAsI re ... ...2.1 2-rAnarSi sagiviMda nAra 13-bhagavAnakA dInAprahaga vAhasti ... ... 15 tapakSaNa ... ...203 - vahIM ghagnAmi maura 14-jJAnaprApti maura dharmapracAra 216 kuraga mIla ... ... 26 videzoMmeM magamanakA 5-mAnandakumAra ... ... 29 / vihAra ... ...261 6-usa samadI tumacA .. 1815-bhagavAnkA vopadeza...238 7-uvAlIna yArmika paristhiti /16-dharmopadezakA pramA- ...284 8-banArasa nora rAjA vizvasana 90 vaidika Rpiyopara asara 289 -jagavAnakA zubha avatAra 109 / 15-bhagavAna ke pramukha ziSya 305 10-kumAra jAnana aura tApasa bhagavAnare gagavara ...309 samAgana ... ....19 muni pihitAzva ...311 11-dharapendra-smAratI kRta zvetAmbara zAnoMme pAI __ jhavAhApana ... ...126 } ziSya ... ...320 12 nAgavaMzajokA parivara....54 18-mastaligozAlA mohalAeyarA ke anusAra nA pana, prabhRti ... ...322 vidyAdhAH . ...155 19-sAgaradattalora bandudatta zreSThI333 Aja lakI duniyA 20-mahArAjA rAma ...34. bhAtabaMDameM... ..156 21-jinendramatta se ...361 rAvaNakI saMkAora yAtAla 180 22-vizudara muni . ...365 mitrane laMca aura nadI- 23-rAjAvapAla aura citrakAra269 ciniyA, pAtAla lakA 70 / 24-bhagavAnakA nivAMga lAma 370 mapyamAna vama yadIpameM 25-bhagavAn pArzvanAtha aura kA nahIM ... ...183 mahAvIrasvAmI ...378 nimeM jainadharma ...186 26-upasaMhAra ... ...402 savAla madhya eziyAna 194 | 27-prayakAraka, paricaya ...4.4 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . paMkti zuddhAzuddhi ptr| mukha pRSTha prastAvanA 7, 8 23 , 9 vahAM 56 59 74 phuTanoTa // 10 19 snISTAbda ranISTAbda reforier reformer vahI samrA samrATa glInijAma glIniMgsa AjIvingsa AjIviksa avazya hI svava svaya. gayA gayA hai| mAnA gayA mAnA unase IsvI IsvIse pUrva ko bhagadbhajana bhagavadbhajana yaha noTa pR0 140kI 8vIM hai, vahAkI udhara pardai goMke 78 17 unane 85 98 phuTanoTa 3 107 11 kora 112 141 145 146 phuTanoTa 21 kako yadi eka kahA gayA diyA diyA gayA 2015 veha vaha vara vara parpA 216 236 varpA samavasaraNe samavaraNe Page #8 -------------------------------------------------------------------------- Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prstaavnaa| 'jina gunakathana agmvistaar| budhivala kauna lahai kavi pAra // ' zrI jinendra bhagavAnake guNa apAra haiM, ve ananta haiM, acitya haiM ! yogIjana apanI samAdhilIna alaunimitta / kika dazAmeM unake darzana eka jhAMkI mAtra kara pAte haiN| bar3e 2 jJAnI unake divya caritrako pragaTa karane meM apanA sArAkA sArA jJAnakoSa khatama kara DAlate haiM, para unakA citraNa adhUrA hI rahatA hai| anI, svayaM gaNadhara mahArAja jo utkRSTa manaHparyayajJAnake dhAraka hote haiM, ve bhI una prabhUke guNa varNana karane meM asamartha rahate haiM / agAdha samudrakA pArAvAra eka kSudra mAnava kaise pA saktA hai ? tisapara Ajakalake alpajJa manuSyake liye yaha bilkula hI asaMbhava hai ki vaha aise apUrva aura anu"ma prabhUke viSayame kahanekA kucha sAhasa kara sake ! Ajase tIna hajAra varSa pahale huye zrIpArzvajinendrakA divya caritra aba kyoMkara pUrNa aura yathArtha rUpameM likhA jAsaktA hai ? parantu hRdayakI bhakti saba kucha karA saktI hai| vaha nirAlI taraMga hai jo manuSyake hRdayameM apUrva zaktikA saMcAra karatI hai / hiraNI isI bhakti-isI premake balase sihake sAmane jA pahuMcatI hai| apane bacceke premame vaha pagalI hojAtI hai / bhakti vA premakA yahI rahasya hai aura yahI rahasya isa granthake saMkalana hone meM pUrNa nimitta bana rahA hai| bhaktikI laharameM eka Taka bahakara apanA Atma-kalyANa karanA hI yahAM iSTa hai / isakI tanmayatAmeM apane jJAna jyotimaya Atma rUpakA darzana pAnekA prayAsa upahAsAspada nahI ho sktaa| Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [2] vaise samayakI paristhiti aura prabhR pArzvake prati Adhunika vidvAnoM ke ayathArtha udgAra bhI isameM kAraNabhRta haiN| phira jarA yaha mocanekI bAta hai ki prabhU pArzva Akhira eka manupya hIthe-manupyase hI unane paramocca-paramAtmapada prApta kiyA thA-manupyake lie eka manuSya hI Adarza hosaktA hai aura manuSya hI manuSyako pahacAnatA hai usase prema karatA hai aura apane premIpara vaha saba kucha nyochAvara kara DAlatA hai / yahI kAraNa hai ki isa kAlake pUjya kavigaNa jaise zrI guNabhadrAcAryajI mahArAja, zrI vAdirAjasUrijI, zrI sanalakIrtinI, kavivara bhUdharadAsajI Adi apane prabhU-bhakti plavita hRdayanI premapuSpAMjali ina prabhUke caraNakamaloMmeM samarpita kara cuke haiN| apanA sarvasva unake guNa-gAnameM vAra cuke hai / ina mahAn kavivaroMkA anukaraNa karanA dhRSTatA jarUra hai, para hRdayakI bhakti yaha saMkoca kAphUra kara detI hai aura prabhUke darzana karaneke liye bilkula utAvalA banA detI hai| isa utAvalImeM hI yaha avikasita bhakti karNikA prabhU pArzvake guNagAnameM Atma lAbhake misase prasphuTita huI hai| vidvajjana isa utAvalIke liye kSamA pradAna kareM aura truTiyoMse mUcita kara manugrahIta bnaaveN| jainadharmameM mAne gaye caubIsa tIrthaMkaroMmeMse bhagavAn pArzvanA ghanI tevIsaveM tIrthakara the| yaha ilAku bhagavAna pArzvanAthajI vaMzIya kSatrI kulake ziromaNi the / jaba aitihAsika vyakti the| yaha eka yuvaka rAjakumAra the tanhIse inhone usa samayake vikRta dhArmika vAtAvaraNako sudhAranekA prayatna kiyA thaa| jainapurANoM meM una prabhukA Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [3] vizada caritra likhA huA milatA hai| inhIM graMthoMke AdhArase evaM anya jainetara zAstroM aura aitihAsika sAdhanoM dvArA yaha pustaka likhI gaI hai / isameM jo kucha hai vaha saba purAtana hai; kevala isakA rUpa-raMga aura veza-bhUSA Adhunika hai| zAyada kinhIM logoMkI aba bhI yaha dhAraNA ho ki eka paurANika athavA kAlpa'nika puruSakI jIvanImeM aitihAsikatAkI jhalaka kahAMse AsaktI hai ? aura isa mithyA dhAraNAke kAraNa vaha hamAre isa prayAsako anAvazyaka samajheM! kintu unakI yaha dhAraNA sArahIna hai| 'prabhu pArzva koI kAlpanika vyakti nahIM the| paurANika bAtoko -korA ThapAla batA denA bhArI dhRSTatA aura nIca kRtaghnatAme bharI huI azraddhA hai / bhAratIya purANalekhaka gaNyamAnya RSi the| unhoMne korI kavi kalpanAoMse hI apane purANagranthoMko kALA nahIM kiyA hai| jabaki vaha unako eka 'itihAsa' ke rUpamai likha rahe the| vezaka hidU purANoMmeM otaprota alaMkAra bharA huA milanA hai; parantu isapara bhI unameM aitihAsikatAkA abhAva nahIM hai| tisapara jainapurANa to alaMkAravAdase bahuta karake achUte haiM aura unameM maulika ghaTanAoMkA samAveza hI adhika hai| unakI racanA svatantra aura yathArtha hai / kisI anya saMpradAyake zAkhoMkI nakala kanekA AbhAsa sahasA unameM nahIM milatA hai / sAtha hI ve bahubhAcIna bhI haiN| mauryasamrATa caMdraguptake samayase jaina vADmaya niyamitarUpameM 1-pugaNamitivRttamAkhyAyikodAharaNa dharmazAstramaryazAna cetihAsa.-yoTilya / 2-repanana, enziyenTa inDiyA pR000| 3-jenatra 2.3. XXII. Intro-P. IX. Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [4] guruziSya paramparA praNAlIpara baDI hoziyArIke sAtha calA ArahA thaa| usameM ajJAta bhUlakA honA asaMbhava thaa| uparAna IsAkI prAraMbhika zatAvdayoMmeM vahI tatkAlIna RSiyokI dRr3hasmRti parase lipibaddha kara liyA gayA thaa| avanya hI RpiyoMkI smRti zaktikI hInatAke kAraNa usa samaya vaha sAMgarUpame upalabdha nahIM huaa| pannu jo kucha upalavya tha vaha bilkula ThIka aura yathArtha thaa| itta avamyAmeM jaina mAnyatAko lasagata batalAne ke lie koI kAraNa dRSTi nahIM par3anA / imaliye zrI pAzvanAtha bhagavAnako bhI eka jhAlpanika pakta nahIM khyAla kiyA jAsakA hai| bhArata vasundhagake garbhase jo prAcIna purAtatva prApta huA hai, usase bhI yahA pramANita hotA hai ki prAcIna bhAratameM avazya hI zrI pArthanAthajI nAmaka eka mahApunya hogaye haiH jo jainiyoke tevImaveM tIrthakara the| kor3ImA prAntaneM udayagiri khaNDagiri nAmaka sthAna 'hAthIguphA" kA zilAlekhake kAraNa bahuprakhyAta hai| yahAMcA zilpakArya na bATa bhikSugana mahAmeghavAhana khAravela dvArA nirmAparita jagayA gayA thA, jinakA samaya IsavIsanase 212 varSa pUrvA nizrita / isa minaHkArya meM bhagavAna pArzvanAyanIkI ekase adhika nagna mUrtiyA aura unake pavitra jIvanakI prAya saba hI mukhya ghaTanAyeM bahuta hI cAturyame karI huI milatI haiN| aba yadi bhagadAda pAcanAtha nAmaka koI mahApulpa vAstava meM huA hI na hotA ne Ajane mava DhotkAra varSa pahaleke manuna unakI mRtigaM aura 1kSiA jaina pani 0 00 / -hindI vizvakoSa bhA0 1 10 5.89 / 3-ga','', gaTImA jaina sraka pR0 89 / Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [5] jIvana ghaTanAyeM kisa taraha nirmita karA sakte ? usa samaya unako gujare itanA bhArI jamAnA bhI nahIM huA thA ki loga apanI kAmanAko kAmameM leAte ! balki bAta to yathArthameM yahI hai ki IsAse pUrva AThavIM zatAbdimeM bhagavAn pArzvanAthanI avazya huye the; jaisTe ki jaina graMthoMse pramANita hai| mathurAke kaMkAlITIlese bhI IsavI pahalI zatAvdikI banI huI bhagavAna pArzvanAthakI nagna mUrtiyAM upalabdha huI haiM aura vahAMpara eka IToMkA banA huA bahuprAcIna jaina stUpa bhI thA; jisakA samaya bulhara aura vinsenTa smitha prabhRti vidvAn bhagavAn pArzvanAthakA samavartI batalAte haiN| aba yadi 243 tIrthakara bhagavAn mahAvIrajI (pAMcavI zatAbdi IsAse pUrva) ke pahale bhagavAna pArzvanAthanI nahIM huve to phira usa samayakA jainastUpa kahAMse AgayA ? ataH mAnanA par3atA hai ki bhagavAna pArzvanAthanI avazya hI eka aitihAsika vyakti the ! udhara jainetara sAhityapara dRSTi DAlanese bhI hameM bauDa sAhityase bhagavAna mahAvIrake pahile eka jaina tIrthakarakA honA pramANita hotA hai / majjhimanikAyameM likhA hai ki nigandha putra saJcakane ma0 buddhase vAda kiyA thaa| aba yadi jainadharma bhagavAda mahAvIranIse pahalekA na hotA, jo ma0 buddhake samakAlIna the, to phira eka jainakA lar3akA (nigantha putta ) ma0 buddhakA samakAlIna nahIM hosaktA thaa| isa ullekhase spaSTa hai ki bhagavAna mahAvIrajIke pahale bhI koI mahApuruSa jainadharmakA praNetA hogayA thaa| bauddhasA 1-jainastUpa eNDa adara eNTIkvaTIja Apha mathurA pR0 13 / 2-bhagavAna mahAvIra aura ma0 budra pR0 199 / Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [6] hityameM kevala yahI eka ullekha nahIM hai, balki aura bhI kaI ullekha haiM jinase bhagavAn pArzvanAthake astitva aura unake ziSyoM AdikA paricaya milatA hai / ataeva isataraha bhI hama janamAnyatAko ThIka pAte hai| aise hI utkaTa pramANoko dekhakara Adhunika vidvAnoMne bhI bhagavAn pArzvanAthajIko eka aitihAsika Adhunika vidvAna bhIzrI mahApuruSa mAnA hai / vaha koI kAlpanika pArzvako aitihAsika vyakti nahIM the, yaha vAta prAya saba hI puruSa mAnate hai| vidvAna mAnane lage haiM / yahAMpara unameM se ___ kuchakA abhimata uddhRta kara denA anucita na hogaa| pahale hI prasiddha bhAratIya vidvAn DA0 TI0 ke0 laDDU bI0 e0, pI0 eca0 DI0, ema0 Ara0 e0 esa0 Adiko le liijie| Apa apane banArasavAle vyAkhyAnameM kahate hai:-" yaha prAyaH nizcita hai ki jainadharma bauddhamatase prAcIna hai aura isake saMsthApaka cAhe pArzvanAtha ho aura cAhe anya koI tIrthaMkara jo mahAvIrajIse pahale hue ho|" prakhyAt dArzanika vidvAn sAhityAcArya lA0 mannomala ema0 e0 jaja eka lekhameM 1-bhagavAn mahAvIra aura ma0 vuddhakA pariziSTa / bauddha zAstroMmeM jainoMkA unna niganyarUpameM huA hai| svayaM jainagrayoMmeM bhI janamuni 'niga' ke nAmale paricita huye hai / (mUlAcAra pR. 13) 'nigaya kA saMskRtaspa 'nirghanya hai, jisakA bhAva nira (=nahIM)-pratha (=grathi= gATha) arthAt prathiyoMse rahita hai / naikovI aura bulharane nigayokA bhAva * jainole pramANita kiyA hai / (dekhoM jainasUtra S B. E kI bhUmikA / *2-jaina laoN0 pR. 223 / Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna pArzvanAthakI aitihAsikatA svIkAra karate huye likhate haiM ki " zrI pArzvanAthajI jainoMke teIsaveM tIrthaMkara haiN| inakA samaya isAse 800 varSa pUrvakA hai / " isI taraha 'hindI vizvakoSa' ke yogya sampAdaka zrImAn nagendranAtha vasu, prAcyavidyAmahArNava, siddhAntavAridhi, zabdaratnAkara "harivaMzapurANa" ke paricayameM likhate haiM ki "jainadharma kitanA prAcIna hai, isa viSayameM AlocanA karanekA yaha sthAna nahIM hai; taba itanA kaha denA hI basa hogA ki jaina saMpradAyake 23 veM tIrthaMkara zrI pArzvanAthasvAmI svIpTAndase 777 varSa pahale mokSa padhAre the|" eka anya labdhakIrti baMgAlI vidvAn DaoN0 vimalacaraNa laoN0 ema0 e0, pI0 eca0 DI0, epha0 Ara0 hisTa0 esa0 Adi apanI pustaka 'kSatriya klainsa ina buddhisTa inDiyA ' (10 82 meM) vaizAlImeM jainadharmakA pracAra bhagavAn mahAvIrase pahalekA batalAte huye likhate haiM ki " pArzvanAthajI dvArA sthApita huye dharmakA pracAra bhAratake uttara-pUrvI kSAtrayoMmeM aura khAsakara vaizAlIke nivAsiyoMmeM thaa|" dakSiNa bhAratIya vidvAn praoN0 ema. esa. rAmAsvAmI eMgara ema0 e0 likhate haiM ki "bhagavAna mahAvIrake nikaTavartI pUrvaja pArzvanAtha the, jinakA janma IsAse pahale' 877 meM huA thaa| unakA mokSakAla IsAse pUrva 777 meM mAnA jAtA hai / kintu inake uparAnta eka vizvasanIya jaina itihAsako pAnA kaThina hai / " isI apekSA 1-jainadharma viSayameM ajaina vidvAnoMkI sammatiyA pR0 51 / 2-harivazapurANa bhUmikA pR0 6 / 3-sTaDIja ina sAutha inDiyana jainIjma bhA0 1 pR. 12 / Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [8] prasiddha rAdhAsvAmI maharSi zrI zivavratalAlajI varmana ema0 e0, ela0 ela0 DI0 zrI pArzvanAthakA astitva svIkAra karake kahate hai ki " jainiyoMmeMse koI pArzvanAthakI pUjA karatA hai, koI mahAvIrasvAmIkI, ina sabameM matabheda bahuta kucha nahIM hai / "' zrI DA0 venImAdhava vAruA DI0 liTa0 bhI zrI pArzvanAthanIko mahAvIrasvAmIkA pUrvAgAmI tIrthakara svIkAra karate hai| isa taraha para bhAratIya vidvAnokI dRSTime bhagavAn pArzvanAtha eka vAstavika mahApuruSa pramANita huye hai / yahI hAla pAzcAtya vidvAnoMkA hai / unameM bahuprasiddha pro0 DaoN0 harmana nekobIphe mantavyapara hI pahale dRSTipAta kara lIjiye / unhone "jainasUtro" kI bhUmikAmeM jaina dharmako bauddhamatase prAcIna siddha karate huye likhA hai ki "pArzva eka aitihAsika vyakti the, yaha bAta aba prAyaH sabako svIkAra hai|" (That Parsia as a historical person, is now admutted by all, is very probable Jaina Sutras S B E XLV Intro p. XI). isI vyAkhyAkI puSTi DaoN0 jArla cArapenTiyara pI0 eca0 DI0 "uttarAdhyayana sutra" kI bhUmikA (e0 21) meM nimna zabdoM dvArA karate hai: "We ought also to remember both thut the Jain religion is certainly older than Mahavira, his reputed predecessor Parssa having almost certainly existed as a real person, and that, consequently, the main points of the onginal doctnne may hare been codified long before Mahayra " (The Uttradbyayan Sutra, Upsala ed Intro P. 21). 1-jainadharmakA mahatva pR0 14 / 2-hisTrI oNpha dI prI buddhisTika inDiyana philAsaphI pR0 377 / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 9 ] arthAt - "hameM yaha donoM bAteM yAda rakhanA jarUrI haiM ki sacamuca jainadharma mahAvIrajI se prAcIna hai / inake suprakhyAta pUrvAgAmI zrI pArzva avazya hI eka vAstavika puruSake rUpameM vidyamAna rahe the / aura isIliye jaina siddhAntakI mukhya bAteM mahAvIrajIke bahuta pahale hI nirNIta hogaI thIM / " hAlahI meM baralina vizvavidyAlaya ke suprasiddha vidvAn pro0 DaoN0 heltha vaoNna glAsenAppa pI0 eca0 DI0 ne bhI jaina mAnyatAko vizvasanIya svIkAra karake bhagavAn pArzvanAthajIkI aitihAsikatA sArapUrNa batalAI hai |gt vembalI pradarzanIke samaya eka dharma sammelana huA thA, usake vivaraNa meM jainadharmakI prAcInatA ke viSaya meM likhate huye sara paiTrika phaigana ke0 sI0 AI0 I0, sI0 esa0 AI0 ne bhI yahI prakaTa kiyA hai ki " jaina tIrthaMkaroM meM se aMtima do - pArzvanAtha aura mahAvIra, nissaMdeha vAstavika vyakti the; kyoMki unakA ullekha aise sAhitya granthoMmeM hai jo aitihAsika haiM / yahI bAta mi0 I0 pI0 rAisa sA0 svIkAra karate haiM / (They may be regarded as historical) zrImatI sinkalepara sTIvensana bhI pArzvanAthajIko aitihAsika puruSa mAnatIM haiM / * phrAMsa ke prasiddha saMskRtajJa vidvAn DaoN0 giranoTa to spaSTa rIti se unako aitihAsika puruSa ghoSita karate haiM / ( "There can no longer be any doubt that Paisvanatha was historical personage")" isI prakAra agrejI ke mahatvapUrNa koSa- graMtha "iMsAi 112 3 4 1 - Dara jainisamasa pR0 19-21 / 2- gliIjansa oNpha dI impAvara pR0 203 / 3 - kanArIja liTarecara pR0 20 / 4- hArTa oNpha jainIjna pu0 48 / 5- aise oNna dI jaina bAivloprephI / Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [80] klopeDiyA oNpha rilIjana eNDa Ithiksa" meM (bhA0 7 pR0 469) ki - " 23 jAsakte hai / " jainadharmakI prAcInatA siddha karate hue kahA gayA hai tIrthaMkara pArzva bahutAyatase jainadharmake saMsthApaka kahe parantu isase bhI spaSTa ullekha "hArmasavartha hisTrI oNpha dI varlaDa " bhA0 240 1198 meM isaprakAra hai. - " They (The Jains) beliere in a great number of prophets of their faith anterior to Nataputta (Sri Mahavira Vardhamana ) and pay special reverence to this last of these, Parsva or Parsvanatha Herein they are correct, in so far as the latter personality is more than mythical He was indeed the royal founder of Jainism ( 776 B C ) while his succe* ssor, Mahavira was younger by many generations and can be considered only as a reforner As early as the time of Gautam, the religious confraternity founded by Parsy, and known as the Nigantha, was a formally established sect, and according to the Buddhist Chronicles, threw numerors difficulties in the way of the nsing Buddhism ( " Haims orth's History of the world" Vol. II P 1198) 72 arthAt - " jainI nAtaputta mahAvIra varddhamAna ke pahale kaI tIrthakrokA honA mAnate haiM aura unameMse aMtima pArzva athavA pArzvanAthakI vizeSa vinaya karate hai / yaha vaha ThIka karate haiM kyoMki vaha (pArzvanAtha jI) paurANikase kucha adhika arthAt aitihAsika puruSa hai| yahI jainadharmake rAjavaMzI praNetA the; jaba ki inake anugAmI mahAvIra iname kaI santati uparAMtake eka sudhAraka hI the / gautamabuddhake samayameM hI pArzva dvArA sthApita dhArmika saMgha, jo 'nigantha' nAmase paricita thA, eka pUrva sthApita saMpradAya thA aura bauddha granyaki anusAra usane bauddhadharmake utthAna meM bahutasI lar3acane DhAlIM thIM / " Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [11] ina abhimatose bhI hamArA uparokta kathana bilakula spaSTa hai ki bhagavAna pArzvanAtha eka aitihAsika vyakti the, parantu isake sAtha hI yaha prazna agADI AgayA hai ki kyA pArzvanAthanI hI jainadharmake saMsthApaka the, jaise uparake kitaneka vidvAnoMkA mata hai| hamAre prasiddha dezabhakta lA0 lAjapatarAyanIne to apane "bhAratava kA itihAsa" (bhA0 140 129)meM yaha mata jainiyoMkA batalA diyA hai| kintu dara asala bAta yaha nahIM hai / jaina loga to apane dharmako anAdi nidhana mAnate haiM / vaha yathArtha satya hai| isa kAraNa usakA kabhI lopa nahIM hotA / para to bhI vaha kAlacakrake anusAra vikSipta aura udita hotA rahatA hai| isa kAlameM jainadharmakA sarva prathama pracAra bhagavAna RSabhadeva yA vRSabhadevane kiyA thA aura unake bAda zrIpArzvanAthajI jainadharmake kAlAntarase 23 tIrthaMkara aura huye the| saMsthApaka nahIM haiN| ina sabakA samaya Ajakalake mAne huye prAcIna aura itihAsAtIta kAlameM jAkara baiThatA hai / hama agAr3I isa bAtako svataMtra pramANoM dvArA pragaTa kareMge ki jainadharmakA astitva vaidika kAla evaM usase bhI pahale vidyamAna thaa| isa dazAmeM hama bhagavAna pArzvanAthako jainadharmakA saMsthApaka svIkAra nahI kara sakte / pratyuta kaI vidvAna to pArzvanAthajIke pUrvAgAmI tIrthaMkaroMko bhI aitihAsika puruSa svIkAra karate haiN| zrI nagendranAtha vasu, prAcya vidyAmahArNava ema0 Ara0 e. esa0 Adi spaSTa likhate haiM ki-"una bAisaveM tIrthaMkara zrIne- (pArzvanAthanI)se pahale bAIsaveM tIrthakara Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [12] minAthajI eka aiti- zrI neminAthasvAmI bhagavAna zrI kRSNake __ hAsika puruSa aura maparka bhrAtA (tAUke lar3ake ) the| .. zeSa tiirthkr| bhagavAn zrI kRSNako yadi hama aitihA nika puruSa mAnate haiM to hameM balAt unake sAtha honevAle 22veM tIrthakara zrIneminAthako bhI aitihAsika 'puruSa mAnanA pdd'egaa| yahI vAna DaoN0 phUhararane "epIgrephikA iDikA (bhA0 1 40 389 aura bhA0 2 40 206-207)meM likhI hai ki-"jainiyoMke 22veM tIrthakara zrI neminAthajI aitihAsika puruSa mAne gaye haiN| bhagavadagItAke pariziSTameM zrIyuta varave strIkAra karate haiM ki neminAtha zrIkRSNake bhAI the / jaba jainiyoMke 22veM tIrthakara zrIkRSNake samakAlIna the to zeSa ikkIsa zrIkRSNase kitane varSa pahale hone cAhiye, yaha pAThaka svayaM anumAna kara sakte __ haiN|" isI kAraNa zrIyuta pro0 tukArAma lamNazarmA laddu bI0 e0, pI0 eca0DI0. ema. Ara. e. esa. ema0 e0 esa0, ityAdine kahA hai ki "sabase pahile isa bhAratavarSameM "RSabhadevajI" nAmake maharSi utpanna hue| ve dayAvAna bhadra pariNAmI pahale tIrthakara hue jinhoMne mithyAtva avasthAko dekhakara 'samyagdarzana, samyagjJAna aura samyagcAritra rUpI mokSa zAstrakA upadeza kiyaa| basa yaha hI jina dagena isa RlpameM huaa| isake pazcAt ajitanAthase lekara mahAvIra taka teIsa tIrthakara apane2 samayameM ajJAnI jIvoMkA moha andhakAra nAza karate rahe / " isIliye zrIyuta varadAnAta mukhyo 1-dagviApugA bhUmikA pR0 |-ajain vidvAnoMtI manmatiyA (m) * 201 - - Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [13] pAdhyAya ema0 e0ne ThIka kahA hai ki pAzrvanAthajI jainadharmake Adi pracAraka nahIM the, parantu makA prathama pracAra RSabhadevanIne kiyA sArasakI puSTi ke pramANokA abhAva nahIM hai|'' haThAt DaoN0 harmana jotrIko bhI yaha pragaTa karanA par3A hai ki: * th.c!, noth; th pr ... Parsha was the i alla luneus, 1711 (57ut1m., man mous in making Rinona ine for : 1:11and it's (:- I founder) ..there may To apple fins luis'ocul in c tricos en which makes him the 1. ' ' than 1 "-( I !! 12 AEE ..!s. TOI, II P163 ) arthAta-'pArzvako jainadharmakA praNetA yA saMsthApaka siddha karaneke lie koI pramANa upalabdha nahIM hai| jana mAnyatA spaSTa rItise prathama tIrthaMkara RSabhadevako isakA sasthApaka batalAtI hai| jainiyoMkI isa mAnyatAmeM kucha aitihAsika satya ho saktA hai|' isa prakAra pAzcAtya vidvAnoM kA pUrvokta mata unhIMke vacanose bAdhita hai taubhI hama svataMtra rItise jainadharmakI prAcInatApara prakAza DAleMge; jisase ki vidvatsamAnase yaha bhrama dUra hojAya ki jainadharmake saMsthApaka zrI pArzvanAthajI athavA mahAvIra the| jainadharmakI vizeSa prAcInatA svaya usake katipaya siddhAtoMse hI pragaTa hai| usameM jo vanaspati, jainadharmakI prAcInatA pRthvI, jala, agni Adi padArtho meM usake siddhAntoMse jIvita zakti kA honA batalAyA gayA prakaTa hai| hai, vaha usakI bahu prAcInatAkA dyotaka hai / kyoki Enthology vidyAkA mata isa siddhAMtake viSayame hai ki vaha sarva prAcIna manuSyoMkA mala 1-pUrva pR0 18 / - Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 14 ] / {Animistic behef) hai / isake sAtha hI nainasiddhAntameM tatvoM vA dravyoM kA varNana karate samaya guNokA prathak vivecana nahIM kiyA gayA arthAta guNoMko svayaM eka tattva vA dravya nahIM mAnA gayA hai| isase pragaTa hai ki jainadharma vaizeSika darzanase bahuta prAcIna hai, jaise DaoN0 jaikobI pragaTa karate haiN|' ina donoM bAtoMke atirikta jainiyoMkI Adarza pUjA aura aNuvAda bhI usakI bahu prAcInatAko pramANita karate haiM / jainI una mahAna puruSoMkI pUjA karate hai jo sarvotkRSTa, sarvajJa aura sarvahitaiSI the / isa prakArakI pUjA prAcIna - manuSyoMmeM hI pracalita thI / sacamuca " jo dharma atyanta sarala hogA vaha apane se adhika jaTila dharmase prAcIna samajhA jAyagI / " aura yaha mAnI huI bAta hai, jaise ki mejara janarala pharalAnga sAhaba kahate hai ki "jainadharmase sarala - pUnA meM, vyavahArameM aura siddhAMtameM aura kaunasA dharma hosaktA hai ? " yahI hAla aNuvAda siddhAntakA hai / 'insAiklopeDiyA oNpha rilIjana enDa Itheksa' - bhAga 2 Ta0 199-200 kA nimna aMza hI isa viSaya meM paryApta hai "In the oldest philosophical speculations of the Brahmins, as preserved in the Upanishada, we find no trace of an atomic theory, and it is therefore controverted in the Vedanta Sutra, which claims systematically to interpret the teachings of the Upanishads. Nor it is acknowledged in the Sankhya and Yoga philosophies, which have the next claim to be considered orthodox, ie to be in keeping with the Vedas, for even ne Vedanta Sutra allows them the title of Smnus Est the atomic 1 - jenasUtra S. BE Intro 2-Carlyle Heroes & Hero worship 3-Thomas, Jainism-Early Faith of Asoka. Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [15] theory mahes an integral part of the Vaisesika, and it is achnon lcdgeil by thc Nyanya, tho Brahmanical philosophies, which h e originated by secular scholars ( Pandits), rather than by divine or religious men. Imong the hetrodor, it has been adopted by the Jauns, and ..also by the Ajivikas ..... .. We place the Jains first because they seem to have worhed out their system from the most primitive notions about matter., -(CRE Vol. II. PP 199-200) bhAvArtha-'brAhmaNoke prAcInase prAcIna saiddhAMtika graMthoMmeM, jaise ki ve upaniSadomeM batAye gaye haiM, koI bhI ullekha aNusiddhAntakA nahIM hai / aura isIliye vedAntasUtra meM isakA khaNDana kiyA gayA hai, jo upaniSaTra zikSAoko vyavasthita rItise batalAnekA dAvA / karatA hai / vedoMke samAna mAnya sAMkhya aura yogadarzanoMmeM bhI isa siddhAntakA koI ullekha nahIM hai kintu vaizeSika aura nyAya darzanoMmeM yaha svIkAra kiyA gayA hai para yaha donoM darzana arvAcIna paMDitoMkI racanAyeM haiM-na ki kiptI daivI yA dhArmika puruSakI / veda virodhI matomeM jaina aura AjIvikoko yaha siddhAnta mAnya thA / .. jainoko hI hama pahale mukhya sthAna dete haiM, kyoMki unhoMne apane siddhAntako pudgala sambandhI atIva prAcIna (most primitive) matoMke anusAra nirdiSTa kiyA hai / ' isataraha aNusiddhAnta bhI jainiyoke dharmako atyanta prAcIna siddha karatA hai / isa avasthAmeM usakA prArambha bhagavAna neminAtha yA pArzvanAtha athavA mahAvIrase huA vatalAnA korI zekhacillI kI kahAnI hogii| usakA prAraMbha jaise ki jainiyoMkI mAnyatA hai, eka bahuta prAcIna kAlameM bhagavAna RSabhadeva dvArA hI huA thaa| isI kAraNa prasiddha saskRtajJa vidvAn Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 16 ] purAtatvavidoMkA jaise DaoN0 glAsenApako yaha svIkAra karanA par3A hai ki " saMbhavata. Aryo kA yahI (jainadharma) sabase prAcIna tAtvika darzana hai aura apanI janmabhUmime yaha Ajataka binA kisI raddobadalake calA AtA hai / " isa kAlameM jainadharmakA sarva prathama upadeza bhagavAn RSabhadevane hI eka atIva prAcInakAlameM purAtatvakI sAkSI / diyA thA, yaha vAta purAtana bhAratIya purAtatva se bhI siddha hotI hai / jainamadiroM meM RSabhadevajIkI aneka pratimAyeM 'cauthekAla' arthAt bhagavAn mahAvIra yA unase pUrvavartI kAlakI batalAI jAtI hai / sacamuca unameM koI lekha na rahanese aura unakI banAvaTa aspaSTa aura asaMskRta honeke kAraNa unheM ukta prakAra prAcIna mAnanA kucha anucita nahIM hai / tisapara jaba hama rAjA khAgvelake hAthI guphA vAle lekhameM eka nandavazI rAjA dvArA zrI0 RSabhadevajI kI mUrtiko kaliMgase pATalIputra le jAnekA ullekha pAte hai,' to isa vyAkhyAko aura bhI vizvasanIya pAte hai / nandagake pahalese zrI RSabhadevakI mUrtiyA banane lagIM thIM, yaha bAta hAthIguphAke ukta prAcIna gilAlekhase pramANita hai / phira khaDagarikI guphAoM meM bhI zrI RSabhadevakI mUrtiyAM ukerI huI hai aura mathurAke kakAlI TIlese ImAse pUrva aura bAdakI prathama zatAbdiyoMke prAraMbhika kAlakI jaina mUrtiyAM nikalI haiM, jinameM kaI eka zrI RSabhadevajI kI hai / ima taraha janmAraka pR0 138 | 2 - jenastUpa 0 21-30 / A 2 - bagAla, bihAra, or3I eNDa aghara eNTIkvaTIja Apha Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [17] uparokta varNanase yaha spaSTa hai ki bhagavAna RSabhadevake Astitvako Anase DhAI hajAra varSa pahaleke loga svIkAra karate the aura unheM nayAkA 'AdipuruSa' mAnate the| hAthIguphAke uparokta zilAlekhama unakA ullekha 'agranina'ke rUpameM huA hai| ataeva purAtana purAtatva bhI zrI RSabhadevajIko jainadharmakA isa yugakAlIna Adi pracAraka siddha karatA hai| dvi sAhityase bhI yaha pramANita hai ki jainadharma ma0 buddhake janmakAlameM eka susaMgaThita dharma thA aura pAddha graMtha bhI zrIRSabha- vaha nigantha dhamma'ke nAmase bahuta paha- . kA janadharmakA praNetA lese calA ArahA thaa| hama pahale hI lAta hai| kaha cuke haiM ki bauddha granthomeM jainiyoka dI hai aura usameM 'niganthoM' (ja nambarapara ginA hai| yadi janA prA isa taraha dUsare naMbarapara nhiiN| ___ sambandhameM aneka sAragarbhita ullekha maujUda aguttaranikAya' meM eka sUcI ma0 buddhake samayake sAdhuA usameM 'niganthoM (jainiyoM ko AjIvakoMke bAda dUsare "nA hai| yadi jainI prAcIna na hote to unakI gaNanA dUsare naMbarapara nahI hosaktI thii| isake sAtha hI hama jAnate haiM ki AjIvika matakI sRSTi bhagavAna pArzvanAthake makkhaligozAla nAmaka eka bhraSTa jaina muni dvArA hI mukhyahuI thI, jaise ki prastuta pustakame yathAsthAna batAyA gayA hai| // dazAma AjIvikoM ko pahale aura unake bAda jenoko ginanA .-sTaDIja ina sAutha injyina jainIma bhAga . 80 / / 2-DAyolAgma oNpha dI bada (3. B B. Tol. II.) Intry to Fasseps-Silhundn-Sattr. Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [18] asaMgata hai| parantu yaha saMbhavataH isa kAraNase hai ki nainI usa samayake pahale 'nigandha' nAmase paricita na hokara kisI anya nAmase vikhyAt hoMge / sacamuca zvetAMvara zAstroMmeM usa kAlase pahaleke jaina muni 'kumAraputta nigantha' nAmase paricita milate hai| 'zramaNa' rUpase __ bhI jaina muni pahale vikhyAta the / 'kalpasUtra' meM jainadharmako 'zramaNa 'dharma' hI likhA hai| yahI bAta di. jaina granthose bhI pramANita hai| isake sAtha hI hama agAr3I yaha bhI dekheMge ki vaidika kAlameM jaina loga 'vrAtya nAmase bhI paricita the| yaha bAta hindU vidvAna mAnate haiM ki vaidika mata ahiMsA pradhAna nahIM thA-prArambhase hI usameM hisaka vidhAna maujUda the aura jainadharmameM ahiMsA hI mukhya hai, jisakI chApa vaidika dharmapara Akhira par3I thii| ataeva jabataka vaidika matameM ahiMsAdi vratoMko apanAyA nahIM gayA thA, tabataka unakA apane pratipakSI jainiyoko unake ahiMsA mAdi pAMca vratoMke kAraNa "vrAtya" nAmase ullekha karanA sarvathA ucita thaa| sabhavataH bhagavAna pArzvanAthake samaya taka jainI "vAtya" aura "samaNa" nAmase hI paricita rahe the aura isake uparAMta ve mukhyata "nigatha" nAmase vikhyAta huye / yahI kAraNa hai ki uparokta bauddha graMthameM unheM AjIvikoM ke bAda dUsare nambara para ginA gayA hai / jo ho, bauddha 1-uttAdhyayana vyA0 23 / 2-kalpamUtra (Stwenson' pR0.83 / 3-marpi zivavratalAla ema0 e0kA "jainadharma aura padika cama' bIra kI 540 235 aura prinmipalsa oNpha hindu ithikma pR. 483-487 / 4-lAjapatarAya, "bhAratavarSakA itihAsa' bhAga 1 pR0 129 aura bhAratagaumvange tilakakAvyAkhyAna-arjena vidvAnoMkI manamariyA pR0 10 / Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [19] aMdhake isa ullekhase jainadharma ma0 buddha aura unake bauddhadharmase bahuta pahalekA pramANita hotA hai| phira bauddhAcArya dharmakIrti sarvajJa Aptake udAharaNameM RSabha aura mahAvIra varddhamAnakA ullekha karate haiN| (nyAyavindu ba0 3) isameM jainiyoke 24 tIrthaMkaroMmeMse Adi antake jaina tIrthaMkaroMkA ullekha karake vyAkhyAkI sArthakatA svIkAra kI gaI hai| isI taraha bauddhAcArya Aryadeva bhI jainadharmake Adi pracAraka zrI RSabhadevako hI batalAte haiM / bauddhoke prAcIna grantha 'dhamma:padam meM bhI aspaSTa rItise zrIRSabhadeva aura mahAvIrajIkA ullekha AyA hai| eka vihAn usake nimna gAthAkA sambandha jainadharmase pragaTa karate haiM aura kahate haiM ki isameMke 'usabhaM' aura 'vIra' zabda khAsakara jaina tIrthaMkaroMke nAma apekSA likhe gae haiM--- "usabhaM pavaraM vIraM mahesiM vijitAvinaM / anejaM nahAtakaM buddhaM tamahaM brUmi brAhmaNaM / / 422 // " -dhammapadam / isaprakAra vauddha sAhityase bhI yahI prakaTa hai ki isa jamAnemeM jainadharmakA pracAra bhagavAna RSabhadeva dvArA huA thA; jinake samayakA patA lagAnA itihAsake lie isasamaya eka duSkara kArya hai| 1-mata zAstra "vIra" varpa 4 pR0 353 / __2-inDiyana hisTArIkala kvArTI bhAga 3 pR. 473-475 'udastA divananage meM "RSabha' zabdakI utpatti abestana (Avestan) zabda 'bhaggama' ( =nara )se likhI hai, jisake artha puruSa, baila, bahAdura Adi hote haiN| isI taraha 'vIra' ke artha bhI vahAdura likhe haiN| sArAza mi0 govinda paine ukta patrikAmeM ina donoM zabdoM ko bahu prAcIna siddha kina hai / avestrana bhASAmeM arhat zabda bhI milatA haiM / Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [20] . aba yadi brAhmaNa sAhitya para dRSTi DAlI jAya to pragaTataH usameM bhI jaina vyAkhyAko vizvasanIya vedoMmeM jaina ullekha ! batalAyA huA milatA hai| brAhmaNa sAhi tyameM sarva prAcIna pustakeM veda mAne gaye haiM aura inameM Rgveda saMsAra bharameM sarva prAcIna pustaka batalAI gaI hai| ataeva yahA~para hama pahale ina vedoMmeM hI jaina ullekhoMko dekha lenA ucita samajhate hai| yaha prAya sabako hI mAnya hai ki jainiboke Aptadeva 'ahaMt' athavA 'arhan' nAmase paricita hai| sivAya bauddhoMke aura kisI bhI matane isa zabdakA vyavahAra nahIM kiyA hai kintu bauddhoke nikaTa bhI isake artha eka Aptadevase nahIM haipratyuta unake eka khAsa tarahake sAdhuoMkA ullekha 'mahatu' rUpameM hotA hai| ataeva jainiyoMke hI 'upAsanIya Apta ahena' nAmase ullekhita milate hai aura inhIM 'mahana kA ullekha Rgveda saMhitA (a0 2 va0 17)meM huA hai| kAlIdAsanIke 'hanUmAna nATaka' [a0 1 zlo0 3)meM bhI yahI kahA gayA hai ki 'arhana' jainiyoMke. upAsanIya deva hai| agAr3I RgsahitAmeM (101136-2) munayaH sAtavasanAH rUpameM bhI digambara jaina muniyoM kA ullekha milatA hai| DaoN0 alabeTa vebarane vedake yaha zabda jaina muniyoM ke liye vyavahRta ye svIkAra kiye haiN| 3 aSama, mupArya, nemi Adi nAma - 1-pUrva pramANa / -mekSamUlara dvAga sampAdita, sTana 1854kI jasI, mA0 2 pa0 579 / 3-inDiyana eNTIkvarI mA0 30 1901 aura jinendramata darpaNa pR0 21 / 4-Rgveda 10-3, 6-7, 38-7 / nyajarvada- supaavmindrhaa| :-vAjasyanu prasava AvabhUvanA ca viabhavanAni sarvata / manamirAjA pariyAtti vidvAn prajA puSTi vAnamAno -asmamvAhA // -10 ma0 25 // Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [21] bhI Rgveda aura yajurvedameM Aye haiM aura yaha nAma jaina tIrthakaroMka haiN| pratyuta cauvIsa tIrthakaroM aura zrI mahAvIrajIke ullekha bhI Rgveda aura yajurvedameM batalAye gaye haiM * RgvedameM aise 'zramaNoM kA bhI jikra hai, jo yajJomeM honevAlI hisAkA virodha karate the| yaha zramaNa jainoMke sivAya aura koI nahIM hosakte; kyoMki jainadharma spaSTa rItise yajJomeM honevAlI hisAkA virodhaka prArambhase rahA hai. aura vaha zramaNa dharma bhI kahalAtA hai anyatra prastuta pustakameM hamane 1-hisTaoNrokala glIniniMgsa pR0 76 / ... zrIyuta pa0 ajitakumArajI zAstrIne 'satyArtha darpaNa meM (pR0 91) Rgveda Adine nimna uddharaNa diye haiM, inase jaina tIrthakaroMkA vyaktitva pramANita hai:- . - ."OM trailokyapratiSTitAn caturvizatitIrthakarAn RSabhAyA varddhama:ntAn siddhAn zaraNa prapadye / OM pavitra nagnamupaviprasAmahe eSA nagnoM gniye) jAtiryeSAM vIrA / yepA nagmaM sunagna brahma subrahmacAriNa uditeta sA devasya maharpayo maharSibhijaheti yA jakasya ya jaMtasya ca sA eSA | bhavatu zAtirbhavatu, tuSTirbhavatu, gaktirbhavatu, svastirbhavatu, zraddhAbhavatu, ji bhavatu / ' ( yajJeSu mUlamaMtra epa iti vidhikdlyaa)| "jAtAramindra RSamaM vadanti ativAramindraM tamariSTanemi / bhave bhave / supArzvamindra have tu zakra ajita jinendraM tadvadvarddhamAna puruhUtamindra // nama suvIraM digvAsasa brahmagarbha sanAtanam / dayAtu dIrghAyustvAya varcase suprajAstvAya rakSa rakSa riTanemi svAhA / ' (bRhadAraNyakeM). 'AtiyyarUpaM mAsara mahAvIrasya nagnahu / pAmupAsAdAmetattiyau rAtrauH mugamutAH // ' yajurveda a0 19 ma0 14 pamindrasya pramahasA'ne vande nava zriya / bho gammavAnasimamadhvareSvivyase / " Rgveda 40 4 bha0 3 1.6.. Rgveda 3-3-14-2 / / Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [22] RgvedakI prajApati parameSTinavAlI RcAoMkA sambandha jainadharmase datalAyA hai| 'chAndogya upaniSad 'ke ullekhase prajApatikA janasaMbaMdha , aura bhI spaSTa hojAtA hai / vahAM vaha nAradake praznake uttarameM kahate hue AtmavidyAke samakSa cAroM vedoMko kucha bhI nahIM mAnate hai / isa prakAra vedoMke ina saba ullekhoMse yaha spaSTa hai ki unake samayameM bhI jainadharma eka pracalita dharma thaa| tisapara hindU 'bhAgavata' meM jo RSabhadevako AThavAM avatAra mAnA hai, usase unakA astitva deThose bhI prAcIna ThaharatA hai kyoMki uname 15ve vAmana avatArakA ullekha maujUda hai / yahI bAta hai ki hindU praoN0 svAmI virupAkSa daDiyara dharmabhUSaNa, paMDita, vedatIrtha, vidyAnidhi, ema0 e0 likhate hai ki jaina zAstrAnusAra 'RSabhadevanIkA nAtI mArIci prakRtivAdI zA aura veda usake tatvAnusAra honeke kAraNa hI Rgveda Adi pranthoMkI khyAti usIke jJAna dvArA huI hai| phalataH mArIci RSike stotra, vedapurANa Adi granthoM meM haiM aura sthAna para jaina tIrthaMkarokA ullekha pAyA jAtA hai| to koI kAraNa nahIM ki hama vaidika kAlameM jainadharmakA astitva na mAneM / astu ! bahudhA vedoMke uparokta jaina viSayaka ullekhoMke sambandhameM yaha mApattikI jAtI hai ki nirukta aura bhASyase unakA jaina sambandha pragaTa nahIM hai| kintu isa viSayameM hameM yaha bhUla na jAnA cAhiye ki vedoMke jo bhApya Adi upalabdha haiM vaha arvAcIna haiN| vedoMkA vAstavika artha aura unakI aitihAsika paripATI bahuta pahale hI lupta hocukI thii| bhagavAna pArzvanAthajIke samakAlIna (I0 pU0 1-bIra bhAga 5 pR0 240|2-ajain vidvAnoMkI sammatiyAM pR0 31 // Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 23 ] vIM zatAbdi) vaidika vidvAn kautsya vedoMkI asambaMdhatA dekhakara bhaucakAsA raha gayA thA aura usane vedoko anarthakaM batalAyA thA (anarthakA hi maMtrAH / yAska, nirukta 15 - 1) yAskakA jJAna bhI vedoke viSayame usase kucha jyAdA acchA nahIM thA / (nirukta 16/2) phira IsvI caudahavIM zatAbdimeM Akara sAyaNa bhI RgbhApya meM vaidika mAnyatA ke arthako ThIkara nahIM pAtA hai / ( sthANurayam bhArahAraH kilAmUrvitya vedaM na vijJAnAti yo'rtham / ) isa dazAmeM yaha kaise kahA jAtA hai ki vedoMmeM RSabha nemi, arhan Adi jainatva dyotaka zabdoM kA artha jo Ajakala kiyA jAtA hai vahAM ThIka hai ? svayaM brAhmaNa vidvAna hI unako jainatva sUcaka batalAte haiN| udhara prAcIna jaina vidvAna unakA ullekha jainadharmakI prAcInatA ke pramANa rUpa meM karate milate haiM / tisapara svayaM bhASyakAra sAyaNa vaidika arthako spaSTa karaneke liye purANAdiko pramANabhUta mAnatA hai aura purANAdimeM RSabha, arhan Adi zabda spaSTa jainatva sUcaka milate hai / ataH vedoMmeM jainoMkA ullekha honA prAkRta susaMgata hai / vedoke bAda rAmAyaNa meM bhI jaina ullekha maujUda hai, jisase spaSTa hai ki 'rAmAyaNa kAla' meM bhI jaina rAmAyaNa kAlameM jainadharma | dharma vidyamAna thA / rAmAyaNake bAlakANDa ( sarga 14 lo0 22 ) ke madhya rAjA dazarathakA zramaNoMko AhAra denekA ullekha hai / ("tApasA bhuJjate cApi zramaNA bhuJjate tathA / ") zramaNa zavdakA artha bhUSaNa TIkAme digambara sAdhu kiyA gayA hai / ("zramaNA digambarAH zramaNA vAtavasanAH | ") bhataeva yaha zramaNa digambara jaina Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [21] sAdhu hI the| isake sAtha hI 'yogavAziSTa' meM jo zrI rAmacaMdrajIke mukhase 'jina' (jinadeva, jinakI apekSA 'jaina' nAma hai)ke samAna honekI icchA pragaTa karAI gaI hai, isase ukta vaktavyakI aura bhI adhika puSTi hotI hai| vAlmIkIya rAmAyaNameM hai ki rAmacandranI rAjasUya yajJa karaneko rAnI huye the, parantu bharatanIne unheM ahiMsAdharmakA mahatva samajhAkara aisA karanese roka diyA thaa| (dekho priMsapirasa Apha hindU Iyakta Ta0 446) rAmacandranIke zvasura janaka bahuprasiddha hai / jaina purANoMse jAnA jAtA hai ki vaha __ pahale vedAnuyAyI the; parantu uparAMsa jainadharmakA prabhAva unapara par3A __yA aura ve jainadharmake jJAtA huye the| hameM hindU zAstroMmeM bhI eka janaka rAjAkA ullekha isI taraha milatA hai, kintu vaha kAzIrAna batalAye gaye haiN| kahA hai ki ekavAra maharSi gArya unake pAsa pahuMce aura unheM upadeza dene lge| para vaha unako adhika upadeza de na sake, pratyuta unhoMne svayaM brAhmaNa hote huye bhI una kSatrIrAnase brAhmadharma-AtmadharmakA upadeza grahaNa kiyA thaa| jainadharma kSatriyoMdvArA pratipAdita Atmadharma hI hai| ataeva rAmAyaNake jamAnemeM bhI jainadharma vartamAna thA / rAmAyaNake bAda mahAbhArata kAlameM mI jainadharmake cinda milate haiN| 'mahAbhArata ke azvameghaparvakI anumahAmAratake samaya gItA a048 zlo0 2se 12 takameM jaina dharma / jaina aura bauddhake alagara honekI sAkSI hai| isake atirikta mahAmAratake Adi 1-yogavAziSTa sa. 15 zlo0 8 aura janaitihAsa sIrIja bhAga 1 pR. 10-132-uttarapugaja pR0 3351-navazloSa mAga 110 202 // - - Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [25] parva 0 3 lo0 26-27 meM bhI jaina muniyoMkA ullekha 'nagna kSapaNaka ke rUpameM hai / 'advetabrahmasiddhi' nAmaka hindU granthake kartA kSapaNakake artha jaina muni karate haiN| yathAH " kSapaNakA jena mArga siddhAMta pravartaka iti kecita / " (e0 169) anya zrotoMse bhI kSapaNapake artha yahI milate haiN| isake sAtha hI mahAbhArata zAMti parva, nokSadharma a0 219 zlo06meM saptabhaMgI nayakA ullekha hai| phira isI paveke a0 263 para nIlakaMTha TIkAmeM RSabhadevake pavitra caraNakA prabhAva Aheto vA nenopara par3A kahA gayA hai| ina ulle-khoMse mahAbhAratakAlameM bhI jaina dharmakA pracalita honA siddha hai| bhagavAn pArzvanAthake pahale se upaniSadhoMkA bahu pracAra horahA thA aura usa samaya bhI jainadharmakA astiupaniSadoMmeM jainadharma / tva yahAM pramANita hai / upaniSadhoMse yaha bAta pragaTa hai ki vedoMke sAtha hI koI vedavirodhI aise tatvavettA avazya the jinakI 'brahmavidyA' (AtmavidyA)ke AdhArapara upaniSadhoMkI racanA huI thii| zrIyuta umezacandranI bhaTTAcAryane yaha vyAkhyA anyatra acchI taraha pramANita kara dI hai| unakA kahanA hai ki isa samaya usa brahmavidyAkA prAyaH sarvathA lopa hai| usake bace-khuce kucha cinha upaniSadhoMmeM hI yatratatra milate haiN| usa samaya vedoM aura upaniSadhoMke atirikta brahmavidyA viSayaka sAhitya 'loka' nAmase alaga pracalita thaa| aba tanika vicArane kI bAta hai ki uparokta brahmavAdI kauna the ? yadi 1-pazcatatra 5 / 1 / 2-jaina itihAsa sIrIja bhA0 1 pR0 13 // 3-iMDiyana hisTorIkala kvAraTI bhA0 3 pR. 307-315 / - - Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [26] hama 'brahma' zabdako jIva-ajIvakA dyotaka mAne jaisA ki pragaTa kiyA gayA hai to usakA sAmajasya jaina siddhAntase ThIka baiThatA hai ! upaniSadha kAlameM jainadharmakA mastaka avazya U~cA rahA thA, yaha bAta 'muNDakopaniSada' evaM 'atharvaveda ke ullekhose pramANita hai; jaise ki hama agADI dekheNge| jarmanIke prasiddha vidvAn harTalasAne yaha siddha kiyA hai ki 'muNDakopaniSada meM karIba2 ThIka jainasiddhAMta jaisA varNana milatA hai aura jainoMke pAribhASika zabda bhI vahAM vyavahRta huye haiN| tisapara jainoMke 'paumacariya' nAmaka prAcIna anyase 'muNDakopaniSada' ke kartA RSi aMgarisa jainoMke munipadase bhraSTa huye pragaTa hote haiN| unhoMne apane granthoMmeM vaidika dharmako jainadharmase milatA julatA banAnekA prayatna isIliye kiyA thA ki vaidika dharmAvalambI jainadharmakI ora adhika AkRSTa na ho| prAcIna 'brahmavidoM' ke 'iloka sAhitya ke jo yatratatra aMza milate haiM; unakA yadi vizeSa adhyayana kiyA jAya to hameM vizvAsa hai kiunakI zikSA jainadharmake viruddha nahIM pdd'egii| 'kaThopaniSada' meM (2-6-16) prApta 'zloka sAhitya kA eka aMza hamane dekhA hai aura usameM jainadharmase kucha bhI virodha nahIM hai| jaina mAnyatAke manusAra yaha pragaTa hai ki jaina-vANI (hAdazAMga zrutajJAna)kI sarva prathama racanA isa kAlameM RSabhadeva hArA huI thI aura vaha zloka 1-dhIra varSa 5 pR. 238 / inDo-Teraniyana mRla grantha aura manodhana mA. 3 va 'dharmadhvaja' varSa 5 aka 150 9 / 3-vipake diye deyo 'vIra' varSa 6 meM prakaTa honevAlA 'Rpi agarisa mora unama' zIpa reg| Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [27] baddha thii| jaina zAstroM meM usakI alaga 2 zloka saMkhyA dI huI hai|' ataH isase yaha saMbhava hai ki usa samaya jana zruta hI 'zloka sAhitya ke nAmase paricita ho| zAyada isameM bhASA viSayava Apatti ho, kyoMki jainazruta arddha mAgadhI bhASAmaya banAyA gayA hai / kiMtu ardhamAgadhIkA ullekha bhagavAna mahAvIrajIke zrutajJAnake sambandhameM hai aura usakI ardhamAgadhI bhASA mAgaghadeza apekSA hI batAI gaI hai| isa dazAmeM yaha nahIM kahA jAsaktA ki bhagavAn RSabhadeva dvArA pratipAdita zrutajJAna kisa bhASAmeM granthabaddha thA ? bahuta saMbhava hai ki vaha prAcIna saMskRtase milatI julatI bhASAmeM ho / bhagavAna RSabhadeva dvArA eka saMskRta vyAkaraNa grantha race jAne kA ullekha milatA hI hai| isa prakAra upaniSadoMse bhI tatkAlIna jainadharmake astitvakA patA calatA hai| bhAratIya vaiyAkaraNoMmeM zAkaTAyana bahu prasiddha aura bahu prAcIna haiN| inhoMne apane vyAkaraNameM jainadharmakA zAkaTAyanakI saakssii| ullekha kiyA hai| balki yaha trayaM naina the, yaha bAta praoN0 gusTava ApaTane apane "zAkaTAyana vyAkaraNa" (madrAsa san 1893)kI bhUmikAme acchI taraha siddha kI hai|* vaha likhate haiM, "pANanine apane gakaraNameM zAkaTAyanakA bahuta jagaha varNana kiyA hai| pAtaMjaline bhI apane 1-jainasiddhAta bhAskara bhA0 1 kiraNa 1 pR0 56-57 / 2-'mAgadhyAvatikA prAcyA zaurasainyardhamAgadhI vAhIkI dakSiNAtyA ca bhASA sapta prakIrtitAH / carcAsamAghAna pR. 39-40 dekho| . 3-sakSipta jaina itihAsa bhA0 1 pR0 13 / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [28] -mahAbhApyameM zAkaTAyanakA pramANa diyA hai| zAkaTAyanake banAye huye uNAdi sUtra vaiyAkaraNomeM bhaleprakAra pracalita haiN| zAkaTAyanakA nAma Rgvedake prAtizAkhya, zuklayajurveda aura yAskake niruktameM bhI AyA hai| bopadevake 'kavi-kala dura' meM nahA ATha prasiddha bayAkaraNoM kA varNana hai unameM zAkaTAyanakA bhI nAma hai| inamese kevala indrakA hI nAma zAkaTAyanane apane vyAkaraNameM liyA hai| zAnTAyanake banAye huye zabdAnuzAsanake haraeka pAThake zurU meM yaha vAkya hai-"mahAzramaNa saMghAdhipateH zrutakevalidegIcAryatya zAkaTAyanasya' isase spaSTa hai ki zAkaTAyana jaina muni the / 2 inake 'uNAdimatra' meM " iNa sija jidIDapyaviyonaka satra 289 pAda 3 hai: jisakA artha siddhAMtakaumudIke kartAne 'ninorhan' kiyA hai| isakA bhAva jainadharmake saMsthApakase hai kyoMki hindU granthoMmeM jainadharmake saMsthA'yakakA ullekha sarvatra 'jina' va arhana' rUpameM kiyA gayA hai| yaha zAkaTAyana niruktike kartA yAskake pahile huye the aura yAska pANinise kitanI hI zatAbdiyo pahale hue, jo mahAbhASyake kartA pAta- 'jalike pahale vidyamAna the| aba pAtaliko koI to IsAse pUrva 2rI zatAbdikA batAte hai| aura koI IsAse pahale 8vI yA 20 kintu ava kinhIM vidvAnoMkA mata hai ki prAcIna zAkaTAyana jaina nahIM ye / jaina zAkaTAyana to gaSTakaTa vayI rAjA amoghavarpake samayameM hue vatAe jAte hai| 1-indrazcandraH kAzakRtsnApizalI zAkaTAyanaH / ___ pANinyamarajanendrA. jayantyaSTAdizAndikA // ' 2-jinenamata darpaNa bhA0 1 pR. 5-6 / 3-jaina itihAsa sIrIja bhA0 1 pR. 13-14 / Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [29] vIM zatAbdimeM huA batalAte haiN| kintu jo ho, isase yaha spaSTa hai ki vaiyAkaraNa zAkaTAyana Rgvedake pratizAkhyoMke pahale hocuke the aura isa dazAmeM bhI jainadharma bahu prAcIna siddha hotA hai| hinduoMke purANa granthoMse bhI jainadharmakI prAcInatA svayaMsiddha hai| unake sarva prAcIna viSNupurANameM hindupurANoMmeM jaina- jaina tIrthaMkara sumatinAthakA ullekha hai| dharmakI saakssii| tathApi usameM jainadharmakI utpatti deva aura asuroke yuddhake pariNAma svarUpa svayaM viSNuke zarIrase utpanna mAyAmoha nAmaka puruSake dvArA bahu prAcInakAlameM huI batalAI gaI hai / mAyAmoha muNDe sira, nagnarUpa, hAthameM mayUrapiccha liye aura tapasyA karate narmadA taTapara avasthita asuroMke AzramameM pahuMce aura unako jainadharmarata kiyA, yaha bhI isa purANa meM likhA hai / yaha asura 'mAIta' khlaaye| (dekhobaMgAlI AvRtti, aMza 3 a0 17-18), bhAgavatapurANameM janadharmake praNetA zrI RSabhadevajIkA vizeSa varNana hai| unako vahAM 22 avatAroMme AThavAM batalAyA hai| unakI vaMzaparamparA sambaMdha likhA hai ki 14 manu huye, jinameM svayaMbhU manu pahale the| brahmAne jaba dekhA ki manuSya saMkhyA nahIM baDhI to usane svayaMbhUmanu aura satyarUpAko paidA kiyA aura satyarUpA svayaMbhUmanukI patnI huii| priyavrata nAmaka putra huA, jisake AgnIndha aura usake nAbhi huye / nAbhikA vivAha marudevIse huA aura inase zrI RSabhadeva 1-hindI eNDa liTrecara oNpha jainIjma pR0 10 12-inDiyana esIkverI bhA0 pR01:3| Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [30] - huye| bhAgavatameM spaSTa gaitise ina RSamadevako svayaM bhagavAna kabatyapani hitA hai / tathA unako digambara veSa aura jainadharmanA calAnevAlA jalAyA hai| isa ullekhase pragaTa hai ki mRSTike prArambhameM, jo hindU mAnate haiM, jaba brahmAne tvayaMbhRmanu aura satvarUpAko utpanna kiyA to RSabhadeva taba unase pAMcavIM pIr3hImeM huye aura "pahale matayugake antameM huye aura 28 satayuga isa arase taka vyatIta hogaye / isa prakAra RSabhadevakA astitva eka atIva pracInagAlameM pragaTa hotA hai aura yaha sarvamAnya hai ki bhAgavatokta Ryabhava hI janoM ne prathama tIrthakara hai| unake mAtApitAkA nAma aura geSa varNana bhAgavanameM bhI prAyaH vaisA hI hai jaisA janazAstroMmeM hai / bhAgavatake atirikta 'varAhapurANa' aura 'agnipurANa meM bhI RSabhadevakA ullekha vidyamAna hai / 'prabhAsapurANa meM to kevala RSabhadevakA hI nahIM balika rakheM tIrthaMkara zrI neminAthanIcA ullekha bhI maujUda hai| inake atirikta hiMdU 'pamapurANa meM vedAnuyAyI ganA benake jaina hone kA varNana milatA hai| jaba vaha rAjya karahe -bhAvana skandha . la. 3-3 / 2-bhAgavata manva 2 a0 7 byAvara ) pR. 76 :-jinendramA dargA bhA 1 . 10 / 4-hindI vizvakopa na0 : pR. 14 mAra DaoN.ndavindhana, kalyatrI bhRmina i. 5 vaya nAya pitA apama hamadalita varSa mahAnu naamm| -samo bhandavyAgna panAmAnoDamvat / bhAmarata ra nagnAsamInababhat // 7. vimle ra upa jindavara kara savanara va maMda suvagaH triH // 19 // mI Dina miyugativimala bane / / pranAra munimagara zat // Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 1] the taba eka digaMbara jaina muni unake pAsa Aye the aura unheM deva, zAstra, gurukA svarUpa samajhAkara jainadharmakA zraddhAnI banAyA thaa|' 'vAmanapurANa meM veNako brahmAse chaThI pIr3hImeM huA batAyA hai| isase bhI jainadharmakI prAcInatA pramANita hai / ' zivapurANa' meM 'arhan / bhagavAnakA zubha nAma pApanAzaka aura jagata sukhadAyaka batalAyA gayA hai| nAgapurANameM kahA hai ki jo phala 68 tIrthoke yAtrA karanemeM hotA hai, vaha phala AdinAtha (RSabhadeva)ke smaraNa karanese hotA hai| isa prakAra purANagranthoMse bhI jainadharmakI prAcInatA spaSTa hai| ina purANoM ke kathana bahuprAcIna kathAnakoMke mAdhArapara haiM aura unameM satyAMza maujUda hai; yaha bAta Adhunika vidvAna bhI svIkAra karate haiM / * 1-a0 jainagajaTa bhA0 14 pR. 89-veNasya pAtakAcAre sarvameva vaTAmyaham // tasmin-chAsatiM varmajJe prajApAle mahAtmani / puruSaH kazcidAyAto brahmaligaudharastathA // nagnarUpo mahAkAya sitamuNDo mahAprabhaH / mArjana zikhipatrANA kakSAyA sa hi dhArayan // paTamAno marucchAstra vedazAstravidUSakam / yatraveNo mahArAjastatropAyAvarAnvita. // arhanto devatA yatra ninvoM gururucyate / dayA vai paramo dharmastatra mokSa pradRTyane // eva veNasya vai rAjJaH maSTireva mahAtmanaH / varmAcAra pariyajya kaya pApe matirbhave // R.C. Dutt, Hindu Shastras Pt. VIII. pp. 213-22 2-a0 janagajaTa bhA0 14 pR0 162 hAthIguphAvAle zilAlekhameM jaina samrATke vIratvakI upamA rAjA vega se dI hai| isase bhI rAjA veNakA jaina honara pragaTa hai| (dekho jarnala Apha dI bihAra eNDa orimA risarca sosAiTI, bhA0 13 pR0 224 / 3-satyArtha darpaNa pR. 89 // 4-pUrva pra. pR. 87 yathA -'akSapThipu tIrtheSu yAtrAvA yatphalaM bhavet / AdinAthasya devasya smaraNenApi tadbhavet // ' * Macdonell's History of Sanskiit. Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 32 ] atake vivecanase jainadharmakI prAcInatAkA vodha pUrNarUpeNa ho gayA hai. parantu hama pUrvameM yaha batalA 'trAsa' prAcIna jainoMkA Aye hai ki bhagavAn mahAvIrajI ke pahale dyotaka hai / jainokA ullekha ' vrAtya rUpame usI taraha hotA thA, jisa taraha uparAMta ve aura aba jaina ' nirgrantha ' aura ' aIta ' nAmase prakhyAta huye the nAmase jAhira hai / isaliye yahAMpara hamako apane isa kathanako sArthakatA bhI prakaTa kara denA ucita hai / isake liye hameM dakSiNI jana vihAna pro0 e0 cakravartI mahodaya ke mahatvapUrNa lekhakA Azraya lenA par3egA, jo agrejI jainagajaTa ( bhA0 21 naM0 6) meM prakAzita huA hai / isa sAhAyyake liye hama prophesara sAhaba ke vizeSa AbhArI hai| vaidika sAhitya meM 'vrAtya' zavdrakA prayoga vizeSa milatA hai aura usase una logoM kA AbhAsa milatA hai jo vedavirodhI the aura jinase upanayana Adi sarakAra nahIM hote the / manu vrAtya viSaya yahI kahate haiM ki "ye loga jo dvijoM dvArA unakI sajAtIya patniyoMse utpanna huye hoM, kintu jo dhArmika niyamo kA pAlana na kara sakane ke kAraNa sAvitrIse prathaka kara diye gaye ho, vrAtya hai / " (manu 10/20 ) yaha mukhyatA kSatrI the / manujI eka vrAtya AtrI hI ala, macha, licchavi, nAta, karaNa, khasa aura drAvir3a vaMzakI utpacitakAne hai / ( manu0 10/22 ) vAsa logoMkA nAvA bhI rUpakA thA / unakI eka khAsa tarahakI pagar3I (ka)- eka vahama aura eka khAma prakArakA dhanuSa (yaeka kapar3A pahanane aura rathameM calane the| Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [33] unakA eka cAMdIkA AbhUSaNa 'nizka' nAmakA thaa| ve mukhyataH do vibhAgoM-hIna aura jyeSThameM vibhakta the / yadyapi ve saMskAroMse rahita samajha liye jAte the, parantu vaidika Arya unako punaH apanemeM vApasa le lete the| unake vApasa lenekI khAsa kriyAyeM 'vrAtyastoma' nAmase thiiN| Adhunika vidvAna paoN0 vebara sAne inheM uparAntakI bauddha jAtiyoM sadRza bhAnA hai aura batalAyA hai ki yaha bauddhoMke samAna koI brAhmaNavirodhI loga the| kintu praoN0 sAhabakA yaha anumAna bhrAntamaya hai, kyoMki bauddhadharmakA janma brAhmaNa sAhityase bahuta pIchekA hai| isI taraha anya vidvAnoMkA inheM koI videzI asabhya jAti athavA rudraziva sampradAya batalAnA bhI bhrAMtise khAlI nahIM hai| sacamuca yaha vrAtya loga Arya the aura vizeSataH kSatrI Arya the kyoMki vaidika granthoMmeM kahA hai ki vrAtya na brAhmaNoMkI kriyAyoMko pAlate the aura na kRSi yA vyApAra hI karate the| isaliye vrAtya na to brAhmaNa the aura na vaizya the| ve yoddhA the, kSatrI the| astu; pUrva pRSThoMmeM hama yaha batalA hI Aye haiM ki vedoMmeM khAsakara Rgveda saMhitAmeM RSabha athavA vRSabha, ariSTanemi Adi jaina tIrthakaroMke nAma khUba milate haiM aura bhAgavata, viSNu ra Adi purANoM ke anusAra yaha RSabhadeva jainadharmake mAdi sasthApaka aura kSatrI vaMzake the yaha bhI pragaTa hai / jaina zAstra bhI ina tIrthaMkaroMko kSatrI vaMzodbhava hI batalAte haiN| itanA hI kyoM unake anusAra Arya maryAdAkI sRSTi ikSvAk vaMzIya kSatrIyoM dvArA hI huI haiN| Rgvedake vRSabha 9-Indischen Studien 1. 32. 2-viNNupugaNa 2-1 / 3-AdipurANa aura uttarapugaNa dekho| Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 [34] athavA RSabhadevakA ikSvAkvaMza aura purukula hai| mahAkavi kAlidAsa bhI ikSvAkvaMzI rAjAoMke rAjarSi honekI sAkSI dete haiN| jenatIrthakaroMmeM vIsa isI vaMzake the aura zeSa cAra anya irivaMza Adike the / upaniSadoM meM jisa AtmavidyA aura niyamoMkA carNana hai, vaha bhI inhIM ikSvAkvaMzI kSatriyoMke prabhAvakA pariNAma hai| saMbhavata kAzI, kauzala, videha Adi pUrvIya dezoMke Arya pazcimake kurupAJcAla Aryoke pahalese haiN| aura ina pradezoMmeM jainavarmakA prabhAva ma0 buddhake pahalese vidyamAna thA / tisapara manune jina alla, malla, licchavi, nAta, drAvir3a Adi jAtiyoMko vrAtyakSatrIkI satAna likhA hai, vaha prAya saba hI jainadharmakI mukhya upAsaka milatI hai / malla kSatriyokI rAjadhAnI pAvAse hI aMtima tIrthakara mahAvIrasvAmIne nirvANa lAbha kiyA thaa| bhagavAna mahAvIra tabataka vahAM pahuce nahIM the, parantu to bhI vaha unake ananyabhakta the aura bhagavAnko apane nagarameM dekhaneke icchuka the| isase prakaTa hai ki unameM jainadharmakA zraddhAna bhagavAna mahAvIrase pahalekA vidyamAna thaa| licchavi kSatriyoMmeM bhI jainadharmakI vizeSa mAnyatA thii| ve pahale se jainadharmAnuyAyI the; kyoMki unake pramukha rAjA ceTako janagranthoM meM pahalese hI mainadharmakA zraddhAnI likhA hai| yatI rAnA bhagavAna mahAvIrake mAtula the| nAta athavA nAthavaMzameM rikSAno, haoNbane vizinAm / niAni , yogAne tanatyajAm // 2- mAvI. aura ma0 darakA parimiSTa aura majjhimanikAya 11. 2 / 3- pra. pR. 18 / 4-pUrva pR. 6 / Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [15] to svayaM bhagavAn mahAvIrakA janma hI huA thA / aura bhagavAnake mAtA-pitA evaM anya parijana pahalese hI jainadharmake hAnI the| drAviDa logoMmeM mainadharmakA bahu pracAra rahA hai, yaha sarva prakaTa hai / lAtyAyana sUtroMse yaha prakaTa hI hai ki vrAtyoMkA mukhyasthAna bihAra thA, jo jenatIrthaMkaroM ke kAryakA bhI lIlAsthala rahA hai| ataeva ina bAtoMko dekhanese hI yaha ThIka jaMcatA hai ki vrAtyaloga jaina the, athavA jainoMkA prAcIna nAma 'vrAtya' thaa| kintu itane parase hI santoSa kara lenA ThIka nahIM hai| magAr3I yaha bAta pragaTa hai ki vedoMse vedoMke aruNamukha yati eka yajJa virodhI dalakA astitva siddha bhI jaina the| hai, jo yati kahalAte the | vahI yakti 'aruNamukha' kahe gaye haiM arthAta inake mukhameM vedoM kA pATha nahIM thA / tathApi yaha vedoMke yajJavidhAnake bhI virodhI the, kyoMki isI kAraNa indrane inheM sajA dI thI 3 tANDiya brAhmaNameM (14 / 2 / 5 / 28) yaha yUM likhI haiM:'indro yatIna pAlaTakebhyaH prayacchattam astIlAvaga asaradAso'zuddhomanyata sa etat zuddhAzuddhiyaM apazyattena avayavA' arthAta -"indrane yatiyoM ko gIdar3oM ke sammukha DAla diyaa| eka durvANAne usase kahA-( TIkAkArake anusAra une cAhmaNa hatyAkA pAtakI batAte huye) " usane apane Apako azuddha 1-atriya klainsa ina buddhisTa inDiyA pR0 82 / 2-janA rAphara, aiziyATika sosAiTI, babaI, No. LIII, bhAga 19. Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [36] jAnA / usane 'zuddhAzuddhiye matra (eka khAsa zramaNa kathana) dekhA jaura vaha pavitra ha gyaa|" yahI kathA isI granthameM (18149) phira kahI gaI hai aura isame ukta matra dekhaneke sthAnameM indrako prajApati pApa gayA likhA hai, jinane use ' upahavya ' diyA thA / indra aura yatiyoMkI yaha kathA aitareya brAhmaNa ( 7128 ) aura tAndraya brahmaNa (1114 aura 13317) meM bhI dI gaI hai| aitareya brAhmaNameM indra yatiyoMkA bheDiyoke DAlane aura aru Namukhoke mArane Adike kAraNa somarasa pAna karanese vaMcita huA likhA hai / aura 'tanDya brAhmaga' meM kahA gayA hai ki indrane yatiyoMko gIuDoMke DAla diyA, para taubhI tIna-pyurazmi, bRhadagiri aura nyoraja baca rahe / indrane inheM pAla posa bar3A kiyA aura yuvA honepara unheM varadAna diyaa| pyurazmine rAjyabalakI AkSA kI-mo 'partharamma' samanake dvArA indrane use rAnavala 1- kI deva zAha gurapRnAme jo nimna matra haiM, vaha zAyada isI 'zuddha jandri' matrare dyotaka hai, jinako TIkAkAra bhI amaNa maMtra calAnA hai ~~ " apavitra pavitro vA susthito du sthito'pi vA / . dhyAyenpacanamastAra savapApa pramucyate // 1 // apavitra pavitro vA sarvAvasyA gato'pi vaa|| 3 smantyaramanmAna sa vAyAbhyatare zuci. // 2 // " 2-hA indane 'zudAzuddhira' maMtra, jo janamatra pratIta hotA hai, ke sthAnapara nApatire pAsa jagane likhA to yaha bhI hamAre isa vaktavyA poSaka hai ki prajApati jainadharma praNetAkA mRtraka hai / atharvavedave mahAcAla prajApati bhI jaina aura saMbhavata. zrI RSabhadeva hai| isase bhI prajApati jaina sambandha prakTa hai / Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [3 ] diyaa| bRhadUgirIne brAhmaNa gaurava pAnekI abhilASA kI, so iMdrane 'bRhadagiri' samanake bala use vaha gaurava diyA / aura rayovanane pazudhana cAhA, iMdrane 'syovanIya' samanake dvArA use pazudhana bheMTa kiyaa| isa granthake TIkAkAra ina yatiyokoM vaha vyakti batalAte haiM jo vedaviruddha niyamoMkA pAlana karate the, yajJoMke virodhI the aura karmakANDake niSedhaka the / inameM aise brAhmaNa the jo 'jyotiStomA Adi yajJa na karake anya prakAra jIvana yApana karate the| ina ullekhoMmeM (1) yatiyoMko yajJa virodhI sanyAsI likhA hai, jo yajJa maMtroMkA bhI uccAraNa nahIM karate the; (2) vaidika AryoM meM unako prasiddhi nahIM thI aura ve indra evaM indrabhaktoM dvArA pratAr3ita huye the; (3) kintu jisa uddezyake lie yaha yatI khar3e huye the, vaha eka samaya itanA prabala hogayA ki indrapUjA aura somayajJa banda hogaye / * svayaM iMdrapara hatyAoMke pAtaka lagAe gae / (4) isa jhagar3eke antameM yajJavAdakI vijaya huI aura indrapUnA evaM yajJoMko punarAvRtti huI / (6) yaha yatI jaina yatiyoM ke samAna haiM; kyoMki ___.. 'matsyapurANa' ke nimna varNanase bhI yaha bAta pramANita hotI hai ki eka samaya avazya hI jainadharmakI itanI prabalatA hogaI thI ki indrakA mAna aura vinaya jAtA rahA thA - __" indra rAjya vihIna bRhaspatike pAsa apanI phariyAda lekara phucaa| bRhaspatine gRhazAti aura pauSTika karmadvArA indrako baliSTha banAyA / aura janaidharmake Azrayase usane rajiputroMko, (jinane indrako rAjyacyuta kiyA thA) mohita kiyA ! bRhaspatine khUba hI rajiputroko vedatraya bhraSTa kiyA / isapara indrane una ceda bAhya aura hetuvAdI rajiputroMko vaz2ase naSTa karadiyA / " (matsya pu0 AnandAzrama0 a0 24 zlo. 28-48 / Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [38] TIkAkAra sAvaNa ina yAtiyoka kapAlako 'mahA kharjUra phala' ke samAna arthAt bilkula truTI huI batalAte haiM / jaisi ki vastutaH jaina catiyokI hotI haiM | hindU padmapurANa Adi granthoMmeM jaina muni - yoMkA varNana karate huye unheM ' sitamuNDo ' batalAyA hai / isase ahiMsAghameke anuyAyI jainokA astitva uparAMta ke vaidika kAlameM siddha hotA hai / isataraha bhI 'vrAtyoM' kA jaina honA prakaTa hai; kyoki uparokta ullekhoMse usa samaya jaina yatiyoMkA honA pramANita hai / astu. / jainAcAra granthoM meM cAritra ke do bheda (1) aNuvrata aura (2) mahAvrata kiye gaye haiM / aNuvrata gRhavratoMko pAlanekI mukhya- sthoMki lie haiM aura mahAvratoM kA pAlana tAse jainoMkA prAcIna yatigaNa karate hai / mahAvratoM ko 'agravata' nAma trAtya hai / athavA ' anAgAravrata ' bhI kahate haiM / jainadharma prArambha se hI ajainoMko dIkSita karanekA hAmI rahA hai / Arya aura anArya saba hI usameM dIkSita kiye nAcuke haiM / ' gRhasthoM athavA zrAvakoMke liye gyAraha pratimAryo (darjI) kA vidhAna hai aura sabase nIcI vyavasthAmeM kevala jainadharmakA zraddhAnI honA paryApta hai usameM vroM takakA abhyAsa nahIM kiyA jAtA hai isalie yaha avatadRzA kahalAtI hai / brAhmaNa anyoMmeM inakA Desa vratya dhana pAneke yogya puruSake rUpameM huA hai / iname bar3hakara banI zrAvaka haiM yaha kucha vratoM kA pAlana karate va pratimAoMmeM vizeSa 2 vrata jaise sAmAyika, hai / phira 1 se 40 300-381 va 423-427 / Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [39] proSadhopavAsAdike anusAra uparokta zeSa bheda nirdiSTa haiM / aMtimA gyArahavIM pratimAvAle cela khaNDadhArI utkRSTa zrAvaka kahalAte haiN| inake bAda yati haiM jo bilakula nagna rahate aura nirjana sthAnoMmeM jJAna dhyAnamaI jIvana vyatIta karate haiM; jaise ki prastuta pustakameM yathAsthAna batA diyA gayA hai / yUnAnI logone jina sAdhuoMkA ullekha 'jaimnosophisTsa' (Gymnosophists ) nAmasa kiyA hai, vaha yahI hai / zrAvaka ina yatiyoMko unakI AhArakI velApara AhAradAna dekara bar3A puNya saMcaya karate haiN| atharvavedameM jo gRhasthake eka vrAtyako par3agAhane aura usake phala svarUpa vividha lAbha pAnekA varNana hai vaha bilakula jaina yatiko AhAradAna denekI vidhi aura phalake vivaraNake samAna hai / jaina tIrthakara hI sarvocca yati haiM, jo mArga prabhAvanA (dharmodyota) karaneke liye advitIya haiN| ina tIrthaMkaroMkI bhakti deva devendra karate haiN| unake paMcakalyANaka karane, samavazaraNa racane AdikA varNana pAThaka prastuta pustakameM yathAsthAna pddh'eNge| ina saba bAtoMko dhyAnameM rakhanese hI hama 'vrAtyoM kA yathArtha bhAva samajha sakeM aura unheM jaina hI pAyeMge; jaise ki pahale hI hama pragaTa kara cuke haiM / 'vrAtya' zabda vratoko pAlana karaneke kAraNa nirdiSTa huA hai, yaha pahale hI kahA jAcukA hai / koSakAroMkA abhimata bhI yahI hai aura 'praznopaniSada' (2-11)ke agnike prati 'vratyastvam' ullekhase bhI yahI pragaTa hai| zaMkara isakI TIkAmeM kahate haiM ki 'vaha svabhAvase zuddha hai|' ( svabhAvataH eva zuddha iti bhabhiprAyaH) isase kevala vinayabhAvako lenA ThIka nahIM, balki isase yaha bhI pragaTa hai ki vrAtya logoMmeM brAhmaNa, kSatrI, vaizya Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvinaune catirikta vanya padArtha loga bhI sanilita hai| nete ki jenAne badalaH kSetune vatA, kSatrI, vaipa ina lona tarahale ityeMnA bhiga hI hai| bAda ki nayanatanA uddezya vedoMne dilDa hupracAra anecA thA to vaha nitAnta payara hai ki ve aisI nAsAne mAne siddhAntoM pragaTa karate jo sarala aura janapriya hoto| sacamuca brAtyAcI bhAza jainoMcne prasta mAmAne sanAna ho gho kyoMni unale vizva hA gayA hai ki'jo bolne sugana hai usane de 3Thina usalAte haiN|' (badulcana vAyana dutpan nAhaH) isa detase sApha jAhira hailiye saMskRta nahIM gelate the / bataeva isa sajanatyase bhI prAtyoM kA jaina honA siddha hai / nabanAlne bhI jaina loga 'pratI ( Terteis) nAmase paricita the|* brAhmaNa graMthAne prAtyoMna uDela garagira' rUpameM bhI hunA hai; jisakA artha sAyaNa una logose karatA 'garagira' zabda bhI hai jo viSa bhakSaNa karate the / brAhmaNake vrAtyoMko jaina mUla zlokake sAtha yaha vyAkhyA-vAkya mUcaka hai| bhI hai ki"brahmadayaM janya bhannuma adaMti!" sAraNa isake marya karatA hai ki "ve brAhmaNoMke liye khAsa taurase banAye gaye bhojanako khAte haiN|" lAtyAyana mutroMke TIkAkAra agnisvAmI likhate haiM ki "garagira va ete e brahmA janmamaMtram adati / " sacamuca yahAM kucha gar3abar3a * narIzvara aura satrAT, pR. 398-399 aura Diklipazana saoNpha emiyA pR0 1956 213 / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [4 ] ghoTAlA hai| 'garagira' kA artha viSabhakSaka athavA viSAktabhASIke ho sakke haiN| donoM hI taraha yaha zabda upahAsa sUcaka hai / sAyaNake artha isa AdhArapara avalaMvita haiM ki Agantuka rUpameM vrAtya vaha bhojana bhI grahaNa kara lete haiM jo brAhmaNoM ke liye banA ho; arthAt unakI dRSTise jisako (AhAradAnako) grahaNa karanekA adhikAra kevala brAhmaNoM hIko thA, isa dazAmeM vrAtyoMdvArA apane isa adhikArakA apaharaNa hotA dekha kara brAhmaNoMne uparokta zabdakA vyavahAra unake lie bhartsanAmaya AkSepameM kiyA hai aura yadi ukta zabdakA artha agnisvAmIke anusAra mAnA jAya to usake artha "viSAkta bhASI" ke hoMge, kyoMki ve (vrAtya) usa maMtrakA uccAraNa nahIM kareMge jisake prArambhameM 'brahma' zabda hogA / isase pragaTa hai ki vrAtya brahmavAdiyoMke virodhI the aura ve vaidika maMtroMkA uccAraNa nahIM karate the| yaha dUsare artha hI samucita pratIta hote haiM kyoMki 'jina' yA 'arhanta' ko nirdiSTa karanemeM isakA bahu vyavahAra huA milatA hai| jinasenAcArya apane 'jina sahasranAma meM nimnazabdoMkA ullekha karate haiM:-"grAmapatiH, divyabhASApatiH, vAgmIH, vAcaspatiH, vAgIzvaraH, niruktavAk, pravaktavacasAmIsaH, maMtravita, maMtrarat ityAdi / " ina ullekhoMse eka anya prakArake maMtroMkA honA spaSTa hai, jinakA sambaMdha vaidika maMtroMse sivAya viparItatAke aura kucha na thaa| sacamuca tIrthakaroMke dvArA nirdiSTa hue maMtroMkA hI prayoga 'vAtyoM' (jainoM) dvArA honA upayukta hai; jo unake liye utane hI pramANIka the jitane ki vaidika maMtra vedAnuyAyiyoMke lie the| ataeva unakA vedamaMtroMko uccAraNa na karanA yuktiyukta aura susaMgata hai aura isa dazAmeM Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 42 ] unakA ullekha pratipakSiyoM dvArA 'garagira' rUpameM honA bhI ThIka hai / / isa vivecanakA sambaMdha ' aruNamukha ' zavdase bhI ThIka baiThatA hai; jisakA prayoga una vatiyoMke liye huA thA jo jaina the, jaise pahale kahA jA cukA hai / isa kathanakA samarthana ina zabdose bhI hotA hai jo jaina bhAvako pragaTa karate haiM; yathA: - RSabha, Adijina, mahAtratapatiH mahAyatiH, mahAvrataH, yatIndraH, dRDhavrataH, yati, atIndraH, indrAcaryaH Adi / inase kevala yatiyoM aura vratiyoM kA astitva hI jaina zAstroMmeM pragaTa nahIM hotA, balki inase yaha bhI pragaTa hai ki isa dharmake prabhAva ke sAmane indra sampradAya - vaidika matakA vAsa huA thA / ' adanTayam danDeNa anantazcaraMti ' arthAt ' ve usako daNDa dekara rahate jisako daNDa nahIM denA cAhiye / ' isa ullekhase pragaTa hai ki vratI puruSa jahAM rahate haiM vahAM indra- yajJoMke viruddha. AjJAyeM nikAlate haiM, kyoMki usameM hiMsAM hotI hai| aitareya brAhmaNa' evaM anya vaidika sAhityameM aise bahutase ullekha haiM jinameM vividha ' rAjAoM dvArA unake rAjyoMmeM yajJoMke karane denekA niSedha maujUda hai / satapatha brAhmaNa aura vajasaneya saMhitAse bhI yahI pragaTa haiM jinameM kauzala - videha dezake pUrvI Aryoko mithyA gharmAnuyAyI aura vaidika yajJoMkA virodhI likhA hai aura yahAM jainadharmakA bahu pracAra prAcInakAla se thA / , . 1 - vrAtyoMke khAsa vastra, pagar3I, ratha Adi jo kahe gaye haiM; vaha eka sAdhAraNa aura sthAnIya varNana hai - aura unakA sambaMdha kevala grahasya evaM gRhapati vrAtyoM (jainoM ) se hai / kintu pagar3I, ratha, jyahAda Adi zabdoMkI Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 43 ] vivecanA | 'dhanuSa' (jyoda) kucha vizeSa artha rakhatA hai / ' TIkAkArane use ' ayogyaM dhanuSa' likhA hai / bahudhA vaha dhanuSa pratyaMcA rahita athavA numAizI dhanuSa batAyA gayA hai / isase kyA matalaba saghatA thA, yaha kahA nahIM gayA hai to bhI yaha ThIka hai ki dhanuSa zastra rUpameM kSatriyoMkA eka mukhya cinha hai, parantu aise nikamme dhanuSako vaha kyoM rakhate the ? isase yahI bhAva samajha par3atA hai ki vaha ina ahiMsA dharmAnuyAyI kSatrI puruSoMke liye kevala unake kSatriyatvakA bodhaka eka cinha mAtra thA / yaha to spaSTa hI hai ki unake guruoMne unase ahiMsAvrata grahaNa karAyA hogA, usa samaya unake liye apane jAtIya karmako tyAga kara brahmacArI hojAnA aura khAlI hAthoM rahanA jarUra akharA hogA / jisa taraha Ajakala sikha loga kevala numAyazI DhaMgapara 'kirapAna' ko rakhate haiM, usI taraha vaha kSatrI bhI jo ahiMsAvratadhArI the, apane hAthameM apanA kulacinha 'dhanuSa' pratyaMcA rahita kala 1 - yaha dhyAna rahe ki vrAtya zabda zrAvaka aura sAdhu donoM kA sUcaka usI taraha hai, jaise bauddhakAlameM 'nirgrantha', madhyakAlameM " AIta" aura Aja - " jaina " zabda haiM / tisapara pagar3I, ratha, dhanuSa, eka lAla kapaDA pahananekA ullekha gRhapatike sambandhameM huA hai / ( J. R. A. S. 1921) isa kAraNa ina vastuoMkA sambandha kevala 'hIna vrAtyoM' ( zrAvakoM ) se samajhanA cAhiye / 'jyeSTha nAtya' (sAdhu) to bilakula digambara hI pragaTa kiye gaye hai / jaise ki hamane bhI bhagavAn pArzvanAtha eva unake pUrvake tIrthakaroko nagna veSadhArI pragaTa kiyA hai / sambhava hai ki ayogya dhanuSako unake hAthameM batalAmA upahAsa sUcaka ho / jaise Ajakala koI loga ahiMsAdharmako rAjanItikA virodhI batalAte hai / ; Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 44 ] rakhate the / yaha uparollikhita praoN0 sA0kA anumAna hai / isake atirikta hIna, jyeSTa, gRhapati, anucanaH, sthivaraH, samanicamedraH, niMditaH Adi zabda jo vrAtyoke sambandhameM vyavahRta huye hai| inakA bhI khulAsA kara denA Avazyaka hai / hIna aura jyeSThase to bhAva -sabhavataH aNuvratoM aura mahAvratose hogA aura gRhapati gRhastha bhAvakoMkA AcArya yA netA hotA hai| ise vizeSa dhanavAna aura vidvAn batAyA hai / isa zavdakA prayoga jaina zAstroM, jaise zve0 uvAsgadazAome huA milatA hai / vAkIke tIna zabdoMkA vyavahAra jyeSTha vrAtyoke prati huA hai / inakA artha lagAne meM saba hI TIkAkAra bhrAMtise baca na sake haiM, yaha bAta praoN0 cakravartI sA0 batalAte haiN| vaha agAr3I kahate haiM ki 'anucana' kA artha to ho TIkA kArone ThIka lagAyA hai, jisakA matalaba jyeSTha vrAtya digambara eka dharmazAstra jJAtA vidvAnse hai| sthajaina muni the| vira zabda bhI sApha hai jisake artha guruse haiM aura isakA vyavahAra jainazAstroMmeM khUba huA milatA hai / jaina guruoMkI zipya paramparA 'sthivirAvalI' nAmase prakhyAta hai / jina sahananAmameM bhI isakA prayoga huA milatA hai| kintu vaidika TIkAkAroMne ise bhI nahIM samaja pAyA hai, kyoMki yaha samanicamedra zabdake sAtha prayojita haA hai| isa zabdakA zabdArtha 'puruSaliMgase rahita' honekA hai| TIkAkAra bhI yahI kahate haiM, yathA--"apetaprajananAH / " bhalA vrAtyoMke liye aisA ghRNita vaktavya kyoM ghopita kiyA gayA ? sAmAnyataHjo purupa sAmAnika rItike anusAra savastra hogA, to sacamuca usake prati Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [45 ] koI bhI aise zabdoMkA prayoga nahIM kara saktA hai / isalie ina zabdoke prayogase usa puruSakA bhAva nikalatA hai jisane sampUrNa sAMsArika sambaMdhoMko tyAga diyA ho, jo grahastha na ho aura yati jIvanako pahuMca kara digambara sAdhu hogayA ho| 'sama' zabdake agraprayogase lakSita hai ki vaha kAmavAsanAse rahita hai / ataeva yaha varNana ThIka hai aura vaha vrAtyo athavA vratIyoMmeM jyeSTha (muni )ke padake liye Avazyaka hai / sAyaNa isa zabdakI vyAkhyA karate huye 'samanicamedroM kI eka prAcIna sampradAyakA ullekha karate haiM, jo 'deva sambaMdhina' the aura jinake liye eka khAsa vrAtyastotra racA gayA thaa| isase pragaTa hai ki yaha prAcIna saMpradAya thI aura zuddha bhI thii| zepa 'nidita.' zabdakA vyavahAra vrAtyomeM sarva nimnabhedakA dyotaka hai / yaha pahale hI kahA jAcukA hai ki vrAtyoM (jaino )meM zraddhAnI puruSa sabase nIcI avasthA meM hote haiM aura unameM anArya loga bhI dIkSita kara liye jAte haiN| sacamuca avratI zrAvakoMmeM aise saba hI tarahake zraddhAnI loga samilita hote hai| jainazAstroMmeM isake aneka udAharaNa milate haiN| samAjase bahiSkRta aura pAtakI puruSa bhI pazcAttApa karane aura Atmonnatike bhAva pragaTa karanepara' jainAcAryoM dvArA dharma mArgapara lagA liye jAte haiN| ataeva 'niMdita.' . ' zabdase aise puruSoM ko bhI vrAtyoM (vaidika kAlake jaino )meM nirdiSTa kiyA gayA hai; kyoMki ve vratI puruSoMke saMsargameM rahate the aura usa samaya saba prakArake jainoM ke liye yahI zabda (vAtya) vyavahRta hotA thaa| inhIM niMdita puruSoMke kAraNa brAtya zabdake oche bhAva bhI vaidika zAstroMmeM pragaTa kiye gaye milate hai| Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aba 'atharvaveda' meM jo vrAtya ullekha haiM unako le liijiye| yaha to vidita hI hai ki 'bahuta ase atharvaveda aura jaindhrm| taka atharvaveda veda hI nahIM mAnA jAtA rahA hai / isakI veda rUpameM mAnyatA vaidikamatake mela milApa aura pArasparika aikya bhAvakI dyotaka hai| sacamuca isameM usa samayakA jikra hai ki jaba Arya loga sAmAjika mahattAko DhIlI karake drAvir3a sAhitya aura sabhyatAkI ora udAratAse paga bar3hA rahe the| aise samaya svabhAvataH AryoMke vividha matoMmeM paraspara aikya aura melamilApake bhAva jAgRta honA cAhiye the| tisapara vrAtyoMke baDhate prabhAvako dekhakara aisA honA jarUrI thA / 'atharvaveda' agarisa nAmaka RSikI racanA batAI jAtI hai aura manoMke 'paumacariya' meM ina aMgarisakA jaina munipadase bhraSTa hokara apane matakA pracAra karanA likhA hai / isa dazAmeM atharvavedameM jainadhamaike samyaghameM jo bahuta kucha bAteM milanI hai vaha kucha anokhI nahIM haiM / atharvavedake 15veM skandhameM yahI bhAva pradarzita haiN| vahAM eka mahAvAtyakI gaurava garimAkA bakhAna kiyA gayA hai / yaha mahAvrAtya veda lekhakakI dRSTimeM kisI khAsa sthAnakA koI kSatriya vrAtya thaa| mAtya (nena) dharmakI pradhAnatAke samaya samAjameM kSatriyoMkA mAsana UMcA honA svAmAyika hai aura sacamuca ImAse pUrva chaThI, sAnI matAdiyo balki isase bhI pahalese kSatriyoM kI pradhAnatAke ciha usa samayake bhAranameM milane the| usa samayakA pradhAna dharma, maniyama (jainadharma ) thA, parantu isake artha yaha mI nahIM haiM ki meM bAki riye koI sthAna hI na thaa| pratyuta bhagavAn Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [47] mahAvIrajIke pradhAna aura pramukha gaNadhara gautamakhAmI brAhmaNa hI the| upaniSadoMmeM jo varNana hai usase bhI pragaTa hotA hai ki kAzI, kauzala, videhake brAhmaNoMne kSatriyoMkI pradhAnatAko svIkAra kara liyA thaa| isI pradhAna bhAvake kAraNa vrAtyomeM mukhya kSatriya sAdhukA guNagAna karanA prAkRta susaMgata hogayA atharvavedake mahAvrAtya thA / atharvavedake 15veM skandhameM jisa zrI RSabhadeva the| mahAvrAtyakA guNAnuvAda varNita hai, vaha sivAya vRSabha yA RSabhadevake aura nahIM haiN| usameM jo varNana hai vaha jainAcArya jinasenake mAdipurANameM varNita zrI RSabhadevake cAritrake samAna hI hai| avazya hI AdipurANa atharvavedase uparAMta kAlakI racanA hai, para usakA AdhAra bahu prAcIna hai| atharvavedameM pahale hI mahAvrAtya prajApatiko apaneko svarNamaya dekhate likhA hai / vaha 'ekam mahata jyeSTha brahma tapaH satyam' Adi hogye| unakI samAnatA vahAM Izam aura mahAdevase bhI kI gaI hai| jina sahasranAmameM bhI vRSabhadevake aise hI nAma milate haiM, jaise; prajApati, mahAdeva, maheza, mahendravandapa, kanakaprabha, svarNavarNa, hemAbha, taptacAmikaraccha vi., niSTAptakanakacchAyAH, hiraNyavarNa, svaNAmAH, satakumbhanivaprabhAH / atharvavedake isa prArambhase hI 1-yahA bhI prajApatiko eka mahAvAnya arthAt di0 jaina sAdhu vatalAyA hai, jo sammavata zrI Rpabhadeva hI the| anaeva isa ullekhase bhI prajApati parameSThinkI vaidika RcAome hamArA jaina sambandha pragaTa karanA ThIka hai| Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 48 ] hameM vRSabhadeva ke darzana hojAte haiM, jo vratoMko sarva prathama pragaTa karanevAle the, sarva prathama tapazcaraNakA abhyAsa aura satyakA upadeza denevAle the aura jinhoMkI vaMdanA devadevendroMne kI thii| jaina dRSTise " tapazcaraNakI mukhyatA kAyotsarga Asana dvArA sardI garmI evaM anya kaThinAiyoMko sahate huye dhyAnamagna sthita rahane meM svIkRta hai / vRSabhadeva isI Asana meM tapasyAlIna rahe the / aneka jaina maMdiroMmeM I Aja bhI unakI mUrti kAyotsarga rUpameM milatI hai / tIrthaMkara bhagavAnake lie deva nirmita samavazaraNakA jikra bhI pahale ho cukA hai| atharvaveda meM agAr3I tIsare prapataka meM vRSabhadevakI isa jIvana ghaTanA arthAta kAyotsarge tapasyA karane aura phira kevalI ho devoM dvArA race gaye samozaraNa meM baiThane kA bhI ullekha hai / usameM likhA hai ki "vaha eka varSa taka sIdhe khaDe rahe, devoMne unase kahA, " vrAtya, aba Apa kyoM khaDe hai ?" .. unane uttara meM kahA, "unako mere liye eka Asana lAne do|" usa vrAtyake liye ve Asana lAye; uppa Asanapara vrAtya ArUDha hogae | unake devagaNa sevaka the 1 ityAdi isa vrAtyake sambaMdha meM bhI pagar3I, dhanuSa aura rathakA ullekha hai / isase kevala mahAvrAtya prabhuko eka kSatriyavrAtya pragaTa karanekA hI bhAva hai / isIlie kSatrI vrAtyoMke sAdhAraNa jIvana kriyAoMpagar3I AdikA ullekha cinha rUpameM kara diyA hai / ina mahAvrAtyake sam alaukika bAtoMkA bhI ullekha hai| sArAzataH ina mahApurupako gauravaviziSTa aura vaidika devatAoMse bhI uccatama pragaTa kiyA gayA hai / kitane hI vaidika devatA inake sevaka batAye gaye haiM / yaha mahAvrAtya sarva dizAoM meM vicarane aura unake pIche devoMko jAte Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [49] evaM dikapAloMko unakA sevaka hote bhI batAyA gayA hai| yaha saba kathana eka jaina tIrthakarake jIvana kathanake bilkula hI samAna hai; ninakI bhakti aura sevA deva-devendra karate haiM / unake samozaraNake sAtha aneka deva rahate aura dikpAla vividha rItise sevA kArya karate haiM / daza paryayameM vrAtyake rAjAoM aura gRhasthoMke pAsa jAne aura bhikSA pAne tathA grahastha unako kaise par3agAveM isa sabakA ullekha hai / yaha jaina yatiyo aura tIrthaMkaroMke sambandhameM ThIka hai| parantu tIrthaMkaroM aura sAmAnya kevaliyoMke liye kevalI pada pAneke bAda yaha bAteM saMbhavita nahIM hotii| atharvavedameM kisI niyamita rUpameM yaha kathana nahIM hai balki sAmAnya rItise apanI suvidhAnusAra usakA lekhaka ina saba bAtoMko nirdiSTa karatA mAlUma hotA hai / vrAtyako AhAradAna deneke phalarUpa puNya aura sampattiko pAnA bhI batalAyA gayA hai aura yaha bhI jaina dRSTike anukUla hai / ina saba bAtoMke dekhanese yaha bilkula spaSTa hai ki atharvavedameM jina mahAvrAtyakA varNana hai vaha koI jaina tIrthaMkara haiM aura bahuta karake vaha svayaM bhagavAna RSamadevajI hI haiN| aMgarisane unakA citraNa isa DhaMgase kiyA hai ki vaha vaidika devatA pragaTa hone lageM / isa prakArake citraNase usakA bar3A lAbha yaha thA ki vaha jainadharmake mahattvako kama kara sakA thaa| musalamAnoMke prakarSake samaya hindU matameM mUrtipUjAkA khaMDana isI kAraNa huA thA ki musalamAnoMkA' prabhAva hinduoMpara na pdd'e| isa prakAra isa kathanase aba yaha bilkula pramANita hai ki jainadharma vaidika kAlameM maujUda thA, jaise Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [10] prAcInatA prakaTa karanekI hama pUrva pRSThoMmeM bhI batalA Aye haiM aura aavshyktaa| vaha usa samaya "vrAtya" nAmase paricita thaa| siMdha prAntake mohana joDero nAmaka sthAnase jo gata varSoM meM I0 pUrva karIba tIna cAra hajAra varSokI cIjeM milI hai, ve bhAratIya asura sabhyatAkI dyotaka mAnI gaI haiN| unameM aisI mudrAyeM bhI milI haiM, jinapara padmAsana mUrti akita hai| vidvAna ina sikkoMko bauddha anumAna karate hai; kintu jaba vauddhadharmakI utpatti I0 pUrva chaThI zatAvdimeM mAnI jAtI aura bauddhoMmeM mUrti prathA IsvIsanke prArambhika kAlameM pracalita huI kahI jatI hai, taba ukta mudrA bauddha na hocara jaina honA caahiye| usakA jaina honA anyathA bhI sabhavita hai / 'viSNu purANa' se yaha spaSTa hI hai ki asura logoM meM jainadharma kA pracAra hogayA thaa| aura udhara jaina zAstrose kalataka sindha prAntameM kaI eka tIrtha honekA varNana milatA hai; minakA bhAna patA taka nahIM hai| astu, ukta mudrAkA jaina honA bhI janadharmake prAcIna astitvakA samarthaka hai| ataeva bhagavAna pArzvanAthako jainadharmakA saMsthApaka mAnanA nitAnta bhrAtipUrNa hai, kintu saMbhava hai ki yahAgara koI pAThaka mahodaya jainadharmakI prAcInatAko pragaTa karanevAle, hamAre aba taka kathanako anAvazyaka khayAla kareM aura vaha kaheM ki kisI dharmakI prAcInatA usakI acchAImeM kAraNa mRta nahIM hosaktI / vezaka TanakA kahanA kisI hada taka ThIka hai parantu hamAre ukta prayAsako anAvazyaka batAnA hamAre prani ne anyAya hI hai parantu sAtha hI upake likhe jAneke uddezyame anabhijJatAkA dyotaka bhI hai| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 51] mAvazyaktA hI AviSkArakI jananI mAnI gaI hai / jainadharmake saMtraghameM vidvAnoke ayathArtha ullekhoMne hI hameM bAdhya kiyA hai ki hana jainadharmakI prAcInatAko spaSTa karadeM / sAhityake liye yaha gauravakI bAta hai ki vaha nitAnta svaccha, nirbhrAnta aura yathArtha ho / isa hetu sAhitya hitake nAte bhI hamArA yaha prayAsa anAvazyaka nahIM hai / tisapara jainadharmakI yaha bahu prAcInatA usake mahatvako bar3hAnevAlI hI hai / vezaka usake siddhAMta aura AcAra vicAra usakI khUbI pragaTa karate hI haiM, parantu vaha AryoMkA sarva prAcInamata hai, yaha bhI usake liye kucha kama gaurava yA mahatvakI bAta nahIM hai / astu; rAjA vizvasena / aba yaha bilakula spaSTa hai ki bhagavAn pArzvanAthanI na to jainadharmake saMsthApaka the aura na ve koI kAlpanika puruSa the / pratyuta ve IsA se pUrva AThavIM zatAbdimeM huye eka aitihAsika mahApuruSa the / isa avasthAmeM ina anupama mahApuruSa ke gauradamaya jIvanacaritrakA digdarzana kara lenA samucita aura Avazyaka hai / yaha hama pahale hI batalA cuke hai ki ina anupana tIrthakarakA jIvana vRttAMta jaina granthoMmeM milatA hai aura yaha kSatriya rAjakumAra ye / prastuta pustakako par3hane se pAThakoM ko svayaM mAlUma hojAyagA ki ce ikSvAkuvaMzI kAzyapa gotrI rAjA vizvasena athavA atrasena aura unakI rAnI brahmAdevIke suputra the aura unakA janma banArasa meM huA thA / brAhmaNa granthomeM uparokta nAmakA koI rAjA nahIM milatA hai / hAM, azvasena nAmaka eka nAgavaMzI rAjA kA patA brAhmaNa sAhitya meM Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [12] calatA hai| parantu use vanArasake uparokta rAjA azvasena svIkAra kara lenA jaga kaThina hai; kyoMki vaha nAgavagI haiN| itanepara bhI jaina zAstroMmeM rAjA azvamenako ugravazI batalAnA isa bAtako sambhava bhara detA hai ki vaha nAgavaMzI hoM, kyoMki prastuta pustakameM yathAsthAna batA diyA gayA hai ki 'ugra kA mambandha 'nAgoM kI 'ukha nAmaka jAtise pragaTa hotA hai / jo ho, brAhmaNa granthoMke atirikta bauDagranthose bhI isI nAmake samAna eka rAnAkA patA calatA hai| dIvanamAyake pariziSTameM mAta rAjAnoMkA nAmollekha hai aura unheM 'bharata' kahA gayA hai| isase yaha to spaSTa hI hai ki vaha ayodhyAke rAjA bharatake vaMzana arthAta invAkzI the / ina rAjAoMmeM eka vAsabhU (vizvabhu) nAka bhI hai / ima nAmakI sAhavyatA vizvasena |nti yaha nahIM batAyA gayA hai ki vaha kahA jA ye ataeva sabhava hai ki yaha vanArasake rAmA vizvasena hoN| sArAMzata. bhagavAna pArzvanAtha aura unake pitAkA astitva bhAratIya sAhityameM milatA hai| bhagavAna vanAthake jIvana sambandhameM race gae sAhityapara yadi hama dRSTi DAleM, to hameM kahanA bhagavAna pArzvanAthajI hogA ki vaha Ajakala bhAratetara sAsaMbaMdhI maahty| hityameM bhI upalabdha hai| amerikAle bAraTImora vizva vidyAlaya ke saMskRta prophema. zrI raghanTUmaphIlDane zrI bhAvadevasari chata 'pAvacaritakA katri - hindI pha inTiyA bhAga 1 pR0 158 / 2-pUrva sara 10 174 / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 53 ] aMgrejI anuvAda apanI vistRta bhUmikA aura TippaNiyoM sahita prakaTa kiyA hai / yaha " Life and Stories of Jaina Saviour Parshvanatha " nAma se sarvatra pracalita hai / dUsarA ullekhanIya grantha jarmana bhASA meM " Der Jainismus " nAmaka hai / isake racayitA baralina vizvavidyAlaya ke prakhyAt vidvAn prA0 DaoN0 helmutha vaoNna glAsenAppa haiM / Apane jainadharmakA paricaya likhate huye, bhagavAna pArzvanAthajI ke jIvanapara bhI prakAza DAlA hai / inake atirikta videzo meM prakaTa huI jainadharma sambaMdhI pustakoM meM inakA ullekha sAmAnya rUpase bhale hI ho, para vizeSa rUpase nahIM hai / idhara bhAratIya sAhitya meM bhagavAn pArzvanAthanIke sambandhameM digambara aura zvetAvara jainoMke sAhitya grantha haiM | zvetAmbara jaina apane kalpasUtra Adi granthoko mauryakAlIna zrI bhadrabAhu svAmIkI yathAvat racanA mAnate haiM, parantu yaha ThIka nahIM jaMcatA / pratyuta yaha kahanA paDegA ki yaha kSamAzramaNake samaya yA unase kucha pahalekI racanAyeM haiM; jaba ki yaha lipibaddha huI thI / astuH abataka hamAre jJAnameM isa viSayake nimna grantha Aye haiM: - digambara sampradAyake grantha | 1. prathamAnuyoga - 5000 madhyama pada ( ardhamAgadhI ) mahAvIrasvAmI dvArA pratipAdita ( aprApya ) | 2. pArzvanAtha carita - zrI vAdirAjasUri praNIt (869 I0) yaha mANikacandra granthamAlAmeM mUla saMskRta aura jaina si0pra0 saMsthA kalakattA dvArA hindI anuvAda sahita prakaTa ho cukA hai / 3. pArzvanAthapurANa - zrIsakalakIrti AcAryakRta (saM0 1495 ) Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [54] mUla saMskRta aura hindI TIkA sa0 / mudrita aprApya hai / prasiddha jaina bhaMDAroMmeM ha0 li0 milatA hai| 4. pArzvanAthapurANa-(mUla saM0) bha0 candrakIrti grathita (saM0 1654) ailaka pannAlAla sarasvatI bhavana vaMbaI aura jaina maMdira iTAvA AdimeM prApta hai| 5. pArthAbhyudaya kAvya-zrI jinasenAcArya (658-672 I0) mUla aura saMskRta TIkA sahita baMbaIse mudrita hocukA hai| 6. uttarapurANa-zrI guNabhadrAcArya (742 I0) mUla saMskRta aura hindI anuvAda sahita indaurase prakaTa hocukA hai| 7. pArzvapurANa-(saM0) vAdicaMdra praNIta ailaka pannAlAla sara.. svatI bhavanakI caturtha vArSika riporTake Ta0 9 (granthasUcI) para isakA ullekha hai / (saM0 1683) 8. uttarapurANa-prAkRta (apabhraMza) meM zrI puSpadata kavidvArA praNIta (965 ii.)| 9. pArzvapurANa-prA0 (apabhraMza) padmakIrti viracita / samaya ajJAta / isakI eka prati saM0 1473 phAlguNa baDhI 9 vuddhavArakI lipi kI huI kAraAke bhaMDArameM hai| 10. pArzvanAthapurANa-chadovaDa hindI-kavivara bhUdharadAsajI kRta / (saM0 1789) vaMbaIse mudrita huA hai| 11. uttarapurANa-chaMdobaddha hindI kavi khugAlacadakata / (saM0 1799) / 12. pArzvanIvana kavitta-(hindI) alIgaMja (eTA) ke jaina maMdirake eka guTakAmeM apUrNa likhe hue haiN| Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 55 ] 13. bhagavAna pArzvanAtha-hidImeM mAsTara choTelAla dvArA anuvAdita (mudrit)| 14. harivaMzapurANa-(hindI) jinasenAcAryake mUla granthakA hiMdI anuvAda kalakattekI jaina saMsthA dvArA pragaTa huA hai / isameM bhI anya tIrthakaroMke sAtha pArzvacarita likhA huA hai| 15. pArzvanAthapurANa-kanaDIme pArzva paMDita grathita (1205 I0) ArAke jaina siddhAMta bhavanakI granthasUcImeM bhI eka kanar3I pArzvapurANakA ullekha hai| mAlUma nahIM ki vaha yahI purANa hai| 16. pArzvanirvANa kAvya-(saM0) vAdirAja kavi praNIta aura cArukIrti kRta TIkA / ( dekho di0 jaina granthakartA aura unake grantha Ta0 9 aura 25 ) / 17. ciMtAmaNi pArzvanAthakalpa-(saM0) dharmaghoSakRta (uparokta grantha pR0 13) / 18. pArzvanAtha bhagavAna-baMgalA bhASAmeM zrIyuta harisatya bhaTTAcArya ema0 e0 dvArA 'jinavANI' patrikAmeM prakAzita / 19. tIthekara caritraM-(marAThI) tAtyA neminAtha paaNglruut| 20. nAgeMdra kathA-puNyAznava kathAkopa-vra0 nemidatta viracita (sN0)| 21. cAmuNDarAyapurANa-zrI cAmuNDarAyakRta (10 zatAbdi) 22. lArDa pArzvanAtha-aMgrejIme mi0 harisatya bhaTTAcArya kata / 'jainamitramaMDala, dillI' dvArA prakAzita / zvetAmbara sampradAyake granthaH-- 1. karapasUtra-zrIbhadrabAhupraNIta (ardhamAgadhI) (S. B. E.) Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [16] 2. pArzvanAthacaritra-(saM0) zrI udayavIra gaNi (saM0 1902) 3. pArzvanAthacaritra-(saM0) zrI mANikyacaMdra (saM0 1276) 1. pArzvanAthakAvya-(sa0) zrIpadmasundarakata / 5. pArzvanAthacaritra-(saM0) zrIbhAvadevasuri / 6. zatruJjayamAhAtmya-(saM0)ke pahaleke 97 zlokoMmeM / 7. uttarAvyayanamutra vRtti-(saM0) zrIlakSmIvallabhakta / 8. pArzvanAthacaritra-(prA0) devabhadrasUri (saM0 1168)bIkAnera grantha sUcI (G. O S) pR0 47 / / '. 9. caturviMzatijinacaritan-(saM0, amaracadrasuri (pUrva04069) 10. magasIpArzvanAtha-mAnavinayakRta ai0 pa0 sa0 bhavana, vambaI ) / 11. triSaSThizalAkA puruSa caritra-zrIhemacaMdrAcAryarata / _ina granthoMke atirikta donoM saMpradAyoMmeM bhagavAna pArzvanAthajIke sambaMdhameM aneka stotra aura pUjA grantha bhI pracalita haiN| inameMse digambara saMpradAyake vizeSa ullekhanIya stotra aura pUjA anya nimnaprakAra haiM. 1. kalyANamaMdirastotra-zrI kumudacaMdrakRta / 2. pArzvanAthastotraM-padmapramadeva viracita / 3. ciMtAmaNipAzvanAthastotra-prAkRta bhASAmeM / 4. pArzvanAthastotra saTIka-padmanadIsta / 5. pAzrvanAthastotra-(saM0) vidyAnandIsvAmIkRta / 6. pArzvanAtha aSTaka-ArAke siddhAMta bhavanakI sUcImeM hai| 7. pArzvapUnA-zrIvRndAvananI, manaraMgalAlanI pramRtikata (hiMdI) Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ [57 } 8. kalikuNDa pArzvanAthapUjA-saMskRtameM haiN| 9. pArzvayajJa-dezabhakta paM0 arjunalAlajI seThI praNIt / zvetAMbara saMpradAyake katipaya stotra nimnaprakAra haiM, kintu unake koI pUnA grantha hai yaha vidita nahIM hai: 1. gaur3I pArzvanAtha stavana-(saM0) ai0 pa0 di jaina bhavana sUcI varSa 1 40 79 / 2. pArzvanAthastotraM-(saM0) pUrva0 varSa 2 10 17. 3. pArzvastotram-(prA0) jaisalamerakI sUcI 40 65 / uparokta granthoM ke atirikta alIgaMja (eTA)ke zrIzAMtinAtha di. jaina maMdirake bhaNDArameM eka guTakA saM0 1608 bhAdra vadI 13kA likhA huA maujUda hai| usame bhagavAna pArzvanAthake viSayameM nimnaprakAra 62 bAteM kahIM gaI haiM: zrI pArzvanAtha jina 62 sthAna kathayaMtiH 1. zrI pArzvanAtha nAma, 2. prANata vimAnAt , 3. nagarI cANArasI, 4. pitA azvasena rAjA, 5. mAtA vAmmAdevI, 6. garbha vaisAkha vadI 2, 7. janma pauSa vadI 11, 8. nakSatra vizAkhA, 9. zarIra haritavarNa, 10. uccatta hasta 9, 11. Ava variSa 100, 12. kumArakAla 30, 13. rAjyakAla||0, 14. adhika puurvaag||0, 15. tapa pauSa vadI 11, 16. tapakAla variSa 70, 17. hIna pUrvAga||0, 14. chamastha mAsa 4, 19. kevala caitra vadI 4, 20. kevala velA pUrvAnhe, 21. kevalakAla pUrvANi, 22. puurvaagaani||0, 23. variSa 69, 24. mAsa 8, 25. din||0, 26. samavazaraNa jo0 1, 27. gaNadhara 10, 28. sarvasaMgha 16000, 29 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [18] pUrvaghara 350, 30. sipya 10900 31. avadhijJAnI 144, 32. kevalajJAnI 1000, 33. mana paryaya jJAnI 750, 34.. vaikriyaka 1000, 35. vAdin 600, 36. ugravaMza, 37. rAjA sahatapa, 300, 38. rAjA sahamokSa 36, 39. siddhapetra sammedagiri, 40. lAMchana dharaNendra, 41. jinAMtara varSe 250, 42. hIna // 0, 43. anubaMdhakevalI 3, 44, saMtatakevalI // 3, 45. arjikA 38000, 46. zrAvaka 100000, 47. zrAvikA 300000, 48. jatI siddhagati 6200, 49. anuttaragata 8800, 50. saudharma anuttaragata 1000, 91. vRkSanAma ghava'lasara, 52. vRkSaucca gha0 108, 53. pAraNAdina 3 pASa, 54.. nagarI dvArA vahapurI, 19. dAnapati dhanadattu, 16. caru gopIraM, 57. ratnavRSTi 18. nakSa gharaNeMdra, 59. jakSaNI padmAvatI, 60. mokSa zrAvaNa zu. 7, 61. mokSAsana baiTho, 62. yogavyAna mAsa 1 / " isa prakArakA yaha sAhitya hai jisameM bhagavAna pArzvanAthajIkI jIvana ghaTanAyeM saMkalita haiM / ina evaM anya zrotoke AdhArase hI hamane bhI prastuta graMthakI racanA kI hai / isa sAhAyyake liye hama ina saba granthakAroMke atIva kRtajJa haiM / kiMtu yahAM para yaha dekha lenA bhI samucita hai ki kyA ina saba manthoMmeM eka samAna hI kathana hai athavA usameM kucha aMtara bhI hai / yaha to mAnanA par3egA ki bhagavAnakA jIvana caritra eka hI rUpakA rahA hogaa| unake jIvanakI eka hI ghaTanA caritra graMthoMmeM paraspara antara kyoM hai ? Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 59 ] dUsare rUpameM mila nahI saktI / aura isaliye unake jIvanacaritra sambandhameM jo bhI graMtha upalabdha hoM, unameM koI bhI antara nahIM honA cAhie / kiMtu bAta daraasala yUM nahIM hai / ina sAre granthoM meM eka dUsarese vibhinnatA maujUda hai / aura yaha vibhinnatA kevala racanAbhedakI nahI hai, pratyuta jIvana ghaTanAoM kI hai / digaMbara aura zvetAMbara sampradAya ke granthoMme AmnAya bhedake anukUla viparItatA rahanA prAkRta susaMgata hai; parantu svayaM digaMbara saMpradAya ke granthoMmeM bhI nyUna rUpameM yahI bAta dekhaneko milatI hai| bezaka unameM jIvana ghaTanAoM meM antara nahI hai; parantu vivaraNa meM hai / lekina prazna yaha hai aisA kyo hai ? isake uttara meM hama svayaM kucha na kahakara prasiddha vidvAn sva0 paM0 ToDaramalajIke nimna zabdoMko uddhRta kara denA paryApta samajhate haiM "aise virodha liye kathana kAladoSase bhaye haiM / isa kAla viSai pratyakSajJAnI va bahuzrutInikA to abhAva bhayA aura stokabuddhi grantha karane ke adhikArI bhaye, tinako bhramase koI artha anyathA bhAsA tisako taisA likhA athavA ima kAla viSai kaI jainamata biSai bhI kaSAyI bhaye haiM / koI kAraNa pAya anyathA kathana unhoMne milAye haiM / isaliye jainazAstroMke viSai virodha bhAsane lagA / so jahA virodha bhAse tahAM itanA karanA ki isa kathanavAlA bahutaprAmANika hai yA isa kathanavAlA bahuta prAmANika aisA vicAra - kara bar3e AcAryAdikanikari kahA kathana pramANa karanA / ityAdi" - mokSamArga prakAzaka adhi0 8 / ataeva kAla mahArAjakI kRpAse pratyeka graMthakAra ne jisa Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. bhAdhArase jo bAta ThIka samajhI, usako digambara zAstroMmeM pragaTa kara dii| unake liye aura koI sAmAnya antara hai| upAya zeSa na thA / yaha hama bhI pahale svI kAra kara cuke haiM ki Ajakalake alpajJa mAnavoMke liye yaha saMbhava nahIM hai ki vaha purAtanakAlameM huye mahApuruSoM ke jIvanacaritra yathAvidhi ThIka likha skeN| jo kucha upalaba sAhitya aura anumAna pramANase ucita pratIta hogA vaha usIko likha deNge| kintu isake yaha bhI artha nahIM hai ki jinavANI pUrvApara virodhita hai / yaha kisI taraha bhI saMbhava nahIM hai / jaina siddhAnta athavA darzana graMtha bar3I hoziyArIke sAtha sammAla kara sakhe gaye haiN| yahI kAraNa hai ki unameM kiMcita bhI antara nahIM par3A hai / jo jaina siddhAnta bhagavAna mahAvIrajIke samaya evaM unase pahale janadharmameM svIkRta the, vahI Ana bhI jainadharmameM mojUda haiN| yaha hamArA korA kayana hI nahIM hai| pratyuta jainagrathokA Abhyantara svarUpa aura bauddhAdi granthoMkI sAkSI isameM pramANabhRta hai / isake liye hamArA " bhagavAna mahAvIra aura ma0 buddha " nAmaka gratha dekhanA cAhiye / astu, jainasiddhAntake akSuNNa rahane huye bhI, yadyapi usameM bhI vikRti lAneke prayatna huye the jisake phalarUpa zvetAmbarAdi mAmnAya nirghanya saMghameM bhI maujUda haiM, jainapurANa graMthoMmeM bheda maujUda hai / yaha kyoM aura kaise hai yaha Upara batAyA hI jAcukA hai / ataeva yahA~para hama pahile di. jana maMpradAyake 'pArzvacaritoM' meM paraspara bhedako dekhanekA prayatna kreNge| sacamuca yaha prameda kucha vizeSa nahIM hai / isase bhagavAnake jIvana caritrameM kucha bhI antara nahIM par3atA hai. yaha sAmAnya Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 69 ] hai au upekSA karane yogya hai / kintu isapara bhI usako pragaTa kara denA sAhityika spaSTatA ke liye Avazyaka hai / ataeva usa ora dRSTi DAlane para hameM pahale hI bhagavAn pArzvanAthanIke prathama bhavAMtara varNanameM antara milatA hai / zrI guNabhadrAcArya, sakalakIrti, 1 caMdrakIrti, (1 / 115 - 117) aura bhUdharadAsa (1 - 102) kRta granthoMmeM kamaThake bhAI marubhUtiko usakI khabara kisI rAha calate bhIlase pAne kA kri nahIM hai; parantu vAdirAjasUrijI ke grantha meM (sarga 2 zlo0 63-64 ) yaha vizeSatA hai / zrI jinasenajI ke 'pAzvabhyudaya kAvya ' meM pUrvabhavoM kA ullekha vartamAna rUpameM hai / agAr3I aravidagaja ke muni samAgamakA ullekha prAyaH sabameM milatA hai; paraMtu vAdigajasurajIke granthameM una munigajakA nAma 'svayaMprabha" aura unake Agamana kI sUcanA mAlIdvArA rAjApara pahuMcAnekA vizeSa ullekha hai / (ma0 2 zlo0 102) marubhUtikI mRtyu uparAMta salakIvana meM hAthI utpanna honekA ullekha bhI sabameM hai; kitu vAdirAjasUrijI ke grathameM yahAM bhI vizeSa rUpameM usa hAthI ke mAtA pitAkA nAma varnarI aura pRthvIghoSa likhA hai (sa0 2 zlo0 38-39 ) phara rAnA araviMdake muni hojAnepara, unheM eka vaizyasaMghake sAtha nArthIko vandanA nimitta jAte huye aura sallakI vanameM za zaguna Ada zrAvakoMko upadeza dete, isa granthameM likhA hai / (sa0 3 zlo0 61 - 65) kintu sakalakIrtijI (2/1617), guNabhadrAcAryajI (73|14) caMdrakIrtinI ( 24/2 ) ke granthoM meM unha sagha sahita zrI sammeda zikharajIkI yAtrAke liye jAte likhA hai / uttarapurANa (73/24), sakalakIrtijIke pArzva Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [62] carita (2 / 63) meM vajraghoSa gajarAjako sahabAra svargameM svayaMprabha deva hote likhA hai, kiMtu vAdirAjasUrine use mahAzukra svargameM zaziprabhadeva likhA hai / (3 / 108) inhone lokottamapurake rAjAkA nAma vidyudvega aura usake putrakA nAma razmivega likhA hai (4127); paraMtu uttarapurANa (73 / 24-25), sakalakIrtinI (2 / 10), caMdrakIrtijI (2 / 130) aura bhUgharadAsanI (2169-71)ne rAjAkA nAma vidyutgati aura putrakA nAma agnivega batAyA hai / candrakIrtijIne pitAkI AjJAnusAra agnivegakA kimI vidyAdharase saMgrAmakaranekA bhI ullekha kiyA hai| (614) vAdirAnamUrinIne vijayA rAnIke savako vijaya karanevAlA dohalA hone likhA hai| (412-14) uttarapurANameM na dohalA hai aura na svapnoMkA jikra hai (73 / 31-32) / kintu zepa sabameM svapna dekhanekA ullekha hai| vAdirAnajIke granthameM vacanAbhi cakravartIko sukhA vRkSa dekhakara virakta hote aura makara munike pAsa jAne likhA hai ( 8172-73 ) kintu uttApurANa (73-34), sakalakIrtinI (6/3), candrakIrtinI ( 612-4 ) aura mRghagdApanI (3|74)ne unako khemakara munikA upadeza sunakara virakta hote banAyA hai| agADI sakkalakIrtinI (5194), caMdrakIrtinI (688-90) aura bhRdharadAsanIne (33107) vajanAbhi muniko vanameM rahane huye kuraGga bhIla dvArA upamargIsta hote likhA hai / parantu pArzvacarita (8,80)meM vanake sthAnapara vipulAcala parvata batAyA hai aura uttarapurANameM (73 / 38) vana aura parvata kisInA bhI ullekha nahIM hai / agADI vAdirAjamurijI rAjA AnaMdako ninayajJa (jinendra pUnA) karate aura muni Agamana huA batalAte haiN| Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 63 ] (9/1 - 3) unane maMtrIkI preraNAkA ullekha nahIM kiyA hai aura na munivarakA nAma batAyA hai / kintu uttarapurANa ( 73 | 44 - 45 ), sakalakIrtinI (7139-41), caMdrakIrti ( 649 - 90 ) aura bhUdharadAsajI (4 / 18 - 24 ) ne svAmihita maMtrI kI preraNAse AnaMda rAjAko jinayajJa racate aura vipulamatI munirAjako Ate likhA hai / uttarapurANa (73/58-60) sakalakIrti aura bhUdharadAsajI (4/60) -ne rAjA AnaMdake samaya se sUrya pUjAkA pracAra huA likhA hai| kiMtu - vAdirAjasUrijI ke grantha meM (sa09 ) aura caMdrakIrtijI ke carita (6/81 - 88 ) meM aisA koI ullekha nahIM hai / vAdirAjajIne rAjA Anadako sapheda bAla dekhakara nidhigupta munirAjake samIpa -dIkSA lete likhA hai / ( 9/34-38 ) kiMtu caMdrakIrtijIne yadyapi sapheda bAla dekhanekI bAta likhI hai / parantu munikA nAma sAgaradatta likhA hai / ( 6 / 93 va 124 ) aura sakalakIrtijIne munikA nAma samudradatta batalAyA hai ( 8/26), yahI nAma uttarapurANa meM bhI hai / (73/61) bhUdharadAsajIne sAgaradatta likhA hai| nAma agAr3I vAdirAjasUrijIne bhagavAna ke pitAkA nAma vizvasena (9/69 ) aura mAtA brahmadattA (9/78) batAI hai, parantu unane inake kulavaMzakA ullekha nahI kiyA hai / utarapurANa meM rAjA-rAnIkA nAma kramazaH vizvasena aura brahmAdevI (73/74) likhA hai, tathA unakA vaMza ugra (73 / 95) aura gotra kAzyapa 73/74) batAga hai / sakalakIrtijI, caMdrakIrtinI aura bhUdharadAsajIne kAvyapagotra aura vaMza ikSvAkU likhA hai / parantu bhUvandAsajIke atirikta unane rAjAkA nAma vizvasena batAyA hai / bhavarAmajI unheM lavasena , Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [64] vatalAte hai| (5 / 65) harivaMzapurANameM bhI yahI nAma hai (H0567), sakalakIrtinI rAnIkA nAma brAhmI (10141) aura caMdrakIrtinI brahmA ( 151) batalAte haiN| kiMtu harivaMzapurANameM unakA nAma varmA likhA hai / (e0 567) bhUgharadAsajI unheM vAmAdevIke nAmase likhate haiM / (5/71) pArvAbhyudaya kAvyameM unakA ugravaMza likhA hai (ilo0 2) kintu AdipugaNa (a 16)meM AdivaMza ikSvAkase hI zepa vaMzokI utpatti likhI hai| zAyada isI kAraNa bhagavAnako kinhIM AcAryoMne ugravazI aura kinhIMne icvAkvaMzI likhA hai / vAdirAjasurijIne bhagavAnalI gabha tithi nahIM likhI hai| zeSa saba graMthoMmeM vaizAstra kRSNa dvitIyA vizAkhA nakSatra (nizAtyaye) likhI huI hai / vAdirAjamUrinI janmAdi kisI bhI tithikA ullekha nahIM karate hai, kintu aura saba graeNtha unakA ullekha karate haiM / vAdirAjamUrijI 'bhagavAnane ATha varSakI avasthAmeM aNuvrata dhAraNa kiye the isakA bhI ullekha nahIM karate hai ! uttarapurANa aura harivaMzapurANameM bhI yaha ullekha nahIM hai| vAdirAjajIne bhagavAnake pitA dvArA unase vivAha karaneke liye anurodha kiyA thA, usakA ullekha mahIpAla sAdhuse milanekA bAda kiyA hai aura usase hI unheM vairAgyakI prApti hote likhI hai (1111-14) parantu usameM ayodhyAke rAjA jayasena dvArA bheTa bhenanekA nika nahIM hai| uttarapurANameM ( 73 120) jayasenakA ullekha hai| parantu usameM bhI rAjA vizvasenakA bhagavAnase vivAha karane ke lie kahanekA nikara nahIM hai| zeSa harivaMzapurANako chor3akara saba granthomeM yaha ullekha hai / bAdirAjamurike caritra meM jyotiSIdevakA nAma bhRtAnada aura zeSa Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 69- / graMthoMmeM saMvara hai| isa graMthameM bhagavAna ke dIkSAvRkSakA bhI nAma nahI likhA huA hai / harivazapurANa meM upakA nAma dhava hai | (Ta0 567) sakalakIrtimI aura bhUdharadAsajIne use baDakA peDa batalAyA hai / uttarapurANa aura candrakIrti kRta caritrameM kevala zilAkA ullekha hai / (caMdrakAMta zilAtale ) / harivaMza meM dIkSAvana azvanake sthAnapara manorama vana hai / tInasau rAjAo ke sAtha dIkSita honA bhI vAdirAjajI aura guNabhadrAcAryajIne nahI likhA hai / zeSa sabane likhA hai / jinasenAcArya ne unakI sakhyA 606 batAI hai (875-76) pArzvabhagavAna pAraNA ke lie gulmakheTapura meM gae the, yaha bAta uttarapurANa (73 | 132) vAdirAjasUricarita (1945) sakalakIrtipurANa, caMdrakIrticarit (12 / 10 ) aura bhUgharadAsajI ( 813) ne svIkAra kI hai, kintu harivaMzapurANa meM yaha kAmyAkRtanagara batAyA gayA hai ( Ta 0 169) dAtArakA nAma sakalakIrtijI aura bhUvaradAsajI ne brahmadatta likhA hai, parantu vAdirAjajIne dharmodaya (11/4 ), aura guNabhadrAcAryane ( 73 | 133), jinasenAcArya ( pR0 169) aura caMdrakIrtijI (12/13) ne dhanya rAjA likhA hai / kevalajJAnakI tithi anya granthoMmeM caitra kRSNA caturdazI likhI haiM; parantu harivaMza purANameM caitra vadI cauthako dopahara ke pahale kevalajJAna huA likhA hai / ( pR0 169 ) uttarapurANa sakalakIrtikRta purANa, candrakI rtikRta carita aura bhUdharadAsa prathitapurANa meM 16000 sAdhuoM kI saMkhyA isa taraha batAI haiM: * (1) daza gaNadhara, (2) 350 pUrvadhArI, (3) 10900 zikSaka - sAdhu, (4) 1400 avadhijJAnI, (5) 1000 kevalajJAnI, " , 2 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [69 (6) 1000 vikriyAdhArI, (7) 750 manaHparyayajJAnI, (8) 600 vaadii| ___harivaMzapurANameM inakI saMkhyA nimna prakAra likhI hai aura cAdirAjamUrine likhI nahIM hai: (1) 10 gaNadhara, (2) 350 vAdI, (3) 1090. zikSaka, 4 14 0 0 avadhijJAnI, (5) 1000 kevalajJAnI. (6) 1000 vikriyAdhArI, (7) 750 vipulamatI (8) 600 vAdI / harivazapugaNameM AryikA 38000, zrAvaka eka lAkha aura tIna lAkha zrAvikAyeM likhI haiN| uttarapurANa, sakalakIrtikata purANa, candrakIrtikRta carita aura bhUdharadAsanI praNIta purANameM zrAvaka aura zrAvikAoM kI saMkhyA harivaMzapurANake samAna likhI haiM; parantu AryikAoM kI khyA bhUgharadAsajIke atirikta sabane 36000 likhI hai| bhUdharadAsanIne 26000 vatalAI hai| uttarapurANa, sakalakIrti, candrakIrti aura bhUvaradAmanIke granthoMmeM bhagavAnako mokSa lAbha pratimAyogale prAtaHkAla huA likhA hai; kintu harivaMzapurANameM kAyotsargarUpase sAyaMkAlako haA batalAyA hai| bhUgharadAsanI 36 munIzvaroM ke sAtha mokSa gaye batalAte haiM; jinasenAcArya inakI saMkhyA 936 likhate haiM / harivaMzapurANameM bhagavAnake kula 60200 ziSyoko mokSa gayA likhA hai aura unake bAda tIna kevalajJAniyoM kA honA batalAyA hai| isa tarahapara sakSepameM digambara granthoMkA paraspara bheda nirdiSTa kiyA gayA hai / yaha vizeSa nahIM hai / sAdhAraNa hai aura isalie kucha bhI nahIM hai / zvetAMbara, saMpradAyake graMthoMke - samAna vaha nahIM hai / zvetAMbA samadAyake mathoM meM paraspara eka dUpa Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [67] rese bahuta virodha hai / jo bAteM unake prAcIna graMthoMmeM nahIM haiM, vaha arvAcIna granthoM meM haiM / kintu digambara zAstroMmeM aisI bAta nahIM hai| unameM prAcIna ghaTanAkramameM kiMcita bhI bheda nahIM milatA hai| ve grathoM meM sarva prAcIna kalpasUtra haiM; aura usameM bhagavAnake vivAha karane kA ullekha bilakula nahIM hai, parantu kinhIM digambara jaina zAstroMse bhI uparAMtake race hae zve zAstroM meM bhagavAna ke vivAha karanekA ullekha hai / yaha saMbhavataH zve. di ke pArasparika sAMpradAyika vidveSake pariNAma svarUpa hai / astu; jo ho yahAMpara zvetAbaroMke granthoMmeM jo paraspara bheda hai usako bhI pragaTa kara denA anucita na hogaa| kalpasUtrameM (149-169) vivAhake atirikta bhagavAnake pUrvabhavoMkA bhI ullekha nahIM hai / usameM zvetAmbara zAstroMmeM kamaTha aura nAgarAna 'dharaNa' (dharaNendra) paraspara vizeSa kA bhI nikara kahIM nahIM hai / zeSa mAtA antara hai| pitA, janma, nagara, Ayu AdimeM anya caritroMmeM samAnatA hai| kintu bhAvadevasUrinIke caritra aura kalpasUtrameM jo unake ziSyoMkA varNana diyA hai, usameM vizeSa antara hai| kalpasUtrameM ATha gaNa aura ATha gaNadhara(1) AryaghoSa, (2) zubha, (3) vaziSTha, (4) brahmacAriNa, (6) saumya, (6) zrIdhara, (7) vIrabhadra, (8) aura yazasa likhe haiN| bhAvadevasUrine daza gaNadhara-(1) Aryadatta, (2) AryaghoSa, (3) vaziSTha, (4) brahmanAmaka, (5) soma, (6) zrIdhara, (7) vAriSeNa, (8) bhadrayazama, (9) jaya, (10) aura vinaya batAye haiM / (6 // Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 68 ] 1350-1360) klgsUtrameM AryadattakI saMrakSatA meM 16000 zramaNa, puSpakalA Arthika kI pramukhatAmeM 28000 AryikAyeM. 164000 zrAvaka saura 327000 zrAvikAyeM batalAye haiM / bhAvadeva rake grantha meM yaha sakhyA isa rUpa meM dekhane ko nahIM milI hai / zatruJjaya mAhAtmya (1411 - 97 ) meM bhI pUrvabhavoMkA varNana nahIM hai / usameM prANatakalpase bhagavAnakA caritra prArambha diyA gayA hai| isameM kamaThI zatrutA kA ullekha saMkSepa meM hai / (14-42, dazabhatrAgatiH kThAsura ), diva hakA ullekha isameM bhI hai, parantu isame pArzvanAtha jI kI patnI prabhAvatIko prasenajitake sthAnapara naravarmanakI putrI likhA hai / prasenajita naravarmanakA putra hai / bhAvadevasu rejIne prabhAvatIko prasenajikI putrI likhA hai ( 5 | 146 . kintu cauhAdi granthoMse pragaTa haiM ki pramenajita mabuddha ke samakAlIna the / ' isa avasthAmeM na i aura na unake pinA bhagavAna pArzvanAthajI ke samaya meM pahuMca sakte hai / isa kAraNa unakA yaha kathana ni pAra pratIta hotA hai ki bhagavAna pArzvanAthajIkA vivAha huA thA / unake kalNmUtrAdi prAcIna graMthoMmeM isakA koI ullekha nahIM hai, yaha hama pahale hI kaha cuke haiM / kiMtu inake upAntake granthoMmeM pUrvabhava vargana Adike vizeSa ullekha saMbhavataH digambara sampradAya ke granthoMke AdhArapara isa DhaMga se likhe gae hoge ki vaha svataMtra aura yathArtha pratIta ho / ataeva nimna meM di0 aura 0 granthomeM jo paraspara bheda hai usako dekha lenA bhI Adavyaka hai / } 0 ke mAvadevamUrikRta pArzvacaritase hI hama isa prabhedakA 1 - kSatriya klensa ina buddhisTa inDiyA, pR0 128-629 / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [69] nirIkSaNa karate haiN| pahale marumUtibhavameM digaMbara aura zvetAMvara vizvabhUtike sAdhu ho svargavAsI honepara zAstrAma paraspara bhed| kamaTha aura marubhUtiko vizeSa zoka karate aura harizcadra nAmaka sAdhuse pratibo gheta honekA jo ullekha bhAvadevasurine kiyA hai vaha digambara zAstroMmeM nahIM hai| phira unane marubhUtikI strI vasundharAko kAmase jarnasti aura kamaThake sAtha usake gupta premako marubhUti bheSa badalakara jAna lene tathA rAjAse use daMDita karAne ityAdika bAteM kahI haiM vaha bhI digaMbara zAstroMmeM nahIM haiM / digambarazAstroMmeM vasundharA pahale zIlacAna hI batalAI gaI hai aura marubhUtiko bhrAtRpremameM saMlagna tathA rAnAkA kamaThake anyAyake lie use daMDa denepara marubhUtikA use kSamA karane AdikI prArthanA karate vatalAyA gayA hai / di0 zAstra meM rAjA arivinda aura marubhUtika eka sagrAmapara jAne kA vizeSa ullekha hai| rAjA arivindake muni ho jAnepara zvetAMbarAcArya unheM sAgaradatta zreSTI Adiko jainadharmI banAte aura unake sAtha jAte huye hAthIkA unapara AkramaNa karate likhate haiM; parantu di0 zAstra tIrthayAtrApara jAnekA ullekha karate haiN| digambara zAstra agnivegannA janma sthAna puSkalAvatI dezakA lokottarapura nagara aura usakI mAtAnna nAma bidyutmAlA batalAte haiM, parantu zve0 zAstra meM tilakAnagara aura tilakAvatI athavA kanakatilakA mAtA batAI gaI hai| inameM agnibegakA nAma kiraNavega hai| vaha apane putra himagiriko rAjya de muni hamA di0 zAstra batAte haiN| zve0 kahate haiM ki usake putrakA nAna kiraNatenasa thA aura vaha muni ho vaitAbyaparvatapara eka mUrti ke sahAre Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapasyA karatA rhaa| zvetAMbarAcArya agADI bajanAbhiko janmase mithyAtvI aura sAdhu lokacaMdra dvArA samyaktvI lAbha karate batalAte haiM / vaha usake putrakA nAma zakrAyudha kahate hai| digambara zAstra unako janmase jainI batalAte aura unake putra kA nAmollekha nahIM karate haiM / vajanAbhikA janmasthAna zvetAMvara zubhaMkarA nagarI vatalAte aura unakI mAtAkA nAma lAmIvatI aura strI vijayA batAte haiN| di0 zAstroMmeM janmasthAna apara videhake padmadezakA azvapura aura unakI mAtA va patnIke nAma kramaza vijayA aura zubhadrA pragaTa karate hai / zvetAmbara zAstra kuragaka bhIlako jvalana parvatameM rahate batAte hai / digambara zAstroMmeM jvalana parvatakA koI ullekha nahIM hai| vajanAbhikI kuraga bhIlake hAthase mRtyu huI batAkara zve0 zAstra use lalitAga svagameM deva hote aura vahAMse cayakara surapurake rAjA vajrabAhukI patnI sudarzanAke garbhameM Ate likhate haiN| inakI kokhase, janma pAkara vaha use svarNabAhu nAmaka cakravartI rAjA hote likhate hai kiMtu digambara zAstroMmeM vacanAbhiko cakravartI batAyA gayA hai / isa bhavameM to marubhUtikA jIva madhyama graiveyikase cayakara Ananda nAmaka mahAmaNDalIka rAjA huA thA, yaha digaMvara zAstra kahate hai / kiMtu donoM sampradAyake grathoMmeM inake pitAkA nAma batrabAhu hI hai / digambara zAstra inako ayodhyAkA rAjA batAte hai aura inakI rAnIkA nAma prabhAkarI likhate hai| zve. zAstra yaha bhI kahate hai ki svarNabAhuko eka daphe unakA ghor3A le bhAgA aura vaha sAdhuoMke eka AzramameM phuNce| vahAM ratnapurake vidyAdhara rAnAkI kanyA padmApara vaha Asakta huye aura use le bhAge / isa padmAke sambaMdhiyoMkI sahAyatAse vaha Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 1] cakravartI rAnA huye batAye gaye hai| padmA haraNakI kathA bahuta kucha saMskRtake zakuntalA nATakakI vArtAse milatI julatI hai / digambara zAstroMmeM yaha kucha bhI ullekha nahIM hai| isake sthAna para unameM Ananda rAjAko pUjA karate aura unake sUryavimAnastha madiroMkI pUnA karanese 'surya pUnA' kA prArambha hotA likhA hai / Anandake muni honepara kamaThake jIva zerane unakI jIvanalIlA samApta kara dI thii| ve bhautika zarIra chor3akara Anata svargameM deva huye / zve. zAstra svarNavAhuke muni hone aura zera dvArA mAre jAneko to svIkAra karate haiM, parantu unheM mahAprabhA vimAnameM deva hote likhate haiN| yahAMse cayakara yaha jIva ikSvAkvaMzI rAjA azvasena aura rAnI vAmAke yahAM banArasameM zrI pArzvanAmaka rAjakumAra hote haiM, yaha bAta donoM saMpradAyake zAstra svIkAra karate haiN| kintu zve. zAstra meM jo unakA pArzva nAma isa kAraNa par3A batAyA hai ki unakI mAtAne apane 'pArzva' (bagala meM eka sarpako dekhA thA, digaMbara zAstroMke kathanase pratikUla hai| unameM indrane bhagavAnakA camakatA huA pArzva dekhakara unakA nAma pArzva rakkhA thA, yaha likhA hai / di. zAstra unake vivAhakI vArtAse bhI sahamata nahIM haiN| zve. zAstrameM kamaThake jIvako narkase nikalakara rora nAmaka brAhmaNakA kaTha nAmakA putra hote batalAyA hai| para digabara zAstra kahate haiM ki kamaThakA. jIva narkameMse nikalakara saMsArameM kicita rulakara mahIpAlapurakAH rAjA mahIpAla huA, jo bhagavAna pArzvanAthakA isa bhavameM nAnA thaa| isaprakAra pArzvanIke aMtima saMsArI jIvanameM kamaThase unakA sambaMdha punaH unake prathama bhava jaisA hojAtA hai| AkhirameM donoM Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpradAyake zAstra kamaTha jIvako paMcAgni tapatA huA sAdhu aura usase bhagavAna pArzvakA samAgama likhate haiN| ve zAstra sapako pAtAla lokameM dhAraNa nAmaka rAjA aura kamaTha jIvako meghamAlina asura hotA likhate haiM / di0 zAstra sarpako dhaNendra aura kamaTha jIvako saMvara nAmaka jyotiSIdeva huA batalAte hai / donoM samadAya bhagavAnako tIsa varSa kI avasthAmeM dIkSA dhAraNa karate pragaTa karate haiN| ktui ve. zAstroMmeM dIkSAvRkSa azoka hai aura di. zAstroM meM vaha bar3akA per3a batAyA gayA hai / usI taraha unake dIkSA lenekA kAraNa bhI donoM mAnAyoke graMthoM meM vibhinna hai | digambara zAstra chamatyAvasthAmeM unheM mauna dhAraNa kie hue batAte haiM; paraMtu bhAvadevasUrake caritameM unheM taba bhI upadeza dete likhA hai / yaha bAta unake AcArAgasUtrake kayanase bhI gadhita hai, jisameM tIrthakara bhagavAnako ima DhagAmeM maunavRta gRhaNa kie hue vicarate likhA hai| uparAMta uvetAmbarAcArya asugdvArA bhagavAnapara upasarga huA batalAte haiM aura usake antameM use bhagavAnakI zaraNameM AyA kahate haiM / kintu Dhi0 gAstra samogaraNameM use samyaktvakI prApti huI batalAte hai| upasarga honeke bAda vaha kAzI pahuMce the, yaha be0 kahate haiN| parantu digavara zAstroMmeM yaha ghaTanA svayaM kAgomeM huI batAI gaI hai| mokSa pAnepara bhagavAnke nirvANa sthAnapara devendrane ratnajaTita mtA banAyA thA, yaha bhI zve0 zAstra kahate haiM / digaMbara granthoM meM zAyada koI aisA ullekha nahIM hai / kalpasUtra meM garmatithi caitramA 4 samaya ardharAtri likhI hai| di. zAstrameM yaha vaizAkharaNa 2 samaya ardharAtri batAI gaI hai / hAM, Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [3] dono saMpradAyake branthoMmeM bhagavAnke pAMcoMkalyANakoMko vizAkhA nakSatra meM ghaTita huA batalAyA gayA hai| janmatithi bhI di. zAstrameM ve ke pauSakRSNa 1 ke sthAnapara popakRSNa ekAdazI hai / hAM, dIkSAtithi donoM saMpradAyomeM eka mAnI gaI hai / pAlakIkA nAma kalpasUtrameM 'vizAlA' aura di0 zAstra meM 'dimalA' hai / dIkSA samaya di0 zAstra bhagavAnako digaMbara muni huA batalAte hai, parantu zve. zAstra unheM devadUSya vastra dhAraNa karate huye likhate haiM; yadyapi unakA yaha kathana nitAra hai, kyoki pahale to unhIMke zAstromeM sAdhukI sarvoccadazA nagna vatAI hai aura usakA abhyAsa tIrthaMkaroMne kiyA, aisA likhA hai / tisapara isake atirikta bauddha aura vaidika matoMke graMthoMse bhI bhagavAna mahAvIrase pahale ke jaina sAdhuokA bheSa nagna hI pramANita hotA hai| vedikakAlake jaina yati athavA jyeSTha vrAtya nagna hote the, yaha hama kicit Upara dekha hI cuke haiM / astu; ve ke isa kathanapara sahasA vizvAsa nahIM kiyA jAsaktA / agADI di. zAstra bhagavAn kI chadmasthAvasthA 4 mApta aura kevalajJAna prAptikI tithi caitrarUNa caturdazI kahate haiM / zve. yaha avadhi 83 dinakI aura ukta tithi catra kRSNa caturthI batalAte haiM / digaMbara zAstrameM gaNa aura gaNadhara daza batAye gae haiM, jaise bhAvadevamUrine bhI batAye haiM, parantu kalpasUtra meM de 8 hI haiN| muniyoMkI saMkhyA digambara zAstroMmeM bhI 16000 batAI gaI hai, parantu AryikAoMkI saMkhyA zve0se viparIta unameM 36000 hai / zrAvaka bhI ekalAkha aura / zrAvikA tInalAkha batAye gae hai / sammedazikharase mukta hue di -bhagavAna mahAvIraM aura ma0 buddha pR0 64-65 / Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 19.8] zAstra bhI svIkAra karate hai, parantu unakA kathana hai ki bhagavAnne eka mAsakA yoga sAdhana kiyA thA aura zrAvana sudI 7 ko 36 munIzvaroMke sAtha muktilAbha kiyA thA / kalpasUtra meM unheM zrAvaNa zuklA ko 83 vyaktiyoM sahita nirvANapada pAte likhA hai / isa prakAra donoM AmnAyake zAstro meM bhagavAn pAzvaMkI jIvanI meM paraspara bheda hai / zvetAmbaroMke arvAcIna graMthoM, jaise bhAvadevasUrike carita meM jo pUrvabhava varNana hai, vaha saMbhavataH digambara zAstroMse liyA gayA hai kyoki usameM kucha vizeSa antara nahIM hai aura vaha varNana unake prAcIna granthomeM nahIM milatA hai / tisapara bhAvadevari jo digaMbarAnAyake anupAra daza gaNadhara batalAte hai, vaha bhI isI AdhArakA sUcaka hai | parantu isako nirNayAtmaka rUpase svIkAra karanA jarA kaThina hai / kintu anumAna khe0 kathanako digambara zAstroMkA RNI batalAtA hai| yaha bhI dhyAna rahe ki bhAvadevasUri Adike pAcarita digambaroM ke pArzvacarita Adise uparAtakI racanA hai / astu; bhagavAna pArzvanAthajIke pUrvabhava varNanameM jisa prakAra marubhUti aura kamaThake bhavase paraspara do jIvoMmeM dazameM bhavataka zatrutA calI AI batalAI gaI hai, vaha jIvoMke kaSAyabhAvokI tIvratA aura usake kaTukaphalakI dyotaka hai aura bhAratIya sAhitya meM aisI anya kathAyeM / "bhAratIya sAhityameM aise hI anya ullekha / bhI milate haiM / citta aura sambhUtakI kathA isI taraha do jIvoMkA janmAntarataka eka dUsarekA sahAyaka prakaTa karatI hai / ' sanatkumArakI 1 - trahmadattakathA - vAinA jarnala oNpha oriyanTala sTaDIja, bhA0 5 va 6 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 75 ] kathA to bilkula pArzvanAthajIke pUrvabhavavarNanake DhaMgakI hai| usameM bhI varabhAvakI mukhyatA hai| yahI hAla pradyumna sUrikI samagaditya phathAkA hai| jisameM rAjakumAra guNasena aura brAhmaNa agnizamanke pAramparika vidvepakA khAtA digdarzana karAyA gayA hai| bauddhoke 'dhammapada meM (291) bhI eka kathA isI janmajanmAMtarameM vairabhAvakI dyotaka hai| isI prakArakI eka kathA 'kathAkoSa me do brAhmaNa bhAiyokI dI huI hai| jiptame eka bhAIne lobhake vazIbhUta ho dUsare bhAIke prANa lenekI ThAnI thii| Akhira pAca bhavoMtaka yaha vaira calatA rahA thA / sArAMzataH isa DhaMgakI kathAyeM bhAratIya sAhityameM bahutAyatase milatI hai| paraMtu hameM yaha svIkAra karanA par3atA hai ki marubhUti aura kamaTha jaisI pArzvakathAse sundara aura anupama kathA zAyada anyatra nahIM hai / isake lie hama 'pArvAbhyudaya kAvya' ke TIkAkAra ye girATa paMDitAcAryake isa zlokako upasthita kiye vinA nahIM raheMge: 'zrI pAzcAtsAdhutaH sAdhuH kamaThAtkhalataH khalaH / pAbhyudayataH kAvyaM na ca kacidapISyate // 17 // " ___ arthAta-'zrI pArzvanAthase bar3hakara koI sAdhu, kamaThase bar3hakara koI duSTa aura pArthAbhyudayase bar3hakara koI kAvya nahI dikhalAI detA hai|' niSpakSa vihAnake liye isameM kucha bhI 'atizayokti nahIM hai / yahAMpara sthAna aura avasara nahIM hai ki hama pAzcobhyudaya jaise anupama sAhityagraMthoMkA rasAsvAdana apane pAThakoMko karA skeN| 1-kathAkoSa, pR0 31-lAipha eNDa sTorIja Aphai pArzvanAtha, bhU0 pR. 13 // Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ _ [76] . kintu uparollikhita vivaraNase pAThaka yaha na samajha leM, ki IsAkI 5vIM yA 6ThI zatAbdike pahale jaina purANa tha prAcIna- koI jainagrantha bhagavAna pArzvanAthanIke kAlase upalabdha hai| divya caritrako prakAzame lAneke lie racA hI na gayA thaa| yaha bAta nahIM hai, kyoMki bhagavAna mahAvIrasvAmIkI divyadhvanise pragaTa hue aura zrI indrabhU ta gautamagaNadhara dvArA grathita prathamAnuyogakA astitva IsAse pUrvakA prathama zatAvdi taka rahA thA, aura usako lupta hotA huA dekhakara hI pUrvAcAryone usa samayake upalabdha aMzase granthoMko racakara unheM lipibaddha karanA prArabha kara diyA thaa| usake pahale Agama gratha RSiyoMkI smRti meM surakSita rahate the, yaha hama pahale balalA cuke haiM / ataeva isa AdhArase bane huye prAcIna -purANa grathoke astitvakA patA hameM zrI jinasenAcAryajIke kathanase calatA hai / ve likhate hai: " namaH purANakArebhyo yadvakrAbje sarasvatI / yeSAmanyakavitvasya mUtrapAtAyita vacaH // 41 // dharmasUtrAnugA hRdyA yasya vaangmnnyo'mlaaH| kathAlaGkAratAM bhejuH kANabhikSurjayatyasau // 51 // " yahAM pahale zloka dvArA prAcIna purANakAroMko namaskAra kiyA hai, jinake vacanoMke AdhArase dUsaroMne graMtha banAye hai aura dUsaremeM kANabhikSu nAmaka kavikI prazasA kI hai, jisane koI kathA grantha banAyA thaa| itanA hI kyoM ? zrI jinasenAcAryajIke pahale eka mahApurANa gadyameM zrI kavi paramezvara dvArA racA huA maujUda Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [77 ] __ thA, nimameM 25 tIrthakara aura avazeSa zalAkA puruSoMke caritra varNita the| zrI ninasenAcArya isa bAnako spaSTa prakaTa karate haiM: 'kaviparamezvaranigaditagadyakathAmAtRkaM purozcaritama / / sakalachandolakatilakSyaM mUkSmArthagRDhapadaracanam // ' ___ ataeva ina ucchekhose yaha spaSTa hai ki jainAcArya praNIta uparokta caritra granyoke atirikta prAcInakAlameM aura bhI aise purANa graMtha maujUda the jinameM zrI pArzvanAthajIkA caritra varNita thaa| phitu sAmpradAyika vidveSa aura kAlamahArAjakI kRpAse vaha Aja ulaJca nahIM hai| sAtha hI yahApara hama yaha bhI spaSTa kara denA Avazyaka sama jhate haiM ki pArzvacaritra meM jo kamaTha jIvake kamaTha jIvakA vaira yathArtha vairabhAvakA varNana hai, vaha yathArtha hai / hai-rahasyapUrNa alaMkAra kevala kaviyone apane kAvyagranthoMko . nahIM hai| sulalita banAneke liye isakA aviSkAra nahI kiyA thA / digambara jaina saMpradAyake prAcInase prAcIna granthameM isa viSayakA ullekha maujUda hai| kamaThake jIva Arane bhagavAna para upaptarga kiyA thA aura usake aMtameM bhagavAnako kevalajJAnakI prApti huI thii| yaha bAta jainasaMpradAyameM eka spaSTa ghaTanAke taurapara prakhyAta hai| itanA hI kyoM? pratyuta bhagavAna pArzvanAthanIkI jitanI bhI pratimAyeM milatI haiM; vaha sarpaphaNayukta milatI haiN| aura ve isa ghaTanAkI pragaTa sAkSI haiN| vaha phaNamaNDala bahudhA sAta athavA nau phaNoMkA hotA hai, parantu sau phaNAvAlI pratimAyeM bhI milI haiN| uDIsA aura mathurAkI Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 78] 'prAcIna pratimAyeM bhI imI rUpakI haiM. kiMvA vivadha stotroM meM isa "ghaTanAkA ullekha kiyA huA milatA hai| vikramakI dUmarga zatAdike digambara jainAcArya zrIsamantabhadrasvAmI isa ghaTanAkA ullekha nimnapracAra karate haiM:'bRhatphaNAmaNDalamaNDapena ya sphurattaDisiGgarucoparmiNAm / jugRha nAgo dharaNo dharAdhara virAgasandhyAtaDiDhambudo yathA / / imI taraha zrI siddhasena divAkara praNIta kalyANamaMdira stotrameM bhI yahI ullekha maujUda hai: yathA:'yasya svayaM muragurugarimAmburAzeH, stotraM muvistRtamatirnavibhu vidhAtum / tIrthezvarasya kamaThasmayadhUmaketostasyAhameSa kila saMstavanaM krissye|| 'prArabhArasammRtanabhAMsi rajAMsi ropAdutyApitAni kamaTena zaThena yAni / chAyApi taistatra na nAtha hatA hanAzo grastastvamIbhirayameva paraM durAtmA / / 31 / ' somacaMdrakI kaThamahodadhi (bve)meM bhI isa ghaTanAkA ullekha hai| ataeva isa ghaTanAmeM saMzaya karanA vRthA hai| jana samAjameM bhagavAna pArzvanAthake sambandhameM kaI pavitrasthAna tIrtharUpameM mAne jAte haiN| sammedazikhara pArzvanAthanI sambandhI to nirmANasthAna hone ke kAraNa vahuprakhyAt tiirthsthaan| hai; parantu isake atirikta aura sthAna bhI tIrtharUpameM pUje jAte haiM / banArasa garbha janma aura kevalajJAna sthAnarUpameM prasiddha hai| kintu digambara saMpra- ' dAyameM na nAma mahicchatrako kisa bhASArase kevalajJAna sthAna mAnA Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [79] mAtA hai ? hamAre khyAlase vahAMpara eka nAgarAjane bhagavAnakI vinaya aura bhakti kI thI aura unakI pavitra smRtimeM eka maMdira aura svarNalepayukta pratibiMba vanavAI thI, usIke upalakSameM yaha sthAna pUjya mAnA jAne lagA hai / pArzvanAthanIke sambandhameM zAstra isake atirikta aura koI ullekha nahIM karate haiN| kalikuNDa athavA kalikuNDa pArzvanAtha nAmaka tIrtha bhI donoM saMpradAyoMmeM mAnya hai / yahAMpara karakaNDu mahArAjAne aneka jinamaMdira aura ratnamaI pArzvapratimA nanavAye the, yaha digambara zAstrokA kathana hai / isake atirikta zvetAMbara saMpradAyame kukuTezvara, staMmanaka, mayuga, zaMkhapura, nAgahada, lATahada aura svarNagiri nAmaka sthAna pArzvanAthanIke samparkase pavitra haye tIrtha mAne jAte haiN| digaMbara saMpradAyameM bhI uparokta ke alAvA zrI khaNDagiri udayagiri, rAjagRhI (vipulA cala pavata), khajurAhA, atizayakSetra kuragamA (jhAMsI), vAlAveTa atizayakSetra, gvAliyara, bhAtakulI ( amarAvatI), atarIkSa pArzvanAtha (sira pura), kuDalapura, kukuTezvara, (indaura), droNAgiri, nainAgiri, muktAgiri, banoliyA atizayakSetra, phAlodI pArzvanAtha, caubalezvara atizayakSetra, maksI pArzvanAtha, zrI vighnezvara pArzvanAtha, kacanera atizayakSetra, terapura (dhArAziva), bAbAnagara atizayakSetra, amIjarA pArzvanAtha atizayakSetra, zrIkSetra tirumalai, mUDabadrI, zravaNabelagolA ityAdi sthAnoMse bhagavAna pArzvanAthanIkA vizeSa sambadha mAnA jAtA hai / isa prakAra prakaTa hai ki prAcInakAlase hI bhagavAna pArzvanAthajIke pavitra smArakameM aneka sthAna pavitra mAne jAne lage the aura aneka caitya, maMdira, vihAra va guphAyeM bhI bana gaye the| Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " [<]. antameM hameM prastuta pustaka viSayameM kucha adhika nahIM... kahanA hai / isameM jo kucha hai vaha pAThaI koke sAmane hai | vezaka usameM navInatA prastuta grantha / 1 zAyada hI kucha ho purAtana bhAva aura caritrako hI isameM sthAna diyA gayA hai / hA. aitihAsika rItise vivecanA karanekA DhaMga ullekhanIya hai / ise hamArI samAja ke kRtipaya vidvAna zAyada pasaMda bhI nahIM kareMge / paratu satya kI khojake liye yaha aitihAsika paramAtraka hai / imI aitihAsika DhaMga prasaMga meM jo bAteM hamane zvetAMvarAda sapradAyoke viSayoM kahIM hai, vaha bhI kevala satya khojake bhAvo lekara likhI gaI hai| isameM vivaza aisI paristhiti hotI hai. jise eka itihAsa lekhaka meTane aura sarvapriya banAne meM asamartha rahatA hai | isase hamArA bhAva kisIkA dila dukhAnekA nahIM hai aura na unakI mAnyatAoko heya pragaTa karanekA hai| isake sAtha hI jo isameM jaina pranthoMmeM ullekhita sthAnoMko vadyAmaMbhava AjakI duniyA meM khoja nikAlanekA prayatna kiyA gayA hai, vaha anokhA hai aura ima viSayakA prathama prayAsa hai / AnA hai, vidvajjana imapara niSpakSa ho vicAra kareMge aura ucita sammati dvArA anugrahIta kareMge | bhagavAna pArzvanAthajI ke pavitra jIvana caritrako prakaTa karanevAle isa granthako maiM likha sakA hUM yaha kevala dharmakA hI prabhAva hai / varana mujha jaise alpajJakI kyA sAmarthya thI jo isa gahana viSayameM apanI ayogya lekhanIkA praveza karA saktA ! arU. jaya, prabhu, pArzvakI jaya ! pArzvani0 divasa 2454 ] - vinIta - kAmatAprasAda jaina | Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI pArzvanAthAya nama . bhagavAna pArzvanAtha purohita vizvabhUti ! " jarA mautakI laghu bahina, yAmeM saMzai nAhi / taubhI suhita na ciMta, bar3I bhUla jgmaaNhiN||" vizvabhUti-priye, isa asAra saMsArameM bhramate anAdikAla hogayA' viSayatRSNAko bujhAneke liye anekAneka prayatna kiye! pAMcoM indriyoMke viSayasukhameM tallIna rahakara yugase bitA diye ! svargoM ke sukha bhI bhoge, cakravartiyoMkI apUrva sampattikA bhI upabhoga kiyA! parantu isa viSayatRSNAkI tRpti nahIM huI ! sace sukhakA AsvAda nahIM milaa| isa bhava-vaname bhaTakate hue saubhAgyase yaha manuSyajanma aura uttama kula mila gayA; so bhI yUMhI inhI viSayavAsanAoko bhogate hue-bhogopabhogakI marIcikAme par3e huye vitA diyA ! Aja yaha dekha priye ! yaha sapheda bAla mAno mujhe saceta karaneko hI najara AgayA hai ! anUdari-vAha ! eka sapheda bAlako dekhakara priya, kyo itane yabhIta hote ho? mAnA ki sasAra asAra hai-usameM kucha bhI sAra hI! lekina pyAre! isI saMsArame rahakara hI Apa apane uddezyako Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2] bhagavAna pArzvanAtha / pA sakeMge / isalie ise asAra na samajhiye ! isameM sAra hai aura vaha vezaka yahI hai ki manuSya dharma, artha, kAma aura mokSa puruSArthIkA sAvana bhalI bhAMti karale ! abhI Apa pahaleke tInoM puruSAaeNkA upArjana to acchItaraha kara lIjiye ! phira bhale hI mokSake udyamame lagiye ! saMsArase Dariye nahIM-DaranekA kAma nahIM-kartavyako pahicAniye aura usameMke sArako gRhaNa kIjiye : basa priya ! abhI apane isa vicArako jarA rahane diijie| vizva0-hAM priye : nerA kahanA to ThIka hai, parantu dekha, isa garIrakA kucha bharosA nahIM ! yaha bijalIkI taraha, pAnIke budabudeke samAna naSTa honevAlA hai| Ayurma na jAne kA pUrNa honAve ! phira yahAM to yamake dUta yaha sapheda bAla AhI gae haiM / timapara dekho, jaise tuma kahatI ho vaise hI sahI, hamane pahaleke tIna puruSArthIkA sAdhana prAya. kara hI liyA hai| brahmacaryAzramameM rahakara vidyAdhyayana karate kicit dharmopArjana bhI kara liyA aura gRhasthAzramameM tuma sarIkhI jJAnavAna priyatamAko pAkara usakA bhI pUrA lAbha uThA liyA hai| apane kRpAlu mahArAja rAjA aravir3akI upAse maMtripada para rahane hue artha sacaya karanemeM bhI bhAgya apane sAtha rahA hai aura phira kamaTha aura marubhUti yuvA hohI cuke-unakA vivAha bhI ho cukA-avato bama molamArgako sAvana karanA hI zeSa rahA : anu0-ThIka hai-ThIka hai-aba derI caahekii| pUre bAbAnI vana gaye ho ! abato gRhasthAzramameM kucha karanA gharanA hI nahIM rahA ! kAThako karugA aura manamuniko visundarI dilAdI : vasa calo chuTTI huI ! eka sapheda bAla bhI AgayA-mAno mautanakA Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purohita vizvabhUti | [ 3 saMdezA hI le AyA ! mokSa- suMdarI mana vasI hai ! acchA hai, jAo! lekina use pAnA kucha haMsI ThaThThA nahIM hai / isalie maiM to yahI kahUMgI ki abhI kucha dinoM aura gharameM rahakara saMyamI jIvana vyatIta karane kA abhyAsa karalo ! jinadIkSA grahaNa karanA durbara kaThina mArga meM paga bar3hAnA hai, so vicAra lIjie / vizva0 - priye ! maiM dekhatA hUM, tuma mohake gahare bhrama meM par3I huI ho| tumhAre mamatA bhAva mujhe choDanA nahIM cAhate ! saMsArI jIvakI aisI hI bhramAlu buddhi hai / isI kAraNa vaha saMsAra meM anekoM duHkha uThAtA hai | cAhatA hai, bAlUko pelakara tela nikAlanA ! lekina kyA yaha sAdhya hai ? anu0-nahIM sAhaba, yaha kucha bhI sAdhya nahIM hai ! sArI duniyA bevakUpha hai, gArhasthya jIvanameM rahanA burA kAma hai / jAiye, maiM nahIM rokatI - Apa bAbAjI bana jAiye aura sArI duniyAMko banA liijiye| merI balA se - taba hI kucha patekI mAlUma par3egI ! merA kahanA to mUrkhokA bakavAda samajhate ho, para jaba duniyAM jo saMsArame rahakara AnaMda uThA rahI hai Apako TakAsA javAba dedegI taba hoza lAiyegA ! vizva0 - are, isameM kaunasI bAta bure mAnanekI hai / maiM to khuda kahatA jAtA hUM ki saMsArake loga bhramame par3e huye haiM / jaise kuttA haDDIko cUsa 2 kara apane muMhako lahUluhAna kara letA hai, vaise hI yaha sasArI prANI duniyAMkI mauja zaukame phaMsA huA apanA satyAnAza karatA hai / sukha pAnekI lAlasAse khAnA pInA mauja ur3AnA Avazyaka samajhatA hai, parantu vAstavame isa mArga se vaha kabhI bhI sacce mukhako nahI pAtA ' kutekI taraha apanI hI 1 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4] bhagavAna pArzvanAtha / dehake khUnase sukhI honA mAnatA hai aura phira apanI bhrama buddhipara pachatAtA hai / isaliye priye, vivekI puruSokA yahI kartavya hai ki isa amUlya jIvanako sArthaka banAneke liye dharma, artha aura kAma puruSArthIkA samucita sevana kara cukanepara-buDhApekA intajAra na karake-jaba hI sabhava ho taba hI nivRtti mArgakI zaraNameM Akara zAzvata sukha pAnekA udyama kreN| phira dekho, mere liye to yamakA dUta A hI pahucA hai / aba bhI maiM agara isa nara dehakA ucita upayoga na karUM, to mujhasA mUrkha kauna hogaa| agAdha sAgarame ratna gumAkara phira use pAnekI maiM kaise AzA karUM ? anu0-hAM, sAhava, na kIjiye / lekina yaha to batAiye, merA kyA kIniyegA ? vizva0-mohakA pardA abhItaka tumhArI buddhiparase haTA nahIM hai| para pyArI, jarA vivekase kAma lo ! dekho pati-patnI eka gRhasthI rUpI rathake do pahiye haiM jo rathako barAbara calane dete hai ! ina dono pahiyokA ekasA aura majabUta honA ThIka hai / puruSakI __ taraha strIko bhI jJAnavAna aura Adarza caritra honA dAmpatya sukhako saphala vanAnA hai / saubhAgyase hama-tuma donoM hI itane suyogya nikale ki gRhasthIrUpI rathako prAya majilapara pahuMcA hI cuke hai| gRhasthIkI sabase baDI abhilASA yahI hotI hai-nyAya anyAyaH manuSya saba isIke liye karatA hai ki aulAda ho aura mai usakA bar3hacar3hake vivAha kara dU, jisase vazakA nAma calatA rahe / hamArI __ tumhArI yaha abhilASA pUrNa ho cukI hai| isaliye apane parabhavako sudhAranA aba hama donoMko iSTa honA cAhiye / maiM tumheM isa ava Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purohita vizvabhUti / [ 5 sthAmeM takalIpha nahIM dUMgA / tumhArI AtmAkA hita hogA vahI upAya karUMgA / tuma cAho to Anandase putroke, sAtha, raho aura dharma dhyAna karo ! agara mere binA yaha ghara phIkA jaMcane lage to digaMbara guruke caraNoMke prasAdase AtmakalyANa karanekA mArga grahaNa kara lo ! dekho rAjakumArI rAjulane to kumAra avasthA meM hI ArthikAke vrata dhAraNa kiye the aura duddhara tapazcaraNa karake strI liMga chedakara svargaume devoke apUrva sukhokA upabhoga kiyA thA ! so aba jaisI tumhArI icchA ho / ' anRdari patideva ke ina mArmika vacanoMko sunakara cupa hogaI ! usakI buddhi meM UhApohAtmaka vicArokI AMdhI AgaI ! jAna gaI ki manuSyakA narajanma saphala banAneke liye mokSasAdhanakA upAya karanA paramopAdeya kartavya hai ! isI kAraNa vaha patideva ke nizcayameM aura adhika bAdhA DAlane kI himmata na kara sakI / " priya pAThakagaNa, yaha Ajase bahuta purAne jamAnekI bAta hai / itihAsa usake Aloka meM abhI pahuMca nahIM pAyA hai ! para hai yaha isI bharatakSetra kI bAta ! isI bharatakSetra ke AryakhaDameM suramya dezake manohara nagara podanapura meM yaha ghaTanA ghaTita huI thI / yaha podanapura bar3A hI samRddhazAlI nagara zAstroMmeM batalAyA gayA hai / yahA jainadharmakI gati bhI vizeSa batAI gaI hai| yahAMke rAjA parama nItivAna nRpa arivida the| inhIM rAjAke vayovRddha maMtrI purohita vizvabhUti thA / anUdara inakI patnI thI / vRddhAvasthAko nikaTa AyA jAnakara isa vivekI nara - ratnane AtmadhyAna karanA iSTa jAnA thA ! isI anurUpa apanI patnIko samajhA bujhAkara usane jinadIkSA grahaNa karanekI Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6] bhagavAna pArzvanAtha | ThAna lI thii| saca hai jisake manapara vairAgyakA gaharA aura pakkA raMga car3ha jAtA hai, usapara aura koI raMga apanA asara nahI kara pAtA hai / bhAratakA yaha purAtana niyama rahA hai ki vRddhAvasthAko pahuMcate ra hI loga AtmahitacintanAse vanovAsa svIkAra kara lete the / duniyAMkI jhaMjhaTose chUTakara - vyAdhiyokI poTako pheMkakara ve svAvalambI dhIravIra puruSa akele hI sarvatra sihavRttise vicarate huye apanA kalyANa karate aura anekoM jIvoMko sumArga para lagAte the | bhaTakate humako rAstA batAnevAle vehI the ! dukhiyoMke dukha nivArana karane'vAle aura jagatakA upakAra karanevAle vehI mahApuruSa the / deva aura dAnavakI upAsanA ekasAtha nahI ho saktI - dharma aura dhanakA upArjana sAthahI sAtha kara lenA asaMbhava hai / isIliye Atmahitu aura paropakArI puruSa sAsArika mAyAkI mamatAko pairoMse ThukarA dete aura prAkRtarUpameM siMhavRttise narajanmake paramocca uddezyako saphala banAte hai / Aja saMsAra meM aise paramopakArI mahApuruSokA prAya. abhAva hai paraMtu saubhAgya se bhArata meM aba bhI uMgaliyoMpara ginane lAyaka aise nararatna milate haiM / basa, isI Adarza niyamakA pAlana karanekA nizcaya rAjamaMtrI vizvabhUtine kara liyA thaa| vaha rAjA aravidake pAsa pahuce aura apane donoM putro kamaTha aura marubhRtiko unakI zaraNa meM chor3a Aye | isataraha gRhasthIke uttaradAyitvase nivaTakara sugurukI sAkhise vaha jina cAritrako pAlane lage / parama uttama kSamAkA pAlana karate, duddhara parI pahoMko sahate, grAmagrAmameM vicarate vaha apanA aura parakA kalyANa karane lage / isa lokameM pUjya puruSa hogaye ' sacamuca nirvRtimArga hI raMkase rAva banAnekA dvAra hai ! 1 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kamaTha aura marubhUti / ( 2 ) kamaTha aura marubhUti ! " jaisI karanI Acare, taiso hI phala hoya / lAgai koya // " [ 7 indrAyanakI velikai, AMva na kamaTa - hAya ! mai kahA jAUM, kaise isa jalate hue dilako zAti dilAuM ? visundarIkI vAMkI citavanane gajaba DhA diyA hai / eka hI nigAhame mRganayanI mere hRdaya ke hka 2 kara gaI hai / na uThate caina hai aura na baiThate ArAma hai, khAnA pInA saba harAma hai ! abato usI sundarIkI yAda raha 2 kara mAre DAla rahI hai | kyA karU mai usa manamohinI mUratako kaise pAU ? mere kahane me vaha AtI nahI / jaba dekho taba dharmakI bAteM baghAratI hai / lekina kucha bhI ho, merA jIvana to usake binA nahIM saktA | mitra kalahaMsa hI zAyada isa jalate jIko sAntvanA dilAnekA kucha upAya batalAye / para hAya / use mai kahAM dvaMdva / pyArI visundarIkI yAda to mujhe kucha bhI nahIM karane detI / usakI bholI bhAlI suDaula sudara sUrata mere netro ke agAr3I hara samaya nAcatI rahatI hai / hAya ! visundarI ! kisI taraha bhI Tika { kalahaMsa - mitra kamaTha ! Aja udAsa kaise par3e hue ho? tumheM apane tanamanakI kucha bhI sudha-budha nahI hai / kaho, kyA bhAMga pI lI hai ? . kamaTha - ahA kalahasa, khUba Aye ! bhAI, bhAMga kyA pIlIaisI bhAMga pI hai jaisI zAyada hI koI pItAho para kyA batAU~ ? batAye binA kAma bhI to nahI calegA ! Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna pArzvanAtha / kalahaMsa-are, mAlUma par3atA hai kisI vyAdhine Akara Apako ghera liyA hai| basa, mujhase paraheja na kiijiye| apanA hAla nisakoca ho kahiye jisase auSadhopacArakI vyavasthA kI jAya ! mitroMkA kArya hI yaha hai ki ve kAma par3e para eka dUsareke kAma AveM ! ApakI murajhAnI sUratane mujhe pahale hI khaTakemeM DAla diyA thA / kahiye, kyA hAla hai ? kamaTha-mujhe zArIrika vyAdhi to kucha aisI hai nahIM aura na .mAnasika hI ! para hai vaha aisI hI kucha / kaise kahUM sagve, merA hRdaya to iThA jA rahA hai| kalahaMsa-Arivara kucha kahoge bhI-kyA vajaha hai kyoM hRdayameM geThA paDA hai ? kamaTha-hA, bhAI kahUgA, tumhAre binA merI rakSAkA upAya aura kauna karegA ? lekina tumheM karanA jarUra hogaa| kalahaMsa-isake kahanekI bhI koI jarUrata hai| mitratAke nAte Apako sukha pahucAnA merA kartavya hai |vm, Apa apanI vyAdhikA kAraNa btlaage| kmaTha-kyA kaha kalaisa' kahate hRtya lagAtA hai para kAmakI jyathA mujhe usa samaya dAraNa dukha de rahI hai / pyArI visundarIke rupa-surAkA pAna karane se hI yaha vyathA dUra hogI / .. parama-li, li. tumhArI buddhi kahAM gaI hai ? laghu bhrAtAkI patnI putrIyan hotI hai, umIpara tumane apanI niyata bigADI hai| yA, magara hai| ma duhiko choro| koI suna pAyegA to tumhAre liye mudimAneo myAna nahIM rhegaa| pagdAgakA mAtha bahana Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kamaTha aura marubhUti / [9. burA hotA hai, isakA sevana karake kisane sukha uThAyA hai, jo tuma usase uThAnA cAhate ho ? rAvaNase mahAbalI aura parAkramIko isI pApane miTTImeM milA diyA / isalie merA kahanA mAno isa durbudviko chor3o / apane kutsitabhAvoMko zodha DAlo, unakA samucita prAyazcita le lo ! kamaTha-hAya! hAya ! tuma bhI merI bAtako TAlaneke liye bahAne banA rahe ho / dharmakI ADa lekara eka patha do kAja sAdha rahe ho| cAhate ho na mujhase bigADa ho aura na marubhUtise ziSTAcAra TUTe, para kahIM aisA hosaktA hai ? dharma karma saba dekha lie jAyage, amI to jIvanake lAle par3e hue hai / jIvana rahegA to dharma-karma saba kucha kara lagA | pyAre mitra, jIvana rahe aisA upAya karo / kaise bhI visundarIko mere pAsa lA do! kalahaMsa-hAya ! kAmane tumhArI buddhiko bilkula naSTakara diyA hai| kavikA nimna chada tuma para solaha Ane caritArtha horahA hai ki - "pitA nIra parasai nahIM, dUra rahai ravi yAra / tA aMbujame mUr3ha ali, urajhi mare avicAra / / soM hI kuvisanarata puruSa, hoya avasa aviveka / hita anahita socai nahIM, hiyai visanakI Teka // " tumheM pApa-karmakA bhaya nahIM hai; kArya-akAryakI sudha nahIM hai| loka lAnakI paravA nahI hai| viSayAMdha hokara apanI AtmAkA cora patana kara rahe ho aura cAhate ho usa pApame mujhe bhI zAmila karanA / para sakhe, jarA vivekase kAma lo-hoza saMbhAlo ! choTe bhAIkI strIko bhRSTa karake kyA tuma sukhI ho sakoge ? bhAI maru Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10] bhagavAna pArzvanAtha / bhUti jaba tumhArI kAlI karatRtako jAnegA to kitanA dukhI hogaa| kitanA bholAbhAlA, dharmAtmA aura AjJAkArI vaha tumhArA bhAI hai| phira rAjyakA bhI jarA bhaya karo | yaha mata samajho ki tumhAre isa duSkarmako koI jAna nahIM pAyagA / yaha vAta nahIM hai / rAjAke kAnotaka yaha khabara pahuMcI to phira tumhArI kyA dazA hogI, yaha soco / basa, kahanA mAno / visundarIkA dhyAna chor3o ! kamaThake mitra kalahaMsane usako hara tarahase samajhAyA-UMca nIca saba kucha sujhAyA para usakI samajhameM kucha na AyA / saca hai jisakA bhaviSya dukhada hotA hai usako kitanA hI koI sanmArgako sujhAe para yaha saba araNyarodanavata hotA hai / kAmIpuruSako hebAheyakA kucha dhyAna nahIM rahatA / vaha apane kutsita premameM aMdhA hojAtA hai| kamaThakA bhI yahI hAla thaa| kavivara bhUdharadAsajI bhI isa viSayameM yahI kahate hai: "yoM kalahaMsa aneka vidha, daI sIkha mukhadaina / te saba kamaTha kusIlamati, bhaye viphala hitavaina / AyuddIna narako jathA, auSadhi lage na lesa / tyohI rAgI puruSa prati. cyA dharama-upadeza / / " ___ maMtrI-purohita vizvabhRtikA hI jyeSTaputra yaha kamaTha thaa| bacapanase hI isakA svabhAva kuTila rahA thaa| yaha matikA heThA thA / Tasake viparIta isakA choTA bhAI marubhUti bilkula saralabamAvI thA / eka hI kokhase janme huye yaha donoM viSa aura amRtatulya the, yahI eka anokhI bAta hai| ' rAnamatrI vizvamUtike dIkSA gRhaNa kara jAneke bAda kamaTha Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * kamaTha aura mrubhuuti| [11 aura marubhRti Anandase raha rahe the ki acAnaka rAjA aravidane apane zatru rAnA vaz2avIranapara car3hAI kara dI thii| dalabala sahita donoM rAjA raNakSetrame pAe aura ghora sagrAma hone lagA thaa| marabhUti bhI rAjAke sAtha raNakSetrame gayA thA / idhara kamaThakI bana AI / vaha niraMkuza ho pranAko taraha 2 ke kaSTa dene lgaa| isI bIcameM usakI kudRSTi marubhRtikI strI satI visundarI para par3a gaI thI aura vaha kAmAtura ho usako pAneke upAya karane lagA thA, yaha pAThakagaNa Upara par3ha cuke hai / astuH kalahasane jaba dekhA ki kamaTha visundarI vinA vihvala horahA hai: taba vaha bhI nyAyamArgase phisala paDA! kamatike phaMdemeM paDakara vaha dhokhese kamaThake bImAra honekA bahAnA batAkara visundarIko usake pAsa livA lAyA / vicArI anAna vanitA isake prapacako kyA jAne ? vaha sarala svabhAvase vahAM calI aaii| kamaThako aba bhI lajjA na AI / pApIne usake zIlako bhaMga kiyA aura durgatimeM apanA vAsa bnaayaa| itaneme rAjA araviMda apane zatruko parAsta karake sAnanda apane nagarako lauTe / nagarame pahuMcanepara unako kamaThakI saba kAlI karatUteM mAlUma par3a gaI / sacamuca kamaThake pApoMkA ghaDA bhara gayA thA-basa, usake phUTanekI hI derI thii| vaha bhI dina A gyaa| rAjAne use dezanikAlekA daMDa denA nizcita kara liyA ! saralasvAbhAvI marubhUtine bhAIke premase vihvala hokara ekavAra use kSamA karaneke lie bhI kahA; para rAjAne anIti mArgako rokaneke lie kamaThako daNDa denA hI nizcita rakkhA ! / / / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12] / bhagavAna pArzvanAtha / rAja AjJAke anusAra kamaThakA kAlA muMha karake gadhepara "car3hAyA gayA aura vaha dezase nikAla diyA gyaa| kuzIlavAna "kamaTha mahA duHkhI huA para use apanI karanIkA phala mila gyaa| "yApa kisakI riyAyata karatA hai ? bilakhatA huA vaha 'bhUtAcala parvatake pAsa phucaa| vahAM tApasa logoMkA Azrama thA, haThayogameM lIna ve loga adhomukha laTakakara, dhuMA pAna karake, aisI hI kriyAose kAyakleza sahana kara rahe the / kamaThane unake pAsa jAkara dIkSA grahaNa kara lI aura vaha bhI apanI kAyAko tapAne lgaa| idhara vicAre marubhUtiko apane jyeSTha bhrAtAkI isa durdazApara -bahuta duHkha huA aura sahasA vaha usako bhulA na sakA / jaba use yaha mAlUma huA ki kamaTha amuka tApasoMke nikaTa tapazcaraNa tapa rahA hai, taba usane unake nikaTa jAnA Avazyaka smjhaa| rAjAne kamaThake khala svabhAvake kAraNa usake pAsa jAneke lie marubhUtiko manA bhI kiyA parantu bhAIke mohase prerA vaha vahAM pahuca hI gayA / kamaThako dekhate hI usakA bhrAtRprema umar3a AyA ! vaha caTa usake pairoMpara gira paDA aura usase haratarahase kSamAyAcanA karane lgaa| isa saralatAkA kamaThake vakra hRdayapara ulTA hI prabhAva par3A / vaha krodhameM kApane lagA aura krUra kopake AvezameM usane eka zilA uThAkara marubhUtike sirameM de maarii| marubhUtike liye vaha kAphI thii| ArtadhyAnane marubhUtiko A gheraa| usake prANapakherU usa nazvara zarIrako choDa cala base / vaha anta samaya khoTe pariNAmoMse marakara sallakI vanameM vajraghoSa nAmaka vanahAthI haA / parimAmoMkI vakratAke kAraNa hI use pazuyonime janma lenA pdd'aa| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kamaTha aura marubhUti / [13 manuSyoM ke vicAroM athavA pariNAmoMkA bar3A gaharA saMbaMdha unakI bhalAI-burAIse lagA huA hai| acche vicAra hoMge, to pariNAma bhI acche hoMge aura pariNAma athavA manake acche honepara hI vacana aura kArya acche ho sakeMge, , kintu isake viparIta bure vicAro aura pariNAmose bure kArya hoge jinakA phala bhI busa hogaa| isa vaijJAnika niyamakA hI zikAra bicArA marubhUti bana gayA / antima svAMsameM usane halAhala viSa cakha liyA, jisase vaha pahale caukannA rahatA thaa| astu / dUsarI ora kamaThako bhI apane bure kAryakA duSpariNAma zIghra hI cakhanA pdd'aa| tApasiyoMne usake isa hisaka karmase ciDhakara use apane Azramase nikAla bAhara kara diyaa| vaha duSTa vahAMse nikalakara bhIlome jAkara milA aura corI karanekA pezA usane gRhaNa kara liyA / Akhira isataraha pApakI , poTa bAMdhakara vaha bhI marA aura marakara kurkaTa sarpa huA / usake bure vicAra aura bure kArya usakI AtmAko pazuyonime bhI burI avasthAmeM le gye| jaisA usane boyA vaisA paayaa| sacamuca jIvoko apane2 karmokA phala bhugatanA hI hotA hai| jo jaisI karanI karatA hai vaisI hI usakI gati hotI hai| marubhUtine bhI ArtarUpa vicAroke kAraNa pazuyonike duHkhameM apaneko paTaka liyA / krodhake Avezame sage bhAiyoMmeM gaharI duzmanI par3a gaI, jo janma janmAntarotaka na chUTI yaha pAThaka agADI dekheMge / ataeda krodhake vazIbhUta hokara prANiyoko vaira bAMdhanA ucita nahIM hai| Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14] bhagavAna pArzvanAtha / . kintu pAThakagaNa, zAyada Apa vismayame hoge ki ina vizvabhUti, marubhUti, aura kamaThakA sambandha bhagavAna pArzvanAthase kyA ? bhagavAna pArzvanAtha to jainadharmame mAne gae cauvIsa tIrthakaroMmeMse teIsaveM tIrthaMkara the / unakA ina logoMse kyA sarokAra ? kintu pAThakagaNa, dhairya rakhiye | jarA dhyAna dIjiye, jitane bhI bhAratIya darzana evaM yUnAna Adi dezoke jo prAcIna dharma the, uname paraloka aura saMsAra paribhramaNa arthAt AvAgamana siddhAnta svIkAra kiyA huA milatA haiM / jainadharmameM bhI ina siddhAntoko svIkAra kiyA gayA hai| isI anurUpa vaha pratyeka AtmAko saMsArame anAdikAlase cakkara lagAte aura apane karmoke anusAra duHkha sukha bhugatate mAnatA hai / jaina purANomeM jina mahApuruSoMke divya caritra varNita kiye gaye haiM; vahA unake pahaleke bhavoMkA bhI varNana diyA huA hai| isI taraha jaina purANoM meM bhagavAna pArzvanAthake pahaleke nau bhavoMkA varNana batalAyA gayA hai / ina nau bhavoMkA prAraMbha marubhUtike jIvanase hotA hai / marubhUtikA jIva hI unnati karate 2 dasaveM bhavameM bhagavAna pArzvanAtha honAtA hai / isa kAraNa yahAMpara marubhUti aura kamaThake varNanameM hama bhagavAna pArzvanAthake prathama mava varNanakA digdazana karate hai / ina donoM bhAiyoMkA savandha anta taka eka dUsarese isI tarahakA rahegA / yaha pariNAmoMkI vicitratA aura karmoke acUka phalakA dRzya hai ! Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjarSi ariviMda aura vnhsti| [15 rAjarSi ariviMda aura vnhsti| "jyoM mAcana-kodoM parabhAva, jAya jathAratha diSTi svabhAva / samajhai puruSa aura kI aura, tyoMhI jagajIvanakI daura // " sallakI vanameM ghora hAhAkAra macA huA hai| koI kisI ora bhAgA jArahA hai, koI kisI ora jhAr3iyome ghumakara prANa bacA rahA hai; aura koI bhayake kAraNa burI taraha cillA rahA hai / cAro ora kolAhala macA huA hai, mAno sAkSAt pralaya hI Anakara upasthita hogaI hai| vaha dekho vajaghoSa hAthI, jisake gaNDasthalase mada jhara rahA hai, madamAtA hokara yahAM Thahare hue isa yAtrI-saMgha para TUTa par3A hai / kupita huA aise trAsa derahA hai ki sabako prANoMke lAle paDe huye hai| vaha mAno isa saMghako yaha zikSA derahA hai ki 'dUsarekI jIvanacaryAme bAdhA DAlanA ThIka nhiiN| maiM Anandase apanI hathaniyoMke sAtha isa vanameM AnandakrIDA kiyA karatA thA, tumane bIcame Akara yaha kyA ar3agA DAla diyaa| lo, isakA phala cAkho / ' matta hAthI roSavAna huA isataraha burItaraha hiMsAkarma rata horahA thaa| parantu jarA najara bar3hAiye / yaha hAthI apanI vidyudgatise kyoM zithila hotA jArahA hai / are, yaha to apanI krUratA bhI chor3atA jA rahA hai, zAMti isake nikaTa AtI jA rahI hai / kyA kAraNa hai ki yaha yahAM ina maunI sAdhuke sAmane cupacApa khar3A hokara ekaTaka unakI ora nihAra rahA hai ? sAdhu mahArAjakA divya zarIra hai| unake urasthalameM zrIvatsakA lakSaNa soha rahA hai, Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16] bhagavAna pArzvanAtha / tapazcaraNake kAraNa zarIra kaza ho cukA hai; para AtmatenakA prabhAva unake sundara mukhapara chAgayA hai ki mAno sUrya hI uga rahA hai / vana hastI bhI isa divya puruSake sAmane avAk horahA / apane duSkarmako bilkula hI bhUla gayA ! AtmatejakA prabhAva hI aisA hotA hai / ___Ajakala AtmavAdako pragati prAya zithila hogaI hai| - isI kAraNa logoko AtmAkI anantazaktime bahuta kama vizvAsa hai / bhautikavAdake jhilamile prakAzane hI unakI AkheM cudhiyA dIM hai, parantu aba jamAnA palaTatA jA rahA hai| loga phirase AtmavADhake mahatvako samajhate jA rahe hai aura AtmAkI anantazaktime vizvAsa karane lage hai| sacamuca AtmAkI amogha anantazaktike samakSa koI bhI kArya kaThina nahIM hai| phira bhalA, agara vanahAthI vajaghoSa munike alaukika AtmarUpake sAmane natamastaka hojAve to kaunase AzcaryakI bAta hai ? vaha jamAnA to AtmavATake pracaMDa abhyudayakA thA / manupyoMme hI kyA, balki pazuoM takame Atma prabhAva aNnA asara kiye hue thA / isI kAraNa puNya bhAvanAone vAtAvaraNako vizeSa dharmamaya banA diyA thA, jisase usa samayake prANI bhI hara bAtame Ajase vizeSa unnatigAlI the / unakA mAnasika jJAna vRva hI bar3hA car3hA thaa| yahAMtaka ki pUrvabhavakI smRti pazuo takako hojAtI thI / vAghopa hAdhIko bhI munike urasthala para zrIvatsakA cinha dekhakara apane pUrvabhavakA smaraNa hoAyA thaa| pAThako, yaha divya sAdhu rAjA araviMda hI the| sallakI vanameM yaha rAnapi rUpameM viganamAna the / malmRtikI mRtyuke uparAnta yaha eka roja bAdaloMkI uthalapayala dekha rahe the, ki dekhate hI dekhate Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjarSi ariviMda aura vnhsti| [17 unameMkA eka sundara dRzya AMkhoMse ojhala hogayA / rAjAko yaha dekhakara duniyAMkI saba cIjeM athira jacane lgii| kSaNabhaMgura jIvanako Atma-kalyANameM lagAnA unhone iSTa jaanaa| vaha parama digaMbara muni hogaye / bAraha prakArakA ghora tapazcaraNa tapane lage / AtmadhyAnameM sadaiva tallIna rahane lge| unake jJAnakI bhI vRddhi hone lgii| isI avasthAmeM ve aravidarAjarSi zrI sammedazikharajIkI vaMdanA hetu saMgha sahita jArahe the, so sallakI vaname Akara Thahare huye the| isI samaya usa marubhUtike jIva hAthIne inapara AkramaNa kiyA thaa| jisakA bhalA honA hotA hai, usako vaisA hI samAgama milatA hai / villIke bhAgyase chIkA TUTa par3atA hai / vajraghoSa hAthIke sudina the ki use ina pUjya rAnarSike darzana hogae / hAthI vinayavAna hokara inake samakSa khar3A hogyaa| apane pUrvabhavakA sambandha yAda karate hI usane apanA zIza rAjarSike caraNome navAM diyA ! sabakA hita cAhanevAle una rAjarSine isakI AtmAke kalyANa hetu uttama upadeza diyA-batalAyA ki hisA karane-dUsareke prANoMko takalIpha pahuMcAnese durgatikA vAsa milatA hai, kyoki hisA jIvoko duHkhakAraka hai / koI bhI jIva takalIpha nahIM uThAnA cAhatA, isalie dUsaroMko kaSTa pahuMcAneke lie pahale svayaM apane Apa takalIpha uThAnI par3atI hai| phira kahI usakA aniSTa ho pAtA hai / isa. kAraNa yaha hiMsA pApakA ghara hai / isakA tyAga karanA hI zreSThananokA kArya hai| krodhake bagIbhUta hokara vana-hastIne aneko jIvoMke prANoko kaSTa pahuMcAkara vRthA hI aghakI poTa apane sirapara dharalI! - isI hisAhasa, ArmabhAva, apanI AtmAko hananeke kAraNa yahI Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 ] bhagavAna pArzvanAtha | marubhUti brAhmaNa pazukI yonimeM Ana paDA / rAjarSi mArmika upadezane hAthI ke hRdayako palaTa diyA / pazu paryAyake dukhoMse chUTane ke lie usane samyagdarzana pUrvaka aNuvratoMko dhAraNa kara liyA / dharma bhAvanA usake hRdaya meM jAgRta ho gaI / rAjarSi to apane mArga gae aura vaha hastI dharmadhyAna meM dina vitAne lgaa| eka pazuke aise dharmakAryapara avazya ho jIko sahasA vizvAsa nahIM hotA; kintu imame acaraja karane kI koI bAta nahIM hai / pazuoM meM bhI buddhi hotI hai / vaha svabhAvataH AvazyaktAke anusAra yathocita mAtrA meM pragaTa hotI hai / unake prati yadi premakA vyavahAra kiyA jAya aura unakI pazutAko dUra karake unakI buddhiko jAgRta kara diyA jAya, to vaha avazya aisera kArya karane lageMge ki jinako dekhakara Azcarya hogA / Aja bhI aise 2 zikSita baila aura bakare dekhe gae haiM ki jo apane khurose guNA karake khAsa adamiyoMke jetroMmeM rakkhe hue rupayoMkI saMkhyA batA dete hai aura jisa kisIne koI cIja curAI ho to usake pAsa jAkara khaDe hojAte hai / sarakasoM ke kheloMko saba koI jAnatA hai, sAdhAraNata kuttoMkI svAmibhakti, kisI cIja kA patA lagAnekI buddhi aura sikhAne para manuSyoM kI mahAyatA karaneke prayatna pratidina dekhe jAte hai| ye aise udAharaNa haiM jo hame pazuoM dvArA usa manovRttiko prApta karanekI bAtapara vizvAma karaneke lie bAvya karate haiM, jisase hAthI Adi paMcendri senI jIva dharmArAdhana karanekI yogyatA pA lete haiM / astu, hAthI vividha rItile dharmaza abhyAsa karane lagA / trasa jIvoMjI vaha nRla kara bhI virAdhanA nahIM karatA thA / samatAbhAvako Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjarSi ariviMda aura vnhsti| [19 hRdayame rakhakara vaha indriyoMkA nigraha karane lgaa| yahAMtaka ki gire huye sUkhe pattoM Adiko khAkara peTa bharane lagA aura dhUpase. tape huye prAmuka jalako dhokara pyAsa bujhAne lgaa| jina hathiniyoMke pIche vaha matavAlA banA phiratA thA, unakI tarapha aba vaha nihAratA bhI nahIM thaa| haratarahake kaSTa cupacApa sahana karaletA thA-durdhyAnako kabhI pAsa phaTakane nahIM detA thaa| isaprakAra saMyamI jIvana vyatIta karatA vaha kRSatana hogyaa| pacamaparameSThIkA dhyAna vaha nisivAsara karatA rhaa| eka roja hatbhAgyase kyA huA ki vaha vegavatI nadImeM pAnI pIne gayA thA, vahAMpara daladalameM phasa gyaa| bAhara nikalanA bilkula muhAla hogyaa| isa taraha asamarthatA nihArakara hAthIne sanyAsa grahaNa karanA ucita smjhaa| vaha samAdhi dhAraNakara vahAM vaisAkA vaisA hI sthita khar3A rhaa| prabala puNyaprakRtike prabhAvase nipaTa rdubuddhiyoMko bhI sanmArgake darzana hojAte haiM aura vaha usapara calane meM harSa manAte hai, isame Azcarya karanekI kucha bAta nahIM! hAthI bicArA sanyAsa sAdhana kiye huye vahA khar3A hI thA, ki itanemeM pUrvamavake kamaThakA jIva, jo marakara isI vanameM kurkuTa huA thA, idhara A niklaa| hAthiko dekhate hI use apane pahale janmakI bAteM yAda aagiiN| krodhase vaha tilamilA gyaa| jhaTase usane marubhUtike jIva usa sayamI hAthIko Dasa liyA ! zubhabhAvose deha tyAgakara bhagavAna pArzvanAthake dUsare bhavakA jIva yaha hAthI sahasrAra nAmaka bArahaveM svargameM baDI Rddhiko dhAraNa karanevAlA deva huaa| aura kamaThakA jIva-yaha sarpa marakara pApoke kAraNa pAMcave narkameM pahuMcA ! yahAM apanI 2 karanIkA phala pratyakSa hai| Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___20] bhagavAna pArzvanAtha / jenazAstroMme tIrthakara pada manuSya bhavakA moza danI gAnA gayA hai aura usakA adhikArI harAka prANI homaktA hai, yadi yaha dahAM batAye gaye niyamoM kA pUrNa pAlana apane janmAntagameM krle| vaha niyama isa taraha batAe gae hai -- - (1) darzanavizuddhi-samyagdarzana, AtmazraddhAnakI vizuddhatA prApta krnaa| (2) vinayasampannatA - mukti prAptike sAdhano arthAt ratnatrayake prati aura unake prati jo umakA abhyAma kararahe hai vinaya krnaa| (3) gIla vratepvAtacAra-atIcArarahita arthAt nirdoSa rUpase pAca vratoMkA pAlana aura kapAyokA pUrNa damana karanA / . (4) abhIkSNa jJAnopayoga-samyagnAnakI salagnatAmeM -svAghyAyame avirata datta'catta rahanA / (5) saMvega-masArase viraktatA aura dharma prema rkhnaa| (6) zaktatastyAga-yathAzakti tyAgabhAvakA abhyAsa krnaa| (7) zaktitamtapa-zakti parimANa tapako dhAraNa karanA / 18) mAdhupamAdha-sAdhuokI sevAsuzrUSA aura rakSA karanA / (9) yAvRtya karanA-save prANiyoM khAsakara dharmAtmAoMkI yAvRtya krnaa| (10) adbhakti - ahaMta bhagavAnakI bhakti karanA / (11) AcAryabhakti-AcArya parameSThIkI upAsanA karanA / (12) bahuzrutabhakti-upAdhyAya parameSTIkI bhakti karanA / (13) pravacana bhakti-zAstrokI vinaya karanA / (4) pAvazya kApa rahANi-paDAvazyakoke pAlaname zithila na honaa| Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjarSi ariviMda aura vnhsti| [21 ' (15) mArgaprabhAvanA-mokSamArga arthAt jainadharmakI prabhAvanA karanA; aura (16) pravacanavatsalatva-mokSamArgarata sAdharmI bhAiyoMke prati vAtsalyabhAva rkhnaa| inhIM solaha niyamoMkA pUrNa pAlana marubhUtikI AtmAne apane nau janmAntaroMmeM karaliyA thA, jisake hI prabhAvase vaha paramocca tIrthakarapadako pahuMcA thA-sAkSAt paramAtmA bhagavAna pArzvanAtha huA thaa| bAta yaha hai ki isalokameM eka sUkSma pudgala vargaNAyeM bharI par3I haiM, jo jIvAtmAke zubhAzubha mana, vacana, kAya kriyAke anusAra usameM AkarSita hotI rahatI haiM / jIvAtmAkA sambandha isa pudgalase anAdikAlase hai aura vaha niratara mana, vacana, kAyakI zubhAzubha kriyAke anusAra bar3hatA rahatA hai| usa samayataka yaha krama jArI rahatA hai jabataka jIvAtmA jo, svabhAvameM caitanyamaI hai, isa paugalika sambandhase apanA pIchA nahIM chur3A letA hai| isa sanAtana niyamakA khulAsA paricaya pAThakagaNa agAr3I pAyeMge, parantu yahAMpara yaha dhyAnameM rakha lenA ucita hai ki isI niyamake bala marubhUtikA jIva apane azubha mana, vacana, kAya yogake pariNAma svarUpa durgatimeM gayA aura pazu huA thA kiMtu usI avasthAse dharmakA ArAdhana janmAntaroMmeM karate rahanese vaha uttarottara unnati karatA gayA aura Akhira vaha isa yogya bana gayA ki paugalika saMsargakA bilkula anta kara "sakA ! isase karmasiddhAntakA prabhAva spaSTa hojAtA hai| astu / - sahasrAra svargake svayaMprama vimAnameM marubhUtikA jIva jo / AgAmI calakara jagatapUjya 23veM tIrthakara pArzvanAthajI huA thA, kaha Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22] bhagavAna pArzvanAtha / / zaziprabha nAmaka deva huaa| avadhijJAnake bala usa devane apane pUrva bhavame kiye gaye vratokA mAhAtmya jAna liyA / so yahAM bhI vaha khUba hI mana lagAkara bhagavadbhajana karane lgaa| mahAmeru, naMdIsura Adi pUjyasthAnoMmeM jAkara vaha baDe bhAvase jina bhagavAnakI pUjanaarcana karatA thaa| solahasAgara taka vaha svargAke sukhokA upabhoga karatA huA vizeSa rItise puNya saMcaya karatA rhaa| aMtameM vahAMse cayakara vaha deva jaMbUdvIpa pUrva videhake puSkalAvatI dezake unnatazaila vijayApara base huye vizAla nagara lokottamapurake rAjA bhRpAla aura rAnI vidyutmAlAke agnivega nAmaka sundara rAjakumAra huA / - rAjakumAra agnivega baDA hI saubhAgyazAlI, somaprakRti, pravINa aura saphala zubha lakSaNokA dhArI thaa| pUrvasaMyogase isa bhavameM bhI usakI bhakti zrI devAdhideva ninadevake caraNoMmeM kama nahIM huI thii| puNyAtmA jIvoko dharma harajagaha sahAI hotA hai / rAjakumAra magnivega sabake lie sukhakA hI kAraNa the| yuvA honepara inhoMne rAjyasaMpadAkA upabhoga kiyA / ekaroja inakA samAgama eka svaparahitakArI sAdhu mahArAjase hogyaa| inhoMne unakI vizeSa bhakti kI aura unakA upadeza sunakara inake hRdayameM vairAgyakI lahara umar3a AI-yaha muni hogaye / ____rAjarSi agnivega tilatuSa mAtra parigrahatakakA tyAga karake parama tapoMko tapa rahe the ki acAnaka pUrvasaMyogase apane marubhUtike pUrvabhavameM bAMdhe huye vairake kAraNa kamaThakA jIva narkase nikala karake. jo phira ajagara sarpa huA thA, inake pAsa A dhamakA ! himagira 'guphAmeM avasthita ina dhIravIra munirAjako isane phira Dasa liyaa| Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cakravartI vajranAmi aura kuraMga bhIla / [ 23 isa taraha inakA yaha cauthA bhava bhI ApasI vairakA badalA cukAnese khAlI na gayA ! munirAjane samabhAvase prANa visarjana kiye, isa liye vaha to solahaveM svarga meM pahalese bhI jyAdA bhogoMke adhikArI huye, aura kamaThakA jIva vaha ajagara pApadoSake vazIbhUta hokara chaThe narkame jAkara par3A, jahA dAruNa duHkha bhugatane par3ate haiM / tIvra vaira bAMdhane ke pariNAma se use vArambAra ghora yAtanAoMkA kaSTa sahana karanA par3atA rahA ! sacamuca krUra pariNAmokI tIvratA bhava bhavameM dukhadAI hai ! jIvakA yadi koI sahAI aura sukhakArI hai to vaha eka dharma hI hai / kavi bhI usake pAlana karanekA upadeza dete haiM: - Adi anta jisa gharmasau sukhI hoya saba jIva / tAko tana mana vacana kari, re nara seva sadIva // " 88 (8) cakravartI vajranAbhi aura kuraMga bhIla ! "( bIja rAkhi phala bhogavaiM, jyoM kisAna jaga mAMhi / soMcI nRpa sukha kareM, dharma bisArai nAMhi // " Ajakalake logoMko saMsAra ke eka kone kA bhI pUrA jJAna nahIM hai / pAzcAtya dezo ke anveSakoM aura vidyAvAridhiyone jina sthAnoM aura jina bAtoMkI khoja kara lI hai, vaha abhI na kuchake barAbara haiM / nita naye pradeza aura naI 2 bAteM logoke agAr3I mAtI haiM / parantu bhAratake pUrva itihAsako dekhate huye hama unameM kucha bhI navInatA nahIM pAte haiM / bhaugolika siddhAntome bhI aba pazcima bhArata ke siddhAntoMko mAnaneke liye taiyAra hotA jArahA hai / aise Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24] / bhagavAna pArzvanAtha / aise vidvAn bhI agAr3I A rahe haiM jo sapramANa pRthvIko sthira batalAne lage hai / sArAMza yaha ki isa jamAnemeM jo unnati huI hai, vaha apanI parAkASThAko nahIM pahuMcI hai / balki jaina graMthoMke varNanako dhyAnameM rakhakara hama kaha sakta hai ki abhI serame paunI bhI nahIM kanI hai / ataeva unnatikI isa nanhIM avasthAmeM yadi pahile jaisI bAto aura dezoMkA patA hame na cale aura hama unheM acaMbhe jaisA mAna leM, to usameM vismaya hI kaunamA hai ? yaha hamArI saMkucita buddhikA hI doSa hai ! astu, yahAMpara isa kathAmeM vismaya karanekI koI AvazyaktA nahI hai / marubhRtikA jIva jo acyuta svargameM deva huA thA, vaha vahAM apane sukhI dina prAya pUre kara cukA / pAThakagaNa, usake liye svargasukhoMko choDanA anivArya hogyaa| vahAme cayakara vaha vanavIra nAmaka bhUpAlake yahA bar3A bhAgyavAna putra huaa| yaha rAnA padmadezake astrapura nagarake adhipati the| jambUdvIpake madhyabhAgameM avasthita meru parvatake pazcima bhAgame eka aparavideha nAmaka kSetra batAyA gayA hai / yaha baDA hI puNyazAlI kSetra hai| yahAke jIvoMke liye mokSakA dvAra sadA hI khulA rahatA hai / yahA jaina muniyoMkA prabhAva cahuora phailA milatA hai / ahiMsA dharmakI zaraNameM saba hI jIva Anandame kAla yApana karate hai| isI kSetrame asvapura nagara thaa| rAnA vajavIra baDe nItinipuNa jinarAnabhakta rAjA the / unakI paTarAnI vinayA baDI hI mulakSaNA aura sukumArI thI / ekadA purvapRnyavazAta ganIne mote huye rAtake pichale paharameM pAca zubha bama deye| pahale melpavaMta dekhA, phira kamame sUrya, caMdra, vimAna Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cakravartI vajranAbhi aura kuraMga bhIla / [ 25 aura sajala sarovara dekhe / prAtaH hote hI vaha apane priyatama rAjA vajravIra ke pAsa pahuMcI aura bar3I vinayase rAtake svapnokA saba hAla unase kaha sunAyA / rAjA ina svapnoMkA hAla sunakara bahuta khuza huA / usane rAnI se kahA ki tere eka pradhAna putra hogA / svapnoM kA yaha uttama phala sunakara rAnIko bhI bar3A harSa huA / niyata samaya para bhAgyavAna putrakA janma huA; jisakA nAma inhoMne vajranAbhi rakkhA aura yaha jIva acyuta svargakA deva hI thA / yaha bhagavAna pArzvanAthakA chaTTA pUrvabhava samajhanA cAhie / kramakara rAjaputra vajranAbhi yuvAvasthAko prApta huye / isa avasthAko pahuMcate 2 inhone zastra - zAstra Adi vidyAomeM pUrNa nipuNatA prApta kara lI thii| Ajakala ke raIsokI bhAMti inake pitAne inakA vAlapaname vivAha karake hI inheM vidyA aura svAsthyahIna nahI banA diyA thA balki yaha jaba saba tarahase niSNAta hogaye the, taba inakA vivAha saMskAra rAjAne karAyA thA / vivAha - honepara yaha apanI sundara rAniyoke sAtha manamAne bhoga bhogane lage / antameM rAjyabhAra inako prApta huA aura yaha bar3I kuzalatA pUrvaka rAjyaprabaMdha karane lage the / 1 vajranAbhi nItipUrvaka rAjya kara rahe the, ki inako samAcAra mile ki rAjAke AyudhagRhame cakraratna utpanna hogayA hai / yaha sunakara inako - baDA harSa huA aura yaha chahoM khaMDa pRthvIko vijaya karake dharmarAjya sthApita karaneke liye gharase nikala par3e / lokake pANiyoMkI hita cintanAse vaha vyagra ho uThe aura dharmacakrakA mAhAtmya vaha cahuMora phailAne lage / jainazAstroke anusAra cakra Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ M 26] bhagavAna pArzvanAtha / vartiyoMke liye apUrva sAmigrIkA prApta karanA aura sArvabhaumika samrAT honA anivArya hai| imI anurUpa rAjA vacanAbhi bhI chaha khaMDakI vinaya karake cakravartI padako prApta huye / sArvabhaumika samrAT hogae / pravala puNyase ahaTa sampadA aura bhogopabhogakI sAmigrIkA samAgama inako huA thaa| jina rAjAoMko inane parAsta kiyA thA, prAya. una sabane hI inakI bahuta kucha najara bheMTa kI thI tathA apanI sukumArI kanyAoMkA pANigrahaNa bhI inake sAtha kara diyA thaa| ina rAjAoMmeM battIsa hajAra mleccha rAnA bhI the| inakI kanyAyoMke sAtha bhI rAjA vacanAmine vivAha kiyA thA usa samaya vivAha sambaMdha karanA eka niyata paridhimeM saMkucita nahIM thA balki vaha bahuta hI vistRta thaa| yahAM taka ki uccakulI manuSyoMki lie zUdra aura mlecchoM takameM vivAha sambadha karanA manA nahIM thA, jaise ki samrATU bacanAbhike udAharaNase prakaTa hai / isa taraha sArvabhaumika samrATapadako pAkara rAjA vacanAmi sAnanda rAjya kara rahe the / vaha apane vistRta rAjyakI samucita rItise vyavasthA rakhate the, parantu itanA hote hue bhI vaha apane dharmako nahIM bhUle haye the| artha aura kAmakI vedIpara dharmakI bali nahIM car3hA cuke the, jaise ki Ajakala horahA hai| yohI sukhasAgarameM ramaNa karate hue samrAT vacanAbhi kAlayApana kara rahe the, ki eka roja zubha karmake saMyogase kSemaMkara nAmaka muni mahArAjakA samAgama ho gyaa| bhaktibhAvase samrATne unakI vandanA kI aura mana lagAkara unakA sarva hitakArI upadeza sunaa| muni mahArAjakA upadeza itanA mArmika thA ki usane vajanAbhi samrATkA hRdaya phera diyaa| vaha Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cakravartI bajranAbhi aura kuraMga bhiil| [27 apane vizada sAmrAjya aura atula saMpadAko kauDIke mola barAbara samajhane lge| chayAnave hajAra sundarase sundara rAniyAM bhI unake dilako apanI ora AkarSita na kara skii| pUrA vairAgya unake dilameM chA gayA, sArA saMsAra unako asAra dIkhane lgaa| rAjabhoga bhogate jahAM sAra hI sAra najara AtA thA, vahAM aba unheM kucha , bhI sAra na dikhAI par3atA thA / lau lagI thI zAzvata sukha pAnekI isalie unakI bhramabuddhi usI taraha bhAga gaI jisa taraha sUrajake nikalate hI aMdhakAra bhAga jAtA hai / vastuokA asalI svarUpa unakI najarame A gyaa| ve vicArane lage: ' isa sasAra mahAvana bhItara, bhramate ora na Ave / jAmana marana jaga do dAjhyo, jIva mahAdukha pAve // kava hI jAya narakathiti bhujai, chedana bhedana bhArI / kava hI pazu parajAya dharai taha, vadha badhana bhayakArI // suragatime para sapati dekhai, gaga udaya dukha hoI / mAnupa joni aneka vipatimaya, sarva sukhI nahI hoI // " " moha udaya yaha jIva agyAnI, bhoga bhale kara jAne / jyoM koI jana khAya dhatUro, so saba kacana mAne // mai cakrI pada pAya niratara, bhoge bhoga ghanere / tobhI tanika bhaye nahIM pUrana bhoga manoratha mere // samyagdarasana gyAna carana tapa, ye jiyake hitakArI / ye hI sAra, asAra aura saba, yaha cakrI cita dhArI ||"-paarshvpuraann citameM dRr3hatA dhAraNa karake samrATne apane putrako rAjya bhAra sauMpA aura Apa aneka rAjAoMke sAtha niHzalya hokara muni ho gye| guru caraNoMke nikaTa jainamunike paMca vratoMko dhAraNa kara liyaa| apanI alaukika vibhUtikA jarA bhI moha nahIM kiyaa| kAnI Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ 28 ] . bhagavAna pArzvanAtha / kaur3IkI taraha use ni saMkoca bhAvase pairoMse ThukarA diyA aura ghora tapazcaraNa karane lge| sadA AtmadhyAnameM lIna rahane lge| apane manuSya janmako saphala banAne lge| ___eka roja rAjarSi vajanAbhi kAyotsarga eka vanameM virAjamAna the, ki inake pUrvabhavakA vairI maThakA jIva vahAM ApahuMcA | kamaThakA jIva ajagara jo marakara chaThe narkameM gayA thA vaha vahAMse nikala kara kisI puNya saMyogase nara janmameM to AyA. para kuraMga nAmaka hisaka bhIla huaa| sacamuca jIvoMke kiye huye zubhAzuma karma apanA prabhAva svata hI ucita samaya para dikhAte hai | bhagavAna pArzvanAthanIke ina pUrvabhavoMke varNanase karmake vicitra pariNAmakA khAsA digdarzana honAtA hai / vara-baMdhake kAraNa yaha kuraMga bhIla rAjarSiko dekhate hI AgababUlA hogyaa| rAjarSi to zatrumitrameM samabhAvako dhAraNa kie hue the| unake nikaTa usake kopakA kucha bhI prabhAva nahIM thA. parantu yaha nIca kAheko mAnanevAlA thaa| dhanuSa-bANa hAthameM liye huye thA / caTase vANa dhanupapara car3hA liyA aura bharatAkata khIMcakara yogAsIna munirAjake mAra diyA ! munirAjane isa duHkhadazAmeM bhI dharmavyAnako tyAgA nahIM balki upasarga Aya jAnakAra unane vigepa rItime AtmamamAdhimeM dRSTiko lIna ka diyA / ima uttama dagAmeM unake prANapakherU nikalakara madhyama greve. yaka vimAnameM phuNce| vahAM ce ahamindra huye aura vizeSa rItise Anandamukha bhogane lge| pahale vahA pahacakara utpAda se jase uThane hI vaha bhramameM par3a gae ki yahA maiM kaise AgayA ? yaha kauna sthAna hai ? itanemeM hI Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aanndkumaar| [29 apane avadhinAna ke balame apane pUrvabhavakA saba saMbaMdha jAna liyA!' puNya prabhAvakA yaha pratyakSa udAharaNa dekhakara vaha phira bhI jinendra bhagavAnakI pUjana arcanAmeM tallIna hogayA ! yahAM utpanna hone ke kucha kAla bAda hI vaha yauvana avasthAko prApta hogayA aura AnaMdame aneka tIthoM meM jAnAkara jinendra bhagavAnakI vandanA, stuti Adi rahe bhAvose karane lgaa| dharmataruko khUba acchI taraha sIcane lgaa| idhara vaha bhIla himAkarmame rata rahA, munirAjakI hatyA karane sadRza mahApApake vazIbhUta ho vaha rudradhyAnase marA aura marakara sarva Atama nameM jAkara pahA / vahAMpara vaha nAnAprakArake anekAneka mahA dukha bhugatane lagA-adharmakA kaTaphala use yahA cakhanA pdd'aa| sacamuca dahiyoMke AdhIna haA jIva vRthA hI du.khI hotA hai| viSayalampaTI kamaTha apane ghora pApakI badolata barAbara duHkha hI. uThAtA phirA ! ataeva. 'vikavika viSayakapAyamala, ye bairI jagamAhi / ye hI mohita jIvako, avasi naraka le jAhi // dharma padAratha vanya jaga, jA paTatara kachu nAhi / durganivAsa vAyake, dharai suraga ziva mAhi // " AnandakumAra / "jinapUjAkI bhAvanA, saba dukhaharana upaay| karate jo phala saMpajai, so varanyau kima jAya // " vasanta Rtu apanI manamohaka muskAna cArotarapha choDa rahI thaa| vanalatAyeM aura dizA-vidizAyeM phUle aMga nahI samAtI thii| Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna pArzvanAtha sundara suhAvanA samaya thA / kAmIjanoke liye mAno anaGgarAjane kelike lie sAkSAt nandanavana hI isa bhUtalapara raca diyA thaa| parantu dharmAtmA sajjana isa samaya bhI puNyopArjana karanA nahIM bhUle the| naMdIzvara vratakA mahotsava bar3e utsAhase ina dino kiyA jAtA hai| kaugaladezake ayodhyA sadRza uttama nagarameM ikSvAkvazI mahArAja vantravAha rAjyAdhikArI the| prabhAkarI nAmakI inake zIlaguNabharI rAnI thii| donoM hI rAjapuruSa jainadharmake dRDha zraddhAnI the| marubhUtikA jIva ahimadra graivevikase cayakara inhIM rAjadampatike yahA sarvasukhakArI AnandakumAra nAmaka rAjakumAra huA thaa| yuvA honepara isa sundara rAnakumArakA aneka rAjakanyAoMke sAtha vivAha humA thA, aura phira yaha apane pitAke padako prApta huA thA ! jena zAstroMmeM rAjAoMke ATha bheda batalAye haiM; arthAt pahale jamAneme ATha prakArake rAjA hote the, yaha jaina zAstroMke varNanase prakaTa hai| unameM batalAyA hai ki jo koTigrAmakA adhipati hotA hai, vaha rAjA kahalAtA hai| pAMcasau rAnA jisako gIza namAveM vaha adhirAjA batalAyA gayA hai / tathApi eka hajAra rAjA jisakI AnamAne vaha rAjA mahArAjA kahalAtA hai / do hajAra nRpa jisake AdhIna hoM use argha maNDalIka samajhanA cAhiye aura cAra hajAra rAnA jimakI zaraNa A vaha rAjA maDalIka kahalAtA hai / ATha hajAra bhRpa jisakI AjAko gira gharate hoM, vaha nRpa mahAmaMDalIka mAnA jAtA hai| molaha hajAra ganAoM ko apane AdhIna rakhanevAlA ganA ardhacakrI batalAyA gayA hai aura battIsa hajAra rAmA jisakA lohA mAnate hoM vaha cakravartI rAnA kahalAtA hai| inameMse mahAmaMDa Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnandakumAra / [31 lIka pada para rAjA AnandakumAra AsIna the| isataraha mahAmaMDalIka rAjA AnandakumAra AnaMdase kAlayApana kara rahe the ki basatotsavakA samAgama huA / rAjamaMtrI svAmihitane apane vivekabhare vacanose rAjAkA mana vanakrIDA karaneke sthAnapara jinabhavanameM nandIzvara vidhAnakA parama utsava karanekI ora phera diyA ! bar3e utsAhase pUjana hone lagA / rAjA bhI bar3e harSase jinendrabhagavAnakI pUjA karaneke liye vahA pahuMcA aura bar3e bhaktibhAva aura zAta cittase usane bhagavAnakI pUjA kI / AkulatAkA nAma nahI-dhIrajase vidhipUrvaka pUnA huii| rAjAkA manarUpI bhramara jinarAjake pAdakamalomeM mugdha hogayA / bhaktavatsala jIva jinendraprabhuke samakSa apane dvaitabhAvako bhUlakara ekameka honAte haiN| jinendrapUnAme svAmI aura cAkarakA sambaMdha nahIM hai / vahAM jo pUjaka hai so pujya hai, yahI bhAva pradhAna rahatA hai| na yAcanA haina prArthanA hai- nirAka hRdayase prabhuke AtmIka guNomeM "are; jo ve haiM so mai hUM" kI dhvanime lIna hojAnA hai-yahI jainapUjA hai| . rAjA bhI aisI pUjA karaneko udyamazIla huA thA, parantu usake hRdayame sazaya uTha khaDA huA / saubhAgyase vipulamatI nAmaka munirAja bhI vahAM vadanArtha Ae the, unake nikaTa jAkara rAjAne apane sazayakA samAdhAna karanA cAhA / kAkI nivRti karanA hI uttama hai-usako davAnA samyaktvameM baTTA lagAnA hai-sacce zraddhAnako malina karanA hai / svataMtra vicAro dvArA pratyeka viSayakA spaSTIkaraNa karanA zraddhAnako nirmala aura gAr3ha banAnA hai| svataMtra vicAroMse DaranekI koI bAta nahIM-svAdhIna rItise tAtvika carcA karanA parama Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32] bhagavAna pArzvanAtha / upAdeya hai / usako meTanA azraddhAnako janma denA hai / ajJAnAMdhakArako meTaneke lie vivekamayI svataMtra vicArarUpI sUrya hI sAma rthyavAna hai| rAjA AnandakumArane svataMtrarItise vicAra kiyA ki pASANakI mUrti kisa taraha hame puNyakI prApti karA saktI hai? isIse unako isa bAtakA avasara milA ki vaha devapUjAkA saccA svarUpa munirAnase jAnakara apane samyaktvako dRr3ha krleN| yadi ve cupacApa rUr3hivata bhagavadapujana karake cale Ate, to unakA ajJAna dUra na hotA! isalie svAdhIna rItise tatvokA vivecana karanA burA nahIM hai-para vahAM sabI anveSaka buddhikA honA jarUrI hai, isa bAtakA dhyAna avazya rakhanA cAhie / munirAjane rAjAkA samAdhAna kara diyA, batalA diyA ki jIvake zubhAzuma bhAva kAraNa pAkara utpanna hote hai aura usase hI. puNya, pApa baMdha honA hai| jisa taraha sphaTika pASANameM kusuma varNakA Dhaka lagAnese umakI dyuti aruNazyAma honAtI hai| usI taraha jIvakI bAta hai / upameM zumAzubha bhAvakarmake anupAra aMtara par3a jAtA hai / ighara jina pratimA zubha bhAva utpanna karane kA kAraNa hai hI ! kyoM ke zrI jitendra bhagavAnakI vItarAga mudrA nirakhikara una bhagavAna ke divya jIvanakA smaraNa hI punakako AtA hai| aura puNyAtmA mahApuruSoM ke pavitra jIvanokA smaraNa ho AnA bhAvoMko zuma rUpa karaneke liye avazya hI kAryakArI hotA hai | isalie isa zubhabhAvake utpanna honese jinadevakA pUnana puNyabaMdhakA kAraNa hai| dese avazya hI jinendra bhagavAnakI mUrti jar3a pApAga hai-rAmahepane rahita, amala aura mukha dukhakI dAtA nahIM hai / vaha darpaNa Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnandakumAra / vata hai: mamA darpaNameM muha dekhoge vaisA dikhAI pdd'egaa| isI taraha nisabhAvase jina bhagavAnakI pratimAkA avalokana kiyA jAyagA usI bhAvarUpa puNya-pApakA badha pUjaka hogaa| puNya pApa jIvake nijabhAvoke AdhIna hai| jisa taraha eka sundara vezyAke mRta deha so dekhakara viSayalampaTI jIva to pachatAtA hai ki hAya ! yaha jindA na huI jo meM isakA upabhoga karatA / eka kuttA maname kur3hatA hai ki ise jalA hI kyo diyA gayA, vaise hI chor3a dete to mai bhakSaNa kara letA aura vivekI purupa usako dekhakara vicArate hai ki hAya ! yaha kitanI abhAgI thI ki isa manuSya-tanako pAkara bhI isane isakA sadupayoga nahIM kiyaa| vRthA hI viSayabhogoMmeM naSTa kara diyaa| isI taraha jinavimbako dekhakara apanI2 ruciyoke anusAra loga usake darzana karate hai / vezyAkA nirjIva zarIra tIna jIvoMko tIna vibhinna prakArake bhAva utpanna karaneme kAraNabhUta banagayA, yaha vilakSaNa zakti usame kahAse AgaI ? vaha to jar3a thA-usameM prabhAva DAlane kI koI tAkata zeSa nahIM rahI thI phira bhI usake darzanane taraharake vicAra tIna prANiyoke hRdayameM utpanna kara diye / yaha prasaMga mila jAnese jIvoke pariNAmoke badala jAnekA pratyakSa pramANa hai ! isalie jina pratimAse virAga karanekI koI jarUrata nahIM / dRr3ha zraddhA rakhakara yadi hama unakA AdhAra lekara una tIrthaMkara bhagavAnake divyaguNokA citavana kareMge jo apane hI sadprayatnose jagatapUjya bana gae hai to avazya hI hame jinapratimA pUjanase puNyakI prApti hogii| isame saMzaya nahIM hai| Aja pratyakSame agrejoko dekhiye, koI bhI unako mUrtipUjaka Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34] bhagavAna pArzvanAtha / nahIM kaha saktA, kintu vaha apane mahApuruSoke prativimba dezavidezoMmeM AdaraNIya nyAnoMpara banAte hai aura unako vinaya karate haiN| landanake TrAphalagara svAyarameM eDamirala nelamana sAhabakrI pApANa-mUrti khaDI huI hai / aMgreja loga prativarSa eka niyata divasa vahAM utsava manAte haiM aura mUrtipara phUla hAra Adi car3hAte haiN| itane para bhI unakA yaha kaya ' mUrtipUjA ke rUpane nahIM ginA jAsaktA kyo ke unako usa pattharakI mRrtise kucha sarokAra nahIM hai sarokAra hai to sirpha itanA ki vaha usake nimittane apanI kRtajJatA aura bhaktiko pradarjita karate huye apanemeM eDamirala nesalanake vIra bhAvoto bhara lene haiN| aMgrejoMko jo Aja mamudroMpara sabase dar3A car3hA adhikAra prAta hai, vaha eDamirala nelamanake ho kAraNa hai| nelapanane to eka hI jala-saMgrAmameM agrenoMkane vinayala bhI dilAI thIH kinnu unakI mUrtine aMgrejoMmeM lAkho nelasana paidA kara diye haiN| sata jo mUrtikA Adara karate haiM. vaha AdargamAvase karate haiN| isI taraha niyoMkI pUnA hai| vaha mUrtipUjA na hokara AdargapUjA hai / jainagro pASANa bhAdameM devakI karasanA karake pujA karanekA khula. niSedha hai / mUrtikA sahArA lekara upAsaka ghoravIra aura lagatoddhAraka nIkaroMke apUrva jugoM se apane AntAvoMko alaMkRta karatA hai / jainamunAmeM dInatA aura yAcanAko nyAna prApta nahIM hai| vahAMto kamajatAjJArana aura AtnAnubhavato nukhyatA prApta hai| ata: jinapUjAmeM AnannakumArakI taraha nakA nA vRyA hai / astu Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aanndkumaar| [35 rAjA AnandakumAra vipulamatI munirAjake mukhAravindase jina pUjAke mahatvako sunakara dRr3ha zraddhAnI hogayA aura usane una munirAjase tIno lokake jaina maMdirokA bhI varNana sunaa| vaha pratidivasa sarvahI sthAnoke jina caityoMko parokSa namaskAra karane lgaa| sUryadevake vimAna meM bhI jinacaitya use batAe gae the, so vaha sAMjhasavere chattapara car3hakara sUryakI ora lakSya karake vahAMke jinacaityoko argha car3hAyA karatA thaa| rAjAkI isa kriyAko dekhakara sAdhAraNa janatA bhI vaisI hI kriyA karane lgii| kahate hai tabahIse 'bhAnu upAsaka ' logokA saMpradAya utpanna hogayA, sUryadevakI pUjA hone lagI, sUryamaMdira banane lge| ina sUryamaMdirokA patA jabataba bhAratake prAcIna khaNDaharoMse hojAtA hai / kAzmIrame eka sundara suryamaMdira aba bhI bhagna dazAme avazeSa hai| . isa prakAra bar3e bhAvase jinapUjA karatA huA rAjA AnandakumAra rAjyaprabadha kararahA thA ki acAnaka isakI dRSTimeM eka sapheda bAla AgayA / sapheda bAlane use bilkula sapheda hI banA diyA ! vaha saMsArase virakta hogayA-apane jyeSTha putrako rAjyabhAra saupakara usane sAgaradatta munirAjake samIpa jinadIkSA grahaNa karalI ! paMcamahAvratoko dhAraNa karake vaha bhavya jIva vizeSa rItise bAhyAbhyaMtara tapazcaraNa karane lgaa| vividha prakArake parISahoko samabhAvase sahana karane lagA / vaha rAjarSi zAstrAbhyAsameM uttacitta rahate, nirmala bhAvose dazalakSaNa dharma aura solahakAraNa bhAvanAokA citavana karate the / ina bhavatAraNa solahakAraNa bhAvanAoke bhAnese Apake trilokapUjya tIrthakara karmakA baMdha baMdhagayA / unheM aneka prakArakI Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36] bhagavAna pArzvanAtha / RddhiyokI prApti ho gaI / tyAgabhAvame apUrva zakti hai, manupyako svAdhIna vanAnevAlA yahI eka mArga hai| ___ rAjarSi AnaMdakumAra eka roja kSIra nAmaka vaname vairAgyalIna khaDe huye the| meruke samAna vaha acala the, AtmasamAdhime lIna vaha Tasase masa nahIM hote the| isI samaya eka bhayaMkara keharI unapara A ttaa| apane pajeke eka thapeDeme hI vaha dhIravIra munirAjake kaMThako noca le gayA ! aura phira anya zarIrake avayavoMko khAne lagA ! isa pracaMDa upasargame bhI ve mahAgabhIra rAjarSi avicala rhe| unhone apanI antardRSTi aura bhI gaharI car3hA dii| vaha yaha bhI na jAna sake ki koI unheM kucha kaSTa pahuMcA rahA hai / vaha dRr3ha zraddhAnI the ki AtmA ajara-amara hai, garIra usake rahanekA eka jhopaDA hai| magNa honepara bhI usakA kucha vigaDatA nahIM isalie zarIrake naSTa honene rAga-virAga karanekI unako jarUrata hI na thii| mAjakalo matyAnveSI bhI isI tatvako pahuMca cuke haiN| pramiDa vaijJAnika mara olIvara laeNoNnane yaha spaSTa prakaTa kara diyA hai ki mRtyuke uparAta bhI nIva rahatA hai| mRtyume bhaya karanekA koI kAraNa nahIM, (dekho hindusthaanrivy)| rAjarSi sAnandakamAra to uma satyake pratyakSa dargana karacuke the / phira bhalA vaha kisataraha mihanta upasaMgame vicalita hone vaha apane AtmavyAnameM nizcala rahe aura ina zubha pariNAmoMme uma nazvara garIrako choDakara Anata nAmaka mbarga, devendrome pUca indra huye ' yaha regemiMda jimane itane kara bhAvase rAjarpipara AkramaNa kiyA thA, mita ya jhamTI jIvA aura koI nahIM thaa| na hansa Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnandakumAra | [ 37 bhogakara vaha isI vanameM siha huA thA / apane kamaTha aura maru bhUti bhavake badhe hue vairako vaha yahAM bhI nahI bhulA sakA ! rAjarSiko dekhate hI use apanA pUrvabhava yAda AgayA aura phira jo usane adhama karma kiyA, vaha pAThaka par3ha hI cuke hai / nIca keharI isa aghake vazIbhUta hokara pacama narkame jAkara par3A ! zubhAzubha karmo kA phala pratyakSa hai / zubha karmokara eka jIva to unnati karatA huA pUjyapadako prApta ho cukA aura dUsarA apanI AtmAkA patana karatA huA narkavAsa meM hI par3A rahA / yaha apanI karanIkA phala hai / / AnandakumAra rAjarSi marubhUtike hI jIva the aura yahI svargalokase Akara apane dasaveM bhavameM trijagapUjya bhagavAna pArzvanAtha huye the / devalokame inhone apUrva sukhokA upabhoga kiyA thA / isa taraha bhagavAnake pUrva nau bhavokA digdarzana hai / isase yaha spaSTa hai ki bhagavAnane una saba AvazyaktAoMkI pUrti kara lI thI, jo tIrthakara janma pAneke lie Avazyaka hotIM haiM / eka tuccha jIva bhI niraMtara ina AvazyaktAokI pUrti kara lenese rakase rAva ho saktA hai, yaha bhI isa vivaraNase spaSTa hai / karmasiddhAMta kA kAryakArI prabhAva yahAM dRSTavya hai / astu, aba agAr3I bhagavAna pArzvanAthake janmotsava saMbaMdha meM kucha kahane ke pahale hama yahAMpara usa jamAnekI paristhitipara bhI eka dRSTi DAla leMge, jisase usa samayakA cAtAvaraNa kaisA thA, yaha mAlUma ho jAyagA / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna pArzvanAtha | usa samayakI sudazA ! "kauzAmyAM dhanamitrAkhya- dhanadattADhyo mudrA | vANijyena vaNikputrA nirgatA rAjagehakama // " - ArAdhanA kathAkopa | kauzAmbIse rAjagRhako jAte huye mArgameM eka gahana bana par3atA thA / jisa samayakA hama varNana likha rahe haiM arthAt Ajase karIba paunetIna hajAra varSa pahale jaba ki bhagavAna pArzvanAthakA sarva sukhakarI janma honevAlA thA, taba isa bhAratavarSame mAjalakI taraha relagADiyA deza ke isa chorase usa chora taka daur3atI nahIM phiratIM thI, loga isataraha niDara hokara yAtrA nahIM kara sake the ki jaise ava karate hai / aMgrejI rAjyake sthApita hone ke pahale taka prAyaH yahI dazA yahAM maujUda thI parantu isake artha yaha nahIM hai ki prAcIna bhAratame zAsaka loga yAtriyokI rakSAkA prabaMdha nahIM karate the aura yaha bAta bhI nahIM hai ki pahale yahAM koI zIghragAmI ratha ADhi yAtrA- vAhana the hI nahIM / pratyuta hamako spaSTa mAlUma hai ki janasAdhAraNakI yAtrA niSkaTaka banAneke lie svayaM rAjA loga vanameM jAkara DAkuo aura vaTamAroMko pakar3anekA prayatna karate the / tathApi agniratha aura vAyuyAna jaise zIghragAmI savAriyAM bhI thI, parantu yaha nizcita nahIM hai ki ve sarvasAdhAraNako prAya. mila saktI hoM / 1 aise hI samaya meM ghanamitra, dhanadatta Adi bahutase seThoke putra vyApAra ke lie kauzAmbIse calakara rAjagRhakI ora ravAnA huye the, 1. DI sAmsa oNpha TI vedarena (theragAyA) - aMgulimAla / 38 ] Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usa samayakI sudshaa| yaha bAta hame jainagrantha 'ArAdhanAkathAkoSa' meM batAI gaI hai| seTha loga apanA vyApArakA sAmAna gADiyoMpara lAde cale jArahe the / rAste meM gahana vana paDatA thA, usIme hokara yaha loga gujara rahe the ki acAnaka inapara eka DAkuokA dala TUTa par3A aura dekhate hI dekhate unhone inake mAla asabAbako lUTa liyA / yaha vecAre jyoM tyo apanI jAna bacAkara vahAse bhAge / DAkuoke hAtha khUba dhana AyA, dhana pAkara una sabakI niyata bigaDI / saca hai isa lakSmIkA lalaca baDA burA hai| bhAI-bhAI aura pitA-putra meM isIkI badaulata zatrutA bar3hatI dekhI jAtI hai| ina DAkuokA bhI yahI hAla huA, saba parasparameM yahI cAhane lage ki sArAkA sArA dhana use hI mile aura kisIke palle kucha na paDe / isa badaniyatako agADI rakhakara ve eka dUsareke prANa apaharaNa karanekI koziSa karane lage / rAtako jaba ve loga khAneko baiThe to ekane bhojaname viSa milA diyA; jisake khAnese saba mara ge| yahAM taka ki bhramame par3akara vaha bhI mara gayA jisane ki svayaM viSa milAyA thA, kintu itanepara bhI unameM eka baca gayA / yaha thA eka sAgaradatta nAmaka vaizyaputra ! durAcArake vaza par3A huA yaha ina DAkuoke sAtha rahatA thA, parantu isake pahalese hI rAtako bhojana na karanekI pratijJA thI, isI kAraNa vaha DAkuokI ghAtase bAla bAla baca gyaa| sacamuca yaha cacala sampatti manuSyoke prANokI sAkSAt duzmana hai aura dharma parama mitra hai / DAkUloga dhanake mohame mare, para dharma pratijJAko nibhAnevAlA seTha putra baca gayA / dhana aura dharmakA ThIkasvarUpa yahAM spaSTa hai ! 1. ArAdhanAkathAkoSa bhAga 2 pRSTha 112 / Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 ] bhagavAna pArzvanAtha | 1 isa prAcIna kathAse usa samayake bhAratakI dazAkA paricaya milatA hai | yahAke vyApArI vizeSa dhanasampanna aura udyamI the / ve dUra 2 dezoMme vyApAra karane jAyA karate the / tathApi isake atirikta isa kathAse yaha bhI spaSTa hai ki usa samaya bhI jainasiddhAtokA pracAra vizeSa thA / rAtribhojanakA tyAga janIke bacce 2ko hotA hai / isa kathAme bhI isa niyamakA mahatva pragaTa kiyA gayA hai / sacamuca jainadharma bauddhadharmake sthApita honeke bahuta pahalese bhAratavarSa meM calA ArahA thA; jaise ki hama agADI dekheMge / yadyapi yaha bAta Aja sarvamAnya hai / ukta jainakathAke kathana kI puSTi anya zrotose bhI hotI hai / bauddhoMke yahAM bhI eka kathAme videhako vyApArakA kendra batAyA gayA hai / vahA zrAvastI se videhako vyApAra nimitta jAne huye vanake madhya eka vyApArIkI gADIkA pahiyA TUTa jAnekA ullekha hai / prAcyavidyA vizArada sva 0 DaoN0 hIsa DeviDsa apanI svataMtra khoja dvArA isa ora vizeSa prakAza DAla cuke haiM aura uma sanaya vyApArakI abhivRddhikA jikara karate huye ve vyApAra ke mukhya mArgoko isa prakAra batalAte haiM 3 Amy (1) eka mArga to uttarase dakSiNa-pazcima kI orako thAH jo zrAvastI se bahuta karake mahArASTrakI rAjadhAnI pratiSThAna ( peMData ) taka gayA thaa| isameM vyApArake mukhyanagara dakSiNakI orase mAhissati, ujjainI, gonaddha, vidizA, kauzAmbI aura sAketa par3ate the / 1- a hisTrI oNpha inDiyA (tRtIyAvRtti) pR0 31 / 2-dI nmiina buddhima inDiyA pR0 106 / 3 - buddhisTa inDiyA pR0 103 // Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usa samaya kI sudazA / [ 41 (2) dUsarA mArga uttara se dakSiNa pUrva kI orako thA / yaha zrAvastI se rAjagRhako gayA thA / zrAvastI se calakara isapara mukhya nagara setavya, kapilavastu, kuzInArA, pAvA, hatthigAma, bhanDagAma, vaizAlI, pATalIputra aura nAlandA par3ate the / yaha mArga zAyada gayA taka calA gayA thA aura vahAM para yaha eka anya mArga jo samudrataTase AyA thA, usase milagayA thA / yaha mArga saMbhavata: tAmraliptise banArasa ke liye thA / (3) tIsarA mArga pUrva se pazcimako thA / yaha mukhya mArga thA aura prAyaH bar3I nadiyoke kinAre 2 gayA thA / ina nadiyoMmeM nAveM kirAye para calatI thI / sehajati, kauzAmbI, campA Adi sarva hI mukhya nagara isa mArgameM Ate the / isa taraha ye vyApArake vizeSa prakhyAt mArga usa samaya ke the / iname mahArASTra taka hI sambandha batalAyA gayA hai / dakSiNa bhArata ke viSaya meM kucha nahI kahA gayA hai / purAtatvavidokA mata hai ki usa jamAne meM uttarabhAratavAloko dakSiNabhArata ke viSaya meM bahuta kama jJAna thA - ve usako 'dakSiNapatha' kahakara chuTTI pA lene the parantu jainazAstra meM hame isa vyAkhyAke viparIta darzana hote hai / vahA prAcInakAlase dakSiNa bhAratakA sambandha jainadharmase batalAyA gayA hai / bhagavAna RSabhadevake putra bAhubali dakSiNa bhArata ke hI rAjA the isa apekSA jainadharmakA astitva vahAM vedoke race nAneke pahale pratibhASita hotA hai, kyoki hinduoke bhAgavanameM (a0 5, 4-5-6 ) RSabhadevako AThavA aura vAmanako cArahavA avatAra po 1 - AdipurANa parva 34-37 aura dhIra pa * Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 ] bhagavAna pArzvanAtha | batalAyA hai aura vAmanakA ullekha vedoMme hai / isa dRSTise bhagavAna RSabhadevakA astitva vedoke pahalekA siddha hotA hai / inhIM RSabhadeva dvArA isa yugame pahale 2 jainadharmakA pracAra huA thaa| ataeva jainadharmakA prArambha bhAratake eka gahare itihAsAtIta kAlame hotA hai aura isa apekSA dakSiNa bhAratakA paricaya bhI jaina zAstromeM tabahIse karAyA gayA hai / bhagavAn neminAthanIke tIrthame huye kAmadeva nAgakumArakI kathAme bhI hamako dakSiNa bhAratakA patA calatA hai / yaha ullekha bhagavAn pArzvanAtha se bhI pahalekA hai | vahAM kahA gayA hai ki pAMDudezame dakSiNamathurAke rAjA meghavAhana rAnI jayalakSmIkI putrI zrImatIne pratijJA kI hai ki jo koI mujhe nRtya karaneme mRdaMga vajAkara prasanna karegA, vahI merA pati hogA / zrImatIkI pratijJA sunakara nAgakumArane dakSiNamathurAko prasthAna kiyA thA / mathurA meM pahuMcakara nRtya samayameM zrImatIko mRdaMga bajAkara prasanna kiyA aura antame usake sAtha vivAha karake ve sukhase vahI rahane lage the / yahAse nAgakumAra samudrake madhya avasthita topAvali dvIpameM gae the aura vahAMse kAMcIpura nagarameM pahuMcakara vahAke rAjA zrIvarmAkI kanyAse pANigrahaNa kiyA thA / kAcIpurase kaligadezake daMtapura nagarameM pahuMce aura phira ve UDa dezako gae the / isa taraha vaha dakSiNa bhArata dezoM meM paricita rItise vicara rahe the, yadyapi ve svayaM campAnagarake nivAsI the / 1 isI prakAra 'cArudatta' kI kathAse bhI usa samayake bhAratake 1 - puNyAzrava kathAkopa pR0 175 | 2 - pUrva pR0 177 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usa samayakI sudazA / [ 43 vyApArakI abhivRddhi aura dakSiNabhAratakA digdarzana spaSTarItise hotA hai / kahA gayA hai ki jaba cArudattane apanA saba ghana vezyAko khilA diyA, taba vaha apane mAmA ke sAtha dhana lekara campAse ulUkhadeza ke uzirAvarta nAmaka zahara me pahuMcA thA / yahAMse kapAsa kharIdakara vaha tAmralipta nagarako saMbhavataH uparyullikhita dUsare mArga se gayA thA / rAste meM bhayakara vanImeM Aga laga jAne se inakI sArI kapAsa naSTa hogaI thI / vahAMse yaha pavanadvIpako gae the, parantu lauTate samaya durbhAgya se inakA jahAja naSTa hogayA aura yaha samudrake kinAre lagakara kisI taraha rAjagRha phuNce| vahAM eka ujjainIkA vaNikputra inako milA thA jisane sihaladvIpa meM vyApAra nimitta jAkara dhana naSTa kara AnevAlI apanI duHkhabharI kahAnI kahI thI / yahAMse yaha donoM vyakti ratnadvIpako dhana kamAneke lie cala par3e the / yahAM inako jaina munikA samAgama huA thA / yaha sihaladvIpa aura ratnadvIpa vidvAnone lakA batalAye hai / sihala aura ratnadvIpa usIke nAma the / isa prakAra isa kathA meM bhI dakSiNa bhAratake lambe chorataka vyApAriyoM ke jAnekA ullekha hameM milatA hai / yaha saMbhava hai ki sAdhAraNa pAThaka uparokta jaina kathAoke kathanapara sahasA vizvAsa na kare, parantu isake lie hama anya zrotoM se bhI isa bAtako pramANita kareMge ki dakSiNabhArata me jainadharmakA astitva bahuta pahalese rahA hai aura jainoko vahAkA paricaya bhI utanA hI purAnA hai / prophesara ema0 Ara0 rAmAsvAmI ayyagarane rAjAvalI kathekA vizeSa adhyayana kiyA hai aura usake kathanako unhoMne satya 1 - ArAdhanA kathAkopa bhAga 2 pR0 82-86 / Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 ] bhagavAna pArzvanAtha | 2 bhI pAyA hai / usame bhI likhA hai ki vizAkhamuni (IsA pUrva tIsarI zatAvDi) ne cola pANDya Adi dezoMmeM vihAra karake vahApara sthita jaina cetyoMkI vaDhanA kI thI aura upadeza diyA thA / isapara ukta prophesara likhate hai ki isase yaha prakaTa hai ki bhadrabAhu arthAt IsA se pUrva 297 ke bahuta pahale se hI janaloga gahana dakSiNameM Ana base the / ' aura agADI calakara Apa bauddhoM ke mahAvaza nAmaka graMthake AdhAra se kahate hai ki laMkA ke rAjA pAnDugAbhayane jaba apanI rAjadhAnI IsA se pUrva karIva 437meM anuraddhapura banAI thI to vahAM eka nigandha (jaina) upAsaka 'giri' kA bhI gRha thA aura rAjAne nigandha kumbandhake lie bhI eka maMdira banavAnA thaa| isase lakAmeM jaina dharmakA astitva IsA pUrva pAcavI zatAbdimeM pro0 sAhaba batalAte hai aura isake sAtha hI dakSiNa bhArata meM bhI, parantu yaha samaya isase bhI kucha adhika honA cAhie kyoMki isasamaya hI yadi jaina loga ina dezo meM Ae hote to eka videzI rAjA unake prati itanA dhyAna nahIM detA / vaha vahApara usake bahuta pahale pahuce hoge tatra hI unakA prabhAva vahA para itanA jamA hogA ki vahAke rAjAkA bhI dhyAna unakI ora AkarSita huA thA / tiptapara itanA to mpaSTa hI hai ki ina dezoMmeM basane ke bahuta pahalese janokA AnA jAnA yahA avazya hotA rahA hogA, jaise ki uparokta jaina kathAo se prakaTa hai / cauddhoMki 'mahAvaMza' se bhI prAcIna grantha 'dIpavaMga' meM bhI yaha aura 1- sTaDIja ina sAutha inDiyana jainIjma bhAga 1 pR0 32 | 2-maddAtraza pR0 49 / 3-sTaDIja ina sAutha inDiyana jainIjma bhAga 1 pR0 33 ! Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usa samayakI sudshaa| [45 likhA huA hai ki vaha jaina vihAra jo laMkAme huye pahaleke ikkIsa rAjAoMke samayase maujUda thA, rAjA vattAgAminI (I0se pUrva 3810) dvArA naSTa kara diyA gayA thaa| yaha rAjA nainose ruSTa hogayA aura usane unake vihArako ujar3avA diyA / (dIpavaMza 19-14) isa ullekhase lakAse jainadharmakA prAcIna sambaMdha pragaTa hotA hai / ata___ eva uparokta kathAoMko hama vizvasanIya pAte haiN| isaprakAra usa samayake bhAratavarSakA vyApAra unnatazIla avasthAmeM thA / yahAke vyApArI dUra dUra taka vyApAra karane jAte the| jaina kathAomeM aneko jaina vaNikokA jahAjadvArA videzoMmeM jAkara vyApAra karaneke ullekha milate haiM / ' purAtatvavidone bhI isa bAtako svIkAra kiyA hai ki IsAse pUrva AThavIM zatAvdise bhArata aura meDeTreniyana samudrake dezoke madhya vyApAra hotA thA / ' yaha vyApAra Ajakalake vyApAriyo jaisI korI dalAlI athavA dhokhebAjI nahI thii| tabake vyApArI Anase kahI imAnadAra aura saMtopI the| ve bhAratIya zilpako unnata karanA apanA pharja samajhate the| kalataka isa dezakA zilpa bhuvanavikhyAta thaa| yahI nahIM ki yaha vyApArI videzomeM jAkara kevala apanI arthasiddhikA hI dhyAna rakhate hoM, pratyuta hameM yaha bhI mAlUma hai ki inake dvArA bhAratIya sabhyatAkA pracAra dUra2 dezoM taka huA thaa| isa taraha yahAMkA vyApAra bhagavAna pArzvanAthake janma samaya apanI unnata dazAme thA aura yaha 1-ArAdhanA kathAkopa, puNyAzrava Adi grantha / 2-dekho pacAnana mitrAkI 'prI-hisTaoNrikala inDiyA' pRSTha 33 / 3-bhArata-bhAratI pR0 __ 106-107 / 4-dekho 'prI-hisTaoNrikala inDiyA' pR. 27-33 / Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 ] bhagavAna pArzvanAtha | mAnI huI bAta hai ki jisa dezakA vyApAra abhivRddhipara hogA vaha deza avazya hI sampattizAlI hotA hai / isI anurUpa bhAratakI Arthika avasthA bhI usa samaya bahuta UMce darjekI thii| AjakalakI taraha vaha daridra nahIM thA / bhagavAna pArzvanAtha se kucha pahale jo jainazAstrome batAe gae atima cakravartI samrAT brahmadatta hogae the, unakI vibhRtikA jo varNana jaina zAstrome diyA gayA hai, usase bhI yahAMkI samRddhazAlI dazAkA paricaya milatA hai / cakravartI samrATkI sampatti jainazAstroM meM isa taraha batalAI gaI hai - unakI senAmeM caurAsI lAkha madoddhata hAthI, aThAraha karor3a tIkSNavegake dhAraka ghoDe, caurAsI lAkha sudara ratha, aura caurAsI karoDa payAde likhe gae haiM / unake AdhIna battIsa hajAra deza aura chyAnaveM karoDa gAva Adi batAe gae haiN| battIsa hajAra rAjA cakravartIkI sevA karate hai / isI taraha aura bhI aneka prakArakI unakI sapadA batAI gaI hai / yaha saba hI samrAT brahmadattake yahA maujUda thI / isase usa samayake vizeSa sapattizAlI bhAratavarSa ke spaSTa darzana hote hai / isa taraha kI sukhasampanna dizAmeM yahAke nivAsiyoMke dainika jIvana bhI baDe sukhase vyatIta hote the / Anandake sAtha vaha peTa bharakara bephikarIse apane paraloka sAdhanakI 'dhuname rahate the, parantu far vitra logoMka prAvalyAne ve bahudhA unako pRjakara athavA aura tarahase kiyA pUrti karake apane kartavyakI itizrI samajha lete the / zeSa jIvanabhara vaha majedAra sAsArika raMgaraliyA kiyA karate the / yAtaka ki brAhmaNa RSi evaM anya parivrAjaka sAdhu Adi strI Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usa samayakI sudshaa| [47 saMsargako burA nahI samajhate the; jaise ki hama agAr3I dekhage / sacamuca brahmacaryakI mahattA logoke dilase kama ho calI thii| isake sAtha hI logoMko apanI jAti aura kulakA baDA ghamaNDa thaa| viproMke prAbalyase itara vargoM ke logoMke manuSyake prAraMbhika haka bhI apaharaNa kara liye gaye the| jaina zAstroMke kathAnaka bhI ina bAtokI puSTi karate haiN| samrA zreNikake putra abhayakumArake pUrvabhava batalAte hue isa jAtimadakA khulA virodha granthakArako karanA par3A hai| usa samaya bhI jainI maujUda the, yadyapi yaha avazya thA ki, uname bhI samayAnusAra zithilatA praveza kara gaI thii| parantu vaha apane samyaktva-Apta, Agama, padArthake svarUpake samajhanese cyuta nahIM hue the, yaha bAta kumAra abhayake pUrvabhava kathanake nimna azase spaSTa hai| bhagavAna mahAvIrake samavazaraName pUjya gaNadhara indrabhUti gautamane isa sambadhame kahA thAH pUrva bhavame tU (abhayakumAra) eka brAhmaNakA putra thA aura veda par3haneke liye deza videzameM phira rahA thaa| isI bhramaNameM terA sAtha eka jainI pathikase hogayA thaa| devamUr3hatA Adiko usake sahavAsase tUne chor3a diyA thA / "tadanaMtara vaha jainI usakI jAtimUr3hatA ' dUra karaneke lie kahane lagA ki gomAMsa bhakSaNa tathA vezyAdi sevana, na karane yogyoMkA sevana karanese vyakti kSaNabharame patita ho jAtA hai / isake sivAya isa zarIrameM varNa vA AkArase kucha bheda bhI dikhAI nahIM paDatA aura brAhmaNa, kSatriya, vaizyoMme zUdroMse bhI 1-hamAga 'bhagavAna mahAvIra aura ma0 buddha' pR. 43 / 2-uttarapurAga pR0 615 / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48] bhagavAna pArzvanAtha / garbhAdhAnakI pravRtti dekhI jAtI hai / isalie manupromeM gAya aura ghor3eke samAna jAtikA kiyA huA kucha bheTa nahIM hai| yadi AlatimeM kucha bheda ho to jAtimeM bhI kucha bheda kalpanA kiyA jAmaktA hai // 490-492 // jinakI jAti, gotra, karma Adi zukladhyAnake kAraNa hai ve uttama tIna varSa kahalAte hai aura bAkI saba dra kahalAte hai // 493 // ... isa prakArake vacanoM dvArA usa zrAvakane jAti mRDhatA bhI dUra kI / " (paM0 lAlArAmajI dvArA anuvAdita va prakAzita "uttarapurANa" pRSTa 626-627) isase spaSTa hai ki bhagavAna pArzvanAthake samayameM jAti mRr3hatAmeM par3e huye loga brAhmaNapane aura kSatriyapane Adike nazeme cUra the| unake isa mithyAzRddhAnako dUra karanekA prayatna jenI vidvAna kiyA karate the / Ajakala bhI jAtimUTatA bhAratame baDhI huI hai| bhAratIya nIca varNake manuSyoMko manuSya taka nahIM samajhate / unako ghRNAkI dRSTi se dekhate hai / hatmAgyase Anake jainI bhI isI pravRttime vahe jA rahe hai / vaha apane prAcIna puruSoMkI bhAti bhAratIyokI isa jAtimUDhatAko meTane meM agrasara nahIM hai / sacamuca prAkRta rItise hI - 1-tasya pAkhaNDimauTya ca yuktibhiH ma nirAkRta / gomAsa bhakSaNAgamyagamArtha patite kSaNAt // 490 // varNAkRtyAdi medAnA dehesminaca darzanAt / brAhmaNyAdiSu zUdrodyagarbhAdhAna pravartanAt // 491 / / nAsti jAtikRto bhedo manuSyANA gavAzvavat / AkRti gRhaNAttasmAdanyayA parikalpate // 492 // jAti gotrAdi karmANi zukrayAnasya hetava. / yeputesyutnayo varNa zepA avAprakIrtitA ||49||iti guNabhaTTAcArya / / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usa samayakI sudshaa| [41 * jAtikA mada karanA vRthA hai| brAhmaNa jaise uttama varName janma lekara bhI apane nIca AcAra dvArA eka vyakti mahApatita aura nIca hotA huA dekhA jAtA hai / tathApi eka nIcavarNa uccavarNake sAtha sambandha karake apane AcaraNa sudhAratA bhI isalokame dikhAI par3atA hai / yahI bAta eka anya jainAcArya spaSTa prakaTa karate haiN| ataeva jAtikA ghamaNDa kisa viratepara kiyA jAya ! upta prAcInakAlameM jAtimadakA bhUta logoMke sirase utAranekA prayatna nI karate the aura usa samaya bhI yaha mada logoko khUba car3hA huA thA, yaha bAta jaina granthoMke ukta uddharaNase spaSTa hai / aitihAsika dRSTise bhI yaha kathana satyako liye hue pragaTa hotA hai / ma0 buDake samayakA jo vivaraNa hamako milatA hai, usase kucha vibhinna dazA kucha varSoM pahale nahI hosaktI hai aura vAstavame jo sAmAjika dazA ma0 buddhake samayame batAI gaI hai vaha, jarUra hI usa avasthAko krama 1-ekodUrAtyajatimadirA brAhmaNatvAbhimAnAdanyaH zUdra svayamahamitisnAtinityaMtathaina / dvAvapyetoyugapadudarAnirgatauzUdrikAyA zUdrosAkSAdapi ca carato jAtibheda bhrameNa // 1 // 3 // -zrI amitagatiH vartamAnakAlake diggaja vidvAn syAdvAdakesarI, nyAya vAcaspati sva0 paM. gopAladAsajI varaiyAne bhI zAstrAdhArose yahI mata pragaTa kiyA hai / ve apane eka lekhameM, jo 'jainahitaSI' bhA0 7 aka 6 (vIra ni. saM0 2437 ) meM pragaTa huA hai spaTa likhate haiM ki, "brAhmaNa, kSatriya aura vaizya ina tIna varNoke vanaspatibhojI Arya muni dharma tathA monake adhikArI hai mleccha aura zabda nahIM hai . parantu mlecchoM aura zUdroMke liye bhI sarvamA mArga vanda nahIM hai / kyoMki trasa jIvoMkI saklpI hiMgAse AjIvikAkA tyAga karanese kucha kAlameM mlencha Arya hosattA hai aura zUdrakI AjIvikAke parivartanase gada dvija hosattA hai / dayAdi / " tyAhAdakesarI apane eka lela yAne bhI vaizya iccha aura a| kyoMki basa jaya hotA Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50] bhagavAna pArzvanAtha / / kramakara hI pahucI hogii| krAti ekadama uTha khar3I nahIM hotii| jaba mAmAjika atyAcAra carmasImAko pahuMca jAtA hai, taba hI vahAM krAMtiyAM pragaTa hone lagatI haiM / ma0 vuddhake samayameM eka sAmAjika krAti hI upasthita thii| isalie bhagavAna pArzvanAthake samayameM sAmAnika atyAcArokI bharamAra honA prAkRta saMgata hai| sva0mi0 dIsaDebeDisa sAne vauddhakAlIna sAmAjika vyavasthApara prakAza DAlate hue likhA thA ki " Uparake tInavarNa mUlameM prAyaH eka ho rahe the; kyoki vipra aura kSatriyaputra eka tarahase tIsare vaizya varNameMke vaha vyakti the jinhoMne apaneko sAmAjika vAtAvaraNameM uccapada para pahucA diyA thaa| aura yadyapi jAhirA yaha kArya kaThina thA, to bhI yaha saMbhava thA ki aise parivartana hoveN| sAdhAraNa sthitika manupya gajaputra bana jAte the aura dono hI brAhmaNa ho jAte the| graMthomeM isa prakArake aneka udAharaNa milate haiN| sutaga aise udAharaNa bhI milate haiM-svayaM viproMke kriyAkANDake graMthomeM-ki jinameM haraprakArakI mAmAjika parimyatike strI puruSoMkA parampara pANigrahaNa huA ho / yaha saMvagha kevala uccavarNI puruSa aura nIca nyAyoMke hI nahIM hai, balki vilakula baraaksa isake arthAt nIca puraSa aura uccavarNI strIke vivAha saMbaMvake bhI haiN|'' vAntavama vivAha kSatra bhI usa samaya itanA sImita nahIM thA jitanA ki thAna vaha sakIrNa banA liyA gayA hai| Ana to apanI jAnimeM bhI nahIM, balki vazya jAtike bhI nanheM nanheM Tukar3oMmeM hI ra baTara diyA gayA hai| Aja yadi koI janI apane hI -denI budisTa TanTiyA pRTa ....! Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usa samayakI sudazA / [ 51 samAna anya sAdharmI aura sajAtIya arthAt vaizyase vivAha sambaMdha kara letA hai to usake isa kRtyako koI 2 loga burI nigAha se dekhate haiM; parantu usa samaya yaha bAta nahI thI / vivAha kSetra apanI hI jAti yA apane hI sAdharmI bhAiyoMmeM hI niyamita nahI thA balki zUdoM aura mlecchoM kI kanyAoMse bhI vivAha kiye jAte the / tathApi aise I vivAhoMko karanevAle loga kabhI bhI nIcI nigAhase nahI dekhe jAte the / sacamuca ve itane pUjya mAne gae haiM ki Aja bhI hama unake guNagAna zAstroMmeM sunate haiM / isalie usa samaya jAtikA abhimAna vivAha karane meM bAdhaka nahIM thA / isakA yahI kAraNa thA ki usa samayake pradhAna matAvalambI viproMne brahmacaryapara vizeSa jora nahIM diyA thA; jaise ki hama agAr3I dekheMge / hindU aura jaina granthoke nimna udAharaNa bhI hamArI ukta vyAkhyA aura vivAha kSetrakI vizAlatAko pragaTa kara dete haiM / "manusmRtike 9 veM adhyAyameM do zloka nimnaprakAra pAye jAte haiM--- -- akSamAlA vasiSThena sayuktA'dhamayonijA / zAraGgI mandapAlena jagAmAbhyarhaNIyatAm // etAzcanyAzca loke'sminna pakRSTaprasUtaya. / utkarSa yoSita prAptA sverbhaTa guNai zubhe // 24 // " ina zlokome yaha batalAyA gayA hai ki adhama yonise utpanna huI - niHkRSTa (achUta) jAtikI akSamAlA nAmakI strI vaziSTha RSise aura zAragI nAmakI strI mandapAla RSike sAtha vivAhita honepara pUjyatAko prApta huI / inake sivAya aura bhI dUsarI kitanI hI hIna jAtiyoMkI striyAM ucca jAtiyo ke puruSo ke sAtha vivAhita honepara apane 2 bhartArake zubha guNoke dvArA isa lokame utkarSako Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62] bhagavAna pArzvanAtha / prApta huI aura una dUsarI striyoMke udAharaNameM TIkAkAra kullUkabhaTTajIne 'anyAzca satyavatyAdayo' ityAdi rUpase satyavatIke nAmakA ullekha kiyA hai| yaha satyavatI hindU zAstroke anusAra eka dhIMvarakIkaivartya athavA antvanakI kanyA thii| isakI kumArAvasthAmeM pArAzara Rpine imase bhoga kiyA aura usase vyAsajI utpanna hue jo kAnIna kahalAte haiN| vAdako yaha bhISmake pitA rAjA zAntanuse vyAhI gaI aura isa vivAhase vicitravIrya nAmakA putra utpanna huA jise rAjagaddI milI aura jisakA vivAha rAjA kAzIrAjakI putriyoMse huaa| vicitravIryake maranepara usakI vidhavA striyoMse vyAsajIne apanI mAtA satyavatIkI anumatise bhoga kiyA aura pANDu tathA dhRtarASTra nAmake putra paidA kiye jinase pANDavoM AdikI utpatti huii| .. eka aura namUnA 'yayAtirAjAkA uganA brAhmaNa (zukrAcArya) kI devayAnI' kanyAse vivAhakA bhI hai / yathA - tepA yAni patrAnA vijila vasudhAnimA / devayAnimuganA sutA bhArgamavAya saH // mahAmA0 hari0 a0 30 vA / "isI vivAhame 'yadu' putrakA honA bhI mAnA gayA hai, jisase baTuvaMza calI / " isa taraha para hindu zAstroM meM hIna jAtiyoM aura zudrA striyoM takame vivAha saMbandha karaneke anekoM udAharaNa milate. haiM; jo hamAre uparokta kayanako spaSTa kara dete haiN| sAtha hI janazAstroMne bhI vivAha kSetrakI vigAlatA batAnevAle anekoM udAharaNa milate haiN| yahA hama unameM se kevala unakA hI ullekha kareMge jo bhaga 1 vidhAna praam| - Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usa samayakI sudshaa| vAna pArzvanAthake samaya athavA unase pahaleke haiN| pahale hI teIsarve tIrthakara zrI nemanAthajIke samayake vasudevanIko le liijiye| yaha vasudevajI svayaM kSatrI the, parantu inane vizvadeva nAmaka brAhmaNakI kSatriya strIse utpanna somazrI nAmaka kanyAse vivAha kiyA thaa| isakA ullekha zrI jinasenAcArya praNita 'harivaMzapurANa (233 sarga) me ina zlokoMmeM kiyA gayA hai: "anvayetattu jAteya kSatriyAyA mukanyakA / somazrIriti vikhyAtA vizvadeva dvijanmina // 49 // karAla brahmadattena muninA divyacakSuSA / vedejetuH samAdiSTA mahata sahacAriNI // 50 // iti zrutvA tadAdhItya sarvAnvedAnyadRttamA / jitvA somazriya zrImAnupayeme vidhAnataH // 51 // " dUsarA udAharaNa zrIkRSNake bhAI gajakumArakA hai| zrIkRSNane inakA vivAha kSatriyarAjAoMkI kanyAoMke atirikta somazarmA brAhmaNakI putrI somAse bhI kiyA thaa| isa ghaTanAkA ullekha zrI jinasenAcArya aura brahmacArI jinadAsa donoke hI harivaMzapurANameM milatA hai / bra0 jinadAsajIke harivaMzapurANameM isa saMbandhakA zloka yaha hai: " manoharatarA kanyA somagarmAgrajanma / somAkhyA vRttavAzcakrI kSatriyANA tathA parA // 34-26 // " tIsarA udAharaNa brahmadatta cakravartIkA hai jo bhagavAna pArzvanAthake kucha hI pahale ho gujare the| inakI jyAnave hajAra rAniyoMmeMse aThAraha hajAra mlecchakanyAyeM bhI thii| pratyeka cakravartIke 1. kembrija hisTra Apha inDiyA bhAga 1 pR0 180 / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64] bhagavAna pArzvanAtha / niyamAnusAra aisI hI rAniyAM hotI hai| isI samayake prasiddha rAnA nAgakumArakA pahalA vivAha eka vezyAkI putriyoMse huvA thaa| astu: jaina zAstroke ina udAharaNose bhagavAna pArzvanAthake janmakAlame jo sAmAjika udAratA isa bhArata bhUpara phaila rahI thI aura jo yahAMpara vivAha karanekI svataMtratA thI, vaha spaSTa prakaTa hai| hatbhAgyase Aja hama apane prAcIna puruSoMke jIvanacaritrose anabhijJa hokara apane itaravarNI bhAiyoko manuSya hI nahIM samajhate haiN| hamArA sAmAjika jIvana bilkula heya aura nikammA hogayA hai / para bhagavAna pArzvanAthake samaya yaha vAta nahIM thI: yadyapi usa samaya bhI viproMko apane brAhmaNapanekA jhuThA abhimAna thA aura anya logoMke dhArmika adhikAra ajhaTameM par3e huye theH jinakI rakSA karaneko hI mAno bhagavAna pArzvanAthakA janma huA thaa| isa prakAra usa samayake eka tarahase udAra sAmAjika jagatameM loga apane jIvana yApana kara rahe the, parantu unakI AtmAyeM dhArmika vAtAvaraNake aprAkRta rUpase chaTapaTA rahIM thiiN| unako usa samayake dhArmika niyamo aura mAnyatAoMse vahata kama saMtoSa milatA thA, jisa kAraNa prAya nae2 maMtavya pragaTa hote jAte the, jaise ki hama agAr3I dekheMge / sAmAjika jIvanake mukhya aMga vivAha-praNAlIke niyama udAra aura Adarza honepara bhI logoMko UMca nIcakA bheda akhara rahA thA / ve viproMke hAthake kaThaputale banA rahanA ThIka nahI samajhate the aura svayaM hI apanI dhArmika jijJAsAkI pUrti karaneke liye zAstroMkA paThana pAThana karanA aura dhArmika siddhAMtoMpara 5. pArzvapurANa pR. 27 / ' nAgakumAra caritra pR0 19 / - Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usa samayakI mudshaa| [55 / gaveSaNAnaya vivAda karanA Avazyaka samajhate the / yahI kAraNa hai , ki bhagavAna pAnAyake uparAMta usa azAtine eka krAtikA rUpa dhAraNa kara liyA thA aura usa samaya hara prakArakI sthitike hajAro manubhya-puruSa aura strI samAna rUpame gRha tyAgakara saiddhAMtika vivAda kSetrama da paDane the / sasArabharameM yaha mamaya anokhA aura apUrva thA / bhagavAna pArzvanAthake upadezane unako itanA sAhasa de diyA thA ki ve apanera mantavyokI spaSTa rItise ghoSaNA karane lage the| isIlie hame batalAyA gayA hai ki usa mamaya ye sAdhu loga varSARtuko chor3akara bAkI varSabhara degameM bhramaNa karake saiddhAtika zAstrArtha aura vAdame samaya vyatIta karate the| ma0 buddhane sAdhuoMke isa vAdako vahI huI mAtrAko, jitane ki eka 'ati' kA rUpa dhAraNa kara liyA thA, khulA virodha kiyA thA aura seddhAMtika zAstrArthako manuSya janmake uddezyakI prAptimeM bAdhaka mAnA thaa| seddhAntika vivecanAke isa bar3hate hue jamAne meM saMskRtakI unnati prAya nahI huI thI; kyoki isa samaya to dhArmikakSetrame apanI nijJAsAo athavA siddhAntoko lekara eka mAmUlI grAmINa taka bhI agAr3I AtA thA aura vaha svabhAvataH apane mantavyoko usI bhASAme pragaTa karatA thA jo vaha apane gharameM rojamarrA bolatA thaa| yahI kAraNa hai ki usa samayake prakhyAt matapravartakoko apane siddhAntazAstroMko una prAkRta bhASAomeM racanA par3A thA, jo unake dharmake mukhya sthAnoMmeM pracalita thiiN| isI anurUpa ma0 buddhane pAlI 1-budrisTa inDiyA pR. 247 / 2-hisTaoNrIkala glInijAsa pR0 9 / 2-suttanipAta (SBE) 830 / Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56] bhagavAna paarshvnaath| prArutameM apanA upadeza diyA thaa| bhagavAna pArzvanAtha aura mahAvIra svAmIke gaNagharoMne aImAgadhI prAkRtameM unakI dvAdazAMga vANIkI racanA kI thI tathApi makkhAligozAlake granthoMkI bhASA eka anya hI prAkRta thii| sacamuca usa samayako sarvasAdhAraNa logokI dainika bolAcAlakI bhASA jisako ki harakoI sugamatAke sAtha samajhatA thA aura jo pazcimame kurudezase lekara pUrva meM magadha taka, uttarameM nepAlako tarAIme zrAvastI aura kuzInArA taka aura dakSiName eka orako ujjaina taka volI jAtI thI, avazya hI saskRta nahIM thii| sAhityaka (elas-1cal) saskRtakA janma bhI zAyada usa samaya nahIM huA thaa| sutarA eka tarahase takSazilAse lekara campA taka koI bhI saMskRta nahIM bolatA thaa| kevala prAruna bhASAokI hI pradhAnatAthI, joki Ajataka jainadharma aura bauddha dharmakI mukhya bhASAyeM hai| usa samaya jaba ki bhagavAna pArzvanAthakA janma honevAlA thA taba manupyoMmeM kevala brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdra hI bheda the| inake anekAneka prabheda dikhAI nahIM paDate the. jaise ki Aja eka eka varNa athavA jAti aneka upajAtiyomeM ghaTI huI dikhAI par3atI hai| usa samayake loga ina cAra varNoko saMbhAle hue the, parantu viproMke jAtimadase inameM jo parivartana uparAntako hone lage the, unakA digdarzana hama kara hI cuke hai| vAstavameM apanI AjIvikAko badala kara harakoI apanA varNa parivartana bhI karasaktA thaa| usa samayake loga apane dainika jIvana meM nAma sajJA bhI vividha 1-AjIvinma bhAga 1 pR0 8.12-buddhisTa inDiyA pR0 15 / 3-patra pustaka pR0 211 / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usa samayakI sudshaa| [57 rItise rakhate the| bauddhakAlIna samayameM bividha rItise kisI vyaktikA nAmollekha bhI hotA thaa| svargIya mi0 dvIsa DeviDsa isake ATha bheda isa taraha batalAte haiM: "1-upanAma-jo kisI vyaktigata khAsiyatako lakSya kara vyavahArameM lAyA jAtA thaa| jaise 'lambakaNNa' (lambe kAnoMvAlA) 'kUTadanta' (nikale hue dAMtavAlA), 'oTTAddha' (kharagoza jaise hoThoMvAlA), 'anAtha piNDaka' (anAthoMkA mitra), 'dArupiTTika' (kAThakA kamaNDala rakhanevAlA) ina sabakA upayoga mitrabhAva aura bilakula chUTake sAtha hotA thA / isa tarahake nAma itane milate haiM ki harakisIkA eka upanAma hotA thA aisA bhAna hotA hai / "2- vyaktigata nAma-jisako pAlIme mUlanAma kahA gayA hai| isame kisI vyaktigata kha siyatase sambandha nahIM hotA thaa| yaha vaisA hI thA jaise Ajakala hama sabake nAma hote haiN| ina nAmoMmeM koI 2 bar3e kaThina aura vikata hai, parantu zeSa aise haiM jinake zubha artha lagAnA sugama hai| udAharaNake taurapara dekhie 'tissa' yaha isI nAmake bhAgyazAlI tArekI apekSA hai aura bhI devadatta, bhaddiya, naMda, Ananda, abhaya Adi ullekhita kie jAsakte haiN| "3-gotrakA nAma-jisako hama khAnadAnI athavA igrejImeM "saranema' ( Surname) kaha sakte haiN| jaise upamanna, kaNhAyana, moggalAna, kassapa, konDaNNa, vAseTa, vessAyana, bhAradvAja, vkkhaayn| "4-vaMzakA nAma-jo pAlImeM 'kulanAma' kahA gayA hai, jaise saka, kAlAma, buli, koliya, licchavi, vaji, malla Adi / "5-mAtAkA nAma-jiptake sAtha 'putta' lagA diyA jAtA Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58] bhagavAna pArzvanAtha / bhagavAna thA, jaise sArIputta, vaidehIputta ( ajAtazatru magadhAdhipakA dUsarA nAma), maudikaputta (-upaka), godhiputta (=devdtt)| parantu mAtA aura pitA apane prakhyAt putrakI apekSA kisI nAmase paricita prAyaH nahIM hae haiN| yadi kisIkA patra prasiddha haA bhI to usake mAtA-pitA 'amakake mAtA-pitAke rUpameM kahe gae haiN| tathApi pitAke nAma apekSA bhI putrakA nAma kabhI nahIM rakkhA gayA hai / mAtAkA nAma bhI usakA khApta mUla nAma nahIM hotA hai, balki vaha usake vaMza yA kulakA nAma hotA hai "6-samAjameM pratiSThita padakI apekSA par3A huA nAmaathavA sambodhita vyaktike karmAnusAra nAma / aise nAma brAhmaNa, gahapati, mahArAja, Adi haiN| "7-ziSTAcAra yA vinayarUpa sambodhana-jisakA sambaMdha saMbodhita vyaktise tanika bhI nahIM hoM, jaisebhante, Avuso, ayye aadi| ___"8-antataH sAdhAraNa nAma-jo kisI vyaktike sambodhana karane meM vyavahRta nahIM hotA hai, balki mUla yA gotrake nAmake sAtha jor3a diyA athavA agAr3I likhA jAtA hai, jisase usI nAmake ekase adhika manuSyokA bodha hosake..... ina nAmoMko kisa DhaMgase kaba vyavahRta karanA cAhiye, isake lie batalAyA gayA hai ki varAvara vAloMmeM, jaba unameM mitratAkI pUrI chUTa na ho, upanAma yA mUla nAmA vyavahArameM lAnA aziSTa samajhA jAtA thaa| vuddha brAhmaNoMko 'brAhmaNa' nAmase ullekha karate haiM / parantu vaha hI anya sAdhuoko 'parivAnaka' na kahakara unake gotra nAmase pukArate haiN| saccaka niganya (jainI)ko vaha usake gotra 'aggi vessAyana' ke nAmase Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usa samayakI sudshaa| [59 sambodhita karate haiM / gotra nAmase ullekha karanekI prathA prAyaH bahu pracalita thI, parantu niganthoM (jaina muniyo)ke nikaTa usakI manAI thI / (jekobI, 'jainasUtra' bhAga 2 pRSTha 305) ve apane saMghako hI gotra kahate the / ( pUrva 321-327 ) aura jAhirA kisI anya saMghakA astitva mAnanA sAsArika samajhate the / buddha apane saghake logoko mUla nAmase hI pukArate the / vastutaH usa samaya' gotra nAma anya mUla nAma Adi sabase vizeSa gauravazAlI samajhA jAtA thaa|" + yadi hama jainazAstrome khoja karake dekheM to avazya hI unameM bhI sambodhanake uparokta bhedokA paricaya avazya hI prApta hojAtA hai / udAharaNake taurapara dekhiye 'raktamukha' 'zyAmamukha' Adi rUpase 'upanAma' kA vyavahAra 'padmapurANa' meM huA milatA hai / vyaktigata nAma to aneko milate haiM-RSabha. bharata Adi yahI mUla nAma hai| gotra nAmakA vyavahAra bhI jaina zAstrome hotA huA milatA hai, jase bhagavAna pArzvanAtha apane gotrakI apekSA 'kAzyapIya' indrabhUti gaNadhara 'gautama' aura sudharmAcArya 'agnivaizyAyana' kahalAte the / vaza nAmakI apekSA svayaM bhagavAna mahAvIra 'jJAtRputra' ke nAmase paricita huye the / mAtAke nAmase bhI vizeSa vyaktiyokI prakhyAti janazAstrome kI gaI hai, jaise derAnandana (gAMtinAtha), vAmeMya (pArzva nAtha) ityAdi / samAja meM pratiSThita padakI apekSA kisIkA ullekha karanA prAyaH bahu pracalita hai| uttarapurANameM abhayakumArake pUrvabhava varNanameM brAhmaNaputra kA ullekha isI taraha huA hai| ziSTAcArake 'DAyolaoNgsa oNpha buddha' me mahAli suttakI bhUmikA pR0 193-196 / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60] bhagavAna pArzvanAtha / zabdokA prayoga sadA sarvadA hotA rahA hai / jainazAstromeM bhI isake aneko udAharaNa mila sakte hai / yahI dazA sAdhAraNa nAmakI hai / sArAMzata jaina zAstroMse bhI hameM usa samayakI dazAke khAse darzana hojAte hai| aba dekhanA yaha rahA ki usa samayakI rAjanaitika dazA kyA thI ? isake sAtha hI 'dhArmika paristhiti' kA paricaya pAnA bhI jarUrI hai, parantu hama usakA digdarzana eka svataMtra paricchedameM agADI kareMge / astu, yahApara kevala rAjanetika avasthApara eka najara aura DAlanA bAkI hai| jaina purANoMpara jaba hama dRSTi DAlate haiM to usa samaya sarvathA svAdhIna samrAToMkA astitva pAte haiN| -sArvabhaumika samrAT brahmadatta bhagavAna pArzvanAthake janmase kucha pahale yahA maujUda the| kiMtu aisA mAlUma hotA hai ki unakI mRtyuke sAtha hI dezameM ucchavalatAkA dauradaurA hogayA thaa| choTe choTe rAjya svAdhIna bana baiThe the aura videzI loga bhI Anakara jahAM -tahA apanA adhikAra jamA lene lage the| isa tarahakI rAjya vyava-sthAmeM aise bhI ullekha milate hai jinase yaha ghoSita hotA hai ki janatA khAsa avasaropara svaya eka yogya vyaktiko apanA rAjA cuna letI thii| yaha uparAntake prajasattAtmaka rAjya jaise licchavi, malla AdikA pUrvarUpa kahA jAya to kucha anucita nahIM hai / jaina 1 uttarapurANa pR0 564 aura kaimbrija hisTrI oNpha inDiyA bhAga 1 pR0 180 / * upagantake nAgakumAracarita aura karakaNDu caritra Adi grayoke paDhanese yahI dazA prakaTa hotI hai / aneka choTe2 rAjya dikhAI par3ate haiM aura vidyAdharoMko Anakara yahApara rAjya karate batalAyA gayA hai| 3 danapurakI prajAne karakaNDuko apanAganA cunA thA / karakaNDucarita dekho| - - Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usa samayakI sudazA / [ 61 1 dRSTise jo yaha hAlata rAjyakIya kSetra me milatI hai, vaha anyathA bhI siddha hai / prAcInatama bhAratIya mAnyatA isa pakSa me hai ki pahale ekavyaktiko janatA rAjAke rUpameM cuna letI thI aura vaha janatA ke hita ke liye rAjya karatA thA / hinduo ke mahAbhAratame ganA veNa aura TayukI kathAse yahI prakaTa hotA hai / " svayaM Rgveda me 'samiti' aura 'pariSada' zabdokA ullekha milatA hai, jisameM spaSTa hai ki prajAsattAtmaka rAjyakI nIva vaidikakAlameM hI par3a cukI thI / ' yadyi mAnanA par3atA hai ki usa samayakI prajA svAdhIna rAjAoMke hI AdhIna thI | jAhirA Rgveda meM aisA koI ullekha spaSTa rItise nahIM hai ki jisase kisI anya prakArakI rAjya vyavasthA astittva pramANita hosake / Rgveda meM aneka sthaloM para ' rAjan ' rUpame eka nRpakA ullekha milatA hai aura yaha rAjya praNAlI avazya vazaparamparAmeM kramazaH calI ArahI thI / rAjA honA taba rAjAo kA maurUsI haka thA, kintu vaha pUrNa svAdhIna bhI nahIM the ki manamAne atyAcAra kara sake, kyoki aisA karaneme unake mArga samiti yA sabhA sadasya Ar3e Ate the / isa kAraNa yaha mAnanA hI paDatAhai ki prajAsattAtmaka rAjyake vIja bhAratameM Rgveda ke jamAne se hI vo diye gaye the / jaina zAstra bhI sarva prathama rAjAokA sAdhAraNa janatAmese cunA jAnA hI batalAte haiM / ataeva iname koI Azcarya nahIM, yadi bhagavAna pArzvanAthajI ke samayame bhI dono -rahake rAjyoMkA astittva kisI na kisI rUpa meM maujUda ho / 3 1. mahAbhArata zAtiparva 601 94 / 2. samakSatrI TrAivsa oNpha enziyenR iDiyA pR0 99 | 1 kaimbrija hisTrI oNpha inDiyA bhAga 1 pR0 94 / 4. AdipurANa a0 16 / 241-275 / Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna pArzvanAtha / bauddha sAhityapara jaba dRSTi DAlI jAtI hai to vahAMpara ma0 buddhake pahalese solaha rAjyokA astittva bhAratavarSa meM milatA hai| bezaka ma0 buddhake jIvanakAlameM bhI ina solaha rAjyoMkA aura inake sAtha anya prajAsattAtmaka rAjAokA astitva milatA haiparantu aisI bahutasI bAteM haiM jo ina solaha rAjyoMkA astitva ma0 buddhase pahalekA pramANita karatI hai / ma buddhake jIvanameM kauzalakA adhikAra kAzIpara hogayA thA; aGgapara magadhAdhipane adhikAra jamA liyA thA aura assaka loga saMbhavata. avantIke AdhIna hogaye the, kitu uparokta solaha rAjyomeM ye tIno hI deza svAdhIna likhe gaye haiN| isIlie inakA astitva bauddha dharmakI utpattike pahalese mAnanA hI ThIka hai / yaha vAta dIghanikAya (2-235) aura mahAvastu (3 // 208-209)ke ullekhoMse mI pramANita haijinameM bauddha dharmake pahale kevala sAta mukhya dezoM arthAt (1) kaliga, (2) assaka, (3) avantI. (4) sauvIra, (5) videha, (6) aGga aura (7) kAgIkA nAmollekha hai / isameM bhI kaliGgake sAtha assaka, aGga aura kAzIkA ullekha svataMtra rUpame hai / isa avasthAmeM kahanA hogA ki bhagavAna pArzvanAthajIke samayase hI solaharAjyokA astitva bhAratameM maujUda thaa| isa prakArakI rAjavyavasthAke darzana hame bhagavAna pArzvanAthake samayameM hote hai aura usa samayakI sAmAjika aura rAjanaitika paristhitikA digdarzana karake Aie pAThakagaNa, eka najara tatkAlIna dhArmika paristhiti para bhI DAla leN| 1 kambija hisTrI oNpha inDiyA bhAga 1 pR0 17 / Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ + tatkAlIna dhArmika paristhiti / ( 7 ) [ 63 tatkAlIna dhArmika paristhiti ! " kazcidviprasuto vedAbhyAsa hetoH paribhramana / dezAMtarANi pAkhaMDidevatAtIrthajAtibhiH || 466 // lokena ca vimuhyAkulIbhUtastatprazaMsana / tadAcAritamattyuccairanutiSThannayecchayA || 467 || " - uttarapurANa / eka manuSya Akula vyAkula huA dRSTi paDa rahA hai / kapiromA belake patte aba bhI usake hAthameM hai / vaha raha rahakara apane sAre zarIrako khujAlatA hai / khujalIke mAre vaha ghabar3AyA huA hai / dekhane meM suDaula - saumya - yuvA hai / usakA unnata bhAla candana carcita hai / sacamuca hI vaha eka brAhmaNa putra hai, parantu isataraha yaha bAvalA kyoM bana rahA hai ? kapiromA belake patte isake hAthameM kyoM hai ? raharahakara apanI dehako vaha kyo khujalA rahA hai aura khijAI huI dRSTise vaha apane sAthIkI ora kyo ghUra rahA hai ? ina saba praznokA ThIka uttara pAneke liye, pAThakagaNa jarA bhagavAna mahAvIrajIke samavazaraNake dRzyakA anubhava kIjie / anupama gaMdhakuTImeM sarvajJa bhagavAna aMtarIkSa virAjamAna the / mRrta, bhaviSyat, vartamAnakA carAcara jJAna unako hastAmalakavat darzatA thA / sAmane rakkhe huye darpaNameM jyo pratibimdha sApha dikhAI par3atA hai usI taraha paramahitU - rAgadveSa rahita - vItarAga bhagavAna ke jJAnarUpI darpaNa meM tIno lokakA trikAlavartI vimba spaSTa najara par3a rahA thA ! koI bAta aisI na thI jo vahAM zeSa rahI ho / una Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 ] bhagavAna pArzvanAtha | paramayogI - sAkSAt paramAtmAke nikaTa saba jIva modabhAvako dhAraNa kiye huye baiThe the / deva, manuSya, titheca satra hI vahAMpara tiSThe bhagavAnake upadezako sunakara apanA AtmakalyANa kara rahe the / bhagavAna ke mukhya ziSya-pradhAna gaNadhara indrabhUti gautama evaM anya munirAja aura AryikAe~ bhI vahAM virAjamAna the / manuSyoMke koThemeM usa samayake prakhyAt samrAT zreNika vimvasAra bhI baiThe huye the / unake nikaTa unakA vidvAn aura yazasvI putra abhayakumAra baiThA huA thA / yahI suMdara rAjakumAra vinamra ho khar3A hogayA hai - paramaguruko namaskAra karake dono karoMko joDe huye nivedana kara rahA hai / vaha apane pUrvabhavoMko jAnanekA icchuka hai / yAgaMbhIra gaNadhara mahArAja bhI isake anugrahako na TAla sake / ve bhagavAna mahAvIrakI divyavANI ke anurUpa kahane lage ki " isase tIsare bhavameM tU bhavya hokara bhI buddhihIna thA / va kimI brAhmaNakA putra thA aura veda par3haneke lie aneka dezoMne idhara udhara ghUmatA phiratA thA / pAkhaMDamRtA, devatA, tIrthamRtA aura jAtimRtAse sabako vimohita para bahuta hI yAkulita honA thA tathA unhIM kI prazaMsA ke liye unhIM kAmoMko acchI taraha karatA thA / kisI eka samaya vaha dUsarI jagaha jA rahA thA / usake nAgameM koI jainI pathika bhI jA rahA thA / nAmeM patrake pAsa eka bhUtokA nivAsasthAna peDa thA | usake samIpa jA aura use apanA deva samajhakara bar3I bhakti usa brahmaputrane upane pradakSiNA dI aura prajJAna diyA / usakI isa neTA dekha hamane lagA / tathA usakI - Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatkAlIna dhArmika paristhiti / [ 65 avajJA karane ke lie usa vRkSake kucha patte tor3akara mIMDakara apane parakI dhUlase lagA liye aura usa brAhmaNase kahA ki dekha, terA deva jainiyokA aniSTa karane meM bilkula samartha nahI hai / isake uttara meM usa brAhmaNane kahA ki acchA aisA hI sahI, isameM hAni hI kyA hai ? maiM bhI tere devakA tiraskAra kara sakatA hU | isa viSaya meM tu merA guru hI sahI ! isataraha kahakara ve dono eka dezame jA phuNce| vahAM para kapiromA nAmakI velake bahutase vRkSa the / unheM dekhakara vaha zrAvaka kahane lagA ki dekho yaha hamArA deva hai aura yaha kahakara usane vaDI bhakti se pradakSiNA dI aura namaskAra kara alaga khar3A hogayA / vaha brAhmaNa pahale se krodha karahI rahA thA, isalie usane bhI hAtha se usake patte tor3e aura masalakara saba jagaha, lagA diye, parantu ve khujalI karanevAle patte the isaliye lagAte hI use asahya khujalIkI bAdhA hone lagI tathA vaha Dara gayA aura zrAvakase kahane lagA ki isameM avazya hI terA deva hai / taba haMsatA huA zrAvaka kahane lagA ki isa sasArame jIvoko sukhadukhakA denevAlA pahile kiye huye karmoMke sivAya aura kucha nahIM hai - karma hI isake mUlakAraNa hai / isaliye tapa, dAna, Adi satkAryoM dvArA tU apanA kalyANa karaneke lie prayatna kara aura isa prakAra kI devamRdatAko ki devatA hI saba karate hai nikAla pheMka / vAdako vaha phira kahane lagA ki jo manuSya puNyavAna haiM unake devaloga svayaM Akara sahAyaka hojAte hai / puNyarUpI kaNake rahate huye deva kucha hAni nahI kara sakte / isa prakAra samajhAkara anukrama se usakI devamUDhatA dUra kI / " " 1 - zrI guNAbhadrAcArya praNIta ' uttarapurANa" kA pa0 lAlArAma kRna hindI Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha 6.] bhagavAna pArzvanAtha / pAThakagaNa, jisa vyakti ke viSayameM hama prArammameM kitane hI prazna kara Ae haiM, usakA sambandha gaNadhara bhagavAna dvArA batalAI gaI ukta ghaTanAse hai| bhagavAna mahAvIrasvAmIke samayake abhayakumArakA jIva hI apane pahale ke tIsare bhavameM brAhmaNaputra thaa| usIkA ullekha hama Upara kara yAe hai| amayakumArakA yaha tIsarA mava bhagavAna pAzcanAthake janmakAlase pahale huA samajhanA cAhiyeH kyoMki brAhmaNabhavase vaha svarga gayA thA aura svargase Akara abhayakumAra huA thA / isa prakAra abhayakumArake uparokta pUrvabhava varNanameM hameM bhaga anuvAdane / mUla bhoka parinchehare prArabhameM diye huoMge choDakara isa prakAra haiM Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatkAlIna dhArmika pristhiti| [67 vAna pArzvanAthake samaya, balki usake pahalese sthita dhArmika vAtAvaraNake darzana hote hai| isI mahatvako dRSTikoNa karake yaha kathA yahAMpara dI gaI hai| isa kathAke abatakake varNanase yaha spaSTa hai ki usa samaya devamUr3hatA, tIrthamUr3hatA AdikA vizeSa pracAra thaa| dUsare zabdomeM brAhmaNa logokA prAvalya adhika thA / devamUDhatA yahAMtaka baDhI huI thI ki loga bhUta, yakSAdikA vAsa peDopara mAnakara unakI pUjA karate the, unako apanA deva mAnate the / yahI kAraNa hai ki ukta kathAmeM zrAvakake kapiromA velako apanA deva batAnepara brAjha'Naputrane kucha bhI AgApIchA na socA aura usake kahanepara vizvAsa kara liyA ! sAtha hI vedAnuyAyiyoMne jo deva-Izvarako sukhadukhakA dAtA ghoSita kiyA thA, usakA bhI isa samaya pracAra thA, yaha bhI isa kathAse spaSTa hai| sabhava hai katipaya pAThakagaNa, jaina kathAke ukta vivaraNako vizvAsabhare netrose na dekheM, unake liye hama anya zrotoMse jenakathAke vivaraNakI spaSTavAditAko prakaTa kareMge / bauddha zrotokA adhyayana karake sva0 mi0 bIsa DeviDma isI niSkarSako pahuMce the ki buddhake samayameM pahalese calI AI huI peDoMkI pUjA bhI pracalita thii| unhI peDoMke nAmake caitya Adi bhI bane huye the| eka anya vidvAn bhagavAna mahAvIra aura ma0 buddhake samayakI dhArmika sthitike viSayame likhate hue likhate haiM ki "pahale yahAM eka prAkR 1-buddhisTa inDiyA aura 'DaoNyalaoNgsa oNpha dI buddha' bhAga 2 pR0 110 phuTanoTa tathA mi0 Ara0 pI0 candAkI meDIvila skalpacara ina iMsTana, inDiyA, Cal Univ. Journal (Arts), Vol. III. Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna pArzvanAtha / tika dharma thA jo bAdameM hindUdharma yA brAhmaNa dharmake nAmase jJAta huA / isa dharmameM bahuta prAcIna manupyokI mAnatAyeM. pitrajanoMkI pUjA, kriyAkADa, pracalita paurANika vAda Adi garmita the / yaha bilkula hI prakRti (Nature) kI pUnAkA dharma thA / aura jabataka manupya cupacApa prAcIna rItiyoMko mAnate hue rahe tabataka isa vAtakI kriptIko phikara hI na huI ki saiddhAntika mantavya kisake kyA haiM ? "' isataraha isase bhI yaha bAta prakaTa hai ki pahale yahAM vRkSa jala Adi prAkRtika vastuoM kI pUjA bhI pracalita thii| parantu tatra yahAM kyA kevala yahI eka dharma thA, isake lie isa ukta vidvAnake kathanako najarameM rakhate hue hama agADI vivecana kreNge| yahAMpara uparokta jana kathAke zeSa bhAgako dekhakara hama usa samayake dhArmika vAtAvaraNake jo aura darzana hone hai, vaha dekha lenA ucita sagajhate haiN| ukta jana kathAme agAr3I kahA gayA hai ki " vaha zrAvaka usa brAhmaNake sAtha gagAnadIke kinAre gayA / bhUkha laganepara usa nadIke jalako maNigagA nAmakA uttama tIrtha samajhakara snAna kiyA aura isataraha tIrthamUDhatAkA kAma kiyaa| tadanatara jaba vaha brAhmaNa khAnekI icchA karane lagA taba Avakane pahale khAkara usa bace huye ucchiSTa bhojaname gagAnadIkA vahI pAnI milAkara usa brAhmaNako diyA aura hita batalAne ke liye kahA ki gagAkA jala milajAnese yaha bhojana pavitra hai ise khaao| use dekhakara vaha brAhmaNa kahane lagA ki terA ucchiSTa bhojana me kase khAU, taba usa zrAvakane 1-dI hindI oNpha prI-buddhisTika inTiyana philAsaphI pR0 165 - - - Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatkAlIna dhArmika pristhiti| [69 kahA ki na jo isataraha kaha rahA hai so tujhe kyA mAlama nahIM hai ki imameM gaMgAkA jala milA humA hai| yadi yaha gagAjala isa bhojanake ucchiSTa doSako bhI dUra nahIM kara saktA to phira ina tIrthoke jalase pAparUpI mala kisataraha dUra hosaktA hai / isaliye tu apane mRda cittase ina nirmala vicAroko nikAla de| yadi jalase hI burI vAsanAoke pApa dUra hojAya to phira tapa dAna Adi anuSThAnoMkA karanA vyartha hI hojAyagA | sabaloga jalase hI pApa dUra kara liyA kareM kyoki jala saba jagaha sulabha rItise milatA hai / mithyAtva, avirata, pramAda, kapAya isase pApakarmokA baMdha hotA hai aura samyaktva jJAna. cAritra tapase puNya karmokA vadha hotA hai / tathA aMtame inhIM cAgese mokSa hotI hai / isaliye aba tR zrI jinendradevakA mata svIkAra kara," isaprakAra zrAvakane khaa| usa zrAvakakA yaha upadeza sunakara usa brAhmaNane tIrthamUr3hatA bhI chor3a dii| isake bAda vahIpara eka, tapasvI pAMca agniyoke madhyameM baiThakara duHssaha tapa kara rahA thaa| jalatI huI agnime chahoM prakArake jIvoMkA niraMtara ghAta horahA thA aura vaha pratyakSa jAna par3atA thA / usa zrAvakane usa tapasvIko mAnanekI pAkhaDi mUDhatA bhI bar3I yuktiyose dUra kii| isake bAda vaha zrAvaka phira kahane lagA 'ki isa vaTavRkSapara kuvera rahatA hai, aisI bAtoMpara zraddhAna rakhakara rAjAloga bhI usake yogya AcaraNa karane laga jAte haiM arthAt pUjane laga jAte haiN| kyA ve jAnate nahI ki lokakA yaha bar3A bhArI prasiddha huA mArga chor3A nahIM jA sakatA' ityAdi aise lokaprasiddha bacanoko kabhI grahaNa nahI karanA cAhie kyoMki aise Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72] bhagavAna pArzvanAtha / / hameM yathArthatAko lie hue prakaTa hotI hai | jaba hama dekhate haiM ki bhagavAna mahAvIra athavA ma0 buddhake janmakAlameM bahutase yakSamaMdira Adi maujUda the / vaizAlIke AsapAsa aise kitane hI caityamadira the / yaha catya cApAla, saptAmraka, bahuputra, gautama, kapinahya, markaTahRr3hatIra Adi nAmase vikhyAta the| bauddha lekhaka buddhaghoSa apanI 'mahAparinivvANa suttantakI TIkAmeM 'catyAni'ko 'yanacetyAni' rUpameM batalAte haiM / aura 'sArandadacetya ke viSayameM kahate haiM, jahA ki buddhane dharmopadeza diyA thA, ki 'yaha vaha vihAra thA jo yakSa sArandarake purAne madirake ujaDe sthAnara banAyA gayA thaa| isataraha usa samaya yakSAdikI pUjAkA pracalita honA bhI spaSTa vyakta hai| licchavi kSatriya rAjakumAroMke inanI mAnyatA thI, yaha bhI prakaTa hai| aba rahI bAta hetubAdane Aptako middhi karanekI mo yaha bhI bauddha zAstroMse pramANita hai ki usa samaya aise mAdhuloga vidyamAna the jo hetvAdase apane mantavyoMkI siddhi karate the aura varSa marameM adhika dina bAda karane meM hI vitAte the| isaprakAra upa likhitajana yAdvArA jo bhagavAna pArzvanAthake samayake dhArmika vAtAvaraNakA paricaya hameM milatA hai, vaha prAya ThIka ho vidita hotA hai aura hameM usa samayakI vArmika pagimyatike karIva2 spaSTa dagaMna homAne haiN| hama dhArmika sthinikA darzana karate hue Aie Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatkAlIna dhArmika pristhiti| [73 pAThakagaNa isase pUrvakI dhArmika dazAkA bhI paricaya prApta karaleM jisase isakA aura bhI spaSTa dRzya pragaTa hojAya aura pUrvollikhita vidvAnake varNanakramakA digdarzana prApta hojAya / / DaoN0 venImAdhava bAlaAne apanI 'e hisTrI Apha prI-buddhisTika inDiyana philAsaphI' nAmaka pustakameM hame bhAratake dhArmika vikAzakA acchA digdarzana karAyA hai| Apane pahale hI vedoke RSiyoMko prAkRta-dharma (Natural) nirUpaNa karanevAlA vatalAyA hai aura ApakI dRSTikoNase vaha prAyaH ThIka hai| parantu yadi hama vedoke maMtroko zavdArthame grahaNa na kareM aura unheM alakRta bhASAke AtmA saMbadhI rAga hI mAneM, to bhI unakA artha aura adhika spaSTataHse Thoka baiTha jAtA hai / yaha vaidika RSigaNa 'kavi' nAmase paricita mI hue haiN| tathApi yaha bhI spaSTa hai ki prAcIna bhAratameM alakRta bhASAkA vyavahAra hotA thaa| aura hinduoke veda usa bhASAse alaga kisI dUsarI bhASAmeM nahIM likhe gaye hai| isa dazAmeM unako zabdArthame grahaNa karanA kucha ThIka nahIM jaMcatA hai / jaina zAlomeM yaha svIkAra kiyA gayA hai ki svayaM bhagavAna RSabhadevake mamayase hI pAkhaNDamatokI utpatti mArIci dvArA hogaI thii| aura idhara veda bhI isa bAtako svIkAra karate haiM ki unake 1-Rgveda 11164, 10 / 129.4 / 2-hindI vizvakoSa bhAga 1 'pRSTha 30-67 / 3-mi0 eyagne apanI "dI paramAnenTa hisTrI Aphai bhAratavarSa meM yahI vyakta kiyA hai tathApi vi0vA. pa0 campatarAyajIne 'asahamatasagama' Adi grathoMmeM yahI prakaTa kiyA hai / svaya hindU RSi 'AtmarAmAyaNa' ke karttAne bhI isa vyAkhyAko spaSTa kara diyA hai| ye graMtha dekhanA caahie| 4-AdipurANa parva 18-15-20 / 3-217 / - / Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __74] bhagavAna pArzvanAtha / sAtha 2 unakA virodhI mata bhI koI maujUda thaa| ataeva vedoMko zabdArthameM grahaNa karake aura phira unase hI uparAnta jaina, bauddha Adi dharmokI utpatti mAnanA kucha ThIka nahIM jaMcatA hai / jabaki janadharma hindUdharmake samAna hI prAcInatama dharma honekA dAvA karatA hai, nimakA samarthana hindUoMke purANa graMtha bhI karate haiN| 'tisapara svayaM RgvedameM jo 'prajApati parameTin' ke mantavyoMkA vivecana kiyA gayA hai, unase ima viSayakI puSTi hotI pratIta hotI hai, yadi hama unheM zabdArthameM grahaNa na kreN| parameSTinakI mAnyatA gharUpa (Dynamistic) aura saMgayAtmaka (Sceptic) kahI gaI hai| isI taraha bhagavAna mahAvIrake dharmako bhI dvaidharUpa (Dynamistic) aura syAhAdAtmaka kahA hai jo parameSTinakI mAnyatAse mAdRzyatA rakhatA hai / tisapara svayaM 'parameSTin mana hI khAsa jainiyoMkA hai / jainadharmake pujya deva-arahaMta. siddha, AcArya. upAvyAya, mAvu-paMca 'parameSTI' ke nAmase vikhyAta haiM / itara dharmomeM ima zanakA vyavahAra isa tarahase kriyA huA prAya. nahIM hI milana hai / isa kAraNa saMbhava hai ki jainadharmake siddhAntako vyakta karaneke lie athavA usI DhaMgako batAneke vAste 'prajApati parameSTI ke maMtroM manAvega RgvedameM kiyA gayA hai / 'prajApati zaDase yadi nyavaM bhagavAna RpamadevakA abhiprAya ho tomI kula Azcarya nahIM hai. kyoMki mayugake prArambhameM pranAkI sRSTi karane aura usakI rakSAke upAya batAne kI apekSA ve 'prajApati nAnase mI ullikhita hue hai| 1- 010-bhAgavata 5 / 8,53, tathA viSNupugana 50 108 / :-T, hilTI laoNga grI-advisTika inTiyana phlioNpaphI 1015 / - paTa / -jinasahanAna 7.2 o..| Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatkAlIna dhArmika pristhiti| [75 isataraha jAhirA hameM ina maMtroMse jainadharmakA saMbaMdha jhalaka jAtA hai| aba jarA inake maMtroMko bhAvArthameM grahaNa karake dekha lIjie ki vaha kyA batalAte haiM ? inake mantavya Rgveda maMtra 10 / 129 me diye huye haiM / para hama yahAMpara mi0 bAruAke ullekhoke anusAra vicAra kreNge| sabase hI pahale parameSTinne jo * siddhAnta ' ( Philosophy ) kA svarUpa batalAyA hai, vaha dRSTavya hai / ve kahate haiM ki 'siddhAnta kaviyoMkI Abhyantarika khojakA pariNAma hai jo ve sattAtmaka aura asattAtmaka vastuoMke pArasparika sambandhako apane vicAra dvArA jAnaneke liye karate haiN|" jainadharmameM bhI siddhAntake svarUpako aise hI svIkAra kiyA gayA hai| vahAM siddhAntakI utpatti RSabhadeva dvArA dhyAnamagna hokara vicAra-tAratamyakI paramocca sImAme-kevalI dazAmeM pahuMca karake hone kA ullekha hai| vahAM siddhAntako kisI parokSa Izvara AdikI kRti nahIM mAnI hai, balki yahI kahA hai ki manuSya jaba dhyAnadvArA apanI vicAra-dRSTiko bilkula nirmala banA letA hai taba usake dvArA saiddhAntika vivecana prAkRtarUpameM hotA hai| parameSTinakA bhI bhAva yahI hai; yadyapi vaha pUrNa spaSTa nahIM hai| prajApati parameSTinake samayameM kahA gayA hai ki do tarahake. 1-prI-buddhisTika inDa0 philA0 pRSTa 6-" Prajapati Farmesthin seems to speak of philosophy as search carried on by the Poets within their herit 102 discovering in the light of their thoughi the relation of existing things to the non-evatent. (hig. X. 192, 4 satovaghRna asati ). Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 ] bhagavAna pArzvanAtha | mata pracalita the / ekakA kahanA thA ki 'vyakti' (Being) kI utpatti 'a-vyakti' (Non - Being ) meM se huI hai / dUsarA kahatA 'thA ki 'vyakti' (Being) vyaktimeM se hI utpanna hosaktA hai / ina donoMke vIcame prajApatine madhyakA mArga grahaNa kiyA thA, yaha kahA gayA / unake nikaTa 'mukhya vastu' kA samAveza na vyaktimeM thA aura na avyakti meM | ( For him the original matter comes neither under the definition of Being nol that of non-B ing ) prajApatine samajhAneke lie pAnI (salila) ko mukhya mAnA thA / unakA kahanA thA ki pAnIse hI saba vastue banI hai, saba sattAtmaka vastuokI mUla dravya pAnI hai| isake agADI unhoMne aura kucha na batalAyA aura isI apekSA unakA mata saMzayAtmaka mAnA gayA hai / unake nikaTa gahana - gaMbhIra pAnI hI saba kucha thA aura vaha bhI kyA thA ? vaha eka vastu thI jo svAsa rahita para apane hI svabhAvameM svAsapUrNa thI / ( AnIdavAta svaghayAtaDha ekam, tasmAddhAnyan na para kiJcana nAsa " ) * vaha amUrti bhI thI / (Rgveda 10 / 129, 9) aMdhakAra ( tamasa) mI thA aura isa tamasa - adhakAra meM pahale 'pAnI' apane avyaktarUpa ( apratam ) me chupA huA thA / pAnI hI vaha thA jo sattAmeM thA / (sarvama ida | ) " pAnI yahApara sivAya Atmadravyake aura kucha na thA / saMsArameM AtmAko 'pAnI' ke nAmase sajJita karanA ThIka bhI 3 1-1 hisTrI oNpha prI-buddha0 inDa0 phiTA0 pRSTha 12 / 2 - pUrva pramANa / 3. pUrva pR0 12 4 pUrva pR0 13 - " Water was that one thing, bic athless, breathed by its own nature. 5 - pUrva pRSTha 13 // Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatkAlIna dhArmika pristhiti| [77 kyoMki pAnI eka mizritarUpa hai aura saMsArame AtmA bhI ajJAnase veSTita saMyuktAvasthAmeM hai yadyapi mUlame vaha apane svabhAva kara hI jIvita hai arthAt apane svabhAvase vaha aba bhI cyuta nahIM huA hai / aura amUrtIka hI hai / vahI apanA saptAra apane Apa banAtA hai isa kAraNa saba vastuokA to bhI vahI hai / isaprakAra prajApati parameSThinke mantavyako hama bhAvArtharUpameM prAya jainadharmake samAna ho pAte hai / valki jinasenAcAryajI kRta 'jinasahasranAma' me bhaga. vAna RSabhadevakA smaraNa 'salilAtmaka" rUpase kiyA huA milatA hai|' yaha bhI 'salila' ke artha 'AtmA' kI puSTi karatA hai, kyoki RSabhadeva paramAtmA rUpameM grahaNa kiye gaye hai aura paramAtmAH . eva AtmAme mUlame kacha antara nahIM hai / astu prajApatine pudgala (Intter ) aura mukhya zakti-AtmA (Iolise pomon) meM yahAMpara koI bheda bhI na batAyA, isakA kAraNa yahI hai ki vaha pahale hI AtmAko 'pAnI' mAnakara isa / bhedako prakaTa kara cuke the| 'vyakti' unake nikaTa 'paryAya' hI thii| 'pAnI' arthAta AtmAkI paryAya-palaTana usame garamAI (tapasa) ke kAraNa hotI thii| yaha garamAI jainadRSTise 'vibhAva' kahI jAsaktI ha jisase 'kAma'kI utpatti honA ThIka hI hai| kAma hI sAptArika parivartanameM mukhya mAnA gayA hai, jo manase hI jAyamAna (manaso reta.) thaa| yaha mana antata 'sUrya' batalAyA gayA hai| jo saMsArame prathamaamA, sva-vijJAna aura pratyakSa saMsArameM vyaktirUpa hai| jainadharmameM pAya dhAraNa karaneme mukhya kAraNa kAmAdi janita indriyalipsA .1-jinasahazranAma a0 3 zloka 5 / 2-e hisTI0 pR0 13 / -pUrva pRSTha 14 / 4-pUrva pramANa / 5-pUrvapramANa / - - . .. Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 ] bhagavAna pArzvanAtha | hI mAnI gaI hai aura mana eka alaga padArtha mAnA gayA hai jisakA khAsa sambadha AtmAse hai / usako antataH sUryarUpa kahanA kucha galata nahIM hai, kyoki sUrya AtmAkI zuddha dazAkA dyotaka hai / svaya Rgvedame use amarapanekA svAmI (amritatvapyezAno 1090,3 ) kahA gayA hai / isa taraha prajApati parameSThinke nAmase jo siddhAnta Rgvedame diye gaye hai vaha jainadharmase sAdRzyatA rakhate hai tathApi pahale batAye hue nAmake bhedako dRSTimeM rakhate huye yaha kahanA kucha atyukti pUrNa na hogA ki ina maMtroM meM veda RSiyoMne bhagavAna RSabhadeva dvArA pratipAdita jainadharmakA kiJcit vivecana kiyA hai / isaliye bhArata meM prArabhase eka prAkRta dharma jo uparAnta brAhmaNa dharma kahalAyA kevala usakA hI astitva batalAnA ThIka nahIM hai / isa e1 anya zrotoMse yaha pramANita hai ki bhArata meM jainadharmakA astitva vedoMse bhI pahale kA hai / 9 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatkAlIna dhArmika pristhiti| [79 DaoN0 sA0 ne vedoMkebAda aitareya, taittirIya Adi bAhmaNa darzanokA samaya AtA huA batAyA hai / yaha kAla mahIdAsa aitareyase yAjJacalaya taka mAnA hai / ima kAlame saiddhAntika vivecanAkA kendra 'brahmaRSi dezase haTakara 'madhyadeza me A gayA thA, jo himAlaya aura vindhyA parvatoke bIcakA sthala thaa| yaha parivartana kamakara huA hI khayAla kiyA jA saktA hai / isa kAlame dharmakI vizuddhatA jAtI rahI aura purANa-kriyAkANDa AdikA samAveza ho calA thA / lalita kavitAkA sthAna zuSka gadyane le liyA thaa| isa samayake tatvAnveiSikoke samakSa yahI prazna thA ki" mai brahmameM kabalAna ho sakatA huuN|" aura isI lie yogakI pradhAnatA bhI isa jamAnameM vizeSa rahI thii| jaina zAstrome bhI bhagavAna zItalanAthaka samaya taka avicchanna rUpase dharmakA udyota bane rahanekA ullekha hai / usI samayase brAhmaNomeM lobhakI mAtrA baDhanekA ullekha kiyA gayA hai aura batalAyA gayA hai ki unhone nae zAstrokI racanA nA kI thii| isakebAda munisavratanAtha bhagavAnake samaya vedoMmeM zuyajJako AyojanA kI gaI thI, yaha batalAyA hai| sacamuca mana zAstroMkI yaha kamavyavasthA aitihAsika anusandhAnase prAyaH huta kucha ThIka baiTha jAtI hai| Upara jo vedoMke bAda kalikAlameM krayAkANDa AdikA bahanA batalAyA hai vaha jaina zAstrake varNanake huta kucha anukUla hai| isa avasthAme jaina zAstrokA yaha kathana vizvasanIya siddha hotA hai ki jainadharma bhI eka prAcIna kAlase --e hisTrI oNpha prI-vaddhi, inDa0 phinA0 pRSTha 39 / 2-uttarapaNa pRSTha 100 / 3-pUrva pRSTha 351-360 / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 ] bhagavAna pArzvanAtha | svayaM brAhmaNokI utpatti pahale se barAbara calA A rahA thA / yaha vyAkhyA anyathA bhI pramANita hai, yaha punaH batalAnA vRthA hai / isa kAlakA prAraMbha mahIdAsa aitareyase kiyA gayA hai jo spaSTata aitareya darzanake mUla saMsthApaka kahe jA sakte hai | chAndogya upaniSadme inakI umara 116 varSakI batalAI gaI hai / aura yaha brAhmaNa hI the| inakI mAkA nAma itarA thA / isI kAraNa inakA darzana aitareya kahalAyA thA / inake saiddhAntika vivecana ke spaSTa darzana prAya kahIM nahIM hote hai / to bho inane lokameM pAMca dravyajala, pRthvI, agni, vAyu aura AkAza - mAne the, inhI se vyaktikara astitva mAnA gayA hai ! sRSTike kArya AdikA mUla kAraNa inane paramAtmAko hI mAnA thA / ( aitareya AraNyaka 1 | 3 | 4 | 9) AtmA kA saMbaMdha paramAtmAse hI batalAyA thA / eka sthAnapara vaha use zarIra se alaga nahIM batalAte hai parantu anyatra prANokI svAdhInatA svIkAra karate hai / (aitareya araNyaka, 2 / 3 / 1 / 1 aura 2 | 1 / 8 / 12-13) inhoMne manuSyake zArIrika avayavokA varNana khAsI rIti se kiyA thA aura amalI jIvanake lie vivAha aura - saMtAna kA honA jarUrI samajhA thA / (aita 0 Ara0 1 / 3 / 4 1 12 - 13 ) putrahIna puruSakA jIvana hI, unakI najaromeM kucha nahIM thA / ( nAputrasya loko stiti ) isa prakAra maTTIdAta aitareyakA mata thA / inake bAda mukhya brAhmaNa RSi gArgAyaNa mAne gaye hai / inhoMne kahA thA ki ' jo brAhmaNa hai vahI mai hUM / ' ( kauSItakiM 1 - e hisTrI oNpha prI-budra0 inTa0 philma0 pRSTha 51-96 / Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatkAlIna dhArmika pristhiti| upaniSada 116 ) aura brAhmaNa inake nikaTa 'sat thaa|' inake uparAnta prataradanakI gaNanA kI gaI hai| yaha kAgIke rAjA divodAsake putra the / inhoMne saMyamI jIvana vitAneke lie AMtarika agnihotra (Antaram agnihotram ) kA vidhAna kiyA thA / yaha vaidika yajJavAdA eka tarahase sudhAra hI thA / prajJAtmA (Poy nitive Soul) ke mUla prANako inhone sasArakA popaka, sabokA svAmI. zarIra rahita aura amara batalAyA thA: isalie vaha sAMsArika puNya-pApase rahita thA / (kopItaki upa0 319) / kisI bhI vyaktike kisI kAryase 'usake jIvanako hAni nahIM pahuMcatI hai, mAtA, pitAke mAra DAlanese bhI kucha nahIM bigar3atA hai; na kucha hAni corIse yA eka brAhmaNake mAranese hotI hai| yadi vaha koI papa karatA hai taubhI ceharese prakAza nahIM jAtA hai / (ko0 303 / 9) isa taraha unakI zikSAmeM jAhirA puNya - pApakA lopa hI thaa| inake isa siddhAMtakA vizeSa Andolana naciketa, pUraNakassapa, pakuDhakaccAyana aura bhagavadagItAke racayitA dvArA huA thA / ' prataradanake pazcAt uddAlaka AruNIke hAthose brAhmaNa matameM eka ulaTaphera lA upasthita kI gaI thii| uhAlaka aruNa brAhmaNakA putra aura vetaketukA pitA thaa| inakA mata 'mantha' nAmase jJAta thA, jisameM vivAhakA karanA mukhya thaa| jaina rAjavAnikame mAnthanikoMkI gaNanA kriyAvAdiyoMmeM kI gaI hai / zvetAMvariyo ke sUtrakRtAimeM bhI (1 / 1 / 117-9) inake matakA ullekha hai| inako jJAnakI pipAsA utkaTa thii| inakA saiddhAntika vivecana prAya mahIdAsa jaimA hI thaa| inhoMne 1- pUrva pRSTha 111-12 / Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna paarshvnaath| pudgalakA ullekha 'devatA' ke rUpameM kiyA thA tathApi pudgalANuokA milanA aura vighaTanA bhI svIkAra kiyA thaa|' ____ uparAnta varuNa dvArA tetarIya matakA prAraMbha huA thaa| uddAlakane agni, jala aura pRthvI tIna hI dravya mAne the, parantu varuNake nikaTa vaha AkAza, vAyu, agni, jala aura pRthvI the| brahmako hI inane mukhya aura sarvakA preraka mAnA thA / tathApi vahI unake nikaTa antima dhyeya bhI thA jimameM sthAI Ananda kA upabhoga thA / AtmAkI kriyAzIlatAke viSaya meM unakI sarAzyatA mahIdAsase thii| manupyake pratyeka kAryame Anandako hI inane mukhya mAnA thA / mAnuSika AnandakA prArama ramanA indriyase karake vaha usakA anta dhyAnAvasthAme karate hai| isame strI, putra, dhana, sampatti Adiko bhI gina lete hai| yaha bhI unake nikaTa Anandake kAraNa hai| varuNake uparAnta bAlAki aura ajAtazatru ullekhanIya hai| bAlAki eka brAhmaNa aura yAjJavalsyakA samakAlIna thA / ajAtazatru rAjaputra the aura videhake rAjA janakake samayame hue the| rAjA janaka philAsapharoMke premI va sarakSaka the aura rAjA ajAtazatru svaya philAsaphara the / bAlAki aura ajAtazatrumeM zAstrArtha huA thA / mukhya viSaya AtmAkA svarUpa aura jagat eva manupyameM usakA sthAna nirNaya karanA thaa| vAlAki sUryame AtmAkA vyAna karanA ucita samajhatA thA, para ajAtazatru use prakRti (Nature) kA eka aga hI mAnatA thaa| 1-e hisTrI oNpha prI-bud0 inda0 philA0 pRSTa 124-1.2 / 2-pUrva pramANa pR0 1.3-150 / 3-pUrva0 pR0 151-152 / Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatkAlIna dhArmika pristhiti| [83 inake sAtha hI yAjJavalkyakI pradhAnatA rahI thii| kahA jAtA hai ki yaha bauddhakAlase bahuta jyAdA pahale nahIM huye the / inakA 'neti neti' dharma vikhyAt hai / inhIke kAraNa rAjA janakakA nAma cirasthAI hogayA hai| yAjJavalkyake nikaTa Atma kAma (Self-love) hI mukhya thA / isahIko unane zeSa kAmo (Love) kA udgamasthAna mAnA thaa| isakA prAraMbha apane Atma-rakSAke bhAvase hokara paramAtmAke premameM aMtako pahuMcatA hai / dAmpatya prema, satAnaprema, dhana, pazu, jAti, devatA, dharma Adi prema saba hI vividha azomeM Atma-kAma (Self-love) hI haiM / inakA saMbaMdha bhI paramAtmAse hai kyoMki jaba.... hama apane vyaktitvase prema kareMge to paramAtmAse bhI kareMge, yaha unakA kahanA thA / isI lie unhone icchA ( Desiring ) ko burA na mAnA thA-phira cAhe putro-sampati yA brAhmaNakI hI vaanych| kyoM na kI jAya ! isataraha inane bhI prAcIna vaidika mArgakA eka tarahase samarthana karanA hI ThIka mAnA thA / tyAga avasthAmeM bhI strI, putra, dhana, sampatti Adi upabhogakI vastuoko burA nahIM batalAyA thaa| sacamuca uparAntake ina RSiyoM dvArA yadyapi vedoMke viruddha bhI AvAja uThAI gaI thI, parantu ve usake mUlabhAvake khilApha nahIM gae the| Atma-jJAnako vividha rItiyoMse prApta karanekA prayatna inameM jArI hogayA thaa| pariNAma isakA yaha huA ki antataH veda aura vaidika kriyAkANDako loga bilkula hI heya dRSTise dekhane lage / unako avidyA aura nIce darjekA jJAna samajhane lge| para yaha saba huA taba hI jaba jaina tIrthaMkaro-zramadhA 1-pUrva0 pU0 153-180 / 2-pUrva0 pR0 193 / Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84] bhagavAna paarshvnaath| dharmake praNetA sAkSAt jIvita paramAtmAoMne ina vaidika RSiyoke siddhAntoMke viruddha samaya samayapara nitAnta vastusvabhAvamaya dharmakA nirUpaNa kiyA thA / avazya hI Adhunika vidvAn isa vyAkhyAse sahasA sahamata nahI hote hai, para yaha hama dekha hI cuke hai ki 'svaya vedomeM hI vedaviroviyokA astitva batalAyA gayA hai / ye vedavirodhI avazya hI jaina zramaNa the| yAjJavalkyake siddhAtone vaidika dharmameM uparAta IzvaravAdako uttejanA dI / isame brAhmaNoMkA purAnA hI addhAna thA, parantu yAjJavalayake siddhAMtoMne isake liye nayA kSetra hI siraja diyaa| vRhada AraNyaka upaniSadake prathama adhyAyameM isa matakA nirUpaNa kiyA huA milatA hai / 'puruSa-vidhi-brAhmaNa 'ke kartA AsurI anumAna kie gae haiM / Asuro hI isa jAgRtimeM mukhya vyakti the / bauddha zAstroMme AsurIkA ullekha milatA hai / vahA inake bAreme kahA gayA hai ki sUryako hI inhone prathamajanmA mAnA thA aura vahI inake nikaTa 'brahmA, mahAbrahmA, abhibhR , sarvazaktimAn , sarvajJa, zAsaka, Izvara, kartA, nirmAtA, zreSTa, saMjitA, vartamAna aura bhaviSyankA pitA thaa|' usake maname icchA hote hI manazaktise (manopanidhi ) usane sRSTi raca dI thii| yahI bhAva 'puruSa-vidha-brAhmaNa' me diyA huA hai| yahI AsurI saMbhavata nirIzvara sAMkhyamatake upadezaka haiN| zvetAmbara jenagranthake anusAra vaha bhagavAna Rpabhadevake samayake marIci nAmaka bhRSTa janamuni aura--sAkhyamatake praNetAke ziSya 1-tpamatra pR0 83 / 2-e hisTrI oNpha prI-buddha0 inTa0 philA0 10 211-18 / Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatkAlIna dhArmika paristhiti / 85 I kapilake anuyAyI the | kapilako AsurI apanA guru mAnate the aura unase hI 'SaSTi-taMtra' nAmaka mAnya sAMkhya grantha racA thA / (dekho Avazyaka bR0 niyukti gA0 350 - 439) kiMtu 'AdipurANajI' meM kapilako mArIcikA ziSya nahIM likhA hai / vahA 'tridaMDI mArga' nikAlane kA ullekha hai ( 0 537 ) / jo ho, isase yaha prakaTa hai ki AsurIkA sambandha avazya hI sAMkhyadarzana se thA kintu hamArA abhiprAya yahApara ina vaidika RpiyoMke siddhAtopara vivecanA karanekA nahI hai aura na hamAre pAsa itanA sthAna hI hai ki hama unakI vivecanA yahA kara sakeM / yahAM mAtra vaidika dharmake vikAza kramapara prakAza DAlanA iSTa hai, jisase bhagavAna pArzvanAthake samayake dhArmika vAtAvaraNakA spaSTa raGga-DhaMga mAlUma ho sake / vaise jainazAstroMmeM ina vaidika mAnyatAokI spaSTa AlocanA maujUda hI hai / astu ! hameM apane uddezyAnusAra kevala ina vaidika RSiyoke saiddhAMtika itihAsa kramapara eka sAmAnya dRSTi DAla lenA hI ucita hai / * AsurIkA astitva saMbhavataH bhagavAna neminAthake tIrthameM rahA hogA aura inhIke dharmopadezase yaha prabhAvita huA hogA, yahI kAraNa hai ki vaha hamAre liye AtmA yA paramAtmAko prApta karanA anya kAryoMse sugama samajhatA hai (God or soul is nearer to us than anything else: dearer than a son, dearer than wealth, dearer than all the rest ) aura putra, sampatti 'eva anya saba vastuoMse priya batalAtA hai / jahAM pahale putrakI pradhAnatA rahI thI, vahAM vaha aba AtmAko lA upasthita karatA hai / para sAtha hI vaha anya kartavyoMko pAlana karanA bhI jarUrI khayAla - Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86] bhagavAna pArzvanAtha / karatA hai jo usake nikaTa sirpha tIna ye hai; (1) brAhmaNa, (2) kana, (3) aura sasAra / apane purakhAoMke sAmAjika, naitika aura AtmIka kAryoko karanA bhI vaha ucita batalAtA hai / ina kartavyokI pUrti karaneko vaha tIna loka-deva, pitR aura nRloka nirdiSTa __ karatA hai / nRlokakI prApti kevala putra dvArA hI usane mAnI hai| - isa taraha vaha bhI prAcIna mAnyatA strI aura putrakI pradhAnatAko chor3a nahIM sakA hai| deva aura pitRlokakA lAbha kramazaH jJAna aura __ yajJa dvArA usane batalAyA hai| sAmAjika jIvanake sambandhameM baha ___ kahatA hai ki mUlameM manuSyoMme koI jAtIya bheda vidyamAna nahIM the paraMtu uparAnta sAmAjika bar3havArI aura bhalAIke lihAnase jAtIya bheda sthApita kiye gaye the| jainadRSTi bhI kucha2 isI tarahakI hai| bhogamRmike jamAne meM vaha bhI manuSyoMmeM koI bhedabhAva nahIM batalAte haiM parantu kartavya yugake Anepara Adi brahmA bhagavAna RSabhadevane cAra varNa yA jAtiyAM sthApita kI thIM, yaha kahate haikintu jainadharmame jAtiyokI uccatA Adipara utanA abhimAna nahIM mAnA gayA hai. jitanA ki hiMdU RSiyoMke nikaTa rahA hai| jainadRSTise jAtimada eka dUSaNa hai para AsurI ina jAtIya bhedoMko Avazyaka mAnatA thA / bhaviSya janmake addhAnako bhI vaha mukhyatA detA thA / isa prakAra vaidika dharmame prArambhase hI gRhasthakI taraha sAdhuko bhI niyamita rItise sAMsArika bhogopabhogakA AsvAda lenA burA nahIM mAnA gayA thaa| svayaM vedoMmeM hI saMtAnako manuSyakA muktidAtA batalAyA gayA thaa| (prajAti amRtam) unake nikaTa amarapaneko prApta karanA kevala 1-pUrva pR0 218-22 // - Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatkAlIna dhArmika pristhiti| [87 vivAha dvArA saMbhava thA / vivAha vinA ve manuSyakA 'miTTImeM milanA aura gArata honA' mAnate the| aitarIya aura taitarIya kAlameM bhI isa mAnyatAkI pradhAnatA rahI thii| saba hI vedAnuyAyiyoke nikaTa,(1) vaidika sAhityakA adhyayana karanA, (2) vaidika rItirivAjoMkA pUrNa pAlana karanA, (3) pAramparINa dharmameM kicit unnati karanA, (4) devatAo aura pitroMkI pUjA karanA evaM (5) vivAha karanA mukhya kArya rahe haiN| yajJa karane, paMcAgni tapane aura vivAha karanepara ve bhagavAn pArzvanAthake samaya taka jora dete rahe the| yadyapi AsurIne bhagavAn neminAthake upadezake prabhAvAnusAra isa zraddhAnameM kiMcita pheraphAra bhI kiyA thA, parantu vaha bhI mUlabhAvase vicalita nahI huA thaa| sArAMza yaha ki vedAnuyAyI RSiyoMne gRhastha jIvanakA niyamita upabhoga karanA burA nahIM mAnA thA aura haThayogako bhI beDhaba bar3hAyA thaa| brahmacaryase to vaha burI taraha bhayabhIta the| brAhmaNa RSi bauddhAyana aura vaziSThane spaSTa kahA thA ki putra dvArA manuSya saMsArapara vijaya pAtA hai; pautrase amaratva lAbha karatA hai aura prapautrako pAkara paramoca svargako prApta karatA hai| isI lie eka brAhmaNakA janma tIna prakArake RNose ladA huA hotA batalAyA gayA hai| arthAt chAtrAvasthAkA RNa to use Rviyoko denA hotA hai: yajJoko karake devatAoMke RNase vaha uRNa hotA hai aura eka putra dvArA vaha sasRti (Annes) ko saMtoSita karatA hai| jainoke 'uttarapurANa'me bhI vaidika RSiyoM ke isa dharma vikAza 1-pUrva0 pR0 249 , 2-pUrva pR0 246 / 3-e hisTrIoNpha prIbuddha0 inDa philA0 pR0 247 / 4-vauddhAyana 219/1518, vaziSTa 1715. Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 ] bhagavAna pArzvanAtha | 1 sambandhI krama kiJcit darzana hameM milane hai, yaha hama Upara kaha cuke haiN| sacamuca vahA pahale yahI kahA gayA hai ki yadyapi svayaM bhagavAna RSabhadeva ke samayameM hI marIci dvArA pAkhaMDa matakI utpatti hogaI thI parantu dharmakI vicchitti bhagavAna zItalanAtha taka prAya nahIM huI thI / hAM, ina zItalanAtha tIrthakarake aMtima samaya meM Akara avazya hI jainadharmakA nAma hogayA thA aura bhUtizarmA brAhmaNake putra suDagAlayanane mithyAgAtrokI racanAkara pRthvI, suvarNakA dAna denA sarva sAdhAraNake lie Avazyaka catalAyA thA / " uparAnta zreyAMsanAtha bhagavAna dvArA jainadharmakA udyota puna hogayA thA parantu bhagavAna sunisuvratanAyake tIrthakAlame jAkara ahimA dharmake viruddha punaH Udhama macA thA / rAjA danuke rAjatvakAlameM parvana Adine hisAjanaka yajJoMkI AdiSkRti kI thI / 'arja' zavdake artha ' zAli vAnya' ke sthAnapara inane 'bakarA' mAnakara pazuokA homanA veDhokta batalAyA thA aura phira naramedhataka raca diyA thA / * parantu isake pahale aranAtha tIrthaMkara ke samaya meM brAhmaNa mAdhu strI sahita rahane lage the, yaha bhI batalAyA gayA hai / ayodhyA ke rAjA sahasrabAhu kA zatuvida kI strI zrImatIse utpanna jamadagni dvArA isa prathAkA janma huA thaa| yahAMpara isa vedavAkyakA ullekha jainagAstrameM kiyA gayA hai ki putra vinA manuSyakI gati nahIM hotI hai / (aputrasyagatirnAstItyArpa kiM na tvayA zruta) jamadagnine apane mAmA pArata dezake rAjAkI choTI putrIse vivAha kiyA thA, jisase inake do putra indrarAma aura khetarAma huye ye / sahasrabAhune 1-uttarapurANa pRSTha 100 / 2- pUrva0 pRSTha 339-351 / Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ tatkAlIna dhArmika pristhiti| [89 jaba inakI kAmadhenu gAya jamadagniko mArakara chIna lI thI taba inhoMne kSatrI vaMzako naSTa karanekA prayatna kiyA thaa| zAMDilya RSine sahasrabAhukI eka rAnI citramatIko subandhu nAmaka nirgrantha munike pAsa rakha diyA thA, jisake garbhase sabhauma cakravartIkA janma huA thA / inhIM subhaumane apane vaMzake vairI parazurAma-jamadagnike / donoM putroko naSTa kiyA thaa| bhagavAna munisuvratanAthake tIrthameM hI rAmacandra Adi haye the aura philAsapharoke AzrayadAtA janaka bhI isa kAlame maujUda the| janakane pazu yajJakA vicAra kiyA thA, parantu vaha vidyAdharo, jiname rAvaNa mukhya thA, se bhayabhIta the jo pazu yajJake khilApha aura samyagdRSTI the| janakake matrI atizaya-matine isakA virodha bhI kiyA thA / antataH rAma-lakSmaNakI madada rAnA janakane lI thii| uparAnta gautama, jaTharakauzika, pippalAda AdikA bhI ullekha isa purANameM hai / isa taraha jaina zAstrose bhI vadika dharmake vikAzakramakA patA cala jAtA hai| __ataeva yahAMtakake isa saba varNanase hama bhagavAna pArzvanAthajIke janmakAlake samaya jo dhArmika vAtAvaraNa isa bhAratavarSa meM ho rahA thA usake khAse darzana pA lete hai / dekha lete hai ki brAhmaNa RSiyokI pradhAnatAse pazayajJa, haThayoga aura gRhastha dazAmaya sAdhu jAvana bahu pracalita the| brahmacaryakA prAyaH abhAva thA / tathApi davatAokI pUjA aura purakhAokI rItiyoMke pAlana karaneke bhAdase devamUr3hatA aura tIrtha mahatA Adi bhI phaila rahe the / vAtAvaraNa esA dUSita hogayA thA ki prAkRta usako sudhAranekI AvazyaktA 1-pUrva0 pR0 292-300 / 2-pUrva01 10-140-364 / Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 ] bhagavAna pArzvanAtha | thI / avazya hI isa samaya bhagavAna nemanAthajIke tIrthake jaina muni bhI yadyapi jainadharmakA pracAra kara rahe the aura jainI bhI maujUda meH parantu vaidika matake sAmane unakA mahatva bahuta kama thA / astuH aba Aiye pAThakagaNa kAzI aura usake rAjAkA paricaya prApta kara leM jahAM bhagavAna pArzvanAthakA janma huA thA / ( 6 ) banArasa aura rAjA vizvasena / " bharatakhaMDa chahakhaMDa sameta, dhanuSAkAra virAjata kheta / tAme saba sukha dharma nivAsa, kAsI deza kuzala janavAsa // 32 // ' gAMva veTa pura paTTana jahAM, dhana-kana bhare vasai bahu tahAM / nivase nAgara jainI loya, dayA dharma pAlai sava koya ||33|| - pArzvapurANa | mahA ramaNIka deza thA / Uce parvata, salila saritAyeM aura kalakala ninAdapUrNa jharane vahAMke dRzyako baDA hI manamohaka banA rahe the / usake madhyake baDera gahana vana pathikajanoko bhayabhIta karanevAle the parantu vahI munijanoMke liye dhyAnake apUrva sthAna the / vahAMkI girikandarAyeM aura nadItaTa munijano nivAsase pavitra bana cuke the / sAtha hI thor3I 2 dUrake phAsalepara sthita grAma aura nagara vaise hI vahAM gobha rahe the jaise AkAzame tArAgaNa camakate najara Ate haiM / una nagaroM aura grAmoMke vIcameM jainamaMdirokI unnata zikhareM dhvajAdi sahita dUrase hI dikhatIM aisI mAlUma par3atI thIM mAnoM ve bhavyajanoMko trilokavandanIya vItarAga Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ banArasa aura rAjA vishvsen| [91 bhagavAnake pUjana-bhajana karaneke liye AhvAnakartA hI hoN| prajAjana bhI vahAMke bar3e hI dayAlu, saddharmarata aura vyasanoMse virakta the| vaha niyamita rItise apane dharmakA pAlana karate the aura sumatise rahate the| isI kAraNa unameM dhana-sampattikI pracuratA thii| unakA godhana apUrva thaa| zrAvakajana sabahI prakAra apane dharmakA. yoMmeM vyasta the| unakI bhavyatA aisI thI ki amareza bhI vahAM janma leneko tRSNAbhare netroMse vikala hote the| vastuta yaha deza isa bhAratavarSameM hI thA aura yaha Ajase karIba paunetInahajAra varSa pahale 'kAzIdeza' ke nAmase vikhyAta thaa| isakI rAjadhAnI vArANasI nagarI thI; jo bahuta hI prAcIna kAlase bhAratIya itihAsameM prakhyAt rahI hai| jainazAstroMme usa 1-'pArzvapurANa' meM vahI kahA gayA hai, yathA.-'apunIta saba hI vidha desa / jahA janama cAheM amareza' isake atirikta sakalakIrti AcAryake 'pArzvacarita' meM bhI isakA vizada vivaraNa milatA hai| zrI cadrakIyAcArya praNIta 'pArzvacaritameM isakA ullekha ina zabdoMmeM kiyA gayA hai: ' athAsti bhArata kSetra dvIpe jambudrumAkite / gagAsindhusuvaidya to paTaSakSIjata bhUtale // 2 // tanmadhye viSayo varSaH kAgAkhyo vipavApaka / janAnA ca cakAstisma viDavitasurAlayaH // 3 // yatrAjastra pramodinyo nirItyavagrahe vasat / ajJapacasadvAnye prajA svargratA iva // 4 // kurkuye tyAta mAmaH kAsArairvika cauptale gasyaTai sImabhinitya yazca kAsti samatataH // 5 // pratyagra kusurmAmaudaiyaH sadAmodayatvala, diza. samatata kartusvabhRva sArthakAmiva // 6 // vibhrANe mahadudaDApi chatra visadA / yapradezAvabhu pRgadrumabhR pAivonnate // 7 // sapAkSa varatyartha satatyai kAmasevana / paralokA kriyAsaktA . yatra nirvyasanA janAH // 8 // sadAgameSu vizrAma. pathikA sphoTayitazramA / yatrAddhAnaM prabhanyate gRhAjira vibhamadA // 9 // ityATi Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ 92] bhagavAna paarshvnaath| samaya ise bar3A hI bhavya nagara batalAyA gayA hai | usakI samAnatAkA aura koI nagara usa samaya dharAtalapara nahIM thaa| vaha tIthakara bhagavAnakA janmasthAna thA aura apUrva thA / usake dekhate sAtha hI manupyokI to vAta kyA svargalokake devoMke mana bhI mohita hojAte the| vaha prAcInakAlase hI tIrtharAjake rUpameM taba bhIprasiddhi pA cunA thaa| zrI pArzvanAthanIke bahuta pahale huye tIrthakara zrI supArzvanAthanI isa nagarIko pahale hI apane janmase pavitra kara cuke the| inase bhI pahale yahAM janadharmakA mAMtidAyaka prakAza phaila cukA thA / yahI nahIM isa nagarakA janma hI svayaM jainiyoke prathama tIrthaMkara bhagavAna RSabhadevakI AjJAse huA thA aura yahAMke sarva prathama rAjA akapana nAmaka ivAmuvaMzIya mahAna kSatrI the, yaha jainiyoMkI mAnyatA hai, aura isa pavitra tIrtharAnakA vizada varNana jena zAstromeM khUba hI milatA hai| bhagavAna pArzvanAthake samaya isakI vizAlatA prakaTa karaneko jaina kaviyoMke pAsa paryApta zana hI nahIM the / unako yahI kahanA par3A thA ki'zobhA jAkI kadrI na jAya, nAma lena glanA zuci gy|" AjakA banArasa hI yaha pavitra dhAma hai / Aja bhI usakI jo prakhyAti hai vaha usake pUrva gauravakI pratyakSa sAnI hai| jainazAstroMmeM kahA gayA hai ki isa avasarpiNI kAlake tIna sAla jaba gujara cuke the aura cauthA prArambha huA hI thA taba vahApara sabhyatAkI muSTi bhagavAna RSabhadeva hAga huI thii| Rpamadevake pahale -caudoMne bhI banArasako prAcInakAlase piyoMza sthAna badalAyA thaa| -unaggA pRSTa 113-AdipugA parva 1128-190.6241-275 / - Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ banArasa aura rAjA vizvasena / [93 tIna kAlomeM yahA bhogabhUmikI pravRtti thI, jisameM yugala dampatike utpanna hone hI unake mAtA-pitA dehAvasAna kara jAte the aura ve dampati yuvAvasthAko prApta hokara usa samayake alaukika kalpavRkSose bhogopabhogakI manamAnI sAmagrI prApta karake sAMsArika AnandameM magna rahate the| unako AjIvikA AdikI kucha bhI phikara nahI thI, parantu jyo2 samaya bItatA gayA tyoM2 una kalpavRkSokA hrAsa hotA gayA aura antata RSabhadevake samayame aisA avasara A gayA ki logoko parizrama karake apane puruSArthake bala jIvana yApana karaneke liye majabUra honA pdd'aa| isI samaya RSabhadevane saba prakArake asi, masi, kRSi Adi karma janatAko sikhAye the aura unake varNAdi. sthApita karake dainika jIvana zAtimaya vyatIta karaneke upAya batalAye the aura isI samaya inhI vidhAtA RSabhadevakI AjJAse idrane vividha dezo eva nagarokI racanA kI thii| jainadharmameM kAlake utsappiNI aura avasarpiNI do bheda karake iname pratyekako chaha kAlome vibhakta kiyA hai| utsarpiNI kAlameM pratyeka vastukI kramazaH unnati hotI jAtI hai aura avasarpiNImeM hAsa hote2 ekadama sabakI hAni hojAtI hai / avasarpiNIke chaTTe kAlake antame eka pralayasI upasthita hotI hai, jisame katipaya bar3e bhAgyavAna jIva hI giri kaMdarAoMmeM chipakara apane prANa bacA lete hai| yahI loga utsarpiNIke chaTe kAlake prArambha honepara guptasthAnose nikala kara sasAra krama prArambha karate haiM / utsarpiNIke kAlokI ginatI avasarpiNIse baraaksa chaTe kAlase prArambha hotI hai / isa prakArake kramase isa sasArakA anAdi nidhanapanA jainazAstroMme nidiSTa Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___94] bhagavAna pArzvanAtha / kiyA gayA hai| bhagavAna pArzvanAtha isa avasarpiNIkecauye kAlake atima samayamehaye the| Ajakala isIkA paMcamakAla jo dekhakara pUrNa hai vyatIta ho rahA hai / isI avasarpiNIke athavA karmayugake prAraMbhika dinomeM kAzI aura vArANasIkI sRSTi huI thii| Aja vArANasI aura jAgI kevala banArasa nagarake hI nAma hai. parantu prAcIna kAlameM kAzI eka prakhyAta janapada thA aura vArANasI usakI rAjadhAnI thii| ___pANinike vyAkaraNake anusAra 'vara' aura 'anasa' zabdase vArANasIkI utpatti huI vatalAI jAtI hai / arthAta vara mAne sarvottama aura anasa mAne pAnI- jisakA sambadha banArasakA gaMgAtaTapara java sthita honA hai| brAhmaNa loga isa nAmako 'valNaaura 'basi' nAmaka jharanAoMkI apekSA niIta karate haiN| grIka (yUnAnI) logoMko bhI banArasakA kicina paricaya thA / unakA prasiddha bhUgolavettA TolamI (Ptolemy) kAzIko 'kassiDiyA' (Cassidia) nAmase ullekha karatA hai| unake anusAra pahale kAzIkI rAjadhAnI bhI isI nAmakI thii| uparAnta prAcIna kAzI nagarakA vidhvaMza jaba bacchU logoM (Bacchus) dvArA homayA thA, jase ki yonisiyasa perIgeTasa (Dronrsius Periogetes) batalAtA hai, taba prAcIna nagarake dhvaMzAvazeSose kiMcita haTakara vArANasI vasAI gaI thii| grIka loga vArANasIko 'oranisa' (Aornus) athavA 'avaranasa' (Arernus ) nAmase paricita karate haiN| mugala logoMne isIkA nAma banArasa rakkhA thaa| 1. AdipurANa parva 3 0 14-239; parva 934-88 / __ . * buddhisTa inDiyA pRSTha 23 / 3 eziyATika rinaceMja bhAga 3 pa 662 / / Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ banArasa aura rAjA vishvsen| [95 brAhmaNoMke 'zaGkaraprArdubhAva' meM vArANasIke rAjA divodAsakA ullekha hai| usameM kahA gayA hai ki 'padmakalpa' nAmaka kAlake madhya samayameM aisA akAla par3A ki saMsArake adhikAMza manuSya apane prANoMse hAtha dho baitthe| yahAMtaka ki svayaM brahmAko isa tabAI para baDA duHsva .. huaa| usa samaya ripuJjaya nAmaka rAjA kuza dvIpake pazcima bhAgameM rAjya karatA thA / usase bhI apanI prajAkI durdazA dekhI na gaI / aura vaha apane zeSa dina vyatIta karaneke liye kAzImeM aagyaa| brahmAne ripujjayako sAre saMsArakA rAjya dediyA aura kAzI usakI rAjadhAnI banAdI tathApi use idhara udhara bhaTakatI phiratI trasita manuSyajAtiko ekatrita karane aura usako ucita sthAnoMpara basA-1 nekI AjJA dii| sAtha hI usakA nAma divodAsa rakha diyaa|raajaa isa uttaradAyitvako svIkAra karanemeM pahale to AnAkAnI karane lagA, para ina zartopara usane yaha bhAra grahaNa kara liyA ki jo bhI prasiddhi use prApta ho vaha TheTha usIkI ho aura koI bhI devatA usakI rAjadhAnI meM na rahane pAve / haThAt brahmAne yaha zarte maMjUra kara lI; aura mvayaM mahAdeva apane priyasthAna kAzIko choDakara gagAke muhAnepara maMDarA-rike Upara jA virAje / divodAsakA rAjya vizeSa balapUrvaka prArambha huA, jisase devatAoke bhI kAna khar3e hoge| isane sUrya au candrako sihAsana cyutakara diyA aura anyoko unake sthAnapara niyata kiyaa| sAtha hI eka agnikA, kilA bhI banAyA parantu kAzIkI prajA usake puNyamaI rAjyameM bar3I sukhI thii| devata hI usake IrSAlu the aura mahAdeva apane priya sthAnako lauTaneke lie chaTapaTA rahe the| unhone devatAoko rAnA Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 ] bhagavAna pArzvanAtha / devodAsako DigAneke lie ukasAyA / causaTha yoginI aura bAraha Aditya isa prayAsameM asaphala hye| Akhira mahAdevake bheje ganezanI eka jyotiSike svarUpama aae| vanAyikiyoMkI sahAyatAse unhoMne kAzIkI prajAkI ruci badalanA prArambha kI aura unako honevAle tIna avatAroMke lie taiyAra kiyaa| / pahale hI viSNu 'jina' ke svarUpame Aye, jinhone vedomeM batAe hue yajJo, prArthanAoM, tIrthayAtrAo aura kriyAkADoMkA virodha kiyA aura batalAyA ki satya dharma kisI jIvita prANIko na mAranemeM hI hai / inakI sahagAminI (Consort) jayAdevIne isa naye dharmakA pracAra apanI jAtimeM kiyaa| kAgIke nivAsI saMzayameM par3a gaye / inake bAda mahAdeva ahana yA mahimanake rUpameM apanI patnI mahAmAnyake sAtha Ae / mahAmAnyake aneko puruSa strI sevaka the| inhone 'jina' praNIta siddhAtokA samarthana kiyA aura apaneko brahmA , aura viSNuse vaha car3hakara btlaayaa| svaya 'jina' ne yaha bAta svIkAra kii| phira donoMne hI milakara sAre sasArakA bhramaNa aura apane siddhAtoko phailAnekA udyoga kiyA / Akhirako brahmAse bhI na rahA gayA aura vaha 'buddha' ke rUpameM A avatIrNa hue| inakI sahagAminI 'vijJa thii| inhone bhI apane pUrvake do avatAroke anusAra upadeza diyA aura brAhmaNakI sthitise rAjAko baragalAnA zurU kara diyA / divodAsane vaDI rucise inakA upadeza sunA / pariNAmata use apane rAjyase hAtha dhone pdd'e| mahAdeva khuzIra kAzI lauTa aae| divodAsane gomatIke kinAre eka dUsarA nagara bsaayaa| mahAdevanIne kAzIke logoMko samajhAneke prayatna kiye, parantu satra Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ banArasa aura rAjA vizvasena / [97 vRthA hii| isalie unhoMne 'zaGkarAcArya'kA rUpa dhAraNa kiyA aura logoMko veda samajhAnA zurU kiye| inhoMne jainoMke maMdiroMkA vidhvaMza kiyA, unake zAstroMko jalAyA aura una sabako talavArake ghATa utArA jo inake mArgameM Ar3e aae|' __isataraha yaha brAhmaNokI gar3hI huI rAjA divodAsakI kathA hai / yadyapi yaha eka kathA hI hai, para isakA AdhAra aitihAsika satya honA saMbhavita hai| hameM mAlUma hai ki jainiyoke 23 veM tIrthaMkara bhagavAna pArzvanAthako hI Ajakala bahutase loga jainadharmakA saMsthApaka khyAla karate hai; parantu, vAstavame jainadharmakA astitva inase bhI pahalekA pramANita huA hai, yaha prakaTa hai| uparokta kathAmeM bhI kucha aisA hI prayatna kiyA gayA mAlUma hotA hai| brAhmaNa granthakAra bhagavAna pArzvanAtha, mahAvIrasvAmI aura mahAtmA buddhakA varNana yahAM eka sAtha karate pratIta hote haiM aura ApasI dveSake kAraNa jainadharmake prAcIna itihAsakA ullekha karanA bhI Avazyaka nahIM samajhate haiN| sAtha hI vaha jainadharma aura bauddhadharmako eka hI batalAte haiM / isakA kAraNa ina donoMkA ahiMsAmaI vedaviruddha upadeza denA hI kahA jAsaktA hai; yadyapi jainadharma aura bauddhadharma donoM hI alaga 2 dharma hai yaha prakaTa hai| , brAhmaNa kathAkArakA abhiprAya 'jina' zabdase bhagavAna pArzvanAthase hI hai, *yaha isIse prakaTa hai ki vaha unake janmasthAna 1-eziyATika risarceja bhAga 3 pRSTa 191-194 / 2-dekho hamArA 'bhagavAna mahAvIra aura ma0 buddha' nAmaka prth| *'AIne akavarI kI janakI vaMzAvalImeM hinduoke anusAra 'jina' kA kAla InAse pUrva 950 liyA Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 ] bhagavAna pArzvanAtha | banArasako apanI kathAkA mukhya sthAna batalAtA hai tathApi jina aura arhankA milakara saMsAra meM upadeza denekA ullekha bhI isI bhAvakA samarthaka hai, kyoki bhagavAna pArzvanAtha aura mahAvIrasvAmIkA dharma kahI alaga 2 nahIM rahA thA / tisapara katipaya vidvAn to bhagavAna pArzvanAtha mukhya ziSyoMkA mahAvIrasvAmIke saMvameM sammi lisa honA, spaSTa ullekhoM ke dvArA batalAte haiN|' vastuta: yaha hai bhI ThIka, kyoki eka tIrthakarake nirvANa uparAnta dUmare tIrthaMkarake utpanna hone taka pahale tIrthaMkarakA zAsanakAla jainagAstroM me batalAyA gayA hai / isake uparAnta naye tIrthaMkarakA zAmanakAla vyApta hojAtA hai aura pUrva tIrthakarake anuyAyI naye tIrthakara kI zaraNa meM svabhAvata 'pahuMcate hai / udAharaNa rUpameM bhagavAna mahAvIrake pahale taka bhagavAna pArzvanAthakA zAsana cala rahA thA, parantu mahAvIrasvAmI ke tIrthaMkara honepara unakA zAsana cala nikalA | tIrthakaroM ke upadezameM bhI koI antara prAya nahIM hotA hai / isI kAraNa pUrvAgAmo tIrthakarake anuyAyI navIna tIrthaMkarakI zaraNa meM Ate jarA bhI nahIM hicakate hai pratyuta vaha to bar3I bhArI utsukatA se navIna tIrthaMkara ke AgamanakI bATa johate haiM, kyoMki pahale tIrthaMkarako divyadhvanise vaha AgAmI honevAle tIrthaMkarakA vivaraNa jAna lete hai / ataeva hai aura yA 257 varSa jIvita rahA kahA hai / ( Asiatick Researches, Vol IX. p. 209) unase bhI 'jina' se bhAva bhagavAna pArzvanAnajIkA hI nikalatA hai, kyoki IsvI 900 meM unhIM sani pramANita hai | devakI bhuumig| CO (S. B. E ) bhUmikA, kArapeTa uttarAyAna Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ banArasa aura rAjA vizvasena [99 isI apekSA brAhmaNa kathAkAra uparokta ullekha karatA hai tathA kahatA hai ki arhana ne bhI vaisA hI upadeza diyA thaa| bhagavAna mahAvIrakA zAsana unake samayase calA ArahA hai aura inake anuyAyiyoko brAhmaNoMne 'Arhat' nAmase nirdiSTa kiyA hai, yaha bhI spaSTa hai, isa apekSA mahatase abhiprAya ukta kathAme bhagavAna mahAvIrase hI hai / buddha zabdakA vyavahAra vaha ma0 buddhako lakSya karake karatA pratIta hotA hai, yahI kAraNa hai ki vaha unako bhI jina aura arhanke sAtha 2 saMsArabharameM bhramaNa karatA aura upadeza detA nahIM batalAtA hai| yahAM vaha bilkula hI aitihAsika vArtA kaha rahA hai, kyoMki hame mAlUma hai ki bauddhadharmakA vikAza bhAratake bAhira samrATa azokake pahale nahIM huA thA / ' aIt ' ko brAhmaNa kathAkAra 'mahimana' yA 'mahAmAnya' nAmase ullikhita karatA hai / 'jinasahasranAma' meM hameM 'eka aisA hI nAma tIrthaMkara bhagavAnakA mila jAtA hai / isakAraNa hama isa zabdako bhI jaina tIrthakarake liye vyavahRta huA pAte haiN| sahagAminI jo ukta kathAmeM batalAI gaI hai vaha tIrthaMkaroMkI zAsana devatA hai; kyoki nAgoda rAjyake paTainIdevIke jainamadirame jo naina deviyokI mUrtiyAM aura unake nAma likhe haiM unameM jayA aura mahAmanusI nAmaka deviyAM bhI haiN| (dekho madhyabhArata prAcIna jainasmAraka Ta0 123) / brAhmaNa kathAkAra bhI jayA aura mahAmAnyako jaina tIrthaMkaroMkI sahagAminI batalAtA hai| astu; uparAnta jo hai jainadharmakA vizeSa prakAza honepara usakA nAza zaGkarAcArya dvArA 1-e0 hisTrI oNpha prI0 inDi. philA0 pRTa 377 / 2-'mahAmunimahAmaunI' ityAdi chaTA adhAya dekhiye / Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200] bhagavAna pArzvanAtha / hote batalAyA gayA hai, vaha bhI aitihAsika satya hai| isataraha brAhmaNoMke banArasa adhipati divodAsakA varNana hai, jisakA sambandha bhagavAna pArzvanAthase prakaTa hotA hai| usase bhI bhagavAnakA janmasthAna banArasa siddha hotA hai aura yaha bhI spaSTa hojAtA hai ki usa samaya vaha avazya hI sasArabharameM sarvottama nagara thA ki brahmAne use hI saMsArabharake rAjyatrI rAjadhAnI niyata kI, tathApi yaha bhI prakTa hai ki vahAMse brAhmaNadharmakA prabhutva haTa gayA thA aura jainadharmakI pradhAnatA thii| sacamuca brAhmaNa kAlameM uttarIya bhAratake kuru, pAJcAla, kauzala, zAgI aura videha hI vikhyAta rAjya the| inameM se kuru aura pAJcAloMkI tathA dUsarI ora kauzala, jAgI aura videhoMnI sApasameM mitratA thii| kuru-pAJcAloM aura zeSa tInoM rAjyoM pAramparika sambandha kaTutA lie thaa| uparAnta bauddhakAlameM kAlI bajjiyana saMghameM sammilita thI. yaha bAta hameM 'kalpamRtra'ke kyanase vidita hotI hai / usameM kahA gayA hai ki jisa rAtako bhagavAna sahAvIra nirvANa lAbha kara siDa, buddha mukta hue usa rAtriko kAnI kaugalake aThAraha saMyukta rAnA, nau licchavi. aura nau nalikone amAvasake roja dIpotsava manAyA thaa| bauDhokA sambandha bhI banArasase bahuta kucha nhA hai| unake zAstroMmeM bhI isakA varNana va nilatA hai| svayaM mA buddhane bauddhadharmakA nIMvAropaNa yahIMse kiyA thaa| saMyuddha honepara 1-balika eDaminisTrezana ina enaniyanTa inTiyA pR. .-." 2-nyantra (S B. E Tol IXII.) pR0 266 / Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ , banArasa aura rAjA vishvsen| [10? vaha sIdhe yahIM Aye the aura yahAMpara jo unake pahale sAthI tapasyA kara rahe the unako apane matameM dIkSita kiyA thaa| yaha ghaTanA bhagavAna pArzvanAthake nirvANa honeke uparAMtakI hai| vaise isase pahaleke bhI ullekha bauddhazAstroMmeM haiM; jahAM ve ma0 buddhake pUrvabhavoMkA jikra karate huye banArasakA sambandha pragaTa karate haiN| zAkyavaMzakI utpattimeM bhI kAzIkA sambandha unake 'mahAvastu' nAmaka zAstrameM batalAyA gayA hai, tathApi kolyivaMzake viSayame bhI aisA hI ullekha unake zAstroMmeM hai| 'sumaMgalAvilAsinI' (e0 260-262) meM likhA huA hai ki rAjA okkAkakI bar3I putrIko kuSTaroga ho gayA / usake bhAI isa saMkrAmaka rogase bhayabhIta huye| unhone apanI vahinako lejAkara eka gahana vanameM kaida kara diyaa| udhara banArasake rAjA rAmako bhI kuSTaroga hogyaa| vaha gharako chor3akara usI vanameM bhaTakane lagA / akasmAt vanavRkSoke phala khAnese usakA roga naSTa hogyaa| isI bIcameM usane okAkakI putrIko pA liyA / use bhI usane usa vanavRkSake phala khilAkara acchA kara liyA aura usako apanI patnI banA liyA / rAjAne usI vanameM eka kola vRkSako haTAkara nagara basA liyA aura usIme rahane lgaa| antataH vaha nagara kolanagara kahalAne lagA aura usakI santAna 'kolyi' nAmase prasiddha huii| parantu unake 'mahAvastu ' meM isase vibhinna eka anyakathA isa vaMzakI utpattimeM dI huI hai| astu; itanA pragaTa hai ki kAzI meM bhI koI rAma nAmaka rAjA hocuke haiN| jainiyoMke 1-dekho 'bhagavAna mahAvIra aura nabuddha' pR0 77 / 2-sama kSatriya TrAivsa oNpha enaziyenTa inDiyA pR0 151-175 / 3-pUrva pustaka pR0 206 / 4-pUrva0 pR0 207 / Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 ] bhagavAna pArzvanAtha | eka anya jAtaka meM kauzalake rAjA davvasena dvArA kAzIke eka rAjAke pakaDe jAnekA ullekha hai / davyasenane rAjAko hathakar3Iber3I DalavA kaida kara diyA thA, parantu vaha apane dhyAnake bala Upara AkAzameM baiThe najara aae| yaha dekhakara davvasenane unase kSamA prArthanA kI aura unakA rAjya unheM vApisa de diyA / ' eka dUsare jAtaka meM likhA hai ki kauzalake rAjakumAra DhIghAvune kAzIke rAjAko vaname sotA pAkara pakar3a liyA / ima rAmAne yadyapi dIghAcuke mAtA-pitAko talavArake ghATa utArA thA, para isane usako mArA nahIMH pratyuta jarA hI dhamakAkara use mukta kara diyA / inapara rAjAne use apanI putrI paraNA dI aura usakA rAjya use vApasa de diyA | sArAMzata' ina jAtaka kathAoMse kAzI - kauzalakA pArasparika sambandha spaSTa pragaTa hai| jaina zAstra ke isa kathanase ki rAmacandrajI kaugalAdhIza dugarathakI AjJAse kAma meM rAjya karane lage the, yaha spaSTa hojAtA hai ki avazya hI eka samaya kAzIpara kaunalakA adhikAra thA / phira zrI RSabhanAthajIke kAgI kauzalAdhipa samrAT bharatake AdhIna thI, pArzvanAtha ke samaya meM unameM Apasa meM mitratA thI aura ve svataMtra the, yaha prakaTa hotA hai; kyoMki ayodhyA ke rAjA jayasenakA pArzvabhagavAnako mitravat bheMTa bhejanekA ullekha jainazAstroMmeM milatA hai / " isa prakAra kAzI aura kauzalakA pArasparika sambandha usa jamAne meM thA / tIrthakAla meM bhI parantu bhagavAna 1 - jAtaka bhAga 3 pR0 202 1 2 - jAtaka bhAga 3 pR0 139140 1 3-uttarapugaNa pR0 369 | 4- AdipurANa parva 26-63 / - pArzvapurANa ( vAI ) pR0 114 | Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ banArasa aura rAjA vizvasena / [105 kAzIke yoddhA bar3e vIra aura balavAna hote the yaha 'satapatha brAhmaNa' ke eka kathanase pramANita hai / vahAM rAjA janakake darabArameM yAjJavalkya evaM anya RSiyoke madhyavartI saMvAdameM gArgI yaha kahatI hai ki mai usI taraha kevala do prazna pUchUgI jisa taraha kAzI athavA videhoMke yoddhA apane tarakasako saMbhAlane hue dhanuSapara zatru bhedI duphalA bANa car3hAkara saMgrAmake lie udyamI hote haiN| ina vIra yoddhAoMse paripUrNa kAzIkA rAjya bhagavAna pArzvanAthake samaya avazya hI vizeSa prakhyAta thaa| madradeza (paMjAba) ke madravaMzIya kSatriyose bhI isa rAjyakA prAcIna sambandha thA aura nAgavaMzI rAjA bhI yahAMke rAjAko aNne nAgabhavanameM bar3e Adarase legaye the| bhagavAna pArzvanAthake samaya kAzI aura umakI rAjadhAnI vArANasI bahuta hI vikhyAt the, yaha hama dekha cuke haiM / vArANasImeM bar3e2 Uce bhavya jinamaMdira aura sundara kaI kaI khanake rAjamahala apUrva zobhA dete the| vahAke vAnAra sarva prakArakI vastuoMse pari. pUrNa the| jauharI loga karor3o rupayoMkA vyApAra pratidivasa kiyA karate the| strI aura puruSa bhI bar3e hI ziSTa aura dharmavatsala the| iptI kAraNa vahAM harakoI sukhI sukhI kAlayApana karatA thaa| kisIko sahasA yahI nahIM mAlUma hotA thA ki saMsArameM duHkha bhI koI vastu hai| una logoMke puNya-prabhAvase nagara bhI khUba unnatiko prApta thA aura rAjA bhI unheM nyAyanipuNa, buddhimAna aura prajAhitaiSI -sama kSatriya TrAivma ina ezi0 inDiyA pR0 136 / 2-pUrva pustaka pa0 223 / 3-pUrva pRSTha 241 / 4-lAlA lAjapatagaya apane 'bhAratavarSake itihAsa' (bhAga 1 pR. 116) para likhate hai ki iMsAse . pUrva 800 se bhAratameM 7-8 khanake makAna banane lage the / Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106] bhagavAna pArzvanAtha / mila gaye the| dharmake sAmrAjyame bhalA kamI kisa bAtakI raha saktI hai ! vahAM to svaya trilokapUjya tIrthakara bhagavAnakA zubhAgamana huA thA ! kSetrake bhAgya khula gaye the ' usakA nAma duniyAke kone meM phaila gayA thA / so bhI tavahIke liye nahIM balki anantakAlake liye Aja bhI bhAratIya kAzIdhAmamA nAmoccAraNa karake apaneko vanya samajhate haiN| IsavIsan 629 aura 644ke madhyavartI samayameM isa dezakA paryaTana karane hyUnatsAMga nAmaka eka cIna dezakA yAtrI AyA thaa| sAre bhAratakA usane paribhramaNa kiyA thA aura pavitra kAzIrAjake bhI usane darzana kiye the| isa pAvana-sthAnako usane usa samaya tIna mIla lambA aura eka mIla caur3A gaMgAke pazcima taTapara sthita batalAyA thaa| isa mavya nagarame usa samaya rAjA vizvasena rAjya karate the| yaha ikSvAkavaMgIya kAzyapa gotrI mahAn kSatrI the| vaDe hI dhIravIra aura gaMbhIra prajApAlaka nRpa the| valavAna, suMdara saumya zarIrake dhAraka dUsare kAmadeva hI jAna par3ate the| jainAcArya inake viSayame kahate haiM ki --- "tatpatirvizvasenAkhyopyabhUdvizvaguNakabhRH / kAzyapAkhyasugotrastha invAkuvazakhA zumAn // 36 // sazazI cakalAdhArastejambI bhAnumAniva / prabhudiivAbhISTa phalada kalpagAkhivat // 37 / jinendrapAdamasatto gurusevAparAyaNa / dharmAdhAra sadAcArI rUpeNa jitamanmatha // 38 ma 1-kaniMghama, jArAgaphI oNpha ainziyeNTa inDiyA 'nayA' pR. 499 / Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ banArasa aura rAjA vizvasena / dAttAbhoktA vicArajJo nItimArgagavartaka. / guNI prajApriyo dakSa jJAnatrayavibhUSitaH // 39 // "x bahAke rAjA vizvasena sacamuca caMdramAke samAna kalAghara the aura unakA teja sUryake samAna thA / vaha kalpavRkSoMkI taraha sabako saMtRSTa karanevAle the| jinendra bhagavAna ke caraNa-kamalo me parama Asakta the / bhagavAna neminAthake pavitra tIrthame vicarate huye sarva hitaiSI, tilatuSamAtra parigraha rahita paramavivekI nirgratha guruokI vaha sadA sevA kiyA karate the / munirAjoMko vidhipUrvaka par3agAha kara bhakti se gadgada hokara vaha rAjA puNyake dvAra AhAradAnako diyA karate the / una sadguruoM ke vacanAmRtakA pAna tRSita cAtakakI bhAMti vaha nitya hI karate thA / dharmAcaraNa aura sadAcArake pAlaname vaha koI ko kasara uThA na rakhate the / kAmadevako lajAnevAle rUpako dhAraNa kiye huye vaha dAna deneke liye dAtA the / bhogopabhogakI sAmigrIkA upabhoga karaneke lie bhoktA the aura rAjyarakSAkA samucita prabaMdha karane ke liye vicArajJa the / phira bhalA aise dharmavatsala nRpakA pravartana nItimArga meM honA svAbhAvika hI thA / vaha guNI thA - prajApriya thA aura pUrNa dakSa thA / aura to aura mati, zruti aura avadhi ina tIna jJAnose } vibhUSita thA / isaliye vaha sAdhAraNa manuSyoMse kucha vizeSa thA !. ina prajAvatsala mahArAja vizvasenakI paTTarAnIkA nAma brahmadattA thA | vaha mahIpAlapura ke rAjA mahIpAlakI putrI thii| jaise hI rAjA vizvasena rUpa aura guNoMmeM advitIya the vaisI hI vaha unakI priya arddhAMginI thIM / unako pAkara rAjAke nikaTa 'sonemeM sugaMdhi' kI [ 107 zrI sakalakIrti AcArya viracita 'pArzvacarita' sarga 10 lo0 36-39. M Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108] bhagavAna pArzvanAtha / ukti caritArtha huI thii| vaha rAnI mahA bhIlavAna aura guNoMkI khAna thii| jisa taraha vaha apane saundaryameM eka thI vaise hI vaha vidyA aura kalAoMmeM paramapravINa thii| nRpa vizvasenake caMcala manako vaha apane rUpa aura guNose sthira karane meM catura thii| unakI nahimAkA varNana jaina kavike ninna padyoMdvArA karanA hI paryApta hai:"nakhasita sahaja nuhAgini nAra, tIna loka tiyatilaka nigAra : narala mulanchana naMdina deha, bhASA madhura bhAratI caMdra / / raMbhA rati jima Age dIna, gehinilpa laga chavi chIna / indrava imi dI soya, gaviti Age dIpaka loya // janana hagya bar3hAvana ena sAvitra-candra vahikA jana ! narala sAra gunamanikI khAni, nIlamanpadAkI nidhi jAni // sabanatAkI avadhi anRpa, kalA muvikI nInArapa / nAna lena agha taja manIpa, manA-utpa-muktArala-nI // tribhuvananAtha ranakI mahI, budhivala nahinA jAya na kahIM / vahuvidha dampati napati joga, maiM punIta punya phala bhoga - ina lalanA-lalAma mahArANI brahmadattAkI sagatimeM mahArAja vizvasena Anandase kAlyApana kara rahe the| samucita rItise 'prajAkA pAlana karate the aura dharmAcaraNa evaM zAstramanana dvArA Atma kalyANa karate the| banArasakI pranA bhI unakI chatrachAyAmeM parama sukhI thii| zrAvoMke paDAvazyaka kauna usa nagarImeM sUva pAlana hotA thA / ahisAdharmakA prabhAva vahAM ora vyApta thaa| soneke kalazoMse maMDita apUrva kArIgarIke jinamaMdiroMmeM pratidivasa mAtmarUpakI sudha dilAnevAlI, caMcala manako sarvajJa bhagavAnake guNoMmeM anurakta karanevAlI evaM mahApuruSoMkI nItikRtajJatA jJApanakI maryA - kavivara mRghagdAsa kRta "pAzeSagarI pR0 83 / Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAnakA zubha avatAra ! [ 109 DhAko batalAnevAlI - svarga aura mokSakA sAkSAt kAraNa jinapUjA bar3e bhaktibhAvase hotI thI ! usa samaya ke banArasakA salaunA dRzya sabakA hI mana haranevAlA thA / saba hI vahAM Anandamagna rahate the / dharmake priyakara dhavala AlokameM vahAM kisI bAtakI bAdhA nahIM thI ! Aja bhI purAtana vArtAko prakaTa karanevAlA eka jaina maMdira bhelUpurAmeM vidyamAna hai / isaprakAra banArasa aura usake rAjA vizvasenake digdarzana karake hama kRtArtha hojAte haiM / agADI Aiye, pAThakamahodaya, prabhuke pavitra Agamana meM unake darzana karaleM / ( 9 ) bhagavAnakA zubha avatAra ! "anvitAntrita vipAtinUtanAnekaratnarucimecakaM nabhaH AdadhautanubhRtAmabhittikaM citrametaditi vismitAM matiM / ' AskhalannipatadiMdranIlanirbhAsajAlavahalAMghakArite / bhAtu mAnubhirabhAvibhAvitavyomani kcidkaaNddkuNtthitaiH||" - zrI pArzvanAtha caritra | banArasa advitIya zobhAko dhAraNa kiye huye thA ! ' bhAvI tIrthaMkarakA janma honevAlA hai' yaha jAnakara suragaNokI vibhUtise usakI zobhA aura bhI bar3ha gaI thI / indrakI AjJAse kuvera ne bhagavAnako mahArANI brahmadattA ke garbhameM Aneke chaha mahIne pahalese hI ratnavRSTi karanA prArambha kara dI thI / isa adbhuta vRSTikI citravicitra prabhAse usa samaya sArA AkAza hI raMgaviraMgA hogayA thA / tathApi 'lagAtAra paDanevAle navIna ratnose raMgaviraMgA dIkha par3ane Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 110] bhagavAna pArzvanAtha / vAle AkAzane vahAke logoMkI buddhiko usa samaya vismita kara diyA thA aura binA kisI prakArakI rukAvaTake dhaDAghaDa paDatI huI indranIlamaNiyokI kAtise adhakArita AkAgameM sUrajakI kiraNa asamayame hI kuThita hogaI thiiN|'' kabhI pamarAgamaNiyokI varSAse AkAza lAla hojAtA thA to kabhI suvarNa varSAse pIlA hI pIlA najara AtA thA / sacamuca ratna Adi nidhiyoMkI usa samaya itanI varSA huI thI ki unako grahaNa karanevAlokI tRSNA bhI sakucA gaI thii| ___ indrakI AjJA pAkara chappana dikkumAriyA bhI zIghra hI banArasameM AI thii| vizAla aura unnata rAnamavanameM praveza karake unane rAnI brahmadattAke darzana pAke apaneko kRtArtha mAnA thaa| usa anupama rUpavAn rAnIkI vandanA karake ve deviyAM usakI sevA karane lgiiN| 'koI to mahArANIkA uvaTana karane lagI, jisake kAraNa vaha vizvasenakI priyatamA amRtamayI sarIkhI suzobhita hone lagI aura koI use sundara alaMkAra eva candanahAra pahanAne lagI jisase usa rAnIkA mukha tArAose veSTita cadrabimba jaisA sundara dikhane lgaa|2 kabhI ve deviyA usake manako alaukika nAca nAcakara mugva karatIM to kabhI manohara rAgoko alApa kara use prasanna kara detI / ' yaha dina una mahArAnIke liye bar3e hI manorama the| unakI sevAmeM ye sura-kanyAyeM sadA upasthita rahatI thiiN| mahArAnI bhI sadaiva praptanna-citta rahA karatI thIM aura dharmArAdhanameM dattacitta rahatI thiiN| 'mahArAja vizvasena bhI isa vibhUtiko dekhakara baDe hI prasanna hote the| - * I vAstavameM dharmakI mahimA hI apAra hai / puNya prabhAvase alau 4-pAvacarita (kalakattA) pR0 342 / 2-pUrva0 pR0 340-341 / Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAnakA zubha avatAra ! kika bAteM bhI dharmAtmAke nikaTa apanI alaukikatA kho baiThatI haiN| tIno lokoMmeM koI aisI vastu nahI hai jo dharmase bar3hakara ho aura usakI ArAdhanAse vaha mila na sake ! aura na aisA koI kArya hai jo dharma-prabhAvase sugama na hojAya / bhautikavAdake vartamAnakAlameM rahate huye sAdhAraNa manuSyoMke liye avazya hI yaha saba Azcarya bharI bAteM haiM, parantu jise AtmAkI ananta zaktimeM vizvAsa hai, usake liye yahAM vismayako koI sthAna hI zeSa nahIM hai / deva bhI koI vizeSa puNyavAna jIva hai, yaha Aja pAzcAtya bhautikavAdI bhI svIkAra karane lage hai / brAhmaNa aura bauddhagrantha bhI prAcInakAlame yahAM devoMke AgamanakA varNana karate milate hai| isa dazAme jainazAstroMke ukta kathanameM vismaya karanA vRthA hI hai / astu ! ekadA rAjadarabAra lagA huA thA / maMtrI, senApati, rAnakarmacArI aura saba hI darabArI apane2 sthAnapara baiThe huye the / rAjA vizvasena bhI rAjyasihAsana para virAjamAna the, rAjyachatra lagA huA thA, cavara Dhole jArahe the| isI samaya antaHpuravAle mArgakI orase jaya-jayakArakA ghoSa sunAI diyaa| dekhate hI dekhate paricArikAose veSTita mahAra NI brahmadattA vahAM AtI huI dikhalAI dI / darabAriyoMne yathocita rItise mahArANIkA svAgata kiyA aura rAjA vizvasenane baDe Adarase unheM apane pAsa Adhe Asanapara baiThA liyaa| sacamuca usa samaya daravArI to aise mAlUma hote the jaise tAre ho aura rAjA vizvasena uname cAda sarIkhe the, tathApi mahArANI unake bIca caMdrikAke anurUpa vikasita ho rahIM thiiN| isa avasara para saba hI loga utsukatAse mahArANIke Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112] bhagavAna pArzvanAtha / AgamanakA kAraNa jAnaneko utkaNThita ho utthe| mahArANI bhI var3e miSTa svarameM vinayake sAtha ziSTa vacanoMmeM 'zatruoke mukuTamaNikI AbhAse camacamAte hue caraNakamalavAle' apane pati rAnA vizvasenase yo kahane lagI ki 'he devoke priya Arya ! Aja rAtriko jisa samaya maiM so rahI thI to usa samaya rAtake pichale paharame mujhe hAthI, baila, siMha, kamala, puppamAla, sUrya, yugala, mIna, kalaza Adi solaha strama dikhAI par3e the, tathApi gajako mukhameM praveza karatA huA jAnakara maiM romAMcita hI hogaI thii| he Arya ! taba hI se mujhe Apake nikaTa Akara ina svapnoMkA phala jAnanekI utkaNThA laga rahI thii| priya ! prAtaH hote hI nityakI zaucAdi kriyAyoM aura bhagadajanase nivRta hokara maiM ApakI sevAme upasthita huI hai| mahArAna | ina svapnoMkA phala vatalAkara mere cacala manako zAMta kiijie|' rAjA vizvasena apanI priya aGaginIke mukhakamalase yaha varNana sunakara baDe hI prasanna huye| unhoMne atyanta priyakara gandoMmeM mahArANIke praznakA uttara denA prAraMbha kiyA aura apane divya avadhijJAnake AdhArase unhoMne una solaha svapnokA utkaSTa phala rAnIko yaha batalAyA ki tere garbhameM teisaveM tIrthakara bhagavAna pAcanAyake jIvakA avataraNa huA hai| rAnI isa phalako sunakara bar3I hI harpita huI mAno rakako nidhi hI mila gaI ho / darabArI bhI phUle aga na samAye / satrahIne milakara AnaMda udadhimeM gote lagAe ! vaha vegAkha mAptakA kRSNapakSa thA aura hitIyAkI tithi thI ki rAtrike avasAna samayapara mahArANI brahmadattAne trilokavandanIya Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAnakA zubha avatAra ! zrIjinendra bhagavAnako garbhameM dhAraNa kiyA thaa| nakSatra bhI vimala, - vizAkhA nakSatra thaa| jainAcArya isa zubha ghaTanAkA ullekha yUM karate haiM 'atha divijavadhUpavitrakoSTha jaTharanivAsamupetamaniteMdram / avahada dayitA nRlokabhartu khaniriva sAramaNiM nigUDhakAtim // ' arthAt-'jisaprakAra chipI huI kAMtiko dhAraNa karanevAlI utkRSTa maNiko, khAni apane udarameM dhAraNa karatI hai, usI prakAra manuSya lokake svAmI rAmA vizvasenakI priyatamAne Anata svargase - Aye hue bhagavAna pArzvanAthake jIva Anatendrako chappana dikkumAke riyoM dvArA zuddha kiye gaye apane udarameM dhAraNa kiyaa|' ( pArzva2 carita pRSTha 345) / . isaprakAra bhagavAna pArzvanAtha Anata svargase cayakara mahAra rANI brahmadattAke garbhameM Agaye / unake garbha meM Anese vaha mahArANI usI taraha vizeSa zobhita hone lagI jisa taraha pUrva dizA pratApI a sUryake udaya honese manohara bana jAtI hai / bhagavAnake garbhAvatArakA ra utsava bhI vizeSa sajadhanake sAtha manAyA gayA thaa| devalokake indra aura devagaNa banArasameM Aye the aura unhone jinendrakA 'garbhada kalyANaka' mahotsava kiyA thA, yaha jainazAstra prakaTa karate haiN| mahArANI brahmadattA vaise hI vizeSa guNavatI aura vidvAna thIM, hai parantu bhagavAnako garbhame dhAraNa karanepara unane striyoke svabhAvocita ta saba hI guNoMko sahaja hI apanemeM udaya kara liyA / bhagavAnakA / aisA divya prabhAva thA ki garbhake bar3hate jAnepara bhI mahArANI brahma, dattAkA udara nahIM bar3hA thaa| bhagavAna unake garbhameM usI taraha virAjamAna the, nisataraha sarovarame kamala kIcar3ase alaga rahatA hai| Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11.8] bhagavAna pArzvanAtha / yaha tIrthakara bhagavAnakI puNya prakRtikA pramAva thA / pUrva janmAna unhoMne kisa prakAra devanA, gurubhakti, vratAcaraNa AdikI Tala. pTatAle puNya saMcaya kiyA thA. yaha hama pUrva prakaraNoM meM dekha cuke haiN| inhIM dharmanAyoMke bala eka matta hAthIkI gatimeM par3A hulA jIva Atmonnati karake triloka vaMdanIya paramAtmA hogayA | vana gava bana gayA ! hamAre liye isase bar3hakara aura Adarga kyA ho sattA hai ? mahArANI brahmaittAke naumAsa baDe hI Anandase trIne / divakumAriyA sadA hI unakI sevA suzrUSAmeM upasthita rahatIM thIM, ve unakI tacike anusAra hI vinoda kriyAyeM karake unake hRdayako praphullita karatI thii| jaba vaha gUDha arthako liye haye zlokoMna jaya mahArANIse pUchatI thIM aura ve yathocita unakA uttara detI thIM, taba sacamuca yahI bhAsane lagatA thA ki mahArAgIkI prattara buddhiko garbhasya vAlacake divyajJAnane aura mI prakAzamAna kara diyA hai| idhara devoM dvArA ratnavRSTi pahalekI bhAMti horahI thii| jisane dekhakara mahArANInA mana sadaiva prasanna rahatA thA / niyamita samayake pUrNa honapara mahArANIne pauSa kRSNa ekAdazIke pavitra dina bhagavAna pArzvanAthana 'usI taraha janA jaise pUrvadizAmeM sUryakA janna hotA hai| bhagavAna AnaMdamaI janmase tInoM lekake saba hI prANI harSita hogye| eka kSaNa ke liye saba hI apane du.kho mUla gaye / nakrama par3e hue dAlNa dukha sahate nArakiyoMko bhI usa samaya sAntvanA mila gaI ! tIrthakara prakRticna prabhAva hI agara hotA hai| AcAya kahate haiM:-- Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAnakA zubha avatAra ! 'upanatamukha suprasannadikka niyamitasarvarajaH kaNAnubadham / jinavarajanane jagatsamasta kSaNamiva muktAmabhUdamuktarAgam // navaparimala saurabhAvakRSTabhramadalimecakitAnmarutpathAgAt / [ 115 avirala bahalA sudurmANA nRpatigRhe nipapAta puSpavRSTiH // ' arthAta- tIna lokake nAtha bhagavAna jinendrake janmate samaya dhUlike karaNoMke niyamita ho jAnepara samasta dizAeM nirmala hogaIM; usa samaya kSaNabharake liye samasta jagata zAMta hogayA aura usake AnaMdakA pAra na rahA / usa samaya manohara sugaMdhise khIMce gaye jo bhanabhanATa karate huye bhramara unake saMbaMdhase citravicitra aura utkRSTa sugaMdhiko dhAraNa karanevAle kalpavRkSoMse jAyamAna puSpokI varSA AkAzase rAjA vizvasenake maMdira meM hone lagI / (pArzvacarita 40 347) / devoMke saciva indrakA Asana kaMpAyamAna hogayA, kalpavAsI devoMke vimAnoMmeM svayaM ghaMTe bajane lage, jyotiSI gRhoMmeM apane Apa siMhanAda hone lagA, vyantaroMke AvAso meM bherIkA zabda akasmAt ho nikalA aura bhavanavAsI devoke bhavanoM meM zaMkhadhvani hone lagI hai sArAMza yaha ki sAre bhUmaDalapara prasannatA kI eka lahara daur3a gaI / jisa prakAra vinAtArakI tAravarkI ( Wireless Telegraphy ) dvArA eka vidyuta lahara vAtAvaraName vyApta hokara nirdiSTa sthAnoke kalapurjoko calAyamAna kara detI hai, usI prakAra zrI tIrthaMkara bhagavAna ke janmase eka aisI AnaMdabharI vidyuta lahara sAre saMsAra meM phaila gaI ki svayaM sarvatra harSa hI harSa chAgayA ! prAkRta rUpameM aisI ghaTanA ghaTita honA anivArya thI / devoMne jaba ukta ghaTanAoMke vala zrI tIrthaMkara bhagavAnakA Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 ] bhagavAna pArzvanAtha | kalyANakArI janma huA jAnA, to ve vanArasakI ora cala diye / baDI sajadhajake sAtha saudharmendra bhI AyA evaM aura saba deva bhI Aye / savone milakara bar3A bhArI AnaMdotsava manAyA / Akhira saudharmendrakI AjJA se zacIne mahArANI brahmadattAko nidrAke vazIbhUta kara diyA aura eka mAyAmaI vAlaka unake pAsa liTAkara vaha bAlaka bhagavAnako inake pAsa le AI / indra anupama bAlakako dekhate hI gar3hada hogayA / unake apUrva rUpa lAvaNyako Dho AMkhoM se hI dekhakara vaha tRpta na huA balki apanI tRSNAko meTane ke liye usane aneka kRtrima netra banAkara bAlaka - bhagavAna ke darzana kiye aura unakI vizeSa rItise stuti kii| uparAnta bhagavAnakA janmAbhiSeka karaneke liye vaha sumerugiri parvatapara legayA / vahAke yAMDukavanameM ratnajaTita zilApara bhagavAnako virAjamAna kiyA aura kSIrasAgarakA nirmala jala devadvArA maMgavAkara usane bhagavAnakA abhiSeka 1008 kalazodvArA kiyA / usa samaya adbhuta utsAha cahuora dRSTi par3ane lagA / sava hI surAgaNAeM jayajayakAra karane lagIM !eka kolAhalasA maca gayA ! jaina kavi bhagavAnake abhiSeka saMbaMdha kahatA hai ki jA vArAso' girisikhara, khaTa khaDa ho jApa / so dhArA jina dehave, phUlakalI sama thAya // apramAna vIraja vanI, tIrthevara prabhu hoya | vArSe tinakI sakati, upamA lau na koya // nIlavarana prabhu dehapara, klama-nIra chavi ema / nIlAcala sira hemake, bAdala vagme jema // calI ke nIrkhA, uchala chaTA nabha mAhi 1 Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAnakA zubha avtaar| [117 - svAmi saga aghavina bhaI, kyoM nahiM Uradha jAhi // nhauna chaTA tigchI bhaI, tina yaha upamA dhAra / diga vanitA-mukha sohiyai, karanaphUla unahAra // ' isa prakAra nhavana kara cukanepara indra aura zacIne bar3I vinayase bAlaka bhagavAnakI pUjA kI aura phira vaha bhagavAnase vinaya karane lagA ki 'he bhagavan ! ApakI kRpAsvarUpa Atmahitake vinA anAdikAlase sambandha rakhanevAle prabala karmokA nAzaka viveka svarUpa netra logoko prApta nahI hosktaa| ApakI kRpA vinA ve karmoke nAzake liye samartha nahI hoskte|' isI taraha bahuta derataka vinaya kara cukanepara saba devaloga banArasa lauTa Aye / ina devoMko isa prakAra sajadhajake sAtha AtA huvA dekhakara rAjA vizvasenako bar3A Azcarya huaa| parantu indrane rAjAko saba bheda batalA diyA aura kahA ki niyamAnusAra devagaNa bhagavAnake garbha, janma Adi pAMca kalyANakoMpara utsaba manAne Ate haiM, usI anurUpa maine bhagavAnakA janmakalyANaka utsava manAyA hai| yaha kahakara AcArya kahate haiM ki indrane isa prakAra bhagavAnakA nAma rkkhaa| 'anupamasukhadhAmapArzvavRttyA sakalajagadviSaya prabhAvabhUmnA / savinayamayamucyatA samastairbhuvanaguruvasudheza pArzvanAthaH // 57 // ' arthAt-aisA kahakara indrane, usa samaya bhagavAna jinendrake pArzva (pAsa) meM advitIya sukha aura kAMti dIkha par3atI thI aura samasta jagatapara unakA prabhAva par3A huA thA, isaliye tIna lokake svAmI jinendrakA pavitra nAma pArzvanAtha rakha diyaa| (pArzva040 362) 1-vizvasenanRpaH sArddha devyA badhujanaistarA / prItimAyAtisAzcaryo dRSTvAtanATyamUjitaM // 100 // Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ diyA 118] bhagavAna pArzvanAtha / phira indrane bAlaka bhagavAnako rAjA-rAnIke __ ora unakI vaDI vinayase pUjA kii| isapara saba devoMne milakara sabake manoko mohanevAlA adbhuta nATya racA jise dekhakara rAjA aura rAnI evaM saba hI upasthita bhavyagaNa baDe hI AnaMdamana huye| isake bAda indra aura saba devaloga apanera sthAnoMko cale gye| rAjA vizvasenane bhI putrakA janmotsava bar3e hI ThAThavATase manAyA / sArI banArasa nagarI eka chorase dUsare chorataka jagamagA uThI aura cahuMora AnaMda chA gayA / vaDhIgaNa mukta kara diye gaya yAcakoko dAna diyA gayA aura prajAkA mAna kiyA gayA / aura trilokavadanIya tIrthaMkara bhagavAnako apanI godameM dhAraNa karaka rAjA-rAnI apane bhAgyakI sarAhanA karane lge| pUjya bhagavAna mAtA pitA honese bar3hakara aura kaunasA pada saMsArameM zreSTa hai ? vahA sarvotkRSTa hai| ataeva hama bhI yahAMpara janmotsava prakaraNameM bhagavAna aura unake mAtApitAke nikaTa natamastaka ho lete hai| nayatIti eva pArzva yo bhavyAna tohi sArthaka / asya cakruH surA pArzvanAmapitro prasAkSika // 101 // sarga 23 iti sklkaartiH| Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NANA kumArajIvana aura tApasa smaagm| [119 (10) kumArajIvana aura tApasa samAgama ! _ 'himakaramukhamaMbujopamAkSa purapari dhAyatabAhu tucchamadhyam / pRthutara vilasadvizAla vakSastaralatamAla ruciprakAza rucyam // 61 ; atisita rudhira sarojagaMdhi vyapasRta dharmajalaM malAdapoDham / prasakala zubhalakSaNopapannaM prathamaka saMhananaM manojJa kAMtim ||dr kulagiritala bhUmi saMdhivandhaM zlathaparihAsa vidhikSama javena / vapuratha paramezvareNa babhre zatamakha hastasarojarAjabiMbam // 63 // ' -pArzvanAthacaritra / tIno lokoMko sukha dAtA jinendra pArzvanAthakA janma ho gayA / ve bAlaka bhagavAna zukla pakSake candramAkI taraha dhIre2 bar3hane lage, zizu avasthAkI komala muskAna aura sarala aThakhiliyoMse mAtA-pitA aura baMdhujanoMkA mana harane lage, dekhate 2 ve aTapaTe pairoMse calane bhI lge| apane praphullita mukha aura bAlyakAlIna caMcala krIr3AoMse sabako baDe hI priya lagane lge| kabhI Apa ujhakakara dhAyase dUra bhAga jAte, to kabhI ratnajar3ita dIvAloMmeM apanI parachAI dekhakara usako pakar3aneko koziSa karate / isa taraha bAlalIlA karate vaha ATha varSake hogaye / isa nanhIsI umarameM hI unakI buddhi baDI kuzAgra thI aura ve naitika AcArakI maryAdAkA pAlanA karane lage the| jaina zAstra kahate hai ki isI samaya Apane zrAvakoke aNuvratoko dhAraNa kiyA thaa| hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla 1-varNASTame svaya devatrijJAnajJa spcdhaa| AdadeNunatAnyeva guNazikSAtratAni ca // 17 // Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 ] bhagavAna pArzvanAtha | aura parigrahakA ekadeza - Azika tyAga kara diyA thaa| vaha jAna vUjhakara ina duSkarmo pravatta nahIM hote the / aise vivekamaya AcaraNakA abhyAsa karate huye, vaha Anandase sura- kumAroMke sAtha anokhe khela khelA karate the / unakA zarIra janmase hI mala, mUtra, pasInA ADhise rahita caDA hI svaccha thA / ' usamekA rudhira dUdhake samAna sapheda thaa| vaha 'paramotkRSTa zaktikara paripUrNa thA / jainazAstroMmeM use 'susamacaturasaMThAna zarIra ' batalAyA gayA hai| usameM svabhAvata eka prakArakI priya sugaMdhi AtI thI aura vaha 'sahasamaTottara' lakSaNoMse maDita thA / sacamuca jaise ve bhagavAna mahApuruSa the vaisA hI unakA subhaga zarIra thA / eka jainAcArya uparyukta zlokoMmeM bhagavAna pAzvanAthake zarIra saundaryakA varNana yUM karate haiM: 'bhagavAna jinendrakA mukha candramAke samAna thA / netra kamalake samAna the, bhujA pariSAke samAna vizAla thIM / kaTibhAga patalA aura vakSa sthala manohara kiMtu vizAla thA / evaM zarIrakI kAti tamAlavRkSake samAna manohara thii| unakA zarIra sapheda rudhirakA dhAraka kamalake samAna sugaMdhivAlA, svedajala, malamUtrAdise rahita, samasta zubha lakSaNoMkA dhAraka, vajjavRSabhajArAca nAmaka uttama saMhananase yukta, mahAmanohara, kulaparvatakI bhUmike samAna saMghiyoMkA dhAraka aura kar3A saptadhA svargakartI nisvayogyAnya parApyapi 1 trizuddhayAnyaratIcArANi sAgAra vRSAptaye // 18 // - pArzvacarita sarga 14 / 1 - - tityayaga tappiyarA halahara cakAi vAsadevAha / parivAma bhovamRmiya AhAro Natthi NIhAro // ' Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 121 kumArajIvana aura tApasa samAgama / thA evaM usameM indrake manohara karakamalokI viMva par3atI rahatI thI arthAt sadA usakI sevA indra kiyA karatA thA / ' 9 isaprakAra apUrva saundarya ke AgAra bhagavAna pArzvanAtha kumAra avasthAko prApta huye ! kramakara unake nIlavarNamaI nau hAtha UMce zarIrameM yauvana ke cinha prakaTa huye / ve bhagavAna zIghra hI yuvAva-sthAko prApta hogaye, kintu yahAMpara hame bhagavAnakI zikSA-dIkSAke sambaMdha meM kucha adhika vicAra kara lenA cAhiye / mAnavatAkA jo mahatva hai use dekha lenA hame iSTa hai / manuSya hokara hameM apane pUjya tIrthaMkara bhagavAna ke darzana manuSyarUpameM karanekI lAlasA karanA -svAbhAvika hai / kintu hatbhAgya se vaha itane prAcInakAlame huye haiM ki jisakA itihAsa pUrNata jJAta nahI hai aura jisase unake viSayameM kucha adhika spaSTa rItise kahA nahIM jAsaktA hai| jo kucha jaina zAstroM meM unake bAlya aura kaumAra kAloMkA vivaraNa milatA hai unase yahI jJAta hotA hai ki bhagavAna nanhIM AvasthA se hI dhArmika ruciko dhAraNa karanevAle aura nItimArgakA pAlana karanevAle vratI zrAvaka the / vaha isa choTI avasthA meM hI hamAre sAmane eka anukaraNIya Adarzake rUpame najara Ate haiM parantu yaha jJAta nahIM hai ki unakI zikSA kisa prakAra huI thI / jaina zAstra to kahate haiM ki vaha janmakAla se hI mati, zruti, avadhijJAna kara saMyukta the, aura isa taraha ve eka pUrvanirmita mUrtikI bhAMti hI hamAre agAr3I rakkhe gaye pratIta hote haiM / parantu yadi hama vizeSa puNya prakRtike atula prabhAvako dhyAna meM rakkheM to isa prakAra unakA janmase hI viziSTajJAnI honA kucha 7- pArzvanAtha carita pR0 364 / Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122] bhagavAna pArzvanAtha / asaMgata pratIta nahIM hotaa| vezaka Ajakalake jamAneke liye yaha eka veDhagI aura aTapaTI bAta hai| kintu pahaleke AtmavAdI jamAneme isameM kucha bhI alaukikatA nahIM samajhI jAtI thii| bhagavAna pAzvanAtha avazya hI hama Apa jaise eka manupya the, parantu unhone isa utkRSTatAko apane isI eka bhavame nahIM pAyA thA, balki apane pahaleke nau bhavoMse hI ve itanI unnati karate cale Arahe the ki isa bhavame Akara unakI AtmA paramoccapadako prApta huI thI / isa vikAza kramako hameM nahIM bhulA denA cAhiye aura isameM Azcarya karaneko koI sthAna zeSa nahIM rahatA hai / jainazAstra Apake zikSAdike samma ndhameM yahI kahate haiM / yathAH 'matizrutAvadhinAnAnyevAsya sahajAnyaho / bhairavodhisaniH zeSa tatva vizva zubhAzubha // 11 // kalAvijJAna cAturya zrutajJAna mahAmate / vizvArthAvagamatasya svaya pariNati yavau // 12 // bhagavAna mati, zruti, avadhijJAna dvArA janmase hI vibhUSita the| kalA, vijJAna, cAturyatAmeM unakI samAnatA koI kara nahIM saktA thaa| vizvabharakI sarva vidyAyeM Apako svayaM prApta huI thiiN| yaha mahApuruSoMke liye koI anokhI bAta nahIM hai, tisapara bhagavAna pArzvanAtha to uparAnta anupama sAkSAta paramAtmA hI huye the / astu: eka roja sabhA lagI huI thii| rAjakumAra pArzvanAtha prasanna citta hue apane sakhAjanoMke sAtha AnandagoSThi kara rahe the| isI samaya vanapAla-mAlIne Akara rAnakumArase vanameM kisI eka sAdhuke Agamana sambandhI mamAcAra munAye / rAjakumAra pArzvanAthane apane avadhijJAna (Clnirororance )se kAma liyaa| unhoMne usa Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kumArajIvana aura tApasa samAgama / [123 sAdhuke rUpako jAnakara vahAM jAnA hI Avazyaka samajhA / sakhAjanoM aura aMgarakSako sahita baDe ThATha-vATase ve hAthIpara savAra' hokara banavihArake liye nikale / vihAra karate 2 vahI pahuMca gaye jahAM vaha sAdhu AyA huA ThaharA thA / rAjakumArane dekhA yaha sAdhu unakA nAnA mahIpAla hai, jo apanI rAnIke virahame vyAkula hokara tApasI hogayA hai aura paMcAgni tapa rahA hai| rAjakumArako usakI isa mUDhakriyApara bar3A tarasa AyA / ve sarala svabhAva usake pAsa jA khar3e huye / tApasI yakAyaka pArzvanAthako cupacApa apane pAsa' khar3A dekhakara krodhake AvezameM aagyaa| vaha bolA-"mai hI tumhArA nAnA hUM, aura rAjyavibhUtiko pairoMse ThukarA kara Aja kaThora tapazcaraNakA abhyAsa kara rahA hUM; phira bhI tumheM itanA ghamaNDa hai ki mujhe praNAma karanA bhI tuma burA samajhate ho / praNAma karanemeM to tumheM zarma hI AtI hai na ?" | rAjakumAra pArzvanAthane tApasIke ina kaTu vacanoMse jarA bhI apane cittako viSAdayukta nahIM banAyA ! unhone sahaja hI jAna liyA ki vaha kitanA sanyAsa parAyaNa hai aura uttarameM kahA ki'ajJAnI hokara yaha hisAmaya tapa, he tApasa ! tuma kyoM tapa rahe ho ?' itanA sunanA thA ki tApapta Aga babUlA hogayA! usakI bhaDakI huI krodhAgnimeM rAjakumArake ukta zabdoMne ghIkA hI kAma kiyaa| pUrvabhavakA inakA ApasI saMyoga hI aisA thA / yaha tApasa kamaThakA hI jIva thA, jo narkase nikala kara aneka kuyoniyoMmeM bhaTakakara kiMcit pUrva puNya-prabhAvase mahIpAlapurakA rAjA huA thA aura phira tApasakA veSa dhAraNa karake isa samaya rAjakumArake prati roSa Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ `124 ] bhagavAna pArzvanAtha | prakaTa karate hue apane pUrva verako darzA rahA thA ! caha taDapa kara -colA, "cala rahane de | tU isa samaya niraMtara honevAlI sampatti se unmatta hai, anyathA aura koI manuSya muniyoMse aise anucita zabda "kaise kaha saktA hai ?" yaha kahakara vaha rAjakumArase vimukha hokara zAMti hotI huI agniko sulagAne ke lie eka lakkar3a phAr3ane lagA / bhagavAnane use bIcameM hI roka diyA aura kahA 'yaha anartha mata karo / isa lakkaDakI khukhAlame andara sarpayugala haiM / vaha tumhArI kulhADIke AghAtase maraNAsanna horahe hai / tuma vyarthameM hI unakI hatyA kiye DAla rahe ho / unheM Agame mata rakkho / ' kintu bhagavAnake ina hitamaI vAkyoMke sunate hI vaha tApasa tAr3ita hAthIkI bhAMti garjane lagA / vaha bolA, "hA, sasArameM tUhI brahmA hai, tUhI viSNu hai, tUhI maheza hai, mAno tere calAye hI duniyA cala rahI hai / tuhI bar3A jJAnI hai, jo yahAM aisA upadeza chATa rahA hai | yahAM mere lakkar3a meM nAga-nAginI kahAse Aye ? maiM terA nAnA aura phira tApasa-taba bhI tU merI avajJA karate nahIM DaratA hai / " AcArya kahate haiM ki ' tapasvIke kaThora vacana sunakara bhI trilokInAtha bhagavAnako kucha bhI krodha na aayaa| ve haMsane lage aura hAthameM kulhAr3I le adhajalatI lakar3Iko unane phAr3a DAlA | jalatI huI agnikI upNatAse chaTapaTAte hue nAga aura nAginIko jinendra bhagavAna ne bAhara nikAlA aura apane alaukika tejase tapasvIke rUpako khaMDavaDakara use kruddha kara diyA / ' (pArzvacarita 80 371) una nAga-nAginIke dukhase bhagavAnakA komala hRdaya bar3A hI Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kumArajIvana aura tApasa samAgama / [ 125 vyathita huaa| dayAke AgAra una sarvahitaiSI bhagavAna ne usa tApa - sase kahA ki 'tuma vyartha hI tapasyA karate ho / krodha Adi kaSAyose tumhArA saba puNya naSTa hogayA / hiMsAmaI kANDa racakara tuma tapasyA karanekA Dhoga kyoM racate ho ? kyA tumhAre hRdaya meM dayA bilkula nahI hai ? tumhArA yaha saba tapa ajJAnatapa hai| korA kAyakleza hai, ise bhogakara kyA lAbha uThAoge ?' tApasa mahIpAla vaise hI kur3ha rahA thA / vaha unmatta puruSake samAna kahane lagA ki 'tu baDA ghamaNDI hai / akasmAt yaha sarpayugala isa lakkar3a meM nikala AyA usapara tU phUlA nahIM samAtA hai / tU apanI pUjya mAtA ke pitAkI avinaya kara rahA hai / dekha maiM tApasa hokara kitanI kaThina tapasyA karatA hU / paMcAgni tapatA hUM - eka pairase khaDe rahakara eka hAthako AkAzame uThAkara, bhUkha va pyAsa saba kucha cupacApa saha rahA hUM, sUkhe patte khAkara pAraNA karatA hUM, phira bhI tuma merI tapasyAko jJAnahIna batAte ho !' bhagavAnane phira bhI use madhura zabdoM meM samajhAyA / usase kahA - " tApasa, tuma kruddha mata ho / maiM tumhArI bhalAI ke vacana kaha rahA huuN| tumhArA tapazcaraNa itanA saba honepara bhI hiMsAmaya hai aura tuma vRthA hI kAyakleza bhoga rahe ho / jarAsI bhI hiMsA mahAduHkhakA kAraNa hai, aura tuma roja hI hiMsAkAMDa racate ho, isakA pApa phala tumheM jarUra hI cakhanA hogA / 'jJAnahIna tapasyA cAMvalakI kaNikAke bhUse ke Dhera ke samAna hai| agnike prakopase jaba bana jalane lagatA hai, taba loga rAstA na pAkara jisa prakAra yahAM vahAM bhAgakara antame agnimeM hI jalakara prANa dedete haiM, ajJAnI tApasa ThIka Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126] bhagavAna pArzvanAtha / usI taraha kAyakleza bhogakara sasArakI agnimeM hI jalakara masma ho jAte haiN|'* samyazraddhAna aura samyagjJAnake vinA AcAra niSphala hai| maiM tumhArI hitakI hI kaha rahA hUM, isa hiMsAmaI kAyaklezako choDo aura jinendra bhagavAnake batAye huye muktimArgakA rAstA gRhaNa kro|" hatbhAgyase bhagavAnake ina hitamaI vacanokA bhI asara usa tApasapara kucha bhI nahIM huA / durjana kabhI bhI saTupadezako grahaNa karate nahI dekhe gaye hai| bhagavAna minendra apane rAnamahalameM lauTa Aye aura Anandamagna ho kAlakSepaNa karane lge| vaha tApasI kAyaklezake prabhAvase marakara saMvara nAmaka bhavanavAsI deva huaa| dharaNendra-padmAvatI-kRtajJatA-jJApana / 'padmAvatI ca dharaNazca kRtopakAraM / tatkAlatjAtamavidha praNidhAya buddhvA / / Anamramauli rucircchviccitaaNghri| mAnarcatuH murataru prasavaijineMdram / / 87 // -zrI pArzvacarita / banArasake vanameM Aye huye tApasa mahIpAlakI kRpAse eka sarpayugalake prANAnta bhagavAna pArzvanAthake samAgamameM haye the, pUrva paricchedameM yaha paricaya prApta hocukA hai| vastuta una maraNAsanna sarpayugalako rAjakumAra pArzvanAthane dharmopadeza sunAkara sugatimeM pagharA diyaa| NamokAra maMtrake zravaNa mAtrase unake pariNAma sama - 'bhagavAna pArzvanAtha' (sAgara) pR0 27 / Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharaNendra-padmAvatI kRtjnytaa-jnyaapn| [127 'tArUpa hogaye aura ve samatAbhAvoMse prANa visarjana karake isI lokameM bhavanavAsI deva haye ! antima samayameM dharmArAdhana karanekA madhura phala unako turata hI mila gayA / ve pazu hokara bhI usake puNya prabhAvase devagatiko prApta huye / jainazAstroMmeM devagati cAra prakArakI batalAI gaI hai / svargalokameM vimAnoMmeM dasanevAle deva kalpavAsI kahe jAte haiM; sUrya, candra Adi jyotiSapaTalameM rahanevAle deva jyotiSI kahalAte haiM; bhUlokameM nivAsa karane vAle tathApi adholokake pUrvabhAgameM bhI kiMcita vasanevAle deva bhavanavAsI batalAye gaye haiM aura vyaMtaradeva ve kahe gaye haiM jo bhUta, preta Adi nAmase prasiddha haiN| ina devoMke zarIra manuSyoMse viziSTa aura sUkSma tathApi vikriyA (rUpa badalanekI) zakti kara saMyukta hote haiM / yaha loga manuSyoMse adhika sukhI jIvana vyatIta karate hai| Ajakala 'preta-vidyA' (Spiritualism) ke bala katipaya siddhahasta loga inameMse itara jAtike-bhavanavAsI aura vyaMtara devoMko AhvAhana karanemeM saphala-prayAsa hocuke haiM aura unhoMne jo anya devo aura devalokoMkA hAla batalAyA hai, usase yaha bAta spaSTa hogaI hai ki sacamuca koI devagati bhI saMsArame rulate hue jIvako sukha-duHkha bhugataneke liye haiN| nAga-nAginIke jIva bhavanavAsI devoMmeM nAgakumAra nAmaka devoke indra aura indrANI huye the| isIliye ve kramazaH dharaNendra aura padmAvatIke nAmase vikhyAta haye haiN|' 1-jainazAstroMmeM hameM kahIM bhI dharaNendra aura padmAvatIke sambandhameM koI spaSTa vivecana nahIM milA haiM ki vaha jAtivAcaka athavA vyaktigata nAma haiM, parantu purANa prathoMmeM hameM bhagavAna pAzvanAthase pahale bhI inakA Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __128] bhagavAna pArzvanAtha / jaba ve nAga aura nAginI dharaNendra aura padmAvatI hogaye to usI samaya apane janmasiddha avadhijJAna (Clarroroyance) ke balase unheM apane upakAra karanevAle rAjakumAra pArzvanAthakA dhyAna AyA / 've zIghra hI banArasa Aye aura namrIbhUta mukaToMkI manohara kAtise jinake caraNa pUjita hai aise bhagavAna pArzvanAthakI unhoMne pUjA kI ! bahuvidhi pUjA karake aura kRtajJatA jJApana karake ve apane nivAsasthAnako cale gaye / ' jaina zAstroMmeM inakA nivAsasthAna pAtAla athavA nAgaloka batalAyA gayA hai| yaha sthAna jisa bhUmaMDalapara hama rahate haiM usa madhyalokakI pRthvIke nIce avasthita kahA gayA hai| vahApara inake bar3e2 mahala aura bhavana bhogopabhogakI sundara sAmigrIse pUrNa yaha zAstroMmeM likhA huA hai| prakhyAta jaina grantha zrI rAnavArtikajIme isakA ullekha isa taraha para hai: 'kharapRthvIbhAge uparyadhazcaikaikayojanasahasraM varjayitvA zeSe ullekha milatA hai| isase hama inake ye nAma jAtivAcaka hI samajhate haiM / udAharaNake rUpameM sajayaMta muni' kI kathAmeM padmapugaNa (pR056) meM dUsare tIrthaMkara zrI ajinAthajIke samayameM 'dharaNendra' ke prakaTa honekA ullekha hai / 'puSpAjali vratakayA' tathA 'puNyAzrava kthAkopa' (pR. 260) meM aise hI 'padmAvatI' kA sahAyaka honA pArzvanAthajIse pahale vatalAyA. gayA hai| -padmAvatIcaritra-'pAtAle vsitaa|-shrii vRhatpadmAvatIstotra-pAtAlAdhipati' zloka 22. harivagapurANa pRSTha 33-'maNi aura sUryasamAna dedIpyamAna pAtAlalokameM asurakumAra nAgakumAra Adi daza prakArake bhavanavAsI deva yathAyogya apanera sthAnoMpara rahate hai / ' 2-tatvArthasUtram (S. B. J. Vol. II) pR0 79. Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharaNendra padmAvatI kRtajJatA-jJApana / [129 navAnAM kumArANAM bhavanAni bhavaMti // 10 // tadyathA asmAjambUdvIpAttiyargapAga sakhyeyAna dvIpasamudrAnatItya dharaNasya nAgarAjasya catuzcatvAriMzat bhavana zatasahasrANi, SaSThi; sAmAnika sahasrANi, trayastriMzattrAyastrizAH, tina. paripadaH, saptAnIkAn catvAro lokapAlA , SaDagramahiSya., 'paDAtmarakSasahasrANyAkhyAyaMte / . .tAnyetAni nAgakumArANAM caturazIti bhavanazatasahasrANi / ityAdi / ' : khaTathvIpara dharaNendra athavA nAgarAjake cavAlIsalAkha bhavana maujUda haiN| yaha kharaSTathvI isa jambUdvIpake asaMkhyAt dvIpasamudroko vyatIta kara jAnepara milatI hai / inake cha hajAra sAmAnika deva hai, tetIsa trAyastriMzat deva haiM, tIna pariSada (sabhAyeM) haiM, sAta senAyeM haiM, chai agramahiSI (pAnI) haiM aura chaihajAra AtmarakSaka hai / vAstavameM jainazAstromeM pratyeka prakArake devoke lie dasa darne niyata kiye huye milate haiM: yathA - / 1. indra-yaha rAnAkI bhAMti mukhya aura zAsaka hotA hai| 2. sAmAnika-yaha bhI balavAna aura zaktisampanna hote hai, parantu indra ke samAna nahIM / inheM pitA, guru Adi samajhanA caahiye| 3. trAyastriMzat-yaha matrI, purohita Adi kula 33 hai / isaliye isa nAmase ullekhame Ate hai| 4. pAriSada-mamAke sadasyagaNa athavA darabArI loga / 5. AtmarakSaka-yaha zarIrarakSaka hote haiM / 6. lokapAla-prajAke sarakSaka, jaise pulisa / 7. anIka-phauja / 1-javArtika saTIka pRSTha 154 Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130] bhagavAna pArzvanAtha / 8. prkiirnnk-prnaa| 9. abhiyogya-vaha deva jo apaneko savArI rUpa ghoDA Adi banA dete hai| 10. aura kilvipika-sevAdala / / dharaNendra nAgakumAra devokA indra thA aura zeSa jo unake sAmAnika Adi the vaha Upara batalAye haiM / inake viSayameM aura 'vizeSa varNana zrI marthaprakAzikAnImeM bhavanavAsI devoMke sAtha 'nimnaprakAra hai - , 'bhavananimeM baseM haiM tAte inakU bhavanavAsI kahiye hai / bhavanavAsInineM asurakumAra, nAgakumAra, vidyutkumAra, suparNakumAra, agnikumAra, vAtakumAra, stanitakumAra, udadhikumAra, dIpakumAra, dikkumAra aise daza vizeSa sajJA nAma karmakari kInI jAnanA, bahurikoU zvetAvarAdika kahaiM jo devanikari 'abhyati' kahie yuddha karai prahAra kare te asura hai aisa kaheM so nhiiN| e kahanA to devoMkoM bhavarNavAda hai, usame mithyAtvakA bagha hoya hai| te saudharmAdikanike deva mahA prabhAvAna hai| inakai upari hIna deva manakarike i pratikUla paNA nahIM vicAre haiN| jo etA vizeSa hai| jo camarendra ara vairocana e indra apanI aizvarya saMpadA kari pariNAmameM aisA mada karai haiM jo hamAra saudharma IzAna indrasauM kaunamI sapadA ghaTa hai. hama bhI unake tulya hI hai aimI pariNAmanimeM IrSA hai mo abhimAnakI adhikatA te aimI IrpA kare hI haiM / bahuri saudharmAdika devani viziSTa zubha karmakA udayakari vibhava hai so arahaMta dhanA tathA bhogAnubhavana 1-navAryasUtram a0 . matra / Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhrnnendr-pdmaavtii-kRtjnytaa-jnyaapn| [131 ityAdikamaiM lIna haiM / inake parakI dArAharaNAdika vairakA kAraNa ho nahIM tAta asura haiN| te suranikAri yuddha nAhIM kareM haiN| bahuri samasta devanikai bAlayauvanAdika avasthA nahIM paleTe haiN| upajyA nisa mahasarata maraNa paryaMta ekasI thira avasthA rahai haiM tAtai avasthAkAra kumAra nahIM haiN| inikai kumAra samAna uddhata veSa bhUSA AmaraNa AyuSa vastra gamana vAhana rAga krIr3ana haiM tAH kumAra kahiye hai| aba inakA bhavana kahAM haiM so kahai haiM / isa jambUdvIpakI dakSiNa dizAmaiM asaM- . khyAta dvIpasamudranikU vyatIta kari ratnaprabhA pRthvIkA paMkabhAga virSe asura kumAranikA camara nAma indra ke cauMtIsa lAkha bhavana haiM ara causAThi hajAra sAmAnika deva haiN| tetIsa trAyastriMzat deva haiN| bahuri soma, yama, varuNa, kubera e cAra lokapAla haiM / tIna sabhA haiM tinameM pahalI sabhAmaiM aThAIsa hajAra deva haiN| madhyakI samAmeM tIsa hajAra, bAhya sabhAmai battIsa hajAra deva haiM / ara sAta senA haiN| mahiSanikI ghor3enikI rathanikI hAthInikI payAdanikI gaMdharvanikI nRtyakAriNInikI / tina eka eka senAmeM sAta sAta kakSA haiN| pahalI kakSA causaThi hajAra devanikI dUnI yAta dUNI, tInI yAtai pUNI aise sapta jAyagA dUNI daNIkI ikyAsI lAkha aThAisa hajAra pramANa mahipanikI senA bhaI inikU saptakara guNie tadi pAMca koTI aDasaThI lAkha china hajAra devasAtau senAke bhe| aise hI rocanAdika indrakai senAkA pramANa jAnanA / ini sAta prakArakI senAmaiM eka eka senAdhipati mahattara deva haiM, nRtyakAriNIkI senAmaiM mahattarI devI hai| ara prakIrNaka deva nagara nivAsI samAna prItike pAtra gasaMkhyAla haiM / bahuri chappana hajAra devI haiM tinamaiM solaha hajAra ballamikA Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132] bhagavAna pArzvanAtha / bhara pAMca paTTa devI hai / ara paTTadevI ATha hajAra vikriyAM kare haiN| aise hI vairocanAdi indranikai samasta daza bhedanimaiM bhavana parivArAdika trilokasArAdi graMthanitai jAnanA / bahuri ratnaprabhA pRthvIke paka bhAga viSai asura kumAranike bhavana hai ara nAgakumArAdika navajAtike bhavana kharabhAga viSa hai| vahuri koI bhavana jaghanya haiM te to saMkhyAta boTI yojanake haiN| utkRSTa bhavana asaMkhyAta yojanake vistArarUpa hai caukora hai / tInasauM yojanakI UcAI lie hai / bhavanakI bhUmisuM chAtI paryaMta tInase yojanakI UcAI hai ara eka eka bhavanake madhyaviSai eka yojana UMcA parvata hai, tisa parvata Upari jinendra naMdira hai aima daza jAtike bhavanavAsInike sAta koTI bahattarI lAkha bhavana hai / ara sAta koTI bahattarI lAkha hI jina caityAlaya hai| aSTa guNarUpa Rddhinikari sahita hai / nAnA maNimaya bhUSaNanikari jinakA dIpti saMyukta aga hai | ara daza prakArake caityavRkSa jina zratimAkari virAjita hai| apane tapake prabhAvakari sukharUpa bhoga bhogate tiSThai hai| jinake mala, mUtra, rudhira, cAma, hADa mAsa Adikakara vanita divya deha hai| anya nAgakumAra suparNakumAra dvIpakumAra ina tInakai AhArakI icchA sADhA bAraha dina gae hoya ara sADhAvArA muharta gae uchvAsa hoya / dehakI ucAI (nAgakumArAdi) nava jAtikenikai daza dhanupa hai / " (eSTa 177-18) sAtha hI zrI harivaMzapurANajIme inake sambandhameM isa prakAra varNana milatA hai - 'narakakI pahalI ratnaprabhA pRthvIke kharabhAga, paMkabhAga aura bahulabhAga ye tIna bhAga hai, . pavahulamAgake do bhAga hai, unameM Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ dharaNendra-padmAvatI-kRtajJatA jJApana / / 1.23 prathama bhAgameM rAkSasoMke aura dUsareme asurakumAroMke ghara haiM aura ve dedIpyamAna ratnoMke bane haiN| kharabhAgame atizaya dedIpyamAna, svAbhAvika prabhAke dhAraka nAgakumAra Adi nau bhavanavAsiyoke aneka ghara haiN|...naagkumaaroNke caurAsIlAkha bhavana hai| .maNi aura sUryasamAna dedIpyamAna pAtAla lokameM asurakumAra nAgakumAra suerNakumAra dvIpakumAra udadhikumAra stanitakumAra vidyutakumAra dikumAra agnikumAra aura vAyukumAra ye daza prakArake deva yathAyogya apane apane sthAnoMpara rahate hai / (Ta0 32-33) isa taraha yahAMtakake varNanase yaha spaSTa hai ki dharaNendra aura usakI mukhya paTTarAnI padmAvatI nAgakumAra devoMke indra-indrANI the aura vaha pAtAla lokameM rahate the| unako nAgavaMzI rAjA athavA vidyAdhara manuSya batalAnA kucha ThIka nahIM jaMcatA, parantu yaha bAta vicAraNIya hai; isaliye isapara hama agAr3I prakAza ddaaleNge| pAtAlaloka hamArI pRthvIke nIce batalAyA gayA hai, parantu Upara jo rAnavArtikanI va arthaprakAzikAjIke uddharaNa diye gaye haiM, unase yaha; prakaTa hotA hai ki jambUdvIpake asaMkhyAta dvIpasamudroko ulaMgha jAnepara dakSiNa dizAmeM kharabhAga pRthvI milatI hai jahAM dharaNendrake bhavana haiM tathApi jambUdvIpa Adikara saMyukta madhyaloka jaina zAstromeM thAlIke samAna sama mAnA hai|' isa apekSA to dharaNendrakA nivAsasthAna hamArI pRthvIke nIce pramANita nahIM hotaa| parantu zAstroMmeM sarvatra pAtAlaloka pRthvIke nIce batalAyA gayA hai| aisI avasthAme uparokta zAstroke katha 1. caracAzataka pR0 11 / 2. harivaMzapurANa pR0 32-33 / Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234] bhagavAna pArzvanAtha / moko mAnyatA dete huye madhyalokasI ethvIko DhalavAM mAnanA par3emA, nisase lakSaNa dizAkI aura nIce kalate huye kharaSTathvI adholokameM AsaktI hai / jambUhopakI nadiyAM no Amane sAmane idhara udhara vahatIM batalAI gaI haiM, usase bhI yahI anumAna hotA hai ki yaha pRthvI bIcame uThI huI aura kinAroMkI orako DhalavAM hai; parantu zAstromeM isa. viSayakA koI spaSTa ullekha hamAre dekhanemeM nahI AyA hai / ataeva isa viSayameM koI nizcayAtmaka bAta nahIM kahI jA sakI hai| kintu itanA avazya hai ki yaha viSaya vicAraNIya hai| jaina bhaugolika mAnyatAoko svataMtra rItise adhyayana karake pramANita karanekI AvazyaktA hai| jainazAstroMmeM jisa spaSTatAke sAtha bhaugolika varNana diyA huA hai; usako dekhate hue usameM zaMkA karaneko jI nahIM cAhatA hai, parantu jarUrata usako sapramANa prakAzameM lAnekI hai| ___ astu, yaha to spaSTa hI hai ki dharaNendrakA nivAsasyAna pAtAla athavA nAgaloka hai| di0 jaina samAjameM usakI mUrti pAMca phaNa kara yukta aura cAra hAthavAlI vatalAI gaI hai| do hAthoMmeM unake sarpa hote haiM, tathApi anya do hAthaM chAtIse lage huye rahate haiM, jinameM eka khulA huA aura eka muTThI baMdhA huA hotA hai| inakI savArI kaDuvekI batalAI gaI hai| inakI agramahipI padmAvatI bhI pAMca phaNavAle saMpake chatrase yukta cAra hAthavAlI mAnI gaI hai| inake do hAthoMmeM vanadaMDa aura gadA hotI hai evaM anya do hAtha rasI rUpameM hote haiM, nima rUpameM gharaNendrake batalAye gae haiN| 17 nigamama Ta na. 27 / - Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 135 dharaNendra - padmAvatI - kRtajJatA jJApana | inakA Asana rAjahaM batalAyA gayA hai / ' kintu kahIM 2 inako tIna phaNavAle chatra se maMDita kahA gayA hai, yathA: 'phana tIna sumanalIna teMra zIsa birAjai / jinarAja tahA~ dhyAna dhare Apa virAjai // phaniidane phanikI karI jinaMda chAyA / upasarga varga meTike Ananda vaDhAyA // jinazAsanI haMsanI padmAsanI mAtA | bhuja cAra phala cArude padmAvatI mAtA // ' yahAM haMsanIke sAtha inakA ullekha padmAsanI rUpameM bhI kiyA huA hai / anyatra bhI yahI kahA gayA hai aura sAtha hI inako padmavanameM niyamita batalAyA hai yathA- * 'padma padmAsanasthe vyapanayadurita devi devendra vadye // 6 // ' 'mAtarpadmani padmarAgarucire padmaprasUtAnane / padma padmavanasthite parilasatpadmAkSa padmAlaye // padmAmodani padmanAbhivarade padmAvatI yAhi mAM / padmolAsana padmarAgarucire padmaprasUnAcite // 27 // 1. pUrva pramANa aura karakaDucaritame bhI padmAvatI devIko pAca phaNavAlA batalAyA hai: yathA " samaccivipRjivijjhAyaijAva / samAgayadevaya pomAvayatAma / samaMtharalAlasakomala ANi kuNatiyakAvibhaunviyabhAu // viNimmiyasva samiddhikhaNeNa sarIra i rattiya suddhamaNeNa / karehiM cauhi karatigula-sayochayabhiMga samudda muNAlu // sakuDalakaNNaphuratakvola - saNNaDarakiMkiNi mehalarola / phaNophaNa paMcasireNadharaMti-pasaNiyaNimmala kavikarati // " - saghi 7. 2. vRndAvana vilAsa pR0 21 / 3 jaina guTakA naM0 44 ArA - bRhadU padmAvatIstotra - pR0 27-28 / Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236] bhagavAna pArzvanAtha / janasAdhAraNameM bhI zAyada isI apekSA padma (kamala) puppoMse pUrNa nadI aura sarovaroko 'padmAvatI' aura 'padmavana' nAmase paricita karanekI maryAdA pracalita hai / ' mizradeza, jahAM ki bhAratIyatAkA prAcIna saMbaMdha rahA hai jaise ki hama agAr3I dekheMge, vahAMkI nIla (Nile ) nadIko loga isI apekSA 'padmAvatI' bhI kahate haiM aura usIkI dala dalameM eka 'padmavana' bhI hai| tathApi 'padma' devIkI bhI vahAM mAnyatA hai| dharmakA prakAza karaneke liye-jinazAsanakI vinaya vainayaMtI phailAneke liye padmAvatIdevI bahu prasiddha hai / eka AcArya ke nimna zabda isake sAkSI haiM: masAganyaunimamA praguNaguNayutA jIvarAzi ca yAhi / zrImanendra dhamma prakaTyavimala devi padmAvatI va // 23 // tAgamAnavimaInI bhagavatI devI ca padmAvatI / / nAtA sarvagatA tvameva niyata mAyeti tubhdha nama // 5 // sacamuca padmAvatIdevI dharmAnugagakI umagase bharI huI haiN| jisane bhI jaba jinadharmakI prabhAvanA karaneke bhAva pragaTa kiye vahA yaha devI usakI sahAyaka huI haiM / AcAryavarya zrI akalaMkadevanI jisa samaya rAjA himagItalake darabArameM dakSiNa bhAratake kAcIpura (phannIvaram ) nAmaka nagarameM tArAdevIke Azrita bauddhaguruse vAda karane 2 vilantra uThe the, usa samaya inhIM devIne pragaTa hokara unakI mahAyatA kI thii| aise hI pAtrakezarI AcAryako bhI yahI devI mahAyaka huI thiiN| eka jana kavi inake divyarUpakI zivATika rimana bhAga : pR0 79 / 2. pUrva pusnaka pR. 64 / : pI panA 7. 5. vR0 padmAvatInnotra pa. 11 / 5 karaka bagyi denI / "garanA kapAropa bhAra 1 pR0 5! - - - - Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharaNendra-padmAvatI kRtajJatA-jApana / [137 prazaMsA nimna padyo' karate haiM:--- "dharmAnurAga raMgase umaga bharI ho. sadhyA samAna lAla raga aga dharI ho| jinasata zIlavata pai turata khar3I ho, manabhAvatI darasAvatI Anada bar3I ho // 5 // caraNAviMdameM haiM nUpurAdi AbharaNa, kaTimeM hai sAra mekhalA pramodakI karana / urameM hai sumanamAla sumanamAlakI mAlA, paTaraga aga sagasoM sohe hai vizAlA // 11 karakaMjacArubhUSanasoM bhUri bharA hai, bhavi-vRdako Anandakada pUri karA hai| juga bhAna kAna kuMDalasoM joti dharA hai, zirazIsaphUla phUlasoM atUla dharA hai // 12 mukhacadako amada dekha cada hU thabhA, chavi hera hAra horahA rabhAko acamA / haga tIna sahita lAla tilaka bhAla dharai hai, vikasita mukhAraviMda sauM Anada bharai hai|" zvetAMbara jenoMke zAstromeM bhI dharaNeMdra aura padmAvatIko bhagavAn pArzvanAthake zAsana devatA svIkAra kiyA gayA hai| yadyapi kahIra dharaNendrakA nAma vahAM 'pArzva' likhA milatA hai| parantu zrIbhAvadevasUrine dharaNendra aura pAzva zabdoko samAna rUpameM vyavahRta kiyA hai| 1-vRndAvanavilAsa pR0 22-23 / zrI bRhatpadmAvatIstotrameM isakA ullekha ina zlokoMmeM haivistIrNe padmapIThe kamaladalazrite cittakAmAgagupte / lAtAgI zrIsamete prahasitavadane nityahaste prazaste // rakta raktotpalAgI prabibahasi sadA vAgbhavekAmarAje / hasArUDhe trinetre bhagavati varade rakSa mA devi padme // 10 // jihvAgre nAzikAte hadi manazi dazA karNayo bhipadma / skadhe kaThe lalATe zirasi ca bhujayo vRSTa pArzvapradeze // sarvAgoMpAga suvyApayatizaya bhuvanaM divyarUpa surUpa / dhyAyati sarvakAla praNavalayuta pArzvanAtheti zabde // 12 // 2-lAipha eNDa sTorIja oNpha pArzvanAtha, phuTanoTa-pR0 118 aura pR. 167 aura hATaoNpha jainijma pR0 313 / 3-bhAvadevasUrikRta zrIpArzvacarita sarga 7 zlo0 827 ..aura hemacandrAcAryakA abhidhAna cintAmaNi 43 / 4-zrIpArzvacarita sarga 6 zloka 190-194 yahA dharaNendrakA hI nAma likhA hai| Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138] bhagavAna pArzvanAtha / isIliye yaha kahanA hogA ki antataH zvetAmbaroMke anusAra sI dharaNendra hI pArzvasvAmIke zAsana devatA the| pratyeka jaina tIrthakarake zAsana rakSaka eka deva aura devI batalAye gaye hai| usahIke anusAra zrIpArzvanAthajIke zAsana rakSaka dharaNendra aura padmAvatI the| zrIbhAvadevasUrine dharaNendra-pArzvakA rUpa isa taraha citrita kiyA hai| use eka kRSNavarNakA cAra bhujAoMvAlA yakSa batalAyA hai| mUlanAma 'pArzva' likhA hai / tathA kehA hai ki vaha sarpakA chatra lagAye rahatA thaa| usakA muMha hAthI jaisA thA, usake vAhana kachuvekA thA, usake hAbhomeM sarpa theaura vaha bhagavAna pArzvakA bhakta bana gayA thaa| digambara jainazAstroMmeM usakA mukha suDaula aura sundara manuSyoM jaisA batalAyA hai| usake sAtha hI una zvetAMbarAcArya ne padmAvatIdevIko svarNavarNakI, vizeSa zaktizAlI, karkuTa sarpake AsanavAlI batalAyA hai| use sIdhe do hAthoMmeM kramazaH kamala aura daDa evaM anya do hAthoMmeM eka phala aura gadA liye kahA gayA hai| yahAM bhI digambara mAnyatAse jo antara hai vaha pragaTa hai; parantu mUlameM donoM hI usako yakSayAkSanI aura cAra hAthavAle jina zAsanake rakSaka svIkAra karate hai| jisa samaya bhagavAna pArzvanAthajIpara kamaThake jIvane upasarga kiyA thA, jaise ki agAr3I likhA jAyagA, usa samaya dharaNendra padmAvatIne Akara unakI sahAyatA kI thii| isIliye ve jaina zAsana rakSakadeva mAne gaye hai| zrIAcArya vAdirAjamuri yahI likhate haiM:'padmAvatI jinamatasthiti munayatItenaivatatsadasi zAsanadevatAsIt / tasyA. patistu guNasagraha dakSacatA yakSo babhUva jinazAsanarakSaNajJa. // 42 // ' 1-pUrva pustaka marga 7 zo. 827... / 2-pUrva pustaka sarga 7 zo0 808 Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhrnnendr-pdmaavtii-kRtjnytaa-jnyaapn| [139 arthAt-'devI padmAvatI jinamatakI unnatikI karanevAlI thI salie vaha zAsanadevatA kahI jAne lagI aura guNoMkI parIkSAmeM catura jinazAsanakI rakSAkA bhaleprakAra jAnakAra dharaNendra yakSa kahA gyaa|" dharaNendra aura padmAvatI isa taraha yakSa-yakSiNI pramANita hote hai| digaMbara aura zvetAmbara donoM hI sampradAyoMke zAstra isa bAtapara ekamata hai kintu isa hAlatame yaha virodha Akara agAr3I upasthita hotA hai ki yakSa vyantara jAtike devoMkA eka bheda hai aura dharaNendra padmAvatIko zAstroMme nAgakumAroMkA indra indrANI batalAyA hai, jo bhavanavAsI devoMmeMse eka hai / phira zvetAmbara zAstrakAroMne jo dharaNendrako pAtAlakA rAjA aura zrIpArzvanAthajIkA zAsanadevatA pArzva yakSa batalAyA hai usakA bhI kucha kAraNa honA cAhiye / yadyapi. antataH vahAM bhI dharaNendra aura pArzva yakSa samAnarUpameM vyavahRta huye milate haiM / ina bAtoMko dekhate hue kyA yaha saMbhava nahIM hai ki nAgavaMzI rAjAoMkA vizeSa samparka bhagavAna pArzvanAthanIse rahA ho ? nAgavaMzI rAjA aura nAgakumAroMke adhipati dharaNendrako ekahI mAnakara kisI taraha ukta prakAra bhramAtmaka ullekha hogayA ho to kucha Azcarya nahIM, kyoMki purAtanakAlame itihAsakI ora AcAryokA bahuta kama dhyAna thaa| tisapara yaha pragaTa hI hai ki bhagavAna pArzvanAthase pahale bhAratapara nAgavaMzI rAjAoMne 9-zrIpArzvanAtha caritra ( kalakattA) pR0 415 zrI vRhad padmAvatI stotrameM bhI yahI likhA hai yathA--- 'pAtAlAdhipati priyA praNayanI ciMtAmaNi prANinA / / zrI matpArzva jineza zAsanasurI padmAvatI devatA // 22 // Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 ] bhagavAna paarshvnaath| AkramaNa kiyA thA aura ve yahA vividha sthAnoMpara usane bhI lage the| zrI padmapurANanImeM sItAjIke svayambarame Aye huye rAjAoMmeM nAgavaMzI rAjAkA bhI ullekha kiyA gayA hai| sAtha hI zrI nAgakumAra caritameM bhI isI vAtakA ullekha hai / vahA nAgavApomeM jo nAgakumArakA giranA aura nAgoMkI unakI rakSA karanA batalAyA hai usakA bhAva nAgavaziyoMkI pallI meM kumArakA beghar3aka calA jAnA aura nAgavaMgiyoMkA videzase AyA huA batalAnA hI iSTa haiM / jana padmapurANase yaha pragaTa hI hai ki nAgakumAra nAmake vidyAdhara loga bhI yahAM maujUda the| phira bhAratIya kathAgranthomeM ina nAgavaMgI rAjAoMkA ullekha jahAM kiyA gayA hai vahAM unako pazunAga khyAla karake unakA sthAna jala yA vApI batalAyA gayA hai| isakA matalaba yahI hai ki vaha videzase AI huI vijAtIya saMpradAya thI aura samudrapAra vaptatI thI / usa kAlameM unane bhAratake vividha sthAnoMmeM apane aDDe jamA liye the. yahA takaki ve magadha aura himAlayakI tarAI takameM pahuMca gae the / nAgakumAra jisa nAgavApImeM gire the vaha magadhameM hI thI tathApi nepAlake purAtana itihAsameM isa bAtakA pUrA ullekha hai ki vahAM kaI vAra nAga loga Akara basa gaye the| himAlayako ve loga nAgahada kahate haiN| vahAM nAgendrakA vApta vatalAte haiN| jaina zAstroMmeM bhI cakravartI sagarake sau putroMkA kailAza parvatapara pahuMcakara khAI khodanepara nAgendradvArA mAre jAnekA ullekha rAjapUtAnekA itihAsa bhAga 150 230 / 2-padmapurANa pR0 402 / 3-nAgakumAra carita pR0 17 / 4-inDiyana hisTrI kA. bhAga 3 pR. 521 / 5-nAgakumAra carita pR0 17 / 6-do hisTrI oNpha nepAla pR0 70-174 / 5-pUrva pustaka pR0 77 / 8-zrI harivazapurANa pR0 169 / Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhrnnendr-pdmaavtii-kRtjnytaa-jnyaapn| [141 milatA hai| jisase bhI vahAM nAgendrakA vAsa pramANita hotA hai ! parantu kyA yaha nAgendra nAgakumAroMke indra dharaNendra hI the, yaha mAnanA jarA kaThina hai, kyoki dharaNendra jinazAsanakA paramabhakta batalAyA gayA hai| ataeva jaba samrAT sagarake putra zrI kailAzaparake bharatarAjAke banavAye huye caityAlayokI rakSAke nimitta khAI khoda rahe the to phira bhalA eka zAsanabhakta deva kisa taraha unapara koe. kara saktA thA ? aura yahAtakaki unake prANo-samyagdRSThiyoke prANoM takako apaharaNa kara letA ! phira unakA ullekha vahAM kevala nAgendra athavA nAgarAjake rUpame hai jisase dharaNendrakA hI bhAva lagAnA jarA kaThina hai| isa taraha yaha bilkula sabhava hai ki vaha nAgarAja nAgavaMgI vidyAdharokA rAjA ho, jaise ki use nepAlake itihAsameM bhI batalAyA gayA hai| nepAlake itihAsame bhI nAgoMkA sambandhA bahuta hI prAcInakAla arthAta hinduoke tretA aura satayugase batarAyA hai| tretAyugame eka 'satva' buddha kA Agamana vahAMpara huA thaa| usane nAgahRdako sukhA diyA, jisase lAkho nAga nikalakara bhaage|| Akhira satvane unake rAjA karakoTaka nAgako rahaneko kahA aura unake rahaneko eka baDA tAlAva batalA diyA evaM unako dhanendra banA diyA / nepAlakI isa kathAkA bhAva yahI hai ki vahAMpara nAgarAjAoMkA prAbalya thA, jinako satva nAmaka vyaktine parAsta kara diyaa| bahutere nAga to apane dezako bhAga gaye; parantu prAcIna kSatriyokI bhAMti satvane unake rAjAko vahA rahane diyA aura use artha-saciva banA diyA / karakoTaka nAga kaispiyana samudrake kinAre 1-dI hisTrI oNpha nepAla pR0 79 / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142] bhagavAna pArzvanAtha / basanevAlI eka jAti thI, yaha pramANita ho gayA hai| kaispiyana samudrake nikaTa basanevAlI jAtiyokA pUrNa ullekha hama agAr3I kreNge| yahAMpara isa kathAse bhI yaha spaSTa hai ki jina nAgoMko 'pAnImeM rahanevAlA batalAyA gayA hai ve daraasala manuSya the / jaina zAstroM meM to unako aisA hI batAyA hai jaise ki padmapurANajIke upa rokta ullekhase prakaTa hai| - nepAlake itihAsakI eka anya kathAse yaha bilkula spaSTa ho jAtA hai ki yaha nAgaloga vAstavameM manuSya hI the / isa kathAmeM kahA gayA hai ki nepAlake rAjA harisiMhadevakA eka vaidya eka dina tAlAbake kinAre snAna kara rahA thA ki itanemeM brAhmaNakA rUpa 'dharakara nAgoMke rAjA karakoTaka vahAM Aye aura una vaidya mahAzayase sAtha calanekI prArthanA karane lge| kahane lage ki 'vaidyarAja, hamArI strIkI AkheM dukha rahIM haiM; Apa calakara dekha lIjiye / ' vaidya mahAzaya jyoM tyoM kara rAjI huye / vaha donoM dakSiNa pazcimakI ora eka tAlAbake kinAre aaye| nAgarAjane vahAMpara brAhmaNakI AkheM baMda karake jo DubakI lagAI to donoMke donoM pAtAlapurI nAgarAjake daravArameM hAjira huye / nAgarAja baDI zAnase Asanapara vaThe hue the, camara Dhole jArahe the| unane apanI nAgarAnIko vedyarAjako dikhAyA / vedya mahAzayane umakI mAMkhokA ilAna kiyA aura vaha acchI ho gii| nAgarAnane prasanna hokara vaidya mahAzayako meMTa dI aura unheM sAdara vidA kiyaa| isa apekSA yaha spaSTa hai 1-dI inTiyana sTioNrakalI phATeralI bhAga 10 458 / 2-dI hindrI oNpha nepAla pR0 108 / / Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NNNNNNA dhrnnendr-pdmaavtii-kRtjnytaa-jnyaapn| [143 ki yaha nAgaloga manuSya hI the| nAgavaMzI rAnAoMkA itihAsa abhI prAyaH aMdhakArameM hai; parantu usapara aba prakAza par3ane lagA hai / avatakake prakAzase yaha jJAta hotA hai ki inakA astitva mahAbhArata yuddhake pahalese yahAM thaa| jaina padmapugaNake pUrvolikhita uddharaNase bhI yahI prakaTa hai| sacamuca mahAbhAratake samaya aneka nAgavazI rAjA yahAM vidyamAna the| takSaka nAgadvArA parIkSitakA kATA jAnA aura janmejayakA sarpasatrameM hajAroM nAgoMke homaneke hindUrUpaka isI bAtake dyotaka hai ki nAgavaMzI takSakake hAthase parIkSita mArA gayA thA aura usake putra janmejayane apane pitAkA vaira cukAneke lie hajAro nAgoMko mAra DAlA / takSaka, karkoTaka, dhanaMjaya, maNinAga Adi isa vaMzake prasiddha rAjA the| viSNupurANameM 9 nAgavaMzI rAjAokA padmAvatI (pehoA, gvAliyara rAjyame), kAMtipurI aura mathurAmeM rAjya karanA likhA hai / vAyu aura brahmAMDapurANa nAgavaMzI nava rAjAoMkA caMpApurImeM aura sAtakA mathurAmeM honA batalAte haiN| kSatrI aura brAhmaNa logoMne inake sAtha vivAha saMbaMdha bhI kie the| inakI kaI zAkhAyeM thIM; jinameM kI eka TAka yA TAka zAkhAokA rAjya vi0 saM0 kI 14 vIM aura 15 vI zatAbditaka yamunAke taTapara kASThA yA kAThA nagarameM thaa| madhyapradezake cakrakovyameM vi0 saM0 kI 11 vIM se 14 vIM aura kavardhAne 10 vI se 14 vIM zatAbditaka nAgavaMziyoMkA adhikAra rahA thaa| inakI siha zAkhAkA rAjya dakSiNameM rahA thaa| nijAmake yelaburga sthAname inakA rAjya 10vIMse 13vIM zatAbditaka vidyamAna thaa| rAjapUtAnemeM bhI nAgalogoMkA Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144] bhagavAna pArzvanAtha / adhikAra rahA thaa|' udyAna prAnta (paMjAba) meM bhI nAgavaMziyoM kA rAjya thaa| vahAM eka apalAla nAmaka nAgarAnAkA astitva batalAyA gayA hai| kAzmIrake ganA durlabha (sana 625-661) bhI nAgavaMgI the| ahicchatra (barelI) meM bhI vuddhake samaya nAgarAjAoMkA rAjya thaa| usI samaya vauddha gayAmeM bhI eka nAgarAjAkA astitva batalAyA gayA hai| rAmagAma (madhyaprAMta)meM bhI ina rAnAokA rAjya honA eka samaya prakaTa hotA hai| phAhiyAna aura yunatsAMga, ina donoM hI cInI yAtriyoMne yahAMpara nAgarAjAoMkA honA likhA hai, jo buDake stUpakI rakSA karate the| enatsAMga likhatA hai ki ve dinameM manuSyarUpameM dikhAI par3ate the| isa ullekhase spaSTa hai ki usa samaya bhI logoMmeM inake vastutaH nAga honekA bhrama ghusA huA thA. yadyapi vastuta yaha nAgaloga manupya hI the, jaise ki hyunatsAMgake ukta ullekha aura jaina zAstroMke kayanase prakaTa hai| lAke bauddhokA vizvAsa hai ki gagAke muhAne aura laMkAke madhyake eka dezameM nAgalogoMkA rAjya thaa| dakSiNa bhAratake maje rekA sthAnameM bhI nAgoMkA nivAma thaa| tAmila ke prAcIna zAstrakAroMne tAmilake nivAsiyoMko tIna bhAgomeM vibhakta kiyA hai aura uname nAgaloga bhI haiM | paddhavavazake prAcIna rAjAoMkA vivAha sambandha nAgakumAriyoMse huA thA / prAcIna colarAjAoMkA bhI inase saMbaMdha thaa| tAmiladezakA eka bhAga nAgavagakI apekSA nAganAdu kahalAtA 1-pAjapUtAnA itihAsa prathana mAga pa0 230-2:2||2-anndhin, ainaziyanTa jaoNna inDirA pR0 95 / -pUrva pustaka pR0 107 / 4-pUrva pustaka 30 (12 / "-pUrva0 pR. 414 / :-patra. 183 / 7-pUrva0 pR0 484 / 8-pUrva0 pR0 13 / 9-yurva0 pR. 6 | Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 145 dharaNendra - padmAvatI kRtajJatA jJApana | thA / samamuca dakSiName aura nAgapura ke AsapAsa nAgavaMzake adhipati aneka the / unake vivAha saMbaMdha zatavAhanose bhI the / (inDi0 hisTrA 0 kA 0 bhAga 3 80 118 - 920) madhyaprAntake bhogavatI Adike nAgarAjAokI patAkAme sarpakA cinha thA / (ipI 0 inDikA 10/25) kAke uttara-pazcima bhAgame bhI nAgokA vAsa thA / isI kAraNa laMkAkA nAma 'nAgadvIpa' bhI par3A thA / yahApara IsAse pUrva 6ThI zatAbdise IsAkI tIsarI zatAvdi taka nAgavaMzakA rAjya rahA thA, kiMtu logoMkI dhAraNA hai ki IsAse pUrva chaThI zatAvdike bhI pahalese vahAM nAgokA rAjya thA / (Averent Jaffu PP 33 - 11 ) ma buddha jisasamaya laMkA gaye the, usa samaya unako vahAM eka nAgarAjA hI mile the / tAmilake prasiddha kAvya 'zIlappatyikAram' me dakSiNa ke nAgarAjAokI rAjadhAnI kAverIpaTTana batalAI gaI hai / ' jena kathAgranthome bhI isa kAverIpaTTanakA bahuna ullekha huA hai / imataraha aitehAsika rUpameM | nAgalogokA astitva prAya samagra bhAratavarSa me hI milatA hai / C jainadharmase nAgavaza kA ghaniSTa samvandha prArambha se hI pramANita hotA hai | bhagavAna pArzvanAtha kI inameM vizeSa mAnyatA thI, yaha hamAre uparokta kathana se siddha hai / yadi svayaM bhagavAna pArzvanAthajIkA 1 samparka ima kulase rahA ho to koI Azrarya nahIM kyoki zAstroMme ina bhagavAnako ugravazI aura kAzyapagotrI likhA hai / udhara nAgalokako vividha vaMzo eka 'uragasa' nAmaka milatA hai jo ugrakA prAkRta rUpa homaktA hai / hindIme usakA prayoga 'uraga' rUpaneM 1 1 - inDiyana hisya0 kA0 bhAga 3 0 527 10 * Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46] bhagavAna pArzvanAtha / huA milatA bhI hai aura yaha nAgalokavAsI apane Adi puruSa kAzyapa batalAte hI haiM / ima apekSA yadi zrIpAzrvanAthajIke kulakA sambandha ina nAgalokose honA saMbhava hai paratu isake sAtha hI jaina zAstroMmeM inheM spaSTata. izvAkvazI likhA hai, yaha bhI hameM mUla na jAnA cAhiye / ata itanA to spaSTa hI hai ki nAgavaMzakA sambandha avazya hI bhagavAna pArzvanAthanIse kisI na kisI rUpameM thaa| tathApi mathurAke kaMkAlI TIlese no eka prAcIna jaina kIrtiyA milI haiM, uname kugAnasaMvata 95 (IsAkI dUsarI zatAbdi) kA eka AyAgapaTa milA hai| isa AyAgapaTameM eka stUpa bhI aMkita hai jisame kaI tIrthakageke sAtha eka pArzvanAthasvAmI bhI haiN| inase nIcekI aura cAra striyAM khar3I haiM, jinameM eka nAgakanyA hai; kyoki usake simpara nAgaphaNa hai / kvAcita yaha upadeza sunane AI huI dikhAI gaI haiN| isase mI nAgalogoMkA manuSya aura unakA mainadharmakA bhakta honA spaSTa prakaTa hai| siMghaprAntake harapyA aura mohinajoDero nAmaka prAcIna sthAnoMmeM jo khudAI hAlame huI hai, usameM cAra-pAMca hajAra varSa IsAse pUrvakI cIjeM milI haiN| inameMke stUpa AdikA sambandha avazya hI jena dharmase prakaTa hotA hai| inhIMmeM eka mudrA bhI hai, jisapara eka padmAsana mUrtikI upAsanA nAga chatrako dhAraNa kiye hue do nAgaloga kara rahe haiM / (dekho prastAvanA) isa mudrAse nAgavaMzakA jainadharma prema bhagavAna pArzvanAthake bahuta pahalese pramANita hotA hai| isake atirikta jisa samaya zrI kRSNajIke putra pradyumnakumAra vidyAdhara 1-dI jai| stUpa eNDa adara eTITIna oNpha mathuga pleTa n.12|| Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharaNendra-padmAvatI kRtjnytaa-jnyaapn| [147 putroMse satAye jAkara bAhara nikale the to vahIM nikaTake eka sahamavakra nAgane unakA sanmAna kiyA thA tathApi vahI arjuna vRkSaparake pAMca phaNavAle nAgapatine unako pAca vANa Adi dekara sammAnita kiyA thaa| isa taraha yaha nAga bhI vidyAdharoke dezake the aura jinendrabhakta pradyumnakA jo inhone mAna kiyA thA, usase unakI jainadharmase sahAnubhUti prakaTa hotI hai / 'garur3a paMcamIvrata kathA' meM bhI nAgalogoMkA saMvandha varNita hai| usameM mAlava dezake cica nAmaka grAmake nAgagaur3akI strI kamalAvatIke pUchanepara eka munirAjane vahAMkI nAgavAMvImeM zrI neminAtha aura pArzvanAtha svAmIkI pratimAyeM batalAi thiiN| yadyapi yahAM nAgavAMvI eka sapakI vAMvI batalAI gaI hai| parantu pUrva kathAkAroMke varNanakramako dhyAnameM rakhate hue isakA artha nAga logokA nivAsa kahA jAsaktA hai / astu; isa kathAse bhI nAgalogoMkA jinadharmI honA aura bhagavAna neminAtha va pArzvanAthajIse unakA vizeSa saMparka honA prakaTa hotA hai| zrI mallaSeNAcAyeke 'nAgakumAra carita'meM bhI nAgalogokA samyaktvI nAgakumArakI rakSA karanekA ullekha hai, yaha hama pahale dekha cuke haiN| Adhunika vidvAn bhI inako nAgavaMzI svIkAra karate haiM / isameM dhyAna dene yogya bAta yaha hai ki aura saba rAnAoMne to nAgakumArake sAtha apanI rAjakumAriyoM kA vivAha kara diyA thA, kitu pallavavaMzI rAnAoMne nahI kiyA thaa| unake aisA na karanekA kAraNa yahI kahA thA ki svayaM unakA vivAha nAgakumAriyose huA thA / ataH 1-uttarapurANa pRSTha 547-548 / 2-jainavratakathAsagraha pRSTha 142144 / 3-nAgakumAracarita pRSTha 17 Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 ] bhagavAna pArzvanAtha | 2 nAgakumArakA nAgavaMzI honA prakaTa hai / hinduo ke viSNupurANa meM nau nAgarAjAo meM bhI ekakA nAma nAgakumAra hai ( I HQ II. 189 ) 'dvAdazIvrata kathA' se bhI yahI bAta pramANita hai| vahAM kahA gayA hai ki mAlavA dezake padmAvatInagarakA rAjA narabrahmA thA, jisakI vijayAvatI rAnIse zIlAvatI nAmaka kubaDI kanyA thI / zramaNota munirAja se pUrvabhava sunakara usane dvAdazIvrata kiyA thA / usake Dho putra arkaketu aura candraketu the / arkaketu prakhyAt rAjA batalAyA gayA hai, antameM ina sabake dIkSA lenekA jikara hai / " isa kathA ke vyakti nAgaloga hI mAlUma hote hai, kyoki padmAvatInagara nAgarAjAoMkI rAjadhAnI thA / yahAM gaNapatinAgake siMka mile hai / sAtha hI katipaya 'varmAtanAmavAle' rAjAoke tIna zilAlekha gvAliyara riyAsata se mile hai / ina rAjAome eka rAjA naravarmA nAmaka bhI hai, yaha siha varmAkA putra hai, parantu abhItaka inake vazAdike viSayameM kucha patA nahIM calA hai / uparokta kathAke rAjA narabrahmA aura ina naravarmA ke nAmame bilkula sAdRzyatA hai tathApi inakI rAjadhAnI jo padmAvatI batAI hai, vaha bhI gvAliyara riyAmatameM hai | isaliye inakA eka vyakti honA bahutakarake ThIka hai / kintu inake nAgavazI honeke lie sivAya isake aura pramANa nahI hai ki inakI rAjyadhAnI padmAvatI meM usa samaya nAgarAjAokA hI rAjya thA aura itihAsase inake vaMzAdikA patA calatA nahIM, isa 3 1 - jainatratakathAsagraha pRSTha 108 - 121 / prathama bhAga phuTanoTa pRSTha 117 aura pR0 prAtake prAcIna jaina smAraka pR0 9 125-126 / 2- rAjaputAnekA itihAsa 130 1 3- nayabhArata, madhya4- rAjapUtAnekA nihAsa pR0 Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharaNendra-padmAvatI-kRtajJatA-jJApana / [149 liye inheM nAgavaMzI kahanA anucita na hogaa| nAgavazI rAjAone jo apanI rAjadhAnIkA nAma padmAvatI rakkhA thA, vaha bhagavAna pArzvanAthanIkI zAsanadevI padmAvatIkI smRti dilAnevAlA pragaTa hotA hai| yaha bhI nAgavaMziyoke jaina dharmapremI hone meM eka saMketa kahA jAsaktA hai / bhogavatIke nAgarAjAoMkI dhvajAkA sarpa cinha bhI isIkA dyotaka hai; kyoMki bhagavAna pArzvanAthakA lakSaNa sarpa thaa| sAtha hI vIzanagara (jaina zilAlekhokA bhadilanagara) se bhI nAga rAjAoke sikke mile haiN| aura yaha sthAna bhagavAna zItalanAthajIkA janmasthAna thaa| yahAM bhI nAgarAnAoMkA saMbaMdha eka pujya jaina sthAnase prakaTa hotA hai| sAtha hI ahicchatrake rAjA vasupAla jaina dharmAnu yAyI the yaha bAta ArAdhanAkathAkoSakI eka kathAse pramANita hai| aura ahicchatrameM nAgarAjAoMkA bhI rAjya thA, saMbhava hai, rAjA vasupAla bhI nAgavazI rAjA hoN| kintu zimogA tAlukAke kallUraguDDa grAmase prApta san 1122 ke zilAlekhameM gaMgavaMzakI utpattikA jikara karate huye, usI vaMzake eka zrIdatta nAmaka rAjAko ahicchatra para rAjya karate likhA hai tathA yaha bhI ullekha hai ki jaba zrI pArzvanAthajIko kevala jJAna huA, taba isa rAjAne unakI pUjA kI thI, jisase indrane prasanna ho pAMca AbhUSaNa zrIdattako die the aura ahicchatrakA nAma vijayapura bhI prasiddha huA thA / (dekho madrAsa va maisUra jaina smArka Ta0 297) ataH uparokta kathAke rAjA vasupAla uparAntake-saMbhavataH zrI mahAvIra mvAmIke mamayameM hue prakaTa hote haiM, kyoMki bhagavAna pArzvanAthajIse 1-ma0 bhA0ke prA0 janasmAraka pR0 62 / 2-bhAga 2 pR0 105 / Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150] bhagavAna pArzvanAtha / unakA koI prakaTa samparka vidita nahIM hotA / kiMtu uparokta zrIdatta zilAlekhame spaSTataH ikSvAkvazI likhe gaye hai sabhava hai ki apane prAcIna sambandhako prakaTa karaneke lie aisA likhA hoH kyoki yaha to hameM mAlUma hI hai ki mUlameM nAgavaMzakA nikAsa izvAvaza aura kAzyapagotrase hI hai / astu; uparAnta karakaMDu mahArAjake caritrame dakSiNa bhAratakI eka vApImese bhagavAna pArzvanAthakI prativimba eka nAgakumArakI sahAyatAse milanekA ullekha hai|' dakSiNabhAratame nAgarAjAoMkA rAjya thA aura khAsakara usa dezameM jo gaMgAke muhAne aura laMkAke vIcameM thA yaha prakaTa hai| isI dezameM daMtipura athavA daMtapurako avasthita batalAyA gayA hai| aura uparokta vApI isI daMtapurake nikaTameM thii| ataeva isa kathAmeM jisa nAgakumArakA ullekha hai vaha deva na hokara manuSya hI hogaa| isase bhI vahAke nAgavaMziyoMkA jainadharmapremI honA prakaTa hai| 'nAgadatta munikI kathA se bhI nAgavaMgiyoMkA sambaMdha pragaTa hotA hai / vahAM nAgadattako ujjayinIke rAjA nAgadharmakI priyA nAgadattAkA putra likhA hai aura kahA gayA hai ki vaha soke sAtha krIr3A karaneme bar3A siddha hasta thaa| unake pUrvabhavake eka mitrane gArur3akA bheSa rakhakara unheM saMbodhA thA aura ve muni hogaye the| yahAM rAjA, rAnI aura unake putrake nAma prAya nAga-vAcI hai aura jaise ki hama eka pUrva paricchedame dekha Aye haiM ki prAcInakAlameM nAmollekhake niyamoMme eka niyama kula va vaMza apekSA prakhyAti pAneA bhI thaa| usI anusAra nAgavaMzI 1-A0 kathA0 bhAga 3 pR0 280 / 2-kanidhama e.jA. inDiyA pR0 611 / 3-pUrva0 pR0 593 / 4-ArAdhanAkayAkopa bhAga 1 pR. 148 / Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhrnnendr-pdmaavtii-kRtjnytaa-jnyaapn| [151 honeke kAraNa rAjA nAgadharmake nAmase pragaTa hogA aura usakI rAnI bhI apane pitRpakSakI apekSA nAgadattA tathaiva putra apanI mAtAke anurUpa nAgadattake nAmase prakhyAta honA cAhiye / isaprakArake nAmolekhake kaI aitihAsika udAharaNa milate haiN| rAjA zreNikakI rAnI celanI apane pitRpakSakI apekSA 'vaidehI' athavA 'videhadattA' rUpame aura unakA putra kuNika ajAtazatru apanI mAtAke kAraNa 'videhaputra' ke nAmase pragaTa huye the| ArAdhanA kathAkopakI eka anya kathAme pATilaputrake eka jinadatta nAmaka seThakI strIkA nAma __ jinadAsI aura usake putra kA nAma jinadAma milatA ukta prakAra nAmollekha honA spaSTa hai| ujjainake AsapAsa dazapura aura padmAvatIme nAgavaziyokA rAjya thA yaha prakaTa hI hai / astu, ukta kathAke pAtra bhI bahuta karake nAgavaMzI hI the aura nAgadattaM jana muni hue, isase unakA jainadharmI honA spaSTataH prakaTa hai| uparAta aitihAsika kAlake nAgavaMzI rAjA jena svIkAra kiye gaye haiN| sendraka nAgavaMzI rAjA bhI jaina the| isaprakAra nAgavaMzI rAjAokA janadharmase prAcIna sambandha prakaTa hai| aura yaha sabhava hai ki bhagavAna pAzvanAthakA upAsaka koI paramabhakta nAgavazI rAjA ho; jo zAsanadeva nAgendra dharaNendrake sAtha bhulA diyA gayA ho / ahi__ cchatra' se jo bhagavAna pArzvanAthakA sambandha batalAyA bhI yahI anumAna ThIka jaMcatA hai, kyoki yaha to spaSTa hI hai ki bhagavAna pArzvanAthakA kevalajJAna sthAna pratyeka jainazAstrameM banArasake - 1-hamArA bhagavAnamahAvIra pR0 143 // 2-A0 kathA0 bhAga 3 pR0 161 / 3-4-sTaDIja ina sAutha inDiyana jainIjma bhAga 2 pR0 74 / Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152] bhagavAna pArzvanAtha / nikaTa avasthita unakA dIkSAvana ratalAyA gayA hai| isaliye ahicchatra meM jisa nAgarAjane bhagavAnakI vinaya kI thI aura unapara sapa-phaNa kara yukta chatra lagAyA thA vaha eka nAgavagI rAnA hI honA cAhiye / nAgavaMgI logoke saMpa paNa kara yukta chatra gIgapara rahatA thA vaha pUrvollikhita mayurAka AyAgapaTane kI nAgakanyAka ullekhase spaSTa hai evaM vahIMkI eka anya jaina mUrtimeM svayaM eka nAga rAjAkA citra hai aura usake zIzapara bhI nAgaphaNakA chatra hai| tisapara cIna yAtrI hyanattAMgakA kathana hai ki vauddhokA bhI ahicchatrase sambandha thA / vahA vaha eka 'nAgahRda' batalAtA hai jisake nikTase buddhane sAta dina taka eka nAga gajAko upadeza diyA thaa| rAjA agokane yahIM eka stUpa banavA diyA thaa|' Ajakala vahAM kevala stUpakA patA calatA hai jo 'chatra' nAmase prakhyAta hai / imase kanighama sA0 yaha anumAna lagAte hai ki nAga rAjAke bauddha ho jAnepara usane buddhapara nAga phaNakA chatra lagAyA hogA, jisake hI kAraNa yaha sthAna 'ahicchatra' ke nAmase vikhyAt hogyaa| parantu bAta dara asala yU nahIM hai, kyoMki janazAstroMke kathanase hameM patA calatA hai ki vaha sthAna ma0 buddhake pahilese ahicchatra kahalAne lagA thaa| hatbhAgyase kanidhama sA0ko jainadharmake bAremeM kucha bhI paricaya prApta nahIM thA. usI kAraNa vaha ahicchatrakA jana sambaMdha pragaTa na kara sake / ataeva yunatsAMgake ukta ullekhase yaha to spaSTa hI hai ki ahicchatrameM nAga gajAoMkA rAjya ma0 buddhake samayameM 1-kaniMghana, enaziyenTa jAgarAphI oNpha inDiyA pu0 412 / 2-pUrva pramANa / Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAgavaMzajoMkA paricaya ! [ 153 maujUda thA aura isa taraha unakA vahAMpara prAcIna adhikArahI honA cAhiye / isaliye ahicchatrakI tadvat prakhyAti bhagavAna pArzvanAthakI vinaya nAga chatra Adi lagAkara vahAMke nAgavaMzI rAjAnekI isa kAraNa huI thI, yaha spaSTa hai / zrI bhAvadevamUrike kathanase isa viSayakI aura bhI puSTi hotI hai| vaha kahate haiM ki 'kauzamba' vanameM dharaNendrane Akara bhagavAna pArzvanAthake zIzapara apanA phaNa phailAkara kRtajJatA jJApana kI thI, isalie vaha sthAna 'ahicchatra' kahalAne lgaa|' yahApara bhAva nAgarAjAke vinaya pradarzanake hI hosakte hai kyoMki hama bhAvadevasUrise pahale huye vAdirAjamRrike anusAra dharaNendrakI kRtajJatA jJApanakA sthAna svaya banArasa hI dekha cuke haiM / astu, yA karIba 2 nizcayAtmaka rUpameM kahA jAsaktA hai ki bhagavAna pArzvanAthakA paramabhakta dharaNendrake atirikta eka nAgaganA bhI thaa| Team . SON 1-pAzvanAthacarita sarga 10 zloka 143...... / Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154] / bhagavAna pArzvanAtha / (12) nAgavaMzajoMkA paricaya ! 'pAtAlAdhipati priyA praNayinI ciMtAmaNi prANinAM / / zrImatpArzvajinezazAsanasurI padmAvatI devatA // 22 // ' -bRhatpadmAvatI stotra bhagavAna pArzvanAthake zAsanarakSaka yakSa-yakSiNI* dharaNendra aura padmAvatI devayonike the, yaha hama pragaTa kara cuke haiN| sAtha hI dekha cuke haiM ki koI nAgavaMzI rAjA alaga avazya hI bhagavAna pArzvanAthakA bhakta thA aura bhagavAna pArzvanAthase usa nAgavaMzI rAjAkA sambandha thA kintu prazna yaha hai ki yaha nAgavaMzI rAjA kauna the ? kyA yaha bhAratIya the ? athavA inakA nivAsasthAna bhAratake vAhira thA ? saubhAgyase ina praznoM kA samAdhAna bhI sugamatAse hojAtA hai aura yaha jJAta hotA hai ki yadyapi nAgavaMzI mUlameM to bhAratake hI nivAsI the, paratu uparAMta vaha bhAratameM vAharase hI Akara basa gaye the| jaina padmapurANase hamako patA calA hai ki jisa samaya bhagavAna RSabhadevane dIkSA dhAraNa karalI thI, usasamaya unake nikaTa kaccha-sukacchake putra nami-vinami Aye aura anyoMkI bhAMti rAjya denekI yAcanA unase karane lage the| isa muni ava , pAvanAya caritameM zrI vATagajamarine inheM yakSa batAyA hai, yaha hama dekha cuke hai / zrI sakalakIrti AcAryane bhI dharaNendrakA ullekha 'yakSagaja' rUpameM apane 'pArzvanAtha carita meM (sarga 17 zlo0 104-105) meM kiyA hai| varajega (Burgess) mA0 ne digambara mAnatAke anusAra mA hI prasTa kyiA hai / (Ind Anti, XXXII, 459-464) Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAgavaMzajoMkA paricaya ! [155 sthAme RSabhadevanI para yaha eka tarahakA upasarga hI thA / so unake puNya prabhAva se vahAM dharaNendra A upasthita huA aura usane nami. vinamiko lenAkara vinayA parvatakI dono zreNiyokA rAjA banA diyA aura inakA vaza vidyAdharake nAmase prakhyAta huaa|' vidyAdhara vaMzameM aneko rAnA hogye| uparAnta inameM ratnapura athavA rathanUpura nagarake rAjA sahamArakA putra indra nAmaka rAjA huA / yaha zrI munisuvratanAthajIke tIrthakAla meM huA thaa| indrane jitane bhI vidyAdhara rAjA usa samaya cahuora phaila gaye the, una sabako vaza kiyA aura svargalokake indrakI taraha vaha vahA rAjya karane lagA thA / isI indrane apaneko vilkula hI devendravata mAnA aura usakI taraha hI apanA sAmrAjya phailaayaa| jisaprakAra devendrake nau bheda sAmAnika, pAripada Adi hote haiM; vaise hI isane niyata kiye the tathA jitane aura deva the unakI bhI kalpanA isane vidyAdhara logoMmeM kSetra Adi apekSA kI aura unake sthAnoMke nAma bhI vaise hI rakkhe / pUrvadizAmeM jotipura nagarame rAjA makaradhvaja aura rAnI aditikA putra soma lokapAla niyata kiyaa| rAjA megharatha aura rAnI varuNAke putra varuNako meghapurameM pazcimadizAkA lokapAla banAyA / kAcanapurame kihakaMdhasUrya aura kanakAke putra pAza Ayudha. vAle kuverako uttaradizAkA lokapAla nirdiSTa kiyA evaM kihakaMdhapurame rAjA bAlAgni aura rAnI zrIprabhAkA putra yama dakSiNadizAkA lokapAla sthApita kiyaa| isI taraha asuranagarake vidyAdhara asura, yakSakIrtinagarake yakSa, kinnaranagarake kinnara ityAdi rUpameM devoke 1-zrI padmapurANa pR0 46 / 2-pUrvagrantha pR0 106-109 / Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156] bhagavAna pArzvanAtha / bhedoke samAna hI vahAye | TamI taraha nAgaloka azyA pAtAlake nivAsI vidyAdhara nAga, suparNa, garura, vidyuta Adi nAmase prakhyAta huye / isaprakAra isa manuSya lokameM hI devalokkI nasla kI gaI thii| vidyAdhara loga hama Apa jase manuSya hI the aura Aryavagana kSatrI the| astu, isa ullekhase naagvgiyo| AryavAna manuSya honA pramANita hai aura yaha prakTa hai ki devalokakI taraha nAgadvega aura vaMza yahA bhI maujUda the| ata jana kathAoauke nAgaloka manupya bhI hosakte hai jaise ki hama pUrva paricchedameM dekha cuke haiN| vinayA parvata bharatakSetrake bIcobIcameM banalAyA gayA hai / ima parvata aura gagA-miMdhu nadiyoMme bharanakSetrake chaha khaNDa hogaye haiN| jinamese vIcakA eka rUNDa AryakhaNDa hai aura gepa patra mheccha khaNDa hai / bharatakSetrakA vistAra 6266. yojana kahA gayA hai aura eka yojana 2000 kosakA mAnA gayA hai / ataeva kula bharatakSetra AjakalakI upalabdha duniyAse vahata vistRta jJAta hotA hai / isa avasthAmeM upalabdha pRthvIkA samAveza bharatakSetrake Arya khaNDameM hI hojAnA saMbhava hai aura isameM vijayAdha parvatakA milanA kaThina hai / zrIyuta pa0 vRndAvanajIne bhI isa viSayameM yahI kahA thA ki-"bharatakSetrakI pRthvIkA kSetra to bahuta bar3A hai| himavata kulAcalate lagAya jaMbRddIpakI koTa tAI, bIci kachU adhika daga lAkha koza caur3A hai| tAmeM yaha AvakhaNDa bhI vahata bar3A hai| yAmai vIci yaha khADI samudra hai, tALU upasamudra kahiye hai| .. ara avAra 1-pUrvagrantha pR0 11: / --pUrvatranya pra0 38 / 3-sakSipta jana itihAsa pR0 2 / 4-vatvArthAdhigam sUtra (S. B. J.) pR0 91 / Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAgavaMzajoM kA paricaya ! [ 157 1 Ayu kAya nipaTa choTI hai / tAkA gamana bhI thore ho kSetra hoya hai / " zrImAn sva 0 pUjya pa0 gopAladAsajI baraiyA bhI vartanakI upalabdha duniyAko AryakhaDake antargata svIkAra karate huye pratIta hote haiM / (dekho jainahitaiSI bhAga 7 aka 6 ) tathApi zrI zravaNabelagolAke maThAdhIza sva0 paDitAcAryajI bhI isa matako mAnyatA dete the / unane AryakhaNDako 56 dezomeM vibhakta batAyA thA, jinameM arava aura cIna bhI sammilita the / (dekho eziyATika risarceja bhAga 9 0 282) tisapara madhya eziyA, apharIkA Adi dezokA 'Aryana' athavA 'AyabIja '' Adi rUpameM jo ullekha huA milatA hai vaha bhI jainazAstrakI ima mAnyatAkA samarthaka hai ki yaha saba pradeza jo Aja upalabdha hai prAya. AryakhaNDa ke hI vividha deza haiM / agAr3o pAtAla sthAna niyata karate huye isakA aura bhI adhika spaSTIkaraNa ho jaya | yahApara vijayArdha parvatakI labAI - caur3AIpara bhI jarA gaura kara lenA jarUrI hai / zAstroMmeM kahA hai ki vijayA 25 yojana UcA aura bhUmipara 50 yojana cauDA hai / bhUmise 10 yojanakI UcAIpara isakI dakSiNIya aura uttarIya do zreNiyA hai jinapara vidyAdhara basate hai aura jaina maMdira hai| yaha pUrvapazcima samudrase samudra taka vistRta hai aura cAMdI ke samAna sapheda hai / isa taraha vijayArdha parvata 50 hajAra koza UcA pramANita hotA hai; kintu Ajakala Ucese UcA pahADa tIsa hajAra 3 1 - vRndAvana vilAsa pR0 130 / 2- aiziyATika risaceja bhAga 3 pR0 88 Ara vizvakoSa bhAga 2 pR0 671-674 / 3-padmapurANa pR0 58-59 / 4 - harivazapurANa pR0 54 / Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158] bhagavAna pArzvanAtha / phITase jyAdA UMcA nahI hai / Anakalake himAlayakI aivaresTa nAmaka coTI hI duniyA meM sabase UcI mAjhI jAtI hai aura yaha 29002 phITa UMcAIme hai|' himAlayake bAremeM yaha bhI kahA jAtA hai ki vaha pUrva-pazcima samudrase samudra taka vistRta hai.' parantu isa sAdRzyatAke sAtha usakA aura varNana vinayAse nahIM milatA tathApi usakA itanA vistAra arvAcIna hai, kyoMki yaha kahA gayA hai ki 'eka jamAnemeM himAlayakA adhikAMza bhAga jalamana thaa| nepAla pradeza eka jalakuMDa azvA hRda thA, yaha nepAlavAsiyoMkA bhI vizvAsa hai| ataeva yaha spaSTa hai ki upalabdha duniyA meM vinayArdhakA patA lagAnA kaThina hai aura isa hAlatameM upalabdha pradeza AryakhaMDa hI prasTa hotA hai| hindU paurANikone indrakI rAjadhAnI aura usake udyAna Adi uttarIya dhruvameM sthita batalAye haiN| svargAdikI kalpanA bhI unhoMne vahIM kI hai| yaha indra aura svarga Adi devalokake honA azakya hai; kyoMki hindU zAstroMmeM bhI inako apara (Urdhva) lokameM batalAyA hai| ataeva yaha indra aura usake svarga Adi jainazAstroMka indra, vidyAvara aura usake sthApita kie hue nakalI svargAdi hI prakaTa hote haiN| isa avasthAmeM vijayArgha uttaradhruvame kahIMpara avasthita honA caahiye| uttaradhruvakI abhI taka jo khoja huI hai usase yaha to prakaTa hogayA hai ki vahAMpara bhI kisI jamAnemeM bar3e sabhya 1-DI rApala varlDa aiTalasa pR. 7 / 2-eziyATika risarceja bhAga 3 pR. 68 / 3-prI-hisTaoNrika inDiyA pR0 42-45 / 4-hisTrI oNpha nepAla pR0 77 / 5-eziyATika risarceja bhAga : pR0 52 / Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAgavaMzajoMkA paricaya! [159 manuSya rahate the; kyoki vahAMpara ujar3e huye nagaroMke khaNDahara aura zilpanipuNatAkI anUThI mUrtiyAM bhI milI haiN| kAladoSase vahAMke nivAsiyokA patA Ajakala abhItaka nahIM calA hai; kintu hindU 'purANoke varNanase yaha prakaTa hotA hai ki vahAMke nivAsI barphakI adhikatAse eka samayameM nIcekI ora yUropa aura madhya eziyA AdikI ora haTate Aye the| padArtha vijJAnake itihAsase bhI yaha patA calatA hai ki eka jamAnemeM barpha kI adhika pradhAnatA hogaI thI aura usa 'zItakAla meM saMsArake nivAsiyoMmeM halacala macI thii| isa taraha jainazAstroke kathanakI eka tarahase puSTi hI hotI hai; kyoMki ve mUlameM vidyAdharokA rAjya vijayAdha para batalAte haiM aura uparAntameM unako tamAma yUropa, apharokA aura madhya eziyAmeM phaila gayA nirdiSTa karate haiM, jaise ki hama jarA agADI dekheNge| madhyaeziyA. turkistAna, aura tAtAra dezake nivAsI apaneko jo eka kAzyapa nAmaka puruSakA vaMzaja batalAte hai; vaha bhI jaina mAnyatAkA sama'rthana karatA hai, kyoki bhagavAna RSabhadevakA gotra kAzyapa thA aura unase yAcanA karanepara hI vidyAdhara vaMzake Adi puruSa nami-vinamiko rAjya milA thaa| ina dezoMke nivAsI asura, daitya, nAga Adi vidyAdhara vaMzaja the, yaha hama Upara dekha hI Aye haiM, jinakA astitva vaidika kAlase lekara paurANika samaya taka barAvara milatA hai| / yahAM takake kathanase yadyapi vijayA aura AryakhaMDake saMbaMdhameM 1-'vIra' bhAga 2 aMka 10-11 / 2-prI-hisTaoNrika inDiyA pra0 '43 / 3-padmapurANa pR0 50-125 / 4-inDiyana hisTArIkala kvAraTalI bhAga 2 pR0 28 / 5-pUrvabhAga 1 pR0 132 / Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 ] bhagavAna pArzvanAtha | 1 kucha mAlUma ho gayA hai, para abhItaka nAgoke nivAsasthAna pAtAla lokake viSaya meM kucha bhI jJAta nahIM huA hai / Adhunika vidvAnone daitya, dAnava, asura, nAga, garuDa AdikA nivAsa sthAna hUNa jAtiyo kA mUlagRha madhyaaiziyA aura turkistAna batalAyA hai / unake anusAra nAga, garuDa Adi saba hI hUNa athavA zaka jAtiyoMke hI bheda hai / isako unhoMne sapramANa siddha bhI kiyA hai / unakA yaha kathana jaina zAstroMse bhI ThIka hI pratibhASita hotA hai, yaha hama yahApara pAtAlake viSayameM vicAra karate hue nirdiSTa kreNge| isa spaSTIkaraNa ke liye hame mukhyata: zrI padmapurANajIkA AdhAra lenA pdd'egaa| isa purANa meM zrI rAmacandrajI va rAvaNakA caritra varNita hai / sakSepa me usapara eka najara DAla lenA hamAre liye paramAvazyaka hai / astu, isameM likhA hai ki samrAT sagaracakravartI ke samaya meM vijayArdhakI dakSiNa zreNimeM eka cakravAla nagarakA rAjA pUrNavana thA / vihAya laka nagara ke rAjA sahasranayanane samrAT sagarakI sahAyatA se ise talavArakI ghATa utAra diyA / isakA putra meghavAhana bhAgakara bhagavAna ajitanAthajI ke samavazaraNameM pahuMcA / vahApara rAkSasadevoke indra bhIma aura subhIma usase prasanna huye aura use lavaNa samudrameMke aneka antara dvIpoM meM se eka rAkSasa dvIpakA avipati vanA diyA / yaha rAkSasadvIpa sAtamau yojana lambhA aura cauDA batAyA gayA hai aura isake madhya meM trikUTAcala parvata vatalAyA hai / yahA yojanakA parimANa phIyojana cAra koza samajhanA ucita hai / yaha trikUTAcala parvataM ratnajaTita thA / isI parvatake 1 - pUrvabhAga 1 pR0 134 / Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAgavaMzajoMkA paricaya ! [161 tale 30 yojana pramANa laMkA nAmaka nagarI thI, jisake aneka udyAna aura kamalose maDita sarovara the| yahAM ninendra bhagavAnake anupama caityAlaya bhI the / yaha dakSiNa dizAkA tilakarUpa nagara thaa| meghavAhana Anandase yahA rahane lage the| isake sAtha hI unako pAtAla lekA bhI milI thii| yaha dharatIke bIcame thI aura isakA mukhyA nagara alakArodayapura 6 yojana auDA aura 131 // yonana caur3A thaa| meghavAhanane laMkA to apanI rAjadhAnI banAI aura pAtAlalakA bhaya nivAraNakA sthAna niyata kiyA / jisa samaya meghavAhana vimAname baiThakara lakAko cale the to unako bIcame zyAmavarNakA lavaNa samudra par3A thaa| meghavAhana mahArakSako rAjyade muni hue / mahArakSake amararakSa udadhirakSa, bhAnurakSa ye tIna putra hue / mahArakSa bhI dIkSA le gae, so amararakSaka rAjA huye aura yuvarAja padapara bhAnurakSa niyata huye| amararakSakA vivAha kinnaranAda nagarake zrIdhara vidyAdhara rAjAkI putrI arijayAse huA thA / gadharvagIta nagarake surasannibha rAnAkI garvA putrI bhAnurakSane paraNI thii| bar3e bhAIke dazaputra aura chaha putrI thI itane hI saMtAna choTe bhAIke the / putrone apane 2 nAmake nagara basAye so kula isaprakAra the. 1 sandhyAkAra, 2 sudeva, 3 manodvAda, 4 manohara, 5 hasadvIpa, 6 hari, 7 jogha, 8 samudra, 9 kAcana 10 ardhasvarma, 11 Avarta, 12 vighaTa, 13 ammoda, 14 utkaTa, 15 sphuTa, 16 ratugRha, 17 tadya, 18 toSa, 19 AvalI aura 20 rndviip| ' amararakSa aura bhAnurakSa bhI muni hogae / uparAnta bahuta Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "162] bhagavAna pArzvanAtha / -rAjAoMmeM eka rakSa, jisakA putra rAkSasa huaa| inhIke nAmase isa vaMzake rAjA 'rAkSasa' kahalAne lage | rAkSasake do putra Aditya gati aura kIrtidhavala haye / vijayA dakSiNa zreNIke meghapurake rAjA atIndrake putra zrIkaThane apanI manoharadevI kanyA kIrtidhavalako de dI; para ratnapurake puSpotara rAjA use apane putra padmottarake liye cAhate the| zrIkaMThane sumeru yAtrA karate hue padmottarakI bahina padmA bhAko dekhA so vaha use uThA laayaa| isapara lar3AI huI, para padmAbhAke kahanese saMdhi hogii| kIrtidhavalake AdhIna nimnadeza the: sandhyAkAra, suvela, kAMcana, haripura. jodhana, jaladhidhyAna, haMsadvIpa, bharakSama, arghakharga, kUTAvarta, vighaTa, rodhana, amalakAMta, sphuTataTa, ratnadvIpa, toyAvalI, sara, alaMghana, nabhobhA, kSema ityaadi| zrIkaTha uparokta saMdhimeM apanA rAjya kho baiThA thA, so kIrtidhavalane ise laMkAse uttara bhAga tInasau yojana samudrake madhya bAnaradvIpa, jisake madhya kihukudA parvata thA, vaha diyA / isa dvIpameM vAnara manuSya samAna krIr3A karate the| zrIkaMThane unheM pAlA aura kihukaMda parvatapara kihukaMda nagara vsaayaa| isake uttarAdhikAriyoMmeM eka amaraprabha rAjA huA, jisane laMkAke rAjAko putrI guNavatIse vivAha kiyA thA / isIne apanI dhvanAmeM 'vAnara' cinha rakhanA prArambha kiyA, jisase isake vaMzana bAnaravazI kahalAne lage the| isane vijayArghake sAre rAjAoMko jItA thA / uparAMta aneka rAjAoMke bAda isa vazameM eka rAnA mahodadhi nAmaka zrImuni suvratanAthanI (20veM tIrthakara)ke samayameM huA thaa| inake samayameM laMkAkA rAnA inakA mitra vidyutakeza thaa| phira eka kihakaMgha nAmaka rAjA Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 nAgavaMzajoM kA paricaya ! [ 163 huA / ise lAla mukhavAlA bidyAdhara likhA hai / ise vidyAdharoMne harAyA thA, so yaha vAnaradvIpa chor3a pAtAla - laMkA meM AyA thA / rAkSasavaMzI bhI vahIM pahuMce / nirdhAta laMkAkA rAjA huA / bahuta dina pAtAla - lakA meM rahate kihukaMdhakA jI Uba uThA / usane dakSiNa samudra taTapara karanataTa vanake pahAr3apara kihukaMdhapura nagara vasAyA ! karNaparvata para isake jamAIne varNakuNDala nagara vasAyA / pAtAlalakAke svAmI sukezake tIna putra the mAlI, sumAlI aura mAlyavAna / nirghAt kuTumbI daitya kahalAte the, so inase ukta tIna putroMne laMkA vApasa jIta lI / yajJapurake vizva kauzikIke putra vaizravaNako vahAM kA rAjA banAyA / pAtAlalaMkA meM sumAlIkA ratnazravA rahA / isane puSpakavanameM vidyA sAdhI / vahAM kesakI nAmaka rAjaputrI isakI sevA meM rahI / vidyA siddha honepara isane vahIM puSpAtaka nagara basAyA inhI ke yahAM rAvaNakA janma huA / bAlapanemeM rAvaNane usa hAra ko uThA liyA thA jisakI rakSA eka hajAra nAgakumAra karate the / uparAMta isane bhIma nAmaka vanameM eka svayaMprabha nAmaka nagara basAyA thA / rAvaNakA vivAha vijayArdhaparvatakI dakSiNa zreNIke nagara asurasaMgatike rAjA mayakI putrI maMdodarIse huA thA / rAjA maya vidyAdhara hI thA, paraMtu daitya kahalAtA thA / laMkAke rAjA vaizravaNake vaMzaja yakSa kahalAte the / vaizravaNa aura rAvaNameM yuddha huA thA, jisameM vaizravaNakI parAjaya huI thI / loga use raNabhUmise uThAkara yakSapura legae the / vahAM usane digambarI dIkSA dhAraNa kara lI thii| : lAla mukhavAle 'reDa inDiyansa' Aja uttarIya amerikAmeM milatehaiM / samava hai vAnaravaMzI rAjAoMkA rAja yahIM rahA ho / Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164] bhagavAna pArzvanAtha / puSpakake madhya eka mahA kamalavana hai so vahAse vimAnameM baiThakara rAvaNa dakSiNa samudrakI ora lakAko calA aura trikUTAcala parvata para padmarAgamaNimaI caityAlaya dekhe / idhara sUryaraja aura rakSaraja vAnaravaMziyoMne bhI pAtAla laMkAke alakanagarase nikalakara kihakUpura bAnaradvIpameM jA gherA / rAjA idake ThikapAla yamane unase yuddha kiyA, jisameM vAnaravazI kaidI hue ! meghalavaname naraka nAmaka badIgRhameM yaha vaida rakkhe gae / isapara rAvaNane yamako A gherA / yama bhAgakara rAjA iMdrake pAsa rathanUpura jA pahuMcA | rAvaNa lauTakara trikUTAcala parvatako calA gayA, jahAMse samudra dikhAI par3atA thA / uparAMta kihakadhapurameM vAnaravaMzI suryaranake putra vAlI aura sugrIva hue| pAtAla laMkAmeM kharadUSaNa rAvaNakA bahanoI rAjyAdhikArI huA / pAtAla-laMkAmeM maNikAMta parvata thaa| vAlI vairAgya pA muni hogaye, rAvaNa digvijayako nikle mo sugrIvane usase maMtrI kara lii| pahale unane aMtaradvIpa vaza kiye phira saMdhyAkAra, suvela, hemA, pUrNa, suyodhana, hasadvIpa. vArihavyAdi dezoM ke vidyAdhara rAjAose unane bheMTa lI / uparAnta rathanapurake rAjA iMdrako vaza karane rAvaNa calA so pahale apane kharadUSaNa bahanoIke pAsa pAtAla laMkAmeM DerA DAle / hiDamba, haihiDimba, vikaTa, trijaTa, hyamAkoTa, sunaTa, TaMka, sugrIva, tripura, malaya, hemapAla, kola, vasuMdara ityAdi rAjA usake sAtha the / kharadUSaNa kubha, nikumbha, Adi rAjAoke sAtha inake sAtha holiyA / yahAMse nikalakara rAvaNako sUryAsta vivyAcala parvatake samIpa huA / narmadAke taTa rAvaNa Thahara gye| vahAM mAhimatIke rAjA sahastrararimakI keli-krIDAse rAvaNako pUjAma Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAgavaMzajoMkA paricaya ! [165 vighna huA so unameM yuddha chiDa gyaa| bhUmigocarI sahasrarazmi pakar3A gayA / zatabAhu munike kahanese rAvaNane use chor3a diyaa| paraMtu usane putrako rAjya de munidIkSA grahaNa kara lii| phira rAvamane uttaradizAke saba rAjA vaza kiye / rAjapuranagarakA maruta yajJa kara rahA thA, nAradake samajhAnepara bhI vaha nahIM mAnA thA / rAvabhane usako bhI vaza kiyaa| itanemeM varSARtu AI; so rAvaNane gaMgAtaTa para Thaharakara bitAI / yahI umane apanI putrI kRtacitrA mathurAke rAjA madhuko vivAha dI thI / yahAse hI usane sammedazikharakI vaMdanA kI thI aura phira agADI calakara vaha kailAzake samIpa pahuMcA thaa| yahAMpara iMdrakA digpAla duladhipurakA svAmI nalakUbara rAvaNakA sAmanA karaneko AyA / usane idrako bhI khabara bheja dI / iMdra usa samaya pAMDuvanake caityAlayokI vadanA kara rahA thA / usane AnekI taiyArI kI, itane meM nalakUvara parAsta hogyaa| rAstA sApha pA rAvaNa agAr3I baitADya parvatapara phuNce| iMdrane bhI rAvaNako najadIka AyA jAnakara sirapara Topa rakhakara.raNabherI banavA dI / saMgrAma chir3a gayA / rAvaNake yoddhA bajavega, hasta, prahasta, mArIci, udbhava, bajja, vakra, zukra, sArana, mahAjaya Adi the| indrake meghamAlI, taDasaMga, jvalitAkSa, ari, khecara, pAcakasiMhana Adi the / iMdrakI hI parAjaya huI / rAvaNa lauTakara laMkA jAne lgaa| rAstemeM gaMdhamAna parvata dekhA / idhara. indra muni hokara antataH mokSako ge| . isataraha rAvaNa Anandase pAtAlapurake samIpa tiSThatA rAjya kara rahA thA ki pAtAlanagarake rAjA varuNase rAvaNakA yuddha huA Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / thaa| 166] bhagavAna pArzvanAtha / thA / isI samaya apane mAmAke yahAM hanuruhahIpameM janma pAkara bar3e huye hanUmAna bhI lakA Aye the / vIcI parvata inako mArgameM par3A thA / uparAnta vaha samudrako bhedakara varuNake nagarapara pahuMce the / yuddhameM varuNa pakaDA gayA thaa| vahAke bhavanonmAda vanameM rAvaNane DerA diye the aura usakI satyavatI kanyAko paraNA thA / hanUmAnako rAvaNane apanI ghevatI vivAhI thI aura use karNakuNDalapurakA rAjya diyA thaa| laMkAmeM lauTakara zAMtinAthanIke caityAlayakI vaMdanA kara rAvaNa Anandase rahatA thA / uparAMta sukauzala dezakI rAjadhAnI ayodhyAmeM ikSvAkavaMgI rAjA dazaratha rAjya karate the| inhIke samayameM argha barabara dezake mlecchoMne bhAratavarSapara AkramaNa kiyA thaa| ardhavaravaradeza vaitAjyake dakSiNa bhAgameM aura kailAsake uttarameM avasthita aneka antara dezoMmeM eka thA / yahAM mayUramAlA nagarakA rAjA mleccha antargata nAmaka yA / kAlidrIbhAgA nadIkI ora yaha viSama mleccha the| inake sAtha kirAta, bhIla Adi the / ina mlecchomeM zyAma, kardama, tAmra Adi varNake loga the tathA kaI eka vRkSoMke valkala pahine hue the| dazaratha janaka, rAma aura lakSmaNane inako harAyA aura yaha vindhyAcala mAdi gahana sthAnomeM vasa ge| rAma jaba vanavAsake dina kATate hue dakSiNa bhAratameM pahuMce, to vahAM inhoko unane parAsta kiyA thaa| uparAMta daMDakavanase rAvaNa sItAko hara legayA thaa| idhara kharadUSagakA putra ajJAta lakSmaNake hAthase mArA gayA thA; so kharadUSaNa inapara car3ha AyA thaa| Akhira isa yuddha meM vahI kAma AyA thaa| candrodayake putra virAdhita vidyAdharake kahanese rAma-lakSmaNa pAtAla Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAgavaMzajAMkA paricaya! [167 laMkA pahuMce the| udhara vahAMse Akara kihakaMdhApurake rAjA sugrIvakI sahAyatA rAma-lakSmaNane kI, so sava vAnaravaMzI inake sahAyaka ho gaye the / isI samaya krauMcapurake rAjA yakSa aura rAnI rAjilatAkA putra yakSadatta thaa| vaha eka strIpara mohita thaa| ainamunike samajhAnese vaha mAna gayA thaa| uparAMta kihakaMdhApurase hanUmAna sItAkA patA lagAne calA thA, so pahale uptane mahendrapurameM apane mAmAko baza kiyA thaa| unako rAmacaMdrajIke pAsa bhejakara phira vaha agAr3I bar3hA thA aura use dadhimukhadvIpa par3A thA jisame dadhimukha nagara thaa| vahAM nikaTa Aga lage vanameM do munirAja va tIna kanyAyeM hanUmAnajIne dekhI thI / unakA upasarga unhone dUra kiyA thA / dadhimukha nagarake rAjA yakSakI ve tIna kanyAyeM yiiN| Akhira unako rAmacaMdrane paraNA thaa| phira hanUmAna laMkA pahuca gae the| pramadavanameM usane sItAko dekhA thaa| hanUmAna sItAkI khabara le jaba lauTa Ae taba rAma-lakSmaNane laMkApara car3hAI kI thii| ve pahale velaMdharapura pahuMce the aura vahAke samudra nAmaka rAjAko parAsta kiyA thaa| phira subela parvatapara subela nAmaka vidyAdharako vaza kiyA thaa| uparAMta akSayavanameM rAtri purI kI thii| agAr3I cale to laMkA dUrase dikhAI paDI / haMsadvIpame DerA DAle aura vahAMke haMsaratha rAjAko jiitaa| haMsadvIpake agADI raNakSetra raca diyaa| rAvaNake senApati ariMjayapura nagarake rAjAke do putra the / yaha apane pUrvabhavomeM ekadA kuzasthala nagarameM nirdhana brAhmaNa jinadharmase parAGmukha the| jainI mitrake saMyogase jainI huye aura phira anya bhavameM tApasa hokara ariMjayanagarake rAjAke putra huye the / rAvaNase yuddha huaa| sugrIva aura bhAmaNDala Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168] bhagavAna pArzvanAtha / zaktihIna huye so garuDendrako rAmacandrane yAda kiyaa| usane siMhavAhana aura garuDa vAhana nAmaka deva bheje, jinake pratApase sugrIva bhAmaNDalakA nAgapAza dUra huA / garur3ake pakhokI pavana kSIrasAgarake jalako kSobharUpa karane lagI so vaha nAga vahAse vilIna hogae / indra nIlamaNikI prabhAse yukta rAvaNa uddhata rUpase saMgrAma karane lagA, vidyA mAdhane lagA aura phira Akhira mRtyuko prApta huA thA / lakSmaNane kuvarake rAjA bAlakhilyakI putrI kalyANamAlAse yahIM vivAha kiyA thA aura phira lavaNa mamudra lAghakara ayodhyA yahuce the / isa taraha zrIpadmapurAName yaha kathana hai / aba isa kathanake AdhArase hame pAtAlapurakA patA lagAnA sugama hojAtA hai / uparokta kathanase yaha spaSTa hai ki bhAratase dakSiNa pazcimakI ora lakA thI aura lakA pahacaneke pahale pAtAlalakA par3atI thI, kyoMki pAtAla-lakA hI rAvaNako digvijayake lie nikalate samaya pahale AI thii| phira pAtAla-lakAse khandUSaNane rAma-lakSmaNapara jo daDakavanameM AkramaNa kiyA thA, so usakI khabara rAvaNako nahIM huI thI, kyoMki pAtAla-laMkAse bhArata Ate huye vIcameM laMkA nahIM par3atI thI-vaha usase Upara raha jAtI thI yaha pragaTa hotA hai| kiMtu hanumAnajIko laMkA jAte huye mArgameM pAtAlalakA nahIM par3I thI, isakA yahI kAraNa ho sakatA hai ki ve dUsare mArgase gaye the| yahI vAta rAma-lakSmaNake AkramaNakI samajhanA cAhiye / vahA mI pAtAla lakAkA ullekha nahIM milatA hai, kiMtu yahA yaha sabhava hai ki ve pAtAla-lakA taka pahuca hI na pAye hoM aura haMsadvIpameM gNabhUmi racakara baiTha gae hoM, jo pAtAla-laMkAke itara bhAgameM ho| isa viSayameM nizcayarUpase jAnaneke liye hameM Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAgavaMzajoMkA paricaya | [ 169 dekhanA cAhie ki rAkSasadvIpa athavA laMkA aura pAtAlalaMkA kahAMpara the ? AjakalakI mAnI huI laMkA (Ceylon ) to yaha ho nahIM saktI; kyoMki bhArata se prAcIna laMkAtaka pahuMcane meM kitane hI dvIpa par3ate the / jaba rAvaNa sItAko harakara liye jArahA thA to bIca samudra meM ratnajI vidyAdhara ne usakA mukAbilA parAsta hokara kampUdvIpame jA girA thA / " aMtara dvIpoM meM se eka batAyA gayA hai| dvIpa na hokara dvIpa hai / tisapara prAcIna ratnadvIpa aura siMhaladvIpake nAmase huA trikUTAcala parvata bhI kahIM dikhAI nahIM kiyA thA aura vaha aura phira use aneka maujUdA lakA eka atara kathAo meM isakA ullekha milatA hai aura isameM par3atA hai / isaliye yaha rAkSasa vaziyo ke nivAsa sthAna jo sandhyAkAra Adi batAye gaye haiM, unameM, kA ratnadvIpa hI hogA, yaha ucita pratIta hotA hai / isa apekSAse rAkSasoke ina AsapAsa ke sthAnoMko chor3akara kahI dUra aMtaradezameM laMkA aura pAtAlalaMkA honA cAhiye / 3 hindU purANoMmeM zaGkhadvIpameM rAkSasoM aura mlecchoMkA nivAsa batalAyA hai aura antataH rAkSasoMkI apekSA hI unane usa sthAnakA nAma 'rAkSasa sthAna' rakha diyA hai / hindU zAstromeM yaha rAkSasa loga bhayAnaka deva batalAye gaye haiM / " paraMtu vAta vAstavameM yUM nahIM hai| yaha manuSya vidyAdhara hI the / hindU zAstrakArone inakA ullekha bhayAnaka rAkSasoM aura mlecchoke rUpameM kevala pArasparika sparddhAse hI 1 - jaina padmapurANa pR0 556 / 2 - kaniMghama, enaziyanTa jAgarAphI oNpha inDiyA pR0 637-638 / 3 - aiziyATika gsiceMja bhAga 3 pR0 00 / 4 - pUrva0 pR0 185 / 5- pUrva0 pR0 100 / Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170] bhagavAna pArzvanAtha / kiyA hai, kyoMki hama jAnate hai ki yaha vidyAdhara jaina dharmAnuyAyI the| rAmAyaNameM spaSTa svIkAra kiyA gayA hai ki rAkSasa-daitya Adi yajJame mAnakara vighna upasthita karane lage the aura Upara jaina padmapurANake varNanameM hama dekha Aye haiM ki rAkSasavazI rAvaNane yajJakArya baMda karAyA hI thA / isa apekSA yaha spaSTa hai ki vidyAdhara manupyoko rAkSasa Adi devayonike batalAnA kevala pArasparika spoke hI kAraNa thA / yAjJavalkyane, isI spIke kAraNa gaMgAkI tarAImeM rahanevAle manuSyoM athavA pUrvIya Aryoko jo bahutAyatase kAzI, kauzala, videha aura magadhameM veda virodhI bane rahate the aura jo bahuta karake jaina hI the 'bhRSTa' sajJAse vibhUSita kiyA thaa| sArAMzata. yaha svIkAra kiyA jAsaktA hai ki zaGkhadvIpameM rahanevAle rAkSasa aura mleccha vAstavame Arya manuSya hI the aura prAyaH jaina the| __ aba dekhanA yaha hai ki zaGgadvIpameMkA yaha rAkSasasthAna kahAM para hai ? eka yUropIya prAcya vidyAvizArada zahIpako AjakalakA mizra (Egypt) siddha karate haiM aura usImeM rAkSasasthAna pramANita karate haiN| vaha rAkSasasthAna vahI pradeza batalAte haiM jisako yUnAnavAsiyoMne raoNkoTisa (Rhacotis) saMjJA dI thI athavA jisako unhIMkA bhUgolavettA keDarenasa (Cedrenus ) 'raoNkhAstena' (Rhakhasten) nAmase ullekhita karatA hai| yaha sthAna maujUdA alekjhAMDiyAke hI sthalakI ora thA aura prAcInakAlameM avazya hI vizeSa mahatvakA sthAna rahA hogA, kyoMki bhUgolavettA linI 1-pakSipta jaina itihAsa pR0 11-12 / 2-aiziyATika risaceMja bhAga 3 pR. 10. / 3-pUrva0 pR0 189 / Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAgavazaMjoMka pricy| [171. (Pliny) batalAtA hai ki mesaphIsa (Mesphees) nAmaka mizrake eka prAcIna rAjAne yahAMpara do caukone staMbha (Obsliks) vanavAye ye aura usase pahaleke rAjAoMne yahAM aneka kilA Adi banavAye the| yaha sthAna antarIya kuzadvIpake kinArepara' avasthita 'trizRGga' arthAt tIna kUTavAle parvatase haTakara nIcemeM thA / jaina zAstra rAkSasadvIpameM tIna kUTavAlA trikUTAcala parvata batalAte haiM; usakI talImeM lakApurI kahIM gaI hai / hindU aura jaina zAstrakAroMke batAye hue nAmoMse kiJcita antara AnA svAbhAvika hI hai; kintu uparokta sAdRzyatAko dhyAnameM rakhate huye rAkSasadvIpa aura laMkAkA mizrameM honA ThIka jaMcatA hai| vaise bhI loka vyavahAra meM laMkA 'sone' kI mAnI jAtI hai aura mizrake prAcIna rAjAoMkI jo sonekI cIjeM abhI hAlameM bhUgarbhase nikalI haiM, vaha isa janazrutiko satya prakaTa karatI haiM / tisapara jainazAstrameM jo laMkAke pAsa kamaloMse maMDita kaI udyAna aura vana batalAye haiM; vaha bhI yahAM mila jAte haiN| mizrakA UrdhvabhAga, jisameM ki alekajanDyiA Adi avasthita haiM inhI vanoMke kAraNa 'araNya' athavA 'aTavI' ke nAmase jJAta thaa| sacamuca pahale nIla (Nile) nadIkA yaha muhAnA gahana vanase bharA huA thA aura yUnAnIloga * use apanI devIkA pavitrasthAna (Sncred to the Godess Diana) mAnate the| unakA yaha mAnanA eka tarahase hai bhI ThIka kyoMki mahAsatI sItAke nivAsasthAnase yaha vana pavitra hocuke the| 1-pUrva0 pR. 189 / 2-pUrva0 pR0 154 / 3-mADanarivyU Vol XL. 4-aiziyATika risarceja bhAga 3 pR. 97 / 5-pUrva0 pR0 164 / Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172] bhagavAna pArzvanAtha / isataraha lakAmeM jo parvata Adi batAye gaye the, vaha saba ukta prakAra mizrame mila jAte hai / isaliye lakAkA yahA ho honA ThIka hai / yadi lakA UparI mizrameM mAnI jAve to pAtAla lakAkA umase nIce honA Avazyaka ThaharatA hai| pAtAla-laMkAke nikaTa, padmapurANake uparokta varNanameM puppakavana aura usIme uparAnta puSpAtaka nagarakA camAyA jAnA likhA hai tathApi puppakake madhya 'eka mahAkamala vana bhI thA aura svaya pAtAla laMkAmeM eka maNikAta parvata batalAyA gayA hai| ina sthAnoMko dhyAnameM rakhanese hameM mizrake -nIceke sthAna avesiniyA(Abyssenia) aura ithyUpiyA (Ethiopia) hI pAtAla lakA pratibhASita hote haiN| inhI dono dezomeM pAtAla laMkAke uparollikhita sthAna hameM mila jAte haiN| avesiniyAke nikaTa ithyUpiyAmeM puSpavarSa sthAna batalAyA gayA hai jahAM avasiniyAkI nandA athavA nIla nadI vRhata nIla (sile) me Akara milatI hai| yahIM isI nAmake parvata va vana hai / tathA inhIMke nIce jo padmavana batAyA gayA hai vaha mahA kamalavana hogA kyoMki kamala aura padma paryAyavAcI zabda haiM aura padmavanameM koTipatradalake kamala hote the, isaliye unakA paryAyavAcI evaM aura bhI spaSTa * nAma mahAkamalavana ThIka hI hai / puppAtaka aura puppavarSameM kiMcit hI bAhya bheda hai, varan bhAva donoMhIkA eka hai / ataeva unako eka sthAna mAnanA yuktiyukta pratIta hotA hai| aba rahA sirpha maNikAMta parvata jisameM aneka prakArakI maNiyA lagI huI thiiN| puppAtaka athavA puppavarSase Upara calakara ithyUpiyAme jahAMzakhanAgA 1-pUrva0 pR0 56 / -pUrva0 pR0 64 / Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAgavaMzajoMkA paricaya / [173 (AjakalakI mAreca Mareb) nadI nIla (Nile)me Akara milatI hai, vahApara samIpavartI eka 'dyutimAna' parvata batalAyA gayA hai| isameM maNiyAM dhAtu Adi milate the, isa kAraNa maNiyokA prakAzarUpa yaha parvata 'dyutimAna' kahalAtA thaa| ataeva dyutimAna aura maNikAMta parvata eka hI hoM, to koI Azcarya nhiiN| isaprakAra pAtAlalaMkA Ajakalake atresiniyA aura ithyapiyA pradeza hI honA cAhiye / ithyUpiyAme jaina muniyoM kA astitva grIka loga 'jaimnosUphiTsa ' ke rUpameM batalAte haiN| jaimnosUphiTama jaina muni hI hote haiM yaha pragaTa hI hai / astu; yahAMpara yaha saMzaya bhI nahI rahatI ki abesiniyA aura ithyUpiyAmeM jainadharma kahAMse AyA ? yadyapi jainazAstra to tamAma AryakhaNDame jisameM AjakalakI sArI pRthvI AjAtI hai eka samaya jainadharmako phelA haA batalAte hai| pAtAlalakAme jaina madirokA mantvi zAstromeM kahA gayA hai| . avesiniyA aura ithyUpiyAke nivAsI bahuta prAcIna jAtike aura unakA dharma bhI prAcInatama mAnA gayA hai;" eva unakI bhASA aura lipi karIba 2 prAcIna saMskRta lipike samAna hI thii| tathApi unakA saMbandha yAdavoMse bhI thA, yaha batAyA gayA hai| hindU 1-pUrva0 pR0 106|2-pr viliyama jonsa ina jaimnosUphiTsako bauddha yAyI batAte hai (pUrva0 pra0), kintu usa prAcInakAlameM vaudroMkA astitva bhArataka bAhara milanA kaThina hai. kyophi bauddha dharmakA videzoMmeM pracAra samrATa * dvArA hI huA thA / tisapara sara viliyamake jamAnemeM jaina aura cha eka samajhe jAte the / isaliye yahA baudroMse matalava jaina hI mamajhanA cAhie / 3-inmAikopeDiyA beTinikA bhAga 35 / 4-aiziyATika parasatraja bhAga 3 pR. 139 / 5-pUrva0 pa0 4-5 / Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174] bhagavAna pArzvanAtha / zAstroMka anusAra avesiniyA aura ithyUpiyA bahira kugadvIpameM A jAte haiN|' isa kuzadvIpameM vaha eka kuzamtaMbha aura daitya, dAnava, deva, gaMdharva, yala, rakSa aura manuSyokA nivAsa batalAte haiN| manuSyomeM caturvarNa vyavasthA bhI thI, yaha bhI vaha kahate haiN| isI kuzadvIpameM yAdavoMkA Agamana kRSNake bAlyakAlameM kaMsake bhayake kAraNa batAyA gayA hai| kahA gayA hai ki ve bhAratavarSase nikalakara avesiniyAMke pahAr3oMpara Akara rahane lage the| unake netA yAdavendra kahalAte the| so unhIMkI apekSA yaha parvata bhI isI nAmase prasiddha huye the| prAcIna ithyUpiyana nivAsiyoMke svabhAva Adi ina yAdavoM jaise hI the aura grIka bhUgolavettA bhI unakA Agamana vahAM bhAratavarSase huA batalAte haiN| jaina harivaMzapurANake kathanase bhI isa vyAkhyAkI puSTi hotI hai| yadyapi vahAM kRSNase bahuta pahale unakA Agamana yahAM batalAyA gayA hai| vahAM kahA gayA hai ki 21 veM tIrthakara zrI naminAthanIke tIrtha meM yaduvaMzI rAjA zUra the| inhoMne apanA mayurAkA rAjya to apane choTe bhAI suvIrako de diyA thA aura svayaMne kuzadya dezameM paramaramaNIya eka zauryapura nAmaka nagara basAyA thaa| Ajakala zauryapura mayurAke pAsa hI mAnA jAtA hai| patu yaha ThIka nahIM hai kyoki mathurAke AsapAsakA deza 'kuzadya' nAmase kamI prakhyAt nahIM thaa| bhAratameM kuzasthala dezako kauzala kinhIM zAstroM meM batAyA huA milatA hai, kintu vahAMbhI zauryapura 1-pUrva pR0 55 / 2-3-viSNupurANa 2-4 35-4 / 4-5-aiziyATika risarceja bhAga 3 pR0 87 / 6-rivazapurANa pra0 204 / --mAvadevasari, pArzvanAthacaritra sarga 5 meM kuzaspalake rAjA prasena Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAgavaMzajoMkA paricaya / [175 nahIM hosaktA; kyoMki zauryapurake nikaTa udyAnameM eka gaMdhamAdana parvata batalAyA hai; hAMpara supratiSTha nAmaka munirAjako kevalajJAnakI prApti huI thii|' gaMdhamAdana parvata himAlayakA pazcimI bhAga mAnA jAtA hai; paraMtu usakA koI nikaTavartI pradeza bhI kuzadyadeza nahIM kahalAtA hai| isake atirikta gaMdhamAdana parvatakA ullekha dvArikAke nikaTa rUpameM bhI huA hai; paraMtu vahAM jainAcArya barar3o parvata zreNIko hI gaMdhamAdana mAnakara vaha ullekha karate haiN| hindU zAstra dvArikAko kuzasthalImeM batalAte haiM; paratu yahA bhI vahI Apatti agAr3I AtI hai ki dvArikAke nikaTa udyAnameM gaMdhamAdana parvata nahIM thaa| ataeva yaha kuzadyadeza uparokta kuzadvIpa arthAt avesiniyA hI honA cAhiye; jahAMpara yAdavokA AnA pramANita hai| hinduoMke mAne hue kuzadvIpameM gaMdhamAdana parvatakA ullekha bhI milatA hai| isaliye avesiniyAko hI kuzadyadeza samajhanA ThIka jaMcatA hai| isa avasthAmeM pAtAla-lakA aura kuzadyadeza eka hI sthAnapara paricita hote haiM / isakA artha yaha hosaktA hai ki pAtAla-laMkA bhI uparAnta kuzadyadezake nAmase prasiddha hogaI thI jaise ki hindUzAstra pAtAlalaMkAkA ullekha kahIM karate hI nahIM hai aura avesiniyA ithyUpiyA evaM nyUbiyAke sAre pradezako kuzadvImeM garbhita karate haiM; paraMtu rAvaNake samayameM jaina grandhakAra avesiniyA aura ithyUpiyAko pAtAla-laMkAke jita vatalAye hai, para yaha rAjA kauzalake ye| isalie yahA kuzasthalase bhAva kAzalake hI pragaTa hote haiM / 1-harivazapurANa pR0 205 / 2-dI inDiyana hisTaoNrikala kvArTaralI bhA0 1 pR. 135 / 3-neminirvANakAnya 53-61 / 4-mahAbhArata sabhA0 13 a0 / 5-aiziyATika risarceja bhAga 3 pR. 167. Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17.] bhagavAna pArzvanAtha / nAmase aura nyUviyAko kuzasthalakI sanAse ullekha karate pratIta hote hai / yaha bhI sabhava hai ki jena zAstrakAroke nikaTa avesiniyA kurADhIpa rahA ho aura ithyUpiyA pAtAla laMkA kyoki ithyapiyAmeM hI pAtAla-laMkAke parvata va vana Adi milate haiN| astu, usa samaya karAyalame vaidika dharmake kriyAkANDa yajJAdikA pracAra thA, yaha bhI padmapurAName svIkAra kiyA gayA hai| ataeva yaha spaSTa hai ki avesiniyAme yAdava loga bhI pahuMce the: jinamese uparAta bhagavAna neminAthakA janma huA thA aura jo janazAstroMmeM jainadharmAnuyAyI batAye gae hai / avesiniyA hI kugadyadeza hai, isakA samarthana yAdavendra zUrasenake pautra vasudeva varNanase bhI hotA hai| jaba vanudeva kugadyadezake zauryapurase nikalakara aMgadezake campA nagarameM jAkara vidyAdharake vimAnase gire the, taba unhoMne acaMbhemeM paDakara logose pUchA thA ki yaha kaunasA deza hai ? yadi mayurAke pAsa hI gauryapura hotA to aMgadeza aura campAkA paricaya vasudevako jarUra honA cAhiye thA aura vahApara pahuMcane para unheM vismita honA Avazyaka na thaa| sAtha hI zauryapurake gaMdhamAdana parvatapara jo jaina muniko kevalajJAna honA batalAyA gayA hai, vaha bhI ThIka hai, kyoki abesiniyAmeM jaina muni pahale vicarate the, yaha bAta grIka loga batalAte haiN| isa gAmeM avesiniyAko hI pAtAla-laMkA mAnanA ThIka-jaMcatA hai| usake zabdArtha bhI isI vyAkhyAkA samarthana karate hai; kyoMki lakA ( mizra ) se nIce ( agho-pAtAla )kI ora hI avesiniyA thii| yadi lA mitra aura pAtAla-laMkA aveminiyA evaM 1-padmapugaNa pR0 6.1 / Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAgavaMzajoMkA paricaya! [177 ithyUpiyAmeM the, to hanUmAna aura rAmacaMdrajIko jo vahAM jAte huye mArgameM deza par3e the, vaha bhI yathAvata Ana mizra jAte huye mila jAnA caahiye| pAtAla laMkAme rAvaNake bahanoI kharadUSaNako mArakara rAmacandra vahAM vidyAdhara virASitake kahane aura rAkSasavazake mitra kiSkighApurake vAnaravaMziyoM-sugrIva Adike bhayase cale gaye the, paraMtu vaha vahAM jyAdA dina nahI Thahare the aura vApisa ki kandhApura mugrIvakI sahAyatA karane cale Aye the| unakA vahAM adhika dina ThaharanA bhI ucita nahIM thA, kyoki Akhira vahAM rAvaNakA bhaya adhika thA aura jabaki rAvaNako rAma-lakSmaNake pAtAla laMkAmeM honekA patA cala gayA thA, taba unakA pAtAla-laMkAkI orase AkramaNa karanA ucita nahIM thaa| sutarAM mAlUma to yaha paDatA hai ki rAmacaMdranIke kiSkindhA cale Aneke antarAlameM rAvaNane apane sandhyAkAra Adi dezoke rAkSaptavaMziyoMpara saMdezA bhijavA diyA thaa| isakAraNa ve hasadvIpase agADI baDhane hI nahIM pAye the| hatabhAgyase hamAre pAsa aisA koI sAdhana nahIM hai, jisase ina dezokA patA calA sakeM jinameM rAkSasavaMzaja rahate the| hAM, inamese ratnadvIpakA patA avazya hI calatA hai aura yaha AjakalakI lakA hI hai, yaha hama dekha cuke haiM / yaha ho saktA hai ki yaha ' sandhyAkAra Adi pradeza usa pRthvIpara avasthita ho jo aba samudra meM DUba gaI hai, kyoki yaha to vidita hI hai ki aphrikAse bhAratake uttara-pazcimIya taTataka eka samaya pRthvI hI thii| astu; aba 'yahAMpara pahale hanUmA-' najIke laMkA Aneke mArgapara eka dRSTi DAla lenA ucita hai| , 1. aiziyATika risarcez2a bhAga 3 pR. 52 / 12 Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278] bhagavAna pAzcanAya hanumAnanIne hipkinvAse calanepara pahale parvatapara avasthita rAjA mahendrakA nagara milA thaa| mahendrapura aura parvata dakSiNa bhAratameM hI honA cAhiye, kyoMki hanUnAna daziganI ora cale Aye the| Ajakala bhI dabiga bhAratale viskula chorapara mahendra parvatakA __ astitva hameM milatA hai| isa avamyAne mahendrapura isI parvatapara avanyita honA cAhiye / rAjA nahendra apane nagarakI apekSA hI mahendra kahalAnA hogA ! mahendrapurase ganA mahandrako niminyApura pahuMcAra vimAnapara Thacara agAr3I calanepara unale dadhimuta nAma ddhIra mila thAH nimaneM dadhinuncha nagara thaa| yahAMle vanameM unhoMne do garaza muniyoMko animeM jalne hue bacAyA thaa| davimutta eka prasiddha zAkya (-cythis) jAti pramANita huI hai aura yaha 'dahya (Dahae) lAtI evaM jamatrama nadI (Jaradres) ke jarI mAgake kinAgeMpara rahatI thii| inhIMkI apekSA tamAma bhavya aiziyA 'dahaya-deza ke nAmase vinyAt humA hii| isa avasthA davimundvIpa samasta navya aigiyA hotI hai aura umaneM dadhimuta nagara dahayanAtikA nivAsa sthAna homanA hai| yahAMcA rAjA gandharva paayugaNameM banAyA gayA hai aura yaha nAma jAti lapeTA prakaTa hotA hai| nanna aigiyA mayA rasAtalne gandharva jAti bhI rahatI thI, yaha pragaTa hI hai| ataeva dadhimukta nagara aura usakA rAnA Anarala IrAna ( Persia) zrI saninapara nahIM honA caahiye| dadhimuhIke agADI hanumAna laMkAlI mImApara pahuMca gaye the| .inina hirikala iTAlI nA. pR. 389 / - . ... .. . . .. 26. vaM. * Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAgavaMzajoMkA paricaya ! [17, vahApara koTarakSaka vajamukhakI kanyAko parAsta karake inane usake sAtha vivAha kiyA thaa| yahAMpara jo kanyAse yuddha karane kA ullekha hai, vaha zAyada 'strIrAjya' kI strI zAsakoMkA bodhaka ho; kyoMki mizra, nyUviyA Adike kinArepara hI isa strI-rAjyako avasthita khayAla kiyA gayA hai aura phira hanUmAna laMkAmeM pahuMca jAte haiN| yahAM hama pahale hanUmAnako dakSiNa bhAratake chorase samarakanda bagadAda mAdikI ora calakara madhya aiziyAko lAdhakara lakA pahuMcate arthAt miznameM dAkhila hote pAte haiM aura yaha hai bhI ThIka / isa rAstemeM madhyaaiziyAkA mAnA jarUrI hai| isa taraha bhI laMkAkA mizrameM honA -ThIka jaMcatA hai| ava rAmacaMdranIkI laMkApara car3hAI le liijiye| pahale hI unheM veladharapura pahuMcA batalAyA gayA hai| padmapurANameM dezoMke nAmako hama nagaroke rUpameM prAyaH vyavahRta huA pAte haiN| udAharaNake taurapara ratnahIpa eka nagara batAyA hai, parantu vaha vAstavameM eka deza thA kyoMki vaha AjakalakI laMkA hI hai. yaha hama dekha cuke haiN| isaliye veladharapura yadi koI deza ho to Azcarya nahIM ! mavya-aiziyAmeM hindU zAstrokA bittala pradeza 'Ana-tele' rUpameM batalAyA gayA hai / aura Aba-nelekA bhAva una hUNa logoMse hai jo AkSasa (Oxus) nadIke kinAroMpara vasate the| belaMdharapura Avateleke hUNoM kA nivAsasthAna hI hosaktA hai kyoMki velaMdharapurake zabdArtha yaha hosakte haiM ki bela (=mAba-bele-jAti)ko 1. pUrva0 bhAga 1 pR0 135. 2 dI itizna hisTorIkala kvAraTI bhAga 1 pR. 135 Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 ] bhagavAna pArzvanAtha | vAraNa karanevAlA pura | tisapara vahAMke rAjAkA nAma jo samudra batAyA hai, vaha bhI isI vAtakA dyotaka hai| nadI ke kinArepara vasanevAloM kA rAjA samudrarUpa meM ullekhita kiyA gayA pratIta hotA hai| isa apekSA velaMdharapura madhya aiziyAmeM vRhadra pAmIra (Great Pamir) parvatake nikaTa avasthita pratIta hotA hai ' / isa hAlata meM rAmacandrajI behada uttara meM cale gaye mAlUma hote hai kintu unakA isa taraha ghUmakara jAnA rAjanItikI dRSTise Thoka hI thAH kyoMki dakSiNabhAratake agADI ratnadvIpase to rAvaNake vaMzaja hI rahate the / isaliye ghUmakara ThIka laMkApara jA nikalanese unako bIcameM yuddha meM aTakA rahanA nahIM par3A thA / ughara se jAne meM eka aura bAta yaha thI ki ina pradezoMkI yoddhA jAtiyoko bhI ve apanA sahAyaka banA sake the / tisapara garuDendra unakA sahAyaka mitra batalAyA gayA hai aura uparAnta usane unakI sahAyatAko raNakSetrame sivAhana aura garuDavAhana deva bheje the / ina garuDake pakhoMkI pavana kSIrasAgara ke jalako kSobharUpa karanevAlI aura rAvaNa ke sahAyaka sarpoko bhagAne - vAle batAI gaI hai / isa avasthAmeM yaha garuDavAhana kaiMsapiyana samudrake nikaTa basanevAle zAkya ( Scythian ) jAtike yoddhA honA cAhiye, kyoMki isI samudrako kSIrasAgara bhI pahale kahate the / yadyapi jaina zAntra meM garuDendra devayonikA mAnA gayA hai ataeva rAmacaMdrajIkA idhara hokara jAnA bahuta hI mujhakA kAma thA / nerapura se Age vaha sucela parvataparake suvelanagara meM Aye kahe gaye 10.15 136 9 padmapurA 0 651 : dIi for that we do 3%. Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAgavazaMjoMka pricy| [145 haiN| yaha pradeza hindU zAstroMkA su-tala hosaktA hai, yaha su jAtiyoM (Kidarites or Sutribes) kA nivAsasthAna honeke rUpameM isasa nAmase vikhyAta thaa| isameM AjakalakA balakha bhI thaa| yahAM suvela vidyAdharako jItanekA ullekha padmapurANa karatA hI hai / ataeva suvelakA su-tala honA hI ThIka jaMcatA hai| uparAta rAmacandranIne akSayavanameM DerA DAle the aura vahAM rAta pUrI karake hasadvIpameM haMsapurake rAjA haMsarathako jItA thaa| yahIM agADI raNakSetra mAdakara vaha DaTa gaye the| akSayavana saMbhavataH jakSatrasa (Jaratres) nadIke AsapAsakA vana ho aura isake pAsa hI suparNa Adi pakSiyokA nivAsa sthAna thA', yaha vidita hI haiyadyapi pakSIkA bhAva yahAM jAtiyoMse hI hai / astu, haMsa bhI eka pakSIkA nAma hai, isaliye haMsadvIpa aura haMsarathase bhAva pakSiyokI jAtise hosaktA hai / isake bhagAr3I jo laMkAkI sImA AgaI khyAla kI gaI hai vaha bhI ThIka hai, kyoMki rAkSasavaMzajoMkA eka deza hari bhI jaina padmapurANameM batAyA gayA hai| AryabIja athavA AryanA (Aeriana) pradeza bAibilameM - 'hara' nAmase paricita huA hai| tathApi yahAMpara hUNa athavA tAtAra jAtiyA bhI rahatI thIM, jinameM hI rAkSasavaMzI bhI Ajakala mAne gaye haiN| isa hAlatameM haMsaDIpake agAr3I rAkSasoMkA hara pradeza AjAtA thaa| isaliye rAmacandrajIkA virodha vahIMse hone lagA hogA, jisake kAraNa vaha vahIMpara raNakSetra racakara DaTa gaye the / ataeva isa taraha bhI laMkAkA mizrameM honA hI ThIka jaMcatA hai| 1 pUrva0 bhAga 1 pR. 856. 2 pUrva0 bhAga 2 pR. 43. 3 padmapurANa pR0 68 aura 77 4 dI iDi. hisTA* kvAraTanI bhAga 1 pR0 131 5 pUrva0 bhAga 1 pR. 462. . Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182] bhagavAna pArzvanAtha / jaina padmapurAName kailAza aura vaitAvya parvatameM sthita ardhavarabaradezake mlecchoMkA bhAratapara AkramaNa karanA likhA hai tathApi zyAmamukha, kadama, tAmra Adi varNake logoMko kAlindrInAmA nadIke kinAre vAlA batalAyA hai / yaha ardhabarabara pradeza aiziyATika rasiyAkA bIcakA bhAga hosaktA hai| isake rAjAkI adhyakSatAmeM zyAmamukha Adi yahAM Ae the| yaha jJAta hai ki jyAmamukhoMkA eka alaga pradeza kAlI arthAt nIla (Nile) nadIke kinArepara hI thaa'| isI taraha kardamavarNake logokA kardamasthAna' aura tAmravarNake logoMkA tamasa-sthAna bhI vahIM batalAye gaye hai, tathApi rAvaNane jo apane AsapAsake rAjAoMke sAtha digvijayake liye payAna kiyA thA to usa samaya usake sAtha hiDamba, hai hiDimba, vikaTa, trijaTa, hayamAkoTa, sunaTa, TaMka Adi loga the / inameMke hiDamba aura haihiDimba saMbhavata. haihaya ( Haihayas) hoMge, jinhone uttara kuzadvIpake rAjAoM ke sAtha gautamaRSikI sahAyatA karake jamadagniko mArA thaa| yaha haihaya IrAnI (Persian) anumAna kiye gaye hai| trinaTa sunaTa aura vikaTa zaMkhadvIpa (mizra) ke jaTAparTa aura kuTitakega nAmaka jAtiyoMke rAjA hosakte hai / iyamAkoTa hemakUTa parvata jo zaMkhadvIpameM thA usake nikaTavAsI manuSyoMki rAjA pratIta hote haiM aura TaMka TakkakA apabhraza mAlama hotA hai jo takSakanAgake vaMzaja the| isalie TaMka nAga jAtike ziyATika risarceja bhAga 3 10 : 2 pUrva. pu. 96 / pUvaM* 10 : -5 .aiziyATika gmina bhAga : 10 116. 6- 10 115. 7-pUrva pR. 5. 8-pUrva0 pR. 56. rAjapUtA. ne inidAga prathama bhAga pR. 23. - - Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAgavaMzajoMkA pricy| [183 hUNa loga hosakte haiM; aura jaina padmapurANameM rAvaNake pakSameM nAgoMkA honA svIkAra kiyA gayA hai jo garuDavAhanake Anese bhAga gaye likhe haiM / kharadUSaNake sAtha tripura, malaya, hemapAla, kola Adi rAjA the aura yaha bhI rAvaNake sAtha digvijayako gaye the| rAvaNa pAtAlalaMkA hotA huA ina rAjAoko sAtha lekara narmadA taTapara pahuMcA thA / yaha rAnA malayadvIpa (Maldiva) jo pahale bahuta vistata thA aura bhAratase lagA haA thA,' vahIke vividha dezoMke rAjA mAlUma dete haiM / vahAMke trikUTa parvatake nikaTavAle dezake rAjA tripura, sonekI kAnoMvAle dezake adhipani hemapAla aura malayadezake sanA malaya eva kola jAtike nRpa kola kahe jAsakte haiM / narmadAke taTapara mAhiSmatI nagarIke rAjA sahasrarazmise jo vahAMpara yuddha huA thA, yaha Aja bhI madhyaprAMtameM janazrutirUpase pracalita hai| isataraha isa vivaraNase bhI rAvaNakA nivAsasthAna rAkSasadvIpa aura laMkA mizrame pramANita hote hai| yaha pRthvIrekhA (Equator), ke nikaTa bhI the, jaisA ki anya zAstroMmeM kahA gayA hai| kinhIM vidvAnoMkA anumAna hai ki madhya bhAratameM amarakaNTakapahAr3akI eka coTIpara hI rAvaNakI laMkA thI, anyokA kahanA hai ki AjakalakI laMkA hI laMkA hai aura DA0 jaikobI use AsAmame khyAla karate haiN| hAlameM eka anya vidvAnane lakAko malayadvIpa (Maldiva Islunds) meM batAyA hai| uparokta 1-dI0 inDi. hisTaoN0 kvArTalI bhAga 2 pR0 348. 2-madhyaprAtake prAcIna jaina smArka, bhUmikA pR0 6. 3-bhuvanakoSa 17. 4-5-inDi0. hisTaoN0 kvAra0 bhAga 2 pR0 345 Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1.84.] bhagavAna pArzvanAtha | . varNanako dekhate huye ina vyAkhyAyoMpara sahasA vizvAsa nahI kiyA - nAsaktA ? madhya bhArata aura AsAmame laMkAkA astitva mAnanA - bilkula bhUla bharA hai / Aja kalakI laMkA bhI rAvaNakI laMkA nahIM hai, yaha hama pahale dekha Aye haiM / tathApi hindUzAstroMse bhI isa 1 laMkAkA sihaladvIpa honA aura isake atirikta eka dUsarI laMkA honA siddha hai / atra kevala malayadvIpako rAkSasadvIpa aura laMkA batalAnA vicAraNIya haiM | malayadvIpa meM bhI trikUTa parvata aura sonekI kAneM hone ke kAraNa usako rAvaNakI laMkA khyAla kiyA gayA hai, kintu yadei vahI rAkSasadvIpa yA to phira usakA nAma hindUzAstroM meM malayadvIpa kyoM rakkhA gayA ? tisapara svayaM hindUzAstroMse usakA laMkA honA bAdhita hai / rAmAyaNameM kahA gayA hai ki rAvaNa varuNa ke dezase bAlIko chur3Ane AyA thA / varuNakA deza pazcimameM yUropake nIce kaispiyana samudrake nikaTa thA aura vAlI madhya aiziyA meM calikhanagarameM kaida rakkhe gaye mAne jAte haiM / isa avasthAmeM rAvaNakI lakA mizrameM honA hI ThIka hai / hindU purANoMmeM zaMkhadvIpameM glecchoMke sAtha rAkSasoMko rahate batAyA gayA hai aura kahA gayA hai ki vahAM koI bhI brAhmaNa nahIM thA isa kAraNa pramoda ke rAjAke anugraha se pothiRSine vahAM vaidika dharmakA pracAra kiyA thA / brahmANDa aura skandapurANaneM jo kathA rAkSasasthAnakI utpatti meM dI huI hai, vaha bhI use mizra ke baravaradeza ke nikaTa batalAtI hai aura E - 9-10 pR0 346-347 2 nAnAvaNa uttarakAu 23-24 3 - inTi hisTaoN0 kvAra0 bhAga 2 0 240 4 - pUrva0 bhAga 1 pR0 456 5-aiyATika gsiceMja bhAga 101006 - pUrva0 pR0 182-185 Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAgavaMzajoMkA paricaya! / 185 isakA samarthana grIka bhUgolavettA bhI karate haiM, yaha hama pahale dekha cuke haiM / tathApi gaNitazAstra 'golAdhyAya ' ke kartA bhAskarAcArya ( san 1115 I0 ) kA nimna zloka bhI hamAre hI kathanakA samarthana karatA hai:-- 'laGkAkumadhye yamakoTirasyAH prAk pazcime romakapaTTanaM ca / adhastataH siddhapuraM sumeruH saumye'tha yAme var3avAnalazca // ' yahAM laGkAke madhya pUrva meM yamakoTisthAna aura pazcimame romakapaTTana batalAye haiM / inase adha bhAgameM siddhapura-sumeru batalAyA aura dakSiName bar3avAnalakA honA likhA hai / aba yadi hama mizra hI laMkA mAna lete haiM to yamakoTi, jo sabhavataH yamakA sthAna hI hai, vaha lakAke madhyapUrvameM mila jAtA hai / hiMduoMke padma aura bhAgavatapurANameM jo kRSNake guru kAzyapakI strIkI khojameM kRSNake jAnekI kathA hai usameM kRSNake varAhadvIpa (yUropa) kI ora jAnepara varuNake kahanese vaha vahAMse nIce utarakara yamapurImeM pahuMce the| kRSNa bhAratase udhara gaye the; isaliye madhya eziyA Adi pradeza to vaha lAMgha gae the aura isa avasthAmeM yUropakI sImAse unakA nIceko Agamana aphrIkAme hI hosaktA hai| isalie yamapurI laMkA (varabara sthAna-mizra) ke madhyapUrvameM hosaktI hai| Age romakapaTTana jo pazcimameM batalAI gaI hai vaha bhI ThIka hai / yaha romakapaTTana AjakalakA roma (Roms) hai aura yaha uttara pazcimameM sthita barAhadvIpa (yUropa) meM thaa| isaliye yaha bhI ThIka mila jAtA hai / adho 1-bhuvanakoSa 17 2-aiziyATika risarceja bhAga 3 pR0 179 3-pUrva* pR. 231 Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 ] bhagavAna pArzvanAtha | bhAgameM siddhapura aura sumeruparvata batalAye gaye haiM / hinduoMkA yaha sumeruparvata AjakalakA hidUkuza pahAr3a hai' aura isake pAsa zAyada kahI middhapura hogA aura yaha mizrase nIceko utarakara hI hai / isaliye yaha bhI bhAskarAcAryake kathanAnusAra ThIka milate hai / aba rahA sirpha bar3avAla arthAt pRthvIkI madhya rekhA (Equator ) so mizra se dakSiNakI ora aphrIkA hokara yaha nikAlA hI hai / isa dazArme bhAmkarAcAryake anusAra bhI mizra hI laMkA pramANita hotI hai| ina bAtoMko dekhate huye laMkAko malayadvIpameM batalAnA ThIka nahIM hai / kamse kama jainazAstroke anusAra to usakA astitva mizradezame hI pramANita hotA hai / malayadvIpa to usase alaga thA, yaha hamAre uparokta varNanase prakaTa hai / a*tuH 1 prAcInakAlameM mizrameM jainadharmakA astitva honA bhI pramANita hai / eka mahAzayane vahAMke eka rAjAko jainadharmAnuyAyI likhA bhI thaa| vahAMke prAcIna dharmakA jo thor3A bahuta jJAna hameM milatA hai usase bhI siddha hotA hai ki yahAM pahale jainadharma avazya rahA hogA | sabase mukhya bAteM jo matamatAntaroM meM pracalita hai vaha AtmA aura paramAtmA ke svarUpa sambandhameM haiM / saubhAgyase ina viSayo mizravAsiyoM kA prAcIna vizvAsa karIva 2 jainadharmake samAna thA / prAcIna mizravAmI jainiyoMke samAna hI paramAtmAko sRSTikA karttA hatI nahIM mAnate the / use ve saMpUrNata pUrNa aura sukhI ( Infinitely perfect and happy ) mAnate the aura vaha 100 kvATI bhAga 1 0 1352 - agravAla itihAsa pa0 1-niTIja oNpha prI0 menana pR0 271 Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 3 nAgavaMzajoMkA paricaya | [ 187 kevala eka hI svataMtra vyakti nahIM thA arthAta unake nikaTa aneka paramAtmA the / ' mizravAsI AtmAkA astitva bhI svIkAra karate the aura usakA pazuyonimeM honA bhI mAnate the / usake amarapane meM bhI vizvAsa rakhate the / yaha saba mAnyatAyeM bilakula jainadharmake samAna haiM / bhagavAna munisuvratanAtha aura phira bhagavAna naminAthake tIrthoke antarAlameM yahAM jainadharmakA vizeSa pracAra thA, yaha jainazAstrose prakaTa hai / tathApi yUnAnavAsiyokI sAkSIse mizra ke nikaTavartI avesiniyA aura ithyUpiyA pradezo meM jaina muniyokA astitva' Ajase karIba tIna hajAra varSa pahile bhI siddha hotA hai / isa dazAme ukta sAdRzyatAoko dhyAname rakhate huye yadi yaha kahA jAve ki mUlameM to mizravAsiyoM kA dharma jainadharma hI thA, parantu uparAMta alaMkAravAdake jamAnekI lahara meM usakA rUpa vikRta hogayA thA to koI atyukti nahIM hai / yaha vidita hI hai ki mizra, madhya eziyA' Adi dezomeM alaMkRta bhASA aura guptavAda (Allegory) kA pracAra hogayA thA aura dharmakI zikSA isI guptavAdame dI jAtI thI / * mizravAsiyokI alakRta bhASA aura unakI gupta bAteM (Mystries) bahu prAcIna haiM / ina gupta bAtoko jAnaneke adhikArI mizrameM purohita aura unake kRpApAtra hI hote the / yaha purohita bar3e hI sAdA mijAz2a aura sayamI hote the / yaha sAdhAraNa logoM ko aisI zikSA dete the jisase unako apane parabhava aura puNya - pApakA bhaya 1 - misTrIja oNpha phrI mesanarI pR0 271 2 - dI pR0 187 3 - aiziyATika risarceja bhAga 3 pR0 6 kAnphalyUnsa oNpha oNpojiTsa pR0 1-6 5-dI sTorI 173 6-7 - pUrva0 pR0 191 4 sTorI oNpha maina - sapalImenTa TU oNpha maina pR0 > Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190] bhagavAna pArzvanAtha / isisa usakI lAzako DhUMDha nikAlatI hai aura osirisake putra horasakI sahAyatAse use puna. jIvita karake paramAtmapadameM pagharavA detI hai, jahAM vaha amara jIvanako prApta hotA hai| isisa osirisako DhUMDhatI huI apane paryaTanameM saba kaThinAiyo AdikA mukAvilA karatI hai aura isI lie usane guptavAdako janma diyA hai ki usake citrapaTako dekhakara harakoI una kaThinAiyoMko sahana karanekI zikSA grahaNa kara le, jo ki use AzAkI rekhAke darzana karA de / isameM zaka nahIM ki yaha guptavAda-eka navIna sukhamaya jIvanako prApta karanekA mArga batAnevAlA hai| astu. uparokta kathAnAme sasArI AtmAke mokSalAbha karanekA hI vivaraNa hai / osirisa zuddhAtmAkA dyotaka hai, jo pudgala (seTha) ke vazIbhUta hokara apane svAbhAvika jIvanase hAtha dhokara bhavasAgarameM (nIlameM) rulatA phiratA hai / isa bhavasAgarame zuddhAtmAko tapazcaraNakI kaThinAiyAM sahana karanevAle aura sarvathA vyAna karanevAle RSigaNa hI pAsakte haiN| isalie isisa RSigaNakA hI rUpAntara hai| RSi aura bhRSTa zuddhAtmAse hI tIsarA vyakti ahaMta (Horus horasa) utpanna hotA batalAyA gayA hai. kyoMki RSigaNake liye arhatapada hI eka dvAra hai jo use zuddha-buddhabanAkara paramAtmapadameM padharavA detA hai| isaliye osirisa antata siddhaparamAtmA hI hai ! aIta aura horasa zavdakI sAdRzyatA bhI bhulAI nahIM jAsaktI; yahI bAta RSi aura isisa zabdameM hai / osirisa bhI siddha zabdakA rUpA-' - ntara hosaktA hai / basirisa (Ysiris) rUpameM usakI sahazatA 1-kAnnalayansa oNpha oNpojiTama pR. 248 2-pUrva0 pR0 247 Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAgavaMzajoMkA paricaya ! z [ 191 siddha zabda se mila jAtI hai / isa zabdakA bhAva mizravAsiyoMke nikaTa paramAtmA (Superme Being) se thA, yaha helA nikasa nAmaka grIka vidvAn batalAtA hai / " isataraha hamAre khyAla se mizrake tIna devatA siddha, sAdhu aura arahaMta hI haiM / horasa ( Horus) kI jo eka mUrti dekhane meM AI hai, vaha bhI isa vyAkhyAkA samarthana karatI hai / vaha bilkula nagna khaDgAsana hai; zIzapara sarpakA phaNa hai jaisA ki jaina tIrthaMkara pArzva aura supArzvakI mUrtiyo meM milatA hai; kintu jainamUrti se kucha vilakSaNatA hai to sirpha yahI ki usake ! dono hAthoM me do 2 sarpa aura eka kuttA va eka meMDhA hai tathApi ' vaha magaramaccha ke Asanapara khar3I hai / vaise mUrtikI AkRti se bhayakaratA prakaTa nahIM hai, pratyuta gabhIratA aura zAMti hI Tapaka rahI hai | yahApara sarpo Adiko hAthoMmeM liye rakhane se gupta saMketa rUpameM (Hie1ate Symbols) ina devatAke svarUpako spaSTa karanA hI iSTa hogA / cAra sarpoMse bhAva anantajJAna, anantadarzana, anantasukha aura anantavIrya se hosaktA hai; kyoki sarpako mizravAsiyoMne buddhi aura svAsthyakA cinha mAnA thA / isI -taraha kutte aura meMDhekA kucha bhAva hogA / sArAzata horasakI mUrti bhI jaina mUrtise sadRzatA rakhatI thii| vaha mUlameM nagna thI, jo mokSa prAptikA mukhya liGga hai / prAcIna aura jaina mUrtiyoMkI AkRti zrI mizra ke mUla nivAsiyoM (Negro ) se milatI huI anumAna kI - gaI hai / kinhIkA kahanA hai ki eka kuTilakeza nAmaka nIgro 3 1 - aiziyATika risarcena bhAga 3 0 141 2-dI sTorI oNpha maina pR0 210 3 - aiziyATika risarcena bhAga 3 pR0 122-123 1 Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 ] bhagavAna pArzvanAtha | . jAti pahale bhAratameM maujUda thI aura yaha jaina mUrtiyAM unhIM dvArA nirmita huI thI / ' kintu sAthameM yaha bhI dhyAna meM rakhanekI bAta hai ki 22veM aura 23veM tIrthaMkaroke zarIrakA varNa bhI jaina zAstromeM nIla batalAyA gayA hai / mathurAse jo prAcIna jaina mUrtiyAM Adi nikalI hai unakI bhI sadRzatA mizra dezake Dhagase hai| khAsakara unameM jo cinha the vaha mizradeza jaise hI the / mizradezame jo krAsa (Cross) cinha mAnA jAtA hai vaha anya dezo se bhinna samakoNakA hotA thA (+), yaha jainasvastikAkA apUrNarUpa hai / mizravAsI apaneko jyotiSavAda ke sRSTA samajhate the aura unake nikaTa jyotiSakA mahatva adhika thA, yaha khAsiyata bhI jainadharmase sahazatA rakhatI hai| jainadharmakI dvAdazAGgavANIke ataragata isakA vizada vivaraNa diyA huA thA, jisakA ullekha zravaNabelagolake bhadrabAhu - bAle lekhameM bhI hai / vauddho ke prakhyAt grantha ' nyAyabindu 'meM jaina tIrthaMkaro RSabha aura mahAvIra varddhamAnako jyotiSajJAna meM pAragAmI honeke kAraNa sarvajJa likhA hai / sAtha hI mizravAsiyoMkA jo sphaTika cakra' (Zodiacal stone at Denderah) DenDerAha meM hai vaha jainiyoMke DhAIdvIpake nakzese sadRzatA rakhatA hai / mizrakI prakhyAti memananakI mUrti ( Statue of Memnon ) kI eka vidvAn 'mahimana' kI jinako hama mahAvIrajI samajhate hai, unakI, batalAte hai / ataeva ina saba bAtoMse mizradezameM kisI samaya, ~ 1- aiziyATika gsiceMja bhAga 3 pR0 122 - 123 2 - 'oriyanTala',, akTUbara 1802, pR0 23-24 3-sTorI 'oNpha maina pU0 172 4 - pUrva 02 pR0 1875- bhadrabAhu va zravaNabelagola - inDiyana enTIkverI bhAga 3 50 153 6 - nyAyavindu a0 3 7-sTorI Apha maina pR0 226 aiziyATika risaceMja bhAga 3 pR0 199 J , Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAgavaMzajokA paricaya ! [193 janadharmakA astitva honA bhI namavita hojAtA hai / isa avasthAmeM jo hama laMkAko vahAM pAte hai vaha ThIka hI hai / svayaM hindU zAstra bhI isa vAtako aspaSTarUpameM svIkAra karate haiM / vaha pahale zaMkhadvIpa (mizra) me brAhmaNoMkA astitva nahI batalAte haiM aura rAkSasoM evaM mlecchoMko basate likhate haiM, jo jaina hI the, jaise ki hama pahale batalA cuke haiN| isake atirikta 'vRhada hema' nAmaka hindU zAstrameM, pAMDavoMkA zaMkhadvIpameM kAlI taTapara AnA likhA hai| vahAMpara unheM eka trinetravAlA manuSya rAjasI ThAThase upadeza detA milA thA, jisake cAroM ora manuSya aura pazu baiThe hue the| yahI uparAMta 'amAnavezvara' nAmase jJAta huA thaa| yaha varNana jaina tIrthaMkarako vibhUtise mila jAtA hai / tIrthakara bhagavAna bhUta, bhaviSyat vartamAnako carAcara dekhanevAle ratnatrayakara sayukta samrATose bar3I car3hI vibhatirUpa samavazaraNameM manuSyoM aura pazuo aura devoM. sabahIko samAnarUpa upadeza dete haiM, yaha pragaTa hI hai / ataeva hindU zAstra yahAM parokSarUpameM jainadharmakA hI ullekha karatA pratIta hotA hai| isa taraha lakAkA mizrameM honA hI ucita jaMcatA hai| __laMkAse pAtAlapura samudra bhedakara jAyA jAtA thA, yaha pApurANake ullekhase spaSTa hai / Ajakala pAtAlapura sogaDiyana deza * (Sogdiann) kI rAjadhAnI azma athavA akSayanA (Oriana) kA rUpAntara batalAyA gayA hai| parantu hindUzAstroMmeM pAtAlapura eka nagarake rUpa meM vyavahRta hai aura jainazAstra ise eka pradeza batalAte haiM; 1-aiziyATika risarceja bhAga 3 pa0 100 2-pUrva0 pR0 175 3-inDi. hisTaoN0 kvArTarlI bhAga 1 pR. 136 13 Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194] bhagavAna pArzvanAtha / jisakI rAjadhAnI puNDarIkaNI nagarI thii| hindU purANoMme pAtAla isI bhAvakA dyotaka hai aura yaha vahAM 'ni-tala' ke paryAyavAcI rUpameM vyavahRta huA hai| isaliye sogaDiyanadeza hI pAtAla thaa| zvetahaNoM ke liye vyavahRta 'iphathailiTsa' (Ephthalites) zabdase pAtAlakI utpatti huI batalAI gaI hai aura isa pAtAlameM sArI madhya eziyAkA samAveza hotA batalAyA gayA hai| zvetahaNa athavA iphathailTsi nakSaratasakA (lararles) kI upatyayikAmeM basanevAlI eka balavAna jAti thI, jimane sikandara Ajamake bahuta pahale bhAratapara car3hAI kI thI aura vaha paMjAba evaM siMghameM basa gaI thii| skaMdhagaptake jamAnemeM bhI unake vaMzajoMne bhAratapara AkramaNa kiyA thaa| iphathaliTmake liye hinduoMne ilApatra zabda vyavahArameM liyA thaa| ilApatrakA apabhraMza 'alA' aura 'pAtA' hotA hai, jisake palaTakara rakhanese pAtAla zabda banA huA Ajakala vihAna batalAte haiN| sibameM inhIM logoMke vamaneke kAraNa yUnAnI itihAsavettAoMne sigha pradezako pAtAlena (Patolene) aura usakI sajaghAnIko pAtAla likhA hai / isa taraha samagra pAtAla athavA rasAtala pUrvameM vRhada pAmIra ( Grent Pamir ) pazcimameM vevIroniyA, uttarameM kaimpiyana samudrake kinArevAle dezoM aura jamaratama nadI evaM dakSiNameM sabhavataH bhArata mahAsAgarase sImita thaa|" ima vivaraName pAtAlapura kempiyana samudrake pAsa avasthita pramANita hotA hai / mizrase vahAMtaka pahuMcane meM kampiyana samuha - - - pR. 459 3-4-pUrva prmaa| 5-:-pR0 Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAgavaMzajoMkA paricaya ! [ 195 bIcameM AsaktA hai, isaliye vahAMpara hanUmAnakA samudra bhedakara jAnA likhA hai, vaha ThIka hai / uparAMta vahAMpara bhavanonmAda vanameM samudrakI zItala pavanakA AnA batalAyA hai vaha bhI isa bAtakA yotaka hai ki pAtAla samudrake kinAre thA, kintu vahAke rAjA varuNa aura rAjadhAnI puNDarIkaNIke viSayameM hama vizeSa kucha nahIM likha sakte haiM / ataeva jaina padmapurANake anusAra bhI pAtAla vahI pramANita hotA hai jo Ajakala vidvAnoMko mAnya hai| jaina 'uttarapurANa'se bhI isI bAtakA samarthana hotA hai / vahAM pradyamnako vijayArdhakI dakSiNa zreNIke meghakUTa nagarameM sthita batalAyA hai| vahAMse use barAha bilameM gayA likhA gayA hai, jahAM usane varAha jaise devako vaza kiyA thaa| agAr3I vaha kAla nAmaka guphAmeM gayA jahAM mahAkAla rAkSasadevako usane jItA thaa| vahAMse calakara do vRkSoMke bIcameM kIlita vidyAdharako usane mukta kiyA thaa| phira vaha sahasravaktra nAmake nAgakumArake bhavanameM gayA thA aura vahA zaMkha bajanese nAga-nAganI usake sammukha prasanna hokara Ae the| unhoMne dhanuSa Adi use bheMTa kiye the| vahAse calakara kaithavRkSapara rahanevAle devako usane bulAyA aura usa devane bhI usako AkAzameM lejAnevAlI do caraNapAdukAyeM dI / agAr3I arjunavRkSake nIce pAca phaNavAle nAgapati devase usane kAmake pAMca bANa prApta kie / vahAMse calakara vaha kSIravanameM gayA; vahAke markaTadevane bhI use bheMTa dI thii| Akhira vaha kaMdavakamukhI bAvar3ImeM pahuMcA thA aura vahAMke devase nAgapAza prApta kiyA thaa| 1 padmapurANa pR. 312... Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196] bhagavAna pArzvanAtha / phira vaha pAtAlamukhI vAvar3Ime pahuMcA thA, vahAMpara use nArada mile the aura bhArata livA le gaye the| vinayA parvatako hama uttara dhruvame pahale batA cuke hai| astu, vahAse calakara pahale barAhadvIpa arthAt yUropakA AnA ThIka hai / varAhavila varAhadvIpakA rUpAntara hI hai / kAlaguphAmeM rAkSasadeva batalAyA hai so yaha guphA aphrIkA bha mizradezameM honA cAhiye, kyoki rAkSasoMkA nivAsa hama vahIM pAte haiM aura yUropake nIce yaha AtA bhI hai| tisapara yahAMka livAsI trigaloDeTsa (Triglodytes) guphAoM meM rahate the| isa kAraNa isakA guphArUpameM ullekha honA ucita hI thaa| kAlaguphAse vidyAdharako mukta karake pradyumnakA nAgakumArake bhavanameM jAnA likhA hai so yahAMse unakA nAgaloka athavA pAtAlameM pahuMcanA hI samajha par3atA hai / sahasravaktra saMbhavata su athavA kiDeTipsa (Kiderites) jAtike logoMkA paricAyaka hai, jo nAgaloga yA pAtAlake eka sirepara basate the| aura nAga zabda 'biga-nu' ( Hung.nu) zabdakA vigar3A rUpa batalAyA gayA hai, jo hUNa logokA prAcIna mAma thaa| sunAtikI bhI gaNanA hUNoMme hai| isaliye inakA uparokta prakAra nAga batalAnA ThIka hai| agAr3I vRkSoMkA ullekha hai so pAtAlameM kAzyapase inakI utpatti bhI batalAI gaI hai| kaitha vRkSa vAle devase bhAva zAyada kurda athavA kArDakI ( Carduchi ). jAtike adhipatise ho jo vahAM nikaTameM vasatI thii| isI taraha 1 unagapugaNa pR. 545-547 / 2 eziyATika risarceja bhAga 1 pR. 56 / 3. inDi. hisTaoN0 kArTI bhAga 1 pR. 456 / 4, pUrva. bhAga 2 pR0 36 / 5. pUrva0 bhAga 1 pR. 457-458 / 6-pUrva0 bhAga 2 pR. 243 / 7-pUrva pR. 36 / Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAgavaMzajoMkA pricy| [1970 arjunavRkSaparakA pAMca phaNavAlA nAgapati 'aji' (Az1) jAtike rAjAkA dyotaka pratIta hotA hai / isIkA apabhraMzarUpa 'ahi' hai, jo nAgakA paryAyavAcI zabda hai / agAr3I kSIravanakA jo ullekha hai vaha kSIrasAgara arthAt kaispiyana samudrake taTavartI bhUmikA dyotakA hai| kaispiyana samudrako pahale 'ziravanakA samudra' kahate the, jo kSIravanase sadRzatA rakhatA hai| yahAMkA markaTa deva massagaTai (Massagatae) jAtikA adhipati honA cAhiye; kyoMki yaha jAti kaispiyana samudrake kinAre pUrvakI ora basatI thii| tathApi markaTa aura massagaTai nAmameM sadRzatA bhI hai| sAtha hI yaha bhI dRSTavya hai ki pradyumna pAtAla lokameM cala rahA hai aura kAlaguphAse agADI usakA sAta pradezoMko lAMghakara bhArata pahuMcanA likhA hai / ataeva yaha sAta pradeza pAtAlake sAta bhAgokA hI dyotaka hai / isaliye yahAMkI basanevAlI ukta jAtiyoMke loga hI use mile hoNge| inako deva yonikA mAnanA ucita nahIM hai, yaha padmapurANake kathanase spaSTa hai| astu, markaTase milakara agAr3I pradyumna kaMdabakamukhI bAdar3ImeM pahuMce the vahAMkA deva nAga zAyada kAspI jAtika ho| kApautasara (Lake Uluminh) sabhavataH kaMdavaka bAvar3I ho| yaha kAspI loga bar3e balavAna the| inameM sattara varSase adhika vayake vRddhoko jaMgalameM chor3akara bhUkho mAraneke niyamakA ullekha sTrevo karatA hai| jainazAstroMmeM manuSyake liye brahmacarya, gRhastha aura vAnaprastha AzramoMse gujarakara sanyAsa AzramameM pahuMcanA Avazyaka batalAyA hai| 1-pUrva0 pR. 37 / 2-pUrva0 pR0 238 / 3-pUrva0 bhAga 1 pR0 461 / pUrva0 bhAga 2 pa0 245 // 1-inDi0 hisTA. vAraTarlo bhAga 2 pR0 33-34 / Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198] bhagavAna pArzvanAtha / jainazAstra aise udAharaNoMse bhare par3e haiM jinameM vRddhAvasthAke Ate hI logone sanyAsako dhAraNa kiyA hai| sanyAsameM zarIrase mamatva rahatA hI nahIM hai aura antata sallekhanA dvArA samAdhimaraNa karanA Avazyaka hotA hai| kAspI logomeM aisA hI rivAja pracalita hogaa| isI kAraNa sTrevo usakA ullekha vikRtarUpameM kara rahA hai| Ajakala bhI aneka vidvAn jaina sallekhanAkA bhAva bhUkhoM maranA samajhate haiM; kintu vAstavameM usakA bhAva AtmaghAta karanekA nahIM hai| kaMdavaka vAvar3Ise pradyumna pAtAlamukhI bAvar3ImeM pahuMce the| isakA nAma antameM liyA gayA hai, isaliye saMbhava hai ki yaha rasAtala athavA rasA-tele (Rasa-tele) hogA jo rasA arthAt akSaratasa nadIkI upatyayikA thI' aura yahAse bhAratakI sarahada bhI bahuta dUra nahIM ~ raha jAtI thI, kyoMki aphagAnistAna yahAse dUra nahIM hai, jo pahale / bhAratameM sammilita aura usakA uttara pazcimIya sImA prAnta thaa|' isaprakAra uttarapurANake kathanase bhI pAtAla athavA nAgalokakA madhya eziyAmeM honA pramANita hojAtA hai; jamA ki Ajakala vidvAn pramANita karate haiM, kintu itanA dhyAna rahe ki jaina dRSTise yaha pAtAla loka deva yonikA pAtAla nahIM hai balika vidyAdharake vaMzajoMkA nivAsa sthAna hai| Ajakalake vidvAna macyAeniyAmeM basanevAlI uparokta jAtiyoko anArya samajhate haiM. parantu jainadRSTime vaha anArya nahIM haiM; kyoMki pahale to vaha AryakhaNDameM vasate the isalie kSetra apekSA ve Arya the aura phira yaha loga apaneko kAzyapakA vaMzaja vata 1-pUrva bhAga 1 108: / 2-nivana, e. jAga0 TandiyA, 10 100-102 Ara nATa pR0 TanTi, himdA mAgTarI mAga ... .... Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAgavaMzajoMkA paricaya / [199 lAte haiN| kAzyapa jaina tIrthakarokA gotra rahA hai aura bhagavAna RSabhadeva kAzyapase nami-vinami rAjA rAjyAkAMkSA karake vijayA parvatIya dezoke adhikArI huye the aura vahI kramazaH ina saba pradezoMmeM phaila gae, yaha hama pahale batalA cuke haiN| ataeva isa dRSTise unakA kula apekSA bhI Arya honA siddha hai| jaina tIrthaMkaroM kI apekSA hI kaispiyA Adi nAma paDanA Adhunika vidvAn bhI svIkAra karate haiN| svaya jerUsAlamake eka dvArakA nAma vahAMpara jainatvako 'prakaTa karanevAlA thaa| okasiyAnA (Oriana), balakha aura samarakandameM bhI jainadharma prakAzamAna rahacukA hai| (dekho mejara janarala pharalAMgakI zArTasTaDIja e0 67) baibIloniyAkA 'ararata' nAmaka parvata 'arhat' zabdakI yAda dilAnevAlA hai| arhana zabdako yUnA navAsI 'aranasa' (Unna-), rUpameM ullekha karate the| jainadharma eka samaya sAre eziyAme pracalita thA, yaha vahAke jaradasta Adi dharmokI jainadharmase ekAgratA baiTha jAnese prakaTa hai|" sutarAM Ajakalake purA. tatva anveSakone bhI isa bAtako svIkAra kiyA hai ki kisI samayameM avazya hI jainadharma sAre eziyAmeM phailA huA thaa| uttarameM sAivIriyAse dakSiNako rAsakumArI taka aura pazcimame kaispiyana jhIlase lekara pUrva meM kamaskarakAkI khADI taka eka samaya jainadhamakI vinayavaijayantI uDDAyamAna thii| tAtAraloga 'zramaNa' dharmake mAnanevAle the, yaha prakaTa hai| (dekho pIpalsa oNpha nezansa bhAga 140 343) 1-rAlinsana-senTrala aiziyA 296 aura a0 jainagajaTa bhAga 3 pR0 13 / 2-mejara janarala pharalAgakI "zArTasTaDIja" pu. 33 / 3-sTorI oNpha maina pR. 143 / 4-eziyATika risarceja bhAga 3 pra0 157 / 5-asahamatasaMgama dekho| 6-DuvAI, Diskripazana Apha dI karaikara ..Apha pIpula Apha inDiyAkI bhUmikA / Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200] bhagavAna pArzvanAtha / aura zramaNa dharmake nAmase jainadharma bhI paricita hai / ( kalpasUtra pR0 83 ) ipsaliye tAtAra logokA mUlameM jainI honA bhI saMbhava hai / tisapara IrAna aura aba to tIrtha rUpame Aja bhI logoke muMhase sunAI par3ate haiN| zravaNabelagolake zrI paMDitAcArya mahArAjakA kahanA thA ki dakSiNa bhAratake jainI mUlameM aravase Akara vahAM base the| karIba 2500 varSa pUrva vahA~ke rAjAne unake sAtha ghora atyAcAra kiyA thA aura isI kAraNa ve bhAratako cale Aye the| (dekho aiziyATika risarcana bhAga 9 10 284 ) kintu paDitAcAryanIne isa rAjAkA nAma pArzvabhaTTAraka batalAyA evaM usI dvArA islAma dharmakI utpatti likhI hai vaha ThIka nahIM hai / 'jJAnAnaMda zrAvakAcAra'me bhI makAse maskarI dvArA islAma dharmakI utpatti likhI hai, vaha bhI itihAsa vAdhita hai| kintu ina ullekhoMse yaha spaSTa hai ki eka samaya arabameM avazya hI jainadharma vyApI horahA thaa| isa taraha IrAna, araba aura aphagAnistAnameM bhI jainadharmakA astitva thA; balki dadhimukha dvIpame cAraNamuniyoMkA upasarga nivAraNa sthAna to IrAnameM hI kahIMpara thA, yaha hama pahale dekha cuke hai / madhyaeziyAke agADI mizravAsiyomeM to jAtivyavasthA bhI maujUda thI, jo prAyaH kSatrI, brAhmaNa, vaizya, zUdra aura caNDAlarUpameM thii| isalie ina logoko anArya kahanA jarA kaThina hai| hAM, pAtAlavAsI uparokta kAzyapavaMzI jAtiyoMke viSayameM yaha avazya hai ki baDe2 yugoMki antarAlameM aura apane mRla deza vijayAghako chor3akara cala nikalanepara dravya, kSetra, kAla, bhAvake prabhAva anusAra yaha apane prAcIna rItirivAjoMko pAlana 1-rAisa, mAlAvara kvArTa rivyU bhAga 3 aura inDiyana maika Apha nott| 2-sTorI Apha maina pR0 188 / Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAgavaMzajoMkA paricaya! [201 karanemeM asamartha rahe hoM / sArAMzataH pAtAlameM basanevAle nAgavaMzI mUlame mArya the aura unheM jainadharmameM pratIti thI tathApi bhagavAna pArzvanAthajI para phaNakA chatra lagAkara jisa rAjAne ahicchatrame unakI vinaya kI thI vaha bhI isI vaMzakA thaa| vaha dharaNendra ke sAtha nAma sAmAnyatAkI apekSA hI bhulA gayA diyA hai| dharaNendrake paryAyavAcI zabda nAgapati, ahipati, phaNIndra Adi rUpame the aura yaha nAgavaMzI rAjAoke liye bhI lAgU the; kyoki hama jAna cuke hai ki ina jAtiyoM meM kI hyuga-nu jAtise nAga zabdakI aura ani jAtise aDi zabdakI utpatti huI thii| uraga-nAgokA' adhipati jo use batAyA hai, vaha unakI ' uigarapsa' (Uigurs )2 jAtikI apekSA hogA tathApi phaNIndra bhI inhIMmekI eka jAti phaNika athavA paNikake rAjAkA sUcaka hai| paNika yA phaNika eka videzI jAti thI, yaha eka jaina kathAse bhI prakaTa hai| isa kathAmeM phaNIzvara zaharake rAjA prajApAlake rAjyameM seTha sAgaradatta aura seThANI paNikAkA putra paNika batalAyA gayA hai / yaha seThaputra paNika kadAcita bhagavAna mahAvIrake samavazaraName pahuMca gayA aura unake upadezako sunakara yaha jaina muni hogyaa| antaH gaMgAko pAra karate huye nAMvaparase' yaha mukta huA thaa| yahAM para deza, seThANI aura seThaputrake nAma paNika-vAcI haiM; jo unakA sambandha paNika jAtise honA spaSTa kara dete haiM / rAjA aura seThake nAma kevala pUrtike liye tadrUpa rakha liye gaye pratIta hote haiN| paNIzvara zahara phaeNAnIziyA (Phoenecit) 1-pArvAbhyudayake TIkAkAra yogirAT yahI likhate haiM, yathA'nAgarAjanya sAkSAt nAgAnA rAjAnaH uragendrAH teSAmapatyAni naagraajnyaaH|' pa0 265 / 2-inDi. hisTaoN0 kvArTI bhAga 1 e. 460 / 3-pUrva0 bhAga 2 pu0 232-235 / 4-ArAdhanA kathAkoSa bhAga 2 pR. 243 Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2021 bhagavAna pArzvanAtha | | dezakA rUpAntara hI hai aura paNika evaM paNikA spaSTata. paNika jAtikI apekSA hai / pahale kula aura jAti apekSA bhI logoMka -nAma rakkhe jAte the, yaha hama dekha cuke haiM / ataeva isa kathA ke paNikamuni paNika jAtike hI the, yaha spaSTa hai| isa kathAse paNikoMkA vyApArI honA tathA bhagavAna mahAvIrasvAmIke samaya videza se AnA bhI pragaTa hotA hai. kyoMki yadi vaha vyApArI na hote to unakA seTharUpameM likhanA vRthA thA aura vaha yahAM apanI jAti apekSA prakhyAta huye, yaha unakA videzI honekA dyotaka hai / yadi - vaha yahIM ke nivAsI hote to unakI prakhyAti jAti apekSA na hokara - dIkSita nAmake rUpame honA cAhiye thI / astu; paNika yA phaNika jAtikI apekSA isa jAtike rAjA phaNIndra bhI kahalAte the aura yaha manuSyoMkke nAgaloka meM rahate the, isaliye nAgakumAroMke ina dharaNendrakA ullekha sadRzatAke kAraNa phaNIndrarUpame huA milatA hai| yahApara yaha dRSTavya hai ki pahale videzI logoMko jainadharma dhAraNa karane aura muni hokara muktilAbha karanekA dvAra khulA huA thA / mUlameM jainadharmakA rUpa itanA saMkIrNa nahIM thA ki vaha eka niyamita paridhike manuSyoMke liye hI sImita hotA / astu, / isa prakAra bhagavAna pArzvanAthake zAsanarakSaka devatA gharaNendra aura padmAvatI evaM unake ananyabhakta ahicchatra ke nAgavazI rAjAkA vizada paricaya pragaTa hai aura unakA nivAsasthAna pAtAla kahAM thA, - yaha bhI spaSTa hogayA hai / ataeva Aie, pAThakagaNa aba agAr3I bhagavAna pArzvanAtha jIke zeSa pavitra jIvanake darzana karake apanI mAtmAkA kalyANa karaleM / Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiH Gm ' } 1 bhagavAnakA dIkSAgrahaNa aura tapazcaraNa / [ 203 ( 13 ) bhagavAnUkA dIkSAgrahaNa aura tapazcaraNa / sAketa nagare so'tha jayasenAkhya bhUpatiH / dharmaprItyAnyadAsau prAhiNochI pArzva sannidhaM // niHsRSTArthaM mahAdUta kRtsna kAryakaraM hitaM / bhagalAdezasaMjAtahayAdiprAbhRtaH samaM / / - zrI sakalakIrniH / rAjakumAra pArzvanAtha Anandase kAlayApana kara rahe the / pitA ke rAjakAryameM ve unakA hAtha baTAye huye the / yuvAvasthAko prApta ho cuke the / yuvaka vayasa ke oja pUrNa rasane unake zarIrako ' aisA khilA diyA thA ki mAnoM kAmadeva bhI vahAM Ate khija rahA hai| bhagavAna to janmase hI atIva sundara aura sudRr3ha zarIra ke dhArI the, para isa samaya unakI zobhA dekhe nahIM banatI thii| nIlAkAzameM jaise zarada - pUnoM kA candramA apanI sAnI nahI rakhatA, vaise hI bhagavAnake nIlavarNake sundara zarIra meM yauvana anyatra usa upamAko nahIM pAtA thA / bhagavAn jisa orase hokara nikala jAte the usa orake loga unake rUpa saundaryapara bAvale hojAte the / striyoko yaha bhI patA nahIM rahatA thA ki hamArA aMcala vakSaHsthala se kaca skhalita Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204] bhagavAna pArzvanAtha / hogayA hai aura hamArI lokalajnA kyA hai ? jaina zAstroMmeM bhagavAnake viSayameM aimA hI varNana milatA hai|' eka rona yauvana pampanna rAjakumAra pAvako dekhakara unake pitAko putrake vivAha karane kI suba AI / sacamuca bhAratIya maryAdAke anusAra pahale brahmacarya AzramameM pUrNa dakSatA prApta kara cukane para aura yuvA homAne para hI loga gRhasthAzramameM praveza karate the / AnakalakI taraha nanheM 2 bAlakoMke vivAha usa jamAne meM nahIM hote the anamela aura vRddha vivAhoM kA bhI astitva usamamaya isa gharAtalapara nahIM thA. kyoM ke loga gRhastha AzramakA upabhoga karake vAnaprastha AzramakA abhyAsa karane lagate the| isaprakArake niyamita aura saMyamI sAmAnika vAtAvaraNameM hI AryasaMtAna phala phUla rahI thI aura saMpArabharameM vaha apanI samAnatAmeM eka thii| usI purAtana Adarza Arya janatAke guNagAna Ana bhI sArA saMsAra muktakaMThase karatA hai kintu unhIMko saMtAna Anake bhAratIyoM ko koI kaur3I mola nahIM pUMchA ! AryavaMzana hote huye bhI vaha apane pUrvajoMkI yAdAko lAMchita banA rahe haiN| sacamuca jabataka bhAratIya mamAnakA mAmAnika jIvana prAcIna AdarzanIvana nahIM bana jAyagA tabataka usakI unnati honA azakya hai| bhagavAna pArzvanAthake bhakta jainI bhI Aja apane pUrva noMke AdarzanIvanase kosoM dUra hai; yahI kAra, hai ki unake jIvana hIna aura saMkaTApanna bana rahe haiN| vivAha niyamazI avahelanA vaha burI taraha kara rahe haiN| bAla, anamela aura vRddhavivAha jaisI kuprathAoM, unameM bahu pracAra hai / jahAM 1-pArzvanAyacarita 50 166-367 / Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAnakA dIkSAgrahaNaM aura tapazcaraNa / [ 205 pahale unake pUrvaja apane putra-putriyoM ko yuvAvasthA prApta karane taka jaina upAdhyAyoMke supurda karake dhArmika aura laukika jJAnameM pAraMgata banAte the, vahAM aba unako nanhIMsI umarase hI gRhasthI kI jhaMjhaTameM phaMsA diyA jAtA hai / ve bAlaka aparipakva zarIra aura adhure jJAnako hI rakhakara gRhasthIkA mahAna bojhA apane komala kaMdhoMpara lekara calane ko bAdhya kiye jAte haiM; jisakA pariNAma yaha hotA hai ki ce gRhastha - dharmakA samucita pAlana karanemeM asaphala rahate haiM / dharma, artha aura kAma puruSArthakA vaha bhalI bhAMti pAlana hI nahIM kara sakte haiN| vaha to pahale hI nAmako puruSa raha jAte haiM / isa dazA meM vRddhAvasthA taka unakI vahI asaMyamI dazA vanI rahatI hai aura vAnaprasthadharma evaM sanyA padharmakA pAlana karanA unake liye muhAla ho jAtA hai / isake sAtha hI apane pUrvajoMke khilApha Ajake jainiyoMne apane ko alaga ra Toliyo meM sImita kara rakkhA hai, jisase vivA * kSetra saMkucita hogayA hai aura yogya vara kanyAoM ke ThIka sambaMdha nahIM milate haiM / isase bhI sAmAjika hrApta bahuta kucha ho rahA hai ! kintu pUrva kAlake jainiyoMmeM yaha bAta nahI thI / unakA vivAhakSetra vizada thA aura unake jIvana AdarzarUpa the / Aja unake par3hacihnoMpara calane meM hI hamArA kalyANa hai / astu usa samayake Adarza sAmAjika jIvanake anusAra hI jaba bhagavAn pArzvanAtha pUrNa yuvA hogaye to unake pitAne unakA vivAha karanA Avazyaka samajhA thA / rAjA vizvasenane rAjakumAra pArzvake samakSa jaba vivAhakA prastAva rakkhA, to ve sakucA gaye / unhoMne apane bala - parAkrama 1 - * Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ 206 ! bhagavAna pArzvanAtha / aura yogyatApara dRSTi DAlI, kartavyAkartavyakI ora nigAha pherI" pitAne kahA-vaMza velako agAr3I calAneke liye bhagavAna RSabha nAthakI taraha tuma bhI vivAha karalo paraMtu rAnakumAra pArzvane RSabhadevase jo apanI tulanA kI to unako isa prastAvase sahamata / hotA kaThina hogayA / unhoMne kahA-'mai RSabhadevake samAna nahIM hUM, mAtra sauvarSakI merI Ayu hai, jisameM se solaha varSa to vyatIta hocuke hai aura tIsa varSameM sayama dhAraNa karane kA avasara aajaaygaa| isalie nararAja! aba mujhe isa jhaMjhaTameM na phsaaiye| dekhiye. cahuorakA vAtAvaraNa kaiptA asaMyamI bana rahA hai / loga brahmacaryake ,' mahatvako hI nahIM samajhate haiN| gRhatyAgI loga taka putrotpattikI AzAse.. vivAha karanA apanA dharma mAne huye hai| gRhavApsa chor3akara jagaloMmeM Akara : case huye loga bhI Aja idriyanigrahase muMha mor3a rahe hai| isaliye he pitAnI / kartavya mujhe bAdhya kararahA hai ki maiM Apake prastA... vako asvIkAra kruu| alpakAla aura alpa sukhake liye Apa hI . batAiye maiM kyokara isa jhaMjhaTameM paDUM ?, isa alpa prayojanake liye apane kartavyako kaise ThukarA dUM ? rAjakumAra pAvake isa prakAra sArapUrNa vaktavyako sunakara rAjA vizvasena cupa hogaye. parantu isa ghaTanAne unheM marmAhata banA diyA / vaha mana hI mana vilakhate huye netroMmeM hI AMsuoMko chupA , le gye| putrakA vivAha karanekI lAlasA kise nahIM hotI hai aura usa lAlamApara kahIM pAnI phira jAya to apAra duHkhakA anubhava kyoM nahIM hogA ? kintu rAnA vizvasena buddhimAna the| vaha kartavya akartavya aura hitAhitako jAnate the| pArzvanAthajIke mArmika Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAnakA dIkSAgrahaNa aura tapazcaraNa / [207 'zabdoMkA unake pAsa koI samucita uttara nahIM thaa| unhoMne samajha liyA ki inake dvArA tInoM lokakA kalyANa honevAlA hai; isaliye 'inake paramArtha bhAvapara avalaMbita nizcayameM aDaMgA DAlanA vRthA hai| rAjakumAra pArzva isake uparAMta zrAvakoM ke vratoMkA pAlana karate huye -rahane lge| eka divasakI bAta hai ki vaha prasannacitta rAna-sabhAmeM baiThe huye the, usI samaya dvArapAlane Akara sUcanA dI ki ayodhyAke nareza rAjA jayasenakA dUta unake liye premopahAra lekara AyA hai aura sevAmeM upasthita honekI prArthanA kara rahA hai| dvArapAlakA yaha nivedana svIkRta huA aura usane rAja anumati pAkara dUtako samAmeM bheja diyaa| itane praNAma karake jo kucha bheTa rAjA jayasenane bhejI thI vaha rAjakumArako najara kara dii| isa bheTameM bhagalIdezake sundara ghor3e Adi aneka vastuyeM thiiN| bheTakI ora nigAha pherate huye rAjakumAra pArzvane dUtase ayodhyA nagarakA pUrva mahatva varNana kagneko kahA / dUta to catura thA hI, usane bhagavAn RSabhadevase lagAkara usa samaya takakA samasta vRttAMta ayodhyAkA kaha sunaayaa| tIrthaMkaroMke anupama kalyANakoMkA jikra bhI usane kiyaa| rAjakumArane dUtako puraskRta karake vidA kiyA; parantu usake cale jAnepara bhI vaha usake zabdoMko na bhulA sake / ayodhyAke viva-raNako sunakara unake hRdayameM vairAgyakI lahara umar3a pdd'ii| nAcIna dUtake bacana-unake vairAgyakA kAraNa bana gye| rAjakumAra pArzvanAthakA citta saMsArase virakta hogayA-unako saMsArakI saba vastue, niHsAra jaMcane lgiiN| unameM unako aba jarA Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288] bhagavAna pArzvanAtha / bhI mamatva na rahA ! sAsArika sampatti aura viSayabhoga unako mahAduHkhadAyI bhAsane lge| viveka netroke vala vaha uname duHkha hI duHkha bharA dekhane lage ! ve jJAnavAna the| tIna jJAnake dhArI janmase the-ve iMdriyajanita viSaya-sukhoMke indrAyaNa sarIkhe asalI rUpako jAnate the ! phira bhalA unake liye yaha kaise sambhava thA ki vaha aura adhika samaya gRhastha avasthAmeM bane rahate / viSase anabhijJa manuSya bhale hI viSa bhakSaNa kara le. parantu jo viSako jAnatA hai vaha usako kaise khA saktA hai ? rAjakumAra pArzvanAtha janmase hI nirmala samyagdarzanake jJAtA the-gRhastha dazAmeM bhI ve saMyamI jIvana vyatIta karaneke icchuka the, ve uttama mArgakA hI anusaraNa karanA jAnate the, isaliye unheM apane svarUpa rUpa mukti-dhAma pAnekI yojanA karanA prAkRta Avazyaka thii| vairAgyakA gAdA raMga unake manako sambora kara degA, yaha sarvathA susaMgata thaa| aneka doSoMke ghara svarUpa aura tyAjya vipayabhogoMse pIchA chuDA lenA aura paramArtha sinhike maga laga jAnA hI buddhimAnoMkA kArya hai| rAjakumAra pArvagAyane socA ki jaba svargAke sukhoMse viSayatRpNAkI tRpti na huI, do aba manupyapadameM umakI zAMti kyA hogI ? eka kavi yahI likhate haiM - 'jo sAgarake jalasenI. na bujhI tisanA tisa enii| mAM dAma-anIke pAnI. pIvata aba kase jAnI ? dayanamA Agi na yApa. nadiyoM nahiM samApa / yo bhoga vipa ani bhArga, nRpate na kabhI tana dhArI!' barI pivAra he ganakumAra pArvanAtha saMsArase bilkula Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAnakA dIkSAgrahaNa aura tpshcrnn| [ 209 virakta hogaye / ve anitya, azaraNa Adi bAraha bhAvanAoMkA citavana kara rahe the ki itanemeM apane kartavyake pare huye laukAtika deva vahApara ApahuMce aura bhagavAna ke vairAgyakI sarAhanA karane lge| kahane lage ki 'purupottama ! yadi apane jAtIya svabhAvake vazIbhUta hokara aura isa kAryako apanA kartavya samajhakara hama Apake nikaTa Aye hai, paratu nAtha ! Apako pravuddha karaneko hamameM sAmarthya kahAM hai ? Ara svaya vastuoke kSaNabhaMgura vinAgIka svabhAvase paricita haiN| unase ApakA svayameva virakta honA koI acarajabharI bAta nahIM hai| trilokInAtha banane kA udyama karanA yaha Apake liye pahalese hI nirNIta hai| yaha to hamArI utAvalI hai, manakI vyagratA hai jo hama Apako vairAgyaprAptimeM sahAyaka bananekA dama bharakara yahAM Apahuce haiM / sacamuca hamAro yaha kriyA sUranako dIpaka dikhAneke samAna hai ! basa, caliye aura mahAvatoMko dhAraNa kIjiye / Apake isa divya kalyANakase hI hamArI AtmAoMko AnandakA AbhAsa milegaa|' itanI vinayake sAtha ve saba brahmalokako cale ge| idhara laukAMtika devokI isa vinatIko sunakara bhagavAna vairAgyarasameM magna hogaye aura digambarI dIkSA dhAraNa karanekA dRr3ha nizcaya karane lge| isa paramocca bhAvake udaya hote hI saMsArameM phira eka daphe itanI prabala Ananda-lahara phaila gaI ki vaha vidyuta gatise bhI teja calakara saptArake kone me bhagavAnake dIkSA kalyANakake samAcAra pahucA AI ! viziSTa puNya prakRtika prabhAvase mahAn puruSoMke nikaTa divya bAteM svameva hI hone lagatI haiM / bhagavAnke tapa dhAraNa karaneke samAcAra jAnakara devendra pulakita vadana hokara Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210] bhagavAna pArzvanAtha / caTa sarva hI deva devAMganAoM sahita banArasa nagarame AyA aura , bhagavAnakA aneka prakArase jayagAna karane lgaa| uparAMta saba devoMne milakara bhagavAna kA abhiSeka kiyA aura unheM divya vastrAbhUpoMse alakRta banAyA. jinako dhAraNa karake ve aise hI jAna par3ane lage ki mAnoM mokSarUpI kanyAko varaneke liye sAkSAt dulhA hI hoM ! phira devendrane bhagavAnase nimnaprakAra prArthanA kI; yahI AcArya kahate haiM 'amaryAdavatAro'yaM pArauthaikaphalastava / ki punakhidivAdanyabhogAtizayahetavaH // nirvedastena devAyaM phalena pratimanyatAm / samunmIlyAstvayA caitAH satAmaMtAradRSTayaH / / 'he bhagavan ! devalokase jo ApakA avatAra huA hai, usakA phala para hatakA sampAdana karanA hai| isaliye svargase anya jitane bhara bhI bhoga haiM ve svargake bhogoMse adhika Apako acche nahIM laga sakta / dUsaroM kA hita sampAdana karanevAle Apa, viSaya bhogoMmeM nahIM phaMpa sakte / imaliye he bhagavan / Apako jo vairAgya huA hai use saphala banAiye, digambarI dIkSA dhAraNa kIjiye aura kevalajJAna pAkara upadeza de bhavyanIvoMke antaraga netroMko khola diijiye| (zrI pArzvanAthacaritra 40 381-382) indrane apane Dama nivedanako pUrNa karate huye bhagavAnako apane hAthA sahArA de diyaa| bhagavAnne indra ke hAthako grahaNa karake caTa nihApana chor3a diyA ? vahAM dera hI kisa bAtakI thI-vairAgya to pahale hI unako vahAme uTa calaneko preraNA kara rahA thaa| bhagacAna to udhara tapa dhAraNa karanekA sAdhana karane lage aura ughara Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAnakA dIkSAgrahaNa aura tpshcrnn| [ 211 raNavAsameM jaba yaha samAcAra pahuMce to inakI mAtA ekadama vihvala bana gaI! mAM kI mamatA eka sAtha hI umar3a pdd'ii| 'hAya ! putra nayanoke tAre mujhe chor3akara kahAM jAte ho' aise hI aneka rItise vilApa karane lgii| rAjA vizvasena bhI khinnacitta hogaye! parantu 'prabuddha bhagavAnane inako AzvAsana baMdhAyA, mAtAko bar3e hI madhura zabdomeM samajhAyA / unheM jagatake vinAzIka padArthokA svarUpa sujhAyA aura sAMsArika sambandhokI nissAratA jatalAI / prabhuke upadezako sunakara-hitamita pUrNa bacanoMko grahaNa karake rAnI brahmadattAkA hRdaya zAMta huaa| vaha jAna gaI ki unake mahAbhAgyavAna putra kA janma hI imI hetu huA hai aura ve isa avasthAmeM apaneko dhanya mAnane lgiiN| mAtA-pitAko samucita rItise samajhA bujhA aura DhADhara baMdhAkara bhagavAn indrakI lAI huI vimalA nAmaka pAlakImeM baiThakara vanakI ora prasthAna kara gye| pahale naralokake bhUmigocarI aura vidyAdhara rAjAoMne kramase sAta2 pair3ha taka usa pAlakIko uThAyA aura phira samasta devasaMgha usako uThAkara le calA ! isa divya avasarapara AkAza devaduMdubhIke bajanese ghanaghora jhakArase bhara gayA, deva kanyAyeM aneka prakArase nRtya karane lagI aura cAro orase bhagavAna ke Upara puSpavRSTi hone lgii| Akhira bhagavAn nikaTake 'azvattha' nAmaka vanameM phuNce| yahApara indrakA izArA pAkara saba hI loga zAMta hogaye / bhagavAn pAlakIse utara Aye / zatru 1-zrI saklakIrti, pArzvacarita sarga 16 zloka 110...aura pArzvapurANa pR0 119 / 2-pArzvapurANa pR0 119-pArzvacarita pR0 388 / Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212] bhagavAna pArzvanAtha | 5 mitra aura tRNa - kaMcana sabameM samabhAva rakhakara unhone apane saba vastrAbhUSaNa utAra DAle | itanemeM zacIne vahIM para eka vaTavRkSake tale sthita candrakAMta zilAko 'svastikA' se alaMkRta kara diyA / bhagavAna pUrva kI ora mukha karake usI sphaTikamaNI pASANa zilApara birAna gae aura hAtha joDakara 'nama' siddhebhyaH' kahakara unhoMne sinhoMko namaskAra kiyA / phira va hyAbhyaMtara parigrahako tajakara paMcamuSTiloMca kiyA / isa prakAra digambara mudrAko dhAraNa karake ve vyAnazIna hogaye / naranArI aura devasamRha bhI bhagavAnakI abhicadanA karake apane2 sthAnoko cale gaye / usa digambara mudrAmeM bhagavAna bar3e hI sundara jaMcane lage / kavi bhI yahI kahate hai:'sohe bhUpana vasana vina, jAtarUpa jinadeha | indra nIlamanikoM kidhau, tejapuMja mubha yeha || poha prathama ekAdazI, prathama prahara zubha vAra padmAsana zrI pArsajina, liyau mahAvrata bhAra // aura tIna chatrapati, prabhu sAhasa aviloya | gaja chari saMyama dharaca, dukha dAvAnala-toya // nava sureza jinakeza suci. chIrasamudra phuNcaay| kara zruti sAtha niyoga saba gayau muraMga surarAya // * gayA~ * bhagavAna vIrAgamayI dhyAna avasthAmeM lIna ho gaye / tIna nahIM usI dhyAnamagna dazAmeM sthita rahe / unhoMne dina taka nelA upavAsa kara liyA ! muniyoMka aTTAIma mRlguNa aura caurA 1011deg2 pArizra0 10 103 3-8 - 120 / Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAnakA dIkSAgrahaNa aura tpshcrnn| [ 213 sIlAkha uttara guNa una bhagavAnane dhAraNa kara liye / ve mauna sahita yogasAdhaname acala the| isI samaya unhe manaHparyaya jJAnakI prApti hogaI thii| isake uparAnta ve nirmamatva, zAMtimudrAke dhAraka, parama dayAvAna aura parama udAsa bhagavAn zarIrakI rakSAke liye yoga nirodha kara khar3e hogaye aura dIkSAvanase eka orako vidhi sahita bhUmi zodhate huye calane lage aura kramakara gulmakheTa nAmaka nagarameM pahuMca gye| vahAMke dharmodaya athavA dhanya nAmaka rAnAne unako baDI bhaktise par3agAhakara-Amatrita karake zuddha aura sarala AhAra karAyA thA, jisake puNyaprabhAvase usake rAjamahalameM devoMne pacAzcarya kiye the| tIrthaMkara bhagavAnake samAna triloka pUjya paramotkRSTa uttama pAtrako nirvighna AhAradAna dekara usa rAjAne apanI kIrti tInoM kAlake liye tInoM lokameM phailAdI / isa AhAradAnase svaya rAjA dharmodaya apaneko sasArase pAra pahuMcA samajhane lagA ! vaha thor3I dUra taka bhagavAnake sAtha gayA aura phira bhagavAnakI AjJA pAkara apane rAjamahalako lauTa AyA / bhagavAn vanameM jAkara tapazcaraNameM lIna hogaye ! tapodhana bhagavAn pAnAtha vanameM Akara pratimAyogase durddhara tapa tapane lage aura dharmadhyAnameM magna rahane lge| usa samaya unakI parama pavitra zAMta mudrAke jo bhI darzana kara letA thA, vaha apane duHkha zoka saba hI bhUla jAtA thA, svabhAvataH vaha unake caraNoMmeM natamastaka hojAtA thA ! parantu bhagavAna to paramocca uddezyakI 1-pUrvavat aura pArzvacarita pR. 385 / 2-pArzvacarita pR0 385 / 3-harivazapurANa pR0 569 aura caMdrakIrti AcArya, pArzvacarita a0 12 zloka 13 / Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214] bhagavAn pArzvanAtha / -siddhimeM tanmaya the| unheM sivAya nijapada prApta karaneke aura kucha bhI dhyAna nahIM thA-ekacitta ho mauna dhAraNa kiye huye vaha usIko prApta karanekI ceSTAmeM prayatnazIla the| koI bhI bAdhA__ kaisA bhI pralobhana unheM unake iSTamArgase vicalita nahIM kara sakA thaa| ve eka vyavasthita aura niyamita DhaMgase Atmonnatike mArgameM paga bar3hA rahe the| vastu-svabhAvarUpa tattvoMkA cintavana karake aura indriyanigraha eva vividha prakArako tapa-kriyAyo dvArA saMyamakA pAlana karate huye veha apanI AtmAko nirmala aura zuddharUpa paramazaktivAna banA rahe the| veha usa samaya aise pratibhASita hone the jaise kallolose rahita nistavya nIla samudra hI ho athavA aDola sumerugirikI zikhira para nIlamaNikI suMdara pratimA hI virAjamAna hoN| unake cahuora zAMtikA sAmrAjya phaila rahA thaa| sacamuca'varabhAva choDyau vana jIva, prIta paraspara kareM atIva / kehari Adi satAvai nAhiM, nirviSa bhaye bhujaga vanamAMhi / / sIla sanAha sajau sucirUpa, uttaraguna Abharana anUpa / tapamaya dhanuSa dharayau nijapAna, tIna ratana ye tIkhatavAna / / samatAbhAva car3he jagazIsa, dhyAna kRpAna liyo kara Isa / cAritaraMgamahImeM dhIra, karmazatru vijayI varavIra / ' isI avasthAmeM bhagavAna cAra mAsa taka rahe the aura uparAnta ve kAga ke nikaTa avasthita dIkSAvanameM pahuMca gaye the| kintu khetAmbara sapradAyake zrI bhAvadevasUri viracita 'pArzvacaritameM' bhagavAnakA anya sthAnoMmeM pahuMcanekA bhI ullekha hai| vahAM bhagavAnakA pAraNA sthAna kopakaTaka sthAna batAyA gayA hai aura dhanyako Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAnakA dIkSAgrahaNa aura tpshcrnn| [215 usa nagarakA eka gRhastha (Householder) likhA hai| yaha kopakaTaka nagara Aja kalakA dhanyakaTaka nagara anumAna kiyA gayA hai|' isa nagarase prasthAna karake uparAnta unakA Agamana kAligirike nikaTa vAle kAdambarI vanameM honA likhA hai| vahAM ve kunda nAmaka sarovarake taTapara eka jaina pratimAke nikaTa virAjamAna rahe the / isI avasarapara campAke karakaNDu nAmaka rAjAkA yahAM AnA aura bhagavAnakI vinaya karanA evaM devopanIta pratibimbake lie maMdira banavA denekA ullekha hai / isa kalikuNDase bhagavAnako zivapurI pahucA batalAyA gayA hai| jahAMke 'kauzAmba' nAmaka vanameM ve kAyotmagarUpameM virAjamAna hue the| yahIMpara nAgarAja dharaNendrane Akara bhagavAnakI pUnA kI thI aura tIna dina taka unapara vaha chatra lagAye rahA thA, jisase yaha sthAna "ahicchatrake nAmase vikhyAta huA thA yaha kahA gayA hai| yahAMse ve rAjapura pahuMce jahAMke rAjAko bhagavAnake darzana karate hI apane pUrvabhava yAda Agae the| usane bhI bhagavAnakI vinaya kI thI aura jahAMpara bhagavAna virAjamAna the, vahAMpara usane eka catya banavA diyA thA jo kukkaTezvara nAmase prasiddha huA thA, yaha likhAhai / uparAnta bhagavAna anyatra vicarate batAye gae hai aura isI antarAlameM kamaThake jIvakA unapara upasarga honA kahA hai aura phira unako kAzIke dIkSAvanameM pahuMcA batalAyA hai| digambara jainazAstroMmeM yaha varNana nahIM hai aura kamaThake jIvakA dIkSAvanameM upasarga karanA likhA hai / astuH isaprakAra hama bhagavAnake dIkSA grahaNa karaneke avasara aura tapazcaraNa karanekA digdarzana kara lete haiN| 1-bagAla, vihAra, or3IsA jaina smArka pR0 79 / 2-bhAvadevamUri pArzva0- sarga 6 zloka 120-214 / Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216] bhagavAna pArzvanAtha / (14) phlaaksaabbi khriis nuuh ? 'bRhatphaNAmaNDalamaNDapena yaM sphurattaDipigarucopasargiNam / jugUha nAgo dharaNo dharAdharaM virAgasandhyAtaDidambudo yathA / svayoganistriMzanizAtadhArayA nizAsa yo durjayamohavidviSam / avApadArhanyamacintyamadabhutaM trilokapUjAtizayAspadaM padam / / -zrI samantabhadrAcAryaH / banArasake azvattha vanameM digambaramudrA dhAraNa kiye parama dhIra vIra aura gambhIra munirAnoMke indra sundara subhaga nIlavarNake zarIrako dhAraNa kiye hue kAyotsarga Asanase virAjamAna haiM ! na kisI jIvase rAga hai aura na kisIse dveSa hai| apanI zuddhAtmAke dhyAnameM ve lIna haiN| kintu yaha kyA ? ina munIMdrakI zAtimudrAkA drohI kauna bana gayA ? kisane yaha parvatoMkA prahAra karanA inapara zurU kara diyA ? are, yahA to tUphAna hI parNa hogayA ! pracaMDa AMdhI cala par3I / baDe 2 vizAla per3a ukhaDa2 kara ina prabhuke Upara girane lage ! vijaliyAM camakane lagIM-vatrapAta hote dikhAI paDane lge| na jAne usa zAMtamaya bAtAraNameM yaha kolAhala kahAMse khar3A hogayA? kintu jarA dekho to isa mahA bhayAnaka dazAmeM bhI ve munirAja pUrvavat dhyAnamagna haiM-ve apanI yoga samAdhise jarA bhI vicalita nahIM hue haiN| ve jyoMke tyo nIla indramaNikI manamohanIya pratimAkI bhAti vaise hI khaDe huye haiM ! pAThaka ! jarA saMmaliye, ighara dekhiye, yaha vikrAlarUpa dhAraNa kyei hue kauna ArahA hai ? koSake AvezameM isake netra lAla ho Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna prApti aura dharma prcaar| [217 rahe haiM / mukha krUratAko dhAraNa kiye huye haiM aura zarIra bhayAnaka tAko liye haye hai| yaha dITha puruSa munirAja ke samakSa Akara garaja rahA hai| vaha kaha rahA hai ki re muni ! maiMne tujhase yahAse cale jAneko kahA, para tU apane pAkhaNDake ghamaNDameM kucha samajhatA hI nahIM hai| para yAda rakha mune ! merA nAma zaMvaradeva nahIM jo maiM tujhe tere isa haThAgrahake lie acchI taraha na chakA dU ! na mAlUma tujhe mere vimAnako roka rakhaneme kyA Ananda milatA hai| mune ! aba bhI mAna jAo aura mere vimAnake mArgako choDa do / ' kintu isa devake ina bacanoMkA kucha bhI uttara una munirAjase na milA, ve zabda unake kAnoM taka pahuMce hI nhiiN| una munirAjakA upayoga to apane AtmAke nijarUpa cintavanameM laga rahA thaa| unakA ina vAhya ghaTanAoMse sambandha hI kyA ? zaMvaradevakA garnanA koga araNyagedana thaa| usakI dhRSTatA una zAMta munirAjakA kucha na bigAr3a sakI thii| yaha dekhakara vaha bilakula hI AgababUlA hogyaa| usake netroMse agnikI jvAlAyeM nikalane lagI aura vaha bar3I bhayaMkaratAse una munirAjapara ghora upasarga karane lgaa| aneka siMhoM aura pizAcoMkA rUpa banA2 kara vaha una munirAjako trAsa dene lgaa| kabhI gahana jala varasAne lagA, kabhI zastroMkA prahAra unapara karane lagA aura kanI agniko cahuMora prajvalita karane lagA ! yaha zaMvaradeva eka pUrvabhavaneM kmaTha nAmaka dvijaputra thA aura munirAja bhagavAn pArzvanAthake atirikta aura koI nahIM haiN| zaMbaraphe kamaThAle bhavameM bhagavAna usake bhAI the aura tavahIse inakA Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218] bhagavAn pArzvanAtha / ApasI vaira calA ArahA hai, yaha pAThakagaNa bhUle na hoNge| usI pUrva vairake vazIbhUta hokara jaba yaha kamaThakA jIva saMvara jyotiSIdeva apane vimAna meM baiThA huA azvattha vanameM se jArahA thA, taba munirAjake Upara niyamAnumAra vimAnake ruka jAnese vaha apanA pUrva vaira cukAneke liye uparokta prakAra bhagavAnapara ghora upamarga karane lagA thaa| IsAko prAraMbhika zatAvdiyoMmeM huye mahAna vidvAn zrI samatabhadrAcAryajI isa ghaTanAkA ullekha ina zabdomeM karate haiM ki"upasarga yukta no pArzvanAtha he unako dharaNendra nAmake sapaMrAjane apane pIlI vijalIkI bhAti camakate huye kAMtivAn phaNa samUhase veSTita kiyA hai (arthAt upa nagadA kiyA hai)-jima prakAra mAno - saMdhyAkI lAlimA naSTa ho jAnepara usameM jo pIta vidyatase milA humA pItamegha parvatako AcchAdita karatA hai|' (vRhada svayaMbhU stotra Ta0 71) pApAcArI duSTa saMvarakI duzceSTAkA patA jaba gharaNendrako lagA to vaha zIghra hI apanI devI panAvatI sahita vahAM aaye| jinake pratApase ve nAga-nAginI bhavase deva-devI huye, unako vaha kaise bhulA sakte the? ve phaurana hIbhagavAnakI sevAmeM Akara upasthita huye the| unhone bhagavAnako namaskAra kiyA aura maNiyoMse maMDita apanA phaNa unake Upara phailA diyaa| padmAvatIdevIne unapara sapheda chatra lagAyA thaa| isIkA ullekha zrIsamantabhadrAcAryanIne kiyA hai| eka anya AcArya bhI dharaNendrake isa sevAbhAvake viSayameM kahate haiM ki. * asamAlocayanneva jinasvAjapyatAM paraiH / / cakre tasyorago rakSAmIdatA hi kRtajJatA // 80 // Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnaprApti aura dharma prcaar| [219 ___ " bhagavAna jinendra ajayya haiN| dUsaroMse jIte nahI jA' sakate isa bAta kA vicAra na kara dharaNendra unakI rakSAke liye pravRtta hogayA / kRtajJatA isIkA nAma hai / " (pA0 ca0 e0 394) duSTa saMvara unake Anepara aura bhI bhayAnakatAse upasarga karane lagA, jisase vanake mRga Adi jaMtu bhI burI taraha vyAkula hone lge| para vaha apane vikaTa bhAvako pUrI taraha kArya rUpameM pariNata karanemeM jarA bhI zithila na huaa| pahalekI taraha upasarga karanemeM vaha tulA hI rahA / kavi kahate haiM: 'kilakilaMta vetAla, kAla kajjala chavi sajjahi / bhauM karAla vikarAla, bhAla madagaja jimi gajjahi // muMDamAla gala dharahi, lAla loyanani DarahiM jana / mukha phuliga phukarahiM, karahiM nirdaya dhuni hana hana // ihi vidha aneka durbheSadhAri, kamaThajIva upasarga kiya / tihuMlokavaMda jinacaMdra prati, dhUli DAla nijasIsa liy||" sacamuca savara devane una minendracaMdra bhagavAna para upasarga' karake candramApara maTTI pheMkanekA hI kArya kiyA thA ! vaha upasarga una bhagavAnakA kucha bhI na bigAr3a sakA; pratyuta unake dhyAnako ekAgra banAnemeM hI sahAyaka huA; parantu utta saMvaradevane avazya hI apane AtmAke liye kATe boliye-vRthA hI pApa sacaya kara liyA ! bhagavAna upasarga dazAmeM aura bhI dRr3hatApUrvaka samAdhilIna rahe / vAstavameM manISI puruSa bhayAnaka upadravake hote huye bhI apane iSTapathase vicalita nahIM hote haiM / anekoM ghora saMkaTa unake magameM bhAr3e par3e hoM, para ve unakA kucha bhI nahIM bigAr3a sakte haiN| phira Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220] bhagavAna pArzvanAtha / bhalA tIrthakara bhagavAnakA vicalita honA bilkula asaMbhava thA ! pratyuta isa parIkSA samayapara-ghora upasarga dazAmeM bhI apane vyAnako itanA prabala banAnemeM ve saphala huye the ki imI mamaya unako kevalajJAna-sarvajJatAkI prApti hogaI thI ! saMvara devake bhayAnaka saMkaTamaya kRtya unake liye phUlamAla huye the| ve trilokyapUjya Ityada-tIrthakara avasthAko prApta huye the / zuddha, buddha-jIvanmukta paramAtmA bana gaye the / zrIsamaMtabhadrAcAryajI kahate haiM ki "bhagavAna pArzvanAthane durjaya moha zatruko parama zukla vyAnarUpa khaDgakI tInga dhArase mArakarake acintanIya adbhuta guNoMyukta sthAna2 para tIna lokI pUjAcA atizaya AdhAra, aisA jo "mAInya" pada hai usako prApta kiyA / arthAt upasarga dUra honeke pazcAt antarmuhUrtameM hI moha karmako nAzakara kevalajJAna lakSaNarUpa arhanta avasthA unheM prApta hogii|" (vR0 sva0 stotra Ta0 71 ) yaha caitra kRSNa caturdazIcA pavitra dina thaa| pamaya dopaharase kucha pahalekA thaa| isI samaya pArzvanAtha bhagavAna tIrthakarapadako prApta huye the. svayaM buddha paramAtmA hogaye the| carAcara vastu tInoM lokakI unake jJAna netroMmeM saSTa pratibhApita hone lagI thii| ananta darzana, anaMtajJAna, anaMtasukha aura anaMtavIryakI apUrva nidhi unako prApta ho gaI thI / unakA divya audArika zarIra aisA camakane lagA thA mAno sahana sUrya-mikA hI prakAza ho! dukha, zoka, suvA, tRSA, rAga, dvepa Adi saba hI mAnavI kamajo. riyoM ko unhoMne parAsta kara diyA thaa| ve aba unake nikaTa phaTa-. kane bhI nahIM pAtI thIM / ve sazagarI jIvita paramAtmA hogaye the Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnaprApti aura dharma prcaar| [221 aura unake isa paramapada prApta karanekA utsava manAne indra va deva devAMganAyeM phira Aye the / AcArya kahate haiM kitataH praghopaM jayakAratUryaidivaukasAM ullasitaM samaMtAt / nizmya nirmucyarUpaM tadaiva vabhUva zatruH sa ca kaaNdishiikH|| arthAt-'kevalajJAnake pragaTa hote hI devoMkA bar3e jorase jaya jayakAra zabda hone lagA jise sunate hI bhUtAnaMda (saMvara)kA krodha ekadama zAMta hogayA aura vaha ekadama avAka raha gayA !' aura apaneko azaraNa jAnakara bhagavAnakI zaraNameM AyA ! use vahIM zAMtikA lAbha huaa| use hI kyA, sAre sasArako isa divya avasara para AnaMdarasakA AsvAda mila gayA thaa| ' 'prakaTI kevala ravikirana jAma, pariphUlyo tribhuvana kamala taam| AkAsa amala dIsai anUpa, disi-vidisi bhaI saba kamalarUpa / / " devoMne Akara bhagavAnakA kevalajJAna pUjana kiyA aura bar3e ThAThase bhagavAnakA samozaraNa-sabhAbhavana raca diyA / mAnastaMma, pIThikA, Adikara saMyukta divyamaNiyoMkA banA huA vaha samavasaraNa tIna lokakI saMpadAko bhI lajjita kara rahA thaa| bhagavAna ke isa ' sundara samozaraNako dekhakara pAkhaMDI logoMko yaha bhaya hotA thA ki yahAM koI indrajAlakI mAyA phailA rahA hai / paraMtu bhagavAnake nikaTa Anese yaha saba mithyA dhAraNAyeM dUra bhAga jAtI thiiN| samavazarapNake ThIka madhyameM uttamottama padArthose banI huI bhagavAnakI gaMdhakuTI thii| isake bIco bIcameM 'udayAcala parvatakI zikhirake samAna, siMhoMse cihnita, maNimayI siMhAsanapara virAjamAna parama tejasvI bhagavAna usa samaya namrIbhUta devoMko aise jAna par3ate the mAno ye Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 ] bhagavAna pArzvanAtha | sAkSAt sUrya haiM / ' unapara tIna chatra laga rahe the aura yakSendra cavara DhAla rahe the| vahAM madara pavana cala rahA thA aura samavazaraNake vAraha koThoM meM alaga ra muni AryikA, deva-devAMganA, zrAvakazrAvikA pazu pakSI Adi bhavyajana baiThe huye apUrva zobhAko prApta ho rahe the| jinendra bhagavAnake prabhAva se samavazaraNakI bhUmi nirdoSa hogaI thI / vahA usa samaya kisIke pariNAmoM meM kisI tarahakA bhI doSa nahIM thA / saba hI jIva sAmyabhAvase vahAM virAjamAna the / Atma-balakA pratyakSa sAmrAjya vahA phaila rahA thA / AcArya kahate haiM ki isI samaya bhagavAnake pramukha ziSya svayam nAmaka gaNadhara bhagavAna unake nikaTa Akara unakA stavana baDe bhaktibhAvase karane lage the, yathAdevastadA gaNavaraH prathamaM svayaMbhU devAdhidevamupaDhaukya kRtapraNAmaH / AnamramaulikatayA sthitimatsu pazcA -- didreSu vastugaNane hitamanvayuktaM // arthAt - " prathama gaNadhara svayaMbhU devAdhideva bhagavAn jineMdrake pAsa Aye / bhaktipUrvaka namaskAra karake unake samIpameM baiTha gaye tathA apane pIche mastaka namAkara indroMke baiTha jAnepara unhone padAthake vicArameM citta lagAyA aura ve isa prakAra bhagavAn jineMdrakI stuti karane lage / " ityAdyanekanayavAdanigRhatattvaM, jIvAdivastu khalu mAtmadRzAmabhUmiH / tvaM vizvacakSurasi deva tava prasAdAta, sannirNayostu sulabhaH svayamasmadAdyaiH // Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnaprApti aura dharma prcaar| [223 arthAta-'aneka nayavAdose jisakA svarUpa chipA huA hai aise jIva ajIva Adi padArtha Apa sarIkhe mahAnubhAvoMke jJAnake agocara nahIM / yathArtha rUpase Apako unake svarUpakA jJAna hai / Apa vizvacakSu sarvajJa hai / bhagavan ! ApakI kRpAse hameM unakA nirNaya sulabha rItise hoskegaa|' (pA0 ca0 Ta0 406-407) / prathama gaNaghara svayabhUke isa prakAra nivedana karane para meghakI garmanAke samAna bhagavAnakI divyadhvani khirane lgii| usameM vastu svarUpameM anupama padArthokA nirNaya hone lagA aura saptaraMgI navakara paripUrNa paramopAdeya upadeza huA / isa divya upadezako saba hI jIva apanI2 bhASAmeM samajhane lage yaha zAstroMme likhA huA hai / jinendra bhagavAnake mukhase yathAvata tatvokA svarUpa jAnakara saba hI bhavyanIva Anandamagna hogaye / isI samaya bhagavAnakA jisase aneka pUrvabhavose vaira calA ArahA nAmaka deva bhagavAnake nikaTa hIna garva hokara apane vairako bhulA sakA ! use parama sukhakara samyagdarzanakI prApti hogaI / dharaNendra aura padmAvatI bhagavAnake zAsana rakSaka devatA mAne jAne lage aura gharaNendra ke sambandhame bhagavAnane kahA thA ki vaha mokSa jaaygaa| isa bhavipya sandezako sunakara upasthita prANiyoMke hRdaya praphullita hogaye the / vaha bhI bhagavAnake nikanse vinayapUrvaka yathAzakti cAritra niyamoMko gRhaNa karane lage the / AcArya kahate haiM ki ' tathA dharmopadezena sabhAso jinAdhirAT / pArthaH pralhAdayAmAsa caMdraH kairaviNImiva // 18 // sabhAsInA janAH kecitpItvA tadvacanAmRte / Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224] bhagavAna paarshvnaath| babhUva graMthanirmuktAH kAlalabdhA praNeditA // 19 // anUna lalanAH kAzciddharma zrutvA jinoditaM / babhUvuzcAyikAdhIza sarvasaMgavivajitAH // 20 // jagRhuH zrAvakAcAraM ttraikecinnpaadyH|| lokAH prasannabhAvena pItAdvAk sudhArasA // 21 // 28 // jinarAja pArzva bhagavAnake vacanAmRtoMko pIkara sabhAmadhya sthita prANiyomese kitane hIne to sarva parigrahakA tyAga karake nigraMtha munika cAritra dhAraNa kara liyA, kinhIM lalanAoMne usa jina praNIta kalyANakArI dharmako sunakara saMsArI parijanakA sambaMdha tyAga diyA aura ve AryikA hogaI aura vahutere rAjAoMne zrAvakake vratoko gRhaNa kara liyA / tathApi jo kisI prakArake bhI vratoMko dhAraNa karanemeM asamartha the vaha bhagavAnake vacanoMko prasannacitta hokara sunane lage / sArAMzata. pratyeka upasthita prANIko bhagavAnke sadupadezase lAbha huA thA / vaha praphulla vadana unake guNomeM lIna thA / brahmacarya aura ahiMsAkA bhAva bhagavAnne svayaM apane cAritrase pragaTa kara diyA thA, jisakI usa samaya bar3I bhArI AvazyaktA thii| isI kAraNa unakI prakhyAti sarva lokameM "janapriya" ( Peoples' Favourite ) ke nAmase hogaI thI ! sacamuca ve bhamavAn janapriya hI nahIM the, balki 'prANI mAtrake priya' the| unhoMne vizvAtmaka jJAnako ( Cosmic Consciousness ) pAliyA thaa| unameM vizvapremake sAkSAt darzana hote the ! 1 zrI badrakIAcArya praNIta pArzvacarita sarga 28. 2 kalpasUtra (SBE) pR0 249. Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnaprApti aura dharma prcaar| [225 vizvAtmaka jJAna aura vizvapremake AgAra bhagavAna pArzvanAthakA jaba sarva prathama divya upadeza vanArasake nikaTa avasthita vaname huA to unakA yaza digantavyApI hogyaa| ve bhagavAn jo kucha kahate the vaha prAkRta rUpameM kahate the| vahAM rAgadveSako sthAna prApta nahIM thaa| unakI kriyAyeM bhI prAkRtarUpa nirapekSa bhAvase hotI thii| isI anurUpa sarva lokokA kalyANa' karaneke liye unakA vihAra bhI AryakhaMDameM huA thA / eka tIrthakarake liye yatra-tatra bhramaNa karake saMsArake du khose chaTa paTAte huye jIvoko dharmakA sukhakara pIyUSa pilAnA Avazyaka hotA hai| yaha unakI tIrthakara prakRtikA prakaTa prabhAva hai / isI anurupa bhagavAna pArzvanAthakA bhI pavitra vihAra aura dharmapracAra samasta AryakhaMDameM huA thaa| zrI vAdirAjasUri bhI yahI kahate haiM - devastu dharmamamRtaM varabhavyazasyaiH, saMgrAhayana pravijahAra vidhAya jiSNuH / svAbhAvikaH khalu raveH kamalAvavodhI, dikSu bhramassa na vicArapathopasapI // 44 // arthAt-'jisa prakAra kamaloMke khilAnevAlAH dizAoMmeM sUryakA bhramaNa svabhAvase hI hotA hai usake vaise bhramaNameM vicAra karanekI jarUrata nahIM par3atI usI prakAra jayagIla bhagavAna jinendrakA bhI bhavya jIvarUpI dhAnyoMke liye dharmAmRta vaSonevAlA vihAra svabhAvase hI hone lgaa| Aja yahAM to kala vahAM vihAra karanA cAhiye isa prakAra icchA pUrvaka unakA vihAra na thaa|' (pA0 ca0 40 416) Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 ] bhagavAna pArzvanAtha | isa vihArameM bhagavAna vinA kisI bheda bhAvake saba hI jIvoMko samAna rUpase dharmAmRnakA pAna karAte the / unakA vihAra devopanIta samavazaraNakI vibhUti sahita hotA thA / jahAM jahAM bhagavAna pahuMca jAte the vahAM vahAM indrakI AjJAse kuvera samavazaraNakI racanA kara detA thA | jaina zAstroM kA kahanA hai ki tIrthakara bhagavAnakA prasthAna sAdhAraNa manuSyokI taraha nahIM hotA hai / unake nikaTase azubha rUpa cAra ghAtiyA karmo kA abhAva hogayA thA / isaliye unakA parama aura zarIra itanA pavitra aura hamavajana hogayA thA ki vaha pRthvIse Upara banA rahatA thA / usake liye pRthvIkA sahArA lene kI AvazyaktA nahIM rahI thI / isameM Azcarya karaneke lie bahuta kama sthAna hai: kyoM ke yogamAghanake bala kiMcit kAlake liye chadamastha manuSya bhI avara AkAzameM tiSThate batalAye gaye haiM / phira jo mahApuruSa sAkSAt yogarUpa hogayA hai, usake liye AkAza hI Asana hojAya to kucha bhI acarajakI bAta nahIM hai / yogazAstroMke pAraMgata vidvAn isa kriyAmeM kucha bhI alaukikatA nahIM pAyeMge / vAstameM isameM koI alaukikatA hai bhI nahIM; yadyapi yaha ThIka hai ki Ajakala aise yogI puruSoMke darzana pA lenA asaMbhava hogayA hai / yahI nahIM yoga zAstroMmeM batAye huye sAmAnya niyamoM ke pAlanameM pANDityaprApta manuSya hI muzkila se dekhanemeM milate haiM / isaliye Ajakalake loga ina bAtoMkI ginatI 'karizmo' athavA 'alaukika' cAtoMmeM karane lagate haiM aura aisI bAteM unake galeke nIce sahasA nahIM utaratI haiM ! kintu vaha mUlate haiM aura AtmAkI anantazakti apanA 'avizvAsa prakaTa karate haiM / AtmAmeM saba kucha kara Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnaprApri aura dharma prcaar| [227 sakanekI mahoghazakti vidyamAna hai / usake liye koI kArya kaThina nahIM hai / astuH AtmAke svAbhAvika rUpa paramAtmapadako prApta huye bhagavAn pArdhanAthake liye isame kucha bhI alaukikatA nahIM thI ki vaha divya dehake dhAraka the, pRthvIkA sahArA liye vinA hI aghara gamana karate the aura sihAsanapara aMtarIkSa virAjamAna hokara meghagarjanakI bhAMti dharmopadeza dete the, jise haraeka prANI apanI 2 bhASA samajha letA thA / yadi ina bAtoMko alaukika mAna liyA jAya aura isa kAraNa svaya bhagavAna pArzvanAtha manupyoMse vilaga koI lokottara vyakti mAna liye jAMya, to unase hamArA kyA matalaba sadha saktA hai ? hama manuSya haiM / hamArA pathapradarzaka bhI manuSya honA cAhiye / jainI karIba DhAI hajAra varSose ina pArzvanAtha bhagavAnako apanA mArga-darzaka pUjyanetA mAnate Aye haiM aura vaha inako eka hama Apa jaisA manuSya hI batalAte hai| isaliye unake viSayameM alaukikatAkA anumAna karanA vRthA hai / vaha hamAre samAna manuSya hI the, parantu vaha apane kitane hI pUrva bhavoMse aise sadprayatna karate cale A rahe the ki unakI AtmA vizeSatara apane nijI guNoko prApta karanemeM saphala huI thI aura unake bhAgyameM puNya prakRtiyoMkI hI adhikatA thii| isI kAraNa apane isa tIrthakara bhavameM vaha janmase hI itara manuSyoMse prAya apanI saba hI kriyAyoMmeM vilakSaNatA rakhate the / mahApuruSoke liye sacamuca yaha vilakSaNatA svAbhAvika hai / vaha apanA mArga svayaM nirmita karate hai / sAdhAraNa janatAke pITe huye rAstekA sahArA lenA jarUrI nahIM smjhte| isIliye yaha kahA gayA hai ki Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228] bhagavAna pArzvanAtha / 'honahAra viravAnake hota cIkane pAta' aura 'mahAjanAH yena gatAH sA panthAH / ' astu bhagavAn pArzvanAtha hamAre liye pUrNatAke eka anukaraNIya aura anupama Adarza hai| unhoMne apane amalI jIvanase usa samayakI janatAko apane dharmopadezakI sArthakatA spaSTa kara dI thii| ve grAma-grAma aura kheDe-khar3emeM pahuMcakara dharmakA prAsata svarUpa saba hI jIvita prANiyoMcco samajhAte the| unake nikaTa koI khAsa manupya samudAya hI kevala dharma dhAraNa karanekA adhikArI nahIM thaa| unhoMne usa samayakI pragatike viruddha sadara hI zreNiyoMke manupyoMko dharmArAdhana karanekA adhikArI batAyA thA / UMca nIcakA bheda logoMmeMse haTA diyA thA ! pratyeka hRdayameM svAdhInatAkI pavitra jyoti jagamagA dI thI. unhoMne spaSTa kaha diyA thA ki parAzrita hokara-dUmaroMke muhatAja banakara tumako kucha nahIM mila saktA ! yadi tuma Atma-svAtavyako pAne ke icchuka hosvAdhInatAke utkaTa pujArI ho to dRr3hatA pUrvaka saMyamI banakara apane pairoMpara khar3A honA siikho| tumahI apane prayatnoMse apaneko svAdhIna aura sukhI banA sakoge ! unakA yaha prAsta upadeza hara samaya aura hara paristhitike manupyoMke liye parama hitakara hai / yaha eka niyamita sUtra hai jo tIna loka aura tIna kAlameM samAna rUpase lAgU hai / magavAna pArzvanAtha apane isa divyasaMdezako prAtarUpameM digantavyApI banAte hue samasta AryakhaMDameM vicare the| zrI sakalakIrti AcArya unake vihArakA vivaraNa isa prakAra likhate haiM. 'jinabhAnRdaye saMcaraMti sAghu muniishvraaH| .. badAkuliMgino maMdA nazyati taskarA iva // 17 // . Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnaprApti aura dharma pracAra / [ 229 kurukauzalakAzI suhyAvaMtI puMDra mAlavAn / aMga vaMga kaligAkhya paMcAlamagadhAbhidhAna / / 18 / / vidarbhabhadra dezAkhya darzarNodIna bahUnjanaH / vihAramahAbhUtyA sanmArga dezinodyataH / / 19 / / 23 // arthAt - jinendrarUpI bhAnuke udaya honese sAdhu munIzvaroMkA saMcAra hogayA aura kuligI jaTila Adi pAkhaMDa rUpa adhakArakA usI taraha nAza hogayA jaise coroMkA hojAtA hai / phira bhagavAnkA pavitra vihAra kuru, kauzala, kAzI, avaMtI, puMDU, mAlavA, aga, baMga, kaliMga, pacAla, magadha, vidarbha, bhadra, darzArNa Adi dezoM meM mahAvibhUtike sAtha hogayA thA / yaha sAre hI deza Ajakala isI bhAratake antargata mila jAte hai / isI taraha eka anya AcArya bhagavAn ke vihArameM Akara pavitra huye dezoM kA ullekha eka dUsare rUpameM ye karate haiM: -- yUM 'tatvabhedapradAnena zrImatpArzvaprabhurmahAn / janAn kauzaladezIyAna kuzalAna saMvyadhyaddRza // 76 // bhiMdana mithyAtamogADhaM divyadhvanipradIpakaiH / kAzIya dezIyakokAn sa cakre saMyamatatparAna || 77|| zrImanmAlavadezIya bhavyalokasu cAtakAn / dezanArasadhArAbhiH prINayAbhAsa tIrtharAT // 78 // avaMtIyAn janAn sarvAn mithyAtvAnalatApitAn / rayAnnirvApayAmAsa pArzvacaMdrAmRtaiH // 79 // gaurjarANAM janAnAM hi pArzvasamrAT jiteMdriyaH / mithyAtvaM jarjaraMcakre sadvacaH zastraghAtanaiH // 80 Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 ] bhagavAn pArzvanAtha / mahAvratadharAn kAzcinmahArASTra janAn vyadhAn / dIkSopadezadAnena pArzvakalpamastahA // 81 // pArzvabhaTTAraka zrImAla paadnyaasevihaartH| sarvAna saurASTra lokAzca pavitrAn ciddhemRzaM / / 82 // aMge vaMge kaliMge'tha karNATe kaukaNe tathA / medapAdaM tathA lATe liMtige drAviDe tathA // 83 // kAzmIre magadhe kacche vidarbha ca dazAke / paMcAle pallave vatse parAbhIre manohare // 84 // isAryakhaMDa dezeSu vyakrINAtsamahAdhanI / darzanajhAnacAritraratnAnmevotayAnyalaM / / 85 // 15 // bhAvArtha-tatva bhedako pradAna karane ke liye mahAna prabhU zrI pArtha bhagavAnane kauzala dezake kuzala puruSome vihAra kiyA aura apanI divyadhyanirUpa pradIpase gADha mithyAtamakI dhijiyA uDA dii| phira saMyamameM tatpara kAgI dezake manuSyoMmeM dharmacakrakA prabhAva phailaayaa| zrI mAlavadezake nivAsI bhavyaloka rUpa cAtakoMne bhI tIrtharATke dharmAmRtakA pAna kiyA thA / avatIdeza jo mithyAnalase tapta thA mo pAcarUpI caMdrake amRtako pAkara zAMta hogayA thaa| gaunara dezameM bhI nitendriya pAzcatamrATake savacanoke prabhAvase mivyAtva bilakula jarnarita hogayA thaa| mahArASTra dezavAsiyomeM ane. koMne pAca bhagavAnase dIkSA grahaNakI thii| sarva saurASTra Dhagama bhI pAcabhaTTArakakA vihAra haA thA, jisase vahAke loga pavitra hogae the| aga, vaga, kaliMga, karnATaka, kauMkana, meTapAda (mevAr3a) 1-pAnAdharita bhaMga 1.7 Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnaprAti aura dharma prcaar| [231 lATa, drAvir3a, kAzmIra, magadha, kaccha, vidarbha, zAka, paMcAla, pallava, vatsa ityAdi AryakhaMDake dezomeM bhI bhagavAnake upadezase samyagdazana, jJAna, cAritra ra nokI abhivRddhi huI thii| isa varNanameM Aye hue deza bhI vizeSakara Ajakalake bhAratameM hI garbhita hai kintu pUrvoDekhase isameM karNATaka, kokaNa, meDhapAda, drAviDa, kAzmora, zAka aura pallava dezokI adhika gaNanA kI gaI hai / karNATaka aura cauMkaNa, drAviDa aura pallava deza to dakSiNa bhAratameM AjAte haiN| medapAda-meda athavA mer3alogoMkA nivAsasthAna bhAjakalakA rAjapUtAnA hai| yahApara binauliyA pArzvanAtha nAmaka atigaya jainatIrtha Aja bhI mevAr3a riyAsatake aMtargata vidyamAna hai| yaha sthAna bhagavAna pArzvanAthake samavazaraNake Aneke kAraNa hI atizayakSetra meM parigaNita kiyA gayA hai| kAzmIra AjakalakA kAzmIra hI ho saktA hai / yahA bhI usa prAcIna kAlame jainadharmakA pracAra huA jainazAstroMse prakaTa hotA hai / sikandara Ajamake aura uparAnta cInI yAtriyoke jamAne meM jaba uttara pazcimIya sImAprAntameM evaM svayaM aphagAnistAname vizAla di0 jaina muni milate the to yaha bilakula saMbhava hai ki kAzmIrameM bhI unakI gati rahI ho ! prAkRta yaha ThIka nahIM mAlUma detA ki sImAprAnta aura madradeza (madri-paMjAba) meM jainadharmakA bAhulya rahate huye kAzmIra usase achUtA baca gayA ho / agAr3I zAka dezakA ullekha hai / isase 1-rAjapUtAnekA itihAsa bhAga 1 pR02| 2-jarnala Apha dI rAyalaaiziyATika sosAiTI, janavarI san 1855 / 3-kanindhama, ai0 jAga0 Apha inDiyA pR0 617 / Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232] bhagavAn pArzvanAtha / spaSTa nahIM hai ki kisa zAkadezakA bhAva yahAMpara iSTa hai ? bhAratameM -ma0 buddhakA vaMza ' zAkya ' nAmase prasiddha hai aura unakA deza bhI 'zAkyabhUmi * se paricita hai / saMbhava hai, bhagavAna pArzvakA vihAra yahIMpara huA ho| yaha pradeza nepAlako tarAImeM thA aura nepAlakI kathAnakase bhI aisA prakaTa hotA hai ki bhagavAna pAcakA Agamana vahA huA thaa| usameM kahA gayA hai ki kAzyapa buddha banArasase Aye the aura svayaMbhU madirame rahakara unane upadeza diyA thaa| phira vaha gauDa deza ( bagAla ) ko cale gae the| vahAMke pracaNDa deva nAmaka rAjAne unako piNDapAtra diyA thaa| buddhane unase svayaMbhUkSetra ( nepAla ) jAneko kahA thaa| so vaha apanA rAjya apane putra zaktidevako dekara bhikSu hogayA thA aura zAstrAdhyayana karane lagA thaa| uparAMta vaha nepAla gayA aura zAMtikara nAmase paricita huaa| yahAM bhagavAna pArzvanAthakA ullekha gotrarUpa (kAzyapa ) meM kiyA gayA hai| unakA banArasase AnA aura vagAlako jAnA spaSTa kara detA hai ki sacamuca kAzyapa buddha bhagavAna pArzvanAtha hI hoMge: kyoMki bhagavAnane dharmopadeza vanArasase hI denA prArambha kiyA thA aura ve vagAlameM bhI gaye the, yaha pragaTa hai / AnakalakI khojase yaha pramANita hukA hai ki zrI pArzvanAthanIke dharma tathA upadezakA asara aMga-uMga aura kaligameM phailA huA thA / bhagavAn tAmraliptase calakara kopana athavA kopa kaTaka pahuce the jo unake vahA piNDa-AhAra grahaNa karane ke kAraNa uparAta dhanya kaTaka kahalAne lagA thA aura jo AjakalakA kopArI 1-distI Apha nepAla pR0 83-84 / - Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnaprApti aura dharma prcaar| [233 grAma hai|' ina pradezoMmeM bhagavAn pArzvanAthakI mAnyatA aura mUrtiyAM bhI bahu saMkhyAmeM prAcIna milatI haiM / kaliga dezake rAjA khAravela ddhArA nirmitta hAthI guphA AdimeM ina tIrthakara bhagavAna kI sampUrNa jIvanIke citra dIvAloMpara aMkita haiN| unhoMne pauMDra, tAmralipta AdimeM vizeSa rItise apanA vihAra kiyA thaa| Aja bhI rAcI, mAnabhUma Adi jilomeM hajAro manuSya kevala bhagavAna pArzvanAthake nAmakI upAsanA karate haiM, unako apanA iSTadeva mAnate hai-parantu unake dharmake viSayameM aura adhika Aja ve kucha bhI nahIM jAnate yadyapi ve aba bhI sarAka (zrAvaka ) nAmase prakhyAt hai| isase spaSTa hai ki bhagavAnakA vihAra baMgAlameM bhI huA thA aura Upara zAka dezameM unakA pahuMcanA likhA hI hai, jo nepAlakI tarAIkA zAkya pradeza hI hosaktA hai| svayaM zAkyavaMzI rAjA zuddhodanake gRhameM jainadharmakI mAnyatA thI, aisA bauddha granthoMke kathanase pramANita hotA hai| isa avasthA meM bhagavAn pArzvanAthajIkA hI nepAlameM dharma pracAra karanA saMbhavita hotA hai, jisakA ullekha pUrvokta prakAra nepAlake itihAsameM kiyA gayA hai / zAkya bhUmike atirikta kisI anya dezakA nAma 'zAka bhAratameM to dekhaneko milatA nahIM hai / hA~! inDo-grIka rAjAoMkI rAnavAnI zAkala athavA sAla (mAjakalakA syAlakoTa) avazya zAkase sAdRzyatA rakhatI hai aura vahAMke prakhyAta rAnA milinda (IF* nander) adhikAMza yavanoMka 1-ArkelaoNjikala sarve oNpha mayUrabhaMja san 1911 aura baMgAla prAcIna jainasmArka pR. 79 / 2-bagAla or3IzA, vihArake prAcIna jainasmArka pR0 89-9013-pUrva0 pR0 12 aura 140-187 pR. 413 // 4-bhagavAna mahAvIra aura na0 buddha pR. 37 / Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ _234] bhagavAna pArzvanAtha / __ sAtha eka samaya jainadharmAnuyAyI the, yaha bhI pragaTa hai| parantu yaha sAkala aura rAnA manendra athavA milinda Adi bhagavAn pArzvanAthase eka dIrghakAla uparAMta bhAratIya itihAsameM sthAna pAte haiN| isaliye ukta zAstrakA zAkadeza sAkala nahIM hosaktA hai / isake atirikta bhAratake bAhara zAkadvIpa (Sythin) meM bhagavAna pArzvanAthakA vihAra huAho, to koI Azcarya nahIM hai, kyoMki prAcInakAlame bhArata aura zAkadvIpakA vizeSa sambadha thaa| logoMkA kahanA hai ki kRSNake putra zamba zAkadvIpase Aye the aura vaha apane sAtha zAkadvIpastha brAhmaNoMko bhI lAye the jo sUryakI upAsanA karate the / yahI brAhmaNa Ajakalake bhojaka hai.jo jaina mampradAyameM vizeSa paricita haiM / tisapara madhya aiziyA aura yUnAna taka jainadharmake astitvake cinha milate hai| isaliye yaha bhI anumAna kiyA jAsaktA hai ki bhagavAnakA vihAra zAkadvIpameM huA ho, jo jaina dRSTise AryakhaNDameM AjAtA hai| aba sirpha dakSiNa dezoMke pradeza rahe hai| jaina zAstroMmeM yahAM bhagavAna pArzvanAthake vahata pahalese jainadharmakA astitva batalAyA gayA hai; kintu Ajakalake vidvAnoMko aimI dhAraNA hogaI hai ki 'samrATa candragupta mau ke jamAne meM zrutakevalI bhadrabAhu dvArA hI sarva prathama vahAM jainadharmakA pracAra huA thA / isa dhAraNAmeM kucha adhika vajana hai yaha dikhatA nahIM, kyoMki jainetara zAstroMse vahAM isa kAlake bahuta pahalese jainadharmakA pracalita honA pratibhASita hotA hai / tisapara svayaM bhadrabAhusvAmIkI ghaTanAse hI yaha vAta pramANita hai| 1-vIra' varSa 2 pR. 413 / 2-TaoNDakA rAjasthAna (vakeMTezvara presa) bhA0 1 pR. 27 / / Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnaprApti aura dharma prcaar| [235 yadi unake samayake dupkAlameM dakSiNameM jainI na hote to vaha vahAMko prasthAna kese kara jAte ? kyoMki jaina muni zrAvakoMke yahAM savidhi AhAradAna pAsakte haiM anyatra usakA milanA kaThina hai / isase yahI pragaTa hai ki vahAMpA jainadharma unake pahalese vidyamAna thaa| 'rAmAvalIkathe' nAmaka granthaneM yahI kahA gayA hai aura isa kathanako vidvAn loga karIba 2 vizvapanIya ba lAte haiN|' tisapara bauddhoke 'mahAvaMza' nAmaka granthameM IsvI sanse pahale 437ke karIba sihala laMkA ( Cey.on) me anuruddhapurake batAye jAnekA varNana diyA huA hai| usameM vahAMpara ' giri,' nAmaka eka nigantha (jaina) upAsakako sthAna dene evaM bahAke rAnA pADugAbhaya dvArA ' nigantha / kumbandha ' ke liye eka maMdira banavAneke ullekha Aye hai| isa kathanase spaSTa hai ki sihala-lakAmeM IsAse pUrva pAMcavI zatAbdimeM jainadharma maujUda thaa| isa dazAmeM dakSiNa bhAratakA usa samaya usake pracArase achUtA baca jAnA kucha jIko nahIM lagatA / isI kAraNa katipaya vidvAn isa bAtako mAnaneke liye taiyAra huye haiM ki zrI bhadrabAhusvAmIse pahale hI jainadharmakA astitva dakSiNa bhAratameM maujUda thaa| yahApara yaha zakA karanA bhI vRthA hai ki jainadharma samudra mArgadvArA sIdhA siMhala-lakAko pahuMca gayA hogA, kyoMki jaba vaha jahAjoMdvArA lakA pahuca saktA hai to usI taraha dakSiNa bhAratameM bhI dAkhila ho saktA hai / dakSiNa bhAratase bhI sAmudrika vyApAra taba calatA thA / tisapara jainazAstra spaSTa kahate haiM ki vahAMrara jaina 1-sTaDIja ina sAutha inDiyana jainIjma pR. 32 / 2-mahAvaza pR0 49 / 3-sTaDIja ina sAutha iDipana jainI jma bhAga 1 pR0 33 / / 3 Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236] bhagavAna, pArzvanAtha / dharmakA astitva bahuta prAcIna kAlase hai / isaliye isameM zakA karanA vRthA hai ki bhagavAA pArzvanAthakA vihAra dakSiNa bhAratameM huA thaa| unake vahAM pahuMcane ke spaSTa pramANa vahAMparake unake Agamanake smAraka svarUpa atizaya tIrthakSetra Aja bhI milate haiN| kalikuNDapArzvanAtha nAmaka tIrtha dakSiNa bhAratameM hI hai|' isItaraha bhagavAnakA vihAra madhyabhAratameM bhI huA thA, yaha uparokta zAstra uddharaNose pramANita hai| prAcIna 'nirvANazaMDa' ga.thAse bhI yahI prakaTa hai:pAsassa samavaraNe sahiyA gdatta muNivarA paMca / rissidegirisihare, NivANagayo jamo tesiM !!19 // yaha reziMdegiri pannA rAjya meM hai aura yahAM pahADIpara cAlIsa di. jaina maMdira haiN| inake atirakta zvetAmbarAcArya bhAvadevamUri bhagavAna pArzvakA vihAra-varNana isa prakAra karate haiN| vaha kahate haiM ki pahale bhagavAnane gaMgA jamanAke kinArevAloM degoMmeM dharma pracAra kiyA aura phira vaha pudezako vihAra kara gaye the| vahAMke prasiddha nagara tAmraliptimeM unakA vizeSa upadeza huA thA / uparAMta cAraha varSa ke bAda ve bhagavAna madhyamAratakI nAgapurIme pahuce the aura yahA~se unakA Agamana sammedAcala parvatapara huA batalAyA gayA hai| yahAMpara zvetAmbarAcArya ne kevala una sthAnoMkA ullekha kiyA hai, jahAMparakI kimI khAma ghaTanAkA varNana unako denA iSTa hai| isa -di0 jaina DAyarekTarI dekho| 2-pAyaMcarita surgo0 258 / 3-pRvaM. na. 8 zlo0 - 4-pUrva0 saM0 8. zlo0 5-6 / 5- 8-199 :-pUrva0 8-1 / Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnaprApti aura dharma pracAra / hAlatameM unakA anya pradezoMko achUtA chor3a denA ThIka hI hai| isataraha para jahAM2 bhagavAna pArzvanAthakA pavitra vihAra huA thA, vahAM vahAM kA varNana jainazAstroMmeM milatA hai| isa pavitra vihArameM avyAbAgha sukha ko dilAnevAle dharmakA bahu pracAra huA thA / bhavyarUpI cAtakoM ke liye durlabha dharmAmRtakI apUrva varSA huI thii| jo bhI bhagavAnake samavazaraNameM pahuMca gayA vaha kRtakRtya hogayA / yahI nahIM, jisa orase bhagavAnakA vihAra hogayA usa ora kosoMmeM sukAla phaila gayA thA-grAmINa loga mAnandamagna hogae the| durbhikSakA vahAM patA hI nahIM milanA thaa| sAkSAt paramAtmA tIrthakara bhagavAnakI puNya prakRtise sabako saba Thaura sukha hI sukha najara par3atA thaa| isa taraha para bhagavAna kA sarvatra sukhakArI dharmapracAra aura vihAra huA thaa| 'bahudezana mAhI prabhu viharAhI bhavi jIvana saMbodhi dye| mithyAmata bhArI timira vidArI jinamata jArI karata bhye|| kachu icchA nArI vini DagadhArI hota vihArI paramagurU / jina prANina kerA taraba saverA titai nAtha maga hota shuruu| cAmAke pyAre jaga ujiyAre manasoM thAre pada prsoN| jina parase sAre pAtaka jAre aura savAre ziva drsoN||" PEO PPS Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238] bhagavAn pArzvanAtha / NAA bhUguvAtakA dharmopadeza ! 'tamottu mamatAtIta mamotta mamatAmRta / tatAmitamate tAta matAtItamRtemita // 10 // ___-zrI samantabhadrAcArya / 'he pArzvanAtha ! Apa mamatva rahita hai / mamatA-taskara Apase koso dara rahatA hai, isI liye 'ApakA AgamarUpI amRta sarvotkRSTa hai / ApakA kevalajJAna bhI atizaya vizAla aura aparimita hai|' usake dhavala Alokame ajJAnatamase cudhiyAI huI jakhe yathArtha satya ko dekhane meM samartha honI hai / uma vaijJAnika upadezake bala ho loka ipsa agAdha sasArasAgarake pAra pahucanekA sAhasa kara pAtA hai / sacamuca bhagavAnake vastusvarUpamaya dharma-pIyUSa ko yIkara hI mahAn saMsAra--rogameM grasita manuSya upase mukti pAlete haiN| isIliye he bhagavan / 'Apa sabake baMdhu hai ! janma narA maraNa rahita hai tathA aparimita haiN| Apake ye caraNayugala merA hI kyA sAre sasArakA ajJAnAMdhakAra dUra karadeM yahI bhAvanA hai / Apake paramapAvana caritrakA avagAhana karate huye Apake divyopadezake darzana pAlenA bhI parama upAdeya aura Avazyaka hai| bhagavAna pArzvanAthake jIvanacaritrameM yahI eka avasara itanA mahatvazAlI hai ki isakA prabhAva usI kSaNa digantavyApI ho gayA thaa| tIrthaMkara bhagavAnakA sarvajJAnako prApta honA aura phira prAsta dharmAmRtakI varSA karanA bar3A hI mahatvapUrNa aura prabhAvazAlI kArya hai| jisataraha bhagavAna mahAvIrake jIvana meM unake isa divya avasarakA prabhAva ma0 Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAnakA dharmopadeza ! [ 239 - buddha aura makkhaligozAla jaise utkaTa pracArakoMpara par3A thA, vaise hI bhagavAna pArzvanAtha prabhAvase unake samaya ke dhArmika vAtAvaraNa meM eka krAMti khaDI ho gaI thI, yaha hama agADI dekheMge / yahAM para to yaha dekhanA mAtra iSTa hai ki bhagavAnane apane dharmopadezame kahA kyA thA ? jaina mAnyatA hai ki tInakAla aura tInalokameM jabajaba jo jo tIrthaMkara hoge, unake dharmo deza bhI vaise hI eka samAna hoNge| unameM eka dUsare se kiJcit bhI antara nahIM par3a saktA hai / yaha eka bar3A hI aTapaTA aura anokhA sA dAvA hai, parantu dhyAna denese isakI sArthakatA prakaTa hojAtI hai| bezaka yaha jIko nahIM lagatA ki hara samaya ke hara tIrthaMkarakA dharmopadeza eka hI prakArakA aura eka hI DhagakA ho / yadi unakA dharmopadeza eka hI prakAra aura eka hI DhagakA harasamaya hotA mAna liyA jAya, to phira vividha tIrthaMkaroMkA kAlAntara meM avatIrNa honA kucha mahatvazAlI rahatA bhI najara nahIM paDatA, kyoki samayakI paristhiti hara samaya ekasI nahIM rahatI aura eka amuka prakArakI paristhiti ke anukUla kahA gayA upadeza eka anya prakArakI paristhitike liye samucita nahI - raha saktA aura yaha spaSTa hai ki pratyeka kSetra aura pratyeka kAlameM saMsArI jIvoMkI dazA kabhI bhI eka samAna nahI rahatI hai / dravya, kSetra, kAla, bhAvake anusAra unakI dazA palaTatI rahatI hai / cauthe kAlake jIvoMse Ajakala ke jIvokI Ayu, kAya, buddhi, saMha nana Adi saba bAteM bahuta hI alpa hai aura abase agADIke jIvokI hAlata isase bhI badatara hogI, yaha jaina zAstroMkA kathana hai / svaya Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240] bhagavAna pArzvanAtha / cauthe kAlameM bhI sarvadA ekasA samaya nahIM rahA thA / jo Ayu, kAya, bala Adi zaktiyAM bhagavAna RSabhadevakI thIM, vaha bhagavAna pArvanAthakI nahIM thIM, yaha pahale jainazAstrake uddharaNase prakaTa ho cukA hai| astu isa dazAme jainiyoMkI tIrthakaroMke eka samAna sanAtana dharmopadeza denekI mAnyatA kucha asaMgatasI jaMcatI hai aura isa dRSTise yaha hai bhI ThIka ! parantu tIrthaMkara bhagavAna dravyoMkA yathAvata svarUpa batalAte haiN| jo vastukA svarUpa hai vahI vaha nirdiSTa karate haiN| vaha sarvajJakathita eka vaijJAnika bhASaNa hai / isaliye usameM antara par3anA kabhI aura kisI dazAmeM bhI saMbhava nahIM hai / me siddhAnta aura jo tatva eka tIrthakarane batA diye hai, vahI siddhAnta aura vahI tatva dUsarA tIrthakara bhI batAyagA: kyoki saba hI tIrthakara sarvajJa hote haiM aura unakI sarvajJatAmeM kucha mI antara nahIM hotA / isalie jo bAteM eka sarvajJa tIrthakara vatAgA, usake viruddha dUsarA sarvajJa kucha kayana kara hI nahIM saktA aura yaha pratyakSa pramANita hai| Ana bhagavAna mahAvIrake batAye huye janadharmameM sAta tatva batalAye huye milate hai / aba yaha kabhI bhI sabhava nahIM hai ki kisI bhI tIrthakarake dharmopadezameM ina sAta nabaoNkI sasyA ghaTA bar3hA dI jAya athavA inakA krama udala diyA na. : Ana yaha vaijJAnika Dhagame nirNIta hai-jIva-anIva mukhya do dravya isa lokameM haiN| upayoga cetanA lakSaNako dhAraNa karanevAlA va hai aura anIvameM yaha lakSaNa nahIM hai | jIva anIva puhalake mavandhane mAsArika duvasAgarameM gote lagA rahA hai| apane mana, 6cana, ka.yakI mlI burI kriyAvAsI va.pAya pravRttike nusAra vaha Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAnakA dharmopadeza! [241 usI prakArakI paugalika zaktiyA, jinako karmavargaNAyeM kahate haiM, apanemeM khIMca letA hai| jaba yaha sukha dukha denevAlI karma vargaNAyeM saMsArI jIvase sambaddha hojAtI haiM, taba vahAM apanI prabalatAke anusAra niyata sthitike liye Thahara jAtI haiM / astu; pahale do tattva to jIvaanIva huye aura uparAMta karmokA Agamana rUpa Azrava aura unakA jIvameM sthira hone rUpa bandha yaha kramase tIsare aura cauthe tattva pramANita hote haiN| yahAMtaka to prANIke sukha dukha bhugatane kA saMbaMdha spaSTa kiyA gayA hai, aba agAr3I ima upAyakA batalAnA hI zeSa hai ki isa sukha dukhase kaise chUTA jAtA hai ? isake liye Avazyaka hai ki sukha dukha denevAlI karma vargaNAoM ko Ane denekA mArga roka diyA jAya / yahI kriyA pAMcavA savara tatva hai| aba jaba ki karmokA AnA to ruka gayA taba yahI kArya zeSa raha jAtA hai ki silakameMke karmoko naSTa kara diyA jAya / yaha chaThA nirjarA tattva hai| basa jaba saba karma hI naSTa hogaye taba jIva svAdhIna aura sukhI hojAtA hai / yaha sAtavAM mokSa tatva hai| ina sAta tatvokI yaha vaijJAnika laDI hai aura isamekA eka bhI dAnA idharase udhara sArI lar3Iko tor3e vinA nahIM kiyA jAsaktA hai / isa kAraNa yaha kabhI bhI sambhava nahIM hai ki bhagavAna mahAvIrase pahaleke zrI pArzvanAtha athavA kisI anya tIrthakarane inase kiptI anya prakAra aura Dhagake tatvoM kA nirUpaNa kiyA ho ! isa avasthAmeM yahAMpara eka gorakhadhaMdhAsA netroMke agADI A upasthita hotA hai / samaya pravAhake anusAra tIrthaMkaroMke dharmopadezameM kiMcit antara par3anA Avazyaka ThaharatA hai aura vastusthiti athavA vaijJAnika rUpameM usakA sadA Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242] bhagavAna pArzvanAtha / sarvadA ekasA honA jarUrI pramANita hotA hai| to phira yahAM kyA bAta hai ? isake liye tIrthakara bhagavAnake batAye hue syAvAda siddhAMtakA Azraya lenA samucita pratIta hotA hai| pratyeka vastumeM aneka guNa hai aura parimina zaktiko rakhanevAle manuSyake liye yaha saMbhava nahIM hai ki vaha eka sAtha hI usake saba guNokA nirUpaNa kara sake / vaha apekSA karake hI unakA ullekha karegA / yadi koI kahe ki kucalA prANa zoSaka hai, to upakA yaha kathana sarvathA satya nahIM hai, kyoki kucalemeM prANa poSaka tatva bhI maujUda hai / vAtarogameM caha bar3A hI lAbhaprada hai / isaliye yaha nahIM kahA jAtaktA ki kucalA prANa zoSaka hI hai| ataeva tIrthaMkara bhagavAna ke dharmopadezake viSayame bhI yahI bAta hai| samaya pravAhakI apekSA usake vidhAyaka kramameM kiMcit antara usI hada taka hotA hai jo usake mUla bhAvakA nAzaka na ho aura mUla bhAva athavA saiddhAtika tatva padA sarvadA eka samAna hI rheNge| yahI vAta digambara aura zvetApara sampradAyake zAstromeM nirdiSTa kI huI milatI hai| digambara sampradAyameM zrI vaTTarera nAmaka eka prAcIna aura 'prasiddha AcArya huye hai| unakA 'mUlAcAra' nAmakA eka yatyAcAra viSayaka granya vizeSa prAmANIka aura bahu pracalita hai / isa graMthameM zrI caTTakerAcArya ne sAmAyikakA varNana karate huye spaSTa rotise kahA hai ki'vAvIsaM tityayarA sAmAiyaM saMjamaM uvaDhisaMti / chedovaThThAvaNiyaM puNa mayavaM usaho ya vIro ya // 7-32|| arthAt-'ajitase lekara pArzvanAtha paryaMta vAIsa tIrthaMkaroMne sAmAyika saMyamakA aura RSabhadeva tathA mahAvIra bhagavAnane 'chedo Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAnakA dharmopadeza ! [243 pasthApanA' saMyamakA upadeza diyA hai|' yahAM mUla gAthAme do jagaha 'ca' (ya) zabda AyA hai| isako lakSya karake prasiddha jaina vidvAn paM0 yugalakizorajI likhate hai ki 'eka cakArase parihAravizuddhi Adi cAritrakA bhI grahaNa kiyA jAsaktA hai aura taba yaha niSkarSa nikala saktA hai ki RSabhadeva aura mahAvIra bhagavAnne sAmAyikAdi pAMca prakArake cAritrakA pratipAdana kiyA hai jisameM chedopasthApanAkI yA pradhAnatA hai| zeSa vAIna tIrthaMkarone kevala sAmAyika cAritrakA pratipAdana kiyA hai| yahAMpara yaha spaSTa hai ki yadyapi vartamAnakAlake 24 tIrthakroke dharmopadezake mUla bhAdameM koI vizepa antara nahIM thA / parantu unake vidhAyaka kramame bheda avazya thA / aura yaha kyo thA? isakA uttara yahI hai ki samaya prabhAvakI vajahase yaha bheda thaa| yahI bAta zrI vaTTakerAcArya nimna do gAthAomeM batalAte hai:'Aca vakhavibhaji, viNNA, cAvi suhadaraM hodi / edeNa kAraNeNa du mahabadA paca paNNattA // 33 / / AdIe dundhisodhaNe NihaNe taha mucha durnnupaaleyaa| purimAgha pacchimA vihu kappAkappaM Na jANaMti // 34 // " arthAt-'pAMca mahAvrato (chedorasthApanA)kA kathana isa vanahase kiyA gayA hai ki inake dvArA sAmAyikA dUsaroMko upadeza denA, svaya anuSThAna karanA pRthak rUpase bhAvanAmeM lAnA sugama hojAtA hai aura atima tIrtha meM ziSya jana kaThinatAse nirvAha karate haiM, kyoMki ve atizaya vakra-svabhAva hote haiN| sAtha hI 1-jainahitaiSI bhAga 12 aka 7-8 pR. 325-326 / Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244] bhagavAna pArzvanAtha / ina dono samayoM ke ziSya spaSTa rUpase yogya ayogyako nahIM jAnate hai / isaliye Adi aura antake tIrthame isa cheTopasthApanAke upadezakI jarUrata paidA huI hai| yahA yaha bhI dRSTavya hai ki AcAcane na0 33 kI gAthAmeM chedoksthApanAke liye paMca mahAvrata zabda vyavahRta kiyA hai / vAstavameM cheDopasthApanAkI saMjJA paMcamahAvrata bhI hai aura isameM hisAdika bhedase samasta sAdadya karmakA tyAga karanA par3atA hai / zrIbhaTTAkalakadeva apanI ' tattvArtha rAjavArtika ' meM yahI likhate hai, yathA"sAvayaM karma hiMsAdibhedena vikalpanihAttiH chedopsthaapnaa|" tathApi unhoMne sAmAyikakI apekSA vrata eka hI kahA hai aura chedopasthApanAkI apekSA usake pAca bheda kiye haiM. jaise'sarvasAvadhanivRttilakSaNasAmAyikApekSayA ekaM vrataM / bheTaparataMtracchedopasthApanApekSayA paMcavidhaM vratam // " astu, isa zAstrIya ullekhase hamAre pUrvokta vaktavyakA samarthana hotA hai / zrI vaTTakerasvAmI ina gAthAoMse kucha agADIvAlI gAthAo dvArA bhI isI bhAvako spaSTa karate hai| vaha tIrthaMkaroMkA aura bhI zAsana bheda vadalAte haiM / likhate haiM --- 'sapaDikkamaNo dhammo purisassaya pacchimassa jiNassa / avarAha paDikammaNaM majjhimayANaM jiNavarANaM // 7-122 // jAveda appaNNo vA * aNNadare vA bhave adiicaaro| tAvedu paDikkamaNaM majjhimayANaM jiNavarANaM // 126 // iriyA goyara sumiNAdi sacamAcarada mA va Acarada / purima carimAdu sacce savve NiyamA paDikkamadi // 127 // Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAnakA dharmopadeza ! [245 arthAta-'pahale aura aMtima tIrthaMkarakA dharma aparAdhake hone aura na hone kI apekSA na karake pratikramaNa sahita pravartatA hai / para madhyake vAIsa nIrthakarokA dharma aparAdhake hone para hI pratikramaNakA vidhAna karatA hai, kyoMki unake samaya meM aparAdhakI bAhulyatA nahIM hotii| madhyavartI tIrthaMkaroMke samayameM jisa vratameM apane yA dUsaroMke atIcAra lagatA hai usI vrata sambandhI atIcArake viSayameM pratikramaNa kiyA jAtA hai / viparIta isake Adi aura antake tIrthaMkaroM ( RSabha aura mahAvIra ) ke ziSya IryA, gocarI aura svapnAdise utpanna hue samasta atIcArokA AcaraNa karo yA mata karo unheM samasta pratikramaNa daMDakoM kA uccAraNa karanA hotA hai| Adi aura antake donoM tIrthakaroMke ziSyoM ko kyo samasta pratikramaNa daMDakokA uccAraNa karanA hotA hai aura kyoM madhyavartI tIrthakaroMke ziSya unakA AcaraNa nahIM karate hai ? isake uttarameM AcArya mahodaya likhate haiM:= " majjhimayAdiDhabuddhI eyaggamaNA amohalakkhAya / tamhAdu japAcaraMti taM garahaMtA visujjJaMti // 128 / / purima carimAd jamhA calacittA ceva mohalatvAya / to saba paDikkamaNaM aMghalaya ghoDa-dihrato / / 129 // " ___ 'arthAta-madhyavartI tIrthaMkaroke ziSya vismaraNazIlatArahita dRDhabuddhi, sthiracitta aura mRDhatArahita parIkSApUrvaka kArya karanevAle hote haiM / isalie pragaTa rUpase ve jisa doSa kA AcaraNa karate haiM usa doSase AtmanindA karate hue zuddha ho jAte hai / para Adi aura antake dono tIrthaMkaroMke zipya calacitta aura mUDhamanA hote hai| zAstrakA bahuta bAra pratipAdana karanepara bhI use nahIM Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246] bhagavAna pArzvanAtha / jaante| unheM kramaza. Rju-jar3a aura vakra-jar3a samjhanA cAhiye / isalie unake samasta pratikramaNa daDakoM ke uccAraNakA vidha na batalAyA gayA hai aura isa viSayameM aMdhe ghor3ekA dRSTAta diyA gayA hai|' * isa zAstrIya uddharaNase spaSTa hai ki bhagavAna mahAvIra aura bhagavAna pArzvanAthane apane dharmopadezameM cAritranirUpaNa eka dUsarese vibhinna rItipara kiyA thaa| bhagavAna pArzvanAtha kA cAritranirUpaNa sAmAyika sayama aura kRta aparAdhake pratikramaNarUpa huA thA aura bhagavAna mahAvIrane usakA nirUpaNa prathama tIrthakarakI bhAMti chedopasthApanA athavA pacamahAvrata aura sarvathA samasta pratikramaNa daMDakakA uccAraNa karanerUpa kiyA thaa| yaha eka aitihAsika ghaTanA hai, jisakA ullekha vaTTakarAcArya ne kiyA hai aura isameM samayapravAha hI mukhya kAraNa hai kintu isase mokSaprApti ke mUla uddezya aura samyagdarzana, jJAna, cAritrarUpa ratnatraya mArga meM kucha bhI antara nahIM par3A hai / vaha jyoMkA tyoM rahA hai, isaliye yaha kahA jAsattA hai ki donoM tIrthakaroke upadezakramameM kucha bhI antara nahIM thaa| mUla siddhAtoMmeM kabhI bhI koI antara nahIM paDa saktA hai / yahI kAraNa hai ki agAdha jaina sAhitya meM kahIM bhI prAya aisA ullekha nahIM milatA hai jisase eka tIrthakkarakA uradeza dusareke viruddha pramANita ho| isa avasthA meM yaha svIkAra kiyA jAtA hai ki nima jainadharmakA pratipAdana bhAvAna mahAvIrane kiyA thA aura jo Aja hameM prApta hai vahI dharma pArzvanAthakI divyadhvanime nirUpita huA thaa| AjaTalake * janahinapI bhAga 5. aka -8 pR. 306-127 Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAnakA dharmopadeza ! [247 prAcyavidyAanveSakoko bhI yahI vyAkhyA yathArtha pratIta huI hai| unameMse ekakA kathana hai ki 'ima hI prakArake athavA isase milane hue prakArake dharmake mukhya vicAra mahAvIrasvAmIke pahale bhI pravartate the, ainA mAnaneme bhI koI bAdhA nahIM aatii| mUla tatvoMmeM koI spaSTa pharka huA, aisA mAnane kA koI kAraNa najara nahIM AtA aura isaliye mahAvIrasvAmIke pahale bhI jaina darzana thA, aisI jainokI mAnyatA svIkAra kI jAsaktI hai| ..isake liye hamAre pAsa koI spaSTa pramANa nahIM hai, parantu sAtha hI isake viruddha bhI koI pramANa nahIM hai / jainadharma kA svarUpa hI isa bAtakI puSTi karatA hai, kyoMki pudgala ke aNu AtmAmeM karmakI utpatti karate haiM, yaha isakA mukhya siddhAnta hai aura isa siddhAnta kI prAcIna vizeghatAke kAraNa aimA anumAna kiyA jAtA hai ki isakA mUla I . sana ke pahale 8vI-9vI zatAbdime hai / " ataeva bhagavAna pArzva nAthane bhI aisA hI dharmopadeza diyA thA, jaisA ki Aja jainadharmameM milatA hai, yaha mAna lenA yuktiyukta hai| zvetAmbara zAstroM ke kathanase bhI hamAre uparokta mantavyame kucha bAdhA nahIM AtI hai / unakA bhI kathana digambara jainazAstroke anusAra isa vyAkhyAkI puSTi karatA hai ki mUlameM saba tIrthaMkaroMkA dharma eka samAna hotA hai, parantu samayAnusAra unake pratipAdana kramameM athavA cAritra niyamomeM kucha antara paDa saktA hai, yadyapi vaha mUla xGlassenapr, Ephemernds Orientales No. 25, P. 13 & Cambridge History of India-Ane. India. Vol. I. P. 154. 1-jainajagata varSa 1 / Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __248 bhagavAna pArzvanAtha / bhAvake pratikUla aura umako meTanevAlA nahIM hotA hai| zvetAmbaroMke 'uttarAdhyayana sUtra meM aipA hI varNana hameM 'kezI aura gautama 'ke sambAdarUpameM milatA hai / ve zI zrIpArzvanAthanIkI ziSya paramparAke eka AcArya haiM aura gautama bhagavAna mahAvIranIke pradhAna gaNadhara hai / ina donoM mahAnubhAvoMkA saMghamahita Akara zrAvastIke udyAnoM meM ThaharanA aura phira parampara samAdhAna karanA batAyA gayA hai / vahAM likhA hai: "puccha bhante jahicchante kesiM goymmnvii| tao kesI aNunnAe goyamaM iNamabbavI / / 22 / / cAujAmo ya jo dhammo jo imo pNcsikkhio| desio vaddhamANeNa pAseNa ya mahAmuNI // 23 // egakajjapavannANaM visese kiM tu kAraNaM / dhamme dubihe mehAvi kaha vippaJcao na te // 24 // tao kesi buvantaM tu goyamo iNamavvavI / panna samikkhae dhammanattaM tattaviNicchiyaM // 25 // purimA ujjajaDA ra vaMkanaDA ya pcchimaa| majjJimA ujjupannA uteNa dhamme duhA kae // 26 // purimANAM dubisojho u carimANaM durnnupaalo| kappo mAjhamagANaM tu muvisojyo mupAlo / / 27 / / sAhu goyama pannA te chinno me saMsao imo|" isakA bhAva yahI hai ki Rpa kezIne gautamagaNagharase pUchA yA ki yaha kyA kAraNa hai jaba ki donoM tIrtharoke dharma eka hI uddezya ke lie haiM taba eka cAra vrata aura ekameM pAca batAye gaye Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAnakA dharmopadeza! [249 haiM / bhagavAna pArzvanAthanIne 'cAujjAma' dharma mukhya batalAyA thA __ aura bhagavAna mahAvIra 'paMcamahAvvaya' kA pratipAdana karate haiN| isa'para gautama gaNadhara yaha uttara dete batalAye gaye haiM ki 'buddhi dharmake satyako aura yathArtha vastuoko pahicAnatI hai / pahaleke RSi sarala the parantu samajhake kotA the aura pIche ke RSi aspaSTavAdI aura samajhake kotA (Slow) the, kintu ina donoke madhyake sarala aura buddhimAn the / isaliye dharmake do rUpa haiM / pahaleke muzkilase dharma vratoMko samajhane the aura pIcheke muzakilase unakA AcaraNa kara sake the, parantu madhyake unako sugamatAse samajhate aura pAlate the|'' yahAM bhI vahI bhAva hai| samaya pravAhale prabhAvako vyakta kiyA gayA hai, yadyapi dharmake mUlabhAvako buddhi nahIM bhulAtI hai yaha spaSTa kaha diyA gayA hai / digambarAcArya ke uparokta vaktavyake anusAra yahAM bhI bhagavan mahAvIrake cAritra dharmakA prati pAdana " pAMca mahAvrata " rUpa batalAyA gayA hai| aura vaha madhyake 22 tIrthaMkaroMke nirUpaNa kramase unhIM kAraNovaza vibhinna batalAyA hai, jinako digambarAcAryane prakaTa kiyA hai| yahAMpara yadi antara hai to sirpha ' cAturyAmadhama' kA pratipAdana bhagavAna pArzvanAtha dvArA batalAne meM hai| digambarAcArya bhagavAna pArzvanAtha evaM madhyake anya tIrthakaroMkA dharma sAmAyika-saMyamarUma vatalAte haiM aura zvetAmbaramUtra meM vaha cAra prakArakA batalAyA gayA hai| zve0 ke mUlasUtra meM isa 'cAturyAma' zabdakI kucha bhI vyAkhyA nahIM kI gaI hai, parantu uparAntake zvetAmbara TIkAkAra umakA bhAva 1-jainamUtra (SB E ) bhAga 2 pR. 122-123 / Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 ] bhagavAna pArzvanAtha / ahiMsA, acaurya, satya aura aparigraha vratarUpa karate hai| isa 30dakA bhAva mUlame isI rUpa thA, isa bAtako prakaTa karane ke liye koI pramANa upalavya nahI hai / hAM, yaha avazya hai ki baudvazAstromeM bhI imI catura prakArake dharma kA nirupaNa manamAdhuoke saMghameM kiyA huA milatA hai parantu vahA usake bhAva ahiMsAdi cAra vratoMke rUpa meM nahI batAye gaye hai, balika digambara sAdAyake prakhyAta AcArya zrIsamantabhadrasvAmIke ninna zlokase usakA sAmaJjasya ThIka baiTha jAtA huA vahA milatA hai:'viSayAzAvagAtIto nirArambho'parigrahaH / jJAnadhyAnatoraktastapa vI sa prazasyate // 10 // ' isa 3lokame tapasvI athavA muni vaha batalAyA gayA hai jo viSayoMkI AgA aura AkAkSAne rahita ho, nirAmbha ho, aparigrahI aura jana dhyAnamaya tarako dhAraNa kiye huye tapogna hI ho / yahAM nigraMtha munike cAra hI vizeSaNa ginAye gaye haiM aura yaha ThIka vaise hI hai jaise ki baudvazAstra meM batAye gaye hai / bauddhazAstra meM yaha ullekha sAdhu avasthA ( sAmanna phala) ko vi veva matoke anusAra pragaTa karate huye AyA hai| isaliye yahAra Rpiyo kI dazAko spaSTa karanekA mAtra hai aura isI bhAva meM RpiyoMjhe cAra vizeSaNa digaMbara jainAcAryane ukta prakAra ginAye he / ataeva ninaya dharmameM cAturyAma dharmakA bhAva ukta prakAra thA, yaha vaudvazAstrake ullekhase spaSTa hai| isakA viSada vivecana hamane anyatra pragaTa kiyA hai| ataeva 1-dIvanikAya ( P. T. S ) bhAga 1 pR0 57-58 / 2-dekho * bhagavAna mahAvIra aura ma0 buddha' kA pariziSTa / Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAnakA dharmopadeza ! [ 251 bhagavAna pArzvanAthI sambandhameM bhI isa zabdakA bhAva isa rUpameM hI vyakta karanA vizeSa yuktiyukta pratIta hotA hai, kyoMki bhagavAn pArzvanAthajI ke samaya meM bhI brahmacarya dharmakI AvazyaktA beDhaba thI, yaha hama pahale dekha cuke hai / jisa prakAra kahA jAtA hai ki bhagavAn mahAvIrajI ke samaya meM sAdhuoMmeM brahmacaryakI zithilatA dekhakara usakA alaga nirUpaNa karanA Avazyaka hogayA thA usI taraha vaha AvazyaktA bhagavAn pArzvanAyajIke samaya meM bhI kucha kama nahIM thI / isa dazA meM zve 0 sUtrakI isa ghaTanAkathAkA paricaya ThIka nahIM baiThatA hai | zrI samatabhadrAcArya ke batAye huye vizeSaNarUpa cAturyAma dharma pArzvanAthajI aura mahAvIrajI donoM hI tIrthaMkaroMke zAsana meM milatA pragaTa hotA hai / phira yahAM aMtara kucha bhI nahIM rahatA hai aura isa hAlata meM ukta khe kathanakA kucha bhI mahatva zeSa nahIM rahatA ! yaha sAmAnya rIti se kucha aTapaTAtA mAlUma hotA hai; parantu zve0 Agamagranthoke saMkalana - kramako dhyAna meM rakhane se isameM saMzaya athavA vismaya karaneko koI sthAna zeSa nahIM rahatA ! unhoMne apane saiddhAMtika bhedako spaSTa karaneke liye aneka pUrvApara virodhita ullekha kiye haiN| khAsakara unhoMne bauddhoM ke sAhityako apanA AdarzasA mAnA hai / yahI kAraNa hai ki zve 0 sUtragranthoM meM bahuta kucha bauddha granthose liyA huA Aja mila jAtA hai / aura isa 0 1 digambara jaina ' varSa 19 aka 9 se prakaTa hamArI 'zvetAvara 'jainoMke Agamagrantha ' zIrSaka lekhamAlA tathA dI hisTrI oNpha prI0 buddhisTika inDiyana philAsaphI pR0 375-377 2 jAle cArapenTiyara. uttarAdhyayanasUtrakI bhUmikA aura noTa / 4 < Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 ] bhagavAn pArzvanAtha | avasthA meM yaha koI anokhI bAta nahIM hai, yadi zvetAMbarAcAryane cauddha granthameM cAturyAma siddhAtakA ullekha dekhakara usako apane zAstra meM sthAna diyA ho / agAr3I jo bhagavAn pArzvanAthajIko vastra cAraNa karate huye batalAyA hai, usase yahI pramANita hotA hai ki yahAM para vAstavika ghaTanAkA ullekha nahIM kiyA jArahA hai, kyoMki yaha svataMtra sAkSI dvArA pramANita hai ki bhagavAn pArzvanAtha bhI digaMcara veSameM rahe the; jaise ki hama agAr3I dakheMge / timapara ukta ve 0 sUtra meM gautama gaNadhara ko alaga saMvasahita ekAkI vicarate pragaTa kiyA -gayA hai | vahAM bhagavAn mahAvIra kA kucha bhI ullekha nahIM hai, kintu yaha prakaTa hai ki bhagavAna mahAvIra saMghapahita vihAra karate the aura unake pradhAna gaNadhara gautamasvAmI sadA hI unake sAtha rahate the / 0 ke sUtrakRtAGga (2/6) gozAlane isI vAtako lakSya karake bhagavAna mahAvIrapara AkSepa kiyA hai | zvetAmbaroMke uvAsa~ga damAoM ke granthase bhI bhagavAna saMgha meM gautama gaNadharA sAtha rahanA pramANita hai / ataeva yaha kipa taraha para saMbhava ho saktA hai ki gautamasvAmI akele hI kezI RSiko zrAvastI meM mile hoM ? isa dazA meM zve 0 sUtrake ukta kathanako yathArtha satya svIkAra karalenA jarA kaThina hai; parantu itanA to spaSTa hI hai ki usakA AdhAra eka aitihAsika tathya hai jo bhagavAna pArzvanAtha aura bhagavAna mahAvIra ke dharmameM eka sAmAnya antara pragaTa karatA hai / astu; 'uttarAdhyayana sUtra meM agADI bahutase choTe moTe matabhedoM kA ullekha kiyA gayA hai, jinameM mukhya muniliGga viSayaka hai / zeSameM pratinagNa saMbaMdharme vahAM kahIM bhI kucha ullekha nahIM hai / isa muniliGga Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAnakA dharmopadeza ! [ 253 viSayaka ullekhakA vivecana hama agAr3I bhagavAn mahAvIrajIkA saMbadha pragaTa karate huye kreNge| kiMtu apane viSayako spaSTa karaneke liye usa uddharaNako yahIM dedenA hama Avazyaka samajhate haiM, jisase pAThakoM ko tIrthakaroM ke dharmopadeza saMbaMdhI hamArI prAraMbhika vyAkhyAkI sArthakatA aura bhI spaSTa ho jAvegI / uttarAdhyayana sUtrameM likhA hai : "anno vi saMsao majjha taM me kahaMtu goyamA // 28 // acelago ya jo dhammo jo imo santaruttaro / desio vaddhamANeNa pAseNa ya mahAjasA // 29 // egakajjapavannANaM visese kiM nu kAraNaM / liMge duvihe mehAvI kahaM vippaJcao na te // 30 // kesimevaM buvANaM tu goyamo iNamabvavI / vinnANeNa samAgamma dhammasAhaNamicchiyaM // 31 // paccayatthaM ca logassa nArabhAviha vigappaNaM / jattatthaM gahaNatthaM ca loge liMgapoSaNaM // 32 // ahabhave pannA u mokkhasanbhUya sAhaNA / nANaM ca daMsaNaM cetra caritaM cetra nicchae / / 33 // yahA kezIzramaNa gautama gaNadhara se yaha pUchane batAye gaye haiM ki 'varddhamAnasvAmI dharmameM vastra pahananA manA hai aura pArzvanAthajIke dharmameM Abhyantara aura bahira vastra dhAraNa karanA ucita hai / donoM hI dharma eka uddezyako liye huye haiM phira yaha antara kaisA ?" gautama gaNadhara uttara meM kahate haiM ki 'apane utkRSTa jJAnase viSayako nirdhArita karate hue tIrthaMkaroMne jo ucita samajhA so niyata kiyA / dhArmika puruSoMke vividha bAhya cinha unako vaisA samajhane ke liye Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264] bhagavAna pArzvanAtha / batAye gaye haiN| lakSaNamaya cinhoMkA uddezya unakI dhArmika jIvanameM upayogitA hai aura unake svarUpako prakaTa karanA hai / aba tIrthakaroMkA kathana hai ki samyakjJAna, darzana aura cAritra hI mokSake kAraNa haiM (na ki bAhya cinh)|" kezIzramaNa isa uttarase saMtopita honAte haiM / isa ghaTanAme bhI aitihAsika satyako pAnA jarA kaThina hai, yadyapi Anakala itihAsajJa isI mAnyatAse pArzvanAthajIkI ziSya paramparAko vastradhArI prakaTa karate haiM, kintu hama agAr3I dekheMge ki bAta vAstavameM yU nahIM hai / jaina muniyokA bheSa prAcIna kAlame bhI nagna hI thA / yahApara jisa saralatAse isa gaMbhIra matabhedakA samAdhAna kiyA gayA hai, yaha dRSTavya hai| usa jamAne meM jabaki seddhAntika vAdavivAdakA saMgharSa carmasImApara thA taba isa matabhedakA rAjInAmA usa sarala DhaMgase hogayA hogA jaisA ki ukta, zve0 sUtra meM kahA gayA hai, yaha kucha jIko nahIM lagatA hai / phira bhI jo ho, isase hamAre kathanakI puSTi hotI hai ki samayapravAhakA prabhAva sAmAnya ghArmika kriyAyome antara lAsaktA hai / bhagavAn pAzvanAtha aura bhagavAna mahAvIrajIke dharmopadezake madhya jo antara thA vaha hama Upara dekha cuke hai aura usase yaha spaSTa hai ki bhagavAna pArzvanAtha dvArA pratipAdita dharma bhI prAyaH vaisA hI thA, jaisA ki Aja hameM mila rahA hai / astu, bhagavAna pArzvanAthajIne apane dharmopadeza dvArA usa samayake sadAntika vAtAvaraNako praur3ha banA diyA thaa| sAdharaNa janatA laukika aura pAralaukika dono hI vAtomeM parAzrita ho rahI thii| laukika 1 janamUtra (S B. E) bhAga 2 pR0 123 Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAnakA dharmopadeza ! [255 bAtoMmeM brAhmaNavarNa apanI pradhAnatAkA sikkA jamAye huye thA, yaha hama dekha cuke haiM / sAtha hI yaha bhI jAna cuke haiM ki IzvaravAdakA bolabAlA usa samaya horahA thA aura janatA pAralaukika bAtoMmeM bhI parAzrita banI huI thii| logoko vizvAsa thA ki jagatameM jo kucha kriyA horahI hai vaha Izvara AjJAkA phala hai tathApi vipra logoMkI sahAyatAse yajJa Adi racakara itanA puNya kamA lenA iSTa hotA thA ki jisase prabhu prasanna hokara unheM svargasukhakA svAmI banA deN| isImeM pAralaukika dharmakI itizrI sAdhAraNa janatAke liye ho jAtI thI aura laukika dharma meM yenakena prakAreNa putra-mukhake darzana kara lenA Avazyaka horahA thaa| yahAM brahmacarya dharma kA prAyaH abhAva hI thA, sAdhAraNa janatA isa dazAse pUrNa saMtoSita nahIM thI, yaha bhI hama dekha cuke haiN| astu, isa avasthAmeM logoMko parAzritAke duHkhadAI paMjese nikAlanA Avazyaka thA / parAvalambI honA harahAlatameM burA hai, bhagavAna pArzvanAthajIke dharmopadezase logoMko yaha bAta bilkula hRdayaMgama hogaI thii| bhagavAna pArzvanAthane kahA thA ki yaha loka anAdinidhana hai / na bhI isakA prAraMbha huA aura na kabhI isakA anta hogA, yaha jaisA hai vaisA hI rhegaa| paraMtu isameM parivartana hote rahate haiM / ina parivartanoM meM eka paryAya-hAlatakI utpatti, usakA astitva aura dUsarIkA nAza hotA rahatA hai / isataraha isa lokameM koI bhI vastu sthAI nahIM haiN| saba hI parivartana zIla haiM, asthira haiM, pAnIke budabudeke samAna naSTa honevAlI hai , isaliye isa parivartanazIla saMsArake mohameM par3A rahanA ThIka nahI haiN| Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256] bhagavAna pArzvanAtha / jIva nitya hai / vaha anAdikAlase isa saMsArake jhUThe mohameM par3A huA duHkha bhugata rahA hai / parapadArtha jo pudgala hai usake saMbandhameM par3A huA yaha jIva eka bhavakA anta karake dUsare meM janma letA hai| isa taraha yadyapi saMsArameM vaha janma-maraNarUpI paribhramaNameM par3A rulatA rahatA hai, paratu vaha mUlameM apane svabhAvase cyuta nahIM hotA hai|' vaha apane svabhAvameM anaMtadarzana, anaMtajJAna, anaMtasukha aura anaMtavIrya rUpa hai; kitu paudgalika sambandhake kAraNa usake yaha svAbhAvika guNa jAhirA pragaTa nahIM rahate haiM / vaha usI taraha chupa rahe haiM jisa taraha gaMdale pAnImeM usakA nirmala rUpa chupa jAtA hai / isa taraha jIva aura pudgala arthAt anIvakI mukhyatAse hI isa lokameM vividha abhinaya dekhaneko mila rahe haiN| anIva padArtha pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla rUpa haiN| pudgala sparza, rUpa, rasa, gaMdhamaya hai aura isakA jIvase kitanA ghaniSTa saMbaMdha hai, yaha Uparake kathanase prakaTa hai / yaha anaMta hai aura aNurUpa hai / dharma aura adharma dravyokA bhAva puNya-pApa nahIM hai| yaha eka svatatra prakArakA padArtha hai jo jIvako kramase calane aura ThaharanemeM sahAyaka hai / jipta taraha pAnI machalIkI sahAyatA karatA hai usI taraha dharma dravya jIvakI gatimeM sahAyaka hai aura jaise vRkSakI chAyA 1 vAndo 'brahmajAlasutta meM prAcIna zramaNoMkA aimA hI zraddhAna vatalAyA gayA hai| vahA likhA hai ki amaNoMke anusAra 'jIva nitya hai; loka kisI navIna padArthako janma nahIM detA hai / vaha parvatakI bhAti sthira hai / yadyapi jIva sasArameM paritramaNa karate hai to bhI ve hamegA sake paise rahate hai| yaha ullekha bhagavAna pAzvanAthake sambandhameM hai| isake lie dekho bhagavAna mahAvIra aura ma0 duddha pR0 220 / Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAnakA dharmopadeza ! [ 257 vaTohIko priya hai vaise hI adharma dravya jIvako sthira rakhane meM sahAyatA detI hai / AkAza dravya anaMta hai aura isakA kArya jIvAdi dravyoMko avakAza denA hai aura kAladravya bhI eka svataMtra aura akhaMDa dravya hai jo paryAyoMmeM antara lAne meM kAraNabhUta hai / isa prakAra jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla - ye chaha dravya isa lokako veSTita kiye batalAye gaye haiM / pradhAnatayA jIva aura ajIva hI ye saba garbhita haiM / aura saMsArI AtmA ke ullekhase ina donoM dravyoMkA bodha eka sAtha hotA hai / ataeva bhagavAn pArzvanAthane svayaM jIvako hI pUrNa svAdhIna batalAyA thA / isa lokakA niyaMtraNa kisI anya Izvara Adike hAthameM nahIM sauMpA thA aura na usake dvArA isa lokako sirajate aura nAza hote batalAyA thA / svayaM jIvAtmA hI apane karmoMse saMsAra duHkhameM phaMsA huA hai aura vahI apane sataprayatnoM dvArA isa duHkhabandhanase mukta hosaktA hai / parAvalambI hone kI jarUrata nahI hai / sacamuca isa prAkRta upadezakA asara usasamaya logoM para khAsA par3A thA / sabahI ko apanA astitva banAye rakhane ke liye isa prAkRta saMdezake anurUpa kiMcit apane siddhAntoM ko banA lenA par3A thA aura bahutere loga to svayaM bhagabAnkI zaraNa Agaye the, yaha hama agAr3I dekheMge | bhagavAnakA upadeza prAkRta rUpameM yathArtha satya thA, vaha agAdha thA aura eka vijJAna thA / yahApara usake sAmAnya avalokana dvArA eka jhAMkI - bhara lagAI jAtI hai / pUrNa paricaya aura usakA pUrNa mahatva jAnaneke liye to atula jainasaiddhAntikagraMthoM kA parizIlana karanA ucita hai / astu Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ 258] bhagavAna pArzvanAtha / bhagavAnake usa svAdhIna saMdezakA samucita Adara huA / usa samaya loga yaha jAnaneke liye utsuka ho uThe ki Akhira saMptAramohameM phaMsA huA yaha jIva kisataraha sukha-dukha bhugatatA hai / isake bhale-bure kAryokA phala sukha dukharUpameM kyokara mila ___ jAtA hai ? koI bAhyazakti to aisI hai nahIM jo ise sukha-dukha __ pahuMcAtI ho aura yaha sukha-dukhakA anubhava karatA hI hai| isakA bhI koI kAraNa honA cAhiye ! bhagavAna pArzvanAthake nikaTase unakI isa zaMkAkA samAdhAna hogayA thA / bhagavAnane batalA diyA thA ki isa lokameM eka aimA sukSma pudgala (Matter) maujUda hai, jo saMsArI jIvAtmAkI mana, vacana, kAyarUpa kriyAkI pravRtti, nisako ki yoga kahate haiM, usake dvArA usakI ora AkarSita hokara kaSAyAdike kAraNa usase saMbaMdhita hojAtA hai / yahI use sukha aura dukhakA anubhava karAtA hai / jIvAtmA anAdise isa pudgalake saMbaMdhameM par3A huA hai aura isake mohameM par3A icchAkA gulAma bana rahA hai| isa icchA rAkSasIke pharamAnoMke mutAbika use apane mana, vacana aura kAyako pragattigIla banAnA par3atA hai, jisake kAraNa sUkSma pudgalaparamANu usameM usI taraha Ara cipaTa jAte haiM jisa taraha zarIrameM tela lagAye huye manupyakI dehapara miTTI svayaM Akara jakar3a jAtI hai| jIvAtmAkI mana, vacana aura kAyarUpa kriyA mukhyata. krodha, mAna, mAyA, lobharUpa hotI hai / vapta jitanI hI adhistA aura tIvratA ina krodha, mAna, mAyA, lobharUpa kaSAyoke karanemeM hotI hai utane hI adhika aura tIvra rUpase sUkSma pur3hala paramANuoM, jinako karmavargaNAyeM kahate haiM, kA Agamana usameM hotA hai aura utanA hI Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAnakA dharmopadeza ! [ 259 adhika aura tIvra usakA saMsAra baMdhatA hai / yadi koI vyakti bahuta 1 hI mandakaSAyI hai to sacamuca hI usakA bhaviSya kicit sukhamaya hai aura isake baraksa jo vyakti bahuta hI ugrarUpameM kaSAyoM meM lIna hai to usake liye agADI duHkhoM kI jalatI bhaTTI taiyAra hai / - isaliye yaha jIvAtmA ke hI AdhIna hai ki vaha cAhe apane jIvanako sukharUpa banAle athavA use duHkhose taptAyamAna eka jvAlA- mukhI meM palaTa de / kintu use yaha bhI dhyAna rakhanA jarUrI hai ki isa saMsAra meM vaha pUrNa sukhI nahIM bana saktA hai / dhana-sampatti aura aizvarya use nirAkula sukhako nahIM dilA sakte haiM / strI, putra aura caMdhujana use sacce sukhakA anubhava nahI karA makte haiM / lokameM koI aisA padArtha nahI hai jo use sthAI sukhakA rasAsvAdana karA sake ! jaba kabhI hama kisI kAraNa se AnaMdamagna hojAte haiM, to yahI kahate haiM ki 'Aja hamane apane ApakA khUba AnaMda lUTA / ' (We well enjoyed ourselves) yaha udgAra sApha kaha rahA hai ki hamAre bAhira kahI bhI AnaMda athavA sukha nahI hai ! hama kahate haiM ki baDhiyA miSTAnna yA sohanahaluemeM bar3A AnaMda hai, usake khAnese hameM AnaMda milatA hai, parantu yaha jhUThA khyAla hai / na to sohana halue meM Ananda hai aura na usake mIThAra svAda lene meM kucha sukha hai / kitanA bhI khA lIjiye, para usase tRpti nahI hotI ki phira usako kabhI na khAneke liye tabiyata na cle| phira sohanahaluA sabako acchA bhI nahIM lagatA, koI 2 usake nAma se cir3hate haiM to phira bhalA sohanahalue meM Ananda kahA rahA ? yadi usakA guNa AnaMdarUpa hai to sabako hI usameM AnaMda milanA Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260] bhagavAna pArzvanAtha / cAhiye, kintu sabako samAna rItise usameM AnaMda nahIM miltaa| isI taraha pAna bhAratIyoMko baDA priya hai / usako khAnese unako AnaMda milatA hai, parantu yUro peyana loga usako eka bahuta burI cIna samajhate haiM phira vaha AnandadAyaka vastu kahAM rahI ? rogI manupyako vahI miSTAnna kaDuA mAlUma detA hai jiptako vaha pahale bar3e cAvase khAtA thA / ina pratyakSa udAharaNoMse yaha spaSTa hai ki bAhya padArthoMmeM sukha athavA Ananda nahIM hai / sAtha hI jarA aura vicAra karanese yaha bhI vidita honAtA hai ki iMdriyajanita viSayoMkI tRpti karanemeM bhI sukha nahIM hai / loga kahate hai ki miThAI khAnemeM bar3A Ananda milatA hai| dUsare zabdo rasanA iMdriyakI manA lUTanemeM Ananda milatA khayAla kiyA jAtA hai, parantu yahAM bhI bhulAvA hai / jisa samaya hama kisI gahana citAmeM vyasta hote hai to hameM rasanA idriyakA majA tRpta nahIM kara sakatA hai| hama usa vicAramagna dazAmeM yaha nahIM jAna pAte haiM ki hamane kyA aura kitanA khA liyA hai / yaha kyoM hotA hai ? yadi rasanA iMdriyameM Ananda dene yA sukhI banAne kI zakti hotI to vaha harasamaya AnadadAyaka honA cAhiye thI ? parantu pratyakSa aisA nahIM hotA hai / jabataka jIvAtmAkA upayoga usa iMdriyakI kriyA meM lIna rahatA hai taba hI taka use Ananda jaimA anubhava hotA hai| imaliye kahanA hogA ki indriyananita viSayavAsanAoMmeM bhI sukha nahIM hai / sukha svayaM hamAre bhItara hai-hamameM hai-hamArI upayogamaI mAnmAmeM hai / ataeva saccA sukha pAneke liye hamako sava hI aise sambandhoMko tyAga denA Avazyaka hai jo jIvAtmAke svabhAvake prati Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - bhagavAnakA dharmopadeza! [261 kUla haiM, aura ina parasambaMdhoMko tyAga denA usI taraha saMbhava hai jisa taraha dehapara cipaTI huI miTTIko alaga kara denA sambhava hai| nAiTrojana aura hAiDrojana gaiseM apane sambadhitarUpameM apanI asalI hAlatako jAhirA gavA detI haiM, parantu vaha apanI svAbhAvika dazA meM use phira prApta kara letI haiN| yahI saMsArameM rulate huye jIvake liye saMbhava hai, kintu yahApara eka prazna agADI AtA hai ki sUkSmapudgala karmavargaNAyeM use duHkha aura sukha kaise pahuMcAtI haiM ? unase eka sAtha do tarahakI hAlata kaise paidA hojAtI hai ? bhagavAna pArzvanAthake dharmopadeza meM isa zaGkAkA prAkana nirasana kiyA huA milatA hai / unhoMne batalA diyA hai ki karmavargaNAoMke anekAneka bheda haiM / jitanI hI hAla isa samArameM ho saktI haiM una sabake anurUpa karmavargaNAe~ maujUda haiN| zarIrako sirananevAlA kevala eka nAmakarmarUpI sukSma pudgala hI hai, parantu usake antarabheda bhI kaI haiN| haDDiyoM kA nirmANakartA eka 'asthikarma' usIkA bheda hai, kintu yaha samaya karmavargaNAmeM mukhyata. ATha prakArakI batAI gaI haiN| inhIM ke uttarabheda 148 honAte haiM aura phira vaha agaNitameM bhI parigaNita kiye jAsata hai| usake mukhya ATha bheda isa. prakAra vatAye gae haiM: 1. jJAnAvarNIya karma-vaha zakti hai jo jIvAtmAke jJAna guNako AcchAdita karatI hai / 2. darzanAvarNIya karma-vaha zakti hai jo jIvAtmAke dekhanekI zakti meM bAdhA DAlatI hai / 3. aMtarAya karma-yaha AtmAke nija balapara AcchAdana DAlatA hai| Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262] bhagavAna pArzvanAtha / ___4. mohanIya karma-isake dvArA AtmAkA zraddhAna va cAritraguNa vikRta hotA hai| yahAMtaka yaha cAro karma AtmAke nijI svabhAvake virodhaka haiM, isaliye ina cAroMko 'cAra ghAtiyA karma' kahate haiN| 5. vedanIya karma-vaha zakti hai jisake dvArA sasArI nIvako sukha-dukhakI sAmigrI prApta hotI hai / 6 nAmakarma-vaha zakti hai jisake dvArA jIvAtmA vividha zarIra dhAraNa karatA hai| 7. gotrakarma-vaha zakti hai jisake dvArA jIvAtmA ucca aura nIca kulameM janma letA hai| 8. aura Ayu karma-vaha zakti hai jisake dvArA jIvAtmA eka niyata kAlake liye manuSya, deva, tithaMca aura narkagatimeM nirvAsita rahatA hai| ina ATha prakArakI karmazaktiyoM ke kAraNa hI jIvAtmA saMsArameM mukha-duHkha bhugatatA rahatA hai / yaha karma zaktiyAM manuSyakI mana, vacana, kAyakI durI aura bhalI kriyAke anusAra jyAdA aura kama jaTila honI rahatI haiM, yaha Upara dekhA jAcukA hai / jainagAstroM meM bar3e vistArase ina karmazaktiyoke phala denekA vyaurA diyA hai| tatvArthadhigama sUtra aura gomaTTapAranImeM isako isataraha spaSTa kara diyA hai ki manupya apanA bhaviSya jaisA cAhe vesA banA saktA hai| ume prArata niyamokA pratyakSa anubhava honAtA hai, jisake bala baha sapane Aya-vyayakA lekhA bagabara milAtA rahatA hai| yaha karmavamaMgAye harakSaNa jIvAtmAmeM AtI bhI rahatI hai aura jhar3atI bhI Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAnakA dharmopadeza / [263 jAtI haiM kyoMki jIvAtmA isa saMsArame kisI kSaNake liye bhI pratidina mana, vacana, kAyarUpI saMkalpa vikalpose rahita nahIM hai| yadi kisI vyaktine cir3hakara apane vipakSIke jJAnopArjaname aMtarAya DAla diyA, usakI pustakoM ko chupAkara rakha diyA, usane vahA apanI asat kriyAse apane AtmAke jJAnaguNako aura jyAdA Dhaka liyA; kyoMki dUsareke jJAname bAdhA DAlate samaya usake pariNAmomeM vikalatA aura kAyakI asatakriyA huI thI, jo tadrUpa sUkSmapudgalako apanI ora khIMcaneme mukhya kAraNa thii| isI taraha dUsareke darzana karane meM aMtarAya DAlanA, kisIko lAbha na hone denA Adi aimI kriyAyeM haiM jo AtmAmeM darzanAvarNIya antarAya Adi karmamalako adhikAdhika bar3hAtI haiN| inake baraaksa dUsaroko jJAnadAna denA, paDhAnA, zakAkI nivRtti karanA, chAtravRtti denA, granthokA prakAza karanA Adi aise kRtya haiM jo jJAnako AvaraNa karanevAlI karmavargaNAko kSINa banA dete haiM aura isa dazAmeM jIvAtmAkA jJAna adhikAdhika pragaTa hotA hai| saMsArameM jo koI adhika jJAnavAna aura koI bilakula jar3abuddhi dikhalAI paDatA hai usakA yahI jJAnAvarNIya karmakI adhikatA athavA kamatAI kAraNa hai| isI taraha kisIko iSTadevake darzana karA denA, lAbhake mArgameMkA ror3A dUra kara denA, dharmAcaraNa karanA Adi sakRtya aise haiM jo AtmAke nijI guNoMko pragaTa hone denemeM sahAyaka haiN| isa taraha zubhAzubha karmoM dvArA AtmAkI vividha dazAeM hotI huI isa saMsAra meM dekhI jAtI haiN| bhagavAnne apane upadeza dvArA pratyeka manuSyake liye yaha sugama banA diyA hai ki vaha apane prayatnoM dvArA sacce sukhako Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264] bhagavAna pArzvanAtha / 'pAle aura apane denika mIjAna roja lagA le / SaTlezyAyeM AtmAkI vividha dazAokA spaSTa digdarzana karA detI haiN| inake kAraNa AtmAmeM kucha antara nahIM par3atA hai| AtmA to mUlameM darzana jJAnamaI aura nirAvaraNa hai / yaha lezyAyeM usake sAsArika dazAkI hInatA aura unnatAvasthAko batalAnevAlI haiN| yaha eka kAMTA hai, nisaMpara manuSya jIvana ko acchAI aura burAI hamezA andAjI jAsakatI hai| kucha loga ina SaTlezyoMko makkhaligozAlake chaha abhijAti siddhAntake anusAra samajhate hai parantu yaha na hai / gozAla jIvAtmAoMkA kAya apekSA vibhAga karatA hai aura usakI sAdRzyatA bhagavAnake batAye huye jIvoMke SaT kAya bheDhase kicit avazya hotI hai' yaha paTlezyA kRSNa, nIla, kApota, pIta, padma aura zuklarUpa vatalAI gaI haiN| pahalekI tIna to nikRSTa hai aura zeSa zumarUpa hai| inakA bhAva samajhAneke liye janazAstromeM chaha manuSyoM kA udAharaNa diyA huA milatA hai| kahA jAtA hai ki chaha manuSya AmoMkA majA cakhaneke liye eka mitrake bagIce meM phuNce| mitra sAhava baDe sannopI aura zAnipriya jIva the| unane vahAMpara svataH gire huye jo Ama par3e huye the unako grahaNa karake apanI tRpti kara lii| inake eka ghaniSTa mitra jinapara inakA prabhAva kiciMta adhika par3A huA thA, inahIke pAsa khar3e rahakara peDako hilAra kara mAma lene lge| inase haTakara eka dUmare mitra the, unako itanese 10 ke gAnoMma baTA hai ki bhagavAna mahAvIrake pitA nRpa gidAra padAyare jIvoM kI rakSA ne ye / dekho prI. buddhisTika inTina phingamI 0 106 / - - - Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAnakA dharmopadeza / [ 265 tasallI nahI huI aura vaha caTase peDa para car3ha gaye aura usapara se bInara kara Amose apanI jholI bharane lage / inake sAthI inase bhI eka kadama agADI bar3ha gye| unane guMcedAra Tahaniyoko toDakara apanI hAtha bharakI jIbhakI lAlasA miTAnA cAhI / kintu ina mahAzaya ke par3osI inase bhI baDe car3he nikale / unhoMne guddoM ko -kATakara apanI havaza pUrI karanA caahii| parantu unake bhI guru -inake hamajolI nikala par3e / unane jaDase hI per3a ko kATa lene kI TharAI / isataraha isa udAharaName Aye hue vyaktiyoMke vyavahA ra se lezyAokA svarUpa spaSTa hojAtA hai / pahale mitra sAhabake pariNAma zuklalezyArUpa the / vaha prAkRta rUpameM saMtuSTa the / unake AkAMkSAkA prAyaH abhAva thA / dUmare per3ako hilAnevAle mahAzaya 'padma lezyA kI koTimeM A jAte hai / inakI tRSNA manda rUpameM bhar3akatI kahI jAsaktI hai / per3apara car3hakara Ama toDanevAle mahAnumAvake bhAva pItalezyA rUpa the / yahAtaka bhI ganImata hai / yaha pariNAma bhI jyAdA burA nahIM hai / isameM asaMtoSa kI mAtrA sImAko ullaMghana nahIM kara gaI hai / kintu zeSake tIno manuSyoM ke pariNAma niHkRSTa hai / vaha sImAko upa gaye hai / unake kramase kApota, - nIla aura kRSNa lezyAkA sadbhAva samajhanA cAhiye / isa prakAra se ye lezyAyeM manuSyako usakI dainika pravRttikA spaSTa darzana karA detI haiM / pItazyArUpa yadi usakA laukika vyavahAra hai to bhI ganImata hai | vahAMtaka vaha manuSya avazya rahegA aura avazya hI - maukA pAkara padma aura zuklalezyA rUpa bhI apanI dainikacaryA banA sakegA / parantu jo vyakti kApota lezyA meM jA phaMsA hai, usake Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266] bhagavAn pArzvanAtha / liye pItalezyAmeM AnA bhI kaThina hai| phira bhalA nIla aura kRSNalezyAvAloMkI to bAta pUchanA hI kyA hai ? uparakI tIna zubha lezyAyoMrUpa jisakA jIvanavyavahAra hogA, vahI apane nijasvarUpa arthAt sacce sukhako jaldI pA skegaa| isataraha bhagavAnakA dharmopadeza haratarahase manuSyako svAdhIna banAnevAlA thaa| usako vastukA svarUpa, sace sukhakA mArga aura mArgako prakaTa batalAnevAlA kutubanumA jaisA yaMtra bhI acchItaraha samajhA diyA gayA thaa| ataeva yaha manuSyakI icchApara nirbhara thA ki cAhe vaha parAdhIna banA rahe aura cAhe to svAdhIna banakara sacce sukhako pAle / yaha bAta usa samayake logoM ko bhagavAnake dharmopadezase vilakula spaSTa hogaI thI ki jIvAtmA svaya apane hI balase sacce sukhako pAsaktA hai| isaliye vaha apane hI AtmAkA Azraya lenA hara kAryame Avazyaka samajhane lage the| svAtaMtryapriya banakara vaha nyAyocita rItise jIvana yApana karate the aura apanA uddezya sace sukha-mokSadhAmako pAne meM rakhate the| isake lie zrIkundakundAcAyake zabDoMmeM ve loga nimna Ayako kAmameM lAte the: "jaha NAma kovi puriso rAyANaM jANiUNa saddahadi / to taM aNucaradi puNo atyatthIo payatteNa // 20 // evaM hi jIvarAyA NAdavyo tahaya saddahe dvyo| aNucaridavyo ya puNo so cevadu mokrasakAmeNa // 2 // " ||smysaar / bhAva yahI hai ki nisaprakAra choI dhanakA lAlacI puruSa rAnAko nAnakara usameM zraddhA kara letA hai aura unakI sevA bhakti Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAnakA dhrmopdesh| [267 baDhe prayatnase karatA hai usI taraha mokSasukhako cAhanevAle vyaktiko apane AtmArUpI rAnAkI pahicAna karake usameM zraddhA karanI cAhiye aura phira usakI ArAdhanA karane meM lIna honAnA caahiye| usako jAna lenA cAhiye ki AtmAkA svabhAva rAgAdika bhAvose bhinna jJAna, darzana aura sukharUpa hai / AtmA anAdi, ananta aura eka akhaNDa padArtha hai, vaha saMkalpa-vikalpase rahita zuddha buddha hai, vaha sparza, rasa, gandha, varNase bhI rahita hai, sAkSAt saccidAnaMdarUpa hai / saca pUcho jo AtmA hai vahI paramAtmA hai-jo mai hUM so vaha hai / isaliye anyakI zaraNameM jAnA vRthA hai / isaprakAra AtmAke zuddhasvarUpameM zraddhAna karake, samyagdarzana aura samyagjJAnako pAkarake AtmAke guNoMmeM vicaraNa karanA zreSTha hai / yahI samyakcAritra hai| muktikA mArga isI samyagdarzana jJAna cAritrarUpa hai; parantu sAdhAraNa jIvAtmAoke liye sahasA yaha saMbhava nahIM hai ki vaha ekadama isa ucca dazAko prApta kara leN| vaha saMsArake mohameM phaMse huye haiN| isa kAraNa unake liye vyavahAra mokSamArgakA nirUpaNa kiyA gayA hai, jisapara calakara vaha nizcaya ratnatraya dharmako pA lete hai| vyavahArase jinendra bhagavAna dvArA pratipAdita sAta tattvoM aura nava padArtharUpa dharmameM zraddhA rakhanA samyagdarzana hai / unakA jJAna prApta karanA samyagjJAna hai aura zrIjinendradevakI upAsanA karanA, sAmAyika jApa japanA, hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla, parigraha rUpa pAMca pApoMse dUra rahanA Adi niyama samyakcAritra meM garbhita haiN| sAmAnya jainIko madhu-madya-mAMsakA tyAga karake uparokta prakAra apanA nIvana banAnA Avazyaka hotA hai| isaprakArakA AcaraNa banA Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 ] bhagavAna paarshvnaath| karake vaha kramaza. unnati karatA jAtA hai aura isa lihAnase usake gyAraha darne bhI niyukta haiM: jinako gyAraha pratimAyeM kahate hai| inameM cAritrakI zuddhatA kramazaH bar3hatI gaI hai, jo AkhirameM usa mumuzuko sace mokSamArgake dvArapara pahuMcA detI hai| parvatakI zikharapara koI bhI vyakti eka sAtha chalAMga mArakara nahIM pahuca saktA hai / yahI dazA yahAM hai-jIvAtmA du khoMke gArameM par3A huA hai. vaha unase taba hI nikala saktA hai jaba apaneko samAla kara kinArekI orako paga bar3hAtA humA bAharakI orako nikale yahAMtakake kayanase saMbhava hai ki yaha zaMkAyeM bhI agADI AyeM ki kamI jIvAtmAko saMpArameM phaMsA huA duHkhI batAyA gayA hai, kabhI usIko pUrNa sukharUpa kahA hai-kabhI karmako usake dukhakA kAraNa batalAyA hai aura kabhI usako pUrNa svAdhIna kaha diyA hai / yaha to eka gorakha dhaMdhekA sA peca hai / logoMko bhulAve meM DAlanA hai parantu vAta dara asala yUM nahIM hai / gambhIra vicArake nikaTa aimI zaMkAyeM kAphara hojAtI haiN| jIvAtmAko svabhAvameM zuddha aura sakharUpa kahA gayA hai parantu vaha anAdikAlase saMmArameM karmAke AdhIna huA du.kha uThA rahA hai| isaliye vaha apane svabhAvacco pUrNa pragaTa karanemeM asamartha hai| usakI dagA usa ciDiyAkI taraha hai jisake pakha sIM diye gaye hoM aura jo ur3a nahIM maktI hai / parantu isa parAdhIna avasthAmeM bhI usake ur3anekI bhakti maujUda hai / yadi vaha prayatna karake apane baMdhanoMko kATa DAle to vaha aksa ur3a saktI hai| yahI dazA saMsArameM phaMse haye jIvAtmAkI hai| saMmArI avasthA meM _ vaha svAdhIna nahIM hai ! karmoMkI jaTilatA aura nithilatAke anu Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAnakA dharmopadeza ! [269 sAra hI vaha kama aura adhika rItise apanI svAdhInatAkA upabhoga kara saktA hai; parantu isake mAne yaha bhI nahIM hai ki jaisA karma use nAca nacAyaMge vaisA vaha nAcegA ! vaha apanI kiMcita vyakta huI Atmazaktiko maukA pAkara pUrNa vyakta karanemeM prayatnazIla hosaktA hai-barAbara prayatna jArI rakhanepara vaha jaTilase jaTila karmabaMdhanako naSTa kara saktA hai, kyoMki Akhirako vaha svAdhIna aura pUrNa zaktivAna hI to hai| isaliye bhagavAnne sarva jIvana ghaTanAoMko bilkula pariNAmAdhIna athavA karmAzrita hI nahIM mAnA thA aura isataraha prAkRta rUpameM jIvAtmAke do bheda zuddha aura azuddha athavA mukta aura saMsArI batAye the / muktanIva isalokakI zikharapara sadA sarvadA anantakAla taka apane sukharUpa svabhAvameM lIna rahate haiM aura saMsArI jIva isa saMsAra meM apane bhale bure karmoke anusAra usa samaya taka rulate rahate hai jabataka ki vaha sarvathA karmose apanA pIchA nahIM chur3A lete hai / saMsArI jIvoMkA daza prANoM ke AdhAra para jIvana yApana hotA hai / ve daza prANa sparzana, rasanA, ghANa, cakSu, zrotrarUpa pAMca idriyA, mana, vacana, kAyarUpa tIna bala; Ayu aura zvAsocchvAsarUpa haiN| yaha daza prANa bhI vyavahArake liye haiM varan mUlameM nizcayarUpase eka cetanA lakSaNa hI jIvakA prANa hai / iMdriyokI apekSA jIva ekeMdriya, do idriya, tIna iMdriya, cAra iMdriya aura pAMca idriyarUpa haiM / ethivIkAvika, jalakAyika, agnikAyika, vAyukAyika aura vanaspatikAyika aneka prakArake sthAvara--eka jagaha sthira rahane vAle jIva ekeMdriya hai aura gaMkha, kIDI, bhauMrA tathA manuSya yA pazu panI kase dvIndriya, Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270] bhagavAna paarshvnaath| trIndriya, caturindriya aura parcedriya jIva haiM / inako trama aura caturendriya takako vikaleMdriya bhI kahate hai / jIvake zuddha aura azuddha vyavahArako samajhaneke liye hI bhagavAnke dharmopadezameM nayoMkA nirUpaNa kiyA gayA hai / naya mukhyarUpameM nizcaya aura vyavahArarUpa hI hai / nizcayanaya padArthoke asalI svabhAvako vyakta karatA hai aura vyavahAranayase unakI vikrana dazAo arthAt paryAyoMkA paricaya milatA hai| isI bheTako aura spaSTa karaneke liye syAdvAda siddhAta athavA saptabhaMgI nayakA nirUpaNa kiyA huA milatA hai | padArthoM meM aneka guNa hai, vaha kevala do dRSTiyoMse bhI pUrNa vyakta nahIM hosakte isIliye sAta nayoM rUpa syAhAdasiddhAnta umako spaSTa kara detA hai / yaha syA * syAdvAdasiddhAta bhagavAn mahAvIrase bahuta pahalekA hai, yaha bAta hindUgAtroMse bhI prakaTa hai| 'anujita anyAya' (Legs.2-12) para TIkA karate huye nIlaka kahate hai -" marva sazatimiti syAvAdinaH saptamagI nayanA / " (2 lo0 a0 49) mahAbhArata, zAtiparva, mokSadharma a0 239 zlo. meM bhI isakA ullekha hai| syAvATa siddhAtako sazayAtmaka mAnanA jainiyoMke sAtha anyAya karanA hai| zrI zakagacArya usake mahatvako samajha nahIM sake the, yaha mahAmahopAdhyAya DaoN0 gaMgAnAtha jhA sahaza brAhmaNa vidvAn spaTa kaha cuke hai| praoN0 yuvake zabdoMmeM " syAdvAdakA siddhAnta bahuta siddhAntoko avalokana karake unake samanvayake liye prakaTa huA hai| yaha anizcayame nahIM upajA hai| yaha hamAre sAmane ekIkaraNakA dRSTivindu upasthita karatA hai| zakarAcAryane jo syAdvAdapara AkSepa kriyA hai, vaha imare mUla rahasyapara varAvara nahIM baiThatA / . ....aneka dRSTivinduoMse dekhe vinA eka samagra vastukA svatpa nahIM samajhA jAtA aura isalie sthAdvAda upayogI tathA sArthaka hai|" Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAnakA dharmopadeza! [271 dvAda siddhAnta syAt asti, syAt nAsti, syAt astinAsti, syAt avaktavya, sthAt asti avaktavya, syAt nAsti avaktavya , aura syAt astinAstiavaktavya rUpa hai / syAta astinayase dravya apane dravya, kSetra, kAla, bhAvarUpa sattAmeM pragaTa hotA hai / syAtnAsti dRSTise dravya apane viruddha dravyake dravya, kSetra, kAla, bhAvoko na rakhaneke kAraNa nAstirUpa hai| syAt asti nAstikI apekSA dravya hai aura nahIM bhI hai| syAt avaktavyarUpase dravya vaktavyake bAhira hai| yadi hama usako usake nija aurapara dono rUpoMse eka sAtha kahanA cAhate haiM / syAt asti avaktavya apekSA dravya apane dravya, kSetra, kAla, bhAvarUpa aura sAtha hI apane evaM parake saMyukta dravya, kSetra, kAla, bhAvarUpase hai aura avaktavya hai / syAt nAsti avaktavya batalAtI hai ki dravya para dravya, kSetra, kAla, bhAvakI apekSA aura usIsamaya apane eva parake dravya, kSetra, kAla, bhAvake sayukta rUpase nAstirUpa hai aura avaktavya bhI hai aura syAt asta nAsti avaktavya dRSTise dravya apane dravya, kSetra, kAla, bhAvase aura sAtha hI apane va parake dravya, kSetra, kAla, bhAvake saMyukta rUpase hai, nahIM bhI hai aura avaktavya bhI hai| isa prakAra syAdvAda siddhAMtakA pratipAdana bhagavAna pArzvanAthane bhI padArthoko spaSTa sama. jhaneke lie apane dharmopadezameM kiyA thaa| padArthomeM nitya, anitya, eka, aneka Adi paraspara virodhI guNa eka sAtha dekhaneko milate haiM; parantu yaha eka sAtha khe nahIM jAsakte / isIliye isa syAhAdasiddhAMtakI AvazyaktA hai| yaha usa padArthakI khApsa apekSAse usake guNoko ThIka tarahase pragaTa kara detA hai varan ekAMta pakSameM par3akara Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272] bhagavAna pArzvanAtha / kabhI bhI padArthakA nirNaya nahIM hosaktA hai| isa ekAta pakSake haTha andhovAlI masala caritArtha honAtI hai / jisaprakAra kaI aghoMne hAthIke vividha agopAgameMse ekara ko dekhakara hAthIko vaisA hI mAnanekI nida kI thI, usI prakAra ekAta dRSTise hama vastuke eka pakSako hI pragaTa kara sakte hai aura vaha pUrNata satya nahIM hosaktA hai| anekAMta athavA syAhAda siddhAtameM yahI vizeSatA hai ki vaha vastuko sarvAga rUpameM pragaTa kara detA hai aura paraspara virodhI jacanevAlI vAtoMko meTa detA hai / ukta udAharaNake andhe puruSoMkA jhagar3A isa siddhAMtakI badaulata sahajame sulajha jAtA hai| andhoMkA eka pakSase hAthIko usake pairoM jaisA lambA yA peTa jaisA cauDA Adi mAnanA ThIka nahIM hai / parantu unakA vaha kathana asatya bhI nahIM hai| hAthI apane pairoM kI apekSA lambA bhI hai, isataraha kahanese vaha ThIka rAstepara Asakte he aura paraspara bhedako bheTa sakte haiN| yahI isakA mahattva hai / eka AcArya kahate hai ki: 'karmadvaitaM phaladvaita lokadvaitaM ca no bhavet / vidyA'vidyAdvayaM na syAt bandhamokSadvaya tathA // 25 // bhAvArtha-'ekAMtakI haTha karanese puNya-pApakA dvaita, sukha dukhakA dvaita, loka paralokakA dvaita, vidyA avidyAkA dvaita tathA vaMdha mokSakA dvaita kucha bhI nahIM siddha ho skegaa|' isaliye syAhAda siddhAMta hI sarvathA padArthakA satyarUpa sujhAne meM saphala hosaktA hai| ApasI bhedoMko bhI vahI miTA saktA hai / isI siddhAMtako dhyAnameM rakhanese koI bhI zaMkAyeM agAr3I nahIM AsaktI haiN| astu ! bhagavAn pArzvanAthajIke dharmopadezakA mahattva itanese hI hRdayaM Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAnakA dharmopadeza! [ 273 - gama honAtA hai / samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra rUpa hI mokSakA mArga hai / isa mArgakA anusaraNa karake jIvAtmA apaneko karmoke phandese chur3A letA hai / gata janmoMmeM kiye huye karmoko vaha kramakara naSTa kara detA hai aura AgAmI dhyAna-jJAnakI uccatama dazAmeM pahuMca kara unake AnekA dvAra mUMda detA hai| phira vaha apane rUpako pA letA hai / jo vaha hai so hI bana jAtA hai| jIvAtmAkI Atmonnatike lihAjase hI bhagavAnane usake liye caudaha darne batAye haiM, jinako guNasthAna kahate haiN| mohanIya karma aura mana, bacana, kAyakI kriyArUpa yogake nimittase jo AtmIka bhAva utpanna hote haiM, unhIMko guNasthAna kahate haiM / jitane2 hI yaha bhAva AtmAke zuddha svarUpakI ora bar3hate jAte haiM utane hI jIvAtmA Atmonnati karatA huA guNasthAnoMme bar3hatA jAtA hai / yaha caudaha guNasthAna kramakara mithyAttva, sAsAdana, mizra, aviratasamyaktva, dezasaMyata, pramattasaMyata, apramattasaMyata, apUrvakaraNa, anivRttikaraNa, sUkSmasAMparAya, upazAMtamoha, kSINamoha, sayogakevalI aura ayogakevalI rUpa haiN| inameM se pahaleke pAMca guNasthAnoMko puruSa, strI, gRhastha aura zrAvaka samAna rItise dhAraNa kara sakte hai / gyArahavIM uddiSTatyAga pratimA paryaMta, jisameM gRha tyAgI vyaktike pAsa kevala laMgoTI mAtrakA parigraha hotA hai, zrAvaka hI saMjJA hai| isa gyArahavIM pratimAparyaMta striyAM bhI zrAvakake vrata pAla saktI hai| zeSameM chaThe guNasthAnake uparAta sava hI guNasthAnoMkA pAlana tilatuSa mAtra parigraha takake tyAgI nigraMtha muni hI kara pAte haiM / ina guNasthAnoMkA svarUpa saMkSepameM isa taraha samajhanA cAhiye Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274] bhagavAna pArzvanAtha / 1-mithyAtva guNasthAnameM mithyAttvakA udaya honese rAga dveSa Adi rahita sacce deva, sarvajJa praNIta, yuktise siddha, pUrvApara virodha rahita, Agama aura vastusthitike yathArtharUpa tatvoMmeM zraddhAna nahIM ho pAtA hai / anAdikAlase sasArameM ghUmate huye jIva isI mithyAtvaguNasthAnavartI hote hai| isa guNasthAnase nikalakara jIva ekadama cauthe guNasthAnameM pahuMca jAtA hai| use kramazaH jAnekI jarUrata nahIM hai| 2. sAsAdana guNasthAna meM jIvAtmAkA Atmapatana hotA hai| cauthe guNasthAnameM pahuMcakara jIvake udayameM jana anantAnubaMdhI kaSAyameMse eka arthAt krodhakA udaya hotA hai, taba jIvAtmA patana karatA huA isa dUsare guNasthAnameM hokara pahale guNasthAnameM pahucatA hai / basa pahale guNasthAna taka pahuMcaneke atarAlameM jo bhAva rahate haiM vaha sAptAdana guNasthAna hai| arthAt samyaktvake chUTanepara mithyAtvako pAne taka jo bhAvoMkI dazA ho vahI sAptAdana guNasthAnavartI hai| 3. mizraguNasthAna meM sacce aura jhUThe deva, zAstra aura padArthakA zraddhAna eka sAtha rahatA hai| cauthe guNasthAnase patana karake hI jIva isameM AtA hai / yaha jIvakI satya aura asatyake bIcameM DAMvADola avasthAkA dyotaka hai / 4. aviratasamyaktva meM jIvAtmAko sacce deva, zAstra aura padArthameM zraddhAna to hotA hai, parantu vaha vratoMko dhAraNa nahIM kara / saktA hai / ahiMsA, acaurya, brahmacarya, satya aura aparigraha yahI eka dezarUpameM paMcavata rahegaye hai| inakA pAlana karanevAlA jIva kabhI bhI jAnabUjhakara mana, vacana, kAyase na apane liye aura na Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAnakA dharmopadeza ! [275 dUsareke liye jIvita prANiyoMke prANoMko apaharaNa karatA hai, na girI par3I, bhUlI aura parAI vastu grahaNa karatA hai, na parastriyoMse saMbhoga karatA hai, na jhUTha aura na dUsaroMke prANoM ko saMkaTameM DAlanevAlA satya hI kahatA hai evaM tRSNAko ekadama bar3hane na deneke liye apanI sAMsArika AvazyaktAoMko niyamita kara letA hai| sacamuca grahastha avasthAmeM ina vratoMkA pAlana karanese eka grahastha saMtoSI aura nyAyapriya nAgarika bana saktA hai / parantu isa cauthe guNasthAnameM vaha ina vratoMko dhAraNa karanemeM svabhAvataH asamartha hotA hai| usake mohanIyakarmakI itanI jaTilatA hai ki vaha sahasA vratoMko dhAraNa nahIM kara saktA hai, yadyapi usako sacce deva, zAstra aura tatvakA zraddhAna hotA hai / isa sacce zraddhAnakI badaulata hI jIvAsmA unnati karake pAcave guNasthAna meM pahuMcatA hai| isIliye zraddhAnakA Thoka honA bahuta jarUrI hai| samyak zraddhAna hI sanmArgameM lagAnevAlA hai| 5. dezavirata-guNasthAnameM jIvAtmA vratoM kA eka deza pAlana kara saktA hai / vaha jAnabUjhakara hisAdi pAMca pApose dUra rahatA hai| zrAvakakI gyAraha pratimAoM kA samAveza isa guNasthAna taka hojAtA hai / ina gyAraha pratimAoM kA svarUpa isa taraha hai-yaha saMsAra meM phaMse huye gRhasthako kramakara mokSake mArgapara lAnevAlI hai / inameM pravRtti mArgase chur3Akara nivRtti mArgakI ora uttarottara bar3hAnekA dhyAna rakkhA gayA hai / pahalI darzana pratimAmeM eka vyaktiko jaina dharmameM pUrNa zraddhAna rakhanA hotA hai| use usake siddhAntoMkA acchA paricaya honA Avazyaka rahatA hai tathApi vaha mAMsa, madhu, madi Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276] bhagavAna paarshvnaath| rAkA tyAgI hokara yathAzakti pAca aNuvratoMko pAlana karanekA prayatna karatA hai| dUmarI vratapratimAmeM use ahisAdi pAMca aNuvratoMkA pUrNa rItise pAlana karanA hotA hai| sAtha hI 3 guNavata aura 4 zikSAvratoMko bhI vaha pAtA hai| dUsare zabdoMmeM vaha prati divama niyamita rItise apane AnejAneke kSetrakI dizAoM aura dUrIkA pramANa karaletA hai, vRthAkA vakavAda athavA pApamaya kAryoMkA vicAra aura unako karanese dUra rahatA hai| zikSAvratoMmeM vaha prAtaH, divasa apane khAnapAnake padArthoko niyamita kara letA hai, prAtaH, madhyAnha aura sAyaMkAlako bhagavAnakI pUjana karatA hai, parvake dinomeM upavAsa karatA hai aura AhAra, auSadhi, vidyA aura abhayadAna detA hai| isataraha vaha ina vratokA pUrNata* pAlana karake apane tyAgabhAvako uttarottara bar3hAtA jAtA hai, aura isataraha unnati karate huye vaha apanemeM samabhAvoMko arthAt saba vastuoMmeM sAmyabhAva rakhanekA prayatna karatA hai / isake liye vaha niyamita rItise pratidina savere, dupahara aura zAmako hoziyArIke sAtha dhyAna karanekA abhyAsa karatA hai / sAmAyikakI dazAmeM vaha apane pariNAmoMko samatArUpa banAne aura apane AtmaguNoM ke cintavanameM lagAtA hai| sAmAyika pAThakA prathama caraNa hI usake bhAvako spaSTa karatA hai / jaise--- * nita deva : merI AtamA dhAraNa kare isa nemako. maitrI kare saba prANiyome, guNijanoMse premko| unapara dayA karatI rahe jo duHkha-grAha-grahIta hai, unase udAsI hI rahe jo dharmake viparIta hai / / yA tIsarI sAmAyika pratimA hai| cauthI propayopatrAsa Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAnakA dharmopadeza ! [277 pratimAmeM usako pratipakSakI aSTamI aura caturdazIko hoziyArIke sAtha upavAsa karane par3ate haiN| pAMcavI sacittasAga pratimAmeM vaha sacita jinameM upajanekI zakti vidyamAna ho, aisI zAka bhAjI aura jala grahaNa nahIM karatA hai / chaThI rAtribhuktityAga pratimAme vaha rAtrike samaya na svayaM bhojana va jalapAna karatA aura na dUsaroko karAtA hai| sAtavI brahmacarya pratimAme vaha apanI vivAhitA strI takase bhI saMbhoga karanA chor3a detA hai aura vaha pUrNataH mana-vacanakAyase brahmacaryakA pAlana karatA hai| AThavIM ArambhasAga pratimA vaha apanI AjIvikAke sAdhanoMkA bhI tyAga kara detA hai| dhana kamAne, bhojana banAne Adise hAtha khIMca letA hai / nauvI parigrahasAga pratimAmeM vaha sAMsArika padArthose apanI icchA-vAJchAko bilkula haTA letA hai aura apanI saba dhana-sampattiko tyAgakara kevala ginatIke thor3ese vastra aura baratana rakhaletA hai / dazavIM anumatisAga pratimAmeM vaha sAMsArika kAryoMke saMvandhameM apanI rAya bhI nahIM detA hai aura gyArahavI evaM antima uddiSTasAga pratimAmeM vaha apane zarIrako banAye rakhane ke liye bhojanako bhikSA. vRttise grahaNa karatA hai parantu vaha una vastuoMko grahaNa nahIM karatA hai jo khAsa usake liye banAI gaI hoN| vaha eka cAdara aura laMgoTIko rakhakara ailaka padako pA letA hai| ailaka dazAmeM vaha hAthoM meM hI lekara bhojana grahaNa karatA hai| yaha dono mahAnubhAva apane sAtha eka kamaNDalu aura morapaMkhakI pIchI rakhate hai / tathApi kSullaka eka piNDapAtra bhI rakhate haiN| inakI bhikSAvRtti bhI svAdhInarUpa hotI hai| yaha kisIse yAcanA nahIM karate hai| no nAdara Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 ] bhagavAn pArzvanAtha | niyamitarUpameM bhojanake samaya AmaMtrita karake zuddha AhAra dete haiM unhIMke yahAM vaha AhAra grahaNa karate haiM / ina gyAraha pratimAoM meM - kramazaH tyAgabhAva uttarottara bar3hatA gayA hai aura Akhira meM usa -zrAvakakA jIvana eka sAdhuke samAna hI karIba 2 hogayA hai / yahAMtaka striyeM bhI isa cAritrako dhAraNa karasaktI haiM, parantu vaha apanI prAkRta lajjAke kAraNa vastratyAgakara nirbaMdha avasthAko dhAraNa nahIM kara pAtIM haiN| isa pAMcave guNasthAna taka jIvAtmA ina gyAraha pratimAoM rUpa hI apanA AcaraNa banAsaktA hai| pUrNa rItise vaha ahiMsAdi vratoM kA pAlana nahIM karasaktA hai / nigraMtha muni hI pUrNa - - rIti se ina vratoM kA pAlana karate haiM / 6. pramattasaMyata guNasthAna meM yadyapi puruSa digaMbara muni ho jAtA hai aura sarva prakArake parigrahako tyAga detA hai, parantu to bhI usake pariNAma zarIrakI mamatA meM kadAcit jhuka jAte haiM / yaha pramattabhAva hai arthAt vyAnakI ekAgratAmeM lAparabAI yA kotAI hai| yahAse saba guNasthAna nigraMtha muni avasthA ke hI haiM / 7- apramattavirata-guNasthAna meM pramattabhAva ko choDakara muni 'pUrNarUpase mahAvratoMko pAlana karatA hai aura dharmadhyAnameM lIna rahatA hai | yahAse AtmonnatikA mArga do zreNiyoMmeM baeNTa jAtA hai- (1) upagamazreNI, jisameM cAritra mohanIya karmakA upazama ho jAtA hai aura (2) kSapakazreNI, jisameM isa karmakA bilkula nAga hojAtA hai / yahI mokSakA Avazyaka mArga hai, cAritra mohanIya karmake udaya se jIvAtmA ke samyakRcAritra pragaTa honemeM bAghA upasthita rahatI hai / isakA nAza hone hI samyaccAritrakA pUrNatAme pAlana hone lagatA Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAnakA dharmopadeza ! [279 hai, AtmadhyAnakI ekAgratA ho jAtI hai, nisase svasvarUpakI prApti hotI hai / isIliye kahA gayA hai kiH'khAnA calanA sovanA, milanA vacana vilAsa / ' jyauM jyauM paMca ghaTAiye, tyau tyauM dhyAna prakAsa // 62 / / AgamagyAna sadA vratavAna, tapai tapa jAna tihUM guna puuraa| dhyAna mahAratha dhArana kArana, hoya dhuraMdhara so nara mUrA // dhyAna abhyAsa lahai sivavAsa, vinA bhavapAsa parai dukha bhuuraa| karma mahAdir3ha saila baDe bahu, dhyAna su vajra karai cakacUrA // 63 / / bhApA dravyasagraha dyaantraaykRtaa| isa guNasthAnase dhyAnakI uttarottara vRddhi honA prArambha ho jAtA hai| 8. apUrvakaraNa-guNasthAname usa vicAra-kriyA (Thoughtactivity)ko muni prApta hotA hai jisako abhItaka unakI AtmAne prApta nahIM kiyA hai| Arta, raudra, dharma aura zukla ina cAra dhyAnomeM sarva atima sarvocca zukladhyAnakA prathama anubhava isI guNasthAnameM hotA hai| AtmAke zuddha rUpakA dhyAna zuddha rItise yahIM hotA hai / Ata aura raudra dhyAna bure dhyAna haiM, yaha kaSAyoMko liye huye hai| dharmadhyAna inase acchA zubharUpa hai aura zukladhyAna to sarvocca AtmadhyAna hI hai| 9. anivattikaraNa-guNasthAnameM uparokta vicAra-kriyA (karaNa) aura adhika bar3ha jAtI hai jisameM aura bhI adhika zuddhadhyAna hotA hai, jo prathama zukladhyAnakA hI eka darjA hai| 20. sUkSmasAmparAya-guNasthAnameM bahuta hI mAmUlI tarI Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 ] bhagavAn pArzvanAtha | kaise moha zeSa raha jAtA hai / saba hI pAyavAsanAoMkA nAza athavA upazama hojAtA hai, kevala sUkSma maMjvalana loma - bahuta hI krama nAmakA lobha raha jAtA hai, yahAM bhI prathama zuklabyAna hai / 11. upazAntamoha-guNasthAnameM mohakA upazama hojAtA hai arthAt vaha daba jAtA hai, niSkriya hojAtA hai / yaha bhAva samasta cAritramohanIya karmoka upazamase hotA hai, yaha bhI prathama zurU - vyAnakA bheda hai / yadi koI munijana vizeSa balavAna na huye to vaha yahAMse patana karake cauthe athavA dasaveM guNasthAna meM pahuMca jAte haiM / varan vaha dRr3hatApUrvaka AThaveM guNasthAnakI kSapakazreNImeM unnati karane lagate haiM / 12. kSINamoha- guNasthAna meM mohakA abhAva hojAtA hai / samasta cAritramohanIya karmokA nAga yahAM hojAtA hai| zukravyAnakA dUmarA darjA, jo pahalese adhika vizuddha hai, yahIM pragaTa hotA hai / muni dAve guNasthAnase sIdhe isa guNasthAnameM Ate haiM, gyArahaveM guNasthAnameM jAnekI jarUrata nahIM hai, kyoMki vaha upazama zreNIse sambaMdhita hai / 13. sayogakevalI - guNasthAna cAra ghAtiyAkarma rahita jIvAnAkI zarIrasahita zuddha dazA hai| vahAM jJAnAvarNIya, dazanAvarNIya, antarAya aura mohanIya karmIkA sarvathA nAza hojAtA hai: jo AtmAke nijaguNa pragaTa hone meM bAdhaka haiN| basa inake naSTa honese AtmA zuddha, buddha, jIvita paramAtmA hojAtA hai, jisako arhana kahate haiM / pUrNa jJAna, pUrNa darzana aura pUrNa sukhanA AtmA yahAM AdhikArI ho jAtA hai| sarvajJayA vaha vatvoM kA yathAvat pratipAdana karatA Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAnakA dharmopadeza 281 hai / isa dazA meM AtmAmeM sakaMpapanA maujUda rahatA hai / kintu mokSa prApta kara 1 14 - ayogakevalI guNasthAna meM yaha saMkapapanA bilakula naSTa hojAtA hai / yaha guNasthAna sayogakevalIke neke sirpha itane antarAla kAlameM prApta hotA hai R, lR, ina pAca akSaroMkA uccAraNa mAtra hI isake bAda jIvAtmA zarIra chor3akara nijarUpa hokara pUrNa sukha aura zAMtikA adhikArI anAdikAlake lie hojAtA hai aura siddha vahalAtA hai / vaha isa lokake zikharapara nijAnandamaya huA anatakAlake liye tiSThA rahatA hai / duHkha-zoka Adi vahAM use kucha bhI nahIM satA pAte haiM / vaha saccidAnanda rUpa hojAtA hai / isaprakAra bhagavAn pArzvanAthakA dharmopadeza prAkRta rUpameM saMsAra tApase tape huye bhayabhIta prANIko zAMtipradAna karAnevAlA saMdeza thA / vaha rase rAva banAnevAlA thA / parAdhInatA ke palese chur3Akara svAtaMtrya sukhako dilAnevAlA thA / sAMsArika viSayavAsanAoM aura vAMchA akAMkSAose kamajora huI AtmAoM ko siha samAna nirbhIka aura balavAn banA denA, isa dharmopadezakA mukhya kArya thA / nigraMtha muniyoMkI caryA siMhavRttike samAna hotI hai / jisataraha prAkRta rUpameM nizaka hokara araNya ksarI bana vihAra karatA hai, usI taraha digambara bheSako dhAraNa kiye huye munirAja bhI niDara hokara vana - kaMdarAo meM vicarate rahate hai aura sadaiva Atma svAtaMtryakA maMtra japate haiM / kintu siMhake pAsa jAnemeM itara prANiyoko bhaya mAlUma detA hai, para una Atma svAtaMtrya sthalI meM siMha samAna vicaranevAle munirAja ke nikaTa harakoI nirbhaya hokara pahuMca saktA ki a, i, u, kiyA jAsake ! Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 ] bhagavAna pArzvanAtha | aura AtmakalyANa kara saktA hai / yahI munirAja apane prakhara AtmadhyAnake balase anta meM trilokyapUjya aura saccidAnandarUpa sAkSAda paramAtmA hojAte hai, yaha Upara batAyA hI jAcukA hai / saptArake indrAyaNa phalake samAna viSayabhogoMme phaMse huye jIvoMke lie yaha sugama nahIM hotA hai ki vaha ekadama apanI pravRttiko badala deM isIliye bhagavAnane eka niyamita DhaMgase kramakara apanI pravRttiko vadalanA Avazyaka batalAyA thA / zAsvata sukha prApta karaneke liye sAtvika manovRttiko utpanna karanA prArambhameM jarUrI hotA hai / usI anurUpa bhagavAna ke dharmopadezameM mAMsa, madhu, madirA Adi padArtho ko grahaNa na karanekI manAI thI / yaha akhAdya padArtha the / prANiyoM ke prANokI hiMsA karake yaha mila sakte haiM / aura koI bhI 1 prANI apane prANoMko chor3anA nahIM cAhatA hai / sabako hI apane prANa priya hai / isaliye mAsako grahaNa karanA prAkRta ayukta ThaharatA haiM / isa niyamako grahaNa karate hI prANI sAmyabhAvake mahattvako samajha jAtA hai / vaha jAna letA hai ki jisataraha mujhe apane prANa, apanA dhana, apane baMdhu priya haiM, vaise hI dUsaroMko bhI vaha priya haiN| isa avasthA meM vaha vizva nemakA pATha khata. hRdayaMgama kara letA hai aura apanA jIvana aisA sarva hitamaI banA letA hai ki usake dvArA sabakI bhalAI hotI hai / phira vaha uttarottara apane samatAbhAvako car3hAtA jAtA hai aura sAMsArika vastuo se mamatva ghaTAkara apane AtmA ke vyAnameM lIna honekA prayatna karatA rahatA hai / isake liye vaha niyamita tyAga aura saMyamakA pAlana karatA hai / saMsArake kolAhalase dUra rahakara tapazcaraNakA abhyAsa karatA hai / jisa taraha graha - Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAnakA dharmopadeza ! [ 283 sthadazAmeM rahakara vaha eka Adarza gRhastha hotA hai, usI taraha gRhatyAgakI isa avasthA meM vaha parama tapasvI hotA hai / tapakA mahatva akathanIya hai, vaha harahAlata meM upAdeya hai / praoN0 jemsa nAmaka eka amerikana tatvajJAnI isa tapakA mahatva isaprakAra likhane haiM- 'vairAkI bhAvanA aura dehadamana upayogI hai| jisataraha bImA kampanI meM thor3Ara rupayA jamA karate rahane se anta meM vaha rupayA upayogI hue vinA nahIM rahatA, usI prakAra dehadamanake liye kI huI tapasyAyeM bhI AtmAmeM aisA bala utpanna kara detI haiM ki kramakramase vaha AtmA jinapadako prApta kiye binA nahIM rahatA / " sacamuca ekadama na uccakoTikA saMyama aura tapakA hI pAlana kiyA jApaktA hai aura na ekadama jJAna yA kalyANakI hI prApti hosakta hai / usameM dhore 2 hI gati hotI hai aura vaise2 hI jJAna aura kalyANa bhI prApta hotA hai / zurU meM yaha mArga nAgavAra mAlUma hotA hai; kintu jahAM tanika usa mArga meM gAte huI ki bar3e kaThina jacanevAle niyama bhI cilkula sugama dRSTi par3ane lagate haiM / ima taraha para pArzvanAthajIkA dharmopadeza thA - yaha kisI bhedabhAva yA pakSapAtako liye huye nahIM thA / pratyeka prANI hara paristhitime apanA AtmakalyANa isakI ArAdhanAse kara saktA hai / bhIru aura kamajora AtmAoko vIra aura balavAna banAnevAlA yaha mArga thA / kSAtreya ziromaNi ikSvAkukulaketu kAzyapaprabhU - mahAvIra pArzvadvArA pratipAdita huA yaha dharma sarvathA vIra AtmAo dvArA ho apanAyA hI jAtA rahA hai; parantu nIca aura bhIru cora - DAkU jaise pApI bhI isakI zaraNa meM Akara apanA AtmakalyANa kara sake the| bhagavAnake dharmamArgakA dvAra kevala 6 Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284] bhagavAna pArzvanAtha / manuSyoMke hI liye nahIM balki pazuoMtakake liye khulA huA thaa| vaha sabako trANadAtA thA, zAMtisAmrAjyako sirajanevAlA thaa| sacamuca vaha thA:---- Adi anta avirodha yathAratha, jo bhASata saba vastu vidhaann| jo anAdi ajJAna nivArata, jA samAna hitaheta na Anana // jAko sujama tihUM jaga vyApata, indra alApana tanananatAnana bhavikasandako soadhAra hai, jo saba nigamAgamako Anana / / (16) dharmApadezakA nRtatvAta 'yamIzvaraM vIkSya vidhUtakalmaSaM, __ tapodhanAste'pi tathA bubhUSavaH / vanaukasaH svazramavandhyabuddhayaH, zamopadezaM zaraNaM prapedire // 134 // zrI samantabhadrAcArya / gahana gaMbhIra vanoM meM zItalajalamayI saritAoMke kinAre vAnaprastha RSiyoM ke bar3e bar3e Azrama the / pratidivasa bar3e samArohake sAtha cahAM agnihotra vidhAna hotA thaa| naramedha, gaumedha Adike nAmase jIvita prANiyoMke mUlyamaya prANa balivedIpara utsargIkRta kiye jAte the| svargasukha ke lAlaca aura pitRRNake bhaya ke kAraNa parAvalambI banI huI janatA isa kAryako haTAt kara rahI thii| ughara svayaM jaTilAdi vAnanastha RSigaNa apanI iMdriyalipsAko adhika sImita nahI rasa make the| putra mugvake darzana karanA unake nikaTa mI eka pAnavya thA, yada para kucha hama pahale dekha cuke hai kintu bhagavAna Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmopadezakA prabhAva / pArzvanAthajIne jyoMhI satyakA siMhanAda prAkRtarUpameM ghoSita kiyA thA tyoMhI ina gahanavanoMke bhItaravAle AzramoMmeM bhI halacala maca gaI thI, agnihotrikI ucca jvAlAyeM eka kSaNake liye thama gaI thiiN| ziSyagaNa evaM sAdhAraNa janatA dharmake nAmapara kI jAnevAlI isa hiMsAke viSayameM sazaka ho spaSTarUpase isakA samAdhAna karanekA Agraha karane lage the| satyakA vahAMpara prAyaH abhAva dekhakara vaha bhagavAnakI zaraNameM Aye the| yahI kAraNa thA ki bhagavAna pArzva nAthakA sambodhana usa prAcInakAlameM "sarvajanapriya" ( People's Favourite ) ke nAmase hone lagA thaa| IsAkI prAraMbhika zatAbdiyoMmeM haye zrI samabhadrAcAryanI bhI yahI kahate haiM ki " nisa ghAtiyA karmoM ke nAza karanevAle tInalokake svAmI pAcaprabhuko dekha vanavAsI kutapasvI, paJcAgni Adi sAdhanoMmeM triphala manoratha hote hue, bhagavAnake sadRza honekI icchAse, zAMtike upadeza bhagavAn athavA jisameM zAtikA upadeza hai aisA mokSamArga usake zaraNIbhUta huye arthAta sacce mArgameM lage the|" zakasaMvat 736meM huye zrI jinasenAcArya bhI apane "pArzvabhyudayakAvya"meM yahI kahate haiM, yathA'iti viditamahardi dharmasAmrAjyamindrAH, jinamavanatibhAjo bhejire nAkabhAjAm / zithilitavanavAsAH prAktanIM projthya vRtti, zaraNamupayayusta tApasAH bhktinmraaH|| 69 / / "TIkA-jaTilAdayaH kutApasAH ninakAyaleze niSphalatvaM 'nizcinvantaH / tapomahimnA prAptodayaM pArzvatIrthakaraM tattapolambukAmA: zaraNaM yayuriti bhAvaH / yo gigaT / " Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286] bhagavAna pArzvanAtha / bhAva yahI hai ki ja Tela Adi kutApapta jo the vaha apane paJcAgni AdirUpa kAyakleza evaM anya dhArmika kriyAyoko niSphala hote dekhakara bhagavAn pArdhanAthakI zaraNameM Aye the| bhagavAnke prAkRta sadezameM zAti aura sukha kA spaSTa vidhAna thA / vaha yuktise pratyakSa buddhigrAhya thA, upako pAkara apane ekAta pakSameM vidharmiyokA vizvAsa kho baiThanA svAbhAvika hI thA ! vahA haThapakSa to thA nahIM, saralatA thI, satya ko pAne kI abhilASA thii| yahI kAraNa thA ki vajana bhagavAnakI zaraNameM Aye the| IsAkI aThanIM zatAbdike vihAna maharSi zrI guNabhadrAcAryanI bhI apane " uttarapurANa " meM kahate hai ki.. 'tadA kevalapUjAM ca suredrA niravartayan / saMbaropyAttakAlAdi lavdhiH zamamupAgamat // 1453 prApatsamyaktvasaMzuddhiM dRSTvA tadvanavAsinaH / tApasAstyaktamithyAtvAH zatAnAM sapta saMyamaM // 146 / / gRhAtvA zuddhasamyaktvAH pArzvanAthaM kRtaadraaH| sarve pradakSiNIkRsa praNemuH pAdayoddhayoH // 147 // arthAt jipta samaya bhagavAn pAdhanAthako kevalajJAna kI prApti horAI thI to usI samaya iMdrAdi devoMne Akara kevalajJAnakI pUjA kI aura vaha saMvara nAmakA jyotiSIdeva bhI kAlAdi labdhike prApta honese atyanta zAMta hogayA / usane zuddha samyagdarzana dhAraNa kiyA tathA use dekhakara usa vanameM rahanevAle sAtasau tapasviyoMne mithyAtva choDakara saMyama dhAraNa kiyA, zuddha samyagdarzana svIkAra Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmopadezakA prabhAva / [287 kiyA aura una sabane bar3e Adarase zrI pradakSiNA dekara una (bhagavAna) ke donoM caraNakamaloko praNAma kiyA / " (uttarapurANa Ta0 678) yahI bAta uparAntake jainAcArya bhI kahate haiN| saM0 1464meM huye zrI sakalakIrtinI bhI likhate haiM ki 'jinendrarUpI bhAnuke udayake hote hI sAdhu, munizvaroMkA saMcAra hogayA thA aura jaTilAdi kuliMgI tApata jo the vaha taskaroke samAna vilIna hogaye the|' ('jinabhAnUdaye saMcaraMti sAdhu munIzvarAH / tadA kuligino maMdA nazyati taskarA iva // 17 // 23 // ) saM0 1654meM zrIcaMdrakIrti dvArA racita pArzvacaritameM bhI isa bAtakA samarthana kiyA gayA hai| vahAM likhA hai ki 'sAdhAraNa janatAne prasanna bhAvase bhagavAnake upadezAmRtakA pAna kiyA thA / ' (lokA. prasannabhAvena pItA hAsudhArA / ) zrI caMdrakIrtijIke samakAlIna zvetAmbarAcArya zrI bhAvadevamUrine bhI apane "pArzvanAthacarita' meM aneka manuSyokA bhagavAnake dharmako grahaNa karanA likhA hai| (sarga 6, zlo0 256-267) antataH kavivara zrIbhUdharadAsanI bhI bhagavAnake isa divya prabhAvakA ullekha nimna prakAra karate hai: "vacana kiranasauM mohatama, miTyau mahA dukhdaay| vairAge jagajIva bahu, kAla labdhi bala pAya / / samyakadarasana Adasyo, mukti tarovara mUla / saMkAdika mala parihare, gaI janmakI mUla // tahAM sAtasai tApasI, karata kaSTa ajJAna ! dekhi jinemur saMpadA, jagyau jathAratha gyAna // Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288] bhagavAn pArzvanAtha / daI tIna paradacchinA, pranameM pArasadeva / svAmi-carana saMyama dhasyo, niMdI pRrava deva / / dhanya jinesurake vacana, mahAmaMtra dukhahaMta / mithyAmata-viSadhara-use. nirvipa hohi turaMta // " dhepurANa) sarvajJakathita vANIkA prabhAva sarvavyApI honA svAbhAvika hI hai / usake samakSa alpamativAle ekAta pakSiyoM apane mArgameM rahanA kaThina hai| bhagavAna pArzvanAthajIke usa samayakI dhArmika pragatipara yadi dRSTi DAlI jAve to vahAMse bhI isa hI vyAkhyAkI puSTi hotI hai| unake uparAntake prakhyAta matapravartakoMmeM hama khAsa taurapara hiMsA kAryako dUsarI tarahase samarthana karate huye pAte hai| vaha jIvAtmA aura pApa puNyako meTakara apanI ciragrasita jihvA. laMpaTatAkI siddhi karate huye pAye jAte hai| itanese hI kArya nahIM calA thA, balki yaha khApta matapravartaka apane mUla vAnaprastha dharmase alaga hokara naye matoMkA pracAra karane lage the| AjIvaka saMpradAyakA janma isI samaya vAnaprasthoMmeMse huA thA aura unhone bhagavAnake batAye hue varmameM se bhI munike digaMbara meSa aura pUrvomese kucha aMza grahaNa kara liyA thaa| sAdhAraNa rItise yahAMpara ina khAsa mataparvatakoMkI caryA para eka dRSTi DAlakara yaha dekha lenA sugama hogA ki sacamuca bhagavAna pArzvanAthake upadezakA prabhAva usa samaya digantavyApI hogayA thaa| 1-bhagavAna mahAvIra aura ma0 buddha pR0 16-2012-bhagavAna mahAvIra pR0 163 aura vIra varSa 3 aMka 11-12 / Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmopadezakA prabhAva / [289 bhagavAn pArzvanAthanIke uparAnta vaidika dharmameM hamako pippalAda nAmaka AcAryakA mukhyatAse patA calatA hai| inake siddhAMtoM kA vivecana 'praznopaniSad meM kiyA gayA hai| inake chaha samasAmayika RSi sukezasa bhAradvAja, zaivya satya kAma, sauryAyanina gAye, kauzalya AzvalAyayana, bhArgava vaidarbhI aura kabandhina kAtyAyana the|' pippalAdakA samaya ma0 buddhase bahuta pahale khayAla nahIM kiyA jAtA hai, yadyapi jaina harivaMzapurANameM inakA ullekha yAjJavalkyake sAtha kiyA gayA hai kintu bauddhagranthoMmeM ma0 buddhake eka adhika kyaprApta samakAlIna matapravartaka kakuDa kAtyAyana (pakur3a kAtyAyana)kA ullekha milatA hai| yahAMpara kAtyAyana jo mukhya nAma hai vaha pippalAdake samasAmAyika RSi kabandhinakAtyAyanakA bhI hai aura kavandhina eva kakuDa vizeSaNa eka hI bhAvako pragaTa karanevAle batAye gaye haiN| isa kAraNa pippalAda kAtyAyanase pahale huye the, jo ma.buddhakA samakAlIna thaa| dUsare zabdoMmeM jaba pippalAdakI avasthA acchI taraha bhara cukI thI taba kAtyAyana yuvAvasthAmeM paga bar3hA rahA thaa| isa dazAmeM bhagavAna pArzvanAthajIke dharmopadezake kiJcita bAda hI pippalAdakI prakhyAti huI svIkAra kI jA saktI hai| astu, ina brAhmaNa RSi pippalAdakI gaNanA umAsvAti AcAryake tatvArthasutrakI TIkAme ajJAnavAda (ajJAnI kudRSTiH)meM kI gaI hai| yadyapi praznopaniSadameM vaha eka mAnya RSi svIkAra kiye gaye haiM; jo brAhmaNa dRSTise ThIka hI hai| pippalAdane IzvaravAdako jo nayA 1-pradhopaniSad 1 / 1 / 2-harivazapurANa pR0 249 / 3-prI-buddhisTika inDiyana philAsaphI pR0 226-227|4-raajvaartikjii (1) pR. 2941 Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290] bhagavAna pArzvanAtha / rUpa diyA thA, vaha una para kisI bAhya prabhAvako par3A vyakta karatI hai| unakA kahanA thA ki sRSTikA sadbhAva prajApatise huA hai jo sArvabhaumika puruSa (vaizvAnara puruSa) athavA sUrya hai jisakA svabhAva agni hai| sRSTi racanA karanekI icchA karake prajApatine apane svabhAvakA dhyAna kiyA aura usake bala apane zarIrameMse eka jor3A (mithuna) pudgala (rayi) aura prANako utpanna kiyaa| inhIMse sRSTi hogii|' yahI dono-rayi aura prANa-sAkhyamatake puruSa aura prakRtike samAna hI hai, jinakI sadRzatA jainadharmake jIva aura anIva bhedase bahuta kucha hai / ekadRSTise pippalAdane apane ukta mantavyameM bhagavAn pArzvanAthake upadezakI nakala hI karanI cAhI hai| bhagavAnane kahA thA ki mUlameM jIvAtmA hI apanA saMsAra Apa banAtA hai aura svabhAva apekSA saba hI nIva ekase hai| isaliye vahI svayaM sRSTike racayitA haiM, jisameM pudgala aura vyavahAra prANoMkI mukhyatA hai| yahI nahIM, vaha yaha bhI kahatA hai ki prANa (-cetanAmaI jIva) hI pudgalako eka niyamita zarIrakA rUpa dete haiM aura jaba vaha usase - alaga hotA hai taba vaha zarIra naSTa honAtA hai / bhagavAn pArva nAthane pudgalamaI zarIrase jIvakA alaga honA aura usake alaga honepara zarIrakA vighaTanA batalAyA hI thaa| pippalAda jo isa prakAra IzvaravAdako naye DhaMgase jainadharmase sazatA rakhatA huA, pratipAdana kara rahA hai, vaha bhagavAna pArzvanAthanIke dharmaprabhAvake kAraNa hI kahA jA sakatA hai| pippalAdase kauzalake AzvalAyanane katipaya prazna kiye the| 1-prI-budri0 inDi0 philA0 pR0 228 / 2-pUrva. pR. 209 / Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmopadezakA prbhaav| [291 usane pUchA thA ki prANoM kI utpatti kahAMse hai ? vaha zarIrameM kaise Ate haiM ? zarIrako chor3a kaise jAte haiM ? isI sambandhake usane aneka prazna kiye the| pippalAdane ina praznoMko bahuta hI kaThina 'eka ' atiprazna' batalAye the to bhI yathAzakti uttara dete huye usane kahA thA ki prANoM kI utpatti AtmAse athavA apane nijI svAbhAva (Inner Essence) se hotI hai / jIvana meM AtmA usI taraha hai jisataraha suryameM parachAI par3atI hai| ('AtmanA eSaH prANo jAyate / yathaiva puruSe chAyA etasminnetad Atatam / praznopaniSada 33) AtmA samrATvat zarIrake madhya hRdayameM rahatA hai jisase zarIrakI 1 0 1 nADiyAM nikalatI haiN| inhIMke dvArA Atma-samrATa apanI AjJAoM kI pUrti itara bhAgoMse karAtA hai| yaha AtmA zarIrako mRtyuse choDa jAtI hai / maraNa samaya aura zAyada janmate samaya bhI idriya nanita jJAna (Sense-fuculties) manameM kendrIbhUta rahatA hai / AtmA iMdriyajanita jJAnase svataMtra aura jJAnamaya hokara apane pUrva saMkalita acche, bure yA mizrita loka (yathAsaMkalpitam lokam ) ko jAtA hai| apane hI prakAzase vaha mArga dekhatA hai aura apane prANoM kI zaktise yaha lenAyA jAtA hai| AtmA athavA puruSako usane zuddha upayogamaI (vijJAnAtmA ) mAnA thA kintu usane apane khApta zamoko itanA aspaSTa kahA hai ki unakA artha lagAnA bhI muzkila hai / to bhI usane puruSake liye prANa, prakatike lie rayI, vyakta ke liye mUrta aura avyaktake lie amUrta 1-prI0 budrisTika inDiyana philAsaphI pR0 231-232 / 2-pUrvaka pR0 232 / -pUrva0 pR. 233 / 4-pUrva0 pR0 235 / Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 ] bhagavAna pArzvanAtha | Adi zabda bilkula naye naye hI vyavahana kiye the|' isa sabakA kAraNa bhagavAn pArzvanAthake dharmopadezakA digantavyApI honA kahA jA saktA hai kyoMki bhagavAn pAzrzvanAthane batalA diyA thA ki nizrayase AtmAkA nijasvabhAva - cetanA lakSaNa hI prANa hai parantu vyavahAra apekSA unane iMdriyAdi daza prANa batalA diye the, jinakA prAdurbhAva AtmApara hI avalavita thA aura isI bhAvako pippalAda bhI darzAne kI koziSa karatA hai, parantu vaha apanI asamarthatA pahale hI svIkAra kara letA hai / AtmAko jIvanameM parachAI rUpa arthAt pUrNa vyakta na mAnanA bhI ThIka hai, kyoMki bhagavAn pArzvanAthajIne logoM ko batalA diyA thA ki sAMsArika jIvaname AtmA apane asalI rUpameM pUrNa vyakta nahI rahatA hai / mRtyu samaya AtmAkA zarIrako chor3akara apane sakalpita-nidAna kiye huye sthAnapara janma lete batalAnA bhI eka tarahase ThIka hai. parantu AtmAkA zarIrake madhya hRdaya meM virAjamAna rahate kahanA Adi bAteM usakI nijI kalpanA hai| hAM, maraNoparAnta mArga meM AtmA apane hI balase jAtA hai yaha ThIka hai / usake prANoMkI zakti pUrvasacita karma vargaNAoMkI sadRzatA rakhatI hai / vaha prANa, mUrta, amUrta mAdi naye zabda vyavahAra meM lArahA hai, vaha bhI hamAre kathana ke samarthaka hai; kyoMki yaha zabda jainadharmake khAsa zavda ('Technical Terms) haiM / ataeva pippalAda ke isa saiddhAtika vivecanase yaha spaSTa hai ki usane purAtana vaidika mantavyako bhagavAn pArzvanAtha ke dharma ke sAdRzya banAne ke liye, ukta prakAra prayatna kiyA thA jisako jainAcArya ajJAnamithyAtvameM 1 - pUrva0 pR0 233 // Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmopadezakA prabhAva | [ 293 parigaNita karate haiN| yaha bhagavAna pArzvanAthake prabhAvako spaSTa karatA hai / ' pippalAdane svamakI paramocca dhyAnamagna avasthAme pahuMcakara AtmAkA 'para akSara AtmA' arthAta paramAtmA hojAnA bhI svIkAra kiyA haiM / jisa samaya svapna dazAmeM saba saMkalpa-vikalpa thama jAte haiM aura AtmA paramAtma- dazA ( Divine State) ko prApta hojAtA hai| isaliye usane sabakA uddezya eka paramAtmA mAnA thA, jo usake nikaTa azarIrI, avarNI aura prakAzamAn hai / vaha yaha bhI kahatA hai ki jo koI usa paramAtmAko jAna letA hai vaha sarvajJa hojAtA hai ' / yahAM bilkula hI bhagavAn pArzvanAthajI ke siddhAntakI nakala kI gaI hai| sacamuca zurU se Akhira taka pippalAda jIvAtmAko apane hI balase paramAtma pada prApta karaneko spaSTa karane ke lie prayatna karatA najara AtA hai / usane purAtana vaidika dharmako bhagavAnake dharmopadezase sadRzatA lAne ke liye jAhirA prayatna kiyA thA aura yaha isIliye Avazyaka thA ki bhagavAn pArzvanAthajI kA dharmopadeza usasamaya bahu pracalita horahA thA / pippalAda ke sAtha hI dUsare prakhyAt brAhmaNa RSi bhAradvAja hameM milate hai, jinakA siddhAnta 'muNDakopaniSad' meM garbhita hai / inakA astitva bhI bauddha dharmakI utpatti se pahale arthAt bhagavAn pArzvanAthanIke tIrthameM eka svataMtra 'muNDaka' saMpradAyake netA rUpameM milatA hai| bauddhoke 'adbhutaranikAya' meM inake matakI gaNanA 'muNDakasAvaka' ke nAmase eka alaga saMpradAya meM kI gaI hai / jaina rAjavA 3 1-pUrva0 pR0 236 / 2- pUrva0 pR0 239-240 / 3-DaoNyalaoNgsa oNpha dI vuddha, bhAga 2 pR0 220 / Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 ] bhagavAna pArzvanAtha / tikameM inheM kriyAvAdI batalAyA gayA hai| muNDakone apaneko brAhmaNa RSiyoMse, jo banameM rahate, tapa tapate aura pazu yajJa karate the, evaM gRhasthAzramI viproMse pRthak vyakta karane ke liye apanA vaha saMpradAya alaga sthApita kiyA thaa| ve gira mur3Akara bhikSAvRttise udara poSaNa karate the| vaha jAhirA jaTAdhArI brAhmaga Ryopse alaga the, parantu mUlame vaha pUrNataH vedavirodhI nahIM the| unane inameMse madhyapuruSakA sthAna grahaNa kiyA thaa| bhAradvAna muDe mira rahanese 'muNDa' nAmase prakhyAta huA anumAna kiyA jAtA hai aura usake ziSya 'muNDa zrAvaka' kahalAte the| yahAMpara isataraha eka alaga saMpradAya sthApita karane kA koI kAraNa bhI avazya honA cAhiye / sAdhAraNa koI kAraNa dikhAI nahIM par3anA, sivAya isake ki bhagavAna pArzvanAtha nIke dharmo radezakA prabhAva yahAM bhI kAryakArI huA ho / bhagavAnake batAye huye zrAvaka mArga meM sAtavIM brahmacarya pratimAke dhArI zrAvaka sira bhI muMDAte hai aura bhikSAvRttise brahmacarya parvaka rahakara jIvana bitAte haiM aura AThavIM pratimA pUrNata: Arambha tyAgI honAte haiN| uparokta muNDaka saMradAyake bhikSaoM kA jIvana bhI isI tarahakA thA aura unakA nikApa brahmacAriyoM meM se huA kahA bhI jAtA hai tayApi jo unake sAtha 'zrAvaka manda lagA huA hai, vaha spaSTa prakaTa kara detA hai ki isa mapradAyakI utpatti bhagavAna pArzvanAthake batAye huye gRhatyAgI zrAvakoMke anurUpameM huI thii| yahI kAraNa hai ki eka vihAnane isakI -mAnavAnika (81) pR. 982-prI-buddhi. inDi. kisa ... ?-10 pR. 80-38 / Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmopadezakA prabhAva / [295 gaNanA jaina saMpradAyake aMtargata hI anumAna kI hai| sAtha hI jaba hama inake siddhAntoM para dRSTa DAlate haiM to vahAM bhagavAn pArzvanAthake dharmApadezakA prabhAva par3A huA pAte haiN| ___ bhAradvAjane pahale hI paramAtmA arthAt brahma ko gotrarahita aura varNahIna ( agotraH aparNaH) mAnA thA aura isataraha para usane bhagavAn pArzvanAthanIke anusAra hI dharma meM jAti aura kulamadakA khulA pratikAra kiyA thaa| yadyapi adhikAMza bAtoMmeM usakA mata yAjJavalaya ke samAna thA, para usane bahutasI brAhmaNa kriyAyokA virodha.. kiyA thaa| usane kahA thA ki "AtmAkI prApti na kevala vedoMse, na kevala buddhise aura na adhika adhyayana karanese ho saktI hai, jisako apanA ApA (Self) cAhatA hai umIse usakI prApti ho saktI hai| aura na isakI prApti usako ho saktI hai jo balahIna, vicArI aura ucita dhyAnako nahIM karanevAlA hai| yaha taba hI sabhava hai jaba eka buddhimAna puruSa balavAna, vicAravAna aura dhyAnamanna hokara isake pAnekA prayAsa karatA hai ki vaha apaneko brAhmaNakI saMgatimeM pAtA hai / " ( muNDakopaniSad 3|2|3aatmaa pravacanena labhyo, na medhayA ...nAyam AtmAbalahInena labhyo, na ca paramAdAt tapato vAAlavigAta eSa AtmA vizAte brahmaghAmA" ) bhAradvAjane vidyA do tarahakI mAnI thI (1) parA aura (2) aparA / dUsarI aparAvidyAmeM usane cAra vedo aura chaha vaidika jJAnoko gRhaNa kiyA thA aura parA (Higher or Tauscende 1-DAyolaoNgsa oNpha dI buddha, bhAga 2 pR. 221 / 2-prI-buddhisTika inDi. philAmaphI pR0 253 / Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 ] bhagavAna pArzvanAtha / ntal) vidyAmeM kevala usako mAnA thA jisame 'akSara' (Undee. aying) kI prApti hotI hai / isataraha usane yadyapi vedoMko svIkAra kiyA thA, parantu brahma-ghAma-paramAtmapadako pAne ke liye unako Avazyaka nahIM samajhA thA aura aThAraha prakArake yanoM ko bhI sArahIna mAnA thaa| ThIka isI tarahakA virodha bhagavAna pArzvanAthake prAkRta dharmopadezase svayaM hocukA thA / tisapara bhArahAna jo yaha kahatA hai ki "jo apane manameM icchAoMko rakhatA hai vaha apanI icchAoMke anusAra yahA-vahA janma dhAraNa karatA hai, parantu jiptakI icchAyeM pUrNa hocukI haiM use apane sacce 'ApA'kI prApti hocukI hai| isI janmameM icchAoMkA nAza ho sakatA hai| isameM jAhirA taurapara vaha bhagavAn pArzvanAthajIke upadezako hI duharA rahA hai aura yaha bhagavAna ke divya upadezake prabhAvazAlI honeme prakaTa sAkSI hai! jahA pahaleke vaidika RSiyone vivAha kArya mukhya mAnA thA, vahAM bhAradvAna brahmacaryapara jora detA hai| yaha isI kAraNa kahA jAtA hai ki bhagavAn pArzvanAthane kevala apane dharmo pradezase hI nahIM balki amalI jIvanase brahmacaryakA mahatva digantavyApI banA diyA thaa| bhAradvAna ekAntadRSTise pratibodha dvArA (pratibodha-vidita) hI brahma ( paramAtmA ) ko jAna lenA mAnatA thA / yogako hI vaha brahmako pAneke liye Avazyaka samajhatA thaa| isa tarahapara muNDa zrAvaka saMpradAyakA nikAsa bhagavAna pArzvanAthake dharmopadezake prabhAva anurUpa huA pratTa hotA hai| .. - DaoN0 harTala bhI svataMtrarUpase imI niSkarSa para pahuce haiM ki 6-pUrva0 pR0 254 2-pUrva0 pR0 255 / Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmopadezakA prabhAva / [297 muNDakopaniSada ke RSiyoM ne apane vicAra jainasiddhAntase liye the| vaha 'muNDakopaniSada ke kartAkA nAma bhAradvAjake sthAnapara aMgarisa batalAte haiM / saMbhava hai ki aMgarisakA gotra bhAradvAja ho aura usI apekSA DaoN0 bAruAne unakA ullekha uktaprakAra kiyA ho / DaoN sA0 aMgarisakI mAnyatAko jainadharmAnusAra batAte haiM; jaise vaha lokakI AkRtiko puruSAkAra mAnatA thA aura isa puruSarUpI lokake madhya bhAgameM manuSyaloka; isake UparavAle hissemeM brahma svargaloka aura brahma svargalokase Upara 'paramaM sAmyam ' arthAt muktisthAna mAnatA thaa|, vaha kahatA thA ki jo manuSya yahAM bahuta acche 2 kAma karake vizeSa puNya saMcaya karatA hai, vaha manuSya sUrya hokara brahmalokameM janma letA hai aura vahAM uttama bhogopabhoga bhogatA huA zuddha AnandameM jIvana vyatIta karatA hai| kintu brahmalokako prApta huA AtmA jabataka icchA rahita nahIM hotA hai aura pUrva saMcita karma avazeSa rahatA hai, tabataka usakI mukti nahIM hotI, use saMsArameM phira AnA par3atA hai| aMgArisako har3a vizvAsa thA ki jabataka AtmA rAgadveSa rahita nahIM hota , tabataka use avazya saMsArameM rahanA paDegA; phira vaha vedoM meM batAI huI sArI kriyAyoM ko bhale hI phare! kintu isake sAtha hI vaha kahatA thA ki jisa vyaktikA AtmA karmokI nirA kara DAlatA hai aura rAgadveSa rahita va pavitra hotA hai tathA jo sadA tapasyA karatA huA ekAntameM rahatA hai va navinayApana bhizAse karatA hai aura jisake pAsa samyajJAna hai, vaha AtmA muktilAma karatA hai| vahAMse vaha kabhI lauTakara nahIM aataa| .. agArisakI ina mAnyatAoM kA sAdRzya jainadharmameM nirNita Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298] bhagavAna pArzvanAtha / mokSamArgase bilkula spaSTa najara par3atA hai| dono hI siddhAMtoMke anumAra yaha loka puruSarUpa hai aura sanAtana hai / (muNDaka upaniSada " anaH" yaha vizeSaNa prayukta karatA hai ) aMgarisa usa lokameM brahmalokako AnandakI eka jagaha mAnatA hai kintu sarvotama sthAna mokSa hI svIkAra karatA hai / jainadharma meM bhI brahma evaM anya svarga aise hI AnandamaI sthAna mAne gaye haiM aura usameM bhI mokSa hI sarvottama sthAna mAnA gayA hai / kintu jainadharmameM svargase mukti honA svIkRta nahIM hai / yaha dono matoke anumAra ThIka hai ki rAgadveSa aura karma rahita AtmA mukti lAma karatA hai tathA mokSamArgameM tapasyA eka vAstavika upAya hai| sAtha hI 'muNDakopaniSada meM bahutase aise zabda prayukta huye hai jo jainasiddhAnkame pAribhASika zabdoMke samAna vyavahRta hai; yayAkarma, nirveda, vItarAga, samyagjJAna, nigraMtha, ityAdi / nigatha zabda jaina sAdhukA dyotaka hai| jaina sAdhu oM kI taraha muNDakopaniSadame bhI kezaloMca karane jaisA vidhAna hai:'zirovrata vidhivadyaistu cii|' ina sAdRzyoM ko dekhane evaM jainagratha 'paumariya meM agarisako bhraSTa jaina muni batAnese, yaha spaSTa hai ki 'muNDakopaniSada meM nima zikSAkA samAveza hai, vaha avazya hI jaina . - dharmase lIgaI hai| (dekho 'dharmavana'-vizepAka varSa 5 aka 1 80 9-10) uparAnta minaciketam dvArA 'gotamaka siddhAntokI utpatti huI thii| yaha bhI bhAradvAjake samasAmayika vyakti the| naciketamane vivAda, tapa aura yanavAdako svIkAra kiyA thA; parantu 1-0 pR. 265 / Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmopadezakA prabhAva / [299 unakA bhAva prAcIna RSiyoMse vilakSaNa mAnA thaa|' vaha prAcIna yajJavAdase svargakI prApti honA mAnatA thA, parantu unase amara jIvanako pAnA asvIkAra karatA thaa| usake nikaTa yajJakA bhAva jJAnayajJa thaa| jisameM indriyanigraha karanA aura dhyAnako bar3hAnA mukhya thA / vaha vyakti (Being) ko ajanmA aura mamara batalAtA thaa| vaha kahatA thA ki na usakI zUnyase utpatti huI hai aura na kucha usase utpanna huA hai / vyakti ajanmA, manAdinidhana aura prAcIna hai / zarIrake sAtha usakA nAza nahIM hotA / yadi hiMsaka yaha samajhatA hai ki maiM mAratA hUM aura mAranevAlA samajhatA hai ki maiM mArA jAtA hUM, to donoM mUr3ha haiM; na eka mAratA hai aura na dUsarA maratA hai|....jisne pApakarmase apaneko dUra karake zAMta nahIM banAyA hai aura jisane indriyanigraha nahIM kiyA hai athavA jisakA mana sthira nahIM hai vaha vyakti (Being) ko jJAnase bhI nahIM pAsaktA hai| ( kaThopaniSad // 2 // 18 ) yoga hI usako pAnekA dvAra hai, jisakA mukhya bhAva indriyanigrahase thaa| (sthiraM indriya-dhAraNaM) isataraha naciketasne bhagavAn pArzvanAthajIke batAye hue nizcayanayase kiMcit Atma-lAbha prApta karanekA upAya batalAyA thA aura vaha ekAMta pakSase pUrNataH saiddhAntika vivecana karaneko asamartha pratIta hotA hai ! parantu usakI isa zikSAse logoMne ulTA hI matalaba nikAlA thA aura uparAMta hisAkAMDa vRddhipara hogayA thA; kyoMki logoMko yaha dhAraNA ho gaI ki hisA karanese jIvakA kucha nahIM bigar3atA hai / astu; yahAM bhI sAdhAraNata. bhagavAna pArzvanAtha 1-pUrva0 pR0 269 / 2-pUrva0 pR0 273 / 3-pUrva0 pR0 275 / - Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300] bhagavAna pArzvanAtha / jIke dharmApadezakA prabhAva par3A najara par3atA hai| bhagavAn ke dharmopadezako uparAMta unakI ziSyaparaMparA sarvatra pracalita karatI rahI thI, yaha hama agADI dekheNge| naciketasake isa siddhAntako hI uparAnta pUrNakAzyapane bhI svIkAra kiyA thaa| usakA kahanA thA ki jaba hama svaya koI kArya karate haiM athavA dUmaroMse karAte haiM to usameM AtmA na kucha karatA hai aura na dUparese karAtA hai| AtmA to niSkriya hai| isa dazAmeM jo kucha hama pApa puNya karate hai, usakA saMsarga AtmAse kucha bhI nahIM hai| isIliye sUtrakRtIga aura sAmannaphalasuttameM usake matakI gaNanA 'akriyAvAda' meM kI gaI hai| isa siddhAntameM bhI bhagavAn pArzvanAthake dharmopadezakI hI jhalaka dRSTi par3a rahI hai| jaise ki naciketaske siddhAntase bhI vyakta hotA hama dekha cuke haiM / nizcayameM bhagavAna pArzvanAthane AtmAko sAsArika kriyAoMse vilaga eka vizuddha dravya mAnA thaa| jisase pApa puNyakA koI saMbaMdha nahIM thA / yahI bhAva ekAntase pUrNakAzyapane darzAyA hai| vaha svaya eka jaina muni thA / zrIdevasenAcAryane (I0 9 vI zatAbdi) apane "darzanasAra" granthameM inako makkhAlI gozAlake sAtha bhagavAna pArzvanAthajIkI ziSyaparamparAkA eka muni likhA hai jo uparAnta bhRSTa hogaye the| inakA sAdhu meSa bhI isa bAta kA samarthaka hai| vaha bhagavAna pArzvanAthake tIrthake jaina muniyoMkI taraha 'acelakara ('nagna) rahate the| isI kAraNa unakI prakhyAti acelaka rUpameM 1-pUrva0 pR0 279 / 2-puurvprmaann| 3-80 kR0-1111113| . 4-darzanasAra gAthA 176 / 5--prI0 buddhi0 indi philA0 pR0 2071 Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmopadezakA prabhAva / [301 thI aura bahutase loga unake saMpradAyako acelaka samajhate haiM; parantu yaha bhrama hai| acelaka nAmakA koI sampradAya-vizeSa prAcIna bhAratameM nahIM thaa| 'acelaka' zabdakA vyavahAra usa kAlameM saMba hI saMpradAyake nagna sAdhuoMke liye hotA thA; tisapara jaina sAdhuoMke liye vaha vizeSataH prayonita kiyA jAtA thaa| astu; jaina munidazAse bhRSTa hokara pUrNakAzyapakA apane mUla vizvAsako vikRtarUpa denA svAbhAvika hI thA; kyoMki usapara bhagavAn pArzva'nAthake dharmopadezakA khAsA prabhAva par3a cukA thaa| pUrNa kAzyapakA sambandha AjIvika saMpradAyase rahA thA, aisA pratIta hotA hai| usakI mRtyu IsAse pUrva 572veM varSameM huI anumAna kI jAtI hai| inake bAda kakuda kAtyAyana (pakuDha kAJcAyana)ko le liijie| yaha ma0 buddhake pahale hocuke the, aura brAhmaNa the, yaha prakaTa hai| buddhaghoSane likhA hai ki kAtyAyana zItanalako vyavahAra meM nahIM lAtA thA aura AvazyaktAnusAra uSNajalako kAmameM letA thaa| vaha zIta jalameM jIva mAnatA thaa| yahAM bhI bhagavAna pArzvanAthajIke mantavyake spaSTa darzana hote haiN| unhoMne zItanalameM jIva batalAyA thA aura jaina muniyoMko usakA vyavahArameM lenA manA thA, yaha bauddha graMthoMse bhI prakaTa haiM, tathApi usane kAya, sukha, duHkha, jIva Adi zabda vyavahArameM lie the aura ye mUlameM jaina zabda hI haiN| sAtha hI jo 1-dhIra varSa 3 saMka 11-12 / 2-prI0 buddhi0 inDi0 philA0 pR0 277 / 3-pUrva0 pR. 281-282 / 4-sumagalavilAsinI bhAga 1 pR0 144 / 5-pUrva0 pR0 168 / 6-prI0 buddhi0 inDi0 philA 'pR. 285 / Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 ] bhagavAn pArzvanAtha | usakI mAnatA thI, vaha bhI bhagavAn pArzvanAthake upadezase sahazatA rakhatI hai / usakA mata thA ki 'asattAmeM se kucha bhI utpanna nahI hotA aura jo hai usakA nAza nahIM hotA / ' bhagavAna pAirdanAthane bhI lokake padArthoza aisA hI svarUpa batalAyA thA, jisako unake uparAnta kAtyAyana vikRtarUpa detA pratIta hotA hai / inhIM tatvoke anurUpa usane pRthvI, jala, agni, vAyu, sukha, dukha aura jIva yaha sAta tatva svIkAra kiye the / " vaha inhIM sAtake milane aura vichuDanese jIvana vyavahAra mAnatA thA / tatvoMkI saMkhyA ThIka sAta mAnanA bhI usa samaya bhagavAn pArzvanAthake batAe huye sAta tatvokI pradhAnatAkA hI dyotaka hai, varan unakI ThIka sAta sakhyA mAnanA Avazyaka na thI / ina tatvokA milana vaha sukhatatvake kAraNa aura viccheda dukhatatvake hetuse batalAtA thA / isa avasthAmeM vaha inakA pArasparika prabhAva eka dUsarepara par3atA svIkAra nahIM karatA thA, jisase kisI vyaktiko khAsa nukasAna pahucAnA bhI muzkila thA ! isaliye usake nikaTa kisI jIvako mAranA kucha vizeSa mahatva na rakhakara kevala vyavasthita tatvoko alaga kara denA thA; jisame pApa-puNyakA bhaya hI nahIM thA / sacamuca prataradana, naciketasad aura pUrNa kAzyapakA bhI aisA hI vizvAsa thA / bhagacadgItA meM bhI yaha bhAva pragaTa kiyA gayA hai / AtmAko amara mAnate huye usake mUla bhAvameM yaha udgAra kahe pratIta hote hai, para 3 1 - sUtrakRtAGga 2 / 1 / 22 / 2 - jainasUtra ( S. B. E ) bhAga 2 bhUmikA XXIV. 3- prI0 buddhi0 inDi0 phila0 pR0 286 // 4-gItA 2116-24 / Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmopadezakA prbhaav| [303 ntu inake bala hisAbAdakI puSTi karanA anucita kriyA hai| isI kAraNa ina vidharmiyoMko 'tatvArtharAnavArtika' meM prANivadhameM pApavaMdhakA kAraNa nahIM hai', isa mAnyatAvAlA batalAyA hai / ' (na hi prANivadhaH pApaheturdharmasAdhanatvamApaturmahati // 12 // 181) isa prakAra kAtyAyanake samayameM bhI bhagavAna pArzvanAthake dharmakA prabhAva kAryakArI thA, yaha spaSTa hai / unake upadezase vAtAvaraNa kSubhita hogayA thA isameM saMzaya nahI aura yaha vidita hI hai ki unakI ziSyaparamparA ma0 buddhake samAna vidyamAna thI, jaise ki hama dekheNge| usI samayake eka anya matapravartaka ajita kezakambali bhI bhagavAna pArzvanAthake dharmopadezake prabhAvase achUte nahIM bace the; yaha unake siddhAntose spaSTa hai| vaha vaidika kriyAkANDake kaTTara virodhI the aura punarjanma siddhAntako asvIkAra karate the| yajJa, balidAna, zrAddha Adiko vaha anAvazyaka batalAte the| kahate the ki yadi mRtaka puruSoMko bhojana pahuMcAnA saMbhava hai to phira paradeza gaye huye vyaktiko bhI usI taraha bhojana pahuMca jAnA cAhie, parantu yaha hotA nahIM, isalie zrAddha Adi kriyAkANDa vRthA haiN| sAtha hI vaha iMdriyanigraha aura dhyAnako bhI Avazyaka nahIM mAnatA thaa| vartamAnako chor3akara bhaviSyasukhakI AzA karanepara vaha vizvAsa nahIM karatA thA / lokako vaha pRthvI, jala, agni aura vAyukA samudAya mAnatA thA aura AtmAko pudgalakA kImiyAI DhaMgakA pariNAma batalAtA thA / ina cAroM vastuoMke vighaTate hI AtmA bhI vighaTa jAtA hai, yaha vaha kahatA thaa| isIliye vaha jIvAtmA aura zarIrako eka 1-rAjavArtika pR0 294 / 2-prI0 buddhi0 inDi0 philA0 pR0 289 / Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304] bhagavAna pArzvanAtha / hI mAnatA thA aura prANiyoMkI hiMsA karanA burA nahIM samajhatA thaa| isakI isa zikSAmeM bhI jaina siddhAMtake vyavahAranaya apekSA AtmA aura pudgalake saMmizraNakA vikRtarUpa najara AtA hai / bhagavAn pArzvanAthane isa siddhAMtakA pratipAdana kiyA thA, usIko vikRta rItise pragaTa karanekA prayAsa ajitane apane ukta siddhAMtameM kiyA hai / isa taraha yahAM bhI pArzvanAthajIke dharmopadezakA prabhAva dRSTi par3a rahA hai / sArAMzataH hama usa samayake saiddhAMtika athavA dhArmika vAtAvaraNameM jainadharmakA khAsA prabhAva par3A spaSTa dekhate haiN| vidvAnoMkA bhI yaha mata hai ki uparokta matapravartakoMpara avazya nainadharmakA prabhAva par3A thA, sva0 mi. jemsaDe'lvisa mahodayakA vaktavya hai ki ma0 buddhake samayameM bhI 'digaMbara ' eka prAcIna saMpradAya samajhA jAtA thA aura uparollikhita mata-pravartakoMke. siddhAMtopara jainadharmakA prabhAva par3A najara par3atA hai| pro0 DaoN. harmanajaikobI bhI yahI kahate hai ki tIrthaMkoM ( pUrNakAzyapa, kAtyAyana Adi )ne una siddhAMto aura kriyAyoMko apanA liyA thA jo jainamatameM milatI haiM aura saMbhavataH yaha unhoMne svayaM jainoM hIse le lI thii| yaha bhI pragaTa hai ki mahAvIrake samayame bhI janadharma vidyamAna thA aura so bhI unase svAdhIna ruupmeN| isase evaM anya kAraNose yaha pragaTa hai ki nigraMtha arthAt jainadharma bhagavAna mahAvIrase bahuta pahalese pracalita thaa| astu, isa dazAmeM hama jaina granthoM ke ullekhoMko sArthaka pAte haiM aura bhagavAn pArzvanAthajIke 1 bhagavAna mahAvIra aura ma0 buddha pR. 25 / 2-inTiyana eNTIkerI. bhAga 950 161 / 3 pU0 pR. 162 / / Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAnake pramukha shissy| [305 upadezakA mahatva aura prabhAva sugamataH hRdayaMgama kara lete haiN| sacamuca bhagavAnke dharmopadezakA prabhAva dekhakara kavikA nimna padya solahI Ane caritArtha hojAtA hai"Atama rasIko hai sudhArasako kuNDa 'banda', samyak mahIruhako mUla chaharAta hai| sakala samAja zivarAjako ajaja jAmeM, aiso jaina bainako patAkA phaharAta hai // " (17) bhagavAna ke bhramukha ziSlA 'gaNIzA daza tasyAsan vidhAyAdi svayaMbhuvaM / sArdAni trizatAnyuktA munIndrAH pUrvadhAriNaH // yatayo yutapUrvANi zatAni nava shiksskaaH| catuH zatottaraM moktAH sahasramavadhitviSaH // sahasramaMtimajJAnAstAMbano vikriyddhikaaH| zatAni sapta paMcAzacaturthAvagamAH smRtaaH|| vAdinaH SaTzatAnyeva te sarvepi smucitaaH| abhyarNIkRtanirvANAH syuH sahasrANi SoDaza // --uttarapurANa / bhagavAna pArzvanAthanIkA tIrtha sarvamAnya hogayA ! grAma 2 aura nagara pattanomeM una bhagavAnakA ahiMsAmaI aura avyAbAdha sukhakA saMdeza vyApta hogayA! hara dazA aura hara paristhitike logoMko apane 2 mantavyoMkA pragaTa bodha hogayA ! koI sthAna aura koI Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn pArzvanAtha / deza aimA bAkI na bacA jisameM bhagavAna ke divya saMdezane apanA pramAva digantavyApI na banA liyA ho ! isI anurUpa una bhagabAnke prabhAvazAlI pramukha ziSya hanAroMkI saMkhyA the / yaha sarva hI zipya gRhatyAgI aura paropakArI mahApuruSa hI the| inase veSTita hokara bhagavAna pArzvanAtha aise hI gomita horahe the jaise vArikAmaNDalameM candra manako haranevAlA hotA hai| yahI nahIM ki ina zipyoM dvArA bhagavAnkI hI zomA aura gaurava bar3ha rahA hounake to guNa svabhAvataH nirmala aura prakarSarUpa the| kintu anekoM bhavya puruSoMkA kalyANa inake dvArA huA thaa| inase bhAratakA gaurava vatA thA / ahiMsAmaI sArva prema aura AtmIka bhAva inhIMke satpraya. loMse apanA apanA prakhara prakAza yahAM phailA rahe the / vizvapremakI umaMga hara hRdayameM lahara mArane lagI thii| isameM mukhya kAraNa bhagavAn pArzvanAthajIkA dharmopadeza hI thA kintu unake pramukha zipya bhI usameM pradhAna kAraNa the| zrI guNamadrAcAryajI kahate haiM ki "bhagavAn pArzvanAthake samavazaraNameM svayaMbhuvako Adi lekara daza gaNaghara the, gyAraha aMga aura caudaha pUrvako dhAraNa karanevAloMkI saMkhyA tInasau pacAsa thii| dazahajAra nauso zikSaka muni the aura ekahajAra cArasau avavijJAnI the| isIprakAra ekahajAra kevalajJAnI the, eka hI inAra vikriyA Rddhiko dhAraNa karanevAle the| sAtasau pacAsa mana parayanAnI the aura chahasau vAdI the| isaprakAra zIghra hI mukta honevAle saba muniyoMkI saMkhyA solahahajAra thI!"' yaha sana hI mahAna RSigaNa sarvatra vicarakara prANiyoMko abhayadAna dete huye 1-upapugA pR. 580 / - Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAnake mukhya ziSya / [307 unako AtmapaMthakA mArga darzAte the| usa samayake bhavya jIvoMko inake santasamAgamameM vizeSa puNyasaMcaya karanekA avasara prApta thaa| bauddha zAstroMmeM hameM inhI jaina RSiyokA ullekha parokSarUpameM huA milatA hai / unake 'brahmanAlasutta meM pahalIse cauthI AlocanAtaka nina prAcIna RSiyoke mantavyoM kA nikara hai vaha jaina dRSTi se jaina muniyoMkI mAnyatAke anusAra mAtmAke nizcaya aura vyavahArarUpako lakSya karake likhA gayA hai| kinhIM RSiyoMko vahaoN saMkhyAta pUrvabhava batalAkara AtmA aura lokakA kathaMcita nityatva aura anityatva svarUpa siddha karate pragaTa kiyA gayA hai| yaha kathana kevalajJAnI aura avadhijJAnI muniyoMse lAgU hai jo zrI pArzvanAthanIkI ziSyaparamparAmeM ma0 buddhase pahale isI prakAra AtmA aura lokakI siddhi karate the| tathApi jo inhIM bAtoMko tarkavAdase siddha karate huye batAye gaye haiM, vaha bhagavAn pArvanAthake vAdI muniyoMko lakSya karake kahA gayA pratIta hotA hai|' isataraha yaha RSigaNa kevala varSA. Rtuke cAra mahInoMmeM eka sthAnapara Thaharate the, varan grAma-grAma aura nagara-nagarameM vicarate huye dharmopadezakA amRta tRSita janatAko pilAte the| inhIke sadakRtyoMkA yaha pariNAma nikalA thA ki janatA dharmake nAmapara honevAlI hiMsAke viruddha AvAja kasane lagI thI aura purohitoMkI 'popaDama'kA anta karaneko utArU hogaI thii| yaha mahApuruSa svayaM apanA kalyANa karate the aura prANImAtrake upakArameM dattacitta rahate the| yahI nahIM ki kevala puruSavarga hI apane AtmakalyANa aura dharmapracArameM saMlagna thA; balki Arya lalanAyeM bhI 1-bhagavAna mahAvIra aura ma0 budra0 pariziSTa pR0 222 / Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308] bhagavAna pArzvanAya / isa sevA-mArgase vimukha nahIM thiiN| komalAMgI ramaNIratnoMne apane vAsanA vilAsako uThAkara eka tarapha rakha diyA thA / jJAna aMjanase unhoMne apane divya cakSuoMko prabhAmaI banA liyA thaa| gRhakuTumbakA mamatva unakI 'vasudhaiva kuTumbakam'kI nItimeM bAdhaka nahIM thaa| vaha svayaM saMyamI jIvana vyatIta karatI huI apanA AtmakalyANa karatI thIM aura deza meM sarvatra vihAra karatI huI vidvAnose zAstrArtha karatA aura janatAko dharmAmRtakA pAna karAtI thIM / vaha ramaNIratna thIM sAre saMsArake liye AdarzarUpa thii| inhIMke sAtha zveta vastroMko dhAraNa karanevAle udAsIna gRhatyAgI zrAvaka aura zrAvikAyeM bhI apanI zaktike anusAra dharmaprabhAvanAke kAryameM saMlagna the / ina sabake viSayameM zrI guNabhadrAcAryajI kahate haiM ki. "sulocanAdyAH patrizatsahasrANyAryikA vibhoH| zrAvakA lakSamekaMtu triguNAH zrAvikAstataH // 153 // " arthAt-'una bhagavAnke samavazaraNameM sulocanAko Adi lekara chattIsahajAra anikAeM thIM. ekalAkha zrAvaka the aura tInalAla zrAvikAyeM thiiN|" yaha saba hI apanA AtmakalyANa karata sarvatra bhagavAna ke sAtha rahakara dharmakA udyota karate the| inake atirikta janekoM rAnA, seTha aura deva-deviyAM bhagavAna ke sAdhAraNa bhakta / inameM mukhya bhagavAnke mAtA-pitA the, ve ina tIrthakara bhagavAna hada pradAnI hokara unake mAsanakA yA phalAnemeM dattacitta cha / yahI bAta zrI vAdirAnamUgniI ina zabdomeM prakaTa karate hai'rAjA punaH sa jinabhaktimarAvanamraH, mocykraavypdmdinmnnddlshrii| Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAnke mugvya ziSya / [309 devasya tIrthamaghasArthaharaM nareSu, prAbhAvayat trayavidhirnana vizvasenaH // 43 // ' athAtu-'bhagavAn jinendrakI bhaktise namrIbhUta, uttama rAjyase zAmita tIna jJAnake dhAraka rAjA vizvasena pApoMke nAzaka bhagavAna jinendrake tIrthakI manuSyoMmeM prabhAvanA karane lage the| aise hI dharmavatsala bhaktoMke dvArA zIghra hI bhagavAna ke zAsanakI vijaya vaijayaMtI sarvatra phaharAne lagI thii| bhagavAna pArzvanAthanIkI pavitra smRtimeM aneka sthAnoMpara divya madira aura caityAgAra nirmita ho gaye the| jinameM sadA hI bhagavAnakA yazagAna huA karatA thA ! yahI nahIM ki bhagavAnake ziSya bhAratavAsI hI rahe hoM, balki videzoMke bhI bahujana Apake parama bhakta the| nIla-mahAnIla aura amitavega Adi vidyAdhara loga bhArata bAhya pradezake rAjyAdhikArI the| unhoMne bhAratama tIrtha vandanA karate huye terapura (usmAnAbAda)ke nikaTa aneka jaina maMdiroMko nirmApita karAyA thA aura unameM maNimaI zrI pArzvanAthanIkI pratibimba birAjamAna kI thii| sArAMzataH bhagavAnakI bhakti-saurabhakA madhura gunAra dig digAntaromeM phaila gayA thA ! bhagavAn pArzvanAthajIke pramukha gaNadhara svayaMbhU nAmake the| yahI sarva prathama bhagavAnkI amRtavANIko grahaNa karanevAle nara-ratna the| inhone hI bhagavAnakI divyadhvaniko avadhAraNa karake dvAdazAGgarUpa, pUrvokara sayukta jaina AgamakI racanA kI thii| vahI Agama bhagavAn mahAvIrake sarvajJa hone taka sarvatra pracalita rahe the / hatbhAgyase ina pramukha gaNadhara mahArAnake viSayameM kucha bhI vizeSa paricaya nahIM 1 muni kaNayAmara viracita 'karakaMDucaritra' sadhi 5 / Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310] bhagavAna pArzvanAtha / milatA hai| kevala inhIke saMbaMdhameM yaha bAta nahIM hai, balki usa samayake kisI bhI anya gaNaghara athavA munikA pUrNa paricaya abhAjyavaza prApta nahIM hai| saba hI digaMbarajaina zAstroMmeM kevala yahI ullekha milatA hai ki bhagavAn pArzvanAthajIke daza gaNadhara the, jinameM pramukha -svayaMbhU the| 'gaNadharAdi maharSistotra meM bhI inakA kucha vizeSa paricaya nahIM milatA hai / vahAM bhI kevala nAmollekha hai, yathAH 'nemi pArzva svambhavAdyA gautamAdyAzca sanmatiM / nemyo gaNadharezebhyo datto'ryodayaM punAtu vH||' svayaMbhU mahArAjake atirikta avazeSa nau gaNadharoMkA unameM nAma bhI nahIM milatA hai| sacamuca itane prAcInakAlake mahata puruboMkA vizeSa paricaya pAnA kaThina hai| hA. zvetAmbara saMpradAyake arvAcIna sAhityameM avazya hI ina sabake nAma diye huye milate haiM; kintu ve ApasameM hI eka dusareke khilApha haiM / itanA avazya __ hai ki prAyaH ve saba hI bhagavAnke pramukha gaNadharakA nAma "Aryadatta" batalAnemeM ekamata haiN| digambara aura zvetAmbaroMke isa matabhedakA koI vizeSa kAraNa to dRSTi nahIM par3atA hai| hosaktA hai ki dono saMpradAyoMne apane ApasI matabhedake kAraNa pUrva paTTAvaliyoMmeM bhI antara rakkhA ho / zvetAmbaroMke 'pArzvacarita'meM bhagavAnake daza gaNadharoMke nAma yUM batalAye haiM:-Aryadatta, AryaghoSa, vaziSTha, brahmanAmaka, soma, zrIdhara, vAriSeNa, bhadrayazasa, jaya aura vijaya', kintu unake 'zatruJjayamahAtmya' meM kevala 'AryadattakI adhyakSatAme nau suriyoMkA honA' likhA hai aura 'phalpasUtra meM kevala gaNaghara AryadattakA hI bhAvadevasUri, pA0ca sarga: zlo. 1350-135812 zatrujayamAhAtmya 14168 Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAnake mukhya shissy| [311 ullekha hai| uparAMta zve. muni AtmArAmanIne svaracita 'ajJAnatimirabhAskara meM bhagavAna pArzvanAthanIkI jo ziSyaparaMparA dI hai, vaha inase bhinna hai / vaha bhagavAnke pramukha ziSyakA nAma Aryasamudra likhate haiM aura phira zrI zubhadatta gaNadhara, zrI svAmI prabhAsUrya, zrI hAradattanI aura zrI kezIsvAmIkA ullekha kramazaH karate haiN| isataraha para bhagavAna pArzvanAthajIke mukhya gaNagharoMkA ThIkasara paricayA pAlanA Ana kaThinasAdhya hai aura isa avasthAmeM kevala yahI niHsaMzaya, spaSTa hai ki bhagavAna ke mukhya gaNadhara daza the| ina sabakI adhyakSa-- tAma ukta munigaNa vicarate the| pramukha gaNadhara svayaMbhU manaHparyayajJAnI the aura uparAnta unako kevalajJAnakI prApti huI thii| inake atirikta zrI pArzvanAthanIkI ziSyaparamparAke vizeSa prakhyAt muni hamako zrI pihitAzrava nAmaka milate haiN| digaMbara jaina zAstroMmeM inakA vividha sthAnoMpara ullekha milatA hai / zvetAMbara yati AtmArAmajI bhI inake viSayameM kahate haiM ki 'yaha svAmI prabhAsUyeke kaI sAdhuomeMse eka the| digambara jaina zAstromeM inako bhagavAna pArzvanAthanIkI ziSyaparamparAkA eka sAdhu likhA hai aura batalAyA hai ki inake eka bahuzrutI zipya buddhikIrti nAmaka the, jinhoMne bhraSTa hokara kSaNikavAdakA pracAra kiyA thA / yaha buddhikIrti cauddhadharmake saMsthApaka ma0 gautamabuddhake atirikta aura koI anya vyakti nahIM the| ma0 buddhane svayaM apane mukhase eka sthAnapara jainamuni honA svIkAra kiyA hai| aisA mAlama hotA hai ki ma0 1 ka pasUtra 161 1 2 janahiSI bhAga 7 aka 12 pR0 2 / 3-jaina hitepI bhAga 7 aMka 12 pR. 1-darzanamAra -10 / 13-mAndarga gautamabuddha 50 15 / Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 ] bhagavAn pArzvanAtha | buddha ke pitRgaNa bhI zramaNabhakta the| jisa samaya ma0 buddhakA janma huA thA, usa samaya eka ajitanAmaka zramaNa RSine unako dekhakara AzIrvAda diyA thA tathApi jisa samaya ve kapilavastuse bAhira Arahe the, taba bhI unako eka zramaNa ke darzana huye the / yaha zramaNa bauddhabhikSu to nahIM ho sakte, kyoMki usa samaya cauddhadharmakA astitva nahIM thA kintu isake mAne yaha bhI nahIM hai ki ve nizcitarUpameM jainazramaNa hI the, kyoMki usa samaya AjIvika Adi sAdhu bhI zramaNa nAmase ullekhita kiye jAte the / yadyapi yaha ThIka hai ki mukhyataH isa ' zramaNa ' zabdakA prayoga jainasAdhuoM ke liye hI hotA thA, kyoMki jainadharmako ' zramaNadharma ' hI batalAyA gayA hai tathApi RgvedameM jo zramaNoM kA ullekha hai vaha nisaMzaya jaina zramaNoMse hI lAgU hai kyoki AjIvika Adi itara zramaNoMkI utpatti IsAse 'pUrva 900 varSase huI batAI jAtI hai, jabaki Rgveda karIba cAra hajAra varSa itanA prAcIna batalAyA jAtA hai| rahI bAta ma0 buddhake samAgamameM Aye huye ukta zramaNokI, so jaba hama bauddha grantha 'lalita vistara' meM yaha ullekha pAte hai ki ma0 buddha apane bAlyakA lameM zrIvatsa, svastikA, nandyAvarta aura varddhamAna yaha cinha apane zIzapara dhAraNa karate the, jinameM se pahaleke tIna cinha to kramazaH zItalanAtha, supArzvanAtha aura arahanAtha nAmaka jaina tIrthaMkaroM ke cihna haiM aura aMtima varddhamAna svayaM bhagavAn mahAvIrakA nAma hai taba yaha kahanA ThIka hI hai ki saMbhavata ukta zramaNa jaina muni hI the - 1 - buddhajIvana (S. B. E. XIX) pR0 11 / 2 - inDiyana enTIkverI bhAga 9 pR0 246 / 3- kalpasUtra 10 83 | 4- 10 / 136 Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAnake mukhya ziSya / [313 aura rAjA zuddhodana una jaina zramaNoMke bhakta the| isa prakAra zrI 'pihitAnava sunirAnake sarva pramukha ziSya buddhikIrtike pitRkula evaM unake uparAnta bauddhadharmake pravartakarUpameM varNana hai| vaha bhraSTa jaina muni the aura bhagavAna mahAvIrake samakAlIna the| "mauna ekAdazI vratakathA" meM bhI zrI pihitAzrava munikA kathana hai / isa kathAmeM kauzAMbIke rAnA harivAhana aura unakI 'paTTarAnI zaziprabhAkA apane rAjyavimukha putra sukauzalake sambandhameM zrI somaprabhu nAmaka munirAjase jijJAsA karane kA ullekha hai| munirAjane rAjA rAnIkA samAdhAna karate huye kahA thA ki 'kauzalya dezake kUTanagarameM rAjA raNasiMha aura usakI rAnI trilocanA thii| inake rAjatvakAlameM usI nagarameM eka kuNavI rahatA thA, jisake tugabhadrA nAmakI bhAgyahInA kanyA thii| tugabhadrAkI zaizava avasthAmeM hI usake mAtApitA kAlakavalita hogae the aura vaha jyoMtyoMkara bar3I huI ! ATha varSakI jaba vaha thI taba eka rona ghAsa kATaneke 'liye vanameM jAte huye use zrI pihitAzrava munirAnake darzana ho gye| usane bhI zrIguruke mukhAraviMdase dharma zravaNa kiyA aura unake parAmarzase ekAdazI vrata grahaNa kiyA ! vratako pUrNata. pAlakara vahI kanyA marakara tere yaha sukauzala nAmaka putra huA hai / yaha caramazarIrI hai, isI bhavase mokSalAbha kregaa| isIliye yaha rAjyakAjase vimukha rahatA hai|' rAjA apane putra kA yaha pUrvabhava sunakara saMsArase virakta ho calA aura rAjabhavanameM Akara usane sukauzalako to 1-bhagavAn mahAvIra aura ma0 buddha pR0 37-38 / 2-jainakathAsagraha Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314] bhagavAna pArzvanAtha / rAjyasiMhAsanapara ArUr3ha kiyA aura svayaMne pihitAzrava AcAryake nikaTa jAkara dIkSA grahaNa karalI thii| idhara sukauzala rAjyAdhikArI to huye, parantu inakA citta sadA hI rAjyakAnase udAsa rahatA thaa| nauvata yahAMtaka pahucI ki eka maMtrIne inake viruddha SaDyaMtra bhI racaDAlA ki jisase yaha sugamatAse rAjyacyuta kiye jAsakeM; kiMtu dUsare rAjyabhakta maMtrIne isakA bhaMDA phor3a diyA ! pariNAmataH sukauzala rAjAne rAjyabhakta maMtrIko rAjyapada diyA aura svayaM mokSalAbha kiyA thaa| isa kathAse bhI pihitAzrava munirAjakA bhagavAna pArzvanAthajIke tIrthameM honA pramANita hai, kyoki bhagavAna mahAvIrake dharmapracArake samaya kauzAmbImeM rAnA zatAnIkakA rAjya honA likhA gayA hai, jinase pahale hI ukta ghaTanA ghaTita huI hogI ! kintu isa kathAmeM kauzAmbIko kauzalya dezameM avasthita batalAyA hai; jo ThIka nahIM hai kyoMki kauzalakI rAnadhAnI zrAvastI thI aura kauzAmbI vatsadezakA rAjanagara thA / sAtha hI zrI 'uttarapurANa'jIke nimna azase isa kathAkI bahuta sahazatA hai aura isameM ghaTanAsthAna campA batalAyA gayA hai, yathAH "astyatra viSayogAkhyaH saMgataH srvvstubhiH| nagarI tatra caMpAkhyA tatpatiH shvetvaahnH|| 8 // zrutvA dharma jinaadsmaanninirvegaahitaashyH| rAjyabhAra samAropya sute vimalavAhane // 9 // saMyama bahubhiH sArddhamatraiva pratipannavAn / 1 hamArA bhagavAna mahAvIra pR0 108 / 2 jaina kathAsagraha pR0 135 / buddhisTa inDiyA pR0 232 / Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAnake mukhya ziSya / [315 ciraM munigaNaiH sAkaM vihRtyaakhNddsNymeH||10|| dharmeSu rucimAtanvan dazasvapyanizaM jnaiH| prAptadharmaruciH khyAtiH sakhyaM yatsarvajaMtuSu // 11 // adya mAsopaMvAsAMte bhikSArtha prAvizatpuraM / puruSAH saMhatAstatra ttsmopmitaastryH|| 12 // naralakSaNazAstrajJasteSveko vIkSya tanmuni / lakSaNAnyasya sAmrAjya padavIprAptihetavaH // 13 // aTatyeSa ca bhikSAyai zAstroktaM tnmssessau| vadannabhihitonyena na mRSA zAstrabhASitaM // 14 // tyaktasAmrAjyataMtroyamRSi kenApi hetunaa| niviNNastanaye vAle nidhAya vyAti nijAM // 15 // svayaM svArtha samuddizya tapaH kartumihAgataH / maMtriprabhRtibhiH sarvaiH kRtvA taM zaMkhalAta // 16 // " yahAMpara campAke rAjA zvetavAhanako apane vimalAvAhana putrako rAjya dekara zrI vIra bhagavAnake nikaTa tapazcaraNa dhAraNa karate batAyA hai| uparAMta muni bheSameM unhoMne rAjagRhameM lakSaNa-zAstra-vettAoMke mukhase apane putrakA maMtriyoM dvArA rAjyacyuta kiyA jAnA bhI sunA thA, yaha bhI ukta zlokoMmeM kahA gayA hai| pUrvokta sukauzala munivAlI kathA bhI isI DhaMga kI hai| isaliye bahuta sambhava hai ki uparAMta kAlake ukta kathAkArane sukauzala munikI kathAko vizeSatA deneke liye campApurake zvetavAhanavAlI ghaTanAko usameM jor3a diyA ho ! isIliye zAyada unhoMne kauzala dezake rAjAkA putra sukauzalako batalAyA hai| kauzalake eka rAjAkA nAma mahAkauzala bauddha Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___316] bhagavAn pArzvanAtha / zAstroMmeM milatA hai, jinake putra prasenajita the| sAtha hI rAjAkA harivAhana nAma bhI zvetavAhana nAmase sadRzatA rakhatA hai / ina bAtoMke dekhate hue jaba hama 'ArAdhanA kathAkoSa' meM sukauzala munikI kathAko par3hate haiM, to yaha ThIka jaMca jAtA hai ki ukta "mauna ekAdazIvrata kathA' kA varNana aitihAsikatAke viruddha hai| isI 'kathAsaMgraha' kI eka anya kathAmeM hama madhya kAlake rAjA narava kA sambaMdha dekha hI cuke haiN| jisako usa kathAmeM bahu prAcIna kAlameM jA rakkhA hai / 'ArAdhanA kathAkoSa' me sukauzala ayodhyAke rAjA prajApAlake samayameM huye seTha siddhArthake putra batAye gaye haiM aura unheM dUsare bhavase mokSagAmI hote batalAyA gayA hai| kintu isa saba varNanase itanA to spaSTa hI hai ki munirAja pihitAzravake nikaTa kisI vyaktine avazya hI dIkSA grahaNa kI thI, yaha vyakti saMbhavata: seTha siddhArtha hI pratIta hote haiN| sAtha hI aMgadezastha campApara rAjagRhake rAjA zreNikake putra kuNikakA rAjyAdhikArI honekA bhI sambaMdha ukta varNanase spaSTa hai / campAke rAjA ayogya the aura maMtriyoMne unheM rAjya-bhraSTa kara diyA thaa| isa mauke para __ kuNikakA vahAMpara adhikAra prApta kara lenA sugama hI thaa| isa taraha isa vivaraNameM kuNikakA campApara rAja pAnekA kAraNa upalabdha ho jAtA hai, jo bhAratIya itihAsake liye bhI upayogI hai / astu ! zrI 'nAgakumAra carita'meM bhI eka pihitAnava munikA ullekha hameM milatA hai; kintu jaina zAstroMmeM zrI nAgakumArajIko bhagavAn 1-inDiyana himTAMrIkala kvArTI bhAga 1 pR0 158 / 2-AgadhanA syAkopa bhAga 2 pR. 232 / Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAnUke mukhya ziSya / [ 317 - neminAthajIke tIrthameM huA batalAyA jAtA hai / ' aura usa ava-sthA meM ina pihitAzrava munikA bhagavAn pArzvanAthajIkI ziSyapara-mparAkA muni honA azakya hai / parantu jaba nAgakumAra carita meM aneka aisI bAtokA ullekha hama pAte haiM jinakA sambaMdha bhagavAn - mahAvIra ke prArambhika kAlakI ghaTanAoMse prAyaH ThIka baiThatA hai, to yahI pratibhASita hotA hai ki yaha pihitAzrava muni vahI haiM jo zrI pArzvanAthajIkI ziSyaparamparA meM the / ho saktA hai ki nAgakumA- kA janma zrI nemanAthasvAmIke tIrthameM hogayA ho aura vaha bhagavAn pArzvanAthajIke tIrthake aMtima samayataka balki uparAntataka vidyamAna rahe ho, kyoMki unakI Ayu bhI 1070 varSakI batalAI gaI hai / unakI kathAmeM jaya aura vijaya nAmaka muniyoMkA bhI ullekha milatA hai; aura isI nAmake muniyoMkA honA zrI pArzvanAthajIkI ziSyaparamparA meM bhAvadevasUrike "pArzvanAtha carita" se bhI prakaTa hai jaise ki hama Upara dekha cuke haiM / giritaTa nagarase nAgakumArakA zrI nemi - nAthajIkI vaMdanA ke liye parvatapara jAnekA ullekha bhI isa bAtakA dyotaka hai ki usa samaya bhagavAn neminAtha vidyamAna nahI the / nAgakumAra kI kathA meM sidhudezake rAjA caMDapradyota batAye gaye haiM / ' usa prAcInakAla meM isa nAmake eka prAmANika rAjA kevala ujjayanIke the aura vaha bhagavAn mahAvIra ke samaya meM bhI vidyamAna the / kintu yahAM para jo unako siMdhudezakA rAjA likhA gayA hai, vaha bhI ThIka 3 I E 1 - zrI puNyAzrava kathAkoSa' pR0 180 / 2 - pUrvavat / 3 - pUrva0 pR0 169 / 4 - pUrva0 pR0 173 / 5- pUrva0 pR0 172 / 6 - buddhisTa inDiyA 0 23 | Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ] bhagavAna pArzvanAtha / hai, kyoMki jainAcAryone carmaNAvatI nadIko hI siMdhunadI mAnA hai; balki isa nAmakI eka nadI vahIM maujUda thii| isaliye hI isa nadIke taTavartI dezako siMdhudeza jaina zAstroMmeM likhA gayA hai| gajA ceTakakI rAjadhAnI vizAlAko bhI isI apekSA siMdhudezameM jainAcAryoMne likhA hai / ujjayanIkA hI dUsarA nAma vizAlA __ thaa| kavi kAlidAsane apane meghadUta kAvyameM usIke liye "vizAlAM vizAlAm' padakA prayoga kiyA thaa| isIparase uparAntake jainAcAryone vizAlA (vaizAlI ) ko siMdhudezameM batalA diyA thA yadyapi vAstavameM vaha videhadezameM thI, jaise ki Aja purAtatvakI khojase pramANita huA hai / Ana bhI jaina zAstrakAroMkI taraha katipaya vidvAn bhramase kavi kAlidAsake ukta padakA prayoga vaizAlIse sambaMdhita kara dete haiM: jabaki vAstavameM vaha ujjayanIke liye hI lAgU hai| ataeva isa kathanase yaha spaSTa hai ki uparokta caNDapradyota, no siMdhupradezake rAjA batAye gaye hai, vahI haiM jo uparAntameM ujjayanIke prakhyAta rAjAke rUpameM hameM hindU, bauddha aura jainazAstroMmeM milate haiM / isa ullekhase bhI nAgakumArajIkA bhagavAn 1-asva. sindho carmaNvatvA / yogirATa:-pArvAbhyudayakAvya ttiikaa| 2-bhavabhUtikA 'mAlatImAdhava nATaka'-kanandhima jAgaraphI (navA saMskaraNa) noTa pR0 727 / 3-kavi dhanapAlane apane 'bhaviSyadatta carita meM isa pradezakA siMdhu nAmase ullekha kiyA hai-dekho agrejI jainagajaTa varSa 22 pR0 249 para merA lekha / 4-zreNikacaritra pR0 aura uttarapurANa pR0 6.4 / 5-vizAlA ujjayinIpurIm / 'vizAlojjavinIsamA ityAbhivAnAt yogirATa. zrI pArzvabhyudaya kAvya pR0 90-91 / 6-dekho hamArA 'bhagavAna mahAvIra' pR0 63-68 / 7-DaoN0 vI0 sI0 laoNne yaha pada vaizAlIke liye batalAyA hai aura unake anusAra hamane aimA likhA thaa| Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAnke mukhya shissy| [319 -mahAvIrase kiJcit pahale taka vidyamAna rahanA pramANita hotA hai / yaha nAgakumAra magadhadezake kanakapura nAmaka nagarake rAjA jayaMdharakI rAnI pRthvImatIke putra the| inakA mUla nAma pratApaMdhara thaa| bauddhoMke 'udenavatyu' nAmaka kathAnakameM kauzAmbIke eka rAjAkA nAma parantapa 'likhA hai| yaha ma0 buddhase "kiJcita pahaletaka maujUda the aura inakA putra udAyana thA, jo vINAvAdanameM bahuprasiddha thA / sabhava hai ki pratApaMdharakA hI ullekha bauddhoMne parantapake rUpameM kiyA ho| jo ho, ina pratApaMdharane apane pitA dvArA gharase nikAle jAnepara bahu dezoMmeM paryaTana kiyA thA aura vividha sthAnoMkI rAjyakanyAyoMse yANigrahaNa kiyA thaa| antataH yaha apane nagarako vApisa prahaMca gaye the aura rAjA jayaMdharane inake supurda rAjya karake svayaM zrI pihitAzrava munike nikaTa dIkSA grahaNa karalI thii| isake ati rikta pihitAzrava munikA ullekha isa kathAmeM kaI jagaha aura bhI AyA hai| zrI 'puNyAzrava kathAkoSa' meM zrI bhaviSyadattakI kathAmeM bhI pihitAzrava munikA kathana hai / vahA likhA hai ki bhaviSyadattane pihitAzrava munise dIkSA lI thI; parantu isa graMthase prAcIna kavi dhanapAlake bhaviSyadatta caritra meM munikA nAmollekha nahIM hai / zrI "samyaktva kaumudI' kI viSNuzrIkI kathAmeM bhI pihitAzrava munikA ullekha hai| dakSiNa dezake venAtaTa nagarake rAjA 1-lAipha eNDa varka Apha buddhaghoSa pR0 119 / 2-puNyAva -kathAkoSa pR0 179 / 3-pUrva0 pR0 192 / 4-zrI samyaktva ko 5 .. pR0 84 / Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 ] bhagavAn pArzvanAtha | somaprabhane yajJoMke dvArA jo phala nahIM prApta kara pAyA thA, vaha vahIM ke eka garIvapara dAnazIla vizvabhUti nAmaka brAhmaNane muni pihitAzravako AhAradAna dene se upArjana kara liyA thA / ima dAnazIla brAhmaNake phala - prabhAvako dekhakara hI rAjA pihitAzrava munirAja ke nikaTa gayA thA aura unase antata zrAvaka ke vrata usane grahaNa kiye the | yaha kathA bhI sabhavata. bhagavAna pArzvanAthajIke tIrthaMke muni pihitAzravase sambaMdhita hai / inake atirikta anyatra hameM muni pihitAzravake viSaya meM kucha adhika jJAta nahIM hotA hai / tathApi itane vivaraNa se yaha to spaSTa hI hai ki muni pihitAzrava sarvatra vicara kara usa samaya dharmakA udyota kara rahe the / kintu kheda hai ki unake viSaya meM isase adhika aura kucha jJAta nahIM hai / digaMbara jaina zAstroMmeM inake atirikta saMjaya, vijaya, maunalAyana Adi jaina muniyoMkA ullekha bhI hameM bhagavAn pArzvanAthajIke tIrthakAlameM huA milatA hai aura ina sabakA ullekha hama agAr3I eka svataMtra pariccheda meM kareMge / yahAMpara zvetAMbara saMpradAya ke sAhityapara bhI eka dRSTi DAla lenA Avazyaka hai / vahAM hameM bhagavAna pArzvanAthajIke tIrthake sarvAbhimukha munike rUpameM zramaNa kezIke darzana hote hai / ' yaha bhagavAna mahAvIrasvAmI ke samaya meM vidyamAna the aura eka saghake AcArya the / inhIMkI adhyakSatAme pArzva svAmI ke tIrtha ke muniyoMne zrI mahAvIrasvAmIkI zaraNa grahaNa kI thI, yaha zvetAMbara zAstroMkA kathana hai / isase adhika inake viSaya meM hameM aura kucha jJAta nahIM hai / inake atirikta zrI bhAvadevasUri bhagavAn 1 - uttarAdhyayana sUtra 23 / Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna ke mukhya shissy| [321 pArzvanAthajIke cAra svAsa zipyokA ullekha karate haiN| ve ziva, suMdara, soma aura jaya nAmaka the| inako bhagavAnakI divyadhvanise jJAta hogayA thA ki ve usI bhavase siddhapada prApta kareMge aura isI anurUpa ve dhArmika jIvana vyatIta karane lage the| kintu jaba hI mokSa prAptikA samaya nikaTa AyA to unake hRdaya kSubhita hogae / Akhira ve bhagavAnakI zaraNameM aaye| jahA unheM zIghra hI kevalajJAnakI prApti hogaI aura ve saba siddha hogaye / ' 'sUtrakRtAMga' meM bhI eka 'udaya peDhAlaputta' nAmaka munikA ullekha hai| yaha zrIpArzvanAthajI ziSyaparamparAke ziSya vahAM batalAye gaye hai| (pAsAvacijje niyaMThe meyajje gotteNa / ) inakA gotra medArya ( meyaja ) thaa| inhone kumAra putra nAmaka RSise 'pratyAkhyAna' sabameM rAjagRhake lepa nAmaka gRhapatike bhavanameM carcA kI thii| yaha lepa mUlameM nAladAke nivAsI the, jahAM inakI 'zeSa dravyA' nAmaka udakazAlA aura usake pAsa 'hastiyAma' nAmakA eka baDA bagIcA thaa| (purAtattva bhAga 2 aka 2 pRSTha 133) isa prakAra bhagavAna pArzvanAthajIke khAsa zipyoM aura unake tIrthake mukhya muniyoMke pavitra jIvana the / inake varNanase spaSTa hai ki bhagavAn pArzvanAthanIkA bhI eka saMgaThita munisaMgha thA aura vaha bhagavAna mahAvIrajIke samaya taka vidyamAna rahA thA / yaha bAta nathI' ki ma buddhake pahale koI saMgaThita munisaMgha bhAratame nahIM hI thaa| bhagavAna pArzvanAthake bhavya ziSyagaNa eka niyamita saMghameM ma0 buddhake pahalese jainadharmakI vijaya vaijayaMtI uDDAyamAna kara rahe the, bhavyoMko 1-lAipha eNDa sTorIja oNpha pArzvanAtha pR0 170 / Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322] bhagavAn pArzvanAtha / sacce sukhakA rAjamArga nisTaha bhAvase jatalA rahe the, raMkase lekara rAva takakA kalyANa kara rahe the / bheda aura pakSase vilaga rahate ve sabake hI Adara pAtra bana rahe the| ve apanA aura parakA upakAra karanemeM sadA baddhaparikara the / lobha aura mamatva to unako apane zarIra takase nahIM thA / ve vIra the, pUrNa nisSTahI the, apane jaise Apa the ! parama tyAnake sAkSAt Adarza the / paramapUjya zramaNa the| unake caraNoM meM saba hI natamastaka hote the ! kavikI tAnameM tAna milAkara saba yahI kahate the:-- "jasa gAvata zArada zepa kharo, aghavanta udhAranako tumro| tihita zaranAgata Ana paro, viradAvalikI kachu lAja dhro|| dukha vAridhata prabhu pAra karo, duritAri haro sukhasiMdhu mro| saba kleza azeSa haro hamaro, aba dekha dukhI mata dera kro|" - (18) mRntu , klosmRntu bhuluni zeSaH ziSyA / "masayari-pUraNa risiNo uppaNNo paasnnaahtitthmbhi| sirivIra samavasaraNe agahiyajhuNiNA niyatteNa // 176 / / cahiNiggaeNa uttaM majjhaM eyArasAMgadhArissa / Niggai jhuNINa, aruho NiggayavissAsa sIsassa // 177 // 'Na muNai jiNakahiyasuyaM saMpai dikkhAya gahiya goymo| vippoveyabhAsI tamhA mokkhaM Na nnaannaao|| 178 // -- - - Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ makkhaligozAla, maudgalAyana prabhRti zeSa ziSya / [ 323 aNNANAo mokkhaM evaM loyANa payau mANohu / devo a NatthiM koI muNNaMjhAeha icchAe // 179 // " zrI drshnsaar| aMtima tIrthakara bhagavAn mahAvIra sarvajJapadako prApta kara cuke the ! kevalajJAna sUryakA prakhara udaya unake nikaTa ho cukA thA ! devoMne Akara usa samayapara harSita bhAvase Anandotsava manA karake aura sabhAmaNDapa racakara usa avasarakI divyazobhAko aura bhI adhika * bar3hA diyA thA ! bhagavAna mahAvIra gaMdhakuTImeM aSTa prAtihAryasahita antarIkSa virAjamAna the, parantu to bhI unakI vANI nahIM khirI / devendra Adi tRSita cAtakoMke ekaTaka nihArate rahanepara bhI bhagavAna dvArA dharmAmRtakI varSA na haI ! devendra AzcaryameM par3a gayA, usane apane viziSTa avadhijJAnake bala jAna liyA ki bhagavAnake divyo'padezako aba dhAraNa karanevAlA yogya vyakti yahAM maujUda nahIM hai| * isIliye vaha rAnagRhake indrabhRti gautama nAmaka vadepArAMgata vidvA. 'nako vahAM livAlAyA aura vaha bhavya brAhmaNa bhagavAnakI zaraNameM "prApta hokara Atura dharmAtmA-cAtakoMko bhagavAnakI divyadhvanise dharmapIyUSa pilAnemeM sahAyaka huye / kintu isI samaya bhagavAnake samavazaraNameM zrI pArzvanAthanIkI ziSyaparamparAkA makkhali athavA "mazkari gozAla nAmaka eka varyaprApta RSi maujUda thA / use isa ghaTanAse bar3A roSa aayaa| vaha phaurana hI samavazaraNase uThakara cala diyA aura bAhara nikalakara kahane lagA ki 'dekho kaise AzcaryakI bAta hai ki maiM gyAraha aMgakA jJAtA hUM to bhI divyadhvani nahIM huI ! para jo jinakathita zrutako hI nahIM mAnatA hai, jisane abhI Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 ] bhagavAna pArzvanAtha | hAla hI dIkSA grahaNa kI hai aura jo vedoMkA abhyAsa karanevAlA brAhmaNa hai vaha gautama (idrabhUti) isake liye yogya samajhA gayA ! ata jAna par3atA hai ki jJAnase mokSa nahIM hotaa|' basa isa nizrayake sAtha hI vaha apane isa matakA pracAra logo meM karane lagA aura yaha prakaTa karane lagA ki ajJAnase hI mokSa hotA hai / deva yA Izvara koI hai hI nahIM / ataeva svecchApUrvaka zUnyakA dhyAna karanA cAhiye / 3 isaprakAra bhagavAna pArzvanAthajIke tIrthameM ke yaha eka anya prakhyAta munikA paricaya hai / yaha to vauddhazAstroMse bhI siddha hai ki makkha ligozAla nAmaka eka bahuprasiddha matapravartaka tatra maujUda thA aura Akhira vaha AjIvika sampradAyakA mukhya netA bana gayA thA / " unake 'dIghanikAya' meM usako ajJAnamatakA hI prarvataka batalAyA hai / gozAlake mukhase vahAM para yaha kahalAyA gayA hai ki " na koI hetu hai aura na koI aisI pahalese sthita sattA hI hai jo sattAtmaka jIvoMke saMklezakA kAraNa ho / unakA azuddhapanA heturahita aura pahalese sthita kisI vastukI racanA nahIM hai / tathApi sattAtmaka jIvoMkI zuddhatA ke lie na koI kAraNa hai aura na koI aisA tatva (Principle) jo pahalese maujUda ho / unakI zuddhatA ahetumaya aura binA kisI pahalese sthita vastukI racI huI hai / " unakI utpatti ke liye vahAM kucha nahIM hai jo vyaktiyoMke cAritrake phalarUpa 1 - mahAparinivvAna sutta (P. T. S Vol. II) pR0 150 / 2-' vIra" vapa 3 aMka 12-13 pR0 318-19 / 3 - dIrghanikAya (P. T. S, Vol. II) pR0 53-54 / 4 -yahApara deva yA Izvarako nahIM mAnakA bhAva spaSTa hai / Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ makkhaligozAla, maulAyana prabhRti zeSa ziSya / [ 325 1 ho, dUsaro ke kAryoMke pariNAmarUpa ho athavA mAnavI prayatnoM kA natIjA ho / unakA prArdubhAva na vIryase aura na prayatna se hotA hai / tathApi na mAnuSika tyAgase aura na mAnuSika zaktise pratyeka sattAtmaka prANI, pratyeka kIr3A, makoDA, pratyeka jIvita padArtha cAhe vaha pazu ho athavA vanaspati; vaha saba Atarika ( Intrinsic ) zakti, vIrya aura tAkatase rahita hai, kintu apane pariNAmAdhIna AvazyaktAmeM phaeNsA huA vaha chaha prakAra ke jIvanoMmeM sukhadu bhugatatA hai / isa taraha saMsAra meM pariNAmAdhIna bhaTakatA huA vyakti cAhe vaha mUrkha ho athavA paMDita ho niyata mahAkalpoMke uparAnta samAna rItise duHkhakA anta karatA hai / " mUrkha athavA paDitako samAna rItise mokSa lAbha karate batalAnA, isa bAtakA dyotaka hai ki makkha ligozAla mokSa prAptike liye jJAnako Avazyaka nahIM mAnatA thaa| ataeva isa kathanase paricchedake prArambhame dI huI gAthAo kA samarthana hotA hai, jinakA bhAva vahI hai, jo hama Upara batA cuke haiN| yahAM jainAcAryane gozAlake maMtavya ThIka vahI batAye hai, jo bauddhoMke ukta uddharaName nirdiSTa kiye gaye haiM / isI prakAra zvetAMbara jainoke 'sUtrakRtAMga' meM bhI gozAlakI gaNanA ajJAnavAdameM kI gaI hai / sAtha hI pANini bhI makkhaligozAlakA mata isI tarahakA pratipAdita karatA hai / pANinisUtrameM kahA gayA hai ki - makkhali kahatA thA - karma mata karo, zAMti vAchanIya hai|' bhAva yahI hai ki kucha 3 1- isameM spaSTataH akriyAvAdako svIkAra kiyA gayA haiM, jisakA bhAva yahI hai ki kucha mata karo, svacchanda raho, zUnyatAmeM matta bano ! jaise digambara zAstrakArakA kathana hai / 2 - sUtrakRtAga 2 - 1 - 345 / 3 - AjIviksa bhAga 1 pR0 12 / Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326] bhagavAna pArzvanAtha / mata karo, zUnyameM garta honaao| pariNAmavAdake hAthoMmeM kaThaputale bane nAcate raho / niyata kAlameM tumhArA svayaM hI nivaTerA hojaaygaa| kintu 'darzanasAra' kI uparokta gAthAomeM 'maskari-puraNa' kA 'eka sAtha ullekha kiyA gayA hai, mAno yaha donoM eka hI vyakti hai athavA inakA itanA ghaniSTa sambaMdha hai, jo ina donoMkA ullekha eka sAtha kiyA jA ske| yaha bAta di. jainAcAryake isa kathanase hI kevala pragaTa nahIM hai, kintu bauddhoMke ' attaranikAya' nAmaka anthase bhI yahI pramANita hai| vahAM makkhaligozAlake cha abhijAti siddhAtako pUrNakA batalAyA gayA hai aura usImeM anyatra usako makkhaligozAlakA prAya zipya hI batalAyA hai| isI kAraNa Adhunika vidvAn pUrNakAzyapa aura makkhaligozAlake ApasI saMbaMdhako svIkAra karate haiM aura isaliye jainAcAryakA ukta prakAra ina donoM vyaktiyoMkA eka sAtha ullekha karanA kucha anokhA nahIM hai| hAM / zvetAMbara jainoMkI mAnyatA isa viSayameM isake viruddha hai| ve makkhaligozAlako svayaM bhagavAna mahAvIrakA ziSya batalAte haiM aura unakI chadmastha avasthAmeM vaha bhagavAna mahAvIrake nikaTa dIkSita huA thA yaha kahate haiN| kintu yaha ThIka nahIM hai / unake anya granthoMse yaha bAdhita hai, kyoMki unameM yaha pragaTa kiyA gayA hai ki chadmasthAvasthAmeM bhagavAna bolate nahIM the-mauna rahate the| isa dazAmeM gozAlakA bhagavAn mahAvIrakA zipya batalAnA galata hai aura isa 1-aguttaranikAya bhAga 3 pR0 383 / 2-inDiyana enTIkverI bhAga 43 / 3-bhagavatI mUtra 15-16 / 4-AcArAga mUtra (S. BE) pR. 80 / Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ makkhaligozAla, maudgalAyana prabhRti zeSa zipya / [327. kAraNa unake anya kathanapara bhI sahasA vizvAsa nahIM kiyA jA saktA ! Adhunika vidvAn bhI isI niSkarSapara pahuMce haiM ki gozAla bhagavAn mahAvIrakA ziSya nahIM thA; parantu sAtha hI vaha zvetAMbara grethoM ke AdhArase jo svayaM use bhagavAna mahAvIrakA guru batalAte hai aura bhagavAnane nagna bheSa usase grahaNa kiyA thA, jo yaha kahate hai vaha bhI ThIka nahIM hai ! jena mAnyatAke anusAra pratyeka tIrthaMkara svayaM buddha hotA hai aura isI anurUpa kisI bhI jaina athavA ajaina zAstrase yaha pramANita nahI hai ki bhagavAna mahAvIra athavA kisI anya tIrthakarane kisI vyaktise koI zikSA grahaNa kI ho / jisa zvetAMvara granthake bala Adhunika vidvAna gozAlako bhagavAnakA guru batalAte hai svaya usase bhI yaha pramANita nahIM hotA ki gozAlase bhagavAnane kucha sIkhA ho / nagna bheSa grahaNa karanekI bAta bhI ulTI hai ! bhagavAna mahAvIrake nikaTa Akara gozAlane nagna bheSa grahaNa kiyA thaa| taba phira bhalA yaha kaise saMbhava hai ki bhagavAnane usase nagna bheSa grahaNa kiyA ho / isa dazAmeM Adhunika vidvAnoMkI yaha saba korI kalpanA hI hai ! gozAlake viSayameM yaha spaSTa hai ki usane apane siddhAta 'pUrvo' se liye the aura yaha pUrva sivAya jaina pUrvoke aura koI the nahIM / yaha Adhunika vidvAna bhI mAnate hai| sAtha hI usake siddhAMta bhI jainasiddhAMtoMse liye huye pragaTa hote 1-AjIviyasa bhAga 1 pR0 17, jainasUtra (S. B. E YOL XLV) bhAga 2 bhUmikA 5 |2-puurv donoM pramANa, hisTArIla glIniMgsa pa0 38-41 aura prI.buddhisTika inDiyana philAsaphI pra0 374 aura 381 / 3-vizada vivecanake lie "vIra" varSe 3 aka 12-13 dekhanA cAhiye / / 4-AjIviksa bhAga 1 pR. 42-45' / Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328] bhagavAna pArzvanAtha / . haiM / vaha AtmAkA astitva aura usakA svarUpa karIbara jainadharmake anusAra mAnatA thA / AtmAko vaha arogI sAMsArika maloMse vilaga svIkAra karatA thA evaM saMsAra paribhramaNa siddhAMtako bhI strIkAra karatA thaa| bhagavAna pArzvanAthanIne isI taraha AtmA saMbaMdhI siddhAMta pratipAdita kiyA thA / yahI nahIM, aNuvAda (Atomic Theory) jo khAsa jainiyoMkA hI siddhAnta hai, vaha bhI usako TIka jainadharmake anusAra mAnya thaa| usakA nagna bheSa bhI bhagavAna pArzvanAthanIke anurUpa thaa| aSTAMga nimitta jJAnako usane pUrvose grahaNa kiyA hI thA, jinakA pradipAdana bhagavAna pArzvanAthanIkI divyabanise hocukA thaa| usakA cattAripANagAyaM cattAriapANagAyaM siddhAMta jainiyoMke sallekhanA vratake samAna hI thaa| usane savve sattA, savve jIvA, adhikamma, saMjI, asaMjJI zabda jo vyavahRta kiye the, vaha khAsa jainiyoMke zabda haiN| makkhaline apanA chai abhijAti siddhAta bhI bhagavAna pArzvanAthake paTakAya jIvabhedase grahaNa kiyA thA aura jena zAstra spaSTa rItise usake jaina muni honekI ghoSaNA karate hI haiM / ataeva jaina muni-dazAse bhraSTa hokara ukta prakAra jainadharmase sAdRzatA rakhate huye siddhAMtoMkA pratipAdana karanA usake lie Avazyaka hI thA ! usakA gipya upaka nAmaka AnIvika jaina tIrthakara ananta jinakI bhI upAsanA karatA thaa| sacamuca AjIvika saMpradAyakI utpatti bhagavAna pArzvanAthajIke 5-janamatra S B E. bhAga 5 bhUmikA / 2-unmA zro0 Apha gliIjana para ithiksa bhAga 2 pR. 199 / ?-AjIvisma bhAga 1 pR. 11 / 4-dIghanikAya (S. B E.) bhAga 2 pR0 -4 / 5-zrI-budrisTika, Tandiyana philAsaphI pR0 301 / / Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ makkhaligozAla, maudgalAyana prabhRti zeSa ziSya / [ 329 'divya upadezake prabhAva anurUpa huI thI aura makkhaligozAlane bhI antataH usakA netRtva svIkAra kara liyA thaa| isI kAraNa bauddhazAstroMmeM umakA varNana hameM ma0 buddhake samayameM eka svAdhIna matapravartakake rUpameM milatA haiN| Adhunika vidvAn bauddhoMke tatkAlIna kathanako usase pahaleke samayase bhI lAgU kara dete haiM, yadyapi yaha ThIka hai ki ma0 buddhake dharmopadeza deneke pahale hI svataMtra matapravataka rUpameM vaha prakaTa ho gayA thA / kintu isake artha yaha nahIM hosakte ki makkhali kabhI jaina muni nahIM thA aura bhagavAna mahAvIrane usase hI saiddhAtika vicAra karanekI yogyatA prApta karake eka nayA sagha sthApita kiyA thA, jaisA ki kinhI logoMkA khyAla hai| AjIvika sapradAyakA udgama jahAM jainadharmase huA thA, vahAM usakA anta bhI jainadharmake utkRSTa prabhAvake samakSa huA thA / uparAMta kAlameM AjIvikoMkA ullekha di. jainoMke rUpameM hotA thA aura ve di0 jaina hogaye the| (halza, sAutha iDiyana iMsakripazansa, bhA0 - 180 88 va AjIvika bhA0 1) / isaprakAra bhagavAna pArzvanAthajIke tIrthavartI eka anya prakhyAta RSikA varNana hai| bhagavAna mahAvIrake sarvajJapada pAte hI vaha unase vilaga hogayA thA aura AjIvika saMpradAyakA netA banakara pariNAmabAda aura ajJAnakA pracAra karane lagA thA ! makkhaligozAlake atirikta saMjaya, vijaya aura maudgalAyana nAmaka muni aura the jo bhagavAn pArzvanAthakI zipyaparamparAmeM 1-bhagavAna mahAvIra pR0 173 aura vIra' varSa 3 aMka 12-13 // 2-dIghanikAya-mAmaNNa phalasuna / Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330] bhagavAna pArzvanAtha / ullekhanIya hai| sajaya aura vinaya yaha donoM cAraNa (AkAgagAmI) jaina muni the aura yaha bhagavAna mahAvIrake janma samaya taka vidyamAna the / inako kisI prakArakI seddhAtika sazaya vidyamAna thA: jisakA samAdhAna inako bhagavAna mahAvIrake darzana karate hI hogayA thA / zvetAMbaroMke 'uttarAdhyayanasatra meM bhI eka sajaya nAmake munikA ullekha hai parantu yaha pragaTa nahIM ki ve bhI yahI muni the| kiMtu udhara bauddha zAstroMmeM bhI eka sajaya nAmaka matapravartakakA ullekha milatA hai aura unake ziSya maudalAyana evaM sArIputta vahAM batalAya hai| maudalAyana jaina mani the, yaha vAta zrI amitagati Apa yake nimna zlokoMse pragaTa hai: "ruSTaH zrIvIranAthasya tapasvI mauddilaaynH| ziSyaH zrIpArzvanAthasya vidadhe buddhadarzanam // 68 // zuddhodana sute buddhaM paramAtmAnamabravIt / mANina. kurvate kiM na kopvairipraajitaaH||69||" ina zlokoMmeM mauDilAyana athavA maudgalAyana nAmaka tapasvA zrI pArzvanAthanIkI ziSyaparamparAmeM batalAyA hai / usane mahAvA bhagavAnase ruSTa hokara buddha darzanako calAyA thA aura zuddhodanakapura vuddhako paramAtmA mAnA thA yaha bhI kahA hai ! yahAMpara mahilA bauddhamatakA pravartaka isIliye likhA hai ki maudgalAyana vizeSa prara aura bauddha dharmakA utkaTa pracAraka thA / isa apekSA maudgalAyana 1-uttarapugaNa pR0 608 aura mahAvIracarita pR0 25 uttarAdhyayana (S BE ) pR. 82 / 3-mahAvagga 10 4-dharmaparIkSA adhyAya 18 / 5-hisTArIkala glIningAsa 2 40 255 / 2 hAvagga 1-23-24 // ningAsa pR. 45 / Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ makkhaligozAla, maudgalAyana prabhRti zeSa ziSya / [ 331 hI bauddhadharmakA pravartaka kahA jAya to kucha atyukti nahIM hai / isa dazAmeM yaha spaSTa hai ki jainAcArya bhI unhIM maudgalAyanakA ullekha kararahe haiM; jinake guru saMnaya batAye gaye haiM aura jaba svayaM maudgalAyana jaina muni the, to usake guru bhI jaina muni honA cAhiye / / saubhAgyase inake guru saMjayakA jaina muni honA anyarUpameM bhI pramANita hai| aura yaha sajaya evaM jaina zAstrake cAraNa RdvidhArI muni saMjaya saMbhavataH eka hI vyakti haiN| pahale saMjayakI zikSAyeM jo bauddha zAstroMmeM aMkita hai' vaha jainiyoMke syAhAda siddhAMtakI vikRta rUpAntara hI haiN| isase isa bAtakA samarthana hotA hai ki syAhAda siddhAMta bhagavAna mahAvIrase pahalekA hai, jaise ki jainiyoMkI mAnyatA hai aura usako saMjayane pArzvanAthanIkI ziSya paraMparAke kisI munise sIkhA thA; parantu vaha usako ThIka taurase na samajha sakA aura vista rUpameM hI usakI ghoSaNA karatA rahA / jaina zAstra bhI aspaSTa rUpameM isI bAtakA ullekha karate haiM, arthAta vaha kahate haiM ki saMjayako zaGkAyeM thIM jo bhagavAna mahAvIrake darzana karanese dUra hogaI ! yadi yaha bAta isa tarahase nahIM thI to fira bhagavAna mahAvIra aura ma0 buddha ke samayake itane prakhyAta matapravatakakA kyA huA, yaha kyoM nahIM vidita hotA ? isalie hama jaina mAnyatAko vizvasanIya pAte haiM aura dekhate haiM ki saMjaya athavA saMjaya vairatthIputra jo maudgalAyanake guru the, vaha jaina muni sajaya hI the| dUsarI ora isa vyAkhyAkI puSTi isa taraha bhI hotI hai 1-samanaphalasutta' "DAyolaoNgsa Apha buddha" ( S. B.B. II) 2-mahAvastu bhAga 3 pR0 59. Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 ] bhagavAna pArzvanAtha | ki ina saMjayakI zikSAkI sAdRzyatA yUnAnI tatvavettA paira hokI zikSAoMse batalAI gaI hai' / eka tarahase donoMmeM samAnatA hai aura isa pairone jaimnophiTsa sUphiyoMse, jo IsA se pUrvakI cauthI zatAvdimeM yUnAnI logoMko bhAratake uttara pazcimIya bhAgameM mile the, yaha zikSA grahaNa kI thI / " yaha jaimnosU phiTma tatvavettA nigraMtha (digambara) sAdhuoMke atirikta aura koI nahIM the| yUnAniyoMne ina sAdhuoMkA nAma 'jainosU phiTsa' rakkhA thA / ataeva jaina sAdhuoMse zikSA pAye huye yUnAnI tatvavettA pairahokI zikSAoMse ukta saMjayakI zikSAoMkA sAmaJjasya baiTha jAnA, hamArI ukta vyAkhyAkI puSTimeM eka aura spaSTa pramANa hai / isa avasthAmeM bhagavAn pArzvanAthajIkI tIrthaparamparA ke saMjaya aura maudgalAyana nAmaka prakhyAt sAdhuoMkA spaSTa paricaya pragaTa hojAtA hai / sacamuca bhagavAna pArzvanAthajIkI ziSyaparamparAmaise ma0 buddha, makkhaligozAla aura maudgalAyanakA vilaga hokara apane naye mata sthApita - karanA isa bAta kA pratyakSa pramANa hai ki bhagavAna pArzvanAthajIke divyopadezakA prabhAva usa samaya prabala rUpameM sarvavyApI hogayA thA aura usake kAraNa saiddhAntika vAtAvaraNameM halacala khar3I hogaI thI ! isaprakAra bhagavAna pArzvanAthajIkI ziSyaparamparAke prakhyAt zeSa ziSyoMke caritrakA bhI sAmAnya digdarzana hama yahAM kara lete haiM / inake atirikta aura bhI kinhIM muniyoM kA ullekha bhagavAnake tIrthavartI mahApuruSokA paricaya karAte huye agAr3I svayameva ho 1 - hilTArIkala glIni0 pR0 45 2 - pUrva pramANa 3 - insAiklopeDiyA breTenikA bhAga 35 Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ makkhaligozAla, maudgalAyana prabhRti zeSa ziSya / [ 333 jAyagA ! isake agADI hama zvetAMbariyoMke pArzvacaritameM Aye huye kinhIM prakhyAt vyaktiyoMkA vivaraNa dedenA ucita samajhate haiM, jaba ki hamArA uddezya bhagavAnake zAsanakA yathAsaMbhava pUrNa paricaya upasthita kara denA hai / astu; (19) sAgaradattu agara khutyudattu veSTI !* 'strI nadIvat svabhAvena capalA nIcagAminI / undRttA ca jar3AtmAsau pakSadvayavinAzinI // " bhaavdevsuuriH| puMDradezameM tAmralipti nagara prakhyAt thA ! yahAMpara bhagavAna pArzvanAthajIke samayameM eka sAgaradatta nAmakA zreSTI putra rahatA thaa| sAgaradatta bharapUra yauvanameM paira rakha cukA thA, para to bhI vaha kAmazarase vIMdhA nahIM gayA thA / use svabhAvase hI striyoM kI sUratase vRNA thI, vaha unakA nAma sunate hI bahaka uThatA thA / kAmadevase usane isataraha pratyakSa hI virodha ThAna liyA thA, kintu vaha isa virodhameM saphala na huA ! kAmadevake zaroMne use vyathita avazya kiyA, para vaha usake hRdayako palaTa na sake ! ___ eka dina sAgaradattakI dRSTi eka vaNika sutAke sundara rUpa saundaryapara jA bhaTakI thii| usake manamohaka saundaryane sAgaradattako vihvala banA diyA thaa| vaha usake mukharUpI kamalakA bhauMrA to * inakI kathAyeM zvetAmbarAcAryake " pAzvanAtha carita "ke AThaveM sargameM varNita haiM / digamvara zAstroMmeM inakA ullekha nahIM hai| Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334] bhagavAna pArzvanAtha / __ avazya hI banagayA para vaha dUrase hI usake saundaryase apane netra saphala karanA cAhatA thaa| striyoMke prati jo usake kaTubhAva the, unako use kAminIkI rUpa-rAzi bhI dUra na kara sakI thii| kitu itanA hote huye bhI sAgaradattake bancunanone usakA vAgdAna saMskAra usa kanyAratnase kara diyA ! saMbhava thA ki isa sambandhase sAgaradattakA manobhAva badala jAtAH para aisA na huA aura isa bAtakA patA usa kanyAko bhI calagayA / vaha bar3I hI kheditamanA ho gaI; para nigaza na huii| umane eka zloka likhakara sAgaradattake pAsa bheja diyaa| jisameM usane likhA thA ki 'he buddhimAna puruSarala ! Apa isa mahilAkA anAdara kyo karate hai, jo sarvathA ApakI ananugAminI banI huI haiM ? pUrNinA cadrako apane Apa camakA detI hai, vase hI bijalI samudrako aura strI gRhasthako prakAzamAna banA detI hai| sAgarane isa zloko par3a DAlA aura yaha bhI usake hRdayako palaTane meM asaphala huA / usane isake uttarameM uparokta zloka likha bhejA, jisakA bhAva thA ki 'eka nadIke samAna strI svabhAvase hI capala aura nIcagAminI hai| jisa samaya vaha vandhanakI apekSA nahIM karatI hai to donoM pakSoMkA nAza karatI hai / basa vaha jar3a buddhi hai|' mAgaradatta ke isa uttarako pAkara vaha catura vaNikasutA jAna gaI ki jarUra kisI strIke asadavyavahArane inake hRdayako dUSita para rakkhA hai / isaliye hatAza honekI koI bAta nahIM hai / vAta bhI vAstavameM yUM hI thii| sAgaradatta apane pUrvamavameM eka vipra thA aura isakI strIne ise vipa dekara mAranekA prayatna kiyA thaa| yahI Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAgaradatta aura vandhudatta shresstti| [335 duHkhadAyI vyavahAra usake hRdayase isa bhavameM bhI nahIM utarA thaa| , isIlie vaha strI mAtrase dveSa karatA thaa| kintu zAyada pAThaka yahAM para vaNika kanyAkA usake sAtha isataraha patravyavahAra karanA anu'cita samajheM ! Ajakala jarUra nanhI umarameM vaNikoMkI kanyAoM ke vAgdAna saskAra aura vivAha lagna ho jAte hai aura vara-vadhUko eka dUsareke svabhAvakA bhI paricaya nahIM ho pAtA hai / isI kAraNa Aja dAmpatyasukhakA prAyaH hara gharameM abhAva hai aura Adarza dampati milanA muzkila horahA hai / kintu usa jamAne meM yaha bAta nahIM thii| taba pUrNa yuvA aura yuvattiyoke vivAha hote the aura paradA unake paraspara paricaya pAnemeM bAdhaka nahIM thaa| isI kAraNa ukta vaNika sutAne vinA kisI sakocake sAgaradattako premapatra likhA thaa| jaba usakA vaha patra bhI icchita phalako na de sakA, to usane eka aura patra likhA, isameM usane kahA ki 'sacamuca yaha to bar3A hI anyAya hai ki kevala eka strIke doSako lekara sArI hI strI jAtiko doSI ThaharA diyA jAya / kyA zuklapakSake pUrNamAkI rAtrise isIlie ghRNA karanA ThIka hai ki usake pahale kRSNa pakSameM usakI bahina bilkula aMdherI hotI hai ? sAgaradatta isa sAragarmita uttarako pAkara avAka raha gayA ! rUpa-saundarya avazya hI usake manako palaTane meM asaphala rahA thA, parantu jJAnamaI viveka-vacana apanA kArya kara gye| sAgaradatta usa vaNika-kanyAkI buddhimattAke kAyala hogaye / unako apanI galatI najara paDa gii| unhoMne jAna liyA ki sacamuca sArI strIjAtiko dUSita ThaharAnA anyAya hai| isa jAtiko hI yaha saubhAgya prApta Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 ] bhagavAn pArzvanAtha | haiM ki vaha triloka vaMdanIya tIrthaMkara bhagavAnako janma dekara jagatakA kalyANa karatI hai / isalie strI mAtrase ghRNA karanA buddhimattA nahI hai / vaha hamAre AdarakI pAtra haiM / unakI avahelanA karanA, striyoMko pairose ThukarAnA apanA apamAna karanA hai| basa jaba sAgaradattakA hRdaya isa taraha palaTa gayA, to sAnada donoM yuvaka yuvatIkA zubha lagnameM vivAha hogayA / vaha sukhapUrvaka gRhastha jIvana vyatIta karane lage ! una dinoM bhAratIya vyApAra AjakalakI taraha heya avasthAmeM nahI thA | tabake vyApArI bhI kore dalAla nahIM the / sutarA ve dezavideza ghUmakara apane dezake vyApArako unnata banAte the aura yahAMkI Arthika dazA phalatI-phUlatI dekhate the| taba yaha bAta bhI na thI ki rAjanItike nAmase vividha dezoMmeM vyApArika pratisTaddhA calatI ho aura mAyAvI cAloMse nirbala athavA parAdhIna jAtiyoM ke jIvana saMkaTApanna banAye jAte hoM / sAtha hI usa samayake vyApArameM yaha bhI vizeSatA thI ki usa samayake vyApArI svayaM hI deza videzameM jAyA karate the / videzoM meM jAnA taba pApa nahIM samajhA jAtA thA aura na ghanika vyApArI svayaM parizrama karanA apanI zAnake khilApha samajhate the / isI anurUpa sAgaradattane bhI vyApArake liye videza jAnekI ThaharAI ! vaha sAtavAra videza gayA, paraMtu sAtoM hI daphe usake jahAz2a samudra meM naSTa hogaye / lAbhAntarAya karma usake mArgameM aisA Ar3A ArahA thA ki use bAra 2 prayatna karane para bhI lAbha nahIM hotA thA, kintu kisIke sarvadA ekase hI dina nahIM rahate hai / AThavIM bAra use apane vyApAra meM khuba hI naphA Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAgaradatta aura bandhudatta shresstti| [337. huA-usake parizramakA phala mila gayA ! vaha harSakA phUlA ghara lauTA aura devAlaya nirmita karanemeM usa dhanakA eka bhAga kharca karanA usane ThAna liyaa| logoMke kahanese vaha puMDradezameM sthita bhagavAn pArzvanAthake samavazaraNameM darzana karane gayA aura vahAM usane apane manobhAvako prakaTa kiyA ! kahate haiM ki bhagavAnakA parAmarza pAkara usane devAlayameM zrI arhat bhagavAnkI bimba bar3e samArohase sthApita kI aura vaha AnaMdase dharmArAdhanameM kAlakSepa karane lagA! vAstavameM usakA yaha kArya eka Adarza kArya thaa| "apane vyApArase jo lAbha uThAo usameM se eka mAgako samayakI AvazyaktAnusAra mahApuruSokI sammati lekara dharmArtha kharca do" mAno isa saMdezako hI vaha Ajake vyApAriyoke liye vyakta kara rahA thA ! isI samaya sAgaradattake pariNAmoMkI dazA sudhara calI thI aura usane bhagavAn pArzvanAthajIke nikaTase vrata grahaNa karanekI ThAna lI thI kintu hatbhAgyavazAta use vidita huA ki bhagavAnkA vihAra anyatra hogayA ! vaha dila masopta kara raha gayA ! phira usakA kyA huA yaha vidita nahI hai ! ___bhagavAn pArzvanAthanI vahAMse vihAra karate huye nAgapurImeM pahuMce the| usasamaya nAgapurImeM dhanapati seThake bandhudatta nAmaka putra bar3A hI suzIla thA / bandhudattakA vivAha vasunanda seThakI putrI candralekhAse huA thA; parantu ThIka usa avasara para jaba kaMkaNa badhUke karameM bAMdhA jA rahA thA, eka sapane use Dasa liyA / raMgameM bhaMga ho gaI-AnandameM krandanAda hone lagA ! saMsArakI kSaNika dazAkA pratyakSa citra hI khica gayA ! so bhI eka daphe hI nahIM, Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338] bhagavAn pArzvanAtha / balki ThIka chai daphe yahI ghaTanA ghaTita huI ! loga vandhudattako 'viSahasta' kahane lage aura koI bhI usake sAtha apanI kanyAkA vivAha karaneko rAjI na hotA thA / bandhudattako bhI apane bhAgyapara roSa A rahA thA ! buddhimAn pitAne isa samaya use siMhaladvIpako vyApArake liye bheja diyA ! bandhudattane vahA khUba dhana kamAyA, parantu lauTate samaya abhAgyase usakA jahAja naSTa ho gayA aura vaha eka takhtAkA sahArA pAkara eka sampattizAlI dvIpake kinAre jA lgaa| vahAMpara eka maNimaI parvata thA / bandhudatta usakI zivirapara jA pahuMcA aura vahAM bhagavAn neminAthajIke bhavya maMdirake darzana kiye evaM vahAM usane zrAvakake vratoko grahaNa kiyA / usake isa sarala bhAvako dekhakara citrAMgada nAmaka samyaktvI vidyAdhara bahuta hI prasanna huA / usane isakA vivAha karavA denekI vyavasthA karadI ! kinhIM vidyAgharoMke sAtha baMdhudattako usane kauzAmbI bhijavA diyaa| vahAM vaha bhagavAna pArzvanAthanIke maMdirameM darzana kararahA thA* ki vahAke jinadatta seThane inako dekha liyA aura inake sAtha apanI priyadarzanA nAmakI kanyAkA vivAha kara diyA ! bandhudatta khuzI2 yahAM rahane lagA, kintu Akhira usane apane ghara jAnekI ThaharAI / bandhudatta garbhabhArase jhukI huI apanI priyAko lekara nAgapurIko jArahA thA ki mArgameM bhIlone ise lUTa liyA aura ve priyadarzanAko bhI isase chIna le gaye / ina bhIloMkA svAmI candrasena * yaha jIko nahIM lagatA ki bhagavAnke sAkSAt vidyamAna rahate hue unake nimba vanagaye hoM / isa apekSA ina ghaTanAoMkA spaSTa ghaTita huA samajhanA jarA kaThina hai| Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAgaradatta aura bandhudatta shresstti| [339 thA, usane jaba priyadarzanAko jinadattakI putrI jAnA to vaha bar3e asamaMjasameM pdd'gyaa| jinadattane usakA bar3A upakAra kiyA thA ! isaliye priyadarzanAko usane baDI hoziyArIse rakkhA, aura baMdhudattako DhUMDhaneke liye AdamI dauDA diye ! parantu bandhudattakA patA na claa| isI antarAlameM priyadarzanAko vahIM eka putraratnakI prApti huI ! ____ idhara baMdhudatta apanI priyAke virahameM vyAkula huA vizAlAko jArahA thaa| vahAM usake cAcA the; kiMtu mArgameM sunA ki usake cAcAke kuTumbako vahAMke rAjAne kisI aparAdhake liye bandhIgRhameM DAla diyA hai / bandhudattake sirapara AphatakA pahAr3a hI TUTa pdd'aa| use usasamaya apane kutakarmoke phala pAnekA rahasya samajhameM AyA ! vaha duHkhitahRdaya hokara vahAse nAgapurIkI ora cala diyA, kiMtu mArgameM use usake cAcA mile aura sAtha hI azaraphiyoMse bharA 'eka sandUka milA / isI samaya vahAke kotavAlane inako rAjyakI corI karanekI AzaGkAse bandIgRhame DAla diyA ! kitu badIgRhameM pahuMcaneke sAtha hI usake bhAgyane palaTA khAyA / rAjAkI corIkA patA clgyaa| asalI cora pakaDA gayA, bandhudatta aura usakA cAcA chor3a diye gaye, ve chuTakArA pAkara apanI rAha lge| mArgame candrasenake Adamiyone inheM pakar3a liyaa| eka Aphatase chUTe to dUmarImeM phaMsa gaye, parantu isameM unakI bhalAI hI thii| unakA zubhodaya thA jo bhIla unako pakar3akara candrasenake pAsa le cale / vahAM bandhusenakA apanI priyA aura putrase samAgama huA, ve AnandapUrvaka vahAse vidA hokara apane ghara pahuMce ! savane vaMdhudattakA bar3A sammAna kiyA aura bahuteroMne unakI AtmakahAnI Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 ] bhagavAna pArzvanAtha / sunakara jainadharmameM zraddhAna kiyA ! idhara jaba bhagavAna pArzvanAthajIke samavazaraNake nAgapurI pahuMcanekA samAcAra bandhudattako mAlUma huye, to vaha bar3e modabhAvase bhagavAn kI vandanA karaneko gayA / vandanA karake usane bhagavAnase apane pUrvabhava sune aura vaha atyanta harSita huaa| uparAnta usane bhagavAnke dharmopadezako sunA aura unase paMcavratoMko gRhaNa kiyaa| bhagavAnake mukhase yaha sunakara ki vaha aura usakI patnI dUsare bhavase mokSalAbha kareMge, use bar3A hI satoSa huA ! vaha bhagavAnko namaskAra karake ghara lauTa AyA aura dharmamaya jIvana vyatIta karake sahasrAra svargameM jAkara deva huA ! jainadharmakI kRpAse use svargasukhoMkI prApti huI ! satdharma sadA hI sukhadAI hotA hai ! isaprakAra bhagavAnke samayake do seTha-putroMke darzana karake hama zeSameM unake tIrthake katipaya anya mukhya vyaktiyoMkA digdarzana kareMge aura phira bhagavAnkA mokSakalyANakakA divya varNana dekhakara unakA bhagavAn mahAvIrajIse jo sambandha thA, usako prakaTa kreNge| x mahArAjA kurakuNDu "tahiM desiravaNNaI dhaNakaraNa puNNaI, achiNayari sumaNohariya! jaNa NayaNa piyArI mahiyalasArI, caMpANAmai guNabhariya // 3 // " 'tahiM ari vidAraNu bhayataru vAraNu dhADIvAhaNu pahu huyauM / ' --muni kaNayAmara ! rAjA dantivAhana usa bhuvanamohinI yuvatIkI ora ekaTaka nihArate hI raha gaye / vaha usakI atularUpa rAzipara vimugdha ho Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahArAjA karakaNDu | [ 341 gye| unakI samajhameM na AyA ki vaha manuSya hai athavA yakSa hai yA apsarA hai / tisapara yaha jAnakara vaha aura bhI acaMbhe meM par3a gaye ki jisa sundarIne unake manako moha liyA hai, vaha usa kusumapura nagara ke kusumadatta mAlIkI kanyA hai / aise sAdhAraNa manuSyake ghara meM isa zubha lakSaNoMvAlI, bar3I 2 rAjakumAriyoke rUpako cinautI denevAlI kanyAkA janma lenA unakI samajhameM na AyA ! jagalI phUloMke bIca gulAbakA pAlenA eka ajIba hI bAta thI / vaha saMzaya meM par3a gaye, rAjAjJA honekI dera thI ki kusumadatta vahAMpara A upasthita huA / rAjA daMtivAhana ne usase pUchA ki tere yahAM yaha kanyA kahAMse AI ? jo satya bAta hai usako kaha de, isImeM terI bhalAI hai / becArA garIba mAlI avAka rahagayA ! vaha mana hI mana socane lagA ki yaha Aphata kahAse AgaI ? isa kanyAko maiMne nAhaka hI pAlA / na jAne isane rAjAkI kyA avajJA kI hai jo ve mujhapara kupita haiM ? aba to saba bAta jyoMkI tyo kaha dene meM hI bhalAI hai / yaha socakara vaha bolA ki mahArAjakI duhAI ! yaha kanyA merI nahIM hai / gaMgAnadImeM bahatA huA eka sandUka mujhe kaI varSa hue taba milA thA / usameM yaha kanyA navajAta dazAmeM banda thI | mahArAjake vizvAsa hetu mai vaha sandUka abhI liye AtA hUM yaha kahakara mAlI vahAM sandUka le AyA / rAjAne usa sandUkako dekhA / usameM use eka mudrA (mohara ) dikhAI par3I, jisase usane jAna liyA ki vaha rAjavazakI putrI hai / yaha dekhakara usake harSakA pArAvAra na rahA / vasa phira derI kAhekI thI ? rAjA dantivAhanane zubha lagna meM bar3e hI Anandase usa sundara padmAvatI nAmakI 1 Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342] bhagavAn pArzvanAtha / rAja-kanyAkA komala kara vivAha-vedI para grahaNa kara liyA / thor3e hI dinoMmeM ina navadampatimeM gAr3ha prema hogayA ! padmAvatI rAnA dantivAhanakI bar3I priya rAnI bana gaI! ___rAnA dantivAhana aMgadezame campAnagarake rAjA the| usa samayake rAjAoMmeM yaha bhI mukhya the / vAstavameM padmAvatI bhI rAnakanyA thI aura vaha kausAMbIke rAjA vasupAlakI putrI thI / ('kausaMvie rAyaho pamariya chAya ho, vasupAlahu paumAvai duhiyAiyA maNivirAe' ) yaha rAnadampati AnadapUrvaka kAlakSepa kara rahe the ki rAnavazako AlhATake kAraNa yaha samAcAra sunAI diye ki rAnI padmAvatIke zubha garbha hai / rAnIke yaha dina vaDI khuzIse kaTane lage / use misa vAtakI AkAMkSA hotI usakI pUrti kara dI jAtI thii| hara taraha use harSamanA rakhane kA prabaMdha thaa| mAtA aura paristhitikA prabhAva garbhastha vAlakapara bhI paDatA hai, isa bAtakA pUrA dhyAna rAnI padmAvatI ke viSayameM rakkhA jAtA thA / isa dazAmeM garbhastha bAlakakA prabhAva bhI mAtAkI cAlaDhAlameM pragaTa hone lagatA hai / mAtAkI bhAvanAoMse hI usakA paricaya mila jAtA hai / rAnI padmAvatIke hRdayameM bhI aTapaTI bhAvanA uTha khar3I huI / vaha asA-vAra thI, jo garbhastha bAlakake asAdhAraNa prabhutvako pragaTa kara rahI thI, usakI icchA huI ki kuRtumeM hI meghamaNDalase AcchAdita AkAzake hote huye rAjAke sAtha hAthIpara baiThakara vanavihAra karanA cAhiye / rAjA dantivAhana isa samaya apanI priyAkI pratyeka -icchAko pUrI karanemeM tatpara the| unheM isa bAtako pUrI karanemeM bhI dera na lagI / unhoMne apane vidyAdhara mitrakI sahAyatAse mAyAmaI Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ { : mahArAjA karakaNDu ' [ 343 meghoM ko bhI siraja liyA / usa z2amAne meM bhI padArtha vijJAna itanA unnata avazya hI thA ki AjakalakI taraha kRtrima bAdala taba bhI vidyA balase banAye jA sakte the / meghoMke Ate hI rAjAne narmadAtilaka nAmaka hAthIko sajavAyA aura usapara rAnIko baiThAkara vaha vanavihAra ke liye cala diyaa| bAtoM hI bAtoM vaha bahuta dUra nikala Aye aura itanemeM hI haThAt hAthI bhI vijaka gayA / vaha rAjA - rAnIko le bhAgA / kisI taraha bhI usane aMkuzako na mAnA / yahI bAta muni kaNayAmara kahate haiM: " so kuMjarUduDaraM cittipahiha bhaggauM jAi kilijaraho / tA jaNavaDa dhAviDa kahevaNa pAvija vAhuDigaDa soNiyapura ho / 12 duSTa hAthI vetahAzA bhAgatA hI calA gayA / usane eka gahana vana meM praveza kiyA / rAjAne isa samaya yahI ucita samajhA ki yadi maiM isase baca sakU to kisI na kisI taraha ise pakar3avA lUMgA / isI bhAvako dRDha karake vaha eka vRkSakI zAkhA pakar3akara laTaka gaye / hAthI unako chor3akara bhAgatA hI calA gayA / bicArI padmAvatI rAnI usapara akelI baiThI raha gaI / usake bhAgya meM azubha karmakI rekhAyeM khiMca rahIM thIM aura vaha isa samaya pUrNa phalavatI thI / bicArIko anAyAsa hI pativiyogakA kaSTa sahana karanA pdd'aa| kahA to prasannacitta hokara vanavihAra karane nikalI thI aura kahAM yaha viraha - dAha utpanna hogayA / usake vivekane use DhADhasa baMdhAyA / ---------- dhIraja bAdhe vaha apane bhavitavyakI bATa johane lagI / hAthI bhAgatA huA bar3hatA hI gayA / rAjA jabataka lauTakara caMpApura pahuMce hI pahuce ki tabataka vaha kosau dUra calA gyaa| patA lagAnA bhI muzkila Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 ] bhagavAn pArzvanAtha | ho gayA / hAthI roSameM bharA huA jAkara eka tAlAba meM ghuma par3A aura yahI mAlUma huA ki rAnI padmAvatIko vaha pAnI meM Dubo hI degA, kintu yahAM ThIka maukepara rAnIkA puNya sahAyaka hogayA / vanadevIne prakaTa hokara rAnIko usa tAlAbake nikaTavAle suramya upavanake eka vRkSake tale baiThA diyA ! yaha upavana daMtipura nagara ke nikaTa thA, yaha bhI 'karakaMDucariya' meM likhA hai, yathA:"tA diu UvavaNu kharukhku / mayarahiyauNI raNAyamukhu // tarhi rukhako tale vIsamai jaam| NaMdaNuvaNu phulliu phaliGa tAma // tA daMtIpura ke vivicitta / bhaDa mAlihi aggaha kahiya vatta // X X X teM taru talita tAla diTThI divbavAla / NaMvaNasirisohaI guNavamAla|| puNu ciMtai u sAmaNNa eha / ruveNa auchI divvadeha ||" inase yaha bhI prakaTa hotA hai ki usa upavana meM baiThI huI padmAvatIko vahAke bhaTa nAmaka mAlIne dekhA thA / vaha usako dekhakara AzcaryameM par3a gayA thA / rAnIkI divya dehako dekhate huye vaha sahasA yahI na nizcaya kara sakA ki vaha yakSI hai athavA koI rAjaputrI hai / Akhira vaha mAlI usake nikaTa Akara saba hAla pUchane lagA aura saba hAla sunakara usane rAnIko sAntavanA dI / uparAMta vaha rAnIko apane ghara livA legayA / usane du.khIjanoM ko Azraya denA apanA kartavya samajhA aura usane rAnIko baDI hozi- yArIse apane yahAM rahane diyA ! usakA yaha suvarNa kRtya bhAratIya sabhyatAke AdarzakA eka namUnA thA / duHkhI aura aMbalA janakI - sahAyatA karanA sacamuca eka khAsa dharma hai, kintu Aja ke bhAratameM Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahArAjA krknnddu| [345 yaha maryAdA prAyaH uThasI gaI hai| yahI kAraNa hai ki Aye dina abalA striyoM aura garIboMpara atyAcAra honeke samAcAra sunAI dete haiN| yaha bhAratIya maryAdAko kalaMkita karanekA prayAsa hai, jo sarvathA tyajanIya hai / bhaTa mAlIkA anukaraNIya udAharaNa isa ora samucita kartavya nirdiSTa kara rahA hai| rAnI padmAvatI isa mAlIke yahAM raha to rahI thI; parantu isa bhale mAnasakI mAradattA nAmakI strI bar3I hI krUrA aura duSTA thii| vaha padmAvatIko caina nahIM lene detI thI / eka roja usakI bana AI / mAlI to dUra bAhiragAMva gayA thA / gharapara vahI akelI thii| usane caTase rAnIko bAhara kara diyaa| vaha apane duSTa svabhAvase lAcAra thii| use rAnIkI dayanIya dazApara jarA bhI dayA nahIM AI ! lAcAra hokara rAnI padmAvatI rotI huI nagarake bAhira smazAna bhUmitaka -pahuMcI thI ki vahI use prasavavedanAne aagheraa| usI smazAnameM . usane putra prasava kiyA / dekho karmokI vicitra gati / rAjamahaloMmeM phUlokI sejapara sonevAlI rAnI padmAvatI akele hI nirjana smazAnameM putra prasava karatI hai| usake nikaTa eka mAmUlI paricArikA bhI nahIM hai| hai to kevala bhArata-vasundharAkA snehamaI aMcala hai| usIke sahAre vaha vahAM bhI sAnanda putra prasava kara sakI ! putrotpanna hogayA-rAnIke viSAdameM harSake vAdala umar3a aaye| aura vaha phaladAtA bhI huye| navajAta zizukA sitArA camaka gayA ! usa smazAnabhUmikA mAtaMga bar3I vinayabhAvase rAnIke nikaTa Akara kahane lagA ki 'mAtA' AjJA kIjiye-Apa merI svAminI haiN|' -padmAvatI rAnIne yaha Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346] bhagavAna pArzvanAtha / anokhI bAta sunakara usase pUchA-"tuma kauna ho, jo mujha duHkhinIko apanI svAminI kahate ho ? bhAI, mai to tumheM nahIM jAnatI huuN|" vaha mAtaMga bolA-" vidyutprabha nagarake rAjA vidyutprama aura rAnI vidyullekhAkA mai vAladeva putra hUM / eka dina maiM apanI strI kanakamAlAke sAtha dakSiNakI ora krIr3A karaneko jArahA thaa| mArgameM kaliMgadezake uparAMta zrI viMdhyagailakI rAmagiri gipirapara zrI vIra nAmaka munirAja virAjamAna the| ('hatAe samau darikaNadisihi rammamANu gayaNuya legaDe, aMdhakaliMga ho aMtariNa, vinaya selu aggaha ThiyauM // 2 // ') isaliye merA vimAna unake Uparase nahIM jAsakA / (muNIsaru diTThaU-tahoNAU callA divva vimANu) mujhe bar3A bhArI krova utpanna huA kyoMki maine samajha liyA ki inhone hI mere vimAnako rokA hai| ataeva vIra muniko maiMne upasarga karanA prAraMbha kiyA / (vikiDa uvaplaggu tAsu) parantu unake puNyaprabhAvase merI saba vidyA naSTa hogii| maiM bhauMcakkAse raha gayA / mujhe ceta huA / maiMne aneka prakArase una munivarakI stuti kI aura uparAMta unase vidyA siddha honekA nimitta pUMchA hai| unhoMne kahA ki caMpApurake rAjA dantivAhanakI padmAvatI rAnIko duSTa hAthI le bhAgA thA, so vaha daMtIpurameM mAlIke yahAM rahatI hai / kintu mAlina unako apane gharase nikAla degI aura vaha bhImamasAnameM putra prasava kregii| usa bAlakakI tU jatra rakSA karegA aura 1-puNyAtrava kathAkoSa pR0 20 isa graMthameM agADI padmAvatIkA sahAyaka honA aura hastinApurakA smazAna batAyA gayA hai, jo isase prAcIna muni kaNayAmara viracita 'karakaDu mahArAra cariva' se vAvita hai| Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahArAjA krknndd| [347. vaha rAjyAdhikArI hojAvegA taba usake rAjyameM hI tujhe vidyA siddha, hoNgii|' so he svAmin ! isa mAtaMgabheSameM maiM vahI vidyAdhara putra vAladeva hUM / ( mAyaMgaho ruveM kheyaraiM ) usa dinase mAtagake veSameM isa smazAnakI dekharekha rakhatA huA yahI rahatA huuN|" bAladevakI yaha AzcaryabharI vArtA sunakara rAnI padmAvatIko saMtoSa huaa| usane dhIraja dharake apane navajAta zizuko use de diyA / aura umase kahA-'to isa bAlakakA lAlanapAlana tU hI kara / ' bAladevane bhI snehapUrvaka vaha bAlaka leliyA aura ghara le jAkara apanI patnIko sauMpa diyA ! usane bhI bar3e premase use apane vakSasthalase lagA liyaa| bAlakake hAthoMmeM khujalI thI / isa kAraNa usakA nAma unane karavaMDu rakha diyaa| (taho paurakaMDu derakevi karI, karakaMDuNAmu kiu payaDudhari) 1-terUsivi puNu modiNNu evau / NahubhagAlahe sahi vijjayAu // te sAve vijjau gau khaNeNa / mai ciMtiurvAhaNNie NiyamaNeNa // ehu muNivaru Nau sAmaNu hoi / ta hoi khaNadveja bhaNei // ima maNi vicalahi laggu tAsu / kiM munivara maho kiuvijjaNAsu // kiMkara tumheM he deva deva / jammeviNa chaDau tujha seva // kohANatu sAmahi sAmisAla / mApasarau taNu vaNe sayaNa kAla // to kyaNe uvasamu gau muNiMdu / matANa pahAveNa phaNiMdu // (isase to svaya munivarakA kupita honA pragaTa hai ?), dhattA-so muNivaru jANivi tu maNu, kamakamala evi piNu pabhaNi cau / he mugivaru karuNai kahahiM maho, kaha hosai vijjauramaNiyau // 4 // taM suNivi muNIsaru paramaNANi, maho sammuhu volai divya vANi / he kheyara capANarAhi vAsu, sirI dhADI vAhana baMdhurAsu // pomAvai vahIM bhAmaNi __gaeNa, NevenI duThe kari viteNa / pAve vIsA puNu mAlieNa, datIpure. NavI turiya eNa // taho dhariNie kalahu kareti sAvi, NIsAriya avisai ihAvi / tahoNaMdaNu hosaI pavarakheDe, pAlesahi so tuhaM guNaNikeceM // 10 Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348] bhagavAna pArzvanAtha / duHkhinI rAnI isataraha apane putrako svarakSita sthAnameM choDakara pAmake eka zramaNoMke nagarameM calI gaI aura vahAM eka AryikAke AzrayameM rahane lgii| eka dina usake sAtha jAkara usane samAdhigupta munirAjake nikaTa (NAmeNa samAhiguttuparu ) dIkSAkI yAcanA kii| kintu munirAjane use usasamaya dIkSita nahIM kiyA aura kahA ki 'pUrvabhavameM tUne tInavAra apane vrata bhaMga kiye haiM, unake phalarUpa tIna duHkha tujhapara AnevAle haiN| so unakA upazama hocukane para tathA putra rAjyakA sukha dekhakara usIke sAtha tu bhI tapa dhAraNa kregii|' yaha sunake padmAvatI usI sAdhvIke sAtha rahane lgii| idhara karakaMDu vAladevake yahAM dinoMdina bar3hane lgaa| ucita kAlameM vAladeva vidyAdharane use dhIre 2 saMpUrNa kalAoMmeM catura banA diyA! isapakAra karakaMDu Adi usa bhIma smazAnameM sukhase samaya vyatIta karane lge| ___eka dina zrI jayabhadra aura vIrabhadra nAmake do munirAna usa smazAnameM Akara virAjamAna hogaye / (te bhIma masANayaM Aya jAna) usamamaya eka muTake netroMmeMse tIna vAMsa ugate haye dikhalAI diye| isapara kisI sAdhune una AcArya mahArAjase jijJAsAkI ki 'bhagavAna' yaha kyA kautuka hai ? AcAryane kahA-'isameM Azcarya kucha nahIM hai, isa nagarakA jo koI rAjA hogA, ina tIna vAMsoMse usake aMkuza, chatra aura dhvajAke daMDa banAye jaayge| usasamaya yaha bAta ____-tAdukhIra maNi pomAvai, samaNiyara ho gayara ho, khaNi gayAi, samaNirayA ajjiyaka tiyA he, achaMtiyaja mlitaavthiN|-punnyaashrvmeN gAdhArI brahmacAriNIke ApameM rahane vavAyA hai| pR0 21. Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahArAjA krknnddu| [349 brAhmaNane suna lI, so vaha una vAMsoMko usI samaya kATa legayA aura pIche kisIprakAra karakaMDune usase unheM leliyA / " una bAMsoMko karakaMDune kyA liyA, sacamuca vahAMkA rAjya hI unake hAthoMmeM AgayA ! kucha dinoMmeM vahAMkA rAjA kAlake gAlameM jA phaMsA ! vaha putrahIna thA usakA koI uttarAdhikArI nahIM thaa| nagarabhara hAhAkAra karane lagA thaa| (sunAmuhAhArauTThiu puravarammi, aidukhu pavihiMunaNavayammi) isasamaya eka rAjAkI khonameM pATakcha hAthI chor3A gayA thaa| vaha hAthI karakaMDuko hI apanI pIThapara baiThAkara nagarameM le AyA thaa| (Nijhara jharaMtamaya gillagaMDe karakaMDu caDiu tAkari payaMDe / kavilIlA maNaharaM paha vaheiM-Na sukhada aharAvaI saheI) nagaravAsiyoMne isapara karakaMDuko apane nagarakA rAnA banA liyA aura khUba Annada manAyA thaa| karakaMDurAnA hogaye -unako vaibhavakI prApti huI ! unhIka sAtha bAladevakI bhI vidyA siddha hogii| mahApuruSoMkA satsama sadA sukhadAI hotA hai / vaha vidyAdhara prasannatApUrvaka karakaMDuko namaskAra karake apane nivAsasthAna vijayAIko calA gyaa| idhara karakaMDu . Anandase rAjya karane lge| 1-puNyAzrava kayAkoSa pR021-2212-muni kaNayAmara viracita karakaMDu carita'meM yahApara kanaujake eka rAkSasakA AkhyAna aura diyA hai, jisane karakaDukI sevA svIkAra kI thii| tathApi banArasake eka vaNikakA bhI ullekha hai; yathAH"vANArasiNayara ho mittavevi, desattaragaya aannaanntevi| dhaNu ajivi Avahi calivijAma, vA atari rakkhasu riThThatAma / so parikavite bhayabhIvaNaTTha, pAviThTha jematava caraNa bhaha / gara muNahiM kiM himavae avANa, te pAvieteNa , palAyamANa / vaNArasi Nayari magAhirAmu, ariviMdu garAhiu~ asthi NAmue Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 ] bhagavAna pArzvanAtha / eka roz2a kisI vaNikane Akara inase kahA ki 'mahArAja, soraThadezameM girinagarake rAjA arisirake bar3I hI rUpavatI madanAvatI nAmakI kanyA hai| vaha sarvathA Apake yogya hai / ' karakaDu isa samAcArako sunakara girinagara pahuMce ! saubhAgyase svaya madanAvatIne inako dekha liyA aura vaha inako dekhate hI kAmavANase vyathita hogii| yaha jAnakara usake pitAne karakaMDuko bar3e Adarase apane yahAM ThaharAyA aura zubhalagnameM madanAvatIkA vivAha karakaMDuse karA diyaa| (suvisuddha diNahi ranie maNAha, sAmaMtahiM kiyau vivAhu vahA) nisa samaya vivAhakA maMgalIka utsava horahA thA, ThIka usI samaya rAnI padmAvatI bhI vahAM pahuca gii| unane harSita hokara karakaMDuko AzISa dii| vivAha uparAnta rAnadampati daMtipura lauTa aaye| daMtepurameM bhI khUba utsava manAyA gyaa| yAcaka janoko dAna diyA gayA aura zrI jinamadirameM pUjanabhajana kiye gaye! phira rAjA karakDu AnandapUrvaka madanAvatIke sAtha kAlayApana karane lage kintu isake kucha dinoM bAda hI caMpAse rAjA daMtivAhanakA dUta bUre samAcAra lekara aayaa| usane kahA ki yAto karakaMDu mahArAja rAnA 1-"etthathideva soraTTha desu, suralou viDaviu je asesu / tarhi, zAyaru giriNayaru NAmu surakheyara Nara NayaNAhirAmu / tahiM rAu asthi ari- . sira kayatu, ajava muNau ajiyagi katu / " 2-'karakaDu geya AyaNaNeNa, mayaNAvali pIDiya kAmaeNa / AyaNa vivAlehi taNipavatta, rAeNalihAviya harimaNetta / " 3-"tahiM avasari pomAvai vimAya, NiyaNadaNu dekhahu turiya aay| sAdiTThI karakaDeNiveNa, puNu paNamiva bhAveNa vnnnnvenn| NiyaputavivAheM harisiyAi, AsIsayadaNIturiu taaii| ciru jIvahi NadaNu puhaizAha, kAlindI surasarijA vavAha / " (AsIsadevisAgaya turti)| 6- capAhivaduvau ANi etyu / ' Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahArAjA karakaNDu | [ 36 daMtivAhanakI AjJA svIkAra kareM, varana raNakSetra meM AjAveM / karakaMDu kSatriyaputra the | unane raNakSetrameM AnA hI svIkAra kiyA, dUta lauTa gyaa| caMpAnareza usake mukhase karakaMDukA uttara sunakara AgababUlA hogae / unhone raNabherI bajavA dI aura kUcakA bigula phUka diyA gayA / niyata samaya meM caMpAnareza dalabala sahita daMtipurake nikaTa Apahuce / karakaMDu bhI senA sahita mukAvilA karane ko taiyAra the / donoM daloMkI muThabher3a honevAlI thI / raNakSetrameM yoddhA hUMkArane hI lage the ki itane meM rAnI padmAvatI vahAM ApahuMcI / unhone pitAputrakA Apasa meM paricaya karA diyA aura isataraha khUnakI nadiyAM bahate bahate baca gaI, raNacaMDikAkA khappara na bharane pAyA, kintu AnandadevIkI bahubhAti arcanA hone lagI / rAjA dantivAhana apanI priyA aura putrako pAkara baDe prasanna huye aura bar3e Adara se unako caMpAnagara livAle gye| vahAM pahuMcakara phAlAntara meM rAjA dantivAhanane rAjapATakA mAra kara kaMDuke hAtha meM chor3a diyA aura Apa digabara muni hogaye, duddhara tapazcaraNa tapakara antameM zivaramaNIke galahAra banagaye / idhara karakaMDu nItipUrvaka rAjya karane leNge| 1- " iyekhivi Niu karakaDu NAmu / gajajaNaNa Nayaru guNagaNiya dhAtu // ghattA - je sagari suDavara kheyaraha, bhaujaNiyau ghaNuharama asarahiM, te veDi paTTaNa caudisahi, gaya turayaNa gariMdahi duddharahiM // 12 // " puNyAzravameM kararkaDukA capAkI ora vaDhanA likhA hai / 2 - ' tA duddhararAyaha jo dharadu, karakaMDaho vau rAya paTTU / puNu appaNu rAya tarakaNeNa, taNumaDiu tavasiribhUsaNeNa / kamma gaDhi NiuvaNa sAru, taucari visududdharu kAmamAru / taNu chaDevikhaDivihimayagaDa, so laggau sivavahutaNae kaThu / ghattA - gau dhAr3IvAhaNa, siyaNilau, kaNayAmara vaNNau guNaha varu / karakaDu karatau rajju puri, so acchai maNiNihiyayaharu || 22 || " Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___352] bhagavAn pArzvanAtha / eka samaya matriyoMne karakaMDuse kahA ki-'he deva, drAvir3a, ceram, cola, pAMDya Adi dezake rAjA ApakA zAsana nahI svIkAra karate haiM. yadyapi anyathA ApakA zAsana niSkaNTaka digantavyApI horahA hai / isaliye he prabhu, unako jItanA cAhiye / " karakaMDuke manameM bhI yaha salAha car3ha gaI aura usane senA susajjita karAkara dakSiNa bhAratakI ora payAna kara diyA ! kucha dinoMmeM yaha loga terapura nAmaka nagarameM pahuMca gaye / karakaMDu vahIM DerA DAlakara Thahara gayA / dUsare roja inhoMne eka pratIhArase pUchA ki vahAM koI ramapIka dekhaneyogya sthAna bhI hai| usane bar3e harSase vahIM pAsameM pazcimakI aura eka darzanIya parvata vatalA diyaa| karakaMDa phaurana hI usake darzana karaneko gaye / parvatake Upara unhoMne eka manohara vApI dekhI aura guphAke bhItara zrI vItarAga jinendrabhagavAnakI manojJa pratimAke darzana kiye| unhoMne darzanavaMdanA karake apanA janma saphala mAnA ! uparAMta vaha dUsare parvatapara bhI zIghra car3ha gaye ! vahAM unhone dekhA ki eka kuNDameM jala bharA huA hai aura kamala khila rahe haiM / eka hAthI unameMse eka kamalako toDakara vApIke dvArapara car3hA rahA hai / isa kRtyako dekhakara karakaMDuko yaha vizvAsa 1-"so mahvarUpa bhaNai deva deva, tujjamahiyalu sayaluvikarai seva / pArIdIvar3adeseNiva atthighiTTa, teNamahiMNakAsu viddiNaiduTacha / siri coDipaDiNameNa cera, NaDa karahiM tuhArI deva kera / "2-e agghideva pachimadisAhi, aiNiya duu pavvau rmmutaahi| 3-puNu diTThau te jiNa vIyarAu, sayuNaNarhi laggau sANu rAu / puNyAzravameM pahale lar3AI huI vatalAI hai / pR0 23. 4-jiNesahavAdavi pachiva vevigiriMdaho uppari siggha caDevi / NihA. lyatehiM dissaha muhAI, maNAmma pivAI jAi suhAi / ityAdi. Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahArAjA karakaNDu | [ 353 hogayA ki isa vApImeM avazya hI koI pUjyanIya deva hai ! isaliye usane usa vApIko khudavAyA, jisameMse eka maMjUSA ( sandUka ) meM rakkhI huI pArzvanAtha bhagavAnakI ratnamaI pratimA nikalI / usa manohArI pratimAke darzana karake karakaMDune bar3A harSa mAnA aura usakA argaladeva nAma rakhakara usa guphAmeM sthApanA karadI | yaha bhavya sthAna unhone 'kali' nAmase saMjJita kiyaa| (govaDaNu hariNA kaliuNAM ) isI anurUpa vaha Aja bhI kalikuNDa nAmase paricita hai / pratimAjIkI sthApanA kara cukanepara unake sAmane eka UMcI veDhaMgI jagaha mAlUma par3I ( harivIDhahoppari diTTha gaTThi ) kara kaMDune ise sApha karane kI AjJA dedI / kArIgarane jala nikalane kI saMbhAvanAse use phor3anA ucita nahIM batAyA, parantu karakaMDune usako sApha karA denA hI munAsiba samajhA / kArIgarane vaha jagaha phor3anA zurU karadI aura phor3ate hI usameMse athAha jalapravAha baha nikalA, jisase sArI guphA pAnIse bhara gaI / ( taM bhariya uluyaNu jaleNa savvu) logoM kA vahAMse nikalanA muzkila hogayA / isakAraNa rAjAne vahAM para eka kuza Asanapara saMnyAsa grahaNa kara liyA aura AtmaciMtanameM dhyAna lagAyA / ' itane meM eka nAgakumArane pragaTa hokara kahA ki - "he rAjan ! kAlake mAhAtmyase Ajakala isa ratnamaI pratimAkI rakSA nahIM ho saktI thI, isakAraNa maiMne yaha guphA jalapUrNa kI hai / isaliye tujhe jalake rokaneke liye Agraha nahIM karanA cAhiye / " aura bar3e Agraha se rAjAko uThAyA / ' rAjAne usa guphA' aura pratimAke banAnevAlekA hAla nAgakumArase jAnanA caahaa| isapara 1 - jiNurvivavi Niggau tityu tAva / 2- puNyAzrava kathAkopa pR0 24. Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __354] bhagavAn pArzvanAtha / caha kahane lagA ki ' pahale vijayAIkI dakSiNa zreNIke rathanUpura nagarameM nIla aura mahAnIla nAmake vidyAdhararAjA the| ve rAjabhraSTa hokara yahAM terapurameM Akara rAjya karane lage the| unhoMne hI pArzvanAthanIko utsargIkata yaha guphA aura unakI pratimA vanavAI thiiN| yaha donoM rAjA uparAnta tapasyA karake svargagAmI huye the| inake bAda nabhastilakapurake rAjA amitavega aura suvegane AryakhaDake jinAlayoMkI vaMdanA karate huye malayagiripara rAvaNake banavAye huye jinamaMdiroMke darzana kiye the| vahIM bhramaNa karate huye inheM bhagavAna pArzvanAthajIkI ratnamaI pratimA milI thii| ve usako eka maMjUSAmeM rakhakara lecale the ki eka jagaha mArgameM use khakhA aura phira vaha usako vahAMse nahIM uThA sake the | ataeva unhoMne terapura jAkara eka avadhijJAnI munise isakA kAraNa pUMchA; misase mAlUma huA ki suvega Ayu pUrIkara janmAntarameM vahIM hAthI 1-tarhi asthi Nayara kheyarava mAlu-NAme rahaNeuru cakvavAlu / tahiM kheyara bhAvara atyinevi-NAmeNa NIlamahaNIlatevi / vaviterANavaru Aya tarhi, thAivakIpau rajju bhancha / 2-kaha pAsajiNiThahoduriyaNAsi, sueyakvahidiNamuNivara ho pAmi |mnnirynnhiN maNi NinmAvippahi, phiuchAutehiMjiga paDimappaDh / 3-vevadahe uttaraTisahi Nayara atyahi ve vibhAva aggoNaNiTiu sabaddha sama nasikta divApara paTara dhAma / te amIyaveyasubvepaNAma / munisuddha sIla sago ahaga, pammaturayaNaparibhUtiyA / te pavvinvihivataNakarati, sacalyi ekahi diNemahata / dakgidisilaMkahi jataehiM, malayammivisaha tAdidacha tehiM / siripadINAmegirivariTu, sahikIlaNucha Avai suriMdu / tahouvari khaNeddhavir3Iya, NasaggahI suravaDa parivar3hiya / vattA-te pekhiviThuhapakyadhavalu, cavIsa jinAlaya gayagayA, ta penivi harisahi tarhi "jipara, viNivArikrraho jehiM mavaNu // 4 // Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahArAjA krknnddu| [355 hogA aura jaba rAnA karakaMDu vahAM Akara maMjUSAko kholeMge taba vaha hAthI sanyAsamaraNa karake svargako jaavegaa| yaha sunakara vaha donoM rAjA una munirAjake nikaTa dIkSA le gaye aura Ayuke antameM amitavega to brAhmottara svargako gayA aura suvega ArtadhyAnake kAraNa marake hAthI huA ! amitavegake jIva devake samajhAnese suvegake jIva hAthIne samyaktvayukta hokara vratoMko grahaNa kiyA thaa| so vaha niraMtara vahAM pUnA kiyA karatA thaa| so he rAjan ! devake kahe anusAra jaba tumane bAMbI khudavAI, taba hIse yaha hAthI samAdhisthita ho rahA hai, yahI isa guphAke sambandhakI kathA hai|' isa prakAra kathA kahakara nAgakumAra to nAgavApikAko calA -gayA aura rAjAne usa hAthIko dharmazravaNa karAke samAdhimaraNa karAyA, jisase vaha mahasrAra svargameM jAkara deva huaa| pIche karakaMDune vahAM * para guphAyeM evaM jinamaMdira banavA diye the| (layaNovae karakaMDuyaNu, kArAviu jiNavara vara bhvnnu)| karakaMDu terapurameM jinamadira Adi banavAkara agAr3I bar3ha gaye aura phira vaha siMhaladvIpa jaaphuNce|' zAyada usa samaya apane zatruopara AkramaNa karanA unane munAsiba na samajhA hogaa| isI liye vahAMse vaha sihalahIpako cale gaye the| vahAMke rAjAne eka cAraNa munike mukhase inakI bAvata pahale hI suna liyA thaa| so usake sipAhiyoMne inake AgamanakI sUcanA use dI thii| (jo bhAsiu cAraNa muNivareNa-varu Ayau NaravaisobhareNa) rAjA inako 1-tA ekvahiM diNi karakaDa eNa-puNudiNu payANau turiyaeNa / gau siMhaladIvahI NivasamANu-karakaDu NaNahiu parapahANu / Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 ] bhagavAn pArzvanAtha | baDe Adara se apane yahAM livAle gayA thA aura zubhalagna meM apanI putrIkA vivAha unase kara diyA thA / (vevAhu kiyaulahutAhUkevi ) karakaMDu yahAM navavadhU ke sAtha kucha dina rahakara anyatra cale gaye the / aura vidyAdhara kanyA Adike sAtha vivAha karake ghUmate phirate drAvir3adezameM cola, cerama, pANDya Adike rAjAoMke sanmukha jA DaTe the / ' yahAM ghora yuddha huA thA aura Akhira ina rAjAoko karakaMDuse parAsta honA par3A thA / jisa samaya karakaMDu inake mukuToMko pairoMse kucalatA agAr3I bar3ha rahA thA, to usane unameM jinapratimAoMko banA dekhA / unako dekhate hI vahI sthaMbhita ho gayA / usane samajhA yaha bar3A anartha ho gayA ! apane sAgharmI bhAiyoko maiMne vRthA hI kaSTa diyA / vaha bahuta hI duHkha karane lagA aura usane unase kSamAyAcanA karake maitrI karalI / vAtsalyapremakA yaha anUThA citra hai ! zrAvakoMmeM gaUvatsavat prema honA cAhiye, isakA yaha eka namUnA hai ! Ajake zrAvakoMko mAnoM vAtsalyabhAva dhAraNa karanekA pragaTa upadeza derahA hai - kaha rahA hai ki jainI jainI meM paraspara bheda nahIM honA cAhiye / unako paraspara milakara rahanA cAhiye ! karakaMDu mahArAjakA yaha Adarza kArya sarvathA anukaraNIya hai / | karakaMDu mahArAjane una rAjAoMse vidA hokara terApaTTanako prayANa kiyA / vahAM para unakI madanAvalI rAnI unase Akara mila 1 - tarhi atthi vikitiya digNasarAu - sabahiu tA karakaDu rAu / tA divir3adesamahi alu bhamatu - sapattau tahiM macharuva tu / tahiM caur3e cora paMDiya NivAha, keNAvikhaNadve te milIyAhi / 2 - karakaDa dhariyAte viraNe, siramajda malvi caraNehiM taho maur3a mahiM dekhivi jiNapar3hima, karakaDavojAyara vahulu duhu // 18 // Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahArAjA karakaNDa / [357. gaI / ' phira ve aura rAniyoMko lekara caMpApura pahuMca gaye aura vahAM Anandase rAjya karane lage ! / eka roja banapAlane Akara rAjadarabArameM khabara kI ki mahArAja, vinA Rtuke hI sArI phulavArI phala phUla gaI hai / udyAnameM jJAnavAna zrI zIlagupta nAmaka munirAjakA Agamana huA hai / banapAlake mukhase yaha zubha samAcAra sunakara karakaDune bar3e harSamA__ bhAvase munirAjako parokSa namaskAra kiyA aura phira vaha saparivAra' munivandanAke liye gaye ! mArgameM jAte huye unane eka duHkhiyA' strIko vilakha vilakhakara rote dekhA / ( ehaNAri barahi ki ruvaeM, vilavaMtI hiyavai duhu karahaM) so usane isakA kAraNa pUchA ! logoMne kahA ki mahArAja, isake putrakA janma huA thaa| use akAlameM hI mRtyuke mukhameM jAnA par3A hai| isIliye yaha strI ro rahI hai / yathA--- uppaNNau NaMdaNu vihivaseNa, so NIyau Ayahi vaivaseNa / te rubai sadurakau mahilaeha, appaNiu dhallaivaddhadayeha // yaha sunate hI karakaMDuke netroM ke agAr3I saMsArakA vAstavika rUpa khica gayA ! vaha isake kSaNika rUpako dekhakara bhayabhIta ho gae ! unake hRdayameM vairAgya udaya hogyaa| ApA-parakA bheda 1-karakaNDu tahatauNIsariu, gau sammu hu terApaTTaNa ho / 'jarhi sundari mayaNAvali hariya, sampattau tapae suvavaNa ho // 19 // ' 'gau campai sAhivigahi Nivai, so rajju karantau vahuya diNai / / ' 2-'campAhi ubuddayaNa veThiyau muhalIlai achai jAvatarhi, tA AyaDa UjjANAhivaI atyANiviThThaurAu jahiM / " "dhammAlausajama NilaumAi-kiM jiNavatmaNi veseMNarAi / tahiM Ayau muNivara jANajuta, NAmeNapasiddhau sIguttu // " 'karakaMDu suNeviNutta vayaNu satyANajo ahiutariyaNeNa / ' Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___358] bhagavAna pArzvanAtha / dRSTi par3a gayA ! (taM suNivi vayaNu rAyAhi rAu-saMsAra houvari viratta bhAu) vaha rAjAdhirAja inhI zubha bhAvoMko liye huye naMdanavanameM pahuMca gaye / (saMpatta uNaMdaNu taNa bhamahu) vahAM unhoMne bhaktibhAvase una munIMdrakI vaMdanAkI aura saMstutikI thii| jainAcArya yahI kahate hai:_ 'bhAmaretiu deviNu thui karevi / puNu caraNa dAmalajuvalausarevi / / jaya timira viNAsaNa kharadiNida / paya pADiya paI muraNara phaNiMda // jaya mANa mahAgiri vajja daNDa / jaya Nirumamokkhaho bhariya kuNDa ||jy moha viDavi chiNdnnkutttthaar| jaya caugai sAyara taraNa pAra // tuI dUri NamaMtahaM hriihpaauuN| jahaM diNayaru tama pheDaNa sahAU / / yaha sumarai aNudiNu jo maNeNa / so sivapuri pAvai tarakaNeNa // kamakamalai vaMdivi muNivaemu / UvaviThThau agge etvdhraasu|| so bhaNai bhaDArA hariya chammu / maho kovipayAsahi parama dhammu / " karakaMDu munirAjakI vinaya karake unake sAmane baiTha gayA aura taba una kapAlu bhaTTArakane parama sukhakArI dharmakA upadeza diyA, jisako sunakara sabake hRdaya prasanna hogye| uparAMta sabane apane2 pUrvabhava una mahArAjake mukhAravindase sune / usase unane jAnA ki kuMtaladegake terapura nagarameM pahale eka gvAlA thaa| usane bar3e prema aura bhaktibhAvase eka hajAra pAMkhurIvAle kamalase zrI jinendradevakI pUjA kI thI aura Ayuke antameM zubhabhAvoMse marakara vahI gvAlAkA jIva rAjAdhirAja karakaMDa hue ! agAr3I unane jAnA ki zrAvastI nagarImeM (bharahi atthi sAvatthipura) sAgaradatta seTha aura nAgadattA Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahArAjA krknnddu| [359 nAmakI usakI strI thii| apanI strIko somazarmA nAmaka eka viprameM anurakta jAnakara usane dIkSA le lI aura Ayu pUrNa karake vaha svargadhAma pahucA / vahIMse cayakara vaha caMpApurakA rAjA dattivAhana huA ! idhara vaha somazarmA brAhmaNa marakara kaliga dezameM narmadAti__laka hAthI huaa| ( uppaNNau kubhikaliMga desa ) yahI hAthA rAnI padmAvatIko lebhAgA thA / prANiyoMkA moha aura vaira janmajanmAntarameM bhI nahI jAtA hai| isaliye vRthA hI rAga, dveSake vazIbhUta hokara kisIkA ahita karanA burA hai / khaira ! agAr3I zeSa jo vyabhicAriNI nAgadattA rahI thI vaha bhI maragaI aura bahuta kAlataka bhramaNa karake tAmralipti nagarImeM vasudatta vaNikakI strI huI / (etthatthi marahi puri tAmalitti, jovaMtaNu sukhai lhititti| vasumitta tarhi vaNi atthi...) isake do putriyAM dhanavatI aura dhanazrI nAmakI huI thiiN| dhanavatIkA vivAha NAlaMdA nagarake seTha dhanadatta aura seThAnI dhanamitrAke putra dhanapAlake sAtha huA thA / (NAlaMdaNayari dhaNudattuvaNi-dhaNamittAgehiNi taho suyaU .) dUsarI dhanazrIko kauzAmbIke vaizya vasupAla aura vasumatIke putra vasumitrane vyAhI thI / (kausaMviNayari vasupAla sevi-ityAdi) vasumitra jaina dharmAvalambI thA / isase dhanazrI bhI unake saMsargase jainI hogii| eka daphe usakI mAtA nAgadattA bhI vahAM AI / dhanazrIne zrI munivarake pAsa livAnAkara apanI mAtAko aNuvrata liyA diye, kintu apanI dUsarI putrIke samAgamameM pahuMcakara usane una vratoMko chor3a diyaa| usane tInavAra yaha vrata liye aura tInoM hI vAra chor3a diye (jahatehaMvau bhamAu ekkavAra, tahatiNivAra bhaggau muttAra) Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360] bhagavAna pArzvanAtha / uparAnta cauthI vAra vaha vanomeM aTala hogaI ! nidAna jainadharmako pAlate huye usakI mRtyu huI aura vaha kauzAmbIke rAjA vasupAla aura rAnI vasumatIke bure muhUrtameM putrI huI: jimase isako maMjUSAmeM rakhakara gagAmeM bahA diyA gayA thaa| phira kusumadattamAlIke yahAM lAlanapAlana pAkara yaha rAnA daMtivAhanakI priyA huI thii| zrI munirAjake mukhase sabane apane pUrvabhava varNana sunakara vairAgyako prApta kiyA ! una pavako kAlalabdhikI prApti hogaI-ve mokSake mArgameM laga gaye ! rAjAdhirAja karakaMDu apane putra vasupAlako campAkA rAjA banAkara muni ho gaye / unake sAtha ceramAdi kSatriyoMne bhI dIkSA lI thii| sAtha hI padmAvatI mAtA evaM unakI striyAM AryikA hogaI ! karakaMDu mahArAja sAMsArika vaibhavako tinakeke samAna tyAga karake muni ho gaye / zrI guruke caraNoMkI unhoMne vaMdanA kI aura vaha virakta ho gye| (jiNacaraNa laggu dUkhAu bhIDa saMsAraho uvari viratti thIu) yaha unhIM jaise mahApuruSake yogya kArya thaa| karakaMDu mahArAnane muniavasthAmeM ghora tapazcaraNa kiyA aura Ayuke antameM unhoMne sarvArthasiddha vimAnameM jA janma liyA ! ( savvatyasiddhi saMpatu khaNe, kaNayAmara muNivara ghayahalahaM / ) eka -gvAlAkA jIva zrI jinendra bhagavAna ke caraNoMkA sevaka banakara manupyalokameM manuSyoM dvArA pujya rAjAdhirAja huA aura phira deva Ayuko prApta huA ! yaha jainadharmakI zikSAkA marma samajhAnevAlA prakaTa udAharaNa hai / karakaMDu mahArAjane zrI pArzvanAtha bhagavAnke tIrthameM janma lekara unhIM bhagavAnake mUlanAyakatvake maMdira dhArAziva (terapura) meM banavAye the ! jahAM mAna bhI hajAroM jainI jAkara Apake puNyamaI Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinendrabhakta setth| [361 kAryake nimittase dharmopArjana karate haiM ! isa taraha bhagavAn pArzvanAthajIke tIrthameM huye prakhyAta nRpakA yaha caritra hai + zvetAmbara granthoMmeM inakI gaNanA cAra pratyeka buddhomeM kI hai; jo bauddhasAhityameM bhI bahuprasiddha haiN| vahAM inako karmanAza karake kevalajJAna prApta karake mokSa lAbha karate likhA hai / DA0 jArla cArapenTiyarane inake caritrapara kucha prakAza DAlA hai| (21) jinnata khela !* 'natvA zrImajinaM bhaksA svarga mokSamukhapadam ! vakSyejinendrabhaktasya satkathAM sopagRhane / ' brahmanemidatta / sAtamajale mahalakI aMtima maMjilapara samyagdRSTi ziromaNi seTha jinendrabhakta dvArA nirmita sundara jinacaityAlaya thA ! sUrya nAmaka ___+ muni kaNayAmara viracita 'karakaDucaritra ke AdhArapara hI yahA yaha varNana diyA gayA hai parantu isa caritrake mUla paricayake lie mUla grantha hI dekhanA cAhie / muni kaNayAmara sabhavataH 10vIM zatAbdike kavi the| dekho ilAhAbAda yUnIvarsiTI jarnala pR0 174 / 1-jAle cArapenTiyara, uttarAdhyayanasUtrakI bhUmikA pR0 44 / 2-uttarAdhyayanasUtrakI vRttimeM ullekha haiM.-'iha ca yadyapi namipravarjeva prakRntA tathApi yathAyam pratyekabuddhas tathAnye'pi karakaMDvAdyas traya etatasamakAlasuralokacyavana pravarjayA grahaNakevalajJAnotpattisiddhigatibhoja iti prasagato vineyavairAgyotpAdanArtham tadvaktavyatApya abhidhiiyte|' pUrva0 bhAga 2 pR0 312 / 3-Pacceka-buddhages chichten. PP 41-56-86-164, * pUjya ba. sItalaprasAdajIne inaseThako zrI pArzvanAthajIke tIrthameM batalAyA hai / (baMgAla jainasmAraka pR0 121) Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362] bhagavAna pArzvanAtha / cora kSullakaveSameM vahAM pahuMca gayA! bhavya caityAlayako dekhakara usakA hRdaya gadgada ho gayA ! manohara vedikAmeM zrI pArzvanAtha bhagavAnkI ati manojJa aura ratnamaI pratimA virAjamAna thI jisapara ratnajaTita tIna chatra apUrva hI zobhA derahe the| ina chatroMmeMse ekameM vaiDUryamaNi nAmaka atyanta kAMtimAna bahumUlya ratna lagA huA thA ! veSadhArI kSalakakA hRdaya usako dekhate hI bAMsoM uchalane lagA ! usako solaha Ane nizcaya hogayA ki yaha bahumUlya ratna to aba mila hI gayA / lobhake vazIbhUta hokara usa kSullaka veSadhArI corane kucha __ bhI kArya akArya na pahicAnA ! use kevala vaiDUryamaNiko pAnekI phikara thii| yaha sUryacora coroMke eka nAmI girohakA sadasya thA aura usa girohakA netA saurASTra dezake pATalinagarake rAjA yazodhvaja aura rAnI susImAkA putra suvIra thA' suvIra mahAvyamanI aura cora thA ! usane tAmralipta nagarake jinendrabhakta seThake caityAlayameMke mUlyamaI ratnakA hAla sunA thA / isI kAraNa usane apane sAthiyoMko usa ratnako kisI taraha bhI le Aneke liye kahA thaa| isapara isa suryacogne uma ratnako le AnekA bhAra apane Upara le liyA thA ! sUrya corako mAlUma thA ki jinendramakta seTha apane nAmake anusAra hI jinabhagavAnke paramabhakta hai aura ve dharmAtmA puruSoMse bar3A prema karate haiN| seThanIkI isa dharmavatsalatAse anucita lAbha uThAnA usa corane ThAna liyaa| aneka jIrNa maMdiroMkA uddhAra karAnevAle, AvazyaktAnusAra anekoM bhavya maMdiroM aura pratimAoMko vanavAnevAle evaM cAroM saMghoMko dAna dene aura satkAra karanevAle una seThako isa Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinendrabhakta seTha / [363 taskarane ThaganekA pUrA irAdA kara liyA ! vaha jhaTase kSullaka bana gayA aura seThanIke nagarameM jA phuNcaa| vaha ratnake lAlacase vrata upavAsa Adi bhI karane lagA ! seThajIne dharmAtmA kSullakakA Agamana jyohI sunA tyohI ve usakI vandanAko gaye ! kSulukakA kSINazarIra dekhakara seThajIkI zraddhA usapara hogii| unane kSullakako praNAma kiyA aura vaha usako apane mahala livaalaaye| saca hai ki 'aho dhUrtasya dhUrttatvaM lakSyate kena bhUtale / yasya prapaJcato gADhaM vidvAnsazcApi vNcitaaH|| arthAt-"jinakI dhUrtatAse acche2 vidvAn bhI ThagA jAte hai, taba vecAre sAdhAraNa puruSoMkI kyA majAla jo unakI dhUrtatAkA patA paaskeN|" aise hI dhUrta sAdhujanoMko badanAma karate hai ! kSullakajI mahalameM pahuMcakara usa maNiko le uDanekI tAkameM the| rAta Ate hI unakA dAMva laga gyaa| ve maNiko lekara mahalake bAhira ho calate bane; para amAgyase mArgameM kotavAlane unako pakar3a liyA ! vaha jyoM tyoMkara Akhira jinendrabhakta seThakI zaraNa Aye ! seTha dharmAtmA the, ve aparAdhI para bhI kSamA karanA jAnate the| unane kSullakake duSkarmakI ora dRSTipAta bhI nahIM kiyA ! pratyuta kotavA lake sipAhiyoko hI DAMTa diyA ki vRthA hI tuma eka tapasvIko cora batalAte ho| isa ratnako to yaha mere kahanese lAye haiN| yaha bar3e acche sAdhu haiN| minendrabhaktake yaha vacana sunakara sipAhI loga to namaskAra kara calate bane, aura seThajI una kSullaka mahAzayako ekAnta sthAnameM lejAkara kahane lage ki-'yaha bar3e duHkhakI bAta hai ki tuma aise pavitra veSako dhAraNa karake use nIca karma 11 Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364] bhagavAna pArzvanAtha / karake lajA rahe ho ! tumheM aise nIca kArya karanA kyA ucita haiM ? ina kAryoMse veSakI nindA aura tumhArI AtmAkA ahita hotA hai| tumheM aise duSkAryoMkI badaulata kugatiyoMkA hI vAsa milegA ! zAstrakAroMne to spaSTa hI kaha diyA hai ki ---- 'ye kRtvA pAtakaM pApAH poSayanti svakaM bhuvi / saktvA nyAyakramaM teSAM mahAduHkhaM bhavArNave / / " arthAta-"jo pApI loga nyAyamArgako choDakara aura pApake dvArA apanA nirvAha karate haiM, ve saMsAra-samudrame anantakAla duHkha bhogate haiN|" yAda rakkho ki anItiko gRhaNa karane aura adhika tRSNA rakhanese jaldI hI nAzake garta meM jAnA par3atA hai| isa amUlya nara janmako pAkara barbAda na kara do| kucha Atmahita krlo|' isaprakAra zikSA dekara jinendrabhakta seThane usa kSullakako apane sthAnase alaga kara diyA ! ___ bhagavAn pArzvanAthanIke tIrthameM huye yaha jinendrabhakta seThakA caritra hai| dharmAtmA puruSoMko kaisA Adarza jIvana vyatIta karanA cAhie, yaha unake vyavahArase spaSTa hai / aparAdhI para bhI roSa na karanA-pApIse ghRNA na karanA-yaha unake Adarzase pragaTa hai| pApase dUra rahane kA vaha upadeza de rahe haiN| dharmAtmA sAdhujanake bheSakA Azraya lekara jo pAkhaMDI puruSa svayaM dharmako badanAma karate haiM, unake prati zrAvakoMkA kyA kartavya honA cAhiye, yaha bhI jinendrabhakta seThake ukta udAharaNase spaSTa hai / aMdhazraddhAke vazavartI hokara pAkhaDI - logoMko dharmApavAda karane denA bhalA dharma ho hI kaise saktA hai ? Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NNNN ANNNNNN vA vidhuccara muni / (22) vidyuccara muni| " sarvasaukhyapradaM natvA jinendraM bhuvanottamam / vakSye vidyuJcarAkhyAnaM vikhyAtaM munimASitam // " brhmnemidtt| mithilAnareza vAmaratha apane ekAMta bhavanameM baiThe huye the| Ananda vArtA horahI thI / sAmane hI sundara veSabhUSAko dhAraNa kiye huye eka puruSa upasthita thaa| vaha mahArAnako mana mohanevAlI bAteM sunA rahA thaa| bAtoM hI bAtoM rAjAkA hAra lekara baha campata hogayA ! saba loga dekhate hI raha gaye ! isa ghaTanAse mithilAnarezako bar3A roSa AyA / unhone apane yamadaNDa nAmaka kotavAlako bulA bhenA aura sAta dinake andara corakA patA lagA lAnekI AjJA car3hAdI! __ yamadaNDa parezAna thA / vaha apane jAnemeM corako khona nikAlaneke lie jamIna AsmAna eka kara cukA thA, para to bhI patA lagAnemeM saphala na huA thA ! chai roja hocuke the-dRpsare hI roja rAja darabArameM corako hAjira karanA thA ! vaha isI phirAko nagarake bahAra nikalA ! yU hI eka sUnasAna maMdira meM vaha jA niklaa| vahAM usane eka koDhIko par3A pAyA! kotavAlako usapara kucha zaka huA aura vaha usako pakar3a lAyA ! dUsare roja rAjadarabArameM usI koDhIko upasthita karake kaha diyA ki 'mahArAja, ApakA cora yahI hai|' kotavAlane usako cora to batA diyA; parantu usake pAsa koI pramANa nahIM thA, jisase vaha use cora siddha kara sattA ! daravAriyoMkI Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna pArzvanAtha / salAhase yaha viSaya vicArakoTi meM par3a gyaa| usa roz2a kucha nizcaya na huaa| kotavAla use apane ghara le AyA aura usakI khUba acchI taraha marammata kI / parantu usane taba bhI corI karanA na kabUlA / dRmare roja rAnasabhAmeM usI koDhIko kotavAla phira legaye aura rAjAse bole-" mahArAja, yahI pakkA cora hai / " kintu kor3hone phira bhI inkAra kiyA ! Akhira rAjAne usako abhayadAna dekara pUMchA ki tU sacA hAla batAde-hama terA aparAdha kSamA kara degeM / isataraha rAjAse jIvadAna pAkara usa kor3hIne corI karanA kabUla karalI / vaha bolA-'rAnAdhirAja' aparAdha kSamA ho / mai hI vAstavameM cora huuN|' rAjA yaha sunakara cakita hogayA / unane pUchA ki 'itanI vikaTa mAra sahate rahane para bhI tUne yaha bAta nahIM kabUlI / tU bar3A sAhasI hai, tUne kaise yaha vedanA sahalI ?' usane kahA ki-'mahArAja, maiMne eka munirAnake mukhase narkoke dukhokA varNana sunA thA / so mujhe nizcaya thA ki ima vedanAse kahIM adhika vedanA toM maiM pahale aneka vAra nakoMmeM bhugata cukA huuN| vahIM bhayabhIta na huA to isa vedanAse vicalita honA phijUla hai / ' rAnA yaha uttara sunakara baDe harSita hue / unane use vara dAna diyA; para usa corane Apa kucha bhI na mAMgakara yamadaNDa kotavAlako hI saba kucha denekI prArthanA kI! yaha dekhakara rAjA aura bhI acaMbhemeM par3a gayA ! unane usase pUchA ki yamadaNDa to terA bairI hai-tu use mitra mAnakara premakA vyavahAra kaise kara rahA haiM ? vaha cora bolA-'mahArAja, yaha mere mitra hI haiN| isakA khulAsA yUM hai so suniye-dakSiNake AbhIra prAntameM Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyuccara muni| [367 venA nadIke taTapara venAtaTa nagarameM rAjA jitazatru rAjya karate the| unakI rAnI jayAvatIse vidyuccara nAmakA unake putra thaa| vahAMke kotavAla yamapAza the| unakI yamunA strIse yamadaNDa nAmakA putra huA thA / Apake kotavAla vahI yamadaNDa haiM / vidyuccara aura yaha eka guruke pAsa par3hate the| inane kotavAlIkA jJAna prApta kiyA thA aura vidyuccarane caurya zAstrakA maMthana kiyA thA / eka roja vidyucara aura inameM zapatha hogaI ki jaba tuma kotavAla hoge taba maiM corI karUMgA aura phira dekhUgA tuma kitane hoziyAra ho ! kAlAntarameM nitazatru aura yamapAza jaina muni hogye| so vidyuccara rAjA huye aura yamadaNDa kotavAla padake adhikArI hye| parantu yaha apanI pUrva zapathake bhayase yahAM cale Aye / rAjan , maiM hI vidyuccara hU / so maiM inakI hoziyArIkI bAnagI lene yahAM calA aayaa| dinameM kor3hIke veSame rahatA thA aura rAtako apanI zapathake anusAra inako chakAtA thaa| isaliye yaha hamAre mitra hI hai|' uparAnta vidyuccara yamadaNDako lekara apane zaharako vApasa calA aayaa| kintu isa ghaTanAse use vairAgya utpanna hogayA thaa| usane zIghra hI apane putrako rAjyakA bhAra sauMpa diyA aura jina dIkSA legyaa| inake atirikta kaI anya rAjakumAra bhI muni hogae the| bhavyAtmAoMke aise hI AdarzanIvana hote hai| vaha bar3ese baDA tyAga bAtakI bAtame kara dete hai| vidyuccara muni hogaye / khUba hI Atmonnatike mArgameM bar3hane lage aura sarvatra unakA vihAra hone lgaa| eka rona ve ghUmate hue tAmralipta nagarImeM jaaphuNce| vahAMkI cAmuNDadevIne inako vahAM Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 ] bhagavAn pArzvanAtha | ghusane se rokA; kintu ziSyoMke Agrahase yaha nagarI meM cale gae aura vahAM pazcima parakoTeke pAsa pavitra sthAnapara Asana mAMr3akara ghora baiTha ge| cAmuNDadevIko yaha bAta burI lgii| usane inapara upasarga karanA prAraMbha kara diyA | aneka prakAra ke upadrava hone lage, para to bhI yaha munirAja apane dhyAnase vicalita na hue / pratyuta inakA dhyAna baDhatA gayA aura antameM inhoMne karmokA nAzakara mokSaghAmako prApta kiyA / vidyuccara munirAja ke pAdapadmose tAmRlipti nagarI pavitra hogaI - vaha nirvANa sthAna vana gayA / yaha rAjaputra vidyuccara muni bhI bhagavAna pArzvanAthajI ke tIrthameM hue mAne jAte hai / ( dekho vagAla, vihAra jaina smAraka 80 121 ) DE ( 23 ) rAjA vasupatAla aura citrakAra ! ' pAdapadmadvayaM natvA jinendrasya zubhapradam / upadhAnakathAvakSye yataH saukhyaM bhajAmyaham ||' - brahmanemidatta / zrI pArzvanAtha bhagavAnakI manojJa pratimApara catura kArIgarane bar3I sundaratAse lepa car3hAyA, parantu rAtake vIcameM vaha svayameva hI utara pdd'aa| citrakAra bar3A vismita huA / usane samajhA ki koI truTi hogaI hogI, isI kAraNa yaha lepa utara par3A hai| paraMtu dUsare dina aura tIsare dina bhI yahI ghaTanA ghaTita huI / citrakAra bar3e -asamaMjasa meM paDa gayA ! kaI dina use aise hI bIta gaye / usakI samajhameM na AyA ki aisA kyoM hotA hai ? I Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjA vamupAla aura citrakAra ! [369 zrI ahicchatrapurake rAjA vasupAla bar3e buddhimAn the / jaina dharmameM unako gAr3ha zraddhA thii| unakI rAnI vasumatI bhI baDI buddhimatI aura dharmapara prema karanevAlI thii| rAjA vasupAlane ahicchatrapurameM 'sahasrakUTa' nAmakA bhavya jinamaMdira banavAyA thA aura usameM zrI pArzvanAtha bhagavAnakI manohara pratimA virAjamAn kI thii| isI pratimApara lepa caDhAneko rAjAne citrakAra bulAyA thaa| yaha citrakAra mAMsabhakSI thA / isakI apavitratAke kAraNa usake dvArA car3hAyA huA lepa pratimAjIpara nahIM ThaharatA thaa| aura rAjA evaM saba anya loga isa ghaTanAse duHkhI the| unakI samajhameM isakA kAraNa nahIM AtA thaa| ___Akhira vaha citrakAra kisI munimahArAnakI zaraNameM pahuMcA' aura unase isa ghaTanAkA kAraNa puuNchaa| munirAjane batalA diyA ki'pratimA atizayavAlI hai| koI zAsanadevI yA deva usakI rakSAmeM niyukta rahate hai / isalie jabataka yaha kArya pUrA ho tabataka use mAMsake na khAnekA vrata lenA caahie|' lepakArane vaisA hI kiyaa| munirAjake samIpa usane mAMsa na khAnekI pratijJA grahaNa krlii| isake bAda jaba usane dUsare dina lepa kiyA to vaha pratimAparase nahIM chUTA-vaha usapara Thahara gayA / vratakA mAhAtmya hI aisA hai| vratI puruSako hara kAryameM siddhi hotI hai| isa harSa samAcArako sunakara rAjA vasupAla bhI bar3e prasanna huye aura unane citrakArako vastrAbhUSaNa dekara usakA satkAra kiyaa| ve rAjA rAnI usa bhavya mUrtikI pUjA vaMdanA dIrghakAla taka karate rahe aura unhIke puNyakAryase Aja bhI anekoM zrAvaka una pramUkI pUjA arcanA karane Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 ] bhagavAna pArzvanAtha / ahicchatrako jAte haiM-vahAMse puNyakI poTa bAMdhalAte haiN| astu; isaprakAra bhagavAn pArzvanAthanIke tIrthameM huye evaM unase sambandhita puruSoMke divya jIvanAkhyAnoMkA paricaya hama pAlete haiM / sacamuca unake nirvANalAbha kara cukaneke uparAnta taka huye pradhAna puruSoMke darzana hama karalete haiN| aba agADI kevala ina pramUkA nirvANa kalyANaka aura unakA bhagavAna mahAvIrajIse sambaMdha dekhanA hI zeSa hai| (24) bhRgavatanukatA nirmANalAbha ! "kurvANaH paMcabhimAsaivirahIkRtasaptatiM / saMvatsarANAM mAsaM sa saMhRtya vihatikriyAM / / 155 // trizanmunibhiH sArddha pratimAyogabhAsthitaH / zrAvaNe mAsi saptamyAM sitapakSe dinAdi me / / 156 // bhAge vizAkha nakSatre dhyAnadvayasamAzrayAt / guNasthAnadvaye sthitvA sammedAcala mastake / / 157 // tatkAlocitakAryANi vatayitvAyathAkramaM / niHzeSakAne zAnirvANaM nizcalaM sthitaH // 158 // manda manda pavana cala rahI thI, nIlAkAza suhAvane vAdalosa maNDita horahA thaa| amaNa sUryodaya apanI mandamuskAna choDate huye eka jhAkI bhara lagA rahe the, mAno bhagavAna pArzvanAthajIke atula vibhavakoM dekhakara vaha apanA muMha hI chipA rahe hoM! pAvasa Rtu thaa| zrAvaNakA mahInA thaa| vRkSa-latA, pazu-pakSI aura nara-nArI sabaka zrI gunnbhdraacaary| Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAnakA nirvANalAbha! [371. hRdayoMmeM modabhAva chArahA thA / sabahI prasanna huye mIThe 2 rAga alApa rahe the ! zuklapakSa apanI vimalatAkA paricaya derahA thaa| mAnoM spaSTa hI kaha rahA thA ki maiM sArthaka nAma huuN| jaisA merA nAma hai vaisA merA kAma hai| zuklabhAvoMkA pUrNa prArdubhAva mere hI zukla AlokameM hotaktA hai| mere hI dhavalarUpakA sAthI isa vizAkhA nakSatrameM Aja apanA vaibhava dikhalA saktA hai| AjakA dina hI isa punIta sasargase hamezAke liye pavitra aura pAvana bana gayA hai| vaha dekhiye prAkRta saMketoko pAkara isa divya avasara para svargalokake devagaNa bhI A rahe haiM / indra-indrANI aura deva devAGganAyeM apane 2 vimAnomeM baiThe huye jayajayakAra karate huye cale Arahe haiN| saba hI pulakitabadana horahe hai| idhara pRthvIpara dekhiye to saba hI rAnA mahArAnA, seTha aura sAhUkAra prasannatApUrvaka bhagavAna pArzvanAthakI viradAvali gAte baDhe cale Arahe hai / pazu-pakSI aura vRkSa latAyeM bhI praphullata huye dRSTi paDarahe hai / jarA aura najara pasAriye, dekhiye / dizAyeM nirmala hogaI hai-bhavya zaila mahAmanohara dIkha rahA hai| yaha zrAvaNa zuklA saptamIkA divasa hI anupama hai| bhalA yaha divasa anupama kyoM hai ? isa roja indra aura deva, rAjA aura prajA kaba aura kyoM Ananda manAne Aye the ? Aye the to kahAM Aye the ? ina saba praznokA samAdhAna bhagavAna pArzvanAthajIke zepa jIvanapara najara DAlanese hala honAtA hai| zAstromeM vatalAyA gayA hai ki bhagavAna pArzvanAthanIne vihAra aura dharmapracArameM pAMca mahIne kama sattara varSa vyatIta kiye the| uparAnta ve zrIsammedAcala parvatakI paramocca zikharapara Anakara virAjamAna haye the| Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___372 ] bhagavAn pArzvanAtha / jisa mahApavitra parvatarAjakI TokoMparase paramaguNadhArI anate munIndra aura kaI tIrthaMkara bhagavAn samasta karmokA nAza karake mokSa padhAre the, vaha ina bhagavAnko apane aGkameM dhAraNa karate phUlA na samAyA thA ! devadundabhikI pratidhvanirUpa jo mahApriya Anandadhvani usakI guphA omeMse nikalatI thI, vaha usake prasanna bhAvoko prakaTa kararahI thI !' trijagapUjya bhagavAnko apane aJcalameM pAkara bhalA vaha kyoM na pramudita hotA ? vaha unako pAkara hamegAke liye pavitra hogayA / dezavidezomeM usakA nAma hogayA! devone bhI usakI guNagrAhakatAkA mUlya usI samaya cukA diyA / unane usakI sarvoccazikharakA nAma, jisapara bhagavAn pArzvanAthanI A virAjamAna hue the, suvarNabhadrakUTa rakha diyA / usake usa suvarNamayI kUTapara virAjita bhagavAn parama zobhAko dhAraNa kiye huye the| tisapara devodvArA kI gii| puppoMkI vRSTi bhagavAnke liye svayavaramAlA sarIkhI hI jAna par3atI thI; mAno mokSasuMdarIne svayaM hI Akara una bhagavAnako vara liyA ho! bhagavAnne zrIsammedazikhirapara Akara apanI samavazaraNa vibhUtikA tyAgana kara diyA thaa| vaha vibhUti svayaM hI vighaTa gaI thii| bhagavAn isaprakAra samasta sabhAse vimukta hokara eka mAsakA yoga nirodha karake virAjamAna hogaye the| unake sAtha chattIsa munirAja aura the| ve bhagavAn pratimAyogameM tiSTha rahe the|' zrAvaNa zuklA saptamIke savere hI unane tIsare aura cauthe zukladhyAnoMkA Azraya liyA thaa| aura zeSa cAra aghAtiyA karmoMkA nAza karake ve a, i, u, R, la, ina pAMca zavdroMke uccAraNa karane jitane' 1-pAzvanAthacarit (kalakattA) pR. 417 / Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAnakA nirvANalAbha ! [ 373 samayataka ayogakevalI padameM prApta rahakara muktidhAmameM jA virAjamAna huye the / acala mokSasthAna meM vaha parAmatmArUpameM jAkara tiSTha gaye the| lokakI zikharapara hamezA ke liye pUjyapaneko prApta hogaye the ! sabase baDe padako ve pAcuke the, samasta prANI unake caraNoMke Azra yameM raha rahe haiM ! bhagavAn pArzvanAthajIke mokSa prApta karate hI iMdrAdi devoMne unake nirvANakalyANakI pUjA kI aura bar3I bhakti se una prabhukI vaMdanA karane lage / uparAta unhoMne zrI jinendra bhagavAna ke divya' dehakI dagdhakriyA kI yathA: " tava iMdrAdika surasamudAya, mokha gaye jAne jinarAya / zrI nirvAnakalyAnaka kAja, Aye nija nija vAhana sAja // ' paramapavitta jAni jinadeha, munisivikApara thApI teha | karI mahApUjA tihiM bAra, liye agara caMdana ghanasAra // 307 // aura sugaMdha darava suci lAya, name surAsura sIsa namAya / aganikumAra iMdra taiM tAma, mukuTAnala pragaTI abhirAma ||308|| tatakhina bhasma bhaI jinakAya, paramasugaMdha dasauM disithAya / so tana bhasma surAsura laI, kaMTha hiye kara mastaka ThaI // 309 // bhaktibhare sura caturanikAya, iha vidha mahA puNya upajAya / kara AnaMda nirata bahu bheva, nija nija thAna gaye saba deva ||310||" 1 - kinhIM logoMkA kahanA hai ki tIrthakara bhagavAnkI divyadeha kAphUkI taraha khira jAtI hai aura devaloga apanI bhaktiko pradarzita karaneke liye bhAvAmaI zarIra racate evaM usakI dagdha kriyA karate hai / tathA narAziko lejAkara ve kSIrasamudrameM sthApana karate haiM / Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ N 374 ] bhagavAna pArzvanAtha / __ isaprakAra nirvANa utsava manAkara devagaNa suralokako cale gaye the| kinhIM zAstrakAroMkA mata hai ki devoMne bhagavAnke nirvANasthAnapara maNimaI stUpa banA diyA thA / isataraha bhagavAna pArzvanAthajI paramapadako prApta hogaye the| eka sAmAnya hAthIkA jIva Atmonnati karate2 paramoccadazAko prApta hogayA! yaha dharmakI mahimAkA phala hai / niyamita idriyanigraha aura satya adhyavasAya vaDese baDe kAryakI pUrti pAr3a detA hai| kitanI bhI choTI dazAkA jIva upekSaNIya nahIM hai| vaha bhI apane Atmabala athavA sadaprayatnoM dvArA saba kucha kara saktA hai| nIca dazAke prANiyoMko sAhasa dilAnevAlA bhagavAnkA pavitra jIvana sarva sukhakArI hai / usakA adhyayana aura manana bhalA kisako AnandakA kartA na hogA ? __ bhagavAn pArzvanAthakA nirvANa antima tIrthaGkara bhagavAn mahAvIrajIke nirvANakAlase DhAIsau varSa pahale huA, zAstromeM batalAyA gayA hai / aura bhagavAna mahAvIrajIkA janmakAla Ajakala IsavIsanase 599 varSa pahale mAnA jAtA hai| isa apekSA bhagavAn pArzvanAthakA janmakAla IsavIsanase 849 varSa pUrva pramANita hotA hai aura cUMki unakI avasthA sau varSakI thI; isaliye unakA nirvANasamaya IsAse pUrva 749 varSa ThIka baiThatA hai / kintu koI 2 mahAgaya unacA janma samaya IsAse pahale 817 varSame mAnate hai / parantu hamane viropa rItime bhagavAna mahAvIrakA nirvANakAla IsAse 1-zrI bhAvadevamagni aimA ullekha apane pArzvanAthacagni meM kiyA hai| 2-uttara pugaNa pR0 607 / 3-bhagavAn mahAvIra pR0 213 aura janamatra (S BE.) bhAga * bhUmikA / 4-lAipha eNDa sTorIja oNpha pAzvanAtha, prastAvana [pR. 8 noTa 2 / Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAnakA nirvANalAbha! [375 pUrva 545 varSameM sthApita kiyA hai| ataeva bhagavAn pArzvanAtha___ jIke mokSalAbha karanekI ghaTanA IsAse pUrva 770 varSa meM ghaTita huI mAnanA ThIka jaMcatA hai aura isa dazAmeM bhagavAnakA janma IsAse pUrva 870 varSameM, gRhatyAga IsavIsanse 840 varSa pahale aura kevalajJAna IsAse pUrva cAra mahIne kama 840 varSameM huA siddha hotA hai| isaprakAra bhagavAn pArzvanAtha kaba huye yaha spaSTa hojAtA hai| kintu dekhanA yaha hai ki yaha parvatarAja zrI sammedazikhira kahAM thA ki jahAse bhagavAnane mokSalAbha kiyA thaa| Ajakala hajArIbAga nilekA sammedAcala hI yaha parvata mAnA jAtA hai aura hajAroM zrAvaka prativarSa usakI vadanA karane jAte haiN| prAcInakAlase isIko sammeda zikhira mAnakara loga yAtrA karane Ate the, yaha prakaTa hai| 'uttara pazcimase AnevAle paTanA aura navAdAse khar3agadiha hokara pAlagaja Ate the| vahAse yaha parvata nikaTa hI hai| dUsarI ora dakSiNa aura pUrvake yAtrI usa saDakase Ate the jo mAnabhUmake naiyura sthAnase calakara navAgaDha hotI huI pAlaganako jAtI hai / ye sar3akeM san 1770 I0 se pahale kAmameM AtI thii| ataeva yahI pratibhASita hotA hai ki jipsa parvatase bhagavAna pArzvanAthajIne mokSalAbha kiyA thA vaha yahI parvata hai / pahaleke eka paricchedameM rAvaNakI digvijayakA ullekha karate hue bhI yaha dekhA jAcukA hai ki Adhunika himAlaya aura madhyaprAntake bIcavAlI pRthvIme kahI para sammedAcala thA / mAhiSmatI nagarase calakara rAvaNako kailAza pahacane ke 1-bhagavAna mahAvIra aura ma0 buddha pR0 111-114 / 2-bagAla vihAra saina smAraka pR0 40 / Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376] bhagavAna pArzvanAtha / pahale sammedazikharake darzana hogaye the| astuH yaha mAnanA ThIka hai ki AjakalakA sammedazikhara yA pArasanAthahila hI prAcIna sammedAcala hai| ___ bhagavAn pArzvanAthake nirvANasthAna honekI apekSA hI sammedazikhira adhunA pArasanAtha hilake nAmase prakhyAta hai / yaha vihAraor3IsA prAntastha choTenAgapurake hajArIbAgameM 23 -58' uttara aura 86deg- pUrva akSarekhAoMpara sthita hai / krUkasAhaba isakI prazaMsA ina zabdoMmeM karate haiM ki-"parvata saMkIrNa parvatamAlAse veSTita hai, jisameM aneka zikhare haiM / yaha parvatamAlA ardhacaMdrAkAra hai aura sabase UMcI coTI 4480 phITa kI hai / yaha jainiyoMke tIrthasthAnoMmeMse eka hai| jainI ise sammedazikhira kahate haiM / isa parvataparase bIsa tIrthakara mokSa huye batalAye jAte haiN| isakA 'pArasanAthahila' nAma 23veM tIrthakara pArzvanAthakI apekSA hI par3A hai| jaina saMpradAyakI jo ekAntavAsakI prakRti hai usIke anusAra unane isa nirApada sthAnako jisake prAkRta saundaryako dekhate huye ThIka hI apanA pavitrasthAna mAnA hai| madhupurase calakara jaba tIna mIla parvatapara car3ha jAte hai to jhaTa eka mor3ake sAtha hI jainamaMdira dRSTi par3ane lagate haiN| yahAse maMdiroMkI tIna paktiyAM eka dusareke Upara sthitasI najara par3atI haiM, jinameM karIba pandraha camakatI huI zikhireM dikhAI detI haiN| ina zikharoMpara sunahale kalaze car3he huye rahate haiM tathApi zvetAMbaroM ke maMdirameM lAla aura pIlI dhvajAyeM phaharAtI rahatI haiN| yaha saba hI parvatake zyAmavarNameM sapheda mahaloMkA camakatA huA bar3A samudAya hI dIkhatA hai| yahAM tIna mukhya maMdira haiM ...(eka pArzva Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAnakA nirvANalAbha! [377 nAthajIkA bhI inhIMmeM hai) ina maMdiromeM ava yorUpiyana logoMke pahucanekI manAI hai, kintu san 1827 I0meM eka igrejane inake darzana kiye the| unhoMne pAzvanAtha bhagavAnakI nagna mUrtiko dhyA. nAkArameM unake sarpacinhase maMDita yahA pAyA thA / samUce parvatapara aura bahutase madira haiM, jinakI pratyeka jenI avazya hI vaMdanA karatA hai| yaha pravarti bhagavAn pAzvanAthanIke madirakI vaMdanA aura parvatakI parikramAke sAya pUrNa hotI hai, parikramA karIba tIsa mIlakA hai / "2 yahAM sarva prAcIna maMdira 1765 I kI hai| digambara sampradAya bhI yahA prAcInakAlase pUjA-vandanA karatI AI hai aura mUlameM isI saMpradAyakI pratimA zrI pArzvanAthanIkI TauM kapara virAjamAna rahI haiN| isa bhavya sthAnake darzana karate hI Anandase zarIra romAMca ho uThatA hai, aura yAtrI pulakitavadana ho sAre duHkhasaMkaTa bhUla jAtA hai| tIrthakara bhagavAnke caraNakamaloMse pavitra huA sthAna avazya hI apanA prabhAva rakhatA hai| jina burI AdatoMko manuSya anyatra lAkha prayatna karanepara bhI nahIM chor3atA unhIMko vaha yahAM bAtakI bAtameM tyAga detA hai / yaha isa puNya sthAnakA pavitra prabhAva hai, jainiyoMmeM isakA Adara vizada hai| pratyeka jainIko vizvAsa hai ki isakI 6-In recent times no Europenn has been allowed to enter the temples, but a visitor, who.e gmined them in 1827 found the image of Parsvanath to represent the saint, sitting naked in the attitude of meditation, his head Shielded by the snake, hich is hus special emblcm - Crooke in ERE 2-insAilkopeDiyA oNpha rilIjana eNDa ithiksa-pArasanAthahila / 3-ba0 vi0 ke. jainasmArka pR0 40 / Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 ] bhagavAna pArzvanAtha | ekavAra vandanA karane se hI durgatikA vAsa chUTa jAtA hai| isa taraha bhagavAna ke pavitra nirvANa dhAmakA paricaya hai / bhagavAnake nirvANa kalyANakake digdarzana karake pratyeka hRdaya apaneko Rta Rtya mAnatA hai / isa pariccheda meM usake parokSadarzana horahe haiM aura yaha Atma-kalyANakA prakaTa kAraNa hai| isake smaraNa mAtra se hI sukhoMkI prApti hotI hai, kyoki jinendradevakI bhakti sarva sukhoMko pradAna karanevAlI hai / isalie zrI jinendra bhagavAna pArzvanAthajIke prati vAramvAra namaskAra hai / ( 23 ) bhagavAn pArzvanAtha aura mahAvIrasvAmI.. "pArzvagatIrthasantAne paMcagadvizatAbdake / tadabhyantaravatyartha mahAvIrotra jAnavAn || 279 ||" - uttarapurANa | bhagavAna pArzvanAthajIko muktilAbha hogayA, kintu phira bhI unakA tIrtha mahAvIra svAmIke janna samaya taka calatA rahA / bhagavAn pArzvanAthame mahAvIra svAmI DhAIsau varSa bAda huye the / ima antarAla kAlameM unakI Ayu bhI garbhita thI / bhagavAna pArzvanAtha vartamAna yugake 23 veM tIrthaMkara the aura bhagavAn mahAvIra 24 va athavA sarva antima tIrthakara the / pratyeka yugameM sanAtana rItise cauvIsa tIrthakara hote hai / inakA paraspara saMbaMdha jAhirA kucha nahIM hotA ! yaha eka samAna mahAn puruSa hote haiM / isItaraha bhagavAna pArzvanAtha mI eka jIvita paramAtmA the aura anupama the| aura mahAvIra Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna pArzva va mhaaviirjii| [379 svAmI bhI sazarIrI paramAtmA aura lAsAnI the| hAM, pratyeka tIrthakarakA saMbaMdha hotA hai to kevala itanA hI ki pUrvAgAmI tIrthakarakI ziSyaparaMparA uparAntake tIrthakarakI zaraNameM svataH pahuca jAtI hai| vaha pUrva tIrthakarake pavitra mudravase paraMparINa yaha suna cuhatI hai ki AgAmI amuka tIrthakara hoMge unake dvArA jainadharmakA udyota punaH hogA usI anurUpa una tIrthakarake ziSya AgAmI tIrthaMkarake AgamanakI vATa johate rahate haiN| unake Aga-, manake sAtha hI ve unakI zaraNameM pahuMca jAte haiN| prAkRta eka tIrthakarake samAgamase vilaga hokara ve dUsare tIrthakarake samAgamameM pahuMcaneke utsuka rahate haiN| unake liye yaha Avazyaka nahIM hotA hai ki ve alaga bane raheM / unako to tIrthakara bhagavAnake AgamanakI utkaNThA rahatI hai aura usI anurUpa ve unakI zaraNameM svataH hI pahuMca jAte hai| bhagavAna pArzvanAtha aura mahAvIra svAmIke viSayameM bhI yahI huA thaa| pArzva bhagavAnase 83750 varSa pahale zrI nemanAtha svAmIne, jo 22veM tIrthaMkara the, apanI divyadhvanise vaha batalA diyA thA ki AgAmI itane 2 antarAlakAlase pArzva aura vaImAna nAmaka do tIrthaMkara aura hoNge| sAtha hI unane ina tIrthakaroMkI khAsa2 jIvana ghaTanAoMko bhI batA diyA thA / yahI bAta bhagavAna mahAvIrajIke sambandhameM huI thii| bhagavAna pArzvanAthanIke mukhAraviMdase logoMko mAlUma par3a gayA thA ki atima tIrthaMkara bhagavAn mahAvIrasvAmI dvArA ekavAra jainadharmakA udyota honA aura zeSa hai / jisa taraha bhagavAna mahAvIrake upadeza anusAra Aja hamako 1-harivazapurANa pR0 566-576 / 12 Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 ] bhagavAn pArzvanAtha / AgAmI hone vAle tIrthakaroke nAma AdikA patA cala cukA hai, usI taraha pArzvanAyanIkI ziSyaparaMparAko mahAvIra svAmIke honekA 'paricaya mila cukA thA / imaliye bhagavAna pArzvanAtha nIkI ziSyaparaMparAke ziSya bhagavAn maha vIrake AgamanakI bATa joha rahe the aura ve mvata unakI zaraNameM Aye the| kintu kinhIM ajaina vidvAnoMkA yaha anupAna hai ki bhagavAn pArzvanAya aura mahAvIrasvAmIke tIrthakarapane meM antara thA aura ina donoM tIrthakaroke ziSya bhagavAn mahAvIrasvAmIke samayameM bhI alaga the; yadyapi ve Akhira donoM milakara eka ho gaye the| isake liye ve zve ke uttAdhyayanasUtrakI vaha ghaTanA upasthita karate haiM jo zrI gautamambAmI aura kezI zramaNake saMvAda rUpameM vahAM milatI hai|' DaoN0 venIma ghava bAruA mahodaya, isI bAtako lakSya karake donoM tIrthaMkaroMke ApasI sambandhako ina zabdoMmeM prakaTa karate haiN| ve likhate haiM ki-" mahAvIra svayaM apane ziSyoMmeM niganTha athavA nigraMtha nAmame paricita the| yahI nAma arthAt nigrantha pAke tIrtha saMghase bhI lAgU thA, jinheM jainI 23veM tIrthakara batalAte haiN| yahAM yaha prazna mamucata hai ki vastutaH mahAvIrake saiddhAtika pUrvAgAmIsUrapameM kyA pArzva svIkAra kiye jA sakte hai ? jAhirA nahIM; kyoMki aisA koI bhI mAdhana prApta nahIM hai jisase pArzva eka siddhAntavettA (Phil copher) pramANita ho sakeM / pArya mahAvIrake pUrvAgAmI avazya the, kintu eka vibhinna prakArake ! vaha prAcIna tApasoMkI bhAMtike eka madhu the; jinane ki mahAvIra aura buddhake pUrvAgAmI 1-utarAdhyAna sUtra 23 / Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna pArzva va mahAvIrajI / [ 381 (jinoM, bodhisatvoM) jaise mithilAke rAjA ni me aura ariSTanemike samAna hI tyAga dharma (Life of renunciation) para adhika jora diyA thA / yaha vidita hotA hai ki mahAvIrane gRha tyAgakara usa saMghakA Azraya liyA thA jo pArzvake batAye huye niyamoM kA pAlanA karatA thA / nAthavaMzI kSatriyoMkI samUcI saMpradAya (dekho uvAmagadasAo 6) athavA mahAvIrajIke pitRgaNa to avazya hI (AcArAna 2 / 15-16) bhagavAn pArzvake saMghake upAsaka the / isa avasthAma yaha anumAna karanA sugama hai ki mahAvIrakI dRSTi svabhAvataH pArzvasaMghakI ora gaI hogI / ( hArTa oNpha jainIjma pR0 31 ) pro0 jaikobIne pAra aura mahAvIra tIrthaMkaroMke pArasparika sambandhapara ThIka prakAza DAlA hai / (jaina sUtra S. B. E bhAga 240 19-22 bhUmikA) unane ThIka hI kahA hai ki pahale do vibhinna nirgandha saMgha the, jinake siddhAntoM meM kevala 'cAra vrata' athavA 'cAra niyama hI samAna the / aura Akhira isI bhedake kAraNa uparAMta do baDe bheda ho gaye the / ' sAmannaphalasutta ' nAmaka bauddha grantha meM jo siddhAnta mahAvIrakA batAyA gayA hai use mUlameM kamase kama 'cAtuyAm saMvara" zabdarUpameM to avazya hI pArzvakA batAnA ukta pro0 sA0kA ThIka hai / isa siddhAnta meM batAyA gayA hai ki mahAvIrajIke anusAra mAtma maMthana, sAtna nigraha aura dhyAna ekAgratAkA mArga 'cAturyAmasaMvarane mIti hai| yaha maMbara pAnIke vyavhArase vilaga rahane, pApa dUra rahane mAdi rUpa hai|.... progrIma DeviDasane pro0 nakomoke bhAva samA nahIM hai, yahI vaha kahate haiM ki 'unake manase bhAraniyamArthake cAra mau the / ' pro0 maikorIne yaha kahIM nahIM Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282] bhagavAna pArzvanAtha / vahA hai| isa taraha naikobIke sAtha yaha mAnanA ThIka hai ki sAmantaphalasuttameM nina cAra niyamoMkA ullekha kiyA gayA hai vaha galata hai aura jo siddhAMta mahAvIrakA batAyA gayA hai vaha na unakA hai aura na unake pUrvAgAmI tIrthaMkarakAH yadyapi usameM kisIke viruddha bhI kucha nahIM hai| kyoMki jaina granthoMke atirikta bauddhoke majjhimanikAya (135-36)ke eka sUtrase jJAta hotA hai ki mahAvIrakI dRSTimeM mokSamArga ahimA, acaurya, zIla, matya aura tapoguNa jaise nAnaparISaha, upavAsa, AlocanA Adi rUpa thaa| . isaliye jaina aura bauddha donoMke AdhArase yaha kahA jAsaktA hai ki inameM se pahaleke cAra niyamokA vidhAna pArzva dvArA huA thA aura unameM aMtima mahAvIranI dvArA bar3hA diyA gayA hai / "aba apane 2 samayake pratiSThita tIrthaMkaroM, pArzva aura mahAvIrakA pArasparika antara spaSTa nanara paDatA hai athavA yUM kahiye ki aba isa praznakA uttara diyA jA sakatA hai ki vastutaH kyA pArzva mahAvIrake saiddhAMtika pUrvAgAmI puruSa the ? pArcakA jo thor3AsA bIvana vivaraNa prApta hai vaha spaSTa dikhalAtA hai ki vaha amalIkAyakI ora adhika ruci rakhate the| unakA vyavasthApaka guNa ullekhanIya thaa| jisa saMghakI sthApanA unake dvArA huI thI vaha apane uca aura kaThina darjeke sAdhu cAritrake lie prakhyAta rahA thaa| unane cAra naitika niyamoM kA pAlana karanA apane ziSyoke lie. Avazyaka batalAyA thaa| inhIM niyamoMkA pAlana karanA buddha aura mahAvIrane bhI ucita ThaharAyA thaa| pAvake viSayameM yadi inhIM cAra niyamoM meM unake cAritra vidhAnakA manta samajha liyA jAya, to Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna pArzva va mahAvIrajI / [ 383 ThIka na hogA / vastutaH inake atirikta unake cAritra vidhAna meM aneka niyama sAdhu aura upAsakoMke lie aura the| yaha kahanA bhI atyukti nahIM rakkhegA ki niganyasamAja ke samagra cAritraniyama pAI aura unake ziSyo ke anusAra the / kintu isa cAritra niyamake sAtha eka aura kaThina nainika niyamAvalI vinayavAda yA zIlavrata thI, jisako mahAvIra aura buddhane eka svarase ucita TharAyA thaa| dUsare zabdoM meM pArzvake cAritra niyama yadyapi acche the, parantu unake nirmANakrama aura aucitya darzAne ke liye saiddhAMtika vyavasthA kI AvazyaktA zrI; jisase ve uchRMkhala na jaMce aura samAjakI suvidhA meM bhulA na diye jAMya / (uttarAdhyayanake saMvAdase spaSTa hai ki, pArzvakA kevala eka dhArmika sa thA jabaki mahAvIrakA kevala eka dhArmika saMgha hI nahIM afer eka saiddhAtika matakA pRthak darzana thI ) / " isake agADI DaoN0 bAruA mahAvIrasvAmIkA saiddhAMtika guru gozAlako anumAna karate hue kahate hai ki - " jaba kAlAntara meM mahAvIra apanA nayA saMgha sthApita karane meM saphala hue aura use kucha aMzameM AjIvakoM ke samAna aura zeSameM pArzvake ziSyoM ke anusAra rakkhA to donoM (nirgrantha) saghoMmeM pragaTa bheda najara par3ane lagA / jaba ki navIna saMghakI saiddhAMtika utkRSTatA purAne saMghako andhakAra meM DAla rahI thI, taba usake anuyAyiyoMne kisI taraha apane astitvako banAye rakhanA nAvazyaka samajhA thA | jAhirA pratirodha athavA prati spardhA isakA upAya na thA / upAya kevala samajhaute meM thA ! uttarAvyayana sambAdase pragaTa hai ki eka samaya savasya hI purAne saMke 1- hisTrI oNpha prI TininakI 50 377-382 // Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 ] bhagavAna pArzvanAtha | anuyAyI samajhaute kI phikara meM the / ... bauddhoMke pAsAdika aura sAmagrAma sUtroMse usa samayakA bhI patA calatA hai jabaki mahAvIrajIkI sukti ke sAtha hI unake ziSya do bhAgomeM vibhakta ho gaye the / pArzvake anuyAyiyoM ko isa samajhautese naye sabake siddhAntavAda (Philosophy) ko pAne kA lAbha huA thA / " " isa samasta kathanameM ina bAtoMko pragaTa kiyA gayA hai ki:(1) bhagavAna pArzvanAtha yadyapi mahAvIrasvAmIke pUrvAgAmI tIrthaMkara the, parantu unake nikTa vaha siddhAMtavAda upasthita na thA jo mahAvIrasvAmIke nikaTa thA / (2) mahAvIra svAmIne pArzvanAthajI ke saMghakA Azraya liyA thA | uparAMta usase sambandha viccheda karake ve makkha ligozAlake sAtha rahe the; jisase nagnadazA Adi niyama grahaNa karake unane apanA navIna saMgha sthApita kiyA thA / (3) mahAvIrajI ke samaya me bhI nirgrantha sagha STathaka2 maujUda the; jinameM 'caturyAmavrata' athavA 'caturyAmasaMvara' samAna the / (4) 'sAmanna phalamutta' meM caturyAmasaMvarame jo bAteM ginAI gaI. haiM vaha ThIka nahIM hai / vaha na mahAvIrasvAmIke dharmopadezameM milatI haiM aura na pArzvanAthajIke / tathApi cAturyAmasaMvara niyama mahAvIrakA batalAnA galata hai / vaha kevala cAturyAma rUpameM pArzvanAthajI se lAgU hai, jisakA bhAva pArzvanAthajIke cAturyAmavrata, jisakA ullekha zvetAMbaroMke 'uttarAdhyayana sUtra meM hai, usase hai| mahAvIrakhAmIne ina vratoMmeM aMtima arthAt pAMcavA vrata svayaM bar3hA diyA hai aura unakA 2 - pUrvapustaka pR0 383 // Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna pArzva va mhaabiirjii| [185 vivecana saiddhAMtika Dhagase kiyA hai| zIlavrata niyama bhI unake khAsa the| pro. hIsa DeviDsa jo pro0 jaikobIko cAturyAma niyamase pArzvanAthanIke cAra vratoMkA bhAva grahaNa kahate batalAte haiM vaha galata hai / aura (5) pArzvanAthanIke aura mahAvIrasvAmIke saghomeM paraspara pragaTa bheda thA, jisake kAraNa yadyapi pahale donoM sagha alaga the| parantu uparAMta ve eka hogaye / Akhira mahAvIrasvAmIke nirvANake uparAMta hI vaha phira do bhAgoMmeM vibhakta hogaye; jaise ki bauddhoMke granthoMse pragaTa hai| ataeva Aiye pAThakagaNa ! ina pAMca bAtoMke aucityapara bhI eka dRSTi DAla leM / uparokta kathanameM bhI pArzvanAthanIko mahAvIrasvAmIkA pUrvAgAmI to svIkAra kiyA gayA hai, parantu unako eka sAmAnya sAdhu batalAyA hai, jinako apane saghakI vyavasthA aura cAritra niyamoMse hI matalaba thaa| siddhAMtavAda ( Philosophy) na unake liye Avazyaka thA aura na vaha unake nikaTa maujUda thaa| koI bhI aisA pramANa upalabdha nahIM hai, jisase yaha siddha kiyA jAsake ki pArzvanAthasvAmI eka saiddhAMtika vaktA athavA tattvavettA (Philosopher) the; kintu isake sAtha hI aisA bhI koI pramANa upalabdha nahIM hai jo jainiyokI mAnyatAko galata ThaharAkara bhagavAn pArzvanAthake nikaTa sihAtavAda nahIM thA, yaha pragaTa kara sake / pratyuta DaoN0 helmutha vaoNna lagesenappane yahI pragaTa svIkAra kiyA hai, jaise ki hama pahile dekha cuke haiM ki jainadharmake 'mUla tatvomeM koI spaSTa pharka huA, aisA mAnanekA koI kAraNa najara nahIM AtA aura isaliye mahAvIrasvAmIke pahale bhI jaina darzana thA, aisI jainoMkI Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 ] bhagavAn pArzvanAtha | mAnyatA svIkAra kI jA saktI hai / .. jainadharma kA svarUpa hI isa bAta kI puSTi karatA hai; kyoMki pudgala ke aNu AtmAmeM karma kI utpatti karate haiM, yaha isakA mukhya siddhAMta hai aura isa siddhAtakI prAcIna vizeSatAke kAraNa aimA anumAna kiyA jAsaktA hai ki isakA mUla I0 sanke pahale vIM zatAvdimeM haiM / ' 1 pro0 DaoN0 jArla cAra penTiyara bhI spaSTa likhate hai ki 'pArzvakI zikSA sambandha meM hameM vizeSa acchA paricaya milatA hai / yaha prAyaH khAsakara vaisI thI jaisI ki mahAvIra aura unake ziSyoM kI thI ?' (dekho kevina hisTrI Apha inDiyA bhAga 1 0 154) bhAratIya aNuvAda (Atomic Theory ) kA itihAsa bhI jainadarzanakI prAcInatAko pragaTa karatA hai; jaise ki Upara DaoN0 glesenappane vyakta kiyA hai / sacamuca bhAratIya darzanoMmeM jainadarzanameM hI isa siddhAntakA nirUpaNa sarva prAcIna mAnyatAoke AdhArapara kiyA gayA hai| hinduoM meM kevala vaizeSika aura nyAyadarzane isako svIkAra kiyA [; parantu vahAM vaha prAcInarUpa isakA nahIM milatA hai jo jaina dharma prApta hai / (dekho insAiklopeDiyA oNpha rilIjana eNDa Ithivasa bhAga 1 0 199 - 200 ) isaliye yaha siddhAnta bhagavAn mahAvIra ke pahale se jainadarzana meM svIkRta thA, yaha spaSTa hai | sAtha hI bauddhoMke majjhimanikAya (bhAga 140 225 - 226) meM nirgrantha putra saJcakakA kathAnaka diyA hai, jisameM usake buddha se saiddhAMtika vivAda karane kA ullekha hai / yaha nirgranthaputra buddhakA samasAmayika thA / isa kAraNa isakA pitA ma0 buddha se pahale hI maujUda hotA 1-Glassenapp Ephemerides Onen t 25 P 13 Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna pArzva va mahAvIrajI! [387 pramANita hai / isa apekSA prAcIna jainadharmame bhI saiddhAMtika vijJAna honekA samarthana hotA hai / dUsare zabdoMmeM bhagavAna pArzvanAthake nikaTa bhI jaina darzana maujUda thA, yaha spaSTa hojAtA hai / tisapara svayaM DaoN0 bAru Ane bhagavAn pArzvanAthanI dvArA kiye huye jIvoMke SaTkAya bhedako svIkAra kiyA hai| aba yadi unake matAnusAra yaha mAna liyA jAya ki bhagavAn pArzvanAthajIke pAsa koI saiddhAMtika krama padArtha nirNayakA nahIM thA, kyoMki ve tatvavettA hI nahIM the, to phira yaha kaise sabhava hai ki unane jIvoMkA SaTakAyabheda nirUpita kiyA ho ? isase to yahI pragaTa hotA hai ki pArzvanAthanIne avazya hI padArthanirNayarUpa eka siddhAMtavAdakA nirUpaNa kiyA thaa| jaba ki jainazAstroMme bhagavAn pArzvanAtha aura mahA. vIrasvAmIke dharmopadezameM pArasparika antarako spaSTa batalAyA gyaa| hai, taba yaha kucha jIko nahIM lagatA ki unhoMne isa bhArI bhedako pragaTa karanA Avazyaka na samajhA ho ! pratyuta bauddha zAstroMke ullekhoMse anyatra hama dekha cuke hai ki bhagavAna pArzvanAthanIke ziSyagaNa svataMtra rItise AtmavAdako siddha karate the aura uname vAdI bhI the| tisapara pUrvaTaSThoMmeM jo hama bhagavAna pArzvanAthanIke samaya evaM unake vAdake mukhya mata pravartakoMke siddhAMtopara bhagavAna pArzvanAthanIke saiddhAMtika upadezakA prabhAva par3A dekha cuke hai, usase spaSTa hai ki bhagavAna pArzvanAtha dvArA bhI vaisA hI jaina darzana nirupita huA thA jaitAki bhagavAna mahAvIrajIkI divyadhvanise pragaTa 1-prI-buddhisTika iDiyana philAsaphI pR. 303 / 2-idigana' . hisTaoNrIkala kvATiI bhAga 2 pR0 708-709 / Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 ] bhagavAna pArzvanAtha | huA thA | tIrthaMkaroM ke dharmopadeza meM mUlatatvokI sthApanA eka samAna hotI hai, yaha hama pahale hI dekha cuke haiN| isalie yaha mAnanA kucha ThIka nahIM jaMcatA ki bhagavAn pArzvanAthajI dvArA siddhAMtavAdakA pratipAdana nahIM huA thA aura ve eka siddhAMtavettA nahIM the / kintu DaoN0 bAruAne yaha niSkarSa uttarAdhyayanake usa aMgase nikAlA hai jisameM kahA gayA hai ki 'pahale RSi sarala the, parantu samajhake kotA the aura pIcheke RSi aspaSTavAdI aura samajha ke kotA the. kintu ina donoMke madhyake sarala aura buddhimAna the / .... pahale ke mukilase dharma - vratoM ko samajhate the aura pIcheke munkilase unakA AcaraNa kara sakate the / parantu mavyake unako sugamatAse samajhate aura pAlate the / " isake sAtha hI digambaroMke 'mUlAcAra' jImeM bhI karIba 2 aisA hI kathana milatA hai, jaise ki pUrva meM dekhA jacukA hai / vahAM likhA hai ki Adi tIrthameM ziSya mulise zuddha kiye jAte . hai, kyoMki ye atizaya sarala svabhAvI hote haiM / aura antima tIrthameM zipyanana kaThinatA se nirvAha karate haiM, kyoMki ve atizaya vakra svabhAva hote hai / mAtha hI ina donoM samyoMke ziSya spaSTarUpase yogya ayogyako nahIM jAnate haiM / ' ina kathanoMse avazya hI yaha pramANita hotA hai ki madhyavartI tIrthakaroMke ziSya, jinameM bhagavAna pArzvanAthanIke ziSya bhI sammilita haiM sarala, buddhimAn aura dharmako niyamita se pAlanevAle the / ve usaprakAra vakra nahIM the aura na utanI hIla hujjata dhArmika viSayoMmeM karate the jitanI ki pahale zrImadeva aura antima zrI vaImAna svAmIke ziSya 1 - usagayayana 23 / Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna pArzva va mahAvIrajI! [389 karate the| isaliye avazya aMtima tIrthakarake ziSyoko vizeSa rItise dhArmika kriyAyoMko samajhAnekI AvazyaktA yuktiyukta pragaTa hotI hai, parantu isake mAne yaha nahIM hosakte haiM ki bhagavAn pArzvanAthane jaina siddhAMta athavA darzanakA nirUpaNa nahIM kiyA thaa| jainasiddhAMtakA nirUpaNa to unane prAyaH usI taraha kiyA thA jisa tarahabhagavAna mahAvIrane kiyA thA / hAM, unake ziSya sacamuca itane sarala aura buddhimAna the ki unako samajhAneke liye unheM utanA adhika prayatna nahIM karanA par3atA thA / isaliye jainazAstroMke uparokta kathanoMse yaha pramANita nahIM hotA ki bhagavAna pArzvanAthanIne darzanavAda (Philosophy) kA pratipAdana hI nahIM kiyA thaa| DaoN0 bAruA yadyapi karIba2 satyakI tahataka pahuMce haiM; parantu unane ziSyoMkI saralatA aura buddhimattAke kAraNa bhagavAna pArzvanAthanIke nikaTa darzanavAda na mAnanemeM atyuktise kAma liyA hai yaha kahaneke liye hama bAdhya hai / bhagavAnakI divya dhvanise tatvoM kA nirUpaNa avazya huA thaa| dUmare mahAvIrasvAmIko pahale pArzvanAthanIke saMghameM sammilita __ hone aura phira alaga hokara AjIvikasaMghameM milanekI bAta bhI korI kalpanA hai / usake liye koI bhI jaina athavA ajaina pramANA upalabdha nahIM hai / avazya hI jainazAstra kahate haiM ki nAthavaMzI kSatrI aura bhagavAna mahAvIrake pitagaNa bhagavAna pArzvanAthake sapake upAsaka the; kintu isake sAtha hI ve bhagavAna mahAvIrako eka svAdhIna zramaNa honekA bhI ullekha karate haiM, kyoMki tIrthaMkara bhagavAna 'svayaMbuddha' hote haiN| ve dUsaroMko apanA guru nahIM banAte haiN| yahI bAta bhagavAn mahAvIrake sambandhameM jainazAstroMmeM kahI gaI hai| unako Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 ] bhagavAn pArzvanAtha | vahAM kevala siddhoM ko namaskAra karake zramaNa dharmakA abhyAsa karate 'likhA gayA hai|' isa hAlata meM jaina granthoMke bala para yaha nahIM kahA jA saktA ki mahAvIrasvAmIne pahale zrI pArzvanAthajI ke saMghakA Azraya liyA thA | hAM, Ajakalake vidvAna avazya aisI kalpanA karate haiM aura isa palpanA meM kitanA tathya hai, yaha uparokta paMktiyoMse spaSTa hai / isake sAtha hI AjIvika saMpradAyake netA makkha ligozAlako mahAvIrasvAmIkA guru batalAnA bhI nirAdhAra hai / jaina athavA anaina zAstroMse yaha sambandha ThIka siddha nahIM hotA ! zvetAmbaroMke 'bhagavatIsUtra' ke kathanako yathAvat aitihAsika satya svIkAra kiyA hI nahIM jA saktA, yaha bAta svaya DaoN0 vAruAne svIkAra kI haiN| usakA kathana svayaM apane evaM anya ve0 granthoke kathanase vilaga paDatA hai / isaliye usake kathanase itanA hI svIkAra kiyA jA sattA hai ki gozAlakA jaina dharmase sambandha thA aura mahAvIrajI ke kevalajJAna kalyANakakeM pahalese vaha apaneko 'jina' ghoSita karane lagA thA | usake siddhAntoMpara jainadharmakA prabhAva par3A thA balki usakA mata jaina dharmase hI nikalA thA, yaha hama pahale aura anyatra dikhalA cuke haiM / * isaliye usakA prabhAva mahAvIrajI para par3A ho, yaha svIkAra nahIM kiyA jAmaktA ! jaba bhagavAn mahAvIrajIkA divya prabhAva ma 0 vuddha jaise bar3e aura prabhAvazAlI matapravartaka para par3A 2 4 w 1 - uttarapurANa pR0 10, bhagavAn mahAvIra pR0 93 aura jainamatra ( S. BE.) bhAga 1 10 76-78|- AjIvikma bhAga 1 10 10 1 3 - vAsagadasADa ( Biblo Iadica ) pariziSTa pR0 111 / 8-bhagavAna mahAvIra pR0 173 aura vIra varSa iva jayatI aka / 5-bhagavAna maha vIra aura mahuddha pR0 103 - 106 // Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna pArzva va mahAvIrajI ! [391 taba phira bhalA yaha kase sabhava hai ki makkhaligozAlane aMtima jaina tIrthaMkarako prabhAvita kiyA ho ? mahAvIrajIpara gozAlakA sabase bar3A par3A huA prabhAva 'nagnadazA' kA batalAyA jAtA hai|' kahA jAtA hai ki nagna veSa unane gozAlase liyA thaa| kintu yaha kathana svayaM 'bhagavatIsUtra' se bAdhita hai, jisake AdhArapara hI yaha mata sthApita kiyA gayA mAnA jAtA hai| usameM spaSTa kahA hai ki jisa samaya gozAla mahAvIrajIke pAsa dIkSA yAcanAke liye AyA thA, usa samaya vaha bastra pahine huye thaa| sAtha hI bauddha granthoMse prakaTa hai ki vaha pahale vastradhArI thA kintu uparAta apane mAlikake pAsase nagna veSameM hI bhAga jAnese vaha nagna hogayA thaa| isase bhI pragaTa hai ki vaha pahale nagna nahIM thA, parantu vauddhoMkI yaha kathA vizvAsake yogya svIkAra nahIM kI gaI hai / isaliye isakA kucha bhI mahatva nahIM hai / 'bhagavatI sUtra' kI kathA aura yaha kathA dono eka hI koTimeM rakhane yogya hai| kintu isake viparIta digambara jaina zAstra 'darzana sAra' kI sAkSI vizeSa prAmANika hai| vezaka yaha grantha navI zatAbdikA hai, parantu isakA AdhAra eka prAcIna grantha hai / " eka tarahase yaha prAcIna matoMkA saMgraha grantha hai aura isataraha vizvAsake yogya hai tisapara usameM jo bAteM ma0 buddhake bAremeM kahI gaI haiM, vaha prAyaH bilakula satya hI pramANita huI haiN| isa kAraNa hama isa digaMbara 1-janamatra (S. B. E. ) bhUmikA aura AjIvika bhAga 1 / 2-upAsagadamAmo (Biblo. Ind.) pariziSTa pR0 110 / 3-AjI. visma bhAga 10 11|4-jnhitaissii varSa 13 a 6-7 pR. 262 // 5-bhagavAn mahAvIra aura ma0 budra . 49-50 // Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 ] bhagavAn pArzvanAtha | jaina grantha ho aitihAsika koTikA eka prAmANika grantha mAnaneko bAdhya hai | isameM makkha ligozAlako bhagavAna pArzana thajIke tIrthakA zramaNa batalAyA hai aura vaha bhagavAna mahAvIrajI ke samavazaraNase divyadhva na khi neke pahale hI ruSTa hokara ajJAnavAdakA pracAra karane lagA thA, yaha kahA hai, jaise ki pahale dekhA jacukA hai / isa avasthA meM yaha vAna ThIka nahIM baiThanI ki bhagavAna mahAvIrajIne makkhaligoza lame kucha grahaNa kiyA ho / uparokta digambara zAstra ke mata se bhI yaha pragaTa hai ki bhagavAna mahAvIrajI ke dharmopadezake pahale se hI makkha ligozAla apane matakA pracAra karane lagA thA; yadyapi vaha antara vizeSa na thA / 9 sAtha hI di0 zAstroMmeM bhagavAna pArzvanAtha athavA unake ziSyoM ko vastravArI nahIM batAyA gayA hai / yaha kevala zvetAMbaroMkI mAnyatA hai ki bhagavAna pArzvanAtha aura unake ziSya vastra dhAraNa karate the; yadya pa unake AcArAMgasUtrameM nagna veSako hI sarvocca zramaNa dazA batalAI hai aura tIrthakaroMne use dhAraNa kiyA thA, yaha kahA hai|' unake 'uttarAdhyayana sUtra' meM jahAM kesI zramaNako bilakula hI AmAnIse isa matabhedakA samajhautA karate likhA hai, vaha jarA jIko khaTakatA hai / jaba kesI zramaNako yaha vizvAsa thA ki vastradhArI dazA se muktilAbha ho saktA hai; taba phira unako yaha kyoM Avazyaka thA ki ve nagnaveSa dhAraNa karake vRdhA hI ima kaThinAI ko mola lete ? yadi yaha kahA jAya ki uma mamaya bhagavAn mahAvIra - 1 - jainasUtra S. B. E. ) bhAga 1 10 55-56 / 2- pUrva * pR0 57-58 / t Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna pArzva va mhaaviirjii| [393 jIke digambara saMghakA itanA adhika prabhAva bar3ha gayA thA ki prAcIna saMghako unase alaga rahakara apanA astitva banAye rakhanA kaThina thA, to vaha bhI ThIka nahIM vidita hotA, kyoMki yaha to jJAta hI hai ki bhagavAna pArzvanAtha nIkA saMgha vizeSara tise vyavasthita DhaMgapara thA aura usa samaya bauddhAdi vastradhArI sAdhu-saMpradAya maujUda hI the| jisa prakAra yaha bauddhAdi vastradhArI saMpradAya apane svAghona astitvako banAye rakhanemeM saphala rahe the, vaise prAcAna nigraMthamagha bhI raha saktA thaa| upake pAsa acche darjekA siddhAnta to thA hI, isalie aisA koI kAraNa nahIM thA, jisakI banahase upakA nUtanamaghameM mila jAnA AnavArya thA ! isake sAtha hI yaha bhula yA nahIM jA maktA hai ki 'uttarAdhyayana sUtra' kiMvA sarva hI zvetAmbara Agamagrantha sarvathA eka hI samara aura eka hI vyakti dvArA sakalina naha' hue the| tathApi unameM bauddha granthoM kA prabhAva par3A vyakta hotA hai / aura jisa samaya meM vaha kSamAzramaNa dvArA lipibaddha kiye jA he the, usake kiJcita pahale eka kezI nAmaka AcArya uttara bhAratameM hocuke the. jo magadhake rAnA saMgrAmake purohita aura buddhaghoSa pAMcavI zatAbdi I0) ke pitA the| yadi yaha kezI uttara bhAratameM bahu prakhyAta rahe ho aura inakA jaina samparka rahA ho to kahanA hogA ki inhIM kezIke AdhArase ukta AkhyAna rakhA gayA ho to koI Azcarya nahIM ! ita / to spaSTa hI hai ki kezI nApakA eka vyakti deva 1-janasUtra (S B. E. ) ko bhUmikA prI budisTika inDiyana philAsaphI J0 376 / 2-nAcAra reTiparake 'u rAna kI bhamikA aura 'digAra nana' varSa 19-2 meM prasTa damAga le / / 3- lAipha eNDa vaha Apha 3 roSa pR. 26 / Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 ] bhagavAna pArzvanAtha | dhiMgaNi kSamAzramaNake kucha pahale avazya ho cukA thA aura prAcIna evaM navIna nigraMthasagharSe kiMcita nAmamAtrakA bheda thA / astu, jo ho usako chor3akara thor3I derako yaha mAna liyA jAya ki prAcIna arthAt pArzvasaMghame vastra dhAraNa karanA jAyaja thA- dUpare zabdoM meM tapazrI kaThinAI kama thI- to phira vuddhako apanA eka nUtana sagha sthApita karanekI AvazyaktA zeSa nahIM rahatI, kyoMki buddhane tapazraraNakI kaThinAI aura brAhmaNoMke kriyAkANDake khilApha apanA mata sthApita kiyA thA, so yaha dono bAteM prAya. uparokta mAnatAse unako prAcIna niryathasaMgha meM miltI hI thiiN| isase bhI yahI prakaTa hotA hai ki prAcIna jaina saMgha meM bhI nagnaveSa hI mokSa-liGga mAnA gayA thA / ma0 buddhake pahalese hI nagnaveSa AdarakI dRSTise dekhA jAtA thA, yaha bAta pUrNakAzyapa ke nagnasAdhu honeke kathAnakase spaSTa hai / vaha nagna isIliye huA thA ki usakA Adara janasAdhAraNameM adhika hogA / atra yadi bhagavAn pArzvanAthake dvArA nagnaveSakA pracAra nahIM hocukA thA, to phira nagnaveSakA itanA Adara usa samaya kaise bar3ha gayA thA ? yaha prazna agAr3I AtA hai / hinduoMke upaniSada kAlIna vAnaprasthaRSi isa veSake kAyala nahIM the aura yaha bhI pragaTa nahIM hai ki makkhaligozAlake AjIvika pUrvAgAmI nagna rahate the, pratyuta unako to 'vAnaprastha DhaMga' kA sAdhu likhA hai / nagnaveSa, pUrvoke ATha nimita Adi siddhAnta AjIvika saMpradAya meM jaina dharmase liye huye pramANita hote haiM / isa kAraNa anya koI 3 82-83 / 2 - inDiyana 1 - bhagavAna mahAvIra aura ma0 buddha pR0 enTIkverI bhAga 9 pR0 162 / 3- AjIviksa bhAga 1 pR0 3 / Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - bhagavAna pArzva va mhaaviirjii| [395 aisA vyakti nahIM dIkhatA jisake dvArA mahAvIrasvAmIke pahalese nagnaveSakA pracAra kiyA gayA ho, sivAya bhagavAna pArzvanAthajIke ! isaliye haThAta yaha mAnanA par3atA hai ki bhagavAn pArzvanAthajI bhI nagnaveSameM rahe the aura unake ziSya bhI vaise hI rahate the / jaina sAdhuoMkI sarvocca avasthA nagna thI, yaha bAta digambara, zvetAMbare, donoM hI jaina saMpradAyoMke zAstroM aura brAhmaNe evaM bauddha grathoMse bhI pramANita hai| tathApi anyatra hamane bauddha zAstroMke AdhArase yaha siddha karadiyA hai ki bhagavAna pArzvanAthajIke ziSya bhI nagna veSameM rahate the, kyoMki 'mahAvA meM nina 'titthiya' zramaNoMko nagna aura hAthakI aMjulimeM bhojana karate batalAyA hai vaha jaina sAdhu haiM aura yaha pragaTa hI hai ki buddha ne apanese prAcIna sAdhuokA ullekha isa vizeSaNase kiyA hai evaM mahAvaggameM uparokta ullekha usavakta AyA hai jaba ma0 buddha apanA saba sthApita karate hI jArahe the aura mahAvIra bhagavAna chamastha avasthAmeM the / ataeva isa saba vivaraNako dekhate huye yaha svIkAra nahIM kiyA jAsaktA ki bhagavAna pArzvanAtha aura unake ziSya nagnaveSameM na rahe hoM aura bhagavAna mahAvIrane makkhaligozAlase nagnaveSa grahaNa kiyA ho| __ 1-AcArAgasUtra (S. B. E.) bhAga 1 pR. 56 / 2-Rgveda 10-136, varAhamihirasahitA 15-61 va 45-58, mahAbhArata 3-26-27, rAmAyaNa vAlakANDa bhUpaNa TIkA 14-22 / 3-divyAvadAna pR. 165, jAtakamAlA bhAga 1 pR0 145, vizAkhAvatyU dhammapadatyakathA bhAga 1 khaNDa 2 pR. 384, DIpIlaoNgna oNpha vuddha 3-14, mahAvagga 81-5, 3-1, 38-18; cutvagga 4,28,3, saMyuttanikAya 2, 3, 10, 7 dhammapadam pR. 3 ityAdi / 4-bhagavAna mahAvIra aura ma0 buddha pariziSTa pR0 237-238 / Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn pArzvanAtha / isa vyAkhyAkA samarthana aba takake upalavdha jaina purAtatvase bhI hotA hai / isa samaya bhagavAna pArzvanAthajIkI saMbhavataH sarvaprAcIna mUrtiyAM jaina samrAT khAravela mahAmeghavAhana (IsAse pUrvaraya zatAbdi) dvArA nirbhita khaMDagiri-udayagirikI guphAoMmeM milatI haiM aura yaha nagnavepameM haiN| isase spaSTa hai ki Anase ikkIsasau varSa pahale bhI bhagavAna pArzvanAthanI namaveSameM hI pUje jAte the| isa samaya digambarazvetAMbara prabheda bhI jaina saMghameM nahIM huye the| isake bAda kuzAnakAla (Indo-Scythian Period)kI mathurAvAlI mUrtiyoMmeM bhI bhagavAna pArzvakI mUrtiyAM nagnaveSameM milI haiN| Azcarya yaha hai ki inameMse eka zvetAmbara AyAgapaTameM bhagavAna pArzvanAthakI padmAsana mUrti nagna hI haiN| isameM kAnha zramaNa eka khaMDa vastra ( aMgoche ) ko hAthakI kalAI para laTakA kara nagnatAko chugAte huye pragaTa kiye gaye haiN| vaise vaha saMpUrNataH nagnaveSameM haiN| zvetAmbara saMpradAyake sAdhuoMkI taraha unake pAsa abhyantara aura vahiravastra nahIM haiM aura na usa tarahake ekavastradhArI sAdhu hI haiM, jaise ki zve. saMpradAyameM mAne jAte haiN| zve 0 :saMpradAyake anusAra khaMDavastradhArI tIrthakara bhagavAna eka prAcIna citra meM laMgoTI lagAye dikhAye gaye haiN| isa avasthAmeM yaha kAnhazramaNa pUrNa zvetAmbara sAdhukI koTimeM nahIM Ate haiN| unakA svarUpa bhaTTAraka ratnanandi kRta 'bhadrabAhu carita'meM batAye hue 'arghaphAlaka' (ardhavastra)vAle jaina sAdhuoMse ThIka milatA hai| bhaTTAraka ratnanandine zrutakevalI bhadrabAhunIke samayameM zithi1-jaina natra (S. B. E.) bhAga 1 pR0 71-72 / 2-jU jainisamasa pleTa 208 / 3-bhagavAna mahAvIra pR0 2271 4 janahitaSI bhAga 13 pR0 266 // Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna pArzva va mhaaviirjii| [397 lAcArI muniyoM dvArA isa saMpradAyakI utpatti mAnI thI aura phira jinacandra dvArA pUrNataH zvetAmbara bheda huA unane kahA hai| isa murtike svarUpase unakA kathana pramANIka ThaharatA hai / . hamane isake ___ pahale bhI 'ardhaphAlaka' saMpradAyakA astitva svIkAra kiyA thAH yadyapi paM0 nAthUrAmajI premIne ise eka kalpanA hI khayAla kiyA thaa| aura yaha prAyaH sarvamAnya hai ki digambara-zvetAmbara bhedakI jar3a yadyapi bhadrabAhu zrutakevalIke nikaTavartI kAlase hI par3a gaI thI, parantu usakA pUrNa viccheda IsavIsan 80 yA 82meM huA thaa| isake madhyavartIkAlameM avazya hI ardhaphAlaka zithilAcArI zramaNasaMgha rahA pragaTa hotA hai, jo vaise to prAcInarUpameM arthAt nagnaceSameM rahatA thA; paraMtu lajjA nivAraNake liye khaMDavastra rakhatA thaa| isa dazAmeM digaMbara jaina kathana vizvAsa na karaneke yogya nahIM ThaharatA hai| ataeva yaha spaSTa honAtA hai ki zvetAmbara saMpradAyako bhI pahale nagnaveSa svIkAra thaa| yahI kAraNa hai ki mathurAke kaMkAlI TIlAse nikalI huI pUrNa nagna tIrthakara mUrtiyoMpara zve0 AmnAyake AcAryoM AdikA nAma aMkita hai| isa prakAra prAcIna purAtatvase bhI zrI pArzvanAtha evaM anya jaina tIrthaMkaroMkA nagnaveSa meM rahanA pramANita hai| svargIya sara rAmakRSNa gopAla bhAMDArakara mahodayane bhI yaha pragaTa svIkAra kiyA thA ki "prAcIna jaina mUrtiyAM prAyaH nagna hI milatI haiM / guphA maMdiroM meM bhI digaMbara pratimAyeM milatI haiM / 1-kaimbijahisTI oNpha inDiyA bhAga 1 pR. 165 aura sAutha inDiyana sTaDIja bhAga 1 pR. 15 ityAdi / 2-jainahitaiSI bhAga 11 pR0 291-292 / 3-pUrva0 bhAga 5 pR. 25 / Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 ] bhagavAna pArzvanAtha / ataeva aimA koI sAdhana upalabdha nahIM hai, jisase yaha svIkAra kiyA jAsake ki bhagavAna pArzvanAthanI ke saMghameM vastradhArI avasthAke nigraMtha muni the aura bhagavAna svayaM vastradhAraNa kiye rahe the, jaise ki me0kA kthana hai| tIsarI aura cauthI bAto meM kucha tathya avazya hai / yaha nirvivAda siddha hai ki bhagavAna mahAvIrajIke prArabhika jIvana taka avana hI bhagavAna pArzvanAthajIkA saMgha maujUda thaa| kintu jyoM hI javIna saMgha utpanna huA tyohI prAcIna saMgha ke RSi usameM mila gaye the| unameM vizeSa antara nahIM thA aura vaha bhagavAna mahAvIranIkI nATa joha rahe the, yaha hama dekha hI cuke haiN| cAturyAm niyama jo donoM saghoMmeM samAna batalAyA jAtA hai, vaha usI rUpameM eka mAnA jAsattA hai jiptarUpameM vaha sAmannaphala sutta meM milatA hai| janazramaNake yahI cAra lakSaNa the jo isa bauddhasuttameM batAe gaye hai, jaise ki hama pahale dekha cuke hai| yaha bAta di jaina grantha 'ratnakaraNDa' zrAvakAcArase pramANita hai. yaha pahale hI dikhAyA jAcukA hai| ataeva yaha kahanA ki vauddhone mahAvIrasvAmIke prati jipta cArtuyAma savarakA nirUpaNa kiyA thA kaha galata hai kucha tathya nahIM rakhatA! bhagavAna mahAvIra ke samakAlIna madeg buddhase aisI galatI honA asaMbhava hI hai| bauddha zAstroM jina siddhAMtoko jainoMkA batalAyA gayA hai vaha 'mUla meM ThIka haiM; yadyapi unakI vyAkhyA karane meM kahIra bauddhoMne atyukise kAma liyA hai| isalie yaha nahIM svIkAra kiyA jAsattA ki bhagavAna pAinnAtha nIke nikaTa cAturyAma niyamakA bhAva cAra -bhagavAna mAvIra aura ma0 buddha, pariziSTa / Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna pArzva va mhaaviirjii| [399 vratoMse thA aura bhagavAna mahAvIrajIne unhIMmeM aMtima vrata aura bar3hA diyA thaa| bauddhoMke majjhima nikAyame bhagavAna mahAvIrajIke pAMca vana ThIka hI batAye haiM; para unake kisI graMthameM bhI bhagavAnA pArzvanAthanIke una cAra vratoMkA ullekha nahIM hai, jinako zvetAmbara anya pragaTa karate haiN| phira bhagavAna mahAvIra dvArA yadi una vratoMmeM hI eka aura bar3hAyA gayA thA, to vaha atima 'tapoguNa' athavA aparigraha vrata na hokara brahmacaryavrata thA / isa avasthAmeM DaoNka bAruAkA yaha kathana bhI ucita pratIta nahIM hotA / tathApi DA0 jaikobIne yadyapi pAlIke 'cAturyAma' aura prArutake 'cAtujjAma' zabdoMko samAna batalAyA hai; parantu yaha bhI unane spaSTa svIkAra kiyA hai ki 'cAtujAma' se bhagavAna pArzvanAthajIke cAra vrata pragaTa hote haiN| isaliye sva0 DaoN0 hrIsa DeviDsakA praoN0 jaikobIko 'cAturyAma' se zrI pArzvanAthajIke cAra vrata grahaNa karate batalAnA ThIka hai aura vaha jo isase cAra vratoMkA bhAva nikalanA galata batalAte hai, vaha bhI ThIka hai / isa taraha di0 jaina granthoM evaM cauddhoMke zAstroMse yaha pragaTa nahIM hotA hai ki bhagavAna pArzvanAthajIke cAra vrata the| sAtha hI Upara jaba hama yaha dekha cuke haiM ki pArzvanAthanIke nikaTa bhI saiddhAMtika krama maujUda thA, to yaha nahIM kahA jAsaktA ki vratoMko unane niyamita rItimeM na rakkhA ho! tathApi zIlavatoMkA prArdubhAva aMtima tIrthaMkara dvArA huA khyAla karanA bhI korA khyAla hai| kyoMki zIlavratoMmeM paMca mahAvrata bhI haiM aura inakA astitva bhagavAna pArzvanAtha noke saMghameM milatA hai| 1-janamatra (S B.E) bhAga : mikA pR0 20 / Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400] bhagavAna pArzvanAtha / yadyapi yaha ThIka hai ki donoM saMghoMmeM cAritrabheda kevala AcaraNameM lAnekI dRSTise avazya thA; jaise ki jaina zAstrose pragaTa hai| sarva aMtima jo yaha kahA gayA hai ki donoM saMghoMkA mela, yadyapi samayakI mAMgakI vajahase jAhirA hogayA thA, jisase pArzvasaMghako vIra-saMghakA siddhAMta pAnekA lAbha huA thA; parantu vaha jyAdA dina na TikA aura mahAvIrasvAmIke nirvANa uparAnta punaH bheda hogayA! kheda hai ki yahAM bhI hama DaoN0 vArUAke sAtha sahamata nahIM ho sakte / yaha satya hai ki bhagavAna mahAvIrajIke kaivalyapada prApta karane aura saMgha sthApita karaneke sAtha hI pArzvasaMghake RSi mAdi sadasya bhagavAnake saMghameM sammilita ho gaye the; kintu Uparake kathanako dekhate huye yaha nahI svIkAra kiyA jAsaktA ki unako isase siddhAntavAda (Philosophy) pAnekA lAbha humA thA! sAtha hI bauddhazAstroMke kathanase yaha bhAva nikAlanA ki bhagavAna mahAvIrajIke nirvANa hote hI vIrasaMgha do bhAgoMmeM vibhakta ho gayA thA, ThIka nahI pratIta hotA ! yaha digaMbara aura zvetAmbara donoM AmnAyoMke graMthoMke viruddha hai| bhagavAna mahAvIrajIke uparAnta jabataka unake kevalajJAnI ziSya, jinameM sarvaaMtima jambUsvAmI the, maujUda rahe the, tabataka to kisI tarahakA bhI koI prabheda par3A dRSTi nahIM par3atA hai, kyoMki donoM AmnAyoMmeM kevalajJAniyoke sambandhameM kucha bhI antara nahIM hai| ApasI prabhedakI jar3a zrutakevaliyoMke jamAnese aura bahutakarake bhadrabAhujIke namAnese hI par3I pratIta hotI hai| isa samaya nigraMthasaMghakI ThIka vahI dazA horahI thI jo bauddhazAstroMmeM vatalAI gaI hai| aura yaha vidita hI hai ki isa samaya athavA. Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna pArSa va mhaaviirjii| [401 isase kiJcita uparAnta hI bauddha zAstra usa rUpameM saMkalita kiye gaye the, jaise ki aba milate haiM / isI kAraNa unhoMne sAdhAraNataH bhagavAn mahAvIrake nirvANa bAda saMghabheda batalAnekA bhAva usa samayakI ghaTanAko lakSya karake likhA thaa| bauddhazAstroMmeM yahI eka udAharaNa nahIM hai jisameM yaha bhramAtmaka bAta ho pratyuta aura bhI udAharaNa haiM jisameM ajAtazatruko usake samayake uparAMtakI ghaTanAoMse sambaMdhita batalAyA gayA hai| isase bauddhagranthoM ke kathanakA bhAva yahI hai ki bhagavAn mahAvIrajIke uparAnta eka kAphI samayake vAda saMghabhedakI nIMva par3I thii| kamasekama bhadrabAhu zrutakevalIke samayataka to saMbhavataH saMpUrNa saMgha eka thaa| kinhIM ajaina vidvAnoMkA bhI yahI mata hai| astuH isa prakAra yaha spaSTa hai ki bhagavAn pArzvanAthanI aura mahAvIrasvAmIkA pArasparika sambaMdha kyA thA ? donoM hI mahApuruSa eka samAna tIrthakara the aura unakI zikSA bhI prAyaH eka samAna thI; kintu unake saMghameM cAritraniyamoMko pAlane meM kiMcita antara avazya thA / aura yaha antara mUlameM kucha nahIM thA ! jaina dharmakI yaha khAsiyata rahI hai ki vaha prAcInase prAcInatara kAlase apane siddhAntoMko vaise hI pragaTa karatA calA ArahA hai, jaise ki ve Ana upalabdha haiN| yadyapi usake bAhyarUpa kriyAkANDa AdimeM avazya hI sAmayika prabhAva par3A pragaTa hotA hai / - - 1-kaimbrija hisTrI Apha inDiyA bhAga 1 pR0 165 / 2-pUrvapR. 169 / Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402] bhagavAna pArzvanAtha | ( 26 ) upasaMhAra / : jayatastava pArzvasya zrImadbhartuH padadvayam / kSayaM dustarapApasya kSayaM kartuM dadujjayama || ' - zrI samantabhadrAcArya. / he prabho pArzvanAtha ! 'Apa mohAdika sampUrNa aMtaraMga zatruoM ko jItanevAle ho, sabake svAmI ho / he deva ! Apake caraNakamala atizaya zobhAyamAna haiM / sarvatra vijaya denevAle hai | atizaya gahana pa poMko bhI nAza karane ke liye samartha hai / he bhagavan ! Apake aise caraNakamala merA aMdhakAra dUra kro|' avazya hI tribhuvanavandanIya bhagavAnkI pavitra saMstuti bhaktajanake ajJAnatamako nAza karanemeM mUla kAraNa hai / patitapAvana prabhUke pAda- padmoMkA bhramara bana jAnese pApa-paGkameM phaMsA rahanA bilkula asaMbhava hai / prabhukI bhakti prabhukI vinaya pariNAmoM meM vaha vizuddhatA lAtI hai ki svayameva hI saba saMkaTa naSTa hojAte haiM aura bhaktavatsala prANI Anandasara meM gote lagAtA hai / bhagavAn pArzvanAtha eka aise hI patitapAvana upAmanIya paramAtmA the / unhoMne mohamAyAko apanese dUra bhagA diyA thA / krodha, mAna, mAyA lobha Adi mAnavI kamajoriyoko unane pAsa phaTakane nahIM diyA thA ! bAhirI zAna- gumAnake kAraNoMko to vaha prabhU pahale hI naSTa kara cuke the / prAkRtarUpameM ve vivasana hokara nirbhIka vicaraNa karate the / jaise bAhira the, vaise bhItara the / na jAhirA dekhane meM koI zArIrika doSa thA aura vaise hI na manameM koI maeNla thA, ve khubasUrata anUThe the / prakRtike aJcalameM jyoM Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna pArtha va mhaaviirjii| [403 nIlAkAza zobhatA hai, tyoM hI ve bhagavAna apane nIlavarNa zarIrameM apUrva sundaratAko pArahe the / unakA saundarya apUrva thA ! saundarya hI kevala nahIM, balika ananta guNoMse pUrNa unakA cAritra anupama thA / isaliye ve khUbasUrata aura khUba sIrata donoM the / saba logoMko ve priya the / saba unako apanA svAmI kahate the| apane jIvanameM hI ve isa parama pUjya prabhutAko pahuMca cuke the| usa samayake loga hI unheM apanA parama hitecchu samajhane the yahI bAta nahIM thI, balki Aja bhI unakA nAma aura kAma usI taraha "puna rahA hai aura sacamuca jabataka AntikatAkA 3 para rahegA tabataka vaha barAbara pujatA rhegaa| jIvita paramAtmAke guNagAna bhalA kaise bhulAye jAsakte hai ? unake guNa unakA upadeza aura unakA svarUpa hara samaya aura hara paristhitike prANiyoMko sukhadAI hai unakA divya caritra isa vyAkhyAkI pragaTa sAkSI hai| ve anupama the unase akele ve hI eka the ! kamAlameM dvidhA bhAvako jagaha milanA aptambhava hai ! kAnoMse hajAroM nAma sune jAte haiN| parantu prabhU pArtha jaisA nAma kahI sunanemeM nahIM AtA ! yugase vIta gaye para vaha nAma Ana bhI jItA jAgatA camaka rahA hai / unake divya darzana pAnekA saubhAgya isa yugake kisI bhI bhavyAtmAko prApta nahIM huA hai, para to bhI unake nAmakI mAlA eka nahIM do nahIM hajAroM lAkho prANI japA karate haiN| so bhI kevala bhAratIya hI nahIM ! unake caraNakamaloMkA smaraNa karanevAle aMgarena bhI haiMjarmana bhI hai| pUrva aura pazcima, duniyAke donoM bhAgoMmeM bhagavAnake guNagAna gAye jAte haiM ! yaha kyoM? kyoM sarva dizAyeM pramR pArzvakI Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .404] ___ bhagavAna pArzvanAtha / advitIya kIrtise gUMja rahIM haiM ? isaliye ki unameM ananta prema thA-ananta vIrya thA-ananta jJAna thA ! saba jIvoMke kalyANakA dvAra unake bhavya darzanameM milanAtA hai / vijayalakSmI unake upAsakoMke sammukha A upasthita hotI hai| kyoMki unakA divya caritra sAmyabhAva aura utkaTa vizvaprema kA pATha par3hAtA hai| unake upAsaka parama ahiMsAvratako pAlate haiM-dayAke darzana unake dainika jIvanase hote haiN| aura dayA satyakI sahodarA hai / phira bhalA kahiye ki dayApremI pramU pArzvake upAsaka satyake hRdayameM nivAsa karate huye kyoM nahIM vijaya-lAbha kareMge ? unake sarva kArya avazya hI siddhiko prApta hoge| prabhU pArzvakI bhakti-zrI tIrthakara bhagavAnakI upAsanA avazya hI manuSya jIvanako suphala banAnevAlI hai| isIlie kavi kahate haiM ki: "janaraMjana aghabhaMjana prabhupada, kaMjana karata ramA nita kela / cintAmana kalpadruma pArasa, vasata jahAM sura citrAvela // so pada sAgi mUr3ha nizivAsara, mukhahita karata kRpA anmel| nIti nipuna yoM kahaiM tAhibara, 'vAlU peli nikAlai tela' // " sacamuca prabhU pArzvake pAda-padmoMkA sahavAsa chor3akara anyatra sira mAranemeM kucha phala hAtha AnekA nahIM hai| bhagavAna pArzvanAthakA ' pavitra jIvana hameM svAdhIna ho sacce sukhI bananekA upadeza detA hai| parataMtratAkI parAdhInatAse vilaga rahanA vaha sikhAtA hai| jIvita prANImeM ananta zakti hai-AstikoMko yaha vAta unake divya saMdesase hRdayaMgama hojAtI hai| vaha jAna jAte haiM ki kIr3I-makor3I, Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upsNhaar| [405 vRkSa-latA, sabhya-asabhya saba hI prANI samAna zaktiyoMko rakhanevAle hai-kucha mujAyakA nahIM jo usa dazAmeM vaha hIna horahe haiM / nimitta milate hI-kAlalabdhiko pAte hI ve apanI avyakta zaktiko prakaTa kara deNge| bhagavAna pArzvanAthakA jIva eka bhavameM madamatta hAthI thA; parantu vahI saMyamamayI tyAgamArgameM lagakara trilokavandanIya paramAtmapadako prApta hogayA / isaliye kisI bhI vyaktiko heya samajhanA ghRNAkI dRSTise dekhanA anyAya mArga meM paga bar3hAnA hai| pratyeka prANI hamArA baMdhu hai-jyoM hameM jIvanapriya hai tyoM use hai-isI bhAvako bhagavAna pAvake nikaTase grahaNa karake vizvapremakA sAmrAjya isa jagatameM siraja denA bilakula saMbhava hai / sAmyabhAvakA pracAra digaMtavyApI usI rona hogA jisa roja bhagavAna pArzvakA batAyA huA mArga logoMko dRSTi par3egA! bAhirI cakAcauMdhameM phaMse rahanese kArya na sadhegA-rivAjoM aura kriyAkANDoMkI upAsanA karanese kucha hAtha na AyagA ! tyAga mArga meM paga bar3hAne aura saMyamako apanAnemeM hI saMsArakI mukti zeSa hai-isa bAtako isa divya caritrase gAMTha bAMdha lene meM hI kalyANa hai / bhagavAna pArzvanAthane kamaThake jIva tApasIko yahI bAta sujhAI thii| ataeva svAdhInatAke upAsakoMke lie bhagavAnakA divya jIvana usI taraha mahatva pUrNa hai jisa taraha dizAbhAnake lie nAvikoMke lie dhruva tArA hai / sarala pAhata jIvanasAdA libAsa aura sAdA bhojana aura hRdayame vizvapremakA vAsa isa dharAtalako bhI svargavAsa banA detA hai, yaha vizvAsa hI trANadAtA hai! satyake hRdayameM sadaiva banA rahanA hI sarva sukhako pAlenA hai ! bhagavAna pArzvanAthajIne yahI sukhasaMdeza jagatako sunAyA thA isIliye. Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406] bhagavAna pArzvanAtha / unake caritrake eka razima-prakAzako pAkara unake pavitra caritrako 'pUrNa karate hue Aie pAThakagaNa unake caraNoMmeM natamastaka holeM: kyoMkiH "naranAraka Adika joni vipaiM, viSayAtura hoya tahAM ura. hai / nahiM pAvata hai mukha raMca taU, __ parapaMca prapaMcanimaiM murajhai hai // jina pAraza soM hita prIti vinA, cita ciMtita Aza kahAM murajhai hai| jiya dekhata kyoM na vicAri hiye, kahuM osakI bUMda soM pyAsa bujhe hai // itizam-OM zAntiH ! Azvina zuga 2 sa. 1983 magalavAsane paripUrNam / tA. 7-12-1926 / . . Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthakArakA pricy| [407. nthakArakA paricazU / sasArameM bhaTakate hue kSudra jIvakA paricaya hI kyA ? nisa prakAra aura saba jIva haiM vaisA hI yaha prANI hai ! eka hI nigodarUpI jananIke udarase janme huye bhAiyoM meM antara hI kyA ? unameM para. spara vizeSatA ho hI kyA saktI hai ? phira merA aura terA paricaya kyA ? pugalake saMsargameM AyA huA yaha jIva isa ananta saMsArameM nAnArUpa rakhatA hai, una vividha rUpoM ke pherameM par3anA bahurupiyeke tamAzeke dRzyase kucha adhika mahatva nahIM rakhatA ! parantu saMsArakA aiMkAra usane veDhaba ulajhA huA hai- vaha usake sArApArako dekhane nahIM detaa| use najara hI nahIM par3atA ki vaha to anantadarzana, anaMtajJAna, anantavIrya aura anantasukharUpa hai, siddha | hai, zuddha hai, parama buddha hai| sacamuca merI anantaguNamaI samRddhi hai| dekhane meM deha parimANa bhale hI hU, parantu nizcaya jAno maiM asakhya pradezI hUM aura amUrtika hUM, anantarUpa hU, paramAnanda haiM, sahaja hU, nitya hUM, cidAnanda hu, merA cetanA lakSaNa hai, maiM caitanya hai bhakhaNDa hUM aura lokAlokakA prakAzaka huuN| ratnatraya mere agakI zobhA bar3hAte haiN| sahaja svarUpako darzAkara mai siddha samAna dedIpyamAna hU / saMsArakI rAgadveSa kAlimAse rahita zubhAzubha karmakalakase vihIna nikalaka hUM, samantabhadra hUM, zAsvatAnanda hUM, para hUM kahA ? ahaMkArakA pardA phaTe aura 'so'haM' kI bhUmi pragaTa ho tara vahIM jo hU so dRSTi pahaM / Aja to duniyAM mujhe kAmatAprasAda kahakara pukAratI hai| manuSya jAtimeM merI gaNanA hotI hai, jainadharmakA mujhameM anugaga prakaTa hotA hai| meM bhI jainI banane ke prayatnameM haiN| Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 ] bhagavAna pArzvanAtha | vaise janma merA aise sthAna meM huA jahAM jainamatakA nAma sunaneko nahIM thA aura bacapana bhI jinendra bhagavAna kI zaraNase dUra2 vItA ! para isakA artha yaha nahIM hai ki puNyodayase merA janma eka jaina kulameM nahIM huA hai ? maiM janmase jainI avazya hUM / parantu jaina kulameM janma lenese hI koI jainI nahIM hojAtA ! isIliye maiM kahatA hUM ki maiM jainI banane kI koziSameM hUM / jainadharma hai vijayamArga ! vijayI - vIra hI isako apanAneke adhikArI haiM ! manuSya meM jitanI -nIcatA hai, saMsArakA jitanA ahaMkAra hai, usa sabapara vijaya pAneke liye jaba kahIM taiyArI kI jAya taba koI jainI ho ! athavA kavi bhASake zabdoMmeM 'sakalajanopakAra sajjA sajjanatA jainI' jainI hai / manuSya mAtra ke upakAra karanekA sajjanottama bhAva hRdayameM jAgRta honA kaThina hai ! phira bhalA koI jainI kaise hove ? apanemeM isI bhAvako jAgRta karanekI utkaTa abhilASAse vijayI vIroM - mahAvIroMke caritrameM mana paga rahA hai / zAyada maiM kabhI sacamuca jainI ho jAU~ ? phira bhalA kahiye ki isa avasthAmeM merA paricaya likhane se kisIko kyA phAyadA hogA ? yaha bhI to eka ahaMkAra hai / para saMsArakI mamatA aura logoMkA kautUhala jo karAle so thor3A hai ! vaise unameM aura mujhameM athavA anya kisImeM antara hI kisa bAtakA haiN| aMtara ke kapATa khuleM to saccA darzana ThIka paricaya mila jAve ! mere isa vartamAna rUpakA avataraNa bhAratavarSa meM saMyukta prAMtake eka jaina kuTumbameM huA hai / usa samayakI bAta hai ki jaba mugala sAmrAjya chinna bhinna hogayA thA, taba vividha prAMtoMke zAsaka svAcIna rAjA aura navAva bana baiThe the / pharrukhAbAdameM bhI eka aisI - Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthakAra kA pricy| [409 hI navAbI thii| AgarA prAMtake jilA eTAmeM tahasIla alIgaMjake antargata maunA koTa hai| kahate haiM ki taba isI grAmake eka sajjana navAbake 'nAyaba' the aura ina nAyabake bhaNDArIkA kArya samajhiye 'eka jaina kuTumba karatA thaa| usI jamAne meM yaha huA ki pharrukhAbAdake navAbakA koI sambaMdhI koTake pAsa mA nikalA ! kahate haiN| ki usakA nAma navAbakhAM bahAdura thaa| usane alIganakI nIMva jamAI / jaba alIgaMja vasane lagA taba bahutase loga bAharase bulAkara vahAM vasAye gaye / kahA jAtA hai ki usI samaya koTake ukta jaina kuTumbake loga bhI alIgaMja Agaye / unako yahA bhUmi dI gaI tathA eka bAga bhI milA, jo Ajataka isa kuTumbameM hai| isa kuTumbameM eka sajjana lA0 nirmaladApta nAmaka the| unakI saMtAnameM zrI phUlacandanI nAmaka huye / koTa grAmase Ane ke kAraNa yaha jaina kuTumba tabase barAbara 'koTavAle ' nAmase LkhyAna hai| vaise yaha vaizya jAtikA hai| jainoMmeM vaizya bhaneka upajAtiyo meM vibhakta haiM, yaha vaMza buDhelavAla kahalAtA hai / aitihA eka zodhase mAlUma huA hai ki buDheloM kA nikAsa lagabhaga 16 gatAbdimeM lambakaMcuka jAtise huA thaa| lavakaMcuka jAtikI utpatti divazI rAjA lomakaraNakI saMtAnase huI kahI jAtI hai| vaise to dvArikAke sAtha sAre yaduvaMziyoM kA nAza hogayA thA; parantu jaratkumA niHzeSa rahe the| vaha kaligameM jAkara rAjya karane lage the| unake bAda kaliGgameM bahutase rAjA huye, parantu unameM koI bhI lomaraNa nAmaka nahIM hai / ataH mAlUma aimA hotA hai ki yaduvaMzo gAnA magavAna mahAvIrake bAda kaliMgake rAjA jitazatrukI saMtAna koI hamA Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna pArzvanAtha / / kaligase ina logoMko IsavI pUrva 4 thI yA tIsarI zatA" bAhara calA jAnA par3A thA aura taba yaha lambakAJcana dezameM nArahe the / yaha deza kaliMgake nikaTa kahIM dakSiNa bhAratameM honA ucita hai| zrI samantabhadrAcAryake bhramaNa vRttAntameM dakSiNastha naga ke sAtha eka 'lAmbuza' nAmaka nagarakA ullekha huA hai / auraikSiNameM kAcIpura jainoMkA prAcIna kendrasthAna hai / ataeva 'lAmbuza aura kAMcIpurake madhyavartI dezakA ullekha lamyakAJcana nAgase honA saMbhava ho saktA hai / isa dazAmeM yahAke nivAsI rAjabhraSTa yaduvaMzipoMkI satAna lambakaMcuka jAti kahI nAsaktI hai / isI jAtikA apararUpa buDhelavAla hai / ukta kuTumba isI buDhelavAla vagodbhava hai| ukta zrI lA0 phUlacandajI vyApAra nimitta meraTha phuce| vahAM eka phaunI aphaparase unakI bheMTa ho gii| ve paraspara upakRta hogaye / phUlacandanI phaunI kamasariyaTameM kAma karane lage / dhIre2 phaujI khanAcI hogaye, unakA pharma dUra2taka prasiddha hogayA / zrI phUlacandanIke cAra putra the-(1) lA0 paramasukhanI, (2) lA0 kundanalAlanI, (3) lA0 jhammanalAlanI, (4) lA* girdhaariilaalnii| unake uparAnta yaha cAra bhAI pharmake kAryako samucita rItise na calA sake aura vaha parma phela hogayA / lA* kundanalAlanIke tIna putra huye-(1) zrI pa0 tejarAyanI, (2) lA0 dhannAmalanI, (3) va lA0 govindaprasAdajI / ye tInoM bhAI gAnavidyA vizArada haiM; yadyapi sarvalaghu isa samaya unake bIcame nahIM hai / pa0 tejarAyanI saMskRtajJa aura dharmajJa vayaprApta vidvAna hai| Apake suputra bAbU aMbAprasAdajI 'milidrI akAunTa DipArTamenTa meM ekAunTenTa the| durbhA Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthakArakA pricy| gyase unakA gata caitramAsameM asamayameM hI svargavAsa hogayA / lA0 giradhArIlAlanIke ekamAtra putra zrI lA0 prAgadAsanI haiM / lekhakake ' pUjya pitA yahI haiM, purAne pharmake phela honeke bAda pitAjI apanA eka svataMtra 'venkingapharma' sthApita karanemeM saphala huye the / tabase __ yaha pharma barAbara cala rahA hai, cUki isakA sambandha sarakArI phaujase hai; isaliye bhAratake vividha prAntoMmeM pharmako jAnA paDatA rahA hai| aise hI jisa samaya pitAjI sImA prAntakI chAvanI kaimpa velapurameM the, usa samaya mitI vaizAkhazuklA trayodazI budhavAra saMvat 1958ko mere isa rUpakA janma huA thaa| mAtAjI dhArmika cittavRttikI dhAraka thIM, yadyapi mujhe bacapanameM jainadharmake sAdhaka sAdhanokA saMsarga: prApta nahIM huA. parantu mAtAnIkI dhArmikavRttine mere hRdaya meM usakA prativimba jyokA tyo akita kara diyaa| rAtako jaba mai pahAra tAroke viSayameM prazna karatA to vaha samAdhAna karatI huI mujhase yaha kahalavAke sulA detI ki 'jinavara tAre mana bhara kUce, jahA jIva tahAM tIna kinaare| jA maDalImeM uccare tAhi zrI pArzvanAthakI Ani. __taba isakA matalaba kucha samajhameM nahIM AnA. kintu jaba AnA socatA hai to isa sarala uktimeM janavamakI khAma bAtokA uga bharA huA pAtA huuN| jinendra bhagavAna hI tAre haiM, unhIMko manameM sthArita karake tAlA bada karado / kisI anyako harayake uccApana para mata baiThAo, saMsArasAgarameM bhaTakane huye ma pANI liye ki hona-ratnatraya-kinAre haiM, unheM nIM bhUlanA caahiye| zrI pArthanAyake zAsanako chAyAmeM nava nAnandase kAlopa kareM : isa sAla gahana upadeza bhalA aura kane hadaya gama ho matA? pItA Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2] bhagavAna paarshvnaath| aiNAma thA ki jaba haidarAbAda sighameM maiM 'navalarAya hIrAnaMda aikemI' nAmaka skUlameM aMgrejI par3hatA thA, taba anya chAtra jahAM guru nakanIke bolameM dharmaparIkSA dete the, vahAM maiM jaina stotra aura sAmAyikapAThako sunAtA thaa| isa taraha dhArmika bhAvukatAkI jar3a mere hRdayameM bacapanase jama gaI thI / bacapana meM meraTha va alIgaMjameM maiMne hindI aura urdU par3halI thI / haidarAbAdameM maiTrikataka aMgrejIkA adhyayana kiyA thA; dUsarI bhASA phArasI thii| alIgaMjameM eka paMDita mahAzayase saMskRta bhASA paDhnekA prayatna kiyA, para asaphala rhaa| san 1911 ke lagabhaga merA vivAha kara diyA gayA / san 1918 meM mAtAjIkA svAsthya kharAba ho gayA aura unhIMkI sevAme vyasta rahane ke kAraNa merA adhyayana vIcame hI ! chUTa gyaa| isake bAda hI mAtAjI aura patnIkA dehAta hogayA, ghara sUnA hogayA, hRdayameM apaneko pahicAnane kA bhAva jAgRta huA parantu vyApAra meM laga jAnese vaha jyAdA panapA nahIM! haidarAbAda ke atirikta barelI meM bhI pharmakA kArya cala nikalA / maiM varelI rahatA thaa| dharmapustakoMke dekhane kA saubhAgya mujhe mba0 kumAra devendraprasAda jIke vijJApanoMse prApta huA thaa| unhoMne mujhe ekdama apanI satra pustake bheja dI thIM | maiM unakA adhyayana karatA rhaa| phira mere abhinna mitra aura premI zrIyut vA givavaraNalAlanIke yahA vedIpratiSThA mahotsava huaa| usa samaya va0 gItalapramAdajI ma0 me bheTa huii| unhoMne janadharmake adhyayana aura prabhAvanAke liye uttapAdita kiyA / maiM 'janamitra' va 'nigambara jaina maMgavAne lgaa| inake pAneme va likhanekA gIka hmaa| dekha likhe parantu mara Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ i ha granthakArakA paricaya | [ 413 na chape / ba0jIne utsAha varddhanArtha kinhIM2 ko 'mitra' meM sthAna diyA / phalataH likhanA na chUTA / likhatA rahA to likhanA AgayA / barelIme to kavitA racanekA bhI udyoga calatA rahatA thA / isI samaya zrImAn bAbU campatarAyanI veriSTarakI mUlyamaI racanAokA lAbha hindI janatAko karanekI utkaTa abhilASAse maiMne unake ithejIke granthoMkA hindI anuvAda karanA prArambha kara diyA / beriSTara sA0 ne 'asahamata saMgama' ke kaI adhyAyokA anuvAda mujhe karane denekA avasara pradAna kiyA / yahIse merI grantha racanAkI ora pravRtti hogaI / jaba maiM barelImeM thA taba hI merA dvitIya vivAha ho gayA / isake pahale hI mai samAjonnati ke kAryoM meM bhAga lene lagA thA / kAnapura aura lakhanaU kI mahAsabhA meM zAmila huA thA / mahAsabhAkI kUTanIti se mana ucaTAsA thA / tisapara dillI ke adhivezanameM paDitadalakI durnItine samAja netAoM ko usake vimukha kara diyA / samAjakA maccA hita karaneke nAte 'bhA0 di0 jaina pariSada' kA janma huA / jahA maine 'jainagajaTa' meM mahAsabhAkI saphalatA ke liye kaI lekha likhe the aura usake sudhAra karane kI dhuna meM thA, vahA sudhArakA avasara na dekhakara ulTai zaktikA durupayoga samajhakara maine pariSadakI ora dhyAna diyA / pariSada ke karNadhAroMne mere ayogya kandhopara 'vIra' patrake sampAdanakA bhAra DAla diyA va yathAzakti usakA pAlana kara rahA hU / saubhAgyase hindI pratiSThita lekhaka usako apanAne lage hai aura videzome bhI vaha jainadharmakA paricaya karAne meM sahAyaka hai / udhara ina dino svAsthya hIna rahA aura tabiyata ekAta meM magna rahane lagI / ima ekAMta meM kabhI bhaganAnake 1 Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 ] bhagavAna pArzvanAtha / divya caritroMko avalokana karanekA avasara milA, jisake pariNAma rUpa caritra graMtha likha gaye / iTAvAmeM mahAvIrajayaMtIpara jaba koI upayukta mahAvIracaritra na milA, taba eka caritra likhanekA sAhasa huaa| tavahIse 'bhagavAna mahAvIra' 'mahArAnI celanI' Adi karIba 1213 choTemoTe grandha likha gaye / isa samaya dhyAnAdhyayanameM hI samaya bItatA hai / bhagavAna mahAvIra viSayaka eka nibaMdhapara 'yazovijaya jaina granthamAlA kI orase svarNapadaka milA / indaurakI nibadha jAMca-kameTIne 'jena saMkhyA ke dvAsase bacane ke upAya' sambandhI nibaMdhoMmeM lekhakakA nivadha sarva prathama ThaharAyA ! ughara 'rAyala aiziyATika sosAiTI-landana'kA bhI sadasya lekhaka cunA jAcakA hai / aMgrejIke vividha bhAratIya aura videgIpatroMmeM jainadharmaviSayaka lekha pragaTa hote rahate haiM / jainoMkA koI bhI prAmANika itihAsa na honeke kAraNa taraha ke apamAna unheM sahana karane paDate he / isa kamIko dUra karaneke liye 'saMkSipta jaina itihAsa' kaI bhAgoMmeM likhanA prAraMbha hogayA hai aura usake do bhAga likhe bhI jAcuke haiN| matvAnvepaNake bala mujhe pracalita jainadharmakA svarUpa vikRta dRSTi par3atA hai aura usake sudhArake liye maiM sadA tatpara rahatA huuN| isa sudhAra kAryako apane AsapAsa amalI sUrata dene meM mujhe apane sambadhiyoM tAkI nAnbumI mahana karanI pdd'ii| para maiM satyamArgase vicalita nahIM huA / janopakAkI bhAvanA hRdayameM jAgRta rahe yahI vAMchA rahatI hai / sAyada kimI dina yaha bhAvanA mujhe macA janI banA de! adhika abhI kyA lig ? antu vande vIram | -kAmanAmamATa jana / Page #497 -------------------------------------------------------------------------- _