Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિ સસ્તી વાંચનમાળા નં. ૨૮.
==== == ==
વર્ષ ૭ મું. સં. ૧૯૮૫ = = =
==
| શ્રી અજાહરા પાર્શ્વનાથ
ચરિત્ર.
SE
લેખક મણીલાલ ન્યાલચંદ શાહ
પ્રકાશક, ન સસ્તી વાંચનમાળા
ભાવનગર,
વીર સં. ૨૪૫૫
વિક્રમ સં. ૧૯૮૫
કિંમત રૂ. ૧-૪-૦ = ==
==
==
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
બહેન રતનબાઈ સ્મારકમાલા નં
આભાર.
શ્રી કચ્છ આસાંબી નિવાસી શેઠ કેરશીભાઈ વિજપાલભાઈ કે જેઓને રંગુનમાં બહોળો વેપાર છે. જેમણે રંગુનમાં એક પ્રમાણીક વેપારી તરીકે નામના મેળવવા સાથે તેવા પ્રદેશમાં પણ જેમનું જીવન નૈતિક અને ધાર્મિક સંસ્કારોથી ભરપુર છે. જેમની ઉદાર સખાવતે ધર્મપ્રેમ, અને સાહિત્યપ્રેમ તેમના પરિચયમાં આવેલા અને બીજા સૌ કોઈને અનુકરણીય છે, જેમણે વખતો વખત મારા સાહિત્યને પ્રગટ કરવામાં સહાનુભૂતિ આપી છે તેમણે તેમનાં સ્વધર્મ પત્ની રતનબાઈની યાદગીરી માટે ત્રીજા પુષ્પ તરીકે આ પુસ્તકની બસે નકલના ગ્રાહક થઈ મારા કાર્યને વધુ સહાનુભૂતિ આપી છે તે માટે તેમને આભારી છું.
લી. નમ્ર સેવક, અચરતલાલ.
પ્રકાશકે–સર્વ હક સ્વાધીન રાખ્યા છે.
------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમર્પણ,
અ. સિ. સ્વર્ગસ્થ બહેન રતન બેન.*
આસામીઆ, (કચ્છ) - તમારી હૈયાતી નહિ છતાં તમને આ પુસ્તક અર્પણ કરવાની ઈચ્છા થવાનું કારણ તમારા સગુણે છે અને તમારા તેવા સદગુણનું અનુકરણ બીજી બહેને પણ કરશે.
નાનપણથીજ ધર્મપ્રેમ-સાદાઈ સરળતા અને નૈતિક તેમજ ધામક જ્ઞાન મેળવેલ હોવાથી તમારા ગૃહવ્યવહારમાં પણ કુટુંબી જનોને ( બંને પક્ષને ) સંપૂર્ણ સંતોષ આપી તમારું નામ અમર કરી ગયાં છે.
શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુનું સ્મરણ તેજ તમારું નિત્ય કાર્ય હતું. તમારા આવા પ્રભુ–પ્રેમથી શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુના અદ્દભૂત મહિમાવાળું “શ્રી અજાહરા પાર્થ. નાથ ચરિત્રનું” આ પુસ્તક તમને સમર્પ તમારા આત્માની પરમ શાંતિ ઈચ્છું છું.
લીઃ ધર્મબધુ . તે અચરતલાલ.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રસ્તાવના
અજાહરા પાર્શ્વનાથ અને પંચતીથીની પ્રાચીનતા માટે જેમાં બે મત હોઈ શકે જ નહિ. જે તીર્થો એક વખત કેવી અપૂર્વ જાહેરજલાલી ભાગવતાં હતાં તે આજે કાળના બદલાવાથી જર્જરીત થઈને ડગુમગુ સ્થિતિમાં સપડાઈ ગયાં છે, દુનિયાના એક ખુણામાં પડેલા આ તીર્થોનું નામ પણ કેટલાક ભાઈઓ તે ભાગ્યે જ જાણતા હતા. તો કેટલાક લુપ્ત પ્રાયઃ સ્થિતિમાં માનતા હશે, જેનોની બેદરકારી છતાં એ તીર્થો જીર્ણ સ્થિતિમાં ડગુમગુ હોવા છતાં જૈનેની પ્રાચીનતા બતાવી રહ્યાં છે. એ હજી જૈન કેમનાં સૌભાગ્ય છે.
પ્રકાશક તેમજ લેખકનો હેતુ ત્યારે જ સફળ થાય કે અજારાપાર્શ્વનાથજી તેમજ આ તરફની પંચતીથી કે જેનું નામ પણ કેટલાક ભાગ્યેજ જાણતા હતા તેઓમાં આ પંચ તીર્થનું માહાસ્ય પ્રસરે, આ પંચતીર્થી જૈન સમાજને ખુણે ખુણે પિતાનો સંદેશો પહોંચાડે અને જગતભરની જૈન સમાજને આ પંચતીર્થી તરફ આકર્ષવાને આ પુસ્તક સહાયકારક થઈ પડે.
વસ્તુ ગમે તેવી અને ગમે તેટલા મહત્વવાળી હોય, પરંતુ તેનું મહત્વ જ્યાં સુધી મનુષ્યના જાણવામાં આવતું નથી ત્યાં સુધી એ વસ્તુના માતામ્યની તેને ખબર પડતી નથી અને એના માહાસ્યની ખબર વગર એના તરફ એકદમ જનસમાજનું આકર્ષણ થતું નથી. વસ્તુનું ગૌરવ, એની પ્રાચીન સ્થિતિ એનું માહાસ્ય, વસ્તુનો ધર્મ બતાવવાને આ પુસ્તકધારા યત્કિંચિત પ્રયત્ન સેવ્યા છે. સમાજ એની કિંમત કરે અને આ પંચતીથી ઉપર ભક્તિભાવ વધે તોજ અમારો પ્રયત્ન સફલ થાય.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
અમને વિદ્વાનની પ્રશંસાના શબ્દોની જરૂર નથી. અમારી મહેનતથી અમારા કાર્યથી વિદ્વાને પ્રશંસાના બે શબ્દો બેલી પતાવે તે અમારે નહિ જોઈએ. તમને જે તીર્થો પ્રત્યે બહુમાન હોય, ભક્તિ હોય, અંતરની લાગણી હોય તે અહીં આવીને જુઓ, તમને યોગ્ય લાગે તે આવા ઐતિહાસિક તીર્થસ્થળાની પ્રાચીનતા એનું ગૌરવ જળવાઈ રહે તે માટે મદદ કરે, મદદ કરનારા લાવે, મદદ માટે પ્રયત્ન કરે, તમારા પેટ માટે કરે છે તેનાથી પણ અધિક કરી બતાવી તમારી તીર્થભક્તિ જગતભરને બતાવે, જે અમારે હક છે તે જ હે જૈન બાંધવ?તુ વિદ્વાન હે કે તવંગર, ગમે તે હે પણ તે જ તારો પણ હક છે. દરેક જૈન બાંધવ તીર્થ તરફ ભક્તિ બતાવવાને બંધાયેલ છે, પિતાની ફરજ યથાશક્તિ બતાવવાને તે બંધાયેલ છે. દરેક જૈન બંધુએ યત્કિંચિત પણ એને માટે કરવું જોઈએ. મનુષ્યભવમાં આવી મળેલી અણમેલી તકને ઉપગ કરવો જોઈએ.'
આ પુસ્તકમાં અજાહરા પાર્શ્વનાથને અંગે અજયરાજાનું વર્ણન આપેલું છે તેને ઉદેશીને નવલક્થાની શૈલીએ આ પુસ્તક લખાયું છે, છતાં અજાહરા પાર્શ્વનાથના સંપૂર્ણ વર્ણન પછી ઉન્નતપુર, દેલવાડ, દ્વીપ દીવ અને કેડીનારનું વર્ણન પણ અનુક્રમે આપેલું છે. છેલ્લાં છેલ્લાં છેક કેડીનારનાં જગત પ્રસિદ્ધ શ્રી અંબિકાદેવીનું વર્ણન પણ અમે આપવાને ભૂલ્યા નથી. કેટલાક લેખો પણ લેવામાં આવ્યા છે. મળી એટલી સામગ્રીને ઉપયોગ આ નવલકથામાં જૈન સમાજની જાણ માટે બનતા પ્રયાસે કરવામાં આવ્યું છે. સમાજ એને આદર કરી પિતાને ઉદાર હાથ આ પંચતીથી તરફ લંબાવે, તોએ જીર્ણ થયેલાં ઐતિહાસિક તીર્થસ્થળે નો ઉદ્ધાર થઈ શકે. અમારી એ શુભ મનોભાવના દરેક જૈન બંધુના હદય ઉપર અસર કરનારી નિવડે. અમારે આ આદરેલો પ્રયત્ન સફળ નિવડો !
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેમકે આ પંચ તીર્થીમાંનાં દેરાસરામાં ઉપાશ્રયામાં, અને ધર્મશાળાઓમાં હજી પણુ ઘણુ' કામ કરાવવાનુ બાકી છે. અને તે કામ હું જૈન બાંધવા ? તમારી સહાય વગર પાર પડી શકે તેમ નથી. જો તમને આ તી પ્રત્યે માન હાય, ભકિત હાય તેા તે ખતાને આ તીર્થાને મદદ કરા, મદદ વગર આ કાર્ય સુધરી શકે તેમ નથી. એક તે શ્રાવકની વસ્તી અલ્પ છે તેમજ રેલ્વે આદિ સાધનાના અભાવ હોવાથી યાત્રાળુઓનુ આવાગમન પણુ અહીયાં મેટા પ્રમાણમાં થતું નથી. ટીપ માટે અહાર નિકળી મહેનત કરે તેવા શ્રાવકા પણ નથી, આવી પરિસ્થિતિમાં આ તીર્થોનું અસ્તિત્વ કેવી રીતે કાયમ રાખવું. એ માટે મોટી મુંઝવણુ ઉભી થયેલી હતી. છેવટે એક પછી એક એમ એ રીપાટૅ બહાર પાડયા હતા. આવક ખર્ચના સંપૂર્ણ હીસાબ સાથે ખાતા આંકડા સમાજને તાવ્યા, કેટલાંક હે`ખીલા પણુ કાઢમાં. પણુ જાણા છેને, આપણી સમાજના રીઢા થયેલા બંધુઓએ મુખેથી વાહવાહના પ્રશંસાના એ શબ્દોથી કાને પતાવી દીધું. જેવિદ્વાના છે તે તે પ્રશંસાના મેશમાં પેાતાનું કાર્ય પતાવે છે. જ્યારે, શ્રોમાતાને વાંચવાનેા ને આ હકીકતાને જાણુવાના સમયના પશુ અવકાશ નથી. આવી સ્થિતિમાં સારા ફૂલની આશા તે શીંરાખી શકાય !.
અનેક પ્રયાસાથી નાશીપાસ થવા છતાં ડુબતા માણુસ જેમ તરવાને, બચવાને કાંકાં મારે એમ આ અમારા આખરના પ્રયત્ન છે. આ અમારા આખરના પ્રયત્ન છતાં જૈન સમાજ પાતાના ઉદાર હાથ આ તરફ નહીં લખાવે, તેા હવે અમે અમારી ફરજમાંથી મુકત થઈએ છીએ, આ કરજમાંથી મુક્ત થઇ અમારી જોખમદારી અમે જૈન સમાજને માથે આરેાપિત કરીયે છીએ એનું અસ્તિત્વ હવે તે તમારે હાથ અત્રલખેલુ છે. જાગા ? જાગા ?
સ્વસ્થ વકીલ મેરારજી રઘુભાઇના } મણીલાલ ન્યાલચંદ શાહ
હૃદયા ગાર
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧ લુ. પ્રકરણ ૨ જી.
પ્રભુ ૩ જી.
પ્રકરણ ૪ યું. પ્રકરણુ ૫ મુ.
અનુક્રમણિકા
વિષય
છાવણીમાં
રાજકુમારી માહિષ્મતી નગરીમાં ...
કુળદેવીને મંદિર
ચામાં
de
પ્રકરણ ૐ ૐ': રમણીય મુદ્રણ શરણુ મુદ્રાની ખાતર પ્રકરણ ૮ ભું. ભૂત કે અદ્દભૂત પ્રકરણ ૯ સુ. જંજીરને ઝણકારે પ્રકરણ ૧૦ મું સાટી
પ્રકરણ ૧૧ મુ.મધ્યરાતે
પ્રકરણુ ૧૨ મું પ્રકરણ ૧૩ મું
પ્રકરણ ૧૪ મું
પ્રકરણ ૧૫ મુ પ્રકરણ ૧૬ મું પ્રભુ ૧૭ મું અજયરામ્હ ગરણ ૧૮મુ . મનુષ્ય પ્રયત્ન
...
...
શત્રુ કે મિત્ર
સ્વયંવર મંડપમાં
ભટ્ટજીની મુશીબત
યેાધ્યામાં
ભવિતવ્યતા
:
:
:
:
...
ઃ
.
...
130
...
:
'
ઃ
::
$
:
3.
000
...
...
...
: ક
...
...
:
...
...
180
***
...
...
:
...
...
.20
..
:
:
...
:
: :
:
:
100
...
ઃ
...
...
પૃષ્ઠ
ર
Ar
૫
34
ભરૂ
A
૭
s
૭૬
૯૧
૧૨
૧૦૯
૧૧૬
૧૪
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૯ મું સમયને લાભ .. પ્રકરણ ૨૦ મું કુટિલતા . ... પ્રકરણ ૨૧ મું સિંહએ સિંહજ . પ્રકરણ ૨૨ મું યુદ્ધ કરવાને પ્રકરણ ૨૩ મું ત્રિવિજય” પ્રકરણ ૨૪ મું સૌરાષ્ટ્રમાં પ્રકરણ ૨૫મું સમુદ્રમાં - - પ્રકરણ ૨૬ મું શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રકરણ ર૭મું સ્વપ્નામાં .. પ્રકરણ ૨૮ મું અજરાપાર્શ્વનાથ ... પ્રકરણ ૨૯ મું સહસ્ત્રાંસુની દિક્ષા , પ્રકરણ ૩૦ મું અનરણ્યરાજાની દીક્ષા પ્રકરણ ૩૧ મું તે પછી શું? પ્રકરણ ૩૨ મું ઉન્નતપુર • • પ્રકરણ ૩૩ મું દેલવાડા ... પ્રકરણ ૩૪ મું દીવબંદર પ્રકરણ ૩૫ મું કેડીનાર . . પ્રકરણ ૩ મું કેડીનારનાં અંબિકા દેવી. ઉપસંહાર અને છેવટ. • •
: : : : : : : : : : : : : : : : : : :
:
:
:
:
•
ભાવનગર–ધી આનંદ પ્રી. પ્રેસમાં શા, ગુલાબચંદ લલ્લુભાઈએ છાપ્યું
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
અ. સા. સ્વ. વ્હેન રતનબાઈ જૈન તે શા. કારથી વિજપાલના ધમ પતિ કચ્છ આસખીઓ મેટા
૦
જન્મ સંવત ૧૯૩૬
法师
દેહત્યાગ સ. ૧૯૮૩
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
અ.સૌ. સ્વર્ગસ્થ બેન રતનબાઈનું સંક્ષિપ્ત
- જીવન ર્ચારિત્ર.
સ્વર્ગવાસ પછી પણ જેમના જીવનની યાદગીરી કુટુંબીજનોને અને સહવાસમાં આવેલ દરેકને રહે છે તેનું કારણ તેમનાં સારાં કૃત્ય, શુદ્ધ હૃદય અને ધર્મપરાયણતા છે. તેવાં પુરૂષ કે સ્ત્રીઓની જીવનરેખા પુસ્તકમાં લેવાથી વાચકવર્ગ તેવી ગુણીયલ વ્યક્તિનું અનુકરણ કરે તે જ અમારી ભાવના છે.
રતનબહેનને જન્મ શ્રી કચ્છી જૈન વિશા ઓશવાળ જ્ઞાતિમાં શ્રી બીદડા મુકામે શેઠ લધાભાઇના પત્નિ માણેકબાઈની કુક્ષીએ સં ૧૯૩૬ માં થયું હતું. આ જ્ઞાતિમાં બકે કચ્છ દેશમાં કેળવણું પ્રથમથી જ ઓછી છતાં સ્ત્રીઓ કે પુરૂષ સ્વાભાવીક સરળ હૃદયી હોય છે તેમ રતનબેનને અભ્યાસ નાનપણમાં નહિ છતાં પુણ્યશાળી જીવ હેવાથી બાલ્યાવસ્થાથી જ તેમનું જીવન ધાર્મિક સંસ્કારો મેળવવા તત્પર રહેતું હતું. તેમની ૧૩ વર્ષની ઉમ્મરે તેમનાં લગ્ન સં. ૧૯૪૯ ના ફાગણ સુદી ૨ના રોજ કચ્છ આસબીઆ નિવાસી શેઠ વીજપાલભાઈ નેણશીભાઇના સુપુત્ર શેઠ કેરશીભાઇની સાથે થયાં હતાં. અહીં શેઠ કરશીભાઈના જીવનનો ટુંક પરિચય આપવાની જરૂર પડે છે.
કચ્છ આસબીઆ ગામમાં શેઠ નેણશીભાઇનું કુટુંબ પ્રતિષ્ઠાપાત્ર, ખાનદાન અને ધર્મપ્રેમી ગણાય છે. શેઠ નેણશીભાઈને ચાર પુત્રો હતા તેમાનાં નાના પુત્રરત્ન શેઠ વીજપાલભાઈને ત્યાં કારશીભાઈનો જન્મ સં. ૧૯૨૯ ના ભાદ્રપદ વદી નવમીના રોજ થયો હતો.
વિજપાલ શેઠ સ્વભાવે સરળ, ધર્મપરાયણ, સાચા વ્યાપારી હતા. તેમના આવા ગુણો કરશીભાઈને બાલ્યાવસ્થાથી જ વારસામાં મળ્યા હતા. વળી તેમના માતુશ્રી હીરબાઈએ તે ગુણેનું વધુ સીંચન કર્યું હતું.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
આવા ઉચ્ચ ગુણની સાથે તેમનામાં ખાસ ગુણ તે એ છે કે અનેક પ્રતિકુળ સંજોગોમાં પણ ધીરજ, સાહસ અને પ્રમાણીકતાથી તેઓ આગળ વધી રંગુનમાં એક નામાંકિત વ્યાપારી તરીકે પોતાનું જીવન આદર્શ કરી શક્યા છે.
આપ બળથી મેળવેલી લક્ષ્મીને સદવ્યય દરેક કાર્યોમાં ઉદાર દીલથી કરી રહ્યા છે. તેમની ઉદાર સખાવતે જાહેર કરવા પણ જેમની ઈચ્છા થતી નથી તેવું તે તેમનું સરળ હૃદય છે આવી ઉત્તમ વ્યકિતધર્મ પ્રેમી નરરત્ન સાથે રતનબહેનના લગ્ન થયાં હતાં.
રતનબહેનના લગ્ન થયા બાદ એક ખાનદાન કુટુંબમાં રતન (ઝવેરાત) વધુ પ્રકાશે તેમ રતન બ્લેન શેઠ કરશીભાઇના ઉચ્ચ વિચાર, સત્યતા, સરળતા, સાહિત્ય પ્રેમ, આદિ ગુણેએ અલંકૃત થઈ જીવન ઉજવળ બનાવી શક્યાં. ગુજરાતી, ધાર્મિક વિગેરે અભ્યાસ કરૂ કરી ગુજરાતી સાત ચોપડી તેમજ ધાર્મિક પ્રતિક્રમણાદિ વિગેરેને સારો અભ્યાસ કરવા ઉપરાંત તેઓ આવશ્યક ક્રિયાઓ કરવાનું પણ ચૂકતાં નહેતાં કુદરતી રીતે જ તેમને ધર્મ પ્રેમ વધતો જ ગયો. પ્રતિષ્ઠીત કુટું. બમાં દરેક પ્રકારની સગવડતા હોય તેમાં નવાઈ શું ! આવી દરેક પ્રકારની સામગ્રીમાં માજશેખ કે વૈભવી જીવન નહિ બનાવતાં રતન બહેન સામાયક, પ્રતિક્રમણ નવસ્મરણ તે વીગેરે ભણવા ગણવાનું તેમજ ધાર્મિક પુસ્તમ વાંચવામાં સમયનો સદુપયોગ કરતાં હતાં ઘરમાં નોકર મોટર ગાડી, ઘેડા, દરેક પ્રકારના વૈભવ છતાં રતન બહેનની સાદાઈ હદ વગરની હતી, જાતે જ ગૃહકાર્ય કરવાની ટેવ સાથે દરેકથી મીલનસારપણું કાઈપણ જાતની મેટાઈ જ નહિ આવા તેમના ગુણેથી બંને પક્ષમાં તેમણે કુટુંબી જનેને સારો પ્રેમ મેળવ્યો હતે. ધર્મચુસ્ત એટલા બધાં હવા સાથે શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુનું સ્મરણ તે તેમની એક આવશ્યક ક્રિયા હતી. પ્રગટ પ્રભાવી શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુના તે તેઓ અનન્ય ભકિતવાળાં હતાં.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
કુદરતે રતન બહેનને તેમના આવા ઉચ્ચગુણે નિર્મળ, નિષ્કપટી જીવનથી દરેક જાતને વૈભવ આપ્યા હતા. તેમને એક પુત્ર ભાઈ રવજી ભાઈ, કે જેમની ઉમર હાલ ૩૫ વર્ષની છે. તેમને પણ બે પુત્ર નામે શાંતીલાલ અને જેઠાલાલ તેમજ ત્રણ પુત્રી નામે સુંદરબાઇ, કેશરબાઈ અને નિર્મળાબાઈ નામે છે. આવી કુટુંબની વિશાળતા દરેક પ્રકારની સમૃદ્ધિ તેમનાં સાસુ હીરબાઈ (શેઠ કરશીભાઈનાં વૃદ્ધ માતુશ્રી) પણ મેળવી શક્યાં, સંસારને ઉભય પ્રકારને હા લઈ રહ્યાં છે. સારા હિંદુસ્તાનમાં આવાં કુટુંબ કે જ્યાં માતા-પિતા, પુત્ર-પુત્રી, પ્રપૌત્ર-પ્રપૌત્રી વિગેરે સંપત્તિ વૈભવમાં નીરખવાને સમય કાઈક જ ભાગ્યશાળીને મળે છે. પૂર્વની પુરી પુયાને યોગે જ આવી સામગ્રી મળે છે અને ટકે છે. અધુરી પુણ્યાઈમાં કંઇકને કંઇક સંસારીક વ્યાધિ ઉભી જ હોય છે. જ્યારે રતન બહેન જેવા પુણ્યશાળીને આ વૈભવ સાંપડે હતે. આવા સ્વર્ગીય સુખમાં પણ રતનબહેન પિતાનું કર્તવ્ય ચૂક્યા નહતાં. શ્રી શત્રુંજય, શ્રી ગિરનાર, સમેતશિખરજીની મોટી યાત્રા કરવા ઉપરાંત ઘણું ગામનાં જિનાલયનાં દર્શનનો લાભ તેમણે લીધો હતે.
આટલી શ્રીમંતાઈમાં નિરાભીમાનનો ખાસ ગુણ વળગી રહ્યો હતો. ગરીબ, અભ્યાગત, લુલાં, લંગડા, ભુખ્યા દુખ્યાને હજાર કામ પડતાં મુકીને સંતોષથી જમાડતાં.
આધુનીક બહેને ગમે તે શ્રીમંત છે કે ગમે તે સાધારણ છે. તેમણે આવાં ઉગ્નજીવનમાંથી ઘણું ગ્રહણ કરવાનું છે. સરળ હૃદયી, વાત્સલ્યભાવ,નિરાભીમાન વિગેરે ગુણોને શણગારરૂપ માની તદરૂપ થવાની જરૂર છે.
આવી રીતે રતન બેનના ઉચ્ચ જીવનથી શેઠ કરશીભાઈનું જીવન પણ સંસારની આધિ વ્યાધિથી મુક્ત હતું. નિશ્ચિત હતું. દંપતિ જીવન સુખ સંપતિ અને ધાર્મિક કૃત્યોથી પસાર થતું હતું. કલેશ કે ઉપાધીનું તે સ્વપ્ન પણ નહતું.
આવું આદર્શ સુખી જીવન દરેક પ્રકારને વૈભવ કુદરતને નહિ
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગમ્યા હોય તેમ આ કુટુંબ રંગુનથી સગા સબંધીના લગ્ન નિમિત્તે દેશમાં ( આસાંખીયા કચ્છમાં ) આવ્યા. થોડા જ દિવસમાં રતન મ્હેનને પેટમાં અસાધારણ વાયુ દુઃખાવા ઉત્પન્ન થયા. માને કે જીવલેણ રાગ થયા. કુટુંબીજના તેમના આ વ્યાધિથી હતાશ થઇ ગયા પરંતુ કુદરતને જે વાત ન ગમી ત્યાં મનુષ્યનું શું ગજું.
શેઠ કારશીભાઇ ધૈર્ય શાલી, ધર્મપ્રેમી હોવાથી તેમજ અભ્યાસી હાવાથી તેમનાં પત્નિ રતન મ્હેનને ધાર્મિક સૂત્રેા, સ્તોત્રા, સઝાય વિગેરે સ ંભળાવી તેમનું દુઃખ આણુ કરતા હતા. આખરે સર્વે કુટુંબી જતાને, સગા સબંધીઓને ખમાવી રતન મ્હેને સ. ૧૯૮૩ ના વૈશાખ શુદી ૧૪ શનીવારના રાત્રીના લગભગ નવ વાગે બીદડા મુકામે ( પાતાને મેાસાળ ) દેહ ત્યાગ કર્યાં. આવાં અતીમ સમયે પણ તેમનું જીવન કેટલુ' ધર્મોંમય છે તે વિચારવા જેવું છે. શેડ કારશીભાઇ ધાર્મીક ઉચ્ચ સંસ્કારવાળા ઢાવાથી વૃદ્ધાવસ્થામાં લાગેલા આ ધા શાંતિથી સહન કરી રહ્યા છે તેમણે તેમનાં સદ્દગત સુશીલ પત્નિના સ્મરણુર્થે કચ્છ સા બીયામાં જૈન પાઠશાળા ખાલી રૂા. ૧૦૦૦૦) દશ હજાર અણુ કર્યો છે તેમજ બીજી કેટલીયે સખાવતા કરી રહ્યા છે. ઉપરાંત સ્વર્ગસ્થતી યાદગીરી માટે આવાં ઇતિહાસીક પુસ્તકા પણ પ્રગટ કરાવી સાહિત્યના ફેલાવા કરી રહ્યા છે.
અંત સમયે પોતાના જીવ માહ-માયામાં, પુત્રાદિ પ્રેમમાં ન પડી જાય માટે તેમણે સૌને આગલે દીવસે આસાંબીયા રવાના કર્યા.
આવાં સ્રી રત્નની જીવન રેખા લખતાં અમારી કલમ પણ ચાલતી નથી કે આવી ઉત્તમ સન્નારીઓ કેમ અપાયુષી હશે ! પરમાત્મા તેમના આત્માને પરમ શાંતી આપે। તે વા સાથે સ્ત્રીઓનાં આવાં ઉચ્ચ જીવન દરેક સ્ત્રીએ વાંચી સાર ગ્રહણુ કરી પેાતાના જીવનને ઉચ્ચ બનાડી કુટુંબમાં વાસણ્યભાવના વધારે એજ અમેા ઇચ્છીએ છીએ.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
ॐ ही श्री पार्श्वनाथाय नमः શ્રી અજાહરા પાર્શ્વનાથ.
પ્રકરણ ૧ લું.
છાવણીમાં આજથી લગભગ છ લાખ વર્ષ પહેલાંના એક સમયમાં સાકેતપુર નગરની સમીપના એક ગીચ વસ્તીવાળા પ્રદેશમાં ઉદ્યાનની રમણીયતાને અપૂર્વ આનંદ મેળવવાને રાજા અનરણ્ય છાવણી નાખીને પડ હતો. પડખે સરયુ નદીનાં અથાગ ઉંડા જળ પોતાની ગંભિરતા બતાવતાં શાંત વહી રહ્યાં હતાં.એ વનના કુદરતી સંદર્યમાં વધારે કરી રહ્યાં હતાં. વસંતઋતુના સેહામણા દિવસો એક પછી એક વ્યતિત થતા હતા. નગરને આનંદ લઈને ધરાઈ ગયેલો અનરણ્ય રાજા, પિતાના અંગત અંગરક્ષકો અને સુભટે સહિત કુદરતી સંદર્યની મોજ અત્યારે માણી રહ્યો હતો. જેથી વનની ભૂમિ નિર્જન છતાં અત્યારે અનેક તંબુઓ ત્યાં ઉભેલા આકાશ સાથે વાત કરી રહ્યા હતાં. એની વચમાં રાજા અનરણ્યને મનોહર
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨) અને ભવ્ય તંબુ હતે. છાવણીમાં રાતદિવસ પહેરો ભરનારા સુભટો પિતાની ફરજ અદા કરી રહ્યા હતા.
રાજા અનરણ્ય શરીરે મજબુત અને કદાવર હતો. એનું વય લગભગ ત્રીશેક વર્ષનું લાગતું હતું. એ રાજાનું શરીર પ્રચંડ, ભરાવદાર અને ભવ્ય હતું. જો કે તે પ્રચંડ અને વિ. શાળ સૈન્યના બળવાળો હોવા છતાં રાજા અનરણ્ય પિતાના પરાક્રમ ઉપર વિશેષ મુસ્તાક રહે. રાજ્યગાદી ઉપર આવ્યા પછી ઘણા શત્રુઓને એણે પિતાને હાથ બતાવ્યું હતું એના પિતાના જે એ પરાક્રમી અને શૂરવીર હતા. ઘણા રાજાઓને જીતીને એના પિતા રઘુરાજાએ અયોધ્યાની ગાદી નિષ્ફટક બનાવી હતી. એ ગાદી ઉપર આવેલા અનરણ્ય રાજાએ તાજને નહિ માનનારા રાજાઓને નમાવી પિતાની આજ્ઞા મનાવી હતી. આજે એના રાજ્યમાં શાંતિ હતી, એ શાંતિને લાભ લઈને પ્રજા પિતાને ધંધે નિર્ભયપણે કર્યો જતી હતી. જયારે પ્રજાજને શાંતિને લાભ લેતા હતા, તે પછી રાજા શાંતિને આસ્વાદ કેમ ન લે? | ભજન કાર્યથી નિવૃત્ત થઈને અનરણ્ય (અજય) રાજા પિતાની રાવટીમાં બેઠેલે હતું, અનેક પ્રકારના વિચારોમાં તે નિમગ્ન હતું. એની આંખો પાણીવાળી અને તેજદાર હતી. જેની ઉપર પડતી તે તેજથી ડઘાઈ જ જતો. એ ભરાવદાર ગેરવદનને પ્રતાપ શત્રુઓને અંજાવાને પુરતું હતું, એ
૧ અજયરાજાનું બીજું નામ અનરણ્ય હતું.
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
શાંતિમાં બેઠેલા વિચારનિમગ્ન રાજાની આગળ આવીને પહેરેગીર નમે. “દેવ! માહિષ્મતી નગરીથી એક દૂત આવ્યો છે ને આપને મળવા માગે છે.” , , - માહિષ્મતીનું નામ સાંભળી રાજા ચમક. “શું માહિષ્મતીને દૂત માહિષ્મતીના પરાક્રમ તે જાણતા હતા, પિતાને તે હરીફ હતું, “જા એને જલદી પ્રવેશ કરાવ? કેમ આવ્યો છે? શું કામ આવે છે?”
પ્રભો! તે હું નથી જાણતો? આપને તે રૂબરૂમાં કહેવા માગે છે. અધ્યામાં આપ ન હોવાથી તે મારતે ઘોડે અહીં આવી આપની પાસે હાજર થવા માગે છે.”
પહેરગીરનું વચન સાંભળી રાજાએ એને પ્રવેશ કરવાની આજ્ઞા આપી થોડીવારમાં પહેરેગીર દૂતને તેડી લાવ્યા. મહારાજને નમન કરી ઉભું રહ્યો. રાજાની નેત્ર સંજ્ઞાથી, પહેરગીર ત્યાંથી ચાલ્યા ગયા.
મહારાજ! અમારા મહારાજ સહસ્ત્રકિરણ રાજાએ મને આપને ખાસ આમંત્રણ કરવાને મોકલ્યો છે. મારા સ્વામીને ને આપને કોઈપણ જાતને સંબંધ તે નથી છતાં અત્યારનું આમંત્રણ સ્વીકારી એટલો અનુગ્રહ કરો?”
સહસ્ત્રાંશુ રાજા ખુશી આનંદમાં તે છે ને?” અજય રાજાએ પ્રસન્ન વદને પૂછયું. - તેઓ ખુશીમાં છે, ને આપને ત્યાં સાક્ષાત્ જઈને વિશેષ ખુશી થશે?” દૂતે જવાબ આપે.
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઓળખાણ નહિં છતાં આમંત્રણ કઈ ખાસ કારણને અંગેજ કે સ્વાભાવિક છે?”
કારણ તે ખરૂં જને! મારા સ્વામી સહસ્ત્રાંશુને પૃથ્વી નામે એક નાની બેન છે. એને સ્વયંવર મંડપ થવાને છે થોડાએક દિવસમાં એનું મુહૂર્ત પણ આવે તેમ છે તે એ મુહૂર્ત જેવા માંગલિક પ્રસંગમાં આપની હાજરી પ્રથમથી થાય એવી અમારા સ્વામીની ઈચ્છા છે.”
રાજકુમારી પૃથ્વીદેવીને સ્વયંવર થવાને છે શું?” રાજાએ પુછયું.
હા પ્ર? એમજ છે. એવા ઉત્તમ પ્રસંગે આપ આવી પહોંચશો તે મારા સ્વામી બેહદ ખુશી થશે. અન્ય નવીન નેહની વૃદ્ધિ થશે. અનેક રાજા મહારાજાઓને પણ તે સમયે પધારવાને આમંત્રણે થયાં છે.”
દૂત! તારી એ રાજકુમારી કેવીક છે વારૂ?”. અજયરાજાએ કંઈક વિશિષ્ટ આશયથી લૂછ્યું.
ગમે એટલે વ્યાપાર ચાલે છતાં વ્યાપારી અસંતોષી જ હેય, બ્રાહ્મણને જોઈએ તેટલી દક્ષિણા આપ છતાં એને સંતોષ હોય કે? કૃષિકારને ખેતરમાં ગમે તેટલું અનાજ પાકે છતાં એ તે એમજ કહે કે બરાબર ન પાક્યું. અગર કદાચ બહુ કહેતા ક છે, એવી રીતે રાજાઓ પણ ગમે એટલી પૃથ્વી કે સ્ત્રીઓથી સંતોષ પામ્યા છે વારૂ? સુભૂમ ચકવર્તીને છ ખંડની સમૃદ્ધિ છતાં બીજા છ ખંડ સાધવાને લેભ થયે, વાસુદેવને
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૫ )
અત્રીશ હજાર ચક્રવતી એને ચાસઠ હજાર અંતે ઉરી છતાં અને એવા સંપૂર્ણ પચિદ્રિયના વિષયે ભાગવતા છતા પણ તે તૃષ્ટિ પામતા નથી. શી માનવ પ્રાણીઓની વિચિત્ર તૃષ્ણા
મહારાજંના પ્રશ્નના જવાબમાં દૂતે જવાબ આપ્યા. ” દેવ ? એ રાજબાળાનું દન જ્યાં દેવાને પણ દુર્લભ હાય તે પછી અમારી તે શી વાત ? છતાં કપિક સાંભળવા પ્રમાણે જગતમાં એની જોડી આજે વિધાતાએ ભાગ્યેજ ક્દાચ ઘડી ડાય, એના સાંઢ ના એની ચાતુર્ય તાના વર્ણન કરવાની મારામાં શી શકિત હાય, સ્ત્રીઓની ચાસઠે કળામાં એની પ્રાવિણ્યતા, તેમજ સ્ત્રીને ચેાગ્ય જે ગુણા જોઇએ તેમાં એની દક્ષતા, એની કાર્ય કુશળતા, ડહાપણુ ન્યુનતે નથી જ. સ્વયંવર મંડપ કરવા છતાં દુન્યાના સર્વે રાજા મહારાજાઓમાંથી એને ચાગ્ય વર મલશે કે કેમ એની જ મને તે શંકા છે.
જ
99
રાજાને એનાં વખાણ કંઇક વધારે પડતાં લાગ્યાં, ” અરે વાચાળ ? તું કઇક વધારે પડતુ ખેલે છે. આવી વિશાળ અને વૈભવવાળી દુનિયામાં વિધિએ એને માટે પતિજ નહિ ઉસન્ન કરેલા હાય, એવી તે એ કેવીક છે કે જેનાં તું આવાં વર્ણન કરી રહ્યો છે ? ”
ve
“ આપ જાતે જોશે તે પછી ખાતરી થશે .કે મારૂ થન આપને સત્ય લાગે છે કે અસત્ય, એના સ્વરૂપનું વસ્તુ ત: વર્ણન તા હું પણ કરી શકું તેમ નથી. છતાંય, આત
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
યત્કિંચિત તમને કહું છું. દેવ જરાય એમાં અતિશયોકિત છે એમ ન માનતા?” 2 “ઠીક છે, તારું કથન કદાચ સત્ય હશે. નહિ તે સહસાં સાથે મિત્રતા થશે, એ કારણથી તારું સ્વાગત સ્વીકારવા મારી પણ ઈચ્છા છે.” - “માટેજ કહું છું કે આપ જાતે જુઓ. અને કદાચ વિધિની મરજી હોય તે -દૂત બેલતાં અટકી પડે.
તે એટલે શું?” - “આપનું ત્યાં પધારવું સાર્થક થાય, ને આપને ને એમને સંબંધ જુદા સ્વરૂપમાં બંધાઈ જાય?”
“એ ભાવીના પડદામાં છુપાયેલી વાત તે જ્ઞાનીથીજ જાણી શકાય?” - “છતાંય આપના ત્યાં પધારવાથી હાની તે કંઈ નહિ જ થાય.” - “એ તે બેશક નિ:સંદેહ વાત છે.' "" “ જ્યાં હાની ન થાય ત્યાંથી લાભ થાય એવું જગતમાં જોવાય છે, મને પણ એમ જણાય છે. દેવ? આપ જરૂર પધારશી”
ઠીક છે, તું બહુ ચાલાક ને હોંશીયાર છે તારી જબાન મીઠી છે. હાલમાં તે તું અમારા મેમાન થા?” ..
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭). ' “ આપની રજા લઈ મારે ઝટ સ્વામીને સંદેશ પહેચાડ જોઈએ.”
તે તે માટે ઉચીત વ્યવસ્થા કરવામાં આવશે. ”
બે દિવસ અજયરાજાને મહેમાન થઈ દૂત રાજા તરફથી મળેલી ભેટ, સગાત સ્વિકાર કરી ચાલ્યા ગયે. - દૂતના આવી ગયા પછી ચપળ ચિત્તવાળા રાજાને કંઈ પણ ચેન પડતું નહિ, માહિષ્યમતી તરફ જવાનો એની આતુ૨તા વધવા લાગી. આ વન વિહાર પણ એને ખુશ કરનાર ના નિવડયે અનેક વિચારો એના મગજમાં આવવા લાગ્યા. “અહા ! એ સહસ્ત્રાગું શામાટે પિતાની બેન મને ન આપે? પણ એવો પ્રશ્ન અસ્થાને છે. રાજબાળાએ હમેશાં સ્વતંત્ર વિચારવાળી હોય છે. તેઓ પોતાને પસંદ પડે અનુકુળ આવે એવાજ પતીને પસંદ કરનારી હોય છે. એની મરજી જેની ઉપર ઉતરે એની સાથે એ પિતાનું ભાગ્ય જોડે છે, તેથી જ સહસ્ત્રાશું એ સ્વયંવર મંડપમાં એનું ભાગ્ય એને પિતાને હાથે જ ઘડવાની તક આપી હશે અતુ? ગમે તે હે? એક વખત મહિમતી જવું તે ખરૂં.”
છાવણીની પાસે સરયુના તટ ઉપર ફરતાં રાજા અનેક પ્રકારના એવા અભિનવ વિચારેમાં લીન હતું. એટલામાં એક અવાજ તરફ મહારાજનું લક્ષ્ય ખેંચાયું. “એ મહારાજ? દેડજે? દેડ? મરી જાઉં છું, મરી જાઉં છું.” ''" “અરે? આ કેણું મદદ માટે મને બૂમ પાડે છે આ તે
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮)
શિવશ કરના શબ્દ ? શું કઇ આફત્તમાં સપડાયા કે નદીમાં તણાયા ? ”
રાજા અવાજ તરફ દોડયા સરયુના જલમાં ડુબી મરતા શિવશ'કરની નજર મહારાજ ઉપર પડતાં એ મહારાજ ? ડૂબી મરૂ છું રે બાપ ? '
રાજા કપડાં ઉતારી તરતજ સરયૂના અથાગ જલમાં પડયા. તરતાં તરતાં એ ભટ્ટજીની પાસે જઈ શિવશ ંકરને પાણીની બહાર ખેંચી કાઢયા. એના પેટમાં ઘેાડુ ઘણું પાણી પણ ગયેલું તેથી ઘેાડીવાર તા તે નિશ્ચેષ્ટ જેવા પડી રહ્યો, પણ વનની એઃસુ ંદર હવાના સ્પર્શથી એનુ મત્તુ પડેલુ ચૈતન્ય પાછુ જાગૃત થયું ધીરે ધીરે ભટ્ટજી હાલ્યા, એ ચંચળ આંખા ઉઘાડી “ મહારાજ ? હું કયાં છું ? ”
“
“ ભટ્ટજીને ગભરાયેલા જોઇ મહારાજ મેલ્યા, “શિવ શકર ? આટલા બધા ગભરાય છે કેમ ? ”
'
સાવધાન થવાથી એકદમ ઉભેા થઇને મેલ્યા “ ગણશઉ નહિ તે શું કરૂ ? આ રાંડ સરયૂ મને આખાને આખા હજમ કરી જતી હતી. એ રાંડને કાઇ નહિ ને હું' મલ્યા એક બ્રાહ્મણ ? હું... એને શ્રાપ આપુ” ? ”
,,
ભટ્ટજીના જવાષ સાંભળી મહારાજ ખડખડ હસી પડયા. “ અરે ભાળા ? તારા શ્રાપ એને શું કરવાના ? તું નદીમાં શું કરવા પડચા. ”
“ મહારાજ
તરસ લાગેલી તેથી કિનારે બેસી
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાણી પીવા લાગે એટલામાં પગ સરકી ગયે ને એ સરયુએ મને એકદમ પિતાના ઉત્સંગમાં ખેંચી લીધો. આપ ન આવ્યા હોત તે એ રાંડ તે મારો જીવ લેત?”
“હશે ચાલ હવે તારે એ ગુસ્સો જવાદે? તારા ગુસ્સાથી એ કાંઈ ડરી જવાની નથી ફરી એને વિશ્વાસ ન કરતા હવે?”
“હવે? એ શું બોલ્યા, હવે તે એ રાંડ જાતને વિશ્વાસ જ નહિ કરું. હરિ! હરિ! શિવ! શિવા” . “શિવ તે તું પતેજ છે, ચાલ હવે?”
તે પછી વાત કરતા બને છાવણીમાં ગયા. પછી શજાનું ચિત્ત ચંચળ થવાથી તે વનવિહાર પૂરે કરી નગરમાં ચાલ્યા ગયે.
પ્રકરણ ૨ -
રાજકુમારી. બાળા ગંભિર વદને પિતાના દિવાનખાનામાં અત્યારે આમતેમ આંટા મારી રહી હતી. એ બાળા છતાં એની ચતરાઈ એના હૈયાની ગુંચ દૂર કરી શકે તેમ ન હતું. એક પછી એક વિચાર હૈયામાં આવતા અને અસ્ત થઈ જતા અનેક સેજકુમારેના અને રાજાઓના ક્રેટાઓ એના દિવાનખાનામાં
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦ )
વિદ્યમાન હતા. તેમજ દરેક દરેક રાજકુમારી અને રાજાઓનાં બની શકે તેટલાં ચરિત્ર જાણવાના ખાળાએ અભ્યાસ કર્યાં હતા, છતાં માળાનું મન કયાંય સ્થિર થઈ શકયુ નહિ, જેથીજ તે મુજાતી હતી.
ઘેાડા દિવસમાં પેાતાના સ્વયંવર મંડપ થશે. એ સમયે તે ગમે તે રાજા કે રાજકુવરને અવશ્ય પસ ંદ કરવા પડશે, છતાં હજી લગી મન કેમ કેાઇની તરફ આકષોતું નથી, કંઈ સમજાતું નથી કે ભાવી શું થવાનું છે ! “અરે સ્ત્રીનું જીવન એટલે પરાધિન જીવન, પુરૂષને આધિન જીવન એ જીવનના સાથી પુરૂષ જો લાયક ન મલે તે સ્ત્રીની શું દશા;? કયા પુરૂષને વરવાથી જીવન સર્વાશે સુખી થશે, એવુ જ્ઞાન હાત તા કેવું સારું, આટ આટલી વ્યવસ્થા, સગવડતા અને ખર્ચે કરવા છતાં ભાગ્ય એ એક અજબ વસ્તુ છે. મનુષ્ય પ્રયત્ન છતાં ભાગ્યમાં જેવુ લખાયેલ હાય તેમજ બને છે. તેા મારા ભાજ્યમાં ાણ લખાયેલ હેશે ત્યારે
લગ્નના દિવસેા પાસે આવવા માંડયા તેમ તેમ ખાળા પૃથુ કુમારી વિશેષ ગ ંભિર થતી જતી હતી કાર્યના પરિણામ તરફ એનુ લક્ષ્ય વધારે હતું, વારેવારે એના મનમાં એજ પ્રશ્ન થતા કે “ ભાગ્યમાં શું હશે ? અથવાતા આ બધુ શા માટે, પરણીને પરાધિનપણે જીવન ગુજારી પતિની તાખેદારી ઉઠાવા કરતાં પ્રભુની ચાકરી કરવામાં આવેતા ખાટુ શું ? સંસારના માહમાં પડવા કરતાં એ સ’સારને તજવામાં આવે
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧ ). તે વધે શું? સંસારનો ત્યાગ કરી ત્યાગી થવામાં તે એક કાંતે હિત છે. જ્યારે આટઆટલો ખર્ચ, વ્યવસ્થા કરવા છતાંય ભાગ્યમાં જેવું હોય તેવું જ મળી શકે છે, એક તે પૂર્વે ઘણુંય પાપ કરેલું હોય ત્યારે સ્ત્રીને અવતાર આવે, તેમાંય આત્માએ સવિશેષ માયા, કપટ, દંભ સેવ્યા હોય તે સ્ત્રીપણું મલે, જોયુંને, મલ્લીનાથ ભગવાન તિર્થંકર થયા છતાં એમને સ્ત્રી અવતાર લે પડો, પૂર્વે એમણે એટલું બધું તપ કર્યું કે જેથી એમણે તિર્થંકર નામકર્મ બાંધ્યું, પણ માયા સહિત એ તપ કરવાથી એમને સ્ત્રી વેદ બંધાયે, એવાજ કોઈ પાપના વેગે હું પણ સ્ત્રીવેદ પામી છું. ને આ ભવમાં પણું જે સંદ સારના મેહમાં લપટાઈ પતિ તેમજ કુંટુંબીજનોને માયાથી ઠગવા વડે જે કપટ કળાને અભ્યાસ કરીશ તે ખચીત આ મનુષ્ય ભવ મારે નિષ્ફળ જશે ને હું અધોગતિમાં ઉતરી જ ઈશ. માટે ભુલ્યા ત્યાંથી ફરીથી ગણવું એ નિયમને અનુસરી સાવધાન રહેવું જોઈએ ત્યારે શું હું સંસારની મોહ માયાને ત્યાગ કરી શકું તેમ છું?” ઘણું વિચારને અંતે એણે પિતાના મન સાથે પ્રશ્ન કર્યો. - “હા એ વિષ સમાન વિષયે મને છેડે એમ નથી. અરે, ભૂતકાલમાં અનંતીવાર એ વિષયે ભેગવ્યા, છુટયા, અને છેલ્યા, છતાંય તૃપ્તિ થતી નથી. દરેક ભવે નવા નવા તૈયારજ, ને કદાચ ન મલે તે પૂર્વના રૂણાનું બધે એની તરફ એટલું તો આકર્ષણ રહે છે કે આત્મા રાત દિવસ એને જ ઝંખ્યા કરે છે. એનીજ આર્સિથી રાત દિવસ પીડા પામે છે.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨ ). નમલે છતાંય એના ધ્યાનથી તે મુક્ત થતું નથી. સમર્થ, શક્તિ સંપન્ન આત્મા એને પરવશ પડી રાંક, દીન, હીન બની જાય છે. અરે વિષયમાં સુખ માની પિતે પિતાને, પિતાના સુખને પણ ભુલી જાય છે. આજે મારી પણ એજ સ્થિતિ છે. અત્યારે તે ત્યાગ કરતાં ભેગે વધારે ગમે છે, પહેરી ઓઢીને આહા સુખમાં મગ્ન રહેવું એ અધિક પ્રિય છે, એ બાહા અલ્પ સુખના બંધનમાં પડેલા આત્માને એથી અધિક વસ્તુસ્થિતિ સમજવાની ફુરસદ ક્યાં છે? સંસારની વિચિત્રતા જુઓ, પ્રાશુઓના સુખની પણ હદ કેવી છે. નાનું બાળક માતાની છેદમાં સુખ માને છે. જરીક મોટો થયો કે એને રમત ગમતમાં મજા પડે છે. તો કોઈને તેફાન, કલહ કરવામાં આનંદ પડે છે. યુવાન વયમાં કોઈ પ્રિયાની ગેદમાં સુખ માને છે તે કઈ ધન કમાવામાં, કેઈ નાટક ચેટક જોવામાં મજા માણે તો કઈ હકુમત ચલાવવામાં, એવી રીતે પ્રાણીઓના સુખની દિશાઓ ન્યારી ન્યારી હોય છે. એવી રીતે હું પણ વૈભમાં સુખ માની બેઠી છું. એ ગવવાને મારું મન તલસી રહ્યું છે. છતાં સુકાની કેણુ અને કેય મળશે એ તે જ્ઞાની જાણે?”
એ વૈરાગી છતાં સંસારના ભેગો ભેગવવાને આતુર થયેલી બાળા પૃથુકુમારી પિતાની જમણા હાથની તર્જની અંગુલી હડપચીએ લગાડી વિચરમાં બેઠી હતી. બાળામાં ધા. ર્મિક સંસ્કાર પડેલા હોવાથી ક્ષણવાર ત્યાગ માર્ગની ભાવના આવતી છતાં ભેગથી લિપ્ત એનું મન તરત જ પાછુ પલટાઈ જતું હતું. એ વિચારમાં પડેલી બાળાની ચિકિત્સા એની
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
પલા,
( ૧૩ ) પછવાડે ઉભેલી એની સખીઓ જોયા કરતી હતી, એની આટલાં બધાં કાંઈ વિચારમાં કેતુમતી પ્રગટ થઈ સામે આવીને બોલી.
લે? વિચાર કેમ ન આવે જેને એકલા જ રહેવાનું હોય જેને એકલા થવું ન ગમતું હોય એને કાંઈ વિચાર કરવાને ન હોય, પણ બેનને તે હવે. ” બીજી તરફથી પુષ્પાવતી મજાક કરતી બહાર નિકળી આવી.
“અલી ! હવે એટલે શું. કેમ અધુરૂં છોડી દીધું પુરૂ કરની?” ત્રીજી સખી બેલી.
લેની પુરૂં હું જ કરું, બેન, એકલામાંથી હવે એકલા થશે એજ કે બીજુ વળી?” કળાવતી પ્રગટ થતી બોલી.
એક પછી એક એક સખીને પ્રગટ થતી નિહાળી પૃથકુમારી બેલી “અરે, આ બધે રાફડે કયાંથી ફાટી નિકળ્યો.
“કયાંથી શું? હવે થોડા દિવસ પછી તમે અમને છેડી જશે એટલે હવે થોડા દિવસ મળી ભેટી લઈએ, વળી બીજું શું?”
“પણ કહે તો સહી, બેન? કેનાં ભાગ્ય ઉઘડયાં, ૫સંદગી કેના ઉપર ઉતરી?” કેતુમતી બેલી.
કેની ઉપર વળી શું? જે પરાક્રમી હશે એ. જીતી જશે, રાજાઓને તે પરાક્રમમાંજ લક્ષમી રહેલી છે.” કળાવતી બોલી.
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૪ )
“ એકલા પરાક્રમને શું કરે, ચાતુર્ય પણ જોઇએ, તે સાંદર્ય પણ જોઇએ, ગુણ્ણા તેા વળી વિશેષે કરીને જોઈએ, સમજી ? ” પુષ્પાવતી ખેલી.
,,
“પણ એ બધુંય એક ઠેકાણે હાય એની કેમ ખખર પડે, દરેક વસ્તુની તે પ્રસંગ પડે ખબર પડે, ” રાજકુમારી પૃથુ બેલી.
“ એજ ખુખી છે ને ? ખબર કેમ ન પડે, ખબર ન પડે તે આપણી ચતુરાઇ ધુળમાં મળે, આપણે સ્ત્રીઓ, પુરૂષ ઉપર ષ્ટિ પડતાંજ એનુ માપ કાઢીયે. ” ચંદ્રાવતીએ કહ્યું,
“ ઠીક છે તારૂં કહેવુ ચંદ્રાવતી ? અનુમાન પ્રમાણથી પણ વસ્તુના નિ ય તે થઇ શકે તેમ છે ? ” પૃથુમારીએ જણાવ્યું .
ܕܕ
“ એન ? પણ તમને શું પસંદ છે, બળ, બુદ્ધિ કે સ્વરૂપ ? ” ચંદ્રાવતી એ આતુરતાથી પૂછ્યું.
??
“ તમને બધાને શું ગમે છે તે તે કહે। પછી મારી વાત ? ” રાજકુમારી એ કહ્યું.
“ સ્વરૂપે સાહામણેા હાય તા આપણુને તે ગમે, કાળા માણસા હુંમેશા હૈયાના મેલા ઘેલા હેાય છે. જેવા ઉપરથી સ્વામ ડાય છે એવાજ અંદરથી પણ હાય છે એટલુંજ નહિં કિંતુ પાત્તે જેવા છે એવા જગતને પણ જુએ છે, એવા શ્યામ સ્વરૂપવાળા પુરૂષાથી સુખની આશા તે કયાંથીજ રખાય ? ” ળાવતીએ પોતાના વિચાર જણાવ્યા.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૫ ) - “મને તે રાત દિવસ અમારી સેવા ચાકરી કરે, મને શાળ રાખે, ને હાજી હા કરે એવો પતિ પસંદ છે બાઈ?” સરસ્વતી નામની કન્યા બોલી.
સરસ્વતીનું વચન સાંભળી સર્વે સખીયે હસી પડી. વાહ અલી સ્વામીને તું વશ કરનારી, તું તારા પતીની સેવ કરીશ તે તે પણ તારી કરશે વળી.” * “ સ્વામી ગુણિ હોય તો સ્ત્રીઓને એનાથી અધિક સુખ થાય છે. સ્ત્રીની એ કદર કરે છે. એના હૃદયની કિંમત કરી શકે છે.” * “પણ ગુણ હોય ને રસ વિહીન હોય તે શું કરવું? રસીક હેય, શૃંગાર રસને શેખીન હોય; પ્રેમના મર્મને સમજનારે હૈય, તે પ્રિયાને રીજવી શકે, સ્નેહની મીઠાશ આપી શકે લઈ શકે.”કેતુમતીએ જણાવ્યું.
સએ પિત પિતાના અભિપ્રાય આપ્યા. “બેન ! હવે તમે તે બેલે કરી. તમને જે ગમે તે?” કળાવતીએ પશુકમારીને કહ્યું.
“કહું મને તે તમારી વાત કરીયે ગમતી નથી?” પૃથુકુમારી બેલી. - “કેમ નથી ગમતી, ન ગમેતો એમાં ખામી બતાવો?” ચંદ્રાવતીએ કહ્યું,
સ્વામી એક સુંદર હોય તે પણ શું કામને, શું રાત
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૬ ) દિવસ એ સુંદર મુખને જોઈ જાઈને જ સંતોષ માને, એ બહુ સુંદર હોય તે પણ નકામું ?
કેમ વારૂ?”
એ સંદર્ય પાછળ કંઈ સુંદરીઓ દિવાની બની આપણે સંસાર બગાડી નાખે, માટે સંદર્ય સાથે ગુણે પણ જોઈએ. સ્વામી જે ગુણ સંપન્ન હોય તે અનાચાર સેવતાં અટકી પિતાની પત્નીને જ સુખી કરવાની ઈચ્છા રાખે.”
“ગુણવાન કરતાંય રસીક હોય તે શું ખોટું?” પેલી રસીકને પક્ષપાત કરવાવાળીએ પિતાના પક્ષનું સમર્થ કર્યું.
એકેલ રસીક બનાવી આખો દિવસ શું તારે રસજ હુંટયા કરે છે. એક રસીકે શું કામને સાથે સાથે ૫રાકમી પણ જોઈએ પરાક્રમી હોય તે પત્નીનું રક્ષણ કરી શકશે. આપમાં પડેલી પત્નીનું રક્ષણ કરી શત્રુને મારી હઠાવતાં પત્નીને પ્રેમ પણ મેળવી શકે.” પૃથુકુમારી બોલી.
એ વાત તો સાચી છે હા, બધી બાબતે કરતાં ૫રાક્રમી પુરૂષ તરફ સ્ત્રીઓને પક્ષપાત વધારે હોય છે ને તેમાંય રાજકુમારીઓને તો બા વધારે?” પેલી સરસ્વતી બેલી.
“એ ડીકજ છે, રાજકુમારીઓ તે રાજાઓ સાથેજ વરવાની? રાજાઓ જે પરાક્રમી ન હોય તે એ રાજ્યની. એ રાજાની એ રાજકુંવરીની હાલત શી થાય, માટે જ રાજકુમારીએ પરાક્રમી તરફ વિશેષ ખેંચાય?” કેતમતી બોલી,
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૭ ). પણ હું તે એમાંનું કશુંય પસંદ કરતી નથી.” રાજકુમારી બેલી.
ત્યારે શું પસંદ કરે છે?” ત્યાગી થવું તે, દીક્ષા લેવાનું?” તે આટલી બધી ધમાલ શા માટે?” સ રાજાઓની મશ્કરી કરવા માટે કેમ?” ના એમ નહિ.” ત્યારે?” જે કઈ ચોગ્ય મલી આવે તે” . તે વળી શું?” તે વરવા માટે-એમ જ કની?” કળાવતી બોલી. “સમજની એમ?” પૃથુકુમારી બોલી.
તે પછી સર્વે સખીઓ સમય થઈ જવાથી પિતપતાને ઘરે ચાલી ગઈ. પૃથુકુમારી પણ ભાવીનું બધું ભવિષ્ય ઉપર છેડી અત્યારે તે પિતાના કામકાજમાં લાગી ગઈ.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૩ જુ.
માહિષ્મતી નગરીમાં. આજે માહિષ્મતી નગરી મનુષ્યોથી ઉભરાઈ ગઈ હતી. નગરની ચારે કોર માઈલના માઈલ પર્યત રાજાઓની છાવણીઓ પડી હતી. દરેક રાજાઓએ જાણે સ્વગીય નગર ઉભાં કર્યા હોય એમ તિપિતાને ઝળહળાટ બતાવવાનું ચુક્યા ન હતા. છાવણીઓ એકબીજાથી ચઢીયાતી હતી સરખામણીમાં એકબીજા વધી જતા હતા. રાજા અને રાજકુમારને પૃથકુમારીને વરવાના ઉમંગમાં પિતપોતાની સાહેબી, સત્તા અને વૈભવ બતાવવાની આ અણમોલી તક હતી. આવા અને વસરે માણસને લાગ્યયોગે જ મળે છે. લગ્નના દિવસ નજીક આવતું હોવાથી લગભગ સર્વે રાજાઓ પોતપોતાના સૈન્ય સાથે આવી પહોંચ્યા હતા. સાકેતપુર પતિ અજયરાજા પણ પિતાના આ આમંત્રણને સ્વીકારવાને ભૂલ્યા ન હતા. પિતાના વિશાળ સૈન્ય સાથે તેમજ બીજાપણુ ગ્ય પરિવાર સાથે તે માહિષ્મતી આવી પહોંચે હતે. સહસ્ત્રાંશુએ એ પિતાના હરીફને સારી રીતે સત્કાર કરી એમને 5 ઉતારો આપે હતું, જેથી નગરની બહાર અજયરાજાએ પિતાની છાવણી નાખી હતી. એના ગુપ્ત અનુચરે નવીન સમાચાર મેળવવાને ગુરૂ અને જુદા જુદા વેશે શહેર અને શહેરની બહાર ફરતા હતા, રાજા પોતે પણ કંઈક નવીન પરાક્રમ કરવાને આતુર હતે.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૯ )
શીલ્પ શાસ્ત્રના જાણુકાર શિલ્પીઓને મેલાવી રાજાએ એક મનેાહર સ્વયંવર મંડપ બંધાવ્યા મંડપના ચિત્રામણમાં નાચ કરતી વારાંગના અને દેવાંગનાઓને જોઇ પ્રેક્ષકાનાં ચપળનેત્રા પણ સ્થિર થઇ જતાં હતાં, એની ચારે કાર હવામાં નૃત્ય કરી રહેલી ધજાએ મુસાફાના પરિશ્રમને શાંતિદાયક થતી હતી. મંડપના એ સ્થંભામાં કરેલી ચિત્ર વિચિત્ર રચનાનાં પ્રતિબિંખ નીચેની ાટીક ભૂમિ ઉપર પડવાથી ચિત્ર વગરની પણ એ ભૂમિ ચિત્રવાળી થઇ જતી હતી. તેમજ પૃથ્વી સ્ફટિક રત્નથી જડી લીધેલી હાવાથી દૂરથી સરોવરના પાણીની સપાટી માફક શેાલી રહી હતી. મંડપમાં દરેક રાજા મહારાજાઓને બેસવાને માટે તેમને ચાગ્ય સુંદર મચા ગાઠવવામાં આવ્યા હતા. એ મંડપની ચારે દિશાએ ચાર દરવાજા હતા. મ`ડપની એવી અવણીય શાભા સ્વાઁની શેાભાના પણ તિરસ્કાર કરતી મનુષ્ય લેાકમાં પેાતાનું અપૂર્વ ગારવ બતાવે તેા એમાં આશ્ચર્ય પણ શું ?
·
હજી લગ્નના દિવસને થાડાએક દિવસની વાર હાવાથી દરેક રાજાએ અને રાજકુમારા પોતપોતાના વૈભવના ઉપયાગ કરતા આનંદ, મેાજશાખમાં સમય વ્યતિત કરી રહ્યા હતા. એવા સમયમાં અજયરાજા પણ શાંતિથી બેસી રહે તેના કરતાં અના ઉત્સુક હૃદયને કંઇક કરવાને મન થયું. એના વયસ્યમિત્ર શિવશંકર પણ એની સાથે હતા, કઇંક વિચાર આવવાથી રાજા શિવશ ંકર પાસે જવાને ઉઠયા; શિવશંકર રાજાની નજીકના જ તંબુમાં હતા.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
( 20 )
પેાતાના નાનકડા તંબુમાં શિવશ ંકર ભટ્ટ એકલેા વિચાર કરતા ઉભા હતા, એ ભટ્ટ વળી વિચિત્ર સ્વભાવની વ્યક્તિ હતી રાજાએ પેાતાના આનંદની ખાતર, અને પાસે રાખ્યા હતા કંઈપણ ટાળટપુ કરીને મહારાજાને રીજવવા એ એનું મુખ્ય કામ હતું. અત્યારે એ વિચાર કરતા ઉભા હતા ત્યાં મહારાજે પાછળથી આવી એના ખભા ઉપર હાથ મૂકયે મહારાજના હાથ અડતાંજ શિવશ ́કર ભટ્ટ ચમકયા. “ એ ખાપરે કેણુ .........."
હે....?
“ શિવશંકર ? ગભરાય છે કેમ આટલા બધા, એતે
27
મહારાજને જોઇ ભટ્ટજી શાંત થયા.
“ મહારાજ ? શું છે ? ”
64
આપણે નગર ચર્ચા જોવા જવું જોઇએ, તને ખખર છે આ દેશની રમણીએ બહુ સુંદર છે તે ? ”
“ સારે ને તમારે એનું શું કામ. ”
“ કામ કેમ નહિ ? ”
cr
“તમે પરણેલા છે ને હુંતા પરણવા માગતાજ નથી ?” પરણ્યા એટલે ફરી શુ ન પરણાય, અને તું કેમ પરણવા માગતા નથી. ”
“ મહારાજ ? સુખ તેા વાંઢાએનેજ છે. ફિકર કે ચિંતા એ કાઈપણ જાતની એને, કે એના માપને ? ”
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૧ ) - “ત્યારે પરણેલાને ચિંતા છે એવું તેં અનુભવ વગર શી રીતે જાણ્યું ?”
_“મહારાજ પરણ્યા નથી તેથી શું પાટેય ન બેઠા હોઈએ.”
એમ ત્યારે શું તું પાટે બેઠેલો છે કે ?” - “પરણેલાઓના ભવાડા જોઈને હું ખચીત કંટાળી ગયો છું. એતે ટકાની તેલડી તેરવાનાં માંગે.”
“તેની ફિકર ન કરતે, તારી પરણવાની મરજી હોય તે તે બધું હું પુરૂ કરીશ.”
એ હાથ ઘસીને આપણે તે સાફ ના છે.”હાથને લહેકે કરતાં ભટ્ટજી છે .
તે મરજી તારી, પણ મારી સાથે તે તારે આવવું જ પડશે.”
મને લઈ જઈને શું કરશે. આ નગરીની રમણુંએથી હું તે બહુ બહું છું.”
એ તારી બીક બધી દૂર થશે, સમજે ?” પણ આટલા બધા છેને આપ મને કયાં તેડી જાઓ છે.”
તે છતાં તારું જ કામ છે. જે આપણે વેશ બદલીને આજ રાતના જવાનું છે. ?”
“અને તેય રાતના, પારકાગામમાં એકલા આપણે બે જણે રાતના જવું એ તો મહારાજ? ભયંકરમાં ભયંકર કામ છે.”
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨ ) ચુપ ! તારી સલાહ મારે નથી જોઈતી. જે આપણે અને સંગીત જાણીએ છીએ, તું પણ ગાવાનું સારું જાણે છે. માટે તારે શેને પીઠ કરે ખબર છે?” *
શેને?” ડરતાં ડરતાં ભટ્ટ બેલ્યા. - “ગયે, વૃદ્ધ ગયે થઈશ ને તારે સેળ વર્ષની યુવાન બાળાને પાઠ કરવાને છે સમજ્યો.” મહારાજ એમ બોલીને હસી પડ્યા.
મહારાજને જવાબ સાંભળી ભટ્ટજી ચમક્યો. “એય મારા બાપ? એ મહારાજ ? તમે તે પુરી મારી કમબખ્તી બેસાડવા માગે છે. મને જીવતે અયોધ્યા ભેગા થવા દે
થજેની? કોણ તને ઉપાડી જવાનું હતું નહિ તે.”
“અરે મહારાજ ? હું સુંદરી બનું પછી તે થઈ રહ્યું અને તે માંય રાતના આપણે એકલા ફરવા જઈએ, મને એકલી. જોઈને દુષ્ટ પુરૂષે મારા આશક બની હેરાન કરે ત્યારે મારી શું દશા?”
હું છુંને તારી સાથે, તું કેમ મુંઝાય છે.”
ઘણું દુષ્ટ પુરૂષ હોય તે તમે એક્લા શું કરે. ને. હું તે નકામ?”
* “તે તારે પણ એમની ઉપર આશક પડી જવું.” મહારાજા હસી પડ્યા.
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩ ) “હું તે સ્ત્રી છું કે પુરૂષ, શું પુરૂષ તે વળી પુરૂષ ઉપર આશક થતું હશે. મહારાજ એ મતના ડાચામાં હું કે રીતે મરવા આવવાને નથી.”
ચૂપ! મુખ?” મહારાજે એક લપડાક ખેંચી કાઢ. સાયંકાળે સ્ત્રીનાં કપડાં પહેરી બની ઠણુને તૈયાર રહેજે.”
એ પ્રમાણે સંભળાવી મહારાજ પિતાના તંબુમાં ગયા મહારાજને હુકમ સાંભળી ભટ્ટજી મહારાજનાં મેતીયા મરી ગયાં, “મહારાજને પણ આ શું સૂઝયું. હું પુરૂષ જેવો પુરૂષ થઈને સ્ત્રી, સુંદરી બનું. શિવ ! શિવ ! શિવ ! હે - ળાનાથ ? મારી અરજી સાંભળ ? ને મને આ આફતના મહીસાગરમાંથી બહાર ખેંચી કાઢ?”
બિચારા શિવશંકર ભટે ભેળાનાથની પ્રાર્થના કરવા, માંડીને આંખમાંથી અશ્રુ પણ પાડ્યાં. પણએ નિર્દય ભેળાનાથને દયા ન આવી. એની અરજી મંજુર ન કરી. ગરીબ બિચારે શિવશંકર ?
વિચારમાંને વિચારમાં દિવસ અસ્ત થયે. ભટ્ટજીના હેયામાં ગભરામણ થવા લાગી. “શું કરૂ? સ્ત્રી બનું કે નહિ. મહારાજની સાથે જવું કે નહિ. અરે છુટકે છે કાંઈ, મહારાજ કયાં છેડે એમ છે. પુરૂષ જે પુરૂષ થઈને હું સ્ત્રી બનું, બીજાનાં ચિત્તને આકર્ષણ કરવા હું યુવાન બાળાને પાઠ કરું. અને એમાં જે કઈ આશક બની પુંઠે પડયે તો મારી શી દશા? એ ફજેતામાં કાંઈ ખામી બાકી રહે વારું?”
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪ )
“ ભટ્ટજી ? ભટ્ટજી ? ” મહારાજના મોકલેલા એક ૫હરગીરે ભટ્ટજીના વિચારમાં ડખલગીરી કરી. ” તમને મહારાજા ઝટ ખેલાવે છે. અટ ચાલે ? ”
પહેગીરનું વચન સાંભળી ભટ્ટજી ચમક્યા. “ હવે જાની નથી આવતા ? ”
“ એ....મ, નથી આવતા, નહિ આવશે. તે ઉચકીને ઉપાડી લાવવાના મહારાજના હુકમ છે લેા, તમને શું ગમે છે. સીધે સીધા આવવું છે કે નહિ.
'
66
જરૂર, આ યમદૂત જખરાઇથી પણ મને લઇ ગયા વગર નહિ રહે. ચાલ ભાઇ, ચાલ, જેવી શિવશંકરની મરજી” દયા ઉપજાવે એવા ચહેરા કરતા ભટ્ટજી ઉભા થયા.
..
હવે કેવા ડાહ્યા ડમરા થયા, ભટજી ? ” ભટ્ટજીના હૈયામાં શી હાળી હતી એની પહેરગીરને શી ખબર હોય. “ અરે ભાઈ મારૂ' હું:ખ જાણે તે જરૂર તને મારી દયા આવે. ”
一
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૪ છું.
કુળદેવીના મંદિરે.
ભાવીના અનેક વિચારા કરતી પૃથુકુમારીનું મન ચગ ડાલે ચઢયુ' હતું. સ્વયંવર મુહૂત્તને હવે માત્ર ગણ્યા ગાંઠયા બેચાર દિવસની વાર હતી. “ આટલી બધી મહેનત છતાં ભાઈએ આટલા બધા ખર્ચ કરવા છતાં મને જો મનગમતા વર નહિ મળે તે। . મારી છગી પાયમાલ થઇ જશે, ખાંધવની મહેનત પણ ધૂળ થશે. અનેક રાજાઓ અને રાજકુમારી એક એકથી ચઢીયાતા આજે અહીયાં એકત્ર થયા છે. એ બધાય બાહ્ય આડંબરથી યુકત છે. એમના પરાક્રમની કે એમના ઝુાની કેાનામાં કેટલી લાયકાત છે અને કેાનુ` કેટલું પુરૂષાર્થ છે એતા પ્રસંગ વગર કેવી રીતે ખખર પડે. જો કે એમનું ઘણું ખરું ચરિત્ર જાણવાની તે મેં મહેનત કરી છે છતાં પ્રત્યક્ષપણે પશુ મારે જાણવુ' જોઇએ, તેમજ કુળદેવીને પણ મારે પ્રસન્ન કરવી, કે જેથી મારી મનેાકામના સફળ થાય. માણસ તા બની શકે તેટલા ઉપાયા કરે છે. ચારેકારથી માણસ સાવધ થઇ નશીખ દેવીને અનુકુળ કરવા પ્રયત્ન કરે છે તે ભાગ્યદેવી અને ગે તા ન જ દે, પછી તે જેવું ભાગ્ય ? ”
એટલામાં સરસ્વતી આવી પહેાંચી. સરસ્વતી પ્રથકુમારીની પ્રિય સખી અને વિશ્વાસ કરવા યાગ્ય હતી. સરસ્વતી એક તો બ્રાહ્મણની માળા હતી. એ પણ શ્રૃંગાર રસના રસ ચાખવાને
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૬ )
હવે આતુર હતી. છતાં પૃથુકુમારી ઉપર એને અત્યંત સ્નેહ હતા. પૃથુકુમારીથી વિખુટાં પડવુ. એને ગમતુ નહાતું. તે માટે પૃથુકુમારી જે રાજ્યમાં જાય એ રાજ્યમાં તે એની સાથે રહેવાને આતુર હતી. જે માટે તે અત્યારે કંઇક વાત કરવાને અહીયાં આવી હતી. આવા ગરિષ્ઠ કાર્ય માં અની શકે તે પૃથુકુમારીને સહાય કરી કઇંક એની સેવા બજાવવી, એના સુખ દુ:ખમાં સાથી ખની નશીખ પણ અજમાવવુ, અને પૃથુના લગ્નની રાજલીલા પણ જોવી.
સરસ્વતી આવી ત્યારે પૃથુકુમારી પાતાના દિવાનખાના માં એકલી હતી. એ વિચારમાં પડેલી પૃથુની આંખેા પાછળથી આવીને સરસ્વતીએ દાખી દીધી. “ કાણુ છે તું ? ” ચીડાતી પૃથુકુમારી એલી.
પૃથુકુમારીને ચીડાયેલી જોઇ સરસ્વતીએ એ હાથ લઇ લીધા. “ એન ? હમણાં તમે અહુ ચીડીયાં થઇ ગયાં છે ? ”
,,
“ અત્યારે તું કેમ આવી સરસ્વતી ! ” સરસ્વતીના પ્રશ્નના જવાબ નહિ આપતાં પૃથુકુમારીએ જુદોજ પ્રશ્ન કર્યાં.
“ કેમ ન આવીએ, શું અત્યારથી જ આવાં એકલપેટાં થઈ ગયાં, હજી તેા પરણ્યા નથી ત્યાં આવા પ્રશ્ન ? પરણ્યા પછી કાણુ જાણે તમે કેવાંય બદલાઈ જશે, આહાં ?? જી તમારા સ્વભાવમાં ફેર પડી ગયા તે હજી પરણ્યા પછી મને લાગે છે કે આ હિસાબે ઘણા ફેર પડી જશે. શું પરણવાથી આવું એકલપેટુ થઇ જવાતું હશે. તે તે એ પરણવું નહિ સારૂ ?”
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭ )
“ પછી કેની, અત્યારે ખાસ કામ કાઢીને આવી છે કે આવી વાતા કરવા ! મારે હમણાં બહાર જવું છે. હમણાં મને *રસુદ નથી ? ”
“ અત્યારે રાતના બહાર જાએ છે। કાની સાથે જા છે ! કેમ જાએ છે ?
''
“ તે બધું તને હું કહું, કહેવાથી ફાયદો શું ? ”
“ ફાયદા ! એન ! આવી જુઠ્ઠાઈ શા માટે રાખેા છે ? હું ઇચ્છું છું કે આવા સમયમાં હું પણ તમારી કઇક સેવા કરી શકું? ”
• એમ....મારી સેવા કરવાની ઇચ્છા રાખે છે, સત્ય કહે છે તું ? ”
“ આળકપણાથી આપણે સાથે રમીયે છીએ છતાં હજી તમને અસત્યની એમાં ગંધ આવે છે. નશીખ હમારાં ?”
સરસ્વતી દયામણાં જેવું માં કરી જરા આશીયાળી થઇ ગઇ. “ યાદ છે બચપણથી હું તમારી સાથીદાર છું. તમે દરેક વાતા મને કરેલી છે. મારાથી તમે કાંઇ છુપાવતાં નથી, છુપાવ્યું નથી છતાં અત્યારે કેમ તમારા સ્વભાવ બદલાઇ ગયા, આશ્ચય ?” પૃથુકુમારીએ સરસ્વતીના ખભા ઉપર હાથ મુકયા. “ સરસ્વતી ? મનમાં દુઃખ લાવીશ નહિ. મને પણ લાગે છે કે મારા સ્વભાવમાં હમણાં ક્રૂરક પડી ગયા છે. શું કરૂ નિરૂપાય? મારી જગાએ તું હાત તે તું પણ એમજ કરત?”
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮ )
“ હું તા એમ કાંઇ પણ ના કરત ? શા માટે એમજ કરત? તમારા ભાગ્યને ચેાગ્ય વિધિએ કોઇ પુરૂષ સરજ્યે હશે. માટાંઓનાં ભાગ્ય હમેશાં મેટાં જ હાય છે, લાગ્ય ઉપર ભરાંસા રાખા, સો સારૂ જ થશે, કુળદેવી તમને ચેાગ્ય વર આપશે જ ! ”
“ માટે જ હું અત્યારે કુળદેવીના દર્શને જવાની સમજી, કુળદેવીનાં દન પણ થાય અને બીજી પણ ઘેાડુ ક કામ થાય ?
p
22
“ બીજું કામ છું એટલું બધુ... ખાનગી છે કે ?
''
“ ના ! જો સાંભળ ? પણ તુ કોઈને કહીશ નહિ. પુરૂને વેશ પહેરીને હું અને મારી ધાવમાતા રાજા અને રાજકુમારાનાં ખાનગી આચાર વિચાર કેવા છે તેની તપાસ કરવા જવાના છીએ. ”
ર
પણ એન ? રાતને સમયે એકલાં ?
“ હા ? કુળદેવી અમારૂ રક્ષણ કરશે, હમણાં તેં જ કહ્યુ ને ભાગ્ય ઉપર ભરાંસા રાખા, મુશ્કેલીમાં પણ પુણ્યશાલી ને વિન્ન આવતું નથી. ”
“ તે વાત સત્ય છે, છતાં પણ જાણી જીજીને એકલાં જવું એ ઠીક તેા નથી. ’
“ એ તારી સલાહ મારે નથી જોઇતી. હમણાં તે હું કુળદેવીને હને જાઉં છું.
99
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૯ )
“ તા બેન ? તમારી સાથે હું આવું ત્યારે ? ” CC પણ એન કુળદેવીના દર્શીને જવું તેા પછી એકલાં શામાટે જવું, ઘેાડાક પિરવાર લઈને જવામાં શુ' હરકત છે, આજે કુળદેવીને પ્રસન્ન કરા, વિધિ ભકિતથી એની પૂજા કરે, ઉતાવળ કરી નાશ ભાગ કરવાથી શું. અમે મદિરની બહાર ચેાગાનમાં તમારી રક્ષા કરતાં એસશું. તમે વિધિ પૂર્વક પૂજા કરી નિરાંતે ભકિત કરેા. પ્રસન્ન કરી, જો એ પ્રસન્ન થઇ તમને વરદાન આપે તે પછી તમારે ઉતારે ઉતારે ધાવમાતા સાથે રખડવાની પણ શી જરૂર છે? સહજ સ્વભાવે કામ થતું હાય તા પર્યંત તેાડવાની કાંઇ જરૂર ? ” સરસ્વતીએ પોતાના અભિપ્રાય આપ્યા. “ કુળદેવીનુ મંદિર શહેરની બહાર આવેલું છે. ત્યાં ભાઇની રજા વગર જવું એ પણ ઠીક નથી. ભાઇની રજા લઇ પિરવાર સાથે જવુ એજ મને તેા ઠીક લાગે છે. એન ? ” “ સરસ્વતી ? તું બહુ ડાહી છે હા ! તું તેા સાથે લઈ જવા જેવી છે ? હું જ્યાં જાઉં ત્યાં તું મારી સાથે આવે કે ?”“ કેમ ન આવુ? હું તે તમને પરણેલી છું ને ? એટલે આવું જ ? ”
“ તારી મરજી પડશે. તેવા ચેાગ્ય પુરૂષ સાથે તને પણ અફળાવી દેશું પછી કાંઇ ? ”
“ ઠીક છે; એન, એ વાત જવાદે હમણાં, પહેલાં તમારૂ તા કામ થવા દો, પછી અમારી વાત, અમે તે તમારી પાછળ જ છીએ ને ? ”
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૦ )
“ હું ભાઇની રજા લઇ આવું તે અરસામાં તુ પૂજાને સામાન વગેરે તૈયાર કર. ” પૃથુકુમારી સરસ્વતીને આજ્ઞા કરીને ચાટ્ટી ગઇ, સરસ્વતી મનમાં અનેક વિચાર કરતી પૂજા તૈયાર કરવા લાગી.
પૃથુના ભાઈ સહસ્રાંશું તે જમાનામાં વીરાને પણ વીર મહારથી પુરૂષ હતા એનાં બળ પરાક્રમ અદ્વિતીય હતાં. જગતમાં એની ખરાબરી કરી શકે એવા વીર વિધિએ ભાગ્યે જ સરજ્યેા હશે. ઘણા રાજાઓને જીતી એણે પોતાના તાબેદાર બનાવ્યા હતા. એવા જ યુદ્ધોને પરિણામે સહસ્રાણુ કહેવાયા હતા. બળમાં અને પરાક્રમમાં ઋદ્ધિ સમૃદ્ધિમાં સમાનતા કરે એવા વીર દુલ ભ હતા.
મહાબાહુ સહસ્ત્રાંશુ પાસે આવી હાથ જોડી પૃથકુમારી એલી “ ભાઈ ? હું કુળદેવીના દર્શને જાઉ છું. ”
“ અત્યારે ? ”
''
હા ?
99
“ તે આપણા અંગરક્ષકાને લઈને જજે ” સહસ્રાંશુ ખેલ્યા. “ પૃથુ ? મારા આશિષ છે કે કુલદેવી તારી ઉપર પ્રસન્ન થાય, ને તારી મનેાભિલાષા પૂર્ણ કરે ? ”
p
''
ભાઇની આશિષ મેળવી પૃથુ પાછી વળી, કંઇક યાદ આવવાથી સહસ્રાંશુ મેક્લ્યા, “ પૃથુ ? સાંભળ ? ત્યાં કુળધ્રુવીની મૂર્ત્તિની પછવાડે એક ચાપ રાખેલી છે. જો સમય કદાચ ઉપસ્થિત થાય તે એ ચાંપ દબાવીશ એટલે
ત
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૧ ) દરવાજે ઉઘડી જશે. ત્યાં અંદર કુદી પડી અંદરની ચાંપ ફેરવીશ એટલે દરવાજો બંધ થઈ જશે માટે સંકટ સમયે બની શકે તે એનો ઉપયોગ કરજે.”
ભાઈનું વચન પથુએ અંગીકાર કર્યું. હરણની ગતે ચાલતી પૃથુ પિતાના સ્થાનકે આવી ત્યાં સરસ્વતી તેમજ બીજી દાસીઓ પૂજાને સામાન તૈયાર કરી એની રાહ જોતી હતી. સહસ્ત્રાંશુએ કેટલાક અંગરક્ષકને સાથે મોકલ્યા. પૃથુ હાથી ઉપર બેઠી સરસ્વતીને પણ પોતાની સાથે બેસાડી. આયા વગેરે બીજી દાસીઓ બીજા હાથી ઉપર બેઠી. મંદમંદ ગતિએ ચાલતા હાથીઓ કુળદેવીના મંદિર તરફ રવાને થયા. . .
રાજકુમારી જ્યારે ગંભિર વિચારમાં હતી ત્યારે સરસ્વતી જુદા જ વિચારમાં હતી બની શકે તે પોતે પણ પૃથુકુમારીની સાથે રહે તો કેવું સારું.”
- – –
પ્રકરણ ૫ મું.
માર્ગમાં. દિવસ અસ્ત થયા પછી થોડીક વાર થઈ જગત ઉપર અંધકારે પિતાની ચાદર બિછાવવી શરૂ કરી, એ અરસામાં મહારાજ અનરણ્યના તંબુમાંથી બે વ્યક્તિઓ નિકળી, એ બે વ્યક્તિઓને જોઈ પહેરગીર ચમકયા, પહેરગીરેના ઉપરી
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
(
૨ ).
અમલદારે એમને જોતાંજ તરવાર તાણી. “ખબરદાર? કેણ છે તમે?”
એ બે વ્યક્તિઓમાંથી એક વૃદ્ધ સારંગીવાળા, અને બીજી વ્યક્તિ તે એક સોળ વર્ષની ઉમરની નવકુમારિકા યુવતી હતી.
પહેરગીરના ઉપરીની તલવાર જોઈ પેલી કેમલ હૃદયવાળી બાળા ગભરાણી, “મહારાજ ! જોયું આ પ્રથમ મંગલાચરણ ઘરના આંગણુંજ ?
આંખની ઈશારતથી અને નાક ઉપર આંગળી મુકી પેલા સારંગીવાળાએ સુંદર કુમારિકાને બોલતાં અટકાવી. પણ મહારાજનું નામ સાંભળી પહેરગીરે ચમક્યા. “મહારાજ શું તે આ સારંગીવાળે શું એને ભેદ છે?” જમાદારે તલવાર મ્યાન કરી.
મહારાજે પોતાનાં બનાવટી દાઢી મુછ કાઢી નાખ્યાં. પહેરગીરે મહારાજને જોઈ નમ્યા, તલવાર નમાવી વંદન કર્યું: “વેશ બદલી નગરચર્ચા જેવા જાઉં છું.” રાજાએ ખુલાસો કર્યો.
પણ દેવ! રાત્રીને સમયે, પરાયા નગરમાં આમ એકાકી જવું સલામતી ભર્યું નથી તેમાં પણ આમ સ્ત્રી સાથે તે નહિ જ.”
આ સ્ત્રી કેશુ છે તે તમે જાણો છો?” રાજાએ પૂછ્યું. કેણ છે એ?”
-
-
૪
-
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૩ )
“ એ આપણા શિવશંકર, શિવસુંદરીના પાઠ ભજવી મહારાજ હસ્યા. “ કાઇ વતી તેા ન જ
27
રહ્યો છે. શકે એવા.
,,
એ વૃદ્ધ સાર’ગીવાળા અને માળા છાવણી છેાડીને આગળ ચાલ્યાં, લાકડીના ટેકાની મદદથી ધીમે ધીમે ડગલાં ભરતા, અને જેનાં સફેદ દાઢી મૂચ્છ પવનથી સ્કુરાયમાન થતાં હવામાં નૃત્ય કરી રહ્યાં છે એવા તે ખચીત અન્યને દયાપાત્ર હતા. લાકડીના ટેકા છતાં એ ખાળાની મદદથી બુઢ્ઢો માંડ માંડ ચાલી શકતા હતા.
રાજાઓની છાવણીઓમાં પેાતાની ગાયનવિદ્યા સંભળાવતાં તે આગળ ચાલ્યા. મધ્યરાત્રી લગભગ થવા આવી હતી; છતાં ચાંદનીના પ્રકાશથી અજવાળું હતું પણ માણસને અવર જવર બહુ ઓછે થઇ ગયા હતા. વૃદ્ધ માણસ લાકડીના ટેકાએ ચાલતા હતા એ લાકડી જેવી તેવી નહાતી; પ્રસ’ગ પડયે લાકડી હથીયારના ઉપયેાગમાં પણ વાપરી શકાય, સેંકડ શત્રુએ! સામે એના ઉપયાગ કરવામાં આવે છતાંય એ પેાતાની મજબુતાઇ ન છેડે, અને દુશ્મનાની ખાર પણ લઇ નાખે.
વૃદ્ધ સારગીવાળા અને માળા જે રસ્તે પસાર થતાં હતાં તે તેથી પંદર વીશ લુચ્ચા માણસાનુ ટાળુ પસાર થતું હતું. મહા મુશ્કેલીથી તેમણે કામ કરેલું છતાં પરિપૂર્ણ થયેલ ન હાવાથી તેમજ કંઈને બદલે કંઇ થઇ જવાથી તેઓ નિરાશ
૩
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૪ ) થયા હતા. અને પિતાના સ્વામીને ઠપકા અને તિરસ્કારને ભેગા થયા હતા. એવા વિચારમાં પસાર થતા એ લેકમાંથી એક જણની નજર આ તરફ ખેંચાઈ. “બીરાદર! જે ! જે ! પેલે શિકાર?” - બીજા લેકની નજર તે તરફ આકર્ષાણી, “વાહ! શું શિકાર છે. સુંદરી તો સુંદર છે હો?” . - “આપણુ સ્વામીને પસંદ પડે એવી ખરી કે નહિ?” એક જણ .
ખચીત, આને જુએ તે તરતજ એ આપણી ઉપર
પ્રસન્ન થાય.”
તે ચાલે ?” " “પણ એની સાથે પેલે બુઢ્ઢો કોઈ છે ને?” એક જણ બે - “આપણે આટલા બધા છીએ, તે એ બાને સમજાવતાં શી વાર! એ બિચારે તે એકલે જ છે ને આપણે તે આટલા બધા. ' '
“તે ચાલે ઝટ,” ”
એ બધાય ઝટપટ એ બાળાની આગળ ફરી વળ્યા, એમને જોઈને શિવસુંદરી ભય પામતી પાછી હઠી. “એય મારા બાપ?”
“સુંદરી ! ડરે છે. શાને, ચાલ અમારી સાથે, તારું ભાગ્ય ઉઘડી જશે આ બુટ્ટો તારે કેણ છે ?”
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૫) તમે કેવું છે? તમારે તેની શી પંચાત છે? જાઓ, તમે તમારે રસ્તે જાઓ.”બુઢ્ઢાએ આગળ ધસી આવીને કહ્યું
બુટ્ટાનાં વચન સાંભળી બધા બુદ્દાની આસપાસ ફરી વન્યા.” અરે બુદ્ધીયા ! આ તારી દીકરી તારે તે કાંઈ કામની નથી. માટે અમને આપ?” એ બુઠ્ઠીંઆની મશ્કરી કરવા લાગ્યા, એને અડપલા કરવા લાગ્યાં. '
“ જાઓ છે કે નહિ.” પણ એમજ ચમત્કાર વગર કઈ નમસ્કાર કરે છે, કે આ લેકે સમજે એ લેકે તે કુમારીને ઉચકી જવા આવ્યા હતાએમને મન એ રંક બુઢીચાને હિસાબ નહોતે તેથીજ એને બનાવતા હતા.
સારંગીવાળાએ વિચાર્યું “ચમત્કાર વગર નમસ્કાર નથી, ફેગટ વખત ગુમાવે એ ઠીક નથી, માટે જરી પર બતાવવા દે” - તરતજ એ વૃદ્ધ કુવો બે જણની ઉપર પડે અને બે જણને પિતાના બને ઠંડી હાથેએ ગળચીમાંથી પકડી માથાં અફળાવી નીચે પટક્યા; મારામારી શરૂ થઈ. એમની મારામારીને લાભ લઈ પેલી શિવસુંદરી ત્યાંથી ગુપચુપ ભાગી ગઈ–પસાર થઈ ગઈ. - મારામારી પૂર જેસ ઉપર આવી. એ બધાય એકસામટા પિલા સારંગીવાળા બુઢ્ઢાયા ઉપર તૂટી પડ્યા. એ લેકેને
ક્યાં ખબર હતી કે એ બુઢ્ઢો બુદ્ધો નહિ પણ મહારથી, વિરપુરૂષ હતે. એ તે માત્ર વિશજ જણ હતા, કદાચ એવી થઇ
(
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩ )
વીશીએ સાથે મળેલા હાય પણ એ બધાને મારી હઠાવવાને એ એકાકી વીરજ નિ:શસ્ત્ર ખસ હતા.
કોઈને લાતથી તેા કાઇને ઉપાડી ઉપાડીને પૃથ્વી ઉપર ફેકી દેતા, કાઇને ગળચીમાંથી પકડી સામસામે અફળાવીને નીચે પટકી એમને નિ:સત્વ કરી દેતા. એક બે વાર એના હાથના સ્વાદ ચાખ્યા પછી ક઼ીને એના સામે જોવા જેટલી પણ એ લાકામાં શકિત રહેતી નહિ.
લડી શકાય એટલી પણ શકિત હતી ત્યાં લગી તે લડ્યા, એ વૃદ્ધના હાથના માર ખાઈને નિ:સન્ન થયા તે અડાદરીથી તે પાછા હઠવા લાગ્યાં. મુઠીઓ વાળીને છાતી બતાવવાને બદલે પુંઠ બતાવવા લાગ્યા.
મારામારીને અ ંતે એ વૃધ્ધે બધાને મારી હઠાવ્યા, ડામીચ લેાકેાનુ એ ટાળુ ભાગી ગયા પછી જયારે વૃદ્ધ એકાકી હ્યો, ત્યારે એ ભટ્ટજી સાંભર્યા, એ શિવસુ ંદરી કયાંય પણ દેખાણી નહિ. “શું એ દુષ્ટ લાકે એને ઉપાડી ગયા કે, પણ એને લઈ તા ગયા નથી. મને લાગે છે કે મારામારીથી ભય પામેલી તે ક્યાંક ભાગી ગઈ હશે અને કદાચ આટલામાંજ કયાંય ભરાઇ ગઇ હશે.”
એ વૃદ્ધ આમતેમ શિવસુંદરીને શેાધવા લાગ્યા. દૂરથી એક વૃક્ષની પેાલમાં ભરાઇ ગયેલી શિવસુંદરીની નજર આમતેમ કરતાં એ વૃદ્ધ ઉપર પડી, પેાલમાંથી બહાર નિકળી હું એ મહારાજ ! મહારાજ ! અહીં આવા ? ” શિવસુંદ રીએ બૂમ મારી
!
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૭ )
શિવસુંદરીના અવાજ સાંભળી મહારાજએ વૃદ્ધે એની પાસે આવ્યે . “ અરે મહારાજ ! આવી ઉપાધી નાહક શા માટે ? ”
નાક ઉપર આંગળી મૂકી મહારાજે ચૂપ રહેવા ઇશારત કરી. “ તુ મહારાજ ! મહારાજ ! ના કર ? અત્યારે મહારાજ નથી. વૃદ્ધ સારંગીવાળા છેં. એટલુંય નથી સમજતી. હજી આપણું મૂળ કામ તેા બાકી છે.
29
“ વળી કયું કામ ? ” રાજકુમારીને જોવાનું.
66
“ તા હવે મધ્યરાત્રી તેા થવા આવી છે અત્યારે તમને એનુ દશ ન કયાંથી થશે ??
કુળદેવીને મંદિરે. તે અત્યારે દશ ન કરવા આવવાની
((
છે.. ત્યાં
"9
''
"9
મહારાજ ! પણ હું તે સ્ત્રીએથી બહુ ખીઉં છું. ” “ તેથીજ તુ પરણવા માગતા નથી. એમજ ને ? ”
''
99
પણ હજી તમારૂ મંદિર કેટલુ' ક્રૂર છે તે ?
“ ગભરા નહિ આપણે આવી પહોંચ્યા છીએ. ”
વાત કરતા બન્ને આગળ ચાલ્યા. એટલામાં સામે મદિર જોઇને વૃદ્ધ ઓલ્યા “ જો આપેલું મંદિર આવ્યું, હેજી કુંવરી પૂજા કરવા આવી નથી; પણ મધ્યરાત્રી થવા આવી છે એટલે આવવી જાઈએ. ”
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩ )
મને મદિરના આંગણામાં આવી પહોંચ્યા. રાજકુવરીને પણ પાતાના પરિવાર સાથે દૂરથી હાથી ઉપર આવતાં જોઇ તેથી વૃદ્ધ આયે.. “તુ મંદિરની એસરીમાં બેસ, હુંઅંદરના ભાગમાં છૂપાઈ રહું છું. તુ ં હોવાથી ને આ પણ સ્ત્રીઓ હાવાથી તને અડચણ કરશે. નહિ.” વિશેષ સમય નહિ હાવાથી એ શિવસુ દરીને આંગણાંમાં છેઘડી વૃદ્ધ અંદર ચાલ્યા ગયા જાણે પેાતે પરિચિત કેમ ન હેાય તેવી રીતે મન્દિરમાં દાખલ થતાં જ તે કુળદેવીની મૂર્તિ પછવાડે અદશ્ય થઇ ગયા.
-=
પ્રકરણ ૬ છું.
રમણીય મુઝવણુ,
પૃથ્વીકુમારી પેાતાના પરિવાર સાથે કુળદેવીને મંદિરે આવી પહાંચી. રક્ષકવગ મંદિરની બહાર ચાકી કરતા બેઠા. પૃથુ દાસીએ સાથે કુળદેવીના મંદિરની ઓસરીમાં આવી, દાસીએ બહાર ઓસરીમાં બેઠી ને રાજકુમારી સરસ્વતીની સાથે પૂજાના થાળ લઇ અંદર ગઇ. કેસર, ચંદન, કુંકું મ, પુષ્પ, ધૂપ, દીપ વગેરેથી કુળદેવીની પૂજા કરી પૃથુ ધ્યાન કરતી દેવીની સન્મુખ પ્રાર્થના કરવા લાગી. સરસ્વતી કુમારીને પ્રાથના કરતી જોઈ થાડીકવાર મહાર નિકળી આમતેમ જોવા લાગી. સરસ્વતીની નજર એક વસ્તુ ઉપર પડી અને ચમકી
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩ ) 4 આવી માઝમ રાતે એ શું હશે?” ધીરે ધીરે ડગલાં ભરતી તે પાસે જવા લાગી. આમ પોતાની પાસે કઈ વ્યક્તિને આવતી જઈ પેલી વ્યક્તિ અધિક સંકેચવા લાગી. “આની નજર મારી ઉપર પડી ગઈ. શિવ ! શિવ ! શિવ ! શું પરિણામ આવશે.”
.
. ભય પામતી અને સંકેચાતી જોઈને સરસ્વતીને જરી હિંમત આવી છે તે કોઈ મનુષ્ય !”તે તદન નજીક આવી તે કેઈ સ્ત્રી માલુમ પડી “આહા! આ તે કઈ સ્ત્રી જેવી લાગે છે.” “કેણ છે તું?” સરસ્વતીએ પૂછયું. પણ પેલી વ્યકિએ મનતાજ ધારણ કરી. . . . . . ' " કેમ બોલતી નથી?” ફરીને સરસ્વતીએ પૂછયું.
એ ફરીથી પૂછાયેલા પ્રશ્નો પણ જવાબ ન મળે, સરસ્વતીએ એનું બાવડું પકડી હલાવી “કેમ?નથી બોલવું હમણાંજ પકડાવી દઉં છું, મારા માણસોને બુમ મારૂં છું?”
એ વ્યક્તિ ગભરાણું. “રખેને સીપાહીઓ આવશે તે પૂરેપૂરી ફજેતી થશે બાજી બધી ધુળમાં મળશે.”
નાક ઉપર આંગળી મુકીને એને ચુપ રહેવા ઇશારત કરી. તે બેલ ત્યારે તું કેણુ છે?” સરસ્વતીએ પુછયું.
જોતી નથી, હું પણ તારા જેવી એક સ્ત્રી છું.” પેલી વ્યક્તિ બેલી, તે વ્યક્તિ તે પેલે શિવશંકર ભટ્ટજી હતે.
એ તે સમજી, પણ આટલી મોડી રાત્રે અહીયાં
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪૦ ) એકાકી કેમ આવી. કેની સાથે આવી..?” કરીને ખુલાસો પૂછયે. '
કેમ આવી તે પગે ચાલીને આવી, કુળદેવીની માનતા કરવાને આવી છું. સમજી?” ભટ્ટજીએ અડાવ્યું.
શી માનતા કરવા આવી છું.? . “તારે શું કામ છે, તે જાણીને તું શું કરશે.”
નહિ બેલ ઝટ? મારે બધુંય જાણવું જોઈએ.”
“ લે તે સાંભળ? મારે પરણવું નથી એ પ્રતિજ્ઞા મારી અખંડ રહે એ માટે માતાની પ્રાર્થના કરવા?”
શું હજી તું કુંવારી છે? દેખાય છે તે માટે બેરી.” “છતાં હું કુવારી છું એજ ખુબી છે સમજી?”
એની બોલવાની ઢબછબથી સરસ્વતી હસી પડી. “તું ય એક રમકડું છે. તારે નહિ પરણવું હોય તે તને મારકૂટીને કેણ પરણાવે છે.”
સ્ત્રીઓ કુંવારી સાંભળી છે, મરતાં લગી પણ પુરૂષ વાંઢા હોય છે. સ્ત્રી નહિ?” , “તે તારું કહેવું ઠીક છે છતાં સ્ત્રીઓ પણ કુમાર, પાળી શકે છે.”
પણ મારું વ્રત રહી શકે એમ નથી.” “કારણ?” . !
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪૧ ) કમળપુષ્પની વાસ લેવાને ભમરાઓ ઓછી હોય છે?” તેથી શું મુંઝાઈ ગઈ છે”
. હા ! ક્ષણભર મને કઈ જંપવા દેતું નથી.”
તારી વાત કદાચ સાચી હશે, તું છે તે એવી દેખાવડી.”
તારા જેવી તે નથી ને?”
મારા જેવી?” સરસ્વતી ચમકી. “ શું હું બહુ રૂપાળી છું. તારા જેવી તે નહિ જ, જે હું પુરૂષ હોત તે” - “તે શું ?”
“જરૂર તારી ઉપર આશક પડત ને તને મારી વહુ બનાવત?” એમ કહી સરસ્વતી પેલી વ્યકિતને વળગી પડી.
ઓય મારા બાપ?” એ વ્યકિત ગભરાણી એને છુટી કરવા ગડમથલ કરવા લાગી. “કેમ અલી! ગભરાય છે શાની?”
વાહ ? તુંય ખરી, આમવાત વાતમાં શું આશકપડી જવાતું હશે. “એ વ્યકિતનું હૈયું તો થરથરી રહ્યું હતું. જે પિગળ વેરાઈ ગયું તે અહીંથી જીવતાં છકટવું પણ મુશ્કેલ થશે.” અરે બાઈ ! છેટે રહીને વાત કર? એક સ્ત્રી આમ શું બીજી સ્ત્રીને બાઝી પડતી હશે? શું પ્રીતિ એમ થતી હશે?”
ત્યારે કેમ થતી હશે. પ્રીત કરતાં તું જાણે છે કે ?” ..
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ર ) " “હું શું જાણું, મારે તે પરણવાની જ પ્રતિજ્ઞા છે. તે પછી એવી વાતે તે કેમ થાય?”
શા માટે તે પરણવાની પ્રતિજ્ઞા કરી, પરણ્યા વગર તે ચાલે?”
એ વળી બીજાને આધિન કેણ રહે, સ્ત્રીઓ પરણે એટલે પતિને આધિન રહેવું પડે. સાસરીયામાં દરેકનું કહ્યું માનવું પડે. બધા કહે તેમ કરવું પડે એવું દુખ શા માટે
જોઈએ.”
“તું તે ગાંડી છું. પતિને આધિન શું કરવા રહીયે, પતિને જ આપણે વશ ન કરીયે કે એ આપણે તાબેદાર થઈને રહે.”
એ તે કેમ બને?” . “કેમ ના બને? આપણી પાસે પણ એક એવી માહિતી શકિત છે કે એ શકિતથી ગમે તેવાને પણ આપણે મહાત કરી શકીયે–એને આધિન રાખી શકીયે.”
“એના કરતાં પરણીયે જ નહિ તે શું અડચણ આવી જાય.”
, ' “ ત્યારે શું તું નહિ જ પરણવાની?”
ના? .
હું પુરૂષ હોત તે તને બતાવત કે તું કેમ નથી પરણતી !
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩ ) . “ પણ અત્યારે તે તે સ્ત્રી છે ને એટલે શું?
“તેથી જ લાચાર છું, પણ લાવની ક્ષણભર તા પુ રૂષ બની જાઉં.” સરસ્વતી ફરીથી એને વળગી પડી. પિલી વ્યક્તિ એને છેડાવા લાગી. એ રકઝકમાં એનું પહેલું વસ્ત્ર નીકળી ગયું, અને જે કૃત્રિમ ચેટ હતું તે પણ ભટ્ટજીના મસ્તક ઉપરથી છુટ થતાં સરસ્વતીના હાથમાં આવ્યું. ... અચાનક આવું પરિવર્તન જોઈ સરસ્વતી ચમકી.
આહાઆ કોણ? શું આ સુંદરી છે–તું તે સુંદરી છે કે સુંદર?” . " ભટ્ટજી તો થરથર ધ્રુજવા લાગ્યો. એનું મેં તે જોવા જેવું થયું. ચંદ્રમાના પ્રકાશથી માંડ માંડ તે સરસ્વતી જોઇ શકતી હતી. “લુચ્ચા ! આવી રીતે ઠગવા આવ્યો છે?” સરસ્વતી એને બહાર ખેંચવા લાગી. “જે હવે તારા હાલ થાય તે?” - જેમ જેમ સરસ્વતી એને બહાર ખેંચે તેમ તેમ ભટ્ટજી ખુણામાં ભરાવા લાગ્યો. સરસ્વતીએ બુમ પાડી અંગરક્ષકને બોલાવ્યા. આંગળીની ઈશારતથી આ ભાઈને બતાવી દીધા. અડધે સ્ત્રી ને અડધે પુરૂષ જણાતા અને ખુણામાં ભરાયેલા ભટ્ટજીને રક્ષકે બહાર ચેગાનમાં ખેંચી લાવ્યા. ભટ્ટજીએ બુમ પાડવા માંડી. મહારાજ ! દેડજે દેડજો? મારી નાખે રે બાપ?” -
મંદિરના બહારના ચગાનમાં લાવ. રક્ષકોએ ભટ્ટ
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪૪ ) જીની ખબર લેવા માંડી. એની મશ્કરી કરવા માંડી. “વાહ! શું સુંદરી બની છે.?”
ભટ્ટજીની બુમેથી મંદિરના ભૂગર્ભમાં અદશ્ય થયેલ પેલે વૃદ્ધ સારંગીવાળો ચમક્ય, વળી કાંઈ આફત આવી. તરતજ ચાપ ફેરવી ને અંદરથી દરવાજો ખુલ્લે થયે; તે અંદરથી મૂર્તિવાળા ગભારામાં ધસી આવ્યું. ધ્યાનમાં બેઠેલી અને પ્રાર્થના કરતી પૃથુકુમારી આ વૃદ્ધને જોઈને ચમકી. એ વૃદ્ધ છતાં અત્યારે એનામાં જુવાનીને પુરતા વેગ હતા. “શું આ ખરેખર વૃદ્ધ છે?”.
પ્રથને વિચારમાં છેડી સારંગીવાળે બહાર ધસી ગયો. પેલાઓ તે ભટ્ટજીની ખબર લેવામાં રોકાયા હતા એટલામાં ઉંચા ઓટલા ઉપરથી તે કુ અને તે ટેળા ઉપર પડે છે ચાર પાંચ, છ જણને તે પડતાની સાથેજ ચગદી નાંખ્યા, માથે માથાં અફાળવા માંડ્યા. એક એકને ઉચકી ઉચકીને ગોફણના ગેળાની માફક દૂર ફેંકી દેવા માંડયા.
આ અચાનક પિતાની ઉપર આવી પડેલી આપત્તિ જોઈ અંગરક્ષકો ચમક્યા ને પેલા નવા આવનાર હરીફ ઉપર તૂટી પડયા. એ તકને લાભ લઈ ભટ્ટજી ત્યાંથી પિબારા ગણી ગયા. આ ફેરફારથી સરસ્વતી તે આભીજ બની ગઈ. સ્ત્રીના સ્વરૂપમાં આવેલો એ પુરૂષ કોણ? આ અચાનક ધસી આવેલે પુરૂષ ક્યાંથી ધસી આવ્યું ને તે કોણ હશે? “મહારાજ ! દેડે? દેડે? એને મર્મ શું? આ બધું કેવી રીતે બન્યું.” એને મર્મ સરસ્વતી કંઈ પણ સમજી શકી નહિ.
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૫ ) - દાસીઓ તે નાસભાગ કરવા લાગી. મારામારી તે પૂર જેસમાં હતી. પચ્ચીસ ત્રીસ ને પચ્ચાસ માણસના ટેળા વચ્ચે આ એક વીરપુરૂષ ઘુમતા હતા. એણે કેટલાકને નીચે પટકથા, કેટલાકને ઉંચકી ઉચકીને દૂર પટકી દીધા. એ મહારથીને મન એ બધાય તૃણ સમાન હતા. માણસે કેટલાક તો મરી ગયા, કેટલાક શકિત રહી ત્યાં સુધી લડ્યા. એકે ઉપાય ન ચાલ્યા એટલે જીવ બચાવવા નાસવા લાગ્યા, દાસીઓ પણ રખેને પિતે મોતની મેમાન ન થાય-જીવ બચાવવાને તે નાઠી. સરસ્વતીને કંઈ પણ ન સૂઝયું... કરવું? બહેન! બહેન! નાસો?” એણે અંદર રાજકુમારીને બુમ પાડી. અંદર રહેલી રાજકુમrરીની પ્રાર્થનામાં તે ભંગાણ કયારનુંય પડી ચુકયું હતું. પેલે પુરૂષ અંદરથી બહાર નિકળ્યા અને મારામારી શરૂ થઈ, મારે મારોની બુમ પડવા લાગી, દાસીઓ પણ જેને જેમ ફાવ્યું તેમ નાસી ગઈ. રાજકુમારી પણ શું કરવું?” એ માટે વિચારમાં પડી ગઈ. ભયંકર કોલાહલ જાણી રાજકુમારી પણ અદશ્ય થઈ ગઈ.
સરસ્વતી અંદર આવી, પણે પૃથુકુમારી ન મળે, આમ તેમ જોયું પણ કયાંય જોવામાં આવી નહિ. સરસ્વતીએ જાણ્યું કે પૃથુ ગમે ત્યાં ક્યાંય છુપાઈ ગયાં હશે. દાસીઓ બધીય જતી રહી, પિતે એકલી રહી તે પોતાને માથે કાંઈ આવી ને પડે એટલામાં એણે પણ નાશી છુટવું, સરસ્વતીને પણ જે માર્ગ સૂઝયો એ માગે પસાર થઈ ગઈ.
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
મારામારીને અંતે કેટલાક મરણ પામ્યા, કેટલાક અધમુઆ થયેલા મૃત્યુની ઘડીઓ ગણવા લાગ્યા, કેટલાક મહારાજને ફર્યાદ કરવાને દેડ્યા, એકાકી પડેલે એ વૃદ્ધ પિતાને વેશ ઠીક કરતે ભટ્ટજીને આમતેમ શોધવા લાગે. પણ ભફછને પત્તે ક્યાંય પણ લાગે નહિ.
કેલાહલ શાંત થતાં પૃથકુમારી મંદિરમાંથી બહાર નિકળી તે સર્વે શાંત હતું. દાસીઓનાશી ગઈ હતી, પિતાના અંગરક્ષકેમાંના કેટલાક મરી ગયા હતા, કેટલાક મૃત્યુની તૈયારી કરી રહ્યા હતા, એણે એક નિ:શ્વાસ નાખે “અરે આ બધું કોને માટે? સરસ્વતી કયાં જતી રહી હશે? એ વૃદ્ધ પુરૂષ કેણ હશે?”
* ', 'ચાંદનીના પ્રકાશમાં રાજકુમારીને દેખીને મહાવત છુપાઈ ગયેલ હતું તે દોડી આવ્યું. રાજકુમારી પાસે આવી નમસ્કાર કરતે બા! ચાલે? ચાલે? ઝટ ઘરભેગા થઈ જઈએ.”
પિતાના મહાવતને જોઈ રાજકુમારી તરતજ મંદિરના પગથીયાં નીચે ઉતરી હાથી પાસે આવી. મહાવતે હાથીને બેસાડ, રાજકુમારી ને મહાવત બેસી ગયાં. હાથી શહેરને રસ્તે પડયો, પણ લડાઈના ભણકારા એને વાગેલા હોવાથી હાથી અંકુશને વશ રહ્યો નહિ ને આમતેમ નાસવા લાગ્યું.
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૭ મું
કેવી ખાતર ? . " હાથીને અંકુશમાં રાખવાને મહાવતે અનેક પ્રયત્ન કર્યા, પણ તોફાને ચડેલો હાથી અંકુશને વશ રહ્યો નહિ. ઉભે રસ્તે નાસવા જ લાગે. રાજકુમારીની જીંદગી ભયમાં આવી પડી, “અરે આ તે એલામાંથી નિકળી ચુલામાં પડ્યા. એક ભયમાંથી હજી માંડમાંડ છુટ્યાં ત્યાં આ બીજો ભય સામે આવ્ય, ભાગ્યદેવીનાં નખરાં તો જુઓ, સારું કે હું કઈ સમજાતું નથી.” આમતેમ નાસતા અને કુદાકુદ કરતા હાથી ઉપરથી રાજકુમારી પડુ પડુ એવી સ્થિતિમાં આવી પડી, જીદગીની સલામતીને એને એક પણ ઉપાય હાથલા નહિ દેવ ઉપર ભરોસે રાખી જીવન મરણ વચ્ચે ઝોલાં ખાતી રાજકુમારી પરિણામની રાહ જોવા લાગી. રંક બિચારે મહાવત ! એણે પણ જીવનનું નિશાન દેવના ભરોસે છોડી દીધું. રાજકુમારીને આવી હાલતમાં મૂકી પોતે પોતાને બચાવ કરે તે પણ વ્યાજબી નહેતું ને રાજકુમારીને કેમ બચાવવી એ પણ એને ક્યાંથી સુઝે?
શિવશંકર ભટ્ટજીને શોધતાં આમતેમ ફાંફાં મારતાં પેલે વૃદ્ધ જરી આગળ નિકળી ગયો, અચાનક એ વૃદ્ધની નજર ચાંદનીના પ્રકાશમાં ભટ્ટજીને બદલે આ હાથી ઉપર
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪ ) પડી. હાથીને અનિયમિતપણે નાસભાગ કરતા જોઇ એણે કંઇક વિચિત્ર ઘટનાની કલ્પના કરી લીધી. શુ' અન્યું છે તે જાણવાને માટે તરતજ તે હાથી તરફ ધસી આવ્યા, નજીક આવતાં જ હાથી ઉપર બેઠેલી કાઇ સુંદર યુવતિની ભયભરેલી સ્થિતિ જોઇ અને વસ્તુસ્થિતિ તે સમજી ગયા; કોઈ પણ ભાંગે હાથીના પંજામાંથી ખાળાને મચાવવી જોઇએ.
હાથીના આવવાને માગે તે એક મોટા વૃક્ષ ઉપર ચઢી ગયા. હાથી જે રસ્તે ધસી આવતા હતા તે રસ્તાની અટકળ આંધી તે માર્ગ ઉપરની ઝુકી રહેલી ડાળી ઉપર આવ્યા. હાથી એ રસ્તે ડાળી નીચે આવતા ગયા. નજીકમાં આવ્યે એટલામાં પેલાએ માળાને પેાતાના હાથ ઉંચા કરવાને ફ્માંળ્યુ.
• ' બાળાએ ઉંચી નજર કરી તે મંદિરમાં જોયેલેજ એ વૃદ્ધ પુરૂષ તે એમ લાગ્યું. એણે પેાતાના હાથ ઉંચા કર્યો, જેવા હાથી નીચેથી નિકળ્યા કે પેલા વૃદ્ધે એ માળાના હાથ પેાતાના મજબુત હાથાએ પકડી લીધા ને આસ્તેથી લઘુલાઘવી કળાથી માળાને ઉચકી લીધી. હાથી ત્યાંથી પસાર થઇ ગયા. રાજકુમારીનું રક્ષણ થયેલ જોઇ મહાવતે પણ એક વૃક્ષનુ અવલ અન લઇ જીવ બચાવ્યા.
ધીમેથી રાજકુમારીને એ વૃદ્ધે વૃક્ષ ઉપરથી નીચે ઉતારી ભયથી વ્યાકુળ થયેલી રાજકુમારી ગભરાયેલી અ સુતિ જેવી સ્થિતિમાં હતી. વસ્ત્રના પવનથી એને સાવધ કરવા માંડી. એ ખાળા સાવધ થઇ એટલામાં મહારાજા
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪ ) સહસ્રાંશુના સૈનિકે રાજકુમારીને શેષતા ત્યાં દેડી આવ્યા? આ વૃદ્ધની પાસે રાજકુમારીને જોઇ સૈનિકે પેલા વૃદ્ધ ઉપર ધસ્યા. લુચ્ચા ! રાજબાળાને કયાં ઉપાડી જતે હતો?” તલવારે એકસાથે કેટલીય નિકળી પડી.
પેલો વૃદ્ધ પુરૂષ સાવધજ હતે. એ તે સાવજ હસ્તે, એવાં શસ્ત્રબદ્ધ સેંકડો મૃગલાં એની આસપાસ ભલેને ફરી વળે, એથી કંઇ સાવજ પાછી પાની કરે ખરો? બેઠે હતે ત્યાંથી જ એકદમ કુદ્યો, એક સેનિક ઉપર પડ્યો એની ઢાલ અને તલવાર આંચકી લીધા, અચાનક આ બનાવ જોઈ પેલાએની તલવારે હાથમાં જ રહી ગઈ. એ વૃદ્ધ ઢાલથી શરીરને રક્ષણ કરતે તલવારથી એમની સાથે રમવા લાગ્યો. પેલા પણ તલવારે ફેરવતા ચારેકોરથી એને ઘેરી વળ્યાં, ને વચમાં રાખી વૃદ્ધને મહાત કરવા લાગ્યા; પણ એ વૃદ્ધે પોતાના શરીરનું રક્ષણ કરતાં ઘાસની માફક એક પછી એકને જમીન ઉપર નાખવા માંડ્યા. એનું પરાક્રમ નિઃસિમ હતું. રણમાં સ્મત કરતાં પરિશ્રમ તે એ જાણતેજ નહિ. એ રણશય્યામાં ઉપર કેટલાય સુતા, છતાં સેંકડેની વચમાં પિતે સહિસલા મત શત્રુઓને વિદારી રહ્યો હતે. - આ વૃદ્ધ જણાતા પુરૂષનું આવું અપૂર્વ પરાક્રમ જોતાં રાજકુમારીના હૈયામાં શું હતું. એ વૃદ્ધને જોતાં જ એનું હૈયું ઉલ્લાસ પામતું હતું. એક તો પોતાને ઉપકારી હતે, મૃત્યુના
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦ ) પંજામાંથી એણે એને બચાવી હતી. એ ઉપકારને આભાર માનવાને સમય આવે ત્યાં આ રમખાણ જાગ્યું. એ તોફાનિમાં પડેલાએને સત્ય સ્થિતિ સમજાવી પણ કેમ શકે? છતાંય એક પરિવર્તન થયું, બાળાનું હૈયું એ વીરપુરૂષ ઉપર પ્રીતિવાળું થયું હતું. યુદ્ધમાં એને જય થાય એ માટે પ્રાર્થના કરી રહ્યું હતું.
' સહસ્ત્રાંશુના સૈનિકે એક પછી એક એમ સેંકડે જમીનસ્ત થયા, એક વીર અને વૃદ્ધ પુરૂષથી સૈન્યને નાશ થત જોઈ બેચાર જણ મુઠીઓ વાળી મહારાજને વિનવવા દોડ્યા. મહારાજ સહસ્ત્રાંશુ પિતાના સેનાપતિ અને સુભટ સાથે ઘેડે ચડી આ તરફ ધસી આવતા હતા. ધસ્યા જતા સૈનિકે એમને માર્ગમાં મળ્યા. “દેવ! દોડે? દેડો ઝંટ. એક જ વીરપુરૂષ કેઈ આવેલ છે, તેણે આપણા સેંકડો સુભટને મારી નાખ્યા અને હજી કેટલાકને મારી રહ્યો છે, છતાં પોતે મરાતે નથી.”
“અહે! છતાં મારા સુભટને નાશ?” મહારાજ સહસ્ત્રાંશુ ચીડાયા. એ પરાક્રમીને આ વાત સાંભળી જરા શરમ લાગી. . .
તરતજ એ મારતે ઘડે એ તરફ ધસ્યા, એની પછવાડે એના સુભટે, સેનાપતિ, સરદારે પણ તીરની માફક છૂટ્યા. * લગભગ નજીક આવી પહોંચે ને દૂરથી એણે લડાઈને રંગ ચાંદનીના પ્રકાશમાં નિહાળે, એક જ વીરપુરૂષ
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૫ ). પિતાના સેંકડો સુભટને નાશ કરી રહ્યો હતો જેથી એનું અભિમાન ઘવાયું. *
દૂરથી એ મહારાજ સહસ્ત્રાંશુએ ધનુષ્ય ઉપર શરસંધાન કરી બાણ ચડાવ્યું. એ વીરને યુદ્ધમાં જીવતાં પકડે એ મુશ્કેલ હતું, તેમ આટલા માણસે વચ્ચે પણ એ વિરપુરૂષ જીતી શકાય તેમ નહોતો, કર્ણ પર્યત બાણ ખેંચી સનનન કરતું એ નાગપાશ બાણ ધનુષ્ય ઉપરથી છોડી દીધું, અને પરિણામની રાહ જોતા એ વીરનર ત્યાંજ સ્થળે. ચુદ્ધ કરતાં એ વૃદ્ધ પુરૂષ ઉપર એ બાણ પડતાંજ ચારેકેર નાગપાશથી એ બંધાઈ ગયે.
નાગપાશથી બંધાયેલ વૃદ્ધને જોઈને સૈનિકે બધા ખુશી થયા. તેઓ એની ઉપર ધસીતો ગયા પણ પેલા સર્વે એમની તરફ ફંફાડા મારવા લાગ્યા, જેથી તે પાછા હઠ્યા, એટલામાં . તે મહારાજ સહસ્ત્રાંશુ ત્યાં આવી લાગેએની સાથે એના સરદારે પણ આવી પહોંચ્યા. ' અશ્વ ઉપરથી કુદી પડી સહસ્ત્રાંશુએ પેલા વૃદ્ધને નિહાજે, એને કૌતુક થયું “ઓહો ! આ વૃદ્ધ છતાં એણે મારા સેંકડો સૈનિકોને શી રીતે મારી નાંખ્યા.” મનમાં વિચાર કરવા લાગ્યા. સહસ્રાંશુએ પ્રગટપણે કહ્યું. “કેણુ
• બરાજબાળાને ઉપાડી જનાર અઠંગ ઉઠાવગીર! ” સૈનિકે બાલ્યા.
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
( પર )
“ એમ, રાજબાળાનું હરણ કરી નાશી જતા હતા, શું પૃથ્વી નમાલી થઇ ગઇ છે, ને તું ઘરડા પેાતાને વીર માને છે કેમ ? ’’
“હા, મહારાજ ! જીઓને આપણા કઇ સૈનિકે મારી નાખ્યા છે! ઘરડા છે પણ જખરા તા મહુ છે હા ? ”
“ ઠીક છે, ન્યાયની અદાલતમાં એને ઇન્સાફ થશે, સરદારા એને લઇ ચાલેા ? ” સહસ્રશુએ હુકમ કર્યો.
એ વીરપુરૂષના પરાક્રમ ઉપર પ્રીદા થયેલી રાજબાળા વૃદ્ધને નાગપાશથી બંધાયેલા જોઇ એકદમ સૂચ્છિત થઈ ગઇ. રાજા આવ્યા અને જ્યારે સાવધ થઇ ત્યારેરાજ કુંવરીએ ભાઇને વિનતિ કરી. ” બધા ! એમને છુટા કરો ?”
“ કાને છુટા કરવાનું કહે છે ? આ રાજદ્રોહીને ! જોતી નથી એણે મારા સેંકડા સૈનિકોને મારી નાખ્યા તે, હુન આન્ગેા હાત તેા મને લાગે છે કે આ ઘરડા મારા સિવાય કાઇથી જીતાવા મુશ્કેલ થઇ પડત ! ” સહસ્રાંશુએ કહ્યું.
“ એવા વીરનરનાં સન્માન આમ ન થાય, એમને તા સત્કાર કરવા જોઈએ, ખંધુ ! એમણે મારી જાત બચાવી એની તનને ખબર નહિ હાય ? ”
27
“ તારી જાત મચાવી કે તને ઉપાડી જતા હતા ? “ મારી જાત બચાવી, આપણા હાથીના પ્રાણહારક સર્કજામાંથી મને બચાવી. ” પૃથ્વીએ વદ્ધની મહાદ્રીનુ વણું ન કર્યું..
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૩) એ પણ એનું જ કારસ્તાન હતું, ત્યાં પણ એણે આપણું અંગરક્ષકને મારી નાખ્યા, એ લડાઈ જોઈ હાથી ભડકેલે. વસ્તુતઃ તે આ બધાય અનર્થનું કારણ તે એ વૃદ્ધ જ છે. એવા ગુન્હેગારને હું જાતે કરું, પૃથ્વી! તું શું બેલે છે? મારાથી એ નહિ બને, એને તે સખ્તમાં સખ્ત શિક્ષા થશે, જાહેર દરબારમાં કાલે એને ઈન્સાફ થશે.”
બંધ! હું તમને પગે પડીને કહું છું કે એમને અચાવે? મારો જીવ બચાવનારતે તમે પણ જીવ બચાવે, ભાઈ! ઉપકારને બદલે અપકારથી તે નજ વાવી શકાય.”
તું આટલો બધે એ ડોસાને પક્ષપાત કેમ કરે છે વારૂ?” શંકાની નજરે સહસ્ત્રાંશુએ પૂછયું.
“એમણે મારે જીવ બચાવ્યો છે.”
તેથી શું ?” એ વૃદ્ધની સાથે બધા નગરમાં ચાલ્યા ગયા.
પ્રકરણ ૮ મું
ભૂત કે અદ્દભુત? રાજકુમારી લેવામાં ન આવી, જેથી સરસ્વતીએ ધાર્યું કે કયાંક છુપાઈ ગયાં હશે. હવે જે સમજાય છે એમાં પોતે પણ ટકી જાય તે ઠીક, એ વિચાર આવ
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાથી સરસ્વતી પણ નાશી છુટી. ગરીબ બિચારી સરસ્વતી, સહીસલામત થવા છટકી તે ખરી પણ આગળ એને માટે મુશ્કેલી તૈયાર હતી. એમ સહેલાઈથી આક્તને મહીસાગર તરી જવાતો હતો તે માનવીને એને અંત જલ્દીથી આવત. હરણની પેઠે ભયથી ભાગતી સરસ્વતીની ઉપર પસાર થતા કેઈ ચારેક બદમાસોની નજર પડી. એકાકી સુંદર મૃગલીને જોઈ સાવજ પિતાને શિકાર સહેલાઈથી જાતે કરે ખરે? બદમાશોએ નાશી જતી સરસ્વતીને પકડી, સરસ્વતી એ છુટવાને ઘણીય બેંચતાણ કરી, પણ ગમે તેવી તેય એ એક અબળા, બદમાસેના હાથમાંથી છટકવું એ કાંઈ સહેલું હતું કે છટકે !
ચાલો પેલા વૃક્ષ નીચે જઈએ, આ શિકાર કાંઈ વારેઘડીયે હાથ આવતું નથી, આજ શુકન તે સારા થયા લાગે છે.” એક બદમાસે સામે દૂર એક વૃક્ષ તરફ આંગળી બતાવી કહ્યું.
હા, ત્યાં ઠીક પડશે. કેવી એકાંત છે, શાંત છે.” બીજાએ જવાબ આપે. - ', -
એ કેમળ મૃગલીને ઉંચકી ચારે બદમાસે પેલા વૃક્ષ તરફ ચાલ્યા. આ વૃક્ષના થડને તકી કરીને પેલી શિવસુંદરી કાં ખાતી હતી. અંગરક્ષકની પ્રસાદી ચાખી નાશી છુટેલી શિવ સુંદરી (ભટ્ટજી) આ વૃક્ષ પાસે આવી એના અંધકારને
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
( પા ) લાભ લઈને છુપાઈ ગઈ હતી. થોડીકવારે શાંતિ થયા પછી થડનું ઓશીકું કરી જરી આડે પડખે થઈ. એને કાં આવવા લાગ્યાં, ત્યાં વળી ખડખડાટ થયેને ભટ્ટજી સાવધ થયે. જીણી આંખે નજર કરી તો ચાર બદમાસે કંઈક ઉંચકીને આ વૃક્ષ તરફ ચાલ્યા આવતા હતા. “વળી કયાં આફત આવી!” :
અંધકારને લાભ લઈને ભટ્ટજી વૃક્ષ ઉપર ચડી ગયે. એની શાખા ઉપર આવી છુપાઈ રહ્યો ને શું થાય છે તે જોવા લાગ્યો. - પેલા ચારે ગુંડાઓએ આ ઝાડ નીચે આવીને સરસ્વતીને નીચે મૂકી. સરસ્વતી એકદમ ઉભી થઈ ગઈ. આ ટુચર એથી સલામત કેમ રહેવું તે માટે વિચાર કરવા લાગી. “કેમ, ખુશીથી અમારે આધિન થાય છે કે નહિ?”
ભાઈઓ! મને મારે રસ્તે જવાદો, મારે ઘેર જવા દે?”
પેલા ચારે અટ્ટહાસ કરતાં ક્રૂર હસી પડ્યા. “ઘેર જવું છે. અમારી સાથે રાત્રી ગુજારી પ્રભાતના તું તારે ઘેર ને હમે અમારે ઘેર.” એક ગુંડે છે . ' “ભાઈઓ! મને ગરીબને સતાવી સાર નહિ કાઢે.”
ચાલ, તારૂં ટાયલું જવાદે, જેની કેવી સુંદર છે તું તને મેળવ્યા પછી કાણુ બેવકુફ હોય કે એમને એમ તને જવા દે.” બીજાએ કહ્યું.
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૫ )
સરસ્વતીએ ભાગવા માંડયુ, એક જણે ઢાડીને પકડી લીધી ને પાછી ત્યાં લાવીને પટકી. “કેમ? એમને એમ ભાગી જવું છે. ખીરાદર ! આ સીધી રીતે માને તેમ નથી. ’
“તે ખળજોરીથી એને સમજાવા, એને નીચે પટકી એની ઉપર આપણી તાકાત આપણે અજમાવા?” ખીજાએ કહ્યું, હા ? એમજ. સ્ત્રીઓની જાત જ એવી છે કે એ કદિ સ્વમુખે હા ભણે નહિ.
''
તરતજ એક માણસ સરસ્વતીને પટકવા તૈયાર થઇ ગયા, સરસ્વતી થરથરી, કપાયમાન થઇ ગઈ. “ એ પ્રભુ ! મારી રક્ષા કરી રક્ષા કર ? આ શયતાનાના પંજામાંથી મને બચાવી’
ર
“ સુંદરી ! શા માટે શાક કરે છે. અમે તને જાનથી મારવાના નથી. ફકત આજની રાત અમારી સાથે રહે, અ મારી ઉપર પ્રસન્ન થા ?
??
ગુંડા એને પકડવા ધસ્યા, ખાળા સરસ્વતી નાશભાગ કરવા લાગી. પેલા અને આ બાજુ પકડવા જાય તેા ખીજી તરફ ભાગી જાય, છેવટે ચારે ખાજુએથી ચારે 'ડાઓએ એને ઘેરી લીધી. સરસ્વતી ખરાખર સપડાઈ ગઈ. પેાતાને સુકત કરવા એ લેાકેાને વિનવવા લાગી, તેમ તેમ એ શુઢાએનાં હૃદય એના સાંદર્ય થી વિશેષ વ્યાકુળ થયાં.
“ ખાઉં ? ખાઉં ? ” એવા ભયંકર અવાજ અચાનક એમને કાને આવ્યેા.
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૭ ). - ગુંડાઓ “ખાઉં? ખાઉં?” અવાજ સાંભળીને ભડ
ક્યી ને ભય પામ્યા, ભયની મારી એમની કામવાસના શાંત થઈ ગઈ. “અલ્યા! આ વડના ઝાડમાં ભૂત રહે છે એ વાત. સાચી હો?” એક ગુંડે છે.
ચાલે ભાગે આને ઉપાડીને?” ગુંડાઓ સરસ્વતીને પકડવા ધસ્યા.
ખાઉં? ખાઉં? કરતી એક બીહામણું બલા વૃક્ષની શાખા ઉપરથી એમની ઉપર તૂટી પડી. દાંત બતાવતી, ભયંકર મોં કરતી, અંધકારવાળી રાત્રીને લાભ લઈ પેલા ગુંડાઓને દાંતીયાં કરવા લાગી.
ઉપરથી પિતાની ઉપર કંઈક પડયું સાંભળી પેલા શુંડાઓ સરસ્વતીને છોડી જીવ બચાવવાને, “નાશ મારા બાપ, આ તે મુઆ ઠાર.” એમ બોલતા મુઠીઓ વાળીને નાઠા.
ગુંડાઓના પલાયન પછી આ બન્ને વ્યકિતઓ પાછી એકત્ર થઈ. ભટ્ટજીએ તે જાણ્યું હતું કે પેલી કુળદેવીના મંદિરમાં મળેલી આ બાઈ જેવી જણાતી હતી. બેલવું, ચાલવું, વય, સંદર્ય સર્વે તેના સરખું જ હતું. સરસવતીએ તે ધાર્યું કે એને પરમેશ્વરે બચાવી. અણુને વખતે એને કારણે મદદ કરી. “આતે સાચે સાચું ભૂત છે કે અદ્ભુત જેઉં તે ખરી.” - ઉપકાર કરનાર તરફ આભારની લાગણી પ્રદશિતિ કરબને તેણી પેલી વ્યક્તિ તરફ ફરી. એ વ્યકિતએ પિતાનું
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૫૮:) આખું શરીર કાળા વસ્ત્રથી આચ્છાદિત કરેલું હતું. અંધારામાં એની બે આંખે માત્ર ચમકતી હતી. એની પાસે આવી એણે આભાર માન્યો. “આપે મને આ દુખના મહાસાગરમાંથી બચાવી મારું રક્ષણ કર્યું તેથી આપને આભાર માનું છું.” . ભટ્ટજીને ખાત્રી થઈ કે આ બાળા તેજ વ્યક્તિ હતી કે જેણે મંદિરમાં પિતાની ફજેતી કરાવી હતી. એણે મૈન ધારણ કર્યું. સરસ્વતી ફરીથી બોલી. “આપને મહાન ઉપકાર થયો, એ ઉપકારના બદલામાં આપને શું આપું?” - સરસ્વતીના જવાબમાં હાથની ઈસારતથી તે વ્યક્તિએ કહ્યું, “જતી રહે, જતી રહે.” જવાની સૂચના કરી. વડલાના થડનું સીકું કરી આસન લગાવીને તે બેસી ગયે. એની આવી વર્તણૂકથી સરસ્વતીને વહેમ પડ્યો.
આપ કેણું છે, આપનું નામ ઠામ તે કહે? મહારાજને કહી આપને હું કંઈક ઈનામ અપાવીશ.” ' , તે વ્યકિતએ હાથની સંજ્ઞાથી ના પાડી. સરસ્વતીને લાગ્યું કે આ એજ વ્યક્તિ છે જે મંદિરમાં સ્ત્રી થઈને આવી હતી. એને જરા હિંમત આવી. તે એની પાસે આવી, એને પાસે આવતી જોઈ પેલી વ્યક્તિ જરી દૂર ખસી જેથી એના મુખ ઉપરને છેડે ખસી ગયે, એનું મુખ જોતાં સરસ્વતી પામી ગઈ કે નક્કી આ તેજ વ્યક્તિ હતી.
અહો ભટ્ટજી ! હું તમને ઓળખી ગઈ છું. તમે મંદિરમાં બાઈજી થઈને આવ્યા હતા તેજની?વાહ! વેષતે
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૦) બહું સારા ભજવે છે?” સરસ્વતી બોલી. “તમે બ્રાહ્મણ જેવા લાગો છો કેમ ભટ્ટજી ખરું ને?”
ભટ્ટજીએ માથુ નમાવીને હા પાડી, ભટ્ટજીને જવાબ સાંભળી સરસ્વતીને શેર લેહી ચડયું. “હુંય બ્રાહ્મણ છું હું, ગભરાશો નહિ, ભટ્ટજી આપણે બન્ને એકજ જ્ઞાતિના, એ તે વિવાહથી રળીયામણું?” સરસ્વતી એમ બેલતી ભટ્ટજીની જેડમાં બેસી ગઈ. હાથની સંજ્ઞાથી પિતાના તરફ બોલાવતી. “ જરા આમ આવોની?”
દૂર બેસ? દૂર બેસ?” એમ બેલતા ભટ્ટજી જરા દૂર ખસ્યા. - “ભટ્ટજી? ટાઢ વાય છે જરી ઓઢાડેને?” એમ કહી ભટ્ટજીનું ઓઢેલું લુગડું સરસ્વતીએ ખેંચવા માડયું. * “શિવ ! શિવ ! શિવ ! આ શું કરે છે, તમારે ઘેર નથી જવું હવે ?” / “ટાઢ વાય છે, સાંભળો છે કે નહિ?” સરસ્વતીએ અર્ધ લુગડું પિતે એયું ને અધુ ભટ્ટજીએ તે ઓઢેલું હતું.
સરસ્વતીની આવી ચેષ્ટાથી ભટ્ટજીએ ઓઢેલું વસ્ત્ર બધુંય સરસ્વતીને આપી દીધું ને જરા આઘા ખસી ગયે. " ભટ્ટજીની આવી ચેષ્ટા જેઈ સરવતી બોલી. “ભટ્ટજી! આમ શું કરો છો?”
“હુંસુંદરીયેથી બહુ બીઉં છું, શું કરું?” ભટ્ટ
બાયા,
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦ ). - “શું એમે તે કાંઈ વાઘબાઘ છીએ કે તમે બીએ છે”?
અરે શં! ભેળાનાથ! આ આપદારૂપી મહાસાગરથી મને છેડવી મારી અરજ સાંભળી ભટ્ટજીએ હાથ જોડી ભોળાનાથને અરજ કરવા માંડી.
ભટ્ટજીના બે હાથો પકડતી ને ભેળાનાથને ભૂલવતી સરસ્વતી બોલી. “પણ ભટ્ટજી! તમને શું પરણવું નથી ગમતું?ભેળાનાથ કાંઈ નવરા નથી કે તમારી અરજ સાંભળે.
ભટ્ટજીએ માથું ધુણાવી ચેમ્મી ના પાડી. તમને કેમ પરણવાનું મન નથી થતુ?” ફરીને સરસ્વતીએ પૂછયું.
એ હૃદયમાં કઠોર અને ઉપરથી કેમલ જણાતી લલનાએથી હું બહું બીઉં છું તેથી, સમજ્યાં?”
પણ તમને બહારથી અને ઉપરથી બન્ને રીતે કમળ વહુ મળે તે પરણશો કે નહિ?”
તેય નહિ.” - “કારણ?”
મારી પાસે દ્રવ્ય નથી, એનું પુરું કરવાને મારી શકિત નથી.”
પણ તમને વગર પૈસે વહુ મળે તે પછી.? “સરસ્વતીએ ભટ્ટજીને કેડે લીધે,
છતાંય મરજી નથી.” કેમ વાર?”
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૬૧ ) “મને વિશ્વાસ ઉઠી ગયો છે. સ્ત્રીઓ લુગ્રી અને મતલબી હોય છે. તેમાંય મારે તે સ્ત્રીઓ સાથે લેણું જ નથી.”
પણ મારા જેવી મળે તે? હું તમને સુખ આપીશ, સુખી કરીશ.” * “કેણ તું? શિવ ! શિવ ! શિવ ! મારા શત્રુને પણ તું ન મળજે, એવી તું તે?”
સરસ્વતી ભડકી “એય મા!તમે માણસ છે કે ફાનસ! આ શું બેલે છે?”
“છું? ભૂલી ગઈ હમણુની જ વાત, મારા ઘાટ ઘડાયે તે તે, માંડમાંડ ત્યાંથી નાસી છુટા છું, ને હવે ફરી આ બલાને વિશ્વાસ કરું.”
ભટ્ટજી ! તે ભૂલ મારી ક્ષમા કરો, એક ભૂલ તે સર્વે કઈ ક્ષમા કરે છે. ને તમે પણ?”
ભૂલી જાઉ? તે બીજી વખત મારે ઘડેલા કરાવે જ તે.”
સરસ્વતી ભટ્ટજીના પગમાં પડતી બોલી. “નહિ, નહિ, ભટ્ટજી હવે એમ નહિ થાય, અને એ બાબતે બધી ભૂલી જાઓ.”
“હવે કઈ પણ રીતે મારે પલે છેડીશ? મારે પરથવું નથી તે તારે મને પરાણે પરણવું છે કેમ?” ભરુજીએ ત્યાંથી ચાલવા માંડયું.
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨ )
''
સરસ્વતી ભટ્ટજીને વળગી પડતાં ખેલી. “ ભટ્ટજી ! મારી માગણી તરાડી ના જશેા હા, હવે તમારે પરણ્યા વગર છુટકા થવાના નથી. હું હવે તમને છેડીને જવાની નથી.”
“ અરે ભગવાન ! આ ખલા મને ક્યાં વળગી. શું આમ બળાત્કારે તે પરણી જવાતુ હશે. આવા જુલમ મુજ ૨૪ ઉપર, આ દુઃખમાંથી મને ફાણુ ખચાવે ? ”
ભટ્ટજી એને તરછેાડી જવા લાગ્યો “ ભટ્ટજી ! યાદ રાખજો કાલે સવારે તમને મહારાજને કડી ન પકડાવું તે, આમ પ્રીત કરીને કાઇને તજી દેવાતી હશે શું ? ”
“તુ તા ખરેખરી ગળેપડુ લાગે છે, કેવી જખરી છે, વાહ ! શું હિંમત ? ”
“ એ તા હવે કાલે ખબર પડશે, તમે મને છેડશે પણ હું તમને છાપું એમ નથી સમજ્યા ? મહારાજ સહુસ્રશુને કહી જરૂર તમને પકડાવીશ. ” સરસ્વતી એમ ખેલતી ત્યાંથી શહેરમાં ચાલી ગઈ.
રમણીય મુઝવણમાં પડેલા ભટ્ટજી આર્ત્તોના ડુંગર એની ઉપર ધસી પડેલેા, તેના વિચાર કરતા મહારાજની ભાળ ન મળવાથી તેમજ રખેને કયાંક પકડાઈ જવાય એવા ભયથી પેાતાની છાવણી તરફ પલાયન થઇ ગયા.
——
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૯ મું.
જંજીરને ઝણકારે. - રાત્રી વહી ગઈ ને પ્રાત:કાળે સૂર્યને ઉદય થયો. એ રાત્રીમાં કંઈ કંઈ પરિવર્તન થઈ ગયાં, કોને માથે શું વીતી ગઈ. એની મખમલની પથારીમાં સુતેલા સુખી આત્માને શી ખબર પડે? માણસ શી ઈચ્છાથી કાર્યની શરૂઆત કરે છે, ત્યારે પરિણામ અકસ્માત્ જુદું જ બની જાય છે. સંસારની વાસનાને ભૂખે મેહમસ્તાન પ્રાણું એ બધું કેની ખાતર કરે છે? અંતરમાં ઉદભવેલી કેઇ પણ મહત્વાકાંક્ષા મનુષ્ય પાસે શું નથી કરાવી શકતી? પ્રયત્ન તે મનુષ્ય આધિન છે ત્યારે ફળ દેવાધિન છે.
નાગપાશથી બંધાયેલ એ વૃદ્ધ પુરૂષને હાથે પગે મજબત લેખંડી જંજીરે નાંખવામાં આવી. મજબુતમાં મજબુત જંજીર શુરવીર માણસ પણ પહેરવાને અશકત હોય એવી જંજીરે સહસ્ત્રાંશુએ પેલા વૃદ્ધને પહેરાવી, સુભટના પહેરા નીચે રાખવામાં આવ્યું હતું છતાંય એ વૃદ્ધ નિર્ભય હતે. એના મનમાં જરા પણ ચિંતા કે વિચાર નહોતે. એ બાહા બંધનેની એને લેશ પણ પરવા નહોતી. પોતાની શકિત ઉપર એ એટલો બધો મુસ્તાક હતું કે સર્વને એ તૃણ સમાન ગણતું હતું. આટઆટલા પહેરેગીર છતાં એમના સકંજા
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
( 38 ) માંથી છટકી જવું' એ તા એને મન રમત હતી તે પછી એ અંધનમાં કેમ હતા ત્યારે ?
પ્રાત:કાળે પહેાર દિવસ ચઢયે રાજદરખાર ભરવામાં આવ્યા. અમલદાર, સરદારા તેમજ બીજા પરાણાગત સ્વી. કારવાને આવેલા રાજાઓથી દરબાર ખીચાખીચ ભરેલા હતા. રાત્રીના બનાવની વાત પ્રાત:કાળના હૈા ફાટતાં સર્વત્ર પ્રરારી ગઇ હતી. જેથી ઇન્સાફ જોવાની ખાતર પાતપેાતાની છાવણીમાંથી રાજકુમારા અને રાજા પણ પધાયા હતા. મહારાજ સહસ્રશુ ઉચ્ચ સિંહાસને બિરાજમાન થયા. રાજમહાલયની સ્ત્રીઓને પણ પડદે ન ખાવી બેસવાની જગ્યા રાજાએ કરી હતી. તેમાંય વિશેષે કરીને રાજકુમારી પૃથ્વીદેવી અનેક રાજાઓ અને રાજકુમારાને જુએ અને પેલા વૃદ્ધ ઉપરથી એનું મન ઉતરી કોઇ પેાતાને ચાગ્ય રાજકુમાર સાથે જોડાય એ નિષ્ઠાએ રાજા પૃથ્વીદેવીને એ ખાસ દરખારમાં ખેલાવી હતી. રાજા આવ્યા એટલે. નણંદ ભાજાઈ આવીને પડદામાં બેઠા. તેમની પછવાડે રમણીમડળ પણ એઠું. દરબારમાંની દરેક હીલચાલ સ્ત્રીઓ જોઇ શકતી હતી પણ સ્ત્રીઓને કાઇ જોઇ શકતું નહાતુ.
મહારાજા સહસ્રાંશુએ પાતાની બેઠક લીધા પછી સુભઅને આજ્ઞા કરી. “જાએ ? પેલા રાજદ્રોહી કેદીને અહીંયાં પકડી લાવા, એના વ્યાજખી ઇન્સાક્ થશે. ”
રાજાની આજ્ઞા સાંભળી તીરના માફક સુભટા છુટ્યા,
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૬ ) વૃદ્ધને જ્યાં રાખવામાં આવ્યું હતું ત્યાં આવીને તેમણે દૂર ઉભા રહી રાજાની આજ્ઞા સંભળાવી. રાજાનું આમંત્રણ સાંભળી વૃદ્ધ ઉભે થયે, એમની સામે જોઈ જરીક હા, ને મંદ મંદ ડગલાં ભરતે તે આગળ થયે. સુભટે હજારો અલી સમશેરેથી એને ઘેરીને સમશેરની ધાર બતાવતા એની પછવાડે ચાલ્યા.
ભટ્ટજીએ રાતેરાત છાવણીમાં પહોંચી જઇને મહારાજને પત્તો નથી ને હું પોતે માંડ માંડ નાશીને છુટી આ, તેનું વિસ્તારથી વિવેચન પ્રધાને આગળ કહી બતાવ્યું. મહારાજના ગુમ થવાથી પ્રધાનમાં દિલગીરી પ્રસરી રહી, પણ એના અમાત્યે મહાચતુર અને શાણુ, હાઈને ભટ્ટજીની વાત ત્યાંજ ગોપવી દીધી, જાણે કાંઈ જાણતાજ ન હોય, અને મહારાજ બે દિવસ બહાર ગયા હોય તે દેખાવ ધારણ કર્યો. પ્રાત:કાળે છાવણમાં સમાચાર ફેલાવ્યા કે-“મહારાજ કાર્ય પ્રસંગે બહાર ગયા છે. અચાનક મહારાજ બહાર ગયા જેથી સર્વે અજાયબ થયા.
પ્રાત:કાળે પ્રધાનનાં જાણવામાં આવ્યું કે મહારાજ સહસ્ત્રાંશુએ એક વૃદ્ધ પુરૂષને રાત્રીના પકડ છે અને આજે એનો ઈન્સાફ થવાનો છે. પ્રધાન સમજી ગયા કે એ વૃદ્ધ પુરૂષ એજ પિતાને મહારાજ હતા, હવે એ માટે શું કરવું? નગરની, છાવણુઓની ગુપ્ત હકીકત તેમજ એ ઈન્સાફની
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
હકીકતે તેમજ બીજી નવા જુની જાણવા માટે પ્રધાનોએ ગુપ્ત જાસુસો છોડી મૂક્યા. ઈન્સાફ શું થાય છે તેના પરિણાસની રાહ જોતાં પ્રધાને થોભ્યા
સહસ્ત્રાંશુના ભવ્ય દરબારમાં હજારે મેટા મોટા પુરૂષ ઠાઠમાઠથી બેઠેલા હતા. મહારાજ સહસ્ત્રાંશુ એક મોટા સિંહાસન ઉપર બીરાજમાન થયા હતા. સુભટેએ એની આગળ આ વૃદ્ધ પુરૂષને લાવીને હાજર કર્યો.
એ મજબુત બેડીઓના બંધનમાં પડેલા એ વૃદ્ધ પુરૂષ તરફ એક સાથે સેંકડો આંખો પડી. વૃદ્ધાવસ્થાની હાલતથી એ જર્જરિત થયેલું હતું. એની વૃદ્ધાવસ્થા બીજાને દયા ઉપજાવે તેવી હતી. એ વૃદ્ધાવસ્થાથી માંડમાંડ ડગલાં ભરતા
સાનો ચહેરે કદરૂપે હતો. પિતાને લીધે વેષ અત્યારે જ સાર્થક કરવાનું હતું. પૂછેલા ઉત્તરેના જવાબ માંડમાંડ બેલી શક્ત હતા, મહામહેનતે બોલતાં પણ તે થાકી જતો હતે. બધા અજાયબ થયા કે આવા મૃત્યુના કાંઠે પહેલા માણસે નિ:શસ્ત્ર છતાં સેંકડે સુભટને શી રીતે મારી નાખ્યા?
એ વૃદ્ધને જોતાંજ પૃથ્વીકુમારીએ ભાભીના કાનમાં કંઈક વાત કરવા માંડી. પૃથ્વીની નજર એ વૃદ્ધના તરફ હતી. રાત્રીને બનેલ વૃત્તાંત સંભળાવતી એ વૃદ્ધને બચાવવા ભાઈને ભલામણ કરવા ભાભીને વિનવી રહી હતી. ' ' એ અખંડ શાંતિ વચ્ચે સહસ્ત્રાંશુએ પેલા વૃદ્ધની સામે
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
નજર કરી. એની વૃદ્ધાવસ્થાની હાલત તે આવી મજબુત બેડીઓથી એના મનમાં એને માટે જરા દયા સ્કરી. બીજીજ પળે પોતાના સુભટને નાશ નિહાળતાં એના મનમાં તિરસ્કાર ઉભરાઈ આવ્યું. “બેલ. વિના કારણે મારા સેંકડો માણસને સંહાર કેમ કર્યો?”
- “મારા બચાવ માટે.”. વૃદ્ધે નિર્ભયતાથી જવાબ આપે. “તમારા હજારે શત્રુઓ નિઃશસ્ત્ર એવા મારી ઉપર ધસી આવે, એ શું નીતિ છે? કહેશે કે નિ:શસ્ત્ર ઉપર શસ્ત્ર ચલાવવું એ કયાંની નિતી છે?”
“તું મારો ગુન્હેગાર છે, ગુન્હેગારને ગમે તેવી સ્થિતિમાં પકડો કે શિક્ષા કરવી એ ન્યાય છે.” સહસ્ત્રાંશુએ કહ્યું.
કેણ કહે છે કે હું ગુન્હેગાર છું?” વૃદ્ધ છતાં ગર્વ ભરી છટાથી એણે જવાબ આપે. તે છતાં વૃદ્ધાવસ્થાને વેષ ભજવવામાં ખામી આવવા દેતા નહિ.
ગુન્હાને શું તું ઈન્કાર કરે છે? રાજબાળાને હરનાર, ઉપાડી જનાર તું નહિ તે બીજે કેણ છે?”
“એ ફર્યાદ રાજબાળા પાસેથીજ સાંભળવી ઠીકપડશે.” વૃદ્ધે કહ્યું. * “મારા માણસે, સુભટે કહે છે તે શું ખોટું છે? કુળદેવીને મંદિરે પણ મારા અંગરક્ષકોને સંહારનાર તું જ કે બીજે કઈ?”
“હા, તે હું જ?”
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮ ) “શામાટે, બુઢ્ઢો થયે એટલે શું આવવાથી ધરાઈ ગયે કે હવે મરવા માગે છે?” - “મારા નોકરને બચાવવા માટે, મારા નેકરને તેઓ મારી રહ્યા હતા, મારી નાખતા હતા, હું પોતે હાજર છતાં એને કેમ મરવા દઉં!”
તારે નેકર ગુન્હેગાર હો, કુળદેવીના મંદિરમાં જ્યાં સ્ત્રીઓ ગયેલી ત્યાં એને જવાનું શું કારણ? તેમાંય સ્ત્રી થઈને એવી લુચ્ચાઈ કરનારને તે સષ્ઠ શિક્ષા કરવામાં આવશે, એને પણ પકડવામાં આવશે.”
નેકર એક ખુણામાં છુપાઈ ગયું હતું, ન તે એણે તમારી સ્ત્રીઓની છેડ કરી, ન તે એણે કંઈ વફાન કર્યું. છતાંય ખુણામાં ભરાયેલા નેકરને ગુન્હેગાર માની બહાર ખેંચી કાઢી શિક્ષા કરવી એ કાંઈ નીતિ નથી.”
એ ખેટે બચાવ કરી તું મને નીતિને પાઠ શીખાવા આવ્યા છે કેમ? તારે ગુન્હ તું છુપાવવા માગે છે શું? એ બચાવ તારે બચાવ નથી, એ તારી મસ્તી માટે તને ભારે શિક્ષા થશે. તારા જેવાને જતો મૂકવે એ તે દૂધ પાઈને સાપ છોડી દેવા બરાબર છે.”
“તે તમને ફાવે તેમ કરે, મને જે ઠીક લાગ્યું તે મેં
તે મને ઠીક લાગશે તે હું કરીશ, તને સખ્તમાં સખ્ત શિક્ષા કરીશ.”
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ! )
વૃદ્ધ સહસ્રાંશુનીવાણી સાંભળી માન રહ્યો, એ તાનિય હતા, સભામાં બેઠેલા બધાય એને મન મૃગલાં સમાન હતા, એમની મધ્યમાં પાતે સાવજ હતા. એ સમજતા હતા કે એની અરેાખરી કરનાર તેા માત્ર સહસ્ત્રાંશું એકજ વીર હતા.
એ વૃદ્ધને જોઇ સહસ્રાંજી હસ્યા. “ડાસા ! એ સેંકડી સુબઢાને મારનારૂં તારૂ ખળ ક્યાં ગયું ? ”
“ મહારાજ સહસ્રાંશુનાં વચન સાંભળી વૃદ્ધ માન રહ્યો. એના હાઠ ક’ઈક વઢવાને ફડી રહ્યા પણ મૈાન રહ્યો. ચારેકાર તીવ્ર નજર ફેરવી એક તીક્ષ્ણ નજર એ વીરનર ઉપર નાખી. એની નજર પડતાં સહસ્રાંશુ પણ ક્ષેાભ પામ્યા.
“ડાસા ! તારા ભયંકર ગુન્હાઓ ધ્યાનમાં લેતાં તું ક્ષમા કરવા યાગ્ય નથી. તેથીજ આવતીકાલે તને ત્રીજે પ્રહર ફ્રાંસી દેવામાં આવશે.’’
મહારાજ સહસ્રાંશુને હુકમ એણે શાંતિથી સાંભળ્યેા, એના હુકમની એને જરી પણ પરવા નહેાતી. એ શબ્દો સાંલળવા છતાં એના મનમાં કંઇ પણ અસર થઇજ નહિ. એનું પ્રસન્ન મુખ જોઇ રાજા સહસ્રાંશુને જરી આશ્ચર્ય લાગ્યુ સભામાં બેઠેલા સર્વે અજાયબ થયા. અત્યારે એની દયા ખાય એવુ ત્યાં કાઇયે નહાતું.
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૦ મું.
કસેટી. પડદામાં બેઠેલી એક વ્યક્તિ રાજાના મુખમાંથી નિક ગેલા ઉપરના શબ્દો સાંભળી એકદમ નીચે ઉતરી આવી. રાજદરબારમાં આવી રાજાના ચરણમાં નમી એણે મહારાજને અરજ કરી. એ વ્યક્તિ તે પૃથુકુમારી હતી. “તમે રાજા છે, સરમુખત્યાર છો. ગુન્હેગારોને શિક્ષા કરવી અને નિર્દોને બચાવવા એ તમારે રાજધર્મ છે. તેમાંય બંધુ ! જે ઉપકાર કરનાર હોય, જીવનને રક્ષક હેય, એ તે વિશેષ રક્ષણ કરવા યોગ્ય છે. પૂજવાયેગ્ય છે.”
પાછી તું કેમ આવી? તારી એવી કાકલુદીથી હું મારી ફરજ નહી ચુકું, સમજી જતી રહે અહીંથી મુખી ! ગાંડી થઈ ગઈ છે કે શું ?”
- “સાચેજ, હું ગાંડી થઈ ગઈ છું. એમણે મારો જીવ બચાવ્યો એના બદલામાં આજ ઈનામ? તમે તે બહુજ સારા. કદરદાન!”.
તારા એક જીવના બદલામાં એણે હજારેના જાન લીધા છે, એ હજારના જાનના બદલામાં એનાજ જીવનું બલિદાન!”
એ નહિ બને, કેઈપણ રીતે તમે એમને બચાવે
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭ ). મને જીવતી જોવા માગતા હો એ પુરૂષને બચાવે. હેન ઉપર કાંઈપણ હેત હોય લાગણી હોય–તે એમને બચાવો?” પૃથ્વીએ સિંહાસનનાં પગથી ચુંમતી ભાઈને વિનવવા લાગી. એની આંખમાં આંસુ હતાં, વદન ઉપર દુઃખની છાયા હતી, કેઈ અનેરી લાગણું તરી આવતી હતી. .
: “પૃથુ? શા માટે તું આ ડોસાને પક્ષપાત કરે છે તે નથી સમજાતું. એણે તારે જીવ બચાવ્યો એટલાજ માત્ર કારણથી કે બીજું કાંઈ?”
અંધે! એ પુરૂષને હું ચાહું છું.” આ વાક્યથી આખી સભા દંગ થઈ ગઈ.
“હું શું તું આને ચાહે છે ? સત્યાનાશ, પૃથુ ! તું આ શું બકે છે?” સહસ્ત્રાંશુએ અજાયબ બનીને પૂછયું:
હા ? હું સત્ય કહું છું કે હું એને ચાહું છું.”
“જરા એની સામે તે જે. એ ડોસે છે, કેટલે બધે રૂપાળે છે તે?”
જેવું મારું ભાગ્ય !” નશીબ ઉપર હાથ મૂકતી પૃથ્વી બોલી. “આ ભવે તે એજ મારું શરણ છે. એજ મારૂં સર્વસ્વ છે.”
'પૃથુના મક્કમતાથી સહસ્ત્રાંશુ અજબ થયે. “પૃથુ ! એ નહિ બને, તું દિવાની થઈ ગઈ છે. હું જાણી જોઈને તારે ભાવ નહિ બગાડું, આ બુઢ્ઢાના હાથમાં તારે હાથ આપી લેકમાં શું મહે બતાવું?”
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭૨ ) “હું મારે હાથેજ એને હાથ માગી લઉં છું. એમાં લોકને શું? એના સુખે હું પણ સુખી છું, એના દુઃખે મારી પણ એ હાલત છે”
- “અફસ! કઈ રીતે તારો દુરાગ્રહ તું તજી દે. નહીંતર આ દુષ્ટને હું હમણને હમણુંજ મરાવી નાખીશ.”
એ વૃદ્ધ રાજદરબારમાં થઈ રહેલું આનાટક જોઈ રહ્યો હતે, મનમાં એ હસી રહ્યો હતે; છતાં ઉપરથી એ ગંભિર અને વૃદ્ધોને વૃદ્ધ જેવો દેખાતે હતે. ખેં કરી પિતાની હાલત એ બતાવી રહ્યો હતો. એને લાગ્યું કે નાટકને પાઠ તે ઠીક ઠીક ભજવાઈ રહ્યો હતો.
ખે છે કરતા ડેસાને જોઈ રાજા છે. જો આ ડોસાની હાલત, મૃત્યુને ભેટવાને આતુર થયેલાને વરી તું શું સુખ માણવા ઈચ્છે છે? વિચાર કર?”
વિધિની મરજી હશે તે બનશે, પતિની સેવાભક્તિ એ સતિને ધર્મ છે, પતિના વિયેગે પ્રભુની ભક્તિ કરવી એજ કલ્યાણને માર્ગ છે.” “શું તારે એજ વિચાર છે?”
હા, મારે એ વિચાર અડગ અને મક્કમ છે.” તારે એ વિચાર વૃદ્ધની જીંદગી ટૂંકી કરશે.” જે એમનું થશે તે મારું પણ?”.
શું એમ છે ...તે જે, સુભટે હશીયાર, તમારી સમશેર ચલાવે, અને એને અહીંયાંજ પૂરે કરે”. ”
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩ ). પહેલાં એ તલવાર મારી ઉપર ચલાવે.” પૃથુકુમારી એ વૃદ્ધના પડખામાં જઈ ઉભી રહી. પૃથુને વૃદ્ધના પડખામાં ઉભેલી જોઈ સુભટેની સમશેર અટકી ગઈ. રાજા પૃથુન એક વૃદ્ધ તરફ આ અનન્ય સ્નેહ જોઈ અજબ થયે. સિંહાસન ઉપરથી નીચે ઉતરી પાસે આવ્યા.“દૂર જાય છે કે નહિ?” રાજાએ એને હાથ ઝાલી એને દૂર હડસેલી. “મારા કુળને કલંક લગાડે છે એ નહિ બને. કલંકિની!”
એ ગરીબ ગાયને ન સતાવો.” એ વૃદ્ધ છે . રાજા સહસ્ત્રાંશુએ ફરીને હુકમ કર્યો. “સુભટે! હેશી
ચાર?
રાજાના હુકમથી એક સાથે સેંકડો તલવારો ઉંચકાઈ, વૃદ્ધને પરાક્રમ દેખાડવાની તક હવે મળી ગઈ, એણે ભયંકર ગર્જના કરી. “ખબરદાર?” સિહનાદ સમાન એ ગર્જના હતી.
એના એ અવાજથી કેટલાકના હાથમાંથી તલવારે જમીન ઉપર પડી ગઈ. ભયના માર્યા કેટલાકના હાથ તલવાર સહિત જવા લાગ્યા. કેટલાક બહાદૂરીથી પાછળ પગલાં ભરવા લાગ્યા.
“મારા સુભટેને ડરાવે છે કેમ?” રાજા સહસ્ત્રાંશુને પણ લાગ્યું કે આમાં કંઈક ભેદ છે. છે તે પરાક્રમી પણ એ આબતની કાંઈ એણે ઝાઝી દરકાર કરી નહિ
મહારાજ ! એ બિચારા સુભટને શામાટે માફ
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭૪ ) છે, આપણેજ અને અન્ય સમજી લઈએ. બળીયા સાથે નબળા બિચારા માર્યા જાય, મરે નહિ તે માંદા પણ પડે.”
એમ, તારે મારી સાથે લડવાના કોડ છે તે ભલે પૂરા કર ! સુભટો! એની બેડી તેડી નાખે, એને એક પાણદાર ઢાલ તરવાર આપો.”
સુભટો એની બેડી તેડવાને એની પાસે જવા લાગ્યા, પણ એ પાસે આવે એટલામાં પિતાના બે હાથે આમતેમ આમળી એ બેડીને તેડી જમીન ઉપર નાખી દીધી, પગમાં પડેલી એ લેખંડી બેડીને પણ આંચકે મારી તોડી નાખી. એના આવા પરાક્રમથી બધા તાજુબ થઈ ગયા. મહારાજ સાહસ શુને પણ લાગ્યું કે આ માણસ ખરેખર દુર્જય અને પરાક્રમી તે છેજ છતાં આ વૃદ્ધ અને બેડળ એનો મેળ મળતું નથી,
વૃદ્ધને છુટ થયેલ જોઈ સુભટે તે જીવ લઈને નાસવા લાગ્યા. રાજદરબારમાં હે હા થઈ રહી, રાજાઓ પણ સમશેર ચમકાવતા ખડા થઈ ગયા.
તું કોણ છે? તારી ઓળખ આપ?” રાજા સહસ્ત્રાંશુએ પૂછયું.
“હું એક વૃદ્ધ છું. મૃત્યુને કિનારે આવેલું એક મુસાફર છું.”
રખેને સભામાં કેઈના જાનમાલને નુકશાન પહોંચે. એમ માની મંત્ર ભણને એક નાગાસ્ત્ર બાણ માર્યું ને એને ફરીને ચતુજ કર્યો.
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૫ ) એને બંધનમાં પડેલો જોતાંજ ચારેકેર શાંતિ પ્રસરી. ભયથી વ્યાકુળ થયેલા લકે પાછા શાંત થયા. “આ બધાય અનર્થનું મૂળ આ વૃદ્ધ ડેસ જ છે. સુભટે એને લઈ જાવ, આવતીકાલે હું એની સાથે દ્વંદ્વ યુદ્ધ કરીશ, એમાં જે એ જીવતે રહેશે તે હું એને મતની શિક્ષા કરીશ.” સહસ્ત્રાંશુએ હુકમ કર્યો.
દયા ! દયા! બધે! દયા ! આવા પરાક્રમી પુરૂષને આમ મારી નાખે એ સારું નથી. ભાઈ! દયા કરો ! દયા કરે!” પૃથ્વીકુમારીએ દયા માટે પ્રાર્થના કરી.
તેંજ મારી બધી બાજી ધૂળમાં મેળવી છે. શું જોઈને આ ડોસા ઉપર તું મોહી પડી છે?” પગની એક લાત લગાવી એને દૂર પટકી દીધી. “દાસીયો? એને ઉપાડી જાઓ?” દાસીઓ પૃથ્વીકુમારીને અંત:પુરમાં ઉપાડી ગઈ. - ચતુર્ભુજ થયેલ વૃદ્ધ પણ તિરસ્કારથી આ બનાવ નિહાળતે સુભટેની સાથે ત્યાંથી રવાને થઈ ગ. રાજાએ દરબાર પણ બરખાસ્ત કર્યો.
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૧ મું.
મધ્ય રાતે.
આ વ્રુદ્ધ પુરૂષે આખા નગને ઘેલુ કર્યું હતુ. લેાકેા એને માટે અનેક પ્રકારે ખેલતા, કઇ કઇ વાતા કરતા હતા. આજે તે શહેરમાં શુ કે છાવણીમાં, એકજ વાત હતી. “શું એ મૃત્યુને આરે આવેલાનું પરાક્રમ! તૈાખાહ ! ”
રાજકુમારીનુ વન જુદું હતુ. રાજા સહસ્રાંશુ જુદા જ વિચારમાં હતા. આ બધુ` શુ` અને છે એની એને સમજ પડી નહિ. એ વીર અને પરાક્રમી હતા. એને મન કઇ એને હિસાબ નહેતા, છતાં તે આજે ચિંતાતુર હતા. રાજકુમારીને એ વૃદ્ધના મેહથી કેવી રીતે બચાવવી, એ માટે એને એક પણ યુક્તિ જડી નહિ. “ ત્યારે શુ કાલે એની સાથે દ્વંદ્વ યુદ્ધ કરી અને મારી નાખવા ! એ કાણુ હશે ? એની જાતને તેમ મુફ્ત એ માળખાવતા જ નથી ” ચિતાયુક્ત દિવસ એન પસાર થયે. વળી એણે વિચાર કર્યાં. “ મને લાગે છે કે રાતના એની તપાસ મારે જાતે રાખવી, એને જ્યાં કેદ રાખ્યા છે ત્યાં કાંઇપણ બનાવ બનશે ખરે. ”
,,
પૃથુકુમારીનું ચિત્ત વ્યાકુળ હતુ. એ વૃદ્ધને બચાવવા ભાભીની ભલામણ પણ કામ લાગી નહિ. દિવસ અસ્ત થયા પછી કેટલીક ઘડીયેા પસાર થઇ ગઇ. બધાંનાં ચિત્ત આજે ઉદાસ હતાં. એક તરફ્થી સરસ્વતી પણ આકુળવ્યાકુળ હતી.
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭૭ )
એવું મન વળી જુદા જ વિચાર કરી રહ્યું હતું. આ વૃદ્ધ અને પેલા ભટ્ટજી એ અને એક બીજા સબ ધવાળા છે. મારૂં કામ ત્યારે જ થશે કે જે પૃથ્વીકુમારી આ વૃદ્ધને વરે. એના સુખમાં જ મારૂં સુખ છે. માટે હાલમાં તે પૃથ્વી સારીના સુખ માટે કંઇક ઉપાય કરવા, ત્યારે એ વૃદ્ધ કાણુ ? ભટ્ટજીએ * મહારાજ ! દાડજો, ' કરીને છુમ પાડી કે તરતજ એ મહાર ધસી આવ્યા મને લાગે છે કે એ કયાંકનારાજા હેાવા જોઈએ.” સરસ્વતી ઇત્યાદિ વિચાર કરતી પૃથુકુમારીની પાસે જતી હતી. ત્યાં તે પૃથુકુમારી પાતાની ભાભી લીલાવતી સાથે વાત કરી રહી હતી. સરસ્વતીને લાગ્યું કે એમની પાસે જવું કે કેમ, વિચાર કરતી સરસ્વતી ત્યાંજ ઉભી રહી, ત્યાંજ પૃથુની રાહ જોતી એક ઠેકાણે બેઠી.
''
પૃથુ પોતાની ભાભીને ભાઇને એકવાર ફરી સમજાવાને કહી રહી હતી; છતાં લીલાવતીનું મન પણ પાછુ હઠતુ હતુ. “ વૃદ્ધને પરણીને તમે શું સુખ માણશેા ? આવતીકાલે સ્વયંવર મંડપ થશે ત્યાં અનેક રાજકુમારાઅને રાજાઆ આવશે, એમાંથી ગમે તે એકને પસંદ કરી તમારૂ લાગ્ય તમે કાં નથી જોડતાં ”
“ ભાભી ! ગમે તેવા પણ મારે મન એ દેવ જેવા છે. એક વખત પતિ તરીકે સ્વીકાર્યા પછી સતી સ્ત્રી અન્યને ભજતી નથી, સ્વયંવર મંડપ થાય કે ન થાય, મને હવે એની સાથે કાંઇ પણ નિસ્બત નથી. એના વગર હું ક્ષણમાત્ર પણ જીવવાની નથી. ”
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭ )
“ જેવી તમારી મરજી. તમે કદાગ્રહી છે, જક્કી છે, ઠાકર વાગશે ત્યારેજ સમજશેા; તમારી મરજી પડે તેમ કરો.”
“ ભાભી ! એક ખીજીવાત કહું? રાતના મારે એમની પાસે જવું છે, માટે મારી સાથે તું પણ કારાગ્રહમાં ચાલ ?”
“ જેલખાનામાં ! ત્યાં શું કામ છે ? ”
૮ છેલ્લાવાર, એમના ઉપકાર માનવા, ભાઇએ તે ઉપકારના બદલા અપકારથી વાન્યા, પણ હ તા એ ઉપકારના અદલામાં આભારના એ શબ્દ સંભળાવું...”
“ ઠીક છે તમારી જવા ઇચ્છા થાય ત્યારે ખેલાવજો. ” “ આપણે મધ્યરાત થવા આવશે એટલે ચાલજી
''
પૃથુ ભાભીની રજા લઇ પાછી ફરી ત્યાં સરસ્વતી મળી મ્હેન! આવા સમયમાં હું તમને કાંઇપણ ઉપયાગી થઇ શકું તે ઠીક, પ્રાણાંત સુધી પણ આપની સેવા કરવા તૈયાર છું.
,,
'
વાત કરતાં કરતાં બંને જણુ પાતાના સ્થાને ચાલ્યા ગયા. પ્રહરરાત્રી વીતી ગઇ એટલે પૃથુને કંઇક વાત અચાનક ચાદ આવવાથી સરસ્વતીને કહ્યું “તું મારી જગ્યાએ સૂઈ રહે. હું ભાભી સાથે એક કામ માટે જવાની છું. હું આવીને તને જગાડીશ. ”
,,
પ્રભુ ત્યાંથી પસાર થઇ. એકલી સરસ્વતી અનેક પ્રકારના વિચાર કરતી પૃથ્વીની શય્યામાં નિદ્રાવશ થઈ ગઈ. નણ ંદ ભાજામ કાળા અભા આઢી કારાગૃહ દ્વાર સમીપ
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭
)
આવી પહોંચ્યાં. ખુલી સમશેરે પહેરો ભરતા પહેરેગીરે પૃથુના હુકમથી કારાગ્રહને દરવાજો ઉઘાડી નાંખે. અવાજથી શાંત નિંદ્રામાં પડેલે વૃદ્ધ ચમકી ઉઠશે. “ કાંઈ દશે તે નથીને?” વૃદ્ધ સાવધ થયે અને દરવાજા તરફ નજર કરી તો એક સ્ત્રી ઉપર એની દ્રષ્ટિ કરી. કાળા ઝભામાં આખા શરીરને છપાવતી તે વ્યક્તિ વૃદ્ધના સન્મુખ આવીને ઉભી રહી. કોણ છે તું?” વૃદ્ધ બોલ્યો. * “એ તે હું !તરતજ એ વ્યકિતએ કાળો ઝભે ઉતારી નાખે. લીલાવતી દરવાજા ઉપર ઉભી હતી. તે સિ. વાય એક વ્યકિત છુપાઈને આ બધું જોયા કરતી હતી.
પૃથુ! આવી મધ્યરાતે શામાટે આવી, કેમ આવી ? ” “તમને મળવા, તમારે ઉપકાર માનવા !” * “ ઉપકાર શાને?” મારો જીવ બચાવનારને આભારના બે શબ્દો કહેવા.” એજ કે બીજું કાઈ ?” “બીજું, તમારી ક્ષમા માગવા.” ક્ષમા શાની?” કે મારો જીવ બચાવનારને હું બચાવી શકતી નથી.”
બાળા ! શાંત થા? ક્ષત્રીય પિતજ પિતાનું રક્ષણ કરવા સમર્થ છે.”' :
“છતાં અત્યારની પરિસ્થિતિ જુદીજ છે. તમને મારી એક અરજ છે.”
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮૦ ) શી?”
“અત્યારે ને આ સમયે તમે નાશી જાઓ, તમારી બેડી લાવ હું બેલી દઉં.”
હું નાશી જાઉં? બાળા ! તું મને આવી સલાહ આપે છે. વીરપુરૂષે કદિ નાશી જતા નથી.” નાશવું એ તે બાયેલાનું કામ?”
આપણ બન્ને નાશી જઈએ, હું પણ તમારી સાથે. આવું. ભાગ્યને પાસો એકવાર ફરીને અજમાવું.”
મારી સાથે આવીને તું શું કરશે? બાળા? મારા સાથે પ્રીત બાંધી તું પસ્તાશે.”
હું તમને વરી ચુકી છું. મનથી પરણી ચુકી છું!”
તું જાણે છે કે હું હવે વૃદ્ધ થયે છું. કે બેડેળ છુ." વૃધે એને કસવા માંડી.
તે છતાં મારે નિશ્ચય અવિચળ છે.”
“બાળા! જે કરે તે વિચારીને કરજે, હજી પણ વિચાર કરી જે, બરાબર ?” ? વિચાર કરે છે.”
ખબર છે કાલે મારી શી હાલત થશે તે?” “તેથી જ કહું છું કે અત્યારે આપણે નાશી જઈએ.”
“નાશવાની વાત છેડી દે નાશી જવું હેત તે આવત શું કરવા? ”
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૧ ) “ ત્યારે શું કરવા આવ્યા?”
“તારૂં દર્શન કરવા, અહીં ન આવ્યા હતા તે તારું દર્શન કયાંથી થાત ?” '
“શું તમે મને ચાહો છે?” તે તે વખત આવે ખબર પડશે.” હવે એક જ વાત કહો કે તમે કે?” ' “હું! અત્યારે તું મને જુએ છે તે, એક વૃદ્ધ ! પણ ગામ ઠામ તે કહો?” એ બધુંય સમયે જણાશે, બાળા ! હવે તું જા ,
ચાલે ! ચાલે ! કેટલી બધી વાર થઈ.” વચમાં લીલાવતી બોલી.
લીલાવતી વાત કરતી પૃથને લઈને ત્યાંથી રવાને થઈ ગઈ. “અરે, આ વૃદ્ધ તે કોણ હશે?” ' '
પ્રકરણ ૧૨ મું.
'શત્રુ કે મિત્ર? મધ્યરાતના કેટલાક પુરૂષે ગુપચુપ પસાર થતા હતા. કાળા ઝભાથી વીંટળાયેલા તે પુરૂષ જીવને જોખમે એક મહાભારત કામ કરવાને તૈયાર થઈ ગયા હતા. તેઓ શાંત અને
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧ )
અહુજ ધીમી ગતિએ પણ ઉતાવળી ચાલે ચાલતા કારાગ્રહની બહારની દિવાલ પાસે આવીને અટકયા. એ મજબૂત અને વિશાળ, ઉંચી દીવાલેા સુધી નજર પક્ષુ પહોંચવી મુશ્કેલ, તે પછી હજારીની આંખમાં ધૂળ નાખી એ દિવાલા ભેદી અંદ રથી કાઇને બહાર કાઢવા એ તા અતિ મુશ્કેલ ! કીલ્લાના દરવાજા પાસે તેઓ જઇ શકે તેમ નહતું, સેંકડા માણસાના પહેરા વટાવી કીલ્લાની અંદર ઘુસવુ એ કઠીણ વાત ! તેમાંય જાણુ થતાં સહસ્રાંશુના હજારા ચાદ્ધાએ ધસી આવે, તે સમયે બધા ખેલ બગડી જાય, ખળ કરતાં કળથી કાર્ય કરવાની, તેમજ જેમ મને તેમ કેાઈની નજર ન પડે એ માટે સાવધાની રાખવાને તે અતિ આતુર હતા.
ગ્રીલ્લામાં રહેલી કારાગ્રહની દિવાલે પાસે આવીને તેઓ અટકયા. એ દિવાલેાની મજબુતાઇ, એની ઉંચાઇ બધું તીણી નજરે નિહાળ્યુ. ચારે બાજુએ નજર ફેરવી, ઉપર ચડી કારાગ્રહની દિવાલે વીંધી પેાતાના સ્વામીને કેવી રીતે શેાધી કાઢવા, એ માટે તેઐ વિચાર કરવા લાગ્યા. કંઇ ખાજુએથી ઉપર ચઢી શકાય તે માટે તેઓ ચારેકાર કરીને તપાસ કરવા લાગ્યા. એક બાજુએથી ચઢવાનુ છેવટે એમણે પસંદ કર્યું.
એ બધાય સુભટા–સરદારી હતા. એકએક સરદાર ઘણા ઘણા સુભટાને પહેાંચી વળે તેમ હતા. માથુ મૂકીને સવે છાવણીમાંથી નિકળ્યા હતા, પેાતાના સ્વામીને માટે જરૂર પડે પ્રાણુ આપવા પણ આતુર હતા. કારાગ્રહમાં પૂરાયેલા
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૩ ) પેલા વૃદ્ધને કિલ્લાની દિવાલે તેડી ઉપાડી જો એજ તેમનું લક્ષય હતું. બની શકે તેટલે મનુષ્ય પ્રયત્ન કરવાને તે ઉદ્યુત થયા હતા, એજ નિશ્ચયથી તેઓ છાવણીમાંથી રવાને થઈ અહીં સુધી આવી શક્યા હતા. મનુષ્ય પ્રયત હોય તે દેવકૃપા થઈ શકે. ' રાજદરબારમાં બનેલી હકીકતોનું સવિસ્તર ખ્યાન અજય રાજાની છાવણીમાં પ્રધાનના જાણવામાં આવ્યું. જેથી તેઓ ગભરાયા, આવતીકાલે તેમને ફાંસીએ ચઢાવે તે પહેલાં રાજાને છોડાવવા જોઈએ. રખે કંઈ નવાજુની થાય તો અયોધ્યા શું મેં લઈને જવું. જગતમાં ઉલટી કાળી ટીલી રહી જશે. ઘણું ઘણું વિચારને અંતે પહોર રાત ગઈ એટલે પ્રધાને એ રાજાને માટે પ્રાણ આપે એવા પશ્ચીશ સરદારે નિડર, નિર્ભય અને શૂરા શોધી કાઢયા. એમને ખાનગીમાં બોલાવી મહારાજ સંબંધી સર્વ હકીકત નિવેદન કરી. કયા કીલ્લામાં એમને કેદ ક્ય છે, કયાં રાખ્યા છે એ બધી વાત દૂત માફતે જાણેલી તે કહી સંભળાવી. સરદારે બધી વાત સમજી ગયા. પિતાના સ્વામીને મદદ કરવા કટિબદ્ધ થઈ ગયા. લગભગ મધ્યરાત્રી થવા આવી એટલે પચ્ચીશે સરદારે શસ્ત્રબંધ સજજ થઈને ઉપર કાળા ઝભા ઓઢીને છાવણમાંથી નિકળી નગર તરફ ચાલ્યા. અને કારાગ્રહની દિવાલ પાસે આવીને થંભ્યા. - અનેક નાનાં મોટાં વૃક્ષે દિવાલેની આજુબાજુ આવેલાં હતાં, વૃક્ષોની સહાય વગર સીધું દિવાલ ઉપર ચઢવું કઠીણ
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૪) હતું. એક મોટામાં મોટા વૃક્ષ ઉપર તેઓ ચઢયા અને જઈ શકાય એટલા ઉંચે તેઓ ગયા; છતાં કારાગ્રહની દિવાલ અને તેમની વચ્ચે ત્રીશેક હાથનું અંતર રહ્યું. એ અંતર કેવી રીતે વટાવવું તે માટે તેઓ વિચાર કરવા લાગ્યા. કૂદીને જવાય કે કેમ, એટલું બધું અંતર કૂદીને વટાવી શકાય નહિ, કૂદતાં કદાચ કોઈ ફળ ચૂકી ગયો તે મહેનત ફિક થઈ જાય, વિચાર કરી એક લાંબું દોરડું મીણ પાયેલું ચંદનને પૂંછડે બાંધી, એ ચંદનઘોને એક ચાણકય સરદારે સામે દિવાલ ઉપર ફેંકી, ચંદન એ દિવાલની સાથે પડીને ચૂંટી ગઈ. બીજે છેડો વૃક્ષની શાખા સાથે બાળે, એ દેરડાના અવલંબે બનથી તેઓ એક પછી એક સામે દિવાલ ઉપર પહોંચી ગયા. એમની પાસે એવી જાતનાં હથીયાર હતાં કે તેઓને દિવાલમાંથી રસ્તે કરવાની જરૂર પડે તે એ હથીયારોના ઉપગથી રસ્તા સહજવારમાં કરી શક્તા હતા. - દિવાલો ઉપરથી જેમ જેમ રસ્તે મળતે ગમે તેમ તેઓ નીચે ઉતરતા ગયા. કલાનું નિરીક્ષણ કરતા તેઓ કેદીની નજીક આવી પહેચા. ચારે બાજુની મજબુત દિવાલની મધ્યમાં રહેલા કેદીને છોડાવવા એમણે એ દિવાલેમાંની એક જગ્યાએથી પેલાં હથીયાર વડે જગ્યા કરી. એક પછી એક બે ચાર જણ અંદર કૂદી પડયા. બીજાઓ બહારથી તપાસ રાખવા લાગ્યા. મનુષ્યને અવાજ જેઇ પેલે વૃદ્ધ વળી ચમક. કારાગ્રહમાં કૂદી પડતી વ્યકિતઓ તરફ એણે નજર નાખીએ તે શત્રુ છે કે મિત્ર?
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૫ ) - અંદર આવેલી વ્યકિતઓની નજર પેલા વૃદ્ધ ઉપર પડી. “મહારાજ ! નાસ? નાસ?
“કેશુ? મારા સરદાર !” પેલે વૃદ્ધ બેભે. હા, મહારાજ ! આપના સેવકે અમે?' '
શા માટે અહીં આવ્યા?” “આપને બચાવવા!”
તે માટે તમે શું કામ કરવાને આવ્યા?” “તમારી આવી હાલત અમે કેવી રીતે જોઈએ." “ જાઓ? કેઈને ખબર પડે તે પહેલાં છટકી જાઓ.” “આપને છોડીને અમે કયાં જઈએ ?” “હું મારું સંભાળી લઈશ, તમે તમારું સંભાળો?”
સેવકનો ધર્મ માલીકનું હિત સંભાળવાનો છે.” “માલેકને ધર્મ સેવકોનું રક્ષણ કરવાનું છે.. -
સ્વામીના રક્ષણમાં જ સેવકોનું રક્ષણ સમાયેલું છે.” માલેકનું રક્ષણ તે પોતે જ કરવાને સમર્થ છે.” “છતાં અમારી ફરજ છે.”
તમારી ફરજ પૂરી થઈ. જાઓ હવે ?” - “આપ શામાટે નાસતા નથી? આપ પહેલાં ને પછી અમે !”
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૬ ) હું નાનું ? છ? કઈ દિવસ તમે તમારા માલેકને નાસી જતાં જે છે?”
પણ અત્યારે સમય ઓળખ જોઈએ. ” . “નહિ ? કદિ નહિ?” ,
આ કદાગ્રહ અત્યારે શા કામને?” હું સત્ય કહું છું, કદાગ્રહ કરતા નથી.”
સરદારે એક બીજાના મેં સામે જવા લાગ્યા. મહારજને કેવી રીતે સમજાવવા એની એમને ગમ પડી નહિ.
આ બધુંય એક વ્યક્તિ પ્રચ્છન્નપણે જોતી હતી, જેમ જેમ સમય વ્યતિત થયે તેમ એને અજાયબી થતી ગઈ.
આવા આવા પરાક્રમી તો આ વૃદ્ધના સરદારે છે. ત્યારે આ વૃદ્ધ કોણ? શું આ ખરેખર વૃદ્ધ હશે કે બનાવટી, વૃદ્ધનું આવું પરાક્રમ ન હોય, આમાં કંઈક ભેદ છે. પૃથુએ જેની સાથે પ્રીતિ બાંધી છે એ ભલે અત્યારે વૃદ્ધ અને નમાલ જણાતે હેય પણ ખીત એ પરાક્રમી કેઈ નવજુવાન છે. પૃથનું ભાગ્ય કાંઈ નાનુસુનું તે ન જ હોય. કે એવીર અને ધીરની પ્રતિમા છે. આટઆટલી મદદ છતાં નાસી છુટવાનું તે એને મન પણ થતું નથી. ત્યારે એ કેણ?”
સાથે સરદારને મસલત ચાલતી હતી, ત્યાં અચાનક એક પુરૂષ પ્રગટ થયે, તેણે “ખબરદાર!” શબ્દથી પેલા સરદારેને ચમકાવ્યો.
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૭ ) એ વ્યક્તિને જોઈ સરદારે પણ સાવધાન થઈ ગયા. પિતપિતાની તલવાર ખેંચતા “ોંશીયાર?” કહી સમશોરની અણુ બતાવતા એને ડરાવવા લાગ્યા. તેઓ સમજી ગયા કે આવનાર વ્યક્તિ મહારાજ સહસ્રાંશુ તેિજ હતે. - મહારાજ સહસ્ત્રાંશુને જોઈ વૃદ્ધ પણ નિર્ભયપણે શું બને છે તે જેતે શાંતિથી થોભ્યા.
સબર? તમારી તલવાર મ્યાન કરે? આ વૃદ્ધ કોણ છે તે કહે?” મહારાજ સહસ્ત્રાંશુએ સરદારને પૂછ્યું,
“એ અમારો સ્વામી છે- મહારાજ છે.” . કેશલદેશના ”
“પ! ચૂપ! શાંત થાઓ?” વૃદ્ધે બોલતાં સરદારને અટકાવ્યો. “ “ક્યાંના મહારાજ છે? શું નામ છે? શું ખરેખર આ વૃદ્ધ છે કે?”
સરદારે એક બીજાના સામે જોવા લાગ્યા. “તે તે મહારાજ ! એમને જ પૂછો. એને ખુલાસે તે એ તેિજ કરી શકે.”
તે તમારે કરવું જ પડશે?” મહારાજની આજ્ઞા સિવાય તે નહિ? “હું તમને હુકમ કરૂં છું?” તમે અમારા સ્વામી નથી.”
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮) “તો હોશિયાર !
સાવધાન! ” સમશેરે ખેંચતા સરદારે સહસ્ત્રાંશુ ઉપર ધસી ગયા. એ તલવારે સહસ્ત્રાંસુ ઉપર પડે તે પહેલાં તે કેઈને પેઢુમાં લાત મારી, કેઈને ધક્કો મારી નીચે પટકી દીધા. બે જણના તે તલવારો સહિત બે હાથ પકડી લઈ દબાવ્યા કે તલવારો એમનાં હાથમાંથી નીચે પડી. એ વીર પુરૂષને મન તે એ રમત હતી. અંદરની આ ધમાચકડીથી દિવાલની પછવાડે ઉભેલા પણ એક પછી એક બધાય અંદર કૂદી આવ્યા. બધાય મામલે ફેરવાયેલે જોઈ સહસ્ત્રાંશુ ઉપર ધસ્યા, સહસ્રાંશુ એમની ખબર લેવાને આતુર હતું, પણ વૃધે જાણ્યું કે સહસ્ત્રાંશુ પણ મહારથી પુરૂષ છે. આવા સેંકડો સરદારને પણ વિના શસ્તે રમતમાત્રમાં મારી નાખશે. માટે મારે એમનું રક્ષણ કરવું જોઈએ. “સરદાર શાંત થાવ, મહારાજ ! શાંત!” એમ બેલતો એ લેખંડી બેડીઓને તેડી ફેંકી દેતે આગળ બન્નેની વચમાં ધસી આવ્યું. મહારાજને વચમાં આવેલા જોઈ સરદારે દૂર ખસી ગયા. મહારાજને જે કે એ વૃદ્ધના તરફ માન ઉત્પન્ન થયું હતું છતાં એના બળની કટી કરવી હતી. “એ વૃદ્ધ! પાછી બેડી તેડી નાખી, ચાલ ઉઠાવ તલવાર, સામે આવ?” સહસ્ત્રાંશુએ પણ તલવાર ખેંચી કાઢી.
બન્ને હરીફ સામે થયા, યુક્તિથી એક બીજાના દાવપેચ ચુકવતા, એક બીજા ઉપર ઘા કરવા લાગ્યા, પણ બને પોત
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૯ )
પોતાના બચાવ કરવા લાગ્યા. અને બળવાન હતા, વીર હતા, મહારથી હતા, ઘેાડીવાર યુદ્ધ થયુ' પણુ કાઇ થાક્યું નહિ. એવું યુદ્ધ જો અન્ય મનુષ્યા સાથે હેાત તા સેકડા રણશય્યા ઉપર સૂતા હાત,
યુદ્ધ પછી બન્ને બહુયુદ્ધ કરવા લાગ્યા. એક ખીજા એક બીજાને નીચે પટકી હરાવવાના પ્રયત્ન કરવા લાગ્યા; પણ કાઇ કાઇનાથી ઉતરે તેમ નહેાતું. એવી રીતે દાવપેચના યુદ્ધમાં પણ વૃદ્ધ આછે ઉતર્યો નહિ. સહસ્રાંશુએ જાણ્યુ કે આ કાઇ વીરપુરૂષ છે; મારા મિત્ર થવાને ચાગ્ય છે, પણ એ વૃદ્ધ છે એજ માત્ર અડચણ છે. તે એકદમ ઉભા થઇ ગયા. વૃદ્ધપુરૂષ ! બસ કર ?”
લડાઈ શાંત થઈ ગઈ. સરદારેય પણ ગુપચુપ પોતાનાં હથીયાર સંભાળતા એક બાજુએ ઉભા રહ્યા.
“વૃદ્ધપુરૂષ ! હું તમને મુકત કર્ છું. તમારા સરદારા સાથે જાઓ, ખુશી થાએ ?’
“પણ હું મારી વસ્તુ મૂકીને કેમ જાઉં ?” વૃદ્ધ મેલ્યા. “ અને તે તમારી વસ્તુ ? ”
""
“પૃથ્વીકુમારી ! ”
“તે તમને મળશે જ, સ્વયંવરમ’ઢપમાં એ તમને જ વશે. ” .
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
જવું કે ન જવું તે વિચાર કરતે વૃદ્ધ છે . ભલે જાઓ, પણ તમારી ઓળખ આપતા જાવ.
“એમ” વૃદ્ધ હ, એણે દાઢી મૂચ્છ ખેંચી કાઢયાં, મેંમાં રહેલી દેવી ગળી કાઢી નાખી. ત્રીસ વર્ષને જુવાન, સુંદરમાં સુંદર ગણતે પુરૂષ પિતાના મૂળ સ્વરૂપમાં પ્રગટ થયે.
સહસ્ત્રાંશુ એને જોઈ ખુશી થયા. “તમે કોણ?' એ શબ્દો જ્યાં પૂછવા જાય છે તેટલામાં તે “અયોધ્યાપતિ અજયરાજાને ય થાવ?” એના સરદારેએ ધોષણા કરી.
શું તમે અજયરાજ?” સહસ્ત્રાંશુ અજયરાજને ભેટી પડ્યો. તમને જોયા નહોતા, તમારું પરાક્રમ મેં સાંભળ્યું હતું કે યુદ્ધ કરવા ઉભા છે ત્યારે તમારી જગતમાં જેડી નથી.” .. “છતાં મને હંફાવે એવી એક વ્યક્તિ જગતમાં હયાત છે અને તે તમે પોતે !”
અને મિત્ર અરસ્પરસભેટી પડ્યા. “તમારા જેવા મિત્ર અને સ્નેહીથી હું બહુ ખુશ થાઉં છું. મારી પૃથુનું નશીબ તે મોટું છે. અજયરાજ વગર આવું પરાક્રમ અન્ય નરનું તો ન જ હોય, મારી શંકા આખરે ખરી પડી.” અને વાતે કરતાં કારાગ્રહની બહાર નિકળ્યા, એમની પછવાડે પેલા સરદાર પણ નિકલ્યા. બને હળીમળી જુદા પડતાં સહમાં
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧ ) જીએ કહ્યું. “મિત્ર ! સ્વયંવરમડપમાં આવા તા આ સ્વરૂપે ન આવશે। જે સ્વરૂપે તમે મારી પૃથુને લલચાવી છે તેજ સ્વરૂપમાં આવજો.. ?
જવામમાં અજયરાજ હસ્યા અને સરદારી સાથે છાત્રણીમાં ચાલ્યા ગયા.
પ્રકરણ ૧૩ મું.
સ્વયંવરમ’ડપમાં.
આજે સ્વયં વરમંડપના દિવસ હતા. અનેક રાજા મહારાજાએ માહીષ્મતીમાં પધાર્યા હતા. દરેક જણ ભાગ્યદેવી અનુકૂળ થાય તે માટે પ્રયત્નો કરી રહ્યા હતા. જેમ જેમ સૂ ચેદિય થતા ગયા તેમ તેમ રાજાઓ અને રાજકુમારે સર્વોત્તમ વસ્ત્રાલ કારી સજી સ્વયંવરમડપમાં આવી ખેતપેાતાની જગ્યાએ બેસવા લાગ્યા. પાતપાતાની ચાગ્યતાને અનુસાર સર્વેની જગ્યાએ મુકરર કરવામાં આવી હતી. તે પ્રમાણે ના કરાએ તેમને પોતપોતાની જગ્યાએ બેસાડ્યા. ધનુષ્ય ખાણુ સહિત સર્વે સશસ્ત્ર હતા. તેમજ જરૂર પડે પોતપાતાનાં સૈન્ય પણ તૈયારંજ હતાં, એમના ગુપ્ત દૂતા પોતપેાતાના મા લેકનું ધ્યાન રાખતા ને જરૂર પડે મદદ કરવા માટે આસપાસ ફરતા જ હતા.
2
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ર ). - થોડા સમયમાં તે બધાય રાજાઓથી સ્વયંવરમંડપ ભરાઈ ગયે, એટલામાં મહારાજા સહસ્ત્રાંશુ પણ આવી પહોંચ્યા. એણે પિતાના સિંહાસન ઉપર જગ્યા લીધી. એને અંગરક્ષકો, એનું સેન્ચ એના સરદારે, સેનાપતિએ સર્વે સજ થઈ ઉભા. હતા. દરેકનાં મન આજનો દિવસ કેવી રીતે પસાર થશે તે માટે ચિંતાતુર હતાં.
સ્વયંવરમંડપ માણસેથી ચિકાર થઈ ગયે હતે. હવે રાજકન્યાની જ માત્ર રાહ જોવાતી હતી. દરેકની નજરો એના આવવાના માર્ગ તરફ લાગી રહેલી હતી, જ્યારે રાજકન્યા આવે ને પિતાના કંઠમાં વરમાળા આપે એવી ભાવના દરેકના મનમાં રમ્યા કરતી હતી.
એટલામાં પેલે વૃદ્ધ કેસે પણ આવી પહે, તે વયંવરમંડપના એક છેડે જગ્યા કરીને ઉભો રહ્યો. બીજી તરફથી રાજબાળા પૃથુકુમારી સ્નાન, સેવા-પૂજા કરી અંગે ચંદન અર્ચન કરી, સર્વાગે આભૂષણેને ધારણ કરી પાલખીમાં બેસીને વાત્રના નાદ સાથે આવતી નજરે પડીને સર્વે રાજાએનું ધ્યાન તે તરફ આકષાયું. એ દશ્ય મનોરંજક હતું, એની સખી સરસ્વતી વરમાળા લઈને પાલખીની આગળ ચાલતી હતી. પાલખીની પાછળ સૌભાગ્યવતી સ્ત્રીઓ મધુરાં ગીત ગાતી હતી. બાળા પૃથુકુમારી પાલખીમાં બેઠેલી ચિંતા ગ્રસ્ત હતી. મંત્રબળથી ખેંચાયલાની માફક તે મંડપમાં શા માટે જતી હતી તેની તેને ગમ પડી નહિ. પેલો વૃદ્ધ તે કારા
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગ્રહમાંથી અદશ્ય થયેલહતે, પોતાનું સર્વસ્વ તે એજ હતું છતાં પોતાને સ્વયંવરમંડપમાં શા માટે જવું? છતાંય મંત્રથી મુગ્ધ થયેલાની માફક બાળા સ્વયંવરમંડપમાં આવી પાલખીમાંથી નીચે ઉતરી. આ બાળાને જોઈ બધા રાજાઓ વિચારમાં પડી ગયા કે–“આ શું ? આ તે લક્ષમી કે સાક્ષાત સરસ્વતી, રંભા કે રતિ, નાગકુમારી કે વિદ્યાધરી, આ બાળા કેણ હશે? આ રાજયબાળાને જોવા માત્રથી આટલે દર આ વવાને પરિશ્રમ સફળ થયે.”
પાલખીમાંથી નીચે ઉતરેલી બાળાએ ચારે તરફ દષ્ટિ ફેરવી. સર્વે રાજાઓ અને રાજકુમારી તરફ એણે નજર કરી. રાજાઓ અને રાજકુમારનો ઠાઠમાઠ, દોરદમામ ઉપર ઝળહળાટ એને આડંબર માત્ર લાગ્યા. “એ બહારના દંભની અંદર શું શું વિષ ભર્યું હશે, એ અલ્પજ્ઞ મનુષ્ય ક્યાંથી જાણે? ઉપરથી સફેદ દેખાતે બગલે અંદરથી કેટલે ભયંકર હોય છે એ તે એના પંજામાં સપડાયેલું માછલું જ સમજી શકે. સાકરની માફક મીઠા મધુરા શબ્દો બોલનારા દુર્જનેની ભયંકરતા એના અનુભવીયે વગર બીજો તે કોણ પારખી શકે? ગરીબ બિચારા, હું આમાંથી કેઈને પણ મારે હાથ આપી શકતી નથી–આપી શકું તેમ નથી. એ મારી આશામાં દિવાના બનેલા હમણુંજ નિરાશ થઈ જશે.”
સર્વે રાજાઓનાં ચરિત્રને જાણનારી એક વૃદ્ધા પ્રતિહારિણી ત્યાં રાજકુમારી પાસે આવી, દરેક રાજાઓને ઓળ
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખાવતી ચાલવા લાગી. “કુમારી! સર્વે રાજાઓ રૂપ, વૈવન અને લક્ષ્મીથી ગર્વિષ્ઠ થયેલા તેને મેળવવાની આશાથી આવ્યા છે. તે એમાંથી તારે લાયક કે એગ્ય પુરૂષને તું શોધી લે?", * “માતા! બધાય રાજાઓ અને રાજકુમારે ઉપરથી તે કેશુડાના ફૂલની માફક રળીયામણા દેખાય છે, પણ અંદરના શુણ દેષ જાણ્યા વગર હું તેમને શું કરું?”
“બાળા ! સાંભળ. જો આ માલવપતિ, જેના તાપથી શત્રુરાજાઓ ત્રાસ પામી ગયા છે. તેમજ સેવકને પણ એ કલ્પવૃક્ષ સમાન વેલ જેમ વૃક્ષને વીંટાય છે તેમ તારી વરમાળ પણ તું એના કંઠમાં આજે પણ કરી?” - “માતા! જે એ એટલો બધો પરાક્રમી હતું તે કેશલપતિ અજયરાજથી કેમ હારી ગયે?”
કન્યાનું વચન સાંભળી વૃદ્ધા આગળ ચાલી. “જે, જેણે પોતાના પરાક્રમથી રાજાઓને નમાવી સિંહને વશ કર્યા છે એવા આ સિંહ સમાન અંગાધિપ સિંહ નરેશને તમે વરે?”
એ સિંહની પાસે તે સિંહણ શોભે. ને હું તે બળ વિનાની અબળા ! મારે ને એને મેળ ન મળે.” વૃદ્ધા ત્યાંથી આગળ ચાલી.
બજે, આ મગધપતિ, જેની કીતિ ભાટ ચારણે રાત દિવસ ગાયા જ કરે છે, જેણે પિતાના અદ્ભૂત વૈભવથી લેકેનાં
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૫ ) ગૃહે પણ ધન ધાન્યથી ભરી રાજગૃહ જેવાં કરેલાં છે; એવી અતુલ્ય સંપદાના સ્વામીને પામી તું સુખી થા?”
એ મારે તાત સમાન પ્રણામ કરવાને ગ્ય છે.” તે પછી પ્રતિહારિણી આગળ ચાલી. “સકલકળાનો નિધાન આ કાશી નરેશ, પંડિતો અને દેવતાઓને વલ્લભ એવી આ રાજાની કીર્તિરૂપી ગંગા વેતવર્ણવાળી થઈને સમુદ્ર પર્યત :હેંચી ગઈ છે. એવા આ રાજાના કંઠમાં તું વરમાળા આરોપ ?”
“આ રાજ દેહે તે કાળો છે છતાં કીર્તિ કેમ ઉજવળ થઈ? કારણ કે જેઓ ઉપરથી કાળાં હોય છે એમનાં હૈયાં પણ એવાં જ કાળાં હોય છે.” ધીમેથી કુંવરીનું આવું વચન સાંભળી દાસી ત્યાંથી આગળ ચાલી.
“જે, આ સૈરાષ્ટ્રને રાજા! જેને ભંડારીની માફક સંપદાઓ હમેશાં સમુદ્ર અર્પણ કરે છે, દુર્ભવ્યને દુઃખે પામવા
ગ્ય શત્રુંજય અને ગિરનાર જેના રાજ્યમાં સ્થિરતા કરીને રહ્યા છે. તું પણ આવા પતિની સાથે સુખે તીર્થોને નમન કર?”
એ સૈરાષ્ટ્રવાસીને નજીકમાં જ સમુદ્રની ભયંકર ગર્જના કાનમાં અથડાતી હોય ત્યાં ઉંઘ જ શેની આવે?”
સર્વે રાજાઓ અને રાજકુમારનું વર્ણન કરતી વૃદ્ધા ઠેઠ છેડા સુધી પહોંચી ગઈ, પણ રાજકુમારી પૃથની નજર કેઈના ઉપર ઠરી નહિ. એ રાજાઓ અને રાજકુમાર વિલખા થયા
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજકુમારીને મેળવવાની એમની આશા ઝાંઝવાના જળની માફક નિષ્ફળ નિવડી. એક બીજાના મેં સામે જેવા લાગ્યા, દાસી પણ મનમાં વિચાર કરવા લાગી. અનેક રાજાઓ અને રાજકુમાર સભામાં પધારેલા હતા છતાં રાજબાળાએ કેઈને પસંદ કર્યો નહિ, ત્યારે એની શું મરજી હશે ?”
બીજી બાજુ પૃથુકુમારી કાંઈ બીજું જ નિહાળતી હતી. પેલે વૃદ્ધ સ્વયંવરમંડપમાં આવેલ છે કે નહિ? તે માટે ચારે કેર એની આંખ ફરતી હતી, એટલામાં એક બાજુએ પછવાડે પેલા વૃદ્ધ ઉપર કુંવરીની નજર પડી. કુંવરી એની તરફ એકી નજરે જોઈ રહી એ તે એજ છે કે બીજે? એને લાગ્યું કે રાત્રીને વિષે પિતાને બચાવનાર એજ વીરપુરૂષ હતું, છતાં એ વૃદ્ધ અને જર્જરિત થઈ ગયેલ ડેસો હતે. જાણે માંડ માંડ શ્વાસ લેતે હેય, બોલતો હોય, વારેવારે ખું છું કરતે હોય તે દેખાવ કરતે તે ઉભે હતે. કુંવરીની નજર પડતાં એ ધીમે ધીમે જગ્યા કરતે આગળ આવ્યું. આ વૃદ્ધને એકી નજરે રાજબાળા નિહાળતી જોઇ પેલી વૃદ્ધા બેલી. “બાળા! જે આ વૃદ્ધ નર ! મૂછ અને દાઢીમાં જેને એક પણ શ્યામ બાલ નથી, અવસ્થાએ કરીને પણ જે મૃત્યુને કાંઠે સુવાની તૈયારી કરી રહ્યો છે અને ચાલવાની કે કમાવાની પણ જેનામાં શક્તિ નથી; વૃદ્ધાવસ્થાને લીધે જેના શરીર ઉપર કરચલીઓ પડી ગઈ છે તેમજ જેને ખું છું ના અવાજે થયા કરે છે એવા આ પુરૂષ ઉપર તને ઉમળકે આવતા હોય તે એને વરમાળા આપી તારે મનગમતું તું લે.”
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
" વૃદ્ધાનાં વચન સાંભળી બાળા પૃથુકુમારીએ તરતજ વરમાળા એ વૃદ્ધના ગળામાં નાંખી દીધી. રાજાઓ અને રાજકુમારે આ બનાવથી ગુસ્સે થયા. “વાહ! સહસ્ત્રાંશુ રાજાએ શું આપણું મશ્કરી કરી! અથવા તે આ અજ્ઞાન બાળાએ આવું નિંદવા લગ્ય કૃત્ય કેમ કર્યું? આ સર્વેમાંથી કેઈના ઉપર એની નજર ન કરી કે આવા બેડોળ વૃદ્ધને વરમાળા આપી પતિ બનાવ્યું, નક્કી આ કેઈ જાદુગર લાગે છે, જેણે પિતાની જાદુઈ વિદ્યાથી કન્યાને મેહમુગ્ધ કરી છે.” સર્વે રાજાઓ અને રાજકુમારે આવેશથી તલવાર ખેંચતા ઉભા થઈ ગયા. - એક રાજાએ આગળ આવી સહસ્ત્રાંશુ મહારાજને કહ્યું,
દેવ! આ તે ગેરવ્યાજબી થાય છે, આ કઈ જાદુગર લાગે છે એણે રાજબાળા ઉપર જાદુ ચલાવેલું છે, તેથી રાજબાળાનું આકર્ષણ થયું છે, પણ આપે રાજબાળાને બચાવવી જોઈએ.” . “હું શું કરું? રાજબાળાને બે દિવસથી હું તે સમજાવી રહ્યો છું, પણ એ માનતી નથી. એણે એને જ પસંદ કર્યો છે, જેવું એનું ભાગ્ય !”
પણું જાણીબુઝીને આવી ભૂલ તમે કરી એ ઠીક ન કહેવાય! આ તે અમારું અપમાન કર્યું કહેવાય, અમે એ વરમાળ એની પાસેથી પડાવી લઈશું.” .
“આ તે સ્વયંવરમંડપ છે. બાળા ગમે તેને પસંદ
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૯ ) કરે તેને માટે કે તમારે માન્ય કરે જ પડે.” સહસ્ત્રાંશુએ ઠંડે કલેજે ઉત્તર આપે.
બેશક, પણ તે રાજકુમાર કે રાજા હવે જોઈએ. આ કઈ કદરૂપે ભિક્ષુકનહિ!”
. “એ તે જેવું છોકરીનું ભાગ્ય !” - “અમે તેમ નહિ થવા દઈએ.”
તે એ લેકેને સમજાવે.” સહસ્ત્રાંશુએ કહ્યું. રાજાઓ પેલા વૃદ્ધ પાસે ધસી આવ્યા, તલવારની અણી બતાવતા અને ડરાવતા બોલ્યા. એ ડોસા! ઘરડી ઘેાડીને લાલ લગામ શી ! મૃત્યુને કિનારે ઉભેલા તને શું પરણવાને ઉમળકે આવે છે કે ? એ વરમાળા કાઢી નાખ?” * “કેમ ભાઈઓ ! રાજકુમારી મને વરી એમાં તમે શામાટે પેટ ફૂટ છે?” પેલા વૃદ્ધે શાંતિથી અને નિર્ભયતાથી કહ્યું.
“એ વરમાળા પાછી કાઢી નાખ, નહિંતર એ જાણજે ” રાજાએ તાડુકયા, ચારેકોરથી એને ઘેરીને મધ્યમાં ઘા.
શત્રુઓની તલવારની અણુઓની મધ્યમાં ઉભેલા વૃદ્ધ એમનું હાસ્ય કરતે બોલ્યા “કેમ ભાઈ ! તમને પરણવાનો એટલે હર્ષ હતે એવો મને ન હોય!” - તે, આ તે રાજદરબાર છે. રાજબાળા સાથે તારે પરણવું છે કેમ?”
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૯ ) “પણ રાજબાળા જાણીબુઝીને મને વરી એમાં મારે શું ઉપાય?”
એ તે ગાંડી–દિવાની થઈ ગઈ છે.” - “ગાંડી કે ડાહી અત્યારે એણે જે કર્યું છે તે તમારે માન્ય કરવું જોઈએ.”
કદિ નહિ, તું છે કેણુ? શું તું રાજા છે?” ' ' હા, હું મારા ઘરને રાજા છું.” વરમાળ કાઢે છે કે નહિ ?” . “એમ? તમારો એજ નિશ્ચય છે.” “હા ” “નહિ કાઢું તે?”
તેતે તું યમપુરીમાં જશે!” એમ.”
રાજકુમારી અને પેલી વૃદ્ધાને એક બાજુએ દૂર કરી દીધી. એ બન્નેને નિર્ભય કર્યા પછી પેલો વૃદ્ધ બોલ્યો.
ભાઈઓ ! હજી પણ કહું છું કે રાજકુમારીના આ કાર્યમાં સહમત થાઓ.”
મારે? મારે?” ચારેકેરથી રાજાઓના અવાર આવ્યા. “એની પાસેથી માળા પડાવી .” બધા એને ઉપર ધસી ગયા.
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૦) પિલા વૃદ્ધ રંગ બદલાયેલો જોઈ ઉગ્ર ગર્જના કરી. હુંશીયાર !”
એ ભયંકર ગર્જનાથી રાજાઓ ત્યાં જ થંભાઈ ગયા, કઈક તલવાર હાથમાંથી પડી ગઈ, કેટલાક પૂજતા બહાદૂરીથી પાછા હઠવા લાગ્યા, કેટલાક ઉપર ધસી આવ્યા. તેમના ઘા ચુકાવતે વૃદ્ધ નવજુવાન દ્ધાની માફક રાજાઓનાં માથાં અફાળવા લાગે, એક જણની તલવાર આંચકી એ તલવારથી શત્રુઓની ખબર લેવા લાગ્યા, પિતાને બચાવ કરતાં એણે ઘણા શત્રુઓને ઘાયલ કર્યા.
રાજાએ પાછા ડગ ભરવા લાગ્યા, લડી શકાય ત્યાંસુધી લડવું પણ આખર ઉપાયે મરવાને પ્રસંગ આવે તે બહાદૂરીથી પાછા હઠી જવું એ નીતિસૂત્ર છે. કઈક રાજાઓને કૃઢ્યા પછી રાજાએ જ્યારે પાછા હઠ્યા ત્યારે એમણે પોતાનું સન્ય સજજ કરવા માંડયું. સહસ્ત્રાંશુએ વચમાં આવીને બને પક્ષેને શાંત ક્ય. “અરે રાજાઓ! તમારી બુદ્ધિ કયાં ચરવા ગઈ છે? જેનું આવું બળ છે તે શું ખરેખર વૃદ્ધ કે ભિક્ષુક હશે !”
“ ત્યારે એ કેણ છે?” રાજાઓ બેલ્યા.
મિત્રહવે તમારૂં મૂળ સ્વરૂપે પ્રગટ કરો? સહસ્ત્રાંશુએ એ વૃદ્ધને કહ્યું. “તમને મૂળ સ્વરૂપમાં જોઈ સર્વ કઈ તમને બરાબર ઓળખી ખુશી થશે.”..
એ વૃદ્ધ તરતજ દાઢી મૂછ કાઢી નાખ્યાં, ને મેંમાંથી
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૧) ગુટિકા કાઢી નાખી. એટલે એક દિવ્ય ધનુર્ધારી નવજુવાન પુરૂષ હાથીઓના ટેળામાં જેમ કેસરી ઉો હેય એમ દરેક રાજાએાએ એને જે. “શું કેશલપતિ મહારાજ અજ્યરાજ !” | સર્વે રાજા મહારાજ અજયરાજને જોઈ ખુશી થયા, ને રાજકુમારી તો વિશેષ કરીને આવ પતિ પામીને ખુશી થઈ.
તે પછી ધામધુમથી અજયરાજ અને પૃથુકુમારીનાં મહેટા મહોત્સવપૂર્વક લગ્ન થઈ ગયાં. દરેક રાજા અને રાજકુમારેએ એ લગ્નમાં ભાગ લીધે. લગ્ન થયા પછી રાજાએ દરેકને યથોચિત સન્માન કરી વિદાય કરી દીધા ને અયોધ્યાપતિ મહારાજ અજયરાજને સન્માન કરી આગ્રહપૂર્વક ચેડા દિવસ રેકી રાખ્યા. મહારાજ અજયરાજે પોતાના સૈન્યને અયોધ્યા તરફ રવાને કર્યું ને માત્ર ઉપયોગ પૂરતાં જ માણસે રાખી લીધાં. રાજાએ તેમને રહેવા માટે વિશાળ મહાલય અર્પણ કર્યો. ઇતિહાસિક, દળદાર પાકાં પુઠાનાં સચિત્ર આ ત્રણે પુસ્તકે વાંચવા જેવા છે. સીલીકમાં નકલ જુજ છે માટે તુરત મંગાવો. ૧ ગુર્જરેશ્વર કુમારપાળ સંચિત્ર પુષ્ટ ૪૫૦
| કિંમત રૂા૪-૦-૦ હતી તેના રૂ ૨૮-૦ ૨ વિમલમંત્રી વિજય પૃષ્ટ ર૨૫ કિ. રૂા૨) હતી તેના રૂા ૧-૮-૦ ૩ ૭-ગિરનારની મહાયાત્રા. પુષ્ટ ૩૫૦, ત્રીશ ચિત્ર, પાકું રેશમી
પુડું કિ. રૂ ૨-૮-૦ હતી તેના રૂ ૧-૧૨-૭ લખો –જેને સસ્તી વાંચનમાળા,.
રાધનપુરી બજાર-ભાવનગર .
.
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણું ૧૪ મું. ભટ્ટજીની મુશીબત.
અજયરાજાએ પાતાનાં માણસા ખપપૂરતાં જ રાખેલાં, તેમાં ભટ્ટજી શિવશંકરને પણ સ્થાન હતુ. શિવશ ંકરને તે ઘણ્ય અયાધ્યા જવાનું મન થયેલું, પણ અજયરાજા અને છેડે એમ કયાં હતું ? મરજી નહિ છતાં ભટ્ટજીને રહેવું પડયું હતું. કેમકે અહીંયાં એને માથે શું શું હજી વિતવાની ખાકી હશે !
પૃથુકુમારી તા પરણીને હવે સુખમાં પડી હતી, પણું સરસ્વતીનું કામ હજી આકી રહ્યું હતું. એણે જાણ્યું કે ભટ્ટજી મહારાજ અજયરાજના ખાસ માણસ હતા; જેથી પોતે પણ ભટ્ટજી સાથે જોડાઇ જાય તેા કામ પાર પડે, પણ એ રસહીનને સમજાવવા કેવી રીતે ?
સરસ્વતીએ પૃથુ પાસે આવી આ સંબંધી બધી વાત તેને સમજાવી અને ભટ્ટજીને સમજાવવામાં પોતે મદદ કરવા સમજાવ્યું; બન્ને જણે એ સંબંધી કઇંક મસલત કરી.
મધ્યાહ્ન સમય વહી ગયા છે, સકાઇ પોતપાતાના કાર્યોંમાં મશગુલ છે, કોઇ શાંતિને ખાળે ઝુલે છે. મહારાજ અજયરાજા મધ્યાહ્ન સમયના ભાજનકાર્ય થી પરવારી આરામમાં પાઢેલા હતા. પોતાના નિવાસસ્થાનમાં ભટ્ટજીને ચેન નહિ પડવાથી તે ઉઠ્યો, ઉદ્યાનની શાસા જોઇ ચિત્તને પ્રસન્ન
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૩). કરતે તે ભટ્ટજી બાગમાં લટાર મારવા નિકળે. ઠેઠ બગીચાને ખુણે એક છેડેવિશ્રામ લેવાને તે જરાક બેઠો. એના મનમાં કંઈ કંઈ વિચાર ઘુમતા હતા. રખેને કંઈ બલા વળગી પડે તે વળી પંચાત ઉભી થશે, એને વિચાર આવ્યું. “દુનિયાના લેકે ખરેખરા મુખ છે. શા માટે તેઓ પરણતા હશે? પરણવામાં તેમને શું સુખ લાગતું હશે? આ અમારા મહારાજનેય પણ ઘેલછા વળગી છે, એક ઉપર બીજી સ્ત્રી કરતા જ જાય છે. કેણ જાણે કે તેઓ કેટલી સ્ત્રીઓ કરશે! માણસને એક સ્ત્રી હોય છે તે પુરૂષને જંપવા દેતી નથી, રાત, દિવસ એની પેઠે લાગી પુરૂષને હેરાન કરી નાખે છે. અરે હજી તે મેં પેલીને દાદ આપી નથી તેય કેવી એ મારી પેઠે વળગી છે; ડાકણની માફક જીવ લીધે જ એ છોડે. બિચારા, પુરૂષને એનાથી થોડી હેરાન ગતિ છે! છતાં પણ પુરૂષ કેણ જાણે કેમ પરણવાને આતુર થતા હશે? ન પરણવામાં કેવું સુખ છે. આધિ, વ્યાધિ, ઉપાધિ ન તે કેઈ છે, ન તે જરાય કેઈની તાબેદારી છે. મનફાવે ત્યારે ચાલ્યા ને મન ગમે ત્યારે આવ્યા, ભૂખ લાગે ત્યારે મનને ગમે તે કરીને ખાઈ લેવું નફિકરા, મસ્તાન થઈને રહેવું.વિધિએ સ્ત્રીઓ ન સરછ હોત તે જગતમાં પુરૂષને કેટલે માર્ગ સરળ થાત-પુરૂષે માથેથી ઘણે ભાર હલકે થઈ જાત. પરણવું એટલે તે સંસારના ખાડામાં પડવું–બંધનમાં પડવું. 1ભટ્ટજી વિચાર કરતા હતા, પોતે પરણ્યા નહિ હોવાથી મનમાં મલકાતા હતા. એટલામાં એ વિચારોમાં ભંગાણ
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦૪)
પડયુ. સરસ્વતી ચારેક સીપાહી આને લઇ આવી પહોંચી. માણુસના અવાજ સાંભળી ભટ્ટજી ચાંકયા. પેાતાની પાછળ પડેલી છેકરી અને સીપાહીઓને જોઇ ચમક્યા. ત્યાંથી પલાયન કરવા માંડયું. ભટ્ટજીને પલાયન કરતા જોઇ સરસ્વતીએ પેલા સિપાહીઓને કહ્યું “ પકડા, આ નાશી જતા ચારને.” સીપાહીએ એની પાછળ પડ્યા. ભટ્ટજી મુડીઓવાળીને ભાગ્યા. અમરાણ કરી મૂકી.
આખરે નાશી જતા ભટ્ટજીને સીપાહીઓએ પકડી લીધા, અને એના હાથ માંધ્યા. “ કેમ, ચારી કરતાં સારી લાગી હતી . ખરૂને ?” સરસ્વતીએ અડાવ્યું. “ આળખીને મને, તે રાતના પેલા વડના ઝાડ તળેથી મારી વસ્તુ ચારીને નાશી ગયા છેાને ? ,,
“ મે' ચારી કરી! તદ્દન જુદું, હઠહડતું જીદું.” ચતુભુજ થયેલા ભટ્ટજીએ બચાવ કર્યો.
“ જુઠ્ઠું' ! એના તા હજી ઇન્સાફ થશે, સમજ્યા ? ”
66
99
‘હું કાંઇ તારા ગુન્હેગાર નથી.
“એ તેા ઇન્સાફ થશે ત્યારે એની ખખર પડશે, સીપાડીએ! લઇ ચાલેા આ ચારને અજયરાજા પાસે.” સરસ્વતીએ સીપાહીઓને હુકમ કર્યાં.
સીપાહીએ ભટ્ટજીને પકડી ત્યાં ખેંચી લાવ્યા, ભટ્ટજીની ખુમાણુમથી મહારાજ પણ જાગી ગયા હતા તે તૈયાર થઈને બેઠા હતા. પૃથુકુમારી પણ એમની પાસે બેઠી હતી.
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦૫ )
પૃથ્વીએ બધી વાત મહારાજને સમજાવી હતી આજે ઇન્સાફ કરવાને આતુર થઇ રહ્યા હતા. ઇન્સાફ કરવાને મને ગંભિરતા ધારણ કરીને સરસ્વતી કેટ્ટીને લઇને મહારાજની સમક્ષ આવી પહોંચી. મહારાજ ! ક્યા ! ોઢ ! આપના માણસા ધેાળે દિવસે અમારા ઘરમાં ધાડ પાડે ને આપ ઇન્સાફ ન કરો, અમને ન્યાય આપે ! ઇન્સાફ આપે। ? ” સરસ્વતીએ ફર્યોદ કરી. સરસ્વતીના કહેવાથી સીપાહીએ ત્યાંથી પસાર થઇ ગયા. • કેમ ભટ્ટજી ! આ માઇની શું ક્યાંક છે? મારા ખાસ માણસ થઈને તમે આવુ... કામકરા છે ? ” મહારાજ અજયરાજે શટ્ટજીને કહ્યું.
,,
(6
મહારાજ ! હું બીનગુન્હેગાર છું.” “ તેા આ ખાઈ ખાટી ર્યાદ કરે છે ? ”
પણ
તેથી તે આ રમણીય બેઠાં હતાં.
“ હા ! તદ્ન ખાટી ? ”
""
“ કેમ ખાઈ ! આ ભટ્ટજી શું કહે છે ? “ એ તદ્દન ખાટુ ખેલે છે. ” સરસ્વતી મેલી. “ તારી શું ક્યાંક છે ખાઈ ? ” રાજાએ કહ્યું.
,,
“કેમ, પેલા વડ નીચેની વાત કહી દઉં ?” ભટ્ટજીને ડારા
અતાવતી સરસ્વતી ખેતી. “ મહારાજ ! રાતના એ વડલાની નીચે મને એકલી મારીને........કેમ કહી દઉં ? ”
te
૧. “ એમ આવુ કામ કરે છે ભટ્ટજી ! કેમ,
·
""
બ્લ્યુ કર્યુ ? ?
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૬) આણે મને ફેસલાવી.”
અરરરર જુલમની વાત?” હસવું ખાળી રાખતાં ગંભીર મેં કરી રાજા બોલ્યા. . ફેસલાવી એટલું જ નહિ પણ લલચાવી.” સરસ્વતી બોલી.
એહ.એને તે ત્યારે સખ્ત શિક્ષા કરવી પડે.” રાજા બોલ્યા.
તમારા ભટ્ટજી આવા કામણગારા છે, એમને હું તે બહુ સારા માનતી હતી.” પૃથ્વીદેવી ભટ્ટજીને સકંજામાં લેતાં બોલ્યા “મહારાજ ! આપને માણસ છે એમ ધારી એને જાતે ન કરશે. એવી શિક્ષા કરજો કે જીદગી પર્યત યાદ કરે.”
હું તે નહેાતે ધારતે કે શિવશંકર તું આ હશે! હને વળી ક્યારનો સ્વાદ લાગે? તું તે સ્ત્રીઓથી ડરતે હતે ને આ હિમ્મત ક્યાંથી આવી?”
“મહારાજ ! હું તે આમાંથી કંઈ પણ જાણતા નથી. આ બધું તર્કટ છે. મને ફસાવવાને એક મહાભયંકર પ્રપંચ છે.” છે આ બાળાને ફસાવી પાછે ઉપરથી બચાવ કરે છે? તને સપડાવવાની એ બાળાને શી જરૂર?” રાજાએ કહ્યું,
જરૂર વગર તે કઈ આમ કરતું હશે કે?”.. મહારાજની આગળ તે ગુન્હો કબુલ કરે, ઈન્સા
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭) ફની અદાલતમાં તે તમારે કબુલ કરવું જોઈએ, સમજ્યા. લલચાવીને પણ તમે મને જવા દીધી હતી તે હું પણ મહારાજ પાસે ફર્યાદ ન કરત પણ સરસ્વતી આગળ બેલતાં અટકી પડી.
પણું -શું બેલ, ઝટ બેલ, એટલે હું એને ઈન્સાફ કરી નાખું.” રાજાએ કહ્યું. "
“મહારાજ ! કહેતાં મને શરમ આવે છે. મને એકલી ધારીને તમારા ભટ્ટજીએ મને સપડાવી.”
“જુલમ ! જુલમ! મહારાજ!તમારા ભટ્ટજીને તો?” પૃથ્વીદેવી બેલી. “મહારાજ! એને જન્મકેદની શિક્ષા કરે.”
બસ એમજ થવું જોઈએ, એને ગુન્હ સાબીત થયે છે–પૂરવાર થયે છે.”
મહારાજ ! ક્ષમા કરે! ક્ષમા કરો!” ભદજીએ પ્રાર્થના કરવા માંડી.
આવા ગુન્હા કરીને છટકી જવા માગે છે, હરામખેર !” રાજાએ કહ્યું. “તને શિક્ષા કરવાનું કામ હું આ બાળાને જપું છું. બાળા! કહે, તું જ એને શિક્ષા કર !”
“કેમ ભટ્ટજી! મારી શિક્ષા સહન કરવાને હવે તૈયાર થઈ જાવ.” મહારાજ તરફ ફરીને બેલી “મહારાજ ! એને જન્મ પર્યત મારે કેદી બનાવી છે. મારા પિતાના કેદખાનામાં રિશજ રહે.” . .
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૮) બાળા ! એને બરાબર કેદમાં રાખજે, ભાગી ન જાય એની કાળજી રાખજે.” રાજાએ મર્મમાં કહ્યું.
એક વખત આપ મારે હવાલે કરે, પછી એ છે ને હું છું, ભટ્ટજી ! મહારાજે કહ્યું કે, મારા સપાટામાંથી નાસવાની કેશીષ કરશે તે યાદ રાખજે.”
ભટ્ટજી! જાઓ તમારે ગુહે સાબીત થયેલ છે, એટલે લાચાર, હું તમને આ બાળાને હવાલે કરૂં છું.” મહારાજા અજયરાજાએ ભટ્ટજીને હાથ પકડી સરસ્વતીના હાથમાં મૂકી બંનેને હાથેવાળો મેળવી આપે અને આશિષ આપી. “બાળા ! લે આ તારો કેદી !”
સરસ્વતી ! આ તારે ચેર, તારી નજરકેદમાંથી જરા પણ બહાર ન જવા દેતી.” પૃથુદેવી ભટ્ટજી તરફ ફરીને બોલી “ખબરદાર ભટ્ટજી. સરસ્વતીની રજા સિવાય કેદખાનામાંથી બહાર નિકળ્યા છે તે?”
ત્યારે શું અમને બેને પરણાવી દીધાં?” ભટ્ટજી બોલ્યા ને બધા હસી પડ્યા.
“તે તે આ સરસ્વતી તમને સમજાવશે, સરસ્વતી ! લઈ જા તારા કેદીને?”
સરસ્વતી હસતે મેં એ કેદીને હાથ પકડી ભટ્ટજીને ખેંચતી ત્યાંથી પસાર થઈ ગઈ.
ત્યારે શું આમ પરાણેય જગતમાં પરણાતું હશે!” ભટ્ટજી ગરીબ ગાય જેવા થઈ ગયા. ગરીબ બિચારા ભટ્ટજી!
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦૯ )
મહારાજની સત્તામાંથી ભટ્ટજી સરસ્વતીની સત્તામાં ગયા, સરસ્વતીએ થાડા દિવસમાં અને એવા તા માહાંધ બનાવી દીધા કે એજ ભટ્ટજી પાછળથી સરસ્વતીના સ્વત: કેદી અની ગયા. સરસ્વતી એ કેદમાંથી જરા બહાર હવાખાવા માકલે, પણ એ બંધનમાંથી એમને બહાર જવું જરાય ગમતું નહિ.
=>
'*
પ્રકરણ ૧૫ મું
અયાધ્યામાં.
મહારાજ અજયરાજાને માહિષ્મતી નગરીમાં કેટલાક દિવસેા પસાર થઇ ગયા. સુખમાં મનુષ્યને જતા સમયનું ભાન રહેતુ નથી. જો કે દુ:ખમાં અને સુખમાં બન્નેમાં મનુષ્યેાના કાળ તા પસાર થાય છે, પણ દુ:ખમાં એક ક્ષણ તેા યુગ સમાન ત્યારે સુખમાં લાંખા કાળ પણ ક્ષણમાત્ર જેવા લાગે છે. સમય સાથે માણસના ભાગ્યની પણ બલિહારી છે. પુણ્યવત પુરૂષને જગતમાં કઇ વસ્તુ અનુકૂળ થતી નથી ! હજારા યાજન દૂર પડેલી વસ્તુઓ પણ પુણ્યથી ખેંચાઇ પાસે આવે છે. માણસે પૂર્વભવમાં કરેલું શુભાશુભ કમ અવશ્ય લાગવવુ પડે છે, જેમ પાપાથી દુ:ખ, દુ:ખનાં સાધના-અનેક રાગા ઉત્પન્ન થાય છે તેમ જગતમાં માણુસને પુણ્યથી લક્ષ્મી, ભાગસામગ્રી મળે છે, મનને અનુકૂળ સગવડતા થઇ શકે છે, હજારા રાજા
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦) મહારાજાઓમાં પૃથકમારી એ એડળ વૃદ્ધને જ વરી, એ અજયરાજાની ભાગ્યલક્ષમી અનુકૂળ નહિ તે બીજું શું ? :
પુણ્ય હોય તે માણસને ઈચ્છા ન હોય છતાં ભેગે મળે છે. કારણ કે ઈચ્છા હોય કે ન હોય પણું પુણ્ય પિતાને સ્વભાવ પ્રગટ કર્યા વગર રહેતું નથી. અન્યથા તે ગમે તેટલી ઈચ્છા કરે, એને માટે પ્રયાસ કરે, અનેક કાવાદાવા કરી પ્રપંચ કરે; છતાં કોઈ પણ ભાગ્ય વગર મળતું નથી. કારણકે ઈચ્છાએ પણ ત્યારે જ સફળ થાય કે પુણ્ય કરેલું હોય, ભાગ્ય જાગતું હોય તે પુણ્યવંત પ્રાણીને જ્યાં ત્યાં અનિ. છાએ પણ ભેગોની જ પ્રાપ્તિ થાય છે. નહિતર સરસ્વતી જેવી ગુણવતી, સુંદર બાળા ભટ્ટજીના ઉપર ફિદા થાત જ નહિ. ભટ્ટજીની અનિચ્છા છતાં સરસ્વતી એની પાછળ લાગત જ નહિ, પણ પૂર્વના રૂણાનુબંધ કેવી રીતે ફરી શકે? ભલેને ભટ્ટજીની ઈચ્છા નહિ પણ ભટ્ટજીનું પુણ્ય જાગતું જ બેઠેલું હતું, તે સરસ્વતીને ખેંચી રહ્યું હતું. એ પુણ્યથી આકર્ષાયેલી સરસ્વતી ભટ્ટજીને કેમ જતા કરે? એની મરજી થઈ, સ્ત્રીએના હૃદયમાં જે વાત ઉતરી એ તે સ્ત્રીને કરે જ છુટકો.
કેશલરાજે પિતાને વતન જવાને સહસ્ત્રાંશુની રજા માગી. સહસ્ત્રાંશુએ અહીંયાં રહેવાને આગ્રહ કર્યો, પણ અજયરાજે ઘણું ઘણું દલીલે અને કારણે બતાવવાથી છેવટે રાજાએ રજા આપી. રાજાએ પોતાની બહેનને વળાવવાની તૈયારી કરી. દાયજામાં આપવું ઘટે તેટલું દાસ-દાસી, નેકર-ચાકર,
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
. (૧૧) વગેરે આપ્યું. ધન, ધાન્ય, હાથી, ઘોડા વગેરે અખુટ કલિ આપી પૃથને વળાવી. છેલ્લાં છેલ્લાં નણંદ ભેજાઈએ મળી ભેટીને હર્ષનાં આંસુ પાડ્યાં, લીલાવતીએ નણંદને અનેક પ્રકારે શિખામણ આપી. બધાં નગરીની બહાર આવ્યાં. બને મિત્રોએ પણ મળી–ભેટી લીધું. કંઈક હર્ષ અને શાકની છાયા છવાઈ છે. ત્યાં દૂર વૃક્ષ નીચે કાઉસ્સગ્ગ મુદ્રામાં રહેલા એક મુનિ ઉપર સહસ્ત્રાંશુની નજર પડી. “કેશલરાજ ! જુઓ, પેલા વૃક્ષ નીચે મુનિ ઉભા છે, આપણે એમને વંદના કરીને પાવન થઈએ, ધર્મના બે શબ્દો શ્રવણ કરીએ.”
સહસ્ત્રાંશુના કથનને અજયરાજે અનુમોદન આપ્યું. અને જણા એ વૃક્ષ નીચે આવીને મુનિને નમ્યા-વંદન કર્યું, તેમની પછવાડે સ્ત્રીવર્ગ તેમજ પરિવારવર્ગ પણ આવીને મુનિને વંદન કરવા લાગ્યા. અવસર જાણ મુનિએ કાર્યોત્સર્ગ પાર્યો અને ધર્મોપદેશ દેવા શરૂ કર્યો. “રાજન્ ! તમને ધર્મલાભ થાઓ ! ધર્મ, અર્થ, કામ અને મોક્ષ એ ચાર પુરૂષાર્થ કહેવાય છે. સંસારી મનુષ્ય મેક્ષ શી વસ્તુ છે એને . તે સમજતો પણ નથી; તેમજ અર્થ અને કામમાં રક્ત થયેલાને ધર્મ કરવાની ફુરસદે નથી. ધર્મથી બાકીના ત્રણે પુરૂષાર્થ સિદ્ધ થાય છે. એવા ધર્મની અવગણના કરીને માણસ અર્થ અને કામમાં રત રહેતએને સુખ ક્યાંથી મળે? કારણ કે અર્થ અને કામ એ પણ ધર્મનું જ ફળ છે, છતાં જે ધર્મ ન કરવામાં આવે તે પ્રાણું ગમે તેટલા પ્રયત્નો કરે, કાવાદાવા કરે છતાંય અર્થ અને કામની સિદ્ધિ થતી નથી. જગતમાં
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨) આજે તમે જે બળ, ઐશ્વર્ય, શક્તિ, વૈભવ પામ્યા છે એ બંધુય પૂર્વે કરેલા ધર્મનું ફળ છે. ધર્મ વગર જે અર્થ અને કામ વિનાપ્રયાસે મળી શકતાં હોય તે જગતમાં કઈ દુખી, દરિદ્રી કે હતભાગ્ય હેત જ નહિ. માટે જ ખાત્રી થાય છે કે જગતમાં પ્રાણુઓને સુખ આપનારી કઈ પણ વસ્તુ હોય તે એક ધર્મ જ છે. - સાધુધ અને શ્રાવકધર્મ એ બે પ્રકારને ધર્મ અને શ્વરએ કહેલ છે, અપ સત્વધારી પ્રાણીઓ સાધુધર્મ આરાધવાને અસમર્થ હેવાથી યથાશક્તિ શ્રાવકધર્મનું જ આરાધન કરે છે, પણ પરાક્રમી તે સાધુધર્મને આરાધી સ્વલ્પ સમયમાં પિતાની આત્મસિદ્ધિ કરી લે છે. એ સાધુધર્મ સંસારને ત્યાગ કર્યા સિવાય મળી શક્તા નથી ને સંસારમાં જ્યાં સુધી મોહબંધન હોય ત્યાંલગી તેને ત્યાગ કરી શકાતું નથી. પુગલ ઉપરથી લાલસા ઓછી થઈ જાય છે ત્યારે જ મોહનું જોર નરમ પડે છે. પુદગલે એટલે સ્ત્રી પુત્રાદિક ઉપરથી, લક્ષમી ઉપરથી સત્તા વૈભવ ઉપરથી એવા બાહા આત્માના સંબંધમાં આવેલા પદાર્થો ઉપરથી મમતા ઓછી થાય છે ત્યારે જ એની લેલુપતા ઘટે છે ને ત્યાગભાવના તરફ પ્રીતિ થાય છે. એ પ્રીતિ જેમ જેમ દઢ થતી જાય છે ત્યારે જ એક દિવસ તે સંસારનાં મેહબંધને તેડવા સમર્થ થાય છે. ધન્ય છે એવા આત્માઓને !
આત્માનું સત્ય વાસ્તવિક સ્થાનક તો મેક્ષનગર છે ત્યાં
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩) ન જાય ત્યાં લગી તે કેઈપણ સ્થળે સ્થિરવાસ કરી શકતો નથી. દેવતા, મનુષ્ય, નારકી અને તિર્યંચ એ ચારે ગતિમાં જન્મ– મરણ કર્યા કરે છે. એ નિકળે છે નિગેદમાંથી તે મે પહોંચે ત્યાં સુધી એને જરાય શાંતિ મળતી નથી. મોક્ષે જાય ત્યારે જ તે અનંતસુખને ધણી થાય છે. અનંતકાળ પર્યત ત્યાં રહેવા છતાં પાછા આવવાપણું નથી. એ સત્યસુખનું વર્ણન કરવાની કેઈ મનુષ્યપ્રાણીની શક્તિ નથીએ તે એના અનુભવી જ જાણી શકે. ખુદ તીર્થકર ભગવંતે પણ એને અનુભવ કરતા આપણને કહી રહ્યા છે કે-ભાઈઓ! સંસારના બાઢાસુખેને ત્યાગ કરી મોક્ષના શાશ્વત સુખને અનુભવ એકવખત , કે એમાં કેવું અનુપમ સુખ રહેલું છે. આપણે પણ જ્યાં સુધી એ સુખ ન લઈએ ત્યાં સુધી શાંતિ નથી-આરામ નથી એમ નક્કી સમજજો. એ મોક્ષસુખની ઇચ્છા પણ મોટા ભાગ્ય વગર થતી નથી.” | મુનિવરના ઉપદેશનું શ્રવણ કરતા એ બને નર૫તિઓ અંજલિ જોડતાં બોલ્યા. “ભગવદ્ ! અત્યારે તે અમે દીક્ષા લેવાને અશક્ત છીએ, પણ ભવિષ્યમાં અમે ઈચ્છીએ છીએ કે અમને દીક્ષા લેવાનું મન થાય, એવા અમારા પુણ્ય
દય જાગે. ”
અસ્તુ! જેવી તમારી મરજી, પણ ત્યાગમાર્ગ તરફ 'પ્રીતિ રાખજે.” મુનિવરે કહ્યું.
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧૪). ભગવદ્ ! આ ભવમાં મારે દીક્ષા લેવી એવી મને બધા આપે?” સહસ્ત્રાંશુએ કહ્યું. મુનિવરે સહસ્ત્રાંશુને પ્રત્યાખ્યાન કરાવવા માંડયું એટલે વચમાં અજયરાજાએ કહ્યું. “ભગવદ્ ! જ્યારે એ મારા મિત્ર દીક્ષા ગ્રહણ કરશે ત્યારે હું પણ તરતજ ગ્રહણ કરીશ. માટે મને પણ પચ્ચખાણ કરાવે કે એમની પછવાડે મારે પણ દીક્ષા ગ્રહણ કરવી.”
મુનિવરે બન્નેને પચ્ચખાણ કરાવ્યાં, તે પછી બને મિત્રે મળી–ભેટી જુદા પડ્યાં. સહસ્ત્રાંશુ અને તેમનો પરિવાર અજયરાજ દેખાયા ત્યાં સુધી થોભે, પછી તેઓ નગરમાં આવ્યા અને અજયરાજા પૃથ્વીદેવી સાથે અયોધ્યામાં આવ્યા.
કેશલરાજને રાજપરિવારે અને પ્રધાનેએ મોટા મહત્સવપૂર્વક નગરપ્રવેશ કરાવ્યું. આઠ દિવસ સુધી અને ધ્યામાં માટે મહત્સવ થયે, એ મહોત્સવ પણ પૂરો થયો. નવી વાતે જુની થઈ ગઈ. દિવસ ઉપર દિવસે વ્યતિત થવા લાગ્યા : મહારાજ અજયરાજ રાજાને અંત:પુરમાં કેટલીય રાણીઓ થઈ. ત્યારપછી દિવિજય કરવા નિકળેલા એ રાજાએ ઘણાય રાજાઓને યુદ્ધમાં જીતી લીધા. જે રાજાઓએ એમને સત્કાર કર્યો તેમની ઉપર પ્રસન્ન થઈ એમનું ભેટશું સ્વિકારી ત્યાંથી આગળ ચાલ્યા. જેઓ સામે થઈ બળ બતાવવાને આવ્યા તેમને યુદ્ધમાં જીતીને વશ ક્ય. અજયરાજાએ દિગ વિજય કરી સમુદ્ર પર્યત પિતાની કીર્તિ પ્રસરાવી.
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧૫). અયોધ્યામાં સુખે સમાધે રાજ કરતાં મહારાજ અનરશ્યને કંઈ વર્ષો પાણીના પ્રવાહની માફક પસાર થયાં, એમની સાથે શિવશંકર અને સરસ્વતીનું ગાડું પણ જેસપૂર્વક સંસા૨ના પ્રવાહમાં ધસ્ય જતું. એમને સંસાર પણ ઘણું સુખ અને રેજના નવા નવા વિનદે, પ્રેમકલથી ભરેલ પસાર થતો હતો. ઘડીમાં એક બીજા કજીઓ કરતાં, રીસાતાં અને મનાતાં; છતાં એમના ગાડામાં પણ પ્રેમ અને વિદેનું જ વાતાવરણ હતું. સંસારીને એમનું દષ્ટાંત અનુકરણીય હતું.
અજયરાજાને પૃથ્વીદેવી સાથે સંસારસુખ જોગવતાં કેટલાંક વર્ષો વહી ગયાં, ત્યારે એમના પ્રેમનું સાક્ષાત્ ફળ કેમ ન હોય એવે એક પુત્ર તેમને થયે, એ પુત્રનું તેમણે અનંતરથ નામ પાડયું. બીજના ચંદ્રની માફક વૃદ્ધિ પામતે અનંતરથ પણ વર્ષોના વહેવા સાથે યૌવનને આંગણે ઉભે રહ્યો, ભણી ગણી પુરૂષની બોંતેરે કળામાં પ્રવીણ થઈ સ્ત્રીઓ-અમદાઓના મનને હરણ કરનાર .
અજયરાજાએ અનેક રાજકન્યાઓ સાથે એનું પાણિગ્રહણ કરાવ્યું. અનેક રાજબાળાઓને વલ્લભ થયેલા એ. રાજકુમારે યુવરાજપદ પ્રાપ્ત કરી ભેગોમાં પિતાને કાળ વ્યતિત કરવા માંડ્યો. પંચંદ્રિયના વિષયમાં રક્ત રહેલા એ યુવરાજને જતા એવા સમયની પણ કયાંથી ખબર પડે ? - પ્રાણુઓને પ્રારબ્ધ યાને પૂર્વ સંચિત કર્મ સારું હોય છે તે સંસારમાં એમને સુખ ઉપર સુખ આવે છે જ્યાં જાય
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬) ત્યાં ભેગીને ભેગો જ મળે છે. જંગલમાં જાય કે અરણ્યના ભયંકર વાસમાં જાય પણ એના પુણ્યથી ત્યાં પણ એને મંગળ જ થાય છે, ત્યારે પુણ્યરહિત છને ઘરના ખુણામાં રહ્યાં થક પણ આપદાઓ શું નથી ઘેરી લેતી?
પ્રકરણ ૧૬ મું.
ભવિતવ્યતા. સંસારમાં સદાકાળ કોઈને સુખ મળતું નથી, હરહંમેશાં કોઈને દુઃખ રહેતું નથી. રથના ચક્રની માફક એક પછી એક આવે જ છે. તેમાંય ઉત્તમજનેને કે પ્રસંગે દુઃખ આવે છે. તદ્ભવ મેક્ષે જનારા રામ જેવાને પણ ઉગતી યુવાનીમાં વનમાં પિતાના ભાઈ અને પત્ની સાથે વાસ કરવો પડ્યો. પાંડેને પણ વનવાસનાં સંકટ ભેગવવાં પડ્યાં. જેથી જગ. તમાં પ્રાણીઓને એકાંતે સુખ નથી મળતું કિંવા એકાંતે દુઃખ નથી હોતું. કદાચ અપક્ષાએ માની લઈએ તે દેવતાએને પોતાની જીંદગીમાં નિરંતર સુખ છે ત્યારે નારકીઓને પિતાની નિમાં નિરંતર દુ:ખ છે, પણ મનુષ્ય જેવા ઉત્તમ ભવમાં સુખ અને દુઃખ બને આવે છે. કેઈને પ્રથમ સુખ આવે તે પાછળથી દુઃખ આવે છે તે કેઈને પ્રથમ દુઃખ હોય તે પાછળથી સુખ આવે છે. કેઈનાં જીવન
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧૭) પહેલાં તે કેઈનાં પછી દુઃખી જ હોય છે, પણ આત્યંત સુખી મનુષ્યજીવન તે કવચિત જ જોવાય છે. દુઃખ અનેક પ્રકારે આવે છે. ચાહે તો વૈભવને ક્ષય થઈ જાય, સ્ત્રી મરી જાય અથવા તે દુરાચારી થાય, શરીરે રેગોત્પત્તિ થાય, શરીર સાથે લેણદેણ સારી ન રહેવાથી કંઈને કંઈ શરીર અસ્વસ્થ રહ્યા કરે. અનેક પ્રકારે પાપ પિતાને સ્વભાવ પ્રગટ કરે છે. ગમે તેવા મહાન નરની પણ તે ભયંકર વિષમ સ્થિતિ કરે છે.
સંસારના વૈભવોમાં, ભેગોમાં અનરણ્ય રાજા પિતાને કાળ સુખમાં વ્યતિત કરતા હતા, પણ એ સુખ એમનું લાંબા સમય ટકી રહ્યું નહિ. ભવિષ્યમાં અનિષ્ટનું સૂચન કરનારાં નિમિત્તે એમને વારંવાર થવા લાગ્યાં, ખરાબ સ્વપને આવવા લાગ્યાં; છતાં એ સમર્થ પુરૂષે એની પરવા કરી નહિ. સુખમાં જે રાચી જતા નથી, ને દુઃખમાં દિલગીર થતા નથી એવા સમર્થ પુરૂષે ગમે તેવી સ્થિતિમાં પણ મધ્યસ્થભાવ ધારણ કરે છે.
ખરાબ સ્વપ્ન અને અનિષ્ટ નિમિત્તોથી અજયરાજાને એટલું તે લાગ્યું કે “નક્કી કાંઈક ભવિષ્યમાં આપત્તિ આવવાની છે છતાં શી આપત્તિ આવવાની છે એ જાણવાનું જ્ઞાન તે મનુષ્ય શક્તિની બહારની વાત છે. મનુષ્યવ્યવહારના અનુભવી જ્યોતિષીઓ કે નજુમીઓ પણ એટલું કહી શકે કે કંઈક અનિષ્ટ થશે, આફત આવશે, છતાં ભવિષ્યના પડદામાં રહેલી વસ્તુ કોઈ નિરાળી જ હોય છે.
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧૮) અજયરાજાને પણ હવે દુષ્કર્મને ઉદય આવી પહોંચે હતે, એની સ્થિતિ પરિપકવ થયેલી હતી, હવે તો તે સ્થંભી જાય એમ હતું. કેમકે ભવાંતરના કરેલાં શુભાશુભકર્મોની
જ્યારે પરિપકવ સ્થિતિ થાય છે, ત્યારે સહજ નિમિત્ત પામીને પણ ઉદય આવે છે. અજયરાજાને પણ ભવિતવ્યતા વેગે એવાં નિમિત્તે મળ્યાં, એ બાહ્યનિમિત્તને વેગે અજયરાજાને કોઈ રોગ ઉત્પન્ન થયે, ધનવંતરી સમા વૈદ્યો એના સેવકે હતા, અનેક પ્રકારના રોગોને નાશ કરનારી કિંમતી ઔષધિઓ એના ભંડારમાં હાજર હતી. રાત દિવસ સેવા કરનારા સેવકે એને હિસાબ નહોતે, એવી સગવડે છતાં અનુકૂળતા છતાં એ વૈદ્યોના અનેક ભિન્ન ભિન્ન ઉપચારે છતાં એક રેગમાંથી બીજે રેગ ને બીજામાંથી ત્રીજે રેગ ઉત્પન્ન થવા લાગે. મનુષ્ય પ્રયત્નો કંઈ કરે છે ત્યારે વિધિ જુદું જ કરી બતાવે છે.
વૈદ્યોએ અનેક પ્રકારના ગ્રંથનાં પાનાં ફેરવવા માંડ્યા, અનેક પ્રકારની રાજાની ચિકિત્સા કરવા માંડી, નવી નવી દવાઓ બનાવવા માંડી, લાખોના ખર્ચે એ ધનવંતરીઓ દવા તૈયાર કરી મહારાજને આપવા લાગ્યા, રાતદિવસ એમની સેવામાં હાજર રહી તન, મન અને ધનથી મહારાજની સેવા કાળજીપૂર્વક કરવા લાગ્યા. છતાંય એ દવાઓ ભવિતવ્યતા ચોગે કંઈ પણ ગુણ કરનારી થઈ નહિ. ખાંસી, કફ, પીડા,
વર, શરીર દુખવું વગેરે રે એક પછી એક વધતા જતા હતા. એ દવા જાણે રોગને જન્મ કરનારી જન થઈ પડતી
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧૯) હોય એમ અજયરાજાને અનુક્રમે એકને સાત વ્યાધિઓ ઉત્પન્ન થઈ.
જગતમાં એક જ વ્યાધિ માત્ર પ્રાણુઓને ઉત્પન્ન થઈ હોય છે તે તેથી જીવને કેટલી હેરાનગતિ ભોગવવી પડે છે ? એ વ્યાધિથી આકુળવ્યાકુળ થઈ જાય છે, એને નાશ કરવા માટે–એ પીડામાંથી મુક્ત થવા માટે અનેક પ્રકારની દવાઓ, કિંમતીમાં કિંમતી ઔષધોનું પણ સેવન કરીને વ્યાધિને નાશ કરવાને તે તનતોડ મહેનત કરે છે. જ્યારે એક માત્ર વ્યાધિથી પણ પ્રાણી વિહ્વળ થઈ જાય છે તો પછી એકને સાત વ્યાધિ જેના શરીરમાં ઉત્પન્ન થઈ પીડા કરી રહ્યા હોય એની પીડાની બીજાને શું ખબર પડે? પ્રસૂતાની પીડા વધ્યા તે ન જ સમજી શકે. એ અસહ્યા વ્યાધિઓની પીડાઓને પણ સમર્થ અજયરાજા શાંતિપૂર્વક સહન કરવા લાગ્યા. પૂર્વના કોઈ દુષ્કર્મને જ એ મર્મ છે એમ ચિંતવવા લાગ્યા. “એકને સાતે મને કાં વળગ્યા, બીજાને નહિ. આટલી બધી વિશાળ પૃથ્વી પડી છે છતાં મારે શરીરે જ કાં પ્રગટ થયા, પણ હું માનું છું કે પૂર્વે એમને મેં જ આમંત્ર્યા હતા, સ્વતંત્રપણે એ વ્યાધિઓને ઉત્પન્ન કરનારે હું જ હતું, ગમે તે ભવમાં પણ મેં કંઈક અનિષ્ટ પ્રસંગને આચરી આમને પોષ્યા છેઉપાર્જન કર્યો છે અને એ કરેલું શુભાશુભકર્મ ગમે ત્યારે પણ પિતાના કર્તાને તે ગમે તે ભાવમાં હોય છતાં શોધી કાઢે છે. સ્થિતિ પરિપાક થઈ કે ઝટ ઉદય આવ્યા વગર રહેતું નથી. તે પછી એમાં અન્યને શું દેષ?
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧ર૦) વે બિચારા અનેક પ્રકારે દવા કરી રહ્યા છે, મારા માટે પિતાના જાન પણ કુરબાન કરે એવા છે છતાં મારે રોગ નાશ પામવાને બદલે વધતે જ જાય છે. ત્યારે મને લાગે છે કે પૂર્વભવનું મારું અરિષ્ટ કઈ બળવાન છે. ઉદય આવેલું એ કર્મ મારે ભેગવ્યા વગર હવે છુટકે થવાનું નથી, શાંતિથી કે અશાંતિથી પણ જોગવવું તે પડશે જ, સમજુ અને તત્વને ચિંતવનારા વિવેક મનુષ્ય નરભવનાં દુઃખ જ્યારે સમભાવ, શાંતિપૂર્વક સહન કરે છે ત્યારે અલ્પણ મૂખજને ધમપછાડા કરતા હાય, હાય પિકારતા પણ ભગવે છે તે ખરા જ; છતાં શાંતિથી સહન કરનારે ફરીને નવીન પાપબંધન કરતું નથી, પેલે એક પાપના વિપાકને ભોગવતાં બીજા અનેક પાપને બંધ કરે છે–ભવની પરંપરા વધારે છે. એમાં ખોટું તે નથી જ !”
પિતાના કે પૂર્વના દુષ્કર્મને વિપાક સમજીને અજયરાજા સમ્યક પ્રકારે એ વ્યાધિઓને સહન કરવા લાગે. વૈો બિચારા દવા કરી કરીને થાક્યા, એમ એક પછી એક નવી દવાઓ કરી અજમાયસ કરી, પણ એથી મહારાજના શરીરે કાંઈ ફરક પડ્યો નહિ. સ્વજન કુટુંબવર્ગ આ અસાધ્ય રેગોથી નિરંતર ચિંતાતુર રહેવા લાગે, કયે ઉપાય મહારાજ વ્યાધિમુક્ત થાય, અને ફરીને એકવાર નવપલ્લવ જીવન પ્રાપ્ત કરે એ માટે અનેક પ્રકારે કલ્પના કરવામાં આવતી. વૈદ્ય પણ અનેક પ્રકારના વિચાર કરતા, પણ એ કેઈના વિચારે સફળ થયા નહિ. સ્થિતિ એવી ભયંકર હતી કે
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧ ) એમને દુ:ખે દુ:ખી થવું, ખની શકે તેટલી તેમની સેવાત્રાકરી કરવી એ સિવાય ત્રીજો કાઇ રસ્તા જણ્યો નહિ.
પેલા શિવશ ંકર ભટ્ટજી–મહારાજના ખાસ માણસ, તે પણુ મહારાજની સેવા કરવા લાગ્યા, મહારાજને સારૂં કરવા માટે અનેક ઉપાયા ચિ ંતવવા લાગ્યા, અણુ જ્યારે એકે ઉપાય જોયા નહિ, ત્યારે બધા પડિતાને, શાસ્ત્ર જાણુનારા બ્રાહ્મણાને ભેગા કર્યો, મહારાજની આગળ એ બધાને એલાવ્યા. મહારાજના રાગની ચિકિત્સા સંબધી પડિતાને કહ્યું, “ મહાશય ! રાગોની ચિકિત્સા માટે શાસ્ત્રમાં છુ ઉપાયા ચેાજ્યા છે તે કહા ?”
cr
પ્રધાનાને, સ્નેહી સંબંધીજનેાને પણ ખેલાવવામાં માવ્યા હતા. પંડિતાએ રાજાના ભયંકર રોગ જોઇ મનમાં નિ ય કર્યાં, અરસ્પરસ વિચારોની આપલે કરી એક પંડિત આલ્યા. “ મહારાજના આ રાગ અતિભયંકર છે, એકસાને સાત રાગે એકસામટા ઉત્પન્ન થયેલા છે, કાંઇ પણ ઐષધ આ વ્યાધિ ઉપર કામ કરી શકતુ નથી. વિપરીત ભવિતવ્યતાને ચેગે આષધે તે એક પછી એક રાગૈાને વધારવાનું કામ ક્યુ છે. એમ જણાયું છે. હવે તેા કોઇ દૈવીશક્તિ અજમાવવામાં આવે તે જ કામ થાય.
""
,,
“કેવા પ્રકારની દૈવિક શક્તિનું આરાધન કરવાથી મહારાજના રાગાની શાંતિ થાય વારૂ ? ” પ્રધાનાએ પૂછ્યું રાગા મહારાજને થયા હતા છતાં દુ:ખ બધાને થતુ હતુ.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨) - “કૃતિઓમાં કહેલી વિધિપૂર્વક મહારાજ યજ્ઞ કરાવે તે આ રેગ શાંત થાય, અથવા તે સૂર્યનું આરાધન કરે કે મંત્રશકિતથી અશ્વનીકુમારને બેલવવામાં આવે તે તે વ્યાધિ દૂર કરે” પંડિત મહાશયે અભિપ્રાય આપે.
“એનાથી વ્યાધિને નાશ થાય એમ તમને લાગતું હોય તે જરૂર એ ઉપાય આપણે કરીએ. સારામાં સારે ઉપાય જોઈને તમે કહે કે મહારાજને જલદી આરામ થાય.” પ્રધાને પૂછયું.
સચિવજી ! પ્રથમ અશ્વનીકુમારનું આરાધન કરે, મહારાજ ભકિતથી પ્રસન્ન કરી તેમને બોલાવે તે જરૂર કાર્ય સિદ્ધ થાય.”
મહારાજ તે વ્યાધિગ્રસ્ત છે. દેવતાને બોલાવવાનું કામ મહારાજ કેવી રીતે કરી શકે ?”
યથાશક્તિ મહારાજ પિતે જ પ્રયત્ન કરે તે કાર્ય સિદ્ધ થાય.”
છતાં તમારે યથાશક્તિ મહારાજને મદદ કરવી જોઈએ. મંત્ર, તંત્ર, હેમ, હવન આદિ અનુષ્ઠાનથી તમારે દેવતાઓનું આકર્ષણ કરવું જોઈએ અને મહારાજ પણ યથાશક્તિ ધ્યાન કરી અશ્વનીકુમારનું આકર્ષણ કરશે.” પ્રધાને કહ્યું.
બહુ જ સારી વાત, આપ મૂઆ વગર સ્વર્ગે જવાતું
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨૩) નથી. હું પોતે પણ હજી શક્તિસંપન્ન છું. આપણે બધાય અશ્વનીકુમારને આરાધવાને માટે બેસીયે. અખંડ તપ, જપ અને ભક્તિથી પ્રસન્ન કરીયે, એમ તમારું કહેવું છે, પણ પૂર્વકૃત કર્મને ક્ષય વગર કરેલું કર્મ નાશ પામતું નથી. આપણે મહેનત કરશું; છતાંય જે કર્મ જ્યાં સુધી ભેગવવાનું હશે તે તે મિસ્યા થવાનું નથી, શામાટે આપણે સ્વાર્થની ખાતર દેવતાઓને નકામે પરિશ્રમ આપે?”
મહારાજભાગ્ય ઉપર આધાર રાખી બેસી રહેવાનું નથી. એક પછી એક પ્રયત્ન શામાટેન કરવા? દેવિક પ્રયત્ન પણ કરી તે જેવા, દેવતાઓ શક્તિમાન હોય છે. ઈચ્છિત આપવાને તે સમર્થ છે.”
તે છતાં એવા પ્રયત્નો કરવાની મારી મરજી તે નથી જ.” રાજાએ કહ્યું.
ભલે આપની મરજી ન હોય પણ અમારા માટે આપે એટલું કરવું પડશે જ. પ્રસંગે પિતાની મરજી નહિ હોવા છતાં સેવકેને રાજી રાખવાની ખાતર પણ સ્વામીએ કરવું જોઈએ.” પ્રધાન વગેરે સ્નેહી અને સંબંધી જેનેએ આગ્રહ કર્યો.
ચારે તરફથી આગ્રહ થવાથી મહારાજ અનરણ્ય મૈન સ્વીકાર્યું.
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૭ મું.
અજયરાજા, એ અયોધ્યાનું અપરના વિનિતા વિનિતા એ રૂષભદેવ ભગવાનની રાજ્યધાની, બાર જોજન લાંબી પહેલી વિનિતાને રૂષભદેવને માટે ઇંદ્રની આજ્ઞાથી કુબેરે વસાવેલી, એના સિંહાસન ઉપર ઈક્વાકુવંશમાં રૂષભદેવ, ભરત મહારાજ વિગેરે રાજાઓ થયા, ભરત મહારાજ ચક્રવત્તી હતા. ભરત પછી એમના પુત્ર સૂર્યયશ ગાદી ઉપર આવ્યા, તેમનાથી સૂર્યવંશ ચા. અધ્યાની ગાદીએ સૂર્યવંશી અનેક રાજાઓ થઈ ગયા જેમાંથી કેટલાક મેક્ષે ગયા ને કેટલાક સ્વર્ગમાં ગયા. રૂષભદેવ પછી અનુક્રમે વશમાં તીર્થકર મુનિસુવ્રતસ્વામી રાજગૃહનગરમાં થયા, એમણે દીક્ષા લઈ તીર્થ પ્રવર્તાવ્યું. તે વખતે અયોધ્યાની ગાદી ઉપર સૂર્યવંશી વિજય રાજા રાજ્ય કરતે હતે. વિજયરાજાને હેમચુલા રાણથી વજીબાહુ અને પુરંદર એ બે પુત્ર થયા. નાગપુરના ઇભવાહન રાજાની ચુંડામણ રાણીથી મનોરમા નામે એક પુત્રી થઈ તે સ્વયંવરમંડપમાં વજબાહુ સાથે રહિણી જેમ ચંદ્રને પરણે તેમ પરણું. ' વજીબાહમનોરમાને લઈને પિતાના નગર તરફ ચાલ્યા, ઉદયસુંદર નામે એને સાળ પણ એની સાથે હતા, માર્ગમાં ગુણસાગર નામે મુનિને જોઈ વજાબાહુ એમને નમન-વંદન
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨૫) કરવા ગયે, સાળાએ મશ્કરીમાં કહ્યું “શું દીક્ષા લેવા જાઓ છે? દીક્ષા લે તે વિલંબ કરતા નહિ, હું તમને સહાય કરીશ.”
મશ્કરીમાં કથેલાં સાળાનાં વચનને વજાબાહુએ સત્ય કરી બતાવ્યાં ને ગુણસુંદર પાસે દીક્ષા ગ્રહણ કરી. હજી તે મંગલસૂત્ર પણ હાથથી છુટ્યાં નહોતાં, એવા વજીબાપુએ મોર ઉપરથી ઉતરે તેમ વાહન ઉપરથી ઉતરી ચારિત્ર ગ્રહણ કર્યું. એની પછવાડે મનેરમા, ઉદયસુંદર અને બીજા પચ્ચીશ રાજકુમારએ દીક્ષા લીધી. આ દીક્ષાના સમાચાર અધ્યા પહોંચી ગયા. રાજા વિજયને વૈરાગ્ય આવ્યું. “ધન્ય છે. એ બાલક છતાં ઉત્તમ છે ને હું વૃદ્ધ થયે છતાં ઉત્તમ નથી.” પિતાના પુરંદર નામે નાના પુત્રને રાજ્યગાદી ઉપર બેસારી નિવણમોક્ષ નામના મુનિ પાસે વિજયરાજાએ દીક્ષા ગ્રહણ કરી. પુરંદર ને પૃથિવીદેવી રાણથી ઉત્પન્ન થયેલ કીર્તિધરને રાજ્ય સેપી પુરંદરે ક્ષેમકરમુનિ પાસે દીક્ષા ગ્રહણ કરી. કિસિંધરને સહદેવી નામે પત્ની હતી. રાજાને દીક્ષા લેવાની ઈચ્છા થઈ, પણ પ્રધાનોએ નિષેધ કર્યો ને કહ્યું કે “આપને પુત્ર ન થાય ત્યાં સુધી વ્રત લેવું સારું નથી. એમ કરવાથી પૃથ્વી અનાથ થઈ જશે માટે પુત્ર થાય ત્યાં સુધી રાહ જુઓ. મંત્રીઓના આગ્રહથી કીર્તિધર રાજા અનિચ્છાએ પણ ગૃહવાસમાં રહ્યો. અનુક્રમે સહદેવીથી સુશલ નામે પુત્ર થયે. એ બાળપુત્રને રાજ્ય ઉપર બેસાડી રાજાએ દીક્ષા ગ્રહણ કરી
એકદા વિહાર કરતા કીર્તિધરમુનિ અયોધ્યામાં આવ્યા,
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬) રાજમહેલ આગળથી પસાર થતાં સહદેવીએ જેયા, એમને જેવાથી રખેને મારા પુત્ર દીક્ષા ગ્રહણ કરે આશયથી મુનિને નગર બહાર કઢાવ્યા, સુકોશલ રાજાને ખબર પડતાં અનિષ્ટનું કારણ આ રાજ્ય છે તેમ સમજી પિતા-મુનિ પાસે જઈ વ્રત ગ્રહણ કર્યું. મુકેશલ ને ચિત્રમાલા સ્ત્રીથી ઉત્પન થયેલા હિરણ્યગર્ભને અયોધ્યાની ગાદી મળી.
પતિ ગયેલા હતા ને પુત્ર પણ દીક્ષા ગ્રહણ કરી જેથી ખેદ પામતી સહદેવી ધર્મરહિતપણે આધ્યાન કરતી મરણ પામીને કઈ પર્વતની કંદરામાં વાઘણ થઈ. - પૂર્વના વૈરને સંભારનારી એ વાઘણે પેલા મુનિરૂપ પિતા પુત્રને મરણાંત ઉપસર્ગ કર્યો. એ અને કર્મને ક્ષય કરીને કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી શિવલક્ષ્મીને વર્યા. પુત્રને ફાડી ખાતાં વાઘણને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન થયું. એના ગે પૂર્વને ભવ જાણે પિતાના પતિ પુત્રને નાશ કરવાથી એને અતિ પશ્ચાત્તાપ થયે, એ પશ્ચાત્તાપને લીધે અનશન સ્વીકારી ત્યાંથી કાળ કરી આઠમા દેવલેકે ગઈ.
| હિરણ્યગર્ભને મૃગાવતી રાણીથી નઘુષ નામે પુત્ર થયે. નથુષને રાજ્ય ઉપર બેસાડી ત્રીજીવયે હિરણ્યગર્ભે વિમલમુનિની પાસે દીક્ષા ગ્રહણ કરી. નઘુષને સિંહિકા નામે પત્ની હતી. એક સમયે નઘુષ રાજા ઉત્તરપથના રાજાઓને જીતવાને ગયે ત્યારે દક્ષિણપથના રાજાએ એને રાજ્યની બહાર ગયેલે જાણી એનું રાજ્ય લઈ લેવાને ચડી આવ્યા. જેથી સિંહિકા પુરૂષને
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
. (૧૨૭) સ્વાંગ ધારણ કરી સૈન્ય લઈ એમની સામે ગઈ અને યુદ્ધમાં એમને જીતીને નસાડી મૂક્યા.
વિજયલક્ષમી વરી ઉત્તરપથના રાજાઓને જીતી નહુષ ઘેર-અયોધ્યામાં આવ્યું ત્યારે પિતાની પત્નીના પરાક્રમનું વર્ણન સાંભળ્યું જેથી વિચાર કરવા લાગ્યો કે-“મારા જેવા પરાક્રમીને આવું કાર્ય દુષ્કર છે તે પછી મારી પત્નીએ કેવી રીતે કર્યું હશે? માટે જરૂર એનામાં કંઈ દેષ હો જોઈએ.” એમ વિચારી રાજાએ સિંહિકાને તજી દીધી.
એકદા નઘુષ રાજાને દાહજવર ઉત્પન્ન થયે, સેંકડો ઉપચારે કરતાંય જ્યારે શાંત થયે નહિ તે સમયે સિંહિકા ત્યાં આવી જળ લઈ સંકલ્પ કરતી બેલી. “હે સ્વામી! તમારા સિવાય બીજા કેઈપણ પુરૂષને મેં કયારે પણ ઈચ્છા ન હોય તો આ જળસિંચનથી તમારો જવર અત્યારે જ નાશ પામી જાઓ.” એમ કહી એ જળથી રાજાના શરીરને અભિષેક કર્યો. તત્કાળ તે વરમુક્ત થઈ ગયે, સિંહિકાની પવિત્રતાથી કરીને તે સ્વામીને વલ્લભ થઈ. એને સૈદાસ નામે પુત્ર થયો સોદાસને રાજ્ય ઉપર બેસાડી નઘુષે દીક્ષા ગ્રહણ કરી. - દાસ માંસાહારી થયે, જેથી મંત્રીઓએ એના પુત્ર સિંહરથને ગાદીએ બેસાડી સોદાસને પદભ્રષ્ટ કર્યો. નરમાંસ ભક્ષણ કરતો સદાસ પૃથ્વી પર ઘણે કાળ ભટક્ય, પણ ભવિતવ્યતા ગે તે જૈનમુનિના સમાગમમાં આવતાં પરમ શ્રાવકે થ, અને મહાપુર નગરને રાજા થયે, અયોધ્યાની ગાદી
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
- (૧૨૮). ઉપર આવેલા સિંહરથ અને સોદાસને યુદ્ધ થયું. લડાઈમાં સોદાસે સિંહરથ રાજાને જીતી લઈ પકડી લીધે ને પિતાનું રાજ્ય પણ પિતાના પુત્ર સિંહરથને અર્પણ કરી સોદાસે કુળપરંપરાના નિયમને અનુસરી દીક્ષા ગ્રહણ કરી. - સિંહરથ રાજાને બ્રહ્મરથ પુત્ર થયે. તે પછી અનુક્રમે ચતુર્મુખ, હેમરથ, શતરથ, ઉદયપૃથુ, વારિરથ, ઈન્દુરથ, આદિત્યરથ, માંધાતા, વીરસેન, પ્રતિમન્યુ, પદ્મબંધુ, રવિન્યુ વસંતતિલક, કુબેરદત્ત, કુંથુ, શરભા કિરદ, સિંહદશન, હિશુકશિપુ, પુજસ્થળ, કાકુસ્થળ અને રઘુ વગેરે અનેક રાજાઓ એક પછી એક ગાદી ઉપર આવ્યા ને ગયા. એ સર્વે રાજાઓએ દીક્ષા ગ્રહણ કરેલી, મુનિસુવ્રતસ્વામીના શાસનમાં તેમાંથી કેટલાક ક્ષે ગયા અને કેટલાક સ્થળે ગયા. રઘુરાજા મહાપરાક્રમી હતે. યુદ્ધમાં એણે સર્વે રાજાઓને જીતીને પિતાની આજ્ઞા કબુલ કરાવી હતી. શત્રુઓને તાપ ઉત્પન્ન કરનાર એ રાજાએ ત્રિખંડ ધરતીના રાજા પાસે પિતાની આણ મનાવી હતી. સંસારસુખ ભોગવતાં રઘુરાજને અનરણ્ય નામે પુત્ર થયા. પુત્ર યૌવનવયમાં આવતાં જ અનેક રાજકન્યાઓ સાથે પાણિગ્રહણ કરાવી અયોધ્યાને રાજમુકુટ એને અર્પણ કરી દીક્ષા ગ્રહણ કરી.
નાની ઉમ્મરમાંથી અનરણ્ય વિશાળ રાજ્યને માલેક થયે. એની બાળકતાને લાભ લઈ કેટલાક એના સામંત રાજાઓ એની આજ્ઞા અણમાનતા સ્વતંત્ર થયાપણ અનરણ્ય
ભોગવતાં રર
કન્ય
થયો. પુત્ર વન
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨ ) રાજાએ પિતાની આજ્ઞાને નહિ માનનારા રાજાઓ સાથે યુદ્ધ કરી પાતાની આજ્ઞા અખંડિત કરી, રાજ્યને નિષ્કટક કર્યું. બાળક છતાં પણ સિંહનું બચ્ચું હજારે હાથીઓની મધ્યમાં ઉભું છતાં ડરતું નથી તે પ્રત્યક્ષ સિદ્ધ કરી બતાવ્યું. અનરણ્ય રાજા મહાપરાક્રમી અને શત્રુઓમાં અખંડવિયવંત હોવાથી તેમજ કેઈનાથી જીતી શકાય એવો ન હોવાથી એનું અજય એવું બીજું નામ પડયું. એ રાજા જે પરાક્રમી હતું તે જ અથીજનોને અર્થને દેનારે હતો; અનાથ બેલી, રંકનું રક્ષણ કરનાર જગતનું રક્ષણ કરવામાં સમર્થ હતો. શરણાંગતે એ રાજાનું શરણ પામીને ઈચ્છિત મેળવતા હતા.
દુષ્ટકર્મના બંધ કેઈને પણ છોડતા નથી. વસુદેવ, ચક્રવત્તી કે તીર્થકર સરખા અતુલી બળવંત પુરૂષને પણ કર્મનાં બંધનો સહન કરવાં પડે છે તે પછી અજયરાજા પણ કર્મની અચળ સત્તાથી કેમ વિમુખ રહે ? જે જગતની ઉપર સર્વોપરિ સત્તા ચલાવે છે, એવાની ઉપર પણ કર્મરાજા પિતાની અચળ સત્તા ચલાવે છે. એના પાશમાં સપડાયેલ સંસારી પ્રાણું એની શિક્ષા મુંગે મુંગે સહન ન કરે તે બીજું શું કરે ?
જરૂર વાંચજો. કચ્છ ગિરનારની મહાયાત્રા શેઠ નગીનદાસ ભાઇએ કાઢેલ મહાન સંધના અપુર્વ ઇતિહાસનું આ પુસ્તક દરેક કુટુંબમાં લેવું જોઈએ. પૃથ ૩૫૦-૩૦ ચિત્રો પાકું રેશમી પુર્હ છતાં કિ. રૂા. ૧–૧૨–૦..
-જૈન સસ્તી વાંચનમાળા, રાધનપુરીબજાર,ભાવનગર.
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૮ મું.
મનુષ્ય પ્રયત્ન અશ્વનીકુમારદેવના આહાહન માટે બ્રાહ્મણ પંડિત પ્રતિદિવસ રાજમહેલની એક વિશાળ પવિત્ર જગ્યામાં નાહી ધોઈ પવિત્ર થઈ કૃતિઓ અને છ ના મંત્રનું સ્મરણ કરતા હોમહવનથી અનુષ્ઠાન કરવા લાગ્યા. રાજા અનરણ્ય પણ પવિત્ર જગ્યાએ બેસી સંબંધીજનોના આગ્રહને માન આપી અશ્વનીકુમારની ઉપાસના કરવા લાગે. હંમેશાં બ્રહ્મચર્યને ધારણ કરતે, નિરાહારપણે એક ચિત્તથી તે દેવનું ધ્યાન કરવા લાગે. રસગવશાત્ સમર્થ પ્રાણીઓને પણ એહિક સુખની લાલસાની ખાતર ધાર્મિક ક્રિયાઓને એમાં જવી પડે છે, ભવિતવ્યતા બળવાન છે. જે ધાર્મિક ક્રિયા, વ્રત, જપ, અને તપ મેક્ષને આપનારા હોય છે તે ક્રિયાઓ વડે પ્રાણી એહિ સુખની આશા રાખતે આલોકનું સુખ મેળવી એટલાથી જ આનંદ માને છે, એથી કાંઈ ધાર્મિક ક્રિયાનું મહત્વ ઓછું થતું નથી. ક્રિયાઓ તે એની એ જ હોય છે, પણ ફળ તે પ્રાણીઓની મનોવૃત્તિ પ્રમાણે જ મળે છે. સાત ભવે મેસે જાય એવી કષ્ટક્રિયા કરનારા તામલી તાપસને માત્ર ઈશાનેંદ્રની પદવી મળી. બાર બાર વર્ષ પર્યત છઠ્ઠ છઠ્ઠની તપસ્યા કરનાર અને પારણે પણ માત્ર નિરાહાર અન્નનું પ્રાશન કરનાર પૂર્ણ
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૧ ) તાપસને-એ સ્વર્ગસુખના પિપાસુને ચમરેંદ્રની જ બદ્ધિ મળી; છતાંય ક્રિયાઓનું મહત્વ ન્યૂન તે કહેવાય જ કેમ?
ઐહિકમુખના લાલચુને તે આલેકનું સુખ આપે છે ને પારલૈકિક સુખની અભિલાષાવાળાને પરલેક સંબંધી સુખ મળે છે. એજ ક્રિયાઓ સમજણપૂર્વક શાસ્ત્રોમાં કહેલી વિધિપૂર્વક અતિચ્છાપણે જે કરવામાં આવે તે ખચિત મોક્ષની આપનારી અમૃતકિયાઓ થાય છે, પણ સંસારસુખના અનાદિકાળના અભ્યાસી અને પુગલના જ વિષયમાં આનંદ માન. નારા પ્રાણુઓ જ્યાં સુધી એ સુખો ઉપરથી વિરક્તભાવ પામતા નથી ત્યાં સુધી એ અમૃતફળને આપનારી ધાર્મિક વ્રત, જપ આદિ ક્રિયાઓ પણ પ્રાણીઓની મનોવૃત્તિ પ્રમાણે ફલિતાર્થ થાય છે.
અનરણ્યરાજાને અશ્વિનીકુમારનું આરાધન કરતાં કેટલાક સમય પસાર થઈ ગયો. એક દિવસ રાત્રીને સમયે મધ્યરાત્રીને સમય થયો હતો, જગતું બધું શાંતિને ખોળે હતું, કૃતિઓનાં મંત્રવડે અશ્વિનીકુમારનું પ્રતિદિવસ હોમહવનથી આકર્ષણ કરનારા મંત્રશાસ્ત્રીઓ પણ અત્યારે આરામમાં હતા તે સમયે પણ રોગોની અનેક પ્રકારની પીડાઓ છતાં શાંતિથી સહન કરનાર અનરણ્યરાજા ધ્યાનમાં એકચિત્તવાળા બેઠેલ હતે. અશ્વનીકુમારનું આરાધન કરતાં આજે કેટલાએક માસ વહી ગયા હતા, શાસ્ત્રમાં કહેલી શુદ્ધ વિધિવિધાનવડે ક્રિયાઓ કરવામાં આવતી હતી, છતાં હજી સુધી અશ્વનીકુમારનાં
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧ર)
દર્શન થયાં હતાં. જ્યાં સુધી એનું પરિણામ ન જણાય ત્યાં સુધી અશ્વનીકુમારના આહ્વાહન માટે એ ક્રિયાઓ કરવી એ તેમના નિશ્ચય હતા.
મધ્યરાત્રીએ એવા અનેક વિચાર કરતે રાજા અશ્વનીકુમારના ધ્યાનમાં નિમગ્ન હતા તેવામાં અકસ્માત્ તેજના ગળામાંથી કઈ દિવ્યપુરૂષ પ્રગટ થાય એવી રીતે અનરણ્ય રાજાની આગળ અશ્વનીકુમાર પ્રગટ થયો. ધ્યાનમાં એકાગ્ર ચિત્તવાળા અનરણ્યરાજાએ અકસ્માત્ પ્રકાશ અને એમાંથી પ્રગટ થયેલ દિવ્યપુરૂષ જોઈ એને નમન કરી એની સ્તુતિ કરી. “રાજન્ ! શા માટે મને યાદ કર્યો?”
. “આપ ધનવંતરી વૈદ્યથી પણ અધિક છે, આપનું આરાધના કરીને મૃત્યુને કાંઠે આવેલા પ્રાણીઓ પણ રેગમુક્ત થઈ નવજીવન પામે છે અને એવા જ ખાસ કારણથી મેં પણ આપને યાદ કર્યો છે.” અનરણ્યરાજાએ અશ્વનીકુમારની સ્તુતિ કરતા કહ્યું.
“અને તે કારણ?”
“અમે રાત દિવસ જેને માટે પ્રયત્ન કરી રહ્યા છીએ. તેજ અશ્વનીકુમાર આપ શ્રીમાન પોતે જ ?” રાજાએ કહ્યું.
હા, અશ્વિનીકુમાર હું પોતે જ છું.”
દેવ! આજ ઘણા દિવસથી આ રોગોથી હું પીડાઉં છું. જગતમાં જેટલી દવાઓ, ઉપચારે છે એ સર્વ ઉપચારે કરવા માટે મેં બાકી રાખી નથી. કુશળમાં કુશળ મારા વૈદ્ય
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૩) ધનવંતરી સમા જગતના બીજા ધનવંતરી છે. એમના અનેક ઉપચારે કરવા છતાં મારા રોગે શાંત થતા નથી. એ બધીય અમૂલ્ય દવાએ આજે મને તે ઉલટી રેગોને વધારે કરનારી થઈ છે. આ પ્રાણહારક રેગે જ્યારે કેઈ પણ ઉપાયે દૂર ન જ થઈ શક્યા. ત્યારેજ આખરના ઉપાય તરીકે આપને યાદ કર્યા છે.” અનરણ્યરાજાએ પણ ખાસ કારણ જણાવ્યું.
અનરણ્યરાજાનું વચન સાંભળી અશ્વિનીકુમાર વિચારમાં પડ્યો. ખચિત આ રાજાને રેગ અસાધ્ય છે.” પોતાનાથી દૂર થઈ શકે એમ છે કે નહિ એ સંબંધી પૂરતે વિચાર કર્યો. એણે જાણ્યું કે એ રેગ દૂર કરે એ પિતાની શક્તિબહારની વાત હતી.
કેમ આપ શું વિચારમાં પડ્યા?” રાજાએ પિતાની વાત યાદ કરાવી.
રાજન ! કામ કરાવવાની તમારી ઈચ્છા છે તે કામ કરવાને હું અશક્ત છું.”
અશ્વિનીકુમારનું વચન સાંભળીને રાજા ચમક. “શું ક આપે?”
“તમારે રોગ હું નહીં નિવારી શકું.”
કારણ?” - “તમારે હજી ભાગ્યમાં એ રોગે ભેગવવાના છે. ભાગ્યે લખાયેલું દૂર કરવાને દેવતાઓની પણ તાકાત નથી.”
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૪) અશ્વનીકુમારનું વચન સાંભળી રાજા ઠગાર જેવો થઈ ગયે. “દેવતાઓ તે સર્વશકિતમાન હોય છે!”
છતાં પણ ભાયીભાવ આગળ તે લાચાર છે.” - “કઈ પણ ઉપાય?” - “નહિ, તમારા દુષ્કર્મને ઉદય વજલેપ છે. એ ભેગવ્યા વગર છુટકે નથી; જે બનવાનું હોય છે તે અવશ્ય બને છે, તેને ટાળવાને મનુષ્યપ્રયત્ન તે શું પણ દેવપ્રયત્નો પણ શક્તિમાન નથી. ”
ત્યારે શું આ રોગ દૂર કરવાને કઈ પણ શક્તિમાન નથી? કેઈપણ કાળે દૂર થઈ શકે તેમ પણ નથી?”
“ હાલમાં તે નહિ, રાજન્ ! હજી ઘણાકાળ તમારે આ દુષ્કર્મ ભોગવવાનું છે.”
ઘણા કાળથી હું ભેગવું છું, છતાં હજી ઘણો કાળ ભેગવવાનું છે. અસ્તુ જેવી ભવિતવ્યતા!”
એ બધાંય પૂર્વનાં દુષ્કર્મ છે. કર્મોની અચળ સત્તા તમે ક્યાં નથી જાણતા? દેવતાઓ સર્વશક્તિમાન હોય છે, છતાં એ કર્મોની સત્તા એમની ઉપર પણ અચળ હોય છે. કર્મોની શક્તિને ફેરવવાની મનુષ્યપ્રયત્નમાં તાકાત હતી કે દેવતાઓ શક્તિમાન હતા તે સોળહજાર દેવતાઓ જેના સેવક છે એવો આઠમે સુભૂમ ચક્રવર્તી પિતાની સર્વ સામગ્રી સહિત લવણસમુદ્રમાં ગરક થાત નહિ, પણ જે બનવાનું તે દૂર કરવાને દેવતાઓ પણ લાચાર છે.”
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૫) બેશક આપનું કથન સત્ય છે. ભવિતવ્યતા બળવાન છે.” રાજાએ કહ્યું,
બીજું કાંઈ કાર્ય હોય તે કહો.”
અનરણ્યરાજાએ મસ્તક ધુણાવી ના પાડી. “આપનું દર્શન થયું એ આપને માટે ઉપકાર ! કેમકે મનુષ્યોને દેવતાનું દર્શન પુણ્યના યોગે જ થઈ શકે છે.”
દેવદર્શન દુર્લભ છે, છતાં તમારું આ રેગોને દૂર કરવાનું કામ કરવાને અશક્ત છું તેથી લાચાર છું.” તરતજ અશ્વનીકુમાર અદશ્ય થઈ ગયે.
પ્રાતઃકાલે રાજાએ પ્રધાને અને પંડિતને બેલાવી રાત્રીને વૃત્તાંત કહી સંભળાવ્યું. રાજાના મુખથી આવે વૃત્તાંત સાંભળી બધા શોકા થઈ ગયા. “અહા ! ધિકક છે આ કમેને–આ દુષ્ટ રાગને કે જેઓ દેવતાની શક્તિથી પણ દૂર થઇ શકતા નથી.”
ખેદ કરવાથી સર્યું, મેં તે તમને કહ્યું હતું કે પ્રાણીઓએ કરેલું શુભાશુભકર્મ ઉદયકાળે અવશ્ય જોગવવું પડે છે. આપણાથી બની શકે તેટલા પ્રયત્ન આપણે કર્યા છે છતાં કાર્ય સિદ્ધ ન થાય તો એમાં શોક શાને? જ્યાં દેવતાનો શક્તિ પણ કામ ન કરતી હોય ત્યાં સંતાપ શું કરે?” .
છતાં હજી પણ અમે ઈચ્છીએ છીએ કે આપ એક ફરી પ્રયત્ન કરે !” પંડિતાએ કહ્યું.
“શું પ્રયત્ન તમે કરાવવા માગે છે?” રાજાએ પૂછ્યું.
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૩૬ )
'
,,
આપ સૂર્યનું આરાધન કરેા ! ” પડિતાએ કહ્યું.
“ સૂર્ય ખીજા દેવા કરતાં સશક્તિમાન છે. આપે તે માટે કંઇક પ્રયત્ન કરવા જોઇએ. ” પ્રધાનાએ પડિતાના કથનમાં અનુમતિ આપી.
“ હજી તમને આ શું માહુ છે! જે કામ અશ્વનીકુમાર ન કરી શકયા, તે શું સૂર્યથી ખની શકો ? ” રાજાએ કહ્યું,
""
મહારાજ ! શા માટે ન બની શકે ? સર્વે દેવતાઓ કાંઇ સરખી શક્તિવાળા નથી હાતા. એક કામ કરવાથી નાસીપાસ થયા કે ખીજા કાર્ય માટે પ્રયત્ન ન કરવા એવું કંઈ નથી. ”
“ તમે ગમે તેટલા પ્રયત્ન કરો, પણ મારે આ રોગા ભાગવવાના જ છે એમાં જરાય કારફેર નથી. એ વિધિના લેખા કદિ મિથ્યા થવાના નથી. ”
“ દેવ ! છતાં એક પછી એક પ્રયત્ના તા ચાલુ જ રાખવા જોઇએ. આપ ભવિષ્યવાદી શા માટે અનેા છે ? કાઈ વખત પુરૂષા પણુ કામ કરે છે. ”
પ્રધાનોના અત્યાગ્રહથી રાજા મૈાન રહ્યો. અશ્વનીકુમા રની ઉપાસના પૂર્ણ કરી બધાએ સૂર્યની ઉપાસના શરૂ કરી.
એ સૂર્યની ઉપાસના કરતાં કેટલાક સમય પસાર થઈ ગયા, એનું આકષ ણુ કરવાને એક પછી એક ઉત્કૃષ્ટ વિધિઓ થવા લાગી. રાત દિવસ મંત્રા, ઋતિએ ભણાવા લાગી, અને
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૩૭ ) એ મંત્રો દ્વારા સૂર્યનું આકર્ષણ પણ થયું. જ્ઞાનદષ્ટિથી સૂર્યદેવે વસ્તુને મર્મ સમજી લીધે, જેથી અહીંયાં આવવાની એણે તકલીફ લીધી નહિ.
મનુષ્યના ચાલુ સતત પ્રયત્નથી અનિચ્છાએ પણ સૂર્યને દર્શન આપવું પડયું. એક દિવસની મધ્યરાત્રીએ અનરણ્યરાજાની આગળ સૂર્ય પ્રત્યક્ષ્ય થયા. “રાજન ! તમને આ શું મેહ થયો છે? શા માટે મને યાદ કરો છે?”
રાજાએ વસ્તુસ્થિતિ સમજાવી. “એ વસ્તુસ્થિતિ તમારે ભગવ્યે જ છુટકે છે. તમારા રોગોને માટે હું પણ કાંઈ કરી શકું તેમ નથી.”
સૂર્યદેવનું વચન સાંભળી રાજા અજાયબ થયે, “રાજન ! અશ્વનીકુમારની શક્તિ ન ચાલી તે હું તે કાંઈ ન જ કરી શકું ! તમારે પૂર્વના દુષ્કર્મને ઉદય ગાઢપણે છે, એ દૂર કરવાની કોઈની તાકાત નથી. હું તે તમને એટલું જ કહેવા આવ્યો છું કે નાહક મારું આરાધન કરી તમે મને હેરાન શામાટે કરે છે? અમારા દેવતાઓના સુખમાંથી તમે મંત્ર દ્વારા અમને કાં ચલિત-ભ્રષ્ટ કરે છે? તમારે હમણું કેટલાક કાળ એ રેગો ભેગવવા પડશે માટે નાહક દેવતાઓને હવે તકલીફ આપશે નહિ. ધિરજથી સહન કરે.” સૂર્યદેવ તરતજ અદશ્ય થઈ ગયા.
એ રાત્રી વહી ગઈ. સૂર્યને ઉદય થયો ને રાજાએ પંડિતેને ને પ્રધાનેને બોલાવી સર્વ રાત્રીને વૃતાંત કહ્યો ને
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૮) તે દિવસથી દેવતાઓની ઉપાસના કરવાને નિયમ છોડી દીધે. પંડિતેને એમની મહેનતના બદલામાં દક્ષિણ આપી, વિદાય ક્યો. પૂર્વના એ ગાઢ સંચિત કર્મોના વિપાકને સહન કરતો રાજા એક પછી એક દિવસે વ્યતિત કરવા લાગ્યું. કુદરતની કૃપા ન હોય તે મનુષ્ય પ્રયત્ન પણ શું કામને?
પ્રકરણ ૧૯ મું.
સમયનો લાભ. અનરણ્યરાજાના આ અસાધ્ય એકને સાતે રંગેના સમાચાર દેશપરદેશ પણ ફેલાઈ ગયા. દેશપરદેશથી આવતા જતા વૈદ્ય, એમના નિષ્ફળ પ્રયત્ન, નિરાશ થઈને એમનું પોતપોતાના વતન તરફ ગમન એ કંઈ જગતમાં છુપું રહી શકે તેમ નહોતું. એ રેગોને દૂર કરવાને દેવિકશકિતઓ પણ નિષ્ફળ નિવડી. એ વાત દેશપરદેશમાં પ્રસરી ગઈ. એનું પરિણામ એ થયું કે જે રાજાઓને સત્તાને બળે જ નમાવ્યા હતા, જેઓ અંદરથી શત્રુ છતાં ઉપરથી તલવારના જ બળને આધિન થયેલા હતા, તેઓએ પણ વિચાર કર્યો કે-હવે અજ્યરાજાની શક્તિને નાશ થઈ ગયે છે, એના રોગો જન્મપર્યત એને છેડે એમ નથી, તે એની સત્તાની ધુસરી હવે શા માટે જોઈએ? માત્ર સમયની જ રાહ જોનારા, અંદરથી શત્રુતાવાળા છતાં ઉપરથી મિત્રતાને દેખાવ કરી સત્તાને
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૩૯ )
કબુલ રાખી પરાધિન રહેલા સામત રાજાઓને આ અચાનક તક મળી ગઇ. આવી તકને જવા દેવી એ તેમને ચેાગ્ય લાગ્યું નહિ. જેથી રાજાઓ પોતપોતાના રાજ્યમાં રહેલા અજયરાજાના એલચીઆને હવે કેવી રીતે અહીયાંથી રવાને કરવા તે માટે વિચાર કરવા લાગ્યા. કાંટાથી કાંટા દૂર કરવા કે જાહેર સત્તાના ઇન્કાર કરી એમને પાણીચું આપવું તે માટે ચેાજના ઘડવા લાગ્યા.
હુકમ
મગધના રાજાએ પોતાના પ્રધાનને ખાનગીમાં ખેલાવી કર્યો કે“ આપણે હવે અજયરાજાનું ધાસરૂં નિહ જોઇએ; એના એલચીને અહીંયાંથી કાઈપણ યુક્તિથી હાંકી કાઢા ?
99
પ્રધાને રાજાને સમજાવ્યું, પણ રાજાએ એનુ કહેવું કાને યુ" નહિં, “ તમે શામાટે ડરી છે ? રાજા તે હવે મરવા પડ્યો છે. હવે એ આપણને થ્રુ કરી શકે તેમ છે ? હવે તા એને આપણે પહોંચી વળીશું. કદાચ લડવા આવશે તેા કાશી, મિથિલા વગેરે રાજાએને આપણે સહાયે એલાવશુ ને એને હરાવશું.
29
“પણ મહારાજ ! ઉતાવળે આંબા પાકે નહિ. પ્રથમ આપણે મેટા માટા રાજ્ય સાથે સ ંબંધ ખાંધી સલાહ કરવી જોઇએ. એ રાજાઓના પણ શુ અભિપ્રાય છે તે આપણે જાણવા જોઇએ, દરેક મેાટા મહારાજ્યે એનાથી છુટા પડવાં માગે છે કે આપણે એકલા જ આ કામ કરવા બહાર પડીએ
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪૦)
છીએ ! માટે પ્રથમ મોટા મોટા રાજ્યના વિચારે જાણવા જોઈએ. લડાઈને પ્રસંગ ઉભે થાય તે એક બીજા મદદ કરવાને તૈયાર છે કે કેમ તે પણ જાણવું આવશ્યક છે.”
પણ આપણને જેમ સ્વતંત્રતા પ્રિય છે તેમ તેમને પણ હોવી જોઈએ, તેઓ એ સ્વતંત્રતા સાચવવાની ખાતર પણ જરૂર આપણને મદદ કરે, અથવા ન કરે તે આપણું શકિત કયાં ઓછી છે?”
આપણી શક્તિ ઓછી છે, હજી અનરણ્યરાજાનું પરાક્રમ ભૂલી ગયા-કાલ સવારની વાત એટલીવારમાં વિસરી ગયા?”
“પણ તે તે મરવા પડ્યો છે. અનેક રોગોથી આકુળવ્યાકુળ થયે છે.”
તેથી શું? છતાંય એ મહારથી વીરપુરૂષ છે. સૂતેલે પણ એ સિંહ છે. ભલે એ નિદ્રામાં હોય પણ એને જોતાં જ હાથીઓનાં ટેળાં દૂરથી પલાયન કરી જાય છે.”
“અમારે મન આજે તે નિર્માલ્ય છે. સમજ્યા કે?” રાજાએ કહ્યું.
છતાં બીજા રાજાઓના વિચારો જાણવામાં, સલાહ લેવામાં આપણને શું હરકત છે?”
તે પણ ઠીક છે, તે મોટા મોટા રાજ્યમાં રાજાઓના અભિપ્રાય જાણવા માટે આપણા દૂત મોકલી આપે.”
પ્રધાને તરતજ મહોરછાપ મારી લખોટા તૈયાર કર્યો.
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૪૧) કાશી, મિથિલા, ચંપાપુરી, સરપુરી, રાજપુર, લાટ, સૈારાષ્ટ્ર, અવંતી વગેરે સ્થળે તે મોકલી દીધા કે જે દૂતે બોલવામાં ચતુર હતા, સ્વામીનું કામ કરવામાં નિમકહલાલ હતા, સ્વામીના જ હિતમાં પોતાનું હિત સમજનારા હતા, શa. ગતિએ ગમન કરનારી સાંઢણીઓ ઉપર બેસી તે પિતપોતાના કાર્ય માટે રવાને થયા.
આ તરફ પ્રધાને પણ રાજાની આજ્ઞાથી અયોધ્યાના એલચીને હેરાન કરવાની શરૂઆત કરી. - જે સ્થાનમાં એલચીને મુકામ હતું ત્યાં આગળ એનું જ રાજ્ય ચાલતું હતું. પિતાને જોઈએ તે પ્રમાણમાં એણે માણસે રાખેલાં હતાં. અયોધ્યાના રાજાના પ્રતિનિધિપણાનું કામ એલચી કરતા હતા. અધ્યાના રાજા તરફથી જે કાંઈ સમાચાર આદિ હોય તે એલચી માર્ફતે મગધરાજને મળતા હતા. કનડગતની શરૂઆત કરવાની તક એક દિવસ રાજાના હાથમાં અનાયાસે આવી ગઈ.
એલચીદ્વારા દરેક વર્ષે ખંડણીઓ પણ રાજ્ય પાસેથી ઉઘરાવવામાં આવતી હતી. નવા વર્ષ દરમિયાન એલચીએ અધ્યાનીવતી મગધપતિની પાસે ખંડણીની માગણી કરી. બે ત્રણ વખત માગણી કરી છતાં એ તરફ રાજાએ લક્ષ્ય જ આપ્યું નહિ. જ્યારે રાજા નથી આવું વર્તન આચરવામાં આવ્યું, તેથી એલચી વિચારમાં પડ્યો; એણે રાજાને તાકીદ કરી કે તમારે ખંડણ ભરી દેવી, અધ્યાપતિને પગામ
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪) આવ્યા છે, પણ પ્રધાને જણાવ્યું કે “હમણાં રાજ્યને નાણાની સગવડ નથી માટે આ વર્ષે રાજ્ય આપી શકે તેમ નથી.” - પ્રધાનને આ જવાબ સાંભળી એલચી વિચારમાં પડ્યો. આ શું થાય છે એની કાંઈ પણ એને સમજ પડી નહિ. એણે તાબડતોબ રાજાને મળવા આવવાને જણાવ્યું.
એલચીને માણસ રાજાનું દર્શન તે કયાંથી જ પામી શકે? રાજાના પ્રતિહારીએ કહ્યું કે “હાલમાં રાજાજીને ફુરસદ નથી.” એક દિવસ જેમનાં માનસન્માન માટે યોજનાઓ ઘડાતી હતી, સારામાં સારી ઢબે સત્કાર કર્યો પ્રકારે થાય એ માટે વિચાર કરવામાં આવતા હતા, આજે એજ મોતીનાં પાણી હવે ઉતરો નિસ્તેજ થઈ ગયાં હતાં, ભાવમાં ઘણે ઘટાડો થઈ ગયે હતે. સમયની બલિહારી છે!
એલચીને માણસે આવીને બધી હકીકત કહી સંભળાવી. માણસની હકીક્ત સાંભળી એલચી વિચારમાં પડ્યો. એને લાગ્યું કે રાજા બળવાર થતું જાય છે. અજ્યરાજાની બિમારીને લાભ લઈને રખેને સ્વતંત્ર થવા પ્રયત્ન કરતે હોય, અને જો તેમ હશે તે મારી જીંદગી જોખમમાં છે. જરૂર એ સ્વતંત્રતાની શરૂઆત મારાથી જ કરશે. એણે એકદમ આ સમાચાર એક ચાલાક દૂત માતે અયોધ્યા રવાને કર્યા. - બીજા માણસને રાજા પાસે મોકલી સૂચના કરી કે “તમે મને મળવા આવે છે કે કેમ ? તમારો શું વિચાર છે? તમારી આવી વર્તણુકનો તમારે જવાબ આપે
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪૩) પડશે. તમારી આવી વર્તણૂકના સમાચાર માટે મહારાજને આપવા પડશે.”
દૂતે એ સમાચાર રાજમહેલમાં આવી રાજાને કહે વરાવ્યા. દૂતનાં વચન સાંભળી રાજાને હાડોહાડ લાગી ગઈ. ક્રોધથી એનું વદન લાલ લાલ થઈ ગયું; એને હાથ તલવાર ઉપર ગયે, પણ પ્રધાને રાજાને શાંત કરી દૂતને કહ્યું. “જા, તારા સ્વામીને કહે કે પ્રધાનજી પોતે તમારી સાથે વાત કર. વાને આવે છે.”
પ્રધાનને જવાબ સાંભળી દૂત ચાલે ગયે. એણે સર્વે હકીકત પોતાના સ્વામીને કહી સંભળાવી કે–“હવે આપણે અહીંયાં રહેવું સલામતીભર્યું નથી; કયે દિવસે શું થશે એની કંઈ ખબર પડતી નથી.”
એલચીએ પણ પિતાની સલામતી માટે સાવધાની રાખવા માંડી. પિતાના કિલ્લામાં રાત્રીના પણ સખ્ત પહેરે રાખવા માંડ્યો. અજાણ્યા માણસ અથવા તે શક પડતા માણસો જણાય કે એને પકડવા તરત જ હુકમ આપી દીધું. અનેક પ્રકારના ગુપ્ત વેશ પહેરાવી પિતાના માણસને રાજાદિકની હીલચાલ જાણવાને નગરમાં ફરતા કરી દીધા.
પ્રધાન વખતસર એલચીની પાસે આવી પહોંચે. રાજ્યના ધારા પ્રમાણે એલચીએ આદરસત્કાર કરી એને બેસાડ્યો. “કહે, શામાટે આપ રાજાજીને બોલાવતા હતા?” પ્રધાને શરૂઆત કરી.
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪૪) “ખંડને માટે!” એલચીએ કહ્યું,
એને જવાબ તે આપને મળી ગયા છે. આ વર્ષે રાજ્ય કરજદાર છે તેથી જ ભરવાને તે અશક્ત છે.”
આ જવાબ કાંઈ સબદ્ધિથી આપવામાં આવતા નથી. રાજ્ય કરજદાર છે કે જોરદાર છે એ કાંઈ મારી જાણબહાર છે? કઈ નીતિએ તમે કહો છો કે રાજ્ય કરજદાર છે?”
કઈ નીતિ તે રાજ્યનીતિએ! અમે કહીયે તેમાં તમારે વિશ્વાસ રાખવો જોઈએ.”
આજ સુધી રાજ્ય કરજદાર નહેતું ને આ વર્ષે રાજય કરજદાર થયું કેમ? સાફ સાફ વાત કરે કે તમારી શું ઇચ્છા છે?”
બીજી શી ઈચ્છા હોય, પણ ખંડણી ન લે તો એ શું? અમે તમારા મિત્ર છીએ કે નહિ! આપણી મિત્રતામાં કાંઈ ઓછો ફરક પડવાને છે.”
અને આજસુધી મિત્રતાની વૃદ્ધિ માટે ખંડણી ભરતા હતા કેમ, અમે અહીંયાં રહ્યા તે તમારી મિત્રતાને સંભારી રાખવા કેમ?” , “શાંત થાવ! ઉતાવળે કામ થતું નથી. દુનિયા હમેશાં યોજ કરે છે. મિત્રો શત્રુ થાય છે, શત્રુ મિત્ર થાય છે. સ્વામી સદાકાળ સ્વામી નથી, સેવકે કાંઇ છંદગી પર્યત સેવક પણાને પટ્ટો લઈને આવ્યા નથી.”
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૪૫) પણ આપણે સંબંધ તે છે તે ને તે–અખંડ રહેવાને છે. જે સંબંધ થવાનો હતે તે થઈ ગયેલ છે. સમજ્યા ? માટે ખંડણી આપ્યા વગર તમારો છુટકે જ નથી.. હા કહે યા તે ના ?” " અમે શાંતિને ઈચ્છીએ છીએ, આપની સાથે મિત્રતા ચાહીયે છીએ છતાં તમે પોતે જ જાણીબુઝીને દારૂમાં દેવતા કાં મૂકે છે તે સમજાતું નથી.”
હું મુકું છું કેમ? તમારા કરતાં શાંતિ અને અધિક પ્રિય છે માટે જ કહું છું કે ખંડણી આપી ઘો?” '. “તમે તે એક જ વાત કરે છે, બસ ખંડણું જ. ખંડણી ! અમારી ખંડણું ન આવે તે અયોધ્યાનરેશને કાં તે પડવાને હતે?”
ત્યારે હું અયોધ્યાનાથને શું જણાવું?”
જણાવે કે હાલમાં રાજ્યને અગવડતા છે માટે ભરી શતું નથી, પણ આપની સાથે મિત્રતાથી આપણે આમે. જોડાયેલા છીએ.”
પ્રધાનજી ! એ તમારી વાકપટુતા નહિ ચાલે તમારું મસરીપણું રહેવા દ્યો.” એલચીએ જણાવ્યું.
આપ સમજતા નથી, મારું કહેવું શાંતિથી માનવામાં જ આપને લાભ છે. માહક કાલનો દુકાળ. આજે માટે એલા છો?” ૧૯
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪ )
“ એટલે તમે શુ” કહેવા માગા છે ? ”
“ ખીજું કાંઇ નહિ, પણ આવી રસાકસીનું પરિણામ સારૂ આવતુ નથી. ” પ્રધાને કહ્યું.
“ ત્યારે શું ખાંડણી ભરવાની આપને ઇચ્છા નથી જ ને ? ”
“ તેના જવાબ મેં આપને જણાા છે. ”
“ તા એ જવાખ આપવા આપે અયેાધ્યામાં જવું પડશે, કાં તા રાજાજીને ત્યાં જવું પડશે. ”
“ અયાખ્યા જવાની તા હમણાં કાઈને ફુરસદ નથી. અય ધ્યાના રમણીય ગઢ જોવાને કાનુ` મન ન થાય, પણ શું કરીએ; છતાં સમય આવશે તે એ પણ બનશે. ” પ્રધાને મમાં વાત કરી.
“ સમય તે। આવશે ત્યારે આવશે, પણ અત્યારે તે તમારા રાજાને કે તમારે અવશ્ય જવુ પડશે. ત્યાં જઈને આ જવાબ તમારે મહારાજને રૂબરૂમાં આપા પડશે. ”
“ અમારી વતી તમેજ જાઓ તેા શુ' હરકત છે ? અહીં હાલમાં શાંતિ છે, સુલેહના ભંગ કાંઇ થવાના નથી. તમારા માણસાને લઇને તમે જ આ સમાચાર આપવાને સીધાવી જાશે. વળી કાઇક દિવસે ઈચ્છા થાય તે અમારી મેમાની ચાખવાને આવજો. ” પ્રધાને જંગમાં કર્યું.
“ ત્યારે તમારી આજ જવાબ છે?” કઇક સખ્ત થઈને એલચીએ કહ્યુ.
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪૭ ) અત્યારના સમયને અનુસરીને એથી વધારે સારા જવાબ બીજો શો હોઈ શકે વારૂ? કેશલરાજ હાલમાં રોગ ગ્રસ્ત છે. એ સમયને ભૂલી જઈ નાહક જ્યાં ત્યાં રસાકસીમાં ઉતરી તમે જગ મચાવી એમને કાં હેરાન કરે છે? અમે તે શાંતિ જળવાય એટલું જ ઈચ્છીએ છીએ. આવી સ્થિતિમાં અમે એમનું ભલું ઈચ્છીએ છીએ, છતાં તમે પોતે જ અમને દુશમન બનાવે તો તમારી મરજી. દરેક એલચીઓ તમારી માફક કરશે તે એ વિરોધી બનેલા રાજાઓ સાથે કેશલરાજ ક્યાં લડવા જશે ? જરીક તે સ્વામીનું હિત સંભાળો !”
પ્રધાનનાં વચન સાંભળી એલચી એના સામે જ જોઈ રહ્યો, પારાધીની જાળની માફક એનાં મેહક વચન સાંભળી એલચી બોલ્યું. “વાહ! શું તમે કેશલરાજના બગલાભક્ત લાગે છે. વિરોધીઓની ખબર લેવાની હજી મહારાજમાં તાકાદ છે–નથી એમ ન સમજતા. સમજ્યા!” * “જેવી તમારી મરજી!”
" “જાઓ, તમારા રાજાને કહી ઘો કે ત્રણ દિવસમાં ખંડણી મોકલી આપે, તે દરમિયાન તમારી ખંડણી નહિ આવે તે તમને વિરોધી તરીકે જાહેર કરી જેમ ઠીક લાગશે તેમ કરવામાં આવશે.”
- - એલચીએ તરનજ પ્રધાનને રૂખસદ આપી દીધી પ્રધાને રાજા પાસે જઈને સર્વ હકીકત કહી સંભળાવી. એલચીએ પણ બહુ સંભાળથી રહેવા માંડયું.
* * અછ06)
*
*
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૨૦ મું.
કુટિલતા. મગધપતિએ રવાને કરેલા, મેટા મોટા રાજ્યને અભિપ્રાય જાણવાને ગયેલા દંત કેટલાક દિવસ પછી એક પછી
એક આવી ગયા અને તેમણે પણ દરેક મોટાં મોટાં રાજ્યમાં અધ્યા વિરૂદ્ધ અગ્નિ સળગાવી મૂક્યું. દરેક મહારા.
અયોધ્યારાજની આવી સ્થિતિનો લાભ લઈ સ્વતંત્ર થવાને તત્પર થઈ ગયાં હતાં, દરેક રાજ્યમાં એકસાથે અયોધ્યાનું ધુસરૂં કાઢી નાખવાનું નક્કી કર્યું, તે માટે એમણે તૈયારીઓ કરવા માંડી, કદાચ યુદ્ધને પ્રસંગ ઉભું થાય તે એ માટે સૈન્યની સામગ્રી સજજ કરવા માંડી. એક બીજા રાજાઓ એક બીજાની મદદમાં ઉભા રહે તે માટે એમણે મંત્રણા કરી. દરેક મહારાના વિચાર જાણવામાં આવવાથી મગધરાજ અજથરાજાના એલચની ખબર લેવાને તૈયાર થઈ ગયે, તેની શરૂઆત એલચીદ્વારા જ કરવી એમ નકકી કર્યું. એલચીની ત્રણ દિવસની મુદત એને ખટકતી હતી. એ ત્રણ દિવસમાં એણે એલચીને જ આલેકમાંથી વિદાય કરી દેવાને વિચાર કર્યો. તેજ રાતના એણે ચારે મલેને રવાને કર્યા. ' - મધ્યરાત્રિીને સમયે કાળા ઝભાથી ઢંકાયેલા એ ચાર માણસો ગુપચુપ કલા તરફ પસાર થતા હતા. ઉપરથી શાંત
.
.
=
=
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
જણાતા એ મનુષ્ય કંઈક મહત્વના કામ પ્રસંગે જતા હેચ એમ જણાતું હતું. ચાલતાં ચાલતાં તેઓ કીલ્લાની પાસે આવીને અટક્યા. “બિરાદરો ! કીલ્લાની અંદર ઘુસી આપણે આપણું કામ પાર પાડવાનું છે. કામ પૂરું કરીને જ આપણે પાછા ફરવાનું છે. તેમજ શત્રુઓને ખબર ન પડે તેવી રીતે પ્રચ્છન્નપણે આપણે કામ કરવાનું છે તે ધ્યાનમાં રાખવું જોઈએ. હવે આપણે કિલ્લા ઉપર ચઢીને અંદર ઝટ ઉતરી આપણું કામ શરૂ કરીએ.”
અંદર અંદર મસલત કરી મીણ પાયેલી મજબુત દેરી ચંદનને પૂંછડે બાંધી ચંદનઘોને કીલ્લાની ઉપર ફેંકી. ધાવેલ સ્થળે તે ત્યાં એંટી ગઈ, એટલે તેની મદદથી એક પછી એક ચારે જણા ઉપર ચઢી ગયા. કિલ્લાની ઉપર આવ્યા પછી તેઓ પગથીયાં વાટે કિલ્લામાં ઉતર્યા. રાત અંધારી હતી. એ અંધારી રાત્રીમાં એમને પહેરવેશ પણ કાળ હતો ને કશું કરવા માટે તેમનું પ્રસ્થાન હતું. તેઓ છુપાતા છુપાલા એલચીના રહેવાના મકાન આગળ આવી પહોંચ્યા. મકાન બંધ હતું જેથી અંદર કઈ બાજુએથી ઘુસવું તે માટે ઉપાય ચિંતવવા લાગ્યા. અંધારી રાત્રી છતાં ચારે બાજુએ તેઓ પિતાની નજર દોડાવવા લાગ્યા. કેઈપણ ઉપાય હાથ ન લાગવાથી બારીઓ તોડી અંદર પ્રવેશ કરવાને તેમણે વિચાર કર્યો - કીલ્લામાં ચેક-પહેરા માટે પહેરેગીરે ખુલ્લી શમશેર ચેકી કરી રહ્યા હતા, એકબીજાને જાગૃત-સાવધાન કરવામાં
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૫૦) હુકારના શબ્દો કરી રહ્યા હતા. ચારે તરફ પહેરે હેવા છતાં આ ચાર ડાકુઓ એલચીના મહેલના દીવાલ સુધી આવી ગયા તેજ અજાયબી ભરેલું હતું. તેઓ છુપાતા છુપાતા, પહેરેગીરે એ તરફ આવતા ત્યારે ખુણે ખાચરે ભરાઈ જઈ અહીં સુધી આવ્યા હતા. એકાદ પહેરેગીરને આવતે દેખી એને પૂરો કરવાનું મન તે એમને બહુ થતું, પણ નાહક ધાંધલ થાય અને પિતાને મૂળ ઉદ્દેશ પાર ન પડે, એ માટે તેઓ પિતાને મૂળ હેતુ પાર પાડવાને આ લોકોને જતા કરતા હતા, એમનું નિશાન તે એલચી–પેલા અધ્યાના પ્રતિનિધિ થઈને રહેલા પર હતું. એને મૂકીને બીજાને મારવાથી શું ? | મધ્યરાત્રીને સમય હોવાથી કેટલાક પહેરેગીરે નર્ચિત થઈને સૂતા હતા, કેટલાક પિતાની જગ્યાએ ઉભેલા ડાંગના ટેકા ઉપર માથું મૂકી ઝોકા ખાતા હતા. કેટલાક જાગતા સાવધ છતાં નિદ્રાથી આંખે ઘેરાયેલી હોવાથી આજુબાજુ શું થાય છે એની પરવા એછી કરતા હતા, આવી પરિસ્થિતિથી પહેરેગીરેની ચેકી છતાં ડાકુઓ અહીં સુધી આવી પહોંચ્યા હતા.
એ લટકતી દેરી પકડીને એક પછી એક ચારે જણા ઉપર ચડી ગયા. પછી તેઓ મહેલમાં ઉતર્યા. ચારે જણાએ સાથે જ રહેવું કે એકબીજાએ સહાય માટે થોડે થોડે અંતરે રહેવું, ચારે જણા સાથે રહીયે ને કઈક સાવધ થઈને દ્વાર બંધ કરી અંદર સપડાવી દે તે શું કરવું?
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૫૧ )
ઘણા જ ધીમા પગલે ડગલાં ભરતા એક પછી એક એરડાઓ પસાર કરતા તેઓ પ્રતિનિધિના શયનગૃહના એરડા શેાધવા લાગ્યા. મકાનમાં દીવાઓના પ્રકાશ પણ હતા. જેથી એ લેાકાને પેાતાના કાય માં મુશ્કેલી નડવા લાગી. સારા ભાગ્યે કાંઇપણુ વિઘ્ન નહિ આવવાથી એ સુશ્કેલીઓ પણ તેઓ વટાવતા ગયા.
શયનગૃહના દિવાનખાનામાં નિર્ભયપણે એલચી પલ’ગ ઉપર મીઠી નિદ્રાના સ્વાદ લેતા હતા. તેમજ બીજા આરડાઆમાં એની પત્નીઓ, દાસીએ વગેરે સૂતેલાં હતાં. કંઇક ખડખડાટથી એક દાસી જાગી ઉઠી. એણે ચારે બાજુએ જોવા માંડયું', કુદરતી રીતે કઇક એને ભંય લાગવા માંડ્યો. ‘મદ્રે મંદ પ્રકાશ કરતા દીપક અચાનક કેાઇએ ખુઝવી દીધા એવા દાસીને ભાસ થયા. એનેલાગ્યું કે કંઇક છે! ’ એણે તરત જ હાંક મારી “ કાણુ છે એ ? ” પણુ જવાબ મળ્યા નહિ.
,,
પણ એની હાંકથી ડાકુઓ સમજી ગયા કે કોઇ સાવધ થઇ ગયું છે. જેથી તેઓ એક ખુણામાં ભરાઇ ગયા. દાસીએ બીજી વખત છુમ મારી છતાંય જવામ મળ્યે નહિ.
દાસી દીવા લઈને તપાસ કરવાને ચાલી, જે આરડામાંથી દીવા એકાએક ગુલ થઇ ગયા ત એરડામાં આવી ચારે કાર જોવા માંડયું, પણ એની નજરે કોઇ પડયું નહિ, પણ એકાએક એની ઉપર કોઇ પડયું ને હાથમાં રહેલા દ્વીપક ઉપર તરાપ મારી; દ્વીપક બુઝાઇ ગયા ને. અંધકારમાં અંધકાર
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫ર ) પ્રસરી ગયા. આ ભયાનક આફતથી દાસીએ એકાએક ચીસ પાડી, એના મેંમાં ડો મારી ચીસ પાડતાં અટકાવી દીધી, છતાં ચીને ભણકારે ચારે તરફ પ્રસરી રહ્યો. ' એ ભણકારાથી શયનગૃહમાં સૂતેલા એલચીના કાન ચમકી ગયા. પલંગ ઉપરથી કૂદકે મારી નીચે કૂદી પડ્યો. પહેરેગીરેને સાવધ કર્યો. “ક્યાંથી બુમ આવી, તપાસ કરે? મહેલમાં કયાંક ગડબડ છે.” અંત:પુરમાં આવી સ્ત્રીઓ અને દાસીઓને સાવધ કરી
રખેને કાંઈ દગો ન હોય, કુટિલ શત્રુઓ એ મીઠાશ વાપરી રાત્રીના સમયે આવી જ કુટિલતાથી કામ કાઢી નાખે છે, છતાં કોઈ દગો હોય તે આંગણે આવેલા શત્રુઓને ભાગી જવાની તક પણ ન આપવી. જીવતા કે મૂઆ એમને પકડવા જોઈએ, નહિતર એ કોણ છે, કોના માણસ છે એ ભેદ અંધારામાં જ રહી જાય. એલચીએ જે કે પિતાના માણસોને સાવધ કરી દીધા છતાં મકાનમાં કઈ ઘુસી ગયું હોય તે એમને ખબર ન પડે તે માટે ઘણું જ ધીમેથી પોતે તપાસ કરવા માંડી. તે પિતાના શયનગૃહનાં દ્વાર ખાલી બંધ કરી પ્રચ્છન્નપણે શું થાય છે તે જેતે ગુપચુપ શસ્ત્ર સહિત ઉભો રહ્યો. તેમજ મહેલની બહાર કિલ્લામાં પણ ચારેબાજુએ પહેરેગીરે સાવધ થઈ ગયા અને દીપકને પ્રકાશ સતેજ કરવામાં આવ્યું.
એક ડાકુ પેલી દાસી ઉપર તરાપ મારી એને મેંમાં
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૩ ). એ મારી દૂર ઘસડી ગયે, દાસી એના પંજામાંથી છટકવાને પ્રયત્ન કરવા લાગી. એને પૂરી કરી નાંખવાને ડાકુએ વિચાર કર્યો, પણ જે બાજુએ ડાકુ દાસીને ઘસડી ગયે તેનાથી ડેક દૂર પ્રચ્છન્નપણે એક વ્યક્તિ ઉભી હતી; તેણે આ દ્રશ્ય નિહાળ્યું. એને પિતાનાથી થોડેક દૂર કંઈક તોફાન થતું હોય એમ લાગ્યું. તરતજ એ વ્યક્તિ ત્યાંથી કૂદી, પેલે ડાકુ જ્યાં દાસીને સ્વધામ તરફ રવાના કરવાની તૈયારી કરી રહ્યો હત–મૃત્યુની છેલ્લી ઘડીએ દાસી ગણુ રહી હતી તે સમયે આ વ્યક્તિએ વચમાં કૂદી પડી પેલાને દૂર પટક, પણ એ સમજતો હતો કે આ એકલે ન હોય, એના સેમતીઓ આટલામાં જ હોવા જઈએ માટે એ આવી પહોંચે તે પહેલાં આનું કામ સમેટવું જોઈએ. એના સાથે મારામારી ન કરતાં એણે પિતાનું શસ્ત્ર એના શરીર ઉપર ચલાવી ત્યાંથી દૂર છટકી ગયે. એના સાક્ષીઓ ક્યાં છે, કેટલા છે અને શું કરે છે તેનું નિરીક્ષણ કરતા ઉભે રહો. સાવધ થયેલી દાસી ત્યાંથી પિતાને સ્થાનકે જતી રહી.
એક ડાકુ તે અહીયાં જીવન અને મૃત્યુ વચ્ચે ઝોલાં ખાઈ રહ્યો હતો, પેલા ત્રણે જણા પિતાને બિરાદર બાઈને ઘસડીને દૂર ગયે ધારી, એલચીના શયનગૃહ તરફ વળ્યા. શયનગૃહના દ્વાર પાસે આવી અટક્યા, પણ ત્યાં તે પિતાના બિરાદરના ધીમા આર્તનાદે એમને કાને અથડાયાથી ચમક્યા, તેઓ શબ્દના અનુસારે ત્યાં ગયા અને જોયું તે પિતાને સાગ્રીત મૃત્યુના કાંઠે આવી રહ્યો હતે, એનું શરીર રૂધીરથી
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૪). ભીંજાઈ ગયેલું ઠંડુ પડતું જતું હતું; પિતાના બિરાદરને પાસે આવેલા જોઈ આસ્તેથી “નાસો! નાસો!” એટલા જ શબ્દ તે બોલ્યા
જીવ ઉપર આવેલા તેઓ પેલા શયનગૃહ તરફ ઉપડ્યા, ત્યાં આવી દ્વાર ઉઘાડી ત્રણે જણા ઘુસ્યા. અંદર દીપકના પ્રકાશથી પલંગ ઉપર કઈ વ્યક્તિ ઓઢીને સૂતી હોય તેવું ભાન થવાથી તરત જ એમણે એકસામટી ત્રણે તલવારે ચલાવી દીધી. એ પાણીદાર તલવારો આરપાર નીકળી ગઈ, પણ એમને માલુમ પડયું કે એ ઘાવ એમને ખાલી ગયો, હતે. તેઓને ખાત્રી થઈ કે એલચી પતે સાવધ થઈ ગયો છે પિતાના ભાઈબંધને મારનાર પણ એજ હવે જોઈએ. અત્યારે તે આપણે હારી ગયા છીએ, આપણું નિશાન આબાદ છટકી ગયું છે માટે જેમ બને તેમ અહીંથી સલામત છટકી જવું જોઈએ.
પાછા ફરીને તેઓ શયનગૃહના દ્વાર પાસે આવ્યા, બહાર નિકળવાના ઇરાદાથી એમણે બારણું ઉઘાડવા માંડયું, પણ આશ્ચર્ય! દ્વાર તે બહારથી બંધ કરી દેવામાં આવ્યું હતું. દીવાના પ્રકાશમાં તેઓ એક બીજાના સામે જોતાં વિચાર કરવા લાગ્યા “સપડાવવા જતાં આપણે જ સપડાઈ ગયા!” - ત્રણે જણાએ તલવારે તાણું “ગભરાવાનું શામાટે, મરવા તે આપણે આવ્યા જ હતા.” બીજે છે.
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૫૫ )
“ છતાં આપણું કામ પુરૂ કરીને મૂઆ હાત તે હરકત નહેાતી; આ તા વગરફેાકટના મરશું... !”
“ એ તા ઠીક, પણ બહાર નિકળવુ છે કે અંદર ભરાઈ રહેવું છે ? ” એક સાગ્રીત ખેચે.
ખારણાં તેડીને બહાર નિકળીએ, તૈયાર થાએ, આપશુને આમંત્રણ આપવાને આપણા હિતચિંતકે ખારણામાં તૈયાર જ હશે.
97
છીએ.
66
“ ફિકર નહિ, આપણે ક્યાં ચુડીયા પહેરીને બેઠા
27
તરત જ એમણે બારણું તેાડવા માંડયુ. તેમની આ હીલચાલની ખબર પડતાં બહારના માણસેાએ બંધ બારણાને ઉઘાડી નાખ્યું અને તેઓ બહાર નિકળ્યા તા કઈક સુભટોની ભાલાની અણીએ એમની છાતી ઉપર પડેલી એમણે જોઇ. ખબરદાર ! જીવતા રહેવા માગતા હૈ। તા હથીયાર છેડી ઘે ? ” એક પહાડી અવાજ આવ્યા.
cr
''
ભાલાની અણીએ છાતી ઉપર પડવા છતાં ડાકુએ નિર્ભય હતા. તેમણે ચારે બાજુએ તલવાર ફેરવવા માંડી. ઢાલ ઉપર ભાલાની અણીએ ઝીલી મચાવ કરવા લાગ્યા. ત્યાં નાનીસરખી એક ઝપાઝપી થઇ, કેટલાક ઘા થયા પછી અમૃત જેવા થયેલા એ ત્રણે ડાકુઓને બાંધી લેવામાં આવ્યા. તેઓને સત્ય બીના પૂછવામાં આવી, પણ તેઓએ કઇ જવામ આપ્યા નહિ, પણ એ અયાધ્યાના પ્રતિનિધિ સમજી ગયે
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૬ ) હતા, તેણે તે જગ્યાએ રહેવામાં જોખમ માન્યું; પિતાની તૈયારી કરી પેલા ત્રણે ડાકુઓ સાથે કેટલાક માણસે લઈને તેણે અધ્યાને માર્ગે રાતના જ મુસાફરી શરૂ કરી.
પ્રકરણ ૨૧ મું.
સિંહ એ તે સિંહ જ. અયોધ્યાના તાજને તાબે રહેલા રાજાઓ એક પછી એક મહારાજાની બિમારીને લીધે સ્વતંત્ર થવાની તૈયારી કરી રહ્યા છે, તે માટે રાજાઓ જુદી જુદી ચળવળથી અધ્યાના ઉપરીપણાને ઈન્કાર કરવાની પેરવી કરી રહ્યા છે. એવી અનેક ખબરો જુદા જુદા રાજ્યોમાં રહેલા પિતાના પ્રતિનિધિઓ તરફથી અધ્ધાના મંત્રીઓને મળી રહી હતી, જેથી તેઓ શું કરવું એ માટે મુંઝાઈ ગયા હતા. મહારાજ અત્યારે બિમાર છે, એમની બિમારીનો લાભ લઈને તલવારના બળને જ માન આપનાર આ હિતશત્રુઓ અત્યારે સમયને કે લાભ લઈ રહ્યા છે? એમને ઠેકાણે કેવી રીતે લાવવા અથવા તો આ વાત મહારાજના કાન ઉપર કેવી રીતે લાવવી? આવી સ્થિતિમાં એમને કહેવી પણ શી રીતે? | મગધ અને કાશી આદિ દેશોના એલચીઓએ તે એકલીને વર્તમાન પરિસ્થિતિના સમાચાર આપી દીધા હતા
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧૭).
તે દ્ભુતાએ આવીને મંત્રીઓને સ્નાનના સમાચાર આપ્યા. વિશેષમાં જણાવ્યું કે ત્યાં રહેલા આપણા પ્રતિનિધિઓની
જીંદગીએ પણ અત્યારે તે ભયમાં છે માટે સત્વર ઉપાય કરવા જોઈએ. એ રાજાઓને ચમત્કાર બતાવવામાં નહિ આવે તા તે જરૂર તાજથી છુટા થઇ સ્વતંત્ર થઇ જશે. ”
પ્રધાનાએ યુવરાજ અન તથને ખેલાવી આ પરિસ્થિતિ સમજાવી, શત્રુઓની ખબર લેવા માટે તૈયાર કરવાના વિચાર કર્યો.
મહારાજ અનરણ્ય રાજા મંત્રીઆને હમણાં હમણાં ગહન વિચારમાં પડેલા જાણી વિચાર કરવા લાગ્યા. “ નક્કી મારા મંત્રીએ કઇંક ઉપાધિમાં છે; છતાં એ મને જણાવી શકતા નથી તેમ હૃદયમાં જીરવી શકતા પણ નથી ને મનમાં મુંઝાયા કરે છે. શુ કાંઇ રાજ્યચિંતા હશે કે બીજી કાંઈ કારણુ આવી પડયું હશે ? હું રાગેાથી ઘેરાયેલ અશકત છું તેથી તેઓ મને કહેતાં અચકાતા હશે; છતાં મારે કારણે તે અવશ્ય જાણવું જ જોઇએ. ” વિચાર કરતાં રાજાએ પાતાની પાસે બેઠેલા મંત્રીઓ તરફ નજર કરી પ્રથમ એમનુ અંતર પારખવાના નિશ્ચય કર્યો. આસ્તેથી રાજાજી એલ્યા “મત્રીશ્વર! કઇ ચિંતાથી તમે ચિંતાયુકત છે. હમણાં હમણાં તમને બધાને ચિંતાતુર જોઇ મને વિચાર થાય છે કે આનું કારણ શું ?”
“ મહારાજ ! આપ શાંત થાવ, અમે એના રસ્તા
કાઢશું. એ સંબધી આપે વિચાર કરવા આવશ્યક નથી. ”
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮) - “મારે શા માટે વિચાર ન કરે ભલા? હું રાજ નથી ? રાજ્ય મારું નથી?”
- “આપ મહારાજ છે, રાજાઓના રાજાધિરાજ છે. આપનું નહિ તે આ રાજ્ય કેવું છે? પણ આપ હમણાં રેગગ્રસ્ત છે, આવી સ્થિતિમાં આપ શું કરશો?”
પ્રધાનજી ! હું શું કરીશ ને શું નહિ. એ બાબતે તમને કહેવાથી શું? પણ ભલે હું કાંઈ ન કરી શકું તેથી નવા જુની શું હકીક્ત બની છે તે જાણવાની પણ મારે જરૂર નથી
શું?
: “દેવ! ક્ષમા કરે, આપને જાણવાની અમારે જણાવવાની ઘણું જરૂર છે, પણ આપ બિમાર છે. આ હકીક્તા જાણવાથી આપ ઉશ્કેરાઈ જાઓ અને બિમારી ભયંકર સ્વરૂપ પકડે એવા ડરથી અમે આપને વાત કરતાં અચકાઈએ છીએ.” * બેફિકર નહિ, એની ચિંતા તમારે ન કરવી, તમે જે વાત કરશે તે હું શાંતિથી સાંભળીશ ને એને માટે મને ઠીક લાગશે તે ઉપાય કરીશ. કહે એ શું વાત છે?”
પ્રભુ! આપને શું કહીયે? કાશી, મગધ, મિથિલા, અવતી જેવાં મેટાં મોટાં મહારાજે આપે અનેક વખત જીતીને તાજને વફાદાર બનાવ્યાં હતાં, તે આપની રોગગ્રસ્ત સ્થિતિને લાભ લેવા માગે છે.” ; છે. એટલે શું તેઓ સ્વતંત્ર થવા માગે છે એમ તમારું કહેવું છે?” રાજાએ કહ્યું,
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૯). : “ સ્વતંત્ર થવા માગે છે એટલું જ નહિ પણ અનુકૂલસમયે આપની પણ ખબર લેવા માગે છે–વરને બદલે લેવા માગે છે, તે માટે મેંટાં મોટાં મહારાજ્યો લડાયક તૈયારી કરી કંઈક નિમિત્ત મળવાની રાહ જોઈ રહ્યાં છે.”
એજ કે બીજું કાંઇ!” રાજાએ શાંતિથી જણાવ્યું.
હા, મહારાજ! આવી પરિસ્થિતિ હોવાથી આ પને કેવી રીતે વાત કરવી તે માટે અમે મુંઝાઈ ગયા હતાં. ઠીક થયું કે આજે અનાયાસે આપને નિવેદન કરવાની તક મળી ગઈ.” જ આવી ખબર કે લાવે છે? આપણું તે મારફતે આ વાત જાણવામાં આવે છે કે સ્વાભાવિક ઉડતી વાતે સંભળાય છે? ' દેવ! પ્રતિદિવસ આપણા પ્રતિનિધિઓ તે મારફતે આવી ખબરે મોકલાવે છે અને પિતાની જીંદગી પણ જોખમમાં છે એમ જણાવે છે. દિવસ ઉગ્યે મામલે તે ગંભીર થતો જાય છે. યે દિવસે એક અગ્નિ ભભૂકી ઉઠશે તે કહી શકાતું નથી.”
' ' - એ ઢાંકેલો અગ્નિ જાગે તે પહેલાં તે આપણે એમની ખબર લઈ લેશું, પણ આમાં સત્યાંશ કેટલું છે તે તે આપણે પ્રથમ સાબીત કરવું જોઈએ
: - એ અરસામાં મગધને પ્રતિનિધિ પેલા ત્રણ ડાકુઓને લઈને પરિવાર સહિત આવી પહોંચે. પ્રધાનોએ એને મહારા
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬) જની આગળ હાજર કર્યો. એણે મગધની ભયંકર પરિસ્થિતિ મહારાજની આગળ વર્ણવી બતાવી અને પિતાની જીંદગીનો નાશ કરવાને ત્યાંના રાજાએ કેવી કુટિલતા કરી હતી તે પણ મહારાજને કહ્યું. ઉપરથી વધારામાં જણાવ્યું કે-“તે ખંડણ ભરવાની સાફ ના પાડે છે. સ્વામી સેવકને સંબંધ, તાજને વફાદાર રહેવાનો સંબંધ ભૂલી જઈ હવે તે આપણી સાથે તે મિત્રતાને દાવો કરવા નિકળે છે.” - તે પછી પેલા ત્રણ ડાકુઓને મહારાજ પાસે ઉભા કર્યા. “મારે જાન લેવાને રાત્રીને સમયે આપણા કીલ્લામાં ઘુસેલા આ ડાકુઓ ! તેમાં એક તે પરલોકે સિધાવી ગયે. ભવિવ્યતાગે એમના પંજામાંથી હું બચી ગયે ને આ લેક સપડાઈ ગયા.” - મહારાજે પેલા ડાકુઓ તરફ નજર કરી પ્રધાનને કહ્યું
આ લોક ગુન્હો કબુલ કરે છે કે કેમ? તે તમે પૂછી જુઓ?”
કેમ, ના હુકમથી તમે અમારા માણસની જાન લેવા ગયા હતા વારૂ?” પ્રધાને પેલા ડાકુઓને પૂછયું.
કોઇના હુકમથી નહિ, અમે તેરી કરવા ઘુસેલા!” ચેરી કરવી હતી તે એના શયનગૃહમાં શા માટે
ગયા?”
- “ તિજોરી તેડવા, ઝરઝવેરાત ત્યાં રાખવામાં આવતું હશે એવી આશાએ!”
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧ ) - “ઠીક, તે જતાંની સાથે પલંગ ઉપર શા માટે ઘા કર્યો?” .
- “એને મારશે તે સુખેથી ચેારી કરી શકીશું એ માટે!”
આ બધી વાત સત્ય કહે છે?' “હા! અસત્ય કહેવાથી શું ફાયદો?”
“એમની પાસે દીવ્ય કરાવે?” રાજાએ વચમાં પ્રધાજીને કહ્યું. મહારાજનું વચન સાંભળી પ્રધાને પેલાઓને કહાં.. તમે સાચા છે તે તમારે દીવ્ય કરવું પડશે.”
એટલે શું કરવું પડશે અમારે ?”
ધગધગતા અંગારા હાથમાં લેવા પડશે. જો તમે સાચા હશો તે તમારા હાથ બળશે નહિ, ખોટા હશો તે અવશ્ય બળશે.”
દિવ્ય કરવાની વાત સાંભળીને પેલા ડાકુઓ ભડકયા, એ તો અમારાથી નહિ બની શકે.” એમના હૈયામાં કંપારી છુટી. . “શા માટે ન બને? તમે સાચા હો તે અવશ્ય બને. નહિંતર સત્ય શું છે તે કહે?” ' - પેલા એક બીજાનાં મેં જેવા લાગ્યા. “ કહેવું કે ન કહેવું” એમનું મન ડામાડેલ થવા લાગ્યું, એકનિશ્ચય કરી - ૧૧
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
''
( ૧૬૨ ) ડાકુએ સત્ય વાર્તા કહી દીધી. “મહારાજ ! જે તૈયારી કરવી હાય તે કરી લેજો. રાતારાત તમારા માણસા નાસી આવ્યા તે ફાવ્યા નહિતર અમારા પંજામાંથી રાતના સલામત રહ્યા હૈાત તે, સવારના મગધપતિ તેમની ખખર લઇ લેત, પણ તેમને આપની પાસે જીવતા આવવા દેવા એમની મરજી નહાતી. ” વગેરે સવિસ્તાર મ્યાન કહી સંભળાવ્યુ.
અસ ખલાસ, એ સૂતેલા સિંહની આંખા ફાટી; પથારીમાં પડ્યા પડ્યા રોગગ્રસ્ત સ્થિતિમાં એનું પરાક્રમ-એના જીસ્સા ફાટી નિકળ્યેા. પહેલે ઝપાટે મગધરાજની ખબર લઇ લેવા એણે નિશ્ચય કર્યો. ચતુર'ગી સેના સજ્જ કરવાના સેનાધિપતિઓને હુકમ કર્યાં.
——
પ્રકરણ ૨૨ મું.
યુદ્ધ કરવાને.
“ આહા ! પાપા જેમ છીદ્રાન્વેષી હાય છે એક પાપ ઉદય આવ્યું કે બીજી તૈયારજ હાય, ખીજામાંથી ત્રીજી પ્રગટી નીકળે, તેવી જ રીતે શત્રુઓ કેવા દુષ્ટ છે? રાતદિવસ જે મારા ચરણમાં પડ્યા રહેતા, મારા સમાચાર લઈને ગયેલા કુતશનું પશુ બહુમાન કરતા આદરસત્કાર કરતા, કઇ રીતે હું પ્રસન્ન થાઉં એ માટે રાતદિવસ ચિ’તવન કરતા, મારી સત્તાને માન
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩)
આપનારા રાજાઓ અત્યારે મને નબળે ધારી સ્વતંત્ર થવા માગે છે–મારા તાજથી છુટા પડી જવા માગે છે એટલું જ નહિ પણ તલવારની અણું બતાવીને તાબે કરેલા શત્રુઓ સમય બદલાયે સમજી એ વૈરને બદલે લેવાને તૈયાર થઈ ગયા છે. ફિકર નહિ, હું પણ એમને બતાવું કે રોગગ્રસ્ત છતાં હું હજી એ ને એ જ છું. આડા ફાટ્યા તે તમારે માટે ભયંકર છું. સિંહ મરવા પડયો હોય છતાં હાથીઓ એની પાસે પણ જઈ શકતા નથી તે મારવાની વાત તે કયાં ?” મહારાજ અનરણ્યના મગજમાં એવા અનેક વિચારો પસાર થઈ ગયા. એમણે સેનાધિપતિઓને લશ્કરો સજજ કરી પ્રસ્થાન કરવાને હકમ આપી દીધી અને પોતે પણ છાવણીમાં વખતસર આવી પહોંચશે એમ જણાવી દીધું.
પ્રધાનેએ મહારાજને યુદ્ધમાં નહિ જવાને ઘણુંય સમજાવ્યું, પણ મહારાજે પોતાના વિચારે ફેરવ્યા નહિ. એ ચુદ્ધની રણુભા વાગતાં યુવરાજ અનંતરથના કાન ચમક્યા. રાણીવાસમાંથી એકદમ તે પિતાની પાસે દોડી આવ્યું. પિતાને યુદ્ધની તૈયારી કરતા જોઈ પુત્ર વિનંતિ કરી “બાપુ! તમારે આ શું? ક્યા રાજાએ તાજની આજ્ઞાને અનાદર કર્યો કે જેથી આપના કોપનો એ ભેગા થયે?” : “વત્સ! યુદ્ધ એ ક્ષત્રીને ધર્મ છે. પ્રજાની શાંતિને માટે, રાજ્યની આબાદીને માટે, જુલ્મી રાજાના જુલ્મમાંથી પ્રજાનું રક્ષણ કરવા માટે, તાજને અનાદર કરનારા નિમકહરામી રાજાઓને ઠેકાણે લાવવા આપણે હથીયાર ઉઠાવવા
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬૪) જોઈએ. કેટલીક એવી પરિસ્થિતિથી આજે યુદ્ધના સંગે ઉભા થયા છે.” : “ભલે, પણ પિતાજી! આપ મને હુકમ કરે, યુદ્ધ કરવાને શું હું નાલાયક છું કે આપ પોતે જ યુધે ચડે છે?” પુત્રે પિતાને અરજ કરી. "
“પુત્ર! તું હજી બાલક છે. યુદ્ધમાં શત્રુઓના દાવપ્રપંચ ઘણા વિષમ હોય છે. એવા છળકપટથી ભરેલા ધૂર્ત શત્રુઓને વશ કરવા એ જરા કઠીણ કાર્ય છે.”
પુત્રપણના સ્નેહને લીધે આપ આમ બેલે છે. આપે ખરી રીતે તેમને જ આજ્ઞા કરવી જોઈએ, આપ કેમ ભૂલી જાઓ છે હું પણ એક સિંહનું બચ્ચું છું. સિંહનાં બચ્ચાં દેખીને પણ હાથીઓનાં ટેળાં ભાગી જતાં નથી શું?” A “તારી વાત સત્ય છે; છતાં યુદ્ધને માટે મારે પણ ઉત્સાહ છે. અનેક વખત નમાવેલા એ રાજાઓ અત્યારે મને
ગગ્રસ્ત માની નિમોલ્ય ધારે છે, પણ હું એમને બતાવવા માગું છું કે રોગગ્રસ્ત છતાં તમારી ખબર લેવાને હું હજી શક્તિવાન છું.”
પણ આપણુ વંશની રીતિ એ છે કે પુત્ર કવચધારી થાય ત્યારે વિનિત અને શૂરવીર પુત્રો પિતાને ઘણે ભાર પિતે ઉપાડી લે છે. તેમજ યુદ્ધના કાર્યમાં તે કવચધારી પુત્ર યુદ્ધને મોખરે રહી દેશની અપૂર્વ સેવા બજાવે છે. હું ઘરમાં ભરાઈ રહું ને આપ યુદ્ધ જાવ એ તે મારું પરાક્રમ લાજે!”
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬૫) “ “છતાં આ વખતે મને જવા દે, હવે પછી જવાનું થશે ત્યારે તને જ મેકલીશ. મારે ઉત્સાહ આ વખતે અપૂર્વ છે તેને ભંગ ન કર.”
“પિતાજી ! મને જ આપ આજ્ઞા કરે, સર્વ શત્રુઓની હું બરાબર ખબર લઈશ. મને પરાક્રમ બતાવવાને આવે રૂડા અવસર ફરી કયારે મળશે? આવી રેગગ્રસ્ત સ્થિતિમાં હું હયાત છતાં આપ જાઓ તે ખચિત મારા જીવવામાં પણ ધૂળ પડી.”
તારો આટલે બધે રણોત્સાહ છે તે ઠીક ત્યારે મારી સાથે ચાલ.” મહારાજ અનરણ્યરાજાએ પુત્રને સાથે આવવાની અનુમતિ આપી.
પણ બાપુ! મને પોતાને એકલો જ જવા ઘ, આવી સ્થિતિમાં આપ શા માટે સાથે આવે છે? શત્રુઓની ખબર હું ક્ષણમાત્રમાં લઈ શકીશ. રેગગ્રસ્ત શરીરથી માર્ગમાં આપને કેટલીક પીડાઓ સહન કરવી પડશે.” : “મને એની કંઈ પરવા નથી. એના કરતાં શત્રુઓ મારી હાંસી–મશ્કરી કરે કે મને નિર્માલ્ય ગણે એ મને કાંઈ ઓછી પીડા નથી ! શત્રુઓના એ શબ્દોએ મને એટલે તે તેજસ્વી બનાવી દીધો છે કે એવાં વચન બોલનારા શત્રુઓને મારૂં પરાક્રમ બતાવું ત્યારે જ મને શાંતિ થશે–આરામ થશે. માટે જ હું પોતે યુદ્ધે ચઢવા માગું છું.” -. છેવટે પિતા-પુત્ર અને યુદ્ધ જવા માટે તૈયાર થયા.
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
ને નિકળે આ ગીથી પી. પત્તાના રાજ ઉદ્ધ
(૧૬) સેનાધિપતિઓની આજ્ઞાથી લકરે ધીમે ધીમે પિતાની કુચ શરૂ કરી દીધી હતી. ચાર પાંચ દિવસમાં લશ્કર સાકેતપુરથી દશ ગાઉ ઉપર પડાવ નાંખીને રહ્યું. મહારાજ અનરણ્ય તેમજ અનંતરથ સહિત સર્વ કેઈ આવી પહોંચ્યું. મહારાજ અનરયના હુકમથી મગધ તરફ લશ્કરે પિતાની કુચ શરૂ કીધી.
મગધરાજના ગુપ્તચરેએ અનરણ્ય રાજાના યુદ્ધ પ્રસ્થાનના સમાચાર રાજગૃહી જઈને પોતાના રાજાને આપી દીધા. એકને સાત રંગોથી પીડા પામેલે રાજા પોતે યુદ્ધ કરવાને નિકળ્યો છે એ તે આશ્ચર્ય, માને કે કદાચ નિકળે હશે તે યુદ્ધમાં એ શું પરાક્રમ કરશે ! મગધરાજે પણ લડાઈની તેયારી કરવા માંડી. સહાય માટે કાશી, મિથિલા, ચંપાપુરી વગેરે સ્થળે તે રવાને કરી દીધા.
મગધના સિમાડામાં છાવણું નાખીને અનરણ્યરાજાએ મગધની સભામાં દૂત કલ્ય. દૂતે પિતાના સ્વામીને સંદેશો મગધની રાજસભામાં રાજા આગળ કહી સંભળાવ્યું, મગધરાજે દૂતને તિરસ્કાર કરીને કાઢી મૂક્યો. પિતાની ચતુરંગી સેના લઈને અનરણ્યરાજાની સામે આવ્યું. બન્ને પક્ષો વચ્ચે લડાઈની શરૂઆત થઈ.
રથે રથપાળે પાળા, અને ઘોડેશ્વારે ઘડેશ્વારનાં યુદ્ધ થયાં, અનરણ્યરાજાના લશ્કરે મગધના લશ્કરને હાર ખવડાવી, સૈનિકેતને ઘાણ કાઢવા માંડે. મગધપતિ પિતાના સૈન્યની ભયંકર હાનિ જોઈને બાકી રહેલા તાજા સૈન્ય સહિત ધસી
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૬૭) આ ને અનરણ્યરાજાના સૈન્યનો ઘાણ કાઢવા માંડ્યો, તરતજ અનરણ્ય અને અનંતરથ લશ્કર સહિત દેડી આવ્યા. શત્રુના બાણથી બચાવ કરતા અને શત્રુને ત્રાસ પમાડતે, અનરણ્યરાજા મગધપતિ ઉપર ધસી આવ્યું. રોગની પીડાથી વ્યાપ્ત છતાં એનું પરાક્રમ જોઈ રણભૂમિમાં મગધરાજ ત્રાસ પામી ગયે. અનરણ્યરાજાએ બાણ મારીને મગધરાજના સારથીને મારી નાંખે. અનરણ્યરાજાના સારથીએ પિતાના રથને એવી રીતે ચલાવવા માંડ્યો કે એક રથ છતાં અનેક રૂપે રથ દેખાવા લાગ્યું. રાજાએ છેવટે મગધપતિને રથ વગરને કરી દીધે, એકાકી રથ વગરના મગધરાજને કરેલા જોઈ મગધરાજ એકદમ ગુસ્સે થઈ ગયો. એક મોટી ગદા ઉપાડીને રથ સહિત અનરણ્યરાજાને છુંદી નાંખવાને ધ, મહારાજ અનરણ્ય એને પોતાની સામે ધસી આવતે જોઈ રથમાંથી કુદી પડ્યા. ને એકી છલંગે ગદા સહિત ધસી આવતા મગધરાજ ઉપર પડ્યા. ગદા સહિત મગધરાજને એકદમ ઉપાડી નીચે પટક્યા, ગદા દૂર જઈને પડી. મગધરાજના સૈનિકે અનરણ્યરાજા ઉપર ધસી આવ્યા, પણ એ સેંકડે સેનિકે અજયરાજાનું પરાક્રમ સહન કરી શક્યા નહિ. બન્ને હાથે તલવારે ધારણ કરી તલવારોને ફેરવતાં શત્રુઓની ખબર લેવા માંડી. તેમજ અનંતરથે કેટલાક સૈનિકને કાપી નાખ્યા. જમીન ઉપર પડેલે મગધરાજ સાવધ થયે, ઉભો થઈ ગદા, ઉપાડવા જાય છે તેટલામાં છલંગ મારતે અનંતરથ તેના ઉપર પડ્યો. બન્નેનું બંધ યુદ્ધ થયું. અનંતરથે મગધનાથને
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૮ )
ગ
યુક્તિથી યુદ્ધ કરતાં પડી લીધેા અને પોતાના સૈનિકાને સ્વાધિન કર્યાં. અનરણ્યરાજાએ પણ શત્રુના ઘણા સૈનિકાને નાશ કરી શત્રુને નિળ બનાવી દીધા.
મગધરાજ પકડાઇ ગયાની બુમ ચારેકારથી પડી. જેથી મગધના સૈનિકાએ નાસભાગ કરવા માંડી ને યુદ્ધ બંધ પડયું.
મહારાજ અનરણ્ય પેાતાના પરિવાર સાથે મગધરાજાની સાથે મગધના દરબારમાં આગ્યે. દરખાર ભરી મગધરાજના ઇન્સાફ કર્યા. હાથમાં જ જીરાથી અકડાયેલા મગધરાજને હવે ઘણાય પશ્ચાત્તાપ થયા. “ અરે, મને આ શી ક્રુતિ સુઝી કે મેં તમારાથી વિરાધ કર્યાં. મેં ભૂલ કરી તા તેનું પરિણામ મારે અવશ્ય લાગવવુ' પડયું જ.” દરબારમાં અનરણ્યરાજાની સન્મુખ ઉભા રહેલા મગધરાજ શરમથી નીચું જોઇ રહ્યો.
અનરણ્યરાજાએ એને છુટા કર્યાં. રાજ્યનુ ઝરઝવેરાત વગેરે કબજે કર્યું; તેમજ જે કાંઇ સારસાર વસ્તુઓ રાજ્યમાં હતી તે પણ લઇ લીધી. એના લશ્કરને પણ પેાતાના લશ્કર સાથે જોડી દીધું; કેમકે હજી આગળ ઘણા શત્રુઓને જીતવાના હતા. મંગલાચરણની આ તે શરૂઆત હતી. સારા ભારતવર્ષોમાં કરીને ક્રિવિજય કરવાને માટે આ પ્રસ્થાન હતુ. નિ:સત્ય મગધરાજને છેડી દઇ શિક્ષા આપવી ઘટે તે આપીને સમજાવ્યા, અનરણ્યરાજાના દરેક શબ્દો મગધરાજે નીચી સુડીએ સાંભળી લીધા.
મગધરાજના યુવરાજ પુત્રના રાજ્યાભિષેક કરી ખટપટી
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૬૯ )
મગધપતિને પેાતાની સાથે શત્રુઓની સામે ધરવા માટે લીધા. ત્યાંથી મહારાજ અનરણ્ય અન્ય રાજાઓને જીતતા જીતતા ચંપાપુરીને જીતી કાશી તરફ્ ચાલ્યા.
પ્રકરણ ૨૩ મું. વિજય.
સારા-આર્યાવર્ત્તમાં અનરણ્યરાજાના યુદ્ધપ્રસ્થાન માટેના સમાચાર ફરી વળ્યા હતા. મગધ સાથેના યુદ્ધની વાત સત્ર પ્રસિદ્ધ થઈ ગઇ હતી. કેટલાક દિવસ પર્યંત એ યુદ્ધ ચાલ્યા કર્યું હતુ. એ સંસારશેત્રજની રમતમાં કાણુ હારશે કે જીતશે એ માટે ચારે દિશાના રાજાઓનું લક્ષ્ય ખેંચાયું હતુ. અને માટે રાજેરોજના સમાચાર રાજા ા દ્વારા જાણવાને આતુર થઇ રહ્યા હતા. દરેકની એ આતુરતા એક દિવસ દૂર થઇ ગઇ. સમાચાર સર્વત્ર પ્રસરી રહ્યા કે મગધરાનાં સપડાઈ ગયા, એનું સૈન્ય નાશી ગયુ' છેવટે એને પદભ્રષ્ટ કરી એના પુત્રને મગધના સ્વામી બનાવ્યેા.
મગધને વશ કર્યો પછી અનરણ્યરાજા જ્યાં જ્યાં ગયા ત્યાંના રાજાઓને વશ કરી ચંપાએ ગયા, એ ચંપાપતિને આષિત કરી કાશી તરફ વળ્યા, અનેક રોગથી ભરેલા છતાં એનુ અખ’ડ પરાક્રમ સાંભળી અન્ય રાજાએ અને મહારાજ્યે
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭8) પણ ક્ષોભ પામી ગયા, એની સાથે લડવું કે કેમ તે માટે મનમાં ભાંજગડ કરવા લાગ્યા.
અનરણ્યરાજાને પિતાની નગરી ઉપર ધસી આવતે જેઈ કાશીને રાજા ચમક, એણે મિથિલા, રાજપુર વગેરે રાજાઓને પિતાની મદદે બોલાવ્યા. અનરણ્યરાજા પોતાની ઉપર ધસી આવે તે પહેલાં મિથિલા, રાજપુર વગેરે રાજાઓ એની મદદે આવી પહોંચ્યા. કાશીરાજનું બળ અખુટ કહેવાયું, પિતાનું સૈન્ય તથા અનેક મિત્ર મુગુટબંધી રાજાઓ જોઈ કાશીરાજ મલકાયો, “નક્કી હવે અજયરાજ અહીં આવીને પાછો નહિ જાય.”
અનેક મોટાં મોટાં મહારાજે પિતપતાના વિશાળ સૈન્ય સાથે કાશીની મદદે આવ્યાં છે એવા સમાચાર અનરણ્યરાજાને ગુપ્તચરો માને મળ્યા. અનરણ્યરાજાએ તરતજ અનંતરથને અર્ધ સૈન્ય આપીને મિથિલા, રાજપુર વગેરે રાજા વગરના રાજ્ય સર કરવાની આજ્ઞા કરી અને પોતે કાશી તરફ ચ. | ગુપચુપ અનંતરથ પોતાના સૈન્ય સહિત મિથિલા તરફ રવાને થઈ ગયે, અનરણ્યરાજાનું અહીંનું કાશીરાજા સાથે યુદ્ધ શરૂ થયું. પ્રતિદિવસ હજારો મનુષ્યને સંહાર થવા લાગે, કાશીરાજા અને બીજા રાજાએ જીવ ઉપર આવીને અનરણ્યની સાથે લડતા, પણ રણમાં એનું પરાક્રમ અસહ્ય હતું. અનરણ્યને સપડાવવા યુદ્ધમાં ઘણાય રાજાઓ એની
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
ના ઘાણ કઢાવી ના ધનુષ્ય બાણ
20. ન્યાયપ્રિય
( ૧૭૧) ઉપર ધસી જતા, પણ એના મારથી જીવવાની આશાએ પાછા ભાગી જતા. નાસતાં પણ એ રાજાઓ કઈ રથ વગરના થઈ જતા, કેઈના મુગુટો પડી જતા તે કેઇના ધનુષ્ય બાણ પડી જતા ને કંઈ સૈન્યનો ઘાણ કઢાવી નાખતા.
ન્યાયપ્રિય અનરણ્યરાજા યુદ્ધભૂમિ ઉપર કોઈ પણ સૈનિકને વિના કારણે મારતે નહિ. પિતાની ઉપર ધસી આવતા સૈનિકને તે પિતાની શકિતને પરિચય કરાવી નિમેષમાત્રમાં હજારેને ધરાશાયી કરી દેતે, સૈનિકે પણ એના પરાક્રમથી એક દિવસમાં પરિચિત થયેલા એનાથી દૂર રહેતા ને લડવામાં મંદ ઉત્સાહવાળા થયા છતાં સ્વામીભકિત બતાવવાને જરાતરા શકિત બતાવી રહ્યા હતા.
અનરણ્યરાજાને તે રાજાઓની ખબર લેવી હતી, જેથી કોઈપણ રીતે રાજાઓને સપડાવવાને તેને ઈરાદે હતું, જેથી પિતાના સૈન્યને પાણી ચડાવતે. રાજાએ યુદ્ધભૂમિ ઉપર આવી અનરણ્યરાજાના સૈન્ય સાથે યુદ્ધ કરતા, તેવામાં તે કયાંયથી તેમની રાહ જોતે અનરણ્યરાજા તેમની તરફ ધસી આવતે, રાજાઓ માંડમાંડ એની સાથે યુદ્ધ કરતા એટલામાં કેઈને સારથી મરી જતે, કોઈના ઘડાઓ પડી જતા, કોઈ ધનુષ્ય બાણ વગરને થઈ જતે જીવવાની લાલચે રાજાઓ રણભૂમિમાંથી પલાયન કરી જતા. એ રોગગ્રસ્ત છતાં અજય ધનુર્ધારી નરઍક યુદ્ધભૂમિ ઉપર પિતાના રથમાં ધનુષ્યના ટેકાથી ઉભેલે પલાયન કરતા શત્રુઓને ઉદાસભાવે જોયા કરતા હતા. પલાયન કરી જતા રાજાઓના પ્રાણે એક એક
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭ર ) આણમાત્રમાં હરી લેવાની એનામાં તાકાત હતી, પણ તદ્દન ભવે મોક્ષે જનારા એ નરોત્તમને યુદ્ધ કરવું પણ પ્રિય ન હતું તે એમના પ્રાણ લેવાની તે એને શામાટે ઈચ્છા હોય! છતાં જીવદયાને પાળનારા ધમી રાજાઓ બાયલા તો નથી જ. એ વસ્તુસ્થિતિ બતાવવાને પોતાનું પરાક્રમ તે અવશ્ય મહારાજને બતાવવું પડતું હતું. '
યુવરાજ અનંતરથ મિથિલા ઉપર ચડ્યો, ત્યાંના સૈન્ય પિતાને બચાવ કર્યો, પણ યુવરાજને માર સહન નહિ કરવાથી સેનાપતિએ નગરનાં દરવાજા બંધ કરાવી દીધાને કલ્લા ઉપર રહીને લડવા માંડયું. પરાક્રમી અને તરશે કીલ્લાના દર વાજા તોડી નાંખ્યા અને જે સૈન્ય સામે થયું તેને કતલ કરી શહેર કબજે કર્યું. સૈન્યને તાબે થવા ફરજ પાડી.
પિતાનું સૈન્ય અને સરદારે ત્યાં મૂકી ત્યાંનું સૈન્ય વગેરે સામગ્રી પિતાની સાથે ભેળવી લઈ પરાક્રમી અનંતરથી ત્યાંથી આગળ રાજપુર તરફ ચાલ્યા. મિથિલા ઉપર અધ્યાને વાવટા ફરકતે કરી યુવરાજે આગળ પ્રયાણ શરૂ કર્યું. મિથિલા પડ્યાના સમાચારકાશી પહોંચી ગયા. મિથિલા પતિની આંખો ફાટી ગઈ. અનરણ્યરાજા તે અહીંયાં છે ત્યારે મિથિલા કોણે લીધી?
અનંતરથના દૂત મિથિલાપતિની ખબર રાખતાકાશીથી મિથિલાને માગે ફરતા જ હતા. અધવચમાં જ મિથિલાપતિની ખબર લઈ નાંખવાની યુવરાજની ઈચ્છા હતી અને
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૭૩) જરૂર પડે તો મિથિલાથી પોતાનું સૈન્ય તત્કાળ આવી મળે તે માટે પણ ગોઠવણ કરી રાખી હતી. મિથિલાપતિ તેમજ કાશીમાં રહેલા દરેક રાજાઓની પળેપળની ખબરે યુવરાજને મળતી હતી. તે દરમિયાન યુવરાજે રાજા વગરનાં અનેક રાજ્ય કબજે કર્યો, રાજ્યને જીતતો તે રાજપુર તરફ ઉપડ્યો.
કાશીમાં રહેલા રાજાઓના પેટમાં તેલ રેડાયું. મિથિલા પડવાથી મિથિલા હાથ કરવા માટે મિથિલાપતિએ મિથિલા જવાની તૈયારી કરવા માંડી. મિથિલા પડવાના સમાચારથી બીજા રાજાઓના મનમાં પણ ફાળ પડી. મિથિલા પછી અમારી વારી તે નહિ આવે ? વળી ત્યાં સમાચાર આવ્યા કે મિથિલા સર કરી ત્યાંની વ્યવસ્થા કરી યુવરાજ ઘણી વગરનાં રાજેને કબજે કરવા ત્યાંથી રવાને થઈ ગયું છે. દરેક રાજાઓ મુંઝવણમાં પડ્યા, બધા એકત્ર થઈ લડવું કે પિતપિતાનું રાજ્ય સંભાળવા જવું અને જવું તે બીજાની સત્તાને
સ્વાધિન થયેલું શહેર તાબે કરવાની પોતાનામાં તાકાત હતી! આ તે બકરી કાઢવા જતાં ઉંટ ઘુસી ગયું. દરેક રાને ફિકર કરતાં છેડી મિથિલાપતિ પોતાનું શહેર સ્વાધિન કરવાને બીજે જ દિવસે પોતાના સૈન્ય સહિત રવાને થઈ ગયે. - કાશીરાજના સૈન્યને ઉત્સાહ મંદ પડી ગયે, મિથિલાપતિનું સૈન્ય જતું રહ્યું, બીજા રાજાઓ પણ લડવાને મંદ ઉત્સાહવાળા થઈ ગયા હતા, રાજપુર વગેરે કેટલાક મુગુટ
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭૪) બંધ રાજાઓ શકિતવાન હતા, પણ લડવા કરતાં પિતાની ભૂમિ સંભાળવાની કાળજી ઉત્પન્ન થવાથી તે પણ પિતાના સૈન્ય સહિત સ્વદેશગમન કરવાની તૈયારી કરવા લાગ્યા. કાશીપતિનું જીતનું રહ્યું હું સ્વમ હવે ધૂળમાં મળી ગયું. હવે તે જીતવાની વાત તે દૂર રહી, પણ જીવતા રહી રાજ્ય કેવી રીતે કરવું તે માટે ફીકર પેઠી. બળવંત શત્રુને આધિન થયા વગર હવે છુટકો નહોતે. પિત મહારાજને રોગગ્રસ્ત ધારી સમયને લાભ લેવાની શી મૂખાઈ કરી હતી એનું પ્રત્યક્ષ ભાન થયું, પ્રધાનને સલાહ કરવાને મેકલ્યા. અનરણ્યરાજાના પ્રધાને ફફડ્યા. “સલાહ કેવી? યુદ્ધ આપો, નહિતર રાજય છોડી જતા રહે. પ્રથમ તમારે રાજા મેંમાં તૃણ પકડી અમારા મહારાજાના ચરણમાં પડી ક્ષમા યાચે તે પછી અમને ઠીક લાગશે તે કરશું.”
કાશીરાજની પ્રધાનોએ પોતાના રાજાને એ હકીકત નિવેદન કરી. રાજા મેમાં તૃણુ પકડી દિન જેવો બનેલ નિસ્તેજ અનરણ્યરાજના ચરણમાં આવીને નમે. થયેલી ભૂલની માફી માગી, ફરીથી આવી ભૂલ ન થાય તે માટે સક્ષમાં સખ્ત પ્રતિજ્ઞા કરી અને કાશી અયોધ્યાના તાજને હરહંમેશ આધિન રહેશે એવી ખાત્રી આપી.
કાશી પતિના શરણે આવવાથી બીજા પણ કેટલાક રાજાઓ શરણે આવ્યા, પણ રાજપુર આદિ કેટલાક મોટા રાજાઓના ગર્વ હજી ઉતર્યા નહોતા. તેઓ પિતપોતાના સૈન્ય સાથે પિતાના નગર તરફ રવાને થયા.
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૭૫ )
shalles
ચુવરાજ અન’તરથને દરેક ખાતમી મળ્યા કરતી હતી. મિથિલાપતિ વાને થયાના સમાચાર સાંભન્યા. તે પછી કાશીરાજ તથા ખીજા રાજાએ શરણે આવ્યાની વાત જાણી અને રાજપુર આદિના રાજાએ પેાતાના વતનમાં ધસ્યા આવે છે તે પણ જાણ્યુ.
વમાન પરિસ્થિતિને અનુસરી અનરણ્ય રાજાએ યુવરાજને મિથિલાપતિની ખુખર લેવાને આજ્ઞા કરી અને પેાતે રાજપુર આદિની ખબર લેશે તેમ જણાવ્યુ.
દૂર આવેલા રાજપુર આદિ દેશાને છેડી અન તરથ મિથિલાપતિની ખબર લેવાને રોકાયા. મિથિલામાં રહેલા લશ્કરને મિથિલાપતિ સામે લડવાની સમ્ર આજ્ઞા કરી તેમજ પોતે પણ ખરાખર ટાઇમે આવી મિથિલાના રાજાને સપડાવી દેશે,
યુવરાજની આજ્ઞાથી મિથિલામાં રહેલુ લશ્કર મિથિલાપતિની રાહ જોતુ તૈયાર થઈ ગયું. મિથિલાનરેશ આવ્યે અને ભયાનક લડાઈ શરૂ થઈ. મિથિલામાં રહેલા યુવરાજના સેનાનીઓ તલવારથી આવકાર આપવાને સજ્જ ઉભા હતા.
યુદ્ધ શરૂ થયું. મિથિલાપતિએ પાતાની નગરી ક્રમજે કરવાને ગજબ પ્રયત્ન કર્યો, તાકીદે નગરી કમજે કરવા એણે ઉદ્યમ કર્યો. એણે શત્રુસેનાના સંહાર કરવા માંડ્યો. મિથિ લાપતિના મારાથી યુવરાજની સેના ત્રાસી ગઇ; યુવરાજના આાગમનની રાહ જોતી કાળક્ષેપ કરવા લાગી. એ યુદ્ધમાં મિથિલાપતિ વિજય મેળવે તે પહેલાં યુવરાજે આવી પહોંચી
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭૬) મિથિલા પતિના સૈન્યને પછવાડેથી સપડાવી દીધું. મદદ આવી પહોંચવાથી યુવરાજના લશ્કરમાં ઉત્સાહ આવ્યો. - મિથિલાપતિ લશ્કર સહિત સપડાઈ જવાથી મુશ્કેલીમાં આવી પડ્યો. મરવું કે મારવું તે સિવાય બીજો કઈ એને માટે રસ્તે નહાતે, સૈનિકને પાછું ચડાવતે તે શત્રુઓ ઉપર તૂટી પડ્યો. યુવરાજે વિચાર્યું કે મિથિલાપતિ જ્યાં સુધી સ્વતંત્ર હશે ત્યાં સુધી લડાઈ બંધ પડશે નહીં ને હજારે માણસોને વિનાકારણે ક્ષય થઈ જશે માટે એને જ સપડાવવા દે. અનંતરથ પિતાના રથને મિથિલાપતિની સામે લાગે, બન્ને સામસામે થઈ ગયા. બન્નેનું કંદ્વ યુદ્ધ જેસભેર ચાલ્યું. , ધનુષ્યથી યુદ્ધ કરતાં બાણ ખુટ્યા એટલે ખડ્ઝાખશ્મી યુદ્ધ ચાલ્યું અને તેમાંથી બાથે બાથ થઈ ગયા. પરિણામે યુક્તિથી યુવરાજે મિથિલાપતિને પકડી બાંધી લીધો અને, એના લશ્કરમાં વિજયનાદ થયે. મિથિલાપતિ કેદ પકડાવાથી સૈનિકે નાશભાગ કરવા લાગ્યા અને બાકીના હથીયાર છેડી શરણે આવ્યા. શાળાઓ માટે એકી અવાજે વખણાય છે, કિમતમાં ચાળા ભાઇ. સસ્તાં, શુદ્ધ અને મોટા સંદરટાઈપ૧ દેવસરાઈ પ્રતિક્રમણું ૦-૩-૦ સે નકલના રૂ ૧૫૦૦ ૨ પંચ પ્રતિક્રમણ સત્ર ૦-૮-૦ , ર ૪૦-૦૦ i , લખે—જેન સસ્તી વાંચનમાળા-ભાવનગર.|
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૨૪ મું.
સૈરાષ્ટ્રમાં - મિથિલાપતિને લઈને યુવરાજ અનેક રાજાઓને જીતી તાબે કરતે રાજપુર તરફ ચાલ્યા. રાજપુરપતિની સાથે બીજા પણ શાજાઓ હતા. તે સર્વે શીધ્રગતિએ માર્ગ કાપતા પિતપતાના રાજ્યના રક્ષણ માટે જતા હતા. વતન તરફ જતા એ રાજાઓને ગુપ્ત માણસોએ ખબર આપ્યા કે-અજયપાળ રાજા એમની પાછળ ધસી આવે છે. જેથી તેઓ ત્વરિતગતિએ રસ્તે કાપી રહ્યા હતા. એમના મનમાં જુદું હતું, દેવ એમને માટે જુદું જ નિર્માણ કરી રહ્યું હતું. * યુવરાજે ગણત્રી કરી હતી કે-મિથિલાપતિને વશ કરી શીદતાથી આગળ ફરીવળીને રાજપુરના રાજાને માર્ગ રોકી લે અને પછવાડે પિતાજી લશ્કર લઈ ધસ્યા આવે છે. તેથી એને પણ સકંજામાં સપડાવી દે. એ ગણત્રી પ્રમાણે મિથિલાપતિની સાથે તે આડે માર્ગે ચાલીને રાજ પુરના માર્ગે -રાજપુરપતિને આવવાને માગે છાવણ નાખીને રો. એના જૂતા ખબર આપ્યા કરતા હતા કે–રાજપુરપતિ કેટલે દૂર અને કયો હતો. રાજપુરના રાજાને પણ ખબર પડી કે યુવરાજ પિતાના માર્ગમાં મિથિલાના રાજાને પકડી છાવણી નાંખીને પડ્યો છે જેથી એની સાથે યુદ્ધ કર્યા વગર આગળ ચાલી ૧૨
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮) શકાય એમ નથી. તેનું લશ્કર પણ માર્ગમાં તૈયારી કરતું સાવધાનપણે રસ્તો કાપતું આવતું હતું.
યુવરાજને ખબર મળ્યા કે-રાજપુરપતિ સૈન્ય સાથે આવી પહોંચે છે. તેની સાથે બીજા પણ રાજાઓ છે. એવા સમાચાર મળતાં જ તેનું લશ્કર રાજપુરપતિને સત્કાર કરવાને ઉભું રહ્યું. યુદ્ધનાં નિશાન ગગડ્યાં, યુદ્ધ કરી યુવરાજને જીત્યા વગર રાજપુરપતિ આગળ માર્ગ કરી શકે તેમ નહોતું, જેથી જીવ ઉપર આવીને યુદ્ધ શરૂ કર્યું. કેમકે અનરણ્ય રાજા પાછળ આવી લાગ્યું હતું. તે જે આવી પહોંચે તે એને ખાત્રી હતી કે વચ્ચે ઘેરાઈ ગયેલા પિતાની સુડી વચ્ચે સેપારીની જેમ કમબખ્તી હતી, માટે તાકીદે યુદ્ધને નિકાલ લાવવાને તે આતુર હતા. જીવ ઉપર આવીને તે યુવરાજના માણસને સંહાર કરી રહ્યો હતો, એનું લશ્કર પણ મરણીયું થઈને યુદ્ધ કરતું હતું. રાજપુરના રાજાને મરણી બની યુદ્ધ કરતે જોઈ તરત જ યુવરાજે વચ્ચે કૂદી પડી એને પડકાર્યો. “આમ આવ? આમ આવ? એ બિચારા સિપાહીઓ સાથે - શું મસ્તી કરી રહ્યો છે? લડાઈ તે બરોબરીયામાં જ છે.”
આવ? હું તને જ શોધી રહ્યો છું. એકાદ વિજય મળવાથી તું છકી ગયે છે, પણ આ કાંઈ કાશી કે મિથિલા નથી, સમજે? આ તે રાજપુરનું પાણી છે!” રાજપુરને રાજા ગાજો.
જેટલું હોય એટલું પાણી બતાવજો, રખે પાછો અભિલાષ રહી જાય!” યુવરાજે કહ્યું.
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦ )
''
,,
હમણાં જ તારા ગર્વ ઉતારૂ ધ્યું.
ચડા ઉતરી કરતા એક બીજા ઉપર તૂટી પડયા. ખડ્ગનાં યુદ્ધ થયાં, ખાણના યુદ્ધથી એક ખીજા અન્ય જણાયા ત્યારે એક ખીજ સામે આવી ગયા. અજયપાળરાજા પણ સૈન્ય સાથે આવી પહોંચ્યા અને પછવાડેથી સૈન્યને ત્રાહી ત્રાહી પાકરાવી દીધું. રાજા અનરણ્ય જે રાજાએ એની સામે થયા તે સર્વેને યુદ્ધ કરતાં હરાવી પકડી લીધા ને પેાતાના સરદારાને સ્વાધીન કર્યો.
રાજપુરપતિ અને યુવરાજ એક બીજાના જીવના તર સ્યા બનીને યુદ્ધ કરી રહ્યા હતા. પિતાજીએ અલ્પસમયમાં યુદ્ધમાં સૈન્યને હરાવી અન્ય રાજાઓને પકડી સ્વાધીન કર્યો હતા અને પેતે હજી રાજપુરપતિ સામે યુદ્ધ કરતા હતા તેથી શરમ લાગી, જલદી યુદ્ધના નિવેડા લાવવાને તે આતુર થઇ ગયા હતા.
રથા સામસામે થઈ ગયા. એકબીજા ઘુરકાઘુરકી કરતા એક બીજાના જીવના તરસ્યા બન્યા હતા. કઈ યુક્તિથી ત્રુને સપડાવવા એ માટે દાવપેચ રમતા એકબીજાને સપડાવવાની પેરવી કરી રહ્યા હતા.
3
“ સંભાળજે, હજી તું બાળક છે તેથી તારી દયા આવે છે, પણ તારા ખચાવ કર ? ” રાજપુરપતિ એલ્યેા.
“ આ સમયે એવા નિર્માલ્ય શબ્દો ન હોય, તમારી પૂરેપૂરી તાકાત અજમાવા ? ” યુવરાજે પડકાર કર્યો.
99
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૮૦ )
યુવરાજના શબ્દોથી ગુસ્સેા કરતા રાજપુરપતિ આલ્યા. “ એમ છે તે હાશીયાર ! ” એણે એક માટી ગઢાના યુવરાજના રથ ઉપર ઘા કર્યો. ગદા રથ ઉપર પડતાં પહેલાં યુવરાજ રથ ઉપરથી નીચે કૂદી પડથો અને રાજપુરપતિના રથ ઉપર ધસ્યા. પોતાના બચાવ કરતા યુવરાજ શત્રુના રથ ઉપર ક્યો, યુવરાજને રથ ઉપર ધસી આવતા જોઈ રાજપુરપતિએ એક માટી ભાગલના એની ઉપર ઘા ક્રયા. યુવરાજે ચપળતાથી તે લઘુલાઘવી કળાથી એ ઘા ચુકાવી દીધા, રાજપુપતિએ પેાતાની ઉપર ધસી આવતા શત્રુને જોઇ છેવટે કષ્ટ ઉપાય નહિ ચાલવાથી તલવાર ખેંચી.
તલવાર ખેંચવા જેટલા અવકાશ યુવરાજે આપ્યા નહિ. એકદમ શત્રુના રથ ઉપર ચઢી જઇ એને પકડયો. ,, ખબરદાર !
''
ઘણાખરા શજાએ અનરણ્ય મહારાજના પંજામાં સપડાઈ જવાથી તેમજ અનરણ્યરાજાના આવી પહોંચવા પછી શત્રુઓના મારાથી ત્રાસી જઇ રાજપુરપતિ તેમજ ખીજા રાજાઓનાં સૈન્ય પલાયન કરવા લાગ્યાં હતાં. રાજાએ શરણે થતાં બાકીના લશ્કરે પણ શત્રુના હાથથી મરી જવા કરતાં મહારાજ અનરણ્યરાજાના શરણમાં હથીયાર મૂકી દીધાં જેથી લડાઇ તા અંધ જેવી થઇ ગઇ હતી. રાજાએ પણ પકઢાઇ ગયા હતા, પણ યુવરાજ અને રાજપુરપતિનું દ્વં યુદ્ધ ચાલી રહ્યું હતું. હારજીત
3
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮૧) કેની થાય છે તે જોવાને બને તરફના માણસનું ધ્યાન તેમાં લાગેલું હતું. સર્વ કે પોતપોતાના પક્ષવાળાને જય ઈચ્છે તેમાં તે નવાઈજ શેની?
મહારાજ અનરણ્ય યુદ્ધભૂમિ ઉપર વિજય મેળવી પિતાના પુત્રનું પરાક્રમ નિરખી રહ્યો હતે. એ મહારથી વિરપુરૂષને યુદ્ધભૂમિપર શાંતિથી રથ ઉપર ધનુષ્યના ટેકાએ ઉભા રહી પુત્રનું યુદ્ધ નિરખતા જોઈ સરદાર બોલ્યા. “દેવ! ફકત, ધનુષ્ય ઉપર એક જ બાણ ચડાવો કે જેથી રાજપુરપતિનું કામ ખલાસ થાય, આ પરાક્રમી રાજપુરપતિ કોણ જાણે શું કરશે.”
નહિ, એ બન્નેના ઠંદ્વયુદ્ધમાં હું એને જાન લઉં એ તે હીચકારૂં કૃત્ય કહેવાય, એ બન્નેનું હું યુદ્ધ જેઉં છું, જે પરાક્રમી હશે તે જીતશે. પરિણામ આવી ગયા પછી રાજપુરપતિ જે છત્યે હશે તે હું એને પડકારીશ, પણ અત્યારે તો નહિ જ.”
પણ સ્વામી! જુઓને યુવરાજ સાથે કેવો ભયંકર બની જીવ ઉપર આવી લડી રહ્યો છે!” - “યુદ્ધભૂમિ ઉપર સૈને પોતપોતાનાં પરાક્રમ બતાવવાની તક મળે છે. જીતવાની ઉમેદ કોને નથી હોતી? વિજયની વરમાળ બધાને ગમે છે.”
તે અમે યુવરાજની મદદે જઈએ મહારાજ?” * “નહિ?” અરણ્યરાજાએ તેમને અટકાવ્યા. જે
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૮૨) રાજપુરપતિને એના સુભટે મદદ કરવા ધસે તે તમારે જવાની જરૂર છે. એના સરદારે, સુભટે તે દૂર ઉભા ઉભા જોઈ રહ્યા છે ને આપણે એમના વંદ્વયુદ્ધમાં ધસી જવું એ નીતિ નથી.”
પણ પ્રભુ! આવી ભયંકર રીતે લડતો રાજપુરપતિ દાવપેચમાં ફાવી જાય તે પરિણામ શું આવશે?”
“લડવું, દાવપેચ કરવા, છળપ્રપંચ કે દગાબાજી રમવી એ બધું તે આપણે હાથ છે, છતાં યુદ્ધમાં વિજય એ તે વિધિને હાથ છે.”
એકને સાત રેની પીડાથી યુક્ત એ છતાં શત્રુઓને દુસ્સહ તેજવાળો મહાભૂજ અનરણ્ય સમરાંગણમાં શત્રુઓને અજાયબી પમાડતે શાંતિથી ઉભું હતું. રાજપુરપતિની જીવનલીલા સમાપ્ત કરવા માટે એને ફકત એક જ ઝેરી અમાઘ બાણની જરૂર હતી; છતાં બનતાં સુધી દયાળુ મનને એ નરવીર કે રાજાના જીવતને હરતે નહિ, પણ જીવદયાના પાળનારા બીકણ અને બાયેલા નથી, એવું જગતને બતાવવાને ધમી છતાં-શ્રાવક છતાં શત્રુઓની ખબર લેવાને તે યુદ્ધભૂમિ ઉપર દેડી આવે ને વળી જેમ ચારેકેર રૂની પૂણીઓને ઉડાડી મૂકે તેમ પળવારમાં શત્રુઓને છિન્નભિન્ન કરી નાખતે, તેમજ યુદ્ધના નાયકની તે તે પ્રથમ તકે જ ખબર લઈ લેતે, શુરવીર છતાં તે ન્યાયપ્રિય હતું, પરાક્રમી છતાં રાજનીતિને જાણકાર હતું અને મહારથી છતાં ચતુરંગી સેનાને એ શોખીન હતે.
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮૩)
સમશેર ખેંચતા પહેલાં તે યુવરાજે એને પકડી લીધે, રથમાંજ અને મારામારી કરવા લાગ્યા. પહેલીતકે યુવરાજે પકડીને રથમાં પટક, પણ એટલાથી રાજપુરપતિ હારી જાય એમ નહોતે, એ પણ વીર હતા જેથી રથમાં ભયંકર મારામારી થઈ. બન્ને એકબીજાને દાવપેચમાં સપડાવવાની પેરવી કરવા લાગ્યા. જીવલેણ અને ભયંકર ગડમથલ પછી યુવરાજે શત્રુરાજાને પકડી રથ ઉપરથી નીચે પૃથ્વી ઉપર પટક,નીચે પડેલે બળવાન શત્રુ ઉઠીને ઉભે થાય એ પહેલાં તે પોતે પણ એની ઉપર કૂદ્યો.
આખરે શત્રુરાજા થાકી જવાથી યુવરાજ ફાવે અને એને પકડી મુશ્કેટાટ બાંધી પાસે ઉભેલા પોતાના સરદારને હવાલે કર્યો. યુદ્ધની પૂર્ણાહુતિ થઈ.
વિજયી યુવરાજ પિતાની પાસે આવી પિતાના ચરણમાં ન. એ રાજપુરપતિ, મિથિલાપતિ વગેરે પિતે સ્વાધિન કરેલા રાજાઓને પિતાની સમક્ષ હાજર કર્યો.
થોડા દિવસ વિશ્રાંતિ લીધા પછી મહારાજ અનરણ્ય ત્યાંથી રાજપુર આવ્યા. રાજપુરપતિની જગ્યાએ શિખામણ આપી એના યુવરાજ પુત્રને અભિષેક કરી ગાદીએ બેસાડ્યો. કેટલાક દિવસ ત્યાં નિર્ગમન કરી મહારાજ અનરણ્ય ત્યાંથી ઉત્તર દિશાના માર્ગે વળ્યા. ત્યાંના રાજાઓને જીતતા જીતતા તેઓ અવંતી તરફ ચાલ્યા.
એ રોગગ્રસ્ત રાજાના પરાક્રમની વાર્તા ધરતીની ચારે
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૮૪ )
દ્વાર પ્રસરી રહી. અનેક રાગેાની પીડાથી ઘેરાયેલા અને દુ:ખી છતાં યુદ્ધભૂમિ ઉપર સમરાંગણમાં એ શત્રુઓને માટે દુસ્સહુ તેજવાળા થતા હતા, જેથી કેટલાક રાજાએ તે વગર લડાઇએ જ નજરાણું મૂકી પેાતાનું આધિનપણું માન્ય રાખતા હતા. જે ગર્વિષ્ટ મની સામે થતા તે યુદ્ધમાં હારી જતા ત્યારે ઠેકાણે આવતા હતા. અવંતીપતિએ પણ યુદ્ધમાં માર ખાઇને આધિનતા સ્વીકારી.
દિવિજય તા પ્રથમ પણ કરેલા હતા; છતાં રોગગ્રસ્ત થયા પછી આર્યાવર્ત્તના ઘણાખરા સમર્થ રાજાએ પૂર્વનુ વેર યાદ કરી બદલા લેવાને ઉઠ્યા હતા. જેથી રાગેાની પીડાથી પીડાતા એ મહાભૂજ પેાતાનું પરાક્રમ એકવાર ફરીને શત્રુઓને બતાવવાને તે પરાક્રમી ચતુર'ગી સેનાસહિત નિકન્યા. એક પછી એક આર્યાવર્ત્તના અનેક રાજાઓને જીતતા જીતતા ઠેઠ હાલમાં અવંતી સુધી આત્મ્યા, ત્યાંથી શત્રુરાજાઓને પોતાનું પરાક્રમ ખતાવતા લાટની ભૂમિ તરફ ગયા. એ દેશની વિજયમાળ લઇએ નરાત્તમ સારાષ્ટ્રની ભૂમિમાં આવ્યા.
સારા આર્યાવર્ત્તમાં એનાં પરાક્રમ પ્રસિદ્ધ થવાથી સારાષ્ટ્રમાં કાઇપણુ રાજા એની સામે ન થયા. નાનાં મોટાં સૌરાષ્ટ્રનાં રાજ્ગ્યાનુ લેટણ અને આતિથ્ય સ્વીકારતા અનરણ્ય રાજા સમુદ્રને કાંઠે દ્વીપમંદર નગર સમીપ છાવણી નાખીને રહ્યો ને છ દુ રાજાને નજરાણું લઈને પાતાની સેવામાં હાજર થવા હુકમ કર્યાં.
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૨૫ મું
સમુદ્રમાં.
વ્યાપાર કરી ધન મેળવવાની ઇચ્છાએ માણસ જળ, સ્થળ કે આકાશ ગમે ત્યાં મુસાફરી કરવાને ચૂકતા નથી. પેાતાની જેટલી શકિત હાય એટલી શકિતનું માપ વ્યાપાર પાછળ તે ખચી નાખે છે. ધન એ મનુષ્યનું જીવન છે—પ્રાણ છે. ધન વગર જીવતાં છતાં પણ માણસ મૂએલા છે. દુનિયા જેટલી ધનવાનોની છે તેટલી ગરીબાની નથી. દ્રવ્યહીન પુરૂષને તે જગતમાં કેટલીકવાર જીવન ઉપરથી પણ કંટાળા આવે છે. એ ધન મેળવવાને અનેક પ્રયત્ને તે કરે છે, પણ પૂર્વકૃત શુભકર્મ વગર ધન પણ મળતુ નથી, એ ધન વગર સંસારમાં ડગલે ડગલે મુઝવણ પડતી હાવાથી જીવવું પણ ગમતું નથી. પોતે નિર્માલ્ય હાવાથી મરવુંય ગમતું નથી. ત્યારે એ ધન પ્રાણીઓને મળે કેવી રીતે ?
એવા જ ધનની આંકાક્ષાવાળા રત્નસાર શેઠ, પાસે અષિક ધન છતાં, અઢળક ધનની મહત્વાકાંક્ષાથી સમુદ્રની મુસાફરી કરવાને તૈયાર થયા. સમુદ્રમાં વ્યાપાર કરવાની ઈચ્છાએ એક માટુ વહાણુ એણે તૈયાર કરી સમુદ્રમાં લાંગયું. અનેક જાતનાં કરિયાણાં આદિ વસ્તુએ એમાં ભરવા માંડી તેમજ બીજા કાઇપણ વ્યાપારીઓને પરદેશમાં વ્યાપાર કરવાને આવ
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૮૬ )
વાની ઇચ્છા હૈાય તેમણે અમારા વહાણુમાં આવવું, વહાણુમાં એમને જોઇતી સગવડ કરી આપવામાં આવશે, તે સંબધી ભાડા માટે અમને પૂછીને રૂબરૂમાં નક્કી કરી જવું. એ મુજખના ઢઢઢેરા ફેરવવાથી ઘણાંએક વ્યાપારી વેપારને માટે એની સાથે જવાને તૈયાર થયા.
વહાણને ઉપડવાના દિવસ નક્કી કર્યો. તે મુજબ તે દિવસ આવી પહાંચ્યા. રત્નસારે પોતાના માલ વહાણમાં ભર્યો, તે ઉપરાંત ખીજા પણ અનેક વ્યાપારીઓ પોતપોતાના માલ અને પરિવાર સાથે એ વહાણમાં ચચા. વહાણને ઉપડવાનુ મુહૂત આવી પહોંચ્યું. તે સમયે વહાણુ માલ અને માણસાથી ચિકાર ભરેલુ હતુ. ઘણા વ્યાપારીઓના આવાગમનથી ભાડાના સારા તડાકેા પડવાથી રત્નસાર વ્યવહારીયે। મનમાં મલકાયા, શુભમુહૂતૅ અને શુભશકુને વહાણ સમુદ્રને માર્ગે રસ્તા કાપવા લાગ્યુ. કિનારે ઉભેલાં સગાં, સ્નેહી, સબધીજનોએ જ્યાં સુધી વહાણુ દેખાયું ત્યાં સુધી પેાતાનાં સંબંધીજનાને જોયા કર્યુ. જેમ જેમ વહાણુ દૂર જતુ ગયુ તેમ તેમ તે અદૃશ્ય થયું અને સગાંસ્નેહીઓ વિયેાગથી અશ્રુ પાડતાં ત્યાંથી પોતપોતાને ઘેર ગયાં.
•
વહાણ સમુદ્ર માર્ગે પોતાની ગતિ પ્રમાણે રસ્તા કાપતુ હતુ. પવન અનુકૂળ હતા. વાયુની શાંતિથી સમુદ્ર પણ શાંત અને ગંભીર હતા જેથી મુશ્કેલી વગર વહાણ સમુદ્રના માર્ગ પસાર કરતું હતું. ખારવાએ પણ સમુદ્રની શાંતિના લાભ લઈ અનુકૂળ સ્થળે કિનારે પહોંચી જવાની વરા કરી
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮૭). રહ્યા હતા. જો કે તોફાનને સમયે બચાવમાં જેટલાં સાધન રાખવાં જોઈએ તે બધાંય તૈયાર હતાં. વહાણના સુકાનીઓ વહાણ ચલાવવામાં નિપુણ હતા, તેમજ અવારનવાર એક બીજાની મદદ માટે ચાલાક માણસે પણ સહાય કરવાને તૈયાર હતા. મુશ્કેલીના સમયે કેમ અને કેવી રીતે વર્તવું એ વસ્તુસ્થિતના જાણકાર ખારવાઓ નિર્ભયપણે એ મોટા વહાણને હંકારે જતા હતા. કેટલાક દિવસ પસાર થયા ને વહાણ મધ્ય સાગરમાં આવ્યું. ત્યાંથી એના સુકાનીઓએ પવનની અનુકુ ળતા મેળવી કિનારા તરફ વાળ્યું.
અનુકૂળ પવન અને સમુદ્રની સૈમ્યતાથી વહાણ સપા ટાબંધ રસ્તે કાપતું હેવાથી સર્વ કોઈ આનંદમાં હતા. અનેક પ્રકારના વિચારમાં વ્યાપારીએ મશગુલ હતા. રત્નસાર સાર્થપતિ જુદા જ વિચારમાં હતે ભાડાની એને આવક સારી થવાથી ખર્ચ તે મજરે વસુલ થઈ ગયું હતું છતાં અંદર માલ ભરેલું હતું એના ફવિકયથી જે લાભ થાય તે વધારામાં હતું. દરેક જણ એવા સુંદર દ્રવ્યપ્રાપ્તિના સ્વપ્નમાં હતા ત્યારે કુદરત કંઈ જુદા જ વિચારમાં હતી. વહાણ સપાટાબંધ રસ્તો કાપતું કિનારા તરફ ધસી આવતું હતું. થોડાએક દિવસમાં તે કિનારા નજીક આવી પહોંચ્યું. વહાશુમાં બેઠેલા મનુષ્યોને દૂરથી કિનારે દેખાવા લાગે, એમના જીવમાં જીવ આવ્યો. આનંદ આનંદ થયો. બસ હવે તે કિનારે આવી પહોંચ્યા “જુઓ! જુઓ! પેલા પર્વતે કેવા રળીયામણુ જણાય છે!” માણસે એકબીજાને કહેવા લાગ્યા,
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨ )
કિનારે પહોંચવાની આશામાં ઉત્સાહવત થયેલા એ મનુષ્યાની આશા ક્ષણમાત્રમાં ધૂળમાં મળી ગઇ. અગ્નિદિશા તરફથી અચાનક વટાળીયા ઉત્પન્ન થયા, એ ભયંકર વાવાઝાડાથી સમુદ્ર ખળભળવા લાગ્યા, પાણીનાં સેાજા આકાશ પર્યંત ઉછળવા લાગ્યાં. વટાળીયા પણ અધિક અધિક પેાતાની ગતિમાં વધારા કરતા ગયા ચેગીની કથાની જેમ ચારે દિશા તરફથી ચઢી આવેલા વાદળના સમૂહે આકાશને ઢાંકી દીધું ને વરસાદ પણ મુશળધાર વરસવા લાગ્યા. સમુદ્રે આવી સ્થિતિમાં પેાતાની ઉદારતા છેાડી દીધી ને તે લયંકર ગના કરતા આકાશમાં ઉછળવા લાગ્યા. ધીરે ધીરે એ તાકાન વૃદ્ધિ પામતું ગયુ. સ્થિતિ ભયંકર થવાથી વહાણુમાં બેઠેલા નાવિકા પણ ગભરાયા, અંદર બેઠેલા માણસા અને વ્યાપારીયે। ભયભ્રાંત થયેલા જીવવાની આશા પણ એમણે છોડી દીધી. જીવનની આશાએ કેટલાક ભીરૂજના કલ્પાંત કરવા લાગ્યા, કેટલાક ગભરાયેલા એમાકળા બનેલા ગાંડાની માફક આમતેમ જોવા લાગ્યા. વહાણુ તા ત્યાં સ્થિર થયેલું ને સમુદ્રના તાફાનથી ઉંચું નીચું થવા લાગ્યું. નિપુણ નાવિક વહાણુ ચલાવવાને બદલે હમણાં તેા તેને ડાલાયમાન થતું અટકાવવાના પ્રયત્ન કરી રહ્યા હતા. આ ભયંકર આકૃતથી તેમણે પણ કુદરતને ભરાંસે જીવનને છેાડયુ હતું.
ક્ષણમાત્રમાં આ પ્રમાણે પરિવર્તન જોઈ વહાણુપતિ વિચારમાં પડ્યો કેટલાય માણસાના કલ્પાંતથી એના દયાળુ હૃદયમાં દયા ઉત્પન્ન થઇ. કૈાઇ રીતે વહાણુની સલામતી માટે
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮૯), તે નાવિકની પાસે આવ્યો. “જેમ બને તેમ વહાણને કિનારે ઝટ પહોંચાડી ઘો?” વહાણપતિ રત્નસારે કહ્યું
અહીંથી ચાલવાની તે વાત કરતા નથી ને કિનારે પહોંચવાની વાત કરે છે. અત્યારે તે અહીંથી આગળ ચાલવાને પણ અમે સમર્થ નથી. શેઠજી?” નાવિકેએ કહ્યું.
“શામાટે ચાલતું નથી? નહિ ચાલે તે ઘણા લોકે ગભરાઈને મરી જશે માણસે બધા હેબતાઈ ગયાં છે.” રત્નસારે કહ્યું.
“અમે તે ચલાવવાને ઘણેય પ્રયત્ન કરીએ છીએ, પણ જાણે કેઈએ પકડી રાખ્યું હોય તેમ અહીંથી રતિભાર ખસતું નથી.” ખલાસીઓએ કારણ કહી સંભળાવ્યું.
“વહાણ નહિ ચાલવામાં ખાસ કારણ તમને શું લાગે છે વારૂ?”
એક તે કુદરતની પ્રતિકૂળતા તેમજ બીજું મુદ્દાનું કારણ માણસે ઘણાં બેસવાથી વહાણ ઘણું ભારે થઈ ગયું છે. જેથી અમે લાચાર છીએ.” 4 “ ત્યારે હવે બીજો ઉપાય?”
“અમારી બુદ્ધિ પ્રમાણે નાવને બચાવવાને અમે પ્રયાસ કરીશું, પછી તે ભાવભાવ. આ વળી સામે નહિ અને સમુદ્રનાં તેફાન શાંત થાય નહિ તે આપણે બધા આ સમુદ્રમાં ગરક થઈ જવાના. બીજે શું ઉપાય!”
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૯૦ ) એવાં નિરાશવચને શા માટે બેલે છે? તારાં વચને જે કઈ સાંભળશે તે કાચી હિંમતવાળાનાં છગર તૂટી જશે. તું તારો બનતા પ્રયત્ન કર?”
તે તે હું કરીશ ? અંદર ભાર વધારે છે તેથી લાચાર છું, તે છતાં હું ઉપાય કરીશ, મહેનત મારી છે. ભાગ્ય સર્વનાં છે. પછી તે જેવી દેવની મરજી.”
નાવિકના નિરાશભર્યા સમાચાર સાંભળી રત્નસાર વ્યવહારી દિલગીર થશે. તે તેફાન જેવાને વહાણના કિનારા તરફ આવ્યું. એના વદન ઉપર શેક-દિલગીરી હતી. એના પગ ભાંગી ગયા હતા. ચાલવાની શક્તિ મુલે એનામાં નહોતી, મંદમંદ ડગલાં ભરતે અનેક વિચાર કરતે તે વહાણને કાંઠે આવી સમુદ્રનું તેફાન જેવા લાગે. એક તરફ ખલાસીઓ વહાણને સ્થિર કરવા અનેક પ્રયત્ન કરી રહ્યા હતા, વહાણમાં રહેલા માણસે જીવવાની આશાએ કલ્પાંત કરતાં બહાવરા બની ગયાં હતાં. બીજી તરફ સમુદ્રનાં તેફાન તે વચ્ચે જતાં હતાં, દર પળે વહાણની સ્થિતિ ગંભીર બનતી હતી. વહાણવટી ઉપર એની જોખમદારી એથી વચ્ચે જતી હતી, આવી ભયંકર સ્થિતિ નિહાળી પિતે પશ્ચાત્તાપ કરવા લાગે. “મને ધિકાર છે કે આ સર્વેના મૃત્યુનું કારણ હું થ, જગમાં હું નિપુણ્ય અને નિભાગી છું. લેભી અને દ્રવ્યના લાલચુ પુરૂષેમાં મુખ્ય છું કે દ્રવ્યના લેભથી મેં ઘણું માણસોને વહાણમાં બેસાડ્યા. હવે શું થાય, આ
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૯૧) . વળી જીવનહારી છે. મેઘ પણ મરણને નજીક કરનારે વળીયાને સહાયક છે. એક જ વસ્તુ અનર્થને કરનારી છે છતાં આ તે બને ભેગી થઈ ત્યારે જીવીતની આશા હવે કયાંથી જ રાખવી?
આ તે મોટું સંકટ પ્રાપ્ત થયું. અત્યારે તે ચારેકેર અંધકાર અંધકાર દેખાય છે. ક્ષણ પહેલાં મનુષ્યના હદયમાં ઉછળતે આનંદ કે નષ્ટ થઈ થયે! આ બધાંનું કપાત નિર્માલ્ય થઈને હું જોયા કરું તો મારા જીવિતને ધિક્કાર છે. માટે આ વહાણ ડૂબે નહિં અને લોકો નાશ પામે નહિ તે પહેલાં હું જ આ દેધાંધ અને તેફાની સમુદ્રને મારે ભેગ આપી દઉં તે શું હું ?”
વહાણપતિ વિચાર કરતા કરતે વહાણના પ્રાંતભાગ ઉપર આવ્યું. અત્યારે સમુદ્રની ભયંકર સ્થિતિ વાસમા હદયવાળા પુરૂષનું હૈયું પણ હચમચાવે તેવી હતી. સમુદ્રનાં એ ઉછળતાં મોજાંથી ખલાસીઓના પ્રયત્ન છતાં વહાણ તે ડબું ડુમું થઈ રહ્યું હતું. આ ધ્યાનમાં પડેલા કાચા હદયના લોકો સમુદ્રના તોફાનથી ભય પામ્યા છતા કલ્પાંત કરી રહ્યા હતા. આ સમયે કલ્પાંત કરે શું વળે તેમ હતું.
ભાઈઓ! અંત સમયે કલ્પાંત કરવા કરતાં પ્રભુનું સ્મરણ કરો.” નમસ્કારમંત્રનું સ્મરણ કરતે વહાણુપતિ સમુદ્રમાં પાપાત કરવાને ઉઘુકત થયો.
ઉપર આવ્યા છે પણ હચમચાવે
તે
વા વહાણ
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૨૬ મું
શ્રી પાર્શ્વનાથ રત્નસાર વહાણવટી વહાણને નાશ થતાં અનેક માણસેના નાશનું કલંક પિતાને માથે આવે તે પહેલાં પિતાના જીવિતને નાશ કરવાને જે પડવા જાય છે ત્યાં તે “ખબરદાર!” આકાશમાંથી દિવ્ય શબ્દ તેને કાને પડ્યો. આ શબ્દથી વ્યવહારી ચમક. કોણ બેસું?” એણે ચારે તરફ જોવા માંડયું, પણ કેઈ નજરે પડયું નહિ, તેમજ મૃત્યુની ચિંતામાં પડેલા મનુષ્યને પણ એ શબ્દ નહોતે. “કાંઈ નહિ, ખાલી ભણકારા એ તો?” એણે બીજી વખત ઝંપલાવવાની તૈયારી કરી.
એ ઝંપલાવે તે પહેલાં એણે દિવ્યવચને સાંભળ્યાં સબુર, હે સાહસિક! પૃપાપાત કરીશ નહિ, તારી આવી સ્થિતિ તે મેં જ કરેલી છે.”
“તમે કોણ છે? ને આવી સ્થિતિ કરવાનું કારણ? રત્નસાર વ્યવહારી અદૃશ્યવાણી સમજી જવાબમાં બે.
હું પદ્માવતી નામે દેવી છું.”
પદ્માવતી ! તમે તે જૈન ધર્મનું રક્ષણ કરનારાં છો, જાતે દયાળુ અને અહિંસાધર્મમાં પ્રીતિવાળા છતાં વિનાકારણે
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૯૩ )
અમને બધાંને મૃત્યુના મુખમાં શા માટે ખેંચી જાઓ છે? જીમ્મા, વિતની આશાએ હુજારા માણસા મારા વહાણુમાં કલ્પાંત કરી રહ્યાં છે–ત્રાસ પામી રહ્યાં છે. ”
“ છતાં હૈ સાહસિક ! ખાસ અમુક કારણને અગે આ અધુ તેાફાન મારે વિષુવુ પડયું છે, તેથી નિરૂપાય છું.
99
''
પણ માતાજી! કૃપા કરી અથવા તે। આ તાફાન શાંત કરી કે જેથી જીવ આવે તે નિશ્ચિંત થાય. ”
ચાહે તા કારણ કડા, માણસાના મનમાં
“ વત્સ ! ઉતાવળા ન થા ? તારા માણસામાં કોઇના જીવિતની હાનિ તે નહિ જ થાય; હા, જરા ગભરાટ થાય તે ભલે થાય, પણ આ તફાન હવે અલ્પ સમયમાં શાંત થઇ જશે. જો ધીરે ધીરે તેાફાન હવે શાંત થતું જાય છે તે ?”
“ આપની કૃપાએ, પણ કયા કારણને અંગે આપશ્રીને આવી લીલા કરવી પડી હતી તે આપ જણાવા ? ”
""
“ સાંભળ ? જે સ્થળે તારૂં વહાણ થયું છે. તેનુ ઢારણુ ભાવી તીર્થંકર શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુની પ્રતિમાના પ્રભાવથી તારૂં વહાણુ થયું છે, ત્યાં નીચે સમુદ્રમાં તે પ્રતિમા છે તેને તારા નાવિકાને ઉતારી તુ બહાર કઢાવ ?
99
“ અહા ! ધન્યભાગ્ય મારાં, કે મારે હાથે આવુ અનુપમ મહાન કાર્ય થાય છે. ” વ્યવહારીયા ષિત થયેા.
79
૧૩
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૯૪) “એ પ્રતિમાને લીધે તારું વહાણું થંક્યું છે. તારા નાવિકેને ઉતારીશ તે કલ્પવૃક્ષના પાટીયાના સંપુટમાં એ ભગવાનની મૂર્તિ છે. મહાન પ્રાભાવિક એ પ્રતિમા છે. પૂર્વે એક લાખ વર્ષ ધરણે પૂજી હતી તે પછી છસો વર્ષ કુબેરે પૂછ, ભકિતવાળા વરૂણદેવતાએ પિતાના ભુવનમાં લઈ જઈ સાત લાખ વર્ષ સુધી પૂજી હતી, આવી મહા પ્રભાવકપાર્શ્વનાથ પ્રભુની પ્રતિમાને તું બહાર કઢાવ.”
“અહાખચીત મારા કોઈ પૂર્વના શુભ ભાગ્યને યોગે જ તે અહીં આવ્યા છે. એમના દર્શનથી મારાં પાપ નાશ થશે, મારૂં જીવિત સફળ થશે.”
“એ તો ઠીક, પણ એ પ્રતિમા અત્યારે તે ઈક્વાકુવંશમાં ઉત્પન્ન થયેલા અજયરાજાના ભાગ્યથી અહીં આવેલાં છે. એને સાતેગોથી એ વ્યાપ્ત થયેલે અનેક વરસથી એની પીડાઓને સહન કરી રહ્યો છે. એ રેગોને નાશ કરવામાં અનેક દવાઓ, અનેક ઉપચારે તેમજ અનેક દૈવિક પ્રયત્નો એના નિષ્ફળ ગયા છે; દુષ્ટ રેગોની પીડાથી દુ:ખી છતાં સર્વ દિશાઓના રાજા મહારાજાઓને જીતતે જીતે એ ઈવાક રાજા હાલ દિવિજય કરી દ્વીપપત્તન (દીવ) માં છાવણું નાખીને પડેલ છે. તું કિનારે ઉતરી એ ઈક્વાકુરાજાને આ પ્રતિમા આપજે. આ પ્રાભાવિક પ્રતિમાનું દર્શન કરતાં રાજાના એકને સાતે રંગે નાશ પામી જશે.” પદ્માવતીએ અદશ્યપણે સ્પષ્ટતાથી કહી સંભળાવ્યું.
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૯૫) માતાજી! આવી પ્રાભાવિક પ્રતિમા છતાં લાભ તે એક જ ઈવાકુરાજાને થશે ને? કે બીજાઓને પણ એને લાભ મળશે?”
“બીજાઓને પણ ભાવકાળમાં અનેક લાભ થશે. અજયરાજા ત્યાં નગર સ્થાપન કરી મોટું વિશાળ મંદિર બંધાવી એ પ્રતિમા ત્યાં મોટા મહત્સવપૂર્વક પ્રતિષ્ઠિત કરશે. એ નગરનું નામ અજયપુરનગર થશે, તેમજ આ પ્રતિમા પણ અજાહરા પાર્શ્વનાથને નામે ઓળખાશે. ભાવીકાળમાં જે જે મનુષ્ય આ પાર્શ્વનાથ ભગવાનની સેવાભક્તિ કરશે, તેમની જે જે મનવાંચ્છાઓ હશે તે સફળ થશે, ભક્તિ કરનારને ભક્તિનું ફળ તેમની ભાવના પ્રમાણે મળશે જેથી દુઃખીયા છે ઉપર આ પ્રતિમા ઘણે ઉપકાર કરનારી થશે.”
આપનું કથન હું માથે ચડાવું છું. આપના કથન અનુસારે હું આ પ્રભુને અજયપાલરાજાને અર્પણ કરીશ.” - “અસ્તુ ! એ પ્રતિમાની પાસે રહેનારી અને એની
ભક્તિ કરનારનાં મનવાંછિત પૂરનારી હું પદ્માવતી નામે દેવી છું. જો કે એની ભક્તિ કરતાં પ્રાણીઓને સ્વાભાવિક રીતેજ ઇચ્છિત મળે છે, એવી એ મોટા પ્રભાવવાળી છે. હું તે ફકત એક નિમિત્તરૂપ છું તેમજ ભાવકાળમાં-પંચમકાળમાં પણ ભકિતથી એની સેવાભકિત કરનારા દુઃખી નહિ રહે, જેથી એમની ભાવના હશે તે પ્રમાણે એનું ફળ ભકતજનેને મળ્યા કરશે.” એ કથનની સાથે જ અદશ્યવાણી બંધ થઈ ગઈ.
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬) હદયમાં ભક્તિભાવથી ભરેલા રત્નસારે તરતજ નાવિકોને સમુદ્રમાં ઉતાયો. એ પ્રતિમા હાથ લાગતાં જ જેમ ધર્મને પ્રાપ્ત કરીને જીવ સ્વર્ગલોકની પાસે આવે તેમ નાવની પાસે આવ્યા. વ્યવહારીયાએ એ કલ્પવૃક્ષના સંપુટને તરત જ નાવમાં લઈ લીધે. ભગવાન વહાણમાં આવ્યા એટલે નાવની અટકેલી ગતિ હવે ચાલે તેવી થઈ ગઈ ને વહાણ આગળ ચાલવા લાગ્યું.
અલ્પસમયમાં પેલું અંધકારમય મુશળધાર વર્ષો વર સાવતું મેઘપટલ દૂર થઈ ગયું. તેમજ દુર્જનની મૈત્રીની જેમ વળીયે પણ અદશ્ય થઈ ગયે; એ બને કારણે નષ્ટ થતાં સમુદ્રનું તોફાન પણ શાંત થઈ ગયું. જે તોફાનથી મનુષ્ય આકુળવ્યાકુળ થયેલા જીવવાની આશા છોડી કલ્પાંત કરી રહ્યા હતા તે સર્વે જાણે ફરીને નવજીવન પામ્યા હોય તેમ પરમ પ્રસન્નતાને પામીને એક બીજાના કુશળ વર્તમાન પૂછવા લાગ્યા. કલ્પવૃક્ષના સંપુટને સાચવતા, બહુમાનપૂર્વક એની ભકિત કરતા તેઓ કિનારે પહોંચવાની રાહ જોવા લાગ્યા. સમુદ્ર શાંતિમાં હોવાથી તેમજ ગતિને અનુકૂળ થઈ પડે તે પવન હોવાથી વહાણ દ્વીપપત્તન આવી પહોંચ્યું. વહાણ કિનારે આવ્યું એટલે નાવિકેએ લંગર નાંખ્યું. વહાણપતિએ એક ચતુર માણસને વધામણી આપવાને રાજાની પાસે મેક.
કઈ દિવસ નહિ સાંભળેલા એવા આ કર્ણપ્રિય સમાચાર સાંભળી મહારાજ અનરણ્યરાજાએ એ સમાચાર
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૯૭) આપનારને અનેક પ્રકારનાં દાન આપી એનું દારિદ્રય દૂર કરી નાખ્યું. આનંદથી જેનાં શરીરનાં રેમરાય વિકસ્વર થયાં છે તેમજ નેત્રે પ્રફુલ્લિત થયાં છે એ રાજા પ્રભુનાં દર્શન કરવાને આતુર થયેલ તત્કાળ સામે આવ્યો, એની પછવાડે અનંતરથ તેમજ બીજા પણ રાજાઓ અને સરદારે વિગેરે આવ્યા.
સમુદ્રતટે આવેલા અજયપાલરાજાએ વહાણમાંથી એ પ્રતિમાના સંપુટને કિનારે ઉતાર્યો. તે સમયે ત્યાં સમુદ્રતટે અનેક પ્રકારનાં વાજીંત્ર વાગવા લાગ્યાં. આ પ્રતિમાના સમાચાર ફેલાતાં આખું દીવનગર સમુદ્ર તરફ આવ્યું હતું. વાજતે ગાજતે પ્રભુને નગરમાં લઈ જવા માટે વાજીત્રાની પણુગોઠવણ કરી હતી. જેથી ભગવાન કિનારે ઉતર્યા એટલે અનેક પ્રકારનાં રાગરાગણીથી વાજીંત્રો વાગવા લાગ્યાં, લાકે અને સુભટ વગેરે નૃત્ય કરવા લાગ્યા, કેઈ ગાયન કરતા પિતાને હર્ષ જણાવવા લાગ્યા, સૌભાગ્યવતી સ્ત્રીઓ મંગલગીતે ગાવા લાગી, ભાટચારણે બિરૂદાવલી બોલવા લાગ્યા. તેમને રાજાએ અનેક પ્રકારે દાન આપવા માંડ્યાં. તેમજ દીન, હીન, દુઃખી અને રંકજનેને પણ રાજાએ મુક્તહાથે દાન આપી એમને સંતોષવાનો હુકમ કર્યો.
રાજાઓનાં કાર્ય તે વચનમાત્રથી સિદ્ધ થાય છે. રાજાના હુકમથી સમુદ્રના તટથી તે નગર પર્યત રસ્તાને તારણે અને ધ્વજાઓથી સુશોભિત કરવામાં આવ્યું. કપૂર અને અગર
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮) આદિ સુગંધિત દ્રવ્યોથી રસ્તે સુવાસિત કરી દીધે. નગરને પણ ધ્વજા તારણથી શણગારવામાં આવ્યું. એવા સુશોભિત રસ્તામાં આગળ વાર્જિગે વાગી રહ્યાં છે, પાછળ સૈભાગ્યવતી સ્ત્રીઓ મંગલ ગીતે ગાઈ રહી છે એવા મહત્સવપૂર્વક પ્રતિમના સાંપુટને નગરમાં પ્રવેશ કરાવ્યું.
પિતાના આવાસમાં આવી રમણીય સિંહાસન ઉપર પ્રતિમાના સંપુટને મૂકી, ભક્તિથી એ સંપુટની પૂજા કરી રાજાએ એ સંપુટને ઉઘાડ્યો તે મસ્તકે શેષનાગની ફણા રહેલી છે એવી પ્રાભાવિક શ્રી પાર્શ્વનાથની પ્રતિમાનાં રાજાને દર્શન થયાં. ફણા ઉપર રહેલાં મણિરત્નોથી અંધકારને સમૂહ નાશ થતું હતું, મસ્તકપર ત્રણ છત્રો શોભી રહ્યાં હતાં, પદ્માસને બેઠેલા તે પ્રભુની બન્ને બાજુએ ચામર લઈને બે પ્રતિમાઓ રહેલી હતી. કૃત્રિમ અને સ્વાભાવિક વિને નાશ કરે એવી એ પ્રતિમાના ઉરૂમાં શ્રીવત્સનું લાંછન હતું. કલ્પવૃક્ષના પુષ્પની સુગંધિથી પ્રભુનાં દર્શન થતાં જ સર્વત્ર સુવાસના પ્રસરી રહી હતી. એ પ્રભુનાં દર્શન થતાં જ હર્ષથી રોમાંચિત
મરાયવાળો રાજા પંચાંગવડે પૃથ્વીને સ્પર્શ કરતે પ્રભુને નમસ્કાર કરવા લાગ્યા. શરીરમાં આનંદસુધાનું પૂર પ્રસરતાં તેને રેગરૂપી સર્પ દૂર થઈ ગયા.
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૨૭ મું.
સ્વમામાં
રાજાના શરીરમાંથી પ્રભુનાં દર્શન થતાં અલ્પ સમયમાં જ રે નાશ થવા લાગ્યા ને શરીરમાં ફારફેર થવા લાગ્યું. આજ સુધી અસહ્ય પીડાએ રાજાને સહન કરવી પડતી હતી તે ધીરે ધીરે હવે ઓછી થતી ગઈ. પીડાઓ શાંત થઈ, વ્યાધિ પણ શાંત થઈ ગયે. પ્રભુના દર્શનથી રાજાના શરીરમાં અચાનક આ પ્રમાણે પરિવર્તન થયેલું જેઇ સર્વે લેકે પ્રભુ ઉપર એકનિષ્ઠ ભકિતવાળા થયા. કે આલેકના સ્વાર્થની ખાતર, કેઈ પરલેકના સ્વાર્થ સારૂ એ લેયના નાથ ઉપર ભક્તિ ધરવા લાગ્યા. એ પ્રભુનું માહામ્ય એટલામાં તે શું બલકે સારા આયોવર્સ ઉપર પ્રસરી રહ્યું તેમજ અજયપાલ મહારાજના ભાગ્યની પ્રશંસા તે ચારે ખુણે થવા લાગી. પ્રભુના નામની સાથે એક રાજાનું નામ જોડાઈને જ્યાં ત્યાં વાત થવા લાગી. પિતાના જ ભાગ્યથી પ્રગટ થયેલા એ પ્રભુને પિતાના પ્રાસાદમાં એક રમણીય જગ્યાએ સ્થાપન કરી રાજા પૂજન કરવા લાગે અનેક દવાઓના ઉપચારો કરવાથી તેમજ દેવિશકિતઓ પણ તે રેગે દૂર કરવાને શકિત ધરાવતી નહતી એવા અસહ્ય એકોને સાતે રેગો જે પ્રભુના ફકત દર્શન માત્રથી લય
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
(ર૦૦). પામી ગયા, એવા પ્રભુના ઉપકારને પ્રત્યક્ષ જોનારા પુરૂષની ભકિતમાં તે શી ખામી હોય? | ત્વરિતગતિએ રેગે નિર્મૂળ થવાથી પ્રસન્નચિત્તવાળો રાજા પ્રભુના દર્શથી પિતાને ભાગ્યશાળી માનતે પ્રભુના માહાઓની મનમાં પ્રશંસા કરી રહ્યો હતે. “ઓહિ ! શું પ્રભુનું માહાસ્ય ! લેકે કહે છે કે-“એ તો વીતરાગ છે, પ્રસન્ન થવાથી કાંઈ આપી શક્તા નથી. અરે પ્રસન્ન પણ થતા નથી તે આપવાની તે વાત જ શી ! તેમજ જેઓ ક્રોધિત પણ થતા નથી. એવા વીતરાગની સેવા શું ફળ આપી શકે પણ ખચીત કે મૂર્ખ છે. મોટાઓના માહાભ્યની અપણ જનેને શી ખબર હોય? એ બિચારાતે જાડી બુદ્ધિના હેવાથી એ બુદ્ધિમાં મપાય તેટલે જ વિચાર કરી શકે. એમને કયાં ખબર છે કે રાગદ્વેષી દે જે કરી શકતા નથી આપી શકતા નથી તે માત્ર વીતરાગના દર્શન માત્રથી મળે છે, કેમકે રાજાએના હુકમમાં જ કાર્યસિદ્ધિ રહેલી છે, દેવતાઓના વચનમાં કાર્યસિદ્ધિ રહેલી છે જ્યારે સર્વથી ઉચ્ચ કક્ષામાં રહેલા તીર્થ કર ભગવંતના દર્શનમાં જ કાર્યસિદ્ધિ રહેલી છે. મને તે એને પ્રત્યક્ષ અનુભવ થયે, પૂર્વે પણ દીક્ષા લીધા પછી વિહાર કરી રહેલા રૂષભદેવની સેવા કરતા નમિ-વિનમિને દર્શન માત્રથી જ વિદ્યાધરનું ઐશ્વર્યને આધિપત્યપણું મળ્યું હતું. પિતે વીતરાગ છતાં પ્રાણીઓને એમનાથી જે મળી શકે છે તેવું કોઈનાથી મળી શકતું નથી. એમની સેવા-ભક્તિ કરતાં મોક્ષની લક્ષમી મળે તે આ સંસારની સમૃદ્ધિ તે શું માત્ર છે?
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૧ ) લાંબાકાળે પિતાના શરીરમાં આજે પરિવર્તન થવાથી એને હર્ષ અનુપમ હતે, પ્રભુ નગરમાં આવ્યા અને પોતાના શરીરમાંથી રોગે અદશ્ય થયા જેથી ભગવંતની ભકિત નિમિત્તે આઠ દિવસને માટે મહત્સવ મહારાજે શરૂ કર્યો. તેમજ રંક-અનાથજનને દાન આપીને ખુશી કર્યો. સર્વત્ર જયજયકાર વર્તાઈ ગયે. જો કે પ્રભુ તે રાજાને મહાન ઉપકાર કરનારા હતા, છતાં એ ઉપકાર કરવામાં –એ રેશેને દૂર કરવામાં રતસાર વ્યવહારીઓ પણ નિમિત્તકારણ હોવાથી રાજા એને પિતાના અનુજબંધુની માફક જેવા લાગે.
એ ઉપકારના બદલામાં મહારાજ એને જેટલું આપે તેટલું ઓછું જ હતું, છતાં મહારાજે એને અઢળક દ્રવ્ય આપ્યું અને બંધુની જેમ પોતાની સાથે રાખે.
મહારાજ રાત્રીના નિરાંતે પલંગ ઉપર સુતેલા હતા. સુખથી, આરામથી અને શાંતિથી તેઓ અત્યારે નિંદ્રાદેવીની ઉપાસના કરી રહ્યા હતા. મીઠી નિંદ્રામાં પડેલા મહારાજને એક અપૂર્વ સ્વપ્ન આવ્યું; એ સ્વમામાં કઈ દિવસ નહિ એવું દશ્ય જોયું. એકને સાતે રે સ્વમામાં રાજાએ પ્રત્યક્ષ પિતાની સામે ઉભેલા દીઠા. “રાજન્ ! એાળખ છે ને?”
તમારા જેવા જુના-પુરાણું દેતેને શું એટલી જ વારમાં ભૂલી જઈએ !”
હા, તમારા દસ્તે તે ખરા, પણ હવે અમે તમારી દસ્તી કરવાને શકિતવાનું નથી.”
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૦૨) ત્યારે શું તમે હવે જવાના કે?”
“ન જઈએ તે શું કરીયે, બીજા કેઈ નર કે દેવની તે અમને તમારી પાસેથી દૂર કરવાની શકિત નથી, પણ જે ગેલેક્યના નાથ છે, એની આગળ તે અમે પણ લાચાર છીએ.”
“જગતમાં જે એક શક્તિની સામે પ્રતિરોધ કરનારી શક્તિઓ ન હતા તે જગતને વ્યવહાર ચાલી જ કેમ શક્તી’
જ્યારે રેગે નિર્માણ થાય છે તે પછી એ રોગોને ઉપાય પણ કેમ ન હોય?”
“ અને તેથી જ આજે તમે ફાવ્યા છે, રાજન ! આ ભવમાં અમે તમને ઘણું દુઃખ દીધું છે તે ક્ષમા કરજો?”
પણ એ તે કહે ભલા કે, એવા અમારા ક્યા કર્મો તમારા પનેતા પગલાં થયાં હતાં?”
રાજન્ ! કઈ પણ પ્રકારના દુષ્કૃત વગર તે અમારાથી અવાય જ કેમ? પૂર્વે જે પ્રાણીઓ જેવા પ્રકારનાં કર્મ કર્યો હોય તે પ્રમાણમાં અમે રેગપણે એને વળગીયે છીએ. તમે જ કહો આમંત્રણ આવ્યા પછી અમે શા માટે એને ત્યાં ન જઈએ ?”
જાઓ, જાઓ, બાળક, મૂર્ણ મનુષ્ય હાથે કરીને જ ઝેર ખાય તે એણે મરવું જોઈએ, જાણી જોઈને પાપકર્મ કરે તે એની શિક્ષા એને અવશ્ય ભેગવવી જોઈએ.”
અને એવી જ એક ભયંકર ભૂલ તમે ઇરાદાપૂર્વક
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૦૩) કરી હતી. એ ભૂલ કરીને આપે અમને નિમંચ્યા હતા. આપે નિમંત્ર્યા એટલે આપનાથી અમે બંધાઈ ગયેલા હોવાથી માત્ર સમયની રાહ જોતા હતા. એમાં અમારે શું દેષ?”
એવી કઈ મૂર્ખાઈ મારાથી થઈ ગઈ હતી કે જેને પરિણામે તમારા જેવા અણગમતાઓને મારે લાંબા કાળ પર્યત દસ્તદાર બનાવવા પડયા વારૂ?”
“રાજન ! તમે પૂર્વભવમાં મુનિને દુભવ્યા હતા. તમે એમની કદર્થના કરી હતી, નિંદા કરી હતી, તમે વિનાકારણે એમને દુઃખી કર્યા હતા. એ દુષ્કર્મ કરવાવડે અમારે તેનું ફળ આપવાને આ સમયે આવવું પડ્યું છે. સર્વ પાપ કરતાં મુનિજનને દુભવવાનું પા૫ અધિક છે. સંસારનો ત્યાગ કરી ધર્મધ્યાનમાં લીન રહેનારા મુનિઓને જોઈ આપણે તેમના જેવા માગે વળવાનો પ્રયત્ન કરે, ન બને તે એમની અનુમોદના કરવી, પણ એવા ધર્મમાં પ્રવર્તનારની નિંદા કરી એની અવહેલના કરી એમને દુભવવા, એનાથી આધક પાપ બીજું કયું હોઈ શકે વારૂ?”
એ ભૂલનું ફળ મેં બરાબર ભોગવ્યું. રાજાએ કહ્યું. * “ હજી જોગવવાનું બાકી રહ્યું છે, છતાં પાર્શ્વનાથ ભગવાનના દર્શનથી અમે તમારા અંગમાંથી દૂર થયા છીએ.”
“શું ત્યારે હજી ભેગવવાનું મારે બાકી છે કે?’
હા, અદ્યાપિ છમાસ પર્યત ભેગવવાનું તે દુષ્કર્મ તમારે બાકી રહેલું છે.”
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૪) ત્યારે તે વળી તમારી પાછી પધરામણ થશે. ખરું ?” તમે એક કામ કર.” અને તે કામ?” રાજા એકદમ વચ્ચે બે.
આ નગરના પરામાં સૂર નામે પશુપાલક રહે છે તેને ત્યાં છાતી, પૂ૭ અને મુખના ભાગમાં વેતવર્ણવાળી એક બકરી છે. પૂર્વ કર્મથી બંધાઈને અમે તેના શરીરમાં તેટલા કાળ પર્યત રહેશું, માટે છ માસ સુધી તમે એ બકરીને તૃણાદિકને ચારો આપજે તેમજ તમારા શરીરનું જળ ચંદન મિશ્રિત ઉદ્વર્તન આપજે, તેનું પાન કરીને તે તૃપ્ત થશે. અમે પણ તેના શરીરમાં રહ્યાથકા તેનાથી અધિક પ્રસન્ન થઈશું.”
તમે જે પ્રમાણે કહ્યું છે તે પ્રમાણે હું અવશ્ય કરીશ, તે સિવાય બીજું કાંઈ તમારે કહેવા જેવું છે? ”
નહિ, છ માસ પછી તમે એ પાર્શ્વનાથ પ્રભુના પ્રભાવથી સુવર્ણના જેવી કાંતિવાળા થઈ બહુ કાળપર્યત તમારા રાજ્યનું રક્ષણ કરશો. સુખી થશો.” એમ કહીને વ્યાધિઓ અંતર્ધાન થઈ ગયા. એ વ્યાધિઓને હવે નિશ્ચિતપણે નાશ થયેલા માની રાજા સ્વપ્નામાં સ્વસ્થ થયે, સ્વમામાં પણ પ્રભુભકિતમાં શુદ્ધ પરિણામવાળે રાજા રેગોને અદશ્ય થતા જેઈ નવાઈ પામ્યા. “અહા ! પ્રભુનું શું માહાભ્ય, ત્રણ લેકમાં એનાથી અધિક મહત્વની કઈ શકિત જ નથી.”
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૫) રે અદશ્ય થયાને પ્રાત:કાળને સમય થવા આવ્યો હતે, પ્રભાતકાળનાં મંગળમય વાત્ર વાગવા લાગ્યાં ને એ મનોહર રમણીય શબ્દ કાને પડતાં રાજા જાગૃત થયો, પેલું વિચિત્ર સ્વનું યાદ આવતાં મનમાં ઘણે અજાયબ થયે. “આહા! શું સ્વપ્ન ! સાક્ષાત્ ઉભેલા એ ભયંકર આકૃતિવાળા રેગેને જઈ કા મનુષ્ય છળી ન જાય? તે પછી શરીરમાં રહ્યા તે એ જીરવાય જ કેમ? એવા એકસો ને સાતે રે છતાં, એની અસહૃા પીડા છતાં, હું જીવતે ર તે કુદરતની જ મહેરબાની. આયુષ્યની દેરી બલવત્તર તેથી જ!”
પ્રાત:કાળે રાજાએ પિતાનું શરીર નિરોગી થયેલું જોયું જેથી અધિક દાનવડે લેકેને આનંદતિ કર્યા. મેં મહાત્સવ કર્યો. અધિકપણે પાર્શ્વનાથ પ્રભુની ભકિત કરવા લાગે. “આહા! શું પ્રભુનું મહામ્ય છે, આવા પ્રભુનું દર્શન તે ભાગ્યયેગે જ પ્રાણીઓને મળી શકે છે. કોઈ પૂર્વના શુભકર્મના ઉદયથી આજે મને આ પ્રભુનું અપૂર્વ દર્શન થયું છે. પ્રભુ તે હજી ભાવીકાળમાં થવાના છે છતાં એનું માહાસ્ય અને ઉપકારકપણું તે અપૂર્વ છે. આ મહદ ઉપકારી ભગવાનની મારે શી ભકિત કરવી–કેમ ભકિત કરવી?” રાજાની ભક્તિ એ રીતે વૃદ્ધિ પામતી હતી.
–ત્રા
–
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૨૮ મું.
===
શ્રી અજાહરા પાર્શ્વનાથ
એક મેાટુ નગર વસાવી માટેા પ્રાસાદ બંધાવી ભગવતને તેમાં પ્રતિષ્ઠિત કરવા, એ ઇચ્છાથી અજયરાજે હાંશિયાર ગણાતા શિલ્પીઓને ખેલાવી, અહીં નજીકમાં સારી ભૂમિને જોઇ નગર બાંધવાના હુકમ કર્યાં. શિલ્પીએએ દીવનગરની સમીપમાં સારી ભૂમિકા જોઇ ત્યાં શુભ મુહૂત્તે નગરનું ખાતમુહૂ કર્યું. અનેક નાના માટા મહેલ-પ્રાસાદો અંધાવ્યા, મજારને માટે લાઇને દેરવામાં આવી. પાળા, ચાટાં, ચાક, બજાર, ભાગ-બગીચાઓ વગેરે પદ્ધત્તિસર કરવામાં આવ્યા. ધર્મશાળાઓ, કચેરીઓ, રાજ્યનાં મકાન પણ અધાવવામાં આવ્યાં હતાં. નગરની વચમાં એક મોટા વિશાળ સ થી ઉંચા અને રમણીય કાંતિવાળા પ્રાસાદ કરવામાં આવ્યા. કુવાઓ, વાવા વગેરે પાણીના સાધન પણ તૈયાર કરવામાં આવ્યાં હતાં. અનેક સગવડતાપૂર્વક આ નગરની રચના કરવામાં આવી હતી. શિલ્પીઓએ ચેડા સમયમાં એ નગર તૈયાર કરી રાજાને બતાવ્યુ. મહારાજ પણ પાતાના સામતા, રાજાઓ સાથે એ નગર જોવાને પધાર્યા, નગરની રચના જોઇ મહારાજ પણ ખુશ થયા.
શુભમ એ નગરમાં મહારાજના હાથથી જ વાસ્તુ
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૦૭)
કરવામાં આવ્યું. ને લેાકેાને ત્યાં વસાવવા માંડયાં. થાડા સમયમાં આખી નગરી માણસેાથી ચિકાર થઇ ગઇ, પેલા ઉંચા ભવ્ય પ્રાસાદમાં પાર્શ્વનાથ પ્રભુને શુભ મુહૂર્તો મેટા મહેાત્સવપૂર્વક સ્થાપન કર્યાં, આઠ દિવસ સુધી માટે મહાત્સવ શરૂ થયા, નગરમાં આનંદૅ આનંદ છવાઇ રહ્યો, વ્યાપાર રાજગાર, આરભ સમારંભ વગેરે રાજાએ ખબંધ કરાવી દીધા. આખુ નગર એક સાથે જમણુ કરતું હતું. લાકા આનંદમાં પેાતાના સમય વ્યતિત કરતા હતા. સંગીત કરનારા સંગીત કળાથી, વાઢિંત્ર ખજાવનારા વાજિંત્ર વગાડીને લેાકેાનાં મન લેાભાવી રહ્યાં હતા. આઠે દિવસ એવા આનંદમાં આ લેાકેાના મન પસાર થયા હતાં. મહારાજે આ નવીન નગરીનું નામ અજયપૂર પાડયું. પેાતાના નામ ઉપરથી જ આ નગરીનું નામ રાખવામાં આવ્યું હતુ. તેવી જ રીતે ભગવાન પાર્શ્વનાથ પણ અજાહરા પાર્શ્વનાથને નામે ઓળખાયા, ભગવાનની પ્રતિસ્થાપના કરી મહારાજ અનરણ્ય રાજા ત્રિકાલ ભગવાનની પૂજા કરવા લાગ્યા. એ ભક્તિથી મનુષ્યજન્મ સફળ કરવા લાગ્યા.
જ
સ્વસ વૃતાંતને અનુસરીને રાજાએ પેલા પશુપાલક પાસેથી અકરીને પોતાને ત્યાં આણીને એને તૃણુ ચારે। આપવા લાગ્યા. તેમજ ચંદનાર્દિકથી મિશ્ર પેાતાનું નવણુ પણ પાવા લાગ્યા. છ માસ લગી એણે તે પ્રમાણે કર્યું. પ્રતિદિવસ અધિકાધિક ભક્તિવડે તે ભગવાનની ભક્તિ કરતા અધિક નિમળ થા. સુવર્ણ સમાન કાંતિવાળી એવી દેહ અધિક પ્રકાશવા લાગી.
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
” (ર૦૮). રાજાએ ભક્તિ નિમિત્તે અજયપુરનગર દહેરાસરના નિર્વાને અર્થે અર્પણ કર્યું. તેમજ બીજાં પણ દશ ગામ અનરણ્યરાજાએ આપ્યાં.
ગીરીદુર્ગને વજપાણિ અનરણ્ય રાજાના આગમનના સમાચાર સાંભળી દ્વીપપત્તન નગરમાં તેના ચરણમાં આવીને નમ્યા, એની અનેક રીતે સેવાભક્તિ કરવા લાગ્યો, નજરાણું ભેટ કરી રાજાએ મહારાજને પ્રસન્ન કર્યો.
નગર વસાવ્યા પછી ભક્તિ કરતાં કરતાં છ માસ જેટલે કાલાવધિ પસાર થઈ ગયે, અને રાજાની કાયા પણ નિર્મલ અને પૂર્વના કરતાં અધિક કાંતિવાળી થઈ, તે પછી વજપાણિ રાજાએ મહારાજને ગિરનાર ઉપર ચઢીને નેમિ ભગવાનને નમસ્કાર કરવાની અને શત્રુંજય તીર્થની મહાયાત્રા કરવાની પ્રાર્થના કરી. તેને માટે આગ્રહ કર્યો.
જે કે અનરણ્ય રાજા શત્રુંજયની મહાયાત્રા કરીને દ્વીપપત્તન આવ્યા હતા છતાં ગિરિદુર્ગ રાજાના આગ્રહથી ગિરનારાદિક તીર્થની ફરીને યાત્રા કરવાનો વિચાર કર્યો. ત્યાં જવાને એક દિવસ નિમણ કર્યો.
તે અરસામાં કઈ જ્ઞાનીમુનિ અયપુરમાં પાર્શ્વનાથને વંદન કરવાને આવ્યા. ભક્તિથી વંદન, સ્તવન ધ્યાના દિક કૃત્યથી પરવારી જ્યારે તે સ્વસ્થ થયા ત્યારે રાજાદિકે પ્રણામ કરી વંદના કરી. જેથી મુનિ દેરાસરની બહાર આવી એક વિશાળ મંડપમાં ધર્મોપદેશ સંભળાવતા બેઠા.
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૦ ) ધર્મનું કેટલુંક સ્વરૂપ મહારાજે કહેતાં તીર્થકરની ભકિતના માહાભ્યનું વર્ણન કર્યું. “તીર્થકરની ભક્તિ પ્રાણીઓના સકળ મનેરને સિદ્ધ કરનારી છે. તીર્થકરની ભક્તિ કરતાં પ્રાણીઓ સ્વર્ગાદિક પ્રાપ્ત કરે છે એટલું જ નહિ પણ મોક્ષ જેવી લક્ષ્મી પણ તીર્થકરની ભક્તિ કરતાં જ પ્રાણીઓ મેળવી શકે છે. તે કહે છે કે-તીર્થકરે પ્રસન્ન થઈ કંઈ આપતા નથી, પણ એ તીર્થકરે તે ભકિત કરનારને પિતાનું તીર્થકર જેવું પદ પણ આપી દે છે તે બીજી વસ્તુઓ કેણ માત્ર છે? લેનારની તાકાત જોઈએ. લેનાર જે ગ્રહણ કરવાને શકિતવાન હોય તે આપનાર દાતાર તે એવા જ છે કે તે પોતાનું સર્વસ્વ આપી દે છે.”
પ્રભુ! આ ભગવાનનું માહાસ્ય કેવું છે તે કહે?” હાથ જોડી નમસ્કાર કરતાં રાજાએ પૂછયું.
“હે રાજન ! આ પ્રતિમાના પ્રભાવનું વર્ણન કરવાને મારી જીલ્લા સમર્થ નથી. ઇંદ્રના ગુરૂ બહસ્પતિ સરખા પણ સહસ્ત્ર બ્રહ્માએ એને પ્રભાવ વર્ણવી શકે નહિ. એ તે તમારા કેઈ શુભ ભાગ્યયોગે જ આ સંજોગ બન્યા છે. એના પ્રભાવની તમને તે અનુભવસિદ્ધ વાત છે. જ્યાં અનુભવસિદ્ધ વાત હોય ત્યાં કયે પુરૂષ સંદેહ કરે વારૂ? આ પાર્શ્વનાથના દર્શનમાત્રથી તમારા ચીરકાળથી પ્રરૂઢ થયેલા વ્યાધિઓ પણ નાશ પામી ગયા.”
૧૪
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦) “મારા સિવાય જગતમાં આ ભગવાનથી કાંઈ ઉપકાર થશે કે?” રાજાએ પૂછ્યું. દરેક લેકે આતુરતાથી સાંભળવા લાગ્યા.
તમારી માફક જે લેકે આ પ્રભુનાં દર્શન કરશે, ભકિત કરશે તેનાં નેત્ર, મુખ, ઉદર સંબંધી સવે રોગે, તેમજ અન્ય કઈ વ્યાધિઓ પણ નાશ પામી જશે. તમારી માફક જગતને પણ આ પ્રભુ ઉપકાર કરનારા થશે.” - “વાહ શું પ્રભુનું મહાસ્ય છે! જગતમાં જે નિ:સ્વાર્થ પણે ઉપકાર કરે છે તેના જ જીવતરને ધન્ય છે, તે જ જગતમાં શ્રેષ્ઠ છે. રાજાએ કહ્યું.
બધી જાતના ગે તેમજ કુષ્ટિના વ્યાધિઓ પણ નાશ પામી જશે તેમજ ડાકિની, શાકિની, ભૂત, વૈતાલ, રાક્ષસ, પક્ષ સંબંધી દોષ કે ઉપસર્ગો પણ નાશ પામી જશે. વળી આ જગતમાં તીર્થ તરીકે પ્રગટ થશે. ભાવીકાળમાં આ તીર્થનું માહાત્મ્ય વૃદ્ધિ પામશે. જે કે મનુષ્ય આ તીર્થમાં આવી ભગવાનની સેવા-ભક્તિ વગેરે કરશે, તેમના જવર, ઝેર, ઉન્માદ, સન્નિપાત આદિ દે દૂર થઈ જશે, એની મનઅભિલાષા સફળ થશે. વિદ્યા, લક્ષમી, સ્ત્રી, પુત્ર અને કોઈપણ પ્રકારના સુખની અભિલાષા કરનારા પુરૂષના મનોરથ આ ભગવાનના પ્રભાવથી સફળ થશે.”
ભગવદ્ ! તીર્થ કોને કહેવાય?”
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૧ )
રાજન ! જે જીનપ્રતિમા સે વર્ષ અગાઉની હોય તે તીર્થ કહેવાય છે, તે આ પ્રભુનું બિંબ તે લાખ વર્ષ અગાઉનું હાવાથી કહેવાય જ ! આ પ્રતિમાને લાખ વર્ષ સુધી દેવતાઓએ સ્વર્ગમાં અને સમુદ્રમાં પૂજેલી છે, માટે આ તીર્થમાં આવીને ભગવાનને નમસ્કાર કરનારનાં પાપ શાંત થઈ જશે. આ તીર્થમાં દાન કરેલું પણ ઘણું ફળને અપનારૂં થશે.”
“આ પાર્શ્વનાથ ભગવાન ક્યારે થવાના છે?” રાજાએ પડ્યું.
હજી એમને તીર્થકર તરીકે અવતાર ધારણ કરવાને ઘણે સમય બાકી છે. હાલમાં તે ભગવાનને આત્મા દશામા પ્રાણાંત દેવલોકમાં દેવતાનાં સુખ ભોગવે છે. વર્તમાન સમયમાં વીસમા તીર્થકર મુનિસુવ્રતસ્વામીનું શાસન ચાલે છે. મુનિસુવ્રતસ્વામીના મેક્ષગમનથી એકવીસમા તીર્થંકર નમિનાથ સ્વામી છલાખ વર્ષે મેક્ષે જશે. તે નમિનાથ તીર્થંકર પછી બાવીશમાનેમનાથ પાંચલાખ વર્ષે મેક્ષે જશે. તે પછી ત્યાસીહજાર સાતસે ને પચાસ વર્ષે આ ભગવાન મોક્ષે જશે. તે પછી અઢી વર્ષને અંતરે મહાવીરસ્વામી મેક્ષે જશે. જેથી હજી આ ભગવાનને પૃથ્વી ઉપર અવતાર ધારણ કરવાને માટે કાળ ઘણું બાકી છે, છતાં પણ એમના નામની પ્રતિમા મહાપ્રભાવિક તેમજ પ્રાણુઓનાં મને વાંછિત દેનારી થાય છે. જો કે તીર્થકરે તે આ અવસર્પિણી કાળમાં ચોવીશ થશે, છતાં પણ એ ચોવીશે તીર્થકરોમાં
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
(ર૧૨). પાર્શ્વનાથ જગતમાં અધિક પૂજનિક અને પ્રભાવિક થશે. ભાવીકાળના સંસારના દુઃખથી દુખી થયેલા માને તે ઉપકાર કરનારા થશે. આ પાર્શ્વનાથની સેવા-ભક્તિ પ્રાણીઓને તે જ ભાવમાં પણ શિઘ્ર ફળદાયક થશે. અરે યત્કિચ સેવા પણું જગતને લાભકારક થવાથી સર્વત્ર અધિક પૂજાશે. એમની પ્રભાવના અધિક થશે. ભિન્ન ભિન્ન એકસેને આઠ નામે તે જગતમાં પૂજાશે તેમજ એક હજાર ને આઠ નામે પણ તે જગતમાં ગવાશે.”
“બધા તીર્થક કરતાં આ ભગવાનની ભક્તિ તાત્કાલિક ફળદાયક થશે એનું કારણ?” રાજાએ પૂછયું.
આ ભગવાન આદેય નામકર્મવાળા છે. આદેય નામકર્મને ઉદય હેવાથી જગતના જંતુઓની અભિલાષા અ૫ભક્તિ કરતાં પણ ફળવાળી થશે. કારણ કે ભાવીકાળમાં સંસારની પીડાથી દુઃખી થયેલા છે તાત્કાલિક સુખ મેળવવાની ઈચ્છામાં ઘણું લુબ્ધ રહેશે ને તેથી આ ભગવાન તેમને ઝટ અનુકૂળ થશે. વળી પાર્શ્વનાથ પુરિ સાદાની પાર્શ્વનાથને નામે પ્રસિદ્ધ થશે, જેથી પુરૂષને કંઈક ને કંઈક તેમની મને વૃત્તિ પ્રમાણે આપનારા થશે. બીજા તીર્થકરો કરતાં આ ભગવાન પ્રગટ પ્રભાવવાળા કહેવાશે. પ્રકટ પ્રભાવી, પુરિસાદાની અને આદેય નામકર્મ આવા અનુપમ બિરૂદધારી હોવાથી જગતમાં એ મહાન ઉપકારક થશે. કલિકાળમાં, પંચમકાળે અગર ગમે તે સમયે તે કલ્પવૃક્ષ
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૩)
સમાન થશે.” એ પ્રમાણે રાજસભા આગળ પાર્શ્વનાથના માહાઓનું વર્ણન કરી એ મહાપુરૂષ મુનિવર્ય વેગથી આકાશગામિની વિદ્યાના પ્રભાવથી આકાશમાં અદશ્ય થઈ ગયા.
તે પછી રાજા પણ શુભ મુહૂર્ત ગિરનાર, શત્રુંજય આ દિકની યાત્રા કરતે, સૈન્ય સહિત પોતાના નગર અયોધ્યામાં આ ને સુખપૂર્વક પિતાનું રાજ્ય કરવા લાગ્યા.
પ્રકરણ ૨૯ મું.
સહસ્ત્રાંશુની દીક્ષા. તે પછી કેટલેક કાળ સુખમાં વ્યતિત થયે. સમય સમયનું કામ કર્યું જ જાય છે કાળ કાંઈ કઈને માટે ભત નથી. અત્યારની સ્થિતિમાં ને તે સમયની સ્થિતિમાં ઘણું પરિવર્તન હતું. મનુષ્યનાં બળ, બુદ્ધિ, આયુષ્ય, સતા, વૈભવ વગેરે તે સમયે અત્યાર કરતાં ઘણું જ અધિક હતાં. સામાન્ય રીતે અત્યારે એક ધનુષ્યપ્રમાણુ કાયા અને તે પણ છેવટે જ સંઘચણવાળી ગણાય છે ત્યારે તે સમયે પ્રથમ સંઘયણ વિદ્યમાન હતું સોળ ધનુષ્યથી પણ અધિક તે સમયના મનુષ્યનું દેહપ્રમાણ હતું. તે જ પ્રમાણે આયુષ્યમાં પણ મહદુ અંતર હતું. અત્યારનું આયુષ્યનું માપ તે આપણે જોઈ શકીયે છીએ ત્યારે તે સમયમાં ચાર હજાર કે પંદર હજાર વર્ષનું આયુષ્ય
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪) તે મધ્યમ ગણાતું હતું. એ જ પ્રમાણે બળ અને બુદ્ધિમાં, વૈભવ વગેરેમાં પણ ઘણું અંતર સમજવું.
તે પછી કાલાંતરે રાવણ રાજા ત્રણ ખંડને અધિપતિ પ્રતિવાસુદેવ થયે. એણે ત્રણખંડ સાધવાને લંકા નગરીથી પ્રયાણ કર્યું. અન્ય દ્વીપમાં રહેનારા વિદ્યાધરો અને રાજાઓને વશ કરી તે પાતાલલંકામાં ગયે. ત્યાંથી સત્કાર પામી પ્રતિવાસુદેવ રાવણ આગળ ચાલ્યો. પોતે એકલે જ જગતને જીતવાને સમર્થ છતાં એની પાસે અસંખ્ય સૈન્ય હતું. અનેક મહારથી વીરે એની સાથે યુદ્ધમાં આગળ રહીને લડવાને તૈયાર થયા હતા. પિતે તે અતિરથી વિરપુરૂષ હતે. ખર વિદ્યાધર ચેદ હજાર વિદ્યાધરની સાથે એની પાછળ ચાલે. સુગ્રીવ વાનરપતિ પણ પિતાના અગણ્ય સૈન્ય સહિત રાવણની પછવાડે ચાલ્યું. એવી અસંખ્ય સેનાથી પરવરેલે રાવણ આકાશ અને પૃથ્વીને રૂધી દેતે વિધ્યગિરિની સમીપમાં આવી પહોંચે. ત્યાં રેવાજીના તટ ઉપર કુદરતની અપૂર્વ સુંદરતા જોઈ રાવણરાયે પડાવ નાંખે.
1 મહાપરાક્રમી રાવણ રેવાજીમાં સ્નાન કરી, ઉજવળ વસ્ત્ર પરિધાન કરી, સમાધિવડે દઢ આસન વાળી બેઠે. મણિમય પટ્ટ ઉપર રત્નમય અહંદુ બિંબ સ્થાપન કરી રેવાજીના જળથી તેમને સ્નાન કરાવી વિકસ્વર કમળ વડે પૂજા કરવાને પ્રારંભ કર્યો. પ્રભુની પૂજામાં એકચિત્તવાળો રાવણ પૂજામાં લયલીન હતા તે સમયે સમુદ્રની વેલની જેમ રેવા નદીમાં
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૧૫)
અકસ્માત્ પૂર આવ્યું. એકાએક રેવાનાં જળ વૃદ્ધિ પામતાં હાવાથી સર્વત્ર પાણી પાણે પ્રસરવા લાગ્યું. એ ફીણ સહિત રેવાની ઉર્મિઓ ઉંચે ઉછળવા લાગી. એ ફીણવાળા અને કચરાથી મલીન થયેલા જળવડે રાવણની કરેલી અર્હદ ભગવાનની પૂજા ધોવાઈ ગઈ.
પૂજાનો ભંગ થવાથી રાવણને અધિક ક્રોધ વ્યાપે. તે કેપના આવેશથી કંપી ઉઠ્યો. “મારી પૂજામાં વિન્ન કરનાર આ જળપ્રવાહને અકસ્માત કેણે છેડ્યો ? અકારણે એ કેણ વેરી થયો ? આ જળ છોડનાર કે મનુષ્ય છે કે સુર, અસુર કે વિદ્યાધર છે તેની તપાસ કરીને મને કહો?” રાવણે પિતાના સુભટને કહ્યું.
તે સમયે કઈ વિદ્યારે રાવણના ચરણમાં નમસ્કાર કરી કહ્યું. “દેવ અહીંથી આગળ જતાં માહિષ્મતી નામે એક નગરી આવે છે. તે નગરીમાં બીજે સૂર્ય હોય એ સહસ્ત્ર રાજાઓથી સેવા સહસ્ત્રાંશુ નામે રાજા મહાપરાક્રમી છે. એ રાજાએ જળક્રીડા કરવાને માટે રેવા નદી ઉપર સેતુબંધ કરીને રેવાનું જળ બાંધી દીધું હતું. કારણ કે પરાક્રમી વીરેને શું અસાધ્ય છે? એ સહસ્ત્રાંશુ રાજા સહસ્ત્ર રાણીઓની સાથે સુખે કરીને જળક્રીડા કરે છે, તે વખતે રેવા નદીના બને તટ ઉપર લાખે રક્ષકે કવચ પહેરીને ઉંચા હથીયાર કરીને ઉભા રહે છે. અપરિમિત પરાક્રમવાળાએ રાજાને એ રૂવાબ અને પરાક્રમ છે કે એના સૈનિકે તે ફક્ત શોભાને જ માટે છે. જ્યારે એ પરાક્રમીએ જળક્રીડા કરતાં ઉગ્ર કરાઘાત કરવા
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૧૬)
માંડ્યા તે સમયે જળદેવી પણ ક્ષોભ પામી ગઈ. જળજતુઓ બધા પલાયન કરી ગયા. તે રાજાએ ક્રિીડા કરીને આ જળ હવે સ્વેચ્છાએ છોડી મૂકેલું છે જેથી તમારી દેવપૂજા પણ તેનાથી વાઈ ગઈ છે.”
વિદ્યાધરની આવી વાણથી રાવણ અધિક ક્રોધાયમાન થયે. પરાક્રમી વીર એક બીજાનું પરાક્રમ સહન કરી શકતા નથી. જેથી રાવણ ગર્જના કરતે બે. અરે મરવાને ઈચ્છતા તે રાજાએ મારી દેવપૂજા દૂષિત કરી છે. માટે હે રાક્ષસ સુભટ મત્સ્યને જેમ માચ્છીમાર બાંધીને લાવે તેમ એ પાપી અને વિમાની રાજાને બાંધી મારી સમક્ષ હાજર કરે?”
રાવણની આજ્ઞા થતાં લાખો રાક્ષસ વીરે રેવા નદીના કિનારાને અનુસરીને તે તરફ દેડ્યા. ને સહસ્ત્રાંશુ રાજાના સૈનિકે સાથે તે નિશાચરે યુદ્ધ કરવા લાગ્યા રાક્ષસો આકાશમાં રહીને વિદ્યાવડે તેમને મેહિત કરી તેમને નાશ કરવા લાગ્યા. પિતાના સેનિને અનાથ દુઃખી થતા જોઈ ક્રોધથી હોઠ ને અધર કંપાવતે સહસ્ત્રાંશુ પિતાની પ્રિયાઓને હાથની સંજ્ઞાથી આશ્વાસન આપતે, ગંગામાંથી જેમ એરાવત હસ્તી બહાર આવે તેમ પોતે રેવા નદીમાંથી બહાર નિકળે. તરત જ ધનુષ્ય ઉપર બાણ ચઢાવી આકાશમાં રહેલા રાક્ષસો ઉપર છોડવા માંડ્યાં. એક બાણમાંથી અસંખ્ય બાણ થઈને રાક્ષસેને વિધવા લાગ્યાં.
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૧૭) રૂના સમૂહને જેમ પવન ઉડાડી મૂકે તેમ અલ્પ સમયમાં તે મહાબાહુ પરાક્રમી વીરે આકાશમાં રહેલા રાક્ષસ વિરેને ઉપદ્રવિત કરી નાખ્યા. સહસ્ત્રાંશુથી પરાભવ પામેલા રાક્ષસ વિરે ત્યાંથી પલાયન કરી રાવણ પાસે આવ્યા.
રાવણ સૈન્ય સહિત કેષિત થયે ને સહસ્ત્રાંસુ ઉપર ચઢી આવ્યા. બન્નેનું દારૂણુ યુદ્ધ થયું. અને વરેએ ચિરકાળ પર્યત ઉગ્ર અને સ્થિર થઈને વિવિધ પ્રકારના આયુધોથી યુદ્ધ કર્યું. પિતાના પ્રતિસ્પધીને પરાક્રમી ધારીને સહસ્રાંશુ અધિક પરાક્રમ દશાવવા લાગે. આજપર્યત એને આ પરાક્રમી નર કઈ મળે નહેતે, લીલામાત્રમાં એ સહસ્ત્રાંશુ દરેક રાજાઓને જીતી લેતે હતું, પણ આ રાવણ એને જુદે જ લાગ્યો એને એ અસહ્યા પરાક્રમવાળો માલુમ પડયે.
રાવણના મનમાં પણ લાગ્યું કે સહસ્ત્રાંશુ એક વીરપુરૂષ છે. મનમાં એના પરાક્રમની રાવણ પ્રશંસા કરવા લાગે છતાં સહસ્ત્રાંશુ મહારથી હતા ત્યારે રાવણુ તે અતિરથી વીરનર હતે, એવા કેટલાય સહસ્ત્રાંશુને જીતવાની એનામાં શક્તિ હતી.
ભૂજાના પરાક્રમમાં સહસ્ત્રાંશુને અજેય માની વિદ્યાથી મોહિત કરીને તરત જ રાવણે પકડી લીધે. સહસ્ત્રાંશુને જીતીને મહાપરાક્રમી રાવણ પિતાના સૈન્ય સહિત પાછે છાવણીમાં આવ્યો.
છાવણીમાં આવીને રાવણુ મનમાં ખુશી થતા સભા મંડપમાં આવીને બેઠે. તે સમયે શતબાહુ નામે ચારણમુનિ
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૧૮ )
આકાશમાંથી ઉતરી સભામાંડપમાં આવ્યા, મુનિને જોઇ રાવણું સિ’હાસન ઉપરથી નીચે ઉતર્યાં. મણિમય પાદુકાને છેડી દઈ એમની સામે આવ્યે ને મુનિને તીર્થંકર ભગવાનના ગણધર જેવા માનતા પંચાંગથી ભૂમિને સ્પર્શ કરતા તેમના ચરણમાં પડ્યો, મુનિને આસન ઉપર બેસાડી પાતે તેમની સામે પૃથ્વી ઉપર બેઠા. મુનિએ રાવણને ધર્માશિષ આપી. પછી રાવણે સુનિને મજલિ જોડીને આવાગમનનું કારણ પૂછ્યું. જવાખમાં મુનિ નિર્દોષ વાણીથી ખેલ્યા.
“ રાજન્ ! શતમાડુ નામે હું... પ્રથમ માહિષ્મતીના સજા હતા, એકંદા સંસારથી ભય પામેલા મે' સહસ્રાંશુ નામે મારા પુત્રને રાજ્ય આપી મેાક્ષમાર્ગે જવામાં રથ સમાન આ વ્રત ગ્રહણ કર્યું .
??
પેાતાનું મસ્તક નમાવતાં રાવણ તે સમયે વચમાં ખેલી ઉઠ્યો ત્યારે શું આ પરાક્રમી વીરનર આપના પુત્ર થાય છે ?” મુનિએ પ્રત્યુત્તર આપ્યા. “ હા, જેને તમે મધન કર્યો છે તે મારા પુત્ર છે. ”
tr
મુનિવર ! દિવિજય કરવાને નિકળેલા મે અહીંયાં હાલમાં પડાવ નાખ્યા છે. અહીયાં જીનપૂજા કરતાં જીનેશ્વરના ધ્યાનમાં એકાગ્ર ચિત્તવાળા હતા, તેવામાં તમારા પુત્ર પેાતાના નાનજળથી મારી પૂજાના ભંગ કર્યો, તેથી મેં આ કાર્ય કરેલું છે; પરંતુ મને લાગે છે કે તે મહાત્માએ આ કાર્ય અજ્ઞાનથી કર્યુ હશે, કારણ કે આપના પુત્ર અર્જુની શાશા
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૧૯ )
તના કદાપિ કરે નહિ. ” રાવણે તરત જ સહસ્રાંશુને પેાતાની પાસે મેલાવ્યા.
લજ્જાથી નમ્ર મુખવાળા સહસ્રાંશુએ મુનિરૂપ પિતાને પ્રણામ કર્યો.
પોતાના સાધર્મિક અંધુ જાણી રાવણે સહસ્રાંશુને કહ્યું. “હે સહસ્રાંશુ ! આજથી તમે મારા ભ્રાતા છેા. તમારી જેમ આ મુનિ પણ મારા પિતા છે. માટે જાએ, તમારા રાજ્ય ઉપર અધિકાર ચલાવા અને બીજી પણ પૃથ્વી ગ્રહણ કરો. અમે ત્રણ ભાઇએ છીએ તેમ રાજ્યલક્ષ્મીના અંશને ભજનારા આજથી તમે પણ અમારા ચાથાભાઇ છે.” સહસ્રાંશુને મુક્ત કરી એની સ્વતંત્રતા અને પાછી આપી.
“ મારે હવે આ રાજ્ય કે શરીરનું કાંઇ પ્રત્યેાજન નથી; કિંતુ પિતાએ આશ્રય કરેલા સંયમમાં જ હુ... અવલંબન કરીશ, નિર્વાણુને આપનારા તા એજ માર્ગ છે.” સહસ્રાંશુએ રાવણને એ પ્રમાણે કહી પેાતાના પુત્રને રાજ્ય અર્પણ કરી પિતાની પાસે વ્રત ગ્રહણ કર્યું. ને પેતે દીક્ષા ગ્રહણુ કોના સમાચાર અચેાધ્યાપતિને માકલાવ્યા.
રાવણે શતબાહુ અને સહસ્રાંશુ મુનિને વંદના કરી. સહસ્રાંશુના અપરાધને ખમાવી પાતે સહસ્રાંશુના પુત્રને રાજ્યાસન ઉપર બેસાડી પેાતાની છાવણીમાં આવ્યા. દિવિજય કરી અઢાર વર્ષો રાવણુ લંકાનગરીમાં આવ્યા. દરેક અપ ભરતના મુગુટખ`ધી રાજાઓએ પ્રતિવાસુદેવપણાના અભિષેક કર્યો.
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૩૦ મું.
અનરણ્યરાજાની દીક્ષા.
સહસ્રાંશુએ મેાકલાવેલા સમાચાર અનરણ્ય રાજાને મળ્યા. “ એહુ ! મારા મિત્ર અને સ ંબંધી સહસ્રાંશુએ દીક્ષા ગ્રહણ કરી, એ મહાબાહુ વીરમાની જગતમાં અદ્વિતીય વીરનર ગણાતા. એવા વીરપુરૂષ પણ આજે રાવણુથી પરાજય પામ્યા. ખચિત સ્વતંત્રપણે પૃથ્વીને ભાગવનારા વીરપુરૂષા હારીને જીવવા કરતાં મરવુ જ પસંદ કરે છે. હારીને પરાધિનપણે રહી રાજ્યગાદી ભાગવવી એ એને થાડુ દુ:ખદાયક નથી. એ વીર આજે પિતાને પગલે ચાલી દીક્ષિત થયા, એની સાથે દીક્ષા લેવાની મારી પણ પ્રતિજ્ઞા હતી તેા મારે પણ હવે દીક્ષા લેવી જોઇએ. કારણ કે સત્યપ્રતિજ્ઞારૂપી ધનવાળા પુરૂષા ક્યારે પશુ પાતાની પ્રતિજ્ઞાના ભંગ કરતા નથી. મારે પણ અવસર તા પ્રાપ્ત થયા છે. મારા પૂર્વજો સમય આવે વ્રતને ગ્રહણ કરતા હતા. અવસર પ્રાપ્ત થયેલા છતાં, યાવનનાં પૂર વહી ગયાં હાવા છતાં હજી હું મારા પૂર્વજોને પગલે ચાલવાને સમર્થ થતા નથી એવા મારા જીવિતને ધિક્કાર છે! આ મિત્રે સંસારમાં ખુ ંચેલા મને ઠીક યાદ કરાવ્યું. પરાક્રમી છતાંહુજારા રાજાએથી સેવાયેલ છતાં અવસર પ્રાપ્ત થતાં તૃણુની જેમ એણે સામ્રાજ્યલક્ષ્મીને તજી દીધી. ”
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૨) સહસ્ત્રાંશુના દીક્ષાના સમાચાર જાણ્યા પછી સંસાર ઉપરથી જેનું ચિત્ત ઉઠી ગયું છે એ વ્રત લેવાની આકાંક્ષાવાળો અનરણ્યરાજા હવે ચારિત્ર ગ્રહણ કરવાને ઉત્સુક થ. અનરણ્યરાજાને યુવરાજ અનંતરથ સિવાય દશરથ નામે બીજો પુત્ર ફક્ત એક માસની ઉંમરને હતું જેથી યુવરાજ અનંતરથને સામ્રાજ્યને રાજમુગુટ પહેરાવી અયોધ્યાના તખ્ત ઉપર એને અભિષેક કરી દીક્ષા લેવાનો નિશ્ચય કર્યો.
બીજે દિવસે રાજદરબાર ભરી દરેક સરદારે, મંત્રીઓ અને મોટા મોટા અધિકારીઓને રાજદરબારમાં લાવ્યા તેમજ નગરનાં પ્રતિષ્ઠિત જનેને પણ બેલાવવામાં આવ્યા હતા. અનરણ્યરાજાએ મંત્રીઓને ઉદ્દેશીને કહ્યું “ મંત્રી મહાશ ! આજે હું તમને એક અગત્યના સમાચાર જણાવું છું તે પ્રશાંતચિત્તે સાંભળો ? મારા મિત્ર અને સંબંધી સહસ્ત્રાંશુ રાજાએ દીક્ષા ગ્રહણ કર્યાના સમાચાર મને મળ્યા છે. અમારે બનેને એ સંકેત હતું કે એમની સાથે મારે પણ દીક્ષા લેવી, પણ એમણે તે દીક્ષા લઈ લીધી જેથી મારે હવે તાકીદે લેવી જોઈએ, એમની સાથે મેં કરેલી પ્રતિજ્ઞા મારે હવે સફળ કરવી જોઈએ.”
મહારાજ ! દીક્ષા લેવા કરતાં સંસારમાં શું નથી બની શકતું? ધર્મસાધન, દેવગુરૂની ભક્તિ-ઉપાસના, વ્રત, તપ, જપ યથાશક્તિ સંસારમાં રહ્યાં પણ બની શકે છે.” મંત્રીએ કહ્યું.
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૨) તે છતાં હું વ્રત લેવાને ઉત્સુક થયે છું અને મારી પાટે રાજમુકુટ યુવરાજ અનંતરથને માથે મૂકું છું. આજથી હવે તમે મારી તરફ જેવી વફાદારી બતાવી છે તેવી તેના તરફ પણ રાખજે. મારી માફક તમે એના તરફ પણ વફાદાર રહેજે.”
- મંત્રીઓને બે શબ્દ કહ્યા પછી રાજા અનરણ્ય યુવરાજને ઉદેશીને કહ્યું. “વત્સ! સંસારમાં અને તેમાંય આપણા કુલ પરંપરામાં એવી મર્યાદા છે કે પુત્ર કવચધારી થાય, રાજ્યની પૂરા ઉપાડવાને સમર્થ થાય એટલે પિતાએ એને રાજ્યમાં આગળ કરી પિતે આત્મસાધન કરવું ને રાજ્યધરાને ભાર પુત્રને સમર્પણ કરે.”
મહારાજ અનરણ્યનાં વચન સાંભળી હાથ જોડી યુવરાજ અનંતરથે વિનંતિ કરી. “મને તે આપની સેવા એજ પ્રમાણ છે. વિનિત પુત્ર એજ કહેવાય કે જે પિતાની સેવા ન
તજે.”
વિનિત પુત્ર તે એજ કહેવાય કે જે પિતાનું વચન માન્ય કરે, હું હવે વ્રત લેવાની ઉત્કંઠાવાળો છું. મારે નિશ્ચય કેઈપણ રીતે હવે ફરી શકે તેમ નથી. સંસારનાં મોહબંધને હવે જરાપણ મને બાંધી શકે તેમ નથી. આજ સુધી મોહરૂપી નિંદ્રામાં હું સુતેલું હતું. મારા મિત્ર સહસ્ત્રાંશુએ એ નિંદ્રામાંથી મને જાગ્રત કર્યો છે. એક રીતિએ મારી ઉપર ઉપકાર કર્યો છે તે આ રાજ્યના ભારમાંથી મને મુક્ત કરે તે તારી ફરજ છે તું રાજય ગ્રહણ કર, હું વત ગ્રહણ કરું.”
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
(ર૩) “પિતાજી ! આટલી બધી સાહાબી, વૈભવ અને સત્તા તેમજ હજારે રાજાઓ સેવકની પેઠે આપની આજ્ઞા ઉઠાવી રહ્યા છે છતાં આપ વ્રત ગ્રહણ કરી આનાથી વિશેષ કઈ લક્ષમીની ઈચ્છા કરે છે કે જેથી આવી સાહ્યબીને આપ ત્યાગ કરે છે?”
આ રાજ્યલક્ષમી તે અનિત્ય વસ્તુ છે. બહારથી મીઠી મધુરી જણવા છતાં એ અતિ ભયંકર છે. પરિણામે એની પછવાડે અંધકાર રહેલું છે. રાજ્યને ત્યાગ કરી વ્રત ગ્રહણ કરવાનું કારણ એટલું જ કે શાશ્વતી લક્ષમી જે મોક્ષલકમી તે વ્રત સિવાય મળી શકતી નથી. તેજ ભવમાં મોક્ષે જનારા તીર્થકર ભગવંતો પણ સમય આવતાં વ્રત ગ્રહણ કરી કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરે છે ત્યારે જ શિવ લક્ષમીને વરે છે. માટે એ શિવ લહમીને વરવાને ઉત્સુક થયેલે હું અવશ્ય વ્રતપયાયને ગ્રહણ કરીશ.”
તો શું એ શિવલક્ષમી રાજ્યલક્ષ્મી ભગવતાં નહિ મળે કે જેથી એને ત્યાગ કરવો પડે?”
રાજ્યલક્ષમી તે દુઃખદાયક છે. એનાથી તે દુર્ગતિ જ મળે છે. શિવલમી તે શું પણ દેવલમી પણ રાજ્યલક્ષમી ભેગવનારે ભાગ્યયેગે જ મેળવી શકે, બાકી રાજ્યલક્ષમી ભોગવતાં નરક, તિર્યંચ આદિ દુર્ગતિ મળવી એ તે ઘણી જ સહેલી વાત છે.”
એનું કારણ?” કારણ એજ કે રાજલક્ષમી જોગવતાં અહંકાર, અભિ
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૪) માનથી, સત્તાથી પુરૂષ અનેક અનર્થો કરી નાખે છે. પાપમાં રકત બની નહિ કરવા ગ્ય દુરાચરણે સેવે છે, સમર્થ હોય તે અનેક યુદ્ધ કરી ઘેર પ્રાણવધની હિંસાને ભાગીદાર થાય છે. રાજ્યના વિલાસથી, સત્તાના શેખથી આવાં અનેક પાપ કરીને મનુષ્ય મૃત્યુ પામી એ પાપનાં ફળ ભોગવવા દુર્ગતિમાં ચાલ્યા જાય છે.”
તે બાપુ! નરકગતિને આપનારું આ સામ્રાજ્ય જ્યારે આપ પોતે પણ ત્યાગ કરવાને તૈયાર થયા છો ત્યારે એ ઉપરથી ઝળહળતે છતાં ભયંકર રાજમુકુટ મારે માથે મૂકી આપ મને ત્યાં મોકલવા તૈયાર થયા છે. રાજમુકુટ ધારણ કરી હું દુર્ગતિમાં જાઉં તે શું આપને ઈષ્ટ છે?”
યુવરાજનાં વચન સાંભળી અનરણ્યરાજા વિચાર કરતે એની સામે જોઈ રહ્યો. “વત્સ! ત્યારે તારી શું ઈચ્છા છે?”
હું પણ આપની સાથે વ્રત ગ્રહણ કરવાની ઇચ્છા રાખું છું. દુર્ગતિને આપનારું આ સિંહાસન જ્યારે આપ ત્યાગ કરી છે ત્યારે ક્યાં સુખને માટે હું એને અંગીકાર કરૂં? જે તમારી ગતિ તે મારી !”
“ ત્યારે શું તું દીક્ષા લેવાની ઈચ્છા રાખે છે?” “હા, પિતાજી!”
“વત્સ! તું હજી બાળક છે. વ્રતપર્યાયનાં કઈ તારી સુકમળ કાયા નહિ સહન કરી શકે. તારી યૌવનવય હજી
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૨૫) તારુજ છે, વનમાં વિષયવિકારને કાબુમાં રાખી સંયમ માર્ગનું આરાધન કરવું એ દુષ્કર છે, માટે હમણું તે તું રાજમુકુટ ધારણ કર, અમારી માફક વન વીત્યા પછી અવસર આવે વ્રત ગ્રહણ કરજે.”
“પિતાજી! હાલ વન છે. વન વીતી ગયા પછી પ્રઢ અવસ્થા આવશે, તે પછી વૃદ્ધાવસ્થા આવશે ને તે પછી જ મૃત્યુ આવશે તેની કંઇ ખાત્રી ! સમયની કંઇ ખબર નથી પડતી. મૃત્યુ કયારે કયા માણસને પકડશે એનું આપણને કંઈ જ્ઞાન નથી, અમુક વર્ષ પછી હું દીક્ષા ગ્રહણ કરૂં. ને અમુક વર્ષ લગી હું જીવશ તેની કાંઈ ખાત્રી નથી માટે હું તે. આપની સાથે સંજમને જ ગ્રહણ કરીશ. હું પણ સંસાર થકી ઉદ્વિગ્ન પામ્યું છું.” - “પુત્ર! તારી જેવી ઈચ્છા. તારાં મેહબંધને શિથિલ થયાં હય, સંજમ પાળવાને તું જે શકિતવાન હોય તે એનાથી રૂડું મનુષ્યભવનું બીજુ ફળ કયું? આપણું પૂર્વજો જે માર્ગે ચાલ્યા તે જ માગે આપણે પણ ગમન કરવું એ આપણને શોભારૂપ છે.” અનરણ્યરાજાએ પુત્રને દીક્ષા લેવાની અનુમતિ આપી દીધી.
એક માસની ઉમ્મરવાળા બીજા પુત્ર દશરથને અનરણ્ય રાજાએ અયોધ્યાના સિંહાસન ઉપર શુભ મુહૂર્તે સ્થાપના કરી. રાજ્યની લગામ પ્રધાનેને સ્વાધીન કરી, મંત્રીઓને ભલામણ ૧૫
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૬). કરી કહ્યું કે-દશરથરાજા હજી એક માસને ક્ષીરકંઠી બાળક છે, તે એ બાળકમાંથી રાજ્ય કેળવણીની તાલીમ આપી એને રાજા કેવી રીતે બનાવવું એ બધું તમારી મંત્રીઓની બુદ્ધિ ઉપર રહેલું છે. વળી રાજા તે એક નિમિત્તરૂપ છે, રાજ્યની અને ખરી રીતે વહન કરનારા તે રાજ્યના મંત્રીએ જ છે. માટે અયોધ્યાનું રાજ્ય નિષ્કલંક અને પ્રતાપવંતુ રહે તેમ કરજે.” - એ પ્રમાણે રાજ્યવ્યવસ્થા કરી મંત્રીઓ તેમજ રાણીઓ વગેરેની અનુમતિ મેળવી અનરણ્યરાજાએ યુવરાજ અનંતરથની સાથે ચારિત્ર ગ્રહણ કર્યું.
તદ્ભવે મોક્ષે જનાર સહ સાંશુ કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી શિવલણમીને વર્યા તેમજ અનરણ્યરાજા પણ કેટલાક વર્ષ પર્યત ચારિત્ર પાળી મોક્ષે ગયા. અનંતરથ મુનિ તીવ્રતાપ કરતા સંજમલક્ષમીને પાળવા લાગ્યા.
એજ દશરથરાજાને ચાર રાણીઓ હતી. કૈશલ્યા, સુમિત્રા, સુપ્રભા અને કેવી તેમનાં નામ હતાં. કૈશલ્યાથી ચાર સ્વસૂચિત પદ્ધ અથવા રામ નામે પુત્રને જન્મ થ, સાત સ્વથી સૂચિત સુમિત્રાને લક્ષમણ નામે પુત્રને જન્મ થયે, જેમનું બીજું નામ નારાયણ હતું. કેકેવીએ ભરત નામે પુત્રને જન્મ આપે ને સુપ્રભાએ શત્રુને નામે પુત્ર પ્રસ. એ ચારે પુત્રવડે દશરથરાજા અધિકાધિક શોભવા લાગ્યા.
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૭) કાલાંતરે રામ લક્ષમણને પ્રતિવાસુદેવ રાવણની સાથે મહાયુદ્ધ થયું. એ મહાભયંકર યુદ્ધમાં પ્રતિવાસુદેવ રાવણનું ખીલેલું વંશવૃક્ષ કરમાઈ ગયું. રાવણ પણ એ યુદ્ધમાં મૃત્યુને મેમાન થયે ને રામ લક્ષમણ આઠમા બળદેવ અને વાસુદેવ જગતમાં પ્રખ્યાત થયા.
પ્રકરણ ૩૧
મું.
તે પછી શું? અજયપુરનગર દીવ, ઉના અને દેલવાડાની સમીપમાં આવેલું છે. પૂર્વના સમયમાં અને વર્તમાન સમયમાં એની સ્થિતિમાં ઘણું પરિવર્તન થયું છે. કાળે કરીને દરેક વસ્તુઓમાં જે પરિવર્તન થયું છે તેવી રીતે અહીંયાં પણ થયું છે. અનરણ્યશાજા અને રામ લક્ષમણના સમયમાં આ તીર્થની જે
જાહોજલાલી હશે તે આજે તે ન જ હેય,સમય જતાં કેટલાક કાળ પછી અજયપુરનગરની વસ્તી કમી થતી ગઈ. તે એટલે સુધી કે અત્યારે તે નાના ગામડા જેવું જણાય છે. તેમજ
૧ એક દંતકથા એવી છે કે
આ શહેર અગાઉ આટલું બધું સમૃદ્ધિવાળું હતું પણ આવું થઈ જવાનું કારણ શું? તો આને માટે એવી દંતકથા છે કે-લગભગ ત્રણ વરસ પહેલાં મા શહેર સાધારણ સારી સ્થિતિમાં હતું. આ વખતે અહીં
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૮) દેરાસરના ખર્ચને માટે અજયપુર શહેર સહિત દશ ગામ અનરણ્યરાજાએ બક્ષીસ કરેલાં તે ઉપર આજે દેરાસરની હકુમત નથી, પણ છ વીઘાં જેટલી જમીનને એક ટુકડે છે તે પણ ગેરછ દબાવી પડેલ છે. જેને કેસ જુનાગઢ સ્ટેટની કેટમાં ચાલે છે.
નગરના છેડા ઉપર અજાહરા પાર્શ્વનાથને પ્રાસાદ એક વાણીયાનું કુટુંબ રહેતું હતું. તે ધણીને એક ગાય હતી. આ ગાય હંમેશા ધણમાંથી જુદી થઈ અજારથી એક કેશ દૂર અમોદરા ગામ છે
ત્યાં એક મૂત્તિ દેવીની છે અને જોય છે જે હજુ પણ છે ત્યાં જતી અને દુધ દેવી દેહી લેતાં. ધણી હંમેશા શેવાળને ઠપકો આપવા લાગ્યો આથી ગોવાળે કહ્યું કે હું ગાય દેહી લેતા નથી. આથી એક દિવસ સાંજના તે જેવા આવ્યો ત્યાં ગાય ધણમાંથી જુદી થઈ જુદી તરીને અમોદરા તરફ ચાલવા લાગી. આથી ધણીને પણ કૌતુક થયું અને તે પણ પાછળપાછળ ચાલવા લાગે. દેવી હતાં ત્યાં આવીને ગાય ઉભી રહી એટલે દેવીએ ગાયનું દૂધ પીવા માંડયું. ધણીએ ઘડીકવાર તે છાનુંમાનું જોયા કર્યું પછી બહાર આવી દેવી તરફ દેવીને મારવા ગયો ત્યાં દેવી એકદમ ભોંયરામાં ઉતરી ગઇ, પણ દેવીને ચોટલે સદરહુ ધણુના હાથમાં આવી ગયે આથી દેવીએ તેને વચન માગવા કહ્યું. પરંતુ વચનના ફળની (લબ્ધીની) રિદ્ધિ સિદ્ધિ આ વાણીયાના નશીબમાં નહિ હોવાથી નશીબે તેને ભૂલવ્યો અને ઉલટ વધારે ગુસ્સે થયા અને કહેવા લાગ્યો કેજા, તારાથી તે શું વચન અપાવાનું હતું ? કેકની ગાયનું દૂધ ચોરીને પી લે છે ને વચન આપવા બેડી છે? આથી દેવી ગુસ્સે થયા અને શ્રાપ આપો કે જાવ તમારા ગામનો વાણીયો કદી પણ સુખી રહેવાનો જ નથી. હજુ સુધી ઉપર પ્રમાણે બનતું જ આવે છે અહીંના વાણીયા જોઈએ તેવા સુખી નથી.
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૯) ભવ્ય અને અલોકિક તદ્દન શાંત પ્રદેશમાં આવેલું છે. અત્યારે મનુષ્યની વસ્તી ત્યાં ઓછી હોવાથી બહુ ધમાધમી જેવામાં આવતી નથી. તેમજ ત્યાં શ્રાવકની વસ્તી પણ રહી નથી.
એ શાંતિમય સ્થાનમાં રહેલા પ્રાસાદમાં ભગવાનનાં દર્શન કરતાં અતિ આનંદ થાય છે. પૂજા, સ્તવના કે ભક્તિ કરતાં તેમજ ધ્યાન કરવાથી ચિત્તની એકાગ્રતા સારી થાય છે.
ગના અથી જનેને માટે તે આવું શાંતિમય સ્થાન તદ્દન ઉપયોગી અને ઉત્તમટીનું સ્થળ છે.
આ પ્રાસાદમાં ત્રણ તે ગભારા છે. દરેક ગભારામાં ત્રણ ત્રણ બિંબ, એક પાષાણના ચોવીશી અને એકૌતમસ્વામીનું બિંબ છે. ગભારાના દ્વારની બન્ને બાજુએ પહેલા અને છેલ્લા તીર્થકરની કાઉસગ્ગ ધ્યાને રહેલી પ્રતિમાઓ છે અને એ પ્રતિમાઓને ફરતી બાવીશ તીર્થકરોની પદ્માસનવાળી પ્રતિમાઓ છે. આ કાઉસગ્ગના પરધર અને તેનાફરતી બાવીશ તીર્થ. કરોની પ્રતિમાઓની આસપાસ ફરતી વેલ અને શાસનરક્ષકે દેવ-દેવીઓની મુદ્રાઓ ઘણું જ સુંદર અને ઉત્તમ કારીગીરીના નમુનારૂપ છે. દેરાસરના દક્ષિણ ભાગમાં ગોળાકાર રચનાવાળી સ્તુપની એક દેરી છે, તેમાં વચ્ચે આદીશ્વર ભગવાનનાં પગલાં છે. આ ચાર દિશા અને ચાર વિદિશામાં આચાર્ય ભગવાનનાં પગલાં છે. આવા સ્તુપ હાલ બહુ જોવામાં આવતા નથી. તુપની એક તરફ સિદ્ધાચળની માફક રાયણનું વૃક્ષ આવેલું છે. તે પ્રાચિન હોય એમ જણાય છે.
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૩૦ )
દેરાસરની બાજુમાં ધર્મશાળા છે, તેમાં પ્રથમ તેા માત્ર એ એરડા ને એક ઓરડી હતી, પણ તે પછી તેમાં વધારા કરી ખીજા ચાર આરડા અને એ નાની ઓરડીએ બાંધવામાં આવી છે. ૧૯૮૩ માં માહનસૂરીશ્વરજી મહારાજ અહીં પધારેલા; એ વખતે તેમણે કેટલાક ચમત્કારી જોએલા. એ ઉપરથી તેમણે કહ્યું કે આ દેરાસરની પાસેની ધમ શાળા છે તે તદ્દન નકામી છે. કારણ કે અહીં શ્રાવક છેકરાઓ, સ્ત્રી સાથે રહે અને આશાતના થાય એટલે અહીંના અધીષ્ઠાયક દેવા ચાલ્યા જશે માટે તમે બહારના કમ્પાઉન્ડમાં ધર્મશાળા કરી. આથી બહાર જીના દેરાસરના નામથી જે જગ્યા એળખાતી હતી તે જગ્યામાં ચાર એરડાઓ-રસેાડા-બેઠક અને આસરીવાળા તૈયાર કરાવવામાં આવ્યા છે. ત્રણ એરડા વેરાવળ–પાટણવાળા તરફથી તથા એક રાધનપુરવાળા મસા લીઆ બાપુલાલ જમનાદાસ તરફથી તૈયાર કરાવવામાં આવેલ છે. આ સ્થળનાં કુદરતી હવા પાણી એટલાં તે સારાં, સ્વચ્છ અને ચેખ્ખાં છે કે બિમાર માણસ કાંઇપણ ઉપચાર ન કરે તાપણ તે તન્દુરસ્ત બની જાય છે. આ સ્થળના પાણીના આ સપાસના ગામેામાંના પાણી સાથે મુકાબલા કરતાં રતલે રૂપૈયાભાર આછુ' વજનમાં થાય છે. પૂર્વની બધાવેલી આ નગરની દોઢસા વાવા અત્યારે જીર્ણસ્થિતિમાં માજીદ છે, એ જીણુ વવાનુ` આંધકામ જોતાં આગળની શીલ્પકળા અને જાડાજલાલીની ઝાંખી આપણને સહેજ થઇ શકે છે.
અજાહરા પાર્શ્વનાથના અનરણ્યરાજાના સ્થાપન પછી
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૩૧ )
અત્યાર સુધીમાં ચાદ વખત ઉદ્ધાર થયાનુ ં તપાસ કરતાં માલુમ પડયું છે; છતાં મૂળનાયકનુ મમતા તેજ છે. સંવત ૧૯૫૫ અને સ’. ૧૯૭૯ ની સાલમાં જ્યારે ખિમ ઉપર નવા લેપ કરાવવાના હતા ત્યારે જુના લેપ કાઢી નાખ્યા તે સમયે પણ લાખો વર્ષોં ઉપરનું બિબ હાય એમ નિહાળતાં અનુમાન થતું હતું, તેવા અનેક પૂરાવા પણ હયાત હતા; છતાં આપણી અને વ્યવસ્થાપકાની બેદરકારીથી ત્યાંના અનેક પૂરાવાના નાશ થયા છે તેમજ અનેક શિલાલેખાનેા પણ નાશ થઇ ગયા છે. તેમાંય એક શિલાલેખ તેા ઘણા કિંમતી નાશ પામ્યા છે. તે લેખમાં ‘ સંવત ૧૬૭૭ ની સાલમાં અજાહરા પાર્શ્વનાથજીના થયેલા જીર્ણોદ્ધાર ચાદમા હતા. ’ એ સંબંધી લખેલુ હતુ. સંવત ૧૮૪૨ સુધી એ લેખ હયાતિ ભાગવતા હતા. અજાહરા પાશ્વનાથજીના મંદિરની દિવાલ ઉપર પણ એક લેખ કોતરાવેલા છે. તેમાં લખ્યું છે કે સંવત ૧૬૭૭ માં અજયપુરીમાં શ્રીમાલી દેાશી જીવરાજના દીકરા કુંવરજી ઉનાના રહેવાસીએ દીવના સંધની સહાયતાથી તેમજ હીરવિજયસરિના શિષ્યની સહાયતાથી જીર્ણોદ્ધાર કરાવ્યા. ' આ લેખ હજી પણ હયાત છે. ત્યારપછી તે આજસુધીમાં જીર્ણોદ્ધાર થયેલા જણાતા નથી; પર’તુ સ. ૧૯૫ર માં પરમાણુ દ કરશનજીએ દેરાસરજીનુ રીપેર કામ શરૂ કરાવ્યું, પણ પાતે અંધ હાવાથી બહારથી અહુજ મદદ મેળવી શકતા નહિ. ત્યારપછી મારારજી વકીલ આવ્યા અને તેમના હાથે બહારગામથી મદદ મેળવી. દેરાસર તર્દૂન જીણું થઇ ગયું હતું. જે દેરાસરમાં માણસની પ્રવેશ
"
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૩ર) કરવાની પણ ઈચ્છા થતી નહતી, જ્યાં કમ્મર કમ્મર સુધીના તે ઘાસ ઉગેલા રહેતા હતા તે સુધરાવ્યું અને અત્યારે તા નવીન હોય તેવું બનાવી દીધું. જેનો લાભ હાલમાં આપણે લઈ શકીએ છીએ.
અજાહરા પાર્શ્વનાથજીના મંદિરમાં એક પ્રાચિન વખતને ઘંટ આજસુધી જળવાઈ રહે છે, તે ઘંટનું વજન આશરે ૩૫ રતલ જેટલું છે. તેની ઉપર એક લેખ છે કે-“શ્રી અજાહરા પાર્શ્વનાથજી સવંત ૧૦૧૪ શા. રાયચંદ જેચંદ.” - બીજા ઘંટ ઉપર બાળબોધ લીપીમાં લેખ છે તેને ભાવ એ છે કે-સંવત ૧૬૨૨ ના વર્ષે અષાડ શુદી ૨ ઉના વાસ્તવ્ય શ્રી જગપાલ ભાય બાઈ ટબકબાઈના પુણ્યાર્થ ઘંટકાવ ઈત્યાદિ.”
ચિંતામણિ પાર્શ્વનાથજીનું બિંબ, કાઉસ્સગ્ગ, પશ્વર, યક્ષ, યક્ષણ અને નવગ્રહ યુક્ત શ્યામ વણે છે. સંવત ૧૯૩૯ ની સાલમાં આ ગામની સીમની જમીનમાંથી પ્રગટ થતાં તેમને શ્રી અજાહરા પાર્શ્વનાથના ત્રણ ગભારા પૈકી ઉત્તર દિશાના ગભારામાં પધરાવ્યા છે. તેમના સિંહાસન ઉપરના લેખ ઉપરથી તે બિંબ સંવત ૧૩૪૩ ના મહા વદી ૨ને શનિવારના રોજ પ્રતિષ્ઠિત થયાનું જણાય છે.
આ પ્રાસાદમાં બે કાઉસગ્ગજ છે, તે સંવત ૧૯૪૦ની સાલ લગભગમાં અજયપાળ રાજાના નામથી ઓળખાતા ચિરા પાસે ખોદકામ કરતાં પ્રગટ થયેલા છે. એ કાઉસ્સગ્ન
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૩૩) છની મુદ્રા, ફરતી બાવીશ તીર્થકરેની પ્રતિમા વગેરે સંબંધી હકીક્ત આવી છે તે બિંબના લેખ ઉપરથી તેમની પ્રતિષ્ઠા સંવત ૧૩ર૩ ના જેષ્ઠ વદ ૮ ગુરૂવારના રેજે ઉદયપ્રભસૂરિના પટે થયેલા શ્રી મહેંદ્રસૂરિએ કરાવેલી છે એમ જણાય છે. - દક્ષિણ દિશા તરફ પાદુકાને સ્તુપ છે, તે સ્તુપની મયમાં શ્રી રૂષભદેવજીની પાદુકા છે. તેને લેખ નીચે મુજબ છે. “સંવત ૬૬૭૮ ના ફાગણ સુદી ૯ ને શનીવારે વિજયદેવસૂત્ર રિરાજે કલ્યાણકુશલ શિષ્ય દયાકુશલગણિ શ્રી દીવબંદર નિવાસી કીકા ભાર્યા હીરાકે સૂત દેસી મદનકેન.”
એ રૂષભદેવની પાદુકાની પૂર્વે શ્રી આણંદવિમલસૂરીશ્વરની, દક્ષિણે વિજયદાનસૂરીશ્વરની પશ્ચિમે જગદગુરૂ શ્રી હીરવિજયસૂરીશ્વરજીની અને ઉત્તરે સવાઈવિજયસેનસૂરીશ્વરજીની પાદુકાઓ છે. તેમજ ચાર વિદિશામાં અગ્નિકે શ્રીમેહમુનીશ્વર, નૈઋત્ય તત્વકુશલજી, વાયવ્ય રૂષીવીરજી અને ઈશાનકાણે ઉપાધ્યાય વિદ્યાસાગરજીની પાદુકાઓ છે. ' - આ નગરીને વિષે વધારે પ્રાસાદે હતા. બારોટના ચેપડામાં સાત પ્રાસાદ હતા એમ લખેલું છે. એની નિશાની તરીકે ખંડિત અને અખંડિત પ્રતિમાઓ નિકળેલી છે અને જેમ જેમ ખેદકામ થાય છે તેમ તેમ તેવી નિશાનીઓ અવરય નિકળે છે.
અજાહરા પાર્શ્વનાથજીની બાજુના વંડામાં એક પડી ગએલ દેરાસરનું ખંડેર હતું, ત્યાં ધર્મશાળા તૈયાર થયેલ છે.
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૩૪ ) આ દેરાસર અને તેની ખંડિત થયેલી પ્રતિમાના શીલાલેખેને સંગ્રહ ભાવનગર સ્ટેટના પ્રાચિન શોધખાતા તરફથી કરવામાં આવેલ છે. જેમને શીલાલેખે જોવાની ઈચ્છા હોય તેમણે ભાવનગર પ્રાચીન શોધસંગ્રહ ભાગ પહેલે એ પુસ્તકમાં જઈ લેવું. એ પુસ્તકમાં છેવટે ટુંક મતલબનું સૂચિપત્ર બહાર પાડેલું છે તેમાં નૈધે કરેલી છે.
ખંડિત દેરાસરની સામી બાજુએ ત્રણ દેરી છે. તેમાં એક હનુમાનજીની, બીજી પાWયક્ષ અને યક્ષિણીની હતી. પાર્શ્વયક્ષની મૂર્તિને જૈનેતરે ગણપતિ તરીકે માનતા હતા અને યક્ષને દેવી તરીકે માનતા હતા. કાલાંતરે એ દેરી અને પ્રતિમાઓ ખંડિત થવાથી મૂર્તિઓને દુરસ્ત કરાવી તેમને માટે નવીન દેરીની ગોઠવણ કરી. જેમાં શિલાલેખ છે.
ખંડિત થયેલા દેરાસરવાળી જમીનને ફરતી ચારે બાજુએ દીવાલ મેજુદ છે, તેમાંથી એક દીવાલ જીર્ણ થઈ ગયેલી તે ફરી નવીન બનાવવા માટે તેને પાડી નાંખવામાં આવી હતી. તે જમીન શ્રાવકેના વડા તરીકે ઓળખાતી હતી. એને કબજે પણ શ્રાવક લેકના હાથમાં હતું. તેનું બાંધકામ સરકારની પરવાનગી મેળવી શરૂ કર્યું, પણ પાછળથી કેટલાક વિસંતેષી દુર્જનેએ સરકારમાં સારું જુઠું ભરાવ્યાથી કામ અટકી પડેલું. એની તપાસ થઈ ને આખરે બંધ પડેલું કામકાજ પાછું ફરીથી શરૂ થયું.
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૫) અજારના દેરાસરને લગતા વંડા સંબંધી ઠરાવ
આકામની સ્થાનિક તપાસ કરવામાં આવેલ છે. તેમાં પૂરાવા, મૂળ જુબાની અને દસ્તાવેજો રજુ થયા છે. તે પરથી સાબીત થાય છે કે આ જાફરવાર વંડાને કબજે લાંબી મુદતથી દેરાસરજીને છે તેમજ તે ઉપર પ્રસંગેપાત સુધારા વધારા સંઘ તરફથી થયેલા છે. માત્ર આ વંડામાં અમુક અમુક સ્થળે દેરીઓ, ગણપતિ અને હનુમાનજીની હતી. તેમજ મહાદેવનો ઓટે હતું, તે જીર્ણ થવાથી કાઢી નાંખી. કેટલીક મુદત પહેલાં સંવત ૧૯૫૪ ના અરસામાં પોરબંદરવાળા પરમાણંદદાસ કરશનદાસ નામના જેને પધરાવેલ છે. તે દેવેની સેવા અગાઉ માફક પૂરીહમેશ કર્યે જાય છે, એ દેવેને જેમ હિંદુઓ માને છે તેટલાજ જેને પણ માને છે. તે સંબંધી શત્રુંજય, ગિરનાર આદિ તીર્થોમાં તેવી પ્રતિમા હેવાની ખાત્રી થાય છે. જેથી માત્ર તેટલા જ કારણું ઉપરથી જાકરવાળો વંડ નો નથી એમ માનવાને કારણું નથી. તેમજ બીજી બાજુએ હિંદુઓને કશે પિતાની સાબીતીને પૂરા નથી. જેથી એકંદરે પૂરા જોતાં તેમજ લંબે કબજે જોગવતાં જાકરવાળો વડો જૈનોને છે એ અમારે અભિપ્રાય છે. જેથી નિકળેલ મનાઈ હુકમ રદ કરવામાં આવે છે.”
(સહી) A. R. Bhat
ઉડી. ૨૦ આ૦. શ્રી અજાહરા પાર્શ્વનાથજીના હસ્તી ધરાવતા પ્રાસાદની
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૩૬ )
ભ્રમતી તરફ્ના એક કલમત્રાંસ જમીન ટુકડા પ્રથમ તે દિવાલમ’ધી હતા, પાછળથી તે દિવાલ પડી ગઇ તેને ફ્રીથી ચણાવવાના કાઇએ પ્રયાસ ન કર્યો, જેથી એ જમીન સરકારી જમીન સાથે ભળી ગઇ તેવીજ રીતે પડી ગયેલ દેરાસરવાળા વડાની પૂર્વ તરફના એક ખાંચાની જમીનની પણ તેવી દશા થતાં તે જમીન પણ સરકારી જમીન સાથે ભળી ગઇ અને તે ઉપર આંધકામ કરવા પરવાનગી માગતાં રજા ન મળી, સરકારમાંથી એ જમીન વેચાતી લેવી પડી છે.
અજાહરા પાર્શ્વનાથજીના પ્રાસાદમાં એક ભોંયરૂ છે એ ભોંયરામાંથી અમુક અમુક ગામેાએ જવાય છે એમ ક
૧ આ ભોંયરા માટે એવી દંતકથા છે કે( બારોટના ચોપડા ઉપરથી ૧૯૫૩ માં સાંભળેલ હકીકત ).
આ ગામમાં એક શ્રાવક ધનાઢય શ્રેષ્ટો રહેતા હતા. શેઠને અજાહરા પાર્શ્વનાથજીની ભક્તિ ઉપર બહુજ પ્યાર હતા. આ વખતે આ શહેર સાધારણ સારૂં હતુ. આ વખતે અલ્લાઉદ્દીન ખીલજી પ્રભાસપાટણમાં આવ્યા અને પાટણમાં લૂંટ ચલાવી અને પાટણમાં તેણે ઘણાજ ઉપદ્રવ કરેલા અને અનેક પ્રતિમા ખંડિત કરી નાખેલી. આ વખતે અજારમાં સાત દેરાસરો હતા. શ્રેષ્ટીના મનમાં થયું કે કદાચ આ દેરાસરા તાડી નાંખશે અને પ્રતિમા ખંડિત કરા નાંખશે આથી તેણે એવા વિચાર કર્યાં કે આ જોવા કરતાં તા મરવું સારૂં એટલે તે અઠ્ઠમના તપ કરવા દેરાસરમાં બેસી ગયા એક અને બે દિવસ પુરા થયા ત્યાં રાત્રીના એકાએક અધિષ્ટાયક દેવ પ્રસન્ન થયા અને કહ્યું' કે– ‘શુ છે ?’ એટલે રોઠે હકીકત જણાવી. આ ઉપરથી તેણે કહ્યું –‘ આ
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૩૭ )
વાતા કરે છે, પણ એમાં સત્ય કેટલું છે તેની ખાત્રી કરી નથી. કેમકે ભોંયરામાં સંવત ૧૯૫૪ ની સાલમાં તપાસ થચેલી હતી, પણ તેમાં ઘણી ભીનાશવાળી અને દુ ધ મારતી હુવા જેવામાં આવી ને ભોંયરામાં એક છુપા માર્ગ જેવુ જણાયુ', પણ માર્ગ ઘણેા કઠીણ અને વિક્રાળ ભાસ્યા. જેથી આગળ તપાસ કરવાનું કાર્ય અટકી પડયું. હાલમાં તે ભયરાના ઉપરથી તેના છુપા માર્ગ બંધ કરાવી દીધા છે.
દેરાસરના રંગમ`ડપના નૈઋત્ય ખુણામાં ખાદરે ત્યાં એક બાયરૂ નીકળશે ત્યાં આ પ્રતિમાઓ ભડારી દેજે અને કહ્યું કે શ્રી અજાહરા પાર્શ્વનાથની પ્રતિમા અહીંથી ૫ કાશ દૂર ગાંગડા કરીને ગામ છે ત્યાં એક શ્રીઅનહરા પાર્શ્વનાથજીના ખરા હૃદયથી ભકિત કરનારા ભકત છે. તેને રકતપત થયેલ છે એટલે આ પ્રતિમાજી તેના મકાનમાં એક ખુણામાં પ્રસિદ્ધ થશે માટે તેને તે હકીકત કહેજે અને તેનું ન્હવણુ લખને શરીર ઉપર ચેપડે એટલે આરામ થઇ જશે.’ વળતે દિવસે પ્રભાતમાં તેણે પ્રતિમાજી ઉત્થાપન કરી ભંડારી દીધા અને તે માણુસ ગાંગડા ગયા, જ્યાં જાય છે ત્યાં પ્રતિમાજી ત્યાં આવેલા હતા અને પાસે દીપક વિ॰ હતાં. અહીં પ્રભુજીની યાગ્ય પૂજા પખાલ કરી રકતપિતવાળા માણુસને પ્રભુજીનુ ન્હવણુ ત્રણુ દિવસ સુધી ચાપડયું એટલે તદ્દન આરામ થઇ ગયા. હવે અહીં અલ્લાઉદ્દીન ખીલજી આવ્યા તેણે પ્રતિમાજી ન જોવાથી એકદમ ક્રોધે ભાણા અને દેરાસરા પાંચ પાડી નાંખ્યા. અલ્લાઉદ્દીન ગયા અને નવમે દિવસે શ્રી અજાહરાજીની પ્રતિમાજી પાછી અસલ સ્થાનકે આવી ગઇ. હજુ પશુ લગભગ દશ વરસ પહેલાં ગાંગડામાં ભેાંયરૂ હતુ, પખાશન પણ હતું, પશુ મિથ્યાત્વી ધર્મ પાળનારા હવે થઇ જવાથી બધું બંધ કરી દીધું છે.
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૮) આ ભેંયરામાં ખંડિત પ્રતિમાઓને માટે જ છે. અત્યારે પણ ખોદકામ કરતા ખંડિત પ્રતિમાઓના આકાર અવશ્ય નિકળ્યા વગર રહેતા નથી. આ નગરીમાં ઘણી ખંડિત થયેલી આપણી પ્રતિમા અન્યદર્શનીના કબજામાં લેવાય છે. તેને જેને જેમ ફાવે તેમ લેકે ઉપયોગ કરે છે. અજાહરા પાર્શ્વનાથજીના પ્રાસાદની પૂર્વે તેને બેસવાને એક ગધરે છે ત્યાં એક મેટું વડનું વૃક્ષ છે. જેની ઘટા ઘણી વિશાળ અને સુંદર હોવાથી ત્યાં બેસનારને તાપને અનુભવ થતો નથી. મૂળ પાસે એક ખંડિત પ્રતિમાનું મસ્તક પડેલું છે, તે મસ્તક સિદ્ધગિરિ ઉપર ચોમુખજીના દેરાસરમાં બીરાજેલા મૂળનાયકના મસ્તક જેવડું છે અને તે મસ્તક તીર્થકર ભગવાનના બિંબનું હોવા છતાં શિતલાદેવીના સ્થાનક તરીકે અન્ય લેકેએ તેને બેઠવી દીધું છે. ત્યાં સિંદુર વગેરે ચડાવીને લેકે આત્મકલ્યાણ માને છે. દેલવાડા તરફ જવાના દરવાજાની દિવાલે વૈરાગી બાવાઓને ઉતરવાની એક જગ્યા છે. ત્યાં આગળ પાનાર્થ ભગવાનની કાઉસ્સગ ધ્યાને રહેલી ચાર કુટ ઉંચાઈવાળી એક પ્રતિમા છે. જેનાં ઉપાંગ કહેવાય તેવાં અંગેને છેડે થોડો ભાગ ખંડિત થયેલ છે. જેને અન્ય દર્શની જુદી જુદી રીતે પૂજે છે.
ઉત્તર તરફ જવાના દરવાજે અને અજાહરા પાર્શ્વ નાથજીના દેરાસરથી થોડેક દૂર ચકેશ્વરીમાતાની મૂર્તિ લગભગ ચાર ફુટ ઉંચાઈની પાષાણની છે. જેના પગને છેડે
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૩૯)
ભાગ ખંડિત થયેલા છે તે ઉભેલી છે. તેને માથે છત્રી કે દેરી કાંઇ નથી. તેને લેાકા ગામની રક્ષક દેવી તરીકે ગણે છે. આ ચક્રેશ્વરી દેવીની મૂર્તિની નજીકમાં અજયપાળના ચારાને નામે ઓળખાતા એક ચારા છે. ચારામાં ધન છે એવી માન્યતાથી સરકારે ખાદ્યકામ કર્યું, પણ અંદરથી ભમરાઓ છુટયા એટલે તે કામ બંધ કરવામાં આવ્યું. આ ચારા પાસે ખ'ડિત પ્રતિમાએના ઘણા અવશેષો પડેલા છે. આ ચારાની પાસે એ કાઉસ્સગ્ગજી પ્રગટ થયેલા હતા જેમને પ્રાસાદની અંદર તખ્તનશીન કરેલા છે. કાઉસ્સગ્ગજી પરધર સાથે ફુટ ૪–૯ની ઉંચાઈના છે. જેથી તેમના પ્રમાણમાં ખિમ તે જગ્યાની આસપાસમાં પ્રગટ થવા સ’ભવ છે.
C
અજયપાળના ચારાની આસપાસ ૭–૮ ફુટ ઉંચા એક જાતના ઝીણા જીણા પાંદડાવાળાં ઝાડ થાય છે, જેને અજયપાલના ઝાડને નામે લેાકેા આળખે છે. એ ઝાડ શેનાં છે તે હેજી પરખાયુ નથી; છતાં તે વૃક્ષના પાંદડાંમાં એવા ગુણ છે કે તેને વાટીને ગમે તેવા ગડગુમડ ઉપર માંધવામાં આવે તા તુરત તે ગળીને ફૂટી જાય છે. પ્લેગની ગાંઠ ઉપર પણ તે અસરકારક ફાયદ્ન કરે છે. આ પાંદડા માટે લેાકેાની માન્યતા છે કે તે પાંદડાં લેતાં પહેલાં તે લઇ જવાની વૃક્ષ પાસે યાચના કરવી. ' આવી યાચનાને વૃક્ષ નેતયું એમ લેાકેા કહે છે, નાતો પછી અમુક ટાઇમ ગયા આદ શ્રીફળ વધેરીને નાતરેલ વૃક્ષનાં પાંદડાં તેાડવાં.
3
'
અજાહરા પાર્શ્વનાથના નમણુથી અજયરાજાના કુષ્ટરોગ
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૪૦ )
,,
નવ દિવસમાં દૂર થયા એમ આજે પણ ત્યાંના લોકો માને છે. જૈનેતરી પણ તે નમણુને આજે “ અમીજળ ” એવી સ'જ્ઞા આપી પોતાના શરીરની વ્યાધિઓ ઉપર ચાળવાના પ્રયાગ કરે છે, તે મુજબ આ ગામમાં એક કાલણે પોતાના છે.કાને પ્લેગની ગાંઠ નિકળેલી તેની ઉપર નવણુના ચાપડવાના ઉપચાર કર્યા. તા ખરાબર નવમે દિવસે ગાંઠ ફૂટી ગઇ ને તદ્ન આરામ થઇ ગયા.
આ પ્રાસાદમાં હજી પણ દિવ્ય નાટારંભ થયા કરે છે તેમજ ક્રિષ્ય યાતિ પ્રગટ થાય છે. આવા દેખાવા ઘણી વખત હજુ પણ જોવામાં આવે છે. કિ વજ્રતિ છે કે અહીંયા એક વખત કેશરના વરસાદ થયા હતા. સવત ૧૯૫૪ માં જ્યારે જીર્ણોદ્ધારની શરૂઆત કરી ત્યારે પ્રાસાદના શિખર ઉપર સંધ્યા સમયે દિવ્ય પ્રકાશ જોવામાં આન્યા હતા અને તે સમયે જીણોદ્ધારની શરૂઆતમાં શિખરના અગ્ર ભાગ ઉપર પ્રાંચ ખાંધી શિખર ઉપર કારીગરો કામ કરતા હતા તે સમયે “સાવચેત થાઓ નીચે ઉતરા” એવી આકાશવાણી થયેલી તે મુજબ કારીગરા નીચે ઉતર્યો કે તુરત જ પ્રાંચ તૂટી પડી, દેરાસરજીના અગ્રભાગ ઉપર કાઇ સમયે તેજસ્વી દીપક પણ મળતા જોવામાં આવે છે. કોઇ પ્રસંગે પ્રતિમાજીની પૂજા રી ગયેલી અને પાછળથી ખાત્રી કરવાને તેની તપાસ કરવામાં આવી તા પૂજા થઇ ગયેલી. આ સિવાય સ. ૧૯૭૯ ની સાલમાં જ્યારે પાળે લેપ જીણુ થઇ ગયા એટલે નવા લેપ કરાવવા અમદાવાદથી લેપ કરવા બે જણા આવ્યા ત્યારે સવારે
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
(રજા) શેઠીએ વહેલી પખાલ પૂજા કરી લીધી હતી. છેવટ પ્રભુને મંગલ દીવો ઉતારતી વખતે તેના લેપના હથીઆરો લઈને તે કારીગરો પ્રભુના પબાશન ઉપર ગયા ત્યારે ગોઠીએ કહ્યું કેછેવટ પ્રભુને મંગલીક દી ઉતારી લઉં એટલી ઘડી જાળવે, પણ તે કારીગર તે સમયે એવું બોલ્યા કે તમારા શ્રાવકના દેવ તે જોયા ! એ જ સમયે તેપ જે એકદમ અવાજ થયે. કારીગરના હાથમાંથી ઓજાર પણ પડી ગયા અને આખા દેરાસરની અંદર લાલ રંગ, પ્રભુજીને રંગ લાલ છે તે જ છવાઈ ગયે અને માણસ બીજા માણસને પણ જોઈ ન શકે તેવી લાલ ઘટા આખા રંગમંડપ અને ગભારામાં થઈ ગઈ. આ ઘટા લગભગ ૧૦ મીનીટ સુધી રહી ત્યારે કારીગરો બોલ્યા કે-અમે આ દેવને લેપ નહિ કરીએ. આવા દેવ . અમે કદી પણ જોયા જ નથી; આ પછી તેને સમજાવ્યા અને પછી તેઓએ લેપ કર્યો. " એ સિવાય દિવ્ય નાટારંભ તે અનેક જણાએ જેએલે છે. ૧૯૮૩ માં મેહનસૂરીશ્વરજી મહારાજ આવેલા ત્યારે પણ આ ચમત્કાર થયેલે. અહિં વિશેષ આ દેરાસરમાં દીવાઓ કદી પણ વધેરાતા નથી. ૧૯૫૪ની સાલમાં અહીં કામ ચાલતું હતું એ વખતે પાછળ કાચ જડાવતા હતા ત્યારે કામ જલદી પુરૂં કરાવવા સારૂ રાત્રીના પણ કામ કરાવતા હતા એટલે સાંજના બે ગ્લાસ ઘીના ભરીને મૂકયા. કામ ખલાસ થઈ ગયું: આ વખતે તલચંદ માણેકચંદ અહીં આવેલા, તેણે બેઠીને
- ૧૬
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૪) સૂચના કરી કે આ દીપક ઠારી નાંખો એટલે તેણે કહ્યું કે એ દીવા ઠરાશે નહિં એટલે તેણે બીજા માણસ પાસે કરાવી નાંખ્યા
જ્યાં બહાર આવે ત્યાં પાછા દીપક થયા આમત્રણ વખત કર્યું અને ત્રણવાર દીપક પાછા થઈ ગયા. હજુ પણ આ દેરાસરના પ્રભાવથી કઈ શિખ્ય દેરાસરની એકપણ ચીજ ઉપાડી શકતું નથી.
કોઈ પ્રસંગે પ્રતિમાઓની પૂજા રહી ગયેલી અને પાર છળથી ખાત્રી કરવાને તેની તપાસ કરવામાં આવી તે પૂજા થઈ ગયેલી જોવાય છે. આવા ચમત્કારો પણ બને છે.
આગળ કહેવાયું છે કે વર્તમાન સમયમાં ત્યાં જેનોની વસ્તી રહી નથી, તેમાંય વેતાંબરી શ્રાવકે ત્યાં હાલમાં નથી.
ળ જ્ઞાતિના ગૃહસ્થ છે તે અન્ય ધર્મ પાળનારા છે ત્યારે સોરઠીયા ગૃહસ્થ સ્થાનકવાસી અને અન્ય ધર્મ પાળનારા હોવાથી ઇનબિંબને છેડે ઘણે અંશે નિંદનારા બન્યા છે, પણ અહીંની પ્રતિમાના લેખે ઉપરથી તે પ્રથમ તેઓ જૈનધર્મ પાળનારા હતા. એવું તે લેકેએ ભરાવેલાં બિંબ ઉપરથી સાબીત થાય છે. કેમકે કેટલાએક બિંબ ઉપરના લેખથી તે માલુમ પડે છે.
આવું પૂર્વકાળમાં અપૂર્વ જાહોજલાલી જોગવતું તીર્થ આજે નામશેષ જેવી સ્થિતિમાં રહ્યું છે. આજે જોઈતા પ્રમા
માં એની સારસંભાળ લેવાતી નથી અને જે હજુ આવા સારા તીર્થને ફરીને ઉદ્ધાર કરવામાં ન આવે તે ભવિષ્યમાં
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૪૩) તેની કેવી સ્થિતિ થશે! તે સમજી લેવું. એ બધી જોખમદારી કેને માથે આવી જ બેદરકારીથી આપણે ઘણું ગુમાવ્યું છે–હજી ગુમાવીએ છીએ. શામાટે જૈનસંઘ, એના કાર્યવાહક, જનસંઘના નેતાઓ, શ્રીમતે બેદરકારીથી આવાં અણમોલ તીર્થો નષ્ટ થવા દે છે તે સમજાતું નથી. જેને પાસે દ્રવ્ય નથી એમ કાંઈ નથી. દ્રવ્ય છે, સાધને છે, સર્વ કંઈ છે, ફકત તીર્થો ઉપર ભક્તિભાવ નથી. હું મારું સંભાળું, જે મારૂં નથી એને ગમે તે થાવ, એ તીર્થોને પિતાના માન્યાં નથી તેથી સંઘના નેતાઓની બેદરકારી વધી છે. એમની બેદરકારીને પરિણામે આ જૈન તીર્થોની આવી દશા થઈ રહી છે.
જેને પાસે દ્રવ્ય પુષ્કળ છે. તેમજ જેનું તીર્થદ્રવ્ય કે દેવદ્રવ્ય પણ છે. એ દેવદ્રવ્યને સાચવવાને મેહ, વ્યાજ ઉપજાવવાનો મેહ હમણાં હમણું નેતાઓને વધ્યો છે. એ મોહને પરિણામે એક તીર્થનું દ્રવ્ય બીજા તીર્થમાં ખર્ચાતું નથી ને એ સાચવેલું-સંગ્રહ કરેલું દ્રવ્ય જ્યારે આડકતરી રીતે નાશ પામી જાય છે ત્યારે અકસેસ કરે છે.
વસ્તુત: આ પંચમકાળનો પ્રભાવ જ એ છે કે મનુને બીજાની સત્ય વાત કરતાં પોતાના મનમાં જે વિચાર ઉત્પન્ન થયેલ હોય તેજ વ્યાજબી લાગે છે. આજે તે મનુષ્ય
જ્યારે જુદું કરી રહ્યો છે ત્યારે ભાવી કંઈ જુદું જ ઘડાઈ રહ્યું છે. એ ભાવીની સ્થિતિ કળવાની માનવપ્રાણીમાં શક્તિ હેત તે ઘણી ભૂલે ઓછી થઈ જાત; છતાં આજે સ્થિતિ
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
(ર૪૪) જુદી જ છે. નાના માણસે ભૂલ કરે, જ્યારે મોટા માણસો તે ભયંકર ભૂલે કરી રહ્યા છે. વિશે કલાક પોતાના જ સ્વાર્થમાં મશગુલ રહેનારો પ્રાણુ બીજાને માટે શું કરી શકે? જેને પિતાને જ સ્વાર્થ લાગેલ હોય તે પરમાર્થને માટે કેટલું કરી શકે ? ધર્મનાં સાક્ષાત્ ફળ નહિ જેએલાં હોવાથી ધર્મની મહત્તા એ શી રીતે આંકી શકે ? અરે આજના પંચમકાળના મનુષ્યપ્રાણ ધર્મનાં સાક્ષાત્ ફળ નજરે જુવે તે પણ પિતાના તુચ્છસ્વાર્થની આગળ એની મહત્તા આજે ભૂલી જાય છે અને આવી જ સ્થિતિ આજે જનસંઘની–એના નેતાઓની થઈ રહી છે તીર્થોની એમને શી પડી હોય? ફક્ત પિતાપિતાની માલીકીનું જેટલું હોય તેટલું સાચવવા ને સંગ્રહી રાખવા જ તે સમજ્યા છે. નહિતર એક જગ્યાએ રહેલું તીર્થદ્રવ્ય કે દેવદ્રવ્યને ઉપગ બીજા જરૂરીયાત તીર્થસ્થળે કેમ ન થાય?
નેતાઓની કંઈક આંખ ઉઘડે, અજાહરા પાર્શ્વનાથ જેવાં તીર્થસ્થળે જોવાની એમને તક મળે, એ તીર્થોની ભક્તિને તેઓ લાભ મેળવે અને દ્રવ્યને વ્યય કરી માનવભવ સફળ કરે.
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૩૨ મું.
ઉતપુર. ઉન્નતપુર શ્રી અજાહરા પાર્શ્વનાથથી એક કેશ હર આવેલું છે, એનું બીજું નામ ઉના છે એને માટે કિવદંતિ પણું સંભળાય છે કે “ઉના, પૂના અને ગઢ જુના એ ત્રણે જુના!”
એ કહેવતમાંનું પ્રથમ ગામ ઉના છે. ત્યાં પાંચ દેરાસરે, હીરવિજયસૂરિન ઉપાશ્રય અને સ્તુપની બાર દેરીઓ આવેલ છે પાંચ દેરાસરમાં મોટું આદીશ્વર ભગવાનનું બીજું સંભવનાથ ભગવાનનું, ત્રીજુ શાંતિનાથ ભગવાનનું, ચોથું પાર્શ્વનાથ ભગવાનનું અને પાંચમું નેમિનાથજી ભગવાનના નામથી ઓળખાય છે.
આદીશ્વર ભગવાનના દેરાસરમાં મેટો ભાગ સંપ્રતિ રાજાએ ભરાવેલો છે, ભમતીમાં પચ્ચીસ દેરીઓ અને રંગમંડપની પૂર્વ બાજુએ બે મોટાં ભોંયરાં છે. ભેંયરામાં અમીઝરા પાર્શ્વનાથ છે. પડખે બે કાઉસ્સગ્ગીયા છે. બીજા બેંયરામાં મૂળનાયક આદીશ્વર ભગવાન છ ફુટ ઉંચાઈના છે. તેની પકખે બીજાં બે બિંબ આદીશ્વર ભગવાનને મનાથનાં છે. દેશસરમાં મુખ્ય ભગવાન આદીશ્વર ભગવાન છે, તેમજ બીજાં પણ શબિંબે છે. બીજી બે ઓરડીઓમાં એકમાં ચારને બીજી માં ત્રણ બિંબે છે. કુલ આ દેરાસરજીમાં એકાવન પ્રતિમા પાષણની છે, તે સિવાય ધાતુને પરિવાર જુદો છે.
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૪૬ )
અમીઝરા પાર્શ્વનાથમાં નામ પ્રમાણે જ ગુણુ જોવાય છે. એ ખિખમાંથી વખતા વખત અમી ઝરતુ નજરે પડે છે. અહીયાં એક માટી સર્પ સફેદ મુવાળા, અને વૃદ્ધ જ રીત થયેલા છે; તે ભગવંતને માથે કાઇ કાઇવાર પોતાની ફેણથી છત્ર કરતા જોવામાં આવે છે. આ સર્પ કાઇના ઉપર ધસારી કરતા નથી. ભોંયરામાં સ્વાભાવિક રીતે શાંતિ થાય છે. ત્યાંથી ખસવાનું મન થતું નથી. આ દેરાસર કાણે અને કયારે ખ ંધાવ્યુ` તે સંબંધી કંઇ ઇતિહાસ મળતા નથી, ભાંયરાના રસ્તા હમણાં સુધરાવી સાફ કરાવ્ચે છે.
આ દેરાસરના પમાશન, રંગમંડપનુ અને ભેાંયરાનુ સાંયતળીયું સ ંવત ૧૯૫૮ ની સાલમાં આરસથી બંધાવ વામાં આવેલ છે. આ દેરાસરમાં બિરાજતા મૂળનાયકજી આદીશ્વર ભગવાન તેમની ડાબી બાજુના પહેલા મિત્ર આદીશ્વર ભગવાન તેમજ માટા ભોંયરાના મૂળનાયક આદીશ્વર, આ ત્રણ મિ ં ઘણા છગુ થઇ જવાથી સંવત ૧૯૬૩ ની સાલમાં કંચનવીય લેપ કરાવેલ છે. આ દેરાસરજીમાં કેટ ુંક સુથારકામ કરવામાં આવ્યું છે. ( છતાં હજી દેરાસરના ગભારા, ભોંયરામાં જવાના રસ્તાના દરવાજાના બારણાંએ કરાવવાનુ, ભોંયરાની સીડીએએ મારસ પથરાવવાનું હજી ઘણું કામ બાકી રહેલુ છે. ) સંભવનાથજીના દેરાસરમાં મૂળનાયકજી સંભવનાથ ભગવાનના બિંબના પરધર આણુજીની કારણી ભૂલાવે તેવા . છે, પરધરનાં દરેક ગાંગ શાસ્ત્રમર્યાદાના પ્રમાણ પ્રમાણે
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૪૭)
છે. બિંબ દીવના રહીશ પારેખ મેઘજીની ભાર્યા સુશ્રાવિકા લાડકીમાઇએ ભરાવેલા છે અને પ્રતિષ્ઠિત ક્રિયા હીરવિજયસૂરીધરજીના પટ્ટધર વિજયસેનસૂરીશ્વર મહારાજે સંવત ૧૯૬૫ ના જેઠ શુદી ૧૧ ના રાજ કરેલી છે. આ દેરાસર ત્રણ ખારના ગભારાનુ અને સુÀાભિત છે. કુલ ચાદ પ્રતિમાઓ છે. ભિખ મેટાં અને માહૂલાદ ઉપજાવે તેવાં મનેાહર છે.
આ પ્રાસાદ પ્રથમ કુંભારવાડામાં હતા, પણ હાલમાં નવા બંધાવેલા ચૈત્યમાં સ ંવત ૧૯૫૯ ના વૈશાક શુદી ૧૨ ના રાજ પ્રતિષ્ઠિત કરવામાં આવ્યા છે. નવીન ચૈત્ય આદીશ્વર ભગવાનની સમીપમાં આવેલુ છે. જુના ચૈત્યમાં પાષાણના ૬૨ ષિ હતાં. એક પાષાણની ચાવીશી અને પાષાણુની અષ્ટમ`ગલિક હતી. તેમજ આ ગામના કેટની અંદર ખાદકામ કરતાં પાષાણના ૧૮ બિંબ નિકળેલાં, તે મળીને કુલ ૮૨ ખિ’ખ ની પ્રતિષ્ઠા કરવાની હતી, પણ પરિવાર કેટલાક આછા થઇ જવાથી નવા ચૈત્યની પ્રતિષ્ઠા વખતે ૧૩ ષિ આ રહેવાથી તેમજ એક કાઉસગ્ગીયાજી મળી ૧૪ ની પ્રતિષ્ઠા થઈ હતી. ( અહીયાં કેટલેક સ્થળે કામ સુધારવાની તેમજ સમરાવવાની જરૂર છે. )
શાંતિનાથ ભગવાનના દેરાસરમાં મૂળનાયકજી શાંતિનાથ ભગવાન છે, ગભારાને ફરતી ભમતીમાં ૨૩ દેરીઓ છે. છે. રંગમ'ડપમાં એક ચામુખજીની દેરી છે. રગમ'ડપની પશ્ચિમે એક ઓરડીમાં ઘણાં ખંખે છે. આ ઓરડીમાં મુખ્ય ખિંખ સંભવનાથ ભગવાનનુ છે. શાંતિનાથ ભગવાનન
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૪૮ )
મિ. આ ગામના રહીશ કીકા વીરજી દેશીએ સ. ૧૯૬૫ ના જેઠ સુદી ૧૧ ના રોજ ભરાવેલું છે, ને તેની પ્રતિષ્ઠા સવાઇ વિજયસેનસૂરીશ્વરે કરેલી છે.
મૂળનાયકજી શાંતિનાથની જમણી તરફ અજીતનાથ ભગવાન ને ડાબી તરફ વીરભગવાન છે, તે ખિએ પણ મૂળનાયકના પ્રમાણુ જેવડાં છે. દેરાસરમાં પાષાણુનો કુલ ૪૪ પ્રતિમાઓ છે. એક પાષાણુના અષ્ટમગલિક તેમજ પાષાણુના એ સવાગજા આરસચારસ અષ્ટમ ંગલિક છે. અષ્ટમગલિકની વચ્ચે પરમાત્માનાં પગલાં છે. દેરાસર જીણુ પ્રાય: જેવી સ્થિતિમાં છે. ( જેમાં કેટલુંક સમારકામ થયું છે અને કેટલુંક કામ બાકી રહેલુ છે. )
ચેાથું દેરાસર પાર્શ્વનાથ ભગવાનનું છે. મૂળનાયકજી શ્યામવર્ણે પાર્શ્વનાથજી છે. તે પ્રતિમા સ ંપ્રતિ મહારાજે ભરાવેલાં છે. જ્યારે તેમનું પ્રક્ષાલન કરવામાં આવે છે અથવા તા રાત્રીના ભગવાનની પાસે રાશની કરવામાં આવે છે. એ વખતે ભિખના દરેક ભાગેામાં કાઇ એવા પ્રકારની તેજસ્વિતા દેખાય છે કે જાણે બિંબ રત્નમિશ્રિત હાય એવા ભાસ થાય છે. આ બિ’અની પડખેનાં એ બિંબ પાલીતાણામાં આબુની ધર્મશાળામાંના દેરાસરજીમાં પધરાવેલાં છે. મોટા બિંબ મૂળનાયજ્જી તરીકે છે ને બીજા અંખ તેમની પડખે શ્યામવણુ વાળા છે.
આ દેરાસરજીમાં પાષાણનાં કુલ ૧૯ ખ ખ છે. તેમાં તમસ્વામીનાં એ ખિમ છે. આ દેરાસરજીનુ પબાસણ,
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૯). ગભારાની દિવાલે અને ભેંયતળીયે સંવત ૧૫૮ માં આરસ જડાવેલા હતા. (તે સિવાય આ દેરાસરજીમાં હજી ઘણું કામ બાકી રહેલું છે.) - પાંચમું દેરાસર નેમિનાથ ભગવાનનું છે. આ દેરાઅરજીમાં પાષાણનાં ૨૪ બિંબ છે. તે સિવાય નેમનાથ ભગવાનની શાસનરક્ષક અંબિકાદેવીની મૂર્તિ અને એક પાદુકાને સ્તુપ છે. અંબિકાની મૂર્તિ આમ્રવૃક્ષની નીચે પિતાના અને પુત્રની સાથે એકને આંગળીયે અને એકને ગોદમાં રાખી ધ્યાનારૂઢ સ્થિતિમાં જોવામાં આવે છે.
(આ દેરાસરજીના પબાસણુ, ગભારાની દિવાલો, ભેંય તળીયે સંવત ૧૫૮ ની સાલમાં આરસ ચેડાયેલું હતું, છતાં બીજે ઠેકાણે કામકાજ કરી સુધારવાની જરૂર છે.) - આ દેરાસરનાં બિંબેમાંથી કેટલાંક બિંબ બહારગામ પણ મોકલવામાં આવ્યાં છે.
અહીંથી ૪૦ બિંબે મુંબઈ ગડજીના દેરાસરમાં, ૩૨ ભાવનગર દાદાસાહેબના દેરાસરમાં, ત્રણ બિંબ જામનગર તાએ લાલપુરના દેરાસરજીમાં અને ૨ બિંબ પાલીતાણું onબુના દેરાસરજીમાં બાકીના અન્ય સ્થળે લઈ જઈ પધરાવવામાં આવેલાં છે. તે સિવાય ધાતુનાં લગભગ ૧૦૦૦ જેટલા બિબે જુદે જુદે સ્થળે મોકલવામાં આવેલાં છે.
અહીનાં પાંચે મંદિરે પ્રથમ જુદે જુદે સ્થળે હતાં. જ્યારે અહીંની જાહોજલાલી હતી ત્યારે અહીંયાં સાતસે તે
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૫૦ ) પષધશાળા હતી. ત્યારે હાલ માત્ર આઠ ઘરની વસ્તી રહી છે. પડતી આવેલી હોવાથી જુદે જુદે સ્થળે આવેલાં દેરાસરે બરાબર સચવાય તેમ ન હોવાથી પાર્શ્વનાથ અને નેમિનાથના દેરાસર મૂળ જગ્યાએથી ફેરવી શાંતિનાથજીના દેરાસરની સમીપમાં જોડાજોડ ગોઠવ્યાં છે. તેમની પ્રતિષ્ઠા વૈશાખ સુદી ૭ સંવત ૧૯૨૪ના રોજ કરવામાં આવી છે. તેમાં સંભવનાથનું દેરાસર તે શાંતિનાથ અને આદીશ્વરની વચ્ચે ખાલી જગ્યા હતી ત્યાં ગોઠવ્યું છે. જેથી પાંચે દેરાસરે એકજ હારમાં રહેલાં છે. તેમની વચ્ચે ૧૦૦૦ માણસ બેસી શકે એવડો મોટે ચેક આવેલ હોવાથી સિદ્ધગિરિ અને ગિરનારની એક ટુંક જે દેખાવ આપે છે.
ફુલવાડીની જગ્યા આ સંસ્થાની માલીકીની હતી, છતાં વળાંકી લીધેલ નહિ હોવાથી તેમાં બાંધકામ કરવા માટે સરકારની પરવાનગી માગતાં ન મળી જેથી જમીન વેચાણ લેવી પડી છે.
ભગવાનના પ્રક્ષાલન માટે નદીએથી પાણી મંગાવવામાં આવતું હતું, પણ દૂર હેવાથી તેમજ ગરમીની મોસમમાં નદીનાં પાણી સૂકાઈ જતાં હેવાથી ઘણી મુશ્કેલી પડતી હતી. દેરાસરજીમાં બે કુવા છે, પણ તેનું પાણી ખારું હોવાથી પ્રતિમાની કાંતિ બગડી જતી હતી. જેથી પખાલના કામમાં તે આવી શકતું નહિ, પણ મદદ મળવાથી હાલમાં તે જગ્યાએ એક ટાંકું બાંધવામાં આવ્યું છે.
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૫૧ )
આ દેરાસરા ગામના એક છેડા ઉપર આવેલાં છે. જેથી મનુષ્ય વસ્તી અરૂપ હાવાથી શાંતિ લેવામાં આવે છે.
હીરવિજયસૂરિ જે જગ્યાએ કાળધર્મ પામ્યા તે જગ્યા હીરવિજયસૂરિના ઉપાશ્રયના નામથી ઓળખાય છે. પ્રસિદ્ધ હીરવિજયસૂરિજીનું જીવનચરિત્ર જગજાહેર છે. એજ હીશિવજયસૂરીશ્વરની ઇચ્છાથી વર્ષમાં છ માસ પર્યંત ખાદશાહ અકબરે અમારિપડડુ વગડાવ્યેા, જજીયા નામના કર માફ કર્યાં. ખદીજનોને મુક્ત કર્યો, ડાબર નામના મોટા સરોવરમાંથી મચ્છવધ બંધ કર્યો. જૈનોનાં તીર્થા, કાઠીયેા, પૂજાની જગ્યાઓ વગેરે જે હતાં તે યાવતચંદ્ર દિવાકરી સુધી જૈનોની પાસે રહે એવાં ફરમાના આપ્યાં.
હીરવિજયસૂરિ ત્યાંથી વિહાર કરતા સિદ્ધગિરિની યાત્રાએ પધાર્યા, ત્યાંથી પંચતીથી તરફ્ આવ્યા. અહીયાં ચાતુમાંસ કરવાનું નક્કી કર્યું ને એ ચાતુર્માસ કર્યાં. તેમનું ઇંફ્લુ ચાતુર્માસ આ જગ્યાએ હતુ. અહીંયાં ભાદરવા શુદી ૧૧ ને દિવસે પેાતાની પાછળ એહજાર શિષ્યાના પરિવાર મૂકી કાળધર્મ પામ્યા. શ્રાવકોએ આમ્રવૃક્ષની પવિત્ર છાયામાં પવિત્ર ભૂમિ જોઇ ત્યાં એમના અગ્નિસંસ્કાર કર્યા, તે જ રાતના ત્યાં નાટારંભ થતાં એક મનુષ્ય જોયા, તે નગરમાં જઈ ખીજા માણસાને તેડી લાવ્યા, એટલામાં કાંઇ જોવામાં આવ્યુ નહિ; પરન્તુ તે જગ્યાની સમીપમાં રહેલા આમ્રવૃક્ષેા ઉપર ફળ આવેલાં જોવામાં આવ્યાં. અગ્નિસ’સ્કાર વખતે કંઇ નહિ છતાં તે જ રાત્રિએ પાકી કેરીએ થયેલી પ્રાત:કાળે જોવામાં
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨પર) આવી જેથી નગરજનોએ તે કેરીઓ તેડી લીધી. તેમાંની કેટલીક ખંભાત, કેટલીક અમદાવાદના સુબાનેને કેટલીક દિલ્હીપતિ અકબરશાહને-એમ અનેક સ્થળે મોકલાવી. ગુરૂના વિચેથી તેઓ બહુ દુઃખી અને દિલગીર થયા. શ્રાવકોએ જે જગ્યાએ તેઓ દેહમુક્ત થયા ત્યાં દેરી બંધાવી, તેમ જે જે જગ્યાએ અગ્નિસંસ્કાર કર્યો તે જગ્યાએ ગુરૂજીના સ્તુપની સ્થાપના કરી. આ બન્ને સ્થળોએ અદ્યાપિ પર્યત ઘણા ચમત્કાર જેવામાં આવે છે.
એ ઉપાશ્રય, એ દેરી વિગેરે જગ્યાએ આજે દશ વરસ પહેલાં તદ્દન જીર્ણ જ્યાં કમ્મરકમર સુધીનાં ઘાસ ઉગી ગયેલાં,
જ્યાં છીપા-ઘુવડ આદી પક્ષીઓના અસંખ્ય માળાઓ થઈ ગયા હતા, તે ઉપાશ્રય કે જે ગામના મધ્યભાગમાં આ જગ્યા આવેલી છે તે, સંવત ૧૯૭૨ ની સાલમાં તદ્દન જીર્ણ હાલતમાં થઈ ગયેલ હોવાથી રૂા. ૭૦૦૦) ખચી નવેસરથી કામ કરાવ્યું. આ રૂ.૭૦૦૦) તાટે મહૂમ મેરારજી વકીલ, વલ્લભવિજય મહારાજ મુંબઈમાં ચાતુર્માસ હતા એ વખતે ગયેલા અને ફક્ત પંદર દિવસમાં રૂા. દશ હજાર લઈ આવેલા અને એ પ્રમાણે જુના ઉપાશ્રયની જગ્યાએ અત્યારે સારું ઉપાશ્રયનું સુશોભિત મકાન બનાવેલું છે.
ગામના છેડાથી પણ મૈલ દૂર શ્રી અજાહરા પાર્શ્વનાથજીના તીર્થસ્થળ વચ્ચે શ્રી હીરવિજયસૂરિ અને વિજયદેવસૂરિના સ્થળદેહને અગ્નિસંસ્કાર કરવામાં આવેલ છે અને તેના ઉપર હીરવિજયસૂરિ તેમજ તેમની પાટે થયેલા તમામ
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૫૩)
આચાયના સ્તૂપે છે. કુલ ૧૨ દેરીઓ છે. તેને ક્રૂરતા સુંદર એક બગીચા છે. આ મગીચાની જમીન પ્રથમ ૧૦૦ વીઘાં હતી, પણ હાલમાં ૬૨ વીઘાં રહેલી છે. બગીચામાં ૫૦૦ આંખા તેમજ ૪૦૦ નાળીયેરીનાં ઝાડ છે. તે સિવાય ખીજા પણ કેટલાંક ઝાડ આવેલાં છે. ( આ બગીચા પ્રથમ સંધની માલેકીના હતા, તેની ઉપજ વગેરે પ ંચતી િમાં વપરાતી હતી, પણ લક્ષ્મીવિજય નામે એક Ăરજી પંચાની પડેલ હતા; તેની ઉપજ તે પાતે એકલા જ ખાઇ જતા હતા, તેના કેસ બ્રુના ગઢમાં અઢાર વર્ષ સુધી ચાલ્યે અને છેવટે આપણને તેમાં લાભ મળ્યું છે. }
બગીચાની દેરીએ જર્જરિત સ્થિતિમાં છે અને તે દેરીઓ ઉપર શીલાલેખા માટા માટા છે. પહેલે હીરવિજયસૂરીશ્વરના સ્તુપ ઉપર ને બીજો દેવસૂરીશ્વરના સ્તુપ ઉપર છે. આઠમી દેરી ઉપર વિજયક્ષમાસૂરિની પાદુકા ઉપર લેખ છે કેઃ—
क्षमासूरि, दयासूरि प्रतिष्ठिता.
१७८५ महोत्सवेनोन्नतपुर सघन स्थापना कारिता. નવમી દેરીની પાદુકા ઉપરના લેખ:--
સંવત ૧૮૧૫ ના માહા શુદી ૨ ને મંગળવારે ભટ્ટારક શ્રી ૧૦૮ વિજયયાસૂરિ પાદુકા તપાગચ્છે શ્રી વિજયયાસૂરી. શ્વર પાદુકા શેઠ નિશ્ચલચ'દ અચલાતા. મીઠા સત્રીરા દા. વનજી કાનજી સ ંઘે પ્રતિષ્ઠિતા ઉન્નતપુરે
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૫૪) આજે અહીંની સ્થિતિ પલટાઈ જવાથી આવી પવિત્ર જગ્યાઓનાં સમારકચિહે ભયબ્રાંત સ્થિતિમાં આવી પડ્યાં છે. સંઘના નેતાઓ આવાં અણમોલ કાર્ય તરફ ધ્યાન આપી નાબુદ થતાં આવાં અમૂલ્ય સ્મારકચિન્હોને કાયમ રાખે.
પ્રકરણ ૩૩ મું
દેલવાડા. આ સ્થળ ઉનાથી ત્રણ માઈલ અને અજારથી એક માઈલ દૂર આવેલું છે. મૂળનાયક ચિંતામણિ પર્વનાથજી છે. આ દેરાસર પ્રાચિન સમયનું છે. કેણે બંધાવ્યું અને જ્યારે બાંધ્યું તેને ઈતિહાસ મળતું નથી, પણ આ દેરાસરઅને છેલ્લે જીર્ણોદ્ધાર વિક્રમ સંવત ૧૭૮૪ માં થયાનું દેરાસરછના શીલાલેખ ઉપરથી માલુમ પડે છે. આ શીલાલેખમાં મેલ ભરાવાથી આખી નકલ થઈ શકી નથી, છતાં ભાવનગર સ્ટેટે એને લેખ પિતાના શોધખોળ ખાતાવાળાઓ માતે પ્રગટ કરેલ છે. તે મુજબ વિક્રમ સંવત ૧૭૮૪ માં કસ્તુરબાઈએ મંદિરને જીર્ણોદ્ધાર કર્યો છે.
એ મંદિરમાં પ્રથમ પાષાણનાં ૩૭ બિંબ અને એક પાષાણુના ચોવીશી હતાં. તે સિવાય ધાતુને પરિવાર જુદો હતું, પણ વર્તમાનકાળે શ્રાવકની વસ્તી ત્યાં બિલકુલ ન
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૫) રહેવાથી તે પરિવારમાંથી ફક્ત પાંચબિંબ ત્યાં રાખી બાકીને પરિવાર જુદે જુદે સ્થળે મેકલવામાં આવ્યો છે.
અવ્યવસ્થા અને દ્રવ્ય તથા દેખરેખને અભાવે આ દેરાસરને ગઠી દેરાસર દબાવી પડેલ, એણે દેરાસરને પિતાનું રહેવાનું ઘર બનાવી અતિ આશાતના કરવા માંડી. પછી પાછળથી ગેડીને હિસાબ ચેખે કરી એને રજા આપવામાં આવી; છતાં શ્રાવકેની વસ્તી ન હોવાથી વ્યવસ્થા જળવાય તેવું નહતું તેથી દેરાસરની નજીકનો ઉપાશ્રય પડી ગયે ને રહ્યું હું એટલું ઉતરવાનું સ્થાનક પણ નાશ પામ્યું. - એવી અનેક જાતની મુશ્કેલીઓથી ત્યાં કઈ ભાગ્યે જ જતા હતા. તેમાંય સાધુ-સાધ્વીઓને તો ઘણું જ અગવડતા ભેગવવી પડતી હતી જેથી આ જગ્યાએ જ્યાં પ્રથમ ઉપાશ્રય હતા ત્યાં ધર્મશાળા બંધાવાઈ છે. તેને માટે ત્રણ ઓરડા અને રસોડા માટે એક એરડી એમ નિર્માણ થઈ ગયાં છે તે સંબંધી કેટલુંક કામ હજી અધુરૂં રહેલું છે. એકને એક ગૃહસ્થની પાસે વારંવાર મદદની યાચના કરવાથી એની શ્રદ્ધા ખંડિત થવા સંભવ છે માટે જુદા જુદા ગૃહસ્થ આવાં કાર્યો તરફ સહાનુભૂતિ ધરાવે તે ધર્મશાળાને અંગે જે તે રહે છે તે ખોટ પૂરાઈ જાય ને કામ આગળ વધે.
કપણ અને દાતાર, લક્ષ્મીવાન પુરૂષમાં આ બે વસ્તુ એમાંથી એક તે એમને અવશ્ય વરેલી હોય છે. લક્ષમીવાનની લક્ષમી કૃપણુતાથી નિંદનીય થાય છે. ત્યારે દાતારપણાથી શોભાયુક્ત થાય છે. લક્ષમી કયારે નાશ પામશે તે નક્કી નથી
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૫૬ )
માટે નાશ પામતાં પહેલાં અને સદ્વ્યય કરી લાભ લેવામાં આવે તે તે સફળ લેખાય છે. જે લક્ષ્મી દાનના કામમાં આવતી નથી તે પ્રમાદથી અથવા તા અનીતિ અનાચારમાં ઉડાઉપણાથી નાશ પામી જાય છે. જેમ મધમાખીએ એકઠું કરેલું મધ ખીજાએ હરી જાય છે, તેમજ કૃપણનું સંચય કરેલું ધન બીજા જ ભાગવે છે, પશુ કૃપણ બિચારા તે ભેગુ કરીને જ મરી જાય છે-માનવભવ હારી જાય છે.
ધન વ્યાજથી ખમણું થાય છે, વ્યાપારથી ચારગણું ને ક્ષેત્રમાં વાવ્યુ હાય તેા સે(ગણું, જ્યારે યાત્રમાં કે ધર્માંકામાં રાગ્ય સ્થળે ખર્ચે લું અનંતગણા લાભ આપે છે. જેમની લક્ષ્મી ધર્મ કાર્ય માં જોડાય છે તેમની જ વાસ્તવિક રીતે લક્ષ્મી તા છે.
જે માણસા જીનમંદિર બંધાવે છે, જીન િખ ભરાવે છે, વિવિધ પ્રકારે વિધિપૂર્વક પુજાએ રચાવે છે; તેજ આ પૃથ્વી ઉપર ધન્ય છે. નર, દેવ અને મેાક્ષનાં સુખા પણું તેમને આપાઆપ મળી આવે છે. ઘાસનુ પણ મંદિર બ ંધાવનાર મણી, માણેક આદિના વિમાનાનુ સુખ પામે છે તેા મણિ માણેકથી મંદિર બંધાવનારની તે વાતજ શી કરવી ! એના મૂળનું વર્ણન કરવાની તે કોની શકિત હાય? એ મંદિરથી પણ આઠગણું ફળ જીર્ણોદ્ધારમાં રહેલું છે. પેાતાના ઉત્તમ દ્રવ્યથી જીર્ણોદ્ધાર કરાવનાર સ`સારરૂપ સમુદ્રના પારને પામે છે. નવિન ચૈત્ય ધાવનાર, છીદ્ધાર કરાવનારના દાખલા આજે આપણી પાસે માજીદ છે કે જેમનાં નામ પ્રાત: કાળે પણ યાદ કરવા યાગ્ય છે.
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૫૭) આવી સ્થિતિ હોવાથી દેરાસર ઉસ્થાપના કરી અન્ય સ્થળે સ્થાપન કરવું કે કેમ તે માટે વિદ્વાન સુનિઓના અભિપ્રાય માગ્યા.દરેકના અભિપ્રાય ભિન્ન ભિન્ન મળ્યા. ત્યારે એક મુનિ રાજ તરફથી સ્નાત્ર ભણાવી ચીઠ્ઠી નાંખવામાં આવી. તે મુજબ વર્તવું એમ નક્કી થયું, પણ ચીઠ્ઠી નકારની નિકળી. પછી દેરાસરના તમામ બિબેની બે જુદા જુદા ગૃહસ્થોએ માગણી કરી. તે સંબંધી પણ ચીઠ્ઠીઓ નાખવામાં આવી, તેમાં પણ નકારને જવાબ મળે એટલે ઉત્થાપનનો વિચાર માંડી વાળે.
આ નગરમાં સાધુ-સાધ્વી કે શ્રાવક-શ્રાવિકાને ઉતરવાનું બીલકુલ સાધન નહોતું, પણ હવે સાધારણું ઉતરવાનું સારું આંખ થઈ ગયું છે.
શેઠ ખુશાલચંદ કરમચંદના સુપુત્રાએ પ્રથમ એક હજાર રૂા. આપ્યા તેમાં કામ કરાવ્યું. ધીમે ધીમે તે લેકે અહીં મદદ આપતા ગયા અને દેરાસરનો જીર્ણોદ્ધાર, ફરતે ગઢ તદ્દન જીર્ણ થઈ ગયે તે સુધરા તેમજ આ સ્થળે બીલકુલ ઉતરવાનું સાધન ડતું નહિ, માણસને ક્યાં જઈને ઉભા રહેવું, કયાં સુવું, કયાં બેસીને માણસને વિશ્રામ લેવે, રાત્રીના આરતી ઉતારી ભાવનામાં બેસવાને વિચાર થાય તે પાછું સુવું કયાં? જ્યાં માણસોને એવા વિચારે થતા હતા ત્યાં કોઈ દર્શન માટે પણ ભાગ્યે જ જતા હતા. તેમાંય સાધુસાધ્વીને ઘણી જ અગવડતા ભેગવવી પડતી હતી. જેથી આ જગ્યાએ-જ્યાં પ્રથમ ઉપાશ્રય હતો ત્યાં ધર્મશાળા બંધાવાઈ ૧૭
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૫૮)
છે આ દેરાસરની કુંડીથી તે દેરાસરના જીર્ણોદ્ધાર-ધર્મશાળામાં દશ હજાર શેઠ ખુશાલચંદ કરમચંદના સુપુત્રએ ધીમે ધીમે મદદ કરી સારી સ્થિતિમાં આણેલ છે.
પ્રકરણ ૩૪ મું.
દીવબંદર. ઉનાથી આઠ માઈલ અને દેલવાડાથી પાંચ માઈલ તેમજ અજારથી છ માઈલ દૂર આ સ્થળ આવેલું છે. એને ચારે બાજુએ ફરતે સમુદ્ર આવેલ છે. દીવ અને ઘઘલા ગામ સામસામે છે. વચ્ચે ૧૦૦ થી ૧૫૦ વારની ખાડી ઓળંગવી પડે છે. વર્તમાન સમયે ત્યાં પિર્ટુગીઝ સરકારની હકુમત છે. સમુદ્રના કાંઠાને પ્રદેશ અને વસ્તી ગીચ ન હોવાથી આ દિવસ શિતળ હવા રહે છે. ત્યાં સુંદર ત્રણ પ્રાસાદો છે. મુખ્ય પ્રાસાદ નવલખા પાર્શ્વનાથના નામથી, બીજે નેમિનાથ અને ત્રીજો સુવિધિનાથના નામથી ઓળખાય છે. ત્રણે પ્રાસાદનાં મળીને કુલ ૩ર બિંબ છે તેમાં બે ફાટિક રત્નનાં બિંબ છે. આ બિંબે પણ ઘણાં પ્રાચીન વખતનાં છે. ધાતુના બિંબને પરિવાર ૧૦૦૦ ઉપરાંત અહીયાં હત; પાછળથી એ પરિવારમાંથી કેટલાંક બિબે જુદે જુદે સ્થળે મોકલવાથી ઘટાડો થયો છે. કેટલાંક વર્ષ ઉપર એક જગ્યાએથી ખેદકામ કરતાં ૪૦૦
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૫૦) જેટલાં ધાતનાં બિંબ નિકળેલાં હતાં. જેમાંના કેટલાંક મુંબઈ વગેરે સ્થળે મોકલવામાં આવ્યાં છે. અહીંયા પૂર્વે ત્રણ કરતાંય પણ વધારે પ્રાસાદ હશે એમ જણાય છે. જમીનમાંથી પ્રતિમાઓ નિકળે છે. એ તની હકીકતને પુષ્ટિ મળે છે.
ત્રણે પ્રાસાદો જુદે જુદે સ્થળે હતા, પણ રેન વસ્તી ઓછી થઈ ગઈ જેથી દેરાસરે સાચવવાનું કામ મુશ્કેલ થઈ પડયું. તેમાંથી દેરાસરો પણ જીર્ણ થઈ ગયેલાં હતાં જેથી તે ઉત્થાપન કરી નવલખા પાશ્વનાથજીની જેડમાં બે નવીન ચિત્ય કરી વિક્રમ સંવત ૧૯૪૯ ના ફાગણ સુદી ૫ ના રેજે તે બિંબની ફરીને પ્રતિષ્ઠા કરેલી છે. તેમાં સુવિધિનાથજીના મંદિરમાં મૂળનાયક સુવિધિનાથ હતા, પાછળથી તે બિંબ ખંડિત થવાથી તેમની જગાએ શાંતિનાથ ભગવાનનું બિંબ સ્થાપન કરેલું છે. ખંડિત થયેલું સુવિધિનાથ ભગવાનનું બિંબ ભેંયરામાં પધરાવવામાં આવ્યું છે. પાછળથી તે બિંબ મનુષ્યકૃતિસિવાય પબાશન ઉપર બીરાજમાન થયેલું લેકએ જોયું. ફરી વખત પણ પધરાવ્યા છે તેમજ બન્યું. ત્રણ વખત ભેંયરામાં પધરાવ્યા અને ત્રણ વખત મનુષ્યકૃતિ સિવાય પબાશન ઉપર બિરાજમાન થયા તેથી શાંતિનાથ ભગવાનની ગાદી નીચે પબાશન ઉપર તેમને જ બિરાજમાન કરવામાં આવેલા છે. -
દીવબંદરમાં જેનેની વસ્તી મેટા પ્રમાણમાં અને ધનાઢ્ય હતી, નવલખા પાર્શ્વનાથનું માહામ્ય વિખ્યાત કહેવાય છે. તેમના એક સ્તવનમાં લખેલું છે કે-પ્રભુને મુગુટ નવ
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૬૦) લખો, હાર નવલખે, આંગી નવલખી, તેમજ નવલખો સંધ હોવાનું જણાવેલું છે. સેનસૂરિની મુખ્ય શ્રાવિકા લાડકીબાઈ. દેવબંદરની હતી, એમણે ધર્મકાર્યમાં લાખો રૂપિયા ખર્ચેલા છે. ઉનામાં સંભવનાથનું દેરાસર બંધાવનારને બિંબ ભરાવતાર તેમજ હીરવિજયસૂરિને સ્થભ બંધાવનાર તેજ શ્રાવિકા હતાં, આ લાડકીબાઈનો રાસ એક જગ્યાએ જોવામાં આવેલ હતા, પણ પાછળથી તેને પત્તે મળે નહિ. આ રાસ આજે હાજર હતા તે ઈતિહાસ ઉપર કંઈક ઠીક પ્રકાશ પડત. :
પાલીતાણા શહેરનું મુખ્ય દેરાસર બંધાવનાર પણ અહીંના વતની હતા. આદીવર ભગવાનનું દેવળ અહીં. નાજ શ્રાવક રૂપચંદ ભીમજીએ બંધાવેલું હતું, તેમજ ગિરનાર ઉપર પણ એમણે લાખ રૂપૈયા ખર્ચેલા હતા. કિંવદંતિ સંભળાય છે કે, તેઓ ઘણું જ ગરીબ અને નિર્ધન હતા. પણ સુદેવ, સુગુરૂ અને સુધર્મ ઉપર તેમની શ્રદ્ધા અને થાગ હેવાથી તેઓ એવી સ્થિતિમાં પણ દેવ,ગુરૂ અને ધર્મની ભક્તિ કરતા હતા અને ઘણે કાળ ધ્યાનસ્થ સ્થિતિમાં જ ગાળતા હતા. તેમની આવી ધર્મ ભાવનાથી પ્રસન્ન થયેલી પાવતીદેવીએ તેમને સાક્ષાત્ દર્શન આપ્યાં-તેમનાં કણ કાપ્યાં, વરદાન આપ્યું, ત્યારથી તેમની નિર્ધનતા દૂર થઈ. - લક્ષમીદેવીની જેમ જેમ તેમની ઉપર કૃપા થતી ગઈ, તેમ તેમ તેઓ તેને સદ્વ્યય કરવા લાગ્યા. તેઓ સારા કવિ પણ હતા. પિતાની ઉત્તરા અવસ્થામાં ભગવાનનું એક સારું
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૬) સ્વતન બનાવવાનો અભિગ્રહ કરેલે, જેથી એમણે તે સિવાય બીજાં પણ ઘણું સ્તવને બનાવ્યાં છે. એ સ્તવનને સંગ્રહ કરવા પ્રયત્ન અદ્યાપિકાંઈ યે નથી. કેટલીક સ્તવનાવાળીમાં હાલમાં તેમનાં છુટા છુટાં સ્તવને જોવામાં આવે છે. "
તપાગચ્છની પાટ પરંપરામાં થયેલા ૬૪મી પાટે શ્રી શિી વિજ્યક્ષમાસૂરીશ્વર વિક્રમ સંવત ૧૮૫ માં આ સ્થળે મળધર્મ પામ્યા છે. તેમના અગ્નિસંસ્કાર સમયે, તેમજ તે જ સાલમાં વિજયદયાસૂરિને સૂરિપદ આપવાની ક્રિયા થઈ તેમાં આ નગરીના શ્રાવકોએ પુષ્કળ દ્રવ્ય ખર્ચે હું છું વિજયક્ષમારિને વિજયરત્નસૂરિના શિષ્ય હતા. એ વિજયરત્નસૂરિ ૬૨ મી પાટે થયેલા ગતમાવતાર શ્રીવિજયષભસૂરિના શિષ્ય હતા. વિજયપ્રભસૂરિ સં. ૧૭૪૯ માં સ્વર્ગવાસ થયા હતા. | વિજયદયાસૂરિએ સંવત ૧૯૧૭માં શત્રુંજય ઉપર પ્રતિષ્ઠા કરાયેલી છે. તેમની પછી ૬૬ મી પાટે વિજયધર્મસૂરિ થયા. તે સંવત ૧૮૩૮ સુધી વિદ્યમાન હતા. વિજયધર્મસૂરિ પછી વિજયજીનેંદ્રસૂરિ ૬૭ મી પાટે થયા. તે સંવત ૧૮૮૯ લગભગ સુધી હતી એમ જણાય છે. સંવત ૧૮૫૯ તેમજ સંવત ૧૮૭૫ માં ગિરનારના શિલાલેખે એમણે કરાવ્યા હતા. તેમની પછી વિજયદેવેંદ્ર પછી વિજયધર અનુક્રમે થયા ! - દીવનગરીના શ્રાવકોએ તે સિવાય ઘણી સખાવત કરેલી છે. ગિરનારના પગથી અને ઉદ્ધાર દીવના સંઘે કરાવેલો છે.
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૨) એવું તે પાજ ઉપરના એક શિલાલેખથી જણાય છે, તેમજ પ્રભાસપાટણના જૈન મંદિરની અંદર પબાસણને લેખ વિક્રમ સંવત ૧૬૯ નો છે, તેમાં લખ્યું છે કે-“દીવબંદરના ઉકેશજ્ઞાતિયના શેઠ સદ્ગણની ભાર્થી સંપુરાઈના દીકરા શીવરાજે પાર્શ્વનાથની મૂર્તિ ભરાવી.”
સમય પિતાનું કામ કર્યું જાય છે. જળ ત્યાં સ્થળ અને સ્થળ ત્યાં જળ એ નિયમને અનુસરીને આજે એ દીવ શહેરની જાહેજલાલી સૂકાઈ ગઈ છે, જ્યાં નવલખા સંઘ તરફથી નવલખી આગીઓ થતી, ધાર્મિક કૃત્યે પાછળ લાખો રૂપિયા ખર્ચાતા હતા, ત્યાં આજે ભગવાનને મસ્તકે ચડાવવા ચાંદીને મુગુટ પણ ન મળે!
નવલખો સંઘ હતું તે પણ પાછળથી ઉપદેશને અભાવે ઢંઢકમતના સાધુઓનું આવાગમન થતાં એમાં ભળી ગયે. આજે મૂર્તિપૂજકનું માત્ર એક જ ઘર રહેલું છે અને ભંડારમાં જે શિલિક હતી તેની પણ ગેરવ્યવસ્થા થઈ ગઈ, છેવટે દેરાસરને ખર્ચ કેમ ચલાવે તેની પણ મુશ્કેલી નડી જેથી ભગવાનનાં જે કાંઈ આભૂષણે ગેરવ્યવસ્થા થતાં બચ્ચાં તે મુંબઈ ગેડીજીના દેરાસર માફતે વેચાયાં અને તેમાંથી ખર્ચ ચલાવવાને વખત આવી લાગે. એથી વિશેષ શોચનીય બીના બીજી શી હોય ?
આ ત્રણે પ્રાસાદનું બાંધકામ ભુખરા પત્થરનું છે. પબાસણમાં પાણી ભરાઈ રહેતું હતું, જોયતળીયામાં ગાબડાં
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૬૩)
ઓ પડેલાં હતાં અને વર્ષાઋતુમાં જીવજંતુની બહુ જ ઉત્પત્તિ થઈ આવતી તેથી સં. ૧૭૯ ની સાલમાં ભેંયતળીયે તથા પબાસ આરસથી બંધાવ્યા તથા સંવત ૧૯૮૧ ની સાલ સુધી અહીં શ્રાવક-શ્રાવિકાઓ તથા સાધુ સાધ્વીને ઉતરવાની બહુ જ અગવડતા હતી તે અહીં ભાવનગરવાળા શા. નાનાલાલ હરીચંદ આવેલા તેઓ શ્રી ડીજી મહારાજના દેરાસરજીમાં પધરાવવા બે પ્રતિમાજી લઈ ગયા હતા તેમણે રૂ. ૧૮૦૦) આખ્યા જેથી ત્યાં ધર્મશાળા ચાર એારડા અને એક ઓરડી બંધાવવામાં આવેલ છે.
પ્રકરણ ૩૫ મું
કેડીનાર, આ સ્થળ ઉનાથી બાર કેશ દૂર આવેલું છે. આજે તે ત્યાંના તમામ પ્રાસાદને વિચ્છેદ થયેલ છે. નેમિનાથ ભગવાનનાં શાસનરક્ષક અંબિકા પૂર્વભવમાં આ કેડીનારના વતની હતાં. અહીના પ્રાસાદે છેવટ સંવત ૧૮ સુધી અસ્તિત્વ ધરાવતા હતા, એવું લખારામ નામના શ્રાવકે સિદ્ધાચળથી ગિરનાર સુધીમાં આવતાં દરેક તીર્થની જાત્રા કરી છે તે સં. બંધીનું એક સ્તવના જોવામાં આવે છે. તેમાં “કેડીનારેનમણું નેમ, અને સુહાગણ અંબિકા દેવ” એમ લખેલું છે એ ઉપરથી સિદ્ધ થાય છે.
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૬૪) આ પંચતીથીની આસપાસમાં કેટલાંક તીર્થસ્થળો વિચ્છેદ ગયા છે. એ હકીકત જાણ ખરા બેનને દિલગીરી થયા વગર રહેશે નહિ. અહીંથી સાત ગાઉ ઉપર રેહીસા નામે ગામ છે. ત્યાં એક જૈન મંદિરનું ખંડેર હસ્તી ધરાવે છે. ૧૫ થી ૧૭ કેશ ઉપર સમુદ્રની વચ્ચે જાફરાબાદ નજીક બેટ છે. જે વર્તમાન સમયે શિયાળબેટને નામે ઓળખાય છે. ત્યાં અનેક જૈન મંદિરનાં ખંડેર અને ખંડિત બિંબ જોવામાં આવે છે. તેને જુદા જુદા માણસોએ જેને જેમ ફાવ્યું તેમ તેને ઉપગ કરેલ છે અને કરે છે. આ બેટમાં ચાંચીયા લેકે સિવાય બીજા કે ઈલેકેની વસ્તી જ નથી.
ત્યાંના કેટલાએક લેખેને સંગ્રહ ભાવનગર સ્ટેટ તરફથી થયેલો છે. તેમાંના ત્રણ લેખો નીચે પ્રમાણે છે-“વિક્રમ સંવત ૧૩૦૦ માં સહજીગપુરના રહેવાસી વલ્લીવાળ જ્ઞાતિના શેઠે મલ્લીનાથની પ્રતિષ્ઠા કરી.” | વિક્રમ સંવત ૧૩૧૫ માં મહુવામાં મહાવીરસ્વામીના દેશમાં પોરવાડ શેઠ આસપાળના દિકરા આશદેવના ગાંધી જીવાએ પિતાના કલ્યાણ સારૂ પાર્શ્વનાથની મૂર્તિ કરાવી. - વિક્રમ સંવત ૧૨૭૨ માં ટીમાણાના મહેરરાજ રણસિં.
ના શ્રેય માટે સર્વ સંઘે મળીને મહાવીર સ્વામીની પ્રતિષ્ઠા કરી.
જનબિંબ અને તેના અવશેના દુરૂપયેગની હકીક્ત દરેક જૈન બંધુને શરમાવનારી છે. તળાજામાં હજીરાપીરની કબરમાં જૈન પ્રતિમાની બેઠકને લેખ છે. જેમાં લખ્યું છે કે
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૫ ) વિક્રમ સ ́વત ૧૩૦૨ માં ઠક્કર હુણે તેની માતા જીમ્મીદેવીના શ્રેય માટે મહાવીરની પ્રતિમા સ્થાપી.
ગાવામાં ના ઘાંચીવાડાની મસીદમાં નગારખાનાની ઉપરના અને નીચેના ભાગમાં એ તેવા જ લેખો વિક્રમ સચત ૧૭૧૯ ની સાલના છે. તેમાં એકમાં સરસ્વતી ગચ્છના કુમુદચક્રે પ્રતિષ્ઠા કરી છે ત્યારે ખીજામાં ધર્મસાગર સાધુએ પ્રતિષ્ઠા કરી.
પ્રભાસપાટણમાં સુતારફળીયામાં પણ એ તેવા લેખા છે, તેમાં વિક્રમ સંવત ૧૩૩૮ માં પલીવાળ જ્ઞાતીના કર આસવડ તથા આસપાલે મળીને પોતાની માતાના કલ્યાણું સારૂ મદીનાથની મુત્તિ ભરાવી તેમજ બીજા લેખમાં સાંવત ૧૩૪૦ માં વીરપાળના ભાઈ પૂર્ણસિંહની ભાર્યા વેજલદેવીને પુત્ર ડુંગરસિ’હુ તથ કેલીસિહે પોતાના કલ્યાણુ સારૂં પાપનાથની મુત્તિ કરાવી. આવા અનેક પૂરાવા જોવામાં આવે છે.
આવા દાખલાએ વાંચી આપણું હૃદય અવશ્ય કપા યમાન થાય જ. એને આવી સ્થિતિમાં લાવવાનું કારણ મ નેતાઓની બેદરકારી જ છે, તેમની આવી બેદરકારીથી આજ સુધીમાં ઘણાં તીર્થો વિચ્છેદ થયાં છે અને વિચ્છેદ થાય છે, હજી એમની ઘ ઉંડે અને તેએ જાગે ને આવાં અણુમેલ તીર્થા તરફ ધ્યાન આપે,
આ પાંચતીથી'ના વહીવટ માત્ર આઠ ઘરની વસ્તીવાળા સંધને હસ્તક છે. આવી પ્રાચીન અને માટી પંચતીર્થીના
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
વહીવટ વગર પૈસે ચલાવવાનું કામ ઘણું વિકટ હોય છે. આ પંચતીથીને વહીવટ પ્રથમ દીવ નિવાસી એક શ્રાવકને ઘેર હતું. પાછળથી તે માસામી કાચી પડી ગઈ. જેથી એ વહીવટ એના ઘરમાં જ રહી ગયે. એકહથ્થુ વહીવટ રાખવામાં કેવાં માઠાં પરિણામ આજ લગી આવ્યાં છે ને હજી આવશે છતાં શ્રાવકેને પોતાની સ્થિતિનું ભાન થતું નથી.
અહીંયા દરસાલ મુંબઈથી ૧૫૧) ને ભાવનગરથી ૧૫૧) મળી રૂ ૩૦૨) નકરાના આવે છે. તેમજ ભગવાનનાં આભૂષણ વેચાયાં તેનું વ્યાજ રૂા. ૧૫૦) લગભગ આવે છે. એમ રૂ ૪૫૦) આવકમાં ઘણું જ કરકસરથી ખર્ચ કરવામાં આવે છે તે પણ દરેક દેરાસર દીઠ વાર્ષિક રૂ. ૧૨૫)ને ખર્ચ આશરે ગણવામાં આવે તે પણ વાર્ષિક રૂ ૧૨૫૦) જેટલે પંચતીથીને ખર્ચ થવા જાય છે જેથી દરસાલ તટે રહે એ બનવાજોગ છે.
રે વગેરેનું સાધન નહિ હોવાથી આ તરફ યાત્રાશુઓ વિશેષ પ્રમાણમાં આવતા નથી, તેમજ આજે જુના કરતાં નવા તરફ જનપ્રવૃત્તિ વધારે ખેંચાય છે. પૈસાની રેલમછેલ ચાલે છે, જ્યારે પ્રાચીન તીર્થોને ગમે તેટલે મહિમા હોય છતાં તેના તરફ ખ્યાલ પણ આવતું નથી. એજ આ કલિકાલની બલિહારી છે.
આજે તે ભરતીમાં જ ભરાય છે. જ્યાં દ્રવ્યની જરૂરી યાત નથી અને સિલિકમાં ભરપૂર દેવદ્રવ્ય હોય છે ત્યાં વૃદ્ધિ છતાં વચ્ચે જ જાય છે. નથી ત્યાં કોઈ સામે પણ જોતું, ને
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૭) નેતાઓ આ તરફ ધ્યાન આપે તે સારી વાત છે. આ પંચ તીથી માં હજી ઘણું કામ બાકી છે. રૂ ૨૫૦૦૦) સિવાય આ પંચતીથીની સ્થિતિ સુધરે તેવી નથી. આવી જરૂરીઆત બાબતો તરફ અવશ્ય દરેકનું લક્ષ્ય ખેંચવાની જરૂર છે. એકાદ વખત પંચતીથીની યાત્રાએ આવીને એની સ્થિતિને બારિક અભ્યાસ કરી પછી ચોગ્ય લાગે તેવા ઉપાયે લેવા - મારા-તારાનું મમત્વ જ વિનાશનું કારણ છે, જે
એ મમત્વ ટળી જાય તે જ જે સ્થળોમાં નાણાને સારે ભંડળ છે તેમાંથી વીતરાગની આશાતના ટાળવા માટે ખર્ચ થાય તે આવાં કાર્ય સુગમતાથી થઈ શકે છે. ધ્યાન રાખજે આ પ્રાચિન સ્થળે તમારા ધમની, તમારી ઉદાર, તાની જાહોજલાલી સૂચવનારાં છે, તેને વિનાશ થવા દેશે તે એને ભાર નેતાઓ, કાર્યવાહકે તમારે શિર રહેશે, આજે જેટલું છે તેટલુંય આપણે સંભાળી રાખતા નથી એનું કારણ સ્વાથી પાચું-મમત્વપણું જ છે. એ સ્વાર્થો, એ મમત્વે જાણીબુઝીને બીજી કિંમતી વસ્તુઓને નાશ થતે આપણે જોઈએ છીએ.
અરે શ્રીમંતે ! નેતાઓ! તમે તમારા ઘરનું દ્રવ્ય ખર્ચવા ન ઈચ્છતા હો તો ભલે, તીર્થોનાં લાખેનાં દ્રવ્ય તમારી દેખરેખ નીચે હશે. જરા તમારી નજર વિશાળ કરે, એ લાખોના દ્ધ વ્યાજના કે ગમે તે લોભના કારણે તમે સંભાળી રહ્યા છે, પણ આવા તીર્થો તરફ નજર રાખી એ દ્રવ્યનો ઉપયોગ આવાં જીદ્વારમાં થાય તે જેનેની પ્રાચીન
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬૮ )
હેાજલાલી જળવાય તેમ છે માટે મમત્વને ત્યાગી વિશાળ ભાવના ધારણ કરી આવાં તીર્થોને નાશ થતા અટકાવેા.
આ સ્થળેા વેરાવળપાટણથી ૨૨ કાશ, મહુવા ખંદરથી ૩૦ કાશ, કુંડલાથી ૨૦ કાશ, અને જાફરાબાદથી ૧૧ કાશ દૂર આવેલાં છે. જાફરાબાદ ઉતરવામાં સ્ટીમરનું સાધન અને વેરાવળપાટણ તેમજ કુંડલા તરફથી આવવામાં ત્યાં સુધી રેલ્વેનું સાધન હાલ હસ્તી ધરાવે છે. દરેક સ્થળેથી સસ્તા ભાડાએ એલગાડીઓ મળી શકે છે. રસ્તાએ સુલભ હાવાથી ચાર કે લૂ’ટારાઓને જરા પણ ભય નથી. એક વખત આવવાથી આવા રમણીય સ્થળે વારવાર આવવાનું મન થાય છે કે નહિં તેની અહીં આવીને ખાત્રી કરા.
જો કે આ પચતીથી' માટે કેટલીક મદદો આવી છે; છતાં એટલી મદદથી કાર્યસિદ્ધિ થઇ શકે તેમ તેા નથી. જે કા માં જેટલે અ ંશે રકમની જરૂ૨ હાય છે તેટલી રકમની મદદ ન મળે તા થોડી મદદથી થયેલુ અન્ધુ કાર્ય પણ નાશ પામી જતાં એ ખર્ચે લ નાણાં પણુ વ્યથ થઇ જાય છે. એવી એવી જોખમદારીએ અને જવાબદારીઓ માટે ઘણું કહેવાયું છે ને હજી ઘણું કહેવાય છે. સાંભળનાર કાન સરવા કરી એ ઘડી સાંભળી હૃદયમાં લાગણી બતાવી એદીલગીરીના શબ્દોથી પેાતાના મમ બતાવે એ ઠીક ન કહેવાય !
માનવીહૃદય એવું તે રીતું થયેલુ હાય છે કે ઉપદે શના પ્રવાહના વેગ ધોધમધ વહેવા છતાં એ કાતીલ
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૯)
જીગરને જરા પણ અસર થતી નથી એજ નવાઇ છે, જે વસ્તુ આને આપણી ચાની નથી એવી વસ્તુઓ ભલે સડતી હોય કે ન પામતી ડાય છતાં એની તરફ ઉપેક્ષાવૃત્તિ ધારણ કરાય છે. જ્યારે જે વસ્તુ પેાતાની માનવામાં આવે છે, એને માટે આપણી સ્થિતિ પ્રમાણે ખર્ચ કરવાને આપણે શી ન્યૂનતા રાખીએ છીએ? સ્વાર્થ માટે તે, આપણા પુત્ર વગેરે માટે આપણા પેાતાના ઘર કેવાડી બંગલા માટે આપણે ગમે તેટલું કરવાને અચકતા નથી, ખર્ચ કરવાને પાછી પાની કરતા નથી, ત્યારે આવાં જૈન જાહેાજલાલીનાં પ્રાચીન અને ઐતિહાસિક સ્થળેા માટે સમર્થ છતાં—શક્તિસંપન્ન છતાં કપાળ ઉપર હાથ મૂકી ભાવીભાવ કહી જૈન નેતાઓ છુટી પડે, મધ્યસ્થભાવના ધારણ કરે એનાથી અધિક કમભાગ્ય આપણું જગતમાં ખીજું કઇ હશે ખરુ કે?
પ્રકરણ ૩૬ મું.
કાડીનારનાં અંબિકાદેવી.
ગિરનારની દક્ષિણ દિશાએ ધનધાન્યથી ભરપૂર, સમૃદ્ધ કાડીનાર નામે નગર આવેલુ છે. જે સમયના કાડીનારનાં આપણે વર્ણન કરીએ છીએ, તે સમય શ્રી નેમિનાથના સમય હતેા. તે સમયના કાડીનારમાં ને આજે તેા આભ-જમીન જેટલુ અંતર છે; છતાં આપણે તે તે સમયના કોડીનાર
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૭૦)
તરફ જઇએ. એ કેડીનારના ઊંચા પ્રાસાદોમાં વસતા મનુ ખ્યાની સમૃદ્ધિ અલૈાકિક હતી. એ એશ્વર્ય, એ સમૃદ્ધિ ઉપર શાસન તેા દ્વારિકાષપતિ શ્રી કૃષ્ણવાસુદેવનું હતુ. એ સમૃદ્ધ કોડીનારમાં દેવ નામે એક બ્રાહ્મણ રહેતા હતા, તેને દેવલા નામે સ્ત્રીથી સામભટ્ટ નામે પુત્ર ઉત્પન્ન થયા. સામભટ્ટને સતીઓમાં મુગુટ સમાન અંખિકા નામે સ્ત્રી હતી. સામભટ્ટ પ્રથમ જૈનધમી હતા, પણ તેના પિતાના મરણ પછી તેના પણ જૈનધર્મ સ્વર્ગ માં ગયા. તે છતાં ઉદારઆશયી અંખિકા જૈનધર્મ માં પ્રીતિવાળી દિવસેા નિગમન કરતી હતી.
હવે દુદે વ બ્રાહ્મણના શ્રાદ્ધના દિવસ આવી પહોંચ્યા, તે જ દિવસે મધ્યાહ્ન સમયે માસેાપવાસી એ મુનિએ સેમભટ્ટને ઘેર પધાર્યા. તપ અને ક્ષમાથી સૂર્ય ચંદ્ર સમાન તે મહામુનિઓને જોઇ અંબિકા ઘણીજ હર્ષિત થઇ ગઇ. “આહા! આજે પને દિવસે મારા અગણ્ય પુણ્યો આ મહામુનિ મારે ત્યાં પધાયો છે, જેથી હું તમને અન્નદાનવર્ડ પ્રતિલાભિત કરૂં. ” એમ વિચારતી હર્ષનાં અશ્રુ વરસાવતી અંબિકા ઉભી થઇ હાથમાં અન્ન લઇ તે ભક્તિથી મુનિને કહેવા લાગી. “ મુનિવર ! મારા કોઇ પુણ્યાદયે આપ અહીં પધાર્યા છે. તા આ અન્ન લઈને મારા ઉપર અનુગ્રહ કરા ?
99
અંખિકાની ભક્તિથી સાધુએ પાત્ર થયું. અખિકાએ હર્ષથી ઉત્તમગતિનું જાણે ખીજ વાવતી હોય તેમતેમાં અન્ન વહેારાખ્યું. આહાર ગ્રહણ કરી મુનિએ ત્યાંથી ધર્મીલાબ આપીને ચાલ્યા ગયા.
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૧). ધર્મથી પાપને નાશ થતાં શુભ પરિણામને લીધે ત્યા૨થી અંબિકા ગૃહકાર્યમાં મંદ થઈ ગઈ. અંબિકાએ આપેલું મુનિદાન કલહપ્રિય એક પાડોશણે જોયું. સાક્ષાત્ કૃત્યાની હેન હોય એવી ઘરમાંથી બહાર નિકળી ક્રોધાંધપણે અંબિ.. કાને કહેવા લાગી. “હે વધુ! તારી સ્વતંત્રતાને ધિક્કાર છે! અત્યારે તારા ઘરમાં સાસુ કે કેઈ નથી, છતાં તે દેવતાઓને અને પિતૃઓને આપ્યા સિવાય મુનિઓને દાન આપી આ રસેઈ નકામી કરી નાખી હજી તે પિંડદાન પણ કર્યું નથી”, ઇત્યાદિ ઉંચે સ્વરે બોલતી ને બધાને ભડકાવતી એ કૃત્યા પાડોશણ અંબિકાની સાસુને બોલાવી લાવી અને આ બધી વાત મરી મરચાંથી યુક્ત કરી કહી સંભળાવી. - હવે કૃત્યા પછી સાસુને વારે આવ્યો. “અરે મૂખી ! તે આ શું કર્યું ? મારી રજા શિવાય તેં મુનિને કેમ દાન આપ્યું? હું છતાં ઘરમાં તારો અધિકાર કેમ ચાલી શકે?” - એ બન્ને કૃત્યાઓની વચમાં રમેલી અંબિકા હદયમાં કંપવા લાગી. એની નબળાઈને આ બન્ને જણ લાભ લેવા માંડયો ને એની ઉપર અધિકાધિક રેષ ઉતારવા માંડ્યો એટલામાં અસંખ્ય પ્રકૃતિવાળો સમભટ્ટ પણ બ્રાહ્મણોને લઈને ઘેર આવી પહોંચ્યો. તેણે પણ પાડેશણ અને માતાના મુખથી વૃત્તાંત સાંભળી અંબિકાને તિરસ્કાર કર્યો. - ઘરમાં આવી રીતે કલેશ ઉત્પન્ન થવાથી પોતાના બે પુત્રને લઈને અંબિકા ત્યાંથી ચાલી નિકળી. મનમાં વિચારવા
જ
શાળા,
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૭૨ )
લાગી કે“ ગિરનાર ઉપર જઇ તપસ્યા કરી હું મારૂં આત્મસાધન કરૂ, ” એમ વિચારી ગિરનારને માર્ગે ચાલી. એક પુત્રને હાથ ઉપર બેસાડ્યો છે, બીજા કેડ ઉપર છે. એવી રીતે મનમાં ગિરનારનું સ્મરણુ કરતી ત્યાંથી આગળ ચાલી.
કેડ ઉપર તેડેલું ખાળક અસ્પષ્ટ શબ્દો ખાલતુ રહેવા લાગ્યું–તૃષાની વેદનાથી માં લાલચાળ થઇ ગયેલુ છે એવુ તે રડવા લાગ્યું. પાણી પાણી પાકારવા લાગ્યુ ને ખીન્ને પુત્ર તુલકર નામે હતા તે હાથની ચેષ્ટા કરતા ખાવાનું માગવા લાગ્યા. ખન્ને બાળકોને શાકથી રૂદન કરતાં જોઈ અખિકાને કીને પાછા શાક ઉત્પન્ન થયા-અંબિકા ખેદ કરવા લાગી.
k
“ આહા ! ગરજવાનની માફક આ બાળક પણ સમજતા નથી. અત્યારે એમને કઇ પણુ આપવાને અસમર્થ શું કરી શકું ? હે પૃથ્વી ! તું મને માર્ગ આપ, જેથી હું તારા આશ્રય લઇ દુ:ખમુક્ત થાઉં અથવા તે આ અરણ્યમાં રૂદન વૃથા છે. અશાતાવેદનીયના ઉદયથી પ્રાણીઓને જે જે કર્મા ઉદય આવ્યાં હાય તે બધાં સહન કરવાં પડે છે. બ્ય શાક કરવાથી શુ ફાયદા ?”
ચિ'તાથી ગ્લાની પામેલી અંબિકા શેક કરતી એક વૃક્ષની નીચે બેઠી. તેા મીઠા પાણીથી ભરેલુ. સ્વચ્છ જળ યુક્ત એક સરાવર દીઠું; તેમજ પાકી ગયેલી આમ્રવૃક્ષના ફળની બે લુખ તના હાથ ઉપર પડી.
અંબિકાએ બાળકોને ફળ ખવડાવી પાણી પાયું. ધર્મના માહાત્મ્યનાં ફળ ચિતવતાં તેનું મન કંઇક શેકથીનિવૃત્ત થયું.
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭૩) અંબિકાની સાસુ કોપથી અંબિકાને શ્રાપ આપતી મુનિને આપેલું અન્ન અનિષ્ટ માની નવીન અન્ન તૈયાર કરવાને ઘરમાં આવી, તે બને મુનિમહારાજના સ્પર્શથી તે મુનિ જેના ઉપર ઉભેલા હતા તે આસનો સુવર્ણનાં થઈ ગયાં હતાં, તેમજ સર્વે પાત્રો અન્નથી પૂર્ણ ભરેલાં જોઈ તે અત્યંત ખુશી થઈ. એટલામાં દિવ્યવાણી તેના સાંભળવામાં આવી.
હે ચંડિકા ! હે ક્રોધમુખી ! તે મૂઢ થઈને અંબિકાને કપાવી છે, પણ તેમાં તારો દોષ નથી. તું રાંક બ્રાહ્મણની પુત્રી, એ મુનિદાનના મહાફળને એગ્ય તારૂં ઘર કયાંથી હાય ? અંબિકાએ જે દાન આપ્યું છે તેનું તે અંશ માત્ર મેં તને ફળ આપ્યું છે, પણ એને તે અદભૂત વૈભવ છે, એને પરિણામે તે અંબિકા દેવતાઓને પણ પૂજનીક થશે, એને ઘણું ઉંચ્ચ સ્થાનક મળશે.” * આકાશવાણીથી ભય પામેલી અંબિકાની સાસુ બહાર આવી પિતાના પુત્રને કહેવા લાગી. “પુત્ર! આપણું ઘર ધનધાન્યથી ભરાઈ ગયું છે. તે જે અને જો સત્વર વહુને બોલાવી લાવ? એ પુણ્યવતી વહુને તેડી લાવી એનું સન્માન કર? એના વિના આ ઘર, હું અને તું મૂએલાં છીએ.”
માતાના મુખથી આવાં વચન સાંભળી સોમદેવ અંબિકાને શોધવાને ચાલે. માર્ગમાં તેણે અંબિકા એક વૃક્ષની નીચે બે બાળકો સહિત બેઠેલી દૂરથી જોઈ. ઝાડ નીચે બેઠેલી
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૭૪ ) અંબિકા વિશ્રાંતિ લઈને બેઠી હતી ત્યાં એમદેવને આવતે જોઈ આગળ ચાલવા લાગી. એ આગળ ચાલતી અંબિકાને સેમદેવ બોલાવવા લાગ્યું. “હે અંબિકા! ઉભી રહે? ઉભી રહે?
અંબિકાએ પાછા ફરીને જોયું તે તેણે પિતાના પતિને આવતો જે.
અરે, આ અકારણ વેરી થયેલે કેધને વશ થઈ નક્કી મારી ઉપર આવે છે. હવે આ વનમાં મારે કેનું શરણ છે? એ દુષ્ટ બલાત્કારે મને પકડીને હેરાન કરશે. તેમ હવે મારે જીવીને પણ શું કરવું ? એની કદર્થના સહેવા કરતાં તે મારે મરવું શું ખોટું?” એમ વિચારતી તે એક કુવાના કાંઠા ઉપર આવીને ઉભી રહી.
મરતી વખતે જે કંઈ શુભ ધ્યાન કરવું જોઈએ તે કરી લીધું. ચાર શરણ અંગીકાર કર્યા. પાપની નિંદા કરી, પુણ્યકાર્યની અનુમોદના કરી. મનમાં નમસ્કારમંત્રનું મરણ કરતી, નેમિનાથનું ધ્યાન કરતી અંબિકાએ બન્ને પુત્ર સહિત કુવામાં ઝપાપાત કર્યો
અંબિકા મનુષ્યનો દેહ છેડી દીવ્યદેહને ધારણ કરનારી રમણીય કાંતિનાં કિરણે વરસાવતી વ્યંતરેને સેવવા ગ્ય દેવી થઈ.
અંબિકાને કુવામાં પડતી જઈ “હાં હાં” એમ બૂમ મારતે સમભટ્ટ કુવા પાસે આવી પહોંચે અને જોયું તે કુવામાં પુત્રો સહિત અંબિકાનાં અવયવો વિશિણું થઈ ગયાં
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૭૫) છે એવી અંબિકાને જોઈ ખેદ પામે. “આહા! બાલે! તેં કેપને વશ થઈ અકાળે આ શું કર્યું? મારા જે જડભરત કદિ આવું કાર્ય કરે, પણ તે વિદુષી થઈને આ ઠીક ન કર્યું. માનિની! તારા વિના કલંક્તિપણે હું પણ હવે જીવીને શું કરૂં ? ઘરે જઈને સ્વજનેને હું શું મુખ બતાવું? સ્ત્રી અને પુત્રના મૃત્યુથી દુઃખી થયેલા મને પણ મૃત્યુ જ હવે સુખકારી છે.” દુઃખથી આકદકરતા તણે અંબિકાના વિચારમાં જ તે કુવામાં ઝપાપાત કર્યો.
સેમદેવ ભટ્ટ મૃત્યુ પામીને અવધિજ્ઞાનને ધારણ કરનારે અંબિકાનું સિંહરૂપે વાહન થનારે દેવ થયા. સિંહવા. હિની અંબિકા બે પુત્રો સહિત હર્ષવડે ઉજ્વળ જણાવા લાગી.
અંબિકાદેવીનાં વસ્ત્રો વેત હતાં, ચાર હાથે કરીને શ્રેષ્ઠ એવાં અંબિકાદેવીના જમણુ બે હાથમાં પાશ અને આમ્રફળની લુંબ હતાં, ને બે ડાબા હાથ પુત્ર અને અંકુશને ધારણ કરનારા હતા. કનકવણીય પ્રભાવવાળાં, તેમજ વરદાન આપવામાં શ્રેષ્ઠ એવાં અંબિકાને ત્યાં ઉત્પન્ન થયેલાં જોઈ ભક્તિથી હર્ષિત, પ્રીતિને ધારણ કરનાર અને બે હાથે છડી પકડીને ઉભે રહેલે તેમને પ્રતિહારી પ્રણામ કરીને પરિચિત વચને કરીને પૂછવા લાગ્યો. “હે દેવી! હે સ્વામિની! પૂર્વે તમે શું પુણ્યદાન આદિ ધર્મકૃત્ય કર્યો છે કે જેથી તમે વ્યંતર દેવીઓને સેવવા યોગ્ય થયાં છે.
પ્રતિહારીનાં વચન સાંભળી સાવધાન થઈ અંબિકાદેવીએ પૂર્વભવનું અવલોકન કરવા માંડયું. જ્ઞાનથી પૂર્વભવ જાણીને કહી સંભળાવ્યું.
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૭૬) - તે પછી દેવેએ વિકલા વિમાનમાં બેસી અંબિકા રૈવતાચલે આવ્યાં.
આ સમયે કર્મને નાશ થતાં શ્રી નેમિનાથ કેવળજ્ઞાન પામ્યા હતા. તે સમવસરણમાં બેસીને દેશના દેતા હતા. ત્યાં તેમની પર્ષદામાં જઈ અંબિકા દેશના સાંભળવા બેઠાં.
દેશનાને અંતે વરદત્ત રાજા પ્રમુખ ઘણુ જણાએ દીક્ષા અંગીકાર કરી. યક્ષિણી નામે રાજાની પુત્રી બીજી સ્ત્રીઓની સાથે સાધ્વીજી થઈ. દશાર્વ, ભોજકૃષ્ણ, બળભદ્ર પ્રમુખ શ્રાવકે થયા ને તેમની સ્ત્રીઓ શ્રાવિકાઓ થઈ. એવી રીતે ચતુર્વિધ સંઘની સ્થાપના કરી.
પ્રભુના મુખથી અંબિકાના ચારિત્રનું વર્ણન સાંભળી અતિ ભક્તિવાળા ઈંદ્ર બીજા દેવતાઓના આગ્રહથી અંબિકાને શ્રી નેમિનાથ પ્રભુના શાસનમાં વિદનોને નાશ કરનારી દેવી ઠરાવી. - નેમિનાથ પ્રભુ પિતાનું સર્વોયુ એક હજાર વર્ષનું પૂર્ણ કરીને શિવવધુને વર્યા અને તેમના શાસનની અધિષ્ઠાયિકા દેવી અંબિકા તે આજે પણ કહેવાય છે. આજે પણ તે હાજરાહજુર છે. ગિરનારની રખેવાળી નેમિનાથની અધિષ્ઠાયિકા આજે પણ એ જ અંબિકાદેવી છે. જાગતી ત સમી એ અંબિકા શાસનનું સાન્નિધ્ય કરનારી થાઓ! શાસનને શોભાવવામાં સહાય કરનારી થાઓ ! ! !
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપસંહાર અને છેવટ.
જર્જરીત થઈ ગયેલી, ડગુમગુ થઈ ગયેલી આ પંચતીથીનું કામ છેલ્લા પંદર વરસમાં ઘણું થઈ ગયું છે. હજુ કામ કેટલુંક અધુરૂં છે. હજુ મદદની જરૂર છે આજ સુધીમાં જે જે ગૃહસ્થાએ મદદ કરી છે તે માટે તેમને આભાર માનવામાં આવે છે. અહીં માટે ગજીઆ આરસની મદદ વખતોવખત શ્રી
યણજી કારખાના તરફથી શેઠ જેસીંગભાઈ ચુનીલાલે આપી છે. શેઠ મનસુખભાઈ તેમજ શેઠ જમનાભાઈ અને શેઠ મનસુખભાઇના સુપુત્ર માણેકલાલભાઈએ પણ સારી મદદ આપી છે, તેમજ મુંબઈ ગેડીજી મહારાજના દેરાસરજીના ટ્રસ્ટીઓ, એડનના દેરાસરના કાર્યવાહકોએ પણ સારી મદદ આપેલી છે. શેઠ આણંદજી કલ્યાણજીની તરફથી, મહુવા દેરાસર તરફથી, તેમજ વેરાવળ-પાટણના સદગૃહસ્થોએ, ભાવનગરના ગૃહસ્થાએ, કેચીનવાસી શેઠ જીવરાજ ધનજીએ, વેરાવળવાસી ખુશાલચંદ કરમચંદના સુપુત્રોએ, શેઠ ઓતમચંદ હીરજીએ, લુણીનિવાસી બહેચરદાસ જોઈતારામ તેમજ અમદાવાદ નિવાસી દલછારામ વખતચંદની વિધવા બાઈ પારવતીએ, શાપુરૂષોત્તમદાસ કપુરચંદના ટ્રસ્ટીઓએ, શેઠ દેવકરણુ મુલજીએ; રાધનપુરવાળા મસાલીઆ બાપુલાલ જમનાદાસે, લીલાધર નેમચંદે, હરખચંદ મકનજીએ તેમજ નારદીપુરના સંઘે તેમજ શેઠ નથમલજી જાવાલવાળાએ તેમજ બીજા અન્ય ગૃહસ્થાએ ઉદાર આશ્રય આપે છે. સંવત ૧૭૨ માં મહૂમ મોરારજી
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૪) રઘુભાઈ મુંબઈ ટપ કરવા ગયા ત્યારે ફક્ત પંદર દિવસમાં ઉદાર ગૃહસ્થાએ રૂા. ૧૦૦૦૦) જેવી રકમ એકઠી કરી આપી તે માટે તે ગૃહસ્થને પણ ખાસ આભાર માનવામાં આવે છે. ઉનાના શા. મોતીચંદ ગાંગજીના ટ્રસ્ટીઓ તેમજ હીરાચંદ જીવરાજની વિધવા કસ્તુરબાઈએ અનુપમ ઉદારતા દાખવી છે.
દેલવાડા દેરાસર ધર્મશાળા માટે વેરાવળનિવાસી શેઠ ખુશાલચંદ કરમચંદના સુપુત્રાએ તેમજ શેઠ નેમચંદ ગોવિં. દજી અને ઘેલાભાઈ મનસુખરામે જે લાગણી બતાવી છે તે માટે તેમને ઉપકાર માનવામાં આવે છે.
ઉનામાં પણ પોરબંદરવાળા શાહ પરમાણુંદ કરશનજીએ દેરાસરમાં કેટલુંક સુધરાઈ કામ કરાવ્યું છે. તે માટે તેમને ઉપકાર માનવામાં આવે છે.
શ્રીમાન આચાર્ય મહારાજ શ્રી વિજયનીતિસૂરીશ્વરજી મહારાજના સદુપદેશથી આ તીર્થમાં સારી મદદ આવેલી છે, તેમજ આચાર્યશ્રી વિજય મેહનસૂરીશ્વરજી, આચાર્યશ્રી વિજ્યદર્શનસૂરિજી, આચાર્યશ્રી વિજયદુર્લભસૂરિજી, પંન્યાસજી ભક્તિવિજયજી મહારાજ (રાધનપુર તથા સમીવાળા બંને) વિગેરે મહાત્માઓના સદુપદેશથી આ તીર્થને અવારનવાર મદદ મળ્યા કરે છે..
આવા સખી ગૃહસ્થ કેઇપણ ભોગે આવાં કાર્ય હાથમાં લઈ સંપૂર્ણપણે પાર પાડે અને પૂજ્ય મુનિમંડળ પણ આ હકીકતને વધુ ધ્યાનમાં લે–તે જ જેનેનાં પવિત્ર તીર્થસ્થળે જળવાઈ રહે.
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
•
•
૧-૪-૦
જૈન સસ્તી વાંચનમાળાએ તેના ગ્રાહકોને દર વરસે
રૂ. ૩) માં નિયમિત આપેલાં પુસ્તકે. સં. ૧૯૭૯-૮૦-૮૧ની સાલનાં પુસ્તકો શાલીકમાં બીલકુલ નહિ લેવાથી નામો આપ્યાં નથી.
સં. ૧૯૮૨ નાં ૧ જેના મહાન રત્નો ૨ મહાન સંપ્રતિ અને જૈનધર્મને દિગ્વિજય 8 થી બપ્પભટ્ટસરિ અને આમરાજા ભાગ ૧ . ૧-૮-૦
" સં. ૧૯૮૩ નાં ૪ શ્રી બપ્પભટ્ટસૂરિ અને આમરાજા ભાગ ૨ ૫ જગડુશાહ કે જગતને પાલનહાર .
... ૧-૮૦ ૬ શ્રી અંબા ચરિત્ર • • •
૧૦૦ ૭ સદા સુશીલા • • •
૧૦૦૦ સં. ૧૯૮૪ નાં ૧૮ મગધરાજ શ્રેણીક ચરિત્ર ..
૧-૮-૦ ૮ શ્રી અંજન પાર્શ્વનાથ ચરિત્ર ... ... . -- ૧૦ yીકુમાર યાને મહામંત્રી પેથડ
૧-૪૦ ૧૫ માનતુંગ માનવતી-બુદ્ધિમતી પ્રમદા
--૦ સં. ૧૯૮૫ નાં ચંપકકી કથા છે. •
૧-૪-૦ ૨ ચિત્રસેન પદ્માવતી .. •
--- 2 સ્યુલીભદ્રની સંસાર નૌકા ... ... ૪ શ્રી રાજારા પાર્શ્વનાથ ચરિત્ર , • આ નાનીવાળાં પુસ્તકે શીલીકમાં નથી.
૧-૪૧-૪-૦
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ સંવત ૧૯૮૬ની સાલમાં નીચેનાં પુસ્તકમાંથી ચાર પુસ્તકે ગ્રા આપવામાં આવશે. ગ્રાહક પુરતીજ નકલ છપાતી હોવાથી પાછળથી ? કમાં રહેતી નથી જેથી ગ્રાહક થવા વિલંબ ન કર. 1 શ્રી ગીરનાર મહામ્ય 2 શ્રી પ્રગટ પ્રભાવી પાર્શ્વનાથ 3 શ્રી મહાવીર અને શ્રેણીક (મગધરાજ શ્રેણીક ભાગ 2 ) 4 કીર્તિધર કાચર. 5 જેના પ્રભાવીક પુરૂષો (જેના મહાન રત્ન ભાગ 2) 6 તિલક મંજરી શાહોને અપાયેલાં ઉપરાંત બીજા અમારે ઈતિહાસીક પુસ ગુર્જરેશ્વર કુમારપાળ સચિત્ર પણ 450 પાકું પૂંઠું કિં. રૂ. 4 તે રૂા. 2 2 વિમળમંત્રી વિજય-પૃષ્ટરર૫ પાકુ પુડું કિંરૂા. 2) હતી તે રૂા. 13 કચ્છ ગિરનારની મહાયાત્રા પૃષ્ઠ 350 પાકું રેશમી પડું શેઠ નગીન ભાઈએ કહેલ કચ્છના મહાન સંધનો સંપુર્ણ ઇતિહાસ 30 ચિત્ર કિં. રૂ. 2-8-0 હતી તે રૂા. 1-1 4 પ્રતિભાસુંદરી યાને પૂર્વ કર્મનું પ્રાબલ્ય 1-8 5 શ્રીપાળરાજને રાસ સચિત્ર પાર્ક રેશમી | કિં. રૂ. 2 પાકું સાદું જુદું રૂા. 1-12 શાખા ઓફીસરૂબરૂ લેવા માટે ) લખે - પાલીતાણા-અમારી દુકાને ( સ સસ્તી વાંચનn અમદાવાદ– શેઠ હરીલા મુલચંદ છે જેને સસ્તી વાંચનમાળા છે. રતનપોળ શેઠની પોળ. ) રાધનપુરી બજાર–ભાવના