Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9%OO " BKMilfas taittirIyopaniSad gItApresa, gorakhapura
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ taittirIyopaniSad sAnuvAda zAGkarabhASyasahita prakAza ka gItApresa, gorakhapura
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ mudraka tathA prakAzaka dhanazyAmadAsa jAlAnA gItApresa, gorakhapura saM0 1993 prathama saMskaraNa 3250 mUlya ||-) teraha AnA
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ nivedana kRSNayajurvedIya taittirIyAraNyakake prapAThaka 7, 8 aura 9 kA nAma taittirIyopaniSad hai / inameM saptama prapAThaka, jise taittirIyopaniSadkI zIkSAvallI kahate haiM, sAMhitI upaniSad kahI jAtI hai aura aSTama tathA navama prapAThaka, jo isa upaniSadkI brahmAnandavallI aura bhRguvallI haiM, vAruNI upaniSad kahalAtI haiN| inake Age jo dazama prapAThaka hai use nArAyaNopaniSad kahate haiM, vaha yAjJikI upaniSad hai / inameM mahattvakI dRSTise vAruNI upaniSad pradhAna hai; usameM vizuddha brahmavidyAkA hI nirUpaNaM kiyA gayA hai / kintu usakI upalabdhike liye cittakI ekAgratA evaM gurukRpAkI AvazyakatA hai / isake liye zIkSAvallImeM kaI prakArakI upAsanA tathA ziSya evaM AcAryasambandhI ziSTAcArakA nirUpaNa kiyA gayA hai / ataH aupanipada siddhAntako hRdayaMgama karaneke liye pahale zIkSAvallyukta upAsanAdikA hI Azraya lenA cAhiye / isake Age brahmAnandaballI tathA bhRguvallImeM jisa brahmavidhAkA nirUpaNa hai usake sampradAyapravarttaka varuNa haiM; isaliye ve donoM valliyA~ vAruNI vidyA athavA vAruNI upaniSad kahalAtI haiM / isa upaniSadpara bhagavAn zaGkarAcAryane jo bhASya likhA hai vaha vahuta hI vicArapUrNa aura yuktiyukta hai / usake Arambha meM granthakA
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ [2] upodghAta karate hue bhagavAnne yaha batalAyA hai ki mokSarUpa paramaniHzreyasakI prAptikA ekamAtra hetu jJAna hI hai| isake liye koI anya sAdhana nahIM hai| mImAMsakoMke matameM 'svarga' zabdavAcya niratizaya prIti (preya) hI mokSa hai aura usakI prAptikA sAdhana karma hai| isa matakA AcAryane anekoM yuktiyoMse khaNDana kiyA hai aura svarga tathA karma donoMhIkI anityatA siddha kI hai / isa prakAra Arambha karake phira isa callImeM batalAyI huI bhinna-bhinna upAsanAdikI saMkSipta vyAkhyA karate hue isake upasaMhArameM bhI bhagavAn bhASyakArane kucha vizada vicAra kiyA hai / ekAdaza anuvAkameM ziSyako vedakA svAdhyAya karAneke anantara AcArya satyabhApaNa evaM dharmAcaraNAdikA upadeza karatA hai tathA samAvartana saMskArake liye Adeza dete hue use gRhasthocita karmokI bhI zikSA detA hai / vahA~ yaha batalAyA gayA hai ki devakarma, pitRkarma tathA atithipUjanameM kabhI pramAda na honA cAhiye; dAna aura khAdhyAya meM bhI kabhI bhUla na honI cAhiye, sadAcArakI rakSAke liye gurujanoMke prati zraddhA rakhate hue unhIMke AcaraNoMkA anukaraNa karanA cAhiye-kintu vaha anukaraNa kevala unake sukRtoMkA ho, duSkRtoMkA nahIM / isa prakAra samasta vallImeM upAsanA evaM gRhasthajanocita sadAcArakA hI nirUpaNa honeke kAraNa kisIko yaha AzaMkA na ho jAya ki ye hI mokSake pradhAna sAdhana haiM isaliye AcArya phira mokSake sAkSAt sAdhanakA nirNaya karaneke liye pA~ca vikalpa karate haiM--(1) kyA parama zreyakI prApti kevala karmase ho sakatI hai ? (2) athavA vidyAkI apekSAyukta karmase (3) kiMvA karma aura jJAnake samuccayase (4) yA karmakI apekSAvAle jJAnase (5) athavA kevala jJAnase ? inameMse anya saba pakSoMko sadoSa siddha karate hue AcAryane yahI nizcaya kiyA hai ki kevala jJAna hI mokSakA sAkSAt sAdhana hai / isa prakAra zIkSAvallImeM saMhitAdiviSayaka upAsanAoMkA nirUpaNa kara phira brahmAnandavallImeM brahmavidyAkA varNana kiyA gayA hai| isakA pahalA
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ [3] vAkya hai-'brahmavidAmAti param' / yadi gambhIratApUrvaka vicAra kiyA jAya to yaha sUtrabhUta vAkya hI sampUrNa brahmavidyAkA bIja hai / brahma aura brahmavitke svarUpakA vicAra hI to brahmavidyA hai aura brahmavettAkI paraprApti hI usakA phala hai; ataH niHsandeha yaha vAkya phalasahita brahmavidyAkA nirUpaNa karanevAlA hai| AgekA samasta granya isa sUtrabhUta mantrakI hI vyAkhyA hai / usameM sabase pahale 'satyaM jJAnamanantaM brahma' isa vAkyadvArA zruti brahmakA lakSaNa karatI hai / isase brahmake svarUpakA nizcaya ho jAnepara usakI upalabdhike liye paJcakozakA viveka karaneke abhiprAyase usane pakSIke rUpakadvArA pA~coM kozoMkA varNana kiyA hai aura una sabake AdhArarUpase sarvAntaratama parabrahmakA 'brahma pucchaM pratiSThA' isa vAkyadvArA nirNaya kiyA hai / isake pazcAt brahmakI asattA mAnanevAle puruSakI nindA karate hue usakA astitva svIkAra karanevAle purupakI prazaMsA kI hai aura use 'sat' batalAyA hai| phira brahmakA sAtmyi pratipAdana karaneke liye 'so'kAmayata / bahu syAM prajAyeya' ityAdi vAkyadvArA usIko jagatkA abhinnanimittopAdAna kAraNa batalAyA hai / isa prakAra satsaMjJaka brahmase jagatkI utpatti dikhalAkara phira saptama anuvAkameM asatse hI satkI utpatti batalAyI hai| kintu yahA~ 'asat' kA artha abhAva na samajhakara avyAkRta brahma samajhanA cAhiye aura 'sat' kA vyAkRta jagat , kyoMki atyantAbhAvase kisI bhAvapadArthakI utpatti nahIM ho sakatI aura utpattise pUrva sAre padArtha avyakta the hI / isaliye 'asat' zabda avyAkRta brahmakA hI vAcaka hai / vaha brahma rasasvarUpa hai; usa rasakI prApti honepara yaha jIva rasamaya-Anandamaya ho jAtA hai / usa rasake lezase hI sArA saMsAra sajIva dekhA jAtA hai| jisa samaya sAdhanAkA paripAka honepara purupa isa adRzya azarIra anirvAcya aura anAzraya paramAtmAmeM sthiti lAbha karatA hai usa samaya vaha sarvathA nirbhaya ho jAtA hai; aura jo usameM thor3A-sA bhI antara karatA hai use bhaya prApta hotA hai|
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 4 ] ataH brahmameM sthita honA ho jIvakI abhayasthiti hai, kyoMki vahA~ bhedakA sarvathA abhAva hai aura bhaya bhedameM hI hotA hai 'dvitIyAdvai bhayaM bhavati' / isa prakAra brahmaniSTako abhayaprAptikA nirUpaNa kara brahmake sarvAntaryAmitva aura sarvazAsatvakA varNana karate hue brahmavettAke Anandako sarvotkRSTatA dikhalAyI hai / vahA~ manuSya, manuSyagandharva, devagandharva, pitRgaNa, AjAnajadeva, karmadeva, deva, indra, vRhaspati, prajApati aura brahmA ina sabake Anandoko uttarottara zataguNa batalAte hue yaha dikhalAyA hai ki niSkAma brahAvettAko ve sabhI Ananda prApta haiM / kyoM na hoM ? sabake adhiSTAnabhUta parabrahmase abhinna honeke kAraNa kyA vaha ina sabhIcA AtmA nahIM hai / ataH sarvarUpase vaho to sAre AnandoMkA bhoktA hai / bhoktA hI kyoM, sarva-AnandasvarUpa bhI to vahI hai, sAre Ananda usIke svarUpabhUta Ananda - mahodadhike kSudrAtizudra kaNa ho to haiM / isake pazcAt hRdayapuNDarIkastha puruSakA AdityamaNDalastha purunake sAtha abheda karate hue yaha batalAyA hai ki jo ina donoMkA abheda jAnatA hai yaha isa loka arthAt dRSTa aura adRSTa tripayasamUhase nivRtta hokara isa samaSTi annamaya, prANamaya, manomaya, vijJAnamaya evaM Anandamaya AtmAko prApta ho jAtA hai / isa prakAra sArA prapaJca usakA apanA zarIra ho jAtA hai --- usake liye apanese bhinna kucha bhI nahIM rahatA / usa nirbhaya aura anirvAcya svAtmatattvako jise prApti ho jAtI hai / use na to kisIkA bhaya rahatA hai aura na kisI kRta yA akRtakA anutApa hI / jaba apanese bhinna kucha hai hI nahIM to bhaya kisakA aura kriyA kaisI ? kriyA to deza, kAla yA vastukA pariccheda honepara hI hotI hai; usa eka, akhaNDa, amaryAdita, advitIya vastumeM kisI prakArakI kriyAkA praveza kaise ho sakatA hai ? - isa prakAra brahmAnandavallImeM brahmavidyAkA nirUpaNa kara bhRguvallImeM usako prAptikA mukhya sAdhana paJcakoza -viveka dikhalAneke liye varuNa aura bhRgukA AkhyAna diyA gayA hai / AtmatatvakA jijJAsu bhRgu apane
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ pitA varuNake pAsa jAtA hai aura usase prazna karatA hai ki jisase ye saba bhUta utpanna hue haiM, jisase utpanna hokara, jIvita rahate haiM aura antameM jisameM ye lIna ho jAte haiM usa tattvakA mujhe upadeza kIjiye / isapara varuNane anna, prANa, cakSu, zrotra, mana aura vANI ye brahmopalabdhike cha: mArga batalAkara use tapa karanekA Adeza kiyA aura kahA ki 'tapasA brahma vijijJAsva / tapo brahma'-tapase brahmako jAnanekI icchA kara, tapa hI brahma hai| bhUgune jAkara manaHsamAdhAnarUpa tapa kiyA aura ina sabameM annako hI brahma jAnA / kintu phira usameM sandeha ho jAnepara usane phira varuNake pAsa Akara vahI prazna kiyA aura varuNane bhI phira vahI uttara diyaa| isake pazcAt usane prANako brahma jAnA aura isI prakAra punaH-punaH sandeha hone aura punaH-punaH varuNake vahI Adeza denepara antameM usane Anandako ho brahma nizcaya kiyA / yahA~ brahmajJAnakA prathama dvAra anna thaa| isIse zruti yaha Adeza karatI hai ki annakI nindA na kare-yaha niyama hai, annakA tiraskAra na kare-yaha niyama hai aura khUba annasaMgraha kare--yaha bhI niyama hai / yadi koI apane nivAsasthAnapara Ave to usakI upekSA na kare sAmarthyAnusAra anna, jala evaM AsanAdise usakA avazya satkAra kare / aisA karanese vaha annavAn, kIrtimAn tathA prajA, pazu aura brahmatejase sampanna hotA hai| isa prakAra annakI mahimAkA varNana kara bhinna-bhinna AzrayoMmeM bhinna-bhinnarUpase usakI upAsanAkA vidhAna kiyA gayA hai| usa upAsanAke dvArA jaba use apane sAtmyikA anubhava hotA hai usa samaya usa lokottara Anandase unmatta hokara vaha apanI kRtakRtyatAko vyakta karate hue atyanta vismayapUrvaka gA uThatA hai.--'ahamannamahamanamahamannam / ahamannAdo'hamannAdo3'hamantrAdaH ! ahara zlokakRdahazlokakRdaha zlokakRt' ityAdi / usakI yaha unmattokti usake kRtakRtya hRdayakA udgAra hai, yaha usakA anubhava hai, aura yahI hai usake AdhyAtmika saMgrAmake ayatnasAdhya bhagavatkRpAlabhya vijayakA udghoSa /
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ [6] isa prakAra hama dekhate haiM ki isa upanipadkA pradhAna lakSya brahmajJAna hI hai| isakI varNana-zailI bar3I hI marmasparzinI aura zRGgalAbaddha hai / bhagavAn zaGkarAcAryane isake Upara jo bhApya likhA hai vaha bhI bahuta vicArapUrNa hai| AzA hai, vijJajana usase yatheSTa lAbha uThAnekA prayatna kreNge| isa upaniSadke prakAzanake sAtha prathama ATha upanipadoMke prakAzanakA kArya samApta ho jAtA hai| hameM inake anuvAdameM zrIviSNuvApaTazAstrIkRta marAThI-anuvAda, zrIdurgAcaraNa majUmadArakRta ba~galAanuvAda, brahmaniSTha paM0 zrIpItAmbarajIkRta hindI-anuvAda aura mahAmahopAdhyAya DA0 zrIgaMgAnAthajI jhA evaM paM0 zrIsItArAmajI zAstrIkRta aMgrejI anuvAdase yatheSTa sahAyatA milI hai / ataH hama ina sabhI mahAnubhAvoMke atyanta kRtajJa haiN| phira bhI hamArI alpajJatAke kAraNa inameM bahuta-sI truTiyA~ raha jAnI khAbhAvika haiM / unake liye hama kRpAlu pAThakoMse savinaya kSamAprArthanA karate haiM aura AzA karate haiM ki ve unakI sUcanA dekara hameM anugRhIta kareMge, jisase ki hama agale saMskaraNameM unake saMzodhanakA prayatna kara skeN| hamArI icchA hai ki hama zIghra hI chAndogya aura bRhadAraNyaka bhI hindIsaMsArake sAmane rakha skeN| yadi vicArazIla vAcakavRndane hameM protsAhita kiyA to bahuta sambhava hai ki hama isa sevAmeM zIghra hI saphala ho skeN| anuvAdaka
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIhariH viSaya-sUcI GKidsween viSaya 1. zAntipATha zIkSAvallI prathama anuvAka 2. sambandha-bhASya 3. zIkSAvallIkA zAntipATha dvitIya anucAka 4. zIkSAkI vyAkhyA tRtIya anuvAka 5. pA~ca prakArakI saMhitopAsanA caturtha anuvAka 6. zrI aura buddhikI kAmanAvAloMke liye japa aura homa-sambandhI mantra paJcama anuvAka 7. vyAhRtirUpa brahmakI upAsanA ... SaSTha anuvAka / 8. brahmake sAkSAt upalabdhisthAna hRdayAkAzakA varNana saptama anuvAka 9. pAktarUpase brahmakI upAsanA aSTama anuvAka 10. oGkAropAsanAkA vidhAna . .~. . .- . . . --
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ lavama anuvAka 11. attAdi zubha karmokI avazyakarttavyatAkA vidhAna dazama anuvAka 12. trizaGkukA vedAnuvacana ekAdaza anuvAka 13. vedAdhyayanake anantara ziSyako AcAryakA upadeza 14. mokSa-sAdhanakI mImAMsA dvAdaza anuvAka brahmAnandavallI prathama anuvAka 15. brahmAnandavallIkA zAntipATha ..... ... 82 16. brahmajJAnake phala, sRSTikrama aura annamaya kozarUpa pakSIkA varNana ... 84 dvitIya anuvAka 17. annakI mahimA tathA prANamaya kozakA varNana ... 112 tRtIya anuvAka 18. prANakI mahimA aura manomaya kozakA varNana ... 118 caturtha anuvAka . 19. manomaya kozakI mahimA tathA vijJAnamaya kozakA varNana ... 126 paJcama anuvAka 20. vijJAnakI mahimA tathA Anandamaya kozakA varNana . ... 129 ...paSTha anuvAka 21. brahmako sat aura asat jAnanevAloMkA bheda, brahmajJa aura anAzakI brahmaprAptike viSayameM zaGkA tathA sampUrNa prapaJcarUpase brahmake sthita honekA nirUpaNa ... 138 saptama anuvAka 22. brahmakI sukRtatA evaM AnandarUpatAkA tathA brahmavettAkI abhayaprAptikA varNana aSTama anuvAka 23. brahmAnandake niratizayatvakI mImAMsA 24. brahmAtmaikya-dRSTikA upasaMhAra navama anuvAka 25. brahmAnandakA anubhava karanevAle vidvAnkI abhayaprApti
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 3 ) bhRguvallI prathama anuvAka 26. bhRgukA apane pitA varuNake pAsa jAkara brahmavidyAviSayaka prazna karanA tathA varuNakA brahmopadeza ... dvitIya anuvAka } 27. anna hI brahA hai - aisA jAnakara aura usameM brahmake lakSaNa ghaTAkara bhRgukA punaH varuNake pAsa AnA aura usake upadeza se punaH tapa karanA tRtIya anuvAka 28. prANa hI brahma hai--aisA jAnakara aura usImeM brahmake lakSaNa ghaTAkara bhRgukA punaH varuNake pAsa AnA aura usake upadezase punaH tapa karanA caturtha anuvAka 29. mana hI brahma hai - aisA jAnakara aura usameM brahmake lakSaNa ghaTAkara bhRgukA punaH varuNa ke pAsa AnA aura usake upadezase punaH tapa karanA pazJcama anuvAka 30. vijJAna hI brahma hai - aisA jAnakara aura usameM brahmake lakSaNa ghaTAkara bhRgukA punaH varuNake pAsa AnA aura usake upadezase punaH tapa karanA paSTha anuvAka 31. Ananda hI brahma hai - aisA bhRgukA nizcaya karanA, tathA isa bhArgavI vAruNI vidyAkA mahatva aura phala *** ... navama anuvAka 34. annasaJcayarUpa vrata tathA pRthivI aura AkAzarUpa annabrAke upAsakako prApta honevAle phalakA varNana ... ... saptamaM anuvAka 4 32. annakI nindA na karanArUpa vrata tathA zarIra aura prANarUpa annabrahmake upAsakako prApta honevAle phalakA varNana aSTama anuvAka 33. annakA tyAga na karanArUpa vrata tathA jala aura jyotirUpa annabrahmake upAsakako prApta honevAle phalakA varNana ... ... ... 201 206 208 209 210 211 214 216 217
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazama anuvAka 35. gRhAgata atithiko Azraya aura anna denekA vidhAna evaM usase prApta honevAlA phala, tathA prakArAntarase brahmakI upAsanAkA / varNana .. 218 . 36. Aditya aura dehopAdhika cetanakI ekatA jAnanevAle upAsakako milanevAlA phala . .... .: 229. '37. brahmavettAdvArA gAyA jAnevAlA sAma 38. zAntipATha : " 233
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - - - ---- - - - - . . . . - - ..".Jeet -. ":-:hintin:... .. - - - -- - - -- .. p . . .. - - . . .* - -- HEET MAA - -- - .. -- . . J Ly e.. (PAN -. . 10 - . - - in - - -. . Na TO Kity T -- m " - . . SCSTFILE - NATH SKYAYEYEY T . -- - 7 varuNa aura bhRgu
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM tatsahalaNe namaH taittirIyopaniSad mantrArtha, zAGkarabhApya aura bhASyArthasahita sarvAzadhyAntanirmuktaM sarvAzAbhAskaraM param / cidAkAzAvataMsaM taM sadguruM praNamAmyaham // zAntipATha OM zaM no mitraH zaM varuNaH / zaM no bhavatvaryamA / zaM na indro bRhaspatiH / zaM no viSNururukramaH / namo brahmaNe / namaste vAyo / tvameva pratyakSaM brahmAsi / tvAmeva pratyakSaM brahma vadiSyAmi / RtaM vadiSyAmi / satyaM vadiSyAmi / tanmAmavatu tadvaktAramavatu / avatu mAm / avatu vaktAram // OM zAntiH zAntiH zAntiH // 1-2
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhama anukAka samvandha-bhApya yasmAjAtaM jagatsarva yasminneva pralIyate / yenedaM dhAryate caiva tasmai jJAnAtmane namaH // 1 // jisase sArA jagat utpanna huA hai, jisameM hI vaha lIna hotA hai aura jisake dvArA vaha dhAraNa bhI kiyA jAtA hai usa jJAnasvarUpako megA namaskAra hai| yairime gurubhiH pUrva padavAkyapramANataH / vyAkhyAtA sarvavedAntAstAnityaM praNato'smyaham // 2 // pUrvakAlameM jina gurujanoMne pada, vAkya aura pramANoMke vivecanapUrvaka ina sampUrNa vedAntoM (upanipadoM) kI vyAkhyA kI hai unheM maiM sarvadA namaskAra karatA huuN| taittirIyakasArasya mayAcAryaprasAdataH / vispaSTArtharucInAM hi vyAkhyeyaM saMpraNIyate // 3 // jo spaSTa artha jAnaneke icchuka haiM una puruSoMke liye maiM zrIAcAryakI kRpAse taittirIyazAkhAke sArabhUta isa upanipadkI vyAkhyA karatA huuN|
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu0 1 ] zAGkarabhASyArtha upakramaH nityAnyadhigatAni karmANyu sacita pApakA kSaya hI jinakA pAttaduritakSayArthA- | mukhya prayojana hai aise nityakarmokA tathA sakAma puruSoMke liye vihita kAmyakarmo kA isase pUrvavartI grantha meM ni, kAmyAni ca phalArthinAM pUrvasmingranthe / idAnIM karmopAdAna hetuparihArAya brahma - vidyA prastUyate / karmahetuH kAmaH syAt / AtmavidevApta- pravartakatvAt / A kAmo bhavati takAmAnAM hi kAmA bhAve svAtmanyavasthAnAt pravRtya - nupapattiH / AtmakAmitve cAsa kAmatA; AtmA hi brahma; tadvido hi paraprAptiM vakSyati / ato'vidyAnivRttau svAtmanya vasthAnaM paraprAptiH / " abhayaM / pratiSThAM vindate" ( tai0 u0 2 | 7 / 1) " etamAnandamayamAtmA - namupasaMkrAmati" ( tai0 u0 2 / 8 / 12 ) ityAdizruteH / [ arthAt karmakANDameM ] parijJAna ho cukA hai / aba karmAnuSThAnake kAraNakI nivRttike liye brahmavidyAkA Arambha kiyA jAtA hai / * kAmanA hI karmakI kAraNa ho sakatI hai, kyoMki vahI usakI pravartaka hai / jo loga pUrNakAma haiM T unakI kAmanAoM kA abhAva honepara kharUpameM sthiti ho jAnese karmameM pravRtti honA asambhava hai / AtmadarzanakI kAmanA pUrNa honepara hI pUrNakAmatA [ kI siddhi] hotI hai; kyoMki AtmA hI brahma hai aura brahmavettAko hI paramAtmAkI prApti hotI hai aisA Age [ zruti ] batalAyegI / ataH avidyAkI nivRtti honepara apane AtmAmeM sthita ho jAnA hI paramAtmAkI prApti hai; jaisA ki " abhaya pada prApta karaM letA hai" "[ usa samaya ] isa Anandamaya AtmAko prApta ho jAtA hai" ityAdi zrutiyoMse pramANita hotA hai /
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ taittirIyopanipaTa [ vallI 1 kAmyapratipiddhayoranArambhA- pUrva-kAmya aura niSiddha karmo | kA Arambha na karanese, prArabdha kamoMmImAMtakamata- dArabdhasya copa kA bhogadvArA kSaya ho jAnese tathA samIkSA bhogena kSayAnnityA-nityakarmaki anuSTAnase pratyavAyaryAkA nuSThAnena pratyavAyAbhAvAdayatnata | | abhAva ho jAnase anAyAsa hI apane AtmAmeM sthita honArUpa mokSa eva svAtmanyavasthAnaM mokssH| prApta ho jAyagA; athavA 'svarga' athavA niratizayAyAH prIteH zabdavAcya Atyantika prIti karmasvargazabdavAcyAyAH karmahetu | janita honeke kAraNa kamase hI | mokSa ho sakatA hai yadi aisA mAnA tvAtkarmabhya eva mokSa iti cet / jAya to? na; karmAnekatvAt / ane- siddhAntI-nahIM, kyoMki karma to bahuta-se haiN| anekoM janmAntaroM meM kAni hyArabdhaphalAnyanArabdha kiye hue aise anekoM viruddha phalavAle phalAni cAnekajanmAntarakRtAni | karma ho sakate haiM jinameMse kucha to viruddhaphalAni karmANi smbhvnti| phalonmukha ho gaye haiM aura kucha abhI phalonmukha nahIM hue haiN| ataH unameM atasteSvanArabdhaphalAnAmekasi jo karma abhI phalonmukha nahIM hue JjanmanyupabhogakSayAsaMbhavAcchepa- | haiM unakA eka janmameM hokSaya honA krmnimittshriiraarmbhoppttiH| asA | asambhava honeke kAraNa una avaziSTa koMke kAraNa dUsare zarIrakA karmazeSasadbhAvasiddhizca "tadya iha ! Arambha honA sambhava hI hai / ramaNIyacaraNA" (chA0 u0 | "isa lokameM jo zubha karma karanevAle 5 / 1017) "tataH zepeNa" [upabhoga kiye kamoMse ] bace hue haiM [unheM zubhayoni prApta hotI hai ]" (A050 2 / 2 / 2 / 3, go0 | karmodvArA [jIvako AgekA zarIra
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu01] zAGkarabhASyArtha smR0 11) ityAdizrutismRti- prApta hotA hai ]" ityAdi saikar3oM zatebhyaH / .. zruti-smRtiyoMse avaziSTa karmake sadbhAvakI siddhi hotI hI hai| iSTAniSTaphalAnAmanArabdhAnAM pUrva0-iSTa aura aniSTa donoM prakArake phala denevAle saJcita karmoMkSayArthAni nityAnIti cet 1 kA kSaya karaneke liye hI nityakarma haiM-aisI bAta ho to? naakaraNe pratyavAyazrava- siddhAntI nahIM, kyoMki unheM na karanepara pratyavAya hotA hai-aisA NAt / pratyavAyazabdo hyaniSTa- sunA gayA hai / 'pratyavAya' zabda aniSTakA hI sUcaka hai| nityvipyH| nityAkaraNanimittasya karmoke na karaneke kAraNa jo AgAmI duHkharUpa pratyavAya hotA hai pratyavAyasya duHkharUpasyAgAminaH | usakA nAza karaneke liye hI parihArArthAni nityAnItyabhyupa- nityakarma haiM-aisA mAnA jAneke kAraNa ve saJcita koMke kSayake liye gamAnnAnArabdhaphalakarmakSayArthAni nahIM ho sakate / yadi nAmAnArabdhakarmakSayA- aura yadi nityakarma, jinakA phala abhI Arambha nahIM huA hai una rthAni nityAni karmANi tathA- | karmoke kSayake liye hoM bhI to bhI pyazuddhameva kSapayeyurna zuddham / | ve azuddha karmakA hI kSaya kareMge; zuddhakA nahIM; kyoMki unase to virodhAbhAvAt / na hIephalasya unakA virodha hI nahIM hai / jinakA phala iSTa hai una karmoMkA to zuddhakarmaNaH zuddharUpatvAnnityairvirodha hone ke kAraNa nityakarmoMse virodha honA sambhava hI nahIM hai| upapadyate / zuddhAzuddhayohi viro virodha to zuddha aura azuddha karmokA dho yuktH| / hI honA ucita hai|
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ taittirIyopanipad [ vallI 1 na ca karmahetUnAM kAmAnAM | isake sivA karmakI hetubhUta kAmanAoMkI nivRtti bhI jJAnake jJAnAbhAve nivRttyasaMbhavAdazepa- abhAvameM asambhava honeke kAraNa una (nitya karmoM) ke dvArA sampUrNa karmakSayopapattiH / anAtmavido karmokA kSaya honA sambhava nahIM hai, hi kAmo'nAtmaphalaviSayatvAt / kyoMki anAtmaphalaviSayiNI honeke kAraNa kAmanA anAtmavettAko hI khAtmani ca kAmAnupapattinitya- huA karatI hai| AtmAmeM to kAmanA kA honA sarvathA asambhava hai, kyoMki prApsatvAt / svayaM cAtmA prN| / vaha nityaprApta hai| aura yaha to kahA hI jA cukA hai ki svayaM AtmA hI brahmatyuktam / .parabrahma hai| nityAnAMcAkaraNamabhAvastataH tathA nityakarmokA na karanA to abhAvarUpa hai, usase pratyavAya honA pratyavAyAnupapattiriti / ataH asambhava hai / ataH nityakarmokA na pUrvopacitaduritebhyaHprApyamANA- karanA yaha pUrvasaJcita pApoMse prApta honevAlI pratyavAyakriyAkA hI yAHpratyavAyakriyAyAnityAkaraNa, lakSaNa hai / isaliye "akurvan lakSaNamiti "akurvanvihitaM karma" vihitaM karma' isa vAkyake 'akurvan' padameM 'zata' pratyayakA (manu0 11 / 44) iti zatu- honA anucita nahIM hai / anyathA rnAnupapattiH / anyathAbhAvAdbhA abhAvase bhAvakI utpatti siddha hone | ke kAraNa sabhI pramANoMse virodha ho votpattiriti sarvapramANavyAkopa jAyagA / ataH aisA mAnanA sarvathA iti / ato'yatnataH svAtmanya ayukta hai ki [ karmAnuSThAnase ] anAyAsa hI AtmasvarUpameM sthiti vasthAnamityanupapannam / ho jAtI hai| .:
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu0 1] . zAGkarabhASyArtha - yaccoktaMniratizayaprIteH svarga- aura yaha jo kahA ki 'svarga' zabdavAcyAyAH karmanimittatvA ____ zabdase kahI jAnevAlI niratizaya prIti karmanimittaMka honeke kAraNa skArabdha eva mokSa iti, tannaH | mokSa karmase hI Arambha honevAlA hai, nityatvAnmokSasya / na hi nityaM so aisI bAta nahIM hai, kyoMki | mokSa nitya hai aura kisI bhI nitya kiJcidArabhyate / loke yadArabdhaM / vastukA Arambha nahIM kiyA jAtA; lokameM jisa vastukA bhI Arambha tadanityamiti / ato na karmA hotA hai vaha anitya huA karatI rabdho mokssH| hai; isaliye mokSa kArabdha nahIM hai / vidyAsahitAnAM karmaNAM ni- pUrva0-jJAnasahita koMmeM to tyArambhasAmarthyamiti cet ? | nitya mokSake Arambha karanekI bhI sAmarthya hai hI? na; virodhAt / nityaM cA- siddhAntI-nahIM, kyoMki aisA mAnanese virodha AtA hai; mokSa nitya ramyata iti viruddham / hai aura usakA Arambha kiyA jAtA hai-aisA kahanA to parasparaviruddha hai| yadvinaSTaM tadeva notpadyata iti / pUrva0-jo vastu naSTa ho jAtI hai vahI phira utpanna nahIM huA pradhvaMsAbhAvavannityo'pi mokSa karatI, ataH pradhvaMsAbhAvake samAna | nitya honepara bhI mokSakA Arambha Arabhya eveti cet ? kiyA hI jAtA hai| aisA mAneM to? na; mokSasya bhAvarUpatvAta / siddhAntI-nahIM, kyoMki mokSa | to bhAvarUpa hai / pradhvaMsAbhAva bhI pradhvaMsAbhAvo'pyArabhyata iti Arambha kiyA jAtA hai yaha na na saMbhavati ; saMbhavata . abhAvasya | saMbhava nahIM; kyoMki abhAvameM lakoI vizeSatA na honeke kAraNa yaha vizepAbhAvAdvikalpamAtrametat / to kevala vikalpa hI hai / bhAvakA
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ taittirIyopaniSad [ 'vallI 1 bhAvapratiyogI hyabhAvaH yathA bhinno'pi bhAvo ghaTapaTAdibhirvizeSyate bhinna iva ghaTabhAvaH paTabhAva iti evaM / pratiyogI hI 'abhAva' kahalAtA hai / jisa prakAra bhAva vastutaH abhinna honepara bhI ghaTa-paTa Adi vizeSaNoMse bhinnake samAna ghaTabhAva, paTabhAva Adi rUpa se vizeSita kiyA jAtA hai isI prakAra abhAva nirvizeSo'pyabhAvaH kriyA- | nirvizepa honepara bhI kriyA aura guNake yogase dravyAdike samAna trikalpita hotA hai / kamala Adi na bhAva utpalAdivadvizeSaNa- padArthoM ke samAna abhAva vizeSaNa ke sahita rahanevAlA nahIM hai / vizeSaNayukta honepara to vaha bhAva hI ho guNayogAddravyAdivadvikalpyate / sahabhAvI / vizeSaNavacce bhAva eva syAt / jAyagA / vidyAkarmakartRnityatvAdvidyA karmasantAna janitamokSanityatva miti cet ? naH gaGgAsrotovatkartRtvasya siddhAntI nahIM, gaGgApravAhake samAna jo kartRtva hai vaha to duHkharUpa hai| [ ataH usase mokSakI prApti nahIM ho sakatI, aura yadi usIse mokSa mAnA jAya to bhI ] kartRtva kI nivRtti honepara mokSakA viccheda ho jAyagA / ataH avidyA, kAmanA kAmakarmopAdAnahetunivRttau svA aura karma - inake upAdAna kAraNakI pUrva0 - vidyA aura karma inakA kartA nitya honeke kAraNa vidyA aura karmake avicchinna pravAhase honevAlA mokSa nitya hI honA cAhiye / aisA mAneM to ? duHkharUpatvAt | kartRtvoparame ca mokSavicchedAt / tasmAdavidyA nivRtti honepara AtmakharUpameM sthita tmanyavasthAnaM mokSa iti / svayaM ho jAnA hI mokSa hai- yaha siddha
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu0 1 ] cAtmA brahma / tadvijJAnAdavidyA nivRttiriti brahmavidyArthopanipa dArabhyate / zAGkarabhASyArthaM upanipaditi vidyocyateH upanipacchandra- tacchIlinAM garbhajaniruktiH nmajarAdinizAtanAttadavasAdanAdvA brahmaNo vopa nigamayitRtvAdupaniSaNNaM vAmyAM paraM zreya iti / tadarthatvAd - grantho'pyupaniSat | hotA hai / tathA svayaM AtmA ho brahma hai aura usake jJAnase hI avidyAkI nivRtti hotI hai; ataH aba brahmajJAnake liye upanipadkA Arambha kiyA jAtA hai / apanA sevana karanevAle puruSoMke garbha, janma aura jarA AdikA nizAtana ( uccheda) karane yA unakA avasAdana ( nAza) karaneke kAraNa 'upaniSad' zabdase vidyA hI kahI jAtI hai| athavA brahmake samIpa le jAnevAlI honese yA isameM parama zreya brAhma upasthita hai isaliye [ yaha ciyA 'upanipad' hai ] | usa vidyAke hI liye honeke kAraNa grantha bhI 'upaniSad' hai / zafrasia zAntipATha OM zaM no mitraH zaM varuNaH / zaM no bhavatvaryamA / zaM na indro vRhaspatiH / zaM no viSNururukramaH / namo brahmaNe / namaste vAyo / tvameva pratyakSaM brahmAsi / tvAmeva pratyakSaM brahma vadiSyAmi / RtaM vadiSyAmi / satyaM vadiSyAmi / tanmAmavatu tadvaktAramavatu / avatu mAm / avatu vaktAram // OM zAntiH zAntiH zAntiH // 1 // [ prANavRtti aura dinakA abhimAnI devatA ] mitra ( sUryadeva ) hamAre liye sukhakara ho / [ apAnavRtti aura rAtrikA abhimAnI ] varuNa 1
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ taittirIyopanipad [callI 1 hamAre liye sukhAvaha ho / [ netra aura sUryakA abhimAnI devatA ] aryamA hamAre liye sukhaprada ho / balakA abhimAnI indra tathA [ vAk aura buddhikA abhimAnI devatA] vRhaspati hamAre liye zAntidAyaka ho| tathA jisakA pAdavikSepa ( Daga ) bahuta vistRta hai vaha [ pAdAbhimAnI devatA] viSNu hamAre liye sukhadAyaka ho / brahma [ rUpa vAyu ] ko . namaskAra hai / he vAyo ! tumheM namaskAra hai / tuma hI pratyakSa nA ho / ataH tumhIMko maiM pratyakSa brahma kahU~gA | tumhIMko Rta ( zAstrokta nizcita artha ) kahU~gA aura [ kyoMki vAk aura zarIrase sampanna honevAle kArya bhI tumhAre hI adhIna haiM isaliye ] tumhIMko maiM satya kahU~gA / ataH tuma [vidyAdAnake dvArA ] merI rakSA karo tathA brahmakA nirUpaNa karanevAle AcAryakI bhI [ unheM vaktRtva-sAmarthya dekara ] rakSA kro| merI rakSA karo aura vaktAkI rakSA karo / Adhibhautika, AdhyAtmika aura Adhidaivika tInoM prakArake tArpokI zAnti ho // 1 // zaM sukhaM prANavRtterahazcAbhi- prANavRtti aura dinakA abhimAnI mAnI devatAtmA mitro no'smAkaM | | devatA mitra hamAre liye zaM-sukharUpa ho / isI prakAra apAnavRtti aura bhvtu| tathaivApAnavRtte rAtrezcAbhi- | rAtrikA abhimAnI devatA varuNa, mAnI devatAtmA varuNaH / cakSa- netra aura sUryameM abhimAna karanevAlA pyAditye cAbhimAnyaryamA / aryamA, valameM abhimAna karanevAlA indra, vANI aura buddhikA abhimAnI bala indrH| vAci buddhau ca bRhaspati tathA urukrama arthAt vRhsptiH| viSNururukramo vi- | vistIrNa pAdavikSepavAlA pAdAbhimAnI stIrNakramaH pAdayorabhimAnI / devatA viSNu-ityAdi sabhI adhyAtma devatA hamAre liye sukhadAyaka hoN| evamAdyAdhyAtmadevatAH zaM nH|| 'bhavatu' (hoM) isa kriyAkA sabhI bhavatviti srvtraanupnggH| vAkyoMke sAtha sambandha hai|
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu0.1] zAGkaramApyArtha tAsu hi sukhakRtsu vidyA- unake sukhaprada honepara hI jJAna ke zravaNa, dhAraNa aura upayoga zravaNadhAraNApayAgA apratibandha- nirvighnatAse ho sakeMge-isaliye hI na bhaviSyantIti tatsukhakartRtvaM | 'zaM no bhavatu' Adi mantradvArA unakI sukhAvahatAke liye prArthanA prArthyate zaM no bhvviti| / | kI jAtI hai| brahma vividipuNA namaskAra- aba brahmaka / vidyAke vighnoMkI zAntike liye vandanakriye vAyuvipaye brahma vAyusambandhI namaskAra aura vandana vidyopasargazAntyartha kriyete| sarva- kiye jAte haiM | samasta karmokA kriyAphalAnAM tadadhInatvAd phala vAyuke hI adhIna honeke kAraNa brahma vAyu hai / usa brahma vAyustasmai brahmaNe namaH / brahmako maiM namaskAra arthAt prahvIbhAva prahvIbhAvaM karomIti vAkyazepaH / (vinItabhAva ) karatA huuN| yahA~ | 'karomi' yaha kriyA vAkyazepa hai| namaste tubhyaM he vAyo namaska- he vAyo ! tumheM namaskAra hai-maiM romIti / parokSapratyakSAbhyAM tumheM namaskAra karatA hU~-isa prakAra yahA~ parokSa aura pratyakSarUpase vAyu vAyurevAbhidhIyate / hI kahA gayA hai| kiM ca tvameva ckssuraadypekssy| isake sivA kyoMki bAhya cakSu bAhyaM saMnikRSTamavyavahitaM pratyakSa AdikI apekSA tumhIM samIpavartI avyavahita arthAt pratyakSa brahma ho brahmAsi yasAttasmAttvAmeva | isaliye tumhIMko maiM pratyakSa brahma pratyakSaM brahma vadiSyAmi / RtaM khuuNgaa| tumhIMko Rta arthAt zAstra aura apane kartavyAnusAra buddhimeM yathAzAstraM yathAkartavyaM buddhau samyakarUpase nizcita kiyA huA suparinizcitamarthaM tadapi tvada- artha kahU~gA, kyoMki vaha [Rta]
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ taittirIyopaniSad [ballI dhInatvAranAmena badiSyAmi / tumhAre hI adhIna hai| vAka aura satyamiti sa eka vAkAyAbhyAM zarIrale sampAdana kiyA jAnevAlA vaha artha hI satya kahalAtA hai, yaha saMpAvasAnaH, zopi tvadadhIna bhI tumhAre hI adhIna sampAdana kiyA eva saMpAdya iti tvAmeva satyaM jAtA hai| ataH tumhIMko meM satya vadiSyAmi / khuuNgaa| tatsarvAtmakaM vAyvAkhyaM brahma , vaha vAyurAtakA sarvAtmaka brAma mayaMvaM stutaM sanmAM vidyArthinama- medvArA ina prakAra stuti kiye jAnepara mugA vidyArthIko vidyAse vatu vidyAsaMyojanena / tadeva mukta karake rakSA kare / bAhI brAma brahma vaktAramAcArya vaktRtva- / yatA AcAryako cAnvasAmadhyase sAmarthyasaMyojanenAvatu / abata yukta karake unakI rakSA kare / merI rakSA kare aura vAyI rakSA kare-dana mAmavatu vaktAramiti punarvacana-! prakAra do bAra kahanA Adarake liye mAdarArtham / OM zAntiH zAntiH hai| OM zAntiH zAntiH zAntiH'zAntiriti nirvacanamAdhyAtmi-: aisA tIna bAra kAhanA vidyAprAptika kAdhibhautikAdhidaivikAnAMvidyA . AdhyAtmika, AdhibhautiyA aura ur Adhidaivika vinoMkI zAntiko prAptyupasargANAM prazamArtham // 1 // liye hai // 1 // - - - - - iti zIkSAvallyAM prathamo'nuvAkaH // 1 //
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya anuvAka zIkSAkI vyAkhyA arthajJAnapradhAnatvAdupanipado! upanipad arthajJAnapradhAna hai [ arthAt arthajJAna hI isameM mukhya granthapAThe yaloparamo mA bhUditi hai ], ataH isa granthake adhyayanakA prayatna zithila na ho jAya--isaliye zIkSAdhyAya Arabhyate / pahale zIkSAdhyAya Arambha kiyA jAtA haizIkSAM vyaakhyaasyaamH| varNaH khrH| mAtrA balam / sAma santAnaH / ityuktaH zIkSAdhyAyaH // 1 // ___ hama zIkSAkI vyAkhyA karate haiM / [akArAdi] varNa, [udAttAdi] khara, [ hakhAdi ] mAtrA, [zabdoccAraNameM prANakA prayatnarUpa] bala, [eka hI niyamase uccAraNa karanArUpa ] sAma tathA santAna (saMhitA) [ye hI viSaya isa adhyAyase sIkhe jAneyogya haiN| isa prakAra zIkSAdhyAya kahA gayA // 1 // zikSA zikSyate'nayeti varNA- jisase varNAdikA uccAraNa sIkhA jAya use 'zikSA' kahate haiM athavA chuccAraNalakSaNam / zikSyanta jo sIkhe jAyeM ve varNa Adi hI iti vA zikSA varNAdayaH / zikSA haiM / zikSAko hI 'zIkSA' kahA gayA hai / [zIkSAzabdameM zikSavazIkSA / daiyaM chaandsm| IkArakA] dIrghatva vaidika prakriyAke tAM zIkSA vyAkhyAsyAmo vispa - anusAra hai / usa zIkSAkI hama | vyAkhyA karate haiM arthAt usakA TamA samantAtkathayiSyAmaH / sarvatobhAvase spaSTa varNana karate haiN|
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ taittirIyopaniSad [vallI 1 cakSiko vA khyAnAdiSTasya ! 'vyAkhyAsyAmaH' yaha pada 'vi' aura 'AG' upasargapUrvaka 'cakSi vyApUrvasya vyaktavAkarmaNa eta- dhAtuke sthAnameM vaikalpika 'khyA Adeza karanese nippanna hotA hai| drUpam / isakA artha spaSTa uccAraNa hai| tatra varNo'kArAdiH, svara tahA~ akArAdi varNa, udAttAdi udAttAdiH, mAtrA hakhAdyAH, valaM sara, halA | uccAraNameM ] prayatnavizeSarUpa vala, prayatnavizeSaH, sAma varNAnAMmadhya-voMko madhyama vRttise uccAraNa mavRttyoccAraNaM samatA, santAnaH karanArUpa sAma arthAt samatA tathA santatiH saMhitetyarthaH / epa hi santAna-santati arthAt saMhitA yahI zikSaNIya viSaya hai| zikSA shikssitvyorthH| zikSA yasinna- jisa adhyAyameM hai usa isa zIkSAdhyAye so'yaM zIkSAdhyAya ityeva- adhyAyakA isa prakAra kathana yAnI prakAzana kara diyA gayA / yahA~ mukta uditaH / ukta ityupasaM 'uktaH' pada upasaMhArake liye hArArthaH // 1 // hai|| 1 // iti zIkSAvallyAM dvitIyo'nuvAkaH // 2 // JAD Cmatha
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya anuvAka pA~ca prakArakI saMhitopAsanA aba saMhitAsambandhinI upanipat ( upAsanA ) kahI jAtI hai saha nau yazaH / saha nau brahmavarcasam / athAtaH sahitAyA upanipadaM vyAkhyAsyAmaH / paJcasvadhikaraNeSu / adhilokamadhijyotiSamadhividya madhiprajamadhyAtmam / tA mahAsahitA ityAcakSate / athAdhilokam / pRthivI pUrvarUpam / dyauruttararUpam / AkAzaH saMdhiH // 1 // vAyuH saMdhAnam / ityadhilokam / athAdhijyautiSam | agniH pUrvarUpam | Aditya uttararUpam / ApaH saMdhiH / vaidyutaH saMdhAnam / ityadhijyautiSam / athAdhividyam | AcAryaH pUrvarUpam // 2 // adhunA saMhitopanipaducyate antevAsyuttararUpam / vidyA saMdhiH / pravacanasaMdhAnam / ityadhividyam / athAdhiprajam / mAtA pUrva - rUpam / pitottararUpam / prajA saMdhiH / prajanana saMdhAnam / 'ityadhiprajam // 3 // athAdhyAtmam / adharA hanuH pUrvarUpam / uttarA hanuruttararUpam / vAksaMdhiH / jihvA saMdhAnam / itya
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ taittirIyopanipad [ vallI 1 dhyAtmam / itImA mahAsa hitAH ya evametA mahAsahitA vyAkhyAtA veda / saMdhIyate prajayA pazubhiH / brahmavarcase nAnnAdyena suvargeNa lokena // 4 // ___hama [ ziSya aura AcArya ] donoMko sAtha-sAtha yaza prApta ho aura hameM sAtha-sAtha brahmatejakI prApti ho| [kyoMki jina purupoMkI buddhi zAstrAdhyayanadvArA parimArjita ho gayI hai ve bhI paramArthatattvako samajhanemeM sahasA samartha nahIM hote, isaliye ] aba hama pA~ca adhikaraNoMmeM saMhitAkI * upaniSad [ arthAt saMhitAsambandhinI upAsanA kI vyAkhyA kareMge / adhiloka, adhijyautipa, adhividya, adhipraja aura adhyAtma -ye hI pA~ca adhikaraNa haiM / paNDitajana unheM mahAsaMhitA kahakara pukArate haiM / aba adhiloka (lokasambandhI) darzana (upAsanA) kA varNana kiyA jAtA hai-saMhitAkA prathama varNa pRthivI hai, antima varNa dhuloka hai, madhyabhAga AkAza hai // 1 // aura vAyu sandhAna ( unakA paraspara sambandha karanevAlA ) hai / [adhilokaupAsakako saMhitAmeM isa prakAra dRSTi karanI cAhiye ]yaha aghiloka darzana kahA gayA / isake anantara adhijyautipa darzana kahA jAtA hai-yahA~ saMhitAkA prathama varNa agni hai, antima varNa culoka hai, madhyabhAga Apa ( jala ) hai aura vidyut sandhAna hai [ adhijyautipaupAsakako saMhitAmeM aisI dRSTi karanI cAhiye ]-yaha adhijyautipa darzana kahA gayA / isake pazcAt adhividya darzana kahA jAtA hai isakI saMhitAkA prathama varNa AcArya ; hai // 2 // antima varNa ziSya hai, vidyA sandhi hai aura pravacana (praznottararUpase nirUpaNa karanA) sandhAna hai [-aisI adhividyaupAsakako dRSTi ___ * 'saMhitA' zabdakA artha sandhi yA varNIkA sAmIpya hai| bhinna-bhinna voM ke milanepara hI zabda banate haiN| unameM jaba eka varNakA dUsare varNase yoga hotA hai to una pUrvottara varNoke yogako 'sandhi' kahate haiM aura jisa zabdoccAraNasambandhI prayatnake yogase sandhi hotI hai use 'sandhAna' kahA jAtA hai|
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu0 3] zArabhApyArtha karanI cAhiye] / yaha vidyAsambandhI darzana kahA gyaa| isase Age adhipraja darzana kahA jAtA hai-yahA~ saMhitAkA prathama varNa mAtA hai, antima varNa pitA hai, prajA ( santAna ) sandhi hai aura prajanana (RtukAlameM bhAryAgamana ) sandhAna hai -adhiprajaupAsakako aisI dRSTi karanI cAhiye ] / yaha prajAsambandhI upAsanAkA varNana kiyA gayA // 3 // isake pazcAt adhyAtmadarzana kahA jAtA hai-isameM saMhitAkA prathama varNa nIcekA hanu (nAMceke hoThase ThoDItakakA bhAga) hai, antima varNa japarakA hanu (Uparake hoThase nAsikAtakakA bhAga ) hai, vANI sandhi hai aura jilA sandhAna hai [-aisI adhyAtmaupAsakako dRSTi karanI cAhiye / yaha adhyAtmadarzana kahA gyaa| isa prakAra ye mahAsaMhitAe~ kahalAtI haiN| jo puruSa isa prakAra vyAkhyA kI huI ina mahAsaMhitAoMko jAnatA hai [ arthAt isa prakAra upAsanA karatA hai vaha prajA, pazu, brahmateja, anna aura svargalokase saMyukta kiyA jAtA hai| [arthAt use ina sabakI prApti hotI hai ] // 4 // tatra saMhitAdyupanipatparijJA- usa saMhitAdi upanipad [arthAt saMhitAdisambandhinI nanimittaM yadyazaHprArthyate tannA- | upAsanA ] ke parijJAnake kAraNa | jisa yazakI yAcanA kI jAtI hai cAvayoH ziSyAcAryayoH sahavA- | vaha hama ziSya aura AcArya donoMko sAtha-sAtha hI prApta ho| tathA stu | tannimittaM ca yadrahmavarcasaM usake kAraNa jo brahmateja hotA hai - tejastaca sahavAstviti ziSya- vaha bhI hama donoMko sAtha-sAtha hI mile-isa prakAra yaha kAmanA shissyvcnmaashii| ziSyasya yakRtArtha- kA vAkya hai, kyoMki akRtArtha honeke kAraNa zipyake liye hI vAtprArthanopapadyate nAcAryasya / prArthanA karanA sambhava bhI haikRtArthatvAta / kRtArtho hyAcAryo AcAryake liye nahIM, kyoMki vaha kRtArtha hotA hai| jo purupa kRtArtha nAma bhavati / hotA hai vahI AcArya kahalAtA hai|
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ taittirIyopaniSad [ vallI 1 athAnantaramadhyayanalakSaNavi- 'artha' arthAt pahale kahe hue grantha- adhyayanarUpa vidhA pahale kahe hue dhAnasya, ato yato'tyarthaM grantha- 'ataH'-kyoMki anyake adhyayanameM atyanta Asakta kI huI vuddhiko bhAvitA buddhirna zakyate sahasArtha sahasA arthajJAna [ ko grahaNa karane] ' jJAnaviSaye'vatArayitumityataH | meM pravRtta nahIM kiyA jA sakatA, isaliye hama granyakI samIpavartinI saMhitAyA upanipadaMsaMhitAvipayaM saMhitopaniSad arthAt saMhitA sambandhinI dRSTikI pA~ca adhikaraNa dazanAmatyatadgranthasAnakRSTAma -Azraya arthAt jJAnake viSayoMmeM THA zika- vyAkhyA kareMge / [ tAtparya yaha ki varNoke viSayameM pA~ca prakArake pvAzrayeSu jnyaanvipyessvityrthH|| jJAna btlaaveNge]| . kAni tAnItyAha-adhilokaM ve pA~ca adhikaraNa kauna-se haiM ? - lokeSvadhiyadarzanaM tadadhilokam / so batalAte haiM-'adhiloka'-jo tathAdhijyautipamadhividyamadhipraja darzana lokavipayaka ho use adhiloka kahate haiN| isI prakAra adhijyautipa, madhyAtmamiti / tA etAH paJca- | adhividya, adhigraja aura adhyAtma viSayA upaniSado lokAdimahA- bhI samajhane cAhiye / ye paJcavipayavastuviSayatvAtsaMhitAviSayatvAca / sambandhinI upaniSadeM lokAdi mahAmahatyazca tAH saMhitAzca mahA vastuvipayiNI aura saMhitAsambandhinI, haiM; isaliye vedavettAloga inheM mahatI saMhitA ityAcakSate kathayanti saMhitA arthAt 'mahAsaMhitA' vedvidH| kahakara pukArate haiN| atha tAsAM . yathopanyastAnA- aba Upara batalAyI huI una(pA~ca madhilokaM darzanamucyate / darzana- prakArakI upAsanAoM ) meMse pahale | adhiloka-dRSTi batalAyI jAtI hai|
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu03] zAGkarabhASyArtha 19 kramavivakSArtho'thazabdaH sarvatra / yahA~ darzana krama batalAnA iSTa honeke pRthivI pUrvarUpaM pUrvo varNaH pUrva | kAraNa 'artha' zabdakI sarvatra anuvRtti karanI cAhiye / pRthivI pUrvarUpa rUpam / saMhitAyAH pUrve varNe hai / yahA~ pUrvavarNa hI pUrvarUpa kahA | gayA hai / isase yaha batalAyA gayA pRthivISTiH kartavyetyuktaM bhvti| hai ki saMhitA ( sandhi ) ke prathama | varNameM pRthivIdRSTi karanI cAhiye / tathA dyauH uttararUpamAkAzo'nta | isI prakAra dhuloka uttararUpa rikSalokaH saMdhirmadhyaM pUrvottara- (antima varNa) hai, AkAza arthAt antarikSa sandhi-pUrva aura uttararUpayoH saMdhIyete asminpUrvottara- rUpakA madhya hai arthAt isameM hI rUpe iti / vAyuH saMdhAnam / pUrva aura uttararUpa ekatrita kiye jAte haiM / vAyu sandhAna hai / saMdhIyate'neneti saMdhAnam / itya jisase sandhi kI jAya use sandhAna kahate haiN| isa prakAra aghiloka dhilokaM darzanamuktam / athAdhi- / darzana kahA gayA / isIke samAna 'athAdhijyautipam' ityAdi mantroMkA jyautipamityAdi samAnam / artha bhI samajhanA cAhiye / itImA ityuktA upprdrynte| | 'iti' aura 'imAH' ina zabdoMse pUrvokta darzanoMkA parAmarza kiyA yaH kazcidevametA mahAsaMhitA jAtA hai| jo koI isa prakAra vyAkhyA kI huI isa mahAsaMhitAko vyAkhyAtA vedopAste / vedetyu jAnatA arthAt upAsanA karatA haipAsanaM sAdvijJAnAdhikArAt yahA~ upAsanAkA prakaraNa honeke kAraNa'veda'zabdase upAsanA samajhanA "iti prAcInayogyopAsva" iti / cAhiye jaisA ki 'iti prAcIna yogyopArakha'isa Age (1 / 6 / 2 meM) ca vacanAt / upAsanaM ca yathA- kahe jAnevAle vacanase siddha hotA hai| 1. he prAcInayogya ziSya ! isa prakAra tU upAsanA kara /
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ -20 taittirIyopaniSad [vallI 1 zAstraMtulyapratyayasantatirasaMkIrNA zAstrAnusAra samAna pratyayake pravAhakA nAma 'upAsanA' hai| vaha pravAha vijAcAtatpratyayaH zAstroktAlambana-tIya pratyayoMse rahita aura zAstrokta viSayA ca / prasiddhazyopAsana Alamvanako Azraya karanevAlA honA cAhiye / lokameM 'gurukI upAsanA zabdArthoM loke gurumupAste karatA hai"rAjAkI upAsanA karatA hai' ityAdi vAkyoMmeM 'upAsanA' zabdakA rAjAnamupAsta iti / yo hi | | artha prasiddha hI hai / jo purupa guru AdikI nirantara paricaryA karatA gurvAdInsantatamupacarati sa upAsta hai vahI 'upAsanA karatA haiM aisA ityucyate / sa ca phalamAnotyu- kahA jAtA hai| vahI usa upAsanA kA phala bhI prApta karatA hai / ataH pAsanasya / atonApi ca ya isa mahAsaMhitAke sambandhameM bhI jo . puruSa isa prakAra upAsanA karatA hai evaM veda saMdhIyate prajAdibhiH vaha [ mantrameM batalAye hue] prajAse khargAntaH / prajAdiphalAnyAno lekara khargaparyanta samasta padArthose ! sampanna hotA hai, arthAt prajAdirUpa tItyarthaH // 1-4 // phala prApta karatA hai // 1-4 // iti zIkSAvallyAM tRtIyo'nuvAkaH // 3 //
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha anuvAka zrI aura buddhikI kAmanAvAloMke liye japa aura homasambandhI mantra yazchandasAmiti medhAkAma ava 'yazchandasAm' ityAdi mantroMse medhAkAmI tathA zrIkAmI sya zrIkAmasya ca tatprAptisAdhanaM puruSoMke liye unakI prAptike sAdhana japa aura homa batalAye jAte haiM; kyoMki "vaha indra mujhe medhAse prasanna athavA valayukta kare" tathA "ataH usa zrIko tU mere pAsa lA" ina vAkyoMmeM [kramazaH medhA aura zrIprAptike liye kI gayI prArthanAke ] liGga dekhe jAte haiM / medhayA spRNotu " " tato me zriya mAvaha" iti ca liGgadarzanAt / yazchandasAmRSabho vizvarUpaH / chandobhyo'dhyamRtAtsaMbabhUva / sa mendro medhayA spRNotu | amRtasya deva dhAraNo bhUyAsam / zarIraM me vicarSaNam / jihvA me madhumattamA / karNAbhyAM bhUri vizruvam / brahmaNaH kozo'si medhayA pihitaH / zrutaM me gopAya | AvahantI vitanvAnA // 1 // kurvANAcIramAtmanaH / vAsAsi mama gAvazca / annapAne ca sarvadA / tato me zriyamAvaha / lomazAM pazubhiH saha svAhA / AmAyantu brahmacAriNaH svAhA / vimAyantu brahmacAriNaH svAhA / pramAyantu brahmacAriNaH svAhA / damAyantu brahmacAriNaH svAhA | zamAyantu brahmacAriNaH svAhA // 2 // japahomAvucyete / " sa mendro
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ taittirIyopaniSad [ vallI 1 I 1 jo vedoMmeM Rbha ( zreSTha athavA pradhAna ) aura sarvarUpa hai tathA vedarUpa amRtase pradhAnarUpase AvirbhUta huA haiM vaha [ oMkArarUpa ] indra ( sampUrNa kAmanAoMkA Iza ) mujhe medhAse prasanna athavA balayukta kare / he deva ! maiM amRtatva ( amRtatvake hetubhUta brahmajJAna ) kA dhAraNa karanevAlA hoU~ / merA zarIra vicakSaNa (yogya) ho / merI jilhA atyanta madhumatI ( madhura bhASaNa karanevAlI ) ho / maiM kAnoMse khUba zravaNa karU~ | [ he oMkAra ! ] tU, brahmakA kopa hai aura laukika buddhise Dha~kA huA hai [ arthAt laukika buddhike kAraNa terA jJAna nahIM hotA ] / tU merI zravaNa kI huI vidyAkI rakSA kara / mere liye cala, gau aura anna-pAnako sarvadA zIghra hI leM AnevAlI aura inakA vistAra karanevAlI zrIko [ bher3a-bakarI Adi ] UnavAle tathA anya pazuoMke sahita buddhi prApta karAneke anantara tU mere pAsa lA -- khAhA / brahmacArIloga mere pAsa AveM - khAhA / brahmacArIlAMga mere prati niSkapaTa hoM-khAhA / brahmacArIloga pramA ( yathArtha jJAna ) ko dhAraNa kareM - khAhA / brahmacArIloga dama ( indriyadamana ) kareM - khAhA / brahmacArIloga zama ( manonigraha ) kareM - khAhA / [ ina mantroMke pIche jo 'svAhA' zabda hai vaha isa bAtako sUcita karatA hai ki ye havanake liye haiM ] // 1-2 // yacchandasAM vedAnAmRpabha oGkArato buddhi- ivarSabhaH prAdhAnyAt / balaM prArthyate vizvarUpaH sarvarUpaH sarvavAgvyApteH / " tadyathA za - kunA" ( chA0 u0 2 | 23 | 3 ) jo [ oMkAra ] pradhAna honeke kAraNa chanda - vedoM meM zreSTake samAna zreSTha tathA sampUrNa vANImeM vyApta honeke kAraNa vizvarUpa yAnI sarvamaya hai; jaisA ki "jisa prakAra zaGkuoM ( pattoMkI nasoM ) se [ sampUrNa patte sampUrNa vANI vyApta hai-oMkAra hI vyApta rahate haiM usI prakAra oMkArase yaha saba kucha hai ] " isa eka anya ityAdi zrutyantarAt / ata eva - | zrutise siddha hotA hai / isIliye
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ / anu0 4] zAGkarabhApyArtha.. 23 ' bhatvamoGkArasya / oGkAro oMkArako zreSThatA hai / yahA~ oMkAra / hyatropAsya iti RSabhAdi- hI upAsanIya hai, isaliye 'RSabha' | Adi zabdoMse oMkArakI stuti kI zabdaiH stutiyAyyaivoGkArasya / garasya / jAnI ucita hI hai / chanda arthAt chandobhyo vedebhyo vedA emRtaM vedoMse-veda hI amRta haiM, usa tasAdamRtAdadhisaMvabhUva / loka- amRtase jo pradhAnarUpase huA hai| tAtparya yaha hai ki loka, deva, veda devavedavyAhRtibhyaH sAriSThaM | aura vyAhRtiyoMse sarvotkRSTa sAra grahaNa jighRkSoH prajApatestapasyata karanekI icchAse tapa karate hue prajA oGkAraH sAriSThatvena pratyabhA- | patiko oMkAra hI sarvottama sArarUpase dityarthaH / na hi nityasyoGkAra bhAsita huA thA, kyoMki nitya oMkArakI sAkSAt utpattikI kalpanA syAJjasavotpattiretra kalpyate / nahIM kI jA sktii| vaha isa sa evaMbhUta oGkAra indraH sarva- prakArakA oMkArarUpa indra-sampUrNa kAmezaH paramezvaro mA mAM medhayA kAmanAoMkA svAmI paramezvara mujhe medhAdvArA prasanna athavA sabala kare prajJayA spRNotu prINayatu balayatu isa prakAra yahA~ buddhibalake liye vA / prajJAvalaM hi prArthyate / prArthanA kI jAtI hai | amRtasya amRtatvahetubhUtasya he deva ! maiM amRta-amRtatvake brahmajJAnasya tadadhikArAt, he | hetubhUta brahmajJAnakA dhAraNa karane vAlA hoU~, kyoMki yahA~ brahmajJAnadeva dhAraNo dhArayitA bhUyAsaM kA hI prasaGga hai / tathA merA zarIra bhaveyam / kiM ca zarIraM me mama | vicarSaNa-vicakSaNa arthAt yogya vicarSaNaM vicakSaNaM yogyamitye- | ho| [mUlameM 'bhUyAsam' (hoU~) yaha uttama puruSakA prayoga hai ise ] tat / bhUyAditi prathamapuruSa- bhayAta hoDasa prakAra prathama palavipariNAmaH / jihvA me madhu-1 meM pariNata kara lenA cAhiye / merI
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ taittirIyopanipad [ callI 1 bhASiNItyarthaH / karNAbhyAM zrotrA - bhyAM bhUri as farvaM vyazravaM bahu vizravaM zrotA bhUyAsamityarthaH / AtmajJAnayogyaH kAryakaraNasaMghAto'stviti vAkyArthaH / medhA ca tadarthameva hi prArthyate / mattamA madhumatyatizayena madhura - | jilhA madhumattamA - atizaya madhumatI arthAt atyanta madhurabhASiNI ho / maiM kAnoMse bhUri- adhika mAtrAmeM zravaNa karU~ arthAt bar3A zrotA hoU~ / isa vAkyakA tAtparya yaha hai ki merA zarIra aura indriyasaMghAta AtmajJAnake yogya ho / tathA usIke liye hI vuddhikI yAcanA kI jAtI hai / 24 paramAtmAkI upalabdhikA sthAna brahmaNaH paramAtmanaH kozo'si / aserivopalabdhyadhiSThAna | honeke kAraNa va talavArake kozake samAna brahma yAnI paramAtmAkA koza hai, kyoMki tu brahmakA pratIka haitujhameM brahmakI upalabdhi hotI hai / vahIM tU medhA arthAt laukikI buddhiarthAt sAmAnya-buddhi puruSoMko tere se AcchAdita yAnI DhakA huA hai; tastrakA jJAna nahIM hotA / mere zruta arthAt zravaNapUrvaka AtmajJAnAdi vijJAnakI rakSA kara; arthAt usakI prApti evaM avismaraNa Adi kara / ye mantra medhAkAmI puruSake japake liye haiM / tvAt / tvaM hi brahmaNaH pratIkaM tvayi brahmopalabhyate / medhayA laukikaprajJayA pihita AcchAditaH sa tvaM sAmAnyaprajJairaviditata ityarthaH / zrutaM zravaNapUrvakamAtmajJAnAdikaM me gopAya rakSa / tatprAptyavismaraNAdi kurvityarthaH japArthA ete mantrA medhAkAmasya / homArthAstvadhunA zrIkAmasya aba lakSmIkAmI purupako homake oGkArataH mantrA ucyante / | liye mantra batalAye jAte haiM-AbaAvahantyAnayantI / hantI - lAnevAlI; zriyaH prArthanA vitanvAnA vitanyAnA vistArayantI / tano- vistAra karanevAlI, kyoMki 'tanu'
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu0 4] zAGkarabhASyArtha testatkarmatvAt / kurvANA nirvata- dhAtukA artha vistAra karanA hI hai; yantI, acIramaciraM kSiprameva, chAndaso dIrghaH; ciraM vA kurvA | acira arthAt zIghra hI; 'acIram' meM | dIrgha IkAra vaidika prakriyAke anusAra NA Atmano mama, kimityaah-hai| athavA ciraM (cirakAlataka) yAsAMsi vastrANi mama gAvazca AtmanaH-mere liye karanevAlI, kyA gAzceti yAvat , annapAne ca karanevAlI ? so batalAte haiM mere vastra, sarvadevamAdIni kurvANA zrIryA gA aura gau aura anna-pAna inheM jo zrI sadA " hI karanevAlI hai use, buddhi prApta tAM tato medhAnirvartanAtparamA bharamA karAneke anantara ta mere pAsa lA, cahAnaya / amaghasA hi zrArana kyoMki buddhihInake liye to lakSmI yaiveti / anarthakA hI kAraNa hotI hai| kiviziSTAm / lomazAmajAvyA- kina vizeSaNoMse yukta zrIko lAve ? lomaza arthAt bher3a-bakarI diyuktAmanyaizca pazubhiH saMyuktA Adi UnavAloMke sahita aura anya pazuoMse yukta zrIkolA / yahA~ Avaha' mAvahatyadhikArAdoGkAra evAbhi | kriyAkA adhikAra honeke kAraNa saMvadhyate / svAhA svAhAkAro [usake kartA] oMkArase hI sambandha hai / khAhA-yaha vAhAkAra homArtha homArthamantrAntajJApanArthaH / A- mantroMkA anta sUcita karaneke liye hai| [ 'A mAyantubrahmacAriNaH' isa yantu mAmiti vyavahitena saM- vAkyameM ] 'Ayantu mAm' isa prakAra 'A' kAvyavadhAnayukta 'yantu' zabdase bandhaH / brahmacAriNo vimAyantu sambandha hai / [isI prakAra mere prati] brahmacArIloga niSkapaTa hoM / ve pramApramAyantu damAyantu zamAyanvi ko dhAraNa kareM, indriya-nigraha kareM, tyAdi // 1-2 // manonigraha kareM ityAdi // 1-2 //
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 taittirIyopanipad [ vallI 1 yazo jane'sAni vAhA / zreyAn vasyaso'sAni khAhA / taM tvA bhaga pravizAni khAhA / sa mA bhaga praviza khAhA / tasmin sahasrazAkhe nibhagAhaM tvayi mRje svAhA / yathApaH pravatA yanti yathA mAsA aharjaram / evaM mAM brahmacAriNo dhAtarAyantu sarvataH svAhA / prativezo'si pra mA pAhi pra mA padyasva // 3 // ___maiM janatAmeM yazasvI hoU~-vAhA / maiM atyanta prazaMsanIya aura dhanavAn hoU~-khAhA / he bhagavan ! maiM usa brahmakozabhUta tujhameM praveza kara jAU~-khAhA / he bhagavan ! vaha tU mujhameM praveza kara-vAhA / he bhagavan ! usa sahasrazAkhAyukta [ arthAt anekoM bhedavAle ] tujhameM maiM apane pApAcaraNoMkA zodhana karatA hU~-khAhA / jisa prakAra jala nimna pradezakI ora jAtA hai tathA mahIne aharjara-saMvatsarameM antarhita ho jAte haiM, usI prakAra he dhAtaH ! brahmacArIloga saba orase mere pAsa AvesvAhA / tU [ zaraNAgatoMkA ] AzrayasthAna hai ataH mere prati bhAsamAna ho, tU mujhe prApta ho // 3 // yazo yazasvI jane janasamUhe- maiM janatAmeM yazasvI hoU~ tathA 'sAni bhavAni / zreyAnprazasyataro zreyAn-prazasyatara aura vasvasaH vasIyasaH arthAt vasumAnse bhI vasyaso vasIyasovasutarAdvasumatta- vasumAn yAnI atyanta dhanI puruSoM- ... rAdvAsAnItyanvayaH / kiM ca taM se bhI vizeSa dhanavAn hoU~ / tathA brahmaNaH kozabhUtaM tvA tvAMhe bhaga ... he bhaga-bhagavan-pUjanIya ! brahmake kozabhUta usa tujhameM maiM praveza karU~ bhagavanpUjAvanpravizAni pravizya | tAtparya yaha hai ki tujhameM praveza karake cAnanyastvadAtmaiva bhvaaniityrthH| tujhase ananya ho maiM terA hI rUpa
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu04] zAGkarabhASyArtha 27 sa tvamapi mA mAM bhaga bhagavan ho jAU~ tathA tU bhI, he bhagasAlAnA bhagavan ! mujhameM praveza kara / arthAt hama donoMkI ekatA hI ho jAya / he tasiMstvayi sahasrazAkhe bahu- bhagavan ! usa sahasrazAkha-anekoM *zAkhAbhede he bhagavan , nimaje zAkhAbhedavAle tujhameM maiM apane pApazodhayAmyahaM pApakRtyAm / karmokA zodhana karatA huuN| yathA loka ApaH avatA) lokameM jisa prakAra jala pravaNa vAn-nimnatAyukta dezakI ora jAte pravaNavatA nimnavatA dezena yanti / haiM aura mahIne jisa prakAra aharjarameM gacchanti / yathA ca mAsA | antahita hote haiN| aharjara saMvatsaraaharjaraM saMvatsaroharjaraH / ko kahate haiM, kyoMki vaha ahaHahobhiH parivartamAno lokAJjara- dinAka rUpa | lokoMko jIrNa karatA hai athavA yatItyahAni vAsiJjIryantyanta usameM ahaH-dina jIrNa yAnI bhvntiityhrjrH| taM ca yathA antarbhUta hote haiM isaliye vaha mAsA yantyevaM mAM brahmacAriNo aharjara hai / usa saMvatsarameM jisa mAtA prakAra mahIne jAte haiM usI prakAra he dhAtaH ! mere pAsa saba oraseyantvAgacchantu sarvataH sarva sampUrNa dizAoMse brahmacArIloga digbhyH| | aaveN| 5 prativeza-zramApanayanasthAna- 'prativeza' zramanivRtti ke sthAna mAsanagRhamityarthaH / evaM tvaM arthAt samIpavartI gRhako kahate haiM / prativeza iva prativezastvacchI- isa prakAra ta prativezake samAna prati veza yAnI apanA anuzIlana karanelinAM sarvapApaduHkhApanayanasthA- vAloMkA duHkhanivRttikA sthAna hai / namasi, atomA mAM prati prabhAhi ataH tU mere prati apaneko prakAzita prakAzayAtmAnaM prapadyasva ca / / kara aura mujhe prApta ho; arthAt
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 taittirIyopanipada [callI 1 mAM rasaviddhamiva lohaM tvanmayaM pAradasaMyukta loheke samAna ta, mujhe tvadAtmAnaM kurvityrthH| apanese abhinna kara le| zrIkAmo'sinvidyAprakaraNe- isa jJAnake prakaraNameM jo lakSmIviyopalabdhI abhidhIyamAnodhanA- kI kAmanA kahI jAtI hai vaha dhanake dhanasyopayogaH ha liye hai, dhana karmake liye hotA hai, tham / karma copaattduritkssyaay| aura karma prApta hue pApoMke kSayake liye hai| unake kSINa honepara hI tatkSaye hi vidyA prakAzate / tathA jJAnakA prakAza hotA hai; jaisA ki ca smRtiH "jJAnamutpadyate puMsAM yaha smRti bhI kahatI hai-"pApakSayAtpApasya karmaNaH / yathAdarza- karmokA kSaya ho jAnepara hI purupa ko jJAna hotA hai / jisa prakAra tale prakhye pazyantyAtmAna darpaNake svaccha ho jAnepara usameM mAtmani" (mahA0 zA0 204 mukha dekhA jA sakatA hai usI 8, garuDa0 1 / 237 / 6) prakAra zuddha antaHkaraNameM AtmAkA iti // 3 // sAkSAtkAra hotA hai" // 3 // iti zIkSAvallyAM caturtho'nuvAkaH // 4 //
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcama anuvAka vyAhRtirUpa kI upAsanA saMhitAvipayamupAsanamuktaM ta- | danu medhAkAmasya zrIkAmasya ! mantrA anukrAntAH / te ca pAramparyeNa vidyopayogArthA eva / anantaraM vyAhRtyAtmano brahmaNo 'ntarupAsanaM svArAjyaphalaM pra stUyate-- pahale saMhitAsambandhinI upAsanAkA varNana kiyA gayA / tatpazcAt medhAkI kAmanAvAle tathA zrIkAmI puruSoMke liye mantra batalAye i gaye / ve bhI paramparAse jJAnake upayogake liye hI haiM / usake pazcAt aba jisakA phala khArAjya hai usa vyAhRtirUpa brahma kI Antarika upAsanAkA Arambha kiyA jAtA hai bhUrbhuvaH suvariti vA etAstisro vyAhRtayaH / tAsAmu ha smaitAM caturthI mAhAcamasyaH pravedayate / maha iti / ta / sa AtmA / aGgAnyanyA devatAH / bhUriti vA ayaM lokaH / bhuva ityantarikSam / suvarityasau lokaH // 1 // maha ityAdityaH / Adityena vAva sarva lokA mahIyante / bhUriti vA agniH / bhuva iti vAyuH / suvarityAdityaH / maha iti candramAH / candramasA vAva sarvANi jyotISa mahIyante / bhUriti vA RcaH / bhuva iti sAmAni / suvariti yajuSi // 2 //
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 taittirIyopanipad [ballI 1 maha iti brahma / brahmaNA vAva sarve vedA mhiiynte| bhUriti vai prANaH / bhuva ityapAnaH / suvariti vyaanH| maha ityannam / annena vAva sarve prANA mahIyante / tA vA etAzcatasrazcaturdhA / catasrazcatasro vyAhatayaH / tA yo veda / sa veda brahma / sarve'smai devA balimAvahanti // 3 // ___'bhUH, bhuvaH aura suvaH' ye tIna vyAhRtiyA~ haiN| unameMse 'mahaH' isa cauthI vyAhRtiko mAhAcamasya ( mahAcamasakA putra) jAnatA hai / vaha mahaH hI brahma hai / vahI AtmA hai / anya devatA usake aGga (avayava) haiN| 'bhUH' yaha vyAhRti yaha loka hai, 'bhuvaH' antarikSaloka hai aura 'suvaH' yaha khargaloka hai // 1 // tathA 'mahaH' Aditya hai | Adityase. hI samasta loka vRddhiko prApta hote haiM / 'bhUH' yahI agni hai, 'bhuvaH', vAyu hai, 'suvaH' Aditya hai tathA 'mahaH' candramA hai| candramAse hI sampUrNa jyotiyA~ vRddhiko prApta hotI haiM / 'bhUH' yahI RThaka hai, 'bhuvaH' sAma hai, 'suvaH' yajuH hai // 2 // tathA 'mahaH' brahma hai| brahmase hI samasta veda vRddhiko prApta hote haiM / 'bhUH' yahI prANa hai, 'bhuvaH' apAna hai, 'suvaH' vyAna hai tathA 'mahaH' anna hai / annase hI samasta prANa vRddhiko prApta hote haiM / isa prakAra ye cAra vyAhRtiyA~ haiM / inameMse pratyeka cAra-cAra prakArakI hai / jo inheM jAnatA hai vaha brahmako jAnatA hai / sampUrNa devagaga use bali ( upahAra ) samarpaNa karate haiM // 3 // bhUrbhuvaH suvariti itItyuktopa- 'bhUrbhuvaH suvariti' isameM 'iti' zabda pUrvakathita [ vyAhRtiyoM ] ko pradarzanArthaH / etA- hI pradarzita karaneke liye hai| vyAhRticatuSTayam stisra iti ca prada- 'etAstisraH' ye zabda bhI pUrva.. rzitAnAM parAmarzArthaH / parAmRSTAH parAmarzake liye haiM / 'vai isa pradarzita [vyAhRtiyoM ] ke hI
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu05] zAGkarabhApyArtha 31 sAryante vA ityanena / tisra etAH avyayase parAmRSTa vyAhRtiyoMkA smaraNa karAyA jAtA hai / arthAt prasiddhA vyAhRtayaH sAyante [ ina zabdoMse ] ye tIna prasiddha tAvat / tAsAmiyaM caturthI / vyAhRtiyA~ smaraNa dilAyI jAtI haiN| unameM 'mahaH' yaha cauthI vyAhRtimaha iti / tAmetAM caturthI vyAhRti hai / usa isa cauthI vyAhRtiko mahAcamasakA putra mAhAmahAcamasasyApatyaM mAhAcamasyA camasya jAnatA hai / kintu 'u ha pravedayate / u ha sa ityeteSAM vRttA | sma' ye tona nipAta atIta ghaTanA kA anukathana karaneke liye honeke nukathanArthatvAdviditavAndadarza- kAraNa isakA artha 'jAnatA thA' 'dekhA thA' isa prakAra hogA / tyarthaH / mAhAcamasyagrahaNamArpA [ vyAhRtike draSTA ] RpikA anunusaraNArtham / RpisaraNamapyu smaraNa karaneke liye 'mAhAcamasya' yaha nAma liyA gayA hai / isa prakAra pAsanAjhamiti gamyata iho- yahA~ upadeza honeke kAraNa yaha jAnA jAtA hai ki RpikA anupadezAt / smaraNa bhI upAsanAkA eka aGga hai| - - vyATratiSu maesaH hatimaha iti thhaa| yeyaM mAhAcamasyena dRSTayA vyA-1 jisa 'mahaH' nAmaka vyAhRtiko mAhAcamasyane dekhA thA vaha brahma hai| brahma bhI mahAn hai aura vyAhRti bhI prAdhAnyam mahaddhi brahma mahazca | mahaH hai / aura vaha kyA hai ? vahI vyAhRtiH kiM punastat ? saatmaa| AtmA hai / 'vyApti' arthavAle 'Apa' dhAtuse 'AtmA' zabda AmoteAptikarmaNaH aatmaa| niSpanna hotA hai / kyoMki loka,
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ taittirIyopanipad [ vallI 1 * anya itarAca vyAhRtayo lokA devA deva, veda aura prANarUpa cedAH prANAJca maha ityanena | vyAhRtiyoM Aditya, candra, brahma evaM annatvarUpa vyAhatyAtmaka mahaH se 32 vyAhRtyAtmanAdityacandranAna- vyApta haiM, isaliye ve anya devatA bhRtena vyApyante yataH ato isake aMga - atrayatra haiM / yahA~ 'GgAnyavayacA anyA devatAH / TokAdikA upalakSaNa karAneke liye devatAgrahaNamupalakSaNArthaM lokA- | 'devatA' zabdakA grahaNa kiyA gayA hai / kyoMki deva aura Toka dInAm / maha ityetasya vyA- Adi sabhI 'mahA' isa vyAhatyAtmAke hRtyAtmano devalokAdayaH sarve- | avayavarUpa haiM, isIliye aisA 'vayavabhUtA yato'ta AhAdityA- kahA hai ki AdityAdika yogase lokAdi mahattAko prApta hote haiM / dibhirlokAdayo mahIyante iti / AtmAse hI aGga mahattAko prApta Atmano hAGgAni mahIyante, mahanaM huA karate haiM / 'mahana' zabdakA vRddhirupacayaH / mahIyante vardhanta artha vRddhi - upacaya hai / ataH 'mahIyante isakA 'vRddhiko prApta ityarthaH / hote haiM yaha artha hai | ayaM loko'gnirRgvedaH prANa prativyAhRti iti prathamA vyAhRti - catvAro medAH bhUriti / evamutta rocaraikaikA caturdhA bhavati / yaha loka, agni, gveda aura prANace pahalI vyAhati bhUH haiM; isI prakAra uttarottara pratyeka vyAhati cAracAra prakArakI hai * 'mahaH ' brahma maha iti brahma / brahmetyoGkAraH, | zabda ke prakaraNa meM anya kiso brahmahai; brahmakA artha oMkAra hai, kyoMki zabdAdhikAre'nyasyAsaMbhavAt / kA honA asambhava hai / zepa sabakA uktArthamanyat / artha pahale kahA jA cukA hai / * yathA antarikSaloka, vAyu, sAmaveda aura apAna ye dUsarI vyAhRti bhuvaH haiM; dyuloka, Aditya, yajurveda aura byAna -- ye tIsarI vyAhRti tuvaH hai, tathA Aditya, candramA, brahma aura anna---ye cauthI vyAhRti mahaH haiM /
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu0 1 tA vA etAzrasravaturdheti / tA vA etA bhUrbhuvaH suvarmada iti catasra ekaikazacaturdhA catuSpra kArAH / dhAzabdaH prakAravacanaH / | arthAt ve cAra-cAra hotI huI cAra prakArakI haiM / unakI jisa prakAra pahale kalpanA kI gayI hai usI prakAra upAsanA karanekA niyama karane ke liye unakA punaH upadeza kiyA gayA hai / una uparyukta vyAhRtiyoMko jo puruSa jAnatA hai vahI jAnatA hai / kise jAnatA hai ? brahmako / catasrazcatasraH satyazvaturdhA bhavantItyarthaH / tAsAM yathAkRtAnAM punarupadezastathaivopAsana niyamArthaH / tA yathoktavyAhRtIryo veda sa veda vijAnAti / kim ? brahma / nanu " ta sa AtmA" iti zAGkarabhASyArtha tadvizeSavivakSutvAda doSaH / satyaM vijJAtaM pacanapaSThAnu bAphayorekavAkyatA caturthavyAhRtyAtmA 33 zaMkA- "vaha brahma hai, vaha AtmA hai" isa vAkyadvArA [ mahaH rUpase ] jJAte brahmaNi na vaktavyamavijJAta- | brahmako jAna lenepara bhI use na jAnane ke samAna ' [ use jo jAnatA hai ] vaha brahmako jAnatA hai' aisA kahanA to ThIka nahIM hai / vatsa veda brahmeti / na; ve ye cAroM vyAhRtiyA~ cAra prakArakI haiM / arthAt ve ye bhUH, bhuvaH, sutraH aura mahaH cAra vyAhRtiyA~ pratyeka cAra-cAra prakArakI haiM / 'dhA' zabda 'prakAra' kA vAcaka hai / samAdhAna - aisI zaMkA nahIM karanI cAhiye; kyoMki usa [ brahmavipayaka jJAna ] ke viSayameM vizeSa kahanA abhISTa hone ke kAraNa isa prakAra kahane meM koI dopa nahIM hai / yaha ThIka hai ki itanA to jAna liyA brahmeti na tu tadvizeSo hRdayAnta- ki caturtha vyAhRtirUpa brahma hai; kintu hRdayake bhItara upalabdha honA tathA manorupalabhyatvaM manomayatvAdizca / mayatvAdirUpa usakI vizeSatAoMkA 5-6
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ taittirIyopaniSad [ vallI 1 'zAntisamRddhas' ityevamanto | to jJAna nahIM huA / [agale anuvAka vizeSaNavizeSyarUpo dharmapUgo na vijJAyata iti tadvivakSu hi meM] 'zAntisamRddham' isa vAkyataka kahA huA vizeSaNa - vizeSyarUpa dharmasamUha jJAta nahIM hai; use batalAnekI icchAse hI zAstrane brahmako na jAne hueke samAna mAnakara 'caha brahmako jAnatA hai' aisA kahA hai| isaliye isameM koI doSa nahIM hai / isakA abhiprAya yaha hai ki jo puruSa Age batalAye jAnevAle dharma samUhase viziSTa brahmako jAnatA hai vahI brahmako jAnatA hai / ataH Age kahe jAnevAle anuvAkase isakI ekavAkyatA hai kyoMki ina donoM anuvAkoM kI eka hI upAsanA hai / 34 zAstramavijJAtamiva brahma matvA sa veda motyAha / ato na doSaH / yo hi vakSyamANena dharmapUgena brahma - viziSTaM brahma veda sa veda tyabhiprAyaH / ato vakSyamANA - nuvAkenaikavAkyatAsyaH ubhayordha nuvAkayorekamupAsanam / liGgAca, bhUrityagnau prati tiSThatItyAdikaM liGgamupAsanai [ jJApaka ] liGga hone se bhI yahI bAta siddha hotI hai / [ chaTheM anuvAkameM ] 'bhUrityagnau pratitiSThati' ityAdi phalazruti ina donoM anuvAkoM meM katve / vidhAyakAbhAvAcca / na hi eka hI upAsanA honekA liGga hai / koI vidhAna karanevAlA zabda na 'veda' 'upAsitavyaH' iti vidhA jAtA hai| [ chaThe anuvAkameM ] 'veda' hone ke kAraNa bhI aisA hI samajhA 'upAsitavyaH' aisA koI [ upAsanAyakaH kazcicchando'sti / vyAhRtya - nahIM hai / vyAhRti- anuvAkameM kA ] vidhAna karanevAlA zabda jo 'una ( vyAhRtiyoM ) ko jo nuvAke 'tA yo veda' iti ca / jAnatA hai' aisA vAkya hai vaha
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu06] zAGkarabhASyArtha 35 vkssymaannaarthtvaanopaasnbhedkH| Age batalAyI jAnevAlI upAsanAke liye honeke kAraNa [pUrvokta vakSyamANArthatvaM ca tadvizeSaviva- upAsanAse ] usakA bheda karane vAlA nahIM hai / usI upAsanAko Age batalAnA kyoM iSTa hai yaha bAta kSutvAdityAdinoktam / sarve devA 'usakI vizeSatA batalAnekI icchA honeke kAraNa' Adi hetuoMse asA evaM vidupe'GgabhUtA Ava- pahale kaha hI cuke haiM / aisA jAnanevAle upAsakako usake aGgahantyAnayanti baliM svArAjya bhUta samasta devagaNa bali (upahAra) samarpaNa karate haiM arthAt khArAjyakI prAptau satyAmityarthaH // 1-3 // prApti ho jAnepara usake liye upahAra lAte haiM-yaha isakA tAtparya hai // 1-3 // iti zIkSAvallyAM paJcamo'nuvAkaH // 5 // paSTa abuvAka basake sAkSAt upalabdhisthAna hRdayAkAzakA varNana bhUrbhuvaHsuvAsvarUpA maha itye-1 bhUH, bhuvaH aura suvaH-ye anya ko - devatA 'mahaH' isa vyAhRtirUpa hiraNya garbhasaMjJaka brahmake aGga haiM-aisA gAnyanyA devatA ityuktam / yasya | | pahale kahA jA cukA hai / jisake tA aGgabhUtAstasyaitasya brahmaNaH ve aGgabhUta haiM usa isabrahmakI sAkSAt sAkSAdupalabdhyarthamupAsanArtha ca | upalabdhi aura upAsanAke liye hRdayAkAzaH sthAnamucyate zAla hRdayAkAMza sthAna batalAyA jAtA hai, jaise ki viSNuke liye zAlagrAma / grAma iva viSNA tAsAnha usameM upAsanA kiye jAnepara tabrahmopAsyamAnaM manomayatvAdi- hI vaha manomayatvAdidharmaviziSTa
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ taittirIyopaniSad [ vallI 1 dharmaviziSTaM sAkSAdupalabhyate / brahma hathelI para rakhe hue A~valeke pANAvivAmalakam / mArgazca samAna sAkSAt upalabdha hotA hai / isake sivA sarvAtmabhAvakI prAptike sarvAtmabhAvapratipattaye vaktavya liye mArga bhI batAnA hai, isaliye isa ityanuvAka Arabhyate anuvAkkA Arambha kiyA jAtA haisa ya eSo'ntarhRdaya AkAzaH / tasminnayaM puruSo manomayaH / amRto hiraNmayaH / antareNa tAluke / ya eSa stana ivAvalambate / sendrayoniH / yatrAsau kezAnto vivartate / vyapohya zIrSakapAle / bhUrityanau pratitiSThati / bhuva iti vAyau // 1 // 36 . suvarityAditye / maha iti brahmaNi / Apnoti svArAjyam / Apnoti manasaspatim / vAkpatizrakSuppatiH / zrotrapatirvijJAnapatiH / etattato bhavati / AkAzazarIraM brahma / satyAtma prANArAmaM manaAnandam / zAntisamRddhamamRtam / iti prAcInayogyopAsva // 2 // yaha jo hRdaya ke madhya meM sthita AkAza hai usameM hI yaha manomaya amRtasvarUpa hiraNmaya puruSa rahatA hai / tAluoMke bIcameM aura [ unake madhya ] yaha jo stanake samAna [ mAMsakhaNDa ] laTakA huA hai [ usameM hokara jo suSumna nADI ] jahA~ kezoMkA mUlabhAga vibhakta hokara rahatA hai usa mUrdhapradeza mastaka kapAloMko vidIrNa karake nikala gayI hai vaha indrayoni [arthAta paramAtmAkI prAptikA mArga ] hai / [ isa prakAra upAsanA karanevAlA puru prANaprayANake samaya mUrdhAkA bhedana kara ] 'bhU:' isa vyAhRtirUpa ai sthita hotA hai [ arthAt 'bhU:' isa vyAhRtikA cintana karanese agni rUpa hokara isa lokako vyApta karatA hai ] / isI prakAra 'bhutra:' ira
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu06] zAGkarabhASyArtha 37 vyAhRtikA dhyAna karanese vAyumeM // 1 // 'suvaH' isa vyAhRtikA cintana karanese AdityameM tathA 'mahaH' kI upAsanA karanese brahmameM sthita ho jAtA hai / isa prakAra vaha khArAjya prApta kara letA hai tathA manake pati (brahma) ko pA letA hai / tathA vANIkA pati, cakSukA pati, zrotrakA pati aura sAre vijJAnakA pati ho jAtA hai / yahI nahIM, isase bhI bar3A ho jAtA hai / vaha AkAzazarIra, satyasvarUpa, prANArAma, manaAnanda (jisake liye mana AnandasvarUpa hai), zAntisampanna aura amRtavarUpa brahma ho jAtA hai / he prAcInayogya ziSya ! ta isa prakAra [ usa brahmakI ] upAsanA kara // 2 // 'sa' iti vyutkramya 'ayaM saH' isa pahale padakA, pATha kramako chor3akara Ageke 'ayaM hRdayAkAzatatsya- purupaH ityanena saM puruSaH' isa padase sambandha hai / jo jIvayoH svarUpan vadhyate / ya epo- yaha antarhRdayameM-hRdayake bhItara [ AkAza hai ] / hRdaya arthAt 'ntarhadaye hRdayasyAntahRdayamiti zveta kamalake AkAravAlA mAMsapuNDarIkAkAro mAMsapiNDaH prA- | piNDa, jo prANakA Azraya, anekoM | nADiyoMke chidravAlA tathA Uparako NAyatano'nekanADIsupira Udhrva- nAla aura nIceko mukhavAlA hai, jo ki pazukA Alabhana (vadha) nAlo'dhomukho vizasthamAne pazau kiye jAnepara spaSTatayA upalabdha , prasiddha upalabhyate / tasyAntarya hotA hai| usake bhItara jo yaha kamaNDaluke antarvartI AkAzake epa AkAzaH prasiddha eva kara- samAna prasiddha AkAza hai usImeM .yaha puruSa rahatA hai| jo zarIrarUpa kAkAzavat , tasinso'yaM purussH| purameM zayana karaneke kAraNa athavA puri zayanAtpUrNA vA bhUrAdayo usane bhUH Adi sampUrNa lokoMko pUrita kiyA huA hai isaliye lokA yeneti purussH| manomayo 'puruSa' kahalAtA hai / vaha manomaya
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 taittirIyopaniSad [ calI mano vijJAnam manuterjJAna -jJAnAcI 'man' dhAtuse siddha honeke kAraNa 'mana' zabdakA artha 'vijJAna' karmaNaH, tanmayastatprAyastadupala- hai, tanmaya-taprAya arthAt vijJAna sytvaat| manute'neneti vA mano antaHkaraNaM tadabhimAnI tanmaya maya hai kyoMki usa (vijJAnasvarUpa ) se hI vaha upalabdha hotA hai; athavA jisake dvArA jIva manana karatA hai vaha antaHkaraNa hI 'nana' hai usakA abhis vA amRto'maraNadharmA nAnI, tanmaya athavA usale upalakSita hiraNmayo jyotirmayaH 1 honevAlA amRta - amaraNadharmA aura hiraNya-jyoti hai / tasyaicaMlakSaNasya hRdayAkAze hRdayAkAzameM sAkSAtkAra kiye sAkSAtkRtasya viduSa * hueusa aise lakSaNoMvAle tathA vidvAn 1 ! ke AtmabhUta indra (Izvara) ke aise rUpakI prAptike liye mArga batalAyA dRzasvarUpapratipattaye jAtA hai - hRdayadezase Upara kI ora mArgo'bhidhIyate / hRdayAdUrdhvaM pravR- jAnevAlI suSumnA nAmakI nADI yogattA suSumnA nAma nADI yoga- zAsane prasiddha hai / vaha 'antareNa zAstreSu ca prasiddhA / sA cAnta- tAluke arthAt donoM tAluoMke reNa madhye prasiddhe tAluke tAlu bIca meM hokara gayI hai| aura tAluoMke kayorgatA / yathaipa tAlukayormadhye ' vIcameM yaha jo stana ke samAna mAMsakhaNDa laTakA huA hai usake bhI stana ivAvalambate mAMsakhaNDastasa cAntareNetyetat / yatra ca bIcameM hokara gayI hai / tathA jahA~ yaha kezAntaH kezAnAmanto'vasAnaM ! kezAnta-kezoMke mUlabhAgakA nAma 'kezAnta' hai vaha jisa sthAnapara mUlaM kezAnto vivartate vibhAgena vibhakta hotA hai arthAt jo mUrdhavartate mRrdhapradeza ityarthaH, taM dezaM pradeza hai, usa sthAnameM pahu~cakara prApya tatra viniHsRtA vyapohA | jo nikala gayI hai, arthAt jo vibhajya vidArya zIrSakapAle | zIrSakapAloM-mastaka ke kapAloMko I " hRdayAkAzastra movopayyai AtmabhRtasyendrasye nArgaH *
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu06] zAharabhASyArtha zirakapAle vinirgatA yA sendra- pAra-vibhakta yAnI vidIrNa karatI huI yonirindrasa brahmaNo yonimArgaH bAhara nikala gayI hai vahI indrayoni indra arthAt nAmakI yoni-mArgayAnI kharUpapratipatidvAramityarthaH / brAmavarUpako prAptikA dvAra hai| taya vidvAnmanomayAtmadI isa prakAra usa suSumnA nADIdvArA jAnanevAlA arthAta manomaya AtmAPART mRnnA vinaSkramyA kA sAkSAtkAra karanevAlA parupa na sya lokasyAdhiSThA- gadhaMdvArase nikalakAra isa lokakA " tAbhariti vyAhati- adhiSThAtA jo mahAn bramakA aGgarUpo yo'gnimahatobrahmaNo'GgabhUta bhUta 'bhUH' aisA vyAhRtirUpa agni hai usa agnimeM sthita ho jAtA hai; stasinnanopratitiSThatyagnyAtmanema arthAt agnirUpa hokara isa loka: lokaM vyaamotiityrthH| tathA bhavako vyApta kara letA hai / isI prakAra cAha 'bhuvaH' isa dvitIya vyAhRtiiti dvitIyavyAhatyAtmani vaayo| rUpa vAyumeM sthita ho jAtA hai-isa prakAra 'pratitiSTati' isa kriyAkI pratitiSThatItyanuvartate / suvariti (anuvRtti kI jAtI hai / tathA [ aise tRtiiyvyaahtyaatmnyaaditye| maha hI ] 'suvaH' isa tRtIya vyAhRti rUpa AdityameM aura 'mahaH' isa ityaGgini caturthavyAhatyAtmani caturyavyAhRtirUpa aGgI brahmameM sthita brahmaNi pravitiSThati / hotA hai| tepvAtmabhAvena sthitvAmoti unameM AtmakharUpase sthita ho vaha mobhUtasya brahmabhRtaH svArAjyaM brahmabhUta huAkhArAjya-kharADbhAvako vidrupa aikAryam svarADbhAvaM svayameva prApta kara letA hai arthAt jisa prakAra brahma aGgabhUta devatAoMkA adhipati rAjAdhipatirbhavati / aGgabhUtAnAM hai usI prakAra svayaM unakA rAjAdevAnAM yathA brahma / devAzca adhipati ho jAtA hai| tathA usake -
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 taittirIyopanipad [ballI 1 sarve'smai valimAtrahantyaGgaztA agabhUta devagaNa jisa prakAra brahmako usI prakAra isa apane aGgIke liye yathA brahmaNe / Amoti ! upahAra lAte haiM / tathA vaha manaspatimanasaspatim / sarveSAM hi ko prApta ho jAtA hai / brasa sarvAtmaka manasAM patiH sarvAtmavAda- honeke kAraNa sampUrNa manoMkA pati | hai, vaha sAre hI manodvArA manana hmaNaH / sabairhi mnobhistnmnute|| karatA hai| isa prakAra upAsanAdvArA tadAnotyevaM vidvAn / kiM ca vA vidvAn use prApta kara letA hai / yahI nahIM, vaha vAkpati-sampUrNa vANiyoMspatiH srvaasaaNvaacaaNptirbhvti|| kA pati ho jAtA hai, tathA cakSutathaiva cakSuSpatizcakSupAM ptiH| pati-netroMkA khAmI, zrotrapatizrotrapatiH zrotrANAM patiH / / kAnoMkA svAmI aura vijJAnapati vijJAnoMkA khAmI ho jAtA hai| vijJAnapatirvijJAnAnAM ca ptiH| tAtparya yaha hai ki sarvAtmaka hone sarvAtmakatvAtsarvaprANinAM karaNe- kAraNa vaha samasta prANiyoMkI stdvaanbhvtiityrthH| indriyoMse indriyavAn hotA hai| kiMca tato'pyadhikatarametadbha- yahI nahIM, vaha to isase bhI bar3A vti| kiM tat 1 ucyte|aakaash- ho jAtA hai / so kyA? batalAte . . haiM-AkAzazarIra-AkAza jisakA zarIramAkAzaH zarIramasyAkAza " | zarIra hai athavA AkAzake samAna vadvA sUkSma zarIramasyetyAkAza | jisakA sUkSma zarIra hai vahIAkAzazarIram / kiM tat ? prakRtaM brahma / zarIra hai / vaha hai kauna ? prakRta satyAtma satyaM mUrtAmUrtamavitathaM brahma [arthAt vaha brahma jisakA yahA~ svarUpaM cAtmA svabhAvo'sya tadidaM . prakaraNa hai ] / satyAtma-jisakA mUrtAmUrtarUpa satya arthAt amidhyA satyAtma / prANArAmaM prANeSvA-hai rAtyAtma' kahate haiN| prANArAma
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu06] maaestaagh rAma AkrIDA yasya tatprANA- prANoMmeM jisakA ramaNa arthAt krIDA rAmam / prANAnAM vArAmo yasmi- hai athavA jisameM prANoM kA AramaNa hai use prANArAma kahate haiM / manastatprANArAmam / manaAnandam ; Anandan-jisakA mana AnandabhUta AnandabhUtaM sukhadeva yasa arthAt sukhakArI hI hai vaha manamanastanmanaAnandam / zAnti-: Ananda kahalAtA hai / zAntisamRddham " ! --zAnti upazamako kahate haiM, jo samRddhaM zAntirupazamaH, zAntizca zAnti bhI hai aura samRddha bhI vaha tatsamRddhaM ca zAntisamRddham / zAntisamRddha hai athavA zAntike zAntyA yA samRddhaM nadupalabhyata dvArA usa samRddha brahmakI upalabdhi | hotI hai, isaliye use zAntisamRddha iti zAntisamRTTam / amRtama- kahate haiM / amRta-amaraNadharmI / ye maraNadharmi / etacAdhikaraNa- adhikaraNameM Aye hue vizeSaNa usa vizepaNaM tatraiva manomaya ityAdI manomaya AdimeM hI jAnane caahiye| isa prakAra manomayatya Adi dharmose draSTavyamiti / evaM manomayatvA-viziSTa uparyukta brahmakI, he prAcInadidharmaviziSTaM yathoktaM brahma he yogya ! tU upAsanA kara-yaha prAcInayogya, upAssvetyAcArya AcAryakI ukti [ upAsanAke ] Adarake. liye hai| 'upAsanA' vacanoktirAdarArthA / uktastU- zabdakA artha to pahale batalAyA hI pAsanAzabdArthaH // 1-2 // jA cukA hai // 1-2 // iti zIkSAvallyAM paSTo'nuvAkaH // 6 //
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ svayama catuvAka pAkarUpase brasakI upAsanA yadetadvyAhatyAtmakaM brhmo-| yaha jo vyAtiya upAya brahma batalAyA gayA hai aba pRthivI pAsyamuktaM tasyaivedAnIM pRthivyA " Adi pAktarUpase uttIkI upaasnaadipaangktstrruupennopaasnmucyte| kA varNana kiyA jAtA hai-[ pRthivI paJcasaMkhyAyogAtpaGkticchanda: Adi pA~ca-pA~ca saMkhyAvAle padArtha haiM nayA paGkti chanda bhI pA~ca padoMvAlA saMpattiH / tataH pAGktatvaM hai,ataH] 'pA~ca' saMkhyAkA yoga honese sarvasya / pAktazca yajJaH / [una pRthivI Adise ] paGktichanda sampanna hotA hai| isIse una sabakA "paJcapadA paGktiH pAkto pAktatva hai| yajJa bhI pAGkta hai,jaisA yajJaH" iti zruteH / tena yatsarva ki "paGktichanda pA~ca padobAlA hai, yajJa pAkta hai" isa zrutile jJAta lokAdyAtmAntaM ca pAktaM pari hotA hai / ataH jo lokase lekara kalpayati yajJameva tatparikalpa- AtmAparyanta sabako pAGktarUpase kalpanA karatA hai vaha yajJakI hI yati / tena yajJena parikalpitena kalpanA karatA hai| usa kalpanA pAGktAtmakaM prajApatimabhi- | kiye hue yajJase vaha pAktasvarUpa prajApatiko prApta ho jAtA hai| saMpadyate / tatkathaM pAGktamidaM acchA to yaha saba kisa prakAra sarvamityata Aha- pAkta hai ? so aba batalAte haiM pRthivyantarikSaM dyaurdisho'vaantrdishH| agnirvAyurAdityazcandramA nakSatrANi / Apa oSadhayo vanaspataya
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 43 anu0 7 ] zAGkarabhASyArtha AkAza AtmA / ityadhibhUtam / athAdhyAtmam / prANo vyAno'pAna udAnaH samAnaH / cakSuH zrotraM mano vAk tvak / carma mA~sa strAvAsthi majjA / etadadhividhAya RSiravocat / pAGaGktaM vA ida sarvam | pAGatenaiva / pAGkta spRNotIti // 1 // pRthivI, antarikSa, dyuloka, dizAe~ aura avAntara dizAe~ [- yaha lokapAGkta ]; agni, vAyu, Aditya, candramA aura nakSatra [ - yaha devatApAGkta ] tathA Apa, oSadhi, vanaspati, AkAza aura AtmA - ye adhibhUtapAGkta haiM / atra adhyAtmapAGkta vatalAte haiM--prANa, vyAna, apAna, udAna aura samAna [ - yaha vAyupAkta ]; cakSu, zrotra, mana, vAk aura tvacA [ yaha indriyapAGkta ] tathA carma, mAMsa, snAyu, asthi aura majjA [-yaha dhAtupAta -- ye saba milAkara adhyAtmapAGkta haiM ] | isa prakAraM pAGktopAsanAkA vidhAnakara RSine kahA - 'yaha saba pAGkta hI hai; isa [ AdhyAtmika ] pAktase hI upAsaka [ bAhya ] pAGktako pUrNa } karatA hai // 1 // pRthivyantarikSaM dyaurdizo'vA pRthivI, antarikSa, loka, trividha ntaradiza iti lo - | dizAe~ aura avAntara dizAe~- ye bhUtapAGkam kapAGktam / agni- lokapAGkta haiM, agni, vAyu, Aditya, candramA aura nakSatra - devatApAGkta rvAyurAdityacandramA nakSatrANIti haiM; jala, oSadhi, vanaspati, AkAza devatApAGktam / Apa oSadhayo aura AtmA-ye bhUtapAGkta haiM / yahA~ vanaspataya AkAza Atmeti | 'AtmA' virATko kahA hai, kyoMki bhUtapAGktam / Atmeti virAD | yaha bhUtoMkA adhikaraNa hai| 'ityadhibhUtAdhikArAt / ityadhibhUtami | bhUtam' yaha vAkya adhiloka aura
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 taittirIyopanipad [callo ? tyadhilokAdhidevatapAktadvayopa- adhidevata-ina do pAtoMkA bhI lakSaNArtham / lokadevatApAGakta- upalakSaNa karAneke liye hai, kyoMki inameM loka aura devatAsambandhI do yozcAbhihitatvAt / pAtoMkA bhI varNana kiyA gayA hai / athAnantaramadhyAtmaM pAkta- atra Age tIna adhyAtmapAtoMvividhAdhyAna- trayamucyate-prANA- kA varNana kiyA jAtA hai-prANAdi pATan di vaayupaangktm| vAyupAta, va Adi indriyapAGgata aura carmAdi dhAtupAkta-basa ye cakSurAdIndriyapAGktamcamAdi itane hI adhyAtma aura bAhA pAkta dhAtupAtam / etAvaddhIdaM haiN| inakA isa prakAra vidhAna arthAt sarvamadhyAtmam, bAhyaM ca kalpanA karake RSi-veda athavA pAGktamevetyetadevamadhividhAya isa dRSTise sampanna kitI Rpine parikalpyapirveda etadarzanasaMpanno kahA / kyA kahA ? to batalAte vA kazcidapiravocaduktavAn / . . haiM-nizcaya hI yaha saba pAta hI . hai / AdhyAtmika pAtase hI, kimityAha-pAGktaM vA idaM sarva saMkhyAne samAnatA honeke kAraNa pAtenaivAdhyAtmikena saMkhyA- * upAsaka bAhapAtako balyAnsAmAnyAtpAtaM bAhyaM spRNoti pUrita karatA hai arthAt usake sAtha balayati paratiko ekalpase upalabdha karatA hai / isa palabhyata ityetat / evaM pAtajo puruSa jAnatA hai vaha prajApati prakAra 'yaha saba pAGkta hai aisA midaM sarvamiti yo ceda sa prajA- ' svarUpa hI ho jAtA hai-aisA isakA patyAtmaiva bhavatItyarthaH // 1 // tAtparya hai // 1 // iti zIkSAvallyAM saptamo'nuvAkaH // 7 //
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTama anavAka ojhAropAsanAkA vidhAna vyAhatyAtmano brahmaNa upA-' vyAhRtirUpa brahmakI upAsanAkA sanamuktam / anantaraM ca pAGkta . nirUpaNa kiyA gyaa| usake pazcAt , usIkI upAsanAkA pAGktarUpase svarUpeNa tasyaivopAsanamuktam / varNana kiyA / aba sampUrNa idAnIM sarvopAsanAGgabhUtasyoGkA upAsanAoMke aGgabhUta oMkArakI upAsanAkA vidhAna karanA cAhate rasyopAsanaM vidhitsyate / parApara- haiM / para evaM apara brahmadRSTi se brahmadRSTayA upAsyamAna oGkAraH upAsanA kiye jAnepara oMkAra kevala zabdamAtra honepara bhI para zabdamAtro'pi parAparabrahmaprApti- aura apara brahmakI prAptikA sAdhana sAdhanaM bhavati / sa hyAlambanaM hotA hai / vahI para aura apara brahmakA Alambana hai, jisa prakAra ki brahmaNaH parasyAparasya ca, prati- 'viSNukA Alambana pratimA hai| meva viSNoH / "etenaivAyatane-1 "isI Alambanase upAsaka [ para yA apara ] kisI eka brahmako prApta nakataramanvAta" (pra0 u05|| ho jAtA hai" isa zrutise yahI 2) iti shruteH| | bAta pramANita hotI hai| omiti brahma / omitIda sarvam / omityetadanukRti sma vA apyo zrAvayetyAzrAvayanti / omiti sAmAni gAyanti / ozomiti zastrANi zasanti / omityadhvaryuH pratigaraM pratigRNAti / omiti brahmA prasauti / omityagnihotramanujAnAti / omiti brAhmaNaH pravakSyannAha brahmopApnavAnIti / brahmaivopApnoti // 1 //
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ taittirIyopaniSad [ vallI 1 'OM' yaha zabda brahma hai, kyoMki 'OM' yaha sarvarUpa hai; 'OM' yaha anukRti ( anukaraNa ---- sammatisUcaka saMketa ) hai - aisA prasiddha hai / [ yAjJikaloga ] "o zrAvaya" aisA kahakara zravaNa karAte haiN| 'OM' aisA kahakara sAmagAna karate haiM / 'OM zom' aisA kahakara zastroM (gItirahita RcAoM) kA pATha karate haiM / adhvaryu pratigara ( pratyeka karma ) ke prati OM aisA uccAraNa karatA hai| 'OM' aisA kahakara brahmA anujJA detA hai; 'OM' aisA kahakara vaha agnihotrake liye AjJA detA hai / ' vedAdhyayana karanevAlA brAhmaNa 'OM' aisA uccAraNa karatA huA kahatA hai - 'maiM brahma ( veda athavA parabrahma ) ko prApta karU~' / isase vaha brahmako hI prApta kara letA hai // 1 // omiti / itizabdaH svarUpaoGkArasya paricchedArthaH, osArvAtmyam mityetacchabdarUpaM brahmeti manasA dhArayedupAsIta / yata omivIdaM sarvaM hi zabdarUpa - " moGkAreNa vyAptam / " tadyathA zakunA" ( chA0 u02 | 23 | 3 ) iti zrutyantarAt / abhidhAnatantraM hyabhidheyamityata idaM 46 sarvamoGkAra ityucyate / oGkArastutyarthamuttaro granthaH / 'omiti' isameM 'iti' zabda oMkArake svarUpakA pariccheda ( nirdeza) karane ke liye hai / arthAt I 'OM' yaha zabdarUpa brahma hai - aisA | isakA manase dhyAna - upAsanA kare; kyoMki 'OM' yahI saba kucha hai, kAraNa, samasta oMkArase vyApta hai, jaisA ki 'jisa prakAra zaMkuse patte vyApta rahate haiM' ityAdi eka dUsarI zrutise siddha hI adhIna hotA hai, isaliye yaha hotA hai / sampUrNa vAcya vAcakake saba oMkAra hI kahA jAtA hai / zabdarUpa prapaJca upAsyatvAttasya 1 AgekA grantha oMkArakI stutike liye hai, kyoMki vaha upAsanIya hai | 'OM' yaha anukRti yAnI anukaraNa hai / isIse kisIke oGkAramahimA omityetadanukRti - ranukaraNam / karomi yAsyAmi dvArA 'maiM karatA hU~, maiM jAtA hU~'
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAGkarabhASyArtha anu0 8 ] ceti nyaH / ata oGkAro'nukRtiH / ha sma vA iti prasiddhArthAva taar: / prasiddhamoGkArasyAnu kRtitvam / 47 kRtamuktamomityanukarotya- | isa prakAra kiye hue kathanako sunakara dUsarA puruSa [ usako svIkRta karate hue ] 'OM' aisA anukaraNa karatA hai / isaliye oMkAra anukRti hai / 'ha' 'sma' aura '' -- ye nipAta prasiddhike sUcaka haiM, kyoMki oMkArakA anukRtitva to prasiddha hI hai / api ca 'o zrAvaya' iti papUrvakamAzrAvayanti / tathomiti sAmAni gAyanti sAmagAH / isake sivA 'o zrAvaya' isa prakAra preraNApUrvaka yAjJikaloga pratizravaNa karAte haiM / tathA 'OM' aisA kahakara sAmagAna karanevAle sAmakA gAna karate haiM / zastra zaMsana karanevAle bhI 'OM zom' aisA kahakara zastroMkA pATha karate haiM / tathA adhvaryuloga pratigarake prati 'OM' aisA uccAraNa karate haiM / 'OM' aisA kahakara brahmA anujJA detA hai arthAt preraNApUrvaka 'brahmA prasautyanujAnAti traipapUrva - | AzravaNa karatA hai; aura 'OM' OM zomiti zastrANi zaMsanti zastra zaMsitAro'pi / tathomityadhvaryuH pratigaraM pratigRNAti / omiti kahakara vaha agnihotrake liye AjJA kamAzrAvayati / omityagni- detA hai / arthAt yajamAnake ya kahane para ki 'maiM- havana karatA hU~' vaha 'OM' aisA kahakara use anujJA detA hai / hotramanujAnAti / juhomItyukta omityevAnujJAM prayacchati /
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 taittirIyopanipad [ vallI 1 omityeva brAhmaNaH pravakSyan pravacana arthAt adhyayana karanevAlA pravacanaM kariSyannadhyeSyamANa omityevAha / omityeva pratipadyate'dhyetumityarthaH / brahma veda 1 mupAmavAnIti prApnuyAM grahIyAmItyupApnotyeva brahma brAhmaNa 'OM' aisA uccAraNa karatA hai; arthAt 'OM' aisA kahakara hIM vaha adhyayana karaneke liye pravRtta hotA hai / 'maiM brahma yAnI vedako prApta karU~ arthAt use grahaNa karU~' aisA kahakara vaha brahmako prApta kara hI letA hai / athavA [ yoM samajho ki ] 'maiM brahmaparamAtmAko prApta karU~' isa prakAra athavA brahma paramAtmA tamu AtmAko prApta karanekI icchAse vaha pAmavAnItyAtmAnaM pravakSyanprApa-'OM' aisA hI kahatA hai aura | yiSyannomityevAha / sa ca tenoGkAreNa brahma prApnotyeva / oGkArapUrva pravRttAnAM kriyANAM phalavattvaM usa OMkArake dvArA vaha brahmako prApta kara hI letA hai / isa prakAra kyoMki OMkArapUrvaka pravRtta honevAlI - kriyAe~ phalavatI hotI haiM isaliye 'OM kAra brahma hai' isa taraha usakI upAsanA kare - yaha isa vAkyakA artha hai // 1 // yasmAttasmAdoGkAraM brahmetyupAsI teti vAkyArthaH // 1 // +0+ iti zIkSAvallyA maTamo'nuvAkaH // 8 //
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ navama anuvAka attAdi zubhakarmokI avazyakartavyatAkA vidhAna vijJAnAdavAmoti svArAjya- vijJAnase hI khArAjya prApta kara letA hai-aisA [chaThe anuvAkameM] kahe mityuktatvAcTrotasArtAnAM karma- jAneke kAraNa zrauta aura smArtta karmo kI vyarthatA prApta hotI hai| vaha NAmAnarthakyaM prAptamityatastanmA prApta na ho, isaliye puruSArtha ke prati prApaditi karmaNAM puruSArtha prati kokA sAdhanastra pradarzita karaneke liye yahA~ unakA ullekha kiyA sAdhanatvapradarzanArthamihopanyAsaH- jAtA hai RtaM ca svAdhyAyapravacane ca / satyaM ca svAdhyAyapravacane ca / tapazca svAdhyAyapravacane ca / damazca svAdhyAyapravacane c| zamazca svAdhyAyapravacane ca / agnayazca svaadhyaayprvcnec| amihotraM ca svAdhyAyapravacane ca / atithayazca svAdhyAyapravacane ca / mAnuSaM ca svAdhyAyapravacane ca / prajA casvAdhyAyapravacane ca / prajanazca svAdhyAyapravacane c| prajAtizca svAdhyAyapravacane ca / satyamiti satyavacA raathiitrH| tapaititaponityaH pauruziSTiH svAdhyAyapravacane eveti nAko maudgalyaH / taddhi tapastaddhi tpH||1|| Rta (zAstrAdidvArA buddhimeM nizcaya kiyA huA artha ) tathA khAdhyAya (zAstrAdhyayana ) aura pravacana (adhyApana athavA vedapATharUpa brahmayajJa) [ye anuSThAna kiye jAne yogya haiM ] 1 satya ( satyabhApaNa) tathA khAdhyAya aura pravacana [ anuSThAna kiye jAne cAhiye ] | dama
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ taittirIyopaniSad [ vallI 1 ( indriyadamana ) tathA svAdhyAya aura pravacana [ inheM sadA karatA rahe ] 1 zama ( manonigraha ) tathA svAdhyAya aura pravacana [ye sarvadA kartavya haiM ] | agni ( agnyAdhAna ) tathA svAdhyAya aura pravacana [ inakA anuSTAna kare ] | agnihotra tathA svAdhyAya aura pravacana [ ye nitya kartavya haiM ] | atithi ( atithisatkAra ) tathA khAdhyAya aura pravacana [ inakA niyama- 1 se anuSTAna kare ] | mAnupakarma ( vivAhAdi laukikavyavahAra ) tathA svAdhyAya aura pravacana [ inheM karatA rahe ] | prajA ( prajA utpanna karanA ) tathA svAdhyAya aura pravacana [-ye sadA hI kartavya haiM ] / prajana (RtukAlameM bhAryAgamana) tathA [ isake sAtha ] svAdhyAya aura pravacana [ karatA rahe ] | prajAti ( pautrotpatti ) tathA svAdhyAya aura pravacana [ inakA niyatarUpase anuSThAna kare ] / satya hI [ anuSThAna karane yogya hai ] aisA rathItarakA putra satyavacA mAnatA hai / tapa hI [ nitya anuSThAna karane yogya hai ] aisA nitya taponiSTa pauruziSTikA mata hai / khAdhyAya aura pravacana hI [ karttavya haiM ] aisA mudgalake putra nAkakA mata hai | ataH ve ( svAdhyAya aura pravacana ) hI tapa haiM, ve hI tapa haiM // 1 // Rtamiti vyAkhyAtam / skhAdhyAyo'dhyayanam / prabacanamadhyApanaM brahmayajJo vA / etAnyatAdInyanuSTheyAnIti vAkyazeSaH / satyaM ca satyavacanaM yathAvyAkhyAtArthaM vA / tapaH kRcchrAdi / damo bAhyakaraNopazamaH / zamo'ntaHkaraNopazamaH / agnaya AdhA 'Rta' - isakI vyAkhyA pahale [ RtaM vadiSyAmi isa vAkyameM ] kI jA cukI hai| 'svAdhyAya' adhyayanako kahate haiM, tathA 'pravacana' adhyApana yA brahmayajJakA nAma hai / ye Rta Adi anuSThAna kiye jAne yogya - haiM - yaha vAkyazeSa hai / satya -satyavacana athavA jaisA pahale [ satyaM vadiSyAmi -- isa vAkyameM ] vyAkhyA kI gayI hai, vaha; tapa- kRcchrAdiH damavAhya indriyoMkA nigraha; zama-cittakI zAntiH [ ye saba karane yogya
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu09] zAGkarabhASyArtha tavyAH / agnihotraMca hotvym|| haiM ] / agniyoMkA AdhAna karanA atithayazca pUjyAH / mAnupamiti caahiye| agnihotra homa karane yogya hai| atithiyoMkA pUjana karanA lAkikA savyavahAra cacAhiye / mAnuSa yAnI laukika yathAprAptamanuSTeyam / prajA cotpA- vyavahAra; usakA bhI yathAprApta dyA / prajanazca prajananamRtau | anuSThAna karanA cAhiye / prajA bhAryAgamanamityarthaH / prajAti utpanna karanI cAhiye / prajana prajanana--RtukAlameM bhAryAgamana aura potrotpattiH putro nivezayitavya prajAti-pautrotpatti arthAt putrako ityetat / strIparigraha karAnA caahiye| sabarataiH karmabhiryuktasyApi ina saba karmoMse yukta puruSako, khAdhyAyapravacana- svAdhyAyapravacane bhI svAdhyAya aura pravacanakA yatnasahayogakAraNan yatnato'nayeDava- pUrvaka anuSThAna karanA cAhiye-isI liye ina sabake sAtha khAdhyAya aura marthaM sarveNa saha svAdhyAyapravacana- pravacanako grahaNa kiyA gayA hai / grahaNam / svAdhyAyAdhInaM hyartha- | khAdhyAyake adhIna hI arthajJAna hai aan aura arthajJAnake adhIna hI paramazreya hai, tathA pravacana usakI avismRti zreyaH pravacanaM ca tadavismaraNArtha aura dharmakI vRddhike liye hai; isaliye dharmapravRddhayarthaM ca / ataH svAdhyA- khAdhyAya aura pravacanameM Adara yapravacanayorAdaraH kaaryH| (zraddhA ) rakhanA cAhiye / satyamiti satyamevAnuSThAtavya- satya arthAt satya hI anuSThAna satyAdiprAdhAnye miti satyameva kiye jAne yogya hai--aisA satyavacA munInAM matamedAH vaco yasya so'yaM, -satya hI jisakA vacana ho vaha / athavA jisakA nAma hI satyavacA hai satyavacA nAma vA tasya / rAthI- vaha rAthItara arthAt rathItarake vaMzameM taro rathItarasya gotro rAthItarA- utpanna huA rAthItara AcArya mAnatA cAryoM mnyte| tapa iti tapa eva hai / tapa yAnI tapa hI kartavya hai
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ taittirIyopanipad . [ vallI 1 kartavyamiti taponityastapasi aisA taponitya-nitya taponiSTha nityastapaHparastaponitya iti vA athavA taponitya nAmavAlA pauruziSTi nAma pauruziSTiH puruziSTasyA -puruziSTakA putra pauruziSTi AcArya mAnatA hai / khAdhyAya aura pravacana patyaM pauruziSTirAcAryo manyate / ' hI anuSThAna kiye jAne yogya haiMsvAdhyAyapravacane evAnucheye iti aisA nAka nAmabAlA mudgalakA nAko nAmato mugalasyApatyaM putra maudgalya AcArya mAnatA hai / maudgalya AcAryoM manyate / taddhi vahI tapa hai, vahI tapa hai / tapastaddhi tapaH / hi yasmAtsvA isakA tAtparya yaha hai kyoMki dhyAyapravacane eva tapastasAtte svAdhyAya aura pravacana hI tapa haiM, isaliye ve hI anuSThAna kiye jAne evAnuSThaye iti / uktAnAmapi yogya haiN| pahale kahe hue bhI satya, satyatapaHkhAdhyAyapravacanAnAM pu- tapa, svAdhyAya aura pravacanoMkA , namrahaNamAdarArtham // 1 // punargrahaNa unake Adarake liye hai||1|| iti zIkSAvallyAM navamo'nuvAkaH // 9 //
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazama anukAka vizajhukA vedAnuvacana ahaM vRkSasya reriveti sAdhyA- 'ahaM vRkSasya rerivA' Adi mantrAmnAya khAdhyAya (japa) ke yArtho mantrAnAyaH / svAdhyAyazca liye hai| tathA svAdhyAya vidyA vidyotpattaye / prakaraNAta / (jJAna ) kI utpatti ke liye batalAyA gayA hai| yaha prakaraNase jJAta hotA vidyArtha hIdaM prakaraNam / na hai, kyoMki yaha prakaraNa vidyAke liye hI hai; isake sivA usakA cAnyArthatvamavagamyate / svAdhyA- koI aura prayojana nahIM jAna par3atA, yena ca vizuddhasatvasya vidyotpa kyoMki khAdhyAyake dvArA jisakA citta zuddha ho gayA hai usIko ttiravakalpyate / | vidyAkI utpatti honA sambhava hai| ahaM vRkSasya rerivA / kIrtiH pRSThaM gireriva / Urdhvapavitro vAjinIva svamRtamasmi / draviNasavarcasam / sumedhA amRtokSitaH / iti trizaGkorvedAnuvacanam // 1 // __ maiM [ antaryAmIrUpase ucchedarUpa saMsAra-] vRkSakA preraka huuN| merI korti parvatazikharake samAna ucca hai| Urdhvapavitra (paramAtmArUpa kAraNavAlA) hU~ / annavAn sUryameM jisa prakAra amRta hai usI prakAra maiM bhI zuddha amRtamaya huuN| maiM prakAzamAna [ AtmatattvarUpa ] dhana, sumedhA (sundara meghAvAlA ) aura amaraNadharmA tathA akSita ( avyaya ) hU~, athavA amRtase sikta ( bhIgA huA ) hU~-yaha trizaGku RpikA vedAnuvacana hai // 1 //
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 taittirIyopanipad [vallI 1 pavitraM parama Urca yAnavina hU~ / arthAta ahaM vRkSasyocchedAtmakasya maiM antaryAmIrUpase vRkSa arthAt saMsAravRkSasya rericA prerayitA- ucchedAtmaka saMsArarUpa vRkSakA preraka antaryAmyAtmanA / kItiH khyA- huuN| merI kIrti-prasiddhi parvatake tigireH pRSThamiyocchritA mama / pRSThabhAgake samAna U~cI hai / maiM Urca pavitra hU~-pavitra-pAvana arthAt Urdhapavitra UcaM kAraNaM pavitraM jJAnase prakAzita hone yogya pavitra pAvanaM jJAnaprakAzyaM pavitraM paramaM parabrahma jisa mujha sarvAtmAkA brahma yasya sarvAtmano mama so Urdhva yAnI kAraNa hai vaha - maiM Urdhvapavitra hU~ / 'vAjini 'hamUrdhvapavitraH vAjinIva vAja- iya-bAjavAnake samAna cAja arthAt vatIva / vAjamannaM tadvati savita- anna usase yukta sUryake samAna, rItyarthaH / yathA savitaryamRtamA- jisa prakAra saikar3oM zrutismRtiyoMtmatattvaM vizuddhaM prasiddhaM zruti ke anusAra sUryameM vizuddha amRta yAnI Atmatattva prasiddha hai smRtizatebhya evaM svamRtaM zobhanaM na usI prakAra maiM bhI su amRta arthAt vizuddhamAtmatattvamasi bhavAmi / zobhana-vizuddha Atmatatva huuN| draviNaM dhanaM savarcasaM dIpti- vahI maiM Atmatattva savarcasa dIptizAlI draviNa yAnI dhana hU~ isa mattadevAtmatattvamasItyanuvartate / prakAra yahA~ 'asmi (hU~) kriyAbrahmajJAnaM vAtmatattvaprakAza kI anuvRtti kI jAtI hai / athayA AtmatattvakA prakAzaka honese tejakhI katvAtsavarcasam / draviNamiva | brahmajJAna brahmajJAna, jo mokSasukhakA hetu hone ke kAraNa dhanake samAna dhana hai, draviNaM mokSasukhahetutvAta | [ mujhe prApta ho gayA hai| isa pakSameM [ 'asmi' kriyAkI anuvRtti asinpakSe prAptaM mayetyadhyAhAraH na karake ] 'mayA prAptam' ( vaha kartavyaH / mujhe prApta ho gayA hai) isakA adhyAhAra karanA cAhiye /
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu010] zAGkarabhASyArtha 55 - sumedhAH zobhanA medhA sarva- sumedhA-jisa merI medhA zobhana arthAt sarvajJatvalakSaNavAlI hai vaha jJalakSaNA yasya mama so'haM / maiM sumedhA hU~ / saMsArakI sthiti, sumedhAH / saMsArasthityutpattyupa- utpatti aura saMhAra-isakA kauzala saMhArakauzalayogAtsumedhastvam / hone ke kAraNa merA sumedhastva hai| / isIse maiM amRta-amaraNadharmA aura ata evAmRto'maraNadharmAkSito- akSita-akSINa yAnI avyaya athavA 'kSINo'vyayaH, akSatobA amRtena, akSaya hU~ / athavA, [tRtIyAtatpurupa samAsa mAnanepara ] amRtena ukSitaH bokSitaH siktH| "amRtokSito amRtase sikta huuN| "maiM amRtase 'ham" ityAdi brAhmaNam / ukSita hU~" aisA brAhmaNavAkya bhI hai| ityevaM trizakoparbrahmabhRtasya isa prakAra yaha brahmabhUta brahmavettA } brahmavido vedAnuvacanam / vedoreTa vedana arthAt AtmaikatvavijJAna | trizaMku RpikA vedAnuvacana hai| vedanamAtmaikatvavijJAnaM tasya ko kahate haiM usakI prAptike anu pIchekA vacana 'vedAnuvacana' prAptimanu vacanaM cedAnuvacanam kahalAtA hai / tAtparya yaha hai ki AtmanaH kRtakRtyatAkhyApanArtha apanI kRtakRtyatA prakaTa karaneke vAmadevavatrizaGkhanANa darzanena | liye vAmadevake samAna * trizaGka RdviArA ArpadRSTise dekhA huA dRSTo mantrAnAya AtmavidyA yaha mantrAmnAya AtmavidyAkA prakAza prakAzaka ityrthH| karanevAlA hai| asya ca japo vidyotpattya- isakA japa vidyAkI utpattike. rtho'vagamyate / RtaM cetyAdi- liye mAnA jAtA hai| isa 'RtaM * dekhiye aitareyopanipaTa 2 / 1 / 5
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 taittirIyopaniSad [vallI 1 karmopanyAsAdanantaraM ca vedAnu-ca' ityAdi anuvAkameM dharmakA vacanapAThAdetadavagamyata evaM upanyAsa ( ullekha) karaneke anantara vedAnuvacanakA pATha karanese zrautasmAteSu nityeSu karmasu / yaha jAnA jAtA hai ki isa prakAra yuktasya niSkAmasya paraM brahma zrauta aura smArta nityakoMmeM lage 'hue parabrahmake nipkAma jijJAsuke prati nAvAdapArASANi dazanAnimA AtmA Adise sambandhita ArpadarzanoMdurbhavantyAtmAdiviSayANIti / / kA prAdurbhAva huA karatA hai // 1 // iti zIkSAvallyAM dazamo'nuvAkaH // 10 // ekAdaza anuvAka vedAdhyayanake anantara ziSyako AcAryakA upadeza vedamanUcyetyevamAdikartavya- / brahmAtmaikyavijJAnase pUrva zrauta prAgnaviMzAnAt topadezArambhaH prA- aura smArtakarmokA niyamase anuSThAna karmavidhiH brahmavijJAnAniya karanA cAhiye-isIliye 'vedama / nUcya' ityAdi zrutise unakI mena kartavyAni zrautasAta- kartavyatAke upadezakA Arambha kiyA krmaanniityevmrthH| anuzAsanazruteH jAtA hai, kyoMki [ 'anuzAsti' puruSasaMskArArthatvAt / saMskRtasya | | aisI] jo anuzAsana-zruti hai vaha puruSake saMskArake liye hai, kyoMki jo hi vizuddhasattvasyAtmajJAnamaJja- purupa saMskArayukta aura vizuddhacitta saivotpadyate / "tapasA kalmapaM hotA hai use anAyAsa hI AtmajJAna hanti vidyayAmRtamaznute" (manu0 prApta ho jAtA hai / isa sambandhameM 12 / 104) iti smRtiH| bAnase amaratva lAbha karatA hai" aisI "tapase pApakA nAza karatA hai aura vakSyati ca-"tapasA brahma viji- smRti hai| Age aisA kaheMge bhI ki
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu0 11 ] zAGkarabhASyArtha jJAsava" ( tai0 u03|2|5 ) " tapase brahmako jAnanekI icchA kara" ataH jJAnakI utpatti ke liye karma karane cAhiye / 'anuzAsti' isameM 'anuzAsana' - aisA zabda honeke kAraNa usa anuzAsanakA atikramaNa karanepara dopakI utpatti hogI / iti / ato vidyotpattyarthamanuSTheyAni karmANi / anuzAstItyanu zAsanazabdAdanuzAsanAtikrame hi dopotpattiH / 57 prAgupanyAsAcca karmaNAm / kevalatrahmavidyArambhAca pUrva karmANyupanyastAni / uditAyAM ca brahmavidyAyAm " abhayaM pratiSThAM vindate" (tai0 u0 2 / 7 / 1) " na vibheti kutazcana " ( tai0 u0 21911) " kimahaM sAdhu nAkaracam" ( tai0 u0 2 / 9 / 1 ) ityevamAdinA karmanaiSkiJcanyaM darzayiSyatiH ityato'vagamyate pUrvopacitaduritakSayadvAreNa vidyotpatyarthAni karmANIti / karmo kA upanyAsa pahale kiyA jAneke kAraNa bhI [ yaha nizcaya hotA hai ki ye karma vidyAkI utpattike liye haiM ] / kamakA upanyAsa | kevala brahmavidyAkA nirUpaNa Arambha karanese pUrva hI kiyA gayA hai / brahmavidyAkA udaya honepara to "abhaya pratiSThAko prApta kara letA hai" "kisI se bhI bhaya nahIM mAnatA" "maiMne kauna-sA zubhakarma nahIM kiyA" ityAdi vAkyoMdvArA karmokI niSkiJcanatA hI dikhalAyeMge / isase vidita hotA hai ki karma pUrvasacita pApoMke kSayake dvArA jJAnakI prAptike hI liye haiM / "avidyA ( karma ) se mRtyu ( adharma ) ko mantravarNAca - " avidyayA mRtyuM | pAra karake vidyA ( upAsanA ) se amaratva lAbha karatA hai" isa mantra - tIrtvA vidyayAmRtamaznute" varNase bhI yahI bAta pramANita hotI ( I0 u0 11 ) iti / RtA - | hai | ataH pahale ( navama anuvAkameM)
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ taittirIyopaniSad [ vallI 1 dInAM pUrvatropadeza Anarthakya- | jo RtAdikA upadeza kiyA hai vaha unake AnarthakyakI nivRttike liye parihArArthaH / iha tu jJAnotpatya hai tathA yahA~ jJAnakI utpattike hetu honese unakI kartavyatAkA rthatvAtkartavyatAniyamArthaH / | niyama karane ke liye hai / vedamanUcyAcAryo'ntevAsinamanuzAsti / satyaM vad / dharmaM cara | svAdhyAyAnmA pramadaH / AcAryAya priyaM dhanamAhRtya prajAtantuM mA vyavacchetsIH / satyAnna pramaditavyam / dharmAnna pramaditavyam / kuzalAnna pramaditavyam / bhUtyai na pramaditavyam / svAdhyAyapravacanAbhyAM na pramaditavyam // 1 // devapitRkAryAbhyAM na pramaditavyam / mAtRdevo bhava / pitRdevo bhava / AcAryadevo bhava / atithidevo bhava / , yAnyanavadyAni karmANi / tAni sevitavyAni / no itarANi / yAnyasmAka sucaritAni / tAni tvayopAsyAni // 2 // 58 . " no itarANi / ye ke cAsmacchreyA so brAhmaNAH / teSAM tvayAsanena prazvasitavyam / zraddhayA deyam / azraddhayA'deyam / zriyA deyam / hiyA deyam / bhiyA deyam | saMvidA deyam / atha yadi te karmavicikitsA vA vRttavicikitsA vA syAt // 3 // ye tatra brAhmaNAH saMmarzinaH / yuktA AyuktAH / alUkSA dharmakAmAH syuH / yathA syuH / yathA te tatra varteran / tathA tatra vartethAH / athAbhyAkhyAteSu / ye tatra brAhmaNAH
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu0 11 ] zAGkarabhASyArtha saMmarzinaH / yuktA AyuktAH / alUkSA dharmakAmAH syuH| yathA te teSu varteran / tathA teSu vartethAH / eSa AdezaH / eSa upadezaH eSA vedopaniSat / etadanuzAsanam / evamupAsitavyam / evamu caitadupAsyam // 4 // ___vedAdhyayana karAneke anantara AcArya ziSyako upadeza detA haisatya bola / dharmakA AcaraNa kara / khAdhyAyase pramAda na kara / AcAryake liye abhISTa dhana lAkara [ usakI AjJAse strIparigraha kara aura ] santAnaparamparAkA chedana na kara / satyase pramAda nahIM karanA cAhiye / dharmase pramAda nahIM karanA cAhiye / kuzala (AtmarakSAmeM upayogI) karmase pramAda nahIM karanA cAhiye / aizvarya denevAle mAGgalika karmose pramAda nahIM karanA cAhiye / khAdhyAya aura pravacanase pramAda nahIM karanA cAhiye // 1 // devakArya aura pitRkAryoMse pramAda nahIM karanA cAhiye / tU mAtRdeva ( mAtA hI jisakA deva hai aisA ) ho, pitRdeva ho, AcAryadeva ho aura atithideva ho / jo anindya karma haiM unhIMkA sevana karanA cAhiye-dUsaroMkA nahIM / hamAre ( hama gurujanoMke ) jo zubha AcaraNa haiM tujhe unhIMkI upAsanA karanI cAhiye // 2 // dUsare prakArake karmokI nahIM / jo koI [AcAryAdi dharmose yukta honeke kAraNa] hamArI apekSA bhI zreSTa brAhmaNa haiM unakA AsanAdike dvArA tujhe AzvAsana (zramApaharaNa) karanA caahiye| zraddhApUrvaka denA cAhiye / azraddhApUrvaka nahIM denA caahiye| apane aizvaryake anusAra denA cAhiye / lajnApUrvaka denA cAhiye / bhaya mAnate hue denA cAhiye / saMvit-maitrI Adi kAryake nimittase denA cAhiye / yadi tujhe karma yA AcArake vipayameM koI sandeha upasthita ho // 3 // to vahA~ jo vicArazIla, karmameM niyukta, Ayukta ( svecchAse karmaparAyaNa), arUkSa ( saralamati ) evaM dharmAbhilApI brAhmaNa hoM, usa prasaGgameM ve jaisA vyavahAra kareM vaisA hI tU bhI kara / isI prakAra jinapara saMzayayukta doSa Aropita kiye gaye hoM unake viSayameM, vahA~ jo vicArazIla, karmameM
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ taittirIyopaniSad [vallI 1 niyukta athavA Ayukta ( dUsaroMse prerita na hokara khataH karmameM parAyaNa ), saralahRdaya aura dharmAbhilASI brAhmaNa hoM, ve jaisA vyavahAra kareM tU bhI vaisA hI kara / yaha Adeza-vidhi hai, yaha upadeza hai, yaha vedakA rahasya hai aura [ IzvarakI ] AjJA hai / isI prakAra tujhe upAsanA karanI cAhiye--aisA hI AcaraNa karanA cAhiye // 4 // vedamanUcyAdhyApyAcAryo'nte- vedakA adhyayana karAneke .. anantara AcArya antevAsI-zipyabhadhItavedasya vAsinaM ziSyamanu 7 ko upadeza karatA hai; arthAt granthakattavyanirUpaNan zAsti granthagrahaNA- grahaNake pazcAt anuzAsana karatA : hai-usakA artha grahaNa karAtA hai / danu pazcAcchAsti tadartha grAhayatI / isase jJAta hotA hai ki vedAdhyayana tyarthaH / ato'vagamyate'dhItavedasya kara cukanepara bhI brahmacArIko binA dharmajijJAsA kiye gurukulase samAMdhamejijJAsAmakRtvA gurukulAnna vartana ( apane gharakI aura pratyA-- samAvartitavyamiti / "buddhvA ..gamana ) nahIM karanA cAhiye / | "karmokA yathAvat jJAna prApta karake karmANi cArabheta" iti smRteshc| unake anuSThAnakA Arambha kare" isa smRtise bhI yahI siddha hotA hai| kathamanuzAstItyAha- kisa prakAra upadeza karatA hai ? so batalAte haiMsatyaM vada yathApramANAvagataM satya bola arthAt jo kahane yogya bAta pramANase jaisI jAnI / vaktavyaM tadvada / tadvaddharma cara / gayI ho use usI prakAra kaha / isI prakAra dharmakA AcaraNa kara / dharma ityanuSTheyAnAM sAmAnyavacanaM 'dharma' yaha anuSThAna karaneyogya karmokA sAmAnyarUpase vAcaka hai, . satyAdivizepanirdezAta / svA- kyoMki satyAdi vizeSa dharmokA to nirdeza kara hI diyA hai / svAdhyAya
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAGkarabhASyArtha anu0 11 ] dhyAyAdadhyayanAnmA pramadaH pramAdaM mA kArSIH / AcAryAyAcAryArthaM 61 tyetadekamevAcakSyat / satyAnna pramaditavyaM pramAdo arthAt adhyayana se pramAda na kara | AcArya ke liye priya-unakA abhISTa dhana lAkara aura vidyAdAnase uRNa / priyamiSTaM dhanamAhRtyAnIya dattvA | honeke liye unheM dekara AcAryake AjJA denepara apane anurUpa strIse vidyAniSkrayArtham, AcAryeNa | vivAha karake prajAtantu-santaticAnujJAto'nurUpAndArAnAhRtya kramakA chedana na kara / arthAt prajAsantatikA viccheda nahIM karanA prajAtantuM prajAsantAnaM mA vyava- cAhiye / tAtparya yaha hai ki yadi cchetsIH / prajAsantatervicchittirna putra utpanna na ho to bhI putrakAmyA kartavyA / anutpadyamAne'pi putre ! utpatti ke liye yatna karanA hI ( putreSTi ) Adi karmodvArA usakI } putrakAmyAdikarmaNA tadutpattau cAhiye / [ navama anuvAkameM ] prajA, yataH kartavya ityabhiprAyaH / | nirdeza kiyA gayA hai; usakI prajana aura prajAti- tInoMhIkA prajAprajanaprajAtitra yanirdeza- sAmarthya se yahI bAta siddha hotI hai; 1 anyathA vahA~ kevala 'prajana' isa sAmarthyAt / anyathA prajanathe | eka hI sAdhanakA nirdeza kiyA jAtA / satyase pramAda nahIM karanA cAhiye / satya se pramAdakA abhiprAya na kartavyaH / satyAca pramadanama | hai asatyakA prasaMga, yaha pramAda zabda nRtaprasaGgaH, pramAdazandasAmarthyAt / ke sAmarthya se vodhita hotA hai| tAtparya yaha hai ki kabhI bhUlakara bhI asatya - bhApaNa nahIM karanA cAhiye; yadi aisA tAtparya na hotA to, yahA~ kevala asatyabhApaNakA niSedha ho pratipedha eva syAt / dharmAnna | kiyA jAtA / dharmase pramAda nahIM vismRtyApyanRtaM na vaktavyamityarthaH / anyathAsatyavadana
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ taittirIyopaniSad [ vallI 1 yavipayatvAdananuSThAnaM pramAdaH sa na kartavyaH / anuSThAtavya eva / dharma iti yAvat / evaM kuzalA- | - dAtmarakSArthAtkarmaNo na pramadi 1 pramaditavyam / dharmazabdasyAnuSThe- | karanA cAhiye / 'dharma' zabda anuSTheya karmavizeSakA vAcaka honese usakA anuSTAna na karanA hI pramAda hai; dharmakA anuSThAna karanA hI caahiye| // so nahIM karanA cAhiye / arthAt isI prakAra kuzala - AtmarakSA meM upayogI karmoMse pramAda na kare / 'bhUti' vaibhavako kahate haiM, usa vaibhava ke liye honevAle maMgalayukta karmose pramAda na kare / khAdhyAya aura pravacanase pramAda na kare svAdhyAya adhyayana hai| aura pravacana adhyApana, una donoMse pramAda na kare arthAt unakA niyamase AcaraNa karatA rahe // 1 // isI prakAra devakArya aura pitRkAryoM se bhI tavyam / bhUtitriMbhUtistasyai bhRtyai bhUtyarthAnmaGgalayuktAtkarmaNo na pramaditavyam / svAdhyAyapravaca 1 nAbhyAM na pramaditavyam / svAdhyAyosdhyayanaM pravacanamadhyApanaM tAbhyAM na pramaditavyam / te hi niyamena kartavye ityarthaH // 1 // devapitRkAryAbhyAM tathA na - pramaditavyam / daivapitrye / pramAda na kare, arthAt devatA aura pitRsambandhI karma avazya karane karmaNI kartavye | ' cAhiye / mAtRdevo mAtA devo yasya sa mAtRdeva - mAtA hai deva jisakA tvaM mAtRdevo bhava syAH / evaM | vaha tU mAtRdeva ho / isI prakAra pitRdeva AcAryadevo bhava / pitRdeva ho, AcAryadeva ho, atithidevatAvadupAsyA eta ityarthaH / cAhiye ] / tAtparya yaha hai ki ye deva ho ] [ inakA artha samajhanA yAnyapi cAnyAnyanavadyAnyani - | saba devatAke samAna upAsanA nditAni ziSTAcAra lakSaNAni karaneyogya haiM / isake sivA aura karmANi tAni sevitavyAni | bhI jo anavadya - anindya yAnI ziSTAcArarUpa karma haiM tere liye ve hI kartavyAni tvayA / no na karta - | sevanIya yAnI karttavya haiM / anya
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu0 11 ] vyAnItarANi sAvadhAni ziSTa- nindAyukta karma-bhale hI ve ziSTa kRtAnyapi / yAnyasAkamAcA puruSoMke kiye hue hoM-tujhe nahIM : karane cAhiye / hama AcAryalogoMke ryANAM sucaritAni zobhanacari-bhI jo sucarita-zubha carita arthAt zAkhase aviruddha karma haiM unhIMkI tAnyAmnAyAdyaviruddhAni tAnyeva . " tujhe upAsanA karanI cAhiye adRSTa tvayopAsyAnyadRSTArthAnyanuSTheyA- phalake liye unhIMkA anuSThAna karanA ni, niyamena kartavyAnIti yA cAhiye arthAt tere liye ve hI " : niyamase kartavya haiM // 2 ||-duusre vat // 2 // no itarANi viparI- nahIM, arthAt unase viparIta karma tAnyAcAryakRtAnyapi / AcAryake kiye hue bhI kartavya nahIM haiN| ) ye ke ca vizepitA AcArya- jo koI bhI AcAryatva Adi dharmoke vAdidharmarasadasmattaH zreyAMsaH kAraNa viziSTa haiM, arthAt hamase zreSTha | bar3e haiM tathA ve brAhmaNa bhI haiM-kSatriya prazasyatarAste ca brAhmaNA na Adi nahIM haiM, unakA AsanAdike - kSatriyAdayastepAmAsanenAsanadA- dvArA arthAt unheM AsanAdi dekara tujhe prazvAsa-prazvAsakA artha hai nAdinA tvayA prazvasitavyam / AzvAsana yAnI zramApaharaNa karanA prazvasanaM prazvAsaH zramApanayaH / cAhiye / tAtparya yaha hai ki tujhe tepAzramastvayApanetavya ityarthaH / unakA zrama nivRtta karanA cAhiye / tathA kisI goSThI (sabhA) ke liye teSAM cAsane goSThInimitte samu unheM uccAsana prApta honepara tujhe dite teSu na prazvasitavyaM prazvA- prazvAsa-dIrghaniHzvAsa bhI nahIM chor3anA cAhiye; tujhe kevala unake so'pi na kartavyaH kevalaM tadukta | kathanakA sAra grahaNa karanevAlA sAragrAhiNA bhavitavyam / honA cAhiye /
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ ka taittirIyopaniSad [ vallI 1 isake sivA, tujhe jo kucha dAna karanA ho vaha zraddhAse hI denA cAhiye, azraddhAse nahIM / zrI arthAt vibhUtike anusAra denA cAhiye, hI ujjApUrvaka denA cAhiye, bhI bhaya mAnate hue denA cAhiye tathA saMvid yAnI maitrI Adi kArya ke nimittase denA cAhiye / kiM ca yatkiciddeyaM tacchruddhayaiva dAtavyam / azraddhayA adeyaM na dAtavyam / zriyA vibhUtyA deyaM dAtavyam / hiyA lajjayA ca deyam / bhiyA bhItyA ca deyam / saMvidA ca maitryAdikAryeNa deyam / athaivaM vartamAnasya yadi kadAcitte tava zraute smArte vA karmaNi vRtte vacAralakSaNe vicikitsA saMzayaH syAt // 3 // ye tatra tasmin deze kAle vA brAhmaNAstatra karmA - dau yuktA iti vyavahitena saMbandhaH | kartavyaH / saMmazino vicAra phira isa prakAra vartate hue tujhe yadi kisI samaya kisI zrauta yA smArtta karma athavA AcaraNarUpa vRtta (vyavahAra) meM saMzaya upasthita ho // 3 // to vahA~ usa deza yA kAlameM jo brAhmaNa niyukta hoM - isa prakAra 'tatra' isa padakA 'yuktAH' isa vyavadhAnayukta padase sambandha karanA cAhiye - [ aura jo ] saMmarzI - vicArakSama, yukta-karma athavA AcaraNameM pUrNatayA tatpara, Ayukta - kisI dUsarese prayukta - honevAle [arthAt svecchAse pravRtta ], alakSa- arUkSa arthAt akrUramati dharmakAmA aSTArthino'kAmahatA ( saralacitta ) aura dharmakAmIityetat, syurbhaveyuH / te yathA yena adRSTaphalakI icchAvAle arthAt kAmanAvaza vivekazUnya na hoM, ve prakAreNa brAhmaNAstatra tasminka- | brAhmaNa usa karma yA AcaraNameM jisa kSamAH / yuktA abhiyuktAH karmaNi vRtte vA / AyuktA aparaprayuktAH / na alUkSA arUkSA akrUramatayaH 1 2
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu0 11] zAGkarabhASyArtha - - - Rama- maNi vRtte yA varteraMstathA tvamapi prakAra bartAva kareM usI prakAra tujhe bhI vartAtra karanA cAhiye / isI vartathAH / athAbhyAkhyAtepu, prakAra abhyAkhyAtoMke prti| abhyAkhyAtA amyuktA dopeNa abhyAkhyAta-abhyukta arthAt jina para koI saMzayayukta dopa Aropita saMdihyamAnena saMyojitAH kena- kiyA gayA ho unake prati jaisA pahale 'ye tatra' ityAdise kahA gayA citteSu ca yathoktaM sarvamupana hai usI satra vyavahArakA prayoga yeye ttretyaadi| karanA caahiye| epa Adezo vidhiH / epa yaha Adeza arthAt vidhi hai, yaha putrAdiko pitA AdikA upadeza upadezaH putrAdibhyaH pitrAdI- hai, yaha vedopaniSad-vedakA rahasya nAm / epA vedopanipaDhedarahasya | yAnI vedArtha hai / yahI anuzAsana yAnI IzvarakA vAkya hai| athavA vedArtha ityetat / etadevAnuzA- AdezavAkya vidhi hai-aisA pahale kahA jA cukA hai isaliye yaha sanamIzvaravacanam / Adeza sabhI pramANabhUta [ upadezakoM ] kA vAkyasya vidherutatvAtsarveSAM vA anuzAsana hai / kyoMki aisA hai isaliye pahale jo kucha pramANabhUtAnAmanuzAsanametat / kahA gayA hai vaha saba isI yasmAdevaM tasmAdevaM yathoktaM sarva prakAra upAsanIya karane yogya hai / | isa prakAra hI isakI upAsanA mupAsitavyaM kartavyam / evamu karanI cAhiye-yaha upAsanIya hI caitadupAsyamupAsyameva caitannAnupA hai, anupAsya nahIM hai-isa prakAra | yaha punarukti upAsanAke Adarake samityAdarArthaM punarvacanam // 4 // liye hai // 4 //
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ taittirIyopanipad [ballI 1 mokSa-sAdhanakI mImAMsA atraitacintyate vidyAkarmaNo- aba vidyA aura karmakA viveka gokSakAraNa- vivekArtha kiM karma- [arthAta ina donoMkA phala bhinna bhinna hai-isakA nizcaya ] karaneke mImAMsAyAM bhya eva kevalebhyaHliye yaha vicAra kiyA jAtA hai catvAro vikalpAH paraM zreya uta vi-ki (1) kyA parama zreyakI prApti dyAsavyapekSebhya AhokhidvidyA- kevala karmase hotI hai, (2) athavA vidyAkI apekSAyukta karmase, (3) kamamyA sahatAmyA vidyAyA vA kiMvA paraspara mile hue vidhA aura karmApekSAyA uta kevalAyA evaM karma donoMse, (4) athavA karmakI | apekSA rakhanevAlI vidyAse, (5) vidyAyA iti ? yA kevala vidyAse hI ? tatra kevalebhya eva karmabhyaH unameM [pahalA pakSa yaha hai ki] karmaNAM mokSa- syAt / samastave- kavala kamAsa hI parama zreyakI prApti sAdhanatvanirAsaH dArthajJAnavataH karmA ho sakatI hai, kyoMki "dvijAtiko rahasyake sahita sampUrNa vedakA jJAna dhikArAt / "vedaH kRtlo'dhi- prApta karanA cAhiye" aisI smRti gantavyaH sarahasyo dvijanmanA" honese sampUrNa vedakA jJAna rakhane vAleko hI karmakA adhikAra hai, aura iti saraNAt / adhigamazca vedakA jJAna upaniSadke arthabhUta sahopaniSadarthenAtmajJAnAdinA / AtmajJAnAdike sahita hI ho sakatA hai / "vidvAn yajJa karatA "vidvAnyajate" "vidvAnyAja hai" "vidvAn yajJa karAtA hai" yati" iti ca cidupa eva karma- | ityAdi vAkyoMse sarvatra vidvAnkA hI NyadhikAraH pradAte sarvatra | karmameM adhikAra dikhalAyA gayA | hai; tathA "jAnakara karmAnuSThAna "jJAtvA cAnuSThAnam" iti ca / | kareM" aisA bhI kahA hai / koI-koI
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAGkarabhASyArtha kRtsnazca vedaH karmArtha iti hi / aisA bhI mAnate haiM ki sampUrNa veda manyante kecit / karmabhyazcetparaM / karmake hI liye haiM, aura yadi karmoM se zreyo nAvApyate vedo'narthakaH hI parama zreyakI prApti na huI to syAt / veda bhI vyartha hI ho jAyagA / 0 11 ] anu0 naH nityatvAnmokSasya, nityo hi mokSa iSyate / karmakAryasyAnityatvaM prasiddhaM loke / karmabhyacchreyo nityaM syAttaccAniSTam / " tadyatheha karmacito lokaH kSIyate" ( chA0 u0 8 / / 1 / 6 ) itinyAyAnugRhIta - zrutivirodhAt / kAmyapratiSiddhayoranArambhA dArabdhasya ca karmaNa upabhogena kSayAnnityAnuSThAnAcca tatpratyavAyAnutpatterjJAnanirapekSa eva mokSa iti cet ? tacca naH zepakarmasaMbhavAttanni siddhAntI - aisA kahanA ThIka nahIM, kyoMki mokSakA nityatya haimokSa nitya hI mAnA gayA hai / aura jo vastu karmakA kArya hai usakI anityatA loka meM prasiddha hai / yadi nitya zreya karmoMse hotA hai aisA mAneM to iSTa nahIM hai; kyoMki isakA "jisa prakAra yaha karmopArjita loka kSINa hotA hai [ usI prakAra puNyArjita paraloka bhI kSINa ho jAtA hai ]" isa nyAyayuktA zrutise virodha hai / pUrva0 - kAmya aura pratipiddha karmo kA Arambha na karanese, prArabdha karmo kA bhogase hI kSaya ho jAnese tathA nitya karmoM ke anuSThAna ke kAraNa pratyavAyakI utpatti na honese mokSa jJAnakI apekSAse rahita hI hai-yadi aisA mAne to ? siddhAntI-aisI bAta bhI nahIM - hai; zepa ( saJcita ) karmo ke raha jAne se unake kAraNa anya zarIrakI mittazarIrAntarotpattiH prApno utpatti siddha hotI hai - isa prakAra |
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ taittirIyopaniSad [vallI1 tIti pratyuktam / karmazeSasya ca hama isakA pahale hI khaNDana kara cuke haiM; tathA nityakarmoke anuSThAnase nityAnuSThAnenAvirodhAtkSayAnupa thAupa saJcita karmokA virodha na honeke kAraNa pattiriti ca / unakA kSaya honA sambhava nahIM hai / yaduktaM smstvedaarthjnyaanvtH| aura yaha jo kahA ki samasta vedake arthako jAnanevAleko hI karmAdhikArAdityAdi, tacca naH | karmakA adhikAra honeke kAraNa [kevala karmase hI niHzreyasakI prApti zrutajJAnavyatirekAdupAsanasya / / ho sakatI hai ] so bhI ThIka nahIM, kyoMki upAsanA zrutajJAna (guruzrutajJAnamAtreNa hi karmaNyadhi-1 kulameM kiye hue vAkyavicAra ) se kriyate nopAsanAmapekSate / upA bhinna hI hai / manuSya zrutajJAnamAtrase hI karmakA adhikArI ho jAtA hai, sanaM ca zrutajJAnAdarthAntaraM tri- | isake liye vaha upAsanAkI apekSA nahIM rakhatA / upAsanA to zrutajJAnadhIyate / mokSaphalamathAntaraprasiddha se bhinna vastu hI batalAyI gayI hai| vaha upAsanA mokSarUpa phalavAlI ca syAt / 'zrotavyaH' ityuktvA | tavya ityuktvA aura arthAntararUpase prasiddha hai, kyoMki 'zrotavyaH' aisA kahakara tadvayatirekeNa 'mantavyo nidi [manana aura nididhyAsanake liye] dhyAsitavyaH' iti yatnAntaravi 'mantavyo nididhyAsitavyaH' isa prakAra pRthak yatnAntarakA vidhAna dhAnAt / manananididhyAsanayozca kiyA hai / lokameM bhI zravaNajJAnase manana aura nididhyAsanakA arthAntaprasiddhaM zravaNajJAnAdarthAntaratvam / ratva prasiddha hI hai / evaM tarhi vidyAsavyapekSebhyaH pUrva0-isa prakAra taba to vidyAzAnakarmasamuccha- karmabhya syAnmokSa kI apekSAse yukta karmodvArA hI yasya mokSasAdha- vidyAsahitAnAM ca mokSa ho sakatA hai / jo karma jJAna karmaNAM bhavetkAryA- | ke sahita hote haiM unameM kAryAntarake natvanirAsa:
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu011] zAGkarabhASyArtha ntarArambhasAmarthyam / yathA khato ArambhakA sAmarthya ho sakatA hai, jisa prakAra ki svayaM maraNa aura maraNajvarAdikAryArambhasamarthAnA jvarAdi kAryoMke ArambhameM samartha mapi vipadadhyAdInAM mantrazarka- honepara bhI viSa evaM dadhi AdimeM rAdisaMyuktAnAM kAryAntarArambha mantra aura zarkarAdise yukta honepara kAryAntarake ArambhakA sAmarthya ho sAmarthyam, evaM vidyAsahitaiH | jAtA hai, isI prakAra vidyAsahita karmabhirmokSa Arabhyata iti cet ? kamoMse mokSakA Arambha ho sakatA hai-yadi aisA mAneM to? na; ArabhyasyAnityatvAdi- siddhAntI-nahIM, jo vastu Arambha honevAlI hotI hai vaha tyukto dopH| anitya huA karatI hai-isa prakAra isa pakSakA doSa batalAyA jA cukA hai| vacanAdArabhyo'pi nitya pUrva0-kintu [ 'na sa punarA vartate' ityAdi ] vacanase to Arambha eveti cet ? honevAlA mokSa bhI nitya hI hotA hai ? na; jJApakatvAdvacanasya / siddhAntI-nahIM, kyoMki vacana to kevala jJApaka hai; yathArtha arthako vacanaM nAma yathAbhUtasyArthasya batalAnevAlekA hI nAma 'vacana' hai| jJApakaM nAvidyamAnasya kartR / na | vaha kisI avidyamAna padArthako utpanna karanevAlA nahIM hotA / hi vacanazatenApi nityamArabhyata | saikar3oM vacana honepara bhI nitya vastukA Arambha nahIM kiyA jA ArabdhaM vAvinAzi bhavet / | sakatA aura na Arambha honevAlI vastu etena vidyAkarmaNoH saMhata avinAzo hI ho sakatI hai| isase samucita vidyA aura karmake mokSArambhayormokSArambhakatvaM pratyuktam / katvakA pratiSedha kara diyA gayA /
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 taittirIyopanipad [vallI 1 vidyAkarmaNI mokSaprativandha- vidyA aura karma ye donoM mokSake pratibandhake hetuoMko nivRtta karanehetunivartake iti ceta-na, karmaNaH vAle haiM [ mokSake svarUpako utpanna karanevAle nahIM haiN| ataH jisa prakAra pradhvaMsAbhAva kRtaka honepara phalAntaradarzanAt / utpattisaM bhI nitya hai usI prakAra una prati bandhoMkI nivRtti bhI nitya hI hogI] skAravikArAptayo hi phalaM -yadi aisA kaho to yaha kathana ThIka nahIM, kyoMki karmokA to karmaNo dRzyate / utpattyAdiphala anya hI phala dekhA gayA hai| utpatti, saMskAra, vikAra aura Apti-ye viparItazca mokssH| karmake phala dekhe gaye haiN| kintu | mokSa utpatti Adi phalase viparIta hai| gatizruterApya iti cet / pUrva0-gatipratipAdikA zrutiyoM"sUryadvAreNa", "tayorcamAyana" se to mokSa Apya siddha hotA hai-"sUryadvArase", "usa suSumnA (ka0 u0 2 / 3 / 18) itye nADIdvArA UrcalokoMko jAnevAlA" vamAdigatizrutibhyaH prApyo mokSa Adi gatipratipAdikA zrutiyoMse iti cet / jAnA jAtA hai ki mokSa prApya hai| na; sarvagatatvAintabhizcA- siddhAntI-aisI bAta nahIM hai, nanyatvAdAkAzAdikAraNatvAtsa- kyoMki brahma sarvagata, gamana karane | vAloMse abhinna aura AkAzAdivaMgataM brahma / brahmAvyatiriktAzca kA bhI kAraNa honese sarvagata sarve vijJAnAtmAnaH / ato nA- hai tathA sampUrNa vijJAnAtmA brahmase pyo mokSaH / ganturanyavibhinna abhinna haiM; isaliye mokSa Apya dezaM prati bhavati gantavyam / na anya dezameM hI gamana karane yogyahuA nahIM hai / gamana karanevAlese pRthak hi yenaivAvyatiriktaM yattattenaiva | karatA hai / jo jisase abhinna hotA
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhanu0 16 ] gamyate / tadananyatvaprasiddhezva hai usIse vaha gantavya nahIM hotA / "tatsRSTvA tadevAnuprAvizat " aura usakI ananyatA to "use racakara vaha usImeM praviSTa ho gayA " ( tai0 u0 2 / 6 / 1 ) "kSetrajJaM "sampUrNa kSetroM meM kSetrajJa bhI tU mujhako cApi mAM viddhi" (gItA 1312) hI jAna" ityAdi saikar3oM zrutiityevamAdizrutismRtizatebhyaH / smRtiyoMse siddha hotI hai / gatyaizvaryAdizrutivirodha iti cet / athApi syAdyadyaprApyo ! gati aura aizvaryakA pratipAdana karanemokSastadA gatizrutInAM "sa vAlI zrutiyoMse virodha hogA- acchA, yadi mokSa aprApya hI ho to bhI pUrva0 - [ aisA mAnanese to ] gatizruti tathA "vaha ekarUpa hotA hai" "vaha yadi pitRlokakI icchAvAlA hotA hai" "vaha strI aura yAnoMke sAtha ramaNa karatA hai" ityAdi zrutiyoMkA vyAkopa ( bAtha ) ho : 12 / 3 ) ityAdizrutInAM ca 1 zAGkarabhASyArtha ekadhA" ( chA0 u07 12612) "sayadi pitRlokakAmo bhavati" ! ( chA0 u08|2 / 1 ) "strIbhirvA yAnairvA" ( chA0 u0 81 kopaH syAditi cet / 71 jAyagA / / siddhAntI nahIM, kyoMki ve to sAm / kArye hi brahmaNi stryA - ! kAryatrahmase sambandha rakhanevAlI haiM / dayaH syurna kAraNe / "ekamevA - | strI Adi to kArya brahmameM hI ho dvitIyam" ( chA0 u0 6 / 2 sakatI haiM, kAraNa brahmameM nahIM; jaisA 1 ) "yatra nAnyatpazyati" ( chA0 u0 7 / 24 / 1) " tatkena kaM pazyet" ( vR0 u0 2 / 4 / 14, 4 / 5 / 15 ) | ityAdizrutibhyaH / ki "eka hI advitIya brahma" "jahA~ koI aura nahIM dekhatA" "taba kisake dvArA kise dekhe" ityAdi zrutiyoMse siddha hotA hai / naH kAryatrahmaviSayatvAttA
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 taittirIyopaniSad [ vallI 1 virodhAca vidyAkarmaNoH samu- isake sivA vidyA aura karmakA cyaanuppttiH| pravilInakA- virodha honeke kAraNa bhI unakA dikArakavizeSatattvavipayA hi samuccaya nahIM ho sakatA / jisameM vidyA tadviparItakArakasAdhyena kA posAkamA kartA-karaNa Adi kArakatrizepoMkA karmaNA virudhyate / na hyekaM vastu pUrNatayA laya hotA hai usa tattvako paramArthataH kAdivizeSavattacchu (brahmako) viSaya karanevAlI vidyA nyaM cetyubhayathA draSTuM zakyate / apanese viparIta sAdhanasAdhya karmase viruddha hai| eka hI vastu paramArthataH avazyaM hyanyataranmithyA syAt / anyatarasya ca mithyAtvaprasaGge kartA Adi vizepase yukta aura usa se rahita-donoM hI prakArase nahIM yuktaM yatsvAbhAvikAjJAnavipayasya dvaitasya mithyAtvam / "yatra hi dekhI jA sakatI / unameMse eka pakSa avazya mithyA honA cAhiye / dvaitamiva bhavati" (vR0 u02|| isa prakAra kisI ekake mithyAtvakA 4 / 14) "mRtyoH sa mRtyu prasaGga upasthita honepara jo khabhAvamAmoti" (ka0 u02|1| se hI ajJAnakA viSaya hai usa 10, vR0 u0 4 / 4 / 19) dvaitakA hI mithyA honA ucita hai, "atha yatrAnyatpazyati'.... jaisA ki "jahA~ dvaitake samAna hotA tadalpam" (chA0 u07|24|1) hai" "vaha mRtyuse mRtyuko prApta hotA "anyo'sAvanyo'hamami" (vR0 hai" "jahA~ anya dekhatA hai vaha alpa u01|4|10) "udaramantaraM ntara hai" "yaha anya hai maiM anya hU~" "jo kurute atha tasya bhayaM bhavati" thor3A-sA bhI antara karatA hai use (tai0 u02|7|1) ityAdi- bhaya prApta hotA hai" ityAdi saikar3oM shrutishtebhyH| / zrutiyoMse pramANita hotA hai /
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu0 11 ] satyatvaM caikatvasya " ekadhaivAnudraSTavyam" ( vR0 u0 4 / 4 / 20 ) " ekamevAdvitIyam" ( chA0 u06 / 2 / 1 ) " trahme veda sarvam" (mu0 u0 2 / 2 / "Atmaiveda sarvam" tathA " eka rUpase hI dekhanA cAhiye" "eka hI advitIya" "yaha sava brahma hI hai" "yaha saba AtmA hI hai" ityAdi zrutiyoMse ekatvakI satyatA siddha hotI hai / sampradAna Adi kArakamedake dikhAya na dene - 11 ) ( chA0 u0 7 | 25 | 2 ) para karma honA sambhava bhI nahIM hai / ityAdizrutibhyaH / na ca saMpradA- jJAnake prasaGgameM bhedadRSTi ke apavAda nAdikArakabhedAdarzane karmopa - | to sahasroM sunanemeM Ate haiM / ataH padyate / anyatvadarzanApavAdazca vidyA aura karmakA virodha hai; isavidyAvipaye sahasrazaH zrUyate / liye bhI unakA samuccaya honA ato virodho vidyAkarmaNoH / asambhava hai / aisI dazAmeM pUrvameM atazca samuccayAnupapattiH / tatra tumane jo kahA thA ki 'paraspara yaduktaM saMhatAbhyAM vidyAkarmabhyAM mile hue vidyA aura karma donoMse mokSa iti, anupapannaM tat / mokSa hotA hai' vaha siddha nahIM hotA / vihitatvAtkarmaNAM zrutivi zAGkarabhASyArtha 73 pUrva 0 - karma bhI zrutivihita haiM, ataH aisA mAnanepara zrutise virodha rodha iti cet / yadyupamRdya kartrA upasthita hotA hai / yadi sarpAdibhrAntijanita jJAnakA vAgha karanevAle dikArakavizepamAtmaikatvavijJAnaM rajju Adi viSayaka jJAnake samAna kartA Adi kArakavizepakA vAdha karake hI Atmaikatvake jJAnakA vidhAna kiyA jAtA hai to koI kAraNa karmakA vidhIyate sarpAdibhrAntivijJAno - pamarda karajjvAdiviSaya vijJAnava- vipaya na rahaneke tprAptaH karmavidhizrutInAM nirviSa / vidhAna karanevAlI zrutiyoMkA una
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 taittirIyopanipad [ vallI 1 yatvAdvirodhaH / vihitAni ca ( vidyAkta vidhAna karanevAlI zrutiyoM ) se virodha upasthita hotA karmANi / sa ca virodho na hai; aura kokA vidhAna bhI kiyA ho gayA hai tathA sabhI zrutiyA~ yuktaH / pramANatvAcchutonAmiti pramANabhUta haiM isaliye pUrvokta" cet ? virodhakA honA ucita nahIM hai-yadi aisA kaheM to? na puruSArthopadezaparatvAcchRtI- siddhAntI-yaha kathana ThIka nahIM, / kyoMki zrutiyoM parama puruSArthakA nAm / vidyopadezaparAtAvacchRtiH upadeza karanemeM pravRtta haiN| zruti jJAnakA upadeza karanemeM tatpara hai / saMsArAtpuruSo mokSayitavya iti use saMtArase puruSakA mokSa karAnA hai, isake liye saMsArakI hetubhUta . saMsArahetoravidyAyA vidyayA avidyAkI vidyAke dvArA nivRtti . karanA Avazyaka hai; ataH vaha nivRttiH kartavyeti vidyAprakAza- vidyAkA prakAza karanevAlI hokara 'pravRta huI hai| isaliye aisA katvena pravRtteti na virodhH| mAnanese koI virodha nahIM AtA / evamapi kAdikArakasadbhAva- pUrva0-kintu aisA mAnanepara bhI pratipAdanaparaM zAstra virudhyata pAdana karanevAle zAtakA to usase to kartAdi kArakakI sattAkA pratieveti cet ? / virodha hotA hI hai ? na; yathAprAptameva kArakAsti- siddhAntI-aisI bAta nahIM hai| khabhAvataH prApta kArakoMke astitvako tvamupAdAyopAttaduritakSayArtha khokAra kara saJcita pApoMke kSayake karmANi vidadhacchAstraM mumukSuNAM liye karmokA vidhAna karanevAlA | zAstra mumukSuoM aura phalakI
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu011] zAGkarabhAjyArtha 75 phalArthinAM ca phalasAdhanaM na icchAvAloMko [unake iSTa] phalakI prApti karAnekA sAdhana hai, vaha kArakAstatva vyApriyata / upa- kArakoMkA astitva siddha karane meM 'citaduritaprativandhasya hi vidyo pravRtta nahIM hai| jisa puruSakA | saJcita pAparUpa pratibandha vidyamAna tpatti vakalpate / tatkSaye ca rahatA hai use jJAnakI utpatti nahIM | ho sakatI; usakA kSaya hojAnepara vidyotpattiH sthAnatazcAvidyAni hI jJAna hotA hai aura tabhI * vRttistata AtyantikaH saMsAro- | avidyAkI nivRtti hotI hai tathA usake anantara hI saMsArakI prmH| Atyantika uparati hotI hai / / api cAnAtmadarzino ghanA- isake sivA jo puruSa anAtma dI hai use hI anAtmavastu* zAnAdeva tu tmaviSayaH kAmaH / sambandhinI kAmanA ho sakatI hai| kaivalyam' kAmayamAnazca karo kAmanAvAlA hI karma karatA ti karmANi / tatastatphalopa- hai aura usIse unakA phala bhoganeke bhogAya zarIrAdyupAdAnalakSaNaH liye use zarIrAdigrahaNarUpa saMsAra kI prApti hotI hai / isake viparIta saMsAraH / tadvyatirekeNAtmaika- jo AtmaikatvadazI hai usakI dRSTimeM vipayoMkA abhAva honeke kAraNa use tvadarzino vipayAbhAvAtkAmAnu-! unakI kAmanA bhI nahIM ho sktii| AtmA to apanese abhinna hai, isaspattirAtmani cAnanyatvAtkA-liye usakI kAmanA bhI asambhava mAnutpattau khAtmanyavasthAnaM mokSa honeke kAraNa use khAtmasvarUpameM |sthita honArUpa mokSa siddha hI hai / ityto'pi.vidyaakrmnnovirodhH| isaliye bhI jJAna aura karmakA virodha
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 taittirIyopanipad [ callI 1 virodhAdeva ca vidyA mokSaM prati ] hai aura virodha honeke kAraNa hI jJAna mokSake prati karmakI apekSA nahIM na karmANyapekSate / rkhtaa| svAtmalAme tu pUrvopacita- hA~, AtmalAbhameM pUrvasazcita prativandhApanayadvAreNa vidyAhetutvaM pAparUpa pratibandhakA nivRtdviArA nityakarma jJAnaprAptike hetu avazya pratipadyante karmANi nityAnIti / hote haiM / isIliye isa prakaraNameM karmokA ullekha kiyA gayA hai-yaha ata evAsminprakaraNa upanya hama pahale hI kaha cuke haiM / isa stAni karmANItyavocAma / evaM prakAra bhI karmakA vidhAna karanevAlI cAvirodhaH karmavidhizrutInAm zrutiyoMkA [vidyAvidhAyinI zrutiyoM se] virodha nahIM hai / ataH yaha ataH kevalAyA eva vidyAyAH siddha huA ki kevala vidyAse hI . paraM zreya iti siddham / paramazreyakI prApti hotI hai / evaM taashrmaantraanuppttiH| pUrva0-yadi aisI bAta hai taba to [ gRhasthAzramake sivA ] anya krmnimitttvaadvidyotptteH| gA- AzramoMkA honA bhI upapanna nahIM hai, kyoMki vidyAkI utpatti to hasthye ca vihitAni karmANI-karmake nimittase hotI hai aura karmoM | kA vidhAna kevala gRhasthake hI liye tyaikAzramyameva / atazca yAvajI- | kiyA gayA hai| ataH isase ekAzramatva kI hI siddhi hotI hai / aura isaliye vaadishrutyo'nukuultraaH| 'yAvajjovana agnihotra kareM' ityAdi zrutiyA~ aura bhI anukUla ThaharatI haiM / na; karmAnekatvAt / na hya- siddhAntI-aisI bAta nahIM hai, zAnasAdhakAni mihotrAdInyeva ka- kyoMki karma to aneka haiN| kevala karmANi / | agnihotra Adi ho karma nahIM haiN| sapa brahmacarya, tapa, satyabhASaNa, zama, tapaH satyavadanaM zamo damo'hiMse- dama aura ahiMsA Adi anya karma
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu0 11] zAGkarabhASyArtha 77 tyevamAdInyapi karmANItarAzrama- | bhI itara AzramoMke liye prasiddha hI haiN| ve tathA dhyAna-dhAraNAdirUpa prasiddhAni vidyotpattau sAdhaka vidhAtpattA sAdhaka karma [ hiMsA Adi dopoMse ] tamAnyasaMkIrNatvAdvidyante dhyAna- asaMkIrNa honeke kAraNa jJAnakI dhAraNAdilakSaNAni ca / vakSyati / utpatti, sarvottama sAdhana haiN| Age (bhRgu0 2 / 5 meM) yaha kaheMge ca-"tapasA brahma vijijJAsakha" bhI ki "tapake dvArA brahmako jAnane(tai0 u0 3 / 2-5) iti / kI icchA kr"| janmAntarakRtakarmabhyazca prAga-| janmAntarameM kiye hue koMse to zAnaprAzI pigArhasthyAdvidyo- | gRhasthAzrama svIkAra karanese pUrva bhI gArhasthyasya tpattisaMbhavAtkarmA-jJAnakI utpatti honA sambhava hai| Anardhakyam thatvAcca gArhasthya tathA gRhasthAzramakI svIkRti kevala kamoMke hI liye kI jAtI hai / / pratipatteH karmasAdhyAyAM ca | ataH karmasAdhya jJAnakI prApti ho vidyAyAM satyAM gArhasthyaprati-jAnepara to gRhasthAzramakI svIkRti pttirnrthikaiv| bhI vyartha hI hai| lokArthatvAcca putrAdInAm / isake sivA putrAdi sAdhana to lokoMkI prAptike liye haiN| putrAdi putrAdisAdhyebhyazcAyaM loka pita sAdhanoMse siddha honevAle una ihaloko devaloka ityetebhyo vyA loka, pitRloka evaM devalokaAdi | se jisakI kAmanA nivRtta ho gayI vRttakAmasya nityasiddhAtmaloka- hai, nityasiddha AtmAkA sAkSAtkAra karanevAle evaM karnAmeM koI prayojana darzinaH karmaNi prayojanamapazyataH na dekhanevAle usa brahmavettAkI koMmeM kaise pravRtti ho sakatI / kathaM pravRttirupapadyate / pratipanna hai ? jisane gRhasthAzrama khIkAra gArhasthyasyApi vidyotpattau vidyA- kara liyA hai use bhI, jaba jJAnakI
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 taittirIyopanipad [callI 1 paripAkAdviraktasya karmasu prayo- prApti hotI hai aura jJAnake paripAkajanamapazyataH karmabhyo nivRtti-se viSayoMmeM vairAgya hotA hai to, kamoMmeM apanA koI prayojanana dekhakara reva syAt / "pravrajiSyanvA are / unase nivRtti hI hogii| isa viSayameM 'hamasAtsthAnAdami" (vR0 u0 | "arI maitreyi ! aba maiM isa sthAnase 4 / 5 / 2) ityevamAdizruti- | saMnyAsa karanA cAhatA hU~" ityAdi liGgadarzanAt / zrutirUpa liGga bhI dekhA jAtA hai / karma prati zruteryatAdhikyada- pUrva0-kintu karmake prati zrutikA rzanAdayuktamiti cedagnihotrAdi adhika prayatna dekhanese to yaha bAta ThIka nahIM jAna par3atI?-agnihotrAdi karma prati zruteradhiko yato karmake prati zrutikA vizeSa prayatna hai; mahAMzca karmaNyAyAso'nekasAdha- | karmAnuSThAnameM AyAsa bhI adhika hai, kyoMki agnihotrAdi karma aneka nasAdhyatvAdagnihotrAdInAm / sAdhanoMse siddha honevAle haiM / anya tapobrahmacaryAdInAM cetarAzrama- AzramoMke karma tapa aura brahmacaryAdi karmaNAM gArhasthye'pi samAnatvAda to gRhasthAzramameM bhI unhIMke samAna kartavya tathA alpa sAdhanakI apekSAlpasAdhanApekSatvAcetareSAM na vAle haiM; ataH anya AzramiyoMke yuktastulyavadvikalpa Azramibhi sAtha gRhasthAzramako samAna-sA stasyeti cet / | mAnanA to ucita nahIM hai? na janmAntarakRtAnugrahAt / / siddhAntI-nahIM, kyoMki unapara yaduktaM janmAntarakA anugraha hotA hai| karmaNi .zrutarAdhakA tumane jo kahA ki 'karmapara zruteradhiko yatna ityAdi nAsau dopaH / zrutikA vizeSa prayatna hai' ityAdi, / so yaha koI doSa nahIM hai, kyoMki
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu0 11 ] zAGkarabhASyArtha mAntarake saMskAtA gRhasthA yato janmAntarakRtamapyanihotrA- | janmAntarameM kiyA huA bhI agnidilakSaNaM karma brahmacaryAdilakSaNaM | hotrAdi tathA brahmacaryAdirUpa karma jJAnakI utpattimeM upayogI hotA hai, cAnugrAhakaM bhavati vidyotpatti jisase ki koI loga to janmase hI prati / yena janmanaiva viraktA virakta dekhe jAte haiM aura koI karmameM dRzyante kecit / kecitta karmasu | tatpara, vairAgyazUnya evaM jJAnake pravRttA aviraktA vidyAvidve virodhI dIkha par3ate haiN| ataH janmAntarake saMskAroMke kAraNa jo piNaH / tasmAjanmAntarakRta-mita , janheM to gahasthAzramase saMskArebhyo viraktAnAmAzramA- bhinna ] anya AzramoMko svIkAra ntarapratipattireveSyate / karanA hI iSTa hotA hai| karmaphalavAhulyAca; putrakha ___ karmaphaloMkI adhikatA honeke kAraNa bhI [zrutimeM unakA karmavidhI ataH gabrahmavarcasAdilakSa- vizeSa vistAra hai ] / putra, svarga evaM prayAsaprayojanam Nasya karmaphalasyA- brahmateja Adi karmaphala asaMkhyeya saMkhyeyatvAt , tatprati ca puruH honeke kAraNa aura unake liye purupoMkI kAmanAoMkI adhikatA pANAM kAmabAhulyAttadarthaH zrute- honese bhI karmoke prati zrutikA radhiko yatnaH karmasUpapadyate / / adhika yatna honA ucita hI hai, kyoMki 'mujhe yaha mile, mujhe yaha AzipAM cAhulyadarzanAdidaM me mile' isa prakAra kAmanAoMkI syAdidaM me syAditi / bahulatA bhI dekhI hI jAtI hai / upAyatvAca; upAyabhUtAni | | upAyarUpa honeke kAraNa bhI | [ zrutikA unameM vizeSa prayatna hai / hi karmANi vidyAM pratItyavo- karma jJAnotpattimeM upAyarUpa haiM-aisA cAma / upAye'dhiko yatnaH | | hama pahale kaha cuke haiM; tathA prayatna upAyameM hI adhika karanA cAhiye, kartavyo nopeye / | upeyameM nhiiN|
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ taittirIyopaniSad [vallI 1 80 karmanimittatvAdvidyAyA yatnA- pUrva0-jJAna karmakenimittase honentarAnarthakthamiti cetkarmabhya eva! | vAlA hai, isaliye bhI anya prayatnakI nirarthakatA siddha hotI hai yadi karmopUrvopacitaduritapratibandhakSayAdeva ke dvArA hI pUrvasaJcita pAparUpa pratividyotpadyate cetkarmabhyaH pRthagupa vandhakA kSaya honepara jJAnakI utpatti hotI hai to kamose bhinna upanipacchva* nipacchravaNAdiyano'narthaka iti NAdiviSayaka prayatna vyartha hI hai| cet / aisA mAneM to? na; niyamAbhAvAt / na hi siddhAntI-nahIM, kyoMki aisA prativandhakSayAdeva vidyotpadyate na koI niyama nahIM hai-'jJAnakI utpatti tvIzvaraprasAdatapodhyAnAdyanuSThA pratibandhake kSayase hI hotI hai, IzvarakRpA tapa evaM dhyAnAdike nAditi niyamosti / ahiMsA- | anuSThAnase nahIM ho sakatI' aisA brahmacaryAdInAM ca vidyA pratyupa koI niyama nahIM hai kyoMki ahiMsA evaM brahmacaryAdi bhI jJAnotpattimeM kArakatvAtsAkSAdeva ca kAraNatvA upayogI haiM tathA zravaNa, manana aura cchravaNamanananididhyAsanAnAm / nididhyAsanAdi to usake sAkSAt ataH siddhAnyAzramAntarANi | kAraNa hI haiM / ataH anya AzramoMsarveSAM cAdhikAro vidyAyAM paraM kA honA siddha hI hai, tathA jJAnameM | sabhI AzramiyoMkA adhikAra hai / ca zreyaH kevalAyA vidyAyA | isase yaha siddha huA ki paramazreyakI eveti siddham / prApti kevala jJAnase hI ho sakatI hai| iti zIkSAvallyAmekAdazo'nuvAkaH // 11 //
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAdaza anuvAka atItavidyAprAptyupasargazama- ! nArtha zAnti paThati - pUrvakathita vidyAkI prAptike pratibandhoMkI zAntike liye zAntipATha kiyA jAtA hai zaM no mitraH zaM varuNaH / zaM no bhavatvaryamA / zaM na indro bRhaspatiH / zaM no viSNururukramaH / namo brahmaNe / namaste vAyo / tvameva pratyakSaM brahmAsi / tvAmeva pratyakSaM brahmAvAdipam / RtamavAdiSam / satyamavAdiSam / tanmAmAvIt / tadvaktAramAvIt / AvInmAm / AvIdvaktAram // OM zAntiH ! zAntiH // zAntiH !!! // 1 // mitra (sUryadeva) hamAre liye sukhakara ho / varuNa hamAre liye sukhAvaha ho / aryamA hamAre liye sukhaprada ho / indra tathA bRhaspati hamAre liye zAntidAyaka hoM / tathA jisakA pAdavikSepa bahuta vistRta hai vaha viSNu hamAre liye sukhadAyaka ho / trahma [ rUpa vAyu ] ko namaskAra hai / he bAyo ! tumheM namaskAra hai / tuma hI pratyakSa brahma ho / tumhIMko hamane pratyakSa brahma kahA hai / tumhIMko Rta kahA hai / tumhIMko satya kahA hai / ataH tumane merI rakSA kI hai tathA brahmakA nirUpaNa karanevAle AcAryakI bhI rakSAkI hai / merI rakSA kI hai aura vaktAkI bhI rakSA kI hai / trividha tApakI zAnti ho // 1 // * vyAkhyAtametatpUrvam // 1 // isakI vyAkhyA pahale kI jA cukI hai // 1 // iti zIkSAvallyAM dvAdazo'nuvAkaH // 12 // whimmer 11-12 iti zrImatparamahaMsaparivrAjakAcAryagovinda bhagavatpUjyapAdaziSyazrImacchaGkarabhagavataH kRtau taittirIyopaniSadbhASye zIkSAvallI samAptA // 14+030040
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ brahmAnanda tathya anudAka amitraai zAntipATha atItavidyAprAptyupasargapraza- pUrvakathita vidyAkI prAptike prativandhoMkI zAntike liye zAntimanArthA zAntiH paThitA / idAnIM pATha kara diyA gayA / atra Age tu vakSyamANatrahmavidyAprAptyupa - ! kahI jAnevAlI vidyAko prAptike pratibandhoMkI zAntike liye zAntisarvopazamanArthA zAntiH paThyate- pATha kiyA jAtA hai-- 1 OM saha nAvavatu / saha nau bhunaktu / sahavIryaM karavAvahai / tejasvi nAvadhItamastu mA vidviSAvahai // OM zAntiH ! zAntiH !! zAntiH !!! [ caha paramAtmA ] hama [ AcArya aura ziSya ] donoMkI sAtha-sAtha rakSA kare, hama donoMkA sAtha-sAtha pAlana kare, hama sAtha-sAtha vIryalAbha kareM, hamArA adhyayana kiyA huA tejakhI ho aura hama paraspara dveSa na kreN| tInoM prakArake pratibandhoMkI zAnti ho /
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu01] zAGkarabhASyArtha. saha nAvavatu-nau zipyAcAyau~, 'saha nAvavatu'-[vaha brahma ] hama : sahaivAcatu rakSatu / saha nau bhunaktu AcArya aura ziSya donoMkI sAtha sAtha hI rakSA kare aura hamArA sAthabhojayatu / saha vIrya vidyAdi-sAtha bharaNa arthAt pAlana kare / hama nimittaM sAmarthya karavAvahai nirvata- sAtha-sAtha vIrya yAnI vidyAjanita sAmarthya sampAdana kareM; hama donoM yAvahai / tejasvi nAvAcayosteja | tejakhiyoMkA adhyayana kiyA huA svinoradhItaM svadhItamastu, artha- tejakhI-samyak prakArase adhyayana jJAnayogyamastvityarthaH / mA kiyA huA arthAt artha-jJAnake yogya ho tathA hama vidvepa na kreN| vidyAvidvipAvahaH vidyAgrahaNanimittaM grahaNake kAraNa ziSya athavA ziSyasyAcAryasya vA pramAdakRtA- | AcAryakA pramAdakRta anyAyase danyAyAdvidveSaH prAptastacchamanAya dvepa ho sakatA hai; usakI zAntike liye 'mA vidvipAvahai' aisI kAmanA iyamAzIrmA vidvipAvahA iti / hA zata / kI gayI hai / tAtparya yaha hai ki maiMtaretaraM vidvepmaapdyaavhai| hama eka-dUsareke vidvepako prApta na hoN| zAntiH zAntiH zAntiriti 'zAntiH zAntiH zAntiH' isa prakAra tIna bAra 'zAnti' zabda trirvacanamuktArtham / vakSyamANa uccAraNa karanekA prayojana pahale kahA vidyAvinaprazamanArthA ceyaM jA cukA hai / yaha zAntipATha Age kahI jAnevAlI vidyAke vighnoMkI shaantiH| avinAtmavidyA- zAntike liye hai / isake dvArA prAptirAzAsyate tanmUlaM hi paraM nirvighnatApUrvaka AtmavidyAkI prApti kI kAmanA kI gayI hai, kyoMki vahI zreya iti / | parama zreyakA bhI mUla kAraNa hai / /
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 taittirIyopanipad [callI 2 upanAma: brahmajJAnake phala, saSTikama aura annamayakozarUpa pakSIkA varNana saMhitAdivipayANi karmabhi- kama se aviruddha saMhitAdiviSayaka raviruddhAnyupAsanA- , upAsanAoMkA pahale varNana kiyA nyuktAni anantaraM gayA / usake pathAt vyAhatiyoMka dvArA svArAjyasapa phala denevAlA cAnta sopAdhikAtmadarzanamukta hRdayasita sopAdhika Atmadarzana vyAhatidvAreNa svArAjyaphalam / kahA gayA / kintu itanehIse saMsArana caitAvatAzeSataH saMsAravIja- ke bIjakA pUrNatayA nAza nahIM ho syopamardanamastItyato'zepopadrava- jAtA / ataH sampUrNa upadrayoMke vIjasyAjJAnasya nivRttyarthaM vidhata- bIjabhUta ajJAnako nivRttikai nimina isa sarvopAdhirUpa vizepane rahita sarvopAdhivizeSAtmadarzanArthamida AtmAkA sAkSAtkAra karAneke liye bhArasyate brahmavidAmoti para- aba 'brahAvidAmoti param' ityAdi mityaadi| mantra Arambha kiyA jAtA hai / prayojanaM cAsyA brahmavidyAyA . isa brahmavighAkA prayojana avidyAavidyAnivRttistata AtyantikaH ko nivRtti hai, usase saMsArakA | Atyantika abhAva hotA hai| yahI saMsArAbhAvaH / vakSyati ca bAta "brahmavettA kisIse nahIM DaratA" "vidvAna vibheti kutazcana" ityAdi vAkyase zruti Age kahegI (te0 u02|9|1) iti / | bhI / saMsArake nimitta [ ajJAna] saMsAranimitte ca satyabhayaM ke rahate hue 'puruSa abhaya sthitiko prApta kara letA hai tathA use kRta pratiSThAM ca vindata ityanupapannam, aura akRta arthAt puNya aura pApa tAkRte puNyapApe na tapata iti tApa nahIM pahu~cAte' aisA mAnanA ca / ato'vagamyate'sAdvijJAnA | sarvathA ayukta hai| isase jAnA sarvAtmabrahmaviSayAdAtyantikA jAtA hai ki isa sarvAtmaka brahma viSayaka vijJAnase hI saMsArakA saMsArAbhAva iti / | Atyantika abhAva hotA hai /
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu01] zAGkarabhASyArtha svayameva ca prayojanamAha | isa prakaraNake sambandha aura brahmavidAmoti paramityAdAveva prayojanakA jJAna karAneke liye zrutine svayaM hI 'brahmavidApnoti param' saMvandhaprayojanajJApanArtham / ni ityAdi vAkyase ArambhameM hI isakA tiyohi sambandhaprayojanayo- prayojana batalA diyA hai, kyoMki vidyAzravaNagrahaNadhAraNAbhyAsArtha sambandha aura prayojanoMkA jJAna ho pravartate / zravaNAdipUrvakaM hi jAnepara hI purupa vidyAke zravaNa, grahaNa, dhAraNa aura abhyAsake liye vidyAphalam "zrotavyo mantavyo pravRtta huA karatA hai / "zrotavyo nididhyaasitvyH| (vR. u.! mantavyo nididhyAsitavyaH" ityAdi dUsarI zrutiyoMse yaha bhI nizcaya 2 / 4 / 5) ityAdizrutyanta- hotA hI hai ki vidyAkA phala rebhyaH / zravaNAdipUrvaka hotA hai| brahmavidApnoti param / tadeSAbhyuktA / satyaM jJAnamanantaM brahma / yo veda nihitaM guhAyAM parame vyoman / so'znute sarvAn kAmAn saha brahmaNA vipazciteti / tasmAdvA etassAdAtmana AkAzaHsaMbhUtaH aakaashaadvaayuH| vAyoragniH / agnerApaH / adbhyaH pRthivI / pRthivyA oSadhayaH / oSadhIbhyo'nnam / annotpuruSaH / sa vA eSa purusso'nnrsmyH| tasyedameva ziraH / ayaM dakSiNaH pkssH| . ayamuttaraH pakSaH / ayamAtmA / idaM pucchaM pratiSThA / tadapyepa zloko bhavati // 1 // ___ brahmavettA paramAtmAko prApta kara letA hai / usake vipayameM yaha [zruti ] kahI gayI hai-'brahma satya, jJAna aura ananta hai / ' jo purupa use buddhirUpa parama AkAzameM nihita jAnatA hai, vaha sarvajJa brahmarUpase eka sAtha hI sampUrNa bhogoMko prApta kara letA hai / usa isa AtmAse hI AkAza utpanna huA / AkAzase vAyu, vAyuse agni, agnise jala,
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'taittirIyopanipad [vallI 2 jalase pRthivI, pRthivIse oSadhiyA~, opadhiyoMse anna aura annase puruSa utpanna huaa| vaha yaha puruSa anna evaM rasamaya hI hai / usakA yaha [ zira ] hI zira hai, yaha [ dakSiNa bAhu ] hI dakSiNa pakSa hai, yaha [ vAma vAhu ] vAmapakSa hai, yaha [zarIrakA madhyabhAga] AtmA hai aura yaha [nIcekA bhAga] puccha pratiSThA hai / usake vipayameM hI yaha zloka hai // 1 // brahmavihalota vakSyamANalakSaNaM 'brahmavit'-brahma, jisakA lakSaNa brahmavido vRhattamatvAbrahma ta- Age kahA jAyagA aura jo sabase bar3A honeke kAraNa 'brahma' nAprAptinirUpaNam dvetti vijAnAtIti kahalAtA hai, use jo jAnatA hai brahAvidAmoti paraM niratizayaM ! usakA nAma 'brahmavit' hai; vaha brahmavit usa parama-niratizaya brahmatadeva brahma param / na banyasya ko hI 'Apnoti'-prApta kara letA vijJAnAdanyasya praaptiH| spaSTaM hai kyoMki anyake vijJAnase kisI anyakI prApti nahIM huA krtii| ca zrutyantaraM brahmaprAptimeva brahma "vaha, jo ki nizcaya hI usa parabrahmavido darzayati " sa yo ha vai ko jAnatA hai, brahma hI ho jAtA tatparasaM brahma veda brova bhavati" hai" yaha eka dUsarI zruti brahmavettA ko spaSTatayA brahmakI hI prApti honA (mu0 u03|2|9) ityAdi / pradarzita karatI hai| nanu sarvagataM sarvasyAtmabhUtaM zaMkA-brahma sarvagata aura sabakA brahma vakSyati / ato nApyama / AtmA hai-aisA Age kaheMge; isaliye vaha prAptavya nahIM ho sakatA / prApti prAptizcAnyasyAnyena paricchinnasya to anya paricchinna padArthakI kisI ca paricchinnena dRSTA / apari anya paricchinna padArthadvArA hI hotI dekhI gayI hai| kintu brahma to cchinnaM sarvAtmakaM ca brotyataH aparicchinna aura sarvAtmaka hai; paricchinnavadanAtmavacca tasyApti | isaliye paricchinna aura anAtma | padArthake samAna usakI prApti honI rnuppnnaa| | asambhava hai|
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu0 1 zAGkaraMbhApyArtha nAyaM dopaH, katham ? darza- samAdhAna-yaha koI dopakI nAdarzanApekSatvAhahmaNa Aptya- hai ? kyoMki brahmakI prApti aura bAta nahIM hai; kisa prakAra nahIM . nAptyoH / paramArthato brahmarUpa- | aprApti to usake sAkSAtkAra aura | asAkSAtkArako apekSAse haiM / jisa syApi sato'sya jIvasya bhRta- prakAra [ dazama purupake liye ] prakRta ( dazama) saMkhyAkI pUrti mAtrAkRtavAhyaparicchinnAnnamayA- karanevAlA apanA-Apa* sarvathA dyAtmadarzinastadAsaktacetasaH pra avyavahita honepara bhI saMkhyA karane yogya bAhya viSayoMmeM Asaktacitta kRtasaMkhyApUraNasyAtmano'vyava- rahaneke kAraNa vaha apane svarUpakA abhAva dekhatA hai usI prakAra paJcahitasyApi cAhyasaMkhyeyaviSayA- | bhUta tanmAtrAoMse utpanna hue bAhya saktacittatayA svarUpAbhAvadarzana .paricchinna annamaya kozAdimeM Atma | bhAva dekhanevAlA yaha jIva paramArthataH vatparamArthabrahmasvarUpAbhAvadarzana- ! brahmakharUpa honepara bhI unameM Asakta ho jAtA hai aura apane paramArtha lakSaNayAvidyayAnnamayAdInbAhyA- | brahmakharUpakA abhAva dekhanArUpa avidyAse annamaya koza Adi bAhya nanAtmana Atmatvena pratipanna- anAtmAoMko AtmakharUpase dekhanesvAdannamayAcanAtmabhyo nAnyo ke kAraNa 'maiM annamaya Adi anAtmAoMse bhinna nahIM hU~' aisA 'hamasmItyabhimanyate / evamavidya- abhimAna karane lagatA hai| isI prakAra apanA AtmA honepara bhI avidyAvaza yAtmabhUtamapi brahmAnAptaM syAt / ' brahma aprApta hI hai| ___* isa viSayameM yaha dRSTAnta prasiddha hai ki eka bAra daza manuSya yAtrA kara rahe the / rAstemeM eka nadI par3I / jaba use pAra kara ve usake dUsare taTapara pahu~ce to yaha jAnaneke liye ki hamameMse koI baha to nahIM gayA apaneko ginane lage / unameMse jo bhI ginanA Arambha karatA vaha apaneko chor3akara zeSa nauko hI ginatA / isa prakAra ekakI kamI rahaneke kAraNa ve yaha samajhakara ki hamameM se eka AdamI nadImeM baha gayA hai khinna ho rahe the| itanehImeM eka buddhimAn
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ dada taittirIyopanipad [vallI2 tasyaivamavidhayAnAptabalasva- jisa prakAra prakRta (dazama) saMkhyAko pUrNa karanevAlA apanA-Apa rUpasya prakRtasaMkhyApUraNasyAtma avidyAvaza aprApta rahatA hai aura phira no'vidyayAnAtasya sataH kena-kisIke dvArA smaraNa karA diye jAnecitsmAritasya punastasyaiva vi- para vidyAdvArA usakI prApti ho jAtI / hai usI prakAra avidyAvaza jisake ghayAptiyathA tathA zrutyupadiSTasya brahmakharUpakI upalabdhi nahIM hotI sarvAtmannahmaNa Atmatvadarzanena usa sabake AtmabhUta zrutyupadiSTa / brahmakI AtmadarzanarUpa vidyAke dvArA vidyayA tadAptirupapadyata eva / 'prApti honI ucita hI hai| brahmavidAmoti paramiti vAkyaM' 'brahmavidApnoti param' yaha vAkya uttaragranthAva- sUtrabhUtam / sarvasya mUtrabhUta hai / jo sampUrNa vallIke naraNikA vallyarthasya brahma __ : arthakA viSaya hai, jisakA 'brahmavidA jala / noti param' isa vAkyadvArA jJAtavyavidAmoti paramityanena vAkyena / rUpase sUtrataH ullekha kiyA gayA vedyatayA sUtritasya brahmaNoni ! hai, usa brahmake aise lakSaNakA na jisake vizepa rUpakA nizcaya nahIM rdhAritavarUpavizeSasya sarvato kiyA gayA hai aura jo sampUrNa vyAvRttasvarUpavizeSasamarpaNamasa ! vastuose vyAvRtta kharUpavizepakA | jJAna karAne meM samartha hai-varNana karate rthasya lakSaNasyAbhidhAnena svarUpa- hue kharUpakA nizcaya karAneke liye nirdhAraNAyAvizeSeNa coktaveda tathA jisake jJAnakA sAmAnyarUpase 2 varNana kara diyA gayA hai usa Age nasya brahmaNo vakSyamANalakSaNasya / kahe jAnevAle lakSaNoMse yukta brahmako puruSa udhara A nikalA / usane saba vRttAnta jAnakara unhe eka lAinameM khar3A kiyA aura hAthameM DaNDA lekara eka, do, tIna-isa prakAra ginate hue haraekake eka-eka DaNDA lagAkara unheM daza honekA nizcaya karA diyA aura yaha bhI dikhalA diyA ki vaha dazavA~ puruSa svayaM ginanevAlA hI thA jo dUsaroMmeM Asaktacitta rahaneke kAraNa apaneko bhUle hue thaa|
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu01] zAGkarabhAjyArtha vizeSeNa pratyagAtmatayAnanya- vizeSataH 'apanA antarAtmA honese .rUpeNa vijJeyatvAya, brahmavidyAphalaM ananyarUpase jAnaneyogya hai' aisA pratipAdana karaneke liye aura yaha ca brahmavido yatparabrahmaprApti- dikhalAneke liye ki-brahmavettAko jo lakSaNamuktaM sa sarvAtmabhAvaH sarva paramAtmAkI prAptirUpa brahmavidyAkA phala batalAyA gayA hai vaha sarvAtmabhAva saMsAradharmAtItabrahmasvarUpatvameva sampUrNa sAMsArika dharmose atIta nAnyadityetatpradarzanAyaiparmudAhi brahmakharUpatA hI hai-aura kucha nahIM hai-'tadepAbhyuktA' yaha RcA kahIM yate-tadepAbhyuktati / jAtI hai| tattasminneva brAhmaNavAkyo- tat-usa brAhmaNavAkyadvArA kte'rtha eprgmyuktaanaataa| satyaM batalAye hue arthameM ho [ salyaM jJAnajJAnamanantaM brahoti brahmaNo lakSa .. manantaM brahma ] yaha RcA kahI gayI hai / 'satyaM jJAnamanantaM brahma' yaha NArthaM vAkyam / satyAdIni hi vAkya brahmakA lakSaNa karaneke liye trINi vizeSaNArthAni padAni hai / 'satya' Adi tIna pada vizeSya vizeSyasya brahmaNaH / vizeSyaM brahmake vizeSaNa batalAneke liye haiN| vedyarUpase vivakSita (batalAye jAnebrahma vivakSitatvAdvedyatayA / / ko iSTa) honeke kAraNa brahma vedyatvena yato brahma prAdhAnyena vizeSya hai / kyoMki brahma pradhAnatayA vivakSitaM tasmAdvizeSyaM vijnyeym| | vedyarUpase (jJAnake vipayarUpase) ataH asAd vizeSaNavizeSya- vivakSita hai; isaliye use vizeSya samajhanA cAhiye / ataH isa tvAdeva satyAdIni na eka vizepaNa-vizeSyabhAvake kAraNa eka eka vibhaktyantAni padAni samAnA- hI vibhaktivAle 'satya' Adi tInoM dhikaraNAni / satyAdi / pada samAnAdhikaraNa haiM / satya Adi
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ taittirIyopaniSad [ vallI 2 bhistibhirvizepaNairvizeSyamANaM brahma | tIna vizeSaNoMse vizepita honevAlA brahma anya vizeSyoMse pRthagrUpase nizcaya vizeSyAntarebhyo nirdhAryate / evaM | kiyA jAtA hai| jisakA anya padArtho se pRthakrUpase nizcaya kiyA gayA hai hi tajjJAnaM bhavati yadanyebhyo usakA isI prakAra jJAna huA karatA hai; jaise lokameM 'nIla' vizAla aura nirdhAritam / yathA loke nIlaM sugandhita kamala [-aisA kahakara aise kamalakA anya kamaloMse pRthakarUpase mahatsugandhyutpalasiti / nizcaya kiyA jAtA hai / nanu vizeSyaM vizeSaNAntaraM zaMkA-anya vizeSaNoMkA vyAvartana nirvizepasya vyabhicaradvizeSyate! karanepara hI koI vizeSya vizepita vizeSaNavatve huA karatA hai; jaise-nIlA athavA __ bhAkSepaH yathA nAla rakta lAla kamala | jisa samaya aneka dravya cotpalamiti / yadA banekAni ekahIjAtike aura aneka vizeSaNoMdravyANyekajAtIyAnyanekavizeSaNa- kI yogyatAvAle hote haiM tabhI | vizeSaNoMkI sArthakatA hotI hai / eka yogIni ca tadAvizeSaNasyArtha- hI vastumeM, kisI anya vizeSaNakA sambandha na ho sakaneke kAraNa, vatvam / na okasminneva vastuni vizepaNakI sArthakatA nahIM hotii| vizeSaNAntarAyogAd / yathAsA- jisa prakAra yaha sUrya eka hai usI prakAra ceka Aditya iti, tathaikameva ca brahma bhI eka hI hai, usake sivA anya brahma haiM hI nahIM, jinase ki nola brahma na brahmAntarANi yebhyo kamalake samAna usakI vizeSatA vizeSyeta niilotplvt| batalAyI jAya / na; lakSaNArthatvAdvizeSaNA- samAdhAna-aisA kahanA ThIka nahIM hai, kyoMki ye vizepaNa lakSaNake brahmavizeSaNAnAM nAm / nAyaM doSaH, liye haiN| [aba isa sUtrarUpa vAkyatalakSaNArthatvam karasAta ? yasmAla- kI hI vyAkhyA karate haiM-1 yaha | dopa nahIM ho sakatA, kyoM nahIM ho kSaNArthapradhAnAni vizeSaNAni na | sakatA kyoMki ye vizeSaNa lakSaNArtha
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu01] zAGkaramApyArtha vizeSaNapradhAnAnyeva kA punarla- pradhAna haiM, kevala vizeSaNapradhAna hI | nahIM haiM / kintu lakSaNa-lakSya tathA kSaNalakSyayorvizeSaNavizeSyayorvA vizeSaNa-vizeSyameM vizeSatA (antara) / vizeSa iti ? ucyate ; samAna kyA hai ? so batalAte haiM-vizeSaNa | to apane vizeSyakA usake sajAtIya jAtIyebhya eva nivartakAni padArthoMse hI vyAvartana karanevAle vizeSaNAni vizeSyasya / lakSaNaM hote haiM, kintu lakSaNa use sabhIse vyAvRtta kara detA hai| jisa prakAra tu sarvata eva yathAvakAzapradAtrA- avakAza denevAlA 'AkAza' hotA hai-isa vAkyameM hai| yaha hama pahale kAzamiti / lakSaNArthaM ca vAkya hI kaha cuke haiM ki yaha vAkya mityvocaam| [AtmAkA] lakSaNa karaneke liye hai| satyAdizabdA na parasparaM satyAdi zabda parArtha (dUsareke liye) honeke kAraNa paraspara satyamityasya saMvadhyante parArtha sambandhita nahIM haiM / ve to vizeSyavyAkhyAnam tvAt / vizeSyArthA ke hI liye haiM / ataH unameMse hi te / ata ekaiko vizeSaNa | pratyeka vizepaNazabda paraspara ekazabdaH parasparaM nirapekSo brahma- dusarekI apekSA na rakhakara hI 'satyaM zabdena saMvadhyate satyaM brahma brahma, jJAnaM brahma, anantaM brahma' isa jJAnaM brahmAnantaM broti / prakAra 'brahma' zabdase sambandhita hai| satyamiti yadrUpeNa yanizcitaM satyam-jo padArtha jisa rUpase nizcaya kiyA gayA hai usase. vyabhitadrUpaM na vyabhicarati tatsatyam / carita na honeke kAraNa vaha satya kahalAtA hai| jo padArtha jisa rUpase yadrUpeNa nizcitaM yattadrUpaM vyabhi- | nizcita kiyA gayA hai usa rUpase * isa vAkyameM 'avakAza denevAlA' yaha pada usake sajAtIya anya mahAbhUtoMse tathA vijAtIya AtmA Adise bhI vyAvRtta kara detA hai|
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92 tatirIyopanipad [ callI 2 zAnamityatya caradatRtamityucyate / ato vi- vyabhicarita honepara baha mithyA kahA kAro'nRtam / "vAcArambhaNaM jAtA hai / isaliye vikAra mithyA * hai| "vikAra kevala vANAMse Arambha vikAro nAmadheyaM mRttiketyeva honevAlA aura nAmamAtra hai, basa, - satyam" (chA0 u06|1|4) mRttikA hI satya hai" isa prakAra nizraya kiyA jAneke kAraNa sat evaM sadeva satyamityavadhAraNAt / hI satya hai| ataH 'satyaM brahma' ataH satya brahAta nala vikAra vaha vAkya Rko vikAramAtra raannivrtyti| nivRtta karatA hai| ataH kAraNatvaM prAptaM brhmnnH| isase brahmakA kAraNattra prApta hotA hai aura vasturUpa honese kAraNasya ca kAra kAraNameM kArakatva rahA karatA hai| tAtparyana katva vastutvAnmRddha- ataH mRttikAka samAna usakI jar3azAnakartutvAbhAva-dacidrUpatA ca prA- rUpatAkA prasaGga upasthita ho jAtA nirUpaNaM ca sAta idamucyate hai / ittIse 'jJAnaM brahma' aisA kahA jJAnaM brahmoti / jJAnaM jJaptirava- hai / 'jJAna' jJapti yAnI avabodhako / kahate haiM / 'jJAna' zabda bhAvavAcaka vodhaH, bhAvasAdhano jJAnazabdo bhAvasAcanA jJAnazabdA, hai; 'satya' aura 'ananta' ke na tu jJAnakarTa brahmAvizeSaNa- / sAtha brahmakA vizeSaNa honeke kAraNa tvAtsatyAnantAbhyAM saha / na usakA artha 'jJAnakartA nahIM ho sakatA / usakA jJAnakartRtva svIkAra hi satyatAnantatA ca jJAna- karanepara brahmakI satyatA aura katatve satyupapadyate / jJAna- anantatA sambhava nahIM hai| jJAnakartRtvena hi cikriyamANaM kathaM / kartArUpase vikArako prApta honevAlA kaya hokara brahma satya aura ananta kaise satyaM bhavedanantaM ca / yaddhi na ho sakatA hai ? jo kisIse bhI
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu0 1 ] kutazcitpravibhajyate tadanantam / jJAnakartRtve ca jJeyajJAnAbhyAM zAGkarabhASyArtha pravibhaktamityanantatA na syAt / "yatra nAnyadvijAnAti sa bhUmA atha yatrAnyadvijAnAti tadalpam" ( chA0 u0 7 / 24 / 1 ) iti zrutyantarAt / vibhakta nahIM hotA vahI ananta ho sakatA hai| jJAnakartA honepara to vaha jJeya aura jJAnase vibhakta hogA; isaliye usakI anantatA siddha nahIM ho sakegI / " jahA~ kisI dUsareko nahIM jAnatA vaha bhUmA hai aura jahA~ kisI dUsare ko jAnatA hai vaha alpa hai" isa eka dUsarI zrutise yahI siddha hotA hai / nAnyadvijAnAtIti vizeSa isa zrutimeM 'dUsareko nahIM jAnatA' isa prakAra vizeSakA pratipedhAdAtmAnaM vijAnAtIti / pratipedha honeke kAraNa vaha svayaM apaneko hI jAnatA hai-aisI yadi cennaH bhUmalakSaNavidhiparatvAdvA- koI zaGkA kare to ThIka nahIM, kyoMki yaha vAkya bhUmAke lakSaNakA kyasya / yatra nAnyatpazyatItyAdi vidhAna karanemeM pravRtta hai / 'yatra nAnyatpazyati' ityAdi vAkya bhUmAke bhUmno lakSaNavidhiparaM vAkyam | lakSaNakA vidhAna karanemeM tatpara hai| yathA prasiddhamevAnyo'nyatpazya- anya anyako dekhatA hai-isa lokaprasiddha vastusthitiko svIkAra kara 'jahA~ aisA nahIM hai vaha bhUmA hai'- isa prakAra usake dvArA bhUmAke kharUpakA bodha karAyA jAtA hai / 'anya' zabdakA grahaNa to yathAprApta dvaitakA pratipedha karaneke liye hai; ataH yaha vAkya apanemeM kriyAkA astitva tvAnna khAtmani kriyAstitvaparaM / pratipAdana karaneke liye nahIM hai / aura khAtmAmeM to bhedakA abhAva vAkyam / svAtmani ca bhedA- | honeke kAraNa usakA vijJAna honA tItyetadupAdAya yatra tannAsti sa bhUmeti bhUmasvarUpaM tatra jJApya - te / anyagrahaNasya prAptapratiSedhArtha
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 taittirIyopaniSad [vallI 2 bhaavaadvijnyaanaanuppttiH| Atma-sambhava hI nahIM hai / AtmAkA - vijJeyatva svIkAra karanepara to jJAtAke nazca vijJeyatve jJAnabhAvaprasaGga, abhAvakA prasaGga upasthita ho jAtA hai, kyoMki vaha to vijJayarUpase hI jJeyatvenaiva viniyuktatvAt / viniyukta (prayukta) ho cukA hai| [aba use jJAtA kaise mAnA jAya ?] eka evAtmA jJeyatvena jJAta- zaMkA-eka hI AtmA jJeya aura , jJAtA donoM prakArase ho sakatA haitvena cobhayathA bhavatIti cet ? ' aisA mAneM to? na yugapadanaMzatvAt / na hi samAdhAna-nahIM, vaha aMzarahita niravayavasya yugapajjJayajJAtRtvo honeke kAraNa eka sAtha ubhayarUpa nahIM ho sakatA / niravayava brahmakA papattiH Atmanazca ghaTAdivadvije- eka sAtha jJeya aura jJAtA honA yatve jJAnopadezAnarthakyam / na / sambhava nahIM hai / isake sivA yadi hi ghaTAdivatprasiddhaya jJAnopa | AtmA ghaTAdike samAna vijJeya ho to jJAnake upadezako vyarthatA ho dezo'rthavAn / tasAjjJAtRtve jAyagI / jo vastu ghaTAdike samAna sati AnantyAnupapattiH / prasiddha hai usake jJAnakA upadeza sArthaka nahIM ho sakatA / ataH sanmAtratvaM cAnupapannaM jJAna- 3 usakA jJAtRtva mAnanepara usarka kartRtvAdivizeSavattve sati / sa- | anantatA nahIM raha sakatI / jJAnanmAtratvaM ca satyattvam, "tatsa kartRtvAdi vizeSase yukta honepara usakA sanmAtratva bhI sambhava nahIM tyam" (chA0 u0 61816) hai / aura "vaha satya hai" isa eka iti zrutyantarAt / tasmA anya zrutise usakA satyarUpa honA hI sanmAtratva haiM / ataH 'satya' aura tsatyAnantazandAbhyAM saha vize- 'ananta' zabdoMke sAtha vizeSaNa
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ * anu1] / zAGkarabhASyArtha . paNatvena jJAnazabdasya prayogA- rUpase 'jJAna' zabdakA prayoga kiyA jAneke kAraNa vaha bhAvavAcaka hai / dbhAvasAdhano jJAnazabdaH / jJAnaM ataH'jJAnaM brahma' isa vizeSaNakA usake brahoti katatvAdikArakanivRtyartha kartRtvAdi kArakoMkI nivRtti ke liye _ tathA mRttikA Adike samAna usakI mRdAdivadacidrUpatAnivRtyarthaM ca jaDarUpatAkI nivRttike liye prayoga prayujyate / kiyA jAtA hai| -- jJAnaM brahotivacanAtprAptamanta- 'jJAnaM brahma' aisA kahanese brahmakA anantamityanya vavam / laukikasya antavattva prApta hotA hai, kyoMki nikti jJAnasyAntavarga layAkaka jJAna antavAn hI dekhA gayA hai / ataH usako nivRttinAta / atastannivRttyarthamAha- ke liye 'anantam' aisA kahA anantamiti / satyAdInAmanRtAdidharmanivRtti- zaMkA-satyAdi zabda to anRtAdi dharmoko nivRttike liye haiM prAmaNaH zUnyArtha- paratvAdvizeSyasya / aura unakA vizeSya brahma kamala tyamAzagate brahmaNa utpalAdi-Adike samAna prasiddha nahIM hai; ataH vadagrasiddhatvAt "mRgatRSNAmbhasi "mRgatRSNAke jalameM snAna karake zirapara AkAzakusumakA mukuTa snAtaH khapuSpakRtazekharaH / dhAraNa kiye tathA hAthameM zazazRGgakA epa bandhyAsuto yAti zazazRGga dhanupa liye yaha vandhyAkA putra jA rahA hai" isa uktike samAna isa dhanudhara hAtavacchanyAyatava | 'satyaM jJAnam' ityAdi vAkyakI prAptA satyAdivAkyasyeti cet ? zUnyArthatA hI prApta hotI hai| .. nalakSaNArthatvAt / vize- samAdhAna nahIM, kyoMki ve paNatve'pi satyAdInAM. lakSaNArtha- [satyAdi] lakSaNa karaneke liye haiN|
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 taittirIyopaniSad [ballI 2 prAdhAnyamityavocAma | zUnye hi satyAdi zabda vizeSaNa honepara bhI unakA pradhAna prayojana lakSaNake liye lakSye'narthakaM lakSaNavacanaM lakSaNA honA hI hai-yaha hama pahale hI kaha rthatvAtmanyAmahe na zUnyArthateti / cuke haiM / yadi lakSya zUnya ho taba to usakA lakSaNa batalAnA bhI vyartha vizeSaNArthatve'pi ca satyAdInAM hI hogA / ataH lakSaNArtha hone svArthAparityAga eva / | kAraNa unakI zRnyArthatA nahIM haizUnyArthatve hi satyAdi aisA hama mAnate haiM / vizeSaNake 5 liye hone para bhI satyAdi zabdake zabdAnAM vizeSyaniyantRtvAtupa-apane arthakA tyAga to hotA hI nahIM hai / yadi satyAdi zabdoMkI pttiH| satyAdyathairarthavatve tu zUnyArthatA ho to ve apane vizepyake niyantA hai-aisA nahIM mAnA jA tadviparItadharmavadbhayo vizeSyebhyo sakatA / satyAdi aoMse arthavAn brahmaNo vizeSyasya niyantRtvamupa honepara hI unake dvArA apanese viparIta dharmavAle vizeSyoM se apane vizeSyavApadyate / brahmazabdo'pi svArthanArtha- kA niyantRtva bana sakatA hai / 'brahma zabda bhI apane arthase arthavAn hI vAneva / tatrAnantazabdo'ntavatva- hai| una satyAdi tIna zabdoM meM pratipedhadvAreNa vizeSaNam / satya 'ananta' zabda usake antavattvakA pratipedha karaneke dvArAusakA vizeSaNa jJAnazandau tu svArthasamarpaNenaiva hotA hai tathA 'satya' aura 'jJAna' | zabda to apane aryoMke samarpaNadvArA vizeSaNe bhvtH| hI usake vizepaNa hote haiN| "tasAdvA etasAdAtmanaH" iti| zaMkA-"usaisa AtmAse AkAza : utpanna huA" isa zrutimeM 'AtmA' brahmaNyevAtmazandaprayogAdvaditu- zabdakA prayoga brahmake hI liye
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAGkarabhASyArthaM anu0 1. ] rAtmaiva brahma / " etamAnandamayamA kiyA tmAnamupasaMkrAmati" ( tai0 u0 2|8|5)iti cAtmatAM darzayati / tatpravezAcaH " tatsRSTvA tadevAnuprAvizat" (tai0 u0 2 / 6 / 1) iti ca tasyaiva jIvarUpeNa zarIra pravezaM darzayati / ato vedituH svarUpaM brahma / evaM tarhyatmatvAjjJAnakartR tvam / AtmA jJAteti hi prasiddham / " so'kAmayata" ( tai0 u0 2 / 6 / 1) iti ca kAmino / anityatvaprasaGgAcca / yadi nAma jJaptirjJAnamiti bhAvarUpatA brahmaNastathApyanityatvaM prasajyeta pAratantryaM ca / dhAtvarthAnAM * 97 kArakApekSatvAt / jJAnaM ca 13-14 jAneke kAraNa brahma jAnanevAlekA AtmA hI hai / " isa Anandamaya AtmAko prApta ho jAtA hai" isa vAkyase zruti usakI, AtmatA dikhalAtI hai tathA usake praveza karanese bhI [ usakA Atmatva siddha hotA hai ] | " use racakara vaha usImeM praviSTa ho gayA " aisA kahakara zruti usIkA jIvarUpase zarIra meM praveza honA dikhalAtI hai / ataH brahma jAnanevAlekA svarUpa hI hai / jJAnakartRtvAjjJaptirbrahmetyayuktam / kAraNa 'brahma jJaptimAtra hai' aisA kahanA 1 anucita hai / isa prakAra AtmA honese to use jJAnakA kartRtva siddha hotA hai / 'AtmA jJAtA hai' yaha bAta to prasiddha hI hai / " usane kAmanA kI " isa zrutise kAmanA karanevAleke jJAna kartRtya kI siddhi hotI hai / ataH brahmakA jJAnakartRtva nizcita honeke isake sivA aisA mAnanese anityatvakA prasaGga bhI upasthita hotA hai| yadi 'jJAna iptiko kahate haiM' isa vyutpatti ke anusAra brahmakI bhAvarUpatA mAnI jAya to bhI usake anityatya aura pAratantryakA prasaGga upasthita ho jAtA hai, kyoMki dhAtuoMke artha kArakoMkI apekSAvAle
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ taittirIyopaniSad [ vallI 2 dhAtvartho'to'syAnityatvaM para huA karate haiM / jJAna bhI dhAtukA artha hai; ataH isakI bhI anityatA aura paratantratA siddha hotI hai / 98 tantratA ca / samAdhAna- aisI bAta nahIM hai; kyoMki jJAna brahmake svarUpase abhinna tvopacArAt / A- hai, isa kAraNa usakA kAryatva kevala tannirasanam tmanaH svarUpaM jJaptirna ! upacArase hai / AtmAkA svarUpa jo na, svarUpAvyatirekeNa kArya tato vyatiricyate'to nityaiva / tathApi buddherupAdhilakSaNAyAzca | kSurAdidvArairvipayAkAreNa pariNA 'jJapti' hai vaha usase vyatirikta nahIM hai / ataH vaha (jJapti ) nityA hI hai| tathApi cakSu Adike dvArA vipayarUpameM pariNata honevAlI upAdhirUpa buddhikI jo zabdAdirUpa pratItiyA~ haiM ve AtmavijJAnakI vipayabhUta hokara utpanna hotI huI AtmavijJAnase vyApta hI utpanna hotI haiM [ arthAt apanI utpattike samaya una pratItiyoMmeM to AtmavijJAnase prakAzita hone kI yogyatA vyAptA utpadyante / tasmAdAtma- rahatI hai aura AtmavijJAna unheM vijJAnAvabhAsAtha te vijJAna - prakAzita karatA rahatA hai ] / ataH ve dhAtuoMkI arthabhUta dhAtvarthabhUtA evaM 'vijJAna' zabdavAcya AtmavijJAnakI pratItiyA~ AtmAkA hI vikArarUpa dharma haiM- aisI avivekiyoMdvArA kalpanA kI jAtI hai / utpadyamAnA zabdavAcyAca Atmana eva dharmA vikriyArUpA ityavivekibhiH parikalpyante / yattu yadbrahmaNo vijJAnaM tat kintu usa brahmakA jo vijJAna savitRprakAzavadagnyuSNavacca brahma- uSNatAke samAna brahmake svarUpase hai vaha sUryake prakAza tathA agnikI svarUpAvyatiriktaM svarUpameva tat; bhinna nahIM hai, balki usakA svarUpa minyA ye ta AtmavijJAnasya viSayabhUtA evAtmavijJAnena zabdAdyAkArAvabhAsAH --
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu0 1 ] * zAGkarabhASyArthaM na tatkAraNAntarasavyapekSam / ho hai; use kisI anya kAraNakI apekSA nahIM hai, kyoMki vaha nityanityasvarUpatvAt / sarvabhAvAnAM ca svarUpa hai / tathA usa brahmase sampUrNa tenAvibhaktadezakAlatvAt kAlA- | bhAvapadArthoke deza-kAla abhinna haiM, kAzAdikAraNatvAcca niratizaya- aura vaha kAla tathA AkAzAdikA bhI kAraNa evaM niratizaya sUkSma sUkSmatvAcca / na tasyAnyadacijJeyaM | hai; ataH aisI koI sUkSma, vyavahita sUkSmaM vyavahitaM viprakRSTaM bhUtaM ( vyavadhAnavAlI), viprakRSTa (dUra) tathA bhUta, bhaviSyat yA vartamAna bhavadbhaviSyadvAsti / tasmAtsarvajJaM / vastu nahIM hai jo usake dvArA jAnI na jAtI ho; isaliye vaha brahma sarvajJa hai / tadbrahma / mantravarNAca - " apANipAdo javano grahItA pazyatyacakSuH sa zRNotyakarNa: / sa vetti cedyaM na ca tasyAsti vettA tamAhuragnyaM * purupaM mahAntam" (zve0 u0 3 / "vaha binA hAtha-pA~va ke hI vegase calane aura grahaNa karanevAlA hai, binA netrake hI dekhatA hai aura binA kAnake hI sunatA hai / vaha sampUrNa vedyamAtrako jAnatA hai, use jAnanevAlA aura koI nahIM hai, use sarvaprathama paramapuruSa kahA gayA hai / " isa mantravarNa19 ) iti / " na hi vijJAturvi - | se tathA "avinAzI hone ke kAraNa jJAterviparilopo vidyate'vinA- | vijJAtAke jJAnakA kamI lopa nahIM hotA aura usase bhinna koI dUsarA zitvAnna tu tadvitIyamasti" bhI nahIM hai [ jo use dekhe ]" ( vR0 u0 4 | 3 | 30 ) ityAdi ityAdi zrutiyoMse bhI yahI siddha zrutezca / vijJAtRsvarUpAvyatirekA hotA hai / apane vijJAtRsvarUpase abhinna tathA indriyAdi sAdhanoMkI karaNAdinimittAnapekSatvAcca vra- | apekSAse rahita hone ke kAraNa jJAnajhaNo jJAnasvarUpatve'pi nityatva | svarUpa honepara bhI brahmakA nityatva
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 ... . ' . .... bAyopaniSada taittirIyopaniSad [vallI 2 prasiddhirato naika dhAtvarthastada- bhalI prakAra siddha hI hai / ataH kriyArUpa na honeke kAraNa vaha kriyArUpatvAt / . (jJAna) dhAtukA artha bhI nahIM hai| __ ata eva ca na jnyaankrtt,| isIliye yaha jJAnakartA bhI nahIM hai aura isIse yaha grAma 'jJAna' tasAdeva ca na jJAnazabdavAcya ' zabdakA vAcya bhI nahIM hai / to bhI mapi tadralla / tathApi tadAbhAsa- jJAnAbhAtake vAcaka tathA buddhibAcakena buddhidharmavipayeNa jJAna- lakSita hotA hai-kahA nahIM jAtA, ke dharmaviSayaka tAna' zabdase vaha zabdena tallakSyate na tUcyate / kyoMki vaha zabdakI pravRttike hetu ra bhUta jAti Adi dharmAse rahita hai| zabdapravRttihetujAtyAdidharmarahita "e" isI prakAra 'satya' zabdase bhI svaat| tathA satyazabdenApi / sarva [usako lakSitahI kiyA jA sakatA vizeSapratyastamitakharUpatvAdrahmaNo hai ] bramakAkharUpa sampUrNavizeSaNoM se zUnya hai; ataH vaha sAmAnyataH bAhyasattAsAmAnyavipayeNa satya- sattA hI jisakA viSaya-artha hai .. aise 'satya' zabdase 'satyaM brahma isa zabdena lakSyate satyaM brahmeti na prakAra kevala lakSita hotA hai-brahma tu satyazabdavAcyameva brhm| 'satya' zabdakA vAcya hI nahIM hai| ___ evaM satyAdizabdA itaretara- isa prakAra ye satyAdi zabda saMnidhAvanyonyaniyamyaniyAma- eka-dUsarekI sannidhise eka-dUsareke kAH santaH satyAdizabdavAcyA niyamya aura niyAmaka hokara ttanivartakA brahmaNo lakSaNArthAzca satyAdi zabdoMke vAcyArthase brahmako alaga rakhanevAle aura usakA lakSaNa bhavantItyataH siddham "yatovAco karanemeM upayogI hote haiN| ataH nivartante aprApya manasA saha" | "jahA~se manake sahita vANI use
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu01] zAGkarabhASyArtha (tai0 u0 2 / 4 / 1) "a- na pAkara lauTa AtI hai" "na kahane nirukte'nilayane" (te. u02| yogya aura anApritamImadatyAdi zrutiyoM ke anusAra brahmakA satyAdi 7 / 1) iti cAvAcyatvaM / la, zabdoMkA avAcyatya aura nIlanIlotpalavadavAkyArthatvaM ca kamalake samAna avAkyArthatva siddha brhmnnH| hotA hai / * tadyathAvyAkhyAtaM brahma yo veda uparyukta prakArase vyAkhyA kiye / hue usa brahmako jo purupa guhAmeM gAzabdArtha- vijAnAti nAhita nihita / chipA huA) jAnatA nirvacanam sthitaM guhAyAm / hai / saMvaraNa arthAt AcchAdana arthagRhateH saMvaraNArthasya nigUDhA vAle 'guh' dhAtuse 'guhA' zabda nippanna hotA hai| isa (guhA) meM asyAM jJAnajJeyajJAtRpadArthoM iti jJAna, jJeya aura jJAta padArtha nigUr3ha guhA buddhiH / gUDhAvasyA bhogA- . ( chipe hue ) haiM isaliye 'guhA' .: buddhikA nAma hai| athavA usameM pavauM puruSArthAviti vA tassAM / bhoga aura apavarga-ye puruSArtha nigUDha parame prakRSTe vyomanvyomnyAkA- avasthAmeM sthita haiM; ataH guhA hai / | usake bhItara parama-prakRSTa vyomaze'vyAkRtAkhye / taddhi parama AkAzameM arthAt avyAkRtAkAzameM, vyoma"etasminna khalvakSare gAyA- kyoMki "he gArgi ! nizcaya isa akSarameM hI AkAza [otaprota hai ]" 2 kAza" (vR0 u0318||11) 070 / 19 isa zrutike anusAra akSarakI ityakSarasaMnikAt / guhAyAM sannidhimeM honese yaha avyAkRtAkAza . tAtparya yaha hai ki vAcya-vAcaka-mAva brahmakA bodha karAnemeM samartha nahIM ho sakatA; ataH brahma ina zabdoMkA vAcya nahIM ho sakatA aura sapUrNa vaitakI---- nivRttike adhiSThAnarUpase lakSita honeke kAraNa vaha 'nIlakamala-Adiko simAnA guNa-guNIrUpa saMsargasUcaka vAkyoMkA bhI artha nahIM ho sktaa|
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 taittirIyopanipad [vallI 2 vyomnIti vA sAmAnAdhikaraNyA- hI paramAkAza hai / athavA 'guhAyAM vyomni' isa prakAra ina donoM padoMdavyAkatAkAzameva guhA / tatrA mara guhA / tatrA kA sAmAnAdhikaraNya honeke kAraNa mA ho AkAzako hI guhA kahA gayA hai, | kyoMki sabakA kAraNa aura sUkSmatara kAleSu kAraNatvAtsUkSmataratvA- honeke kAraNa usameM bhI tInoM | kAloMmeM sAre padArtha chipe hue haiN| ca / tasinnantarnihitaM brahma / usIke bhItara brahma bhI sthita hai| * hArdameva tu paramaM vyometi parantu yuktiyukta to yahI hai ki nyAyyaM vijJAnAGgatvenopAsanAGga- hRdayAkAza ho paramAkAza hai, kyoMki tvena vyomno vivakSitatvAt / usa AkAzako vijJAnAGga yAnI "yo vai sa vahirdhA purupAdA- upAsanAke aMgarUpase vatalAnA yahA~ kAza" (chA0 u03|12| iSTa hai| "jo AkAza isa [ zarIra7) "yoM vai so'ntaHpuruSa saMjJaka ] puruSase bAhara hai" "jo AkAza" (chA0 u0 3 // 12 // AkAza isa purupake bhItara hai" "jo 8) "yo'yamantahRdaya AkAza" yaha AkAza hRdayake bhItara hai" isa. (chA0 u0 3 / 12 / 2 prakAra eka anya zrutise hRdayAkAza kA paramatva prasiddha hai / usa hRdayAiti zrutyantarAtprasiddhaM hAdasa kAzameM jo buddhirUpa guhA hai usameM vyomnaH paramatvam / tasinhArdai brahma nihita hai; arthAt usa (buddhivyogni yA buddhiguhA tasyAM vRtti) se vaha vyAvRtta ( pRthak ) nihitaM brahma tavRttyA vivikta- rUpase spaSTatayA upalabdha hotA hai; tayopalabhyata iti / na-hyanyathA | anyathA brahmakA kisI bhI vizeSa viziSTadezakAlaMsaMbandho'sti vra- deza yA kAlase sambandha nahIM hai, kSaNaH srvgttvaannirvishesstvaac| kyoMki vaha sarvagata aura nirvizeSa hai|
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu01] zAGkarabhASyArtha sa evaM brahma vijAnankimi- vaha isa prakAra brahmako jAnane | vAlA kyA karatA hai ? isapara zruti vida tyAha-aznute, bhuGkta kahatI hai-vaha sampUrNa arthAt niHaizvaryan sarvAniravaziSTAnkA- | zepa kAmanAoM yAnI icchita bhogoNmaanbhogaanityrthH| kimasadAdi ra ko prApta kara letA hai arthAt unheM 5 bhogatA hai / to kyA vaha hamArevatpatrasvargAdInparyAyeNa netyaah| tumhAre samAna putra evaM svargAdi bhogoMko kramase bhogatA hai ? isapara saha yugapadekakSaNopArUDhAneva 'zruti kahatI hai-nahIM, unheM eka , sAtha bhogatA hai / vaha eka hI kSaNameM ekayopalabdhyA savitaprakAzavat vaddhivRttipara ArUr3ha hue sampUrNa nityayA brhmsvruupaavytiriktyaa| bhAgAkA sUyaka prakAzaka samAna nitya tathA brahmakharUpase abhinna eka yAmavocAma satyaM jJAnamananta- hI upalabdhike dvArA, jisakA hamane 'satyaM jJAnamanantam' aisA nirUpaNa miti / etattaducyate-brahmaNA kiyA hai, bhogatA hai| 'brahmaNA saheti / saha sarvAnkAmAnaznute' isa vAkyase / yahI artha kahA gayA hai| brahmabhUto vidvAnbrahmasvarUpe- brahmabhUta vidvAn brahmakharUpase gaiva sarvAnkAmAnsahAznute, na | - hI eka sAtha sampUrNa bhogoMko prApta kara letA hai / arthAt dUsare loga yathopAdhikRtena kharUpeNAtmanA jisa prakAra jalameM prativimbita jalamUryakAdivatprativimbabhUtena / sUryake samAna apane aupAdhika aura saMsArI AtmAke dvArA dharmAdi sAMsArikeNa dharmAdinimittApe- nimittakI apekSAvAle tathA cakSu kSAMzcakSurAdikaraNApekSAMzca kAmAna Adi indriyoMkI apekSAse yukta sampUrNa bhogoMko kramazaH bhogate haiM; payAyaNAznuta lAkA katha tAha usa prakAra unheM nahIM bhogatA / to -yathoktena prakAreNa sarvajJena sarva- phira kaise bhogatA hai ? vaha.uparyukta:
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 taittirIyopaniSad [vallI 2 gatena sarvAtmanA nityabrahmAtma-prakArase sarvata sarvagata sarvAtmaka / evaM nityabrahmAtmasvarUpase, dharmAdi svarUpeNa dharmAdinimittAnapekSA- nimittako apekSAse rahita tathA zvakSurAdikaraNanirapekSAMzca sarvA- cakSu Adi indriyoMse bhI nirapekSa sampUrNa bhogoMko eka sAtha hI prApta kAmAnsahaivAznuta ityarthaH / kara letA hai-yaha isakA tAtparya hai| vipazcit-medhAvI arthAt sarvajJa vipazcitA medhAvinA sarvajJena / brahmarUpase / brahmakA jo sarvajJatva hai taddhi vaipazcityaM yatsarvajJatvaM tena yahI usakI vipazcittA (vidvattA) hai| usa sarvajJakharUpa brahmarUpase hI vaha sapazakharUpaNa alaNArata zata / unheM bhogatA hai / mUlameM 'iti' zabda itizabdo sntrprismaaptyrthH| mantrakI samApti sUcita karaneke liye hai| __ sarva eva vallayartho namAvidA-' 'brahmavidApnoti param' isa brAhmaNamoti paramiti brAhmaNavAkyena vAkyadvArA isa sampUrNa vallIkA artha sUtritaH / sa ca sUnito'rthaH sUtrarUpase kaha diyA hai / usa saMkSepato mantreNa vyaakhyaatH| sUtrabhUta arthakI hI mantradvArA saMkSepa se vyAkhyA kara dI gayI hai| aba punaratasyaiva vistareNArthanirNayaH / phira usIkA artha vistArase nirNaya kartavya ityuttarastavRttisthAnIyo 4 / karanA hai-isIliye usakA vRttirUpa grantha Arabhyate tasmAdvA etasA- . 'tasmAdvA etasmAta' ityAdi AgekA dityaadi| | grantha Arambha kiyA jAtA hai| tatra ca satyaM jJAnamanantaM usa mantrameM sabase pahale 'satyaM satyaM zAnamanantaM brahmatyuktaM mantrAdau jJAnamanantaM brahma' aisA kahA hai| vaha brahmati mImAMsyate tatkathaM satyaM jJAna- | satya, jJAna aura ananta kisa prakAra manantaM cetyata Aha / tatra hai ? so batalAte haiM-anantatA trividhaM hyAnantyaM dezataH kAlato tIna prakArakI hai-dezase, kAlase vastutazceti / tadyathA dezato- aura vastuse / unameM jaise AkAza 'nanta aakaashH| na hi dezatastasya dezataH ananta hai| usakA dezase /
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu0 1 ] paricchedo'sti / na tu kAlatazcAnantyaM vastutazcAkAzasya / kasmAtkAryatvAt / naivaM brahmaNa AkAzavatkAlato'pyantavatvama kAryatvAt / kArya hi vastu kAlena paricchidyate / akArya ca brahma / tasmAtkAlato'syAnantyam / zAGkarabhASyArtha tathA vastutaH / kathaM punarvastuta AnantyaM srvaannytvaat| bhinnaM hi vastu vastvantarasyAnto bhavati, castvantarabuddhihiM prasaktAdvastva ntarAnnivartate / yato yasya buddhe vinivRttiH sa tasyAntaH / tadyathA gotvabuddhirazvatvAdvinivartata iti 105 pariccheda nahIM hai| kintu kAlase aura vastuse AkAzakI anantatA nahIM hai / kyoM nahIM hai ? kyoMki vaha kArya haiM / kintu AkAzake samAna kisIkA kArya na honeke kAraNa antavatya nahIM hai / jo vastu kisInalakA isa prakAra kAlase bhI kA kArya hotI hai yahI kAlale paricchinna hotI haiM / aura brahma kisIkA kArya nahIM hai, isaliye usakI kAlase anantatA hai / isI prakAra vaha vastuse bhI ananta hai / vastuse usakI anantatA kisa prakAra hai ? kyoMki vaha sabase abhinna hai / bhinna vastu hI kisI anya bhinna vastukA anta huA karatI hai, kyoMki kisI bhinna vastu meM gayI huI buddhi hI kisI anya prasakta vastuse nivRtta kI jAtI hai / jisa [ padArthasambandhinI] buddhikI jisa padArthase nivRtti hotI hai vahI usa padArthakA anta hai / jisa prakAra gobuddha avatvabuddhise nivRtta hotI azvatvAntaM gotvamityantavadeva | hai, ataH golyakA anta azvatva huA, isaliye vaha antavAn hI hai aura bhavati / sa cAnto bhinneSu vastuSu ! usakA vaha anta bhinna padArthoM meM hI dRSTaH / naivaM brahmaNo bhedaH / ato | dekhA jAtA hai / kintu brahmA aisA koI bheda nahIM hai / ataH vastuse vastuto'dhyAnantyam / bhI usakI anantatA hai /
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 taittirIyopaniSad [ vallo 2 kintu brahmakI sabase abhinnatA kisa prakAra hai ? so batalAte haiMkyoMki vaha sampUrNa vastuoMkA kAraNa hai-brahma kAla- AkAza Adi sabhI vastuoMkA kAraNa hai / yadi kaho ki apane kAryakI apekSAse kathaM punaH sarvAnanyatvaM brahmaNa brahmaNaH sArvAtmyaM ityucyate-- sarva | nirUpyate vastukAraNatvAt / 1 sarveSAM hi vastUnAM kAlAkAzAdInAM kAraNaM brahma / kAryApekSayA vastuto'ntavatvamiti cenna ; anRtatvAtkAryavastunaH / na hi kAraNavyatirekeNa kArya nAma vastuto'sti yataH kAraNabuddhivinivarteta / "vAcArambhaNaM vi kAro nAmadheyaM mRttiketyeva satyam" ( chA0 u0 6 / 1 / 4) evaM sadeva satyamiti zrutya ntarAt / to usakA vastuse antavattva ho hI jAyagA, to aisA kahanA ThIka nahIM; kyoMki kAryarUpa vastu to mithyA hai - vastutaH kAraNase bhinna kArya hai hI nahIM jisase ki kAraNabuddhikI nivRtti ho "vANIse Arambha honevAlA vikAra kevala nAmamAtra hai, mRttikA ho satya hai" isI prakAra "sat hI satya hai - aisA eka anya zruti se bhI siddha hotA hai / tasmAdAkAzAdikAraNatvAdde zatastAvadanantaM brahma / AkAzo 1 ataH AkAzAdikA kAraNa honese brahma dezase bhI ananta haiM / AkAza dezataH ananta hai - yaha to prasiddha hI hai, aura yaha usakA nanta iti prasiddhaM dezataH, tasyedaM kAraNaM tasmAtsiddhaM dezata | kAraNa hai; ataH AtmAkA dezataH anantatva siddha ho hai, kyoMki lokameM asarvagata vastuse koI sarvagata Atmana Anantyam / na hyasarvagatAtsarvagatamutpadyamAnaMM loke | vastu utpanna hotI nahIM dekhI jAtI / kiMcidRzyate / ato nirati - | niratizaya hai [ arthAt usase bar3A isaliye AtmAkA dezataH anantatva zayamAtmana AnantyaM dezatastathA | aura koI nahIM hai ] / isI prakAra
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu0 ] zAGkarabhASyArtha 'kAryatvAtkAlataH, tadbhinnavastva- | kisIkA kArya na honeke kAraNa vaha kAlataH aura usase bhinna padArthakA ntarAbhAvAcca vastutaH / ata eva sarvathA abhAva honeke kAraNa vastutaH bhI ananta hai / isaliye AtmAkA sabase bar3hakara satyatva hai / . niratizayasatyatvam / tasmAditi mUlavAkyasUtritaM parAmRzyate / etasmAditimantra vAkyenAnantaraM yathAlakSitam / yAdau brAhmaNavAkyena sUtritaM [ mantra meM ] 'tasmAt ' ( usase ) isa padadvArA mUlavAkyameMse sUtrarUpase kahe hue 'brahma' padakA parAmarza kiyA jAtA hai| tathA isake anantara 'etasmAt ' ityAdi mantra - vAkya se bhI pUrvanirdiSTa brahmakA hI ullekha kiyA gayA hai / [ tAtparya yaha yaca satyaM jJAnamanantaM brahmetya-: hai- ] jisa brahmakA pahale brAhmaNavAkyadvArA sUtrarUpase ullekha kiyA gayA hai aura jo usake pazcAt 'satyaM jJAnamanantaM brahma' isa prakAra dakSita kiyA gayA hai usa isa brahma - AtmAse, arthAt 'AtmA' zabda - vAcya brahmase - kyoMki " tat satyaM sa AtmA" ityAdi eka anya zrutike anusAra vaha sabakA AtmA hai; ataH yahA~ brahma hI AtmA hai usa isa AtmakharUpa brahma se AkAza saMbhUtautpanna huA / navinaH 107 nantarameva lakSitaM tasmAdetasmAbrahmaNa Atmana AtmazabdavAcyAt / AtmA hi tatsarvasya " tatsatyaM sa AtmA" ( chA0 u0 6 / 8-16 ) iti zrutyantarAdato brahmAtmA / tasmA | detasAhrahmaNa AtmasvarUpAdAkA - zaH saMbhUtaH samutpannaH / AkAzo nAma zabdaguNo'va jo zabda guNavAlA aura samasta mUrtta padArthoM ko avakAza denevAlA hai use 'AkAza' kahate haiM / usa kAzakaro mUrta dravyANAm / tasmAt * kyoMki jo vastu ananta hotI hai vahI satya hotI hai, paricchinna padArtha kabhI satya nahIM ho sakatA / ""
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 taittirIyopaniSad [callI 2 AkAzAtsvena sparzaguNena pUrveNa AkAzase apane guNa 'sparza' aura | apane pUrvavartI AkAzake guNa ca kAraNaguNena zabdena dviguNo 'zabda' se yukta do guNavAlA vAyu cAyuH saMbhUta ityanuvartate / utpanna huA / yahA~ prathama vAkyake ' 'sambhUtaH' ( utpanna huA) isa cAyozca svena rUpaguNena pUrvAbhyAM , kriyA padakI [sarvatra ] anuvRtti kI ca triguNo'gniH saMbhUtaH / agnaH / ho jAtI hai| vAyuse apane guNa 'rUpa' aura pahale do guNoMke sahita tIna svena rasaguNana pUrvazca tribhizcatu- guNavAlA agni utpanna huA / tathA guNA ApaH sNbhRtaaH| adabhyaH agnise apane guNa 'rasa' aura pahale tIna guNoMke sahita cAra svena gandhaguNena pUrvazcaturbhiH guNavAlA jala huA / aura jalase apane guNa 'gandha' aura pahale cAra paJcaguNA pRthivI saMbhUtA ! pRthi guNoMke sahita pA~ca guNavAlI pRthivI . vyA oSadhayaH / opadhImyo- utpanna huI / pRthivIse opadhiyA~, 'nnam / annAdretorUpeNa pariNatAt .. oSadhiyoMse anna aura vIryarUpameM " pariNata hue annase zira tathA hAthapuruSaH ziraspANyAghAkRtimAn / pA~varUpa AkRtibAlA purupa utpanna / huA / sa vA eSa purupo'nnrsmyo-| vaha yaha puruSa annarasamaya arthAt anna aura rasakA vikAra hai| annarasavikAraH / purussaakRti-| puruSAkArase bhAvita [arthAt puruSa-... ke AkArako vAsanAse yukta ] tathA bhAvitaM hi sarvebhyo'GgebhyastejaH usake sampUrNa aGgoMse utpanna huA ra modI ko tejorUpa jo zukra hai vaha usakA vIja hai / usase jo utpanna hotA jAyate so'pi tathA puruSAkRtireva hai vaha bhI usIke samAna puruSAkAra hI hotA hai, kyoMki sabhIjAtiyoMmeM syAt / sarvajAtiSu jAyamAnAnAM utpanna honevAle dehoMmeM pitAke
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ manu01] zAGkarabhASyArtha ' janakAkRtiniyamadarzanAt / samAna AkRti honekA niyama dekhA jAtA hai| sarvepAmapyannarasavikAratve vra- zaMkA-sRSTimeM sabhI zarIra samAna rUpase anna aura rasake vikAra - jhavazyatve cAviziSTe kasmAtpurupa | tathA brahmAke vaMzameM utpanna hue haiM; eva gRhyate ? phira yahA~ purupako hI kyoM grahaNa kiyA gayA hai ? prAdhAnyAt / samAdhAna-pradhAnatAke kAraNa / kiM punaH prAdhAnyam / zaMkA-usakI pradhAnatA kyA hai ? karmajJAnAdhikAraH / puruSa eca. samAdhAna-karma aura jJAnakA adhikAra hI usakI pradhAnatA hai / kathaM palpasya hi zaktatvAda- karma aura jJAna ke sAdhanameM 1 prAdhAnyan rthitvAdaparyudasta- samartha, [unake phalakI] icchAvAlA aura usase udAsIna na honeke tvAca karmajJAnayoradhikriyate- kAraNa purupa hI karma aura jJAnakA adhikArI hai| "puruSameM hI AtmAkA "purupe vevAvistarAmAtmA sa pUrNatayA AvirbhAva huA hai; vahI prakRSTa jJAnase sabase adhika sampanna hi prajJAnena saMpannatamo vijJAtaM hai| vaha jAnI-bUjhI bAta kahatA hai, jAne-bUjhe padArthoMko dekhatA hai, vaha vadati vijJAtaM pazyati baMda | kala honevAlI bAta.bhI jAna sakatA hai, use uttama aura adhama lokoMkA zvastanaM veda lokAloko matyai jJAna hai tathA vaha karma-jJAnarUpa nAmRtamIkSatItyevaM saMpannaH / nazvara sAdhanake dvArA amara padakI icchA karatA hai-isa prakAra vaha athetarepa panAmanAyApipAse | vivekasampanna hai / usake sivA anya pazuoMko to kevala bhUkhaevAbhivijJAnam / " ityAdi- pyAsakA hI vizeSa jJAna hotA hai" aisI eka dUsarI zruti dekhanese bhI shrutyntrdrshnaat.| . [purupakIpradhAnatA siddha hotI hai|
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 taittirIyopaniSad [ballI 2 sa hi purupa iha vidyayAntara- usa puruSako hI yahA~ ( ina ballImeM ) vidyAke dvArA sabakI apekSA tamaM brahma sNkraamyitumissttH| tasya antaratama brahmake pAsa le jAnA abhISTa hai / kintu usakI buddhi, ca bAhyAkAravizepevanAtmassA- jo bAyAkAra vizeSarUpa anAtma tmabhASitA vRddhisnAlamcya vizepaM padArthomaM AtmabhAvanA kiye hue hai, kisI vizeSa Alambanake binA kaMcitsahasAntaratamapratyagAtma- ekAeka sabase antaratama pratya gAtmasambandhinI tathA nirAlambanA vipayA nirAlambanA ca katu- kI jAnI asambhava hai; ataH isa dikhalAyI denevAle zarIralpaAtmAmazakyeti dRSTazarIrAtmasAmAnya kI samAnatAkI kalpanAse zAkhAkalpanayA zAkhAcandranidarzana-, candra dRSTAntake samAna usakA / bhItarakI ora praveza karAkara zruti vadantaH pravezayannAha- kahatI haitasyedameva shirH| tasAssa usakA yaha [zira] hI zira hai| usa isa annarasamaya purupakA yaha pakSyAtmanAnna- puruSasyAnnarasamaya- prasiddha zira hI [zira haiM ] / mayasya nirUpaNan svedameva ziraH [agale anuvAka meM ] prANamaya Adi zirarahita kozoMmeM bhI zirastva dekhA prasiddham / prANamayAdiSvazirasAM jAneke kAraNa yahA~ bhI vahI bAta na samajhIjAya [ arthAt isa annamaya zirastvadarzanAdihApi tatprasaGgo kozako bhI vastutaH zirarahita na samajhA jAya ] isaliye 'yaha prasiddha mA bhUditIdameva zira ityucyte| zira hI usakA zira hai-aisA kh| jAtA hai / isI prakAra pakSAdive evaM pakSAdiSu yojanA / ayaM viSayameM lagA lenA caahiye| pUrvAbhi
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 1 ] zAGkarabhASyArtha dakSiNo cAhuH pUrvAbhimukhasya | mukha vyaktikA yaha dakSiNa [dakSiNa dakSiNaH pakSaH / ayaM savyo bAhu- dizA kI orakA ] vAhu dakSiNa t anu0 pakSa hai, yaha vAma bAhu uttara pakSa ruttaraH pakSaH | ayaM madhyamo deha- | hai tathA yaha dehakA madhyabhAga aGgoM bhAga AtmAGgAnAm / "madhyaM kA AtmA hai; jaisA ki "madhyabhAga hI ina aGgoMkA AtmA hai" isa hyeSAmaGgAnAmAtmA" iti zruteH / zrutise pramANita hotA hai / aura idamiti nAbheradhastAdyadaGgaM ; yaha jo nAbhise nIcekA aGga haiM vahI puccha pratiSThA hai / isake tatpucchaM pratiSThA / pratitiSThatyana- dvArA vaha sthita hotA hai, isaliye yaha yeti pratiSThA pucchamiva puccham ' usakI pratiSThA hai| nIce kI ora laTakane meM samAnatA honeke kAraNa vaha pucchake samAna puccha hai; jaise ki gaukI pU~cha / ' adholambanasAmAnyAdyathA goH / puccham / etatprakRtyottarepAM prANamayA dInAM rUpakatvasiddhiH; mRpAnipi ktadrutatAmrapratimAvat / tadapyeSa zloko bhavati / tattasminnevArthe 111 isa annamaya kozase Arambha karake hI sA~ce meM DAle hue pighale tA~bekI pratimAke samAna Ageke prANamaya Adi kozoMke rUpakatvakI siddhi hotI hai / usake vipayameM hI yaha zloka hai; arthAt annamaya AtmAko prakAzita karanevAle usa brAhmaNokta artha meM ho yaha zloka "brAhmaNokte'nnamayAtmaprakAzaka epa zloko mantro bhavati ||1|| | arthAt mantra hai // 1 // iti brahmAnandavallyAM prathamo'nuvAkaH // 1 // o
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya anuvAka annakI mahimA tathA prANamaya kozakA varNana annAdvai prajAH prajAyante / yAH kAzca pRthivIzritAH / atho annenaiva jIvanti / athainadapi yntynttH| anna hi bhUtAnAM jyeSTham / tasmAtsavApadhamucyate / sarva vai te'nnamApnuvanti ye'nna brahmopAsate / anna hi bhUtAnAM jyeSTham / tasmAtsarvopadhamucyate / annAdbhatAni jAyante / jAtAnyannena vrdhnte| adyate'tti ca bhUtAni / tasmAdannaM taducyata iti / tasmAdvA etasmAdannarasamayAdanyo'ntara AtmA prANamayaH / tenaipa puurnnH| sa vA epa puruSavidha eva / tasya puruSavidhatAmanvayaM puruSavidhaH / tasya prANa eva ziraH / vyAno dakSiNaH pakSaH / apAna uttaraH pakSaH / AkAza AtmA / pRthivI pucchaM pratiSThA / tadapyeSa zloko bhavati // 1 // ___annase hI prajA utpanna hotI hai / jo kucha prajA pRdhiyIko Azrita karake sthita hai vaha saba annase hI utpanna hotI hai; phira vaha annase hI / jIvita rahatI hai aura antameM usImeM lIna ho jAtI hai, kyoMki anna hI prANiyoMkA jyeSTha ( agraja-pahale utpanna honevAlA) hai| isIse vaha sarvopadha kahA jAtA hai / jo loga 'anna hI brahma hai' isa prakAra upAsanA karate haiM ve nizcaya hI sampUrNa anna prApta karate haiN| anna hI prANiyoMmeM bar3A hai; isaliye vaha sauMpadha kahalAtA hai / annase hI prANI utpanna hote haiM, utpanna hokara annase hI vRddhiko prApta hote haiN| anna
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu02] zAGkarabhASyArtha 113 prANiyoMdvArA khAyA jAtA hai aura vaha bhI unhIMko khAtA hai| isIse vaha 'anna' kahA jAtA hai| usa isa annarasamaya piNDase, usake bhItara rahanevAlA dUsarA zarIra prANamaya hai / usake dvArA yaha ( annamaya koza) paripUrNa hai / vaha yaha (prANamaya koza ) bhI puruSAkAra hI hai / usa (annamaya koza) kI puruSAkAratAke anusAra hI yaha bhI puruSAkAra hai| usakA prANa hI zira hai / vyAna dakSiNa pakSa hai / apAna uttara pakSa hai| AkAza AtmA ( madhyabhAga ) hai aura pRthivI puccha-pratiSThA hai / usake viSayameM hI yaha zloka hai // 1 // annAdrasAdibhAvapariNatAt, rasAdi rUpameM pariNata hue annase annamayopAsana- vA iti saraNArthaH, hI sthAvara-jaGgamarUpa prajA utpanna phalam prajAH sthAvarajaGga hotI hai / 'cai' yaha nipAta smaraNake mAH prajAyante / yAH kAzcA arthameM hai / jo kucha prajA avizeSa viziSTAH pRthivIM zritAH pRthi | bhAvase pRthivIko Azrita kiye hue hai vImAzritAstAH sarvA annAdeva vaha saba annase hI utpanna hotI hai| prajAyante / atho api jAtA aura phira utpanna honepara vaha annase annenaiva jIvanti prANAndhAra hI jIvita rahatI-prANa dhAraNa karatI arthAt vRddhiko prApta hotI hai| yanti vardhanta ityarthaH / athApye aura antameM-jIvanarUpa vRttikI nadanamapiyantyapigacchanti / samApti honepara vaha annameM hI lIna apizabdaH pratizabdArthe / ho jAtI hai / [ 'apiyanti' isameM] 2- annaM prati pralIyanta ityarthaH / 'api' zabda 'prati' ke arthameM hai| antato'nte jIvanalakSaNAyA arthAt vaha annake prati hI lIna vRtteH parisamAptau / ho jAtI hai| kasAt ? annaM hi yasmAd ! isakA kAraNa kyA hai ? kyoMki anna hI prANiyoMkA jyeSTha yAnI bhUtAnAMprANinAM jyeSThaM prthmjm| agraja hai / annamaya Adi jo itara annamayAdInAM hItareSAM bhUtAnAM ! prANI haiM unakA kAraNa anna hI hai| 15-16
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ taittirIyopaniSad [ ballI 2 jIvanA annapralayAzca sarvAH prajAH / kAraNamannamato'naprabhavA anna- isaliye sampUrNa prajA anna utpanna ! honevAlI, unake dvArA jIvita rahanevAlI aura anna hI na ho jAnevAlI hai| kyoMki aisI bAta hai, isaliye anna sampUrNa dehadAhaprazamanamantra- prANiyoMki keke rAntApako zAnta karanevAlA kahA jAtA hai / 114 yasmAcaivaM tasmAtsava sarva prANinAM zucyate / annAvidaH phalamucyate-- ' annarUpa kI upAsanA karane ' vAlekA [ prAptavya ] phala talAvA sarva vai te samastamannajAta- jAtA hai- nizcaya hI sampUrNa anna sApnuvanti / ke ? ye'nnaM brahma yathoktamupAsate / katham ? annajo / 'nnAtmAnnapralayo'haM tasmAdannaM brahmeti / - * / jo uparyukta anna hI brahmarUpale samUhako prApta kara lete hai | kauna ? upAsanA karate hai / kisa prakAra [ upAsanA karate hai ] rA taraha ki meM anna utpanna annasvarUpa aura anna hI dona ho jAnevAlA hU~; isaliye anna hai | * kutaH punaH sarvAnnaprAptiphala 'anna hI AtmA hai' isa prakArakI upAsanA kisa prakAra sampUrNa bhannako prAptirUpa phavvAlI hai, so batalAte mannAtmopAsanamityucyate / annaM hi bhUtAnAM jyeSTham / bhUtebhyaH haiM anna hI prANiyoM kA jyeSTa hai-- prANiyoMse pahale utpanna honeke pUrva niSpannatvAjjyeSThaM hi yasmA - ! kAraNa, kyoMki vaha unase jyeSTa hai tasmAtsarvauSadhamucyate / tasmAdupaisaliye vaha sarvopadha kahA jAtA hai / ataH sampUrNa annakI AtmArUpase upAsanA karanevAleke liye sampUrNa annako prApti ucita hI hai / annase nnaprAptiH / annAdbhUtAni jAyante / | prANI utpanna hote haiM aura utpanna pannA sarvAnnAtmopAsakasya sarvA
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu02] zAGkarabhASyArtha jAtAnyannena vardhanta ityupasaMhA- | honepara annase hI vRddhiko prApta hote haiM-yaha punarukti upAsanAke uparArtha punarvacanam / | saMhArake liye hai| idAnImannanirvacanamucyate- aba 'anna' zabdakI vyutpatti kahI jAtI hai jo prANiyoMdvArA agnazamda- adyate bhujyate caiva 'adyate'--khAyA jAtA hai aura jo nirvacanam yaddhatairannamatti, ca svayaM bhI prANiyoMko 'atti' khAtA bhatAni svayaM tassAddha - | hai, isaliye sampUrNa prANiyoMkA bhojya aura unakA bhoktA honeke kAraNa jyamAnatvAdbhUtabhoktRtvAcAnna | | bhI vaha 'anna' kahA jAtA hai| taducyate / itizabdaH prathamakoza- isa vAkyameM 'iti' zabda prathama prismaaptyrthH| kozake vivaraNakI parisamAptike liye hai| annamayAdibhya AnandamayA- aneka tupAoMvAle dhAnoMko annamayakoza- ntezya Atmamyo- tuparahita karake jisa prakAra cAvala nirAsaH 'bhyantaratamaM brahma annamayase lekara Anandamaya koza nikAla liye jAte haiM usI prakAra vidyayA pratyagAtmatvena didaze- paryanta sampUrNa zarIroMkI apekSA yipuH zAstramavidyAkRtapaJcakozA-1 Antaratama brahmako vidyAke dvArA apane panayanenAnekatupakodravavitupI- pratyagAtmarUpase dikhalAnekI icchA vAlA zAstra avidyAkalpita pA~ca karaNeneva tadantargatataNDulAn kozoMkA bAdha karatA huA 'tasmAdvA prastauti tasmAdvA etasmAdannarasa- etasmAdannarasamayAt' ityAdi vaakymyaadityaadi| se Arambha karatA haitasAdetasmAdyathoktAdannarasa- / usa isa pUrvokta annarasamaya | piNDase anya yAnI pRthak aura prANamayakoza- mayAtpiNDAdanyo / usake bhItara rahanevAlA AtmA, jo nirvacanam vyatirikto'ntaro- annarasamaya piNDake samAna mithyA 'bhyantara AtmA piNDavadeva mithyA hI AtmArUpase kalpanA kiyA. huA
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ taittirIyopanipada [callI 2 parikalpita Atsatvena prANamayaH hai. prANamaya hai / prANavAyu usase / yukta arthAt tatprAya [ yAnI usameM prANo bAyustanmayattatmAyaH / tena prANI hI pradhAnatA hai / jisa prANamayedArasamaya Atmaipa pUNoM prakAra vAyuse dhokanI bharI rahatI hai 'unI prakAra usa prANamayase yaha vAyuneva dRtiH| sa vA epa prANa- ' antarasamaya zarIra bharA huA hai| maya AtmA puruSavidha eva puruSA- ' vaha yaha prANamaya AtmA puruSavidha arthAt zira aura pakSAdike kAraNa kAra eba, zirapakSAdibhiH / purupAkAra hI hai| kiM svata eka, netyaah| kyA vaha khataH hI purupAkAra prANamayasya prasiddha tApadabharasa- hai ? isapara kahate haiM-'nahIM, purupavidhatvan mayasyAtsala - annarasamaya zarIrakI puruSAkAratA to prasiddha hI hai| usa annrsmyvidhtvm| tatyAnarasamaya puruSa- kI purupavidhatA-purupAkAratAke vidhatAM purupAkAratAsanu ayaM anusAra sA~ce meM DhalI huI pratimAke prANamayaH purupavidho mUpAnirikta . | samAna yaha prANamaya koza bhI 10 | puruSAkAra hai-khataH hI puruSAkAra pratimApana khata ey| evaM pUrvasya nahIM hai| isI prakAra pUrva-pUrvako pUrvasya purupavidhatAmanuttarottaraH purupAkAratA hai aura usake anusAra pIche-pIchekA koza bhI puruSAkAra hai| puruSavidho bhavati pUrvaH pUrva- | tathA pUrva-pUrva koza pIche-pIcheke zrottarottareNa puurnnH| | kozase pUrNa (bharA huA) hai| __ kathaM punaH purupavidhatAsya isakI purupAkAratA kisa prakAra ityucyate / tasya prANamayasya prAza hai ! so batalAyI jAtI hai. usa prANamayakA prANa hI zira hai / eva shirH| prANamayasya vAyu- vAyuke vikArarUpa prANamaya kozakA vikArasya prANo mukhatAsikA mukha aura nAsikAse nikalanevAlA prANa, jo mukhya prANakI vRttivizeSa nimsaraNo vRttivizeSaH zira eva hai, zrutike vacanAnusAra zirarUpase hI
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAGkarabhASyArtha anu0 2 ] parikalpyate vacanAt / sarvatra vacanAdeva pakSAdikalpanA / vyAno vyAnavRttirdakSiNaH pakSaH / apAna uttaraH pakSaH / AkAza AtmA / ya AkAzastho vRtti - vizeSaH samAnAkhyaH sa AtmevA tmA; prANavRttyadhikArAt / madhyasthatvAditarAH paryantA vRttIrapekSyAtmA | "madhyaM hyeSAmaGgA - nAmAtmA" iti zrutiprasiddhaM madhyamasthasyAtmatvam / pRthivI pucchaM pratiSThA / pRthivIti pRthivIdevatAdhyAtmikasya prANasya dhArayitrI sthitihetutvAt / " saipA purupasthApAnamavaSTabhya" (bR0 u0 3 / 8) iti hi zrutyantaram / anyathodAnavRcyordhvagamanaM gurutvAcca patanaM vA syAccharIrasya / tasmAtpRthivI devatA pucchaM pratiSThA prANamayasyAtmanaH / tattasminnevArthe prANamayAtmaviSaya epa zloko bhavati // 1 // 117 kalpanA kiyA jAtA hai| isake sivA Age bhI zrutike vacanAnusAra hai / vyAna arthAt vyAna nAmakI hI pakSa AdikI kalpanA kI gayI vRtti dakSiNa pakSa hai, apAna uttara pakSa hai, AkAza AtmA hai / yahA~ prANa-vRttikA adhikAra honeke kAraNa [ 'AkAza' zabdase ] AkAzameM sthita jo samAnasaMjJaka prANakI vRtti hai vahI AtmA hai| apane AsapAsakI anya sava vRttiyoM kI apekSA madhyavartinI hone ke kAraNa vaha AtmA hai / "ina aMgoMkA madhya AtmA hai" isa zruti se madhyavartI aMgakA Atmatva prasiddha hI hai / pRthivI puccha-pratiSThA hai / 'pRthivI' isa zabda se pRthivIkI adhiSThAtrI devI samajhanI cAhiye, kyoMki sthitikI hetubhUta honese vahI AdhyAtmika prANako bhI dhAraNa karanevAlI hai / isa vipayameM "vaha pRthivI-devatA purupake apAnako Azraya karake" ityAdi eka dUsarI zruti bhI hai / anyathA prANakI udAnavRttise yA to zarIra Uparako ur3a jAtA athavA gurutAvaza gira par3atA / ataH pRthivI-devatA hI prANamaya zarIrakI puccha-pratiSThA hai / usI artha meM arthAt prANamaya AtmAke vipayameM hI yaha zloka prasiddha hai // 1 // iti brahmAnandavallyAM dvitIyo'nuvAkaH // 2 // 3r
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke jaaj prANakI mahimA aura manomaya kozakA varNana prANaM devA anu prANanti ! anuSyAH pazavazva the| prANo hi bhUtAnAmAyuH / tasmAtsarvAyuSamucyate / sarvameva ta Ayuryanti ye prANaM brahmopAsate / prANo hi bhuutaanaamaayuH| tasmAtsarvAyuSamucyata iti / tasyaiSa eva zArIra AtmA yaH pUrvasya / tasmAdvA etasmAtprANamayAdanyo'ntara AtmA banolayaH / tenaiSa pUrNaH / sa vA eSa puruSavida eva / tasya puruSavidhatAmanvayaM puruSavidhaH / tasya yajureva shirH| bagdakSiNaH pakSaH / sAmottaraH pakSaH / Adeza AtmA / atharvAGgirasaH pucchaM pratiSThA / tadapyeSa zloko bhavati // 1 // devagaNa prANake anugAmI hokara prANana-kriyA karate haiM tathA jo manuSya aura pazu Adi haiM [ ve bhI prANana-kriyAse hI ceSTAvAn hote haiM ] / prANa hI prANiyoMkI Ayu (jIvana) hai| isIliye vaha. 'sarvAyuSa' kahalAtA hai| jo prANako brahmarUpase upAsanA karate haiM ve pUrNa Ayuko prApta hote haiM / prANa hI prANiyoMkI Ayu hai| isaliye vaha 'sarvAyuSa' kahalAtA hai / usa pUrvokta ( annamaya koza ) kA yahI dehasthita AtmA hai / usa isa prANamaya kozase dUsarA isake bhItara rahanevAlA AtmA manomaya hai / usake dvArA yaha pUrNa hai / vaha yaha [ manomaya koza ] bhI purupAkAra hI hai| usa (prANamaya koza) kI puruSAkAratAke anusAra hI yaha bhI puruSAkAra hai / yajuH hI usakA zira hai, Rk dakSiNa pakSa hai,
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ -L anu0 3 ] zAGkarabhASyArtha sAma uttara pakSa hai, Adeza AtmA hai tathA atharvAGgirasa pucchapratiSThA hai / usake viSayameM hI yaha zloka hai // 1 // 119 prANasya bhUtAH santaH prANanti prANanakarma kurvanti prANanakriyayA kriyAvanto bhavanti / adhyAtmAdhikArAddevA indriyANi prANamanu prANanti mukhyaprANamanu ceSTanta iti vA / tathA manuSyAH pazavazca ye te prANanakarmaNaiva ceSTAvanto bhavanti / prANaM devA anu prANanti | | prANaM devA anu prANanti -- agni devA agnyAdayaH Adi devagaNa prANanazaktimAn vAyuprAdhAnyan prANaM vAyvAtmAnaM | rUpa prANake anugAmI hokara arthAt prANanazaktimantamanu tadAtma- tadrUpa hokara prANana-kriyA karate haiM; yAnI prANana - kriyAse kriyAvAn hote haiM / athavA yahA~ adhyAtmasambandhI prakaraNa honese [ yaha samajhanA cAhiye ki ] deva arthAt indriyA~ prANake pIche prANana karatIM yAnI mukhya prANakI anugAminI hokara ceSTA karatI haiM / tathA jo bhI manuSya aura pazu Adi haiM ve bhI prANana-kriyAse hI ceSTAvAn hote haiN| atazca nAnnamayenaiva paricchinenAtmanAtmavantaH prANinaH / kiM tarhi ? tadantargatena prANamayenApi sAdhAraNenaiva sarvapiNDa - isase jAnA jAtA hai ki prANI kevala paricchinnarUpa annamaya kozase hI AtmavAn nahIM haiM / to kyA hai ? ve manuSyAdi jIva usake antarvartI sampUrNa piNDameM vyApta vyApinAtmavanto manuSyAdayaH / sAdhAraNa prANamaya kozase bhI evaM manomayAdibhiH pUrvapUrvavyA- | AtmavAn haiM / isa prakAra pUrva - pUrva kozameM vyApaka manomayase lekara pibhiruttarottaraiH sUkSmairAnandamaAnandamaya kozaparyanta, AkAzAdi yAntairAkAzAdibhUtArabdhairavidyA- bhUtoMse honevAle avidyAkRta kozoM kRtairAtmavantaH sarve prANinaH / se sampUrNa prANI AtmavAn haiM / tathA svAbhAvikenApyAkAzAdi / isI prakAra ve svabhAvase hI
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 120 taittirIyopaniSad [ ballI 2 kAraNena nityenAvikRtena sarva- AkAzAdika kAraNa, nitya, nirvikAra, sarvagata, satya jJAna evaM gatena satyajJAnAnantalakSaNena' ', anantarUpa. panakozAtIta sarvAtmAne paJcakozAtigena sarvAtmanAtma- ' bhI AtmavAna haiN| vahI paramAryataH vantaH / sa hi paramArthata AtmA ' sabakA AnmA hai-yaha bAta bhI / isa vAkyake tAtparya kaha hI dI sarvepAmityetadapyarthAduktaM bhvti| gayI hai| prANaM devAanu prANantItyuktaM devagaNa prANake pIche prANanatatkarasAdityAha / prANAM hi kriyA karate haiM-aisA pahale kahA gayA / aisA kyoM hai ? so batalAte yasAbhUtAnA mANanAmAyujAna hai kyoMki prANa hI prANiyoMkA nam / "yAnaddhayasizarIre prANo Ayu--jIvana hai| "jabataka isa vasati tAvadAyu (ko0 u0 zarIrameM prANa rahatA hai tabhItaka 3 / 2) iti zrutyantarAta / ' Ayu hai" isa eka anya zrutise bhI / yahI siddha hotA hai / isIliye vaha tasmAtsarvAyupam / sarvepAmAyuH / 'sarvAyupa' hai| sabakI AyukA nAma sarvAyuH sarvAyureva sarvAyupamityu- 'sarvAyu' hai, 'sarvAyu' hI 'sarvAyupa' cyate / prANApagame bhrnnprsiddhH| kahA jAtA hai, kyoMki prANa-prayANaprasiddhaM hi loke sarvAyuSvaM / / ke anantara mRtyu ho jAnA prasiddha na hI hai| prANakA sarvAyu honA to prANasya / lokameM prasiddha hI hai| ato'sAdvAhyAdasAdhAraNAda- ataH jo loga isa bAhya 'prANopAsana- namayAdAtmano'pa- | asAdhAraNa ( vyAvRttarUpa ) annamaya * phalam kramyAntaH sAdhA kozase Atmabuddhiko haTAkara isake raNaM prANamayamAtmAnaM brahmopAsate | antarvartI aura sAdhAraNa [ sampUrNa indriyoMmeM anugata ] prANamaya kozaye'hamasmi prANaH sarvabhUtAnA- | ko 'maiM prANa sampUrNa bhUtoMkA AtmA
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu0 3] zAGkarabhASyArtha 121 mAtmAyurjIvanahetutvAditi te aura unake jIvanakA kAraNa honese sarvamevAyurasilloke yantiH nApa- unakI Ayu hU~' isa prakAra brahmarUpase upAsanA karate haiM ve isa lokameM mRtyunA mriyante prAkprAptAdAyuSa pUrNa Ayuko prApta hote haiM / arthAt ityarthaH / zataM vANIti tu yuktaM prArabdhavaza prApta huI Ayuse pUrva "sarvamAyureti" (chA0 u0 2 / apamRtyuse nahIM marate / "pUrNa Ayu ko prApta hotA hai" aiso zruti-prasiddhi 11-20, 4 / 11-13) ili hAneke kAraNa yahA~ [ 'sarvAyu' shrutiprsiddhH| zabdase] sau varSa samajhane cAhiye / kiM kAraNaM prANo hi bhUtA / prANako sarvAyu samajhanekA ] kyA kAraNa hai ? kyoMki prANa hI nAmAyustasAtsarvAyupamucyata iti|| prANiyoMkI Ayu hai isaliye vaha 'sarvAyupa' kahA jAtA hai| jo yo yadguNakaM brahmopAste sa tad- | vyakti jaise guNavAle brahmakI upAsanA karatA hai vaha usI prakArake guNakA guNabhAgbhavatIti vidyAphalaprAle-bhAgI hotA hai-isa prakAra vidyAke phalakI prAptike isa hetuko pradarzita tvartha punarvacanaM prANo hiityaadi|| | karane ke liye 'prANo hi bhUtAnA mAyuH' ityAdi vAkyakI punarukti kI tassa . pUrvasyAnnamayasyaipa eva gayI hai| yahI usa pUrvakathita annamaya kozakA zArIra---annamaya zarIre'nnamaye bhavaH zArIra zarIrameM rahanevAlA AtmA hai / kauna? jo ki yaha prANamaya hai| -AtmA / ka ya epa praannmyH| tasAdvA etasAdityuktArtha- 'tasmAdvA etasmAt' ityAdi zepa manomayakoza- manyat / anyo- padoMkA artha pahale kaha cuke haiN| dUsarA antara-AtmA manomaya hai| | saMkalpa-vikalpAtmaka antaHkaraNakA myH| mana iti saMkalpAdyAtma- nAma mana hai; jo tadrUpa ho use kamanta karaNaM tanmayo manomayo manomaya kahate haiM; jaise [ annarUpa nirvacana
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 taittirIyopanipada [ballI 2 ythaannmyH| so'yaM prANamaya-honeke kAraNa ] annamaya kahA gayA hai| vaha isa prANamayakA antarvartI sthAmyantara AtmA / tasya yaju- AtmA hai| usakA yajuH hI zira reca ziraH / yajurityaniyatAkSara- ' hai / jinameM akSaroMkA koI niyama , nahIM hai paise pAdoMmeM samApta honevAle pAdAvasAno mantravizapastajA mantravizeSakA nAma yajuH hai / usa tIyavacano caju zabdastasya , jAtile mantroMkA vAcaka 'yajuH' _ zabda hai / use pradhAnatAke kAraNa zirastvaM prAdhAnyAlA prAdhAnyaM ca zira kahA gayA hai| yAgAdimeM thAmAdau saMnipatyopakArakAtyAta saMnipatya upakAraka honeke kAraNa yajuH-mantroMzI pradhAnatA hai, kyoMki yajupA hi hanidIyate svAhAkA khAhA Adike dvArA yajurmantroMse hI raadinaa| havi dI jAtI hai| vAcanikI vA ziraAdi- athavA ina saba prasaMgoMmeM zira AdikI kalpanA zrutivAkyase hI kalpanA sarvatra / sanaso hi sagajhanI cAhiye / akSaroMke [uccAraNa]sthAna,[Antarika prayatna, sthAnaprayatnanAdasvaravarNapadavAkya-/ [usase utpanna huA]nAda, udAttAdi] svara,akArAdi] varNa,[unase race hue] viSayA tatsaMkalpAlikA | pada aura padoMke samUharUpa] vAkyapte sambandha rakhanevAlI tathA unhIMke tajhAvitA vRttiH zrotrAdikaraNa- saMkalpa aura bhAvase yukta jo zravaNAdi indriyoMke dvArA utpanna honevAlI dvArA yajuHsaMketaviziSTA yajuH | 'yajuH' saMketaviziSTa manakI vRtti hai * yajJAMga do prakArake hote haiM-eka saMnipatya upakAraka aura dUsare ArAt upakAraka / unameM jo aGga sAkSAt athavA paramparAse pradhAna yAgaka kalevarakI pUrti kara usake dvArA apUrvakI utpattimeM upayogI hote haiM ve saMnipatya upakAraka kahalAte haiM / yajurmantra bhI yAgazarIrako nippanna karanevAle honasa saMnipatya upakAraka haiN|
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu0 3] zAGkarabhASyArtha 123 ityucyate / evamRgevaM sAma | vahI 'yajuH' kahI jAtI hai| isI prakAra 'R' aura aise hI 'sAma' ko bhI samajhanA cAhiye / * evaM ca manovRttitve mantrANAM isa prakAra mantroMke manovRttirUpa honepara hI usa vRttikA Avartana vRttirevAvartyata iti mAnaso japa karanese unakA mAnasika japa kiyA | jAnA ThIka ho sakatA hai / anyathA upapadyate / anyathAvipayatvAnma-ghaTAdike samAna manake vipaya na ntro nAvartayituM zakyo ghaTAdi honeke kAraNa to mantroMkI AvRtti bhI nahIM kI jA sakatI thI aura usa avasthAmeM mAnasika japa honA vaditi mAnaso japo nopapadyate / sambhava hI nahIM thaa| kintu mantroMkI mantrAvRttizca codyate bahuzaH! AvRttikA to bahuta-se koMmeM vidhAna kiyA hI gayA hai [ isase usakI | asambhAvanA to siddha ho nahIM karmasu / sakatI ] / . ___* 'yajuH' Adi zabdoMse yajurveda Adi hI samajhe jAte haiM / parantu yahA~ jo unheM manomaya kozake zira Adi rUpase batalAyA gayA hai usameM yaha zaMkA hotI hai ki unakA usase aisA kyA sambandha hai jo ve usake aGgarUpase batalAye gaye haiM ? isa vAkyameM bhagavAn mASyakArane usI bAtako spaSTa kiyA hai / isakA tAtparya yaha hai ki yajuH, sAma athavA Rk Adi mantroMke uccAraNameM sabase pahale anyAnya zabdoMke uccAraNake samAna manakA hI vyApAra hotA hai| pahale kaNTha athavA tAlu Adi sthAnoMse jaTharAmidvArA prerita vAyukA AghAta hotA hai, usase prasphuTa nAdakI utpatti hotI hai| phira kramazaH khara aura akArAdi varNa abhidhyakta hote haiM / vA~ke saMyogase pada aura padasamUhase vAkyakI racanA hotI hai| sa prakAra mAnasika saGkalpa aura bhAvase hI yajuH Adi mantra abhivyakta hokara gotrendriyase grahaNa kiye jAte haiM / ataH manovRttise utpanna honevAle honeke garaNa hI yahA~ yajurviSayaka manovRttiko 'yajuH', RgviSayaka vRttiko 'Rk, naura sAmaviSayaka vRttiko 'sAma' kahA gayA hai tathA isa prakArakI yajuHvRtti / manomaya kozakI zIrSasthAnIya hai|
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ calI 2 zaMkA- mantra ke akSaroMko viSaya karanevAlI smRti kI AvRtti honese / mantrakI bhI AvRtti ho sakatI haiyadi aisA mAneM to ? naH mukhyArthAsaMbhavAt / "triH prathamAmanvAha viruttamAm" iti RgAvRttiH zrUyate / tanaca 'vipayatve tadviSayasmRtyAcacyA 1 mantrAvRttau ca kriyamANAyAm samAdhAna- nahIM kyoMki [ aisA mAnane kA vidhAna karanevAlI zrutikA ] mukhya artha asambhava ho nAyagA / "tIna bAra prathama RkkI Adhuni karanI cAhiye aura tIna bAra antima RkUkA anyAkhyAna ( Avartana) kareM" isa prakAra chakko AvRmike viSaya meM zrutikI AjJA hai / aisI avassA meM mantramaya Rk to "triH prathamAmanvAha" iti RgA- ' manakA viSaya nahIM hai, ataH mantrakI vRttirmukhyo'rthathoditaH parityakA smRtikA hI Avartana kiyA jAya * AvRtti sthAnameM yadi kevala usakI syAt / tasmAnsanoTTatyupAdhi- to "tIna bAra prathama RkkI ! AvRtti karanI cAhiye" isa zrutikA paricchinnaM manovRttiviSThamAtma- ! mukhya artha chUTa jAtA hai / ataH yaha caitanyamanAdinidhanaM yajuH zabda- upAdhise paricchinna manovRttisthita samajhanA cAhiye ki manovRttirUpa vAcyamAtmavijJAnaM mantrA iti / jo anAdi-ananta Atmacaitanya 'yajuH ' zabdavAcya AtmavijJAna haievaM ca nityatvopapattirvedAnAm / / yaha yajurmantra haiM / isI prakAra vedoMkI nityatA bhI siddha ho sakatI anyathA viSayatve rUpAdi - | hai nahIM to indriyoMke viSaya honebadanityatvaM ca syAnnaitadyu- anityatA hI siddha hogI; aura aisA para to rUpAdike samAna unako bhI ktam / "sarve vedA yatraikaM bhavanti | honA ThIka nahIM hai / "jisameM samasta 124 taittirIyopaniSad akSaravipayasmRtyAvRttyA mantrAvRttiH syAditi cet / I
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu03] zAGkaramApyArtha 'sa mAnasIna AtmA" iti ca veda ekarUpa ho jAte haiM vaha manarUpa zrutinityAtmanaikatvaM bruvatyagA-/ upAdhimeM sthita AtmA hai" yaha nitya AtmAke sAtha RgAdikA ekatva dInAM nityatve samaJjasA syAt / batalAnevAlI zruti bhI unakA "Rco akSare parame vyomatya- | nityatva siddha honepara hI sArthaka | ho sakatI hai / isa sambandhameM sindevA adhi vizve nipeduH" "jisameM sampUrNa deva sthita haiM usa (zve0 u04|8) iti ca akSara aura parabrahmarUpa AkAzameM / hI RcAe~ tAdAtmyabhAvase vyavasthita mntrvrnnH| haiM" aisA mantravarNa bhI hai| Adezo'tra brAhmaNama; ati- 'Adeza AtmA' isa vAkyameM | 'Adeza' zabda brAhmaNakA vAcaka deSTavyavizepAnatidizatIti / atha- hai; kyoMki vedokA brAhmaNabhAga hI kartavyavizepoMkA Adeza (upadeza) vAGgirasA ca dRSTA mantrA brAhmaNaM detA hai / atharvAGgirasa RSike sAkSAtkAra kiye hue mantra aura ca zAntikapauSTikAdipratiSThA brAhmaNa hI puccha-pratiSThA haiM, kyoMki hetukarmapradhAnatvAtpucchaM pratiSThA / unameM zAnti aura puSTikI sthitike hetubhUta karmokI pradhAnatA hai| tadapyepa zloko bhavati mano- | pUrvavat isa viSayameM hI-manomaya AtmAkA prakAza karanevAlA hI mayAtmaprakAzakaH pUrvavat // 1 // yaha zloka hai // 1 // iti brahmAnandavallyAM tRtIyo'nuvAkaH // 3 //
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha anuvAka I manomaya kozakI mahimA tathA vijJAnamaya kozakA varNana yato vAco nivartante / aprApya manasA saha / AnandaM brahmaNo vidvAn / na vibheti kadAcaneti / tasyaiSa eva zArIra AtmA yaH pUrvasya / tasmAdvA etasmAnmanomayAdanyo'ntara AtmA vijJAnamayastenaiSa pUrNaH / sa vA eSa puruSavidha eva / tasya purupavidhatAmanvayaM puruSavidhaH / tasya zraddhaiva ziraH / RtaM dakSiNaH pakSaH / satyamuttaraH pakSaH / yoga AtmA / mahaH pucchaM pratiSThA / tadapyeSa zloko bhavati // 1 // . jahA~ se mana ke sahita vANI use na pAkara lauTa AtI hai usa brahmAnandako jAnanevAlA puruSa kabhI bhayako prApta nahIM hotA / yaha jo [ manomaya zarIra ] hai vahIM usa apane pUrvavartI [ prANamaya koza ] kA zArIrika AtmA hai / usa isa manomayase dUsarA isakA antara AtmA vijJAnamaya hai / usake dvArA yaha pUrNa hai / vaha yaha vijJAnamaya bhI puruSAkAra hI hai / usa [ manomaya ] kI puruSAkAratAke anusAra hI yaha bhI puruSAkAra hai / usakA zraddhA hI zira hai / Rta dakSiNa pakSa hai / satya uttara pakSa hai / yoga AtmA ( madhyabhAga ) hai aura mahattattva puccha-pratiSThA hai / usake vipayameM hI yaha zloka hai // 1 // yato vAco nivartante / aprApya jahA~ se manake sahita vANI use manasA sahetyAdi / tasya pUrvasya artha spaSTa hI hai ] / usa pUrvana pAkara lauTa AtI hai - ityAdi prANamayasyaipa evAtmA zArIraH / kathita prANamayakA yahI zArIra
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu0 4] zAGkarabhASyArtha 227 zarIre prANamaye bhavaH shaariirH| arthAt prANamaya zarIrameM rahanevAlA | AtmA hai / kauna ? yaha jo manomaya kA? ya epa mnomyH| tasAdvA hai / 'tasmAdvA etasmAt' ityAdi etasmAdityAdi pUrvavat / a | vAkyakA artha pUrvavat samajhanA cAhiye / usa isa manomayase dUsarA nyo'ntara AtmA vijJAnamayo isakA antara AtmA vijJAnamaya hai arthAt manomaya kozake bhItara manomayasyAbhyantaro vijJAnamaya vijJAnamaya koza hai| manomayo vedaatmoktH| - manomaya koza vedarUpa batalAyA dArthaviSayA buddhinizcayAtmikA gayA thaa| vedoMke arthaka viSayameM jo nizcayAtmikA buddhi hai usIkA vijJAnaM taccAdhyavasAyalakSaNama- nAma vijJAna hai / aura vaha anta:ntaskaraNasya dharmaH / tanmayo karaNakA adhyabasAyarUpa dharma hai| | tanmaya arthAt pramANakharUpa nizcaya nizcayavijJAnaiH pramANavarUpaini- vijJAnase (nizcayAtmikA buddhise) vartita AtmA vijJAnamayaH / niSpanna honevAlA AtmA vijJAnamaya | hai, kyoMki pramANake vijJAnapUrvaka pramANavijJAnapUrvako hi yajJAdi- hI yajJAdikA vistAra kiyA jAtA stAyate / yajJAdihetutvaM ca hai / vijJAna yajJAdikA hetu hai | yaha bAta zruti Age calakara mantravakSyati zlokena / dvArA btlaayegii| nizcayavijJAnavato hi kartavye- nizcayAtmikA buddhisampanna puruSa | ko sabase pahale karttavya karmameM zraddhA vartheSu pUrva zraddhotpadyate / sA hI utpanna hotI hai / ataH sampUrNa kamoMmeM prathama honeke kAraNa vaha sarvakartavyAnAM prAthamyAcchira iva zirake samAna usa vijJAnamayakA zira hai / Rta aura satyakA artha ziraH / Rtasatye yathAvyA pahale (zIkSAvallI navama anuvAkama) khyAte eva / yogo yuktiH / kI huI vyAkhyAke hI samAna hai|
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 taittirIyopanipad [ vallI 2 yoga--yukti arthAt samAdhAna hI AtmA ke samAna usakA AtmA hai / yukta arthAt samAdhAnasampanna AtmavAn purupake hI aGgAdike samAna zraddhA Adi sAdhana yathArtha jJAnakI prAptimeM samartha hote haiM / ataH samAdhAna yAnI yoga ho vijJAnamaya kozakA AtmA hai aura nahaH usakI puccha -- pratiSThA hai / samAdhAnam, AtmevAtmA / Atmavato hi yuktasya samAdhAnato'GgAnIva zraddhAdIni yathArtha - pratipattikSamANi bhavanti / tasAtsamAdhAnaM yoga AtmA vijJAnamayasya / mahaH pucchaM pratiSThA / maha iti mahattattvaM prathamajam / "mahadyakSaM prathamajaM veda" ( vR0Da0 5 / 4 / 1 ) iti zrutyantarAt | yaha mahattattvakA " " prathama utpanna hue mahAn cakSa jAnatA hai" isa anusAra 'maha : ' nAma hai / vahI kAraNa honese . 1 / 1 [vijJAnamayakA ] usakI puccha-- pratiSThA hai, kyoMki kAraNa hI kAryavargakI pratiSThA (Azraya ) huA karatA hai, jaise ki vRkSa aura latA - gulmAdikI pratiSTA pRthivI hai / mahattatva hI buddhike sampUrNa vijJAnoMkA kAraNa hai / isaliye vaha vijJAnamaya AtmAkI pratiSThA hai / pUrvavat usake vipayameM hI yaha zloka - hai arthAt jaise pahale zloka brAhmaNokta annamaya Adike prakAzaka haiM usI prakAra yaha vijJAnamayakA bhI prakAzaka zloka hai // 1 // pucchaM pratiSThA kAraNatvAt kAraNaM hi kAryANAM pratiSThA / yathA vRkSavIrudhAM pRthivI / sarvabuddhivijJAnAnAM ca mahattattvaM ( pUjanIya ) ko eka anya zrutike kAraNam / tena tadvijJAnamayasyA - : tmanaH pratiSThA / tadapyeSa zloko bhavati pUrvavat / yathAnnamayAdI - nAM brAhmaNoktAnAM prakAzakAH zlokA evaM vijJAnamayasyApi // 1 // iti brahmAnandavallyAM caturtho'nuvAkaH // 4 // kitaa
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ RATPOR paJcama anuvAka vijJAnakI mahimA tathA Anandamaya kozakA varNanaM vijJAnaM yajJaM tanute / karmANi tanute'pi ca / / / vijJAnaM devAH sarve / brahma jyeSThamupAsate / vijJAnaM brahma ce.. | tasmAccenna pramAdyati / zarIre pApmano hitvA / sarvAnkAmAnsamaznuta iti / tasyaipa eva zArIra AtmA yaH pUrvasya / tasmAdvA etasmAdvijJAnamayAdanyo'ntara AtmAnandamayaH / tenaipa pUrNaH / sa vA eSa puruSavidha eva / tasya puruSavidhatAmanvayaM puruSavidhaH / tasya priyameva ziraH / mor3ho dakSiNaH pakSaH / pramoda uttaraH pakSaH | Ananda AtmA / brahma pucchaM pratiSThA / tadapyeSa zloko bhavati // 1 // vijJAna ( vijJAnavAn puruSa ) yajJakA vistAra karatA hai aura vahI karmokA bhI vistAra karatA hai / sampUrNa deva jyeSTha vijJAna - brahmako upAsanA karate haiM / yadi sAdhaka 'vijJAna brahma hai' aisA jAna jAya aura phira usase pramAda na kare to apane zarIrake sAre pApoMko tyAgakara vaha samasta kAmanAoM (bhogoM) ko pUrNatayA prApta kara letA hai / yaha jo vijJAnamaya hai vahI usa apane pUrvavartI manomaya zarIrakA AtmA hai / usa isa vijJAnamayase dUsarA isakA antarvartI AtmA Anandamaya hai / usa Anandamayake dvArA yaha pUrNa hai / vaha yaha Anandamaya bhI puruSAkAra hI hai | usa ( vijJAnamaya ) kI puruSAkAratAke samAna hI yaha puruSAkAra hai / usakA priya hI zira hai, moda dakSiNa pakSa hai, pramoda uttara pakSa hai, Ananda AtmA hai aura brahma puccha pratiSThA hai / usake viSayameM hI yaha zloka hai // 1 // 17-18
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 taittirIyopaniSad [ vallI 2 na karmANi ca tanute / asA cintAra karatA hI vijJAnaM yajJaM tanute / vijJAna- vijJAna yAkA cintAra karatA hai arthAt vijJAnavAna puruSa hI vizAnamayo- vAnhi yajJaM tanoti . hai : zraddhAdi pUrvaka yankA anuSThAna karatA pAsanam zraddhAdipUrvakam / hai / ataH yatAnuSTAnameM vijJAnakA ato vijJAnasya kartRtvaM tanuta kartRnca / aura tanute-isakA bhAtra iti karmANi ca tanute / yasA- yaha hai ki vahIM kAMkA bhI dvijJAnakartRkaM sarva tasmAyuktaM kyoMki saba kucha vijJAnakA hI vijJAnamaya AtmA brahoti / kiyA huA hai| isaliye vijJAnamaya AtmA brama hai| aisA kahanA ThIka kiM ca vijJAnaM brahma sarve devA hI hai| yahI nahIM, indrAdi sampUrNa indrAdayo jyeSThaM prathamajatvAtsarva / devagaga vijJAnavAmakI, jo gavase pahale utpanna honevAlA honase pravRttInAMvA tatpUrvakatvAtprathamajaM jyeSTha hai athavA samasta vRttiyAM vijJAnapUrvaka honeke kAraNa jo vijJAnaM brahmopAsate dhyAyanti | prathamotpanna hai, usa vijJAnarUpa namakI tasinvijJAnamaye laNyabhi- upAsanA arthAt dhyAna karate haiN| tAtparya yaha hai ki ve usa vijJAnamaya mAnaM kRtvopAsata ityarthaH / brahmameM abhimAna karake usakI tasmAtte mahato brahmaNa upA.. . upAsanA karate haiM / ataH ve usa pA mahalakI upAsanA karanese jJAna sanAjjJAnezvaryavanto bhavanti / aura aizvaryasampanna hote haiM / __ tacca vijJAnaM brahma cedyadi veda usa vijJAnarUpa vratako yadi vijAnAti na kevalaM cedaiva tassA- jAna le kevala jAna hI na le balki brahmaNazcenna pramAyati bAhyeSvevA- | / yadi usase pramAda bhI na kare; bAtya | anAtma padArthoMmeM Atmabuddhi kI nAtmasvAtmabhAvitatvAtprAptaM vi- huI hai, usake kAraNa vijJAnamaya - jJAnamaye brahmaNyAtmabhAvanAyAH / brahmameM kI huI AtmabhAvanAse pramAda
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu05] zAGkarabhASyArtha 131 vidhAnamyo amadanaM tannivRttyarthamucyate tasA- | honA sambhava hai; usakI nivRttike cenna pramAdyatIti, annamayAdiSvA | liye kahate haiM-'yadi usase pramAda na kareM' ityAdi / tAtparya yaha hai tmabhAvaM hitvA kevale vijJAna- ki yadi annamaya AdimeM AtmabhAvamaye brahmaNyAtmatvaM bhAvayannAste ko chor3akara kevala vijJAnamaya brahmameM hI AtmatvakI bhAvanA karake sthita cedityarthaH / . rahetataH kiM syAdityucyate- to kyA hogA ? isapara kahate nohaiM-zarIrake pApoMko tyAgakara, pAsanaphalam hitvA / zarIrAbhi | sampUrNa pApa zarIrAbhimAnake kAraNa hI honevAle haiM; vijJAnamaya brahmameM mAnanimittA hi sarve pApmAnaH | AtmatvakA abhimAna karanese nimittatepAMca vijJAnamaye brahmaNyAtmAbhi- kA kSaya ho jAnepara unakA bhI kSaya honA ucita hI hai, jisa mAnAnimittApAye hAnamupapadyate, prakAra ki chAteke haTA liye jAnepara chatrApAya ivacchAyApAyaH / chAyAkI bhI nivRtti ho jAtI hai / tasAccharIrAbhimAnanimittAn / ataH zarIrAbhimAnake kAraNa hone vAle zarIrajanita sampUrNa pApoMko sarvAnpApmanaH zarIraprabhavAzarIra zarIrahImeM tyAgakara vijJAnamaya brahmaeva hitvA vijJAnamayabrahmasvarU- kharUpako prApta huA sAdhaka usameM pApanastatsthAnsarvAnkAmAnvijJA | sthita sAre bhogoMko vijJAnamaya kharUpase hI samyakprakArase prApta namayenaivAtmanA samaznute samya- kara letA hai arthAt unakA pUrNatayA gbhuGkta ityrthH| upabhoga karatA hai| tasya pUrvasya manomayasyAtmaipa usa pUrvakathita manomayakA zArIra Anandamayasya eva zarIre manomaye -manomaya zarIrameM rahanevAlA AtmA sthApanam bhavaH shaariirH| kA? | bhI yahI hai / kauna ? yaha jo ya eSa vijJAnamayaH / tasAdvA vijJAnamaya hai / 'tasmAdvA etasmAt' kAryAtmatya
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 taittirIyopaniSad [vallIra etasmAdityuktArtham / Ananda-! ityAdi vAkyakA artha pahale kahA jA cukA hai| 'Anandamaya' ina maya iti kAryAtmapratItiradhi- zabdame kAryAtmAkI pratIti hotI kArAnmayaTazabdAca / annAdi- hai, kyoMki yahAM usIkA adhikAra ' (prasa) hai aura Anandake sAtha mayA hi kAryAtmAno bhautikA : 'mayaT zabdakA prayoga kiyA gayA hai / yahA~ annamaya Adi bhautika hAyatA / vadAvakArapatita kAryAtmAoMkA adhikAra hai| unhIke zvAyamAnandamayaH, mayaTa cAtra vi- antargata yaha Anandamaya bhI hai| 'mayaT pratyaya bhI yahA~ vikArake kArArtha dRSTo yathAnnamaya ityatra / arthameM dekhA gayA hai| jaisA ki tasAtkAryAtmAnandamayaH pratye 'annamaya' isa zabdameM hai| ataH Anandamaya kAryAtmA hai-aisA tavyaH / jAnanA caahiye| saMkramaNAca; AnandamayamA- saMkramaNake kAraNa bhI yahI bAta siddha hotI hai / 'vaha Anandamaya tmAnamupasaMkrAmatIti vkssyti| AtmAke prati saMkramaNa karatA hai [ arthAt Anandamaya AtmAko prApta kAryAtmanAMca saMkramaNamanAtmanAM hotA hai ]' aisA Age ( aSTama anuvAkameM ) kaheMge / annamayAdi anAtmA kAryAtmAoMkA hI saMkramaNa dRSTam / saMkramaNakarmatvena cA- hotA dekhA gayA hai / aura saMkramaNake karmarUpase Anandamaya AtmAkA nandamaya AtmA shruuyte| yathAnna- | zravaNa hotA hai, jaise ki 'yaha annamaya AtmAke prati saMkramaNa mayamAtmAnamupasaMkrAmatIti / na (gamana ) karatA hai| [isa vAkyameM dekhA jAtA hai ] / svayaM AtmAkA cAtmana evopasaMkramaNam / adhi- hI saMkramaNa honA sambhava hai nahIM, kyoMki isase usa prasaMgameM virodha kAravirodhAdasaMbhavAca / na hyA- AtA hai aura aisA honA sambhava | bhI nahIM hai| AtmAkA AtmAko
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu05] zAGkarabhASyArtha 133 : tmanaivAtmana upasaMkramaNaM saMbha- hI prApta honA kabhI sambhava nahIM pati / khAtmani bhedAbhAvAt / sarvathA abhAva hai aura brahma bhI hai, kyoMki apane AtmAmeM bhedakA AtmabhUtaM ca brahma sngkrmituH| saMkramaNa karanevAlekA AtmA hI hai| ziraAdikalpanAnupapattezca / [ AtmAmeM ] zira AdikI na hi yathoktalakSaNa AkAzAdi- kalpanA asambhava honeke kAraNa bhI [ Anandamaya kAryAtmA hI hai ] / kAraNe'kAryapatite ziraAyavayava- AkAzAdike kAraNa aura kAryavargake rUpakalpanopapadyate / "adRzye- antargata na AnevAle uparyukta lakSaNaviziSTa AtmAmeM zira Adi 'nAtmye'niruktanilayane" (te. | avayavarUpa kalpanAkA honA saMgata u0 2 / 7 / 1) "asthUla- nahIM hai / AtmAmeM vizeSa dharmokA manaNu" (vR0 u03 818) / bAdha karanevAlI "adRzya, azarIra, "neti netyAtmA" (vR003|9| anirvacanIya aura anAzrayameM" "sthUla aura sUkSmase rahita" "AtmA 26) ityAdivizeSApohazruti | yaha nahIM hai yaha nahIM hai" ityAdi bhyazca / | zrutiyoMse bhI yahIbAtasiddha hotI hai|| mantrodAharaNAnupapattezca / na [Anandamayako yadi AtmA mAnA jAya to ] Age kahe hue hi priyaziraAdyavayavaviziSTe mantrakA udAharaNa denA bhI nahIM pratyakSato'nubhUyamAna Anandamaya banatA / zira Adi avayavoMse yukta Anandamaya AtmArUpa brahmake pratyakSa AtmAna brahmANa nAsti brahmatyA-| anubhava honepara to aisI zaMkA hI zaGkAbhAvAt "asanneva sa nahIM ho sakatI ki brahma nahIM hai, jisase ki [ usa zaMkAkI nivRttibhavati / asadbrahmeti veda cet" jo paruSa, brahma nahIM (tai0 u0 2 / 6 / 1) iti hai-aisA jAnatA hai vaha asadrUpa
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ L taittirIyopaniSad mantrodAharaNamupapadyate / brahma pucchaM pratiSThetyapi cAnupapannaM pRthagna hANaH pratiSThAtvena grahaNam / tasmAtkAryapatita evAnandamayo na para evAtmA / [ calI 2 hI haiM" isa mantrakA ullekha saMgata ho sake / tathA 'brahma pugcha- pratiSTA hai' isa vAkyake anusAra pratiSThArUpase brahmako pRthak grahaNa karanA bhI nahIM bana sakatA / ataH yaha Anandamaya kAryavarga antargata ho hai -- paramAtmA nahIM hai / Ananda iti vidyAkarmaNoH vaha 'Ananda' yaha upAsanA aura karmakA phala hai, usakA vikAra mAnandamayakoza- phalaM tadvikAra A- | Anandamaya kahalAtA hai / pratiNadanan nandamayaH / sa ca vijJAnamaya koza se Antara hai, kyoMki vijJAnamayAdAntaraH / yajJA- vijJAnamayakI apekSA Antara batalAyA zrutike dvArA vaha yajJAdike kAraNabhUta dihetorvijJAnamayAdasyAntaratva- gayA haiM / upAsanA aura karmakA phala sabase Antaratama honA cAhiye; so bhoktA ke ho liye hai, isaliye vaha pUrvokta satra kozoMkI apekSA Anandamaya AtmA Antaratama hai hI; AntaratamazcAnandamaya AtmA kyoMki vidyA aura karma bhI pUrvebhyaH / vidyAkarmaNoH priyAdyarthatvAcca / priyAdiprayukte hi vidyAkarmaNI / tasmAtpriyAdInAM phalarUpANAmAtmasaMnikarSAdvijJAnamayasyAbhyantaratvamupapadyate / [ pradhAnatayA ] priya Adike ho liye haiM / priya Adi kI prApti ke uddezya se hI upAsanA aura karmakA anuSThAna kiyA jAtA hai; ataH unake phalarUpa priya AdikA AtmAse sAnnidhya hone ke kAraNa vijJAnamayakI apekSA isa ( Anandamaya koza ) kA Antaratama honA ucita ho hai / priyAdivAsanAnirvRto hyAnanda - | priya AdikI vAsanAse niSpanna zruteH / jJAnakarmaNorhi phalaM bhoktrarthatvAdAntaratamaM syAt /
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu05] zAGkarabhASyArtha 135 mayo vijJAnamayAzritaH svama upa-/ huA yaha Anandamaya svapnAvasthAmeM vijJAnamayake adhIna hI upalabdha lbhyte| hotA hai| tasyAnandamayasyAtmana iSTa- usa Anandamaya AtmAkA putrAdi Anandamayasya putrAdidarzanajapriyaM iSTa padArthoke darzanase honevAlA puruSavidhatvan zira va ziraH priya hI pradhAnatAke kAraNa zirake | samAna zira hai| priya padArthakI prAdhAnyAt / moda iti priya praya prAptise honevAlA harpa 'moda' lAbhanimitto harpaH / sa eva ca kahalAtA hai; vahI harpa prakRSTa prakRSTo harpaH pramodaH / Ananda ( atizaya ) honepara 'pramoda' kahA jAtA hai / 'Ananda' sAmAnya iti sukhasAmAnyamAtmA priyA sukhakA nAma hai; vaha sukhake dInAM sukhAvayavAnAm / teSvanu-avayavabhUta priya AdikA AtmA hai, syUtatvAt / kyoMki usImeM ve saba anusyUta haiM / __ Ananda iti paraM brahma / taddhi 'Ananda' yaha parabrahmakA hI zubhakarmaNA pratyupasthApyamAne | vAcaka hai / vahI zubhakarmadvArA prastuta kiye hue putra-mitrAdi vizeSa putramitrAdivipayavizepoSAdhAva- vipaya hI jisakI upAdhi haiM usa ntaHkaraNavRttivizepe tamasA pra- | suprasanna antaHkaraNakI vRttivizepa meM, jaba ki vaha tamoguNase AcchAdita cchAdhamAne prasanne'bhivyajyate / nahIM hotA, abhivyakta hotA hai| tadvipayasukhamiti prasiddhaM loke / / vaha lokameM viSaya-sukha nAmase prasiddha hai / usa vRttivizepako prastuta tavRttivizeSapratyupasthApakasya ka karanevAle karmake asthira honeke maNo'navasthitatvAtsukhasya kSaNi- kAraNa usa sukhakI bhI kSaNikatA hai| ataH jisa samaya antaHkaraNa katvam / tadyadAntaHkaraNaM tapasA tamoguNako naSTa karanevAle tapa, tamonena vidyayAbrahmacaryeNa zraddhayA upAsanA, brahmacarya aura zraddhAke dvArA
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 taittirIyopaniSad [vallI 2 / thAvadhAna hotA hai / ca nirmalatvamApadyate yAvadyAva- jitanA-jitanA nirmalatAko prApta ttAvattAvadvivikte prasanne'ntaH- hotA hai utane-utane ho khaccha aura karaNa Ago prasanna hue usa antaHkaraNameM vizeSa AnandakA utkarSa hotA hai arthAt vipulIbhavati / vakSyati ca- vaha bahuta bar3ha jAtA hai| yahI bAta "raso vai saH / rasa hyevAyaM "vaha rasa hI hai, isa rasako pAkara labdhvAnandI bhavati epa hovAna- hI puruSa AnandI ho jAtA hai| yaha rasa hI sabako Anandita karatA ndayAti' (tai0 u0 2171 hai / " isa prakAra Age kaheMge, 1) "etasyaivAnandasyAnyAni tathA "isa Anandake aMzamAtrake bhUtAni mAtrAmupajIvanti (vR0 Azraya hI saba prANI jIvita rahate u0 4 / 3 / 32) iti ca hai" isa anya zrutise bhI yahI bAta | siddha hotI hai| isI prakAra kAmazrutyantarAt / evaM ca kAmopa-zAntike utkarSakI apekSA AgezamotkarSApekSayA zataguNottaro- Ageke AnandakA sau-sau gunA ttarotkarSa Anandasya vakSyate / utkarSa Age batalAyA jAyagA / evaM cotkRSyamANasAnanda- isa prakAra paramArya brahmake vijJAnamayasyAtmanaH paramArthabrahmAvijJAnA kI apekSAse kramazaH utkarpako prApta honevAle Anandamaya AtmAkI pekSayA brahma parameva / yatprakRtaM apekSA brahma para hI hai| jo prakRta satyajJAnAnantalakSaNam, yasa brahma satya, jJAna aura anantarUpa hai, jisakI prAptike liye annamaya Adi ca pratipattyarthaM paJcAnnAdimayAH pA~ca kozoMkA upanyAsa kiyA gayA kozA upanyastAH, yaca tebhya | hai, jo una sabakI apekSA antarvartI / hai aura jisake dvArA ve satra Abhyantaram , yena ca te sarva ' AtmavAn haiM--vaha brahma hI usa AtmavantaH, tabrahma pucchaMpratiSThA / Anandamayako puccha-pratiSThA hai /
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu05] zAGkarabhASyArtha 137 tadeva ca sarvasAvidyApari- avidyAdvArA kalpanA kiye hue kalpitasya dvaitasyAvasAnabhata- sampUrNa dvaitakA niSedhAvadhibhUta vaha madvaitaM brahma pratiSThA Ananda advaita brahma hI usakI pratiSThA hai, mayasya / ekatvAvasAnatvAt / kyoMki AnandamayakA paryavasAna bhI ekatvameM hI hotA hai / avidyAasti tadekamavidyAkalpitasya parikalpita dvaitakA avasAnabhUta vaha dvaitasyAvasAnabhUtamadvaitaM brahma eka aura advitIya brahma usakI pratiSThA puccham / tadetasinnapyarthe / pratiSThA yAnI puccha hai / usa isI epa zloko bhavati // 1 // arthameM yaha zloka hai // 1 // iti brahmAnandavallyAM paJcamo'nuvAkaH // 5 // LAYI
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ paSTa anuvAka brahmako sat aura asat jAnanevAloMkA bheda, brahmajJa aura abrahmajJakI brahmaprAptike viSayameM zaMkA tathA sampUrNa prapaJcarUpase brahmake sthita honekA nirUpaNa / / asanneva sa bhavati / asabrahmeti veda cet / asti brahmeti cedveda / santamenaM tato viduriti / tasyaiSa eva zArIra AtmA yaH pUrvasya / athAto'nupraznAH / utAvidvAnamuM lokaM pretya kazcana gacchatI 3 / Aho vidvAnamuM lokaM pretya kazcitsamaznutA 3 u| so'kAmayata / bahu syAM prajAyeyeti / sa tapo'tapyata / sa tapastaptvA ida sarvamasRjata yadidaM kiNc| tatsRSTvA tadevAnuprAvizat / tadanupravizya saca tyaccAbhavat / nirukt| cAniruktaM ca / nilayanaM cAnilayanaM ca vijJAnaM cAvijJAnaM ca / satyaM cAnRtaMca satyamabhavat / yadidaM kiNc| tatsatyamityAcakSate / tadapyeSa zloko bhavati // 1 // yadi puruSa 'brahma asat hai' aisA jAnatA hai to vaha svayaM bhI asat hI ho jAtA hai / aura yadi aisA jAnatA hai ki 'brahma hai' to [brahmavettAjana] use sat samajhate haiN| usa pUrvakathita ( vijJAnamaya ) kA yaha jo [ Anandamaya ] hai zarIra-sthita AtmA hai / aba ( AcAryakA aisA upadeza sunaneke anantara ziSyake ) ye anuprazna haiM-kyA koI avidvAn puruSa bhI isa zarIrako chor3aneke anantara paramAtmAko prApta ho sakatA hai ? athavA koI vidvAn bhI isa zarIrako chor3aneke anantara paramAtmAko
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu0 6 ] zAGkarabhASyArtha prApta hotA hai yA nahIM ? [ ina praznoMkA uttara deneke liye AcArya bhUmikA bA~dhate haiM - ] usa paramAtmAne kAmanA kI 'maiM bahuta ho jAU~ arthAt maiM utpanna ho jAU~' / ataH usane tapa kiyA / usane tapa karake - hI yaha jo kucha hai isa sabakI racanA kI / ise racakara vaha isImeM anupraviSTa ho gayA / isameM anupraveza kara vaha satyasvarUpa paramAtmA mUrtta - amUrta, [ dezakAlAdi paricchinnarUpase ] kahe jAneyogya, aura na kahe jAneyogya, Azraya-anAzraya, cetana-acetana evaM vyAvahArika satya-asatyarUpa ho gayA / yaha jo kucha hai use brahmavettA loga 'satya' isa nAmase pukArate haiN| usake viSayameM hI yaha zloka hai // 1 // anneva satsama eva yathA sadasadvAdinodaH sana puruSArthasaMca ndhyevaM sa bhavati apuruSArthasaMvandhI / ko'sau 1 yo'sadavidyamAnaM brahmeti veda vijAnAti cedyadi / tadviparyayeNa yatsarvavikalpAspadaM sarvapravRtti - cIjaM sarvavizeSapratyastamitamapya sti toti veda cet / kutaH punarAzaGkA tannAstitve ? 139 jisa prakAra asat (avidyamAna ) padArtha puruSArthase sambandha rakhanevAlA nahIM hotA usI prakAra vaha bhI asat - asatke samAna hI puruSArthase samvandha nahIM rakhanevAlA ho jAtA hai vaha kauna ? jo 'brahma asat -- avidyamAna hai' aisA jAnatA hai / 'cet' zabdakA artha 'yadi' hai / isake viparIta 'jo tatva sampUrNa vikalpoMkA Azraya, sampUrNa vizepoMse rahita bhI hai vahI samasta pravRttiyoMkA bIjarUpa aura to use brahmavettAloga sadrUpa samajhate brahma hai' aisA yadi koI jAnatA hai [ haiM isa prakAra isakA Age ke vAkyase sambandha hai ] | kintu brahmake astitvAbhAva ke vipayameM zaMkA kyoM kI jAtI hai ? vyavahArAtItatvaM brahmaNa iti | [ isapara ] hamArA yaha kathana hai ki brahma vyavahArase pare hai / [ isI liye ] vyavahAra ke vipayabhUta padArthoM brUmaH / vyavahAraviSaye hi vAcA - [
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 taittirIyopaniSad [ vallI 2 rambhaNamAtre'stitvamAvitA buddhi- meM hI, jo ki kevala vANIse hI | uccAraNa kiye jAnevAle haiM, astitvastadviparIte vyavahArAtIte nAsti- kI bhAvanAse bhAvita huI buddhi | unase viparIta vyavahArAtIta padArthoMtvamapi pratipadyate / yathA ghaTA- meM astitvakA bhI anubhava nahIM karatI; jaise ki [jala lAnA Adi] dirvyavahAraviSayatayopapannaH saM- vyavahArake viSayarUpase upapanna huA ghaTa Adi padArtha 'sat' aura usase stadviparIto'sanniti prasiddham / viparIta [ bandhyAputrAdi ] 'asat' hotA hai-isa prakAra prasiddha hai / evaM tatsAmAnyAdihApi syAdrahma- usI prakAra usakI samAnatAke kAraNa yahA~ bhI brahmake avidyamAnatvaNo nAstitvapratyAzaGkA / tasA- | ke vipayameM zaMkA ho sakatI hai| | isIliye kahA hai-'brahma hai-aisA ducyate-asti brahmoti cedvedeti / rAta / yadi koI jAnatA hai' ityAdi / kiM punaH syAttadastIti vi- kintu 'vaha (brala) hai' aisA jAnanevAle puruSako kyA phala milatA jAnatastadAha-santaM vidyamAna hai ? isapara kahate haiM-brahmavettAloga brahmasvarUpeNa paramArthasadAtmApana isa prakAra jAnanevAle isa purupako sat-vidyamAna arthAt brahmarUpase menamevaMvidaM vidubrahmavidastataH paramArtha satvarUpako prApta huA samajhate haiN| tAtparya yaha hai ki isa kAraNase brahmake astitvako tasAdastitvavedanAtso'nyeSAM jAnaneke kAraNa vaha dUsaroMke liye brahmake samAna jAnaneyogya ho brahmavadvijJeyo bhvtiityrthH| jAtA hai| athavA yo nAsti brahmoti athavA jo puruSa 'brahma nahIM manyate sa sarvasyaiva sanmArgasya hai' aisA mAnatA hai vaha azraddhAlu | honeke kAraNa, varNAzramAdi vyavasthAvarNAzramAdivyavasthAlakSaNasyAzra- ] rUpa sAre hI zubhamArgakA,
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu06] zAGkarabhASyArtha 141 dhAnatayA nAstitvaM pratipadyate- asattva pratipAdana karatA hai, brahmapratipattyarthatvAttasya / ato kyoMki vaha bhI brahmakI prAptike hI liye hai / ataH vaha nAstika lokameM nAstikaH so'sannasAdhurucyate asat-asAdhu kahA jAtA hai| loke / tadviparItaH sanyo'sti | isake viparIta jo puruSa 'brahma hai' brahmati cedveda sa tadbrahmapratipatti- esA jAnatA hai vaha sat' hai| | kyoMki vaha usa brahmakI prAptike hetuM sanmArga varNAzramAdivyava | hetubhUta varNAzramAdike vyavasthArUpa sthAlakSaNaM zraddadhAnatayAM yathA- | sanmArgako zraddhApUrvaka ThIka-ThIka vatpratipadyate yasAttatastasmAt jAnatA hai / isIliye sAdhuloga use santaM sAdhumArgasthamenaM viduH | | sat yAnI zubha mArgameM sthita jAnate haiM / ataH 'brahma hai' aisA hI sAdhavaH tasmAdastItyeva brahma | jAnanA cAhiye yaha isa vAkyakA pratipattavyamiti vaakyaarthH| artha hai| tasya pUrvasya vijJAnamayasyaipa usa vijJAnamayakA yahI zArIra vijJAnamaya zarIrameM rahanevAlA AtmA eva zarIre vijJAnamaye bhavaH / / | | hai / vaha kauna ? yaha jo Anandamaya zArIra aatmaa| ko'sau ? ya epa hai / usake nAstitvameM to kucha bhI AnandamayaH / taM prati nAstyA zaMkA nahIM hai / kintu brahma sampUrNa vizeSaNoMse rahita hai isaliye usake zaGkA nAstitve / apoDhasarva | astitvake abhAvameM zaMkA - honA vizepatvAttu brahmaNo nAstitvaM | ucita hI hai / isake sivA brahmakI sabake sAtha samAnatA honeke kAraNa pratyAzaGkA yuktA / sarvasAmA bhI [aisI zaMkA ho hI sakatI hai| nyAcca brahmaNaH / yassAdevamataH kyoMki aisI bAta hai isaliye abatasmAta, athAnantaraM zrotuH | isake anantara zravaNa karanevAle ziSyake anuprazna haiM / AcAryakI ziSyasAmanA AcAyAtamanu | isa uktike pazcAt kiye jAnevAle ete praznA anuprshnaaH| / ye prazna anuprazna haiM Ja
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ taittirIyopanipad [callI 2 sAmAnyaM hi brahmAkAzAdi- AkAzAdikA kAraNa honase brahma vidvAn aura avidvAn donoMvidvadavidvadbhedena kAraNatvAdvidupo' hIke liye samAna hai / isase brahmaprAptAvAkSepaH vidupazca / tasAda / avidvAnako bhI brahmakI prApti hotI vidupo'pi mahAprAptirAzayate- hai-aisI AzaMkA kI jAtI hai-- - kyA koI avidvAn puruSa bhI isa uta api avidvAnamuM lokaM zarIrako chor3aneke anantara isa loka paramAtmAnamitaH pretya kazcana, arthAt paramAtmAko prApta ho jAtA canazabdo'pyarthe, avidvAnapi hai ? 'kazcana' meM 'cana' zabda 'api (bhI) ke arthameM hai / 'athavA gacchatiprApnoti kiMvA na gaccha- nahIM hotA?' yaha isake sAtha tIti dvitIyo'pi prazno draSTa- dUsarA prazna bhI samajhanA cAhiye, kyoMki yahA~ 'anupraznAH' aisA bahuvyo'nuzanA iti bahuvacanAt / vacanakA prayoga kiyA gayA hai / / vidvAMsaM pratyanyau prshnau| yadya- anya do prazna vidvAnke viSayameM vidvAnsAmAnya kAraNamapi brahma haiM-brahma sabakA sAdhAraNa kAraNa hai, na gacchati tato vidupo'pi / taba bhI yadi avidvAn use prApta nahIM hotA to vidvAnke bhI brahmako brahmAgamanamAzajhyate / atastaM prApta na honekI AzaMkA hotI hai; prati prazna Aho vidvAniti / ataH usake uddezyase pUchA jAtA ukAraM ca vakSyamANamadhastAdapa- hai-'kyA vidvAn bhI' Adi / -. | [ mUla mantrameM ] Age kahe jAnevAle kRSya takAraM ca pUrva- | 'u' ko Agese khIMcakara aura sAdutazabdAvyAsajyAho itye- pUrvokta 'uta' zabdase usameM 'ta' tasAtpUrvamutazabdaM | jor3akara 'Aho' isa zabdake pahale saMyojya 'uta' zabda jor3akara 'utAho vidvAn' -- pRcchati-utAho vidvAniti / ityAdi prakArase pUchatA hai-kyA
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu0 6 zAGkarabhASyArthaM vidvAnbrahmavidapi kazciditaH pre koI vidvAn arthAt brahmavettA bhI isa zarIrako chor3akara isa lokako prApta kara letA hai ? yahA~ mUlameM 'samaznute u' aisA pada thA / usameM 'ayU' Adeza karake [ 'lopaH ayAdeze yalope ca kRte'- ' zAkalyasya' isa sUtra ke anusAra ] tyAmuM lokaM samaznute prApnoti samannute u ityevaM sthite, } 'yU' kA lopa karanepara 'samaznuta u' aisA prayoga siddha hotA hai / phira 1 vidvAnsamannute'muM 'ta' ke akArako pluta karane para 'samaznutA 3 u' aisA pATha huA hai / vidvAn isa lokako prApta hotA hai ? athavA avidvAn ke samAna vidvAn bhI use prApta nahIM hotA ? yaha eka anya prazna hai / kArasya plutiH samaznutA 3 u iti 1 lokam / kiM vA yathAvidvAneva vidvAnapi na samaznuta ityaparaH praznaH / dvAveva vA prazna vidvadavidva dvipayau / bahuvacanaM tu sAmathye prApta prazAntarApekSayA ghaTate / 'asahroti veda cet / asti brahmeti cedveda' iti zravaNAdasti nAstIti saMzayastato'rthaprAptaH ki masti nAstIti prathamo'nupraznaH / brahmaNo'pakSapAtitvAdavidvAn gacchati na gacchatIti dvitIyaH / brahmaNaH samatve'pyaviduSa iva - 143 / athavA vidvAn aura avidvAnse sambandhita ye kevala do hI prazna haiM / inakI sAmarthya se prApta eka aura praznakI apekSAse hI bahuvacana ho gayA hai / 'brahma asat hai-yadi / aisA jAnatA hai' tathA 'brahma hai -- yadi aisA jAnatA hai' aisI zruti hone se 'brahma hai yA nahIM' aisA sandeha hotA hai / ataH 'brahma hai yA nahI' yaha arthataH prApta pahalA anuprazna hai / aura brahma pakSapAtI hai nahIM, isaliye 'avidvAn use prApta hotA hai yA nahIM ?' yaha dUsarA anuprazna hai / tathA brahma samAna hai, isaliye
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 taittirIyopaniSad viduSo'pyagamanamAzaGkayate kiM vidvAnsamaznute na samaznuta iti tRtIyo'nupraznaH / [ callI 2 avidvAnke samAna vidvAnkI bhI brahmaprAptike viSaya meM 'vidvAn use prApta hotA hai yA nahIM ?' aisI zaMkA kI jAtI hai / yaha tIsarA anuprazna hai / eteSAM prativacanArthamuttaragrantha cyate sabhvoktyaiva satyatvamucyate / uktaM hi "sadeva satyam" iti / AgekA grantha ina praznoMkA uttara deneke liye ho Arambha kiyA jAtA brahmaNaH satva- Arabhyate / tatrA | hai / usameM sabase pahale brahmake rUpatvasthApanam stitvameva tAvadu- | astitvakA hI varNana kiyA jAtA cyate / yaJcoktaM 'satyaM jJAna hai | 'brahma satya jJAna aura ananta hai' manantaM brahma' iti, tacca kathaM / aisA jo pahale kaha cuke haiM so satyatvamityetadvaktavyamitIdasu vaha brahmakI satyatA kisa prakAra hai - yaha batalAnA cAhiye / isapara kahate haiM - usakI sattA batalAne se hI usake satyatvakA bhI pratipAdana ho jAtA hai / " sat hI tasmAtsattvoktyaiva satyatvamucyasatya hai" aisA anyatra kahA bhI te / kathamevamarthatAvagamyate'sya hai / ataH usakI sattA batalAne se granthasya zabdAnugamAt / ane hI usakA satyatva bhI batalA diyA jAtA hai / kintu isa granthanaiva hArthenAnvitAnyuttarANi | kA bhI yahI tAtparya hai - yaha kaise vAkyAni " tatsatyamityAca jAnA gayA ? isapara kahate haiMzabdoMke anugamana ( abhiprAya ) se; kyoMki " vaha satya hai - aisA kahate haiM" "yadi yaha Anandamaya AkAza na hotA" Adi Age vAkya bhI isI ase yukta haiN| kSate" ( tai0 u0 2 / 6 / 1) " yadeSa AkAza Anando na syAt " ( tai0 u0 2 / 7 / 1) ityAdIni /
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu0 6 ] zAGkarabhApyArtha tatrAsadeva brahmetyAzaGkayate / kasmAt 1 yadasti tadvizeSato gRhyate yathA ghaTAdi / yannAsti tanopalabhyate yathA zazaviSANA di / tathA nopalabhyate brahma / tasmAdvizeSato'grahaNAnnAstIti / tannaH AkAzAdikAraNatvA brahmaNaH / na nAsti brahma / karamA brahma / 145 isameM yaha AzaMkA kI jAtI hai ki brahma asat hI hai / aisA kyoM hai ? kyoMki jo vastu hotI hai vaha vizeSarUpase upalabdha huA karatI hai; jaise ki ghaTa Adi / aura jo nahIM hotI usakI upalabdhi bhI nahIM hotI; jaise- zazazRgAdi / isI prakAra brahmakI bhI upalabdhi nahIM hotI / ataH vizeSarUpase grahaNa na kiyA jAneke kAraNa vaha hai hI nahIM / jAtaM gRhyate / yasmAcca jAyate aisI bAta nahIM hai, kyoMki brahma AkAzAdikA kAraNa hai / brahma nahIM hai-aisI bAta nahIM hai / kyoM nahIM dAkAzAdi hi sarva kArya brahmaNo hai ? kyoMki brahmase utpanna huA AkAzAdi sampUrNa kAryavarga dekhane meM AtA hai / jisase kisI vastukA janma hotA hai vaha padArtha hotA hI hai-aisA lokameM dekhA gayA hai; jaise ki ghaTa aura aGkurAdike kAraNa mRttikA evaM bIja Adi / ataH AkAzAdikA kAraNa honese hai / kiMcicadastIti dRSTaM loke; yathA ghaTAGkurAdikAraNaM mRdrIjAdi / tasmAdAkAzAdikAraNatvAdasti na cAsato jAtaM kiMcid lokameM asatse utpanna huA koI bhI padArtha nahIM dekhA jAtA / yadi nAma-rUpAdi kAryavarga asatse gRhyate loke kAryam / asatazcennA marUpAdi kArya nirAtmakatvA- | utpanna huA hotA to vaha nirAdhAra 19-20 "
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ vallI 2 honeke kAraNa grahaNa hI nahIM kiyA jA sakatA thA / kintu vaha grahaNa kiyA hI jAtA hai; isaliye brahma hai hI / yadi yaha kAryavarga asatse utpanna huA hotA to grahaNa kiye jAnepara bhI asadAtmaka hI grahaNa kiyA jAtA | kintu aisI bAta hai| nahIM | isaliye brahma hai hii| isI svAt / na caivam; tasmAdasti tra tatra | " kathamasataH sajjAyeta" zrutyantaramasataH sajjanmAsaMbhava - ( chA0 u0 6 / 2 / 2 ) iti sambandhameM "asat se sat kaise utpanna ho sakatA hai" aisI eka anya zrutine yuktipUrvaka asat se satkA janma honA asambhava batalAyA hai / isaliye brahma sat hI hai - yahI mata ThIka hai / mandAcaSTe nyAyataH / tasmAtsadeva brahmeti yuktam / 146 taittirIyopaniSad nopalabhyeta / upalabhyate tu tasmAdasti brahma / asatazcetkArya gRhyamANamapyasadanvitameva tat tadyadi mRtrIjAdivatkAraNaM syAdacetanaM tarhi ? zaMkA- yadi brahma mRttikA aura bIja Adike samAna [ jagatkA upAdAna ] kAraNa hai to vaha acetana honA cAhiye / na, kAmayitRtvAt / na hi samAdhAna- nahIM, kyoMki vaha brahmaNazcitsvarUpatva-kAmayitracetanamasti bhI kAmanA karanevAlA acetana nahIM kAmanA karanevAlA hai| lokameM koI vivecanam loke / sarvajJaM hi huA karatA / brahma sarvajJa hai - yaha hama pahale kaha cuke haiM / ataH usakA kAmanA karanA bhI yukta brahmetyavocAma / ataH kAmayitRtvopapattiH / hai /
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu06] zAGkarabhASyArtha 147 . kAmayittvAdasadAdivadanA- zaMkA-kAmanA karanevAlA honese to vaha hamArI-tumhArI taraha anApta sakAmamiti cet ? kAma(apUrNa kAmanAvAlI) siddha hogaa| na, svAtantryAt / yathAnyAn __ samAdhAna-aisI bAta nahIM hai, paravazIkRtya kAmAdidoSAH kyoMki vaha khatantra hai| jisa prakAra kAma Adi doSa anya jIvoMko pravartayanti na tathA brahmaNaH | vivaza karake pravRtta karate haiM pravartakAH kAmAH / kathaM tarhi usa prakAra ve brahmake pravartaka nahIM haiM / to ve kaise haiM ? ve satya-jJAnasatyajJAnalakSaNAH svAtmabhUtatvA- | | svarUpa evaM khAtmabhUta honeke dvizuddhA na tairbrahma pravartyate / kAraNa vizuddha haiN| unake dvArA brahma pravRtta nahIM kiyA jAtA; balki tepAM tu tatpravartakaM brahma prANi jIvoMke prArabdha-karmokI apekSAse karmApekSayA / tasAtsvAtantryaM vaha brahma hI unakA pravartaka hai| ataH kAmanAoMke karanemeM brahmakI kAmeSu brahmaNaH / ato nAnApta svatantratA hai / isaliye brahma anAptakAmaM brahma / kAma nahIM hai| sAdhanAntarAnapekSatvAcca / kiM kinhIM anya sAdhanoMkI apekSA vAlA na honese bhI kAmanAoMke ca yathAnyepAmanAtmabhUtA dharmA- vipayameM brahmakI svatantratA hai / jisa prakAra dharmAdi kAraNoM kI apekSA dinimittApekSAH kAmA khAtma- rakhanevAlI anya jIvoMkI anAtmabhUta kAmanAe~ apane AtmAse atirikta vyatiriktakAryakaraNasAdhanAnta- deha aura indriyarUpa anya sAdhanoM kI apekSAvAlI hotI haiM usa prakAra rApekSAca na tathA brahmaNo nimi- | brahmako nimitta AdikI apekSA
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 taittirIyopaniSad LE [vallI 2] tAdyapekSatvam / kiM tahi khAtma- nahIM hotii| to brahmakI kAmanAe~ kaitI hotI haiM ? ve khAtmAse no'nanyAH / abhinna hotI haiN| tadetadAha so'kAmayata sa usIke viSayameM zruti kahatI hai / usane kAmanA kI-usa AtmAne, brahmaNo AtmA yasAdAkAzaH jisase ki AkAza utpanna huA pahubhavanasatyaH saMbhUto'kAmayata hai, kAmanA kI / kisa prakAra kAmitavAn / katham ? bahu syAM kAmanA kI ? maiM bahuta adhika bahu prabhUtaM syAM bhaveyam / kathame ro rUpameM ho jAU~ anya padArthameM praveza kiye binA hI eka vastukI bahulatA kasvArthAntarAnanupraveze bahutvaM kaise ho sakatI hai ? isapara kahate haiM-'prajAyeya' arthAt utpanna houuN| sthAdityucyate / prjaayeyotpdyey|| yaha brahmakA bahuta honA putrakI na hi putrotpattyevArthAntaravipayaM utpattike samAna anya vastuviSayaka bahubhavanam, kathaM tarhi ? Atma- nahIM hai / to phira kaisA hai ? apane |meM avyaktarUpase sthita nAma-rUpoMkI sthAnAbhivyaktanAmarUpAbhivya- abhivyaktike dvArA hI [ yaha aneka ktyA / yadAtmasthe anabhi- | rUpa honA hai ] / jisa samaya vyakta nAmarUpe vyAkriyete tadA AtmAmeM sthita avyakta nAma aura rUpoMko vyakta kiyA jAtA hai usa nAmarUpe AtmasvarUpAparityAge- samaya ve apane kharUpakA tyAga kiye naiva brahmaNApravibhaktadezakAle binA hI samasta avasthAoMmeM brahmase .. abhinna deza aura kAlameM hI vyakta savisthAsu vyAkriyete tadA kiye jAte haiN| yaha nAma-rUpakA tannAmarUpavyAkaraNaM brahmaNo bahu vyakta karanA hI brahmakA bahuta honA hai / isake sivA aura kisI prakAra bhavanam / nAnyathA niravayavasya / | niravayava brahmakA bahuta athavA alpa brahmaNo vahutvApattirupapadyate'lpa- honA sambhava nahIM hai, jisa prakAra /
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu06] zAGkarabhASyArtha . 149 tvaM vA / yathAkAzasyAlpatvaMbahu-| ki AkAzakA alpatva aura bahutva bhI anya vastuke hI adhIna hai tvaMca vastvantarakRtameva / atasta- usI prakAra brahmakA bhI haiN| ataH una (nAma-rUpoM) ke dvArA hI brahma dvAreNaivAtmA bahu bhavati / / bahuta ho jAtA hai| na hyAtmano'nyadanAtmabhUtaM AtmAse bhinna anAtmabhUta, tathA tatpravibhaktadezakAlaM sUkSma vyava- 3 koI bhI sUkSma,vyavahita (oTavAlI), hitaM viprakRSTaM bhUtaM bhavadbhaviSyadvA | dUrastha, athavAbhUta yA bhaviSyakAlIna vastu vidyate / ato nAmarUpe vastu nahIM hai / ataH sampUrNa sarvAvasthe brahmaNaivAtmavatI, na | | avasthAoMse sambandhita nAma aura | rUpa brahmase hI AtmavAn haiM, kintu brahma tadAtmakam / te tatpratyA- brahma tadrUpa nahIM hai / brahmakA niSedha bayAna pani nAma karanepara ve raha hI nahIM sakate, isIse ve tadrUpa kahe jAte haiM / una ucyate / tAbhyAM copAdhibhyAM upAdhiyoMse hI brahma jJAtA, jJeya aura jJAtRJayajJAnazabdArthAdisarvasaM- jJAna--ina zabdoMkA tathA inake artha Adi saba prakArake vyavahArakA pAtra vyavahArabhAgbrahma / banatA hai| sa AtmaivaMkAmaH saMstapo-| usa AtmAne aisI kAmanAvAlA hokara tapa kiyaa| 'tapa' zabdase 'tapyata / tapa iti jJAnamucyate / | yahA~ jJAna kahA jAtA hai, jaisA ki "yasya jJAnamayaM tapaH" (mu0 u0 "jisakA jJAnarUpa tapa hai" isa anya. 1 / 1 / 8) iti shrutyntraat| zrutise siddha hotA hai| AptakAma honeke kAraNa AtmAke liye anya AptakAmatvAcetarasyAsaMbhava eva | e-tapa to asambhava hI hai / 'usane tpsH| tattapo'tapyata taptavAn / / tapa kiyA' isakA tAtparya yaha hai
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 taittirIyopaniSad [vallI 2 sRjyasAvajagadracanAdiviSayAmA- ki AtmAne race jAnevAle jagatkI locnaamkrodaatmetyrthH| racanAAdike vipayameM aalocnaakii| sa evamAlocya tapastaptvA isa prakAra AlocanA arthAt tapa prANikarmAdinimittAnurUpamidaM karake usane prANiyoMke karmAdi nimittoMke anurUpa isa sampUrNa sarva jagaddezataH kAlato nAmnA jagatako racA, jo deza, kAla, rUpeNa ca yathAnubhavaM sarvaiH nAma aura rUpase yathAnubhava sArI prANimiH sarvAvasthairatubhyamAnama avasthAoMmeM sthita sabhI prANiyoMdvArA anubhava kiyA jAtA hai| yaha jo sRjata sRSTavAn / yadidaM kiM ca kucha hai arthAt sAmAnyarUpase yaha yatki cedamaviziSTam / tadidaM jo kucha jagat hai ise racakara usane jagatsRSTA kimakarodityucyate- kyA kiyA, so vatalAte haiM vaha usa tadeva sRSTaM jgdnupraavishditi| ho gayA / (race hue jagatmeM hI anupraviSTa tatraitacintyaM kathamanuprAyiza- aba yahA~ yaha vicAranA hai ki usane kisa prakAra anupraveza kiyA? tasya jagadanu- diti / kiM ka yA jo sraSTA thA, kyA usane khavarUpase yaH, pravezaH sraSTA sa tenaivAtma- hI anupraveza kiyA athavA kisI nAnuprAvizadutAnyeneti, kiM tA (aura rUpase ? inameM kauna-sA pakSa | samIcIna hai ? zrutimeM [ 'sRSTavA' isa vadyuktam ? ktvApratyayazravaNAyaH kriyAmeM ] 'kvA' pratyaya honese to yahI ThIka jAna par3atA hai ki josraSTA sraSTA sa evAnuprAvizaditi / thA usIne pIche praveza bhI kiyA / * * 'patvA' pratyaya pUrvakAlika kriyAmeM huA karatA hai| hindImeM isI arthameM 'kara' yA 'ke' pratyaya hotA hai| jaise-'rAmane zyAmako bulAkara [ yA bulAke ] dhamakAyA / isameM yaha niyama hotA hai ki pUrvakAlika kriyA aura mukhya kiyAkA kartA eka hI hotA hai| jaise ki uparyukta vAkyameM pUrvakAlika kriyA 'bulAkara' tathA mukhya kriyA 'dhamakAyA' ina donoMkA kartA 'rAma' hI hai /
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu06] zAGkarabhASyArtha 151 nanu na yuktaM mRdvaccetkAraNaM pUrva0-yadi brahma mRttikAke samAna jagatkA kAraNa hai to brahma tadAtmakatvAtkAryasya / kA - usakA kArya tadrUpa honeke kAraNa raNameva hi kAryAtmanA pariNata- usameM usakA praveza karanA sambhava nahIM hai| kyoMki kAraNa hI kAryarUpamityato'praviSTa iva kAryotpatte- se pariNata huA karatA hai, ataH rUvaM pRthakAraNasya punaH pravezo kisI anya padArthake samAna pahale vinA praveza kiye kAryakI utpattike 'nupapannaH / na hi ghaTapariNAma- anantara usameM kAraNakA punaH praveza vyatirekeNa mRdo ghaTe pravezo karanA sarvathA asambhava hai ? ghaTarUpa meM pariNata honeke sivA mRttikAkA 'sti / yathA ghaTe cUrNAtmanA ghaTameM aura koI praveza nahIM huA mRdo'nupraveza evamanyenAtmanA karatA / hA~, jisa prakAra ghaTameM cUrNa (bAlU ) rUpase mRttikAkA anunAmarUpakArye'nupraveza Atmana iti praveza hotA hai usI prakAra kisI cecchutyantarAca "anena jIvenA anya rUpase AtmAkA nAma-rUpa kAryameM bhI anupraveza ho sakatA hai, jaisA smanAnupravizya" (chA0 u06| ki "isajIvarUpase anupraveza karake" 3 / 2) iti / isa anya zrutise pramANita hotA hai -yadi aisA mAne to ? naivaM yuktamekatyAdrahmaNaH / mR- siddhAntI-aisA mAnanA ucita nahIM hai, kyoMki brahma to eka hI dAtmanastvanekatvAtsAvayavatvAca hai / mRttikArUpa kAraNa to aneka aura sAvayava honeke kAraNa usakA yakto ghaTe mRdacUrNAtmanAnu-ghaTameM cUrNarUpase anupraveza karanA bhI prveshH| mRdacUrNasyApraviSTadeza- | sambhava hai, kyoMki mRttikAke cUrNakA usa dezameM praveza nahIM hai, kintu vattvAcca / na tvAtmana ekatve | AtmA to eka hai, ataH usake isI prakAra 'anuprAvizat' aura 'sRSTvA' ina donoM kriyAoMkA kartA bhI brahma hI honA caahiye|
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ taittirIyopanipad vallI 2 sati nirakyavatvAdapraviSTadezA- niravayava aura usase apraviSTa dezakA abhAva honeke kAraNa usakA praveza bhAvAca praveza upapadyate / kathaM karanA sambhava nahIM hai| to phira usakA praveza kaise honA cAhiye ? tathA tahi pravezaH syAt / yuktazca pravezaH usakA praveza honA ucita hI hai,. kyoMki 'usImeM anupraviSTa ho gayA' zrutatvAttadevAnuprAvizaditi / : aisI zruti hai| sAvayavamevAstu tarhi / sAba- pUrva-taba to brahma sAvayatra hI honA caahiye| usa avasthAmeM, yavatvAnmukhe hastapravezavannAma-sAvayava honeke kAraNa mukhameM hAthakA praveza honeke samAna usakA nAma-rUpa rUpakArye jIvAtmanAnupravezoyukta kAryameM jIvarUpase praveza honA Thoka eveti cet ? hI hogA-yadi aisA kaheM to? nAzUnyadezatvAt / na hi siddhAntI-nahIM; kyoMki usase zUnya koI deza nahIM hai| kAryakAryAtmanA pariNatasya nAma- rUpameM pariNata hue brahmakA nAma-rUpa kAryake dezase atirikta aura koI rUpakAryadezavyatirekeNAtmazUnyaH apanese zUnya deza nahIM hai, jisameM | usakA jIvarUpase praveza karanA pradezosti yNprvishenyjiivaatmnaa| sammava ho / aura yadi yaha mAno ki jIvAtmAne kAraNameM hI praveza kAraNameva cetpravizeJjIvAtmatvaM kiyA tava to vaha apane jIvatvako hI tyAga degA, jisa prakAra ki jahyAdhathA ghaTo mRtpraveze ghaTatvaM ghar3A mRttikAmeM praveza karanepara apanA ghaTatva tyAga detA hai| tathA jahAti / tadevAnuprAvizaditi 'usImeM anupraviSTa ho gayA' isa zrutise bhI kAraNameM anupraveza karanA ca zrutene kAraNAnupravezo yuktH|| sambhava nahIM hai /
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu06] zAGkarabhASyArtha kAryAntarameva sthAditi cet / pUrva0-kisI anya kAryameM hI praveza kiyA yadi aisA mAneM to ? tadevAnunAvizaditi jIvAtmarUpaM arthAt 'tadevAnuprAvizat' isa zrutike anusAra jIvAtmArUpa kArya kArya nAmarUpapariNataM kAryAntara- nAma-rUpameM pariNata hue kisI anya kAryako hI prApta ho jAtA hai yadi mevApadyata iti cet ? aisI bAta ho to? na; virodhAt / na hi ghaTo siddhAntI-nahIM, kyoMki isase virodha upasthita hotA hai| eka ghar3A ghaTAntaramApadyate / vyatireka- kisI dUsare ghar3emeM lIna nahIM ho jAtA / isake sivA [aisA mAnanezrutivirodhAca / jIvasya nAma- | se ] vyatireka zrutise virodha bhI hotA hai / [ yadi aisA mAneMge to] rUpakAryavyatirekAnuvAdinyaHjIva nAma-rUpAtmaka kAryase vyati rikta ( bhinna ) hai-aisA anuvAda zrutayo virudhyeran / tadApattau karanevAlI zratiyoMse virodha ho jAyagA aura aisA honepara usakA mokSAsaMbhavAcca / na hi yato mokSa honA bhI asambhava hogaa| mucyamAnastadevApadyate / na hi kyoMki jo jisase chUTanevAlA hotAhai vaha usIko prApta nahIM huA karatA;* zrRMkhalApattirvaddhasya tskraadeH| jaMjIrase vadhe hue cora AdikA jaMjIrarUpa ho jAnA sambhava nahIM hai| bAhyAntabhedena pariNatamiti | pUrva0-vahI bAhya aura Antarake bhedase pariNata ho gayA, arthAt cettadeva kAraNaM brahma zarIrAdhA- | vaha kAraNarUpa brahma hI zarIrAdi dhAratvena tadantarjIvAtmanAgheya | AdhArarUpase bAhya aura Adheya | jIvarUpase usakA antarvartI ho / tvena ca pariNatamiti cet 1 . gayA yadi aisA mAne to ? * arthAt jIvako to nAma-rUpAtmaka kAryase mukta honA iSTa hai, phira vaha usIko kyoM prApta hogA?
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ taittirIyopanipad 154 [vallI 2 na bahiSThasya pravezopapattena | siddhAntI-nahIM, kyoMki praveza bAhara rahanevAle padArthakA hI ho hi yo yasyAntAsthaH sa eva sakatA hai / jo jisake bhItara sthita hai vaha usameM praviSTa huA tatpraviSTa ucyate / bahi ThasyAnu 13 | nahIM kahA jAtA / anupraveza pravezaH syAtpravezazabdArthasyaivaM to vAhara rahanevAle padArthakA hI ho sakatA hai, kyoMki 'praveza dRSTatvAt / yathA gRhaM kRtvA zabdakA artha aisA hI dekhA gayA hai| jaise ki 'ghara banAkara usameM prAvizaditi / praveza kiyA' isa vAkyameM / jalasUryakAdiprativimbavatpra- yadi kaho ki jalameM sUryake vezaH syAditi cenna, aparicchi - prativimba Adike samAna usakA praveza ho sakatA hai, to aisA natvAdamUrtatvAca / paricchinnasya kahanA bhI ThIka nahIM hai, kyoMki brahma mUrtasyAnyasyAnyatra prasAdasva aparicchinna aura amUrta hai| pari cchinna aura mUrtarUpa anya padArthokA bhAvake jalAdau sUryakAdiprativi- hI svacchasvabhAva jala Adi anya mbodayaH syAt / na tvAtmanaH | padArthAma sUryakAdirUpa prativimba par3A karatA hai; kintu AtmAkA amUrtatvAdAkAzAdikAraNasyA- prativimva nahIM par3a sakatA, kyoMki tmano vyApakatvAt / tadviprakRSTa vaha amUrta hai tathA AkAzAdikA kAraNarUpa AtmA vyApaka bhI hai| dezaprativimbAdhAravastvantarAbhA- | usase dUra dezameM sthita prativimbakI vAJca prativimvavatpravezo na AdhArabhUta anya vastukA abhAva honese bhI usakA prativimbake samAna yuktH| praveza honA sambhava nahIM hai| evaM tarhi naivAsti pravezo na pUrva-taba to AtmAkA praveza hotA hI nahIM-isake sivA ca gatyantaramupalabhAmahe 'tade- 'tadevAnuprAvizat' isa zrutikI aura
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu06] zAGkarabhASyArtha vAnuprAvizat' iti zruteH / koI gati dikhAyI nahIM detii| zrutizca no'tIndriyaviSaye vijJA- | hamAre (mImAMsakoMke ) siddhAntAnotpattau nimittam / na cAsA | nusAra indriyAtIta vipayoMkA jJAna patA honemeM zruti hI kAraNa hai| kintu dvAkyAdyanavatAmapi vijJAnamu- isa vAkyase bahuta yatna karanepara bhI tpadyate / hanta tayanarthakatvAdapo- | kisI prakArakA jJAna utpanna nahIM hyametadvAkyam 'tatsRSTvA tadevAnu hotA / ataH kheda hai ki 'tatsRSTyA tadevAnuprAvizat' yaha vAkya arthazUnya prAvizat' iti / honeke kAraNa tyAgane hI yogya hai ! na, anyArthatvAt / kimartha- siddhAntI-aisI bAta nahIM hai, masthAne carcA | prakato hyanyo kyoMki isa vAkyakA artha anya hI hai| isa prakAraaprAsaGgika carcA kyoM vivakSito'sya vAkyasyArtho'sti karate ho? isa prasaMgameM isa vAkya*sa sartavyaH / "brahmavidAmoti ko aura hI artha kahanA abhISTa hai| | usIko smaraNa karanA caahiye| "brahmaparam" (tai0 u0 2 / 1 / 1) | vettA paramAtmAko prApta kara letA hai" "satyaM jJAnamanantaM brahma" (tai0 | "brahma satya, jJAna aura ananta hai" "jo use buddhirUpa guhAmeM chipA u0 2 / 1 / 1) "yo veda huA jAnatA hai" ityAdi vAkyoMdvArA nihitaM guhAyAm" (tai0 u0 | jisakA nirUpaNa kiyA gayA hai usa brahmakA hI vijJAna yahA~ batalAnA 2 / 1 / 1) iti tadvijJAnaM abhISTa hai aura usIkA yahA~ prasaGga ca vivakSitaM prakRtaM ca tat / bhI hai / brahmake kharUpakA jJAna prApta karaneke liye hI AkAzase lekara brahmasvarUpAnugamAya cAkAzAdya annamayakozaparyanta sampUrNa kAryanamayAntaM kArya pradarzitaM brahmA- varga dikhalAyA gayA hai tathA brahmA nubhavakA prasaGga bhI cala hI rahA nugmcaarbdhH| tatrAnnamayAdA nayAdA hai| usameM annamaya AtmAse bhinna manojyo'ntara AtmA prANa- dUsarA antarAtmA prANamaya hai,
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ taittirIyopanipad [vaslI2 mayastadantarsanomayo vijJAnamaya usakA antarvartI manomaya aura phira vijJAnamaya hai| isa prakAra AtmAkA iti vijJAnaguhAyAM pravezitaratatra vijJAnaguhAmeM praveza karA diyA gayA cAnandamayo viziSTa AtmA hai, aura vahA~ Anandamaya aise viziSTa prdrshitH| AtmAko pradarzita kiyA gayA hai| . ataH paramAnandamayaliGgAdhi ra isake Age Anandamaya-isa liGgake jJAnadvArA Anandake utkarSagamadvAreNAnandavivRddhayavasAna kA avasAnabhUta AtmA jo sampUrNa AtmA brahma pucchaM pratiSThA sarva-: vikalpakA AzrayabhUta evaM nirvikalpa vikalyA brahma hai tathA [Anandamaya kozakI] puccha pratiSThA hai, vaha isa guhAmeM hI meva guhAyAmadhigantavya iti anubhava kiye jAne yogya haitatpravezaH prakalpyate / na hanya- isaliye usake pravezakI kalpanA kI gayI hai / nirvizepa honeke kAraNa - tropalabhyate brahma nircizepattvAt / brahma [buddhirUpa guhAke sivA aura vizeSasaMbandho hyupalabdhihetu kahIM upalabdha nahIM hotA, kyoMki vizepakA sambandha hI upalabdhimeM hetu dRSTaH, yathA rAhozcandrArkaviziSTa yA rAhAvandrAkAvAzaSTa- dekhA gayA hai, jisa prakAra ki rAhusaMbandhaH / evamantaHkaraNaguhAtma kI upalabdhimeM candramA athavA sUrya rUpa vizeSakA sambandha / isa prakAra saMvandho brahmaNa upalabdhihetuH / antaHkaraNarUpa guhA aura AtmAsAnakapodavabhAsAtmakatvAjAkA sambandha hI brahmakI upalabdhikA hetu hai, kyoMki antaHkaraNa usakA karaNasya / | samIpavartI aura prakAzakharUpa hai| * jisa prakAra andhakAra aura prakAza donoM hI jaDa haiM, tathApi prakAza andhakArarUpa AvaraNako dUra karane meM samartha hai, isI prakAra yadyapi ajJAna Ara antaHkaraNa donoM hI samAnarUpase jaDa haiM to bhI pratyaya (vibhinna pratItiyoka) rUpameM pariNata huA antaHkaraNa ajJAnakA nAza karanemeM samartha haiM aura isa prakAra vaha AtmAkA prakAzaka (jJAna karAnevAlA) hai| isI bAtako Agaka bhASyase spaSTa karate haiN|
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu06] zAGkarabhASyArtha 157 yathA cAlokaviziSTA ghaTA- jisa prakAra ki prakAzayukta grupalabdhirevaM buddhipratyayAloka ghaTAdikI upalabdhi hotI hai usI | prakAra buddhike pratyayarUpa prakAzase viziSTAtmopalabdhiH syAttasmA- yukta AtmAkA anubhava hotA hai / 'dupalabdhihetau guhAyAM nihita ataH upalabdhikI hetubhUta guhAmeM vaha nihita hai-isI bAtakA yaha miti prakRtameva / tavRttisthA- prasaGga hai / usakI vRtti (vyAkhyA) nIye viha punastatsRSTvA tadevA devA ke rUpameM hI zrutidvArA 'use racakara | vaha pIchese usImeM praveza kara gayA' nuprAvizadityucyate / aisA kahA gayA hai| tadevedamAkAzAdikAraNaM kArya isa prakAra isa kAryavargako sRSTvA tadanupraviSTamivAntargahAyAM racakara isameM anupraviSTa-sA huA AkAzAdikA kAraNarUpa vaha brahma buddhau draSTa zrota mantu vijJAtrityevaM hI buddhirUpa guhAmeM draSTA, zrotA, vizepavadupalabhyate / sa eva tasya mantA aura vijJAtA-aisA savizepa rUpa-sA jAna par3atA hai| yahI pravezastasAdasti tatkAraNaM brhm| usakA praveza karanA hai| ataH ato'stitvAdastItyevopalabdhavyaM vaha brahma kAraNa hai| isaliye usakA astitva honeke kAraNa use 'hai' tat / . . . isa prakAra hI grahaNa karanA caahiye| tatkAryamanupravizya, kim ? / usane kAryameM anupraveza karake phira kyA kiyA ? vaha sat-mUrta tasya sacca mUrta tyaccAmUrta- | aura asaMta-amUrta ho gyaa| jinasArvAtmyam abhavat / mUrtAmRrte ! ke nAma aura rUpakI abhivyakti nahIM huI hai, ve mUrta aura amUrta to hyavyAkRtanAmarUpe Atmasthe AtmAmeM hI rahate haiN| una 'mUrta' antargatenAtmanA vyAkriyete e. evaM 'amUrta'. zabdavAcya padArthoko unakA antarvartI AtmA kevala vyAkRte bhuurtaamuurtshbdvaacye| te abhivyakta kara detA hai / unake tasya
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ taittirIyopanipad [ vallI 2 AtmanA tvapravibhaktadezakAle | deza aura kAla AtmAse abhinna haiM - isIliye 'AtmA hI mUrta aura amUrta huA' aisA kahA jAtA hai / 158 iti kRtvAtmA te abhavadityucyate / kiM ca niruktaM cAniruktaM cA niruktaM nAma niSkRSya samAnA samAnajAtIyebhyo viziSTatayedaM tadityuktamaniruktaM tadviparItaM niruktAnirukte api mUrtImUrtayoreva vizeSaNe / yathA sacca tyacca pratyakSaparokSe, tathA nilayanaM cAnilayanaM ca / nila tathA vahI nirukta aura anirukta bhI huA / nirukta use kahate haiM jise sajAtIya aura vijAtIya | dezakAla - padArthoMse alaga karake deza-kAlaviziSTarUpase ' vaha yaha hai' aisA kahA jAya / isase viparIta lakSaNoMvAleko 'anirukta' kahate haiM | nirukta aura anirukta bhI mUrta aura amUrtake hI vizeSaNa haiN| jisa prakAra 'sat' aura 'tyat' kramazaH 'pratyakSa' aura 'parokSa' ko kahate haiM usI prakAra 'nilayana' aura 'anilayana' bhI samajhane cAhiye / nilayana-nIDa arthAt Azraya anilayanaM tadviparItamamUrtasyaiva | viparIta anilayana amUrtakA hI mUrtakA hI dharma hai aura usase yanaM nIDamAzrayo mUrtasyaiva dharmaH / dharmaH / dharma hai / tyadaniruktAnilayanAnyamUrta- tyat, anirukta aura anilayana dharmatve'pi vyAkRtaviSayANyeva / ye amUrta ke dharma honepara bhI vyAkRta ( vyakta ) se hI sambandha rakhanevAle sarvottarakAlabhAvazravaNAt / tya- / haiM, kyoMki inakI sattA sRSTike diti prANAdyaniruktaM tadevAni - anantara hI sunI gayI hai / yatyaha prANAdi aniruktakA nAma hai; layanaM ca / ato vizeSaNAnya- | vahI anilayana bhI hai / ataH ye
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu0 6 ] zAGkarabhASyArtha mUrtasya vyAkRtaviSayANyevaitAni / amUrtake vizeSaNa vyAkRtaviSayaka hI haiN| 159 cetanamavijJAnaM vijJAna yAnI cetana, avijJAna - vijJAnaM tadrahitamacetanaM pApANAdi satyaM | usase rahita acetana pASANAdi aura satya - vyavahArasambandhI satya, ca vyavahAraviSayamadhikArAnna | kyoMki yahA~ vyavahArakA hI prasaMga paramArthasatyam / ekameva hi hai, paramArtha satya nahIM; paramArtha satya to ekamAtra brahma hI hai; yahA~ to paramArthasatyaM brahma / iha puna - kevala vyavahAraviSayaka ApekSika rvyavahAravipaya mApekSikaM satyam, satya se hI tAtparya hai, jaise ki mRgatRSNA Adi asatyakI apekSAse mRgatRSNikAdyanRtApekSayodakAdi | jala Adiko satya kahA jAtA hai satyamucyate / anRtaM ca tadvipa tathA anRta-usa ( vyAvahArika satya ) se viparIta / so phira kyA ? ye saba vaha satya - paramArtha satya hI ho gayA / vaha paramArtha satya hai kyA ? vaha brahma hai, kyoMki 'brahma satya, jJAna evaM ananta hai' isa prakAra usIkA prakaraNa hai / 'rItam / kiM punaH 1 etatsarvamabhavat, paramArthasatyam / kiM satyaM punastat ? brahma, satyaM jJAnamanantaM brahmeti prakRtatvAt / yasmAtsacyadAdikaM mUrtAmUrta- mUrta-amUrta dharmajAta hai vaha sAmAnyakyoMki sat-tyat Adi jo kucha dharmajAtaM yatkicedaM sarvamaviziSTaM rUpase sArA hI vikAra ekamAtra vikArajAtamekameva sacchandavAcyaM | 'sat' zabdavAcya brahma hI huA haikyoMki usase bhinna nAma-rUpa vikArakA sarvathA abhAva hai - isaliye brahmatasmAttadbrahmavAdIloga usa brahmako 'satya' aisA brahmAbhavattadvyatirekeNAbhAvAnnA kahakara pukArate haiM / marUpavikArasya satyamityAcakSate brahmavidaH / 'brahma hai yA nahIM' isa anupraznakA asti nAstItyanupraznaH prakRtaH tasya prativacanavipaya etadukta- / yahA~ prasaMga thA / usake uttara meM yaha
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - - nnamName-ormumtam- - a A LTRaamananduaam 160 taittirIyopaniSad [vallI 2 mAtmAkAmayata bahu syAmiti / sa kahA gayA thA-'AtmAne kAmanA kI ki maiM bahuta ho jAU~' / vaha apanI yathAkAmaM cAkAzAdikArya satya kAmanAke anusAra sat-tyat Adi dAdilakSaNaM dRSTvA tadanu pravizya lakSaNoMvAle AkAzAdi kAryavargako racakara usameM anupraviSTa ho draSTA, pazyazRNvanmanvAno vijAnan zrotA, mantA aura vijJAtArUpase vahvabhavattasAcadevedamAkAzAdi bahuta ho gayA / ataH AkAzAdi | ke kAraNa, kAryavargameM sthita, kAraNaM kAryasthaM parame vyoman paramAkAzake bhItara buddhirUpa guhAmeM chipe hue aura usake kartA-bhoktAdihRdayaguhAyAMnihitaM tatpratyayAva | rUpa jo pratyayAvabhAsa haiM unake dvArA bhAsavizeSeNopalabhyamAnasasti (vizeSarUpase upalabdha honevAle usa brahmako hI 'vaha hai' isa prakAra jAneityevaM vijAnIyAdityuktaM bhvti| aisA kahA gayA / tadetasinnarthe brAhmaNokta epa usa isa brAhmaNokta arthameM hI zloko mantro bhavati / yathA yaha zloka yAnI mantra hai| jisa prakAra pUrvokta pA~ca paryAyoMmeM annamaya pUrveSu annamayAdyAtmaprakAzakAH | Adi kozoMke prakAzaka zloka the paJcakhapyevaM sarvAntaratamAtmAsti- usI prakAra sabakI apekSA Antaratama AtmAke astitvako usake kAryadvArA tvaprakAzako'pi mantraH kArya prakAzita karanevAlA bhI yaha mantra dvAreNa bhavati // 1 // hai // 1 // iti brahmAnandavallyAM paSTho'nuvAkaH // 6 // .
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptama anukAka bAkI sukRtatA evaM AnandarUpatAkA tathA brahmavettAkI ___ abhayaprAptikA varNana asadvA idamagra AsIt / tato vai sadajAyata / tadAtmAna khayamakuruta / tasmAcatsukRtamucyata iti / yadvai tatsukRtaM : raso vai sH| rasa hyevAyaM labdhvAnandI bhavati / ko hyevAnyAtkaH prANyAd yadeSa AkAza Anando na syAt / eSa hyavAnandayAti / yadA hyevaiSa etasminnadRzye'nAtmye'niruktanilayane'bhayaM pratiSThAM vindate / atha so'bhayaM gato bhavati / yadA hyevaipa etasminnudaramantaraM kurute / atha tasya bhayaM bhavati / tattveva bhayaM viduSo manvAnasya / tadapyeSa zloko bhavati // 1 // pahale yaha [ jagat ] asat ( avyAkRta brahmarUpa.) hI thaa| usIse sat ( nAma-rUpAtmaka vyakta) kI utpatti huii| usa asatne khayaM apaneko hI nAma-rUpAtmaka jagadurUpase ] rcaa| isaliye vaha sukRta ( svayaM racA huA ) kahA jAtA hai / vaha jo prasiddha sukRta hai so nizcaya rasa hI hai / isa rasako pAkara purura AnandI ho jAtA hai / yadi hRdayAkAzameM sthita yaha Ananda (AnandasvarUpa AtmA ) na hotA to kauna vyakti apAna-kriyA karatA aura kauna prANana-kriyA karatA? yahI to unheM Anandita karatA hai| jisa samaya yaha sAdhaka isa adRzya, azarIra, anirvAcya aura nirAdhAra brahmameM abhaya-sthiti 'prApta karatA hai.usa 21-22
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ taittirIyopanipad [valI 2 samaya yaha abhayako prApta ho jAtA hai; aura jaba yaha isameM thor3A-sA bhI bheda karatA hai to ise bhaya prApta hotA hai / vaha brahma hI bhedadarzI vidvAnke liye bhayarUpa hai / isI arthameM yaha zloka hai // 1 // asatA idamagra AsIt / / pahale yaha [ jagat ] asat hI / | thA / 'asat' isa zabdase, jinake asacchabda- asaditi vyAkRta nAma-rUpa vyakta ho gaye haiM una vAcyAvyAkRtA- nAmarUpavizeSavipa- vizepa padArthose viparIta khabhAvavAlA jagadutpattiH rItarUpamavyAkRtaM | avyAkRta brahma kahA jAtA hai| isase [vanvyAputrAdi] atyanta brahmocyate / na punaratyantamevA asat padArtha batalAye jAne abhISTa sat / na hyasataH saJjanmAsti / | nahIM haiM, kyoMki asatse satkA janma nahIM ho sktaa| 'idam' idamiti nAmarUpavizeSavavyAkRtaM, arthAt nAma-rUpa vizepase yukta jagadagre pUrva prAgatpatte-hocAsa- vyAkRta jagat agre-pahale arthAt utpattise pUrva 'asat' zabdavAcya cchandavAcyamAsIt / tato'sato brahma hI thA / usa asatse hI sat yAnI jisake nAma-rUpakA vai satpravibhaktanAmarUpavizeSa vibhAga ho gayA hai usa vizeSakI mjaaytotpnnm| | utpatti huii| kiM tataH pravibhaktaM kAryamiti to kyA pitAse putrake samAna pituriva putraH, netyAha / tadasa yaha kAryavarga usa [brahmase] vibhinna " hai ? isapara zruti kahatI hai-'nahIM; cchandavAcyaM khayamevAtmAnamevA- | usa 'asat' zabdavAcya brahmane svayaM 'kuruta kRtavat / yasmAdevaM tasmA- apaneko hI rcaa| kyoMki aisI brahmaiva sukRtaM svayaMkatrucyate / / bAta hai isaliye vaha brahma hI sukRta svayaMkata brahmoti prasiddha loke | arthAt kharyakartA kahA jAtA hai, sabakA kAraNa honese brahma khayaMkartA sarvakAraNatvAt / / hai-~yaha bAta lokameM prasiddha hai /
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu07] zAkarabhApyArtha yasmAdvA khayamakarotsarva athavA, kyoMki sarvarUpa hone se brahmane svayaM hI isa sampUrNa savAtmanA tasmAtpuNyarUpeNApi jagatakI racanA kI hai, isaliye tadeva nama kAraNaM sukrtmcyte|: puNyarUpase bhI usakA kAraNarUpa "'. vaha brahma 'sukRta' kahA jAtA hai| sarvathApi tu phalasaMvandhAdi- * lokameM jo kArya [puNya athavA _ 'pApa ] kisI bhI prakArase phalake kAraNaM sukRtazabdavAcyaM prasiddhaM sambandhAdikA kAraNa hotA hai vahI ___ / 'sukRta' zabdake vAcyarUpase prasiddha lok| yadi puNyaM yadi vAnyatsA hotA hai / yaha prasiddhi cAhe puNyaprasiddhinitya cetanavakAraNe rUpA ho aura cAhe pAparUpA kisI nitya aura sacetana kAraNake honepara satyupapadyate / tasmAdasti tahahma hI ho sakatI hai / ataH usa sukRtarUpa prasiddhikI sattA honese sukRtaprasiddheH / itazcAsti / yaha siddha hotA hai ki vaha brahma hai| brahma isaliye bhI hai; kisa liye rasakRtaH ? rasatvAt / kuto rasatva ' varUpa honeke kAraNa / brahmakI prasiddhihmaNa ityata Aha- rasakharUpatAkI prasiddhi kisa kAraNa se hai-isapara zruti kahatI haiyadvai tatsukRtam / raso ve jo bhI vaha prasiddha sukRta hai vaha bhAgo saH / raso nAma nithaya rasa hI hai / khaTTA-mIThA sAmvarUpasvam umihatarAnandakaro Adi tRptidAyaka aura Anandaprada | padArtha lokameM 'rasa' nAmase prasiddha madhurAmlAda prAsaddhA loka hai hI / isa rasako hI pAkara puruSa rasamevAyaM labdhvA prApyAnandI AnandI arthAt sukhI ho jAtA hai| mukhI bhavati / nAsata Anandapani lokameM kisI asat padAryakI | AnandahetutA kabhI nahIM dekhI gyii| hetutvaM dRSTaM loke / bAhyAnanda- brahmaniSTha nirIha aura nirapekSa vidvAn sAdhanarahitAapyanIhA nirepaNA bAhyasukhake sAdhanase rahita honepara
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 taittirIyopanipad [ callI 2 brAhmaNA bAhyarasalAbhAdiva sA- bhI bAhya rasake lAbhase Anandita honeke samAna Anandayukta dekhe jAte nandA dRzyante vidvAMsaH; nUnaM haiM / nizcaya unakA rasa brahma hI hai| brahmava rasasteSAm / tasmAdasti ataH rasake samAna unake AnandakA tattepAmAnandakAraNaM rasavabrahma / / | kAraNarUpa vaha brahma hai hii| itazcAsti kutaH ? prANanAdi- isaliye bhI brahma hai; kisaliye ? prANanAdi kriyAke dekhe jAnese / kriyAdarzanAt / ayamapi hi | jIvita puruSakA yaha piNDa bhI prANakI sahAyatAse prANana karatA hai aura piNDo jIvataH prANena prANitya apAna vAyuke dvArA apAnakriyA pAnenApAniti / evaM vAyavIyA karatA hai| isI prakAra saMghAtako prApta hue ina zarIra aura indriyoMke aindriyakAzca ceSTAH saMhata kArya dvArA niSpanna hotI huI aura bhI vAyu aura indriyasambandhinI ceSTAe~ karaNairnivaya'mAnA dRzyante / dekhI jAtI haiM / vaha vAyu Adi acetana padArthokA eka hI uddezyakI taccaikArthavRttitvena saMhananaM nAnta siddhike liye paraspara saMhata (anu kUla) honA kisI asaMhata (kisIreNa cetanamasaMhataM saMbhavati / | se bhI na mile hue) cetanake binA anyatrAdarzanAt / nahIM ho sakatA, kyoMki aura kahIM aisA dekhA nahIM jaataa| tadAha-tadyadi eSa AkAze isI bAtako zruti kahatI haiparame vyogni guhAyAM nihita yadi AkAza-paramAkAza arthAt Anando na syAnna bhavetko Dora | buddhirUpa guhAmeM chipA huA yaha loke'nyAdapAnaceSTAM - kuryAdi Ananda na hotA to lokameM kauna tyrthH| kA prANyAtprANanaM vA prANana kara sakatA; isaliye vaha | apAna-kriyA karatA aura kauna kuryAttasmAdastiM tabrahma / yadarthAH brahma hai hI, jisake liye ki zarIra
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu07] . zAGkarabhASyArtha kAryakaraNagrANanAdiceSTAstaskRta aura indriyakI prANana Adi ceSTAe~ eva cAnando lokasya / ho rahI haiM, aura usIkA kiyA huA . lokakA Ananda bhI hai| . kutaH ? epa hyeva para AtmA aisA kyoM hai ? kyoMki yaha AnandayAtyAnandayati sukhayati | paramAtmA hI lokako usake dharmAlokaM dharmAnurUpam / sa evAtmA nusAra Anandita-sukhI karatA hai| | tAtparya yaha hai ki vaha AnandarUpa nandarUpo'vidyayA paricchinno AtmA hI prANiyoMdvArA avidyAse vibhAjyate prANibhirityarthaH / paricchinna bhAvanA kiyA jAtA hai| bhayAbhayahetutvAdvidvadaviduporasti avidvAnke bhaya aura vidvAnke abhayakA kAraNa honese bhI brahma hai, tadrahma ! sadvastvAzrayaNena hyabhaya kyoMki kisI satya padArthake Azrayase bhavati / nAsadvastvAzrayaNena hI abhaya huA karatA hai, asadvastuke Azrayase bhayakI nivRtti honI sambhava bhayanivRttirupapadyate / nahIM hai| kathamabhayahetutvamityucyate-- brahmakA abhayahetutva kisa prakAra brahmANo'bhaya- yadA hyeva yasmAdepa | hai, so vatalAyA jAtA hai kyoMki jisa samaya bhI yaha sAdhaka isa hetutvam sAdhaka etasmintra- brahmameM [pratiSThA-sthiti arthAt maNi kiMviziSTe'dRzye dRzyaM nAma | AtmabhAva prApta kara letA hai|] kina vizeSaNoMse yukta brahmameM ? draSTavyaM vikAro darzanArthatvAdvi- adRzyameM-dRzya dekhe jAnevAle arthAt vikArakA nAma hai kyoMki vikAra kArasya / na dRzyamadRzyamavikAra dekhe jAneke hI liye hai; jo dRzya na ho use adRzya arthAt avikAra ityrthH| etasminnadRzye'vikAreM kahate haiN| isa adRzya-avikArI viSayabhUte. anAtmye'zarIre / arthAt aviSayabhUta, anAtmya-a zarIrameM / kyoMki vaha adRzya. hai yasmAdadRzyaM tasmAdanAtmyaM isaliye azarIra bhI hai aura kyoMki
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ taittirIyopanipad [ballI 2 yasmAdanAtmyaM tsmaadniruktm| azarIra hai isaliye anirukta hai| vizepo hi nirucyate vizepazca nirUpaNa vizeSakA hI kiyA jAtA hai aura vizeSa vikAra hI hotA hai; vikAraH / avikAraM ca nmH| kintu brahma sampUrNa vikArakA kAraNa sarvavikArahetutvAttasmAdanirukta honese svayaM avikAra hI hai, isaliye m / yata evaM tasmAdanilayanaM vaha anirukta hai / kyoMki aisA hai nilayanaM nIDa Azrayo na isaliye vaha anilayana hai; nilayana | Azrayako kahate haiM, jisakA nilayana nilayanamanilayanamanAdhAraM tasmi.. " na ho vaha anilayana yAnI anAzraya netasminnadRzye'nAtmye'nirukte- hai / usa isa adRzya, anAtmya, nilayane sarvakAryadharmavilakSaNe anirukta aura anilayana arthAt brahmaNIti vaakyaarthH| abhayamiti sampUrNa kAryadhamoMse vilakSaNa brahmameM | abhaya pratiSThA-sthiti yAnI AtmakriyAvizeSaNam / abhayAmiti vA bhAvako prApta karatA hai / usa samaya liGgAntaraM pariNabhyate / pratiSThAM usameM bhayake hetubhUta nAnAtvako na sthitimAtmabhAvaM vindate labhate / | dekhaneke kAraNa abhayako prApta ho jAtA hai / mUlameM 'abhayam' yaha atha tadA sa tasminnAnAtvasya kriyAvizeSaNa hai * athavA ise bhayahetoravidyAkRtasyAdarzanAda 'abhayAm' isa prakAra anya (strI) | liGgake rUpameM pariNata kara lenA bhayaM gato bhavati / caahiye| kharUpapratiSTho hyasau ydaa| jisa samaya yaha apane kharUpameM. bhavati tadA nAnyatpazyati nA- sthita ho jAtA hai usa samaya yaha * arthAt amayarUpase pratiSThA-sthiti yAnI AtmabhAva prApta kara letA hai|
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu07] zAGkarabhASyArtha 167 nyacchRNoti nAnyadvijAnAti / na to aura kucha dekhatA hai, na aura kucha sunatA hai aura na aura kucha anyasya hyanyato bhayaM bhavati jAnatA hI hai / anyako hI anyase nAtmana evAtmano bhayaM yuktam / bhaya huA karatA hai, AtmAse AtmA ko bhaya honA sambhava nahIM hai| tsmaadaatmaivaatmno'bhykaarnnm| ataH AtmA hI AtmAke abhayakA sarvato hi nirbhayA brAhmaNA kAraNa hai / brAhmaNa loga ( brahmaniSTha purupa) bhayake kAraNoMke rahate hue dRzyante satsu bhayahetupu taccA- bhI sava orase nirbhaya dikhAyI dete haiM / kintu bhayase rakSA karanevAle yuktamasati bhayatrANe brahmANi / / brahmake na honepara aisA honA tasmAttepAmabhayadarzanAdasti tada- asambhava thA / ataH unheM nirbhaya dekhanese yaha siddha hotA hai ki bhayakAraNaM brahmeti / abhayakA hetubhUta brahma hai hii| kadAsAvabhayaM gato bhavati yaha sAdhaka kaba abhayako prApta medadarzanameva sAdhako yadA nA hotA hai ? [ aisA prazna honepara bhayahetuH nyatpazyatyAtmani / kahate haiM-] jisa samaya yaha anya | kucha nahIM dekhatA aura apane AtmAmeM cAntaraM bhedaM na kurute tadAbhayaM kisI prakArakA antara-bheda nahIM gato bhavatItyabhiprAyaH / yadA | karatA usa samaya hI yaha abhayako prApta hotA hai-yaha isakA tAtparya punaravidyAvasthAyAM hi yasmA hai| kintu jisa samaya avidyAvasthAdepo'vidyAvAnavidyayA pratyupa- meM yaha avidyAgrasta jIva timirarogIsthApitaM vastu taimirikadvitIya- | ko dikhAyI denevAle dUsare candramAke (samAna avidyAdvArA prastuta kiye hue candravatpazyatyAtmani caitasmin padArthoko dekhatA hai tathA isa AtmA brahmaNi udapi, aramalpamapyantaraM yAnI brahmameM thor3A-sA bhI antarachidraM bhedadarzanaM kurute / bhedadarzana-chidra arthAt bhedadarzana karatA hai taM vastu tasmin / padAthA thor3A-sA
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 taittirIyopanipad [vallI 2 meva hi bhayakAraNamalpamapi bhedaM bhedadarzana hI bhayakA kAraNa hai, ataH pshytiityrthH| atha tasAjhedadarza- tAtparya yaha hai ki yadi yaha thor3A-sA bhI bheda dekhatA hai to usa AramAke nAddhetorasya bhedadarzina Atmano " bhedadarzanarUpa kAraNase use bhaya hotA bhayaM bhavati / tasAdAtmaivAtmano hai / ataH ajJAnIke liye AtmA hI bhykaarnnmvidupH| AtmAke bhayakA kAraNa hai| tadetadAha / tadbrahma tveva bhayaM. yahA~ zruti isI vAtako kahatI . . hai-bhedadarzI vidvAnake liye vaha brahma bhedadarzino cidupa Izvaro'nyo duSa izvarA'nyA hI bhayarUpa hai / mujhase bhinna Izvara matto'hamanyaH saMsArI ityevaM aura hai tathA maiM saMsArI jIva aura hU~ isa prakAra usameM thor3A-sA bhI viduSo bhedadRSTamIzvarAkhyaM tadeva antara karanevAle use ekarUpase na mAnanevAle vidvAn (bhedajJAnI) brahmAlpamapyantaraM kurvato bhayaM ke liye vaha bhedarUpase dekhA gayA bhavatyekatvenAmanyAnasya / tasA IzvarasaMjJaka brahma hI bhayarUpa ho jAtA hai| ataH jo purupa eka dvidvAnapyavidvAnevAsau yo'yame- abhinna Atmatattvako nahIM dekhatA kamabhinnamAtmatattvaM na pazyati / hI hai| vaha vidvAn honepara bhI avidvAn * ucchedahetudarzanAddhayucchedyA- apaneko ucchedya ( nAzavAn ) mAnanevAleko hI ucchedakA kAraNa bhimatasya bhayaM bhavati / anu- dekhanese bhaya huA karatA hai / | ucchedakA kAraNa to anucchedya ccheyo dhucchedahetustanAsatyuccheda- ( avinAzI ) hI hotA hai / ataH | yadi koI ucchedakA kAraNa na hotA hetAvucchedya na tadarzanakArya bhayaM to ucchedya padArthoMmeM usake dekhanese
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 169 anu0 7 ] zAGkarabhASyArtha nAgamyate nUnaM tadasti bhayakAraNa yuktam / sarva ca jagadbhayavad- | honevAlA bhaya sambhava nahIM thA / dRzyate / tasmAjjagato bhayadarza - kintu sArA hI saMsAra bhayayukta dekhA jAtA hai / ataH jagatko bhaya hotA dekhanese jAnA jAtA hai ki usake bhayakA kAraNa ucchedakA hetubhUta kintu svayaM anucchedyarUpa brahma hai, jisase ki jagat bhaya mAnatA hai / isI artha meM yaha zloka bhI hai // 1 // mucchedaheturanucchedyAtmakaM yato jaMgadvibhetIti / tadetasminnapyartha epa zloko bhavati // 1 // iti brahmAnandavallyAM saptamo'nuvAkaH // 7 //
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTama anuvAka Aarth niratizayatvakI mImAMsA | bhISAsmAdvAtaH pavate / bhISodeti sUryaH / bhISAsmAdavendrazca / mRtyurdhAvati paJcama iti / saiSAnandasya mImA sA bhavati / yuvA syAtsAdhuyuvAdhyAyaka AziSTho dRDhiSTho baliSThastasyeyaM pRthivI sarvA vittasya pUrNA syAt / sa eko mAnuSa AnandaH / te ye zataM mAnuSA AnandAH // 1 // sa eko manuSyagandharvANAmAnandaH / zrotriyasya cAkAmahatasya / te ye zataM manuSyagandharvANAmAnandAH / sa eko devagandharvANAmAnandaH / zrotriyasya cAkAmahatasya / te ye zataM devagandharvANAmAnandAH / sa ekaH pitRRNAM ciralokalokAnAmAnandaH / zrotriyasya cAkAmahatasya / te ye zataM pitRRNAM ciralokalokAnAmAnandAH / sa eka AjAnajAnAM devAnAmAnandaH // 2 // zrotriyasya cAkAmahatasya / te ye zatamAjAnajAnAM devAnAmAnandAH / sa ekaH karmadevAnAM devAnAmAnandaH / ye karmaNA devAnapiyanti / zrotriyasya cAkAmahatasya / te ye zataM karmadevAnAM devAnAmAnandAH / sa eko devA
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu08] zAirabhAlyArtha 171 nAmAnandaH / zrotriyasya cAkAmahatasya / te ye zataM devAnAmAnandAH / sa eka indrasyAnandaH // 3 // zrotriyasya cAkAmahatasya / te ye zatamindrasyAnandAH / sa eko bRhaspaterAnandaH / zrotriyasya cAkAmahatasya / te ye zataM vRhaspaterAnandAH / sa ekaH prajApaterAnandaH / zrotriyasya cAkAmahatasya / te ye zataM prajApaterAnandAH / sa eko brahmaNa AnandaH / zrotriyasya cAkAmahatasya // 4 // isake bhayase vAyu calatA hai, isIke bhayase sUrya udaya hotA hai tathA isIke bhayase agni, indra aura pA~cavA~ mRtyu daur3atA hai| aba yaha [isa brahmake ] AnandakI mImAMsA hai-sAdhu khabhAvavAlA navayuvaka, veda par3hA huA, atyanta AzAvAn [ kabhI nirAza na honevAlA ] tathA atyanta dRr3ha aura baliSTa ho evaM usIkI yaha dhana-dhAnyase pUrNa sampUrNa pRthivI bhI ho / [ usakA jo Ananda hai ] vaha eka mAnuSa Ananda hai; aise jo sau mAnuSa Ananda haiM // 1 // vahI manuSya-gandharvokA eka Ananda hai tathA vaha akAmahata (jo kAmanAse pIr3ita nahIM hai usa) zrotriyako bhI prApta hai / manuSya-gandharvoke jo sau Ananda haiM vahI devagandharvakA eka Ananda hai aura vaha akAmahata zrotriyako bhI prApta hai / devagandhoMke jo sau Ananda haiM vahI nityalokameM rahanevAle pitRgaNakA eka Ananda hai aura vaha akAmahata zrotriyako bhI prApta hai| ciralokanivAsI pitRgaNake jo sau Ananda haiM vahI AjAnaja devatAoMkA eka Ananda hai // 2 // aura vaha akAmahata zrotriyoMko bhI prApta hai / AjAnaja devatAoMke jo sau Ananda haiM vahIM karmadeva devatAoMkA, jo ki [ agnihotrAdi ] karma karake devatvako prApta hote haiM, eka Ananda hai aura
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 taittirIyopaniSad nirIgopani [vallI 2 vaha akAmahata zrotriyako bhI prApta hai| karmadeva devatAoMke .jo sau Ananda haiM vahI devatAoMkA eka Ananda hai aura vaha akAmahata zrotriyako bhI prApta hai / devatAoMke jo sau Ananda haiM vahI indrakA eka Ananda hai // 3 // tathA vaha akAmahata zrotriyako bhI prApta hai / indrake jo sau Ananda haiM vahI bRhaspatikA eka Ananda hai aura vaha akAmahata zrotriyako bhI prApta hai / vRhaspatike jo sau Ananda haiM vahI prajApatikA eka Ananda hai aura vaha akAmahata zrotriyako bhI prApta hai| prajApatike jo sau Ananda haiM vahI brahmAkA eka Ananda hai aura vaha akAmahata zrotriyako bhI prApta hai / / 2-1 // bhIpA bhayenAsAdvAtaH pvte|| isakI bhIti arthAt bhayase vAyu __bhIpodeti saryaH calatA hai, isIkI bhItise sUrya namAnuzAsanam udita hotA hai aura isake bhayase bhIpAsAdagnizcendrazca hI agni, indra tathA pA~cavA~ mRtyu mRtyurdhAvati pazcama iti / vAtA- daur3atA hai| vAyu Adi devagaNa dayo hi mahArhAH svayamIzvarA paramapUjanIya aura svayaM samartha hone para bhI atyanta zramasAdhya calane santaH pavanAdikAryeSvAyAsabahu- Adike kAryoM niyamAnusAra pravRtta leSu niyatAH pravartante / taya ho rahe haiN| yaha bAta unakA koI | zAsaka hone para hI sambhava hai| prazAstari sati; yasAnniyamena kyoMki unakI niyamase pravRtti hotI teSAM pravartanam / tasAdasti bhara- hai isaliye unake bhayakA kAraNa aura kAraNaM teSAM prazAsta brahma / unapara zAsana karanevAlA brahma hai| | jisa prakAra rAjAke bhayase sevaka yataste bhRtyA iva rAjJo'smA- loga apane-apane kAmoMmeM lage rahate brAhmaNo bharota mAnA hai usI prakAra ve isa brahmake bhayase / pravRtta hote haiM, vaha unake bhayakA bhayaMkAraNamAnandaM brhm| . kAraNa brahma AnandakharUpa hai| : 1. pUrvokta yAyu Adike kramase gaNanA kiye jAnepara pA~cavA~ honeke kAraNa mRtyuko pA~cavA~ kahA hai|
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu0 8 ] zAGkarabhASyArtha 173 usa isa brahmake AnandakI yaha tasyAsya brahmaNa AnandasyaiSA mImAMsA vicAraNA brahmAnandaza - vaha mImAMsA - vicAraNA hai / usa locanam bhavati / kimAna AnandakI kyA bAta vicAraNIya hai, isapara kahate haiM-- 'kyA ndasya mImAMsyamityucyate / Ananda laukika sukhako bhA~ti kimAnando vipayavipayisaMbandha - vipaya aura vipayako grahaNa karaneMjanito laukikAnandavadAhokhit / vAleke sambandhase honevAlA hai athavA svAbhAvika ityevamepAnandasya svAbhAvika hI hai ?' isa prakAra yahI usa AnandakI mImAMsA hai / mImAMsA / buddhigamya zakyate / tatra laukika Anando bAhyA- usameM jo laukika Ananda bAhya dhyAtmika sAdhanasaMpattinimitta aura zArIrika sAdhana-sampattike kAraNa utkRSTa ginA jAtA hai utkRSTaH / sa ya epa nirdizyate brahmAnandake jJAnake liye yahA~ brahmAnandAnugamArtham / anena hi usIkA nirdeza kiyA jAtA hai / prasiddhenAnandena vyAvRttaviSaya | isa prasiddha Anandake dvArA hI jisakI buddhi vipayoMse haTI huI Anando'nugantuM hai usa brahmavettAko anubhava honevAle AnandakA jJAna ho sakatA hai / laukiko'pyAnando brahmAnandalaukika Ananda bhI brahmAnandakA syaiva mAtrA avidyayA tiraskriya- hI aMza hai| avidyAse vijJAnake mANe vijJAna utkRSyamANAyAM | tiraskRta ho jAnepara aura avidyAkA cAvidyAyAM brahmAdibhiH karma- | utkarSa honepara prAktana karmavaza vipayAdi sAdhanoM ke sambandhase brahmA vazAdyathAvijJAnaM viSayAdisA- | Adi jIvoMdvArA apane-apane vijJAnAdhanasaMbandhavazAca vibhAvyamAnazca nusAra bhAvanA kiyA jAneke kAraNa loke'navasthito laukikaH saMpa- hI vaha lokameM asthira aura laukika
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 taittirIyopaniSad [pallI 2 dyate / sa evAvidyAkAmakarmApa- Ananda ho jAtA hai / kAmanAoMse karpaNa manuSyagandharvAdyuttarottara- parAbhUta na honevAle vidvAn zrotriyabhUmipvakAmahatacidvanTrotriyana-ko pratyakSa anubhava honevAlA yaha brahmAnanda hI manuSya-gandharva Adi tyakSo vibhAjyate zataguNottaro- Age-AgekI bhUmiyoMmeM hiraNyagarbhattarotkarpaNa yAvaddhiraNyagarbhasya paryanta avidhA, kAmanA aura karmakA brahmaNa Ananda iti / niraste hAsa honase uttarottara sau-sau gune utkarSase AvirbhUta hotA hai / tathA tvavidyAkRte viSayavipayivibhAge vidyAdvArA avidyAjanita viSaya-viSayividyathA svAbhAvika paripUrNa vibhAgake nivRtta ho jAnepara yaha eka Anando'dvaito bhavatItyeta-khAbhAvika paripUrNa eka aura advaita martha vibhAvayiSyannAha / Ananda ho jAtA hai-isI arthazo samajhAne ke liye zruti kahatI hai. yuvA prthmvyaaH| sAdhuyuveti jo yuvA arthAt pUrvavayaska, sAdhuyuvA arthAt jo sAdhu bho ho aura sAdhuzcAsau yuvA ceti yUno yuvA bhI isa prakAra sAdhuyuvA vizeSaNam / yuvApyasAdhurbhavati zabda 'yuvA' kA vizeSaNa hai; lokameM yuvA bhI asAdhu ho sakatA hai aura sAdhurapyayuvAto vizeSaNaM yuvA sAdhu bhI ayuvA ho sakatA hai, syAtsAdhuyuveti / adhyAyako- ho' isa prakAra vizeSaNarUpase kahA hai| isIliye 'jo yuvA ho-sAdhuyuvA .'dhiitvedH| AziSTha AzAsta- tathA adhyAyaka-veda par3hA huA, . AziSThaH-atyanta AzAvAn, tamaH / dRDhiSTho dRddhtmH| valicho idviSThaH-atyanta dRr3ha aura blisstthblvttmH| evamAdhyAmika ati balavAn hoisa prakAra jo ina AdhyAtmika sAdhanoMse sampanna sAdhanasaMpannaH tasyeyaM pRthivyurvI ho; aura usIkI, yaha dhanase athAda
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu0 8 ] nena dRSTArthenAdRSTArthena ca karma sAdhanena saMpannA pUrNA rAjA pRthivIpatirityarthaH / tasya ca ya AnandaH sa eko mAnuSo manupyANAM prakRSTa eka AnandaH / sarvA vittasya vittenopabhogasAdha upabhogake sAdhanase tathA laukika aura pAralaukika karmake sAdhanase sampanna sampUrNa pRthivI ho- arthAt jo rAjA yAnI pRthivIpati ho; usakA jo Ananda hai vaha eka mAnuSa Ananda yAnI manuSyoMkA eka prakRSTa Ananda hai / te ye zataM mAnuSA AnandAH aise jo sau mAnupa Ananda haiM vahI manuSya - gandharvokA eka Ananda sa eko mnussygndhrvaannaamaanndH| hai / mAnupa Anandase manuSyagandharvo zAGkarabhASyArthaM mAnupAnandAcchataguNenotkRSTo manuSyagandharvANAmAnando bhavati / kA Ananda sau gunA utkRSTa hotA hai / jo pahale manuSya hokara phira karma aura upAsanAkI vizeSatAse raat prApta hue haiM ve manuSyamanuSyAH santaH karmavidyAvizeSA- gandharva kahalAte haiN| ve antardhAnAdi 175 gandharvatvaM prAptA manuSyagandharvAH / te kI zaktise sampanna tathA sUkSma zarIra aura indriyoMse yukta hote haiM, isaliye hyantardhAnAdizaktisaMpannAH unheM [ zItoSNAdi dvandvoMkA ] thor3A ghAtAlpatvaM teSAM dvandvapratighAta pratighAta hotA hai tathA ve dvandvoMkA sAmanA karanevAle sAmarthya aura sAdhana se sampanna hote haiM / zaktisAdhanasaMpattizca / tato- ataH usa zItoSNAdi dvandvase pratihata na honevAle tathA [ usakA pratihanyamAnasya pratIkAravato | AghAta honepara ] usakA pratIkAra karane meM samartha manuSyagandharvako cittaprasAda prApta hotA hai aura usa tatprasAdavizeSAtsukhavizepAbhi- | prasAdavizepase usake sukhavizepakI manuSyagandharvasya syaaccittprsaadH| sUkSmakAryakaraNAH / tasmAtprati
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 taittirIyopaniSad [.vallI 2 vyaktiH / evaM pUrvasAH pUrvasyA abhivyakti hotI hai / isa prakAra bhUmeruttarasyAmuttarasyAM bhramau pUrva-pUrva bhUmiko apekSA Age-Age kI bhUmimeM prasAdako vizeSatA honeprasAdavizeSataH zataguNenAnando- momogAne | se sau-sau gune AnandakA utkarSa skarSa upapadyate / honA sambhava hI hai| prathamaM tvakAmahatAgrahaNaM manu- [ Ageke saba vAkyoMke sAtha rahanevAlA ] 'zrotriyasya cAkAmaha tasya' yaha vAkya pahale [mAnupa pyaviSayamogakAmAnamihatasya Anandake sAtha ] isaliye grahaNa nahIM kiyA gayA ki viSaya-bhoga zrotriyasya manuSyAnandAcchata- aura kAmanAoMse vyAkula na rahane vAle zrotriyake AnandakA utkarSa guNenAnandotkarSo manuSyagandharveNa mAnupa AnandakI apekSA sau gunA arthAt manuSyagandharvake Anandake . tulyo vaktavya ityevamartham / tulya vatalAnA hai / zrutimeM 'sAdhu yuvA' aura 'adhyAyaka' ye do vizeSaNa sAdhuyuvAdhyAyaka iti zrotriya | [ sArvabhauma rAjAkA ] zrotriyatva aura niSpApatva pradarzita karaneke liye grahaNa kiye jAte haiN| inheM svAjinatve gRhyate / te hyarvi-Age bhI sabake sAtha samAna bhAvase samajhanA cAhiye / viSayake utkarSa ziSTe sarvatra / akAmahatatvaM tu aura apakarpase sukhakA bhI utkarSa aura apakarSa hotA hai [kintu. viSayotkarSApakarpataH sukhotkarSA- kAmanArahita purupake liye sukhakA | utkarSa yA apakarpa huA nahIM. karatA] isIliye akAmahatatvakI pakapoya vizeSyate / atAkAma- vizeSatA hai| aura isIse 'akAmahata' pada grahaNa kiyA gayA hatagrahaNam, tadvizeSataH zataguNa-1 hai / ataH usase viziSTa puruSake.
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ SAnulu. anu08] zAGkarabhApyArtha 177 - JA-- -- sukhotkarpopalabdherakAmahatatvasya sukhakA saugunA utkarSa dekhA jAtA hai| ataH akAmahatatvako paramAnandaparamAnandaprAptisAdhanatvavidhAnA kI prAptikA sAdhana batalAneke liye 'akAmahata' vizeSaNa grahaNa kiyA hai / aura sabakI vyAkhyA pahale kI tham / vyAkhyAtamanyat / myAyAtamanyat jA cukI hai| devagandharvA jAtita eca / / devagandharva-jo janmase hI gandharva ciralokalokAnAmiti pitRNAM hoM 'ciralokaTokAnAm' (cirasthAyI lokameM rahanevAle ) yaha pitRgaNakA vizeSaNam / cirakAlasthAyI vizeSaNa hai / jina pitRgaNakA loko yeSAM pitaNAM te cira- cirasthAyI loka hai ve ciraloka loka kahe jAte haiN| 'AjAna' lokalokA iti / AjAna iti | devalokakA nAma hai, usa AjAnameM devalokaratasinnAjAne jAtA A-jo utpanna hue haiM ve devagaNa jAnajA devAH saatkrmvishepto| 'AjAnaja' haiM, jo ki smArta karma vizepake kAraNa devasthAnameM utpanna devasthAneSu jaataa| __ karmadavA ye vaidikena karmaNA- jo kevala agnihotrAdi vaidika gnihotrAdinA kevalena devAna-1 karmale devabhAvako prApta hue haiM ve 'karmadeva' kahalAte haiM / jo taiMtIsa piyanti / devA iti trayastriMza- devagaNa yajJameM havirbhAga lenevAle haiM ddhavirbhujaH / indrastepAM khAmI | ve hI yahA~ 'deva' zabdase kahe gaye haiN| tassAcAryoM bRhaspatiH / prajA unakA khAmI indra hai aura indrakA guru bRhaspati hai / 'prajApati' kA pativirAT | trailokyazarIro brahmA | artha virATa hai, tathA trailokyazarIrasamaSTivyaSTirUpaH saMsAramaNDala- dhArI brahmA hai jo samaSTi-vyaSTirUpa vyaapii| aura samasta saMsAramaNDalameM vyApta hai| - yatraita AnandabhedA ekatAM jahA~ ye Anandake bheda ekatAko prApta hote haiM [arthAt eka gacchanti dharmazca tanimitto jJAnaM hI gine jAte haiM ] tathA jahA~ 23-24 hue haiN|
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 taittirIyopanipad [ vallI 2 va tadvipayamakAmahatatvaM ca ni- usase honevAle dharma evaM jJAna tathA tadvipayaka akAmahatatva savase bar3he ratizayaM yatra sa epa hiraNyagarbho | hue haiM vaha yaha hiraNyagarbha hI brahmA brahmA, tasyaipa AnandaH zrotri hai / usakA yaha Ananda zrotriya, niSpApa aura akAmahata purupadvArA yeNAvRjinenAkAmahatena ca sarvataH / sarvatra pratyakSa upalabdha kiyA jAtA hai / isase yaha jAnA jAtA hai ki pratyakSamupalabhyate / tasmAdetAni niSpApatva, akAmahatatva aura trINi sAdhanAnItyavagamyate / zrotriyatva ] ye tIna usake sAdhana haiN| inameM zrotriyatva aura niSpApatva tatra zrotriyatvAvRjinatve | to niyata (nyUnAdhika na honevAle) dharma haiM kintu akAmahatatvakA niyate akAmahatatvaM tUtkRSyata uttarottara utkarSa hotA hai; isaliye iti prakRSTasAdhanatAvagamyate / jAtA hai| | yaha prakRSTa-sAdhanarUpase jAnA / tasyAkAmahatasvaprakarpatazcopala- usa akAmahatatvake prakarSase bhyamAnaH zrotriyapratyakSo brahmaNa .. upalabdha honevAlA tathA zrotriyako pratyakSa anubhava honevAlA vaha brahmAkA Anando yasya paramAnandasya Ananda jisa paramAnandakI mAtrA mAtraikadezaH / "etasyaivAnanda- arthAt kevala ekadezamAtra hai, jaisA sthAnyAni bhUtAni mAtrAmupa ki "isa Anandake lezase hI anya prANI jIvita rahate hai" isa anya jIvanti" (vR0 u0 4 / 3 zrutise siddha hotA hai, vaha yaha 32) iti zrutyantarAt / sa eSa hiraNyagarbhakA Ananda, jisaAnando yasya mAtrA samudrAmbhasamIdoMke samAna kI mAtrAe~ ( lezamAtra Ananda) iva vigrupaH pravibhaktA yatraikatAM vibhakta ho punaH usameM ekatvako
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu08] zAGkarabhApyArtha 179 gatAH sa epa paramAnandaH svA-prApta huI haiM vahI advaitarUpa hone se khAbhAvika paramAnanda hai / isameM bhAviko'dvaitatvAdAnandAnandi | Ananda aura AnandIkA abheda nozcAvibhAgotra // 1-4 // bramAtmaikya-dRSTikA upasaMhAra tadetanmImAMsAphalamupasaMhiyate- aba isa mImAMsAke phalakA upasaMhAra kiyA jAtA haisa yazcAyaM puruSe yazvAsAvAditye sa ekaH / sa ya evaMvidasmAllokAtpretya / etamannamayamAtmAnamupasaMkrAmati / etaM prANamayamAtmAnamupasaMkrAmati / etaM manomayamAtmAnamupasaMkrAmati / etaM vijJAnamayamAtmAnamupasaMkrAmati / etamAnandamayamAtmAnamupasaMkrAmati / tadapyeSa zloko bhavati // 5 // vaha, jo ki isa puruSa ( paJcakozAtmaka deha ) meM hai aura jo yaha Adityake antargata hai, eka hai / vaha, jo isa prakAra jAnanevAlA hai, isa loka ( dRSTa aura adRSTa vipayasamUha ) se nivRtta hokara isa annamaya AtmAko prApta hotA hai [ arthAt viSayasamUhako annamaya kozase pRthak nahIM dekhatA ] / isI prakAra vaha isa prANamaya AtmAko prApta hotA hai, isa manomaya AtmAko prApta hotA hai, isa vijJAnamaya AtmAko prApta hotA hai evaM isa Anandamaya AtmAko prApta hotA hai| usIke viSayameM yaha zloka hai // 5 // yo guhAyAM nihitaH prme| jo AkAzase lekara annamaya kozaparyanta kAryakI racanA karake amAtmaikyopa- vyomnyAkAzAdi- usameM anupraviSTa huA paramAkAzake saMhAraH kArya sRSTAnnamayA- bhItara buddhirUpa guhAmeM sthita hai
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ taittirIyopaniSad [ vallI 2 ntaM tadevAnupraviSTaH sa ya iti usIkA 'sa yaH' (baha jo) ina padodvArA nirdeza kiyA jAtA hai| nirdizyate / ko'sau ? ayaM purupe, vaha kauna hai ? jo isa puruSameM hai yazvAsAvAditye yaH paramAnandaH aura jo zrAtriyaka liya pratyakSa batalAyA huA paramAnanda AdityameM zrotriyapratyakSo nirdiSTo yasyaika- hai| jisake eka dezake Azrayase hI sukhake pAtrIta balA Adi jIva dezaM brahmAdIni bhUtAni sukhA-jIvana dhAraNa karate haiM usI AnandahoNyupajIvanti sa cazvAsAvA- ko 'sa yazcAtAvAditya' ina padoM dvArA nirdiSTa kiyA jAnA hai| ditya iti nirdizyate / sa eko | bhinna pradezasya ghaTAkAza aura bhinna pradezasthaghaTAkAmitvakA mahAkAzake ekAtyake samAna {una donoM upAdhiyoMmeM sthita ] vaha Ananda eka hai| natu tannirdeze sa yazcAyaM zaMkA--kintu usa AnandakA / nirdeza karane meM vaha jo isa purupane puruSa ityavizeSato'dhyAtma na hai isa prakAra sAmAnyarUpase adhyAtma yukto nirdezaH, pazcAyaM dakSiNe- puruSakA nirdeza karanA ucita nahIM hai, balki 'jo isa dakSiNa netrameM hai' 'kSaniti tuyuktA, prasiddhatvAt / isa prakAra kahanA hI ucita hai, kyoMki aisA hI prasiddha hai| na, parAdhikArAt / paro samAdhAna-nahIM, kyoMki yahA~para | AtmAkA adhikaraNa hai| 'adRzyehyAtmAtrAdhikRto'dRzye'nAtmye / 'nAtmye 'bhIpAsmAdvAtaH pavate tathA 'saipAnandasya mImAMsA' Adi vAkyoMbhIpAsmAdvAtaH pavate saipAnandasya ke anusAra yahA~ paramAtmAkA hI (prakaraNa hai| ataH jisakA koI mImAMseti / na yakasmAdaprakRto prasaGga nahIM hai usa [ dakSiNanetrastha
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu0 8 ] yukto nirdeSTum / paramAtmavijJAnaM ca vivakSitam / tasmAtpara eva zAGkarabhASyArtha nirdizyate ' sa eka:' iti / nanvAnandasya mImAMsA prakRtA tasyA api phalamupasaMhartavyam / 1 abhinnaH svAbhAvika AnandaH paramAtmaiva na viSayavipayi saMbandhajanita iti / nanu tadanurUpa evAyaM nirdezaH ' sa yazcAyaM puruSe yazcAsAvAditye sa ekaH' iti bhinnAdhikaraNastha vizeSopamardena / nanvevamapyAdityavizepagrahaNa manarthakam / nAnarthakam, utkarSApakarSApohArthatvAt / dvaitasya hi mUrtAmUrtalakSaNasya para utkarSaH savi 181 1 puruSa ] kA akasmAt nirdeza karanA ucita nahIM hai / yahA~ paramAtmAkA vijJAna varNana karanA hI abhISTa hai; isaliye 'vaha eka hai' isa vAkyase paramAtmAkA hI nirdeza kiyA jAtA hai / zaMkA- yahA~ to AnandakI mImAMsAkA prakaraNa hai, isaliye usake phalakA upasaMhAra bhI karanA hI cAhiye, kyoMki akhaNDa aura khAbhAvika Ananda paramAtmA hI hai, vaha vipaya aura vipayIke sambandhase honevAlA Ananda nahIM hai / madhyastha--'jo Ananda isa puruSameM hai aura jo isa AdityameM hai vaha eka hai' isa prakAra bhinna AzrayoMmeM sthita vizeSakA nirAkaraNa karake jo nirdeza kiyA gayA hai vaha to isa prasaMgake anurUpa hI hai / zaMkA- kintu, isa prakAra bhI 'Aditya' isa vizeSa padArthakA grahaNa karanA vyartha hI hai / samAdhAna - utkarSa aura apakarSakA niSedha karaneke liye honeke kAraNa yaha vyartha nahIM hai| mUrta aura amUrttarUpa dvaitakA parama utkarSa sUryake antargata abhyantargataH sa cetpurupagata- | hai; vaha yadi purupagata vizepake vAgha
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 taittirIyopaniSad [vallI 2 vizepopamardaina paramAnandamapekSya dvArA paramAnandakI apekSA usake tulya hI siddha hotA hai to usa samo bhavati na kazcidutkarpo'pa gatiko prApta hue puruSakA koI karpo vA tAM gatiM gatasyetyabhayaM utkarSa yA apakarSa nahIM rahatA aura pratiSThAM vindata ityuppnnm| ' vaha nirbhaya sthitiko prApta kara letA hai; ataH yaha kathana ucita hI hai| asti nAstItyanuprazno vyA- brahma hai yA nahIM isa anuprainakI dvitIyAnuprazna- khyAtaH / kAryarasa - vyAkhyA kara dI gyii| kAryarUpa - rasakI prApti, prANana, abhaya-pratiSTA vicAraH lAbhaprANanAbhayapra- ' aura bhayadarzana Adi yuktiyAsa vaha tiSThAbhayadarzanopapattibhyo'styeva AkAzAdikA kAraNarUpa brahma hai hI-isa prakAra eka anupraznakA tadAkAzAdikAraNaM brahmetyapA-! nirAkaraNa kiyA gyaa| dUsare do kRto'nuprazna ekaH / dvAvanyAva- anuprazna vidvAn aura avidvAnkI nupraznau vidvadaliyo brahmaprApti aura brahmakI aprAptike viSayameM haiN| unameM antima anuprazna prAptiviSayau tatra vidvAnsamakSute | yahI hai ki vidvAn brahmako prApta na samaznuta ityanuprazno'ntyasta | hotA hai yA nahIM ?' usakA nirA karaNa karaneke liye kahA jAtA hai| dapAkaraNAyocyate / madhyamo'nu- madhyama anupraznakA nirAkaraNa to prazno'ntyApAkaraNAdevApAkRta antimake nirAkaraNase hI ho jAyagA; isaliye usake nirAkaraNakA iti tadapAkaraNAya na yatyate / yatna nahIM kiyA jaataa| sa yaH kazcidevaM yathoktaM brahma isa prakAra jo koI utkarpa aura utsRjyotkarSApakarSamadvaitaM satyaM | apakarpako tyAgakara 'maiM hI uparyukta satya jJAna aura anantarUpa advaita brahma jJAnamanantamasItyevaM vettI-hU~' aisA jAnatA hai vaha evaMvit
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu08] zAGkarabhASyArtha tyevaMvit / evaMzabdasya prakRta- (isa prakAra jAnanevAlA) hai, kyoMki parAmarzArthatvAt / sa kim ? kA parAmarza (nirdeza) karaneke "evam' zabda prasaMgameM Aye hue padArthaasAllokAttya dRSTAdRSTeSTavi- liye huA karatA hai / vaha evaMvit | kyA [ karatA hai ?] isa lokase payasamudAyo hyayaM lokastassA- | jAkara--dRSTa aura adRSTa iSTa vipayoMnokAmayAvaripokA samudAya hI yaha loka hai, usa isa lokase pretya-pratyAvartana karake bhRtvaitaM yathAvyAkhyAtamannamaya-(lauTakara ) arthAt usase nirapekSa mAtmAnamupasaMkrAmati / vipayajAta- hokara isa Upara vyAkhyA kiye hue annamaya AtmAko prApta hotA hai| mannamayAtpiNDAtmano vyatiriktaM | arthAt vaha vipayasamUhako annamaya na pazyati / sarva sthUlabhUtamanna zarIrase bhinna nahIM dekhatA; tAtparya yaha hai ki sampUrNa sthUla bhUtavargako mayamAtmAnaM pazyatItyarthaH / / | annamaya zarIra hI samajhatA hai| tato'bhyantarametaM prANamayaM | usake bhItara vaha sampUrNa annamaya sarvAnnamayAtmasthamavibhaktama / kozoMmeM sthita vibhAgahIna prANamaya AtmAko dekhatA hai| aura phira arthataM manomayaM vijJAnamayamA- kramazaH isa manomaya, vijJAnamaya aura nandamayamAtmAnamupasaMkrAmati / Anandamaya AtmAko prApta hotA hai| athAdRzye'nAtmye nirukte'nila tatpazcAt vaha isa adRzya, azarIra, anirvacanIya, aura anAzraya AtmAmeM yane'bhayaM pratiSThAM vindate / / | abhayasthiti prApta kara letA hai| tatraitaccintyam / ko'yamevaM- aba yahA~ yaha vicAranA hai ki tRtIyAnuprazna- vitkathaM vA saMkrAma- yaha isa prakAra jAnanevAlA hai kauna ? vicAraH tIti / ki paramA- aura yaha kisa prakAra saMkramaNa karatA dAtmano'nyaH saMkramaNakartA pravi- hai ? vaha saMkramaNakartA paramAtmAse bhakta uta sa eveti / . bhinna hai athavA khayaM vahI hai /
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 taittirIyopaniSad [vallI 2 kiM tataH ? / pUrva 0-isa vicArase lAbha kyA hai ? yadyanyaH syAJchRtivirodhaH / ' siddhAntI-yadi vaha usase bhinna "tatsRSTvA tadevAnunAvizata" hai to "use racakara usI anupraviSTa (tai0 u02|6|1)"a- ho gayA" "yaha anya hai aura maiM nyo'sAvanyo'hamasmIti / na saka anya hai-isa prakAra jo kahatA hai vaha nahIM jAnatA" "eka hI veda" (vR0 u0 1 / 4 / 10) advitIya" "tu vaha hai" ityAdi "ekamevAdvitIyas" (chA0 u01. zrutiyoMse virodha hogaa| aura yadi 6 / 2 / 1) "tatvamasi' vaha svayaM ho Anandamaya AtmAko (chA0 u0618-16) iti| prApta hotA hai to usa [ eka hI ] atha sa eva, AnandamayamAtmAnama meM karma aura kartApana donoMkA honA pasaMkrAmatIti karmakartRtvAnupa- ' asambhava hai, tathA paramAtmAko hI pattiH, parasyaiva ca saMsAritvaM saMsAritvakI prApti athavA usake parAbhAvo vaa| paramAtmatyakA abhAva siddha hotA hai| yadhubhayathA prApto dopo na pUrva0-yadi donoM hI avasthAoM | meM prApta honevAle dopakA parihAra pArahata zakyata iti vyathA nahIM kiyA jA sakatA to usakA cintA / athAnyatarasipakSe vicAra karanA vyartha hai aura yadi | kisI eka pakSako svIkAra kara lenese dopAprAptistRtIye vA pakSe'daSTe dopakI prApti nahIM hotI athavA koI tIsarA nirdoSa pakSa ho to use sa eva zAstrArtha iti vyathaiva hI zAstrakA Azaya samajhanA caahiye| cintaa| | aiso avasthAmeM bhI vicAra karanA | vyartha hI hogaa| na tanirdhAraNArthatvAt / satyaM siddhAntI-nahIM, kyoMki yaha . usakA nizcaya karaneke liye hai|
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu08] zArabhANyArtha prApto dopo na zakyaH parihartu- yaha ThIka hai ki isa prakAra prApta honevAlA dopa nivRtta nahIM kiyA manyatarasiMstRtIye yA pakSe'duSTe | jA sakatA tathA uparyukta donoM jvadhRte vyarthA cintA sthAna tu pakSoM se kisI ekakA athavA kisI tIsare nirdopa pakSakA nizcaya ho so'vakRta iti tadavadhAraNArtha- jAnepara bhI yaha vicAra vyartha hI hogA / kintu usa pakSakA nizcaya tvAdarthavatyevaipA cintaa| to nahIM huA hai; ataH usakA nizcaya karaneke liye honeke kAraNa yaha vicAra sArthaka hI hai| satyamarthavatI cintA zAstrA- pUrva-zAstrake tAtparyakA nizcaya karaneke liye honese to sacamuca vidhAraNArthatvAt / cintayasi yaha vicAra sArthaka hai, parantu tU to kevala vicAra hI karatA hai, nirNaya ca tvaM na tu nirNayasi, to kucha karegA nhiiN| kina nirNatavyamiti veda- siddhAntI-nirNaya nahIM karanA vacanam ? cAhiye-aisA kyA koI vedavAkya hai ? puurv0-nhiiN| kathaM tarhi ? siddhAntI-to phira nirNaya kyoM nahIM hogA? bahupratipakSatvAt / ekatvavAdI pUrva0-kyoMki terA pratipakSa tvam , vedArthaparatvAd, bahavo hi || kI bahuta hai / vedArthaparAyaNa honeke kAraNa tU to ekatvavAdI hai kintu nAnAtvavAdino vedavAhyAstva- tere pratipakSI vedabAhya nAnAtvavAdI | bahuta haiM / isaliye mujhe sandeha hai maatpkssaa| atA mamAzakA na ki tU merI zaGkAkA nirNaya nahIM nirNeNyasIti / kara skegaa| ... etadeva me vastyayanaM yanmA- siddhAntI-tUne jo mujhe bahuta-se .
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ [vallI2 taittirIyopaniSad 186 mekayoginamanekayogivahapratipa- anekatvavAdI pratipakSiyoMse yukta ekatvavAdI batalAyA hai-yahI bar3e kSamAttha / ato jeSyAsi savAnamaMgalakI bAta hai| ataH aba maiM sabako jIta lUMgA; le, maiM vicAra Arabhe ca cintAm / Arambha karatA huuN| sa eva tu syAttadbhAvassa vi- vaha saMkramaNakartA paramAtmA hI hai, kyoMki yahA~ jIvako paramAtmapakSitatvAt / tadvijJAnena paramA- bhAvakI prApti batalAnI abhISTa hai| 'brahmavettA paramAtmAko prApta kara letA smabhAvo hyatra vivakSito brahma- hai' isa vAkyake anusAra yahA~ brahma vijJAnase paramAtmabhAvakI prApti hotI vidApnoti paramiti / na hyanya-hai-yahI pratipAdana karanA iSTa hai| kisI anya padArthakA anya padArthasthAnyabhAvApattirupapadyate / nanu bhAvako prApta honA sambhava nahIM hai| tasyApi tadbhAvApattirapannava ? yadi kaho ki usakA svayaM apane kharUpako prApta honA bhI asambhava na; avidyAkRtatAdAtmyApo hI hai, to aisI bAta nahIM hai| kyoMki yaha kathana kevala avidyAse hArthatvAt / yA hi brahmavidyayA Aropita anAtma padArthokA nipedha karaneke liye hI hai| [ tAtparya yaha khAtmaprAptirupadizyate sAvidyA- hai ki] brahmavidyAke dvArA jo | apane AtmakharUpakI prAptikA kRtasthAnAdivizeSAtmana Atma- | upadeza kiyA jAtA hai vaha avidyA | kRta annamayAdi kozarUpa vizeSAtmAtvenAdhyAropitasthAnAtmano'po-kA arthAt AtmabhAvase Aropita hArthA / kiye hue anAtmAkA niSedha karaneke liye hI hai| kathamevamarthatAvagamyate ? pUrva0-usakA isa prayojanake | liye honA kaise jAnA jAtA hai ?
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu08] zAkarabhASyArtha 187 vidyAmAnopadezAt / vidyA- siddhAntI-kevala jJAnakA hI yAca dRSTaM kAryamavidyAnivRtti | upadeza kiyA jAneke kAraNa / | ajJAnakI nivRtti-yaha jJAnakA staceha vidyAmAtramAtmaprApto pratyakSa kArya hai, aura yahA~ AtmAkI sAdhanamupadizyate / prAptimeM vaha jJAna hI sAdhana batalAyA gayA hai| mArgavijJAnopadezavaditi ce- parva0-yadi vaha mArgavijJAnake tadAtmatve vidyAmAtrasAdhanopa upadezake samAna ho to? [aba isIkI vyAkhyA karate haiM- kevala dezo'hetuH / kasmAt ? dezAntara | jJAnakA hI sAdhanarUpase upadeza kiyA jAnA usakI paramAtmarUpatAmeM prAptI mArgavijJAnopadezadarza- kAraNa nahIM ho sakatA / aisA kyoM hai ? kyoMki dezAntarakI prAptike nAt / na hi grAma eva ganteti liye bhI mArgavijJAnakA upadeza hotA dekhA gayA hai / aisI avasthAmeM grAma cet ? hI gamana karanevAlA nahIM huA karatA-aisA mAne to? na, vaidhAt / tatra hi grAma- siddhAntI-aisA kahanA ThIka nahIM | kyoMki ve donoM samAna dharmavAle nahIM vipayaM vijJAnaM nopadizyate / haiN| * [ tumane jo dRSTAnta diyA hai] tatprAptimArgavipayamevopadizyate / usameM grAmaviSayaka vijJAnakA upadeza nahIM diyA jAtA, kevala usakI prAptike mArgase sambandhita vijJAna* grAmako jAnevAle aura brahmako prApta honevAlemeM bar3A antara hai| isake sivA prAmako jAnevAleko jo mArgake vijJAnakA upadeza kiyA jAtA hai usameM yaha nahIM kahA jAtA ki 'tU amuka grAma hai| parantu brahmajJAnakA upadeza to. 'tU brahA hai| isa abhedasUcaka vAkyase hI kiyA jAtA hai|
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 taittirIyopanipad [vallI 2 vijJAnam / na tatheha brahmavijJAnaM kA hI upadeza kiyA jAtA hai / usake samAna isa prasaGgameM brahmavyatirekeNa sAdhanAntaraviSaya vijJAnase bhinna kisI anya sAdhana sambandhI vijJAnakA upadeza nahIM vijnyaanmupdishyte| kiyA jaataa| uktakarmAdisAdhanApekSaM brahma yadi kaho ki [ pUrvakANDameM ] kahe hue karmakI apekSAvAlA brahmajJAna vijJAnaM paramAptau sAdhanasapa- paramAtmAkI prAptimeM sAdhanarUpase upadeza kiyA jAtA hai, to aisI dizyata iti cennaH nitya- bAta bhI nahIM hai, kyoMki mokSa nitya hai-ityAdi hetuoMse isakA tvAnmokSasyetyAdinA pratyukta- pahale hI nirAkaraNa kiyA jA cukA tvAt / zrutizca tatsRzTvA tadevA- praviSTa ho gayA' yaha zruti bhI kArya hai / 'use racakara vaha usImeM anunuprAvizaditi kAryasthasya tadA- meM sthita AtmAkA paramAtmatva pradarzita | karatI hai| abhaya-pratiSTAkI upapattismatvaM darzayati / abhayapratiSThopa- ke kAraNa bhI [unakA abheda hI pattezca / yadi hi vidyAvAnkhA- bhinna kisI aurako nahIM dekhatA mAnanA caahiye| yadi jJAnI apanese mano'nyanna pazyati tato'bha to vaha abhayasthitiko prApta kara letA hai-aisA kahA jA sakatA pratiSThAM vindata iti syAdbhayahetoH hai, kyoMki usa avasthAmeM bhayake hetubhUta anya padArthakI sattA nahIM parasyAnyasyAbhAvAt / anyasya rahatI / anya padArtha [arthAt dvaita ] ke avidyAkRta honepara cAvidyAkRtatve vidyayAvastutva- hI vidyAke dvArA usake avastutva darzanakI upapatti ho sakatI darzanopapattistaddhi dvitIyasya hai / [bhrAntivaza pratIta honevAle ]
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu08] zAGkarabhApyArtha candrasya sattvaM yadataimirikeNa dvitIya candramAkI vAstavikatA yahI hai ki vaha timirarogarahita cakSuSmatA na gRhyate / netroMvAle purupadvArA grahaNa nahIM kiyA jaataa| naivaM na gRhyata iti cet ? pUrva0-parantu dvaitakA grahaNa na hotA ho-aisI bAta to hai nhiiN| na, supuptasamAhitayora- siddhAntI-aisA mata kaho, kyoMki soye hue aura samAdhistha grahaNAt / puruSako usakA grahaNa nahIM hotA / supupte'grahaNamanyAsaktavaditi pUrva0-kintusuSuptimeM jo dvaitakA agrahaNa hai vaha to vipayAntarameM cet / Asaktacitta purupake agrahaNake samAna hai ? na, sarvAgrahaNAt / jAgratsvama- siddhAntI-nahIM, kyoMki usa samaya to sabhI padArthokA agrahaNa yoranyasya grahaNAtsattvameveti / hai [ phira vaha anyAsaktacitta kaise kahA jA sakatA hai ? ] yadi kaho cennaH avidyAkRtattvAlAgra ki jAgrat aura svapnAvasthAmeM anya padArthokA grahaNa honese unakI sattA hai hI, to aisA kahanA bhI ThIka nahIM; svamayo, yadanyagrahaNaM jAgratsvama kyoMki jAgrat aura khapna avidyA kRta haiN| jAgrat aura khapnameM jo anya yostadavidyAkRtamavidyAbhAve'bhA-padArthakA grahaNa hai vaha avidyAke kAraNa hai, kyoMki avidyAkI nivRtti vAt / | honepara usakA abhAva ho jAtA hai ? supupte'grahaNamapyavidyAkRta- pUrva0-suSuptimeM jo agrahaNa hai miti cet 1 | vaha bhI to avidyAke hI kAraNa hai|
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ taittirIyopanipad [ghallI 2 na, svAbhAvikatvAt / dravya- siddhAntI-nahIM, kyoMki vaha to | svAbhAvika hai| dravyakA tAttvika vastanastAvika- yahi tattvamavikri-kharUpa to vikAra na honA hI hai. vizeSarUpayo- yA praanpekssyaat| kyoMki use dusarekI apekSA nahIM nirvacanam / hotI / dusarekI apekSAcAlA honeke vikriyA na tattvaM- kAraNa vikAra tatva nahIM hai / jo kartA, karma, karaNa Adi kArakoMkI parApekSatvAt / na hi kArakApekSe apekSAvAlA hotA hai yaha vastukA tattva nahIM hotA / vidyamAna vastukA vastunastatvam / sato vizeSaH / vizeSa rUpa kArakoMkI apekSAvAlA kArakApekSaH, vizepazca vikriyaa| hotA hai, aura vizeSa hI vikAra hotA hai / jAgrat aura khamakA jo jAgratvamayozca grahaNaM vizepaH / grahaNa hai vaha bhI vizepa hI hai| jisakA jo rUpa anyakI apekSAse yaddhi yasya nAnyApekSaM svarUpaM rahita hotA hai vahI usakA tatva tattasya tattvama, yayA hotA hai aura jo anyakI apekSA vAlA hotA hai vaha tattva nahIM hotA, tattattvam ; anyAbhAve'bhAvAt / kyoMki usa anyakA abhAva honepara usakA bhI abhAva ho jAtA hai| tasmAtsvAbhAvikatvAjAgratkhana- / ataH [suSuptAvasthA] svAbhAvika honeke vana supute vishessH| kAraNa usa samaya jAgrat aura khapta ke samAna vizeSakI sattA nahIM hai| yepAM punarIzvaro'nya aatmnH| kintu jinake matameM Izvara AtmA se bhinna hai aura usakA kAryarUpa medadRSTe- kArya cAnyattepAM yaha jagat bhI bhinna hai unake bhayakI - bhayAnivRttirbhayasyA nivRtti nahIM ho sakatI, kyoMki yA bhaya dUsareke hI kAraNa huA karatA nyanimittatvAtasatazcAnyasyAma- hai / anya padArtha yadi sat hogA / taba to usake kharUpakA abhAva haanaanuppttiH| na cAsata A- nahIM ho sakatA aura yadi asata bhayahetutvam
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu0 8 ] zAGkarabhASyArtha tmalAbhaH | sApekSasyAnyasya bhaya hogA to usake kharUpakI siddhi hI nahIM ho sakatI / yadi kaho ki dUsarA ( Izvara ) to [ hamAre hetutvamiti cenna, tasyApi tulya- | dharmAdharma AdikI ] apekSAse hI tvAt / yadadharmAdyanusAyIbhRtaM bhayakA kAraNa hai, to aisA kahanA bhI ThIka nahIM, kyoMki vaha [sApekSa Izvara ] bhI vaisA hI hai / jo koI nityamanityaM vA nimittamapekSyA - anitya adharmAdirUpa sahAyaka nimittaIzvarAdi ] dUsarA padArtha nitya yA [ kI apekSAse bhayakA kAraNa hotA nyadbhayakAraNaM syAttasyApi tathA hai, yathArtha honeke kAraNa usake svarUpakA bhI abhAva na honese usake bhayakI nivRtti nahIM ho sakatI; bhUtasyAtmahAnAbhAvAdbhayAnivRttiH aura yadi usake svarUpakA abhAva mAnA jAya to sat aura asatko itaretaratya [ arthAt satko asacya aura asatko sattva ] kI prApti honese kahIM vizvAsa hI nahIM kiyA jA sakatA / AtmahAne vA sadasatoritareta rApattI sarvatrAnAzvAsa eva / 191 ekatvapakSe punaH sanimittasya dhAnAdhAnayo- saMsArasya avidyAnamastram kalpitatvAdadopaH / deforeTasya hi dvitIyacandra parantu ekatva - pakSa svIkAra karanepara to sArA saMsAra apane kAraNake sahita avidyAkalpita hone ke kAraNa koI dopa hI nahIM AtA / timira rogake kAraNa dekhe gaye dvitIya candramAke kharUpakI na to prApti hI hotI hai aura na nAza ho / yadi sya nAtmalAbho nAzo vAsti / kaho ki jJAna aura ajJAna to AtmA hI dharma haiM [ isaliye unake vidyAvidyayostaddharmatvamiti cenna kAraNa AtmAkA vikAra hotA hogA ] to aisA kahanA ThIka nahIM kyoMki pratyakSatvAt / vivekAvivekau | ve to pratyakSa ( AtmA ke dRzya.) haiN|
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 taittirIyopanipada [ vallI2 rUpAdivatpratyakSAvupalabhyeteantaH- rUpa Adi tripayoMke samAna antaH karaNameM sthita viveka aura aviveka karaNasyau / na hi rUpasya pratyakSa upalabdha hote haiN| pratyakSa pratyakSasya sato draSTradharmatvam / upalabdha honevAlA rUpa draSTAkA dharma nahIM ho sakatA / 'meM mUDha hU~, merI avidyA ca svAnubhavena rUpyate / buddhi malina hai| isa prakAra avidhA sUDho'hamaviviktaM mama vijJAna- bhI apane anubhavake dvArA nirUpaNa miti| kI jAtI hai| tathA vidyAviveko'nubhUyate / isI prakAra vicAkA pAryakya bhI anubhava kiga jAtA hai / buddhimAn upadizanti cAnyebhya Atmano loga dUsaroMko apane jJAnakA upadeza kiyA karate haiM / tathA dUsare loga vidyAm / tathA caanye'vdhaarynti| bhI usakA nizcaya karate haiM / ataH tasmAnnAmarUpapakSasyaiva vidyAvidye vidyA aura avidyA nAma-rUpa pakSake nAmarUpe ca nAtmadharmoM / "nAma- hA hai, tatha hI haiM, tathA nAma aura rUpa AtmAke dharma nahIM haiM, jaisA ki "jo nAma rUpayornihitA te yadantarA aura rUpakA nirvAha karanevAlA hai tA" (chA0 u0 8 / 14 / / tathA jisake bhItara ye (nAma aura rUpa ) rahate haiM" vaha brahma hai, 1) iti zrutyantarAt / te ca isa anya zrutise siddha hotA hai / punarnAmarUpe savitaryahorAtre iva, ve nAma-rUpa bhI sUryameM dina aura rAtrike samAna kalpita hI haiM, kalpite na paramArthato vidymaane| vastutaH vidyamAna nahIM haiN| __ abhede "etamAnandamayamA- pUrva0-kintu Izvara aura jIvakA] | abheda mAnanepara to "vaha isa smAnamupasaMkrAmati" (tai0 u0 Anandamaya AtmAko prApta hotA hai" 2 / 815) iti karmakardatvA | isa zrutimeM jo [puruSakA] kartRtva aura [Anandamaya AtmAkA] karmatva batAyA nupapattiriti cet ? hai vaha upapanna nahIM hotaa|
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0 8 ] anu0 zAGkarabhASyArtha naH vijJAnamAtratvAtsaMkramaNa siddhAntI nahIM, kyoMki puruSa saMgamanam sya / na jalUkAdi- kA saMkramaNa to kevala vijJAnamAtra hai / yahA~ joMka Adike saMkramaNake vatsaMkramaNamihopa nanu mukhyameva saMkramaNaM zrUyata anyathA vA / samAna puruSake saMkramaNakA upadeza divyate, kiM tahiM 1 vijJAnamAtraM | nahIM kiyA jAtA / to kaisA ? isa saMkramaNa - zrutikA artha to kevala vijJAnamAtra hai | * saMkramaNazruterarthaH / pUrva 0 - 'upasaMkrAmati' isa padase yahA~ mukhya saMkramaNa (samIpa jAnA ) ho abhipreta ho to ? upasaMkrAmatIti cet ? naH annamaye'darzanAt / na siddhAntI- nahIM, kyoMki annamaya meM mukhya saMkramaNa dekhA nahIM jAtAyannamayamupasaMkrAmato bAhyAdarasA-annamayako upasaMkramaNa karanevAlekA chokAalkAvatsaMkramaNaM dRzyate / jAMkake samAna isa bAhya jagat se athavA kisI aura prakArase saMkramaNa nahIM dekhA jAtA / manomayasya vahirnirgatasya 193 par vijJAnamayasya vA punaH pratyA vRtyAtmasaMkramaNamiti cet 1 naH svAtmani kriyAvirodhA pUrva0 - cAhara [nikalakara viSayoMmeM ] gaye hue manomaya athavA vijJAnamaya kozoMkA to vahA~ se punaH lauTane para apano ora honA saGkramaNa ho hI sakatA hai ? siddhAntI- nahIM, kyoMki isase apanemeM hI apanI kriyA honAdanyo'nnamayamanyamupasaMkrAmatIti | yaha virodha upasthita hotA hai / annamayase bhinna puruSa apanese bhinna prakRtya manomayo vijJAnamayo vA | annamayako prApta hotA hai-isa prakAra * arthAt yahA~ 'saMkramaNa' zabdakA artha 'jAnA' yA 'pahu~canA' nahIM balki 'jAnanA' hai / 25
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 taittirIyopanipad [vallI2 svAtmAnamevopasaMkrAmatIti vi-prakaraNakA Arambha karake aba 'mano maya athavA vijJAnamaya apaneko rodhaH syAt / tathA nAnandamaya- hI prApta hotA hai' aisA kahanemeM syAtmasaMkramaNamupapadyate / tasmAnna usase virodha AtA hai| isI prakAra AnandamayakA bhI apaneko prApta prAptiH saMkramaNaM nApyannamayAdI honA sambhava nahIM hai| ataH prAptikA nAmanyatasakartRkam / pArizeSyAda- nAma saMkramaNa nahIM hai aura na vaha annamayAdimeMse kisIke dvArA kiyA namayAdyAnandamayAntAtmavyati-jAtA hai / phalataH AtmAse bhinna riktakarvakaM jJAnamAtraM ca saMkramaNa annamayase lekara Anandamaya koza paryanta jisakA kartA hai vaha jJAnamAtra muppdyte| hI saMkramaNa honA sambhava hai| jJAnamAtratve cAnandamayAnta:- isa prakAra 'saMkramaNa' zabdakA artha jJAnamAtra honepara hI Anandamaya sthasyaiva sarvAntarasyAkAzAdyanna / kozake bhItara sthita sarvAntara tathA mayAntaM kArya sRSTvAnupraviSTasya ! AkAzase lekara annamayakozaparyanta kAryavargako racakara usameM anupraviSTa hRdayaguhAbhisaMvandhAdannamayAdi- hue AtmAkA jo hRdayaguhAke vanAtmasvAtmavibhramaH saMkramaNe- sambandhase annamaya Adi anAtmAoM meM AtmatvakA bhrama hai vaha saMkramaNanAtmavivekavijJAnotpattyA vina-kharUpa viveka jJAnakI utpattise naSTa zyati / tadetasminnavidyAvibhrama- ho jAtA hai / ataH isa avidyArUpa | bhramake nAzameM hI saMkramaNa zabdakA nAze saMkramaNazabda upacaryate na upacAra (gauNarUpa) se prayoga hyanyathA sarvagatasyAtmanaH saMkra kiyA gayA hai| isake sivA kisI aura . prakAra sarvagata AtmAkA saMkramaNa -- maNamupapadyate / | honA sambhava nahIM hai|
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu08] zAGkarabhASyArtha 195 vastvantarAbhAvAca / na ca AtmAse bhinna anya vastukA | abhAva honese bhI [ usakA kisIke svAtmana eva saMkramaNam / na hi | | prati jAnArUpa saMkramaNa nahIM ho jalakAtmAnameva saMkrAmati / sakatA] / apanA apaneko hI prApta honA to sambhava nahIM hai| tasmAtsatyaM jJAnamanantaM brahmati joMka apane prati hIsaMkramaNa (gamana) | nahIM krtii| ataH 'brahma satyakharUpa, yathoktalakSaNAtmapratipatyarthameva / | jJAnakharUpa aura ananta hai' isa bahubhavanasargapravezarasalAbhAbhaya pUrvokta lakSaNavAle AtmAke jJAnake liye hI sampUrNa vyavahArake AdhArasaMkramaNAdi parikalpyate brahmANi bhUta brahmameM aneka honA, sRSTimeM sarvavyavahAravipaye na tu paramArthatA anupraveza karanA, AnandakI prApti, patA abhaya aura saMkramaNAdikI kalpanA nirvikalpe brahmaNi kazcidapi kI gayI hai; paramArthataH to nirvikalpa brahmameM koI vikalpa honA sambhava vikalpa upapadyate / hai nahIM / tametaM nirvikalpamAtmAnamevaM- isa prakAra kramazaH usa isa kramaNopasaMkramya viditvA na | nirvikalpa AtmAke prati upasaMkramaNa | kara arthAt use jAnakara sAdhaka vibheti kutazcanAbhayaM pratiSThA kisIse bhayabhIta nahIM hotaa| vaha vindata ityetasminnarthe'pyepa zlo- abhayasthiti prApta kara letA hai / iso ko bhavati / sarvasyaivAsya praka- arthameM yaha zloka bhI hai| isa | sampUrNa prakaraNake arthAt AnandaraNasyAnandavallyarthasya saMkSepataH vallIke arthako saMkSepase prakAzita prakAzanAyaipa mantro bhavati // 5 // karaneke liye hI yaha mantra hai // 5 // iti brahmAnandavallyAmaSTamo'nuvAkaH // 8 //
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ nakSya anudAka brahmAnandakA anubhava karanevAle vidvAnkI abhayaprApti yato vAco nivartante aprApya manasA saha / AnandaM brahmaNo vidvAn na bibheti kutazraneti / etaha vAva na tapati / kisaha sAdhu nAkaravam / kimahaM pApamakaravamiti / sa ya evaM vidvAnete AtmAnaH spRNute / ubhe hyevaiSa ete AtmAnaM spRNute / ya evaM veda / ityupaniSat // 1 // jahA~ manake sahita cANo use prApta na karake lauTa AtI hai usa brahmake Anandako jAnanevAlA kisIse bhI bhayabhIta nahIM hotA / usa vidvAnko, maiMne zubha kyoM nahIM kiyA, pApakarma kyoM kara DAlA - isa prakArako cintA santapta nahIM karatI / unheM [ ye pApa aura puNya hI tApake kAraNa haiM - ] isa prakAra jAnanevAlA jo vidvAn apane AtmAko prasanna athavA savala karatA hai use ye donoM AtmasvarUpa hI dikhAyI dete haiM / [ vaha kauna hai ? ] jo isa prakAra [ pUrvokta advaita AnandakharUpa brahmako ] jAnatA hai / aisI yaha upaniSad ( rahasya - vidyA ) hai | yato yasmAnnirvikalpAdyathokta jisa pUrvokta lakSaNoMvAle nirvikalpa advayAnandarUpa AtmAke lakSaNAdadvayAnandAdAtmano vAco- pAsase dravyAdi savikalpa vastuoMko prakAzita karanevAlA vAkya'bhidhAnAni dravyAdisavikalpa- / abhidhAna, jo vastutvameM [ brahmako
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ manu09] zAkurabhASyArtha 197 vastuvipayANi castusAmAnyA- anya savikalpa vastuoMke ] samAna nirvikalpe'ddhaye'pi brahmaNi prayo samajhaneke kAraNa vaktAoMdvArA, brahma ke nirvikalpa aura advaita honepara ' vRbhiH prakAzanAya prayujyamAnA- bhI, usakA nirdeza karaneke liye prayoga kiyA jAtA hai, use na nyaprApyAprakAzyaiva nivartante pAkara arthAt use prakAzita kiye svasAmarthyAdvIyante binA hI lauTa AtA hai-apanI sAmarthyase cyuta ho jAtA haimana iti pratyayo vijJAnam / [ 'manasA saha' (manake sahita) isa padasamUhameM ] 'mana' zabda pratyaya taca yatrAbhidhAnaM pravRttamatIndri arthAt vijJAnakA vAcaka hai / vaha, ye'pyarthe tadarthe ca pravartate prakA- jahA~-kahIM atIndriya padArthomeM bhI zabdakI pravRtti hotI hai vahIM use zanAya / yatra ca vijJAnaM tatra prakAzita karaneke liye pravRtta huA karatA hai / jahA~ kahIM bhI vijJAna vAcaH prvRttiH| tasmAtsahaiva ! hai vahIM vANIkI bhI pravRtti hai| vAmanasayoramidhAnapratyayayoH ataH abhidhAna aura pratyayarUpa vANI aura manakI sarvatra sAtha-sAtha pravRttiH sarvatra / hI pravRtti hotI hai| tasAbrahmaprakAzanAya sarvathA isaliye vaktAoMdvArA sarvathA prayoktubhiH prayujyamAnA api brahmakA prakAza karaneke liye hI prayogakI huI vANI, jisa pratItike vAco yasmAdapratyayavipayAdana aviSayabhUta, akathanIya, adRzya aura bhidheyAdadRzyAdivizeSaNAtsahaiva nirvizepa brahmake pAsase mana arthAt manasA vijJAnena sarvaprakAzana | sabako prakAzita karanemeM samartha samarthana nivartante taM brahmaNa A-| vijJAnake sahita lauTa AtI hai usa nandaMzrotriyasyAvRjinasyAkAmaha- brahmake Anandako zrotriya niSpApa
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 taittirIyopanipad [vallI 2 nityamavibhaktaM para se nasake ujAlA puruSa koNa tasya sarvaipaNAvinirmuktasyAtmabhRtaM akAmahata aura saba prakArako epaNAoMse mukta sAdhakake AtmabhUta, vipayavipayisaMvandhavinirmuktaM viSaya-viSayI sambandhase rahita, khAbhAvikaM nityamavibhaktaM para-khAbhAvika, nitya aura avibhakta mAnandaM brahmaNo vidvAnyathoktena / aise usake utkRSTa Anandako pUrvokta vidhinA na vibheti kutazcana | bhayakA nimitta na rahaneke kAraNa nimittAbhAvAt / kisIse bhayabhIta nahIM hotaa| na hi tasAdvidupo'nyadvastva-! usa vidvAnse bhinna koI dUsarI ntaramasti bhinnaM yato vibheti / vastu hI nahIM hai jisase ki use bhaya avidyayA yadodaramantaraM kurute, antara karatA hai tabhI jIvako bhaya ho / avidyAvaza jaba thor3A-sA bhI atha tasya bhayaM bhavatIti khuktm| hotA hai-aisA kahA hI gayA hai| vidupazcAvidyAkAryasya taimirika- ataH timirarogIke dekhe hue dvitIya dRSTadvitIyacandravannAzAddhayanimi- candramAke samAna vidvAnke avidyAttasya na vibheti katA ke kAryabhUta bhayake nimittakA nAza ho jAneke kAraNa vaha kisIse nahIM yujyte| DaratA-aisA kahanA ThIka hI hai / manomaye codAhato mantro manomaya kozake prakaraNameM yaha manaso brahmavijJAnasAdhanatvAt / mantra udAharaNake liye diyA gayA thA, kyoMki mana brahmavijJAnakA tatra brahmatvamadhyAropya tatstu- | sAdhana hai| usameM brahmatvakA Aropa tyartha na bibheti kadAcaneti karake usakI stutike liye hI vaha kabhI nahIM DaratA' isa vAkyase usake bhayamAnaM pratipiddhamihAdvaitaviSaye bhayamAtrakA pratiSedha kiyA gayA thaa| na vibheti kutazcaneti bhayanimi | yahA~ advaitaprakaraNameM 'vaha kisIse nahIM DaratA, isa prakAra bhayake . ttameva prtississyte| | nimittakA hI pratiSedha kiyA jAtA hai|
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu09] 'zAGkarabhASyArtha 199 nanvasti bhayanimittaM sAdhva- zaMkA-kintu zubha karmakA na karanA aura pApakarma karanA yaha to karaNaM pApakriyA ca ? bhayakA kAraNa hai hI? naivam ; kathamityucyate-etaM ___samAdhAna-aisI bAta nahIM hai| kisa prakAra nahIM hai so batalAyA yathoktamevaMvidam, ha vAvetyava | jAtA hai-isa pUrvoktako arthAt isa dhAraNArthoM, na tapati nodveja-prakAra jAnanevAleko vaha tapta-udvigna yati na saMtApayati / kathaM punaH athAt arthAt santapta nahIM karatA / mUlameM 'ha' aura 'vAva' ye nizcayArthaka sAdhvakaraNaM pApakriyA ca na / | nipAta haiM / vaha puNyakA na karanA tapatItyucyate / kiM kasmAtsAdhu aura pApakriyA use kisa prakAra zobhanaM karma nAkaravaM na kRtavA tApa nahIM dete ? isapara kahate haiM | 'maiMne zubha karma kyoM nahIM kiyA' nasmIti pazcAtsaMtApo bhavatyA- | aisA pazcAttApa maraNakAla samIpa sanne maraNakAle / tathA ki Anepara huA karatA hai tathA 'maiMne . | pApa yAnI pratipiddha karma kyoM karasAtpApaM pratipiddhaM karmAkaravaM | kiyA aisA duHkha narakapAta AdikRtavAnasIti ca narakapatanAdi- ke bhayase hotA hai / ye puNyakA na duHkhabhayAttApo bhvti| te ete karanA aura pApakA karanA isa vidvAnko isa prakAra saMtapta nahIM sAdhvakaraNapApakriye evamenaM na karate jaise ki ve avidvAnko kiyA tapato yathAvidvAMsaM tptH| karate haiM / ___ kasmAtpunarvidvAMsaM na tapata ve vidvAnko kyoM santapta nahIM ityucyate-sa ya evaMvidvAnete karate ? so batalAyA jAtA hai-ye pApa-puNya hI tApake hetu haiM-isa sAdhvasAdhunI tApahetU ityAtmAnaM prakAra jAnanevAlA jo vidvAn spRNute prINayati balayati vA AtmAko prasanna athavA sabala karatA
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 taittirIyopaniSad [callo 2 paramAtmabhAvenome pshytiityrthH| hai arthAta ina donoMko paramAtmabhAva se dekhatA hai [ use ye pApa-puNya ubhe puNyapApe hi yassAdevamepa santapta nahIM karate ] / kyoMki ye vidvAnete AtmAnamAtmarUpeNaiva pApa-puNya donoM aise haiM [ arthAt AtmasvarUpa haiM ] ataH yaha vidvAn puNyapApe svena vizeSarUpeNa isa pApa-puNyalpa AtmAko Atma bhAvanAse hI apane vizeSarUpase zUnye kRtvAtmAnaM spRNuta eva / zUnya kara AtmAko hI tRpta karatA ko ya evaM veda yathoktamadvaita- ' hai / vaha vidvAn kauna hai ? jo isa prakAra jAnatA hai arthAt pUrvokta mAnandaM brahma veda tasyAtmabhAvena advaita evaM AnandatvarUpa brahmako jAnatA hai| usake AtmabhAvase dRSTe puNyapApe nirvIrya atApake paka dekhe hue puNya-pApa nirvIrya aura janmAntarArambhake na bhvtH| tApa pahu~cAnevAle na honese | janmAntarake Arambhaka nahIM hote| itIyamevaM yathoktAsyAM vallayAM isa prakAra isa vallImeM, jaisI ki Upara kahI gayI hai, yaha brahmavidyAbrahmavidyopanipatsarvAbhyo vidyA rUpa upanipad hai / arthAt isameM bhyaH paramarahasyaM drshitmityrthH| anya saba vidyAoMko apekSA parama rahatya pradarzita kiyA gayA hai / isa paraM zreyo'syAMnipaNNamiti // 1 // vidyAmeM hI parama zreya nihita hai||1|| iti brahmAnandavallyAM navamo'nuvAkaH // 9 // iti zrImatparamahaMsaparivrAjakAcAryagovindabhagavatpUjyapAdaziSyazrImacchaGkarabhagavataH kRtau taittirIyopaniSadbhASye brahmAnandavallI samAptA /
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ mRcahI prathama anuvAka bhRgukA apane pitA varuNake pAsa jAkara brahmavidyAviSayaka prazna karanA tathA varuNakA brahmopadeza kyoMki satya, jJAna aura ananta brahma hI AkAzase lekara annamayaparyanta kAryavargako racakara usameM sRSTvA tadevAnupraviSTaM anupraviSTa ho savizeSa-sA upalabdha dikAryamannamayAntaM vizeSavadivopalabhyamAnaM yasmAtasmAtsarvakAryavilakSaNamadRzyAdi - ho rahA hai isaliye vaha sampUrNa kAryavargase vilakSaNa azyAdi dharmavAlA Ananda hI hai; aura vahI maiM dharmakamevAnandaM tadevAhamiti hU~ - aisA jAnanA cAhiye, kyoMki vijAnIyAdanupravezasya tadarthatvA - usake anupravezakA yahI uddezya hai / isa prakAra jAnanevAle usa tasyaivaM vijAnataH zubhAzubhe sAdhaka ke zubhAzubha karma janmAntarakA karmaNI janmAntarArambhake na Arambha karanevAle nahIM hote / AnandavallImeM yahI vipaya kahanA bhavata ityevamAnandavallyAM viva- | abhISTa thA / aba brahmavidyA to samApta ho cukI / yahA~se Age brahmavidyA sAdhana tapakA nirUpaNa karanA hai tathA jinakA pahale nirUpaNa nahIM kiyA gayA hai una annAdiviSayaka upAsanAoMkA bhI yANi copAsanAnyanuktAnItyata varNana karanA hai; isIliye isa satyaM jJAnamanantaM brahmAkAzA upakramaH kSito'rthaH parisamAptA ca brahmavidyA | ataH paraM brahmavidyA sAdhanaM tapo vaktavyamannAdivipa 26
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ taittirIyopaniSad [ vallI 3 idamArasyate-- prakaraNakA Arambha kiyA jAtA haibhRgurvai vAruNiH varuNaM pitaramupasasAra adhIhi bhagavo brahmeti / tasmA etatprovAca / annaM prANaM cakSuH zrotraM mano vAcamiti / ta hovAca / yato vA imAni bhUtAni jAyante / yena jAtAni jIvanti / yatprayantyabhisaMvizanti / tadvijijJAsasva / tad brahmeti / sa tapo'tapyata / sa tapastaptvA // 1 // mujhe brahmAna aura bAda hI ye sabara antama varuNakA suprasiddha putra bhRgu apane pitA varuNake pAsa gayA [ aura bolA---] 'bhagavan ! mujhe brahmakA bodha karAiye / ' usase varuNane yaha kahA-'anna, prANa, netra, zrotra, mana aura vAk [ye brahmakI upalabdhike dvAra haiM] / ' phira usase kahA-'jisase nizcaya hI ye saba bhUta utpanna hote haiM, utpanna honepara jisake Azrayase ye jIvita rahate haiM aura antameM vinAzonmukha hokara jisameM ye lIna hote haiM use vizeparUpase jAnanekI icchA kara vahI brahma hai|' taba usa (bhRgu ) ne tapa kiyA aura usane tapa krke-||1|| AkhyAyikA vidyAstutaye, pitAne apane priya putrako isa (vidyA ) kA upadeza kiyA thApriyAya putrAya pitrokteti-- isa dRSTise yaha AkhyAyikA vidyAkI bhRgu vAruNiH / vaizabdaH prasi- stutike liye hai / 'bhRguH vAruNiH' isameM 'vai' zabda prasiddhakA smaraNa ddhAnusArako bhRgurityevaMnAmA karAnevAlA hai| isase 'bhUgu' isa prasiddho'nusmAryate / vAruNirvasa- nAmase prasiddha RSikA anusmaraNa karAyA jAtA hai jo vAruNi arthAt NasyApatyaM vAruNirvaruNaM pitaraM / varuNakA putra thA / vaha brahmako
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu01] zAkarabhASyArtha 203 brahma vijijJAsurupasasAropagata- jAnanekI icchAvAlA hokara apane pitA varuNake pAsa gayA / arthAt vAn , adhIhi bhagavo brahotya 'he bhagavan ! Apa mujhe brahmakA nena mantreNa / adhIhi adhyApaya | upadeza kIjiye' isa mantrake dvArA kathaya / sa ca pitA vidhivadupa-adhIhi' zabdakA artha adhyApana [ usane gurUpasadana kiyA ] / sannAya tasmai putrAyaitadvacanaM ( upadeza ) kIjiye-kahiye aisA samajhanA cAhiye / usa pitAne provAca / annaM prANaM cakSuH zrotraM apane pAsa vidhipUrvaka Aye hue mano vAcamiti / | usa putrase yaha vAkya kahA-'annaM prANaM cakSuH zrotraM manaH vAcam / ' annaM zarIraM tadabhyantaraM ca 'anna arthAt zarIra usake bhItara varuNopadiSTa- prANamattAramupala- | anna bhakSaNa karanevAlA prANa, prAzaprAptizArANi na tadanantara viSayoMkI upalabdhike sAdhanabhUta cakSu, zrotra, mana aura zrotraM manovAcamityetAni brahmo vAka ye brahmakI upalabdhimeM dvArarUpa palabdho dvArANyuktavAn / uktvA haiM'-aisA usane kahA / isa ca dvArabhUtAnyetAnyannAdIni taM, vAlA prakAra ina dvArabhUta annAdiko vatalAkara usane usa bhRguko brahmakA bhRgu hovAca brahmaNo lakSaNam / / lakSaNam lakSaNa batalAyA / vaha kyA hai ? ki tat ? [so batalAte haiM-] yato yasAdvA imAni brahmA- jisase brahmAse lekara stambaparyanta dInistambaparyantAni ye sampUrNa prANI utpanna hote haiM, | jisake Azrayase ye janma leneke 'bhUtAni jAyante / anantara jIvita rahate-prANa dhAraNa yena jAtAni jIvanti prANA- karate arthAt vRddhiko prApta hote haiM dhArayanti vardhante / vinAzakAle / tathA vinAzakAla upasthita honepara sa brahAlakSaNam /
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 taittirIyopanipad [ yallI3 ca yatprayanti yadbala pratigaccha- jisake prati prayANa karanevAle nti, abhisaMvizanti tAdAtmya- arthAt jisa brahmake prati gamana karanevAle ve jIva usameM praveza seva pratipadyante / utpattisthiti- karate-usake tAdAtmyabhAvako prApta layakAleSu yadAtsatAM na jahati ho jAte haiM / tAtparya yaha hai ki bhUtAni tadetadbrahmaNo lkssnnm| unpatti, sthiti aura layakAlameM - prANI jisakI tadrUpatAkA tyAga nahIM tabrahma vijijJAsava vizeSeNa 1" karate yahI usa brahmakA lakSaNa hai| jJAtumicchasva / yadevalakSaNaM brahma ' ta usa brahmako vizeSarUpase jAnanekI tadannAdidvAreNa pratipadyasve- . icchA kara; arthAt jo aise lakSaNoMtyarthaH / zrutyantaraM ca-"prANa- bAlA brahma haiM use annAdike dvArA - prApta kara / "brahma prANakA prANa, sya prANamuta cakSupazcakSuruta zrotrasya cakAca sa. cakSukA cakSu, zrotrakA zrotra, anakA zrotramannasyAnnaM manaso ye mano anna aura manakA mana hai-aisA jo viduste nicikyurjana purANa-, jAnate hai ve usa purAtana aura zreSTha magyam" (vR0 u04|4| brahmakA sAkSAt jAna sakate haiM aisI / eka dUsarI zruti bhI isa bAtako 18) iti brahmopalabdhI dvArA- pradarzita karatI hai ki ye prANAdi NyetAnIti darzayati / brahmakI upalabdhimeM dvArakharUpa haiN| sa bhRgubrahmopalabdhidvArANi usa bhRgune apane pitAse brahmakI brahmopalabdhaye brahmalakSaNaM ca zrutvA sanakara brahmasAkSAtkArake sAdhana upalabdhike dvAra aura brahmakA lakSaNa bhRgostapaH pitustapo brahmopa- rUpase tapa kiyaa| [ yahA~ prazna labdhisAdhanatvenAtapyata tapta- hotA hai ki ] jisakA upadeza hI vAn / kutaH punaranupadiSTasyaiva / | nahIM diyA gayA thA usa tapake | [ brahmaprAptikA ] sAdhana honekA tapasaHsAdhanatvapratipatti goH ? jJAna bhRguko kaise huA? [ uttara
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu0 1] zAGkarabhASyArtha 205 saavshepoktH| annAdi brahmaNaH kyoMki [ usake pitAkA ] kathana sAvazepa ( jisameM kucha kahanA zeSa pratipattau dvAraM lakSaNaM ca yato raha gayA ho-aisA ) thA / varuNane 'yato vA imAni bhUtAni' ityAdi vA imAnItyAdhuktavAn / sAvazeSa rUpase annAdi brahmakI prAptikA dvAra aura lakSaNa kahA thA / vaha sAvazeSa hi tatsAkSAhmaNo'nirdezAt / ( asampUrNa) thA, kyoMki usase brahmakA sAkSAt nirdeza nahIM hotaa| anyathA hi kharUpeNaiva brahma / nahIM to, use apane jijJAsu nirdeSTavyaM jijJAsave putrAyeda putrake prati 'vaha brahma aisA hai' isa prakAra usakA kharUpase hI nirdeza mitthaMrUpaM brahmoti / na caivaM nira- karanA cAhiye thaa| kintu isa dizatki tarhi ? sAvazeSamevokta-prakAra usane nirdeza kiyA nahIM hai| to kisa prakAra kiyA hai ? usane vAn / ato'vagamyate nUnaM sAdha | use sAvazepa hI upadeza kiyA hai / nAntaramapyapekSate pitA brahma- isase jAnA jAtA hai ki usake vijJAnaM pratIti / tapovizeSaprati- | pitAko avazya hI brahmajJAnake prati kisI anya sAdhanakI bhI apekSA pattistu sarvasAdhakatamatvAt / hai| sabase bar3A sAdhana honeke sarveSAM hi niyatasAdhyavipayANAM | kAraNa bhRgune tapako hI vizeSa rUpase grahaNa kiyA / jinake sAdhya sAdhanAnAM tapa eva sAdhakatamaM vipaya niyata haiM una sAdhanoMmeM tapa sAdhanamiti hi prasiddhaM loke / hI sabase adhika siddhi prApta karAne vAlA sAdhana hai-yaha bAta lokameM tasAtpitrAnupadiSTamapi brahma prasiddha hI hai| isaliye pitAke vijJAnasAdhanatvena tapaH pratipede upadeza na denepara bhI bhRgune brahma vijJAnake sAdhanarUpase tapako khIkAra bhRguH / tacca tapo vAhyAnta: kiyaa| vaha tapa vAhya indriya karaNasamAdhAnaM tadvArakatvAima- aura antaHkaraNakA samAhita karanA
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 taittirIyopanipad [callI 3 pratipatteH / "manasazcendriyANAM hI hai, kyoMki brahmaprApti usIke ca baikArayaM paramaM tpH| dvArA honevAlI hai / "mana aura | indriyoMkI ekAgratA hI parama tapa tajjyAyaH sarvadharmesyaH sa dharmaH hai| vaha saba dharmose utkRSTa hai aura / para ucyate" (mahA0 shaa0250| vahIM vahI parama dharma kahA jAtA hai" isa 4) iti smRteH / sa ca tapasta- smRtise yahI vAta siddha hotI hai / ptvA // 1 // | usa bhRgune tapa krke-||1|| iti bhRguvallyAM prathamo'nuvAkaH // 1 // dvitIya anukAka anna hI brahma hai-aisA jAnakara aura usameM brahmake lakSaNa ghaTAkara bhRgukA punaH varuNake pAsa AnA aura usake upadezase punaH tapa karanA / / annaM brahmeti vyajAnAt / annADaya va khalvimAni bhUtAni jaaynte| annena jAtAni jIvanti / annaM prayantyabhisaMvizantIti / tadvijJAya / punareva varuNaM pitaramupasasAra / adhIhi bhagavo brahmeti / ta5 hovAca / tapasA brahma vijijJAsakha / tapo brahmeti / sa tpo'tpyt| sa tapastaptvA // 1 // anna brahma hai-aisA jAnA / kyoMki nizcaya annase hI ye sava prANI utpanna hote haiM, utpanna honepara annase hI jIvita rahate haiM tathA prayANa karate samaya annameM hI lIna hote haiN| aisA jAnakara vaha phira apane pitA varuNake pAsa AyA [ aura kahA-] 'bhagavan mujhe brahmakA upadeza kIjiye / ' varuNane usase kahA-'brahmako tapake dvArA jAnanekI
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu02 ] zAGkarabhASyArtha icchA kara, tapa hI bala hai / ' taba usane tapa kiyA aura usane tapa karake - // 1 // 207 annaM brahmeti vyajAnAdvi } anna brahma hai - aisA jAnA / vahI | jJAtavAn taddhi yathoktalakSaNo uparyukta lakSaNase yukta hai| so kaise ? petam / katham ? annAdratheva kyoMki nizcaya annase hI ye sava khalvimAni bhUtAni jAyante prANI utpanna hote haiM, utpanna honepara annase hI jIvita rahate haiM tathA annena jAtAni jIvanti annaM maraNonmukha honepara annameM hI lIna prayantyabhisaMvizantIti tasmA ho jAte haiM / ataH tAtparya yaha hai dyuktamannasya brahmatvamityabhi- |ki annakA brahmarUpa honA ThIka hI prAyaH / sa evaM tapastaptvAnnaM hai / vaha isa prakAra tapa karake tathA brahmeti vijJAyAnnalakSaNenopa- | annake lakSaNa aura yuktike dvArA 'anna hI brahma hai' aisA jAnakara phira bhI pacyA ca punareva saMzayamApanno varuNaM pitaramupasasAra / adhIhi bhagavo brahmeti / saMzayagrasta ho pitA varuNake pAsa AyA [ aura bolA - ] 'bhagavan ! mujhe brahmakA upadeza kIjiye' / kaH punaH saMzayaheturasyetyucyate-annasyotpattidarzanAt / tapasaH punaHpunarupadezaH sAdhanA parantu isameM usake saMzayakA kAraNa kyA thA ? so batalAyA jAtA hai / annako utpatti dekhane se [ use aisA sandeha huA ] / yahA~ tapakA jo vAramvAra upadeza kiyA gayA hai vaha usakA pradhAnasAdhanatva pradarzita karaneke liye hai / arthAt jabataka brahmakA lakSaNa niratizaya na ho jAya aura jabataka terI jijJAsA zAnta na ho tabataka tapa tAvattapa eva te sAdhanam / tapa- | hI tere liye sAdhana hai / tAtparya yaha tizayatvAvadhAraNArthaH / yAvadra hmaNo lakSaNaM niratizayaM na bhavati yAvaca jijJAsA na nivartate .
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 taittirIyopanipad [vallI 3 saiva brahma vijijnyaaskhetyrthH| hai ki tU tapase hI brahmako jAnanekI Rjvanyat // 1 // | icchA kara / zepa artha sarala hai // 1 // iti bhRguvallyAM dvitIyo'nuvAkA // 2 // vRtIya atuvAka prANa hI brahma hai---aisA jAnakara aura usameM brahmake lakSaNa ghaTAkara bhRgukA punaH varuNake pAsa AnA aura usake upadezase punaH tapa karanA / prANo brahmeti vyajAnAt / prANAya va khalvimAni bhUtAni jAyante / prANena jAtAni jIvanti / prANaM prayantyabhisaMvizantIti / tadvijJAya punareva varuNaM pitaramupasasAra / adhIhi bhagavo brahmeti / ta hovAca / tapasA brahma vijijJAsakha / tapo brahmeti / sa tapo'tapyata / sa tapastaptvA // 1 // prANa brahma hai-aisA jaanaa| kyoMki nizcaya prANase hI ye prANI utpanna hote haiM, utpanna honepara prANase hI jIvita rahate haiM aura maraNonmukha honepara prANameM hI lIna ho jAte haiN| aisA jAnakara vaha phira apane pitA varuNake pAsa aayaa| [ aura bolA-] 'bhagavan ! mujhe brahmakA upadeza kiijiye|' usase varuNane kahA-'tU tapase brahmako jAnanekI icchA kara / . tapa hI brahma hai / ' taba usane tapa kiyA aura usane tapa krke-||1||
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha anuzAka mana hI masa hai-~-aisA jAnakara aura usameM balake lakSaNa ghaTAkara bhRgukA punaH varuNake pAsa jAnA aura usake upadezase punaH tapa karanA mano brahmeti vyajAnAt / manaso hyeva khalvimAni bhUtAni jAyante / manasA jAtAni jIvanti / manaH prayantyabhisaMvizantIti / tadvijJAya punareva varuNaM pitaramupasasAra / adhIhi bhagavo brahmeti / ta hovAca / tapasA brahma vijijJAsasva / tapo brahmeti / sa tapo'tapyata / sa tapastaptvA // 1 // mana brAhma hai---aisA jAnA; kyoMki nizcaya manase hI ye jIva utpanna hote haiM, utpanna honepara manake dvArA hI jIvita rahate haiM aura antameM prayANa karate hue manameM hI lIna ho jAte haiN| aisA jAnakara vaha phira pitA varuNake pAsa gayA [ aura bolA-] 'bhagavan ! mujhe brahmakA upadeza kIjiye / ' varuNane usase kahA-'tU tapase brahmako jAnanekI icchA kara, tapa hI brahma hai|' taba usane tapa kiyA aura usane tapa krke-||1|| iti bhRguvallyAM caturtho'nuvAkaH // 4 // 27-28
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcava anukAka vijJAna hI brahma hai-aisA jAnakara aura usameM brahmake lakSaNa ghaTAkara bhRgukA punaH varuNake pAsa AnA aura usake upadezase punaH tapa karanA vijJAnaM brahmati vyajAnAt / vijJAnAddhaya va khalvisAni bhUtAni jAyante / vijJAnena jAtAni jIvanti / vijJAnaM prayantyabhisaMvizantIti / tadvijJAya punareva varuNaM pitaramupasasAra / adhIhi bhagavo brahmeti / ta hovAca / tapasA brahma vijijJAsakha / tapo brahma ti / sa tapo'tapyata / sa tapastaptvA // 1 // vijJAna brahma hai--aisA jAnA / kyoMki nizcaya vijJAnase hI ye saba jIva utpanna hote haiM, utpanna honepara vijJAnase hI jIvita rahate haiM aura phira maraNonmukha hokara vijJAnameM ho praviSTa ho jAte haiN| aisA jAnakara vaha phira pitA varuNake samIpa AyA [ aura bolA-] 'bhagavan ! mujhe brahmakA upadeza kIjiye / ' varuNane usase kahA-'tU tapake dvArA brahmako jAnanekI icchA kara / tapa hI brahma hai|' taba usane tapa kiyA aura tapa krke--||1|| iti bhRguvallyAM paJcamo'nuvAkaH // 5 //
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ paSTa anukAka Ananda hI vaha hai-aisA bhRgukA nizcaya karanA, tathA isa bhArgavI ___ vAruNI vidyAkA mahattva aura phala Anando brahma ti vyajAnAt / AnandAddhaya va khalvimAni bhRtAni jAyante / Anandena jAtAni jIvanti / Ananda prayantyabhisaMvizantIti / saiSA bhArgavI vAruNI vidyA parame vyoman pratiSThitA / sa ya evaM veda pratitiSThati / annavAnannAdo bhavati / mahAn bhavati, prajayA paMzubhirbrahmavarcasena / mahAn kIrtyA // 1 // Ananda brAma hai-aisA jAnA; kyoMki Anandase hI ye saba prANI utpanna hote haiM, utpanna honepara Anandake dvArA hI jIvita rahate haiM aura prayANa karate samaya AnandameM hI samA jAte haiM / vaha yaha bhRgukI jAnI huI aura varuNako upadeza kI huI vidyA paramAkAzameM sthita hai / jo aisA jAnatA hai vaha brahmameM sthita hotA hai; vaha annavAn aura annakA bhoktA hotA hai; prajA, pazu aura brahmatejake kAraNa mahAn hotA hai tathA kIrtike kAraNa mI mahAn hotA hai // 1 // ___ evaM tapasA vishuddhaatmaa| isa prakAra tapase zuddhacitta hue bhRgune prANAdimeM pUrNatayA brahmakA prANAdiSu sAkalyena brahmalakSaNa 10 lakSaNa na dekhakara dhIre-dhIre bhItarakI mapazyaJzanaiH zanairantaranupravizyA- ora praveza kara taparUpa sAdhanake
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 taittirIyopaniSad [vallI 3, ntaratamamAnandaM brahmA vijJAtavAM- dvArA hI sabakI apekSA antaratama stapasaiva sAdhanena bhRguH tasmAdra Anandako brahma jAnA / ataH jo brahmako jAnanekI icchAvAlA ho use lAvijijJAsunA vAhyAntaHkaraNa sAdhanarUpase bAhya indriya aura samAdhAnalakSaNaM paramaM tapaHsAdhana- antaHkaraNakA samAdhAnarUpa parama manucheyamiti prakaraNAH / tapa hI karanA cAhiye-yaha isa prakaraNakA tAtparya hai| adhunAkhyAyikAto'pasRtya / aba AkhyAyikAse nivRtta hokara zrutiH svena vacanenAkhyAyikA- | zruti apane hI vAkyase AkhyAyikA | se niSpanna honevAlA artha batalAtI nirvayamarthamAcaSTe-sepA bhArgavI hai-annamaya AtmAse prArambha huI bhRguNA viditA varuNena proktA yaha bhArgavI-bhRgukI jAnI huI aura vAruNI vidyA parame vyomanhRdayA- vAruNI-varuNakI kahI huI vidyA | paramAkAzameM-hRdayAkAzasthita guhAkAzaguhAyAM parama Anande'dvaite ke bhItara advaita paramAnandameM pratiSTita pratiSThitA parisamAptAnamayAdAtma- hai arthAt vahIM isakA paryavasAna no'dhiprvRttaa| ya evamanyo'pi hotA hai / isI prakAra jo koI dUsarA puruSa bhI isI kramase taparUpa tapasaiva sAdhanenAnenaiva krameNA- sAdhanake dvArA kramazaH anupraveza nupravizyAnandaM brahma veda sa evaM karake Anandako brahmarUpase jAnatA hai vaha isa prakAra vidyAmeM vidyApratiSThAnAtpratitiSThatyAnande sthiti lAbha karanese Ananda arthAt parame brahmaNi, brahmaiva bhvtiityrthH| parabrahmameM sthiti prApta karatA hai, yAnI brahma hI ho jAtA hai| dRSTaM ca phalaM tasyocyate- aba usakA dRSTa ( isa lokameM prApta honevAlA) phala batalAyA __annavAnprabhUtamannamasya vidyata jAtA hai-annavAna-jisake pAsa
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu0 6 ] zAGkarabhASyArtha ityannavAn / sattAmAtreNa tu bahuta-sA anna ho use annavAn, kahate haiM / * annakI sattAmAtra se to sarvo bhavAniti vidyAyA | sabhI annavAn haiM, aMtaH [ yadi usa vizeSo na syAt / evamannamattI - prakAra artha kiyA jAya to ] vidyAkI koI vizeSatA nahIM rahatI / tyannAdo dIptAbhirbhavatItyarthaH / / isI prakAra vaha annAda - jo anna bhakSaNa bhirgavAzvAdibhirbrahmavarcasena zama mahAnbhavati / kena mahattvamityata | kare yAnI dIptAgni ho jAtA hai / vaha mahAn ho jAtA hai / usakA mahattva Aha----prajayA putrAdinA pazu- | kisa kAraNase hotA hai ? isapara kahate haiM- putrAdi prajA, gau, aca Adi pazu, tathA brahmateja yAnI zama, dama evaM jJAnAdike kAraNa honevAle tejase tathA kIrti yAnI zubhAcaraNake kAraNa honevAlI khyAtise vaha mahAn ho jAtA hai // 1 // damajJAnAdinimittena tejasA / mahAnbhavati kIrtyA khyAtyA zubhapracAranimicayA // 1 // iti bhRguvallyAM SaSTho'nuvAkaH // 6 // 213 * mUlameM kevala 'annavAn' hai, bhASyameM usakA artha 'prabhUta ( bahuta se ) avAlA' kiyA gayA hai| isase yaha zaMkA hotI hai ki 'prabhUta' vizeSaNakA prayoga kyoM kiyA gyaa| isIkA samAdhAna karaneke liye AgekA vAkya hai /
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptama anuvAka anakI nindA na karanArUpa vrata tathA zarIra aura prANarUpa annabrahmake upAsakako prApta honevAle phalakA varNana annaM na nindyAt / tadvatam / prANo vA annam / zarIramannAdam / prANe zarIraM pratiSThitam / zarIre prANaH pratiSThitaH / tadetadannasanne pratiSThitam / sa ya etannamanne pratiSThitaM veda pratitiSThati / annavAnannAdo bhavati / mahAn bhavati prajayA pazubhirbrahmavarcasena / mahAn kIrtyA // 1 // 1 annakI nindA na kare | yaha brahmajJakA vrata hai / prANa hI anna hai aura zarIra annAda hai / prANameM zarIra sthita hai aura zarIrameM prANa sthita hai / isa prakAra [ eka dUsareke Azrita honese ve eka dUsareke anna haiM; [ ataH ] ye donoM anna hI anna meM pratiSThita haiM / jo isa prakAra annako annameM sthita jAnatA hai vaha pratiSThita ( prakhyAta ) hotA hai, annavAn aura annabhoktA hotA hai / prajA, pazu aura brahmatejake kAraNa mahAn hotA hai tathA kIrti ke kAraNa bhI mahAn hotA hai // 1 // vijJAtaM kiM cAnena dvArabhUtena brahma | isake sivA kyoMki dvArabhUta annake dvArA hI brahmako jAnA hai isaliye guruke samAna annako bhI nindA na kare / isa prakAra brahma yasmAttasmAdgurumica anaM na nindyAcadasyaivaM trakSa tAke liye yaha vrata upadeza kiyA vido vratamupadizyate | vratopa - | jAtA hai / yaha vratakA upadeza
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAGkarabhASyArtha anu0 7 ] dezo'nnastutaye, stutibhAktvaM annakI stutike liye hai aura annakI stutipAtratA brahmopalabdhikA sAdhana honeke kAraNa hai / 215 cAnnasya brahmopalabdhyupAyatvAt / prANo vA annam, zarIrAntarbhAvAtprANasya / yadyasyAntaHpratiSThitaM bhavati tattasyAnnaM bhavatIti / zarIre ca prANaH pratiSThitastasmAtprANo'nnaM zarIramannA - dam / tathA zarIramapyannaM prANo - annAdaH / kasmAt ? prANe zarIraM pratiSThitam ; tannimittatvAccharI sthiti prANake hI kAraNa hai| ataH rasthiteH / tasmAttadetadubhayaM zarIraM | ye donoM zarIra aura prANa anna aura prANazcAnnamannAdazca / yenAnyonya- | annAda haiN| kyoMki ve eka dUsaremeM sminpratiSThitaM tenaannm| yenA- sthita haiM isaliye anna haiM aura kyoMki eka dUsare ke AdhAra haiM isaliye annAda haiM / ataeva prANa aura zarIra donoM hI anna aura annAda haiM / prANa hI anna hai, kyoMki prANa zarIra ke bhItara rahanevAlA hai / jo jisake bhItara sthita rahatA hai vaha usakA anna huA karatA hai / prANa zarIrameM sthita hai, isaliye prANa anna hai aura zarIra annAda hai / isI prakAra zarIra bhI anna hai aura prANa annAda hai; kaise ? - prANa meM zarIra sthita hai, kyoMki zarIrakI nyonyasya pratiSThA tenAnnAdaH / tasmAtprANaH zarIraM cobhayamanna - mannAdaM ca / sa ya evametadannamanne pratiSThitaM veda pratitiSThatyannAnnAdA- | sthita jAnatA hai, anna aura annAdarUpase hI sthita hotA hai tathA annatmanaiva / kiM cAnnavAnannAdo bhava- / vAn aura annAda hotA hai - ityAdi tItyAdi pUrvavat // 1 // zepa artha pUrvavat hai // 1 // vaha jo isa prakAra annako annameM iti bhRguvallyAM saptamo'nuvAkaH // 7 //
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTasA tukAka anakA tyAga na karanArUpa vrata tathA jala aura jyotirUpa ana-bAke upAsakako prApta honevAle phalakA varNana annaM na paricakSIta / tadratam / Apo vA annam / jyotirannAdam / apsu jyotiH pratiSThitam / jyotiSyApaH pratiSThitAH / tadetadannamanne pratiSThitam / sa ya etadannamanne pratiSThitaM veda prtitisstthti| annavAnannAdo bhavati / mahAnbhavati prajayA pazubhirbrahmavarcasena / mahAnkIyA // 1 // annakA tyAga na kare / yaha vrata hai / jala hI anna hai| jyoti annAda hai / jalameM jyoti pratiSThita hai aura jyotimeM jala sthita hai| isa prakAra ye donoM anna hI annameM pratiSThita haiM / jo isa prakAra annako annameM sthita jAnatA hai vaha pratiSThita hotA hai, annavAn aura annAda hotA hai, prajA, pazu aura brahmatejake kAraNa mahAn hotA hai tathA kIrtike kAraNa bhI mahAna hotA hai // 1 // annaM na paricakSIta na pari-1 annakA pratyAkhyAna arthAt tyAga haret / tadrutaM pUrvavatstutyartham / hotA na kare, yaha vrata hai-yaha kathana pUrvavat stutike liye hai / isa tadevaM zubhAzubhakalpanayA apari- prakAra zubhAzubhakI kalpanAse upekSA hiyamANaM stutaM mahIkRtamannaM syaat| evaM mahimAnvita kiyA jAtA hai| na kiyA huA anna hI yahA~ stuta evaM yathoktamuttareSvapyApo vA tathA Ageke 'Apo vA annam " ityAdi vAkyoMmeM bhI pUrvokta arthakI annamityAdiSu yojayet // 1 // hI yojanA karanI cAhiye // 1 // iti bhRguvallyAmaSTamo'nuvAkaH // 8 //
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayama anukAka annasaJcayarUpa vrata tathA pRthivI aura AkAzarUpa ana-brahmake ___ upAsakako prApta honevAle phalakA varNana anna bahu kurvIta / tadvatam / pRthivI vA annam / AkAzo'nnAdaH / pRthivyAmAkAzaH pratiSThitaH / AkAze pRthivI pratiSThitA / tadetadannamanna pratiSThitam / sa ya etadannamanna pratiSThitaM veda pratitiSThati / annavAnannAdo bhavati / mahAnbhavati prajayA pazubhibrahmavarcasena / mahAnkIrtyA // 1 // annako bar3hAve-yaha vrata hai| pRthivI hI anna hai| AkAza annAda hai / pRthivImeM AkAza sthita hai aura AkAzameM pRthivI sthita hai| isa prakAra ye donoM anna hI annameM pratiSThita haiM / jo isa prakAra annako annameM sthita jAnatA hai vaha pratiSThita hotA hai, annavAn aura annAda hotA hai, prajA, pazu aura brahmatejake kAraNa mahAn hotA hai tathA kIrtike kAraNa bhI mahAna hotA hai // 1 // apsu jyotirityajyoti- pUrvokta 'apsu jyotiH' Adi | mantrake anusAra jala aura jyotikI porannAnnAdaguNatvenopAsakasyA- | anna aura annAda guNase upAsanA karanevAleke liye 'annako bar3hAnA nasya bahukaraNaM vratam // 1 // vrata hai' [ -yaha bAta isa mantrameM kahI gayI hai 1 // 1 // iti bhRguvallyAM navamo'nuvAkaH // 9 //
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa anukAka gRhAgata atithiko Azraya aura anna denekA vidhAna evaM usase prApta honevAlA phala; tathA prakArAntarase nasakI upAsanAkA varNana na kaMcana vasatau pratyAcakSIta / tdvtm| tasmAdyayA kayA ca vidhayA babanna prApnuyAt / ArAdhyasmA annamityAcakSate / etadvai mukhato'nnazrAddham / mukhato'smA annabhAdhyate / etadvai madhyato'nnarAddham / madhyato'smA annarAdhyate / etadvA antato'nna rAddham / antato'smA annAdhyate // 1 // ya evaM veda / kSema iti vAci / yogakSema iti praannaapaanyoH| karmeti hastayoH / gatiriti pAdayoH / vimuktiriti pAyau / iti mAnuSIH samAjJAH / atha daiviiH| tRptiriti vRSTau / balamiti vidyuti // 2 // ___ yaza iti pazuSu jyotiriti nakSatreSu / prajAtiramRtamAnanda ityupasthe / sarvamityAkAze / tatpratiSThetyupAsIta / pratiSThAvAn bhavati / tanmaha ityupAsIta / mahAn bhavati / tanmana ityupAsIta / mAnavAn bhavati // 3 // tannama ityupAsIta / namyante'smai kAmAH / . tabrahmetyupAsIta / brahmavAn bhavati / tadbrahmaNaH parimara
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu010] zAGkarabhASyArtha 219 ityupAsIta / paryeNaM mriyante dviSantaH sptnaaH| pari ye'priyA bhrAtRvyAH / sa yazcAyaM puruSe yazvAsAvAditye / sa ekaH // 4 // apane yahA~ rahane ke liye Aye hue kisIkA bhI parityAga na kare / yaha vrata hai / ataH kisI-na-kisI prakArase bahuta-sA anna prApta kare, kyoMki vaha ( annopAsaka ) usa (gRhAgata atithi ) se 'maiMne anna taiyAra kiyA hai' aisA kahatA hai / jo purupa mukhataH (prathama avasthAmeM athavA mukhyavRttise yAnI satkArapUrvaka ) siddha kiyA huA anna detA hai use mukhyavRttise hI annakI prApti hotI hai / jo madhyataH (madhyama AyumeM athavA madhyama vRttise) siddha kiyA huA anna detA hai use madhyama vRttise hI annakI prApti hotI hai / tathA jo antataH ( antima avasthAmeM athavA nikRSTa vRttise ) siddha kiyA huA anna detA hai use nikRSTa vRttise hI anna prApta hotA hai | // 1 // jo isa prakAra jAnatA hai [ use pUrvokta phala prApta hotA hai / aba Age prakArAntarase brahmakI upAsanAkA varNana kiyA jAtA hai- brahma vANImeM kSema ( prApta vastuke parirakSaNa ) rUpase [ sthita hai-isa prakAra upAsanIya hai ], yoga-kSemarUpase prANa aura apAnameM, karmarUpase hAthoMmeM, gatirUpase caraNoMmeM aura tyAgarUpase pAyumeM [ upAsanIya hai ] yaha manuSyasambandhinI upAsanA hai| aba devatAoMse sambandhita upAsanA kahI jAtI hai-tRptirUpase vRSTimeM, balarUpase vidyutmeM // 2 // yazarUpase pazuoMmeM, jyotirUpase nakSatroMmeM, putrAdi prajA, amRtatva aura AnandarUpase upasthameM tathA sarvarUpase AkAzameM [ brahmakI upAsanA kare] / vaha brahma sabakA pratiSThA ( AdhAra ) hai isa bhAvase usakI upAsanA kare / isase upAsaka pratiSThAvAn hotA hai / vaha mahaH [nAmaka vyAhRti athavA teja] hai-isa bhAvase usakI upAsanA kre| isase upAsaka mahAn hotA hai / vaha mana hai-isa prakAra upAsanA kre| isase upAsaka mAnavAn ( manana karanemeM samartha ) hotA hai // 3 // vaha namaH hai-isa
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ taittirIyopaniSad [ vallI 3 bhAvase usakI upAsanA kare / isase sampUrNa kAmya padArtha usake prati vinamra ho jAte haiM / vaha brahma hai-- isa prakAra usakI upAsanA kare | isase vaha brahmaniSTha hotA hai / vaha brahmakA parimara ( AkAza ) hai - isa prakAra usakI upAsanA kare / isase usase dveSa karanevAle usake pratipakSI mara jAte haiM, tathA jo apriya bhrAtRvya ( bhAIke putra ) hote haiM ve bhI mara jAte haiM / vaha, jo ki isa puruSameM hai aura vaha jo isa Aditya meM hai, eka hai // 4 // tathA pRthivyAkAzopAsakasya tathA pRthivI aura AkAzakI vasatau vasatini- | [ anna evaM annAdarUpase ] upAsanA mittaM kaMcana kaMci- karanevAleke yahA~ rahaneke liye koI bhI Aye use usakA parityAga nahIM karanA cAhiye / arthAt apane yahA~ nivAsa karaneke liye Aye hue kisI bhI vyaktikA vaha nivAraNa na kare / jaba kisIko rahanekA sthAna diyA jAya to use bhojana bhI vidhayA yena kena ca prakAreNa | avazya denA cAhiye / ataH jisa dapi na pratyAcakSIta vasatyartha mAgataM na nivArayedityarthaH / vAse ca datte'vazyaM dyazanaM dAta vyam / tasmAdyayA kayA ca prApnuyAdrahvannasaMgrahaM bahvannaM kuryAdityarthaH / kisI bhI vidhise yAnI kisI-nakisI prakAra bahuta-sA anna prApta kare; arthAt khUba anna-saMgraha kare / AtithyopadezaH yasmAdannavanto vidvAMso'bhyA- kyoMki annavAn upAsakagaNa gatAyAnnArthine'rAdhi saMsiddha- apane yahA~ Aye hue annArthIse masmA annamityAcakSate na 'anna taiyAra hai' aisA kahate haiM nAstIti pratyAkhyAnaM kurvanti / parityAga nahIM karate / isaliye bhI 'anna nahIM hai' aisA kahakara usakA tasmAcca hetorbahvannaM prApnuyAditi | bahuta-sA anna upArjana kare - isa pUrveNa saMvandhaH / api cAnnadA- | prakAra isakA pUrvavAkyase sambandha
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu010] zAGkarabhASyArtha 221 nasya mAhAtmyamucyate / yathA hai / aba annadAnakA mAhAtmya kahA jAtA hai jo puruSa jisa prakAra yatkAlaM prayacchatyannaM tathA aura jisa samaya anna-dAna karatA tatkAlameva pratyupanamate / katha- hai use usI prakAra aura usI samaya usakI prApti hotI hai| aisA kisa miti tadetadAha prakAra hotA hai ? so batalAte haiMetadvA annaM mukhato mukhye | jo purupa mukhataH-mukhya-prathama vRttibhedenAna- prathame vayasi mu-avasthAma athavA mukhya vRttise yAnI dAnasya phalabhedaH khyayA vA vRttyA satkArapUrvaka rAddha arthAt siddha paka) annako apane yahA~ Aye pUjApuraHsaramabhyAgatAyAnnArthine hue annArthI atithiko detA hairAddhaM saMsiddha prayacchatIti vAkya- yahA~ prayacchati ( detA hai) yaha zeSaH / tasya kiM phalaM syAdi kriyApada vAkyazeSa (anukta aMza) hai-use kyA phala milatA hai, so tyucyate-mukhataH pUrva vayasi batalAyA jAtA hai-isa annadAtAko mukhyayA vA vRttyAsmA annAdA- mukhataH-prathama avasthAmeM athavA yAnaM rAdhyate yathAdattamupatiSThata | mukhya vRttise anna prApta hotA hai| | arthAt jisa prakAra diyA jAtA hai ityarthaH / evaM madhyato madhyame | // bhavya usI prakAra prApta hotA hai| isI vayasi madhyamena copacAreNa / prakAra madhyataH-madhyama AyumeM athavA . tathA'ntato'nte vayasi jaghanyena madhyama vRttise tathA antataH-antima copacAreNa paribhavena tathaivAsmai AyumeM athavA nikRSTa vRttise yAnI tiraskArapUrvaka denese ise usI rAdhyate saMsidhyatyannam // 1 // prakAra annakI prApti hotI hai // 1 // ya evaM veda ya evamannasya - jo isa prakAra jAnatA hai-jo yathoktaM mAhAtmyaM veda tadAnasya | isa prakAra annakA pUrvokta mAhAtmya ca phalam , tasya yathoktaM phala- aura usake dAnakA phala jAnatA hai mupnmte| | use pUrvokta phalakI prApti hotI hai|
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 taittirIyopanipad [ vallI3 idAnI brahmaNa upAsanaprakAra aba brahmakI upAsanAkA [ eka sopAlana- ujyate--kSesa iti / aura ] prakAra batalAyA jAtA hai 'kSema hai' isa prakAra vANImeM / prApta prakArAntarANi vAci / kSemo nA padArthakI rakSA karanekA nAma kSema' , 'mAnupI tamAza' mopaattprirkssnnm| hai| vANImeM brahma kSemarUpase sthita brahma vAci kSemarUpeNa pratiSThita- hai-isa prakAra usakI upAsanA mityupAsyam / yogakSema iti, ! karanI cAhiye / 'yogakSema'-aprApta vastukA prApta karanA 'yoga' kahalAtA yogo'nupAttasyopAdAnam , to hai| ve yoga aura kSema yadyapi hi yogakSemI prANApAnayoH sato- balavAn prANa aura apAnake rahate rbhavato yadyapi tathApi na prANA hue hI hote haiM, to bhI unakA kAraNa prANa evaM apAna hI nahIM pAnanimittAveva kiM tarhi brahma- hai| to unakA kAraNa kyA hai ? nimittau / tassAhA yogakSemA- ve brahmake kAraNa hI hote haiM / ataH smanA prANApAnayoH pratiSThita yogakSemarUpase brahma prANa aura apAna meM sthita hai-isa prakAra usakI mityupAsyam / upAsanA karanI cAhiye / evamuttareSvanyeSu tena tenA- isI prakAra Ageke anya paryAyoMsmanA brahmaivopAsyam / karmaNo meM bhI una-unake rUpase brahmakI hI upAsanA karanI cAhiye / karma brahmanirvaya'tvAddhastayoH karmA- | brahmakI hI preraNAse nippana hotA tmanA brahma pratiSThitamityupA hai; ataH hAthoMmeM brahma karmarUpase sthita hai-isa prakAra usakI upAsanA. syam / gatiriti paadyoH| karanI cAhiye / caraNoMmeM gatirUpase vimuktiriti pAyo / . ityetA aura pAyumeM visarjanarUpase [pratiSThita samajhakara usakI upAsanA kre| - mAnupImanuSyeSu bhavA mAMnuSya isa prakAra yaha mAnuSI-manuSyoMmeM
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu0 10J zAGkarabhASyArtha 223 'devI samAsa bhavAH samAjJA u samAjJAH, AdhyAtmikyaH samAjJA rahanevAlI samAjJA hai, arthAt yaha jJAnAni vijJAnAnyupAsanAnI | AdhyAtmika samAjJA-jJAna-vijJAna " yAnI upAsanA hai-yaha isakA tyrthH| | tAtparya hai| athAnantaraM daivIrdaivyo deveSu aba isake pazcAt daivI-deva / sambandhinI arthAt devatAoMmeM hone vAlI samAjJA kahI jAtI hai / tRpti _ cyante / tRptiriti isa bhAvase vRSTimeM [brahmakI upAsanA vRssttau| vRSTerannAdidvAreNa vRpti- | kare ] / annAdike dvArA vRSTi tRpti kA kAraNa hai| ataH tRptirUpase hetutvAbIMva tRptyAtmanA vRSTo brahma hI vRSTimeM sthita hai-isa prakAra vyvsthitmityupaasym| tathAnyeSu usakI upAsanA karanI cAhiye / isI prakAra anya paryAyoMmeM bhI unatena tenAtmanA brahmaivopAsyam / unake rUpase brahmakI hI upAsanA tathA valarUpeNa vidyuti // 2 // karanI cAhiye / arthAt balarUpase vidyut meM // 2 // yazarUpase pazuoMmeM, yazorUpeNa pazupu / jyotIrUpeNa " | jyotirUpase nakSatroMmeM, prajAti nakSatreSu / prajAtiramRtamamRtatva- (putrAdi prajA) amRta-arthAt putreprAptiH putreNa RNavimokSadvAreNA dvArA pitRRNase mukta honeke dvArA amRtatvakI prApti auraAnanda-sukha nandaH sukhamityetatsarvamupasthani- ye satra upasthake nimittase ho mittaM brahmaivAnenAtmanopasthe prati- | honevAle haiM; ataH inake rUpase brahma hI upasthameM sthita hai-isa prakAra SThitamityupAsyam / usakI upAsanA karanI cAhiye / - sarvaM hyAkAze prtisstthitmto| saba kucha AkAzameM hI sthita hai| ataH AkAzameM jo kucha hai yatsarvamAkAze tauvetyupaasym| vaha saba brahma hI hai-isa prakAra usakI upAsanA karanI cAhiye / taccAkAzaM brahmaiva / tasAttat / tathA vaha AkAza bhI brahma hI hai /
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ taittirIyopaniSad [ calI 3 sarvasya pratiSThetyupAsIta / pratiSThA | ataH vaha sabakI pratiSThA ( Azraya ) haiM - isa prakAra usakI upAsanA kare / guNopAsanAtpratiSThAvAnbhavati / pratiSThA guNavAn brahmakI upAsanA karanese upAsaka pratiSTAvAn hotA evaM pUrveSvapi yadyattadadhInaM phalaM / haiM / aisA hI pUrva saba paryAyAma samajhanA cAhiye / jo-jo usake hI hai| tadbrahmaiva tadupAsanAttadvAnbhavanIti | adhIna phala hai yaha usakI upAsanA se puruSa usI phalase draSTavyam / zrutyantarAca - "taM yukta hotA hai - aisA jAnanA cAhiye / yahI bAta "jisa-jisa prakAra usakI upAsanA karatA hai vaha (upAsaka) vahI ho jAtA hai" isa eka dUsarI zrutise pramANita hotI hai / yathA yathopAsate tadeva bhavati" iti / 24 vaha maha: hai - isa prakAra usakI upAsanA kareM | mahaH arthAt mahattva guNavAlA hai - aise bhAvase usakI upAsanA kare / isase upAsaka mahAn ho jAtA hai / vaha mana hai - mananaM manaH / mAnavAnbhavati | isa prakAra usakI upAsanA kare / mananasamartho bhavati // 3 // tannama ityupAsIta / namanaM namo namana - guNavattadupAsIta / namyante prahNIbhavantyamA upAsitre kAmAH mananakA nAma mana hai / isase vaha mAnavAn-manana meM samartha ho jAtA hai // 3 // vaha namaH hai - isa prakAra usakI upAsanA kre| namanakA nAma 'namaH' kara upAsanA kare / isase usa hai arthAt use namana - guNavAn samajha kAmyanta iti bhogyA viSayA | upAsakake prati sampUrNa kAma - jinakI kAmanA kI jAya ve bhogya viSaya nata arthAt vinamra ho jAte haiM / ityarthaH / tanmaha ityupAsIta / maho mahattvaguNavattadupAsIta / mahAn bhavati / tanmana ityupAsIta /
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu0 10] zAGkarabhApyArtha 225 tabrahmetyupAsIta / brahma pari- vaha brahma hai-isa prakAra usakI vaTatamamityaNAsIta / brahmAMta- upAsanA kare / brahma yAnI sabase var3hA huA hai-isa prakAra upAsanA guNo bhavati / tadbrahmaNaH parimara | | kare / isase vaha brahmavAn-brahmake se ityupAsIta / brahmaNaH parimaraH | guNavAlA ho jAtA hai| vaha brahmakA parimara hai-isa prakAra usakI parimriyante'sminpazca devatA upAsanA kare / brahmakA parimaravidyudRSTizcandramA Adi- jisameM vidyut ,vRSTi, candramA,Aditya aura agni-ye pA~ca devatA mRtyuko tyo'gnirityetaaH| ato vAyuH / prApta hote haiM use parimara kahate haiM; parimaraH zrutyantaraprasiddhaH / sa ataH vAyu hI parimara hai, jaisA ki epa evAyaM vAyurAkAzenAnanya [ "vAyuva saMvargaH" isa ] eka | anya zrutise siddha hotA hai / vahI ityAkAzo brahmaNaH parimaraH, yaha vAyu AkAzase abhinna hai,isaliye tamAkAzaM vAyvAtmAnaM brahmaNaH | AkAza hI brahmakA parimara hai / ataH parimara ityupAsIta / vAyurUpa AkAzakI 'yaha brahmakA parimara hai' isa bhAvase upAsanA kre| enamevaMvidaM pratispardhino| isa prakAra jAnanevAle isa dvipanto'dvipanto'pi sapanA yato upAsakake dvepa karanevAle pratipakSIbhavantyato vizeSyante dvipantaH | .. kyoMki pratipakSI dvepa na karanevAle bhI hote haiM isaliye yahA~ 'dvapa sapanA iti, enaM dvipantaH karanevAle' yaha vizepaNa diyA gayA sapatnAste parimriyante prANAja-hai-mara jAte haiM arthAt prANa tyAga hati / kiM ca ye cApriyA asya dete haiN| tathA isake jo apriya bhrAtRvyA advipanto'pi te ca bhrAtRvya hote haiM ve, dvepa karanevAle parimriyante / na honepara bhI, mara jAte haiN| 29-30
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ taittirIyopaniSad [vallI 3 'prANo vA annaM zarIramannA- 'prANa hI anna hai aura zarIra bhAlano'saMtA- das' ityArasyAkA- annAda hai yahA~se lekara AkAzaparyanta ritvasthApanam zAntasya kAryasyai- kAryavargakA hI anna aura annAdatva vaannaannaadtvmukt| pratipAdana kiyA gayA hai| . / uktaM nAma kiM tena ? pUrva0kahA gayA hai so isase kyA huA ? tenaitasiddhaM bhavati-kArya- siddhAntI-isase yaha siddha .. hotA hai ki bhojya aura bhoktAke viSaya eca bhojyabhohatvakRtaH "kAraNa honevAlA saMsAra kAryavargase saMsAro natvAtmanIti / Atmani hI sambandhita hai, vaha AtmAmeM nahIM tu bhraantyopcryte| hai; AtmAmeM to bhrAntivaza usakA upacAra kiyA jAtA hai| nanvAtmApi paramAtmanaH kArya pUrva0-parantu AtmA bhI to tato yuktastasya saMsAra iti / ! paramAtmAkA kArya hai / isaliye use saMsArakI prApti honA ucita hI hai ? na; asaMsAriNa eva praveza- siddhAntI-nahIM, kyoMki pravezazruteH / "tatsRSTvA tadevAnuprAvi- zruti asaMsArIkA hI praveza prati pAdana karatI hai / "use racakara vaha zat" (tai0 u0 2 / 6 / 1) pIchese usImeM praviSTa ho gayA" isa ityAkAzAdikAraNasya hyasaMsA- zrutidvArA AkAzAdike kAraNarUpa riNa eva paramAtmanaH kAryeSvanu- asaMsArI paramAtmAkA hI kAryomeM pravezaH zrUyate / tasmAtkAryAna- anupraveza sunA gayA hai| ataH praviSTo jIva AtmA para eva kAryameM anupraviSTa jIvAtmA asaMsArI asNsaarii| sRSTvAnuprAvizaditi praviSTa ho gayA' isa vAkyase eka | paramAtmA hI hai| 'racakara pIchese samAnakakatvopapattezca / sarga-1 hI kartA honA siddha hotA hai / yadi
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu0 10] zAkarabhAjyArtha 227 pravezakriyayozcaikazcetkartA tataH sRSTi aura pravezakriyAkA eka hI kartA hogA tabhI 'kvA' pratyaya honA kvApratyayo yuktH| yukta hogaa| / praviSTasya tu bhAvAntarApatti- pUrva0-praveza kara lenepara use dUsare bhAvakI prApti ho jAtI hairiti cet ? aisA mAne to? nA pravezasyAnyArthatvena siddhAntI-nahIM, kyoMki praveza kA prayojana dUsarA hI hai-aisA pratyAkhyAtatvAt / "anenajIve | kahakara hama isakA * pahale hI nAtmanA" (chA0 u06|3| nirAkaraNa kara cuke haiM / * yadi kaho ki "anena jIvena AtmanA" 2) iti vizepazrutedharmAntareNA- ityAdi vizeSa zruti honeke kAraNa usakA dharmAntararUpase hI praveza nupravezaiticet ? na, "tatvamasi" hotA hai to aisA kahanA ThIka nahIM, | kyoMki "vaha tU hai" isa zrutidvArA iti punastadbhAvoktaH / bhAvA- punaH usakI tapatAkA varNana kiyA ntarApannasyaiva tadapohArthA saMpa gayA hai| aura yadi kaho ki bhAvAntara ko prApta hue brahmake usa bhAvakA diti cet ? na; "tatsatyaM sa | niSedha karaneke liye hI vaha kevala dRSTimAtra kahI gayI hai to aisI bAta AtmA tattvamasi" (chA0 u0 bhI nahIM hai, kyoMki "vaha satya hai, 618-16) iti sAmAnAdhi vaha AtmA hai, vaha tU hai" ityAdi zrutise usakA paramAtmAke sAtha karaNyAt / | sAmAnAdhikaraNya siddha hotA hai| dRSTaM jIvasya saMsAritvamiti pUrva-jIvakA saMsAritva to cet ? spaSTa dekhA hai| * dekhiye brahmAnandavallI anuvAka 6 kA bhASya /
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 riyopanipada [callI 3 nA upalabdhuranupalaspatyAe siddhAntI-nahIM, kyoMki jo | (jIva) sabakA draSTA hai vaha dekhA nahIM jA sktaa| saMsAradharmaviziSTa Atmopa- pUrva0-sAMsArika dharmose yukta , lamyata iti gara? AtmA to upalabdha hotA hI hai ? / nA dharmANAM dharmiNo'vyati- siddhAntI-aisI bAta nahIM hai| kyoMki dharma apane dharmIse abhinna rekArakatvAnupapatte, uSNapra- hote haiM ataH ve usake karma nahIM ho sakate, jisa prakAra ki [ sUryake kAzayodazaprakAzyatvAnupapatti-dharma uSNa aura prakAzakA dAhyatva aura prakAzyatva sambhava nahIM hai| vat |traasaadidshenaantuHkhitvaa- yadi kaho ki bhaya Adi dekhanese dhanasIyata iti cetAyA- AtmAke duHkhitva AdikA anumAna hotA hI hai to aisA kahanA bhI derduHkhasya copalabhyamAnatvAno-ThIka nahIM, kyoMki bhaya Adi duHkha upalabdha honevAle honeke kAraNa palabdhRdharmatvam / upalabdha karanevAle [AtmA ke dharma nahIM ho skte| kApilakANAdAditarkazAstra- pUrva-parantu aisA mAnanese to virodha iti cet ? kapila aura kaNAda Adike tarka zAstrase virodha AtA hai| nA teSAM mUlAbhAve veda- siddhAntI-aisA kahanA ThIka virodhe ca bhrAntatvopapatteH / na honese aura vedase virodha honese nahIM, kyoMki unakA koI AdhAra bhrAntimaya honA ucita hI hai| zruti zrutyupapattibhyAM ca siddhamAtma- aura yuktise AtmAkA asaMsAritva no'saMsAritvamekatvAcca siddha hotA hai tathA eka honeke / / kAraNa bhI aisA hI jAna par3atA hai|
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu0 10 ] zAGkarabhASyArtha kathamekatvamityucyate - sa yazcAyaM usakA ekatva kaise hai ? so satrakA satra pUrvavat 'vaha jo ki isa purupameM hai aura jo yaha AdityameM vAkyadvArA puruSe yathAsAcAditye ityevamAdi pUrvavat hU~ eka hai' isa batalAyA gayA hai // 4 // eka sarvam // 4 // Aditya aura dehopAdhika cetanakI ekatA jAnanevAle upAsakako milanevAlA phala 229 sa ya evaMvit / asmAllokAtpretya / etamannamayamAtmAnamupasaMkramya / etaM prANamayamAtmAnamupasaMkramya / etaM manomayamAtmAnamupasaMkramya / etaM vijJAnamayamAtmAnasupasaMkramya / etamAnandamayamAtmAnamupasaMkramya / imA~llokAnkAmAnnI kAmarUpyanusaMcaran / etatsAma gAyannAste / hA 3 vu hA 3 vu hA 3 vu // 5 // vaha jo isa prakAra jAnanevAlA hai isa loka ( dRSTa aura adRSTa viSaya - samUha ) se nivRtta hokara isa annamaya AtmAke prati saMkramaNa kara, isa prANamaya AtmAke prati saMkramaNa kara, isa manomaya AtmAke prati saMkramaNa kara, isa vijJAnamaya AtmAke prati saMkramaNa kara, tathA isa Anandamaya AtmAke prati saMkramaNa kara ina lokoMmeM kAmAnI ( icchAnusAra bhoga bhogatA huA ) aura kAmarUpI hokara ( icchAnusAra rUpa dhAraNa kara) vicaratA huA yaha sAmagAna karatA rahatA hai - hA 3 vu hA 3 vu hA 3 vu // 5 //
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ calI 3 anamaya Adike kramale Ananda annamayAdikrameNAnandamacamAtmAnamupasaMkramyaitatsAma gAya maya AtmAke prati saMkramaNa kara vaha nAste / yaha sAmagAna karatA rahatA hai / 230 taittirIyopaniSad 'satyaM jJAnamanantaM brahma' isa cAke arthakI, isakI vivaraNabhUtA so'znute vyAkhyAto vistabrahmAnandavallIke dvArA vistArapUrvaka sarvAnkAmAniti reNa tadvivaraNabhUta - | vyAkhyA kara dI gayI thI / kintu mImAMsyate yAnandavathA || usake phalakA nirUpaNa karanevAle "so'nute sarvAnkAmAn | " vaha sarvajJa brahmakharUpase eka sAtha brahmaNA vipazcitA" ( tai0 u0 | isa vacanake arthakA vistArapUrvaka sampUrNa bhogoMko prApta kara letA hai" 2 / 1 ) iti tasya phalavacana varNana nahIM kiyA gayA thA / ve syArthavistAro noktaH / ke te viSayoMse sambandha hai ? aura kisa bhoga kyA haiM ? unakA kina kiMvipayA vA sarve kAmAH kathaM | prakAra vaha unheM brahmarUpase eka sAtha hI prApta kara letA hai ? -yaha saba batalAnA hai, ataH atra isIkA vicAra Arambha kiyA jAtA hai yA brahmaNA saha samaznuta ityetadvaktavyamitIdamidAnImAramyate - satyaM jJAnamityasyA Rcosa tatra pitAputrAkhyAyikAyAM pUrvavidyAzepabhUtAyAM tapo brahmavidyAsAdhanamuktam / prANAderA tahA~ pUrvokta vidyAkI zepabhUta pitAputra samvandhinI AkhyAyikAmeM tapa brahmavidyAkI prAptikA sAdhana batalAyA gayA hai; tathA bhAkAzaparyanta kAzAntasya ca kAryasyAnnAnnA - annAdarUpase viniyoga evaM brahmaprANAdi kAryavargakA anna aura davena viniyogazroktaH, brahmasambandhinI upAsanAoM kA pratipAdana kiyA gayA viSayopAsanAni ca / ye ca sarve | AkAzAdi kAryabhedase sambandhita hai / isI prakAra
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu010] zAkarabhASyArtha 231 bhedajAtasya sarvasthAtmabhUtattvAt / kAmAH pratiniyatAnekasAdhana- evaM pratyekake liye niyata aneka sAdhanoMse siddha honevAle jo sampUrNa sAdhyA AkAzAdikAryabheda- bhoga haiM ve bhI dikhalA diye gaye haiN| parantu yadi AtmAkA ekatva svIkAra vipayA ete darzitAH / ekatve kiyA jAya taba to kAma aura kAmitvakA honA hI asambhava hogA, punaH kAmakAmitvAnupapattiH / kyoMki sampUrNa bhedajAta AtmasvarUpa hI hai / aisI avasthAmeM isa prakAra | jAnanevAlA upAsaka brahmarUpase tatra kathaM yugapadbrahmasvarUpeNa kisa prakAra eka hI sAtha sampUrNa | bhogoMko prApta kara letA hai ? so sankiAmAnevaM vitsamaznuta ityu vatalAyA jAtA hai-usakA sarvAtma bhAva sambhava honeke kAraNa aisA ho cyte-srvaatmtvopptteH| sakatA hai|* kathaMsarvAtmatvopapattirityAha- usakA sarvAtmatva kisa prakAra sambhava hai ? so batalAte haiM-purupa puruSAdityasthAtmakatvavijJAnenA- aura AdityameM sthita AtmAke pohyotkarSApakarpAvannamayAdyAtmano ekatvajJAnase unake utkarSa aura apakarSakA nirAkaraNa kara AtmAke vidyAkalpitAnkrameNa saMkramyA ajJAnase kalpanA kiye hue annamayase lekara Anandamayaparyanta sampUrNa nandamayAntAnsatyaM jJAnamanantaM kozoMke prati saMkramaNa kara jo sabakA phalakharUpa hai usa adRzyAdi dharmabrahmAdRzyAdidharmakaM svAbhAvika mAvika | vAle svAbhAvika AnandavarUpa * tAtparya yaha hai ki jo brahmakI amedopAsanA karate-karate usase tAdAtmya anubhava karane lagatA hai vaha sabakA antarAtmA hI ho jAtA hai; isaliye sabake antarAtmasvarUpase vaha sampUrNa bhogoMko bhogatA hai|
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ rarara taittirIyopaniSad [ghallI 3 mAnandamajamamRtamabhayamahataM phala- ajannA, amRta, abhaya, advaita evaM satya, jJAna aura ananta brahmako bhRtamApanna imalhokAnbhUrAdIna- prApta ho ina bhUH Adi lokaoNma ..: saddhAra karatA huA-isa prakAra ina dusaMcaraniti vyavahitana saMbandhaH / vyavadhAnayukta padoMse ina vAkyakA kathamanusaMcaran ? kAmAnI sambandha hai-kisa prakAra savAra karatA huA ? kAnAnnI-jisako kAmato'nnamasyeti kAmAnnI / inchAse hI anna prApta ho jAya use kAmAnI kahate haiM, tathA jise icchAse tathA kAmato rUpANyasyeti / hI [iSTa] rUpoMkI prApti ho kAmarUpI / anurAMcaransarvAtmane-jAya aisA kAmarUpI hokara saJcAra karatA huA arthAt sarvAtmabhAvale mA~llokAnAtmatvenAnubhavan- ina lokoMko apane AtmArUpase kim ? etatsAma gAyanAste / | anubhava karatA huA kyA karatA hai ? isa sAmakA gAna karatA rahatA hai / samatvAdbrahmaiva sAma sarvA- samarUpa honeke kAraNa brahma hI brahmavidaH nAma- nanyarUpaM gAyaza sAma hai| usa sabase abhinnarUpa gAnAbhiprAyaH vdayannAtmakatvaM pra- arthAta lokapara anugraha karaneke liye sAmakA gAna-uccAraNa karatA huA khyAparyaMllokAnugrahArtha tadvijJAna AtmAkI ekatAko prakaTa karatA | huA aura usakI upAsanAke phala phalaM cAtIva kRtArthatvaM gAyannA- atyanta kRtArthatvakA gAna karatA huA sthita rahatA hai / kisa prakAra ste tiSThati / katham ? hA 3 vu! / katham ' hA 2 vu gAna karatA hai-hA 3 vu ! hA hA3vu! hAzvu! aho ityetasina- 3 vu! hA 3 vu ! ye tIna zabda 'aho !' isa arthameM atyanta vismaya rthe'tyantavisayakhyApanArtham // 5 // prakaTa karaneke liye haiM // 5 //
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu0 10] zAGkarabhASyArtha 233 .. brahmavettAdvArA gAyA jAnevAlA saam| ' . kA punarasau vilayaH ? kintu vaha vismaya kyA hai ? so ityucyate batalAyA jAtA hai- . . ahamannamahamannamahamannam / ahamannAdo3 'hamannAdo3 'hamannAdaH / aha zlokakRdaha zlokakRdaha zlokakRt / ahamasmi prathamajA RtArasya / pUrva devebhyo'mRtasya nA3 bhAyi / yo mA dadAti sa ideva mAzvAH / ahamannamannamadantamAjhi / ahaM vizvaM bhuvanamabhyabhavAyam / suvarna jyotIH ya evaM veda / ityupaniSat // 6 // . maiM anna (bhogya ) hU~, maiM anna hU~, maiM anna hU~, maiM hI annAda (bhoktA) hU~, maiM hI annAda hU~, maiM hI annAda hU~; maiM hI zlokakRta ( anna aura annAdake saMghAtakA kartA) hU~, maiM hI zlokakRt hU~, maiM hI zlokakRta huuN| maiM hI isa satyAsatyarUpa jagatke pahale utpanna huA [ hiraNyagarbha ] hU~ / maiM hI devatAoMse pUrvavartI birAT evaM amRtatvakA kendrakharUpa huuN| jo [annakharUpa ] mujhe [annArthiyoMko ] detA hai vaha isa prakAra merI rakSA karatA hai, kintu [jo mujha annasvarUpako dAna na karatA huA khayaM bhogatA hai usa ] anna bhakSaNa karanevAleko maiM annarUpase bhakSaNa karatA huuN| maiM isa sampUrNa bhuvanakA parAbhava karatA hU~, hamArI jyoti sUryake samAna nityaprakAzakharUpa hai / aisI yaha upaniSad [brahmavidyA ] hai / jo ise isa prakAra jAnatA hai [ use pUrvokta phala prApta hotA hai||6|| . advaita AtmA niraJjano'pi nirmala advaita AtmA honepara bhI sannahamevAnamannAdazca / kiM cAha- | maiM hI anna aura annAda hU~, tathA maiM meva zlokakRt / zloko nAmA- hI zlokakRt huuN| 'zloka' anna aura nAnAdayoH saMghAtastasya kartA annAdake saMghAtako kahate haiM usakA
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 taittirIyopaniSad [ballI 3 cetanAvAt / annasyaiva vA parA- ' cetanAvAn zartA hu~ / athavA parArtha rthasyAnnAdArthasya sato'nekAtma- yAnI annAdake liye honevAle annakA, kasya pArArthena hetunA saMpAta-jA anekAramaka hai, maiM saMvAta karanevAlA kRt / niruktirvisAyatvakhyApa hai| mUlameM jo tIna bAra kahA gayA hai naarthii| | yaha vismayatva prakaTa karane ke liye hai| ahasasi bhavAmi / prathamajAH maiM isa Rta-satya yAnI mRtaprathamajaH prathamotpanna jAtasya mUrtarUpa jagatkA 'prathamajA--prathama satyasya mUrtAmUrtasvAsa jgtH| utpanna honevAlA (hiraNyagarbha) huuN| devebhyazca pUrvam / amRtasya nAbhi maiM devatAoMse pahale honevAlA aura | amRtakA nAbhi yAnI amaratvakA ramRtatvastha nAbhirmadhyaM matsaMstha madhya (kendrasthAna ) hU~, arthAt samRtatva praanninaamtyrthH| prANiyoMkA amRtatva meremeM sthita hai| yaH kazcinmA mAmantramannArthi- jo koI annarUpa mujhe annArthiyoMbhyo dadAti prayacchatyannAtmatA ko dAna karatA hai arthAt annAtma bhAvase merA varNana karatA hai vaha bravIti sa iditthamevamavinaSTaM / isa prakAra avinaSTa aura yathArtha yathAbhUtamAvA avatItyarthaH / yaH annakharUpa merI rakSA karatA hai| punaranyo mAmadatvArthibhyaH kAle kintu jo samaya upasthita honepara prApte'nnamatti tamannamadantaM bhakSa annArthiyoMko merA dAna na kara khayaM hI anna bhakSaNa karatA hai usa yantaM puruSamahamannameva saMpratyajhi anna bhakSaNa karanevAle puruSako maiM bhkssyaami| anna hI khA jAtA huuN| atrAhaivaM tarhi vibhemi sarvA- isapara koI vAdI kahatA hai | yadi aisI bAta hai taba to maiM tmatvaprAptermokSAdastu saMsAra eva sarvAtmatvaprAptirUpa mokSase DaratA huuN| isase to mujhe saMsArahIkI prApti
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ anu0 10] zAkarabhASyArtha 235 yato mukto'pyahamanabhUta AdyaH ho [ yahI acchA hai ], kyoMki saamnnsy| mukta honepara maiM bhI annabhUta hokara annakA bhakSya houuNgaa| evaM mA bhaipIH saMvyavahAra- siddhAntI-aise mata Daro, kyoMki viSayatvAtsarvakAmAzanasya atI saba prakArake bhogoMko bhoganA yaha to vyAvahArika hI hai / vidvAn to tyAyaM saMvyavahAraviSayamannAnnA- brahmavidyAke dvArA isa avidyAkRta dAdilakSaNamavidyAkRtaM vidyayA anna-annAdarUpa vyAvahArika viSaya kA ullaghana kara brahmatvako prApta ho brahmatvamApanno vidvAMstassa naiva jAtA hai / usake liye koI dUsarI dvitIyaM vastvantaramasti yatI vastu hI nahIM rahatI, jisase ki | use bhaya ho / isaliye tujhe mokSase vibhetyato na bhetavyaM mokSAt / nahIM DaranA caahiye| evaM tahi kimidamAha-aha- yadi aisI bAta hai to 'maiM anna manamAnine mohU~, maiM annAda hU~ aisA kyoM kahA hai-~-aisA prazna honepara kahA jAtA 'yamannAnnAdAdilakSaNaH saMvyava-yaha jo anna aura anAdarUpa hAraH kAryabhRtaH sa saMvyavahAra- | kAryabhUta vyavahAra hai vaha vyavahAra mAtra ho hai-paramArthavastu nahIM hai| mAtrameva na paramArthavastu / sa | vaha aisA honepara bhI brahmakA kArya evaMbhRto'pi brahmanimitto brahma- honeke kAraNa brahmase pRthak asat vyatirekeNAsanniti kRtvA brahma hI hai-isa Azayako lekara hI | brahmavidyAke kAryabhUta brahmabhAvakI vidyAkAryasya brahmabhAvasya stutya- stutike liye 'maiM anna hU~, maiM anna thaMmucyate / ahamannamahamannamaha hU~, maiM anna hU~; maiM annAda hU~, maiM | annAda hU~, maiM annAda hU~' ityAdi kahA mannam / ahamannAdo'hamannAdo jAtA hai| isa prakAra avidyAkA 'hamannAda ityAdi / ato bhayA- nAza ho jAneke kAraNa brahmabhUta
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 taittirIyopaniSad [callI 3 didopagandho'pyavidhAnimitto- vidvAnko avidyAke kAraNa honevAle vidhocchedArabhUtasya naastiiti| maya so bhaya Adi doekA gandha bhI nahIM hotaa| ahaM vizvaM samastaM bhuvanaM bhUtaH maiM apane zreSTha IzvararUpase vizva / saMsajanIyaM brahmAdibhirmavantIti / yAnI sampUrNa muvanakA parAbhava (upasaMhAra) karatA huuN| jo vAripanthUtAnIti bhuvanamasyabharA-prAmAdi bhUtoM (prANiyoM) ke dvArA mamiyatAsi pareNezvareNa svarU saMbhajanIya (bhoge jAne yogya) hai athavA jisameM bhUta (prANI ) hote peNa / suvarna jyotIH nuvarA- hai usakA nAma bhuvana hai / 'suvarna dityo nakAra upamArthe / Aditya jyotiH'-'suvaH' AdityakA nAma hai aura na upamAke liye hai| arthAt ina sadvibhAtagaNadIyaM jyotI hamArI jyoti-hamArA prakAza byotiH prakAza ityarthaH / Adityake samAna prakAzamAna hai| zata pallAdvayovAhatopAnapa- isa prakAra ina do valliyoMmeM kahI sparamAtmajJAnaM tAmetAM yathoktA- huI upanipat paramAtmAkA jJAna hai / supanipadaM zAnto dAnta uparata- isa uparyukta upanipatko jo bhRgustitikSuH samAhito bhUtvA bhRgu-| | ke samAna zAnta, dAnta, uparata, vattapo. mahadAsthAya ya evaM titikSu aura samAhita hokara mahAn na tapasyA karake isa prakAra jAnatA hai veda tasyedaM phalaM yathoktamokSa | use yaha uparyukta mokSarUpa phala iti // 6 // .. . prApta hotA hai // 6 // " . . -*. . .. iti bhRguvallyAM dazamo'nuvAkaH // 10 // iti zrIyanapuramahaMsaparivrAjakAcAryagovindabhagavatpUjyapAdaziSyazrImaccha kara mAta kRtau taittirIyopanipadbhASye bhRguvallI samAptA // ' samAnya kaSNayajurvedIyA taittirIyopanipat //
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ P zAntipATha OM zaM no mitraH zaM varuNaH / zaM no bhavatvaryamA / zaM na indro bRhaspatiH / zaM no viSNururukramaH / namo brahmaNe / namaste vAyo / tvameva pratyakSaM brahmAsi / tvAmeva pratyakSaM brahmAvAdiSam / RtamavAdiSam / satyamavAdiSam / tanmAmAvIt / tadvaktAramAvIt / AvInmAm / AvIdvaktAram // OM zAntiH ! zAntiH !! zAnti // // hariH OM tatsat //
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIhariH / mantrANAM varNAnukrama / vahIM anu0 ma0 . mantrapratIkAni pR0 x mo ar or 214 216 217 on or 112 on an on 3 or w 233 or 211 e Mrm. m.morror m morn rom' amavar mrror athAdhyAtmam antevAtyuttararUpam annaM na nindyAt anna na paricakSIta annaM bahu kurvIta annaM brahmeti vyajAnAt annAha prajAH prajAyante asadvA idamagra AsIt asanneva sa bhavati ahaM vRkSasya rerivA ahamannamahamannam Anando brahmeti vyajAnAt mataM ca svAdhyAyapravacane ca omiti brahma OM zaM no mitraH kurvANAcIramAtmanaH tannama ityupAsIta devapitRkAryAbhyAm na kaJcana vasatau no itarANi pRthivyantarikSam prANaM devA anu prANanti prANo brahmeti vyajAnAt brahmavidApnoti param bhISAsAdvAtaH pavate bhUrbhuvaH suvariti 2 m m o vorno na wao won von x o aa aa a mome on us on 49 or o or to 218 58 ir or 218 m on or 118 208 on an on 170 29 or "
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhRgu vAruNiH mano brahmeti vyajAnAt. maha iti brahma maha ityAdityaH ya evaM veda yato vAco nivartante yato vAco nivartante yaza iti pazupu yazo jane'sAni svAhA yazchandasAmRSabho vizvarUpaH ' ye tatra brAhmaNAH saMmarzinaH vAyuH saMghAnam vijJAnaM brahmeti vyajAnAt vijJAnaM yajJaM tanute vedamanUcyAcAryo zaM no mitraH zIkSAM vyAkhyAsyAmaH zrotriyasya cAkAmahatasya 19 sa eko manuSyagandharvANAm sa ya evaMvit sa ya eSo'ntarhRdaye yazcAyaM puruSe saha nau yazaH suvarityAditye ( 2 ) m 8. 2 1 1 1 1 1 1 x 35 00 4 4 4 11 11 12 2 8 8 8 10 6 8 V m2 1 4 1 1 1 1 4 2 1 202 209 30 29 218 196 126 218 26 21 58 15 210 129 58 81 13 170 171 170 229 36 179 15 36
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
_