Book Title: Sugama Vaisheshika Sutra Vrutti
Author(s): Ranganathacharya
Publisher: Ganganath Jha Kendriya Sanskrit Vidyapitham Prayag
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010559/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sugamA vaizeSikasUtravRttiH praNetA (sva0) dezikatirumalatAtAcAryaH sampAdakaH vi0 zrI0 raGganAthAcAryaH byAkhyAtA prayAgavizvavidyAlaye gaMgAnAthajhAkendrIyasaMskatavidyApIThama prayAgaH 1676 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka: DA0 gayAcaraNa tripAThI prAcAryaH gaMgAnAthajhA kendrIyasaMskRta vidyApITham, ilAhAbAda mUlyam mudraka : ilAhAbAda blAka varksa, prA0 li0, jIro roDa, ilaahaabaad| Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ FOREWORD We are happy to place in the hands of the readers Sugama of Desika Tirumalai Tatacarya which is a short and lucid commentary (Vitti) on the Vaisesikasutras of Kanada. The Vaisesikasutras are considered to be the oldest philosophical sutras among the orthodox systems of Indian Philosophy and are usually assigned to the 5th c. B. C. The philosophy of Vaisesika, however, might be still older since one could easily show the influence of some of its theories on the formation of Buddhism and Jainism. In the early centuries of Christian era, Vaisesika comes closer to Nyaya and the Prasastapada bhasya (4th c. A. D.) which is more of an independent work than a commentary on the Vaisesikasutras, shows a marked influence of the Nyayabhisya of Vatsyayana. So also is the case with the four commentaries (Vyomavati, Nyayakandali, Kiranavali and Lilavati) on the Prasastapadabhasya written between the 9th and 11th c. A. D. Corresponding to the development of the system, a few new satras have been added to the Vaisesikasutras from time to time to make room for new ideas. Some efforts have been undertaken recently to reconstruct the original character of the Vaisesikasutras on the basis of contents analysis. Pt. Tatacarya accepts and follows the order of Sutras as suggested by Viraraghavacarya. The Vstti aims at elucidating the sutras in their own light devoid Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ of foreign or later influence. How far the author has suceeded in his aim, scholars only can decide. The work is being published posthumously. Pt. Tatacarya was born at Tiruvarangam (Tamilnadu) in 1894 and died in 1974 at Madras He was undoubtedly one of the greatest scholars of Nyaya, Purvamimamsa and Visistadvaita-Vedanta of his time in his region. He had the privilege of learning at the feet of such illustrious Gurus as Pt. Shrinivasacharya and Pt. Kuppuswami Shastri at Kumbakanam and Tiruvaiyaru., He taught Mimamsa at Tiruvaiyaru, was Reader at the Oriental Research Institute, Tirupati and even adorned the post of Principal of the Tirupati Sanskrit College. He has written over a dozen books on various darsanas and sahitya and has created many literary works himself. He was closely associated with the preparation of Darsanakosa (a Lexicon of Indian Philosophy). For more than thirty years he edited and published a Sanskrit Magazine named Udyanapatrika. For his services towards Sanskrit, he was honoured by the President of India in 1965. The credit to bring the Sugama to light goes to Pt. Ranganathacharya, Lecturer in Tamil at the Allahabad University who is also related to the author. He picked up this work from amongst the manuscripts left by Pt. Tatacharya and brought it to Allahabad where he prepared a press copy by ably editing it. The work was originally published in the Vols. XXXII and XXXIII of the Journal of this Vidyapeetha. It is now being issued separately for the benefit of those who want to procure and possess it independently. Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I am confident that this scholarly yet precise and transparent commentary shall be very helpful in introducing the readers to the original source of the Vai esika) Philosophy. G. C.Tripathi Principal G. N. Jha Kendriya Sanskrit Vidyapeetha ALLAHABAD. 25th March, 1979 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIyam AstikadarzaneSu anyatamasya vaizeSikadarzanasya mUlaM kaNAdakRtavaizeSikasUtrANi / darzanasyAsya vaizeSikadarzana miti prasiddhiM, kaNAda iti nAmna : sArthakatvaM, asya granthasya pratipAdyaviSayaM prati ca yadvaktavyaM tat vRttikAraH zrItAtAcAryaireva svabhUmikAyAmuktamiti na tatra vyApriyate / asyA vRtteH vaziSTayamAtramatrAtisaMkSepeNa niruupyte| ___ vaizeSikasUtrANAM vyAkhyAnarUpeNAdhopalabhyamAneSu grantheSu prazastapAdakRtabhASyaM, zaGkaramizrakRtaH upaskAraH, darabhaGgAvidyApIThAta prakAzitA ajJAtakatakA kAcana TIkA, gAyakavADa oriyaNTala sIriz2a dvArA prakAzitA candrAnananAmakasya paNDitasya TIkA, paNDitazrIjayanArAyaNabhaTTAcAryasya TIkA, paNDitazrIcandrakAntataliGkArasya TIkA, tathA madrAsanagarIya-abhinavadezika-utamUra-zrIvIrarAghavAcArya : kRtaM vyAkhyAna ca vizeSataH ullekhamarhanti / mUlagranthasya durUhatve tatprati mAghArthasya sphuTIkaraNAya vyAkhyAnanirmANe pravRttiriti viditaM sarveSAm / yadi mUlagranthArthaprakAzanamAtra vyAkhyAnAnAmuddezyaM tat kathamekasyaiva mUlagranthasyAnekavyAkhyAnAnAmutthitiH, ekenava paryAptaM kila iti zaGkA jAyate / asyA : zaGkAyA: samAdhAnaM vidvadbhiH bahudhA kriyate / sthitaM vyAkhyAnaM mUlagranthAbhipretaM samaSyathaM na prakAzayatIti buddhayA vyAkhyAnAntararacanAyAM pravRttirjAyate / athavA mUlagranthenAnabhiprataH sveSTaH artha : mUlopari Aropita :, sa : nirAkaraNIya :, mUlAbhimatArtha : prakAzanIya iti matyA anyA vyAkhyA vidhIyate / athavA kecana sAhasikAH svakapolakalpitasyArthasya bahujanaparigraheSTyA mUlagranya zirasi haThAdAropaNAya byAkhyAnaracanAyAM pravartante, yAn prati prasiddhayamuktiH - sUtrAbhiprAyasaMvRttyA svAbhiprAyaprakAzanAt / vyAkhyAtaM pairidaM zAstra vyAkhyeyaM tannivRttaye / / Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikasUtrANAM vyAkhyAneSu prazastapAdamASyaM etacchAstravyutpitsUnAM atyanta. mupakArakam / sUtroktAnarthAn kroDIkRtya, dravyaguraNAdipadArthAnAmuddezaM yathAvat kRtvA, teSAM parasparasAdhamyaM gaMbhIrasugamapaMktibhiH vizadayati bhASyamidam / sUtrANi prAtisvikarUpeNAdAya, tadgatapadAnAmarthavarNanaM na karoti / "praNamya hetumIzvaraM muni kaNAdamanvataH / padArthadharmasaGgraha : pravakSyate mahodayaH" ityArambhaM kurva didaM bhASyaM sUtrAnusAreNa 'padArthadharmasaMgraha' meva karoti / prakArAntareNedaM bhASyaM svatantragrantha iti vyapadeSTumucitam / ye sUtragatapadAnAmatha, tadabhimatatAtparyamAtra jijJAsante, adhikavicAre na pravivRtsanti tai: vyAkhyAnAntaramevAnveSaNIyaM bhvti| zaGkaramizrakRtopaskArAdikamapi prauDhamAtropakArakam / atra prastUyamAnA iyaM va tti : sugamA svanAmAnurUpaM sUtragatapadAnAmarthamupavarNya, tadAzayamatisarala : subodhe : vAkya : viva Noti / alpAkSarasUtrANAM yathAvadavabodhanAya teSAM pUrvAparasaGgati nAnamatyantanAvazyakam / iyaM vattiH prAya : sarveSAM sUtrANAM parasparasaGgatimavabodhayati / prathamamavatArikAmAracayya sUtrapadAnAmanvayaM pradazyaM, samastapadAni vigRhya, yatrApekSitaM tatra svalpaM vicAra kRtvA sUtroktArthaM samarthya, vazeSikadarzanabubhatsUnAM mahadupakaroti / atra sthAlIpulAkanyAyena kAnicana sthalAni nidarzayAmaH / prathamAdhyAyaprathamAhnike saptamaM sUtraM 'utkSepaNamapakSepaNamAkuJcanaM prasAraNaM gamanamiti karmANi' iti / atrotkSepaNaM karma lakSayat prazastapAdabhASyaM-zarIrAvayaveSu tatsaMbaddhaSu ca yadUrdhvabhAgbhiH pradeza : saMyogakAraNamadhomAgmizca pradeza : vibhAgakAraNaM karmotpadyate gurutvaprayatnasaMyogebhya : tadutkSapaNam, iti / iyaM sugamA vRttistvevaM lakSayati-kasyacidvastuna : UvaM dezasaMyogAnukUlo vyApAra : iti / ano: dvayorlakSaNayo: durgamasugamatva spaSTam / etatsUtrapratipAdyaviSaye kAcana zaGkA bhavati / atrAnirdiSTAni, eteSu paJcasu anantargatAnyapi kulAlakriyamANacakrabhramaNAdIni santi / tatkathamasmin sUtra paJcaiva karmANi parigaNyante iti / asyAH zaGkAyA: samAdhAnaM bhramaNAdikarmANi gamane antarbhAvya vihitaM prazastapAdabhASye, tadanusArivyAkhyAnAntareSu ca / paraM svasyAM va to 'paJcabhya atiriktAnyevemAni karmANi / tahi paJcadhA vibhAgAnupapattiriti cet, nAtra tathA vibhAga iSyate / itizabdasya prakArArthatvAt / iti-evaM prakArANi karmANi ityarthAt, iti samAhitam / asya samAdhAnasyaucityAdhikyaM samanyeran manISiNa iti manyAmahe / asminnevAhike dvAdaza sUtra "tathA bhavatIti sApekSebhyo nirapekSebhyazca' iti / atra sApekSazabda : tantvantarasaMyukta : iti, nirapekSazabdaH tantvantarasaMyogarahitaH iti ca, anayA vRttyA vyaakhyaatii| aparasminnekasmin vyAkhyAne "asaMyuktatayA Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paTaM prati sApekSAH, kRtasaMyogatayA nirapekSA :, iti vivRtam / sugamAyAM sApekSa nirapekSazabdo saMyuktatvAvasthAyAM svasthitI ekasya tanto : aparatantvapekSAyAH sattvAt sApekSatvam, asaMyogAvasthAyAM pRthak sthitAnAM tantUnAM svasthitI tantvantarApekSAvirahAt nirapekSatvamiti hetUpanyAsapUrvakaM vyAkhyAtau / atra kRta : pakSAtarasyApi ullekha : vRttikArANAM paragataguNAnumodanaM prakaTayati / dvitIyAdhyAyadvitIyAhnike navamaM sUtraM nityeSvabhAvAdanityeSu bhAvAt kAraNe kAlAkhyeti iti / asya sUtrasya pradhAnapratipAdya : artha: 'kAla : sarvakAryakAraNa' miti / sUtre tu kevalaM kAraNazabda evAsti / na tu sarvakAraNamiti / vaizeSikarasAyanAkhye vyAkhyAne upAdhirUpe kAraNe kAlAkhyeti heto : kAla : sarvakAryakAraNamiti zeSapUraNena vyAkhyeyamiti ante hetapanyAsapUrvaka niyUMDham / etadvayAkhyAnusAreNa atra sUtre kAcinyUnatA vartate, sA zeSapUraNena samIkaraNIyA iti bhAti / prasyAM vRtto puna : sUtravyAkhyAnArambha eva 'iyaM na kevalamAkAzAditulye kasmiMzcit dravye, api tu kAraNe sarva kAryakAraNabhUte / kAla : sarva kAryakAraNamityartha :' iti sUtragatapadAnyevAbhopsitArtha pratipAdayantIti sUcitam / paJcamAdhyAyadvitIyAhnike ekaviMzaM sUtraM dravyaguNakarmaniSpattiva dhAt bhA'bhAvastamaH iti / anena sUtreNa tama : na dravyaM, na vA guNa :, na vA kama, api tu prakAzAmAva evaM tamaH iti sthApyate / asya sUtrasya AzayaM parvakrameNa dvitripadaghaTita : katipayareva vAkya : spaSTIkaroti iyaM vRttiH / evaM tAvat tama : na dravyaM guNa, karma vA / ki tahi ? abhAva : / kasya abhAva : ? mAyA : prakAzasyAbhAva: / kasmAt ? prkaashviruddhtvaat| prakAzatamasohi mitho virodhH|' ityAdivivaraNavAkyAni alpajJAnapi pratibodhayitu samarthAMnItyatra na sandeha : / saptamAdhyAyadvitIyAhnikatrayodazaM sUtraM 'yutasiddhayabhAvAt kAryakAraNayo : saMyogavibhAgo na vidyate' iti / etatsUtraghaTakayutasiddhayabhAvAt ityasya prAya : sarveSu vyAkhyAneSu 'yutaM amizritaM, yutayoramizrito : asaMbaddhayo : sattA yutasiddhi : / saMbandhino: sattAkAle mitha : kadAcidasaMbaddhatvamiti yAvat' iti vivaraNaM kRtaM dRshyte| yadyapi 'yu mizraNAmizraNayo'riti dhAto: yutazabda : niSpanna : tathA'pi amizraNArthamAtramAdAya vyAkhyAtam / asyAM tu vRttI mizraNAmizraNarUpArthadvayamapi svIkRtya kRta : nirvAha : zabdArthavida toSAya kalpeta / Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 8 ) evaM pAThakA : asyAM vRttI bahUn guNAn svayamavadhArayeyu: / vRttikArA: zrI tAtAcAryamahAzayAH sarvazAstravizAradA iti saskRtaloko jaanaatyev| prAcAryamahodaya : svapIThikAyAM tAn prati yadvakta vyaM taduktameva / ata : tadviSaye nAsmAbhi : viziSya kiJcidatra likhyte| saMskRtagranthAnAM tatrApi zAstragranthAnAM lekhakA : ativirlaaH| kathaJcit lekhane'pi tadgranthAnAM mudrApya prakAzanaM duSkaraM vartate / iyaM vRttirapi vRttikAreSu tAtAcAryeSu jIvatsu prAkAzyaM nAlabhata / adya gaMgAnAthajhA kendrIya-saMskRta vidyApIThAdhikArimiriyaM vRtti : prAkAzyaM nItA iti tadviSaye asmAkaM kRtajJatAM nivedayAma : / AzAsmahe cAnayA ghRttyA vaizeSikadarzanAdhyetAraH atyadhika sAhAyyaM prApnuyuriti / vi. zrI. raGgannAthAcAryaH Page #11 -------------------------------------------------------------------------- Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA nyAyavaizeSike, sAGa, khyayogI, pUrvottaramImAMse iti SaDdarzanI prasiddhA / tasya vaizeSikaM prAcInatama miti tatsvarUpaM parizIlayatAM dhImatAM nizcayo na na bhavedityasmAkaM dRDhA matiH / nyAyavaizeSike : ityatrAtpActaratvAt nyAyazabdasya pUrvanipAtaH / na tu tasya darzanasya etadapekSayA kAlataH prAcInatvAt / kaNAda iti ki darzanapravartakasya maharSeH pitRkRtaM rUDhaM nAma athavA nimittavizeSAjjAtamiti na nizcitya kimapi vaktuM zakyate / zralukyamityapi darzanamidaM vyavahiyate / tatrApi hetoradhyavasAnaM duSkaram / maharSirayaM darzana kArebhyo'nyebhyaH sarvebhyaH prAcIna ityetAvanmAtramavagamyate / na tvidantayA tajjIvanakAlaH / buddhAdapyayaM prAcIna iti granthakAla cintakAH sarve sampratipannAH / sUtrAtmA'yaM granthaH dazAdhyAyImayaH / pratyadhyAyaM dve Ahnike | zAsanAta padArthatatvabodhanAt zAstramidaM bhavati / padArthAH satyAni vastUni / te asya zAstrasya viSayAH / kRti, ke te, kisvabhAvA iti teSAM vivicya nirUpaNamiha kriyate / te sapta dravyaM guNaH karma sAmAnyaM vizeSaH sanavAyaH abhAvaH iti / eSu dravyAdIn SaDeva padArthAn prathamaM nirdizya teSAM sAdharmyavaidharmyAbhyAM tattvajJAnaM sampAdyaM jJApayati / prathamaM nirdezaM vinA abhAvapadArthaM pratyakSa jJAnaprakaraNe navamAdhyAye nirUpayati / evakaraNena prathamaM bhAvAbhAvarUpeNa padArtho dvividhaH, tatra bhAvaH SaDvidha iti padArthavibhAge vizeSaM jJApayati / asmin zAstre kriyamANaM viSayANAM nirUpaNaM prAkulaM saGgatihInaM proDhazAstrIcitaprakriyAzUnyaM, asAraM, punarukta, bahuSu sthaleSu durgrahaM ca satyaM bhAti / uktavantazca kecit ativirasamasAraM mAnavArtAvihInaM prabitatabahuvelaprakrayAjAladuHkham / Dabadhisamamatantra tantrametavvadanti // iti / 000 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 10 ) athApi astyeva tatra kazcana kramazca saGgatizca / tathA hi / uddiSTeSu SaTsu padArtheSu caramasamavAyavajaM itarapaJcakavivecanaM prathamAdhyAyArthaH / tatra dravyaguNakarmaNI sAdharmya vaidharmyaM pradarzanaM prathamAhnike / sAmAnyasya vizeSapadArthasya ca nirUpaNaM dvitIye / 'anyatrAntyebhyo vizeSebhyaH' iti sUtra caramavyAvartakatvAbhidhAnenaiva vizeSa padArtha svarUpAdikaM pratipAditaM bhavatIti mene / atastadviSaye na kizvidanyaduktam / AtmamanovyatiriktadravyasaptakanirUpaNaM dvitIyAdhyAyArthaH / tatra mAkAzAntapaJcakasya nirUpaNaM prathamAhnike / anantare prathamaM bhUtAnAM gandhAdiguNavyavasthocyate / tatra pRthivyAM gandhavattvaM zragneruSNasparzavattvaM prapAM zItasparzavattvaM ca kaNThoktam / gandhAyasamAnAvikaraNasparzavatvaM vAyo zabdavatvamAkAze ca vyavasthitamiti pUrvamevoktamiti neocyate / anantaraM kramaprAptakAladiG nirUpaNam / tadanantara zabdasya dravyatvaM nirAkRtya guNasvAdikaM sthApyate / yadyapyAkAzasAdhanAvasare sarvadravyanirUpaNAtparaM vA etat kartuM yukta tathApi vistarApekSatvAt cetanabhUtAtmataddhamaMjJAnakaraNamanorUpadravyAntaranirUpaNAt pUrvaM tatkaraNamucitamiti buddhayA cAtra tatkaraNamiti jJeyam / atra prasaGgAt prathamaM - saMzayahetunAha / zarIrAntarvartidravyanirUpaNaM tRtIyAdhyAyArthaH / AtmA manazca tAdRzaM dravyam / AtmanirUpaNasya AhnikadvayavyApitve'pi manogaterapi prArama liGgatvAt madhye dvitIyAhnikArambhe manassAdhanam / atra prathamAhnike hetvAbhAsavivecanaM prAsaGgikam / pRthivyAdInAM caturNAM dravyANAM nityAnityabhedanirUpaNa parazcaturtho'dhyAyaH / tatra nityaviSaye prathamAhnike prasaGgAdeva tasyApratyakSatvaM tatkAraNaM zranyasya pratyakSakAraNaM cAha / etatprasaGgAt rUpAdiguNopalabdhinirUpaNam / dvitIye anityaM tredhA vibhajya zarIramAtraM nirUpayati / viSayaH bhogyavasturUpaH prasiddha iti manyate / indriyANi prati vaktavyaM aSTame jJAnanirUpaNAvasare bravIti / yaducyate tatsaGgatamiti niyamaH / na tu yadyasaGgataM tatsarvamucyata iti / Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 11 ) itthaM dravyanirUpaNatatparaM dvitIyAdyadhyAya trayam / etadanantaraM nirdezakrameNa guNaMnirUpaNe kartavye'pi bhokta urAtmanaH, bhogyAnAM viSayANAM bhogopakaraNAnAM zarIrendriyANAM ca nirUpaNe kRte bhogahetoH tadvyavasthApakasya ca puNyapAparUpasya karmaNaH tadvArA karmasAmAnyasya ca upasthityA tannirUpaNaM paJcamaSaSThAbhyAM kriyate / atra laukikavaidikabhedena karmavibhAgamabhipretya zradhyAyabhedakalpanam / anantaraM saptamaprabhRti dazamAntaM adhyAyacatuSTayaM guNanirUpaNaparam / tatra saptamAdye rUpAdayazcatvAro guNAH parimANaM ca viSayIbhavanti / dvitIye saGkhapApRthaktve, saMyogavibhAga paratvAparatve ca / atra saMyogena zabdArthayostadabhAvopasthApanadvArA tatsambandhopasthApanAt tannirUpaNaM saMyogavibhAganirUpaNAnantaraM kriyate / atrAnte idamiti AdhArAdheyabhAvavyavasthApakasya samavAyasambandharUpasya SaSThapadArthabhya lakSaNAdikamucyate / praSTame navame ca buddhinirUpaNam / tatra viziSTapratyakSasya sakAraNalya aSTamAdye / viziSTapratyayavat buddhayapekSaH zAbdavyavahAraH indriyArthasannikarSetyetadghaTakArtha zabdArthaH, indriyANAM prakRtizca dvitIye / bAhyabhAvapratyakSetara pratyakSaM navamAdye / pratyakSaprakaraNe tadviSayatayA zrasaditi dhamiprAdhAnyena ca prabhAvaM nirUpayan uddezasUtre anirdezena jJApitaM tasyAprAdhAnyamatra yati / pratyakSetarabuddhinirUpaNaM dvitIye / etena bAhyabhAvapratyakSAtiriktajJAnanirUpaNaM navamAdhyAyakRtyamiti phalati / sukhaduHkhaviSayaM dazamasya AdyamAhnikam / icchAdveSaprayatvAnAM paJcamaSaSThayoH prasiddhavad vyavahAreNa teSu vizeSeNa nirUpaNIyaM nAstIti matyA tannirUpaNAt udAsteti If I dvatIye kAraNatraividhyaM nirUpya yathopakramaM dharmasya AmnAyaprAmANyasya ca kIrta - na zAstramupasaMhriyate / RSipadAbhidhAnena IzvarasAdhanamatra vizeSaH / evamApAtataH prAkulatvabhAne'pi sarvaM saGgatameveti zravadhAnavatAM pratipattibhaMvatyeva / SaNNAM padArthAnAM sAdharmyavaidhamrmyAyAM tattvajJAnasya uddiSTatve'pi dravyaguNakarmaNAmeva tadvizeSeNa kurvan taditareSAM prAdhAnyaM jJApayati / ekasmin sUtre Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asya tantrasya vaizeSikamiti yat prasiddhamamidhAnaM tatra nimitabhUtaM, ata eva svasya pratitantrasiddhAnta bhUtamapi vizeSapadArthaM anyopasarjanatayA pratipAdayan ekenaiva sUtreNa samavAyaM nirUpayaMzca dRSTivizeSeNa tayoratyantAprAdhAnyaM manyata iva / "Apo dravAH snigyAzca" iti dravatvasnehI, "zabdaH sparzavatAmaguNaH" iti zabda, "saMskArAduttara" iti, "saMyogavibhAgavegAnAM karma samAnam' iti ca vegasaMskAra, "saMskArAcca smRtiH" iti bhAvanAsaMskAraM, "saMyogAbhAve gurutvAt patanam" iti gurutvaM, "icchAdvaSapUrvikA dharmAdharmayoH pravRttiH" iti dharmAdhoM ceti sapta guNAn aGgIkRtAn upari jJApayannapi bhAdau guNoddezasUtre imAn vihAya anyAn saptadazaiva nirdizati / tatra kAraNaM cintanIyam / tatra tatra, kIrtanenavAlam / na tatra viziSya vaktavyaM kiJcidastItyabhiprAyaH syAt / upari nirUpaNAya hi prathamamuddezaH / nirUpaNasyAkartavyatve kimrthmuddeshH| padArthAnAM vibhajya nirUpaNe prathamapravRtto'yaM sUtrakAraH svopajJena kenacinmArgeNa tat karoti / dharmamivivekaH samIcInavyavahAranidAnam / tatsiddhiH asya za strasya paramaM prayojanam / tatsAdhanakSamamidamityatra nAsti sandehaH / dravyasya guNakarmAzrayatvamuktvA guNeSu karmasu ca guNakarmAbhAvaM punaH punarvadan kaNAdaH svakAle janAnAM uktaviSaye valavantaM vyAmohaM sthitaM, tadapanodanAya spasya jAtaM mahAntaM sambhramaM ca Avedayati / paramANanAM jagatkAraNatvaM zabdapramANasya anumAne'ntavaM ca vadan ayaM vedAntinAmanAdaraNIyo'bhavat / tathApi padArthavivecanavyutpattikaratvAt idaM zAstraM AstikarAhatamevAsIt / ata evAsya adhyayanAdhyApanasampradAyo'nuvartate / prasiddhA ceyaM prAcAmuktiH "kANAdaM pANinIyaM ca sarvazAstropakAraka" miti / zrIvIrarAghavAryeNa dhImatA yaH pariSkRtaH / sUtrapATho'smadIyeyaM vRttistadanusAriNI // Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayasUcI prathamAdhyAyaH prathamAhnikam -dhrmvyaakhyaanprtijnyaa| dharmalakSaNam / tatra pramANaM bebaH / padArthavibhAgaH / dravyaguNakarmavibhAgaH / eSAM saavyNvaidhaa| dvitIyAhnikam - sAmAnyam / 15-23 dvitIyAdhyAyaH prathamAhnikam-pRthivyAdIni paJca bhUtAni / 25-36 dvitIyAhnikam - gunnvyvsthaa| kAladizau / saMzayahetavaH / zabdo na dravyaM api tu guNaH / kAryaH, na tu vyaGgyaH / trivisskaarnnjnyH| 36-47 tRtIyAdhyAyaH prathamAhnikam-prAramasiddhau hetvAbhAsaH / hetuH / dvitIyAhnikam - mnH| prAtmA / AtmAno nAnA / caturyAdhyAyaH prathamAhnikam-bhUteSu nityAnityabhedaH / pratyakSApratyakSakAraNam / 62-67 dvitIyAhnikam-pRthimyAdikArya trividham / zarIram / 60-71 paJcamAdhyAyaH prathamAhnikam-zarIrasambandhi karma / 73-77 dvitIyAhnikam --pRthivyAdInAM karma / manasaH / yogaH / pAtmakarma / adRSTakAritam / mokssH| tamaH / niSkriyANi / SaSThAdhyAyaH prathamAhnikam-vaidikaM karma / dAnapratigrahI / duSTAduSTabhojanam / pAnavivekA / parasthAvAnam / spardhAyAM kartavyam / 7.14 .5-6 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAhnikam-karmaNAM dRSTaprayojanAbhAve'bhyudayaH prayojanam / upadhA'nupadhe / zucyazucinI / rAgaH / taddhatavaH / dharmAdharmapravRttihetuH / saMsAraH / 86-63 saptamAdhyAyaH prathamAhnikam-rUpAdayo guNAH / parimANam / nityamanityaM ca / aNuparimANam / manodikkAladizAM parimANam / 63-66 dvitIyAhnikam-saGa khyApRthaktve / saMyogavibhAgau / zabdArthasambandhaH / paratvAparatve / samavAyaH / aSTamAdhyAyaH prathamAhnikam-buddhiH / ghaTAdijJAneSu AtmA na viSayaH / viziSTajJAnakAraNam / nirapekSA buddhayaH / buddhikramaH / 108-112 dvitIyAhnikam-buddhayapekSaH zabdaH / arthazabdArthaH / indriyprkRtiH| 113-115 navamAdhyAyaH prathamAhnikam-caturvidho'bhAvaH / prabhAvapratyakSam / prAtmapratyakSam / snnikrssH| 116-120 dvitiiyaahnikm-anumitiH| zAbdam / smRtiH| svapnaH / avidyA / vidyaa| pArSam / siddhadarzanam / 121-124 dayamAdhyAyaH prathamAlikam-sukhaduHkhe / 125-126 hitIyAhnikam-trividhaM kAraNam / dhrmH| IzvaraH / vedaprAmANyam / 127-130 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- Page #19 -------------------------------------------------------------------------- Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikasUtravRttI prathamAdhyAye prathamamAhnikam sAdharmyavadharmyavivecanena padArthatattvAvagamasya siddhayaM / kRtaM karaNAdena maharSiNA yat vaizeSikaM tad vivRNomi zAstram // sUtrakAraH svasUtrANAM yamarthamabhisandadhe / taM pazyati yathA dhIma tathA pazyatu mAM hariH / / ye'pi sukumAramataya ste'pyaklezaM kaNAdasUtrANAm / bhAvaM buddhayantAmiti vRttimimAM vitanumaH sugamAm // --x prathamAdhyAye prathamamAhnikam (1) athAto dharma vyAkhyAsyAmaH athAta iti padadvayaM artharahitaM maGgalArthatayA zAstrArambhe uccAryate / yadvA atha anantaram / kasmAdanantaramityapekSAyAM vyAkhyAnaprayojakaM yat pUrvavRttaM tasyAnantaramiti labhyate / tat pUrva vRttaM yebhyo vyAkhyAnaM, teSAM ziSyANAM upasadanaM "bhagavan dharma no vyAkhyAhi" iti tatkRtaH praznazceti yuktam / tato'nyasya upasthApakAbhAvAt / evaM ca upasannayogyaziSyakRtapraznAnantaramityathazabdArthaH / ataH-ziSyakRtAtpraznAdeva hetorityarthaH / yogyaiH ziSyaH prazne kRte hi abhijJairdayAlubhirAcAryaH avazyameva upadezaH kartavyaH / "tasmai Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAye prathamAhnikam sa vidvAnupasannAya samyak " iti zAstrAt / tasmAt prazno hetuH / ko dharmaH, ityanantarasUtreNa vakSyate / vyAkhyAsyAmaH - - vizadIkariSyAmaH / zrIH / (2) yato'bhyudayaniH yasa siddhiH sa dharmaH / abhyudayaH mokSavyatirikta aihikaM AmuSmikaM ca phalam / niHzreyasaM mokSaH / anayoH siddhiH niSpattiH prAptiH yataH yasmAt sAdhanAt bhavati, sa dharmaH / tat sAghanaM dharmavadavAcyamityarthaH / puNyaM sukRtamiti cAsya vyavahAraH // 2 // sa " yatastatsiddhiH "abhyudayaniHzreyatasiddhiheturdharmaM" iti vaktavpe iti vacanaM tasya pramANavizeSeNa prasiddhisUcanArtham / dharmaH" kiM tatpramANaM yena tasya prasiddhi: ? ityatrAha : (3) tadvacanAdAntAyasya prAmANyam / iti / tasya dharmasya abhyudayaniHzreyasasAdhanabhUtasya vacanAt bodhanAt upadezAt, AmnAyasya vedasya, prAmANyaM pramANatvaM bhavatIti zeSaH / AmnAyaH pramANamiti sarvairAstikairabhyupagatam / kasya prameyasya pramAM janayitvA sa pramANaM bhavati / na tAvat pratyakSAnumAnena vA avagatasya kasyacit / pramANAntarAvagatArthabodhakatve kevalamanuvAdakatvApatteH pramANatvAsaMbhavAt / ataH pramANAntarAnavagatArthabodhakatvAdeva tasya prAmANyaM nirvAhyam / pramANAntarAnavagato'pyarthaH pramANAntarAvagatArthaviruddho na bhavitumarhati / bAdhitArthabodhakatvena aprAmANyApatta eH / agniH zIta iti bodhayan hi AmnAyaH apramANaM bhavet / tasmAt pramANAntareNa anavagataH abAdhitazca yo'rthaH tadbodhakatvAdeva AmnAyaH pramANaM bhavati / so'rthaH abhyudayaniHzreyasasAghana rUpo dharma eva / AmnAyo hi "jyotiSTomena svargakAmo yajeta", "udbhidA yajeta pazukAma:" "kArIryA vRSTikAmo yajeta", "soyaM caruM virvapedbrahmavarcasakAmaH", "brahmavidApnoti param", "brahma veda brahmava bhavati" ityAdibhiH abhyudayasAdhanatayA Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikasUtravRttauM karma, niHzreyasasAdhanatayA jJAnaM ca bodhayati / na caitat kenApi pramANAntareNAvagatam / na ca bAdhitam / ataH abhyudayasAdhanabhUtakarmAtmakasya niHzreyasasAdhanabhUtajJAnAtmakasya ca dharmasya bodhakatvAt AmnAyasya prAmANyam / tadevaM sarvaH AstikaH pramANatvena parigRhItavedabodhitatvAt abhyudayaniHzreyasasAdhanatayA prasiddho yo'rthaH karmajJAnarUpaH sa dharmaH / tamidAnI vyAkhyAsyAma iti sUtratrayArthaH // 3 // (4) dharmavizeSaprasUtAt dravyaguNakarmasAmAnyavizeSasamavAyAnAM padArthAnAM sAdharmyavaidhAbhyAM tattvajJAnAnniHzreyasam / dharmasya vizeSaH kAcana vyaktiH / idamiti nirdeSTumazakyaM iha janmani prAktane vA niSpannaM kimapi sukRtamityarthaH / tena prasUtAt utpAditAt tattvajJAnAt / tattvaM yathAvasthitaM anAropitaM akalpitaM rUpam / tasya jJAnaM vodhaH tasmAt / keSAM tattvasya jJAnaM ? padArthAnAm / vastUnAmityarthaH / ke te padArthAH ? dravyaM, guNaH, karma, sAmAnyaM, vizeSaH, samavAyaH ityete / kAbhyAM saMpannAt eSAM padArthAnAM tattvajJAnAt / sAdharmyavaidhAbhyAM sampannAt / sAdharmya samAnadharmavattvam / vaidhayaM itarAvRttidharmaktram / anayonimiha vivakSitam / sAdharmyajJAnena vaidhaya'jJAnena ca sampannaM yat eSAM padArthAnAM tattvajJAnaM tasmAdityarthaH / pRthivI rasavattvena adbhiH samAnA, rUpavattvena adbhiH tejasA ca samAnA, sparzavattvena aptejovAyubhiH samAnA, anuSNAzItasparzavattvena aMptejobhyAM asamAnA, vAyunA samAnA ca, gandhavattvena svetaraiH sarvaiH padArthaH asamAnA, ityevaM sAdharmyavaidhaya'cintayA pRthivyAH yat tattvaM tasya jJAnaM saMpadyate / evamanyatrApi, iti draSTavyam / IdRzAt eSAM padArthAnAM tattvajJAnAt niHzreyasaM mokSarUpaH paramaH puruSArthoM bhavati / asmin sUtre zAstrArambhaH / padArthAnAmiti viSayanirdezaH / dravyaguNakarmasAmAnyavizeSasamavAyAnAM iti padArthavibhAgaH / sAdharmyavaidhAbhyAmiti padArthanirUpaNaprakArakathanam / tattvajJAnAditi zAstraprayojanAbhidhAnam / Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAye prathamAhnikam dharmavizeSaprasUtAditi sukRtarahitAnAM durlamatvajJApanadvArA asya tattvajJAnasya stutiH / asya svayaM puruSArthatvAbhAvAt puruSArthaparyavasAyitvasya, tatrApi uttamapuruSArthaparyavasAyitvasya jJApanAyoktaM tattvajJAnAnniHzreyasamiti ! zAstrasya yat sAkSAt prayojanaM dravyAdipadArthatattvajJAnaM tasmijAte nityAnityahitA hita vivekena mokSe rAgaH anyatra virAgazca jAyate / tataH mokSopAyaM parigRhNAti, heyasya hAnopAyaM ca / tato niHzreyasaM prApnoti / ato mahAphalattvAt asya tattvajJAnasya tatprayojanakamidaM zAstraM yuktArambhamiti bhAvaH / (5) pRthivyApastejo vAyurAkAzaM kAlo digAlA mana iti dravyANi / prathamapadArthasya dravyasyAyaM navadhA vibhAgaH / atra AkAzAntAni paJcabhUtAni / rUpaM rasaH sparzaH gandhaH iti caturguNAyAH pRthivyAH prathamaM nirdezaH / gandhavarja triguNAnAmapAM tataH / gandharasavarja dviguNasya tejasaH tataH param / gandharasarUpavarja sparzakaguNasya vAyoranantaram / guNacatuSTayenApi rahitasya zabdAtmakavizeSaguNAntaravataH AkAzasya tataH param / AkAzavadvibhutvAnityatvAjjaDatvAcca anantaraM kAlo nirdizyate / kAlaparicchedakatayA kAlatvenaiva vyavahriyamANaparispandavatA sUryeNaiva svodayAstamayAbhyAM nirUpaNIyavizeSA dik tataH param / atha ajaDa aatmaa| tadupakaraNaM ante / pUrva vibhAgasyAbhipretatve'pi Arthikatvena sAkSAt acikIrSitatvAt padArthavizeSaNatayA dravyAdInAM samAsena nirdezaH / iha tu vibhAgasyaiva sAkSAt cikIrSitatvAt asamAsaH / itikArArtha ca / iti dravyANi-ityetAvantyeva / ito'dhikaM dravyaM kimapi nAsti / iti sUtrakAro'tra vyavachedaM cikIrSan itipadaM prayukta / manAMsi dravyANi, iti samAse sati taddhaThanaM na zo bhAyai // 5 // Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rUparasagandhasparzAH saGakhyAH parimANAni pRthaktvaM saMyogavibhAgau paratvAparatve buddhayaH sukhaduHkhe icchAdvaSo prayatnazca guNAH // dvitIyapadArthoM guNo vibhajyate / rUpAdayazcatvAro bhUtamAtraguNAH / buddhayAdayaH SaT AtmamAtraguNAH / atra saptadaza guNAH kaNThoktAH / snehazabdagurutvadravatvadharmAdharmasaMskArAH sapta anuktAH cakAreNa samuccIyante / upari tatratatra sUtrakRtava vakSyamANatvAt / anyadatra vistarabhiyA na likhyate / // 6 // agrabhAgasya (7) utkSepaNamapakSepaNamAkuJcanaM prasAraNaM gamanamiti karmANi / tRtIyapadArthaH karma vibhajyate / utkSepaNaM-kasyacidvatusnaH UrdhvadezasaMyogAnukUlo vyApAraH / avakSepaNaM-kasyacidvastunaH abodezasaMyogAnukUlo vyApAraH / AkuJcanaM-kasyacid vastunaH agrabhAgasya mUlabhAgasAmIpyAnukUlo vyApAraH / prasAraNaM-kasyacidvastunaH agrabhAgasya mUlabhAgAt viprakarSAnukUlo vyApAraH / zarIrasannikRSTasaMyogaheturAkuJcanam / zarIraviprakRSTasaMyogahetuH prasAraNam iti kecit / vakratAsaMpAdakaM karma pAkuJcanam / RjutAsaMpAdakaM karma prasAraNamityapare / evamimAni catvAri sakarmakakriyArUpANi / gamanaM kasyacit tAdRzo vyApAraH yena svasya svAvasthAnadezAt dezAntarasaMyogo jAyate / iyamamikA kriyA / nanu cakra bhramati / tat kulAlaH bhramayati / asya kulAlavyApArasya kutrAntarbhAvaH ? na hi saH utkSepaNAdiSu paJcasu karmasu anyatamaM bhavati / ucyate / paJcabhyo'tiriktamevedaM karma / tarhi paJcadhA vibhAgAnupapattiriti cet, nAtra tathA vibhAga iSyate / itizabdasya prakArArthatvAt / iti-evamprakArANi karmANi ityarthAt / // 7 // (8) sadanityaM dravyavat kArya kAraNaM sAmAnyavizeSavaditi dravyaguNa krmnnaamvishessH| uktAnAM 'dravyaguNakarmaNAM trayANAM padArthAnAM sAdharmyamucyate / Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAye prathamAhnikam avizeSaH-vizeSaH asAdhAraNadharmaH, tadbhinnaH avizeSaH sAdhAraNadharmaH, sAdhayam / dravyaguNakarmaNAM saditi avizeSaH / saditi padena vyavahriyamANaM sattAjAtimattvaM sAdharmyam sAdhAraNadharma ityarthaH / sattAjAtiH dravyaguNakarmasu niSveva padArtheSu vartate, nAnyeSu / ataH iyaM trayANAmeSAM sAdhAraNadharmaH / anityamityaparaH pravizeSaH / anityatvaM utpattivinAzavattvam / idameva prAgabhAvapratiyogitve sati pradhvaMsAbhAvapratiyogitvamityucyate / ghaTAdInAM kAryadravyANAM, pAkajAdInAM rUpAdInAM saMyogAdInAM ca guNAnAM, sarveSAM ca karmaNAmanityatvAt ayameSAM saadhaarnndhrmH| dravyavattvamanyo'vizeSaH / yasya dravyaM samavAyikAraNaM tad dravyavat / dravyasamavAyikAraNakamityaH / tathAtvaM eSAM sAdharmyam / ghaTAdInAM dravyANAM kapAlAdirUpaM dravyaM samavAyikAraNam / ghaThAdisamavetAnAM rUpAdInAM guNAnAM karmaNAM ca ghaTAdidravyaM samavAyikAraNam / ato dravyavattvaM trayANAm / kAryatvaM ca / ghaTAdInAM dravyANAM pAkajarUpAdInAM saMyogAdInAM ca guNAnAM, sarveSAM karmaNAM ca kAryatvAt / prAgabhAvapratiyogitvaM kAryatvam / kAraNatvaM ca / kapAlAdInAM dravyANAM ghaTAdikaM prati, tantusaMyogAdInAM guNAnAM paTAdikaM prati, karmaNAM saMyogavibhAgAdikaM prati ca kAraNatvAt / sAmAnya vizeSavattvaM ca / sAmAnyaM jAtiH / tasyA vizeSaH avAntarabhedaH dravyatvAdiH / dravyeSu dravyatvasya, guNeSu guNatvasya, karmasu karmatvasya ca vidyamAnatvAt eSAM sAmAnya vizeSavattvam // 8 // (9) dravyaguNayoH sajAtIyArambhakatvaM sAdharmyam / (10) dravyANi dravyAntaramArabhante guNAzca guNAntaram // dravyaguNakarmaNAM trayANAM padArthAnAM sAdharmyamuktam / athAdya dravyaguNayordvayorAha / anayoH sajAtIyArambhakatvaM sAdharmyam / kimidaM sajAtIyArambhakatvaM ? tadvivRNoti sUtrAntareNa / sajAtIyaM svamAtravRtti jAtimat vastu / tadArambhakatvaM tadutpAdakatvam / dravyasya svamAtravRttirjAtiH dravyatvam / tadvat tasya sajAtIyam / tadutpAdaka dravyam / Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikasUtravRttI yathA tantvAtmakAni dravyANi paTAtmakaM dravyAntaraM utpAdayanti / tanturUpAtmakA guNAzca paTAntarAtmakaM guNAntaramutpAdayanti / evaM dravyaguNayoH sajAtIyArambhakatvaM sAdharmyam / __ atra tantvapekSayA tadArabdhaH paTaH dravyAntaram / na tu tantava eva pttH| tanturUpApekSayA paTarUpaM guNAntaram / na tu tanturUpameva paTarUpam ityapi jJApitam / / 6-10 // (11) bhaviSyati paTa ityupkriymaannebhystntubhyH| tantubhyaH iti paJcamI / upakriyamANebhyaH tantuvAyena turIvemAdinimittakAraNakalApasambharaNena tatsahitatayA kriyamANebhyaH tantubhyaH hetubhUtebhyaH paTaH bhaviSyati utpatsyate iti pratItivyavahArI bhavata iti zeSaH / tantubhyaH paTasyAtiriktatve yuktiriyam / na hi tantuSu bhaviSyatvapratItivyavahArau ghaTete / teSAM vidyamAnatvAt // 11 // (12) tathAbhavatIti sApekSenyo nirapekSebhyazca / yathA paTo bhaviSyatIti pratItivyavahArau tathA bhavatItyapi pratItivyavahArau bhavataH / kebhyH| sApekSebhyo nirapekSebhyazca / tantubhya iti pUrvasUtrAdanuSajyate / sApekSebhyaH tantvantarasaMyuktebhyaH / saMyuktatvAvasthAyAM svasthitau ekasya tantoH aparatantvapekSAyAH satvAt sApekSatvam / nirapekSebhyaH tntvntrsyogrhitebhyH| asaMyogAvasthAyAM pRthasthitAnAM tantUnAM svasthitau tantvantarApekSAvirahAt nirapekSatvam / paTAraMbhAya tantvantarasaMyogasApekSatvAt asaMyuktAstantavaH sApekSAH / tannirapekSatvAt saMyuktAstantavo nirapekSA ityanye / vayanopakramAt paraM samApteH pUrva tantavaH mithaH saMyuktAH asaMyuktAzca bhavanti / tastrAmavasthAyAM tAn pazyatAM paTo bhavati utpadyate iti pratItivyavahArau bhavataH, ityarthaH / ___iyamanyA yuktiH / tantUnAmeva paTatve evaM pratI tivyavahArau noppdyte| teSAM cirAtpUrvamutpannatvAt / idAnImutpadyamAnatvAbhAvAt / nanu "tathA abhUditi niSpannasarvasaMyogebhyaH" ityapi yuktaM sUtrayitumiti cenna / utpannatvasya paTa iva tantuSvapi F. 62 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAye prathamAhnikama anvayena bAdhavirahAt / atha abhUt adyotpannamityarthaH / ato na tantuSvanvayaH / teSAM cirAtpUrvamutpannatvena adyotpannatvAbhAvAt, iti cet na, evaM samarthanIyayuktatha panyAsasya sUtrakArAnabhimatatvAt / evaM tantubhyo'tiriktatayA paTasya, dravyasya dravyAntarArambhakatvaM upapannamiti darzitam / paTasya tantubhyo'nyatve siddhe paTarUpasya tanturUpAnyatvaM siddhameveti guNasya guNAntarArambhakatvamapi siddhayati // 12 // (13) kama kama sAdhyaM na vidyate / dravyaguNayordvayoreva sajAtIyArambhakatvaM sAdharmyamuktam / karmaNaH tat kuto nocyate ? ityatrAha- karmeti / karmajanyaM karma nAsti / tatsatve hi sajAtIyArambhakatvaM karmaNo bhavet / tadabhAvAt idaM nAsti / tasmAnnocyata iti // 13 // (14) na dravyaM kArya kAraNaM ca vadhati / dravyamiti dvitiiyaa| kArya kAraNamiti prathamA / vadhatIti hantItyarthe ArSa rUpam / kArya kAraNaM ca (kartR) dravyaM (karma) na vadhati na nAzayati / dravyasya svakAryeNa vA svakAraNena vA nAzo nAstItyarthaH // 14 // (15) ubhayathA gunnaaH| guNAH ubhayathA svakAryanAiyAzca svakAraNanAzyAzca bhavanti / zabdaparamparAyAM pUrvazabdakAryeNa uttarazabdena pUrvazabdasya nAzaH / upAntyena zabdena antyazabdakAraNena antyazabdasya nAzaH / ataH ubhayanAzyatvam // (16) kAryavirodhi karma / kAryasya virodhi tasminnutpanne sthityanaham / tena nAzyamityarthaH / karma kAryanAzyamityukta bhavati / karmaNaH kArya uttaradezasaMyogaH / tena karmaNo nAzo bhavati / na dravyamityAdinA sUtratrayeNa "dravyaM kAryanAzyatvAbhAvakAraNanAzyatvAbhAvobhayavat / guNaH kAryanAzyatvakAraNanAzyatvobhayavAn / karma kAryanAzyatvamAtravat / " Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA nyAyavaizeSike, sAGa khyayogI, pUrvottaramImAMse iti SaDdarzanI prsiddhaa| tasyA baizeSikaM prAcInatamamiti tatsvarUpaM parizIlayatAM dhImatAM nizcayo na na bhabedityasmAkaM dRDhA matiH / nyAyavaizeSike ityatrAlpAntaratvAt nyAyazabdasya puurvnipaatH| na tu tasya darzanasya etadapekSayA kAlataH prAcInatvAt / kaNAda iti kiM darzanapravartakasya maharSeH pitRkRtaM rUDhaM nAma athavA nimittavizeSAjjAtamiti na nizcitya kimapi vaktuM shkyte.| praulUkyamityapi darzanamidaM byavahriyate / tatrApi hetoradhyavasAnaM duSkaram / maharSirayaM darzanakArebhyo'nyebhyaH sarvebhyaH prAcIna ityetAvanmAtramavagamyate / na tvidantayA tajjIvanakAlaH / buddhAdapyayaM prAcIna iti granthakAlacintakAH sarve smprtipnnaaH| sUtrAtmA'yaM granthaH dazAdhyAyImayaH / pratyadhyAyaM dve Ahnike / zAsanAta padArthatattvabodhanAt zAstramidaM bhavati / padArthAH satyAni vastUni / te asya zAstrasya vissyaaH| ruti, ke te, kisvabhAvA iti teSAM vivicya nirUpaNamiha kriyte| te sapta-dravyaM guNaH karma sAmAnya vizeSaH sanavAyaH abhAvaH iti / eSu dravyAdIn SaDeva padArthAn prathama nirdizya teSAM sAdhayaMvaidhAbhyAM tattvajJAna sampAdyaM jJApayati / prathamaM nirdezaM vinA abhAvapadArtha pratyakSa jJAnaprakaraNe navamAdhyAye nirUpayati / evaM karaNena prathamaM bhAvAbhAvarahapeNa yadArthoM dvividhaH, tatra bhAvaH SaDvidha iti padArtha vibhAge vizeSa jJApayati / asmin zAstre kriyamANaM viSayANAM nirUpaNaM prAkulaM saGgatihInaM prauDhazAstrocitaprakriyAzUnyaM, asAraM, punarukta, bahuSu sthaleSu durgrahaM ca satyaM bhAti / uktavantazca kecit ativirasamasAraM mAnavAvihInaM prabitatabahuvelaprakriyAjAladuHkham / khavadhisamamatantraM tantrametadvadanti // iti / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAya prathamAhnikam (19) ekadravyamaguNaM saMyogavibhAgeSvanapekSakAraNamiti karmalakSaNam / ____ekameva dravyaM samavAyikAraNaM yasya tat ekadravyam / paTAdIni avayavidravyANi samava yika raNabhUteSu bahuSu avayaveSu vyAsajya vartante / tathA dvitvAdayaH saMkhyAH saMyogAdayazca anekatra / tathA na karma / ekasminneva svasamavAyikAraNabhUte dravye vartate sarvaM karma / anekavRtti sajAtIyavantau dravyaguNau atathAbhUtaM karmati idamasya tadubhayApekSayA vaidhaya'm / aguNaM guNazUnyama / pUrva aguNa ityukte naJtatpuruSabhrAntirbhavediti tatparihArAya aguNavAnityuktam / atra tu liGgana bahuvrIhitvanizcayAt na tathA bhrAntiprasaGga iti aguNamityevokta, na tu aguNavaditi / padArthatraye guNavaditi dravyalakSaNakathanena itarayoH guNarahitatvaM dravyApekSayA vaidharmyamiAta anyonyApekSayA sAdharmyamiti ca vyajitam / atra ekadravyamaguNamityuktyA "ekadravyatve sati aguNatvaM karmaNo guNApekSayA vaidharmya, ekadravyabhinnatve sati aguNatvaM karmApekSayA guNasya vaidharmyam" iti jJApitaM bhavati / saMyogavibhAgeSu-saMyogAn prati vibhAgAn prati ca / na vidyate apekSA yasya tat anapekSama / tacca tat kAraNaM ca anapekSakAraNam / apekSA samavAyasaMbandhena kAraNAntarasya / tathAca samavAyasaMbandhena kAraNAntara nirapekSaM saMyogavibhAgakAraNaM yat tatkarmeti karmalakSaNam / karmaNA vibhAgaH, pUrva dezasaMyoganAzaH, uttaradezasaMyogazca jAyate / tatra vibhAgasya pUrva dezasaMyoganAzaM prati kAraNatva, na tUttaradezasaMyoga pratyapi / kulAla piturghaTaM pratIva anyathAsiddhatvAt / pUrvadezasaMyoganAzasya kAraNatve'pi samavAyasaMbandhena kAraNatvAbhAvAt na karmaNo'napekSatvabhaGgaH / etena saMyogotpattI samavAyikAraNadravyasApekSatvAt karmaNo nirapekSatvaM nAstIti pratyuktam / samavAyikAraNasya tAdAtmyasaMbandhenaiva kAraNatvAt / samavAyasaMbandhena kAraNatvAbhAvAt / saMyogavibhAgakAraNatvamAtrasya lakSaNatve dravye saMyogavibhAgasamavAyikAraNe'tivyAptiH syAt / ato'napekSakAraNatvoktiH / dravyasya karmasApekSatvAdativyAptibAraNam / anapekSakAraNatvaM ca samavAyasaMbandhana vivakSitam / ataH avayavisaMyoga Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itthaM dravyanirUpaNatatparaM dvitIyAdyadhyAyatrayam / etadanantaraM nirdezakrameNa guNanirUpaNe kartavye'pi bhokta rAtmanaH, bhogyAnAM viSayANAM, bhogopakaraNAnAM zarIrendriyANAM ca nirUpaNe kRte bhogahetoH tadvyavasthApakasya ca puNyapAparUpasya karmaNaH tadvArA karmasAmAnyasya ca upasthityA tannirUpaNaM paJcamaSaSThAbhyAM kriyate / atra laukikavaidikabhedena karmavibhAgamabhipretya adhyAyabhedakalpanam / anantaraM saptamaprabhRti dazamAntaM adhyAya catuSTayaM guNanirUpaNaparam / tatra saptamAdye rUpAdayazcatvAro guNAH parimANaM ca viSayIbhavanti / dvitIye saGkhacApRthaktve, saMyogavibhAgo paratvAparatve ca / atra saMyogena zabdArthayostadabhAvopasthApanadvArA tatsambandhopasthApanAt tannirUpaNaM saMyogavibhAganirUpaNAnantaraM kriyate / atrAnte ihedamiti prAdhArAdheyabhAvavyavasthApakasya samavAyasambandha rUpasya SaSThapadArtha ya lakSaNAdikamucyate / aSTame navame ca buddhinirUpaNam / tatra viziSTapratyakSasya sakAraNalya aSTamAye / viziSTapratyayavat buddhyapekSaH zAbdavyavahAraH indriyArthasannikaretyetadghaTakArthazabdArthaH,indriyANAM prakRtizca dvitIye / bAhyabhAvapratyakSatarapratyakSa navamAye / pratyakSaprakaraNe tadviSayatayA asaditi dhamiprAdhAnyena ca amAvaM nirUpayan uddezasUtre anirdezena jJApitaM tasyAprAdhAnyamatra draDhayati / pratyakSatarabuddhinirUpaNaM dvitIye / etena bAhyabhAvapratyakSAtiriktajJAnanirUpaNaM navamAdhyAyakRtyamiti phalati / sukhaduHkhaviSayaM dazamasya AdyamAhnikam / icchAdveSaprayatnAnAM paJcamaSaSThayoH prasiddhavad vyavahAreNa teSu vizepeNa nirUpaNIyaM nAstIti matyA tanirUpaNAt udAsteti bhAti / dvitIye kAraNavaividhyaM nirUpya yathopakramaM dharmasya AmnAyaprAmANyasya ca kIrta. nena zAstramupasaMhniyate / RSipadAbhidhAnena IzvarasAdhanamatra vizeSaH / evamApAtataH prAkulatvabhAne'pi sarva saGgatameveti avadhAnavatA pratipattibhavatyeva / SaNNAM padArthAnAM sAdhayaMvaidhAbhyAM tattvajJAnasya uddiSTatve'pi dravyaguNakarmaNAmeva tavizeSeNa kurvan taditareSAM praprAdhAnyaM jJApayati / ekasmin pUre Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAye prathamAhnikam (24) guNavaidhAnna karmaNAM kama / karmaNAM karma samAnaM kAraNaM na bhavati / kasmAt / guNavaidhAt / syandanakAraNaM dravatvarUpo guNaH / patanakAraNaM gurutvaguNaH / ceSTAkAraNaM prayatnaguNaH / atra sarvatra tattatkriyotpatteH pUrva sa sa guNaH vartate / tattatkAryaniyatapUrvavRttitvAt kAraNaM bhvti| na tvevaM karmotpatteH pUrvaM kimapi karma vartate / uttaradezasaMyoge utpanne tajjanakaM karma nazyati / naSTaM avidyamAnaM tat kathaM anyatkarma janayet / ato niyatapUrvavRttibhyo guNebhyaH niyatapUrvanAzatayA vilakSaNaM karma karmaNAM kAraNaM na bhavati / idamabhipretyaiva pUrvamukta "karma karmasAdhyaM na vidyate" iti / nanu saMyogajasaMyogavat karmajaM karma kuto na bhavatIti cenna, hastapustakasaMyoge sati pustakasaMyuktaH kAyaH ityapi vyavahArasya sattvAt tasya mukhyatvopapattaye saMyogajasaMyogo'GgIkriyate / hastacalane sati kAyazcalati iti vyavahArasya mukhyatvaM na zakyamupapAdayitum / hastasaMyogAdatiriktasya kAyasaMyogasyeva hastacalanAtiriktasya kAyacalanasya durvacatvAt / calanaM hi kriyA jAtA vibhAga, pUrvasaMyoganAzaM, saMyogAntaraM ca avazyaM janayet / anyathA kriyAtvasyaivAsaMbhavAt / na ca hastacalanajanitavibhAgAdyapekSayA vyatirikta kAyacalanajanitaM vibhAgAdikaM kiJcitsuvacam / ato na saMyogajasaMyogavat karmajaM karma zakyamaGgIkartum / kAyazcalatIti pratItiH avayave avayavizabdaprayoga iti aupacArikyeva // 24 // 25. dravyANAM dravyaM kArya sAmAnyam / dravyaguNakarmaNAM kAraNabhAvena sAdhAraNatvatadabhAvau paJcabhiH sUtraruktau / atha itaH prabhRti teSAmeva kAryabhAvena sAdhAraNatvamAha / kAryabhAvo'pi anekakAraNanirUpita iha abhipretH| kapAladvayasya ghaTarUpamekaM kArya samAnam / tantUnAM bahUnAmekaH paTaH / tadatra anekadravya viSaye dravyarUpamekaM kArya samAnamityuktam // 25 // 26. dvitvaprabhRtayaH saMkhyAH pRthaktvasaMyogavibhAgAzca / / ___ anekadravyANAM ete guNAH kAryabhAvena samAnAH / dvitvaprabhRtayaH--ekatva vyatiriktAH / anekavaTasattva eva hi dvitvAdisaMkhyA jAyante / pRthaktvaM ekapRthaktvaprabhRti Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikasUtravRttI sarvam / yata: ghaTAntarasattra eva ayaM tasmAt pRthagiti pratItivyavahArau bhavataH / ekasyaiva ghaTasya samavAyikAraNatve'pi svatantrAnvayavyatirekazAlitvAt ghaTAntarasyApi kAraNatvaM vAcyameva / tattu nimittakAraNatvam / athApi anekaghaTakAraNakatvamakSatam / na ca ekatvasyeva ekapRthaktvasya svabhAvasiddhatvAt na kAraNApekSeti vAcyam / tathA sati ghaTa: zuklaH eka iti ghaTAntarAdivastvantaranirapekSapratItivyavahAravat pRthAgatyapi tadApatteH / na ca sUtrakAraH svAbhiprAyaM evaM kvacitprakAzayati / pratyuta asmin sUtre saMyogAdibhiH saha avizeSeNa pRthaktyapAThAt sarvaM pRthaktvaM tadA tadA utpadyata iti jJApayati / saMyogasya dravyadvayaniSThatvAt saH anekadravyasya eka kArya samAnam / evaM vibhAgo'pi dravyadvayasya samAna kAryam / saMyuktayoreva vibhAgAt // 26 // (27) asamavAyAta sAmAnyakArya karma na vidyate / anekadravyasya yathA dravyaM guNazca uktarItyA samAnaM kArya tathA karma na bhavati / kasmAt ? karmaNaH ekadravyamAtravRttitvAt / anekadravye samavAyAbhAvAt, avartamAnatvAt / (28) saMyogAnAM dravyam / athAnekasya guNasya sAmAnya kAryamAha / kArya sAmAnyamityanuvartate / saMyogAnAM tantugatAnAM bahUnAM paTarUpaM eka dravyaM samAnaM kAryam // 28 // (26) rUpANAM rUpam / tantugatAnAM bahUnAM rUpANAM eka sAmAnyaM kArya paTagataM eka rUpam / pUrva dravyasya samAnakAryatvamuktam / atra guNasya // 26 // (30) gurutvaprayatnasaMyogAnAmutkSepaNam / utkSipyamANavastugataM gustvaM, utkSeptuH prayatnaH, vastunaH utkSeptRhastasaMyogaH, ityeSAM guNAnAM ekamutkSepaNAtmakaM karma samAnaM kAryam / atra karmaNaH samAnakAryatvamucyate // 30 // Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAye prathamAhnikama (31) saMyogavibhAgAzca karmaNAm / dravyANAM guNAnAM ca samAnaM kAryamuktam / adya karmaNAM samAna kAryamAha / kAraNAnekatvaprakaraNAt karmaNAmityanena saMyujyamAnayoviyujyamAnayorvA ubhayoH karmANi gRhyante / teSAM saMyogA vibhAgAzca samAnakAryabhUtAH // 31 // (32) kAraNasAmAnye dravyakarmaNAM karmAkAraNamuktama, / nanu "saMyogavibhAgAzca karmaNA"miti pUrvasUtre karmaNAM saMyogavibhAgarUyaguNamAtraM samAnaM kAryamuktam / dravyANAM yathA dravyaM guNazceti dvapaM guNAnAM ca yathA dravyaM guNaH karma ceti trayaM samAna kAryamuktaM tathA karmaNAM kuto nocyate iti zaGkAparihArAya pUrvoktaM smArayati-kAraNasAmAnya iti / ___kAraNasAmAnye / kAraNaM sAmAnya miti yatroktaM tatprakaraNamiha kAraNasAmAnyapadenAbhidhIyate / tatra "na dravyANAM karma" iti karma dravyakAraNaM na bhavatItyuktam / "guNavaidhAnna karmaNAM karma" iti karmakAraNaM na bhavatIti ca / itthaM dravyakarmaNI prati karma na kAraNamityuktatvAt dravyakarmaNI karmaNaH kArye na bhavata ityapyuktaprAyam / tathA ca karmaNAM dravyaM karma vA yasmAnna kArya bhavati tasmAt karmaNaH dravyaM karma vA kiJcit samAnaM kArya bhavatIti vacanasya nAstyavasaraH / ato nocyata iti bhAvaH / / asmin Ahnike dvAtriMzat sUtrANi / tatra prAdyAni trINi aupoddhAtikaM dharmaviSayaM ekaM prakaraNaM bhavanti / caturthamekaM zAstrasya viSayaprayojananirdezaparaM dvitIyaM prakaraNam / paJcamaSaSThasaptamAni AdyatripadArthIvibhajanaparaM tRtIyam / aSTamAtprabhRti paJcaviMzatiH sUtrANi dravyaguNakarmaNAM sAdharmyavaidharmyanirUpaNAya pravRttamekaM mahAprakaraNam / tatra aSTamaM trayANAM sAdharmyamAha / navamadazame dravyaguNayoH sAdharmyamAhatuH / idamanayoH sAdharmya karmApekSayA anayorvadharmyamapi bhavati / ekAdazadvAdazasUtre avayavino dravyAntaratvaM samarthayatI pUrvasUtrayoH zeSatAM gacchataH / trayodazaM sUtraM karmaNaH sajAtIyAnArambhakatvena dravyaguNApekSayA vaidhayaM brUte / evAmiyaM paTsUtrI trayANAM padArthAnAM nAzyanAzakabhAvetaradharmaH sAdharmyavaidharmyakathanatatparA ekamavAntaraprakaraNam / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikasUtravRttI caturdazAdIni trINi sUtrANi nAzyanAzakabhAvapuraskAreNa trayANAM sAdharmyavaidhaye pratipAdayanti / sajAtIyArambhakatvaM hi pUrva prastutam / tenopasthitaM nAzakatvamanantaraM tantrIkriyate / idamaparamavAntaraprakaraNam / saptadazaprabhRtIni trINi trayANAM padArthAnAM lakSaNakathanaparANi / lakSaNaM ativyAptirahitatvena itarapadArthApekSayA vaidhayaM bhavati / avyAptirahitatvena sajAtIyasarvApekSayA sAdhayaM bhavati / vizaprabhRtibhiH paJcabhiH sUtraH dravyaguNakarmANi eSAmeva kAraNabhAvena sAdharmyavaidharmyarUpANi bhavantItyucyate / idamanyadavAntaraprakaraNam / eSAmeva kAryabhAvena sAdharmyavaivAtmakatvapratipAdakaM paJcaviMzAdArabhya aSTasUtrAtmakaM aMtimamavAntaraprakaraNam / evamuttaratra sarvatra prakaraNavibhAgo draSTavyaH / / iti kaNAda sUtravRttau sugamAyAM prathamAdhyAyasya prathamamAhnikam // prathamAdhyAye dvitIyAhnikam / (33) kAraNAbhAvAta, kaaryaabhaavH|1 dravyaguNakarmANi sAdharmyavaidhAbhyAM nirUpitAni / atha sAmAnyaM nirUpaNIyam / tatra sAmAnyasattve kiM pramANaM iti cet / tadvaktavyam / tatra pratyakSameva pramANamiti suvacam / ghaTadarzane hi ayaM san, idaM dravyaM, iyaM pRthivI, ayaM ghaTaH, iti cAkSuSaM pratyakSaM jAyate / tathApi dravyaguNAtirikta sAmAnya miti kiM nAma tatropalabhyate ityAkSipantaM prati idamiti nirdizya tatpradarzanaM na zakyate kartum / atastasya anumAnaM pramANaM pradarzanIyam / tatra prathamaM vyAptiM pradarzayati anena sUtreNa / kAryAbhAvaH kAraNAbhAvaprayuktaH iti sUtrasyAkSarArthaH / tena yatra kAraNAbhAvaH tatra kAryAbhAva iti vyatirekavyAptiH pradarzitA bhavati / yatra kArya tatra kAraNamiti anvayavyAptizca arthlbhyaa| dravyaM sat, guNaH san, karma sat, ityanugatAkArA pratItirbhavati / na ceyaM bAdhitA / ataH F. 63 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAye dvitIyAhnikam pramAsattAviSayeyaM pratItiH / kAryA ca, cakSurjanyatvAt / pratItau ca viSayaH kAraNam / na hi viSayaM vinA pratItirbhavitumarhati / tathA ca anugatapratItyAtmakakAryarUpaliGgAt kAraNaM sAmAnyamanumIyate, ityuktaM bhavati / (34) na tu kAryAbhAvAta kAraNAbhAvaH / / 2 kAryaM vyApyaM, kAraNaM vyApakamiti kRtvA pUrvasUtroktA vyAptiH samIcInA / tanmUlakamanuma naM ca / etadvivekAya kAraNaM vyApyaM, kArya vyApakamiti kRtvA gRhyamANA tu vyAptiH duSTA, tanmUlamanumAnaM ca duSTa miti anena sUtreNa bodhyate / kAryAbhAvaprayuktaH kAraNAbhAva iti tu na saMbhavati / dhaTAnutpattAvapi daNDasya sambhavAt / pratItivirahe'pi bhUmyantargatajalasya vidyamAnatvAt / tathA ca yaMtra kAryAbhAvaH tatra kAraNAbhAva iti vyatirekeNa vA, yatra kAraNaM tatra kAryamityanvayena vA vyApterabhAvAt kAraNAt kAryAnumAnaM na sambhavati / evamanumAnaM prayujyamAnaM AbhAsarUpaM syAt / na ca evaMvivaM kAryAt kAraNAnubhAnam / ataH anugatapratItyA siddhyati tadviSayabhUtaM sAmAnyam / (35) sAmAnya vizeSa iti budhyapekSama // 3 sAmAnyaM dvividhaM kevalasAmAnyaM vizeSAtmakasAmAnya miti, iti vibhAgamabhipretya sAmAnya miti vizeSa iti ca vyavahAre niyAmakamAha / iti-itivyavaharaNamityarthaH / buddhiM apekSata iti, buddherapekSA yasyeti vA buddhayapekSam / apekSA adhInapravRttikatvam / samAnAkArabuddhijanane tajjanako dharmaH tAM buddhi nimittIkRtya sAmAnyamiti vyavahriyate / vyAvRttibuddhijanane tajjanako dharmaH tAM buddhiM nimittIkRtya vizeSa iti vyavahriyate / svakAryabhUtasamAnAkArabuddhivazAt dharmasya sAmAnyamiti vyavahAraH pravartate / tathA svakAryabhUtavyAvRttabuddhivazAt vizeSa iti vyvhaarH| tatra kazcana dharmaH samAnAkArAmeva buddhiM janayatiH na tu vyAvRttabuddhim / sa dharmaH kevalasAmAnyam / kazcana dharmaH ubhayoM buddhiM janayati anuvRttabuddhiM ca vyAvRttabuddhiM ca / sa dharmaH vizeSAtmakasAmAnyam / sAmAnyaM ca vizeSazceti yAvat / samAnAkArapratItijanakatvaM buddhau kRtvA sAmAnyamiti vyavaharanti / vyAvRttapratItijanakatvaM buddhau kRtvA vizeSa iti vyavaharanti, iti vA buddhayapekSatvamupapAdanIyam / tatra kevalasAmAnyaM tasya tathAtve hetukathanapUrvakaM darzayati Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikasUtravRttI (36) bhAvo'nuvRttereva hetutvAta, sAmAnyameva / / 4 bhAvaH sattA / bhUvAtuhi sattAvAcI / sAmAnyameva na tu vizeSo'pi / kevalasAmAnyamiti yAvat / kutaH / anuvRttereva hetutvAt / anuvRttiriha prtiitevivkssitaa| ekasyAM vyaktau yAdRzI pratItiH tAdRzyA eva vyaktayantareSu utpattiH anuvRttiH / asyA eva hetuH sattA / pRthivyAdIni dravyANi santi, rUpAdayo guNAH santaH, karmANi utkSepaNAdIni santi, iti triSvapi padArtheSu sattayA pratItyanuvRtta reva jAyamAnatvAt / dravyaM na guNaH, na karma, satvAditi sattAhetukavyAvRttipratIterajAyamAnatvAt / sattA hi guNe karmaNi ca vidyamAnatvAt guNabhede karmabhede vA na hetuH / yadyapi dravyaM na sAmAnyaM sattvAt iti sAmAnyAdivyAvRttipratIto heturbhavatyeva sattA, tathApi jAtimatAM dravyaguNakarmaNAM mitho bhedapratItereva vyAvattipadena vivakSitatvAt IdRzavyAvRttihetutvAbhAvAcca sattAsAmAnyasya, idaM kevalasAmAnyameveti yukto nirNayaH / (37) dravyatvaM guNatvaM kama tvaM ca sAmAnyAni vizeSAzca // 5 sAmAnyasya dvitIyAM vighAmiha darzayati / pRthivyAdiSu navasvapi dravyeSu dravyaM dravyamityanugatapratItihetutvAt dravyatvaM sAmAnyam / pRthivI na guNaH, na karma, dravyatvAt iti vyAvRttipratItihetutvAt vizeSazca / evaM guNatvakarmatvayorapi draSTavyam / ata imAni vizeSAtmakAni sAmAnyAni / na paraM eta eva vizeSAH sAmAnyarUpA bhavanti, api tu anye'pi bahavo vizeSAH tathAvidhAH santIti jJApayan arthAt sAmAnyAdanantaraM nirdiSTaM paJcamaM padArthamapi lakSayati(38) anyatrAntyebhyo vizeSebhyaH / / 6 viziSyate vyAvaya'te bhinnatayA bodhyate aneneti vizeSaH / ante yAvanto vizeSAH teSAM carame sthAne bhavAH antyAH / yadapekSayA aparo vizeSo nAsti te antyA vishessaaH| jalAdiparamANU nAM sarvathA ekarUpatvAt mitho bhedasiddhayarthaM ekakasmin paramANau ekako vizeSo'stItyabhyupagamyate / ekaparamANumAtravRttitvena ekako'pi vizeSaH kevalaM vizeSa eva / na tu kathamapi sAmAnyam / anekavRttitve hi sAmAnyatvaM syAt / na cAsya sAmAnyatvAbhAve etadapekSayA aparo vizeSaH saMbhavati / ataH ime antyA Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 prathamAdhyAye dvitIyAhnikam vizeSAH / anyatretyavyayaM anyetyarthe prAcInaprayogasiddham / antyebhyo vizeSebhyo'nye ye vizeSAH te sarve sAmAnyAni vizeSAzca bhavantIti pUrvasUtrAdanuvartya yojyam / na paraM te vizeSA eva api tu sAmAnyAnyapi bhavantItyatra tAtparyam / dravyatvaM yathA sakaladravyavRttitayA sAmAnyaM, guNAdivyAvartakatayA vizeSazca tathA pRthivItvaM sakalapRthivIvRttitvena sAmAnyaM, anAdivyAvartakatayA vizeSazca, tathA ghaTatvaM sakalaghaTavRttitvena sAmAnyam, parAdivyAvartakatayA vizeSazca / evaM guNatvavyApyadharmeSu rUpatvazuklatvAdiSu, karmatvavyApyadharmeSu pAkatvagamanatvAdiSvapi draSTavyam / / evaM zabdataH dravyatvaguNatvakarmatvavyatiriktAH antyavizeSabhinnAzca bahavo vizeSAH sAmAnyAtmAnaH santIti pratipAdane'pi, vizeSAH dvividhAH sAmAnyarUpAH kevalAzceti vibhAgaH, padArthanirdezasUtre vizeSapadena kevalA eva vivakSitAH, teSAM ca anugatAkArapratItihetutvAbhAve sati vyAvRttipratItihetutvaM lakSaNamiti jJApanaM ca arthato'bhipretamiti jJayam / ime antyA vizeSAH sarvanityadravyavRttayaH // itthaM sAmAnye pramANamuktam / vibhAgazca kRtaH / atha tatra anyat kimapi vaktuM sattAyAH pUrvoktAM pramANataH siddhimanuvadati / (39) saditi yato dravyaguNakama su sA sattA / / 7 atra pratItirityadhyAhAryam / dravyeSu guNeSu karmasu ca parasparaM bhinneSvapi saditi ekAkArA pratItiH viSayavidhayA hetubhUtAt yasmAt padArthAt bhavati sa padArthaH sattA sattAzabdavAcyA / pUrvaM bhAva ityukto'rthaH iha sattAzabdaprayogAt vivRtaH / / vivakSitamAha(40) dravyaguNakarmabhyo'rthAntaraM sttaa| anyo'rthaH arthAntaram / sattA na dravyaM, na guNaH, na karma / apitu pRthakpadArthAntaramityarthaH / santi bahavaH sAmAnyatadAzrayayorabhedaM vadantaH / te na samyagdarzinaH / anyatsAmAnyam / anyazca tadAzrayaH / pratItibalAditi bhAvaH // Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikasUtravRttI nanu AzrayAyibhAvAt vyaktibhedaH siddhayatu / padArthAntaratvaM tu kathaM ityatrAha :(41) guNakama su ca bhAvAnna karma na guNaH / / 6 guNAzca karmANi ca, teSu / cakAraH dravyamamuccaye / yathA dravyeSu tathA guNakarmasu ca sattA vartate / bhAvo vRttiH vidyamAnatyam / yasmAd guNeSu ca vartate tasmAt sattA na karma na guNaH / yasmAt karmasu ca vartate tasmAcca sA na karma na guNaH / sattA na guNaH guNavRttitvAt / dravyabhedavat karmabhedavacca / evaM sattA na karma karmavRttitvAt / dravyabhedavad guNamedavaccetyapi prayogo draSTavyaH / na cAprayojakatvam / guNAnAM karmaNAM vA guNavattve karmavattve vA pramANAbhAvAt / na hi pRthivI gandhavatItyAdivat gandhaH etadguNavAn etakriyAvAn ityAdirItyA kutracit kadAcit kasyacit pratItirasti / na ca gandha ekaH iti saMkhyArUpo guNaH, rasaH pRthak iti pRthaktvaguNazca guNeSu vartate / evaM karmasvapIti vAcyam / gandhAzravasya dravyasyaikatvena tadgatasya gandhasyaikatvavyavahAra ityevamupapattau gandhasya svAtantryeNa saMkhyAzrayatvAyogAt / evaM pRthaktvAzrayatvamapi na yujyte| dve jJAne iti jJAna dvitvaM viSayagatena jJAtRgatena kAlopAdhidravyagatena vA dvitvenopapAdyam / dvau zabdAviti abhivyaJjakavAyugatena / dve kriye iti Azrayadravyabhede sati tadgata dvitvena anyathA kAlopAdhidravyagatena / evaM sarvatra anyathaiva pratItyupapattisambhavAt guNakarmaNoH guNo vA karma vA nAstIti nizcIyate / asti tu sattAsAmAnyam / ato nedaM guNaH karma vA / nanu yadyapyevaM sattA na guNaH nApi karma / athApi dravyaM syAt / na hi dravye bhAvAnna dravyamiti vavatuM zakyam / avayavadravye avayavidravyasya vartamAnatvAt iti cenna, guNakarmasu ca bhAvAdityanena dravyamAtravRttitvAbhAvAditi hetvantarasyApyAkSiptatvAt / tathA ca sattA na guNaH karma vA dravyamAtravRttitvAbhAvAt iti yathA'sya hetoH guNakarma bhedasAdhakatvaM tathA "na dravyaM, dravyamAtravRttitvAbhAvAt, guNamedavatkarmabhedavadvA" iti dravyabhedasAdhakatvamapyavyAhatam / ataH "sattA na dravyaM dravyavRttitvAt guNavatkarmavadvA" ityanumAnasya sAdhyAbhAvavati avayavidravye hetoH satvena anaikAntikatvAdasAdhakatve'pi na doSaH / atra guNeSu bhAvAnna guNaH / karmasu bhAvAnna karma, iti yathAsaMkhyaM na vivakSita Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 prathamAdhyAye dvitIyAhnikam miti jJApanAya guNakarmasu iti samAsakaraNaM, upari na karma na guNa iti kamAntarAzrayaNaM ceti jJayam / (42) sAmAnyavizeSAbhAvena ca // 10 sattAyAH dravyaguNakarmabhyo'rthAntaratve hetvantaramidam / sAmAnyasya vA sAmAnyAtmakavizeSaspa vA sattAyAmabhAvAcca sattA dravyaM vA guNo vA karma vA na bhavati / dravye sattAsAmAnyaM dravyatvaM ca, guNe sattA guNatvaM ca, karmaNi sattA karmatvaM ca ityubhayamasti / na caivaM sattAyAmasti / na tAvat tatra sattA vartate / svasya svavRttitvAyogAt / nApi dravyatvAdikam / iyaM dravyaM guNaH karma vA iti pratItivirahAt / ataH sAmAnyavizeSAbhAvAt sattA na dravyaM guNaH karma vA / nanu sattAyAM sattAdravyatvAdivirahe'pi sAmAnyatvaM nAma sAmAnyaM vartata eva / ataH sAmAnya vizeSAbhAveneti heturasiddha iti cenna / sAmAnyamiti hi samAnadharma ucyate / ato'sya bhAvaH sAmAnyatvaM samAnadharmatvameva / sakhaNDapadArtharUpamidaM na sattAdravyatvAdivat akhaNDadharmarUpaM sAmAnyaM bhavati / na ca sato bhAvaH satteti sattA' pi sakhaNDapadArtha eveti zaGkayam / zabdasyaivaM vyutpAdanepi akhaNDadharmasyaiva tena vAcyatvAt / anavasthAtmakaM jAtibAdhakaM cAtra draSTavyam / (43) anekadravyavattvena dravyatvamuktam / / 11 dravyatvasya dravyAdibhyaH padArthAntaratvaM sAdhayituM prathamaM tasya pramANasidvatvaM smArayati / dravyatvaM sAmAnyamiti pUrvamuktam / kena hetunA / sarveSu dravyeSu dravyaM dravyamiti anugatapratItihetutvena / anekAni dravyANi anugatapratItiviSayamitvena asya vartanta iti anekadravyavat / tattvena / atra anekadravyagatveneti, anekadravyamatatveneti vA kiM pAThAntaramastIti vimarzanIyam / atra dravyaguNakarmabhyo'rthAntaraM dravyatvam / sAmAnyatvAt sattAvaditi atiriktatvamapi ukta anusandheyam / atiriktatve pUrvavat hetvantaramAha - Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikasUtravRttau (44) sAmAnyavizeSAbhAvena ca // 12 iti / na dravyatve sattA vartate / dravyaM sat ityAdirUpAyA evAnugatapratIteH satvAt / dravyatvaM sadityevaMrUpAyAH abhAvAt / nanu dravyatvamastIti vyavahAro'styeva / tena dravyaM saditi pratyayo'pi astItyevAbhyupagantavyamiti cenna / etAdRzavyavahArasya asti pramAviSayaH, mat kAlasaMvandhi, ityAdyarthAnta raparatvAt / sattAsAmAnyaparatvAbhAvAt itthaM dravyatvaM dravyamityAdipratItivirahAt dravyatvAdikamapi tatra nAstIti jJa eyam / evaM sAmAnyavizeSAbhAvena dravyatvaM na dravyaM, na guNaH, na karma / (45) tathA guNeSu bhAvAta, guNatvamuktama // 13 21 guNatvasAmAnyasya padArthAntaratvopapAdanAya pUrvoktAM tasya siddhimanuvadati / yathA triSu padArtheSu anugatapratItiviSayatayA vidyamAnatvena sattA siddhA, yathAca sarveSu dravyeSu tathAvidhapratItiviSayatayA vidyamAnatvena dravyatvaM siddhamityukta N tathA sarveSu guNeSu anugatapratItiviSayatayA vidyamAnatvena guNatvamapi siddhamityuktamityarthaH / , dravyaguNakarmabhyo'rthAntaraM guraNatvam / sAmAnyatvAt / sattAvat dravyatvavaccetyapyuktamityanusaMdheyam / atra pUrvavat 'anekaguNavattvena guNatvamuktam' iti suvacam / pUrvameva vA " dravyeSu mAvAd dravyatvamuktam" iti / tathApi anekavyaktivRttitvaM sAmAnyasya jIvitamityetatsphuTIkaraNAya bahuvacanagamyamidaM pUrvaM kaNThoktam / atra tatsugamamiti bahuvacanameva prAdRtamiti jJeyam / asmin sUtre tathetyetat kiM sUtrakAreNaiva prayukta, avatArikArItyA pazcAt kaizcidyajitaM veti yuktA cintA / (47) sAmAnyavizeSAbhAvena ca // 14 pUrvaMvat guNNatvasya dravyaguNakarmabhyo'rthAntaramidam / na hi guNatve sattA vA dravyatvAdikaM vA asti / ataH tebhyaH padArthAntaramidam / Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAdhyAye dvitIyAhnikama (47) kama su bhAvAta kamatvamuktama // 15 karmatvasAmAnyasiddhiM pUrvoktAM smArayati / sarveSu karmasu anugatapratItiviSayatayA vidyamAnatvAt karmatvaM siddhamityuktam / karmatvaM dravyaguNakarmabhyo'rthAntaraM jJeyam / sAmAnyatvAt sattAdivat, iti arthAntaratvamapyukta jJeyam / (48) sAmAnyavizeSAbhAvena ca // 16 arthAntaratve pUrvavat hetvantaramidamiti spaSTam / (46) saditi liGgAvizeSAta vizeSaliGgAbhAvAccaiko bhAvaH // 17 sAmAnyasattve pramANaM tadvaividhyaM tasya padArthAntaratvaM ca sthApitam / athAsya ekatvaM sthApayati / anekAsu vyaktiSu ekAkArA pratItiH sAmAnye pramANamityuktam / yA imAH anekavastupu samAnaprakArA buddhayaH tAH sarvAH tadvastuvRttyekadharmaprayuktAH, samAnAkArabuddhitvAt / ekameva daNDaM krameNa dhArayatsu puruSeSu, ayaM daNDI ayaM daNDIti jAyamAnabahubuddhivat ityanumAnaM tatrA'bhipretam / yA naivaM tA naivaM yathA ghaTapaTadaNDakuNDalAdiprakArakabuddhayaH, iti vyatirekyanumAnaM ca / evaM ekaikamapi sAmAnya pramANena siddhayat ekameva siddhayati / anekatvasaMzayasyApi nAstyavasaraH / tathA'pi mandamatiH ko'pi tathA mA zaGkiSTeti, anenaiva prakAreNa vastvantareSu ekatvaM sAdhanIyamiti uttaratra pratipAdanasaukaryAya ca siddhameva sattAyAH ekatvaM sAdhayatyanena sUtreNa / saditi anuvRttapratItirUpaM yat liGga IdRzapratItidharmikaM samAnAkAratvahetukaM yadanumAnaM tadiha liGgapadena vivakSitam / tasya avizeSAt, vizeSAbhAvAt; sattAsAmAnyasya ekatvavirodhinAnAtvApAdakAkArasya abhAvAt / saditi pratItireva vA liGgamiti vivkssitaa| ekasmin padArthe saditi pratItiryAzI tAdRzyeva sAkSAt padArthAntare'pi / na mAtrayA'pi vailakSaNyam / ato nAnAtvahetorabhAvAt ekaiva satteti pratitiSThati / yadyapi sAdhakapramANe nAsti sa vizeSa: yena sattAnAnAtvaM bhavet, tathApi pramANAntareNa tat kiM na bhavedityatrAha - vizeSaliGgAbhAvAcceti / vizeSa Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikasUtravRttI 23 ca tat liGgaM ca vizeSaliGgam / tasyA bhAvAt / liGga jJApaka pramANamityarthaH / tannAnAtvabodhakaM pramANantaramapi kimapi nAstIti bhAva: 1 sattAsAdhakapramANasya ekatvamAtrabodhakatvena nAnAtvabodhakapramANAntarAbhAvena ca sattA ekaMva, nAnetyarthaH / na rUpam / bodhyam / atra sattAyA ekatvaM na saGkhyArUpam / api tu svasajAtIyadvitIyarahitatvadravyamiti liGgAvizeSAt vizeSaliGgAbhAvAccaikaM dravyatvamityAdyapi F. 64 iti kaNAdasUtravRttI sugamAyAM prathamAdhyAye dvitIyamAhnikam / Page #43 -------------------------------------------------------------------------- Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha dvitIyAdhyAye prathamamAhnikam dravyaguNakarmasAmAnyAni sAmAnyato nirUpitAni / atha vizeSato nirUpaNamArabhate / tatra prathamaM dravyavizeSanirUpaNam / 50. rUparasagandhasparzavatI pRthivI / / 1 / / rUpa rasaH sparzaH gandhaH ityetezcaturbhiguNairyuktA pRthivI / ete catvAro guNAH zabdena saha paJca paJcAnAM bhUtAnAM gunnaaH| tatra AkAzetarabhUtacatuSTayavRttitvena ete catvAro guNAH ekarAzIbhavanti / ataH pUrva guNanirdeze atra ca eSAM samAsakaraNam / tatra bhUtanirdezakameNa gandharasarUpasparzA iti, athavA catustridvayekabhUtavRttittvAnurodhena sparzarUparasagandhA iti, etadvatI pRthivIti ca eSAM guNAnAM nirdeza ucitaH / tathApi indriyeSu cakSa SaH pradhAnatvAt tadgrAhyasya rUpasya prAthamyam / dravyatrayapratyakSatve hetutvAccaivam / tadAnantarya dravyadvayavatino rasasya / etadAnantayaM ekabhUtamAtravartino gandhasya / bhUtacatuSTayavatiSno svasthAnAd bhraSTasya sparzasyAnte nivezaH / 51. rUparasasparzavatya Apo dravAH snigdhAzca // 2 // ukteSu caturyu gandhavarja anye trayo guNAH apAm / dravatvaM sneha iti anyau ca dvau gunnau| 52. tejo ruupsprshvt||3|| rasagandhavajaM dvau guNau tejasaH / rUpaspazauM / pUrvasUtravat rUpasparzavat teja iti yuktaM vaktum / tathA'pi guNasaMkhyAyA alpIbhAvajJApanAya kramAntarAzrayaNam / evmutrtraapi| 53. vAyuH sparzavAn // 4 // caturyuguNeSu sparza eko vAyoH, na rUpam / na rasaH, na gandhaH / Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54. ta AkAze na vidyante / / 5 // ete catvAropi guNAH AkAze paJcame bhUte na santi / ebhiH paJcabhiH sUtraH paJcAnAM bhUtAnAM mithaH sAdharmyavaidhayeM ukta bhvtH| uktaguNacatuSTayazUnyatvaM AkAzasya pRthivyAdibhyazcaturyo vaidharmyam / sparzavattvaM caturNA mithaH sAdharmyam / rUpavattvaM trayANAM mithaH sAdharmyam / vAyorvadharmya ca / rasavattvaM dvayoH mithaH sAdharmyam / tejovAyubhyAM vaidhayaM ca / gandhaH pRthivyA vaidharmyamiti / 55. sarjitumadhUcchiSTAnAM pArthivAnAmagnisaMyogAd dravatvamadbhiH sAmAnyam // 6 // "Apo dravAH snigdhAzca" iti dravatvaM snehazca apAM itarebhyo vaidhaya'm / pRthivyA gandhavaditi jJApitam / tatra dravatve kaJcana vizeSa anena anantareNa ca suutrnnaah| sapiH ghRtam / jatu laakssaa| madhUcchiSTaM madhvapUpaH / imAni dravyANi pRthivItvajAtimanti, pRthivIvikArabhUtAni / eSvapi dravatvamasti / paraM tu tat jala iva na sAMsiddhikam na naisargikamityarthaH / api tu agnisaMyogarUpanimittAt jAyamAnaM naimittikam / etena dravatvaM dvividhaM, sAsiddhikaM naimittikamiti / evaM vizeSasattve'pi sAmAnyato dravatvaM sapirAdirUpAyAH pRthivyAH adbhiH sAmAnyam, sAMsiddhikadravatvaM tu apAM itarebhyo vaidhayaM pUrvamabhipretamiti jJApitaM bhavati / 56. pusIsaloharajatasuvarNAnAM taijasAnAmagnisaMyogAd dravatvadbhiH sAmAnyam // 7 // apuprabhRtayo lohavizeSAH prasiddhAH / atra loha iti ayorUpo lohavizeSo vivakSitaH / taamrmpi| etAni dravyANi taijasAni / eSvapi agnisaMparkanimittaka dravatvamasti / ataH pUrvavat sAmAnyato gRhItaM dravatvaM eSAM tejodravyANAM sapiHprabhRtibhiH pArthivadravyaH sAdharmyam / sAMsiddhikadravatvameva tu apAM itarebhyo vaidhayaMmiti / Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikasUtravRttiH bhUtAnAM sAdharmyavaidhayaMprakaraNaM samApnam / AdyAni trINi bhUtAni pratyakSANi / rUpavattvAt / vAyvAkAzau apratyakSI, rUparahitatvAt / ata imo anumAnagamyau / pratyakSamitra anumAnamapi hi vastu siddhau pramANan / tatra vAyau anumAnaM pradarzayiSyan tatra vakSyamANavizeSasugrahatvAya prathamaM tato bilakSaNaM kiJcidanumAnaM darNayati / 57. viSANI kakudmAna prAntevAladhiH sAsnAvAniti gotve dRSTaM liGgam // 8 // viSANI zRGgavAn / kakut vRSabhANAM galapRSThamandhau udgato bhAgaH / tadvAn kakudyAn / prAnte vAladhiH prakRpTo'ntaH prAntaH zarIrasya adhobhAgaH yo bhUmi spRzatIva / tatra tadavadhi pralambaH vAladhiH pucchaM yasya saH pralambatamavAlaH ityarthaH / nahi goriva anyeSAM pazUnAM tathA pralambo balaH / sAsnA bAlakambalaH / tadvAn, iti etaiH zabdaH gamyaM yat tat / gotve vizeSasAmAnye sAdhye / idamupalakSaNaM azva barAdibhedasya / dRSTaM sAdhyena saha pakSe vidyamAnatayA pratyakSaviSayIkRtam / liGgaM hetuH / gAM azva ca asakRd dRSTavAn puruSaH vipANitvaprabhRtInAM gotvena azvabhedena ca vyApti gRhNAti / tataH alpakAze kvacit sthale mRgaM kaJcana pazyan sandigdhe gaurvA ayaM, anyo veti / tataH sAvadhAnaM pazyan viSANe dRSTe nAyamazvaH viSANitvAdityavadhArayati / kakudarzane ayaM gauH nAzva kakRmattvAt iti nizcinoni / evaM prAntevAlayitvamAlAvatvadarzane'pi, iti draSTavyam / itthaM vidhANitvAdI ni azvAdibhede gotve ca liGgAni bhavanti / pratyakSeNa gavi vyAptigrahaNAcca dRSTaliGgAni bhavanti / 58. svazaMzca vAyoH // 6 // liGgamityanuvartate / sparzazca liGgam / thA vipANitvAdikaM tathA sparzo'pi liGgam anumitihetuH / tat sarvaM gotvasya liGgam / sparzaH kasya / vAyoH caturthasya bhutasya pRthivyAdivadapratyakSasya / rathyAyAM sparza upalabhyate / tenAnumIyate atra kenacid dravyeNa bhavitavyam / sparzo hi guNaH / na cAyaM guNaH dravyaM vinA vartata iti / tadAzrayo Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 yad dravyaM sa eva vAyuH / evaM sparzaH vAyoliGgam / atra pUrva "gotve" itivat "vAyauM" iti yukta vaktum / tathApi SaSThIsaptamyoravizeSa iti jJApanAyeha SaSThIti jJeyam / nanu aAzrayabhUtadravyavirahe guNopalambhAnupapatte: tAdRzaM dravyaM kiJcana sidhyatu / sa vAyureveti kathamityatrAha 59. na ca dRSTAnAM sparza ityadRSTaliGgo vAyuH // 10 // nahi sa sparzaH pRthivyAH apAM tejaso vA / imAni hi bhUtAni pratyakSANi / yadyeSAM anyatamaM tad dravyaM tarhi pratyakSaM dRzyeta / na ca dRzyate / na ca sa AkAzaH / tasya sparzazUnyatvAt / pRthivyAdInAM tu sparzAzrayatvaM saMbhavati / tathApi tatra sthitirna sambhavati / pradarzanAt / sthitau hi darzanaM avazyamabhaviSyat / rUpidravyatvAt / ato bhUtAntarebhyo vyatireke siddhe sa vAyuriti nizcIyate / paraM asya sparzarUpasya vAyuliGgasya gotvaliGgebhyaH viSANitvAdibhyaH asti kazcana vizeSaH / gotvena vyAptimattayA pratyakSaM goSu dRSTAni viSANitvAdIni liGgAni / tasmAd vRSTa laGgaM gotvam / sparzastu vAyunA saha tathA na dRSTaH / vAyoH nIrUpasyApratyakSatvAt / tathApi sparzo guNaH / ataH sa AzrayaM dravyavizeSaM vinA na bhaviSyatIti tatra bhavitavyaM kenacid dravyeNa / tad dravyaM na pRthivI, nApaH, na tejH| anuplbdhH| ataH parizeSAd vAyuriti sparzo vAyoliGgaM bhavatyeva / paraM tu adRSTaM liGgam / na tu viSAriNatvAdivat dRSTaM, iti vizeSaH / atra vAyoradRSTaM liGgamiti vaktumaucitye satyapi adRSTaliGgo vAyurityuktiH sAdhyatvena tasya prAdhAnyAt / uttaratrAnuSaGgasaukaryAcceti bodhyam / 6.. adravyavattvena dravyam // 11 // na vidyate dravyaM prArambhakAvayavatvena yeSAM te adravyAH caramAvayavAH paramANavaH / te asya santi prArambhakAvayatvavena, mamavAyikAraNatvena, iti adravyavAn / tasya bhAvaH tena / bAyuriti anuvartate / avayavakAryabhUtAvayavitvena vAyoH sparzaliGgenAnumIyamAnasya dravyatvaM sidhyati / na hi dravyetarapadArthasya avayavitvaM saMbhavatoti / yadyapi sparzarUpaguNavattvenaiva dravyatvaM siddhaM, tathApi kaNThoktayA tatsAdhanabyAjena tasya avayavitvaM ata evAnityatvaM cAtra pratipipAdayiSatIti jJeyam / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikasUtravRttiH 61. kriyAvattvAd guNavattvAcca // 12 // vAnarUpakriyAvattvAt saMyogavibhAgaparatvAparatvAdibahuguNAntaravattvAcca vAyuvyam / atrApi sparzata rabahudharmavattvapratipAdane tAtparyam / guNavattvasya prathamAbhighAne yukta'pi guNazabdena kriyAjanyasaMyogAdikaM vivakSitamiti jJApana ya kriyAvattvasya prathamAbhidhAnam / 62. adravyatvena nityatvamuktam // 13 // prapUrvasUtre paramANuvAcakatayA adravyazabdaH prayuktaH / tasya samavAyikAraNarahitaM drvymityrthH| kAraNarAhitye ca kAryatvAbhAvAt nityatvaM vAyuparamANunAmukta bhavatItyarthaH / vAyudvividhaH nityo'nityazceti / nityaH paramANurUpaH anityaH kAryarUpa iti vaayuvibhaago'traabhipretH| 63. vAyorvAyusammUrchanaM nAnAtvaliGgam // 14 // nanu sparzaliGgena tasyAzrayaH kazcidastIti, sa dravyamiti kAmamanumAnena siddhayatu / so'vayavIti, sa paramANubhirArabdha iti kathaM siddhayati / sa eko niravayava iti kiM na syAt, ityatra Aha / ___ vAyoH vAyukarmakaM, vAyusammUrchanaM vAyukata ko'bhighAtaH vAyukartRkaH vAyukarmako'bhighAto vA vAyoH nAnAtve mitho bhede, anekatve liGga jJApakam / prAcyAM dizi eko vAyuH pratIcyAmaparaH / umAvapi vegena vAnto hi parasparamabhihata iti tRNapAMsuparNAdInAmutpatanena asaMdigdhaM jaaniimH| tenAnekatvaM nizcIyate / tatra ekako'pi eko'vayavI / avayavI cAvayavArabdha iti yuktaH pUrvakRto nirNayaH / ___ nanu sparzaliGgena tadAzrayaH siddhytu| sa pRthivyAdivyatirikta ityapi kAmamastu / vAyuriti tasya vizeSato'bhidhAnaM tu kathamityAkSipati64. vAyusannikarSe pratyakSAbhAvAta, dRSTaM liGga na vidyate // 15 // sparzaliGgaM viSANitvAdiliGgavat na dRSTaM liGgamiti bhavataivoktam / kasmAt tat / vAyau vAti sati tvagindriyaM tena sannikRSyate / evaM viSayendriyaMsa ni Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karSe pratyakSajJAnotpattikAraNe satyApa vAyoH pratyakSaM na jAyate / rUpAbhAvAt / evaM vAyoradRSTaliGgatvavAdinA bhavatA tasyApratyakSatvamabhyupagatam / apratyakSasya tasya "ayaM vAyu"riti saMjJAkaraNAyogAt vAyuriti vizeSAbhidhAnaM aprAmANikam / gauH pratyakSaH / taM dRSTavAn kazcit "ayaM gauriti vyavahartavyaH' iti saGketamakaroditi yujyate / na tu apratyakSe padArthe / abhidheye vastuni adRSTe abhidhAnAkAMkSAvirahAt / nanvanumAnAvagatasyArthasya amidhAnAkAGkSA kiM na ghaTata ityatrAha65. sAmAnyatodRSTAccAvizeSaH // 16 // anumApakaM liGgaM dvividhaM-vizeSato dRSTaM sAmAnyato dRSTaM ceti / pakSe tatsajAtIye vA dharmiNi sAdhyasAdhanayoH pratyakSeNa vyAptigrahaNe sati tat sAdhanaM vizeSato dRSTam / yathA viSAmitvAdi / yatra na tathA tatratyaM sAdhanaM sAmAnyato dRSTam / yathA sUrye gatyanumAne pUrvamanyatra dRSTasya pazcAdanyatra darzanam / prakRtaM sparzarUpaM vAyuliGga ca sAmAnyato dRSTameva / yatra sparzaH tatra vAyuriti viziSya vyAptigrahaNAbhAvAt / tena anena liGgena jAyamAnAyAM buddhau kazcidAzrayo'stIti sAmAnyameva viSayaH / na tu vAyutvarUpo vishessH| agRhIte cAsmin vizeSe tadabhidhAyitayA padavizeSakalpanamazakyam / sAmAnyameva gRhyate / na tu vizeSa iti suutraarthH| tato jAyamAnaH pratyayaH avizeSaH viSayatayA vAyutvarUpavizeSarahita eveti vA / tasmin vizeSAbhAva iti vaa| tahi vAyuriti anAdiH sArvatriko vyavahAraH katham / tatra hi upapattirvaktavyA, ityatra svamatamAha AkSeptA 66. tasmAdAgamikam // 17 // Agame vede bhavaM Agamikam / liGgamiti vyavadhAne'pyanuvartate / liGga jJApakam / yasmAt viziSya vAyutvena vAyvavagatau vA tadabhidhAyitvena vAyupadasiddhau vA pratyakSa vA anumAnaM vA na nidAnaM bhavitumarhati, tasmAt Agame tatpratipAdakaM vAkyameva tanmUlamityarthaH / yadvA vAyutvAvacchinnaM dravyamastIti tadabhidhAyi vAyupadamiti ca AgamAdevAvagata mityrthH|| Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikasUtravRttiH atra anabhimati vyaJjayana zAstrakAraH svamatamAha67. saMjJAkarma tvasmadviziSTAnAM liGgama // 18 // Agamo'pi prAksiddhAbhidheyAbhidhAnanibandha eva / atastatrApi mUlaM vaktavyam / taducyate / vedastAvat pramANam / ziSTastathA parigRhItatvAt / tadvihitAnAM karmaNAM sa.phalyadarzanAcca / dossmuultvaanuplmbhaacc| tatra vAyutvAvacchinnavAcitayA, tatsaMjJAtvena, vAyuzabdaprayogo dRshyte| talliGga, asmadapekSayA atizayitazaktimantaH puruSA aAsan, ye asmadindriyAgocarAnapi arthAn sAkSAtkRtya saMjJAM carityatra / saMjJAkarma atIndriyANAmapi arthAnAM saMjJAkaraNaM pUrvavRttaM, asmaditi paJcamI asmadapekSayA viziSTAnAM vilakSaNazaktimatAM, tathAvidhAH puruSA prAsannitya smin vipaye liGgamiti sUtrasyAkSarArthaH / te vAyoH vAyuriti saMjJAM cakruH / ato na kAcidanupapattiriti bhAvaH / tukAraH pUrvamatAnaGgIkArasUcakaH // 68, pratyakSapravR ttatvAt saMjJAkarmaNaH // 16 // pratyakSeNa na svanumAnena bhrameNa vA pravRttatvAt niSpannatvAt saMjJAkarmaNaH sarveSAM vastUnAM nAmakalpanasya / vAyvAdyatIndriyavastuvAcakasa jJAkalpanaM asmadapekSayA viziSTA prAsannityatra liGgaM bhavatIti pUrveNAnvayaH // avasitaM vAyuprakaraNam / atha AkAzaprakaraNam tatra apratyakSasya AkAzasya siddhau sAdhanaM pareSAmabhimataM darzayati-- 69. niSkramaNaM pravezanamityAkAzasya liGgam // 20 // gRhAnniSkAmati, gRhaM pravizati, iti niSkramaNaM pravezanaM ca prasiddham / tatra yatra bhittirasti tatra tanna sambhavati / ataH pRthibyAdibhyaH mUrtadravyAdibhyaH atirikta kiJcid dravyaM tatkAraNamastItyabhyupagantavyam / tad dravyamAkAza iti niSkramaNaM pravezanaM ca prAkAzasya liGgamiti / idaM nirAkaroti70. tadaliGgamekadravyatvAt karmaNaH // 21 // Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 tat ukta niSkramaNaM pravezanaM ca aliGga duSTaM liGgam / AkAzasAdhanAkSamamityarthaH / kutaH / karmaNaH ekadravyatvAt / ekameva dravyaM samavAyikAraNatayA AzrayabhUtaM yasya tattvAt / karma niSkramaNAdirUpaM ekasminneva dravye samavaiti / na saMyogAdivat dravyadvaye / tatra yaH puruSaH niSkrAmati pravizati ca tasmin tatkarma vartata iti sarvasammataM, darapahnavam / tathA sati tadAzrayatayA dravyAntarApekSA naivAsti / kathaM dravyAntaraM siddha ghat / nanu AzrayatayA dravyAntarApekSA nAstIti satyametat / tathA'pi nimittakAraNatayA tadapekSA'styeva / pRthivyAdIni dravyANi avakAzaM na dadati / tena niSkramaNAdikaM na jAyate / ataH avakAzadAnakSama dravyAntaramapekSyate / tadAkAzamiti bhavatyeva niSkramaNAdikamAkAzasya liGgamityatrAha 71. kAraNAnukluptivaidhAcca / / 22 / / kAraNasya anuklRptiH avadhAraNam tasya vaidhAt viruddhadharmavattvAt / idaM kAraNamityavadhAraNe anukUlaH niyAmakaH dharmaH anvayavya tirekavattvam / asmin sati kAyaM bhavati / asati na bhavatIti ! niSkramaNAdikaM prati AkAzasya tannAsti / AkAzasya avarjanIyatayA sannidhiH / na tu kAryaniSpattaye apekSitatvAt / ato'nvayonAsti / AkAzasya vibhutvena nityatvAcca kvacidapi kadAcidapi tadabhAvo nAstIti vyatireko'pi nAsti / evaM kAraNatvAvadhAraNopayukta yat anvayavyatirekavattvaM tadviruddhasya tadabhAvavattvasyaiva AkAze vidyamAnatvAt niSkramaNAdeH nimittakAraNamapi na bhavitumarhatIti na tadapekSAvazenApi tadAkAzaM sAdhayitumalamityarthaH // nanu dvAradeze tadavacchinnAkAzo'sti / tasmin sati niSkramaNAdi mavati / kuDyAdau tadabhAve na bhavatIti evAnvayatireko, iti cet atrAha 72. saMyogAdabhAvaH krmnnH||23|| kuDaghamabhigacchan puruSaH tena saMyogaM prApnoti / tataH paraM gantuM na zaknoti / tena niSkramaNAbhAvaH / evaM ca murtadravyasaMyogaH niSkramaNapratibandhakaH / tadabhAvAt dvAradeze niSkramaNaM bhavatItyevamupapatto nAkAzakalpanamAvazyakam // Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikasUtravRttiH evaM parokta liGga nirasya svayaM zabdaM talliGga dadan prathamaM tasya vAyuparyantadravyacatuSTayaguNatvAbhAve eka hetumAha 73. kAraNaguNapUkaH kAryaguNo dRSTaH / / 24 / / kAraNasya yo guNaH saH pUrvaH niyatapUrvavartI, kAraNamiti yAvat, yasya saH kAraNaguNapUrvakaH / kAraNaguNakAraNaka ityrthH| kAryasya guNaH kAryaguNaH / ekaikendriyagrAhyAH bhogArhA vizeSaguNA: rUparasagandhasparzA vivkssitaaH| pRthivyAdikAryadravyavartinaH ime guNAH kAraNabhUtAvayavasthaguNakAraNakA eva / na ta datirikta kAraNamapekSante / pAkajA guNAH yadyapi pAkara pekSante tathA'pi pRthivyA yatkiJcidrUpavattvaM svAbhAvikam / pAkaH rUpavizeSe hetuH / na tu sAmAnyato rUpavattve / ruuprhitpaarthivdrvysyaanuplbveH| athavA pIlupAkavAdinAM avayavaguNAnAmeva agnisaMyogApekSA / na tvavayaviguNAnAm / ata ime kAraNAntaranirapekSA eva / kaarnngunnmaatrpuurvkaaH| dRSTa iti / na cAtra kAcana vipratipattirastIti bhAvaH / na ca zabda iidRshH| dravyAntarasaMyogAdirUpakAraNAntarApekSatvAt / koNena Dane sati hi merI dhvanati / vidalane ca veNuH / ataH zabdaH na sparzavatAM AdyAnAM caturNA bhUtAnAM guNaH / ayaM prayogaH / zabdaH sparzavatAM na guNaH, kAraNaguNetarakAraNakatvAt / yannaivaM tannavam / yathA rUparasagandhasparzAH / iti // hetvantaraM pratijJayA saha pradarzayati74. kAryAntarAprAdurbhAvAcca zabdaH sparzavatAmaguNaH / / 25 / / anyat kArya kAryAntaram / tasya aprAdurbhAvAt anutpattezca / kAryeSu yo guNaH saH avayavaguNasya kaaryH| asmAt avayavaguNakAryAt avayaviguNAt kAryAntaraM na prAdurbhavati / na hyavayaviguNaH svAzraye vA anyatra vA svasajAtIyaM guNAntaraM janayati / janayati tu zabdaH / bherItaH karNaparyantaM vartamAnAyAM zabdaparamparAyAM pUrvapUrvasya zabdasya uttarottarazabdajanakatvAt / ataH sparzavadguNavaidhAt zabdaH na sparzavatAM gunnH| prayogazca / zabdaH na sparzavatAM guNaH, sajAtIyakAryAntarajanakatvAt / yannavaM tanna vam / yathA rUpAdaya iti / cakAraH pUrvahetuM samuccinvan tatrApi iyameva pratijJeti jJApayati / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bherItADane tatra, samudraghoSe sati jale, davAnaladahyamAnaveNusphoTe agnI, veNuvAdane vAyau ca zabdapratIteH teSAmanyatamasya guNo bhavitumarhati zabda iti matiH sahajena jAyeta / sA sUtradvayena nivatitA / kAlas : dizo vA guNaH syAditi zaGka'yA nAstyavasaraH / idAnIM zabdaH iti pratItistAvat idAnIM ghaTaH atra ghaTaH, idAnIM rUpaM atra rUpaM ityAdisarvapadArthAntaraviSayapratItyaviziSTatvAt kAlikadaizikasambandhena zabdavattAM gocarayati / na tu samavAyena / na ca samavAyena tayostadvattvazaGkAjanakaM hetvantaraM kimapyasti / ataH tadguNatvaniSedho'napekSita iti matvA caramadravyadvayaguragatvaM niSedhati / 75. parana samavAyAt pratyakSatvAcca nAtmaguNo na manoguNaH / / 2 / / paratra AtmA yatra ahamiti pratIyate zarIrapradeze'ntaH tato'nyatra / bahirdeza ityarthaH / tatra samavAyAt vidyamAnatvAt / "ayaM zabda:" "atra zabdaH" iti bahirdezasambandhitayaiva hi sa pratIyate / ataH sa tatraiva vartate / na tvAtmani / ahaM zabdI mayi zabda iti pratItivirahAt / ato nAtmaguNaH / manoguNo'pi sa na bhavati / pratyakSatvAt / mano hyaNu / tavRttizcet zabdaH kathaM pratyakSaH syAt / pratyakSazca saH / nahi paramANuvRtti rUpAdikaM pratyakSam / yadyapi zabdaH Atmano manaso vA guNa iti zaGkAyA naiva kazcana heturasti tathA'pi vakSyamANaparizeSasiddhaya yadi kazcit vayAtyAdeva tathA brUyAt tannirasanopayuktaprabalahetukathanAya ca idamuktamiti jJa yam / yadyapyanena nyAyena dikkAlaguNatvaniSedho'pi kaNThoktayA kartuM yuktaH tathA'pi caramanirdiSTadravyadvayaguNatvaniSedhe kRte tataH prAnirdiSTadravyaguNatvaniSedho'pi svAbhimata iti, tatra hetoH sugamatvadhiyA svena kaNThoktinaM kRteti ca zrotAro bhotsyanta iti mahaSirmanyata iti manyAmahe / 76. parizeSAlliGgamAkAzasya // 27 // zabda ityanuSaGgAllabhyate / zabdaH AkAzasya liGgam / jJApakam / katham / parizeSAt / anyeSAM aSTAnAM dravyANAM tena tena hetunA varjanAnantaraM kalpanIyasya asya ekAsvaiva tadAzrayatvAhatayA ziSyamANatvAt / zabdaH pRthivyAdidravyASTaMkavyatirikta Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikasUtravRttiH kiJcidravyAzritaH, tadanAzritatve sati guNatvAt / yo yadanAzrito guNaH saH tadatiriktakiJcidravyAzritaH yathA jalAdhanAzrito guNo gandhaH pRthivyAzritaH / yat tat atiriktaM dravyaM sa AkAza iti / atra "vAyusannikarSe pratyakSAbhAvAt dRSTaM liGgaM na vidyate'' ityAdi sUtrapaJcakaM vAyupadasthAne AkAzapadaM prakSipyAnusandheyam / prapUrvasUtre "zabdaH sparzavatAmaguNaH" ityuktam / "nAtmaguNo na manoguNaH" ityanantara sUtra iva na sparzavadguNaH ityeva vaktuM yuktam / tathApi 'sparzavadguNabhinnaH AtmaguNabhinnazca zabdaH parizeSAlliGgamAkAzasya" iti sUtratrayamekavAkyatayA yojanIyamiti jJApayan maharSiH anenaiva prakAreNa AkAzasAdhanaM suzakamiti tatra svanirbharatvaM prakAzayati / 77. tasya dravyatvanityatve vAyunA vyAkhyAte // 28 // tasya AkAzasya dravyatvaM nityatvaM ca vAyunA vAyoH dravyatvanityatvasAdhako yo heturuktaH tenetyarthaH / vyAkhyAte nirUpite bhavata ityarthaH / zabdasya saMyogAdInAM guNAntarANAM ca AzrayatvaM siddhayati / vAyuparamANuvat adravyatvena nityatvaM siddhayati / nahi AkAzasya ArambhakaM samavAyikAraNabhUtaM drvymsti| mAnAbhAvAt / ataH saH adravyaH / ataH kAryatvAbhAvAt nityatvam / 78. tattvaM bhAvena // 26 // tasya bhAvaH tattvam / evaM abhedasya ekatvasya ca prAcAM vyavahAraH / prakRte ekatvaM vivakSitam / AkAzaH ekaH katham / tad bhAvena satAsAmAnyena vyAkhyAtam / yayA yuktayA sattAyA ekatvaM sAdhitaM tayaiva yuktayA AkAzasya ekatvaM siddhayatItyarthaH / tAM yukti prakRtAnuguNyena UhitvA svayameva darzayati / 76. zabdaliGgAvizeSAt vizeSaliGgAmAvAcca // 30 // zabdaH sarvatra upalabhyate / atastadAzrayeNa AkAzenApi sarvatra vartitavyam / na ca uttarasyAM dizi anya AkAzaH dakSiNasyAmanya iti nAnAtvagrAhakaM vizeSaliGgamasti / tasmAt sattAvat AkAza eka eva / idaM sUtraM kaizcinna paThayata ityAhuH / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80. tadanuvidhAnAdekapRthaktvaM ceti // 31 // tasya ekatvasya anuvidhAnAt anuvartanAt AkAzasya ekapRthakatkvaM ca guNo'stIti jJayamiti bhAvaH / yatra ekatvaM tatra ekapRthaktvamapi, iti ekatvAnuvidhAnaM ekapRthaktvasya / ekavastuniSThaM pRthaktvam / imo ghaTau itarebhyaH pRthagityatra ghaTadvayaniSThaM dvipRthaktvam, evaM tripRthaktvAdi jJeyam / itizabdapAThaH prAmANikazcet prakaraNasya ahnikasya ca avasAnasUcanArthaH / iti kaNAdasUtravRttau sugamAyAM dvitIyAdhyAye prathamamAhnikam / dvitIyamAhinakam 81. puSpavastrayoH sati sannikarSe guNAntarA prAdurbhAvo vastre gandhAbhAvaliGgam // 1 // yadA kazcit puSpaM mAlArUpeNa grathitaM muktakaM vA vastreNa parigRhya Anayati tadA tasmin vastre tasya puSpasya yo guNaH gandhaH sa prAdurbhavati tatsthatayA ghrANaviSayo bhavati / guNAntaraM tato'nyo guNaH puSpagandhAdatirikto gandhaH na prAdurbhavati / ayaM guNAntaraprAdurbhAvaH vastre puSpagandhAbhAvasya liGga jJApakam / puSpasamparkAt prAk tatra saH gandho nAsIt / tdnntrmuplbhyte| ataH anvayavyatirekAmyAM sa gandhaH puSpasyaiva na vstrsyetyvdhaaryte| dravyeSu guNavyavasthAyAM ayaM nyAyo'nusartavya iti bhAvaH / uktanyAyasiddhAM vyavasthAmAha82 vyavasthitaH pRthivyAM gandhaH // 2 // surabhi jalaM, surabhirvAyuH iti jale vAyau ca pratIyamAno gandhaH pRthivIsamparkAghAnaH / na tayoH svAbhAvikaH / tatsamparkAbhAve tadanupalabdhaH, saMparke sati tasyaivopalabdhezca / ataH pRthivyAM gandho vyavasthitaH / taditarAbRttitve sati tardva ttitvaM vyavasthitatvam / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 vaizeSikasUtravRttiH 83. etenoSNatA vyAkhyAtA // 3 // etena ayaM guNaH asyaiva dravyasya iti vyavasthAyAM yo nyAyaH prapUrvasUtre uktaH tena uSNatA uSNasparzaH vyAkhyAtA pRthivyA guNo neti shaapitaa| uSNamanna', uSNA bhUmiriti pratIto satyAmapi asyA uSNatAyAH tejassaMsargAnvayavyatirekAbhyAM tejaHsambandhitvAvadhAraNAt na pArthivIyamiti nizcIyate / idamAha 84. tejasyuSNatA // 4 // vyavasthiteti viprinnaamenaanussnggH| uSNaM jalaM uSNo vAyurityapi tejaHsannikarSaprayukta eva vyavahAra iti bhAvaH / 85. apsu zItatA // 5 // vyavasthiteti pUrvavat / zItaM sthalaM, zIto vAyuriti pratItivyavahArayoH apsaMsarga eva nimittamiti / nanu prathamaM zItatA vktvyaa| pazcAduSNateti cet satyam / kintu uSNatAzItatayoH tejojalayovyavasthAkathanAt pRthivIvAyvoH anuSNAzItateti zApitam / asya tRtIyasya sparzasya sarvatra anuSNAzIta ityeva vyavahAraH / na tu kvacidapi prazItAnuSNa iti / ato'tra pratiyogitayA niviSTasparzadvayanamaM buddhau kRtvA uSNatAyAH prathamAbhidhAnamiti jJa yam / vAyau vyavasthito guNo nAsti / atastadanuktiH / zabdaliGga naiva AkAzasya sAdhanAt saH tasya vyavasthito guNa ityanuktisiddham / 86. aparaM paraM yugapadayugapacciraM kSipramiti kAlaliGgAni // 6 // paJca bhUtAni tatsambandhino vizeSaguNAzca uktAH / guNakathanaM na tannirUpaNaparatvena / api tu sAdhayaMvaidhAbhyAM dravyatattvavivekAyaiva / athAdya kramaprAptakAlanirUpaNaM kriyate / tatra prathamaM tatsiddhau prmaannmaah| aparaM aparatvAkhyaguNavat / paraM paratvAkhyaguNavat / jyAyasi paratvam / kanIyasi aparatvam / tatra paratvaM viprakRSTa phA0-10 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiJcitsambandhajanyam / aparatvaM sannikRSTakiJcitsambandhajanyam / abAdhitapratItivyavahArAbhyAM anayoH guNayoH siddhayoH yatsambandhena imau guNau jAyate sa kAlaH, iti paratvamaparatvaM ca kAlaliGgam / gugapat samakAlam / ayugapat bhinnakAlam / ciraM dIrgha kAlam / kSipraM alpena kAlena / iti evaMrUpAH pratyayAH, tanmUlAH vyavahArAzca kAlasya liGgAni tatsattve pramANAni / anumApakA hetava ityarthaH / ime pratItivyavahArAH yathArthAH, abAdhitaviSayatvAt; prmaatmkgotvaadiprtiitivditynumaanpryogH| aparasmin paramiti keSAJcit pAThaH / upari padadvandvadvayavat idamapi samAnarUpaM dvandvamiti yuktam / / 87. dravyatvanityatve vAyunA vyAkhyAte / / 7 / / tasyeti AkAzasUtravadanusandheyam / tasya kAlasya dravyatvaM ca vAyuprakaraNoktanyAyena siddhyati / idamidAnImasti, idaM pUrvamAsIt, idaM parastAd bhaviSyati, idaM sarvadA'sti, iti vyavahArabalAt dravyaguNakarmAtmakasarvAdhAratvaM kAlasya siddham / yadyapi sarvAdhAratvaM na samavAyasambandhena pRthivyAdergandhAdyAdhAratvamiva, tathApi vilakSaNena "kAlikaH" ityevamevAbhidhIyamAnena sambandhena / tadapyAdhAratvaM mukhyamaiva / yathA samavAyasambandhena kapAlasyeva saMyogasambandhena bhUtalasya ghaTAdhAratvam / na ca dravyaguNakarmAdhAratvaM adravyasya sambhavatIti vAyuvat kAlasyApi dravyatvam / tasya avayavArabdhatve pramANAbhAvena kAryatvAbhAvAnnityatvam / vAyuparamANoriva / 88. tattva bhAvena // 8 // aparaM paramiti liGgAvizeSAt vizeSaliGgAbhAvAcca sattAnyAyena ekatvaM kAlasya / nanu kAlasyaikatve bhUtabhaviSyadvartamAnabhedaH katham / kathaM ca kSaNamuhUrtAdibhedaH / upAdhibhedAt / dhvastasya ghaTasya bhUtaH kAlaH / vidyamAnasya vartamAnaH / anutpanasya bhaviSyan / evaM ekakSaNAvasthAyipadArthAvacchinnaH kAlaHkSaNaH / muhUrtakAlAvasthAyipadArthAvacchinnaH muhUrtaH / sUryadarzanAvacchinnaH kAlo dinam / adarzanAvacchinnaH kAlo rAtriH / meghAvaraNAdinA'darzanamAdAya doSodbhAvanaparihArAya yathocitaM pariSkAre yatitavyam / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikasUtravRttiH 86. nityeSvabhAvAdanityeSu bhAvAt kAraNe kAlAkhyeti // 6 // kAlasya AkAzAdivyAvRttaM sarvakAryakAraNatvAkhyaM vizeSamAha / kAla ityAkhyA vyavahAraH / iyaM na kevale AkAzAditulye kasmizcid dravye, apitu kAraNe srvkaarykaarnnbhuute| kAlaH sarvakAryakAraNamityarthaH / kutaH anvayavyatirekAbhyAm / idamAha nityepviti / kasya bhAvo'bhAvazca / asmin kAle idamutpadyata iti vyavahArasya / vasante puSpANi jAyante / varSAsu devo varSati / zaradi parNAni patanti / ityAdeH / naiSa nityeSu bhavati / utpatterevAbhAve tasyAM kAlavizeSAnvayAyogAt / anityepu bhavati ca / idAnIM ghaTo jAtaH / idAnIM idaM pakvam iti / nanu idAnImiti sAmagrIsannidhAnamucyate, na kAla iti cenna / idAnImityasya padasya kAla eva zaktatvAt / sAmagrIsanidhAnasya tadavacchedakatvAt / vasante vRkSAH puSpyanti phalanti ceti vyavahAratulya evAyaM vyavahAraH / yadA sAmagrI sannihitA tadA ghaTo jAyate, iti kAlasya kAraNatvamabhipretyaiva vyavahAra iti spaSTam / AkAzaH sarvadA'sti, ghaTaH pUrvamAsIt, ityAdibhirvyavahAraiH kAlasya sarvAdhAratvaM pratIyata ityanyadetat / vasante puSpANi jAyanta ityAdibhirvyavahAraiH tasya sarvakAryakAraNatvamanyatrocyata ityavadheyam / itizabdaH kaalprkrnnaavsaansuucnaarthH| 60. ita idamiti yatastad dizyaM liGgam // 10 // vyavahitamapi aparaM paramityetadanuSajyate / itaH asmAd vastunaH, idaM vastu aparaM, paramiti pratItiH vyavahArazca yataH yasmAd viSayatayA hetubhUtAt bhavati, tat aparatvaM paratvaM ca dizyaM diksambandhi liGgam / dizaH sAdhakaM pramANamityarthaH / dakSiNasamudrasya himAcalAt vindhyaH aparaH / asmAt himAcalaH paraH / aparatvaM sannikRSTadiksaMyogAt jAyamAno guNaH / paratvaM viprakRSTadiksaMyogAt jAyamAno guNaH / asya aparatvasya vindhye, paratvasya himAcale ca janakaM hi kiJcit kAraNaM vAcyam / tat kAraNaM digityucyte| 61. dravyatvanityatve vAyunA vyAkhyAte // 11 // tasyAH dravyatvaM nityatvaM ca vAyunyAyena siddham / dravyAdyAdhAratvAt dravyatvam / kAryatvAbhAvena vAyuparamANuvannityatvam / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62. tattva bhAvena // 12 // paramaparamiti liGgAvizeSAt vizeSaliGgAbhAvAcca sattAnyAyena dizo'pyekatvam / sarvatra tattaddhetubhUtAnAM AkAzakAladizAmekatve sati vibhutvamapi siddhyati / 63. kAryavizeSeNa nAnAtvama // 13 // svarUpataH ekasyA api dizaH kAryANAM tatrotpadyamAnAnAM upAdhInAM vizeSeNa bhedena nAnAtvaM vibhinnavyavahAraviSayatvaM bhavati / katham ? taducyate 64. prAdityasaMyogAd bhUtapUrvAd bhaviSyato bhUtAcca prAcI // 14 // AdityasaMyoga ityavizeSeNoktAvapi arthAt yogyo vishesso'nusndheyH| Adityasya prathamasaMyogo yatra bhavati sa digbhAgaH prAcItyucyate / na ca "Adityasya prathamaH saMyogaH kSaNikaH / tasmin ajAte vA naSTe vA prAcItvaM na syAt" iti zaGkanIyam / cirAd bhUtapUrvo vA zvaH prabhRti bhaviSyat vA pradya prAtarbhUto vA yaH kazcana saMyogo gRhyatAm / tadavacchinnA dik praacii| 65. tathA dakSiNA pratIcI udIcI ca // 15 // tathA prAdityasaMyogavizeSaireva anyA api dizo bhavanti / prAGmukhaM sthitasya puruSasya dakSiNapArzva prasRtaH razmibhiH yayA dizA AdityaH saMyujyate sA dakSiNA / ekasmin dine Adityasya caramaH saMyogaH yatra bhUtapUrvo bhaviSyan bhUto vA sA pratIcI / prAGmukhasya puruSasya vAmapArzva prasRtaH razmibhiH yayA dizA AdityaH saMyujyate sA udIcI / karkaTAdiSu SaTsu mAseSu AdityaH yayA saMyujyate sA dakSiNA / makarAdiSu SaTsu yayA saMyujyate sA udIcI, ityapi suvacam / 66. etena digantarAlAni vyAkhyAtAni // 16 // etena prAcyAdinirUpaNena digantarAlAni, dizodizormadhyAni, dikkoNAH, vidizaH, lakSitAni bhavanti / prAgdakSiNA, pratyagdakSiNA, pratyagudIcI, prAgudIcIti / avasitaM dikprakaraNam / Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikasUtra 97. sAmAnya pratyakSAd vizeSApratyakSAda vizeSasmRtezca saMzayaH // 17 // zabdasya guNatvaM kAryatvaM ca siddhaM kRtvA tena AkAzasiddhiH puurvmuktaa| tasya tadubhayasAdhanAya adya prakaraNAntaramArabhyate / tatra saMzayapUrvakatvAd vicArasya prathamaM saMzayameva taddhetuminirUpayati / ekasmin viruddhanAnAprakArakaM jJAnaM saMzayaH / sa kathaM jAyata iti ceducyate / sAmAnyasya dharmidvayasAdhAraNasya dharmasya UrdhvatvAdeH pratyakSAt indriyajanyajJAnAt, vizeSasya ekadharmimAtravRtteH itaravyAvartakasya sthANutvapuruSatvAdeH apratyakSAt pratyakSajJAnAbhAvAt, vizeSasya sthANutvapuruSatvAdeH smRteH smaraNAcca bhavatIti / anatiprakAze sthale UdhvaM 'vastu' kimapi dRSTvA saMzerate "ayaM sthANu rvA puruSo veti' / tatra idaM hetutrayamasti / athavA idaM samuditaM eko hetuH // 18. dRSTaM ca dRSTavad draSTA // 18 // saMzaye hetvantaramAha / dRSTaM pUrva dRSTaM yajJadattaM dRSTavat pUrvadRSTakaJcukoSNISadhAri devadattamiva, etadvat kaJcukoSNISadhAriNamityarthaH / draSTA ca, evaM darzanAcca saMzayo bhavati / ayaM yajJadatto devadatto veti / yajJadattasya AkAravizeSaH, devadattaveSaH tena dhriyamANazceti dvau vizeSo dRzyamAnau vizeSAntaradvavAvagAhinaM saMzayaM janayataH / cakAreNa hetvantarasamuccayaH pratIyate / mukhaM vyAdAya svapitItyatra pUrvakAlatvasyeva dRSTvA saMzayaH ityatra smaankrtRktvsyaavivkssaa| 69. yathA dRSTamayathAdRSTaM cobhayathA dRSTa tvAt // 16 // prathamaM caitraH zikhAvAn dRSTaH / tataH kRttazikhaH / evamubhayathA darzanAnantaraM punaH kadAcid dUre dRSTaH / tadAnIM tasya zikhAvattve 'caitraH zikhArahito'pi bhavati / tasmAdayaM caitro na ve'ti saMzayo bhavati / vizikhatve'pi sa zikhAvAnapi tadayaM sa vA na veti saMzayo bhavati / tasmAdekasya pUrvamubhayathA darzanamapi pazcAt saMzayahetuH // 100. vidyA'vidyAtazca saMzayaH // 20 // vidyA jJAnam / avidyA jJAnAbhAvaH / tAbhyAmapi saMzayo bhavati / jJAne jAte vidyamAnamapi rajataM jJAyate / avidyamAnamapi zuktau / tasmAt viSayo vastuto vidyate Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 na veti saMzayo bhavati / jJAnAbhAve'pi vidyamAnasyApi jJAnAbhAvo bhavati / yathA bhUmyantargatasya jalasya / tasmAt kiM vidyamAnasya jJAnAbhAvaH uta avidyamAnasyeti saMzayo bhavati / "upalabdhyanupalabdhyavyavasthAtaH saMzayaH" iti tantrAntare yadukta tadevAtrApIti yukta grahItum / saMzaya iti punaruktiH saMzayaprakaraNasamAptisUcanAya / yadyapyatra sarvatra "sAmAnyagrahaNAt vizeSAgrahaNAt vizepasmRtezca saMzayaH" iti prathamaH prakAraH samanvita iti darzayituM zakyate tathApi mukhyataH ime prakArabhedAH santInyetannApahnavAham / evaM sAmAnyataH saMzayahetUna uktvA zabdaviSayo vicArAGgabhUto yaH saMzayaH tadvetubhUtaM vizeSaM darzayati 101. zrotragrahaNo yo'rthaH sa zabdaH // 21 // zrotraM zravaNendriyaM grahaNaM grAhaka yastAdRzaH yaH arthaH dravyaguNakarmAnyatamarUpaH padArthaH saH zabdaH zabdapadavA yaH / zrotragrAhyatvaM zabdasya vizeSaH asAdhAraNadharma ityukta bhavati // anena vizeSeNa jAyamAnaM saMza:mAha102. tasmin dravyaM guNaH karmati saMzayaH // 22 // asmin zrotragrAhyatvarUpavizeSavati zabde saMzayaH kimiti / dravyaM vA guNo vA karma veti / sattAsAmAnyavattvAt zabdatvarUpasAmAnyavizeSavattvAcca dravyaguNakarmAnyatamatvaM siddham / teSu kimiti saMzayaH / tatrahetumAha 103. tulyajAtIye'varthAntarabhUteSu vizeSayorubhayathA dRSTatvAt // 23 // zabdo guNa iti kRtvA tasyAzrayatayA AkAzasya siddhiriti pUrvamuktam / tena guNAH tasya sajAtIyAH / dravyANi karmANi cAntirANi / anye padArthAH vijAtIyA ityarthaH / zabdasya zrotragrAhyatvarUpo yo vizeSaH saH tulyajAtIyeSu guNeSa na vidyate / atulyajAtIyeSu dravyakarmasvapi na vidyata ityubhayathA dRSTaH / evamasyobhayathA dRSTatvAt saMzayo bhavati / zrotragrAhyoyaM atathAbhUtatvAt sarveSAM guNAnAM guNo na bhavitumarhati / tathaiva dravyANAM karmaNAM ca sarveSAM zrotragrAhyatvAbhAvAt dravyaM vA karma vA na bhavitumarhati / bhavitavyaM tu eSAmanyatamena / sattAsAmAnyavattvAt / tat dravyaM vA guNo vA karma vA Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikasUtravRttiH 43 ayamiti / sattayA anyatamaH padArtho bhavitumahaMtIti pratItimavati / vizeSasyobhayathA darzanAt na bhavitumarhatIti pratItirbhavati / anayoH pratItyovirodhAt saMzayaH viruddhapratItijananadvArA saMzayahetuH ubhayathA dRSTo vizeSaH / nanvasAdhAraNadharmasya etanmate saMzayahetutvaM nAstIti cenna / pratyakSaM sUtrakAre tadvadati taditarokta razraddheyatvAt / paramatamabhyupetyedamuktamiti vA manyatAm / atha gandhavattvarUpaM vizeSamAdAya pRthivyAmapi dravyaM guNaH karmeti saMzayaH "tulyajAtIyeSvarthAntara bhUteSu vizeSasyobhayathA dRSTatvAt" iti suvacam / snehamAdAyApsvapi / tat kathaM zabdamAtra evaM vicAra iti ceducyate / pRthivyAdau guNatvAdivAdo na kshcidvlmbitH| zabde dravyatvavAdastu mImAMsakaiH pratitaH / tannirAkaraNAya viziSya zabde'yaM vicAra iti // tatra dravyatvakoTi nivartayati104. ekadravyatvAnna dravyam // 24 // ekameva samavAyikAraNabhUtaM dravyaM yasya tat ekadravyam / tasya bhAvaH tattvam / tasmAt / zadhdaH na dravyam, ekadravyatvAt, karmavat / zabdaH kAryamiti vakSyate / sa yadi dravyaM, anekadravyArabdho bhavet ghaTapaTavat / na caivaM saH / AkAzAtmakaikadravyArabdhatvAt / ataH na dravyam / atha guNatvakoTeriSTatvAt karmatvakoTi nivartayati105. nApi karmAcAkSuSatvAt pratyayasya // 25 // zabdaH karmApi na, pratyayasya tadviSayakasya jJAnasya acAkSa SatvAt / cAkSuSabhinnatvAt / cakSa janyajJAnabhinnatvAt / cakSurajanyajJAnaviSayatvAdityuktaM bhavati / atra cakSa :padaM karmagrahaNayogyendriyaparam / IdRzendriyAjanyapratyakSajJAnaviSayatvAditi paryavasito hetuH / ganvAdivadityudAharaNaM drssttvym| athAbhimataM guNatvamanuvadan karmatvazaGkAbIjaM prakArAntareNopapAdayati / 106. guNasya sato'pavargaH karmabhiH sAmAnyam // 26 // balavannunne zare patanAtpUrvaM karmaparaMparA jAyate / pUrva karma nazyati / anyat karma jAyate / idaM nazyati / punaranyat karma jAyate / evamAntam / evameva bheryA jAtAt zabdAt karNagocarazabdaparyantaM mahatI zabdaparamparA / pUrva zabdo nazyati / anyaH zabdo jAyate / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarottaramevam / evaM yataH pUrvapUrva nAzaH karmaparamparAyAmiva zabdaparamparAyAma sti ataH zabdaH karmeti zaGkyeta / tatrocyate / guNasya sataH guNabhUtasyaiva zabdasya apavarga: pUrvapUrvasya nAzaH karmabhiH sAmAnyasAdhAraNadharmavattvam nanu karmatvApAdako hetuH / na hi balavatA pramANena bhinnajAtIyatvena avaghRtAnAM padArthAnAM sAdharmyamAtreNa ekajAtIyatvaM bhavatIti bhAvaH / zabdaguNaprakaraNaM samAptam / atha tadanityatvaprakaraNam / tatra prathamaM tasya zravaNapUrvAparakAlasattve pramANA bhAvamAha-- 107. sato liGgAbhAvAta // 27 // sataH zravaNakAlAt pUrvamanantaraM ca sataH vidyamAnasya zabdasya liGga jJApaka pramANaM tasyAbhAvAt / ayamanitya ityuparyanvayaH / nityo hi trikAlavartI / zravaNakAlAtpUrvamanantaraM cAsan kathaM nityaH syAt / tatra asatvaM kathamiti cet satvAvedakapramANAbhAvAt / nahi apramANakaM kiJcidabhyupagamarmahati / 108. nityavaidhAt // 28 // anityatve pramANamAha / nityAt padArthAt vaidhAt vilakSaNatvAt / tadavRttidharmatvAdityarthaH / nityo hi srvkaalvrtii| ayaM tu kAdAcitkaH alpakAlavartI dvikSaNAvasthAyI ato na nityaH / / 106. anityazcAyaM kAraNataH // 26 // ayaM zabdaH kAraNataH tajjanakoccAraNAdikAraNavattvAccAnityaH utpattivinAzavAn / anityazca / na paraM guNaH anityazca tyapi cakArayojanA / "sadakAraNavannityam'' iti nityalakSaNaM vakSyati / tatra prapUrvasUtroktaH sattvAbhAvaH gatasUtroktaH akAraNavattvAbhAvazca madhye "nityatvavaidhAt" ityanenAbhipratAviti suvacam // nanu uccAraNAdikaM na zabdasyotpattikAraNam / zabdasya kAryatve siddha hi tat tatra kAraNamiti gRhNIyAma / zabdo nityaH / uccAraNAdikamamivyaJjakamiti kiM na syAt / atrAha Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMzeSikasUtravRttiH 110. na cAsida vikArAt // 30 // anityatve hetutayA nirdiSTaM kAraNavattvaM na ca naiva asiddhaM pakSe asattvarUpAsiddhidoSavat / kutH| vikArAt / zabde hi avasthAntararUpo vikAro bhavati / yathA-"daghi" iti sthitaH ikAraH "dadhyatra" iti yakArarUpeNa vikriyate / na ca bhakAryasya vikAro bhavet / tasmAt kAryaH, utpattimAn shbdH| ata eva kAraNavAMzca / ato naasiddhihetoH|| ____ na kevalaM sAdhakasattvAt kAryatvaM zabdasya / apitu abhivyaktau bAdhakasatvAccesyAha 111. abhivyaktI doSAta // 31 // yadyuccAraNAt prAgapi zabdo'sti tarhi kuto nopalabhyate / tirodhAnAditi cet kena / kiJcidasti, yat tirodadhAti, iti cet yadyasti upalabhyeta na copalabhyate / uccAraNAt prAk zabdasya sattvakalpanA, anupalabhyamAnataddhetubhUtavastukalpanA, iti aprAmANikakalpanAparamparArUpo doSa Apatati / tasmAnnAbhivyaktiH zabdasya / apitu utpattireva / ataH siddhaM zabdasya kAryatvam / 112. saMyogAdvibhAgAcchabdAcca zabdaniSpattiH // 32 // bherIdaNDasaMyogAt zabdo jaayte| tathA veNudalavibhAgAt / prAbhyAM zabdAbhyAM ca taduttarau zabdau / evaM tredhA zabdo jAyate / trividho'pyayaM dhvanyAtmakaH / ayaM ghaTapaTAdivat svakAraNAdutpadyata iti pratyakSamasandigdhaM pazyAmaH / nAtra vyaGgyatvazaGkAyA manAgapyavasaraH / evameva varNAtmakazabde'pi zaGkA na yujyata iti bhAvaH // 113. liGgAccAnityaH // 33 / / vedAdapi zabdasyAnityatvamadhyavaseyamityAha / vedasyApi anumAnaviSayaMva pramANatvAt "buddhipUrvA vAkyakRtiveMde" iti vakSyamANarItyA vedasyAnumitivizeSe hetutvAcca liGgazabdena tadabhidhAnam / na kevalaM uktAbhiryuktibhiH zabdo'nityaH / api tu vedAdapi iti cakArArthaH / anitya ityasya dharmI zabda iti prakaraNAllabhyate / phA --11 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "yadvedAdau svaraH prokto vedAnte ca prtisstthitH| tasya prakRtilInasya yaH paraH sa mhshvrH|" iti zra tiH| sarvavedamUlasya praNavasya prakRtirakAra ihoktH| prakRtiH upAdAnakAraNam / tadiha varNAnAM prakRtivikArabhAvokteH teSAmanityatvaM pratipAditaM bhavati / veda eva zabdasyAnityatvamAhetyetacchatvA vaidikaH pratyavatiSThate / 114. dvayostu prakRtyorabhAvAt // 34 // tukAraH pUrvokte AkSepasUcanArthaH / zabdasyAnityatve ArcAyaMsya ziSyasya ceti dvayoH krameNa vedavidyAdAnarUpAyA pravRttiH, yA ca tadgrahaNarUpA pravRttiH tayorabhAvaprasaGgaH / AcAryeNoccAritasya zabdasya tadeva nAzAt ziSyeNa tadgrahaNAsambhavAt, abhAvaprasaGgAnna zabdo'nityaH iti pUraNamallabhyate / 115. prathamAzabdAt / / 35 // atra "triH prathamAmanyAha' iti vidhisthaH prathamAzabdo'bhipretaH / ekAdazAsu RkSa prathamA trirAvartanIyeti vidhivaakyaarthH| zamdo nitzcat Rk trirAvaya'ta iti yujyate / tadanityatve tu prathamapaThitA Rk tadaiva naSTA bhavati / dvitIyavAraM paThyamAnA anyaiva Rk bhavati / evaM tRtIyavAraM paThyamAnA'pi / tathA ca AvRttinaM ghaTate / dvitIyatRtIyayoHprathamAtvapi na ghaTate / ataH zabdanityatvaM vedAdavagamyate / 116. sampratipattibhAvAcca // 36 // sampratipattiH sa evAyamiti pratyabhijJA / tasyA bhAvAcca sattvAcca zabdanityatvam / soyaM gakAraH iti hi pratyabhijJA sArvatrikI / cakAraH pUrvahetusamuccayamiva pUrvapakSAvasAnamapi dyotayati / 117. sandigdhAH sati bahutve // 37 // bahutve sati, anityatvavAdinAM asmAkaM siddhAntinAM zabdA bahavaH / tadA tadA uccAryamANA gakArAdayo bhinnabhinnAH santo bahavo bhavanti / tatra AcAryaMNoccAritasya varNasya nAze'pi tanmUlatatsajAtIyavarNaparamparAyAmekaH ziSyakaNaM prApta! tena gRhyate / ato dvayoH pravRttyabhAvaprasaGgarUpo hetuH sandigdhaH / anekAntikaH / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikasUtravRttiH hetvAbhAsa ityarthaH / prathamAzabdopi kathaJcidupapAdanIya iti so'pi hetvAbhAsaH / evaM pratyabhijJA'pi / sa eva brIhiriti hi vyaktibhedepi jAtyekatvaprayukto vyavahAraH / prabalapramANavazAt anityatve, tena bahutve ca siddhe sati ekatAhetavaH amAdhakA hetvAmAsA bhvntiityrthH| 118 saMkhyAbhAvaH sAmAnyataH // 38 // saMkhyAyAH prathamAtvasya dvitIyatRtIyapaThitayoH RcoH bhAvaH sAmAnyataH aikarUpyAt zabdavyaktibhede'pi varNAtmakAnAM zabdAnAM zabdAnupUcci samAnatvAdityarthaH / upapAdanIya iti zeSaH / zrutirapi dRSTAnurodhenaiva neyeti jJApanArthamasya pRthaguktiH / AkAzaguNasya zabdasya guNatvAnityatvasthApanasya kAladinirUpaNAt pUrvameva aucitye'pi prAtmano bhoge "prasiddhA indriyArthI' ityanupadaM nirdekSyamANAnAM rUparasagandhasparzazabdAnAM bhogyaviSayatayA pradhAnatvasya, adRSTAnurodhena klupte kAle deze ca bhoga ityadhikaraNatayA dezakAla yorupasarjanatvasya ca vyaJjanAya zabdavicArasya kAladinirUpaNAnantaraM adhyAyAnte nibandha iti bodhyam // iti kaNAdasUtravRtto sugamAyAM dvitIyAdhyAye dvitIyamAhnikam / / Page #67 -------------------------------------------------------------------------- Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha tRtIye'dhyAye prathamamAhnikam 116. prasiddhA indriyArthAH // 1 // indriyANAM arthAH indriykrnnkbhogvissyaaH| bhogyapadArthA iti yAvat / te ca paJcabhUtaguNAH rUparasagandhasparzazabdAH paJca / te prasiddhAH / prAmANikatayA sthApitA iti bhAvaH / anenAtItAdhyAyadvayapradhAnapratipAdyArtha uktaH / / tataH kimityatrAha :120. indriyArthaprasiddhirindriyArthebhyo'rthAntarasya hetuH // 2 // indriyArthaprasiddhiH tAttvikatayA sthApitA indriyArthA ityatra tAtparyam / indriyArthebhyo'rthAntarasya, bhogopakaraNabhUtendriyebhyaH bhogyebhyo rUparasAdibhyazca, arthAntarasya-vyatiriktapadArthasya, Atmana iti bhAvaH / hetuH jJApakaM pramANam / bhogakaraNAni indriyANi / bhogyA ruupaadyH| indriyaH karaNaiH rUparasAdIna yo bhuGakte tena kena cidbhavitavyam / yaH saH sa Atmeti AtmasAdhako'yaM heturityrthH| etena kAladinirUpaNAnantaraM kramaprAptAtmanirUpaNa miha kriyate, iti jJApitam / yadyapi prasiddhiriti vyAptigraha ucyate tathA'pi prakRte so'rtho na vivakSitaH / / imaM pakSaM dUSayati :121. so'napadezaH // 3 // saH AtmasAdhakatayA uktaH indriyArtharUpo hetuH anapadezaH, apadezaH hetuH tadbhinnaH hetvAbhAsaH / arthAH pratyakSAH / tadgrAhakatayA indriyANya pi siddhAni / etairaniraMtu kathaM siddhayet / na hi tenaitAni sambaddhAni dRSTAni / svasattAyAmitarApekSANi vA / bhoktAraM vinA mogakaraNAni bhogaviSayAzca kasya bhogaM janayantIti cet, indriyANAmeva vA, zarIrasya vaa| etebhyo vyatiriktaH kazcit bhokte ti tu kathametebhyo'vagacchema / tasmAdayamaheturiti // kastahi heturiti cet jJAnamiti darzayannAha :-- 122. kAraNAjJAnAt // 4 // ayaM ghaTaH, ayaM paTaH iti jJAnaM tAvat tattadviSayAvagAhi prasiddham / ahaM jAnAmi sa jAnAtIti niyamena kiJcidAzritatvapratIteH tasya guNatvaM AzrayasApekSatvaM Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikasUtravRttI ca siddham / sa AzrayaH ka iti vimarza indriyazarIrAdiSu klaptadravyeSvanyatamaM vA atirikta vA kiJciditi koTidvayaM sphurati / tatra pUrvA koTirnopapadyate / indriyazarIrAdikaM hi pAJcabhautika kAryam / tasya ced jJAnaM guNaH tahi tena kAraNaguNapUrvakeNa bhAvyam rUpAdivat / na ca tatkAraNeSu paramANuSu jJAnamastItyatra kiJcana pramANamasti / ataH paramANUnAM kAraNAnAM ajJAnAt jJAnAbhAvAt na kAryANAM zarIrendriyAdInAM jJAnaM guNaH / nanu, zarIrAderevedaM jJAnaM guNaH / kArye vidyamAno'yaM kAraNeSvapi santamanumApayatItyatrAha : 123. kAryaSu jJAnAt // 5 // kAryeSu jJAnam na tu kAryANAm / kAryaviSayakaM jJAnaM bhavati / na tu kAryAzritam / "astIndriyaM, idaM zarIraM" ityevaMrUpA hi prtiitiH| na tu "cakSuti, zarIraM jJAtR" iti / ataH kAryeSu jJAnasyAvidyamAnatvAt na kAraNeSu tadanumAnaM zakyam / etena AkAzasya zabda iva zarIrAderakAraNaguNapUrvaka eva guNo jJAnamiti nirastam / jJAnasya kAryAzritatvAsiddhaH // kArya guNAtvA bhAve hetvantaramAhaH124. ajJAnAcca // 6 // suSu to jJAnasAmAnyaM nAsti / yadi zarIrAdikAryaguNo jJAnaM tarhi evaM jJAnAbhAtro na syAt / tadguNAnAM yAvatsvarUpabhAvitvAt / ato na tadguNaH jJAnam / evaM klanadravyeSu yasya kasyApi jJAnAzrayatvAyogAt atirikta dravya tadAzrayabhUtamastItyanumIyate / tadravyamAtmA // evamAtmasAdhakahetukathanena phalitamAhaH125. anyadeva heturitynpdeshH|| 7 // uktarItyA indriyArthebhyo'nyat jJAnameva hetuH AtmasAdhakaM pramANamiti hetoH indriyArtharUpo hetuH pUrvokto'napadezaH ahetuH / / ekasya hetutve aparasya ahetutva kathaM bhavet / so'pi hetuH kuto na bhavet / na hye kasyAnumeyasya eka eva heturityasti niymH| kriyAvattvAdguNavattvA'cceti svayamuktaH / atrAha Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 51 tRtIyAdhyAye prathamamAhnikam 126. arthAntaraM hyAntarasyAnapadezaH // 8 // anyo'rthaH anyasyArthasya anapadezo hi bhavati / na hi ghaTaH paTasya paTo vA ghaTasyApadezo bhavati / tahi kathaM jJAnamAtmano'padezo bhavati / anyaddhi jJAnam / anyshcaatmaa| satyam / mithaH asambaddhayordvayorarthayoH eka itarasya heturna bhavatItyuktam / jJAnAtmAnau tu mithaH sambaddhau / AzrayAyibhAvazca sambandhaH / tena Azrayi jJAnaM AzrayasyAtmanaH heturbhavati / asambaddhatvAtta, indriyArthA na hetavo bhavanti / nanu bhogyabhoktRbhAvasamvandhastatrAstItyuktam / satyamuktam / kintu zarIrendriyAdereva tadbhoktRtvamastviti tatrAnyathAsiddhidoSa ukto na vismartavyaH / uktArthavivekadraDhimne hetubhAvArhAn sambaddhAn arthAn vibhajya darzayati :127. saMyogi samavAyyekArthasamavAyi virodhi ca // 6 // dhUmo'gninA saMyuktaH agnerhetuH / AkAze samavetaH zabdaH tasya / sparzana ekasminnevArthe samavetaM rUpaM tasya / raktamukho nakulaH hatasya sarpasya ceti / yadvA evaM sambandhavanto'pyarthAH anapadezA bhavantIti pUrvasUtrAt anapadezapadamanuSajya yojyam / tatra ca imAnyudAharaNAni / agni--masya / sattA dravyasya / sparzoM rUpasya / mArjAro mUSikasyeti // saddhetavastahi ke ityatra teSAmupalakSaNAni kAnicidAha catubhiH sUtra:128. kArya kAryAntarasya // 10 // apadezo bhavatIti zeSaH / yathA Amraphale rUpAntaraM rasAntarasya / 126. abhUtaM bhUtasya // 11 // aniSpanna niSpannasyApadezo bhavati / yathA apatitA vRSTiH vAyvabhrasaMyogasya niSpannasya / vAyunA vizakalitA hi meghA na varSanti // 130. bhUtamabhUtasya // 12 // niSpannamaniSpannasya / yathA patitA vRSTiH asaJjAtasya vAyvamrasaMyo gsy| 131. bhUto bhUtasya // 13 / / niSpanno niSpannasya / yathA prasavo garbhAdhAnasya / pUrva abhUtaM bhUtamiti 13 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 vaizeSikasUtravRttI sAmAnye napuMsakam / atra apadezaM buddhau kRtvA puMstvam / ete paraM kathaM hetavo bhavantItyatra niyAmakamAha132. prasiddhipUrvakatvAdapadezasya // 14 // prasiddhiH pramAtmako dRDho vyAptinizcayaH / tasmin satyeva kazcidarthaH anyAnumitiheturbhavati / anyathA na / evaM prasiddhipUrvakatvAt saddhetoH uktAnAM hetUnAM ca nizcitavyAptikatvAt te sarve saddhetavo bhavantIti bhaavH| yasmin phale rUpAntaraM tasmin rasAntaraM, yadA patanAt vRSTiH na patati tadA vAyvabhrasaMyogaH, yadA vRSTiH patitA tadA uktasaMyogAbhAvaH, yA prasUte sA tataH prAk AhitagarmA, ityasti nizcitA vyaaptiH| ata ime samyaJco'padezAH / vyAptihetorhetutvApAdikA / tadabhAve heturaheturiti sArArthaH / / samprati vivekasiddhaye asaddhetUna nirUpayati :133. aprasiddho'napadezo'san saMdigdhazcAnapadezaH // 15 // aprasiddhaH eko hetvAbhAsaH / asan saMdigdhazca anyau dvau hetvaabhaasau| Ahatya trayo hetvAbhAsAH / prasiddhaH nizcitavyAptikaH / tadviruddhaH nizcitaviparItavyAptikA aprasiddhaH / viruddha ityarthaH / asan pakSe'vartamAnaH / asiddha iti prasiddhaH / saMdigdhaH sapakSavipakSobhayavRttitayA pakSe sAdhyasaMdehajanakaH, ata eva saMdigdha ityuktaH savyamitrAraH anekaantikaapraabhidhaanH|| atra AdyayordvayorudAharaNam134. yasmAdviSANI tasmAdazvaH // 16 // gAM pakSIkRtya "ayamazvaH yasmAdviSANI" iti prayoge viSANitvasya azvatvAbhAvavyAptatvena sAdhyaviruddhArthasAdhakatvAt viruddho'yaM hetuH / azva pakSIkRtya tathA prayoge viSANitvasya hetoH pakSe'zva avartamAnatvena asiddho'yam // antyamudAharati135. yasmAdviSANI tasmAd gauriti cAnakAntikasyodAha raNam // 17 // viSANitvasya gotvAbhAvavati mahiSe'pi vidyamAnatvAt anekAntikatvam / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAye prathamamAhnikam iti cetyAdi hetvAbhAsaprakaraNAvasAnajJApakam / pUrvasUtre "ityaprasiddhAsatorudAharaNamityanusanveyam'' ityapi jJApakamidam / yadarthamidaM vistRtaM sadasaddhetunirUpaNaM tadidAnImAha136. AtmendriyArthasannikarSAdyaniSpadyate tadanyat // 18 // AtmA indriyeNa saMyujyate / indriyamarthana / tato yat niSpadyate utpadyate tat / ki tat ? jJAnam / anyat / nirUpitebhyo hetvAbhAsebhyo bhinnam / sarvadoSavimuktaH AtmasAdhakaH saddheturityarthaH / jJAnasya utpattikAraNaM aatmendriyaarthsnnikrssH| AzrayaH aatmaa| utpadyamAnaM jJAnaM Atmanyutpadyata iti yAvat / itare sarve padArthAH Atmano bhogApavargasAdhanatvAt tasya shessbhuutaaH| tasya siddhiH jJAnAt nirdoSAkhetoriti etadAhnikapradhAnArthapratipAdakaM prAtmasAdhanopasaMhAraparaM cedaM sUtram // pramAtuH svAtmAnumAnamevaM syAt / parazarIre'pyAtmAstitvajJAnaM kathaM bhavedityatrAha : 137.. pravRttinivRttI ca pratyagAtmani dRSTe paratra liGgam // 16 // pravRttiH phalAdyAharaNArthaH zArIro vyApAraH / nivRtti: aniSTaparihArArthaH saH / yathA sarpadaMzabhiyA palAyanam / ime| pratyaJcati ahamiti svameva gRhNAti, iti pratyaG / sa cAsau AtmA ca pratyagAtmA tasmin / svasminnityarthaH / zarIradvArA svasaMbandhitayeti bhaavH| dRSTe jJAte / paratra parAtmani liGga jJApakaM pramANam / svayaM hi iSTamaniSTaM vA jJAtvA icchan jihAsan vA pravartate nivartate vaa| IdRzyo pravRttinivRttI parazarIre pazyan pramAtA te api matpravRttinivRttivat tatratyAtmajJAnecchAprayukta ityadhyavasyati / tasmAt parAtmani parazarIrasthe svazarIrasthapravRttinivRtitulye pravRttinivRttI liGgamiti // iti kaNAdasUtravRttI sugamAyAM tRtIyAdhyAye prathamamAhnikam // Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha tRtIyAdhyAye dvitIyamAhnikam manonirUpaNapUrvakaM AtmasaMbandhino bahUn viSayAn pratipAdayituM idamAhnikaM pravartate / 138. prAtmendriyArthasannikarSe jJAnasya bhAvo'bhAvazca manaso liGgam // 1 / AtmendriyArthasannikarSe jJAnaM niSpadyata ityuktam / tatra AtmasaMyuktasya cakSuSaH ghaTena sannikarSe sati kadAcit ghaTajJAnaM jAyate / kadAcinna jAyate ca / tat kasmAditi cet tatra evaM vaktavyam / cakSurvyatiriktamapi kiJcidindriyamasti / AtmA yadA tena saMyujyate, tacca cakSuSA, cakSuzca ghaTena, tadA ghaTajJAnasya bhAvaH utpattiH / yadA tu AtmasaMyukta tadatiriktamindriyaM cakSuSA na saMyujyate tadA cakSurghaTasannikarSe satyapi ghaTajJAnasyAnutyattiH abhAvaH iti / yat tadatiriktamindriyaM tanmana iti AtmAdisannikarSe sati jJAnasya bhAvo'bhAvazca manaso liGgam // 136. tasya dravyatvanityave vAyunA dhyAkhyAte // 2 // tasya uktayuktayA siddhasya manasaH kriyAvattvAt saMyogasaMkhyAparimANAdiguNavattvAcca vAyuvat dravyatvaM siddhayati / adravyatvAt vAyuparamANuvannityatvam // atha saGkhyocyate - 140. prayatnAyaugapadyAt jJAnAyogapadyAccaikam // 3 // ekameva manaH eksyaatmnH| jAnAti icchati yatata iti jJAnecchAprayatnA Atmani manaHsaMyogAjjAyante / tatra yadi yugapad anekaM jJAnaM vA icchA vA prayatno vA utpadyata tarhi tatkAraNatayA anekaM manaH kalpyeta / na ca tathA'sti / ekasmin kAle ekameva jJAnaM, tanmUlecchA, prayatnazca / ato'nekamanaHkalpane hetvabhAvAt ekameva mana iti / yadyapi jJAnAyaugapadyAdityekenavAlaM hetunA tathA'pi jJAnaprayojyasya prayatnasyaikatvAt prayojakaM jJAnamapyekameva, na tu kadAcidapyanekamiti tadekatvadraDhimne prayatnAyaugapadyamapi hetUkRtamiti jJayam // Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAye dvitIyamAhnikam 141. prANApAnanimeSonmeSajIvanamanogatIndriyAntaravikArA sukha duHkhaprayatnAzcAtmaliGgAni // 4 // prANaH prANanaM, prANavAyorbahiH nissAraNam / apAnaH apAnanaM, prANavAyorantarAkarSaNam / nimeSonmeSau cakSuSo nimIlanonmIlane / jIvanaM zarIradhAraNam / manogatiH manasaH tena tenendriyeNa sannikarSAya saJcAraH / indriyAntaravikAraH anubhUtasugandhirasADhyaphaladarzanena Asye dantodakasaMplavaH / ete sukhaduHkhAdayazca pAtmano liGgAni / AtmanaH sattve pramANAni ityarthaH / AtmanaH imAni kANi / AtmAnaM vinA naitAni bhveyuH| mRtazarIre eSAmabhAvAt / ataH jJAnavadetAnyapi talliGgAnIti bhAvaH / bhokturAtmanaH karaNatvena zeSatvAt nirdeze pazcAttanasyApi manasaH manogaterapyAtmaliGgatvakathanasaukaryAya pUrva nirUpaNamiti spaSTam / zarIre yadyadbhavati tatsarvamAtmAyattamiti tatprAvAnyakhyApanAya iyatAmAtmaliGgatvoktiH / atra prANApAnayorAtmaliGgatvAbhidhAnAt Atmana. prANavyatiriktatvaM, nimeSonmeSoktayA cakSuridriyAt, manogatyuktayA manasaH, indriyAntaravikAroktayA sarvendriyAntarebhyaH, sukhAdyuktayA tebhyazca vyatiriktatvaM jJApitam / evamAtmA sAdhitaH / atha tadgatAn vizeSAnAha :142. tasya dravyatvanityatve vAyunA vyAkhyAte // 5 // tasya prAtmanaH dravyatvaM jJAnAdiguNAzrayatvAt vAyuvat siddham / adravyatvAnnisyatvaM vAyuparamANuvat // vAyAviva Atmani AgamikatvapUrvapakSaM kurvan prathamaM tatra dRSTaM liGga nAstItyAhaH143. yajJadatta iti sannikarSe pratyakSAbhAvAt dRSTaM liGga na vidyate // 6 // ayaM yajJadatta iti taccharIrapratyayajanake sannikarSa sati taccharIriNa pAtmanA pratyakSAbhAvAt tasmin talliGgasya jJAnAdeH gavi gotvAdiliGgasya viSANitvakakudmatvAderiva dRSTatvAbhAvAt prAtmani dRSTaM liGga na vidyata ityartha : // Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha tRtIyAdhyAye dvitIyamAhnikam manonirUpaNapUrvakaM AtmasaMbandhino bahUn viSayAn pratipAdayituM idamAhnikaM pravartate / 138. prAtmendriyArthasannikarSe jJAnasya bhAvo'bhAvazca manaso liGgam // 1 / AtmendriyArthasannikarSe jJAnaM niSpadyata ityuktam / tatra AtmasaMyuktasya cakSuSaH ghaTena sannikarSe sati kadAcit ghaTajJAnaM jAyate / kadAcinna jAyate ca / tat kasmAditi cet tatra evaM vaktavyam / cakSurvyatiriktamapi kiJcidindriyamasti / AtmA yadA tena saMyujyate, tacca cakSuSA, cakSuzca ghaTena, tadA ghaTajJAnasya bhAvaH utpattiH / yadA tu AtmasaMyukta tadatiriktamindriyaM cakSuSA na saMyujyate tadA cakSurghaTasannikarSe satyapi ghaTajJAnasyAnutyattiH abhAvaH iti / yat tadatiriktamindriyaM tanmana iti AtmAdisannikarSe sati jJAnasya bhAvo'bhAvazca manaso liGgam // 136. tasya dravyatvanityave vAyunA dhyAkhyAte // 2 // tasya uktayuktayA siddhasya manasaH kriyAvattvAt saMyogasaMkhyAparimANAdiguNavattvAcca vAyuvat dravyatvaM siddhayati / adravyatvAt vAyuparamANuvannityatvam // atha saGkhyocyate - 140. prayatnAyaugapadyAt jJAnAyogapadyAccaikam // 3 // ekameva manaH eksyaatmnH| jAnAti icchati yatata iti jJAnecchAprayatnA Atmani manaHsaMyogAjjAyante / tatra yadi yugapad anekaM jJAnaM vA icchA vA prayatno vA utpadyata tarhi tatkAraNatayA anekaM manaH kalpyeta / na ca tathA'sti / ekasmin kAle ekameva jJAnaM, tanmUlecchA, prayatnazca / ato'nekamanaHkalpane hetvabhAvAt ekameva mana iti / yadyapi jJAnAyaugapadyAdityekenavAlaM hetunA tathA'pi jJAnaprayojyasya prayatnasyaikatvAt prayojakaM jJAnamapyekameva, na tu kadAcidapyanekamiti tadekatvadraDhimne prayatnAyaugapadyamapi hetUkRtamiti jJayam // Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAye dvitIyamAhnikam yadyevaM tarhi ahaMzabdArthaH ahaMpratyayagocaraH prAtmetyeva tannirUpaNaM sukaram / ki jJAnAdiliGgakAnumAnopanyAsavyasanenetyatrAha148. dRSTa Atmani liGga eka eva dRDhatvAt pratyakSavat prtyyH|| 11 // yadyapyahamiti pratyakSa AtmA tathApi saH zarIrasaMpRktaH payomizraM nIramiva na sphuTo bhAsate / zarIramevAhamartha iti matirbhavati / tatra pradarzitarItyA jJAnaliGgana zarIrendriyAdivyatiriktatayA Atmani nizcite 'ahaM' jAnAmIti pratyakSamAtmAnaM tatsthaM jJAnaM ca pazyati / evaM svAtmani dRSTena liGgena parAtmani yaH pratyayo jAyate sa eka eva dRDhatvAt sandehAnahatvAt pratyakSavat anumitirUpatve'pi pratyakSatulyaH pratyayo bhavati / evaM ca svAtmani ahaMpratyayasya viviktaviSayatvasiddhaye parAtmani dRSTaliGgana dRDhAnumitisiddhaye ca pUrva jJAnaliGgana AtmasAdhanamiti bhAvaH // ahaM devadattaH ahaM yajJadatta iti pratyakSa pratipAdayatA devadattAdisaMjJAH AtmavAcinyaH ityukta bhvti| tathA sati 'devadatto gacchati' 'yajJadatto gacchati' iti vyavahAraH katham ? na hi gamanakriyA Atmani samavaiti / zarIravRttitvAt / atrAha146. devadatto gacchati yajJadatto gacchatItyupacArAta, zarIre pratyayaH // 12 // asmin vyavahAre AtmavAcino devadattAdizabdasya zarIre upacAraH amukhyvRttiH| tena aupacAriko'yaM prtyyH|| 150. sndigdhstuupcaarH|| 13 // AtmavAcino yajJadattAdizabdasya zarIre upacAra iti sandigdhametat / mukhyavRttyA zarIravAcI / upacArAdAtmavAcIti kiM na syAt / / iti zaGkAyAM parihAramAha Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha tRtIyAdhyAye dvitIyamAhnikam manonirUpaNapUrvaka AtmasaMbandhino bahUn viSayAn pratipAdayituM idamAhnikaM pravartate / __ 138. prAtmendriyArthasannikarSe jJAnasya bhAvo'bhAvazca manaso liGgam // 1 // AtmendriyArthasannikarSe jJAnaM niSpadyata ityuktam / tatra AtmasaMyuktasya cakSuSaH ghaTena sannikarSe sati kadAcit ghaTajJAnaM jAyate / kadAcinna jAyate ca / tat kasmAditi cet tatra evaM vaktavyam / cakSurvyatiriktamapi kiJcidindriyamasti / AtmA yadA tena saMyujyate, tacca cakSuSA, cakSuzca ghaTena, tadA ghaTajJAnasya bhAvaH utpattiH / yadA tu AtmasaMyukta tadatiriktamindriyaM cakSuSA na saMyujyate tadA cakSurghaTasannikarSe satyapi ghaTajJAnasyAnutyattiH amAvaH iti / yat tadatiriktamindriyaM tanmana' iti prAtmAdisannikarSe sati jJAnasya bhAvo'bhAvazca manaso liGgam // 136. tasya dravyatvanityave vAyunA dhyAkhyAte // 2 // tasya uktayuktayA siddhasya manasaH kriyAvattvAt saMyogasaMkhyAparimANAdiguNavattvAcca vAyuvat dravyatvaM siddhayati / adravyatvAt vAyuparamANuvannityatvam // atha saGkhyocyate - 140. prayatnAyaugapadyAt jJAnAyogapadyAccaikam // 3 // ekameva manaH ekasyAtmanaH / jAnAti icchati yatata iti jJAnecchAprayatnA Atmani manaHsaMyogAjjAyante / tatra yadi yugapad anekaM jJAnaM vA icchA vA prayatno vA utpadyata tarhi tatkAraNatayA anekaM manaH kalpyeta / na ca tathA'sti / ekasmin kAle ekameva jJAnaM, tanmUlecchA, prayatnazca / ato'nekamanaHkalpane hetvabhAvAt ekameva mana iti / yadyapi jJAnAyaugapadyAdityekenavAlaM hetunA tathA'pi jJAnaprayojyasya prayatnasyaikatvAt prayojaka jJAnamapyekameva, na tu kadAcidapyanekamiti tadekatvadaDhimne prayatnAyogapadyamapi hetUkRtamiti jJeyam // Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAye dvitIyamAhnikam 56 153. sandigdhastUpacAraH // 16 // tukAraH AkSepadyotakaH / ahaMzabdasya prAtmavAcakatvena nizcitatvAt tatsAmAnAdhikaraNyena prayukto devadattAdizabdo'pi AtmavAcIti siddhayati / tena devadatto gacchatItyAdiSu vyavahAreSu devadattAdizabdaH zarIre aupacArika ityuktam / idAnIM tu ahaMzabdo'pi zarIraparaH prayujyata ityucyate / atra brUmaH / ahaMzabdaH zarIraparaH mukhya evAstu / evaM devdtt| dizando'pi / kimupacArAGgIkAreNa / mukhyatva saMbhave amukhyatvAGgIkArAyogAt / ato'tra bhavatA ucyamAna upacAraH saMdigdhaH praGgIkA - rAnarhaH // pUrvasUtra devadatto gacchatItyupacArAt ityayaM bhAgaH anapekSitaH / prabhimAnAt tAvaditi hetukathanAt upacAro na tatrokta iti, tena 'saMdigdhastUpacAra:' ityanena sUtreNopacArakhaNDanamanyathA nopapadyate iti ca manyamAnayajita iti manyAmahe || 2 imamAkSepaM pariharati 154. na tu zarIravizeSAda yajJadattaviSNu mitrayorjJAnaM viSayaH / / 17 / / tukAraH pUrvapakSaM vyAvartayati / samAgatau yajJa dattaviSNumitro anyonyasya zarIravizeSaM pazyataH / paraM tu asyedAnImidaM jJAnaM vartata iti parasparasya jJAnaM parasparasya naiva viSayo bhavati / naiva jJAtaM bhavatItyarthaH / yadi zarIraguNaH syAt jJAnaM tarhi tad jJAtaM syAt / na tu jJAnaM bhavati / tasmAt zarIrAdyatiriktasya kasyacit guNa iti durapahnavamidam / devadatto'haM jAnAmIti asandigdhAbAdhita pratItibalAt saH ahamarthaM Atmeti, devadattAdizabdaH tasyaiva vAcaka iti ca nizcIyate / evaM yajJadatto gacchati, ahaM gacchAmi iti pratItivyavahArau aupacArikAviti upapAdyo / yadi tu pUrvapakSarItyA ahaMzabda: devadattAdizabdazca zarIrasya mukhyavAcako tahi ahaM jAnAmi devadatto jAnAtItyatra ahaMzabdadevadattazabdayorarthaH kaH ? na tAvaccharIram / tasya jJAnAzrayatvAsaMbhavAt / nApyAtmA / zarIrasyAhamarthatve tadatiriktasyAhamarthasyAprasiddheH / asiddhasya ca aupacArikatayA'pi vAcyatvAyogAt / tasmAt imo zabdo Atmani mukhyau / zarIre aupacArikAviti iyameva vyavasthA yukta eti na sandigdhatA 14 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikasUtravRttI upacArasyeti / prAtmano'nAgamikatvaprakaraNamidamupasaMharati :155. ahamiti mukhyayogyAbhyAM zabdavad vyatirekAvyabhicArAd vizeSasiddha gamikaH // 18 // AtmA nAgamikaH / prakArAntareNaMva vizeSasya ahantvarUpasya Atmatvasya siddheH avadhAraNAt / kiM tat prakArAntaram ? ahamiti pratyayasya vyatirekAvyabhicAraH itarebhyaH sarvebhyaH vyAvRttatvaniyamaH / niyamena vyAvRttiriti yAvat / ahaniti pratyayaH pratyakSAtmakaH / liGgavizeSAjanyatvAt / sAkSAtkArarUpatvAt / sa cAyaM pratyayaH sarvebhyo viSayAntarebhyo vyAvRttaH aatmaikvissyH| kasmAt / mukhyayogyAbhyAM anvayavyatirekAbhyAm / mukhyo sAkSAdupalabhyamAnau / yogyo sandehaviparyayarahitau / Atmani bhavatItyanvayaH / anyasmin yasmin kasminnapi na bhavatIti vyatirekaH / zabdavaditi dRSTAntaH ! "ahamiti zabdasya vyatirekAnnAgamika" iti pUrvamuktam / tadvat ahamiti pratyayasyApi vyatirekAd vizeSasiddhana gamika AtmA / athAtmanaH saGkhyAmAha156. sukhadAkhajJAnaniSpattya vizeSAdaikAtmyama // 16 // aikAtmyaM prAtmanaH ekatvam / tadabhyupagantavm / kutaH ? sukhAdyutpattiviSaye avizeSAt / zabdasya sarvatropalambhAdAkAza eka ityuktam / parAparavyavahArasya sArvatri katvAt tatkAraNabhUtaH kAlaH eka ityuktam / tathA sukhaduHkhAdeH sarveSu zarIreSUpalammAt tadAzraya AtmApi eko bhavitumarhatIti pUrvaH pkssH|| siddhAntamAha157. nAnAtmAno vyavasthAtaH // 20 // AtmAnaH nAnA bhvH| kutaH ? sukhaduHkhavyavasthAnAt / yadA ekasmin zarIre sukhaM vA duHkhaM vA'nubhUyate tadA tat sarvasmin zarIre nAnubhUyate / yadyeka evAtma tahi sarvatra tadanubhavena bhAvyam / na paraM evaM ekasya sarvatrAnubhavAbhAvaH / api tu viparItAnubhavo'pyasti / yadA ekaH sukhI tadA'nyo duHkhI bhavati / sukhaduHkhe ca bhinnaminne tAratamyavatI ca bhavataH / evaM vyavasthAdarzanAt pratizarIraM, vibhinna eka Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAye dvitIyamAhnikam prAsmeti anantA AtmAnaH // 158. zAstrasAmarthyAcca // 21 // Atmano bahutvaM siddhayati / zAstrANi vedAH smRtayazca / teSAM sAmarthya tAttvikArthabodhakatvazaktiH / "nityo nityAnAM cetanazcatanAnAmeko bahUnAM yo vidadhAti kAmAn / tamAtmasthaM ye'nupazyanti dhIrAH teSAM zAntiH zAzvatI netareSAm / " "vItarAgabhayakrodhA manmayA mAmupAzritAH / bahavo jJAnatapasA pUtA madbhAvamAgatAH // " ityanayoH zrutismRtyoH AtmanAM bahutvaM kaNThoktam / tadastu / tattadvidhiniSedhaparANi sarvANi pramANavacanAni sAghukarmakArI samIcI gatimApnoti, amAdhukarmakArI durgati gacchatIti bodhayanti AtmanAnAtvaM suspaSTaM jJApayantIti, "zAstrAcca" ityevaM asUtrayitvA "zAstrasAmarthyAcca" iti sUtrayato bhAvaH // iti kaNAdasUtravRttI sugamAyAM tRtIyAdhyAye dvitIyamAhnikam // Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikasUtravRttI upacArasyeti / prAtmano'nAgamikatvaprakaraNamidamupasaMharati :155. ahamiti mukhyayogyAbhyAM zabdavad vyatirekAvyabhicArAd vizeSasiddha gamikaH // 18 // AtmA nAgamikaH / prakArAntareNaMva vizeSasya ahantvarUpasya Atmatvasya siddheH avadhAraNAt / kiM tat prakArAntaram ? ahamiti pratyayasya vyatirekAvyabhicAraH itarebhyaH sarvebhyaH vyAvRttatvaniyamaH / niyamena vyAvRttiriti yAvat / ahaniti pratyayaH pratyakSAtmakaH / liGgavizeSAjanyatvAt / sAkSAtkArarUpatvAt / sa cAyaM pratyayaH sarvebhyo viSayAntarebhyo vyAvRttaH aatmaikvissyH| kasmAt / mukhyayogyAbhyAM anvayavyatirekAbhyAm / mukhyo sAkSAdupalabhyamAnau / yogyo sandehaviparyayarahitau / Atmani bhavatItyanvayaH / anyasmin yasmin kasminnapi na bhavatIti vyatirekaH / zabdavaditi dRSTAntaH ! "ahamiti zabdasya vyatirekAnnAgamika" iti pUrvamuktam / tadvat ahamiti pratyayasyApi vyatirekAd vizeSasiddhana gamika AtmA / athAtmanaH saGkhyAmAha156. sukhadAkhajJAnaniSpattya vizeSAdaikAtmyama // 16 // aikAtmyaM prAtmanaH ekatvam / tadabhyupagantavm / kutaH? sukhAdyutpattiviSaye avizeSAt / zabdasya sarvatropalambhAdAkAza eka ityuktam / parAparavyavahArasya sArvatri katvAt tatkAraNabhUtaH kAlaH eka ityuktam / tathA sukhaduHkhAdeH sarveSu zarIreSUpalammAt tadAzraya AtmApi eko bhavitumarhatIti pUrvaH pkssH|| siddhAntamAha157. nAnAtmAno vyavasthAtaH // 20 // AtmAnaH nAnA bhvH| kutaH ? sukhaduHkhavyavasthAnAt / yadA ekasmin zarIre sukhaM vA duHkhaM vA'nubhUyate tadA tat sarvasmin zarIre nAnubhUyate / yadyeka evAtma tahi sarvatra tadanubhavena bhAvyam / na paraM evaM ekasya sarvatrAnubhavAbhAvaH / api tu viparItAnubhavo'pyasti / yadA ekaH sukhI tadA'nyo duHkhI bhavati / sukhaduHkhe ca bhinnaminne tAratamyavatI ca bhavataH / evaM vyavasthAdarzanAt pratizarIraM, vibhinna eka Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAye prathamamAhnikam taducyate tasya kArya liGgamiti / yadevaM nityaM vastu sidhyati tasya paramANuriti vyvhaarH|| kAryAtkAraNAnumAnaM sAdhu / kAraNAt kAryAnumAnaM tu asAdhu, iti pUrvoktaM smArayannAha 161. kAraNabhAvAta, kAryabhAvaH // 3 // kAraNasya sattve hi kAryasya sttaa| na tu tasya asatve / ato vyAptisattvAt saddheturayamiti bhAvaH / nanu kAryAtkAraNaM siddhytu| tannityamiti kathaM siddhaye diti cenna / parimANavizeSaviziSTaM hi kArya tadanuguNameva kAraNamanumApayati / nityameva ca caramaM kAraNaM tadanuguNam // evaM paramANurUpaM nityaM kAraNaM prasAdhya tasya ye anityatvamAhuH tAn nirasyati162. anityamiti ca vizeSataH pratiSedhabhAvaH // 4 // paramANurUpaM kAraNa dravyaM anityaM, rUpAdimattvAt, ghaTAdivat iti yaH nityatvapratiSedhaH kriyate saH vizeSataH prtissedhH| kAraNadravyasyAnumIyamAnasya anityatvarUpeNa vizeSeNa pratiSedhaH / na tu svarUpeNa / paramANumabhyupetya tasya nityatvaM pratiSiddhayata iti yAvat / ayaM pratiSedhaH tadA bhavet yadi nityatvAnityatvavizeSAvavAraNaM vinA paramANusvarUpaM asmAbhiH sAdhitaM bhavet / niravayavaM ataeva nityaM kiJcita kAraNamasti / sa eva paramANuriti hyasmAbhiH sAdhyate / tatra dhamigrAhakapramANena nityatvenaiva tatsiddhau tasyAnityatvAnumAnaM kAlAtyayApadiSTaM bhavatIti bhAvaH / bAdhitamiti yAvat / "vizeSataH pratiSedhAbhAvaH' iti pAThe "anityamiti vizeSato yaH pratiSedhaH tasyAbhAvaH" uktarItyA'navakAza evetyrthH| na paraM sAdhakapramANasattvAt, bAdhaka pramANAbhAvAcca nityaparamANu siddhiriti cakArArthaH / 163. avidyA ca // 5 // athocyate paramANureva nAGgIkriyate, natarAM tasya nityatvamiti, tatra brUmaH / tathA sati avidyA anumityAtmakavidyApAH jJAnasyAbhAvaH / pakSAbhAvena hetorAzrayA Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikasUtravRttI upacArasyeti / prAtmano'nAgamikatvaprakaraNamidamupasaMharati :155. ahamiti mukhyayogyAbhyAM zabdavad vyatirekAvyabhicArAd vizeSasiddha gamikaH // 18 // AtmA nAgamikaH / prakArAntareNaMva vizeSasya ahantvarUpasya Atmatvasya siddheH avadhAraNAt / kiM tat prakArAntaram ? ahamiti pratyayasya vyatirekAvyabhicAraH itarebhyaH sarvebhyaH vyAvRttatvaniyamaH / niyamena vyAvRttiriti yAvat / ahaniti pratyayaH pratyakSAtmakaH / liGgavizeSAjanyatvAt / sAkSAtkArarUpatvAt / sa cAyaM pratyayaH sarvebhyo viSayAntarebhyo vyAvRttaH aatmaikvissyH| kasmAt / mukhyayogyAbhyAM anvayavyatirekAbhyAm / mukhyo sAkSAdupalabhyamAnau / yogyo sandehaviparyayarahitau / Atmani bhavatItyanvayaH / anyasmin yasmin kasminnapi na bhavatIti vyatirekaH / zabdavaditi dRSTAntaH ! "ahamiti zabdasya vyatirekAnnAgamika" iti pUrvamuktam / tadvat ahamiti pratyayasyApi vyatirekAd vizeSasiddhana gamika AtmA / athAtmanaH saGkhyAmAha156. sukhadAkhajJAnaniSpattya vizeSAdaikAtmyama // 16 // aikAtmyaM prAtmanaH ekatvam / tadabhyupagantavm / kutaH? sukhAdyutpattiviSaye avizeSAt / zabdasya sarvatropalambhAdAkAza eka ityuktam / parAparavyavahArasya sArvatri katvAt tatkAraNabhUtaH kAlaH eka ityuktam / tathA sukhaduHkhAdeH sarveSu zarIreSUpalammAt tadAzraya AtmApi eko bhavitumarhatIti pUrvaH pkssH|| siddhAntamAha157. nAnAtmAno vyavasthAtaH // 20 // AtmAnaH nAnA bhvH| kutaH ? sukhaduHkhavyavasthAnAt / yadA ekasmin zarIre sukhaM vA duHkhaM vA'nubhUyate tadA tat sarvasmin zarIre nAnubhUyate / yadyeka evAtma tahi sarvatra tadanubhavena bhAvyam / na paraM evaM ekasya sarvatrAnubhavAbhAvaH / api tu viparItAnubhavo'pyasti / yadA ekaH sukhI tadA'nyo duHkhI bhavati / sukhaduHkhe ca bhinnaminne tAratamyavatI ca bhavataH / evaM vyavasthAdarzanAt pratizarIraM, vibhinna eka Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAye prathamamAhnikam nityAnityabhedena dravyavibhAgamabhipretya tatra nityaM anityena sAdhayAmAma / kuta evamanumAnena sAdhanaM, pra.kSameva kiM na sambhavatIti zaGkAM pariharan pratyakSakAraNamuktvA tadamAvAt pratyakSaM na sambhavati iti pratipAdayAmAsa / atha pratyakSakAraNaprasaGgAt guNapratyakSa kAraNamapi vadan prathamaM prastutarUpapratyakSasyaiva kAraNamAha-- 167. anekadravyasamavAyA pavizeSAcca rUpopalabdhiH // 6 // anekaM bahu dravyaM samavAyikAraNaM yasya tat anekadravyam / mahatparimANavavavyamityarthaH / tatra samavAyAt samavAyasaMbandhena vRtteH, rUpavizeSAt, anudbhUtatvAbhibhUtatvaprayuktAyogyatvAvasthArahitAt rUpAcca rUpaM pratyakSaM bhavati / ghaTapaTAdirUpe idamubhayamasti / atastatpratyakSam / anekadravyasamAvApAbhAvAt paramANurUpAnupalabdhiH / anudbhUtatvAt nidAyomAdI rUmAnupalabdhirityAhuH / abhibhUtatvAt uSNajala saMpRktAgnirUpAnupalabdhiH // 1680 tena rasagandhasparzoSu jJAnaM vyAkhyAtam // 10 // tena rUpeNa, rasagandhasparzeSu yad jJAnaM tat anena kAraNeneti vyAkhyAtam / anekadravyasamavAyAt rasavizeSAcca rasopalabdhiH / anekadravyasamavAyAd gandhavizeSAcca gandhopalabdhiH / anekadravyasamavAyAt sparzavizeSAcca sprshoplbdhiH| iti rUpasyeva eSAmapi upalabdhikAraNamanusanveyamiti bhAvaH / nanu rUpaM yathA svapratyakSe kAraNaM tadvat guNAntarapratyakSe'pi kAraNam / tatra pRthivIjalayoH rUpavattvAt tadguNayoH gandharasayoH pratyakSaM mavatIti upapannamidam / vAyo tu rUpAmAve'pi sparzopalamnAt kAraNAbhAve'pi kAryasattvarUpo vyabhicAro bhavatIti cet atrAha 166. tsyaabhaavaadvybhicaarH|| 11 // tasya rUpasya vAyAvabhAvAt yo vyabhicAra AzaGkayate sa vastuto nAsti / kutaH / vAyo sparzapratyakSe rUpasya kAraNatvAbhAvAt / kAraNatvAbhAvazca tadgrAhakapramA Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikasUtravRttI upacArasyeti / prAtmano'nAgamikatvaprakaraNamidamupasaMharati :155. ahamiti mukhyayogyAbhyAM zabdavad vyatirekAvyabhicArAd vizeSasiddha gamikaH // 18 // AtmA nAgamikaH / prakArAntareNaMva vizeSasya ahantvarUpasya Atmatvasya siddheH avadhAraNAt / kiM tat prakArAntaram ? ahamiti pratyayasya vyatirekAvyabhicAraH itarebhyaH sarvebhyaH vyAvRttatvaniyamaH / niyamena vyAvRttiriti yAvat / ahaniti pratyayaH pratyakSAtmakaH / liGgavizeSAjanyatvAt / sAkSAtkArarUpatvAt / sa cAyaM pratyayaH sarvebhyo viSayAntarebhyo vyAvRttaH aatmaikvissyH| kasmAt / mukhyayogyAbhyAM anvayavyatirekAbhyAm / mukhyo sAkSAdupalabhyamAnau / yogyo sandehaviparyayarahitau / Atmani bhavatItyanvayaH / anyasmin yasmin kasminnapi na bhavatIti vyatirekaH / zabdavaditi dRSTAntaH ! "ahamiti zabdasya vyatirekAnnAgamika" iti pUrvamuktam / tadvat ahamiti pratyayasyApi vyatirekAd vizeSasiddhana gamika AtmA / athAtmanaH saGkhyAmAha156. sukhadAkhajJAnaniSpattya vizeSAdaikAtmyama // 16 // aikAtmyaM prAtmanaH ekatvam / tadabhyupagantavm / kutaH? sukhAdyutpattiviSaye avizeSAt / zabdasya sarvatropalambhAdAkAza eka ityuktam / parAparavyavahArasya sArvatri katvAt tatkAraNabhUtaH kAlaH eka ityuktam / tathA sukhaduHkhAdeH sarveSu zarIreSUpalammAt tadAzraya AtmApi eko bhavitumarhatIti pUrvaH pkssH|| siddhAntamAha157. nAnAtmAno vyavasthAtaH // 20 // AtmAnaH nAnA bhvH| kutaH ? sukhaduHkhavyavasthAnAt / yadA ekasmin zarIre sukhaM vA duHkhaM vA'nubhUyate tadA tat sarvasmin zarIre nAnubhUyate / yadyeka evAtma tahi sarvatra tadanubhavena bhAvyam / na paraM evaM ekasya sarvatrAnubhavAbhAvaH / api tu viparItAnubhavo'pyasti / yadA ekaH sukhI tadA'nyo duHkhI bhavati / sukhaduHkhe ca bhinnaminne tAratamyavatI ca bhavataH / evaM vyavasthAdarzanAt pratizarIraM, vibhinna eka Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAye prathamAhnikam guNagrahaNe tadvRttiguNatvasya sattAyAzca, evaM rasanayA rasasya, ghrANena gandhasya, tvacA sparzasya ca grahaNe eSu guNeSu vidyamAnayozca tayoH pratyakSa bhavati / zrotragrahaNo yo'rthaH saH zabda iti pUrvoktarItyA zrotreNa zabdagrahaNe tadvRttyoH tayoH zrotrajanyapratyakSaviSayatvamapyastIti sarvendriyajanyaM jJAnamanayoH / dravyatvasya cakSuH tvagiti indriyadvapajanyameva jJAnam / karmatvasya cAkSuSajJAnaviSayatvameveti na sarvendriyajanyaM jJAnam // iti kaNAdasUtravRttau sugamAyAM caturthAdhyAye prathamamAhnikam // Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha caturthAdhyAye dvitIyamAhnikam / pRthivyAdicatuSTayaM punaH prakArAntareNa vibhajya kiJcidAha - 173. tat punaH pRthivyAdikAryadravyaM trividhaM zarorendriyaviSaya saMjJakam // 1 // tat pUrva "tasya kArya liGga" iti sUtre nirdiSTaM pRthivyAdicaturdravyarUpaM kAyadravyaM trividhaM zarIrendriyaviSayanAmakam / zarIrendriyaviSayabhedAt iti yAvat / / tatra zarIraviSaye matAntaraM nirasyati174. pratyakSApratyakSANAM saMyogasyApratyakSatvAta paJcAtmakaM na vidyate // 2 // zarIraM pRthivyA jalena tejasA vAyunA vA ekenaiva bhUtena Arabdhamiti siddhAntaH / tatra ye "paJcabhirmUrtarArabdham / ataeva paJcAtmakam,' iti vadanti, teSAM nirasanamiha kriyate / tatra vAyvAkAzI itaraiH tribhiH saMyukto zarIramAramete iti tAvanna yuktam / apratyakSau hi to| itarANi trINi pratyakSANi / pratyakSApratyakSadravyasaMyogo na prtykssH| na hi ghaTAkAzasaMyogaH pratyakSo bhavati / tathA ca vAyvAkAzAbhyAM saMyogasya pRthivyAdiSu triSu apratyakSatvAt pRthivyAdibhirArabdhe zarIre vAyvAkAzAvapi tadArambhakatayA sthitAviti kathaM jJAyate ? vAyvAkAzayorapratyakSatvAt sAkSAtpratyakSeNa tayorArammakatvaM na jJAyate / tatsaMyogasyApyapratyakSatvAt tadvAreNA'pi na jnyaayte| ataH pramANAbhAvAt tayoH zarIrArambhakatvaM nAsti iti na paJcAtmakaM zarIramiti bhAvaH // anyadapi mataM nirasyati 175. guNAntarAprAdurbhAvAcca na cyAtmakama // 3 // apratyakSau vAyvAkAzau vihAya pRthivIjalatejobhiH pratyakSaH tribhirbhUtairArabdhamidaM zarIram / trINIMmAni pratyakSAnyeva / tathA teSAM saMyogo'pi / tasmAt zyAtma Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAye dvitIyamAhnikam kamidam / tribhirArabdhamityarthaH / idamapi mataM na samyak kutaH / guNAntarAprAdurbhAvAt / yadi bhUtatrayaparamANubhiH parasparasaMyuktaH zarIrAtmakaM avayavidravyamutpAdyate tarhi ye teSAM vyavasthitA guNAH te tathaiva zarIravartipArthivAdyaMzeSu nopalabhyeran / upalabhyante ca / na tu vilakSaNaM guNAntaraM kimapi prAdurbhUtaM dRzyate / gandho'nuSNAzItasparzaJca pArthivAMze / zItasparzo jalAMze / uSNasparzaH tejoM'ze / avayavini ekasmin viruddhA ime guNA na khalu smveyuH| na ca guNAntaraM etebhyo vyatirikta kimapyupalabhyate / ato na tryAtmakamiti // yadyevaM ekabhUtArabdhe zarIre bhUtAntaropalambhaH kathamityatrAha176. aNusaMyogastvapratiSiddhaH // 4 // zarIrArambhakANAM ekabhUtaparamANUnAM bhUtAntaraparamANubhiH saMyogastu apratiSiddhaH nAsmAbhiH pratiSidhyate / nAnupapanna iti bhAvaH / pArthivazarIrArambhakAH pRthivIparamANavaH jalaparamANubhiH tejaHparamANu bhizcaH saMyuktA vartante / te yadA zarIramAramante tadA jalaparamANavaH jalAtmakamavayavinaM tejaHparamANavaH tejomaya. mavayavinaM ca Arabhante / anayoravayabinoH pArthivazarIrAtmakenAvayavinA saMyogo bhavati / tena hetunA tatra jalatejolpabhUtAnta ropalabdhiH / evaM jalatejomayazarIrayorapi draSTavyam / evaM bhUtAntaropalambhasyopapannatvAt ekabhUtaparamANvArabdhe zarIre bhUtAntaraparamANanAM nArambhakatvamiti sarvazarIraM ekabhUtAtmakameva / / evaM zarIrasvarUpaM nirUpya tad vibhajate177. tatra zarIraM dvividhaM yonijamayonijaM ca // 5 // yonija garne sthitvA utpannam / anyadayonijam / yonijaM pratyakSasiddha nirvivAdam / ayonije vipratipattiH syAt / atastatsAdhayan hetUnAha 178. aniyatadigdezapUrvakatvAta // 6 // etadAdInAM hetUnAM uttaratra "santyayonijA" ityatrAnvayaH / ayonijazarIra Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikasUtravRttI vantazcetanAH santIti tasya sUtrasyArthaH / niyatau digdezau pUrvI kAraNatayA pUrvavartinI yasya tat niyatadigdezapUrvakam / tattvAbhAvAt / zarIrotyatteriti zeSaH / prAcIprabhRtayo daza dizaH / tatra svargabhUpAtAlalokAdayo dezAH / zarIre'pi udaraM vA karNoM vA mukhaM vA UrurvA pAdo veti dezAH / eteSu digdezeSu atraiva zarIramutpadyate nAnyoti niyamo nAsti / asmin loke zarIragarbhAt zarIramutpadyata iti pazyAmaH / idaM darzanaM zarIragarbhAt zarIramutpadyata ityA pramANam / na tvanyatra notpadyata ityatra / gomayAddhRzcikAdizarIrasya, taNDulAdibhyaH krimizarIrasya ca utpattidarzanAt / na ca manuSyazarIramanyatra notpadyata iti niyamaH / asmAkamidAnImadarzanamAtreNa tathA niyamAsiddheH / na ca tatrAnumAnamAgamo vA pramANamasti // itthamayonijapuruSazarIrasattve bAdhakapramANaM nAstItyuktam / atha sAdhaka pramANAnyAha 176. dharmavizeSAcca // 7 // sarvaphalasAdhanaM hi dharmaH / garbhavAsaM vinava zarIraparigrahAnukUlo dharmoM yadi kasyacit bhavati tasA tathA tatprAptI ko vighaatH| zrUyante ca tathA zarIrabhAjaH siitaadraupdiisromuniprbhRtyH|| 180. samAkhyAbhAvAcca / / 8 // padmabhavaH, UrUdbhavA, hiraNyagarmAGgabhUH ityAdi samAkhyAsattvAcca / anvarthA hi imAH samAkhyAH na sAGketikyaH kevalam // 181. saMjJAyA prAditvAta // 6 // pralayAvasAne tasmin tasmin padArthe utpanne asya iyaM saMjJA, anena zabdena ayamartho'bhidheyaH, iti saMjJA kaizcit kRtA / tatra yaH prathamaH puruSa utpannaH tasya puruSa iti saMjJA, yA prathamA strI utpannA tasyAH strIti saMjJA, tena tasyAM yo jAtaH tasya putra iti saMjJAM ca ye akurvan teSAM yAni zarIrANi tAni puruSAdisaMjJAyAH puruSAdisaMjJApekSayA AditvAt pUrvamAvitvAt ayonijAnyeva bhavanti / uktavividhasaMjJAyAH Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAdhyAye dvitIyamAhnikam kAraNatvAditi vaa|| 182. santyayonijAH // 10 // ayonijazarIravantaH viziSTAzcetanAH santItyetatsUtrArtha uktaH / itthamayonijaM zarIraM yuktayA sAdhitam / tatreyaM caramA yuktiriti kenacitprakAreNa vyaJjayitumicchan sUtrakAraH pUrvasUtre cakAraM na prAyuGktati vibhAvyam // 183. vedaliGgAcca // 11 // "prajApatiH prajA asRjata" ityAha zrutiH / tatra saGkalpAdeva sRSTirabhipretA, na mithunIbhAvena / saGkalpajA ca sRSTirayonijava / vede sthitAt vedavAkyarUpatvAdvA uktavidhAt liGgAcca santyayonijA ityarthaH / yadyapi vedaliGga na syAt tathApi siddhaya deva ayonijaM zarIramiti jJApanArtha pUrva pratijJAM pUrayitvA pazcAt liGgoktiH / zarIraM nirUpitam / paJcendriyANi prasiddhAni / viSayAzca bhogyapadArthA nirUpitAH prasiddhAzca / ata eSAM nirUpaNaM na kriyate / iti vaizeSikasUtravRttI sugamAyAM caturthAdhyAye dvitIyamAhnikam // Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikasUtravRttI vantazcetanAH santIti tasya sUtrasyArthaH / niyatau digdezau pUrvI kAraNatayA pUrvavartinI yasya tat niyatadigdezapUrvakam / tattvAbhAvAt / zarIrotyatteriti zeSaH / prAcIprabhRtayo daza dizaH / tatra svargabhUpAtAlalokAdayo dezAH / zarIre'pi udaraM vA karNoM vA mukhaM vA UrurvA pAdo veti dezAH / eteSu digdezeSu atraiva zarIramutpadyate nAnyoti niyamo nAsti / asmin loke zarIragarbhAt zarIramutpadyata iti pazyAmaH / idaM darzanaM zarIragarbhAt zarIramutpadyata ityA pramANam / na tvanyatra notpadyata ityatra / gomayAddhRzcikAdizarIrasya, taNDulAdibhyaH krimizarIrasya ca utpattidarzanAt / na ca manuSyazarIramanyatra notpadyata iti niyamaH / asmAkamidAnImadarzanamAtreNa tathA niyamAsiddheH / na ca tatrAnumAnamAgamo vA pramANamasti // itthamayonijapuruSazarIrasattve bAdhakapramANaM nAstItyuktam / atha sAdhaka pramANAnyAha 176. dharmavizeSAcca // 7 // sarvaphalasAdhanaM hi dharmaH / garbhavAsaM vinava zarIraparigrahAnukUlo dharmoM yadi kasyacit bhavati tasA tathA tatprAptI ko vighaatH| zrUyante ca tathA zarIrabhAjaH siitaadraupdiisromuniprbhRtyH|| 180. samAkhyAbhAvAcca / / 8 // padmabhavaH, UrUdbhavA, hiraNyagarmAGgabhUH ityAdi samAkhyAsattvAcca / anvarthA hi imAH samAkhyAH na sAGketikyaH kevalam // 181. saMjJAyA prAditvAta // 6 // pralayAvasAne tasmin tasmin padArthe utpanne asya iyaM saMjJA, anena zabdena ayamartho'bhidheyaH, iti saMjJA kaizcit kRtA / tatra yaH prathamaH puruSa utpannaH tasya puruSa iti saMjJA, yA prathamA strI utpannA tasyAH strIti saMjJA, tena tasyAM yo jAtaH tasya putra iti saMjJAM ca ye akurvan teSAM yAni zarIrANi tAni puruSAdisaMjJAyAH puruSAdisaMjJApekSayA AditvAt pUrvamAvitvAt ayonijAnyeva bhavanti / uktavividhasaMjJAyAH Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha paJcamAdhyAye prathamamAhnikam bhoktA AtmA nirUpitaH / dravyAnantaraM nirdiSTeSu guNeSu bhogyatayA pradhAnabhUtA rUpAdayo vizeSaguNA api vahudhA niruupitaaH| atha guNAntaranirUpaNaM pazcAt kariSyan bhokta bhoghetubhuutN karma nirUpayitumArabhate / tatra prathamaM zarIragataM karma kAraNato nirUpayati 184. AtmasaMyogaprayatnAbhyAM haste kama // 1 // haste yat karma jAyate tasya dve kAraNe / ekaM AtmasaMyogaH / ya AtmA taccharIramadhitiSThati tena saMyogaH hastasya / tasya AtmanaH hastena saMyoga iti vaa| zarIre jAyamAnasya sarvasya karmaNaH idaM sAdhAraNaM kAraNam / mRtazarIre karmaNo'bhAvAt / haste yat karma tatra tadanukUlaH prayatnaH asAdhAraNakAraNam / prayatnaH prAtmana eva guNa iti tasyAtmavRttitvaM svayaM lamyate / musalaM pazyati / tatkarmakAdAna kriyA haste jAyatAmiti icchati / tadviSayaH prayatno jAyate / tato haste kriyA bhavati / IdRzo yatno yadi na jAyate tahi iyaM kriyA naiva haste jAyeteti dvitIyamidaM kAraNam / 185. tathA hastasaMyogAcca musale karma // 2 // tatheti hastasya vizeSaNam / tAdRzetyarthaH / AtmasaMyogaprayatnAbhyAM karmavattvAIdazApano yo hastaH tatsaMyogAdityarthaH / hastena musalaM gRhItvA utkSipati avakSipati ca / utkSepaNAvakSepaNAtmike kriye haste, udgamanAghogamanAtmike kriye musale ca jAyate / tatra hastakriyayoH kAraNamuktam / musala kriyayoH kAraNaM viziSTahastasaMyogaH / AtmasaMyogapragyasnayoH hastasaMyogadvAraMva musalakriyAhetutvAt tAvatra granyathAsiddhau / haste karma musale ca karmeti cakArayojanA / 186. abhidhAtaje musalAdau karmaNi vyatirekAdakAraNaM hasta saMyogaH // 3 // Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikasUtravRttI vantazcetanAH santIti tasya sUtrasyArthaH / niyatau digdezau pUrvI kAraNatayA pUrvavartinI yasya tat niyatadigdezapUrvakam / tattvAbhAvAt / zarIrotyatteriti zeSaH / prAcIprabhRtayo daza dizaH / tatra svargabhUpAtAlalokAdayo dezAH / zarIre'pi udaraM vA karNoM vA mukhaM vA UrurvA pAdo veti dezAH / eteSu digdezeSu atraiva zarIramutpadyate nAnyoti niyamo nAsti / asmin loke zarIragarbhAt zarIramutpadyata iti pazyAmaH / idaM darzanaM zarIragarbhAt zarIramutpadyata ityA pramANam / na tvanyatra notpadyata ityatra / gomayAddhRzcikAdizarIrasya, taNDulAdibhyaH krimizarIrasya ca utpattidarzanAt / na ca manuSyazarIramanyatra notpadyata iti niyamaH / asmAkamidAnImadarzanamAtreNa tathA niyamAsiddheH / na ca tatrAnumAnamAgamo vA pramANamasti // itthamayonijapuruSazarIrasattve bAdhakapramANaM nAstItyuktam / atha sAdhaka pramANAnyAha 176. dharmavizeSAcca // 7 // sarvaphalasAdhanaM hi dharmaH / garbhavAsaM vinava zarIraparigrahAnukUlo dharmoM yadi kasyacit bhavati tasA tathA tatprAptI ko vighaatH| zrUyante ca tathA zarIrabhAjaH siitaadraupdiisromuniprbhRtyH|| 180. samAkhyAbhAvAcca / / 8 // padmabhavaH, UrUdbhavA, hiraNyagarmAGgabhUH ityAdi samAkhyAsattvAcca / anvarthA hi imAH samAkhyAH na sAGketikyaH kevalam // 181. saMjJAyA prAditvAta // 6 // pralayAvasAne tasmin tasmin padArthe utpanne asya iyaM saMjJA, anena zabdena ayamartho'bhidheyaH, iti saMjJA kaizcit kRtA / tatra yaH prathamaH puruSa utpannaH tasya puruSa iti saMjJA, yA prathamA strI utpannA tasyAH strIti saMjJA, tena tasyAM yo jAtaH tasya putra iti saMjJAM ca ye akurvan teSAM yAni zarIrANi tAni puruSAdisaMjJAyAH puruSAdisaMjJApekSayA AditvAt pUrvamAvitvAt ayonijAnyeva bhavanti / uktavividhasaMjJAyAH Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 75 paJcamAdhyAye prayamamAhnim gurutvAt kathaM patanameva, na kriyAntaramityatrAha161. nodanavizeSAbhAvAnova na tiryagyamanam // 8 // gurutvaM patanamAtre hetuH / udgamane vA tiryaggamane vA tadanurUpaM nodanamapi kAraNam / etadabhAve sati kevalaM patanamiti / 192. prayatnavizeSAnnodanavizeSaH // 6 // nodanavizeSasya kAraNamatrocyate / vastvantarasamaveta kriyAhetubhUtasaMyogasamAnAdhikaraNaM karma nodanam / UrdhvagamanaprayojakatvaM tiryaggamanaprayojakatvaM vA tasya vizeSaH / ayaM prayatnavizeSAd bhavati / ladhvaM nugdAmItIcchAjanitaH prayalaHUrdhvanodanasya kAraNam / tato vilakSaNaH tiryanudAmItIcchAjanitaH prayatnaH tiryaG nodanasya kAraNam / 193. noinavizeSAduisanavizeSaH / / 10 // nodanavizeSasya kAryamatrocyate / UrdhvanodanarUpo yo nodanavizeSaH tasmAt kAraNAt nudyamAnasya vastunaH svodasanaM svotkSepaNaM nAma kriyAvizeSo bhavati / etena tiryaGnodanarUpo yo nodana vizeSaH tena nudyamAnasya vastunaH tiryagAmanarUpaH kriyAvizeSo bhavatItyapyukta veditavyam / atra "nodanavizeSAdudgamanam" ityevaM sUtrapAThena bhavitaM yuktam / 194, hastakarmaNA dArakakarma vyAkhyAtam // 11 // dvividhaM hastakarma pUrvamukta-prAtmasaMyogaprayatnAbhyAM jAyamAnaM, abhighAtavatA musalena saMyogAjjAyamAnaM ceti / tena dArakakarma zizukarma vyAkhyAtaM nirUpitaM bhavati / svAtmasaMyogaprayatnAbhyAM tasya kadAcit karma bhavati / yadA svayameva pANipAdaM vikssipti| kadAcit parasaMyogAdhInam / yadA mAtA hastAvAlambya taM saJcArayati / zarIre anyatra ca prayatnAdhInaM tadanadhInaM ca karma nirUpya tadidAnI udAharaNAntareNa smArayAmAsa / atha yadarthamidaM smAraNaM tadAha 165. tathA dagdhasya visphoTane // 12 // agninA dagdhasya veNoH yad visphoTanaM sazabdaM vidalanaM tatra kAraNaM tathA hastadArakakarmavad draSTavyam / sAmAnyataH hastadArakakAryavadityuktAvapi yogyatAvazAt tayoH prayatnAnaghInaM yat karma tadvaditi jJeyam / abhidhAtavanmusalasaMyogo hastakamaNIva, kriyAvanmAtRhastasaMyogo dArakakarmaNIva ca vahvisaMyogo dahyamAnaNavidalane kAraNam / prata idaM prayatnAnadhInaM krm| Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikasUtrabRtau 166. yatnAbhAve prasuptasya calanam // 13 // tathetyanuSajya tAdRzamityarthoM vaacyH| puruSaprayatnAbhAve sati suSuptasya puruSasya calanaM yad bhavati tad dAvAnaladahyamAnaveNa visphoTanavat prayatnetarakAraNakaM draSTavyamityarthaH / jAgrahazAyAM prayatnAnavInaM zArIraM karma pUrvamuktam / atha svaapaavsthaayaamucyte| AhArapariNAmaprayuktatejovAyusaMyogavizeSAdhIna midaM calanamiti bhAvaH / 167. tRNe karma vAyusaMyogAt // 14 // sarvathA puruSasaMyogarahite, mArga prarUDhe tRNe yaccalanaM tad vAyusaMyogAditi asandigdhametat / tadvadeva prasuptacalanamapi puruSaprayatnetarakiJcitkAraNakam / 198. maNiAmanaM sUcyabhisarpamitvadRSTa kAraNakama // 15 // stena nirdhAraNArtha visRSTo maNiH yat stenamabhigacchati, sUcI yat ayaskAntamabhisarpati, yacca etAdRzamanyat karma tat sarva adRSTakAraNakam / na dRSTaM pratyakSeraNa vAnumAnena vAjavagataM kAraNaM yasya tat / asti kAraNam / tattu idamiti viziSya vakta na zakyata iti bhAvaH / etena dRSTakAraNAdRSTakAraNabhedAt karma dvividhA- tyapi vibhAgavaditi jJApitam / 166. iSAvayugapratsaMyogavizeSAH karmAnyatve hetuH // 16 // dhanuSi sandhAya mukta iSau yAvallakSyaprApti ekameba karmeti na mantavyam / bhinnabhinnamane kaM karma tatra bhavati / ko'tra hetuH / kiM tatra liGgam / kiM pramANamiti yAvat / ayugapatsaMyogavizeSaH / saMyogAnAM vizeSAH bhinnabhinnA vyktyH| te ca ayugapat na ekakAlamAvinaH apitu kramabhAvinaH / prathamaM digvizeSAvacchinnAkAzasaMyogo jAyate / tena tajjanakaM karma nazyati / anantaraM anyaH saMyogo'paradigvizeSAvacchinnAkAzena / tena tajjanakaM karma nazyati / evamuttarottarasaMyoganAzyatvAt tattajjanakasya karmaNaH na eka karma prAntamanuvartate / apitu yAvantaH saMyogAH tajjanakAni tannAzyAni ca karmANi tAvanti bhvntiityrthH| 200. nodanAdAdyamiSoH karma tatkarmakAritAcca saMskArAduttaraM tathottaramuttaraM ca / / 17 / / / yadi prathamamutpannaM karma tajjanyasaMyogAnazyati tahi anantaraM kuto jAyata ityatrAha / nodanAdAdyamiSoH kati jJAtametat / tena prAdyana karmaNA uttaradezasaMyogavata vegAkhyaH saMskAro'pi kAryate utpAdyate / tasmAcca saMskArAt uttaraM dvitIyaM karma jAyate / tathA tenaiva prakAreNa uttaramunnaraM ca sarva karma jAyata iti karmAnekatvamupapannama / Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamAdhyAye prayamamAhnikam vege sati karma bhavatIti vegasya gamanAkhyakarma prati kAraNatve'nvaya uktaH / atha vyatirekamAha 201. saMskArAbhAve gurutvAtpatanam // 18 // lakSyAbhidhAtena vA nodanamAnyana vegasya madhya eva zAntau vA upari gamanaM na bhavati / kintu pUrvoktarItyA gurutvahetukaM patanameva / ato vegaH uttarottaragamanaM prati kaarnnmiti| iti vaizeSikasUtravRttI sugamAyAM paJcamAdhyAye prathamamAhnikam Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikasUtrabRtau 166. yatnAbhAve prasuptasya calanam // 13 // tathetyanuSajya tAdRzamityarthoM vaacyH| puruSaprayatnAbhAve sati suSuptasya puruSasya calanaM yad bhavati tad dAvAnaladahyamAnaveNa visphoTanavat prayatnetarakAraNakaM draSTavyamityarthaH / jAgrahazAyAM prayatnAnavInaM zArIraM karma pUrvamuktam / atha svaapaavsthaayaamucyte| AhArapariNAmaprayuktatejovAyusaMyogavizeSAdhIna midaM calanamiti bhAvaH / 167. tRNe karma vAyusaMyogAt // 14 // sarvathA puruSasaMyogarahite, mArga prarUDhe tRNe yaccalanaM tad vAyusaMyogAditi asandigdhametat / tadvadeva prasuptacalanamapi puruSaprayatnetarakiJcitkAraNakam / 198. maNiAmanaM sUcyabhisarpamitvadRSTa kAraNakama // 15 // stena nirdhAraNArthaM visaSTo mariNaH yata stenamabhigacchati, sUcI yat ayaskAntamabhisarpati, yacca etAdRzamanyat karma tat sarva adRSTakAraNakam / na dRSTaM pratyakSeraNa vAnumAnena vAjavagataM kAraNaM yasya tat / asti kAraNam / tattu idamiti viziSya vakta na zakyata iti bhAvaH / etena dRSTakAraNAdRSTakAraNabhedAt karma dvividhA- tyapi vibhAgavaditi jJApitam / 166. iSAvayugapratsaMyogavizeSAH karmAnyatve hetuH // 16 // dhanuSi sandhAya mukta iSau yAvallakSyaprApti ekameba karmeti na mantavyam / bhinnabhinnamane kaM karma tatra bhavati / ko'tra hetuH / kiM tatra liGgam / kiM pramANamiti yAvat / ayugapatsaMyogavizeSaH / saMyogAnAM vizeSAH bhinnabhinnA vyktyH| te ca ayugapat na ekakAlamAvinaH apitu kramabhAvinaH / prathamaM digvizeSAvacchinnAkAzasaMyogo jAyate / tena tajjanakaM karma nazyati / anantaraM anyaH saMyogo'paradigvizeSAvacchinnAkAzena / tena tajjanakaM karma nazyati / evamuttarottarasaMyoganAzyatvAt tattajjanakasya karmaNaH na eka karma prAntamanuvartate / apitu yAvantaH saMyogAH tajjanakAni tannAzyAni ca karmANi tAvanti bhvntiityrthH| 200. nodanAdAdyamiSoH karma tatkarmakAritAcca saMskArAduttaraM tathottaramuttaraM ca / / 17 / / / yadi prathamamutpannaM karma tajjanyasaMyogAnazyati tahi anantaraM kuto jAyata ityatrAha / nodanAdAdyamiSoH kati jJAtametat / tena prAdyana karmaNA uttaradezasaMyogavata vegAkhyaH saMskAro'pi kAryate utpAdyate / tasmAcca saMskArAt uttaraM dvitIyaM karma jAyate / tathA tenaiva prakAreNa uttaramunnaraM ca sarva karma jAyata iti karmAnekatvamupapannama / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamAdhyAye dvinIyamAhnikam 76 207. nodanApIDanAta, saMyuktasaMyogAcca // 6 // apAmArohaNamityanuSajyate / nodanApIDanAditi samAhAraH / zrotriyANAmayaMjalaM yadhvaM gacchati tannodanAt / zilAtale patitaM toyaM yadudgacchati tadApIDanAt abhighAtAt / gacchatA puruSeNa zirasi dhRtAt kumbhAt yadApa uccalanti tat saMyuktasaMyogAt / 208. vRkSAbhisarpaNamityadRSTakAritam // 7 // bhUmiSThA ApaH yad vRkSamAruhya sarvatra vyApnuvanti phalAnAmantazca pravizya tiSThanti etadAdikaM apAM karma adRSTakAritam / prApaH kurvanti / adRSTaM kAraNaM tAH kArayati / pArthivInAmapAM karmaNaH kAraNamuktam / atha divyAnAmucyate206. apAM sajAto vilayanaM ca tejaHsaMyogAta // 8 // saGghAtaH saMhananarUpaM karma / avayavAnAM kAThinyAparaparyAya niviDasaMyogAnukulo vyApAraH hananam / dravatvapratyApatyanukUlo vyApAraH vilayanam / saMhatA ApaH karakA bhavanti / evaM karakAvasthAprAptiH punadravIbhAvazca tejaHsaMyogAt / kazcana tejaHsaMyogaH saGghAtaheturbhavati / tato vilakSaNaH kazcana tejaHsaMyogo vilayanaheturbhavati / nanu divyAsvapsu tejaHsaMyogo'stIti kathaM jJAyata ityatrAha210. tatra visphUrjaliGgama / / 6 / / tatra divyAnAmapAM tejaHsaMyogasattve visphUrjathu: azanipAtaH liGgapramANam / azanirhi tejomayaH / vRkSAdidAhAt / saH meghAnirgatya patan meghasthAnAM apAM asti tejaHsaMyoga iti gamayati / / 211. vaidikaM ca // 10 // tatra liGgamityanuSajyate / "catuSTayyo vA ApaH / megho vidyut / stanayitnuvRSTiH / " iti zrUyate vidyut teja eveti / nanu megheSu vidyut pratyakSadRSTava / tatra kiM vedodAharaNena / satyam / parantu adbhiH saMyogavattayA sA na dRzyate / vede tu astvakIrtanAt saMyogamUlo'yaM tejodravyasya praptvavyapadeza iti gamyate / ato yukta vaidikaM liGgamiti / meghAt azanipAte hetumAha212. apAM saMyogAd vibhAgAcca stanayitnoH // 11 // stanayitnoH meghasya sambandhinyaH yA ApaH tAsAM mithaH gADhasaMyogAta saMyuktAnA vibhAgAcca visphUrjathurbhavatIti yojnaa| Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikasUtrabRtau 166. yatnAbhAve prasuptasya calanam // 13 // tathetyanuSajya tAdRzamityarthoM vaacyH| puruSaprayatnAbhAve sati suSuptasya puruSasya calanaM yad bhavati tad dAvAnaladahyamAnaveNa visphoTanavat prayatnetarakAraNakaM draSTavyamityarthaH / jAgrahazAyAM prayatnAnavInaM zArIraM karma pUrvamuktam / atha svaapaavsthaayaamucyte| AhArapariNAmaprayuktatejovAyusaMyogavizeSAdhIna midaM calanamiti bhAvaH / 167. tRNe karma vAyusaMyogAt // 14 // sarvathA puruSasaMyogarahite, mArga prarUDhe tRNe yaccalanaM tad vAyusaMyogAditi asandigdhametat / tadvadeva prasuptacalanamapi puruSaprayatnetarakiJcitkAraNakam / 198. maNiAmanaM sUcyabhisarpamitvadRSTa kAraNakama // 15 // stena nirdhAraNArtha visRSTo maNiH yat stenamabhigacchati, sUcI yat ayaskAntamabhisarpati, yacca etAdRzamanyat karma tat sarva adRSTakAraNakam / na dRSTaM pratyakSeraNa vAnumAnena vAjavagataM kAraNaM yasya tat / asti kAraNam / tattu idamiti viziSya vakta na zakyata iti bhAvaH / etena dRSTakAraNAdRSTakAraNabhedAt karma dvividhA- tyapi vibhAgavaditi jJApitam / 166. iSAvayugapratsaMyogavizeSAH karmAnyatve hetuH // 16 // dhanuSi sandhAya mukta iSau yAvallakSyaprApti ekameba karmeti na mantavyam / bhinnabhinnamane kaM karma tatra bhavati / ko'tra hetuH / kiM tatra liGgam / kiM pramANamiti yAvat / ayugapatsaMyogavizeSaH / saMyogAnAM vizeSAH bhinnabhinnA vyktyH| te ca ayugapat na ekakAlamAvinaH apitu kramabhAvinaH / prathamaM digvizeSAvacchinnAkAzasaMyogo jAyate / tena tajjanakaM karma nazyati / anantaraM anyaH saMyogo'paradigvizeSAvacchinnAkAzena / tena tajjanakaM karma nazyati / evamuttarottarasaMyoganAzyatvAt tattajjanakasya karmaNaH na eka karma prAntamanuvartate / apitu yAvantaH saMyogAH tajjanakAni tannAzyAni ca karmANi tAvanti bhvntiityrthH| 200. nodanAdAdyamiSoH karma tatkarmakAritAcca saMskArAduttaraM tathottaramuttaraM ca / / 17 / / / yadi prathamamutpannaM karma tajjanyasaMyogAnazyati tahi anantaraM kuto jAyata ityatrAha / nodanAdAdyamiSoH kati jJAtametat / tena prAdyana karmaNA uttaradezasaMyogavata vegAkhyaH saMskAro'pi kAryate utpAdyate / tasmAcca saMskArAt uttaraM dvitIyaM karma jAyate / tathA tenaiva prakAreNa uttaramunnaraM ca sarva karma jAyata iti karmAnekatvamupapannama / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 81 paJcamAdhyAye dvitIyamAhnikam sati tena hetunA AtmasaMyukta manaH tvagindriyeNa saMyujya vedhajJAnaM janayati / tena duHkham / sarva sukha duHkhaM ca manaHkarmAdhInam / 217. tadanArambha Atmasthe manasi zarIrasya duHkhAbhAvaH / sa yogaH tasya sukhaduHkhahetubhUtasya sannikarSasya anArambhe anutpAdane sati / kathaM tadanutsAdanamityatrAha-prAnmasthe manasIti / abhyAmavazIkRte manami anmacintAmAtrapare satItyarthaH / Atmani tiSThatIti Atmastham / tasmin / sthitizca tadekacintanam / abhyAsapATaveta manasi AtmaniSThe sati viSayAntarebhyo vimukhaM tata tatmannikarSahetubhUtakarmarahitaM bhavati / ato na sannikarSotpAdanamiti bhAvaH / zarIrasya duHkhAbhAvaH zarIrasambandhi tatprayukta yad duHkhaM tasyAmAvo bhavati / yadyapi duHkhAbhAva ityevAlam / tathApi zarIrasambandhaprayuktamevAtmanaH sarva duHkha miti jApanAya zarIrasya duHkhAbhAva ityuktiH / "sazarIrasya duHkhAbhAvaH' iti pAThaH kimastIti yuktamanveSTum / zarIre satyapi duHkhAbhAva iti tadarthaH / sa yoga: / saH duHkhahetubhUtArthasannikarimbhakakarmarahitasya manasaH Atmani sthiti: yogaH yogazavdAbhidheyo mokSopAya ityrthH| Atmani sthitiH ttsmtisnttiH| pUrvasUtre sukhaduHkhayorubhayorupAdAnAt ihApi ubhayoramAvo vakta mucitaH / tathA'pi prAjJaH vaiSayikasya sukhasya alpatvAsthiratvAdihetubhiH duHkhakoTau parigaNanAt duHkhAbhAva iti ubhayAbhAva evAbhipreta iti jJeyam / sukhaduHkhAbhAva iti spaSTAnabhidhAnaM tu AtmacintAjanyasya sukhasya tadAnIM vidyamAnatvena sAmAnyataH sukhAbhAvAnidhAnaM na ghaTata ityabhiprAyeNa / evaM manasA sAdhyo mokSopAya uktaH / atha mokSaM nirUpayitukAmaH yasmAnmokSo vivakSitaH tasya bAghasya svarUpaM pratipAdayiSyan tadupayogitayA kiJcidAha - 218. kAyakarmaNA Atmakarma vyAkhyAtam // 17 // AtmA vibhuH| tasya karma nAsti / tathApi kAyasya yat karma tadeva AtmakarmatayA upacaryate vyavahArasaukaryAya / tatrAnupapattirna shngkniiyaa| vyavahArasya propacArikatvAt / __ kAyakarmaNA jJAtena prAtmakapi jJAtaM bhavati / avyatiriktatvAditi sUtrArthaH / atha bandhasvarUpaM sakAraNamAha216. apasarpaNamupasarpaNamazitapItasaMyogAH kAryAntarasaMyogAzcA dRSTakAritAni !!16 // Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikasUtrabRtau 166. yatnAbhAve prasuptasya calanam // 13 // tathetyanuSajya tAdRzamityarthoM vaacyH| puruSaprayatnAbhAve sati suSuptasya puruSasya calanaM yad bhavati tad dAvAnaladahyamAnaveNa visphoTanavat prayatnetarakAraNakaM draSTavyamityarthaH / jAgrahazAyAM prayatnAnavInaM zArIraM karma pUrvamuktam / atha svaapaavsthaayaamucyte| AhArapariNAmaprayuktatejovAyusaMyogavizeSAdhIna midaM calanamiti bhAvaH / 167. tRNe karma vAyusaMyogAt // 14 // sarvathA puruSasaMyogarahite, mArga prarUDhe tRNe yaccalanaM tad vAyusaMyogAditi asandigdhametat / tadvadeva prasuptacalanamapi puruSaprayatnetarakiJcitkAraNakam / 198. maNiAmanaM sUcyabhisarpamitvadRSTa kAraNakama // 15 // stena nirdhAraNArtha visRSTo maNiH yat stenamabhigacchati, sUcI yat ayaskAntamabhisarpati, yacca etAdRzamanyat karma tat sarva adRSTakAraNakam / na dRSTaM pratyakSeraNa vAnumAnena vAjavagataM kAraNaM yasya tat / asti kAraNam / tattu idamiti viziSya vakta na zakyata iti bhAvaH / etena dRSTakAraNAdRSTakAraNabhedAt karma dvividhA- tyapi vibhAgavaditi jJApitam / 166. iSAvayugapratsaMyogavizeSAH karmAnyatve hetuH // 16 // dhanuSi sandhAya mukta iSau yAvallakSyaprApti ekameba karmeti na mantavyam / bhinnabhinnamane kaM karma tatra bhavati / ko'tra hetuH / kiM tatra liGgam / kiM pramANamiti yAvat / ayugapatsaMyogavizeSaH / saMyogAnAM vizeSAH bhinnabhinnA vyktyH| te ca ayugapat na ekakAlamAvinaH apitu kramabhAvinaH / prathamaM digvizeSAvacchinnAkAzasaMyogo jAyate / tena tajjanakaM karma nazyati / anantaraM anyaH saMyogo'paradigvizeSAvacchinnAkAzena / tena tajjanakaM karma nazyati / evamuttarottarasaMyoganAzyatvAt tattajjanakasya karmaNaH na eka karma prAntamanuvartate / apitu yAvantaH saMyogAH tajjanakAni tannAzyAni ca karmANi tAvanti bhvntiityrthH| 200. nodanAdAdyamiSoH karma tatkarmakAritAcca saMskArAduttaraM tathottaramuttaraM ca / / 17 / / / yadi prathamamutpannaM karma tajjanyasaMyogAnazyati tahi anantaraM kuto jAyata ityatrAha / nodanAdAdyamiSoH kati jJAtametat / tena prAdyana karmaNA uttaradezasaMyogavata vegAkhyaH saMskAro'pi kAryate utpAdyate / tasmAcca saMskArAt uttaraM dvitIyaM karma jAyate / tathA tenaiva prakAreNa uttaramunnaraM ca sarva karma jAyata iti karmAnekatvamupapannama / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha paJcamAdhyAye prathamamAhnikam bhoktA AtmA nirUpitaH / dravyAnantaraM nirdiSTeSu guNeSu bhogyatayA pradhAnabhUtA rUpAdayo vizeSaguNA api vahudhA nirUpitAH / atha guNAntaranirUpaNaM pazcAta kariSyan bhokta bhoghetubhuutN karma nirUpayitumArabhate / tatra prathamaM zarIragataM karma kAraNato nirUpayati 184. AtmasaMyogaprayatnAbhyAM haste kme||1|| haste yat karma jAyate tasya dve kAraNe / eka AtmasaMyogaH / ya AtmA taccharIramadhitiSThati tena saMyogaH hastasya / tasya AtmanaH hastena saMyoga iti vaa| zarIre jAyamAnasya sarvasya karmaNaH idaM sAdhAraNaM kAraNam / mRtazarIre karmaNo'bhAvAt / haste yat karma tatra tadanukUlaH prayatnaH asAdhAraNakAraNam / prayatnaH Atmana eva guNa iti tasyAtmavRttitvaM svayaM lamyate / musalaM pazyati / tatkarmakAdAna kriyA haste jAyatAmiti icchati / tadviSayaH prayatno jAyate / tato haste kriyA bhavati / IdRzo yatno yadi na jAyate tarhi iyaM kriyA naiva haste jAyeteti dvitIyamidaM kAraNam / 185. tathA hastasaMyogAcca musale karma // 2 // tatheti hastasya vizeSaNam / tAdRzetyarthaH / AtmasaMyogaprayatnAbhyAM karmavattvAhadazApanno yo hastaH tatsaMyogAdityarthaH / hastena musalaM gRhItvA utkSipati avakSipati ca / utkSepaNAvakSepaNAtmike kriye haste, udgamanAghogamanAtmike kriye musale ca jAyate / tatra hastakriyayoH kAraNamuktam / musala kriyayoH kAraNaM viziSTahastasaMyogaH / AtmasaMyogapragyasnayoH hastasaMyogadvAraMva musalakriyAhetutvAt tAvatra anyathAsiddhau / haste karma musale ca karmeti cakArayojanA / 186. abhighAtaje musalAdau karmaNi vyatirekAdakAraNaM hasta saMyogaH // 3 // Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikasUtravRttI kriyArahitA guNAH yathA kAraNaM bhavanti tathava digapi kriyArahita va paratvAparatve prati kAraNaM bhavatIti jJayamiti bhAvaH / 228. kAraNena kAlaH / / 27 // vyAkhyAta iti vipariNatamanuSajyate / kriyArahita eva kAraNamiti jJApita iti tadarthaH / kAraNena "nityeSvabhAvAda nityeSu bhAvAt kAraNe kAlAkhyA" iti kAlaH kAraNamiti vadatA suutrennetyrthH| __ vasante puSpANi, grISme tApaH, varSAsa vaSTiH ityavAdhitapratItibalAt kAlaH kAraNamityuktam / tatra kriyAnirapekSasya svarUpasata eva hi kAlasya kAraNatvaM vivakSitam / ataH niSkriya eva kAlaH kAraNamiti sthitam / dikkAlayoH svAtiriktatattadravyagataparatvAparatvakAraNaM niSkriyayoH kathaM bhavatIti svarasataH zaGkA bhavatIti kRtvA niSkriyayoreva tayoH kAraNatvaM sambhavatI. tyuktam / AkAzasya "dikkAlAvakAzaM va kriyAvadvaidhAniSkriyANi" iti niSkriyatvenoktasya dravyAntaragatakriyAdhInasaMyogavibhAgazabdakAraNakazabdasamavAyitvenAnumIyamAnasya "nikriyasya tasya kathaM zabdAzrayatvam" iti zaGkA naivodetIti nAsyAH parihAraM karoti suutrkaarH| imaM vizeSamabhipretyaiva "dikkAlAkAzAni" iti samAsamakRtvA "AkAzaM ca" iti pRthaG nirdeza iti vibhAvyam / __ iti vaizeSikasUtravRttau sugamAyAM paJcamAdhyAye dvitIyamAhnikam Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha SaSThAdhyAye prathamamAhnikam laukikakriyArUpaM karma nirUpitam / atha vaidikakriyArUpaM tannirUpyate / tatra vedaprAmANyasiddhaye tatkarturAptatvaM vazyan prathamaM tasya kartR mattvaM sAvayati 229. buddhipUrvA vAkyakRti vaMdaM / / 1 // lauMkikasya asmadAdipratyakSasya etanmUlakasyAnumAnasya ca agocaro yo'rthaH tadvodhakaH RgyajuHsAmAthavabhedena vibhajyamAnaH shbdraashirvedH| tatra yAni vAkyAni santi tAni marvANi kenacit kaizcidvA kartRbhiH kRtAnIti vaktavyam / rAmAyaNamahAbhAratAdivAkyavat / na hi vaktAraM puruSaM vinA loke kiJcana vAkyaM dRzyate / azarIriNI vAgastIti cet satyam / na tu avaktRkA vAgasti / tatrApi adRzyasya vakta ravazyambhAvAt / vAkyAnAM kartA ca saH, yaH tadarthavodhavAn / pAhuhi artha buvA zabdaracaneti / anena vAkyaracanAM prati vastadvAkyArthabodhaH kAraNamityuktaM bhavati / anayA vyAptyA vedavAkyaracanA'pi tadarthabodhapUviketi siddhayati / idamucyate-'buddhipUrvA vAkyakRtirvede' iti / buddhioSa , sa ca vAkyArthaviSaya ityAllabhyate / na ca buddhirboddhAraM vineti kartR siddhiH| evamanumAnAt siddhasya vedakarturAptatvaM sAdhayati230. brAhmaNe saMjJAkarma siddhiliGgam // 2 // mantrI brAhmaNamiti vedasya dvau bhAgau / tatra brAhmaNabhAge alaukikAnAM karmaNAM anyeSAM ca svarganarakAdirUpANAM arthAnAM saMjJAH dRzyante / saMjJAzca "pratyakSapravRttatvAt saMjJAkarmaNaH" iti pUrvoktarItyA tadarthasAkSAtkArasamartha reva kRtA bhavitumarhanti / ataH brAhmaNe dRzyamAnA yAH alaukikAnAmarthAMnAM saMjJAH tAsAM karma kriyA, tatkartRNAM, tatkaraNapUrvakaM tA upayujya vedavAkyAni racitavatAM puruSANAM, siddhau atIndriyArthasAkSAkArasAmarthya, liGgapramANaM bhavati / tathA ca anena liGgana avagatazaktivizeSANAM vedakartRNAM vedavAkyaracanahetubhUtaM jJAnaM pramAtmakameveti teSAM yathArthadarzitvarUpaM AptatvaM nishciiyte| atastatkRtasya vedasya prAmANyaM nividhAtamiti bhAvaH / evaM vedaprAmANyaM prasAdhya athAdya tatprameyaM dharmamAha231. buddhipUrvo dadAtiH // 3 // Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma vaizeSikasUtravRttI dAnArthakadhAtuvAcI dadAtizabdaH atra dadyAditi dAnavidhimAha / saH buddhipUrvaH, "dAne kRte idaM phalaM bhavati / ataH etatphalakAmaiH dAna kartavyam / tacca evaM kartavyam / " iti buddhipUrvakaH / anayA buddhayA vedakartA dAnavidhi vede nibaddhavAnityarthaH / evaM vihitaM dAnaM "abhyudayasAdhanatayA" vedena bodhitatvAt "yato'bhyudayaniHzreyasasiddhiH sa dharmaH' ityuktalakSaNAkrAntaM bhavatIti dharmapadavAcyaM bhavati / __ adhyayanaM ijyA dAnamiti dharma strividhaH / vedabodhitaH / tatra adhyayanaM vedagrahaNadhAraNAryatayA dRSTaphalamiti spaSTam / kAlAntarAnubhAvyasvargAdiphalA ijyA adRSTaphaletyapi spaSTam / ato dharmAnuSThAnaprathamasAdhanazarIradhAraNopayuktadAnapratigrahaviSaye kiJcit vakta kAmaH prathamaM dAnasya dharmatvaM atrAbravIditi jJayam / 232. tathA pratigrahaH // 4 // pareNa dIyamAnasya svIkaraNaM pratigrahaH, so'pi tathA buddhipUrvaH / pratigrahaH kadA kasmAt kathaM kartavya iti bodhapUrvakaM nibaddha iti bhAvaH / yathAvidhi kriyamANaH prati: graho dharmo bhavati / anyathA netyuktaM bhavati / dAne'pyetadanusandheyam / 233. prAtmAntaraguNAnAmAtmAntaraguNavahetutvAta // 5 // pratigrahaM vinA dAnasyAniSpattyA dAnAntarbhUta eva prtigrhH| tat kathamasya dAnApekSayA pRthak dharmatvamiti zaGkAparihArArthamidaM sUtram / satyaM dAnaM kenacit kriyamANaM pareNa kriyamANaM pratigrahamapekSate / na tu tAvatA dAnAMzaH pratigrahaH / dAnaM hi nAma vastuni svasvatvanivRttipUrvakaM parasvatvApAdanam / asmA idaM na mama, iti jJAnavizeSaH / ayaM daatRnisstthH| taniSThaphalajanakaH / dAtrA svasvatvanivartanapUrvakaM ApAdyamAnasya parasvatvasya "idaM vastu madIyaM bhavatu" iti pareNa kriyamANA anumatiH pratigrahaH / ayamapi jnyaanvishessaatmaa| paraniSThaH taniSThaphalahetuH / evaM dAnabhinnasya dAtRbhinnaniSThaguNarUpasya pra-igrahasya dAtRniSThaphala vizeSAtmakaguNahetutvAbhAvAt pratigrahItRniSThaphalajanakatvAcca dAnAt pRthadharmatvamavazyaM vAca miti bhAvaH / sUtre prathamaH AtmAntarazabdaH pratigrahItRparaH / dvitIyaH dAtRparaH / AtmAntaragataM jJAnaM icchA adRSTaM vA yAtmAntaragatAyA icchAyAH pravRtteH sukhAdervA heturna bhavati / tathA prakRte'pIti dRSTAntajJApanAya guNAnAM guNeSviti bahuvacanam / 234, tad duSTabhojane na vidyate // 6 // ___ abhyudayasAdhanatayA dharmabhUtasya dAnasya itarasmAd vivicya bodhAya itarad darzayati anena sUtreNa / tad uktavidhabuddhipUrvakatvaM, duSTasya puruSasya bhojane, NijantAt lyuTi idaM rUpam / Azane ityarthaH / duSTAya annadAne ityukta bhavati / na vidyate nAsti / duSTAya kriyamANaM annadAnaM na dharmaH / aduSTa sampradAnakasyaiva dAnasya ukta vidhaveda Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paSThAdhyAye prathamamAhnikam kartabuddhipUrvaka vena dharmatvAditi bhAvaH / atra bhojAmiti dravyAntaradAnAnAmapyugalakSaNam / ko duSTa ityatrAha235. duSTaM hiMsAyAma // 7 // hiMsAyAM satyAM tasyA hisAyAH kartAraM puruSaM duSTaM vijAnIyAt / tarAya bhojanaM na dharmaH / naabhyudyaa| nanu hiMsArahitaH puruSo loke durlabha: / antataH mazakapipIlikAdihiMsAyA avarjanIyatvAt / atrAha 236. tasya samamivyAhArato doSaH // 8 // hiMsAkAritayA duSTa ityatra duSTa ityanena vivakSito yaH puruSaH tasya samabhivyAhArataH saMsargAt doSaH pAtityaM bhavati / pAtakrisaMsargo hi pAtityahetuH / ataH yasya saMsargAt itarasya pAtakaM bhavati tAdRzaH brahmahatyAdikaraNAt pAtakavAn kApuruSaH duSTa itIhAbhipretaH / tasya bhojanaM nAbhyudayahetuH / na dharma iti bhAvaH / 237. tadaduSTe na vidyate // 6 // tat "tad dRSTabhojane na vidyate" ityukta abuddhipUrvakatvaM tanmUlakaM abhyudayAhetutvaM vA aduSTe uktavighaduSTaminne bhoktari sati na vidyate / tasya bhojanasya buddhipUrvakatvaM bhavatIti bhAvaH / "tadaduSTe vidyate" iti nabrahitaH pAThaH kimastIti yuktamanveSaNam / aduSTena bhoktrA tadvidyata iti yojanaM yadyapi saGgataM tathApi na svArasikam / doSAbhAvamAtreNApi puruSo dAnayogyo bhavatIti sUtrakAra iha vivakSati / yadyapyevaM tathApi guNA api yatra santi sa pAtrIkartavya ityAha238. punarviziSTe pravRttiH // 10 // punaH kintu viziSTe svApekSayA'pi abhijanavidyAvRttAdibhiH adhike, utkRSTe, puruSe pravRttiH dAnaviSayo yatnaH / kartavyeti shessH|| 236. same hone vA pravRttiH // 11 // viziSTasyAlAbhe, AbhijAtyAdibhiH svasya same sadRze, hone apakRSTe vA pravRttiH kAryA / na tu aduSTalAbhamAtreNa tRptiH kAryA / yathA yathA pratigrahItA guNavAn tathA tathA dAvasya vIryavattaratvAditi bhAvaH / atra pravRttiriti anuSaGgAdeva lAbhAt punaH pAThaH etadjJApanArthaH / 240. etena hInasamaviziSTadhAmi kebhyaH paratvAdAnaM vyAkhyAtama, // 12 // Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 vaizepikasUtravRttI yathA dAne sampradAnaguNeSu vivekaH kartavyaH tathA pratigrahe apAdAnayuNeSvapi vivekaH kArya ityAha / etena guNavadviSayakramanirUpaNena / parasvAnAM parakIyadravyANAM parairdIyamAnAnAM AdAnaM grahaNaM pratigrahaH / vyAkhyAtaM jJApitaM bhavati / katham / hInasamaviziSTadhAmikebhya iti / vRttikArye pratigraho dharmyaH / tatra patitAt pratigraho doSahetuH / aduSTAt pratigrahe na kazcana vizeSaH / yadA tu dhArmikebhyaH guNavadbhayaH pratignahaH kriyate tadA hInadhArmikAt pratigrahaH prathamaH kalpaH / mandadhArmike hi tasmin tasya dravyasya upayogaH na tathA prayojanavAn yathA tato viziSTe pratigrahItari / asati hInomike samadhArmikAt pratignaho'nukalpaH / asminnapyasati viziSTadhAmikAta pratigrahaH tasyApyanukalpa iti / pratigrahe spardhAluprasaGga kartavyamAha241. tathA viruddhAnAM tyAgaH // 13 // viruddhAnAM pratigrahe pratibandhamAcaratAM dIyamAnaM dravyaM svayaM labdhumicchatAM, janAnAM tyAgaH nirAsaH tathA parasvAdAnavat vyAkhyAtaH / spardhAprasaGga tyAgaH kartavyaH / so'pi vivekena kartavya iti bhAvaH / vivekaM svayameva darzayati242. hone pare tyAgaH // 14 // pare virodhini hIne svasmAdavare sati tasya tyAgaH nivAraNaM, kartavyam / svasmin hi dIyamAnasya vastunaH upayogaH prayojanavattaro bhavet // 243. same AtmatyAgaH paratyAgo vA // 15 // virodhini same sati Atmano vA pratigrahAt nivartanaM parasya veti vikalpaH / ubhayatra vizeSAbhAvAt / 244. viziSTe prAtmatyAga iti // 16 // virodhini viziSTe sati prAtmano nivartanam / sa virodhI pratigrahItA kartavyaH / dIyamAnaM hi vastu tenopayujyamAnaM prayojanavattaraM bhavet / itizabdaH dAna pratigrahaprakaraNAvasAnabodhakaH // iti vaizeSikasUtravRttau sugamAyAM paSThA'dhyAye prathamamAhnikam Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha SaSThAdhyAye dvitIyamAhnikam // vaidikakarmasAmAnyaM prati vaktavyaM asmin Ahike ucyate / 245. dRSTAdRSTaprayojanAnAM dRSTAbhAve prayojanamabhyudayAya // 1 // vaidikAni karmANi dvividhAni / dRSTaprayojanAni adaSTaprayojanAni ca / dRSTaM pratyakSAvagataM prayojanaM nAsti yeSAM tAnyadaSTaprayojanAni / adhyayanaM akSararAzigrahaNArthatayA dRSTaprayojanam / nityAgnihotrAdikaM adRSTaprayojanakam / adRSTaprayojanAnAM karmaNAM vedopadiSTAnAM tata eva hetoH niSprayojana tvaM na mantavyam / pramANabhUtavedopadiSTatvAt teSAM dRSTaprayojanavirahepi adRSTaM kiJcit prayojanamastIti pratyetavyam / kiM tat adRSTaM prayojanamiti cet yat tAni abhyudayAya bhavanti tatprayojanam / abhyudayaH kAlAntare iha vA paratra vA anubhAvyaM sukham / dRSTAdRSTaprayojanAnAM dRSTAbhAve prayojanamucyate / tAni abhyudayAya bhavana ti sUtrayojanA / prayojanaM prayogaH / anuSThAnamiti vaa| nanu adRSTaprayojanAnAmityetAvadvaktavyam / kiM dRSTAdRSTetya vikena / ucyate / dRSTaprayojaneSvapi punaH prayojanAnta rApekSA'sti / yathA adhyayanena kimarthamakSararAzigrahaNam / pustakapAThenApi tatsambhavAt, iti / tatrAdhyayanena tadgrahaNe abhyudayo bhavatIti vaktavyam / tadartha dRSTeti / / adRSTaprayojanAni kAnicit karmANi kAzcana niyamAMzca darzayati 246. abhiSecanopavAsabrahmacaryagurukulavAsavAnaprasthayajJadAnaprokSaNadiGanakSatramantrakAlaniyamAzcAdaSTAya // 2 // abhiSecanaM snAnam / asya malApakarSaNArthatve'pi zAstroktarItyA karaNaM adRSTAya prayojanAya / upavAsaH zAstracoditaM anazanam / brahmacarya upanItasya tadarthavihitavrataparipAlanam / gurukulavAsaH tatra vasanA triyamANA guruzuzrUSA / naiSThikabrahmacarya vA / vAnaprasthaM kuTumba maraM puDheSvarpayitvA vanamAgatya vasatAM tadahadharmaparipAlanam / yajJAH darzapUrNamAsajyotiSTomAdayaH devebhyo dravyatyAgarUpAH / dAnaM manuSyebhyo dravyatyAgaH / prokSaNaM jalabindubhiH sNskaarH| etAni adRSTaprayojanAni / / zarIrasaMskAraH snAnaM prathamamuktam / tato bhojanaprasaktyA tannivRttirUpa upavAsaH / atha AzrameSu prathamaM brahmacarya tatsambandhI gurukulavAsazca / gahAdanyatra vAsasAmyAt tataH paraM vAnaprastham / atha gRhasthakarmANi yajJAdInIti nirdezanamaH / yajJadAne Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikasUtravRttI prdhaankrmnnii| prokSaNamaGgam / atha niyamAH diniyamaH / prAGmukha udaGmukho vA upavizya aacaamedityaadiH| nakSatraniyamaH asminnakSatre idaM karma kartavyamiti / yathA punarvasvorAdadhIteti / mantraniyamaH vihitamantreNa smRtvaiva tattatkarma kartavyamiti / kAlaniyamaH sAyaM juhoti, prAtarjuhoti, paurNamAsyAM paurNamAsyA yajeta, amAvAsyAyAM amAvAsyayA yajeteti / abhiSecanopavAsayoH sannyAsisAdhAraNatvAt, sanyAsinAM gRhasthAdInAM yajJAdivat viziSya vaktavyakarma vizeSAbhAvAt sannyAsAzramasya mokSa pradhAnatayA adRSTArthatvasya spaSTatvAcca tadIyaM karma kimapyatra noktamiti jJeyam / evaM vaidikaM karma dRSTAdRSTaprayojanabhedena dvedhA vibhajya darzitam / atha upadhAnupadhAbhedena vibhajati, upadhArUpaM parityAjyamiti jJApanAya 247. cAturAtramyamupadhA anupadhAzca // 3 // __ caturpu brahmacaryAdiSu prAzrameSu sthitAnAM kartavyatayA vihitAni karmANi upadhArUpANi anupadhArUpANi ca bhavanti / upadhAnupadhAzabdo svayameva vyAcaSTe248. bhAvadoSa upadhA'doSo'nuSadhA // 4 // upadhAzabdena bhAvadoSaH pravRttinimittatayA ucyate / tadabhAvaH anupadhAzabdena / tathA ca pUrvasUtre caturAzramasambandhIni karmANi bhAvaduSTAni bhAvadoparahitAni, iti dvividhAnIti vivakSitamiti bhAvaH / bhAvaH AzayaH, abhisandhiH / azraddhayA satkAralAbhapUjAdihetoH kriyamANAni bhAvaduSTAni / zraddhayA bhagavatprItthaM lokakSemArthaM ca kriyamANAni bhAvadoSarahitAni / pUrvANi abhyudayAya na bhavanti / tasmAt tAni na kartavyAnIti / yadyapi antimAzramiNAM yajJadAnAdirUpaM karma nAsti tA'pi bhikSAcaraNajapAdirUpaM kiJcit astIti cAturAzramyoktiH // 246. yadiSTarUparasagandhasparza prokSitamabhyukSitaM ca taccha ci / / 5 / / iSTAH priyAH anubhAvyAH rUpAdayaH yasya tad vastu iSTarUparasagandhasparzam / yadvastu IdRzaM prokSitaM abhyukSitaM ca tat zuci zuddham upayogAhamityarthaH / iSTarUpatvAdiH dRSTA zuddhiH / prokSaNAbhyukSaNajanyA adRSTA / samantrakaM prokSaNam / amantrakaM tadeva abhyukSaNamiti vadanti / bhAvadoSAbhAvaH zucibhojanAt / azucibhojanAttu bhAvo duSyatIti jJApanAya prathamaM zucilakSaNamasmin sUtre bravItIti jJeyam / atha prazucipadArthamAha250. azucIti shuciprtissedhH||6|| na zuci azuci / azucItyanena yanna zuci bhavati taducyata ityarthaH / yadaniSTarUpAdi aprokSitamanabhyukSitaM ca tat azucItyucyata iti yAvat // Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAye dvitIyamAhnikam anyo'pyartha asya zabdasyAstItyAha251. arthAntaraM ca // 7 // . na kevalamuktarItyA yat zuci tadbhinnaM azucizabdAbhidheyaM, api tu yat jAtyA AzrayeNa nimittena vA duSTaM tadapi tdbhidheymityrthH| kalaJjagRjanAdikaM jAtiduSTam / abhizasta patitAdidravyamAzrayaduSTam / ucchiSTakezAdya pahataM nimittaduSTam / bhAvadoSAnutpattikAmaiH idaM sarva na bhoktavyam / zucibhojanameva kartavyam, iti bhAvaH // atha kvacit zuci bhojanamapi na phalA kalpata ityAzaGkaya pariharati 252. ayatasya zudhibhojanAdabhyudayo na vidyate / vidyate vA'rthAntaratvAt yamasya // 8 // ___ ahiMsAsatyAsteyabrahmacaryAparigrahA ymaaH| yasya ete santi saH yataH / yasya na santi saH ayataH / asya ayatasya ymrhitsyetyrthH| zucibhojanAt zuddhAhArasevanAt, abhyudayaH bhAvadoSAbhAvarUpaH, vihita karmAnuSThAnayogya nArUpaH, phalavizeSaH na vidyate nAsti / notpadyate / kutaH / niyamAbhAvAt / ete hi yamAH vihitakarmAnuSThAnasAdguNyApAdakAH ata eva tadaGgabhUtA niyamA bhavanti / zucinA hi zAstracoditaM karma kartavyam / na ca hiMsAdikartuH yamarahitasya zucitvamasti / na cAzucinA kriyamANaM bhojanaM bhujyamAnasya zucitve'pi phalAya kalpeta / ato'bhyudayo na vidyata iti pUrvaH pakSaH / atra siddhAntamAha-vidyate vetyAdinA / kAraH pakSAntaropasthApanadvArA pUrvapakSanirasanabodhakaH / vidyata evAbhyudayaH ayatasyApi zucimojanAt / kutaH / arthAnta ratvAd yamasya / yamaH bhojanAdyaGgabhUtaniyamebhyo'rthAntaram / ahiMsAdInAM yamAnAM yogAGgatvaM puruSArthatvaM vA / na tu bhojanAdikArthatvam / tathA vidhAnAbhAvAt / snAtena bhoktavyam, paJca mahAyajJAn kRtvA bhoktavyam, bhagavate niveditaM bhoktavyam, ityevamAdInAmeva niyamAnAM tadaGgatvAt // uktameva draDhavannAha253. asati cAbhAvAt // 6 // zucibhojanAnaGgabhUte yame'satyapi aGgabhUtaniyamAmAvasyAbhAvAt, aGgabhUtaniyamasattvAdityarthaH / vidyata ityanupaktana anvyH| yadvA aGgabhUtaniyame asatyeva zucibhojanajanyasya abhyudayasya abhAvAt / na tu anaGgabhUte yame asatItyarthaH / asati ca bhAvAditi pAThaH kimastItyanveSTavyam // atha dharmAdharmarUpara; karmaNaH saMsArabandhahetutvaM vakSyan karmaNi puruSapravRtteheMtuM vadati Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikasUtravRttI 254. sukhAd raagH||10|| sukhaM svayamabhilASaviSayaH / yena sukhaM jAyate tasmin sukhasAdhane karmaNi puruSasya rAgaH icchA svayamabhilaSitAt phalabhUtAt sukhAt jAyate // 255. tanmayatvAcca // 11 // tanmayatvaM rAgapracuratvam / tasmAcca rAgo bhavati / na paramiha janmani kriyAvizeSajanyaM sukhaM jJAtvA tasyAM kriyAyAM puruSo rajyati / kintu prAktanAnantajanmaparamparAnubhavajanitasaMskAradvArA rAgapracuratvAcca tasmin tasmin karmaNi rAgo jAyata ityarthaH / ata eva hi jAtamAtrasya zizoH stanyapAne pravRttiH / Ahuzca "vIta rAgajanmAdarzanAt" iti // 256. adRSTAcca // 12 // puNyApuNyarUpAt adRSTAcca karmaNi rAgo jAyate / vicitraphalakAraNaM hi adRSTama / tat kadAcit anabhyastapUrve'pi karmaNi rAgaM janayet // 257. jAtivizeSAcca / / 13 // jAtirjanma / tadvizeSAcca keSAJcit keSucit karmasu rAgo jAyate / yathA keSAJcit madhurabhakSaNe / keSAJcillavaNabhakSaNe / yathA ca keSAJcit parivAde / anyeSAM mithyAstutI, itareSAM maune, iti / itthaM catubhiH sUtraH raagkaarnnaanyuktaani| tatra sukhAdityasya sthAne duHkhAditi nivezya dveSakAraNapratipAdakatAya'pi imAni sUtrANi yojanIyAni // evaM hetumuktvA taddhetukA puruSasya karmasu pravRttirityAha258. icchAdveSapUrvikA dharmAdharmayoH pravRttiH / / 14 / / rAgazabdArthavizadIkaraNAyAtra icchAzabdena tduktiH| icchAdveSau pUrvI kAraNe yasyAH sA / dharme puruSasya pravRttiH adharma ca / pravRttiH AcaraNam / svargapazvAdikAmasya tatsAdhane yajJakarmaNi rAgAt pravRttiH / zatrudveSAt tadvadhakarmaNi rAgaH / tena ca tatra pravRttiH / pApe dvaSAt nityakarmaNi rAgaH / sandhyAvandanAdinityakarmaparityAge hi pApaM bhavet / tena tadanuSThAnam / tAtkAlikasukhAbhAse rAgAt surApAnAdau prvRttiH| tAtkAlikaduHkhe dveSAt avazyakartavyakarmabarjanam / evamicchAdveSAbhyAM dharme adharme ca puruSasya prvRttiH|| evaM dharmAdharmarUpaM karma icchAdveSahetukamityuktam / athAdya evaMrUpakarmahetuka jananamaraNaprabandharUpaH saMsAra ityAha 256, tat saMyogo vibhAgaH // 15 // Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAye dvitIyamAhnikam tadityavyayam paJcamyantArthakam / tasmAt dharmAdharmAtmakakarmarUpAta hetoH saMyogaH jIvAtmanaH dehsmbndhH| janmatatprayuktasukhaduHkhAnubhavazceti bhAvaH / vibhAgaH dehaviyogaH / maraNamiti yAvat / punaH saMyogaH vibhaagH| punarapi saMyoga: vibhAga iti paramparA'nuvartateti jJApanAya ckaaraapryogH| evaM karmakRtaH saMsAra izyukta tasmAnmuktiH kathamiti jijJAsA svarasato jAyate / tatra pUrvamevedamuktamityAha 260. Atmakarmasu mokSo vyAkhyAtaH // 16 // Atmakarmasu "kAyakarmaNA Atmakarma byAkhyAtam" ityAdiSu paJcamAdhyAyadvitIyAhnikasUtreSu triSu mokSaH vyAkhyAtaH kathaM bhavatIti nirUpitaH / ata iha punarnocyata iti bhAvaH // iti vaizeSikasUtravRttI sugamAyAM SaSThAdhyAye dvitIyamAhnikam // - - Page #113 -------------------------------------------------------------------------- Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrvato'nuvartamAnA sugamAbhidhA vaizeSikasUtravRttiH DI. TI. tAtAcAryakRtA atha saptame'dhyAye prathamamAhnikam 261. uktA gunnaaH||1|| dravyaguNakarmasu guNebhyaH paraM nirdiSTasyApi karmaNaH hetuvizeSeNa tebhyaH pUrvameva nirUpaNaM kRtam / prathAdya guNA nirUpyante / tatra ke guNA ityAkAMkSAyAM uktA eva te pUrva "rUparasagandhasparzAH" 1-1-6 ityAdinetyetadatrocyate / 262. pRthivyAdirUparasagandhasparzA dravyAnityatvAdanityAzca // 2 // prathamaM AdyAnAM caturNA guNAnAM nityatvAnityatve ucyate / te anityaaH| kasmAt / dravyAnityatvAt / pAzrayadravyanAzAdete nazyanti / ato'nityA ityrthH| anityAzcati cakAreNa samuccitaM nityatvaM sahetukamAha-. 263. etena nityeSu nityatvamuktam // 3 // etena dravyAnityatvahetukAnityatvoktyA nityeSu eSu dravyeSu vidyamAnAnAM rUpAdInAM guNAnAM nityatvamuktamiti bhAvaH / pAzraya nityatve hi epAmanityatvaM bhavet / tadabhAvAt nityeSu eSu dravyeSu vidyamAnA ete guNA nityA eva bhavanti, na tvanityA iti / tatra vizeSamAha 264. apsu tejasi nAyau ca nityAH dravyanityatvAt // 4 // dravyanityavAd yannityatvamukta tat aptejovAyvAtmakabhUtatrayasambandhinityadravyeSu-paramANuSu-vidyamAnAnAM rUpAdInAmeva / na tu pRthivIparamANaSu nityeSu sthitAnAm / teSAmanityatvaM vakSyate / / pRthivyAdicatuSTayAnityadravyagatarUpAdInAM anityatvaM pUrvokta smArayati265. anityeSnanityA dravyAnityatvAt // 5 // pUrvasUtrokta dravyanityatvahetukaM rUpAdinityatvaM prabAdiSu triSveva / na tu pRthivyAm / dravyAnityatvahetukramanityatvaM tu cataSvapi dravyeSviti bhAvaH / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64] vaizeSikasUtravRttI 266. kAraNaguNapUrvakAH pRthivyAM pAkajAH // 6 // evaM rUpAdInAM caturNA guNAnAM nityAnityabhedena vibhAga uktaH / bhanityadravyagatAnAM teSAM anityatvenaH sAdhamyaM, pRthivItaraparamANugatAnAM nityatvena sAdhaya, coktam / etena abAditritayaparamAraNagatAnAM pRthivIparamAraNagatAnAM ca nityatvAnitya, tvAbhyAM vaidharmyamapi jJApitam / athAnityadravyagatAnAM eSAmubhayeSAM pAkajatvApAkaja-- tvAmyA vaidhaya'mAha 267.. ekadravyatvAt // 7 // rUpAdInAM kArya dravyavatinA kAraNaguNapUrvakatvaM pUrvamuktam- "kAraNaguNapUrvakaH kAryaguNo dRSTaH' iti / idaM kAraNaguNapUrvakatvaM pArthivAdiSu caturvapi kAryadravyeSu sthitAnAM rUpAdInAM samAnam / sAdhaya'miti yAvat / kintu pArthivakAryadravyavatina ime pAkajAH / itare na pAkajA iti vaidharmyamapyastIti bhAvaH / pAkajatvaM paramANaguNa-- dvArA bodhyam / / nanu anityAni dravyANi santi / tatratyA guNAH rUpAdayaH kAraNaguNapUrvakA iti yaducyate tanna yuktam / kAryasya maraNasaGghAtarUpatvena anityadravyAntarAbhAvAt / dravyAntarasyaivAbhAve tatra guNAntarAprasaktayA teSAM kAraNaguNapUrvakatvokterayogAt iti cedatrAha eka dravyaM prAzrayabhUtaM yasya tasya bhAvaH, tasmAt / rUpaM anyo vA vizeSaguNaH ekaikasmin paramANau vartate / na tvanekasmin vyAsajya / ata ime ekadravyA iti nizcitam / ghaTo rUpavAnityatra ekameva rUpaM bhAsate / tasya cAzrayeNa ekena bhAvyam / ato na paramANasaGghAtamAtrAtmA ghaTaH / mapi tu tairArabdhaM dravyAntaramekam / tadIyamekarUpaM ca. avayavarUpebhyo'nyat / tacca avayavaguNakaraNakameveti yukta kAraNaguNapUrvakatvaM avayavirUpAdInAmiti // pravamanirdiSTAH rUpAdayazcatvAro guNA nirUpitAH / athaH saGkhyAnirUpaNa prAptam / tathA'pi saGkhyAyAH ekapRthaktvaM dvipRthaktvamityAdivyavahAreSu pRthaktvavizeSaNa-- tayA tatsambaddhatvena pratIteH tannirUpaNAt pUrva tAM nirUpayitumicchan sampratiH parimANanirUpaNaM prakramate / tatra prathamaM tadviSaye pUrvaM yadukta tat smArayati 268. aNormahatazlopalabdhyanupalabdhI nitye vyAkhyAte / / 8 / / upalabdhipadasya alpAntaratvAt pUrvanipAtaH / aNoranupalabdhiH pratyakSAbhAvaH, mahata upalabdhizca nitye nityadravya sAdhake caturthAdhyAye prathamAhnike 'mahatyanekadravyavattvAt' iyAdinA sUtradvayena pratipAdite ityrthH|| Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptame'dhyAye prathamamAhnikam [15 evaM aNa pramANaM mahatpramANaM copasthApya tadviSaye yadatra vivakSitaM tadAha266. kAraNabahutyAt kAraNamahattvAt pracayanizeSAcca mahat // 6 // kAraNabahuttvAt kAyaM mahat bhvti| mahatparimANavad bhavatItyarthaH / trimidvaryaNukaiH Arabdhe tyaNake mahatparimANaM ArambhakANAM dvayaNakAnAM tritvarUpeNa bahutvena jAyate / na tatra kAraNamahattvaM vA pracayavizeSo vA kAraNam / dvAbhyAM tantubhyAmArabdhe paTe mahatparimANaM kAraNagatamaharimANenaiva jAyate / na tu kAraNabahutvAt pracaya vize. SAdvA / triprabhRtibhistantubhirArabdhe paTe tu tajjanane ubhayoH kAraNayoH sannipAtaH / kAraNabahutvasya tanmahattvasya ca / athavA kAraNabahutvamanyathAsiddham / tanmahattvameva kAraNam / pIDanAdinA dhanIbhUtasya tUla piNDasya prArammakANAM avayavAnAM yadA hastAmyAM vyAsaH kriyate tadA teSAM pracaya vizeSo bhavati / zithilaH saMyoga ityarthaH / tadAnIM tasya piNDasyAvayavinaH parimAraNaM ca mahad bhavati / na tatra kAraNabahutvaM vA mahattvaM vA kAraNam / pUrvamapi tayoH sthitatvAt / tadAnIM tadutpAdanAbhAvAt / yadA tu pracayavadavayavArabdhAbhyAM tUla piNDAbhyAM tAdRzastUla piNDairvA mahattarapiNDArambhaH tadA tatratyasya mahattvasya avayavamahattvameva kAraNam / na tu pracayaH / anvayavyatirekAbhAvAt // 270. ato niparItamaNu // 10 // yat uktaiH kAraNarna janyate tatparimANaM aNu / ataH uktakAraNajanyAt parimANAt viparItaM uktakAraNAjanyatvAt niyamena tadvayadhikaraNaM parimANamaNviti sUtrasyAkSarArthaH / paramANo dvayaNake ca uktakAraNAjanyatvAdaNaparimANam / anyatra sarvatra mahat // zaGkAvizeSa pariharanAha271. aNu mahaditi tasmin nizeSamAnAd vizeSA bhAvAcca // 11 // tasmin ekasmin vstuniityrthH| praNa mahaditi ubhayathA vyavahAro'sti / tatra yaduktaM parimAraNadvayaM niyamena vyadhikaraNamiti tanna yujyate / atrocyate / satyamevaM aNviti pratI tivyavahAraviSaya eva vastuni mahaditi pratItivyavahArI staH / tathA mahaditi pratItivayavahAraviSaya eva vastuni aNviti pratItivyavahArau / tathApi anayoH parimANayoH vaiyadhikaraNyaniyamoktinaM virudhyate / na hi vastutaH aNo mahati ca vastutaH mahattvamaNatvaM cAsti, iti kRtvA evaM pratiyanti vyavaharanti vA / api tu Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 ] vaizeSikasUtravRttI bhaNI mahattvapratItivyavahArayoH asti vizeSaH apekSArUpaH / candanaparamANaH mRtparamANvapekSayA mahAnityucyate / tadidaM mahattvaM ApekSikaM praupacArikam / apekSArUpamimaM vizeSaM vinA svabhAvato'NutvaM mukhyaM tasya / na ca mukhyaupacArikayoraNatvamahattvayovirodho'sti yena vaiyadhikaraNyaniyamamaGgo bhavet / evameva svayaM mahati badarIphale nArikelApekSayA aNutvapratItivyavahArau sApekSau / mahattvapratItivyavahArau tu nirapekSAviti tatrApi vizeSabhAvaH vizeSAbhAvazca bodhyaH / nanu kimevaM mukhyaupacArikabhAvena virodhaparihAraH kriyate / prathamaM aNu pazcAnmahat / ato na virodha iti kuto nocyata ityatrAha--- 272. ekakAlatvAt // 12 // araNatve satyeva mahattvaM, mahatve satyeva aNutvaM ca kila vyavaharanti / na cedaM eka kAlikatvaM ekasmin vastuni mukhyayoraNutvamahattvayoH sambhavati / 273. dRSTAntAcca // 13 // asti ca dRSTAntaH yatra mitho viruddhayoH dvayodharmayorvyavahAraH kriyate, yayoreko mukhyaH anya aupacArikaH; sa ca mukhaM candraH, agnirmANavakaH ityAdiH / atra hi mukhatvaM mANavakatvaM ca mukhyam / candratvaM agnitvaM ca aupacArikam / / 274. aNutvamahattvayoraNutvAmahattvAbhAvaH karmaguNairvyAkhyAtaH // 14 // maNu mahadityanayoH vijAtIyayoddhayoH parimANayoH yatra vastutaH ekamasti tatra aparaparimANavyavahAraH prApekSikaH aupacArika ityuktam / tena vastutaH tatra parimANAntarasyAbhAva evetyukta bhavati / idAnIM anayoH parimANayoH sajAtIyaM vijAtIyaM vA parimANAntaraM nAsti / ataH aNvaNu, mahANu, aNumahat, mahAmahaditi vyavahArAH, praupacArikatayA neyAH,ityabhipretya tayostadabhAvamAha / aNutve aNutvamahattvayoH, mahattve ca tayoH abhAvaH karmaguNaH dhyAkhyAto bhavati / jJApito bhavatIti yAvat / "ekadravyamaguNaM" iti karmaNi guNAbhAva uktaH / 'dravyAzrayyaguNavAn' iti guNe guNAbhAva uktaH / tenaiva aNutvamahattvayoH aNutvamahattvarUpaguNAbhAvaH jJApito bhavatIti bhAvaH / nanu guNe guNAbhAvasya pUrvamuktatvAt aNutvAderguNasya aNutvAdiguNavattvaM nAstIti kAmaM jJApitaM bhavati / karmaNi guNAbhAvoktayA tu kathaM tad jJApitaM bhavet / ucyate / anantarasUtre tad vyakta bhaviSyati // Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptame'dhyAye prathamamAhnikam [67 275. karmabhiH karmANi guNaizca guNA vyAkhyAtAH // 15 // karmabhiH karmANi vyAkhyAtAni nirUpitAni bhavanti / kathamiti / ni ?NAnIti / kasmAt / tAni hi karmANi 'kriyAvad guNavat samavAyi kAraNamiti dravya lakSaNam' iti dravyalakSaNabhUtAni svayaM adrvyaarinn| na cAdravyANi guNavanti bhavanti / guNAnAmapi dravyalakSaNatvAt adravyatvam / evamadravyabhUtaH karmabhiH karmANi nirguNatayA jJApitAni bhavanti / guNazca guNAH / evaJca pUrvasUtre karmaguraNa radravyaiH aNutvamahattve adravyatayA aNutvamahattvarUpaguNarahite iti jJApite bhavataH iti vivakSitattvAnnoktazaGkAvakAza iti bhaavH| 276. aNutvamahattvAbhyAM karma guNAzca vyaakhyaataaH||16|| yathA karmaguNaiH aNatvamahattve aNutvamahattvAbhAvavattayA vyAkhyAte bhavataH tathA karmaguNA api araNatvamahattvAbhyAM agatvamahattvAbhAvavattayA vyAkhyAtA bhavantItyarthaH / adravyatvena guNasAmAnya zUnyatvAdevamiti bhAvaH / karmaNAM guNAnAM ca guNAnAdhAratvapratipattidADharyAya itthaM puna. punaH bhaGgayantareNoktiriti jJeyam // 277. etena dIrghatvahrasvatve vyAkhyAte // 17 // aNunvamahattvanirUpaNenava dIrghatvahrasvatvarUpe api parimANe nirUpite bhavata ityarthaH / dIrghameva vastu dIrghataravastvantarApekSayA hrasvamiti vyavahniyate / tatra dIrghatvaM mukhyam / hrasvatvaM tu praupacArikamiti jJeyamiti bhAvaH / mahadeva dIrgha bhavati, nAmahat / tatra golAkArasya vastunaH kantukAdeH mahattve'pi dIrghatvavyavahArAbhAvAt mahattvAdanyad dIrghatvam / tatra mahattvasya kAraNamuktam / dIrghatvasya tu digantaradvayApekSayA digantaradvaye vidyamAnAvayavAdhikyaM kAraNam / ekasyANoH pArzva aparo'NuH tasya pAva' aparo'NuH ityevamavasthitaH tribhiradhikarvA aNubhirArabdhaM dravyaM mukhyavRttyA dIrgha mavati / ihANuriti dvayaNaka vivakSitam / dvayaNukaM kevalaM hrasvam / anyatra sarvatra hrasvatvavyavahAraH ApekSikaH / aupcaarikH| nityAnityabhedena parimANavibhAgamabhipretya anityeSu dravyeSu anityaparimANamastItyAha 278. anitye'nityam // 18 // anitya AzrayaH ghaTAdiH yadA nazyati tadA tadIyaM parimANamapi nazyati / atA tadanityam // Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 ] vaizeSikasUtravRttI bhaNI mahattvapratItivyavahArayoH asti vizeSaH apekSArUpaH / candanaparamANaH mRtparamANvapekSayA mahAnityucyate / tadidaM mahattvaM ApekSikaM praupacArikam / apekSArUpamimaM vizeSaM vinA svabhAvato'NutvaM mukhyaM tasya / na ca mukhyaupacArikayoraNatvamahattvayovirodho'sti yena vaiyadhikaraNyaniyamamaGgo bhavet / evameva svayaM mahati badarIphale nArikelApekSayA aNutvapratItivyavahArau sApekSau / mahattvapratItivyavahArau tu nirapekSAviti tatrApi vizeSabhAvaH vizeSAbhAvazca bodhyaH / nanu kimevaM mukhyaupacArikabhAvena virodhaparihAraH kriyate / prathamaM aNu pazcAnmahat / ato na virodha iti kuto nocyata ityatrAha--- 272. ekakAlatvAt // 12 // araNatve satyeva mahattvaM, mahatve satyeva aNutvaM ca kila vyavaharanti / na cedaM eka kAlikatvaM ekasmin vastuni mukhyayoraNutvamahattvayoH sambhavati / 273. dRSTAntAcca // 13 // asti ca dRSTAntaH yatra mitho viruddhayoH dvayodharmayorvyavahAraH kriyate, yayoreko mukhyaH anya aupacArikaH; sa ca mukhaM candraH, agnirmANavakaH ityAdiH / atra hi mukhatvaM mANavakatvaM ca mukhyam / candratvaM agnitvaM ca aupacArikam / / 274. aNutvamahattvayoraNutvAmahattvAbhAvaH karmaguNairvyAkhyAtaH // 14 // maNu mahadityanayoH vijAtIyayoddhayoH parimANayoH yatra vastutaH ekamasti tatra aparaparimANavyavahAraH prApekSikaH aupacArika ityuktam / tena vastutaH tatra parimANAntarasyAbhAva evetyukta bhavati / idAnIM anayoH parimANayoH sajAtIyaM vijAtIyaM vA parimANAntaraM nAsti / ataH aNvaNu, mahANu, aNumahat, mahAmahaditi vyavahArAH, praupacArikatayA neyAH,ityabhipretya tayostadabhAvamAha / aNutve aNutvamahattvayoH, mahattve ca tayoH abhAvaH karmaguNaH dhyAkhyAto bhavati / jJApito bhavatIti yAvat / "ekadravyamaguNaM" iti karmaNi guNAbhAva uktaH / 'dravyAzrayyaguNavAn' iti guNe guNAbhAva uktaH / tenaiva aNutvamahattvayoH aNutvamahattvarUpaguNAbhAvaH jJApito bhavatIti bhAvaH / nanu guNe guNAbhAvasya pUrvamuktatvAt aNutvAderguNasya aNutvAdiguNavattvaM nAstIti kAmaM jJApitaM bhavati / karmaNi guNAbhAvoktayA tu kathaM tad jJApitaM bhavet / ucyate / anantarasUtre tad vyakta bhaviSyati // Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama'dhyAye prathamamAhnikam ___EE] 283. tadabhAvAdaNu manaH // 23 // tasya vibhavasyAbhAvAt manaH AkAzavat mahat na bhavati / zarIrAntarmAtravRttitvAt tasya vibhvaabhaavH| madhyamaparimANe ca na kiJcit pramANam / tasmAt tadaNu / dravyaM hi tat / tatastatra avazyaM kiJcit parimANaM vAcyam / tatra anyasyAnupapattyA aNutvaM nizcIyate // 284. guNaidigvyAkhyAtA // 24 // guNaiH sarvatra vidyamAnaparatvatatpratyayAdirUpaH guNaH digapi mahatparimANavattayA jnyaapitaivetyrthH| 285. kAraNe kAlAkhyA // 25 / / saGkoce pramANAbhAvAt 'kAraNe' ityasya 'sarvakAryakAraNe' ityarthaH / tasmin kAla ityAkhyeti pUrvamevoktam / kAryANi sarvatrotpadyante / ataH sarvatra kAlo vartata iti so'pi vibhumahAMzceti siddhayati / svaniSThaguNavazAdeva AkAzAtmanoH vibhutvaM siddhayati / paraniSThaguNavazAt dikkaalyoH| anena vizeSeNa eSAM nirUpaNe kramollaGghanam / tadabhAvAditi vibhavasya tacchabdena parAmarzasaukaryAya manasa: madhye niveshH|| iti kaNAdasUtravRttI sugamAyAM saptame'dhyAye prathamamAhnikam Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 ] vaizeSikasUtravRttI bhaNI mahattvapratItivyavahArayoH asti vizeSaH apekSArUpaH / candanaparamANaH mRtparamANvapekSayA mahAnityucyate / tadidaM mahattvaM ApekSikaM praupacArikam / apekSArUpamimaM vizeSaM vinA svabhAvato'NutvaM mukhyaM tasya / na ca mukhyaupacArikayoraNatvamahattvayovirodho'sti yena vaiyadhikaraNyaniyamamaGgo bhavet / evameva svayaM mahati badarIphale nArikelApekSayA aNutvapratItivyavahArau sApekSau / mahattvapratItivyavahArau tu nirapekSAviti tatrApi vizeSabhAvaH vizeSAbhAvazca bodhyaH / nanu kimevaM mukhyaupacArikabhAvena virodhaparihAraH kriyate / prathamaM aNu pazcAnmahat / ato na virodha iti kuto nocyata ityatrAha--- 272. ekakAlatvAt // 12 // aNatve satyeva mahattvaM, mahatve satyeva aNutvaM ca kila vyavaharanti / na cedaM eka kAlikatvaM ekasmin vastuni mukhyayoraNutvamahattvayoH sambhavati / 273. dRSTAntAcca // 13 // asti ca dRSTAntaH yatra mitho viruddhayoH dvayodharmayorvyavahAraH kriyate, yayoreko mukhyaH anya aupacArikaH; sa ca mukhaM candraH, agnirmANavakaH ityAdiH / atra hi mukhatvaM mANavakatvaM ca mukhyam / candratvaM agnitvaM ca aupacArikam / / 274. aNutvamahattvayoraNutvAmahattvAbhAvaH karmaguNairvyAkhyAtaH // 14 // maNu mahadityanayoH vijAtIyayoddhayoH parimANayoH yatra vastutaH ekamasti tatra aparaparimANavyavahAraH prApekSikaH aupacArika ityuktam / tena vastutaH tatra parimANAntarasyAbhAva evetyukta bhavati / idAnIM anayoH parimANayoH sajAtIyaM vijAtIyaM vA parimANAntaraM nAsti / ataH aNvaNu, mahANu, aNumahat, mahAmahaditi vyavahArAH, praupacArikatayA neyAH,ityabhipretya tayostadabhAvamAha / aNutve aNutvamahattvayoH, mahattve ca tayoH abhAvaH karmaguNaH dhyAkhyAto bhavati / jJApito bhavatIti yAvat / "ekadravyamaguNaM" iti karmaNi guNAbhAva uktaH / 'dravyAzrayyaguNavAn' iti guNe guNAbhAva uktaH / tenaiva aNutvamahattvayoH aNutvamahattvarUpaguNAbhAvaH jJApito bhavatIti bhAvaH / nanu guNe guNAbhAvasya pUrvamuktatvAt aNutvAderguNasya aNutvAdiguNavattvaM nAstIti kAmaM jJApitaM bhavati / karmaNi guNAbhAvoktayA tu kathaM tad jJApitaM bhavet / ucyate / anantarasUtre tad vyakta bhaviSyati // Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [101 saptame'dhyAye dvitIyamAhnikam nanu kuto bhrama ityucyate / svasajAtIyarahitatvameva tatra ekatvamityupacaryate / tena aupacAriko'yaM prayoga iti kuto nocyate / atrAha 261. ekatnAbhAvAd bhaktistu na vidyate // 6 // tukAraH uktAkSepanivartakaH / bhaktirupacAraH / sA na vidyate / na sambhavatIti yAvat / svasajAtIyadvitIyatvaM hi svasvasajAtIyavRttidvitvasaGkhyApUrakatvam / dvitvaM ca svavRtti yadekatvaM yacca svasajIyavRtti ekatvaM tadubhayavuddhirUpApekSAbuddhijanyaH saGkhayAvizeSa iti vAcyam / na ca vaktuM zakyate / svasmin vA svajAtIye rUpAntare vA ekatvAbhAvAt / ato nAtra upacAraH / api tu bhrama eva / nanu AzrayadravyagatamekatvaM tatra Aropya ekatvavyavahAra iti cet tarhi AhAyaMbhramo'yaM bhavati / sarvathA ekaM rUpamityAdivyavahArasya AhAryo'nAhAryo vA bhrama eva mUlam / athAtra ekapadasya ekadravyavRttittve lakSaNe ti cet iSTamevaitat / ayaM karmaguNAnAmekatvaniSedhaH ekapRthaktvanighasyApyupalakSakaH // evaM karmaNAM guNAnAM ca ekatvakapRthaktvayorabhAva uktaH / atha dravya eva kvacit te na sta ityAha 262. kAryakAraNayorekatnaikapRthaktvAbhAnAdekatvaikapRthaktvaM na nidyate // 7 // kAryakAraNayoH ghaTakapAlayoH paTatantvoH evamanyayozca ekatvaikapRthaktvaM etadubhayamityarthaH / na vidyate nAsti / kutH| ekatvakapRthaktvAbhAvAt / ekatvaM ca ekapRyaktvaM ca anayoH samAhAraH ekatvaikapRthaktvam / tasyAbhAvAt / parasparaM bhinnatvAdityarthaH / samavaHyikAraNAta kArya hi bhinnam / na ca miyo bhinnayoH dvayoH ghaTapaTayoriva ekatvaM vA ekapRthaktvaM vA.sambhavatIti / yadyapi bhedapratipAdanatAtparyeNa ekatvAbhAvamAtrasya ekapRthaktvAbhAvamAtrasya vA uktiH paryAptA tathA'pi ekatvAbhAvasyeva ekapRthaktvAbhAvasyApi bhedavyApyatvena tadupasthApanakSamatvavyaJjanAya tasyApi grahaNamiti jJeyam // 263. etadanityayorvyAkhyAtam // 8 // anityayoH kAryakAraNayoH vidyamAnaM etat ekatvaikapRthaktvaM vyAkhyAta anityavRttiparimANavat anityatayA jJayamityarthaH / nityavati nityamityapi jJApitaprAyam / ekatvanirUpaNena anekaiRtvabuddhirUpApekSAbuddhijAni dvitvAdInyapi saGkhyA. ntarANi nirUpitAni bhavanti / evamekapRthaktvanirUpaNena dvipRthktvaadiinypi| ekatva Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 ] vaizeSikasUtravRttI bhaNI mahattvapratItivyavahArayoH asti vizeSaH apekSArUpaH / candanaparamANaH mRtparamANvapekSayA mahAnityucyate / tadidaM mahattvaM ApekSikaM praupacArikam / apekSArUpamimaM vizeSaM vinA svabhAvato'NutvaM mukhyaM tasya / na ca mukhyaupacArikayoraNatvamahattvayovirodho'sti yena vaiyadhikaraNyaniyamamaGgo bhavet / evameva svayaM mahati badarIphale nArikelApekSayA aNutvapratItivyavahArau sApekSau / mahattvapratItivyavahArau tu nirapekSAviti tatrApi vizeSabhAvaH vizeSAbhAvazca bodhyaH / nanu kimevaM mukhyaupacArikabhAvena virodhaparihAraH kriyate / prathamaM aNu pazcAnmahat / ato na virodha iti kuto nocyata ityatrAha--- 272. ekakAlatvAt // 12 // araNatve satyeva mahattvaM, mahatve satyeva aNutvaM ca kila vyavaharanti / na cedaM eka kAlikatvaM ekasmin vastuni mukhyayoraNutvamahattvayoH sambhavati / 273. dRSTAntAcca // 13 // asti ca dRSTAntaH yatra mitho viruddhayoH dvayodharmayorvyavahAraH kriyate, yayoreko mukhyaH anya aupacArikaH; sa ca mukhaM candraH, agnirmANavakaH ityAdiH / atra hi mukhatvaM mANavakatvaM ca mukhyam / candratvaM agnitvaM ca aupacArikam / / 274. aNutvamahattvayoraNutvAmahattvAbhAvaH karmaguNairvyAkhyAtaH // 14 // maNu mahadityanayoH vijAtIyayoddhayoH parimANayoH yatra vastutaH ekamasti tatra aparaparimANavyavahAraH prApekSikaH aupacArika ityuktam / tena vastutaH tatra parimANAntarasyAbhAva evetyukta bhavati / idAnIM anayoH parimANayoH sajAtIyaM vijAtIyaM vA parimANAntaraM nAsti / ataH aNvaNu, mahANu, aNumahat, mahAmahaditi vyavahArAH, praupacArikatayA neyAH,ityabhipretya tayostadabhAvamAha / aNutve aNutvamahattvayoH, mahattve ca tayoH abhAvaH karmaguNaH dhyAkhyAto bhavati / jJApito bhavatIti yAvat / "ekadravyamaguNaM" iti karmaNi guNAbhAva uktaH / 'dravyAzrayyaguNavAn' iti guNe guNAbhAva uktaH / tenaiva aNutvamahattvayoH aNutvamahattvarUpaguNAbhAvaH jJApito bhavatIti bhAvaH / nanu guNe guNAbhAvasya pUrvamuktatvAt aNutvAderguNasya aNutvAdiguNavattvaM nAstIti kAmaM jJApitaM bhavati / karmaNi guNAbhAvoktayA tu kathaM tad jJApitaM bhavet / ucyate / anantarasUtre tad vyakta bhaviSyati // Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptame'dhyAye dvitIyamAhnikam [103 267. karmabhiH karmANi guNairguNAH aNutvamahAvAbhyAmiti // 12 // karmabhiH karmANi nirguNatayA vyAkhyAnAni / guNairguNAH tathA vyAkhyAtAH / aNutvamahattvAbhyAM karmaguNAzca vyAkhyAtA iti pUrvavadyojyam / etadjJApanAya itikaarH| saMyogavibhAgAbhAvavattayA vyAkhyAtA iti vishessH| itthaM saMyogavibhAgayoH, guNAntareSu, karmasu ca saMyogavibhAgau na sta ityuktam / atha kAryakAraNadravyayorapi nAstItyAha268. yutasiddhayabhAvAt kAryakAraNayoH saMyogavibhAgau na vidyate // 13 // ghaTakapAlatantupaTAdirUpayoH kAryakAraNadravyayoH saMyogavibhAgau na staH / kutaH / yutasiddhayabhAvAt / yute amizre parasparaM sambandha rahite / tayoH siddhiH sthitiH vidyamAnatA / tasyA abhAvAt / parasparaM sambandhaM vinA pRthak sthitayodravyayoH pazcAjjAyamAnaH sambandhaH sNyogH| na ca samavAyikAraNa tatkAryabhUte dravye prathama pRthaka sthite pazcAta mithaH saMbaddhe yathA ghaTatadantatijale / ataH pUrva pRthak sthityamAvAt na tayoH saMyogaH smbndhH| yadvA yute mina, prathamaM pRthak sthite pazcAt sambaddha tayoH siddhiH tadabhAvAt / ____ kAryakAraNe mithaH sambaddha staH / na ca te pUrva pRthak sthite pazcAdevaM sambaddhe / ato yuta siddhayabhAvAt na tayoH saMyogaH sambandhaH / api tu anya eva / yu mizraNAmizraNayoriti dhAtuH / tatrAmizraNArthakatve vidyamAnasya sambandhasya pRthak sthitipUrvakatvAbhAvAdityarthaH / sa prathamamuktaH / mizraNArthakatve kAryakAraNayoH pRthak sthitipUrvakasambandhAbhAvAdityarthaH / saH anantaramuktaH / / atha zabdArthayorapi saMyogo nAstIti sAdhayan prathamaM hetUnAha266. guNatvAt // 14 // zabdo hi guNaH / na ca tasya kenavidanyena saMyogaH sambhavati / guNe guNAnaGgI kArAt // 300. guNo'pi vibhAjyate // 15 // yathA vAcakaH zabdaH tathA artho'pi keSAJcit zabdAnAM vAcyaH guNaH vibhAvyate pratIyate / na ca guNayoH mithaH saMyogaH sambhavati / dravyavat guNo'pi zabdena bodhyate / Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 ] vaizeSikasUtravRttI bhaNI mahattvapratItivyavahArayoH asti vizeSaH apekSArUpaH / candanaparamANaH mRtparamANvapekSayA mahAnityucyate / tadidaM mahattvaM ApekSikaM praupacArikam / apekSArUpamimaM vizeSaM vinA svabhAvato'NutvaM mukhyaM tasya / na ca mukhyaupacArikayoraNatvamahattvayovirodho'sti yena vaiyadhikaraNyaniyamamaGgo bhavet / evameva svayaM mahati badarIphale nArikelApekSayA aNutvapratItivyavahArau sApekSau / mahattvapratItivyavahArau tu nirapekSAviti tatrApi vizeSabhAvaH vizeSAbhAvazca bodhyaH / nanu kimevaM mukhyaupacArikabhAvena virodhaparihAraH kriyate / prathamaM aNu pazcAnmahat / ato na virodha iti kuto nocyata ityatrAha--- 272. ekakAlatvAt // 12 // araNatve satyeva mahattvaM, mahatve satyeva aNutvaM ca kila vyavaharanti / na cedaM eka kAlikatvaM ekasmin vastuni mukhyayoraNutvamahattvayoH sambhavati / 273. dRSTAntAcca // 13 // asti ca dRSTAntaH yatra mitho viruddhayoH dvayodharmayorvyavahAraH kriyate, yayoreko mukhyaH anya aupacArikaH; sa ca mukhaM candraH, agnirmANavakaH ityAdiH / atra hi mukhatvaM mANavakatvaM ca mukhyam / candratvaM agnitvaM ca aupacArikam / / 274. aNutvamahattvayoraNutvAmahattvAbhAvaH karmaguNairvyAkhyAtaH // 14 // maNu mahadityanayoH vijAtIyayoddhayoH parimANayoH yatra vastutaH ekamasti tatra aparaparimANavyavahAraH prApekSikaH aupacArika ityuktam / tena vastutaH tatra parimANAntarasyAbhAva evetyukta bhavati / idAnIM anayoH parimANayoH sajAtIyaM vijAtIyaM vA parimANAntaraM nAsti / ataH aNvaNu, mahANu, aNumahat, mahAmahaditi vyavahArAH, praupacArikatayA neyAH,ityabhipretya tayostadabhAvamAha / aNutve aNutvamahattvayoH, mahattve ca tayoH abhAvaH karmaguNaH dhyAkhyAto bhavati / jJApito bhavatIti yAvat / "ekadravyamaguNaM" iti karmaNi guNAbhAva uktaH / 'dravyAzrayyaguNavAn' iti guNe guNAbhAva uktaH / tenaiva aNutvamahattvayoH aNutvamahattvarUpaguNAbhAvaH jJApito bhavatIti bhAvaH / nanu guNe guNAbhAvasya pUrvamuktatvAt aNutvAderguNasya aNutvAdiguNavattvaM nAstIti kAmaM jJApitaM bhavati / karmaNi guNAbhAvoktayA tu kathaM tad jJApitaM bhavet / ucyate / anantarasUtre tad vyakta bhaviSyati // Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptame'dhyAya dvitIyamAhnikam [105 tasmAdAgataH tadnAnAdutpadyate niyatasyAsya bodhaH / cirantano'dyatano vA saGketa eva zabdArthayoH sambandha iti bhAvaH / / saMyogavibhAganirUpaNaM vRttam / atha kramaprAptaM paratvAparatvanirUpaNaM kriyate-- 306. ekadikkAbhyAmekakAlAbhyAM sannikRSTaviprakRSTAbhyAM paramaparaJca // 21 // ekA dik yayoH te ekadikke / tAbhyAM sanniSTaviprakRSTAbhyAM vastubhyAM paramaparaM ca vastu jJeyam / ekasyAM dizi vidyamAnayorvastunormadhye yat viprakRSTaM dUre sthitaM tena paraM paratvaguNaviziSTaM vastu jJeyam / yat sannikRSTaM tena aparaM aparatvaguNaviziSTaM vastu jJeyam / viprakRSTe vastuni paratvaM sannikRSTe aparatvaM ca vartata iti jJayamiti bhaavH| paramaparaM cetyala sannikRSTaviprakRSTAmyAmityasya yathAsaGghayAnvayo na vivakSitaH / apitu "avyaktavyaktarUpAya sthUlasUkSmAtmane namaH" ityatreva prAtilomyenAnvayaH / ime daizikaparatvAparatve / atha kAlikaparatvAparatve / ekakAlAbhyAM sannikRSTaviprakRSTAbhyAM paramaparaM ca jJeyamiti / ekakAlavartinI dve zarIre / tatra eka dIrghakAlAt pUrva jAtam / tat param / tadapekSayA alpakAlAt pUrva jAtamaparam / dUradezasannihitadezavartinoH dvayoH parasparaM daizikaparatvAparatve / pUrvakAlAnantarakAlajAtayoH mithaH kAlikaparatvAparatve / ____ manu saMyuktasaMyogaparamparAmA almatvaM daizikaH sannikarSaH / tasyA bahutvaM viprakarSaH / evaM kAlAvacchedakakriyAparamparAbahutvaM kAlikaH viprakarSaH / tadalpatvaM sannikarSaH / ubhayavigho'pyayaM viprakarSa eva vastunaH paratvam / sannikarSa eva ca aparatvam / na tu tadatiriktau guNau / na vA tatra dikkAlayoH kAraNattvam / iti cedatrAha 307. kAraNaparatvAt kAraNAparattvAcca paratvAparatve // 22 // na tAvat sannikarSaviprakarSAveva paratvAparatve / sannikarSasya vyavadhAyakAlpatvarUpatayA, viprakarSasya vyavadhAyakabahutvarUpatayA ca sakhaNDapadArthatvAt paratvAparatvayozca prakhaNDarUpatvAt / paraM viprakRSTaM aparaM sannikRSTaM, iti vivaraNe'pi gandhavatI pRthivItyatra gandhavattvapRthivItvayorivAtyantaM bhedAt / etadjJApanAyava pUrva "sannikRSTaviprakRSTAbhyAM paramapara ca" iti vibhaktibhedena nirdezaH / tatra ekasyaiva vastunaH ApekSikaparatvAparatvayoH pratItyA anayorapekSAbuddhijanyatvaM, ata evAnityatvaM ca siddham / tatra abhimatA mahatI alpA vA kAlAvacchedakakriyAparamparA paramaparamiti pratIyamAne bastuni na Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106] vaizeSikasUtravRttI vartate / tena kathaM sA tatra paratvaM aparatva vA janayediti zaGkAyAM sarvAdhAre kAle apekSAbuddhisahitA sA paratvAparatve janayati, parAparakAlasaMyogazca vastuni paratvamaparatvaM ca janayatIti siddhaM kAlasya kAraNatvam / evaM dizi vidyamAnA saMyuktasaMyogaparamparA apekSAbuddhisahitA tasyAM paratvamaparatvaM ca janayati / parAparadiksaMyogazca vastugataM paratvamaparatvaM ca janayatIti // 308. paratvAparatveyoH paratvoparatvobhAvo'NumahAvAbhyAM vyAkhyAtaH // 23 // yathA'NutvamahattvayoH aNutvamahattvAbhAvaH, adravyatvAt, tathA paratvAparatvayoH prtvaaprtvaabhaavH| / adravyatvasya tulyatvAt / / 306. karmabhiH karmANi // 24 // karmabhiradravyaH karmANi guNarahitatayA ata eva paratvAparatvarahitatayA vyaakhyaataaH| 310. guNairguNAH // 25 // guNairadravyaiH guNAH guNarahitatayA ata eva paratvAparatvarahitatayA vyAkhyAtAH / atra prAktanarItimanusRtya "aNutvamahattvAbhyAM karmaguNAzca vyAkhyAtAH' ityapyanusandheyaM prtiimH| bAhyaguNanirUpaNaM vRttam / athAtmaguNanirUpaNaM anantare'dhyAye kariSyati / patra tu prasaGgAt SaTpadArthyA nirUpaNAya avaziSTaM antimaM samavAyaM nirUpayan prathama tasya pramANaM lakSaNaM ca darzayati 311. ihedamiti yataH kAryakAraNayoH sa smvaayH|| 26 // iha asmin vastuni idaM etad vastu vartate, iti ityevaMrUpaH pratyayaH yataH yasmAt sambandhAd bhavati sa sambandhaH samavAyaH samavAyazabdavAcyaH / niyAmakaM sambandhavizeSaM vinA ihedamiti niyataH pratyayo na bhavitumarhati / ataH etara tpratyayaliGgakamanumAnaM samavAye pramANam / AdhArAdheyabhAvahetubhUtasambandhatvaM tasya lakSaNamiti bhAvaH / na ca bhUtale ghaTa iti pratyayahetI saMyoge ativyAptiriti zaGkayam / AdhArAdheyabha vAvyabhicArisambandhatvasya lakSaNatvAt / samAnAdhikaraNayomithaH saMyuktayorapi ghaTayoH prAkAzaghaTayozca AdhArAdheyabhAvaviraheNa saMyogasya tadvayabhicAritvAt / avayaveSu avayavI, dravye guNaH karma ca, dravyaguNakarmasu sAmAnyam, nityaH Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama'dhyAye dvitIyamAhnikam [107 dravyeSu vizeSaH, iti yatra yatra samavAyaH tatra tatra prAdhArAdheyabhAvasya satpAt / na ca kAlikasambandhe'tivyAptiH / tadbhinnatvasyApi lakSaNe nivezanAt / ihedamiti pratyayasya bAhyavastuviSayatayA bAhyaguNanirUNAnupadaM samavAyanirUpaNamiti jJeyam / pUrva kAryakAraNabhUtayovyayoH saMyogo nAstItyuktam / kastahi tayoH sambandha iti jijJAsAzamanAya iha kAryakAraNayorityucyate / na tu itaravyavacchedAya / "ihedamiti yataH sa samavAyaH" ityetAvataiva lakSaNasiddheH kAryakAraNayorityasya taddhaTakatvAyogAt // itthaM ihedamiti pratyayanirvAhakatayA samavAyaM prasAdhya tasya dravyAdibhyo'tiriktapadArthatvaM sAdhayannAha 312. dravyatvaguNatvapratiSedhoM bhAvena vyAkhyAtaH // 27 // tasyetyadhyAhAraH / tasya samavAyasya dravyatvapratiSedhaH dravyatvAbhAvaH, dravyapadArtha anantarbhAva iti yAvat / guNatvapratiSedhaH guNatvAbhAvaH, guNeSvanantarbhAva iti yAvat, bhAvena sattAsAmAnyena vyAkhyAtaH jJApito bhavati / yathA guNasAmAnyazUnyatvAt kasyacit kAryasya samabAyikAraNatvAbhAvAcca sattA na dravyaM tathA tata eva hetoH samavAyo na dravyam / yathA guNakarmasu ca bhAvAt sanA na guNAH tathA samavAyo'pi guNakarmAnubandhitvAnna guNaH / calanAtmakakarmatvAbhAvasya spaSTatvAt tatpratiSedha iha na knntthoktH| AdhArAdheyabhAva nirvAhakatayA siddhayan samavAyaH AdheyabhUtAbhyAM sAmAnyavizeSAbhyAmatiriktatayava siddhayatIti tadvayatirekAbhidhAnamapi nApekSitam / ataH drabyAdibhyaH paJcabhyaH padArthebhyo'tiriktaH samavAya iti bhAvaH // samavAyasya ekatvaM sAdhayati313. tattvaM bhAvena // 28 // tasya tattvaM ekatvaM, bhAvena sattAsAmAnyena vyAkhyAtaM jJApitaM bhavati / ihedamiti liGgAvizeSAdvizeSaliGgamAvAcca ekaH samavAya iti bhAvaH / / iti karaNAdasUtravRttau sugamAyAM saptame'dhyAye dvitIyaM Ahnikam Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108] vaizeSikasUtravRttI athASTame'dhyAye prathamamAhnikam paratvAparatvanirUpaNAnantaraM kramaprAptaM buddhi nirUpaNamArabhate / buddhirjJAnamiti pryaayau| 314. dravyeSu jJAnaM vyAkhyAtam // 1 // dravyeSu dravyanirUpaNapareSu dvitIyatRtIyacaturtheSu adhyAyeSu tadupayaugitayA rUparasAdikamiva jJAnamapi kenacidAkAreNa nirUpitamiti smArayatyanena sUtreNa / "AtmendriyArthasannikarSAta yanniSpadyate tadanyat' iti AtmAdivyatirikto jJAnarUpo guNo'stIti nirUpitamiti bhAvaH / upari vizeSakathanAya idaM smAraNam / iha jJAnaM pratyakSarUpam / 315. tatrAtmA manazcopratyakSe // 2 // tatra AtmendriyaghaTAdisannikarSAt niSpadyamAne jJAne AtmA na pratyakSaH na viSayaH / manazca na pratyakSam / yathA mano'nyadvA karaNaM na pratyakSa tathA kartA''tmA'pi na pratyakSa iti bhAvaH / kecid ghaTAdijJAne prAtmano'pi viSayatvamAhuH ghaTamahaM jAnAmIti / tannirAkaraNamiha kriyate / tatrAtmano viSayatve na kimapi pramANam / ayaM ghaTa ityeva pratyakSAbhilApAditi sUtrakAro manyate / etena jJAnaM svayamapi tatra na viSaya ityapyasya matamiti jJayam / sUtradvayamidaM prakArAntareNApi vyAkhyAtumucita miti bhAti / .314. dravyeSu jJAnaM vyAkhyAtam // dravyeSviti viSayasaptamI / dravyaviSayakaM jJAnaM nirUpitam / dravyaviSayakaM jJAnaM anena kAraNena utpadyata iti tadabhAve notpadyata iti nirUpitamiti bhAvaH / pRthivyaptejassu "mhtynekdrvyvttvaadruupaaccoplbdhiH| adravyadravyatvAtparamANAvanupalabdhiH" ityuktam / vAyo "rUpasaMskArAbhAvAdanupalabdhiH" iti ca / anena aakaashkaaldishaampynuplbdhiy'nyjitaa| 315. tatrAtmA mnshcaaprtyeksse|| tatra teSu dravyeSu vAthvAkAzakAladiza iva Atmamanaso api apratyakSe / rUpa Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ athASTame'dhyAye prathamamAhnikam [106 rAhityasya tulyatvAt / nanu jJAyata evedam / kimarthA kaNThoktiriti cet Atmano' hampratyayaviSayatvaM pUrvamuktam / tena ghaTapaTAdivat parakIyabAhyapratyakSaviSayatvaM mA zaGkItyevamathaM prAtmanopratyakSaravamatrocyate / navadravyapratyakSApratyakSaprakaraNAvasAnavyaJjanAya navasu caramasya manaso'pyapratyakSatvamucyata iti vibhAvanIyam / 316. jJAnanirdeze jJAnaniSpattividhiraktaH // 3 // jJAnasya nirdeze davyavizeSasAdhanAya abhidhAne kriyamANe jJAnasya tasya niSpatteH vidhiH prakAraH uktaH pratipAditaH / "AtmendriyArthasannikarSAt yanniSpadyate tadanyata" iti, "AtmendriyArthasannikarSe jJAnasya bhAvo'bhAvazca manaso liGgam" iti ca AtmamanassAdhanAya jJAnanirdezaH kRtaH / tatra prAtmA indriyaiH saMyujyate / indriyANi arthaH saMyuja nte / tato jJAnaM utpadyata iti jJAnotpattiprakAra ukto bhavatIti bhAvaH / manaHsiddhau indriyazabdena manaso'pi grahaNAt AtmA manasA, manazcakSurAdinA, cakSurAdikaM ghaTAdineti sugrahameva / itthaM jJAnasAmAnyasya kAraNamukta 'smAritam / atha jJAnavizeSANAM vizeSakAraNAnyucyante // 317. guNakarmasu sannikRSTeSu jJAnaniSpattavyaM kAraNam // 4 // guNasya karmaNo vA pratyakSarUpe jJAne dravyaM svarUpataH kaarnnm| kasmAt / sannikarSe sati hi prtykssm| guNakarmaNoH pratyakSe ca saMyuktasamavAyaH snnikrssH| dravye satyeva indriyasaMyukta tasmin samavAya ityayaM sannikarSaH sampanno bhavediti / dravyapratyakSa dravyasya sAkSAdeva kAraNatvaM na vaktavyamiti dravyaM vihAya guNakarmamAtragrahaNam // 318. sAmAnyavizeSeSu sAmAnyavizeSAbhAvAt tata eva jJAnam // 5 // guNakarmAnantarapadArthasya sAmAnyasyApi pratyakSe pUrvavad dravyaM kAraNameva / athApi tadvizeSyakajJAnasya svarasato'nudayAt tadanuktvA tatprakArakapratyakSamanantarasUtre vakSyan tasya prakArAntaraviziSTatayA pratItirnAstItyAha / sAmAnyasya vizeSamya sAmAnyavizeSasya vA pratyakSaM tata eva tasmAdeva sAmAnyAt vizeSAt sAmAnyavizeSAdvA bhavati, na tu sAmAnyAntarAt sAmAnya vishessaantraadvaa| kutH| sAmAnyAntarAderabhAvAt / sAmAnyavizeSapratyakSe sAmAnya vizeSAH svayameva kAraNam / nAnye'pi sAmAnyavizeSAH / tadabhAvAt / sAmAnyavizeSAH svarUpeNaiva pratyakSa prakAzante / na dharmAntaraviziSTatayeti bhaavH| Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikasUtravRttI 316. sAmAnyavizeSApekSaM dravyaguNakarmasu // 6 // jJAnamityanuvartate / dravyaguNakarmaviSayakaM jJAnaM sAmAnyavizeSasApekSam / tatkAraNaka mityrthH| dravyaguNakarmapratyakSe vizeSaNatayA sAmAnyAdikaM bhAti / ataH idaM tatra kAraNa miti bhAvaH / ayaM ghaTaH sanniti pratyakSe sattAviziSTatayA ghaTaH prakAzate / sattA tu svarUpeNa / na dhrmaantrvishisstttyaa| ataH sattAjJAnaM sAmAnyAdinirapekSam / tadeva tu ghaTajJAnaM bhavat sattArUpasAmAnyasApekSam / ayaM ghaTa iti pratyakSe ghaTatvarUpo vizeSaH svarUpeNa, ghaTavyaktiH ghaTatvarUpavizeSavattayA ca prakAzate / idaM dravyaM idaM pRthivItyatra dravyatvapRthivItve sAmAnyavizeSau svarUpeNa prakAzete / dravyavyaktivizeSastu tdvttyaa| evaM dravye jJAnaM sAmAnya vizeSApekSam / evaM guNe karmaNi ca boddhavyam / 320. dravye dravyaguNakarmApekSam // 7 // dravye jJAnaM dravyaguNakarmANyapekSya bhavati / ayaM puruSo daNDIti pratyakSe daNDarUpadravyApekSam / sthUlaH nIlaH ityAdipratyakSe guNApekSam / gacchati pacatIti pratyakSa karmApekSam / dravyaguNakarmaNAM trayANAmapi sAmAnya vizeSApekSajJAnatvaM sAdhayaM pUrvasUtre uktam / atha dravyasya guNakarmaNozca vaidhayaM jJApayan atra dravyajJAnasya dravyaguNakarmApekSatvamAha / guNakarmajJAnasyedaM nAstItyartha siddham / 321. guNakarmasu guNakarmAbhAvAd guNakarmApekSaM na vidyate // 8 // guNeSu karmasu ca jJAnaM guNakarmApekSaM prakAratayA guNAntara kriyAntare apekSamANaM nAsti / kutaH / guNe guNo vA karma vA nAsti / evaM karmaNya pi guNo vA karma vA nAsti / idaM pUrvamevoktam / ataH guNakarmaprakArakaM guNakarmapratyakSaM naastiityrthH| pUrvasUtra eva guNakarmaNoH jJAnasya dravyaguNakarmasApekSatvaviraho jJApitaH / tathA'pi guNakarmaNoH dravyAzrayatvAbhAvasya suprasiddhatvAt tajjJAnasya guNo dravyavAn ityAdyAkAratvaM na sambhavatIti na vaktavyam / caturviMzatirguNAH, rUpamutpadyate, paJca karmANi, karmAnuvartate ityAdirItyA guNakarmAzrayatvasya tu vyavahArabAhulyAt prakAratayA tadavagAhi pratyakSaM guNakarmaNomavitumarhatIti asti bhramasyAvakAzaH / ata iha spaSToktiriti jJeyam // Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ athASTame'dhyAye prathamamAhnikam 322. samavAyinaH zvatyAt zvaityabuddhazca zvete buddhiH / te kAryakAraNabhUte // 6 // dravye samavaiti samavAyasambandhena vartate iti samavAyi / tasmAt zvaityAt viSayabhUtAt zvetarUpAt, zvaityabuddhezca tadvipayakajJAnAcca vizeSaNajJAnarUpAt zvete dravye buddhirbhavati ayaM zveta iti / pUrva pratyakSasya tattatsApekSatvamuktam / tatra sApekSatvaM nAma kimiti cet tadiha vitriyate / azve zvetarUpaM vartate / saMyuktasamavAyAt sannikarSAt tasya buddhi: jJAnaM pratyAkSAtmakaM jAyate / tataH "azvaH zveta' iti viziSTapratyakSa jAyate / te yA prathamamutpannA zvaityabuddhiH yA ca pazcAdutpannA zvete zvaityavati dravye buddhiH, ime ubhe mithaH kAryakAraNabhUte / kAraNaM ca kAryatra kAryakAraNe / alpActaratvAt kAryazabdasya pUrva nipAtaH / pUrvotpannA daityabuddhiH kAraNam / anantarotpannA zvetadravyabuddhiH tasya kAraNamya kAryam / guNasApekSamityukta "guNAt sanikRSTAt viSayabhUtAt tasya jJAnaM jAyate / tasmAt vizeSaNajJAnAt kAraNabhUtAt tadguNavadravyajJAnAtmakaM viziSTajJAnaM kAryabhUtaM jAyate" iti kAraNabhUtavizeSaNajJAnadvArA tadapekSa bhavatIti pratipattavya miti bhAvaH / zvaityasya svajJAnadvArA viziSTajJAnaM prati kAraNatve'pi viSayatayA sAkSAdapi kAraNatvamastIti zvaityAt zvatyabuddhezceti tulyavat kaarnntvoktirviruddhaa| kAraNabhUtaM vizeSaNajJAnaM nirvikalpakamAhuH / anyatra savikalpakam // 323. drvyessvnitretrkaarnnaaH||10|| buddhiriti anuSajya bahuvacanAntatayA vipariNamayitavyam / dravyeSu dravyaviSayA buddhayaH itaretarakAraNA na bhavanti / ayaM ghaTa iti buddhiH idAnIM jAyate / anyadA ghaTa iti / punaranyadA stambha iti / AsAM buddhInAM svatantratvAt anyonyakAraNakatvaM na mavati / ekA buddhiritarasyAH kAraNaM na bhavatItyarthaH / prAsAM buddhInAM madhye kAryakAraNabhAvo nAstIti yAvat / yadyapi daNDadaNDibuddhayoH tantupaTavabuddha ghozca asti kAryakAraNabhAvaH tathA'pi dravyabuddhayaH sarvAH dravyAntarabuddhi kAraNA na bhavantIti nAtra vivakSitam / api tu dravyeSu keSAJcana buddhiH dravyAntarabuddhikAraNA na bhavati / yathA ayaM ghaTa iti buddhiH paTabuddhi nApekSata iti / evaMvidhA na bhavati zvatyarUpaguNavati dravye buddhiH / zvaityabuddhikAraNakatvAditi pUrvoktasyArthasya vyatirekadRSTAntapradarzanaparamidaM sUtram / ghaTo'yaM nIlo mahAniti guNadvayabuddhayorapi mithaH kAryakAraNabhAvAbhAvAt te anyatra nidarzanatAmarhataH / / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikasUtravRttI 316. sAmAnyavizeSApekSaM dravyaguNakarmasu // 6 // jJAnamityanuvartate / dravyaguNakarmaviSayakaM jJAnaM sAmAnyavizeSasApekSam / tatkAraNaka mityrthH| dravyaguNakarmapratyakSe vizeSaNatayA sAmAnyAdikaM bhAti / ataH idaM tatra kAraNa miti bhAvaH / ayaM ghaTaH sanniti pratyakSe sattAviziSTatayA ghaTaH prakAzate / sattA tu svarUpeNa / na dhrmaantrvishisstttyaa| ataH sattAjJAnaM sAmAnyAdinirapekSam / tadeva tu ghaTajJAnaM bhavat sattArUpasAmAnyasApekSam / ayaM ghaTa iti pratyakSe ghaTatvarUpo vizeSaH svarUpeNa, ghaTavyaktiH ghaTatvarUpavizeSavattayA ca prakAzate / idaM dravyaM idaM pRthivItyatra dravyatvapRthivItve sAmAnyavizeSau svarUpeNa prakAzete / dravyavyaktivizeSastu tdvttyaa| evaM dravye jJAnaM sAmAnya vizeSApekSam / evaM guNe karmaNi ca boddhavyam / 320. dravye dravyaguNakarmApekSam // 7 // dravye jJAnaM dravyaguNakarmANyapekSya bhavati / ayaM puruSo daNDIti pratyakSe daNDarUpadravyApekSam / sthUlaH nIlaH ityAdipratyakSe guNApekSam / gacchati pacatIti pratyakSa karmApekSam / dravyaguNakarmaNAM trayANAmapi sAmAnya vizeSApekSajJAnatvaM sAdhayaM pUrvasUtre uktam / atha dravyasya guNakarmaNozca vaidhayaM jJApayan atra dravyajJAnasya dravyaguNakarmApekSatvamAha / guNakarmajJAnasyedaM nAstItyartha siddham / 321. guNakarmasu guNakarmAbhAvAd guNakarmApekSaM na vidyate // 8 // guNeSu karmasu ca jJAnaM guNakarmApekSaM prakAratayA guNAntara kriyAntare apekSamANaM nAsti / kutaH / guNe guNo vA karma vA nAsti / evaM karmaNya pi guNo vA karma vA nAsti / idaM pUrvamevoktam / ataH guNakarmaprakArakaM guNakarmapratyakSaM naastiityrthH| pUrvasUtra eva guNakarmaNoH jJAnasya dravyaguNakarmasApekSatvaviraho jJApitaH / tathA'pi guNakarmaNoH dravyAzrayatvAbhAvasya suprasiddhatvAt tajjJAnasya guNo dravyavAn ityAdyAkAratvaM na sambhavatIti na vaktavyam / caturviMzatirguNAH, rUpamutpadyate, paJca karmANi, karmAnuvartate ityAdirItyA guNakarmAzrayatvasya tu vyavahArabAhulyAt prakAratayA tadavagAhi pratyakSaM guNakarmaNomavitumarhatIti asti bhramasyAvakAzaH / ata iha spaSToktiriti jJeyam // Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ athASTame'dhyAye dvitIyamAhnikam 325. ayameSa tvayA kRtaM bhojayanamiti buddhayapekSam // 1 // buddhayapekSaM pratyakSamuktam / athAdya tadapekSaM zabdamAha / ayaM purovartI puruSaH eSa sadAcArasampannaH zrotriyaH / pUrva tasya AcArasampannatvaM zrotriyatvaM ca jJAtavata eva evaM vyavahAro bhavati / tvayA kRtamiti vyavahAro'pi svacchabdavAcyapuruSasya prAktanI kriyAM jJAtavata eva / enamityanvAdezaH / prathama imaM prati kiJciduktamiti jAnata eva evamanvAdezaprayogo bhavati / evamete zabdAH pUrvavRttaviSaya buddha yapekSAH / atra buddhiriti prAktano'nubhavo vA tajjanyA'dyatanI smRtirvA grAhyA / "ayaM viziSTaH / tvayA pacanaM kRtam / atastvamenaM bhojaye"ti vAkyaikavAkyatA'trAbhipreteti yukta vaktuma / 326. dRSTeSu bhAvAdadRSTeSvabhAvAt // 2 // dRSTeSu pUrva jJAteSveva puruSAdiSu IdRzavyavahArasya bhAvAta sattvAt, adRSTeSu teSu abhAvAt asattvAcca anvayavya tirekAbhyAM "ayameSa 'iti buddhayapekSama' iti pUrveNa yojyam // 327. artha iti dravyaguNakarmasu // 3 // artha itIdaM padaM dravyaguNakarmasu vartata iti zeSaH / tadvAcakamityarthaH / AtmendriyArthasannikarSajaM jJAnamityuktam / tatra jJAne nirUpite, indriyANAM yaH sannikarSaH tasya kAraNaM. tAna arthazabdena vivakSitAna viSayAna vizadIkaroti idaM sUtram / yadyapi sattAdisAmAnyamapi viSayaH, tatsannikarSo'pi tajjJAnakAraNaM, tathA'pi bhogArthamarthyamAnAnAmeva viSayANAM indriyArthA iti prasiddhatvAt rUparasAdInAM guNAnAM, tadAzrayANAM dravyANAM, darzanazravaNAdInAM karmaNAM caiva tAdRzavipayatvAta, ete traya eva padArthA arthapadavAcyatayoktA iti jJayam / 328. dravyeSu paJcAtmakatvaM pratiSiddham // 4 // dravyeSu karayApi bhUtapaJcakasamudAyarUpatvaM nAstIti pUrvamuktam / pRthivyAditrikarUpatvaM ca pratiSiddhamityapIhAbhipretama / indriyArthasannikarpatyatra arthazabdArtha Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikasUtravRttI 316. sAmAnyavizeSApekSaM dravyaguNakarmasu // 6 // jJAnamityanuvartate / dravyaguNakarmaviSayakaM jJAnaM sAmAnyavizeSasApekSam / tatkAraNaka mityrthH| dravyaguNakarmapratyakSe vizeSaNatayA sAmAnyAdikaM bhAti / ataH idaM tatra kAraNa miti bhAvaH / ayaM ghaTaH sanniti pratyakSe sattAviziSTatayA ghaTaH prakAzate / sattA tu svarUpeNa / na dhrmaantrvishisstttyaa| ataH sattAjJAnaM sAmAnyAdinirapekSam / tadeva tu ghaTajJAnaM bhavat sattArUpasAmAnyasApekSam / ayaM ghaTa iti pratyakSe ghaTatvarUpo vizeSaH svarUpeNa, ghaTavyaktiH ghaTatvarUpavizeSavattayA ca prakAzate / idaM dravyaM idaM pRthivItyatra dravyatvapRthivItve sAmAnyavizeSau svarUpeNa prakAzete / dravyavyaktivizeSastu tdvttyaa| evaM dravye jJAnaM sAmAnya vizeSApekSam / evaM guNe karmaNi ca boddhavyam / 320. dravye dravyaguNakarmApekSam // 7 // dravye jJAnaM dravyaguNakarmANyapekSya bhavati / ayaM puruSo daNDIti pratyakSe daNDarUpadravyApekSam / sthUlaH nIlaH ityAdipratyakSe guNApekSam / gacchati pacatIti pratyakSa karmApekSam / dravyaguNakarmaNAM trayANAmapi sAmAnya vizeSApekSajJAnatvaM sAdhayaM pUrvasUtre uktam / atha dravyasya guNakarmaNozca vaidhayaM jJApayan atra dravyajJAnasya dravyaguNakarmApekSatvamAha / guNakarmajJAnasyedaM nAstItyartha siddham / 321. guNakarmasu guNakarmAbhAvAd guNakarmApekSaM na vidyate // 8 // guNeSu karmasu ca jJAnaM guNakarmApekSaM prakAratayA guNAntara kriyAntare apekSamANaM nAsti / kutaH / guNe guNo vA karma vA nAsti / evaM karmaNya pi guNo vA karma vA nAsti / idaM pUrvamevoktam / ataH guNakarmaprakArakaM guNakarmapratyakSaM naastiityrthH| pUrvasUtra eva guNakarmaNoH jJAnasya dravyaguNakarmasApekSatvaviraho jJApitaH / tathA'pi guNakarmaNoH dravyAzrayatvAbhAvasya suprasiddhatvAt tajjJAnasya guNo dravyavAn ityAdyAkAratvaM na sambhavatIti na vaktavyam / caturviMzatirguNAH, rUpamutpadyate, paJca karmANi, karmAnuvartate ityAdirItyA guNakarmAzrayatvasya tu vyavahArabAhulyAt prakAratayA tadavagAhi pratyakSaM guNakarmaNomavitumarhatIti asti bhramasyAvakAzaH / ata iha spaSToktiriti jJeyam // Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ athASTame'dhyAye dvitIyamAhnikam [115 rUpavata teja eva prkRtiH| sparzamAtra grAhakasya ata eva gandharasarUpatritayAsamAnAdhikaraNasparzavataH tvagindriyasya tAdRzasparzavAn vAyureva prakRtiH / zabdamAtragrAhakasya zrotrasya AkAzAtmakasya kAryatvAbhAvAt na prakRticinteti bodhyam / iti kaNAdasUtravRttI sugamAyAM aSTame'dhyAye dvitIyamAhnikam Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116] vaizeSikasUtravRttI atha vavame'dhyAye prathamamAhnikam 331. niyAguNavyapadezAbhAvAt prAgasat // 1 // jJAnAtmaka guNanirUpaNaprakaraNamanuvartate / tatra bAhyabhAvapratyakSamuktam / adya abhAvapratyakSaM vivakSitam / tatra prathamaM abhAva eva nirUpyate / / kArya vastu utpatteH prAk asat avidyamAnaM bhavati / vidyamAnaM hi svocito kriyAM kuryAt , guNAdhAraH syAt, "ayaM ghaTaH, ibhamAdAya jalamAhara" ityAdizAbdavyavahAraviSayaH syAt / na cotpatteH prAk kasyacidvastuna' ete dharmAH santi / atastat prAgasat / prAgasattvaM prAgabhAvaH / etena prAgabhAvo nAma kazcidastIti tannirUpaNaM kRtaM bhavati // 332. sadasat // 2 // sat adya vidyamAnaM kArya vastu pazcAt asad avidyamAnaM bhavati / kriyAguNavyapadezAbhAvAt / pazcAdasattvaM dhvaMsaH / etena pradhvaMsAbhAvo nirUpito bhavati // 333. asataH kriyAguNavyapadezAbhAvAdarthAntaram // 3 // nanu sat asaditi vastuno vizeSaNe / kArya ghaTapaTAdi adya sat pUrva pazcAcca asaditi / tathA ca sattvAsattve ekasya vastuno dve avasthe / tatra prAgamAvaH pradhvaMsAbhAva ityatiriktaH padArthaH kathaM siddhayatItyatredamucyate / avasthA nAma dharmavizeSayogaH / sattvamavastheti yujyate / dezavizeSakAla vizeSasambandho hi sattvaM nAma / upalabdhiviSayatvaM vA / idaM ghaTapaTAdisvarUpe sati bhavati / ata iyaM tasyAvasthA ! prAk pazcAcca dharmisvarUpameva nAsti / kriyAguNavyapadezAbhAvAt / tasya asattvAbhidhAnamavasthAyogaH kathaM bhavet / tasmAt abhAvaM nAma padArthAntaramabhyupagamya prAgabhAvapratiyogitvaM prAgasattvam, pradhvaMsAbhAvapratiyogitvaM pazcAdasattvamiti asattvavyavahAra upapAdanIyaH / pUrva pazcAcca asato vastunaH kriyAguNavyapadezAbhAvAt yataH svarUpameva nAsti atastamya asattvarUpAvasthAvizeSasyAsambhavAt asattvavyavahAranirvAhakaM arthAntaramaGgIkAryam / tadarthAntaramabhAva iti sUtrArthaH / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ athanavame'dhyAye prathamamAhnikam 334. saccAsat // 4 // tRtIyamabhAvaM nirUpayati / cakAra evArthe / sadevAsat / pUrvokta dvividhamapi prasattvaM sattvAsamAnakAlikam / idaM tu tRtIyamasattvaM sattvasamAnakAlikam / sadeva vastu asadapi bhavati / kasmAt / kriyaagunnvypdeshaabhaavaat| yathA ghaTaH svasvarUpeNa sanneva paTasvarUperaNAsan bhavati / paTakriyAguNavyapadezAnAma bhAvAt / idamasattvaM anyonyAbhAva iti bheda iti cocyate // 335. yaccAnyadasadatastadasat // 5 // caturthamabhAvaM nirUpayati / ataH uktAt trividhAdasataH anyat atiriktaM yadasat tat asat, prAgasat, pazcAdasat vartamAnameva asat iti paricchedaM vinA kevalamasad bhavati / kAlikA: diti yAvat / anena atyantAbhAva uktaH / vAyau rUpasya IdRzo' bhAvaH / cakAraH taccAsaditi samuccayAyaH / amAvanirUpaNAvasAnajJApanArthazca / 336. asaditi bhUtapratyakSAbhAvAt bhUtasmRtevirodhipratya ___ kSavat // 6 // evaM viSayaM nirUpya tatpratyakSaM sakAraNamAha / asaditi asadityetat / asaditi jnyaanmityrthH| tat bhUtapratyakSAbhAvAt bhUtasmRtezca utpadyate / bhUtaM vstu| yadvastu asadityucyate athavA pratIyate tasya vastunaH pratyakSAbhAve sati, smRtI satyAM ca tadvastu asaditi jJAnaM jAyate / bhUtale phale dRzyamAne "iha phalamasaditi" jJAnAnudayAt asya jJAnasya phalapratyakSAbhAvaH kAraNam / adRzyamAnasya phalasya smaraNAbhAve'pi tasya jJAnasyAnudayAt tatsmaraNamapi kAraNam / tatra dRSTAntamAha-virodhIti / nakula viharaNadeze 'sA iha asantaH' iti yathA tatheti / virodhipratyakSa iveti saptamyantAdvatiH / virodhipratyakSe sati yathA virodhyantarapratyakSAbhAvAt tatsmRtezca virodhyantaramasaditi jJAnaM bhavati tathA bhUtale phalAbhAve phalapratyakSAbhAvAt phalasmRtezca phalamasaditi jJAnaM bhavatIti bhAvaH / / 337. tathA'bhAve bhAvapratyakSatvAcca // 7 // yathA asatiM vastuni tatpratyakSAbhAvAt tatsmRtezca tadatra asaditi' buddhirjAyate / tathA tadabhAve'pi tAbhyAmeva hetubhyAM ghaTAbhAvavAn ayaM deza iti / athavA'tra ghaTAbhAva iti / paraMtu atra bhAvapratyakSatvamapi aparo hetuH / bhAvaH pratiyogI padArthaH / tasya pratyakSatvaM pratyakSayogyatvam / pratyakSayogyaghaTAdipratiyogika vAmAve uktahetubhyAM pratyakSAtmikA buddhirjAyata ityrthH| Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116] vaizeSikasUtravRttI atha vavame'dhyAye prathamamAhnikam 331. niyAguNavyapadezAbhAvAt prAgasat // 1 // jJAnAtmaka guNanirUpaNaprakaraNamanuvartate / tatra bAhyabhAvapratyakSamuktam / adya abhAvapratyakSaM vivakSitam / tatra prathamaM abhAva eva nirUpyate / / kArya vastu utpatteH prAk asat avidyamAnaM bhavati / vidyamAnaM hi svocito kriyAM kuryAt , guNAdhAraH syAt, "ayaM ghaTaH, ibhamAdAya jalamAhara" ityAdizAbdavyavahAraviSayaH syAt / na cotpatteH prAk kasyacidvastuna' ete dharmAH santi / atastat prAgasat / prAgasattvaM prAgabhAvaH / etena prAgabhAvo nAma kazcidastIti tannirUpaNaM kRtaM bhavati // 332. sadasat // 2 // sat adya vidyamAnaM kArya vastu pazcAt asad avidyamAnaM bhavati / kriyAguNavyapadezAbhAvAt / pazcAdasattvaM dhvaMsaH / etena pradhvaMsAbhAvo nirUpito bhavati // 333. asataH kriyAguNavyapadezAbhAvAdarthAntaram // 3 // nanu sat asaditi vastuno vizeSaNe / kArya ghaTapaTAdi adya sat pUrva pazcAcca asaditi / tathA ca sattvAsattve ekasya vastuno dve avasthe / tatra prAgamAvaH pradhvaMsAbhAva ityatiriktaH padArthaH kathaM siddhayatItyatredamucyate / avasthA nAma dharmavizeSayogaH / sattvamavastheti yujyate / dezavizeSakAla vizeSasambandho hi sattvaM nAma / upalabdhiviSayatvaM vA / idaM ghaTapaTAdisvarUpe sati bhavati / ata iyaM tasyAvasthA ! prAk pazcAcca dharmisvarUpameva nAsti / kriyAguNavyapadezAbhAvAt / tasya asattvAbhidhAnamavasthAyogaH kathaM bhavet / tasmAt abhAvaM nAma padArthAntaramabhyupagamya prAgabhAvapratiyogitvaM prAgasattvam, pradhvaMsAbhAvapratiyogitvaM pazcAdasattvamiti asattvavyavahAra upapAdanIyaH / pUrva pazcAcca asato vastunaH kriyAguNavyapadezAbhAvAt yataH svarUpameva nAsti atastamya asattvarUpAvasthAvizeSasyAsambhavAt asattvavyavahAranirvAhakaM arthAntaramaGgIkAryam / tadarthAntaramabhAva iti sUtrArthaH / Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ athanavame'dhyAye prathamamAhnikam [119 tat prAtmamanasoH saMyogavizeSAt / saMyogasya vizeSaH manasaH indriyasaMyogAprayojakatvam / IdRzena AtmamanaHsaMyogena prAtmanaH svapratyakSaM jAyate / / 342. tathA dravyAntareSu // 12 // pUrvasUtre prAtmapratyakSamityataH pratyakSamiti vibhajyehAnupajyate / dravyAntarapratyakSamapi Atmanyeva jAyate / asyaiva jJAtRtvAt / tadidaM dravyAntaraviSayakaM pratyakSamapi tathA pAtmamanasoH saMyogavizeSAdeva jAyate / atra saMyogasya vizeSaH indriyasaMyogaprayojakatvam / AtmamanasoH saMyogaH prAtmapratyakSe dravyAntarapratyakSe cAvazyakaH / tatra indriyeNa manaHsaMyogAhetuH sa saMyogaH AtmapratyakSaM janayati / taddhetustu dravyAntarapratyakSaM janayatIti bhAvaH / / 343. asamAhitAntaHkaraNAH upasaMhRtasamAdhayasteSAM ca // 13 // ye niSpannayogA yoginaH te yadA samAdhau vartante tadA saMyamabalena aindriyika ca atIndriyaM ca sarva vastu pratyakSayanti / tadalaukikaM pratyakSam / yadA tu te samAdhi na kurvanti, asamAhitamanaso bhavanti, athavA samAdhi kRtvA tato vyutthitA bhavanti tadA te ayogivadeva vartante / teSAM ca asyAmavasthAyAM anyeSAmiva Atmani AtmamanasoH sannikarSavizeSAt svapratyakSaM vA dravyAntarapratyakSa vA laukikaM bhvtiityrthH|| 344. tatsamavAyAt karmaguNeSu // 14 // tacchabdena dravyAntarANi parAmRzyante / teSu samavAyAt tatsamavAyarUpAt sannikarSAt tadvatiSu karmasu guNeSu ca pratyakSaM bhavati // 345. AtmasamavAyAdAtmaguNeSu // 15 // manaHsaMyuktAtmasamavAyarUpAt sannikarSAt AtmavatiSu guNeSu sukhaduHkhAdiSu pratyakSaM bhavati / prAtmani kAbhAvAt guNamAtroktiH / bAhyavastupratyakSanirUpaNAnantaraM AntarasyAtmanaH pratyakSanirUpaNaM kramaprAptam / jJAnakAraNe prAtmendriyArthasannikarSe ghaTakAnAM arthAnAmindriyANAM ca vimarzAnantaraM prAtilomyena AtmamanasorupasthitI tatsannikarSasya vibhinnajJAnakatvoktirapi saGgatibalAt prasaktA / tatprasaGgAcca dravyAntarasamavetakarmaguNapratyakSasya AtmasamavetaguNapratyakSasya ca hetubhUtaH sannikarSa ucyata iti Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116] vaizeSikasUtravRttI atha vavame'dhyAye prathamamAhnikam 331. niyAguNavyapadezAbhAvAt prAgasat // 1 // jJAnAtmaka guNanirUpaNaprakaraNamanuvartate / tatra bAhyabhAvapratyakSamuktam / adya abhAvapratyakSaM vivakSitam / tatra prathamaM abhAva eva nirUpyate / / kArya vastu utpatteH prAk asat avidyamAnaM bhavati / vidyamAnaM hi svocito kriyAM kuryAt , guNAdhAraH syAt, "ayaM ghaTaH, ibhamAdAya jalamAhara" ityAdizAbdavyavahAraviSayaH syAt / na cotpatteH prAk kasyacidvastuna' ete dharmAH santi / atastat prAgasat / prAgasattvaM prAgabhAvaH / etena prAgabhAvo nAma kazcidastIti tannirUpaNaM kRtaM bhavati // 332. sadasat // 2 // sat adya vidyamAnaM kArya vastu pazcAt asad avidyamAnaM bhavati / kriyAguNavyapadezAbhAvAt / pazcAdasattvaM dhvaMsaH / etena pradhvaMsAbhAvo nirUpito bhavati // 333. asataH kriyAguNavyapadezAbhAvAdarthAntaram // 3 // nanu sat asaditi vastuno vizeSaNe / kArya ghaTapaTAdi adya sat pUrva pazcAcca asaditi / tathA ca sattvAsattve ekasya vastuno dve avasthe / tatra prAgamAvaH pradhvaMsAbhAva ityatiriktaH padArthaH kathaM siddhayatItyatredamucyate / avasthA nAma dharmavizeSayogaH / sattvamavastheti yujyate / dezavizeSakAla vizeSasambandho hi sattvaM nAma / upalabdhiviSayatvaM vA / idaM ghaTapaTAdisvarUpe sati bhavati / ata iyaM tasyAvasthA ! prAk pazcAcca dharmisvarUpameva nAsti / kriyAguNavyapadezAbhAvAt / tasya asattvAbhidhAnamavasthAyogaH kathaM bhavet / tasmAt abhAvaM nAma padArthAntaramabhyupagamya prAgabhAvapratiyogitvaM prAgasattvam, pradhvaMsAbhAvapratiyogitvaM pazcAdasattvamiti asattvavyavahAra upapAdanIyaH / pUrva pazcAcca asato vastunaH kriyAguNavyapadezAbhAvAt yataH svarUpameva nAsti atastamya asattvarUpAvasthAvizeSasyAsambhavAt asattvavyavahAranirvAhakaM arthAntaramaGgIkAryam / tadarthAntaramabhAva iti sUtrArthaH / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ matha navame'dhyAye dvitIyamAhnikam 346. asyedaM kArya kAraNaM saMyogi virodhi samavAyi ceti laiGgikam // 1 // pratyakSAnantaraM anumAnamucyate / liGgAdAgataM laiGgikam anumitirUpaM jJAnam / idaM vividhAt liGgAduladyate / kayaM vaividhyam / asya kAraNasya idaM kAryamiti kvacit kAraNaM vyApakaM bhavati kAyaM ca vyApyam / evaM asya kAryasyedaM kAraNaM, asya dravyasyedaM saMyogi, asya vastuna idaM virodhi, asya ( asmin ) idaM samavAyIti / asya niyamena etatsambandhItyarthaH / tenAtra vyAptirabhipretA / kAryeNa nadIpUreNa pUrvadeze vRSTiranumIyate / sasyavRddhayA kAraNena karSaka sya hrssH| uSNena jalena agnisaMyoginA'gniH / raktamukhena nakulena hataH sarpaH / saurabheNa tadvad dravyam / prasiddhipUrvakatvAdapadezasyeti vyAptirevAna pradhAnam / nAnyaH kazcana sambandha iti pUrvamevedamavadhRtam // 347. asyedaM kAryakAraNasambandhazcAvayavAd bhavati // 2 // prasyedaM kAryakAraNeti pUrvasUtramucyate / tatrAbhipreto yaH niyatasambandhaH vyAptyabhidhAnaH saH avayavAd bhavati / avayavaH aGgam / vyAptinizcayasyAGga udAharaNam / tasmAd bhavati / nizcito bhavatItyarthaH / pUrva nadIpUrANAM vRSTihetukatvadarzanena nadIpUravRSTayoH vyApti nizcinoti purussH| adyatanaM nadIpUraM pazyan saH ayamapi vRSTihetukaH pUrvadRSTavat ityanuminoti / ato vyAptyavadhAraNaM pUrvamAvazyakam / tad udAharaNe bhUyodarzanena bhavatIti bhAvaH / avayavAdityatra kiM pAThAntaramastIti yuktamanveSTum // 348. etena zAbdaM vyAkhyAtam // 3 // etena anumAnanirUpaNena, zAbdaM zabdaprabhavaM jJAnaM vyAkhyAtaM anumitirUpaM darzitaM bhavatItyarthaH / zabdo'pi anumAnameva / na tu pRthak pramANamiti bhAvaH / caitraH pacatIti dve pade uccAryate / tAbhyAM dvau ayau bodhyete / tayomithaH saMsargasya tu bodhakaM kimapi nAsti / ataH saH anumAnagocara iti / Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116] vaizeSikasUtravRttI atha vavame'dhyAye prathamamAhnikam 331. niyAguNavyapadezAbhAvAt prAgasat // 1 // jJAnAtmaka guNanirUpaNaprakaraNamanuvartate / tatra bAhyabhAvapratyakSamuktam / adya abhAvapratyakSaM vivakSitam / tatra prathamaM abhAva eva nirUpyate / / kArya vastu utpatteH prAk asat avidyamAnaM bhavati / vidyamAnaM hi svocito kriyAM kuryAt , guNAdhAraH syAt, "ayaM ghaTaH, ibhamAdAya jalamAhara" ityAdizAbdavyavahAraviSayaH syAt / na cotpatteH prAk kasyacidvastuna' ete dharmAH santi / atastat prAgasat / prAgasattvaM prAgabhAvaH / etena prAgabhAvo nAma kazcidastIti tannirUpaNaM kRtaM bhavati // 332. sadasat // 2 // sat adya vidyamAnaM kArya vastu pazcAt asad avidyamAnaM bhavati / kriyAguNavyapadezAbhAvAt / pazcAdasattvaM dhvaMsaH / etena pradhvaMsAbhAvo nirUpito bhavati // 333. asataH kriyAguNavyapadezAbhAvAdarthAntaram // 3 // nanu sat asaditi vastuno vizeSaNe / kArya ghaTapaTAdi adya sat pUrva pazcAcca asaditi / tathA ca sattvAsattve ekasya vastuno dve avasthe / tatra prAgamAvaH pradhvaMsAbhAva ityatiriktaH padArthaH kathaM siddhayatItyatredamucyate / avasthA nAma dharmavizeSayogaH / sattvamavastheti yujyate / dezavizeSakAla vizeSasambandho hi sattvaM nAma / upalabdhiviSayatvaM vA / idaM ghaTapaTAdisvarUpe sati bhavati / ata iyaM tasyAvasthA ! prAk pazcAcca dharmisvarUpameva nAsti / kriyAguNavyapadezAbhAvAt / tasya asattvAbhidhAnamavasthAyogaH kathaM bhavet / tasmAt abhAvaM nAma padArthAntaramabhyupagamya prAgabhAvapratiyogitvaM prAgasattvam, pradhvaMsAbhAvapratiyogitvaM pazcAdasattvamiti asattvavyavahAra upapAdanIyaH / pUrva pazcAcca asato vastunaH kriyAguNavyapadezAbhAvAt yataH svarUpameva nAsti atastamya asattvarUpAvasthAvizeSasyAsambhavAt asattvavyavahAranirvAhakaM arthAntaramaGgIkAryam / tadarthAntaramabhAva iti sUtrArthaH / Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ athanavame'dhyAye dvitIyamAhnikam 123 saMskArajanyaM svapnAntaraM svapnAntikamucyate / pUrvasvapnasyAnte nivRttI jaaymaanmiti| 354. dharmAcca // 6 // dharmAcca svapno bhavati / na saMskArAdeva / yasmin svapne devaH anyo vA prAdurbhUya kiJcit kartavyamAdizati, tadanusRtya kriyamANA jAgare pravRttiH phanavatI bhavati, sa svapno dharmAt puNyAt / dharma iti adRSTopalakSaNam / adharmAdapi satyaH svapno bhavitumarhati / jAgare anirUpitayAthArtho'pi svapnaH tAtkAlikasukhaduHkhahetubhUtarAjyalAbhaputramaraNAdidarzI dharmAdharmahetuko bhavet / dhAtuvaiSamyaM saMskAravizeSodvodhanadvArA svapnavizeSahetuH, na svatantraheturiti yuktam / / 355 indriyadoSAt saMskAradoSAccAvidyA // 10 // ayathArthajJAnaM nirUpyate / ayathArthapratyakSarUpA tathAvidhAnumitirUpA vA'vidyA indriyadoSAnmUlabhUtAd bhavati / ayathArthasmRtisvapnarUpA tu saMskAradoSAd bhavati / kaackaamlaalokmaanyaadirindriydossH| saMskArasya doSaH apaTutvam / 356. tad duSTajJAnam // 11 // avidyeti vidyAyA abhAva ukta iti na mantavyam / duSTajJAnamiha vivakSiAm / aMto'sya indriyasaMskAradoSajanyatvamupapadyate / abhAvasya hi tadanupapannam / duSTaM ayathArtha, viphalaM viparItaphalaM ca / 357. aduSTaM vidyA // 12 // idAnI vidyAyA api lakSaNaM suvacamityabhipretyAha / vidyAzabdo jJAnArthAd vidadhAtoniSpannaH / jJAnaM ca duSTamaduSTaM vA bhavet / tatra duSTajJAnamapi vidyati syAt / tanna / yadaduSTaM jJAnaM tadeva vidyAzabdAbhidheyam / na duSTaM jJAnamapi / aduSTe rUDhatvAt // 358. ArSa siddhadarzanaM ca dharmebhyaH // 13 // uktebhyo jJAnebhyo'tiriktamapi yathArthajJAnamasti / tdtraah| RSINAM sambandhi ArSam / idaM pratibhArUpatayA prAtibhamityapyucyate / indriyanirapekSaM jAyamAnamidaM traikAlikavastuviSayaM yathArthajJAnam / siddhadarzanaM ajanavizeSAdisaMskRtairindriyairjA Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116] vaizeSikasUtravRttI atha vavame'dhyAye prathamamAhnikam 331. niyAguNavyapadezAbhAvAt prAgasat // 1 // jJAnAtmaka guNanirUpaNaprakaraNamanuvartate / tatra bAhyabhAvapratyakSamuktam / adya abhAvapratyakSaM vivakSitam / tatra prathamaM abhAva eva nirUpyate / / kArya vastu utpatteH prAk asat avidyamAnaM bhavati / vidyamAnaM hi svocito kriyAM kuryAt , guNAdhAraH syAt, "ayaM ghaTaH, ibhamAdAya jalamAhara" ityAdizAbdavyavahAraviSayaH syAt / na cotpatteH prAk kasyacidvastuna' ete dharmAH santi / atastat prAgasat / prAgasattvaM prAgabhAvaH / etena prAgabhAvo nAma kazcidastIti tannirUpaNaM kRtaM bhavati // 332. sadasat // 2 // sat adya vidyamAnaM kArya vastu pazcAt asad avidyamAnaM bhavati / kriyAguNavyapadezAbhAvAt / pazcAdasattvaM dhvaMsaH / etena pradhvaMsAbhAvo nirUpito bhavati // 333. asataH kriyAguNavyapadezAbhAvAdarthAntaram // 3 // nanu sat asaditi vastuno vizeSaNe / kArya ghaTapaTAdi adya sat pUrva pazcAcca asaditi / tathA ca sattvAsattve ekasya vastuno dve avasthe / tatra prAgamAvaH pradhvaMsAbhAva ityatiriktaH padArthaH kathaM siddhayatItyatredamucyate / avasthA nAma dharmavizeSayogaH / sattvamavastheti yujyate / dezavizeSakAla vizeSasambandho hi sattvaM nAma / upalabdhiviSayatvaM vA / idaM ghaTapaTAdisvarUpe sati bhavati / ata iyaM tasyAvasthA ! prAk pazcAcca dharmisvarUpameva nAsti / kriyAguNavyapadezAbhAvAt / tasya asattvAbhidhAnamavasthAyogaH kathaM bhavet / tasmAt abhAvaM nAma padArthAntaramabhyupagamya prAgabhAvapratiyogitvaM prAgasattvam, pradhvaMsAbhAvapratiyogitvaM pazcAdasattvamiti asattvavyavahAra upapAdanIyaH / pUrva pazcAcca asato vastunaH kriyAguNavyapadezAbhAvAt yataH svarUpameva nAsti atastamya asattvarUpAvasthAvizeSasyAsambhavAt asattvavyavahAranirvAhakaM arthAntaramaGgIkAryam / tadarthAntaramabhAva iti sUtrArthaH / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha dazamAdhyAye prathamamAhnikam / 356. iSTAniSTakAraNa vizeSAd virodhAcca mithaH // 1 // buddhinirUpaNaM vRttam / sukhaduHkhe nirUpyete / sukha duHkhaM ca mitho minnam / kAraNayoH vizeSAt bhedAt / candanasparzAdi iSTaM sukhakAraNam / agnisparzAdi aniSTaM duHkhakAraNamiti / nanu sukhaduHkhabhedaH suprasiddhaH / kiJca sukhaduHkhabhedAdeva tatsAdhanayoH iSTatvAniSTatvakRto bhedo bhavati / tatkathaM viparItamucyata iti cenna / kevit alpatvAsthiratvAdibhiH sukhamapi duHkhamevAhuMH / tadopacArikam / na tu sukhameva nAstIti mantavyamiti pratibodhanAya bhedAbhidhAnAt / abhyAsavazAt candanAgnispa rzAdikaM loke svata eveSTAniSTavat vyavaharantIti tathAtvokta zca / arthAntarabhAvaH bhedH| 360. saMzayanirNayAntarAbhAvazca jJAnAntaratve hetuH|| 2 // saMzayanirNayarUpe ye antare jJAnabhadau tayorabhAvaH sUkhaduHkhayoH jJAnAntaratve jJAnAd bhinnatve hetuH jJApakaH / kecit sukhaM duHkhaM ca jJAnameveti manyante / tannetyAha / jJAnaM dvividha saMzayo nirNayazceti jJAnasya vibhAge na tRtIyaH prakAro'sti / ataH sukhaM duHkhaM vA yadi jJAnarUpaM syAt tahi sukhe duHkhe vA vartamAne tasya savipayatvAt koTidvayaM vA eka eva viSayo vA tatra bhAyAt / tathA ca tadA saMzayo vA nirNayo vA astIti syAt / na cAstIti zakyaM vakta m / upalambhAbhAvAt / ataH sukhe duHkhe vA vartamAne saMzayo nirNayo vA'stIti duvaMcatvena tadabhAvAt vartamAne sukhaduHkhe na jJAnarUpe iti tadanyatvaM siddham // 361. tayoniSpattiH pratyakSalaiGgikAbhyAm // 3 // sukhaduHkhayorutpatttiH pratyakSAt anumitezca / candanasparzapratyakSAt putrajanmazravaNAcca sukham / kaNTakasparzapratyakSAt priyavizleSazravaNAcca duHkham // 362. abhUdityapi // 4 // abhUditi smaraNAdapi tayoniSpattirbhavati / atra me bhagavaddarzanamabhUditi smaraNAt sukham / atra me zizoH sarpadaMzo'bhUditi smaraNAd duHkham / Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126] vaizeSikasUtravRttiH 363. sati ca kAryAdarzanAt // 5 // pUrva kAraNAbhidhAnAt tatkAryatayA pratIte sukhaduHkhe evAtra kAryapadenAbhighIyete / kasmin satItyapekSAyAM ca kAryapratisambandhitayopasthiteH kAraNe satIti labhyate / tathA ca kAraNe satyapi kAryayoH sukhaduHkhayoradarzanAditi sUtrArthaH sampadyate / ayaM hetuH| kA pratijJeti cintAyAM hetusvarUpaparyAlocanayA "zarIraM na sukhaduHkhayorAzrayaH" iti gamyate / tena "sukhaduHkhe kimAtmaguNau uta zarIragaNo" iti saMzayo'pi vyaJjitaH / suptasya zarIre candanokSaNena sukhaM na jAyate / pipIlikAdidaMzena duHkhamapi na jAyate / ato na to shriirgunnau| 364. ekArthasamavAyikAraNAntareSu dRSTatvAt // 6 // tasyaiva prabuddhasya tAbhyA~ hetubhyAM sukhaduHkhe jAyete / tathA ca yo jJAtA tasyaiva te iti nizcinumaH / tayoH prAtmavartinoH ekasmin tasminnAtmarUpe arthe padArthe samavAyena vartamAnaM jJAnaM kAraNaM bhavati / evaM ca tasya kAraNasya pAlocanayA tatkArye sukhaduHkhe Atmasamavete iti nizcIyate / putrajananAdizravaNena arthanAzAdizravaNena ca jAyamAnI harSaviSAdau zrotuH Atmana eva bhavitumarhataH / pUrvasUtre zarIrAvRttitve heturuktaH / atra tu AtmavRttitve / 365. ekadeza ityekasmin ziraH pRSThamudaraM marmANi tadvizeSAdva zeSebhyaH // 7 // nanu yadi sukhaduHkhe AtmaguNau tahiM kayaM "pAde me vedanA zirasi me vedanA'' ityanubhava iti cedatrAha / ekasmin zarIre ekadeza iti zira AdInyucyante / marmANi guhyasthAnAni / tataH kimiti cet tadvizeSebhyaH teSAM ekadezAnAM tatsambandhibhiH, teSu jAtaH vizeSaiH chedabhedadAhakaNTakavedhAdibhiH, tadvizeSaH duHkhasya vizeSaH 'pAde vedanA, zirasi vedanA' ityAdi vibhinnavyavahAraviSayatvaM bhavati / AtmanA'nubhUyamAnAyA vedanAyAH avacchedakapradezA ime / na tvanena vyavahAreNa ekadezAnAM vA ekadezinaH zarIrasya vA vedanAzrayatvaM bhavati / prabalairhetubhistannirAsAditi bhaavH| sukhaduHkhe prati viziSya vaktavyamuktam / icchAdveSaprayatnAH pUrva SaSThe uktAH / teSu vaktavyAbhAvAdihopekSA / vazame'dhyAye prathamamAhnikam // Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha dazame'dhyAye dvitIyamAhnikam // [127 atha dazame'dhyAye dvitIyamAhnikam 366. kAraNamiti dravye kAryasamavAyAt // 1 // dravye kAraNamiti vyavahAro bhavati / kutaH kAryasya tasmin samavAyAt samavAyasambandhena utptteH| dravyaM tAdRzaM kAraNaM bhavati yatra kAryamutpadyamAna samavAyasambandhena vartate, yathA tantuSu paTaH, ghaTe rUpAdikaJca / etena samavAyikAraNaM nAma kiJcit kAraNamastIti bodhitaM bhavati / 367. saMyogAdvA // 2 // kAryasaMyogAdvA dravye kAraNamiti vyavahAro bhavati / yathA cakre utpadyamAno ghaTaH saMyogena tatra vartate / kulAlena saMyukto bhavati / evaM kAryaM yatra saMyogi bhavati tat kAraNaM nimittakAraNamucyate / paramparayA saMyogI daNDo'pi nimittakAraNam / / 368. kAraNe samavAyAt karmaNi // 3 // karmaNi kAraNamiti vyavahAraH kAraNe samavAyAt kAryasamavAyikAraNe samavAyAt / dravye samavetaM karma tasmin dravye saMyogavibhAgo vegaJca janayati / tasmAt karma kAraNam / idamasamavAyikAraNamucyate // 366. tathA rUpe kAraNakArthasamavAyAcca // 4 // rUpa iti guNopalakSaNam / tathA guNe / guNe'pi kAraNe samavAyAt kAraNavyavahAro bhavati / yathA patati dravye pAdyapatanasamavAyikAraNe samavAyAt gurutvaM AdyapatanaM prati kAraNaM bhavati / evaM dravatvaM AdyaspandanasamavAyikAraNe jale samavAyAt tatprati kAraNaM bhavati / rUpAdirguNastu kAraNakArthasamavAyAcca kAraNam / paTarUpasya samavAyikAraNaM paTaH / tena saha ekasminnarthe vastuni tantau samavAyaH tanturUpasya / tena tanturUpaM paTarUpasya kAraNam / idamapyasamavAyi kAraNam / 370. kAraNasamavAyAt saMyogaH paTasya // 5 // paTasamavAyikAraNeSu tantuSu samavAyAt saMyogaH paTasya kAraNam / saMyogasya muNasya asamavAyikAraNatvamidamukta uttaratra vizeSavivakSayA / Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128] vaizeSikasUtravRttiH 371. kAraNakAraNasaMyogAcca // 6 // na paraM kAraNe samavAyAt saMyogaH kAraNaM, api tu kAraNakAraNe samavAyAcca / kAyapustakasaMyogasya samavAyikAraNaM kAyaH / kAyasya samavAyikAraNaM hastaH / asmin samavAyaH hastapustakasaMyogasya / ayaM kAyapustakasaMyogasyAsamavAdi kAraNam // 372. saMyuktasamavAyAdagnervaizeSikam // 7 // vizeSa eva vaizeSikam / vizeSaguNaH / asAdhAraNaguNa iti yAvat / agnerasAdhAraNo guNaH uSNasparzaH / saH saMyuktasamavAyAt svakAryasya yatsamavAyikAraNaM tena yat saMyukta tatra samavAyAt kAraNaM bhavati / pAkajarUpAdInAM samavAyikAraNaM paramANuH / tena sNyukto'gniH| tatra samavAyaH uSNasparzasya / ayaM pAkajarUpAderasamavAyikAraNam / evaM samavAyikAraNaM asamavAyikAraNaM nimittakAraNamiti trividhaM kAraNaM nirUpitam / uddezasUtre tattvajJAnAnniHzreyasamiti ante paJcamyA tattvajJAnaM kAraNamuktam / ata iha zAstrAnte kAraNanirUpaNamiti jJeyam // 373. dRSTAnAM dRSTaprayojanAnAM dRSTAbhAve prayogo'bhyudayAya // 8 // kRtena vistRtena nirUpaNena padArthAnAM tattvajJAna sampAdya vedavihitAni karmANyanuSTheyAni / tatropayujyamAnAni dravyANi guNAzca kriyamANAni karmANi ca lokasiddhA eva padArthAH / teSAM prayojanAnyapi lokasiddhAni tAni tAni bhavanti / parantu teSAM yajJAntargatatayA prayoge dRSTaM phalaM kimapi nAsti / na hi hUyamAnasya haviSaH caturo muSTIna nirvapatIti vihitasaGkhyAparimANAdeH prayAjAnUyAjAdirUpakarmaNAM ca dRSTaM phalaM kimapyasti / na ca tAvatA niSphalattvameva / vedavihitatvAt / tahi kiM phalamiti cet abhyudayaH / apUrvadvArA svargAdikaM tatra tatra veda eva zrUyamANam / athAto dharma vyAkhyAsyAma iti pratijJAtaM dharmavyAkhyAnaM itthaM atisaMkSepAt kRtamiti jJeyam / 374. asmadbuddhibhyo liGgabhUSestadvacanAdAmnAyasya prAmANyam / 6 // AmnAyasya prAmANyaM siddhaM kRtvA tatprAmANyaM dharmabodhakatvAdeva / anyathA itareSAM sarveSAmarthAnAM pratyakSAnumAnAbhyAmavagatatvena prameyAbhAvAt tasyAprAmANyameva syAt / ato vedaprAmANyamaGgIkurvadbhiH ata eva tatprameye dharme zraddhAlubhiH tasya jJAnaM Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ athadazame'dhyAya dvitIyamAlikana [121 avazyaM sampAdanIyamityabhipretya "tadvacanAdAmnAyasya prAmANyam" iti zAstrArambha uktam / adhunA zAstropasaMhAre tatprAmANyameva kathamityetannirUpayati / prAptoktatvena hi zabdasya prAmANyam / parama prAptaH IzvaraH / tena kRtatvAt vedasya prAmANyaM nirAbAgham / idamucyate tadvacanAdAmnAyasya prAmANyam iti / tena RpiNA sarvajJena sarvadoSapratyanIkasvabhAvena sarvezvareNa vacanAt uktatvAt upadiSTatvAt AmnAyasya vedAkhyasya zabdasya prAmANyaM yathArthabodhakatvaM bhavati / / nanu sarvezvaraH kazcidastIti kathaM pratyetavyam / tatsattve kiM pramANamityatrAha 'asmabuddhimyo liGgamRSe, iti / RSeH sarvajJasya sarvezvarasya liGgaM anumApako hetuH, asmAkaM yAH buddhayaH anubhavAH kAryakAraNaviSayAH idamasya kAryasya kAraNaM idamasya kAraNasya kArya, ityanvayavyatirekasampannAH nizcayAH tebhyo labhyate, sampadyate / pratikArya kAraNaM kiJcit pazyAmaH / kAraNaM vinA kiJcit kAyaM bhavediti zaGkitumapi na zakyam / evaM vyAptiviSayAt sudRDhAt nizcayAt IzvarAnumAnaM sukaraM bhavati / kSityaGkarAdikaM sakartRkaM, kAryatvAt, ghaTavaditi / evamanumAnasiddhana Aptatamena bhagavatA kRtvA upadiSTatvAt vedaH pramANamiti // iti kaNAdasUtravRttau sugamAyAM dazame'dhyAye dvitIyamAhnikam / samAptaM zAstram trapyantAmRtasindhumanthanaparispUjaMdrasoAplava vyAsaGgAtizayAt tadanyaviSayavyAvRttacittasya me / tantre kANabhuje'janItthamadhunA vyAkhyAvidhAnodyamaH sUtrANAM nijamarthamAha vivRtiyA~ sA'sti nakA'pi yat / / arthoM nibandheSvayamakSarANAmityevamAryarabhidheyamAdau / syAne tato buddhibalAnurUpo vidhitsito vaadjhriivihaarH|| vyomarSinandazItAMzupramite bAhyavatsare / pUraNaM kaNabhuksUtravyAkriyA sugamA'gamat / / Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130] vaizeSikasUtravRttiH pUrvottaramImAMsAciraparicayasiddhabuddhivezadyaH / zrIzailastAtAryaH paNDitarAjo vyadhAdimAM sugamAm // Page #152 -------------------------------------------------------------------------- Page #153 -------------------------------------------------------------------------- Page #154 -------------------------------------------------------------------------- _