________________
પાણિનિની વિશિષ્ટ પરિભાષા (metalanguage): આધુનિક કમ્યુટર યુગમાં મેટાલેંગ્વજ શબ્દ ખૂબ જ જાણીતો છે, કારણ કે કમ્પયુટરમાં અનેક પ્રકારની પરિભાષા (મેટાલેશ્વેજ) ઉપયોગમાં લેવાય છે, પરંતુ આવી પરિભાષાને વિશ્વમાં સર્વ પ્રથમ પ્રયોગ ભગવાન પાણિનિએ તમન અષ્ટાધ્યાયીમાં કર્યા છે.!!* આ પ્રકારની વિશિષ્ટ ભાષાને ગદાધર ભટ્ટ પરિમHI કહી છે!!? અને તે દ્વારા અર્થનો બોધ કરાવનાર પદ તે પારિભાષિક (પદ). પાણિનિએ પોત પા શબ્દનો પ્રયોગ કરીને વિશિષ્ટ પરિભાષાનું સૂચન કર્યું છે અને વૈયાવરાયાં પતુઃ (-૩-) માં વૈચારિત્ય શબ્દ પ્રયોજાયો છે. જે સંજ્ઞા !!* દ્વારા વયાકરણો જ વ્યવહાર કરે છે તે વૈચારણાર્થી એમ કાશિકા સ્પષ્ટ કરે છે. આથી જ શબરસ્વામી એ. ઉદ્ધરેલ વૃત્તિકાર કહે છે કે પાણિનિ સિવાયના એ અથવા પાણિનિને ન રવીકારનાર કરલ વૃદ્ધિ એ શબ્દના પ્રયોગ ઉપરથી લાકાને ઉત્ અને જૂ ની પ્રતીતિ થાય તે સંભવિત નથી 120 મિની સ્ત્રી વિશે પ્રારંભમાં શબરવામી કહે છે કે શક્ય હય. ત્યાં પદાના લોક વ્યવહારમાં જાણીતા અર્થ હોય છે તે જ અર્થમાં તેમને સ્ત્રોમાં પ્રયોજવામાં આવ્યાં છે તેમ જાણવું. 21 પરંતુ અષ્ટાધ્યાયીમાં પાણિનિએ સંજ્ઞા પારિભાષિક તેમ જ લોકિક અર્થમાં, એટલે કે કૃત્રિમ તેમ જ અકૃત્રિમ ,સંજ્ઞાઓ પ્રયાજી છે. છતાં વિમા રાંફા વિશે ભાષ્યકાર કહે છે કે એ સંજ્ઞા ન હોય તો પણ વિભાષા શબ્દ અનિત્યને સૂચવે છે એમ સમજાય છે.' તેથી જ મેથ્ય પર્વમપિતઃ એમ કહું ત્યારે મીમાં સકા. પોતાના શાસ્ત્રમાં અન્ય શાસ્ત્રની સંજ્ઞા પ્રયોજતા નથી તેથી વ્યાકરણ માં કરેલ સંજ્ઞાાના જ્ઞાન વિના જ સમજી શકે છે કે મેળો પશુ છે એ વિધિ અનિત્ય છે. પાણિનિએ અનેક પો ગામીઓના ઉલ્લેખ ફર્યા છે અને વૃત્તિકારી ટીકાકારાએ અનેક રથ, સૂચવ્યું છે તેમ તેમણે એ પો.ગામી આની. સંશા આ પણ અપનાવી છે તેથી તેના પણ કંઇક અંશે આ પરિભાષાના ઘડતરમાં ફાળા હોઇ શકે.'
Panini should he thought of as the forerunner of the modern formal language theory used to specify computer languages. The Bacus Normal Form was discovered independently by John Bacus in 1959, but Panini s notation is equivalent in its power to that of Bacus and has many similar properties. - P.Z. Ingerman. Panini-Bacus form suggested, Communications of ACM 10 (3) (1967), 137. ।। तत्र आधुनिकः सङ्केतः परिभाषा। तया अर्थबोधकं पदं पारिभाषिक यथा शास्त्रकारादिसंकेतितनदीवृद्धादिपदम्। ति.पा.६ (ચી ૫.૫ ) T' સંજ્ઞા શબ્દ પારિભાષિક શબ્દ માટે પણ પાણિનિએ પ્રયોજયો છે. જેમ કે ગાડી સંજ્ઞા II અહીં સંજ્ઞા શબ્દ પારિભાષિક છે. 4 | દૂર થરાદૂરજ્ઞા માં પણ પારિભાષિક છે, નામના અર્થમાં નથી.(cp.Albrecht Wezler: Some observations On The Grammatical Terminology Of Panini p.365) જુઆ: સ્વ + ૦ ઉપર રાશન પામેતોપવારનું વ્યકિપ -मुच्यते। शद्वे संज्ञा शद्वसंज्ञा। पद०. शद्वग्रहणम् व्याकरणे या संज्ञा तस्या एव प्रतिषेधो न लौकिक्या इति प्रदर्शनार्थम् । न्यास० T' વૈચારિત્યાયી ચતુઃ II (૬-૩-S) સૂત્ર પર ચંદ્ર વ્યરિને મવા તૈયારી તૈયારી રહ્યા હૈયારVIRડ્યા - - हि वैयाकरणानामाख्या वैयाकरणाख्या० भा० आख्या शद्वः संज्ञापर्यायः । प्र० तथा वैयाकरणस्याख्या वैयाकरणाख्या। आख्या સંજ્ઞા વય સંજ્ઞા વૈચર ચવદન્તિ ૦ (કા.) 1ન દિ વૃદ્ધિાન રૂપાળનેવદારતઃ કવિઃ પ્રતીરનું નિતિમનનુમાન્યરી વા . મી.સુ.(૧-૧-૫) પર શા.ભા.. 1. કોવે વર્થ, પ્રસિદ્ધન પન તાન સંત સંમવે તન્વેવ સૃવત્યવન્તિવ્યમ્ ૦ એજન, મી.સુ.(૧-૧-૧) પર. T:: મ ક ર્મ, વર વગેરે કિ, ૫.૮૫), વિમ િ (ચીખે.ભા. ૨પૃ.૮૫) વગેરે, જુઓઃ (૧-૪-૨૩) પર ભાષ્ય: ટૂંદ વ્યવરને થે वा एते लोके प्रतीतपदार्थकाः शद्वास्तैर्निर्देशाः (= व्यवहाराः। ना०) क्रियन्ते , या वा एताः कृत्रिमाष्टिघुभादिसंज्ञाः। 1: જુઓ આજ્ઞા વિન્ધ સંજ્ઞામિનારમHIT વિમાઉન્મુડનિત્યત્વમવન્તિા તથા મધ્યઃ શુર્વિમાવતઃ૦ માળ તથા याज्ञिकास्तु भिन्नतन्त्रत्वात् तस्मिन् शास्त्रे शास्त्रान्तरसंज्ञया न व्यवहरेयुरिति । दी० (पृ. २६१) 12. જમ કે શા ત ટાજ્ઞા ઝાવાન્ ૦િ (૭-૩-૧ ૨૦ પર), ધતુરાદૂઃ પૂર્વાવાર્થસંજ્ઞા [૦ (૧-૩-૧) પર,
२६
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
