Karma Sahitya ane Agamik Prakarano Jain History Series 4

Author(s): Mohanlal Mehta, Hiralal R Kapadia
Publisher: 108 jain Tirth Darshan Trust

Page 170

૧૩૪
કર્મસાહિત્ય અને આગમિક પ્રકરણ પણ કહેવાતા હતા કારણ કે તેમણે શ્રવણબેલગુલની પ્રખ્યાત બાહુબલી ગોમ્યુટેશ્વરની પ્રતિમાની પ્રતિષ્ઠા કરી હતી. નેમિચન્દ્ર સિદ્ધાન્તશાસ્ત્રના વિશિષ્ટ વિદ્વાન હતા – પ્રકાંડ પંડિત હતા – તેથી તે સિદ્ધાન્તચક્રવર્તી કહેવાતા હતા. ગોમ્મદસાર ઉપરાંત નીચે જણાવેલી કૃતિઓ પણ નેમિચન્દ્રની છે : લબ્ધિસાર, ક્ષપણાસાર (લબ્ધિસારાન્તર્ગત), ત્રિલોકસાર અને દ્રવ્યસંગ્રહ. આ બધા ગ્રન્થો ધવલા વગેરે મહાસિદ્ધાન્તગ્રન્થોને આધારે રચાયા છે.
ગોમ્મદસારની રચના જેમનું બીજું નામ ગોખ્ખટરાય હતું તે ચામુંડરાયના પ્રશ્નો અનુસાર સિદ્ધાન્તગ્રન્થોના સારના રૂપમાં થઈ છે. તેથી આ ગ્રન્થનું નામ ગોમ્મસાર રાખવામાં આવ્યું છે. આ ગ્રંથનું બીજું એક નામ પંચસંગ્રહ પણ છે કારણ કે તેમાં બંધ, બધ્યમાન, બંધસ્વામી, બંધહેતુ અને બંધભેદ આ પાંચ વિષયોનું વર્ણન છે. તેને ગોમ્મટસંગ્રહ કે ગોમ્મટસંગ્રહસૂત્ર પણ કહેવામાં આવે છે. પ્રથમ સિદ્ધાન્તગ્રન્થ કે પ્રથમ શ્રુતસ્કન્ધના રૂપે પણ તેની પ્રસિદ્ધિ છે.'
ગોમ્મસારમાં ૧૭૦૫ ગાથા છે. આ ગ્રન્ય બે ભાગોમાં વિભક્ત છે : જીવકાર્ડ અને કર્મકાર્ડ. જીવકાંડમાં ૭૩૩ અને કર્મકાંડમાં ૯૭૨ ગાથા છે.
જીવકાર્ડ – ગોમ્સટરસારના પ્રથમ ભાગ જીવકાંડમાં મહાકર્મકાભૂતના સિદ્ધાન્તસંબંધી જીવસ્થાન, ક્ષુદ્રબંધ, બંધસ્વામી, વેદનાખંડ અને વર્ગણાખંડ એ પાંચ વિષયોનું વિવેચન છે. તેમાં ગુણસ્થાન, જીવસમાસ, પર્યાપ્તિ, પ્રાણ, સંજ્ઞા, ૧૪ માર્ગણાઓ અને ઉપયોગ એ વીસ અધિકારોમાં જીવની વિવિધ અવસ્થાઓનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે.
પ્રારંભમાં નીચે લખેલી મંગલગાથા છે. તેમાં તીર્થંકર નેમિને નમસ્કાર કરીને જીવની પ્રરૂપણા કરવાનો સંકલ્પ પ્રગટ કર્યો છે :
सिद्धं सुद्धं पणमिय जिणिदवरणेमिचंदमकलंकं । गुणरयणभूसणुदयं जीवस्स परूवणं वोच्छं ॥ १ ॥
૧. જુઓ ૫. ખૂબચન્દ્ર જૈન દ્વારા સંપાદિત ગોમ્મસાર (જીવકાર્ડ) પ્રસ્તાવના, પૃ. ૩-૪
(પરમશ્રુત પ્રભાવક મંડલ, મુંબઈ, સન્ ૧૯૨૭) એસ.સી.ઘોસાલ દ્વારા સંપાદિત દ્રવ્યસંગ્રહ, પ્રસ્તાવના (અંગ્રેજી), પૃ. ૩૯-૪૦ (સેંટ્રલ જૈન પબ્લિશિંગ હાઉસ, આરા, સન્ ૧૯૧૭); ડો. જગદીશચન્દ્ર જૈન, પ્રાકૃત સાહિત્ય કા ઈતિહાસ, પૃ. ૩૧૨-૩૧૩, (ચૌખમ્બા વિદ્યાભવન, વારાણસી, સન્ ૧૯૬૧)